ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ - ΕΡΓΑ (ΤΟΜΟΣ 1)

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ
ΛΟΓΟΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΙ
ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ
ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΡΟΣ
ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
i~ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΑΤΕΡΕΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ι 51 1
Έπόπτω
ΠΑΝ. Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Καθηγητής Πανεπιστημίου
ΘεοΔ. Ν. ΖΗΣΗΣ, Καθηγητής Πανεπιστημίου
Έmμεληταi
ΒΑΣ. Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗΣ, Δρ. Θcολογίσς

ΕΛΕΥΘ. Γ. ΜεΡΕΤΑΚΗΣ, π. Θεολογίας
\/;
6θ
ΕΠΕ
f?l1f~8
ΠΑΤΕΡΙΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ»

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1981
ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ
ΛΟΓΟΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΙ ΔΥΟ
ΠΕΡΙ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ
ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ - ΣΧΟΛΙΑ
Ύn ό
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ
Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ
Βίος και πολιτεία.
Καt}' δν χρόνον εvεφαν!ίζετο εις το πvεuματικοv π,ροσκήνιον

ο Γρηγόριο; Παλωμας, r1 βvζαντινη αυτογ,ρατορία είχε συμ
Jιληρώσει βίον χιλίων ετων, είχε ζήση δηλαδη δσοv χ,αμμία
,1λλη αυ1τοκ,ρατορία r:1ς :τον κόσ 1 μ,ον. Αυτός ό γιγαντιαίος,
()χι τόσον εις εκτασιν δσον εις ι\θικήν &vτοχ11ν, όργανι,σμός,
ι'ι δποιος είχεν επι~υοJλ(iJς φυλάξει, μετασχηματί,σει καί διαδώσει
IΙ{ σπέρματα ίΟU αν{}ρωπ,ίνου ΠΟλιτισμου, τα όΠΟία με τό,σην δε
c~ι/yτητα ε(χ,:c: nαραγ<iγrει ό έ:λληνισμός, και τη.ν φλόγα της χρι-
1, ιιανικης πί,στεως καί αγciπ,ης, {μο πλέον παλαιός, ,αλ,λά δεν
1 ΙΧ!Ε νεκ.ρωθη. Παρά τά αγρ ια κτυσtήματα, τά όποία εδέχ,ετο
xr({)" δλους τού; αt(ονας από της συγκροτή,σεώς του ύπό &:να
οι/Jιμήτων εχ1Jρα>ν δεν ηθελε νά γονατίστ1. "Εμεvε μοναδικ,ον
ι •uούρ ιον εl::: το όποίοv εψuλάσσοvτο ML εκαiλ!λιε,ργοuντο με α
οψι1Ιvειαν δrλα τ,ά Jt\Ιευματικιί ,&γαθά του πολιτισ:μου. Άλλ' ητο
:\π:ίσης τείχο~, οπισ,&εν του όποίου εζη ασφαλής ή Δυτική Ευρώπη.
Βεf\αίως 11 κι1μψη εfχεv ηδη &ρχί,σει &πο του ιβ' αlωνος,
,}λλ' ή ζωτικότι~; του Βυζαντίου του επέτ,ρεψε νά παρατεί.νη
ιrιv λειτουργίαν του ε,πί δrιακι)σια rοενήvτα ετη &κόμη. Ί-Ι ζω
rιΧότης τrΊ; δ,ρ{}ο,δοξί.ας κατιχ τά ετη ταuτα συιμιβα,δίζει με την
ί),.',νrnμ,ιν αντι,τci,σεως του έλληνισ:μοίί. Ή θεολογί.α της ανανεώ~
1•παι καί ζωντανεύει, r1 δέ από:π;ειρ,α ύστοταγης της εlς την
1'(ίψ:ην εύρί,σκει εντονοv τi1v &ντί,στα 1 σ'ι;ν της {},εο,λογικης σκέψεως.
Ό αγιο; Γρηγόριος Π αλα;μiiς εδοrκίJμασεν δλας αυτά; τάς
ι)υσκολίας, συνέβαλε ιμέ τον τρόστ:.ον του εις την διεξαγωγην ταJV
tiγιονων του γέ;vους και TY]'V διατήρησιv της αυτονομίας της Όρ
ίlοοόξου Έκ,κλησίας δσυν y,ανείς αλ,λος εlς τή,ν εποχήν του καί
χατέλαβ,ε μίαν από τάς 1tρώτας θέσεις μεταξύ των πρωταγωνι
ιrτι11ν εlς την διατύrπωσιν της πvευrματικης διδασκαλίας του Χρι
tηιανισ}lου.
8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9
Οί γαvείς του Γρηγσρ ίου Κων:σταντϊvος %rΛ Κα'λλοvή ( Κα

εi; μοvαχικr1v κοrυράν. 'Επρ&.:ειτο vά πρά:ξη το 'ίδιον πολύ
λή) διεπνέον:ι:σ ώτ;,ό ,τνευμα άγιό1τη:τ:ος καί σωφροσύνης, μολο
αργότεροv καί. ή συζυγός του Καλλονή.
νότι οί κύκ,λοι ει,; το μέJσ:ον των όποίων ε'ί,ων απήτουν εντοvnv
Τό ζευγο; είχε" αποκ,:τήσει πέ\~τ,ε τουλάχ~στον τέκνα, τα n-
κοσμικήν νοοτροπίαν. Πρσερχόμενοι &to τη:v 'ΑνατοΜ1v, δπως
Jίοία, δπω; {}ά Ί:δωμιεν, r1κολού{}ησ,αν δλα τόιν :μοναχικόν οίοv,
πημειό;νεται <ε'ίς την 16ιογρ,αφίαv του υίου τωv1, εyκατεστάθησαν
τρία (iρρενα και δύο ι't'ήλεα. π ρωτος εις την ,σειρι'ιν ητο ίJ
ει; την Κωv:σταvτιvούσtολιν ολίγον μετα τό:ν γάμον τωv πιθα
Ι:ρηγόριος, δ όJtοίος ύπη,ρξε καθοδηγηιτης των α:λλων. 'Εγεv
vfJ); Υ.ιαί εχεί ετεχvοπ'Οίησαν. Φαίνεται δτι τοί,ς ώδήγησαv εχεί
ν11-θ·η το 1296 3 • Ό αυτοκράτωρ ένί,σ'χυσε την &τορφανισθείσαν
αi ε1'tνικαί (Περιπέτ:ειαι, ,&φου π,ρό ,&λίγοιu τότε χρόνου οfι 'Οσμα
01κογένειαν, χαί ιδιαvτέρως τ,όv Γρηγόριοv, ό δvrοϊο; ητο συνο
νίδ::ι είχον αρχίισει v:α σαρώνουν την 'Αvαωλήν. Ευιγενείς την
μήλικος του εγγονοί! του 1Ίγsμοvόπαιδος 'Ανδρονίκου. Ουτος
καταγωγ11v και πλού1σιοι, :χα.rώρθωσαv να φέρουν εις την πρω
επεράτωσεv ενωρίς τάς σ:π:συδάς της φι 1λσσ(ψίας χαί ρητορι
τεύουσαν ώρισμένα π.εριουσιακά ,στοιχεία, τα οποία θα τούς
Υ,ης με τό,σην επιτυχLαν, (°ί)στε νά θαυμιί.ζεται από δλους τούς
επsτρεποv νά ζήσουν ανέ 1τως.
λογίους τη; ;πρωτευούσης, δν συvεχείq. δε παρψ/.ολοί,{}ησε μέ
Τά 11{}ικr1 .προσόντα του Κωcvσ,ταντίνου συνε:τέλεσαv, ώστε
παρφοίαν επιτυχίαν τά μα{}ήματα της φυσLκης καί τη; λογι
ό αυτοr/.ς_Ηitωρ 'Α vιορόνικος Β' π αλαιολό,γος, ό λεγόμενος πρε
χης, με βάσιν τά συγγριχμμα·τα του Άρω:τστέiλ'ους. Ό 6α:3μός
σ1δύ1τ:ερο;, νά τον επιλέξη ώ; διδώσ:κ.α,λον τσϊi εγγονοίί καί δια-
επιΜσεrbς του εις αυτά μαρτυρείται Ι(XJt() τού; λόγους του Θω
1\ιόχcυ του, ταυ ιμ,ετέ(Πειτα αuτοκράτορος 'Α,,δρονίκου Γ', του
δώρου Μετοχί'~ου, π,ρυηίvεω; του πανsπιστημίου Κωνσταν'τινου
λεγομένου ·vεωτ,έρου. Άλλ' ε,Jtροχώρηισ,ε καί περαιτέρω. 'Εκτι
πόλεως, μετrι. ,;,ο Jtέρπς ,αιτοφοιτηρί,ου διαλέξεω; εvώπων του
μων τάς &ρετάς του τόv .κατsστησε φίλον του και του προσέφερr,v
αυτοχράτορος, αξιωματοί,χωv, τ:ων χα:θηγητωv χαί λογίων της
εδραv εις τη,ν σύγκλητον. Με αι,τ11ν τ11ν ι.διότητα εγιvε σύμ-
πόλεως, ει; τήv δποίav αv,έ:πτυξε Μμα εχ της λογικης του
6συλος του κράτ:ους, αλλά και π,ροστάτης των &δικουμέvω,v,
'Αρι,στοτέλου:; με τοιαύτην δ 1εξιστεχvί,αν καί πληρότητα· δ πρύ
f'ιπως &πέιδειξεv εις πολλά; περιπτώσεις. Οi5τος δμως δεν ητο
τανις rχvεφώvφε !LS 1'tαυιμωσ:μόν, δτι χαί δ 'ίδιος δ Άρ~στοτέλης
dimό τούς ανθρώπους, σί όποιοι αισθάνονται πάθος διά τα πολι
?!.ν η,το παράη, χαι τον 1iχουε, {}ά τον εJtήvει ύπερβολικως, «:'-{:1.ί
ϊ:ι.χrί {riι:z,ατα. 'Ί-Ιτο τό,σον αφωσιω.~~έ'νος ει.; τόv Θεόv, ώστε
'Αρι:στοτsλης ,αυτό; ε'ίγε περιά)ν παρηΥ, εgτή.,~εσεv αν». Το
<};κ,ό,μη καί Υ,ατά την διάρκειαν συσκ,έψεων της συγ,κλήτοιυ ενώ
επε~σό:διοv τουτο 1)ναγχάισθη νά ί°Jστεv{}υμί,(jη () 'uδιος εις σύγ
πωv του αtJΙtοκ:ρά.τσρος ε)tεδί<δ<Θτσ εις την ,σιωπηραν πρσσευχήν9 •
γραrμμά του μετcχ πολΥ,άς δεχαετίας4, &φου Τιλ:{}εv εϊς σύγ
Του ηρεσε νά συναvαστρ.έφεται μοναχούς ειμπείρους εις την
χρουσιν :~ιέ τοί 1 ς δ,ταδούς της αv,αγεvνή,σεω; .καl αυτοί του διημ~
πνευματικήν ασκηισιν, μεταξύ τriΊv όποίωv δtiεκρί'Vετσ ό Φωrκας,
φεσοήτησαν &δίχως την χατοχηv ι1Υλοχληρωμέ:vης παιδείας5.
και. ε:π:ε~σ:χέ1πτετσ συχνα τά ιμοvαση1ρια, τα όϊτοία ύ:π:ηρχον α
φ,/}rvα κ,αί μέ,σα εις την Jrόλιν κηί εκτος αυτης, παρελάμοανc:
δε εvίσιτε καί τα τέcκνα του κατά τάς τοιαύτ,ας εΠLGΚέψεις διά 3. Τοϋτο συνάγεται απο τό γνωστόν όλλωι:: έτοι:; θανάτου του
(1359), κατά τό όποίον ητο 63 έτων. Βλ. Κ. Δυσ6ουνιώτου, «Τό έτοι::
V(ι τά μυr;,σ11 εις τΎ]V {},ρη,σκευ:ηκηv ζωήν. Φυσικη κατάληξις τΙJJ\' θανάτου Γρηγορίου τοϋ Παλαμδ», Έπ. Έπετ. Θεολ. Σχ. Άθ. 1 (1924),
τιί.σεων ισ(1:ων η'τΟ OITL ολίγον Jt,ρo του θα:νά:του του ύπεοιλή{)η 74.
4. Κ α τ ά Γ ρ η γ ο ρ δ Α ·.
5. «'Αμαθιiι:: καί άηαίδευτοι:;», Βαρλαάμ, Έ π , ο τ. Α' π ρ ό ι::
Π α λ α μ δ ν, έν Schirό, Β a r I a a m C a I a b r ο, Ε p ί s t ο-
1. Φιλοθέου, Έ γ κ ώ μ ι ο ν ε ί ι:: Γ ρ η γ ό ρ ι ο ν Π αλα- 1e G r e c 11 e, Palermo 1954, σ. 253· «άναλφάβητοι::» Νικηφόρου
μ δ ν, PG 151, 553. Ίωάννου Καντακουζηνοϋ, Ί στο ρ ία 2, 39,. έκδ, Γρηγορδ, Ί στο ρ ία 30, 20, έκδ. Βόννηι::, 111, 2s2· «μηδέ τάι::
Βοππ, 1, 545. πρώτοι:; άρχάι:: τηι:; φιλοσοφίαι:: είδότοι:;,, «'Ακινδύνου, Έ πι στολή
2, Φιλ9(;)έου, Έγκώμιογ PG 151, 555, n ρ ό ι:: ά ν ώ ν υ μαν, Loenertz, έν ΕΕΒΣ 27 (Άθηναι 1957) 106.
10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11
°'Εκτοτε δ Γρηγόριο; ε,τεδό{}η ει; την μελέτην τη; &σκη %ατηγόρnυ; τοιi lf αλα,μα διr'.ι ψι.λίαν καl κλίσιν προ; τούς αίρε
τικη; γρα,μψη'εία; χαί τ11ν συvαv,α,στροφηv μέ εγκρίτους δι τι%Οt'ς τοί,~Ωυς. Π ρι-.ίγμαη ό Βαρλαάμ %α.τηγ:όρησε τούς ή,συ
δσJσκάλου; τη; πνευματικης αγωγη;, καί έφήριμοσε την &σκητικην χαστάς μοναχο1\ ταυ 'Αγίου 'Όρους ιb:::; Μαιrσαλιανοί1; καί 11
πραικτικ11ν, προ; μεγάλην &πογο11τευσιν του αίιτοκράτορος, ό Οcυτέρα τριάς ταJν σ1γγρ;;,~1,μιiτων του επεγράφετο Κατά Μα,σ
δποίο; τον rcροώριζ!ε δι' υψηλά πολιτικά αξ~ώματα. Μεταξυ των σαλιαvαJ\Ι'. Ό ι'ίλλστc φίλο; του Πaλιψα 'Ακίνδι,νο; λέγει δτι
διδασκάλων τούτων διεκρίνετο ό Θεόληπτος, έπLλε,κτσν μέλος ουτος εί.yεν !.)3Jει ει.ς επαφ11ν ;ιέ ΒογΟΙμ:ίλου; ει:; την Θωσα
τη; &&ωνικη; πολιτεί,ας αρχικίί};, μητροπαλί:της Φιλαδελφείας λονίκην', :':νrρ 6ραΜτερογ δ Νικηφόρος Γρηγορας ·&ά tσχυρί
ιlργότερα, 11ναγκασμένος λόγφ των πολεμικcον περιστάσεων νά ·:ετο δτι {1 :,1υγr1 αι•του zαl ηον φίλων του απο τ() 'Άγιον 'Ό
διαιμ,ένυ ει; την Κωνσταντινοί~πολιν. Ό Γρηγόοιος εδιδάχθη ρος κατά Τ() 1.;'125 εrφαγιιατοϊ[οιή{}η δισ. να αJtΟφ{,γουν ΟVτ:οι
από αιιτι)ν την ίεράv νηψιν και την νσεράν πρσσευχήν, περί τr1ν γ,ο:τάκρισίv των ε.:τ.\ μασσσλιανι()Ίμφ8 • 'Όλοι αυτοl οι tσχυ
το)ν δ;rωίων 6ε!βαίω; είχε σκετικην γνωσιv &πό τάς συνομιλίας ρ1:G1μοί είναι πΛα,σματα τη; αντιδικίας και εm:ικαλουνϊαι την
μέ τον πατέρα του καl τοί1; συζητητιl; του. El; ήλικί:αν είκασιν έπψονήν .:ϊϋν ήσυχαστϊδν επι. της νοερας πρσσευχης κατά (1.-
ετων, ι1πορρ ίψα; την προσφσράv ύψηλωv αξιωιμάτων από τον υάσι.μον ;ταρα6οληv προς τον είιχιτισμόν των Μα,σσαλιανων,
αυτοκράτορα, (1.π.εφάισισε νά μεταβfί προς &1σκησιν εις τό 'Άγιον ί1t. όποίοι ε,κ~1λουvτο καiί Ευχuται. Το ανωτέρω ε:πεuσόδιοv κα:τα
'Όρος μαζί με τούς αδελφούς του Μακάριον καl Θεοδόσιον, δεικνί,ει τr1v απουιrίαν παντός σιrνδέσμου προς την αίρεσιν
εγ,κα'ταλείπων τά επίγεια αγαθά. Τό qη~'ιvόπωρον του 1316 ταί,την.
αφου δtέί\ησαγ t!]V θριχ:κην, &ρfJασαν ει; το ll απίκιον ορος\ Τ11ν ίi.,'Οιξιν του έπομiνου εrους (131.ί) εφθασε μαζί μέ
εδρισκόμενοv εις τό: δριά της πρ(); η1γ Μακεδονίαν, ε1κριναν τσί,; ίlδελφοί1ς του ,ε1; τnν «πο1ΊοίJμενοv "ΑΟωνα» κο:ί δ 'ίδιος
δε χρ11σιμον νι'ι π,αραχειμάcουν εκεί JtλΙJ,σίον σπ,συδαίων α.σκη έγχατεσrιίθη ε1; τr1ν Λαί,:ιαν τc1υ Βατοπεδίου πλησίον του εμ
ηοv. 'Εδοκίμα,σε τώρα τr1ν π,ρώτην αΠ() τι':ις περιπετεία; εις τάς πείρου μοναχσυ ~ L%0:°)Ιl<μΟυ, (J.\IOQOζ γεννα:ί.ου και {}αυμαστου
δποίας επρόzειτο νιί τον εμπλέ,χουν διαρκώς οί αγωνες του χ,αl αί τό.σον %α,ι'ι τ-i;ν &-:κηωtήν πραξιν οσον και κατά την {tεωρίαν,
;rτολιτικαί ,τεριστ&σει;. ΙΙλη,σίο,· του Π απιχίου η,σαv εγχατεστη ι'ίπ<J τι'Jν δ.ιτοί:1ν κα\ ε:{<iρη μοναχός. Μ'ετι'ι: τριετίαν ( 131 Ϊ· -
μέvαι όμ<JΙδες Μασ'(ΊΠλιαvων μοναχω.v, προνανως Βογομίλωv, 1 cJ20), μόλι: rinέ/J-αvεv δ γέρων του αιιτό:, δ Γρ ηγό,ρ ιο; μετε
ΠΟΙλλοι των <όποίων t·()V ε;rτε1 σκ.έφθησαν μέ f.Πιδίωξιν VιΊ. τον επη zιΥr1&η προ; την περίφημον λαί,ραν ταυ 'Α{}·ανα,σίου, ΟΠΟLΙ
ρεάισουν ίιπέρ των δυαρχικciJν χ.αί αντιλατρευτικωv· απόψε(ί)ν του εγινε &ερμή ιJποδοχ1'1 (ΧΠ<J τούς ,μοναχούς, γνωρίζοντας ηδη
των. 'Όταν δLέκοιJιαν τΔ; επισκέψεις, διό: τον λόιγον ότι τό εκ φήμη; τά κατά ΓΙ]V αρετ11ν του. 'Ί'πηρέτηισ!sν εκεί εν {,ποτα
rbr.οτέrλεσμα αι11τ{δν ;rτροsμηv&ετο αντί,&ετον τσυ επιδιcσ.κομένου, γfj επί τριcτίαν ει:; τi,ν τρι:ίπε~αν %ί11 την ψαλμωδίαv ( 132()- -
η.ρχισε νά τσυς επι,σκέπτε,ται δ '[διο::-. πράγματι εΙ; ε:κ t(OV 1::;23), με.το: την δποίαν εκυρι:εύ{)η πάλιν οοτό την αγάπην πρrι-,
&.ρχηγciΝ της κnι νό,τητός των καί πολλά μέλη της μετεπεί,σθη η1ν απομόνωσιv zαί τr1,ν ησυχίαν.
σαv απύ τά επιχειρ'ήιμσ.τά του. Δια του'το οί αlρ,εη:ι.οί :π:ροσε 'ΕγκατεστciΊ'tη λοιJ(Ι()\f επειτυ. ε1,ς την ερ ημιχ11v tΟϊrΟ'&σί αν
πά{}ησα.ν &νε7tι•τυχως vά τον εξοvτώσοvν δια δηλητηριάσεως. Γλωσσί-α, :κει1ιιένην εοτ1 της αv ::ωλικης χλιτύος ταυ "Α:θωνο;
Ό Φι:λό{}εος Κ6κzινο; GU. δίδει μεγάJ,ην σημασίαν εις Τ() επει παί. καιλοιψένην σήμερη1• Π ρο6άτα. Τη,ν Γλωσσίαν· ειχον τι
σόδων τοιiτο, διότι {tέλει vά αποιrτομώση τούς μεταγενεστέρου; μήσει ){!., τοί.1; ασκητι~οίς ίδρωτα; των προιηγο'lJΙμένω; ό ιτα-
1,ιώτη; ει.rτηγητής της 1'1rτυχωστικης ψ{!'όrδου Ν ικηψόρο;, καί ό
6. Στ. Κuριακίδοu, «Τό Παπίκιον 'Όρος», Άθηνδ 35 (1923),
219- 225. 7. Έ πι στολή, Κωδ. Monac. gr. 155. φ. 72.
6a. Έγκώμιον, PG 151, 562. 8. Ίστορία 14, 7, Βοπn, 719.
διδάσκαλος του Π αλα,μα. Θεόλη:πτος, τώρα δε διέμενεν εκεϊ: τά αδ:ελφιiς του εlς ίισυχαστήρισν εντός της πό,λεω; Βερροίας,
πλειάc: r1γίωv ανδρωv, μεταξύ τrον όποίωv περιελαμδάvοvτο οί αι•ιός δε αv,έβη εκ νέου εlς το ορος, πριν ο:μως παρέλ{}τι πο
μ,εγάλοι η;vευrματικοί .δδηγηταί., δπως είνα:ι δ μ:ετέστειτα πατρι,άρ λύς χρόνος, 1Ί μεγαλυτέρα &nό αιιιάς 'ΕJπίχaρις αnέ{}ανεv.
χης Κάλλιστος, δ ιίλλος Κά,λλιστος δ Καταφυγιώτης και ό Ί·Ι Πέντε 1::τη μετιχ την εγκαπϊστασιν εlς :την σκήτην της
λίας Σελιώτας. Βερροίας (1326-13:Ίl) YJ χατάστα,σι; ε.ις την περιοχηv κrχ
Οί Τουρκοι πειραταί, συνεχώς rολη&υνόμεvοι τόιτε και ενερ- τsστη μέ την σειράν της επισφαλής. 'Η εισi6ολή των Σέρβων
,. ., ~ , " ' ~ δ \ ~ ' t.:'Ί.1rνι \ άλ
γουντες αγριας Λ.ηστρι:ιtας ε;η ρομας ~εις τ·α ειιυ"ινικα παρ ια, 'UVvO τον Στέφανον Δσυσrί.ν·, αί Vuεηλα,σίαι ΚαJί δ εξανδραποδισμος
κα:τέστηισαν 1 εξαιρετικώς επικίνδυνοι δια τούς πατέρας του τον fινάγκασαν νιά ε1ηστρέψη εις τον "Αθωνα, πι{}ανως &χο-
'Όρους, κrΛ ,;,:υρί.ο}ς τού::: εruρι~σκαμέ:νους :ε'Κπος των τ·ειχα}V , <:ι
1ιουυουμ,ενο;
, ~
απυ
' '
τcυς
,
συντ,ροφους του.
"Rn.· _Q
·"'φ'U'ασεν
~
εις
'
την με-
εις τάς ερημίας. Δια τουτο ό Π αλιαμας, α.φου είζησεv επί γίστην Λαί,.ραν, δπ,ου οί π,ατέρες τον ειδέχ{}ησαν μέ εν{}ουσια
διετίαν εΊς τr1\· J:λωσ,σίαν (1323--1325), ανεχώρησε uαζί με σμόν, παρά τον οποίον αυτος δεν f1{}έλησε νά π,αραμείνη εντός
σ.ι..λrηJς συνασ:κητάς, συvσλι·ιtω; δώδeκα, διcχ τ11ν Θεσ,σαλοvίb'.ηv. τη; μονης, ιχλλ' εστέλεξε ;ιτλησιόχωρον κειλλίοv, τό «φροντιστή
'Η ;πρώτη σχέψις των fιτο vά αναχωρήσουν εlς την Άγίαν ριον του ίJ,είου Σ&6·6α)), δι,ά νά πήξη την σκηνήν της ησυχία;.
ΠόλιΥ, τά Ίεροσόλυ:μα, δια vά προσκυνήσουν τά πιι&η χαί Αυ1Γην τi1ν ε;ιτοχ11ν μετασχηματίζεται καl δ 'kόγος τοv από 11-
τηrγ αvάσ-τασιv του Κυρίου και vά αvαπαυiτουv εκεί lσοδίω;, ι'J-ικου εις δογ:ματιΧ(J'\' ,κατόπιν εντσλης την ()ΠΟί,αν εJλα:οεν εις
&γvοσυvτες βεβαίως δτι καί η εκεί κ,ατ'άστασις δεν η:το καλυ δρο:;μα. 'Ε:vό:μι,σεν, χαλυφθε1.ς ωrο ελαφράν σκιάν ϋπνου, δη
τέ,ρα από Μόψεως 6αρ5αρικων επιδρομων. Άλλ,ά κατόπιν ό εχράτει ει.ς χείρrχς του σκευο; π,ληρες γάλακτος, το &ποίον αιφνι
ράiματος, κατά τό όποίσv ενεφανLσiτη εις τον Γρηγόριον ό "Α () ίως εφο{1,:;ΙΧωσε Κα\ Ί)ρχισ'ε να εκχειλίζη, ενφ σ:υγχρόνως μετε
γιος Δημήτριος ::ωί &;ιτ11τησε δι' έαυτοv τουτσν. κατέληξαν ει; ο,άλλε:ο εΊς οίνον ευΎευστοv &.ν,α:δίδοντα ειιχάριστοιν εϋωδίαν.
τι)ν &πόφασιν νά εγκατασταfJυυv εις χωροv πλησ{σν της Θεr; Άνrιρ επιφαν11:;, ε;μφαvιrη'tεί;, τον ε::ιuετί,μη01ε με τούς λ.όγους,
σαλσνίκης καί επέλεξαν τό ορος παρά τ'Ύ]V Βέρροιαν, οπου χαι «δι,ατί, δεν μεταδίδει; &π,ό τό θ'είον τουτο ποτοv το όποίον ανα
εγκα,τε,σ'τά{}ησαv τι'1 1:126, &φου δ Γρηγό,ριο; τριακονταετης βλύζει κατά Ηαυμωστον τρόπον, /iΑλά το αφήνεις νά χύνεται μα
π,λέον εχειροτονή{}η ίερ,εύς. ταίως;». 'Αν:ελ·11q1θη δτι 11 εvνοια της οπτασίας f1το οτι επρεπ::
Οϊ'iτος εζη εκεί &πομοvωμένο; εις τό γ,ελλί(}v του κατά υ1.; νιχ δώσυ ει.; τον λόγον του ί,ψηλ.ό,v κα:ι δογιμα:τικοv περιεχόμε
πέντε ή.μέρας τη; έβδσμάJbος, ενqJ κ,α:τά Σά:66ατσν καl Κυριακrιv νον· καi οϋτως ηρχωε νά γράφη. Π ρωτΌν του σύγγρωμJμα ητσ ή
ενεφανίζετο δι(χ τr1ν τέλεσιν των ίερων α:κολουθιων, την συvανη Β ι ο γ ρ α φ ί. α Π έ τ ρου του Ά {}ων ί τ συ.
στροφην μέ τούς συμ1μονα,στά.; καl τrιν διδασκαλίαν. Πλή11η Ή φή1μη χαι αί 1Ίγετικαί ίκανότητές του επρό%ειτο νά του
μοναχοJν καi λrϊι:χGΝ 1ων περιχώρων προσέτρεχοv τότε δια ν' στοιχLσουν προσωρινω; την απώλειαv :της ησυχίας. Με ψηφον
&πcλαί,,σοvν του λόγου και της &χτινσ6ολ,ιας του. του πρώτου του 'Αγίου 'Όρους κα:ί της συνάξεως ώρtσ{}η ·η
Αυη)ν ΊΎ]V εποχήv, π'ληροφορηθ·εις &.1uo γρά,μ.μα τό όποί.ον γούμενος της μοvης 'Εσφιγιμένου και εδέχ{}η την ύπ1εύfJυνον
""' ,1 " C ~δ 'λn f \ _Q ~ f
ταίιτηv διοικητικ1)ν θέσιν ύ:mο την svιvσιαν της προσωρινότητας

f ""
του εστει,Ιι,αν α:ι α: ε,,"'ραι του τον υανατον της α:γαπημ,ενης ιιη~
τρός του Καλλονης, r1ναγ,κci,σ{}η νά επισ:κεφ,&fi τη·v Κωνσ>ταντι καί χάριν δι,ευθετήσεως ε;rcειγόrvτων προβλημάτων, δπω:; φαίνε
νοίJΠ()λιv διΛ νά τάς ,στηρίξη, ε;χ.είναι δε τον ε{},ε,σαv ενώπιον ται. Άmλου:; τούς τρόπο1.1:;, ελεύ{}ερος την γvώμην, γλυ~ύς την
δ~λ11σ.-ιματος ·η νά μείντι εις την πρωrτεύουσαv δ_\,στε νά είναι όμιλί.αν, οαρύς εις τούς ρα1'tύ,μους, συγχωρητικός ε1.ς τούς μετα
πλησίον των 11 νά παραλύΑ3η και αυτά; μαζί τοv. Αί δε,~μεύσεις νοηιμ1ένους, διοιί,χησε την μονην αυτηv με δεξιοτεχνίαν παρά
τιlς δ;ιτοία; είχε του ε,,rέδαλον τr1ν δευτέραν λύσt\', 'Εγκατέστησε τας ε·σωτε,ρι:κας δυσχερείας. Δέν η:το δι' αυτον δυνατο,ν νά
μείνη μονίμως .εις την {}έσιv ταύτην και εφυγε πολί, γρήγορα, λοτε εις την πατρίδα του χαί ηρχετο εδώ νά Ίκανοποιήση η1ν
ί.σως εκ της ανάγκης vϊι &ποδυθ·n zις δογ~;_ιcηικούς αγι1νας χα1 τρωθείr;αν φιλοιδσξίαν του αναζητω,γ δύvα1μιν καί δόξαν; Κα
?,.κ της δυσαρεσκείας την όποίαw προ,εκάλουν α'ί αυστηραl με τάντημα πriντως της δωγωγης του ητο δτι εvτος ολίγου χρόνου
ταρρυ~μιοτικαί εν'έργειαί του. π ι{}αvιi'~ς εγκατεστάθη εις την εκαμεν εχ1}ροί:; τοί1ς διαrσημοτέρους λογίους του Βυζαντίου, με
1Ίγοuμενίαν τη; μονης κατά τά ,μέσα του 1333, ;ιιαρέμ,εινεν ταξύ των δπο/ων προεξηρχεν δ Νικηφόρος Γρηγορας, δια
εις αιtτ:Ύ]V περί το ειτος και επέ,στρεψεν εις το ,ωλο:ιόv ερημιΚ()\' τουτο δε ϊο ε,κεί κλί~α εγινεν αφόρητοv δι' αυτόν καί ηναγ
κ1εlλλίοv του παρά την Λαύραv, το
1'1'34. 'Από εκεϊ επρό,ΥJειτο κ,rnσ{}η νϊί εyκωτασται'}n εις την Θωσαλσνίκην.
νά κrλη{}fι εις ειl'ρύ1ιερον πεΜοv δράσεως, 11 όποίι.ι συν τψ χρόνφ Τούς δύο Π'\ΙευΙ;,Ια:τα.01 1 ; ι'iνδρα;, τον Παλαμαν καί τον
τον αvέδ,ειξ'ΕV ε1; rι.γετικηv μορφήν 1 η; ορθοδοξίας. Βαρλωiμ, εφεραv ε1.ς πρc6,τηv έπαφην αί συζητήσεις αί δστοίαι
'Ολίγον προ της εποχης αυτης, περί τό 1330, η:λθεν εlς f!Πραγματοποιi1{)ησ1 αν ε;τί της δασιλείας 'ΑVΙδρονί.κου του Γ'
την 'Ελλιlbα από την Καλαορίαν δ φιλόσοφος μοναχός Βαρλα μέ σκοπόν τ11ν ειcωσιν τ&\ν Έκκ.λησιων τιχ εJτη 1333 καί 1334.
riμ. Άνηκ,εν εις την έλ,ληνικήv ε'1t1rικην ;ωινότητα της Νοτίου Κωί οί Μο πυνiταξαν εργα πολεμικ,ά κατα τι1v Ρωμαίων, αλλ'
'Ιτcαλίας, r1 {\ποία εξψι,ι:λού{tει νά {φίσταιαι παρά τάς πολι εκαστος εξεκίν,ει &πό διαφο:ρετικην αφε1τηρίαν. Ό Βαρλαάμ
τικά; περ ωτετείας της περ ιοχης, κrΛ είχε μορφωθη έλληνικα, ;. ε1'31εώρει ώ; (iνευ εννοί:α; την &παί,τησιν τ(\)V Λατίνων, οτι το
"Η{),ελε ~ώρα νά γvωρίσυ τ11ν πατρίδα η'i}ν προγόνωl' του, r-1; "Αγιοv Π νειϊια εκπσρεί1εται καί εκ του Ί'ίου, &φου ό Θεός κατά
την οποίαν είχον ζήσ,ει οί {,gτ' αυ,του 1tαυμαζόιμ:ενοι φιλόσομοι τούς Μγcυ; και iϊλλωv καί του γράψαντος μlc τό οvομα τσu
Πrλάτων ;-ωί 'Αριστοτέλης καί εις την οποία" εζων οί όμόδο- 'Ιισνυσίου 'Αρεοπαγίτου είναι &κωτάiληπτος.
1: ,
"οι του.
'Η
, '},
σ1 'ανπο
.... ,
ποΛ,/,ην
'Q
ευνυχην
, ~
υmερηφανειαν
f
και
, :Ί
εφαv- Ό Π αλυωi; την ιδίαν εποχήv εγρ,αψε τσίJς Λόγους
τάζε,το πι1'31ανι,1; ευ,κολον την &ναδίω,σιv της παλαιας α'ίγλη; 'Α;ιτοδεικτικοί,ς περί της εκπορεύσεως του Ά
του Βυζαντίου χαί την δ:λσχληρωτικ:ί1ν αναγέvνησιν ηΪ)!\, γραu γ ίου Π ν ε ί, ιιι α το ;, τι7}ν δποίων κ,αί μόνος ό τί.τλος δει
μriτωv και των επιστημών, εις Γt]V δ;rτ:οίαν δ ίδιος 1'3}ι ητο πρω κνύει τ11ν ι}ντί{)·εσιν πι;,\ τr1ν κατεί,θυνσιν του Βαρλαώμ. "Ε
ταγωνιστής. να,ντι του &γνωστικισμου εχείνου, αυτος ώμί,λιει περί «α,τοδει
Ό μέγα.; δοιμιστικος 'Ιωάννης Καvτu:χουζην,ός, π,ροστάτης κτικου» λόγου. ~Ητο φυσικόν νά ελ&η εις σύγκρουσιν μέ τον
της Άναγ~:.νν1ΊσΗος ει.ς τό Βυζάντιον τ6τε, {πεστή,ριξε τον ,,εο Βαρλαι\ι, ό όποίο; εις ~ιίαν στιγμήν εγωιQ1τι,κης εκρήξεως εΊπε
ελ{),όvτα χαί του εδωσε κα&ηγητιΚΎ]V {),έσιv εις το Πiα"Ι"επιση'i το χαρα:zΓrηριστιΚΌ'\1° «ταπειvώσω τον ανίtρωπσν»'~.
μιον της Κων,σταvτινου:mόλεως. Αί διαλέξει; του επί. {}εμriτων Την &εολογικ11ν &ν,τί-&εσιν επϊτεινεν εντος δλίγου καί νέα
φλιοcιψι,χωv, θεολογικών κιι.ί ,ρυrτικrοv ;προεκ&λουv δα{}υτriτην διαφορά, ιος προς την α,σ,κητικην μέ{}οδον τώρα. Ό Βαρλαάμ
fVtί~;ι:ωσιν, τι'ι δε συγγρmμ:ματιi του εύρον ε·uρείαν Κυ%λΟψΟQtΗΙ'. ε,μ,α{}:εν &;το αφελη μοναχον περί της ψυχοσωματικης τεχνικης
Ή επιτυχία ε,κέντρισε την τάσιν του προς ο'ίη,σιν και. του εξ.; προ:σευχη::, την διτοίαν r1κολούθουν οί ήσυχα,σταl μοναχοί. Το
{Jρεψε τό ;t(x1to; vά εξευτελίζη ;πχίντα όμ,ότεχνον, πραγμα η', ποθετοί1μ,εΥοι ουτοι κατά ηχ λεγόμενα του μοναχού εlς χαμηλόν
fnroιov δμολογουν &κάμη και ο: φίλοι του. «'Ότε γιiιρ, του λέ κriθuσμα επl δ.Sρας και στηρίζοντες τύν πώγωνα εις το στηθο;,
γει δ 'Ακί·νδυνο:::, πρϊίηον ελftων εις την μεγιiιλην πόλιν, πriντα προέφερον ενδο:μί1χως Και εις κcι:τriστα:σιν αΙJvΟλίrωυ ήσυχίας
μ{ν εσ:πούδακας κενr1ν δ.]tά,σης παιδεύσεως αποδ,είξαι τ11ν πό
λιν»". ποίο; γγωρίζει ;ποίας απογοητεύσεις είχε δοκι,μriσει rίλ-
9. Άκινδύνου, Έ πι ο το λ ο ί, Κωδ. Ambros. 290, φ. 67. 1 Ο. Άκινδύνου, Έ n ι ο το λα ί, Κωδ. Ambros. 29, φ. 67β.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17
16
την «προσευχή,v του Ίησου»· οϋ,τω; Μλεπον το

1
{}εϊον ψω_ςι • πρστάσεώ; του του συνέστησε νά διακόψn την αδικοv καί ακω
Ό Καλαβρός εJtηρεα,~μένο; (ΖΠΌ την πλατωνικήν και νεοπλατω ροv πολεμικήv, μολονότι δiΞ αυτος 1J'JΙJεσχέ%η δτι {}ά, την διακόψη
vικήν tδεοκρ ατίαv ,'ιδυνάτει νιχ δ,εχft'\:\ μετοχήν του σώματος ει; zαί οτι ι'tά &.,-τωλείψη &1to τα r,είμ1εvιi του τας κατηγορίας, ~ταρε
την προσευχην 11 εις οίανδή,ποτε α.ιυλην ;ιτν1ευ1ματι,κ1Ίν εκΜ1λωσιv. δίασε τά; δπσσχέ,σϊι; του και συνέταξε νέον σύγγραμμα κα:τά
'Ωνόμασε δε τούς ή1συχα,στάς &μφαλοψύ·χους 1 " και ενήργηrrε tίι}ν μοναχών, τοί1; δnοίου; τώρα απεrιtάιλει Μωσσαλιαvούς.
σ.κ,ληραν ε1tίθεσιν εναντίσν των. Ένr.ί)ΙJτιον της συνόδου της Ό Βαρλαc'ιμ έφρόντι,σεν ω,στε τά εναντίον των 11συχ,αστων
Κωνσταντινουgτ,όλεω; rι.ροέJο,η εις ε'71:uσημον καταγγελί,αν, αλλ' συγγρι:ί:μ:ματά του νά μ1Ί χυzλοφορουv ευρέως, δια V(X πρσλαμ-
sλαοεν &στο τον &διάφορον εις τα ,&εολογικα προβλήματα πατριάρ 6ιίνη εντονον κριτικην zα\ οιαίαv &vτί.δρασιν, αλλά το περιε
χ:ην Ίωάννην Καλέκαν τη·ν εντοJ.ην νά παύση ανακινων τέτοια :χ;όμενόv των διεδίδετο π,ροφορι.κiι)ς. Οί φίλοι του Π αλαμα του
ζητή,ματα. ιτ.έδειξαν μερικά χωρία α,το τά 6ργα αi',τά:, τά δποία είχσν

π c:,ρά ταυτα καί Jtαρά τα; μεσο1λα6ητικάς eτρσσπα:&εία; εξαcφο:λίσει πλαγίω;, αλλά συγχρόνως του εξέ{}εσαν λεπτομε
του 'Ακινδύνου 11 sρι; συνεχ[σ{}η εlς την Θεσσαλονίκηv επί ρίδς ηΊv τα,ι,τικήv του και το σύνολον των απόψεών του, δπως
μακρόν. "Αν καί αργότερα δ ΒcφλαάJμ ισχυρίζετο δτι ή cτο τ(ίς εlχον πλψJο,μσρηθη. Άφου αί πρωται ειρηνευτικαί προσπά
λsμική του αJtη{}ύ,nετο μό-νον προ; τούς &γρα:~ψ,άτους μοναχο·ύ;, ftειαι απέτυχαν, ο-δτος ~:πεδόθη εις αvτίκρουσιν αυτωv δια της
ει; :ι:Υ]Υ Jtραγ1ματιzότητα ε{}ί.γοντο και οί. ,λό,γιοι μοναχοί, μετα σιη'τάξεω; τα~ν τρ ιω,v Jtρώτωv βιβ,ιuίων του μεγάλου εργου
ξύ τιοv δr,:οίωv διε,.ι,ρίνοντο τό,τε εlς την Θε<σσ1αλονίκηγ δ 'Ι 'Τπιρ τίvν ίερως ή,συχαζόντων. "Αν καl δεν
γνάτιος Κc:.λόθετο;, δ 'Ιωσr1φ ΚαλΜετος, δ Δαβίδ Δι,σύπατο;, ,•i:x:εv ίδη τι\ αντίστοιχα 6ι6λία του Βαρλαάμ, τά δ,τ:οία η,σαv
δ Λουιcα.ς, 6 'l,σί.δωρος. 0-δτοι πρασπαθου·ν νά εϋρουν τρόπο·, ~πί.σης τρία, ΕJ(ετέλιεσεν επιτυχως το sργον της 1J1Περασιπί,σεω;
απσr:ελsσματιχη; &νπδρ,άσεως r,,:αί δ κατόιπιv σ'ικουμενικός πα του 11,:τυχωσμσυ, χωρίς δξ,είαν πο1λε1μικήν. Ό τελευταίος, δταν
τριάρχη; 'Ισίδωρο;, δ όποιος Jt.ρωτος εδοκί1μα101ε τ·ήν μανίαν του ϊίδε τr1ν ύπερά,σπισιν, διε,σκ1εύαυε τά 6ι6λία του καl τά ε%εσεν
Βα,ρiαάμ, εισηγείται νά Jt,ροσκίλη{Jiί δ Παλαμας. Ό Γρηγόριος ~κ ,,icυ εlς κυχ,λοφορίαν, ί,πό τ11ν μορφήν των δε ταύτην τά
εγ:καταλιείψας την &{}ωνικην ήσυχία,v ηλ&εν εl; την Θεσσαλονί :~ξη,σψάλισε καί {ι Γρηγόριο; καί &φοίί τα έμελέrι:ησεv ειτιστr,
κην, ύπερr.::σ1tιστ11ς των ή,συχα,στικωv απόψεων κατά τό τέλος μένω;, έftεώρησ:εν &ναγχαίον νr'ι. συντιχξη τ11ν δευτέραν,. ω,στε
του 1337 καl παρέμεινεv εις αί!τήν γράφων καί δμιλων ·υ 1Ί &νασκευη νά στηρίζεται ει: ύπεΜ}υνον κείμενον καl οχι εlς
πέρ την τριε1τLαν. (1.J1Jλiiς π::ληροφcψίας. 'Ολίγον Φ.>γότερα δ Βαρλαci.1μ, αφου έπέ
Αί π.ρωιαι κινή,σεις του ει; τή,v ;mόλιν ταύτην ησαν ει.ρη πψεψεν &πο τ·rιν 'Αοι\'ΗίJνα, δπ,συ εί,χε μεταϋη (J); επί,σημος
νικαί. "Εκαμεν εr,{κλησιν δι' εlρήνωσιν καl δ111όνοιαv, την δποίιχν ιιιι:εστα,]Jμένος δι' ένωtιΚ(Χς συζητήσεις με &ντιπ,ροσώσιου; του
δ Βαρλαάμ iΊ,γνόησεν, δ~πω; είχεν αγνοήσει καl τας συστάiσεις π:.tπα, εγραψεν (JJλλα τρία 6ι6λίιΎ. κατά των )Ί,συχαΓτων, με Τ()\Ι
των &ρχίον της πόλεως. ΕΠ::: σύγαξιν συγκροτη{}είσαv κατόπιν τί:τλον Καt(Χ Μα,σσαλιανΟ}V, δι,cι νά δεϊξη με αιΥΗ)V τον τρόπον
δτι σί 11συχαισ'ταί είχσν την ιδίαν με αυτου; πί,στιν και μέ-&οδον.
11. Περί τηc: μεθόδου βλ. Νικηφόρου Ήσυχαστοϋ, Π ε ρ i ν ή Ί'ίόρα δ Γρηγόριος (χ.η:ήντηοε με την τρίτην και τελευτ-αί::ιν
ψ ε ω c: κ α ί φ u λ α κ η c: κ α ρ δ ί α c:, PG 14 7, 945 έέ. τρι&δα. Αιη·r1 11 nολεμικiι &νταλλαγη συyγρα:.:1ιιά.τωv διήρκεσε
Συμεών τοϋ Νέου (ψευδ.), Π ε ρ ί τ ω ν τ ρ ι ω ν τ ρ ό π ω ν
τ η c: π ρ α σ ε υ χ η c:, Hausherr, L a m e
t h ο d e d' ο r a i- τρία ετη περίπου, ϊίχό '
τυς &ρχα; του 1338 εω: τϊι.ς &ρχ?ι;
s ο π h e y
s c h a s t e, Or. Chr. IX, 2. 1, 927. Γρηγορίου Σιναί rου 1341.
τοu, Π ε ρ ί τ ο ϋ π ω c: δ ε ί έ ν ε ρ γ είν τ ή ν π ρ ο σ ε υ
χ ή ν, PG 150, 1313 έέ. "Επειτα ή διαφωνία και πολεμική ανεφέρ{}η ε1::: ί,ψηλότερα
12. Γρ. Παλαμα, Π ρ ό c: Β α p λα ά μ Β', Κωδ. Coisl. 100, κλι.μά-ι.ια καί, δ1tω; είναι φυσικόν, ε,λα6εν αλλην μορφήν. Ό
φ, 100β,
2
18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19
Βαρλαciμ, ε)()μεταλλενόιμεvο; τούς αλλους και ασχολούμενο; πλέ μiiς, εχωv τι)ν ευνοιαν του παλαιου συιμιμα{tητου του αυτοκράτο
ον μέ τόv Π αλαμα1v μόνον, μετέβη δια δευτέραν φο.ριχν εl; ρο; Ά νδρονίκου Γ', εJt,sμεγ,εv εις την ανάγκην συγκλήσεως
την Κωνσταντινούπσλ~ν διά τό θέμα τούτο κα:ί επηρ2ασε τού::; συνόδου προ; &πόκρουσιν των κατηγοριών. Κατά την διάρκει
σ-uΙ,ΙJβσύλους του ιtατριάρχου Καλέκα νά rόν πεί,σουν νι'ί. ασχο αν προσυvσδι,κωv ,συσκέψεων εδείχθη δτι τα πνεύματα τώρα
ληθr\ μέ αυτό. 'Εν τφ μεταξύ δ π αλαμως αιvεφάισισε νά γνω &:~.\ιναν υπέρ του δευτέ.ρου.
στσποιήση τά σχετικά μέ τά::; ενεργεία::; του ει; τούς άγιορείτα; 'Η σύνοδος συνεδρί.ασε μίαν fιμέραν, την 10 'Ιουνίου 1341,
μοναχού; καί μετέβη ε,κεϊ συνοδευόμενος από τον 'Ι-σίδωρον ίιπο την προεδρLαv του ΆνδρονίJΚου Γ', μέ συμ1μετοχην του
καί &νεγvωρίiσ{}η ώς μέγας &γω,v~στης της ορθοδοξίας. Οί iΊ Πα!tριάρχου, εJ(ισ,κόπων), αρχ,ιjμα:νiδιριτωv, 1)γουμέγων, του με
γέται τη; αθωνω-:ης πολιτεία; ετσεκύ,ρωσην τάς απόψεις του γάλου δομεστίκου 'Ιωάννου Κανταικουζηνου, συγκλητικών, κα:&ο
μέ λόγου; καί γράμιμα,τα, ύπογράψαντες καί τον Άγιο ρε ι λικων χριτωv, <φ{αι τη; :mόλεως», του λαου. ~ο Καλαβρος παρά
τ ι Κ ον Τόμο 1', ειμιtεριστατωμένην εrκθεσιν περί της η:συ τ11ν &λλαγ1ιν κλίιματος εϊtέμεινεν εις την tδίαν γραμμήν, αλλά,
χαστικ,ης διδασκαλίας, κατωχυρωμένηv μέ χωρία από την Γρα δταv μετι\t την &πσλογίαν του ήσυχαστου εφά.νη δτι δ αυτοκρά
φήν κα,ί τοίe; Πατέ2ας τη; Έκκλησί,ας. Συντάκτης του τόμου τωρ χαί τά μέλη τη; συνόδου ε,κλιναν προς τό μέρος των ήσυ
είναι προφανώς δ 'ιδιος δ Γρηγόριος.
χmστών, ευρισκόμενο; ει; αδιέξοδον, επλησίασιε τον εω; τότε
'Α;π:ό τον χρόνον της τελευταί,ας μεταβάσεως του Βαρλαάμ φίλον καί προστά,την Κανrαχουζηνόν διά. νά ζητήση ενLσχυσιν
εl; την Κω,,σταντινοί1,πολίν &ρχίζει κιχ:πσια δυσμένεια της ~,κ χαl cυμ6ουλήν" αι~τός δε δεν f1{}έλησε vά πράξη τίποτε π,ερ !/J-
κλησια,στικ.η; αρχης προς τον Γρηγόρ,ιοιν καl τούς οπαδού; σότερον (X,ϊJj() τ<'> νά τον σuμβουλεύιση νά πεί.{}εται εις τούς μονα
του, ή δποία δμω; εντός ολίγου διε:σκεδάσθη, δια '\'(J. αναφανfi χοi.1ς οί δποιοι ε1ναι σοφώt1 εροι εις τοιαυτα {}έματα και νά ζη-
tσχυροτέρα βραδύτεροv. Την ανοιξιν του 1341 δ π:ατρ ιάρχης 111,ση συγγvώμ ην. π ράγ1ματι δε ουτο; συν.φορφώ{}η καί οί
καλ,εί εις λογοδοσία:v δλην την κεντρικην ήσυχαστικην όμάδα, μοναχοί sδωσαν ειJχαρuστω; συγγνώμην. Οϋτω; ή σί,νοδος ε
οϋτω δέ ό Γρηγόριο;, συμπαραλαμδιάνων τόv 'Ισίδωρον, τον λ11ξεv αυr&ημερόν, λόγφ δέ της όμαλη; καταλήξεώς τη; δέν
Μα,ρκον Βλα.την, τόν Δωρόθεον Βλατην καί αλλους, εξεκίνησε εχρ::ιάσθη να εκδο{tfί εϊδικ,ος τόμο; των ;πρακtΙΙΧWV, αλλ' Ο πα
διά την π:ρωτεύουσαv. 'Όταν είφr&ασεν εκϊί είδεv δτι τό κλίμα τριάρχης εγvωστοποίηισιε μέ εγκύκλιοrν τάς &:;τοφά.σει; της, δια
ητο γεvικώτεροv δυσμ:ενέ; δι' αιηόv, διότι ύπηρχε κατηγορία τιον δποίων κατεδ·ικάζοντο τιχ wτό του Βαρλαάμ κατά των fι
δrτι συγκροτεί παρασυναγωγά; εις τό 'Άγιον 'Όρος καί :την συχαστων μοvαχων.
Θε,σσα,λσ:νί:-ι-ην παρά τού; Ιερούς κανόνας. '0 πατριάρχη; η l\Τετcι. την ληξιν αυτης συνέβησαν δύο σπουδαία γεγονότα
θελε νά εξετασ1'Jiί τό ζήτημα εις συνοδικον δικαστηριοv ώς διοι αvατρέψαντα την κατάστασιV" ό {}άνατο; του αυτοκράτσρος
κητι:;,ης φύσεως, όιtό:τε ή &π:όφα,σις θα ητο μάλλον εις βάρος χα\ ή φυγ11 του Βαρλαάμ. '0 'Ανδρόνικος, αtσθανόιμενο; κόπω
του ήσυχαστου,. ενϊρ ή αυτοκράτειρα 'Άννα επέμενε νά εlσαχ{}fj cι\' χαί αδιω'tεσίαν, εtσηλ:{}1 ε προ; ανάπαυσιν εl; την μ,ονrιν Όδη
εις τ-~)ν σύνο.δον, πραγμα τό δποίον ε 1 σήμαιν:εν δτι επρε:πε νά γητρία;, οπου απ~ί&αvε την 15 'Ιουνίου 1341. Ή τελευταία δη
&να1μείνουν τόv εις εκ,σ,τρα:11ε(α,v &ποvισιάζσvτα αύτοκράτορα. ;ωσία πράξις του f1το ή προεδρία της συνόδου εκείνης.
Ό αυωκράιτωρ, επαv,ελ{}ά)ν εις την εδραν :του, κατέβαλε Ό Βαρλαά1μ, επειδ·rι κατι'ι τcχ φαινό 1μενα εσχη,μιiτισε η)v
την συνη{}ισμένην προσπά{}Ιειαν συμβι6ασ1μου, ή όποία δεν εφε εντύπωσιν δτι δ 1'tάνατος του 'λvδρονίκου, ,tυριωτέ.ρου ύποστη
ρεν αποτέλε,σμα· ό Βαρλαάιμ θαρρωrν εις την ύ:ποστήρ,ιξιν του QLΚ,του του Παλσ,1.ια, {}ά 1μετέστρεφε τά πράγ,μcmα είς οφελn;
παλαιου του προστάτου 'Ιωάννου Καvτακοvζηνου, πρω{}υπουργου, του, μετφελήθη διιχ την ύποχcίJρη 1 σvν του, αλ.λ' ητσ αργά πλέnν
επέμενεν ει; τΔ; κατηγορία; εναντί,ογ των μοναχών, δ Παλα- η!Ίaρα διό,τι ,~ιετά την σύνοδοv το χυρο; του π α,λαμα ύπηρξε
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21
20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τόσσv ύψηλόν, ωστε ούτος δεν εύρεν &ρκετά ,στηρίγματα δι,χ το χυι)ος του Π αλαμα ηυιξήflη :μεγάλως, ,6ασι9':είς και αρχοντε;
νι'ι. &ρχίση νέους αιψ7)vα;. Άντιλαιμ6ανόμεvος δτι δεν υπάρχει απ,εκιiλουv αυτον «'διδάJσχα,λον της ευσεβεί,ας r.αt κανόνα ίερrϊΊν
r,1λέον δι' αυ,τοv 'sδαφσς ευΙδοκιιμή,σεως ϊί; το Βυζάντιον, rφυγε δογ,:1ιiτων και ,σrrυιλοv της ορθη:; γνcομης ,και πρό,μαχον τη:; 'Εκ·
μετ' όιλίγας ΊΊιιμέρας προς τrιν Ί:ταλίαν, 1 &πο Ο';ΠΟυ ειχεν sλθει Υ.λησίας». Οfι. &ρχι,ερεϊς του εζήτησαν vά &ναλά611 επισκοπικ·ην
προ 15 ετδΎν γεμα,τος ον 1ειρα :και ελπιίiδας. 'Εγκατε,στάθη πάλ:.ν εδραv καί του πρσέτειναν την &ποιμακρυσμένην Μονεμβασί.αν,
ει.; ΊΎ]V Δί11σιν, οπου του εφαί.νετο δτι Ύj ,.&να γέννησις εβάδ ιζ1c χατ' ε;rτι:θυμίαν και του πατριάρχου, την δnοίαν fιρνήθη αυ,τ6ς.
περ ισσό:τεροv α.πρόσκοπτον δρόμοv. Έ!δίδαξεv εις τόv Π ετρ6.ρ Ό 1'Μ,νατο; τσυ 'Ανδρονίκου Γ' είναι ,σημείον από το δ
χηv την έ,\ληνικήv, συνανεστράφη με υ.λλους δια~σ{1ιμους λογίους ποιον 11ι~χuσεν ή ραγδαία οττωσις της α{,τοκρατορία:; διότι μετ'
καί ε'τσποftετ11&η ύπό του πά,-,;α εις -την .ε;ιτι,σκοπ11ν του Ίέρακο;, rι.ι'tτόv εδημιουργή{}η χάος. '0 σχηματισμός από τάς πρώτα;
χωρίς V{l f!Xll προ:; τούτο ποJJ,11ν ορεξιy αιJ'Τος ό αλλοτ,ε πολέ 11μέρας έvός χό~ψατος αvτιπιlλου προ το" Καντακουζηνόν,
μιο; ΊίΟV ;τταπικων αξιώσεων. μέ 11γέτας τον εω; τότε π,cφακοψώ,μενον καί αργότερα &.ρχιναύαρ
ΊΙ σ.κυτάλη του αvcrιησυχασμου περ ιηλ%εν ,αιπ;ό τό:τε ει.; αλλας χοv 'Αλέ.ξιο:v 'Απ'όκαQJιΧΟ,V κα,ί τον πα:τ.ριά,ρχηv Ίωάvνην Καλέ
χ·ε'ίρα; καί Π!_)ωτον εις τά:; του Γρηγορίου Άκιvδύνου, () δποί
καv, ώτε,έλεσε το πψ7J,τον βημα π,ρος εμφί~λιον σύγχρου~σιv.
ος είψίσ,ΚΕiίΟ εις το μέ:σοιv μεταξύ των δύο μερίδων, συμψωνων 'Ο 'Α1rόκαυ1κc:; διέδωσε τrιν ύποψίαν &τι ό μέγας δο:μέ,σηκος
μc: ία ,ου Β αρλαάJμ ει.; το ι'tέ:μα της ταυτί.σεως ουσίας καί ενερ Καντα;ω~::Cηνός ισχεδία:ζε νά ιχφωρέσ11 το βασιλικόν α.ξίωμα
γείας εις τον θεον ΙΚαί μετά του Π αλαtμα εις το {}~μ,α της 'Ι\συ &πό τον ενv·εαετη Ίωάννην Ε' ι:αί επεισε τ-ην αυτοκρ6.τειραν
χα,στικης προσευχης. Π ροσπαfίή,σας α.ρχι.κως νά συμ6ιοάση τούς "Ανvαν δη δί,vαται αι~τ11 vr1. χυ6ερvήση με τ11ν συμπαράστασίν
δί,ο ϊίνδ,90:-, δταν δεν κα:τώρθωσεν, Ο)ργ&νωσεν επιτυχως τr1ν των, ό <)" :τατριάρχης διεξεδί,κησε τ'ην :θέσιν πρσστάτου μέ
ί:υτεράσπισιν του δευτέρου. 'Εφ' οσον δ,μως δ ΙΙ αλα,μας εδωσεν οι~σιν παλαιάν 1[γγραφοv εξουσωΜτησιν του Άνδροvίκου, με
εμφαισιv εις τό δογματι.κοv θέ,μα δια,κρί,σεως ουσίας και ενεργεί τ11v δ;ιr:οί.αv ανΜtετεν εις αυτόν την επι:μ,έJ..ειαv διά την σύζυ
ας, α{11ιί1; διεχώ,ρ·vσε την {}έ:σιν του και :'3γι\,εν' &ντίπαλό; του, γον χαt τιί τέrι.να ταυ ε1:; :π,ψίπτωσιν &111:ρσόπτου κατά την διάρ
τον όποίον αλλοτε Μεώρει διδάσκαλόν του ". 1 ΚΕια:ν ε.κστρατ,εί:ας .κατι'1. του Συργιάννη εις την Θε,σ:σαλίαν.
Οί. φί;λοι του, Παλαμα ,s;τεδίωξαv ριζικ11ν λύσιν, εύρόvτε:; 'Ο Καντακουζηνός, {}εωρων εi',,λόγως την εξουσιοΜτηrΗV
ε1ς ταυτο σύιμφωνον και τον 'Ιωιivνην Καντα.κουζηvόν, επ:ίτρο ίιJ:; riΧΠνΕύσα1σαν μετσ. Τ() πέρας της εκσ:τ.ρατείας ε,;.είνης εcρ,ρόνει
πον τd)ρα του &vηλί,κου αυτο,κριίτορος Ίω&vvου Ε' Π αλαιολό συ~~ψωvαύσης καί τη; σωινης γνώιμης, δτι επιί.τρωτος του νεαρου
γου. Οϋτω παρά την &ντίθ.εσιv του ;ιτατριά.ρχου 'Ιωάννου ΚαλJ διαδόχου 1% fιτο αυτός () ιδιος δι,ά τρει; λόγους πρωτον διότι
κα σύνοδος συνελ&ου1 σα τον Αυγουστον του iδίου ετους ~δι ύπη1ρξε στενrις φLλο; -ι.αί ;ττροστάτης του Ά:νδ,ρσνίκου, δεύτερον
-,ωίωσεν tκ ν 1 έου rτούς Ί1,συχαστάς, δ δε 'Ακίνδυνος απ:έφυγε ?,~ότι κrπιχ τη.v διάρκειαν της ϋασιλείας τούτου ητο πρωθυπουρ
TYJV ';προσωπικήν καταδίκην, αφου ίΎπέοαλε λί:βελλον περl του γό; του Χαι τρί:τΟV διότι δ ανήλικος αυτοκράτωρ ητσ ηδη μνη
δτ ι ,&παδέχεται τάς ~αποφάσεις της !Προηγουμένης συνόδου περ \ στευιμένος ,~ιέ την θυγατέρα του. Αί &.νησυχίαι του Καλέκα
φωτός. Αϋτη εξέδωσε Συνσδι,κοv τόιμον δι,ά του δποίου κατοχυ καί του 'Α.ποκαύχου, i'iv ηισαν εtλικρινεις, κα,ί της "Αννη;,
ριονανται αi ,αποφάσεις κυρίως ιτης συνόδου του 'Ιουνίου, συν της δποί,α:; Τισαν πράγ,ματι εlλιχρινείς, δεν φαίνονται δικαιολο
ταχθέντα κατά το tχ,ί,,ριον ιμ1έ,ρος ύπο του π αλα1μα, κα,τά δέ τϊς γημέναι, διότι, αν !J Καντακουζηνός &τέ16λε;ιrεν ilς την άρπαγ11ν
,&κροτεJ.ευταίας διατά.ξ.εις ύπο του πατρ ιά.ρχου. Κατόπιν τούτων του {)ρ6νου, i'1Μνατο νιχ την δωπράξη αχόπω:; από της πρώ
της σηΎ(μης.
Ουτο;, 11ναγχασ:μέvσ; νιχ &.ναχωρήση εναντίον των Βουίλγά-
13.Γρ.Παλαμδ, Κατά Άκινδύνου 7,16.
ρων, 'εΊλαί\ε δια!fίεοαίωσιv νομιμοφροσύνης αJto την 'Άνναν κη1 είς την χορυφήν :του μίαν οα1σίλισσαv, ενα ανήλικοv βα,σιλέα,
τόv πατριάρχην, ενφ {) 'Από.κα:U!ΚΟς εκιv11{}η α:μsσως τότε στρατιω εvα πατριάρχηv και εvα &ριστοκρά,την &ρχιναύαρχοv;
τικως διrχ πρώ,την φοράν, η'jν 28 Αυγοuστου 1341. ΔυστυχiίJς Ή σύ,γκρουσις εις τr1ν πρ·α,γματικότητα η:rο πρσσωπικη :ιι.α.ί
ό Καντα;.ωι:ζηνιος ε:μυγε nΔλιv &ρκsσθε1; ει; τον δρκον ·<αί εξειιλί.χfrη εις εμφύιλωv μ.έ τον χρό,νσν. Οί περισσ'ότεροι ήγετικοί
αυτου ,μ,:ά την ;ω,τ&πνιξιν του ,κινήματος. Τότε δ 'ΑΠ{)Καυχο;, παράγοντες της αυτοκρατορίας ετάχ{Jησαν ύπέρ του Καvτα:κου
&φου1 παρέσυρε τον πατριάρχην, επειτα δε &φου και ΟΙ δί,ο ε ϊ:ηνου δια ποικίλους λόγους οι πv1 ευιματικοί ήγέτα,ι, <Ως οί Νι
πεισαν η1ν "λνναν, κα{}ή.ρεσαv τον Κα\!Ιτακου'~ηνόv aπό η1ν κηφόρος Γρηγορα:, Δημήτριος Κ υδώ,νης, Ν ικό,λαος Καβάσιλας,
επιτροπcίαν και τον 'αίίtέλυισαv ΠJ1;0 το ,&.ξ:ίωμα, διέιταξαν δs ΤΟ\' λόγφ της αγάπη; αυτού προς την αναγέννησιν των γραμμάτων,
στρατ,ον νϊχ επ•:ιτ<_Jέψη, δια ν' αποκτήσουν δε ερείσματα ει; τί)ν ο1. πολιτικοί αξιωματου;φι εξ αϊ.τί.ας της ε.rcιfrυμίας των νά εvι
λαόν, δ δποιο; fι:ο ιμέ το μέρο; του δημοφιλοiίς δο,μεστίκου, (ι)ρ σχυθη ή WEVT<_JtΚη εξσυισί.υ. καί της ειμπιστοσύ1νης των είς τας
γciνωων την λεηλα,:,ίαv των οlκιων τcov αξιωματοί,χων καί αρ ίχανότητάς του αί ό?tοίαι {}.ά του επέτ,ρεπον νά συγκρατήση το
χόντων οί δ,τοίω η,σαν ,με το μέρος τούιτσυ και εί,ρίσκοντο ηιδη κράτος από την χατά,ρρευισιv, ·t'1 εκχ,λησιαστικ·η 11γεσία εξαιρέσει
εlς το ιπ<_Jα,~;όπεδόν του. Αυτοί λοιπόν μετά του στρυ.του Π"/S της όιμάδοc: του Κaιλέκα και σί ήσυχασταl εξ αιτίας της ι.δίας
κήρυξαν βασιλέα τον Κα.ντακουζηνον είς το Διί)υμότειχον τi1ν ε1μπιστοσί1νης κα'ι ε:mί πλέον rrης πεπσι-Ιt11σεως δτι εκε'ίvος {}ά ύπε
26 'Οκτωβρίου 1?,41 1". στήριζε την όρι'tοδσξίαν αποτελεσιμ.ατικώτερον ,&πό μίαν δυτι:κηv
Οί εύρισκό_ιιcvοι ει; την πρωτεύουσαν αντέδρασαν μέ τ11ν πριγκ11πισσαν, cΩς ητο ή 'Άννα Π α,λαιολογίνα, καl δτι {}ά κα
στέψιν του Ίω,άνν:1υ Ε,' η\ν 20 Νοειμ:βρίου, κατά την διάρκειαν τcορ{}ω"ε νά σόJ,ση το "Αγιον "Ο.ρο; από τους νέους εισβολείς,
της όgωίας ό Κί:• 1 .έκα; εξεφώνησε ,μiσος κατιχ του Καντακοι,ζη το1~1; Σ,έρrf)ου;.
νσυ. Οϋτως ηρχιc,εv ά ε:ιφύlλιο; πόιλφος μεταξί, τiϊ)ν δ1\σ παρσ 'Ί';τερ τC1;ν Ι1 α,λαωλόγων, ΕΧτος των αρχόντων οί όποίοι
τ&ξεων, της μεν πρcό,της των ό;ιωίωv η,το ή συντριβ11 του Καν έμνημονεύ,&ησαν ανωτέρω, του πατριάρχου χαί. του ναυ&ρχου,
τακουζψ•ου, της δέ δ:ευτέρας 11 διατήρησις τη; κατα:πάσεω; ετάχfrησαν καί μ,εQ ικοl αλλοι, προερχόμενοι &rr,o τά; πλουσιωτά
r1 δποία επεκράτει εω; τον Όκτώοριον, διό Υ.αί. ε:μνημόvευ,σεν τα; &:ρ ιστοχρατιχr'ις σΊ.χσγενείας της επαρχίας, ώς η σαν των
έαυτόv τρίτον μετά την βασίλισσαν "Αvναν κcιl τον 'Ιωάννηv Ε,'. Π αλαωλό,γων χαί τciJν Χού:.,ινων της Θεισσαλονίκη;, της τελευ
Πϊ~σα ,cόλλη έρ,ιηνεί.α :π:ερl των επιδιώξιεcον των δύο μερί.δων ταίας niJv δποίων χυρία εχ,πρόσωπος ητο ή Ειρήνη Χούμναιvα,
δεν είναι δρ{}ή. Μερι~οί από τοί1; vεωτέροrυς ειρευνητάς, στηρι ή ώ; uοναι.11 ιιετονο,μα,σ-Ιtείσα είς Ευλογίαν, χήρα του δεσπότου
ζάμεν,σι είς rμαρτυ<Jί.ας του Ν ιχηφό,ρου Γρηγορα 15 , του Νικολά.ου 'Ιωάννου Π α,λαωλόγου. Γενι:χ,iί); οί τοπι~οl μ,εγαλοκτήιμονες,
Καβάσιιλα 16 κ,σ;] ιχλλα; παρομοία;, παρ,συσιάζουν την τάσιν νr1 sχοντε; πρότυπα τά φεουδα,ρχικά κα{}~,στr!)tα της Δύ1σεως καί
ιJJπσδώσουv κοινωνικον :π:ε,ριεχόμενον εις τον ε;μφύιλιον πόλεμον· επuδιώκοντες τοπιχη,ν αιJιτονόμηισιν, ~'Ίσαν ύπέρ της "Αννης. Με
6λsmουν α:rrό το εν' μέρος την α<_Jιστοκρατίαv κα.1. εί; το σ1.λο τά την c;ιργαvωμένην διαρπαγην των περιουπιωv των αντLJCάλωv
τον λαόν. ΤΙ ρό,κειται περί. πα,ρερμηνεία; των γεγονότων, διότι ετά:χ{}η ύπερ αυτωv μέγα μέ.ρο; του λαου τόσον εις την Κων
τί. ϊίδου; λαϊκόν ;.,ό,μμα δύναται νά είναι αυ:το τό όποίον εχει σταντινούπολι ν δσον καί εις την ΘeσσαJλοrνίκηv, εις την δευιτέ
<_Jαν ίvτο την κα-Ιtοδή,γησιν των Ζηλωτών, δηιλαδη τη; παλαιας
14. Β ρ α χ ύ Χ ρο ν ι κ ό ν. φανατ:ικη; &ρησκευτικης φαrtρία;.
15. Ίστορία 12, 12, 5.
16. Π ε ρ i τ ω ν n ο ρ ο ν ό μ ω c: τ ο ί c: ά ρ χ ο υ σ ι ν ϊ n ί
Ό Γρηγό,ριο; ΤΙ αλα1!-,lας καθ' δλη,ν την .mερίοδον του εμφυλίου
τ ο r c: ί ε ρ ο ϊ c: τ ο λ μ ω μ έ ν ω ν. Βλ.
Sevcenko, "Nicolas JtΟλέlμου ε1ζησ,εν ύπό συvθήκας δυσμενείς. Ή &.να:&έριμανσι; της
Cabarilas Antizealot Discourse, Α reinterpretation,, 1 Dumbarton Oaks
Papers 9 (1957) 1 80 -171. δογματικης 'εριδος είναι συνδεδφέvη μέ τον εμφvλ.ιον πόλεμον,
αν καί ίίπηρχοv επίση:; εγγεv1εί:; δι' α1η11v JΌαράγοντε:;. Ηίς τάς τέσσαρα ;!τη ~ιετ' αλλων πολιτικων χρατουμένων. '&ιδιΜμενο:;
συvΜΊου:; τΌυ 1341 είχον διχαιωι'tη οί ή,συχα,στα,[, αλλά κατά ει; n1ν συγγραφήν μ1' γραμματέα τον μα{}ψήν του Δωρό{}εον,
την πρώτην είχεν &ποφασισ,&η ε:rτ~σης vά ισχύουν οί κανόνες εγραψΞ χατ' α1.1rόν τόν χρόνον :π:ερισσόcrερα από οίανδήποτε
ο: &παγορεύοντες την ανακίvησιν δογμαηκων ζητη,μάτων απΔ ιχλλην crερίοδοv του οίου του.
i'ίJ1vλα πρόσω:rτα ;mλήv των επισκό:mωv. Έ;π:ειδή δε δ Καλέκας ου "Ο Καλέκας, iσχυρ6τατος 'Ι)δη, 11,IJ,έληισε να ,τροαγάγη φίλους
σιασ, ικως δεν μετέσχε της δευτέρας, μέ 6riσιν T'Y]V Π(_)ώτψ του ει; επισχοπικάς {)έσει:, μεταξύ δε αιλλωv ε;τcέλεξε χαl τον
ϊ1ρνειτο ει; τούς μοναχούς τό δικαίωμα vά &σχολουvται μέ τ6 'Α:χίvδυνον, διrι. ν(ί εχη οΌτος ανάλογον κίίρος εlς την &ντιμε
π,ρόfΊληyα .:ης σχέσεως ουσί.ας κα'ι ενεργείας του Θεου, εvφ () τrlJπισιν των rισυχα,στων. Άιτό την εν'έργειαv ταί,τηv δμως ανε
Π α,λσ1_ιια; ύπεστήριξεν οτι ,είχοv τοιουτο δικαίωμα, αφου αί στατώ{Ιη ή αυλ11, διότι δ ΉΑ:,:ίνιδυνος από το μεγαλίιτερον μέρος
σύνοδοι τούς εδικαίοJ.σαν χα,θ' δλην την γραμμήν. Παρά ταυτα 1η; κοινης γνrf.ψη::: ε{)Ξω[Jειτο δμόφρων του Βαρλαά.,ι, ό όποϊο;
δ:'ν φαί.νΕJΗΧι δτι θά ε,λ<χ.μοα;ν,ε μέτρα εναντίον του δ Καλέκσ;, είχε καταδικασθη rιπό σύνcδοv προεδρευαμένηv ύnό του 'Αvδρσ
Ζίν δέv ητο ,δ Ίσιο:; τ'όσον φιλικδ')ς συνΙδεδε:μένος με τον Άκίν'δυ νί,χου, 11το δ" και. του ι.δίου ~Ί διδωσκαλία κ.ατάκριτος. Διά τουτο,
νον, τον νέον αντί;;ιτ:αλον του ήσυχαrrμου, :ι.αί αν δεν εθεώρει μόλι: Αχειροτονή1}η ει.ς διιχχονον, σvνέλευσις αρχιερέων καl .συγ
τον π αJ,αιtσΝ φf,λον του Καvτακουζηvοίί. ΉΟ τελευταίος εζή'τει -ι:Απτ~χι7;ν 1Ίκί1ρωσε την χει,ροτονίαν καί sλα6ε μέτρα εναντίον του.
\1[1 διευ{}sτηθ-ουν ει.ρηνικω:; τά ;ιτολιτικ.ά πράγματα, &λ,Α,ά το συν'· 'Ήδη Ύ] Μσι::; του Καλέκα κ,λοvίζεται. Ή βασίλισσα 'Άννα
·θημα <<εiρ11vη» &νηrι:εν ακρι:6ως ει.ς τον Καντακουζηνόν. είχεv ανηληψθη δτι αυτό:: χαί δ πραστατ,ευόμενός του 'Ακίνδυ
Άφου εχωσεv τήv ευνοιαν του πατριιiρχου χα'ι της βασι νο; εξεπροπώ"τουν μικράν μερίδα της {}ρησκευτιχης κοινης γνώ
λίσιση:; ό π α,λα,μας, απεισύ,ρ{}η εlς την 1ιον11ν του αρχαγγέλου ιιη:::, ι~1·(~ δ Π αλα;:ια; ητο δημοqηλέστατος. Ό Καλέκας μά,λωτα
Μιχαήλ ει; τι\ Σωσθένιο,ν, επί. της αν:χτολιχης πλευρας το·ίί Βο ΓFJλικιιJ:; ~'σ1:ιι,είωσε σerροψήΥ πρ,ός τον Κανωκουζηνόv, δ δποίος
fι:πόρου, δπου iιγουμένευεν ύ φίλος ,ου ιΊσυχαιστη:; Ί γνάτιο; (1:c:ιτα ϊπό σF-1ρrΊ.ν επι,τυχιiδν ε,cπf. 1ηΊη αι'~ιτοκρά:τωρ ει; την Ά
Κ:1' όίJ,εω; χαί. συνέχι,σ,ε V(X γρι-ί.φη επί του δογματικου θsματος, δQιανοί,πολιν τόν Μ:iϊον του 1:346 1'Jπό του εκl'}ρονισμένου "Τα
f.Vψ δ Καλiκας επέτρεψε και εϊς τον Άκίvδυνον νά δμιλη εναν τριι~ρχ_rυ 'f εροσσλίψωv Λα:ιiρου. Ί-Ι nολιτιχr1 αϋ,τή στροφ'rJ τnν
,ίογ του πσοψσρικως, ύnοστηριζι1μενο:; ύπ<J της φ(.λης του Εl έ~1:1μίωcτν δπωσδίμτοτε rlπό ΊJJν πλευράν τη:; 'Άνvης, ενφ δεν
ιη1νη; Χούι~ναιvας. έπρόιλα6ε νιχ τ<Jν ιfηιελή,ση &πiι τr1ν πλευράv του Καντακουζη
Ει:; τΔ; αρχr1ς Μαρτίου του 1342 ό Παλαμα; προσεκλή1'}) 1 νοίi. 'Η οασίλωσα Ί()\' απεξέvωσε προοδευ:τιχαJ:; και με συνοδον
.:ωραπ,λανητικω:; διά νά ιταρουσιασ&fj δη,ίJ,εν εις τr1v βασίλισσα,·, l'lHJ η1ν προεδρίαν τοί, δεχαπεvταετους τώρα υίου' της 'Ιωάν
και εύρέ,&η ενώπιον συγ:ι.zvτρώσεως συγκλητtχων και κληρικαη· νου R' τον κα,τεδί,χασεν εις ~'χπτωσιν X"(]V 2 Φεβρουαρίου 1347.
1] όστοία, χω,ρίς νά τον αχο{:Τη απολογούμενοv, κατεδίκσ,σε τιχ Το σκηνικόν ηλλαξε ριζιχώτεροv, μόλις εlσηλ,IJ,εν ει; την
π;γγρ(χιμματά τcυ. Ό ίδιος ανεχf1ψησε ιτάλιν, αλλά αφοv ηρν11- ;τρωτεύουr;αν fι Καντακουζηνό::; την νύ,κτα της tδίας ήιμέ:ρα;.
1'J-η ν~!αv πρό,01κιλησιv vά πρΌσιέλS11 εις τά ανάκτορα, εδέχ{}η μίαν οι πσλιτιχοί αντίπαλοι συνελ11ψ~'tησαν χαί ει:; ΤΥ]Ί> τελευταίαν
τσίτην καl προσηιλl}ε. Τότε, ενφ ή σί,γ:κληιτο:; τον εfiρεν &θ,&ον, φιχ.1ιν της &νωτέ,ρω συνόδου προήδ,ρευrrαν μαiζ;ϊ καl οί δυο .αυ-
δ Καλέ.χα; αύτοι6ούλως τον π,εριιύ,ρι,σεν ει; μονα,στήριοv τον Σε τοχριί.-::ι;;1ε::-. Ή συμφιλίωΊις ει.ς τΎ]V δποίαν ε7ίαιξε σπουδαιον
.πτr,uι6υιον του
1:342, α~ο δπου μετά ,τιεvτ(~μηvοv καrέφυγεν εi; ρόλον δ Γρηγόριος, ί~πηρξε κιiτι, &λλ' ηλ{}ε πολύ αργά καl δl;ν
την Άγίαν Σοφίαv μιπά 16 μοναχών, ζητων τr1ν σύγκλησιν ητο (Υ.Πσλύ,τω::: ει.λιχριν11::-. 'Η επταετία α{1τ11, 1:341~1347, ητο
συνόδου. Σuνε,λήφι&η δ.ιιως τον Άιτρίλιον το:ίί 134:J καί ενεκλεί μία &πό τά:; χειροτέρας περιόδους τοrυ Βυζαντίου, διότι αί πο
crθη ει; τr1ν φυ,λαχήv τrον ανακτόρων, οσωυ ~:::.1εινε σχεδόν επί λιτικαί διαμάχαι ;τροε,γ.ι:χ,λεσαν ιχvε~,;ανόρθωτογ ζημίαν εlς την
hομήv, την ο~σνομίαν και ηΊν αμυvαν τοv ιψάτους. δμως δτι α;πήτουv αgιο αυτόν νά μη μvημονεί,η τον Καντακου
Εις τον κεvι\ν {}ρόνον του π,ωτρια 1 ρχειου ε,σκέφ{}ησαν νά το ~ηv,όv cί>:; αι':,:οκρ&τορα α,λλά μόνον τον Παλαιολόγον καί δη
:πcf}1ετή,σουν ενα <'iνδρα φίJισν του ήσυχασ,μοiί, χωρίς δμως νιχ εζήτουν ()Lα tοι1 ήγέτας των α'ξιώματα απαράδεκτα, απέτρεψΕ
&ποτελη προσωπικδΊς σημείον &ντιλεγόμενον· διά τουτο επελέ,γη τi1" μετάδασιν εις αι~τήν. 'Α,τ:εδιϋάσ{}η εις την Λημvοv από
ό μαι'}ητης καί φίλος του Γ;ρηγσρίου 'Ισίδωρος, ενφ δ 'iδιος δπου τον ;ταρ έλα,οε τριήρης σταλεuσα ά:πό τάς αρχας τη; πό
εξελέγη μητρο:παλίτης Θεσσαλονί,κης ( 134 7). λεως το 1350, δταv πλέον αυωπροσώJtως δ Καντακουζηνός επi-
'Η Θεσσαλονίκη, ενqJ ,ταρουσία,ζε μεγάλην ακμήν, οι.κοvομικr1ν 6rχ1λε τί1v τά.ξιν εις αvτήv.
καί ϊtVεηματικ{1ν, 'Κα:tα t(JV ιδ' α1;ωνα, ε;τέιθη εις φοδερ<χν δοκι Ή ε'ννοια της ειρήνης εκυιριά:ρχει εϊς την σκέψιν του κα,ά
μα:σίαν κατά τr1ν διάρκειαν του ε:μφυλίου πσλsμου. 'Όταν εσι:ρα τον χρόνον τη:; εtσόiδου ϊίς την πόλιν της Θεσσαλονίκης καί α~',
γμα:τοποn1&η 1'1 ρη,ξι:; μ,εταξίJ του Παλαιολόγου κα'ι του Καν τη ατι:οτελεί το {}έμα της πρώ,της ευχης την δ:ποίαv αvέπεμψεν
τακουζηνού, δ διοι:-ι::ητης της πό<λεω:; &νή,κων ε1ς τ·r1ν οικογένει εi.:; τΊΊV πύλην της ενώπιον τσυ λαου, ενδυόμενος τον αρχιερατι
αν τrov π α:λαιο,λόγωv, ε;τά:χ{}η παρά το πλευρόν τοu πρώτου, κόν μανδύαν και της πρώτης διμιλίας την δποίαν εξεφώνησε
ιιη δια&iτων δμως επαρκη λαΊ:κά στηρίγιματα, ;προσεταιρLσ{}η ιι,ετϊι τρηϊιερον ει:; τον κα{}1εδρικόν ναόν τη:; &γίας Σοφίας' 1 •
την {}ρησ:κευτικην μερίδα των φανατικrον Ζηλωτών και εμuμή{}η Συvεφιλίωσε τάς :πολιτικά; μειρίδας της π 1όλεω;, εξύψωσε το
τον 'Από,καυικον δια τη; δργανό)σεως συιστημαηκη:; διαρπαγης ρρ<Sνηιια τοίΊ κλ11ρου καί ανεζωογόνη,σε την λειτουργικην ζωήν.
της περιουσίας των πiλουσLων εκ μέρους των ε;rτ:αιτων καt των Διετέλεσεν &ρχιεπίσ,κοπος της Θεσσαλονί,κης μέχρι του {}ανάτου
πολιι)Ίlλη{}ων προσφύγων, οί δποίοι εlχον καταφύγει εκεί από ωυ επ.ί μίαν δωδεκα•ετίαν (1347-1359), &λλ' αδιατάρακτο;
τά προσφά,τως καταληφθέντα ύπό των Σέρ,βωv εδάφη. ?iμ,εινεν εις την εδραν του μ,όvον κατά το fjμισυ του χρ/~νου τού-
Το:πο{}ετημέvος εις το πλευρόν του Καντηκουζηνοίi, δ Γρη 1(;11, Ε\'ψ τ<\ ι'fλλο ημι,συ του ιlφήρωαv αί ϊtεριπέτειαι καί οί
γ,όριος, εδοκίιμασε ν,έα:; ταλαιπωρίας ει:; την Θεσσαλονίκην, δ:που ιι.γωvες του.
δεν εlχε φr/tάσ"ει ιχκόιμη 1] ευρήνευισις, και ,αφου δεν εγινεν εκεί T<J ΠΟl!(α.ντικόν του θργον δι,εκόπη δια ;πρώτην φοράν εν
δεκτός i'1ναγκά,σ{}η ν' απσσυρf!u εις το 'Άγιον 'Όρο:. Ό εμ /!το; μz,:ί. τ·11ν εγκα.τά.στασιv εις την εδραν του εξ αιτίας της
φύλιος πόλεμος είχε και τουτο το παρά:,ϊλευρον ΙΧJ{Οt{λsίΤ,:λα, δτι <ι,vαvυn,πεως των επι1'tέσεων χατά του ή,συχασ,μοϋ. Άφο·u ολίγο"
Ι:1δωσε 11]V ανεσιν εις τον Στέφανον Δσυσάν να επει:τείνη τr1ν uετά την λη~ιν τοίΊ εμφυλίου πολέμοι• &πiΊ'tανον {1 'Ιωάννης Κσ:
κυριαρχίαν του ει; το μεγαλύτερον μ,έρος της Μακεδονία:;, λ:\κα; και ό Γρηγόριο; Ά.y.ίvδυνος, τώρα ε,μφανί~εται (v.; νέος ή
τώρ·α δε δ ίδιο: δ Στέφανος, εύρυσκό,μ,ενος προσωπικώς εις τό γέτη; της μ,ερ>ίδος των &ντιησυχαστων δ Νικηφόρος Γρηγο:ρα:;,
'Όρος, i\1'}ειώ,ρη,σεν έαυτ<'ηr τυχηρόv δτι ηδύvατο νίl συvαVΙτήση πολυμερής λόγιος Κ!αι 1't!εολόγος. "Αν και φί,λος τοu Καντακουζη
εκεί τον &ρχιεπί,σκοποv ΘεισσαλονLκης με ενδεχόμενον vά τον νου, είχεν ε 1πι1,δ,είξει μετρισπιΗίειαν Καία την διάρκειαν του εμφι•
δελΈClJGΊ], δστε να χρ ω{}fj αΠΟ αυτόν αυτοκράτωρ κα] διευ~ολυν λίου rοαί 1'ιρ"ήΊ'tη νά &ναιμιχ{}η εις αυτόν. Λόγο; δια τον δποίiσν εμ
·(}fi οϋ1τως ει; το νά καταστήιση την πόλιν αι11τ11v πρωτεύουσάν μανίζεται τώρα πολέ,μιος των ή,συχαστων καί ιδιαιτέρως τοϋ Πα
του. Φυσικά δ Γ1ρηγ,όριος δεν εδειξε καμιμίαν διάθ·εσιν νά τον λαμα εΤναι &φ' έvός ιμέν ή εvτύπω,σίς του δτι ή η·συχασταl εΙναι
εξυπηρε,τήστι ε"ίς τοιούτου ε'ίδσυς σχέδια, (J,.i/uλ' ευχαρίστως μεcr.έ rlvτ{{}εωι πρ(); την ιiναγέννησιv τcον γρtχ1μμ&των, αq/ ετέρου
φ,ερεv rvρι,οΤλένας απόψεις του εις την Κωvσταντιvούπολιν οπου Μ: 'tJ επι~'J,υιμία του να ι1ναγνωρισι'tn ώς πνευματικός ·ηγέτης τη;
εχρειάζετο vά μετaοη καί δια την tδική~, του εκκρεμότητα. Μετ' αίιτοκρατορίας.
δΗγον εξεκίνησεν εχ. νέου δια τr1ν εΙδραν του, αφού οί στα,σι.χ
σταί συνεφώνησαν vά :πα1ραδώσοvν την εξουσίαν, το γεγονός 17. Φιλοθέου, 'Εγκώμιον, PG 151, 617έ.
'Εκκλησιαστικός εκφρα,στης της αντιησυχαστικης κινή,σεως 'Ιωάννης Κανταχουζηνος καί. δ παωριάρχης Κάλλιστος. Ό πρω
ίμο τώρα δ 1ιητροπολίτης 'Εφέσου Ματ,&αΙσ;, ό όποίος μάλιστα τος εφερε τον τόμον μιεγαλοπ,ρε;τιώς εlς το βημα της "Αγίας
ε:χινή{}η μέ οξύτητα εναντίον tOV πατριάρχου 'Ισιδώρου Κr(t Σο:_ρί,ας, ενφ {,, αί'ποκρriτωρ 'Ιωάννης Παλαιολόγος α,1:οrυσιάζων
τ:ου π αλαμα, επ:ιδιώκων εκmωσιν του ;ιτρώrου :και κα'1tαίρεσιν ί,πέγραψε το έπόμενον, ό δε αλλος συναυτο,.ιράτωρ Ματ{}αίος
του δευτέρου. Ό Κάλλιrrτο;, φίλος επίσης του Γρηγορίου, αΥα Καντακουζηνός ί,πέγραψεν αργδτερα. Το Jtε,ρvεχόμεΥον αύτου
λα6rlιν 1()\1 πατριαρχικόν {}ρόνσν μsτ:α τον {}άv:ατ:οv του 'Ισι σψπεριελήφ{)η ει; το Συνσδι,Χον της δρ1'tοδοξίας και εγιvε
δώρου, 1ΊθιSλησε νά ε,πι6ιχλη με αυστηρότητα τήΥ τάξιν ει; την i\εκ,τοy από όλόκληρον την 'ΕκκλησLαν.
'Ε:κκλησίαν, οϋτω δέ, αφου αΥ συμφιλιω1τικαί ;ιτρσσπ&3"ειαι του Ν έαι &πρόοπτοι εξελίξεις εlστειλαν τον Γρηγόριον δι' αλλην
Κανrακουζηνοϊi δέν εύωδίΜ)ησαν, συνε:χλήθη νέα σύνοδος τι~ν :ιίαν φοράν εις το "Αγιον 'Ό,ρο;. "Ο 'Ιωάννης Παλαιολόγος %αί
28 Μrϊιου 1351, εργrασ1'tείσα ει:; τέσ~σαρας συνεδρίας. 1Ί μ11,τηρ του 'Άννα διέμεναν εω:; τώρα εις τi1ν Θεσσαλον~ι.ην,
'Αρχιχως οί (iντιησυχασταί εξέψεραν τα; κατηγορίας εΥσ\1- ίiπου οί δπαδοί του 11σαν ,τολυΙΠλη:&έιστεροι π,άντοτε, καί ό πριο
τίον του π αλα,μα, τον όποιον εχαρακτήρισαν διθειτην δια τον τος δiΞν ελησμό,,ει την 1:χ;θραν προς ΤΟΥ πεν1'tερόν του, τΎJV uποίαν
λόγον δτι εχιΔριζεν εις τον Θεον ΤηΥ εvέργειαv από την σι,σίαν. ε15μ μiΞ έπικίvδυνον t()UΠOV νά ε,κδηλώση. Συνεννοή1'tη μi:: τον Στέ
EJ:; τήν δ1ευ,έσαν συνεδρίαν {) Π αλαμας αντέκρουσε τcJlς Χατη :μ,ανον Δουσιχν νι,. συγ,κ,ροτήσουν κοινον μέτωπον καη'ι. του Καν
γορίας, δι:καιολογ11,σας την χρη,σιν ελε,υ{}έρας φρασεολογίας κη τακοι:~ηνου, διο χαί δ·ργανα αι~τσυ 11μπόδισαν τον Γρηγόριον
τά την Ιtεολογιrι.ην διαπραγμάτευσιν, εν αντ 1 ι:(}έσ'ει προς τr1ν rl- χατϊι. τriv επι,στρσμήν του vά &πο6υ6ασ{}fi εϊς n1v Θεσσαλονί.χην.
γ(ίγ,χην δογματιχη:; &χρ ιδσλογίας κατα τας επισ11μους διατυπϊJ Ή ?πέιμr6ασις τη:; δα,σιλο,μήιτορος εις το σημε'ίοv τουτο ύπηρξc
σεις, ύπ:έοαiuε δέ και sκθεσιν πίισ,τεως γρα,φεισαν παλαιό,τερον, rχπcτελεσ,ματιχη χα,ί cωστικ1~1 δια το κράτος. Άφου εJtεισεν
καί γενομένηv δεκτην αJrίJ την σύΥοδον. Κατα τι'χς δύο τελευταίας αίίτη τον υiόν Τ1!ς νιί. διαρρ·11ξη τας συμφωνίας με τον Σέ.ρβον,
συνεδρίας ο\ ιlντιησυχα.σταί συνέχυσαν τας κα,τηγορίας των, ;r,ροσεκάλεσαν καί σί δυο τον 1'ρηγό,ριον νά επανiλ{}η εις ΤΎJν
i':Ι)ήλωσαν δ~ δτι δέν ειναι δπαδοl του Βαρλαά;ι. εi)ραν του, αργότερα δέ, μόλις συνελ{}όνιτα από ϋαρείαν &σ,&έvει
'Επειδή τc'ι. {};\ω,τα 11},:ά εϊχον εξετασ1'tη εις τά:: συνόδους αν, δ π ι:λαιολόγσ; τον τιαρεκάλεσε να μεταβη ει.; την πρω
του 1,141 και του 1347, οί συvnδικοί ειτικαλσί;ιμενοι τr.,ς δπο τ1εύου:1αν δια νcί. επιδιώξη vέαν συμφuλίωσιν με τον Καντακου
·)Ηtσεις αυτ(,)V εκιiλεσαν τοί•ς κατηγόρους γα αvα,ιαλέ,σουν, αυ·cl)Ι :ηvόν.
Μ 1Ίρνήf)ησαν. "Ο Καvτα,κουζηνός, {},έ;λων νι'ι. δό}ση νέαν ει1r.1/η Δtν κατιόρ{}ωσε πστέ ο'()το; V(X εκπληρώση την αποστ:οΛην
ρfαν μετανοίας εις τούς κατιιγόρους, συνεΚΙάλωε νέαν σύνοi)ο,, του α.υτ11ν, διότι λόγοι δ.vεξάρτητοι της θελή,σ~εώς του τον εστ,ειλαν
τον 'Ιούλιον του Ίδίου ε!τους, δυναμένην vά {rεωρη{}τi ώς πέμπτην μακρ·αν της πρωτευούσης δι' εν ετος και δταv κατώρθωσε νά
συν,ε,δρίαν τη; προηγουμiένης συνrόδου, επειδ'rJ δε δεν ενεφανίσ{}η ,μ{}άση εΊς αυτήν τό πολιτικόv σκηνι;-ιοy η,τσ τελείω:; διάφορον.
σαν σί &ντfίJ,::ωι, αίίτη ησχολ11{}η χυρLω; με την διευκρίνησιν Τϊ1 πλοίον διιχ του δποί.ου μετέ6αινεν &:ϊtο ηΊν νη,σον Τέν:εδον,
τη:: διδασκαλί.α; 1tερί ο{ισί.ας χωί ενεργείας καl τελικώς διετί1- δπου εύρίσκ.ετο τό1τ,ε δ Π α,λαιολό,γος, εις την ΚωνσταΥτινούπο
πωσε κατ,cι, τρόστον χ,λα,σι:κόν ταύτην,, προφανώς τfi πρωωδουλί,:ι λιν, i'1να,γκώσ{}η νά προσορμισ{}·jj εις την Κα,λλίπολιν, μόλις χα
του Π αλαμα, Μσsι ερωτημιχτωv τιχ όιτοία κ.ατέστρωσεν ό rχυ ταληψ1'tείσαν αgτ;ό τοί,ς Τούρκους. Έ:κετ συνελήφ{)η αlχ:μάλωτος
τοχράτωίJ. μαζί μέ τοί,ς συνοδούς του τον Μάρτιον του 1354 καί μετεφέρ&η
'R\, συΥεχείΊ συνε,τάχ{}η ό τόμος με τα ,τρα:κ,τικά χαι, τιχς εις t'Y]V ΜιΥ,ρα1σίαν, όδηγσύμενος δε αiJ'ί{) πό,λεως εις πόλιν
ιι.ποφά,σεις της συνόδου, δ δQΤοίος 11πεγράφη ύπό τώιν παριστα -Λciμψα;κον, Π ηγciς, Π ρου,σσαv, Νί:καιαν-επετέλεσε το εργον
μένων συvοδικ6Ίν, πρωτος δε φυσικι'ι. ύπέ;γραψεν ό αυτοκράτωρ τό δποίοv 11 πρόνοια του εΙχεν ανα1'tέσει δι' αυ,τήv την ωραν με
ταξί, τοη 1 χρ ιστιανο)ν αιχμαλώτων και ύΠ'οδού,λωγ,
..,::_-'=
30
Ειχεν ε)lJίσης τήν ευκαιρίαν νά συζη,τήση επανειλημ,μένω; που εύρέfJη ενώπιον σοβαρων μετα,βολων εις την πολιτείαν καί
με μωmμε{}ανοι,ς {}εοιλόγο,υς και πα,ρα τό επ~σφαλες της {}έ;σΗδς την Έu:χλησίαν. Ό 'Ιωάννης Καντα,ιουζη:νος είχε παραιτη{)η
του δεν εδί,σταζε νά ελέγξη τήν πλάνην των, πρiiγμα το δποίον από τον 1'tρόνον το 1354, διά να δώστι τέλος εις την ελλειψιν
προεκάλεσεν &ρ.κετσ.ς βασάνου;. Μίαν συζή!τησιν με τούς αϊ.νι εμπιστοσύνης %αι εις την α,ι;τάι'JsΗαV της χώρας, αι ΟΠΟίαι τόσα
γ:ματικοί1; Χιόνας διωργάνωσεν ό 'uδιος δ εμίρη; ΗDν Τοrύ,ρκων δεινα εΙχοv fJί[,:;ωρεύσει ει.:; τό κράτος καί αλλα ακόμη )6ει,ρότερα
'Ορχάν. Ό π (]λαiμiiς Jϊαρατηρων οίvηv σχεδόν τ11v Μικρα,σίαν ,rροσιωνίζοντο. "Ηλλαξε την πορφrύ,ραν με το μοναχικον ράσον,
και την Με,σοπσταιμί,αν νά εί,ρίσχεται 11'\η ει.; χείρας των Τσίψ χωρίς vιχ παύση vά επηρεάζη την εξέλιξιν των πραγμάτων του
κων και διαπιστώνων &τι οί εϊ.σβολεις αυτοί με την δύναμιν κράτους, &Χόμη καl των πολιτικων, δυνάμενος μάλιστα τώρα
της κατα,στροφης προεχώρουν εις τ:ήν κατάκτησιν εύρωπα'ίκιϊ11• διά πρώτην φοράν V(X επηρ,εάζη ·ευιθέως καl τον γαμβρόν του
π,εριοχων, φαίνετω. δτι είχε πεισ{}η πιψί. επικειμένης ύποδου Ίωάννην Ε" Παλαιολό,γον, &φοϋ αυιτός δ τελευταιος απηλλάγη
λώσεως zαί του μικρου σχετικως τμή1ματσς της αυτοκρατορία; JΙ;λέον απι') τό ιχγχος της διατηρήσεως του {}ρόνου. Τό 'ίδιον ε
τό οποίον 1iμενεν αrι.ό,μη ελεύ·θερον. Εις την κατάκτησιν αυη1ν το; ;π;αρ1γπ1{J·η zαl δ πατριάρχης Κάλλωτος, τον όποιον διεδέχ{}η
1-Ίβλεπε τώρα τουλά:χιστον ευr,ιαιρίαν πiρσσηλιιτισμου· των Τούρ δ ΦιλΜiεο:: Κόχχιvο:;, φίλος επί,ση; καl βιογράφο:; του Π αλαμα.
κων εϊς τον ΧριστιανισμiJν ΚαiL 11~,ερώσεώς των. Διό καl εδέχ19η σί αvτιησυχασται εϊχον τώρα ελευ~'Ι1ερίαν κινή,σεων, αλλά
με χαρc(V τΎ]V :πρ66λεψιν του μολλii Τασιμάνη, δτι {}α ηρχετο μετά όλό,χληρον εχείνην την σειράν αποιτυχιωv δεν διέι'tετον οϋτε
καιρός κατά τον όποιον {}ά, συνεφώνουν αμφότερα τά μiρη, ι1ρχετην δί1νcψ1ν ο·u,τε αρκετην {}έλησιν να συVΙεχίσουν τους αγr7J
ΧαL ηυχή{tη () ,ωιρος εκεί.νο:; νιχ ιQ,{}η το ταχύτερον • Β,εβαίω:; 18 νιίς των, οί δποιοι αργόιτ:ερον {}α ελάμiβανον αλλην μορφήν εν
ί:;χα,στο:; των συνομι,λ:ητGΝ f'1ννόει κατιχ τογ ιδικύν του τρόπον συνδυαcμψ ~ιi τι\ν ένωτισμόν. Ό μόνος δ όποιος συνέχι'Qε τώρα
την μελλοντιχ!1ν συμφωνί.αν, &λλιί πάντως δια την αποψιν του αχόμη ιόν &ντιη:ι-υχαστικον &γωνα ητο δ Νικηφόρος Γρηγο
Π αλαμii δiον fιλ{}ε ποτέ αυτός δ καιρός, διότι ή ήγεσία της Έ){ ρας, περιωρισμ,ένο; ει:; την Μονην της Χώρας μετά την κα
κλησία:; λόγφ των δυσκόλωv περιστάσεων δεν εύρέ{}η ποτέ ε ταδίzην του GJ(() 11JV σ{νοιδην του 1351, τώρα δε ελευ{)έρως να
τοίιμη V(J. αντυμετωπί,ση του'τΟ το ενδε~cόμενοv καl διότι οι Του·ρ κινηται χατϊι 6οί1,λησιν. Έbτ' ευκαιρίιJ της αφί.ξεως τοϋ Παλα
κοι δεy επέτρεψαν ποτέ καμμίαν κίνησιν προς την κατεύ{}υνσιν μii διωργανά:Ιtη συζήτησις μεταξυ αυτοiί και του' Γρηγορii εις
ταίπην· παrω.ν τσι αύ1την ,&;rι:όστειρ.α.ν αντ:ειμετώπυζcιν ιμ:~ πυρ τιχ &νάκτορα ενώπιον του βα,σιλέω:;. '0 Γρηγορiiς, δ οποίος
Υ.αl σίδηρον. παλαιότερον ει.; παρομοίαν περ Lστασιν είχεν επιβλη&η του Βαρ
Μετά εν !'τοc; ό Ό,ρχάν cl.φη1σεν ελεύ{J·ερον τον Γρηγόριο~•, λαάμ, τώρα δέν ε'ίχε την 'ίiδίαν τύχην παρα τάς άναμφισ6ητr1-
λαβωy ciφ{}ονα λύτρα τcρος τουτο, τrt όποία Κατέβαλαν κατά μέν τους ί.κανότητά:; του, διότι τά επιχειρήματα του Παλαιμii ft-
τον Φιλό~Ίεον ευσεβείς Τριβαλλοί (Σέρβοι) 11 Δαλματοί Θμποροι, σαν πειστικι.οτερα και. εντυπωσία,σαν δλους τοί,:; παρισταμένου;.
εΥεργοϊίντε:; προφανΙJΧ: δια λογαριασμ,ον του Στεφάνου Δουσϊ(ν Ει.; την συζή.τησιν αυτήν κα,τεφέρ{}ησαν τά τελευταία χτυπήμα
πάντοτε ελπίζοντες ει.:; τi1ν προσέλΥ.υσιν του άρχιε:πισκόπου, κατϊι τα εναντίον ΤΟ)ν &ντιησυχωστων. Ί-Ι φάlσις αυτή των αγώνων
δε τον Γ,ρηγοραν δ &πσίίυρ{}εlς ηδη αι,τοκράτωρ Καγτακουζη του ΓΙ αλαl}lii κατακλείεται με την δρι,στικήν σύνταξιν των τε
γ/1:; {}έλω,.. ViJ. δώση εις τον ήγέτην του 1Ίσυχcωμου την ελευ λευταίων ήσυχαστικω,ν συγγιρmμμάτων του Παλαιμα.
&ερ ίαrν νι1ι συν'εχί<ΥΊ] το εργΌν του. Μετα τά; περιπετείας αυτάς, τό φ{}ινόπωρον του 1355, δ
ΜΜ,ις 11λευ&ερώ{}η μ1ετέβη ει.:; την Κω,,σταV'ηνοί,πολιν, δ- Γρηγόριο; εnέ:στρεψεν ει.ς την εδραν του, την Θεσσαλονίκην,
1Ί όποία εδίψα διrχ την παρουσίαν και τον λόγον του. Δια πρώ
την ψοράν εμεινε συνεχω:; και άιδιαταράκτως εϊς την εδ,ραν
18. Γρ. Παλαμδ. 'Επιστολή nρόc. τήν έαυτοϋ 'Εκκλησίαν.
του επί τόσον χρόνον, δλόκληρσν τεφrχετίαν, μέχρι του {}ανάτου τέραv φοράν τόv Κιiλλcστον εις τον πατριαρχικόν {}Ιρόνοv, συ\•έ
1 !
του. Τό ποίμ,,ιόν του τον ~Ίγ&πα Χαί i'ιγαπατο αe~:ό δ't:ε'ίνον {}αυ ταξεν εγ,κώμιον καί ακολουθίαν, και ετέλ!εσε λειτουργίαν πρ~ς
μασίως. ΓΙ ολ:λσ:ί από τr,ς σωζομένας δμιλίας του πρσέρχοντrιι τιμήν του. Αυτη; της δραστηριότητος του ΦιλοΊ'tέου καρπός ε'ί
&πό αυτήν τ11ν περίοδ()ν. Π 1λη&ος μα&ητων ει.ργάσ{}η παρϊι τi) ναι και. ή εκτενής βιογραφία του Γiρηγορίου την δποίαν μας
πλευρόν του κατ' αιηό το διιi,στψια, δί10 δs από αυτοί,;, ΟΙ αφησεν. Δια ;πράξεως της συνόδου του 'Απριλίου του 1368 ανε
{ιiδελφοί Μαρχσς καί Δr,Jρό,{}εος Βλατης, ιδρυσαγ ει::: την κορυ γράφη r1 μνήμη του ώ::; αγίου εις το 11ιμ1ερολόιγιον της 'Αγίας 1 j
φην της π·ό1cεως, παριt τ11ν &κρόοτολιν, τ11ν μον11ν 1Ί δ::ωία ειναι Σοφίας,· _πραγμα τό δποιον εσήμαινεν ουσιωδως αναγνώρισιν
αφ~ερωμένη εις την μετα~μό<ρφωσιν, το ι}γαπητον θέμα tOU UJJ·· τη; άγιότητός του ιΊ,πό δλό.κληρον την ορ%όδσξον &νατολικήν 1
νύματος του, Γρηγορίου, ε'ίναι δε γνωσ:τ11 G1ji)l'EQOV μέ τό ονομιχ 'Εκκλησίαν. Ώ ρ ί.σ{}η νίι έορτάζε:ται τr1ν δευτέραν Κυρ ιακήν
των, μονη Βλατέων 11 Βλατάδων. τη; Μεγάλη; Τεσσαρωωστης μ>ΕΙτά την της 'Ορθοδοξίας, ύ)ς 1
Τό sργσν του δέv διεταράχ1Ίη εl μη μόνον &ιtό την ασ&έ ε;πέκτα:σίς της τρόπον τινά, έαρ.τάζεται δε με κατάνυξιν εlς δ
νειαν ΎJ δ;ποία προεκάλεσε τον -θιiνατόν του. Έπρόrι:ειτο διrί νέ.:χν λοv τ<JV χωρον της 'Ορ{}οδοξί.α; καl με ιδιαιτέραν λαμπρότητα J
οαρυτέραν q;ιtcLV μιας 1 πα,λαιας riσθ 1ενείας τrον σπλάγχνων. Άρ εις την Θεσσαλονί,κην. Τuμαrαι επίσης ·i'1 μvήμη του καl τ11ν 14 1
χιι:ως δεν διέκοψε τό διδα;κτικόν και ίερουργιχόν εργον, αλί; ~ οεμορίου, i'πέτειον τοιi {}ανάτου του.
αργότερα ύπ:εχρεώ,1'rη νι1, μιείνη κλινήρης, ενφ μαθι1,ται και συνερ
γάται του συνεχεντρώ,νοντο διά ν' &κυύ,σουν τάς τελευταf,ς .Συγγράμματα.
διδ,αχά; του. Τύ.ς τ<ε<λευ-ωίας ή:μέρας εξέφερε συχνά τό συvι'tη

μα· «τιχ ιπουριiνια, τr1. επουράνια». Τό ),είψανόν του κατετέ{)η Ό Γ1ρη:γόριο; συνέταξε μέγα ,ιλη{}ος συγγραμμάτων, σω
εl; τον νσ/Jν τη; 'Αγί.α; Σοφίας, δ Ζ,;τοιος η,το ό κα{}εδρι;.:cJς (αμένων σχεδόν δλων. περί της λογοτεχνι:κης αξίας των εργωy
της mόλεω;, εκε'ί{}εν δέ μ,ετεφέ()θη εις τι\v χωρον δπου εύρίc ωυ αυτό; δ 'ίδιος δεν είχεν ύψηλrιν γv,ώμην, δικ:αωλογ,εϊται δε
σκ,ε,ται σ11:μεροv δ νέος κα{}εδ() ικός ναός, δ φέ,ρωv τό ονομά του. (J)ζ προς τουτο εχ του δτι εγκατέλειψε τα; μελέιτας περl την λο
'Ο προϋψισ'τιι.μενο; ει; τι'~ν χωρον τουτοv ναός ί1τ:σ επ' ονόματι γογραφίαν από πολλου χρόνου. Λέ.γ,ει π.χ. «'Εκ πολλου μέντοι
τι?ιv r1γίων Δημητρίου καΊ Γρηγορίου Π αλαιμα δμου. της περί λόγnυς !JΕΙ.έτης χαί, φυλοδημ:ίας '.iψέμενο;, ουδέν οίον
ΟΊ &γωνες του διϊι. τ11ν υρ1'rοδοξίαν επ1. Μο καί πλέον δεκα ει σιΝ τύχη τουτο ![ΟισUμαι, μη:δε ροδωνιαν άποδείγ.νυμι το 6ι
ετίας fιισαν εις σλους γνωστοί, δπως καί fj άγνόη1; του βίου του· ολίον η λύραν 11 σιiλπι γγα, τουτο μεν εϋ,ηχόν τι φ{}Ιεγγόμιενος ">tαl
ησαν επί,σrι; γνω,σταί και .μερικαί 1'tαυματου()γικαι ενέQγειαί. του τορόv, έκ,είνο δ' &πό τής ευρυ~'J,μου συν{}ήrι.ης και της των σχη
εφ' δσσν χρόνον iζη, μετά δε τον ·ΙΜνατόv του εφθασαν ιεlς την μιίτων ιlπαλλαγη:: διιί. πσικί,λων των του τοις κρουσμάτων μίαν
Κωνσταvτινοίψτολιν πληQοφσρίαι διrχ τα θαύματά του, εvφ εl; 11.ρμονίαν ε.ιμ;μελη χ.ερ·αννί 1 ς καί διά πι:ί.ν:των ώριϊιζων τον λόγον.
η1ν Μονην Λαί,ρας και εις την Καστορίαν :ιου &ιπεδό-ί}ηcrαv ευ 'Α ττικαί γ<χρ χr1ρ ι.τε::; και ονομάτων κάλλη και π:αρισότητες,
Μ,ς &:μέσω; τι:μαί &γίου. Μετά ταυτα δ παπριάρχης Κ<iλλιστο:;, ο'ίον ανθη, τ 1όν λειμωvα των λόγων καταγλο:ίζουσιν· αΙς εί μή
δ διποιος εtχεν ε_πανέ,λ{},ει ει.; τ'ΟV {J,ρόνον, εζή 1 τησ 1 εv από την Θεπ καταχρη,σ{}αι i)υναίμψ, καίτοι καλλυρρημονείν ενίεσΊ'tαι πεφυ
σαλοvί:χην μίαν σ,κ,ρι6η εκι'tsσιν δια τά συμβαίνοντα. Ή εχifεσις κ6Ί::;, εναργFς lxv ε'ίη κα\ τουτο δεiγμα του πρι>; ϊiνάγκην, σ)J,α
συνετάχι'rη κατόπιν f.ρεύνη::: κ.αί α:πσφά:σιεως συνάξ,εως κληQL'"Ι.'iί\' 1ι11 προ; επίδειξιν rι~α: επί τό λέγειν ϊiφίχθαι». 'Ηγάπα την
καί λαϊκων, συνελ{}οί1,σης ύ:rοο την πρσεδρίαν τη; οασιλομήτορος καλλι.λογίαν, αλλ' α:φου δέν 11δύνατο νά πρσσδώ,συ ε:ταρκές κάλ-
"Ανvη::, ή όποία συνέχιζε νr1 παρα,μέντι εJς τΎJΥ Θε:,σαλοvtκην.
Με Μ,σιν την Ι 1 χ{}εσιν αυ,την ό Φι:λό{)εο;, διc1δεχ1~είς διϊr. δευ- 1. Ύ π έ ρ ή σ u χ α Ζ: ό ν τ ω ν 3, 1, 2.
3
λος εις τον· λόγον, τουν,.άχιστον, λέγ1ει 71Jεραιτέρω, έ;ττεΜωκ,ε νά του Βαρλαάμ κατεί,Ι{}υvσιν τονί,ζει, διτι υπάρχει έnι τοϋ Θεοϋ
qη'tάση ε'ίς τό αvάλογον ϋψος των ένvοιων, δπερ ,&εωρεί «πρωτοv α.π1ό,δ,ειξις, &λλ' αϋτη ειναι διάφορος των λογικων :rου ανθρώπfJυ
κriλλο::;». Ε1.ς τό χωρίον τούτο λέγιεται σαcρως δτι εγραφε «προς κατmσκευων και σ1τηρίζεται εις την πί1σ,;ιν, τον φωτισμον καί
ανάγκην» κmί οχι προς έπίδειξιv, sγραφε δηλαδή :mεριστατι:κω::;. την π,αράδο,σιν, ε1πεuτα δε αναπ.τύ1σ<σει δrnσει της Jtαλαιοτέρα:;
Ό λόγος του εχει πολλά χαρακτηρ ισ,τικά τοiί 6υζαντινου κηρύ βιβλιογραφίας τό δόγμα περί της έκgrορεύσεως εκ του Πατρός
γιματος· είναι όρμητικός, δυναμuκός, αυτοσχέδιος καί πλήρης και έκχί,1σ1εω; δια ( η εκ) του Τίου·. Ot δύο ο-δτοι λόγοι ( Πψ).
επαναλήψεων, αλiλ' είναι συγχρόνως και α~τ,ερίτεχνος καί φυσι γματείαι) έγ,ρ·άφησα,ν τό 1335 καί ειναι εκ των πρώτων εργωv
κό::;. Ή Ι)κ{!,εσίς του ποικίλlι,ε1ται με Γραφικα χωρία καl λειτυυρ του Παλαμα. 2) 'Αντεπιγραφαί εlς τάς 'Έqτιγραφάς του Βέκ
γικ,ού::; στίχοvς, αλ(λ,' έ:πίσης πλουτίζεται με λόγια λαϊκά ~αι κου. 'Ο λατιvόφρωv πατριάρχης 'Ιωάννης Βέκκος είχε φιλο
π::,ροιμίας. ΕJναι συχνώκις πολεμι.κός καί ύποκει:μενικός, διότι τεχνήσει ανθαλογίαv εχ πατερικ.ων χωρίων, δια να δείξη οτι
ι'i.π,ευ&ύνε:ται προς αντ 1ιπά!λοvς. Tr1v συν&ε1σιv TW'V εργων του ε τό λατινικον δόγ:μα εtναι σύμφωνον προς την π.ατερικην διδα
ολο:ψεv ή αvάγrι.η έξαρτή,σεως &.ιrο εργα των αντιπάλων του σκαλίαν, τα,ύ:τα::; δε αναιρεί διά του εργου τούτου δ Παλα,μiiς.
Jϊρύς αναίρεσίν των δ.ημα προς δημα. Ή 1'1εολογικη ομως άξία Συν,ετάχ{Jη την αυ:ην έnοχηv μετα του προηγουμένου, ill' ανε
ι:.ι.•τιΊιν είναι ανυπολόγιστος. {}εαψή{}η πιθανω; π1ερι το 1340, διάτι κατατ,άiσσει και τον Ά
Τά συγγρώ~μ1ωτα ταυτα y,,α{)., όμάδας συμφώνως προς πε κίνδυνοv μ,ετά του «δυισσεδους» Βαρλαά;μ.
ρ vεχόμεyοv, μορψήν καί χρόνον συντάξεως έκδίδονται ύπο .Π.
Χρr1στου, Θεσσαλονίκη 1962 καί έξης. Μέχρι τουδε ένεφανί 'Επιστολαί προς τους πρώτου; ά:vτιησυχαστάς.
σ1'ησαν ψεις τόμοι καί Jϊρ,Μεχως θα έμφανισ{J10υν καί ot ύπό
λοι:ποι δύο. Έgτίσης εκδίδονται καί εις την 7tαρου1σαν συλλογήv. Β '. 'Εqτιστολαί προς τούς πρώτους ήγέτας των αvτιησυχα
στων. προέρχονται εκ των Jϊρώτωv έτων της εριδος καί εζει
Περι 'Αγίου Πνεύματος. κονίζουν καλως τά εJϊεισόδια δια των όποίων διηλ-&εν αϋτη κατ'
αρχήν.
Κατά τά ε'τη 1333-1334 διεξήχθησαν εν Κων1σταντινουπό 1) Α' ;η;ρός 'ΑiΚLνδυνον. Έ1J11ειδη ό Βαρλαάιμ λαδών γνωσιν
λει συζψηισεις περί. έv,ώσεως των 'Ηι.κλησιων μεταξύ αντί.προ τοϋ πιερ ιεχ,ομέvου των περ l πνεύμα το; Jtρ·αγμα:vειων του πα
σώπων του πάπα και τοϋ Πατριαρχείου. '0 ήγέτης της δ,ρ{Jο λαμίi εσ,τεvοχωρήθη, ό 'Ακίνδυνος εγνωστοποίησε τούτο εlς τον
δόξου αντιπροσωπείας Βαρ,λαάJμ δ Καλαβρός ύπεστήριξε συγγραφέα. Δισ. τουτο ό Π αλαμας &πηύ1'υνε την έgτιστολην ταύ
μεν την &vατολικην αΙJtοψιv, αlvλ' έχ1ρησιμ0Qtοίει τό·σοv εlς την την εκθέτουισαν τας 1tερι. εκπορ·είJσεως του Π VΙεύματος Καί γνιύ
προφ:ορικήv συζή.τησιν οσον και εις τάς γρ·αs~tτάς εκθέσεις σεω::; τοιr Θεσυ γνώ,μα::; αυτου. 'F}σ1 τ·ά1λη το φ{}ιvό,;ττωρον του 133G.
του παράδοξον ε:πιχ1ειρη1μα.τολογίαv, κα%' ην ό lσχυρισμος των 2) Β' προ; 'Ακίνδυvον. '0 'Ακίνδυνος έιτέδειξ1ε την προη
Λατίνων Πϊρί έκ:πορεύσεως τοϋ π νε<ύματος και έκ του Τίου γσυμένην επιmολ'ήν εl τον Βαρλαιiμ, &:μφότεροι δε eγραψαν
δεν στηρίyεται εις την λογι.κήν, δι6τι τό {)iείον εΙναι ακα:τάλη προς τον π αλαμαν, ό μεν πρω,τος ζητωv μετριοπά,&ειαν, ό δε
πτον και αναπόδει:χτον. 'ΕJ:πειδή προφαν.ωc; ή {}έσις αϋ'τη, ούσα δ!εύτερος παραποvούμενος και διαγράφων τα δρια του ανθρω
σύ1μφωνος π,ρος τάς φυισιολογικας προϋ:ποθsσεις τοϋ Βαρλαάμ, πίνου λόγου. Ί-Ι Jϊαρουσα έ:ιι:ιστΟΙλη είναι σύ·ντομον α;τrαvτητικόν
ύ1 πsσκαπτε καί :ι;ου, δρ{Jοδόξου δόγματος τά {)<φέλια, ό Π αλαμι;; γρrn[,ΙΙμα, δηλοϋν, ί1τι υπέρ τάς προ,σωQtικά; συμJtα&ίας κείται
συvsταξεν 'ίδια Ι)ργα.. 1) Λόγοι δύο α:ποδεικτικοl :ιι:ερl εκπορεύ 11 &λή%εια καl δ,τι ό αgrοστολεύς δεν θα η.το αύστηρος κριτ11ς
σεως του Άγίου Πνεύματος. Άκο,λου1'ωv άντί.στροφον απο την του Βαρλαώμ, εάν ο1'ίτος δεν εμείωνε την αξί.αν τη; πατε-
36 Ε I Σ Α ΓΩ ΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 37
(!!Κ~; {),εσλογίας. 'ΕfστάJ,η Κατά τάς αρχάς του

1337. καί συνελίξεως τού νου εντος τσυ cώμαιτος, τό όποίον κατrι τάς
3) Α' Προς Βαρλαάμ. Είναι ;π:ραγματεί,α α,ταντητικ·η προς συν1Ί'Εtικας ανθρωπολογικας ;ττροϋπο1%σεις αι'ηοίί {);εωρει αξιον
τον Βαρλασ+ι. Δέv εκδηλcίΥVει διrΗrεσιν προς ρηξιν μετ' αυτοu άγιαισμου εις το τρίτον, μετά ανακεφαλαίωσιv των περί διπλης
καί αναγνωρίζει την ευφυ:ίαν καί την π,λουσίαν μ,όρφωσιν. 'Επε γ,,ώσεως και. πφι δλοκληρr.όισεω:: τού αν~'Jρώπου δια τσίί δργα
κτεί,•ει τΔ {)έματα της Α' προς 'Ακίvδυνοv, ιδίως το γvωσιολο νι;,ωύ συvδέισμου ψυχη; καί σώιματος, πραγματιεύεται τα πr-:ρί
γικόν, και προσπαθεί vά συν'τρίψη τ11ν διαλεκτικ11ν μέ{}οδον του {}είου φωτισιμου καί τελειόJ.σεω;. Κατά το 1339 ό Π αλαμας
Βαρλαwμ καί ν' &ναδ,είξη τr1ν &ποδ,εικτικην δια της αιιθ·εντία; lλαf~ 1 ε γνό'1,σιν του συγγράιμ,μα,τος τοϋ Βαρ,λαciμ, ελαφρως δια
μέ{)σδον. 'Εστάλη κατά τάς αρχάς τού 1337. σ,κευασμέvου, καί συvέταξεv αλλα τρία οι'6Jι.ία πραγμαχευόμενα
4) Β' Προς Βαρλαίiμ. 'Ε1στάλη εις συιμπλήρωσιν της προη τιχ αιηά αντικείμενα, αλλι} μετά μεγαλυτέρας είl)εξιεργασίας v.αί
γουμένης, το ·&έρος του 1337. Είναι πραγματεία εξετιiζουσα προσεκτικης αvαιρέ,σεως των γνωιμωv τού Βαρλαάμ. Μετά ταίί,α
τιJ :τρόδλη,μα ;ττερί δια,?ιεκτικης και &ποδειγ,;τικης με{}όδου. Εlς δ Βαρλααμ συνέταξε το εργον Κατά Μασσαλιανων, ε'ίς το δ
την γνώμην του Βαρλαα1μ δτι δ Θεος ποοηγείται των ΧOLVO)V nο'ίον κατηγόρει τούς 11,συχαστάς καΊ τον Π αλαιμαv προσωπικω;,
έννοιiϊJν καί αξιωμάτων, διο δεν ύπόrι(,ειται είς την δι' α:i'n:fi'Jv [1τι δέχονται τιχ; ;π:ερί. σημ,ασίας της προ,σ:ευχης καί της {}έα;
ιlποδεικτικ11v μέ{)οδον, δ Π αλαμας &παvτ~ δτι αντι{}έτως t(!. του θι:Ξου dvτιλfιψεις των Μασσαλιανων, ώς ελέγοvτο συvή{}ως
ψι'tαρτιχ Πριfγ,ματα δεν εχουν αcπόδειξιν, μόCΙΙ'ΟV δε εις τα αι.ώνια οί Βογό,μιλοι. Την κατηγορίαν ταί,:την (υtέ,σ,εισεν δ Π αλαιμας
χωρεί απόδειξις, μέ ηΊν διαφοψJ.V δτι αϋτη δεν δύνα'ται νι'ι. εινω διr~ τριων νέων 6ιι6λίων, γραφiντωv κα,τά τας &,ρχrίς τού 1341.
(Υ.ν{)ρώπιvον κατασκεύασμα. 'ΊΙδη δ συγγραφείJς fκφριiζει ύποψίας π,ερl των προ{tέ,σεων
5) Γ' προς Άκίvδυνοv. 'Εστάλη ε.κ Θε,σσαλονίκης εις Κωv καί δια1Ίέισ,εων του ιχvηπάλου του περί με{}έξ,εως της ,(}·εότιγtος,
σταvτινούπολιν κατά τάς &ρχίχς του 1341. Εϊχ,εv ηδη επεκτα{}η κrχθιστα,μένη; δυνατης διϊι τη; διακρίσεως καί των με&εκτ&iv
r1 ερι; καί εvταυίrα γίνεται λόγος περί διακρίσεως ουσίας καί ενεργειr'ον του Θεου.
εv,εργειων τσίί Θεού, της πρώτης ακτίιστου καί ακαταλήπτου,
ΗΏV δευτέρων ακτίσ:των επLσης, αλλα κα,ταληπτωv. Εις τr'ις τε Όμολογιακα κείμενα.
λευταίας ;ττα,ραγράφους 11 lπLστολr1 λαμβάνει προσωπικοv χαρα

κτηρα μαρτυροϋσα, δτι δ μεy Βαρλαάμ είχεv ηδη μεταδη ει:: 1) Ά γιιψειτικο; τόμος. Συνταχ&είς κατά το τέλος του
την πρωτεύουσαν δ δέ π αλα:μα; προετίΊ'tετο να πράξη τό αι,τό. 1340 και ίmογραφείς ί1 πο των ήγaτωv της άγιορειτικης πολι
τείας, δμιλεί mερί του διανσίγοντος την διάνοιαν φωτισμου δια
Ύπερ των ίερως ήσυχαζόντων. Η1Jν μυστηριωδc'οv ενεργιειcΪ)ν τοϋ Π νεύιματος.
2) '0,μολογία πίστεως. 'Α;ττοτελεί dκριοη εχθεσιν της δρΊ'tο
'Ο Βαρλαάμ είχιε συντάξει σύγγραμ1μα ειt τριων οιολί.ωv δόξου ;ττί,στεω::, συνltαχθεί:σα εν τ'rί φυλακη το 1343-1344 και
κα:ι;ά των ήσυχαστ,ωv, περί του περιεχομένου του ό;π:οίου ηκουσεγ ε~tικυρωltείσαν ύπό της συνόδου τού 1351.
() π α,λα,:λ,α::, χωρίς δ:μως να το 'ίδη, διό,τι ετηρείτο απόκρυφον. 3) 'Αναίρεσις τσυ τόμου :ι:ου Κα,λέκα. Γραφεϊ:σα κατά τα;
'Ηναγκάσ{}η τότε vά συνθέ,ση ιχντίστοιχον σύγγραμ1μα κατά τr,ις αρχάς του 1345 dναισκευάζει επ~στολ:ηv του Καλέιχα\ δι' ης
α,ρχί'ις t'O 1338 συγΧεuμενσν κ:αί. τσuτο ε,κ τριων οιολίων. Ε'ίς ούτος ιχvεκοί.νωσ 1 ε την δια συνόδου καταδί,ιην τού Π αλαμα..
τό πρc'οτον αξιολογεί τηv εξω σοφίαν, δίδωv εις αυτ·ηv περιω 4) 'Αναίρεσις yράJψατος του Ίγνατί.ου 'Αντιοχείας. 'Ο
ρισμένηv αξ,ίαν καί δμιλων J1:ιερι δύο γνώσεων, της άvθρωπίνη;
καί τη; {Μας ει:; το δεί~τεροv πραγ,ματεί1:εται ,τερl της κατοχης 2. PG 150, 891 · 894.
Ί γvάτιος μ,ετ~α,οάς εις την Κωνσταντινού;π:ολιv κατά το τέλος 'Α;κινδύvου κατά του &:ιτσστολέως. 'Εστάλη το 1343-1344.
του 1344, ενέκρινε την καταδί,κην του Π αλαμα και διά γραμ 4) Προς Άθανάισιοv Κυζίκου. Γράφων προς τον ύποστη
ματος ύn.εστ11ριξε ΓΙ]V στάσιν του. Ή αναίρ.εσις αυτου συvετά ρι.κτήν του επLσκοQtον, αποδεικνύ 1 ει δτι αt 111ερl θείου φωτός
χθη πι&ανως το 1345. καί θεί.ας χάρ·ιτος α;mόψεις του ΆκινΜνου εΙναι δμοιαι προς
5) Άvαίρsσις γράμματος του πατριάρχου Καλέκα. Γρrι. τr}ς τού Βαρλαάμ. 'Εστάλη το 1343-1344.
φείσα το 1346, αvασκ,ευά.ζει συλλογην χωρίων καl προηχ.σεων 5) Π ρός ΔσJμιανόν φ ιλόσοφοv. 'Αgι:ευθυνό·μ,εvος πρός τόv
ύποο,ληθεισων ύ:rοο του Καλέκα εtς τη.ν 6mσιλομή,τορα 'Άνναν. :π:επαιδευιμένοv τουτον μοvαχόν, αναιρεί τά λιεγόμ,εvα εις τοιΎς
6) Περl ρή,σ,εως του Μ. Βασιλείου (,ανέκδοτος). Ε,'ίς τον ιlvτιπαλα:μικοί•ς στίχους του Άκιmύ,vου καl παρατηρεί δτι oi'i-
συνΌδικόv τόμον του 1351 3 πιεριλα1μοάνεται καl χωρίον του Μ. τo; παρα{Ι'δτ-ει παραπε:mοιηιμένα τά κε,uμενά του. 'Εστάλη τό
Βαωλείου εκ του Άvατρεπτικου και απσ,λογητικου Εiuνομίου, -rι:ε 1343-1344.
ρί. του δη δ π α,τηρ είναι wτοστάτης της χάριτος, αρα καl του 6) Προς μοναχόν Διοvύσιοv. Έiξηγιεί την χρησιμοποίησιν
'rϊου, χωρίς τουrτο νά σημαίvη δτι ή χ,άρις είναι κτ~στή. Ό νέων δρων εν τη θεολογί.ςι του. 'Εστάλη το 1343-1344.
~. Γ:ρηγσρiiς παρ·ετήρησ,εν δτι το γ,εί;μ,ε"ον δέv είχε τήv λέξη• 7) Π ρός Δαvη']ιλ ΑινΌυ. Ό Δανιήλ άνα;π:οφάσιστος ακ6μιι,
«.ύπιsστήσατο» &,λλ' «bτ·εκνώσα:τσ», δ δε Παλαμας &πήντησεv Fτάχθη ύπερ του Π αλαμα οραδύ,τερον. 'Ήδη δ ωrοστολε~ς
δτι ύιπάρχουν εις τά χειρόγραφα χα), αί δύο γραφαί, α'ί ό;π:οί'Χι f.Χι'J-έτει προς αιυ,ον τας αιJCόψεις του Και παρατηρεί, οτι δεν
iiλλως ειvαι 1σοδύvαμοι. 'Εγράφη κατά το 1356-1357. είναι σύμφωνος προς τ1ά πράγμα,τα ή εν1 τύπωσι; δτι οί περ ισ
σότεροι των ;τιε1 παιδευιμένων επισκόπων ύποστηρίζουv τάς γνιύ
'Επιστολαι άναφερόμεναι εlς την εριδα. μας του Άκιvιδύvου. 'Εστάλη τό 1343-1344.
8) Π ρός τον ΝΌμοφύλακα Σvιμεών. Ζητεί να προφυλάξη
προέρχονται ιmό την δ,ε,υτέραv περίοδον της ερ ιδος και δή τον νσ,μοφύλα:κα από τάς επvδράσ 1εις αντιησυχασ,των και επι
&,"to την εποχή" του διωγμου καί τη; φυλα~ί,σεω; του Π αλαιια κρίvει την λεξι{}ηρίαv αυτών. 'Εστάλη τό 1343-1344.
( Η,42--1346). 9) Προ; Β ησσαρίωvα. Έlχθέτει προς τόν Λαυρ ιώτην τού
1) Π-ρός Άρ,σένιον Στουδί.τηv. 'Απαvτων fις Άρσέvιοv <'ι τον μογαχόv τά συμβάντα εις την σύνοδον του 1341, παρα
vαω,κευίχζει την περί δι{}iειας κατηγορίαv. 'Εστάλη κατά το 1342. πονείται διά τήv ελλιειψιν :καταvοήισεως μεταξυ μοναχών τιvωv
Ό 'Αρσένιος συvέ'1fε.σ·ε στίχους εις τuμήv του Π αλαιμα. της Λrχύρα; καί αποστέλλει χαιρετισμούς εις :τον fιγοrίιμενοv
2) Π ρός Ίωάνvηv Γα,οραν. Ό Γαορας ητο συγγραφει\; Φιλόr{}εοv και ι'ί.λλους γνωρίμου;. 'Εστάλη το
1343-1344.
Πιirαvως εκ Θεσσαλονίκης, φί,λο; του Άκιvδύ,vου καl αντιησ'ιJ 10) Π ρός Φιλό1'tεον. Έκrθέτει τά αιτό της συνόδου το·υ
χαστή;. Ή ε 1πιστολή του Π αλσJμα π1 εριέχει δΚirε,σιν συζητήσεως [ 341 καί έξης γεγονότα :Φι τα της καπαιδίκης αυτοίj, υπό του
αι,του με φύλον του 'Α{ινδύνου, την δποίαν παρουσιάζει (11; Καλέκα, οφειλομένης εις JΙiο:λιτικους Μγους. Γνωρίζει δτι είχε
γ,εvομένψ οτ!Ε ητο 11;εριωρι01μένος εν 1 τός μονης, αρα το 1342. hια6λη{}η μεταξύ των μοναχων του 'Όρους και οτι οί μοναχοί
Ό αχινδυνι,στης φέρεται ώς μεtαπ,ει.σ'&είς, εlχον γράψει είς τον πατριάρχην ζητουντες την αθώωσίν του.
3) Π ρός Παϊίλσν 'Λσάνηv. Ό Πιαυ 1λος ά.νηκεν εις τ,'ιν 'Εσ~τάλη τέλος του 1344.
6υ'~αvτιvόv Χλάδον καί fμο μα{Ιη:της του Π αλαμϊi. Ί-Ι επιστολΊ'1 11) Π ρός τοί,ς γέιροντας του Άγιίου 'Όρους. 'Εκ{}έτει τά
rχϋτη, ο-δσα &π:αντηιτική, αναιρεί στίχους και πραγματείας το-ι, γεγονότα από του 1341 καί έξης και ιευχα,ριστεί τους άγιορεί
τας δια την προς τον πατριάρχηv επιστολην των, ε1στ-ω καl αν
3. PG 151, 144Β.
4. PG 29, 624Α. αv·τη απέβη ακαρπος. 'Εlστάλη τέλος του 1344.
' 11 1 1 I I I IΙ;l l l 1 il l l l ί:.il 1 ι
1
12) Α' '

προ; Μακάριον. Σημείωμα :προ; τον εν Ααύρι,ι 3) 'Αιrολογία :περί δι{)ε'ία;. 'Απορρίπτει την κατηγορίαν
εύρωκόμ,ενον &δ,ελφό,, του, ε1; το όποίον παρατηρεί δτι οί ά :mερί δ11't(ία;, στηρι'~ο,μένην εις τ11ν διι:iκρ~σιν ουσίας καί ενερ
γιορ,είται δέν κατενόησαν δτι πυρ καίεται καί. κυριαρχεί. 'Ε γείας, λεγομένη; χαί αυτη; {}εότητο;. Ό 'Ακίνδυνο; είχεν ηδη
στάιλη τέλος του 1344. γρι:iψει Κεφάλαια κ:χτά του Π αλαμα, ε1; τα όποία οvτος εύ
13) Β' προς Μ,α:χάριον. Καίτοι &κ6μη εν ψυλαχfi, εΧJ)ρ,.ί. ρίσκει ιΊρνησιν πιicιι:; μειΊέξεως της θεότητο;. Έγράφη τά 1342
ζει την ειλπίδα περί. αuσίας εξελίξ,εως των πραγ:μάτων, στηρι και μετr'.ι τCυν δύο έπομένων αποτελει τριλογίαν.
ζάμενος εις την σύγχ,ρουσιν :μεταξϊ, Καλέκα καl τη; 6α,σιλομί1- 4) Π,ερί {)εί.ας χα) & 1 zο:ποωυ μ,ε{)έξεως. 'Εi:πε;ι.τεί.νει τό αι•το
τορο; "Αννης, εξ αιτίας της χ~c,ιροτονίας του Άχινδύνου, την {}έ:μα περί. διαχρί,σεω:: ουσίας και ενεργείας καί περί τη; μεθi
όποίαν αϋη1 δεν εν:3,κρινεν. 'Εστάλη χατc1. τιίς αρχάς του 1345. ξεως τη~ ενεργεία;. 'Εγράφη το 1342.
14) Προς τr1ν αι'~τοκράτειραν "Ανναν Πα,λαιολογίναν. 'Αν 5) Περί διχοτομ11,σεως Θεου ύ:πο Βαρλαάiμ ;ι,α) 'Ακινδύvου.
ταποκρινόμενος ει; τ11ν επι{}υμίαν της 6α,σ~λομήτορος "Αvνη;, Λέγεται δη εr'ιν δ;ν ,είναι δυνατ i1 ή μέ1Ίεξις του ύψίστου Θεου,
11 δποία &ντιλαμ6άνεται πλέον δτι δ Π αλ~μας είναι Wμα τω\' τότε τό μετεχόμ,ενον εΙναι δεύ,τερο; κτιστός Θεό;, ι:ίJ:; πρέπει να
πολιτ~καη 1 συγ,κρούσεων, γράφει, δτι δ χαρr1Jχτηρισμος του δι- εfναι ή χατιiλ11ξι; τη; 6αρλαα,μιχη; -θεολοyί.ας. Έγριiρη το 1342.
1'3,ειτ'ου &ν11κει ιtερισ~σότερον εις τοι•ς &ντιπάλους του. Έ:στάλη 6) Διάλεξι; Θεοφιίνου; ;ιτρiJς Θεότι1μον. Είναι διάλογος με
το 134fi. ταξύ ορθσδόξου Θεο.1Η1.νου; χαl 6αρλααμίτου Θεοτί,:ctου, :παροη
σιαζόμενος (JJς ;ι,αταγραψε1; ύ,πό του Θεοφάνου;, προσώπου πι
Πραγματειαι αναφερόμεναι εlς τη11 εριδα. &ανως πλαστου. Ό διάiλογο; ,μετ' &ναδροrμην ει; τσ. επεισόδω
του 1341 υ;ποδειχνί,ει την ορ1'tότφα, τfJH' &πόψεων του Π αλιψα
'FJγράφησαν α\. ;πλεuσται κατιΊ. τ11ν δευτiψι.v ιrερίοδοv τη; περί διακρίσεω; κα) 'μ,ε{}έξc:ω:: ι'Ηιί. πατεριχiΪJν χωρίων. Έγρά
εριδος καί τινε; χα,τα Tf]\I :πρώτην. '1)η το 1343.
1) Περί. ΙΞ.νώσεως χα) διακρίσιειο;. Στηριζόμ,ενο; ει; Διο 7) "Fcχθ,εσι:: περί των Ω·εοσε(i,ειων Βαρλα,άμ χαί ',~κινδύνου.
νύσιοv τάν Άρεοπαγίτην. εξηγεί πως 't'JΤ(iρχουν διακρίσει; Γ-Υ 'Εν τη (J.Vτιρρητικu ενασzολ{~ιπι ό Πηλαμίiς ανευρε 41 αί.ρ{
Τ({) Θ,εϊρ, %{1.Τ(Χ. τα; fν,εργεία; τ(7η, ύποστάσεων, r(1λλ' δμοίο}ς zo:l σεις, ει~ τrχ: δποία; περιπί;πουν οί δί1 0 &ντίπαλοί του, παρό
fνωσι; ΧίΧ.ί[,( τcχς ΚΟLVίχς ενεργεία,; αυτου. Ή 1%σις δμοιάζει μοιον δic πράττει χα) εις τ&,, Λ' ι1ντιρρητικάν κατά 'Α:ιtινδύνσυ.
προς τ'r1ν της Γ' :ιφά; 'Ακίνιδυνον. 'Εγράφη πιΊ')ανα1ς το 1:141. 'FJγρ,άφη το 1344.
2) Διιί..λεξι; &ρθοδό,ξου καί βαρλαα1 μί,του. Ώ; 6αρλααμί;τ1;1' 8) Λόγο; διαcαψι7η, τ1Ίν του Βαρλαιχμ χαί 'ΛκινδίJνου δό
εννοεί: προφανως οπαδον του 'Ακιvδύνου, του όποίου Ο\, κητι'ι. ξαν. Ά νασχευάζων clπολογίαν του 'Α.χι,,δί,νου, παραπονεϊ:ται ;;τι
του π αλrn~ii λόγοι εϋρισχον μεγαλυτέραν α!π11χησιν, διότι δεν οfτος παραΊ'}έτει παρα:πποι ημένα τά ,χ,εuμενιά του και ύπεgασπί
εφαίνετο σι1μφωvων !Εις δλα τcχ σψπία μετά του Βαρλαάμ. Λέ ζεται τά; θέσεις {)εολογιχου τ()οπι::.ρίου του Ί·σιδώρου «φαμέν
·γεται εvταιί1'tα δη αΊ απόψεις του '}\.κινδύνου περ ιλαμβάνοΨαι σου θεότητα κυρίω; την εvέργει:χv, ;,τόftφ δέ πσλλάχι; κωί την
εϊ; τά:: συνσhιχι1ι; χατα,δικασ1't 1 εί,σα;. Ό Π αλαμα; αποδί.δει ·,}η, φύσιν· αvται δ' ε)tεί σοι r.οιναί τυγχι:iνουσι, μιας και {},εότητο;
δρον «1Ί 1εό;;1ρ> εlς την -θiείαν ενέ,ργειαν, της δποία; 11 μ,ετοχί1 τριάς, {iho!JEV '(tχτίστου σε». 'Εγράφη κατι1. το τέλος το-υ 1347.
·θ·εο:ποιεί τον αν{}ρω-πον, καί ή δ:ττοία εν συναφείιz. μlο rτήγ ύπερ 9) Ί\πιί.ντησι; περί ρή,σ1εω; Κυρίλλου. Διά να &ποδείξουν
κεuμένην {}εό,τη:τα ητοι την ,/J,είαν 01)σίαν. Κατ' <χπαίτησιν τοίΊ ΟΙ ακινδυνιιηαι οτι δi::ν tι:αψέρει Yj ου1σία της ενεργεία; προση-
Καλέκα ό 'Ακίνδυνος συνέταξ,εν &ναί.ρεσιν του διαλόγου τούτου.
'Εγράφη κατα τ<'ς αρχάς του 1342. 5. Θησαυροί, PG 75, 2448.
42
γοv χωρίον του Κυρίλλου Άλεξανδρ·είας 5 , άμι.λουν περί ταυ ~1κit 1εσιν του Γρηγορα ευμεvη προς αυτόν" κα,ί έτέραν του Γ.
τότητος ζωης του Πατρός και του Τίου. Ό Π αλαμας ;ταρατη Φα:ι.,ραση ευμεvη προς τον Π αΙλαιμα:ν 7 • Ό Παλαμάς &μφισ6ητων
ρεί οτι ή ταυτότης της ζωης περιορίζεται εν τη ου,σίq., ενφ εν την ακρί:6ειαv της εκθέσεω; του Γρηγορα, δίδει ιδικήν του εΧ
τη ενεργείιz. δ Χριστός :κα1'tί.σταται ζωη ·ηιμων. 'Ε,γράφη μετά θεσιv ύπό το ψευδώνυμον του <χγιορείτου ίερομοvάχου Κων,σταv
τό 1347. τίου· Υ,α) ει:; μi:ν Tl]V πρώτην Πραγματείαν ;τcεριγράφει τας συν
{}ήκας, ίκμ' ιϊ; εγένετο ή συζή,τησις, >ε'ίς δε την δ:ευτέραν αντι
'Αντιρρητικοι προς 'Ακίνδυνον. κρούει θεολογικω; την εκθεσιν του Γρηγορα. Αί δί,ο τελευταίrι.ι
πραγματειαι, γραφείσαι τό 1358, εν ετος προ του θανάωυ
ΕΊναι έπτα λό,γοι (πραγματ·είαι) γραφέντες εν τfι φυλακn του ίεράρχου, αναιρουν τούς δογματικούς λόγους του Γρηγο
και αποτελουντες τό κατα του Άκινδί,,vου αντίστοιχον προς τούς ρα', εις τοίJς όποίους το φω; της μ,εταμορφώσεως ;παρLσταται
"Ύ'πέρ 1Ί,συχαζόντων. Χρησιμοποιουνται ένταυθα βαρύτατα αJΤ() (ί); κηστόν και ώς συιμ6ολικόν.
σπcί,φατα εργων του Άκινδύνου και πατερικα χωρία. Εις τr1ν

πρώτην πραγματείαν μετ' αvαίρε,σιv της περί δι{}1εtας κατηγορίας Κείμενα σχετικά μέ την 'Εκκλησίαν του.
αποδί.δεται εl; τον Ά.κίνδυνοv J!jλη{}ος α1ρετικων παρεκκλίσεωΨ

εις την δευτέραν &vαιρουν:ται εργα τσu, Άκινδύvου στα,λέντα 1) 'Επιστολrι προς τr1ν Έ~κλησίαν αυτοu. Έγριίφη καcά
προς τούς μοναχούς Θε,σσαλονίκης καl Βιερσίας εϊς την τρίτην ΤΩ τέ!λο::; του 1354 εκ Μικρα:ς 'Ασίας, δπου ό αποστολεύς διετέ
δογματίζεται πρ αγ:ματικη {}εία παρουσί,α εις το σ(Ί')μα του Χρ ι λει αιχυάλωτος η7Jν Τούρκων. περιέ1eει δε αξωλόγου; πληροφσ-
στοu· εις την τετάρτηv γίνεται ':}..ό,γος περl της δυνατότητας
, ' - ' ...... ~ ' ' -
ριrχς περι τη; κατα,στα,σ,εω:; των χριστιανων υπο την τουρκικηv
.
θέας του θ·είου φωτός εlς τriv πέμπτηv ,&ποδει.κνύ>εται 11 πρα -ι.ατοχηv -ι.αί ε11)1\σεις περί συζητήr;εων μέ μrυσουλμcί.νους θεο
γ,ματικότη:; της 1'J,είας χάριτος καl των ;τι;νευ:ματιΚ(J)\Ι δώρων· λόγου;, ιιαρτι:ρεϊ: δέ τΩ ε'Ι'διαφέρον αυτου διά τό ~τοίμνιόν του.
εις την εκτην λέγεται δτι τό {}!είον φως και α1 ~είαι ένέργειαι 2) Π ρΩς ίχγνοχιτΩν. 'Ε'πειδrι τό ~ιοναδι-ι.iJν χειρόγραφον· αυ
είναι πραγιμα,τικαί εις τrlς {Jεfα; \JΠ01Gt<JJG'εις ε°ις δε την έ6δόμην, ιη; εχει ε1; ι'ύαν σψείωσιν «ηρ Δισυπά:τφ», {,;πετέ.θη δτι αϋ1:1ι
περιέ:χουπαν ;πολλά πρσσωm:ικιχ στο1χεία περί της φιλοακινδυνι εστιiλη προς τον Δαυίδ τον Δισ{,:τατον, &λλ' 11 σημείωσις αϋτη
στvκης ,στmσεως της Ειρήνης - ΕΊυλογίας Χουιμναίνψ; καί τη; αναφέρεται ε!.ς χωρί.ον του κειμένου, καθ' δ δ rίγνωστος ;παρα
αποποιμπης του ΆκινδίJvου &πό τόv 'Άγιον 'Όρο;, κρίνετυι λήπτης συνανε,στρ±φετο τφ .~uσι:;πάπφ. Περιέχει μέρος των ;τερί.
αυστηρf7J; rι έλληvικη φιλοσοφία καl ή απδρριψις του {),είου τη; καταστιί.σεως εν Μ. Άσίι.ι ;τληροφοριων της προηγουμένης
φω:τuσμου. FΠι,στολη;. 'Εγράφη χατιχ την αίιτην εστοχήν.

3) Εrί',,χη εvώ,πιον τα)ν αυτοχρατό,ρων. Ει.ς την κατιχ το τυ
Προς Νικηφόρον Γρηγοραν. πι,ιι\ν των ;π:ρuϋί~ή1σεων απαγγελ&είσαν ταί~:την ευχt\ν. προφα
νδiς ί() 1347' όμι.λεί περ1 ταJν ευ,1'1-υν(nν του 'ίεραηκοu και τοίi
Είναι τέσσcαρε:; λόγοι (~τραγμαrτείαι) συντα,χ1'tέvτες κατά την i)αηιλικου αξιιhιματος.
μ,ετ,ά το 1355 ;περίοδον, δτε λ6γφ τη:; όριστικης έ;π:ικρατήισεως 4) Ει1,χή προ τc7)ν ;τυλiΩν τη; πόλεως. Λεχ&εισα επί τη εισό-
του 'Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου εδημιουργή{}η έντύ,τωσις δτι η

το δυνατό" ν' &ντικαταστα{tουv οί. &ντιησυχασταί. Αί δύο ;πραι 6. Β υ Ζ α ν τ ι ν ή Ί σ τ ο ρ ί α 30 - 31.
ται ;πραγ1ματείαι, γραφεισαι ;rι:ιθανω; το 1357' ,&ναφέρονται εις 7.M.Candal, Orient. Christ. Periodica 16
(1950), 328 - 356.
τi111 εν πα.λαΙτ:'ίφ γενο,μένην συζ1\τησιν, τη:; ό7ιοίας εχο,μεv μίαν 8. ΒuΖαντινή 'Ιστορία 32 καί 34.
44 ΕΙ ΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 45
δφ ει.; Θεσσαλονίκην τό 1,\50 χαί αιτου,σα εtρ11νηv Χαι μετάνοιαν. Χαί ΎJ ιrραγματεία αϋ,τη έρ.μ:ηνεύει τ:ά της ,τνευματικη; ασκ1Ί
5) F:υ,χή επί εχ{}ρικη επιδρο~μι\. Π ι1'Ίαvω; των Σέρβων κα σεω; με δρους καταληπτοί•; εϊ; τοιJς τ6τε φιλοσοφουντα;. 'Ε
τ(χ τc> 1350. γράφη ϊ(ερί το 1345.
G) Ευ,χή εν καιριρ ξηρ(ωία;. Λεχ'1rε~σα το {}έρος του 1355 7) Δεκιiλογο; τη; κατά Χρ ιστόv νομοθεσία;. 'Αναμορφώνει
μετι'ι την δισ. Κωνσταντι νουπόλεω; ε,τιστροφήν του. τον μωσαϊκόν δεκάλογον χατσ. την διδασ:καλίαν της Καινης Δια
Μ1rκης καί των Πατέρων. 'Εγράφη nιθανως κατά την μεrά
'Ασκητικα και πνευματικα κείμενα. τ<\ 1347 ε.ποχ11ν.
8) ΚεφάJιαια φυσιχά και θεολογικά. '&εξεργάζεται &v{}ρω
1) Βίος Πέτρου του 'Α{}ωνίτου. Περί του ΙΙέτρου ερημί πολογικϊο;, δσγμαη.κr7); χ.αί 1)θικαJ; τά της πvευματικης &σuή
του ΕΥ "Αθφ κατrί. τά; &ρχrί.; του Θ' αιο}νος, εΙχ:εv ηδη γρcί σεω;, επειδή δ/, ελίί.χιστα σημεία πολεμικης περικλείει, δί,ναται
ψει {) μοναχός Νικόλαο:::", το{1ϊ0υ δε το 1:Jργον ύπηρξε πηγη δια νά θεωρψ'tυ (Ος το δογματιΧό}τερον ταηr εργωv του π αλαμιί.
τόv ί,πc, του Π αλα,μα γραφέντrχ Βίον. Ή εξαρσι; του ερημιτι 'Εγριί.ψη περί το 134S.
κου 1δ,εώδο~;; εiναι ίΧΠολύτω; c{~,μφωνο; :τρο; τrι.; 11συχαστικά;
rι.Qχrx; του συγγραφέως. Γραψ1'ν το 1ΗΒ4 ϊtιθανϊος, εΙναι τό Όμιλίαι.
<lρχαιότεροv εργον αυ,του.
2) Κεφάλαια περί προσευχη; χα) καθαράς καρδία;. Είναι Αί πλείuται {ξεφων·r1θησαν δτε ό Π α.λωμας ητο .πλέον αρχιε
τρία χεφάλαια περί καθαρό,τητο; καί φωτισμου, τα όιrοία δ~.\' :τί.ο,ωπο;, rlκολουθοιiv δε κατιχ μέγα μέρο; το λειτουργικον 1]-
ί1ΠΟΤελουν Χατάλληλον πρό,λογον Τ{λ)\' μεταγενεστέρων εργωv TOL' μερολόγιον. Ί-Ι συλJωγiJ αυ 1 ΤίJ)V αϊ(οτε,λεί εν εκ των ~,ιαλυτέρωv [Q-
Π αλrφα.. Είναι εκ τ(7:Jν αρχαιοτέρων /Εργωv αυτηυ. γων του cι•γγρα.φέω;. Συv&έτει τιί; οψεις του 1Ί{}ικου, του ΧΟl
3) "Ετερα κεφάλαια. Τέσσαρα κεφάλαια γραφέvτα ιοσα{• νωκικοu κυ.ί του λατρειrτι:κου 6ίου με κέντρον την διά του Xρι
τω; εις πρώΊiιιοv περί.σδον. Ccou δοθεί:σαν ει; τcη• κόσψJν σωτηρί.αν, καί διαποτίζει μεν αϋ
4) ΓΙ ρο~ Π αϊiλοv 'λσιJ.\'!]" περί ,.,εγ(iλου σχrJμίΠΟ~. 'Ε Τ(Χς :ιέ τιΊ::: περί πνηψα,τι:κης τ 1ελειώσ,εω; &vτιλ11ψει; του, αλλιΊ.
πικρίνcι T!j\' από του Η' αιϊδνο; fι,σαχθc:ί.uαν διriχρισιv μετrχξί• σ:ιτανιώτατα tΙJΤJαι vί.σσεται τά; θ 1 εολογικ.ά; αντιθέJσεις. Ει; ταί•
: 1 εγα,λοσχr11μων χαί μιΧροσχή·cω>ν, εν συμψωνίςι, ~ιετά Θεοδ(ΟlΗ'Ι' τα; &νευρ ίσχο,μ 1 εν ενα κ6,σ,μον διciφορον του ήσυχα:στικου ιιο
του Στουδίτου. 'Ο 'Ασάνη; είναι ό α:i':,τί1; ,με τον προ; δν ·η ναχι:ι.ου κόσ,μου.
r1λλη &vτιακινδυνιστιΧ!j επιστnλή, clλλ' Ύ] nαροu,σα εγράφη "Tl-
{)αV(J)ς ενωρίτεροv. Θεολογικη διδασκαλία.

Γι I Λόγο; πρc1::: την οσιαν Ξένψ. Ί-Ι Ξένη ητο μοναχι'J
μεγά,λω; τιμωμέvη καί παιδαγωγό; των θυγατέρων 'Α.νδρονί lVIsτά στασιμότητα πολλωv α'tώ,νων δ Γρηγόριος Π αλα,.ιια;
Χου Γ'. 'Εν 1n πραγματεί{l ταύττι, γρα-μείση περί το 1345, επέτυχε vά cχvανεώ,uη τ11v 1'}εολογικ11v όρολογίαν και νc'ι δωση
1l\'rχπτ{,,σσοντ:χι αί 11ν1'tρωπολογί,καί χαί δογ,ματι.καί ;τροϋπο&έcε.:: νέας :κα:τ,ευ{}ύ,,σιει; ει. τ'ηv {}εολογι,ΚΥjV σκέψιν. 'Ηρvήθη νά δεχθ·n
IOL!' (Χ>σκητισμου. την διαλεκτικην των εννοιων και ενδιεφέρ{}η vά κατοχυρώση
6) Λόγο; προ; φιλυσόφους Ίωάννψ 1 καί Θεόδωρο\'. ~Ησαν την ϊtροσωπικότητα του θείου οvτος. Άποδώσα; uψηλην αξί(,ν
πι1'}ανϊό; κοσμικοι μοναχοί εντρι6είς περί την φιλσσοφίαν, διό ει.:: τον (tνι'tρωπον, επέτυχε νί'ι έρμηνεί,,ση σαφως καί δρ{}r11;
9. Κ. Lake, Τ h e e ar Iy d ay s ο f mο nas t ί c ί sm
ο 11 Μ ο ιι nt Α t h ο s, Oxford 1909, 18-39.
,ιΙ ΊΙ Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι Ι ! 1 !Ι Ι Ιlίil
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 47
46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
τοις δρους, ίmiJ τοίJς όποίους συντελείται ή κοινωνία του μιe

καί ει; τούς Καππαδόκας'. Ή φιλοσοφία είσάγει εις 'ίην γνώ
τ()V Θεόν. Εις τούς αγ(ι)να; του πρέπει v' &ναζητή,σωμεv μί.αv σιν των οντων του κόισ:μου τούτου καl παρέχει κανόνα κσινωνι
κης συμ·διώσεω;, υ.λιλ' δταν εκφεύγη τr7ιν δρ ίων τού1των, κα{}ί,
rlπiJ τά; εξηγήσεις της ε,τι6ιώσεως τη; Όρι'tοδοξίας μετά τόσα;
σταται ματαιοπονία· «της μεν δη περί ,τραξιν κατά κόσμον
;τ,ερ ιιtετείας και {}λίψεις.
1. Φ ι λ ο ,σ ο φ ία, {} ε ο λ ο γ ί α κ α ί {} ε ο π τ ία. Τον φιλσσοφί.ας τέλος, δι' ης προ; τό ιταραυτίκα συνσίσειν μέλλον,
zαραι:~:ηρα της {}εοιλογίας του Π αλrι:ι,ιii: πρσκα1'tορ ίζει r1 αφε 11,θη τε κοσ:μεLται καί τέχναι συνίστανται κα:l :rά κατ' ο'ίκους
τηρία αυτου· δεν εξ,εκίνησεν από ώρι,c,,.ιένας εκ τϊον προτέρων κ.αl πόλεις ε'Ό διατίθετ 1αι, το του παρόντΌς 6ίου υπάρχει λυσιτε
λές. El δέ τις ε'ίη πράξις, t) μη προς τουτο τείνει, ματαιοιτοvία
διαμορφωθείισα; φιλοσοφικά; εvνοία;, ωλλ' από μίαν ιτραγμσ
τικην κατά.στασιν ιτροσωπικων εμιπειριϊύν, τάς όποίας εζήcτησε οικαίως αν ,τροσρηθείη και αfπο'ίς τοίς τφ κόισ~ιφ τούτφ προστε
V(L κατοχυρώση {}εολογικως διά του 1 το ηρχισε νά γράφη εις τηκόσι. Της δέ περί λόγους φιλο,σοφία; εργον, δι' ης φύσ 1εω;
προκιεχωρημένην Ύjλικίαν. Οuτως 1Ί ύ,π' αυτου προβαλλομέvη και κιν11•σ 1 εω; ερευνώμεθα λόγους χαί των της ϋλης αχωρί,στω:;
γνώσις είναι διάφορος της του Βαρλαr]μ και τr7ιν ιiΛλωv αντι χωριζομένων αναλογίας καί σχηματισμόν και πσσότητας ή sν
τυίς ούσι ;τραγ:ματεί.α τη; αλ.ηι'tεία; ε,στίν. Ει δε εξω τις λέγει
ησυχαστών.
Αί σκέψεις του Β αρ.λαά:μ ετεινοv προς μονομερη διατύπω τrΊς εφιχτης ιχ,λ~ιθείας, ει μεν έχών, πονηρός επuδουλος &.κοης,
ει. δ' α:κων ιχψιλόσοψος»'. Καί εlς αί'Jτηv την γνι7ισιΥ των οντων
σιν της γνώσεως χαί της διαγωγης, χα{}' δσον ο'Cίτος εκ τη:
μερικώς μόνον ει.σάγει, διότι, τό πα{)ητικόv της ψυχης ειτανα
φιλοσοφίας παρηγε πάισαν γνώσιν χαί π&σαν 11'3ι.κην κα{}αρό,;11-
στάν διέ,στρεψε τcί.ς ΕΥ ήμιν ε1κόνας και αmφάκρυ,,ε τό διορο:
τα. 'Ισχυρίζεcτο δτι εΊς τ11ν σοφίαv συμβαίνει δ,τι καί εις την
τικόν, ουτω δs αϋιτη στηρί.ζεται πλέον εlς πι{}ανολογίαν, επιτρέ
ιΊγείαν, Ύl όστοία είναι ένιαία, καί δεν είναι αλλη μεν 1Ί ύ1πό του
πουσαv αvτιφά,σεις καί διαφωνίας. Διά τουτο ή . ενασχόλησις
Θεου διδοιμένη, ιΗ,λη δε 1Ί ίιπό του ιατρου εξcωφαλιζομένη· 01Jτω
μία είναι i:αί ή σοφί,α, ε'ίτε {},εία ε'ίτε ανθ·ρωπίνη, κα1 προς την μέ η1ν φιλοσοφίαν εlναι μεν χρή1σ~μος, ώς γυμνάζουσα καί ι~
ξύνουσα τοί~; cη){}αλιμοι',ς της ψυχης, ~αί είναι φυσικοv χά
εϋρεσιν της μιας α:λη{}είας κατατείνει αϋτη'.
Ό Παλαμάς αρνεϊ:ται τουτο, 1σχυρ~ζόμεvος δτι, αν εl; ρισμα.". 'Αλλά δεν ιτρέgrει νά τυρρανfi ταύτηv μέχρι γήρατος 7 •
Διαχωρ ίζων ό Π ωλα1μάς την γνωσιν, δεν προχωρεί καί είς χω
αυτήν ταύτην την φιλο,σοφίαν παρατηροιίνται διάφοροι κα~:ευ
t}ύνσει;, πολί, ι,(jχυροτέρα είναι 11 διαφοροποίησις μεταξί, φιλο ρισμόν της αληθείας, διότι δίδει διάφσρια αντικ,είμενα εις ταύιτας
σοφίας ;ωί θεολογί.ας. Πράγματι ύπι:iρχουν δύο σοφίαι· ή ζη εργον της φιιλοσοφί.ας ειναι ή μελέτη των οvτων, εργον δε της
τούσα νά ίκανοποιήση τάς ανάγκας του κσιvωνικου δί.ου καϊ {}εολογία; εΙναι ή μεJ,έτη του· Θεου. "Αν αί Μο σοφίαι κατα
τ'Υ]V διανοητικ·ην π,εριέργειαν, και 1Ί δδηγουσα εϊ.ς σωτηρίαν'. λήξουν ει; διιχφσρα σψ,τιερι:iσματα, ταυτα δεν {}ά επιδάλουv ανα
γνώρισιν διπλης αληθείας, ;ι.α1Ψ δσον τιχ αντικείί,ιιενα παραμένουν
'Η διάκρισις δικαισλογε'ίται διιχ τη; κα:ταφυγης εις την ϋπαρξιν
σιάφορα.
σιττο}V δώρων του Θεσύ, εκ τΟ)V όποίων αλλα μεν είναι φυσιΧιL,
δεδομένα εlς δλους, ϊ'kλλα δε ύπ·.ερφυσιrι.ιχ και πνευματικά, διδό Τό εργον της θεολογίιας είναι &συγκ,ρίιrως ύπέρτ'εροv του
μενα εις τοις .κα'3ο:.ρούς καί τούς άγίους3. 'Έχει δε την ρίζαν της φιλοσοφία; και της επωη'ιιμης «ου τό εtδέναι μόνον Θιεόν,
εις παλαιι'ιν χριστιανικην πε1 ποι&ησιν, την όποίαν εύρίσκομ.εν οι~δε το γινώσκειv τον ανθρωστον έαm{)ν και η1ν έαυτου τά.ξιν
4. Βασιλείου, είc: 14 ψαλμόν 2, PG 29, 256. Γρηγορίου Θεολόγου,

'Ομιλία 16, 2, PG 35, 936.
1. Ύ π έ ρ ή ο υ Χ α ι ό ν τ ω ν 2, 1, 4 έ.
5. Κ α τ ά · Α κ ι ν δ ύ ν ο υ 6, 1.
6. Αύτόθι 3, 9.
2. Αύτόθι 2, 1, 5.
7. 'Υπέρ ήσυχαιόντων 1, 1, 3.
3. Αύτόθι 2, 1, 25.
llllllllll!!llllll!l l l l ιi l l Ιi
-4Β ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 49
ύψηιλοτέρα γν<ί')σ1 ίς εστι φυλσσοφία; y.αί &:προλσγίας καί πιίση; χα:ί ανα:ιτοδείκτους δεξο~μ,ε-&α &ρχάς ;)) 10 • '&οιμένως ώς πρωτον
της περί αιηά; φιλοσοφία;. 6.<λλα 1ωί το εtδέναι τον κα{}' ήμii; μέσον είναι ΎJ λογική, rι. δ1tοία διά της θέας των οντων αγεται
νουν την έαυτου ασ{tέν,ειαv καί ταύ,την lιiσασθαι και ζητείν ε'ίς :τινα γvωσιν, διότι «των εν τφ δημιουργικφ λό,γφ αί εικόνες
;π:ολλφ κρείττον &πυγχί_)ίτω; αν ε'ίη του εtδέναι καl διερ~υνϊi\' εν ήμίν εtσι» 11 , καί~τοι α{iται ημαυρώ*ησαv δια της πτώσεως
<ιστρων μ,εγέ{}11 καιl φί1σεων λόγσυ;» •
8
ώς δ,εύ,τερσν μέσον εiναι ΎJ Γραφη καl οί Π ατέrρ,ες. Τά μέσα
'Αλλ' είναι δυναηΊ 1] γνrΊ'ισις του Θεου; '1'πο τιΊΊν αντιπ,1λωv ταυτα παρέχουν &φορμr;.ς ϊtιρός γνώσιν, άλλά δεν είναι αποδεί
του lI αλο:μα προσ11γετο το χωρίον του 'ΙαΗJΛ1 VΟυ, χατι'ι. 1() ()'1:Οl ξεις ;περί τσυ Θεου.
ον «Θεον οι~δείς έώρακε nώποτε»· το εy,. του χωρίου δμω; σι,μ 'Ο Διοvύ,σιος ε1χε nρστιμήσιει την αποφατικ1Ίv {}εολογίαν,
πέρασμα π 1ερί του δτι οί ΎJ1συχασταί πλανωνται ισχυριζόμενοι δτι &παιτων δπως ό αν-/}:ρωσως απαλλαγn δλων TO)V α:tσΜισεων χαi
61λέ:πουν το {}είον φως α.μφισο,ητείται, διότι δ Κvριος είmεν δτι τ(Ι)\Ι νοητικών λειτουργιcι)V δια νά vσήση τον Θεόv καί δι' εκ
«οί :χα&αροί τον Θεόν οψοvται»". Π ρά:γ1ματι δ Θεός ειναι αό πτάσεω; ψ&mση εις τον γνόφοv, &του {}' ,αιι;ολαύση την χαρrχν
ρα,τος uJς α,σr;1ματσ;, αλλ' ουτε δ Βαρ,λαΛμ αρνείται την {Μαν της ,'tέα;, μολονότι ~Ί itέα και πάλιν θα πaρα1μ:είντι σκατειvή'~.
αυτου, χαι't' δσον παραδέχεται δτι ο{iτος όραται οιά της χαitα σψαδη κατά βάθος τουτο αποr~ελεί 6,υ{}~(Jlμον εις το σκότος.
ρας ενεργεί.α; του νου εν εκστάοει από των ί:,λιΚίJ}\', "Ητοι l) 'Λ·λλ' υλ ανθρωπολογι~ωι π,ροϋ:τrο{}έ,σεις του ΙΙ αλα(LLα δεν επιτρέ
Βαρλαάμ, συμ,11ωv0Jν προ; ηΊv νεωυλατωνικην αποψιv, εκδέχε ;τουν τοιαί1τηv τσnΌ{}έτησιν. 'Εκείνο το δποίον εύρί.σκεται κατ'
ται τον Θεον rί); &κατciλ:ηπτοv οχι δι' r'fλλον λόγον, αλλϊι. διϊ1. αυτrΝ ;τέραν τη; καταφατιχ.ης θεο~ογίας, είναι ή πί,στις, iίτις
τ11ν φυσιΚΎ]Υ &δυναμίαν του ανitρώnου κα:l ώς μόνον μέ,σον !Υ.(! συνι,στςι. Υ,αί την Μόδειξιν των '3,είωv η μ~λλον μίαν ύπερωτό
σεως της αγνωσία; εύρί,σκει την λύσιν σώματος και ψυχης αλλά ί'\ειξιν· «πά,σ1!; αnοδείξεως κρ,εtττων και οίον άρχ11 τις αναπό
και πά1ι,ι ν ενόει την γνωσιν συμ6Όλικήv, Και δ Π ,α,λαμας βε δει,κτος ίε,ρας &ποδείξεως ή π.ί:στις ε.στίv» 13 • Ή πί,στις είναι ύ
βαίως c/v διιενοr1θη πατέ δτι ό Θεός ειναι πλήρως καταληπτό::::. :cτερφυσικη Μνω..ιις, ή όποί,α ί'ηuερ6ά;ιυλει σλω; τάς νοητικά; δυνά
::Συμφων<ι)Υ .κατ' αρχην μετά του Β αρλαά.μ, 11κολού&ει εττειτα χω μιεις της ψυχης. Δεν &ρνείται ό Π αι1uα1μας την άποφατι:χήv {}εο
ριστόν δρύμον, διότι αποδίδΙΕι το ακατά.ληl(:τον εις ιδιότητα τnu λογίαv, ιχιλά δίδει εις αυτήν &λλην χρσιάν καl την διορθώνει·
θΞοu, ή οποία αϊρεται δποτεδ11πστε ,&ελήση τουτο δ Θεός η πλη δύναται vά λεχ{}ύ δτι δι' αυτόν αποφατικη {},εο,λογία είναι rιί
ρώσ t1 ό αν{J-ρωσω; ιίψισιμένας προϋποitέ1 σεις. ί,περφυ·σικαι ενέργειαι της ;τίστεως. 'Τπ' αυτην την εννοιαv
0{,τως δ Π rnλαιμας εύρίσκιει εν τn προσεγγί.σει προ::: τον ίι &εολογία &λοκιληρώνιεται διά της {1-εο~τίας «αλλο αρα τό κυ
Θεόv ,μίαν ιiηιvο,μίαν, διότι ο{iτος είναι ταυτοχρόνως καί χα ρίως τουτο φως και δ {J,ε'ϊ:ος ο{iτος γνόφος καί ασυγrι.ρίτως ύπ·ερέ
ταληπτός χα\ ακατάληπτος του Θεου τον μεν ειναι αγvωστον χον της κατιχ αϊtό:να1σιν {}εολογίας» 1 4. Τά ·δλεπόμεvα δέ κατά την
τό δέ γνωστόν, και το μεν αρρητον τό δέ ρητόν. Ή γνωσις ΠVΕUJ--Uατικην εκείνην ειμί)t,ειρίαν της {}εσπτί.ας δεν είναι φανrο:
αϋτη επιτυγχάνεται δια της «'3-εσλογίας))' ή όιι;οία είναι διττϊι, Ο'tιΧα σύμβολα, ανvλα σύμJοολα ουσιαστικά ανταποκρινόμενα εις
Χαταφατικη :χαΊ α,Jiοφατική. Δύο δε είναι τά μέσα της καταφα τιχ nρά:γματσ. 15 Ι<-;ϊς την τοιαύτηv {}εολόγησιν ιiιδηγήΊ'}η ό Πα
τικης {J:εολσγίας «'By. μεν των ΚOLV(J)\' εννσιων τε :χαΊ αξιωμri λα,μα; διά της διακρί,σεως μεταξύ ουσίας και ενεργειών του
των οντως eστιν, ov
των :θείων ενι συν~στσ:σθαι τάς αποδείξεις. Θεου, περί της όποίης {}ά γίvη λόγος κατωτέρω.
'Γί δε τά παρ' αυτου του άγίου π νεύ1ματσς διιϊ των εν αι1τq)
10. Α' Πpός Άκίνδυνον 10.
λαλούvτων ήμίν αποκε,καλυμ,μένα; "Αρ' οϋχ δJς αυτοπίστοης 11. Ύ π έ ρ ήσυχα 1: όντων 1, 1, 3.
12. Μ υ σ τ ι κ ή Θ ε ο λ ο γ ί α 5.
8. Κεφάλαια 29. 13. Κατά Άκινδύνου 6, 1.
9. Ματθ. 5, 8. 14. 'Υπέρ ήσυχαϊ:όντων 2,3, 52.
15. Αύτόθι 3, 1, 14.
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 51
50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ει; κάποιον οα{\Ιμόv τελειώσεως, ω.λ' είναι επίσης είς τήν διάc
2. Ό Θεός. Ό Π αλα1μας δεν {}εωρ,εϊ ώ; τό πρωτον ε,•
ί~εσιν τοv ανθρώπου προς μέ,θ,εξιν.
τφ Θεφ την οϋσίαν, διόη 11,ροηγεϊ:ται τη; ουσία; ή ϋπαρξι:;.
:ι 'Ά V {} ρ ω 1t ο ς. Ό π αιλαμα.ς, ακ~ουθ-ων την γραμ
Δεν είπεν ό Θεό;, «εγώ εϊμι 11 ου1σία», &λλ' «εγώ ει.μι δ 01ν»'''·
μ iιν τr'iiν ανατσλι,κων πατέρων, τονίζει οτι ό αν&ρωπος είναι
συνεπώς δεν ειvαι .ό ων δΚ της ου1σίας, αλλ' ή οι;,σία εκ του
μίγ,μα δύο διαφόρων κόσμων .καί οίονεί συνuσταμένη αυτών·
οντο;. 1 ' Ή ϋπαρξις του Θεου συν~σταται ει; δύο· την ου,σίαν li'
«τύν αv{}ρωπον αστεuργιi,σατο παραδόξως ει; εν βραχύ πιλάσuα
αυτου, η'τι; είναι «αυ/tύπαρκτος καl αυτοπάτωρ» 18 , μένει (Χ%((
πυναθροί,ση; καί oiov συγκεφα1λα:ιωσάμ1 ενο; τr1ν απα,σαν κτίσιν.
τάλησττος καί δνομάyεται κατ' εξοχήν ,ι.αί κυριολεκτικω; θεό
\ιό και ϋ,στατον τοvτον .§δημιούργησε, των κόcσμων &μφοτέρων
της ι) ύπερzε~μένη {}εόcτη;, και τά; ενεργείας αυτού. Ή εντονc::
:~χό,μενον χαl α,:1φστέρους επικσσμουντα τοι,ς .κό,σμου;, τον όρα
αϋτη διάκρισις αποτελlεί θεμελιώδη προσφοράν του Παλαμά ει;
τiη· λέγω καl τον Δόρατον». Διά τοίίτο α:ί. ανθ-ρωπολογικαl
τί1ν &εολογικήν σκέψιν. Αί ενέργιειαι είναι α<ί αλλως λεγόιμενω
}ψουπο{}έσεις αυτσυ είναι διάφοροι των χωριστικών :rορο:ϋποθέ
ιδιότητες η π,ροσόντ,α. 'Από μακροτάτου χρόνου εγένετο συζ{J i..i>
οεωv τη; πλατωvικ·η; κα:ί της 6αρλααμικης αν/tρωπολογίας.
τη,σι:; μεταξί, τωv δνοματιστωv και πραγματιστών περί τη::
ΚατιΊ. την ιχποψιv ταύτην, σίψφωνον προς την καθ-ολικήν χρι
ύπrί.ρξ,εω; των tδ 1εων, κατ' α:κολου{Ηαv δε καl τcον ιδιωμrlτων
ητιανικ11ν αντίληψιν, τύ σ<711μα του αν-itρώπου δέv είναι πονηc
του Θεου, ή δέ συζήτησις αϋτη ύπεισηλ{}ε καl εϊ.ς τ11ν ήσυχα
(_)()\', u.λλ' &ποτεcλ,ε'ί ϊtρόσφορον κατοικίαν του νου, αφοv μάiλιστα
στικr1ν εριδα· οί αντιησυχασrι:αl 11ρνουντο την πρ,αγ,ματικήν ίi
%αΜσταται καί τ'Ο'U Θεου κατοικί,α· ο:ϋτω μετά της ψυχης καθι
παρξιν των uδιω:μάτων, ό Παλαιμας ύπερετόνιyεν αυτ11ν, λέγων
ητι7 f:νιαιον και ωδιά:σ,ταστον σύνολον. Ε'ίς τινας ιτεριπτώσει;
δτι awλo εlναι ή {}εότη; και αλλο ή οmσΜεία, 'YJ αγιότης κ.λ.π."'.
ι) l'ρηγόριος φαίν,εται {}εωρων την ψυχήν ώ; δύναμιν νοητικήν
Α:δται αποτελούν ου,σιr7Υδ,ε; εν τφ Θεφ, ώς λέγηαι καl εις τ<>
χιη1ζουσαv και έτέρα; δυνά:μεω; προς ζωοοτοίησιν του ύλυωυ
ιίπ' αυτοv χρησιμοποισίιμενον κάθ-ισμα της Μ,εταμορφώσεω;:
οι\ιατος «rJ δέ νοερά και λογική φύσις της ψυχης, επεl γηινφ
Τ171, ~ιεκρυ,ιιμέ~,ψ δ.σιραπ1)γ ύπό 11]1' σάρκα
ΟtΙ\'εΚτίσ{}η σώματι, κα\ ζωΟΠΟLΟV ελαΙJ,ε ΤΟ πνεύμα παρα τΟU
της οv,σιώδοvς σου, Χρωιέ, καί ~'fείας ευπρεπείας
Ηωύ, δι' o{j συνέχει καί ζωοποιεί τv συνημμέ;νον σωμα, παρ'
εγ άγίφ 'Όρει ύ.πέδειξας.
o(J και δ,είκνυται tΌ<Lς συνωυσιν, οτι νο,ερός ε,σrι;ιν eρως το τpυ
παρά ταύτα δεν είναι ιδιαίτεραι ύποστάσει;, u.λ,λ' ενυ;τ,ό
ι:ίνfJρώπου πνευμ,α, τό του σrόματο; ζυ;οποιόν»? 1 • 01 αγγελοι δέ
στατοι, κατά τόν ύπό Λεοντίου τοv Βυζωντί.ου χρηισuμσποιούμε
hi--ν εχουν πν,ευμ'():, διότι στερου'vται το:u εχσντος ανάγκην ζωο
νον ορο,, π,ρός δή,λωσιν των μ11 εχόντων ιδ~αιτέρων ϋπα,ρξιv, αλλ'
ΠΟlΎ]'σεως σώματος. 'Ω; ελέχθη ανωτέρω, οΊ ανθ-ρωποι εχουν
ει; αλλην ύπόστ,α:σιν ύπα,ρχότων στοιχείων. 'Ί'φί,σ'τανται μόνον
ί;::Y.\'CL φυσt,ΚιΧ δr7ψα προ-; κατανόησιν των πρ1αγμάτων, τα δωρα
εν τη προσωπικότητι του Θεου, δι,ά τοϊίτο δε καΊ δ·ύνανται νrχ.
Τη:: ψυσικη; χάριτος, τrL όποια Οεοαίως δια της πτώσεως ηλ
δνομωσ{}οίiv ύφειμένη {}εότη;. Διά της διακρίσεως ταύτη; κατr.
Ι.ωόJ'/}ησ1αγ τα π,,ευματικά δε δωρα της θεοσrοιου χάριτΌς δί
στη ή επίτευξις της γνώσεως του Θεου, διότι ενφ ή ουσία αι'
hο.νται μόνον ει.ς τσ,~; τελείου;2 2 •
του παραμένει αγνώριστος, αί ενέργειαι ύποπίπτουν ει; τ11ν
4. 'Εν αν{} ρ ώ π η σ ι ς κ α \ α ν α κ α ί ν ι σ ι ;. Τον πε
α"τυληπτικήν Λ1ειτουργί1αν του α;ν{}ρώπου, εφ' δσον ο'Οτος φθ-άσt1
οι'ιηα ιχνι<tρωπον 1Ίνώρ{}ωσεν εκ του «πτώματος» δ ενανθ,ρωπή-
16. ΈΕ. 3, 14.

20. Ό μι λ ία 26.
17. Ύnέρ ήσυχαΖόντων 3, 2, 12. 21. Κεφάλαια 38.
18. ΚQ Τ ά Γ p η γ Ο p Ο 2.
22. Κατά Άκινδύνου 5, 21.
19. Άnολογία.
σ:ας Τίός του Θεοrυ, &στις εγεννή,'tη εκ γυναικός μεν διά vά τη; συνελίξεως του νου εντός του ανθρώπου, τr1ν όποίαν οί
αναλάβυ η)ν διr~ της συμβολης της Ευας κ,λα~ε~σαν φύσιν, εκ μεν αρχάριοι ήσυχασταl επεδίωκον δι' ει:δικης τεχνι.κης με{}ό
παρθένου δε διά vά κ,α:ινοποι111ση τόrv αv{!;ρωπον 2 '1 • Ήθέ,λησε νά δου, ο'ί δε τbλειοι επιδιώκουν δια της 'ίσχυρας {}ελή,σεως "Mil
καταση\ση την σάρκα πηγην άγuασ~μου, διό και ή ύπ' αυτοίi της αδιαλείπτου προσευχης του 'Ιησου. Κα,τά τήν προσπά&1 ειαν
προσληφθείσα σαρξ δεν 111το (J)ζ ή του &νθρώJτου (ικριβως, αλλ' ταίηην μετέχει της πνευματικης α;πολαύσεως τό σύνολον του
ε.ξ &ρχης μεταμεμορφωιμένη, &ποπνευματωμένη, ώς εδίδασκε πε ιlνθρά.'ltου, ψυχη χαί σ<JJμα. Τό,τε ό &:νθρωπος αισθάνεται μίαν
ρίπου ό Κύριλλος 'Αλεξανδρείας και οί λεγό,μενοι vεοχαλκηδονι ισωτεριχr1ν Ί'}έρμην, cος τό πυρ και ή αυρα, τά ό:ποία ό 'Ηλίας
κοί &εολόγοι. Ή συιμ1μεtοχη εις την &νω:αίνι,σιν ενεργείται <'fl' αναφέ,ρει (ίJς σηιιεϊα της εμφανί.σ1εω; του Θεσυ"8, καί βλέπει τό
τψ λουτρi;;1 της παλιγγ,ενεισίας» 2 4, μαα τό όποίον δμως παρα &ειον φ(1),ς 20 • Δεν είναι δε τουτο φανtαστικόν σύμβολον, αλλr1
:ιέ,·ει και πάλιν θνητόν καί Jtαθητόν τό σώμα, διά νά ύποδεχ,'}'fί σί,μβολον ου1σιαστικόν, &vταπο:κρινόιμ,ενσν εις τα πράγματα, 11-
δ αν&ρωπος την &ψι'tα 1 ρσίαv εν &γωνι· «δια τουτο, καίτοι διά τοι εις τά.ς ε1•εργείας του Θεου ';;(,α,l την ύ::ρειμένην {}εότητα.
του θείου βαπτίσματος cχναγεννή,σας 11,μας ό Κύριος καί διά Κινούνται ο'ί εχοντες τοιαύτην ειμπειρίαν αqι;ο tην ακτιστον καί
της χάριτος του Άγίου Π vεύ,ματος σφραγίζωv εις ήμέραν &- &εοποιόν χ6.ριν. Άρχέ,τυπα των τελείων ανθρόmων, καί δή των
Jtολυτρώσεως, δμως θνητόν ετι και ,τωθητόν εχειν &φίησι σωμα τελείων ασ,κ11των καί ήσυχαιστο)ν, είναι δια μέν τό αρρεν γένος
και τον της κακίας ύφηγητην των τι:φ:είων της ψυχης εκβα:λών, 'fωιiννης δ Β απτvστής':ο, διά δε τό θηλυ 11 Θεοτ'ό.κος' •
11
δμως σ,:_μίησι προσβάJvλειν sξωθεν, ώς αν ό ανακα.ινLσ&εις ιιν/Jρω β. Θ έ ω ,σι;. 'Η με,τοχή η μέι&εξις των ενεργειrnΥ
Jt()ς κατίχ την Καινήν Δια{}ή:κην... εν &γα{}οε.ργίq. καl μετα τυυ Θεου δύναται νϊι. είναι πλή.ρης, δ1δηγεί δε εις την {}έωσ:ν.
νcί(t ζ{όν και τ(J)y μεν tερΠV(JJ\I του βίου ,τεριφρονων, τα <)~ 'Ο Π αλα,μα; λ{γει δτι, ενφ τόισον πολ1λά. sγραφε περί ήσυχα
οδυνηρά. ύιποφiρων και ταίς του αντικειμένου προσβολαίς γυιμνα σμοίi, δεν ετόλ:μησε νά γράψη τίποτε ,τ,ερί 1'Jlεώ,σεως προηγου
ζόμενος έτοιιμα,σθη Jtρό; ύποδοχην της &φ1'tαρσίας!! 2 ;;. Ή δε α μένως, <iλλα κατόπιν Jtροσ,κλή1 σεως των αντιπάλων του Ι]Vαγ.κάσθη
νακαίνισις δια 1 τηρ,ειται δια της {Μας ευχαριιστί,α;. Είναι τα δύο vά εί:Jtη ~ιιεριχά ευσεβη μέν, ανεπαρκη δέ32 • Π ρός αποφυγήν
θη.ι.,ελιώδη μυστήρια, τα ,τερ ικλ,είοντα όλόκληρον η)ν οικονο,μίαν· παριερμηνεία; τη; εννοία; :της {}1εώσεως εφρόντuσε νcί. σηιμειώrrη
«εν γαρ δυσί τοίrτοις πα,σα 11:μων ηρτηται {1 σωτηρία, πάσ 0 ι; δτι δλως σιόλου γιvόιμειΊ•α Ιtεοί χωρις της :κα!τ' ουσίιαν ·ω:uτότη
της θεανδρικης σlκονομίας εν τοίς δυσl τούτοις συγκεφαλαιου το:;'1", δηλαδ1) uτι δεν r}πσκτωμεν την ουσίαν του Θεου· αλλιί
μένης»26. Μέλη της 'F.Jκκληισί,α:ς είναι δσ'οι <~της &λη{}.είας εισί>>2\ παριχ ταυrτα, λόγφ μετοχης τ(J)V εvερΊειων αυτου γινόμε{}α ι}
και οί εχοντ~ες μόνα τά. φυσιχ.ά δωρα είναι εκτός αυτης. τελεί,τητοι, μιί.λιr;τα δε και αναρχσι· <<τούς μετέχοντας αιΗων
5. Π ν ΙΕ tυ ματ ι κ (ή ζω ή. Της πνευιματι.κης °C(!)η:: 1τα)ν εvερ γωnν) χαί ενεργούντα:; τη μετουσίςι κατ' αυτ(iς, {}εσύ:;
rιπολαύουν δλοι 01. ;πιστοί, ει; οίονδή,ποτε κατάστα,σιν και αν &n:εργωζό,μενον κατά χ(;.ριν &νάρχους και ατελευτήτους» 34 •
:::ύ,ρί1σκωvται, &λλ' ι:διαιτέ,ρω; προκόJ{Τουν εις αυτην ol αποσυ Εις το σημείον τουτο συναντωμεν το ουσιωδέστιερον στοιχF,ί
ρόμενοι του κόσμου τούτου κα'ι ζώντες εν &πολύτφ ήσυχίι,ι, εσω ο,· τη; nιδαc.καλίας του π αλαμα, τό όn:οίον συνίισταται ει.ς η)ν
τιερικfι και. εξωτιερ ικη. Ή Jtλήρης αgτόλαυσις ε,τιτυγχάvεται δια
28. r· Β α σ. 19, 12.
29. Ύnέρ ήσυχαlόντων 1, 3, 25έ.
30. Αύτόθι 1, 1, 4.
23. Ό μ ι λ ί α 16.
24. Κατά Ά κινδύνου 5, 23. 31 . Ό μ ι λ ί α 53.
32. Ύ n έ ρ ήσυχα l ό v των 3, 1, 32.
25. Ό μ ι λ ί α 16.
33. Θεοφάνη ι::.
26. Ό μ ι λ ί α 62.
27. Κατά Άκινδύνου 1, 10. 34. Ά nο λογία.
54
/.jμφασιν επ\ της ανυψώσεως του ανθρώ,που ·ύ,περι:ινω των ΚαΗ(

στάJσεων του κό,σ:μου τούτου. Ή εμ,t1ειρία της {}εώσεω; ε'fναι
hυνατή α'ΠΟ του παρόντος διά μιας παραδόξου συνδέσεω; του
ίστορικου μέ τό ίιπεριστορικόν. Τό φως το όποίοv είδοv ΟΙ μαr
&ηταί εις τό Θα~βώρ, τό φως τό όποίον βλέ:πουν ol κα{}αροι 11- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
συχασταί σή,μερω, και rι υπόστασις των &γα:Ιtων του μ{λλοντn:::
αιωvο; &ποτελουν τρ,είς φάσεις ενός καl τοϋ αυτου πνευματικου Ι Ι<ΛΟΣΕΙΣ:
γεγονότο; συντcε1'Ί,ειμένας εις μίαν ύπερχρόνων πραγματικότητιϊ'5.

1'(; 1ci0 καί 151 (μικρόν μέροc των συγγραμμάτων).
'Α,λJ: ιi)ς προς την μέ,λλουσαν ώλοκληρωμένην πραγματικότητα 1 Ι<ινιιγΗίηου Χρήστου, Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ το ϋ Π α λα μ δ Σ υ γ
11 παροίsσα εμ;,πιρία είναι εις αρραβ,ώ,v· «εν γαρ τη δόξη του γ ράμματα, Θεσσαλονίκη, Α' 1962, Β' 1966, Γ' 1970.
π ατρό:; () Χρωτός ειλεύ:σ,εται, εν δε τη Μξη του πατρός ίΧ'\Ι"ί:(J)\Ι Άκολουθοϋν Δ · καί Ε' (πλήρηc εκδοσιc).
Χριστού Όί δίκ,αιοι λιψ.ψουσιν αJς ό η•λιος' 36 καί φι7Jς f5σονται

ΜΙ ΛΙ ΤΛΙ:
Και φω; ΟψΟΥται ΤΟ !,[όνη; της κεκα{}αρμένης καρδίας ε;ιτίχαρι
κα) πανffρον {}έα1μα, δ νυν .μεν και τοις εναγη πάντα δι' α."tα Ι ι"iV<Jf)ioι, Παπαμι,χαήλ, ό i:'ι γ ι ο c Γ ρ η γ ό ρ ι ο c ό Π α λα
μ i:ι c, Π ετρούπολιc • · Αλε!Ξάνδρεια 1911 .
~'\1Ξία; καί τrι κα19αρrι: /)ιrι. της ε1.λικρινους Και α iηου διαβεl\ψι:όσι
1.,,11,Moycndorff, lndroduction a l'etude de Grέ
Προσευχης εν αρραΟ(Ι)VΟC:: μέ.ρει μ,ετρίως Προφα.ί\ΛΞται, τόπ
goire Palamas, Paris 1959.
δs τοί1; υίοίς της αvα,στι:ίσtως έμφανως -&εοπσιήσ•ει, συνδιαιωνί Ι, ,,11,γiοιι Μαντιαρίδη, Παλαμικά, Θεσσαλονίκη 1973.
ζί'ντας καί συ,Λδιαιωνιζομένους τφ μεταδόντι τfi καθ' ήμας φ\J> 11,οκλι'ιιοLJ Διονυσιάτου, Ό i:'ιγιοc Γρηγόριος ό Παλα·
ιι <1 c:, Θεσσαλονίκη 1976.
σει {}εία; δόξης τε Χαί λαμπρότη,τος» • 37
ι ι,,ν,ιγ,,;ηου Χρήστου, Θ ε ο λογικά Μελετήματα 3, Νηπτικά
κ•.,i ήσυχαστικά, Θεσσαλονiκη 1977.
Ιlι•"""·"νητοιj, Ό i:'ι γι ο c Γρηγόριο c Π αλα μδc, Θεσ.
οολονίκ:1 1979.
35. Ύ π έ ρ ή σ u χαζό ν των 1, 3, 43.

36. Ματ θ. 13, 43.
37. Ύπέρ ήσυχαζόντων 2, 3, 66.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Περιστατικα συγγραφijς
Ν iα fl>fli~σις εδό{}η ει; τά; &ντιρρητικάς {}:εολογικά; συζη-

1 ι'ί•ΠΙ ~ f\' τrρ Rυζαvτίφ, δτε το 1334 έπl αυτοκράτορο; 'Ανδρσ-
1•ί.;ωι1 τοίΊ Γ' ήλθον ει; ηΊν Κωvσταντιvοίmολιν προς επαvάλη
ΙJ'Ι ,. τι7JΙ• διαπραγματε{,σεων περί εyώ1σεω:; τiϊ}ν Έκκλη,σιiί)ν αντι-
11 ο,',,;ωποι του πάπα, δ ιταλι\ς Φραγκί,σκ,ος ε·πί,σχοπ·ος Χερσωνος,
.·ιιί ϊ, ,1γγλο::: Ρφfρδος επί,σκοπος Βοσπόρου. Τούς δύο λα,τίνους
:ι, ι;λι;γο11; ιzντε:ιετώπισ,ε τότε ορθόδοξος {},ωλόγος εκ της Δύσεως,
Ι: :ι υλ11.ι'ι.μ δ Καλα6ρό:. Καί &v,τέκρουσε μεν ουτος τι'ι. i)πιχει
" 1':·: ι :ι.τιι. τι7ιν Δυτικrvν, rlλλ' 1Ί όλιγσχρ-όvιος παραμονή ει:; την
'J,',λ.λ,;hιι hΊ, ι0 ίχεν ί';rωρέψει ει:; αι:τόν νά &φαμοιcJJ,η πλήρως
1111· r:ι,~ιχντινiJν :τρ<\πην 1'tεoλo-r,xii; σκfψεως. Έξ i'iλλου ώς •110-
"' ,, , τ1~1, 1 ιlνθρωπιστικii'Ν τιiσεων τϊδν χρόνων εκείνων της &ρ
;ι:,:ι{ ,,.ψ:; ιiναγεννήσεω; πυοrJJ·θησ'ε YJ:J:τrΊ. τύ.; συζη,τήσ:ει; την δια
.Λ, )IΙIΚ)]\' !Ιέ{tσδον, Ύj δ;π:σία ιί/\ήγει ει; εtδο; itεολογικου &γνω-
1, Ι 1)([,ΠΙΙΟΪΪ. Διr,ι τουτο 11 επιχeιρη,μ,.:τολογία του εξένισε πολλού;,
iί)ίι,ι::: δ'. μοναχού::; θεολόγους.
Ι•:i::: πΊν :κατϊι. παριiδοσιν ιδιδασ,καλί,αν των Άνατολικcvν :περί
: ,: ΙΙιψΗ'cιπως του 'Αγίου ΓΙ νεί1υατο; εγ . μια; αρχη::;, δηλαδή
1,11• llιι,Qό::, οί Λατίν,οι προέοαλον την 1δικήν των, ιί); είχεv
11ίί: 11 δια:ωρφω~')η υπό σειρσ.; δλης {)ιακεκρι;μένων θεολό,γω,ν &-
,, .', ι οι, Λι'ιγουστί.νου 'Ιππωvος μέχρι του• 'Α.νσέλ:μου Καvτερδου
,1ί,1. ;::ιί του Θωμϊi 'Α.κινιiτου, περί εκnορ:είισεως εκ του Πατρι'ι::;
Ι/1 :';, [Οί' 'fίου. 'Αναγvωρί~ο"\'τε::; δ~ιως καl αι'πο1. τον κίvδυνον
: 1 rιιγιι1γ1Ί:; τη: δυο:ρχί:ι.: ει:; τrιν τριαδικην θεολογίαv, εξελάμ-
1111\'ιΙ\Ι r1'ι1, τοιαίηην ουαοικήν §κrοόρευσιν οuσιωδως ώς εκ μια:;
,i11,v,·1 .. tanLJUC.nι ab uno principio κατrχ τr1ν δρnλογίαν της Συνό-
58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 59
σου τη; Λυίϋνος', χωρίς vά φσδουνται τον κίνδυνον καταλήξεως πιν φίλων του, οστω::; ιοστε 11 εδω ιiπ&ντησις νά δύ"αται νϊι Ί't·εω
Ει; ΤΊ)V αρχαί.αv μοναρχιακ11v &ντίληιιπν. Ό Βαρλαάμ, κα{}ως uη{}ft δJ::; α;τευθυνοιμένη ειμμέ,σως κα,ί προς τον Καλαδρόν".
εθεώρει &Μνατσv ν' &ποδειχ{)·η τί είναι &λη{}ες εις Tl)V θεολο Εις πολλϊ.ι σημεια των πcιαγμο:τειων φαί.νιετ·αι σαφr1; οτι
γίαν, διεϊ:δ·εν ει.ς ΤΎ]V ανωτέρω δόξαν τc1ν Δυτικrι)ν μέσον απο καταπσλεμοuν<αι συγχεκρψsναι λατινιΧαι. προτciσεις, γνω,σιν Τί!}V
καταστιf,σεως μιας γεφίrρας μεταξύ των δύο δογμάτων καl ε {ιποfων ελαf:εν ι'i συγγρ,αφεύς πρό:κειτ:αι πι{}ηvω; περί των συ
πομένως δη,ιιιουργίας προϋποiJέσεων ύπέρ της :πο&ητης ενώ ζητψ'J,εισ(ι)V χατιί. τrχ; συνδιαλέξεις της πρωτ1 ευού,σης προτάσε
σεως. 'Τ στάμενος δηλαδr1 ,ει.; τό μέσον ετόνιζεv δτι δεν είναι ων. 'Εξ αλλου είχεν ούτος ύπ' δψιν του χαl τα; παλαιοτέρ,χς
ιϊτωτον νcί. δεχ{}fι zανείς δύο α,ρχάς, τον πατέρα καl τον Ύ'ί.όν, ί,πέρ του filioque προτάσεις του πατ,ριάρχου Βέ.κκου. Ευάρι
οχι δμως διηρημένας η αντιθέτους, αλλά τr~ν μί.αι• εκ της i'ί.λ f}μα πατερικιί. χωρία παρατι{}eμενα ί,πό του Βέ:κΜυ επανευρί
ληξ, ε;τικαλο{1/ενος και t'Y]V μαρτυρίαv Γρηγορίου του Θc:ο σzονται ει::; τcί.; παρο{r,σα; πραγματείας, ενφ τεμάχια όλόκληρα
λόγου, λέγοντας περί του 'r\ου «11 εχ της αρχης αρχή» 3 • εχ των πραγματειiδν εχρησιμσποίησε δραδύτεροv ό π αλαμα;
Οί Ί'rεο,\ογιχοί zί,κλοι της Άνατολης ευλόγως εζ11τουν γvη Εις τά; εναντίον του Βέκκσυ 'Αντεπιγραφάς αυτου.
σιωτέραν ύπεί!cχωτισιν της ορ3οΜξου ιχπόψεως. Ό Γρηγόρω.:: Τrς :πραγματεί.ας ταύ•τα; ε:ρερεν εις Θεσ.σαλονί:κην ό «zα
Παλαμα.~: εύρίσκετο τότε εις τό ε.ρηιμητήρισν του 'Αγίου Σά{S λ<')ς καγαι'tό::-» zαl «πρσσφι13ρ> εις τον συγγραφέα 'Ιωσrιφ Κα
δα παρά την μον11ν της Λαίrρας i\ν 'Ά1'tωνι. Φαίνεται δτι φί·λοι λόι1ηο:;. 'Επειδ11 δ συγγραφε1',; γριiφωv προς τον Ί\κίνδυνοv"
του &:":Ω tΎJV Θεσσαλονίκην παρεκάλ,εσαν αι•τόν νι'.ι λιiδη .ftέσι ν λ{γει δτι αί ;τραγματείαι δι,εκ.ομί1σ~1ησαν «ύιμίν», επιτρέπεται νά
εις τΔς συζ1γrήοει;, διύ. νά διασαψ11,ση τιχ; ορ{}ο,δόξους &πόψΗ:, ίυτοι'tέcωμεν δη μεταξ ί1 τcδν ψ(,λων της Θεσσαλονίκης ητο χα\
αυτό.:: Μ συμμορφοι',μr:νος συ\'ώταξε τιχς παρούσας δύο πραγμα <> 'Ακίνδυνο::, κα1 δτι 'ίσως αυτός κυρίως ητο ό ζητή,σα; τr11·
τείας. Μν &παντr) δι' αυτυJν εlς τον Βα1ρλαάμ, του δποίου ου σί,νταξ ί V των, ;τι&ανως μετά του Ί σιδώρου και της δμιχδος του.
τε καν μνημονεύει το δvομα, &λλ' εις τού; Λατi.vους, &χριδru; Αί προ.γμ:χτcιαι μνημονεύονται ρψ(ι}ς εις ΤΎ]\' Α' προς '.1\-
διότι δεν εΧρινεν επαρ.χη την Π(!Ο; τού,του; α!τcivτη,σιν ε,κείνου. κίνδυνοv ?πιrτοι.ην του Παλαμά', συvταχ{!•εί:Η.ν πι{}ανως τό
Κα&ι'υ; οεδαιών,ει δ Ίδιο;, μόλις 6ρα,δύ'τερον κατώρ{}ωσε νά εϋρυ ! ::ηι:; χα: περιiχουσαν [Jλό%ληρα τμr1ματα αυτωv αυτολεξεί8 • Φαί-
το Κα:r'. Λατίνων δι6λίον του Βαρλαιfμ", δεν ύ:π:άρχει Μ ενδ~ι 1'ιω1 λοι:τΔν δτι αύται εγριiφησαν ολίγον προ τη; επιστολη;,
ξις δτι χατύ. την σί,νταξιν των πραγματειών τού,των είχε πρό ;,,,λα<'\r1 τό 1?,35. καί οίl'ηη ,ε1νω :',χ ΗΙ)ν πρώτων συγγραμμάτων
οqη'}α:ιψ(J)V αυτό '11 ι1.λλο ~\Jγον ε,κείνσυ. Τουτο δεν σημαίνει δ~:ι η:υ Π Ό fiιογριi~,ο; αι',ταυ ΦιλΜtεο; μαρτυρεί δτι αύται
·r~γνό,ει την {}έσιν τcυ ΒαρλωάJμ κατcχ τα::; συζητήισ,εις, κα{}' δσον :!ξsδόθιy;αν fv ΚωνσταντινουπόλFι μετά tYJV ε%:ει αφιξιν του
, (" ~ , ' '!i λ "~ ' :'), - :') ' :'JI' Q
,,11γγραφέω:; εz τη; αιχμαλωσίας το 1355". Κατα τον χρόνο;,
πρεπει οπωσοηποτε να είχε π· 1
ηροφσρηu, περι αυτης απο εικυε-
,:;cείνrν εί,sρίσzετο ει: την πρωη:{,οι,,σαν πρός διεξ,αγωγr1ν νέω\'

ί),α;τραγ,ματε~'•:ιεων ύ ι'χπεσταλμένο:: τοίi πάπα Π αυλο:, έπί τ~
1. Mansi XXIV, 81 d.
2. Παλαμα, Α' nρόc: Άκίνδuνον 2. 5. Βλ. Πολαμα, Έ n ι σ Το λ ή Α. π ρ ό C: Βαρλαάμ 2, ενθ' ά
3. Γρηγορίου Θεολόγου, Ό μ I λ ία 45, 9, PG 36, 633 C. Βλ. Πa ναφέρεται δτι έλέχθησαν τά δέοντα «έν τοίc: περί άποδεi!Ξεωc:»· άλλ'
~αμα, Α · n ρ ό c: ·Α κ i ν δ υ ν ο ν 2 κuί Λ ό γ ου c: ά n ο δ ε ι iδίωc: Λόγο, ά π ο δει κ τικ ο i Α ·, 12.
'< τικ ο ύ c: Α · 12. Πρβλ. J. Meyendorff, "Un mauvais theologien de 6. Α' nρόc: Άκίνδuνον 14.
!' unite au XIVe siecle: Barlaam le Calabrais,,, έν ι· Ε g I i s e e t 7 Αύτόθι 4 (δic:), 13 iωί 14. Διά τά nερi τfjc: χρονολογικηc: βά
les Eglises 11, Chevetogne 1955, σ. 47-64. οεωc: βλ. εiσαγωγήν είc: Ύ n έ ρ ήσυχα Ζ: όντων.
4. Α' π ρ ό c: Ά κ i ν δ υ ν ον 1. Πρόκειται περί εΕ άνεκδότων 8. Αί παράγραφοι 3, 5, 6, 7 τηc: έπιστοληc: άντιστοιχοΟν nρόc: τάc:
πραγματε;ων, των ύπ' όριθμ. 2, 3, 4, 5, 17 καi 18 τοΟ καταλόγου των r ,αραγράφοuc: 13 - 15 τηc: πρώτη~:: πραγματεiας.
Fabricius-Harles (PG 151, 1250-1252). 9. 'Εγκώμιον PG 151, 627 C.
ι
εi'ιχαιρίι_ι. δε ταύτη προφανώς δ π αλαμας sκριvε σκόπιμον ν,ί. Ό πρωτος δηλαδr1 &vαμέρεται ει; τ;ο καθόλου καί είναι &uε
προ6ij :εις νέαν ιε'κδοσιν τιον ιαντιλατινιΧίJ)1' πραγμα.τεt(J)V, εις 11]\' τcΗ!ετο;, ό δύηερο:: αναφέρηαι ει; τά επl. μέρους και εiνηι
δποία,, &vαφέρεται δ Φι,λό~'}εο;. T11v πληροφορίαν αμως ταύcτηv ευεπί:τρεπτσ; λόγφ τη; ,τιθανuλογίας τη; διανοίας. Αί αρχαl
εξηγουvτε; η παρεξηγουντε; vεώ,τε.ροι έρευvητ,αί. ετοποθέτησαν τη; α:rι:οδεικτικη; θεολογίας δέν εχκινου'ν ια'1tο την «δόξαν», δη
την rχρχικήν σύνταξιν τι'i')v πραγματειών ,εις τον μετα.γενέστεροv λαδή &πό τήv γvώ1μην τc7Jv &ν{}ρώπων, &λλ' είναι αυτοδίδακτοι·
f·Κείvον χρόνον 10 . Ή νέα ~1 ,κ.δ,σσι;, αν κρίνωμ,εν •αJΤΟ τάς αση διά τουτο είναι 6έ,6αιαι καί οvτως 1 αϊtοδεικτικαί. Πάσα αλλη
μιiντους διαψοριχ; μεταξύ των κοιvων χωρίων των πραγματειών ιlρχr1 δέν δύναται νά είναι ειμή πιθανή1". Είναι '1:}έμα εις τό
κrχί της .προ; Άκίvσυνον έπιστολη::, δεν ϊtαρουσιάζει μεγάλη; δπο:ον δ συγy,ρωμείι; εnανέρχεωι κατά την σύνταξιν καί αλλωv
εχτ&σεως &να{};εώρησιν. επι,σ,tολων.
'Εψ' δσοv ό Π αλαμι'i; ητο εντριβής περl. τi1ν αριστοτελικr1ν

Μέθοδος και σύνθεσις
ψιλοσοψίαv ,χαl ~Ί σί:,λληψι; του θaματός του α1φείλετο ει; γνω
Μολον6τι ό ϊδιος δ Π αλα1μας αναφέρει τάς πραγματεi.α:: σω1ογιχι'ι; διη~ωνία; προ; τοί1; :δυτικ,οί•ς θεαλόγους, θ' σ:vεμέ
1'Π(J τον τίτλον «Λόγοι περί του Άγίου Πνεύ1ματος» 11
και «Λό Ι'ι)Ιμο,• χιχπω; ·συχv~Ί" χαταψυγ11 v εις τήv σρθολογιστικήν ε:πι
γοι κατΔ Λατίνων»'\ και 1μολαν6τι ·ή δ,ευτέρα πραγματεία φέρει zεψ ψιατολογί.αv. Τουω δμως δεν συμβαίνει, διότι ου.τος 1Ίθi
τον τίτλον «Λόγος δείπερος περί ε.κ1πορεύσ1εως τού δγί.ου Π νεύ λ1ισ,r νιί μείνη ιiπολύτω:: συ\'επής προ; τά; ανωτέρω σημειωθεί
ματος», είναι 6έι6αιον δτι εξ Δ.ρχης αδται είχοv τσν τίτλον Λό σας ιlπόψεις του περί 1 6 1 ε6αίας αποδείξεως βάσει θεσδιδάκτων
γοι αποδεικτικοί, κα& 1 δσοv τουτοv ιiκριΌ(J)ς τον τίτλον κατα- ιlι>zιον. Βραδί~τερον 1'tι1. 1Ίναγ:κάζετο ν' αναθ 1 εωρήση τ11ν μέθοδον.
6ι:ίλλει ,τροσπάθειαν vά δικαιο~,ογ1\ση ό συγγραφεύς εΊ; τiΊv ·ι~πί του παρόν:ο:: πηγ1Ίν αvεξάντλητον ύλικου εύ,ρtσκει ει;
μ νη:μο,.,ευθείσαv επυστολήv του προς Άκίvδυrvον 1 ' 1 • την l'(Ηχ,ιΗΊV καί τοί1ς Πατέρας. Έ~ της Καιvη; Διαθήκης ευλο
Ό 1'tεολόγο:; τΙJυ 'Άθωνο; Μν ητο διατε&ει:;ιέvος ,•ιχ εγκρίvη γο~ είναι 11 προτίιμησίς του προς τό Ε~αγγ&λιον 'Ιωάννου καi
"
τί1ν χρηισιν τη; διαλεχ.τικ η; μεθόδου ει; τ'r1ν θεοιλογικ1Ίv ερευναv τrιν Λ, Π(ί()ζ Κοριν(Ηους επι::τολQΊν του π αί,λου, ενc) εκ των
χαί ε.κφριiζει πΊν προτίμησίν του προς την &ποδει.κτικην μέΟΩ Π ατ:\1ωv παραι't{~ει π.λουσίω; μαρτυρίας τα1ν τριων Καππι1.
δον. Και ει; μεν τιχς ;ιτ:.αρού1σr;.; πραγιματεία; δεν παρέχει έρμ 'Ι ί)οχCJν, κ: .. ' ιδιαιτέρως Γρηγορίου του Θεοrλόγου, καί του Κυρίλ
νείαν τοJν ορων τοί:των, &λλ' εχρειιi,σ1'tη 6ραδίιτε,ρον νιχ έρ;ι η λου 'Λλεξσ.νδρ,είας. Flναι &:πρόθυμος προς τό πα,ρον νά προ
"εί,ση αιrτοί,:; ει; την α,•ω:τέρω μνηιμονευθει,σαν επιστολf1,·. (ϊ"() χωρι\ση εvτευθ·εν του Κυρίλλου καί :μόλις διαφεύγουν τήν αδω
μεν οiϊν ι αnΟ'δειχ:τιχος συλ,λογισομος) περί τό αναγχαιον και dc:ί φορίαν του ό Ψευδοδιονύ1σιο;, τον όποίαν βε6αίω; ταυτίζει μi;
ον καί αεί &ληθε; ον καί αεί (;Jσαύτω; ϊχον, δ δε διαλεχτιχι):; τον !tα·θητήν το ί, Παύλου, καί ό Δαιμασ:κηνό; rbς ή, συνuστα
cτερί το ενδσξον καί nιι't-ανοv καί !Πεφυχο; ι~λλοτ,ε ι'iλλως εχει,• μένη της διδασκαλία; δλων των προηγουμένων θεολόγων.
καί νυν μεν δν \'U\f 1)' Ol''X δν και ποτέ μεν &λη1%; JίΟΤΞ δε μή»
1
'. 'Ο συγγ1ραφε1\ παρουσιάζεται αγνοωv δλην τ11ν πλουσίαν
πνειψατσλογικήν φιλολογίαν, n1v αναπτυχθεϊ:σαν από του Φω
10. Π.χ. Μ. Jugie, "Palamas,, έν D ί c t. d e Τ h έ: ο 1. C a t h ο 1.,
τίου μέχρι κα.ί tO)V χρόνων του. '&ειδη ή περι του πραβλήματο;
ΧΙ, 1743 D. Stanilooe, V ί a t s a s ί ί n ν a t s a t u r a s f. G r ί-
9 ο r ί e Ρ a I am a, (seria teologica 10), Sibiu 1938 σ. 235. Η. G. τούτου σιαφωνία μεταξύ Άναωλικης καί Δυ:τικης 'Εκκλησίας
Beck, Κ ί r c h e u n d t h e ο I ο g ί s c h e L ί t e r a t u r ί m b y z a π
~.ξεδηλιΜη πρωτον κατά τοί1; χρόνου; του Φωτίου, είναι ευλο
t ί n ί s c h e n R e ί c h, Μ ϋ n c h e n 1959 σ. 714.
11. Α · n ρ ό ς Ά κίνδυνο ν 4. γον iίτι οίiτος καταφεύγει ε1; προγενεστέρας δι' δλους 1.σχυρ,\;
12. Αύτόθι 13.
13. 'Ένθ' άνωτ.
14. "Ένθ' άνωτ. 15 Αύτόθ1 9.
.ι
μαρτυρίας. Πράγματι δμω; εγνώριtε την φιλσσοφίαν ταύτην, τίιπον τη; απευ~'Jύνσεως περί των Λατί.νων σλλο:τε ομιλεί εις
ι'iν καl είιρέι1η κάπως &νέτοι,μο; κατiχ τ11ν σύ,νταξιν των πραγμα τρίτον ,τρόσωπον, ciλλοτε χρη,σLμοπο~εί το <<{1.ιείς» καl ιχλλοccε το
τει<ΙJV" ιδίως έπωφελεϊ:ται ταη, λεγομένων ει; ,ην Δογματικην «σύ», τά τελευταια ταυτα δταν το ϋφος του χα{}ίσταται εντονd1~
:;τ,:χνοπίλί.αν του Ευ,&υμίου Ζυγα6ηνυυ, δπου απαντςί. καί δ δ τερσv, cί)ς {}ά επραrττε καί εις τον προφσρι,:όν λόγον. Ει; τά
uο; <,απόδειξις» υπό tY]V ,εννοιαν τrιν ,όποίαν του δίδει δ ΙΙ αλ:, χωρία της τελευταίας κατηγορίας με τό «'συ» 'ίσως πρέπει V(X
μit.;. Βασικά επιχειρήματα, ιίι:; το στηριζόμενον εις τr1ν διάκρι διίδωμεν ανα,σκευ11v της μωαζσί,σης θέσεως του Βαρλαάμ 1 '.
πι Ι' φυσικων )':(Χ[ υgτ;σστατικων .gτ;ροσόντων, εχουν T!JV αρχ1\ν των Βριαδύτ,ερον δ Π αλαμii; Μ1ιελτίωσε κατά πολί, το ϋφος του, το
ε,ς τον Φώτιον, του ίιποίου τάς γνόψας ιοκ-ειοποιοιΊντο οί μετα δπο'ίον πάντως καl ει; αυτό :το προχειρογρcψ,μένον κατά την
γενέστεροι, καίτοι r1 ;πρσσωστιrι:ότη; αι11του είχε πλέον περιολη μαρτυρίαν του ;rτρωτ&ειον είναι ζωηρόν και εντυπωσιακόν.
θη ΙμΕ τει:χος σιωπης λόγφ της προς αυτόν δυσnιστίας t(JJV κύ
κλων των ζηλωηον. Εϊχεν έξ ι'f.λλου ύπ' ο·ψιν του δ συγγραφε1\:; Περιεχόμενον
πλ·r1ν τc'i)v πρσσφάτων τύτ,ε συζητή,σεων και αλλας προγενεστέ
ρα;, ώς και τά περί του θέματος συγγρ&μματα 'Ιωιiννου του Του δλου Ι'ργου προτάσσεται χαρακτηριστική εισαγωγ11,
Βέκ:κου. Π αρι'ι. ταυτα φαίνηαι δτι αυτός, δστις δλίγοv 6ρ,χ °f.!ς Tf}\I όπσίαν ,{J αρχέκακος οφις παρίσταται ώ; εδρα αποκτωσα
δύτερον ε~ταμε νέας δδοί•ς εlς την {}εολογικην ,σκέψιν, δεν εξε 11.πό καιρο·ιΊ εις καιρόν νέας αναρι{!ιμήτους κ·εφαλάς, τας κεφα
τίμ α αrι:όμη τότ'ε δεόντως την μετά τον Δαμασκηνόν {!-εολογί.α.11 , λ1'ι.ς τiον rl.κολου{}σίΥντων τά; ί,πο&11,κας του, αί δπσίαι όδηγουν είς
6.λλ' επειτα ψ,,λαξε τακτικήν. (Ι;Πώλειαν, κα1 (!); εμφανισ{}είς πάλιγ τώρα επ' ευκαιρίlt των
ΙΙ ρός διΧαίαν εκτίμησιν τη:; συγκροτήσεως του εσγου πρέ π,·ςητί1σεων ~ιέ τούς Λατίνους. 'Αχο:λουθεί E'lJ>X11 υπέρ του συγ
πει νά λάοωμεν ύπ' οψιν την δια6ε,δαίωσιν του Παλαμii δτι γραψ{ως, δι(χ νrχ 1'tεολογή,ση ευαρέστως τφ Θεφ 18 , ενφ ει::; το
δ:ον ε'ίχε tΎJV ευχαιρίαν νά τό tπεξεργασ1tη επιμελcο::;, διότι σχε rέ.λο; τoii l'ργου ;rταρατί~~εται ί:tλλη ,ευr,<;ή, διά της δ;ιι:οίας ζητει
δόν του τό fiρπα,σεl' από τάς χείρα::; ό καλός 'Ιωσήφ, διά v,'ι. τ:ι.ι
11 ψανέρωι,ι; του Θεοϊ,, δπως δλοι γνωρίσουν την δόξαν του'".
τι'J διαχομί,ση εϊ::; τούς φίλους τη; Θεσσαλονί,κης. «.Ό δε δω. 'Η πρόπη :τραγιματεία διαιρείταιs'ί::; 42 κεφάλαια, ανακε
Χαμίσα::; ύμίν τοίς ΕΠΙ. τσίηοις λόγους ΕΧΞί.νου::;, τα ΠlΧVΤα καλος ψαλαιοίψενα εν τέλει εlς 42 μιΧράς παραγράφου;. Ή διαίρεσις
χα1γα{Η1ς χαί τt]V ,τσλιτείαν είJτερ τι::; {}εοφιλής χα\ 1Ίμιν δια αυτη, δφειλομιvη εις τον κάλαμοv του συγγραφέως, δεν ε:π·εξε
τουτο ,τροσφιλής 'Ιωσήφ, επί την επάνοδον οοεύδων, αι:;ι;οσχε τιi{)-η ;.:α\ εις :~;ηΥ δευτέραν πραγ,ματείαΥ, Προφανω::; διότι το
δίcυς σχεδόν 11ρπασε παρ' 1ΊμωJι, οίον ιχρτrτόχου; παίδας r111 ~\>γσν 11ρπάγη Jtροώρω; &nό τον Ίωσήφ.
0
0 συγγραφεύς, δ
τυχόντα.:; τη::; προσηκοίJ,σης φροντίδο::;» •
16
πως δr; 1λώνει εις τiιν αρχήν της δευτέρα; πραγ,μ,α:ι;είας, εις την
Κατϊι. την σίJν1'tεσιv του εργου δ συγγιραφεύς κατέοαλs πρσσ πρcοrην πρσσπα%εί νά :διασαφήισ,η το δρθόδοξον φρόνημα, μόλις
πά{)-ειαν ταξιvομήισεω; του ύλικου, την δποί:αv δμω::; δεν (~)λ!1- ύπαινισσόμενο:: τάς ενστr.iσεις των Λατίνωv2°.
κλήρωσε, διό ιχαί ;παρατηρaυνται .επαναλήψεις, συνή{}εις ι'ί.λ Το δλον περί εκπορεύισεω; του Ά γίου Πνεύματος θέμα εξε
λοΗί'τε ει.ς τού::; δυζαν,τινού; {)1εσλόγου::;, 01 ό;ποί;οι συχνάκις γριχ τιiζεται από δί10 πλευράς έαν εQtετρέπετσ κατ' αρχην νά γίνη 'η
ψουν ιίς 11ιί ώμίλουν από του ιiμ6ωνσ::;. Μικραί. προτάσεις δω προσ{}ήχη τc"ίη, Λατίνων «,καί εκ του 'Υ'ίου», καί εαν ευ·στα{ηj η
κοσrτιψεναι tνίοτ•ε Λπό ;rταρεν{}ετικϊς φράσεις διαταριiσ1σουν την
,lνιiγνωσιν. 'Αχόιμη δέν επέτυχεν ούτος νσ. στα{)-εροποι1\ση τ(JV
17. Ίδίωc: Λόγοι άποδεικτικοi Β" 81.
18. Αύτόθι Α ·, πρόλογοc:.
19. Αύτόθι Β · 83.
16. Αύτόθι 14. 20. Αύτόθι Β · 1.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 65
64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ει,ς όλόκληρον την {}εότητα, δπως πράγματι καl ή δημιουργία

περί α11της διδασκαλία. Το πρώτον πρόβλημα είναι άπλοί,ν.
ciστοδLδεται εις δλόκληρον την %εότητα. Ή σύγχυσις δ1 εοαίως
Η ιiσις π1iσης ~:πιχειρηrματολογίας δύναται να τε'1rη το <~σύ,μfiο
εΤναι άπόρροια πwλαιοτέρων μοναρχιανικώv άντιλήψεων, αί δ
λον της ιlψευδους δόξη.;» Ν ικα.ί.ας καί Κωνσταντινουπόλεως, το
ποίαι εκυριά.ρχουν εlς την Ρώμηv 1{αί ~στοίχισαν τόσους &γω
δπσίον συνϊταξαν πνευrματο;r.ινήτως οί εκεί συ\Ιiελθόντε; πρό
ν,ας είς την κα1%λου Έκχλησίαν. 01 Δmικοί τότε δεν διέκρινον,
κριτοι Πατέ.ρε;, ανατολικοί καl δυτι,.ιοί, και παρέδωσαν εi.;
δπως σί 'Ανατολικοί, μεταξύ ουσίας και ύποστάσεως, καί άπρο
τοί,; !lεταγενε,στέρους πλήρες και ανεπίδεκτοv πρηr;,/tηκciJν η με
{}ύμως εδέχ&ησα11 τον συμδιοασιμον των Κα;ττπωδοκωv, γενόμενο_,,
ταδολο)ν. Δεν χωρεί λοιπόν κα:μ:μία συζήτησις περί τη; :.τι:ροσ
μετά την σύνοδον 'Αλεξαvιδρείας τού 362, Κατά τον ΟΠΟWΥ Ο
θ11κη;, αί δi, διαπραγματεύ,σ,εις μέ το1Ύς Λατίνους {)-,ά κατα:στuυν
Θεός sχει μ:ίαν ουσίαν και ύ:τάρχει είς τρείς ύποστώσεις, προτι
δυvαταί χαί. καρποφόροι, μόνον εάν ο-δτοι απαοάλουν αυτήν.
μωντ-ες αντί του δρ,ου «υπόστωσις» τον δρογ «πρόσωπον».
«~Ην ο-ον αρα τιί)ν διχαιοτάτωv μηδέ λόγου αξιουν ύ:μας, ει
Ο.ί αλεξανδρ ιvοί θεολόγοι, οί δποίσι κατ' αρχάς συvεφώνου:ν
μη του :rr,ροστι-&έναι τrρ ίερψ συμδόλφ παίισησ{}ε· της δέ παρ'
~ιι την δυτικην αποψιν, εrσ1τράφησαν μ~πά το 362 προς την
fJμων προσ{}ή.κης παρ' ύμδ1v εκ·οεδληιιένης πρόπρον, eπειτα ζη
ϊiναταλικήν, καίτοι διεη1ρησαν 'ίχνη των παλ.αιων αντιλήψεών
τείν ει καl εκ του Τίου η ουχί καί εκ του Τίοu τ() π νευμα t()
21
rω.ν. Την φράσιν του Κυρίλλου Άλεξαvιδρείας, <~το οιισιωδως
"Α γιον» •
ι':ξ αμφοίν ηγουν εκ π ατρος δι' Ί'ίου εκχεόμεvον π νείiμω/',
Το δεύτερον πρόολημα είναι κατ' α.ρχηv έρ:μηvευτικόv. Οί
Λατίνοι 'Lσχυρίζοντο δτι το σύμοσλον λέγει rμέv δτι το Π νευμα
() π αλωμα; ερμηνεύει (J)ς σύμφωνον προ; τά; tδικάς του α
πόψεις.
ε,κπορείηα.ι «εκ του Πατρός», σ.iλλα δεν λέγει «εκ μόνου του
Την ανατσλικην {Μσιν κατωχύρωσαν κυρίω; ot Καππ,αδόχαι
Π·ατρό::»· έπομένως επιτρέπεται Υα 'U!ιt'Ο1'tέσαψεν δτι το σύμβολον
{)1fολόγοι, ει:σαγαγόντες τον δρον «α'ίΤιΟV)) εις ηχς ενδοτiρια
σιωπηρϊϋ; δέχεται και την ε:κ του Ttou εκ.πόρευσιν. Διά πλ111'tο1:;
οω-:ας σχeσεις το α'ίτιον αναφέρεται ασtΟΙΚλει,στικως εις τογ Πα
χωρίων ό Π α.λαμας αποδΙεικνύει δτι, ΟΠως Ο'\JΤε εις την γέν
τέρα2". Ό Φώτιος εχρησιμοποίησε τη11 διάκρισιγ μεταξύ φύ
νησιν του Τίου ε:ιι τού Πατρός προστί&εται το «ιιόνου», καί δ
σεως ΙΚιαι, ίJ7ιοσ 1 τάJσεως ιεις :rην ;rι;ερί εΥJΠο.ρεύ 1 σ:εω; έπιχειρηματολο
μως εξυπα,χούεται πάντοτε, οϋτω καl εις την εκπό,ρευσιν του
γίαν"';. Ό Π αιλιαιμας εύ,ρLσκει παραλόγου; τούς ισχυρισμοιυς
Πνεύματο;, μ()Ιλονότι δεν σημειουται, εξυπαικούεται το «μόνου» ".
2
τωγ Λατίνων. Έάν χατ' ,αυτούς τό Π νεiiμα εκπορεύεται αμέσως

«Π ασα σχεδόν γλω,σ,σα %εολόγος» κηρύηει δτι το Πνεύμα
μέν εrιι του Ί'ίου, έμιμeσω; ιδέ εκ του πατρός, η πρέπει να δε
εκπορεύεται εκ μόνου του Π ατρός •
23
χίtουν δύο α'ίτια καί δ-ύσ α1.τιατά η πρέπει νά ταυτtσουv τά δύο

'Ο συγγραφεί~; eπειτα π,ρος στή.ριξιν της απόψεώς του κα
ηίιτια, δηλαδή την ύιπόσταισιν του Τιοίί με τr1ν του Πατρός,
ταφεύγει ει; τάς &εσλογικάς περί Τριάδα; προϋπο{}έσεις. 01
[ιπότε θά φθάσουν είς τον παλαιόν πατροπα,σχιτισ:μόν 2 '. 'Εάν ταυ
Λατίνοι συνέχεον τά ϋπαστατικά ,τρος τά φυrηκα προσό11τα, δηλ.
rισθουν τά φυσικά μέ τά ύπσστατικι'ι προσόντα, τότε το π νεu
τά; τριαδικιχς ίι_πο,σ1τά,01εις προς την φί1,rrιΥ τού Θεου. Συγχέον
μα δέν {}α, εΙΚπορεύεται μόνον και εκ τοv Τίσυ, α.λλά :και εξ
τε; δε μεταξύ των ενεργημάτων της συνόλου θείας φύ,σεως, (1)~
Ειναι το δημιουργικόν, Καt των 'lΙΠΟσtατt\ΚWV, (1Jς ΕlΥαι το ΕΚ 24. Π ε ρ ί τ η c: έ ν Π ν ε ύ μ α τ ι n ρο σ κ υ ν ή σε ω c:
πο,ρευtt;.(όV, &πέ:διδον τ<J τ'ελευ:ταίον τσυτσ ο:υχl εις την ύπό,στα PG 68, 148Α.
25. Μ Βασιλείου, Έ n ι στολή 38, 4 PG 32, 39 D. Βλ. J. Meyen-
σιν το'u Π ατρό; μόνην, αλλά και εις η1ν του Τίου η μαλ,λον dorff, "La Procession du Saint - Esprit chez les Peres orientaux,,
έν Russie et Chretiente 1950 σ. 167.
26. Μυ ο τα γ ω γ ία n ε ρ ί Ά γ ί ο υ Π ν ε ύ μ α τ ο c: 6,
21. Αύτόθι Α. 4. PG 102, 2888.
22. Αύτόθι Α · 2 έ!Ξ. 20 κ.ό. 27. Λόγοι όnοδεικτικοί Α' 7. 22.
23. Αύτόθι Α' 5.
5
i'αυτου, όπότε ίJJλλο {Μ ε'ivαι ,ο ε.κπορευον Πνεύμα ,ωί &λλο 'Ε:αλη:σία αί'~τη δοή,θειαν, συνεχίζει, ή,μείς δλοι ε'uμεθα πρό{}υ
τ(J εκπορευό.μενοv, τότε δε {}α φ{}άσαιμ:::ν εις τετ:ράδα αντ\ μοι vά τεί νωμεν cω:ήριον χείρα δοη{}είας 35 •
Τριιiδο;2". 'Εξ αλληυ οί <i.ντιφατικοί 1,σχυρισrμοί των Λατίv,,ι,· Ή δρθη ερμηνεία των ύπο των Λατίνων προσαγομέvωv
εύρίωωνται όδηγουντες ει.ς παrrιδοχηv απολύτου 'ιεραρχήσεως χωρίων ενισχύει την γνώμηv εκείνην περί διακρίσεως μηαξί1
τ<ι)V τριαδικα}V ;προσώπων με χα,τιiληξιν την α.Ποδοχ11ν το}ν &ντι της προελεύισεω; της ύποστάJσεως τοrυ πνεύματος, 11τις εκπο
λ1\ψFί•.Ν του Εuvσμίου. Ό'\},λ' ή Τριάς δέv εiναι ύ:πό τιJ.ξιv, είναι ρεύεται ε,ι του πατρός, καί της 'εκχύ•σεως τούτου ε,χ του πα
ύ~πέρ τάξιν· τάξις ίιπά.ρχει μόνον εις την σειρά.ν της εν τϊρ τρος και του 'Γίου. Δια μακρων κατοχυρώνει τrιν τοιαύ·την έρ
κ{)σμψ εκφάν,σεω::; των προσ,!)πων» 29 • μηvείαν των χωρίωι,, «ενεφύσησεν αυτοiς καί ειπε, λάδετε π vευ
'Ο π αλια:μας δεν δπορρί.πrει τον ,δρον «δια του 'Γιου», Ε! μα 'Άγιοv»'16 , «εξαπέστειλε γαρ δ Θεος το Πvευμα του 'Γίου
ναι δε ετοιμσ; \'(Ζ δεχ{}fi την <<ε,Χ του' 'Γιου» (Filioque) εκ {v ταί; καρδίαις ίψωv κρα.tοv, Ά66α ό Π ατηρ» 3 ' κ.α.
πόρcυσιν, δρ{)οδδξω:; έρμηνευομένην. 'Εvψ κατά την όμολογίαν Ει.::; το τέλος τη; πραγματείας ανευρtσκαμεν σπέρματα της
του Ψευδοδιονυσfσυ δέχεται μίαν «πηγαίαv &εότητα» καί «1Ίεο μετέπειτα συστ11μαηκω; &vαδ~mλω&εί,σης διδασzαλίας, mερί δια
γόvον ι'tεότητα» 30 , εχ τη; οποία; εκπορεύ'Εtαι το Π νευ:μα, δέ ψορας ουσία; καί εν·ε,ργείας, η1 τις ε;π:ιτρέπει την απόδο:σιν της
μται εξ ιχλλου διττηv π,ρόοδοv η eκχυσιν αι:του, την δποίαν κα&' μ,εν ύπαρκτικης προόδου του πνεύματος ε'ί; τον π ατέ.ρα, της
ίυωχώφησιν δύναται νά δνο1μάση και εκπόρευσιν· δηλαδrι το hέ ε·,ψαvτικη; iΊ fνεργητικη::; εις τον Τίόν· «εκ π ατρος μεν
Π νευ1ψt, ε.,φωρευόμενσν αι.ωvίως εχ του Πατρός, &ναπαύ·εται !'χει προ πάντων των αlώνωv την ίιπαρκτικην τ,ο Πνεύμα πρόο
F.tς τCJ\I 'ΓίιJV χαι προχέεται ύπο των δύο, «εξ αμφοίν», εις τους hοv, τiρ 'Γιψ δε α'ίωνίως ε'vυπάρχοv, εξ αυτου ε'l; τουμφαvέ;
&ξίους 3 1. Την γνώμ~ηι ταίηηv, της δποίας σπέρματα α.νευρί.σ:χον πρσηλθε δι' ήμα; μ,εθ' ήμα; κατ' εμφαντικην χα1. ουχ ύπαρΥ.τι
ται εις παρατι~'tέ1μενοv ύ,πο του συγγραφέως χωρίον του Γρη χ rι \1 JI ρο,έλευσ [ν» 38 •
γορίου Νύ1σ,σης 11 \ ει,χεν &ν:ιπτύξει ηδη τον δέ:zατον τρίτον αϊrίι
vα Γρηγόριος δ Κύπριος •
313
Τδ κείμενον
FΠς τrΊν δευτέραν πραγ11ατείαν δ συγγραφεύς αναλί11 ει καί
σ:vασκ·ευά:ςει λεπτσμερω; τσ,ς ;π:ροτά.σεις τδ'1ν Λατίνων, ό1; δη Το κείμενον είναι του Βόρ~δος Bobrinsky εκ τη; εκδόσε
λώνει κα,ι ει.; τον πρό>λογοv3 4. Ή Δυτική 'Εχκλησία, λέγει, έ11ειδr1 ως Π. Χρή1σ:του, Γρηγορίου του Π αλα;μα, Συγγράμματα τ. Α',
είναι .μ,εγίστη, ε!ιτα{}εv δ,τι ;ωί το μέγυστοv των ζώων, δ ελέφας, Ηεσσα.λονίχη 1962, )tετά τιvων διορ{}ώσεωv σιωπηρω;.
δστ ι; δταν πέσι~ δεν δύvα1ται vά εγ,ερ1')f\. 'Αλλ' εάν ζητr~ση ή
28. Αύτόθι Α · 15.

29. Αύτόθι Α' 32 έ!Ξ.
30. Δ1ονυσίου, Περί θείων όνομάτων 2, 5, PG 3, 641D.
2, 7, PG 3,645Β.
31. Λόνοι άποδεικτικοi Α' 29.
32. Λόγο c: κατ η χ η τ ι κ ό c: μέγα c: 2, PG 45, 17Β «πνεϋμα
μεμαθηκότεc: θεοϋ τό συμnαρομαρτοϋν τφ λόγψ». Πρβλ. Ίω Δαμασκη·
νου, "Έκδοσιc: όρθοδό!Ξου nίστεωc: Α' 7, PG 94, 805ΑΒ. 35. Αύτόθι 2.
33. Π ε ρ i τη c:
έ κ n ο ρ ε ύ σ ε ω c: το ϋ Ά γ ί ο υ 36. Ίω. 20, 22.
Πνεύματοc: PG 142, 274έ!Ξ. 37. Γαλ. 4, 6. Τά χωρία ώc: παρατίθενται ύπό του Παλαμα.
34. Λ ό γ ο ι ά n ο δ ε ι κ τ I κ ο i Β · 1. 38. Λόγοι άποδεικτικοi s· 77.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
ΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ
Πρόλ. ff(tλtJ' () δειι,ος και ,αρχέ 1κακος αφις, 71))' έαυτου κεφαλ17ι• Ι Ι rι(ιλ. Πάλιν ό πρωταίτιοc: τοϋ ιωκοϋ δφιc: σηκώνει τήν κε-
καθ' ήuωι• ,διαίρων, /!:ΠΟψιθυρ[ζει 'Τα της αλη{}είας αι'Ιί1?ετα. φαλήν έναντίον μαc: ιωi σιγοψιθυρίΖ:ει τά άντίθετα πρόc:
5 Μαλλοι1 δέ ηίν μεν κ 1 εφαλ1ίι 1 Τψ του Χρωτου σταυρc.j) οvντρι- τήν άλήθειαν ... Η μδλλον, άφοϋ ή ίδική του κεφαλή συνε
6είς, τι'ίιJ! δέ κατά γει•εrι,ς nειΠομένων ταίς αJWλ 1 οvμέJJαις {,- τρίβει μέ τόν σταυρόν τοϋ Χριστοϋ, κεφαλήν του κάμνει
ποθήκαις r::i',:ov κεφαλ1Ίι· έαυτοv ποωύμεγος if'καοτον και οϋτω τόν καθένα άπό έκείνουc: οί όποϊοι μέ τό πέρασμα των
;ωλλ(ις αι•τί :μιας κατrχ '11))' 'Vδραν &ναδοvς ΚΗΓαλάς, δι' α{, γενεών πείθονται είc: τάc: όλεθρίαc: συστάσειc:· καi οϋτω,
τιΤη• .αδικίαΨ' ιεlς 10 'VψΟς λαλώJt οι•κ ανίησιJt. Οϋτως Άρείους ι έμφανίΖ:ων σάν ή ϋδρα πολλάc: κεφαλάc: πρόc: τά δνω,
10 οϋ,τω.; 'Αnολιι•αρί1 ους, ΟVΊως ΕυΨ 1 ομίοvς και Λfακ,εδογ[οvς, δέν σταματ9 νά διαλαλη μέ αύτάc: είc: τά ϋψη τήν άδικίαν.
QVΊW .nλείοΊους έτέρους nροοαρμοοάμενος ,qj αυ•του nροοφύv Οϋτω προσήρμοσεν είc: τό ερπον σώμα τοϋ 'Αρείου, ·Απο
rας δλκcρ, διά 11jς εκείJ·ωγ γλώΊτης τοι, οlκείωι κατά 11jς λιναρίουc:, Εύνομίουc:, Μακεδονίουc:, καi πολλούc: δλλουc:
ίερας 'Εκκλησίας εnαφ1jκεγ lόι•, αιιτ' αδόJtτων lδίωJ' τοίς οί όποϊοι προσεκολλήθησαν είc: αύτόν, καί διά τηc: γλώσσηc:
εκείJJωι, λόyοις χρηοάμε~•ος κ,αί nερι·πείρας τούτους 'T'fl της αύτων δφησε τό δηλητήριόν του κατά τηc: iεpac: 'Εκκλη
15 ευ.σεοείας αρχfί, οίόγ τ tJ!t ρίζ17 ν.εαρcuς καλάι• τεθηλότος lJ, ν σίαc:. Έχρησιμοποίησεν άντi ίδικων του όδόντων τούc: λό
του και καρποίς 0Jραω 1 1ά10ις ορίθ'οιηος, ου ,111))' ωύτφ και γουc: έκείνων καί ένέπη!Ξεν αύτούc: είc: τήν εύσεβη πίστιν
λιψήvαοθαι 'ίσχυrπ και γάρ ύπ' αϊπcuι• HTJJ' δηχθέJ'ΙωJι αv κατά τά πρώτα τηc: βήματα, σάν είc: ρίΖ:αν νεαροϋ φυτοϋ
θις ·ΟVJ'ΠρVΌ1) ιας μύλας, 1!ll0 1ω11 ώς ,αληθώς κεφαληι• έ τό όποϊον θάλλει λαμπρωc: καi είναι γεματον ώραιοτάτουc:
UIJT(j),J! nοιηοαμέγωιι Χρι,0:1611. καρπούc:, άλλά δέν ήμπόρεσε καί νά τό καταστρέψn. Διότι
20 Ούως τοίιιυι, ό )'Οητος και δια TOVTO μαλί.01 1 επάρατος συνετρiβη είc: τούc: όδόvταc: του άπό αύτούc: πάλιν οί όποϊοι
οφι.ς, ιό nψuτοι 1 κιαί ,μέ 1 σοι• καί τελευταϊω, κακό1', δ n01 1 ηρός έδήχθησαν, άπό αύτούc: oi όποϊοι εκαμαν πραγματικά κε
και η7ν χαμερnη και γηtνψ ποι•ηρίω· αεί σιτούμενος, δ της φαλήν των τόν Χριστόν.
;ττέρι·ης, δηλαδι7 της α,πά1 1ης, εnιτηρητrις άκάμαως, ό -;ιρος Αύτόc: λοιπόν ό νοερόc: καi δι' αυτο περισσότερον επα
πασαι,· θεοσ,υγη δι5ξαJ' ,nοριμcbιατος σοφιστ17ς και άμηχάνως ρατοc: δφιc:, τό πρώτον καi μεσαϊον καί τελευταίον κακόν,
25 ευιμ17χαvος, μηδαιμως ε·nιλελη,σμένος της οl,κiας κ.ακοιεχγ{ας, ό πονηρόc: καi έκτρέφων παντοτινά τήν χαμερπη καί γηΤ
διά Τ(7>Υ αυ'Τψ πει·1~ηι,ίω1 1 Λ,ατ{γωγ περί Θεου καιγας είσφέ- νην πονηρίαν, ό άκάματοc: έπιτηρητήc: τηc: πτέρνηc:, δηλα
δή τηc: άπάτηc:, ό έφευρετικώτατοc: καί άμηχάνωc: εύμή
χανοc: πρόc: κάθε άσεβη δοΙΞασίαν σοφιστήc:, δέv εχει κα
θόλου λησμονήσει τήν κακοτεχνίαν του. Τώρα λοιπόν είσά
γει διά τίi)ν πειθηνίων του Λατίνwν νέουc: περί Θεοϋ δpouc:,
70 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α. 71
,.
ρει ,qωγάς, μι,κρύ.ν μέιι δοκούσας εχει1 1 {11πα},λαγ17ι 1 , μεγαχrιJJ' οι οποίοι φαίνεται μέν να εχουν μικράν παραλλαγήν, άλ
δε 'Κακω;ι ϊφορμr'ι.ς Κ'αι nολλC:ι και δεt'JJα ψερού,σας, ιής ευ λά γίνονται άφοpμαi μεγάλων κακιΪ)ν, φέρουν πολλά δει
σεοείας Ί!κφυλά τε καί i'i:τonα, και τοις ιπδ..σι φαJ!'ερως δει νά, έκφυλιστικά τηc: εύσεβεiαc: καί δτοπα, καί δεικνύουν
είc: όλουc: φανερά ότι καί τό μικρότερον είc: τά σχετ1κά
;~γύ,σας, cVς ,oV μι·κρ(ηι 8Jt τοίς περl ΘεοV τΟ ,nαραμικρό1). El
μέ τόν Θεόν δέν είναι μικρόν. Διότι έάν είc: τά έγκόσμ1α
5 γr}g έφ' έ,ι,iστου τrvν καθ' ήμας οντωι• έ,ι.·ός rlτό,,ov ηίι 1 dg-
όντα, άφοϋ δοθη όρχ1κωc: εν ότοπον, τά ότοπα γίνονται
χ}JJJ δοι?έ1tτος πολλά I(j ατοnα γίι>εται, πως ου μαλλοι• επί
πολλά, πωc: δέν θά γίνουν μαλλον πολλά τά άτοπr1ματα,
717ς ΚClJιijς άπάι 1 τωι 1 αρ,χ17ς και των ,κατ' αVΙΙJ)' οίω• αι•ωω όφοϋ δοθη άσεβωc: εν δηθεc: έπi τοϋ θέματοc: τηc: κοινηc:
διείκτωJ• άρχr7'ι;• έvός αήθους δοι?έντος ουκ ευ,σευrίις πολί.rί. των όλων άρχηc: καi των σχετικίi)ν μέ αύτι1ν άναποδεί-
1~των άρχων;
γει•ήσεται nαρrί. 10VI'O τr'ι. αωnήματα;
Πρόc: τά άτοπήματο αύτά θά έ(έπ1πτε φανερά τό γέ
1ο Π ρός D. και ιι αιrερcuς τό Λατ ίJΙωι 1 γέι 1 ος εκnεnτώκαωι•
νοc: των Λατίνων, αν τό μεγαλύτερον μέροc: τηc: κακοδο
i.ίι•, εl μι7 :ταρ' ήμcuν dι,τι.1,'εγόιιτων τfi καινοq ωνίq του δόγμα
ξiαc: δέν άvηpειτο άπό ήμδc: άντιλέγονταc: είc: την καινο
τος 1ης κακcδοξίας τό ,nλεϊστοι• περ,ιnρειτο. Καί γrί.ρ επί rο φωνίαν τοϋ δόγματοc:. Π ράγμαη τόσον πολύ ένiοτc ύπο
σοvτοι·· εστιι• ο:ε οι:,στέλλοι,ιαι ώς και διαvο{ας 17μίι 1 εΊι•αι χωροϋν, ωστε νά λέγουν ότι !::χουν τ11ν iδίαν μέ ήμδc:
τ~]ς αυ'της λέγειι•, διαιιωνουηας τοίς ρήμασι, σq rί'ιJΙ αυτrί'ι,· γνώμην, διαφωνοϋντεc: μόνον είc: τούc: λόγουc:, ψευδολο
1::; ί,:τ' απορίας καταψευδόμενοι. Ήμων γάρ ουχί καί εκ 117ς γοϋντεc: πρόc: τόν έαuτόν των λόγψ τηc: στενοχώρου θέ
σεώc: των. Άφοϋ δμωc: rιμείc: δέν δεχόμεθα τήν ϋπαρtιν
ύnοστάσεως τοv Υίοv λεγόνιωγ εϊ.γαι την του c1yίov ΠJΙεv
τοϋ άγiου Πνεύματοc: ώc: προερχομένην καi άπό τήν ύπό
,ιιατος -ί5,-,ιαρi;ιJΙ, εκείιιωι 1 δέ και ιi':κ ιτης του Υίοv, τcuγ &δυ-
στασιν του YίoCi, έκεϊνοι δέ τήν δέχονται καi άπό τήν τοϋ
1,r:ί,ω,· εlς μίαι1 αμφοτέρους ,συνάγ,εσ,ι'}αι ΘJ'J!Otα)•· είς γαρ 0 Υiοϋ, ε"ίvαι άnό τά άδ(ινατα νά καταλήγωμεν καί oi δύο
,ιιονογεJ>iις και μία ή του Πιrεύιματος ϋπαρξίς εστιι 1 • Ή γουγ είc: μίαν εννοιαv· διότι ε1c: είναι ό μονογενήc: καi μiα ή
20&πt,ιι u.σις 1?7 κuταqάσει αεί αντίκειται και αεί ψευδιίc; 17 f.:- ϋnαρ1Ξ1c: τοϋ Πνεύματοc:. Ή άπό - φασιc: λοιπόν άντίκειται
1έρα, εl αλφ7ιJς 17 έτέρα· και ΤΟ αυ 1 το llJερι, του αυτου καταφη πρόc: τήν κατά - φασιν καi πάντοτε είνω ψευδήc: ή μία, έάν
είναι άληθι']c: ή αλλη· κai δέν ε1vαι δυνατόν vά ε'iμεθα είc:
σαι κ-αι α:ποφησαι ,σvιι αληι?Ψίq, ου,κ ε,νι.
την άλήθε1αν, όταν περί τοϋ ίδiου πράγματοc: άποδώσωμεν
'Αλλ' ο'ις μεν ήμιJΙ ,ου λέγουοι μόνογ αλλά και φροι•ου'οι
καi άρνηθιομεv τό αυτό.
τά έι·αι'τία, οi,δ 1 εις οίμαι υ'iιι· εv φρονούι 1 τωι, και μιί όμοφρn- Άλλ' δτι πάντωc: όχι μόνον λέγουν άλλcJ καi φρονοϋν
25 ;,ούιιτωιι εχείιι.οις αηερ'ει. Ώς ,δέ OV'X ήμιν μc,ι'ΟJ', αλλά κr~ί τά άντίθετα nρόc: ήμδc:, νομίΖ:ω δη δέν θά άντεiπrι κανεic:
αi'πψ τϊρ 117ς αληι?,είας αιιτιιδογ,ματίζουσι λόγφ, ος nαρ' 17μ; )' άπό τούc: ευ φρονοΟνταc: καi μή όμοφρονοϋνταc: μέ έκεί
αμείωτος ;.;ι;:ί σ.ι·αυξιίς και τ:CJ :nδ..ν ,αμ~ταποίηως διαπεφύ,ί,α νουc:. 'Ότι δέ άντιδογματίΖ:ουν όχι μόνον πρόc: ήμδc:, άλλά
καί πρόc: τόν ϊδιοv τόν λόγον τηc: άληθείαc:, ό όποϊοc: εic:
κ:αι, nάι,τr;ς μέι· 1Sμείς και χωρίς δ:nοδείξεως δ:κριοόις tΟΤΞ 1
ήμδc: εχει διαφυλαχθη άμείωτοc: καί άναύtητοc: καi έντε
,?ι τc;ι;· ε{,c·ε6015ι·τωι• λέγω nλ1ίρωμα. Δ'ειχι?ήσεται δέ δμως,
λωc: άμεταποiητοc:, δλοι έσείc: τά γνωρίΖ:ετε άκριβωc: καi
χωρίc: άπόδε11Ξιν, έvνοω σδc:, τό πλήρωμα των εύσεβων.
Μέ τήν βοήθειαv τοϋ Θεοϋ όμωc: τοϋτο θά δειχθfj καί δι'
72 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ
nΕΡΙ ΤΗΣ ΕιΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α. 73
Θεού διδόντος,, και δια του·δε του λόγου, (λ)ς αι 1 και «ΠαJ' στό αύτοϋ τοϋ λόγου, οϋτωc: ώστε καi κάθε άντφρητικόν στό
μα)) τό ~J'τιλέγον '<<φραγfί)), και nρός μ[αγ όμολογfαν rιιηριχθΠ μα νά φραχθη 1 καί οί άμφιρρέποντεc: νά στηριχθοϋν είc:
10 αμφίρροnον τήν μίαν όμολογiαν.
'Αλλ', ϊδ ιΘεέ του :τzα)Jτός, δ μό11ος δοτι7ρ και φύλαξ της Άλλ'. ϊJ Θc:έ τοϋ παντός, ό όποϊοc: είσαι ό μόνος δό
5 αληθινής θεοJ,ογίας και τώJ' κατ' αύ,τι))J δογμάτωιι και ρη της καi φύλαt τηc: άληθινηc: θεολογiαc: κοί των σχετικων
μώτωιι, ΎJ ιμ6Ψη μο)Jαρχικωτcι:τη τριάς, Ου' μόι,0,1 OTt μ6γη του μέ αύτήν δογμάτων καi δρων, ό όποϊοc: είναι ή μοναδική
παι,τός aρχεις, αλλ' οτι καί μίαι, εγ οεαvτΠ ,ιιόι,ψ eχει.ς ύπεράρ μοναρχικωτάτη Τ ριάc:, δχι μόνον διότι δρχειc: είc: τό σύμ
χιοι, αρχήν, τήγ μόι;φι (()!,αίτιον μονάδα, ,εξ Τις προάγεσ,θω1 και παν, άλλά καi διότι έχεις μέσα σου μίαν μόνον ύηεράρχιον
εlς ηγ &ι,άγeσθοv αχρόγως και αναιτίως ό Υίός τε και τό άρχήν2, τήν άναίτιον μcνάδα, άπό τήν όποίαν προάγονται
10 Πι,ευμα, Πνεύμα το αγιοι,, το κύριοι', τό εκ Θεου Πατρiις καί είc: τήν όnoiav άνάγοντω άχρόνωc: καί άναιτίωc: ό Υίόc:
εκ,nοριευτώς την ϋπαρξιι, εχοι·, και δt' Υίου τοίς δρθϊός nι. καi τό Πνεϋμα, Πνεϋμα τό δγιον, τό Κύριον. πού εχει τήν
cηεύ·ουσι~ι 'είς ,σέ και διοδόμενον και πε,μnόμε1 1 ΟJ! και φαιιrόμε ϋπαρtιν έκnορευτωc: άπό τόν Θεόν Πατέρα καi διά τοϋ
νοι1· Υίέ μοφογυές, iκ Θεού Πατρός γεγγητώς τίιι' i!παρξι~· Υίοϋ δίδεται καi στέλλεται καi' φαίνεται είc: τούc: όρθωc:
εχων και δια του αγίου Jfγεύμα'τος ταις καρδ[αις τών εlς σέ .πι:πεύονταc: είc: σέ· ώ Υίέ μονογενές, ό όποϊοc: έχεις τήν
15 nι,στευό~ιτων ε,μ,μ,ορφού,μεγος και ενοικϊuι• και αοράτως δρC:J ϋπαρΕιν γεννητιϊJc: άπό τόv Θεόν Πατέρα καi διαμορφώ
μενος· Τlώτερ αγέγνητ,ε μόι 1 ε και αι•ε:κπόρευτε, καί, το σύμ νεσαι καί κατοικείς καί βλέπεσαι άοράτωc: μέσα είc: τάc:
nαι, εlπείι,, ,αJΙαίτιε, δ μάνας πα117ρ τών α~•εκφοιτήτω~ι κrιί καρδίας των πιστευόντων είc: σέ· ω Πάτερ, μόνε άγέννητε
δμοιίμωι, ·σαι φώ•των, ει• κράτος,. μία δύι 1 αμις, ή δημιουργrJς καί άvεκπόρευτε, καί μέ όλiγα λόγια, άναίτιε, ό μόνος Πα
τιvv nοιηι(ον και ύ.nο χείρά σαι φιbτων, ή πάσης γνώσεως δό- τήρ τ<ΪJν έμφύτων καί όμοτίμων σου φώτων\ εν κράτος,
20 τειρα, 17 πολυειδείς lδέας :παραγαγοvσα γνωοτικώι, τε καl μία δύναμις δημιουργός τιΪ.)ν κτιστών καi άπό την χείρα
;'JJωσHVV και καταλλήλως τοις γι.1'ώ10:κοvσι και φυσικι5'>ς εν σου προερχομένων φώτων, δότειρα πάσης γνώσεωc: πού
θεί·οα •τας γνώ•σε tς, τοις μεJΙ 1'0Ιεροίς .aπλας Και απαθείς ·νοή ι1αρήγαγεc: πολυειδεϊc: ίδέαc: γνωστικων καί γνωρίμων
σεις, τοίς δέ αlσθηιικοίς πολυμερείς και :J1Jαθητάς αίσθήσ,εις, πραγμάτων, καί εθεσεc: είc: τούc: γινϊ.1σκονταc: καταλλήλως
τοίς ιδέ μικτοίς ήμίι 1 ,&μφότερα· ή και 11ji' περί σου κωτα τό καί φuσικωc: τάc: γνιίJσε1c:. εic: μtv τούc: vοερούc: άπλδc:
25 εγχωρου11 γιrώ,σιγ μόι 1οις τοις λογικοίς σου κτ[σ,μασιιr αφciτφ καί άπαθεϊc: vοήσειc:, είc: δέ τούc: αiσθητιιωύc: πολυμερεϊc:
χρησπότητι χαριζομέι,η, δός και 1 17μί1, δ.ρτ ίως ,εύιαρέστως σοι καi ποθητάc: αίσθr1σειc:, καί cic: ήμδc: τούς μικτούς άμφότερa·
ff.εολογijσαι και τοίς ,απ' αίωνος εργψ OQt και λάγψ ευαρε δύναμιc: πού μέ δφατον χρηστότητα χαρίΖειc: είc: μόνα τά
στήσαJΟ/, συμφώνως ,ώς αν και τ-ο1Ίς μ17 θεαρέοτως σε ~?·ευ λογικά σου κτίσματα την δ1ά σέ κατά τό δυνατόν γνώσιν,
λογουν1ας ,δ.πελέγξωμεν, και τοιΊς -ε1r δ.λη1?είq. ,σε ζητουι•τας δωσε καi είc: ήμδc: τώρα πλέον την iκανότητα νά θεολογή
30 :προς '11]1' αλ1jθ,ειαγ σ1ηρίξωμε1', '/να σε γινώσκωμεν πάΗες σωμεν ώc: πρόc: έσέ εύαρέστωc: καί συμφώνωc: πρόc: έκεί
,μίαι 1 μ6νηΨ πηγαίαι 1 θΒάτη1α, το~, μό1"0ν Πατέρα τε καl. πρrι- νουc: ηού εύηρέστησαν είc: έσέ καθ' δλουc: τούc: αίωναc: μέ
εργα ιωi λόγοuc.· οϋτωc: ωστε καί έκείνουc: οί όποιοι δέν
θεολογοϋν ώc: πρόc: tσέ Θcαρέστωc: νά έλέγtωμεν ιωi έ
κείνουc: oi όποϊοι σt Ζητοϋν άληθινωc: νά στηρίtωμεν είc:
1. Ρωμ. 3, 19.
2. Μοναδική ύπεράρχιοc: άρχή μέσο είc: τήν Τριάδα είναι ό Θεός τήν άλήθεrαν, διά νά σέ άναγνωρiΖωμεν δλο1 ώc: μίαν μο
Πατήρ.
ναδικήν πηγαίαv θεότητα, τόν μόνον Πατέρα καί προβολέα,
:3, Διονuσίοιι 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 2, 6,
ι
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α. 75
74
Όολέυ., %(}.ι 0011 }'"ίδν ε}'1(1 καt Υίδ1· μό}'1 0J'', δλλ~ 0V1 χt κ,αι :πρ9- καί τόν Υίόν σου, ενα καί μόνον Υίόν άλλ' όχι προβολέα.
οολέα, και Ο())' εJΙ π vεΤiμα αγων, και :πρόολημα ,μόJΙΟJΙ, αλί.' καί τό δ.γιοv Πνευμά σου, μοναδικόν έκπόρευμα άλλ' δχι
καί ποiημα, καί νά δοεάΖ:ωμεν ενα Θεόν, είc: μίαν μέν καί
οι,χι και nοίημα· και δοξ(ίζοιμεν ενα Θεόι•, εν μιcf- ,uέv καί
άπλην, πλουσίαν δέ οϋτωc: είπείν καί δ.νετον θεότητα καί
(tnλ(ι, 7τ,Ι-ΟUΟίί,t δ', ιι/ ·Οl'Ίως ε'ί:τ.ω, και αστει 1οχωρήτω θεότψι,
νά άντιδο!ΞαΖ:ώμεθα άπό σέ μέ πλουσίαν θέωσιν καί τρισ
5 και ϊl,JΙΙιδοξαζοίμ.εθα :Ίαρά σοf, εJΙ nλ-ουσίq, 1?•εώο·ει καί τριοοο σόφωτον φωτοχυσίαν, τώρα rωί πάντοτε καί είc: τούc: άτε
rrαει crωωχυοίι,;, γυι 1 καί εlς τούς ακαταλήπωυς αl(ι)) 1 ας. Ά,α17JΙ λειώτουc: αίώναc:. 'Αμήν.
ΚοιJ'ιJ μέι 1 ίίδε ή ευχiι nασι τοίς μίαι 1 οέοοvσιι· dρχJίι·. Κοινή είναι βεβαiωc: ή εύχή αύτή εic: δλουc: όσοι σέ
'Υαεις δέ τί φατε of τάς δύο λέγοι,τες επί τijς 11εότητος αρ βονται μiαν άρχήν. Σε1c: δμωc:, οί όποϊοι δέχεσθε δύο
άρχάc: είc: τήν θεότητα, τί λcγετε; Τί σημασiαν εχει, δν δέν
χάς; Τί γάρ, εl ,ιιιί qαv,ερϊός 10/'ΤΟ λέγετε, αλλ' εξ riιv λέγετε
ίσχυρiΖ:εσθε τουτο φανερά, άλλά συνάγεται αύτό άπό δσα
1Ο τ,οvτο ουι,άγεται; ΤοιαfΊια τά {Jαθ·έα του Σαται,ιi, τά του :ι.ο
λέγετε; Τοιαϋτα είναι τά άπόκρυφα του Σατανδ, τά ό
γηρσυ ,ιιυστιίρια, α τοις υ,πέχουσιJJ αυτψ τά cδτα ψιθυρίζει 0/)
ποία ψιθυρi?:ει είc: δσουc: τείνουν πρόc: αύτόν τά ώτα, χω
χαλrcι1' χαί {,nεκκλύωι• ΤΟ)) τόJJΟ)' της φrι))'!jς, αλλr} τό 6λαυε ρίc: νά χαλαρώνη καί παραλύη τήν φωνήν, άλλα ύποκρύ
ρ0JJ' {~·nοικρ'ύ,;ττοη 1 1ol1 ))Οή·ματ,ος. Ο'Li:το)ς και τfj EVq,, Ω~)ς i},γ((} nτων τό βλαβερόν τrjc: έννοίαc:. Οϋτωc: έψιθύρισε καί είc:
μαι,, έψιθύρω,ει•. τήν Ευαν, δπωc: νομiΖ:ω έγώ.

'Αλλ' ήμεϊc:, διδαχθέντεc: άπό τήν θεοσοφίαν των Πα
15 'Α ;χ ιί,υεις διδαχθέJJτες ύnό ι~}ς θεοσοφίας των Πατ έρωι·
τέpων νά μή άγνοουμεν τά έφεuρήματα αύτου, τά όποια
αυτοv Hl J'Οή_ιιατα ,UJ} αγι1 οειι•, αψαν~} 71}1' αρχην rfις επίnrJ.!'
είναι τελείωc: c:φανη είc: τούc: πολλούc: κατά τήν άρχήν,
τοις ποί.J.οις τυγχάι·οι·ω, οvδέ:ωτ' (t)) ύμιiς ΚΟί)'ύJ)'ΟVς δ•ε!:;αί ποτέ δέν πρόκειται νά σαc: δε.χθGJμεν ώc: κοινωνούc:, δσον
με{Ια μέχρις &ν καi εκ 701' Υίο·υ τό Πι 1 εvμα λέγητε. χρόνον όμολογείτε δτι τό ΠνεΟμα προέρχεται καί έκ του
,' Αρα γιχc ουτω λέγοι·,r;ς 01) q αJlερι7Ίς διατ,ε}.ειΤε .nροπτι- Υίου.
20 ι'Jέι1 τες πρr7ΗΟ)' μέι, τίJ περί του άγίου και προοχυι•ητο1:-; Πι•εv Διδάσκοντεc: λοιπόν οϋτι:..1, δέν προσθέτετε φανερά
πρωτα πριοτα είc: τήν άποκαλuπτικήν διά τό δγιον καί
μαως εκ1ι αι•ωρικfϊ ι'fεολογίιf τιις α 1•τοαληθείας Χριπτο;,, δς
προσκuνητόν ΠνεΟμα θεολογίαν τοΟ ΧριστοΟ ή όποiα είναι
Θεός ι;Jι• nροαιώι•ιος δι' ιί,ιιυ.ς και Οε-ολόγος εγεγόι,,ει, δς αϊ•
ή αύτοαλήθεια; Αύτου ό όποϊοc: ένιϊ;J εΊναι προαιώνιοc: Θεόc:
τόχρη,ιια 1i\ιι αλψ'Jειu. διιΊ Ι{tλαvιΊρωπίαJJ .κηρυ!; 1ί,ιιϊι• αl'U.llέψψ·ε εγινε δι' ήμαc: καί θεολόγοc:, ό όποiΌc: ένψ είναι ή ίδiα ή
ι~}ς αληι?·είας, ος διrί. ΊΟVΓΟ εlς 70)) κόσμογ ηλι'J•ει-, ϊ~,α μαρτι,- άλήθεια κατέστη άπό φιλανθρωπίαν πρόc: χάριν μαc: κηpυf
25 ρήση 1!) αληι?εί11, or. κu.i nας ό (;))' εκ τ·ι'jς αλιιι'Jε[α: xrι.i τηc: όληθείαc:, ό όποϊοc: ηλθι::ν εic: τόν κόσμον διά τουτο
Ταύ'Τψ E:V αJ.ηι~είq, C.1JH()J•, εnαιει Τής αληθιν·ης (j,(ιJJ'ής ,' άκριβωc:, δ1ά νά μαρτυοήση χάριν τηc: άληθείαc:, του όποίου
τήν άληθινήν φωνήν άντιλαμβάνεται δποιοc: εΊναι άnό τήν
,. Αρ' σίιJ' ου :τ.ριlηφ μέJJ τούτφ αJJτιnίπιετε τφ και ;τρc/J,ψ
μερίδα τηc: άληθείαc: καί Ζ:ητεϊ αύτήν πραγματικά;
πάγτωv οvτω Οεολο~jοαι•τι(«τό Πγεvμα γάρ, φη,οί, 117ς αληι'Jεί-
Τ Αρά γε δt·; ερχεσθε είc: σύγκροuσιν πρώτα μέ αύτόν
ας, ο
~\ nαρα
'-ττ
ωυ 1, ατρος
, ,εκπορευεταιη
, )"
, ε:πειτα - .,/
τοις αυ·ιοπταις
πού πρωτοr:: έθεολόγησε κατ' αύτόν τόν τρόπον; «Τό
ΠνεΟμα τηc: άληθείαc:, λέγει, τόν όποίον έκπορεύεται άπό
τόν Πατέρα,,\ 'Έπειτα ερχεσθε είc: άντίθεσιν μέ τούc: μα-
4. Ίω. 15, 26.
και αυτηκόως γεγει•ημένοις μα{}ηταίς και ά.ποσιόλοις αυτοϋ' θητάc: καi άποστόλουc: του οι οποίοι ύπηρtαν αύτόπται καi
μαίί.λοJ' δέ πρά rούτωv καί. αυ:τφ τφ άγίφ Πι•εύματι, δ και ηλθε αύτήκοοί του, μαλλον δέ πρίν άπό αύτούc: καi μέ τό 'ίδιον
κατϊι τrιι• δεδομέ11ηι• ύπό του Σωτηρ,ος αυ1 τοίς επαγγελία11, δ rό αγιον Πνεϋμα, τό όποϊον ηλθε σύμφωνα μέ τήν έπαγ
και έδ[δαξεv αυτούς τά πάγτα, ο τουϊο ΟV'Κ εδίδαξ.εγ ώς οι'1 κ γελiαν ή όποία τούc: έδόθη άπό τόν Σωτηρα, τό όποϊον
5 εκ μόμου
IOV Π ατράς εκnαρ'εύεται τϊvι, φώτω1•, αλλά Κ'.ll roύc: έδίδαtε τά πάντα", τό όποϊον δέν τούc: έδίδαtε τοϋ
εκ IOV Υιοί';,• El γαρ οvτω 10ύτους τσυ:ιο εδίδαξε, και 17μi1ς το, δτι δέν έκπορεύεται άπό μόνον τόν Πατέρα των φώτων,
11,, οl~τοι όμοί(ι):; Ξ1 δίδαξα1,ι. άλλά καi άπό τόν Υiόν; Διότι δν αύτό τούc: είχε διδάtει
'Επει και c\ιά τούτο διδαχθέντες ΓS και φωτισθ·έιJϊες απε οϋτω, αύτοi θά έδίδασκον καί ήμαc: παρομοίωc:.
σιάλησα1,, 'ίνα διδά~ωαιι• rJJς εδιδάχ1?·ησω,, ι1Jα φωτίσωσιι• Πραγματικά, σφοϋ έδιδάχθησαν καi έφωτίσθησαν, ά
10 cός ,εψωτί,σι9ηααι•, ιι•ια κηρύξωσι1ι ει, παρρηαίι!,, Ο εlς τά Ο'f!ς πεστάλησαν διά τοϋτο, διά νά διδάtουν δπωc: έδιδάχθη
, Ι Ι , , , Ι / ι:ι, ,, ,
ακου·σειαι•, τοvτεστιν ουκ ειι· επηκοφ nω•τωι•, ι11 ειnωαι,γ εν υuν, διά νά φι:πiσουν δπωc: έφωτίσθησαν, διά νά κηρύtουν
τςv qωτί, δηλω•ότι φαι•ερως τοίς nό.σιν, α τούτοις ε'ίρητυ.ι δημοσί9 δσα συνέβη ν' άκούσουν είc: τό ouc:, δηλαδή δχι
ει• 1Γ7 ·σκ-οτίq,, ο'Ίς εγωγ' llι, φαίηι,, δι' αποκαλύψεως εγ ύnεy i:ίc: έπήκοον δλωv, διά νά ε'iπουν είc: τό φωc:, δηλαδή φα
ιμlηφ γιιόφφ, eσ·τω δέ κ•αι παραοολικως' καί οlος ό ;ταρr} νερά είc: δλουc:, δσα τούc: έχουν λεχθη είc: τό σκότοc:,
15 τφ 2ΌλομcVJ'Τι ωωτειι•άς λό-γος ό τφ μετειληχ6τι της σοφίας iiπωc: θά ήδυνάμην νά ε'ίπω έγώ δι' άnοκαλύψεωc: είc:
τραι•ούμε,,ος. El δέ οούλει, τά κατά μόνας 17 σκοτία δηλούrω lι11έρφωτον γνόφον\ εστω καί παραβολικωc: καί ώc: σκο-
και απακρύψως και μήnω τοις πολλοίς εγγωσ,ιιέι,ως. 1 εινόc: λόγοc. τοϋ Σολομωντοc: nού καθίσταται σαφήc: είc:
'Α λλϊι :;ιράς δ JYVJ' ήμιι• ό λόγος, δ μι) ιού·ιοις ε'ίρηται ίJπο1ον μετέχει τηc: σοφίαc:, 'Εάν θέληc: μάλιστα, ή σκοτία
τοις n,αρρησιασαμέγοις τ1) )' αλ17θεια1•, δ μiι αι'ήγγειλε τά iΊc. σημαivη τήν άνωωίνωσιν τηc: άληθείαc: ίδιαιτέρωc: καi
20 Πι;εrμα τά n&σω1 &nαγγείλω, την αλήθ,ειαJΙ, δ ,ιι17 εμαρrι; (Ίποκρύφωc:, χωρic: νά γνωσθfi εic: τούc: πολλούc:.
ρηοιει, l} εγ)'(όρισεJ' ό πάι'τrχ δσα iίκουσε .nαρr} του Ι1 ατρiJς Διά νά έπιστρέψωμεν τώρα εic: τό θέμα μαc:, πωc: τολ
τοις αγαπηιτοις γι•ωρίοας, ;ω/ δυ} τοίiτο ελι9cόι,, t)'(f. μαρτυ Ι Ηηε σεϊc: νά δέχεσθε τοϋτο, τό όποϊον δέν έχει λεχθη
ρήση ηj α,ί,ηι~είq, :;ι{,Jς ιΊμείς 1ουτο τολμδ.τ,ε λέγειι• ου7ως , 1116 αύτούς οί όποϊοι διεκήρυtαν τήν άλήθειαν, τό όποίον
εκηυλω• εlοάγοηες nyο,σθήκην εν τφ ηjς nίοτεως δyφ, 01' 1)i:ν έμαρτύρησεν οϋτε έγνωστοποiησεν αύτόc: ό γνωστο
25 οί nρ6,κgιτοι ;ιατέρες κ•οινΠ συι"ειλεγμέ1 1'0t nJJευματοκιι•ιίισις, ιιοιήσαc: δλα δσα ηκουσε παρά τοϋ Πατρός είc: τούc: άγα
σύμυολοι• αψευδοvς δόξης τιjς εlς Πατέρα καl Υίό,, Κ(J.[ ιιφούc: καi ηλθε διά τοϋτο, διά νά μαρτυρήση ύπέρ της
7
αγιοι• Jlι,εv_ιια και υάισαι•οι• εlλικριι1οί,ς θεογι•ωσίας καi δ <1ληΘείας ; Πωc: τολμδτε νά είσαγάγετε τόσον έκφυλιστι-
μολογίrπ αrιφαλij .nό.rιι 10ίς δρθιοτομεί; 1 nροηρη,ιιέι··οις υ\ι• 1,ι'1ν προσθήκην είc: τόν όρον τηc: πίστεωc:, τόν όποϊαν οί
ί.όγοJ' 1-ijς &λη1~ 1 είας συ~•εγράψαντό τε και nαyαδεδcόκασιι-; i γκριτοι πατέρεc: συνέγραψαν πνευματοκινήτωc: είc: κοι
30 1. "1-J,, γϊιρ ύπολογίζεοθε πρόφασιγ, clις ε•οτιι• (Jj)! λεγύ1,- ·Jι'Jν συνέλευσιν καi παρέδωσαν είς δλουc: 0001 εχουν προ-
1(·')1' ul, 1κ 'lσογ εiJΙ'αt, τiρ Π ατρ{, rDY ΥίόJ', δτ ι μ,1] κυ.l α'V1Ος 1ιι ιr'1οει νά όρθοτομοϋν τόν λόγον τηc: άληθείαc:, ώc: σύμ
(lολον άψευδοίίς γνώμηc: περi Πατρόc: καί Υίοίί καί άγίου
11 νι:ύματοc:, βάσανον είλικρινοϋc: θεογνωσίαc: καi όμολο
γiιιν άσφαλη;
5. Ίω. 15, 26. Ίω. 14, 26, Α' Ίω. 2, 27. 1. Ή nρόφασιc: τήν όnοίαν έπικαλεϊσθε, δτι δηλαδή,
6. Δ1ονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί μυστικηc: θεολογίας 1, 1,
7. Ίw. 18,37. , ιφοιί μερικοί ίσχυρίζονται δτι δέν θά είναι ϊσοc: μέ τόν
rΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ Ar. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟr. Α. 79
ΊΒ
εχει τό εκnορεύ,ειv, ύμεϊς 'ίσο1' δεικJ,ύ~,αι σnεύ,δοι,τες 1ίJJ: Πατέρα ό Yiόc: αν δέν κατέχη καί auτoc: τήν έκnορευτι
:-cρf)c,1'Jήκψ είsσηJJέγκατε ταvτηJJ, ουδαμόθε1· εχει, ΤΟ εϋλογο1•. κήν λειτοuργiαν, σεϊc: σnεύδοντεc: νά δεί!Ξετε δτι είναι 'ίσοc:
El γάρ 11.J,ες φαιει, χρiJJ' ειJ•αι και τό γεyJ,av eχ,ει1' τουω)-, εiσηγάγετε αύτήν τήν nροσθήκην, δέν είναι καθόλου εϋ
rί)ς μi7 τού'ΤΟV .προσόJ'τος ΤΟ 'ίσογ αφαιρουμέJ''()V, αJ1 άγκη nροστι- λογοc.. Διότι τότε, αν μερικοί ελεγον δτι πρέπει ουτοc: νά
5 τιι'JέJ·αι και TOVIO nειθ1ομέJ,ους τοις &ουJ•έτοις και ύ.7Ιλαις :n'ι εχη καi τήν γεννητικήν λειτουργiαν, άφου αύτή άnοuσιά
μείζω λέγεο· τcρ αιτίφ ΤΟΙ' Υίοv 10)1 Πατέρα, ϊι·α μι7 τό Ζ:ουσα άφαφεϊ τήν ίσότητα, Θά ητο άνάγκη νά προσθέσω
1
:ι.ρός αυΙτΟ)' ίσαJ' του Υ (01' δ.{) ετήοωμε )'. μεν καi τουτο πε1θόμενο1 είc: τούc: άσυνέτοuc:· καi γενι
"Οπερ αρα δο,κεϊ'τε καί {Jnουάλλ,εt)'' δολίω; :ι.ρός αJ'Τίι?ε κωc: θά ητο άνάγκη νά μή θεωρουμεν άνώτερον του Υίου
Οt)' T(UJ' ε11αγγε,λιΚ(UJ' δογμάτωv και διδα; 1 μάτωι,· ό γαρ και τόν Πατέρα κατά τό α'ίτιον, διά νά μή άθετήσωμεν τήν
10 τόι• Υ/.όJι α'ίτtοJ' θ,εότητος λέγωγ αυlτόν αθετεί TOJ! Υίόν i}γ ;σότητα του Υίοϋ πρόc: αύτόν.
ΤζV ευαγγελίφ οαφόJς εlnό1'Τα «δ nατήρ μου μείζω1, μού Αυτό δέ άκριβωc: φαίνεται νά ύποβάλλετε δολίωc: είc:
έστιJ')),, ουχ ώς iπDρώnου μόJJον, αλλr} καl. ώς Θεοv, τφ τ17;· όντίθεσιν πρόc: τό εύαγγελικά δόγματα καί διδάγματα.
θε6ιητος ((11 ίφ. Δ ιό και OV'X ό Θεός εlnε)' 1 αλλ' ό ΤΙ ατήρ· Διότι αύτόc: ό όποϊοc: ίσχuρίΖ:εται δτι καi ό Yiόc: είναι α'ίτιοc:
ου γι1ρ ώς Θεός μείζω)• του Υίου, αnαγε η}ς ασε6είας, αλλ' τηc: Θεότητοc: άθετεϊ τόν Ίδιον τόν Υiόν, ό όποϊοc: εΊπε σa
15 c:,ς α'ίzιος {)·εότητος, και9r1.σ~ερ και οί {)iεοφόροι nατέρες 1ί,ιιϊι 1 ψGJC: εic: τό εύαγγέλιον, «ό Πατήρ μου είναι μεγαλύτερόc:
(;ρμήι•ευοαι'. Τούτοις OVJ' ώς εοι,κιε τοις θεοrι:όροις και Χρι. μου» 8 , οχι μόνον ώc: άvθρώπου, άλλά καi ώc. Θεου, κατά
στςv τςv Θεcμ HV)' Πεοφόρωγ αι1 τιλέγετε, τϊρ Πατρ/, τόι, Υίόι· τό αϊτιον τηc: θεότητοc:. Διά τουτο δέ δέν εiπεν 'ό θεόc:'
6λλά 'ό πατήρ'· διότι δέν είναι μεγαλύτεροc: άπό τόν Υίόν
ο{,κ '/;0011 κατά τϊι α'ίτιοv λέγουσι1 1 •
'Αλλ' ήμείς και τό 'ίσοv 'ισμε1ι του Υίσv nρός T())J Πατέρα ώc: θεόc. - τi άσέβεια θά ητο τουτο ! - άλλ' ώc: α'ίτιοc:
20 κατr'ι. 7/)J' qύω)' και ΤΟ μείζογ του Πατρός όμο1.αγουμεγ κα1r"i θεότητοc:, καθώc μαc: ήρμήνευσαν τά πράγματα καί οί θεο
HJ αιτtοJ', οn,ερ α~μφω, τό ΤΕ yεJ'J'ιIJt και εκnορεύ·εtJ', συμnερι φόροι πατέρεc:. 'Όnι:.:c: φαίνεται λοιπόν, άντιλέγετε είc: αύ
υάλλει. Καί αlιτοίς δέ τοις συγγραψαμέ~·ως 117)' &ρχ1\JJ' ύnέρ τούc: τouc. θc.οφόρουc: καί είc: τόν Χριστόν, τόν Θεόν των
Θεοφόρων, oi όποιοι δέν θεωρουν 'ίσον πρόc: τόν Πατέρα
τιjς nρός τόJ' Πατέρα του Υίου συμφυ"ίu.ς, ταυτό δ' εlτι:εϊ1,
τόν Υiόν κατά τό αϊτιον.
6μοτιμίας, οϋοης της ,αγωγίας, χωρίς της :παρ' 1\ι.ιCJν :προσθιj-
Άλλ' ήμεϊc: καί τήν ίσότητα του Υίοϋ nρόc: τόν Πατέ
25 κης d,ποχρώ)' ειrομίσι'Jη τό ιiJς nίατεως σύμυολοJ'.
ρα κατά τήν φύσιν γνωρiΖ:ομεν καi τήν άνωτερότητα τοϋ
01.JΚΟιJ)' ευ,).όγως ου-δε εϊ11 οευCις ταύτψ εlσάγετε I'J)J' nροο
Π ατρόc: κατά τό αϊτιον όμολογοϋμεν, τό όnοϊον συμπερι
Π17κψ E:J' Hp της nίατεως ορφ, 81, οί nρδκρηοι nατέρες κοι
λαμβάνει άμφότερα, καί τό γεννδν καί τό έκnορεύεσθαι.
ι'Π συγ·ειλ,εγμέι,οι, n1 1ευμα1οκο•ήτως οιπJεγράφαι•·τό 1,ε και nα
Καί είc αύτούc: δέ οί όποϊοι τό συνέτα!Ξαν πρώτοι, ένφ
ραδεδιiJκα.σο•. ~ Ω και :ι.gοc,1J111•αι 1) δ.ψελείγ ολως ουκ εφεί-
11γωνίΖ:οντο διά την συμφυΤαν f1τοι τήν όμοτιμίαν τοϋ Υίοϋ
πρόc: τόν Πατέρα, τό σύμβολον τηc: nίστεωc: έφάνη ίκανο
ποιητ1κόν χωρic: τήν ίδικήν σαc: nροσθήκην •
9
Δέν ένεργεϊτε λοιπόν εύλόγωc: καi εύσεβωc: είσάγον

τεc: τήν nροσθήκην είc: τόν δρον τηc: πίστεωc:, τόν όnοϊον
8. Ίω. 14, 28. oi πρόκριτοι Πατέρεc: είc: κοινήν συνέλευσιν πνευματοκι

9. Τήν nροσθήκην του filioque (καί έκ του Υίου) είς τό σύμ νήτωc: συνέτα!Ξαν καi παρέδωσαν. Eic: τό σύμβολον αυτό
βολον της πίστεως.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 81
δέν επιτρέπεται καθόλου νά προσθέσr~ η άφαιρέσr~ κανείς

ται μετά Tl/1' τϊp χρόvψ δευτΒρεύ'Ο!''0α1' εκείνης των υ.γι(ι)J'
μετά τήν χρονικωc: δευτέραν άπό έκείνην σύνοδον των
ού,,αδογ, δι' ης και ό 1oij10 τολμή,οωι• αραίς ύποοάλλεται καi
άγίων, ύπό της όποίαc: δποιοc: τολμήσr~ κάτι τέτοιο ύποβάλ
117ς εκ•κιι,ηοίας εκυάλλεται, καi. 1αvτα προοq?·ήκψ ουκ ,εlρημέ
λεται είc: κατάραν καί έκβάλλεται άπό τήν 'Εκκλησίαν, καi
)'ηι' ώς ε'iρψαι Hp λόγφ, ουκ aπσκ,εκαλυμμέJJη)f τφ Πνεύ-
μάλιστα προσθήκην πού δέν εχει λεχθη μέ λόγον, δπωc:
5 ματι, ουχ εύριι.ιιένηι· εν τοίς τΝJ' άγίω~ι α:nοα1όλωι 1 &1,αγρci
άνεφέρθη προηγουμένως, δέν εχει άποκαλυφθη άπό τό
:11οις λαγίοις, Πνεϋμα, δέν εχει εύρεθη είc: τά γραμμένα λόγια των άγίων
Οίς ουμφι{)νως ,!αι οί εκθέμειιοι 10)' τijς nίοτεως τοίίτοι•
άποστόλων.
θείΟJ! ορογ εξέθ·εγτο Κα/, οί μετ' αυ11οί1ς γεγονό1τες ΟVJ'έθει,, Ο,
Είc: συμφωνίαν μέ αύτούc: οί έκθέσαντεc: τόν θείον
εl και μ1ί ουνεξέ{}·εγτο, Ου γάρ εχε1τε λέγεt11 , ώς οΔχί οίίτως τοϋτον δρον τηc: πίστεως τόν έ!Ξέθεσαν καί οί μετ' αύτούc:
10 Ot μει, εξέι?εΥτο, Ot δε τοίς 71)1' αρχi)}' ε·κθεμένοις OV)'έ{)iεJtτO,
έλθόντεc: συνεφώνησαν, αν καi δέν τόν συνε!Ξέθεσαν. Δέν
ύπό τε 1(())' αναγραψ{ι)f1(1))' ΗΧ καθέκαστα των άγίων ά:nααcίη•
ήμπορεϊτε πράγματι νά ίσχυρίΖ:εσθε δτι οί πρώτοι δέν τόν
ουι1όδωι• εξελεγχ6μενοι, και αυ1ης της ε!; εκεί1ιωγ μέχρι έtέθεσαν σϋτω, οί δέ δεύτεροι δέν συνεφώνησαν μέ τούς
κ,αί JΙvJJ, 1μΙΝ,λω• δέ και εσαεί. συμφωγ[ας τωι· τεσσάρωγ πα
συντά!Ξανταc: άπό τήν άρχήν, διότι έλέγχεσθε τόσον άπό
τριαρχικ(uι' 1?ρόγωJ', και αυτωγ πολλ(UJΙ καί δι.αq•όρrω•
Hi)Jf
έκείνουc: πού κατέγραψαν τά πρακτικά δλων των άγίων
15 ,~αi γεJ'ϊΟJ' και γλωc.Ο(ιJJ 1 α,διάφορο~r rpερOVO(i)V' 11))' εξ αρχης συνόδων, δσον καi άπό τήν συμφωνίαν των τεσσάρων πα
ε,χθεοιν και αμεταποίητοι•, τριαρχικών Θρόνων άπό τότε εωc: τώρα, μαλλον δέ καi δια
Καί 1οίνυι• αί μεγ εκψαντοριικαί κοι11αι φωJΙαι τω~, θεο παντός, καθώς καi άπό τά πολλά καi διάφορα γένη μέ τάc:
φ6ρι,ιγ 11·εολόγωι', ευαγγελισ'τω~r, αποστόλωγ, και Ηι)J' πρό διαφορετικάc: γλώσσας, είc: τάc: όποiαc: φέρεται άδιαφορο
αι;\τcιJJ' εξ αtCιJJ!Oς nρΟ([ψω1' ου•τως όμολογου,μέγως εχοvσι
ποίητοc: καi άμεταποίητοc: ή έ!Ξ άρχηc: εκθεσιc:.
20 περί τοί- Jfι,εύ:ματος και ουΗvς όμολόγως Hp Θεαν1Jρώ:nφ 'Επομένως αί διακηρυκτικοί φωναi δλων των θεοφό
λόγφ· προς δε και αί XU.Hl διαφόρους αlτ{ας χαι καιροι'Jς ρων θεολόγων, εύαγγελιστων, άποστόλων, καi των πρίν
1'!:nέρ ει)σΘοείας ουγκρστη1?·εί,οαι πασαι σύ1,οδοι, ταίrτό δέ σχε άπό αύτούc: καθ' δλουc: τούς αίωναc: προφητών τόσον σύμ
δό~ι εlπειιι παοα γλ(ι'ισσα θ1εοφόρος· ει• ου·δεμιff: γαρ τωγ ΟVJ'ό φωνοι είναι περί τοϋ Πνεύματος καi τόσον όμόλογοι πρόc:
δωι• ωύτωv καί εκ του Υί,οv τεθεολόγηται τό Π~•εvμα τό τόν θεάνθρωπον Λόγον. Όμοiωc: καi δλαι αί διά διαφόρους
25 &γιοι'. "Εδει~α δ' αl' α.ρ1ίως τουτ' αιΙϊό και τούς {)•εηγόρους αίτίαc: καί κατά διαφόρους καιρούς συγκροτηθεϊσαι ύπέρ
;-ιάι•τας αvθ ι.ς εκαο'7'01' εγ μέρει στέργογτας α:παραλλάκτως διά της εύσεβείαc: σύνοδοι, μέ δλλουc: λόγους περίπου πασα
TftH' ιδίως έκάστφ τού1ω1r εξεJ'1)1'8Υ/UΞ1'ω)' λόγωγ εψε~17ς.
θεοφόρος γλώσσα· διότι είc: καμμiαν άπό τάc: συνόδους
'Αί.,ί,' 01J'Κ επί T'OOIOVTOJ' α~,έξ,εται 10 φiλερι του λατίJΙΌV αύτάc: δέν έθεολογήθη καi άπό τόν Υiόν τό δγιον Πνεϋμα.
μαχρους 17μι7Jι1 αnΟ'τειι•ό'Jl'Τ(Ι)J' λόγους, αλλ' απαντήσει λέγω•· Θά ήδυνάμην δέ νά δείΕω τώρα δτι καi δλοι oi θεηγόροι, ό
30 πι7ις οvι• ;ωί ~'ψείς -cαι .π6ι9·εJ' εύρόν·τες τ·η1· προσθήκηιι ταύτη,•, καθεic: μέ τά κείμενα τά όποϊα συνέτα!Ξεν, άποδέχονται είc:
παρ(). μόνου τοv Παι1ρός ει'J'ΟΙεί1ε 10 Πι·ευμα 1·0 αγιον ε·κ:nο-
τήν σειράν τό 'ίδιον άπαραλλάκτωc:.
'Αλλά τό φiλερι τοϋ Λατίνου δέν θά ά\'Cχθ(ϊ έπί πολύν
χρόνον νά άποτείνωμεν μακρούς λόγουc:, 6λλά θά άπαν
τήσr~ μέ τά λόγια· πωc: λοιπόν καί σείc:, καί ποϋ ευροντεc:
αύτήν τήν προσθήκην, δέχεσθε δτι τό δγιον Πνεϋμα έκπο-
6
82 ΤΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ 83
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α'
ΙJ'εύεαθαι, διό και 11μας έτερσδόξους οι8'σθε, του Χρισ10υ ρεύεται απο μόνον τόν Πατέρα, διό καί θεωρείτε ήμδc:
Γοv,ω μ17 εlπ6ι 1 10ς, αλλ' ουδε τω~· εκείι 1 ου μαθητών τιιrος; έτεροδόΕ:ουc:, ένψ οϋτε ό Χριστόc: είπε τοϋτο οϋτε κανείc:
Προς Ο JJUV ήμε'ίς ευθύς άπαγτήσομεJJ, ουτω λέγο1•'τες. άπό τούc: μαθητάc: του;
Τό l(J)V ε{,1η1 εοούΨ1 1ωv 'Πλ17ρωμα χείλος γεγονότες ειι επ' αγα- Είc: αύτήν τήν άντίρρησιν ήμείc: θά άπαντήσωμεν εύ
5 ι1{ρ, .πύργωι ευiσιεοείας φκιοδόμησαι•, δv 1 σσ:εο,ε[ας JΙOJ)TOV κατα θύc: άμέσωc: λέγοντεc: τά έΕ:ηc:. Τ ό πλήρωμα των εύσεβων.
κιλυσιμου παι 1 ·1άιπα,σιιι ,ανιfΗεροJΙ. Έnεδήμησε γάρ και αυτοίς μεταβαλλόμενοι χάριν τοϋ άγαθοϋ είc: εν χείλοc: οίκοδό
οlκοδσιιείι; επιχειρουισι1 1 ιί τελ,ε 1 σιουργός 1()))1 αγαθώJΙ τρι/ς μησαν πύργον εύσεβείαc:, άνώτερον είc: δλα άπό τόν νοη
ου' σvγχέοvσα, αλλά σvι 1 'δέου1σα και τάς δόξας κ,αί τάς γλώσ τόν κατακλυσμόν τηc: άσεβείαc:. Διότι καί ειίc: αύτούc:, κα
σας εlς ευ·σεοωτάτηγ καί δρι~(;,δοξω, όμοφροσύνηγ, Αυτου τοί- θώς έπεχείρουν νά οίκοδομοϋν, έπεδήμησε ή τελεσιουρ
10 J'VJ; ήμείς επ' ,ασφαλους οχvρώμα:τος ιστάμε1'Οt τούς απειιαν γόc: των άγαθων Τ ριάc:, δχι διασπωσα άλλά συνδέουσα τάc:
τίας τϊvv δρθιuιι δογμάτω11 'ψεραμέι,ους πρωί'ΟJJ μειr ειιτευθε11 γνώμαc: καί τάc: γλώσσαc: είc: εύσεβεστάτην καί όρθόδοΕ:ον
ευ,στοχιfιτατα Κ'αι γε1Ψαtό1αΝJ, οα}.ουμεJ',, αμα δε και J.υσι όμοφροσύνην. 'Ιστάμενοι λοιπόν ήμείc: έπάνω είc: αύτό τό
ιελως αυτοίς, ει Οούλ•ΟtJ'70. 1Vf.BT(l IOVTO δε τας πολλαχόθειι, άσφαλέc: όχύρωμα, πρωτα μέν θά κτυπήσωμεν άπό έδω
μάλλον δε των ;-ιαηαχόθ:εν αJΙαφαιιιομέμωγ αποδείξεων πjς εύστοχώτατα τούc: φερομένουc: άντίθετα πρόc: τά όρθά
15 αιληθείας, εστιιr ας ;~ρο-κομ[σομειι αιηοίς προς :πό!}οJJ ταύτης δόγματα, συγχρόνωc: δέ καί έπωφελωc: δι' αύτούc:, έάν θά
και αυ 1 τούς εn'α{ρωιτες, Ίι.' ε'ίπω κατά 10 γεγραμ,μέJ''ΟV' «εl ηθελον. "Επειτα δέ άπό αύτό θά φέρωμεν ένώπιόν των τάc:
1iραγε ψηλαφή,σ•ειω· αυ'11)JJ και ε'υροιε~,, καί γε ου μακρr'ιιι άπό πολλά σημεία, μδλλον δέ μερικάc: έκ των άπό πολλά
{,πάρχοvσαι 1 αυτϊiι1·),. Χvιι δε μαλλο)' τούωvς οi1 χ 1ίμείς, αλλ' σημεία άναφαινομένων άποδείΕ:εων τηc: άληθείαc:, άναβι
αυτό 10 olσJf λογικuιι 117ς ευ:σεοείας περιτείχωμα και οαλεί βάlοντεc: καί αύτούc: πρόc: πόθον αύτηc:, διά νά εϊπω σύμ
20 και πα.τάξει και 1ροnώσεται, ει δε δούλει, και lάσεται. φωνα μέ τό γεγραμμένον, «μήπωc: τυχόν τήν ψηλαφήσουν
Τοιουτος γαρ ό 1ώι 1 1JείωJΙ /?ιείος ΟQΟς οvτος· ου ;τιεριοάλv,ει καί τήν εϋρουν, άφοϋ μάλιστα δέν είναι μακράν αύτων» •
10
_ιιόJJΟ)' τούς εμμέ~"ΟJ''Ιας και κα1%dιησιι• 8) 1 ασφαλε/q,, αλλα Και Τώρα δέ δέν θά τούc: κτυπήσωμεν ήμείc:, άλλά μδλλον θά
;-ιροπολεψει Και (Χ) 1 VΙΠΟΟΤΙJ,Ιως αι•τιτάττΞ'Ηll τοίς ε'Π(l,J'(,(jΤαμέ·JJΟΙς' τούc: κτυπήσ!l καί θά τούc: πατάΕ:!1 καί θά τούc: κατατρο
10 δ' οπως, α~ωυε. πώσ!l, έάν δέ θέλt1c:, καί θά τούc: θεραπεύσ!l αύτό τό
25 2. <ιΠ ισrεύω εlς εγα Θεό1,, π,ατέρα, παιποκράτοραη, <<κ:αι εlς ώσάν λογικόν περιτείχισμα τηc: εύσεβείαc:.
ει•α Κύριοy Ίησιουιι Χρισιτό~•, 10)1 Υίόv του Θεου, 10Υ ,uοιrογενij, Διότι τοιοϋτοc: είναι ό θείοc: αύτόc. δροc: των θείων·
τόιι εκ του Π ωρός γει•ι,η1Μι,τα προ πάντωγ τοιν αίώJΙω1'». "Αρ' δχι μόνον περιβάλλει καί διασφαλίlει τούc: έμμένονταc: είc:
OV)! ού· συιη,οιείται ου 1 δε συι 1 υπαικ:ο·ύε1αι τ·δ μό1•ου, ουιδ' εκ μόινου αύτόν, άλλά ύπερασπίlεται έπίσηc: καί άντιτάσσεται άκατα
του Πατρός γεγέιηιηται, εl καί μ17 προσ1έθει1αι τό μόι,ου; Καί μαχήτωc: είc: τούc: μαχομένουc: αύτόν' διωuε δέ τό πωc:.
30 πιiJ!υ μέι 1 ουγ συ1ιυπωκούεται, καί. OV'X ηττον η προσκείμε·ιτον, 2. «Πιστεύω είc: ενα Θεόν, Πατέρα, Παντοκράτορα»,
«καί είc: ενα Κύριον Ίησοϋν Χριστόν, τόν Υίόν τοϋ Θεοϋ,
τόν μονογενη, τόν έκ τοϋ Πατρόc: γεννηθέντα πρό πάντων
των αίώνων» 1 1. Τ Αρά γε λοιπόν δέν ύπονοείται οϋτε συνυ
πακούεται τό «μόνου', οϋτε εχει γεννηθη άπό μόνον τόν
Πατέρα, αν καί δέν εχει προστεθη τό 'μόνον'; Καί πολύ
10. ΠράΕ. 17, 27.
11. Σύμβολον Νικαίαc: - Κωνσταντινουπόλεωc:. βεβαίωc: συνυπακούεται, καί μάλιστα θά ήδύνασο νά ε'ίπt1c:,
εl ολως εv·σει6είν εθ·έλεις, ε'ίποις aJ'. 'Εντευθιειι τοίνυι• καί
δν ηθελεc: κάπωc: νά εύσεβ[ic:, συνυπακούεται δχι όλιγιίπε
;τερί του Πι,εύματος διδάσκου. Και 11νίκ' αν άκούοις επί τοv
ρον άπό δσον δν παρετiθετο. Άπό αύτό λοιπόν νά διδά
αΙιιοΓi συμοόΧου, <~1ό Πι 1,εvμα 1ό αγιοιι το εκ του Πατρός εκ σκεσαι καi περί τοϋ Πνεύματοc:. Kai δταν είc: τό ϊδιον σύμ
;-ιορευόμενον)), ειι,θυς εξ ,αι•άγκης ΟV)'V'nακουόμει•ΟJι νόμιζε ΤΟ βολον άκούπc: «Τό Πνεϋμα τό δγιον τό έκ τοϋ Πατρός
5 ((μόι·ουJJ καί μ17 προισι?ήκψ αλλως γόμιζε ήμrJη,, -ύπέρ άλη έκπορευόμενον», νά νομίΖ:1.1c: δτι συνυπακούεται εύθύc: έΕ
θ<είας διr1 11JJJ σήy άθέ1ηοt)J εγ 1αις προς -ύμας διαλέξεοι άνάγκηc: τό 'μόνου', καi νά μή τό θεωρnc: προσθήκην, δταν
άκούrιc: νά τό προσθέτωμεν κατά τάc: συΖ:ητήσειc: μαc: μαΖ:,
προσ·τιθέγ•τω;, ,άκροώμει,,ος. El δέ μή,, ου1 δ' ε:ιί της εκ του Πα
σαc: χάριν τηc: άληθείαc: έΕ αiτίαc: τηc: άθετήσεώc: σου.
τρός του Υίοv γειΨήσ•εως ε-1 &σ,εις .σvJJ1πιακούεσθαι ιό ((μόιΥJVJ>"
Εiδεμή, δέν θά άφήσrιc: νά συνυnακούεται τό 'μόνου' οϋτε
καί οϋτω σου πολυιπλα,σιά,σεις το δυσσέι6ημα.
έnί τηc: γεννήσεως τοϋ Υίοϋ άπό τόν Π ατέρa· καί οϋτω θά
1ο 3. Καί rofiτo δέ μοι λάιοε κατ(ί JJ'OV)', ώς επι του της πίστεως nολλαπλασιάσrιc: τό δυσσέβημα.
συμυόλου ΊΟΨ Υίόι, i}κ του Πατρός άκούοι'Ιες γεγιrηθ·έν·τα προ 3. Λάβε δέ κατά νοϋν καί τοϋτο, δτι άκούοντεc: εic: τό
nάJΙ1ωι 1
I(J)J' αιcvιrωι 1 και τφ εκ του fl ατρος ΟVJ'Ι'ΟΟύμενόι• τε σύμβολον τηc: nίστεωc: δτι ό Υίόc: έγεννήθη έκ τοϋ Πα
τρόc: πρό πάντων των αίώνων, καί μέ τό έκ τοϋ Πατρόc:
καί συι!!Jnακουόμει;·ογ εχuι,τ,ες 10 <ψόιιουJJ, καθάπερ liι, καί αι~
εχοντεc: συννοούμενον καi συνυnακουόμενον τό «μόνου»,
Η!ς 1J_ιιtν συμφ17ισαις, ομως ου•δεις ουιδέπο,τε 10 «μόJJOV>> nροσέ-
δnωc: •καί σύ θά όμολόγειc: μαΖ:ί μαc:, δμωc: κανεic: ποτέ
15 ι?ηκει• ε·κεί, ϊvστε ,και 1171• σι)ι, δόξαν οτι και ε·κ του Υίου το
δέν προσέθεσεν έκεί τό «μόνου». "Ώστε καί ή ίδική σου
]]γε11μα εκ•nορεύε1αι, ει Κ·Uι ανωμολογη;uένοιι ηJJ, και ήμίιr δοΕασία δτι τό Πνεϊiμα έκnορεύεται καί έκ τοϋ Υίοϊί, άκό
καί (1nλrϊΊς πάσυ 1fj του Χριστού Έκκληοίq. συJJδιοκουι1 , οvδ' οi3- μη καi δν ητο ώμολογημένον καί nαραδεκτόν τόσον άπό
1ως εχρ17ι 1 ειι τφ τ17ς πίστεως συμοόλφ nροστεθij)J'αt παρ' -ύ,ιt(J)J". ήμδc: δσον καί άπό δλην γενικωc: τήν 'Εκκλησίαν τοϊί Χρι
στοϊί, οϋτε τότε δέν έπρεπε νά προστεθn άnό σαc: είc: τό
4. 'Ί-Ι J) ·ΟVιι αρα T(J))J δι•κ:αω1ά1uιι, μηδέ λόγου dξ lOV1' -ύμας'
σuμβολον τηc: nίστεωc:.
20 εί μ1) του προσιιθέι•αι 1φ ίερφ συμοόλφ παύ·ση,οθ·ε· της δέ παρ'
4. Δικαιότατον βεβαίως θά ήτα νά μή σαc: άΕιώσωμεν
ήμrJηι προσθ·ήκης παρ' {η.ιωι, εκ16ε6λημέγης nρότεροι·, ε·πειτα οϋτε συΖ:ητήσεωc:, δν δέν διακόψετε τήν προσθήκην εic: τό
ζητ:εϊι 1 , εl καί εκ του Υίοu η ουχί καί εκ του Υίου το flγεΓ, ίερόν σύμβολον· δταν δέ ή προσθήκη σαc: άφαιρεθn nρω
,ιια τό αγιωι, καί τό αJJαφω•ε;ι, τοίς 1?·εοφόροις ουι 1 δοκουν κv rα άπό άαc:, cπειτα νά συΖ:ητήσωμεν, έάν τό δγιον Πνεϊίμα
ρoiJ)I'" αλί.' 01Ιδ' 0Vτω Jl!}001tθέ~ιαι τϊiι συμοόλφ της :ιίστεως, προέρχεται καί έκ τοϋ Υίοϊί η δχι καί έκ τοϊί Υίοϋ, καi νά
έπικυριίJσωμεν δ,τι φανn δτι συμφωνεί μέ τήν γνώμην των
25 καΠάnερ ιε::τί 1(/)JΙ δύο του έιιος Χριστού φύ,σεωιι καί θελημάτωι•
θεοφόρων. Άλλά καi πάλιν δέν πρέπει νά προσθέσωμεν
και t'Jtεργειrvι 1 , της τε κα11' ϊ,π6οτασιι• έJΙώσεως καί του έπω
εic: τό σύμβολον τηc: πίστεως, δπωc: έπρα!Ξαν οί προηγού
Ψύμου της παρθεvομήτορος, οί nρό ήμωγ :1,επράχασι κ'αλ6ίς τε μενοί μαc: έπi των δύο φύσεων καi θελημάτων καi ένερ
καί φιλ 1 ευισε6ϊ;Ύς, (Vς μετά 117ς ευ·σ,ε,υείας και τι7ς ΚOtJJijς εlρή γειων τοϊί ένόc: Χριστοϋ, έnίσηc: δέ καi τηc: καθ' ύπόστασιν
ι1ης αΝιnοωύμεvοι, καίτοι mολλά:κις επει,τα κοιγfί συ~,ειλεγμέ- ένώσεωc: καi τοϊί έπωνύμου τηc: παρθενομήτοροc: 1 2, καλωc:
καί φιλευσεβωc:, διότι μαΖ:ί μέ τήν εύσέβειαν έφρόντιΖ:ον
καi διά τήν είρήνην, μολονότι πολλάc: φοράc: έπειτα συν
12. Τοϋ έnωνύμου Θεοτόκο<:.
ηλθον είc: κοινήν σuνέλευσιν, δποu συνήρχοντο καi συνε-
86 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 87
ι•οι, nυJ εκ.κλησια,ζ6ντων 1} συ~ 1 ευ:δοκούντωι, καί τδ'iι' κατά και φώνουν μαΖ:ί των καi οί κατά καιρούc: άρχιερατικωc: προϊ
ρούς τιJς .,αr:ωυ.ς Pc(J:uης δ.ρχιερωικrί'ις προϊσ1,αμέι,ωι 1 • ΟυκουJΙ στάμενοι τηc: παλαιδc: Ρώμηc: 1 '1 • Δέν πρέπει λοιπόν νά ύno
Ί':χει τις 1'!πολογίζεnθαι πίιι roiι περιόντος πάπα nεριωπ17ι•· ηυ λoyilri κανείc: τήν περιωπήν τοϋ σημερινοϋ πάπα· διότι δέν
γαρ διr'ι. 1ον·ΤΟ) 1 1} τούτους roi,ς με 1 τ' εκ•είνοvς aποστερκτέοι• πρέπει, χάριν τούτου η τούτων oi όποϊοι ηλθον επειτα άπό
5 ;ους τπσοι5τους και τηλικούτοvς και μακαρίφ τέλει 1ι7ν rίγια έκείνουc:, νά άπορρίψωμεν έκεiνουc: τούc: πολυαρίθμουc:
σμέιrψ και nολυιει·δως παρc'ι. Θεου μεμαρ,τυρημένηι 1 κατακλεί καί μεγάλουc:, τούc: κατακλείσανταc: μέ μακάριον τέλοc: τήν
σω1τας ζωήν. ήγιασμένην καί πολυειδωc: ύπό τοϋ Θεοϋ μαρτυρημένην
5. 'Αλλrt γαρ ου μό1·οι 1 10 τ1jς ορθοδόξου πίστεως σύμυολο1•, Ζωήν.
-- δεί γr'ι.ρ τ6Ίι• εύγγωμόι 1 ως &κουσομένωι• ε111εκα λέyειι 1 • - 5. Eic: τήν πραγματικότητα δέ δχι μόνον τό σύμβολον
10 ,ιιιί μ.'))'0)' οvι· τό της nίσ·τεως σύμυολον, αλλά και nυ.σα σχε τηc: όρθοδό!Ξου πίστεωc: (διότι πρέπει νά όμιλωμεν χάριν
δόιι γλαJ1σσα i}εολόγος εκ Πατρός γει•1ιηι?έι•1α τον Υίό,, κη έκείνων οί όποιοι θά άκούσουν καλόγνωμα), άλλά καί nδ
ρύττουσα και παρά του αυτού Π α 1 τρός τό Πι•εuμα 10 αγι')ι' σα σχεδόν θεολογική γλώσσα κηρύττουσα δτι ό Υίόc: έγεν
έκπορεvδμεγοι,, ού· nροστiθησι τό C(',ιιόι,οv>>' ώς κα1 1 μ1'ι προσ νήθη έκ τοϋ Πατρόc: καί δτι τό αγιον Πνεϋμα έκπορεύεται
κέηται, ε!; αι•άγκης Ο/!J'V'ΠαΚΟVΟμ'ει•ο1 1 , και τοuτ' εtO'[j αι'Βλί1- άπό τόν 'ίδιον Πατέρα, δέν προσθέτει τό «μόνου». Οϋτως,
15 τωγ και διε!;ιc:)ι' αυ•1r'ι.ς τάς ι9,εολόγοvς ϋiυλους. Σ17~> δ' δμως δν καί δέν παρατίθεται ή λέ!Ξιc: αύτή, κατ' άνάγκην .συνυ
χάριι 1 , και ημείς ολίγ' αΝα nροενέγικωμειι και διr1 Όραχέωι• πακούεται, καί θά γνωρίσr~c: τοϋτο άνοίγων καί διε!Ξερχό
γεγραμμέ1 1 α. 'Ο γο1ί1• μέγας 'Α~'Jαν·άσιος, (Πί εστι>J, φησί, ((Θε μενοc: τάc: ίδίαc: τάc: θεολογικάc: βίβλουc:. Π ρόc: χάριν σου
ός; Ή :1ά;•,ωι 1 δ.ρχ1Ί κα1r1 Ιόιι Ά•nόστολοι•,. λέγοι 1 τα, 'είς Θε δμωc:, θά προβάλωμεν καi ήμείc: όλίγα καί σύντομα. Ό μέ
ός ό πατήρ, ει; ov τά πάντα'' και γαρ ό λόγος εξ αυτου γει·- γαc: λοιπόν Άθανάσιοc: λέγει, «Τί είναι Θεόc:; Ή άρχή
201 1 η,;/,ις καi. 10 Π ι,·εuμα εξ α-ιΊτοu εκ,πορευτ/ίJς)). Ό·ρι'f-ς όμοίως των δλων κατά τόν 'Απόστολον, λέγοντα 'είc: είναι ό Θεόc:
f;;ι' αμφοιι 1 ΤΟ ε!; αύ:τοiί και 01)δαμοu ρήματ ι nροσκ·είμενο)J Πατήρ, άπό τόν όποίον προέρχονται τά nάντα' , διότι άπό
14
10 cψόJJ'O!J)); Καi. σύ τoίJJV)' όμοίως επ' αμφοίιι η TIJ)J ΟΎJ)' προσ αύτόν προέρχεται ό Λόγοc: γεννητωc: καί τό Πνεϋμα έκπο
ι?17κψ λήψ17 l} τό μόι:υυ εξ ανάγκης συνυnακουόμενον νοήσεις. ρευτωc:»ι:'. Βλέπειc: νά χρησιμοποιηται όμοίωc: καi διά τά
Τ ί δέ ό μετ' α111τόι 1 εύ·θύς 16) χρόνφ και οιι μετ' av·TO)f τrί δύο πρόσωπα τό έ!Ξ αύτοϋ καί πουθενά νά μή παρατίθεται
25 μεγαλειόιτητι παρά Θεφ, τό φερωι1ύ:μως υασίλειο~ι ίεράτευμα, αύτολεtί τό «μόνον»; Kai σύ λοιπόν όμοίωc: η τήν προσθή
αρ' ού σvμq ωJJή,σει τε και σvμφρονή'Οει; 'Αλλ' ακοv,ε καί κην σου θά χρησιμοποιήσr~c: καί είc: τά δύο η θά έννοήσr~c:
,ιιά1,θαι·ε· <<κυρίως ό Υίός ε,κ του Θεοί>, εJΤ!ειδιΊ ό Υί-ός εκ τοί, έ!Ξ άνάγκηc: συνυπακουόμενον τό «μόνου» καi είc: τά δύο.
ll ατρός εξ1j).ι?ε καί τό Π~ι•ευ,ιια εκ του Πατρός εκπορεύεται· Kai μήπωc: δέv συμφωνεί καί συμφρονεί μέ αύτόν ό εύθύc:
dλλ' ό μέ1; εκ τοί> Π αrρός γενιιητϊος, τό δέ δ.ρρήτως i':κ 10v εnειτα άπό αύτό κατά τόν χρόνον, άλλ' δχι μετ' αύτόν
30 ΘF,ovn. 'J.δοι~· nολι•πλασίως όμοίως i':n' δ.μφοίι· 1έ~?εικε τό εκ κατά τήν μεγαλειότητα πλησίον τοϋ Θεοϋ, τό φερωνύμωc:
βασίλειον ίεράτευμα; "Ακουε λοιπόν καί μάνθανε. «!Κυρίωc:
ό Υίόc: άnό τόν Θεόν καί τό Πνεϋμα άnό τόν Θεόν, έnει
13. "Αν καί πολλάκις διεκηρύχθη είς συνόδους, τό διnλοϋν των
δή ό Yiόc: έ!Ξηλθεν άπό τόν Πατέρα καί τό Πνεϋμα έκπο
φύσεων καί θελήσεων καί ένεργειων, δέν εγινε προσθήκη εiς τό σύμ·
βολον πίστεως της Κωνσταντινουπόλεως. ρεύεται άπό τόν Πατέρα· άλλ' έκείνοc: μέν άnό τόν Πατέ
14. Α' Κορ. 8, 6.
ρα γεννητωc:, τοϋτο δέ άρρήτωc: άπό τόν Θεόν» 6. 'Ιδού
1
15. 'Αθανασίου (ψευδ.), Μαρτυρία, έκ της Γραφης 48.

16. Βας,ιλεiου, 'Ομιλία 24 Κατά Σαβελλιανων καί 'Αρείου 7. δτι κατά πολλαπλοϋν τρόπον όμοίωc: καi διά τά δύο εχε1
τοϊi Πατρός· εχεις ·OfJ)f δλως λέγει,, ετι, cvς ουκ εκ μόι;ου ωίό τεθη τό έκ τοϋ Πατρός. Δύνασαι λοιπόν καθόλου νά συνε
Πατρός τό Πνεύ,μα τό αγιον, ί5'τι μrι πρόσκειται ϊb ,ψόι 1 01J)\; χίσnc: νά λέγnc: δτι τό δγιον Πνεϋμα δέν έκπορεύεται άnό
μόνον τόν Πατέρα, διά τόν λόγον δτι δέν παρατίθεται τό
Βούλει δι) και του μεγάλου {}εολόγου άικοϊiσαι Γρηγορίου,
«μόνου»;
ει 1 οραχε'ί το nαιι ΟVJ'ά.γωιrος και 11/1' ΟΥ]!' (JJGnερ τt)'t σμι}.ίφ
Θέλεις δέ νά άκούσnc: καί τόν μέγαν θεολόγον Γρη
5 α:::-οσμιλ-εύοιηος προ,σθήκηγ και αμφατέροις τό εκ μό11οv ε
γόριον, ό όnοίοc: συνοψίιει συντόμωc: δλην τήν διδασκα
q;αρμ6ζοπος; και 'το θαυμασιώτερω 1 , ουχ δτι προστ ίθησιι 1 , αλλ' λίαν, άποκόnτει τήν προσθήκην σου ώσάν μέ σμίλην καi
[rιι μιί nροσιrίθηοι-v. <ι'ΗμίJJ ,εlς Θεός)), φηοίν,. (,οΙτι μία {tε6- έφαρμόιει είc: άμφότερα τό έκ μόνου; Τ ό δέ θαυμασιώτε
της, Και προς ει, Η.1 εξ αυωu 11JV αιιαφορυ.JJ εχει, Κ,αι• τρία ρον είναι δχι δτι τό προσθέτει, άλλ' δτι δέν τό προσθέτει.
«Δι' ήμδc:, λέγει, είc: ύπάρχει Θεόc:, διότι μία είναι ή θεότης,
nιστεύηταω. 'Ακ,ήκοας; 'Εξ αύ,του εlπε1, αμφω. "Αρ' OVJJ
καi τά έ!Ξ αύτοϋ εχουν τήν άναφοράν πρόc: εν, αν καi πι
1ο ου' νοή,σομειι τό «μ61ΨV))' αλλrχ νοψ,ομει• τό ((ΟV'Κ εκ μόνοι;))'
στεύονται ώc: τρία» 17 • 'Ήκουσεc:; Έ!Ξ αύτοϋ, είπε, καί τά
και ,ιρονήσομει• και πρασ,ι~ήσομε1,, δrι εκ του Πατρός και εξ
δύο. ~ Αρα λοιπόν δέν θά έννοήσωμεν τό «μόνου» άλλά θά
έτέροv ·11.ιiάς προέρχεται αμφότερα, δτι μ1ί πρόσκειται τό «μό έννοήσωμεν τό «δχι έκ μόνου», θά νομίσωμεν δέ καί θά
ιιου» ,. και τού μ6ι,ου Θε 1ού τ·ης ανωτά,ω Τριάδος δια τούτο προσθέσωμεν δτι άμφότερα προέρχονται άnό τόν Πατέρα
εy;11Jεσο15με,Jα; Λ117 σύ γε τ 1 αύτο πάθ77ς, μάλλω• δέ μιί διαμεf- καί άnό κάποιον δλλον, έπειδή δέν παρατίθεται τό «μόνου»,
ώστε διά τοϋτο νά έκnέσωμεν τοϋ μόνου Θεοϋ, τηc: άνω
15 η7ς αι·ία~ος nα.θc()JJ" γγωστόιι γαρ ηδη γέγο1•έ σαι τό δρθόι·.
τάτηc: Τ ριάδοc:; Μή πάθnc: τό πρδγμα τοϋτο έσύ, μαλλον
6. Και μ17ν ,:';κ ·του Πατρός φαμει· είναι τον Υίόι1 ,, rvς εκ
δέ μή διαμείνnc: άνίατοc:, άφοϋ τό επαθεc:· διότι ηδη σοϋ
της ι1είας ού,σίας γει,vηθ·έιιτα, δη,λω,611 κατά τ~ίν πατρικ1)ι,
!::γινε γνωστόν τό όρθόν.
{,πάσ:ασιιι· 1ί γαρ ου 1 σία μία των τρι(οι, εστιγ· 65στε τό γεν- 6. Καί δμωc: λέγομεν δτι ό Yiόc: είναι έκ τοϋ Π ατρόc:,
1·ά,· 11ί :ιατρικ?ί ύποσ,τάσει εφαρμόζ,εται και ΟV'Κ εστιιι εl~,αι ιί.>c: γεννηθεic: έκ τηc: θείαc: ούσiαc:, δηλαδή κατά τήν πα
20 τόι· ΥίόJ· έκ του Πγεύματος. Έπει ο{η, κ,αι τό Πνεvμα τδ τρ~κήν ύπόστασιν· διότι ή ούσία είναι μία καi είc: τάc: τρειc:·
ώστε τό γεννδν είναι 'ίδιον της πατρικηc: ύποστάσεωc: ,καi
αγιο;r εκ του π ατρ,ός' έ.κ ίίjς ι'Jείας αυσίας και rι:ντο κατά
δέν είναι δυνατόν νά είναι έκ τοϋ Πνεύματος ό Υίόc:. 'Ε
TIJJ' πατριΚ1)V ύnόΓΡτcισιJJ εκ,nορευόμε1,όι, εστιν· ή γαρ Ουσία
πειδή λοιπόν ιωi τό δγιον Πνεϋμα είναι έκ τοϋ Πατρόc:,
πάι•τυ τε και πάντως μία Η7Jγ τριcον. ΟύκοcίΊ~, τό έ=ορεύειι'
έκπορεύεται καί αύτό άπό τήν θείαν ούσίαν κατά τήν πα
τ?7 πατρικiJ ύπ.Qστάαει έφαρμcζεται και ΟV'Κ ε,στιJJ εl~,αι τό τρικήν ύπόστασιv· διότι ή ούσία καί των τριων είναι καθ'
25 Π νειyμα και έκ του Υίοv, oi, γάρ ε.cηι τά τ~jς πατρικης ύπο δλα καί όπωσδήποτε μία. Έπομένωc: τό έκπορεύειν άνήκει
στ6:σεως εχειγ τον Υίό~,. είc: τήν πατρικήν ύπόστασιν, καί δέν είναι δυνατόν τό
Κατά γ(t[! το~• ί:ερό1r Δαμασκηνό,,, ωι)ι· διαφQρr1.ι• τ("vι 1

Πνεϋμα νά προέρχεται ιωί έκ τοϋ Υίοϋ, διότι δέν είναι
δυνατόν νά εχn ό Υίόc: τάc: ίδιότηταc: τηc: πατρικηc: ύπο
ιλ;ίων ύποστάοεω1 1 εv μόvαις τρι,σιιτ lδιότησιι•· έnι:γινcbσκομει·,
στάσεωc:.
·iΊ (Χ)J(ατίφ και πατρικf'ί, τfj ,αlτιατfι και υίϊκfί, και 117 αlτια-
Κατά τόν ίερόν Δαμασκηνόν, «τήν διαφοράν των θεί
ων ύποστάσεων έπιγινώσκωμεν είc: τρείc: μόναc: ίδιότηταc:,
17, Λόγος 31, 14. είc: τήν όνευ αίτίαc: καί πατρικήν, είc: τήν αίτιατήν καί υίι-
90 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ 1:ΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 91
κήν, και ειc: τήν αίτιατήν καί έκπορευτήν» • Βλέπεις δτι ή

18
1!ί χ,αί i':κ1ιορευ1ιΊ)). Όρ{f,ς (vς rί του Υίοv ύ:nόrηασις ουχί καί
αlτία, αλλ' αlτιατιί μόι,ογ εστί; Μόι,ην γάρ, φησί, ταύτφ• i!- ύπόστασιc: τοϋ Υίοϋ δέν είναι καi αίτία, άλλά μόνον αίτια
χει τιίγ lδιότητα, καθά:nερ καί ή του ΠJJεύμσπος. ΣuJJoρff-ς τή; Διότι, λέγει, μόνον αύτήν τήν ίδιότητα εχει, δπωc: καί
δέ καί του•το, ιός ή :πατρυκ1ί, καΠο :nα1ρικ1) lδιότης, αμφω ή τοϋ Πνεύματοc:. Παρατηρεϊc: δέ καί τοϋτο, δτι ή πατρική
5 10 γενι•α.1• καί f;κ,n.ορεύειγ συμn•εριδά,λλει; Τοιγαροvι,, εl καί ίδιότηc:, ώc: πατρική, συμπεριλαμβάνει άμφότερα, καi τό
εκ το•υ Υίοv το ΠνευΙμα το αγιο~,, ·ε'ίη αν και δ Υίός α'ίτι.ός γενναν καί τό έκπορεύειν; Διά τοϋτο λοιπόν, έάν τό αγιον
1ε αμα και Π αιι)ρ ιός α'Ι:τιος. Πνεϋμα προήρχετο καi έκ τοϋ Υίοϋ, θά ητο καί ό Υίόc:
7. Οϋκουν ει,ι τι τcuJJ 11jς πατρικ·ίjς Δ:nοστάσεως εχειι· τr'ιι· αϊτιοc:, συγχρόνωc: δέ καi Πατήρ ώc: αϊτιοc:.
Υίόι•· εl δ' 'έχει, η δύο εσο1ηαι I(t αΥτια, ο"ις εJJ δυοίι, ύ·nο- 7. Δέν είναι λοιπόν δυνατόν νά εxri τίποτε άπό τήν
1 Ο στάσεσι τ,οΓ, f;κ:nορεύειι• οyτος ( οϋιω γαρ δύο καί 1ά αl1τια1ά, πατρικήν ύπόστασιν ό Υίόc:· έάν δέ εxri, τότε η τά αϊτια
ο"ις τ,ο.ίJ αlΗατου· εν δυσi,, ύποσιά,σεσι θεωρουμέι,ου), η συ11- θά είναι δύο. άφοϋ τό έκπορεύειν θά εύρίσκετο είc: δύο
δραμοfη1ται εις μίαι• ιιίι• ιί•nόσιασιι, δ Πατήρ καί δ Υίός. Έκ ύποστάσειc: (αλλωστε ύπ' αύτήν τήν εννοιαν δύο είναι καί
,ιιόι•ου υ.ρα ΓΟV Παrρός εκπορεύεται 10 ΠμεfΊμα ι,ό αγι.σι 1 , τά αίτιατά, άφοϋ τό αίτιατόν παρατηρείται είc: δύο ύποστά
και προοεχr7'_ις και αμέσως εκ Πατρός, (»ς και ό Υίός ι:κ σειc:) η θά συνενωθοϋν είc: μίαν ύπόστασιν ό Πατήρ καi ό
15 τοϋ Π σ;τ.ρός γει'J'αιαι. Υίόc:. "Αρα τό δγιον Π νεϋμα έκπορεύεται άπό μόνον τόν
Διό και Γρηγόριος ό Νύσσης θειος nρό:εδρος, «υί. Πατέρα, καί μάλιστα εύθέωc: καί άμέσωc: έκ Πατρός, δπωc:
1011 αγι'Jρcuπου)), φη,nί,, «nρ6οωπα nά1'Ι,α, ουκ α:nό 10v αυ·τοu καi ό Υίόc: γενναται έκ τοϋ Π ατρόc:.
nρασώn,ου καΗί. τό :nρ,οοεχές εχει 10 είναι, (Vς πολλrt και Διά τοϋτο καί ό Γρηγόριοc:, ό θεϊοc: πρόεδρος τηc:
διάφσρα είναι nρος τοις αl1ιrποiς και τά αίτια. Έni δέ τr;; Νύσσης, λέγει, «τά πρόσωπα τοϋ άνθρώπου δέν εχουν δλα
20 άγίας Τριάδος ούχ οϋτως· ει• γαρ n.ρ6σωnο,, και 10 ω',τΊ τήν ϋπαρΕιν άπ' εύθείαc: άπό τό 'ίδιον πρόσωπον, διότι μαlί
του Πατρός, εξ οvnερ δ Υιός γενι,αιαι και 10 Ιf,,ευμα τό μέ τά αίτιατά είναι καί τά αϊτια πολλά καί διάφορα. Έπί
αγιοι• εκ-πορεύεται. Διό καί κυρίως τό εl'α α'ίτιοJJ μειr:ι τCιι' τηc: άγiαc: Τριάδοc: δμωc: δέν συμβαίνει τό 'ίδιον· διότι εν
αι,1ωϊ> αl1 τιαιC,ι, ει•α Θεό,, φαμει 1 τει'Jαρρηκότως)), καi τό αύτό είναι τό πρόσωπον, άπό τό όποϊον γενναται ό
"'Αρα J'OV)' ελαιοες n.ληγείς τφ της αιλφ11είας λ6γφ και Υίόc: καi έκπορεύεται τό δγιον Πνεϋμα, τό τοϋ Πατρόc:.
25 μειαμαιη?fι,,εις 1/JI' αλ171?:ει'αι' καί πεί1?r; Θες,v και τοίς κατrί. Διά τοϋτο εχομεν τό θάρροc: νά λέγωμεν έγκύρωc: ενα
Θεόν τόν ενα αϊτιον μαlί μέ τά αίτιατά αύτοϋ» •
19
Θεοy nαιρά•σι:', (»ς εκ τοί> Π αιρός &κούοη τό Πιιεϋμα συ,,1,
πακούειι, τό εκ μ61'ου και μηκέτ' Ε:'Κ διαr1 όρωι' πρ,οοώ,πωι' Τ Αρά γε εβαλεc: νοϋν, άφοϋ έπληγώθηc: μέ τόν λόγον
τιΊι· v,παρξιι, rι.υτφ παρέχει~•, αλλ' εκ τοϊ> έ1'ός, του Παιρό;, τηc: άληθείας, καί μανθάνειc: πάλιν τήν άλήθειαν καί πεί
κατά 1,ό προιΠ'εχές ι9,εολογεί~-,, ου ΤΟ)' ΥίόJJ μόι,οι•, ,αλλά και 10 θεσαι είc: τόν Θεόν καί είc: τούc: κατά Θεόν πατέρας, ώστε
30 Πνεvμα τίι αγιο,, ει· πρόσωπον τό αιιιον 1ωι 1 αV'lOV αlτια άκούων δτι τό Πνεϋμα προέρχεται έκ τοϋ Πατρός νά συνυ
ίW)' ε'lι•αι δοξά.ζω,, 101' Θ1ε6ν, αλλ' ουχ ει· αίιιοι• ώς τίjς πακούr~c: τό 'έκ μόνου' καί νά μή άποδίδr~c: πλέον τήν
αv'ιijς οι.•'σίας ΗΧ δύο πρόσωπα λέγων του ένός, ο·υτω γάρ ϋπορΕiν του είc: διάφορα πρόσωπα, άλλά νά θεολογf)c: άπό
τόν ενα, τόν Πατέρα, δχι μόνον τόν Υίόν άλλά καί τό
ο γιον Π νεϋμα; Τ Αρά γε θεωρεϊc: τόν Θεόν εν πρόσωπον,
τό αϊτιον, μαlί τά αίτιατά αύτοϋ, καί δέν λέγεις τά δύο
18.. 'Έκδοσις άκριβήc: τηc: όρθοδό!Ξου nίστεωc: 3, 5 ( 49).
πρόσωπα εν αϊτιον τοϋ ένός, ώc: εχοντα τήν ίδίαν ούσίαν,
19. Πρόc: 'Έλληνας έκ των κοινων έννοιων, PG 45, 180.
;τολλC:ι γίι•εται Ι(!. αίτια, ώς εφ' fι,μωιι σvμυα{ι,ει, κ-αί ουκέτι οποτε τά αϊτια γίνονται πολλά, δπωc: συμβαίνει είc: τήν πε
Θεός εϊς, (J'Jσπερ συiδ' ή,μείς εϊς οί nάντες αJΙι~ρω:πος, εl ρίπτωσιν ήμων των άνθρώπων, καί δέν είναι πλέον είc:
και τ17ς αυη7ς ε,σμειι ουσίας; Θεόc:, δπωc: οϋτε ήμεϊc: δέν εϊμεθα δλοι είc: δνθρωποc:, δν
.,. Α.ρ' OVJΙ nείθrι καιτιl ταf"ί,τα Θεψ και τοίς κατά Θεόι· καί ε'iμεθα τηc: ίδίαc: ούσίαc:;
5 ι'Jεολογσuσιιι 1} ζηιεις ετι και δια ,υροηης ακηκοέναι κατά ~ Αρά γε πείθεσαι δι' αύτά είc: τόν Θεόν καί είc: τούc:
101';ς μετ(t Ηtς πο,λλC:ις 'Ιησού {)εασημ[ας σημείοJΙ ζητουι 1 τας κατά Θεόν θεολογοϋνταc: η Ζ:ητεϊc: νά τά άκούσπc: καί μέ
εκ τω1 1 οiJρανι,))' lδείν; "Ακουε διί Κ'αι της υροντης, Ίωάν βροντάς, σύμφωνα μέ τούc: Ζ:ητοϋνταc: νά ϊδουν σημείον
έκ των ούρανων μετά τάc: πολλάc: θεοσημίαc:
20
ι•ου και ·θεολογικωτάτου !7(())' 'IOV Κυρίου μαθητωι 1 , ος φησιν· τοϋ Ί ησοϋ;
ΙΙ'ειδ,ο,μει• 11))' δ6ξαJΙ α1ΠΟU, ,δόξαν ώς μοιιογεΥΟVς Παρα llα- 'Άκουε λοιπόν καί τήν βροντήν, τόν Ίωάννην τόν θεολο
10 τρός)). Τί οvιι,. ουκ εροiϊμεγ I())J μονογενη παρά μόνου 10V γ1κώτατον άπό τούc: μαθητάc: τοϋ Κυρίου, ό όποϊοc: λέγει"
Πατρός, επεί. ,Ll1J πρόσκειται τofi 11αόJJOt1)); Άλλα και Q Κύριrις «Εϊδομεν τήν δό!Ξαν του, δό!Ξαν άπό τόν Πατέρα ώc: μονο
αi•τός προς 'Ιουδαίους λέγω,•, ((εl δ Θεός :πσ!τι7ρ ύμω,, ηι 1 , γενοϋc:»21. Δέν θά θεωρήσωμεν λοιπόν τόν μονογενη άπό
rjγα:ι.rι.τε αν εμι;, εγ(\ι γrίρ ,εκ του Θεοv εξηλθοJJ καί ijκω,,, μόνον τόν Πατέρα, έπειδή δέν παρατίθεται τό 'μόνου';
και nάλιΥ, (<ΟV 1 χ :.Q'ιι ·τις ·έώρακε τδv nατέρα, ει μ1} ό ιΣ,,, 'Αλλά καί ό ϊδιοc: ό Κύριοc:, λέγων πρόc: τούc: Ίουδαίουc:,
15 παρά ,του Θεοv, οvτος έώρακ·ε τόι• πατέρω,, nιος ου τιροσέ- «αν ό Θεόc: ήτο Πατήρ σαc:, θά ήγαπατε καί έμέ, διότι έγώ
1?ηκε τό <ψόΨΟV)), λέγωι• 'εκ του Πατρός μόνου εξηλ{)οιt', 17 άπό τόν Πατέρα έ!Ξηλθον καί έφθασα», καί πάλιν, «κανείc:
'δ r!'ιγ παρά μόι•ου 10,f"ί Πατρός', οi,χ ώς εξ aι,άγκης ου'ι!J'() δέν έχει ϊδει τόν Πατέρα, παρά μόνον αύτόc: πού είναι άπό
ούμενοι,; τόν Θεόν, αύτόc: έχει ϊδει τόν Π ατέρα» 22 , πωc: δέν προσέ
Το:σαυτάκις OV)' εlρημέJJΟU π,ερι 1'0V Υίοϊi οτι ;υαρr't του θεσε τό 'μόνου', λέγων 'έ!Ξηλθον άπό μόνον τόν Πατέρα'
20 ΓΙ ατρός και ·,ιιηδαμοu !JOV «,ιιόι"0(!)) ::ιροοκειμέ1 1 'Ου, αυτός 1ε r1 Όύτόc: πού είναι άπό μόνον τόν Πατέρα', μέ τήν προϋ
παι 1 ταχοΓ, συι,υ,πακούεις τοuτο καi. τοίς παι•ταχοfi ουvυnαχού πόθεσιν δτι δέν έννοεϊται κατ' άνάγκην;
ουσι;• oi• δvσχεραίι•εις. Λfαλλω· μέι• ol,), και τοις ,ιι~ί ουνι,οοΓi Άφοϋ λοιπόν τόσαc: φοράc: έχει λεχθη Περί τοϋ Υίοϋ
οι τοf"ίτο ες ΤΓJ. μάJ,ιοτα δυσχεραι•είς Κ•αι ΟJς δυαευέσtJ' 'η και δτι προέρχεται παρά τοϋ Πατρόc: καί πουθενά δέν παρετέ
ασευέοιι• εγκαλέσεις, Περί δέ ΊΟU άγίου Πι•ιεύμαrος εκ θη τό 'μόνου', καί σύ ό 'ίδιοc: τό συνυnακούειc: nαντοϋ
25 101• Π,αιρός ακούωι•, είτα τi πα1?ώι•, ου GVJ'JfOΙεiς τό εξ αJJάγ καί διά τούc: συνυπακούονταc: αύτό nαντοϋ δέν δυσανασχε
κης συνυπα-κοvόμε11οι•, ,αλλrί. και •c:lς 11/J' ε1 1ω 1 τίαv εξετψί. rεϊc:. Άνπθέτωc: μάλιστα θά δυσανασχετήσπc: βαρύτατα
-:ι.ης δ6ξαι•, δ /11, ενεκάιϊ.εσας δικαίως τοίς περί του Υίου κα έναντίον έκείνων οί όnοϊοι δέν τό συνυπονοοϋν, καί θά
κruς J'OOVGt,, του·τ' αiηος •αδί,κως ΠΞJΙΧJJ'Ι?ως επί τofi JΙγ,c:ύ roύc: κατηγορήσπc: ώc: δυσεβεϊc: η καί άσεβεϊc:. Περί δέ τοϋ
_ιfατος, εκ ,ιιηδε.ιιιriς ολως 70 δι:001ευές προξεγούσης &ι:αρμης; άγίου Πνεύματος, άκούων δτι προέρχεται έκ τοϋ Πατρόc:,
30 8. 01J γ(1ρ .ιι6ι,ο,, οτι. λέγεται παρrΊ τoii Πατρός τό Πγευ,ιια, rί έπαθεc: καί δέν συνυnονοεϊc: τό έlΞ άνάγκηc: συνυnακου
όμενον 'μόνου', άλλα καί έ!Ξετράπηc: είc: τήν άντίθετον γνώ
μην; Αύτό διά τό όnοϊον δικαίως θά κατηγόρειc: τούς έν
vοοϋνταc: κακωc: περί τοϋ Υίοϋ, τό έπαθεc: έσύ ό ϊδιοc: άδί
κωc: έπί τοϋ Πνεύματοc:, χωρίc: νά ύnάρχπ καμμία άnολύ
20. Θεία σημεiσ, θαυματουργικαί πράξειc:. Βλ. Μάρκ. 8, 11. rωc: άφορμή nρο!Ξενοϋσα τήν δυσσέβειαν;
21. Ίω. 1, 14.
22. Ίω. 8, 42 καί Ίω. 6, 46.
8. Τό Πνεϋμα έννοεϊται ές άνάγκηc: έκnορευόμενον
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 95
94
rf)ς δ τού Θεού Αδγος nρό αlr!JJ'ων παρά ·του Πατρός, ει; α απο μόνον τόν Πατέρα, όχι μόνον διότι λέγεται άπό τόν
ι•άγκης παρά μό,,ου τού Π"ατρός εκ:πορευ6με1,οιι γ:οείται,. αλλ' Πατέρα, όπωc: ό Λόγοc: τοΟ ΘεοΟ λέγεται προελθών άπό
i':nει και κατr} ΤΟ)' σοφό,, μάρτυρα της αλη1~είας Ίουστί1'0)', τόν Πατέρα πρό αίώνων, άλλά καί διότι κατά τόν σοφόν
«rίις δ Υ ί(;ς ,ε(Jlτt)' εκ 'I'OV [1 ατρός, ουτω και ·1ό Π νεύ1ιια τό μάρτυρα τηc: άληθείαc: Ίουστίνον, «δπωc: ό Υίόc: είναι άπό
5 αγt.0)' εκ τού πατρός, πλ1ί1 1 τοίi τρόπου της ί,.πάρξεως· ό μέι• rόν Πατέρα, οϋτω καί τό δγιον ΠνεΟμα είναι άπό τόν Πα
γαρ γειΨηΗι)ς εκ {(CVΊΟς εξέλαμψε, τό δέ, φr'δς μέι· εκ φωτός τέρα, πλήν τοΟ τρόπου τηc: ύπάρ!Ξεωc:· διότι έκείνοc: μέν
και uι'•τό, O'V μ1Ίι· γειψητϊ,ις, αλλ' i':κπορευτως :ιροίj):θεJJ». El έ!Ξέλαμψε γεννητωc: άπό φωc:, τοΟτο δέ, αν καί είναι έπί
ό Υίός ,fhμέ,σως εκ Πατρός, και τό Πι>εvμα εκ Πατρός αμέ,σως· σηc: φωc: έκ φωτόc: καί αύτό, δέν προηλθε γεννητωc: άλλ'
έκπορευτωc:» \ "Αν ό Υίόc: είναι άμέσωc: έκ Πατρόc:, άμέ
2
και ,εl δ Υιός ουχί και F,'Κ του π ι•εύματος' και τό π ~ιεύμα
10 ουχί και εκ τοv Υίού· και εl δ Υίός ε~κ μάγου του Πατρός, σωc: έκ Πατρόc: είναι καί τό ΠνεΟμa· καί αν ό Υίόc: δέν
και τό Π1 1 εύμα εκ μόι•ου ωύ Πατρός. Έnει γαρ τό Πγευμα είναι καi έκ τοΟ Πνεύματοc;, καί τό ΠνεΟμα δέν είναι 1ωί
10 αγιοι· εκπορευ1ό1, εκ 1ού Πατρός, ώς δ Υιός γε1,γη1ός έκ τοΟ Υίοο· καί αν ό Υίόc: είναι άπό μόνον τόν Πατέρα,
εκ τού Πατρός, τό δέ ώς ό Υίός γει,1 1 ητός εκ τού Πατρός καί τό ΠνεΟμα είναι άπό μόνον τόν Πατέρα. Έιπειδή δη
εΥ.Ι:πορευrόι,, εκ μόvου του Πατρός εκπορευτόι 1 , τό Πγευμα λαδ:i τό αγrον ΠνεΟμα είναι έκπορευτόν άπό τόν Πατέρα,
15 αρα τό αγιοι' ε·κ Θεοv Πατρός μό1,ου εκπ.ορευτfδς nροερχό-μεγος. δπωc: ό Yiόc: είναι γεννητόc: άπό τόν Πατέρα, τό δέ έκπο
Ταvτα' αρα κ·αί. δμοίως λέγεταί τε :και έ,στιι•, όμοv τε ρευτόν, δπωc: ό Υίόc: είναι γεννητόc: άπό τόν Πατέρα,
καί χωρίς έκάτερογ, διr'ι μέν τού όμοίως εl1 1 αι η71, d:πό-δειξιι· είναι έκπορευτόν άπό μόνον τον Πατέρα, δρα τό δγ1ον
ίι.ιιίι 1 11jς αλη1Jείας αlτιr!>δη παρεχό,με1 1 α, δια δέ ·τού όμοίως Πνεϋμα είναι Θεόc: προερχόμενοc: έκπορευτωc: άπό μόνον
J.έγεσι?αι τεκμηρι(v·δη· ου γαρ οτι αμα εξ δ.vδίου δ Υίός τε και τόν Θεόν Πατέρα.
20 10 Πι1εvμα, δια 1ού10 ΟV'Κ εκ τού Υίοϊ· τά τού Πνεύματος Αύτά δρα λέγονται καί είναι όμοίωc:, μαΖ:ί καί χωριστά
γι,ωρίσι:;ψε~·, αλλ' οτι γι,ωριμώτερα ή,μί,, εστι τά τού Υί,ου, τό καθένα, προσφέροντα είc: ήμδc: τήν άπόδει!Ξιν τηc: άλη
ε:κ τiiιi, γι•ωρι:μωτέρω1 1 τού1ω1, και 1ό Π1 1 εv,μα ατιοδείξομει•. θείαc: διά μέν τοϋ όμοiωc: είναι αίτιώδη, διά δέ τοΟ όμοiωc:
"Αλλως τε ουδέ εκ του Υίοϊi &n:λrίις, αλλ' εκ 1011 είvαι ώς λέγεσθαι τε1ψηριώδη 2 {· διότι τό γεγονόc: ότι ό Υίόc: καί τό
δ Υίός τό Πι•εύψα εκ Πατρός,, εκ ,ιιόι·ου του Πατρός ί•πάρ- Πνεϋμα προέρχονται μαΖ:ί έκ τοϋ άϊδίου δέν σημαίνει ότι
25 χο1• &:ποδέδεικται. δέν θά γνωρίσωμεν άπό τόν Υίόν τάc: σχέσειc: τοΟ Πνεύμα
!J. Και ,lll}J' καυ'ι. τόι 1 θείοι 1 Παυλοι 1' Π!'εύμα κ·αι Ι'ΟVς λέγεται τοc:, άλλ' ότι, άφοϋ τά τοϋ Υίοϋ μδc: είναι γνωριμώτερα,
Χρωωύ τό Ιf1,εύμα τό αγιοι·, κα1'fάmερ ό Μέγας Βασίλειος ε1' άπό αύτά τά γνωριμώτερα θά άnοδεί!Ξωμεν καί τά τοΟ
τοίς nρός Ευι 1ομιω,ούς περ·ί 10v Π1"εύματός φησι1 1 γράφω1 •1 Πνεύματοc:. ·· Αλλωστε τό ΠνεΟμα 6ποδεικνύεται δτι ύπάρ
«τό ε,κ Θ.εοι, τό Π JJSVi,ιια ειJ'αι τρω 1 •cvς (ΧJ'8'Κ1Jρυξεγ ό απόστολος χει άπό μόνον τόν Πατέρα όχι άπλωc: έκ τηc: περιπτώσεωc:
30 λέγωγ, δτι 'τό Πι,εύ•μα i':κ τοv Θεού ελάυομεγ'· καί τό δι' Yίoii τοϋ Υiοϋ, άλλ' έκ τοΟ δτι είναι δπωc: ό Υίόc: άπό τόν Πατέρα.
9. Καί βεβαίωc: κατά τόν θείον Παϋλον τό δγιον ΠνεΟ
μα λέγεται πνεϋμα καί νοϋc: Χριστοϋ 2 ", δπωc: λέγει περί τοϋ
Πνεύματοc: ό Μέγαc: Βασίλειοc: γράφων είc: τάc: πραγμα
23. Ίουστίνου (ψευδ.), Έκθεσις της όρθης πίστεως 9. τείαc: Πρόc: Εύνομιανούc:· «τό δτι τό Πνεϋμα είναι έκ Θεοϋ
24. Τό δτι Υίός κσί Πνεϋμα είναι μαιί δεικνύει την αίτιώδη σχέσιν
των, τό δτι δέ λέγονται μαιί δεικνύει την άποδεικτικην σχέσιν των. άνεκήρυ!Ξε τρανωc: ό άπόστολοc: λέγων δτι 'έλάβομεν τό
25. Α' Κορ. 2, 16. έκ Θεοϋ Πνεϋμα'
26
καί κατέστησε σαφέc: δτι προηλθεν έκ
26. Α" Κορ. 2, 12.
ί
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 97
96
nεφη~ιέ,,αι σαφές nεnοίηκεν, Υίου Πιιεvμα ο)'(ψάσας αϊ,:το τοϋ Υίοϋ, όνομάσαc: αύτό Πνεϋμα Υίοϋ ώc: Θεοϋ, καί ειnων
καθά:rcερ Θεού, και νουν Χριστού 7ll.J'Odειnώv, κα1?άnερ καί. αύτό έnί πλέον νοϋν Χριστοϋ 21 , καθώc: καί Θεοϋ Πνεϋμα,
δnωc: τό τοϋ άνθρώnου» •
28
Θεού ΠJΙεvμα,. ώς τό του αJ>Πρώmου>>.
Κα.Dάσιερ οvν Τ(!))' αιrθρώ,nωJ' εκαστος 70) 1 οίκείογ εχει Καθώc: λοιπόν κάθε δνθρωnοc: εχει τόν iδικόν του νοϋν
5 )'OVJ' και αυ10'ϋ μέιι /!,οτιν έκώστου τούτω1r δ οlκείος ι•ο'ϋς, αλλ' καί είc: τόν καθένα τουc: άνήκει ό οίκεϊοc: του νοϋc:, άλλά
ΟV'Κ εξ α{ηοv, (tλλ' εξ ,ο{;nερ και αυ'τός, οι,•κ εξ αυτού τοίιιvι 1 δέν είναι έΕ αύτοϋ, άλλ' έΕ έκείνου άnό τόν όnοϊον είναι
έκάατου :ό οlκείος 11 ο'ϋς,. εl μ17 αρα κατ' ε:•έργειαι·, ο•υ•τω καί καί ούτόc:, δέν είναι λοιπόν αύτοϋ ό οίκεϊοc: νοϋc: έκάστου
τό θείο~, Π~,εv,μα φv-aικϊί>ς ε1ιvπάρχοJJ ο'~ς Θεφ τφ Χριοτιjι, παρά μόνον κατ' ένέργειαν, οϋτω καί τό θείον Πνεϋμα,
και Πγεvμα και ~ιούς ,εστιι1 αύωυ. Καί κατά μέ,, τrιν ει,έρ- ύnάρχον φυσικωc: μέσα είc: τόν Χριστόν ώc: Θεόν, είναι
10 γειαν αvΓου εστι και εξ αυ•του, ώς εμφυ1σώμε11υν και πεμπή καί nνεϋμα καί νοϋc: αύτοϋ. Καί κατά μέν τήν ένέργειαν
με,,,011 και φαιιερούμει,ον, κωά ,δε τήγ ϋnαρξιιι και την ~'!- είναι αύτοϋ καί έΕ αύτοϋ, ώc: έμφυσώμενον καί nεμnόμε
nόοτασι1' (l!"TOV μέι, ε•στιν,. ουκ εξ αvlroύ δέ, αλλ' εr- ΊΟ'V γει 1 - vον καί φανερούμενον, κατά δέ τήν ϋnαρ!Ξιν καί τήν ύnό
γήσαιηος αυ'·τόι 1 . στασιν είναι μέν αύτοϋ, δχι δέ έΕ αύτοϋ, άλλά έκ τοϋ γεν
10. "fι/ οvι· ,σοι .nαι,ταχόθ·ει• τάς κατr} η7ς αληθείας εκκρού- νήσαντοc: αύτόν.
15 οωμεν λαοάς, δ Υίός και Λόγος του Θεοv, φύσει. d'ιJJ εκ 1Ο. Διά νά άντικρούσωμεν δμωc: άnό nαντοϋ τάc: έnι
10v Θεοv, φύσει γενJ;fiται,, αλλ' ον χάριτι γίγε,ται εκ του θέσειc: σου κατά τηc: άληθείαc:, ό Υίόc: καί Λόγοc: τοϋ Θεοϋ,
Πατρός. 'Επει δέ δ γει,·νων nηγαία θεότης και πηγr7 f}εό ύπάρχων φυσικωc: έκ τοϋ Θεοϋ, φυσικωc: γεννδται, άλλά
τητος, nηγάζεται δ γε1 1 JJchμε1'ος. Έπεί δέ μόνος πηγrι {}εό δέν γίνεται κατά χάριν έκ τοϋ Π ατρόc:. 'Επειδή δέ ό γεν
τηrος και ;-ιηγα[α θεότης δ Πατήρ, ώς Δωνύ•σιος δ Άρεο- vων είναι πηγαία θεότηc: καί πηγή θεότητοc:, ό γεννώμενοc:
20 nαγί1ης )ΝJ.ι Άθω:ά,σιος δ μέγας συ~ψδά ψθέγγο~rται, εκ πηγάΖ:εται. 'Επειδή δέ μόνοc: ό Πατήρ είναι πηγή θεότητοc:
μόγου liρα δ φύσει .Υιός ύ,nάρχει του πατρός δ δέ θέσει καί πηγαία θεότηc:, δnωc: διακηρύσσουν άπό συμφώνου ό
Διονύσιοc: Άρεοnαγίτηc: 29 καί ό μέγαc: Άθανάσιοc: , δρα
30
ΟV'Κ i':ικ μόιrου aλ,λά δι' Υίοv εκ τού Π•ατρός, καίτοι ουχ Υίός
μόνοι,, αλλά και Π ι'ευψα χάρι1 ί ειστιν· <<δ γαρ κολλώμενος ό φύσει Υίόc: ύnάρχει άnό μόνον τόν Πατέρα, ό δέ θέσει
τφ Κυρίφ ει, Πι•ε'υ·μά εσιrι)), φησίJJ δ &nόσ1 10λος. Τό δέ Π1'εv- Υίόc: όχι άnό μόνον, άλλά διά τοϋ Υίοϋ άπό τόν Πατέρα,
25 μα τi> αγιογ ου χάριτι, αλλr1 φύσει ειστί~, εκ του Θεού, ώς μολονότι κατά χάριν δέν είναι μόνον υίόc: άλλά καί nνεϋ
καί ό Υίός Κ·αι Λόγος 70V' Θεού εκ του Θ~εου. Τό δέ φύσει μa· «διότι ό nροσκαλλώμενοc: είc: τόν Κύριον είναι εν
oJ' Π νεu,μα ε;κ Θεοv φύοει εκιποριεύεται ε·κ του Θ,εου· τό δέ nνεϋμα», λέγει ό άπόστολοc: . Τό δέ δγιον Πνεϋμα είναι
31
(ρύ·αει, εκnορευόμει•ΟJ' nηγάζεται εκ 10V Θεου· τό δέ nηγα έκ τοϋ Θεοϋ, δχι κατά χάριν άλλά κατά φύσιν, δnωc: καί ό
ζόμει1Ο)' εκ ΊΟV Θεού εκ 117ς nηγαίας θεό;τητος nηγάζεται, Υίόc: καί Λόγοc: τοϋ Θεοϋ είναι έκ τοϋ Θc:οϋ. Τό δέ φυσι
30 iίτις εστι μόι1 ος δ Παr~jρ. ΤΔ Π1,εfίιμα αρα τό ίlγιοJ 1 φύσει κωc: προερχόμενον έκ Θεοϋ Πνεϋμα φύσει έκnορεύεται
Θεός, εκ Θεού Πατρός μό1,ου έκπορευ1ως nηγαζόμεJJΟ1'. έκ τοϋ Θεοϋ· τό δέ κατά φύσιν έκnορευόμενον πηγάΖ:εται
άnό τόν Θεόν, τό δέ nηΖ:αγόμενον άnό τόν Θεόν nηγάΖ:ε
ται άnό τήν nηγαίαν θεότητα, ή όnοίο είναι μόνοc: ό Πα
27. Α' Kop. 2, 16. τήρ. "Αρα τό δγιον Πνεϋμα είναι φύσει Θεόc:, nηγαιόμε
28. Κατά Εύνομίου 5.
29. Περί θείων όνομάτων 2, 5. νον έκnορευτωc: μόνον έκ Θεοϋ Π ατρόc:.
30. Περί Διονυσίου 18 έ. Κατά Άpειανων Α · 19.
31. Α' Kop. 6.17.
ι
ΠΕΡι ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 99
11. Εί δέ τις τοvΊ' ου1ως Ji:χειι· οvχ δμολογεί, καί περί τού
11. "Αν δε κάποιοc: δεν παραδέχεται δτι τοϋτο είναι
Υίοv κακCις δοξά.ζωι, εξελεγχθ·17σεται. T[j γά.ρ τ17ς δ.ληθ•είας
οϋτωc:, θά ελεγχθη δτι κακωc: φρονεί καi περί τοϋ Υίοϋ.
dποδ'ε[ξει ταύτ17 •συμμαρτυρCη 1 και ό θ·εολογικdJΤατος Γ ρη
Διότι είc: άπόδειtιν τηc: άληθεiαc: ταύτηc: συμμαρτυρων καί
γόρως, ω[)), φηισ[γ_,. ((OV προσαγορεύεται 10 ΠJ>ευ.μα c'51, ό ό θεολογικώτατοc: Γρηγόριοc: λέγει, «Τί δεν άποδίδεται ώc:
5Υίός, πλ17γ γειΨ17σεως)); Και <ιπάι,·τα οσα τοfί Υίοiι, και ίΟV
προσηγορiα είc: τό Π νεϋμα άnό τάc: τοϋ Υiοϋ πλην τfjc: γεν
Πι,εύμα10ς, πJι)γ 1Γις υί6,τητος)). Δαμασκηι,ός δ' ό 1J,είος,
νήσεωc:; »32 καί «δλα δσα είναι τοϋ Υίοϋ είναι καί τοϋ Π νεύ
c,διά 101, Παιτέραη, φησ[, ωοvτέστι διά τό εiJ'αt τογ Πατέρα,
ματοc:, πλην τηc: υίότητοc:» 33 • Ό δε θεϊοc: Δαμασκηνόc: λέ
εχει () Υίός και ιό ΠJJεiίμα πάι,τα α εχει, τουτέιπι δια ΊΟ γει, «εΙΞ αίτίαc: τοϋ Πατρόc:, δηλαδή εΙΞ αίτiαc: τοϋ δτι ύπάρ
10)' πατέρα εχειγ αi'πά, 71Jλ1J)' 117ς dγε1ΙJ!ησίας και 1ης γει·- χει ό Πατήρ, εχει ό Υίόι:: καί τό Πνεϋμα δλα δσα εχει,
1 ο γήσεως χσ:ί της εκ17οοριεύσιεως)).
iΊτοι διά τό δτι τά εχει ό Πατήρ, πλην τηc: άγεννησίαc: καί
'Εχάτεροι• υ.ρα 1ούτuΗ' οi',κ εχει τό γειη,αιι καί ,c:κπορε6- τηc: γεννήσεωc: καί τηc: εκπορεύσεωc:» 4.
3
ειι·· και ύ~ι; 10 π νεiίμα κιiτ' ουδέι,α ·τρόποJJ liχει ί1]1' γέι!J!η .. Αρα τό καθέν άπό αύτά δέν εχει τό γεννδν και εκ
σιJ!, οϋτω δ Υίός κατ' οvδέι 1 α τρόπογ εχει τ17ν ε·κn6ρεvσt1'. πορεύειν· καί δπωc: τό Πνεϋμα με κανένα τρόπον δεν ε
Τοιγαροv1 1 δ αυτός Υίοv κα,θ·άιmερ ορος καί του Πνεύματος, χει τήν γέννησιν, οϋτω καί ό Yiόc: μέ κανένα τρόπον δεν
1,5 πλ1ιιι 1οiί γεJJι 1 ητώς τε και lκ:nορ,ευ1 1ιίις, καθ' α και μόΨα διε εχει τήν εκπόρευσιν. Έπομένωc: ό ϊδιοc: δροc: ίσχύει καί
ι1ψόχασιv dλλήλω1,.
διά τό Πνεϋμα, δπωc: δ1ά τόν Υiόν, πλην τοϋ γεννητωc: ιωί
Παι του,' αρα τηρητέω, εφ' απασι τόJr μη υλασφημείγ έκπορευτωc:, κατά τά όποϊα μόνον διαφέρουν άλλήλων.
dλλrί θεολογείJJ' ε1?fλο1,τα. 'Ως γάρ εις και ,ιιόι,ος γε1ηιηιός .. Αρα τοϋτο πρέπει νά τηρη δι' δλα δποιοc: θέλει νά
ύ.πάρχει, ό Υίός, διόπερ, και μο1ιισγεγής, οϋτως εJr και μόνον μή βλασφημη άλλά νά θεολογη. 'Όπωc: δηλαδή είc: καί μό
20 εκπορευτόν ύπάρχει, Πνεv·μα αγιοι,· και rvς ό Υιός γενι'η νοc: γεννητόc: ύπάρχει, ό Υίόc:, διό καί λέγεται μονογενήc:,
τός εκ μόι·ου TOV Πατρός, ,ουτω και 10 Π1•εvμα 10 αγίοι• οϋτω εν καi μόνον έκπορευτόν ύπάρχει, τό δγιον Πνεϋμa·
εκπορευτόν εκ μάγου του Πατρός· και rvς ό Υ ίός άμέ,σως καί δπωc: ό Υίόc: είναι γεννητόc: άπό μόνον τόν Πατέρα, οϋ
έκ Πατρός γεγνητ6ς, οuτω και τr'J lJγευμα τά r'iγιον εκ-;ιο τω καί τό αγιον Πνεϋμα είναι εκπορευτόν άπό μόνον τόν
ριευτοιι εκ του Πατρός αμέισως. Πατέρα· κaί δπωc: ό Υίόc: είναι άμέσωc: γεννητόc: άπό τόν
25 Όρfi,ς οτι ·τό μέ1 1 παρ' 17μώγ προσκεiμενοι• Εκφαγ·σίς ειηι Πα:rέρα, οϋτω καί τό δγιον Πνεϋμα είναι έκπορευ:rόν άnό
της αληθείας συγεκ'qωγουμέ1ιη διr} 71)1' σ17ν προς τ17ν δ.λήθει. rόν Πατέρα άμέσωc:.
(1.)1 &.θέτησιJJ; Και γr'lρ παρόν τε και α7loi, τό αυτό δίδωσι Βλέπειc: δτι τό μέν παρατιθέμενον άπό ήμδc: είναι εκ
Υοείγ. Τό δέ 0'01' ου ΠQΟΟ'ι?ήκη λέγοιι' άι, κυρίως, αλλά οα φρασιc: τηc: άληθείαc:, συνεκφωνουμένη έlΞ αίτίαc: τηc: άθε
φ17ς εναν·τι6της και dι•ατροπ17 του ευαεοοiίς φρfJ1 1 ήματος πε- τήσεuc: σου πρόc: τήν άλήθειαν; Διότι παρόν καi άnόν έπι
30 ρ·ιτρέrπει γαρ 11)1' Τ((})' dκου6τ11ων διάιJοt(l)' είς ΤΟVJJαιrτίωι τρέπει νά έννοήσωμεν τό Ίδιον. Τό δέ ίδικόν σου δεν θά
και δ.ιrτι μιας δύο δiδωσι δοξάζειγ επι της μιας θ 1 εό1ητr>ς ήδύνaτο νά λεχθη κατά κυριολεΙΞίαν προσθήκη, άλλά σα
αρχr}ς κάί τfi nολυ1?έφ πλά1117 nάροδο1, παρέχει. Τ fς γάρ ,ό φήc: έναντιότηc: καί άνατροπή τοϋ εύσεβοϋc: φρονήμα:rοc:·
διότι εκτρέπει τήν διάνοιαν ,ων άκουόντων είc: τό άντiθε
τον καί άντί μιδc: επιτρέπει νά δέχωνται δύο άρχάc: έπί
32. Λόγος 31, 29.
3,3. Λόγος 34, 1 Ο. τηc: μιδc: θεότητοc: καi προσφέρει διέλευσιν είc: τήν πολυ
34. 'Έκδοσις άκριβήc. της όρθοδόΕου πίστεως 1, 8. θεϊστικήν πλάνην. Πράγματι ποϊοc: θά έφρόνει διαφορετι-
100 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 101
ει' εξ αμφοτέρωJJ ακούωι, η ,λέγωγ r} nιστεύωιι έτέρως aι, κωc: δταν άκούn η λέγn η nιστεύn δτι τό εν προέρχεται
φροιιijσαι;
έf: άμφοτέρων;
'Αλλ' ουιδέιι (Χ10:Π0)', φησίν, ε'ί τις δύο μει, αρχάς λέγει, Άλλά, λέγει, δέν ύnάρχει τίποτε τό ατοnον, έάν κα
ουκ (l)'τι:θέτους μέιηοι, αλλά 71])!' έτέραι, εκ της έτέρας, ιi.ις νείc: δέχεται μέν δύο άρχάc:, δχι δμωc: άντιθέτουι:::, άλλά
5 καί Γρηγ6ριος ό θεολ6γος περί τού Υίου φησιJJ, <σί ε·κ 117ς τήν μίαν άnό τήν αλλην, δπωc: καί ό Γρηγόριοc: ό θεολόγοc:
αρχής αρχή»· συτω γάl} πάλιι 1 μία εσται 1ί αρχ17 και τό τής λέγει περί τοϋ Υίοϋ, «ή έκ τηc: άρχηc: άρχή» ';. Διότι οϋτω
3
μοι,αρχ[ας δόγμα :περισώζειαι.. Π ρός δ λέγομει, ήμείς, δτι πάλιν μία θά είναι ή άρχή καί nερισώΖ:εται τό δόγμα τηc:
και ΘεόJJ εκ Θεού q αμει 1 , αλλ' ου δύο nο1έ θr,ούς. μοναρχίαc:. Π ρόc: τοϋτο ήμεϊc: λέγομεν δτι καί Θεόν έκ
13. "Αλλως τε τό δημιοvργικόJJ ταύτης σημαιγούσης τrjς Θεοϋ λέγομεν, άλλά ποτέ δύο θεούc:.
10 αρχ17ς ου δύο μ6ι"ΟJ' αv εΥnοι 1tς, εl ;(αι μrι καcλώς, αλλct και 13. 'Άλλωστε, άφοϋ ή άρχή αύτή δηλώνει τό δημιουρ
π).ε[ους. Τρισvn6σιτατος γάρ αfΊ1η ή αρχή· φύηει δέ ούσα καi γικόν, θά ήδύνατο νά ε'ίnn δχι μόνον δύο, αν καί δχι κα
ΚΟ/)'Ιί εστι· ΚOtl'IJ)' δέ οv•σαι, nϊος ΟV'Κ G.1' εχοι και τό Πι•ε1; λωι:::, άλλά καi nερισσοτέρουc:. Διότι αύτή ή άρχή είναι
μα ταιίτψ 11'11' αρχήι,; Και ό 1φ 'JόJo δέ προσδιαλεγ6μει·ος τρισυnόστατοc:· άφοϋ δέ είναι κατά φύσιν άρχή, είναι καί
ι'>•nέg της 10fi Θεοί, δικαιοσύι,ης Έλιούς, «Πι"εvμα, λέγωι,, κοινή· άφοϋ δέ είναι κοινή αύτή ή άρχή, nωc: δέν θά τήν
15 Kv11ίov ΤΟ nοι17σάι, με)) ου nοιφι.κιίv αρχ11ι' 10 Πγευμα λέ εχη καί τό Πνεϋμα; Καί ό Έλιούc: δέ, συΖ:ητων μέ τόν Ίώβ
γει; Καί δ ι?'είος c,;δι.κός Δαυίδ, Ηλ6γφ μέι, Κυρίου τοίJς διά τήν δικαιοσύνην τοϋ Θεοϋ καi λέγων «Πνεϋμα Κυρίου
οι,ραι·,ούς στερεω0ij1'αι)) φάλλωι', ((ΠJ'εύματι δέ Τας 1ώι 1 οι• τό όnοϊον μέ έnοiησεν» 36 , δέν χαρακτηρίΖ:ει τό Πνεϋμα ιίχ:
ραι•cΤιγ δυι,ά,μεις» οιι·χ ι,10:ιερ υμ Υίφ, οfΊ1ω και 1φ ΠJ"εύ ποιητικήν άρχήν; Καί ό θεϊοc: ψαλμωδόc: Δαβίδ, ψάλλων
ματι, 117ι' δημιουργικiιι· αρχιίι• nρο,σ,μαρτυρεί; El τοίι,υν διι1 «δτι μέ τόν Λόγον μέν τοϋ Κυρίου έστερεώθησαν οί ούρα
20 10 γεγράφθο.ι <(ή εκ 117ς αρχijς ,αρχιί)) δύο εlnείγ αρχr}ς ο{• νοί, μέ τό Πνεϋμα δέ ai δυvαμt.:::ιc: των ούρανων» 37 , δέν
δέν κωλύ,ει κατά σέ, ουκ1 ουι, καί δια ΤΟ γιεγράψι?αι και τό άnοδίδει τήν δημιουργικήν όρχήν δσον είc: τόν Υίόν, τόσον
Πι·εvμu :ϊutljTήΙ', δύο nοιηΤάς εlnείιι ΓJ'!J'δέγ κωλύει: }} δια καί εic: τό Πνεϋμα; 'Εάν λοιπόν κατά τήν αποψίν σου δέν
10 (cΛ6γφ Θωυ και Π ι 1 εύματι 1111 1
κτίσιv στερεοvοθω)), ταιί έμποδίΖ:n τίποτε νά δεχθώμεν δύο άρχάc:, άφοϋ έχει γρα
τό δ' εl'nειι' σvι,ίσιΤασθαι, τρείς αρχάς εlnείν ουδέJ' ατοn6ι· φη «ή έκ τηc: άρχηc: άρχή», έπομένωc: καί διά τό δτι εχει
25 εστt)'. γραφη καί τό Πνεϋμα ποιητήc: δέv έμποδίΖ:ει τίποτε νά
Άλλ' ουδαμού HVJ' 1?ωλό,γωι1 είnέ τις οϋτε δύο οvΤε δεχθώμεν δύο ποιητάc:· η διά τό «δτι μέ τόν Λόγον Θεοϋ
τρείς. "Ω,σ,;cιιερ γάρ Θεόι, έκά,σΤηJJ H7JJ' 1ριώιι nροσΚ/))'1)ΗVΙ' καί τό Πνεϋμα στερεώνεται ή κτίσιc:», μέ αλλην λέf:ιν δη
εκείJ'W)·' ύ·nοσιάσεώl' qαμεv και Θεογ έκατέρω, εκ Θεοί,, λαδή καθιδρύεται, δέν είναι καθόλου δτοπον νά δεχθώ
αιλλ' ου nαρά τούτο τρείς η δύο ποτέ Ο·εούς, οϋτω καί αρχί;ι' μεν τρεϊc: άρχάc:.
30 εΕ αρχijς φαμεv, αλλ' 01.ι δύο nοτέ αρχάς δευτέραJJ γαρ αρ ·Αλλά κανείc: άπό τούc: θεολόγουc: δέν είπε πουθενά
χ171· Οιjδέ.,ω και τήμεροι, ύnό HV)' S'V'·Ο'SΌ{όγ &κηκ6αμε1,, (VOnFρ οϋτε δύο οϋτε τρεϊc:. 'Όπωc: δηλαδή τήν καθεμίαν άπό
τάc: τρεϊc: έκείναc: προοκυνητάc: ύποστάσειc: καλοϋμεν Θε
όν καί τήν ιωθεμίαν άπό τάc: δύο Θεόν έκ Θεοϋ, άλλά ποτέ
διά τοϋτο δέν άναφέρομεν τρεϊc: η δύο Θεούc:, οϋτω λέ
35. Λόγοc. 40, 43.
γομεν καί άρχήν έf: άρχηc:, άλλά ποτέ δύο άρχάc:· διότι ποτέ
36. Ίώβ 33, 4.
37. Ψαλμ. 32, 6. μέχρι σήμερον δέν ήκούσαμεν άπό τούc: εύσεβεϊς δεuτέ-
οi;•δέ ι'Jεόι• δεύτερο1•. 'Αλλ' εϊς 11,ιιϊι' Θεός και μοναρχ{α τό ραν άρχήν, δπωc; οϋτε δεύτερον Θεόν. 'Αλλά δι' ήμαc; τό
:ψοσκυι,ούμει,οι', <O'V'X ε•κ δ'ύο 'ι9εϊδν,. οv,δ' εκ δύο &ρχωι, συ)'l προσκυνούμενον είναι είc; Θεόc; καί μοναδική άρχή, συνε
())"Τα εlς ί:'ι·· επεί μηδέ χατrt τα·υτi1 μεριστόι, ή,μiιι το σεοό
νωθείc; είc; εν δχι άπό δύο θεούc; οϋτε άπό δύο άρχάc;·
διότι τό λατρευόμενον άπό ήμαc; δέν είναι οϋτε κατά τά
με:οι,. Και μ17ι• ου~δέ κατrΊ τό αυ•τό μερίζεταί τε και συι•ά-
'ίδια μεριστόν. Πραγματικά δέ δέν μερίιεται καί συνδέεται
5 γεται· διω,ρεiται μcν γrtρ ιαίς ~ίποστατικαίς lδιότηοι, τα'ίς
κατά τά ϊδ1a· διότι δ1αιρεϊτα1 μέν κατά τάc; ύποστcπικάc;
δέ κατά 11111 9 ύσιι• ένοvται. El γοίιν δύο &ρχrΊς εlπείJJ ουδέι· ίδιότηταc;, ένώνεται δέ κατά τήν φύσιν. 'Εάν λοιπόν τίπο
κωλύει, λοι;ιογ αvταί εlσι, καθ' ας μερίζεται· έι•ωθηι•αι τοί1•υι' τε δέν έμποδίιrι νά δεχθωμεν δύο άρχάc;, λοιπόν αίιταί
αvι'Jις χω' αυτr'tς αδύι,ατοι·· ουκ αρ' αί δύο μία. εΤναι έκεϊναι κατά τάc; όnoiac: μερίιετaι· νά ένωθη λοιπόν
]fι7λl),οι, οε αι•αλαοόJfΤες και έτέραν αρχ~/1' Τψ λόγφ δδι•- πάλιν ώc; πρόc; αύτάc; είναι άδύνατον· αρα αί δύο δέν έί
ναι μία.
1 Ο τες τά τiJς μοι,αρχικωτάτης αρχης εlς δύνα.ιιιι, διατραJJώσω
Μαλλον δz έπανερχόμενοι είc; τό θέμα καi δίδοντεc;
,fΝ,ι'. (;)ς ΙlJ qερω:•ύμως εχοιιτά τε δείξωμει• τον της {}εο
νέαν άρχήν είc; τήν δ1απραγμάτευσ1ν, δc; διασαφήσωμεν
λογίας ε:ncbι·υμοι· και &n,ελέγξωμεγ τοί,ς TOV έι 1 ός άγίου κατά δύναμιν τά τηc; μοναδικηc; άρχηc;, οϋτωc; ώστε νά ά
Π ι,εύμαως rMo δογ,ματίζοι·τας αρχάς, οτι τε τοv'το δογματ ί ποδεί!Ξωμεν δτι ό Γρηγόριοc; έπα(ίωc; φέρει τό έπώνυμον
ζουσι καί δτι ου καλϊίις. τηc; θεολογiαc; καί έλέγ!Ξωμεν τούc; δογματίΖονταc; δύο άρ
15 14. "Ι-1 δημιουργυκ~ί αρχ1Ί μία εστί1•, ό Πατι7ρ και ό Υίόc; χάc; τοϋ ένόc; άγίοu Πνείψατοc;, τόσον διότι δογματίιουν
τοϋτο καi δεύτερον διότι κακωc; τό πράττουν.
xcιi τό Ιfι,εvμα τό α.γιον. "Οται• OVJ! εκ του Θεοί, T(l εκ τοϋ
14. Ή δημιουργική άρχή ε.Τναι μία, ό Πατήρ καί ό Υίόc;
μιί ,οηος nροηγμέι•α λέγωμεν, τήν τ,ε αγα,ι1ότητα, δι' ηι·
καί τό άγιον ΠνεΟμα. 'Όταν λοιπόν λέγωμεν έκ Θεοϋ έκεϊ
τό εlιιαι εοχοι•, καί 1lj)' εγγ,εγεJJη,ΙΙέ1'1))' χάριι,, 011ει1 εκαστοι• να τά όποϊα παρήχθησαν έκ τοϋ μή δντοc;, τήν άγαθότητα
τοι• εiι είι•rtι καταλλ1jλως ,ιιετεσχήκ•ασι, Κϊlt τ17JJ εnιγεγει·η- διά τηc; όποίαc; άnέκτησαν τι'lν υπαρ!Ξιν, καί τήν έγγενη
20 μέγφ• f\σ1ερc:, δι' 1'jι, προς τό ε·v ειι,αι τrΊ δια,nεπτωκότα επαι1- χάριν διά τηc; όποίαc; εκαστον μετέσχε καταλλήλωc; τηc;
17λΠ.οι•, 01(,()' ταv,τά τε και π,ερί τούτωγ ποιώμεθα τούς λό cύδαιμονίαc; καi τήν επειτα προσφερθεϊσαν χάριν διά τηc;
όποίαc; τά πεσόντα έπανηλθον είc; τήν εύδαιμονiav· δταν
γους, αρχιιι· καί nηγι7ι' και α'ίτιοv ΤΟ)! Υίόι, SJJ άγίφ ΠJJεύ
λέγωμεν αύτά καί άσχολούμεθα μέ αύτά, λέγομεν καί τόν
ματί φαμει•, σv'χ έτέραι•, α.παγε, αλλά 111ι' αυ:τ17ι· r!Jς ωv
Υiόν έν άγiψ Πνεύματι.άρχήν καi πηγήν καi αίτίαν δχι δια
Πατρός δι' αv1ov 1c:ν άγίφ Τfγεύματι καί προάγοντας και φορετικήν; δπαγε, αλλά τήν ίδίαν, ιωθ' δσον δι' αύτοϋ
25 έnαι•άγοηος και Οl!J!έχω•τος καλcος 7(( nάντα. "Ο δέ Πα προβάλλει κοi έnαναφέρει καi συνέχει καλωc: τά πάντα ό
πίρ :τρός Τψ Π!ι)!ΙJ Ι((})Ι πάJJΊΙ)))J είιιαι διά του Υίου εν άγίφ Πατήρ έν άγίψ Πνεύματι. 'Ο δέ Πατήρ, μαιi μέ τό ότι
Πι,εύματι, καi nηγιί και αρχή εσιι Πε6τητος μόvος ι1·εογόνος είναι πηγή των πάντων διά τοϋ Υίοϋ έν άγίψ Πνεύματι,
cίναι έπiσηc; πηγή ιωi άρχή τηc; θεότητοc; ώc: μόνοc; θεογό
r;ί,•. Krι.i το~τ' εσμέι• εlδότες κρεϊττον 1} κμτά &πόδει(ιγ, διr>.
νοc;. Καί γνωρiιομεν τοϋτο περισσότερον άπό άποδεικτι
τr7Ίιι ι?'εοnvεύ.στcυ!' λογίωι, τρανώς εκ1τεφαομέ1JΟJ'.
κωc;, διότι είναι διατυπωμένον σαφωc; είc; τά θεόπνευστα
30 'Ότω, οlιι· α:~·ού·οης δτι ό Υιός, ,ι1; εκ τ17ς αρχ17ς &ρχ17ν λόγια.
'Όταν λοιπόν άκούσηc: δτι ό Yiόc: είv.c;:ιι «ή έκ τηq άρ-
104 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 105
και «ό καλcί.ιJt αύτόι• dnό γενεώι• dρχrJ)')) και «,ιιετr'ι. σού ·ή χηc: άρχή» καί «ό άnοκαλών αυτον ano γενεών άρχήν» "
3
ιlρ7)1 i:ι• ήμέρq της δ1,ι 1 άμεώς σου», Ίύ)Ι' δημιουργημά,τωι• καί «μαΖ:ί σου είναι ή άρχή κατά τriv ήμέραν τηc: δυνάμε
ι·6ει, και?άnερ καί Ί ωάνι 1 ης dριδήλως έJJ 1fί 'Α ;τοκα,i.ύψει ώc: σου»'1 ", νά έννοηc: τά δημιουργήματα. Οϋτω βοςi περί
περί αύ,τοv oofj, <(ή dρχ17 1ώ1 1 κτ ισμά!7ων του Θεοv», οι'~χ ο'ις αύτοϋ καταφανώc: ό Ίωάννηc: είc: τήν Άποκάλυψιν, «ή
5 καιαρχή, r}nαγε, Θεός γάρ, αλλ' (ί.ις δημιουργός αύτϊvγ· κοι- 40
άρχή τών κτισμάτων τοϋ Θεο0» , όχι ώc: εvαρΙΞις, δπαγε,
11r,ιι,ός γάρ έ,στι η7ς έξ ης ταvτα nατρικης dρχ17ς, r} ~,ι.i άφοϋ είναι Θεόc:, άλλά ώc: δημιουργός των· διότι είναι κοι
της πάι•τωι• δεσnοτείας έστί~ι έncό11υμοιι. νωνός της πατρικηc: άρχηc: άπό τήν όποίαν προέρχονται
Του δέ Πι,εύματ,σς τον Υίόν dρχι)ι· επί τής σημασίας ταϋτα, ή όποία είναι έπώνυμον καί της δεσποτείας δλων.
1αιΎτης .,r7'>ς αι• φαίη τις, εi μη και 10 Π,,,ευμα δούλοι· καί Τ οϋ δέ Π νεύματοc: πώc: θά ήδύνατο νά εϊπι:~ κανείc:
1 ο κτισ:ι6ι·; Άλλ' ε:ιεί Θεός 10 Πιιευ:ιια,, OV'X σ.ρχη αι',·ωv κατr'ι. άρχήν έπί τηc: σημασίαc: ταύτηc: τόν Υίόν, έκτόc: έάν καί
τούτο ό Υί6ς, εl ,ιιiι αρα ο'ις {)!ε6τητος αρχή. El δέ της του τό Πνεϋμα είναι δοϋλον καί κτιστόν; Άλλ' έπειδή τό Πνεϋ
ιJ.γίου Πι,'εύματος 1?εότητος ό Υί6ς εστιι• αρχή, κοι1·ω11εϊι• μα είναι Θεόc:, δέν εΊναι άρχή αύτοϋ κατά τοϋτο ό Yiόc:,
δέ κατrί 1αύ1ψ τί7~ι &ρχιιι' τφ Πατρί dμιίχαι•ον, μόι•ος γαρ παρά μόνον ιίJc: άρχή θεότητοc:. 'Εάν δέ τηc: θεότητοc: τοϋ
τεθεολόγηιαι :ιηγαία 1Jε6της ό Π α11ίρ, έrέρας αρα δωψ';- άyiOU Πνεύματοc: άρχή είναι ό Yiόc:, είναι άδύνατον νά
15 ρου τιι•ός ο,ε6τητ,ος ό Υί6ς ,έστιι• αρχ17 καί διέ0<1ιασε τό Πι•εiΊ συμμερίΖ:εται μέ τόν Πατέρα αύτήν τήν άρχήν, άφοϋ ώc:
μα 117ς πηγαζούσης εκ τού Πατρός 1Jε!11ητος. 'Ή δύο δια πηγαία θεότηc: θεολογεϊται μόνον ό Πατήρ, δρα ό Υίόc:
φ6ρ·οι·ς ι?ε6τητας δώ,σωμεν ωύ,τφ 1c,v έι{ οί και τοις τρι.rJί. ε1να1 άr,χή μ1i:Ίc: δλληc: διαφορετικηc: θεότητοc: καί οϋτω
,ιιίαι• dι•ο,_ιιοιλογοίiιιτες 1?εότη1α; διασπ9 τό Πνεϋμα άπό τήν θεότητα 11 όποία πηγάΖ:ει άηό
Π 6Ίς δέ και αί δύο κατr'ι. .Λατ ίι;ους του Π ι 1 εύματος dρ- τόν Πατέρα. 'Ή μήπωc: θά δώσωμεν δύο διαφόρουc: θεό
20 χαί μfα εοτίι· αρχή; Ου γαρ iiξιώσουσιι• ι)μιiς nίστει. δεχε τηταc: είc: ,οϋτον τόν tνα, ήμsίc: οί όποιοι όμολογοϋμεν
cθαι τούτωιι τr'ι. προυλήματα, αλλά μηδέ οοι:μστιχώς dnο καί είc: τά τρία μίαν Θεότητα;
κριιύσΠωσαν αλλη11 αι•τ' ?i:λλης ποωδμεγοι τήι, dπ6χρισι1'. Πιϊκ δέ είναι μία άρχή αί δύο κατά τούc: Λατiνουc:
Ίlμιίιι• γr}ρ έρωτώιιτω1 1 , πι,ις δύο κατ' αύτοiις l'OV έι•ός Πι·εύ άρχαί τοϋ Πνεύματοc:; Διότι δέν δύνανται νά άπαιτήσουν
ματο; dρχαί, μία~• εκείι•οι διωχυρίζογται τιvν δύο εlναι ηί ,, νά δεχώμεθα εύπίστωc: τάc: προτάσειc: τούτων, άλλά οϋτε
25 σ.ρχψ•. 'Ημείς δέ ού πιερi. των δύο πρ,οοώnωι, έρωτώμει·, πρέπει νά άποκρivωνται οοφ1στικωc: δίδοντεc: δλλην άντ·
αλλά nερί του έ1•6ς περί τ,ούτου γαρ nρός αυ'τούς nοωύμε όλληc: άπόκρισιν. Πράγματι, όταν ήμειc: έρωτώμεν, πώc:
ι?α 10)' λό,γ,οι,. 'Ως επεί 1WI' δύο μία ή dρχ17 καλώς, :πώς ύπάρχουν κατ' αύτούc: δύο άρχαi τοΟ ένόc: Πνεύματοc:,
7'!JV έ1•ός δι5ο εσοvι:αι ,dρχαί καί nϊuς αί δύο μία κατ' αυτούς; έκεινοι διισχυρίΖ:ονται ότι μία εΊναι ή άρχή των δύο. Ήμείc:
Φαnί1 1 O(JJJ, δι6τι ή μία ε•στί1 1 εκ της έ 1 τέρας. Τί OVJ! ό Σ17ι~, δέ δέν έρωτϋJμεν διά τά δύο πρόσω:-~α, άλλά διά τό εν·
30 εκ ιιι.ιiς r"'iρα γεγέιη,ηται αρχής, δτι ή Εi5.α ηι• εκ του 'Αδάμ, διότι περί τούτου συΖ:ητοΟμεν μέ αύτούc:. Καθ' όσον, έπει
δή καλωc: εχει τό ότι ή άρχή των δύο είναι μία, ηώc: θά
ύπάρχουν δύο άρχαί τοΟ ένόc:, καί πώc: κατ' αύτούc: αί δύο
θά είναι μία;
Άηαντοϋν λοιπόν, διότι ή μία είναι άπό τήν όλλην.
38. Ήσ. 41, 4. Τί λοιπόν; ό Σήθ έγεννήθη άπό μίαν άρχήν διά τόν λόγον
39. Ψαλμ. 109, 3.
40. ·Αποκ. 3, 14, &rι ή Εϋο ητο έκ τοϋ 'Αδάμ καί ai άρχαί τοΟ ένόc: τούτου
ί!
και ου δύο ει,οι ΊΟύτου τοί, ένιις αρχαί, Ort YJ μία ε·σΙt)' εκ άνθρώnου δεν είνω δύο διότι ή μία είναι cιnό τι1ν δλλην;
η}ς έτέρας; Τί δέ 1ί Εϋα, ου δευτέρα αρχη των εξ αυι17ς, Ή δέ Εϋα δέν είναι δευτέρα άρχή των προερχομένων άnό
ΟΗ χαί αv 1 τ17 τι7ν αuχrιν εσχε1r εξ 'Αδά,μ; Καίτοι αμφοίιJ τό αύτήν, έπειδή καi αύτr1 ελαβεν άρχήν άπό τόν ·Αδάμ;
γόι,ιμον αυτοίς' αλλ(ι διάφοροι' και εν διαφόροις ύ:τυοστάσ,εσι· Καί όμωc: ή γονιμότηc: ύφiστατο καi εic: τούc: δύο αύτοίιc:,
5 διόnερ ου1 δέ μία εΟΙΙ()' αvται αί αρχαί, καθάnερ κυ.ι 10)1 Νύσ άλλά διαφορετική καi εic: διαφορετικάc: ύποστάσειc:· διά
σης 1?·ε'ϊ.οι• nρόε,δρο1· αιιωτέρω προηνέγκαμεν ειnόιπα, καίτοι τοΟτο αύταi αί άρχαi δέν είναι μία, δπωc: παρουσιάσαμεν
ή μία τούτωιι εστίιι t:κ της έ1έρας. άνωτέρω καi τόν θεϊοv προεστωτα τηc: Νύσσηc: νά λέγn,
El γovl' ει:ταv,ι?α ου εί καί μ17 ει·, ομως εστί τό γόνιμcι• αν καi ή μiα των είναι άπό τήν δλλην.
αμφοιν,. ου'κ εvι 7'0V έγος μία~ι είJJΙαι T1JV αρχήν, nmς εnί "Αν δέ έδω, δπου ή γονιμότηc:, αν καί όχι μία, nάντωc:
10 της αι•ωιάτω Τριάδος αί δύο κατ' αfηούς του ένός δγίου άπαντδτω καi είc: τά δύο, δέν είναι δυνατόν ή άρχή τοΟ
ΤJγεύματος μία εrσί.J' αρχ,υ.ί, εν iJ μηδαμδ:ις εστι ~ωτrΊ τό ένόc: νά ε1ναι μία, πωc: έπi τηc: ύψίστηc: Τριάδοc: αί δύο
θεογόνοι, κοι.ι,ωι·ία; ]Ιόι,ος γαρ τεθεολόγηται θεότης 1?'εογδ- κατ· αύτούc: άρχαi τοΟ ένόc: όγiου Πνεύματοc: εfναι μία,
11ος ό Πατήρ. όπου δέv ύπάρχει καμμία κοινωνiα κατά τήν θεολογικήν
Πάλιι' ή Εϋα t:'Κ μόι·ου οvσυ. του 'Αδάμ, έκ μυ1ς εσιιιι ίδιότητα; Διότι μόνη θεογόνοc: θεότηc: θεολογεϊται ό Πατήρ.
15 δ.ρχ17ς· ό δέ 'Αδcίμ εχ γης εστιι'. 'Αλλ' ου nαρr.χ τουτο ή Εϋα 'Η Εϋα πάλιν, καθώc: προέρχεται άπό μόνον τόν 'Α
εκ της γης και 10v 'Αδά,μ. Ό γr'ψ 'Αδάμ μόι 1 ος εχ τ17ς 'γης. δάμ, είναι άπό μίαν άρχήv, ό δέ 'Αδάμ είναι άπό τήν γην.
"Η τοίJΙV)' καi αυΊΟί εκ ΓΟV Υίοv μόι·ου λιεγέτωσαJ!' 10 Πι•εv Παρ' όλα αύτά ή Εϋα δέν είναι άπό τήν γην καi άπό τόν
μα και ·01.!'Τως αfηο εκ μιας αρχης λεγέτωσαι,, έ.αυιοίς μέι, Άδάμ. Διότι ό Άδάμ μόνοc: είναι άπό τήv γην. Έπομένωc:
ακολούι9ως αλλ' Οt."Κ ευ'οιεοως, OV γrtρ εκ της αvτijς αφ' ης η πρέπει καi αύτοί νά θεωροΟv ότι τό ΠνεΟμα προέρχεται
20 και ό Υίός, Χ·ί1)'7ευΠει' πάλο, δύο εlσίιι εni τijς ι?~εότηως μόνον έκ τοΟ ΥίοΟ καi οϋτω νά τό θεωροϋν έκ μιαc: άρχηc:,
αρχαί και Ο'ι.1χέτ' εοι1ί μεί:ωι• ό Παι~7ρ τφ αlτίφ του Υίοϊί, συνεπωc: πρόc: τάc: άπόψειc: των άλλ' όχι εύσεβωc:. διότι
επίσης γαρ και αvτrις α'ίτι.ος ι?εότητος, 1) ε'χ μόJ'ΟV 70V Πα δέν θά ε:ναι άπό την ίδίαν μέ τόν Υίόν, καi τότε πάλιν θά
τρός αv,τό λέγω•τες μίαν καί τϊρ Πι,εύμαrι ο'>ς χαί τφ Υίι;v εΤναι δύο άρχαi είc: τήν θεότητα καi δέν θά είναι πλέον ό
εv,σευδ:ις διδό1ωσαι 1 αρχιίι·. Λ'lέχρr γάρ αν εχ του Υίοv Πατήρ άνώτεροc: τοΟ ΥίοΟ κατά τό α'ίτιον, άφοϋ θά είναι
25 i} εξ αμ,ιι οτέρωι' λέγωσιι•, αλλ' ουκ εκ μόν'ΟV του Πωρός, έF. 'ίσου καi αύτόc: αϊτιοc: τηc: θεότητοc:, η πρέπει νά δίδουν
ουκ εστι μίαJJ ,ει;·ω της ι~εότηως και έι·ός Πνεύματος αρχ1ίι,. εύσεβωc: καi είc: τό Πνεϋμα δπωc: εic: τόν Υίόν μiαν άρχήν
Συνάπτων γάρ τις εnι των 1οιούrωγ, ει και μίαν φαίη Θεωροϋντεc: αύτό έκ μόνου τοΟ Π ατρόc:. Διότι έφ' όσον
τ17γ αρχήιι, αλλ' δμωι,ύμως, (vστ' ου μία. El δέ διαιρr"Jιι χρόνον λέγουν ότι προέρχεται έκ τοϋ Υίοϋ η ΝΞ άμφοτέρωv,
κατά μίαι, όρ{f. τάς λτοοτάσεις, της μιας εξ &1,άγκης ι%ο άλλ' όχι έκ μόνου τοΟ Πατρόc:, δέν είναι δυνατόν νά ύ
30 φα)!ΙερCις γί!'Οi'Τ(Ι.t αuχαί. Έμοι δ' εnει,σι {)αυμάζειν και τό πάρχn μία άρχή τηc: θεότητοc: τοΟ ένόc: Πνεύματοc:.
·ύπερυάλλοι• της α1·οίuς 1(0)) τrtς δύο ταύτας, ας φασιγ αg- 'Όταν κανεic: συνάπτη εic: παρόμοια θέματα, καί αν
ακόμη λέγn μίαν άρχήν, πάντωc: τό λέγει κατ' άναλογίαν,
ώστε δέν είναι μία. Έάν δέ διαιρωv βλέπn τάc: ύποστάσειc:
χωριστά, εΕ: άvάγκηc: γίνονται σαφωc: δύο αί άρχαi τηc: μιδc:.
'Εμένα μοΟ έρχεται νά θαυμάσω διά τήν ύnερβολικήν ά
νοησίαν έκείνων οί όποϊοι λέγουν κ,αί παραδέχονται μίαν
χάς, μία~, λεγόι1Τω1' τε καί οlομέJΙω)'' εl μεγ γαρ κοιγωι εί rάc: δύο αυταc:, δπωc: ίσχυρίΖ:ονται, άρχάc:. Διότι, δν ό
τiρ Πατρί κατά τoJJ ι?εογόι'ΟJ' ό Υίός προοαJί.λό,μει•ος τό Πνεύ Υίόc: κοινωνη μέ τόν Πατέρα κατά τήν θεογόνον ίδιότητα
μα και ει• α{ηοις το {)'εογόJJΟ)' και 1) Ε;1Κ ιο·ύτωμ αf!11) nρόοδος, προβάλλων τό Πνεϋμα, όπότε ή θεογόνοc: ίδιότηc: είναι
171ς φύσεως tiρα ΙΟ'U'τΟ και O'l! διίο εlσιJ! αρχαί, ovrδ' αί δύο είc: αύτούc: μία καί ή ές αύτων πρόοδοc: όμοίωc:, δρα αϋτη
5 μία,, αλλιχ άπλΓιις μία, και rlπεξένωται της θ,είας φύσεως άνήκει είc: τήν φύσιν καί δέν ύπάρχουν δύο άρχαί, οϋτε
αυ·τό τό Πι·ιευμα, ,ιιiι Κίlι α{πiι κατά {tεuγόι,οιt κιοιιιωνου1 1 • Εί αί δύο μία, άλλά άπλωc: μία, καί είναι άποtενωμένον τηc:
δέ μιΊ ΚΟ/)'(U)!Ιεί ό Υίός κ 1 ατά τοv:το Hp π ατρί, μηδέ εJJ αι',_ θείαc: φύσεωc: τό Πνεϋμα, μή μετέχον καί αύτό είc: τήν
τοίς τοuτο τrΎ 7!!JΟ'Όάλλειι•, κυ.ιγ 1\πόσ1αοιγ τφ Υίφ ή πρόο,δας θεογόνον ίδιότητα. 'Εάν δέ δέν κοινωνη ό Υίόc: μέ τόν
τοίi fΙγεύαrπος· διάψο()Ος αρα αϋτη της εκ τον Πατρός ταν Πατέρα κατά τοϋrο οϋτε είναι είc: αύτούc: ένιαία ή προβο
1 Ο fJ ι·ειlματος nροόδ,οu· τιt γrtρ ύnοοτατικά διάιrορα. Μ~ τούτου, τότε ή πρόοδοc: τοϋ Πνεύματοc: άπό τόν Υίόν
15. Πrίις OVJJ μία αί διά,rιοροι αρχαί, καί μiιι· ΊΟV μεγά.!.ου είναι ύποστατική ίδιότηc:· δρα αϋτη είναι διάφοροc: άπό τήν
Δ ιοι·ιιπ[ου ι)γ δεvτ έρφ κεrrαλαίφ τοv Περί θείω.1•' οι•ομάτcοι' πρόοδον τοϋ Πνεύματοc: άπό τόν Πατέρα, διότι τά ύπο
)cγοι, λέγcι··ιος ((00(/. εΠ'τί ωfi πατρός και 701' Υίοϊ,, ταvτα στατικά είναι διαφορετικά.
και Τ([) ι?εαρχικς'ί'J TJ ι•εύματι ΚΟ/ ι•(7'Jς και ήι•ωμέι•ως αJ'αtίJ?.c;- 15. Πωc: λοιπόν αί διαφορετικοί άρχαί είναι μία, δταν
15 ι;ι1αι)), κu.i. τοίi μεγr'ι.λου Βασιλ,είου ει· τοίς προς Ευνομιαι,ού; μάλιστα ό μέγαc: Διονύσιοc: είc: τό δεύτερον κεφάλαιον
'Α ι•τιρρητικοίς αvτοϊ, κεί/ α).,χίοις γράφοι•τος, <<niντα τά κοινrχ τοϋ Περί θείων όνομάτων λόγου λέγrι. «δσα είναι τοϋ Πα
TJ ωρί τε καi Yt({) %0/)'(l FΪι•αι Κ'αι τφ Πι-εύματι>>; Εί μi:ι• τρόc: καί τοϋ Υίοϋ, αύτά πρέπει νά άποδίδωνται κοινωc: καί
κοιιόι· εστι. Πατcί τε κ,αί Υίφ τό ε'κnορεύειν, κωJ'όι• εοται ένιαiωc: έπίσηc: είc: τό θεαρχικόν Πνεϋμα» 41 , καί ό μέγαc:
τοίiτο και τιρ fl ι•εύ,ιιαΗ, καi, τετρr}ς ε,οται 1ί Τρι.άς· και rό Βασίλειοc: είc: τά κεφάλαια των Άντιρρητικων πρόc: τούc:
20 Π ι·είi,ιια ι'ΓlQ εκ.,Ο!JFVΟ'ει ll ι,.;ίϊμα lτεροι·. El δέ μιΊ κοιι·όι· Εύνομιανούc: γράψ!l, «δλα τά κοινά είc: τόν Πατέρα καί
ΡΟ:/, καΗ'ι. Λrπίι,οι·ς τr,ίι !1 ατρι και τφ Υίrρ τό F%'7lΟQ'εύειι', τόν Υiόν είναι κοινά καί είc: τό Πνεϋμα» 42
; Έάν τό έκπο
(•'Jς ,0ίϊ ,ιιέι• Πα,(j!'ις ?ιιιιfπως κατ' ω',ωύς, 101' δέ Υίοίϊ rι· ρεύειν είναι κοινόν είc: τόν Πατέρα καί τόν Υίόν, τοϋτο
μέ·οως εκπορεύοι•τος τ ί Π ι•είi 1 ,ιια, οίJτcι> γr'ι.ρ καί {,ποοτατικrιις είναι κοινόν καί είc: τό Πνεϋμα, καί ή Τριάc: θά είναι τετράc:,
εχ:Ειι· τόι· Υίό;· 7() ;τροολψικό1 1 ιταοιι', ΟV 1Κ•Οι')' κατ' αυ'ΙΟΙ 1 ς διότι καί τό Πνεϋμα θά έκπορεύσ!l δλλο πνεϋμα. 'Εάν δέ
25 και τlJ δημιο1•ργε'i1 1 και r1γΗί.ζει.ι• και άπλr7ις αnαι•ια ΤΙ!. φυσικιί δέν είναι κοινόν κατά τούc: Λατίνουc: είc: τόν Πατέρα καί
ο{, ΚΟ()'(l Jl ατρός τε κυ.i Υίοι', ε:ιειδ}ι ό μέι• fl Γ!.Τ1)Q διϊι 701' τόν Υίόν τό έκπορεύειν, καθ' δσον κατ' αύτούc: ό μέν Πα
Υίου κτίζει τε και δγιάζει καi διr'ι. μέποv του Υίου δημι τήρ έκπορεύει τό Πνεϋμα έμμέσωc:, ό δέ Υίόc: άμέσωc:
ουργεi και rlγιάζ,ει, δ δέ }'ίός ου δι.' Υίοv. Τοιγαρουγ κcπ' (διότι λέγουν δτι οϋτω καί ύποσταηκωc: εχει ό Υίόc: τό
αV 1 τυVς 1'\:ιοαrα1ιχ-ϊt>ς ε,χει τό δημιουργείγ και &γιά1ζεο, ό } ί- προβλητικόν), έπομένωc: κατ' αύτούc: καί τό δημιουρ
7
30 6ς· α,ιιέοως γr'ι.g και, OV'X rvς δ Π ατι'ιρ εμμέσως· και ovrω γείν καί τό άγιά(ειν καί άπλωc: δλα τά φυσικά δέν είναι
κοινά τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ, έπειδή ό μέν Πατήρ κτί
Ζ:ει καί άγιάΖ:ει διά τοϋ Υίοϋ, δημιουργεί καί άγιάΖ:ει διά
μέσου τοϋ Υίοϋ, ό δέ Υίόc: δχι διά τοϋ Υίοϋ. Έπομένωc:
κατ' αύτούc: ύποστατικωc: εχει τό δημιουργείν καί άγιάΖ:ειν
ό Υίόc: (άμέσωc: δηλαδή καί δχι δπωc: ό Πατήρ έμμέσωc:)
41. Περί θείων όνομότων 2, 1. καί οϋτω κατά τήν δποψίν των τά φυσικά δέν διαφέρουν
42. Πρόc: Εύνόμιον 5.
110 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α. i 11
κατ' αυτούς 1ά φυσι.κά τϊδν {,::ωσιαιικώγ διενήJJοχει' 01.•δ(;μ· κατά τίποτε άπό τά ύnοστατικά, αρα καi ή φύσις δέv δια
σ[,κοι,ι, και 17 φ1ίσις της {,nοοτύ..r,εως, (lJς ,1117 τρισυ:ιόστατσ1' φέρει άnό τι']ν ύπόστασιv, ώσάν νά μή ητο τρισυπόστατος
Ι) τριφυα κατ' αυτο1Ύς ειι,αι ιόι, Θε6ν. ii τριφυήc: κατ' αύτούc: ό Θεόc:.
El δ' αρα φαίεν διά του Π γεύ.μαιος το~, Υίό1, δημιουρ- Έάν δέ θά ελεγον δτι ό Υίόc: δημιοuργεϊ ιωi άγιάΖ:ει
5 γείι, και (ι.γιύ.:ζειι•, αλ,λα :~ριι.Ι'lΟ)' μει' OV' σύι1 ηθες τοίς θεολι; διά τοϋ Πνεύματοι::, θά έδίδομεν τήν άnάντησιν δη πρώ
γοις διά του Πνεύμα.ως τόι· Υίόν 17 τον Πατέρα δη 1uιουργογ τον μέν δέν είναι σύνηθες είc: τούς θεολόγους νά λέγουν
εlι•αι λέγειν Ηvν κτt<σμύ.τωι,, αιλλ' Δι, άγίφ ΠJJεύματι. 'Έ δτι ό Υίόc: η ό Πατήρ είναι δημιουργός των κτισμάτων
πειτα προς τψ μηδ' οϋτω ιό &ι,ωτέρω δεδειγμένοι' σ.:τοσιοι• διά τοϋ Πνεύματος, άλλά έν τψ Πνεύματι. 'Έπειτα, διά νά
αυιιούς εκφεύγ,ειι•, ου γι}ρ δι.' Υίοίi nάλιι, δ Υίός αν·αφαί- μή έκφύγουν αύτοi οϋτε οϋτω τό άνωτέρω άποδειχθέν a-
1 Ο ι'εται δη,μιοvργός και'fάΙJΤ.>ερ δ Πατήρ, συμοήσεται τούτοις ronov (διότι ό Υίόc: δέν παρουσιάΖεται έπίσηc: ώc: δημιουρ
μηδέ κυιι•όν είναι λέγειι, και τφ Π νεύμαιι τό δημιουργείγ γός διά τοϋ Υίοϋ δnωc: ό Πατήρ), θά χρειασθfi νά μή δέ
και ι.lγιά,ζειγ, (!Jς μ1ί δι' έιέρου, μηδέ (!Jς () fl ατrιρ 1J και () χωνται δτι είναι κοινόν καi είc: τό Πνεϋμα τό δημιουργεϊν
Υίός αi•,ου ταύτα ειιεργοvιιτος. Κατ' αυ·ιούς OVJ' ύnοοταΗ'κως καί άγ1άΖειν, άφοϋ τοϋτο δέν ένεργεϊ ταϋτα διά μέσου αλ
έχει τό πνεύμα 10 δημιουργ,ε'ίιι και &γιάζειJJ, ώς ουκ εμμέ- λοu, οϋτε δπωc. ό Πατήρ η καi ό Υίόc:. Κατά τήν γνώμην
15 οως καθ·&nερ δ Π αιijρ κιίζοι• τε και &γιάζοι,. ΈJ.'τ,εiΊ·ι'fει• των λοιπόν τό Πνεϋμα εχει ύποσταηκωc: τήν ίδιότητα τοϋ
δι; nάλιι• κατ' αυτούς, ταυτά τε ειγαι και αδιάφορα δ,είΚJ'V δημιουργεϊv καί άγιάΖειv, άφοϋ δέν κτίΖ:ει καί άγιάΖ:ει έμμέ
ΊCΙ.t τοις {,:~.οστατικοίς τ/ι φυσικά. El δέ τ·ονιο, και Ύ} φύσις σωc., δnωc. ό Πατήρ. Οϋτω λοιπόν πάλιν κατ' αύτούc: τά
ταίς ύποσιάοεσι ταυΙτ6ιι τε και &διάφορον. "Αρ' ου σαφώς φυσικά είναι καi δεικνύονται αδιάφορα άnό τά ύποστατικά.
τ·ης &ι·ωτά,ιω Τριάδος ε,κ;ιεπτώ1κασι και της έι•ότηιος της Έάν δέ τοϋτο είναι άκριβέc:, καi ή φύσις είναι ώc: πρόc: τάc:
20 :ιίσιεως και της κοιJJωι•ίας τσυ άγίοv Πι,·εύμαιος οί ταυθ' ύποστάσειc: ταυτόν καί άδιάφορον. r Αρά γε δέν εχουν έκ
οίlτω λέγοJJιές τε και φροJΙουηες; πtσει άπό τήν ύψίστην Τριάδα καi άπό τήν ένότητα τηc:
'Αλλιί. γάρ t1 παι·έλι?ωμει• Μ,ει• εξέ:Ι'Jη,με1,. Τίς γαρ το πίστεως καi άπό τήν κοινωνίαν τοϋ άγίου Πνεύματος αύ
ΠΙ'εvμα ιό ϋ.γιον ι1711 ϋnαρξιι, εχ,ειJJ εξ αμφοιέρωι, Υίου ιε τοί οί όποϊο1 λέγουν καi φρονοϋν παρόμοια;
και Πατρός ακούωι• η λέγωJΙ η nισιεύωι, και παρά μέν του 'Αλλά δς έπανέλθωμεν έκεi άπό δπου έΕεφύγαμε~
25 Υίοv αμέσως, nαψi δi:· ωii Π αιρός εμμέσως κιαι Ht nαυ' Πράγματι ποϊοc:, άκούων η λέγων η πιστεύων δτι τό αγιον
αv,ιcoJ' θρυλλού,,ωεγά τε και nεριq:δόμ:ει•α nρο,σεχη τε και εφf· Πνεϋμα εχει τήν ϋπαρΕιν άπό άμφοτέρουc: τόν Υίόν καί
~ης και n6ρρω, τίς ταfiτ' α'κούω1' κ·αι nι,σιεύωι, ού δύο δο τόν Πατέρα, άnό μέν τόν Υiόν άμέσωc:, άπό δέ τόν Πατέ
:;ά,σει. του έγος JΙγεύ,μαιος αρχάς; πως δέ ου'κ αl' ειη δ ρα έμμέσωc:, καθώς καi τά άπό αύτούc: θρυλλούμενα καi
Υίός τϊρ Πωρι συναίτιος, εl μη μάτηJJ λέγεται και εξ αv- διαδιδόμενα, τά προσεχη καi μετέπειτα καί άπώτερα, ποϊοc:
30 του; Πϊ,ις δέ ΟV'Κ αι• 10 Πνευ'μα ειη κτίσμα; Έnι γάρ τω)' άκούων καi nιστεύων αύτό δέν θά παραδεχθfi δύο όρχάc:
%τισμάτωι, τφ Π ατρί ό Υίός σvι,α[ιιος. τοϋ ένόc. Πνεύματος; Πωc: δέ δέν θά ητο ό Υίόc: συναίτιος
τοϋ Π ατρόc:, έάν δέν λέγεται ματαίως καί έΕ αύτοϋ; Πωc:
δέ δέν θά ητο κτίσμα τό Πνεϋμα; Διότι έπί των κτισμάτων
ό Υίόc: είναι σuναίτιοc: τοϋ Π ατρόc:.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 113
112
Και μ ιΊ )' i'::-ιί της Κ,l ίοεως' εφ' 11ς φu.γερ{i)ς αίτιός 8()1 ι 16. Καί δμως ώς πρός την κτίσιν, είς την όποίαν φανε
και ό Υ ίός και 16) Π ατρι συι1 αίτ ιος, cός εκ Πατρός δι' αύ,τού ρώς είναι αϊτιος καί συναίτιος μέ τόν Πατέρα ό Υίός, καθ'
και εξ αϊiτοj, 70 εl1,αι λ,αυού,σης, ασευές παι•tάnαοιν εlnείι• δσον αϋτη ελαβε την ϋπαρΕιv έκ τοΟ Πατρός δι' αύτοΟ καί
δτι 1ιΊ ι• κ1 ίοιι 1 έκ IOl' Υ ίoii ού J,έγομεγ και δτι τό δημιουργικόιι έΕ αύτοΟ, είναι έντελως άσεβές νά εϊπωμεν δτι δέν λέγο
5 "ίδιc1ης εοτί της του Πατρός ί,.,οωάσεως. ΤοιγαροΓ,1, εl Ψ:ι.ί μεν την κτίσιv έκ τοΟ ΥίοΟ καί δτι τό δημιουργικόν είναι
τό εκnορεvτι7'~ς ύnάρχοι• Π ιιεvμα αγωιι έκ ΤΙ α•τρός δι' Υ ίoii ίδιότης της ύnοστάσεως τοΟ Πατρός. 'Επομένως, δν καί
καl. i:ξ 17 ίοV 10 είJJ(lt είχιε·J', οi, 1κ z;,)' i)1 Ολιος εiΝJ-εΌο,vς εl.ίεϊ,,.,
1 τό έκπορευτως ύπάρχον δγιον ΠνεΟμα είχε την ϋπαρΕιν
ώς εκ τού Υίου τό Π1•ευμα ου λέγομα κ•αί ιι'1ς 11 εκ:10- έκ τοΟ Πατρός διά τοΟ ΥίοΟ καί έκ τοΟ ΥίοΟ, δέν θά ητο
ρευ11κίι lδιότης Η[) Πατρί μόι•φ nρόοεοιιι•. εύσεβές νά εϊπωμεν ότι δέν λέγομεν τό Π νεΟμα έκ τοϋ
10 'Εnεί δέ οί τ,αυω λέγοντες Δα,υiδ εσιιν δ 1J~εωάτωρ και ΥίοΟ καί δτι ή έκnορευτική ίδιότης ύπάρχει μόνον είς τόν
Γρηγόριος δ Νυιοσαέωι, q αι,(,1ατσς φωατηρ και Δαμασκην,ός Πατέρα.
ό θεοφόρος, κωά nύ.σαι• δ.ι,ά.γκηι• οί σ1Ψαlτιοι• τφ Πατρι τογ 'Επειδή δέ αύτοί οι οποίοι λέγουν ταϋτα είναι ό θεο
Υίό1• λέγοι·τες επί του .nω•αγίου Π ιιεύματος iκ•αί ·εκ του Πα nάτωρ Δαβίδ καί ό Γρηγόριος ό φωτεινότατος άστήρ των
Νυσσαέων καί ό θεοφόρος Δαμασκηνός 3, άναγκαίως αύ
4
τρός διc'ι τoii Υίου καί. ,ε.κ τού Υίου 1111· ί1'nιαρξιν αυτι5) διδ6ι·-
15 τες, 700,ου·τον ,αnέχοvσι 1iίς ·ειι•σειυείας, ()'O,(i)J ,δ.1,rέχογ1αι ταύ- τοί οί όnοϊοι ίσχυρίίονται δτι ό Υίός είναι συναίτιος τοϋ
1ης οί 7ιροα,7ιηριθ,ιιημέι•οι ΗΤ,•ι• άγίωι• και οί 1ούr-οις οvι•φδ/ι Πατρός ώς πρός τό nανάγιον ΠνεΟμα καί τοΟ δίδουν
·θεολογου)'1 ες.
ϋπαρΕιν έκ τοϋ Πατρός διά τοΟ ΥίοΟ καί έκ τοΟ ΥίοΟ τόσον
1 Ί. Καί. ωυω δέ σvι•ορό.ι• τr,)), αJJαγκαιοτά:τω1 1 , chς καθάnερ άπέχουν άnό την εύσέβειαν, δσον κρατοΟν ταύτην οί προ
εκ πού Πατρός δι' Yίoii 'Και εξ Υίου l1JI' γέι 1 εοιν εχογτες αναφερθέντες δγιοι καί oi θεολογοΟντες συμφώνως μέ
2017μείς, Πατέρα καί nοιητι)ι· δμου τε ·και χωρίς έκά,τ,ερω' έ αύτούς.
nικαλούυεθια καί αι•ο,ιιολογού,ιιε1•, οvιω κ.αί rιου θείου Τ11'ΕΙ! 17. Είναι δέ άναγκαιότατον νά παρατηροΟμεν καί τοΟ
ματος ύμοv τε και χωρίς έκάrιερος π ατiιρ αγ ελέγετο και. το, ότι δnως ήμεϊς, εχοντες την γένεσιν άnό τόν Πατέρα
nρου,ολεύς, ε'lnιερ :εκ Πατρός δι' Υιού ,~αί εξ Υίοv IJ}JJ ϋ διά τοΟ ΥίοΟ καί άπό τόν Υίόν έnικαλούμεθα καί όμολο
nαρξι.ι, 10 Π11ευ 1μα είχε1'. 'Αλ,λά τά ,ωιαvτα .nάι•τα nολυειδόις γοϋμεν τόν καθένα μαίί καί χωριστά ώς πατέρα καί ποιη
25 σvγχέοι'τα τcίς 11είας ύnοστάσεις nαρίοτη,οι οαφι,Jς, όJς ούχi τήν, οϋτω καί τοϋ θείου Πνεύματος θά έλέγετο ό καθείς
καί ε.κ του Υίοv τι7ι• v77'αρξιι, εχει τό Π,,εύμα τό αγιοι•. μαίί καί χωριστά πατήρ καί προβολεύς, έάν τό Πνεϋμα
18. [{αί μέι• δ1ί, «nάΥrα ο•σα εχει ό Παt17ρ, 10V Υίού 8071)), είχε την ϋπαρΕιν έκ τοϋ Πατρός δι' Υίοϋ καί έκ τοϋ Υίοϋ.
,κατά rόJJ θεολ5γοι• Γρηγ6ρι011 , ((α1•ευ της αlτ ίας. Ποίας αl'τίας; 'Αλλά δλα αύτά, συγχέοντα πολυειδως τάς θείας ύ,ποστά
Της τi;11· κτωμάτωι•; 'Ά,nαγε· τού•τωι• γαρ αρχiι και αίτιος σεις, παριστάνουν σαφως ότι τό δγιον Πνεϋμα δέν εχει
30 και ό Υίός. ΤωγαρουJJ αJιιευ της αlτίας και αρχης της εγ καί έκ τοΟ Υίοϋ την ϋπαρΕιν.
Τριά,δι JJοουμένης θ,εότητος· nάι•1α OVJ' liχει. δ Υίός τού Πα- 18. Καί βεβαίως δλα δσα εχει ό Πατήρ είναι τοϋ Υί
οΟ, κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον, «χωrίς την αίτίαν» 4.
4
Ποίαν αίτίαν; Τήν των κτισμάτων; απαγc, διότι τούτων

άρχή καί αϊτιος είναι έnίσης ό Υiός. 'Επομένως χωρίς την
43. Ψαλμ. 32, 6. - Πρόc: "Ελληναc: έκ των κοινών έννοιών PG 45, α\τίαν καί άρχήν της έν Τριόδι νοουμένης θcότητος. 'Όλα
180. · "Εκδοσιc: άκριβήc: 1 , 7. λοιπόν τά τοϋ Πατρός εχει ό Υίός, χωρίς νά είναι καi αύ-
44. Λόγοι: 34, 1 Ο.
8
114 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡι ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 115
1ρός, ανεv του' &ρχ11 καί α'ί,1tος εΪJJαι και αυτός τijς 11'εό1ητος τόc: άρχή καi αϊτιοc: τηc: θεότητοc: τοϋ Πνεύματοc:. 'Άρα
του Πι,εύματος. 'Εκ μόγου liρα 10v Πατρός εκnορεύε1ω ιό τό Πνεϋμα έκπορεύεται άnό μόνον τόν Πατέρα, δnωc: ό
π γευμα 10 αγιοΥ, και?άπερ δ Υίός ε•κ μόι·οv 1ου π ατρδς γε1• Υίόc: γεννδται άπό μόνον τόν Πατέρα, καί ευρίσκεται
ι•α1αι, καί nροισεχCις καί &μέ,σως τού ΤΙ α.τρός εχειαι και?' 1)- προσεχωc: καi άμέσωc: δίπλα είc: τόν Πατέρα κατά την
5 ,,αρξιr, κα{}ά καl δ Υιός, εl καί διά του Υίού Πατρός εtJ'(J.{ ϋnαρΕιν, δπωc: καί ό Υίόc:, αν καi διά τοϋ Υίοϋ άnέκτησε
Πι•1εfj,μα εσχ,εγ, ώς 10V εκ,nορεύοηος Q)JIOς καί Tf rπρός. την δύναμιν νά είναι Πνεϋμα τοϋ Πατρόc:, άφοϋ ό έκπο
19. 'Εnεί δέ καί δύο dι 1 θ•ρώnωv 17 μαρτυρία &ληιJής εστι κα ρεύων είναι καi Πατr'JΡ.
υί. ιόι• του Κυρίου λόγοι•, c<και δι.(t δύο η τριιοιι μαρη5ρωJJ στα 19. 'Επειδή δέ κατά τόν λόγον τοϋ Κυρίου ή μαρτυρία
θή,σειαι :nαγ ρ17μα))' καί ήμεις τό ΨV1 1 ' ε71·αι 10))! αλλωJ! &φέ- καi δύο άνθρώnων είναι άληθήc:. «καi πασα μαρτυρία ϊστα
1 Ο με1 1 οι δ lίl τi, μi7κος τρείς παρασ1τή:σο\uέι 1 σοι :uάρτυρας, σαφώς ται διά δύο η τριών μαρτύρων» \ καί ήμεic: πρόc: τό παρόν,
4
αnαγορεύον'τάς σου 11ίι• προσι1·17κφ•. Και δι7 nαρίτω nρωτος παραιτούμενοι πρόc: άποφυγήν μακρηγορίαc: των δλλων,
δ και ,τφ χρόιιφ πρότερος Βαοiιλ,ειος δ μέγας· ειι γάρ τοίς θά σοϋ παροuσιάσωμεν τρεic: μάρτuραc:, oi όnοϊοι σοϋ άπα
Κατ' Ευ1 1 ομίοv κ:εφαλα[οις, <<γε1'1 1 (1,η, φησίν, «δ Θεός οι•χ (Ος γορεύουν σαφωc: τήν προσΟr1κην. Kai μάλιστα ac: προσέλθπ
αJΤι1ρωnος, γ,ε)'1 1 f! δέ &ληθως· και 10 γεγει•1;η:uέι,οιι εξ αυτοϊί rιρωτοc: ό καί χρονολογικωc: προηγούμενοι: μέγαc: Βασί
15 εκψαί~·ει λόγω, ΟVΚ ,σ,γ{)·ρώntJJOJ', ,εκφα[J'!Ξt δε λ6γο~ι αληθη εξ λειοc:. ό όποϊοc: είc: τά Κεφάλαια κατ' Εύνομίου λέγει, «γεν
αύτου· εκ•nέμ:πει J[11εvμα δια ,οι,5,μαως, ουχ οίον 70 αΥθρώπι νc;i ό Θεόc:, δχι ώc: δνθρωποc:, άλλά γενν9 άληθωc:· καi τό
)'01', ,ι}nει ,μηδέ ,στό,μα Θεου σωματικώς· εξ αυ'ΤΟV δέ 10 ΠJJεv γεννώμενον άnό αύτόν προβάλλει λόγον δχι άνθρώπινον,
μα καί ου,χ έτέρω1Ϊε) 1 )), 'Ορ(iς Ο'Ιι οί',χ έ1έρω1~·ε1 1 , &λλ' ε'Κ μό προβάλλει δέ άληθη λόγον έΕ έαυτοϋ· έκπέμπει διά στό
νου τού ,καί τόι 1 Υίόν γε1ΙJ•ω~,τος; "Ωστε ουΙκ εκ τού Υίο·ϊί τό ματοc: Πνεϋμα, δχι ώσάν τό άνθρώπινον, επειδή σωματι
20 Πι•εϊίμα, ,επιει καί λόγος δ Υίός, &λλ' ου στόμα τοϊ! Πατρός κωc: δέν υπάρχει οϋτε στόμα Θεοϋ· άnό αύτόν δέ προέρ
ει'Ταυθα τφ ,μεγάλφ 1εθ•εολόγη1αι. 'Ός αλλαχού δεικι,ύς καί χεται τό Πνεϋμα καi δχι άπό άλλοϋ»•s. Βλέπειc: δτι τοϋτο
ΙΟ)! λόγοι, 1ούιτο1' εκ 1'0V αϊηού nροϊόι•τα 01όμα1ος, «εl γαρ δέν ερχεται άnό άλλοϋ, άλλά άπό μόνον τόν γεννωντα καί
τό Πνεύμα μ17 πιστ•εύ•ειςη, φησίι·, (<εκ σιόματος Θεοu προελ1 1 - τόν Υiόν; 'Ώστε τό Πνεϋμα δέν προέρχεται άnό τόν Υίόν,
:λυθ·έγαι, ουδ' αγ τόι, λόγοJJ' πισιε11σεις)). Όρif:ς σαφcος οτι έnειδή ό Υίόc: έδω εχει Θεολογηθη καί λόγοc: άλλά δχι
25 Λόγος δ Υίός, ,&λλ' ου ,στόμα τού Παιρός· εξ ov σ1όμα10ς στόμα τοϋ Πατρόc:. Ό ϊδιοc: είc: δλλο σημείον, δεικνύων
κατά ,10JJ μέγα~, Βασίλειογ .nρόεισι καιJ-' i1ιnαρξι1• cός τό Τfγείϊ δτι καί ό λόγοc: ουτοc: προέρχεται έκ τοϋ ίδίου στόματοc:,
μα τό αγιο~ι; «έάν δέν πιστεύπc: δτι τό Πνεϋμα εχει προέλθει άnό τό
Τόι, ιαvπόι, δέ 1ρ6nοι, καί δ αδελφός αί'ηφ και άδελφcl στόμα Θεοϋ, δέν θά πιστεύσηc: οϋτε τόν λόγον». Βλέπειc:
φροι·ωι, Γρηγόριος ει• 1r,'i> Π ερι θεογγωσiας λ6γφ, ccΠγεί-- σαφωc: δτι ό Υίόc: είναι λόγοc:, άλλ' 6χι στόμα τοϋ Πατρόc:
30 μα δέ)), φησί, ωό της nαΊρικης εκ:πορευόψενο~ι ύποστάσεως. άnό τό όποiον στόμα, κατά τόν μέγαν Βασίλειον, λαμβά
1_"Ίούτου 1 γαρ ΞJ 11 εκ'α και Π1Λεi)μα στόμα(ί.Qς &λλ:) οV,χ) και 1()1, νει την ϋπαρtιν κοi τό δγιον Πνεϋμα;
Κατά τόν ϊδ1ον τρόπον ιωί ό όδελφόc. αύτοϋ καί ά
δελφικά φρονωv μέ αύτόν Γρηγόριοc: c.ic: τον λόγον Περί
θεογνωσiαc: λέγει, «nνεϋμα τό έκποpευόμε\'ΟV άnό τήν
nατρικήν υnόστασιν. Δι' αύτήν τι']ν aiτiav ό Δαβίδ είπε
45. Ματθ. 18, 16.
46. Κατ' Εύνομίου 5. nνεϋμα στόματοc: άλλά δχι καJ λόγον στόματοc:, διά νά
116 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ/ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 117
λόγοι, •στόματος δ Δαόϊδ ε'iρηχει•, ϊ~ια 117v εκnορευΊtκ17ι, Μιό πιστώσn τήν έκπορευτικήν ίδιότητα μόνον είc: τόν Πα
ιητα τφ Π,ατρι μό1ψ ,προσού1 σα1, nι•σιώ·σηιαιη. rέρα»47.
}lει' αυiτόι, τO)JI δ.ψευ1δη της αληθείας μάρτυρα, δ ζ{;Ίι· "Επειτα άπό αύτόν τόν άψευδη μάρτυρα τηc: άληθείαc:,
qω(}Ι117ρ γεγω•ώς 'Αλ1εξαJJ1 δρείας Κύριλλος, σvμμαρτυρήσωγ ac: προσέλθn νά συμμαρτυρήσn ό Κύριλλοc: ό καταστάc: Ζ:ων
5 lΊJαρελ{}έτω· φησι γr}ρ ει, τφ Περί της άγίας Τριάδος· ((αί τανόc: φωστήρ τηc: 'Αλεtανδρείαc:. Διότι λέγει είc: τό Περi
nροιακvι 1 η1αί τρrείς ύ:τωστάισεις γl'ι 1 ώ01κωιται και πι.στ,εύοι•τυ ι. τηc: άγίαc: Τριάδοc: εργον· «αi προσκυνηταί τρείc: ύποστάσειc:
ε1r Π ατρί ,αιrάρχφ και εν }7 ίφ μω•ογει,ει κ-αί ει, Π Ι"εύματι άναγνωρίΖ:ονται καi πιστεύονται είc: τόν δναρχον Πατέρα
ίχγίψ τcp εκπορευομέιψ εκ ωfi Π αrιρός, ο{ι γεΥJΙ1]Η7Jς κα{}άπερ rόν μονογενη Υίόν καί τό δγιον Πνεϋμα, τό έκπορευόμε
ό Υίός, αλrλ' εκnορεvο:μέγφ καθ•άnερ ε'ίρηται εκ μόγου του νον άπό τόν Πατέρα, έκrιορευόμενον δχι γεννητωc: δπωc:
1ο Πατρός ,ως από στόματος, ;-ιεφψότι δέ •διά του Υίοiί καί λαλή ό Υίόc: άλλά, δπωc: έλέχθη, άπό μόνον τόν Πατέρα ώσάν
σrυτι ι:J' τοίς άγίοις ;-ιασι nρο<rήταις τε και αποστόλ·οιςJJ. Καί άπό τό στόμα, φανερούμενον δέ διά τοϋ Υίοϋ καί λαλησαν
&λλαχοfi πάλι~·· «ουχ (i'>σπερ δ Υίδς καί του Πατρός γει·νη είc: τούc: άγίουc: δλουc: καί είc: τούc: προφήταc: καί τούc:
τώς οuτω και ΤΟ ΠJΙ•εί\uα τό αγιον από του ΥiΌυ εκnορευτως, 48
άποστόλουc:» • Καί άλλοϋ πάλιν λέγει' «τό δγιον Πνεϋμα
απαγ.ε τijς ολα,σφη,μίας κ•αι nολυθεί'ας· εlς γr1ρ ;-ιαρ' ήμίγ αμ- δέν προέρχεται έκ τοϋ Υίοϋ έκπορευτωc:, δπωc: ό Yiόc: προ
15 q·οίι• τοίς προσώ,ποtJ' α'iτιος καί σύJΙ,δεσμος, ό Πατήρ». έρχεται έκ τοϋ Πατρόc: γεννητωc:· αύτό θά ητο βλασφη
"'Αρ' ε.στι τρανότεροιr ελεγχογ της σijς δvσσεοεiας παρελ- μία καi πολυθείΌ. Διότι κατά τήν πίστιν μαc: είc: είναι ό
1?·είν; Άι"θρώnφ μεγ ου'κ αι• εδοξεJ'. 'Αλλά και ,τοiίθ' ήμίJ' αϊτιοc: καί σύνδεσμοc: άμφοτέρων των προσώπων, ό Πα
τό Πγευμα δέ·δωκrε 101 εκ Δαμασκο,υ σοφίσαν ΊωάνJΙην· ιαό
1
τήρ»'".
Πνευ,μα γάρη, φησιι1 οδτος, ωοiί Υίου μεγ λέγομεν, εκ δέ Είναι αρά γε δυνατόν νά συναντήσn κανείc: τρανότε
20 τofi Yίofi ο{, ΙJ.έγομει,· δι' Υίοiί δέ πεφαι 1 ερc"δrη?αι και ,ιιε1α ροv ελεγχον τηc: δυσσεβείαc: σου; ·Από άνθρωπίνηc: πλευ
διδ6σ1?ω ήμίι 1 δ1ιιολογουμεν)). ρδc:, δχι. 'Αλλά καί τό δγιον Πνεϋμα μδc: τό εδωσε σοφίσαν
'Αφείς δ;j σοι το1'ις αλιλ-ους ΟVΨείρειι 1 εφεξ17ς 011 πλεί rόν έκ Δαμασκοϋ Ίωάννην, ό όποίοc: λέγει· «τό Πνεϋμα,
στους οιtτας καί σγJεδόν δ,σοι τι7'Jγ nωτ έρωγ οiιδεγ ηηογ η ζώι• τό λέγομεν μέν τοϋ Υiοϋ, δέν τό λέγομεν δέ έκ τοϋ Υίοο·
ιες ΕΥ τοις καθ' έαυτούς σvγγρά,μμασι λαλοiί:σιJ',. εκ των λόγωγ όμολογοϋμεν δμωc: δτι διά τοϋ Υίοϋ έφανερώθη καί μετε
25 σου κριι,ια σ'ε· πάντως δέ καί δ Θεός. Σου γάρ αύτοiί λέγον- δόθη είc: ήμCΙC:» •
50
1ος ε:κ του Πατρός Κ'αί 10V }7 ίου ,i)κιπ-ορεύεσθαι ιό Π νεiίμα Παραλείπων δμωc: νά παραθέσω είc: τήν συνέχειαν
Και 10 (l,llόJ'ωvιJ OV nροστι{)ηιέι 1 ΟV, άρ' ου.δ' εκ τούτωγ ,UQJ'(ι)J' τούc: δλλουc:, διότι είναι πολλοί καί σχεδόν δσοι είναι οί
τό Πγευμα -ε~rνοείς,. ,ουδέ συγυπακούεις τό μόι•ω1,, και, μι7 πατέρεc: οί όποιοι λαλοΟν lωντανοί είc: τά συγγράμματά
συ1~εκφωι,17ς; 'Αλλά ζητήσομει• κα,τά 117γ 0171 1 , ιι,' οίίτως είnω, των, θά σέ κρίνω άπό τούc: λόγουc: σου· όπωσδήποτε δέ
θά σέ κρίνn καi ό Θεόc:. 'Όταν λοιπόν σύ λέγrιc: δη τό
Πνεϋμα έκπορεύεται έκ τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ, καί
δέν προσθέτnc: τό «μόνων», δρα δέν έννοείc: οϋτε δτι άπό
47. Τό έργον τοϋ Γρηγορίου Νύσσηc: περί θεογνωσίας δέν σώΖεται αύτούc: μόνουc: προέρχεται τό Πνεϋμα οϋτε συνυπακούειc:
σήμερα. Τό ψαλμικόν χωρίον είc: τό 6ποίον άναφέρεται είναι Ψαλμ. 3·2, 6.
48. Λόγοc: 2 περί άγίαc: καί όμοουσίου Τριάδος, PG 75, 724 Α. τό μόνων, εστω καί αν δέν τό συνεκφωνfjc:; 'Αλλά θά lη
49. 'Ομολογία πjατεωc:, Johannes Vegelinus, De sacrosancta τήσωμεν σύμφωνα μέ τήν ίδικήν σου, δc: εϊπω, φιλοπολu-
Trinitae 1604, σ. 121.
50. 'Έκδοσιc: άκριβήc: 1, 8.
φιλοnολυεκσιόρευτογ διάνοιαν, και εξ liλλov του εκnορεύ,εοθαι εκπόρευτον διάνοιαν, να εκπορεύεται καί άπό κάποιον άλ
τό Πιιεί,,μα διrt τιΊJ' σιίν ;ι;ερι 70V μόνου αγι'ΟlαJ'; λον έΕ αiτiαc: του δτι άγνοειc: τό 'μόνου';
20. Οι'> μήγ, αλι.' 'ί1ια πάλιι, εJ-. τιογ αυ1ωι' σαι συσκευάσω 117ς 20. 'Αλλά πάντωc:, διά νά σοϋ παρασκευάσω πάλιν τό
(!Jς αληι?·ι5Ίς .nληγης ,10 'iαμα και 1ωy δυσσεοϊδν εκσπάσω και φάρμακον τηc: πραγματικηc: πληγηc: σου άπό τά Ίδια καί
5 09γμά1ωι' και ρημάτω1,, εcnf: ,ιιοι, ώ οέλ1ωτε, ε'ί 11ς εροιτό σέ άποσπάσω άπό τά δυσσεβη δόγματα καί ρήματα, είπέ
σε περί τofi ΥiΌiί, ως επειδήnερ γέγραπται οΗ, ,,ε'ίδομει, ηιι' μου, λαμπρέ άνθρωπε, έάν σ' έρωτήσn κανείc: περi τοϋ
δόξαι, αυ'τοv, δόξαν άις μοι,ογ,ει,οiίς nαρά Πατρόςη, και δτι ΥίοΟ, δτι έπειδή εχε1 γραφη δτι «εϊδομεν τήν δόΕαν του,
((7llΟΓει5ω εlς ενα Υίό)' το~' εκ τ-ου· If ατρϊις ,~ρο αlώνω~, γεν δόtαν ώc: μονογεvοΟc: άπό τόν Πcπέρα» καί δτι «πιστεύω
51
νηθέντα)), ;ωί τ' αλλ' οσα ,σαι &νω1έρω &πηρίθ,μψαι, οίς 01' είc: ενα Υiόν τόν έκ τοϋ Πατρόc: πρό αiώνων γεννηθέντα»,
10 nρ6Jκει1αι ,ό "μόνου)), εκ του Π'ατρός και εκ 10v δγίο,, καi τά άλλα δσα σοϋ άπηριθμήθησαν άνωτέρω, είc: τά ό
Πι,εύματος nροσθείς φαίης αν γεγεννηοιΊ:αι ,1όι, Υί61', 10;;1' ποϊα δέν παρατίθεται τό 'μόνου', θά ίσχυρίΖ:εσο προσθέτων
αi•'Το nροr!'ασι:όμει,ος οτι ,ωJ nρόοικειται 10 <<,μόι ·οω>; "Αnαγε δτι ό Yiόc: έγεννήθη άπό τόν Πατέρα καi τό άγιον Πνεϋ
,δήnου, rι αίης .ii,,. Καί αiι 1 της εκ:nέ'οοι της ανuη?·ει, αιιαγει!J'ιί μα, προφασιΖ:όμενοc: άκριβωc: τοΟτο, δτι δέν παρατίθεται
σεως δ 1'0VTO lll.!ΟΟ'Ιl'θείς 'Και μή ε,κ :uόν·ου δοξάζων γ,εγει,νιί- τό 'μόνου'; Κάθε αλλο, θά ελεγα:.. Καi αύτόc: πού προσθέ
15 σι9α ι του Πατρός τόι· .Λόγο;,. Ου 1 δα,μου γαρ· γειηιήτωρ ε'ίρη- τε1 τοΟτο καί δεν πιστεύει ότι ό Λόγοc: έγεvvήθη άπό μόνον
1u.ι 10 Πι·εii:_ιια 01))' ήμίJJ καλrος ερείς, ουδέ Κ0!1'())' έχει τι τόν Πατέρα θά έκπέσπ άπό τήν άναγέννησιν άνωθεν.
Π ατρ[, 8 μιί εστι ΚOlJJO)! καί τφ Υίψ ουδ εκ της δυά&.ις Διότι καλωc: θά ε'iπηc: μαlί μέ ήμδc: δη πουθενά δέν λέγε
;-ιροάγειαι 7() ει,, οi1 •δ' εlς 1171, δυά'δα αναφέρεται· ουδ' ή μn ται γεννήτωρ τό Π νείίμα, οϋτε εχει τίποτε -κοινόν μέ τόν
]'(J,ς εlς μο1'ri,δα κο•ηι? 1 ειοα καί εlς έτέραι, α{ι ?ις μονά:δα ή Πατέρα, τό όποιον δεν εΊναι κοινόν καί μέ τόν Υίόν· οϋτε
20 δυάς, cιαλλ' ή ,(ΙΟl'ϊtς θεο:nρεnως Ιείς δυάιδα κιι,ηθείσα, μέχρι άπό τήν δυάδα προέρχετα1 τό εν οϋτε είc: τήν δυάδα άνα
1ριά-δcς εισιη)). Καί ((ε[ς ήμιι• Θεός ου μό)'Ο)' 811. μία ι?·ε6της, φέρεται" οϋτε ή μονάc: κ1νηθεισα σταματ9 εic: μονάδα καί
αλλ' οrι και εlς έ\ι, ,αμφότ,ερα rά ,εξ αυ•του l1J1' αναφορr}ν έχει. ή δυάc: εic: αλλην πάλιν μονάδα, «άλλά ή μονάc: κινηθεισα
θεοπρεπωc: εic: δυάδα, σταματςι εic: τήν Τριάδα» Ό Καί «είc:
5
Καί μία π17γαία 1?·εότης, ό Πατ17ρ κ·αι μόνος αΪ)ιιος καί μόι•ος
;ιηγι'; 11ε6ιη,ΓΟς)). Οi':ι;ωυν καi. 1αuι' ε,στίν αυτοfί Τα lδιάζω·1α Θεόc: ύπάρχει δι' ήμac:· δχι μόνον διότι μία είναι ή θεότηc:,
25 τϊiΊJ' γ ι•οιρυσμάιωι,· μόνος γάρ· οi,δε,μlαν αρα τι'ιν κοινωνίυ.ι, άλλά διότι άμφότερα τά προερχόμενα άπό αύτόν είc: εν
εξ1ει nρός Η1V7α 70 Π1ιευ,μα ,10 αγιοιι, ε:ιιιεί και ωά της tί:rιερου εχουν τήv άναφοράν· κai μία πηγαία θεότηc: ύπάρχει, ό
π[οv θ·εογοΨίας cυκ α~π ιοιρέφει ;-ιρr'>ς 11:λληλα)), Διονύσιος αiΊ Πατήρ, ό όnοϊοc: είναι καί μόνοc: αϊτιοc: καi μόνοc: πηγή
θις (i)' είnΙΞJ' ό ΟV'QαJ'όφρω~,. Θεότητοc:»"". Έπομένωc: αύτά είναι τά ίδιάΖ:οντα γνωρίσμα
Άλ~λ' εvγέ σαι η'jς ,εν τού,τοις nρός τε τούς θεοσόφοvς τα αύτοο· διότι είναι μόνοι::. "Αρα καμμίαν κοινωνίαν δέν
30 1(-;)γ :τατέρωι 1 r,(J.[ 17:μu.ς 1ούς ε-1; έκείνωγ σοφωθ·έγτας αnαραί. εχει nρόc: αύτά τό αγιον Πνεϊίμα, καθ' δσον καί «τά τηc:
λά.κτου οι:,ιιrι c,ιJ'ίας. 'Ει'ιλως δ' δμως, τό τoii λόγου, τοις σαυτn·u ύπερουσίου θεογονίαc: δέν άντιστρέφονται nρόc: άλληλα»,
θ(Ί ελεγε πάλιν ό ούρανόφρων Διονύσιοc: Ό
5
'Αλλά ευγε σου διά τήν άπόλυτον συμφωνίαν σου

51. Ίω. 1, 14. τόσον πρόc: τούc: θεοσόφουc: Πατέραc: δσον καi πρόc: ήμαc:
52. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγοc. 29, 2. τούc: σοφισθένταc: άπό έκείνουc:. Συνελήφθηc: δμωc:, κατά
53. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 2, 6,
§4. Αύτόθι 2, 5. · τό λόγιον, όπό τά πτερά σου καi έπατάχθης έnωφελως
:ηεροις και λυσιτελcvς ΟΙ'Τ(ιJς έπατάχθης τφ ωί, ορθοv προ πράγματι μέ τόν λόγον πού ύπερασπίΖ:ει τό όρθόν. Ώc.
;ιολ,ειιοί,;ιτι λόγιγ 10 γϊιρ εlς αiηόι 1 !7κοι•, oi', μόι,οι• έπατάχ{}ης, πρόc. αύτόν, δχι μόνον έπατάχθηc.. άλλά καί ίάθηc. κατά
τό είρημένον ύπό τοϋ Θεοϋ, «θά πατά!Ξω καί θεραπεύσω» •
55
αλλrί. καί lάθης ΚΓΠ(Χ 10 .εlρημέι,ον (ι)ς ύπό Θεοv, (<Πατάξω
και iάισομαω. Διότι δσα θά ελεγεc. μαζί μαc. καί μαΖ:ί μέ τήν άλή
5 "Α. γrί.ρ αι' ει.πες με:ι?' ;ίμώ,, τ,ε καί τΓjς αληθείας ;ιρr1ς θειαν πρόc. τούc. λέγονταc. δτι ό Υίόc. έγεννήθη έκ τοϋ
τούς f:κ π ωρός ·τ,ε καί εκ του π vεύματος λέγοιnτας γεγει· Πατρόc. καί έκ τοϋ Πνεύματος, προβάλλοντας καί αλλαc.
ι•ιjισθαι ,01 1 JΊόι,, αλλας τε προφάσεις προφα-σιζομένους έv ιt προφάσεις έν άμαρτίαιc.. μδλλον δέ δυσσεβείαιc., καί δτι
μαρτίαις, μαλλοι: δε δυσσεοείαις, και Οlι μΙJ προστέθ·ειται TQJ δέν εχει προστεθη τό 'μόνου' είc. τό δτι έγεννήθη έκ τοϋ
γεγειrι•ησθαι έκ π α,τρός τό 'μόvου', ταvτα και αυτός αρτ ίως Πατρός, αύτά δκουε κaί σύ ό ϊδιοc. τώρα άπό ήμδc. καί
1 Ο αφ' ή_ιι{ίιJ' τε καί τ·ίjς αληθείας ακουε, έκ του Πατρός καί άπό τήν άλήθειαν, καί λέγε, δτι τό δγιον Πνεϋμα έκπορεύε
εκ του Υίοίi λέγωι, ,έκπορεύεσι'τ,αι τ-ό ΠJ'ευ:μα τό αγιοι 1 • έτ/ ται άπό τόν Πατέρα καί άπό τόν Υίόν, φροντίΖ:ων καί άπό
ρωι?έι, τε τοvτο πειρώ,μεvος πιστοv·σθαι και rτov μι) προσκεί άλλοϋ νά διαπιστώσnc. τοϋτο καί άπό τό δτι δέν παρατί
σθαι τrp εκ Πατρός εκπορεύε(Jlι'fαι τό 'μόι•ου· και αvτης γαρ θεται είc. τό έκ Πατρόc. έκπορεύεσθαι τό 'μόνου'. Αύτόc:
r:κπεσείται 117ς δια τοίi άγίου Πιιεύ 1ιιατος υίοι?·εσίας δ και εξ ό όποϊοc. ίσχυρίΖ:εται δτι τό Πνεϋμα προέρχεται καί έκ
15 Υίοv τό Πι•εvμα λέγωι·. τοϋ Υίοϋ Θά έκπέσn καί αύτηc. ταύτηc. τηc. υίοθεσίαc. διά
'..!1. Ποίi γάρ τϊ;'ιι• θεοπι,εύ,στωι, λογίωι• προ6ολέα ιό,, Υίόι, τοϋ άγίου Πνεύματος.
εϋροι τις ilιι (VJJομασμέι·οι 1 , καίτοι Γρηγορίφ τφ μεγι'ιλφ θεο 21. Eic. ποίον πράγματι μέροc. των θεοnνεύστων λο
λόγφ τιΤJ1' τοίi Υίου προσηγοριώJΙ πασών καί πολλάκις απη γίων είναι δυνατόν νά εϋρn κανείc. νά όνομάΖ:εται ό Υίόc:
ριι?μημsvωγ και ΟVΚ απηρtθμημιfvων μόJ'fJI' αλλϊι και τει'fεωρη- nροβολεύc., δν καί ό μέγαc. Γρηγόριοc. ό Θεολόγοc. πολλά
20 μέι,ωι•; "Ος καί τcΊ 'μο1ι·ογει'17ς' εl;ηγο,ίμει•ος, <<OV'X δτt)), φη,σί, κιc. άπηρίΘμησεν δλαc. τάc. προσηγορίαc. τοϋ Υίοϋ, καί δχι
((υ6ι•ο:: εκ μόμοv καί μόι'ΟJ', αλλrί. κυ.ί μονοrρόπως))· 8 αλλαχοίi μόνον τάc. άπηρίθμησεν άλλά καί τάc. έπεθεώρησεν; Αύ
ιιόJ•ως ε/πε και lιδιοτρόπως, τοίίiτ' αύθις έξηγούμει1 ος. Τό δέ τόc., διά νά έρμηνεύσn τό «μονογενήc.', λέγει, «δέν συμ
'μόι·ος' ι~>ς είς· ιό δ' 'έ'κ _ιιόγου' cδς ειι παρθεJJίq, γεγι,ήσαι, βαίνει μόνον δτι είναι μόνος έκ μόνου, άλλά καί μονο
τος. ιαιηο δ' εllΙJείJΙ ο'ις οι~·κ από συζυγ[ας. Τό δε 'μάγοι/ _τί τρόπωc.»56, έ!ΞηγGJV πάλιν έκεϊνο τό όποιον είπε μόνωc: καi
25 αι• α:λλο ε'ίη i} οτ ι μόνος Υίός, αλλ' ουχί και Π ατιιρ α:i',,δέ ίδιοτρόπωc. 57 • Έχρησιμοποίησε δέ τό 'μόνοc.' ύπό τήν εν
nρουολεύς: El δε καί δ Π υ.ηίρ, Π α11)ρ μόνον λέγεται, εlκό νοιαν τοϋ ένόc.· τό δέ 'έκ μόνου' ύπό τήν εννοιαν τοϋ γεν
τως - και γΓtρ εκ Πατρός τό Π11ενμα - και Πατρός λέγεται νήσαντοc. έν παρθενίι;~, δηλαδή χωρίc: συΖ:υγίαν. Τό δέ
Π νεiψα καί ό Π ατ11ρ καί 10v Π ι-εύματος λέγοιτ' αν ώς αί 'μόνον' τί αλλο θά ήδύνατο νά είναι παρά δτι μόνον Υίόc:,
τιος· Πrιτέρη γrί.ρ τώι• 9 όιτωι' τούτοι, είπε,, δ μέγας Ίά-κω- άλλά δχι καί Πατήρ οϋτε προβολεύc.; Έάν δέ καί ό Πατήρ
30 ΌG( ό αδελφόι'fεος, rου1έσ1rι.ι, Υίου και ΠJ"εύματος, ώς και λέγεται μόνον Πατιiρ, είναι εϋλογον - καθ' δσον τό Πνεϋ
'Α ιΊrι.:·6,σιος δ μέγας εξηγού,μει'ος λέγει. El δέ 1ov1'f' οϋrως μα είναι έκ Πατρόc. - δτι λέγεται καi Πνεϋμα Πατρόc.
καί δτι θά έλέγετο αϊτιοc: τοϋ Πνεύματοc:· διότι ό άδελφό
θεοc: Ί άκωβοc: τόν είπε Πατέρα των φώτων"8, δηλαδή
55. Δευτ. 32, 39.
5θ. Λόγος 30, 20. ,οϋ Υίοϋ καί τοϋ Πνεύματοc:, δπωc. λέγει καί ό μέγαc: Ά
57. Λόγος 25, 16. θανάσιοc: έρμηνεύων αύτά"9 • Έάν δέ οϋτωc. εχουν αύτά
58. Ίακ. 1, 17.
5Θ. 'Εξήγησις εiς ψαλμόν 32, 15. τά πράγματα, δπωc. καί εχουν, θά ήδύνατο νά λεχθη καί
122 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠIΞΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣIΞΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛόΓ. Α' 123
εχει, (J)Ο.,ερ σlι,, εχει, λέγοιι' α.ν και δ Υίός Πα117ρ ψοτός, ό Υίόc: Πατήρ φωτόc:, ητοι τοϋ άγiου Πνεύματοc:, έάν κατά
τοvτέστι του ι1γίου ΙIΙ'εύ,ματος, εl και εξ αυ 1 τοίί κα~α αέ ,iJ τήν δποψίν σου τό Πνεϋμα είναι καί άπό αύτόν.
ΠJΙεi}μα. 'Εάν λοιπόν έπρόκειτο νά δώσωμεν καi αύτά τά όνό
El γοίιι• ταvτ' ηι• οJΙομάοαι, οίοιι Πατέρα φωτός η nρο- ματα, δηλαδή νά τόν εϊπωμεν πατέρα τοϋ φωτόc: η προ
5 σολέα του άγίου Π1,·εύμα10ς, Ήως αJΙ ουχι τc7'ιι, αλλωJΙ αυωυ βολέα τοϋ άγίου Πνείψατοc:, πωc: δέν θά προέθετεν άπό
σχεδόν .:-ιάι,τωι, ον·ομά1ωJΙ δ μέγας ι:'JJ {}εολογίq, Γρηγόριος δλα σχεδόν τά όνόματα αύτοϋ ό μέγαc: είc: τήν θεολογίαν
:προυιJηκε, καίτοι τό :-ιρός τον Πατέρα αγωνιζόμεγος δεικ,·ύ Γρηγόριοc: τοϋτο, άφοϋ ήγωνίΖ:ετο νά δείΕ:rι τό όμότιμον
ι•αι; Λιό ψησιι,· «εl μέγα τφ Πατρί τφ μη,δαμόιJ·εν ώρμΓισiJαι, πρόc: τόν Πατέρα; Διά τοϋτο λέγει, «έάν δ1ά τόν Πατέρα
0/}'Χ ελα11οι 1 7(;) ΥίrjΊ 7() εκ 10ιού10v Πατρός. Και nρ6σεσ 1 rι τφ είναι μέγα τό δτι δέν προηλθεν άπό πουθενά, δέν ,είναι
10 Υίζv 10 της γειη•ήσ,εcος ;-ιραγμα τοσουωJΙ>J. El γούν nροσην όλιγώτερον διά τόν Υίόν τό ότι προηλθεν άπό τοιοϋτον
70 nρουολέα είι,αι, ncίις ΟV'Κ αι 1 ειn,ε ,ιραγμα τοσούτοι', δι' δ Πατέρα. Καί συνυπάρχει είc: τόν Υiόν εν τόσον μέγα
και μαλλοι• αι· δεικ,,ύειι• εδοξει• 'ίσοι, τφ Πατρί; Άλv,' οιιχ πρδγμα, ή γέννησιc:»" 0 • Έάν λοιπόν συνυπηρχεν ή iδιότηc:
ειmεJ'" Ο!!'ΚΟΪ'J• ου·δέ nρόσεσΙtJ'. τοϋ προβολέωc:, nωc: δέν θά ελεγε εν τόσον σnουδαίον
22. 'Ο γι'ι:ρ μέγας οv1ος ~?·εολόγος ου>δ' άnλως ουτω τό εχ- πρδγμα, μέ τό όnοϊον θά τόν άπεδείκνυεν ίσχυρότερα ώc:
15 nορευόμειιογ 'ίδιοι• τί:θησι TOV Π~•εύματος, αλ}Δ τό εκ του 'ίσον μέ τόν Πατέρα; 'Αλλά δέν τό είnεν· έnομένωc: οϋτε
Πατρός t:.•κ;-ι,ορευόμει,οι•, ,τρ,οορr7'Jν δήnου χαί nροω•ατρέnωγ ένυnάρχει.
σου 1ιίι, δι}σοεοij προσθήκφ•. 'Αι•ωτέρω γαρ ,ιιωψόν εl:ιώι·, 22. Ό μέγαc: αύτόc: θεολόγοι::: δέν προσδίδει άnλωc:
101 1 ,ι.ιέι, Πατέρα γεJΙι•ήτορα και nρουολέα, TOJ' δέ Υίόν nρο είc: τό Πνεϋμα τήν iδιότητα τοϋ έκπορευτοϋ, άλλά τό έκ
υολέιι. μέιι 015, γέ)'JΙημα δέ μόνοι•, nροϊώι•, 17μείς δέ, φηοί1,, ((ε- τοϋ Πατρόc: έκπορευτόν, nροβλέπων κατά κάποιον τρό
20 Πt Τ(Ο)Ι ήμετέρωγ ορωι• ιστάμενοι, ΤΟ αγέJ'1'1)Τ0)J εισάγομεν πον καί προανατρέπων τήν δυσσεβη nροσθήκην σου. Διότι
και τό γειηη;1όι 1 και τ?ι εκ του Πατρός εκ,πορευόμει,ον". Οι'•κ άφοϋ είπε προηγουμένωc: τόν μέν Πατέρα γεννήτορα καί
εlnε ιΟ ,Ε:-κ 1 πορευόμε1ιοJ) ύ..τιλr;>ς 'iδιον τ.οl) Πνεύμα:Ίος ύnάρχειJ', προβολέα, τόν δέ Υίόν όχι προβολέα όλλά μόνον γέννη
t1'α μή 11ς i:κ ΤΟΪ' Υ[οϊi ·J) και εκ τοί> Υίοv ε,χ;-ι,οyεύωθαι )'>1- μα, προχωρων λέγει, ήμεϊc: δέ «ίστάμενοι είc: τά όριά μαc:
?5 .ιιiαη τi1 Πν,εvμα τό αγιοι•· τό μέι, γαρ γειψητογ συJJεισάγει είσάγομεν τό άγέννητον ιωί τό γεννητόν καί τό έκ τοϋ
τf'ί δια~ιοίςt 70)' πατέρα, τό δέ εχnορeυτόν ΟΙJΧ οϊηω. Δ llt Π ατρόc: έκnορευόμενοv,,ι;ι_ Δέν ε'ίπεν άπλιι>c. δτι τό έκπο
TOV'TO ϊό εκ Π αΊψ)ς εκ,πορευ6μεγογ ίδιο~ι τέiJηκε του Π ι,εύ ρεuτόν είναι ίδιότηc: τοϋ Πνεύματοc:, δ1ά νά μή νομίσπ κα
ματος- ((70/'ΤΟ γάρ)), φησl. κ,αι Βασίλειος Ο μέγας, ((γνωριστι νεic: δτι τό αγιον Πνευμα έκπορεύεται έκ τοϋ Υίοϋ r1 καί
Κ0)1 τ17ς καυ'ι, τ ιίν ύnόστασιJΙ lδιόrψος σημεί:ον εχει τό JΙγεί\ιια έκ τοϋ Υίοϋ· διότι τό μέν γεννητόν σuνεισάγει νοερωc:
τό ΟJγισ,,, τΟ ,ιιεΊϊι. 1ι)γ. 17 ί0JJ κ·αl 1 σVγ α'V 1 τ(f;) Υ'J'όJρίζεοθαι κα{, τόν Πατέρα, τό δέ έκnορευτόν δχι. Διά τουτο εθεσεν ώc:
30 εκ 101' ΠΓΙ.τρός 1ΊφεσΗΧ)'(}.l)). Άλλ' όρf!ς, ο.,ως nαρ' 1ίμιυ)• ίδιότητα του Πνεύματοc: τό έκ τοϋ Πατρόc: έκπορευτόν·
«τοϋτο, λέγει ό μέγαc: Βασiλειοc:, εχει ώc: γνωριστικόν ση
μείον τηc: κατά τήν ύπόοτασιv ίδιότητοc: τό όγιον Πνεϋμα,
τό ότι άναγνωρiΖ:εται μετά τόν Υίόν καί μαΖ:ί μέ αύτόν,
καί δτι λαμβάνει ϋπαρ(ιν έκ τοϋ Πατρόc:». 'Αλλά βλέπειc:,
60. Λόγοr::. 29, 11.
nώc: άnεμακρύνθητε άπό τήν κοινωνίαν μαc: δικαίωc:, διότι
61. Λόγοr::. 29, 11.
Π ΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 125
ι)ικαίως απελιίJιασθε της ΚΟtJΙΟJ)Jίας, ού1κ ΘJΙι ίQ)J! 17μετέρωι•

δέν παραμένετε είc: τά ίδικά μαc: καί είc: τηc: εύσεβείαc: τά
ορωι• και 117ς ει: 1 σε6,είας ίοιά,με1•οι;
δρια;
"Η γάρ καί τόι, Υ ίόι, Πατέρα προσερείς, cός και αvω
Διότι δύο λύσειc: ύπάρχουν. 'Ή χαρακτηρίlειc: καi τόν
τέρω δέδεικται, 'iιι' εχnορεvόμειιοιι ε'ίη οοι και εξ αυτου τό
Υίόν Πατέρα, δπωc: έδείχθη άνωτέρω, διά νά έκπορεύεται
5 Π ι,εv,μα, i} ιό εκ 10v Πατρός εκ;ιορεύεσθαι ουκ aι, ίδιον ειη
καί άπό αύτόν τό Πνεϋμα, η τό δτι έκ τοϋ Πατρόc: έκπο
σοι του Πι•εύματος, ουδέ ΤΟ ε·κnορεύειιι 'ίδιοι, EiJ'αt νομίσιεις
ρεύεται δέν θεωρεϊc: ώc: ίδιότητα τοϋ Πνεύματοc:, οϋτε
του Πατρός, χαι απ' ει 1 αι•τ ίας θεολογήσεις του το ·θεολογ.εϊι,
νομίιειc: ίδιότητα τοϋ Πατρόc: τήν έκπόρευσιν, θά θεολο
E;JlOJJJV,ll[αJ! ΚΤ1JΟαμέιιου Και 7l[!Ος Ι1/Ι' εγαι•τίοι• ΟJ''ιΟJς μοίρrιι•
γήσπc: δέ άντιθέτωc: πρόc: τόν εχοντα τήν έπωνυμίαν τοϋ
στ ήου καί παρ' 17,ιt(ι))! εκ,κήρυκτος γεvήοπ τάς γr}ρ αυτου φω-
θεολόγου καί θά τοποθετηθηc: είc: τήν άντίθετον παράτα/Ξιν
10 ι•άς εκφαπορίας οϋοας 'ίσ1μει, του &γίου ΠJ'εύμαως. Άλλct
καί θά άποκηρυχθηc: άπό ήμac:· διότι τάc: φωνάc: αύτοϋ
γάρ, ωο:τερ της γοτίδος Η. ι5γρ6'ιι· σωμάτωι' εκnορευομέι,ης
Οεωροϋμεν δτι είναι έκδηλωτικά τοϋ άγίου Πνεύματοc:.
και τσv•τ' 'ίδιοι· έχούοης και τrTJ,, ιΊγρcvι• οωμάτωι· 'ίδι61' εστι
'Αλλά βεβαiωc:, δπωc: ή ύγρασία προέρχεται άπό ύγρά σώ
τύ ι·οτίδα εκπαρε·ύειJJ, τόι, αυτοι• τρόποι, και του Πι,εύματος
ματα καi αύτό είναι ή ίδιότηc: τηc:, καi ίδιότηc: των ύγρων
'ίδιοι, εχοι,τος τό εκ τοv Πατρός εκπορεύεοθαι και του Πα-
σωμάτων είναι νά προβάλλουν ύγρασίαν, κατά τόν 'ίδιον
15 τρος εξ αι•ι;γκης 'ίδιόι· εοιι τό τό Π1•εvμα εκ:τ1ορεύειι,.
τρόπον, άφοϋ τό Πνεϋμα εχει ώc: ίδιότητα νά έκπορεύεται
Jfόγου αρα 10v Πατρός ιί του Π ι•εύ,ματος εκ.nόρεvοις· καί
έκ τοϋ Πατρόc:, καί ό Πατήρ ίδιότητα εχει άναγκαστικωc:
αεί, εκ μόι,ου του Παιρός εκιπορεύεται ιό Πι•εv•,ιια καθ' ί,πα:! νά έκπορεύπ τό Πνεϋμα.
κΗκiιι· αλλ' οι,·κ εκφαι<ιι.κιίι· :;~ροέλωοιι•. Και εγ οίς γι'tρ Hp "Αρα είc: τόν Πατέρα μόνον άνήκει η εκπόρευσιc: τοϋ
ε'ΚΠΟρεVΤ(p μ IJ ου·J'ε:Κίj ωι•είται 10 ε,κ ίΟU Π (JjΤρός, ΟVJ'VΠαΚΟΙ!ό-
Πνεύματοc:· καί πάντοτε άπό τόν Πατέρα μόνον έκπο
20 μει,ό,, εοrιι· αεί τοίς ουι·εΗος ακούουσο,, rΊSσn,ερ και επί τπv ρεύεται τό Πνεϋμα κατά ύπαρκηκήν άλλ' δχι έκφραστι
Υίο[, ΙζV γcι•νφφ οuι 1 υnωωύεται. Γει•J'ητος γιχy και ·ήμι7'ιι•
κήν προέλευσιν. Διότι άκόμη καi δπου δέν συνεκφωνείται
άnάι•Ηι))' ε1καστος· γε)')'ΙjίΟς δέ εκ TOV Πα:τρός, ΊαVlOJJ δ' [;(- rό έκ τοϋ Πατρόc: μέ τό έκπορευτόν, πάντοτε συνυπα
πείι• εκ Θεοv Πατρός, μόι,ος δ Υίός, c\Sοτε τό ουι•ι,η,ιιέι•οι·
κούετα1 διά τούc: άκούονταc: συνετωc:, δπωc: συνυπακούε
ιοVτ" έσιι, 1 ίδιοJJ u.i)τol' κ:αl, &εl σι 1 JtJ'Ο'εV1υ.ι, Κ(t,, /Π} συΥΞΚ(ΓrιJ-
rαι καί έπi τοϋ Υίοϋ μέ τό γεννητόν. Πράγματι γεννητόc:
25 }'1}1α:. Ί?JJ' α1Jπ(;1 1 Q'f,)r τρόnΟJ' εικ.τιορευ70)' α}' ε'i,;1,οις και 7()
είναι καi εκαστοc: ήμωv· γεννητόc: δέ άπό τόν Πατέρα,
nι,είηια τό ήμέτε[!ΟJ'. OvικofiJ· οiΊ τό άnλcδς εκnορευτόι· 'ίδιιnι η101 άπό τόν Θεόν Πατέρα, είναι μόνοc: ό Υίόc:, ωστε τό
του άγίου Π1,εύματος, αλ,λϊι 1.U ΘΚ 701' Πατρός ε'Κll'Ο[!ΕVτάι. συνημμένον τοϋτο είναι 'ίδιον γνώρισμα αύτοϋ καί πάντο
ί'!κειι·ος γιΊρ αεί Πατ17ρ. Τ(7'ιι 1 αδυι•άτωι, αρ' εοτίι• εκ τoii τε συννοεϊται, άκόμη καi δν δέν συνεκφωνηται. Κατά τόν
Υίοv εκ;ιορευΤ(J) 1 {,πάρχειι•, εl μrι καί ό Υίός ε'ίη οοι Πατιίρ. ϊδιον τρόπον θά ήδύνασο νά εϊππc: έκπορευτόν καί τό ίδι
30 Ο1'ι μ6ι•οι• δέ Ι(ι έκ ωv Πα:ρός τφ εκ---ιορευυρ οι.•vυ.nακούεισ.ι, κόν μαc: πνεϋμα. Έηομένωc: 'ίδιον γνώρισμα τοϋ Πνεύμα
ι'ίλλt} και τά εκ μόι•ου τοv Πατρός, και?άnερ Κ!J.( τ<v γει•γητ~'jj· rοc: δέν είναι τό άπλωc: έκπορευτόν, άλλά τό έκ τοϋ Πα
τρόc: έκπορευτόv· διότι έκεϊνοc: είναι πάντοτε Πατήρ. Εί
ναι δρα άδύνατον νά ύπάρχπ έκπορευτόν καί άπό τόν Υίόν,
έκτόc: έάν διά σέ καί ό Υίόc: είναι Πατήρ. 'Όχι μόνον δέ
rό έκ τοϋ Π ατρόc: συνυπακούεται μέ τό έκπορευτόν, άλ
λά καί τό έκ μόνου τοϋ Πατρός, δπωc: άκριβωc: καί μέ τό
126 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΓΙΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 127
ιός γr}ρ οί ενι9,εοι ι?εολόγοι διδάιωωυσιJ' ~ι,μϊiς, ο και ,lJ'ω- γεννητόν. Διότι, δnωc: μαc: διδάσκουν οί ένθεοι θεολόγοι,
7{;ρω εφη,,ιιεν, χωρίς ΊΟ/1 γεJ')'Ι)ΗUς 1'8 και, εκJιορευτιυς, rf)ς κατά τά λεχθέντα άνωτέρω, δπωc: ό Υίόc: είναι έκ τοϋ
() 1Ίός εκ 101' πατρός' οvτω καί τό π νευμα· τοιγαροfiγ JlC()'-
Πα,ρόc:, ουτω καi τό Πνεϋμα, μέ τήν διαφοροποίησιν τοϋ
γεννητωc: καi τοϋ έκπορευτωc:· διά τοϋτο είναι έντελωc:
I(tJlαoιγ dδύJJωΤΟ)' εϊ1,αι καl εκ 10V Υίοv.
άδύνατον νά εΤναι καi έκ τοϋ Υίοϋ.
5 23. Ιlρrίς δέ, εl και εκ τοv Υιοϊί τό ΠJJεϊίμα και δι' αύ'του
23. Έπi πλέον δέ, έάν κατά τήν γνώμην σου τό Πνεϋ·
7 Ιj )' v.:ιαρξ tJ' εχει κατα σέ, αυ,τός εατιν lνωσις Π ατρος κrι.) μα είναι καi έκ τοϋ Υiοϋ καi εχn τήν ϋπαρ!Ξιν δι' αύτοϋ,
Πι•εύ•ματος. Π{(ις OVJJ ό αυτός μέγας εν 1}εολογίr1: Γρηγόριός αύτόc: είναι εvωσ1c: Π ατρόc: καi Π νεύματοc:. Π ωc: λοιπόν
ψησιι•, ((,U))'αρχοι• κ•αι αρχiι και T(J μs7α τ17ς αρχής εlς Θεός,,, ό 'iδιοc: μέγαc: εic: τήν θεολογiαν Γρηγόριοc: λέγει, «αναρ
((φύσις δέ τοίς 1ριοί μία· ενωσις δέ ό π απ7ρ, έξ ου καl χον καi άρχή και τό μετά τηc: άρχηc: είναι ό εic: Ιθεόc:», «•ή
φύσιc: δέ εic: τc1 τρία είναι μia· εvωσιc: δέ είναι ό Πατήρ,
10 Jιρός 0)' ανάγεται Ηί έtής, οι'>χ (Vς συJJαλ•είφε,σθαι, αλλ' ο')ς
άπό τόν όποιον καi πρόc: τόν όποϊον άνάγονται τά έπόμε
έχεσιθ 1 αt));
να, δχ1 ωστε νά συγχωνεύωvται άλλά ωστε νά ένώ
'Ακούωι, γriρ Ιtς δια 1οϊί Υιοv τό ΠJ>ευ,ιια τφ Πατρi νωνται»G2.
ουι•α7ϊτ6ψει,ον, JJοείι, Οι, εχοι το·ϊίτο λεγόμεJJοv, διr1. 11)J' καυί. Οϋτωc:, δταν άκούn κανείc: δτι τό Πνεϋμα συνάπτεται
Tlj)' όμολογίαι• έκψώ1'1)00', μέοιου κ:ει,ιιέJ'ΟV του Υίοϊί. Και δrι. μέ τόν Πατέρα διά τοϋ Υiοϋ, θά έπρεπε νά έvνοfϊ δτι τοϋτο
15 Πα~ράς Πνεvμα ουκ αν αλλως λέγοιτο, εl μιί διrί 101' Υίόι'. λέγεται λόγψ τηc: σειραc: είc: τήν έκφώνησιν κατά τήν ό
μολογίαν, δπου ό Yiόc: εύρίσκεται είc: τό μέσον. Kai δτι
"Ει·ωσις δέ rί Πατι'ιρ nr7Ίς 11)' εΥη, εl μι'ι :ιροσεχως εχει προς
είναι Πνεϋμα Πατρόc:, δέν θά ήδύνατο νά λεχθfϊ αλλωc:
έκά1εροι• αμέσως nροοαλλόμε,,ος έκάτεροι• ,' 'Αλλά καί τό
::ciμή λόγψ τοϋ Υiοϋ. Πωc: δέ θά ητο ενωσιc: ό Πατήρ, έάν
υι•χ ώς συναλείφεσ1Jαι δέ, αλλ' ιός εχεσι?αι, τι'ιι• Jιρ,οσεχή καί, α
δέν ητο καi πρόc: τό εν καi nρόc: τό αλλο παράπλευρος
μεσΟJ! εκατέρου σχέσιι' ;ιρ,ός αυ'το1• δηλοι. προβάλλων άμισωc: καi τό εν καi τό αλλο; 'Αλλά καi τό
20 24. Τί δέ, δτι ωό αι,αρχογ και ή αρχη και τό μετά της «δχι ώστε vά σuγχωvεύωνται άλλά ωστε νά ένώνωνται»
αρχής είς Θεός)); El γιχρ εξ Υίοv ΊΟ Πγευμα [fδει, τό εκ 117ς δηλώνει τήν προσεχη καi όμεσον σχέσιν έκατέρου πρόc:
αύτόν.
dρχijς (j.)' εί:ι.ει•, ου τό μετά 117ς αρχ17ς.
24. Τί δέ σημαίνει δτι «το αναρχοv και η αρχή καi τό
25. Ου•ΚΟΙ!)' 07(!.)' ακούσ17ς δια του Yiol! τό Πι,ευμα εκ77rι
μετά τηc: άρχηc: είναι ό εΤc: Θεόc:»; 'Εάν άνεγvώρι(ε τό
ρεύεσι?αι, rvς συμnαροψuρτο11ι' τφ λ6γφ ν6ηοον. Οϋτω γ·lu
Πνεϋμα καi έ!Ξ Υίοϋ, θά ελεγε τό έκ τηc: άρχηc:, δχι τό
25 και 71))' 'δι(ί' ουκ εlς 11)1' 'εκ' κακως, αλλ' εlς 11])' 'μετά', ,φ μετά τηc: άρχηc:.
11Jς {}εολογίας επω1,ύμφ ΟVJ'άδωι, μεταλήψ1), ι<Ιfγευμα γάρ", 25. Έπομένωc:, δταν άκούσnc: ότι τό Πνεϋμα έκnο
ψησί, (ψεμαι~ήκαμει•>ι, Δωμαακη1•'ος ό ι1ειος, ωό συμπαρομυ.y- ρεύεται διά τοϋ Υiοϋ, κατανόησε ότι τοίίτο συμπαρομαρτεϊ
10fiγ τϊρ λόγφ και φαι,·εροl!)' αιΊτου 1Ύj)' εγέργεtα/')). Συμπαρο- εic: τόν Λόγον. Διότι οϋτω θά έννοήσnc: καi τήν 'διά' όχι
ώc: 'έκ' κακϋκ:, άλλά ώc: 'μετά', συμφωvων μέ τόν έπώvυ
μον τηc: θεολογίαc:. «Διότι, λέγει ό θεϊοc: Δαμασκηνόc:,
62. Λόγοc. 42, 15. "Αναρχον είναι ό Πατήρ, άρχή ά Υίόc., τό μετά Πνεϋμα έμάθομεν τό συμπαρομαρτεϊν είc: τόν Λόγον καi
τηc. άρχηc. (τοίί Υίοίί) είναι τό Πνείίμα.
63. 'Έκδοσιc. άκριβήc. 1, 7. φανερωvον τήν ένέργειαν αύτοϋ» 63 • Συμπαρομαρτεϊv δέ
μαριείv δέ 10 σVJ'αΚΟΑΟυθ·ει1 1 , ώς ό αιηος εκεί φησιι1 ύισ-

t;(}7 t είναι τό συνακολουθεϊν, δπωc: ό ϊδιοc: λέγει έκεϊ. 'Ώστε τό
1 ε ουχί καi εκ τού Υίού, αλλr:ι σiJι' τrρ Υίφ 10 Πγεύμα εκ ΠνεΟμα δέν είναι έκ τοΟ Υίοϋ, άλλά μαlί μέ τόν Υίόν έκ
πατρός' συιιακολοvθούσης &διαστάτως τε και αχρόνως ΊJί τοΟ Π ατρόc:, καθώc: την γέννησιν συνακολουθεί άδιαστά
γει 1 γ17αει τijς εικnορε~5σεως. J1ε 1ιια:θή•κα:ιιεγ δέ εlι;ιει,, ώς τιu;, τωc: καί άχρόνωc: ή έκπόρευσιc:. «'Εμάθομεν» δέ είπε, διότι
5 ,~ρο αιιrοv θεοφόψΩJ' ΟV,Τω διδασκό1ιτωJΙ, ;-ιαr/ (iJJ' μυηθείς οϋτω διδάσκουν ο! πρό αύτοΟ θεοφόροι, άπό τούc: όποίουc:
οϋτω 1 1οείν τό ΙJγεύμα δι' Υίοϊi, τό εκ τΟl' Υίοϊi τούτο λ,<i έμυήθη οϋτω νά έννοη τό ΠνεΟμα διά τοΟ YioO καί άπη
γ;εt)J παvτάπασιι 1 αnηγόρευο1ε1·. γόρευσεν έντελωc: νά τό λέγn έκ τοΟ Υiοϋ.
El δ' ό μέγας Βασίλειος 01Ύ,δέι• είι•αί φησι11 ιlπι'Jδοι' εlς ·ο μέγαc: Βασiλειοc: λέγει δτι δέν άπάδει τίποτε είc: τό
11J1' 'εκ' IJ)J' 'δια' μεταλαμ6άι·ειJΙ, αλλ' ι':.-~ι τι»ι· κτισμάτω1·, νά έκλαμβάνωμεν τήν 'διά' ώc: 'έκ', άλλά τοΟτο είc: τά
10 διό και 10)} απόστολοι, nροήγαγεν ειπόγτα, <ιεξ αυrού και δι' κτίσματα, διό καί προέβαλε τόν άnόστολον νά λέγn «έt
αϊπου και εlς αυ 1 τό1 1 τα nάι 1πω, παρ' αυωύ γιίρ δεδημιούρ αύτοΟ καi δι' αύτοϋ καi είc: αϊ.ιτόν τά πάντα»"\ διότι άπό
γηηαι καi. δι' αιηου συι 1 έχοι 1 ται και προς αυτόν εnι.στρέφοι' αύτόν εχουν δημιοuργηθη καi δι' αύτοΟ συνέχονται καi
ται τά οι·τα πάι 1 τα, ό δέ ίερός Δαμασκηι,ός ~αν τφ έϋδ6μφ πρόc: αύτόν έπιστρέφουν δλα τά δντα, ό δέ ίερόc: Δαμα
Ηuι' Θεολογικι7'ιι· αυτον κεφαλαίωι• nρQθείς nάλιJΙ ο και αι'ω- οκηνόc: εic: τό εβδομον των θεολογικων κεφαλαίων του,
15 τέρω εφημει,, μετά τιι•α συνάδω1, τφ Κατηχητικφ λόγφ του ϊ1φοΟ εθεσε προηγοuμένωc: τό άνωτέρω άναφερθέν χω
Νύσσης ει'θέου Γρηγορίου, ιuό ίίγι,01, ΠJΙευμα δύι·αμιι• είναί ιιίον, επειτα άnό όλίγον, συμφωνων μέ τόν Κατηχητικόν
ψησιι• ουσιώδη, α1.1τι71 1 εφ' έαυτijς ε~, lδιαζούσπ ύποατάσει λί)γον τοΟ Νύσσηc: θείου Γρηγορίου λέγει «δτι τό αγιον
θεωροvμέγηι• και αι11 τοi\ δηλοJΙότι τού Λόγου, OV'OαJ' εκφαν 11 νευμα είναι δύναμ1c: ούσιώδηc:, ή όποία ύnάρχει καθ' έ
τικήι·, σ{, χωρισ~?ηι'αι τον Θεοϊi εν φ εστι και του Λάγου φ <ιυτήν είc: ίδιαιτέραν ύπόστασιν καi έκφρ6lει αύτόν, δη
20 σvμ:vαρ·ομαρ,εί δυγαμέι1ηv», αρ' ου σαφές καJΙΤ ευ{J,εν,. (i)ς ουχί λαδή τόν Λόγον, δέν δύναται δέ νά χωρισθη άπό τόν Θε
χαί εκ του Υίου τό Π»εύ:μα 10 αγιογ; <'>ν είc: τόν όποιον ύφiσταται καi άπό τόν Λόγον είc: τόν
2(ί. Ον μψ·, αλλ' επεl ΠUQ(l ϊ(j))' θεολ6γωι· nο1έ μέι, ό πα ιιrιοίον συμπαραμαρτεϊ» 6 ". Δέν είναι λοιπόν σαφέc: καί άπό
Tl)Q μέσος εlγαι λέγεται Yίofi και Π11 εύματος, :~:οτέ δέ δ 1:Ωω δτι τό αγιον ΠνεΟμα δέν προέρχεται καί έκτου Υίοϋ;
Υίός μέπος τofi Πατρός τε καί του Πν,εύματος, ποτέ δέ 10 26. 'Όχι βεβαiωc:. 'Αλλά έπειδή άπό τούc: θεολόγουc:
25 Π~'εfi,ιιυ. μέσοι· Πατρός τε και Υιοί\ οι•:κ cJγ ειη τό Πιtεύμα λi:γεται όλλοτε μέν ό Πατήρ μέσοc: τοΟ YioO καi του Πνεύ
τρίΙΟJJ από τοϊi Πωτρός, ουδ' αιr εκ τofi Πατρός δια του Υίου μυ ιοc:. όλλοτε δέ ό Yiόc: μέσοc: του Π ατρόc: καί τοϋ Πνεύ
τό εί1·αι l-:χοι. Τοίς γrίρ εφεξής τρισί οημε{οις, ουκ α~, εΊη ι ιωοc:, όλλοτε δέ τό ΠνεΟμα μέσον τοΟ Πατρόc: καί τοΟ
nοτέ τι 7(())• έκ,ατέρωι1ε~' κ,ειμέγωγ ακρων μέσογ· αλλ' eοικε,, Yio11, δέν θά ήδύνατο νά είναι τρίτον άπό τόν Πατέρα τό
1) εJlt της θεολογ[ας μεισ6της JJQQιJμέi•η τοίς εJlt τωγ γωJ'tQ))I Ι Ιν1:ϊiμα, οϋτε νά εχn τήv ϋπαρΕιν έκ τοϋ Πατρόc: διά τοΟ
30 τofi lσαπλεύρου τριγώvου οημείοις ακροις· εκεί γαρ εκαο10J' Υίοιι. Διότι είc: τά τp•α συνεχη σημεία, δέν θά ητο ποτέ δυ-
μέσοι, έκατέρωιι είιρί,σκεται. "Α ι, δέ και τό~· μεσότητα nρωτογ 11, ι ι ι'ιν εν έκ των έκατέρωθεν κειμένων δκρωv νά είναι
εχογτα t:ι· αgιι'fμοίς έnιοω<jεύσας (i)ς έιr έππέδφ ΠΠς, ο{ίτω 111 ι Η)\/. άλλά προφαvωc: ή έπί τηc: θεολογίαc: μεσότης νο
' ι ι <11 κατά τά δκρα σημεία των γωνιών τοΟ ίσοπλεύρου
1111y<iιvou· έκεί πράγματι έκαστον σημείον εύρίσκεται είc:
64. Ρωμ. 11, 36. Βλ. Μεγάλου Βασιλείου, Λόγοc. Περί άγίου Πνεύ· ι,, ι ιi:οον των δλλων δύο. "Αν τόν πρωτον ό όποίοc: εχει
ματοc. 5. ι ι, ι ~ϊι ι ητα έπισωρεύσεωc: άριθμητικωc: ώc: εic: έπίπεδον
65. 'Έκδοσιc. άκριβήc. 1, 7.
9
'Ιόιι 1ε πρώτοι• ει•εργείq τρίγωιιοιr αποτελέσεις αριΠμ6ν, και σχημα, τότε τόν πρωτον άριθμόν θά καταστήσπc: ένεργωc:
ηι• αι• λ&υοις τω)' ειr αυτφ μονάδων μέ,ση δυοίι• ύnολο{nοιν τρίγωνον καί έκείνη άπό τάc: μονάδαc: τήν όποίαν θά λά
ε1σται. Ε'ί ϊ ις Oi)')> αρχι)ν και α'ί1 lO)' ΊQ))t δύο κέιαρω~• ύnοθοϊ- βπc: θά είναι μέση των δύο ύπολοίπων. 'Εάν λοιπόν κανείc:
10 ιό ειι, nροσεχϊiις και αμέσως Η α~>άγκης εκειγο nρός ύποθέσπ τό εν άρχήν καί αϊτιον των δύο κέντρων, κατ' ά
5 έκάτερον εχει κ1α)) ταις μονάσι δήnου τόγ αυτογ τρόnον. νάγκην προσεχωc: καί άμέσωc: έκεϊνο εχει παρομοίαν βε
27. Τί δέ, οί λέγοηες ώς εν εκασων αvτcι))' εχει. προς ΤΟ βαίωc: θέσιν καί πρόc: τάc: μονάδαc:.
ε·τερο)' ΟV'Χ ηιτοιι η τιρός έαυτό, αρ' ουκ αριδήλως αμέσως 27. Αύτοί δέ, οί όποϊοι λέγουν δη τό καθέν άπό αύτά
εχ'ειι• παρι,στr'iισι προς αλληλα; εχει πρόc: τό δλλο δχι όλιγώτερον άπό δσον εχει πρόc:
28. Τί δ' ό εμμέτροις 'Έnεσι θεολογικως τε αμα καί nα1ρι- έαυτό, αρά γε δέν παριστοϋν αύτά σαφωc: νά εχουν πρόc:
1 ο κώς εγκελευόμενος, ώς ε'ίnερ &κούσαις ;rοερί Υίοv καί ΠJΙεύ δλληλα άμέσωc:;
μαως, <<ως ρα Θεοϊο 1α δεύτερα Πατρός εχουσιJΙ, οϋτω νοεϊι· 28. Αύτόc: δέ, ό όποϊοc: παραγγέλλει μέ τά εμμετρα
κ/Jλομα[ ,σε λό,γους σοφ[ης Όαffυκ'όλn'ΟV)). ώς εις ρ[ζαγ α1 1 αρ 'Έπη θεολογικωc: καί πατρικωc:, μαΖ:ί, δτι έάν άκούσπc:
χοι1 αιι'έρχε,ται, ου θεότητα ιέ,ιο•'εt. El γαρ ,μή α,μέσως η~> Ζ:Κ περί τοϋ Υiοϋ καί τοϋ Πνεύματοc:, «δτι εχουν τήν δευτέ
του Πατρός ΤΟ fl γ:εvιμα, ΟV'Κ αν δεύiτ,ερο1, και 7,0V'T' αnό ταυ ραν θέσιν μετά τόν Θεόν Πατέρα, σέ συμβουλεύω νά έv
15 Πατρός ετίθει, καθ'α κιαί ιόν Υί6ν. vonc: λόγουc: βαθυκόλnου σοφίαc:» 66 • δτι είc: ρίΖ:αν δναρχον
2.9. Καί μ1)γ εκ,nόρευ,σις, εφ' ούnερ αν λέγοιrο, πρόοδός τις άνέρχεται, δέν τέμνει τήν θεότητα. Διότι, έάν τό Πνεϋμα
καi κίJΙησίς ε1 στι, κατάλληλος ιφ τε εκ,πορεύοιπι καί τφ εκ δέν ήτο άμέσωc: έκ τοϋ Πατρόc:, δέν θά εθετε καί τοϋτο
;ιορευομέJΙφ. Ί-Ι δέ ωu Π ν'εύματος ;τρόοδος διττ17 δια της δεύτερον άπό τόν Πατέρα, δπωc: καί τόν Υίόν.
θεα:ινεύσι·ου κηρύιτεται Γραφής· nρισχείται γαρ εκ του Πα- 29. Καί βεβαίωc: ή έκπόρευσιc:, δι' όποιονδήποτε καί αν
20 τρός δια του Υίου, εl δέ υούλει καί εκ τον Υίοv, εnί πάι, έλέγετο, είναι πρόοδοc: καί κίνησιc: κατάλληλοc: καί είc: τόν
τας ιούς αξίους, οίς και επαJJαnαύεται καί ει,οικεί. Αvτη OV}! έκπορεύοντα καί είc: τόν έκπορευόμενον. Ή δέ πρόοδοc:
ή κίνησίς τε καί πρόοδος, εl δέ υού,λ,ει και εκnόρευπις - ΙJ'υ τοϋ Πνεύματοc: κηρύσσεται διττή διά τηc: θεοπνεύστου
δέ γαρ περί τώι• ονομάτων ζυγομαχουιπες α,σχημω•1ίσομεν, ε Γραφηc:· διότι προχέεται έκ τοϋ Πατρόc: διά τοϋ Υίοϋ, έάν
πεί και δ Δαυιδ λέγει, ((ό Θεός ε!' τφ ε•κnορεύεσθαί σε ει, δέ θέλπc: καί έκ τοϋ Υίοϋ, πρόc: δλουc: τούc: άΕ:ίουc:, είc: τούc:
25 μέισφ IOV λαοv σου, εJJ ιφ δια0ιαίι,εt1 1 ()!ε ει, 11) ερήμφ, γij όποίουc: έπαναnαύεται καί ένοικεϊ. Αύτή λοιπόν ή κίνησιc:
εGείισι?ηι) ,, εκnόρ,ευ,σιν ενταυΠα λέγωJJ τrιν του fl νεύ,μα1ος καί πρόοδοc:, έάν δέ θέλπc: καί έκπόρευσιc: - διότι δέν θά
εκχυσιν εnι .παvαJJ σάρκα 11)1· εlς ΧριστόJJ nιπτεύσασαJΙ, ητις κατατριβωμεν εic: διαμάχαc: διά τάc: λέΕειc:· καί ό Δαβίδ
ερημος ην πρότερον της χάριτος, ωσ:nερ και σεισ:UΟ)J η"fς γης δλλωστε λέγει, «Θεέ, κατά τήν ε!Ξοδόν σου είc: τό μέσον
1r11' εξ ειδωλολατρίας c1ρός ΘεόJJ μετά,11,εσιγ - αϋτη οvν .fι rοϋ λαοϋ σου, κατά τήν διάβασίν σου υιά τηc: έρήμου,
30 Δκ ΓΟV Πατρός και ΊΟV Υίου πρόοδος του ΠJΙεύ,ματος ουκ έσείσθη ή γη» 67 , ώc: έκπόρευσιν έδω έννοων τήν εκχυσιν
α11 ε'ίη nάι,τως και δια τc7Ίν αξ[ωγ κιαί 1αv 1 τα nρός 101',ς τοϋ Πνεύματοc: πρόc: πδσαν σάρκα nιση:uσασαν είc: Χρι
στόν, ή όποία προηγουμένωc: ήτο ερημοc: τηc: χάριτοc:, ώc:
σεισμόν δέ τηc: γηc: τήν μετάβασιν άπό τήν είδωλολατρίαν
66. Γρηγορίου Θεολόγου, Θεολογικά εnη, Περί Πνεύματος στ. 54 · είc: τόν Θεόν 68 - αύτή λοιπόν ή πρόοδοc: τοϋ Πνεύματοc:
57, PG 37,412 Α. έκ τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ δέν πραγματοnοιεϊται πάντωc:
67. Ψαλμ. 67, 8 έ.
68. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγοc: 31, 25. καί διά των άΕ:ίων άνθρώπων, καί μάλιστα πάλιν nρόc: αύ-
αυτούς nάλι,1', εJJ οlς οικεί Τε και αι,αnαύεται χάριτι το [J Υεv τούc:, είc: τούς όnοίουc: κατο1κε1 καi άvαπαύετα1 διά τηc:
μια τΟ &γιοJJ.
5
_,_4Jtά:nαυσις γάρ S,ο:τιγ /;γ τούτοις, dιλλ~ 0V 1κ r}~ χάριτος τό αγ1ον Πνεϋμα. Πράγματι εic: αύτο(ιc: είναι άνά
αVΤ(ι))! κίι,η,σις του π JJ'εύματος' &λλr} μαλλον της εn' αυτο~',ς παυσιc:, άλλ' δχι έΕ αί,των κίνησ1c: του Π vεύματοc:, μαλ
κιγή,σεως nαυλα· Καν' τtJ'ες μεταδι,δ6JJαι δVJ"C1μιι, εκτήσαντο, λον δέ παΟλα τηc: πρόc: αύτούc: κινήσεωc:· καi αν μερικοί
5 &λλ~ έιέρrρ nάJηως ~ρόιJιψ. άπέκτησαν δί,ναμιν μεταδόσεως, άλλ' αϋτη πραγματοnο1ει
ΊΙ μέJJΊΟt εκ Πατρός δι' Υίου, 1]V' εφημ:ε1•, nρόοδος τοv ται μέ άλλον τρόπον.
flγεύματος καλειται και ,ευδοκία Πωρός τε κ,αί Yίofi, cvς Ή πρόοδοc: λοιπόν τοΟ Πνεύματοc: έκ Πατρόc: δι'
διr} ([tλαγ;'jρωn.fαν nάJΙτως τελωθείσα, κ·αί &:1οοτολι7 καί δό Υiοϋ, περi τηc: όnoiαc: ώμιλήσαμεν, καλείται καi εύδοκία
σις και σvγκαrάοα,σις' καί χρΟJ)'lΚ(Vς αεί προάγεται κ,αί πρός Πατρόc: καi Υiοϋ, ώc: συντελεσθεϊσα άnό φιλανθρωnίαν,
10 1t)'Ο.ς και δι' αlτiας, {)'α ιiγιά1σ17 καί διδάξπ και ύnομ1 1 ήσπ δπωc: έπiσηc: καi άnοστολή καί δόσ1<: καί σuγκατάβασιc: καί
και, ΤΟVς αnειθ'εις ελέγξυ· μiα μέ1 1 OVJ' αfJΊη κ[ι,ησις καί χρονικωc: προάγεται πάντοτε καi πρόc: κάποιουc: καί δι'
πρ6οδος του lΙJJ'εύ,μrατος. αίτίαc:, διά νά άγιάσr~ καi δ1δάΕr1 καi ίιπομvήσn καί έλέγtr~
'Έοτι δέ και JJ αJJαιτίως τ,ε και &nολελυμέγως nάJJTl] καί τούc: άπειθεϊc:· άλλά αϋτη είναι μία κiνησ1c: καi πρόοδοι::
{,nέρ ευδω-;[αι, κ·αί φιλαι•ι?ρωπίαν,. (JJς μ17 κατά θ'έλησιν &,1.λ(t τοϋ Π vεύματοc:.
15 ΚΓlΗL rι,ύ,οtJΙ μ6ι 1 η~ 1 [:'Κ του [Ιατρός ούσα nροαιώ;ι·ιος καί ύπερ 'Υπάρχει δέ καi ή άναιτfωc: καi έλευθέρωc. καi ύnεράνω
φυευτάτη ωv· JΙγεύ,,ιιατος ε•κ:nό,ριευ:σις και κίι;·ησις καί nρό>ο εύδοκίαc: καi φιλανθρωnίαc:, καθ' δσον είναι έκ τοϋ Πατρόc:
δος. ΖητiJοαι δι) χρεc1))' :ϊίμr1ς και ~<ατά ταύτηι 1 υίι, αψραστόι, δχι κατά θέλησιν άλλά κατά φϊ101ν μόνον, προαιώνιοc: καi
τε και &nερινόητογ κί~ιηοιι• τό JΙ1;εύμα nροερχόμεJ'ΟJf' ε'κ του ύπερφυεστάτη έκπόρευοιc: τοΟ Πνεύματοc: καi κίνησιc: και
Πατρός, &ρ' εχ<ει Καί(t 1άς γραφας και «ε()J !p &ναnαύεται,,) πρόοδοc:. Πρέπει λοιπόν νά έiΞετάσωμεν, αύτή ή αφραστοc.
20 /)εο•,ιρε::ι{ίις; Ζη,τοvν,ες ovv εύρ[ακομε()J ευΙδοJ{ιμή,οαγτα ΤΟ)' καi άπερινόητοc: κivησΙC:, κατά τήν όnοίαν τό Πνεϋμα
Πατέρα 10v, μοv,σγεγοvς Θεοv διδά,;αι καί αnακαλύ'Ψαι ιοfτο προέρχεται έκ τοϋ Πατρόc:, αρά γε εχει κατά τάc: Γpαφάc:
nρCιτοιJ Ί ωάιιJ'ϊ} τϊρ του Κιψfου nροδ.ρόμφ τε καί Όαllτιοτfj, καi «αύτόν είc: τόν όποiον άvαnαύεται» θεοπρεπωc:; Ζη
ας φηοι· e<καγc;) ου:κ. fjδειJJ αίίτ6JJ, &λλ' ό nέμψας με οα,πίζει1, τοϋντεc: 1ιοιπόν εύρίσκομεν δη ό Πατήρ τοϋ μονογενοϋc:
εJJ v'δατι, εκείι,6ς μοι είπει 1 • εφ' 8)) αι' 'tδοις τό Π ν·ευμα χα- Θεοϋ ηύδόκησε vά δ1δά!Ξn καi άnοκαλύψn τοϋτο πρώτον
25 ι,αοαί)!•Ο)Ι ;~αί μέJ''ΟJ' εn.' (11J'ιόJ', οvτός ΞΟΤl)' δ οαπτίζωι1 ει· είc: τόv '1 ωάννην τόν Π ρόδρομον τοϋ Κυρίου καί Βαπτι
Πι,εύμαιι άγίψ)). Διό «και εμαρτύρηοεγ ο Ίωάιιι•ης λέγωι, στήν, ό όΓ!οίοc: λέγει' «καί έγώ δ{:ν τόν έγνιίJριΖ:α, άλλ' αύ
OYl τεθ·έαμαι τό Πιιευμα καταοαί)!Ο)J ώοει περιστ:ερr'ιι· εξ οiΊ τόc: ό όnoioc: μέ !::στειλε vά βαπτiΖ:ω εic: ϋδωρ, έκείvοc: μοϋ
ρα)1οϊi καt 'εμειν 1 εν εn~ αVιτδJ?>). εfπεv· αύτόc: είc: τόν όποιον θά 'ίδric: νά κατέρχεται καi νά
Άλλ' Ίνα μ17 τις, ι•ομίσας δι(ι 1171' εJΙαι)θρώnησιγ 10v μένrι τό Πvεϋμα, αύτόc: είναι ό βαπτiΖ:ων εic: αγιον Πνεϋ
30 Κυ2ίου 1αvτα λεχθijναί 1,ε καl, τ 1 ελεσθ'i'jναι παρri του Π αιρός, μα» .. 9. Διό «καi έμαρτύρησεν ό Ίωάννηc: λέγων, δτι είδον
OV'X ίκω όν εi1'αι δείγμα του•τ' ε'ίnrι nρός ευρεσιν του ζητου-
1 τό Πνεϋμα νά καταβαίνη άπό τόν ούρανόν ώc; περιστερά
καi εμεινεν είc: αύτόν»' •
0
Άλλά διά νά μή εϊnri κανεic:, νομίσαc: δτι ταϋτα έλέ

χθησαν καi έτελέσθησαν ύπό του Πατρόc: χάριν τηc: έναν
θρωπήσεωc: τοϋ Κυρίου, δτι τοϋτο δέν είναι κατάλληλον
69. Ίω. 1, 33.
έvδεικηκόν πρός εϋρεσιν ΤΟϋ Ζ:ητουμένου, ας άκούσπ καi
70. Ίω. 1, 32.
μέ1,οv ακοvέτω Δα;uωσκη~'ΟV του ι~είοv γράφοντος ει, δγδόφ τόν θείον Δαμασκηνόν γράφοντα είc: τό όγδοον κεφάλαιον
1(0)! ΔογμαΗκ6ίJJ, «πιστεύομεν και εlς ε11 Τlνευμα αγιο,ιι, τό των Δογμαηκων, «πιστεύομεν καί είc: εν Πνεϋμα δγιον, τό
εκ !Ιατρός εκπορεvόμει,ον καί ει, Υίφ &vαnαv6'μει,ον)), καί έκ τοϋ Π ατρόc: έκnορευόμεvον καi έν Υίψ όναπαυόμε
ει, τφ περί ,(},είοv τό,ποv, <ιΘεός τό Πνευμα τό αγιόι, εστι, δύ- νον»71, καί είc: τό περί θείου τόπου, «Θεόc: είναι τό δγιοv
5 J'αμις uγια~JΤ /.'ΚΙ) ενvπό,στατσς εκ του Π ατρος αδι,αστάτως t'Κ Πνεϋμα, δύναμιc: άγιαστική ένυπόστατοc: έκπορευομένη
ΠCf]'εVO(LlέΠ) καί ει' Υίφ αναπαυομένη)). Διό και ταμίας του άπό τόν Πατέρα άδιαστάτωc: καi άναπαυομένη εic: τόν
,(},ε[ου Π'νεύματος ό Χρωτός εκ Θεού γνήσιος Υίός ?χηί 7F; Υίόν»· 2 • Διά τοϋτο ό Χριστόc: είναι καί λέγεται έπίσηc: τα
καί λέγεται. 'Ό καί ό θειος Κύριλλος εν Θησ:αυροίς δεικνύς, μiαc: τοϋ θείου Πνεύματοc: ώc: γνήσιοc: τοϋ Θεοϋ Υίόc:.
ιίανάγκη ΠασωJ, φη,σί, ωijς θ'είιας φύ'ΟΙεως είναι λέγεt1J 70 Αύτό δε1κνύων καi ό θεϊοc: Κύριλλοc: εic: τούc: Θησαυρούc:,
10 Πι·ε&μα τό αγιον,. ης καί ε'στιγ απαρχή κωτά τογ από,στολσν· λέγει, «όπωσδήποτε πρέπει νά λέγωμεν δτι τό δγιον Πνεϋ
εl δέ τοv'το, oviκ ε,:πι κτί,σμα, Θεός δέ μαiλJω, ώς εκ Θεαv μα είναι τηc: θείαc: φύσεωc:, τηc: όποίαc: είναι άπαρχή κατά
κα1 ειι Θεϊpη. Και πάλιJJ, <(θεός αρα τό Π~,ευμά εστι τό εγ τόν άπόστολοv· έάν δέ τοϋτο δέν είναι κτίσμα, είναι μαλ
Υίφ nαρά Πωρός q:υ,σικiίΊς ύπάρχογ και ολην αv,του τrιι' λον Θεόc: ώc: έκ Θεοϋ προερχόμενοc: καί είc: τόν Θεόν
ει,έργειαv εχο;·». 'Αλλά και ό του Διιαλ6γου {)ιειος Γρηγόριος ύπάρχον» 73 • Καί πάλιν, «δρα Θεόc: είναι τό Πνεϋμα τό φυ
15 ειι Hp τελευταίφ αιΊτ,οf, λό/ψ ψησίν, δτι ωό Π νεv,μα το α σικωc: ύπάρχον είc: τόν Υίόν παρά τοϋ Πατρόc: καί εχον
δλην αύτοϋ τήν ένέργειαν» • 'Αλλά καi ό θεϊοc: Γρηγόριοc:.
74
γιοy εκ τofi Πωτρός εκπορεύε'τα,ι και εν τφ Υίφ μένει,).
ιιΟϋτω γ(Ί.ρ αν ι?ιεώμει1 οι σεφθ,είη,μεν πηγιίv ζωης εlς έαυτι7ν ό συγγραφεύc: τοϋ Διαλόγου, είc: τόν τελευταίον λόγον του
χεομένψ' καί εφ' έαυ,της έ:στιvσαν όρ(vηεςη, κατrΊ. τογ μέγαι' λέγει δτι «τό δγιον Πνεϋμα έκ τοϋ Πατρόc: έκπορεύεται
ει' θεοφάνωρσι Δ ιονύ~σι:ον. καί είc: τόν Υίόν μένει» ". «Οϋτω θεώμενοι, θά έσεβόμεθα
7
20 Καί 10ίι,υJJ τό Π~,εv,μα τό αγιοv κατrΊ. τιJι' προαιώJJι,:ιι, πηγήν Ζ:ωηc: τήν όποίαν βλέπομεν είc: έαυτήν χεομένην καί
Δκείιιηιι και απεριι'όητοιι i,,κπόρευσί,, τε και πρr,οδο~ι εκ i,OV έφ' έαυτηc: ίσταμένηv», κατά τόν μέγαν μεταl;ύ των θεο
πατρός εκπορεvόμενον και Ε:)' Υίι;_v aι,απαυόμει'Ο)', nως (°ϊι• φαντόρων Διονύσιον' •
6
διά τοϊί Υίοίί ει, φ αJJαπαύ'ε;ται ταύ,την εχ,ει τή1) πρόοδον; Ου Έπομένωc: τό αγιον Πνεϋμα κατά τήν προαιών1ον έ
κοv,, ει καί εκ του Υιού' nάλιι, προέρχεσθ·αι θεολεγείται, ου κείνην καί άπερινόητον έκπόρευσιν καί πρόοδον έκπορευό
25 και' εκείνψ πάντως, αλλά καθ' έτέραν πρόοδον, ητις εστιJ' μενον έκ τοϋ Π ατρόc: καί άναπαυόμενον είc: τόν Υίόν, πωc:
1ί προς ήuας φανέρωσις καί προς τούς αξίους μετάδοσις. θά είχε τήν πρόοδον ταύτην διά τοϋ Υiοϋ είc: τόν όποϊον
'Ο γrίr Χuιο;ός εnll καυΊ. τό1• {J,Ξοι.δγοι, Γρηγόριογ ό του άναπαύεται; Λοιπόν, δν θεολογηται πάλιν δτι προέρχεται
Πνεύματος ταμίας, άις Θεός τε και Θεού Υίός. Ό δέ ταμίας καί έκ τοϋ Υίοϋ, δέν πρόκειται δι' έκείνην όπωσδήποτε άλ
ΟV'Κ ε!; έαυτου πάν,τως τrΊ. διδόμε1ια nρουάλλεται, καίτοι φv- λά δι' δλλην πρόοδον, ή όποία είναι ή πρόc: ήμαc: φανέρωσιc:
30 σικrιJς έχει ει, αυ'τφ τό Jly,ευ;ιια τό αγιοι) ό εκ Θεου Θεός καί πρόc: τούc: άtiouc: μετάδοσίc: του. Διότι κατάτόν θεολόγον
Γρηγόριον ό Χριστόc: εΊναι ταμίαc: τοϋ Πνεύματοc: ώc: Θεόc:
καί Θεοϋ Υίόc:. Ό δέ ταμiαc: δέν προβάλλει βεβαίωc: άφ' έαυ
71. 'Έκδοσιc: άκριβήc: 1, 8. τοϋ τά διδόμενα, μολονότι αύτόc: ό έκ Θεοϋ Θεόc: εχει φυ
72. "Εκδοσιc: άκριβήc: 1, 13.
73. Θησαυροί PG 75, 601 C. σικωc: μέσα του τό δγ1ον Πνεϋμα, τό όποϊον φυσικωc: προ
74. Θησαυροί, PG 75, 580 C. βαίνει έt αύτοϋ πpόc: τούc: άtiouc:, άλλά δέν εχει τήν ϋπαρ
75. Μεγάλου Γρηγορίου, Dialogi
2, PL 66, 203 8.
76. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, 'Επιστολή 9. ξιν έξ αι)τοϋ. Αύτά δρα λέγει καi ό ϊδιοc: ό Κύριος, «δταν
13-6 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ iΙΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 137
και φυουκϊvς εξ αυτοv προϊόJ 1 εlς τοϊ,ς αξiοvς, αλλ' οϊ•χί ελθη ό Π αράκλητοc: τόν όηοiον έγώ θά σαc: στείλω άπό
τιίΥ ϋr.:αρξιν εχον εξ αυιοv. Ταv'1' αρα και αυτός ό Κύριος, τόν Πατέρα» 77 , ώc: έκπορευόμενον άπό τόν Πατέρα καί
«Η1αJΙ ελ1J?7>), φηοίν, ((ό :παράκλη,τος, ον εγω πέμψω δμιν nαρr'ι, άναnαυόμενον εic: αύτόν, καί οϋτω πεμπόμενον πρόc: τούc:
10fi Πατρός)), ώς παρά τοv Π α1ρός ε'κ,nορευ6μενοJ• και εΥ oiκεiouc:.
5 αι'J,φ αιια:παυό,μει•Ο)J και ΟVΤω nε,μnόμει'Ο)J nρος τους οικείο_υς. 30. 'Εάν δέ τό Πνεϋμα στέλλεται άπό αύτόν διά τοϋ
El δ' cδς την ϋ:παρξι1· εχοι, εκ τον Υίοv, cδς δι' ΥίΙJυ Υίοϋ ώc: έχον την ϋπαρΕιν έκ τοϋ Υίοϋ, τότε καi αύτό έχει
nαρ' αi.·,~ου 10 Πνεvμα πέμπεται, αρχ·ίιι, OV!ΚOV)! εχει και άρχήν τόν Υiόν καί είναι εν άnό τά δημιουργήματα. Καί
τοΠ 1 ω 10)1 Υίό1, και HV)' γεγοJ 1 ότων ε·ΟΤt)' εν. Και μαρ1υρείτω ac: είναι μάρτυc: τούτου ή φων1Ί τοϋ Θεολόγου, ή όποία λέ
πά,λ ιι, 1ί Πεολόγος φωνή· ωηροί10 γάρ,,, φηοίν, «ώς δ εμάς γει· «πρέπει, δπωc: είναι ή διδαχή μου, νά τηρηται ή πίστιc:
10 λ6γος, εlς μέν Θεός, εlς ει, αv1tοι 1 και Υίου και JΙγεύμ2- δτι εΊc: είναι ό Θεόc:, καθ' δσον ό Yiόc: καi τό Πνεϋμα άνα
τος α1•αφερσ,ιιέι•ω1,, κιαι κατά τό έ'γ καί ταυ'1όιι της #ε61η10ς, φέρονται εic: εν αϊτιον, κατά τό ένιαiον καί ταυτόν τηc:
ϊν' οu1ως ε'inω,. κίνημά τε και οούλημα και τ~'ι11 117 ς ουσίας θεότητοc:, οϋτωc: είπεϊν, κατά τό κίνημα καi τό βούλημα,
,,αv,τόrητ,α. Α ί δέ τρεις ύποοτάσ,εις μηδεμιας εnινοουμέι•ης καi κατά η1ν ταυτότητα τηc: ούσίαc:. Αί δέ τρεϊc: ύποστά
ΟVJ'αλοιrιiJς η αν·αλύ1 σεως η συγχύσεως, Πατρός μέ)J ώς &ι,άρ- σε1c: έκλαμβάνονται ύπό τήν εννοιαν δτι δέν ύπάρχει καμ
15 χου καί αρχ17ς ε:πιvοουμέγοv καί λεγοψέJ'ου, αρχής δέ (lις μία συγχώνευσ1c: η άνάλυσιc: η σύγχυσιc:, άλλ' ό μέν Πατήρ
αlτίου καί ώς ;ιηγιjς και ώς &ϊ,δίου φωτός, Υίου δέ ανάρ νοείται καi λέγεται αναρχοc: καi άρχή, άρχή δηλαδή ώc:
χου μέ;· ου!δ,αμώς, αρχ17ς δέ 1()))' δλων)). El OVJΙ και 10V α'ίηον καi πηγή καi άiδιον φως, ό δέ Yiόc: δέν είναι καθό
ΙlJΙε~;ματος ε'ίη αρχ17 ό Υίός, εγ HVJ' ολων εrηαι κατrt οέ λου αναρχοc:, άλλ' άρχή των δλων»' 8 • 'Εάν δέ καi τοϋ
τό JΙι,εΠμα· τούτω)J γαρ αρ,χ11 και δ Υίός. "!JJ' ΟV)Ι αvθις Πνεί;ματοc: ητο άρχή ό Υίόc:, τό Πνεϋμα κατά τήν γνώμην
20 ε'ίcιω 10 του θ~εολόγου, «.δεϊξογ οτι γέγοι,ε τό JΙγευμα και σου Βά :::iΎαι εν των δλωv· διότι τούτων εΊναι ι'φχή καi ό
τότε Hp Υί{ρ δός)), clSσ1ε δι' αvτου l} και εξ (J,1)'IOV 11})} ϋπαρ Yiόc: Διά νά ε'iπω λοιπόν πάλιν τό τοϋ Θεολόγου, «δεϊΕε
!Ξιι· ;-,εκτίJ,σι?αι, - επει καί ό θ'εvος Κι5ριλλος nρός 1οίις λέ δτι έγινε τό Πνεϋμα καί τότε δώσε το είc: τόν Υίόν» 7 9,
γοπας u1ς, ει και εκ του Θεου 10 Jlγευμα, &,;χ ου κυρίως ώστε νά εχη άποκτήσει δι' αύτοϋ καi έΕ αύτοϋ τήν ϋπαρ
οi.ι,δ' εξ1)ρl)'μένως, ιιι' l:ιrιεΓ,,{)εγ δμοού,σιο)J ΥΟ'ηΤαt το εξ ου, iΞιν. Έπειδή καi ό θεϊοc: !<ίφ1λλοc: λέγει πρόc: τούc: λέγον
25 γέγρα:ηαι γαρ OTt καί Τ!Χ :ι.άηα /':κ Θεοi"i «μέ)!Ιεt)), φηοί, {(lqJ ταc: ότι, αν καi τό Πνεϋμα είναι έκ τοϋ Θεοϋ, δμωc: όχι
δγfφ Πνεύματι κυρίως τό ε!Ξ ov, διι1 10 εκ Θεοv Πατρός κατά κυριολεiΞiαν καi κατ' έΕοχιiν, ώστε άπό αύτούc: νά
nρ?ις τό είναι 'Ια ου'κ οJιιυ; δραμειJ', δι' Υίοv δέη - δε"ίc~σι, νοηται όμοούσιον τό έΕ αύτοϋ παραγόμενον, άφοϋ αλλωστε
oiJγ, ϊνα nάλιγ είιn(V, 7() z9είογ Πν.εύμα εκ μ1} ΟνΙΟ)J', και εΊναι γραμμένον δτι καi τά πάντα έκ τοϋ Θεοϋ, λέγει λοι
τάrε κul Ξκ τ,ού Υί1 ού τ'J}Υ {Jnδστασιγ α{)'τφ nαρ·ά:σχου, τα'lτΗ) πόν ηρόc: αύτούc:, «μένει εic: τό αγιον Πνεϋμα ώc: κυρία
30 δ' εlnεiv n·αρ' &μψοτέρωιι. 'Ε!; α,μφοτέρω)J OVJ/ δπάρχοJΙ το ίδιότηc: τό έiΞ ου, καθ' όσον άπό τόν Θεόν Πατέρα ηλθον
ΤΙ γεύμα oV:.-c εσΊ f μ1) εν τc7')ν nάv-τωμ εΊναt 'Ι} 1ό τάχα ,ιϊετριrf, ... πρόc: ηiν ϋπαρiΞ1ν τό ούκ δντα, άλλά δι' Υiοϋ»" 0 • ΔεϊΙΞε λοι
πόν, διά νά εϊπω πάλιν, ότι τό θείον Πνεϋμα είναι έκ μή
δντωv, καi τότε πρόσφερε είc: αύτό τήν ύπόστασιν καί
77. Ίω. 15, 26. άπό τόν Yiόv, δηλαδή άπό άμφοτέρουc:. "Ο ταν ομωc: τό
78. Λόγοr:. 20, 7.
Πνευμα ύπάpχ(Ί καί άπό τούc: δύο δέν είναι δυνατόν νά
79. Λόγοr:. 31, 12.
βQ, ΘΓ)σσυροί 33, PG 75, 569 Α, μή είναι εν έκ τώv δημιουργημάτων η τό φαινόμενον ώc:
τεροιι δοκοvι•, ,ιllj καί αμφοτέρους τό 8)7 αl'τίους εχειν καί δηθεν μετριώτεροv, νά μή εxri τό εν αίτίουc: άμφοτέρουc:
αρχ17v έκάτερο~•. 'Ως γαρ εξ αμφοτέρωι• ΊΙ]ς κτίσεως άnάοης άλλά άρχήν νά εxri καί τόν ενα καί τόν δλλον. 'Όπωc:
προηγμένης έκάτερός ε,στι)) αρχ17 των οιλωJJ, οϋτως εξ αμφυ δηλαδή, άφοϋ ή κτίσις παρήχθη άπό άμφοτέρουc:, καί ό είc:
τέρωγ Γοv Πγ•εύμ,α'τος ε'ΚΙ;ιορευομέι•ου, κατά τοiις λατιιιικως καί ό δλλοc. είναι άρχή των όλων, οϋτωc:, άφοϋ τό Πνεϋμα
5 φρο1ιοvι·1τας, έ 1κάτερος ε,σ'ται ωυ Π νε{ψατος ,αρχή, και δύο έκπορεύεται άπό άμφοτέροuc:, κατά τούς λατινικωc: φρο
καJJτευθ·εJ! εισοι11ω αρχαι της μιας ·θεό,τητος. El γαρ ΟVJJτελεί νοϋνταc:, καί ό είc: καί ό δλλοc: θά είναι άρχή τοϋ Πνεύμα
τι κ,αJJ'ταυθα, (ι)σ'nερ κ&κεi δήn 1 ου ΟVJ''δημιουργεi, αΥτ ιος όμο τος, καί με αύτό θά ύπάρχουν δύο άρχαί τηc: μιδc: θεότη
λογου.μέJ!ως κ,αί αυτός του Π J'εύιμαπος· εί ,δέ μι) συιιτ ελεί τι, rοc:. Διότι, εάν συνεπιτελη κάτι καί έδϋJ ό Υίόc:, όπως καί
μάτφ 1 ειλψηαι και (J)ς ε;c γεωμετρικου πορίσματος έκει βεβαίως συνδημιουpγεϊ, είναι όμολογουμένωc: καί αύ 'Ι'
11'1,!.,1
10 μάταιοι ονιως &νεφάJΙησω, οί λατίι 1οι θεολ6γοι· OV γαρ ταυτ' τόc: αϊτιοc: τοϋ Πνεύματοc:· έάν δέ δεν συνεπιτελη τίποτε,
· ,.·ι
,;ι
εχοvσι λέγιει.J'. Ώς, κα1Μnερ ε'nι τωι·· δημιουργημάτωJΙ έκα ματαίως λαμβάνεται καί ώc: μέ γεωμετρικόν πόρισμα οί i'i
Ι : Ιι·
τέρου ΙJnάρχοvιος αρχης, μί,α Ου 1 δέv ηττόJJ εστ~JJ αρχι7, 01JTW λατϊνοι θεολόγοι άπεδείχθησαν πράγματι μάταιοι· διότι δεν
δ1ί καvταυι'Jr~ μία ε1 σται, καJ' εξ αμφοτέρω1, λέγηται. Έκεί δύνανται νά ε'iπουν τοιαϋτα πράγματα. Καθ' όσον, καθώc: 11'11;
,.,1
1Ιιιl!:
μέγ γάρ, κια,θάnερ εφημεJJ, φυσική εστιιr, dλλ' OV'X ύnο'ΙJΙα- έπί των δημιουργημάτων, ένψ ό καθείc: έκ των δύο είναι
15 τι,κή, δια τουω 17 δημιουιργικι7 δύι•αμις μ[α και αμφοϊι 1 • ε1' άρχή, παρά ταϋτα μία είναι ή άρχή, οϋτω καί έδω μία θά
ταv1?α δέ ΟV'χι τό γόΥψΟV αμφοίv. είναι, άκόμη καί αν λέγεται έΕ άμφοτέρων. Διότι έκεϊ, κα
Ήκ,ούσαμει· γάρ μικρόJΙ αγωτέρω του της θεολογίας εnω θώc: ε'iπομεν, είναι φυσική άλλ' όχι ύποτακτική, διά τοϋτο 1
1
νύμου, τόι· μέν πατέρα nηγι7ι, και αρχ·η)f εln6ντος αϊδίου ή δημιουργική δύναμις είναι μία καί είc: τούc: δύο, έδω δέ
φωτός, τόJ' δέ Υίόι, α'ι,αρχοJΙ μέι, ου 1 δαμα)ς αρχ11ν δέ 1(01• ή γονιμότης δέν άνήκει καί είc: τούc: δύο.
20 δ1λωι 1 • Δ ιό και ((μόι1 η :nηγιί :τijς ύnερουσίου ,θ·εότητος ό Πα- Ήκούσαμεν πράγματι όλίγον άνωτέρω τόν έπώνυμον
117ρ)), ό μέγας εlπε Δ ωι 1 ύ.σιος δ Ά ρεο.mαγ ί της· κ,αι αi5θ·ι ς· τηc. θεολογiαc: Γρηγόριον νά λέγr~ τόν μέν Πατέρα πηγήν
((εστι iΤΙ)γαία ι?·εότης () Πατιίρ,, δ δέ Υίός κrιi τό ΠJJΒΙ'Ι(α καί άρχήν άΤδιον φωτός, τόν δε Υίόν καθόλου δναρχον
της ,1:εογόΨον {}!εόιητος, εl οf5τω χρ~ί φάvαι, ολ,αστοί ι?1 εόψυ10ι άλλ' άρχήν των όλων. Διά τοϋτο καί «μόνη πηγή τηc:
καl οίοι• αι•θη κ,αί {,·nερού,σω φώτα))" και nά• 1.ιι 1 • (<διακεκρι- ύπερουσίου θεότητοc: είναι ό Πατήρ», είπεν ό μέγαc: Διο
25 _ιιένα δέ εστι τό Πατρός ύnερού,σιΟ)! οvοιμα και χρήμα καl νϊισιοc: ό Άρεοπαγίτηc:· καi πάλιν, «ό Πατήρ είναι πηγαία
Υίου 1 καί π ι•ε111ματος' ου:δ,ειμιας ε,J' τούτοις dιιτιστροφης η 5- θεότης, ό δέ Υίόc: καί τό Πνεϋμα ε'ίναι, εάν είναι δυνατόν
λως κοιι•ότητος ε 1 nεισιαγομέ;,ης)). Ι(αγ τψ περί μυστ ικΓJς νά εϊπωμεν, βλαστοί θεόφυτοι τηc: θεογόνου θεότητοc: καi
θεολογίας τρίτψ, <<εκ του αvλου)), φησί, ((Και dμερους αγαθ'Οίi ώσάν δνθη καί ύπερούσια φώτα»· καί πάλιν, «είναι διακε
τά εγκάρδια τ1jς αγαθότητας εξέφυ φr7>τα, καί της ε1• αυ1,qj κριμένα τό ύπερούσιον όνομα καί ή όντότηc: τοϋ Πατρόc:
30 και εγ έαυτοiς και εir αλλήλοις συνιαϊδίου τfi αναολσ.στήσcι καί τοϋ Υίοϋ καi τοϋ Πνεύματος, καθ' όσον δεν εμφυλο
χωρεϊ είc: αύτούc: καμμιά άντιστροφή η όποιαδήποτε κοινό
τηc:»81. Καi είc: τό τρίτον κεφάλαιον Περί μυστικηc: θεολο
γίας λέγει, «τά εγκάρδια φώτα τηc: άγαθότητοc: έίΞεφύτρω
σαν άπό τό δυλον καi άμερεc: άγαθόν, καί διά τηc: άνα
βλαστήσεωc: εμειναν άκοινώνητα τηc: είc: αύτό, τό άγαθόν,
81. Περί θείων όνομάτων 2, 5. - Αύτόθι 2, 7. - Αύτόθι 2, 3,
καί είc: εαυτά καί είc. δλληλα συναϊδiου μονηc:» • καί πά-
82
82. Περί μυστικηc: θεολογίαc: 3.
ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 141
μοι,ης α;;,ομεμέJJΙ]ΚΕ!' (J;)'ΞΚψΟίτητα))' και αV'θις· <αα της ύnερ

λιν, «τα ανηκοντα είc: τήν ύπερούσιον θεογονίαν δέν άντι
ουσ{ου θ·εογω·ίας ΟV'Κ αvτωτρέcρει :προς α,λληλα)).
στρέφονται πρόc: όλληλα» 83 •
Jl. El τοίJ}V)' ε'/.ποις nροοολέα τον Υίόν ό Πατιιρ οVΙδέnοτ'
31. Έάν λοιπόν εϊπnc: τόν Υiόν προβολέα, ό Πατήρ
α,JJ εtlj :ΠΙ]ΟΌΟλεύς· ΚΟtι•ωνήσει γαρ Κ'αΗt ΤΟ 1?'εογόνον ,qJ
δέν θά ι'jτο ποτέ προβολεύc:· διότι οϋτω θά κοινωνήσn μέ
5 Υίψ αλλά 1'0VI' α.nείρηται. Ε l δέ ΤΟ)! πατέρα φαίης' ά.Sσ:περ
τόν Υiόν κατά τό θεογόνοv, άλλ' αύτό άποκλείεται. Έάν
οι'Ύι• ε,σ1t1', ό Υιός Ο"ίJ'Κ αν s'iη nροοολ,εύς, O'UIΚ αρα εξ αυωυ
δέ εϊπnc: τόν Πατέρα, δπωc: καi είναι, ό Υίόc: δέν δύναται
τό Πι•'εv,μα· μό!'Ος γαρ Πεότης θεογόι 1 ος ό μάγος γεγvήτωρ
νά είναι προβολεύc:, δρα τό Πνεϋμα δέν είναι έt αύτοϋ·
χαι nρο6ολε1Jς· 'ΚαΗι. τα!' ru γι'tρ χαι iJ•εογόνος. Ταύτηγ δ1ί 11Ί ι·
διότι μόνη θεογόνοc: θεότηc: είναι ό μόνοc: γεννήτωρ καί
ΧΟΙJJωJ'ίαv και δ μέγας Βωσίλειος αnαγορεύωv :προς τον έαυ-
1ωτά τοϋτο όλλωστε είναι καi θεογόνοc:. Αύτήν τήν κοινω
10 του γράqωι, αδελφό!', <π-ό Πι,εv,μα)), φησί, ωό αγιοι, του Yloii
νίαν άπαγορεύει καi ό μέγαc: Βασίλειοc:, γράφων nρόc: τόν
μέιι 1jρ1η1αι, φ αδιαστάτως συγ,καωλαμ6άι•ετr;ι· τΓ;ς δέ του
άδελφόν του· «τό Πνεϋμα τό δγιον έtαρτδτοι μέν άπό τόν
Π α1ρΟς αιτίας ε/;ημμέι•οι· εχει 10 ε/JJ'αt, δθη και 8ΚΤΙ)Ορεύc
Viόv, είc: τόν όποϊον σuμπερ1λαμβάνεται άδιαστάτωc:, εχει
1
ται, τουτο γι•ωρισ'ιικόv τ·ι7ς κα,ά ιiιι' ύnόστασιι} lδιότητος ση 111,
δέ τιΊν ϋπαρtιν άπό τήv αίτiαν τοϋ Πατpόc:, άπό τόν όποϊον :ιΙι
μειοι• εχοι,, τό μεΗt ΤΟ)' Υίόv καί OVJ' αυτφ γvωρίζεσθαι οι:αι 1
.1,
ι:,
καί έκπορεύεται, εχον ώc: γνωριστικόν σημείον τοϋτο, τό
,,,
15 έκ του Πατρός 1ίφεστάι,·αι. Ό δέ Υιός τό εκ τοiί Πατρός

i':ιχ::ιορεvό,μει,οι• ΤΙ vεvμα δι' έαυτου και μεθ' έαυτου γγωρf.
δτι γvωρiΖ:εται μετά τόν Υiόν καί μαlί μέ αύτόν, ύφίσταται
δέ έκ τοϋ Πατρόc:. Ό δέ Yiόc:, yvωpilωv τό έκ τοϋ Πα
ι
ill
!l'ι!:
1
ζω~,, ,ιιό1·ος μοι'ογεJJc7'ις ε,κ τ,οf, αγειΙJ 1 ήτου φωτός εκλάμψα:;, ιι,ι
τρ:':Jc: έκπορευόμεvον Πνεϋμα δι' έαυτοϋ καi μεθ' έαυτοϋ,
οi'ιιδεμίαιι κcπr'ι ,ό lδιά,ζοι, HVV γμωρι,σμάιωγ τ·ι)ι• κ,οιιιωι•ίαι•
6κλάμψαc: μόνοc: μονογενώc: άπό τό άγέννητον φώc:, δέν
εχ,ει ;1,ρός ΤΟ)! Πατέρα i} τό Πν•εvψα ΤΟ αγιοι•η.
εχε1 καμμίαν κοινωνίαν των ύποστατικων γνωρισμάτων
20 Όρf!,c; ο:ιως εχιΛ nρός τε TOJ! Πατέρα και τόγ Υίόι 1 τό
nρόc: τόν Πατέρα η τό αγrον Π νεϋμα,, 8 '.
Πι·εiί,μα ΤΟ iiγιογ και τί)}(J. Υίοiί και Πν1ε1\uατος τά γι 1 ωρί
Βλέπειc: ποίαν σχέσιv εχει πρόc: τόν Πατέρα καί πρόc:
σματα; «Γιιωρf:ει τοίι'ι'J' 17μιι,ιι, φη,σί, ιικαί φανεροί τό Π1"ε1i
τόν Υiόν τό αγων Πνεϋμα καί ποία είναι τοϋ Υiοϋ καί τοϋ
μα τό αγιοι•, δι' έ'αUΤΟ/1 τε καί με{}' έαvτοϊΊ ό 7'0V Θεοv μο1 1 0-
Πνεύματοc: τά γνωρίσματα; «'Ο μονογενήc: λοιπόν Υίόc:
γε11ιίς Υίός, αλ,ί.' οi',χί καί ε 1 κnορεύει, ϊνα μιί κοινωJ 1 ίαν εχη
τοϋ Θεοϋ, λέγει, γνωρiΖ:ει είc: ήμδc: καi φανερώνει τό δγιον
25 καΊrt τrί l,ι);άζον 1ιi• Παιρi. Της γr'iρ τοiί Παψός, ψησί1·.
Πνεϋμα δι' έαυτοϋ καί μεθ' έαυτοϋ, άλλα δέν τό έκπορεύει
αlτίας εεη,ιιμένογ εχει 10 ,ειJ'αι τό Πι,ειJμα τό αγιοι·, ηιις
έπίσηc:, διά νά μή συμμερilεται τήν ύποστατικήν ίδιότητα
lδιόΊης μύνοv 10v Πατρός t'στι· Hll cί.1•1α γάρ)), φησίι• δ {)'εο
μέ τόν Πατέρα. Διότι, λέγει, τό αγιον Πνεϋμα εχει τήν
λόγος, ((δ,σα ί/χει δ Πατήυ, το·ίi Υίσiί i':σιιν, α)'"ΞV της αlτίαςη.
ϋπαρtιν έtηρτημένην άπό τήv αiτίαν τοϋ Πατρόc:, ή όποία
Τίς O'DJ' εικ του ;,αντός αlϊvνος των ενιθ,{;ωy {)εολόγωγ I(l ιδια
είναι ίδιότηc: μόνον τοϋ Π ατρόc:· «διότι δλα, λέγει ό Θεο
30 έκάητου των τριCη• 117ς μιας θ'εότητος προσώ,πωJJ τοίς δυσίν
λόγοc:, δσα εχει ό Πατήρ, είναι τοϋ Υίοϋ, χωρic: τήν αίτί
if'κοvσται nροσJΙεiμας, αλλά μ.17 ασύγχυτα φυλάξας; 'Ότι δέ
αν»"". Ποιοc: λοιπόν άπό τούc: ένθέουc: θεολόγουc: καθ' δ
του ΤΙ ατρr1ς tδιοι, τό εκ,πορεύειν δijλoJJ" της γαρ αυτου, φη-
λουc: τούc: αίιϊJναc: ήκούσθη νά άπονέμn τάc: iδιότηταc: έκά
83. Περί θείων όνομάτων 2, 5. Μέ δλα αυτα τά χωρία τοϋ Διονυ· στου των τριών προσώπων τηc: μιαc: θεότητοc: εic: τά δύο
σίου θέλει νά εϊπη ό Γρηγόριος δτι αί ίδιότητες των τριαδικών ύnο· καί νά μή τά φυλάττn άσύγχυτα; .. Οτι δέ ίδιότηc: τοϋ Πα
στάσεων δέν συγχέονται.
84. 'Επιστολή 38, 4. τρόc: είναι τό έκπορεύειν είναι φανερόν' διότι άπό τήν
85. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 34, 1 Ο.
142 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α. 143
σίι,, αlτίας εξfμπαι ΤΟ Πι 1 ευ,μα, ίΗtειr και εκπορεύεται, ;ι;αρ' αίτίαν αύτοϋ, λέγε~, έ!Ξαρταται τό Πνεϋμα, άπό τό όποίον
ov και ύφέοτηκει·· εl ;ωί. μεπr'ι. ΤΟ)' Υίόι, και σvJJ α{ηφ γJJω καί έκnορεύεται, άπό τόν όποίον καί ελαβεν ϋπαρ(ιν, μο .'·
li
,'·ι
λονότι γνωρίΖεται μετά τόν Υίόν καί μαίί μέ τόν Υίόν.
ρίζεται. ΗΙ
32. Είc: τήν ύψiστην καί προσκυνητήν Τριάδα τά κοινά
32. 'Λ':ιεί δέ T(l Κ.ot)'(l επί τ17ς (1)'(ι!1ά1ω χαί nρoσκvJJψijς
ύnάρχουν έ!Ξ 'ίσου εic: τάc: ύποστάσειc: είc: τάc: όποίαc: είναι
5 Τριάδος επίσης ει,εσ111,, οlς εστι ΚΟtJ 1 ά, τό δέ εκ TOV Πατρr1ς
κοινά, τό δέ προέρχεσθαι έκ τοϋ Π ατρόc: δέν άπαντόται
εJγαι κατά τοi,ς ΛαΤίι,ους οiι•κ εnίσης nρ6σεστι τφ Υίφ και έ!Ξ 'ίσου είc: τόν Υiόν καί τό αγιον Πνεϋμα κατά τούc: Λατί
Hp άγίψ JT νεύ,μα11, - ό μει, γϊιρ nροσεχϊ'ίJς εξ α{,του γεγέι, νουc:· διότι αύτόc: μέν έχει γεννηθη εύθέωc: καί άμέσωc: έκ
J'ψαt και εκ μόι"Ο11 TO'U Πατρός, ΤΟ δέ εμμέσως και Ου προσε μόνου του Πατρόc:, τοΟτο δέ έκπορεύεται έμμέσωc: καί δχι
χcuς εκπορεύεται και ο{,,κ εκ μόJJOV του Πατρός, ως γε αυiτιJι εύθέωc:, καί μάλιστα οχι έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δπωc: βε
βαίωc: αύτοί φρονοΟν. Έάν λοιπόν κατ' αύτούc: δέν ένu
1ο φρ01rοvσιι1 - εl OVJ' κατ' αυτούς ου:κ επίσης πρόσεστιν, ουδέ
πάρχn έΕ ϊσοu εic: τούc: δύο, τότε τό είναι έκ τοϋ Πατρόc:
ΚOt)'OJ! Υίφ και Πιιεύματι. ΤΟ ει1'αι ε.κ πατρός· εl δέ μι)
δέν είναι κοινόν γνώρισμα είc: τόν Υίόν καί τό Πατέρα·
ΚOtJ!O)' 70/'r' εατ /,)! αi'ηοίς, ου.δ' εκ του JT ατρός ολως ουδέτε- έάν δέ τοΟτο δέν είναι είc: αύτούc: κοινόν, τότε κανείc: άπό
ρον αi1·1ϊΟJ\ Θά1:ερογ γαρ δnαι-ΟJ'iΟ'VΨ εκ τού Π ατρδς {ητάρχον, αύτούc: δέν είναι έκ τοϋ Πατρόc:. 'Όταν τό εν ύπάρχn έκ τοϋ
θάτερΟJ' ε•κ•οάλλειαι ,ί11) Κ,OtJ 1 ωJ'>OV1' 1 και δι' αλλ1jλω11 αμφότε- Πατρόc:, τό αλλο έκβάλλεται, άφοϋ δέν κοινωνεί, καί δι'
15 ρα. Οvτως 0{11δέι• >αJ' ,διαφύγοις 1ϊίΊι 1 δτό>πων ό λατινικως φρο άλλήλων έκβάλλονται άμφότερα. Οϋτωc:, σύ ό εχων λατι
vικόν φρόνημα, δέν θά διαφύγnc: κανέν ότοπον, δπωc: οϋτε
JΙι7ΊJ', (!Jσnερ οιιδ' οί εκ το[, Πιιεύματος εlπόιrτες τόι, Υίόι•,
έκείνοι οί όποίοι είπον τόν Υίόν έκ τοϋ Πνεύματοc:, άλλά
αλλ' οlς αιι επιχειρήσ7ις διαφεύγειν, τοις αυτοις επιχειρ11:ιιασι
τά έπιχειρήματα μέ τά όποία θά προσπαθήσnc: νά διαφύγnc:
κακ>είι•οι χρήσοJJται καί οοι δι.' έ·αυτrt))' αφυκ1ογ αποδείξουσι θά χρησιμοποιήσουν καi έκεϊνοι καί μέ τά 'ίδια θά άποδεί
10)' TW)' ατ6nωιι έσμόν. !Ξουν δτι σου είναι άναπόφευκτοc: ό έσμόc: των άτόπων.
20 El γr1ρ οτι με1r1 101· Υ ίό1' λέγεται τό Π JJ-ευ,μα ύπαριθμού- 'Εάν πράγματι εϊπnc:, δτι τό Πνεϋμα άριθμείται εic: τήν
μεγο1, ερείς, Ο σαι δοκει I(VJf επιχειρημάτω~ι ασφαλέατερον, σειράν μετά τόν Υίόν, τό όnοίον σοϋ φαίνεται ώc: τό άσφα
λέστερον έπιχεiρημα, δπωc: δέ θά ήδuνάμην νά εϊπω έγώ,
ι;ις εγωγ' ι'lι, φαίηι• ουχ ίjττοι• τϊvι' ι'.ίλλωι, σφαλερόJJ, κακείνοί
δέν είναι όλιγώτερον έσφαλμένον άπό τά όλλα, καί έκεϊνα
οοι IOJJ Υίόιr δείξουοιιι, εστt)' οiι λ,εγόμει'Ο)f μετα τό ΠJJευμα,
θά σου δεί!Ξοuν δτι ένίοτε ό Υίόc: άναφέρεται μετά τό Πνεϋ
nροαριθ',Ιιουμένου δηλαδιί τού άγί,ου Πνεύματος. 'Α.μφοτέροις μα, δτι δηλαδή προαριθμεiται τό αγιον Πνεϋμα. Είc: άμφοτέ
25 δέ fι:ιιεις μετr'ι. ,Jίς αληΟ·είας αι,τεροfίψεν λέγογτες, ουκ εν τfi ροuc: δέ ήμεϊc: θά άντείπωμεν μαΖί μέ την άλήθειαν, τά
τάξει τϊvν οι•ομάτωJ', ϊfι ο{ηοι, κ-είνται 1(/, πράγματα. πράγματα, ώ σεϊc:, δέν εύρiσκονται είc: τήν σειράν των
όνομάτων.
El γιχρ TOVTO, τί κωλύει Κ'(!.1(1. TOJJ αυτόιι λόγογ της συι 1 α
Διότι, δν σuμβαίνn τοϋτο, τί έμποδίΖει μέ βάσιν αυτο
ρι1?1μήσεόις 1ε κ·αί :τροαριΠμή,αεως επαλλαηομέγης 71Jαρά τif
τό έπιχείρημα, άφοϊί ή σuναρίθμησιc: καί προαρίθμησιc: έναλ
θεί~, Γραφrι, ποτέ ,ιιέ11 γ,εγι1 α11 τ•ε και προοάλλειιι, ποτέ δέ τά
λάσσεται είc: την θεiαν Γραφήν, τά 'ίδια πράγματα αλλοτε
30 αυτr1. γει'J'ιΊ:οι'Ju.ί τε καί προ6άλλεσι1·αι; ΟΜέ γr1ρ προκαΤαρ- μέν νά γεννοϋν καί προβάλλουν, όλλοτε δέ νά γεννώνται
ιωί nροβάλλωνται; Ήμεϊc: δέν λέγομεν τόν Πατέρα οϋτε
κτιχ6,,, οi)δέ JlQC,ITOJ' αιΊιΟJ' 8Jlι τοίί ΤΙ ιπεύμα1ος' ώς ·ύμε'ίς' προκαταρτικόν οϋτε πρωτον αϊτιον έπi τοϋ Πνεύματοc:, δnωc:
101' Πατ/:ρι1 J.έγομει', δεύτεροι, δέ 10i' Υί61·, εl Υ.αί. δια Ι[) σεϊc:, δεύτερον δέ τόν Υiόν, δν καί λόγψ τοϋ δημιουργικοϊί
δημιοι•ργικΟ)' αίι tOJ' ΊGι/'1(/. κυ)ειται δ πατήρ. Κακεϊι9εν οv1ω αίτίου οϋτω καλείται ό Υίόc:. Καi έnειδή δι' αύτό καλείται
χ:ε;ιλημ/:yος, εοΠ' δ,ε ;-ιu.ρcΊ. ΙUΙ)' 11,εολόγωι• οuτως ΟJ'Ομάί:,ε1u.ι οϋτωc:. ένίοτε άπό τούc: θεολόγουc: καλείται οϋτω καi δταν
5 %αi 7l8Ql τών .dκτίατ(ι}J' 101,· }.δ?ΟJ' :ιοιου.1161,ωJΙ, iι)σnερ χα{. όμιλοΟν περί των άκτίστων, δπωc: καί ΠαηΊρ καλεΊται λόγψ
Παιιίρ δt(l 70)' Υίόι, καλειται. ".Αλί.' εσι'J' Ο'ε και JlΞ!!ί 7(7'))'
τοϋ Υiοϋ. Άλλ' ένίοτε ιωί δταν όμιλοϋμεν διά τά κάτω, οϋτω
κάτω ποι.οιηιει•οι 10ύς λόγους, ουτω τοίί10J· δγαμrί.ί:,ομεJ·· ου'δέ τόν όνομάΖ:ομεν· διότι δέv λατρεύομεν πρωτον μέν Θεόν
γrlρ ;ιρrίΗΟJ! με)Υ Θ,εU1 1 7()} 1 Τlατέρα οέΙ5ομε1', δεύτερο)' δΕ yι)μ τόν Πατέρα, δεύτερον δέ τόv Υiόν, τρίτον δέ τό δγιον
ΥίόJ', 1ρί1·01 1 δΕ 10 ll1 1 εl\LHl τr) ίίγιο1t, fγ' &εi τc'J δεz)ιεροJ 1 Πνεϋμα, ώστε πάντοτε μετά τό πρωτον νά λέγωμεν τό δεύ
10 μεΤtΧ 10 Jlf!())IO)' λέγωμc:J' και με1' αVΙΟ ΙΟ τρίιΟJJ 1 ύnο ιάξο• τερον καi μετ' αύτό τό τρίτον, ύπερβάλλοντεc: άναγκαστι
-, ·-
ε.:;
'
αι•αγκης
I .,,
αγοJ"τες
\
υι.
( Ι
1•;-ιερω•ω
Ι ·-
1α1:;εως,
(!
ωσπερ και
, ...,
υ,ιι•
κωc: είc: τά!Ξιν τά ύπερβαίνοντα πασαν τάtιν δπωc: καί πό
σον δλλην κατάστασιν.
?Jλλu>'J' πάντωJf. illllll
33. ~ο γ(l!j XfJl)OUiiς τιjγ γλϊίΊιτU.)' Ί (r)(l!T1Jς Εξηγούμεγος 1()

33. Πράγματι ό χρυσοϋc: είc: τήν γλωσσαν Ίωάννηc:,
:ωρrΊ. 10V 'Α6ψ11'ι.μ ;-ιρυς Τ())' uiκείω· οl•κέ1ψ εlρημέι1 οι 1 , ι,θ:~ς έρμηνεύων τό λεχθέν άπό τόν 'Αβραάμ πρόc: τόν ύnηρέτην,
86
15 τιJJ' χείρά σου ϊυιό 1ύι, μηρόι, μου)), κατά τηι• όμιλίαν προϊr/Jι'
«βάλε τήν χεΊρά σου κάτω άπό τόν μηρόν μοu» , προχωρϊί.Jν
ι ησι· ί<ΚJ}!!JJII έσΠω Π ;,εΓ,ιμα ϋ.;,ιοι·· {,ψούσι9ω ό ,ιωι•ογειηjς δο κατά τήν όμιλίαν λέγει· «δc: κηρύττεται τό αγιον ΠνεΟμα·
1 δc: ύψώνεται ό μονογενήc:· δc: δο!Ξάlεται ό Πατήρ. Kavεic:
ξαζέσΠω ό Πωιίρ. JΙηδείς α1·ατετράφΠω ΊΙ)Ι' (tξiα1' γομι!;/
τω, εi Πι•c:ύματος :7ψ7'ιτοι· μι·η,ιιογει5ομεγ, εiτα Υίοv, είτα δc: μή νομίΖ:rι δτι εχει άνατραπη ή ά!Ξiα, αν μνημονεύωμεν
Πατρός· i) >ϊοv πψ7ιτω•, είια Πατρός. Ου γr'ι.ρ εχει τάειJ' 6 πρωτον τό Πνεϋμα, έπειτα τόν Υίόν, έπειτα τόν Πατέρα· η
' πρωτον τόν Υiόν, έπειτα τόν Πατέρα· διότι ό Θεόc: δέν έχει
Θ εος,
ι ., e ,ι .,~1:, e e ' /<.. ,ι Q'δ'
ΟΖ οι 1 χ ως ατακτος, α).ιι ως υnερ 1αi:;ιιι ων. υ ε γαρ
σχημα εχει Ο Θεός, 01'!χ ι!)ς ιlσyΛ,ιιω1•, αλί.' (ιJς ασχη.μά·τιστο;η. τά!Ξιν, δχι ώc: δτακτοc: άλλ' ώc: εύρισκόμεvοc: ύπεράνω τά
0 Υπέρ τά!;ιγ OV)', ιlλλ' οi,χ ~'ιπό ΊΙl;;t)' δ Θεός. Ei δ' εστι !Ξεωc:. Οϋτε σχημα δλλωστε έχει ό Θεόc:, όχι ώc: άσχήμων,
άλλ' ώc: άσχημάτιστοc:» 7.
8
και τά!;ι.ς εσιί του Θεοv διιί ΗΊ τριοι•π6σ1αι01• της θεότηιος,

αλλ' ,01-!Κ ;ε·CΙΙΙ)Ι ήμί:• εγ1•ωσ,ιιέ)'1j :δt(!. 10 1!.llE:Q ;Ί(Χ)' εlδος 71/- 'Υπεράνω τά!Ξεωc: λοιπόν ό Θεόc:, άλλ' δχι ύπό τάtιν.
25 ξ,εως εί)'(Η. 'J'JJJ' ,UE:J' γαρ Κfl.1!t 71)11 8Κf/QJ)'Ιj0l)' τάξο; ισμει•, Έάν δέ ύπάρχrι καi τά!Ξιc: έπi τοΟ Θεου λόγψ του τρισυπο
διδ.αχθέγτες :ταρrΊ. 11jς ι1εοJιι'εύ.σ·του Γρrψ1jς, παρ' iις και στάτου τηc: θεότητοc:, άλλά δέν μδc: εiνα1 γνωστή διότι είναι
e;-ιαλλαττομέι•ι; ι· 1αύι η,. είΊ-σεοιος δι.δασ:-t6μεΠα. 1'1)1· δ' εκ έπάνω άπό παν είδοc: τά!Ξεωc:. Βεβαiωc: γνωρiΖ:ομεν τά!Ξιν
κατά τήν έκφώνησιν, διδαχθέντεc: άπό τήν Θεόπνευστον
της 9-υσικης ,ακοι.01,Οίας προποίίσω 1 , κ·rι.Ι μϊι.λιστα 10ις δυσl προ
σιh;-ιοις, Η[! τε Υίιρ και 1({! ύ.γ[φ Πι·εύ,μα11, ου•δαμ(ίJς 'ίσμt:J'. Γραφήν, άπό τήν όποiαv διδασκόμεθα ει)σεβωc: δτι αϋτη
30 Διό /'ρηγορiωι• ό θεολογιχc(ηατος εγ τψ δευτέρφ Η7η, Εlρη έναλλάσσεται. Τήν δέ ένuπάρχοuσαν έκ τηc: φυσικηc: άκο
~οι.κ(7'ιγ φησιι·, ((QV•Iω ίJ QΟ)'ΟVμει'' καί ΟUΤως εχομει', cvς 5:πως λουθiαc:, καί μάλιστα είc: τά δύο πρόσωπα, τόv Yiόv καi τό
μέJ· εχει ιαv·τα οχέσεr(1ς 1ε χι1ί 1άξεως, αυηj μ6η7 ιfί Τριάδι δγιον ΠνεΟμα, δέν γνωρiΖ:ομεv καθόλου. Δ1ό ό Θεολογικώ
τατοc: των Γρηγορίων εic: τόν δεύτερον Εiρηv1κόν λέγει,
«οϋτω φρονουμεν καί οϋτω δεχόμεθα, δτι ποίαν σχέσιν καi
τά!Ξιν έχουν τά πρόσωπα ταϋτα, πρέπει νά τό άφήνωμεν είc:
86. Γεν. 24, 2.
87. 'Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγοc. εic. τό ρητόν τοϋ Άβραάμ 2, τήν Τριάδα νά τό γνωρiΖ:!1 καί εic: τούc: κεκαθαρμένουc: είc:
PG 56,555.
10
σv,γχωρειν εlδέι,αι καί οίς llι• η Τριrίς &ποκαλύψl) κεκαθ'αρ

τούc: όnoiouc: θά τό άποκαλύψrJ ή Τριάc: η τώρα η ϋστερα» •
88
μέι1οις, η J'VY ij ·vστερον>).

·Αλλά, λέγουν, ό μέγαc: Βασίλειοc: είπεν είc: τά συγ
Άλλ', δ μέγας, φασί,. Βασίλειος, ώς κ,εκαθαρμένος εξ (l-
γράμματα κατ' Εύνομίου δτι έμαθε τοϋτο ώc: κεκαθαρμένοc:
nοκαλύψεως, τοv'ω ,ιια{ΝJJJΙ εί.πεγ εν τοίς Ι(ατ' ΕυΨομίου.
έt άποκαλύψεωc:. 'Επιτρέπει δέ καi ό Γρηγόριοc: Θεολόγοc:
5 Συ·γχωρειν δέ καί Γρηγόριοι 1 1όι, θεολόγογ εlδέναι ταύτηι·,
νά γνωρiΖ:ουν ταύτην είc: τούc: κεκαθαρμένουc: είc: τούc: ό
οlς αν 1/ Τριάς αnοκιιλύψl) κεκαθαρμέΨοις, 'Λλλ' εl τοvτο,
ποίουc: θά τό άποκαλύψrJ ή Τριάc:. Άλλ' αν τοϋτο είναι όρ
πως του Ευ·ν•ομίου μαθ 1 είν εlnόJ!τος ε'κ 7(0)' άγίωJΙ τρίτον 1fί
θόν, πωc: δταν ό Εύνόμιοc: είπεν δη εμαθεν άπό τούc: άγίουc:
1ά~ει ,!αί τr'p αξιώματι 1ό Π1··εύ,μα τό αγιον, δυσχερά1·ας
δτι τό δγιον Πνεϋμα είναι τρίτον κατά τάtιν καί ά!Ξίωμα,
αυμ,ειιουγ 1;ρέ,_wα ιούτφ καί λίαι 1 εnαχθως ει•εγκωJJ δ θειης
δυσαρεστηθεic: άπό aύτόν ό θείοc: Βασίλειοc: καί δυσανασχε
1 Ο Βασίλειος, <<n·αρά τω1• άγίωγ)), φησίι1 , «είπε μεμαθηκέναι·
τήσαc: βαρέωc: λέγει, «άπό τούc: άγίουc: είπεν δτι τό έμαθε·
τίι•ες δε οί αγιοι Και SJ' ποίοις rJ.VUOY λόγοις τ17ν διδασκαλία?'
ποϊοι δέ είναι οί δγιοι καi είc: ποία κείμενα έχουν κάμει τήν
:υεmο[η~ηαι εlnειl' ου.κ εχειJJ; Δήλο)' rδς οι',·κ ον'ΤωJΙ Τ(7°ι)'
διδασκαλiαν αύτήν δέν δύναται νά εϊπr~»
00
; Είναι φανερόν
εlnόι,τω~• άγίω1,.
δτι δέν υπάρχουν δγιοι oi όποίοι είπον ταϋτα.
Είτα,. επειδ17nερ εκειι1 ος εκ του τρί1οι 1 είναι τJί τάξει
"Επεπα, επειδή έκεiνοc: έκ τοϋ λόγου δτι τό δγιον Πνεϋ
1s και τςο αξιώματι 10 Πv,εvμα τό αγιοι• τρίτον είι,αι καί τzί
μα είναι τρίτον κατά τήν τάtιν καi τό άtίωμα συνήγαγεν
ψύσει συιη7γαγε, καίτοι μηδέ παρά τούτο συγαγόμει•ω•, ει·
δτι εΤναι τρίτον καί κατά την φύσιν, πρδγμα τό όποίον δέν
δοvς δ μέγας καί καθ' {,nόθ·εσιγ παραδεξά,μενος, (<·εl και
συνάγεται έt αύτοϋ, ύποχωρήσαc: ό μέγαc: καί παραδεχθεic:
τρ[τω, ειJ'αtJ), qησί, ωJί τάξει καi, τςv αξιciψατι τό JΙγεuμα
καθ' ύπόθεσιν, λέγει' «καi αν ϊσωc: ή εύσεβήc: παράδοσιc:
το αγιον δ 1ης ει•'σευείας 'ίσως παραδfδωσι λόγος, 'ίJια και
διδάσκr~ δτι τό δγιον Πνεϋμα είναι τρίτον κατά τάtιν καi
20 δλως συγχωρήσωμει,, αλλ' οv'κ αι 1 άγκη nαρά τούτο τρίτο)'
άΕ.iωμα, διά νά ύποχωρήσωμεν έστω είc: αύτό, δέν είναι έt
είναι αυτό καί ηj φύσει)). Ώς οvγ καθ·' Δnόθ·εσιι, nαραδε
αύτοϋ άναγκαϊον νά είναι τρiτον καί κατά τήν φύσιν» •
91
ξ('ι:μει·ος, αλλ' ου τοv'το δογ,ιιατίζωι• αι,τός, r'ψ([ιο'ΌJ)1tΚ(Uς ε

Παρουσiασε τόν λόγον λοιπόν άμφισβητικωc:, παραδεχθεic:
χοιrτα τον λόγοι, προήγαγει•.
τό πρωτον σημείον καθ' ύπόθεσιν καi δχι δογματίΖ:ων ό
'Ό δέ φησιι• f;)! τψ nρώτφ Ι(7η, JI ρός αVTOJ' Ευ'Ι'όμιοι,,
'ίδιοc: τοϋτο.
25 ώς <<ε'ίiιt τάξ•εως εiδος OV Κ'αΗl 71JJ! 1J,l1Β7έρω• 1Jέσιι 1 , αλλ' εκ
'Εκείνο δέ τό όποiον λέγει είc: τό πρωτον βιβλίον Πρόc:
πjς κατά φύσιι• αυτοίς :}ι•υ;1;αρχούσης ακ~ολουθ[ας))' οiι :τερί
τόν Εύνόμιον αύτόν, δτι δηλαδή «ύπάρχει είδοc: τάtεωc: δχι
του Υιοv και του Πι 1 εύματος αλίΛ περί τοi, Πατρός και του
κατά την ίδ1κήν μαc: θέσιν, άλλά έκ τιϊc: άκολουθiαc: ή όποiα
Υίού· ποιού,μενος τιJJ! διάλες[γ ψησο•, εγ οlς εγι 1 ωσμένον 7ε
ύπάρχει εic: αύτά κατά φύσιν» 92 , τό λέγει όμιλων δχι περί
και (1,)JuηιολογημέJ 1 0)' α;τασιν αl'τιατον μέι· είι,αι 70)' Υίόν, ίΟJ!
τοϋ Υiοϋ καi τοΟ Πνεύματοc:, άλλά περi τοϋ Πατρόc: καi
30 δε JI αιέρα αιτων και ΊΟV αlτιατου nρσε,Πtι'ΟΟύμει••ΟJ! εξ α
τοϋ Υiοϋ, δπου εΤνα1 γνωστόν καi παραδεκτόν άπό δλουc: δτι
γάγικης, ε,l και μ17 κατά χρόγω,, cvς αυ'τος εκει φησι. Ταfτ'
ό μέν Υίόc: είναι αiτιατόν, ό δέ Πατι']ρ αϊτιον κατ' άνάγκην
προεπινοούμενον άπό τό αίτιατόν, αν rωi δχι χρονικωc:,
88. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 23, 11. δπωc: αύτόc: ίσχυρίΖ:εται έκεϊ. Διά τοϋτο λοιπόν ίσχυρίΖ:εται
89. Κατ' Εύνομίου καί χωρic: παραχωρr'1σειc: καί άμφισβητήσc:c: δτι ό μέν Πατήρ
90. Κατ' Εύνομίου 3, 1.
91. Αύτόθι. προτάσσεται τοϋ Υίοϋ, ό δέ Υίόc: είναι δεύτεροι:: τοϋ Πατρόc:,
αρα και χωρίς ε;•·δηι•ασμωγ τε καί αμφι·συητfισεωJ', TOJ' μέ11 δταν γράφπ «ήμεϊc. δέ, κατά μέv την σχέσ1ν των αiτίων
Πατέρα προτ:ετάχθαι 1011 Υίοv φησι, ΗJΙ' δέ ΥίοJ> δεv1ερεύ πρόc; τά παραγόμενα αύτων, δτ1 προτάσσετα1 ό Πατι']ρ τοϋ
ειι1 του Π αιρός, γράφωJ'" <<ιίμεϊς δέ, κατc'ι μέι• 71)1' τωγ αl YioO, κατά δέ ηΊν δ1αφοράν τηc: φύσεωc: καi η'1ν ύπεροχ1Ίν
τίωι• προς τά εξ α'ΙJΙΤ[ι))J σχέσιι', nρο,ετάχθαι IOV Υίοv 70)' τοϋ χρόνου δχ1» 93 • Eic: δέ τό τρίτον ίσχυρίΖ:εται πάλιν δτι
5 π αιέρα rιαμέν, κατά δέ 71)1' ι17ς φύσεως διαφορrt) 1 ου·κέτι, «κατά τάΕιv μ::::ν ε1να1 δεύτεροc: έναντι τοϋ Π ατρόc:, καθ' δ··
ού 1 δέ χαυΊ 11JJΙ ωv χρό;,ου 1ίτι1εροχ.ι7ν>J. Έγ δέ τφ 1ρίτφ nάλι.1 1 , σον άπό έκεϊνον προέρχεται, ιωθώc: καi κατά τό άθωμα,
κατά δέ την φύc,ν δέν ε1να1 δεύτεροc:» •
91
«Ηiξει μέJJ,:, ψησί, «δεύτερος του Πατρός, δτι αn' i':~ε{i•ou,
χαi dξ ιώματ ι, (ρύσει δ8 ο'V 1 κέτ ι δεύϊερος)). Οϋτωc: ό Βασiλε1οc: άναγνωρiΖ:ει όπωσδήποτε δτι ό
Οϊηως οίδει• δμ,ολογουμέ1 1 ως εκ TOV πατρός ειγαι 1())1 Yiόc: είναι έκ του Πατρόc:, άλλ' οχι καi τό Πνεϋμα έκ του
10 Υ[ό;·, αλλ' ο·υχί καί ΤΟ Πι 1·ευμα εξ Υίοv. El γC:ιρ τοvτ' ι-:γί Υίοϋ. Δ1ότ1, αν άνεγνιίψ1Ζ:ε τοϋτο, δέν θά τό συνεΖ:ήτει
'}'0)-ΟΚ:εJ', οϊ,1κ άJJ δλως 1}μqJισ(J'1J1-ει, οVιδ' cί1, d,nηγόρευε ιρ[1011 καθόλου, οϋτε Θά άπέρp1πτεv δτι είναι τρiτον είc: τήν τάίΞ1ν
εlν.c:ι 1?7 τάξει &πδ τοU' 1Ιατρϊ';ς ιδ l_Jγε!Jμ-α τΟ flγι,01,· dλλ'' άnό τόν Πατέρα τό αγ1αν Πνεϋμα οϋτε θά δυσανεσχέτει
ουδέ κα·υί TOU Ε·υγομίσυ χαί IOV ,' εlnόντος λίαι, ι-:δυοχέραιι·ε. σοβαρϊί)c: κατά τοΟ Εύvομiου ό όποιοc: είπε τοϋτο. Πρόc:
Προς δέ ΤΟ!!ΙΟις καί ΊΟ δευ1ερεύεο, IOV Υίου ΤΟ Πνεuμα τούτο1c: nαραδεχθεic: καi τό δτι τό ΠνεΟμα ε1να1 δεύτερον
15 OV)' αμφ~6ολίr!: :πολλ'fj κ•αί καθ? ύnό~1'εσιγ, αλλ' ουχ ώς αυτός εναντι τοΟ YioO μέ πολλήν άμφ1βολiαv και καθ' ύπόθεσιν,
δοξά,ζωι, :παραδεξά,αεvος, δεi,ινvια, μηδ' αυτός εlδέJ•αι, άλλ' όχι κατά iδ1,υ'1ν του πεποίθησιν, δεικνύει δτι δέν γνω
δπως εχουσι προς u.iλληλα ό Υιός ιε και τό Π vεv,μα σχέ ρίϊει ουτε αύτόc: ποίαν σχ{:σιν καi κατάτα(1ν έχουν μεταΕ:ύ
σεώς τε και τάξεως. των ό καi τό n νεϋμα.
(ΊΟτ l μ);·ν γUρ ciμ.α Ξξ r_,'?,ϊδiου ό "Υίός IS χuι τδ ΤΤ11ε'V/tα Βεβαίωc: γvωρiιομεν καi ήμεϊc: αύτήν την παραδεδε
20 τό αγιογ, S)' αλλ~jλοις τε OJJTα Κ'αι &λλ·ήλωιι εχόμει·α και δι' γμένην τάΕ1ν έπi τοΟ Θεοϊϊ οη δηλαδ11 ό Υίόc: καi τό αγ1ον
&λλήλωι, αφύρτως τ,ε 1κ,αί αμιγαις χωροvι,τα, καί δrι 1ού1ωγ Πνεϋμα εΤvω όμοΟ έκ τοϋ άϊδiου, ύπάρχοντα εic: αλληλα
Ι':ΚU.070)!' τάξ,εώς 11ε κ,αί σχέσεως εlδος, και Ο)ς () Υιός ,ε καi εic: αλληλα άνήκοvτα καi δ1' άλλήλων προβαίνοντα
χαί τό Πι,ευ•μα τό αγιον ε,κ ,ου Πατρός α,ιια, εl και οvχ όσυγχύτωc: καi όμ1γωc:, δτι εκαστοv τούτων άποτελεϊ είδοc:
ώσα'ύτως, κ 1 αt Ο1ι όμδτιμα ι}ξ δμοιίμου, και δτι τδ Ε::κ.:ιορεύ- σχέσεωc: καi τάtεωc:, δτι τόσον ό Yiόc: δσοv καi τό αγιον
25 ει1 1 · lδιό1ης οι, τ17ς nατρι~:ης ύnοστάσεως ου'>~ l3στιν εlι·αι Πνεϋμα είναι όμοϋ έκ τοϋ Πατpόc:, αν καi δχι κατά δμωον
10Π Υίοiί, καt ώς ό λέγω11 x,r,ι.l τΟv Υίδ~ι· τΟ Ξκ.πορεύsιν· έχειν τρόπον, δτι είναι όμόημα άπό 6μότιμον, δη τό έκπορεύειν
σύγχvσι.1, :π·οιεί HOJ' θείων ύ,:ωστ&σ,εωJΙ, δυσrJiεbως &θετών τό όποϊον είvω ίδ1ότηc: δέν είναι δυνατόν νά άvήκn εic: τό
τ~71; &1 1 ωμολογημέ1 1 η1 1 τάξιι, επί του Θεοv - ((δει γάρ)), φησι Viόv, καi δτι ό λέγων δτι καi ό Yiόc: εχει τό έκπορεύειν
,ωί Γρηγ6ριος ό πις ι?εολογ{ας l:nώJυμος, «τάς lδιότηως συγχέει τάc: Θείαc: ύποστάσε1c:, δυσσεβωc: άθετG>ν τήν πα
30 μέιι:ει;; Πατρί καί Υί(ρ, ϊνα μι7 σύγχυσις η nαρά θ·εό,ητι τ[ί ραδεδεγμένηv τάΕ:ιν έni τοΟ Θcοϋ' δπωc: δέ λέγει ό έπώ
και Hi υ..J.λα εlς τάξιμ αγο·ύσl7J) - ταύ'ΤηJ' μεJJ Oi5JJ ΤΙ)Υ ιινω νυμοc: τiϊc: θεολογίαc: Γ ρηγόριοc:, «πρέπει ai ίδιότητεc: νά nα
,ιιολογημέJ'φ' 1άξο 1 επί ων· Θεοv κ 1 αί 17μεις 'ίσμει)· την δέ ραμέvοuν εic: τόν Πατέρα καi τόv Υίόv, διά νά μή ύnάρΕπ
δεύτερογ μέ1; ε,κ του Υίου, τρίτον δέ από Πατρός τιι1ε~σαJJ σύγχυσιc: εic: τήν θεότητα, ή όποία φέρει καi τά αλλα εic:
rάΕιν»'1 ". Την όλλην δμωc: τά!Ξιν, ή όποiα θέτει τό αγιον
93. Αύτόθι. Πνεϋμα δεύτερον έκ τοϋ YioO, τρiτον δέ έκ τοϋ Πατρόc:,
95. Λόγοc. 31, 29.
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 151
τό Πι•εr.ιια 1ό αγιοι' ου1~' 1ίμείς 'ίσμει, οi11ε οί δι.δά,σκωi,οι κrιί

οϋτε ήμείς γνωρίΖ:ομεν οϋτε οί διδάσκαλοι καί προασnιταί
προασnισ1αι 11Jς 'Εκκλησίας.
της 'Εκκλησίας γνωρίΖ:ουν.
Ααιί1·οι .δέ, (;) πjς Ι(J.)'Οίας δμοv και &πονοίας, 71/ )' '
μεJΙ
Οί δέ Λατϊνοι - όnoia άνοησiα μαlί καί μανία - τήν
ευσεδη και &1·ωμολογη:uέι1 η;, ,εΚ,είJ'ην επι 'Ιού Θεοv 1άξιι•
μέν εύσεβη καί nαραδεδεγμένην έκείνην τά!Ξιν έπi τοΟ Θε
5 &θε,οvσιι•, ίΊ δέ Βασίλειος ό μέγας και. Γρηγόριος ό 1Jεο).6-
οϋ άθετοϋν, έκεϊνα δέ τά όποία ό Μέγας Βασίλειος καi
γος ύπέρ ,τιιι' ο1χείω· γι'(οσιν δ:ιωλογο·vσιι, ,είγαι ώς απόρρη
Γρηγόριος ό Θεολόγος όμολογοϋν δτι είναι έπάνω άπό
τα Ο)'Τα και {11:-ιέρ ιί,uας, αυιοί καταλα6,είv αυχοvοι καi, π.ερί
τήν ίδικήν των γνωσιν ώς άπόρρητα καί ύπεράνω ήμων,
TJJV lί.φcασ~όι, τε και &περινόη1οι, εκ:nόρευσιγ· του ΙΙJJεύματος
αύτοi καυχωνται καί νεωτερiΖ:ουν περί τήν δφραστον καi
καιJ'G(J;ωνουσι, ολασφη:uουσι δε ειnειι, ΟtΚει6ιυεροι•, εμμεσόι,
άπερινόητον έκπόρευσιν τοΟ Πνεύματος, βλασφημοϋν δέ
10 τε καί rι.,μεσιοι· •αυlι1ίv λέγογ1ες ~αί προσεχη ικαι πόρρω, δι'
θά έλέγομεν προσφυέστερα, λέγοντες αύτήν εμμεσον καί
cΤιιι κσ·δυι•εύουσι ,κ.αι .εlς κ,ιίσμα :κατα,σσ~αν I(t Πι 1 ε·vμα 1ό α
δμεσον, έγγυτέραν καi άπωτέραν, μέ τά όποια κινδυνεύουν
(Ι,ΟJ1 • .Δ ιΟ αύκ (lγαγχ,αίως :Ο'l)'δ., ,&1ει μ'εΙ('t τδγ Ι'ΊQγ· nαρlι. τΓfς
νά καταβιβάσουν είς κτίσμα τό αγιον Πνεϋμα. Διά τοϋτο
θεοnΥεύστοv τίΠειαι l'ραφijς ιό Πνευ·μα τό cί:γων.
τό δγιον Πνεϋμα δέν τοποθετείται άναγκαίως οϋτε πάντο
Τοvτο γιΊρ ΑατίJJοις ·συμ6αίιιει, τοίς ,εκ ιι7ιι' .δι5ο, πρώτου
τε μετά τόν Υiόν άπό τήν θεόπνευστον Γραφήν.
15 αίrίου και δευ:ιέροv, λέγου·σι τό ειι και ιμή κα-1rι. nάι•ια στέρ
Αύτό πράγματι συμβαίνει μέ τούς Λατίνους, oi όποϊοι
γουσι τιιι' ι?εc,nι'ευσιοι· Γραφ17ν, αλλά κατ' εξοvσίαι, αηα 0011-
λέγουν δτι τό εν προέρχεται έκ των δύο καi δέν δέχονται
λω,•τ.αι προστ ιθείσί ιε και αφαιρουσιι,· ή-μίι 1 δέ τοίς εκ 101)
καθ' δλα τήν θεόπνευστον Γραφήν, άλλά προσθέτουν καί
έJ,ός ε1.1 σευοιι ρόι•ως σέδουσι κ·αι εlς ει, (].)'αφέρουσι ιά δύο,
άφαιροϋν αύθαιρέτως δσα θέλουν. Δέν συμβαίνει όμως τό
ηκωια.
ϊδιον μέ ήμας, οί όποϊοι εύσεβοφρόνως όμολογοϋμεν έκ τοϋ
20 34. "lι 1 α δέ σοι καί λόγον δωμει,, μαλ.λοι• δέ καταξιώσω,ιιc:ι' ένόc: τά δύο καi άναφέρομεν είc: εν τά δύο.
διδάξαι· ,ίι•ος ει,ιεκει, .ώς επί :πλ:είσιιοι, δ μεν Υίός μετά τόιι
34. Διά νά σοϋ δώσωμεν δέ λόγον, μαλλον δέ νά σέ
TJ ατέρα, τό δέ Π JJεuμα μωά ιό~ι Υίόν ιίμίι1 :ι'ιμι·εί1αι, καί μυ κατα!Ξιώσωμεν διδαχης· διά ποίον λόγον ώς έπί τό πλείστον
είσ)7αι ·nrι.ραδέδοται; '() Θεός και Π αιιjρ, ιί nά1•1ωι•· dρχ1ί, ό μέν Υίός ύμνεϊται άnό ήμδc: καi διδάσκεται μετά τόν
Υίοv Παrήρ έστι μωιογεγους, δς κα/, πριν η nροστεΠ1Jιιαι Hp Πατέρα, τό δέ Πνεϋμα μετά τόν Υίόν; Ό Θεός καί Πα
25 Ιlα1ρί σvιΨΟ,"ιται πάραυτα. Πr»ς οvι• αφέντες τόιι και πρ)ι, τήρ, ή άρχή των πάντων, είναι Πατήρ του μονογενοΟς
Γι ,λεχ1?1jι•αι :C(jΟΟεχέσιιαια Hp Πα1ρι νοούμεγοιι, ευ:Πύς αν τό Υίοϋ, ό όποϊοc: καi npiv προστεθη είς τόν Πατέρα συννοεϊ
Π ι•:ει,μα ,μετά τοι' Π,ατέρα 1~1είη,μει,; Δ ιcί τουω μετά τό~ι του
ται άμέσωc:. Πως λοιπόν θά άφήσωμεν έκείνον ό όποίος
Πατρός ΥίόJJ λέγεται 1ό Πι,εvμα· μιί δvναμέJJω1• γάρ ήμϊίη 1 καi πρίν άναφερθη άκόμη νοεϊται πλησιέστατα εic: τόν Πα
lί:.μrτ-ω πρ,οφέρειι• διr'ι. γλάη1ης αμα, (Λαπερ αρυ. και εi-r. τοι~ τέρα, διά νά θέσωμεν εύθύς μετά τόν Πατέρα τό Πνεϋμα;
30 Τ!UJτρός προi7Η01,, εl nρό ,του Υίου τό Πνεύμα 1φ Πα1ρi Διά τοϋτο τό ΠνεΟμα λέγεται μετά τόν Υίόν τοϋ Πατρός·
nvΓι'ημέι•ογ ι?είημεγ, δόξαι α,γ Υίός 1ό Ιlνεί-μα· 10 γαρ 'Πα
έπειδή δηλαδή ήμεϊc: δέν δυνάμεθα νά nροφέρωμεν συγ
ΙΙ/ρ' u ομα ει'>ι9~Ίς συι'εισά.γει ηj διαι,οίιf τόι• Υίό; · nροϊόvιες χρόνως διά της γλώσσης καί τά δύο, δπως άκριβως προ
ηλθον έκ τοϋ Πατρός, έάν θέσωμεν τό Πνεϋμα συναπτό
μενον μέ τόν Πατέρα πρό τοϋ ΥίοΟ, τό Π νεϋμα θά έφαί
νετο Υίός· διότι τό όνομα Πατήρ συνεισάγει εύθύς εiς τήν
διάνοιαν τόν Υίόν. ΠροχωροΟντες δέ πάλιν, αν θέσωμεν
δ' α&ι1ις και μετ(1 ·ιό ΠνεΓηια nροσεχ{ί)ς ευι1υς τιθέντες τοι, τόν Υίόν έν συνεχεiQ εύθύc: μετά τό Πνεϋμα, θά κάμω
ΥίόJι, ΓJ ατέρα ΊΟ Π νε·υμα nοιήσομε1, 7,οε'ίσθαι. Ό γαρ Υίός, μεν νά νοηται Πατήρ τό Πνεϋμα. Διότι ό Yiόc: είναι Υίόc:
Πατρος Υίός καί συνεισάγει τΠ διω·οίrf τόJJ Πα,έρα και μϊι. Πατρόc: καi συνεισάγει είc: τήν διάνοιαν τόν Πατέρα, καί
λιστα ΙΟ)' nρό αυτού λεγόμε1,οv· () ,δέ Υίός nρο-σεχϊvς τr,,v Πα- μάλιστα τόv πρό αύτοϋ λεγόμενον· ό δέ Yiόc: τιθέμενοc:
5 Ί['t τιθ-έ,uεvος και ιτο μοι 1 σγει,ες έαντψ φυλάττιει και 70 εκ έγγύc. τοϋ Πατρόc: καi τό μονογενέc: φυλάττει δι' έαυτόν
JlΟ!}εVτως :εκ Πατρός εiJιαι τό Πνεύμα •ου κωλύει. 'Ό και ό καi τήν έκπορευτώc: ϋπαρtιν τοϋ Πνεύματοc: άπό τόν Πα
ΝυασαέωJ' Γρηγόρι6ς φηοιιι,. oiJτtJ!oς ·σί λαιιJιικδΊς φρονοvι, τέρα δέν έμποδίΖ:ει. Αύτό λέγει καi ό Γρηγόριοc: Νύσσηc:,
τες ,ό i;ψος τ1ίς διανο[ας μi7 χωρήσαντες, πόρρω μέ1, τοv τό ϋψοc: τηc: διανοίαc: τοϋ όποίου δέν άντελήφθησαν οί
Π.αιρcς, ο) ,ι1ίς -d,σεδείας, δοξάζουσι Η> JΊγευ•μα, nροσεχές λατινικωc. φρονοϋντεc:, καi διά τοϋτο - όποία άσέβεια -
10 δέ ΙΟΙ! Υίου. 'Αλλ' ουχ ιοτι ό Παι17ρ τε και Υίός αλληλα εlοά δέχονται τό Πνεϋμα μακράν τοϋ Πατρόc: καi έγγύc: τοϋ
γουοι ,Π διω 1 σίq. Κ.αΙ(l ΙΟVΓΟ οvτ-α προσεχij, διu IOV'IO n6ρρω Υiοϋ. Τό γεγονόc: δμωc: δτι Πατήρ καί Yiόc: είσάγουν άλ
τό Π,·εΠμα του Πα,τρός και ουκ αμέσως εξ αυτου. 'ΑλΜ λήλουc: είc: τήν διάνοιαν κατά τοϋτο εύρισκόμενα έγγύc.,
JVερί με)' τούτων, υστερον. δέν σημαίνει δτι τό Πνεϋμα είναι μακράν τοϋ Πατρόc: καί
NuJ· δ' ϊ1 1 α και δεvτέραι 1 αcτίrπ αποδrvμει,, rί1tς και α-ϊηη, δχι άμέσωc: έt αύτοϋ. 'Αλλά περί τούτων Θά όμιλήσωμεν
15 ιι·α ,δια nάJ'ιων ουιιετίοωμέι, σε, δια 11)1 1 :πραειρημένην γέ·γο ϋστερα.
γε· nρι:'δ:ον 17,ιιωι 1 τό γένος Θεόν .εγvω τόι, Π ωτέρα καί Π rχ Τώρα δέ, διά νά σέ συνετίσωμεv δι' δλωv των μέσων,
τέρα τό;, Θεόι,, τijς ·αυωίί θ·ε61ητος φανερωθ•εfοης τε καί Θά άναφέρωμεv καi δευτέραν αiτίαv, ri όnoia πάλιν προ
Jιιστεvθείσης d,μυδρ6Ίς, ως γε ου1,ήι 1 εγΧJεv ήμίν·. El γr'iρ ε έρχεται άπό τήν προλεχθεϊσαv· τό γέvοc. ήμων πρωτον
:πίοης r;\ι, Πατιιρ κ.αί nρο6ολ,εύς, τόθ' ήμίγ ου Πατιιρ α,ί,λu Θεόv έγνάφισε τόν Πατέρα, καί Πατέρα τόν Θεόν, καθώc:
20 Jl!}'ΟΟΟι.ευς ]) εκ:πορεύων ε:ΚJϊρύιηετο, .πως αι, :παραδεξάμεθα, ή θεότηc: αύτοϋ έφανερύJθη καi έπιστεύθη άμuδρωc:, δπωc:
μη δυ, 1 riμει,ο[ :πω χωρijσαι διr} τό ι'Ί)'Jlι/i,δες ε'τι, τrιν ε:πίγι,ω συνέφερεν είc: riμδc:. Διότι, άφοϋ είναι έt 'ίσου Πατήρ καί
ΟιJ' Ι01) εμq.ύ:ου πλούτου τ17ς θιεότφος; Τό δέ 'παnίρ' οι1ομα προβολεύc:, έκηρύττετο τότε εic: ήμαc:, οχι ώc: Πατήρ άλλ'
και προς ή,μrοι 1 εσ1t και οίω, κοινόν· έχομει, αυτό ταίς ,}ξ ώc: προβολεύc: η έκπορευτήc:, πωc: θά έπετυγχάνομεν τήv
αιΙ;συ C,ltοΟυοίοις μεγ αυlτψ ήμίγ δε δεσποτικαίς εκείναις έπίγνωσιν τοϋ έμφύτου πλούτου τηc: θεότητοc:, ένφ δέv
25 ι"ητο,σ·,ιic,επιι'. El κ~αχε'ί;·αι μέ)) φύσει καί ύπέρ ήμας εχουσιι• ήδυνάμεθα νά τήv χωρέσωμεν άκόμη λόγψ τηc: νηπιακηc:
αι:ιτό, ήμrοJΙ δ' 1ίnό φιλrπι?ρωπίας καλε'ίοθαι κατηξίωσε - διό ήλικίαc.; Τό δνομα 'πατήρ' δμωc: καί πλησίον μαc: είναι κοί
καί 'J,οvδαίοι Ν,εγον,. ι(f;με'iς Πατέρα έχομεν τον Θεόν)) - οο τό ,έχομεν τρόπον τινά κοινόν μέ έκείναc: τάc: έt αύτοϋ
φrος ου~· α;γαJ' και οίαι, ύποκλέπτωι, 11/J' διάνοι·αν ήμων, μαλ ύποστάσειc., αί όποϊαι είc: αύτόν μέν είναι όμοούσιοι είc: ή
λογ δέ ι;μας •από 1i'jς του JΊΟJ'ηροv δουλείας καί ψευδοδοξίας μpc: δέ δεσποηκαi. Έάν δέ έκεϊναι μέν εχουν αύτό τό
30 καi ψευ,δολωρίας ε,n/. τ~ίν οlκείαι• δεσ:ποτε[α~ι προς 11εογ,1ω- δνομα φυσικωc:, ήμδc δέ ήtiωσεν έκ φιλανθρωπίαc: νά τό
, \ ,.., ,.., C 1
σίαν
Ι
αιρ.aυμε;•ος και ,τημ· :του μονογει,ους υ:nεμφαινω1, συν·εισ- καλοϋμεν, διό καi oi Ίουδαϊοι ελεγον, «ήμεϊc: Πατέρα
έχομεν τόν Θεόν» 9 ''. Πολύ σoφGJc: λοιπόν καi τρόπον τινά
ύποκλέπτων τήν διάνοιαν ήμωv, μαλλον δέ παρασύρωv
ήμδc: άπό την δουλείαν τοϋ πονηροϋ, τήv ψευδοδοtίαν καί
ψευδολατρίαν, είc: τήν ίδικήν του δεσποτείαν πρόc: θεο
S6. Ίω. 8, 41, γνωσίαv, σιJνεισέφερεν ύποδηλωτικωc: ;καi τήν θεότητα
έφερε ι?εάιψα, Πuιίιρ Κ1j[!VΙΊδμεJ"ος αi'ηός. 'Μει' αυιΟJ' ό τοϋ μονογενοϋc:, ιωθώc: αύτόc: έκηρύττετο Πατήρ. Μετ'
Υίός n,εφω•έρωται Ίψ κόσμψ, δια σαρκός 17μίν δψι?:είς και αύτόν έφανερώθη είc: τόν κόσμον ό Yiόc:, φανεic: είc: ή
συναι•αο1ραq·είς· ος οιΊ,, έαυτϊ(J και τό ΤΙJΙευμα ύnεcδε[ΚJ'V, μδc: σαρκικώc: καi συναναστραφείc: μέ ήμac:· αύτόc: δέ μαΖ:ί
λδγοις !78 και ειργο,ις διιΊ ::ιάι•ιων πιστούμε,,ος, συιιημ,μέν·οJ• μέ έαυτόv ύπεδείκνυε καί τό Πνεϋμα, έπιβεβαιώνων μέ
5 φύοει και όμότιμογ έαvιφ και τφ Παιρί. JΊiεI(t 1ό1, Υίόι• λόγουc: καi εργα άπό nάσηc: nλευρδc: δτι τοϋτο είναι φυ
ιό Πι•ει>μα ΤΟ (Lι'tO)J ε:ιεδ·ήμησε τςv κόομψ, ,nαρr'; μεμ IOV Υίοv σικωc: συνημμένον ,μέ έαυτόν καi τόν Πατέρα. Μετά τον
:ιτεμnόμεJ'ΟJ', ())ς oviκ cυ•τί{).sοι• οv·δε αντίχριστοι,, και nεμnό Υίόν έπεδήμησεν είc: τόν κόσμον τό αγιον Πνεϋμα, στελ
μεJJΟJ' οvχ (inλc7Ίς κu.i απολύ.τως, αλλι} χροι•ικ(ι'ις και πρός λόμενον μέν ύπό τοΟ ΥίοΟ, ώc: μη άντiθεον οϋτε άντίχρι
;,111111111
τιιιας και δι' αlτίω" ::ιαρrΊ δέ του Πατρός εκnορευόμενΟ)' ()V στον, καί μάλιστα στελλόμενον όχι γενικωc: καί άnολύτωc:,
1 Ο δι' αlτ fαι· α,ι_ως, •οvιδέ χροι•ικ(ι'ις ,} :nρός 1tJJ(}.ς, αλλ' (,enλώς άλλά χρονικωc: καί πρόc: ώρισμένουc: καi δι' αίτίαν, ύnό
και αnολύιως 7Ιάn17, (ι'ις όμόι9εοι• και όμοούσιοι• χαί της (}./)- τοϋ Πατρόc: δέ έκπορευόμενον δχι δι' αίτίαν οϋτε χρονι
της ουχ ηττοι· ϊξημμέι·οι· τζι Υίq1 αlτίας χαι αρχης, nαι/ κωc: οϋτε πρόc: .ώρισμένουc:, άλλά γενικωc: καi άπολύτωc:
έαυτοv δέ ερχόψε)J'Ο)• οSς κύριο1•' ,καί. αυ'τεξΟ'Ι!•σιοι•. έντελωc:, ώc: όμόθεον καi όμοούσιον καί έ/Ξαρτώμενον
Έπεγέιιειτο δέ καi. Ιf.!ίτη τις αlτία τοις θεολδγοις, δι' f)ι• δnωc: καί ό Υίόc: άπό την ίδiαν αiτίαν καί άρχήν, παρ' έαυ
15 ,ll8Hl 10)' ΥίόJ· και ,ι},κ T(J))' Γ(;V Υιοί, :ταριοταοιγ cvς ϊnί nλεϊ- τοϋ δέ έρχόμενον ώc: κύριον καί αύτε!Ξούσιον.
070)' τό οvι,α((ές καi. ιέλεων και όμαούσιοι• Παιρί 1ης ·ι?ει'ί- 'Υφίστατο δέ καi μία τρίτη αίτία δ1ά την όποίαν οί
1ηιος ΙΟ,; Πι·εύ,ιιαως· οτι μετιί τό κα1:ευι•rωι?·ηvαι και ,ιιεω θεολόγοι ώc: έπί τό nλείΌτον παριστάνουν τό συναφέc: καί
σκευαοι?fjι•αι τιίι· πλειόι·ωι, κα1rΊ ·του }Ίου μα1 1 ίαι·, ;ιολυειδϊv:; τέλειον καi όμοούσιον τηc: θεότητοc: τοΟ Πνεύματοc: πρόc:
αnοδειχι?εί-οης και αl'ω/ ωιε[οης και ιπηριχι1είσης ιlσφαλέστιz- τόν Πατέρα μετά τον Υίόν καί έκ τοΟ Υίοο· δτι μετά τόν
20 τα 117ς 1ού·του :τρός τόι) ΤΙ ωτέρα συμφvίας καi. fηιο1tμίας ό κατευνασμόν καi τήν άνασκευήν τηc: μανίαc: των nολλων
Κ{Π(l 101' ι9:ε[ου TJ J'fV,fi(}.10ς εμrJα1'έ018ρ'0) 1 (Ι,J'8ρριn[οι'Jη n6λε κατά τοΟ Υiοϋ, άφοΟ ή συμφυία καi όμοτιμία τούτου πρόc:
μος. Ταιi1' αf.!α καi 1οις Πεολόγοι.ς ό λόγος αnας, oi, "-τερί τοιi rόv Πατέρα πολυειδωc: άπεδεiχθη καi άσφαλέστατα κατε
τρδ:rου 1Γις ΙJJΙάρ!;εως, ,αλλιί. 77ε~·ί ΓΙ]ς προς T()V Υίόι· ό,ιιοοι' φάνη καί έστηρίχθη, ένερριπiσθη φανερώτερα ό κατά τοΟ
σιότψος τοϊi !Τ1•εύ,ιιωος, εl και Λατίνοι οιάζ01παι. τϊις ρήσεις, θείου Πνεύματοc: πόλεμοc:. Διά τοϋτο λοιπόν καi δλη ή
ι:
25 μεθέλκω'Ιες rι.υτϊl>ι• 1111' διάγοιαγ εlς 1ιΊι• οlκείαι• κακόι)οιαι•. προσπάθεια των θεολόγων ητο, δχι διά τόν τρόπον τηc: ΙΙι,
:1!5. ~Άλλιt γr'ι.ρ 0V,1ως "1'},UlιΨ δ Si τρισ{,}) .fυ1οστά.οεοιJ 1 εlς Θεός
1 ύπάρ[εωc: τοΟ Π νεύματοc:, αλλά περί τηc: όμοουσιότητοc: ,1
c',Κ.ι8((ί1Ο,f1έι,ος, ο·uτω Και δοξά:εΊ(Η' κ·αι ΟUΙω μιrις e[κόι;ος αύτοΟ πρόc: τόν Υίόν, αν καί oi Λατίνοι πιέιουν τά λόγια,
ο·υσης ΚCΙ.ι μορrτ·ης εnι 11/ς μόνης α.Jfειδέου και προσΚVJJ1)1Ι)ς σύροντεc: τήv διάνοιαν αύτων εic: την iδικήν των κακόνοιαν.
Τριάδος - <ιή γιί.ρ Τριι'ι.ς οω•άπτεται μεν αιδιωστάτως, σύι·ε- 35. Βεβαίωc: ουτωc: άποιωλυπτόμενοc: είc: ήμαc: ό εic:
30 σ:Ίι δέ dϊδίως, εlΚ9)'α δέ nροφαίJ'ει μίαν και ηΊJ' u.inήJJ)), τρεϊc: ύnοστάσειc: είc: Θεόc:, οϋτω καi δο!Ξάί:εται. Kai καθώc:
Ά ι?αι•ιί.οιος ό μέγας λέγιει- μιας 'OV)' fJVτως εlκόι·ος ουοης οϋτωc: είc: τήν μόνον άνείδιον καί nροσκυνητήν Τριάδα
εni της σεπ117ς Tf]trJ.δoς, 101' μέι, Υίόι· Ί'ΟV ΠατρcΊς ,ιιορφήι· ιJφίσταται μία είκών καi μορφή - «διό ή Τριάc: συνάπτεται
μέν άδιαστάτωc:, συνυnάρχεi δc άϊδiωc:, εiκόνα δέ προ
βάλλει μίαν καί τήν αύτήν», λέγει ό Μέγαc: Άθανάσιοc:
97
- ,
καθώc: λοιπόν έπί τηc: σεπτηc: Τ ριάδοc: μία εiκών ύnάρχει,

97. Μεγάλου 'Αθανασίου, Πράc: τούς ΣαβελλιανίΖ:οντας (άμφι·
τόν μέν Υίόν λέγομεν μορφήν καί είκόνα τοϋ Πατρόc:, τό
βαλλ.) 11.
156 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α· 157
τε και εlκόvα 'λsγοιιειr, το δέ Πι,εί)μα ΊΟV Υίοv. Ο,ϋτω γc'ι.ρ δέ Π νεϋμα εικονα τοΟ ΥίοΟ. Διότι έγνώρισεν έαυτήν είc:
ήμίι, rlις ε1ιδό1κησεν έαυι17ιt εγιιώρωε και οϋιως έχειν nρός r)μαι:: δπωι:: ηύδόκησε καi λέγομεν .δτι τό Πνεϋμα εχει
τον ΥίύJΙ ,ΊΟ Πιrευμα λέγοψεJΙ,. u)ς αύιιός nρός τον πατέρα· πρόc: τόν Υiόν τοιαύτηv σχέσ1ν όποίαν αύτόc: πρόc: τόν
δμοίως γαρ δ.ψφότερα εχουσι. nρος ·τOJt Πατέρα, :τιλήν ΊΟV Πατέρα· πράγματι άμφότερα εχουν σχέσιν nρόc: τόv Πα
5 τρόπου της 1Ίnάρξεως, cuς αι 1 ωτέρω δια ,:τιλειόJJων ,αnοδέδει τέρα, πλήν _τοϋ τρόπου ι)πάρtεωc:, όπωc: εχει άποδειχθη
κιαι. π ροσεχϊi>ς δέ τϊρ π αιρί ό Υίος εγι,ωσ,αι ήμιν ΨJ.ι άvωτέρω διά περ1σσοτέρων. Έγγύc: δέ πρόc: τόν Πατέρα
δια ,του ,nροα,εχϊuς τούτου εγι,ωομέJJΟV τό Πνευ:μα το αγιοι 1 έγνώσθη εic: ήμαι:: ό Yiόc: καi δι' αύτοϋ τοϋ γνωσθέντοc:
εφανερcό,θ·η, κηρυχΠέν τ,ε και nεμφθει' εν τφ δι·όματι αυτοί, έγγύc: έφανερώθη τό αγιον Πνεϋμα, κηρυχθέν καi πεμφθέν
rl!ς και οvως nρώψ ηΜJ'εν ει1 ιϊ(.ι 1,ov Π α1ρος i))'ά,ματι. Καί cic: τό όνομα αύτοϋ, δπωc: καi αύτόc: ηλθε προηγουμένωc:
1 Ο πάντα λέγομειι εχει1' τόι, Υίόι 1 τά ΊΟV ΤΙ ωτρος αι 1 ευ της αl εic: τό δνομα τοΟ Πατρόc:. Καί λέγσμεv ότι ό Υίόc: εχει
τ ίας, nάιιτα δέ τα του }Ίου τό Π ι,εvμα ανεv της υίό·τητος. δλα τά τοϋ Πατρόc: πλήv τηc: αiτίαc:, δλα δέ τά τοΟ Υίοϋ τό
Πάγτα γάρ του Πα;,ρός ομοίως εχει ό Υίός τε και ΊΟ Πνιεr Πνευμα πλήν τηc: υi6τητοc:. Διότι όλα τά τοΟ Πατρόc: έ .:r:
,:ιΙ _; .
ll1i 1HΙ1I'iil!
μα αιιευ τ1jς αl1ίας, 01ιμnεριυαλλούοης αμφω τας ·ύπαρ,κτικr}ς χουν έt 'ίσου ό Yiόc: καi τό Πνεϋμα nλήν τηc: αiτίαc:, ή
κα/J,' ιSnόσταοιJΙ διαφοράς. Διό και nρό του Υίοv εστιν ο[, όποiα συμπεριλαμβάνει άμφοτέραc: τάc: ύπαρ,κτικάc: καθ' ύ 1)1!!11
:,111
15 τίθεμειι τό ΠιΛευμα, εl και ώς ,εn° ελαποv, ώς δέ ετιί nλεϊ πόστασ1ν δ1αφοράc:. Διά τοϋτο ένίοτε θέτομεν τό Πνεϋμα 1
.ι.,: Ί:,
Η,,
σ;ιογ μειτcχ ΊΟΥ ΥίόJJ .και μετά 70) 1 πατέρα 70V1'0JJ, 'ίι 1 α τώι 1 πρό τοϋ Υiοϋ, μολονότι σπανιώτερον, συχνότερον δέ μετά
τριCιι, ιί,πέρ ήμ(ιιι, μεγίστων εργωγ και ι?'εοnρετι(vι, καί. πρ'J τόν Υiόν καi τοϋτον μετά τόν Πατέρα, οϋτωc: ωστε ένθυ
μηθυοτάτωγ οlκονομιrι))', συι 1 :εχη καί αδ.ιάλ1ειnΊΟ)} IΎJ)J μJJ17μην μούμεvο1 συvεχωι:: καi άδιαλείπτωc: τά τρία ύπέρ ήμων
φέροντες, GVJ!'lO/fωiά.Tl))l δια 'Π(iv·τωι, αnοδιδιJηιεμ· ΤΎ}γ ευχα- μέγιστα εργα, τάc: θεοπρεπεϊc: καi προνοητικάc: οίκονομίαc:,
20 ρωτίαν. vά άποδiδωμεν δι' δλων συντομωτάτην τήν εύχαριστίαν.
36. Ευι·όμιος δέ και με,τ' αi'noJJ' οί λατιιιικ(vς φροι 1 οvι 1 τες 36. Ό Εύνόμ1οc: δέ 1ωi μετ' αύτόν οί λατινόφρονεc:, μή
μ17 0/J)'ΕΤως ,ακηκοότsς τ·ης .nρός τον Θεομ τοιαύ 1 της εύχ 1 αρι άκούσαvτεc: μέ σύνεσιν τήν το1αύτην πρόc: τόν Θεόν εύχα
στ ίας Τ(ι)V Tf ατέρω1• και 'Τ1)ς εν ταις προς το,\ς έτεροδόξοvς ριστiαν των πατέρων καi μή δυνηθέντεc: νά κατανοήσουν
α1ιτιρρ17σε,σιν οl'κrογοιμfας ,ιιιί ,δvι 1 η1~έγτες οvι,.ιδείι 1 , οω'ιίγαγη;• τήν μέθοδον κατά τάc: άντιρρήσειc: πρόc: τούc: έτεροδόtουc:,
25 Κ'U.ΚΓJJς εντευθ!εv 1ρίτοιι α:ιο Π αrρος ε°h·αι 10 Π ι•εuμα Η! συνήγαγον άπό έδω κακϊίJc: δτι τό αγιον Πνεϋμα είναι
αγtοΥ, μηδέ τούτο ΟVJ'tδόv1ιες, Ο)ς ειγε 701J'τΟ Ύ)I' και διά 1()/)/0 τρiτον άπό ,τόν Πατέρα. Δέν κατενόησαν οϋτε τοϋτο, δτι
ωί φvσικ17 τάι;ις ωύ τε 1Ίοu ;τρός τΟJ' Πατέρα καί τοΓ, 11~ίου αν συνέβαινε τοϋτο καi διά τούτου έδεικνύετο ή φυσική
Πνεύματος nρός ιογ Υίογ ,εδείκνυω, ουκ αν, εnαλ!.ατrιομέ)•ης τάtιc: τοϋ Υίοϋ πρόc: τόν Πατέρα καί τοϋ Θείου Πνεύματοc:
εν τ'fί 1Jιείq Γραφ17 της σvι 1 ·ε:κφωνήσεως Ηvιι τριο)ιι προσ;ωι·η- πρόc: τόν Υiόν, δέν θά έτiθετο ένίοτε ό Υίόc: μετά τό Πνεϋ
30 ΊΓ»ν τιρσσrhrnωγ, εστι1• οlι μ,ετc't τό Π νευμα ό Υ ίός ειίθ-ετο, μα, τό όπο1ον προαριθμεϊται, έφ' δσον ή συνεκφώνησιc: των
nροαρι-θμουμένου δηλαδi7 του &γiου Π νεύματ.ος, καθάπερ και τριών προσκυνητών προσιiJnων έναλλάσσεται είc: τήν θείον
ό πολύς εJJ 11ωλογίςι φηοι Γρηγόριος, δτι ωά αυτά κ·αί nρc Γραφ11ν, καθώc: καi ό μέγαc: .είc: τήν θεολογίαν Γρηγόριοc:
αριθ·,ιιείται ,και i)παρι,θμείται nαρα •τfi Γραψl] διΛ 1rιι 1 lσοτι λέγει, ότι «τά ϊδ1α καi προαριθμοϋνται καi ύπαριθμοϋνται
μία~ι τijς φύ,σεωςη· Ε.)Ι ,δέ ηj παρουσίq Τ(ι)J! αn' Α lγύnτου εrπι.- είc: τήν Γραφήν λόγψ τηc: ίσοτιμίαc: τηc: φύσεωc:» 98 • Είc:
rήν παρουσίαν δέ των άπό την Αϊγυπτον έπισκόπων καί
98. Λόγος 31, 20. ήμαc: παραινεί νά θεολογωμεν οϋτω, λέγων, «θεολόγησε
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 159
158
οκόnωJ' και ιίμας συτω nαρrι.ι1•εί ΠεολογείJΥ, <ψε1(t fT α·ύ}.ΟV)), μαΖ:i μέ τόv Παϋλον τόv άνελθόντα εic: τρίτον ούρανόν,
χεγωι•, ω?ε()λ6γηοοι•, τοv nρός τρiτο,, ουρrι.1'01 1 αγαχΠέι•cιος, δλλοτε μέν σuναpιθμοϋντα τάc: τρεic: ύποστάσειc:, καi μά
llOiε με1• ΟVJ'αριiJμουJΙΤΟς τάς τρείς υnοσzά:σ1εις, και ΤΌVΤΟ λιστα κατά έναλλακτικήν σειράν, χωρίc: vά τηρη αύστηρωc:
ε1·ηλλαγμέγως, ου τετηρημένως τα'ίς 1άξεσι, προαριΠμουν1ος, τήν τάΕιν, προαρ1θμοϋντα, έναριθμοϋντα, ύπαριθμοϋντα τό
5 ε1•αριΟ·,ιιοiιι•'1'Ος, ϊ•nαριΠμ.οίπrος 1() αυτό)). ϊδιον» 99 •
'Αλλ' ουδέ 10 'δι.' ov' μόγφ 1ϊ(ι Υίφ nαψ'ι. 11jς {J,εfας 'Αλλά δέν άπονέμεται μόνον είc: τόν Υiόν τό 'δι' ου'
(χ;ϊΟJ'εJ·έ,ιιηται !'ρα(ι~ίς" ό γr'ι.ρ Π·είος Κύριλλος ει• Θηοαυρο'iς ύπό τηc: θείαc: Γ ραφηc:· διότι ό Θεiοc: Κύριλλοc: λέγει εic:
ιμησι, ((Χρι.οιοv 10 Π1>εuμα, ιός 10v Θεοiι Λδγου διι'; ΠJJεύ τούc: Θησαuρούc:, «λέγεται Χριστοϋ τό Πνεϋμα, έπειδή ό
μrι.rος 11,ιιίι• ει•οικιC:ομέJJΟV)). Τούτωι· O'(JJ! Ε·υJJ6μι6ς τε και ΊΟ θεiοc: Λόγοc. ένοικi?.:εται είc: ήμαc: διά Π νεύματοc:» 100 • Χω
1 Ο τr7'JΙ• Λcπ ίι•ωγ γέ1·ος, ,μηδέ1•α ;τοιησάμε1•οι λόγοι·, 1ρί101• εlι•αι ρic: νά λαμβάνουν αύτά ύπ' όψιν ό Εύνόμιοc: καί τό γένοc:
τfl τά/;ει καi. τφ αξιώ:ιιrι.ΙL Πγ·ευμα

10 αγιογ ε·δογμάιισω•,
10 των Λατίνων, έδογμάτισαν κακωc: δτι τό αγιον Πνεϋμα εί
ο{, τfι κατά 1i)JJ όμολ()γία1• ιάξ1ει αλλά 1fi φυσικfi, κακr7'ις. 'Ό ναι τρiτον είc: τήν τάΕ1v καί τό άΕίωμα, όχι τήν κατά τήν
γε μ1)1· Ευ1•6μιος επεvΠε1· 1ρfτο1• αnό 10v Π αyρός εί1,αι και όμολογίαν τάΕ1ν άλλά τήν φuσικήν. 'Από έδω βέβαια ό μέν
τιί <j,ύοει, ώς αμφο,τέρων κατ' αυΤΙ)J' διαφέρο1•, nροσεδογμά- Εύνόμ1οc: έδογμάτισεν ότι είναι τρίτον άπό τόν Πατέρα
15 τισει•, •οί δέ Λατι)'Ο( κ:αί ε·κ 10V Υίου εικ~πορεύeσι?αι τό Πγεί, καi κατά τήν φύσιν, ώc: διαφέρον δηθεν κατ' αύτήν άπό
,ιια 1() αγιο~r κα1ασκ,ευάζουοιγ, άμφότερα, oi δέ Λατίνο; κατασκεuάί:οuν ότι τό αγιον Πνεϋ
Η7. 'Ημείς δέ σiπ 10'ίς ίεροίς nατράσο• (.ος επί τό πλεί μα έκπορεύεται καi έκ τοϋ Υίοϋ.
στοι· 10 JJγευιμα μετά τόJ' Υίόν τιΠ·έαμει, και μετr't 10·1 ΙΙ r;.- 1 37. Ήμεic: δέ μali μέ τούc: ίερούc: Π ατέραc: ώc: έπί τό
τέρα 10Vτο1 1 , YJJα ιrU1 1 ιριr7')J 1 -/ΊnΞρ ήμ(,η1 μεγίnτοηr έργω1 1 καl. πλείστον θέτομεν τό Πvεϋμα μετά τόν Υίόν καi τοϋτον
20 θεοnρεn(V)' και προ,ιιηι?επτάτω)J οl'κΟJ'Ομι(i'))' ΟV)!ΙΟ/.tωτά,,η,, α μετά τόν Πατέρα, οϋτωc: ώστε καθ' όλα νά άποδίδωμεν
::lli
πσδιδrΤηιει1 διι'ι. nά1t1ω1• υ7ν δοξολογία~• καί '11)1' ευ·χαριο1ία1' συντομωτάτην τήν δο(ολογίαν καi τήν εύχαριστίαν καί τήν
και ΊIJJ' (J.J'(J.UJ'1)01)'' ουχ CίΊt δεύτερα Και 1ρί1α 1ΓJ τιμιj Και ανάμνησιν διά τά τρία μέγιστα ύπέρ ήμων εργα καi τάc::
Ίπ αξίq - Και γϊ~ρ δμ6τιμα -- ΟΊ°J'δε 11JJJ δυάδα 7l0!0U1'1Bς θεοπρεπεic: καi προνοητικωτάταc: οίκονομίac:· όχι διότι είναι
ΊΟV έvός αρχιj1 1 , ουrδ' εlς τιΊv δυάδα αι•αφέρ01rτες τό ει 1 , αλλ' δεύτερα καi τρίτα εic: τψήν καi ά!Ξiαν - άφοϋ είναι όμότι
25 εlς 1ί,ιιιι· Θε6ς, ,εlς ε11 α'ίτιοι' και Υίοv και Π1~εύματος αι•'α μα - οϋτε διότι καθιστωμεν τήν δυάδα αρχήν τοϋ ένόc:
<ι ερομέ1,ωι·, εξ ov μ61 1 ου εχει και 11JJ' vnαρξι~ι έκάτερογ αι.1- οϋτε διότι άναφέρομεν είc: τήν δυάδα τό εν, άλλά διότι είc:
1(())'' και δτι μiα αρχή, ό Πα1ή2, cος και δ ι?·αυμαrουργό,; είναι δι' ήμδc: ό Θεόc:, άφοϋ ό Yiόc: καi τό Πνεϋμα αναφέ
Γρηγόριος λέγει, κατι'ι. ιοv10 τοίι•vγ είς Θ,ε6ς- και δτι μία ρονται είc: εν α'ίτιον, άπό μόνον τόν όποΊον εχει καi τήν
q ύσις τοίς 1ρισί1•, αυrτιΊ. γrΊρ 1(1 δύο και τά τρία και 10 εξ ϋπαρtιν έκάτερον αύτωv· καί έπειδή μία είναι άρχή, ό
30 αi'11 του και 10 (Χ)Jαφέρεσι?αι εlς αυΤΟ)' ου 11/1' φύ,σιJ' διαιρεί, Πατήρ, όπωc: λέγει καi ό θαυματοuργόc: Γρηγόριοc:, κατ'
Jλλ,ί πεqί rι.i'•11Ί1 1 διαιρε'ί1αι, 1 ου 1 δέ γovJ' εξ αυ11jς ε,οτι κυρίως, αύτό είναι είc: ό Θεόc:· καi έπειδή μία φύσιc: εύρίσκεται
είc: τά τρία, καθ' δσον αύτά τά δύο καi τά τρία, τό έΕ αύ
τοϋ καi ή αναφορά είc: αύτόν, δέν διαιροϋν τήν φύσιν,
άλλά διαιροϋνται γύρω άπό αύτήν, δέν προέρχονται λοι·
πόν κuρίωc έΕ αύτηc:, μολονότι δέν ύπάρχοuν χωρic: αύ 1
99. Λόγοr:. 34, 15. τήν, οϋτε άναφέρονται είc: αύτήν, αν καί δέν είναι χωρic:
100. PG 75, 569 C.
εl και ,ιιιί χωρίς αυτης, οΜ' ,είς α{!'τrJΥ 1lvαφέρεται, εl χυ:ί αύτήν" διότι πωc: θά ητο δυνατόν τό εν νά γεννήση καί νά
μ17 α.ιιευ ταύτης- 'το γαρ εv, n{vς α.ν αίπό έαυτο γε1η•ήσαι τε προβάλπ έαυτό καί νά άναφέρεται είc: αύτό; Τ ό εν λοι
και nροοάλοπο και εlς έαυτό αvαφέροιτο; Ου'δ' αρχι7 τοίJ'U)'
πόν δέν είναι άρχή καί τά παράγωγά τηc:, οϋτε α'ίτιον καί
και Ί(l f:!; αυ'της, ου·δέ αιτιΟJ• και αlτιατόι, αιιτό έαυτου τδ ει•. αίτιατόν αύτό έαυτοϋ. 'Εάν λοιπόν δλαι αύταί αί άναφο
5 El τοί1ιυγ ταfηJ' αnαντα, κατά ιαυ'τη κυρίως κα11' α και μΞ

ραί άνήκουν κυρίωc: είc: δσα μερίΖ:ονται, αύτά δέ είναι αί
ρίζεται, ταύτα δ' εnτίι• αί τρείς ύ.ποnτάσεις, είτ' οvι, τά τρία
τρεϊc: ύποστάσειc: η τά τρία πρόσωπα τηc: μιαc: τήν φύσιν
nρ6σωnα της μιας ηι φύηει 1J,εότητος, οται• οί Λα-ιίJ•οι λi
θεότητοc:, όταν οί Λατίνοι λέγουν δτι τό εν προέρχεται έΕ
άμφοτέρων, προφαvωc: έννοοϋν τά πρόσωπα· διά τοϋτο
γωσιιι εξ αμφοτέρωγ τό εν, τCιι• nροσ(/Jσιων δηλαδή φα.σι· Κ(Ι.
άλλωστε λέγονται 'άμφό~ερα·, άφοϋ τό εν δέν θά έλέγετο
,τά ΙΟ'Uτο γr}ρ ,Και ,αμιιότερα, 10 γαρ ει• 01JIΚ αγ ρη0είη ΠΟ-
ποτέ 'άμφότερα'.
10 τέ r1μφότερα.
'Επειδή λοιπόν λέγουν τό εν καί έκ των δύο ύπό τήν
'Εnεί rωίJJV)J κατά ταvτα λέγουσι·ι, ε1κ των δύο τό ειτ, κα1Ψ
εννοιαν ιωί τόν λόγον τηc: άρχηc: καί τοϋ αίτίου, λέγουν
α και ή ιαρχ17 καί 10 αιτιον και νοείται και λέγεται, εκ δύn
τό εν έκ δύο άρχων καί εiσάγουν δύο άρχάc: καί δύο
αρχω1• λέγου,nι ιό ει• κ 1 αι δύο αρχάς και δύ,ο α'ίτια και nOA'iJ-
α'ίτια, καί πολυθεϊαν. Είναι δέ είc: ό Θεόc:, όχι μόνον διότι
{J,εtαJJ εlσcί.γουσιν. Ου γϊψ μ6JJω· οτι μίσ φύσις εlς Θε6ς,
είναι μία ή φύσιc:, άλλά καί διότι τά έΕ αύτοϋ προερχό
15 αλλ' .δτι και ει, .nρόσωnοι· η7ν .&1,αιq:οράν εχει ιά εξ αυιοίΊ, ι Ίι ι :
μενα έχουν είc: εν πρόσωπον τήν άναφοράν, τά δύο δχι
και εlς εγ α'ίτιοιι και ,μ[αν dρχ1ίν τrί εξ αρχης αναφέρεται·
ΙΊ
11
μόνον μαΖ:ί άλλά καί τό καθέν χωριστά. Καί διά τοϋτο μία
ο{, τc't δύ 10 μό1 1 01• αμφω,. -&ΧίΛ κ:αί έ:κάι,ερον .αιι'ιων χωρi:;.
Καί διϊι. ιοvτο μία τΓjς Πεό1ητος αρχή και εlς Θεός ε·στι ;υ:ιί
είναι ή άρχή τηc: θεότηϊοc: καί είc: ό Θεόc: καί ώc: πρόc: lι,
τήν άναφοράν άκόμη, καθ' όσον καί τό καθέν χωριστά ά
κατrί ταύ,ιφ· 11JJ' (],)'αφορά,,· δτι κ·αί έκάι,ερογ αι1αφέρε1αι εις
ναφέρεται άμέσωc: είc: τό εν. Διότι έάν δέν είναι άμέσωc:
20 ε,, αμέ·nως. El γάρ μ17 αμέσως και ιό Πνεύμα ε,κ Πατρός,
έκ τοϋ Πατρόc: τό Πνεϋμα, τοϋτο τό έμμέσωc: καθιστςΊ
ΤΟ εμμέσως τούτο δύο .εξ α1·άγκης ιά αϊτια ποιεί του ΠJJεύ
δύο τά α'ίτια τοϋ Πνεύματοc:, τό μέσον καi τό δκρον, καί
ματος, 1ό τε μέσοι• -και τό ακρ011 , καί ου·κ SYt διιl Ι'Ι)ν ουτως
λόγψ τηc: τοιαύτηc: άναφοραc: δέν είναι δυνατόν τά τρία
εχουσαι, αι 1 αφοράι• ειια Θεόν τά τρία εlι 1 αι· μάλλον δέ οvδέ
νά είναι είc: Θεόc:· μαλλον δέ δέν είναι κ:δν δυνατόν νά
ΘεόJJ εlναι ιό δι(1 μέσης 1Jεό1ητος ε.κ του Πατρός· εnί γrίρ
είναι Θεόc: τό διά μεσαΖ:ούσηc: θεότητοc: προερχόμενον
25 ιά κτ(σματα ηλ{Ιιεγ ό Π cΗ17ρ διϊι μέσης {),εό,ηιος καιά ιοi:,ς
έκ τοϋ Π ατρόc:· διά μεσαΖ:ούσηc: θεότητοc: ηλθεν ό Πατήρ
θ1εολόγους.
μόνον είc: τά κτίσματα κατά τούc: θεολόγουc:.
38. Ου γιίρ ώς Πατιιρ ιαυτ' εκτι'σε1·, αλλ' ως Θεός. Ό
38. Πράγματι δέν έκτισε ταϋτα ώc: Πατήρ, άλλ' ώc:
δέ Υίός είς Θεός μεΗ) Π αιρός- δια ιου'το §,κ Πατρός δι' Υίοv
Θεόc:. Ό δέ Υίόc: είναι είc: Θεόc: μαΖ:ί μέ τόν Πατέρα· διά
ως εξ έιιός Θεοv τά κ,τίσματα καl μία ή αρχ17 IU)J' κτωμά:των,
τοϋτο τά κτίσματα προέρχονται έκ Πατρόc: δι' Υίοϋ ώσάν
30 ό Θεός. Γειιγ{j δέ δ Θεός και εrκ-nορεύ'ει ώς Πατηρ Ηvν
έΕ ένόc: Θεοϋ καί μία ή άρχή των κτισμάτων, ό Θεόc:.
αυ:τφ συγαϊδίωJ' φώταη•. El γοvι• εκ Πατρός δι' Υίου ό)ς
ΓεννςΊ δέ ό Θεόc: καί έ~πορεύει ώc: Πατήρ των συναϊ
εξ έι·ός εσιι. ιό Π1Λεvμα ιό &γιοι•, ουχ ο'ις εξ ένός εαιαι Θεοv,
δίων μέ αύτόν φώτων. 'Εάν λοιπόν τό δγιον Πvεϋμα είναι
του Πατρός καί του Υίοv, αι,λ' ως εξ έJ!Ος ΟJ!'ΙΟς Π αιρός, l01)
έκ Πατρόc: δι' Υίοϋ ώc: έΕ ένόc., δέν θά είναι ώc: έΕ ένόc:
Πατρός και του Υίοv. Και 1αύτης της συγχύιΟΙεως ιίς αJJ
Θεοϋ, τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Υίοϋ, άλλ' ώc: έΕ ένόc: Πατρόc:,
τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ. Ποία δέ σύγχυσιc: θά ητο άτο-
11
ατοπωτέρα γέν'Οιτο; Δ ιό καί ταύτη~· 'Οι Λατί~ιοι φεύγοντ,ες, πωτέρα άπό αύτήν; Διό, άποφεύγοντεc ταύτην οί Λατίνοι,
ώς εξ ένός φασι Θεου· δ χώραι, ουδαμόf}ει, εχει, καΠάπερ λέγουν ώc: έlΞ ένόc Θεοϋ, πραγμα τό όποϊον δέν εχει
αιrαπέφηνε· καί ταvθ' οτι καί τό ΠJΙευμα είς Θεός εστι μετr1 πουθενά στήριγμα, δπωc άπεδεiχθη, καί μάλιστα δταν τό
Πατρός τε και Υίοv. Πνεϋμα είναι είc Θεόc μετά Πατρόc καί Υίοϋ.
5 ΤοιγαρουJΙ, επειδ17,περ nάι1 η; τε και :πάντως είς ύπάρχc:ι Έπομένωc, έπειδή παντοϋ καί πάντωc είc είναι ό
ό Π αιήρ, ΟV'Κ αμφω ό Υίός 718 και τό Π γ.ευμα, αλλά κσ:ί Πατήρ, δχι μόνον άμφότερα ό Υίόc καί ό Πατήρ, άλΜ
χωρις έκά.:τ,εροJΙ μίαJΙ αρχ171• και εν αίτιον εχει μόJΙον, τογ καί τό καθέν χωριστά μίαν άρχήν καi εν αϊτιον εχει μόνον,
Πατέρα. Και οϋτω μία της θεότητας αρχή,. καν οί λατινικϊuς τόν Πατέρα. Καί οϋτω μία είναι τηc θεότητοc άρχή, καί
φρονουγτες εγκαλούμεγοι, πως δύο λέyουσιν ε.πι της f}'εότητος αν οί λατινόφρονεc, έγκαλούμενοι πωc λέγουν δύο άρχάc
1 ο αρχά,ς, αnολογείσθ 1 αι ο'ίωνται μΕαv &ρχ17ν lσχυριζό,μενοι δο τιϊc θεότητοc, νομίί:ουν δτ1 άπολογοϋνται μέ τό νά ίσχυ
ξάζειν του Υίου τε και του Π,,rεύμαως· σοφίζεσθαι γαρ ή ρίΖ:ωνται δτι δέχονται μiαν άρχήν του Υίοϋ καί τοϋ Πνεύ
μύ.ς οοvλόμεγοι τούτο διαυευαιουνται, ώς καi 11)1' αρχ17ν ε ματοc· διότι διαβεβαιώνουν τοϋτο θέλοντεc νά μαc παρα
qcθημεJJ εlnόJJτες. Αυ 1 τό γάρ του'τό ειστι τό nαρ' 17μων εγκα πλανήσουν, δπωc εϊπομεν καi είc τήν άρχήν. Πράγματι
λούμε~rοιr αυ 1 τοίς· nως Υίοv μεγ και TOV Πrεύματος μΕαιι την έκείνο διά τό όποίον τούc: κατηγοροϋμεν είναι τοϋτο· πωc
15 αρχή 1, φασι, του δέ έι.•ός Π γεύrματος δύο λέγοvσιν αρχάς; Έ τοϋ μέν Υiοϋ καί τοϋ Πνεύματοc δέχονται μίαν άρχήν,
κείJΙ'οι δέ ;mερι TOV' έι 1 ός ερωτώμενοι, σοφι~στι'κως περί τωι 1 του δέ Π νεύματοc λέγουν δύο άρχάc:; 'Εκείνοι δέ έρω
δύιο 11)1' απόκρωιγ ΠΟιD'VJJΊαι· σφωγ αυιω~r μαλλον 1) 1QJJ' ΠVJ!• τώμενοι, άποκρίνονται σοφισηκωc, έαυτούc μαλλον παρά
f}αJΙ'Ομέ~·ων κ,ατασοφιζόμεγοι. τούc έρωτωνταc παραπλανωντεc.
39. Πατ17ρ μέιι OVJΙ Κ'αι αρχι7 και αίτιον εnί Θεού nά111η 39. Πατήρ λοιπόν καi άρχή καi αϊτιον είc τόν Θεόν
20 τε και πάν'τως εν' προυολεύς γr1ρ παρ' οvδιε~ιός των αποστό παντοϋ καί πάντωc είναι εν· προβολεύc δέ δέν ώνομάσθη
λων η των ευαγ'jlελιστωιι εκλήθη, αλλά και αντί τούτου ή του άπό κανένα άπόστολον η εύαγγελιστήν, άλλά άντί τούτου
ΙΙ ατρός &nέχρησει· αυτοίς φωιJJ7. Άρχι711 δέ λέγω ου την άρκετόν ι'jτο είc αύτούc τό όνομα 'Πατήρ'. 'Αρχήν δέ
καταρχ17γ, Ου 1 δε 71)1' δημιουργικ17ν, ου,δ' ~ το της δεσπστε[ας έννοω δχι τήν έκκίνησιν, οϋτε τήν εναρtιν τηc δημιουρ
εστιJΙ επώγυμογ. γία<: οϋτε τήν έ!Ξουσίαν.
25 40. Καί τοί1ιυι 1 ό Θεός και Πατήρ, καθό Πατήρ, αρχή 40. Έπομένωc ό Θεόc καi Πατήρ, είναι άρχή καί
και α'lτιός εστι· και καθό αρχή, π ατ17ρ των φώτων, δηλαδ17 α'iτιοc· καί ώc άρχή, Πατήρ των φώτων, δηλαδή Υίοϋ καi
Υίου και Πνιεύματος- καί Κ'αf}ό α'ιΊιος, αίτιος, αρχή τε και Πνεύματοc· καi ώc αϊτιοc: αϊτιοc, άρχή καί Πατήρ. Έάν
Πατ17ρ. E'l οvν καί ό Υίός αίτιύς εστι του Πνεύματος,. εξ λοιπόν καί ό Υίόc είναι α'ίτιοc τοϋ Πνεύματοc, ώc α'ίτιοc:
αJJάγκη εσται καί αρχ17 καί π ατrιρ ώς αίτιος· ώς γαρ του θά είναι κατ' άνάγκην άρχή καί Πατήρ. 'Όπωc: δηλαδή
30 dvf}ρώπυυ, κα{Ιό &ιι·θρώπου ε,nι,στή,μης δεκιτικ'Ου ύπάρχοντος, έπί τοϋ άνθρώπου, έπειδή δεικηκόc: έπιστήμηc: είναι μόνον
10))' ε,:πιιστήμης δεκΗΚΟV ου:κ ει1ι μ17 Κ'αt ανf}ρωποιr ύnάρχει1·, ό ανθρωποc:, ό έπιστήμηc: δεκτικό<: δcν είναι δυνατόν νά
ου.τω και εrπι Θεο1;· εnεί ό Πατ17ρ, καf}ό Πατήρ, αρχ17 και μη είναι καί ανθρωποc:, οϋτω καi έπi Οεοϋ· έπειδή ό Πα
αίτιός εστι, 101' αιτιοJΙ ύπάρχοντα 01,'κ ενι μη και αρχην εϊναι τήρ ώc: Πατήρ εΊναι άρχή καί αϊτιοc:, αύτόc: ό όποίοc: είναι
,καί Π ατέρσ., κα[τοι το'ίί 1?εολόγου Γρηγορ[ου γράφοντος, <<Ου- αϊτιοc: δέν είναι δυνατόν νά μή είναι άρχή καί Πατήρ, μο-
τως ειJJαι Υιό~· κυρίως τόJJ Υίόι,, δτι μι) εοτιν οvτος καί λονότι ό θεολόγος Γρηγόριος γράφει, «ό Yiόc: είναι κυρίωc:
Υίόc: διά τόν λόγον δτι δέν είναι καί Πατήρ»
101
Πατήριι. •
Όρfj,ς ,&θιεωυμέγηιr σαφώς 11JY μο~•αρχ[αγ και 10 κα'θ' ϊΊ Βλέπεις δτι άθετεϊται σαφίiJC: ή μοναρχία καί τό καθ'
πόισrα,σ,ιν έJJιαίογ του Πιατρός ύπο τωι, λεγ6ν'1ωι: και εκ του ύnόστασιν ένιαϊον τοΟ Π ατρόc: άnό έκείνουc: οί όnοϊοι λέ
5 Υίου 10 Π~,ευ,μα και μι) &1,αγ6γ1ωγ έκάτερον των προσώπωJ! γουν δτι τό ΠνεΟμα είναι καi έκ τοΟ YioO καί δέν άνά
εlς μίαν μ6νηγ, 7Υ)Υ 71/ς θε61ητος πηγή~r; Μία γαρ φύσtς γουν έκάτερον των προσώπων εic: μίαν μόνον πηγήν, την
καί οί πά.ν,1ες ανθρωποι, αλλ' ουχ εlς οί πάγιες άνθρωπος. τηc: θεότητοc:; Καi οί ανθρωποι είναι δλοι μιαc: φύσεωc:,
Καίτοι δι' αλλήιλωJJ, μαλλοΥ δέ διά των προ ήμωJJ, αναχθείη άλλά δέν είναι δλοι είc: δνθρωποc:. Μολονότι δι' άλλήλων,
μεγ αιr εlς ει,α ,ον προπάτορα, αλλ' ευιθυς πολλά τά αίτια, μαλλον δέ διά των προγόνων μαc:, θά ητο δυνατόν νά
10 και ουικ εξ έι•ός ή,με'ίς δια 10VTO κ1αι ουχ εlς. "Αρ' ου φα άναχθωμεν εic: τόν ενα προπάτορα, άλλ' είc: τό αμεσον
νερώς και~·ο1ομ,εiς ό λα11νικως φροvωι•; παρελθόν τά αϊτια είναι πολλά καi ήμεϊc: δέν προερχόμεθα
41. Καί εl μ17 nρό ύμωι• ελλιπές η~: ιό καθ' ήμiiς ευαγ άπό εν· διά τοΟτο καί δέν εϊμεθα εΤc:. ~ Αρά γε, σϊι ό λατι
γέλι'οJ', 0 <<ε1κηρύχθ'η f;)' εθγεσι1 1 ,, επιστεύ1θη εν κόσμφη, και ι,ή νοφρονων, δέν καινοτομεϊc: όλοφάνερα;
του Θεοv σωτήριος χάρις)) και 17 κατ' αυΙτηγ {}εογνωσία, ή 41. 'Εάν npiv άnό σδc: δέν ητο έλλιπέc: τό Εύαγγέλιόν
15 πασιν /';,κφα~,ειοα χαί δι,δάξαοια πάντας, εl μ~ί c,κε<>ιέJJωται ή μαc:, τό όnοϊον «έκηρύχθη είc τά εθνη, έπιστεύθη εic: τόν
κόσμον» 102 , καi «ιi σωτήριοc: τοϋ ΘεοΟ χάρ1c:»
103
π[στιςη, Ξt ,(11) διέφθαρται Τα 1ης ό:uολογίας, α!ς Κ 1 αι εJJήθλη καί ή άπό
,σαν και εJJήdκησ:α~, ωό τωJΙ μαρτύρωJJ ήμϊJΙ περι'κείμεν,a,ν JJέ αύτην προερχομένη θεογνωσία, ή άποκαλυφθεϊσα εic: δ
φοςη, ό τω~ι δσίων nα:μnλη~9'ιίς κατάλογος, ό 1ων διδαοκάλων λουc καi διδά!Ξασα δλουc:, έάν δέν «εχn κενωθη ή πί
θειοδίδακτος θίασος, :πάντες οί εργφ κ:αι λ6γφ και τοίς καθ' στιc:»Η0, έόν δέν εχn διαφθαρη τό άντικεiμενον τηc: όμο
20 έαυτοι'Jς :παθ1ίμασι μαρ1υρή,σαιη 1 ες τ'ff αληθιείq,, Δπέρ ης και λογίαc:, μέ την όnοίαν ηθλησαν καi ήγωνίσθησαν «τό γύρω
μαc: νέφοc: των μαρτύρων»
105
μέχρι 1?1ωιά!του κα:λως ποιοv~tτες ε~ιέστησαν, και ου 1χ ύnέρ , ό πολυπληθιic: κατάλογοc:
αυr17ς μ6ι•οv r} και έαυιτων, αλ}.rί καί ύ,nέρ του 17μετέροv στη
η.ον μαρτύρων, ό θεοδίδακτοc: θίασοc: των διδασκάλων,
ολοι οί μαρτυρήσαντεc: την άλήθειαν μέ εργον καί λόγον
ριγμου - εl μη τα·υ,ι~' απαντα και ή των &πα Χριστου καλου
μέι,ων n[στις ελλιπής, διαJκενης ΟJJ'Ιως 01) nροσθή 1κας εξευρί- ιωί τά παθήματά τουc:, ύπέρ τηc: όποίαc: ύπέμειναν καi τόν
25 σκιεις καί κ~αιά της ()Ιεαυτου καινοτομε'ίς ψυχής. θάνατον καλωc: πράττοντεc:, καi δχι μόνον ύπέρ αύτηc: fι
καi έαυτοΟ, άλλά καί ύπέρ τοϋ ίδικοϋ μαc: στηριγμοο· έόν
El μεν γαρ εγίνωσκον και εξ Υί,ου ΤΟ Π~,ευμα, τίνος
ειιεκΙεγ OV' παρρησίq, διετέλεισαJΙ κηρύττοντες και δια τωJΙ
δλα αύτά καi ή nίστιc: των φερόντων τό όνομα τοϋ Χρι
στοϋ δέν ησαν έλλιπη, τότε έσύ πραγματικά ματαίωc: έ!Ξευ
1
ί1ερωγ συνόιδω1 1 πολλων κα/, πολλά,κις γενομέvων ϋεϋαιώ,σαι1 -

'1ες; Άλλ' ol,,v. εγγωσμέJJον ην αυlτοίς; Ουιχουν ουδ' ηγ οvτω
ρίσκειc: προσθήκαc: καi καινοτομεϊc: έναντίον τηc: ίδικηc:
σου ψυχηc:.
30 τδληθές- nάγιτα γαρ εγJJώρισεν αυω'ίς ό δι' ήμας εγνωσμέ
γος καθ' ήμας. Καί Π(l.J''Τα κ1ατά την επαγγελ[αν εδίδαξεγ αιι-
Διότι, έάν έγνώριΖ:ον δτι τό Πνεϋμα προέρχεται καi
έ!Ξ Υίοϋ, διατί δέν τό έκήρυττον συνεχωc: έλεύθερα καi
δέν τό έnεβεβαίωσαν διό των nολλων καί πολλάκιc: συγ
101. Λόγοc. 29, 5. κροτηθεισων ίερων συνόδων; ·Αλλά δέν τό έγνώριΖ:ον;
102. Α" Τιμ. 3, 16.
103. Τίτ. 2,11. Τότε λοιπόν δέν ητο άληθέc:· διότι ό γνωσθείc: δι' ήμδc:
1 04. Ρωμ. 4, 14.
μετοίύ ήμων δλα τούc: τό έγνώρισεν. Koi δλο τούς τά tδί·
105. Βλ. Έβρ. 12, 1.
τούς 70 π ;•ευμα και δια τ 1ουτ' εδiδαξει 1 , ϊv' ή,,ιιας ο{,rοι διδά δαΕε τό Πνεϋμα κατά τήν έπαγγελίαν καi τά έδίδαΕε διά
ξωαιι1, ώς εδιδάχ{Ιησαv, cuς και αι 1 ωτέρω ε'ίρηται. El γcίρ τοϋτο, διά νά διδάΕουν αύτοί ήμδc: δπωc: έδιδάχθησαν,
TOVIO λέγ,ειv τολμήσεις, ώς ουκ εγιιωσαν οί nρό ήμcvν θεο καθώc: έλέχθη άνωτέρω. 'Εάν τολμήσηc: βέβαια νά ε'ίπηc:
τοϋτο, δτι οί προηγούμενοι άπό ήμδc: θεολόγοι δέν έγνώ
,λόγοι ταληι?cς, ιδς και τούτο μηδέν 1}110)' ολάσφημον απο-
ρισαν τήν άλήθειαν, θά άπορρίψωμεν καi τοϋτο ώc: δχι μι
5 ;eεμψ6μει'Ι:α.
κροτέραν βλασφημίαν.
Γiς γrίρ εί ό τούτο γρύξαι τολμωv; Ποία δ' lσάριθ,μος
Ποϊοc: δμωc: είσαι σύ ό όποϊοc: τολμ9c: νά γρύΕnc:;
σύvΌδος, μαί).ω• δέ n6σαι κ~αί nov μαρτυρηι'fεί:σ,αι παρά τοιi Ποία δέ ίσάριθμοc: σύνοδοc:, μδλλον δέ πόσαι καί ποΟ,
Π vεύματος, 8 και ζ(7ισιγ εκείιιοις και γεγοι•ό,σιι, εξ αγ{)·ρc(ι μαρτυρηθεϊσαι ύπό τοϋ Πνεύματοc:, τό όnοϊον συνεμαρτύ
;τωγ συyεμαρτύρη,aιε, και αεί συμμαρτυρεί τε καί συ,μμαρτυρ~ί- ρησε μέ αύτούc: καί όταν ειων καi ησαν μεταΕύ των άν
θρώπων, καί πάντοτε συμμαρτυρεϊ καi θά συμμαρτυρfϊ διά
10 σει διϊι TQ)) 1 εnί τοίς σοροίς τούτωγ τελουμέι•ωy Τε κ,αι 1εί.ε
των θαυμάτων τά όποϊα τελοΟνται καί θά τελοϋνται έπάνω
σ1Jηοομέ1ιων θαυμάιωι,; 'Αλλ' έχω κ 1 &γώ, φηοί, nολ.ί.ούς τώι,
είc: τούc: τάφουc: τοϊιτων; 'Αλλά, λέγει, εχω καi έγώ πολ
nατέρωγ αvμμαρτυρου1'Τάς μοι τ[j nροοθήκυ. ΤΕ οvι 1 , aτερα λούc: των πατέρων, oi όποϊοι συμμαρτυροϋν μέ έμέ διά
,ιtε)' οfιιοι ΚΟι;η'J ΟVl 1 'εtλεγμέιιοι nαριεδ[δΟV1' 1'fί f,'ΥJκλησίq., ετερα τήν .προσθήκην. Τί λοιπόν, δλλα έδίδασκον είc: τήν έκκλη
δέ και'J' έαυτοi,ς εδογμ6πιζοι 1 ; Οϋμενουι 1 • Άλλ' η nαραχαράτ- σίαν δταν συνηθροiζοvτο είc: συνελεύσειc: καί δλλα έ
15 τεις αυiιός η nαρυλογίζυ καί n.αρεξηγιΊ, μιί μετr't του ΠJ·ειΎ δογμάτιζον καθ' έαuτούc:; Καθόλου. 'Αλλά ιϊ παραχαράτ
τειc: τήν άλήθειαν η παραλογίζεσαι καi παρεΕηγεϊc:, έρμη
ματος έρμηιr,εύωι, Τ(Ι. ε1ιρημέι,α δια τΟV Π γεύματος.
νεύων χωρic: τό ΠνεΟμα τά λεχθέντα διά τοΟ Πνεύματοc:.
42. ,ου 1μt}')", ·dλλ~ εl και ΤΟ''ϋΊο -Ο·είηιμ,εν, Ο1ιιερ oii·κ έ·στιJJ,
42. ·Αλλ' δμωc:, άκόμη καί αν ύποθέσωμεν τοΟτο, αν
ου προσδε'Κ'τέα μαλλοι 1 Hl ΚΟιJ'l) παραδεδομένα HVV tδίως
καί δέν είναι όρθόν, δέν πρέπει νά δεχθωμεν μδλλον τά ',;:i
εlρημέι,ωι 1 έχάοτφ; Έκεί~ια ,μέι, γαρ πρι)ς τι[> πάvτωιι ειναι άπό κοινοΟ διδασκόμενα άπό τά ίδιωτικωc: λεγόμενα ύπό
111,
1
!! !! li
1
20 και αJ'ΙSΠtχείρητα τοίς κακοvργοv'σι και τψ παραχαρά11ειι 1 έκάστου; Διότι έκεϊνα μέν, έπειδή άνήκουν είc: δλουc:,
1111
:1:1,
είναι άπρόσβλητα άπό τούc: διαστροφεϊc: καi παραχωράττον

,,1
δολοvοι ΤΟ)' 1ης &ληθ'ε[ας λόγοι•, πααιv ε•γ1•ωσμέ11α σοφοίς τε Υ
και Ί!διώιαις καί δια στόματος αεί φερ6μει 1 α. Τα δέ μ17 ε:ιί

ταc: δολίωc: τόν λόγον τηc: άληθείαc:, διότι είναι γνωστά
iΙ
τοσοvιο καθωμιλημένα ϋ,ποπ,ά εσ1ίt και μάλι.στα nροαγόμε~ια
είc: σοφούc: καi άμορφύπουc: καi φέρονται είc: τά στόματα
δλων. Τά δέ μή συζητημένα τόσον πολύ είναι ϋποπτα, καi
ιl ·'.
,:,11'
ιΊΙ'
mαρr'ι. Αuτ[νω1τ, οί' κ,αί τφ φαι 1 ερωτάτφ njς nί,στεως συμοό)φ
! Ιι:';
μάλιστα δταν προβάλλωνται άπό τούc: Λατίvουc:, oi όποϊοι
:..s δια nρο 1 αθή,κης ύ,πεοούλ,ευσω,. Οί γαρ τι[> ει• ωις T(J))f ιδς έπεβουλεύθησαν άκόμη καί τό φανερώτατον σύμβολον τηc:
&ληιJruς χρω1tαι•ωJJ ΓiJlΓlJ!I(ι)V στόμα.σι κεψέιψ Και της 1ί πίστεωc: διά προσθήκηc:. Πράγματι έκεϊνοι οί όποίοι έπενόη
,ιιέρας έκάσrης nολλά,κις ανακηρυττομέιψ nροσθ1ίκφι επινοι 1 - σαν καί έτόλμησαν νά κάμουν προσθήκην είc: τό σύμβολον
τό όποϊον εύρίσκεται είc: τά στόματα δλων των πραγματι
σαμ·τ ϊ; τε καi. ιοiλμήσαι 1 τες, τί QViΚ αγ εδρασαν εv τοίς &γι·σ
κων χριστιανων καί άπαγγέλλεται καθημερινωc: πολλάκιc:,
οvμένυις nrιρά τωιι nλειόνωv; Τα γοv)! μιί ΚΟtl'α μηδέ καθω-
τί δέν θά επραττον είc: τά άγνοούμενα ύπό των περισσοτέ
30 μιλημένα V'ΠQnτά εστι, μή nο~,η(!ός ανθeωnος ει 1 έατιειρεγ α1}- ρων; Πράγματι τά μή κοινά μήτε είc: κοινήν χρησιν είναι
ϋποπτα, μήπωc: πονηρόc: όνθρωποc: ένέσπειρεν είc: αύτά ζι-
,τοίς ζιζάνια. Ταυτα αρα, κα)! μεν όμολογωσι τ/j ΚOtJJfi όμn Ζάνια. "Αρα αύτά, δν μέν συμφωνοϋν μέ τήν κοινήν όμολο
λογίq, nροσδεκτέα· αν δε μή, ουχί. γίαν, είναι εύπρόσδεκτα, αν δέ δχι, δέν είναι.
'Όμως εJ' δευτέρφ λόγφ τά δοκυυντα συμμαρτυρείν σου 'Όμωc: δσα φαίνονται νά συμμαρτυροϋν τήν καινοτο
τfj καιvοτομίιz, οψόμεθα και απελέγξομεv, Θεοv διδόντος, οi,κ μίαν σου θά τά 'ίδωμεν είc: δευτέραν πραγματείαν, καί
5 ε'κJείvα, απαγε, αλλά σε τά καλως λελεγμέν1 α εκλαμοά)}ΟJ!τα Θεοϋ δiδοντοc: θά έλέγΕωμεν δχι έκεϊνα, απαγε, άλλά σέ,
κακϊvς, Κ'αι μή τοίς ααφέ,σι τα ασαφij και 1'Οίς nαρρησίq, εtρη ό όποϊοc: τά καλώc: λεχθέντα έκλαμβάνειc: κακώc: καί δέν
μέ~•οtς τά εJ 1 τφ κρυπτφ συμ6ι6άζοJtτα προς δύναμιJ'. συμβιβάΖειc: κατά τό δυνατόν τά άσοφη μέ τά σαφη καί
Έπίλ. Νυv δ' .άvGJκεφαλαιωσώμεθα τον 1 1 υ)' ~.όγον, καθ' οϋτω τά ίδιωτικώc: λεχθέντα μέ τά παρρησία.
τά λείnοντα nροσθω:uει 1 • 'f•:πίλ. Καιρόc: είναι τώρα νά άνακεφαλαιώσωμεν τήν παροϋ-
10 1. Πρι'inω, με)• OiJJJ εξελήλεκται κενή τυγχάνοvσα παJ'- σαν πραγματείαν καί επειτα νά προσθέσωμεν τά έλλείποντα.
τάπαοιν ή τijς προαθή 1κης τούτων πρόφασις, 1. Πρώτον λοιπόν άπεδείχθη δτι είναι τελείωc: κενή
2. "Επεηα δ6δεικ:ται συι•υnακου6μεγογ το 'μόJ,ου', O'!°:ti' ή πρόφασις τούτων διά τήν προσθήκην.
λέγηται παρά του π αrρος εκn,ορευόμ!εJsοv το Πγ,ευ',Uα το α 2. "Επειτα έδείχθη δτι, δταν λέγεται τό αγιον Πνεϋμα
γιοι·· ε'Juει ΚUJJ 1(,,JJ αv,rc,,v ουμ,6όλφ παρά 1'0V Πατρος &κούοι·- νά συνεκπορεύεται άπό τόν Πατέρα, συνυπακούεται τό
15 rες γεγJ•ηθέJιτα ΤΟ)' Υίό)', ε,κ,τος (Χ)ΠΙλογiας πάσης δεχόμ,εθα 'μόνου', άφοϋ εic: τό 'ίδιον σύμβολον άκούοντεc: δτι ό Υίόc:
συJJυπακ,ουόμε~>οι, 10 'μόJJΟυ'. έγεννήθη άπό τόν Πατέρα, δεχόμεθα χωρίc: καμμίαν άντι
8. Τούτφ συνείρομεν έξijς· ως εl και α1•επιλήn1ως είχε λογiαν δτι συνυπακούεται τό 'μόνου'.
10 λέγει)' και εκ του Υίοv το Πν,ευμα, τφ ουιμ,6όλφ προστ,εθεϊ 3. Eic: τοϋτο συνάπτουν έν συνεχείς~ δτι, άκόμη καί
οθαι παρά ΛατίνωJJ ουκ εχρif J'. Έπει και• εv εχοι 1 είς 10 άνεπiληπτον αν ητο τό νά λέγωμεν δτι τό Πνεϋμα είναι καί
20 έξ17ς αι•αφαη7, προαθετέω, ουκ αγ ε'ίη· και τοίς προ ήμώJJ έκ τοϋ Υίοϋ, δέν επρεπε νά προστεθfi εic: τό σύμβολον άπό
γάρ, καίτοι συv,εληλυ1?όοι και συνεξητακόσι πασι και αυτ•Jίς τούc: Λατίνοuc:· καθ' δσον καί αν άκόμη δειχθfi εic: τό μέλ
τοίς τijς J1Jαλαιας Ρώ,μης προ,ε,στώ,σιν, ο·υιδέ)• Ηvι, &1,αφανέ1· λον δτι καλώc: εχει, δέν θά έπετρέπετο νά προστεθfi,
τω)• ευ1σε,Όϊ{)ς εχεtJΙ προσ,ε,τέθη. διότι καί οί πρό ήμών, αν καί συνηλθον καί συνεΕήτασαν
4. Κcπτευ:θεν αι•εq:άνη τι'ίιν δικαίων ο)' πρώτον άπαιτείι, δλοι, καί οί προεστωτεc: τηc: παλαιαc: Ρώμηc: άκόμη, δέν
25 αυωύς 11/11 nροοθήκη~, εξελεί)! και μrι δια τΎ/J' περιωπ17ν IOV προσέθεσαν εic: τό σύμβολον κανέν στοιχείον άπό τά
περιό~>ως πάπα τούς μεμαρτυρημένφ :π,αρά Θεου τέλει κατα δειχθέντα εύσεβη.
κλείααντας .τον 6ίον αnοοτέρyεtJ', εtτα ισυ,ζητ,εί~, μετ' αυτών 4. ·Από αύτά έφάνη δτι είναι δίκαιον πρώτον νά απαι
αΥέχεαθαι περι αυ:της. τήσωμεν άπό αύτούc νά άφαιρέσουν τήν προσθήκην καί νά
5. Νlετά τουτο προς τούς ευγ)''ωμόνως 1(i)J• λό,γων &κροΜ- μή, έt αiτίαc: τηc: περιωπηc: τοϋ Ζωντοc: πάπα, άποστέρ
30 μέ1,ους λέγομεγ, ως καί άμφ61,ερα εκ του Παπρος ακούον.τες, γωμεν τούc άποτελειώσανταc τόν βίον των μέ τέλοc μαρ
,~χοψε1' Οt>J'υ'Π(tΥ.!ΟύΞt1' 10 'ε1κ μόγου', καν μ'Ι/ 01!'1'εΚψωνijται, τυρημένον άπό τόν Θεόν' επειτα νά άνεχώμεθα συΖήτησιν
μέ αύτούc περί αύτηc:.
5. Μετά τοϋτο λέγομεν πρόc: τούc: άκούονταc: καλο
γνώμονα τούc: λόγουc: δτι είc: άμφότερα, δταν άκούωμεν
δτι προέρχονται έκ τοϋ Πατρόc:, πρέπει νά συνυπακούω
μεν τό 'έκ μόνου', εστω καί αν δέν συνεκφωνηται.
U. 'Α,ί.λά και εκ IOV ΙΙ ατρ,ός ε,ΥJπορευτϊvς τό π νευμα λέ 6. Άλλα καi θεωροΟντεc: τό ΠνεΟμα έκ τοΟ Πατρόc:
γοιηες τό εχποqεύειγ τΠ nατρικΠ ύ~ποιdτάσει εφαρμόζομεv· ·;7 έκπορευτωc: άποδiδομεν τό έκπορεύειν είc: τήν πατρικήν
γαρ ουσία nάι·,τη τε καί πάντως μία των τριών, ουκ ει•ι δέ ύπόστασιv· διότι ή ούσία παντοΟ καί πάντωc: είναι μία των
τά της πατρικης ύποστάοεως εχειι, τον Υίόμ· &Sστε ουχί καί rριων, δέν είναι δυνατόν νά εχn τά τηc: πατρικηc: ύποστά
5 εκ του Υ ί'Ου τό Π νευ:μα. σεωc: ό Υίόc:· ώστε τό ΠνεΟμα δέν είνοι καi έκ τοΟ Υίοϋ.
(. ]fΞΤ(l TOVTO εξη,λέχθη,σαι, Οι λαι tνικως φρονουντες μη 7. Μετά τοϋτο άnεδεiχθη δη οί λατινόφρονεc: δέν δύ
κέ.τι εξ ένός δύΨασθαι τά δύο nρδσωπα της θεότητας φρον,είν, νανται νά δέχωνται άπό εν τά δύο πρόσωπα τηc: θεότητοc:
cuς 81' δυσι nροοώ1ποις 10 α'lito11 τιθέμενοι και ταυτα διαφό μέ τό νά τοποθετοϋν τό αϊτιον είc: δύο πρόσωπα, καί μά
ρως, αλλ' ουιδέ Θ,εόν ενα λέγειν διά 117ν τοιαύτη)! προς τό λιστα διαφορετικά, άλλ' οϋτε νά τά λέγουν ενα Θεόν λόγψ
1 Ο 8) 1 αι1 αφοράν· ουδέ γαρ εlς αJΙθ:ρωπος πάπnος, πατήρ τε και rηc: τοιαύτηc: άναφορδc: πρόc: τό εν· διότι οϋτε πάπποc:,
υίός, κατά τοJ' -σοφόν ηjς Νύσσης πρό,ε,δρον, επειδήnερ εlς πατήρ καί υίόc: είναι είc: δνθρωποc: κατά τόν σοφόν προε
δ·ύ'ο πρόσωπα τό αιτιοι, αJΙαφέρεται. Και προς τούτφ :πιαρε στωτα τηc: Νύσσηc:, έπειδή τό αϊτιον άναφέρεται είc: δύο
στήσα,μει•, (Vς, χαθ&:ι.ερ δύο τά αlτιατά,. ε'πειδήπερ τό αlτιατό~• πρόσωπα. Καί έπί πλέον παρεστήσαμεν, δτι, δπωc: δύο εί
ει, δυσίν φασιγ αi'ηοι προσrh,mοις. ναι τά αίτιατά, έπειδή τό αίτιατόν είναι είc: δύο πρόσωπα,
15 8. Προς δέ τούτοις, επεί κατά τούς θεοσόrpους θ•εολόγους, οϋτω καί τά α'ίτια είναι 1<ατ' αύτούc: δύο, έπειδή τό α'ίτιον
ο'ις ό Υίός εκ του Πατρός εσιτιJΙ, οvτω και τό Π~ιενμα, πλι7γ θεωροϋν αύτοί είc: δύο πρόσωπα.
του γεγγηταις τε 'Και εκίπορευτ((ις, εl δ Υίός αμέσως και ουχί. 8. Προσέτι δέ, έπειδή κατά τούc: θεολόγουc:, δπωc: ό
και εκ τrου 111'εύμυ.τος, &λλ' εκ μόν'ΟV του Πυ.1ρ6ς, και _ιό Yiόc: είναι έι{ τοϋ Πατρόc:, οϋτω καί τό Πνεϋμα, πλήν τοϋ
ΠJJευμα εκ του Πα,τρός αμέ,σως, αλλ' ουχί καί εκ του ΥίοΓ,. γεννητωc: καi έκπορευτωc:, έάν ό Yiόc: προέρχεται άμέσωc:
20 !). Προσαπεδείξωμεν cuς, επιεί και )Ν)Vς λέγεται Χρωτοv καί δχι καί έκ τοϋ Πνεύματοc:, άλλ' έκ μόνου τοϋ Πατρόc:,
tό ]1 JΙευμα, κα.θάπερ καi 1ίμrvι 1 έκάiοτοv () οlκείος, κατά μέιι καί τό Πνεϋμα cκ τοϋ Πατρόc: άμέσωc:, άλλ' δχι καί έκ
1J])Ι ε1 1 έργ,ειαJΙ α'i'nof. ε1στι και Bi; αυ<.ωυ, Κα1(l δε TIJI' {,πό τοϋ Υiοϋ.
στα,σιι, αi,•τοv μέι· εοτι φυσικι7ις, αλλ' ΟV'Κ εξ α'i',,τοi\ αλ,ί.' εκ 9. Προαπεδεitαμεν δτι, έπειδή τό ΠνεΟμα λέγεται καί
μόJJ-OV του Πατρός. νοϋc: Χριcτοϋ, δπωc: καi τοϋ καθενόc: άπό ήμδc: ό οίκείοc:
25 10. Προς τού•l(ρ 701' μ1Ί χάριτι, φύ,σει δέ ειι•αι εκ Π,α,τρός νοϋc:, κατά μέν τήν ένέργειαν είναι αύτοΟ καί έt αύτοϋ,
ΤΟ lJγ'ευ'μα, εκ μόγου του Πατρός εχειι• 1)])' ·vπαρξιιι εδείχ{)η. κατά δέ τήν ύπόστασιν είναι μέν φυσικωc: αύτοϋ, άλλ' όχι
11. Και από του uιάγτα εχειι• έκά1sροι 1 1ι'ι. του Πατρός, έt αύrοϋ, άλλά έκ μόνου τοϋ Πατρόc:.
i}ι,ει; της αγεJ:γησ[ας και της γειιγ·ι70F.ως κυ.ί 117ς εκnορεύσεως 10. 'Επί πλέον, άπό τό γεγονόc: δη τό Πνεϋμα δέν
κατά το1Jς θεολόγους. είναι χάριτι άλλά φύσει έκ τοΟ Πατρόc:, έδείχθη δτι εχει
30 12. Κ.αι 1 τευ'1?,ε1 1 αν,απεφ1jιιασι1 1 οί μέJJ Λα,τϊνσι προστιθέ~·- τήν ϋπαρtιν έκ μόνου τοϋ Πατρόc:.
Ι'ες και κατά διάι 1 οιαι• ει• τc,'iι της niστεως συμο6<λψ ήμεις δέ 11. Έδείχθη έπίσηc: άπό τό δτι έκάτερον εχει τά τοϋ
Πατρόc:, χωρίc: τήν άγεννησίαν, τήν γέννησιν καί τήν έκ
πόρευσιν κατά τούc: θεολόγουc:.
12. Kai μέ αύτά άπεδεiχθησαν οί Λατίνοι δη προσθέ
τουν καi κατά διάνοιαν είc: τό σύμβολον τηc: πίστεωc:·
172 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α" 173
αγα,τcεφήγαμει• μηδέ κατά τόJJ liξω λόγον τfί κατrt τά θείοι, ήμείc: δέ άπεδείχθημεν δτι μέ τήν εύσεβη διάνοιαν δέν
σύμοολιον εv,σεοεί διαγοίq, πριο,οτιι?έν11ες. nροσεθέσαμεν ό,τι κατά τόν έtωτερικόν λόγον.
13. Καπηγuρ1ίοα1μει, των Λατίγων cος εκείνα δογματιζόν 13. Κατηγορήσαμεν τούc: Λατίνουc: δτι δογματίlουν
έκείνα, άπό τά όποία παρουσιάΖονται δύο άρχαί τοϋ ένόc:
τωι,, εξ ών δύο αναφέρονται του έι,ός Πι1εύματος αρχαί. Οί
Πνεύματοc:. Αύτοί δέ είπον δτι τίποτε δέν έμποδίlει νά
5 δέ μηδέιr κωλύειν προς τό μίαν είναι ταύτας εφηοα1', έπειδή
είναι αύταί μία, έπειδή ή μία είναι άπό τήν δλλην· καί
nερ ή μία έοτίv έκ της έτέρας- καί απεδείχθησαν και κατα άπεδείχθησαν δτι βλασφημοϋν καi ώc: πρόc: τοϋτο.
τοίηο ολαιοφημο-ϊiι,:τ.ες. 14. "Επειτα άναλαβόντεc: πάλιν ήμείc: τήν συlήτησιν
14. Εlτ' αvθι.ς 17μεις αιιαλωοόvτες τόv περί τ17ς αρχής περί τηc: άρχηc: έδείtαμεν δτι δέν ύπάρχουν κατ· ούδένα
λόγοι,, εδιείξαμειι κατ' ουδέι•α τρόποι 1 δ1;0 εlι1 αι ταυ έι.,ός τρόπον δύο άρχαί τοϋ Πνεύματοc:.
15. Παρεστήσαμεν έκ τοϋ δτι τά κοινά είc: τόν Πατέ
10 Πνεύ,ματος αρχάς.
ρα καί τόν Υίόν είναι μεμαρτυρημένωc: κοινά καί είc: τό
15. Παρειστή1σαμει, εκ τofi τά κοιvα Πατρί τε καί Υίφ,
Πνεϋμα, δτι τό έκπορεύειν δέν άνήκει καί είc: τόν Yiόv·
κυ.ί τrρ π γ,εύματι ΚOtJ'(t εΊ ναι μαρτvρείσθ·αι, στι ιουχί και του διότι τότε τοϋτο θά ήτο καi τοΟ Πνεύματοc:. Είc: τό ση il
Υίοv ιό ε~nορεύει.ι,· ηι, γάρ α,ν τουτο και του ΙJγεύματος· εγ μείον τοϋτο -roύc: ήλέγlΞαμεν δτι καθιστοΟν τά ύποστατικά
φ nρuσεξηλέγξαμεμ αυτούς' αδιάφορα τοίς φυοικοίς τά ύnσ- άδιάφορα άπό τά φυσικά· έάν δέ τοϋτο συμβαίνr~ οϋτω,
15 στατικά 7lΟίΟί:ι•τας. Εί δέ τοvτο, και ταίς 7lQΟΟ'ΚV}'1)Ιαίς ύnο τότε καί τήν θείον φύσιν καθιστοΟν άδιάφορον άπό τάc:
nροσκυνητάc: ύποστάσειc:.
σιάσεοι τιίν ι?ε[αμ φδσιι'.
16. · Εκ τοΟ δτι είναι άσεβέc: νά μή θεωροΟμεν έκ τοΟ
16. 'Εκ του ασεοές εlι 1 αι If)JΙ δημιουργικfcις διr'ι του ΥίcJυ
VioO τήν κτίσιν τήν λαβοϋσαν δημιουργικωc: διά τοΟ Υίοϋ
τό εΊναι οχου,σαιι κτίσιι, εκ του Υίοv μίι λέγειι 1 , αλλά IJ)I' ϋπαρΕιν, αλλά νά άποδίδωμεν μόνον είc: τόν Πατέρα τήν
δημιουργικιίγ iδιότφα μόιψ διδόι,αι τφ Πατρί, κατ' ανάγκηι' δημιουργικήν ίδιότητα,συνηγάγομεν άκολούθωc: τό άνα
20 ακολούι'fως ΟVl'Ι)γάγομει 1 , CιJς, ε[ κιαι ε·κnορευτ6'ις ΤΟ lJ ν:ευμα γκαστικόν συμπέρασμα δτι, δν τό Πνεϋμα είχε τήν ϋπαρ
διι' Υίου τό ειγαι. ειχε, δυσ,σεοοvς η,, αγ λέγεο•, δτι Πν'ευμu tιν καi έκ τοϋ Υίοϋ έκπορευτωc:, θά ήτο δυσσέβεια νά μή
θεωροΟμεν τό Πνεϋμα έκ τοΟ ΥίοΟ καί δτι ή έκπορευτική
εκ του Υίοv ου J.έγομεν και ώς 1ί έκnορευτι,κή ιδιότης μόνου
iδιότηc: είναι μόνον τοϋ Πατρόc:. 'Επειδή δέ οί λέγοντεc:
του fl ατρός ί':,στι1ι. Έπεί δ' οί ταΓ-ι'f' οϋτω λέγογτες ΟV'Κ ευ
ταϋτα κατ' αύτόν τόν τρόπον δχι μόνον είναι εύσεβείc:,
σειοιείς μ611οι•, αλλc'ι κ:αί ι?:εuφόροι, δυοοεοεις ΟV,Κ01!) 1 οί λέγον- άλλά ιωί θεοφόροι, δυσσεβείc: λοιπόν είναι οί λέγοντεc:
25 rες και εξ Υίου τό ΠνεΓ-,μ,α. καί έlΞ Υίοϋ τό ΠνεΟμα.
17. Και (vς, εl δι.' Υί,ου τό lΙΨευμα, όμοv τε και χωρίς 17. Συνηγάγομεν έπίσηc: δτι, έάν τό Πνεϋμα ητο
έκάπερος π ατι1ρ av λέγοιτο και προοολ1εύς' ως και ε;;rιι τιjς δι' Υίοϋ, έκάτερον μαΖi καί χωριστά θά έλέγετο Πατήρ
καi προβολεύc:, δπωc: καί έπi τηc: κτίσεωc: ποιητήc: καί Πατήρ.
κτίσεως, JΤJοιηυjς τε καί. Πατιjρ.
18. 'Εκ τοϋ δτι θεολογείται δτι ό Υίόc: εχει δλα τά τοΟ
18. Έκ του πάντα έχειν θεολογεισθαι τον Υίό~, τά του
Πατρόc: χωρίc: τήν αίτίαν, ή όποία δέν θά ήδύνατο νά
30 Πατeός ανευ της αιτίας, 1ίτις οv·κ clι, ή τcογ κιισμάτων ε"iη, είναι ή των κτισμάτων καί έπομένωc: είναι ή τοΟ ΥίοΟ καί
l
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Α' 175
174
τοιγαρουι• ιί του Υίοv καί του Πι,εύματός vστιι,, αnεδείξαμει• τοϋ Πνεύματοc:, άnεδείtαμεν πάλιν δτι τό Πνεϋμα έκπο
πδθις ουχί και εκ ωυ Υίοv τό Π11>ευ'μα εκπορ,εύεσθαι. ρεύεται όχι καί έκ τοϋ Υίοϋ.
19. Καί μάρτυρας παρηγάγομεy απαγορεύοντας 11711 λα- 19. Καί παρουσιάσαμεν μάρτυραc: άπαγορεύονταc: τήν
1tJ'ι.κrιι• nροσθήκηl'. λατινικήν προσθήκην.
5 20. 'Βδείξαμει• αύι9ις εκ του μη 101} 7

} ίΟ1, και ε.κ τοV 20. ΈδείΕ:αμεν πάλιν έκ τοϋ δτι ό Υίόc: δέν εχει τήν
Πνεύ,μωος ύnάρχειι•, οτι καί ΊΟ Πι,ευμα ουχί καί εκ τr,i, ϋπαρtιν καi έκ τοϋ Πνεύματοc:, δτι καί τό Πνεϋμα δέν ·εχει
Υίου τό ειι•αι εχει. τήν ύnόστασιν καί έκ τοϋ Πνεύματοc:.
21. Εlτα, l:rκ τώι, α,nηριθμημέι•ωι• ;οαί τει'J,εωρημέι•ωι, τοϊς 21. 'Έπειτα άnό τά άπηριθμημένα καί παραδεδεγμένα
rί.γίοις δνομάωJι' του Υίου, ;ιαρε,στ1;σαμεγ ο')ς ουχί και εκ ύnό των άγiων όνομάτων τοϋ Υίοϋ nαρεστήσαμεν δτι τό
10 του Υίοv ιό Ι111ευμα ,ό αγιόι• εστι. δγιον Πνεϋμα δέν είναι καί έκ τοϋ Υiοϋ.
22. Πάλιι• εκ του μι7 70 εκ,πορευ'ΙΟV άπλώς, αλλά τό εκ 22. Πάλιν έκ τοϋ δτι ίδιότηc: τοϋ θείου Πνεύματοc:
ωυ Πσπρός ε<κ,πορευτόι, ίιδιυι, εlναι ωυ θείου Π1•εύμαως, είναι δχι άnλωc: τό έκπορευτόν άλλά τό έκ τοϋ Πατρόc:,
τούς θεολόγους μαρτυρειι' παρεσηjσαμεν εκ μόιιου τοv ΙΙ α παρεστήσαμεν τούc: θεολόγουc: νά μαρτυροϋν τό δγιον
τρός τό Πν,ευμα τό αγιοι•. Π νεϋμα έκ μόνου τοϋ Π ατρόc:.
15 23. Καί &πό το·υ ενωσιγ Υίου και Πνεύματος εlγαι τόι• 23. Έniσηc: άnό τό δτι ό Πατήρ είναι ενωσιc: Υίοϋ καί
πατέρα· 1ί γαρ 1(j))' αλλωι, έκσπέρου με,σ6της εν τοίς ()Jtό,μα. Πνεύματοc:· διότι ή έκατέρου των δλλων μεσότηc: εύρίσκε
ται εic: τά όνόματα.
σι κειται..
24. Καί, (lπό TOV μι'ι εκ 117ς αρχiJς τό Πι,,εfι:uα λέγε,σι?ω, . 24. Καί άπό τό δτι τό Πνεϋμα δέν λέγεται έκ τηc: άρ
αλλά μετά τijς αρχijς, αρχijς εl1'α.ι θ'εολογουμένου του Υίου. χηc:, άλλά μετά τηc: άρχηc:, nαρεστήσαμεν δτι άρχή θεο
20 25. Καί rvς δ δι' Υιοί> και?' υπαρξιν τό Πγευμα λέγωι' λογειται ό Υίόc:.
και εlς 11Ίι1 'εκ' 11)1' 'διr}' μεταλαμοάι,ωγ άμαρτάJJ'ει. Ώς γαρ 25. Καί δτι ό λέγων δτι τό Πνεϋμα εχει ϋnαρtιν δι'
ου,μnαρα,μαρτοfΊι· τφ λόγφ δι' αι,τον ΤΟ Πνευμα λέγεται και Υiοϋ καi έκλαμβάνων τήν 'διά' ύnό τήν εννοιαν τηc: 'έκ'
ΟV'Κ εξ εκεί1,011, αλλά συν ε.κ!είγφ, γε1Ψη~'tέJJτι ε'Κ TOV Πατρός, σφάλλεται. Διότι δnωc: κατ' άκολουθίαν τοϋ λόγου τό Πνεϋ Ί!ι
και 10 π νε'ίηια εκπορεύεται. μα λέγεται δι' αύτοϋ καί δχι έt έκείνου, άλλά μαlί μέ έ
11
25 26. Α vι?ις εικ τοv θ1εαλοyεισ1'tαι τι'i>ν τριων nροσώnωγ ε- κεινον, γεννηθέντα έκ τοϋ Πατρόc:. καί τό Πνεϋμα έκπο 1
Ιϊι
!i
καοτοι•, τωγ καθ' ύnό,σιασιι• έτέρωγ δύο μέ,σοι1 • ρεύεται.
27. Καί ';Ιρος αλληλα t:χ:ειι· rvς ε·κασωγ προς έαυ,ό. 26. Πάλιν άπό τό δτι θεολογειται εκαστον των τριών
28. Καί τφ δεύτεροJJ αnό ΊΟίΊ Πατρός και τό Π νευμα προσώπων ώc: μέσον των δύο δλλων καθ' ύnόστασιν.
λέγε,σθαι, καΠr't καi. ό Υίός, ωμέσως έκάτερον ύnάρχον .~κ 27. Καί έκ τοϋ δτι npόc: αλληλα εχουν όnωc: εκαστον
npόc: έαυτό.
30 Πατρός εδείχ1?η μιί εοικυίας της Πε:ολογικijς μεσότητας τοίς
χ,ε,ι:uέιrοις εφεξ17ς τρ ισί 1 σημείοις ! αλλά τοίς εnι 7{(ιγ 1οί- 28. Kai μέ τό νά λέγεται δεύτερον άπό τόν Πατέρα
καί τό Πνεϋμα, καθώς καi ό Υίόc:, άμέσωc: δεικνύεται δτι
1ριγώ1,01ι γωι•ιii'ιν.
έκάτερον υπάρχει έκ Πατρός. Δέν άρμόlει ή θεολογική
μεσότης είc: τά τρία συνεχωc: κείμενα σημεια, άλλά είc: τά
σημεια έnί των γωνιών τοϋ τριγώνου.
29. Μετά τοϋτο, άφοϋ έδείχθη φανερά δτι είναι διττή

2!J. Μευί ιοϋτο διιιης φαιιερrSJς δειχθ:ε[σης της τοί,
ή πρόοδοι: τοϋ Πνεύματοc:, έδείχθη έπίσηc: δτι καί έκάστη
JΙ1ιεύμα:ΓΟς ;-ιροόδου, nροαεδ1είχ{)η και 7ca1, nρο6δων i;,κατέ των προόδων εχει τό κατάλληλον τέρμα. Καί μέ αύτό πά
ραν κωάJ,ληλω, 117γ nαϋλαJt εχει1'. Κd1ιιεϋθεJJ nάλι~ 1 , ώς ουχί,
λιν δτι τό Πνεϋμα δέν εχει τήν ϋπαρΕ:ιν καί έκ τοϋ Υίοϋ.
και εκ τοϋ Υίου ιό εl1 1 ccι εχει ,ό Ιlv,εϋμ,α 10 αγιαν. 30. Πάλιν έκ τοϋ δτι λέγουν καί τόν Υίόν άρχήν τοϋ
5 80. Πάλιι, εκ τοϋ λέγει1 1 και 101' Υίόι, dρχ17JJ ωυ θείσυ θείου Πνε(ιματοc: οί Λατινόφρονεc: άπεδείχθησαν ότι συμ
Πνεύματος &ι,α:πεφ171,ασιγ οί λ,α,ιινι,κως φρο1,ούηες 1οίς κτι
παρατάσσουν τό θείον Πνεϋμα μαιί μέ τά κτιστά.
στοίς συι,1ά,1101ηες 10 {J,είωι ]]γεϋμα.
31. 'Επiσηc: έκ τοϋ ότι ό Πατήρ καi ό Υίόc: δέν εχουν
31 . .J-Ηiθις εκ του μ17 ειειν κοινωJΙίω, καιά 10 θεογόJ'ω' κοινωνίαν κατά τό θεογόνον παρίσταται δτι δέν είναι καί
ιογ Π ccιέρα καί 1οι' Υ ίογ nαρίσιαωι μη είJtαι και εκ ,ου
έκ τοϋ Υίοϋ τό Πνεϋμα.
10 Υίοϋ 10 Πνεϋ:μα. 32. Π ρόc: τούτοιc: δέ, έκ τοϋ ότι τά κοινά τηc: 'ύψίστηc:
32. Προς δέ 1ού,ιοις, εκ τοϋ ,ά κοιJtά ,ης α1rω1ά1ω Τριά Τ ριάδοc: άνήκουν έf: 'ίσου είc: έκάστην των θείων ύποοτά
δος εnίσης είναι θείων ύποσιάαεων δκάiσιn,, αJJεφάJΙη
1,(i))!
σεων, άπεδεiχθησαν oi Λατινόφρονεc: δτι δέν λέγουν έκ ,I
σαγ οί λαιινι:κcvς φρονοϋιηες μή,ιε 1011 Υίόν μήτε 10 Πνεϋμα

λέγοι,τες εκ του ΙΤ ατρός, μηδ' 11nι0οrταιικr'.ις εχειγ ιόι, Θε?ιι,
τοϋ Πατρόc: οϋτε τόν Υiόν οϋτε τό Πνεϋμα, καί δτι δέν IΙli
εχει ύποστατικάc: διαφοράς ό Θεόc:.
::,!·1!
15 διαφοράς. 33. "Επειτα, όμιλοϋντεc: περί τηc: τάΕ:εωc: έντόc: τοϋ

1!1!
i:::
!·ι,
33. Είια περί ,ης ,εJΙ Θεφ ,άξεως ,nοιησάμε1 1 οι rιόν λόγω'
Θεοϋ, άπεδεif:αμεν δτι δέν είναι γνωστόν είc: τούc: άγiουc:, ,,1,
1
προαα,nεδείξ,αμει' μιί γι,ωσ,όν εlν:αι τοίς άγ[οις, οnως έχει ποίαν οχέσιν άπό άπόψεωc: τάΕ:εωc: έχουν μεταΕ:ύ των ό Yiόc:
,1
1
nρός αλληλα σχέσεώς 1ε και ιάξεως ό Υί6ς τε και τό JΙγεϋ καί τό αγιον Πνεϋμα, nαρεοτήοαμεν δέ δτι καί είc: τοϋτο
μα 10 αγιοι,· και συμrτωJJ,είJΙ καγ τού,φ nαρειrJι,ήσαμεν ,οί,ς 'li
συμφωνοϋν oi μεγάλοι, Βασίλειοc: καi Γρηγόριοc: καί Ίω !I
20 .uεγάλους, Βασiλειοι' και Γρηγόριοι, και Ίωά1,~ιη~ 1 τον χρυ άννηc: ό χρυσοϋc: θεολόγοι:, προσέτι δέ παρεοτήσαμεν καί :ι
θοϋν -θεολόyοJJ, nρός δέ και 11)J! ευσεοη και αJJωμολογημέ διευκρινήσαμεν τήν εύσεβη καί παραδεδεγμένην τάf:ιν έnί
)'η)' επί τοϋ Θεοv ιάξιγ nαρεσιηί,σαμέγ ιε και διευκρινήσαμεJJ. τοϋ Θεοϋ. Καί μέ αύτό ήλέχθησαν oi λατινόφρονεc:, δτι il
Καντεϋθεν αnηλέγχθη,σαγ οί λαιιι1 ικrvς φρονσυι~τες 117ν μεν τήν μέν εύσεβη αύτήν τάf:ιν όγνοοϋν, έκεινα δέ τά όποια ,,,,,,
1111,, Ι'"
ευσεο17 ιαύ·,η~t ,άξιγ αγγοοϋν1ες, α δέ οί {)1εολ6γοι μη είδέJJαι οί θεολόγοι όμολογοϋν δτι δέν γνωρίΖ:ουν ώc: εύρισκόμενα !);· !:
25 δμολογού·σιJΙ ώς ·ύπέρ ήμας, αυlωί ωϋi,α γιJJώσκ,ειJt &κριοδ'ις
111, 1
ύnεράνω των δυνάμεών μαc:. αύτοi καυχώνται δτι τά γνω ,Ι,1

1
,,1:,
: 1 ! Ι ι jί
1
αυχου~ηες και οvιω καιJΙ,οφωJΙΟV)'ιές ,ε και ολασφημούν1ιες ρίΖ:ουν μέ άκρίβειαν καί οϋτω καινοφωνοϋν καί βλασφη : 1ι :!:
περί 11711 εκπόρευσιν τοϋ παγαγίου Π1,εύ'μα1ος. μοϋν σχετικωc: μέ τήν έκπόρευσιν τοϋ nαναγίου Πνεύματοc:. Ι':ιl: !11:
, !iί1i
1
34. 'Ημείς δέ καί λ6γο11 εκδΙεδώκαμεν 7bΟλυειδως δ,εικνύ 34. 'Ημειc: δέ έδώσαμεν καί λόγον, δεικνύοντεc: πολυ
llli'
Ι'lι
ον,ες ,ίJΙος εγεκεν ώς επί πλεισ1ον δ μέν Υίός με,ά ιοJ! ειδωc: διά ποιον λόγον ιi.>c: έπί τό πλείστον ό Υίόc: ύμνειται Ιlι! Ι:!ι
30 Παιέρα, τό δέ JΙγεϋμα μετά 101' Υίόι, ήμίν ύ,μJJει,αι και ,οίς άnό ήμδc: καi παραδίδεται είc: τούc: μuouμέvouc: μετά τόν ,1/
,ιj,;
μυου,μένοις παραδ[δο,αι. Πατέρα, τό δέ Πνεϋμα μετά τόν Υiόν. !!:i;
35. Καί ώς έπόμει 1 οι καλως οί iJiεολόγοι ,φ λόγφ ιης 35. Δεικνύομεν δτι οί θεολόγοι άκολουθοϋντεc: καλωc: ;ιι:
μυήσεως, εΠt nά1'1ω1' HtJJ' ΚΟt)'(ι)ς εγ1~εωρουμένω1, ιοίς 1ρι τήν σειράν τηc: διδαχηc: δι' δλα τά κοινωc: παρατηρούμενα
σί11, ουτω rρασίι, εχειι, προς ,οι, Υίό,· 10 JΙ~,εύ:μα, cδς προς είc: τάc: τρειc: ύποστάσειc: λέγουν δη τό ΠνεΟμα εχει πρόc:
35 τον Π αιέρα ό Υίός. τόν Υίόν οϋτωc:, δnωc: ό Υίόc: πρόc: τόν Πατέρα.
12
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ Α' 179
36. Και δ,τι ΊΟVΙΟ ,ιιrι σv~,ειϊός α:κούσω·τες Ευν6μι6ς ,ε

36. Έnίσηc δεικνύομεν δτι μή άκούσαντεc συνετωc
:πρ6ιιερον καi οί λατινtκ(vς :πε,ιρρο~•ηκ6ιες ϋσιερον, τρί10JJ α:πό
τοϋτο παλαιότερον ό Εύνόμιοc καί ϋστερον οί Λατινόφρο
IOV' ΙΙα:τρός ειδογμάιισαιι 10 Πνεvμα 10 αγιω,· Κ,(l)J'Ιείj,J?,ει· δ
νεc έδογμάτισαν τό άγιον ΠνεΟμα τρίτον άπό τόν Πατέρα·
μέ1, ΕυJJόμως ιρίτω κ,αί 111 φύσει, Λαιίι,οι δέ καί εκ του
καί έν συνεχείς:~ προσεδογμάτισαν ό μέν Εύνόμιοc δτι είναι
5 Υίου το είιΗι.ι, Ίfχει~, :προισεδογμά1ισαν.
τρίτον καi κατά τήν φύσιν, οί δέ Λατινοι δτι εχει τήν ϋπαρ
37. 'Έτι δεiκJJυμ:εJJ, ώς ΟV'Κ iiμφω μ6JJ'O)J ό Υί6ς τε και
tιν καί έκ τοΟ Υίοϋ.
,ό π vείφα, αλ:λ(t και έκάιεροJJ αv1 ιώι 1 χωρίς, αμέσως &~·α
37. Έπίσηc δεικνύομεν δτι δχι μόνον άμφότερα ό
q:έρΕΓ[·αι nρδς τ()γ Π α1έρα.· καt c!Jς, εl μ1J 1-ούθ' ο?.Jτως έχει,
Υίόc καί τό ΠνεΟμα, άλλά καί έκάτερον αύτων χωριστά,
10
σvδέ Θεός εlς εσ1αι.
38. Προς δέ τούτοις εκ IOV ΤΟ!' Θεον ;ωί Πατέρα ώς
άναφέρεται πρόc τόν Πατέρα, καί δτι, δν τοϋτο δέν συνέ Ιil ':.
1,:';.
,,11,,
βαινεν οϋτω, δέν θά ήτο κδν είc Θεόc. li!ι,
Θεοι 1 &λλ' ο·uχ ώς Πατέρα κιτίζειv, γειJJ 1 αι 1 δέ και εκπο ΙIΙ:ι

1
38. Πρόc τούτοιc έκ τοΟ δτι ό Θεόc καί Πατήρ κτίΖ:ει

ρεύειν ώς ΙΤ α,έρα,, ,δεί.κvυμει,, ,ώς εl ικατά Λατίγους εκ του
ώc Θεόc, άλλ" δχι ώc Πατήρ, γενν9, δέ καί έκπορεύει ώc
π α'τρος χαί ΕΚ του Υ ίου ώς εξ έJJός το π J!,εiΊιμα, ουχ ι,'ις εξ
Πατήρ, δεικνύομεν δτι, αν κατά τούc Λατίνουc τό Πνεϋμα
έ1,ός εσ,αι Παιρός, IOV Πατρός και 70V Υίου. Καί οϋτω
προέρχεται έκ τοϋ Πατρόc καί έκ τοϋ Υiοϋ ώc έt ένόc,
15 τό λατι) 1 ικόι 1 φρόι,ημα 1ελέως εξελέγχεται καί ώς εξ αμφο
τότε δέν θά είναι ώc: έt ένόc: Θεοϋ, άλλ' ώc: έt ένόc: Πα
τέρων αυτϊόν δυσσεοώς καθ' ϋnαρξ t)J το π vιευμα λέγο~ι καί
τρός, τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υiοϋ δηλαδή. Καί οϋτω τό λατι
cδς εξ έJ·δς Θει0Γ, I(JJJJ &μ,φοιέρων.
νικόν φρόνημα έtελέγχεται τελεiωc: νά θεωρ(ϊ τό Πνεϋμα
3.9. 'Έτι μετr} τοfΊrο περί αρχης φαμε1 1 , καί άις οί λα
καθ" ϋπαρtιν καί έt άμφοτέρων αύτων δυσσεβωc: καί ώc:
τινικώς ψρονΟVJJΙες σοφωιtΚ(Vς ιΧΠ'(}ΚρίνΟJJ'Ιαl προς ΤΟVς ε-
έt ένόc: Θεοϋ των άμφοτέρων.
20 ρωrωντας α·vτούς, εl ,δύο λέγουσιν αρχάς της θ,εό1ητος του
39. Προσέτι μετά τοϋτο όμιλοϋμεν περί άρχηc: καί έπι
Πν1εύμα1ος.
βεβαιώνομεν δτι οί λατινόφρονεc: άποκρίνονται σοφιστικωc:
40. Έιιιευθει· nάλιγ εκ τσv Πατέρα φώτων θεολογεϊσΠαι
πρόc: τούc: έρωτωνταc: αύτούc:, δν δέχωνται δύο άρχάc:
nαρι'ι. IOV &nοισ16λου 70)' π α1έρα, και 10)1 Υίό1 1 καν'1ευθ'ε)!
τηc: Θεότητοc: τοϋ Πνεύματοc:.
Π α1έρα λέγωηες οί λαΤtΥtκδΊς φρονου1ιιες αnοδιείκJιυ,ται· χαί
40. Έν συvεχεi9 πάλιν άποδεικvύεται δτι οί λατινό
25 α{)ιετουνιες σαφώς I1JY fJΟΥαρχ[αγ Και ιΟ χα1?' ύnόσιασι,y
φρονεc:, έκ τοϋ ότι ό Πατήρ θεολογεϊται ύπό τοϋ άποστό
ένιαίοι 1 του πατρός.
λου Πατήρ των φώτων, άπό αύτό δέχονται Πατέρα καί
41. 'Αναψαί1 1ομεy τό αι:δέαιμογ εχειι, καί από της αρ
τόν Υίόν.
χαιότηως τό καΠ' ήμας δόγμα, και Ω>ς αγ-εJλι;τές μηδαμώς
41. Φανεριονομεν καi άπό τήν άρχαϊκότητα ότι τό ίδι
nρο,αθήκης δ·εισθαι.
κόν μαc: δόγμα εχει τό σεβάσμιον καί δτ1 δέν χρειάΖ:εται
30 42. 'Έnει1α και 10υ1' εlπόντες, στι τα κοινώς εlρημέιια
προσθήκην άφοϋ δέν εχει ιωμμiαν ελλειψιν.
-:-:αρr1 Ηι>J' nατέρωι 1 στερκ,έα μϊiλλω, τϊ,ιν lδίωc; 1ιοί 10ύ·1ω1•
42. Άφοϋ επειτα εϊπομεν δτι δεκτά πρέπει νά γίνωνται
εlρημέι,ωιι έ'κά,σιφ, καί οτι 1(l ,UJ] καθωμιλημέJJα ϋnωπά εστι,
μαλλον τά δημοσiς:ι διακηρυχθέντα ίJπό των Πατέρων παρά
καί μάλιστα :παρά Λαπίνω;' nροαγόμεν:α τών και τοίς φαν·εροίς
rά ίδιωτέρωc: λεχθέντα άπό μερ1κούc: έt αύτων, καί δτι τά
nαρεγχειρούyτω11, ύ,nεσχέθημε1·, σύJΙ Θεφ δ' ό λόγος εν δεν-
μή εύρισκόμενα είc: κοινήν χρησιν είναι ϋποnτα, καί μάλι
στα δταν προβάλλωνται άπό τούc: Λατίνουc:, οί όποιοι πα
ραποιοϋν καi τά φανερά, ύπεσχέθημεν μέ τήν βοήθειαv
,έρφ λόγφ ,ά διαφωJΙείν δο·κοvπα συμφωιι·οfiιιτα nαρα,σ117- τοϋ Θεοϋ είc: δευτέραν πραγματείαv νά παραστήσουμεν δτι
σ,ε t}I • συμφωνοϋν τά φαινόμενα δτι διαφωνοϋν.
Ταυτα μέι1 ουιι ανωτέρω διά πλ,ει6Jtωι, &ποδέδειr..ται· Αύτά λοιπόν άπεδείχθησαν άνωτέρω διά μακρων. 'Α
καί ώς ήμείς καί ή καιJ' ήμας δμολογiα nανταχό{)ιεψ έχει ,δ πεδείχθη έπίσηc: δτι ήμεϊc: ιωί ή όμολογία μας είναι άπό
5 ασφαλές και στέφανος 17,μίν εστι καυχ17σεως καί ακωαίσχυJΙ παντοϋ άσφαλισμένη καί είναι δι' ήμδc: στέφανος καυχή
ΙΟς ελπίς. El γrί.ρ μ17 οϋτω ~ωί 17μείς κατr1 ταύτφ1 ελλιπεi;, σεως καί άκαταίσχυντοc: έλπίc:. "Αν δέ συμβαίνη τοϋτο καi
:ΠΟ/ιΛψ μσ.,λλοΨ οί εκ 'Jl·αλαωv και μυη{)έγτ,ες aι,ωθεν και ΤΟ ήμεϊc: ε'ίμεθα ώc: πρόc: αύτήν έλλιπεϊc:, πολύ περισσότερον
καθ" 17μας γέγος θεοκιJΙήπως μυήσαγrες αnόσωλοι, προφ17ται, θά ησαν έλλιπεϊc: οί παλαιοί, οί όνωθεν διδαχθέντεc: καί
σεπταί σι5ι•οδοι nαΊέρωJΙ nολλαf τε και :πολυάριθμοι. El 'δέ τό γένος μαc: Θεοκινήτωc: διδάςαντεc: άπόστολοι, προφηται,
10 και γιγώσκοιιτες έτέρως, ώς J1VJ!' vσχυρίζογται τό τωγ Λr;ι σεπτοί σύνοδοι πατέρων πολλαί καί πολυάριθμοι. 'Εάν δέ
τίι,ων γένος, ου π.ειrα))Ιερcύ 1 κασιν ήμίJJ, και ιαvτα του Κυρίαυ έκεϊνοι έγνώριΖον κατ' όλλον τρόπον, δπωc: τώρα ίσχυρί
nρός αι•το1Ίς εln61ι:τος, ι<cl 17κ,ούσατ•ε εγ τ'fi σκοτίq., κηρύξατε Ζονται οί Λατίνοι, καί δέν τό έφανέρωσαν εic: ήμδc:, 1ωί
εν τψ φωτί», πιΤ>ς ΟV'Κ αι' IQ))' {;π,ευθύι,ωγ είεν; 'Αλλ' δ Θεός μάλιστα μολονότι ό Κύριος είπεν, «δσα ήκούσατε είc: τό
αυ·τούς δι' εργωι· κ,ανταυ·ι?·α μεγiστωιι ε,δι·καίωσει 1 . σκότοc:, κηρύtατε είc: τό φωc:» 10 ';., πως δέν θά ησαν άςιο
1s Ου 1 γάρ εφρόι 1 οvι, κατά τούς Λα, ίJfους, α;ταγε, ώς και κατάκριτοι; ·Αλλ' ό Θεόc: τούς έδ11ωίωσε καί ώc: πρόc: τό
IOVTO δέδει;παι, αλλιχ και εγι 1 ώ,κασι και nαρα,δεδώκασιJ! 17- θέμα τοϋτο διά μεγίστων εργων.
μίμ μ[αι, και μ6ι,ην αρχι)J' τ~jς θ·εότητος, ειtα Πατέρα αγέν Διότι δχι μόνον δέν έφρόνουν δσα οί Λατίνοι, όπαγε,
γη1οι1, εJΙ·α Υίογ εξ αυ11οv γει 1 ι•ητως π.ροερχδμε~ΛΟJΙ, εγ Π ν:εvιια δπωc: άπεδείχθη, άλλά καί έγνώρισαν καί παρέδωσαν είc:
αγιοι, συ1 1 αί'διον, εκ του Πατρός και αυτό eκnορευάμενυν προ ήμδc: μίαν μόνον άρχήν τηc: θεότητοc:, ενα άγέννητον Πα
20 αlώνω~ι και είς αlωJJας· και ~τι και συ11δοξαζόμε1,ογ τφ πα τέρα, ενα Υiόν προερχόμενον ές αύτοϋ γεννητωc:, εν όγιον
τρί και Ιψ ΥίζV ν'ΙJ)' καί αεί και εις τοι,•ς αlωνας 1(!))! αlώ Πνεϋμα συναίδιον, έκπορευόμενον καί αύτό έκ τοϋ Πα
γων. Άμή1'. τρόc: πρό αίώνων καί εic: aίωvac:· καί προσέτι συνδοςαΖό
μενον μέ τόν Πατέρα καί τόν Υίόν τώρα καί πάντοτε καί
είc: τούς αίωναc: πον αίώνων. 'Αμήν.
106. Βλ. Ματθ. 10, 27. Λουκδ 12, 3.

ΠΕΡΙ
ΠΕΡΙ
ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΠΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
ΛΟΓΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ
Ων· μέι, οv·ν ε:δει καί αύτ{ρ τ{ρ HJJι' ευ'αεοούντωι•

7
1. 1. 'Όσα έχρειάΖ:οντο καί είc: τούc: άνήκονταc: εic: τούc:
5 καταλόγψ nρός διασάφησίι• τε καί ο,εοαίωαιν του δρ{l'ου φρο κuκλοuc: τCJν εύσεβούντων np6~ διασάφησ1ν καi βεβαίω
ι•ήματος και δι' ών εJΙ {5ραχεί 10 δυισοεοές αnαν των εJJισ111- σιν τοϋ όρθοϋ φρον11ματοc: καi δσα άnοδεικνύουν έν συν
μέιιωγ αJJαφαίJJεται Λατi1'ωJJ, nρότερ,ογ· είς δύναμιν· δι,εξελ τομίς:ι δλην την δuσσέβειαν των διαφωνούντων Λατίνων,
θlηπες, a δέ αi'ηοί προτείνουσι κα{}' ήμων τε καί της εi'JΙαεοεί τά άνεπτύΕαμεν προηγοuμένωc: κατά δύναμιν. Δέν έφανε
ας, καί δι' ιϊ>1 1 ί,σχυρίζω,rαι μηδέJJ κ,αιJJοτοιμείJJ', αλλά ωίς ρώσαμεν δμωc: καi δέν άnηλέγ!Ξαμεν άκόμη κατά σειράν
10 αυ 1 του Χριοιου Π·είοις 26γοις συJJφδά φρογ,είJΙ καί λέγειJ! καί όλα δοα αίποi προβάλλουν έvαντίον ήμων καί τηc: εύσε
τοίς καιτά Χριστόν θεοΧογήσασι κατ' ουδέιι αnι_χδο~ιτα, ταυτα βεiαc:, καi μέ δσα ίσχuρίΖ:ονται ότι δέν καινοτομοϋν, άλλά
δέ μήπω nά1,θ' έξijς εlς τουιμφανές nαραγαγό1ηιες μηδέ απε φρονοϋν και λέγουν σύμφωνα μέ τούc: θείουc: λόγουc: τοϋ
λέγξω·τες, 1•υιι 'ίδωμει, κω?? εκααιον απα λέγοvοι καί τίσι ίδίου τοϋ Χριστοϋ καi μή άπάδοvτα κατά τίποτε nρόc: τούc:
Χογισμ,οΊς fί και γραφικοις ρή,μασί τε καί 1'Οή·μασι χρησά- θεολογr)σανταc: ι,ατά τον Χριστόν. Δια τοϋτο θά ϊδωμεν
15 μει 1 οι, _ιιαλλοι•· δέ :1αραχρη.σά1μεγοι, της θεολέκιοv τε καί τώρα καθ' εκαστον nοϊα λέγουν καi μέ nοίαc: nιέσειc: η καί
:::ατροnαρα,δόιου διαπεnτώκασιι, όμολογίας. Καί τό δεινό,τα ποϊα γραφικά λόγια καi νοήματα χρησιμοnοιοϋν, η μδλλον
τοι1 ,άπιίJΙΊWJ' 1 ουΙδ' εnαιι·αλυσαι ΙΚαι )α,σψ:χλriJς ε:πιλαοέσθαι OV nαραπο10Ον, καi οuτωc: έΕέπεσαν άπό την θεόλεκτον καί
διαπεπτώ,κασιν εθ·έλουσι1', αλλά ιοίς προς ε·nανόρθωσιν δι nατρσπαράδοτον όμολογiαν. Καi τό χειρότερον δλων είναι
δουσι χειρα, αληθ·είας λόιγου δύναμιJΙ nρός αλήθειαν αναγω- δτι δέν Gέλοuν οϋτε νά έπ1στρέψοuν καί κρατήσουν μέ
20 γόν, οίά τινες α'>ς αληΠϊiις &1,άγωγοι, δυσχ,εραίνουσί τε ες άσφc1λε1αν έκεϊνο άπό τό όnοϊον έΕέπεσαν, άλλά ώc: δν
τά μάλι,στα καί αJJ·τιλέγουισι. θρωποι πραγματικά άνάγωγοι δuσανασχετοϋν καί άντιλέ
2. Τό μεν OfJ)! δρθου διαπεσ,ειJΙ Κ'(JtJ!()JJ εγένετο ταις εικικι,λη γουv έντόνωc: nρόc: έκείνουc: oi όnοϊο1 τούc: δίδουν χείρα
σίαις άnάσαις, αλλοτε αλλrι δια τού μακ:ρού ;ωόιι:ου λυμηνα πρόc: δ1όρθωσ1ν, δύναμιν δηλαδή λόγου άληθείαc: όδηγοΟ
μέJΙου τού χείρονος. Τό δέ δια:n,εσουσα~ι μηκέτ' ε:παν·ελθ·ειν αό- σαν npόc: τήν άλήθειαν.
25 νης της Ί(ι))} Αατίι,ωv εγέJΙεΤΟ, καίτοι μεγίστης τε και κορυ 2. Τ ό νά έκninτουν άπό τό όρθόν φρόνημα ύπηρΕε
φα[ας οϋ,σης και 1(())1 πατριαρχικϊvγ θ·ρόνωγ εξόχου nεριωπης· κοινή μοϊρα δλων των Έκκλησιων, καθ<ίJC: διά μέσου των
χαί ταυ,όν ταύτη συμοέοηκε, μ,εγ[σ:τrι I(J)J' i!κκ,λησιων οϋση, αiώνων τό κακόν έλυμαίνετο δλλοτε δλλην άπό αύτάc:.
Τό νά μή έnανέλθn δμωc: πλέον μετά τήν nτωσιν ύnηρΕε
περίπτωσιc: μόνον τηc: Έκκλησίαc: των Λατίνων, μολονότι
είναι ή μεγίστη καί κορυφαία καί κατέχει τήν έΕοχωτέραν nε
ριωnήν των nατριαρχικων θρόνων. Καί συνέβη είc: αύτήν,
184 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 185
τcp .μεγίστφ 1α>ν ζcbωι• ,έλέφαι11ι."Οι• φασι 1μηδ' ϋ:πι 1 ου και. ή όποία ήτο ή μεγίστη των 'Εκκλησιών, δ,τι συνέβη εic: τό
(]ΟJ' i:n' έδάιτους αvακ,λί1,εσθω :προς αι 1 εσιν, τοις δέ nλαγίοις μέγιστον των Ζ:ώων, τόν έλέφαντα. Λέγουν δι' αύτόν δτι
αρι?ροι.ς ,μt,Κ(]ΟJ' έ:πακλάζο;,7u. διαιrαvια·ύεσι?αι· αν δέ :πού 11 δέν κατακλίνεται είc: τό εδαφοc: δι' άνάπαυσιν κατά τόν
καιρόν τοϋ ϋπvου, άλλά άvαπαύετε μέ τό νά λυγίΖ:n άπλωc:
nα1?ώ11 .κατατιέση, ·μηκέτ' αγ[σιααθαι δ·ύι•ασι?αι. 'Αλλcί !ΤΟίς μέιr
τά δύο πλάγια ακρa· αν δέ π6θr, κάτι καί πέσn κάτω, δέν
5 έλέφασι 10 σάρας του σώματος αίτιον ·και 1ί nολυ'Παρκία δύο
δίJναται νά σηκωθη πλέον. 'Αλλά είc: μέν τούc: έλέφανταc:
χρηστός τε οv,σα και κάτω .nιέζουοα, κο:θάnερ τις εnικει
α'iτιοv είναr τό βάροc: τοϋ σώματοc: καί ή παχυσαρκία, ή
μέvη μόλυδδος nοί.υτάιλαιηος, τοις δέ Λατίι,·οις δ τύφος οι όποία είναι άvοικοvόμητοc: καί π1έl.ε1 πρόc: τά κάτω, ώσάν
μαι τό μόvω•, μι,κρου :δέω },έγειν, nάθος αν[ατον, 8 και 1φ βαρuτάτη μόλυβδοc: εύρ1σκομένη έπάvω τουc:, είc: δέ τούc:
,ιιόΨφ :ιοι 1 ηρq"'ι κρί,μα κατά 7.0J' &:π6οτολοι 1 ί:διαίτατογ· δι' 8 κ,ά- Λατίνουc: νομίΖ:ω δτι είναι μόνον ό τύφοc:, ό όποϊοc: θά
10 κ•εiι,ος εlς αlώιιας &ι,ίαrος.

11δuνάμην νά εϊπω δτι είναι πάθοc: 6νiατον, τό όnοίον κατά
rόν άπόστολοv είναι τό iδιαίτεροv κρίμα μόνον τοϋ nονη
"Α 11 δέ 'ΤΟ τrίηι Λ ατ ίι,ωγ· του το φυλοι· τοϊ3rοv α::ιόι?ω~,ται · -
ροϋ1, έΕ αiτίαc: τοϋ όποίου καi έκεϊνοc: είναι άνiατοc: είc:
δύι·αηαι γάρ, και γϊιρ ανfJρωιποι - τάχ' (Χ)' ημείς οί τuv
τούc: αίωναc:.
0(]7?·ον :πάγιες ΟV)'αχθέιι·τες εtς εν 1κα). οlόι• τισι nροιrο,μαίαις, "Αν δέ τό γένοc: αύτό των Λατίνων τόν άπωθήσουν
8 κ-αί 1οις ικ.ατωr.ε.οου.οιι 1 /:),έφασι παρr'ι. T(VJ' ,,ωί κ,ειμένω~, ·ή - καi ήμποροϋν, άφοϋ είναι ανθρωnοι - , τότε δλοι ήμεϊc:
15 φύσις ϊ:;ευρε οοήι?ημα, τοίς θεωιι•,εύ·στοι; λογίοις χρησάμε oi όρθοφpονοϋντεc: συvηθροισμένοι όμοϋ ώσάν μέ nροβο
σκiδαc:, τάc: όnoiac: αλλωστε έφεϋρεν ή φύσιc: βοήθημα
ι,οι δtα)'(Ι.ΟΤ1jοο,ιιέ11 τε και σ1ήηο:ιιει• δρ1?fοι•ς, απαρεγκλίτως
rών όρθίωv έλεφάντων άπέναντι εic: τούc: πεσμέvουc: κά
εχομένους ΤΟ/' :κ,αvόγος τ·ης ευσε,οείας. 'Ει?εί.Ο)''ΤΓJ.ς δέ κειμr.
rω, χρησιμοπο1οϋντεc: τά Θεόπνευστα λόγια θά τούc: σηκώ
)1Ους δ1Jή.01ει ιΟ .nu.ρά:ιαJJ 0VδFι 1 , κα1, ."7-αρ~ α'Uτr'ίη· ιΟΗ 1 ο'Vρα1JίΟ))' σωμεv καί θά τούc: στήσωμεν όρθίωc:, κρστοi:;νταc: χωρic:
ι•όωι' οκεvάζηταί τ,ε καί ::ιροσάγηωι 10 117ς ψ:εvδοδοξίας ια- ncφέκκλισιν τόν κανόνα τiϊc: εύοεβείαc:. Έκείνουc: δμωc: οί
20 ιια· Ι0ύ1()))J γαρ λόγος :ιροφηι tΚΟις ρ1ί,ιιαοt)' εικπεφασμέγος, όποϊοι κατάκεινται έκουοlωc: τίποτε δέν ήμπορεϊ vά τούc:
(ός ((lατριεύσα:ι.ιει• η)ν Βα,6vλ{ί'ιι 1 α ·και ουlκ lάθη)). βοηθήσπ τό παραμικρόν, άκόμη καί δv τό φάρμακον κατά
η1c: ψευδο5οtiαc: παρασκευασθη καί προσφερθη άπό τούc:
3. ΛΙικρου τοίγυι, μάτψ τούτοις δfδωαιι' δ χείρα διδούς,
ίδiουc: τούc: ούραvίουc: νόαc:. Είc: αύτούc: άκριβώc: άπευθύ
τοvτο μόJ'Ο)! εv αγαv έαυτq"'ι ιιεί,μας και d.:ποδοιις I(p Θεφ
νεται ό μέ προφητικά λόγια έκφρασθείc: λόγοc., δτι iατρεύ
ϊlj )! της οικείας ,καλοκαγαθίας ιε,nίδειξ ιν, ε:;{είι 1ους ,δέ μ6ι,οv σαμεv τήv Βαβυλώνα καi δέν έθεpαπεύθη» •
2
25 εθελοκαΚΟΙ')'Τας &τωδείξα.ς και Ίσως στ17σας τον μ17 nρό·σω 3. Παρ' όλίγον λοιπόν ματαiωc. δίδει ό δiδωv είc: αύ
7QJ)! α;οπημάτωι• χωρε'iν. Και )JVV γάρ, :εl μ17 σαφώς έτεροφω rούc: χεϊρα βοηθείαc:, άπονείμαc: εic: έαυτόv τοϋτο μόνον
;,.είιι έΠέλ-ου·σι, τ ί κρείπο~, άι, σχο'iεv cτάριια.χοι' προς έπαJΙόρ- καλωc: καi άποδώσαc: είc: τόv Θεόv τήv έπίδε1ίΞ1ν τηc: καλο
ιωγαθίαc. του, έvψ έκείvουc: άπέδειΕ:ε vά έπψέvουv είc. τά
κακό καi έσταμάτησεv Ίσωc: vά μή προχωροΟν πρόc: τά έμ
πρόc: μέ τό άτοπr1ματα. Καi τώρα δέ, έάv δέν θέλουν νά
έτεροδοίοϋν σαφώc:, ποιον καλύτερον φάρμαιωv δι' έnαvόρ
1. Βλ. Ίακ. 4, 16.
2. Ίερεμ. 28, 9, θωσιv θά ήδύναvτο νά λάβουν παρά ότι τό δγιοv Πνεϋμα
186 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. s· 187
θωσιι·, r} δτι ,nερ εκ •,ιιόι"Ου του Πατρός, αλλ' ουχί καί εκ εχει τήν ύπόστασιν έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δχι δέ καί έκ
,του Υίοiί Τ1)Υ ύ•π6στασιν ε'/}ει 'ΤΟ Πνευ,μα ΤΟ αγιον; "Ο nροα τοϋ Υίοϋ; Τοϋτο άnεδείχθη προηγουμένωc: διά πολλών καί
nαδέδεικιαι δια σωλ:λων :και δια τifς ύ'nοφωνή,σεως τον 'μό διά τηc: ύnοφωνήσεωc: τοϋ 'μόνου', μέ τήν όnοίαν κατέστη
νου', α 1μδηλοτέρας γεγω,υίας της δρθ'οδόξου διανοίας περί. φανερωτέρα ή όρθόδοίοc: εννοια τηc: σωστηc: θεολογiαc:
5 τ17ς του άγίου Πνε1Jψατος ασφαλούς θ·εολογίας και της κατ' περί τοϋ c1yiou Πνεύματοc: καί έίηλέγχθη ή προσθήκη των
αυωύς ;ιροη:1?17κης ύ.πεναντ ίας φα,ι,ερως l:ληλεγμένης του ορ- ώc: φανcρά έναντία npόc: τό όρθότερον κήρυγμα τηc: ά
1~οτομοvι,τος κηρύγματος της αλη{)είας. ληθείαc:.
, Α λλr} και χωρίς τού1 τωγ ουΙδέ τιJΙά ποθεν ανάγκην επαγομ~ 'Αλλά έκτόc: αύτών δέν βλέnομεν πουθενά καμμίαν
ι•ηι1 όρrομει, μ:ετακιl'είι,, τάς .πv,ευμαωκ'tJΙήτοvς περί 1?εο01ε6είυ.ς άνάγκην νά έπιβάλn νά μετακινοϋν τάc: nνευματσκινήτουc:
10 ψ17ψοvς Τ(ι))' αn' α/{ί)J'Ος ίερο:'J,ι, συνόJδωv 'Και μετασκ,ευάζειι' περί θεοσεβεiαc: άnοφάσειc: των άnό τοϋ αίωνοc: συνόδων
τό πατροnαράδο'τοJJ της εvσευείας ,σύμυολ,ον, ώς προσιrιθ·έναι καί νά τροnοnοιοϋν τό πατροπαράδοτον σύμβολον τηc: εύ
καί vσχvρίζεσθ,αι 117ν' v,παρξιν εχ:ει,,· και ,εκ του Υίου τό Π1,p,11- σεβεiαc:, ώστε νά nροσθέτωμεν καί νά ίσχυριlώμεθα δτι
μα τό αγιοv. Τί γάρ, εί της θεοnνεύατου Γραφης εοτιν α δο τό δγιον Πνεϋμα εχει τήν ϋnαρίιν καί έκ τοϋ Υίοϋ. Τί 1 '
li'li:
κοv1σι διαφωμείι• nρός τά κοιι,17 τοις θεολόγοις εκπεφαομέ- δηλαδή; 'Εάν μερικά χωρία τηc: Θεοπνεύστου Γραφηc: φαί il
lιι
15 να, και1τεΠ1ι7·ει· αJlωμολογημένα ,πασιν ήμιJl,. .ου:κ εκειι'α ,μάλλον νωνται νά διαφωνοϋν πρόc: τά κοινώc: διατυπωμένα άπό
ιJ
σvμ6ι6άσομεJJ ΊJ) .;-ιανταχό1Jει• εχούσn τό αναψφωυήτητον (Χ τούc: θεολόγουc: καί δ1ά τοϋτο παραδεδεγμένα άπό δλουc: 1 '
ληι?είq, nρος δύJ'U!,lltJ', αλλ' Ι)',ιtεις εκ:nεσούμεθ'α δι' ΞΚ'ΞtJ'α υ]ς μαc:, δέν πρέπει μδλλον νά συμβιβάσωμεν κατά τό δυνα JI
αi),ηθείας; Οi;Ιδ' ε'ί τι κ,αι
δμολογήσομεJ' ,και ι'iλλοις
20 ;ι;αραχωρήσωμει>, δ.rπις (l.)' Δ~ιωθείη -
,1/J)'
δ17
r7μετέραι• ύ;vερυαίJΙει διάι"Οιr.ιι·
τισι της κατ' αυτά σvνέ'ίJαος
κσ.1, Η7))' ε'αχάιωγ rι -
τόν έκεϊνα μc τήν άλήθειαν ιi όποία εχει τό 6ναμφισβήτη
τον, άλλά πρέπει νά έκnέσωμεν ήμεϊc: άπό τήν άλήθειαν
έ( αίτίαc: έκείνων; Καί αν όμολογήσωμεν δτι κάτι ύπερ
~li,
,ι,
::11\,11
:ιΙ
τcοι, 6αθέω1, χαί ,αποκεκ9v,μμέJΙων μυσ:τη9ίωv τοιi Πι,εύ,ιιατος, βαίνει τήν δ1άνοιάν μαc: καί παραχωρήσωμεν τήν δι' αύτά
γνωσιν είc: αλλουc:, δσοι τυχόν άίιωθοΟν - εστω καί αν
:ι ι;
ι7μας ,δ' α-ί'ηοi,ς dι•αξ ίοvς ;.cρίιrαντες τούτωJ', ίιπό 11\7ν ;.cραταιάι, 1
,Ι
;ι;είρα 101' Θεού ταπειγc()οο,μεν, αλλ' (~) IOV πάθους, και Θεόι, είναι άπό τούc: έσχάτουc: - των βαθέων καί άποκρύφων Ίι:
1
αυτόν αγγοι7σομεγ διr't τό ,μηδεγ εθέλειι, δμολογειι' αγ~,οεϊ>, μυστηρίων τοϋ Π νεύματοc:, τοίJC: δέ έαυτούc: μαc: κρίναν Ί
25 (vαπερ οι και Tij1' ΤΟ!' Υίου {),εότητα αγμοήσrατες δt(Χ Ίά τεc: άναΕίουc: αύτών δέν θά ταπεινώσωμεν κάτω άnό τήν
δυrσλήπτως :πε,ρί αυ'ΤΟV γ,εγραιμμένυ.; Οϋμεν•ΟV)l.
εκείνοις αί γραφικα1 μαρτvρίαι, μ17 καλcvς ε;.cJ,ηφθ·είσαι, δυι·η
Ο,Μέ γιιρ κραταιάν χεϊρα τοϋ Θεοϋ,
θοc: ! - θά
άλλά άντιθέτωc:
άγνοήσωμεν τόν 'ίδιον τόν Θεόν,
-
Θέλομεν νά όμολογήσωμεν δτι άγνοοϋμεν τίποτε, ώσάν έ

όποϊσν nά
έπειδ11 δέν 1
{}ει,ει• α.)) συ1•άραrJΙθ'αι παραιτουμέι•οις ου κατά καιρόι, η 117ς
,ασε,υείας αυτοι'Jς %αι 1τ17ς δι' αVTf)Y' α[ωνιζούσης 'Καταδίκης ι{εϊνοι οί όποϊοι ήγνόησαν τήν θεότητα τοϋ Υiοϋ έ( αίτίαc:
30 εξ1ελέ1σι1αι· ,αλλι} ;.cρίσιν 1ίσουοιι1 αlώ11ιον, ο'ιι ιάς σαψεις α1?·ε- των δυσνοήτων γεγραμμένωv nεpi αύτοϋ; 'Όχι βεβαίωc:.
1ήααηε.ς φωνάς καi τάς ασαφείς φυσιcόσει. γν(vσεως αγερευ- Διότι ai γραφικαi μαρτυρίαι μή έκληφθεϊσαι καλωc: δέν θά
ήδύναντο cϋτε νά βοηθήσουν έκεiνοuc: έγκαiρωc: προφασι
ιομένουc: οϋτε νά τούc: άnομακρύνουν άnό την άσέβειαν
καi άπό τήν δι' αύτήν αίωνίαν καταδίκην. 'Αλλά θά έκτίσοuν
αίώνιον καταδi1<::ην, διότι άθετήσαντεc: τούc: σαφεϊc: λόγουc:
καi διερευνήσαντες τούc: άσαφεϊc: μέ γνωστ1κήν επαρσιν,
188 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ/ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 189
J'1JGαιrτες, μαλ}.οι, δέ ,lli) ερευνήσω•ιες μη,δέ ΙΟίς (i)ς αλη{)c-;jς μδλλον δέ μη έρευνi1σαντεc: μήτε πεισθέντεc: είc: τούc: άλη
εgεvι•1ί'σασι :ιεισθέι•τες, έξ αini"jς εJ'δί:κως ιfjc; nεφυσιωμ!: θωc: έρευνήσανταc:, άnό αύτήν τήν έnηρμένην γνώσιν έκαρ
J'Ι)ς γι)ώσεως T'l}J' ΟJJΤως αφgσσύι•ηι• εικαρπώσαντο. nώθησαν δικαίωc: τήν πραγματικήν άφροσύνην.
4. Καίτοι nιί.είστuί .εl.σιJ• α1"iται αi φωναi, αϊ τοίς μη 4. Βέβαια αύτοi οί λόγοι, οί όποϊοι διά τούc: μή διορατι
5 διορατικωτάτοις τό nρός τόv Πατέρα συνάναρχόJJ τε και ό κούc: άφαιροϋν τό συνάναρχον καί όμότιμον τοϋ Υίοϋ nρόc:
μόΗ-μο.ν αιpαιρουJtται του Υ ίου και αύΙτό δέ τό δεσn<ηι-κtιJ' τόν Πατέρα, καθώc: έπiσηc: τό δεσποτικόν άtίωμα καί τήν
αξίωμα και TJ)J' Όασιλ,είαι, TJ)J' αληκ10J1 ' (ίύ7lΟΤαγήσεΤαt γάρ)), άτελεύτητον βασιλείαν. Διότι λέγει, «θά ύnoτayfj καί ό Υί
φησί, ((Κ((t () Υiός)), χαί (<χρ17 αύΙΟJ' •οα,σιλ:εύ,ειν αχρι τινό;ι•, όc:»3, καί «πρέπει αύτόc: νά βασιλεύπ εωc: ώρισμένον χρό
και «·μείζω)' δ Πατ17ρ)), και ,,ή σοφiα εκπισται)), και <<.αγνοεί νον»• καi «μεγαλύτεροc: είναι ό Πατήp» 5 καi «ή σοφία εχει
κτισθfj»
6
10 Η H')J' E;!Y.,Tt.O,UέJ'ύJJJ ίj:π' αf11rofj)), ικαι (Cαφ' έαVΙΟV ουδέν δύ~οα καi «άγνοεϊ κάτι άπό τά δημιουργημένα ύπ' αύ
ται .:-ιοι.είι•)), και «καταοέοηκει• ουχ ϊ1•α ΤΟ οlκείοJJ θέλημα τοϋ»7 καί «άπό τόν έαυτόν του δέν δύναται νά κάμπ τί
7l0l!))), καί ((rj)' ,διαJ•υκτερεύων ,ει• τfΊ nροσευχfΊ του ΘεΟU)), ποτε»8 καί «κατέβη όχι διά νά πράττπ τό ίδικόν του θέλη
και (ιεμαθιε))' και «ngοέκοψε)), και (('ύψώcθη))' και «εδοξάσθη))' μα»9 καi «διενυκτέρευε πpοσευχόμενοc: πρόc: τόν Θεόν» 111
καί «εμα3ε»
11
καi «προέκοψε»
12
καi «ύψώθη»
13
και ((Υ ετελείωταω' και δσα τΓf ς IOV ,ήμειέρου φυράματος τα- καί «έδοΕά
15 πειι•cτψος, :και οσα της ει·Ιγι•ωμοσύJ>ης, ϊ/ οϊηως εΥπω, τον σθη»14 καί «έτελείωσε» -', καί δλα δσα είναι δείγματα τοϋ
1
γεvιηjματος ngός τογ γειΨήτο,ρα, ·και δσα τού ,ιι~7 ,αμτΗJεος ίδικοϋ μαc: ταπεινοϋ φυράματοc:, οϋτωc: εiπεϊν, τηc: εύγνω
ειJ·αι δείγματα, και δσα :-ιρός ή,μiiς δι' εργωι• αgετης ύn() μοσύνηc: τοϋ γεννήματοc: nρόc: τόν γεννήτορα, τοϋ δτι δέν
δείγματα.
είναι άντίθεοc:, καi δσα είναι έμπρακτα δι' ήμδc: ύnοδείγμα
ΤίOVJ', διr'ι. ταvια τό έτέρωθιεJ• nροσμαρτυρούμεJ•οι· τq> τα άρετηc:.
20 Υίφ θειω, olOJ' ,αδι,ε~ίτητοι, ϋψος ,αθετητέοι:, οτι ((E:J' αρχfj Τί λοιπόν; Έt αίτίαc: αύτων πρέπει νά άθετήσωμεν τό
rjJΙ)), (<·και ngός IOJ' ΘεοJ' {ιν, και Θεός fjV)), και ((7lQO 71,(J,J'- άπό όλλουc: λόγουc: μαρτυρούμενον είc: τόν Υiόν τό άνεεi
IO)Y Όov1ιϊi'JJ 1 ;'εJ 1 'νϊ1.τυ.ι)), κο.{, <c~tQO 10V ·ήλίι0,υ ,διαμέ1 1 ,ει 10 0- τηλον θεϊον ϋψοc., καθ' δσον «εic: τήν άρχήν ί'jτο» 16 καί
«πρόc: τόν Θεόv ήτο καί Θεόc: 11τσ»
11
J''Ο,ΙΙα αi'ΠΟV)), καί ι,οvτος δ ΘεiJς χ,αί ΟΙ) λογισι117σεται ετεgος καί «npiv άπό δλα τά
βουνά γεννδται» " καi «τό δνομά του διαμένει πρίν άnό
1
i!ρός α1Ύ1όν)), αi>•τός γ(ΧQ εστιι· δ ι,·μευ} ταvτα τοις ανι?ρrΙJ-
τόν ηλιον» καi «αύτόc: είναι ό Θεόc: καί δέν πρέπει νά
19
25 ποις ΟVJ'(t)'(},ΟΤραrιείς)), ΟΙ! ΤΒ αιπός και δ Π ατί7ρ ει• εlσι,

πιστεύεται όλλοc: κανείc: έκτόc: άπό αύτόν» , καθ'
30
καί αιιτός ει• τφ π ατρι και ό π ατιίρ ,εJJ αυτc,"i!, και ((() έω δσον
αύτόc: καί ό Πατήρ είναι εν , καί αύτόc: είναι είc: τόν Πα
21
ρακ(;Jς αυτό)) έώρακε T()J) Τ1 ατέρα))' και <ψετ' αυ'ΙΟV ή αρχίι
τέρα καi ό Πατήρ εic: αύτόν
22
εν ήμέψf τ'ης δυJ'άμ,εως αι',ιτου)), ,cκ-αί κατακυριιεύ,σει μετrχ καί «δnοιοc: είδεν αύτόν είδε
rόν Πατέρα»"') καί «είc: αύτόν θά είναι ή έtουσία κατά τήν
ήμέραν τηc: δυνάμεώc: του»
21
καί «θά κατακυριεύσπ μετά
3. Α' Κορ.
15, 28. 9. Ίω. 6, 38. 15. Λουκδ 13, 32. Έβρ. 5, 9. Ίω. 19, 28" 30.
4. Α' Κορ.
15, 25. 1 Ο. Λουκδ 6, 12. 16. Ίω. 1, 1. 21. Αύτόθι 3, 38.
5. Ίω. 14, 28. 11. Έβρ. 5, 8. 17. Ίω. 1, 1. 22. Ίω. 10,30.
6. Σοφ. Σειρ. 1, 4. 12. Λουκδ 2, 52. 18. Παροιμ. 8, 25. 23. Ίω. 14, 10.
7. Σοφ. Σειρ. 23, 20. 13. Ίω. 3, 14 κ.ά. 19. Ψαλμ. 71, 17. 24. Ψαλμ. 71, 7 έ.
8. Ίω. 5, 19· 3·0. 14. '/ςu. 7,39κ.ό. 20. Βαρούχ 3, 36.
τήν άνταφαiρεσ1ν τηc: σελήνηc:» " καί «παν γόνυ έnουρα

2
ΤΟ αι•ται,αtρ,εθijναι Ti/i' σελJJ1'1)Π>, κ:αι ωιαν αυτψ γόνυ κάμ
ψει έnουρανίωι, και ε.πιγείωγ και καταχθονίωJJ)), και "'YJ νiων και επ1γείων καί καταχθονiων θά κλίν1.1 είc: αύτόν» 26
Όασιλεία αυ<του, '6U'ίtλεία ,αlc/πιος)), .και «Όασιλεί έτέρφ οίiχ καί «ή βασιλεία αύτοϋ θά είναι αίώvιοc: βασιλεία» 27 καί
{ιnολειψθήσεταιη. «δέν θά άnομcίνη δι' δλλον βασιλέα» '. 2
5 Ταυτα τοίvvι· καί τ' αλλ' δσα τούτοις παραπλήσια, Αύτά λοιπόν καί δσα δλλα είναι παραπλήσια μέ αύτά,
τά τοσουτο θαυμαστά, τά εnί τοσουπον ύψηλά, τά ουτως ανυ τά τόσον θαυμαστά, τά τόσον ύψηλά, τά τόσον άνυπέρ
nέ,ρ,6iλητα, δια τά ταπειγουι'Ία τCJJ 1 ρημάτωl' συγκα1?·ελκύ βλητα, θά τά σuγκαταρρίψωμεν έt αίτίαc: των λόγων οί
σα,μεν αυτοϊς; Άλ}.' ου ζ1μήαομέγ τε καί στ έρ!;ομει} τό εγ όποιοι τόν καθιστοΟν ταπεινόν; Δέν θά άναΖ:ητήσωμεν καί
κ,ε,κρν,μμέι,ον τοίς ,δοκου:σι χα,μερnέΟt!' 1!ψ))λΟΥ και του ΞVΟΞΌΟΪ'ς δεχθωμεν τό ύψηλόν τό όποιον κρύπτεται είc: τά λόγια τά
1Ο νοήιματος γει 1 όμει,οι διαλύσομει, τό nροσι.στάμεγοι,; Άλλα τrjj όποια φαίνονται χαμερπη καi, άφοϋ λάβωμεν τό εύσεβέc:
φαι.ι·ομένφ ,nρο.σnταίσαμέγ τε και nεσούμε{}α :και εJΙαnομεγσυ .vόημα, δέν θά διαλύσω μεν τό άντiθετόν του; Θά προσ
μεγ τϊp γράμμαιι; Οfηι,ενοvι·· αnο.κτέJJει γαρ τό γρά,μμα --.;;α ιφούσωμεν εic: τό φαινομενικόν, θά πέσωμεν καί θά παρα
ταrπτωι• (Ί.φ' ϋψαυς τούς ,μ17 ιlvω προς τό Πν:ευ:uα ολέnοJΙτας. μείνωμεν εic: τό γράμμα; Καθόλου· διότι τό γράμμα άnο
5. Ταυ·τ' -α.ρα ,καi 17.μείς, 01 σοι καθαρώς του Πvεύ:ιια- κτείνει, καταβιβάΖ:ον άnό τό ϋψοc: έκείνουc: οί όnοίοι δέν
15 τος, δσαι ·καθά:π,ερ αυτό έαvτό διεσάφησε {}·ε.ολαγοvμεν, δσοι βλέπουν δνω πρόc: τό Πνεϋμα.
μιί-δέv αι·άξιοι• αi',του κ.αί φρογουμεγ 'Και κηρ·ύ110.μει 1 , μηδ' εΕ 5. Δ,ά τοϋτο καi ήμειc:, όσοι θεολογοΟμεν περί τοϋ
(i)J' λέγομεγ ε.κιυαίι•οJ'" ήμε'ϊς τοίνυJJ, καv τι ,μrι όμόφωι·οι· Πνεύματοc: καθαρωc:, δπωc: αύτό διεσάφησεν έαυτό, όσοι
δοκfί ηj περί του άγίοv μόvου και προσκυι•ητοf; Jlγεύματος δέν φρονοϋμεν οϋτε κηρύττομεν τίποτε άνάtιον αύτοϋ
θωλογίq :καi. αvrό του ύ.γίου Πι•εύματος διδ6ι 1 ·τος, 1,01700- μήτε έ!Ξερχόμενοv άπό δσα λέγομεν. Διά τοϋτο λοιπόν ή
20 μει· .;πευματι.κοJς καi διευκριγήσομει• και ·διαρρίιρομει, τούς μείc:, άκόμη καi όταν κάτι δέν φαίνεται σύμφωνον πρόc:
λί1?ους του προισκ·όμμαrος και :τάσι τρό,ποις αποδείξομει,· τοϊς τήν Οεολογίαν τοϋ μόνου άγίου καί προσκυνητοϋ Πνεύμα
::ιρωέροις HTJJ' Π ατέρωι, όμολογο·υι,-τας το~Ύς ύατέρους, κοιvfί τοc:, καί μάλιστα δεδομένον καί αύτό άπό τό δγιον Πνεϋ
τε καi lδίq έαvωίς, καί ήμιiς αυτούς αυτοίς και κοινfi nάν μα, πρέπει vά τό έκλάβωμεν πνευματικωc:, ώστε νά τό
τας τϊρ κοιγ{μ Τ?Ι (Jύu,ει δ:εα;τότ17 καί κατϊι χάριν ή,μετέρφ διευκρινήσωμεν καi νά παραμερίσωμεν άnό τό μέσον τούc:
25 Π αrρί. 'Ε::ιεί δέ δσα σχεδόι, αγνοοvσι HT!J' Γραφωιι· ϊΊπ' (l- λίθουc: τοϋ προσκόμματος καί νά άnοδεitωμεν μέ πάντα 'jι
nορίας η κακοοουλίας προς την οlκ:ε[α~ 1 κα.κο,δοξίαν οί Λ(,( τρόπον δτι συμφωνοϋν μέ τούc: παλαιοτέρουc: πατέρας οί
νεώτεροι, άr.ό κοινοϋ όλοι μαΖ:i καi ό καθεic: χωριστά, κα
Ι
,, ΙΊΙ'i.
1'
τϊι•οι nεριτρέnουσι στρειολουιιrες, πλείοι'α δε εlοιιι αυ10ίς ί(J :
αγι•οούμενα ΊOJ)J δοκούι 1 1ωJΙ αυτοις αvαιιτιρρήτων· Και δι' θώς καi ήμειc: μέ αύτούc: καi όλοι μαΖ:i μέ τόν κοινόν κατά
ώJ' ώς nροφα)}(f))J 101' π,ερι αυ'τούς εξαnαTCVUtJJ' οχλο1', το·ιj- φύσιν δεσπότην καi κατά χάριν Πατέρα ήμων. 'Επειδή δέ
δσα χωρία των Γραφών άγνοοϋν οί Λατινοι, τά έκτρέπουν
30 TWJJ ΙJμείς αρτίως μνησθέντας και ταυτα κακως παρ' αύ
ΗΤ)γ εξειλημ,μένα Θεοί- συγαιρομέJJου ,α;rvε:}.έγξαι,-τες, και οι- διαστρεβλωτικriJe; πρόc: τήν κακοδοtίαν των άπό άπορίαν
η κακσβοuλίαν, περισσότερα δέ είναι αύτά τά όποϊα άγνο
οϋv άπό δσα τούc: φαίνονται άναvτίρρητα, μέ τά όποια έtα
πατοϋν τόν γύρω των δχλον ώσάν νά είναι βέβαια, αύτά
25. Πρβλ. ψαλμ. 1,, 7.
θά άναφέρωμεν ήμεϊc: τώρα, καί άφοϋ μέ τήν βοήθειαν τοϋ
26. Φιλιη. 2, 1 Ο.
27. Ψαλμ. 144, 13. Θεοϋ άποδείΕ.ωμεν δτι κακωc: εχουν έκληφθη άπό αύτούc:
28. Δον. 2, 44.
άι• τιι·ας #εμελίους ύnοcηΗί.:σαγτες, παι'fρrJ1' αυΗ7>ι, αποδεfι::ιι καί τά άποσπάσωμεν ώσάν θεμελίουc:, θά δεi!Ξωμεν δτι εί
μεJΙ 10 ίΩοι• 11jς δυσεο1:-:ίας οlκοδ6μημα. ναι σαθρόν δλο τό οίκοδόμημα τηc: δυσσεβείαc:.
6. Φέρε διί :ιροι1ϊ:>μ.εJΙ :ιρό1ερογ το καί nρό,τεροι, aί,τοίς 6. "Ac: τοποθετήσωμεν λοιπόν ηρωτον έκεϊνο τό όποϊ
δοκοvι• nαγτάπrωιJJ i}μαχο!', ώς [,nό 10v λόγου της αληθ,είας οv nροηγουμένωc: τούc: έφαίνετο έντελωc: άκαταμάχητον,
5 εlρημένοιι· ((ενειpύοησει• αi'ηο'ί:; και είnε, λάοετε ΠJΙΒυμα ώc: λεχθέν ύnό τοϋ Λόγου τηc: άληθείαc:· «ένεφύσησεν είc:
αύτούc: καί είπε, λάβετε Πνείίμα αγιον» ". Βλέnειc:, λέγουν,
2
αγιοιι)). Όρqς, φησί, nως σαφώς και εκ του Υίου τό Πι•,εiΊ
μα το &γιοι•; "Αρ' οvι• δτι εμφυπήσας ι-:Τn1:-: «JΔοετε Πι1 εv πόσον σαφωc: τό αγιον Πνεϋμα προέρχεται καί έκ τοϋ
μα αγιοπ), τό αγιογ Jlγ.ευμα 10 εμψι:πημα ην, (ος ταfπόι• Υίοϋ; r Αρά γε λοιπόν, έnειδή είπε «λάβετε Πνεϋμα αγιον»,
εlγαι τrρ δι.ά σαρκός εμφvπιίματι 10 i':κn6ρεvμα η τφ δεδό- τό έμφύσημα ήτο τό δγιον Πνεϋμα, ώστε τό έκnόρευμα νά
1 ο σθαι δι' εμφυσή·μα1ος τεκμηριουγται και τijς του Χριστου είναι τό 'ίδιον μέ τό διά τηc: σαρκόc: έμφύσημα η μέ τό δτι
θεότητας εμφύσημα είι•αι τό ΠΥεvμα τό αγιογ, Y.(lJ'TSVθ·p,ι• δίδεται δι' έμφυσήματοc: τεκμηριώνουν δτι τό αγιον Πνεϋ
;ιαρrf. ιοV }τioV εκ:τορεύ:εοθηι σ~υμ,:;τεραίJ;ουοι1 1 ; ~Αλλ!) ό.nότε μα είναι έμφύσημα τηc: θεότητοc: τοϋ Χριστοϋ καί άnό αύ
ροι1 τούτωι, λέγου·σιι·, ε:nιπ1σμιζέσΠωσω, αυτόθει, πρc7HnJ' τό συμπεραίνουν δτι έκnορεύεται άnό τόν Υίόν; Άλλ' ό
διu οιyι;ι_{ωι·· ου γr'tρ ε,ωιvπ1ίσας εlnει· ό Κύριος, 'λάοετε nοιονδήnοτε άπό αύτά λέγουν, ac: άnοστομωθοϋν πρωτα
15 το Ιlι,εiΊμα', αλλrί. χωρίς τοiΊ ?iρθρου, 'λά:ι'5ετε Π~,εvμα αγί άπό έδω διά βραχέων· διότι ό Κύριοc: έμφυσήσαc: δέν εί
οι·', δη}.αδιί οραχύ τι του Π;Ψύματος. Σαφές OVJΙ ώς μεqι πε, 'λάβετε τό Πνεϋμα', άλλά χωρίc: τό άρθρον, «λάβετε
Κtj)" 701' ΠJΙεύ,ιιατος i':ι·έργειαι• διr'ι του εμφυσήματος εδωκει,, Πνεϋμα αγιον', δηλαδή μόριον τοϋ Πνεύματοc:. Είναι λοι
οίΊκ αfιωv 1ιΊι 1 ψύ,σt)' i} τiιν ύnόοτασιι·· αμερr7ς γαρ nαιπάnr;. πόν σαφέc: δτι διά τοϋ έμφυσήματοc: εδωσε μερικήν ένέρ
σ/.)! ή του Πείου l]γεύ,ματος φύσις τ•ε και 1°•n6οτασις. ΔιιΊ τί γειαν τοϋ Πνεύματοc:, δχι τήν φύσιν η τήν ύnόστασιν αύ
20 δέ εμφυ•σ17πας ·εδωχει, δπερ ε'δωκ·ει·; 'Ίνα δεf !;17 μiαJ' οiJσα ι' rοο· διότι ή φύσιc: καi ύπόστασιc: τοϋ θείου Πνεύματοc: εί
έαvωv καί του ι9είου Πνεύ·,ιια1ος 1ιίJΙ 1::ι 1 έργειωr· και•τεvθει• ναι έντελωc: άμέριστοc:. Διατί δέ εδωσεν δ,τι εδωσε δι' έμ
r}!λ1λήλ0Jι 1 , έι'U'•?Οfί Κδ.%iS{J 1 0V, TtαQCHjI1]σπ 1ό ΓΗ}?}αrρές καl συμ φυσήσεωc:; Διά νά δεί!Ξη δτι μiα είναι ή ένέργεια αύτοϋ
φυές και, δμόΗ/!01 1 , καιΜ,περ και ό ΧρυπόrJ110μός φηοι θεο καί τοϋ θείου Πνεύματοc: καi μέ αύτό νά παραστήσn τήν
λόγος γρά,φωι·, cπιγες μέJΙ φωσιι, δτι ον 10 Π1 1 ευμα "i:δωκr:ν, συνάφειαν καi συμφυίαν καί όμοτιμίαν άλλήλων, δηλαδή
25 ι.ιλλ' επιτηδε[ους αυτούς nρός ύ.noδoy))JJ δι' εμφυ,σήματος έαυτοϋ καί έκείνοu· δπωc: είπε καί ό θεολόγοc: Χρυσόστο
κατεσκ:ει).u..σεJ~. Ο{J·κ ά,γ δέ τις άμr!ιριοι και 1ότε εlλη<ρέJ!αt, μοc: γράφων, «μερικοί λέγουν δτι δέν εδωσε τό Πνεϋμα,
αf,ιτους λέγωγ εί;ου•π[αJΙ ItJ'(t ;-ιι 1 ευματιΥ.Ι)!' και χάριΥ, (iJστε άλλά δι' έμφυσήματοc: τούc: κατέστησεν ίκανούc: πρόc: ύπο
αφιέμαι &μαρτή,ματα. ΔιrJ t:πήγrηεγ, °ιfιι, α!' αψιjτε δ.φέω1'ται', δοχήν. Δέν θά ήστόχε1 δέ κανεic:, αν ελεγεν δτι καί τότε
δεικι··ύς ποίω· είδος ει"p,ργείας δiδωπι· και γrχρ αφατος ή ελαβον κάποιαν πνευματικήν έlΞοuσίαν καi χάριν, ώστε νά
30 ;οiΊ Π ι,εύματος χάρις καί nολυειδι7ς ή δωρεd. Τουτο δέ συγχωροϋν άμαρτήματα. Διά τοϋτο προσέθεσεν, Όποιων
συγχωρήσετε τά άμαρτήματα, συγχωροϋνται' , δεικνύων
30
γίι•1 ε1αι, 'iι·α μάΠrις ΟΙ/, μία ιί δωρεrί. και ιί ε~οvσία Πατρr'ις
και Υ ίου και /Ίγίου π Ι'Βύ_ιιωος)). ποίον είδοc: ένεργείαc: δίδει· διότι ή χάριc: τοϋ Πvεύματοc:
είναι δφατοc: καί ή δωρεά πολυειδιic:. Τοϋτο δέ γίνεται διά
νά μάθnc: δτι μία είναι ή δωρεά καi ή έ!Ξουσiα Πατρόc: καi
Υίοϋ καί άγίου Πνεύματοc:» 1.
3
29. Ίω. 20, 22.
30. Ίω. 20, 23.
31. Ίω. Χρυσοστόμου, 'Ομιλία 86 είc: Ίωάννην 3.
13
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 195
;-. "Ως α)' δέ καί διεξοδικώτεροι· nρός αιπούς &nωηήοω

7. Διά νά άπαντήσωμεν δέ πρόc: αύτούc: καί λεπτομε
με11, εl 10 εμφύ·οηιμα ΊΟ'U Κυρίου ΊΟ Πνεuμα 70 αγιω• 1J)',
ρέστερον. αν τό έμφύσημα του Κυρίου ητο τό αγιον Πνεϋ
και ή α1 1 αn1;01ί λοιπό), i; εχρijΙΟ, δι' {;ς και 10 εμφύσημα
μα, τότε καί ή άναπνοή τήν όποίαν έχρησιμοποίει καί
γέγωε, 70 Jf ) 1,εvμα 70 αγtο) 1 Yj)'. Ου;κοΪ;)) o·u καθ' ήμίiς εγέ-
διά τηc: όποίαc: έγινε τό έμφύσημα, Θά ητο τό αγιον ΠνεΟ
5 1·ε:ο rlι 1 ·θρω:wς, αλλ' Ι) ί/ u.J11ασί(f-, κατά η'jγ φαι"ΤαοίαJJ 1cuι·
μα. Έπομένωc: δέν ητο δνθρωποc:, δπωc: ήμειc:, άλλά η ητο
'Ακ1εψάλωJ', i) κυ.ί :πρι)' α,μ/1yώ,ποις OVJ'αJ'U.OI[!U.([;17γαι 71)'1'
φαντασiα, κατά τήν φαντασίαν των 'Ακεφάλων, η καί πρίν
σαρκriJδη i(ύOCJ' εξ αρχijς εlχεv ΟUΊω πως σvνισ1αμέ)ιψ,
ουναναστραφη μέ τούc: άνθρώπουc: είχεν άπό τήν άρχήν
καιU. τ1}1 1 '""-4}τcλιJJαρίου α1,οιαJ'" και μ;j α{~7(}ς ύ J(ύριος κα(
κατά παρόμσιον τρόπον συγκροτημένην τήν σαρκικήν φύ
10!1-;' εί.n.ε nάJ,,:ιcος· <πrl ρήματα,, rl iγcV λαλcΟ, Πνεύ·μά εlσι
σιν κατά τήν ανοιαν τοΟ Άnολιναρίου. Καi δμωc: ό ϊδιοc:
10 .καί ζωή εlσtJ.)). El δ.s ΠJΙεvμά εlσι, και ΠJJεv,μα αγιόν εlσι·
ό Κύριοι:: είπε πάντωc: καi τοΟτο, «τά λόγια, τά όποια λέγω
:-::r,ις γr}ρ συ; UιΊκοu1•, κατrΊ. 7!))' Ίταλr7')1' nερι ΊΟV εμφυσή 32
cγώ. είναι ΓΙ vεΟμα καi Ζωή» • Έάν δέ είναι Π νεΟμα, είναι
ματος έρ,,ιιφ,είαι 1 , καί ιrί !f1•εiΊμα Λ6γος καί Θεοϊί Λ6γος.
καί Π νεϋμα δγιοv· διότι πωc: άλλιωc:; Έπομένωc: κατά τήν
Ov ιί αJ' (!)ΚΟυσΠείη καιι·ότερο)•; Μίiλλο)• δέ λόγοι, και ΘεοiΊ
έρμηνεiαν των Ίταλωv περί του έμφυσήματοc: καi τό
λ6γοι· u>. γαρ ρήματα, πλiJΠος.
Πνεϋμα είναι Λόγοι:: καi μάλιστα Θεοϋ Λόγοι::. Τί δέ θά
15 'Ε"πισ,17:;u.ι δέ καJJΙαuΠ:α δέοJ 1 , (Vς σϊtδέ )J'V)' είnε1 1 , 07/. 11
1' 1
ητο τολμηρότεροv τούτου; Μδλλον δέ θά 11το λόγοι, καί 11 ι

,1,1
,ηα ρήματυ. α εγc;J λαλιιι 70 [J vεvμά εtOtJ')), αλλr;, χωρίς ΤΟ!• Ι,ι
μάλιστα Θεοϋ Λόγοι' διότι τά λόγια εΊναι πληθοc:. 1
αρι?ροv, δηJ.(())Ι ,ιιιί ΊΟU ΠJΙεύματος 7Ι]JΙ ύπόο,ασιγ εl1ιαι τυ.u-

1
Χρε1άΖετα1 δέ νά έπιστηθη καί έδω ή προσοχή επι i ti ι:

1α, 117ς δέ ισu 19είου Π 1•1εύμυ.1ος {JΙεργcίας είναι nεπληρω
του δτι δέν είnεν οτι «Τά λόγια τά όποία έγώ λαλω είναι
μένα καί 111)' ζωοnοιδν τοu Πγεύμαως δι' αυ~τωJJ χορηγcί-
20 οδυ.ι έ1·έργειαι,. Καί 1JJ'ίκα το[γυγ εμg,υοήοας εlnε, 'λά{ίετc
τό ΠνεΟμα», άλλά χωρic: τό αρθρον, δηλων δτι αύτά δέν ιi1Ι 1,:
είναι ή ύnόστασιc: τοϋ Πνεύματοc:, άλλά είναι γεματα άπό 1
Πνεuμα αγιογ', 1ου1' ί'iι 1 ιικ,ρυς εφη, οτι 70 εμφύσημα TOVlO 111,
τr1ν ένέργειαν τοΟ θείου Πνεύματοc: καί δη δι' αύτων χο

ιης τοu λύεο• ,ιαί δεσιιειι' Ηονοίας τοu θείου ΠJ'εύ,ιια10ς ili
ρηγειται ή Ζ:ωοποιόc: ένέργεια τοΟ Πνεύματοc:. Καί δταν
nεπληρωμέι;οι• έοι ί.
δλλωστε έμφuσήσαc: εΊπε, «λάβετε ΠνεΟμα αγ1ον», τοϋτο
8. π ρός 8 δέ l'U)' δ Λόγος και παρ' ήμ{(ηι 1(!. ΤΟ/! Κυ-
άκριβωc: είπεν, δτι τό έμφύσημα τοΟτο εfναι γεμδτον άπό
25 ρfου ρ1ίμαια εί.;αγγέλλεται· ((έJJ γάρ τοις χείλεσί μοω), φησίJΙ,
τήν έ!Ξουσiαν τοΟ θεiου Πνεύματοc: vά λύπ καί νά δεσμεύπ.
(ιεtήγγειλα πάγια ί(f. κρίμαrα του στόματός OOV)). 'Άρ' 01)) 1
8. 'Από αύτηc: δέ τηc: άnόψεωc: καί άπό ήμαc: έΕ.αγγέλ
και ε; 1ίμϊ()]' Sχ,:τορεύετu.ι ιδ Ιlι 1 εV:ιια ιδ (lγιΟJ'; ~Άλλ(1 και
λονται τά λόγια τοϋ Kupiou· «διότι, λέγει, μέ τά χείλη μου
~
εΙ;ερευJιωι 1 1αι και μει.ιετωπαι κυ.ι ιηρουrται και πρα:τιονται
.. <-,. ,.., ' ,., ' - ' ,
έίΞήγγειλα δλαc: τάc: κρίσειc: τοΟ στόματόc: σου»" •

3
•• Αρα
καί κ,αιαJ'οοvι 1 ται, εlς δσα και&γει ιό Π vευμα δ 1ά του
λοιπόν καi άπό ήμαc: έκπορεί~εται τό αγ1οv ΠνεΟμα; 'Αλ
30 l!ι•'εύματος i:2,,ιιφ•'εύωJΙ ου διιί. του Πι,εύ 1μαπος, οοη δέ καί λά καi έ!ΞερευνGJνται καί μελετωντcι καi τηpοΟνται καί
r} δια(ι,ο:ρrl τf7Jγ το,i] Ι(υρίοv λόγωJ·· 81JΙτυrλu.ί, νόμοι, μαρτύριυ., πράττονται καί κατανοοΟνται δλα έκεινα εic: τά όποια κα
δικαιώμυ.ια, κρίμαια. «Καί εγένειτο ρημα Κυρίου έnί Ίωά,· ταβ:βcΖ:ει τό Πνεϋμα ό έρμηνεύων τ.':ι ϊΌΟ Πνεύματοc: δχι
ι•φ• 7())1 Ζαχαρίου))' ΚUΙΓJ, ΊOJJ θ•είοι, ευαγγελιστ11ι' .Λου:κα~ι, διά Πvεύματοc: καί έκεινα τά όποια έκφρά?:ουν τήν διαφο
ράν των λόγων τοϋ Kuρiou· έντολαi, νόμοι. μαρτύρια. δι
32. Ίω. 6, 63.
33. Ψαλμ. 118, 13. καιώματα. κρίματα. «Καi άπηυθύνθη λόγοι:: Κυρίου πρόc:
3-4. Λουκa 3, 2. 3
τόν Ίωάννην τοϋ Ζαχαρίου» \ κατά τόν θεϊον εύαγγελι-
196 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 197
καί <(:χαθϊ'ος i':λάληοε Κύριος διά ταιy άγίων αv'του προφη στήν Λουκδν, καi «καθώc: έλάλησεν ό Κύριοι:: διά των
άγίων προφητων του ότι θά ένεργήσ1.1 μέ ελεον» ", λέγει
3
τιοι, nοιijσαι Ίiλεος)), δ Ζαχαρίας φησί, και (ίεnί 'Ιων6.)•
Τ(})! του Άμαθ'iι Λόγος Κυρίου εγένετο», και «δ Λόγος (, ό Ζαχαρiαc:, καί «πρόc: τον Ίωναν τόν uiόv του Άμαθη
γ,ει·6μει•ος ~ιρός Ί-lσαίαι") και αλλοτ' εn' αλλον, και ((εi;τε άnηuθύvθη λόγοc: Κυρίου» 36 καi «ό λόγοc, nou εγινε npόc:
5 Κύριος 'nρσι; Μωίiση1,) και τον δει1•α η τό1• δει)·'α χ.αί ι:φ' Ί-Ισα'ίαν» 37 καί άλλοτε πρόc: αλλον, ιωi «εΊnεν ό Κύριοc:
δ•σοvς αρτίως σΜε &ριθψησαι ρq;διον. πρόc: Μωσην» καί τόν δεϊνα καi τόν δεϊνα, oi όπο1Ό1 εΊναι
Τί οvι·, ταύτα nά;•τα 10 Πνεi'η.ια το αγιογ ηι• και ουκ τόσοι ώστε δεν είναι τώρα εϋκολον ουτε νά τούc: άριθμή
!)λ(Δλησεγ (J.'/_JIO διιχ τϊvμ nροι:rηιτωγ κατά ΤΟ γεγρα,μμέ11ον, αλλ' σωμεν.
αυιτό δι' α1πcογ lj ελαλι71Jη nρόι; αυτούς; 'Άπαγε Τί λοιπόν; 'Όλα αύτά ητο τό ΠνεΟμα τό άγιον καί δεν
10 τ17ς υλασφημiας. El δέ μή ταυ·τα τά εκ του &σωμάτοv Θεου έλάλησεν αύτό διά των προφητωv κατά τό γεγραμμένον,
ιlσωμάτως J.εγόμει·α τό Πνεvμα 10 αγιον ηι', :nολλφ μαλλοι, άλλ' αύτό έλαλήθη δι' αύτων rJ έλαλήθη πρόc: αύτούc:;
ουιδε τά του Χριστοιi ρ17ματα σωμα,τιικως nροφερόμεΨα. El "Απαγε τηc: βλασφημiαc:. 'Εάν δέ αύτά τά λεγόμενα άσω
δε μ,] ταυτα, GIJiδε 1ί αι,αΠJ'Ο1] ε1r !) TVΠOVTαt αυτά Και ;rιρο μάτωc: ύπό τοΟ άσωμάτου ΘεοΟ δέν ησαν τό αγιον Πνεϋ
άγεταt. El δε μη αϊ•τη, ουιδέ τό εμφύ•σημα το γεγονc'ις δι' μα, πολύ περισσότερον δέν ησαν τ6 λόγια τοΟ Χριστοϋ τά
15 αi'η17ς. Πqόc; δέ τούτφ, ουιδε τiΊ παρ' αυ•του αlνιηόμεyοι,. σωματικώc: προφερόμενα. 'Εάν δέ δέν ησαv αύτά, δεν ητο
j!,,
El γοvΨ καί :nαντάπασο, αδύγατον, u·μως εστω μη της σαρ οϋτε ή άναπνοή διά τηc: όnοίαc: ταϋτα τυπώνονται καί έκ
κός εlναι, dλλr} 1Γ;ς θ•εότητος του Υιου τό εμφύ·σημα· μαλλοJ' φέρονται. Έάν δε δέν ητο αύτή, οϋτε τό εμφύσημα, τό
δέ, '/γ' α~Ί·τiΊ ΠrΤψεJΙ 10 11αρr>. τωγ ΛατίJJW)' λεγόμε1JΟJJ, εστω όποϊον εγινε δι' αύτηc:. Έκτόc: δε αύτοϋ, οΟτε τό ύn' αύ
παρά του αlσΠη,του τό ~,οητογ ε,κε'ίνσ :παρά τοΣi Σωτήρας οη- rοϋ ύπαιν1σσόμενον. 'Εάν λοιπόν είναι έντελιϋc: άδύνατον,
20 μαίι1 εσθαι. ΆιΗ' i':γ,εφύσηοε;' οi!τος και 11711 dρχήJ, εις τό ομωc: εστω δτι τό έμφύσημα δέν εΊναι τηc: σαρκόc: άλλά
πρόσω11οι' ωυ πρώτου nλάσμαως. Τί δέ ε,γεφύ 1 οησιε; Πνοη1' τηc: θεότητοc: τοϋ Υiοϋ· μαλλον δέ, διά νά προβάλωμεν αύ
ζωijς. Ti .~071 ;τι•οι7γ ζωijς; Ψvχ171, ζωσα!'. Διδαακέτω σε τό τό όποιον λέγεται άπό τούc: Λατίνουc:, εστω δτι διά τοΟ
'ill,l',
Π αυλος· (<.,:γένεrο Ο n•ρωτος ?iνθ,ρω:ποc; εlς 'ΨVX1J1' ζcοοα~,η. αίσθητοϋ σημαίνεται ύπό τοΟ Σο..η11ροc: έκεϊνο τό νοητόν. ,
Ί\λλά ένεφύσησεν ουτοc: καί κατ<J τήν άρχήν είc: τό πρό

1111
Ί'ί δέ εοΊt ζω,σαν; Άείζωω•, αθάνατ:οJΙ, ταυτόν δ' εlπεϊι, ·'1
σωπον τοΟ πρι.οτου πλάσματοc:. Ti δέ ένεφύσησε; Π νοήν

,iliι
1
25 λογιΚ1)1' -~ ή γαρ &θάν(!Jτος λογιικ~ί - καί ου TO'UTO μόνογ,

7.ωηc:. Τί εΊναι πνοή l.ωηc:; Ψυχή l.ωσα •
38
αλλά και κεχαριτωμένφ, {}είωc;. Τοι·αύτη γrtρ JJ QJ'Τως ζ(οσα "Ac: σε διδά!Ξrι ό .ιι·
ιΙ
11
1
Παϋλοc:· «έπλάσθη ό πρωτοc: ανθρωnοc: εic: ψυχήν lωσαν» •

39
ψυχή. Τουτο δε ΤζΟ κατ' εlJκ6ι 1 α ταi'πόγ, εl δέ 6ούλει καί 1
καθ? δμοtύ}Οt7'. 'Ώ της ζημίας, εr. ,[γος εlς τί μετεοάλομε~,. Τί δέ σημαίνει Ζ:ιοσαν; Άείϊ::ωον, άθάνατον, δηλαδή λογικήν i.11111 1
9. Έώρωι, οί τω1, &γγέλωγ δφθαλμοι τόΓε την αlσι?ιj-

(διότι ή άθάνατοc: είναι λογική), καi δχι μόνον τοϋτο,
30 οει κυ.ί σαρ;ιί σvνημ,ι.ιένηJJ του ανθρώπου ψvχ17γ ,ιαί Θεόγ αλ άλλ' έπίσηc: χαριτωμένην Θεfωc:. Πράγματι τοιαύτη είναι ή
λοι, έιvρωι•, ,ll'f} γεγεγημέ1•οι• μόγοy επί γ'ης δι' αγαθ6τηια

dϋτωc: Ζ:ωσα ψυχή. Τοϋτο δέ είναι ταυτόν μέ τό κατ' εί~
κόνα, εάν δέ θέληc:, καί μέ τό καθ' όμοiωσιν. 'Οποία lη
μiα ! 'Από τί καί εic: τi μετεβλήθημεν !
35. Λοuκa 1, 10· 72. 9. Oi όφθολμοi των άγγέλων εβλεπον τότε τήν ψυ
36. Ίωνα 1, 1. χήν τοϋ άνθρώnου συνημμένην είc: α'iσθησ1ν καί σάρκα καi
37. Ήσ. 2,1.
εβλεπον ενα δλλον Θεόν, όχι άnλαJC: δημιουργημένον έπi
38. Γεν. 2, 7.
i:11111:
θ1είαι,, YOV)l τε και σάρκα ιόν αυτόν, αλλά δι' {πιεροο).ιίι' τα,5- γηc: λόγψ θεiαc: άγαθότητοc:, vo1::iv καi σάρκα τόν 'ίδιον,
ιης καί κατιί. Θεού χάριν ,ιιεμορφωμέ1 1 0J!, ώς ε'ίιιαι τόι• αi,- άλλά λόγψ τηc: ύπερβολικηc: άγαθότητοc: μεταμορφωμένον
τδ11 σάρκα και 'JJOύJ/ και π 'ί'εV,uα και τδ καϊ' εlκόγα κ-αi δ κατά τ1Ίν χάριν του ΘεοΟ, ώστε ό ϊδιοc: νά είναι σάρ!Ξ καi
μοίωσιι, θεία)' τ171• ψυχήν έχειν εντελώς ώς έ1'ιαίαι 1 ου- νουc: καi πνευμα, καi ή ψυχή νά εχη τό κατά θείον είκόνα
5 ΟαJ! Ξ)J πρ και λό,γφ και n;,εύμαιι. Άλλ' εΜε κ,αί δ οrί καi όμοiωσιν έντελωc: ώc: οuσα ένιαία είc: vοϋν καi λόγον
QΚ(].J'Ος δψιJαλμός, ουκ ηνεγκεν ό αρχέ'κακος δφις· 1000VΊ0)' καi πνείίμα. 'Αλλ' είδεν έπiσηc: ό βάσκανοι:: όφθαλμόc:, δέv
εκαρτέρησs,,, οιμαι, σσο1 1 δραστικrh 1 τεροι, τόιι lόν {,nό 11))' έβάοτασεν ό άρχέκακοc: όφιc:· έκαρτέρησεν, δπωc: νομίιω,
γλ6'ι,σσα,• κεράσαι ΚΙαί olo1' ,συ,~Κiευά~σαι και μίξuι δόλφ, τόσον, ώστε νά έτοψάση δραστικώτερον τόν ίόν κάτω ά
γλυκεψρ λόγφ, τό δι' ακοίjς δηλφήριοy- επηλ1J'εv, lJ,θ,ελξε1·, πό τήν γλωσσαν, τρόπον τινά νά συσκευάσn καi άναμi!Ξη
1 Ο ειρωσε1' - ιi> και η"jς εμης ευ'Κολίας .και της εκ,εί~οου κα μc δόλον, μέ τόν γλυκερόν λόγον, τό δηλητήριον τηc:
κίας - εlσέχεε τjj ψυχ'fί ΙΟ)' lόJ", εθανάτωσιε το ζϊvι• εκcί ό.κοηc:· έπηλθεν, εΟελ(εν, έτραυμάτισεν (ώ καi τηc: ίδικηc:
θεJ!, ιό σϊί'ψα λέγω, την δ' αφ' έαυτης ζώσω· ψυχiιν ημαύ μου εύκολίαc: καi τηc: έι<είvου κακiαc:), εχυσε μέσα είc:
ρωαειι· &φrιρήμεθα τό θ:cίΟJ! κάλ,λος, εστερήμει~α η"jς ι?'είrις τήν ψυχήν τόν ίόν, έθανάτωσε τό στοιχειον τό όποιον εlη
μορφής, ί() φCις &:nεοάλομεv, 71/Υ προς αυ,τό τό αι 1 ωιάτω από αύτήν, τό σώμα δηλαδή, τήν δέ άφ' έαυτηc: Ζ:ωσαν
1111
15 (JJ(JJς όμοιδrητα δι:εφΠείραμει,· nεριοαλόιμ;εθα 101, ζόφοψ ώς ψυχήν ήμαύρωσεν. Έχάσαμεν τό Θειον κάλλοc:, έστερήθη
ί,μά'ΙtΟ1\ φευ, καί ώς ,δι.πλοί:δα τό σκ61ος ενεδεδύ1μεθα. ΆλΓ μεν τήν θείαν μορφήν, άπεβάλαμεν τό φώc:, δ1εφθείραμεν
1)λέησε δωρ:::rfι,, ι,JJα μrJ μηκύΨω λέγων, OiJ ψVσις ή αγαθότης rήν όμοιότητα πρόc: τό ϋψιστον φωc:· έφορέσαμεν τόν Ζ:ό
και ό δι' αυιιίν ελεος- καί δι.' ε,μέ τό11 nεοόιπα καrηλ1J1 ε καί φον ώc: iμάτιον, φε1::i, καi ώc: έnενδύτην ένεδύθημεν τό
γέγοJ'ε, ΚΙαιΜ ιμησιι 1 ό αnόστολος, «εlς Πι 1 εv'μα ζωωτοιου)')), σκότοc:. 'Αλλά, δ1ά νά μή έκτεiνω τόν λόγον, αύτόc: τοϋ
20 οΊς αι1 ζωοJΊJοιήισας αι1 ακαι1'ίσ77 I1J ι, αμαυιρωθείσω• εl:κόvα. όnοίου ή φύσιc: είναι ή άγαθότηc: καi τό έ!Ξ αύτηc: προερ ιΙ,
11
Τ οίJτο τοίι,υ'ι' ηδη τελι,n' και δει,κι 1 ύς; άις οiΊτος εκει- :ιi
,,
χόμενον ελεοc:, ήλέησε δωρεάν' καi δι' έμέ τόν πεσόντα
1•ος ό και 71]1' αρχiJ)' δη,ιιιουι:γήαας δι' εμφυσ17ματος τοϊς κατηλθε καί, όπωc: λέγει ό άπόστολοc:, εγινε «πνεϋμα Ζ:ωο
μαΠηrαίς iμφυσq, Κ'αi δι' οlκείου λόγου φαι 1 εροί τό δώρημα· πο1όν»41', οϋτωc: α!στε Ζ:ωοποιωv νά άνακαινίση τήν άμαυ
ου:;~ α{ιθις λέγωι, ψυχ1)γ εγτfι?ημι, αλ,λά Π'Vεi'ηια, και Π'VBV- ρωθεισαν είκόvα.
25 μα {)είοι1 αυθΊς τiJ μεταδόοει 1(7);• χαριισμά,τωγ τrJJ' ψυχιJJ' Το1::iτο λοιπόν τελών τώρα καi δεικνύων δτι αύτόc: ό
&ncργά!ζομαι.
,στόμα γαρ
Εl,πέ, Παυλε, πϊίΊς,
οιJ'τα σε γιvώσκω Χριστού. Αιπήν,
τr1γ λόγον διαδεςάμενος·
ψησί, συηί-
όποιοc: έμφυσςi τώρα είc: τούc: μαθητάc: καi φανερώνει μέ
τόv λόγον του τό δώρημα είναι έκεινοc: ό όποιοι:: έδημι
•ΙΊ;
ιΙ!
ζ ' _. ,, "i ,.., -, ,., Ι \ ~ !
nτωγ, ως εκ1ει1,ος αv ει:nε, τφ εμφ nJtευματι και οιοJ, nνεειι, ούργησεν είc: π)ν όρχ1']ν δι' έμφυσήματοc. Τώρα δέν λέγει
μετ' εμοv το1Ίς §,,ιιο1Ίς καί καιτά χάριγ ε1χειγ διά 117ς nρ•1ς πάλιν έμβάλλω ψυχήν, άλλά πνεϋμα, καi διά τηc: μεταδό
30 εμέ συJ:·αφcίας 1·111• 1φ θείφ Π~•εύματι φυαικcvς προσοϋ'Οαι' σεωc: των χαρ1σμάτων έπε!Ξεργάlομαι πάλιν θειον πνεϋμα
ωv λύ.~ιv κcιί δεσμείv εςουσiαν. <,'Ι-Ιμείς γάρ,J, φησi, ω•οvι, τήν ψυχήν. Είπέ, Παϋλε, άφοϋ παρέλαβεc: τόν λόγον,
πωc:; Διότι γνωpίΖ:ω δτι είσω στόμα Χριστοϋ. Συνάπτων
αύτήν, λέγει, δπωc: θά ελεγεν έκεϊνοι:::, μέ τό πνεϋμα μου
καi ώσάν νά πνέουν μαίί μου oi ίδικοi μου καί vά εχουν
κατά χάριν διά τηc: nρόc: έμέ συναφείαc: τήν φυσικωc:
39. Α' Κορ. 15, 45.
49. Α' Κορ. 15, 45. ένυnάρχουσαν εic: τό θείον Πνεϋμα έξουσίαv του λύειν
Χρ~σrου εχομει'>), και <,δ κολJ,ώμεJιος τφ Κυρfφ εJΙ JI1,εv-

καi δεσμεϊν. «Διότι ήμεϊc:, λέγει, έχομεν νουν Χριστο0»
41
μα ' εστο•η.
'
ιωί «ό προσκολλύJμενοc: είc: τόν Κύριον είναι εν Πνεϋμa»· •
12
10. 'Λλλ' όρίf,ς nr,ις τό εμφύσημα του·το αlι,ίιτεται μέι•

1Ο. Άλλα βλέπε1c:, πωc: τό έμφύσημα τοϋτο αίνίσσεται
nαρ?JJ τό ΙΤν·ευ,μα και τελεσιου,ργου·ι, τ~γν εnι τό κρείττογ
μέν δη εiναι παρόν τό nνεΟμα καί τελεσιουργεϊ τήν πρόc:
5 ηjς αJη~ρωnίJΙης ψυχης ανακαίνισιν, ηι, εκ Παιρός διά του
τό καλίπερον άνακαiν1σ1ν τηc: άνθρωπiνηc: ψuχηc:, ή όποία
Υίοv i}γ (tγίφ Π JΙεύματ ι τελείσθαι πιο.τεύαμιεν, δίδωσι δέ
πιστεύομεν ότι τελείται διά τοϋ Υiοϋ έν άγiψ Πνεύματι,
,πεiJμα καί Πνεύμα αγιοιr, ώλλά κατcί τΎj)! δωρεάν και Ttj)'
δίδει δέ τό έμφύσημα τοϋτο Πνεϋμα, καί μάλιστα δγιον,
δύνα,ιιιι· και την χάριν και τήγ εJΙέργεων, rjτις τό τάς (1-
άλλά κατcι τήν δωρεάν καί την δύναμιν καi τήν χάριν καί
,ιιαρτίας 1aJJ' αν·θρώιπων δεσ~uείιι ΚΙαι λύειν ε,στίJΙ, ουκ αυ-
τήν ένέργειαν, ή όnοiα είναι τό δεσμεϊν καί λύειν τάc
10 τι'ι)' υίι· ύ.π6στασιν του: :ται 1 αγίου Πνεύματος; Παρ' ουδει•όc
άμαρτiαc: των άνθρώπων, δχ1 δμωc: τήν ίδίαν τήν ύnόστα
γι'ι.ρ αίΊτη λαμοάι,ε~σ,ι'Jαι δύJ•αται. Τά δέ χαρίοματα τοiί Π νεύ
σιν τοϋ navayiou Πνεύματοc:; Διότι αϋτη δέν δύναται νά
ματος, αί φυσικαι δυνάμεις και' ενέργ,ειαι, μηδαμως αυτοu
ληφθη άπό κανένα. Τά δέ χαρίσματα τοϋ Πνεύματος, οί
χωριζόμεν'αι, λαμοά1''0J'Ιαι μέιr παρά αξίωιr f;)"εργεί
I(OJI
φυσιιωi δυνάμειc: καί ένέργειαι, μή χωριΖ:όμεναι καθόλου
cθαι πχ1.ρά του Πν,ε~Sμωος, οί' διά τό ήvcοσθ,αι τούτφ καί άπ:':> αύτό, λαμβάνονται μέv άπό τούc: ά!Ξίουc: νά ένεργη
15 τfί τούτου ει,εργείrι- χuι,σθηι 1 αι (μόι,ος γάρ δ μόνος Χρι θοϋν άπό τό Πvεϋμα, οί όπο1οι διά τηc: ένώσεωc: μέ αύτό
στός δλφ εχρίσθη τφ χρίοιηι, κατιί τόιι εlπόντα, Χριστός καi της χρiσεωc: μέ ΤΙΊV ένέργειαν τούτου (διότι μόνος ό
διά 11γιι θεό·τητα, ΟV'Κ ειιεργείςι ΚαΤ(l τούς αλλους χριατοι:,ς μόνοc: Χριστόc. έχρiσθη μέ ολόκληρον τόν χρίοντα, συμ
άγιάζου,σω•, nαρουσί(f, δε ολου του χρίοντος)· Hp γουγ ήι·,7\ φιί;νωc: μέ τόν είπόvτα" δτι εΤνα1 Χριστόc: λόγψ τηc: Θεότη
1
σ1?αι διr'ι. τ17ς ί}κείθ 1 εν ·θε[ας ενεργ,είας και χρηματ[σαι του rοc:, ή 6nοία άγιάΖ.ει δχι μέ ένέργειαν δπωc: τούc: αλλουc:
20 π ν,ε15,ιιατος οργαιJα, και δι' έαυτ{(ιν αυτό φωrερουJr λα6εϊJΙ χρ1στούc:, άλλcι μέ παρουσiαν δλου τοϋ χpiovτoc:) · έπειδή
λέγοι'Ιcιι κ1 αί πρός αv'τuvς δίδοσι?αι διr1 του Υίου, εl δέ λοιπόν ήνώθησαν διά τηc: έ.κεϊθεν θεiαc: ένεργεiαc: καί
ΌΟV•{ει και nαρά του Υίοu, τό Πι,ευμα τό αγιοJ'. Και τοι!τ' έχρημάτισαν όργανα τοϋ Πνεύματοc:, λέγεται δτι δεικνύ
ι,
l}δειfε,, ό Κύριος εμφvσήσας και εlπά)·ν τοίς μαθηταίς, «λά ουν δι' έαυτων δη cλαβον αύτό καi δτι εχει δοθη ,πρόc:
υειε 17 γεiίμα αγι•ΟJΙ)), r!)ς και Δαμασκηνός ό θ·είος ήμας ι-:- αύτούc: διά τοϋ Υίοϋ, έάν δέ θέλnc καί παρc1 τοΟ Υiοϋ, τό ιιι;ίllιιι ι
25 δίδαξει · εtll(V)' γάρ, ((δ.τ ι εκ IOV Υί,ου 1ό Πι~εuμα ου λέγομει·, αγιον Πνευμα. Καί τοϋτο εδει!Ξεν ό Κύριοc: έμφυσίσαc: καί
π νεvμα δέ Υίοu QJΙΟ,ιtάζο,μει, και δι' }Ίου πεφανερωσ,Οαι είπώv εic: τούc: μαθητάc: «λάβετε Πνεϋμα αγιον» , δπωc:
44
καί με'ταδfδοσθαι ήμίιι δμολογοί'i,ιιε)'))' ευθύς έnήνεγκεν· «ει•ε- μαc: έδiδαΕε και ό θεϊοc: Δαμασκηνός. Διότι αύτόc:, άφοϋ
1/ ύσησε γc}ρ και εlnε τοίς μα,θηταίς, λάυετ•ε Π νεuμα α εΊπεν «δτι δέν λέγομεν έκ τοϋ Υiοϋ τό Πνεϋμα, τό όvομά
γ taJ!)). "'Αρ' ου κατάiδηλοJΤ, ώς ό διαμασκη ι•ός Πα117ρ (t-τιι'ι Ζ:ομεν δέ Πνεϋμα καί όμολογοϋμεν δη έφανερώθη καί
30 ;ου έμqV'σ17ματος τιούτου μη εiJJ(H καί εικ του Υί,οv, α~λλr} μετεδόθη είc: r'1μac: δι' Υiοϋ», άμέσωc: προσέθεσεv· «διότι
φσ:~·ε.ραvσι7αι μόνον καί μεταδ[δοσθαι δι' αl,του τό Πνευιω ένεφύσησε. καi ε"ίnεν εic: τούc: μαθητάc:, λάβετε Πνεϋμα 1
-τδ δ.γιΟJ' Sνόηαε και απέδειξε; αγιοv» '". ~ Αρά γε δέν είναι όλοφάνερον δτι ό έκ Δαμασκοϋ !.,111111,
ΠΟΤΙΊΡ έvόησε καi άnέδει!Ξεν δτι τό δγιον Πνεϋμα δέν

41. Α' Κορ. 2, 16.
42. Α' Κορ. 6, 17. προέρχεται άπό τά έμφύσημα τοϋτο, άλλά μόνον φανερώ
43. Βλ. Λουκδ 4, 18.
ΠράΕ. 4, 27. 1 Ο, 38. Έβρ. 1, 9, νεται καί μεταδίδεται δι' αύτοϋ;
44. Ίω. 20, 22.
45. Ίω. Δαμασκηνοϋ, 'Έκδοσις άκριβής 1, 8,
202 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 203
11. Λατίι•οι δέ φρει··ο6λα,υ(7ις αι•τι,'fετικ{iις εκείJψ J'OOV- 11. Oi δέ Λατϊνοι φρενοβλαβωc: έννοοϋν καi δογμα
aι Και δογματίζουσιJ'' 011 γ(}Q ΟVJ'Ορωσι11 ως I(t χαρίσματα rί(οuν άντiΘετα πρόc: έκεϊνσv· διότι δέν άντιλαμβάνονται
ταv,τα καί αί ε1•έργειαι. καθ' ας διά τ-οίi Υίοv χορηγε'iται τό δτι τά χαρίσματα ταϋτα καi αί ένέργειαι, κατά τάc: όποiαc:
Ιll'ιε11μα τό αγιοJJ, oi, nαρ(ι: του Υίοv μόι·οι,, αλλά και nαρ' τό Πνεϋμα τό aγιον χορηγεϊται διά τοϋ Υiοϋ, δέν δίδονται
5 αύ!του δίδοι•ται ωί! δ:11ωΗΧΙω πατρός. «Π αιι γάρ))' φησί, μόνον άπό τόν Υiόν, άλλά καi άπό τον 'ίδιον τόν ϋψιστον
((δcόρη,υ;α τέλειοι• αJΙ'ωθέιι εστι παρά του Πατρός 1(0)' φώ Πατέρα. «Διόη, λέγει, παν δώρημα τέλειον προέρχεται
ανωθεv άπό τόν Πατέρα των φώτων» ". Τί δέ είναι τελειό
1
τωJ')). Τί δέ της εξ·ουσίας τοί, αφιέι 1 αι και κρατεϊι, τr} άμαρ
υίματα ιελεό.ιτεροι 1 ; Καi ου παρϊί. του Πα.τρος καί του Υίοι\ τεροv άπό niv έtουσίαν νά άφήνr~ καί κρατη κανεic: τά
μό1;ογ·, dλλrL κ.α{. δι' α'Vτοίι κ-ι~l ;ιαρ' α'V 1 Ίο·V τού (1γf.ου [JγεtJ- άμαρτήματα; Καί όχι μόνον παρά τοΟ Πατρόc: καi τοΟ
1 υ ματος· <<εικχεrο γάρ από 70;-; Πι,εύματός μου επί nfiσαγ σάρ YioO, άλλά καί διά καi παρά τοϋ άγiου Πνεύματοc:. Διότι ό
κα», δια 701' Ίωι;λ είn:εγ ό Θεός ης Β!Κχύοεcός εστι nά)• Θεόc: είπε δ1ά τοΟ Ί ωι1λ, «θά έκχύσω άπό τό Π vεϋμά μου
τως Κ'αι 70 τοίς μαθ·ητα'ϊς :ταρr'ι. Χρι,οτοv δεδομέJJΟJ' π ~ι·ευ είc: πδσαν σάρκα,," 7 • Άπό αύτήν δέ την εκχυσιν είναι όnωσ
μα δι' ε,ιιφυσ,ίματος· καί ωςο μέν>), φηοί, <<διιi τofi ΠJ,εύ δήnοτε καi τό Πνεϋμα τό όnοϊον έδόθη παρά τοϋ Χριστοϋ
μαως δίδοται λόγος σοr; [ας, τφ δέ λόγος γι•r!>σεωςJ>, χαί είc: τούc: μαθητάc: δι' έμφuσήματοc:. Λέγει έπ!σηc: δτι «είc:
15 πάι,θ' οσα εφεξijς 7{ρ ε,κ,λεκ:τφ σκεύει Τ(())' χαρ~σμάτωι• απη αλλον μέ εχει δοθη διι:':ι το:J Πνεύματοc: λόγοc: σοφίαc:, είc:
ρίι9μηται Παύλφ, τ(v και τcοι' αnοκαλύψεωι• τήι, δnερ6οληι• δλλον δέ λόγοc γνώσεωc»'", κσJ δλα δσα cxouv άπαριθμη
διr';, ωυ ΠJ>εύμσπος ηυμοιρηκότι· διό καί λέγογ'τι, ω7,ιιιι 1 δέ θϊϊ ύπό τοΟ έκλ:::κτοϋ 01..;εύουc τιον χαρισμάτων, τοΟ Πού
απεκr1,λυφε;, ό Θεός διrί του Πι,εύμα'τος αυ•του», αv μόνο)' Ht λου, ό όπο1οc ηύτύχησε καθ' ύnερβολην άποκαλύψεων διά
μιί εγι,ωσμέι'α τοίς περιοοιίτοις κατ' αρετιΊJΙ και ευσέ6ειαι· τοΟ ΠνcΟματοc:. Διά τοΟτο λέγει, «είc: ήμδc δέ άnεκάλυψεν
20 nαιράισι~r, &λλrl κ 1 αι u.V 1 τ1}1· 11]i· Ι(ί))Ι &γγέλCιΗ' ·ύnερΌαίJ1ΟJJί(Ι. ό Θεόc διά τοϋ Πνεύματοc: αύτοϋ»"", δχ1 μόνον τά μη
γη7).οι,J"' <<)Και ταv·τα )'lί'(()QΚΟ,ΙΙεJη), φηοιι• ό HOJ> αποστόλωι• γνωστά εic: τούc: περιβοήτουc: δι' άρετήν καί εύσέβειαν
-θεολογικc{ηατος ΊωrJ.)'J'Jjς», f'ικ του Πνεύμαως ου ελά6οιΕ)' Πατέραc:, άλλά καi τά ύπερβαiνοντα την γνίi.Jσιν των άγ
παρ' u.fnor,n. Ι(αi ά:Τ.1r7>ς JZrJJπα 13:ιt -l}Ίν κτίσο 1 ·iJ τϊtJμ &γαΙJϊ!>J 1 γέλων. Ό δέ θεολογικίίπατοc: τu,v άποστόλωv '! ωάννηc:
χορηγία εξ αiιτοv πηγάςει· χαί (<OVIΚ S'GltJ' δλως δωρε(ω, λέγε;, «καi ταϋτα γvωρίΖ:ομεν έκ τοϋ Πνεύματοc, έκ τοϋ
όπο1ου έλάβομεν παρ' αύτο0»" • Καί γεν1κωc: πασα χορηγία
0
25 φησίν δ μέγας Βασίλειος, ,((r:ίι 1 ·εv τofi (tγίου Πι•εύμαrος εlς

έπi τ;']ν κτiσ1ν πηγάΖ:ει έiΞ αύτοϋ· καi «δέν ύπάρχει καμμία
71/1' ,πίσι11 αφcκ1·cυ,μέJJη))· δς καί πά1•τα &nα,ριθ>μηοά:.ιιενος,. Ηiς
δωρεά, λέγει ό Μέγαc: Βασiλειοc:, φθάνουσα εic: την κτί
ιε δωρεc'ι.ς χαί T(t χαρίσμσπα κ·αι, τάς ενcργείας του ΠΨεύ
μα;τος, είτα φησί, «:τάι''Τ'α ταυ·τα αϊδίως εχει 10 Jfγευμα 1ό
σιν, χωρic: τό αγιον Πνεϋμα»"1. Ουτοc, άφοϋ άπηρίθμησεv
δλα, τάc: δωρεάc: καi τά χαρίσματα καi n'Jc: ένεργείαc τοϋ
αγι,01', αλλά ΗΊ με;· ,::κ Θεοu :πηγάζω· ενυncστατόιι εσΤι, I(f.
Πνεύματοc:, επειτα λέγει, «δλα αύτά τά εχει τό αγιον
30 δέ Η: αυτου :1ηγάζοντα εγέργειαι α-i'n.av εlσιι·». "Αρ' οvι,
Πνεϋμα, άλλά τό μέν πηγάΖ:ον έ1< Θεοϋ είναι ένυπόστατον,
καi εξ έαι•ΙΟυ τό π νεf,μα 10 αγιο~· εκnορεύεται, t!:τεί εξ α/Ί-
rά δέ πηγάΖ:οντα έf. αύτοϋ c'ίναι ένέργεια1 αύτοϋ»"Ό .. Αρα
λοιπόν καJ έt έαυτοϋ έκnορεύετQι τό αγιον Πνεϋμα, έπει
46. Ίακ. 1,17.
47. 'Ιωήλ 3, 1. δη έίΞ αύτοΟ καί δι' αύτοΟ είναι δλη ή χορηγία των άγαθωv,
48. Α' Κορ. 12, 8.
49. Α' Κορ. 2, 10. 51. Περί 'Αγίου Πνεύματοc: 24, 5'5.
50. Α' Ίω. 2, 27. 3, 24. 4, 13, 52. Κατ' Εύνομίου 5, PG 29, 772C.
τοιi τε και δι' αiΊτοv πααα ή τιJη αγαθrογ χορηγία, εγ fι nάJJ εic: τήν όποίαν ανήκει όπωσδήποτε καί ή έιΞουσiα τοϋ λύειν
τως και 1) του λύ-ειJJ καί δεσμείJJ εξ,ουσία, ηJJ ό Κύριος δι' καi δεσμεϊν, ηΊν όποiαν έχορήγησεν ό Κύριοc: δι' έμφυσή·
εμφυ017ματος τοίς μα,θηταίς π.αρέ,σχεν; "Αnαγε της ατοπίας· ματοc: είc: τούc: μαθητάc:; .. Απαγε τηc: άτοπίαc:. 'Αλλά ή
αλλcί: τό μέJJ διδ6vαι τrΖι)! τριϊον ε 1 σιτι1• ύnοστάσεωv' κοινόν, ιf,ς δόσιc: εΤναι ένέργεια των τριών ύποστetσεων κοινή, δπωc:
5 και ό α,nόστο}.,ος συμμαρτυρεί· «διαιρέσεις γάφ>, φη,σί, «χα συμμαρτυρεϊ καί ό άπόστολοc:, ό όποϊοc: λέγει δτι «διαιρέ·
ρωμάτωι1 εlσί, τό δέ αυτό Πνεύμα· και δι.αιρέσεις διακο σειc: χαρ1σμe1των ύπάρχοuν, τό δέ Πνεϋμα είναι ένιαίοv·
ιιιc7'η·, () δέ αυτός l(ύριος· και διαιρέσεις ε1<ει;ηημάτων, ό καί διαφέσειc: δ1ακονιίί)ν ύπάρχουν, ό δέ Κύριοc: είναι
δέ αυ,τός Θεός)). ένιαϊοc:· καi διαιρέσειc: ενεργημάτων ύπάρχουν, ό δέ Θεόc:
12. Κοιναί με)' Ο'{))! τfi μό1 1 π άγίq. και προακυνητfj Τριάδι είναι έν1αίΌc:»"".
1 ο αϊ τε θείαι δυγάμεις καί αί ε1·έργααι, δι' ώv ό Θεός ε1 1 οι Ί2. !<οιναi λοιπόν εic: τήv μόνην άγiαν καi προσκυνη·
κεi καί εμnερtnατει τοίς αξ[οις κατά την εnαγγελ[αν, δι' τήν Τριάδα καi ai θεϊαι δυνάμεις καί ένέργειαι, διά των
αiΊ,τ(iιι• 1:νεργώ,, 1ε και γ )'(ΟιριζόμεJ 1 ος.
7
Ων:nερ θΙείωγ εJFΞij όποiων ό Θεόc: ένοικεϊ καi έμnεριπατεϊ εic: τούc: άςίουc:
γεt(U)' καί ;-ιηγή 1'Jεολογει1,αι μιί μόγο,, ό Πατ:Ριρ καί ό Υι κατά τήν έπαγyελiαν, ένεργων καί γνωριιόμενοc: δι' αύ·
ός, αλλά Κ'αι τό Πι•είΊμu. τό αγιω·, ώς και ό μέγας φησί τϋJν»Η. Τιον θεiων αύτων ένεργειων πηγή θεολογεϊται δχι
15 Βα,σίλειος ,f!' τοις Περί του άγΕου ΠJJεύμα,τος αντιρρητικοίς μόνον ό Πατήρ καi ό Yiόc:, άλλά τό δγιον ΠνεΟμα, δπωc:
αι•τον κεφαίί.αiοις γράφω,,· ((ΓJ.ί δέ ενέργεια~ του Πνεύματος λέγει καί ό Μέγαc: Βασίλειοc: εic: τά άντιρρηηκά του κε
τί~•:ες; ' Αρρητοι μέJJ διϊι τό μέγεθος, α1~εξαρίθμητοι δέ δια

1
φάλαια Περi άγiου Πνεύματος γράφων· «αi δέ ένέργειαι
το nληθος)). Και πάλtJJ" ((7!:(J.ρcί Ίψ άγ[φ ΠJJεύ,ματι nά).'τα τοϋ Πνεύματοc: ποϊαι είναι; .. Αρρητοι μέν διά τό μέγεθος,
τέλεια· αγά,;-ιη, χα,ρά, εl,ρήJJJJ, μα,κροθυμία, χρηστότης, σο- άναρiθμητοι δέ διά τό πληθοc:»"Ό Καί πάλιν· «είc: τό δγιον
20 φία, σύ>'εσι.ς, οουλή, ασφάλεια, ευ!σέ<Ι'Sει·α, γ11 rίΊσις, αγιασμός, Πνεϋμα ολα είναι τέλεια· άγetnη, χαρά, εiρήνη, μακροθυ
απολύτρωσις, ;-ιίστις, ει•sργ~ίματα δυJ'&11εωι•, χαρίσματα lα μία, χρηστότης, σοφία, σύνεσ1c:, βουλrΊ, άσφάλεια, εύσέβεια,
μά1(Ο1", καl. Οο1α τ,ούτοtς 71'αραπ:λ1}οι·αJ οV 1 δΕ'.γ έχον ll εν έαι.1- γνωσ1c:, άπολύτρωσιc:, πίστιc:, ένεργήματα θαυμάτων, χα
τφ ε:n{κτητοJJ αλλ' αϊδίως nάJ'τα εχοι•, οΊς Πι,εvμα Θεοϊ, ρίσματα iαμότων, καi τά παραπλήσια μέ αύτά. Δέν εχει
και εξ αυ'ΊΟV πεφψ6ς, α'ίτιοι• έαυτφ εχοι• rlJς nηγήι, έαυιοv τίποτε έν έαυτψ έπiκτητοv, άλλά τά εχει δλα άϊδίωc:, ώc:
25 κ,ι'tκει11ε1· ,ιηγάζοι,. ΤΙηγ1) δέ καί αυτό ΗιΊν nροειρημέγωι• Πνεϋμα Θεοϋ προελθόν έ!Ξ αύτοϋ, εχοv αϊτιον είc: έαυτό
αγαι?(,)JJ. 'Αλλrt 10 μέι· εκ Θεοv πηγάζω, έJΨΠόΟ'τατόι• εστι} ώc: πηγήν έαυτοϋ καi πηγάιοv άπό έκεϊ. Είναι δέ καi αύτό
Τα δέ εξ αυωv πηγάζωηα εγέργειαι (J,'LJ'IOV εlσι)). Ταί!τα πηγri των προαναφερθέντων άγαθων. ·Αλλά τό μέν πηγά
δέ εlσι τc} γ;,ωρι,σιικά της Πείας φύσεως αυχ17μrπα. Ζ:ον ειναι ένuπόστατον, τά δέ πηγάΖ:οντα έΕ: αύτοϋ είναι
ένέργειαι αύτοϋ»" • Αύτά δέ είναι τά γνωριστικά τηc: θείαc:
6
Θέλωι• οvι· ό Κύριος ήμr,Jγ 'Ιησούς Χρι,στός όμοούσιοι•
30 έ•αυrόv δ,είξαι. κατr} TΙJJJ θ'εό1τητα τφ Π ατρί και τφ Πιιεύ φύσεωc: καυχήματα.
μυτι, τοις μαθηταίς αϊιτός τα·ύτψ• κατά χάριν δίδωσι 11~1 γ

Θέλων λοιπόν ό Κύριοc: ήμών '1 ησοϋc: Χριστός νά
ψυσικ17ν της ·θεότητας ενέιργειω·, ιιΊς καr δ Π ατ17q πρότ ε- δεiΕ\ι έαυτόν όμοούσιον μέ τόν Πατέρα καί τό ΠνεΟμα
κατά τήν θεότητα, δiδει εic: τούc: μαθητάc: κατά χάριν αύ
53. Α. Κορ. 12, 4 · 6. rήν τήν φυσικήν ένέργειαν τηc: θεότητοc:, δπωc: καί ό Πα
54. Β' Κορ. 6, 16 έ. τήρ παρέσχε προηγουμένως είc: τούc: προφήταc: μερικάc:
55. Περί άγίου Πνεύματοc: 19, 48. 11
56. Κατ' Εύνομίου 5, PG 29, 772 C.
l:illili.,
ροι' εJΙiας Ί(i))' τοιούτωι, έι•εργειrογ τοις προφήταις ;-ιαρέ,σχε· απο τάc: τοιαύταc: ένεργείαc:. Καί τό Πνεϋμα δέ τό δγιον,
καί ΤΟ Ιlι•ε~;,μα δέ τά αγιοιr 1κα1ελΠ"C))r μετά 71)1' το-v Σωτήρας κατελθόν μετά τήν ανοδον τοϋ Σωτηροc:. εδωσε καi αύτό
αι•ο,δ,ογ, και α'/!'70 ΙιJ.ς τοιαύτας ενεργείας εδωκε τοις μαθη τάc: τοιαύταc: ένεργεiαc: είc: τούc: μαθητάc:. μέ τάc: όποίαc:
ταις, δι' αVΗιΗ' και, α'/J'Τ() δει,κι,ύμει•ΟJ' ομοούσιογ ϊψ fI ατρι έδεικνύετο καί αύτό όμοούσ1ον πρόc: τόν Πατέρα καί τόν
5 και 1q"j Υί(ρ. Κοιι•(Ί. μεγ ουι• καί πολλά ηj μόνιι άγίq ;ω:i Υiόν. ,Πολλά είναι τά Θεια δόματα πρόc: ήμαc: · καί κοινή
προσκυνηηj Ί'ριάδι ,ά προς ιίμας i!; αυιτης θεία δόματα είc: ηΊν μόνην άγiαν καί προσκυνητήν Τ ρ1άδα ή δόσιc: αύ
και ή το11,ωι, δδσις, ή δέ 1οϋ άγίου Π,•εύμrπος ε,:~πόρευσις μία των, 11 δέ έκπόρευσιc: τοϋ άγίου Πνεύματοc: είναι μία καί
κ·αί του Πατρός ι:δία και προαιώι·ιος. nροσιδιάΖ:ει είc: τόν Πατέρα καi είναι προαιώνιοc:.
18. 'Αλ:λ' /,J"α καl ϊ1)1' απολογίαγ επισφρ.αγίοωμαι X'lt 13. 'Αλλά, δ1ά νά έπ,σφραγίσωμεν τιΊν άπολογίαν καi
1 Ο ((ΠαΨ οιόι,ιια τό α1'τtτείι··οJJ φραγfί)), αυ'τΟι' τίΊJ' της αληι1είας «παν άντιτιθέμενον στόμα φραχθ(\» 57 , θά προβάλω μάρτυ
λόγοι· 101' )'l))'ι λόγου κατr;, 1ούς προ 1ί.ιιω1r συμφθεγγόμε ρα τηc: άληθείαc: περί τοϋ παρόντοc: iσχυρισμοϋ τόν ϊδιον
)'Ο)' 17μίγ δείξας nροοαλοί).ιιω μάρτυρα της αληθείας. Α ύτος τόν Λόγον τηc: άληθεiαc: δεικνύων δτι συμφωνει μέ ήμδc:
γιιρ () ,ΙΙ!)δαμ,6ιθ1εγ χωρι?.;ό,μεγος, γη·ι?ΒJ' προς 101' ε:τιουρά1•ι.οιι κατά τούc: προηγουμένουc: άπό ήμαc:. Διότι αύτόc:, μή χω
Π ωέρu. (.()'t(όv, τοις διαμε,μεγηκ6,οιψ' εlς τέλος μετ' αυ•τοu ριΖ:όμενοc: άπό πουθενά, όταν άνήρχετο άnό τήν γην πρόc:
15 «:7αρήγγειλεγ αnό Ίεροοολύμωι' ,ωί χωρίζεσι?αι, αλλrί. ;τε rόν έπουράν1ον Πατέρα, εic: τούc: διαμεiνανταc: εωc: τό
ρι.,,ιιέvειι' Ti)Jr ε:τι,αγγελίω 1 τοϋ Πα,ρος ηγ ηκούοατέ μου)), φη τέλοc: μαΖ:ί του «παρήγγειλε νά μιΊ άnομακρύνωνται άπό
οίι•. 'Αλλά τίς ή εnαγ;•ελία; 'Ό.τι <<Όαnτισθήοεσθε,,, φηοίι•, τά 'i εpοσόλυμα, άλλά νά περιμένουν τήν έπαγγελίαν τοϋ
ι.<"8·J 1 l!Jtεύματι. δγίιρ, O'V μετr} :ιολ:λ'Cις 1α,ύ,τας ήμέ.ρας)). Οi, Πατρόc: τήν όποiαν ήκούσατε άπό έμέ», δπωc: λέγει ό
χουν :1ρό 117ς 10v Σωτijρος αι•αλή1ρεως ου.πω 117ς εnαγγελίr1ς εύσγγελ1ση1c:"Ό Άλλα ποiα είναι ή έπαγγελία; 'Ότι λέ
20 ετυχογ ουκ αρα διι} του εμφJσήματος 10 ΠJJευμα τό αγι.οι, γει, «Θά βαπτισθητε είc: τό αγιον Πνεϋμα, δχι μετά πολλάc:
εδόθη, τουτο γάρ n ,ε:τιαγγελίu.. Πότε Μι του Σωιηρος ε ήμέpαc; άπό σήμερα»" 9 • Έπομένωc: πρό τηc: άναλήψεωc:
:,u.γγ.ειλα,ιιέJJου 1αi],τ' fί1κουοαJt οί μαθηταί; 'Ότε μέλλωι• τοϋ Σωτηροc: δεν εϊχον άκόμη έπιτύχει τήν έπαγγελίav·
έκό))' 1ίnέρ 17μωJJ αnοι?ι,ή,οκ1ειγ - οαο.αι του μεγέθ'Ους 117ς δρα δέν τουc: έδόθη δ1ά τοϋ έμφυσήματοc: τό αγιον Πνεϋ
πρός 17,ιιας διαθέσεως - ουχ έαυ1όι• μόνοv ύπέρ ήμω~• nωρε- μα, τό όποιον ητο άντικείμενον τfjc: έπαγγελiαc:. Πότε
25 δίδου τfί σφαγfί, &J.ί.ά και κληρονό,μους εJ>δι·αθήκως εnοιειτο λοιπόν ηκουσαν oi μαθηταί νά έπαγγέλλεται ταϋτα; 'Όταν
1(-;))' {."'lαρχόι•τωγ αυ•ιφ και τούς θησαυρούς ήμιι, αν·εώγηι εμελλε vά άποθάνπ έθελουσίωc: υπέρ ήμιον (πόσον ητο τό
τε και nαρεδίδου και αiπι'ιι, τον 01ψφυίi και nίiοαι, κτίσιι• μέγεθοc: τηc: πρόc: ι')μαc: σuμπαθεiαc:) καί οχ1 μόνον παρέδι
i•.nερ,αι'αοεοηκότα, τογ &,κένωτογ :nλουτον του Πνεύματος· «ε δεν έαυτόν είc: ηΊν σφαγήν υπέρ ήμων, άλλά καί ήμδc:
γιv γάρ,,, φησίι•, ((ερωτήσω τοι; Π αι έρα και αλλοι• παράκλη- καθίστα διά διαθήκης κληρονόμοuc: των υπαρχόντων του, η
30 τον δώ,σει ύμιJt, ϊι,α μέJ'?J μ,εθ' ύ,μωJt είς τον αlωνα)). Εlτα νοιγεν είc: ήμαc: τουc: θησαυρούc: καί παρέδ1δεν άκόμη καί
μετ' ολίγα, ((() δέ nα,ρά'κλητος' 10 π νεvμα το αγιο~,,. δ πέμψει αύτόν τόν συμφυη καi υπερβατικόν πάσηc: κτίσεωc:, τόν
ό Πσπ17ρ εν ιφ δγό,ματί μου 1 εκεί~rος ύμας διδάξ:ει nάJ'1ω). άκένωτον πλουτον τοΟ Πνεύματοc:. «'Εγώ, λέγει, θά Ζητή
σω άπό τόν Πατέρα καi Θά σδc: δώσn όλλον Παράκλητον,
διά νά μένn μαζί σαc: εic: τόν αiωνα» 60 , καί μετ' όλίγα, «ό
57. Ρω,μ. 3, 19.
58. ΠράΕ. 1, 4. δέ Παράκλητοc:, τό ΠνεΟμα τό αγιον, τό ·όποιον θό στείλrι
59. ΠράΕ. 1,5. ό Πατήρ είc: τό δνομά μου, έκείνοc: θά σδc: διδάΕrι τά
60. Ίω. 14, 16 έ.
··'ιιΊ,
,illii11,
ΠΕΡΙ ΤΗΣ !ΞΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 209
Εlτ' αύθις μεΗ'ι. τc'ι.ς γλυκείας 1Snο1?17'κας Δκεί1,ας, μετά τούς πάντα»• 1 . . . Επειτα πάλιν, μετά τάc: γλυκείαc: έκείναc: παραι
νmχαγωγοΓ-ηας λ6γους, μετά τάς :πριΊς φυλαΚ1]1' του nλΟ'/) νέσειc. μετά τούc: ψυχαγωγικούc: λόγουc:, μετά τάc: προ
του nροτρα,ιάς, ((07α1' ελθ'rιη, φησίJJ, ((() παρά,κλητος, 8ν εγr)J τροπάc: πρόc: διαφύλα!Ξιν τοϋ πλούτου, λέγει, «δταν ελθπ
nέ,μψω 1Ίμίι• nαρά τοiί Πατρός, τό Πνε,Γψα της αλιιθείας, ό Παράκλητοc:, τόν όποϊον θά σδc: στείλω έγώ άπό τόν
5 δ :π 1 αρά τον 11 ατρός εκ,1ωρεύεται, εκειι 1 ος ,ιιαρτυριίσει πε9ί Πατέρα, τό Π νεϋμα τηc: άληθείαc: τό όποϊον έκπορεύεται
2
εμΟV)). Εlδ.ες του οντος θ'ησαυροv 1(1 κατά μέρος κλειθρα άπό τόν Πατέρα, έκεϊνοc: θά μαρτυρήσπ δι' έμέ»" • Είδεc:
δια,γοιγ6μεJια; ΛΙαλλοJ' δ', ϊν' ε'ίπω ι?εολογικιfΗι:gc;', όψ~ς
νά διανοίγωνται κατά μέροc: αί θϋραι τοϋ πραγμαηκοϋ θη
σαυροϋ; Μαλλον δέ, διά νά έκφρασθω θεολογικώτερον,
ί/ ωτ ισμους ήμι~• κατr} μέρος ελλά\Ull!ΟJ'Τα(,' ,'
14. 'Αλλ' 11;τέρ ov JJυJΙ δ λ6γος, 'ίδωμr:1 1 την επαγγελία)·· βλέπειc: νά λάμπουν είc: ήμδc: φωτισμοί κατά μέροc:;
!Ι
10 τό δ' ((ού μετr't nο:λλάς ταύτας 1ίμέ 1 ρας)) :που; Αυωυ ιcΖη•
14. Άλλα σχετικωc: μέ τό θέμα μαc:, δc: 'ίδωμεν τήν
λ6γωι• ,ιιι:κρόν nροελrΝv)' και του,το τότε nροείρηκ,εν ε;~ HOJ'
έπαγγελίαν. Ποϋ έδόθη τό «δχι μετά πολλάc: ήμέραc:
μεγίστω!' ΙΟ'ΙJς οvκείους φιλ,αγθράπιως nαραμυθού:μει•ος· «συμ
άπό σήμερα»"'1 ; Άφοϋ έπροχώρησεν όλίγον άπό τούc: λό
γουc:, καί τοϋτο προεϊπε τότε, παρηγορων τούc: ίδικούc: του
φέρει γάρ)), ψησίι,, ω\ιιϊι•, ((l)'(l εγr;) αnέλθω· εάν γαρ εγiο
φιλανθρώπωc: μέ τά μέγιστα· «σδc: συμφέρει νά άπέλθω
,ιιιί α;,έ,λθω, ό nαράκλητος ΟV'Κ ε,λεύσεται :προς ύμας)), Πως
15 OVY τι.ς ωλμ(j λέγει~·, δτι διr't του εμφυσήματος ηλ1J•ε ;τρrις
έγώ· διότι έάν δέν άπέλθω, δέν θά ελθπ σέ σαc:». Πωc: λοι
πόν τολμζι κανείc: νά λέγι,1, δτι ηλθε πρόc: τούς μαθητάc:
τούς ,μαθητr}ς τον Κυρίου nρίιι αι 1 α,ληφθ'17ναι av,1ό1•; Άλλ' εcηω,
τοϋ Κυρίου διά τοϋ έμφυσήματοc: πρίν άναληφθη; Άλλ'
rι.ησίι,· 01 γr}ρ εδι'Ν~η nρ·Ο τiJς αναλ17ψεως του Σωτηρος ό
1
εστω, λέγει· διότι δέν έδόθη πρό τηc: άναλήψεωc: τοϋ Σω
lJ.λλος παράικλητος. 'Έχεις και IOV'10 λέγειν, Cι)ς ΟVΙΚ εnέμφ{}η
τηροc: ό αλλοc: Παράκλητοc:. Ήμπορεϊc: δμωc: νά ίσχυρίΖ:ε
παρ' α(,του μετr} τ;'ι)' προς οiψαι 1 ούς /fγσδοι,, ώς και αυ'Ίι)ς
σαι καί τοϋτο, δτι δέν έστάλη άπό αύτόν μετά τήν ανοδον
20 σαφruς ιαίς μαθηταϊς εnηγγεfλατο λέγων, (ΙQ)f εγώ nέμψω
είc: τούς ούρανούc:, δπωc: ό 'ίδιοc: ύπεσχέθη σαφωc: είc: τούc:
1\uιJt))' κ 1 αί ι,έαJ.' εγri) :πορει•ΠrΖι' nέ:μψω (11)70)' προς ύμας)); 64
μαθητάc: λέγων, «τόν όποιον έγώ θά σδc: στείλω» καί,
ΕV 1 γέ σοι ΤΟ'ίJ 1 το μετ' εικε[1 1 0 προ~}'χθη, .nρδς τδ1, εlnό;·:υ.
«έάν έγώ μεταβω, θά σδc: τόν στείλω»"";
ίfsαίη Τις αι·· ύnουέuηκε γαρ καί τfί δυ1,άμει του δοκού~•
Καλωc: προεβλήθη άπό σέ τοϋτο επειτσ. άπό έκεϊνο,
τος ι\ιιϊι, nαρr't Τ(())' Τ'ραφ6'n, οοηθή,ματος, El γc'tρ και 70VΊΟ
θά ήδύνατο νά εϊππ κανείc: πρόc: τόν έρωτήσαντa· διότι
25 λόγος τοv Λόγοι• της αληι?είας, αλλ' οi'ιχ δμοίως τό εμ({t'
είναι ύποδεέστερον κατά τήν ίσχύν άπό τό θεωρούμενον
σαι· καί 10 :πέμ::τεο• ΗΊ παρ' έαυτοv δείκι 1υσιι 1• ό μέγ γάρ
άπό σδc: βοήθημα έκ των Γραφων. Πράγματι δέ, μολονότι
εψψv,σιυJ' κατά :τr'iαω• αJΙάγ,:κψ εξ έαυτον εμφνσ{j, τφ παρ'
είναι καί τοϋτο λόγοc: τοϋ Λόγου τηc: άληθείαc:, δμωc: τό
έαντοv nγεύματι· 1αι1 1 rσJΙ δ' εlnε'iγ τφ :πα,ρ' έαυτου εκnο
έμφυσδν καί τό πέμπτειν δέν δεικνύουν κατά όμοιον τρό
ρευΟΙμέι,φ εμφυσήματι. Οiι μ/7ν δέ και nας δ nέμ:πων τό
πον τό παρ' έαυτοϋ· διότι ό μέν έμφυσων κατ' άνάγκην
30 παρ' έαυτου 01' τε και εΚ!nορευ6,μεJ!ΟJJ nέμnει, αλλά cκαι 10
άναπόδραστον έμφυσζι έίΞ έαυτοϋ διά τοϋ άπό αύτόν έίΞερ
,nαρ' έτέρον nρός α·ϋιόν ηκοι•. Δ ιό και σnουΜιι• δ Κύριος
χομένου nνεύματοc:, η αλλωc: διά τοϋ παρ' έαυτοϋ έκπο
ρευομένου έμφυσήματοc:. "Ομωc: nδς ό στέλλων δέν στέλ
61. Ίω. 14, 26. λει άναγκαίωc: τό παρ' έαυτοϋ εύρισκόμενον καί έκnορευό
62. Ίω. 15, 26.
μενον, άλλά καί τό άnό αλλον φθάνον είc: αύτόν. Διά τοϋτο
63. ΠράΕ. 1, 5.
64. Ίω. 15, 26, καi ό Κύριοc: φροντiΖ:ων ωστε νά μή παρασυρθη κανείc: νά
65, Ίω, 16, 7,
14
1:lilli:
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 211
ι'Μμει•ος ιοfί μηδέι,α nαραχΠέι•τα δοί;άζειν, οτι ιό Πνεfίμα

φρονη δτι το αγιον Πνεϋμα έκπορεύεται καi έΕ: αύτοΟ, τό
τύ αγιον και εξ U.VTOV' εκ'πορεύεται, τύ με11 εμφύσημα, Q τοcτ'
μέν έμφύσημα, τό όποϊον έφαίνετο δτι παριστς:ι τοΟτο μδλ
εδόικει μαλλοJJ nαρισιαJJ, τ6ι' εδωκει•, οτε αnείρηκε και ύ
λον, έδωσε τότε, δταν ήρνήθη καi άνέβαλε τήν έπιδημίαν
:τερέθ!ειιο τι) ι• i}nι,δη,μίαι 1 1ofi ll JJ,εύ,ματος· ιό δε ((JΖέμψω)) προ-
τοϋ Πνεύματοc:, προειπών δέ τό «πέμψω», προσέθεσε τό
5 εισιώl', προοέηκε τό ((JΖαρά 10v ΤΙ,α,τ,ψ';ς)), El γάρ καί <C7~έ,μ
«παρά τοΟ Πατρόc:». Διότι αν καi «θά στείλω», λέγει, πάν
ψω)>, φηοίγ, αλλ' ου παρ' εμαυιοfί, αλλά nαρά 10v 11 α
τωc: δχι άπό τόν έαυτόν μου, άλλά λαβών άπό τόν Πατέ
τρός λαιοώγ, &rr,' o{J εκ,nορεύεται· εκείνος γrty μ61 1 ος πέ,μnει
ρα, άnό τόν όποϊον έκπορεύεται. Πράγματι μόνον έκεϊνοc:
παρ' έαυτοv, ώς παρ' έαυτοfί τοfίιτ' l::χωι· εκ,nnρευ6μεJJον, και
στέλλει παρ' έαυτοΟ, καθ' δσον τό εχει έκπορευόμενον
&εl τοVϊ' ]iχω;r Ξ·κnορευόιμεJ'ΟJJ, orι)i τό,τε μδ1 1 οv εκ.nορευθησόμε-
παρ' έαυτοΟ, καi μάλιστα τό εχει πάντοτε έκπορευόμενον,
10 )'OJ' ΟΊS και αυτός εγc)J ((Πέψψω)), ΟVΙδε παρ' εμοfi αδιασιάτως
όχι δέ μόνον τότε όταν καi έγώ «πέμψω», οϋτε άπό έμέ
:τεμπcιμει•οι•, ί;J,O,Jl!SQ παρ' εκείι 1 ΟV ε 1 Κ1nΟρευ6με1•ΟJJ' OV γάρ
πάντοτε πεμnόμενον, δπωc: άπό έκεϊνον έκπορευόμενον.
, \ Ι ' ~ , ' Ι , G \ ' ,
ειnωι" •«πεμψω)) 10 nαρ εκει~•ου εχnορευvει,, nροσεπηγαγοι,,
Διότι, άφοΟ είπα «nέμψω», δέν προσέθεσα τό άnό έκεϊνον
Ίι 1 α μι) επί τοv ΠατQός προσεπινοηθfj τό 'ποτέ'. Και εnι- έκπορευθέν, διά νά μή ύπονοηθη έπi τοΟ Πατρόc: τό 'κά
1/ έρειγ μέλ,ί.ωι, ((0 παρά του πατρός εκπορεύειαω' rρθάσr1ς ποτε'. Kai δταν έπρόκειτο νά έκφέρω «τό όποϊον έκπορεύε
15 εlnοι 1 , οvχ 'ο εγc:J nέ;αnω', &λλ' <,ο εγώ πέμψωη, ϊι"α ;ιtι7 rαι άπό τόv Πατέρα», έπρόλαβον νά εϊπω, δχι 'τό όποϊον
σvι,επιι,οηθ']7 κιαί εn' εμοv ιό αεί. Τό μεJJ γάρ πέμπειν ε
έγώ στέλλω', άλλά «τό όποϊον έγώ Θά στείλω», διά νά μή
χειι• τύ ΠJ'ευ:μα ιό {iγιογ προς τοiις &!;[ους ;ωιJJ6ι, εΟΗJ' ύπονοηθη καί έπi έμοΟ τό πάντοτε. Διότι τό νά εχουν τήν
ε:; αϊδίου ιςu Παιρί καί τφ Υίφ- :ιέμnει δε χρογυκϊvς έ ίδιότητα τοΟ nέμnειν τό δγιον ΠνεΟμα πρόc: τούc: άΕ:ίουc:
κάτερος, αμφότεyαι δε μάλλον, δπόιε δέοι. είναι άϊδίωc: κοινόν είc: τόν Πατέρα καi τόν Υίόν· στέλλει
20 15. Ταυι' i'iρα και 71))' nρο1}εσμίω, και ιΟJΙ μέλλαιηα δμωc: χρονικωc: καθεic: έκ των δύο, η μδλλον άμφότεροι,
χ,ρ6JJ 1 0J' εnιδέχεοιJαι δύJ'αιαι· του δε εκ·n:ορεύειν ιό εκnορσ1! όσάκιc: χρειάC:εται.
ειι1 εχειν ουιδαμr,ις nροηγείται, ου,δ' εν ε,π,σ:γγελίας μοίψ[, 15. Αύτά λοιπόν δύνανται νά δεχθοΟν καi τήν nροθε
κεί(Jει:αί nοτε, οv~δε 10 μέλλεο• επιδέξα.ιτ' αι', αnαγ,ε 1ijς σμίαν καi τόν μέλλοντα χρόνον· τηc: δέ έκπορεύσεωc: δέν
ολασφημίας, i} ουμοαίνει τοίς οlοιμένοις &tδιοι 1 εlγαι τ1ίν προηγεϊται καθόλου ή δυνατότηc: έκnορεύσεωc:, οϋτε θά
25 παρά 10V Υίου ε:κ:τ(εμψt)' τοfί Πνεύμα,Τος. Έnέμφθη γάρ εύρεθη ποτέ είc: τήν μοϊραν τηc: έnαγγελίαc: οϋτε θά έδέχε 0
1ισι καί εδόθη nρός τούς μαι9ητάς έκ του Υίοv,, λαοόιπος το τό μελλοvτικόν, όnαγε τηc: βλασφημίαc:, ή όποία συμ
nα,ρr} ιοv Πατρός χρονικως κ•αί αv'T(!))f 1ϊδι, λαμοαΨό)'1(ι))' βαίνει είc: τούc: νομίί:ονταc: δτι ε"ίναι άίδιοc: ή εκπεμψιc:
ύσιεyαγεJΙεστέρας ουοης ιijς απnστολ17ς, και δι' αlτίαιι, μαλ τοϋ Πνεύματοc: παρά τοϋ Υίοϋ. Δ1ότ1 έπέμφθη είc: ώρισμέ
λον δε διrχ nοι)).άς αlτίας· ((Ίι'α μέη;η, φησί, crμει?' ύμωγ εlς νουc: καi έδόθη πρόc: τούc: μαθητάc: ύnό τοϋ Υίοϋ, ό όποϊοc:
30 70)' (J.((t))'(l)), ((l)'(l ύ.μας διδά!;17 και {,nιιμνήση nά1ιια α εlnoJJ τό ελαβεν άnό τόv Πατέρα χροv1κωc:· είναι δέ ή άποστολή
{,μϊ)'η, (('/J•α μαρ,υρ17•σ17 nε,ρί ε,μου)) κ 1 αί ύμίιι σv•μμαρτηρήσ17 ύστερογενεστέρα καi αύτων των λαμβανόντων καi γίνεται
τά κατ' εμέ, &n' αρχi7ς μέχρι 1έλους μαριυροvσι1', «ΊJΙα ε- δι' αίτίαν, μδλλον δέ διά nολλάc: aίτiac:· «διά νά μέν!l, λέ
γει, μαζί σαc: εic: τόν αίωνα» 6 < , «διά νά
1
oac: διδάΕ:!1 καί ύπο
μνήσ!l δλα δσα σδc: είπα»" ,
7
«διά νά μαρτυρήσ!l περί έ
66' Ίω. t3, 14.
μο0»68, καi θά συμμαρτυρήσ!l μέ σδc: τά κατ' έμέ, καθώc:
67. Ίω. 14, 26.
68. Ίω. 15, 26. θά μαρτυρητε άπό η1ν άρχήν εωc: τό τέλοc:, «διά νά έλέγ·
'1 i! ΙI
Ιι ι i.lΊ,;ι ,i
11
iι:. 11,
1
!I
111
'ii ,li''
λέγξn τόι• κόσμο1'>> 1ίπεύθυι"ον η'j άμαρτίq,, τόι· άμαρ1ίαν ο !Ξn τόν κόσμον» 1; 9 ώc: ύπεύθυνον άμαρτίαc:, αυτον ο οποϊοc:
γομάσανια 11]1' ε:μ17ι• δικαιοσύι 1 ηι 1 • δικαιοσύJΙηJ', η και αυ:101' άμαρτίαν ώνόμασε τήν ίδικήν μου δικαιοσύνηv· δικαιοσύ
70) 1 αρχω,τα της άμαρτίας και αυ'τffς της τωι• άμαριωλ6'ι,γ νην ή όποία καί τόν 'ίδιον τόν δρχοντα τηc: άμαρτίαc: έΕέ
εξέοαJ,.ει, αρχης κατ•ακρlνaσα δικαίως, οτι τογ 011τως δί- βαλεν άπό αύτήν τήν έΕουσίαν έπί των άμαρτωλων, κατα
5 !1U.tol' αδiκως ύ.πό την αύrτην 1οίς άιμαρτωλοις ljγαγεγ εϊ• κρίνασα δικαίωc:, διότι τόν πράγματι δίκαιον ύπέβαλεν ά
θύJ'ηι·, 'fμ' ε,με δοξάσn, δ,δηγηααγ 1'Jμας προς πασαιι ΤΎJ!' αλ~ δίκωc: είc: την ίδίαν μέ τούc: άμαρτωλούc: εύθύνην, διά νά
θ•ειαιr. Και γάρ (ι1Ι1,ευ1μα αληθείας» εrπί, και (COVΚ αφ' έαυ- δοΕάσn έμέ, άφοΟ σαι:: όδηγήσn πρόc: πασαν τήν άλήθειαν.
10V λαλεί, αλλ' οσα αι 1 &κούn nαρά του 1Ι ατ ρόςJJ, «c?ισ;ιερ κd Διότι είναι «πνεΟμα άληθείαc:» 70 καί «δέv λαλεί άφ' έαυτόν
γιv ουδέι, ελάλησα απ' εμαυ1ΟV))" έmεί δέ δ π αη7ρ εμάς καί άλλά δσα άκούει άπό τόν Πατέρα» 1 1, «δπωc: καί έγώ δέν
10 (cΠάντα οσα εχει δ Πα·τrιρ εrμάJJ, <~εκ του εμοv λaμοάνει καί έλάλησα τίποτε άπ' έμαυτο0» 72 • Έπειδιi δέ ό Πατήρ είναι
αναγγέλ1λ-ει>)" κοιι•ά γάρ ήμιν κ1 αί () πλου,τος καί τά δό;ιιατα. ίδικόc: μου καi «δλα δσα εχει ό Πατήρ είναι ίδικά μου» ,
73
'"/;Jπέ,μφθη τοίι•υγ εκ τ-cιv Πατρός και του Υίου χρο άπό τά ίδικά μου λαμβάνει καί άναγγέλλει·
74
διότι καi ό
ι·ι1κcvς καί nρός τιι•ας καί δι' αlτίαν· παρ' αυτου δέ μ6ι:ου πλοΟτοc: καi αί δωρεαi είναι είc: ήμαc: κοινά.
τον Πατρός i'::κπορεύεται αχρό11ως καί αναιτίως, αi,- 'Εστάλη λοιπόν έκ τοΟ Π ατρόc: καi τοΟ ΥίοΟ χρονι
15 101• μόι,ογ εr;οι, α~τίαν έαυτοii, τον μόγ01 1 αγέννητοv Πατέ κωc: καi πρόc: ώρισμένουc: δι' αίτίav· άπό τόν Πατέρα δέ
ρα, 101' ΠOtOVJ'Iα 1Ct nάιιτα ε•κ μη ΟJ'Ιωι: δια μόΨη'J' την Κ0t- μόνον έκπορεύεται άχρόνωc: καί άναιτίωc:, εχον μόνον
1'1JJJ έαυτοv τε κ:α,κείνω~, αγαθότητα, 1όι· δ' Υίόι• ι':ξ αρχης αύτόν αίτίαν έαυτοΟ, τόν μόνον άγέννητον Πατέρα, τόν
εχοιrτα γεγενιrη,μέγοψ και τό JΙγευιμα 10 αγιον ε1κnορ:ευόμε1tον. πράττοντα τά πάντα έκ μή δvτων διά μόνην τήν κοινήν
16. "Αρα VOV)' εJ,αοες δ δι' εγαγτίας και φως γγώσεως άγαθότητα έαυτοΟ καi έκείνωv, εχοvτα δέ έΕ άρχηc: γεν
20 !'):πέλαμψέ σοι nαρά τοv της αληθ1είας λόγου; Μάλλον δέ νήσει τόν Υίόν καi έκπορεύσει τό δγιον ΠνεΟμα.
σύ γε U.V'τQς άρα δια[ρεtJΙ fjρξω Hl ολέφαρα Και δι,αολέrτιεtJΙ 16. ~ Αρά γε ελαβεc: voOv, σύ ό ένάντιοc:, καi έπέλαμψε
προς τό φως, εl και μ1) τελέως, αλλ' 6.μvδρϊίΊς γούι• αν,ι είc: σέ φωc: γνώσεωc: παρά τοΟ Λόγου τηc: άληθείαc:; 'Ή
λα,μrοανόμενος της διαnρυ,σίου καί ,ω) &μυδρας αυγ1'jς, ό5στε μαλλον ηρχισεc: αρά γε σύ ό ϊδιοc: νά άνοίγnc: τά βλέφαρα
ψηλαφη1 σαι καί Μείν O'Tt 10 ι~δrhσει)) τε καί τό ωτέμψειJJ το- καί νά διαβλέπnc: πρόc: τό φωc:, άντιλαμβανόμενοc:, δν καί
25 σαυ•1άκις εlρημέJ'ΟJ! ουlδαμοu χωρις αlτίας ειρη,κεv, ουδ' α δχι τελείωc:, άλλά πάντωc: άμυδρωc: τήν εντονον καί όχι
ι•ευ :προσώ1nου του λαμυάνο~ιτος δι' 0)' καί nέ:μπεται, α:λλ' άμυδράν αύγήν, ώστε νά ψηλαφήσnc: καί νά ίδηc: δτι τό
ι}εί συγεζευγμέι 1 01• ταις αί1ίαις anοδέδωκεγ ό μόι,ος καί Θε τόσοι::: φοράc: λεχθέν «θά δώσn» καί θά «στείλπ», δέν τό
ός και Πεολόγος, τό δέ εκnορευ6μεγοι• απολύτως eθη,κε χωρί.ς είπε χωρίc: αίτίαν οϋτε χωρίς τό λαμβάνον πρόσωπον διά
ήστιι,οσοuγ αlτlας; Τ17ψ μέι1 γάρ συJJδι·αιωιιίζουσα11 καί χαι- τό όποϊον στέλλεται, άλλά τό άποδίδει πάντοτε συνεlευ
30 ρίς αlτίας οvσω, ε,κ:τι,ε1μψιν μόνφ τφ Πα,τρί προσένει:με, 1ήγ γμcνον μέ τάc: αίτίαc: αύτόc: ό όποιοc: είναι μόνοι:: καί Θεόc:
δ' ι'ιπό χρόι,ο~ι οvσα~· καί αεί μετά της αιτίας ου~ιημ,ιιένηι·, καί θεολόγοι:::, ένψ τό έκπορευόμενον εθεσεν άπολύτωc:
ΚΟtl'Ι))' ούοω•, εξεκάλυψεr)t έαυ1ψ κ:αι 1ψ Π ατρί, ώς αγ χωρic: καμμίαν αίτίαν; Δηλαδή τήν μέν αίωνίαν καί άναί
τιον εκπεμψιν προσέδωσε μόνον είc: τόν Πατέρα, τήv δέ
69. Ίω. 16, 8. 72. Ίω. 14, 10.
70. Ίω. 16, 13.
εγχρονον καi πάντοτε συνημμένην μέ αίτίαν, ή όποία είναι
73. Ίω. 16, 15.
71. Ένθ" άνωτ. 74. Ίω. 16, 14. κοινή, άnέδωσεν είc: τόν έαυτόν του καi τόν Πατέρα,
ώστε γνωρίlων έσύ τοϋτο, νά μή βλασφημηc: φρονων καί
ιr!ιl:
:,,i!
1:,
1
214 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΓΙΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. s· 215
TOU10 συvιδώJJ, μηκέτι ολασφημ[ίς τ[ί eκnορεύοει (f!JOV(()J' λέγων δτι ή έκπόρεuσιc: είναι τό ϊδιον μέ την άποστολήν η
και λέγωι• 71))' αnοστολ1711 ταυ1τόν r} ε'Κ ταύτης eκείJ'1jJJ στοχα άπό αύτήν στοχαΖ:όμενοc: έκείνην καί διά τοϋτο λέγων δτι
ζόμεγοι:: και διι't τουτο λέγωJ• εκ του Πατρός κ,αι εξ Yiov τό άγιον Πvεϋμα έχει τήν ύπόστασιν έκ τοϋ Πατρός καi
τό 19·είοJ> ΠΨευμα 11)/! ύ:πόσταοιν ε'χειJ•, 'Ώσπερ γr}ρ Θεός έκ τοϋ Υίοϋ. Διότι δπωc: ό Θεόc: είναι άναίτιοc:, οϋτω καί
5 αι•αίτως, οί,τω και Θεου ϋ:παρξις αναίτιος, αυ'τον αl'τίαι• ή ϋnap(ic: τοϋ Θεοϋ είναι άναίτιοc:· εχει αίτίαν αύτόν άπό
εχωγ 10)' εξ ov ύnάρχει &ι,αιτίως, αλλ' ουκ εξ αυiωυ ύ:πάρ τόν όποιον υπάρχει άναιτίωc:, άλλά δέν ύπάρχει έ!Ξ αύτοϋ
χωι, δι' αlτίωι. 'Ώσπερ δέ Θεός κ•αι Θεου ·υ:παρξις αvαίτιο;, δι' αiτίαv. 'Όπως δέ ΘεόC: καi Θεοϋ ϋπαρΕ:ιc: είναι άvαί
οvτω τό δι' αlτίαJ, γεγοJ•ός κοινόν αυτφ τε τr,'iJ αι,αιτίφ r1οc:. οϋτω τό δι' αίτίαc: γενόμενον είναι κοινόν είc: τό
καί τοίς αJ·αιτίως ει; αi'ηου ύ::πάρχουσιν. Ό δ' αυ•τοiς κοι- άvαiτιον τό Ίδιον καi είc: τά άvαιτiωc: έ!Ξ αύτοϋ ύπάρχοντα.
10 νόJι, θείας 1Ίnοστάοεως οV:κ !διο~•. Δ ιό το μεν αnοστέλλεσθαι Αύτό δέ τό όποiΌν είναι είc: αύτά κοινόν, δέν είναι 'ίδιον
καi. τϊρ Υίφ και τiρ Π11εύ'ματι ύ:πά.ρχει, ωο:περ καί τό αnο τηc: θείαc: ύποστάσεωc:. Διά τοϋτο τό μέν άποστέλλεσθαι
στέλλειι· 7οίς τρι•σί· δι' αlτίαν γάρ. Τό δέ ε,κ:πορεύεσΟαι i} <'Νήκει καί είc: τόν Υίόν καί τό Πνεϋμα, δπωc: καi τό άπο
και ε•κnορεύειι• οi}χι καί 10V Υίου· Κ'αι γάρ ου δι' αlτίαι•. οτέλλειν είc: τά τρία· διότι γίνεται δι' αίτίαν. Τ ό δέ έκπο
'Ότω· otJ• ακούσης ε.κ του Υίου η και δι.' Υίου ij καί ει; ρεύεσθαι η έκπορεύων δέv άνήκει καί είc: τόν Υίόν· διότι
15 a,ιt((Ol)I :πρός τι~•ας n-εμnόμε110,v ΤΟ πνεύμα 10 αγωι·, την δέν γίνεται δι' αίτίαν. 'Όταν λοιπόν άκούσηc: δτι τό αγιον
ι'ιnό χρόιJΟ)' και δι' α~τίαν ε:nι νουν λάμοανέ μοι :πρό,ο•δοJ•, Πvεϋμα στέλλεται πρόc: κάποιουc: έκ τοϋ Υiοϋ η καί διά
ιχλ:ί.α μι) τιιι' εκ Πατρδς ι'ilσχετο~, εκείνψ και {,:πέρ αlτίω· τοϋ Υiοϋ η καi άπό άμφοτέρουc:, νά ύnovorjc: τήν έγχρονον
και nροαιώνιο~,. καi δι' αίτίαν πρόοδον, δχι δέ έκείνην. την άκατάληητον
17. ΊΈ ov1•; "Ηδη πείθο,μει, και διετραι•ιl)0Jj σοι ΤΟ φr,,ς, καi ύπέρ αiτίαν καί προαιωνίαν προέλευσιν έκ τοϋ Πατρός.
20 Jj ετι :ιροσ:ιιεJ•Ο•vμε1• συ1rε[ροJJιες Τ(tς αnαδ•είξεις Και διαρρι 17. Τί λοιπόν; Σέ πείθομεν ηδη καί σοϋ έφανερώθη
πίζοι•,ες τό τι7ς σiJς αγJ•οίας σκότος; 'Ως 1ωλiΊ τοiίτο και οα- τό φιϋc: η θά έnιμείνωμεν άκόμη συνδυάΖ:οvτεc: τάc: άπο
01'! τr} τiJς σijς επηλυγάζοι, διανοίας κ6ρας εχεις, εl μηδέ δε1tε1c: καi δ1uλύοvτεc: τό σκότοc: της άγνοίαc: σου; Διότι
1,i,ι, προς τι'ιι• αλ17θ,ειαι, διέολεψάς πω, καίτοι ιό ((δώ,σω)) τό έχεις δφθονον καi πυκνόν, ώστε νά συσκιάΖ:η τάc: κόρας
ταυτόι, εστι τφ <Cnέψψω)). Έπεi. γαρ μή,τε τό nεμnό•μεJ 1 0)' της διανοίαc: σου, έάν οϋτε τώρα δέν άντελήφθηc: κάπως
25 ιοnικrιις μετάγεται μήτ' αυτός ό πέμnωι• διtσταται του J~ε,ιι την άλήθειαν, μολονότι τό «δώσω» είναι ταυτόν μέ tό
:πομέvου (και γάρ &ιεί τε αμα καί. άnαγταχου και ό nέμnωι· «πέμψω». 'Επειδή δηλαδή οϋτε τό πεμπόμενον μετατίθε
και τό δι' αi,τοv nεμnό:ιι.εvοι•, εl δl:: οούλει καί εξ αυπου· ου ται τοπικιοc: οΟτε ό πέμπων διαχωρίΖ:εται άπό τό πεμπόμε
γαρ επί ΗιJ/' συλλα,οωγ ήμί~ι ή ευσέοεια}• επει TOίJJVJ' ο{• νον (διότι πάντοτε καi πανταχοϋ είναι μαΖ:ί ό πέμπων καί
διαιρ.εi'ται τίπφ, οv,δέ 1όσιφ nεριλαμοrχγεται ιό nέμποι• καί τό δι' αύτοίί πεμπόμενον, έάν δέ θέληc: καί έ!Ξ αύτοϋ' διότι
30 τό πε,ιπόμsι•ο,,, οi,κ liψ;, δ[δωσιν δ πέμnωι,; Τουτο και 11 εύσέβειά μας δέν έγκειται είc: τάc: λέ!Ξειc:) · έπειδή λοι
αυυΊς δ Κ1Ιριος ή,μι'ί.ς φωτίζω~, JJυv μέγ εΥρηκεJJ, <,ο διάσει πόν δέν διαιροϋνται τοπ1κωc:, οϋτε περιλαμβάνονται είc:
,ί flατ1ίρ)), ι,fi,, δ' αvι?ις, «ο nέμψει ό Πω17ρη, εnί της αi'• τόπον τό πέμπον καί τό πεμπόμενον, δρα δέν δίδει ό
τιjς α,ιιιιοτέ,[!Οtς διω•οίας χρησάμενος. 'Αλλ(t καί αυ,τός, 1'1')' πέμπων; Αύτό είπε καi ό 'ίδιος ό Κύριος, φωτίΖ:ων ήμδc:,
μέι· δτι επέμφη παρά του Πατρός, i•iίiι δ' δτι εδόι9·η, α)'(η,έ- δλλοτε μέν «τό όποιον θά δώση ό Πατήρ», δλλοτε δέ «τό
όποιον θά οτεiλη ό Πατήρ», χρησιμοποιήσαc: καί τά δύο
ι,ι
μέ τήν αύτήν εννοιαν. 'Αλλά καί δι' αύτόν γράφεται δλλο- ΊΙi
:ί:
:ι·
· ι!
: ι: /.. !I
ι /iι· ι,
ιl ιl ;: , ι l,Ιι ι,
!·!' 11
11
γραπται., ώς ταiηού 01,ως επί τού11ω1J τού πέμπειι• τε χαί τε μέν δτι έπέμφθη άπό τόν Πατέρα, δλλοτε δέ δτι έδόθη,
10v δι,δ6ιJαt. ώσάν νά είναι ταυτόσημον τό πέμπειν μέ τό δίδειν.
'Αλλά μ1)ι· <ιό nαιηαχοv cι'ιι• καί 1ά πάιπα nληρόι1')) κr;ί Άλλα βεβαίωc: «ό nανταχοϋ ων καί τά πάντα πλη
διά πάι•Ηύ)' χωρcΪ>JJ πως -ίfξει και rδοθήσεται; Δηλαδι) φαJJερού- ρων»1• καί διά πάντων χωρών nωc: θά φθάση καi θά δοθn;
5 μει 1 ος καί εμεργωJJ 11J)J IWJJ χαρίτων ει1έργειαν. Ουκοίίι· Προφανωc: φανερούμενοc: καi ένεργων τήν ένέργειαν των
ου.δει• rtλλο το πέrμπεσθαί τε καί δίδοσι?αι ε:τί Θεού l} 10 χαρίτων. Έπομένωc: τό nέμπεσθαι καi δίδεσθαι έni Θεοϋ
([αJJεροvσθαι. ΛατίJJοις OV)! άtδιον τrιν παρά τού Υίοv τοιαύ- δέν είναι τίποτε αλλο παρά τό φανεροϋσθαι. Οί Λατίνοι
11))' εκπεμψιιJ δογματίζουσι και φαι•έρωσιν τού Π1•εύμα1ος δμωc:, έφ' δσον αύτήν τήν ύnό τοϋ Υίοϋ εκnεμψιν δογματί
αtδtOJ' δοξάζεtιJ ακόλουθοι,· αι•άγ,κη δε συJJαϊδ[ους ειγαι και Ζουν ώc: άίδιον, είναι έπόμενον νά δέχωνται καi άίδιον
1ο τούς 71,ρός ους ή φαJJέρωσις και πρ6σεστι το μηδ' οϋτω τi)1' φανέρωσιν τοϋ Πνεύματοc:· άvαγκαίωc: δέ συναϊδιοι θά
υπαρξιι• του 1?·είου Πι,εύ1μα1ος εκ ,1ofi Υίοv δείκι)υσι?αι. είναι καi εκείνοι πρόc: τούc: όnοίουc: απευθύνεται ή φανέρω
18. El δ' εκ της φανερώσεως σ1οχά':εσθαί φασιγ εκείνοι σιc: καί είναι συνακόλουθον δτι οϋτε οϋτω δέν δεικνύεται
11)1! υnαρξιι•, άλλ' rίιμείς ου ,σωχασιμοίς α,κολουι?ουι,τες, άλλrt ή ϋnaρΕιc: τοϋ θείου Πνεύμaτοc: έκ τοϋ Υίοϋ.
θεολέκωις λογίοις χι7ι• δμολογίαι• 11jς πίστεως πεπλουτήκα- 18. 'Εάν δέ έκεϊνοι λέγουν δτι στοχάΖονται τήν ϋπαρ
15 μει•. 'Ίσμει, δέ και αυ·τό παρ' έαυτοv το Πι,ε1Ίμα το αγιοι• Ειν άnό τήν φaνέρωσιν, άλλ' ήμεϊc: εχομεν θησαυρίσει τήν
ερχc,μει·όι• τε και (f αι•ερούμ:εl'ΟΙ', αλλ' OV διιt 10V10 .και παρ' όμολογiαν τηc: πίστεωc: άκολουθοΟντεc: δχι στοχασμούc:,
f:αυτού δcb,σομει• ,εκπορεύεσθαι· ό διδούς τοίι,vι• '7} πέμπωι• άλλα θεόλεκτα λόγια. ΓνωρίΖομεν δέ δτι τό αγιον Πνεϋμα
τό Πι>ει>c.ιια '10 fίγιοJJ ουκ ε,κ.πο,ρεύει διr't 10 neμπειJJ, αί.λ,1 !:ρχεται καi άπό τόν έαυτόν του καί φανερώνεται, άλλά έΕ
φαμερόι, και?ί<ωη,σιι, αυτό. 11οvτο γάρ και ό Κύριος e:ωίησε αίτίαc: ούτοϋ δέν θά nαραδεχθωμεν δτι εκπορεύεται καi
20 προ μέι• 11jς οlκείας dι,aλήψεως φαι,ερώσας μετρίως τοίς άφ' έαυτοϋ. Έκεϊνοc: λοιπόν ό όnοϊοc: δίδει η πέμπει τό
οl>(Jείοι.ς μαθηταίς τό ΠΥευ,ιια διά της κοιι•·ης αυτϊϊι1J και παρ' nγ1ον Π vεϋμα δέν τό έκπορεύει μέ τήv nέμψιν, άλλά τό
αiηϊiιι• με1ρίας 11)J't.Καvτα δεδΟΙμέJ>ης χάριτος· Ο και 1171' αρ- καθιστςi φαvερόν. Τ οΟτο δέ εnραΕε καi ό Κύριοc: φανερώ
7,J)J' u.οτιοι,, rlις εγωγ' αι• qαίηJJ, 10v δι' εμφυ01jματος δ,εδη σαc: πρό τηc: άναλήψεωc: έν μέτρψ είc: τούc: μαθητάc: τό
μιοvρ:γείσθτα 117ν αι 1 θρώπου ψυχ17ι•. Πνεϋμα διά κοινηc: χάριτοc: aύτων, τηc: δοθείσηc: τότε με
25 Έnεί γάρ δ τε λέγωι• Παη7ρ και ό ωύωυ παι11οδύι•αμος τρίωc:. Αύτό, θά ήδυνάμην vά εϊπω, ύnηρΕε τό αϊτιον καi
J·lόγος nάl"τωι, ;,,τιζομέι 1 ωι, εκηρύηοντο, εκφαι,σις δέ Π·γεύ rοϋ δτι εic: τήν άρχήν ή ψυχή τοϋ άνθρώnου έδημιουργήθη
,ιιατος oi, γέγογέ :πω, έδει δέ ιοiί αι•ι?ρώπου γει,ομέγου μηδέι• δι' έμφυσήματοc:.
τω,ι, της Τριάδος 17lροσώnαn) αι·επίγι,ωστοJJ ει'J'αι, ης επλάτ 'Επειδή δηλαδή κατά τήν κτίσιν τοϋ σύμπαντοc: άνε
τετο •μύστης IΚ'αι πρσο.κυJ>ητiις ιε;τίγειος, δια τοvτο 1ζV τε λ6γφ :~ηρύσσοντο ό λέγων Πατήρ καi ό nαντοδύναμοc: τούτου
30 καί τψ λέγοι11ι, 1αυτδι• δέ :εl'nείν τψ Υίψ 'Και τψ γει•ι•ήωρι, Λόγοc:, δέν είχεν δμωc: άκόμη nραγματοnοιηθη φανέρωσιc:
προσεπιφέρεται ·10 <cεJJεφύσησεJ')), αι·α.καλύnτιη, τι7ι• τοίi Πι•ε1ί- τοϋ Πνεύματοc:, έπρεπε δέ, δταν έnλάσθη ό ανθρωnοc: νά
μή μείνη άνεniγνωστον κανtν άπό τά πρόσωπα τηc: Τριά
δοc:, τηc: όnοίαc: έnλάσσετο έniγειοc: μύστηc: καi nροσκυνη
τήc:. διά τοϋτο χρησιμοποιείται καi διά τόν Λόγον καί διά
rόν λέγοντα, δηλαδή καi διά τόν Υiόν καi διά τόν γεννή
7~. ΊΞκ τηc: εύχηc: «6ασιλεϋ ούpάνιε», τορα, τό «ένεφ:.ισησεν», άnοκαλύnτον τήν ύnόστασιν τοϋ
__J
:
'Ι,.
ιι:
11
μυ.τος ύ:rιόστασιv· ο ·και 6 Κύριος αl'αJΙεω11 ϊJμας εποίησεv· Πνεύματοc:. Αύτό επραΕ:ε καi ό Κύριοc: άνακαινίlων ήμac:·
Υίοv γrί.ρ διι·τος, αυ~όθε,, δ Παη7ρ εδείκνυτο και δι.' εμφυσ17- διότι, άφοϋ 11το Υίόc:, άnό αύτό έδεικνύετο ό Πατήρ καi
μα1ος τό Πνεuμα εκηρύττετο· ών ικοιvόν εργο1 1 η τε Il)JI δι" έμφuσήματοc: έκηρύττετο τό Πνεϋμα, των όnοίων κοι
αρχ}ιν ήμωι· πλάσις, ίj τ' ες vστερο)J χάρις τίjς αι•απλάσεως. νόν εργον είναι τόσον ή άρχική πλάσιc: ήμϋJν καi ή τελευ
5 Ουτως οvι• δι' ήμας και?' ή:μfiς επί γης δφι~είς ό του ταία χάριc: τηc: άναnλάσεωc:.
Πατρός μο1>ογει 1 1Ίς Υί6ς, (ΠψΊ μέι• της έαυιοiJ αJtαλήψεως Οϋτω λοιπόν όφθεic: έnί γηc: δι' ήμδc: καί καθ' ήμδc:
1)J)J του &γ[ου Π ~-εύματος ύπόστασιι· δ.φαιrέρωσε .μετρίως δια ό μονογενήc: Yiόc: τοϋ Πατρόc:, πρό τηc: άναλήψεώc: του
τοv προς τούς μαθητc1ς δι' εμιfVσήματος δώρου 10υ·10 ύ:rιαι μέν έφανέρωσεν έν μέτρψ τήν ύnόστασιν τοϋ άγiου Πνεύ
·ιιιττόμει•ος και 117 HOJ' δεχομένωγ δω1 άμε, τηιι διδασικαλίαν ματοc:, αίνιττόμενοc: τοΟτο διά τοΟ nρόc: τούc: μαθητάc: μέ
10 ::ιαραμετρούμει)ος· _ιιετr'ι. δε l ij )' Οtκεfα~; α)}άληψιJ' ειπεψψε έμφίσημα δώρου καi μετρων τήν διδασκαλίαν άναλόγωc:
101 1 ερχό,μειιοι•, αυτός τε αυ 1 τό φαιιερω)J τελεώτατα τό και αrι' μέ τήν δύναμιν των δεχομένωv· μετά δέ τήν άνάληψίν του
έαυτοv φαι 1 ερούμει 1 οιι, καi, (1'/)70 εrιο' έαυτου δεικJtύ,ιιει•οι• και' l- επεμψε τόν έρχόμενον, φανερων αύτόc: τελείωc: τοϋτο τό
δίαJ)' ι'·πόισταοιι•. 1Όυτο γr}ρ :Μι και τό τι'jς Ο(ΚΟ)}Ομίας μυστιj όποιον καi άφ' έαυτοϋ φανερώνετω ιωi έφ' έαυτοϋ δει
ριοι•, ε1 1 •και τρία 70)} ΘεΟ)}' πι·αιευ{Ηjιι·αι και 'ΚOt)'())t α'ίτιον κνύεται είc: τήν ίδιαιτέραν ύnόστασίν του. Τοϋτο δλλωστε
15 μόJJOJ' Η»)' Ιδύο τό ε)}. Διά 10V70 :κοινrι ,μεJJ αυ•ιοις nασα δδσις είναι καί τό μυστήριον τηc: οίκονομίαc:, νά πιστεύεται δτι ό
και δύιιαμις, μερίζογται ιδέ έαυτοίς τόv καιρόιι lδίr;,i φανερού Θεόc: είναι εν καi τρία καί κοινόν αϊτιον των δύο μόνον
με1•οι1 8Καατοι• και OV)J έαvτψ φαν·εροvψ αεί τά ϊ•πόλοιπα. τό εν. Διά τοϋτο είναι μέν κοινή εic: αύτά πασα δόσιc: καί
1.9. Πψ7Ίτοι; πεφαι•έ,ρωται 6 Πατ·ήρ, της 1~ε[ας φύσεως δύναμιc:, διαμοιράlονται δέ μεταξύ των τόν καιρόν, εκα
αυχήμαια, τά τι'jς θεότητος lδιώματα, τάς φvσικάς ;ιαί ου- στον φανερούμενον ίδιαιτέρωc: καί μαlί μέ τόν έαυτόν του
20 σι.ώδεις αυτης ,~ι··εργείας τοις προψήταις κατά χάριν διδούς, φανερωνον πάντοτε τά ύπόλοιπα.
ιlις αν αμα τε δεί!Ξη και?' έαvτόν ·ύφε,σ,1((Jς και οi': 1 κ αυ·τός ιο 1' 19. Π ρωτοc: έιpανερώθη ό Πατήρ, δίδων είc: τούc: προ
εξ ?f.λλου, ιΕλ' αυτός (;);• αρχιΊ της 1?·εόιη10ς· κα), δι'ι και 1' φήταc: κατά χάριν καυχήματα τηc: θείαc: φύσεωc:, τά ίδιώ
αλλα δεικι·ύς εξ αυ 1 του τε ΟJ!Τα και αυτφ Ο'LΨ1)μμένα, προ ματα τηc: θεότητοc:, τάc: φυσικάc: καί ούσιώδειc: ένεργείαc:
nά1'TύJ)J εμ,φυσ1ίματι και ~λόγφ δημιουργών καταγγέλλεται. αύτηc:· οϋτωc: ωστε νά δείΕ:n ταυτοχρόνωc: δτι ύφίσταται
25 Λfετ' α15·τό1 1 ό Υίός :rιsφαvέρωιαι, τr'ι. αυ,Η't τijς αυτ~7ς καθ" έαυτόν καi δτι δέν προέρχεται άnό δλλον, άλλ' είναι
φύσεως αυχή,ματα, 111 11'jς Οεότητος lδιcόματα, τrΊ.ς ψvσικϊι,ς ό 'ίδιοc: άρχή θεότητοc:. Καί μάλιστα, δεικνύων δτι καi τό
καί ου·σιcό·δεις αιιτίjς (;γεργείας, nαρ' (i))J τά χαρiσμαια τ6)1' δλλα είναι άnό αύτόν καi συνάπτονται μέ αύτόν, έΕ:αγγέλ
ιαμάτωJΙ, Τ(Ι. ει,εργήματα δυι 1 άμ'SύJJ> κα/, 7U πr1,ραnλήσια 'lOU- λεται νά δημιουργη nρό πάντων δι' έμφυσήματοc: κσί λόγου.
10/,ς 10ίς οlκε[οις μαθηιαίς κατά χάρι1, διδούς, ώς αν και Μετά άπό αύτόν έφανερώθη ό Yiόc:, δίδων κατά χάριν
30 αυτός ι'ίμα τε δείξυ καθ' έαυτόι, ύφε,σ,τc;)ς ( ιό γc'ι.ρ μ1) καΠ' είc: τούc: μαθητάc: του τά 'ίδια καυχήματα τηc: θείαc: φύσεωc:,
έωπο 11,φεσΗvς εγεργείας εχειγ ·ι) 71αρέχειJΙ rχδύΝ.ιτοι') κα) τά ίδιιίψατα τηc: θεότητοc:, τάc: φυσικάc: καί ούσιώδηc: ένερ
γείαc: αύτηc:, άnό τάc: όnoiac: προέρχονται τό χαρίσματα
των ίαμάτων, τά ένεργήματα των δυνάμεων καί τά παρα
πλήσια μέ αύτά, οϋτωc: ώστε καί αύτόc: νό δείΕ:r~ ταυτοχρό
νωc: δτι ύφίσταται καθ' έαυτόν {καθ' όσον τό μή ύφιστά
μενον είναι άδύνατον νά εxri η νό nαρέχr~ ένεργείαc:) καί ι,,
,il
,.,,,,
j
Ο1)Κ αiηός ι:'Jι• αρχιί, αλλ' αυτός ε!; &ρχ17ς. Και οϋτω δι' έ οτι δέν είναι ό ϊδιοc άρχή, άλλ" αυτοc προέρχεται απο αρ
αυτοv μέι 1 101' Παιέρα δει,,ο•ύς, Υίι'ις γάρ, έμφυοήματι δέ χήν. Καi οϋτω, άφ' ένόc μέν δεικνύων δι' έαυτοϋ τόν Πα
διδοι'Jς τrΊ nι·ευ:ιιατικά. χαρίο,ματα και Πνευμα 1}είον αυτά ϊέpα, ώc Yiόe, δίδων δέ δι' έμφυσήματοc τά πνευματικά
1
καλι,Jι•, ουι•η,ιιμέι·ο~: έαυιφ προοε.πεδείκvυ ΙΟ Τlνευμα το α- χαρίσματα, καί καλων αύτά θείον Πνεϋμα, προαπεδείκνυεν
5 γιοι,. 'Ός ε,πεί και τιίJ' r7μετέραι 1 α1 1 ειληφι))ς ψύοι11 εφανε δτι τό άγιον Πνεϋμα είναι συνημμένον μέ έαυτόν. Αύτόc, 111
ρώθη, ου'κ εδεvκ~ιυ μόν·ον δια 1(())1 ί!ργω11 , αλλά και δια έπειδή έφανερώθη άφοϋ άνέλαβε τήν ίδικήν μαc φύσιν, 11
1
γλcbττης εκήρυπε 10v Πατρός ,και του Πνεύματος τ17ν θεό δέν τά έδεiκνυε μόνον διά των εργων, άλλά καί έκήρυττε 11:
τητα ·και τί 10 ,μό1 1 ΟJJ α'iιιοιι και τί τά ,εξ αντου. διά τηc γλ<iJσσηc τήν θεότητα καί τοϋ Πνεύματοc, καί ποϊον
:.!Ο. Λlετ' (J,1)T0)! το αγιον nεφω 1 έρωται Πνεvμα, τr'ι αιι- είναι τό μόνον α'ίτιον κα] ποία τά έ!Ξ αύτοϋ τοϋ αiτίου.
1 ο τά τiJς αυ•της φύσεως αιιχ17ματα και αυτό τοις αποοτόλοις 20. Μετά άπό αύτόν έφανερώθη τό άγιον Πνεϋμα,
κατά χάριι 1 παρέχοι•, τά τ17ς 11·εότη10ς lδιώματα, τάς φυσικc'tς παρέχον καί αύτό κατά χάριν είc τούc άποστόλουc τά
και οiισιώδεις αυτοϊΊ εJJ 1 εργείας. 1
Ί-Ι γcίρ TOV Θεου οαοιλ,εiα, 'ίδια τηc αύτηc φύσεωc καυχήματα, τά ίδιώματα τηc θεό
ης τους αρρα,οr7'J~ιας οί αγιοι ειιτα·υθα ΚΟ1ιι{ζοιπαι, καθάπερ τητοc, τάc φυσικάc καί ούσιώδειc ένεργείαc: αύτοϋ. Διότι
ό Πε"ίος Μάξιμος ει• τοις Π ρός Θαλάσοιον οχολίοις φηοί, ή βασιλεία τοϋ Θεοϋ, τηc: όποίαc: τούc: άρραβωναc: έπιτυγ
15 (ι7(ι)JΙ ,nροοόι 1 1ωιι τφ Θεςv φυvι,κcος κατr'ι χά,Qt'JJ' εστι μετάδο χάνουν έδω oi δγιοι, δπωc: λέγει ό θείοc: Μά!Ξιμοc είc: τά
οι.ς· a και ΊΙJ)' αρχι7ν εuiθύς .71αρά Θεου πλασθεις ό ανθρω σχόλια Π ρόc Θαλάσσιον, «είναι κατά χάριν μετάδοσις των
φuσικων προσόντων είc τόν Θεόν»' • Όμοίωc: καί ό θεϊοc:
6
;ιος καrr'ι χάριι· ε'ίληφε;•η· cvς καί δ θείος Κύριλλος ει• 777
Π ρός Σόϊμο~· επι.οτοiΧfί φηοι γράφωι 1 οτι, <ιnλάσας ό Θ.εός Κύριλλος γράφει είc τήν Π ρόc Σόϊμον έπιστολήν δτι, «πλά
ΤΟ/! αι,·θρωnοι•, ψυχωθέντα nαρήγαγειr, εχοι,·τα τrΊς 71)"ΞU,,ιια- σαc: ό Θεόc: τόν ανθρωπον, τόν παρήγαγε ψυχωμένον,
20 1tκr'ις δωρεάς, οοφία1', δικαιοούνην ·και ο,οα ί!1 1 εοrιv ου•οιω cχοντα τάc: πνευμοτικάc δωρεάc, σοφίαν, δικαιοσύνην καi
δr7'ις εγ 1({) Θεφ- δ,ιιοΓ, γr'ιρ και ζω171' Ι:1 J'εΤί1?ει το Π1 1 εfηια δσα ένυπάρχουν ούσιωδωc είc τόν Θεόv· διότι τό Πνεϋμα
Hp πλάrι,ιιατι καί 10ί!ς έαυτοv χα,ρακτηρας ι1εο::τρε::τr7'Jς ειιεοή ταυτοχρόνως ένέθετε ιωήν είc: τό πλάσμα καί ένετύπωνε
μαιι'Βι•n. "Οτω• 0-011 ακούοης αi,101· .εξ α,ιιφοιι·, ώς εκ Πατρός θεοπρεπωc: τά ίδιίJματά του»' 7 • "Όταν λοιπόν τόν άκούσπc:
ουισιωδως ,δι' Υίοf', προχεόμει•ΟJ', τό Πι·ειηια ιό ar'lO)' λέ- νά λέγη δτι τό δγιον Πνεϋμα προχέεται άπό άμφότερα
25 )'0'J'TC1, 11]1' H7'JJ' φυοικϊίJι• τούτωι•· δυνάμειbι• ΤΕ και ει•εργεt(ι!)1 ούσιωδωc: ώc: έκ Πατρόc δι' Υίοϋ, νόμισε εύσεβωc: δτι
τοϊΊ ΘεοϊΊ μειάδοοιι•, αλλr'ι ,ιιιΊ τ17·1· Πείαι• τοίi Πνεύματος {,- διδάσκει τήν μετάδοσιν των φυσικων τούτων δυνάμεων
καί ένεργειων τοϋ Θεοϋ, δχι δέ τήν εκχυσιν τηc: θείαc:
πόοταοιι' ::τροχειοι?·αι •διδάσ%ει~ι, ει~'σειο(7'ις ι•όμισοι'.
Jlετr'ι 70/Ι Υίόιι το{ιιυιι δια του ΗΧς αυτάς δυι 1 άμεις και. ύποστάσεωc: τοϋ Πνεύματος.
Μετά τόν Υίόν λοιπόν έφανερώθη τό αγιον Πνεϋμα
c:1·εργεΕας 1ο"ίς aξίοις ::ταρέχει~· τό αγιο~, πεφαι•έρωται Πν,εv-
διά τηc: είc: τούc: ά!Ξiουc: παροχηc: των αύτων δυνάμεων
30 μα· rfις υ.ι• υ.,μα τε δείξl) και αυτό καθ' έαυτο ί,rμοτcός, και
καί ένεργειων, οϋτωc: ώστε νά δεί!Ξη συγχρόνως τόσον
τοiις μαιJηΗι.ς ooφ[σrll' και nι•ευ,ματιΚΙJV δύιιαμιιι ενδύοωι,
δτι ύφίσταται αύτό καθ' έαυτό, δσον καί δτι έσόφισε καί
tJ.VTOύς τε ου1ιιέι•αι ποι.ή·ου καl. τοις παοι δι' (J.'UTQIJ'' κηρύξl)
ένέδυσε μέ πνευματικήν δύναμιν τούc: μαθητάc:, καταστήση
τr'ι του Σωτηρος κηρύ;ι,ιια1α, δι' ιfιγ και α.υιτό, ου μετrΊ 1i;,,
δέ αύτούc: ίκανούc: νά κατανοήσουν καί δι' αύτων κηρύ!Ξη
είc: δλουc: τά κηρύγματα τοϋ Σωτηροc:, διά των όποίων κη
76. Πρόc: Θαλάσσιον PG 90, 264 Β. ρύττεται καί αύτό ύφιστάμενον δχι μετά τόν Υίόν κατά
77. Βλ. 'Υπόμνημα είc: τό Εύαγγέλιον 'Ιωάννου 2, PG 73, 204 D.
Υ ίό11 κατά Τ ιΊ )' υπαρξ t1', αλλιί. μεrr} του Υ ίου, σίτδέ rtις () τήν ϋπαρ!Ξιν άλλα μετά τοϋ Υίοϋ, οϋτε ώc: ό Yiόc: άλλα
Υίός, αλλ' lδιοτρόπως εκ τοu μόι,ου Πατρός ύφεοιηκός ίδ1ορρύθμωc: άπό μόνον τόν Πατέρα, ύπάρχον φυσικωc:
κηρ,ύτιεται, ουιιημ,ιιέι'Ο)' ()Jf φυοικϊvς αυτφ καί τφ Υίφ &δια συνημμέvον μέ αύτόν καi μέ τόν Υiόν άδιαστάτωc: καί
οτάτως τε και αϊδίως. Δι' ο δέ ουκ εΜJύς τό Πνείηια μι:- άϊδίωc:. Τ ό διατί δέ δέν έφανερώθη εic: τόν κόσμον πρωτον
5 T(t ΤΟ)' Πατέρα, καίιοι και αυτό α,μέοως ())J' δκ του Πατρός, τό Πνεϋμα εύθύc: μετά τόν Πατέρα, μολονότι καί αύτό
αλΙλ' ό Υίός πρότερος τφ κό,σμφ ;;ιεφανέρωται, και δι' δ ε% είναι άμέσωc έκ τοϋ Πατρόc:, άλλά ό Yiόc:, καί τό διατί οί
τofi Υίοv τα τοu Πνεύμαιος οί θεολόγοι παριατr7Ίσιγ, ει' τφ θεολόγοι παριστάνουν τά τοϋ Πνεύματοc: έκ τοϋ Υίοϋ,
;-ιροτέρφ λόγφ τuς αιτίας αποδε:δώκα.ιμει,. έ!Ξεθέσαμεν τά αϊτια εic: τόν προηγούμενον λόγον.
21. ΈΠεi, δέ της τριουnοοτάτου 1~εότητος τι} εργυ. κοι- 21. 'Επειδή δέ τά έργα τηc: τρισυnοστάτου θεότητοc:
10 γr1,. ει· δέ τω1, εργωJJ και ή ({(J.)'έρωσις, δια τ,οϊi,το :nαι/ έαυ είναι κοινά, εν δέ των έργων είναι καί ή φανέρω
του τε προς 1ίμας rίκει κυ.ί πα,ψ'Ί. του Πατρός καί του Yίofi σιc:, διά τοϋτο τό ΠνεΟμα έρχεται εic: ήμδc: παρ' έαυτοϋ
:τέμnειαι, δι' J;γ και φανεροvται τό καί παρ' έαυτο'ίi φαι"ε καί συγχρόνωc: πέμπεται παρά τοϋ Πατρόc: καί τοϋ ΥίοΟ,
ρού,μ:ει,οι·, καθάnερ και δ Υ ίός προ αυτοv. Φαι,εροvται τοι διά των όποίων καί φανερώνεται τό καί παρ' έαυτοϋ φανε
γυ.ροfiι, καί ε'κ τοu Υίου πεμπόμενον το Πνευ'μα 10 /lγιοι•, ρούμενον, δπωc: καί ό Υίόc: πρίν άnό αύτό. Φανερώνεται
15 αλλ' οιι•κ εκ:ιορεύεται. El δέ ,U1j τουτο, μηδέ Γfανέρωσις ή λοιπόν τό αγιον Πνεϋμα πεμπόμενον καί έκ τοϋ Υίοϋ άλλά 11
αnοσωλιί και ή και' αυτηι• ε,κιπε,μψις, αλλ' εκπόρευ·σις· εnεi δέν έκπορεύεται. Έάν δέ δέν συμβαίνn τοϋτο, ή άnοστολή 1,1
καi ή κατ' αύτήν έκπεμψιc: δέν είναι φανέρωσιc: άλλά έκ

11
και ό Υιός επέμφθη πρότεροι, παρ' αύ,τοϋ, του άγίου λέγω

i
1
li
Πι•εύματος και IOV Πατρός· <cΚύριος γάρ», φησίν, <ια:nέ,ό,ταλ πόρευσιc:, έπειδή καi ό Υίόc: έnέμφθη προηγουμένωc: παρ'
ιι
κέ με και Τ() ΓJγευ,μα αi'ιτοfi)). "Αρ' εκ του Πατρός και του αύτοϋ, δηλαδή παρά τοΟ άγίου Πνεύματοc: καί τοϋ Πατρόc:" 1,1,
1
20 ΠΙ'εύματος ό Υίός ·l} γειΨαται η εκπορεύεται; "Απαγε τ17ς

ασεοείας. Ei δέ λέγει τι.ς (Vς ανθρωπΟ)' &πεστάλθω ΤΟ)' Υί
διότι, λέγει, «'Ο Κύριοι:: μέ άπέστειλε καί τό
rοϋ»7Ό 'Άρα ό Yiόc: γεννδται η έκπορεύεται έκ τοϋ Πατρόc:
Πνεϋμα αύ
:Ιί,.!ι
,.,ι
όι•, εγγύς 1) απά1'τησις' απεστάλη μεγ γr}ρ ώς liι,·θρω:ιος καi τοϋ Πνεύματοc:; 'Άπαγε τηc: άσεβείαc:. 'Εάν δέ κανείς
1
<<εl δέ καί rvς Θεός, τί τυίιιο; 1''171, εύδο,κ[αJJ τοϊi Πατρός λέγη δτι ό Yiόc: άπεστάλη ώc: ανθρωποc:, ή άnάντησιc: είναι ,,Ιι
1!11' 1
αποστολ1)γ είι•αι νόμισοJJ>>, Γρηγόριός οοι δϊακελεύεται δ πλησίον. Πράγματι άπεστάλη μέν ώc: ανθρωποc:· «έάν δέ i Ιl, , :I
άπεστάλη καi ώc: Θεόc:, τί σημασiαν έχει; 'Εννόησε δτι 'ιιiιl
25 τiJς ι~εολογίας επώι 1υμος, κιαγώ 117ν του Υίοϋ και το1-; Π ν,εύ
ματσς, εκεί1,φ και τfι αληθείrr πειι'tόμειιος,
άποστολή είναι ή εύδοκία τοϋ Πατρόc:», σοϋ παραγγέλλει :Ι\11,ι. l.', ,1,,
Έπει οvν καί ώς Θεός δ Υίός αποο,έλλεται και παρ'

ό Γρηγόριοc: ό έnώνυμοc: τηc: Θεολογίαc: 79 , έγώ δέ έπίσηc: 1?Ι.!
τήν εύδοκίαν τοϋ Υίοϋ καi τοϋ Πνείιματοc:, nειθόμενοc: είc: ι,ι
&μφοτέρωι·, Πατρός καί Πνεύματος, παρ' αμφωέρων τού 1! 1
1
έκεϊνον καi είc: τήν άλήθειαν. !!i

τωJJ λοιπόν κατά .Λατίνους εχει και οvτος τηγ γέJJνησιν, ε"'ί-
'Επειδή λοιπόν ό Υίόc: άποστέλλεται καi ώc: Θεόc: άnό
30 nερ, οτι και τό Πι 1 εuμα παρ' αμφοτέρωγ αποστέλλεται. Πα
άμφοτέρουc:, τόν Πατέρα καi τό Πνεϋμα, δρα κατά τούc:
τρός τε και Υίοu, παρ' αμφοτέρωι, εκ.πορεύεται τούτων. Και',
Λατίνουc: έχει καί αύτόc: την γέννησιν άnό άμφστέρουc:
ει λέγοιει• ,111) τJJJ' aJIOOTOi!.'l)J! JJομίζειν εκ,nόρευσtJ', αλλ' εκ
τούτουc:, έάν βεβαίωc: καί τό Πνεϋμα, διά τόν λόγον δτι
άnοστέλλεται άπό άμφοτέρουc:, τόν Πατέρα καί τόν Υίόν,
εκπορεύεται άnό άμφοτέρουc: τούτουc:. Καί αν έλεγον δτι
78. Ήσ. 48, 16. δέν θεωροϋν την άnοστολήν ώc: έκnόρευσιν, άλλά τεκμαί-
79. Λόγοr::. 38, 15
',
ταύτης εκεί1•ψ 1 τεκιμαίρεπθαι, και τΓjς τοί> Υίοv γειη,17πεως ρονται ταύτην απο εκείνην, αϋτη θά ύπάρεn όπωσδήποτε
τεκμήριον καi της γεννήσεως τοϋ Υίοϋ.
rϊί5τη δ1jπουι?Ει' ϊ•πάρξει 1εκμήριο1,.
Τί δλλωστε διαφέρει τοϋ νά έκλαμβάνωμεν τήν άπο
Τί δέ καί δι'ε1 1 ήι•οχε τοίί 117γ ,&ποστολ17γ νομίζειι• γέΨ1•ησι1•
στολήν ώc: γέννησιν η έκπόρευσιν τό νά ίσχυριΖώμεθα ότι
Ιj εχπόρευσιι• τό λέγειι• (,Jς αϊδίως εχοι· :τ{.ιι;πειι, τό τε Πι,ει,-
5 μα 101 }'"ίδγ καi δ Υίδς 10 Π1 1 ε,ίJμα; 1·?) ιμSJJ καt νv,,· αV·τΟ1 1
1
εχοντα άϊδίωc: στέλλουν τόσον τό Πνεϋμα τόν Υίόν όσον καί
ό Υίόc: τό Πνεϋμα; Τοϋτο μέν άπέστειλεν αύτόν τελευ
vπτερογ εlς ΤΟ)! κό,σμοι• &πέπτειλει•' ό δέ Τ() Πι•ευ,μα τοίς
ταίωc: εic: τόν κόσμον, αύτόc: δέ εστειλε τό Πνεϋμα είc:
οlκείοις μαθηιαίς επεμψει-, επα~,ελι1cuι 1 ο,1ει· κατ~ιλι?'ε1 1 • 'Αλλ'
τούc: μαθητάc: του, άφοϋ έπανηλθεν έκεί άπό όπου κατηλ
δ μέι• Υίός ικαί Θεός ε,σ1 ι και 1ί.ι·ι~ρω:ιος γέγ01 1 ε1•· α:ιεπτάλη
θεν. Άλλ' ό μέν Yiόc: καί Θεός είναι καi δνθρωποc: εγινεν'
)'OVJ' και ώς 1ί.1π'J·ρωnος· τό fl J'Βιιψα οi11κ εJ!η ι•ι?ρώπησει,.
άπεστάλη λοιπόν καi ώc: δνθρωποc:· τό δέ Πνεϋμα δέν
10 22. Ίvπεl γουν Θεος δ'ν απεπrά).η TOl'TO παρά του Πα-
ένηνθρώπησεν.
τρός, ευ1δοκίαι 1 δε χριJ 11]1' α:ιΟΠΤΟλJ/1' ήγείσθω ταύιψ ΚαΗ}
22. 'Επειδή λοιπόν τοϋτο, Θεός ύπάρχον, άπεστάλη
τσί,ς ι'Jεολόγο1 1 ς, ε'l!'δοκία δέ ή &γαθ17 17'έλησίς εστι, ΛατίJ"οι
άπό τόν Πατέρα, πρέπει δέ αύτήν τήν άποστολήν νά θεω
δέ τΠ εκπορεύοει ταυτοι• 17γου1'1αι Τ1)1' &ποπτολ171,, Πέλησις
ρι,Jμεν εύδοκίαν κατά τούς θεολόγους, εύδοκία δέ είναι ή
Ο[ΙΚΟΙ'J' εστι κατ' αυΤΟΙ!ς ιί εκ,πόρευσις· ΚαΠεtδJ)ΠΒ[! εκ;,Ο-
καλή θέλησις, οί δέ Λατίνοι θεωροϋν τήν άnοστολήν ταυ
15 ρεύσει τιίγ vπαρςιι• εχει το lJγευ,μα ιό uγιοι·, {}f:'!λ1}σει TOVTO
τόσημον μέ τήν έκπόρευσιν, δρα κατ' αύτούc: ή έκπόρευ
λοι:ιόι• εχει και' αυτούς rι'ιι' -ί'.:ιαρ:;ιι1 • "Ω 117ς δvππεοείυ.:;
σ1c: είναι θέλησις· καi έπειδή τό δγιον Πνεϋμα εχει τήν
οi•κέτι γαρ ακιιοrοι·· τιμ γύ.ρ ιΜλειν, &λλ' ου ιφ n•εq:υ,κέναι
ϋπαρειv δι' έκπορεύσεωc:, δρα κατ' ούτούc: εχει τήν ϋπαρ
TOl'IO προήγαγει' Ο Θεός και Πατήρ, κα{}ά και 11)'1' κτίσι.1•,
ειv διά θελήσεως. 'Οποία δυσσέβεια ! Διότι δέν θά ητο
ε'ίπερ ιί ε'κπόρευπίς επτιι• ευ~δοκία και {)iέληισις· τά κτίπμα-
δκτιστον, άφοϋ <ό Θεός καi Πατήρ τό προέβαλε διά θελή
20 τα γαρ κατϊι. τούς {},εολόγους ε1· ιφ πεφυκ.έναι,. αλλά ιφ θέ
σεως καi όχι διά φυσικηc: παραγωγης, όπως καi τήν κτl
λειγ δ Θεος :ι.ροήγαγεγ, 'Έργ01ι ,μεν γαρ φύ'Οεως και' αυ
σιν, αν ή έκπόρευσιc: είναι εύδοκία καi θέλησις· διότι κατα
τούς 1ί .προαιι:)J'ιος καl Μδιος γέ111 1ησις· εργοι, δέ Πείας 1'Jε
τούς θεολόγους τά κτίσματα παρήγαγεν ό Θεός όχι διά
λιjσεως ή κτίσις.
φυσικηc: προβοληc: άλλά διά θελήσεως. "Εργον φύσεως εί
'Αρειαι•οί μεγ OVJI τον ΥίοJΙ ελεγον Πελήσει του Πtt-
ναι καi αύτή ή προαιώνιος καi άΤδιοc: γέννησις· εργον δέ
25 τψίς p/ς ιό εί~·αι προεΜfε'ϊν εκ τοv' μη αθελήτως ε,κ Πιι.·
θεiαc: θελήσεως ή κτiσιc:.
τρός τό εlι·αι λαοείν τούτο δ17{}ε1' κατασκευάζοντες. Λατιι•ο;
Oi ·Αρειανοi λοιπόν ελεγον ότι ό Υίόc: nροηλθεν είc:
δέ θελιjπει τοίί Πατρός r} καί του Υίου προεJ,θείν εlς τό
rήν ϋπαρ!Ξιν διά θελήσεως τοϋ Πατρός, συνάγοντεc: τοϋτο
είJ!αι δ:εικι·ύουσι ιό Πνευ:ιια το αγιοι, εκ του την έκπόρευσιιι
έκ τοϋ γεγονότος ότι δηθεν δέν ελαβε τήν ϊιπαρ!Ξιν τού
εiγαι νομίζειν αποπτολ171• και' εϋδο,κίω, καί ·ι'JέλησιJ'. Έρου-
την άθελήτωc: άπό τόν Πατέρα. Οί δέ Λατίνοι δεικνύουν
30 μει1 και ~ίμείς προς αiιτούς, οιπερ ,και δ μέγας ΆΠαι,ώσιος
ότι τό αγ1ον Πνεϋμα προηλθεν είc: τήν ϋπαρίιν διά θελή
OiJ))
::![j(!ς τοi•ς 'Αρειανούς, δτι (IT01' οούλεπΠαι το κατr} φύαtJ'

σεως τοϋ Πατρός καi τοϋ Υίοϋ έκ τοϋ ότι voμiZouv ότι ή
έκπόρευσιc: είναι άποστολή καi εύδοκία καi θέλησις. Θά
εϊπωμεν λοιπόν καi ήμεϊc: πρόc: αύτούc:, ό,τι καi ό μέγας
'Αθανάσιος πρόc: τούc: Άρειονούc:, ότι «τοϋ θέλειν ύπέρ
κειται τό κατά φύσιν, καi ή φύσις δέν ύπόκειται είc: τήν
15
{y,nέρκειιαι· και 11 φύσις ουχ {πιόκειται ϋοvλήσε!)), 'Ως ο{ιγ 3ούλησιν»" 0 • 'Όπωc: λοιπόν ή γέννησις δέν είναι εύδοκία
ή γέννησις εύiδακία και 1Μλησις ουκ εστιγ, αλλ' ·ύnέρ ευ καi θέλησιc:, άλλά ύπεράνω εύδοκίαc: καi θελήσεωc: (διότι
δακίαν και θέλησ/,)f ( φύσει γαρ δε[κνυσιν εκ Πατρός Q)Ι δεικνύει ότι ό Υίόc: είναι φύσει έκ Πατρόc: ώc: γνήσιοc: καi
ια τόv Υίόι, οJς αvτφ γι·ήσιον και δ,μοο11σιον, αλλ' ον {)ε- όμοούσιοc: μέ αύτόν, άλλ' όχι κατά θέλησιν κατά τά κτί
5 Χιί,σει καθά τά κτίσματα) αυτως ού:δέ του ΠJJεύ,ματος ή εκ σματα), οϋτω καί τοϋ Π νεύματοc: ή έκπόρευσιc: δέν είναι
πόρευσις .αrωστολιί ;ιαί εν1δσ1κία και 11έλη,σίς εστι· φύσει γάρ άποστολή καi εύδοκία καi θέλησιc:· διότι ή έκπόρευσιc: δει
11 εκ,nόρευσις δεiχνυσι 10 flγευίuα 10 αγιοv εκ του Πατρός, κνύει τό αγιον Πνεϋμα νά προέρχεται άπό τόν Πατέρα,
ώς α'1'J:τψ γ1 1 ήσιον και δμοού,σιοι 1 , αλ:λ' 0'1) {}ελήσει κατά 7(!. ώc: γνr'ισιον καί όμοούσιον μέ αύτόν, άλλ' όχι διά θελήσε
κ1[σματα. ωc: κατά τά κτίσματα.
10 Δ.ατίιιοι γου;· λέγοντες ταi}τόν εlJJαι τfΊ αrτοστολfί του Οί Λατίνοι λοιπόν λέγοντεc: ότι ή έκπόρευσιc: τοϋ
θείου Π1,εύμαως τ~71 1 εκπόρεvσιν κατά πfiaω, &ι,ά.γκηγ κτι θείου Πνεύματος είναι ταυτόσημος μέ τήν άποστολήν κατ
οτο.γ εl1 1 αι τό Πι1εvμα καιασ,κευάζουσι. Και μ11ι, ι'\πειδή:περ άνάγκην παρουσιάιουν τό Πνεϋμα ώc: κτιστόν. Καί βεβαί
ε~'ιδοΔrι. 10v Πατρός εστι.ιι, u'ις εδ~δάχ{}ηιμε~<,. η τε τοΣΊ Υίου ωc:, έπειδή, όπωc: έδιδάχθημεν, εύδοκία τοϋ Π ατρόc: είναι
ο'ις Θεοί~ ,ιαρά Πατρός Τε καί Π1 1 εύ,μα10ς α:ποστολ17 και ·;ί ή άnοστολή τόσον τοϋ Υίοϋ ώc: Θεοϋ άπό τόν Πατέρα
15 τοίΊ Πν•εύμαως nαρά Πατρός τε και Υίου (θελ17σαγ1ος γαρ καi τό Πνεϋμα, όσον καί τοϋ Πνεύματος άπό τόν Πατέρα
έκατέrροv τούτωι, κατά καιρογ &φικέ·οθαι nρός ήμας καί ό καί τόν Υiόν (διότι δταν ήθέλησεν έκάτερον αύτων κατά
'
Jl αιηρ οκησε )
ευ'δ' δ ι , ου' "" nαντως
'δ'εJJ αJ.λο ' " δ ια' φι,Λαι''vρω:τιια1'
η ' ΓΙ , καιρόν νά φθάσn είc: ήμαc: καί ό Πατήρ ηύδόκησεν), ή
1; ι::vδοκία γέγονει, cι·v1η. Τοιγαροvν, εl κατά Λατ{φοvς τjj εύδοκiα αύτή όπωσδήποτε δέν εγινε διά τίποτε δλλο παρά
anοστολfΊ του Π1·εύ,ματος ταύτόν 17 εκπόρευσις, 17 δέ α:-το- διά φιλανθρωπίαν. Έnομένωc:, δν κατά Λατίνους ή έκπό
20 01ολ1ί διά φιλαι4Jρωnία11 , κω' αυτούς OVIΚOVJJ και ή nρό ρευσιc: είναι ταυτόσημος μέ τήν άποστολήν τοϋ Πνεύμα
αlώ,•ω1, εκ Πατρός εκrτόρεvσίς τε καί vnαρξις του Πνεύ τος, ή δέ άποοτολή εγινεν άπό φιλανθρωπίαν, κατ' αύτούc:
μαιος ουχ υπέρ αlτία~ 1 , αλλc1 διά φιλα~η?ρωnίω·. Q{, τί αγ λοιπόν καί ή πρό αίώνων έκ Πατρόc: έκπόρευσιc: καi ϋπαρ
αΙΚΟVσθείη δυσσεοέστερόΨ τε r.αι καο,ότερον; Ειc: τοϋ Πνεύματοc: δέν εγινεν ύπέρ αίτίαν, άλλά άπό φι
j,,
23. π ρός δέ τούτοις' εl τα{,,τόν αnοστολ17 καί εκnόρευ- λανθρωπίαν. Τί δυσσεβέστερον καi κο1νότερον άπό τοϋτο θά 1
25 σις, δι' ε;μέ :λοιπόν 10 Π11 εύμα (οαοαι της κακοδοξίας- O'V ήτο δυνατόν νά άκσυσθπ;
!
γάρ εχω ταύτα λέγειιι α~ιεv φρiκης και θαύματος) /;';,.: τού 23. Έπi πλέον, δν είναι ταυτόσημον ή άποστολή καi
Πατρός ε,κnορεύεται· δι' Δμέ γάρ αnέσταλται· εl δέ δι'
i':- έκπόρευσιc:, τότε τό Πνεϋμα (όποία κακσδοΕία ! Διότι δέν
μέ, και μετ' ε:μέ .πάντως ·ιΊ 01! nολύ nρό εμοv, &λλ' vno χρ6- δύναμαι νά άναφέρω ταϋτα χωρίc: φρίκην καi εκπληςιν)
ι10J' (l)ΟlΤ!ερ εγώ, ;.:αι ουχί Η{) Πατρί Κ'αί τφ Υίι;ϊί σvJJαtδιον. έκπορεύεται έκ τοϋ Πατρόc: δι' έμέ, άφοϋ δι' έμέ άπεστά
30 Και ον 1o·u70 μό,,ω,, αλλr} καί ύπείκει τfί δεαποτείq,. Φευ, πο-ϊί λη· έάν δέ δι' έμέ, όπωσδήποτε καi μετ' έμέ η όχι πολύ
;.:ατάγεωι Jιαρά των α.γγωμόγωγ δούλωJJ τό τfi φύσει 1i7ι• πρiν άπό έμέ, άλλά συγχρόνως όπωc: έγώ, καi όχι σuνα'ϊ
δε,οnοτείαγ εχογ &:πάσης της κ,τtσεως- ισό γάρ Σά6οατονη, διον μέ τόν Πατέρα καi τόν Υίόν. Καί όχι μόνον τοϋτο,
άλλά καί ύnακούει είc: τήν έΕουσίαν των. Φεϋ, ποϋ κατα
βιβάιεται όπό τούc: άγνώμοvαc: δούλουc: έκεϊνο τό όποϊον
εχει έκ φύσεωc: τήν έΕουσίαν έπί όλοκλήρου τηc: κτίσεωc:·
80. Λόγος Κατά Άρειανών 3, 62. διότι, λέγει, «τό Σάββατον εγινε διά τόν δνθρωπον, όχι ό
φησί, ((δια τόι, ανθρωnον, ουχ ό άνθρωπος διά τό Σά66α δνθρωnος διά τό Σάββατον· ώστε κύριος είναι τοΟ Σαββά
τον· ωοτε Κύριδς εστι του Σαοοάτου ό Υίός του ανθρώ του ό Υίός τοΟ άνθρώnου» 81 • Βλέπεις πόσον άπέχει ή άnο
που)). Όρίj,ς nόσΟJ! απέχει αJnοστολή έκ,nορεύσ1εως; 'Όσο~ι χρό στολή της έκπορεύσεως; 'Όσον άπέχει των χρόνων ή
JJων αϊδιότης και κιισμάτωιι Θεός και ιών φύσει δούλων ό άϊδιότης καi των κτισμάτων ό Θεός καi των φύσει δούλων
5 φύσει δεσπότης της κτlσεως. ό φύσει δεσπότης της κτίσεως.
24. Ό τo[JJVY ,~αρά Θεού και 1Q!)J ώς αλη{Ηvς θεοιλόγωιι 24. Ό μυημένος λοιπόν άπό τόν ιΘεόν καί τούς άλη
μεμυη1ιιένος εμφυσώμενοJJ μέv άκούων ιό Π νευ,μα δι' εμφυ θινούς θεολόγους, δταν άκούπ δτι τό ΠνεΟμα έμφυσδται
σήματος :παρόν καί συ,μφυές oJJ τφ εμφυ,σώ~·τι νοεί σημαιJJό δι' έμφυσήματος έννοεϊ δτι σημαίνεται παρόν καi συμφυές
μενον, αλλ' ουκ αυτό υπάρχον εμφύσημα, ώς εξ ανάγκης είς τόν έμφυσωντα, δχι δμως δτι αύτό είναι έμφύσημα,
10 εχεt)' 71])' ϋ:παρξιν εξ oiJ τό εμφύσημα· αv δέ και πεμπόμs ώστε άναγκαίως νά εχπ τήν ϋπαρΕ:ιν έΕ: έκείνου άnό τόν
)'ΟΥ', φαΥερούμει 1 οι•· αΥ δε και διδόμεJΙΟΥ, κα/ 10 ΟVΥ1]1,UμέΥ'ΟΥ όποϊον προέρχεται τό έμφύσημa· δν δέ τό άκούπ καί στελ
ε:πιγινώσ 1κει του πεμ:πομέJJΟV τε και ίΟV πέμ:ποJJτος· G,Jt δε λόμενον, έννοεϊ φανερούμενσv· δν δέ καi διδόμενον, άνα
παρ' ήμωγ λαμοα1 1 ό:ιιενον, οlδε μέν ~ Θsόν, αληπτον, λη γνωρίΖ:ει καi τήν συνάφειαν τοΟ στελλομένου καi τοΟ στέλ
πιά δέ ήμιν τά παρ' έκ 1 είνου χαρίσματα· αj• δέ και παρά του λοντος· δν δέ λαμβανόμενον άπό ήμδς, γνωρίΖ:ει δτι καθ'
15 Υίου aκούσυ nε,μ:πόμει,ον, διδόμενον, έμφυσώ,μενον, ε,{}θύς δσον είναι Θεός είναι δληπτον, ληπτά δέ άπό ήμδς τά χα
και τουτο προς τοις άλλοις συνίησιν, ώς εκ του' πατρός ρίσματα άπό έκεϊvο· δν δέ άκούσπ στελλόμενον καi άnc
ε,κ!πορεύεται,. καθ'α καί Γρηγόριος έκλαμοάγειν &ξιοί σα τόν Υίόν, διδόμενον, έμφυσώμενον, εύθύς μαΖ:i μέ τά δλλα
φώς ό έι, θεολογίq, πω,ύς· <(σσα γάρ», φησί, «:mερι του αγίου άντιλαμβάνεται καi τοΟτο, δτι έκπορεύεται έκ τοΟ Πατρός,
καθώς άπαιτεϊ σοφως νά έκλαμβάνωμεν καi ό μέγας είς
i
Π Υ'εύιμαιος τα:πεινότερα λέγεται, τό δiδοσι~αι, το στέλλεαθ·αι,
1
20 ιό μερίζε,αθ<αι, ιό χάρΝJ,ιια,, ιό δώρημα, τό έγψύαημα, είιε τήν θεολογίαν Γρηγόριος, ό όποϊος λέγει, «δσα περί τοΟ
τι αλ,λο τοιουτον, ε;πι Ι1)Υ nρώτηΥ αlτίαν α1'ακτέοιι, ινα 10 άγίου Πνεύματος λέγονται ταπεινότερα, τό δίδεσθαι, τό
έ.ξ ov δε ιχθfi», (δηλαδrι 10v Πατρός· αυιός γαρ ή πρώτη στέλλεσθαι, τό μερίΖ:εσθαι, τό χάρισμα, τό δώρημα, τό έμ
αιτία) και ,U17 τρείς, φησίι,, αρχαι μεμερισμέναι πολυ1Ηως φύσημα, καi πδν δλλο παρόμοιον, πρέπει νά άναχθf1 είς
:παραδεχθci)σι1 1 ,>, δπερ αiJ!lός ε:π;αθ,ες, μή προς τη1• Π[!(V11)J' την πρώτην αίτίαν, διά νά δειχθf1 τό πρόσωπον έκ τοΟ ό
25 αlιίαΥ' δια τούτων ιών φωνώ11 αναγόμενος. noiou» (δηλαδή τοΟ Πατρός, διότι αύτός είναι ή πρώτη
25. Και δύο μέν σαφώς κηρύττων ού'ικ αlσχύνπ αρχάς, αίτία) «καi διά νά μή γίνουν δεκτοί τρεϊς άρχαi διαχωρι
έlκ του Πατρός και του Υίου ιό Πνεύμα δογμαιίζωιι εχειι, ;;μέναι πολυθεϊστικως» 82 • ΤοΟτο επαθες έσύ, έφ' δσον διά
τrιν ϋ::παρξ ιι 1 , 1'1)1' δέ τρ[την αφ' ών λέγεις διδούς συJtά των δρων τούτων δέν άνάγεσαι είς τήν πρώτην αίτίαν.
γεσθαι. El γαρ δια ιό πέμπεσθαι παρα τού Υίου καί έξ 25. Kai δέν αίσχύνεσαι νά κηρύττπς σαφώς δύο άρ
30 αυτού ΘΚΠJΟρεύ,εται, πέμπει δέ και το Πνεύμα ιόν Υίό)', ούχ χάς, δογματίΖ:ων δτι τό ΠνεΟμα εχει τήν ϋπαρΕ:ιν έκ τοΟ
ώς ανθ1ρω:πον μόνοι, αλλά και ώς Θεόν, καθάrπερ ανωτέ Πατρός καi τοΟ ΥίοΟ, τήν δέ τρίτην άφήνων νά συναχθη
ρω δέδεικται, αλλά κα/, τόγ Πατέρα ό Υίός 1ε και ιό flγευ- άπό δσα λέγεις. 'Εάν πράγματι διά τό δτι πέμπεται παρά
τοΟ ΥίοΟ έκπορεύεται καi έΕ: αύτοΟ, πέμπει δέ καi τό ΠνεΟ
μα τόν Υίόν, οχι μόνον ώς δνθρωπον, άλλά κοi ώς Θεόν,
δπως εχει δειχθη άνωτέρω, άλλά καi τόν Πατέρα στέλ
81. Μάρκ. 2, 27 έ.
82. Λόγος 31, 30. λων ό Υίός καί τό ΠνεΟμα, δπως άντιλαμβάνεται ό χρu-
,,
11.,:
230 '1'
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β'
'ιΊ'
231
1
μα, ο'>ς ό χρυσους θεολόγος Ίωάννης έξηγού,μενος ,ό nρο σοΟc: θεολόγοc: 'Ιωάννηc: έf:ηγων τό προφηηκόν έκεϊνο, «ό
φ7τικόι, εκεί1,·ο, (rΚύριος αnέσιαλκ.~ με και 10 Π1>ευμα 83
Κύριοc: μέ. άπέστειλε καί τό Πνεϋμα αύτοϋ» , ίδού λοιπόν 1
αυ!τσυ», έξεδέξαιο, lδού σοι καί τό Jlγευμα αρχή, καί έκ δτι κατά τήν άποψίν σου καί τό Πνεϋμα είναι άρχή, καί έκ
του Πατρός καί του Π νεύ,ματος ό Υίός η γε11ναται η εκ- τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Πνεύματοc: ό Υίόc: η γενναται η έκ
5 πορεύεται.
πορεύετω.
Παρίημι γαρ 10)! Πατέρα λέγειιι, και, θΚ ι17ς λατο>ι. Παραλείπω πράγματι vά άναφέρω τόν Πατέρα, εστω
κijς και11οφωvίας και του,' έ,κυαί1 1 η, τό περιόι, της δnερ6ο καί δν άnό τήν λατινικήν καινοφωνίαν καί τοϋτο συνάγε
λijς ευ'},αυούμεyος. 'Ίδοι δ' αν τις ουίδε 1' 11:λλα τcοψ εκ ται, φοβούμενοc: τό μέγεθοc: τηc: ύπερβοληc:. Θά ήδύνατο
υαιv6ι,ιωι1 ατ6nων τ~7ν επί τό χείροι, {,nερ6ολ11ι' αnολείnον- δέ vά ϊδn κανεic: δτι δέν στεροΟvται τηc: npόc: τό κακόν
10 τα· και γάρ δι' αλλήλωιι αναιρούμε1 1 α δε[κνυται, εl διr} τ,7ς ι)nερβοληc: καi τά άλλα συναγόμενα άτοπα· διότι άποδει
αποστολ1jς γοήσαιμει, υ7ν έκ,nόρευσι~, η τηγ γέιΨησιι•. El γcί,ρ κνϊιεται δτι όλληλοαναιροϋνται, έάν διά τηc: άποστοληc:
ταυτα κατά 11])! αnοσιολήJ!, έκάτερον λοιπόν ιούιωιι O'V'X {,. ένvοήσωμεν τήν έκπόρεuσιν η τήν γέννησιν. 'Εάν πράγμα
nάρξεώς έσrι τρόrπος, καν προαιώιιια !Γ εί δε κατά τ1}ι, προ τι κατά τήν άποστολήv νοήσωμεν ταϋτα τότε έκάτερον
αlώvωι, έ1κ;τόρευσίν τε καi. γέγγηισιy την προς )ί,ιιιiς απο- τούτων δέν εΤναι τρόποc: ύπάρ!Ξεωc:, εστω καί αν εΤναι προ
15 σιολiρr J/Οή 1 σαιμει,, αποστολ)j τις προς )ίμιiς αJχρο1 1ος και άί αιώνια· έάν δέ κατά τήν προαιωνίαν έκnόρευσ1ν καi γέν
διος η χροιrική τις ·v:τιαρξις εσται IOV Υίου και του Πνε1! νησιν νοήσωμεν τr1ν πρόc: ήμαc: άποστολήv, τότε θά είναι
,ιιατος. άποστολή πρόc: ιiμδc: άχροvοc: καί άΤδιοc: παρά χρονική
'Εnισιij,σαι δε και 10V'το χρ17 Ι01' σιιψ'ετόv ακροατή~,, Ο)ς ϋπαρΕιc: του Υiοϋ καί τοϋ Πνεύματοc:.
ό της θωλογίας επc6ι,v:μος Γρηγόριος τοίς περί του Π~,ει5- Πρέπει δι 6 συνετόc: άκροατήc: νά προσέΕη καi τοϋτο,
20 ματος ταΉ!ειι,ότεροι, λεγομέγοις καί τό αποιrJτέλλεσθαι σvνη δτ1 ό έnιίJνυι.ιοc: τηc: θεολογίας Γρηγόριοc: συνηρίθμησε καί
ρίι?:μηοε· τό δέ aκ:τιορεύεσrθαt μέγα και Δnερ τό μέγα εστίι,. τό άποστέλλεσθαι είc: τά περi τοϋ Πνεύματοc: ταπεινότερα
«El γ(ιρ μέγα τφ Π ατρί τό μηδαμόθει, όρμr7σθαι, ού'>ι ε λcγόμενσ· τό δέ έκπορεύεσθαι είναι μέγα καί έπάνω άπό
ί.αιτοι, τq"'ι π ν,εύματι τό έκ τοιού.ιοv π ατρος εκπορεύεσθαι.)). τό μέγα. «'Εάν πράγματι είναι μέγα δ1ά τόν Πατέρα τό νά
Ουκ αρα 1α1}'τόι· αποστολ17 και έκnόρευσις. ΊΙ· με~· γάρ αJW- μri 6ρμαται \":1πό πουθενά, δέv είναι μικρότεpον διά τό
Π vεΟμα τό νά έκnορείιεται έκ τοιούτου Π ατρόc:» 4. Δεν
8
25 σιολ17 τijς προς ή,μιiς σvγ,καταυάσεως εκφαίνει την πρό,ι?ε
Οt/J' ή δε εικπόρευισις της καθ" έαV'το παρά π αιρός ύπάρξε εiνω αρα τό Ίδιον ί1ποστολή καi έκπόρευσιc:. Διότι ή μεν
ως του Π1 1 εύματός έστιν ονομα. Καί ή μει• ειστι, καθ' 171, άποστολή φανερώνει τήν nρόθεσιν τηc: πρόc: ήμαc: σuγκα
17,μείς του ευ εlιrαι μετέσχαμει·· ή δε παρί,στησι τό φύσει. ταβάσεωc:· ή δt έκnόρεuσιc: είναι δνομα τηc: καθ' έαυτό
σνvημ\ιιέγον όμοιίμως nρός τόν πατέρα, το κατα μόιιηι; {ιπό- 6nό τόv Πατέρα ύπάρ(εωc: τοϋ Πνεύματοc:. Καί ή μέν μία
30 στααιv δισ:φέροι, αi,του και του Υίοiί Πνευμα /1γιο11. είναι αύτή κατά τήν όποiαν ήμεϊc: μετελάβομεν τό ευ είναι,
26. Σύ δε τό μεμερισμέγογ εκ 1(1)V λόγων σοι συμ6σί ή δέ αλλη παριστ9 τό φύσει συνημμένον όμοτίμωc: πρόc:
)'0J' 6:λέπωι• δια τάς σάς καινοτaμ[ας και' ηδη σε μερίζοι, τόν Πατέρα αγιον Πνεϋμα, τό κατά τήν ύπόστασιν μόνον
Θεοv ( τί ;·ιίρ τό προσεχές και πόρρω η εγγi•ς μερωμου;) δ1αφέρον αύτοϋ καi τοϋ Υίοϋ.
26. Σύ δέ, βλέπων δτι έ!Ξ αίτίαc: των καινοτομιων σου
83. Ήσ. 48, 13. Ίω. Χρυσοστόμου (ψευδεπιγρ.), Περί Άγίοv άπό τούc: λόγουc: σου ακολουθεί τό μεμερισμένον καί ηδη
Πνεύματος 11, PG 52, 826.
64. Λόγος 29, 11. μερiιον σε άnό τόν Θεόν (διότι τί διαφορά ύπάρχει μετα·
ιιt' οvι• ο κατασκευάζεις αύθις εκφύγrις, πολύ ΤΟ μέσοι• εν !Ξύ τηc: nροσεuχηc: καί τοϋ μακράν η πλησίον μερισμοϋ;),
τίκτεις ταίς θεολογίαις ταίς σαίς. 'Ημείς δέ και έωράκ'l διά νά έκφύγι.1c: λοιπόν πάλιν δ,τι κατασκευάΖ:ειc:, δημιοuρ
μει, έν τοίς Πνεύματι γράφοv,σι Θεοίi μυστήρια ;:αι πιστεύο γεϊc: πολύ τό ένδιάμεσον μέ τάc: θεολογίας σου. Ήμεϊc: δέ
μεν και κηρύrτομεν έν αλλήλοις τε οντα δι' αλλήλων άμι- είc: αύτούc: οί όποϊοι γράφουν έν πνεύματι εχομεν 'ίδει
5 γώς χωρουντα και ού ,μάλλον :προς έαυτό εuασ,τον η προς Θεοϋ μuστι'1ρια καί πιστεύομεν καί κηρύττομεν δτι εύρισκό
αλληλα έχοντα. El δέ πρiις έαvτό ε'Καστον εχει ,αδιαστάτως τε μενα έντόc: άλλήλων χωροϋν διά μέσου άλλήλων άμιγωc:
καί αμέσως - πcvς γαρ οϋ; - tιιώς εψιμέσως εξει προς αλληλα; καί δέν εχουν πρόc: έαuτό εκαστον περισσότερον άπό δσον
'Όταν δέ 1r;ν αlιίαι• ζητCηιεν τijς σ.ρρήτοv έκείνης και πρόc: δλληλα. 'Εάν δέ έκαστον πρόc: έαuτό εxri 6διαστά
ύπέρ :1άνια νοίiν προς αλληλα σχέσεως και ηjς ύπεροαλ- Τωc: καί άμέσωc: - διότι nωc: δχι; - , πιοc: θά εχουν έμμέ
1Ο λούισης συμφvίας ,κ.αί τfjς α:περινοή1οv τε και αφθέγκτοv σωc: πρόc: δλληλα; 'Όταν δέ Ζ:ητοϋμεν τήν αίτίαν της
nεριχωρήσεως, αύ 1 101, α{)θις εύρ~σκομει• και κηρύηομεν τον άρρήτου έκείvηc: καί ύπέρ πάντα νοϋν npόc: δλληλα σχέ
πατέρα, αι:•ιον ενωσιJJ, αυιόι, σύνδεσμον, αύ·τιίι, και πατέ σεως καί τηc: ύnερβατικηc: συμφuΤαc: καί τηc: άκαταλήnτου
ρα και :προ6ολέα καί συιrοχέα γινώσκοJ!τες του γεννή1uατός καi άφράστοu nεριχωρήσεωc:, εύρίσκαμεν πάλιν καί κη
τε καί του προολήματος· και οϋτω μέσοι, καί άρχή1ι αύ1ώ1' ρύττομεν τόν "ίδιον τόν Πατέρα, γνωρίlοvτεc: αύτόν ενω
15 ε1κεί1,ον rιθέμε{)α. σιν, αύτόν σύνδεσμον, αύτόν Πατέρα καί προβολέα καί
Παρ' στου δ' αν ανιών, Υίου ,λ 1έγω κ~αί Π~,εύματος, συνοχέα τοϋ γεννήματος καί τοϋ προβλήματος· καί οϋτω
οlκοι•ο,μι·κrvς ήμίν 'ί;δωμεν τόιι ε'τερ,ον παράr..λητον φαιι·ερο~; μέσον καί άρχήν αύτων έκεϊνον θέτομεν.
μενον, α1JΙτ[κα διc} τούτου προς Irj'V πρώτην καί μόνφι άρ Άnό όποιον δέ έ!Ξ αύτων, δηλαδή Υίοϋ καί Πνεύματος,
Χ1JV αι1 αγόμεθα· πέ,μ:πων γαρ r} ·διδούς 10 π v,είηια δ Υίός' "ίδωμεν νά φανερώνεται είc: ήμαc: οίκονομικώc: ό δλλοc:
20 n6θε1' τουιτ' εχει, Qrt μή παρά τijς πριfηης και μόνης άρ Π αράκλητοc:, άμέσωc: δι' αύτοϋ άναγόμεθα εic: τήν πρώτην
χης; Ούικοvι, οvτω :πέ1ιιπει τε κ-αι δtδωσι~,, ώς εχω~ι ύφι καί μόνην άρχήν· διότι στέλλων ιϊ δiδων τό Πνεϋμα ό Υίόc:,
στάψενοι, έκ του Πατρός, αλλ' ovrκ αύ·τος σvιιεκπQρεύων καί άnό nοϋ εχει τοϋτο, αν δχι άπό τήν πρώτην καί μόνην άρ
σvνυφιστω,ν· και π{ψπων και διδούς, τουτ' αυτό δεlκνvσιιι χι1ν; Έπομένωc: στέλλει καί δiδει οϋτωc:, ώc: εχων αύτό
17μί1', ώς ε,μοi3 μέ11 εσrιι,, ,α:λ,λ' εκ του Πατρός, ούικ εξ εμοϊ'Ί. ύφιστάμενον έκ τοϋ Πατρός, άλλά δχι ώc: συνεκnορεύων
25 27. 1Όυ·το δέ και δ πολιίς εν ~1εολογίq, και οJ!τως μιi- ό ϊδιοc: καί φέρων είc: ϋπαρ!Ξιν· καί στέλλων καί δίδων δει
γας 'Αθανώrηος έννοήσας, μαλλογ δέ φωτωθείς, καί ήμί~, κνύει είc: ήμαc: άκριβωc: τοϋτο, δτι, είναι μέν ίδικόν μου,
Hp λ6γφ διαnορθμεύσας 70 φcvς, ε1 1 μιι'j. τών Προς Σε άλλά έκ τοϋ Πατρός, δχι έ!Ξ έμοΟ. 1
ραnίωvu επωτολών· <(έι·ός δvτος», φησί, <ιτου Υίου, του ζώ~, 27. ΤοΟτο δέ έννοήσαc: καί ό πολύc: έν θεολογίςι, καί
τος Λύγοιι, μίαν εl1 1αι δεί και πλήρη τήγ άγιασrικήν καί. πράγματι μέγας 'Αθανάσιος, μαλλον δέ φωτισθείc: καί με
30 φωτιστιικ,7ν ζωή~\ ού1 σα~ 1 §γέργειαν και δωρ,εάν αύcτου· ·ίjτις ταβιβάσαc: είc: ήμαc: διά τοϋ λόγου τό φωc:, λέγει είc: μίαν
γε t::;~ 1οίί Πατρός λέγεται ε·κπορεύεσθω, επει,δη παρά του άnό τάc: Πρόc: Σεραπίωνα έπιστολάc:· «άφοΟ είc: είναι ό
Αόγου τ?u i;,. Πατρος έ.κιλάμ:πει καί α.nοσrέλλεται. Όϋτω Yiόc:, ό Ζ:ων Λόγος, μία πρέπει νά είναι καί όλόκληροc: ή
άγιαστική καί φωτιστική Ζωή, ώc: ένέργεια καί δωρεά αύ
Ι
1
11
τοϋ· αύτή δέ λέγεται δτι έκποpεύεται έκ τοϋ Πατρός, έ

πειδή έκλάμπει καί άποστέλλεται παρά τοϋ Λόγου τοϋ
προερχομένου έκ Π ατρόc:. 'Διότι τόσον ήγάnησεν ό Θεός
τόν κόσμον, ώστε εδωσε τόν Υiόν αύτοϋ τόν μονογενη' ",
8
;ιάρ δ Θεός ή;ιάπη,σε τόι, κόσμον, ωστε 1όι 1 Υίόv αfnov τόγ
8
ό δέ Yiόc: τό Πνεϋμα άποστέλλει» ι;. ΤοΟτο δέ είναι έκεϊvο
,ιιωιογεγη εrδωκει?, ό δέ Υιός τό Πνεv1μα ,αποστέλλειη. Του
τό όποιον εχει λεχθη όλiγον άνωτέρω ύπό τοϋ έπωνύμου
το γάρ αfπό εστιι· ε.κ~είνο, το παρα του της {}1εολογ[ας επω
τηc: θεολογίας Γρηycρίοu, δτι παν δ,τι λέγεται ταπε1νότε
νύμου Γρηγορίου μvκρόιr και ανωτέρω είρημέvοJΙ, (»ς ο τι
ρον περί τοίJ Θείου Πνεύματος, τό χάρισμα, τό δώρημα
5 αν ;τερί του 11είου Ιl~,εύ,ματος ταπει<JJ6τερογ λέγηται, τό χιί
καί ό,τιδήποτε αλλο παρόμοιον, πρέπει νά άναχθfi εic: τήν
ρισμrι., τό δώρημα, και ε'ί τι αλλο τοωυ1 τον, έπί την nρcό-
, ., , ., , , , , πρώτην aiτiav, διά νά δειχθn τό πρόσωπον έκ τοΟ όnοίοu έκ
τηιr απιαν α~,ω~τεον, t1'α το εΙ; ου
ι, <:.,, 7 δ
ει ·n·
χθ Ν Ε"
_c;ιπω~, γαρ
e ,
ο με-
πορεύεται. Ό μέγας ουτος, άφοϊ.ί είπεν έδω τό αγιον Πνεϋ
γας ε1'ταυ-θοί τό πνεύμα ιό αγ ων ταπε ινότ ερον δωρεctν και
μα ταπεινότερον δωρεάν ι,:αi ένέργειαν του Λόγου καi άφοϊ.ί 1
υνέργειαι, του Λ6γου, και δείξας ως ούχι περί της 15πά12-

εδειΕεv ότι έδω δέν όμιλεϊ περί τηc: ύπάρΕεωc: ουτε περί τηc:
1 ο ξ 1 εως οvδι} J1Jε12ί τ~jς ύποσ,άισ,εως αi'ηφ του Πνεύ,ματος δ Δ6-
ύnοστάσεως τοΟ Πνεύματος {διότι ή ένέργεια ένεργεϊται
γος (ή γαρ ε~ιέργεια ε~rεργείται μαλλον η ένεργεί, τό δέ
μαλλοv παρά έv::::ργεϊ, τό δέ Πvεϊίμα είναι μόνον των έν
Πνεv,μα 111 ,'.iγιοι 1 παρεκ11κόν και μεταδοτικό~, ·ύπά12χει τCιι•
εργούντων, άλλ' δχι καi των ένεργοuμένωv, καί ή δωρεά
αύωυ δωρεωJJ) σαφώς OV)' έμφήvυ.ς ιός ούχι περί της προ
δίδεται, αλλά δέν δίδει αύτή, τό δέ Πνεϋμα τό δγιον εfναι
αιω11ίο1) J.έγει eκnορεύοεο.ις, επήγαγ,εν, δτι <cπαρ(t του Δό-
παρεκτικόν καi μεταδοτικόν των δωρειϊJν αύτοίί) · άφοϋ
15 γοv ωv ε·% rov Πατρός εκλάμπει και αnοστέλλεταιη.
λοιπόν έφαvέρωσε σαφωc: δτι δέν όμιλει περi ηϊc: προα1ω
28. Τί δ1ί, διά του εκλά.ιιnειν καί α.τωmέλλεσθαι :παρrχ
vίου έκπορειJσεωc:, προσέθεσεν δτι «έκλάμπει καί 6ποστέλ
ΊΟV Λόγου γοοίφειι δτι εξ αυτού έκnορεύεται; "Απαγε, φη
λεται παρC:1 τοϋ Λόγου τοίί προερχομένου έκ τοϋ Πατρόc:».
σίΥ, cfις ;Π1 ·2ρωτάτω οάλλεις ωίi OΚ·OllOi',• αλ:}.' ΟΙ! εκ 1οiί
28. Ti λοιπόν; Διά τοϋ έκλάμπειν καi άποστέλλεσθαι
JI ατρος ε·κπορεvεται νοουμε~r και λέγαμε~;, επει nαρα 70ί,
παρά τοΟ Λ6γοu έννοοϋμεν δτ1 έκπορεύεται έΕ αuτοίί;
20 Υίοv δίδαταί τε κυ.ί ι±:cο,στέλλεται. 'Έχω~, γcίρ έκείθ1ει1 προ
·· Απαγc, λέγε 1, διότι βάλλε1c: πολύ μακράΊ τοϋ στόχου.
αlc{Jι•ωγ ουιιuφεciΗ;)ς δ Υίός 70 ΠJΙευ1μα το αγιο:•, γ[,,ν πρός
Έννοοϋμεν καi λέγομεν δη έκπορεύετα1 έκ τοϋ Πατρόc:,
17μυ:; χαί αποοιέλJ.ε;, καί δiδωnιΥ. Έnεί δ.c: ή Μσι.ς ελλυ.,ιι
tπειδή παρά τοϋ ΥίοΟ δίδεται καi άποστέλλεται. Ό Yiόc:,
ψ~ς ( και ιοvτ' 'ίοαπι.ν οί μεμυη,ιιέΨοι, δσοί λαμ::ιρότητα Θεrη~
εχων από έκεϊ συνυπάρχον πρό aiιs.)vωv τό ο.γιον Πνεϋμα,
και εlδΟJ' και εnαι?ω,, οσοι τη11 δόξαν του Κυρίου ειδ'Ι1'
τιίφα τό άποστέλλει καi τό δiδει πρόc: ήμδc:. Έπε1δή δέ 11
25 (((l)ς μο~ιογυοvς παρ(l lI ατρός»' οσοι τφ φωτ ι τι7ς θεότητος
δόσιc: είναι ελλαμψιc: (κοi τοϋτο γνωρίΖ:οuν oi μυημένοι,
εnι του αρο1:ς π.εριηυγά,σθησαν, προς δε 1οvτοις και οί 1οιJ-
δσοι είδαν καί επαθον λαμπρότητα Θεοϋ, δσοι ε1δον την
1οις ααφαλως πιrστεvσαντες} ε'Jlει OVJJ Ύj Μσις ελλαμψις,
δό!Ξαν τοϋ Κυρίου «ιlic: μονογενοϋc: παρά Πατρόc:»"7, όσοι
α1Ιτι 10V παρά του Υίοiί δ[δοrσ•θα[ τε και αnοστέλλεσθω,
περιηuγάσθησαν έnί τοϋ δpouc: μέ τό φ1.ϋc: τηc: θεότητοc:,
παρά του Υίοv i':κ!λάμπει~ι εφη και. απαστέλλεσθαι. Καl τουι'
1.•
έπi πλέον δέ καi οί πισrεύσαvτεc: είc: αύτούc: σταθερωc:),

30 ετι σαφέσΓεροι, δείκνυσιν έικ της
καταοκευijς του λόγου·
έnειδή λοιπόν ή δόσ1c: είναι ελλαμψιc:, άντi τοu δίδεσθαι
<tδ μl;ν γ(ιρ Θεός και Πατήρ», ψησί, «10;• Υίό1• εδωχεν i,-
καi άποστέλλεσθαι παρά τοϋ Υiοϋ, εΤπεν έκλάμπειν καi \
nέρ ήμrο)·· δ δέ Υίός, το Π11ευιμα».
άnοστέλλεσθαι παρά τοϋ Υiοϋ. Καi τοϋτο δεικνύει άκόμη
σαφέστερα μέ τήν κατασκευήν τηc: φράσεωc:· διότι λέγει,
Ι ; ;ι
IΙ'
85. Ίω. 3, 16.
«ό μέν Θεόc: καi Πατήρ εδωσε τόν Υiόν ύπέp ι)μων, ό δέ
86. 'Επιστολή npόc: Σεραnίωνα 1,
87. Ίω. 1,14.
20.
Yiόc: τό Πνεϋμα»ss. ι~
Ιι:
88. 'Αθανασίου, Πρόc: Σεραnίωνα 1, 20.
!r
Ι.jiιi
11'' "'
iι'ιl1'Ι:!.1 :Ι,
..
,Ι,,ι·
' ι :1.ι•
·1111,!
.
'Αλλά γά.ρ ι'όσnερ ή τσυ Υίου παρά τού Πατρός ύπέρ ·Αλλά βεβαίως, δπως ή δόσις η άποστολή τοϋ Υίοϋ l!il
Ι:'ι·
υjς του κδσμου σωτηρ[ας δδσις η ,αποστολή γέννησις ουκ παρά τοϋ Πατρός ύπέρ της σωτηρίας τοΟ κόσμου δέν είναι
εστι, παλλου γε αγ δή που δέοι και απείρου εl,ναι ή προ γέννησις, πολύ περισσότερον μάλιστα ή προαιώνιος γέννη
αιώι,ιος, οϋτως ουιδ' ή παρά του Υίοv δόσις του άγίο,v σις, οϋτως οϋτε ή παρά τοϋ Υίοϋ δόσις τοϋ άγίου Πνεύ
5 Π ν1εύψατ1ος 17 άπο1στολ17 εκrιόρευσίς Θστι, πόσφ γε μα'λλο~, ματος η άποστολή είναι έκπόρευσις, πολύ περισσότερον
χαί ύπέy τό πόσφ ή προ 1(1))' αίώνων nαρά τού πατρός ου μάλιστα ή πρό των αίώνων, δχι γενομένη, δnαγε, έκπόρευ
γενομέι•η, 1},παγε, αλλα και nρο τσύτω11 ΟV•σα και Ιζ() If ατρι σις, άλλά καi πρό τούτων ύπάρχουσα καί συνάναρχος μέ
rόν Πατέρα.
συνά11αρ χο ς.
'Έτ' εχει τις λέγε ο• διιί 1ΎJV αnοστολη,ν ώς 8'Κ του π u.- Δύναται λοιπόν νά ι\έγrι ιωνείς άκόμη ές αίτίας της
!
10 τyός καί ωv Υίου έκnορsύεται τό Πν.ευ·υα τό α.γιον; Ουκ άποστολης ότι τό δγιον Πνεϋμα έκπορεύεται έκ τοϋ Πα
εγωγε οrμαι, εl ,μrι οαφϊός ει?έλει i}εομαχεϊν. Άλλα και αυ τρός καi τοϋ Υίοϋ; Έγώ δέν τό νομίιω, έκτός έάν θέλrι
τού, φησί, του Υίου τό Π νευ:μα και 'ΔδωJΙ αv'του Χέγεrω. σαφώς νά θεομαχfi. 'Αλλά, λέγει, τό Πνεϋμα λέγεται καi
1
((Έξαnέ,στειλε γαρ ό Θεός)), φησιν ό από,στολος,. ιaό Πνεu αύτοϋ τοϋ Υίοϋ καi ίδικόν του. «Διότι έςαπέστειλεν ό Θεός, ,' i1 Ι 1
,,.ι!,
μα του Υίοv αvιrου ει• ταίς καρδίαις ή,μriη, κραζοι•· αοοά, λέγει ό άπόστολος, τό Πνεϋμα τοϋ Υίοϋ αύτοϋ είς τάς
καρδίας μας, κρδιον, άββά, ό Πατήρ» 8 Ό
15 ό Πατήρ)>.
29. Ύπέρευyε· διότι σύ, όποιος καί αν είσαι ό πρόσφατος
29. Ύnέρευγε· τ·ήγ 'εξ' γαρ αφείς, ούγε δς τίς nοτ'
άντiθετος, άφήσας τήν πρόθεσιν ές, προβάλλεις τήν δπο
εί ό nρόσφα,τος &:ι•τι1κείμενος, 10 αυτού J!VV ·ήμίι, προοάλ?.n
ψiν σου χωρίς αύτήν. "Η μήπως άπό σέ τόν διαλεκτικόν
ιαύτης χωρίς· 1] σοι Υ.'(Χ.Κ του αυτοί, 10 εξ αυτού JΙΟειτα[ τε
των άπερινοήτωv νοεϊται καi κατασκευάιεται άπό τό 'αύ
καί κατα,σκευάζεται, τφ διαλεκτι,κφ των &περιι 1 οήτωJΙ; ΕΙ.- 1.
τοϋ' τό 'έΕ αύτοϋ'; Είπέ μου λοιπόν, καi σύ ό 'ίδιος δέν

20 πέ ,δ1j μοι, και σύ αϊηός ου. σαυτου; Τοiπό γε, οl,μαι, απο 11.
,ι
είσαι σεαυτοϋ; Κατά τοϋτο, νομίιω, θά έκφύγrιc άπό ή μας.
δράσεις ή,ιι(7>ι•. Ου γαρ εοικάς μοι άκοvσαι του λέγοντας,
Πράγματι δέν μοϋ φαίνεται ότι ηκουσες τόν λέγοντα, «γίνε 1
<ιγειιου οεαυτοv α) 1 θρωnε)). El γαρ, ηκουοας και ύ.πή·κουσας,

τοϋ έαυτοϋ σου, όνθρωπε» • Διότι, αν ηκουσες καί ύπή
90
εσrεργες α~ι τcί. παραδεδομένα περ·ι Θεού καί τοίς ύπέρ αι•
κουσες, θά εστεργες τά παραδεδομένα περί Θεοϋ καi δέν
θρωπον και λάγοι.ς καί πράγ,μασι, καί rαυτα καινοτο,μcvι 1 ,
θά έπεχείρεις νά τά άμφισβητήσrιc τά ύπέρ δνθρωπον μέ
25 fjκιστα εnεχείρησας. 'Αλλ' εl ό ,/i.ιιθρωπος έαυωυ, OVΚOV)'
λόγους καί πράγματα, καi μάλιστα καινοτομων. Άλλ' αν
ό α.Υι1·ρω:τος εξ έαυτου κατr't σέ. Τον Υίόν δέ του Πιιε15-
ό δνθρωπος ήτο έαυτοϋ, τότε ό ανθρωπος θά ητο έlΞ έαυ
ματος nως συ λέγομεγ, ψησί1 1 , εlικότως- δόξαι γαρ αν Πα
τοϋ κατά σέ. Πως δέ δέν λέγομεν τοϋ Πνεύματος τόν
ι,
τ1ίρ Ίο Πι,ευ:μα, του Υίου οι'Ι"ει,σάγοιιτος τ'fί διανοίq, τόι,
Υίόν, λέγει, είναι εϋλογοv· διότι θά έφαίνετο Πατήρ τό
Πατέρα· δια του·το τοίνυγ Υίό,ν μέι 1 Πι,εύματος ου λέγο-
Πνεϋμα, καθώς καi ό Υίός θά συνεισηγεν είς τήν σκέψιν
30 μει,, Ίvα μιί δόξη εκ του Ιfγεύματος, Υίου δέ Πνευ,μα λέ 1
τόν Πατέρα. Διά τοϋτο λοιπόν Υίόν μέν Πνεύματος δέν

γα,μει•, αλλ' ου παρά του·τ•ο και εΙΚ του Υίου· Πνευιμα γrιρ
λέγομεν, διά νά μή φavfi έκ τοϋ Πνεύματος, Υίοϋ δέ
αυιτοίi λέγεται, OV'X (i)ς εξ αυτού, άλΙλ' ώς ει• αυΙτφ QJ!.
Πνεϋμα λέγομεν, άλλ' όχι διά τοϋτο καί έκ τοϋ Υίοϋ· διότι
λέγεται Πνεϋμα αύτοϋ, όχι ώς ές αύτοϋ, άλλ' ώς έν αύτψ
ύπάρχον.
89. Γαλ. 4, 6.
90. Σοφοκλέουc:, Φιλοκτήτηc: 950.
1,
1 111 :·11
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 239
238
Και ιουτο δι&iσκου ::ταρα του αποστόλου, «ο,tJ'δείς οίδc, Καi τοϋτο διδάσκου άπό τόν άπόστολον, ό όnοϊος λέ
λέγοιπος, ία 70V ιlι,Πρ(_j)ΠΟV, εl μ1ί ΤΟ Π νευμα τοv ανθ:ρc!.;που γει, «κανεic: δέν γνωρίιει τά τοϋ άνθρώποu, είμή τό nνεΟ
μα τοϋ άvθρι.i.Jποu τό ύπάρχον εiι~ αύτόν» • 'Όπωc: λο1πόν
91
τό i:,ι 1 αt'ιτψ))' ώς οvιι Πνεi'ηια μέι, ανθρώπου λέγεται, αλλ'
ουχ ύ)ς ι1κ IUU ιlι,θριύ;-ιου, αλλ' ώς εν τφ α~rθρι:[πιφ οιι, QV- πνεϋμα μέν όvθρώποu λέγεται, άλλ' δχι ώc: προερχόμενον
5 1(1) καί ΊU Πείω' Π~-ευμα καλ:είται TOV' Υίοv, αλλ' OV'X ύ)ς όnό τόν ανθρωπον, άλλ' ώc: εύρισκόμενον είc: τόν ανθρω
εχ τοv Υίου, ,αλv,' ι:δς ει, τφ Υίφ φυ,συκι'iJς εξ αϊδίου ο:, πον, οϋτω καi τό θεϊοv Πνεϋμα καλείται τοΟ Υίοϋ, άλλ' δχι
χαί τας αφύ:κτους δακούσας σαι Ί(L>ι' συλλογιαμι:vγ αγάγκας ώc: έκ τοΟ YioO προερχόμενον, άλλ' ώc: ύπάρχον είc: τόν
διαφεf'ηον. Υίόν φυσικωc: έt άϊδιότητοc: καi διοφεϋγον τάc: άνάγκαc:
'Εκ διαιρέσεως γαρ δ λατtJιι·κώς φρονων σvλλογιζό-με- πϋν σuλλογισμων αί όποϊαι σοϋ φαίνονται άvαπόφευκτοι.
1 ο ιιός φησιγ· ((εnεί του Υ ίofi εοτι τό Π νευ'μα, 1j ώς δι' αiηου Πράγματι 6 λαπνόφρων συλλογιΖ:όμενσc: κατά διαίpε
χορηγού1uε,ι,61, εCίϊt) 1 r} ώς δμοούσιον η ώς εξ αυτού ε,κπορεvό σιν λέγει· «επειδή τό Πνεϋμα είναι τοΟ Υiοϋ, είναι η ώc:
μεJ'Ο)!. Και ώς μεν χορηγούμενον ΟV!Κ eστ ι· π,ροαιω,ι,ίως μιΞΙ' χορηγούμεvον δι' αϊποϋ η ώc: όμοούσιον η ώc: έΕ: αύτοϋ
γαρ {υτάρχει του Υίου 10 ΠΨεf\ιια, τό δέ χορηγείσ1~αι ύστε έκποpε:uόμεvον. Kai ώc: χορηγούμενον μέν δέν είναι" διότι
yογει•ές. Ουδ' ι:δς δμοούσιοι,· λέγοιτα γαρ aι, και δ Υίfις τύ μέv Πνεϋμα τοϋ YioO ίιπάρχει προαιωνίωc:, ή δέ χορή
15 του π γε~;ματος. Λείπεται τσί!'V)' του Υίου 10 π γ:ευμα εlναί γησις είναι κάη τό ύστερογενέc:. Οϋτε ώc: όμοούσ1οv· διότι
1ε και λέγεσθαι ώς εξ αιηου ε1κπορευ(ψει1 ΟJJ)). Τί ΟVΙ', iάι· θά έλέγετο καί ό Yiόc: τοϋ Πνεύματοc:. Ύηολείnεται λοιπόν
nερ (ΧΊ'αφαι·Π τι ταύτης της διαιρέσεως εκτ6ς, καθ' Β τοί τό Πνεϋμα vά εiναι καί νά λέγεται τοΟ Υίοϋ ώc: έκπορευό
μεvον έΕ αύτοϋ». Τί λοιπόν; "Αν φανιϊ κάτι εεω άπό ού
Υίου τό Πνεvμα λέγοι.1' αν, OV'X δ εκ διαιρέσεως οv16ς σοι
κα1?' ύnόDεοιιι συλλογισμός ασυλλ6γιο1τος τό παράπαγ γέ- τήν την δ1αiρεσ1ν, κατά τό όποϊον τό Πνεϋμα θά έλέγετο
τοϋ YioιJ, αύτόc: ό έκ διαψέσεωc: καθ' ύπόθεσιν ουλλογι
20 ι,οιτ' aι,;
"Ε.στι γαρ TOV Y[ov 10 Πνεv:μα ώς εξ αιώγωι, και είς σμόc: δέν θά έγίνετο έντελωc: άσυλλόγιστοc:;
Είνα1 πράγματι τοϋ Υiοϋ τό ΠνεΟμα ώc: έκπορευόμε
αlιiπας εχ ΊΟU Πατρός εκ:n,ορευ6μει,οι· και ΞJ' Υίφ φυσι·κώς
vοv έΕ αίώνων καί είc: αίωναc: έκ τοϋ Πατρόc: καi ύnάρχον
{ιπάρχον και αγαnαυόμε1·ω·· και δια τουω Πνευ',ιια μεγ Υίο1υ
φuσικωc: είc: τόν Υίόv καi άναπαυόμενοv· καi διά τοϋτο λέ
λέγεωι, δκ δέ του Υίου ου λέγετω. Και δ γους γαρ του
γεται μέν Πνεϋμα τοϋ Υίοϋ, δέν λέγετω δέ έκ τοΟ ΥίοΟ.
'25 (Χγ{)ϊ1;:,ύ::του l;,;,: τσU Θεοϋ 8σ1ι ϊSJ!ό;με:μο,ς και εν αV·1c,,TJ ύnάρχωJ',
Καί ό νοΟc: τοϋ άνθρώπου έκ τοϋ Θεοϋ εχει δημιουργηθη
δηλο1'ότι τιρ ι,',_ιι1?ριύnφ· και )'ΟVς μέι· ανθρώnου λέγεται, υ.11-
καi εic: ούτόν ύnάρχει, δηλαδή είc: τόν ανθρωποv· καί voOc:
θρωπος δέ του )!OV OV' λέγεται· αλλ' ουιδ' εξ αγι?ρώπου λέ
μέν άνθρώπου λέγεται, δvθρωποc: δέ τοϋ νοϋ δέν λέγεται"
γεωι δ νους, ο γε κατ' ουrσ[αJ" ου γαρ δή περί εγεργείας
άλλά οϋτε έt άνθρώπου λέγεται ό νοϋc:, βεβαίωc: ώc: πρόc:
,,;-;,, δ λ6γος. Ουκ li,ρα εκ τοv Υίοv εστι 70 Πι1εv:.ιια, εl μιί
τήν ούσίαν, διότι τώρα δέv γίνεται λόγοc: περί ένεργεiαc:.
30 υ):J' χάρι~- ε'ίπης ΠJ'ευψα και τι7ι• ει,έργειαγ· και τόJΙ ~ιοί:ι·
' ο ' .., , ' ,, , .,, ., - 'Άρα τό Πνεϋμα δέν είναι έκ τοϋ Υίοϋ, έκτόc: έάν Πνεϋμα
γαρ, 07(!.)' τηγ εγεργεια~, σημαιJ'1} 1ου1ιομα, φαιrις αir εκ του
ε'innc: τήν χάριν καi τήν ένέργειav· διότι καi τόν νοϋν, δταν
J.γ{)•ρc!.~nov, ώς ε,κφαι~,ό,μεν61, 1ε ;~αί με1αδιδδμεvον.
ή λέtιc: σημαίνn τήν ένέργειαν, θά τόν ελεγεc: έκ τοϋ άν
30. 'Ί δcι δ' α,γ τις τοi;ς 1?·ωλ6γους καl, ι'ΟVΨ λέγοvτας
θρώπου, ώc: έκφαινόμενον καί μεταδιδόμενον.
εt)'(,(( Χρωωv 70 ΠΨεi).ιια τό αγιοι,· δ γι'ι.ρ 19είος Κύριλλος
30. Θά ήδύνατο δέ νά 'ίδ!l κανε]c: τούc: θεολόγουc: καί
έχέφροναc: νά λέγουν δτι τό αγιον Πνεϋμα είναι τοϋ Χρι-
91. Α. Κορ. 2, 11.
Ί,
,ι,
Ι'I
,ι:Ιli
i!ι,
11. 1i
στοϋ· δ;ότι ό θεϊοc: Κύριλλοc: είc: τό τέταρτον κεφάλαιον
l:11 τετάρτφ κεφαλαίφ Θησαvρϊόv φη,σιJ', «δτι νους :ύ
Ι',
1
H'JJ'
των Θησαυρων λέγει «δτι ύnάρχον νοϋc: τοϋ Χριστοϋ, δια
nάρχαγ τοv Χρω10υ, nάηα τr.χ εν αιπφ διαλέγεται 10ίς μα
θηταίς)). Καθά:nε,ρ ovv εψ' ήμ/j'ιν δ vσυς vσυ ανθρώπσυ εστί
και κατ' ο{,,σία1'' και κατ' ε)Jέργειαv, και κατ' ούσίαJJ ,uέιι
λέγεται εic: τούc: μαθητάc: δλα τά είc: αύτόν» • "Onωc: λοι
92
πόν εic: τήν περίπτωσίν μαc: ό νοϋc: είναι τοϋ άνθρώnου καί
κατ' ούσίαν καί κατ' ένέργειαν, καί κατ' ούσίαν μέν ό νοϋc:
;ι
,ι!
5 αιπου εστιι• ό νους, αλλ' ο·v:κ εξ α1ι10υ, κατ' εJJέργειαJJ δέ
είναι αύτου άλλ' όχι έt αύτοϋ, κατ' ένέργειαν δέ καί αύ
1
κ,αi αιηοv εστι και εξ αυ,τ.οv, οϋτω και το Π)JεV\Uα 10 αγιοιι

του εiναι καi έt αύτοϋ, οϋτω καί τό δγιον Πνεϋμα είναι 1
ΊΟ'V Χρι,σrοV εσr t)! ώς Θ1εού και κατ~ οi,,σίαΨ και καϊ' fγf:ρ 11
τοϋ Χριστοϋ ώc: Θεοϋ καί κατ' ούσίαν καί κατ' ένέργειαν.
γειω•. 'Αλλά κατά μέ11 7ΙJΙ' ουσίαγ και ΊJ)JJ ύπ6σ1ασι11 αυ'rαv
'Αλλά κατά μέν τήν ούσiαν καί τήν ύnόστασιν είναι αύτοϋ,
1
,,1,,
εστιJJ, αλλ' ()'lfiX εξ αυ:ωv· κατά δέ τηJ' εJJέργειαJJ και αυ-
άλλ' όχι έt αύτοϋ, κατά δέ την ένέργειαν καί αύτοϋ είναι
10 lOV εΟΗJ' κ,αί εξ αυτου. ΛατίJJοι δε τοiί Υίοiί το Πνεύμα
καί έΕ αύτοϋ. Οί δέ Λατίνοι, λέγοντεc: τοϋ Υiοϋ τό ΠνεΟ
λέγοηες, αλλ' ουχί καl lOV Υίου μέν, ()'VIΚ ε'Κ lOV Υίου
μα, άλλ' όχι καί τοϋ Υίοϋ μέν οχι έκ τοϋ Υίοϋ δέ, άναιροϋν l',j,
δέ, αυτ1)1' &1ιαιρσίJσί 1ε και αιθε10υ,σι τη~' ουσία)} και τiιν
'11
καί άθετοϋν τήν ίδίαν την ούσίαν καί τήν ύπόστασιν τοϋ !Ιι,
ύπό,rπασιν του :JΙ!αναγίου· ΠΨεύ'ματος.
31. Το μέι, OVJ' εκ διαιρέσεως συψπέρασμα του λατιγιχnv
παναγiου Πνεύματοc:.
31. Τό μέν συμπέρασμα λοιπόν έκ διαιρέσεωc: τοϋ λα- IΙ !ιi Ι:
και9' 1!Πόι?·r;οι1' συλλογιισμου διαλέλυται τελέως και' προς ίΟ
15
μη 0)1 κεχώρηικε· μαιλλογ δέ προς tiπαγ lOVΨαJJτ ίο 11. "Α )J δέ τις
τινικοϋ καθ' ύnόθεσιν συλλογισμοϋ διελύθη τελείωc: καί ι,!Ιiι
άνεχώρησε nρόc: τήν άvunaρtίav· μδλλον δέ πρόc: τό έv
Μη και τά παρ' α1•,10v 10,fi Λατίνου αναι,ρούιμεγα, ϊνα εξ α
rελGJC: άντίθετον. "Αν δέ ϊδπ κανεic: καί τά άναιρούμενα
: 111
γάγκης 10 εν απερίτρεnτΟJ! δειχθfί, τοις άγίοις 10V'10Y οψε άnό αύτόν τόν Λατϊνον, διά νά δειχθη έ!Ξ άνάγκηc: τό εν 1
ΗΙ.ι φαιrερι'iις α1'1ί1}ε101 1 • ωου γάρ Yίovi,, φησίν, ((εοτι τε

άπερίτρεπτον, θά τόν ϊδr, φανερωc: άντiθετον πρόc: τούc:
20 και λέγεται τό Πιιευμ,α, ουχ (J)ς δι' αυ<τιου χορηγούμεJ!ΟΥ r} άγίοuc:· διότι, λέγει, «Τό Πνεϋμα είναι καί λέγεται τοΟ
φαιJΙδμε~·ο.1, ( επει.δ1ίπερ αJΙάρχως με~, το Πνεv,μα του Υίου, Υίοϋ, δχι ώc: χορηγούμενον r'ι φαινόμενον δι' αύτοϋ (έηει
τό δέ χορηγε'ίJΙ ΟV'Κ υ,γαρχο11) ουδ' ώς δμοούσιογ· λέγοι10 γuρ δή βέβαια τό μέν Πνεϋμα είναι άνάρχωc: τοϋ Υίοϋ, ή δέ
α11 χαί δ Υίος 10v Π1~εύ,μα10ς)). χορήγησιc: δέν είναι δναρχοc:) οϋτε ώc: όμοούσιον' διότι
'Αλλ' δ μέγας ΒαοΟ:ειος, ov καί αικατά:aκ.εvος ή ρησις
τότε θά έλέγετο καί ό Yiόc: τοϋ Πνεύματοc:».
25 δι.αφερόντως ε,οτίJΙ iσχvροτέρα των λατι1Jf,κών συλλογισμϊόι· 'Αλλ' ό μέγαc: Βασίλειοc:, τοϋ όπο:ου ή άπλη ρησιc: εί
τε και δια~qέσεων, ο{jτος οvν 8)' τφ Περί TOV άγίοv Πνεύ ναι πολύ ίσχυροτέρα των λατινικών συλλογ1σμων καi διαι
ματος λδγφ, «ΤΟ δι' Υίου)), φησί, «πεφηνέναι το Πνευ,μα οα ρέσεων, λέγει είc: τήν πραγματείαν Περί άγίου Πνεύματοc:
φες πεποίηκεν δ άπόσωλος, Υίου flγευψα δνομάσας αfηδη. «τό δτι τό Πνεϋμα προέρχεται δι' Υίοϋ κατέστησε σαφέc:
<Ορq,ς οτι Χριστου 10 Π1,ευ1μα λέγεται ώς παρ~ αυτΟ'V Χ'Ο- ό άπόστολοc:, όνομάσαc: αύτό Πνεϋμα Υίοϋ» : • Βλέπειc: δτι
91
30 ρηγούμε1,δγ τε και φαο'ά,uενον; Π1 1,ευ,μα μεγ ουν Υίοv ανάρ τό ΠνεΟμα λέγεται Χριστοϋ ώc: χορηγούμενον καί φαινό
χως εστί τε και λέγεται· αιλλά καί αυlτο το χορηγε'ίν 1:χειν μενον παρ' αύτοϋ; Πνεϋμα λοιπόν είναι καi λέγεται Υίοϋ
άνάρχως ~χει δ Υίδς ουιδε,μ[α γά.ρ πρόσληψις η αφαlρεσις άνάρχωc:· άλλά καί αύτήν τήν δύναμιν τηc: χορηγίαc: έχει
ό Yiόc: ί,νάρχωc:· διότι έκεϊ δέν ύπάρχει καμμίο nρόσληψιc:
92. Θη,σαυροί 34, PG 75, 584 C. Είναι τό κ. 34 καί δχι 4.

92. Κατ' Εύνομίου (ψευδ.) 5, PG 29, 733.
93. Περί άγίου Πνεύματος 18.
16
eκεί, cός δ' ύnο χ,ρόι•ΟJJ O'JITu. T(l λαμοάνογια, χροι,ικώς ελΙJ.
η άφαiρεσιc:, ώc: εύρισκόμενα δέ ύnό χρόνον τά λαμβά
οω• 1JJJJ χορηγlαν.
νοντα, ελαβον τήν χορηγίαν έγχρόνωc:.
'Αλλά καί ώς ό:μοφυές καί δμοούσιογ λέγοιτ' σ.1, 10 Π1,εv
'Αλλά καί ώc: όμοφυέc: καί όμοούσιον θά ήδύνοτο νά
μα του Υιοί;, άις ό αfηος μέγας Βασίλειος ει• τφ Προς
λεχθfi τοϋ Υίοϋ τό Πνεϋμα, δπωc: ό ϊδιοc: μέγαc: Βασίλειοc:
5 'Αμφιλόχιοιτ δκτωκαιδεκάτφ κεφαλαίφ «Π νευμα Χριστου,J,
είc: τό δέκατον δγδοον κεφάλαιον τηc: πραγματείαc: Πρόc:
φησί, «λέγ,εται, ώς κατά Ilj)' ψύσιγ ϊ;)κ:ειωμέγον αυτψJJ. Και
Άμφιλόχιον λέγει, «Πνεϋμα Χριστοϋ λέγεται ώc: ώκειωμέ
ό fJε"ίος Κύριλλος ει, τφ Περί του άγίου Π1,εύματος αγωJ'ι 9
νον μέ αύτόν κατά τήν φύσιν» 4. Καί ό θεϊοc: Κύριλλοc: είc:
στ ικφ φη,οι λόγφ· «ΤΟ flι,ευψα ιό αγιον, ϊδσnερ κατ' οιισίαν
τήν άγωνιστικήν όμιλίαν του Περί τοϋ άγίου Πνεύματοc:
{ιnάρχει του Θεου και Παιρός, οvιω και lOV Υίου κατ' οι',-
λέγει· «τό δγιον Πνεϋμα, δπωc: κατ· ούσiαν είναι τοϋ Θεοϋ
10 σίαγ ε'cn[JJ, ώς μετά του Υίο·v ου1σιωδϊ7ις γεγνηfJ·έγτος, ΕJΚ του
καί Π ατρόc:, οϋτω είναι κατ' ούσίαν ιωί τοϋ Υίοϋ, ώc: έκ
Jl ατρός α.φρύ.σ1ως εκnορειιό,μεJJΟ)'))" Κ(J.J' τfί του Κατά Λου
πορευόμενον έκ τοϋ Πατρόc: άφράστωc: μετά τοϋ Υίοϋ,
καJJ εδαγγελίου εξηγήσει, «ωσnερ)), φησίν, ((() δά1κτυλος α
γεννηθέντοc: ούσιωδG.>c:». Κοί είc: τήν έςήγησιν τοϋ Κατά
;,117ρτηται τi]ς χειρός, 01)'Κ αJ.λότριος ωv αυiτijς, αλλ' εv α'Ι)
Λουκδν εύαγγελίου λέγει, «δπωc: ό δάκτυλοc: έςαρτδται
η] φυσι<κruς, ουτω και τό Π1,ιεvμα 10 αγιογ τc.J της όψοοv-
άnό τήν χείρα δχι ώc: ςένοc: πρόc: αύτήν, άλλ' ώc: εύρισκό
15 σιότητος λόγφ σνJJ17mται μέι, nρος εJJωσιγ τφ Υίφ, ε'Κ του
μενοc: είc: αύτήν φυσικωc:, οϋτω καί τό δγιον Πνεϋμα κατά
Θεου δέ και Πατρός ε·κιnορεύεταιη. ΠνευΙμα μέι, οδν Υίοv τόν λόγον τηc: όμοουσιότητοc: είναι συνημμένον είc: ενωσιν
καi. ώς όμοrρ,ές λέγοιτ' α,v· ου λέγεται δέ και ό Υίδς το·v μέ τόν Υίόν, έκπορεύεται δέ έκ τοϋ Θεοϋ καί Πατρόc:» 4.
9
Πνεύ.ματος, ώς aJJ μιί Πατήρ 10 ΠJΙεvιμα δόξl]. Τό Πνεϋμα λοιπόν θά ήδύνατο νά λεχθfi τοϋ Υίοϋ καί ώc:
32. "Επsισί μοι τοιγαρουν 19·αυμώζειν 10 'της λα,τιJJικi}ς :υι- όμοφυέc:· δέν λέγεται δέ καί ό Υίόc: τοϋ Πνεύματοc:, διά
20 ραι•οίας ύnερ6άλλοι,, αJ'αλογιζομέι,φ δτι του Πνεύματος κατά νά μή θεωρηθfi Πατήρ τό Πνεϋμα.
τούς εl,ρη1μέι,ους πάι,τας τρόn'ους λεγομέγου του Υίο·v, καθ' 32. Μοϋ ερχεται έπομένωc: νά άnορώ διά τήν ύπερβο
ει•α δε μόΨΟI' ου1δαμώς, αυτοί nάι"Ιας μεγ 8Κ'SίJJOVς δυασ,ε,οώς λικήν λατινικήν παράνοιαν, καθώc: άναλογiιομαι δτι τό
ηγν6ησάι• τε ;-;αι ηi}έτησαιt, τφ δέ μηδαμώς εlρη1μέγφ nρο Πνεϋμα λέγεται τοϋ Υίοϋ καθ' δλουc: τούc: λεχθένταc: τρό
σχόι,τες κ•αι τοvτο δυσσε,οϊiΊς, εκ τοv Υίοv 1111' ϋ•nαρξιγ ε'χειJ' nουc:, κατά ενα δέ μόνον δέν λέγεται, αύτοί δέ ήγνόησαν
25 ιό Ιfι,svμα εδογμά,τισαv, δτι του Υίου εστf τε και λέγεται. καί ήθέτησαν δλουc: έκείνουc: δυσσεβωc:, προσέςαντεc: δέ
'Αλλ' 'ίν' επί οsοαίω, εδραγ στηρίξωμεJJ τούς nερι τούτου είc: τόν μή λεχθέντα καί μάλιστα δυσσεβωc:, έδογμάτισαν
λογισμούς,. σαφεστάτφ τε και 1?εοπJJεύσ1φ λόγφ τούτους εnt·· δτι τό Πνεϋμα εχει τήν ϋπαρςιν έκ τοϋ Υίοϋ, έφ' δσον είναι
οημηιι•άψειιοι, Ί ωά1ΨηJJ οίσι?α τογ ε1κ Δαμασκο·v nυρσεύσαι• καί λέγεται τοϋ Υίοϋ. 'Αλλά διά νά στηρί!Ξωμεν είc: βεβαίαν
τα και 11)Υ ο~κουμέJJ1)Υ δλην φωτι nεριαυγάααγτα θεογνωσίας. βάσιν τούc: περί τούτου συλλογ1σμούc:, έπιβεβαιοϋντεc: αύ
30 Οf,χ ο{πος αριδηλ6τατά ψησι~', <<ώς ΠJtευμα μέν Υίοv lέ rούc: μέ σαφέστατον καί θεόnνευστον λόγον, γνωρίιειc:
γο,μεγ, Ι:κ δέ του Υίοv ου; J.έγομεγη; 'Ναί', φησί, 'και ου·κ τόν Ίωάννην τόν έκ Δαμασκοϋ πυρσεύσαντα καί περιαυγά
έχω λέγειJΙ ώς ουχ οvτος οvτως ειρηκεν, αλλ' εχω λέγειν σαντα δλην τήν οίκουμένην μέ φωc: θcογνωσίαc:. Δέν λέγει
cfJς nρός 10 nρώτοJΙ αιτιον εκ ,του Υίου ου λέγεται'. αύτόc: καθαρώτατα «δτι Πνεϋμα μέν Υiοϋ λέγομεν, έκ δέ
τοϋ Υίοϋ δέν λέγομεν» 95 ; 'Ναί, άnαντ9, καί δέν εχω νά εϊnω
δτι ουτοc: δέν είπεν οϋτω, άλλ' εχω νά εϊnω δτι δέν λέγεται
94. 11, 20, PG 72, 704 Β.
95. 'Έκδοσιc: άκριβήc: 1, 8. έκ τοϋ Υiοϋ ώc: πρόc: τό πρώτον αϊτιον».
ι
Βαυαί· εσιτι δέ σοι καί αλλο α'ίτωv ειπί της θεόιητος,

Βαβαί ! 'Υπάρχει λοιπόν καί άλλο α'ίτιον εic: τήν θεό
εl μιί ιό πρώτοι'; Τοvτο γάρ εφ' ήμωγ ιώι, δiεδημιουργημέ
τητα nλήν τοϋ πρώτου; Τοϋτο πράγματι εχει λεχθη ύπό
νωι• τοίς παιράισιιι ε'ίρηταt και ου1ως εχει λόγΟJι 1() ΠQ(tl-
των πατέρων δι' ήμαc: τούc: κτιστούc: καί έδω εχει λόγον
7011 επί του αιτίου, ώς και του Υίοv του ΙΙ νεύματος δι•τωι,
έnί τοϋ αίτiου τό nρωτον, διότι καί ό Υίόc: καi τό ΠνεΟμα
5 συγαιτίων. Διό και προκαταρκ,τικόν τόν Πατέρα αίτιον ό
είναι συναίτιοι. Διά τοϋτο ό μέγαc: Βασίλειοc: είπε τόν Πα
μέγας είρηκε Βαισίλειος. 'Ώσ:περ δέ Π α1ήρ μέ,ι, εστι κυ
τέρα nροκαταρκηκόν α'iτιον 9 ';. 'Όπωc: δέ Πατήρ μέν είναι
ρίως του μοι·ογει 1 ους, λέγεται δέ και 17μϊiJι· ί(()jl μή γεγεννη
κuρίωc: τοϋ μονογενοϋc:, λέγεται δέ καί ήμων oi όnοίοι δέv
μέ11ω1• αλλά δεδημιουργηιμέιιων ύn' αi'nov, οίίτω nάλιιι πρrv
έγεννήθημεν άλλ' έδημιουργ11θημεν ύn' αύτοϋ, οϋτω πάλιν
ΙΟΥ αι;τιοι• δι' ΙJ,Uας κυρίως· λέγεται δε Κα"Κεί παρα 1(7'ηι
λέγεται πρωτον αϊτιον δι' ήμδc: κυριολεκτικωc:· λέγεται δέ
10 Πεολόγωι·, ώς δ,ειr,αικόν της του Πατρός ύποστάσεως, αλί.'
καi έκεϊ ύπό των θεολόγων ώc: δεκηκόν τηc: ύποστάσεωc:
οι',χ c,1ς και του Υίοv συ,ι·αι1ίου οι 1 1ος ε:πί τijς ι?εόιητος.
rοϋ Ιlατρόc:, άλλ' δχι καί ώσάν νά ητο συναίηοc: καί ό
11
ι:
33. Ου~κ ε:nί του α11 άρχου τοίνυΨ Πνεύματος 10 ;ιρrι
Yiόc: έnί τηc: θεότητοc:.
;~αταρκτικογ και πρι,ι10)' α'ίτιοιr, α:nαγε 1ijς υλασφημίας, αλλ'
33. Τ ό nροκαταρκτικόν λοιπόν καi πρώτον αϊτιον δέν
ι}nί τr7'ιι, εοχηκότωγ 11)1• χρονικ171, αρχήν, εφ' cΤ>ν καί ό Υί-
iσχύει έπί τοϋ άνάρχου Πνεϊψατοc, όnαγε τηc: βλασφη 1
1
ι
15 ός τφ llαryί συι•αίτιός εοτιι•. Άλλα μήγ εr( ώ·v nρϊϊ.ιτηι,
μίαc:, άλλ' έπi έκεiνων οί όnοϊοι ελαβον εγχρονον άρχήν,
κυρίως αίτιόιι ε'O·ItJ' ό Π α1ήρ, των ΚίtΟψάτωιι δηλαδ·ή, Ο?JΚ έπί ,ων όποiων εΊναι καί ό Υίόc: συναίτιοc: μέ τόν Πατέρα. :,
1
εV'σευές εlnείν, (bς 10V Υ ίου μέιι την Κί ίσι~t λέγο,μεν, cκ 'Αλλά βεβαίωc δι' έκείνα των όnοίων κυρίωc: αϊτιον είναι 1!,!
δέ του Υίου OV' λέ-γομεJ'. El τoίJ'V)J και εnί ίΟV ακ1ίο1ου ό Πατήρ, τά κτίσματα δηλαδή, δέν είναι εύσεβέc: νά εϊπω '"
Πνεύματος nρώτον αίτιοιγ ύnijρχεν ό Πατήρ, ώς καί του μεν δτι τήν κτίσιν λέγομεν μέν τοϋ Υίοϋ, δέν λέγομεν δέ i!I:,
,!ιΙ!I,
20 Υίοv OJ'lOς συναιτίου, δυσοευους αιι ην λέγειι•, ώς ε:κ του :~κ τοϋ Υiοϋ. Έάν λοιπόν καi έni τοϋ άκτίστου Πνεύματος ι
1,
Υίου οι,, λέγομει 1 • Έ:τει δέ ό 10-ίηο λέγωι, οi,·κ ευ,σε617ς μή. ό Πατήρ ητο πρωτον αϊτιον, ώσάν νά ητο καί ό Υίόc: συν ι,'i
J'ΟΙ', αλλα και τοίς άγίοις ε1 1 αρίθμιος, δυσσεΌΙ]ς αρ' ό ),έ- αίτιοc:, θά ητο δυσσεβέc: νά λέγωμεν δτι δέν λέγομεν έκ
γωι• συ11αί1ιογ ΤζU Πατρι 10)1 ΥίόΙJΙ επί του Πγεύματος και τοϋ Υiοϋ. 'Επειδή δέ ό λέγων τοϋτο δέν είναι μόνον εύσε
δια τοvτο nρωτοι• αί1tοι 1 έnί τijς ανω1&1ω Τριάδος τόι· Gcc:, άλλά καi συναpiθμιοc: τιϊ.)ν άγίων, όρο είναι δυσσεβήc:
25 Πατέρα. Τούτο γάρ δι' 17,μας τούς διά τού Υίου γεγ01·ότας ό λέγων συναiτιον έπί τοϋ Πνεύματοc: τόν Υίόν μέ τόν
ακούει δ Πατήρ, διό και JιΟιψής ήμώι, έκάτερος, μει,οi':• Πατέρα καi μέ αύτό πρώτον α'ίηον έπi τηc: ύψίστηc: Τριά
γε καί Πατήρ· και 1 εΊς και εφ' ήμωγ λέγηται ποιητής τε δοc: τόν Πατέρα. Τοϋτο καλείται ό Πατήρ δι' ήμδc: τούς γε
και Πατ1)ρ δ Πατιιρ OVJ' τφ Υίφ, αλλ' ώς μίαι· και 11))' νομένουc: δ1ά τοϋ Υίοϋ, διό καi έκάτεροc: είναι ποιητήc:
αυτ1ίι, δη,ιιιουργι·κι)ιι δύγαμιν nλουτου1,τες. Έκει δέ nάνη7 ήμων, άσφαλωc: δέ καί Πατήρ· ιωi αν είc: καi δι' ήμδc: λέ
30 τε χαί nάιιτως εlς Πατήρ, είς αίτιος· OV' γάρ ειστι 10 γόνι γεται ποιητήc: καί Πατήρ ό Πατήρ μετά τοϋ Υίοϋ, τοϋ1-ο
μοιι ι'ι.,μφοιι•, αλλr} μία nηγαία θεότης' ό π απί,ρ. που γοΖ:J' γίνεται ύnό τήν εννοΙΟν δτι 1ωτέχουν μίαν καί τήν αύτήν
δλως SIΚ'εί χώραγ εχει 10 πρcvτοιι αιτι.r.γ; ώς και του αl- δημιουργικήν δύναμιν. Έκεϊ δέ παντοϋ καί πάντωc: είς εί
ναι Πατήρ, είς αϊτιος· διότι δεν ύnάρχει είς άμφότερα τό
γόνιμον, άλλά μία πηγαία θεότης, ό Πατιiρ. Ποϋ λοιπόν
έκεϊ χωρεί καθόλου τό πρωτον α'ίτιον; ώσάν νά είναι συν
96. Περί άγίου Πνεύματοc: 8 καί 16. αίτιον καi τό αίτιατόν; 'Ασεβής ό λόγος· ας ριφθiϊ είc. τούς
~ιαωυ οι,τος συναιτίου; Ά,σεοής ό λ6γος- ες κάρακας ριnrέ κόρακαc, μή τυχόν σέ καταστήση σύντροφον των νοητων
αθω, μή τοίς νοητοίς σε κόραξι σύννομον καταιστ17,συ. κοράκων.
Πως δέ αρα ό σοφός ο{;τος ε'lnερ τις τά θεία 'lωάιJJ•ης, Π υJC λοιπόν ό σοφόc ουτοc ύπέρ πάντα όλλον είc τά
και ταύτα 11ίι; ασq:αλίj δόξαν περί Θεού η%ριοωμέι•ως εκ- θεία Ίωάννηc, καί μάλιστα έκθέτων άκριβολόγωc τήν ά
5 τιθ-ε!ς, αnροαδιορί,στως aι, nροέθετο τό JΤJρο,σδιορισμοΤΊ δεό σφαλη περί Θεοϋ δόΕ:αν, θά προέβαλλεν άπροσδιορίστωc
μενο1,; ΠοίΟ)' δέ ουχ εξει χώραν IQ))J &φρόι•ως παρά I(VJ' rό εχον άνάγκην προσδιορισμοϋ; Ποίον δέ άnό τά άφρό .,,,ι
κωκοδ6ξωι, εlρη;μέμων, εl nροι1ιδιορiζειν δοίημεν τct απροσ νωc παρά των κακοδόΕ:ων λεχθέντα δέν θά συμβη, έάν
διορίστως περί της τρισυσωατάτου θεότητας εκnεφασμένα; δεχθωμεν δτι προσδιορiί:ει τά άπροσδιορίστωc περί τηc
Έnεί γc:ιρ Πνεύμα ό Θεός, και των τριωγ 15καστον ε,ι• μέ- τρ1σuποστάτου θεότητοc ~κπεφρασμένα; 'Επειδή δηλαδή
1 Ο ρει Π Jtευιμα λέγεται. Ε'ί τις οδν καινοτομων εVιεγεν Q'I ι εκ Πvεϋμα είναι ό Θεόc, καi εκαστον των τριων χωριστά λέ
του Πι,εύ 1ματός Ε·Ο10' ό Υίός, επει Θεος ό Υίός και εκ γεται πνεϋμα. Έάν λοιπόν κανείc καινοτομων ελεγεν δτι ό
Θεού, ΠJ'εύμα δέ {ηιάρχει ό Θεός, εlθ' ι7μείς &.ντεπεφέρο Yiόc είναι έκ τοϋ Πνεύματοc, έπε1δή θεόc είναι ό Υίόc
μει' δτι Θεός μεγ Πι,ευ:μα και Θεο'ί'Ί Π,ν·εv,μα λέγεται, Θεός ιωi έκ Θεοϋ, Πνεϋμα δέ είναι ό Θεόc, επειτα ήμείc άντε
δέ εκ Πι•:εύματος ου λέγεται, άρα αν εΊχε λέγειι,, cδς nρός λtγομεν δτι λέγεται μέν Θεόc Πvεϋμα καί Θεοϋ Πνεϋμα,
15 τό :πρϊί'ιτοι• α'ίτ ιοι• ου λέγεται; Οϋμενου1•. Θεόc δέ έκ Πνεύματοc δέν λέγεται, αρά γε θά ήδύνατο νά
34. Τολμήσαι'Τος δέ τιJ1ος μ17 δημιουρ,γόν είναι ψάναι. λέγη δτι ώc πρόc τό πρωτον α"ίτιον δέν λέγεται; Βε
τόι, ΥίόJ', ιlρ' αν ήμεϊς ειδικαιώ,σαμ,εν αύrόJJ εlπόντες, •l1ς βαίωc δχι.
,τρός τόι, nρωΊΟJ! α'ίrιοι, ουκ εl1,αι φά,σκει rόJ• Υίό~- δημι 34. Έόν δέ έτόλμα κανείc νά εϊπη τόν Υίόν μή δημι
οvργόν; 'Άπαγε. Έ!μϊiιι: δ' αv λεγ6ι,των εv,σεοϊίις, 'ώς 01\:-: ουργόν, αρά γε ήμεϊc θά τόν έδικαιώνομεν είπόντεc δτι ώc
20 ην δτε οιχ~ ην ό Υίός', ε'ί τις nρο,σδιορ[ζων εiλεγε μ,7 αlω πρόc: τόν nρωτον αϊτιον λέγει δτι δέν είναι δημιουργόc ό
J•ίως &λλ(} χρο,)'t%ώς, rl>ς rό1' χρόνογ μόνω,, αλλ' ουχί. '!αι Yiόc; ·· Απαγε. "Αν δέ ήμεϊc: έλέγομεν εύσεβωc Ότι δέν
τόJ' αlrίιι·α σviμnερι,οαλλού,σης της φωνi}ς, ΟVΙΚ εύθ-υς αι• ύπηρχε χρόνοc κατά τόν όποίον δέν ύπηρχεν ό Υίόc',
nαρ' r1.ιιr1ιJ' &.κούσειεγ ο'ις τουιf}' 8 λέγεις, ανι?·ρωJΤJε, σαφ1\ς δποιοc: προσδιορίΖ:ων ελεγεν δτι τοϋτο δέν σημαίνει αίω
&.θέτησίς t:στι l()))! όμολογουμένωJJ και διαστροφή τωι, ευ- νiωc άλλά χρονικωc, μέ τήν άντίληφιν δτι ή φράσιc περι
25 σεrοr'iις κειμέι,ωι·; Ουτω πάσης δυιι:;σεοείας εarιJJ αφορμιί λαμβάνει τόν χρόνον μόνον άλλα δχι καί τόν αίωνα, δέν
και αρχrι και ρίζα και nηγ1\ι το n,ροσ,διο,ρίζειιν τά τεθεολο θά ηκουε:v εύθύc άπό ήμδc:, δτι τοϋτο τό όποίον λέγειc,
γημέι,α τοις θεοφόροις 17μωγ nατράσι)J &προσ1δι.ορί.στως· καί όνθρωπε, εΊναι σαφήc άθέτησιc των ομολογουμένων καί
,σχε1δό)J rουτο μ6,,οι 1 1(1))! άnά~ιτωι• μιγνύει τα αμικτα και σvγ δ1αστροφή των εύσεβωc κειμένων; Οϋτω nάσηc δυσσε
%λcό<θει, rό του λόγου, rά &.σύγκλωστα και τα nολεμιώτατα βείαc: είναι άφορμιΊ καi άρχή καί ρίΖ:α καί πηγή τό νά
30 nρός 11Jί.ηλα, ευΙσέοειάν τε και ασέ1ΌΙειαι1, και τους αντεχο προσδιορiΖ:ωμεν τά θεολογημένα άπό τούc θεοφόρουc πα
μέγους έκατέρας cvς μηδεγ &ι,τι,κειμέι 1 ους nρός αnάτφ• δεf. τέραc ήμων άπροσδιορίστωc:· καί αύτό μόνον είναι σχεδόν
κι·vσι. Τοσούτφ δέ οί Λατίνοι τούτφ καταχρr'iιιrrαι, ο"ις και έκείνο τό όποίον, κατά τήν παροιμίαν συγκλώθει τά ά
T(!I)' αγίω1• (ΧΚΟύΟJ>τες ι?εα,λογούJJΙWJJ αJnρΟ,(Jlδtορ[στως ΟΗ ,ιι6- σύγκλωστα καί έναντιώτερα npόc δλληλα, την εύσέβειαν
καί την άσέβειαν, καi τούc κατέχοντας έκατέραν δεικνύει
άnατηλωc: νά μή εχουν καμμίαν άντίθεσιν. Τόσον nολλήν
δέ κατάχρησιν τούτου κάμνουν οί Λατίνοι, ωστε καί δταν
il:
J'Ος
:τάΥrα
ό Πατήρ αρχι7
ταίπα προσ1διορίζουσι
και ρίζα και
(,μαλλο1, δέ
πηγή
διά του
θτ:όιητος, αυιοι
προσδιορι
cικούοuν τούc: θεολογουνταc: άπροσδιορίστωc: ότι μόνοc: ό
Πατήρ ε,vαι όρχή καί ρiΖ:α καi πηγή τηc: θεότητοc:, αύτοi
Ιιl
σμοίι δολίως τούτοις αι·τιδογμαrίζοvσι) κιαίτοι πάσαις εχρ171· όλα αύτά τά προσδωρίΖ:ουν (μδλλον δέ διά του nροσδιο l:Ιι1
ω'ηούς όμοίι στοιχε~ν ταίς rcoν θεοσόφων θεολόγωιι φω~rαίς, ρισμοϋ δολίωc: άντιδογματίΖ:ουν npόc: αύτούc:), μολονότι
1
1
!
!
5 και llOV με)• λεγούσαις εκ μόι,ου του Πατρός τό Πγευ•μrι, επρεnε νά σuμφωνοϋν μέ δλαc: τάc: έκφράσειc: των θεοσό
'1
διό και .μόι,οι• αίrιον τό1, Πατέρα και πηγ171 1 ι?εότφος, ποίι φων θεολόγων, αi όποιοι άλλου μέν λέγουν ότι τό Πνεϋμα
δ' αu, ,/)ς εκ του Υίου τό ΠJJευμα συνάγειν εlς εν καί φρο είναι έκ μόνου του Π ατρόc:, δ1ό καi μόνον αϊτιον καi nη
ι,είι, εv ε·κ μόνου του Πατρός, άλJ.' ούχί και εκ 1οίι Yίnl' γήν θεότητοc: τόν Πατέρα, cιλλου δέ πάλιν δτι πρέπει νά
τό Π,,,,εvιμα τό αγιον. σuνάγωμεν τό Πνευμα έκ του Υίοϋ είc: εν καi vά φρονοΟ 1'
1ο 35. Οί δέ συι,είροJJτες J} mροφασιζόμενοι τό :πρδ'ιτοι, α1·α- μεν εύσεβωc: δτ1 τουτο προέρχεται έκ μόνου τοϋ Πατρόc:,
σκευά.:οvσιι· έκάτερον, φά1οκοντες, στι καθάπερ μάγος Θεός άλλα δχι καi έκ τοϋ Υiοϋ.
α,ληι'fιι•ός ό π αη)ρ 8Uit)J δ,τε λέγεται, ;ωι του Υίου 01ιτnς 35. Oi δέ σuνάπτοντεc: τά δύο η προφασιΖ:όμενοι τό :ι
σ:ληι'fι,,uv Θεοv καί &γωθ·ο·v, οϋτω και μόνος ό Πατήρ :nη πρώτον αϊτιον άνασκεuάιοuν καi τό εν καi τό αλλο, λέ·
γ !) ;ωι αίτιος θιεότητος cδς πρώτος· και ου•δεγ εμπόδιπι• γοντεc: δη, δnωc: ένίοτε μόνοc: άληθινόc: Θεόc: λέγεται ό
15 είι·αι κcιi rόι· Υίόι, αίτιοJJ θεότητας. Ου συν·ορϊi'ιοι γάρ, ό)ς Παπ1p, οuτω καi μόνον ό Πατήρ λέγεται πηγή καi αϊτιοc:
εντε~""η1υ καί 10)' Υίό11, μάλισrα δέ τό Π1,ευμα τό αγιο,, εlς θεότητοc: ώc: πριϊποc:· καi τίποτε δέν έμnοδίΖ:ει νά είναι
κτίσμα κατασπώ,σιv. 'Όταγ γϊιρ λέγωμεγ οτι μό1 1 ος ό Π ατι7g καi ό Yiόc: αϊτιοc: θεότητοc:. Δέν άντιλαμβάνονται δέ δτι μέ
Θεός ε,στt)' αληι?·ιγός, ου 1ϊίΊ11 αικτίιστωι, nρός αλληλα τηι' αύτ6 κατα61βάΖ:οuν εic: κτίσμα καi τόν Υίόν, κuρίωc: δέ τό
&ι,τι,διασταλήιι :nοιου:uειι, ουιδ' &nλcος τότε 10)1 πατέρα, αλλά ϊ'1γιον Πνεϋμα. Διότι δταν λέγωμεν ότι μόνον ό Πατήρ
20 τι7γ μόvηJJ ει• τρισίι, ύποσ•τά:σ.εσι θεωρουμέ1 1 ην φύσιν τϊίΊγ κτι cΊναι άλη6ινόc: Θcόc:, δι:;ν άντιδιαστέλλομεν nρόc: αλληλα
σμάτωι1 απο·διαστέλλομει 1 • El τοίι·vν οϋτω λέγο:μει, καί. μό- τά ακτιστα, ουτε άπλα>c: τότε διαχωρίΖ:ομεν τόν Πατέρα
1'ος α711.ος {)εότητος δ π αηjρ, (ι<)ς επ' αύτου λέγο,wεν οτι άπό τά κτίσματα, άλλα τήv μόνην εic: τρεic: ύnοστάσειc:
μόνος dγαι~ός, 10 Π11εvμα ΙΟ αγιογ και κατ' αυ'τούς 011'Κ ύφισταμένην φύσιν. 'Εάν λοιπόν ουτω λέγωμεν καi έάν
())' α'ίrιοι, ι?εόrητος εγαιρίθ:μιοι' eσται τοίς κτωτοίς. μόνοc: αϊτιοc: θεότητοc: είναι ό Πατήρ, άφοϋ έn' αύτοΟ λέ
25 Και μ17ν εφ' ιfιι, α"ις nψίJΙος και ώς nροκαταρκΤt'ΚΟΥ αΥ- yομεν δτι είναι μόνοc: άγαθόc:, τό δγιον Πνεϋμα ώc: μή
1tο).' εσΟ' οτε λέγιεται μό1 1 ος δ Πατήρ, (»ς και του Υίοϊί αϊτιον τηc: θεότητοc: κατ' αϊπούc: θά είναι σuναρίθμιον μέ
οιιτος συνα!'1ίου και κοι1·ω1 1 ουιπος κατ' i'!κείJfα τφ Πατρί, τά κτιστά.
ου μόι·ο1 1 ό Π α117ρ εισθ' οτε μόιιος λέγεται ΘειΊς &ληθ'ι~·ός Καi βεβαiωc:, έφ' όσον ώc: πρώτοc: καi ώc: nροκαταρκτικόν
και μάγος δημιουργός και μόι,ος άγα{}ος και T(t τοιαυν.ι., αϊτιον ένίοτε λέγεται μόνοc: ό Πατήρ, ώσάv νά είναι καi
30 dJλ' εσθ' δτε :ωί ό Υίός μόγος αν ρηι?είη· καί ουχ ό Υί ό Υίόc: σuναίτιοc: καi σuμμsτοχοc: μέ τόν Πατέρα δι' έκεiνα,
Cς μό1·ος, &λλr{ καt 10 Π1 1 εUμα. ~Έnεt γrL.ρ 10 r:μ6vος:, τοVΊο ένiοτc οχι μόνον ό Πατήρ μόνον λέγεται άληθινόc: Θεόc:
1ΙJ1' u;,cτωτoJJ φύσιν &ντι,διαστέλλει των κτι.στώ,,, ή δ' ακτι καi μόνοc δημιοuργόc κ:αi μόνοc: άγαθόc: καi τά παρόμοια,
σως !f'1J,σις τρισυ:nό,στασός εστι. καί, άμεψίις εψ' έκάστης Ηίιι, c,λλ' ένίοτε θά έλέγετο καi ό Yiόc: μόνοc:· καί δχι μόνοc: ό
Υίόc: άλλά καί τό Πνεϋμα. 'Επειδή δηλαδή τό 'μόνοc:' τοϋτο
άντιδιαστέλλει τήν ακτιστον φϊισιν άπό τά κτιστά, ή δέ
δκτιστοc: φύσιc: είναι τρισunόστατοc: καi όλη ύφίσταται άμε-
i1,.
ιι:
1
ιΙ
Ιι
250 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 251 1
·ι,:
111
{ιnΟΟ'τάσιεωι• ολη θεωρειται, αψ' ης αν αυτήν των τριωJ' ρωc: είc: εκαστην υποστασιν, μέ δποιαν απο τάc: τρείc: έμ 1 ..
Ιϊ
εμφύτωγ i'.~nο,στά,σεωJ' καλέ·σrις' οληv λέγεις τrιν τρισυnό φύτουc ύnοστάσειc τήν καλέσ!lC, δλην τήν τρισυπόστατον 1
στατον φύ,σιν. φύσ1ν λέγειc:.

ιl
36. "'Αρ' OV')', CJ.)σnερ λέγομειι ευοευως δτι :ιιόνος εστί Χρι- 36. Τ Αρά γε λοιπόν, θά ήδύνατο νά εϊπrι κανεic: η μδλ ιι-
ατός δ επί nά,,ιωJf Θεός, εχοι 11ς αν εlnείν, ,μαλλον δέ η λον εχει άκουσθη ποτέ νά εϊπrι κανεic: καi τοϋτο, δτι μόνος
1
5 ::
κοvσταί ποτέ τις και τουτο εlρηκώς, ώς μόνος ό Υίός α'ί
'
ό Υίόc: είναι αϊτιοc καί πηγή τηc: θεότητοc: τοϋ Πνεύματοc:,
τιός τε καί nηγrι
καιά Λατίνους ου:δαμCις α'ίτιόι•

της {J,εότητος
αυτό τό Πνε·vμα μόνωι α'ίτιόιι τε και πηγή θεότητας,
του ΠJJεύ:ματος;
ε 1 0'τ ι {Jιεότητος; Καίτοι

'Ή και
8 και
και
δnωc: λέγομεν εύσεβωc: δτι μόνοc: ό Χριστόc: είναι ό έπi
πάντων Θεόc:;
τιον καi πηγή
'Ή καi τό 'ίδιον τό Πνεϋμα είναι μόνον α'ί
Θεότητας, τό όnοϊον κατά τούc: Λατίνουc:
f
l!,
Ι ' '
10 1ουτο τϊiι,, εlκότωι' ην, είπερ οντως ό Πατήρ α'lτιος μόνος δέν είναι καθόλου α'ίτιον θεότητοc:; Μολονότι καi τοϋτο
iJ,εότητος ελέγετο, ώς και του Υίοv ΟJ'ΙΟς σvι,αιτίου. θά ητο άnό τά εϋλογα, έάν ό Πατήρ έλέγετο μόνοc: αϊτιοc:
Δηλοι, τοίνυιι, μαλλογ δέ κατάiδηλ01 1 , οτι ιό «,μόι·ος» τiϊc: θεότητοc: κατά τοιοϋτον τρόπον, ώστε καi ό Υίόc: νά 1
ι;;ιι τfι}J! {ι;ταοτα11:κϊtιν λιεγόμεJJΟJ' ου τα κτωτc} ICOJ1 Ο.Κ'Τίστων, είναι συναίτιοc:.

&λλrt ιιίαιι It)J(J, 7/'ϊi)) ακtστων ύ·nο,στάσεωγ προς τάς αλλας Είναι λοιπόν φανερόν, μδλλον δέ όλοφάνερον δτι τό
15 δια:στέ~,λει. Τfς δ' ου'κ οίδε11, cvς ύ'nοστατι'κόν εnι τijς θεό 'μόνοc:', όταν λέγεται έπi των ύnοστατικων σχέσεων δέν δια
τητας τό αrτιό,, εστιJΙ; Ου:κουι•, εl μό~rος ό Πατrιρ α'lτιος στέλλει τά κτιστά άπό τά δκτιστα, άλλά μίαν των άκτίστων
και μόJJΟς αρχ17 και nηγή θεότητας, οvδεμ[α αρα τω1 1 1?·ε[ωι 1 ύnοστάσεων άnό τάc: αλλαc:. Ποϊοc: δέ δέν γνωρίΖ:ει ότι
{,nοσ,ά1σεωι 1 έτέρα αιτία και αρχ17 και ;;ιηγή {)ιεό,τητός εΟ'ίl)Ι. τό α'ίτιον έni τηc: θεότητοc: είναι ύnοστατικόν; Έnομένωc:,
Ου μι'ιι· αλλ' εl του αlτίον ειι δνσι nροσώποις επί τijς θεiι- έάν μόνοι:: ό Πατήρ είναι αϊτιοc: καί μόνοc: άρχή καί πηγή
20 τητος ι?Βωρονμένον κατά τους .Λατί1 1 ους, ου 1 δεγ κωλύει J.έ θεότητοc:, τότε καμμία αλλη άπό τάc: θείαc: ύnοστάσειc:
γειι• μόι,οι· ιό)' Πατέρα α'ίτιον θεότητας· καί του αlτιατοί> δέν εϊναι αίτία καi άρχή καi πηγή θεότητοc:. 'Αλλ' δμωc:,
1?1 εωρου,ιιέ1·ου ει• δυσί nροσcό,nοις, ουlδέ~ι κωλύσει λέγειι• έάν τό αϊηον έπi τiϊc: θεότητοc: κατά τούc: Λατίνουc: ύφί
μό)'Ο)' τό ΠJJεi}μα τό αγιογ αιτιατό,, ύnάρχειγ η μόνοι• τΟJΙ σταται είc: δύο πρόσωπα, τίποτε δέν έμnοδiΖ:ει νά λέγουν
Υίόν, 8 μηδε[ς nοτε ου1δέ1 1 τcοι, αίρετικων έτόλμησε,, εl,nείι•. μόνον τόν Πατέρα α'iτιον· καί, ένψ τό αίτιατόν ύφiσταται
25 Καίτοι, εί ;;τροσδωρίζειν δοίηιμει' τά τεθεολογημένα τοίς είc: δύο πρόσωπα τίποτε δέν θά έμnοδίσrι νά λέγουν ότι
μόνον τό δγιον Πνεϋμα είναι αiτιατόν η μόνον ό Υίόc:,
_ι l
rlγίοις αnροσ,διο.ρί,στως, και τοv1 τ' αν ευχερcος κατασκευασθ'είη :.:1,
Ιιι
nαντί τ(v υουλομέι•ψ αλλ' ευΒ1-ις οiJτος, εi μiι μεταμεληίJ:είη, πρδγμα τό όποϊον κανείc: ποτέ οϋτε άnό τούc: αίρεπκούc:
καθυnουλη,θ•17σεται τ(δ &1 1 α:θ·έμαπ ((εi γάρ τις)), φησί~ι, «ευαγ δέν έτόλμησε νά εϊπrι.
γελίζεται ;;τω/ δ ευ'ηγγελισά,μεθα, α1 1 άθeμα ε1στω)). Τί δέ σiι Καί όμωc:, έάν έπιτρέψωμεν νά προcδιορισθοϋν τά
30 φής δ καi εκ τοv Υίο;; τό Π1'εv:μα λέγων και δι('t τοv,ο θεολογημένα άπροσδιορίστωc: ύnό των άγίων, καi τσϋτο
θά ήδύνατο νά συγκατασκευασθη εύχερωc: άnό πάντα
βουλόμενον· άλλ' αύτόc: θά καθυποβληθη εύθύς άμέσωc:
είc: τό άνάθεμα, έάν δέν μεταμεληθη' διότι, λέγει, «δν κα
νεic: κηρύττrι διαφορετικόν άnό ήμδc: εύαγγέλιον, δc: εί
ναι άνάθεμα» • Τί δέ λέγειc: έσύ, ό όnοϊοc: ίσχυρίΖ:εσαι ότι
97
τό Πνεϋμα είναι καi έκ τοϋ Υίοϋ καi διά τοϋτο nροσδιορί-

97. Γαλ. 1, 8.
1
,11
;τροσδιορίζωJ' 1r} αnροαδιορίστως τεθεd.λογη,μένα τοις άγίοις Ζ:ειc: τά άπροσδιορίστωc: θεολογημένα άπό τούc: άγίουc: καί
και τc,,v 1?·εολογουι•τι μι7 ,ιαί εκ του Υίου το ΠιΛευμα λέγεοθ'·:ιι μέ τόν προσδιορισμόν άντιλέγειc: δολίωc: είc: τόν θεολο
τc,,v .ϊροσδιορισμq'j δολίως αιπι}.έγων; ,.Αρ' εχεις δειξαι, (ι'ις γουντα νά μή λέγεται καί έκ τοϋ Yiou τό Π vευμα; r Αρά γε
ήμπορεϊc: ν' άποδείtηc: δτι δέν είσαι σχεδόν δμοιοc: σέ δλα
oi,, σχεδόι, nάι,θ' δμοιος τυγχά1,εις c;>ι1 τφ ύπευθύJΙφ τούτφ;
μέ αύτόν τόν ένοχον; «'Έχω, λέγει, νά σου άποδείtω δτι
5 c<'Έχω οοιη, ι1 .ησί, cc:διείξαι πολλούς τωι• θ'εολόγων εναJΙτ ιουιμέ
πολλοί θεολόγοι άντιτiθενται είc: αύτήν τήν θεολογίαν του
J'ους τfj τοΕ, Δ αμαακηνου θεολογίrι τα·ύrυ και τό εκπορεύει,, Δαμασκηνου καί έπηρέnοuν νά δεχώμεθα δτι τό έκπο
)'Οειιι διδ61•τας 8/)'αt του Υίοu)). ρεύειν είναι καί του Υiοϋ».
87. Βαοαί· 1καί ί5λως, εiστιι• ει• τοις ι~εολόγοις, και ταυ'τ' 37. Βαβαί ! 'Υπάρχει κατ' άρχην έναντιότηc: μεταtύ
των θεολόγων, καi μάλιστα έπi τιϊJν άναγκωοτάτων Ζ:ητη
επί 'Ηι))' αναγκαιοτriτωγ ,και ιLιι 1ί -:ιί,στις ιϊμι7ηι αnασα εξ·ή'j-
μάτων, άπό τά όηοϊα έC:αρτδται δλη ή niστιc: μαc:; Είναι
10 τηται, ει,αγτιότης; "Ε,στι δ' ολως καί ,θεολογίας ειJ'αι τάς
κατ' άρχην δυνατόν νά είναι θεολογίαι αί άντιτιθέμεναι
εναι•τιου1μέ1,ας η 'τους κατ' αi"Ηiς ·ι?εολόγους αμφοτέρους; 'ΊJ
αύταί άπόψειc: η θεολόγοι oi παροuσιάΖ:οντεc: αύτάc:; Κάθε
κω1α. 0-vκοίiι• TOV•TO}J 'Ι) εκείι•οvς διαγράψομει 1 του χορου δλλο. Έnομένωc: κατά σέ η τόν Δαμασκηνόν η έκείνουc:
HVJ' Δρ1?οδό,ξωι 1 ,κατά οέ. Τί δέ, τι7n, ευαγγελικcvJ' καί &nο θά διαγράψωμεν άπό τόν χορόν των όρθοδόtων. Τί λοι
στο?,ικcΖι1• ρημά1ωι, οί5'τως εχ(ηιτωv και, ου1ω διευκρι.νούJΙΗ.01' πόν; '/\φου οϋτωc: εχουν τά εύαγγελικά καί άnοστολικά
λόγια καί οϋτω διευιφινίΖ:ουν τά σχετικά μέ τό Πνευμα,
15 τά του ΠΨεύμα'τος, 1χαθ'ιt προα:τ.:εδε{ξαμει,, oi', 1fj δι' αυτcΖιι•
δ:~ωc: tπεδεitαμεν προηγουμένωc:, δέν πρέπει κατά πάντα
nεqω,ερω:ι1έι,17 ιιjς ευlσε6είας ει!J'οίrι, παντί τρόnφ συμ6ι6Ιι.
τρόπον, νά συμβιβάσωμεν την φαιvομένην διαφωνίαν μέ
σομει• τό δοκσvι· διrιφωι·είι•; "Α 11 δέ 1t καί. 1ιιι) δυγφJϊ,ιμει•
,-ήv φανερωμένην δ1' αύτων εύσεβη εννοιαν; "Αν δέ δέν
1(1))) :7[(1.Τ8ρtκrι))! [IIJ,llfJT(ύ)' JTQOς εικείνη,ιι (ΧJΤΟΚατασ1ησαι Tljl' δυνηθωμεν νά σuμβιβάσωμεν κάποιο άπό τά πατερικά
,διάι•οιω•ι οi,1κ U.V'TU μέι· αιrr,ι,μει•, ώς μιί σvι•εϊ)'(J.1 δυι•ηιΊέι'- λόγια πρόc: έκεiνηv τήν ενvο1αν, δέν θά τό άφήσωμεν μέ
20 τες, Τ Ι]ς δέ (Χ)'(J),fl0\;,Ογ1)ιμέJ!Ι)ς ΒVΟεΟiείας OVδl'.J' J)Ττοι• (ΧΙ)'Τ8- rι']ν σκέψιν δτι δέν ήδυνήθημεν νά τό κατανοήσωμεν, καί
θά συνεχίσωμεν είc: τόν Ίδιον βαθμόν νά διατηρωμεν τήν
χc,μ,ε1•Οt διατελέσωμει•; Παι•τi nου δήλοι•, cvς nασι. τρόnοις
ώμολογημένην εύσέβειαν; Είναι είc: δλουc: φανερόν δτι
1αίς δ.ι·ακεκηρυγμέγαις ί•nύ Η~Ψ εvαγγελικrΖιιι καl, δ.ποστο
πρέπει μέ πάντα τρόπον νά προσέεωμεν είc: τάc: ύnό των
λι·κιιιι·· ρημά1ωγ τ{j,; ευισευείας 7lQΟΟέξομει• 8).'')'Οίαις.
εύαγγελικων καί άποστολικωv λογίων τηc: εύσεβείαc: δια
Φέ.gε δ' ομως δρι9ιοδ6;;ους ,α~,α,δει:;αι, ;ι:ρος αvΗι.ς εnι χει- κηρυσσομέναc: έvvoiαc:.
25 ρ1ίσωμει' Τ(°;ς ι\,Λ Λατίι,ωι 1 {,:ιέρ τω1ι δο.κΟ'VJJ'Τωι• σφίσι nρο 'Άc: έnιχεφήσωμεν λοιπόν νά άναδείtωμεν όμοδό
;ειι•ο·,ιιέJ'ας nατερι,κάς φων(tς. Καν μέν διαρκriις διαλvσαι σχϊ:-ι tουc: πρόc: αύτάc: τάc: έννοίαc: τούc: ύπό των Λατίνων προ
rεινουμένουc: πατερικούc: λόγουc: ύπέρ των ά<nόψεών των.
μεΨ τrιν nρός τό φαιvόψεvοι, u.ι'τίι1-ε,σι,•, τφ Θεrρ χάρις τrρ
Καί αν μέν έnιτύχωμεν νά διαλύσωμεν έnαρκωc: την φαι
και 1οις 11::'J' εσχαιιαις 17μίιι κειιμέι·οις της αγιιοίας και της
νομενικήν άντίθεσιν, αύτό θά συμβη χάριc: εic: τόν Θεόν,
α:τ.αιΊους ζωfίς ωnφκισιμέιιοις γι 1 (7'Jσιι· ΟU'J!ήγορον της 81' α1Ί-
ό όnοϊοc: παρέσχε γνώσιν περi τηc: είc: αύτόν άληθείαc: καi
είc: ήμδc: τούc: εύρισκομένουc: είc: τά τελευταία ακρα τηc:
άγνοίαc: καί άπομακρυσμένουc: άπό την άπαθη lωήν. 'Εάν
1 1,iι•
!!lι,
τφ αλιγθείας ,nαρασχ6ι•11.. El δ' ϋ.ρα ,μιί τοιοvιιοι· αποδοίι;·αι δμωc δέν δυνηθωμεν νά άποδώσωμεν τόν λόγον τοϋτον
καυ'ι. πάιrτα σχοίημε,, τόγ λόγσι·, ε'ί τις ε1 1 Χριστφ τέλειος κατά πάντα, δποιοc: είναι τέλειοc καi σοφόc κατά τά θεία
και σοφός τά {}εια Και ΠJJευματ ικά, της .προαιρέσεως 17μάς καi πνευματικά έν Χριστψ, άφοϋ μδc δεχθη διά τήν προ
αποδεξάμεvος, αiηός παρ' έαV'rov 101' κρε[ηω λόγοJJ διδα- αίρεσιν ac μδc διδάiΞπ αύτόc ό ϊδιοc τόν καλύτερον λόγον,
5 σκέτω, ποi}ουvιας και μα{JητιϊuJ'Τα.ς δτι μά,λιστα κα.ί 10 8)'- εχονταc εvθερμον ιηλον ώc μαθηταί, καi άναπληρών τήν
δέοι1 17,μroJ• αJJαπληρω1 1 εηρεπέ:ω τελεώτερογ τους Τ(Χ)!αJJ1ία ελλειψιν ήμων ac κατανικήσπ τελειότερον τούc προσπα
τ[J εvσεοεί(J συ1·άγεt)J εκ ωύτωJ' nειρωμέJ'ους. θοϋνταc νά συναγάγουν άπό τάc πατερικάc φωνάc τά
38. Εl:ιέ .διί, 1ίι 1 ες ,καί ιί τcί. nαρ' εκε[1,ωι' εlρημέι·α.· τωι• άντίΘετα πρόc: τήν εύσέβειαν.
γrί.ρ αδυJJά1ωι 1 ειστi. ,ιιιί δ:uολογείJJ αλλήλο,,ς αnα~"ια.ς τούς 38. Εiπέ λοιπόν, ποίοι είναι οί Θεολόγοι καί ποία τά λε
10 Π~εοφόρους ,κα.ί Χρι-στq1 τφ Θεφ τωγ θεοφόρωv, μιάς αυτοϊς χθέντα άπό έκείνουc. Διότι είναι άπό τά άδύνατα νά μή
Ε!Κ TOV έJ'ός Jlι,εύμαως του Χριισωυ τής επιπνοίας ουσης· συμφωνοϋν μεταiΞύ των δλοι οί θεοφόροι καi μέ τόν Χρι
προς δέ 1ού·τφ .και μειτ' εκ·είι•ους ,σχεδόν απαι"ιας ο{;τος δ στόν τόν Θεόν των θεοφόρων, ένψ μία είναι είc αύτούc: ή
Δωμασκηιιός εοτι και ύιπ' eκείvωγ άπάJJ1ω1 1 εδι.δάχθη και έπίπνοια έκ τοϋ ένόc Πνεύματοc τοϋ Χριστοϋ. Έκτόc δέ
αυ·τός έα.υτrρ μαρτυρει 11)1' nρός εκεί~,οvς σv:ιιφω1•ία.ι 1 , ου τούτου ό Δαμασκηνόc ουτοc: είναι επειτα άπό δλουc σχε
15 ',ί,έγω' λέγω~,, ,αλλrί. 'λέγομε11', κα.ί δι' έα.υτου κιαικείγους πα.ρί δόν έκείνοuc: καi έδιδάχθη άπό δλουc έκείνουc καί μαρτυ
uτησιv 1ίμίγ ου1δaμου εκ τοίι Υίου 10 Π1,·ευμα. λέγομ·τας καθ' ρεί ό ϊδιοc τήν πρόc έκείνουc συμφωνίαν μέ τό νά σημειώ
ϋ:ιαρξι1·. 'Υμείς ,δ' εοί,κατέ ,,ιιοι του της α.v1ii11, μεγαλοJΙοίυ.ς vπ δχι 'λέγω' άλλά 'λέγομεν' καi δι' έαυτοϋ παριστάνει είc
vψους μιί εφικ1 1 ούψε1'οι 10ια.vτ' ε'ίεσθα.ι περί α.υτωι•. Και ήμαc νά μή λέγουν καί έκεϊνοι πουθενά έκ τοϋ Υίοϋ τό
γαρ και nρϊinov α'ίτ t()ψ λέγ€τα.ι πωρα πά)fΤ(ι))J δ π ατtίρ, αλλ' Πνεϋμα καθ' ϋπαρiΞιν. Σεϊc δέ μοϋ φαίνεται δτι, μή φθά
20 ιικουσας ώς λέγεται· .καί δ .μέγας Ά θα.1,άσιος παρά του Λ,; νοντεc είc τό ϋψοc τηc μεγαλονοiαc των, σκέπτεσθε περί
γοv τό Π1•ευμα. τό υ:γιοι, ε1κλάμ11Jει1• είπει•, αλλ' 'ηκουσ:α.ς ι1ις αύτών τοιαϋτα. Βεβαίωc καi πρώτον αϊτιον λέγεται ό Πα
εΙπε· και εlκόJJα Π α.τρύς ,μέv Υίό1', Υίου δέ τό ΙJγευμα. τήρ άπό δλουc, άλλ' ηκουσεc πωc λέγεται· καί ό μέγαc
;,έγσμει•, αλλ' ifκουσα.ς ώς λέγσμεγ· κα.ί πλ,εισθ' ετερα., δο ·Αθανάσιοc είπεν δτι τό άγιον Π νεϋμα έκλάμπει άπό τόν
ΚΟUJ'Τα. προς {φω1', ήμίι• αλ,λ' OV'X Δψίιι συμυα.[vογτα. καθ1α.ρr7Jς λόγον, άλλ' ηκουσεc: πως είπε· καi είκόνα τοϋ μέν Πατρόc
25 αναπεφήι•αοι. Δώισει δέ 10 Π111ε·ίι1μα. καγ τοίς έξης λόγω' τόν Υίόν, τοϋ δέ Υiοϋ τό Πνεϋμα, λέγομεν, άλλ' ηκουσεc
8)' ανοίεει του στόιμα.τος ήμών. πώc λέγομεv· καί πολλά άλλα καθαρώc: έiΞέφρασαν, φαινό
'Αλλά τίς ό λέγωιr (i)ς καi. IOV Υίου 10 εvι.πορεύειJJ ε1·ι; μενα ύπέρ των άπόψεών σαc, άλλά συμφωνοϋντα σαφώc
Αυτός, φασί, Γρηγόριος ό τό θiεολογεί1, επωvυμίαJJ εχωι·· μέ ήμαc καi δχι μέ σαc. Θά δώσπ δέ τό Πνεϋμα λόγον καί
ι<·7lά1'τα γάρ)), qησίl', ((εχει ό Υίός 1r1 του Πατρός, πλrιγ 117ς είc τά έiΞηc δι' άνοίΕ:εωc: τοϋ στόματός μαc:.
30 αγε1•vηοίας)). 'Επεί τσf1 1 υ1• χωρίς μόJJης της αγεγγησίας Άλλά ποίος είναι ό λέγων δτι τό έκπορεύειν ύπάρχει
εχει &πα.ντα τά του Πατρός, .πως ουκ αι' εχοι κα.ί τό εκπο καi τοϋ Υίοϋ; Ό ϊδιοc ό Γρηγόριος, λέγουν, ό όποίοc εχει
ρε1;ειγ; "Qγτως ουκ εlσι 1οίι Π1J>εύιμα.1ος 1οίι εγ αι,τφ λα- έπωνυμίαν τό θεολογείν" διότι λέγει, «δλα τά τοϋ Πατρός
εχει ό Υίόc πλήν τηc άγεννησίαc,>' • 'Επειδή λοιπόν εχει
18
δλα τά τοϋ Π ατρόc πλήν μόνηc της άγεννησίαc, πωc δέν

θά είχε καi τό έκπορεύειν; Πράγματι αύτοί δέν είναι τοϋ
Πνεύματοc τό όποιον όμιλεί είc αύτόν· διότι αν ησαν, δέν
98. Λόγοc. είc. τήν Πεντηκοστήν 9.
,Ι:i
,ι,:
Ιiι
:!ίΙ
ilι
ίli
11.:,
λοvJΙ'τος· εl γr'ι.ρ ησαι•, οi'ιχ αι• τοv r1γίου τοι.αίi'Ία καιεψεύδοι•- θά άnέδιδοv τοιαϋτα ψεύδη είc τόν δγιον, ό όηοϊοc λέγει ''Ι1 ι.,,ι,!,
10, δς ,<και δσα nερί τοv δ.γίου ΙΙνεύματος)), φησί, ωα:nει «καi δσα ταπεινότερα λέγονται περί τοϋ άγίου Πνεύματοc
παρά τοϋ Υiοϋ πρέπει νά άναχθοϋν είc την πρώτην αίτίαν,
1
,,11
γότερα :nαρr't τοίi Υίοίi λέγεται ε:nί ΤΙ))' :nρr!ηηιι αlτίαι· dιιιι :Ι ι
κτέοJ', 'ίι 1 α rό εξ Ο() δειχθJίη. Τίς oii,, 1ί ;τρc!>Ίη αlτίrι.; Οι',χ1 διά νά δειχθfl τό έ!Ξ ου» 99 • Ποiα είναι λοιπόν ή πρώτη αίτία; ·Ι
,,i,ι,ι
5 μόι•cς δ Πατήρ; «'Αλλϊι και :nάι 1 rrι. εχεω· TOJ' Υίό1• τιί. τοί~ Δέν είναι μόνοι:: ό Πατήρ; «'Αλλά, λέγει, δλα τά τοϋ Πα
;Ι
Πατρός φησίγ ι1ι,ευ 117ς αlτίrι.ς, τοίi α'ίτιοι• εϊι•αι δηλοι•ότι. τρόc εχει ό Υίόc χωρic την αίτίαν, τοϋ νά είναι δηλαδή
καt αV·ιΟ,1 1JΒδ1ητος)). ~Έ1t γΟ.ρ οf)'τος αι'τιοι· [-;πι ΑεοiΊ κrtl καί αύτόc: αϊτιοc θεότητοc:» 100 • Διότι αύτόc κηρύττει πάντοτε
μίαι· αρχι7ν ,αεί κηρύττει, 10,, αγέι'J"ητο:· Πατέρα, και ι'Jεϊ εν αϊτιον έnί ΘεοΟ καi μίαν άρχήν, τόν άγέννητον Πατέρα
κ,ογ οϊδε τό .μογαδικ61•. Πrι.ι δια τοvτ6 φηοιι·, ((ήμίγ είς Θε- καί θεϊκόν γνωρίlει τό μοναδικόν. Καί διά τοΟτο λέγει, 1
10 ός, OTl :nρος ει• αιτωJΙ Η} εξ αυτοίi 11\JJ' αναφορclJΙ εχεt)), :Jt• «δι' ήμαc είc είναι Θεόc:, διότι τά έ!Ξ αύτοϋ εχουν την άνα
Τ() ει; αυί(ι))' λέγωι• εκ ΘεοϊΊ 101' Υίόι·, και ΘεόJt ε'Κ ΘεοϊΊ φοράν πρόc εν αϊτιον,,' 0 '" δέv λέγει τό έ!Ξ αύτων οϋτε δτι
10 Il 1 1 εVψα 1() &γιον. Δ ιd μέσου δS ΘεοV εκ ιού Θεού, of,, τό εν άναφέρεται είc τά δύο, λέγει τό ΠνεΟμα δεύτερον
Θεογ ι',φι,στά,ιιει·οι• δοξά:ει, li,:nαγε τ·ι7ς ολαοφημίας, αλiΛ άnό τόν Πατέρα, δπωc: καί τόν Υiόν, έnίσηc: δέ τόν Υίόν
τι'ι κτιστά· καθ' 8 ,και no6ϊrol' rι.'ί'τιο1' τωεται TOJJ Πατέοα
~ ~
Θεόν έκ Θεοϋ καί τό αγιον Πνεϋμα Θεόν έκ Θεοϋ. Διά
15 λέγωι1 ει• Hp δευτέρφ τι,ιι• Εlρψικώι, ο'ις, υο:σφ rιμιcότερrιι• μέσου δέ Θεοϋ έκ τοϋ Θεοϋ δεν δέχεται Θεόν ύφιστάμε
Θεός κτι,σ,μάτωι•, το,σούτφ μεγωλο:nρεnέσrερο1, 111 71ρώ117 ιJ.l νον -αnαγε τηc βλασφημίαc:- άλλα τά κτιστά. Καθ' δμοιον
τiι,ι {J!εcτητος εί~·αι αρχrJJ! ,η κ11,σμά1ω1' και, διr1 ·θε61ητnς Τρόπον τοποθετεί ώc: πριϊ)τον αϊτιον τόν Πατέρα λέγων είc
μέσης ελι?είJJ ,επί T(f. κ1ίσ1μrι.1(}.)).
τόν δεύτερον Είρηνικόν δτι «δσον nολυτιμότεροc: των κτι
J!Ι. Σύ δέ, ο\ της ολαοφη,ιιίας, ό λατιJ·ι.κιSις φροvrvι• διr1 σμάτων ε"ίναι ό Θεόc, τόσον μεγαλοπρεnέστερον είναι είc:
20 μέσου τοίi 1'ίο,ϊΊ, :αυτό δ' εl:nείJ· διrί. μέσης τ17ς του Υί{)ϊΊ 'rήν πρώτην αίτίαν νά είναι άρχή Θεότητοc παρά κτισμά !'
των καί διά μέσηc θεότητοc: νά ερχεται είc: τά κτίσματα» 2.

10
Ο·εότητος, ελ'θείγ φής τrίιι Πατέρα ε7!ι τό προειιεγκεϊι: rό

Πι•ε,,μα 70 αγι.ον, και ουδέ μέχρι -τούτου σοι τά ΊJ]ς και 39. Σύ δέ - όnoia βλασφημία - ό λατινόφρων λέγειc
)'0(f ωJ'ίας ϊοταται, αλλrί. και t:κ τοϊΊ Υίοί"• 10 Πvεvμrι. ;,,1- δτι διά μέσου τοϋ Υίοϋ, δηλαδή διά μέσου τηc θεότητοc:
γεις και ΚΟ/)'0)' είι·αι Πατρός και Υίοv τό εχπορεύlεο•, διr} τοϋ ΥίοΟ, ηλθεν ό Πατήρ είc: τήν έκφοράν τοϋ άγίου Πνεύμα
25 τό ιοv τουτοvί τό,, θεολόγσJΙ λέγει1' :nρός τούς α;τ' Αlγύ·:nτου τοc:· καί ή καινοφωνία σου δέν στοματς:i οϋτε είc: αύτό τό ση
καταπλεύοαπας εχειJ' 70)' Υίόι 1 απα!''Τα τα του Πατρός U,J'f::V μείον, άλλά λέγειc δτι τό Πνεϋμα προέρχεται καί έκ τοϋ
111ς αγε,,ι·ησίας .μόι•ης. 'ΕJΙταv,Πα γαρ δεκτέΟJJ οοι τό «μόJ•ης)), Υίοϋ καί δτι τό έκπορεύειν είναι κοινόν Πατρόc: καί Υίοϋ,
:ΚαJr ,ωj συι,εκφωι•ηται· και δια ΤΟUΊό 00! καγc:J ΤΟ'ί>ΤΟ ;τροο
διά τόν λόγον δτι ό θεολόγοι:: αύτόc: λέγει nρόc: τούc: κατα
nλεύσανταc: άnό τι']ν Αϊγυητον δτι ό Υίόc: εχει δλα τά τοϋ
γράφω φαιιερώς.
30 'Αλλ' εl:nέ μοι, ουκ αυτός ο{ηος ό ι?εολόγος :nροσεπάγει
Πατρόc: χωρίc: μόνην τήv άγεννησίαν. Έδϊο βεβαίωc: πρέ·
πεινά δεχθflc: τό "μόνηc:', άκόμη καί δν δέv συνεκφωνηται,
γράφων, ((ΠάJ'70. δέ δ,οα τοv Υίοv, και τού Π~,εύματος, πλiιι 1
της υίότητος)); Ε'ίnερ οi!ι• και τοv Υ ίοv τό εκnορεύει ,,, ε:σται καί διά τοϋτο σοΟ τό προσθέτω καi έγιiJ φανερωc:. :i Ιi
·Αλλά εinέ μου δέν έnιηροσθέτει αύτόc: ό ϊδιοc: θεολό
99. Λόγος 31, 30. γο<: γράφων, «δλα δέ δσα είναι τοΟ Υiοϋ είναι καί τοΟ
100. Λόγος 34. Είc: τούc: άn' Αίγύnτου έnιδημήσανταc: 1Ο.
Πνεύματοc:, πλήν τηc: υίότητοc:» 10 '1 ; Έάν λοιπόν ητο καί
101. Λόγος 31, 14.
102. Λόγος Είρηνικόr:. r·
PG 35, 1157 C. τοΟ Υίοϋ τό έκηορεύειν, αύτό θά είναι καί τοΟ Πνεύματοc:,
103. Λόγος 34, 1 Ο.
17
ιοvτο καί του π ν'εύματος· ου 1 γr}ρ υίότητος 10 εκ'nορεύει,,·
διότι τό έκπορεύειν δέν είναι στοιχείον υίότητοc:· δλλωc:
ην γάρ αι' Υιός και Πατήρ,. εnει 'Και τό έκnορεύειν 'έχει.
θά ητο υίόc: καί ό Πατήρ, έπειδή εχει καί τό έκπορεύειν.
Ό αi'.ηός δέ Κ(Χ)' 1φ π ερι του αγίου πνεύματος οl:κείφ λ6-
Ό ϊδιοc: δέ καί είc: τόν Περί τοίi άγίου Πνεύματος λόγον
γφ και ,ιερι του άγίου Π,νεύιματος αυ'του φησι· ωί ου δύ-
του λέγει καί διά τό δγιον Πνείiμa· «τί δέν δύναται νά
5 )'αται Ηuι' ,μεγάλωι, ικαι ώ1, Θrεός; Τ ί δέ συ nροσηγόρευται
ένεργήσn έκ των μεγάλων 1<cai των ίδίων τοίi Θεοίi; Τί δέν
(.i>Y Θεός, πJ,171' αγεννησίας καί γε11 νήσεως)); Ουικουν και
τοίi άπονέμεται άπό όσα είc: τόν Θεόν, πλην τηc: άγεννη
nρουολέα ΟJ 1ομά,σομεν τό Π~ιεv:μα. Και ιό εκnορεύ:ειν δέ κα-
σίαc: καί τηc: γεννήσεως; »10 4. Έπομένωc: καί προβολέα θά
7(1. σέ ομοίως εχει τφ Υίφ καJΙ1εv,θε1 1 και διπλασίως r} έrκεί
όνομάσωμεν τό Πνείiμα. Καί τό έκπορεύειν δέ κατά σέ
J'ος· εξει γr}ρ ου τό 10v Π αιρός ,μόνο~,, αλλά και τό rov
εχει όιμοίωc: μέ τόν Υίόν, διά τοίiτο δέ καί διπλάσιον άπό
10 Υίοv ,κατά 1111' περι του Υίου σοι δδξαν. 'Ορijς δσοις ατό
έκεϊνοv· διότι θά εχn όχι μόνον τό τοίi Πατρός, άλλά καί
:ισις 7τεριπίπ1ει δ nάι 1 ω ε'χειν τόJΙ Υίογ 1α του Πατρός
τό του Υίοίi κατά τήν περί τοίi Υίοίi δόcαν σου. Βλέπεις
&κούω11 και μ1ί μόνα 1(l της φύ,σεως νοω1 1 , &λλ' 8στιν α και
είc: πόσα δτοπα περιπίnτει έκεϊνοc: ό όποϊοc: άκούει ότι ό
,ωJΙ ύ;ωσ1αιικϊό,ι 1 τοίς φυσικοίς ,σvνείρωι,;
Υίόc: εχει όλα τά τοίi Πατρός καί μή έννοων μόνα τά τηc:
40. ΓΙ ροάγειγ μεν oiJι, 101, .περι 1ούτου λόγοι, nεραιτέρω
φύσεως, άλλ' ένίοτε άναμιγνύων καί μερικά άπό τά ύπο
15 ουκ ε,πάναγκες, σου γε έξεληλεγμέγου, αλλα του καλου γε
στατικά είc: τά φυσικά;
εJΙεκα και 'ίνα μ17 nροστρίψαιτό τις μέμψtJJ τφ αμωμή1ψ,
40. Δέν είναι βεβαίως άναγκαϊον νά προωθήσωμεν πε
δείξομεv έ!:;17ς ώς εχει ,μεJΙ καλως 17 του αγίου ρ17σις, α
ρισσότερον τόν περί τούτου λόγον, άφοίi εχειc: έcελεγχθη
γ~ιοίq, δε Η7'ιγ λατινι,κως ψρΟΨΟύντωγ εκ:J.αμοανεται κακως.
έσύ, άλλά χάριν τοίi καλοίi καί διά νά μή άποδώσn κανείς
Συvτ,ελέοει δ' οίμαι και nρός αυ 11ό 10 nροκεί,μενον ό λόγος
μομφήν είc: τόν δψογον, θά δείςωμεν είc: τήν συνέχειαν
20 οv,κ έλάχtοί'l.. ΙlροuεκτέοJΙ δ' δτι μάλιστα τον 11ουι1 •
ότι ή ρησιc: τοϋ άγίου εχει καλωc:, ές άγνοίαc: δέ των λατι
Ταv 1 ιόι, εlπείν ε1πί ΘεοfΊ αγέ1 1J!ψΟJ' και αJJαίιων· διό
νοφρόνων έκλαμβάνεται κακωc:. Νομilω δέ ότι ό λόγος
καν πάσας α~ιελlξυς τιί.ς Πεολογού,σας υiυλους, ουδαμου 10
δέν θά συντελέσn όλiγον είc: τήν άποσαφήνισιν τοϋ θέμα
Π νείJΙμα 10 αγιον ,αγέ1J})ηΙΟJJ εύρήσεις εlρημένογ και 1αv1'
τος ήιμων. Πρέπει νά δοθη μεγάλη προσοχή.
δν ου γε,vι 1 ητόJJ. Δαμασ,κψός δέ δ θεοφόρος εtπ(1ιν έ~, δγδόφ
Έπί τοϋ Θεοϋ είναι τό αύτό νά λέγωμεν άγέννητον καί
25 τωγ Δογιματιικ(Τιν διι, ((Πάντα ,δ>σα έχει δ Παιrιρ και αυτοίι
άναίτιοv· διά τοϋτο, καί αν άvoίcnc: όλα τά θεολογικά βι
του π νεύrματός εl,σι, πλ1ίJJ 117ς αγειινησίας)), ε:δ1 ειξεν ώς ου
βλία, δέν θά εϋρnc: πουθενά νά λέγεται άγέννητον τό δγιον
μάγο~, τό αγέννητο~ι τϊρ αvαιτίψ ταυ'τόν, αλλcί και τό α,ι 1 αίτιοJ'
Πνεϋμα, καί μάλιστα μολονότι δέν είναι γεννητόν. Ό δέ
τφ αlτίψ τυ.i'.1 1 τό11 έιστιν επl. Θεοv· ΟVJ'ψέχει γάρ 1φ αvαι-
θεοφόροc: Δαμασκηνόc:, λέγων είc: τό όγδοον κεφάλαιον
1ίφ τό αίτιον έ1πι Θεοv, αίτιον δέ φημι θιεότητος Υίου και των Δογματικων δτι, «δλα δσα εχει ό Πατήρ είναι καί τοϋ
30 Π11εύ,ματος. ΘέλωΨ OV)' εlnεί,JΙ δτι 70 Πνευιμα nάJJ'Tα τα του
Πνεύματος, πλήν της άγεννησίαc:» \ δεικνύει δτι έπί τοϋ
10
Πατρός εχει. ,nλrιν του &ναίτιον είναι και του αΥτιοιι ει1'αι, Θεοίi δχι μόνον τό άγέννητον είναι τό 'ίδιον μέ τό άναί
τιον, άλλά καί τό άναίτιον είναι τό 'ίδιον μέ τό α'ίτιον.
Διότι έπί τοϋ Θεοϋ τό αϊτιον συμβαδίΖ:ει μέ τό άναίτιον,
έννοω δέ αϊτιον της θεότητοc: τοϋ Υίοϋ καί τοϋ Πνεύμα
104. Λόγοc. 31,29. τος. Θέλων λοιπόν νά εϊπn ότι τό Π νεϋμα εχει δλα τά τοϋ
105. 'Έικδοσιc. ά 1 κριβήc. 1, 8. Πατρόc: πλήν τηc: καταστάσεωc: τοϋ άναιτίου καί τοϋ αί-
Π ΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 261
κατά τό γεν,,J.,, ,δηλαδή και εκπορεύ:ει1 1 , χωρις μό1ιης τ~jς

τίου, φυσικά κατά τό γεννδν καi έκπορεύειν, είπε πλήν
rί.γ,εvvη,σίας εtnΘ)', ώς αύτ~jς ·πάvτα συμnεριυαλλούσης, οσα τηc: άγεννησίαc: μόνηc:, μέ τήν ίδέαν δτι αύτri περικλείει
του Πατρός ε,στιν 'ίδια. δλα δσα είναι 'ίδια τοϋ Πατρόc:.
Θεός OVJ' αγέ1 1•11ητος και αναίτιος· Θεός δέ αι•αίτιος Ό Θεόc: λοιπόν είναι άγέννητοc: καi άναίτιοc:· ό δέ
5 {}εότητος rι.'ίτιος. Ο{ίω> δέ (IJγ α'ίτιος iμφύτου :πλούτου, έ άναίτιοc: Θεόc: είναι α'ίτιοc: τηc: θεότητοc:. 'Υπάρχων δέ
οίίτω αϊτιοc: έμφύτου πλούτου, ένψ ό ϊδιοc: δέν στερείτω
αι•τοίί κατr'ι. ,,ιιηδέι· αποδέοι•ιος, αi',•τεnί6οι/λος αγ lj1 1, έι/fΊς
τίποτε, θά ητο ό 'ίδιοι::: έπίβουλοc: έαυτοϋ, ύπάρχων αϊτιοc:
καί ,ιιό,·ου 15πάρχωι• αΊτιος και ουτω πε-ι·ίαι· έω•τrρ τcιι, :1λοίί
ένόc: καί μόνου καί οϋτω θά μετέτρεπε δι' έαυτόν τόν
τοι, :ωιούμει 1 ος. Προς δέ ωύτφ καί ατελές ΤΟ Jl[()'Il] και πλοϋτον είc: πενίαν. Έκτόc: δέ τούτου τό κατά πάντα τρό
.,ά1 1 τως ει•· διο και χωρητογ ΤΟ'ίς nρος 1~εογι·ωσίαι 1 ατελέοιι, πον καί πάντωc: εν είναι άτελέc:· διά τοϋτο ητο καί καταλη
10 'J ουδαίοι.ς εγέv:ετο. 'Αλλ' ού,δέ δμοουσίου δυά:δος 11nάρχωι 1 α'ί- πτόν εic: τούc: άτελείc: πρόc: θεογνωσίαν Ίουδαίουc:. 'Αλλά
οϋτε, ύπάρχων έπίσηc: α'iτιοc: τηc: όμοουσίου δυάδοc: καί
τιος και τιΊ μέι• γει•ι•ιvΨ, τό δέ εκ:nορευ'τως nρουαλλόμεγος,
γεννων τό εν, έκπορεύι.ιJV δέ τό δλλο, θά άπεκαλύπτετο
απειροκάλως, 'iι•' οi,τως ε'ί:τω, ιc'πι :πλε'ίογ εξενεχ{}είη, καί
περισσότερον, οϋτωc: είπειν, καi μάλιστα περιορίlων δλον
ταvτ' εγ έαυτ<u 78 ·και ωίς εξ αύωυ nαοαι• &nειρίαν περιο
τό δπειρον εic: έαυτόν καί είc: τούc: προερχομένουc: έΕ
ρίζωι•. [l ρος ,δε ΤΟύΤΟις ου·δε τρ6.nος ετερος εiuφύωυ ΙJ- αύτοϋ. 'Επί πλέον δέν ύπάρχει καν δλλοc: τρόποc: έμφύτοu
15 ;,ιrί.ρξεως· διο ,και τό Δnέρ ταvτα ού {Jε6της, αλλά θ:εότητη; ύπάρtεωc:· διότι καi τά ύπεράνω τούτων δέν είναι θεότηc:,
lSκ,-ττωσις· ταvτ' αρα ·και HvJΙ α~'Μωι 1 ΈλλήJΙω)' ή :ιολυθεtα άλλά εκπτωσιc: θεότητοc:· αύτά λοιπόν είναι καί ή πολυθεία
εaιίJ 1 • των άθέων 'Ελλήνων.

41. 'Αλλ' ομωc:, όταν ή μονάc: κινηθfi πρόc: δυάδα καί 11
41. Άλ:λά μι'ιι· μιι1 1 άδος προς δυάiδα κεκυημέι·ης χυ.ι lilj
δέν προχωρήσn παραπέρα, δηλαδή ό παντουργόc: Θεόc: 111·'
11111
nεραι τέρω ,ιιιί nροηγiμέι 1 ης, δηλαδrι nαηουργοv Θεο-v Πατρός
Πατήρ πρόc: γέννησιν καί πρόοδον τοϋ Υίοϋ, δημιουργοϋ
1
20 nρι>ς γέι•γησίγ τε και :τρόοδοιι }Ίου δημιουργοί, H'uJ' nάι11ωγ των πάντων καί τά πάντα τελεσιουργοϋντοc:, οϋτε ό Υίόc:
χαί 7(t nάv·τα 1ελ,εσιου,ργουι 1 τος, ο·υθ' δ Υίός διr'l 101' ΠJ'Ξ'Ι! προέρχεται έκ τοϊί Πνεύματοc: (διότι θά ητο άτελήc: έκ
μαως ( ατελι)ς γάρ 111 1 ηι 1 εκ του Πατρός, εl δt(Χ ΊΟV τε τοΟ Π ατρόc:, αν έγεννδτο διά μέσου τοϋ τελεσιουργοϋντοc:
Πνεuματοc:) οϋτε τό Πνεϋμα διά τοϋ Υίοϋ. Διότι τό Πνεϋ
λεσιουργουι•τος εγε•)')!(ΧΤΟ n ι•εύμαως) ουτε 10 ΓΙJΙεiJψ.α δι'
μα, πλην τοϋ δτι θά ητο άτελέc: έκ Πατρόc:, καί μάλιστα
Υίοv· προς γr1ρ 1(,,V (l-ιελές ειναι εκ Πατρός, ·καί ωvτα Τ(Ι
αύτό τό όποϊον τελεοι τά πάντα, θά ητο εν καi έκ των δη
25 ::τάιιτα 1ελειοfί1,, και τιυ~ι δεδημιουργημένωv ljι, α;• ει,· 7(t
μιουργημάτων, άφοϋ αύτά μέν εγιναν δι' έκείνου, τό δέ
γάρ ,δι' ε•κείι,ου ; 1 ,~γογ,ε, δι' Υίοi• δέ 10 Πι·εv:ιια εγγωσται. Πνεϋμα έγνώσθη διά τοΟ Υίοϋ. Kai είc: τό Πνεϋμα φωc:
Και ειι ιιωτί τϊρ ΠΥεύματι φιuς όρο)μεψ 101' Υίόν nροφη βλέπσμεν τόν Υίόν φωc: προφητικωc: μαlί καi πατρικωc:
ιικϊuς όψον 'Και nαιρικως ειnεϊι,• Ο)ς αιr ειδιJψεγ ,ll1] ·,ιιόι·οι• οϋτωc: εiπε1ν, ώστε νά κατανοήσωμεν δχι μόνον δτι ταϋτα
προέρχονται άπό μίαν άρχήν, άλλά καί δτι δέν άnοχωρί-
εκ μιας 1Snάρχο111α ιiρχης, αJ,λά ·και άδιαστάτως εχω'Τ(J.
2:ονται άλλήλων καi ένυπάρχουν είc: δλληλα καί δεικνύουν
30 προς α:λληλα •Και. ε~ιυnάρχο~ιτα αλλ1Jλοις :κα/ α'Jληλα δεt'ΚJ!ύι•-
αλληλα καi δι' άλλήλων προβάλλονται, άλλά δέν είναι δι'
Π ΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 263
1α και δι' αλλήλων προφαιvό1uενα, άλλ' ου δι' άλλήλcιJ>J' f)

άλλήλων η καί ές άλλήλων η άλλήλωv· διότι τό ές ου
και εξ ,αλλή;λωι• 1} αλλήλων οv·1α· εν γαρ τό εξ ο{;.
είναι εν.
Και τοίνυν δ θεολογώv nά~,ια εχειν τογ Υίόv 1α 10v Πα-
Βεβαίωc: ό θεολογων δτι ό Υίόc: εχει δλα τά τοΟ Πα
1:''
'Ιι:.i·
1ρδς nλ17ν •αγειι:vη,σίας nάν1α εχειν nλή~, αl1ίας ε'ίρηκεv,
τρόc: πλήν τηc: άγεννησίαc:, λέγει δτι εχει δλα πλήν τηc:
5 ώς και αλλαχού 1ώιι συγγραμμάτων σαφώς ον1ω nροσδιι:ι
αiτίαc:, δπωc: προσδιώρισε καi δλλα σημεϊα των συγγραμμά
ρι,σε~r. El δέ πάντα εχ,ει δ Υίός τα 10v Πατρός nλiιν του μ
rων του σαφωc:. 'Εάν δέ ό Yiόc: εχn δλα τά τοΟ Π ατρόc:
είναι α'ί1ιος, δηλαδή 1J,εό1ηιος, αίτιος δέ δ Πατήρ ου γε1,-
πλήν τοΟ νά είναι αϊτιοc:, δηλαδή πλι'1ν τηc: θεότητοc:, αϊτιοc:
11ωv .ι,ιόvοv τον Υίό1 1 , ,άλλα και 10 Πνε-vιμα f;'ΚiΠΟρεύωι,, nάιι-
δέ είναι ό Πατήρ δχι καθ' δσον γενν9 τόν Υίόν, άλλά καί
1α eχει δ Υίός τα 10v Πατρός, πλην του 1())' Υίόν γειη,ii,ι,
ι-ωθ' δσον έκπορεύει τό ΠνεΟμα, τότε ό Yiόc: εχει δλα τά
10 1ε καί 10 Πνεύμα εκ:πορεύειν· α μόνον του Πατρός 01vτα
τοΟ Π ατρόc: πλήν τοϋ νά γενν9 τόν Υiόν καί νά έκπορεύη
καί 10 αγέv~,17101, αυ1φ nροσ:uαρ1υρεί. Δ ιδ και δ Δαμασκη
τό ΠνεΟμα, τά όηοία είναι ίδιότητεc: μόνον τοΟ Πατρόc: καί
JJος θ·εολόγος εJJ τφ Περί η"jς δ.γίας Τριάδος, <cδια 101•
προσμαρτυροΟν τήν άγεvνησίαν του. Διό καi ό Δαμασκη
Π ατέρωι, φησί, ccτουιt5στι δια τό εlvαι τόv Π α1έρα, έχει
νόc. θεολόγοc: λέγει είc: τό τμ11μα Περί τηc: άγίαc: Τριάδοc:, lil:
δ Υίός καί τό Πνεύμα πάι,1α α εχε~, του1έ,οτι δια τό 101' 11,
«ές αiτίαc: τοΟ Πατρόc:, δηλαδή ές αίτίαc: τηc: ύπάρςεωc:
15 πατέρα εχει1 1 αυ 1 1ά, nλ1JJ! 1ης άγειrνησίας και της γεννήσεως
του Πατρόc:, εχουν ό Υίόc: καί τό ΠνεΟμα δλα δσα εχοuν,
και 1ης εκ:nορεύσεωςη.
ητοι διά τό δτι τά εχει ό Πατήρ, πλήν τηc: άγεννησiαc: καί
42. El δέ ή αγεv11ησία τό πά1ιη7 τε και πάιι1ως αt1!'J)I τηc: γεννήοεωc: καί τηc: έκπορεύσεωc:»
100
•
επί Θεού δηλοί, 11 γέJΙνησις 10 ,μηδαμfί μηδαμc,ις α'ί:1 ιον θ·εό- 42. 'Εάν δέ ή άγεννησiα δηλώνn τό παντοϋ καί πάν
1ηιος εtJΙαι 10 γεvvητοv αναγκαιό1ατα δηλώ,σει, Κ([θάπερ και τωc: αϊτιον έπ1 ΘεοΟ, ή γέννησιc: θά δηλώση άναγκαιότατcι
20 ή ε'ΚJι6ρενσις 10 εκπορεvΗvς εκ 10V πατρός ύnάρχοv·. El τό δτι δέν είναι καθόλου κατά κανένα τρόπον αϊτιον θεό
δέ μιί μηδαιμfί μηδαμcvς αίτιος ύπάρχει δ Υίι'ις θεό1η1fJς, rητοc. τό γεννητόν, καθώc: καi ή έκπόρευσιc: τό έκ τοΟ
πώς αJJ ε'ίη εξ αυ 1 1οv τό Πνευιμα; 'Ή nr»ς nρcv1ov α'ί1ιοιr Πατρόc: έκnορευτωc: ύπάρχον. 'Εάν δέ δέν ύnάρχη καθό
ό Πατήρ, είτα ό Υίός 1ού1φ, ώς καί εξ αυ'ΙΟV του άγίοv λου κατά κανένα τρόπον αϊτιοc: τηc: θεότητοc: ό Υίόc:, πωc:
i'!κnορενομέιrου Π νε6ματος, r.αθώς φροvείν δείν ο'ίοJΙται Λα- θά ητο έt αύτοΟ τό Πνεϋμα; 'Ή πωc: θά ητο δι' αύτό πρω
25 1ίι1οι, nαραφροι·ουvτες, ώς εγϊ{ιμαι, κ:αι 1ας πα1ρικας uτα rον αϊτιον ό Πατήρ, επειτα ό Υίόc:, ώστε τό άγιον ΠνεΟμα
ραvοοij,vτες ρή,σεις; Ου' γαρ δ φερω~,ύ;ιιως θεο:λόγος ο{;τος νά έκπορεύετα1 καί ές αύτοΟ, δπωc: νομίΖ:ουν δτι πρέπει νά
οϋ1ως, <(αλλά .nάJΙ1ω>, φησiJΙ, ((εχε ι δ Υ ίός 1α του Π α1ρός πιστεύωμεν oi Λατίνοι, παραφρονοϋνπc: κατά τήν δποψίν
nλήν αγεννησίαςη, ταυτδv δ' είπείν, αvευ τ17ς αlτίας, τούτφ ;JOU καί παρανοοϋντεc: τάc: πατερικάc: ρήσειc:; Διότι αύτόc:
δέ ταυ 1 τό1 1 είnείv, αιιευ του γεvναv και ε'ΚJιορεύει11; ΚατrΊ. ταϋ- ό φερώνuμοc: θεολόγοι:: δέv λέγει, «άλλά πάντα έχει ό
30 1α γrΊ.ρ α'ίτιω, 10 α'ί1 ιον. Υίόc: τά τοϋ Πατρόc: πλήν τηc: άγεννησίαc:», ητοι πλήν τηc:
Καί :ιάv1α, &σα εχει δ Υίός, του ΠJΙεύματος, πλην της αίτiαc:, δηλαδή δνευ τηc: γεννήσεωc: καί τηc: έκπορεύσεωc:;
υίό1η10ς, εl δέ υούλει 1ης γεvι•ήσεως· ου γαρ φοδηο6μεθα Διότι τό αϊτιον κατ' αύτά είναι α'iτιον.
,ιιJJ αvαί1tΟJ', εl Και αυΙ10 αtHOJf είναι φωραθείη, γέJΨΙ)ΟιJJ ,ιtJ/ Καί δλα δσα έχει ό Υίόc: είναι τοϋ Πνεύματοc: πλήν
εχοv· ουιδέ γrΊρ αναίτιο~,, εl και μ~ί γεv1,171όγ· τό γπρ ώς avαt- τηc: υίότητοc:, έάν δέ θέλnc:, τηc: γεννήοεωc:· διότι δέν θά
φοβηθωμεν μή τυχόν είναι καί αύτά άναίτιον, αν φavfi καί
106, 'Ί;,κδQςιις άκρι6ής 1, 8. αύτό ώc: α'ίτιον, άφοϋ δέν έχει γέννησιv· δέν είναι άναί·
264 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β" 265
T!OJJ γ{;)'J'1JOtJt μ17 εχΟJ', αυτό τε καθ' έαvιο 71.(!.J'Τϊι:ιαΟtJ' άγαί τιον, αν καί δέv είναι γεννητόv· διότι τό μή εχον γέννησιν
Τl01', κrι.1. Ήαιtτί τρόnφ θεόrητος α'ίτιον. Οvτως ήμείς τοίς ει' ώc: άναίτ1ον, καί αύτό εΊνω καθ' έαυτό έντελώc: άναίτιον
l!,·εύ:ματι θεολογουισι, σι!)Jφδά φ1}εγγόμεθα· και οvτω τοί•ς καi κατά πάντα τρόπον εΊναι αϊτιον θεότητοc:. Οϋτω ήμείc:
άτι(~δοντα φθ,εγγ0,μέιιους ά;τελέγχοιμεν, καθ' έαυτϊ;'ιι, δεικ1 1 ύι·- όμιλοϋμεν σύμφωνα μέ τούc: θεολογοϋνταc: έν Πνεύματι
5 τες τι}ς γραrflΚ(J.ς ,μαρτυρίας :ιροτι{}έι,ιας. καi οϋτωc: άπεΜγχομεν τούc: όμιλοϋνταc: ασύμφωνα, δει
43. Κ&κιείι,ο γάρ, δ nαρά τον αinov θεολό?οv :προάγειι' κνύοντεc: δτι προβάλλουν τάc: γραφικάc: μαρτυρiαc: έναντίον
{r71ερ ι·ης -σψυJ' αυτϊ(ψ δόξης τώι, Λατ ί,,ω,, ο'ίω·ται φυλοι·, έαυτων.
δτι τό οlκειοv αξίωμα ό Κύριος εδ.ειξε nρός το-ύς μύστας 43. 'Ακόμη ιωi έκεϊvοc: ό λόγοc: τοϋ iδiou θεολόγου,
εlnώι·, «αi,τός ίγιίι• εγcb πέμψω τό JΙ,,εv,μω> τό αγιοι·, κα~'J' τόν όποιον oi Λατίνοι voμflouv δτι φέρουν ύπέρ τηc: άπό
10 C(11J1(J})' cός ουκ Υσασι nροάγουσιι 1 • Έπει γαρ cδς άληθ·ώς ΤΟ ψεώc: των, δτι δηλαδή ό Κύριοc: λέγων πρόc: τούc: μύσταc:
7Ιέμnειι 1 τό Π ι 1 ευμα μέγα και ύnέρ μέγα και Θεοv μόι,ου δτι «έγώ ό ϊδιοc: θά σδc: στείλω τό Πνεϋμα»
107
10 τό δγιον,
( δ Π ατi;ρ γι'ι.ρ εlncvι' nρότεροι, 71έ,μψειιι -τιΎ,, :παράκλητοι,, εΊτ' εδειtε τό ό(iωμά Του, τόν φέρουν χωρίc: νά τόν έννοήσουν
ui'J.ιδς (f.γcb\ rρησί, cll(UΊJJW·\ 10 olκε"iOJ! (tξία)μα δεt'Κνύ;, έναντίον έαυτων. Έπε1δ11 πράγματι τό πέμπειν τό Πνεϋμα
r[)ς U,)' αfηό τε 10 πράγμα φωι 1 ηι 1 ω-σπερ αφιέι 1 κηρύnοι καί εΊναι μέγα καi έπάνω άπό τό μέγα καί Ίδιον μόνον τοϋ
15 r1 τι]ς ίJ~ολογίας επrhι 1 v.μος εξηγήσαπο). El ,1117 παρά τοv Θεοϋ (διότι ό Πατήρ, είπών προηγουμένωc: δτι θά στείλn
Πατρός ό Κύριος μόνου, άλλα και παρ' έαυιοΓ, rfδει ε-χ;ιο τόν Παράκλητον, επειτα ό ϊδιοc: λέγει, 'έγώ θά στείλω',
ρευό,μει·οι· και τ·ι;ι· ϋ::ιαρξι~ι εχοιι, πώς ου πgοοθείς εlπει•, δεικνύων τό άtiωμά του, οϋτωc: ώστε καί τό 'ίδιον τό nρδ
((8 -:ι.αρr'ι. 1οϊ', π ατρΟς καl nαρ~ S,μoV Sκ:ιogε{JS10.l)); ου γr'ι.u γμα νά κηρί:ττη ώσάν μέ δυνατήν φωνήν καi ό έπώνυμοc:
ί;ι, τα:ιειι•ότεροι' τηι'ικαυτα περί έαυτοιι φι?εγγόμενος, δι' δ- τι')c: θεολογiαc: νά έ!Ξηγήση), έάν ό Κύριοc: έγνώριlεν δτι
20 περ α1 1 του10 μόι1 01' και παρiΥ,κιε,γ επικρvφάμεγος. Δηλοv οvι• δέν έκπορεύεται καi tχει τήν ϋπαρtιν μόνον άπό τόν Πα
καί τυφλφ, φασίι,, c~ς ουχί ·καί ί':κ του Υίοv ε 1κnορεύεται. rέρα, όλλά καί άπό τόν έαυτόν του, nωc: δέν θά
τό JlJJείΊμα τό αγιοι·. ελεγεν έπιπροσθέτωc:, «τό όποιον έκπορεύεται a,πό τόν Πα
][ έ-γα μέιι ο{;,, ,αξfωμr1 τό πέμ:,ειv έχειν τό θείοι• Jlγευ τέρα καi άπό έμέ»; Διότι δέν ώμίλει τότε ταπεινότερον
μr;,, καί 1οσοιιτο μέγα, cός όμοφυα και 'ίσοι• και όμότι,μο)! δει.- περί έαυτοϋ, ώστε νά παρέλειπεν έπικpύπτων τοϋτο μόνον.
25 κι,ύναι Hp Πατρί 10,γ Υίόι•, καθ•&nερ καί τό ΠJΙειι1μα όμο Είναι λοιπόν καi είc: τυφλόν φανερόν, λέγουν, δτι τό αγιον
ούσιόι• 1ε και όμότ ι.μοι• rr"(J ΤΙ ατρί συν[στησι τό μιί παρά Πνεϋμα έκnορεύεται καί έκ τοϋ Υίοϋ.
ΊΟV πατρός μ6ι 1 ου, ,&;;,λ,} καί nαρ' αυτοιι τοιι Π~,εύματος Μέγα λοιπόν άΕiωμα εΤναι τό νά εχι:Ί τό άποστέλλειν
τον Υίό)' α:ιοωέλλεοθ·αι. Θ.εϊκόι· γ,ε μιίι' και φυσικό,, εοτι τό θείον Πνεϋμα καί μάλιστα τόσον μέγα, ωστε νά δεικνύn
τουτί υί ά!;fω,ιια,. άλ}: ου\χ ύ:ποοτατικό,,· εl γrί.ρ ύnοστατικrJι' όμοφυδ καί 'ίσον καί όμότιμον τόν Υiόν μέ τόν Πατέρα,
30 ηι· 1tί rlποστει.χειι•, ουκ αγ η,, κοιι,όι 1 Πατρός, Υίοιι και δπωc: καθιστςi καί τό Πνεϋμα όμοούσιον καi όμότιμον μέ
JT JΙεΙJ_lΙ(!.ΤΟς. (>i)pός OVJ! αληι?ινιίς δ lίλλος 77αgάικλητος· () Ι'ι~Ί τόν Πατέρα τό νά μr1 αποστέλλεται μόνον άπό τόν Πατέ
ρα ό Υίόc:, άλλά καi cιπ6 αύτό τό Πνεϋμα. "Ομωc: τό ά!Ξίω
μα τοuτο είναι θεϊκόν καi φυσικόν, άλλ' 6χι ύποσταπκόv·
διότι έάν τό άποστέλλειν ητο υποστατικόν, δέν θά ητο κοι
νόν Πατρόc:, Υίοϋ καί Πνεύματοc:. Θεόc: λο1πόν άληθινόc:
107. Ίw. 15, 26. είναι ό αλλσc: Π αράκλητοc:· ό τοϋτο δέ άποστέλλων πωc:
266 ΓΡΗΓΟΡΙ ΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 267
τοiiιοι, &nο,στέJ,λω1' nϊός ουχί Θεός αληθινός; Ei δέ χαί δέν θά είναι άληθινόc: Θεόc:; Έάν δέ ό Υίόc: άnοστέλλr~
παρ' έαυτοv ερχόμει,οι, (»ς αυrΟJκέλευ,στοι, αποστέλλει τον nα τόν Παράκλητον έρχόμενον παρ' έαυτοϋ ώc: αύτσκέλευ
ράκλητον ό Υίός, nϊός ου μιας αν εϊη συν αυτφ θελήσεως στον, nωc: δέν θά ήτο μιαc: μέ αύτόν θελήσεωc: καί έΕου
και εξουσίας; El δέ ,μιας εσrιι, εξουσίας καί 1Jrελήσεως, σίαc:; Έάν δέ εΊναι μιαc: έEouσiac: καί θελήσεωc:. πωc: δέν
5 JI(J)ς ουχί καί μιας α,ν εlεν φύσεως; θά ήσαν καί μιαc: φύσεωc:;
44. Όρ{iς ώς 17 .iinοστολη του θείου Πνεύματος τ17ι, τον 44. Βλέπειc: πωc: ή άποστολή τοϋ θείου Πνεύματοc:
αnοστέλλοντος προς τΟJ' α;nοστελλόμενον όμοοουλίαν Και ό1uο παριστάνει την όμοβουλίαν καi όμοοuσιότητα τοϋ άποστέλ
ουσι6,τητα nαρίστησιJΙ, 8 μέγιστόν ε,σrιν αξίωμα, προσόν μέν λοντοc: πρόc: τόν άποστελλόμενον, τό όnοϊον είναι μέγι
ωι τοις τρωί καλως τε και θ·εοnρεnως,. ώς και τrιν αυ 1 τε- στον άΕίωμα, προσιδιάlοv βεβαίωc: καί είc: τά τρία πρόσω
1Ο ξοιισιότητα δει,κνfiοι, τcvν &nοστελλομέ,vων οϋτως; "Ο δέ πα καλωc: καί θεοπρεπωc:, ώστε νά δεικvύr~ καί τήν αύτε
λέγων ,μη 1?·εϊκό1, είι,αι τό αξίωμα τοii·το, αλλά nρουλητι'Κ6ι1 , Εουσιότητα των οϋτωc: άnοστελλομένων; Ό δέ λέγων δτι
nρωτον μεγ συ 1όι, Υίόγ μόγογ α!των δείκνυσι του θιείrιυ δέν είναι θεϊκόν τό άΕίωμα τοϋτο, άλλά προβλητικόν, πρώ
Πνεύματος, αλλά και του Yίoii τό Πνεiiμα. Προς δέ τούτφ τον μέν δέν δεικνύει μόνον τόν Υίόν α'ίτιον τοϋ θείου
και τijς nρός ή·μας ,ελεύθερως τι)ν έκατέρου τούτων αυιοοοv- Πνεύματοc:, άλλά καi τό Πνεϋμα τοϋ Υίοϋ. Πλην τούτου
15 λία~, αλλοτε αλλψ αθετεί κα,κως, 1ιιη θελήσεως αλλά φύσεως δέ τήν αύτοβοuλίαν έκατέροu τούτων τηc: nρόc: ήμαc: έλεύ
δογματίζcι))' είναι IJJ)' nρός ήμι'iς αnοστολήν, τοιγαροv,ι, και σεωc:, δλλοτε δλλην, άθετεϊ κακωc:. δογματίlωv δτι ή npόc:
αναρχον. 'Ά γr}ρ μ1ί τφ θ·έJ,ειν αλιzά τφ πεφυκέναι ε·κ Θεοv, ήμαc: άnοστολή δέν είναι ένέργεια τηc: θελήσεωc: άλλά τηc:
nροά1}αρχά ε,στι11., dλλ:, oiJ!κ: ,άρκ·τά. φίισεωc:, δρα καi δναρχοc:. Διότι δσα προέρχονται έκ τοϋ
Καί μrιι· ό τιjς 1?Ιεολογίας έncόιιυμος nρος τούς ελάτιω Θεοϋ δχι κατά τι']ν θέλησιν άλλά κατά τήν φύσιν, είναι
20 J10.μί,σαι,τας τόι• Υί61', οτι &nεοτά,λη παρά του Πατρός, τεκ προάναρχα, άλλ' δχι άρκτά.
μήρωι, είναi φησι τιίι• &nοσιολη11 τ17ς πατρι,κης ευrδσκ[ας, Καί μάλιστα ό έπιί.>νuμοc: τηc: θεολογίαc: nρόc: έκεί
αλλ' ουχί 117ς αυωfΊ nροαιωι·ίοv ϊ,nάρξεως. Φρει,σολαοιvς ov- vουc: οί όnοϊοι έθεώρησαν κατώτερον τόν Υίόν, λόγψ τοϋ
κoiiι· οί Λατίνοι 1εκμήριο11 ήγοvι,ται τrιγ εκ του Yίoii του δτι άnεστάλη παρά τοϋ Πατρόc:, λέγει δτι ή άnοστολή εί
1 8
Πνεύματος αnοσ1ολ1ίJJ της nαρ' αυ'τοu nροαιωνίου ύnάρξε- ναι τεκμήριον τηc: nατρικηc: εύδοκίαc: q , άλλ' όχι τηc: προ
25 ως. 'Αλλά και εγηγέρθαι γέγραnται, φησί, και ανειληφθαι αιωνίου ύnάρΕεώc: του. Φρενοβλαβωc: λοιπόν οί Λατίνοι
nαρι';, τοiί πατρός' ιΧλλά και έαυ-τόιι ανεσιακέναι και ανελη θεωροϋν τήν έκ τοϋ Υiοϋ άnοστολήν τοϋ Πvεύματοc: τεκ
λυι?έ1•αι nάλιΓ ϊ::;cεινα 117ς ευδοκίας, ταiiΤα της εξουσ[ας. μήριον τηc: nροαιωνίοu παρ' αύτοϋ ύπάρΕεωc:. 'Αλλά, λέ
'Ε:πει γο1ιι· και τό Π1,εv;μα ιό αγιοι,· εl καί παρά του Υίοv γει, εχει γραφη καί δτι ήγέρθη καί άνελήφθη παρά τοϋ
απεστάλη, αλλά και nαρ' έαV'τοii nρός ήιμας αφίκετο, εκείι,ο Πατρόc:, άλλά καί δτι άνέοτησεν έαυτόν καί έnανηλθε
30 της εi,ιδοκίας χρrι λέγειν, τοv•το της εξουισ[ας· αλλά μη και πάλιν· έκεϊνα είναι τηc: εύδοκίαc:, αύτά είναι τηc: έΕουσίαc:.
)JΟτομεί11 ε1rιεvΠ·εν αλ6,γως T.())J 117ς Λπάρξεως τρόπον τον 'Επειδή λοιπόν καί τό δγιον Πνεϋμα, μολονότι άnεστάλη
{}είου Πνεύ,ματος. ιωί παρά τοϋ Υiοϋ, nάντωc: εφθασεν είc: ήμδc: καί παρ' έαu
46. Προς μέ1, δη τ(p της ·θ·εολογίας επωνύ~μφ τούτφ τοϋ, πρέπει έκεϊνο νά τό λέγωμεν τηc: εύδοκiαc:, τοϋτο τηc:
έΕουσίαc:, άλλά νά μή καινοτομοϋμεν ά<nό αύτό άλόγωc:
τόν τρόπον τηc: ύnάρΕεωc: τοϋ θείου Πνεύματοc:.
108. Λόγοι:. 38, 15 καί 45, 27. 45. Πλην δέ τοϋ έnωνύμου τούτου τηc: θεολογίαc: οϋ-
ι, Ι,ι:ι,
'
1
11·
1:IIΙ
oMJ' δ μέγυ.ς Βασίλειος εvρηταί nov λ{γωv καί εχ ιου Υίοϋ τε ό μέγας Βασίλειοc: ευρισκεται νά λέγn πουθενά δτι τό ,11
Ι
7() Π,J,ευμα· εl δ' εχ τοu πατρός ΙΟVίΟ δια ίΟV Υίου εγ Πνεϋμα προέρχεται καi έκ τοϋ Υίοϋ· έάν δέ είc: τά npόc: ,ι.·!:,,
ιοις Π ρός Εvγο,μιαι,r,i,ς nερι τοu 1?είου Πι,εύ,ματος εlρή,:ει Εύνομιανούc: κεφάλαια περί τοϋ Θείου Πνεύματοc:109 είnεν
χεφαλαίοις, αλJ.' αιηός έαυωu ε;ι, τοις αi•ωίς κεφαλαiοις έρ- δτι τοϋτο προέρχεται έκ τοϋ Πατρόc: δ1ά τοϋ Υiοϋ, δμωc:
Ι'Ί
,1:1
5 μφ•εύς γεJ'όιμιει,ος, ε:nί της μεrαδό,σεως τούτο φάvαι διεπά γινόμενος είc: τά κεφάλαια αύτά ό ϊδιοc: έρμηνευτήc: έαυ iιΙ
τοϋ διεσάφησεν δτι είπε τοϋτο περί τηc: μεταδόσεως αύτοϋ
Ι
φησε γράφων· <ιτό μέν εκ Θεου τό Πνεvμα εl/Jαι τρω•iiις ι.:
1
(1'vεχ17ρυξεν ό απόστοJ.ος, λέγων οιι ιό Πι'Ξυιμα τό εκ τοϋ άnλωc:, γράφων· «τό δτι μέν τό Πνεϋμα είναι έκ Θεοϋ ι,
Θεου ελάοομει·, χαί ιό διϊι του Υίοί:i πεφηι 1 έιιαι σαφές nε διεκήρυΕε καθαρι,Jc: ό άnόστολοc:, λέγων δτι έλάβομεν τό 1
::ωίηχε1·, Υίοί:i Π1·εu,ιιr1. δι•ομάσας αiηό, ;,:αθά.τοερ Θεοί:i, καί Πνεϋμα τό έκ Θεοϋ, καί κατέστησε σαφέc: δτι έφανερώθη
10 )'0/1)' Χρωτοv nρο,σει:ιcuJι, χαθ/ι.n.ερ και Θεου Π )JΒVμα (i)ς διά τοΟ Υίοϋ, όvομάσαc: αύτό Πνεϋμα Υίοϋ, ώσάν Θεοϋ,
του α,γ(}ρώ·nου)), καί προσειnών αύτό νοϋν Χριστοϋ, καθώc: καi Πνεϋμα Θεοϋ
Όρ{Jς στι εκ Θεοu μ{,,, δηλοvάτι του Πατρός, έχει τό ιί.Jc: τοϋ άνθρώnου»11<'.
ειι·αι, διr'i. δέ rου Υίοίi τό ,ιιεταδι.δ6σι1αι και φαι'Ξροvσθαι; Βλέnειc: δτι τήν μέν ϋπαρΕιν εχει έκ Θεοϋ, δηλαδή
Και (!)ς Υίου Πι·εf;,ιια 0) 1 0,ιιά;εται και γοuς, &λλ' ουκ εκ ΊΟV ,οϋ Πατρόc, η'ιν δέ μετάδοσιν καί φανέρωσιν διά τοϋ Υί
15 Yίuv, καθ1 άnερ και του αvθρώnοv; Και το6ιου γcί.ρ ιό οl οϋ; Kai δτι όνομάΖ:εται Πνεϋμα καi νοϋc: Υίοϋ, άλλ' δχι
κεισι• ΠJΨίηια ΚU.t Ο ι·οi]ς αUTOU εOTLJ', α).J.' Ο!!Κ εξ αV'IOV, έκ τοϋ Υiοϋ, δnωc: καi τοϋ ανθρώπου; Διότι καί τούτου
εl μ~) αyα κατ' ει•{ργFι.υ.ι·. ΊΌίΊτο δ17 και αλλαχοv ::lOt(())' αρι εΤvαι τό οίκεϊον Πνεϋμα καi αύτοϋ ό νοϋc:, άλλ' δχι έΕ
δηλιί,FQΟΙ' δ ,ιιέ"/ας οvτος, ((Τ() Τlι•εi\ιιω), φησi, <cτου Υίοϊi αύτοϋ, παρά μόνον κατ' ένέργειαν. Τοϋτο δέ καθιστων
μέι· ifριηται, φ αδιαστάτως συγκαταλαμοάvsται, .1,κ δέ τίjς προδηλότερον ό μέγαc: αύτόc θεολόγοι:::, λέγει, «Τό Πνεϋ
20 τοv πατρός αlτ [ας i':!:;ημμέι 1 0)' εχsι 70 slι•αι, οθε,)' και εκ.,π μα, έΕ:αρτδται μέν έκ τοϋ Υiοϋ, μέ τόv όποϊον συνθεωρεϊ
ρεύεται, τουτο "ι'J'ω~Ίιστι.κογ της καυί 71/JJ 1Ίπόστασι.1' {,;τάρξε ται άδιαστάτωc:, εχει δέ τήν ϋπαρΕιv προερχόμενον έκ τηc:
ύJς σημε"ίο1 1 'εχο1', τδ μετrl 10, 1 ΥίΟ1, κr,ι(. οiη, αϊ,ιι('ρ ;11ιc,)ρί αίτiαc: τοΟ Πατρόc:. άπό δπου καί έκnορεύεται, εχον ώc:
ζεσι9u.ι και i>: τοiί Πατςός ύιμστάι,αι. Ό δέ Υιός, τό έχ γνωριστικόν σημεϊον τηc: κατά τήν ύπόστασιν ύπάρΕεωc:
1011 Παιρός i}κ;:ωρεvδμει 1 01, ΠJ•εϊiιμα δι' έαυτοv και μεθ' έ- τοίiτο, τό δτι γνωρίιεται μετά τόν Υίόν καi μαθ μέ αύτόν
25 υ.υτοfί γγωρίζω,,, μιίνος μuι 1 ογε1 1 (Ζις εκ ιοu αγενιιιίτου φωτός καί δτι ύφίσταται έκ τοϋ Πατρόc:. Ό δέ Yiόc:, γνωρίιων
i':κλά,ιημας, ουδε,μίω· κατά 1() lδιάζοι, T(J)) 1 γιιωιμσμάτωιι TJJJ' τό έκ τοϋ Πατρόc: έκπορευόμενον Πνεϋμα δι' έαυτοϋ καί
ΚΟ!J!Ο)) 1 ίαγ έχF.ι :ιρός ΤΟJΙ Πατέρα 1) τό Πι,εvμα τό αγιο1 1 >). μεθ' έαυτοϋ, άφοϋ έΕέλαμψε μόνοι:: έκ του άγεννήτου φω
'Α κούει.ς τό γι 1 ω9ιστικόν σημε'iοι 1 τι1ς ιοfί θ·είου Πι,εύ τόc, δέν εχει καμμίαν κοινωνίαν npόc: τόν Πατέρα η τό
όγιον Πνεϋμα» 111 •
ματος υ:ωστάσεως, οτι ,ό γι 1 ωρίζεσθαι διr1 1011 Υίοu εστι.ι·,
30 &,i).' oί1zi το τιί1 1 ί·;-ιιίστασ!Ι' έχει)! εξ αϊ,,~οu, cιλλ' εκ του Πα Άκούειc: τό γνωρισηκόν σημείον τηc: ύnοστάσεωc:
τvός ι1φεστά1ι'αι; Λέγωγ δέ καi αυιτός ό Κύριος ε1· ιοίς Fύαγ τοϋ Πνεύματοc:, δτι δηλαδή τό γνωρίιεσθαι είναι διά τοϊι
;,ελίrης, (<δταν έλ-Πυ r) ΠαράΙΚλητος 81 1 t':γci) :τιέμ1J.'ύ) ύμίν παρU

Υίοϋ, ένψ δέν είναι έΕ: αύτοϋ τό εχειν τήν ύnόστασιν,
άλλ' ύφίσταται έκ τοϋ Π ατρόc:; Λέγων δέ ό 'ίδιοι:: ό Κύριοc:
τοϊi Πατρός, το Πι·εvμπ της άληι?εfας, 8 nαψ'ι. τοfΊ Πατρος
---- εic: τά Εύαγγέλια, «δταν έλθn ό Παράκλητοc: τόν όnοίον
109. Κατ' Εύνομίου 5, PG 21,733 Α Β. θά στείλω έγώ εic: σαι:: παρά τοϋ Πατρόc:, τό Πνεϋμα τηc:
11 Ο. Αίπόθι.
111. Μ. Βασιλείου, Πρόι:: Γρηγόριον άδελφόν 'Επιστολή 38, 4.
eκπορεύεrαι)), ουχί του Π1 1 .εί1μαως μέι• t!δειξ.εγ lδιά.ζοι· i,- άληθείας, τό όποϊον έκπορεύεται παρά τοϋ Πατρόc:» 112 , δέν
πάρχο1• γJJώρι,αμα 10 ε1κnορε1ίεnι?αι, 10 δέ εκ,nορεύειν το(, εδει(εν δτι τοϋ μέν Πνεύματος iδιάcον γνώρισμα είναι τό
Π α1ρός, εnεί καί ύnοσ1ατικό1• 1ού·1ωιτ έκά1ερόν 1}στιγ, ίδιά έκπορεύεσθαι, τοϋ δέ Π ατρόc: τό έκπορεύειν, έπειδή έκάτε
ζω·τα δέ εσΗ Ht {ιnοσιατι'Κά; Jf.ηιδεμίωι ΟVΙ 1 ΚΙJ.ία 10/J μέ- ρον αύτων είναι καi ύποστατικόν, τά δέ ύποστατικά είναι
5 γαy Βασίλειον nρός ιύ. ί,διάζο1ιτα HVJ' γ1,ωρι,σ1μ&1ω1 1 του iδιάcοντα; ·Αφοϋ λοιπόν κατά τόν Μέγαν Βασίλειον ό
Πατρός 11ίν κοινωνίω• εχωy δ Υιός, ου!δε τό ε,κ'nορεύει.ν εξ•ει. Yiόc: δέν εχει καμμίαν συμμετοχήν είc: τά ίδιαίτερα γνωρί
46. Δ ιϊι τουτο nάλο, δ αv11ός Π ρός τούς Ε1,·JJομια1·Ωi,ς σματα τοϋ Πατρός, δέν θά εχn οϋτε τήν έκπόρευσιν.
:ιτ,ερι ιου Π:1,εύ,uαrός φη,σιι·· «Υίύ; Θεοϊ,, καρnός ϋ.γιος i~ 46. Δ1ά τοϋτο πάλιν ό ϊδιος λέγει Π ρός τούς Εύνομια
ύ.γίοv, αtδιος εξ αϊδίοv, ΠJΙεύμα1ος ύ.γίου χορηγός είς ύnό- νούς περi τοϋ Πνεύματος· «Υίόc: Θεοϋ, καρπός αγιοc: έlΞ
10 OlU.Ot)' και μόρφωσι1 1 κrίσεως)). Όρq,ς δτι χορηγός του Πνε{ άγίου, άίδιοc: έΕ άϊδίου, χορηγός άγίου Πνεύματος πρόc:
ματος, αλλ' οvχ i,ποιστά,ιης ό Υίός; Και ώς ή ε'κ τοfί Yί'Jv θεμελίωσιν καί δ1αμόρφωσιν της κτίσεωc:» 113 • Βλέπεις ότι
χορηγία δι' αlτ{ωι, ιν' 1!'ΠΟΟΙήΟlJ και μορφώσ17 ί1JJ' κτfπιJ' ό Υίός είναι χορηγός τοϋ Πνεύματος, άλλ' δχι γεννήτωρ;
τφ Πγεύμαrι; Πρόσεχε δ17 και τοίς έξ17ς· <ιό γαρ Ι0)1 YίόJJJ), Καi δτι ή χορηγία τοϋ ΥίοΟ εγινε δι' αίτίαν, διά νά θεμε
rιη,σίι 1 , <ιαJJαιρωJΙ, 11])' αρχ171, 11ις 1/))•)' ολω1 1 δημιουργίας λιώσn καί διαμορφώσn τήv κτίσιν διά τοϋ Πνεύματος;
15 αγείλε1'" ?ίρχει γαρ τ~jς &πάγιων ύnοστάοεως δ IOV Θεοϊi Πρόσεχε δέ καi τά έΕηc:· «ό άναιρων, λέγει, τόν Υίόν,
Λόγος, δι' ο{, τά πάι 1 rα γέγο~•εJΙη. Όρif.ς; Τ1jς rι;,άνrων ύ άφαιρεϊ τήν άρχήν της δημιουργίας των δλωv· διότι ό Λό
:ιοστάσrεως ό Ί'ΟV Θ.εοfί Λόγος, αλλ' ού!χι 11jς του θείου ΠJ'ε'Ι! γος τοϋ Θεοϋ δρχει τηc: ύποοτάσεωc: των δλων, αύτός διά
τοϋ όποίου εγιvαν τά πάντα» 4. Βλέπεις; Της ύποστάσεωc:
11
,ιιcπος ύποσιτάισεως αρχει· και αρχή εστι της Ηvι 1 δλω:ι 1 δη
των δλων αρχει ό Λόγος τοϋ Θεοϋ, άλλά δέν αρχει της
1
μιουργίας, αλλ' oi'•χi της ύ.πάρξεως του Π11 εύματος. Πως δ'
20 llιι ε1παυ1θα τσJJ ΥίόJΙ ύnερv1ρου1• υουλό,,ιιενος ό μέγας Βασί ύποστάσεωc: τοϋ θείου Πνεύματος· καί είναι άρχή της
λειος, ειπ,ερ εlχε λέγειν αρχ11ι• 10VTOJ' του θείου Π11εύμα δημιουργίας των δλων, άλλ' οχι της ύπάρ(εωc: τοϋ Πνεύ
τος, άις δι' αυ'ΙΟV 10 εl1•υ.ι σχό1ττος, ·Οι>;{1111 εl,ΤΙ'εJ', αλλά χο ματος. Πως δέ 6 Βασίλειος, θέλων νά ύπερυψώσn έδω
ρηγόγ μεγ αυ'ΙΟV μόJΙΟΥ, αρχ171• δε μόγης της δι' α{JΙΤΟV το εl'Jfαt rόν Υίόν, έάv ήδύνατο νά τόν ε'ίπn άρχήν τοϋ θείου Πνεύ
λαυούσης κτ[σεως; ματος, ώc: λαβόντοc: δι' αύτοϋ τήν ϋπαρ(ιν, δέν θά τό ελε
25 ·47. Άλλ' δ Χρυσόστομος, φασί, θεολόγος, <<ηλθε>>, φησίϊ' γεν, άλλά τόν είπε μόνον χορηγόν αύτοϋ, άρχήν δέ μό
<<ο Χριστός nρός ήψας, ,Μω~εγ ήμί1• το εl; αύτου Π 11εv,ιιυ. νον της δι' αύτοϋ λαβούσηc: τήν ϋπαρ(ιν κτίσεως;
και αJΙέλαυε 10 ήμέτεροι, σωμω>· και πάλιν, <<δια 10 γενέ 47. 'Αλλά, λέγουν, ό Χρυσόστομος θεολόγος λέγει ότι
σθαι JΙαον της 1?'είας δvJΙά,μεως ε1nι γης το σωμα του Χρ1- «ηλθε πρόc: ήμδc: ό Χριστός, μας εδωσε τό έ( αύτοϋ Πνεϋ
01του, γίνn κrαί σύ γαος καθ' ό,ιιοίωσιγ αυrου· δέχΊ7 γαρ ε,κ- μα καi άvέλαβε τό σωμα μαc:» 115 , καί έπίσης δτι «διά τό δτι
30 π,ε,μnάμενον παρ' αύ,τοv ίΟ Π,JΙευμα· ωσπ,ερ OV1' ΧρωτοJΙ ε;ιι τό σωμα τοϋ Χριστοϋ εγινεν έπί γης ναός της θείας δυνά
γJ1ούς ε'nέγJΙως Θεό11, οvτω δ17 και Πγεifμα Χριστου εδ.f: μεως, γίνε καί σύ ναός καθ' όμοίωσιν αύτοϋ, διότι δέχεσαι
ξ oJ Θ εδ1!)>. τό Πνεϋμα στελλόμενον παρ' αύτοϋ· όπως λοιπόν έπιγνώ

σαc: τόν Χριστόν έπέγνωσεc: τόν Θεόν, οϋτω καί δεtάμε ι,,
1:Ι
11·.·i!
112. Ίω. 15, 26. νοc: Πνεϋμα Χριστοϋ έδέχθης τόν Θεόν» 116 •
113. Κατ· Εύνο,μίου 5. PG 29, 736 D.
114. "Ένθα άνωτέρω. 116. Σχεηκά χωρία βλ. Λόγοι:: κατά Ίουδαίων 7. Κατηχηηκόc: 3, 1 Ο
115. Είc: τήν ένανθρώπησιν (Ψευδ.) 5, PG 59, 698. καί 4, 2.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 273
272
περί μέι· OV)J 6'jς εJΗ;')'(V'Οεως αι11όθε1· δι7λ01,· περί δε Άnό έδϋJ λοιπόν γίνεται φανερόν περί τηc: έπιγνώσε
1ης rΊ.nomoλijς καί τψ;; δό,οεως Υ.ιι.ι 7cρό1 ερογ clρ17καμε1'. ωc: περί δέ τηc: άποστοληc: καί τηc: δόσεωc: εϊπομεν καί
ΔFι δ' ομως κrΊ.1•ταυθα J1[!(ι!10J' ΟV,)'!δείι', τί ποτ' iχρα ΠJ'ειηιά προηγουμένωc:, πρέπει δμωc: νά κατανοήσωμεν καί έδω
rι:ησιι· δ Χρvαόοιομος Π rι.1 ιιρ λαμοω,όμπ·όγ τε καί δι.δrί- πρωτον, τί λέγει Πνείίμα ό Χρυσόστομος πατήρ λαμβανό
5 /.l'εJ'OJ', U.VIJJ)' 71JJ' οι,,σίω' καί 71))' i5nόσταοtι' του Πι>ε1ίματος μενον καί διδόμενον, τήν ούσίαν καί τήν ύπόστασιν τοίί
r} 11)1' χάρtJ' και ΤΙ})' ει,έργει.αι•; ',_:jλ}.' ϊι•α ,Lllj κιί.μι,ωμε!' Πνεύματοc: η τήν χάριν καί τήν ένέργειαν; Άλλα διά νά
rΊ.ιιερευ)'(V)'Ιες, αι•,οι• το{iωJ' ΤΟ)! χρυοουJ' Dεολόγογ έgμ.·ιι·έ,ι. μή κοnιάlωμεν έρευνωντεc:, δc: προβάλωμεν έρμηνευτήν
nρουαλrhμεθα ,καί. του JΙVJJ ζητοv1ιιένοv παρ' ,11μc,ιι'· 011:0:; καί τοϋ Ζητήματόc: μαc: τούτου αύτόν τοίίτον τόν χρυσοίίν
γάρ εJJ μει)' τι;,Ζι π εgί τοίi Πι•εύμ(J.1ος λόγφ, ω7 δωρεάη, IJIJ- θεολόγοv· διότι αύτόc: είc: ~·έν τόν λόγον Περί Πνεύματοc:
λέγει, «ή δωρεά πέμπεται, τό Πνείίμα άποστέλλεται» 7.
11
10 οί, (cJιέμJΤεται, τϊι Πγεϊ,μα ovrκ αποσιέλλεταιη. ΊωάJΙJJΟV δ}

του :ιgοδg6μου χαί ΌαJΙΙ ιστοί, ).έγο1•1ος ακηκοc1Jς nερί Χρι 'Ακούσαc: δέ τόν Ίωάννην Πρόδρομον καί Βαπτιστήν νά
στου, (Ός οι•κ ε,κ 1οίi μέτροι• :ταρcϊ TOV Πατρός ελαοε ιό If J'ε,- - λέγn περί Χριστοϋ, δτι δέν ελαβε μέ τό μέτρον τό Πνείίμα )
μα, <ω{, γ(ι.ρ ι;;κ μέτρου)), φη,r,ί, <<δί,δωσι ιό 1Ιι•ευμα δ Π rι. άnό τόν Πατέρα, διότι, λέγει, «δέν δίδει μέ τό μέτρον τό
Πνείίμα ό Πατήρ», άλλά «δλα τά εδωσεν είc: τήν χείρα
τ'lίρ)), rΊ.λλά ((JΊάJ'l(J. ,δέ'δωκει• :~)' τfl χειgί U.VIO'V)), εξηγού!ι::-
15 )'Ος αυτός ψησι· ((JΙγεu,μα ει•ταίJιJα 11))! ει,έργειαι, λέγει· αΙ!ΤΙj του» 318 , έΕηγων ό ϊδιοc: λέγει· «πνείίμα έδω λέγει τήν ένέρ
γειαν, διότι αύτή είναι τό μεριlόμενον. Πράγματι δλοι ήμείc:
γάg εστιι• ή ,ιιεριζαμέJ<η. Πάι•τες γr'ι.ρ ήμείς μέτgφ ΤΙ))' εJ>έ::
γειu.ι• τοίί J1γεύ,μαιος ελάυσ:μει·, ε,κείνος δέ δλόκληρογ ελα6ε έλάβομεν μέ μέτρον τήν ένέργειαν τοίί Πνεύματοc:, έκείνοc:
δέ ελαβεν όλόκληρον τήν ένέργειav· έάν δέ ή ένέργεια αύ
;ιάσαJ' τ},,, Ξ)'έργεt,(ι.J'" εΖ δS ή 1-Ί1;έργεια αi,τοV il\ιιέτρητος,
τοίί είναι άμέτρητοc:, πολύ περισσότερον ή ούσία»
119
• Καί
;-ι;ολλϊμ μai.ί.οι• ιι ουσία)). Καί rΊ.λJ.αχοiι nrί.λι1 1 i':·χειι•ο τό ψαλμι-
άλλου πάλιν προβάλλων έκεϊνο τό ψαλμικόν πρόc: έΕήγη
11'
20 ΚUΙ' εις i':ξι7γηοιι' ;τροθείς, «f.:ξεχύιJη χάgις ει, χείλεσ[

'[,
00V)) 1 1
σιν, λέγει, «έΕεχύθη χάριc: εic: τά χείλη σου»

120
, λέγει, «βλέ
((όρ{j.ς>>, φησίιι, <ιοτι περι τ[jς οvκοι·ο,μίας ό λόγος>>; Καί μετ' 12
πειc: δτι ό λόγοc: είναι περί τηc: οίκονομίαc:; » '. Καί επειτα
οι.ίί'ί!.' 7,)J' χάριν γάρ !Γ7JOlJ' ΕJ'·Ιανθα 11})' ελ1?011σαι• Ellt 7ij!'
ά<πό όλίγα λέγει, «έδω έννοεί τήν χάριν ή όποία ηλθεν είc:
οάρ;ω· JIUIJU. γι'ι.ρ ή χάρις f.:ξεχύθη p{ς ΤΟ)' )!(!.())' εχε'iιιοι·· "ου
τήν σάρκα. Πράγματι δλη ή σάρ!Ξ έ!Ξεχύθη είc: έκεϊνον τόν
γιί.ρ εκ μέτρου δίδωσιι· εκΡ(ι,φ ΙΟ π,,εvμυ. δ Πα117g'. Ίl-
ναόν· διότι δέν δiδει μέ μέτρον τό Πνείίμα είc: έκεϊνον ό
25 μείς δέ, μι,κρόγ 11 καί ρrι.γ[δα &nr'ι τίjς χάριτος εχείJJης έ
Π ατήρ' 122 • ήμείc: δμωc: εχομεν μικρόν μέροc:, μίαν ρανίδα
χομει·· 'έκ 101! nληριv:μαιος γιίg, ψηοίι·', "αυιου 11,ιιείς nάι·
άnό έκείνην τήν χάριν· 'διότι έκ τοίί πληρώματοc: αύτοίί, λέ
τες ελάοοιμειι', r!Jς αι• εΥnοι 11ς, §,κ IQI' {,;τερολύ:οντος, εκ IOV
γει, έλάβομεν δλοι ήμείc:· 1 ~:~, ώσάν νά ελεγε κανείc:, άnό τό
περιη εύωπος. Καί ;τάλιι·, ovrκ είπε 'δίδωμι το Π ι'εvμα',
ύπερβλύlον, άπό τό περίσσευμα. Καί πάλιν δέν είπε, 'δίδω
dλλ:, ε1κχεώ (}nO τού IJ ;,·εύματός /lOV εnι τιό.σαγ σάρκα'• Και
τό Πνείίμα', άλλά 'θά έκχύσω άπό τό Πνεϋμα μου είc: πδσαν
30 1ί ει• τοοούιοις του κδσμοv κλί,μιωι διδομ6•η χrJρις μέρος
σάρκα' 12 4. Καί ή είc: τόσα μέρη τοίί κόσμου διδομένη χάριc:
τι της δωgειiς εrπι καί δ.ρgαοώι·· 'δοιΊς γάρ', 4 ησί, Ίογ
είναι μέροc: τηc: δωρεδc: καί άρραβώv· 'δώσαc:, λέγει, τόν
117. Λόγοc. nερι αγιου Πνεύματοc. 11, PG 52, 826.

118. Ίω. 3, 34 έ.
122. Ίω. 3, 34.
119. :Ομιλία είc. τά Κατά Ίωάννην 30, 2, PG 59, 174.
123. Ίω. 1, 16.
120. Ψαλμ. 44, 3. 124. 'Ιωήλ 3, 1.
121. ΈΕήγησιc. είc. Ψαλμάν 44, 3, PG 55, 185 · 186,
18
,}:;ι
'Ι Ι
i,Ιι
(·,!
.,ι:
'Ί'
.,,ι
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 275 :{
':i!
&ρραδωvα 10v ΠJJεύμαως ε1• ταις καρδίαις 11,uCΙJ?. Τό υε 12
111;1!
άρραβωνα τοϋ Πνεύματος είς τάς καρδίας ήμων' •• Έννσεϊ J,I

ρος λέγει 1ijς εJΙεργείας, ου γάρ δ17 ό παράκλητος .uερίζεταιη.
τό μέρος της ένεργεiας, διότι βεβαίως ό Παράκλητος δέν Η
48. T17v γοvγ ενέρ•;ιειαι• ταύτηι' και ό Ψαός εκειJrος ε
μερίΖ:εται». Ιl:Ι
1,,
λα6ε καί -.:ο'ίς ιΊ.ξί,οις nαρ' έαυτοίί nαρέy:ει ό Χρισ16ς . .Σύ
48. Τήν ένέργειαν λοιπόν ταύτην ελαβε καί ό ναός
5 δ' ενταυθ·α )'t))' &κούωv IOV χρυοορρήμονος J.έγοπος, ((() Χρι,
έκείνος καί εiς τούς ά!Ξίσυς παρέχει παρ' έαυτοΟ ό Χριστός.
ΟΤ()ς εΙδωκεν 1)!,lltJ')), αγαμγήσι?ηιι Καt 1())1' λόγωι• εκείJ,ωι•,
Σύ δέ άκούων έδω τόν χρυσορρήμονα νά λέγπ, «ό Χριστός
ους q/θά,σαιrτες εlρήκαμει·, ϋτι Θεός και Θεο;; ·uτιαρξις nρύς
μας εδωσεν», ένθυμήσου καί τούς λόγους έκείνους, τούς
f(τερΟJ' ΟV'Κ 80Τι1', ο{ιιδε δί,δοταί HJ!t" αλ.?.c}. και αναίτιός εστιJ',
όnσίοuς εϊπομεν nρό όλίγου, δτι Θεός καί ϋnαρ!Ξις ΘεοΟ
αiJΙΙόι, αlτiαιι εχωγ τον εξ ov ιί,;ιάρχει &1,αιτ[ως, &λλ' ουκ
δέν ύφiσταται πρός δλλο οϋτε δίδεται πρός κάποιον, άλλά καί
10 ι~ αιΊ.του ι5πάρχωv δι' αlτίω•. 'Ώσnερ δέ Θε()ς και Θεοu
άναίτιος είναι, εχων αiτίαν αύτόν τόν 'ίδιον έκ τοϋ όποίου
l'.ιαρξις αJrαίτως, ΟVΤ(ι) Τ() δι' αlτ[αγ γεγονός ΚΟιι•όv αυιψ
ύπάρχει άναιτiως, άλλά μή ύπάρχων έ!Ξ αύτσϋ δι' αίτίαν.
τε τϊρ αι·αιτίφ καί τοις &ι,αιτίως εξ αϊηοv ι5;rιiρχουοι. Δι.ό
'Όπως δέ Θεός καί ϋπαρ!Ξις ΘεοΟ είναι άναίτιος, οϋτω τό
πολλά 1 κις εl(!ημέι•011 και nαρά ωυ θεαι,,θρώnου Λόγου καi
γεvόμενον δι' αίτίαν είναι κοινόν είς αύτόν τόν άναίτιον καί
και?εξijς :ιαρά η,ιι, 1?·εοφόρωγ nέμnεσι?ηί τε καί δ[δοσθαι
είς τά άναιτίως άπό αύτόν ύπάρχοντα. Διά τοΟτο, ένφ πολ
15 nαρr1 του Υίοι> τό Π vευμα, ου 1 δαμοv χωρίς αίτlας ε'ίρηται, λάκις εχει λεχθη άπό τόν Θεάνθρωnον Λόγον καί έν συνε
σι,δ' U.JIBV nρoocf}noυ του λα,μοά~ 0ογ·τος, δι' ΟΥ χαι nέμnεται·
χείς:~ άπό τούς θεοφόρους ότι τό Π νεΟμα στέλλεται καi δί
ιΊ.λλ' rlει συ~,εζεvγ,μένον τα'ίς αlτίαις αποδέδωκε nρcuτον μεγ δεται παρά τοΟ ΥίοΟ, δέν εχει λεχθη ποτέ χωρίς αiτiαν,
ό μόι,ος και Θεός καί {J,εολόγος, 8ς και Τ() εκnορευά.μει,ογ οϋτε χωρίς τό λαμβάνον πρόσωπον διά τό όποϊοv καi στέλ
απολύτως εθ·ηκιε χωρίς ήοτιJΙοσουν αlτίας, έπειτα δέ και οί λεται" άλλά πάντοτε τό άποδίδει συνδεδεμένον μέ τάς αί
20 δι' αυιου λαλονJ!τες αnαι,τες, παρ' ώv ήμε'ίς διδαακόμει'Jα riας πρώτον μέν ό μόνος Θεός καί Θεολόγος, ό όποίος εθε
μ1) 71/)' {ιnόωα,σiJ' 7,ο·υ nαι•αγίου Πνεύ•ματος εlvαι και ε·κ IOV σεν άπολύτως καί τό έκπορευόμενον χωρίς καμμίαν αίτίαν,
Υίου, μηιδέ δίδοσθαι ιαύ117ι•, μηδέ λα.μ6άJJεσθαι nαρ' οv,δε επειτα δέ καi δλοι οί δι' αύτοϋ όμιλοΟντες, άnό τούc: όποίους
γός, αλv,ά T!JJ' 1~είαν χάριγ και ίl/J' ειrέργειαJ'. El δ' αρα διδασκόμεθα ήμείς ότι δέν είναι ύπόστασιc: τοϋ παvαγίου
καί μι) nάι·τες, μηδ' αεί μέ:μJJηJJ'ται τωJJ nροσι:Δnω,, ·l} τcιιι, Πνεύματος καί έκ τοΟ Υiοϋ οϋτε δίδεται οϋτε λαμβάνεται
25 αtTtQ)Ι', ΟVχ ι:[ις .flij ΟVΤω ψρΟJJΟVJ'Τες, αλλ' Ο)ς ΠΟλλ.άικις άnό κανένα, άλλά ή θεία χάριc: καί ή ένέργεια. •Εάν δέ
εlρημέvωJ! και rός εηευ,θεν δμολογουιμένων οvτων. Και του- δέν μνημονεύουν οϋτε δλοι οϋτε πάντοτε τά πρόσωπα καί
10 /1'1) nρο,σχόηες μηδ' επιστήσα1•1εc; οί λατ ιι,ικcΖις φρο1,ου1·- τάς αίτίας, τοϋτο συμβαiνει δχι διότι δέν φρονοΟν οϋτω,
1ες, mολλά Η<Η' του μεγάλου 'Α Β·αJJαο[ου και 7(-:')JJ IOV ·θείου
άλλά διότι ταϋτα έχουν λεχθη πολλάκις καί διά τοϋτο είναι
Κυρίλλου :παρει•6ηοαν καί nεριέτρεψαι• κακώς. όμολογούμενα. Μή προσέ!Ξαντεc: τοϋτο έπ1μελως οί λατινό
30 4.9. 'Αι,ίΛ ιί aι, τις ε'lnοι, nάλο, οί τοιοvτοι λέγουαι~,, φρονες, παρενόησαν καί διέστρεψαν πολλά χωρία του με
τοf, ·:%οοης Πεηγόρου ακο·ύωγ Γρηγορίο1; λέγογτος, <cnρο·θεω γάλου Άθανασiου καί τοϋ θεiου Κυρίλλου
ρεισθαι 10.JΙ ΥίΔι• κατά 1011 της αlτ[ας λόγοJ! της του Ιfγεύ 49. 'Αλλά τi Θά ήδύνατο νά εϊπη κανεic:, λέγουν πά
ματος ~'•·n,οοτά.οεως)); Τ ί δ' αν τις φαίη, ετ,ερον ήμεις εροv,μει• λιν σί τοιοΟτοι, όφοϋ ό θεηγόρος Γρηγόριος Νύσσης λέγει,
«προηγείται ό Υiός της ύποστάσεωc: τοϋ Πνεύματος κατά
rόν λόγον της αiτίας»
126
125. Β" Κορ. 1, 22. ; Ti θά ελεγε κανείς, δλλο θά

126. Πρόc: Εύνόμιον Άντιρρηηκόc: 1, PG 45, 464 BC.
1
Ιί
αι•θvnει•εγκόντες 1j τό αλη{}ές και τοις μι;κρόιr εφιστασι γ~•ω προσαγάγωμεν ήμεϊc: παρά τό άληθέc: καί γνωριμώτατον
ι:
ριψώτατοJΙ, δτι nροι?·εωρείται ή ωv Υίοv ύ.nόστασις εκ τού είc: τούc: όλίγον προσεκτικούc:, δτι προηγείται τηc: ύnοστά
11
,,ι
1!!
Πατρός κατά 1011 117ς αlτ[ας λόγον της τού Πι,εύματος ύ:πο σεωc: τοϋ Πνεύματοc: ή ύπόοταο1c: τοϋ Υίοϋ έκ τοϋ Πα 1
!1
στάσεως, ου Κ{!.,1(/, 10)' λ6γοJΙ τijς αιτίας τού Π~ιεύ:ιιατος, αλλά

5 κατι'ι. 10)' λόγοι, 117ς έαωοv εκ τοίi πατρός ύ:ποστάσεως, ας
rρόc: κατά τόν λόγον τηc: αίτίαc:, δχι κατά τόν λόγον τηc:
!Ι
αiτίαc: τοϋ Πνείιματοc:, άλλα κατά τόν λόγον τηc: iδικηc:
εστι 10 γεJ))'ψ(ος {,nάρχειι, εκ πατρός; πατέρα γάρ τις του ύποστάσεωc: έκ τοϋ Π ατρόc:, δηλαδή κατά τό γεν
ακούωι•, γει 1 JΙήματος ευθύς αιηόν εννοεί Πατέρα· ήνfκα δ' αι• vητωc: ύπάρχειν έκ Π ατρόc:; Διότι άκούων κανεic: Πατέρα,
οιιτα κu.ί λόγοι' δ.,κούση 10 γέιΙJ 1 η1μα,, τότε και τού ι?'είου π JΙεύ rόν ένvοεί άμέσωc: ώc: Πατέρα γεννήματοc:· δταν δέ άκού
μυ.τος εlς 'έJ'}'OlU.J' έρχεται. Και δια ioVτo ό Υίδς ':IQO ση δτι τό γέννημα είναι καί Λόγοc:, τότε ερχεται είc: εν
10 τοv Πι,εύματός ε,στι και'f' iJ,παρξιγ ουδαμως. Διό φησι1, δ νοιαν καί τοϋ θείου Πνεύματοc:. Καί διά τοϋτο ό Υίόc: δέν
Χύσσης 1?'ειος ο{ηος πρόεδρος ει, τφ ;1ρώτφ Η7ι1' Προς Ε13- είναι καθόλου nρό τοϋ Πνεύματοc: καθ' ϋπαρ!Ξ1ν. 'Όθεν
ι,όμιον αι•ιιρρητι.κϊvι · <<cvς συJJά:71Jτεται τφ Π ατρί 6 Υίός λέγει ό θεϊοc: ουτοc: προεοτώc: τηc: Νύσσηc: είc: τόν πρωτον
καί ΤΟ εξ αιιτοv ειι'αι εχωι• ο{Jχ 1:,στερίζει κατά τι)ν ϋnαρξιν, rων Άντιρρητ1κων Πρόc: Εύνόμιον
121
, «δnωc: συνάπτεται
οϋτω 7lάλιι, καl 101-:: μοιιογεγοίiς εχεται τό Πι'εv.μα τό αγι- ό Yiόc: μέ τόν Πατέρα καi εχων τό είναι έt αύτοϋ δέν ύστε
15 01', επιιιοίr,,χ μόι•οιι κατά τόιι 1ης αl1ίας λόγο~r nροι?εωρουμέ ρεί κατά τήν ϋπαρtιν, οϋτω πάλιν καί τό δγιον Πνεϋμα
ι·ου τiJς του Π νεύ:uατος ύ:nοστά,σεως)). ένώνεται μέ τόν μονογενη, ό όnοϊοc: μόνον κατ' έnίνοιαν
Τί
ODJ' εατι ΤΟ ειηεv'θει• τc,'v άγίφ δεικγύ,μενον; Οv,δέιι κατά τόν λόγον τηc: αίτίαc: προηγείται τηc: ύnοστάσεωc:
Ζiλλο πάJΙτως f) οτι αμα εσ1ί1 1 6 Πα117ρ καί δ Υίός και τό τοϋ Π νεύματοc:» 7.
12
Πιιεvμα 10 αγιοιι· και ουτε 10 εκ τού Πατρός εlJΙαι TOJI Τί είναι λο1nόν τό δεικνυόμενον έδω άnό τόν δγιον;
20 Υ ίοι' προσίσταταi τι κω),V'Ογ αμα τφ Π ατρι εξ αϊδίου εί~ιαι Όnωσδήnοτε τίποτε δλλο παρά δτι ό Πατήρ καi ό Yiόc:
τόι, Υίόιι, ουτε 10 i:ιιJΙοίq ,ιιόνυ κατά τοJ' της οl'κείας αl και τό δγιον Πνεϊiμα εΊναι ταυτόχρονα· καί οϋτε τό γεγο
τ ίας λόγοι,, τουτέστιι' ως ΥίόJΙ προΠεωρε'ίσι?'αι &nό τοίi Πα νόc: ότι ό Υίόc: προέρχεται έκ τοϋ Π ατρόc: έμποδίlει νά
τρός, nροοίσταταί τι κωλύοι• τού Υίού εχεσθαι, 10 Πιιεvμα εΊναι ό Υίόc: ταυτοχρόvωc: μέ τόν Πατέρα άϊδίωc:, οϋτε τό
και 01'η, αιηφ αμα είι•αι αnό τού Πατρός. Σκεnτέω· δέ καi γεγονόc: δτι θεωρητικωc: προηγείται έκ τοϋ Πατρόc: ό Υίόc:
25 τούτο φανερώς :προσκε~μει1ΟJ', ώς ου1 δ' άnλως επιι 1 οίq, &λλ' κατά τόν λόγον τηc: αiτiαc: του έμnοδίlει νά ένώνεται τό
επινοίq μόι 1 οι 1 lq,η nρο1?εωρεvσθαι τόι, Υίόν τού Πι,εύμαιος· Πνεϋμα μέ τόν Υiόν καί vά είναι μαlί μέ αύτόν συγχρό
κα/, οτι τό·ν μέν Υίcίl' εlnει, ε,κ Πατρός, τό δέ Πιιε·υμα τό νωc: άnό του Πατρόc:. Πρέπει δέ nροφανίϊJC: νά σκεφθωμεν
αγιον l!χεσθ 1 αi φησι τού Υίοv, τοvτέ,στι~· α,ιια σuγ τφ Υίφ δτι σημασίαν εχει καί τουτο, δτι δέν είπεν δτι ό Υίόc: προη
εκ τού Πατρός ύπάgχει.ιι, αλλ' οi11κ εξ αV'TO'V 1() είι1αι εχεt)J. γείται τοϋ Πνεύματοc: άπλωc: κατ' έπίνοιαν, άλλά μόνον
30 50. 'Αλλ'
6 αv,τός, φα,σί, Νύ,σσης Πεηγ6ρος, αλJ,αχού σα- κατ' έπίνοιαν, καί δτι τόν μέν Υίόν είnεν έκ Πατρόc:, τό
φ6',ς μέσο1• τίΠηοι ΤΟ)' Υίόν 1οίi ΤΙ αιρός και IOV Ιfγεύ,uα δέ αγιον Πνεϋμα λέγει δτι ένώνεται μέ τόν Υίόν, δηλαδή
τος, και δι' αυιτού nροσεχϊίΊς οι 1 ·1ος τφ Π ατρι 10 ΤΙ νεύιια δτι ύπάρχει όμοϋ μέ τόν Υiόν έκ τοϋ Πατρός, άλλά δέν
έχει τό είναι έ!Ξ αύτοϋ.
50. 'Αλλά, λέγουν, ό 'ίδιοc: θεηγόροc: Νύσσηc: άλλοϋ το
ποθετεί σαφωc: τόν Υίόν μέσον τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Πνεύ
127. Αύτόθι. ματος καί παραδίδει τό Πνεϋμα δι' αύτοϋ εύρισκομένοu
ι
111
1
i
1
ΊiιΙ;
nαραδίδωσιι·· οv1ω γάρ, φησίv, εσ1αι καί μοι·ογει•ιjς. Τί έν συνδέσει μέ τόν Πατέρα 128 • διότι οϋτω, λέγει, θά είναι
γουv, αι, l)Ιμείς δείξωμεv αt•1()V 11JJJ ε'ΚΠΟρεvΤιΚ!j)' tδιό,τηω
i'I
καi μονογενήc:. "Αν λοιπόν ήμεϊc: δείΕωμεν δτι προσμαρτυ·
ιιό1ιφ ιψ Πατρi nροσμαρ1υροvvια καί μόνοι• α'ίrιοι• Υίοf, καί ρεϊ μόνον είc: τόν Πατέρα τήν έκπορευτικήν ίδιότητα, δτι li:1
π vεύμαιας 10)' πατέρα λέγω·τα και εξ έιJΟς και IOV (/.!)- λέγει μόνον α'fτιον YioO καί Πνεύματοc: τόν Πατέρα, ότι 1Ιi
.ι!
5 του nροσώσωυ 1όιr ΥίόΨ τε και τό Πνεv,μα τό αγισv και δέχεται τόν Υίόν κα] τό δγιον ΠνεΟμα έΕ ένόc: καί τοΟ αύ·
'llj
προσεχϊi'ις αμφω εξ αv<τοv και τόιι μή οϋτω φρονουιηα :ιu τοϋ προσώπου, καi μάλιστα εύθέωc: έΕ αύτοΟ άμφότερα,
λύθ,εοι, δει,κιJύιrτα; Διrδ&σ1κωι 1 γάρ, n(vς εν 1ρωί nροσώnοι,; καi δεικνϊJει nολύθεον τόν φρονοϋντα διαφορετικά, τί θά
ε[ς εστι Θεός (Π(t IOV αJJ·θρώπουη, φησί, ((,τιρόσωnα nάνrα,
111
εϊπουν; Πράγματι διδάσκων πωc: είc: τά τρία πρόσωπα εί·
ΟV'Κ dno Τ01) αυτου nροσώποv κατrt το προσεχές εχει ιό είναι, ναι είc: Θεοc: λέγει, «Τά πρόσωπα τοΟ ανθρώπου δλα δέν
10 ώς πcλλrί και διάφορα είναι προς τοίς αl1ια.τοίς και 1(/. έχουν τήν ϋπαρΕιν εϊιθέωc: άπό τό ϊδιον πρόσωπον, ωστε
α'ίτια. 'Εnί δέ τijς άγίας Τριάδος ου1χ οϋιως· εJJ γι}ρ nιιό οϋτω πλ11ν τι.ον αίτιατων καi τά αϊτια είναι πολλά καί διά·
σωnοι1 καί 10 αt•ΗΊ TOV Πατρός, εξ οΤπιερ δ Υίός γεγι•α φορα. Έnί τηc: άγίαc: Τριάδοc: δέ δέν συμβαίνει οϋτω, διότι
ται καί το Πι·ευμα 10 αγιον εκnορεύε1αι. Διό καί κυρίως εν καί τό αυτο είναι τό πρόσωπον τοΟ Πατρόc:, άπό τό
τδ1r ε1:α αlrιΟ)' μετ(~ 1r7')JJ' αinoV αlτιατ(;)}J Ξvα Θεό,, φα~uε,· όποϊον γεννδται ό Υίόc: καi έκnορεύεται τό δγιον Πνεϋμα.
15 τεθαρρηκότως)). Τ1)ι' δέ ε·κnορευιι,κή,, lrδιό1ηια μόνφ nροο Διά τοϋτο μετά nεπο1θήσεωc: λέγομεν κυριολεκτικωc: τόν
είι•αι δεiξαι τςv ΤΙ ατρί δια τοσαύτης εποι17,σατο σnουδ11ς, ενα αϊτιον μέ τά αίτιατά αίποΟ ενα Θεόν»
129
• Τόσον προσε
ο'>ς Και μάρ1υρα nαραγαγείι• Ί())J 8)! ΌU.Otλεvot ·θείοιr (!Ιδ!,Κ(!Ι' κτικωc: δέ έφρόντισε νά δεί!Ξrι δτι ή έκπορευτική ίδιότηc:
L1α66δ, OV' _ιιόι•Ο)' Ε'Κ IOV Πατρός εκ!nορευό·μει;οιι λέγοιιτα ,ό υπάρχει μόνον είc: τόν Πατέρα, ώστε νά φέρη μάρτυρα
Πvεuμα 10 αγιοι', αλλ' εξ αυΙτης αv,ιοv 1ijς ύ:τοσιάοεως. τόν μεταΕί.ι τιϊ"Jν βασιλέων θεϊον ύμνωδόν Δαβίδ, λέγοντα
20 Φη,οί γϊιρ ει· τϊρ Περί θεογνωσίας λόγφ nροφιλοσοφήαας δτι τό αγιον Πνεϋμα έκπορεύεται δχι μόνον έκ τοϋ Πα 1
οιiκ ι1λίγα nερί Πατρός και Υίοv, ώς <ιflγενμα δέ τό τij:; τρόc:, άλλ' έκ τηc: ίδiαc: ηϊc: ύποστάσεωc: αύτοϋ. Οϋτω εic:
nατρι·κ17ς ε·κnορευ61μενοι; ύnο,σιάαεως· το·ύτου γι'tρ ενεκα κrι.ί τόν Περί Θεογνωσίαc: λόγον, άφοΟ έφ1λοσόφησεν δχι όλί
1
7ί) ·ε1"μα οr6μαως ό Λαοίδ ε'ίρη1κε,ι•, ϊνα IIJJJ ε·κnορευιικ·17ν l- γα περί Πατρόc: καi YioO προηγουμένωc:, λέγει ότι «ΠνεΟ
δι6τητα υ'j'> Πατρί μόιψ nροαοίίσω, nωΗh:οηωιη. Tf τοιί- μα δέv έννοεϊ τό έκnορευόμενον άnό τήν πατρικήν ύπό
!
25 ΊωJ• T(1IJJ ρημάτοJJ' σαφέοτερΟJι η Όεοαιόιεροιr 1) αλειn1ό1ε στασιv· δ1ά τοϋτο κα1 ό Δαβiδ είπε ΠνεΟμα στόματοc:, διά
[!ΟJ! 17 δει:;πι,κόηερον, ώς ουχί και εκ τού Υίοv εκnορεύε νά βεβωώση δτι ή έκπορευτική iδιότηc: ύnάρχει μόνον είc:
ται τό Jlγ,ευμα; τόΨΠατέρα»η 0 • Ti υπάρχει σαφέστερον η βεβαιότερον η ί
El γαρ και εξ (!.'/ΠΟV, 0/)Κ 11.1, ηι 1 εξ έι,ός :τιροσcu;rωι.' σχυρότερον η 6ποδε1κτικώτερον άπό αύτούc: τούc: λόγουc:
καιr} τό προσεχές έκάπερο~', οι,δ' αι, ε'ίχομεγ 1'f·αρρειJΙ μfαι• περί τοΟτο δτι τό Πνεϋμα δέν έκπορεύεται καί έκ τοϋ Υίοϋ;
30 λέγε;γ ΙJϊυ,ειι, ι'fε61ητος αρχrJJ' και ενα Θεον lσχυρίζεσθαι Διότι έάν έΕεπορεύετο καί έΕ αύτοϋ, δέν θά ητο έκάτερον
Ζ(! ιρία εl-JΙαι ~7lρό.σοJ·ί1α. El κα-θάnερ τδ αl:τιατόγ, oϋrco %α( cύθέωc: έΕ έvόc: προσώπου, οϋτε θά ε'ίχομεν τό δικαίωμα
vά λέγωμεν δτι σεβόμεθα μίαν άρχήν θεότητας καί νά ίσχυ
128. 'Επιστολή Πρόc: Άβλάβιον περί του μή είναι τρείc: θεούc: PG
45, 133 BC. ριιιί.~μεθα δτι τά τρία πρόσωπα είναι είc: Θεόc:. 'Εάν, ώc:
129. Γρηγορίου Νύσσηc:, Πρός "Έλληνας έ,κ των κοινών έννοιων. τό αίτιατόν, ητο καi τό α'ίτιον είς δύο πρόσωπα, δnωc: πα-
PG 45, 180 C.
130. Ό λόγος αύτός άπωλέσθη. Βλέπε καί Περί άγίου Πνείιματ9ς
Α· 1 !!. Ψαλμ. 32, 6,
ι
.,:ι1
il!
τό αίτιοι, έ1, δυσί nροσώσιοις ·ηι 1 άις καί εφ' ήμr7ι11 οραται, ρατηρεϊται καί είc: ήμδc:, ή έκπορευτική ίδιότηc: δέν θά
1
li
ου•δ' ι'11· ηι, 1) ε-κπορευτι.κ17 ίδιό,της μόι,ου το·υ πατρός' εl άνηκε μόνον εic: τόν Πατέρα, άφοϊί καί ό Υίόc: θά είχε τό
καi ό Υίός τό ε·κnορεύει1· είχε· 11υ1 1 δέ μόνφ τqJ Π ατρί έκπορεύειν. Τώρα δμωc: ό Γρηγόρ1οc: Νύσσηc: βεβαιώνει ό
nροσουσαι• αi}τός τε ό Νυασαέωγ Γρηγόριος πωτουται και ϊδιοc: δτι ύπάρχει μόνον είc: τόν Πατέρα καί προβάλλει τόν
5 τi)ι· ι?-εο:τάτορα Δαοιδ ,,ροάγει προσ;1,ιστούμεγ01 1 , ,ιιαλλ01, δέ θεοrιάτορα Δαβίδ ώc: έπιβεβαιωτήν, μδλλον δέ τό αγιον
τό πνεύμα τό αγιογ τό δια τώJJ προφητϊvJJ λαλi7σαι1. Πνεϋμα τό λαλησαν διά των προφητων.
51. Όρij,ς ταναvτ[α σαφϊi'ις του Π1 1 εύματος φροvr711· και 51. Βλέπειc: δτι, φρονων σαφωc: τά ένάντια τοϋ Πνεύ
UJlBJ!(J.JJiίας ε1κεί1 1 ου δογ,ματίζωιι και μαχόμει 1 ος, αλλ' ου 1~εο ματοc:, καί δογματίlων άντιθέτωc: nρόc: έκείνο καί πολε
},σγω11 τό Π1;εu,μα, ποJJηρός διαιτητ;)ς ?JεογόJJου θεότη;ος μων, άλλ' όχι θεολογων, τό ΠνεΟμα, εγινεc: nονηρόc: διαι
10 γει,όμει•ος και HCJ·)' του Θεού Πατρός ίδίωι; α:ωστερητής, τητι1c: τηc: Θεογό·,-ου θεότητοc: ιωi άποστερητηc: των ίδιο
κιι 1 ώJΙ και μεταφέρωγ τιίς ακιvήτους ίδιότητας και τό σαυ τήτωv τοϋ Θεοϋ Π ατρόc:, κινων καi μεταφέρων τάc: άκι
του μέρος κuκώv και ΟVJ'ίαρώσσωι 1 ΤΙJΙ' ι'Ί:τέρ πάντα JJOU)' νήτουc: ίδ1ότηταc: καi ώc: πρόc: έσέ άναμιγνύων καi συν
και α{ηόχρημα ειριίι•ην; Τί Ο(JΙΙ, οiι φρίττεις ταυτ' ακούωιι ταράσσων τι1ν ύnέρ πάντα νοϋν καί καθόλου είρήνην; Δέν 1:
ι,,
και αφίστασαι προς τά,χος τijς δεινης Κ(JJΚΟδοξίας και θρη- φρίττε1c: λοιπόν άκούων ταϊίτα, δεν άπομακρύνεσαι τό τα
iΙ'
il
15 vείς τόv nρψην οίοι, ως μι) εvοεοόις αι;ύσας; χύτερον άnό την δεινήν κακοδοϊΞίον καί δέν θρηνεϊc: τόν
Άλλ' 'ίδωμει· και 1171• nροτειγομέvηv ύ:τ' αύτισv αρτίως προηγούμενον βίον ιί.JC: άσεβωc: διανυθέντα;
του Νύ,σσης μαριυρίαι 1 καί προς δύι,αμι.J' αJJαθεωρήοαι 1 - 'Αλλ' ac: 'ίδωμεν καί τήν προτεινομένην ύπ' αύτων τε
τες αντι)ι 1 αι·u;κα1Jάρωμει 1 τοϊς nuσι τό ει• ταύτrι δύσληπτοι,, λευταίωc: μαρτυρίαν τοϋ Νύσσηc: καί, άφοΟ την έπιθεωρήσω
ο αυτοίς καi ll)J! nλάvψ ως εnίπαι· ιlπειργά,σατο· ε'ίθε δ' ηι· μεν κατά δύναμιν, ac: διασαφηνiσωμεν είc: δλουc: τό είc:
20 και α[ 1 τούς καθάραι,τας, εξελέ,σ?Jαι της απάτης. Άλλα ΟVJ' αίιτr1ν δύσληnτον, τό όποιον κυρίωc: προεκάλεσεν είc: αύ 1,
τείνατε ::~αρακαλια τόι 1 J'OVV οί )'U}' τε καί αύθις ει,τευξό τούc: καi τ11ν πλάνην· εϊθε δέ vά ητο δυνατόν, καθαίροντεc:
μει·οι. fl ά1ηα μεν γάρ τ' αι>δρι'ις τουτουί Ι([ ρήματα οαθ·εί καί αύτούc:, νά τούc: άnεμακρύνωμεν άπό τήν άnάτην. 'Αλ
rι.ς εχεται q;ρει,ός, τα δέ περί Θεοv ως μάλιστα καί τού λά έντείνατε παρακαλω τόν νοϋν oi τιί;pα καί οί επειτα
τωι• μαλλ01 1 τό 1'vι• προτεθησόμειιοι, ή,μίν" γράφωι, γc}ρ Προς άναγνωσται. Βεβαίωc: δλα τά λόγια τοϊί άνδρόc: τούτου
25 'Α,6;,,άοιοJΙ, διrί τί, μίαι' θεότητα επί Πατρός καi. Υίοv περικλείουν βαθεϊαν εννοιαν, πολύ περισσότερον δέ τά πε
και Π ιιεύ:ματος άγίου λέγοι,τ ες I τρεις ι~εούς λέγει11 απ.•i ρί Θεοϊί καi τούτων περισσότερον τό τώρα προβαλλόμενον ι,
lr,
)!Ορεύομει,, τό πωττάπασιν έι,ιαίοι 1 παρr~στ~7σας ηjς θείας φύ άnό ήμδc:. Γράφων ουτοc: Πρόc: Άβλάβιον, διατί, λέγοντεc. 1:!,
σεως, c,εl δέ 1tς)), φη,σί, <<·συκοφαιιτοίη τόι, Αόγογ cδς i!:κ μίαν θεότητα έπί Πατρόc: :,;.αί Υίοϋ κσi άγiου Πνεύματος,
του μ17 δέχεσι?αι τ17γ κατι} φύ1 σιν διαφορ(}ι, μίξί11 τιιια τcσ1· άρνούμεθα νά εϊπωμεν τρεϊc: θεούc:, άφοϊί παρέστησε τό
30 {·πσστάηεωι, καi. &ι,ακύκλησιν κατασκευάζο1 1 τα, τουτο περί καθ' δλα ένιαϊον τηc: θεiαc: φύσεωc:, λέγει, «έάν δέ διαβά
11jς τοιαύτης απολογη,σό1ιιεθα μέr,uψεως· δτι τό απαράλλακτοι• λη κανεic: τόν λόγον, δη έκ τηc: μιi άποδοχηc: τηc: κατά
τ17ς θεία:; ιrύσεως δμολογοuyτες 117y κατrΊ. τό α'ίτιογ κrι.i φύσιν δ1αφορδc: έννοεi κάποιαν μΗΞιν καi άνακύκλωσιν
αlτιατόι• διωμJράιι ου:κ αρι,ούμεθ·α, ει 1 Γp μόι 1 φ διακρί11ε των ύποστάσεων, τοϋτο Θό άπολογηθωμεν δι' αύτην την
σ1?-σ,ι Ti) ετε[!Ο'ι' του έτέρου καταλαμοά1,ο,μεγ, τφ ΤΟ μεγ α'/.- μομφήv· δτι όμολογοϊίντεc: τό άπαράλλακτον τηc: θείαc: φύ
σεωc: δέν άρνούμεθα τήν κατά τό αϊτ1ον κοi αίτιατόν δια
φοράν, κατά τό όποιον μόνον καταλαμβάvομεν την διά-
!Ι!
'1'1' 1
iΙ,:ιl'!,lι
1111
, . •,
1
Ιίι
282 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 283 Ιi 1 Ι:
ι~ι:
. li,
11
It0)' nισιεύειι· είι·αι, ΊΟ δέ εκ 10V αlτίοι 1 • Και του εξ αl κρισιν τοϋ έτέρου άnό τό ετερον, μέ τό νά nιστεύωμεν δτι
Ιι:
11
ιίας οι·τος nάJ.tJ' αλλη1· διαφοραιι ει1νοου,ιιει·. Τό ,ιιέv γ,1ρ τό μέν είναι αϊτιον, τό δέ είναι έκ τοϋ αiτίου. Kai τοϋ δντοc:
nροσεχcvς fκ τοf. nρcvτοι;, τό δέ διά του nροσεχιvς εκ IOV tε αίτίαc: πάλ1ν έννοοϋμεν αλληv διαφοράv· διότι τό μέν
πρώτου· ι\)·στε και τό ,Ι(ΟJ!Ογει•ές &ι,αμφfοολοι, ειnί του Υίσv εν προέρχεται εύθέωc: άnό τό πρωτον, τό δέ άλλο διά
5 μέιιειιι και τό {')Κ του Πατρός εl1•αι το Πvεvμα ,uiί αμφι6ciλ τοϋ εύθέωc: 6πό τό nρωτον, ώστε καi τό μονογενές έnί
λει11, τiJς TOV "Υίου μεσιτείας καί έαυιφ το μω·ογε1•ές ([11- τοϋ Υiοϋ νά nαραμένη άναμφίβολον καi ή προέλευσις τοϋ
λαττού,σης και ΤΟ ΠJJεv'μα της φυσιικijς nρός 10)! πατέρα Πνεύματος έκ τοϋ Π ατρόc: νά μή άμφισβητηται, άφοϋ ή
σχέσεως μιί &πειργούσης». μεσιτεία τοϋ Υiοϋ φυλάσσει εic: αύτόν τό μονογενές καί
52. Τοvτο διί ::ιροηοι· ειηαvθα λεκτέοι• αι· ε'Lη nρός Λ'.1.- δέν έμnοδiΖ:ει τό Π νεϋνu άπό τήν φυσικήν σχέσιν nρόc:
1 ο τ ίι;ους· εnειδψιερ ύμF:ίς ου 10 εξ αlτ ίας μόνοι,' αλλά καί τόν Πατέρα»ω.
το αίτιοι, ει, δυ.σίγ οιεσθε προ,σώ·nοις (ι:ιι γ(ι,ρ δυσί nροrχίi 52. Τοϋτο δέ εnρεnε νά λεχθη ένταϋθα nρωτον nρόc:
nοις τ ωεσι7ε 1 i}J' αlτ ίω· το[, ι?·είου π ι•εύιματος και ε)) έκα- τούc: Λατivουc:· έπειδή σεic: θεωρείτε είc: δύο πρόσωπα δχι
,
Ίερφ
,
ΤΟVΤ(ι))'
δ
ι.αφορως
, )' ε'ίπερ 8φρό·1'ει καΟ,, δμάς δ ιfjς μόνον τό tε αίτίαc: άλλά καi τό αϊτιον, (διότι τήν αίτίαν
Νύ,σσης οi'ίτος φω•δτατος φωστήρ, διείλεJ' αJ' προ του αl τοϋ θείου Πνείψατοc: τοποθετείτε είc: δύο πρόσωπα καί
~5 τι.ατοίί ΤΟ α'iτιοι·. ΊΌυτο δέ nοι17σας οΜαμι'i)ς δijλός εστ ι μάλιστα διαφόρως είc: έκάτερον τούτων), έάν ό φωτεινό
μηιδ' εlς vοίίι, λα6c61 1 , δnερ Λμείς εικ τr7'ιιr εκείJJΟV συ1•άγF:ιι• τατοι:: ouτoc: φωστήρ τηc: Νύσσηc: έφρόνει συμφώνωc: πρόc:
:τιειρiiσθε λόγωι·, &,1 ' UJι• τϊρ καλ(v;- οκοnουμέJ·φ και Ηι σαc:, Θά διήρει πρό τοϋ αίτιατοϋ τό αϊτιον. Δέν είναι δμωc:
~•ω,τfα '[U))' {ηιεΤέ9ωι· αJJαφα[νεται δοίψ(~Τ(!))'. Τουτο γtρ καθόλου πρόδηλον δτι επραcε τοϋτο οϋτε δτι έσκέφθη αύ
εστιι• δ φησtJ 1 , (~)ς ό Υίός oi'•x αnεiργει Ti/J' r'ί.μεσοι• του Πνεϊ- τό τό όποίον σεϊc: προσπαθείτε νά συναγάγετε άπό τούc:
20 μαιος 71ρ()ς 7()μ Jfατέρα πχέ·Οf,)', εl και μόγος αUτός i';rntJ' λόγους έκεiνου, άπό τούc: όποίουc: διά τόν καλωc: έtετά
Υίός. "Rnει1α ,ιιηδέ τοίίιο :ωραλειnιέοι· συι·ιδείJ', c.δς με- Ζ:οντα παροuσιάΖ:ονται τά άντiθετα ί1πό τά ίδικά σαc: δόγμα
1(1 τΟ εl:-ιείJ 1 Οιι (<'τ'JΊ,· χα;rΊ_ 10 αίτιο,, χαl, αlτ1,ατr);• διU.ffO[!(~J' τα. Διότι τοϋτο είναι έκεινο τό όπσϊοv λέγει, δτι ό Υίόc:
ου·κ αρ1,ούψει?α)), αlιιατόJ, όιμου μειά του Πι,εύματος ·:·r.i δέν έμποδiιει τήν άμεσον npόc: τόν Πατέρα σχέσιν τοϋ
τδ·y J 7
ίδJ 1 ·
εΖ;rι{η' 7 t::ι1)γεγχε1', ((ΔJ' (J> διαχρίγεσιθαι τδ μό; 1 rμ Πνεύματοc:, δν καi μόνον αύτόc: είναι Yiόc:. 'Έπειτα δέv
25 ετεροιι τοίί έ,{;ρου κατυ.Ϊ.(JJ,ιιυάγσμε1·>,' (f'r/,J'ερcuς &παγορι;ι;ωι• πρέπει νά θεωρ11σωμεν aε1ov nαραλεiψεωc: οϋτε τοϋτο,
11JJ' λατι'ι'tΚΙJ Ι' ΚUl'J'ΟΙΟ,ΙΙ[αγ, ο'ις ου μόι'ΟJ' αιτιατός, αλλα ΚΓLt δτι μετά τήν φράσιν «δέν άρνούμεθα τήv κατά τό αϊτιοv
αίτιός Εσιl.J' ό } ίός, και n&οας ιοι):cον ΔΨ· Όραχsι 1rlς ε.?/·
7 καi τό αίτιατόν διαφοράν», όπου άφοϋ μαΖ:i μέ τό Πνεϋμα
γει,οημένας διυ.φορι'tς αποσειόμεγο;, Ο'Η -;;ρωτοy μέν δ ΙΙα είπε καi τόν Υiόν αiτιατόν, προσέθεσε, «κατά τό όποϊον
μόνον καταλαμβάνσμεν δτι διακρίνεται τό εν άπό τό άλ
τι7ρ α'iτιόγ ε.ΟΤ(!' ε-;;ί του Πνεύιματος, δεύτερον δέ δ Υίός,
λο», φανερωc: άρνούμενοc: τήν λατινικήν καινοτομίαν, ότι
30 και οσα τούτοις :cιαρα,nλ17σια· SY μ6vφ γάρ, φησi, τφ αlτiψ
δχι μόνον αiηατόc: άλλά καί αϊτιοc: είναι ό Υίόc:, καi άπορ
και IQJ υ.17.ιαΤϊfΊ 1ιΊ Ι' 1Jείαν φύσιγ κσ:τανοουψεν, καί 1r1 μ,c;J'
ρiπτων συντόμωc: δλαc: τάc: τεχνητάc: διαφοράc: τούτων,
α'ίτιογ οι',iκ ει· δυσί πρσσrhnοι.ς {}εωρσv:με~•, του δέ αlτιατσ,~
δτι αϊτιον έni τοϋ Πνεύματοc: είναι πρώτον μέv ό Πατήρ,
δεύτερον δέ ό Yiόc: καi τά παραπλήσια μέ αύτά· διότι λέ
γει, μόνον κατά τό α'ίτιον καί τό αίτιατόν κατανοοϋμεν
13,1. Πρόc: Άβλάβιον PG 45, 133 Β.

τήν θείαν φύσιν, καί τό αϊτιον μέν δέν τό nαρατηροϋμεν
μό!'ου ταύτψ• TΙJJ' έιι δvσί nροσώσιοις διαφοράι 1 εJJι•οουψε,,, εic: δύο πρόσωπα, μόνον δέ εic: τό αίτιατόν έvvοοϋμεν αύ
rίτις Ε:01()) ΟV'Χ οτι το μέ~ι τούτων και α'ίτιόι• εσΗ, 10 δέ τήν τήν είc: δύο πρόσωπα δ1αφοράν, ή όποία είναι δχι δτι τό
μόι•οι· αlτιατόι·, cΖις Ίταλοί φρο;,οv-σι, μό.λλοι, δέ παραφρο μέν εν έt αύτων ειναι καί αΊτιον, τό δέ δλλο μόνον αίτια
ι•οvοιι·, &λλ' οτ ι το μέ1 1 Υιός εοτι, το δέ ουχ Υιός. Ku.i τόν, δπωc: φρονοϋν μαλλον δέ παραφρονοΟν οί 'Ιταλοί,
5 ΟV·Κ &πείργε1αι 1οίπο nαρr} της του Υίου προς 10)) π αιιi άλλ' δτι τό μέν εν είναι Υίόc:, τό δέ δλλο δχι Υίόc:. Καί
ρα κα1ά φύσιι• έ;,ώσεως. ΙΩπcογ γαρ &ι•ωτέρω του λόγου, τοϋτο δέν έμποδilεται άπό τήν κατά φύσιν ενωσιν τοϋ
τί εστι ;ιλ τρία ωvια, ό Παιήρ, δ Υίος και 10 Πι,ευμα YioO πρόc: τόν Πατέρα. Διότι, άφοϋ είnεν είc: προηγούμε
το αγιοι•, οιι μία ύ·::ιερούοιος ουσία, δεοκι•ύς "έπειτα nως ι! νον σημε1ον τοϋ λόγου, τί είναι τά τρία ταϋτα, ό Πατήρ, ό
οιι 1(1 τρία ταfίια, άρα αlcιια1ως ιlις εχοντά 11 και αιτιοι·, Yiόc: καί τό αγιον Πνεϋμα, δτι είναι μία ύπερούσιοc: ούσία,
10 r} &ι·αιτίως πάι•ηι, ψησιJ• οτι το μεν αv1τcvγ ε•στιν α'ίτιοι·, 1<01 έδει/Ξεν εnεηα Π<;JC: είναι τά τpiα αύτά, αρά γε αίτιατωc:
10 δέ αlτιατως εχει 10 είναι, αl.τιατώς δέ φηοιγ εχει 1() ώc: εχοντα καί κάτι C:πό τό α'ίτιον η έντελώc: άναιτίωc:, λέ
είμαι δ Υίός τε καί τό Πι•ευμα το αγιω. γει δτι τό μέν εν έlΞ αύτών είναι αϊτιον, τό δέ όλλο έχει
63. ,,.Αρ' οv·κ έι•rεΓ,1ι'Jει, εδειξει, ειπαu,θα §,, εlvαι μο τήν ϋnαpϊΞϊν αίτιατωc:, αiτιατώc: δέ λέγει έχει τήν ϋπαρ/Ξιν
ι•ον α'ίτιοι• το λψΓι1έι• εκ τcvι• τριω;,, δηλοvότι τοι• Πατέρα ό Yiόc: καί τό δγιον ΠνεΟμα.
15 μόι•οι•; Είια θέλω;, δείξαι ::ιriις τcον δ15ο τούιωμ nροοι(J 53. ~ Αρά γε δέν έδε11Ξε μέ αύτό έδω δτι εν μόνον εί
πων έκάτει_ιογ αlτιατως εστιι•, Ίνα μή Ιtς νομίση, καθά:περ ναι τό ληφθέν αϊτιον έκ των τριων, δηλαδή μόνον ό Πα
οί Αατίι·οι, :l(ί.λιι• εκείι,ην τι)ν του αlτίοv και αlτιατπv τήρ; "Επε1τα, θέλων νά δείΙΞn πώc: έκάτερον των δύο τού
διαφορr'ι.ι, χαί έπί Υίου και Πι•εύψατος εl·σάγειγ, φησί οι, των προσώπων είναι αίτιατωc:, διά νά μή νομίσn κανείc:,
ι(ι!)ς, οτι ϊπί 10ύτωι• ι1λλφ· διαφορά11 ει·ι·οουιμε,,. Αατιι·οι δπωc: οί Λατϊνο1, δη είσάγει πάλιν έκείνην τήν διαφοράν
20 ι)έ αντι1?·είΊκ{(ις 10ύτφ φασιγ ουκ αλλην,. αλλά την αυτιj;,· αίτίου κα) αiτιατοϋ καί έπi τοϋ Πνεύματοc:, λέγει σαφωc:
καί 10v άγίοv ::ιάλιι•, :τι7Ίς αlτι.ατώς lfχει το είναι δ Υίός δτι έπί τούτων έννοοϋμεν δλλην δ1αφοράν. Οί δέ Λατίνοι
rιrί.1,u.ι :τροι~'ε,ιιέι•ου, αi'ποι :τως αιτιός Ε:Οί /, φάι•αι ΠVΚΟ(j 11.1'- έν άντιθέσε1 πρόc: αύτόν λέγουν δτι δέν είναι δλλη, άλλά
TOVOtJ' αυ•τόι·. Τό μέι· γr1ρ ειγαι τόι• Υίόι· δnωοουγ α'ί1t0!', ή ίδία. Και δταν πάλιν ό δγιοc: είχε τήν πρόθεσιν νά ,εϊ:ππ
οvδαψιι δείκιψτu.ι λέ;,ωιι ,;; φρΟJ'ϊVJ! ό θεοφόρος oiJ10ς, καί, πωc: εχει αίτιατωc: τό είναι ό Υίόc:, αύτοί τόν διαβάλλουν
25 ,ιιάλιοιu ει, τοίς ιlρτίως nροκει:μέι•οις ριίμα,σιν αυτοv. Άλλϊι δτι λέγει πωc: είναι αϊτιοc:. 'Όμωc: τό δτι είναι όπωσδήποτε
τrι αlτιωr7Ίς _ιιέγ καί τουτοι• {•πάρχειι·, καθάπερ χαι 10 Πι-εΓ, αϊτιοc: ό Υίόc:, πουθενά δέν δεικνύεται νά λέγπ η φρονfj ό
,ιια 10 cJγιοι•, αtTll!.T(Vς μi:;ι•τοι γειιyηιcuς, αιΙtΓJ.Τ!JJς δf.: %(1( ΤΟ θεοφόροc: ουτοc: Πατήρ καi μάλιστα είc: τά τελευταίωc:
Γ!ιιείΊμα το αγιοι• ί•:,άρχευ, ου γειΙJ'ητως δέ.

παρατιθέντα λόγια του. 'Αλλά δεικνύεται δτι καί ουτοc: λέ
'Α,μι1 οτέρωι· γι1υ λεγοιιέι•ωι•, του Π ατρος χαί εκ Π,ι.-

γει δτι καί αύτόc: ύπάρχει αiτιατωc:, δnωc: καί τό δγιον
30 τρός, }'ίοv δηλοι·ότι και Ιl1'εuμcαος, ,ϊ(ι Πατρί ;cιροοεzές

Πνεϋμα, αίτιατωc: δμωc: γεννητωc:, αίτιατωc: δέ δη ύnάρχει
καί τό δγιον Πνεϋμα, δχι γεννητωc: δέ.
δ μεγαΛΟJ'ΟVς εlnε 10)' Υίόν, διϊι μέ,σοv δέ α·vτου, nροσε
χους rίιτος τrρ Π ατρί, εκ Jl ατρr)ς ε'ίρηκε Ι() Π11εΓ,μα )'()- Πράγματι λέγονται αμφότερα, τοϋ Πατρόc: καί έκ τοϋ
Πατρόc:, δηλαδή τοϋ Υίοϋ καί τοΟ Πνεύματος, ό μεγαλό
ούμε)'())', αλι.' οi':Ικ ε'κnορεvδμει•οι· δια μέ·οου τοί• Υιού, :τά-
1Ι~ι.
νουc: είπε όμεσον πρόc: τόν Πατέρα τόν Υίόν, διά μέσου
δέ αύτοϋ τοΟ άμέσου nρόc: τόν Παη~ρα είπε νοούμενον τό
,ιι
Πνεϋμα έκ τοϋ Πατρόc:, άλλ' δχι έκπορευόμενον διά μέ- Ιι
286 ΓΡΗΓΟΡΙ ΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Ε3 · 287
λιι· οϊο)' εκεί~·ο λέγωγ, οτι ΊΟV αlτίου και πρώτο1.: cvς (J.tl!- σου τοϋ Υiοϋ, ώσάν νά ελεγε πάλιν έκεινο, δτι, άφοϋ τό
oυ Π αφός φώ1ωιr l:ίντος τε και λεγο:μέι·ου, τουτέστιν ΥίΌι• α'ίτιον καi πρώτον ώc: αϊηον είναι καί λέγεται Πατήρ των
1 12
και Jlγεύrματος (ιΊ.r.ιιrιω γάρ, αλλ' Ο'ί!')~ ό Υίός μ6νος δευτεςειΙ φώτων : , iiτo; τοϋ Υίοϋ καί τοϋ Πνεύματοc: (διότι άμφότε
ει του Πατρός, ο'>ς καί Γρηγόριος δ fJεολόγος ει· τοίς 'Έπε- ρα, άλλ' δχι μόνον ό Yiόc: έρχεται δεύτεροc: είc: τόν Πατέ 11
οί Ι01' γof!J' πψfJΊΟ!! nρiις αμrrό·τ ερα Τ(Χ'/Jlα lJ ατρος ρα, οπωc: ό Γρηγόριοc: ό Θεολόγοc: λέγει είc: τά 'Έπη
133
).
Ιι
~
5 (J1)0t)
Hιil' φό.ιrωι• λεγομένου ( ε'Κ γαρ HOJ' λογίωιι ουΙκ αι1 ευροις Άφοϋ λοιπόν τό πρωτον λέγεται δι' άμφότερα ταϋτα Πα ;Ιι
έτέραιι αυτοv ετιωνηuίαν} των εξ αlτίου τού,του 0)'1(;)}', τό τήρ των φώτων (διότι άπό τά λόγια δέν θά ητο δυνατόν
'1 ,,
γει•νητώς εrκ φωτός τιροερχό,μενοι• φως προ,οεχαις τφ πα νά εϋρnc: αλλην έπωνυμiαν του), τά όποια προέρχονται έκ '.l·i
ιl,
φί ι•οείται :πάραυτα, καθ·ά,περ καί αυιτός ό Νύσσης εν 1c,,v τοϋ αίτiου τούτου, τό προερχόμενον γεννητωc: έκ φωτόc:
10 ιJsυτέρψ τώv Ι!ρός Εi,~ 1 όlμιο1• διατείι•εται γράφων, ιιάις ουκ φωc: αύτοστιγμί νοεϊται εύθέωc: είc: τόν Πατέρα, καθώc: καί
ι!
(1,)' Π α11;ρ κεχωριοιμέγος ,αφ' έαvτου' νοηι?·είη ,μrι vίov συγημ ό ϊδιοc: ό Νϊισσηc: διατείνεται γράφων είc: τό δεύτερον βι ,,,
~
1
1,1,
βλίον των Πρόc: Εύνόμιοv, «δτι δέν θά ητο δυνατόν νά

1
ι::\
μέ!'ΟV διr'ι. 117ς το'υ J1ατρός ϊ,κφωι·ήσεως)), καί τι6.λι1', ,<εlς
':ι
'Ι'
τόJ' Π ωέρα 1111' nίσ711• εχο,,τες, ό 1uou τφ ακοvισαι Ί())' Πα νοηθη πατήρ χωριστά άφ' έαυτοϋ, δν δέν συνδέεται υίόc:
;.j;
διά τηc: έι<φωνήσεωc: τοϋ πατρόc:» ', καί πάλιν, «εχοντεc:
13
τfρα ουμπαρα:δεξόιμεθα τfΊ διαι•οίςι και τrι1• ΥίόνJ).
, ι'·
15 5-4. Ό μεγ OVJt )Ίός i:κ του Πατρός και εστι και J'Οεί- τήν πiστιν είc: τόν Πατέρα, μαδ μέ τό ακουσμα τοϋ Πα ':Ι!
' '
13 1
τΙJ.Ι, τό δέ Πγεfη.ια τό αγι.οι• δι' έαυτό μεγ εκ J1ρουολέως τρόc: nαρεδέχθημεν μέ η1ν διάνοιαν καί τόν υίόν» ·Ό !
1
ε'iη α,γ καί JJΟηθείη, αλλ' ουκ εκ Πατρι5ς, διά δέ TOV 71ρο- 54. Ό μέν Yiόc: λοιπόν εΤναι καί νοειται έκ τοϋ Πα
0Ρχώς )•ooυ:uέJ'OU εrκ Πατρός Υίοv,, και εΙΚ Πατρός ε'ίη liι• τρόc:, τό δέ αγιον Πνεϋμα πρέπει δι' έαυτό μέν νά είναι
τΟ JΙ})εi)μ,α, i!::κ'nορεύσJ'1ος ,rιΞ1-1 αVΙτδ τΟ ΠγεiJμα, γε1η 1 rV1'- κα] νά νοηθ[ϊ έκ nροβολέωc:, άλλ' δχι έκ Πατρόc:, διά δέ
:
20 Ίος δε 1011 Υίό·1 1 • :ι[{χ, γοi}γ 10?' γε1'J'('°;'Jγ1ος 10 μ,η γε1 1)!1]I(JJJ τοϋ άμέσωc: νοουμένου έκ Πατρόc: YioO θά ητο τό Πνεϋμα :,ι
'ΙΊ,
1
ΤΙ γεf'ι,μα n(ος αιι ρη,θείη; Οϊ, δt(ι τό1• Υίοιι μοJ'ογει•ίj τε οJJ καi έκ Πατρόc:, τοϋ έκπορεύοντοc: αύτό τό Πνεϋμα, γεν
,!
τα καί. διrχ 1ου·10 προσεχώς ευ,ι7ιΊς τφ γει'J'αιγτι συι•οού.μει•οι, vωντοc: δέ τόv Yiόv. Πωc: δμωc θά έλέγετο δτι τό μή γεν
και l(J γεΊ!J'1]101' έαυτοf ΠΟtο/J1'1α μό1101• ιδιοιι και OVJ'l1)-

νητόν Πνευμα εΤvα1 έκ τοΟ γεvνωντοc:; 'Όχι λόγψ του
i 1
QOV1'7α, 10 δέ Πι•ευ:u.α δει:κ)!ύνιτα οiι γε1Ψη1ως OJJ εκ 10V Υiου, ό όποϊοc: είναι μονογενήc: καί διά τουτο συννοεϊται
25 Πατρός; Διr'i. του Υίοv αρ' έχει τό εlγαι και γοείσθαι εκ

όμέσωc: εύθύc: είc: τόν γεννωντα, κάμνει iδιότητά του καί
συντηρεί μόνον τό γεννητόv, δεικνύει δέ δτι τό Πνευμα
Πατρός τό Πι 1 εvμα· δι' έαυτοι~ δέ ε·κ τιρουολέως αμέσως
είναι έκτου Πατρόc: Ο){Ι γεννητωc:; 'Άρα τό Πνευμα εχει
και α1Ό 1 1ό nρο8αλλοrμέγου. Δι.ό, καθ·&τιερ εφηιμεγ, ούδ' α'ίτιοιι,
τό είναι καi τό νοεισθαι έκ τοϋ Πατρόc: διά τοϋ Υίου, καθ'
r1λλ' αlτιατόJΙ εlπε μό1 1 01• Ηί1· Υίόι, και ετιισης τφ Πι·εύματι
έαυτό δέ προβαλλόμενον καi τό ϊδ1ον άμέσωc: έκ προβο
αlτιαrόι•· καί όιμο[ως κατά HJ α'ίτιο1, ταίi'τα διέσυ:ιλεγ αnό
λέωc:. Δ1ά τοϋτο, δπωc: ε'ίηομεν, δέν είnεν αϊτιον, άλλά μό
30 πατρός, καίποι κα1(l Ι1)1' 1(/))' Αατ[γωv ε•κ:δοχ17γ OV'X οίί
νον αίτιατόν τόν Υίόν καi μάλιστα έΕ: ϊσου αίτιατόν μέ τό
τως lfιδει φάι•αι.
Πνεϋμa· καi διέκρινε ταϋτα άnό τόν Πατέρα όμοίωc: κατά
'Αλλ6., κα.fJ&περ εrrημει•, 10 αίτιοι• πρrίιτοι· διελείJΙ δι,χ
rό αϊτιον, μολονότι κατά τήν έκδοχήν των Λατίνων δέν
εnρεnε νά εϊπn οϋτωc:.
132. Ίακ. 1, 17.
133. Θεολογικά εnη 3, Περi τοϋ άγίου Πνεύματοc: 24 · 28. 'Αλλά, δπωc: εϊπομεν, άφου είπε πρωτον νά διαιρέσουν
134. Πρόc: Εύνό,μιον 2, PG 45, 469 Β.
135. Αύτόθι PG 45, 512 Α.
Ίι,[Ι
ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 289
288
10v κατ' α~;τιηΊς l,,μμέοοv καi rlμέοου, rlJς ει· δυrιιι' οϋτω κατ' τό αίτιον διά τοΟ κατ' αύτούc: έμμέσου καί άμέοου, ώc:
αi)'ΙΟ'Vς καf τΟ α'iτιΟJ' {υτσοτάσεσι,1' όρc{ηι[J'ΟJΙ, εl1α τ{ρ λόγrρ παρατηρούμενον οϋτω κατ' αύτούc: είc: δύο ύποστάσειc: τό
;-ι:ροϊc;)J, ;ωί εκ 70V fJ ατρΔς ευι?ύς J!ΟΒίαθαι 7()γ Υίον εlτιϊιι• αίτιον, έπειτα άφοΟ προχωρων είc: τήν διαπραγμάτευσιν
και 11ΊJJ αlτία1' προοτι1Jείς, εχρ171' εiπεί1', εl κατά ΛατίJ.'ους είπε νά νοηται καί ό Υίόc: εύθύc: έκ τοΟ Πατρόc: καί προσέ !111
1!
5 ηιι φρω-ϊiΊι 1 , Ίνα μι'ι _ιιόι•οι· αlτιατΔς ό Υίός, d}iίΛ καί α'iτιος θεσε τήν αίτίαν, επρεπε νά εϊπr~, αν είχε τό λατινικόν φρό
(t)'Γ!.((ΓΟ'J)' ό δέ, TOVTO μέ~ι ούsδαμ{iΊς φησι.J', αλλ' "ί~•α', q•ηοί, νημα, διά νά μή είναι μόνον αίτιατόc: ό Υίόc:, άλλά νά πα
'μόιιος (;Jγ γει!J•ι 1 ,Δς dι•αφαι•f]' ταί'ηrJ δ' εl;-ι:είιι αlτιcπΔς τιiι• ρουσιασθn καί αϊτιοc:. Έκείνοc: δμωc:, δέν λέγει τοΟτο κα
τρόπω, 10v10JJ. Π ov 10ί1•υ1 1 ενωf',ι?? όρα:ε 1Δι• Υίόι•, of. ιιό θόλου, άλλά λέγει 'διά νά φανn δτι είναι ό μόνοc: γεννη
ι·οι· αlτιατός c;ίJJ α,γακηρ15ττε1αι;

τοc:, ητοι αίτιατόc:, μέ τάν τρόπον τοΟτον. ΠοΟ λοιπόν
10 55. Καί ΤΟVΊΟ δέ μοι ίΔοε κατr} J'OV)', 011 μηδέ συι•cρ- βλέπετε έδω τόν Υίόν, τοΟ όποίου άνακηρύσσεται μόνον
γοf',σαι· ε'iρ~;κει• ό μέγας οvτος τιΊι· μεσιτεία~, του Υίου, αλλrί αίτιατόc:;
μι) απείργοι•οαι•, 10υ1έστι μ17 κωλύουσαJ' αμέσως εκ ΊΟV πα 55. Λάβε δέ καί τοΟτο κατά νουν, δτι ό μέγαc: ουτοc:
τρός καί Ι() π ι·ευψα εκnορεύεrι1Ίαι. π οι17σωμε1r δ' (ός ει•ι δέν εΤπεν οϋτε δτι συνεργεί ή μεσιτεία τοΟ ΥίοΟ, άλλά δτι ι
rrαι·ερcti• και δια παραδειγμιΊ.τωι, 11}) 1
διάJ•Οtα1'. 'Εκ του ;ϊ!)-
δέν έμποδίΖ:ει, δηλαδή δέν παρακωλύει νά έκπορεύεται ά 'Ι'ι·
1,
μέσωc: έκ τοΟ Πατρόc: καί τό ΠνεΟμα. "Ac: καταστήσωμεν
15 ρός αμέσως και 10 φ(ΪJς καί ό α,μος προέρχεται· ού γιί.ρ ε
τ εροι• διι} ι?rι.τέρου. Τό τοίι'ι'J' ;-ι:.vρ ε·:ιειλημμέJJΟJ.' ϋλης d1μf
δέ κατά τό δυνατόν σαφη καί διά παραδειγμάτων τήν εν !Ιι·
1
ζεt.)' α.μα και ψωτίζειγ πέφυκε, το με~, φως οlα δη γει•JJ(Ι))'.

νοιαν. 'Από τό πΟρ προέρχεται άμέσωc: καί τό φωc: καί ό 1!:
:,,ι,
άτμόc:' διότι δέν είναι τό εν άπό τό δλλο. Τό πΟρ λοιπόν
Τ())' ιlτμΔιι δέ εκ,:ιορε-ί,011. 'Ε% μεγ OV)J του φωτίζοντας 10
δταν έγγiσr~ !Ξύλα εχει τήv ίδιότητα νά άτμίΖ:r~ καί φωτίΖ:r~
ιι ιcις ;-ι:ροοεχιΤις καi ε·οτι και δι' έαυτοv γοείται ε!; αύτου· cδσ-
συγχpόνωc:, ώσάν τό μέν φωc: νά γενν9-, τόν δέ άτμόν νά
20 rι.1ί1ως και δ ,ατμος εκ του dτμίζο1ιτος. El δε τογ ατμδ~, φαίι7
έκπορεύr~. Τό φωc: λοιπόν είναι άμέοωc: έκ τοΟ φωτίΖ:οvτοc:
1tς εκ 10V ψωτίζο1·τος, διιt τr'ι φ{δς ερεί, διrι. ΤΟiΪ φωτος J!Οlί
καί καθ' έαυτό νοείται έiΞ αύτοο· όμοίωc: καί ό άτμόc: έκ
οας Τ())' υ.τμοιι εκ του φωτίί:.01πος, της μεσιτείας 10V φωτός
τοΟ άτμίΖ:οvτοc:. Έάν δέ ελεγε κανείc: τόν άτμόν έκ τοΟ
;ωι έαυΗp Τ() ,ΙΙΟJ'Ο;'ει•ές φυλ,α11ού,σης και 1()1' α:1μον μι) α;;-ι:ειρ
φωτίΖ:οντοc:, θά τό εϊππ διά τό φωc:, διά τοΟ φωτόc: νοή
γούοης της πρΔc:; τΔ φωτίζοJ' σχέσεως, το~ιτέστι μ17 εμ:ιοδι-
σαc: τόν άτμόν έκ τοΟ φωτίΖ:οvτοc: άφοΟ ή μεσιτεία τοΟ
25 ζούοης αμέσως είι 1 αι ε/; αυτού.
φωτόc: διατηρεί καί είc: έαυτό τό μονογενέc: καί τόν άτμόν
'Αλλ', εl υούλεσθι::, καί ετερογ παράδειγμα προσι?ώμεJJ,
δέν παρακωλύει άπό τήν σχέσιν μέ τό φωτίΖ:ον, δηλαδή
Ol' και1'ι'η• cι,ιδ' αηΠες τοίς 1Jεολόγοι.ς, σαφφ 1 είας χϊιροι πλείο
δέν τόν έμποδίΖ:ει νά είναι άμέσωc: έiΞ αύτοΟ.
γος. Ό Κάϊι• υίΔς Λnηρχε τoii Ά διχμ και μογογεν17ς αυτψ
δ. ε' Ε'' - ... :,Αδ'
'Αλλά, έάν θέλετε, ac: προσθέσωμεν χάριν περισσοτέ
.:ιρο, 10·1,
,.,
1ε;.ιειι'
,..,
τους
'
α-Λιχους,
1
''" "
η(' <,υα τ,μημα του αμ.
pαc: σαφηνείαc: καί δλλο παράδειγμα, δχι νέον οϋτε άσή
30 JJ α1ρΔς τοίJ'υι• γει•ομένου το·v Άδάrμ, Π ατρ,ος η1' ιί Ε-vα
νηθεc: είc: τούc: θεολόγουc:. Ό Κάϊν ητο υίόc: τοϋ 'Αδάμ καί
1,μημα· και εγένετο αι• καί. §1,οείτο 161 ε τμήμα π ατρος ε:τ'
μονογενήc: του, πρίν γεννήσr~ τούc: δλλουc:, ή δέ Εϋα ητο
dλη{Jοε[ας πάσης διι} του Κι'ι.ϊγ κrι.ί ε'fγαι και 1'Οείσ1?ω καl
τμημα τοΟ Άδάμ. 'Όταν λοιπόν ό Άδάμ εγινε πατήρ, ή
Εϋα i'jτo τμημα πατρόc:· καί ήδύνατο νά λέγεται καί νά
νοηται τότε τμημα πατρόc: μέ δλην τήν άλήθειαν, άποκτή
σασα τό νά είναι καί νοηται καί λέγεται τμημα πατpόc: διά
19
ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 291
λέγεσιJυ.ι nατρός τμijμυ. κιησu.μέι•η, Ι'ίjς TO'U viou τούτου τοϋ Κάϊν, καθ' δν χρόνον ή μεσολάβησ1c: τοϋ υίοϋ τούτου
μεσι,τείu.ς καi. ιό μοι•ογεvές έαv1φ τότε φυλατιού·σης καί ιiιι·
καί τό μονογενέc: δι' έαυτόν έφύλαττε καί διά τήν Εϋαν
Ί
Evαi, πατρός εlι·αι ψ17ιμα μι) κωλυούσης· ,αλλ' ου διr1 του
δέν ήμπόδιΖ:ε τό νά είναι τμημα πατρόc:. Άλλα τοϋτο δέν
το εμμέ,σως τε καί οι11κ αμέσως ιί Ευα τ~ίιι αρχιίγ εκ ΤΟ/) σημαίνει δτι ή Εϋα είc: τήν άρχήν άπεκόηη έμμέσωc: καi
ιl
lι,
5 Άδάψ ειμ17θη. 'Αφείς ιυίι•υι• τιίγ χρονικιί'J} αρχή~, τε καi ι!
όχι άμέσωc: έκ τοϋ 'Αδάμ. 'Αφήνων λοιπόν τήν χρονικήν
διάσιασιν Κ1 αι Tl)V Ε;'Κ συζυγίας γέι•νησι1 1 και τ' ϊiλλ' οσα ,(11} άρχήν καί διάστασιν, τήν έκ συΖ:Uγίαc: γέννησιν καi δσα li
'!I
θε6τητι κατάλληλα, σ,χό·;ιει π,ρός το1'!ς του άγίου λόγους τό δλλα δέν είναι κατάλληλα είc: τήν θεότητα, σύγκρινε τό Ί)
;ιαράδειγιμυ. κυ.ί συνήσεις ταλη1~ές.
παράδειγμα πρόc: τούc: λόγουc: τοϋ άγίου καί θά κατανοή
56. Άλλ' μέ1, οϋτω δι' Υίοv )'ΟΟuμεγ εκ γε~JJJηιικού,
σnc: τό άληθέc:.
10 ταiηό1 1 δ' εΊ:nεϊι• α:nό Πατρός, τό μιί γε1η,ητό~ι 'Vnάρχοιι ΠΥευ
1''
56. Οϋτωc: ήμεϊc: νοοϋμεν δτι ύπάρχει τό μή γεννητόν ι,
11
μα· διά ΤΟ)' ΥίιΙ)' γάρ εστί τε και λέγεται Πατήρ. Δι' αυιο[i Πνεϋμα δι' Υiοϋ έκ γεννητικοϋ αίτίου, δηλαδή άπό Πα
1
δέ του Π1·εύ,ιιωος, 0{1' γειΨηιου 01 1 τος αλλ' εκmορευιου, αμi τρόc:· διότι ουτοc; διά τόν Υίόν είναι καi λέγεται Πατήρ.
!11
,!j
1
οως εκ ιού ε,κ;ιορεύοι•τος αv,τό νοοfί,με~ι, ιαυτόιι δ' ειnεί~ι ϊκ Διά τοϋ ίδίου δέ τοϋ Πνεύματοc:, τό όποιον δέν είναι γεν
11
11!11
nρο6ολέως. Δ ιrί τ ί γάρ καί ό φερc(JJ'υμος fJεολό?ος Γρη- νητόν άλλ' έκπορευτόν, νοοϋμεν αύτό άμέσωc: έκ τοϋ έκ
iιll
1
11 !
15 γόριος ό μέγας oi, lJ ατέρα μό1•0JΙ, αλλϊι και προυολέα τι)ι• nορεύοντοc:, δηλαδή έκ nροβολέωc:. Διατί δέ ό φερώνυ
1
μό1,ηι• nηγαία~, ι?εότητο. καλεί; Ου ΙΙ ατέρα μέι 1 γει'Jlήματος, μοc: θεολόγοc: Γρηγόριοc: ό μέγαc: καλεϊ τήν μόνην πηγαί
;ιρουολέα δέ nρο6λ ή μα τος; ,, Ωσπερ OVJJ έχει τό γέιΙJιημα αν θεότητα δχι μόνον Πατέρα, άλλά καί προβολέα; 'Όχι
nρος 701' γεγJΙήσω,τα, ουιως εξει και 10 nρόολημα nρος πατέρα μέν γεννήματοc:, προβολέα δέ προβλήματοc:; 'Ό
1011 nρουολέα έαυτοv, αιιέσως δηλαδίz έικάτερο1,. Έάν δέ τύ πωc: λοιπόν σχετίΖ:εται τό γέννημα πρόc: τόν γεννήσαντα,
20 π1t6λη,ιιο. 11 ατρός λέγrις I διr} I0)J Υίό1· ερείς. οϋτω θά σχετίΖ:εται καί τό πρόβλημα nρόc: τόν προβολέα
5,. Έοουλό:uψ δέ και nερί της 'διrt' διrt nλειόJ'ω1, δείξαι, του, δηλαδή άμέσωc: έκάτερον. 'Εάν δέ εϊnnc: τό πρόβλημα
αλλά τίς ετι χρεία λόγω1 1 , δι' α/ηου του αγίου Ι/~,εύματος τοϋ Πατρόc:, τό λέγειc: διά τόν Υίόν.
ήμί~, έρμψευι'Jε[σης; Έγι)) γαρ εξειά,ζω1, ιίς δ nρcvτος εlρη 57. 'Ήθελον δέ νά δείΕ:ω καί περί τηc: nροθέσεωc: 'διά'
κ(vς ιό flγιοι, Π1,εΊηω δι' Υίου, μάλλον δέ τίς δ δι' ε;ιι- μέ περισσοτέραc: λεπτομερείαc:, άλλά τί άνάγκη λόγων ύ
25 nνοίι1ς θείας τοvτο nαραδούς ήμίν ( ου 1 δεμ[αγ γαρ λέξοι ή πάρχει, άφοϋ αϋτη έρμηνεύθη είc: ήμδc: δι' αύτοϋ τοϋ άγίου
καθ" ήμας θεολογία φέρει .u17 διά θεlας αΠΟ'Καλύψεως τ1Ί1· Πνεύματοc:; 'Εγώ έΕ:ετάΖ:ων noϊoc: είναι ό πρωτοc: είnών τό
αρχι7ι· ε-κnεφα,ομέ1,ηι,) εξετάζω1r OVJJ εγc)) τίς δ πρώτος ου αγιον Πνεϋμα δι' Υίοϋ, μαλλον δέ ποιοc: ό διδάΕ:αc: είc:
τος εlρηικώς, τοiίτ' αυτό ;-ιερί έαυτοv τό Jlι,εu,μα τό αγ;rη, ήμδc: τοϋτο διά θεiαc: έμπνεύσεωc: (έφ' δσον ή ίδική μαc:
δια του θεολογικωτάτου ε1; &nοστόλοις Ί ωάν~,ου, Γρηγορίφ θεολογία δέν εχει οϋτε μίαν λέΕ:ιν μ:1 έκnεφρασμένην άρ·
30 τcρ 1?·αυ,ιιατου.ργc,,v της τοι• Θεοv μητρός nροιρεψαμένης, ά χικωc: διά θείαc: άποκαλύψεωc:) · έΕ:ετάΖ:ων λοιπόν έγώ,
;,ο::υ.λύψα;• Τε δμου και έρμφιευισαν ευρο~ι• Και Ο συγγραφεi;ς ποϊοc: είναι αύτόc: ό όποϊοc: είναι ό nρωτοc: ό όποϊοc: είnεν,
του Γρηγορίου ι?αυμασίου Βίου και της εν αυ·τ~7) &nακu.λύ- ευρον δτι τό 'ίδιον τό δγιον Πνεϋμα διά τοϋ θεολογικωτά
του άποστόλου 'Ιωάννου άπεκάλυψε καi ήρμιiνευσε δι' έ
αυτό, κατόπιν προτροπηc: τηc: θεομήτοροc: πρόc: Γρηγό
ριον τόν θαυματουργόν. Καί ό συγγραφεύc: τοϋ θαυμασίσυ
Βίου τοϋ Γρηγορίου καί τηc: είc: αύτόν άποκαλύψεωc:, όμώ-
'i! 1
illli
ι .
1:
1',Ιi
.1:
•
·ιli;
ψεως, ό:ιιώι·v,,u6ς τε και α~ι.6λοyος οΔχ ηποι,, Γρηγ6ριος γάρ νυμοc: καi δχι όλιγώτερον άtιόλογοc:, είναι ό Γρηγόριοc: ό "'
έαrι1• ό Νυαααέωι' οiJτος, oiJ μωcρόν α1rωτέρω διευκριJ 1 rί έπίσκοποc: Νύσσηc:, τοΟ όποiου διευκρινίιοντεc: τό λόγιον
σαJJτες 117ν ρησιγ ι'κ Π α.1ρός δι' Υίοv τό Π ι>ευμα νοούμε ειύρήκαμεν δτι τό ΠνεΟμα έννοείται έκ τοΟ Πατρόc: δι'
ΥΟJJ· ε1-\!1}%η.ιιεJJ, &λiλ~ oi,:rv f,1κ'nορευό1με1)ον· δς εύ δτt. μ&λιστ,α ΥίοΟ, άλλ' δχι έκπορευόμενον. Οίποc: κατά δριστον τρό
5 ΠΟt(~)!', αυτοίς ριί,μα.αι προυDη,κεν ήμίγ 11))' αποκάλvψιι· εκεi ,!Ι:
πον προέβαλεν είc: ήμδc: τήν άnοκάλυψιν έκείνην, έπε!Ξη ι:
·1,
Ί:
)'ψ, οvτω πως εν δραχεί διαιρανοv'σαι; υί τοϊ5 Πνεύματος· γοΟσαν ιiJC: έ!Ξηc: συντόμωc: καi τά τοΟ Πνεύματοc:· διότι :,
((Ξ)' γά;J)), ψησί, Πνευ,μα αγιοι; έικ Πατρός και αι,'ΤΟ τ/jι' λέγει, «εν εiναι τό δγιον ΠνεΟμα εχον καi αύτό έκ Πα
ι•παρξιι' εχοι· καί δι' Υίοv πεψην6ς,. δηλα.διί τοις ανθρώ;zοις.,. τρόc: τήν ϋπαρ!Ξιν καi ηροβληθέν δι' Υίοϋ, δηλαδή είc: τούc:
Όρ,Jς .nr7ις χριί τό Π~ιεv·μα νοείν καί λέγειι• δι' Υίοv; Δηλο- άνθρώπουc:» 136 • Βλέπε1c: r,ωc: πρέπει νά νοοΟμεν καί κα
,ο ι'cΊt rιαι·ερωθέν τοίς αν'θ'ρώnοις δι' αυ'τοv. Οϋτω τοίνυJΙ λουμεv τό ΠνεΟμα δι' Υ!οϋ; Δηλαδή ώc: φανερωθέν είc:
JΤόει κul αVιΟς 01JlOU:nερ α)'' εVρυς διrl 10V 17 ίοV 8:κ 10V ΠrJ. τούc: άνθρώπουc: δι' αύτοΟ. Οϋτω λοιπόν νά έννοπc: καi σύ
τρός το Jlγείηια δι.δ6,με1'fJJJ τε κ.αί πε,,ιπιό.με1,ω 1 , εΥγε μη αν ό 'ίδιοc: όπουδήnοτε εϋρnc: τό ΠνεΟμα νά δίδεται καi στέλ
τίι?εος ι1 θέJ.εις είι,αι, αλλ' όμοv καί θεοαευής καί θ'εοδiδακτος. λεται διά τοϋ Υiοϋ έκ τοΟ Πατρόc:, έάν δέν θέλπc: νά είσαι ,Ί
1
!ί8. El δέ και αι·τί της 'διrΥ 'εκ' nρ6θεαιι, τιθέ;''J.t άντίθεοc:, άλλά θεοσεβήc: καi συγχρόνωc: θεοδίδακτοc:.
j:1 1
ιiι, ·ι',Ι
1171·
15 6ούλοω, με,ι11μ6μεθά σε ουιδα,μως, μ!ηιο;, τ&ληθές και φρο 58. Έάν δέ καi άντί τηc: 'δ1ά' θά ηθελεc: νά θέσπc: τήν 1, 11
.,
)'((Η' και nροστιιθ·είς, έκ TOV Υίοv φανερωθέν ήμί1J το Π1ιεϋ πρόθεσιν 'έκ', δέν θά σέ κατηγορήσωμεν καθόλου, άρκεί !:Ί
1
ι
,ιια λέγε· αι' δέ 1ιίι• του ι1;,ίου Πνεύματος v'nαρξι1, λέγπς vά λέγηc:, φρονων καί προσθέτων τό άληθέc:, δτι τό Πνεϋμα ,,
!, !
δι' Υίου, ώς εκ ωίi Υίου {1πάρχουααι', rvς Ε:.ΚΤΓΊς ύnάρ έφανερώθη είc: ήμδc: έκ τοΟ Υίοϋ· έάν δμωc: λέγηc: δτι ή ,,
χοι,τα τiίς εΔσευε[ας χαί της ε,ΥJΚ'ληα[ας εξω ατή,aομεγ• εnεί ϋπαρ!Ξιc: τοϋ άγiου Πνεύματοc: προέρχεται έκ τοΟ Υίοϋ, θά 1 1
Ι::ι
1 1
20 )'(tρ ωωί μεμαθήικαμει• Πνεv.μα θείον συ,μnαρομαρτοvν ιφ σέ στήσωμεν ε!Ξω 6nό τήν 'Εκκλησίαν ώc: εύρισκόμενον
λ6γφ, δύναμιν (!)' σ:ϊ τrιν εψ' έαυτιjς ,~)' lδιαζούσ17 {ιnοατά έκτόc: τηc: εύσεβείαc:. Διότι, άφοϋ «έμάθομεν δτι είc: τόν
Λόγον συνακολουθε1 δγ1ον ΠνεΟμα, τό όnοϊον είναι δύνα
'1
σει ι?εωροv,μένη~•, ι';;-:φαντικ1ί1' ων Λ6γου, μιί χωρια{ΗJιιαι .,"Ι
TOU Θεοv ει 1 φ Ε:.ΟΤ(. καί του Λ6γου φ nαρο1ιιαρ1εί δυι'α μιc: θεωρουμένη αύτή καθ' έαυτήν είc: ίδιαιτέραν ύnόστα 1
·ι
μέι•ψ')), ώς ΟVJ'ακολου1Jούαης ιΜιαστά,τως τε και αχρ6~,ως cιν, έκφαντικήν τοΟ Λόγου, μή δυναμένην νά χωρισθfϊ τοΟ
25 τ'fί γε~Ψήαει της εκπορεύσεως, nώς 1T}J' 'δια' E:.Jlι της εκ ΘεοΟ είc: τόν όnοϊον εύρίσκεται καi τοΟ Λόγου, τόν όποϊον
:πορεύσεως ilς TJJ!' 'f;'κ' μεταλαμυάνοιη.~ς οι"χ άμαρτήαομει,; παρακολουθεϊ» 137 , καθ' δσον είc: τήν γέννησιν συνακολου
Ευσευως ov,, εΥnουnερ εύρε?Jεlη διr} τοv Υίοv έκnορευ6- θεί άδιαστάτωc: καi άχρόνωc: ή έκnόρευσιc:, πωc: δέν θά
μεγοι, 10 Πι,ευμα 10 αγιον, ου~κ εlς τrιν 'εικ', αΛλ' εlς 1171• άστοχ11σωμεν, αν έπί τηc: έκπορεύσεωc: τήν 'διά' άλλάtω
Όύ,,' ;zρ6,ι~εσι~, τι'ιγ 'διrΥ γοήαομέν τε και μεταληψ6,μει1α, μεν μέ τιiν 'έκ'; Εύσεβωc: λοιπόν, δν κάπου εύρεθπ δτι τό
30 ιιεΗ'ι. τοv της ι~εοJ,ογiας επωνύ~ιιου Γρηγορiου λέγοντας, «είς δγιον ΠνεΟμα έκnορεύεται διά τοΟ ΥίοΟ, θά έννοήσωμεν
ιί,ιιϊι, Θε6ς, δ αγαρχος Πατήρ· ή αρχ17 ΤQ))Ι nάJJΊύ)JJ, ό Υί6;, καί θά έκλάβωμεν τήν πρόθεσιν 'διά» δχι μέ τήν 'έκ' άλλά
και 10 ουκ εκ της αρχής) αλλά αvν τfί &ρχfί και μετά της μέ τήν Όύν', μαιi μέ τόν έπώνυμον τηc: θεολογίαc: Γ ρηγό
αρχης ε·κ του Πατρός Πνευ,μα αγιοι 1 )). Διό και αύ,τός ό θ·εί- ριον λέγοντα, «είc: δι' ήμδc: Θεόc:, ό δvαρχοc: Πατήρ· ή
άρχή των πάντων, ό Υίόc:, καi τό όχι έκ τηc: άρχηc:, άλλά
136. 'Έκθεσις πίστεωι::, PG 1 Ο, 985 Α.
μαιί μέ την άρχήν καi μετά τηc: άρχηc: έκ του Πατρόc:
137. Γρηγορίου Νύσσηι::, Λόγοι:: Κστηχητικόι:: μέγαι:: 2, PG 45, 17 Β.
138. Λόγοι:: 42, 15, PG 36, 476 ΑΒ. άγιον Πνε0μα» 138 • Διά τοΟτο καi ό 'ίδιοc: ό θεϊοc: Κύριλλοc:
ος Κύριλλος ει1 Θησαvροίς ει, Υίc,Ζι nαρr} Π υ.τρός φυσικcΤις συμπεραίνει διά μακρων είc: τούc: Θησαυρυύc:"
19
δτι τό
{,nάρχειι, διr} noλλcvv ιό Πvείiμυ. συμnερα{ι'Ι',ι καί παρά Πα Πνεϋμα ύπάρχει φυσικωc: είc: τόν Υίόν παρά τοϋ Πατρόc:
τρός φυσικως τε κ,αί ουσιωδcvς διήκειι, ει, Υίψ τό Πι1εv καί γράφει δτι τό Πνεϋμα διήκει παρά Πατρόc: έν Υίφ
μα γράφει, δι' ου πάιtΤ(Ι. χρίων ουτος άγιάζει· εκ μέιι OVJJ ,τοίi φυσικωc: καi ούσιωδωc:, διά τοϋ όιποίου χρίων οίίτοc: άγιά
5 Πατρός ει• τc..v Υίψ δt1ίκει αϊδίως, εκ δέ IOV Πατρός δt(l Ζει τά πάντα. Έκ τοϋ Πατρόc: λοιπόν διήκει άϊδίωc: έν τψ
ΊΟV Υίον ταίς άγιαζομένοις εγγίvεται, 11vίJκ' άι, δέοι. Υiψ, έκ δέ τοϋ Πατρόc: διά τοϋ Υίοϋ έγγίνεται είc: τούc:
5!}. Καί τοίιτο δέ ιJΚΟJlεί11 τωι1 αvαγκαιοτάτων, ())ς οται· άγια(ομένουc:, δταν χρειάΖ:εται.
μηδέ1 1 διαψέρrι φά1•αι εκ τον Πατρός διc'ι του Υίοv, %αί 59. Είναι δέ άναγκαιότατον νά σκεπτώμεθα, δτι, δταν
εκ ιοί: Πατgός καί ε·κ τον Υίοίι, καί 10/'IOJ' τόι· τρ6ποι· δέν διαφέρn τίποτε τό νά λέγω μεν έκ τοϋ Π ατρόc: διά τοϋ
1 Ο ι-1Jτί τΓjς Πεολογίας lσοδυι 1 α:μrvσιν αλλήλαις ή 'ε·κ' καί ή "διάΊ Vίοϋ, καί έκ τοϋ Πατρόc: καi έκ τοϋ Υίοϋ, καί μέ αύτόν τόν
οi'ι τ17ι• διαίρεσιι, ου.δε τι)ι, διαφοράιι παριοτcv,σι ηJς άγίrι.ς τρόπον έπi τηc: τριαδολογίαc: ίσοδυναμοϋν μεταςύ των αi
Τριάδος, αλλι} τήιι ε1 1 ωσιJ' καi. τιί~ι απαραλιι.αξίω,, iίτις προθέσειc: 'έκ' καί 'διά', τότε δέν παριστάνουν τήν διαίρε
ειηι κατϊι T(l lf,VOtΚΓl t.δt(/Jψuτα, δεικνυσα μιας Καt, IJjς αυ σιν οUτε τήν δια φοράν τηc: άγίαc: Τ ριάδοc:, άλλά τήν ενω
τ17ς ει•εργείας και θελήσεως εί~ιαι 101 Πατέρα καί 10JΙ 1 σιν καί τήν άπαραλλαΕίαν κατά τά φυσικά ίδιώματα, ή ό
15 Υίόν κα1 τό Π~-ευμα τό αγιο1'. ποία δεικνύει δτι ό Πατήρ είναι μιδc: καί τηc: αύτηc: ένερ
Λατίνοι δέ Τ//1' διαφορr1ι1 l(i))I θείωιι ύποστάσεωι 1 εκ γείαc: καi ό Υίόc: καi τό δγιον Πνεϋμα είναι μιδc: καί τηc:
τούτωι1 f'πιχειροvσι δει,κνύναι 1(())) nρο{}έσεωι 1 , και ώς εκ aύτηc: ένεργείαc: καί θελήσεωc:.
τιίJι, δύο ύτιοστά,σεωι 1 και παρ' έ1κατέρας τούτωγ διαφόρως Οί δέ Λατίνοι έπιχειροϋν άnό αύτάc: τάc: προθέσειc: νά
έχει 11}7' {1πόr:ιτιωιι1 τό ΠΥενμα. Φα~ιερόν οi;ιι (,)ς ειι μ.~,. δείtουν τήν δια φοράν των θείων ύποστάσεων καi τήν διαφο
'1
20 τοίς άγίοις αί προσθέσεις έχουοιν ευσεοrvς τε και καλrϊίς, ρότητα τοϋ Πνεύματοc: κατά τήν ύnόστασιν έκτων δύο τού 'I
εκλα,ιιυάι,οιηαι δ' αυται nαρά Ηuιι ΛατίJJω1' κακιuς κ,αί δυσ των υποστάσεων καί άπό έκάστην χωριστά. Είναι λοιπόν φα
σεοϊvς. 'Ότι δεJ' Tl)J! ειιωσt)' καί τό απαράλλακτοι• 17 τοιαύτη νερόν δτι είc: μέν τούc: άγίουc: Πατέραc: αί προΘέσειc: εχουν
δεi;αυσι 'διά', ::ταρίστησι σαφώς ό μέγας Βασίλειος γράφωι• εύσεβωc: καί καλίί)c:, έκλαμβάvονται δέ άπό τούc: Λατίνουc:
εJ' ογδόφ τrvι• Προς 'Αψφιλόχιω·· «τό διά του Υίου δημι- κακωc: καi δυσσεβωc:. 'Ότι δέ τήν ενωσιν ιωi τό άπαρράλλα
25 ουργείι, 1ό1ι Πατέρα οϋτε άτελη του Πατρός 1171ι δημιουρ κτον δεικνύει ή πρόθεσιc: 'διά", παριστςi σαφωc: ό μέγαc: 1
γία~, συνiστησιι 1 , οϋτε ατοι,ον του Υίοϋ παραδηλοί τή~ι ε~ιέρ Βασίλειοc: γράφων είc: τό δγδοον κεφάλαιον των Πρόc: 1
ϊειαι•, αλλά τό ήιιωμένον τού {}ελήματος παρίστησι·» ·Αμφιλόχιον· «τό δτι ό Πατήρ δημιουργεί διά τοϋ Υίοϋ οϋ
60. Ό γοvι• λέγω1, διά του Υίου κ.αι i':κ του Υίοίι τό τε άτελη καθιστςi τήν δημιουργίαν τοϋ Πατρόc: οϋτε δτο
Jl Ψευ1μα Π[!Οtέι 1 αι κ.ατr'ι_ Ι1)1' χορηγίαJJ, 1 )JJ' όμοοουν.ίω• ΤΟΙ; νον φανερώνει τήν ένέργειαν τοϋ Υίοϋ, άλλά παριστάνει
30 Πατρός καί τοί- Υίοv παρέστη.σε καλως· ευδακίq γάρ τuίi τό ήνωμένον τοϋ θελήματοc:»
140
•
Πατρός ;ωi 10v Υίοu καί αi'ηό σuι,ευδ?κουιι, τοίς αξίοις χο 60. Ό λέγων λοιπόν δτι κατά τήν χορηγίαν τό Πνεϋ
ρηγ,ειται τό JlJ 1 είι1μα το αγιο11. Ό δέ λέγων δια τον Υίοv ΚΓ,t/ μα προβάλλεται καί διά τοϋ Υίοϋ καi έκ τοϋ Υiοϋ παριστά
εκ τofi Υίοιi ΤΙ/1' ίiπαρξι1r τό Πιιε1jμα έχειν, 1?ελ17οεως εcγοι• νει καλωc: τήν όμοβουλiαν τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Υίοϋ· διότι
τό άγιον Πνεϋμα χορηγείται ε,ίc: τούc: άtίουc: μέ τήν εύδο
139. Θ1σαυροί 34, PG 75, 577 Α. κίαν τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ καί τήν ίδικήν του συνευδο
140. Περί 'Αγίου Πν,εύματος 8. κίαν. Ό δέ λέγων δτι τό Πνεϋμα εχει τήν ϋπαρξιν διά
~li
296 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 297
και κτίσμα εξ αvάγκης, αλλ' ου θείας ιιύσεως ;ωρnόι· υnαρ rοϋ Υiοϋ καί έκ τοϋ Υίοϋ παριστάνει τοϋτο δυσσεβώc: ώc:
χειι, δυσσεοϊvς nαρiστησι τό Πιιεϋ1μα ιό αγιοι·. Κατά γι1ρ εργον θελήσεως καi ώc: κτίσμα έl: άνάγκηι::, δχι δέ ώc: καρ
ιόv ίερόιι Δαμα01κηνόι•, ερ-γω· θείας θελήσεως ή κ,τίσις, πόν Θείας φύσεωc:. Διότι κατά τόν ίερόν Δαμασκηνόν, ή
αλλ' οuχ 1/ θ·εότης, lfπαγε· nυΙδε γαρ της θεί.1ίσεως, αλλc: κτiσιc: είναι εργον θελήσεωc:, άλλ' δχι ή θεότηc:, δπαyε·
5 της 1~είας φύ·σεως εργοι•, αύθις κατά 10)! αιηόν, ή προαιάι διότι, πάλιν κατά τόν 'ίδιον, ή προαιώνιοc: καί άΤδιοc: γέννη
JJtΟς Κ·αι αί,διος γέvJJησίς lS Και εκπόρευσις. cιc: καί έκπόρευσιc: δέν είναι εργον τηc: θελήσεωc:, άλλά
Πϊύς i_\ε και φ1ίς αυτός εκ Ι01' Πατρός είναι τό Π ι·εϋ 1
τηc: θείαc: φύσεωc:ι, .
μα δι' Υίου καί εξ Υίου δ λατινι'Κως φροι•ων; Ήμεϊς μέ,, Πώc: δέ σύ ό λατινόφρων λέγειc: δτι τό Πvεϋμα είναι
γιχρ τίιι• φανέρωσιν {πιο χρόνοι• ού,σαι• 'ίιαμειι, nάJJτα δέ rr} έκ Πατρόc: δι' Υiοϋ καί έt Υίοϋ; Διότι ήμεϊc: γνωρίlομεν
1 ο ύΩό χρόι·οι, οvτα διr1 του Υίοϋ γενόμενα· διό καί φαι•εροv δτι ή φανέρωσιc: είναι εγχροvοc: καί δτι δλα τά εγχρονα ε
σθαι μέv Η αυτού καί δι' αυ·του φαμεν τό Π1'ευ,ιια, αλλ' χουν γίνει διά τοϋ Υίοϋ· διό καί λέγομεν δτι φανερώνεται
οi,κ εκnορεύεσθαι. Σύ δέ nως λέγεις τό Πνεύμα δι' αυτοv; μέν έt αύτοϋ καί δι' αύτοϋ τό Πνεϋμα, άλλά δέν έκ:πορεύε
El μέ,, διαοατι1κcvς τε καί παροδικιvς, οαοαι της άσεοεί ται. Σύ δέ πιϋc: λέγειc: τό Πνεϋμα δι' αύτοϋ; 'Εάν μέν τό
ας- c/ις γαρ διά σr&ijJJoς οϊει του Υίοϋ διέρχωι3'αι τό Π ι•ει~- λέyric: διαβατικώc: καi περ,οδικωc:, όποiα άσέβεια ! Διότι
15 μα και Κ8)'0~' έαυτου τοίνυι, εξει μεταξύ ό nληρcvν ια nάJJ νομrιειc: δτι τό Πvεϋμα διέρχεται διά τοϋ Υiοϋ ώc: διά σω
τα καί nλήρης cvι• αεί· και ιlις ει1 τόnφ τc,v Υίφ nεριληφθ17- ληνοc: καί οϋτωc: ό πληρών τά πάντα καί πάντοτε nλήρηc:
σεται τό Πνεv1μα και nέρας εσται τού Υίου, κα1γ 8 τό Πνεϊ', θά εxri κενόν ένδ,αμέσωc:, τό Πνεϋμα θά περιλαμβάνεται
μα n::cριλή'Ιj!εται ( nέρας γαρ του nεριέχω•τος δ τόστος), καl είc: τόv Yiόv ώσάν είc: τόπον καί είc: τόν χώραν τόν όποϊον
φύσεως δέ ου,κ εσ1 ται τijς αυ 1 τijς τ(δ Πι•εύματι· καί γάρ ουχ θά καταλάβr~ τό Πνεϋμα Θά ύnάptrJ πέραc: τοϋ Υίοϋ (διότι
20 ij αυ1J'; τόnου ψύ:σις και του εν αυ'Ιψ. Πως δε και αυΗίς ό nεριεχόμενοc: τόποc: άποτελεϊ πέραc: τοϋ περιέχοντοc:),
ιί Υίό:;- εστιι• εγ τψ nαροδι;{ως δι' αυ·ιοv διερχομέιιφ Πι•ε11- δέν θά cίνοι δέ τηc: ίδίαc: φΟσεωc: μέ τό Πνεϋμα, διότι δέν
μα7ι; είναι ή αύτιi φύσιc: ένόc: τόπου καί τοϋ εύρισκομένου μέσα
61. El δ' cuς δι' δργάγου, καί τουτο ασε,οές- αλλη γαρ είc: αύτόν. Πώc: δέ θά είναι ό Yiόc: τηc: iδiac: φύσεωc: μέ
δργάι·ου φύσις και ιοϋ δι' εκείνου αλλη· και αύθις έτέρα Τό παροδικωc: διερχόμενον Π νεϋμα;
25 του δι' αυτοv ιό τελού·μει,οι• τελούντος. Ουκου11 τονιό σοι 61. Έάν δέ τό δι' αύτοϋ είναι ώσάν δι' όργάνου, καί
λέγειι• ετι λείnεται, Qlt Και1άJ1Sρ δι' αtJl101J 1(Χ JlάJ'τα SΚ τοϋτο είναι άσεβέc:· διότι δλλη είναι ή φύσιc: τοϋ όργάνου
Πατρός, ου διαοαιι:κcvς αλλιί δrιμιοvργικrvς, ουχ ως δι' ορ καί δλλη ή τοϋ τελουμένου δι' εκείνου, έnίσηc: δέ δλλη
γάνου αλli,' ώς συνδη.μιουργοϋνιος, οϋτω καί ιό Π vεϋ,μα δι' τοϋ δι' αύτοϋ τελοϋντοc: τό τελούμενον. Έπομένωc: ύπο
αυ•του. Όρ(f.ς που κατάγεις, clι οfτος, ιό αJJωτάιω Πι,ι::Γ>- λεinεται άκόμη νά σοϋ εϊπωμεν τοϋτο, δτι δnωc: τά πάν
30 μα και 1ί.σι συιιτάτιεις TOJJ επί πάντων Θεόν; Άλλ' οι'·χ τα προέρχονται έκ τοϋ Πατρόc: δι' αύτοΟ, δχι διαβατικώc:
ι!)ς σω·δημιουρ;,ουντος λέγω, φησίν, αλλ' (j)ς συvεκnορεύοιι άλλά δημιουργικωc:, δχι ώσάν δι' όργάνων άλλά ιίJc: σuν
;ος. Ουικο!')' συJJSΚ,nορευοJ' και 10 Πι,ευμα τελειώσει έιr.t'- δημιουργοϋ, οϋτω καί τό Πνεϋμα προέρχεται δι" αύτοϋ.
Βλέnειc: ποϋ καταβιβά~ειc:, δνθρωπε, τό ύψηλά εύρισκόμε
vον Πνεϋμα καί είc: ποία τοποθετεϊc: τόν άνώτατον δλων
Θεόν; Άλλά, λέγει, δέv τόν έννοώ ώc: συνδημιουργόν άλλ'
141. Χωρίον μή άνιχνευθέν. Φαίνεται δτι ό Γρηγόριος έδw όr~λwς
gη9δίδε1 τάς σκέψεις τοϋ Δαμασκηνοί), · ώς συvεκπορεuτήν. Έπομένωc: τό Πνεϋμα αύτοτελειώνε-
_Jι
29'8 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ n ΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 299
ιό, ϊδοπερ κ&κεί σvμδημιουργουγ ιελεσιουργεί τα πάντα· μίlλ ται συvεκπορευον έαυτό, δπωc: καi έκεϊ τελεσιουργεϊ τά
λοι• δέ ουχ έαυτό, αλλ' ετερογ απαράλλακιοι' αυ•του 8)1 lδίq. πάντα συνδημιουργουv· μδλλοv δέ δχι έαυτό, άλλά κάποιο
ύποοτάοει 1?εωρούμει 1 οι 1 • και του Π ατρος γαρ δι' Υ ίου ειι αλλο άπαράλλακτον αύτου ύπάρχον είc: iδιαιτέραν ύπόστα
άγίφ Πνεύματι δη,ιιιουργοίιJ'Τος ετεροι, παν•ιάπασι το ·ύφι- σιν. "Αλλωστε καi τό προερχόμενον έκ του Πατρόc: δη
5 οτά~μεγοιι, και 10V π ατρrΊς .'lρο T(VV αlώι 1 ων γει,νωντός Ίε μιουργοϋντοc: δι' Υiου έν άγίψ Πνεύματι είναι έντελωc: δλ
και. εχπορεύοιιτος, εl και όμοούσια τα .παρ' έαυτου, &λλ' f;_ λο, καί τά προερχόμενα έκ του Πατρόc: γεννωvτοc: καi
κάτεροι• ετεροιι αυτοf, τε καί. rιλλήλωι• καθ' {ι:πόστασιν. έκπορεύοντοc:, αν καί είναι όμοούσια, είναι διάφορα άπό
Οι)'ΚΟV)' επειδήmερ, οΊς κοινrΊιι Πατρί τε και Υίφ 70 αύτόν καί άπό αλληλα κατά τήν ύπόστασιν.
εκπορεύειι' κατ' αύιούς, αι 1 άγκη τοv.τ' εχειν και τό Πνεί·,_ Έπομένωc:, άφου τό έκπορεύειν, κοινόν κατ' αύτούc:
l!:ι
10 μα, τετρ-r'tς εοται ιί Τριάς. Τί γάρ :ποτε κοιι 1 όι, Υίφ τε είc: τόν Πατέρα καi τόν Υίόν, άναγκαίωc: εχει αύτό καί τό ilιl
και Πατρί, Ο μ1Ί και τιρ ΠJ'εύμαιι κοινόν; Πcvς δέ ουχί ΠνεΟμα, ή Τριάc: θά cίvαι τετράc:. Διότι τί κοινόν ύπάρχει
καί δ Υίός α"ίτιος θεότητας ε.π[οης τφ Πατρί :{αι 71:ηγαία μεταf:ύ Υίου καί Πατρόc:, τό όποιον δέν είναι κοινόν καi είc:
;.{αί αϊι•τος ι?ε61ης; Καίτοι 1011τ' αιιωτέρω δt(t nλεiοτωι• α:ΊΟ τό ΠνεΟμα; Πωc: δέ δέν είναι αϊτιοc: θεότητοc: καi ό Υίόc:
δέ·δειικται και μεμαρτύρηται, διι πάι·τn ιε και :Ίάντως μiιι ές 'ίσου μέ τόν Πατέρα καi πηγαία καi αύτόc: Θεότηc:; Καί
15 πηγαία 11,εότης () Πα1ιΊρ και μόγος αρχιί καί μόγος αγέι 1 - δμωc: άνωτέρω εχει άποδειχθη καί μαρτυρηθη διά μακρων
ι·ητος και μόι·ος u.'iτιος και. μόι•ος Πατ·ιιρ και μάγος :Ί[!Ο τοΟτο, δτι έντελωc: καi όπωσδήποτε μία πηγαία Θεότηc:
οολΡί•ς καί. μόι•ος :ιηγι7 1Jε6τητος καί μόνος θεότης Πεπ ύπάρχει, ό Πατήρ, ό μόνοc: άρχή, ό μόνοc: άγέννητοc:, ό
;-όιιος- καi (t}ς Ηι) ιι.iτί(J) του Υίοv μείζω,, () Πατήρ, ώς μόνοc: αϊτιοc:, ό μόνοc: Πατήρ, ό μόνοc: προβολεύc:, ό μόνοc:
αιτιατοί- μ61 1 οι· οι·10ς τοu Υίοv, αλλ' ουχί καί θ·εότψος αlιίcυ. πηγιΊ θεότητοc:, ό μόνοc: Θεότηc: Θεογόνοc:· καi δτι κατά τό
20 (ί:!. Ei δέ τι,ς εvρηιαι μείζω λέγωι, τοιι Υίόν του Π~·εύ- αϊτιον ό Πατήρ ε1ναι άνώτεροc: τοΟ ΥίοΟ, άφοΟ ό Υίόc: εί
ματος, αλλά και τι\ ΤΙι·εΊΊ,ιια του Υίοι;, ώς και δ ι?είος Κύ ναι μόνον αίτιατόν, άλλ' δχι καi αϊτιον Θεότητοc:.
ριλλος t'ι• Θηοαι•ροίς ιι ηοι· .'lροι'Jεις γαρ ε:κ·είι•ο Τ() :'Ταψί. 62. Έάν δέ εύρεθη κανείc: λέγων τόν Υiόν άνώτερον
του ~'ωτΓ1ος εlρη,μέ~,οι•, ((P,t δέ εγrίι ει 1 Πι·ειJ,ιιατι Θεοii έκ τοΟ Πνεύματοc:, άλλά καί τό ΠνεΟμα λέγεται άνώτερον τοΟ
υάλλω τι'.ι δαιμόι 1 ια)), ε:πι7ι•εγχε1 1 , ((εl διι'ι. ιης R)'ερι1Ρίας τοίο ΥίοΟ, δπωc: καί ό Θεϊοc: Κίιριλλοc: λέγει είc: τούc: Θησαυρούc:·
25 Πνεύ,ιιωος Θεός εξελαύι,ωι 1 τα δα~μόι,ια δοξά.ζειαι, ;ιϊi'ις διότι παραθέσαc: έκεινο τό λεχθέν ύπό τοΟ Σωτηροc:, «έάν
δέ έγώ έκβάλλω τά δαιμόνια έν Πνεύματι Θεο0»
142
niΊ μεί:~6J' /rHtJ' r1'ϊ1 1οίι, 10 ΕΤ r'ρ δοξάζεταt))," l{αταοκευάζα)J' , προσέ
ει<τεvθει· ι'ί.χτισιο;· ειι•αι Τ() Jlι,εv·μα ΗΊ ϋ.γιοι 1 • Πϊ,ις ;-ιίρ Θεσεν, «έάν διά τηc: ένεργεiαc: τοΟ Πνεύματοc: δοΕ:άΖ:εται
α,, Ξ:ιl, κ1ίομu:ιος εί.flrpαοιγ tξ ιTJJJ εlnεν δ [(,ύριος :ιαρεϊχε ώc: Θεόc: έΕ:άγων τά δαιμόνια, πωc: δέν είναι άνώτερον αύ
τοϋ, τό δι' ου δοΕ:άΖ:εται; 'Αποδεικνύει μέ αύτά δτι τό
143
το[\ 70l01)I0l' μείζω 1 ος; , 1έγειαι δέ 1(1 τοιαvτα ε•πί τε τηι' » •
30 Υίοv καί ωιJ Π νεύ,ματος ου δια τό αλλήλων α'ίτια ύ:-ιάι.: δγιον Πνεϋμα είναι ακτιστον. Διότι πωc: μέ δσα είπεν ό
χειν, ιl:τιαγε, αλλά διrt 10 ΠΟιιχίλοιι Και llΟλιι:ει,δες της ΚαίΓΙ. Κύριοc: Θά ητο δυνατόν νά προβάλn κτίσμα ώc: άνώτερον
11))' :~ρι';ς {ιμfi.ς οlκοι·ομίαι· σοφίας ΤΟ/1 Θεου δι' r1λλ·ήλωι 1 κατά τά λεχθέντα; Λέγονται δέ τά τοιαΟτα έπί του ΥίοΟ
καί τοΟ Πνεύματοc:, δχι διότι είναι αϊτια άλλήλων, απαγε,
άλλά διά τό ποικίλον καί πολυειδέc: τηc: σοφίαc: τοϋ ΘεοΟ
κατά τήν πρόc: ήμδc: Θείον οίκονομiαν, ή όποία δεικνύει
142. Λου:κδ 11, 20. Βλ. Ματθ. 12, 28.
143. Θη,σαυροί 34, PG 75, 616 D.
300 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 3ό1
τό ισον εJ' :ι,ασι δει,κνύσης αμφοτέρωγ, ισυ Υίου λsγω ~αί δι' άλλήλων τήν καθ' δλα ίσότητα άμφοτέρων, τοϋ Υίοϋ
τοv Πγεύ,ματος. δηλαδή καi τοϋ Πνεύματοc:. 11
'Λλλ' δ τιjς 'Αλεξαv•δρείας, φσ;σί, Κύριλλος, εχειιι φησί ·Αλλ' ό Κύριλλοc: ·Αλε!Ξανδρείαc:, λέγουν, λέγει δτι ό
ΤΟ)' Υίόν φυσι,κ{ίις εμ έαυτφ τά του Πατρός ιδια και i':.ξσί- Yiόc: εχει φυσικώc: μέσα του τά ίδιώματα καi έ!Ξαίρετα
5 ρετα, διαfJ.αtJιούσης εlς αυτόν φυσυκϊiις 117ς του γει,νήσω•- γνωρίσματα τοϋ Πατρόc:, καθώc: διαβαίνει είc: αύτόν φυσι
1ος lδιότητος, και i':.:κ της ουσίας του Υίο1i τό Π~ιευιμα ,.έ κωc: ή ίδιότηc: τοϋ γεννήσαντοc:, καi λέγει δτι τό Πνεϋμα
;,ει και προχεόμει•Ο)> εκ Πατρός δι' Υίου 11/JJ κτίσο• άγυi είναι έκ τηc: ούσiαc: τοϋ Υίοϋ· καί δτι προχέεται έκ Πατρόc:
:ειν, καί εξ αμφοίι• :ι,ροχ·εόμεJ·οι· οvισιωδως. Και αvθις i ,. δι' Υiοϋ ώστε νά άγιάln τήν κτίσιν, καi δτι προέρχεται ού
έο.δό,,uφ Η,ιι· Π ρός 'Ερ,μείω, εξει•ηνεγμsι•ωιr λόγωι• nc:Qi. σιωδωc: έίΞ άμφοτέρων 11 Ό Καί πάλιν είc: τόν έβδομον έκ τών
10 του Υίοv ταvθ' 1),uι)' διαιραι•οί· ((•απολύω)' γάρ)), φησίν, rl- Π ρόc: Έρμεiαν συντεταγμένων λόγων περί τοϋ Υίοϋ έ!Ξη
μαρ,τiας τόι, αi1,τϊρ nροσrκείμε;,οι,, τϊρ lδίφ λοωτόι, καταχρ[ει γεί είc: ήμδc: ταϋτα «άnαλλάσσων, λέγει, άμαρτίαc: τόν προσ ιi
Τfμεύματι, οnερ ενίησι μει• αv,τός ώς ε·κ Θεου Πατρός Λό κείμενον είc: αύτόν, τόν χρίει μέ τό Πνεϋμα του, τό όποϊον :1
ένσταλάΖ:ει ό ϊδιοc:, ώc: Λόγος έκ Θεοϋ Π ατρόc:, καί άνα-

ι,
γος και εξ Ιδίας ήιμίι· αναnηγάιζει φύσεως. Καί ΟV'Κ εκ 1
'li',
1:·1,,1
μέτρου εχωJ 1 δί,δωσι τό Πγευ1uα κατά τ~7ν ΊωάJJJ'OV φωι•:ίι', 6λύlει εic: ήμαc: έκ τηc: ίδικηc: του φύσεωc:. Καί κατά τήν
:1,lι
15 dλλ' αυτός εJJίησιι• εξ έαυτοιι, καθά:περ ιχμέλει >:αί δ Πα φωνήν τοϋ · ! ωάννου δέν δίδει τό Π νεϋμα κατέχων έν μέ 11! !
11
τήρ>ι.
τpψ14", άλλ' ό ϊδιοc: έ!Ξ έαυτοϋ ένσταλάlει, δπωc: βεβαίωc: 1,1
καi ό Πατήp» ".

Ι~ι:
14
63. Καιρός διί ήμίι· εl:nείJΙ προς τοι> τά τοιαvτα πρ,ι-

!
6αλλόμει·ογ· ετ' ασύγετος εΊ και οvιδ' &κηκοώς nά)•υ πολ 63. Καιρόc: δέ είναι νά εϊπωμεν πρόc: τόν προβάλλον
i
τα το1αϋτa· είσαι άκόμη άσύνετοc: καί, ένψ πολλάκιc: ηκου
1
λάκις α.J>ωτέρω .,αρ' ή,ιιι:Τπ συι•ηκας, 01t Θεός και ε;,; Θεοιι
20 uπαρξις αι·αί1ιός τε και ύnsρχρονος; Ένταvθα γαρ nροχεό σεc: άπό ήμδc: άνωτέρω δέν άντελήφθηc: δτι Θεόc: καί Θε !;11
!''·
i11,
οϋ ϋπαρ!Ξιc. είναι άναίτιοc: καί ύπέρχρονοc:; Διότι τό λέγει

1
,ιιε1·ό,· φηοι ;ωί τiιJ> κτίσιν άγιάζον. Χρονυκόγ τοί1 1 υι• και
ι'Jι' αlτίωι ακούω)• 7() 7l()Οχείσθαt (και γαρ μετ' αtJ'Tlj)Ι %(({
έδω προχεόμενον καi άγιάlον τήν κτίσιν. Άκούων λοιπόν
σύ τό προχέεσθαι χρονικόν καi δι' αίτiαν (διότι προχέεται
δι' UUilj)' ;;ροκέχυται IΙJJ' άγιαζαμένην· nιι>ς γαρ OV,"), :ιρος
δέ καi εις υ:φεσιJ' ά,ιιαρτιιοι 1 διδόμει,ον παρr'ι. του Yίofi, u'ισ-
μετ' αύτήν καi δι' αύτήν την άγιαlομένηv· πώc: δλλωc:;),
έπi πλέον δέ διδόμενον καi είc: δφεσιν άμαρτιων παρά τοϋ
25 περ αμsλει κσ.ί :ιαρr'ι. τοv Πατρός, καί ουκ .απολύτως πη
Υiοϋ, δπωc: βεβαίωc: καί παρά τοϋ Πατρόc:, καί άκούων νά
γαζό,μει•ογ &υΛ τtσt)' rlκούων, ΟV'Κ αι 1 αμιμι·ήακ17 δ διδα
πηγάlεται οχι άnολύτωc: άλλά διά μερικούc:, δέν ένθυμεϊ
χθ·είς εχεις nαρ' ι}μιοιι τε χαί της &]η,θείας, ώς ή παριχ
σαι δ,τι εχειc: διδαχθη άnό ήμδc: καί την άλήθειαν, δτι ή
τοι; Π αιράς προω([ιv·ιος τοί> άγίου Πνεύματος εκπόρευσις
παρά τοϋ Πατρόc: nροαιώνιοc: έκnόρευσιc: τοϋ άγiου Πνεύ
ο{ διά ,ι οϊ,,r)έ :rιρός τιι•,rι.ς οϋτε ύτιό χρό1 1 ον α).ως; El Μ
ματοc: δέν γίνεται διά κάτι οϋτε nρόc: κάnοιουc: οϋτε καθό
30 και ουσιωδrος ε/; αμφοιιι είπε nροχεόμειrΟJ", ουδει, καο 1 6ι•.
λου έγχρόνωc:; 'Εάν δέ εί1 πεν δτι ούσιωδώc: προχέεται άnό
'Ως γ/1-ρ εnιδημοΓ>ι, τοίς αnοστόλοις καί i':.ι•εργοvι, τελεr!>
άμφότερα, δέν είναι καθόλου nαράδο!Ξον. Διότι nροχέεται
τεροι•, και ri>ς ΓρΙJγόριος δ Πεολόγος λέγει, <<οvπιωδ{uς ο'Jς
ώc. έnιδημοϋν είc: τούc: Άnοστόλουc: καί ένεργοϋν τελειό
τερον καi, καθώc: λέγει Γρηγόριος ό Θεολόγος, «ώc: παρόν
144. Θησαυροί 33, PG 75, 568 C κ.ά.
145. Ίω. 3,34.
146. Τ ό χωρίον είναι έκ του Λόγου περί ένανθρωnήσεως του μονο
γενοϋς, PG 75, 1241 Α.
ilί!
1
iJ,, ι'ίποι ιις nα!!όι• καi. συμ.·10λιτευόμει·οι 1 >>. Τί δέ, οi}κ αυ καi συμπολιτευόμενον ούσιωδωc:, θά ήδύνατο κανείc: νά 1
οιιb,δης ηι· και ή 71ριίς ήμάς (J.71001Ολ17 του Λόγου,, ε~ dμφοίJ• εϊππ» 14 7. Έ!Ξ δλλου δέν ήτο ούσιώδηc: καi ή πρόc: ήμδc: άπο
του ΠατρΔς γεγο,μέι 1 η και του ΠJJεύ\uατος; Άλλ' ~ί αnοοτο στολή τοϋ Λόγου, γινομένη καi άπό τόν Πατέρα καί άπό 1
λ17 γέJ'JJJ)Otς ΟV'Κ ηι·· ου γαρ ε~ αμΓΓΟίJ' ό Υίός γεγέ)')Jηται, τό Π νεϋμα; Άλλ' ή άποστολή δέν ήτο γέννησις· διότι δέν
5 ου1όέ δι' 17μιiς, αλλ' οV'δέ μεθ' ήμάς, ει και μεθ' ·ι)μϊiς δι' έγεννήθη άπό άμφότερα ό Yiόc: οϋτε δι' ήμδc:, άλλ' οϋτε
ή,μιiς οvσιωδϊος κα,ηΗεν έι•ωΠείς τfί και?' ήμας φύσει και'J' μετά άπό ήμδc:, καi δν άκόμη κατηλθε μετά άπό ήμδc: δι'
ύπόοrασιι• καί γεγοι•uJς καθ' ·ιίμας ιΊ:πέρ ή,μϊίιι•, μ.17 nρό ή ήμδc: ούσιωδωc: ένωθεic: μέ τήν φύσιν ήμων καθ' ύπόστα
μϊiιιι μόι•ο1•, αλλά καί :προ τώ1 1 αιώJJων, εκ μόγου του Πα- σιν καi εγινεν επειτα άπό ήμδc: ύπέρ ήμων, οχι μόνον πρό
1!!ός γεγει'J'η,ιιέJΙος ι:.ίι·. Καί 70 Π1 1 είηια ωίνιΨ 70 αγι.οι• ήμων, άλλά καi πρό των αίώνων, άφοϋ εχει γεννηθη μό
10 οi•σιωδϊJς εnέ,μφθη εξ αμφοί11 αρτίως, εl δέ υούλει, και νον άπό τόν Πατέρα. Καi τό Πνεϋμα λοιπόν τό αγιον ού
εκικέχvται :παρ' &μφοτέρωι·· vδωρ γαρ Μ,,ή,θη ζωJ'. l(r1ι σιωδωc: έπέμφθη άπό άμφότερα τελευταίως, έάν δέ θέλπc:,
καί έ!Ξεχύθη άπό άμφότερα· διότι έκλήθη ϋδωρ Ζων
148
(('Ι ωάιιι 1 ης μέy ευϊι.πτι.σει, ϋδατι· ύ,μείς δέ, φησιγ δ Κι1ριος, • Καi
οα717ισ191ί 1 οεσθε ει• Πγεύματι άγίφ)). Πώς αι• ο~"Ίι, εοαnτί «ό μέν 'Ιωάννης έβάπτισεν είc: τό ϋδωρ, σεϊc: δέ, λέγει ό :\:11:
ι!)ιi,!
Κύριος, θά βαπτισθητε είc: τό αγιον Πνεϋμα» 9. Πως λοιπόν
14
'Ι''':
οι?ηοω·, μ17 του ζrvγ1ος ε,κχυiJέγτος ϋδατος;
:1.:1,
1::ι 64. Έκκέχυται ωίιιυι• ουοιωδ6'ις δι' 17μας καί μεθ' 17- θά έβαπτίΖ:οντο, αν δέν έ!Ξεχύνετο τό Ζων ϋδωρ;
Ι
:ιιιι
11,, 1
μας· αv 1 1ό γιΊρ εφαι,ερώι9η δι' έαυτοv τ·ήι, θείαι• δύγαμιι· 64. "Εχει λοιπόν έκχυθη ούσιωδωc: δι' ήμδc: καi επειτα ;1111:
Ι!ι;.ιl
:ιαρέχο1•, αλι.ι1 καί 77άρυστιι• αεί οι•'σιωδώς ήψίι·, 71άιιrο;ς άπό ήμac:· διότι αύτό έφανερώθη παρέχον δι' έαυτοϋ τήν l"''Ι
θείαν δύναμιν, άλλά καi παρίσταται πάντοτε είc: ήμδc: ού
1,111!1
ι'>έ και και9' iΎnόσταοι.ι·, καν ήμείς τ17ς οi,ισ[ας i) της ίπισ
στάσεως ίίκισω μετέχωμεγ, αλλά της χάριτος. Έκn.ορεύε- σιωδωc:, πάντως δέ καi καθ' ύπόστασιν, άκόμη καi δν ή 1
20 ϊαι δέ ου ::ιρό ιίμruι• μόι·οι·, αλλrχ καί -:ιρό τώJJ αίό)J'(ύ)' αι·αι μεϊc: καθόλου δεν μετέχωμεν της ούσίαc: η τηc: ύποστάσε
ιίως εκ μό1•ου του Πωρός. Ό δέ της εrκκλησίας ει• τu.i•

ωc:, άλλά τηc: χάριτος. Δέν εκπορεύεται δε μόνον πρό
ur κu.i Πε 1 ιιέλ ιος και κορυφαίος Πέτρος και αv,ης τ17ς nαρ'
ήμων,
Πατpόc:.
άλλά
Ό
καi πρό των αiώνων άναιτίωc: έκ μόνου τοϋ
δε θεμέλιοc: καi κορυφαϊοc: συγχρόνως της
αμιμηέρωγ ε·κχύοεως τσfΊ άγίου Πνεύματος διαφοράι• εγl'ώ
Έκκλησίαc: Πέτροc: έγνώρισεν είc: ήμδc: διαφοράν καi αύ
ρισεl' ~ί,,ιιίι·· (ίTI/J' γάρ ε:παγγελίαJ' του Πι-ε1Jμα10ς δ Υιός
rηc: της παρ' άμφοτέρων έκχύσεωc: τοϋ άγίου Πνεύματοc:·
25 λαυό)ι·, q ησί, nαρr1 τοίi Πατρός, ~!;έχεε ιοv'ιο 8 J'VJ' ύμείς
διότι λέγει, «λαβών ό Υίόc: τήν έπαγγελίαν τοϋ Πνεύματος
Gλέ-:ιετε και ακούειε)), ii'ντικρυς ε,κείι,ηι• λέγωι, του Κυρίου
άπό τόν Πατέρα, έ!Ξέχυσε τοϋτο τό όποϊον βλέπετε καi
κ,αί διδu.01κάλοv 11j)' qωι•ιίι•, ((QlαJ' δέ ελιΊ'η ό nαρά~~).φος, δι•
άκούετε σεϊc: τώρα» 1 r. 0 , έπαναλαμβάνων άκριβωc: έκείνην
εγ(;) nέμψω ~'Ίrμί1• παρά του Πατρός)).
τήν φωνήν τοϋ Κυρίου καi διδασκάλου, «δταν δέ ελθ!l ό
Έ,κ'Χείται τοιγαρο{Ίγ ήμί1• Η) Πι-ευ.μα :ταρά του Πrι.-
Παράκλητοι::, τόν όποϊον θά σαc: στείλω έγώ άπό τόν Πα
30 1ρός ιlις καί έαυτου, :ταρά δέ του ΥίΌυ ώς παρά του Πιι.
τέρα»ι:.1.
τρός λαμοά1'ΟΥ1Ος, 'Ώστε, οiικ ε!; έαυτοv με)' eχει 10 ΠJ'Ι:./1-
'Επομένως εκχύνεται πρόc: ήμδc: τό Πνεϋμα παρά τοϋ l1111111111
Πατρός, καθώς καi παρ' εαυτοϋ, παρά τοϋ Υίοϋ δε καθ' δ

147. Μή άνιχνευθέν χωρίον.
σον λαμβάνει αύτό παρά τοϋ Πατρός. 'Ώστε ό Υίόc: δέν
148. Ίω. 7, 38.
149. ΠράΕ. 1, 5.
150. ΠράΕ. 2, 33.
151. Ίω. 15.26.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡ! ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 305 ,ι. Ι
,ι ' il
304
ι,,
μα ό Υιός, ουδέ διά 10/1 Υίοv Ι)})} ί!παρξιι• ιό ΠJJευμα εχι;ι, εχει έt έαυτοϋ τό Πνεϋμα οϋτε τό Πνεϋμα εχει διά τοϋ
ιl
αλλ' .εξ έαvτοιι ε•χει ό πατήρ, εξ έαvτου αμέσως εκπορεvό Υίοϋ τήν ϋπαρtιν, άλλ' ό Πατήρ τό εχει έt έαυτοϋ, έκπο 1,,
/l8)'0)) (],J'(Ι.ιΙίως :και nροαιωιιίως· ,αλλά ικαι θΚ της tδίας ή ρευόμενον έt έαυτοϋ άμέσωc: άναιτίωc: καί προαιωνίωc:· 1'
μίγ, ψησίν, ό Υίός 1οiϊτ' iπα.nηγάζει φύσεως, εlκό1ως και άλλά, λέγει, ό Υίόc: τό άναβλύΖει πρόc: ήμδc: καί έκ τηc: 11,
5 nω·αληθ'i»ς- μία γr1ρ rιύ·σις τοίς 1ρι,σί ,καi q υσικuις ειιει ίδικηc: τουc: φύσεως, είκότωc: δέ καί παναληθωc:· διότι μία ,li
σιι• ,αλλ1jλοις. Και όσάκις δ Οεόφρωι• οv1ος Κύριλλος εκ της είναι ή φύοιc: είc: τά τρία καί φυσικωc: ένυπάρχει είc: δλλη
ουσίας IOV Υίοv τό Πι 1 εv1μα λέγει, τό όμοούσιοι• nαρίπτι; λα. Καί όσάκιc: ό θεόφρων ουτοc: Κύριλλοc: λέγει τό Πνεϋ {
σιιι, αλλ' ουκ α'ίτιοι, ειι•αι τόJJ Υίόι 1 τοv J]γεύ·ματος. 'Ε.,sί μα έκ τηc: ούσίαc: τοϋ Υίοϋ, παριστάνει τό δη ό Υίόc: είναι 1
1'
και nρος τούς αντιΙλέγοι•τας 1φ δμοοvσίφ τά τοιαύτα γέγρα- όμοούσιοc:, άλλ' δχι αϊτιcc: τοϋ Πνεύματοc:. 'Επειδή καί
10 φει·· fι\δωρ 1μέι• γcίρ ζc'iίι• καλειται τό Πνευ·μα τό αγιοι, καί πρόc: τούc: άντιλέγονταc: κατά τοϋ όμοουσίου εγραφε τά ΙΙΗΙ
nηγή εσ1t τούτου 1011 v•δα1ος ό π αrιίρ, δς ,διc) του nροψιί

τοιαϋτa· διότι τό δγιον Πνεϋμα καλείται ϋδωρ Ζων καί πη
γή τοϋ ϋδατοc: τούτου είναι ό Π ατήρ Ζ, ό όποίοc: διά τσϋ
15
του nερι Η,>ι' Ίοι;δαίωJΙ λέγει· <(εμέ εγκατέλιnον nηγήγ ·ί3-
δατος ζr7Ίι,rος και (;Sρυ~αι' έαυ1οίς λά1κκους συιt1ετρψμέι·οvς)).
Προφήτου λέγει περί των 'Ιουδαίων· «έμέ έγκατέλειψαν,
U5. ΤΙ ηγή ,εωι τούτου του vδατος και ό Υίός, καΟ,'ι
πηγήν τοϋ Ζωντοc: ϋδατοc:, καί ηνοιtαν δι' έαυτούc: κατα
στρεπτικούc: λάκκουc:»
153
15 και ό Χρυσόστομος 71ερί 10v υαnι ίσμα1ος γράφωγ, (<δείi-πv •

σι)), φιj•σίι·, ((έαv1όι 1 ό σωτιιρ nηγ17ι' ζωης και ϋδωρ ζι7'))'
65. Πηγή τοϋ ϋδατοc: τούτου είναι καί ό Υίόc:, καθώc:
λέγει καί ό Χρυσόστομοc: γράφων περί τοϋ βαπτίσματοc:·
ιό Πι,είiμα το uγιοι•,1. 'ΑJ,λιί του ϋ.δ.ατος τοι'ηου nηγiιι' sli•rι.ι
δεύκ1'υοι,• ό Χρισιδς 'Καl α'V1Ο τΟ Π1 1 εV1μα τό ίίγι.ογ· ((ό 7ltC;JJ'
«δεικνύει έαυτόν ό Σωτήρ πηγήν Ζωηc: καί τό δγιον Πνεϋ
μα ϋδωρ Ζων» 15 '. • Αλλά τοϋ ϋδατοc: τούτου πηγήν δεικνύει
γάρη, φη,σί)•, ι«ε,κ TOV ϋδατος ov εγc:J δώσω αυτφ, ου μiι
ό Χριοτόc: καί τό 'ίδιον τό δγιον Πνεϋμa· διότι, λέγει, «ό
20 διψήσ17 εlς IOJ' αlώνα· ,αλλιt τό Μωρ δ εγώ δώσω, δηλαδiι il:
ιό Πι•εί~ιμα τό αγιοι•, γεγήσεται αυ 1 Ηρ nηγ17 ϋδατος ι.ίλ 1,ο

πιών έκ τοϋ ϋδατοc: τό όποίον θά τοϋ δώσω έγώ, δέν θά ι,ιιll
διψάσrι είc: τόν αίωva· άλλά τό ϋδωρ τό όποίον θά δώσω

μέJΙου εlς ζωιίγ αlώJJιοι•J>.
έγώ, δηλαδή τό δγιον Π νεϋμα, θά τοϋ yίvri πηγή ϋδατοc:
'Έστιι· OV)' και ό Π.ατιίρ και ό Υίiις καi. 10 Πι,εvμα
ρέοντοc: είc: Ζωήν αίώνιον» •
155
τό αγιοιι ό,μοι' nηγιί του ί,(f))'10ς ·vδατος, τοvτέστι της ·θείας

Είναι λοιπόν καί ό Πατήρ καί ό Υίόc: καί τό δγιον Πνεϋ
25 χάριτος χαί ενεργείας 1οί~· Π~•εύ,ματος. T17r χάριι 1 γr'ι.ρ
μα μαΖi πηγή τοϋ Ζωντοc: ϋδατοc:, δηλαδή τηc: θείαc: χάρι
101' Πι,εύματος ή Γραφή, δ Χρυσόστομός φησι nατιiρ, :cro-
τοc: καί ένεργείαc: τοϋ Πνεύματοc:. Διότι ό πατήρ Χρυσό
1έ μέι· nvρ, nοτέ δέ ϋδωρ καλεί δεικνιισα οτι ου ουσίας εσ1ί
στομοc: λέγει, «τήν χάριν τοϋ Πνεύματοc: ή Γραφή καλεί
ταύτα i')')Jόματα, αλv,' ει•εργείαςη. Οι, γάρ εκ διαφόρωι, ουσιϊ,>1'
αλλοτε μέν πϋρ, αλλοτε δέ ϋδωρ, δεικνύουσα δτι τά όνό
συJΙέστηκε 10 ΠJ•ευ,ιια το αγιοΥ, αόρα1ό·J' τε ικαί μοJΙΟStδές αν.
ματα ταϋτα δέν είναι ούσίαc: άλλά ένεργεiαc:»1, • Διότι τό
6
30 ι,'Αλλ' ε·κ τijς θείας φύ.σεωςJJ, φασί, ;cκαι ,αυ'της τ17ς τοϋ Υίου
δγιον Πνεϋμα δέν συνίσταται έκ διαφόρων ούοιωv, καθ' ό
αιrαnηγά,ζει Τ() Πιιεiϊμα 10 αγι,Ο)•)). 'Έστω ,δή, εl υο·ύλεσ1Ίε,
σον είναι άόρατον καί μονοειδέc:. «'Αλλά», λέγουν, «τό ο
γιον Πνεϋμα άναβλύΖει άπό την θείον φύσιν καί τήν τοϋ
152. Κυρίλλου ΆλεΕανδρείαc, ΈΕήγη,σιc είc Λουκδν (11, 20), PG Υίοϋ». "Εστω δέ, δν θέλετε, καί κατά τήν άϊδιον ϋπαρtιν·
72,704 Β.
153. Ίερ. 2, 13.
154. Είc ψαλμ. 96, 1 καί είc τό μυστήριον τοϋ βαnτίσματοc (Ψευδ.) 155. Ίω. 4, 14.
3, PG 55, 607. 156. ·ομιλία 3,2 είc Ίωάννην, PG 59, 183.
20
1
306 ΓΡΗFΟΡ10Υ ΤΟΥ. ΠΑΛΑΜΑ

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. s· 307 1:
καi. κατr'ι.
δείς
τι>
ου!δέ:τι.οrε
αϊ1διον v::ταρ!.;ιι··
Η7Ίι• ,απ' αlι7Ίι 1 ος

7l1]γάζει γουν
ψύσεως, ,αλλά ικαθ' ·Μι·όσταοι)' ~11όνηιι ΙΙJJΙ :rιατρικήιι. Δ ιό ου
ευοευ{ιjy
εκ
Π·εολόγωι 1
της θεία:;
εκ 1ijς
nηγάlει λοιπόν έκ τηc: θείαc: φύσεωc:, άλλά μόνον κατά
τήν nατρικήν ύnόστασιν. Διότι ποτέ κανείc: άπό τούc: καθ'
~ι
δλουc: τούc: αίωναc: εύσεβεϊc: θεολόγουc: είnεν ότι τό Πνεϋ
ιΊ,,οστάmως ειι·αι 1ofi Yίofi ιό Τfγεfψια εl7lει•, αλλ' εκ 117ς μα είναι έκ τηc: ύnοστάσεωc: τοΟ Υίοϋ, άλλ' έκ τηc: ύnοστά
5 του Πατρός {,;ωστά,σεως· f'Κ δέ τ·ιις q;ύ-οεως τofi Υίου και σεωc: τοΟ Πατρόc:· έάν δέ ελεγε κανείc: ότι είναι έκ τηc:
ιιυσι'Κ(Vς είι•αι εξ αυτου ε~7lερ τις φαίη, αλλ' (Vς μιας και φύσεωc: τοΟ ΥίοΟ καί φυσικωc: έ!Ξ αύτοΟ, τοϋτο θά τό ελε
της αi'ηίjς rιύοεως ουσης του Πατρός και του Υίου. γε καθ' όσον ή φύσιc: τοΟ Πατρόc: καί τοΟ ΥίοΟ είναι μία
"Τι•α γc'ι.ρ και' αυ1όγ ε'ίnω τογ· Πειnι• Κύριλλοι•, ώς αυ
:Ι
l:ι
καί ή αύτή.
'1
τός [] ρός Έρμείαι, γράφει, Ι<ΟVχ ετερος α·ιι ό Υίός εlιιrι.ι Διά νά εϊnω δέ κατά τόν ίδιον τόν θείον Κύριλλον, 1,1
1 Ο ι•οοίτο παριΊ. ιο)' Πατέρα, δσω, εlς ταi,1τό1ητα φυσική)•, nάν δnωc: αύτόc: γράφει Π ρόc: Έρμείαν, «δέν θά ήδύνατο νά
11
τως ιδέ και τό Πνεv:μα τό cf..γιοι•)), οSς καί nερι τούτου ό αυ νοηθη δλλοc: ό Υίόc: άnό τόν Πατέρα, ώc: πρόc: τήν φυσικήν :1:
ιΙ '"
τός ε!.;ηγούμει·ος ε:κείγο τό ε·υαγγελι.κό1 1 , ((Ol) γr'ι.ρ λαλήσει ταυτότητα, όπωσδήnοτε δέ καί τό δγιον Πνεϋμα»
151
, όnωc:
i'ι.φ' έαυΊΟU)), q.ησίJ', «οv·δέι• ετεροιι ,nαρά 10)1 Υίόν /,nάρχει έnίσηc: λέγει περί τούτου ό ϊδιοc:, έρμηνεύων τό εύαγγελι ,,
Ι,1 1
10 flψε1iμα τό fiγιο1•, 'Οσοι• εlς ταιηότητα φύ·σεως)). ((Πηγι7 1
κόν έκεϊνο «δέν θά όμιλήσn άφ' έαυτοϋ» "8, «δέν είναι διά
,Ι,
15 δέ ειπι ζω11ς, κατά 10Jι ,,ιιέγαγ Διοvύσιοι·, ή ,θ,ε{α φύσις εlς φορον άnό τόν Υίόν τό Πνεϋμα τό δγιον ώc: nρόc: τήν ταυ
έαυτij)' χεομέJΙη ικαί ι!φ' έαυτ11ς -έο11(!) 1 σα και -αεί δι' έαυτ1jς τότητα φύσεωc:» 1 ;; 9 • «Πηγή δέ lωηc:, κατά τόν μέγαν Διονύ
θεωμέγη)>. σιον, είναι ή θεία φύσιc: έκχεομένη είc: έαυτήν καί ίσταμένη ;Ίι
6U. 'Αλλ' οϊ,κ εοτι, φηοίι1 , ε·κ 117ς ου1 οίας του Υίου είναι έφ' έαυτηc: καί πάντοτε δι' έαυτηc: θεωμένη»ισ •
0
1:1,,.1
,:
τό {1 γεf.ιυι και εχ 1ιις ύnοστά,σεως αυτοί; μή ε[γαι· ου γϊ~ρ 66. 'Αλλά δέν δύναται, λέγουν, νά είναι έκ τηc: ούσίαι:
;'
20 ουι•ορϊuοι1•, cvς, οταγ τι μιας μέι 1 ουσίας fι και ύnοστάσεω;, τοΟ ΥίοΟ τό Πνεϋμα καί νά μή είναι έκ τηc: ύnοστάσεωc:
1
1/J εξ εκείι•ης 11)ς ουσίας εχοι• όnωσδ17πο1ε Tf)1' -Vnαρξι1 1 και εκ αύτοο· διότι δέν βλέπουν δτι, όταν κάτι είναι μιδc: ούσίαc:
της {Jnοστάοεως εκείιιης 1(J.ύ1φ 1 εχει, και αγτιστρόφως- δ γαρ καί ύnοστάσεωc:, τό εχον όnωσδήnοτε τήν ϋnαρ!Ξιν άnό
(l,) 1 εκ της ύ.,οοιάσεως εκείι•ης η καi. ε,κ τijς οιιοίας εκείιιης ε έκείνην τήν ούσίαv εχει αύτήν καί άnό τήν ύπόστασιν έ
στίιι. 'Ότα1, δέ τι μιας μέι 1 ουσίας !ι, ου μιας ,δέ ύnοστάοεως, κείνην, καί άντιστρόφωc:. 'Όταν δέ κάτι είναι μιδc: ούσίαc:,
25 αλλά nλειόJΙωι•, ιό εκ της μιας ε'κεί1ιης ου·σίας ουκ εκ τωιι λοι όχι δέ μιδc: ύnοστάσεωc:, άλλά περισσοτέρων, τό έκ τηc:
ΠW)' αυ 1 τfjς ύnοστάσε(())! εατιι·, ,i'ι.λλ' εκ μιας τιι·ος αV'T(VJJ. Έ,,εί μιδc: έκείνηc: όύσiαc: δέν είναι έκ των λοιπων ύποστάσεων
γοϊίι• 1ί ,ανωτάτω και :τροοκυ-ι•ητι7 Τριr'ι.ς ή.μίγ μ[α ιτ;ύοις αύτηc:, άλλ' έκ μιδc: αύτων. 'Επειδή λοιπόν ή ύψίστη καί
εσιιιr ε)' ύποστασεοι τρισίι•, ουχί 10 ε·κ ι17ς ουισίας 1171• ύ προσκυνητή Τριάc: είναι δι' ήμδc: μία φύσιc: είc: τρεϊc: ύπο
nόστασιJ' έχοJ' Ε,,χ, τών {,_71,ολοί::τωγ ύ:-:τοσ,τriοεώJr ε'Οτιν, dλλ:) εκ στάσειc:, τό εχον τήν ύnόστασιν έκ τηc: ούσίαc: δέν είναι
30 μιας τιι•-ος αυ 1 τr7Ίι1 , δηλαδ17 1 ι7ς nατρι:κ~ις· εκ 7(}.ύτης γαρ μ17 έκ των ύnολοίnων ύnοστάσεων, άλλά μόνον έκ μιδc: αύ
είγαι 01-1,κ S;Υ5έχεται, οf,κοVΨ oV,χt καl ε~ έ1έρας, dλλ:) ϊκ των, δηλαδή τηc: πατρικηc:· άnό αύτήν βεβαίωc: δέν δύνα
μό~ιης, ει;nερ ε'Κ μ.ιας. ται νά μή είναι, έnομένωc: όχι καί έ!Ξ αλληc:, άλλ' έ!Ξ αύτηc:
μόνηc:, έφ' δσον είναι έκ μιδc:.
157. Διάλογοc: 3 Περί άγίαc: Τριάδοc:, PG 75, 726 C.
158. Ίω. 16, 13.
159. 'Ερμηνεία είc: τό Κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον ·(16, 13) 10, PG
74, 444 Β.
160. 'Επιστολή 9 Τίτψ ίεράρχπ 1, PG 3, 1104 BC.
Και TOVTO δijλοιι αnό τωJJ iJ.yθρώnωγ· εκαστος γαρ ή Καί τοϋτο είναι φανερόν άπό των άνθρ~Jπων· διότι ε
1111
,ll(iJ1' i':-κ τ17ς 01JΙσίας μεγ εστι TOV Άδά•μ, ουκ ε·στι δέ και καστοc ήμων είναι μέν έκ τηc ούσίαc τοϋ 'Αδάμ, δέν είναι 1
ί}κ της 1JΠΟΟΤάσεως αυτοfi, διότι ,μία μεJJ Ουσία T((}JJ ανθρcό δέ καί έκ τηc ύποστάσεωc αύτοϋ, διότι τώρα μiα μέν ούσiα l1II
1:1.:1
nωγ νυν, nολλαί δέ {,nοστάσεις. 'ΑΨθρωnί1 1 ης δέ TTJJJ αρχ17ι 1 άνθρώπων ύπάρχει, πολλοί δέ ύποστάσειc. Έφ' όσον δέ :,ιΙ'
5 μιας οϋσης ΟV'σίας τε ΙΚαί {;nοστάισεως, 717ς του 'Αδάμ, εκ κατ' άρχήν μία άνθρωπίνη ούσία καi ύπόστασιc ύπάρχει, ή
της οi,σίας TOV 'Αδά1μ ή Εϋα οi!σα,. και εκ της ύnοστάσεως τοϋ 'Αδάμ, ή Εϋα ουσα έκ τηc ούσίαc: τοϋ 'Αδάμ, ήτο καi
(:'.κείνου ηv. Άλ 1λά και πριγ ΤΟΨ Κάϊν είναι, μιας ουσης αιι έκ τηc: ύnοστάσεωc: έκείνου. 'Αλλά καi πρiν γεννηθfi ό
δρικijς cυ•σ[u.ς τε και ύnοστάσεως, εκ μιας και της αυτ17ς Κάϊν, έφ' όσον ύπηρχε μία άνδρική ούσiα καi ύπόστασιc, ό
1
δ KrJϊv ανδρικ17ς σίJ'σίας τε και ύποσιάσεως ύn17ρχε, TOU Κάϊν ήτο έκ μ1δc: καi τηc: αύτηc: άνδρικηc ούσiαc: καi ύπο Ιι . 111
1 Ο Ά,δάμ · δυοιγ δέ dι,δρωJJ 1jδη καθ' ύ,πό:στασιJJ τελούΨΙωJΙ, δ στάσεωc:, τοϋ 'Αδάμ· τώρα δέ όrιότε ύφiσταντο δύο δνδρεc: 11!
1~Ι
ι:
TOV Κάϊν 'Ενώχ S'.1{ της ουσίας μέγ ύnijρχε του 'Αδάμ, αλλ' καθ' ύπόσταοιν, ό τοϋ Κάϊν 'Ενώχ ήτο μέν έκ τηc: ούσίαc:
ουχί iΚαl ε.κ της ύnοστάσεως αi'ηου, αλλ' ,ε•κ ι11όνης της TOL' τοϋ 'Αδάμ, άλλ' δχι καi έκ τηc ύποστάσεωc: αύτοϋ, άλλ' έκ
111, 1
Κάϊν. μόνηc: τοΟ Κάϊν.

t111•
Οί λατινόφρονεc: λοιπόν, διατεινόμενοι δτι τό Πνεϋμα
111,1
Οί γouJJ λατ ιγω-;cος φροι,οuντες διατεινόμει'Οt και εκ 1
1
είναι καi έκ τηc: ύποστάσεωc: τοϋ Υίοϋ, έφ' δσον θεολογεϊ
,,:11;1,
15 της ύnοστά,σεως ciJJαι του Υίοv τό Π,,,εvμα, ε'ίnερ εiγαι 1 ~:ι:ι iι
{}εολογείται ·ε:κ της φύσεως, :nλ171' του ·θ·είου Πγεύματος, rαι δτι είναι έκ τηc: φύσεωc:, πλήν τοϋ θείου Πνεύματοc:, 1
11::,II,
μίω, ειJΙαι δε[κνυι'Ται φροι 1 οfiιηες ω,σnερ ΟV'σία1' οϋ1ω καi άποδεικνύονταν νά φρονοϋν δτι έπi Θεοϋ, δπωc: μία ούσiα ύ :ΙιΙ'i
11111
1
,
ύπόα1σσιι1 εnί Θεοiί, TOJI ΙΙ ατέρα τελέως αθετουντες και πάρχει, οϋτω καi ύπόστασιc:, άθετοϋντεc: τελείωc: τόν Πατέ· ~i
τον Υ ίόι, ει ναι .μ6ν01 1 καθ' ύnόστασιγ δεικ-ι,ύγτες και τό Π νεύ- ρα καi δεικνύοντα: δτι καθ' ύπόστασιν μόνον ό Κάϊν ύπάρ ,•rι
20 μα ΤΟ αγιον {;,κ μ61 1 ου TOU Yίofi ϋ1nαρξιγ εχείν nαριστωγτες. χει καί παρ1στάνοντεc: δτι τό αγιον Πνεϋμα εχει τήν ϋπαρςιν
G7. Ε'ί τις Oi!Jf εκ 1i]ς
TJJJJ
φύσεως α,κούων TOV Yίofi 10 έκ μόνου τοϋ Υίοϋ.

~ι1
ι(
Π γεfiμα, εκ υ7ς ύποστάσεως νοεί,. δμοijπ6στατοι, :ποιεί τϊρ 67. Έάν λοιπόν κάποιοc: άκούων δτι τό Πνεϋμα είναι έκ 11111
Πατρί ΤΟ)! Υίόι,, ε!;1.ει.δήπερ ό:μοού·σιος· η και 117ν διαψοράι" τηc: φύσεωc:, έννοεϊ έκ της ύποστάσεωc:, καθιστςι τόν Υίόν ·~·ι
Και 71]1' διά.κρι,σιιr Κ(ΧJ! I1J θεί([ φύσει, αλλ' ΟV!Κ ειι μόJJαις
25 ταίς τρισί θείως {ιnοστάσεσι νοεί, μ17 nρός τοίς llλλοις και
όμοϋπόστατον μέ τόν Πατέρα, έπε1δή είναι όμοούσιοc· όμοί
ωc καi έάν έvvofj τήν διαφοράν καi διάκρισιν καi είc τήν θεί
~
τοί> Χρυσοστόμου θεολόγου διδάσικογτος &κούων,. «cvς 17 μέι• ον φύσιν, άλλ' δχι είc: μόναc: τάc: τρείc: θείαc ύποστάσειc, μή t
τωJJ 1~είωv ύnοστάσεωγ διακριτικ17 τάξις,. τοίς άγίοις κω?έ άκούων πλήν τύ)ν αλλων καi τόν θεολόγον Χρυσόστομον δι 1
στηκε γι'ώριμος, 17 δέ φύ·σεωι, διακριτι1κ17 εnί της άγίας δάσκοντα, «στι ή μέν διακριτική τάΕ:ιc των θείων ύποστάσε
Τριάδος δ..π66ληως)). ((Ου γr}ρ εμερ[σθη ή οiΊ·σία δ.nό του ων κατέστη γνώριμοc είc τούc άγίουc, ή δέ διακριτική των
φύσεων έrιi τηc άγίαc Τριάδοc είναι άπόβλητοc» " . Ό μέ
1 1
30 Πωρός εlς Υίόι,, nρός τr}ς καν01 1 ικάς φησιν ό μέγας Βα
σiλειος, ουιδέ ,ρvείσα εγέννησεγ))_ γαc: Βασiλειοc λέγει πρόc τάc μοναχάc, «δέν έμερίσθη ή
1Όιγαροfiν εi! αv εχοι λέγειν ου1κ εικ της ύ.nοστάσεως ούσία άπό τοϋ Πατρόc: είc Υίόν, οϋτε έγέννησε διαρρυ
εϊσα»162.
του Yίofi, αλλ' ,εξ αv1ofi φvσι:κως κακ τ~7ς οiΊ,σίας του Υίοu
Έπομένωc θά ήδύνατο κανεic καλωc: νά εϊπn δτι τό
Πνεϋμα δέν προέρχεται έκ τηc: ύποστάσεωc τοϋ Υίοϋ,
161. Λόγοc. είc. τό ρητόν τοϋ Άβραάμ 2, PG 56, 53,5.
162. 'Επιστολή 52 Πρόc. τάc. κανονικάc. 3.
τό Πι 1 ευ,μα, διι'ι. τό lOV Υίοv nρός IOJ' Παιέρα δμοα1J•Ο,l0)', άλλ' έκ τοΟ Πατρόc: φυσικωc: καi έκ τηc: ούσίαc: τοΟ YioO,
και τ17ς TOV ι?είοv ΙJγεύ1uατος προς 10)) πατέρα και ΙΟ)' λόγψ τοΟ όμοουσίου τοΟ ΥίοΟ πρόc: τόν Πατέρα, καi δτι,
Υίό,, όμοουσιότηrος ,ε1•1ευθ·ε) 1 δειικνυ1μέη7ς, αλί: οi'J.χι της άφοΟ μέ αύτά δεικνύεται ή όμοοuσιότηc: τσΟ θείου Πνεύ
διαφόρου ε,κ τοιi ΤΙ α1ρός ί~i!άρξεως του Πι·εύμα,ος, 'ίσο1• ματος πρόc: τόν Πατέρα καi τόν Υίόν, άλλ' δχι ή διαφορό
5 δέ εστι,, εlπειγ και εικ 117ς ού,σίας 1011 Υίου τό Πι•ευψα διr>. τηc: ύπάptεωc: τοΟ Πνεύματος έκ τοΟ Πατρόc:, ε1ναι iσσ
τιιι: όμοοvσι61ητα, και οτι της uvτ17ς εστιιι ουσίας τφ Υίcρ δύναμον μέ τό νά εϊπη τό Πνεϋμα καί έκ τηc: ούσiαc: τοΟ
10 Π,,εvψu. 'F)κ δέ 11'jς του Υίου 17 όμοουσιότης δείκι 1 vται Υίοϋ διά τήν όμοουσιότητα καί δτι τό ΠνεΟμα ε"ίναι τηc:
του Πι·εύματος ώς φαι,ερωτέρας καί ,πρ{),κατηγγελ,ιιέ1ιης καί ίδίαc: ούσίαc: μέ τόν Υίόν. Έκ δέ τηc: ούσίαc: τοΟ ΥίοΟ 1
nροnεilιστωμέηις· «,εχει τε ό Υίός φvσικrος εv έαυτφ τr'ι. ιi.Jc: φανερωτέραc: καί προαναγγελμένηc: καί προβεβαιω 1
1 ο ίΟV πατρός ίδι,α 1και ,εξαίρετα, διαοαιJJού,σης εις αυ70)' φυ μένηc: δεικνύεται ή όμοουσιότηc: τοΟ Πνεύματος· «l- !Ι:
σ~κως 11'jς του γει 1 ι•rjσωιτος lδι61ητος))' ου Hk 1Ύποστατικr} χει ό Yiόc: μέσα του τά ίδιώματα καί έtαίρετα γνωρίσμα
li1
i'Ι
'ίδια του ΤΙ ατρός και εξαίρετα - οvδέ γι'ι.ρ τό αι 1 αρχοι· ε τα τοΟ Πατρόc:, καθώc: διαβαίνει εic: αύτόν φυσικωc:
i:1•
χει ΚUι αγέι'J'ψΟ)' r; 70 γόι 1 ι,ιιοι1 - αλλcι. τrt !/1!0lΙΚα και 'ίδια ή ίδιότηc: τοϋ γεννήσαντοc:» 163 . όχι τά ύποστατικά ίδιώματα 111
,,,Ιl,1
τ17ς 101' Πατρός φύσεως αiJχήματα, αilερ .εχει φυσικ6'ις κι,:i καi έtαίρετα γνωρίσματα -διότι δέν εχει οϋτε τό αναρ
1
1:,
15 τό Πι,ευ'μα τό αγιοι•. χον καί άγέννητον η τό γόνιμον- άλλά τά φυσικά καί 'ίδια 1 ,,
68. Και ταίηο διr} nολλ1jς ποιούμει•ος σ,,ουδ1jς ό θείος προσόντα τηc: φύσεωc: τοΟ Π ατρόc:, τά όποϊα εχει φυσικωc: ,ι
Κύριλλος, τό μηδέι 1 α παραχθέ·ι•τα δοξάζει,, ε,κ τιjς ύnοσrά καί τό δγιον ΠνεΟμα. Ι'
('
σεως το!' Υίο!' 10 Πι;ευ:ιια 10 αγιοι 1 , εκ 1i'jς φύσεως αvτoi""S 68. Καί εχων μεγάλην φροντίδα ό θεϊοc: Κύριλλος διά !:,
και qυσικrος και κατά φύ,σιγ 6σά1κις λέγει, 10 Π1'ευμά φησι. τοΟτο, τό νά μή όδηγηθn κανείc: άπό τήν ύπόστασιν τοΟ
20 τό αγιο,, καί εκ τίjς φύσεως αύτοv πηγάζει,,, καΠ' η,, ό αΔ ΥίοΟ νά δοtάlη τό αγιον ΠνεΟμα, όσάκιc: λέγει έκ τηc: φύ
τός iστ ι μετr't Πατρός, αλλ' οvΙδαμοv 16ΊJ' λάγω')Ι εκ 11jς ·ύ σεως αύτοϋ καί φυσικωc: καί κατά φύσιν, λέγει δτι τό δγιον
:ιοιηάσεως· και τr't ίδια του ΙΙ ατρός εχειι 1 αύτόι• φυσικCις ΠνεΟμα πηγάlει καί έκ τηc: φύσεωc: αύτοΟ, κατά τήν όποi
τε και, 01}σιωδ/ιις 1και κατά φύ'Ol'JJ αει θ 1 εd;,,σγει. αν είναι ό ϊδιοc: μετά τοΟ Π ατρόc:, άλλά πουθενά είc: τούc:
Και σv1κοφω·τηθεις γr'ι.ρ ώς και εκ της ύnοσ1άσεως Ί'ΙV λόγους του δέν λέγει δτι πηγάlει έκ τηc: ύποστάσεωc:· καί
25 Υίου δοξάζω;, ΊJJ)' υ:ιαρξιι• τό [];ιεvιμu εχειι·, του'7' αύ<τό δτι θεολογεί δτι αύτόc: εχει τάc: ίδιότηταc: τοΟ Πατρόc: φυσικωc:
συκοφαιιτείται lσχυρίσατο, ίδιοι• τοv Υίου και ΟV!Κ αλλότρι- καί ούσιωδωc: καί κατά φύσιν πάντοτε.
0)) είι·uι 10 Πι•εvμα διατειγάμειιος, αλλ' ούκ εκ τοfί Υίοι'i. Kai πράγματι, δτον έσυκοφαντήθη ώc: φρονwν δτι τό
Και τουτ' αι 1 άγραn10J' κειται nρός Λατίι•ωι• :ιεριφαJJή τε καi ΠνεΟμα εχει τήν ϋπαρ!Ξιν καί έκ τηc: ύποςπάσεωc: τοΟ YioO,
J.αψ;Jιρ())Ι ελεγχΟJ•' οί' nαρ' {j))I "ειδει μαλλΟJΙ αnοσχέσθαι τί'f; ίσχυρίσθη άκριβωc: δτι έσυκqφαντήθη, διατει\Ι'όμενος δτι
30 κακοι,οίας, ΡΚ ωύτωιι ει 1 άγεσθαι δικαιοvσιι• εlς ΤΟ μ17 10)' τό ΠνεΟμο είναι 'ίδιον τοΟ ΥίοΟ.καί δχι Ε:ένον, άλλ' όχι έκ τοϋ
Πατέρα μό, 1 01 1 , dλJ,ιί. καί ηίι, του Υίοv {,nόστασιι 1 αlτίαι, εl ΥίqΟ. Καί τοΟτο είναι καταγεγραμμένον πρόc: περιφανη καί
ι·αι κα·~ϊ,ις γομίζειιι ηjς του 1}είου Πνε1ίμuτος u·i!οστάσεως. λαμπρόν ελεγχον των Λατίνων· οί όποιοι μέ τά έπιχειρήμα
-ο δέ λέγωι• είι,αι έκ της ωυ Υίοfί {,,π.οοτάnεως 10 Πι•ει~- τα λόγων των όποίων επρεπε μαλλον νά άπομακρυvθοΟv
τηc: κακονοίαc:, δι' αύτων δικαιολογοΟνται' νά άνάγωνται
είc: τόν Πατέρα μόνον, άλλά καί νά νομίιουν κακωc: δτι ή
163. Κυρίλλου 'Αλεξανδρείας, Θησαυροί 33, PG 75, 568 C, ύπόστασιc: τοϋ Υίοϋ είναι αίτία τηc: ύποστάσεwc: .του θείόu
Ιι
1·:!i
11
1.1
ι::
1'
: 1
312 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 313 !
1
μα, διά 10 εl-nείν τον θείοι, ΚύριλλοJJ δια6αί1,ειψ φvσικώς Π νεύματοc:. Ό δέ λέγων δτι τό Π νεϋμα είναι έκ τηc: ύnο
εlς 10JJ Υίόιι την 10v γεJJJ'ήσαJJτος lδι6τητα παρ' αi'nov του στάσεωc: τοϋ Υίοϋ, διά τόν λόγον δτι ό θείοc: Κύριλλοc:
~ι
11
fJείov Κυρίλλου εντρεnέσθω, γράφοντος έ1• Θησαυροίς· (ιπcίις είnεν δτι ή ίδιότηc: τοϋ γεννήσαντοc: διαβαίνει φυσικωc: είc:
OVIΚ εσται 1ό Πνευ\Uα Ο Θεάς, οληJJ εχοψ ει• έαυτφ ουσιω- τόν Υίόν, δc: κατατροnωθη άnό αύτόν τόν θείΌν Κύριλλον, 1 •
Ι
5 δώς 11})} i,δ ιότη τα τοiί π αιρός και του Υ ίου' ov και π ι•εv γράφοντα είc: τούc: Θησαυρούς, «nωc: δέν θά είναι τό Πνεϋ !!
μά εστι, δι' Υ ίου τfj κτίσει χορηγούrμεJ'ΟJJ»; Κατά γαρ 1iιιι μα Θεόc:, εχον μέσα του ούσιωδωc: δλην την ίδιότητα τοϋ • 1
αυτϊδν σύι>εσο·, ηJJ έι, ταίς 1ώJJ θεοφόρων κέκτηνται fJεuλο Πατρόc: καί τοΟ Υίοϋ, τοΟ όnοίου καί είναι Πνεϋμα, άφοϋ
1
γίαις, τό Πι,ευ~μα γειιγη16J' τε αμα καί γενJJήτωρ εσται· ον διά τοϋ Υίοϋ χορηγείται είc: τήν κτίσιν; »
16
4. Διότι κατά τήν
1
ii
τί αν ακοvσθείη ·καιν6τερον; σύνεσιν τήν όnοίαν εχοι.ιν οίίτοι έnί των θεολογικων σκέ 1,
10 69. 'Αλλά ταύτα μέJJ ωσnερ εκ περιουσίας 11,μίγ αριίως ψεων των θεοφόρων Πατέρων τό Πνεϋμα θά είναι συγ 1'
11
ε'ίρηιαι προς ιούς διατει~ιομένους εκ της ύnοσ,ά-σεως ειναι χρόνωc: γεννητόν καί γεννήτωρ· τί δέ παραδοtότερον είναι .,11
ι·ι
του Υίου τό Πνεύμα, .i';nειδ1ίnερ εκ τ'ης φύ,σεως ε'iρηrαι. δυνατόν νά άκουσθη; 11,1
!I
11,l,Ι
Ό γrίρ ι?εϊος Κύριλλος ειιιαυ-θ' ήμίν αJ'απηγάζειιι εκ τι'jς 69. 'Αλλ' αύτά μέν έλέχθησαν τώρα άnό ήμδc: ώc: έκ ·'Ι
φύσεως ού τ1ίJJ φύσιJJ φησί το'υ ΠJJεύ·μαrος, ουιδέ Ι'Ι)J' {,πό- περ1σσοΟ πρόc: τού διατεινομένουc: δτι τό ΠνεΟμα είναι έκ
Ι:
::;11·
15 στασιιι, ,αλλά riιν ει,έργεια~,, ητις αιιαnηγάζει, κατά ιόν Δα rηc: ύποστάσεωc: τοϋ Υίοϋ, έπειδή εχει λεχθη έκ τηc: φύ Ι;.ιιι
"·
μασκφ•ό:, {}εολ6γοι•, ε,κ μιας τρισvποστάτοv φύ·σεως. 'Ότι σεως. Ό θείΌc: Κύριλλος πράγματι λέγει έδω δτι άναβλύ
1:,11
μέι, γαρ α>κ 1 rισ1ός εστι και ή της θείας φύσεως ενέργεια Ζ:ει npόc: ήμδc: έκ τηc: φύσεωc: δχι τήν φύσιν τοΟ Πνεύμα "'
1:1,,
τος οϋτε τήν ύnόστασιν, άλλά τήν ένέργειαν '\ ή όnοία

16
;~αί οτι qvσι·κή ,και ου·σιώ,δης λέγεται, παραστήσει δι' ολίγωι• :11
κατά τόν Δαμασκηνόν θεολόγον άναπηγάΖ:ει έκ μιδc: τρισυ

,_: ι·
και ό μέγας 'ΑΠανάσιος εν τοις Ku.Ir1 Μακειδονίου γράφων· ,:ii,
20 ((01Ί καrrz αλλην καί αλλψ πρόJJοιαν δ Πατήρ καί ό Υίι'ις ποστάτου φύσεωc: 1 "". Βεβαίωc: δτι είναι δκτιστοc: καί ή
εργά:ζεται, αλλ(ί κατά μ[αι, κ•αί. 11)11 αυτήιr ουσιώδη της 1Jεό ένέργε10 τηc: Θείας φύσεωc: καi δτι λέγεται φυσική καί
τητος εJΙέργειανι). ούσιιίJδηc:, θά παραστήσn δι' όλίγων ό μέγαc: Άθανάσιοc:
1111,111
'Ότι δέ ουκ εκ μιας ΊlJ'Ος Ηιη• ύnοστάσεων, αλλ' εκ τ'ης είc: τούc: λόγουc: Κατά Μακεδονiου γράφων· «δέν έργάϊε
τριοuποστάιου φύσεως ή τοιαύτη ενέργεια πηγάζει nροσμαρ- ται κατά διαφορετικήν εκαστοc: πρόνοιαν ό Πατήρ καi ό
25 1υρείτω :ιr:ιί δ μέγας Διονύσιος γράφωιr ι'ιr κεφαλαίφ τε Yiόc:, άλλά κατά μίαν καί τήν αύτι'1ν ούσιώδη ένέργειαν
167
τάρ,φ της Περί 117ς ουραι·ίου ίεραρχίας 6(6λου· «πά~·τα τηc: θεότητοc:» •
μετέχει nροι 1 οίας ε:κ της nαJ'αιΤίΟV ·θεσιητος εκολυζομέΨης)). 'Ότι δέ ή τοιαύτη ένέργεια δέν πηγάϊει άnό κάποιον
'Ότι δέ Πνεύμα ,ενταϋθα δ θείος Κύριλλος εκ του Π ατqός άnό τάc: ύnοστάσειc:, άλλά άπό τήν τρισυnόστατον φύσιν,
και του Υίο,; δι,δόμενον ήμίν ου 117ν φύσιΨ φησί~, ουδέ ltJJ' δc: προσμαρτυρήσn καί ό μέγαc: Διονύσιος γράφων είc: τό
30 ύ:τ{rηασο• του Π νεύμαιος, αλλά τήγ ακrισίΟJΙ αυ'του καί φ~• τέταρτον κεφάλαιον τηc: βίβλου Περί τηc: ούρανίου ίεραρ
σικήJJ χάριι• και ενέργειαν, σαφές δείγμα nρός τοίς αλλοις χiαc:· «δλα μετέχουν τηι:: προνοίαc:, ή όnοία έκβλύϊετοι άπό
τήν παναίτιον θεότητα» 168 • Περί τοϋ δτι δέ ό θείος Κύριλ
164. Θησαυροί 34, PG 75, 576 C. λος λέγει έδω Πνεϋμα διδόμενον έκ τοϋ Πατρός καi τοίi
165. Λόγος Περί ένανθρωπήσεωc. τοϋ μονογενοϋc. PG 75, 1241 Α.
166. 'Έκδοσις άκριβήc. 3, 15· 4, 18. Υίοίi είc: ήμδc: δχι τήν δκτιστον καi φυσικήν χάριν καί
167. Πιθανώς ΔιάλεΕιc. μετά Μαικεδονίου (ψευδ.), PG 28,1308Β. ένέργειαν αύτοϋ, σαφές δείγμα nλήν δλλων είναι καί τό
1309 Α.
166. Περί ούρανίοu ίεραρχίαc. 4, 1, PG 3, 177 C.
και ιό μι 1 ηοι?ijναι τίjς εν ιφ ευαγγελίφ lOV :ιροδρόμσι, ~αί ότι μνημονεύει τόv είc: τό εύαγγέλιον λόγον τοϋ Προδρό
6απτισιου nερι ΙΟΙ! Χριπιοίί ([ωJ"ης, ιης ουκ ε,κ μέτρου δί μου καi Βαπτιστοϋ 'Ιωάννου περί τοϋ Χριστοϋ, ό όποίοc:
δοαθαι λεγούοης :ιαριΊ. του ΙΙ ατρός τό ΙΙ vεvιμα τφ Υίφ. λέγει δτι τό Πνεϋμα δίδεται είc: τόν Υiόν δχι έν μέτρψ.
'Ι ωάι,vης ;ιrΊ.ρ ό χρυοορρή,μωι•, ιό χωρίο11 τουιο ιοv κατrΊ. Πράγματι ό · 1ωάνvηc: ό Χρυσορρήμων, έΕ:ηγων τό χωρίον
5 τόι• ι?εολόγο~, ΊωάιΨηv ευαγγελίου εξηγούμει 1 ος, ((Πvευμα)), τοϋτο τοϋ κατά τόν Θεολόγον · 1ωάννην Εύαγγελίου, λέγει δτι
φησίι•, (t8) 1 7αUΙ?α Ι'J)Ψ ειιέργειαιι λέγει· 'Jl,άηες γ(tQ 17μείς μi «έδω Πνεϋμα λέγει τήν ένέργειav· διότι δλοι ήμείc: έλάβο
τρφ 11))' ει•έργειαι• ΤΟ/1 Πvεύμαιος ελάιυομει·, εκείιΥ)ς δέ ό~:6- μεν έν μέτρψ τήν ένέργειαν τοϋ Πνεύματος, έκείνοc: δέ
κληροι·· εl δέ 1] ει 1 έργεια αυτοv αμέτρητος, nολλφ μιiλλrιιι όλόκληροv· έάν δέ ή tνέργεια αύτοϋ είναι άμέτρητοc:, πο
ή ουσίω). λύ περισσότερον ή ούσία» 16 ~.
10 Οίίτω πάι·ια )'t,κq, της ΙίUι' παρ' Yj>,[l(J))! εlρημέι,ωv αλη- Οϋτω ή δύναμις των λεχθέντων παρ' ήμι.ον νικ9 πάν
1Jείας ιί δύιιαμις, ε{Ιnορίας αη ορμ17ιι ΠΟtnV'μέι•η Τ!Χς ·ύμrι))' τα, καθιστωσα άφορμήν εύπορίαc: τάc: άπό σαc: προβαλλο
αnορίας και δι.' έαυτί7ς cvς διrι. μιας ιlJ'Ος εvι?εία;; nλη μέναc: άπορίαc: καi δι' έαυτηc: άπελέγχουσα έτεροκλινείc:
{)ος σκολιιuι', έιεροκλιι 1 ·είς αnελέγχουσα γραμμάς. γραμμάc: ώσάν πληθοc: στραβων γραμμων διά μιδc: εύθείαc:.
Τανιn TOl τωι• μέι, γραφικώς προοαλλομέι·ωι• αλις. Άρι"'ετά είναι αύτά ώc: πρόc: τά γραφικά έπιχειρήματα.
1:, 70. Έnεί δέ οι• μό>ι·οv τοίς λογlοις οί Λατίιιοι χρωιιιαι 70. 'Επειδή δέ οί Λατίνοι δέν χρησιμοποιοϋν μόνον τά
και'J' ιί,ιιcuι•, μϋλλω, δέ κα1'J-' έαυΗΖιιι, άλλϊι και διαι 1 οήμαοιι· βιβλικά λόγ1α έvαντiον μαc:, μαλλον δέ έναντίοv έαυτων,
οlκείοις, ([ έρ' 'ίδωμει' ιό α;·αμφίλεκιοιι αυτοίς δοκοvι•, φ άλλά καί ίδικά των διανοήματα, δc: "ίδωμεν τό φαινόμενον
και τ' υ)λα ΟV/ 1 •διαρρυίJΟειαι λυθ·έι11α, μαλλογ δέ Και ιό παρω είc: αύτούc: άναμφισβήτητο\!, μαlί μέ τό όποίον θά καταρ
ι1ύμως ά:ιό 117ς διω•οίας λέγεοθαι σιερήσειαι, αδιαvόητα δει- ρεύσουν καί τά δλλα διαλυόμενα, μδλλον δέ θά στερηθοϋν
20 χι'Jέι·ω· κατά μέρος γrί.ρ ταvτ' εnαξιέi•αι ουκ αι•άγκη. Και καί τό έκ τηc: διανοίας δνομά των, άποδεικνυόμενα άδια
ταvι?' 1ί.ιιίι· αρτίως ο[ς πέρα του μειρίοι· μη,κύ,,ειγ Ιίκισια νόητa· διότι δέν είναι άνάγκη νά τά άναπτύ!Ξωμεν εν πρόc:
:ιροrιρημέι·οις, ομως εις μ1}κος εκιέιαιαι ό λόγος, ταίς α·ύ- εν. "Αλλωστε, μολονότι ήμείc: δέν εϊχομεν καμμίαν πρόθε
7(0)' εξ α;ιι 1 οίrι.ς αnορ[αις συ.μnαρε;,πεινόμεJ'Ος. σιν νά έπιμηκύνωμεν ύπερμέτρωc: τόν λόγον, δμωc: έπεΕε
'Αλλιχ τί ιό δοκ0Γι1• αι•ιοίς ακράδαι>Ιοι' 117ς δvοσε6εί- τάθη πολύ, συνεπεκτεινόμενοc: μέ τάc: έΕ: άγνοίαc: άπο
25 ας έρεισμα,· fΙΠ.ι,, φηοί, HJ εκmορευ6,ιιει•nι· εκ τη•ος, διά ρίαc: των.
'Αλλά ποίον είναι τό φαινόμενον είc: αύτούc: άκράδαν
, Ι ' ('/ ~ \ I ':, I :,\ ' /
τιι•ος εκ·:ιοgεuεται και ουτως εnι παι•1ω11 εστι, .κω, μη gη-
μαιι ό λέγω,, ε.nισημαί1•ηιαι· τό δ' αv διά τιι•ος, καί ε!; -~- τον έρεισμα τηc: δυσσεβείαc:; Παν τό έκπορευόμενον εκ
κείι·οι• -δι' ο{ι εοτι λέγεται· διr} τίJJος ου·ιι έτέροv, εl μι) διά. τινοc:, λέγει, έκπορεύ.εται διά μέσου τινόc:, καί τουτο συμ
ιοu Υίοv τό π,.εί-μα; Σαφές ουκοvν τcJ περαιι·ό:μεvοι•; δτι βαίνει δι' δλα, άκόμη καί δν ό όμιλων δέν τό έπισημαίνn
30 διϊι 10/1 Υί(;υ και εκ TOV Υίοv τό IlJJεvμα ε.κ;ωρεύεωι. ρητωc:. ΈΕ δλλου τό διά τινοc: λέγεται καί έΕ έκείνου δι_ά
Τ[ ODJ' 1ίμείς nρός ταvrα; Ου TfjJ' "διr}' μέι· αόiοίς δ(i) του όποiου είναι· διά ποίου δλλου λοιπόν γίνεται τό Πνεϋ
σομει•, 71))' δέ 'ε·κ' απαγορεύοο,μει•, Ο nολλοί πεπόν-ι'Jασιι•, αγvο μα, είμή διά του Υίου; Είναι λοιπόν σαφέc: τό συμπέρασμα,
οvιηες δ .nε:ιόι•ι?ασι. Τό γrίρ διr'ι. οιόματος, και ε.κ στόματος δτι τό Πνεϋμα έκπορεύεται διά του Υίου καί έκ τοϋ Υίου.
Τί λοιπόν θά εϊπωμεv ήμείc: πρόc: ταυτα; Δέν θά τούc:
χαρίσωμεν τήν 'διά' καί θά άπαγορεύσωμεν τήν 'έκ', πρδ
169. 'Ομιλία εiς Εύαγγέλιον 'Ιωάννου 30, 2. PG 59,174. γμα τό όποϊον επαθον πολλοί, άγνοουντεc: τί επαθον. Διότι
Ι
σαφώς προφέρεται. Καί 1φ Ίώι(j <~διά vεφέληςη γέγραπται τό διά στόματοc:, σαφωc: προφέρεται και εκ στόματοc:.
Ί!
,Ιί
Καί πρόc: τόν 'i ώβ, δπωc: εχει γραφη, ό Θεόc: έλάλησε
1'
,λα,λήσας ό Θεός καί αvθις ,<,εκ του vέφοvςη. Άλλ' ουδ' επί ,ι·Ι
ι,:
«διά νεφέληc:», καί πάλιν «έκ τοϋ νέφουc:»

110
τcvv κτιστών καί 'Κατά φύ,σιv ε:κΙΠορευο~uέ~ιων τό διά τιvος ου • Άλλ' οϋτε 1
σvι,ιιοή-σομει, καί μiι λεγόιμε~ιον. Ου 1 μ17ι, διά τοuτο τοίς κατά είc: τήν περίπτωσιν των κτιστών καί κατά φύσιν έκπορευο
5 φύσιγ τά ύ.πέρ φύ,σιν δμοιώσομεν. 'Απόκριι 1 αι γc'tρ δή μοι ό μένων δέν θά συνεννοήσωμεν τό διά τινοc:, εστω καί δν
εμοατεύωJ' α μiι έώρωκας· ου 1 χι και πας υίός ε,κ Τι1'Ος γεν δέν λέγεται. 'Όμωc: διά τόν λόγον αύτόν δέν πρόκειται
ιιώιμεJ'ος διά τινος γειιJ'αΙαι και ΟUΤως 8Πt :πάVTWJ' εχει, κα~ι νά έ!Ξομοιώσωμεν τά ύπέρ φύσιν μέ τά κατά φύσιν. 'Απο
μ17 ρήιματι δ λέγων επισημαί~ιηται; "Αρ' οδ~ι -διά τούτο καί κρίσου μου σύ ό όποϊοc: εiσδύειc: είc: πράγματα τά όποϊα
Τ1))'
,
κατω
Ι
και
,
χρο1'tκηγ
, -
του μοιιογειιοvς
-· ~
υπερ
' Ι
φυσιιι
'S'
ουσαγ
'
εκ δέv βλέηειc:· πδc: υίόc: γεννώμενοc: άπό τινα μήπωc: δέν
1ο μό1'ης παρrθ·έ~ιου μητρός α:θε1 ήσαμειι γέν·νησιJΙ και τηγ α1'ω γεννδται διά τινοc: καί οϋτωc: συμβαίνει δι' δλα, άκόμη καί '
δν ό όμιλών δέν τό έπισημαίνn ρητωc:; Τ Αρά γε λοιπόν θά

1
εκ μόι•ου nαρι~έ~·ου π.ατρός προαιώνιοv, ζητουJ'τες ΤΟ δια
καί
τίι•ος 1ε και εικ
τούς ασυλλογίστοvς
τί~ιος κατά τάς απολου,μένας σάς ύποθ·ήκας
συλλογισμούς; Οϋ,_uεvουv, αλλά δι'
άθετήσωμεν τόσον τήν έπίγειον εγχρονον
μονογενοϋc:, τήν ύπερφυσικήν έκ τηc: μόνηc: πραθένου μη
γέννησιν τοϋ
ΊΙ μ,
Ι''
1(11'
αυτιjς καπί γι7ς q α~ιερωθείσης και τ17~ι του άγ[ου π νεύψατος τρόc:, δσον καί τήv έπουράνιον προαιώνιον έκ τοϋ μόνου ι:,,
11:1,
15 εκn6ρευσι,, αμέσως οvσαν ε·κ Πατρός εnιγνωσόμεθα και ΤΙ))' παρθένου Π ατρόc:, Ζητοϋντεc: τό διά τίνοc: καί έκ τίνοc: :11
Γιl/11 αnοποιησόμεθ'α προσrθ·ή,κηι', cvς τοίς φυσι.κ/ί)ς διοικοvμέ κατά τάc: καταστρεπτικά<:: διδασκαλίαc: καί τούc: άσυλλογί
Ι'Οtς τι} ύπερ(μιη συιιτάηουσαι•. στουc: συλλογισμούc: σου; 'Όχι βεβαίωc:· άλλά δι' αύτηc:, ά ''
.ί
71. Και του·το δέ ου συJJvοείς ό αι•εξερευvήτωγ ε φοϋ έφανερώθη έπί γηc:, θά έπιγνώσωμεν καί τήν έκπό
HVJ'
~ι:'ι
'Ι',
ξεταστ,ής, δτι το εκnορευόμει•οιι αnαι• οι> διά τιγος μάγοι•, ρευσιν τοϋ άγίου Πνεύματοc: άμέσωc: προερχομένην έκ
ιι:·.·
Ιιι·,1,,,
,ι''
20 αλλc1 και ε'iς 11 αεί εκπορεύεται; 'Ή τοίι·v,, δ(/Jσεις ήμίγ εlς Π ατρόc: καί θά άπορρίψωμεν τήν προσθήκην σου, ώc: συμ
Ίί nρό Τ(ι))' αl(i))'W)' 10 Π1•ευαα τό αγιοιι εκπορεύεται, και nαρατάσσουσαν τά ύπερφυσικά μέ τά φυσικωc: συμβαίνοντα.
,1
απί 117ς μόνης ;,ιροαιωι 1 ίου και σεnτ·ης διc'i. τοuτο Τριάδα::: 71. "Επειτα δέ δέν συνεννοεϊc: καί τοϋτο, σύ ό έ!Ξετα
τετράδα πευ6μει•ος άnοδειχι?ήσn, τό εξ ου, ΤΟ δι' ου, 7(}

στήc: των άνεtερευνήτων, δτι παν τό έκπορευόμενον δέν
εlς 8 καi. αυτό τό ε:κnορευό,μει•ογ, i) τούτο σοl! ,ω7 δι.δόιΨJς έκπορεύεται μόνον διά τινοc:, άλλά καί πάντοτε πρόc: κάτι;
25 ουδ' εικείι,ο δεξόμε1?α. Τίς γrίρ δ λόγος κ,αθ' διι, α,μφοτέρω,, 'Ή λοιπόν θά δώσnc: είc: ήμαc: είc: τί έκπορεύεται τό δγιον Ιι
Πνεϋμα πρό των αiώνων καί θά άπσδειχθηc: δτι άντί τηc: 1'
~ι
ε77,ομέι•ωγ τϊρ ύκnορεvο,μέι 1 φ παντί, 10 μεν προσίεσrθαι, 10
μόνηc: προαιωνίου καί σεπτηc: διά τοϋτο Τριάδοc: σέβεσαι
δέ μή;
καίτοι 10 μέιι ε!Κ πατρός εκπορεύεσθαι τό Π·ιιενμα τό Τετράδα, τό έ!Ξ ου, τό δι' ου, τό είc: δ καί τό 'ίδιον τό έκ
πορευόμενον, r\, αν δέν δώσnc: είc: ήμδc: τοϋτο, δέν θά δε
ι'!i!/!li;'IΙ 1
αγιον καί εy Hp Υίι;v α1 1 απαύωrθαι, και γέγραπται παρά τϊιιι•
χθωμεν οϋτε έκεϊvο. Διότι κατά ποίον λόγον, άφοϋ άμφό
30 1?·εολόγωι, ,και πεφανέρωται εν Ίορδάη1 του Σω117ρος υα
τερα επονται είc: παν έκπορευόμενον, τό μέν εν νά δεχώ
:πιζομέJ'ου και τουθ' οϋτως BXOJ' όμολογούjlεν, ΟV'Κ εκ Ηίιιι
μεθα, τό δέ όλλο δχι.
Παρά ταϋτα, τό μέν δτι τό όγιον Πνεϋμα έκπορεύε 111
ται έκ Πατρόc: καί άναπαύεται είc: τόν Υίόν, καί εχει γρα
φη άπό τούc: θεολόγουc: καί εχει φανερωθη είc: τόν Ίορ
δάνην δταν έβαπτίcετο ό Σωτήρ, καί όμολογοϋμεν δτι τοϋ-
170. Ίώ6 38, J. 40, 6.
Ο, 1 1ύ)J' 1(l 1J·nEρ ϊΊάΥτα Hl 01 1(1.

1 rποχα:όμεJJΟt, &λJ..' ε,κ 1(0)' το εχει οϋτωc:, οχ1 στοχαΖ:όμενοι έκ των δντων τα υnερ
(tρρψως τελουψέ)'(1))' 1(1 1!'τιερ Ε)'J'ΟιαJ' διδαοκ6μεvοι. Που πάντα τά δντα, άλλα διδασκόμενοι έκ των άρρήτωc: τελου
δ17 σοι 10 δι' Υίοv και εξ Yiov εΤlι της 101• 1?είου Πνεύ,μα μένων τά ύnέρ εννοιαν. Ποϋ λοιπόν ύnάρχει κατά τήv
ιος {,:rιάρξεως' εl ε1κ πατρός εκπορευόμεγογ 10 π ι•ευμα nρός γνώμην σου τό δι' Υiοϋ καί έΕ Υίοϋ έnί τηc: ύnάρΕεωc: τοϋ
5 τόι· Υίόι· σαφrJJς l-5ρχεται κυ.ί. ει• α{•ιφ r'f.J'α:ιαύεσθαι θεολο θείου Πνεύματος, αν έρχεται σαφωc: τό Πνεϋμα nρόc: τόν
γειται; Καθάτιερ δ ιερός Δαμασκψός έnί λέξεώς φησι καί Υίόν έκnορευόμενον έκ Π ατρόc: καi θεολογηται δτι άνα
Γρηγ6ριος ό ι?εολ6γος 1οί,τ' αύ 1 1ό r)εικι,i,ς 1αμίr!.1' είι•αι 101; nαύεται είc: αύτόν; 'Όnωc: κατά λέ!Ξιν λέγει ό ίερόc: Δα
ι?είου !ΙJ'εύ,μα1ος dις Θεοίϊ Υίο1' καταγγέλλει 1όι· Χρισ161,. μασκηνόc:171 καί ό Γρηγόριος ό Θεολόγοc: 17 2, δεικνύων άκρι
Καί δ Πειος Κύριλλος εJJ Θησαι•ροίς ει· Υίφ :ιαρr't Πατρός βωc: τό 'ίδιον, διακηρύσσει τόν Χριστόν ταμiαν τοϋ θείου
10 ({()(ϊ/Κ(;Ις ι'•πά!}χειγ το Πι·είϊ,ιια αυμnεραίJJ•ει και nαρ,1 Πα- Πνεύματοc: ιίJC: Υίόν Θεοϋ. Καί ό θεϊοc: Κύριλλος είc: τούc:
1ρός IJ ι•σικϊvς 18 1καί ο{,,σιωδr7Ίς διή·κειJ' εν Υίφ ιό Πνεv Θησαυρούc: συμπεραίνει δτι τό Πνεϋμα ύnάρχει φυσικωc:
,ιια λέγει, δι' or nr1.ντα χρίωι• αγιάζει δ Υίός. 'Εκ γοfiι, 101• είc: τόν Υiόν παρά .τοϋ Πατρός κbi λέγει δτι διήκει είc: τόν
ΠατρrΊς ει' τφ Υίφ ~',πάρχογ φυσικrJJς και rlϊδίως, εκ 1of: Υίόν παρά τοϋ Πατρός φuσικωc: καi ούσιωδωc: τό Πνεϋμα,
Υίοv ncός τούς αξίους, δnως καί ήγίκα δέοι, :ιg6εισι ;ω/. διά τοϋ όnoiou ό Υίόc: άγιάΖ:ει χρίων τά πάντα. Έnομένωc:
15 ιι (l)'ε~>οι~ται 10 Πι,ε·vιμα τό αγιοι'. τό αγιον. Πνεϋμα, ύnάρχων φuσικωc: καi άϊδίωc: έκ τοϋ
12. Oi1 1
/OJ,1 1
, dλλ~ i:nιεικέστερο1' 101 1 πρακεί,ιιεJJΟJ' με1α Πατρόc: είc: τόν Υίόν, προβάλλεται καi φανερώνεται έκ
τοϋ Υiοϋ npόc: τούc: άΕίοuc:, δnωc: καi δταν χρειάΖ:εται
173
χειρίζωι, λόγοι•, μάλιστα διr) ιο1'!ς .μετ' ευγγωμσσύι,ης ει· .
τι•γχάι,εt.)' μέλ).οι·1ας, και9σλι•κοηέραι, Ίfiκφαι'Οt1' ι}ι• ΌραΎ,_ει 72. 'Αλλ' δμωc: χειριlόμενοc: μετριώτερον τόν nροκεί
:τοοίσομαι 11jς αληθείας' rι'ις ει, ε·:ιιλόγφ 10 nαι• διαλαμυ,ί.- μενον λόγον, καί μάλιστα διά τούc: μέλλοντας νά τόν
20 ι•ουσω·. Ό δ' εχω;· ώτα nρός διά•κρισι)' ορι?ο·ίϊ και μ17 ΊΟί. όναγνώσουν μέ καλοyνωμiαν, θά δώσω γενικωτέραν εκ
ού1ου μυείσι9ω κατά τό εγχωρο'ΪJΙ' 10 τοv μυστηρίου 6άι9ος· θεσιv τηc: άληθείαc: έν σuντομί9, nεριλαμβάνουσαν τά πάν
:ιύλας δ' ετιίι?εσ1?ε 1οίς έαυ1r7'J)J ι!Jσίι·, δσοι μιι κριτικωτιiτηι• τα ύnό μορφήν έnιλόγου. Ό δέ εχων ώτα npόc: διάκρισιν
κέκιη,σι?ε διάι•οιαι•, εl μιί τοις εi! λέγει1 1 δι!J'αμένοις, μαλ τοϋ όρθοϋ καί μή όρθοϋ δc: μυηθη κατά τό δυνατόν τό
λοι, δέ nαρr't Θεοv δυ1•α,μουμέγοις, :ιειι?ηι 1 ίους έαυιούς nαρέ- βάθοc: τοϋ μυστηρίου· δσοι δέ δέν κατέχετε κριτικωτάτην
25 χcτε, ώς αι 1 μι) τό ύnέρ 1111' 1\ιιε1έραι· γγrοσιι 1 αφροσύνη~· διάνοιαν, έnιθέσατε nύλαc: είc: τά ώτα σαc:, αν δέν παρέ ,'ιι
ιi!
!(())' εv εtδόιωι· ())'Ομάσητε. Τί δέ εστιγ 8 λέγω; Και σι•ι· χετε τούc: έαυτούc: nειθηνίbυc: είc: τούc: δυναμένουc: ιϊ μδλ ,ι,
ι,
τ εί1·ατ ε παρακαλώ τογ 1Ι'ΟV1'. λον τούc: δυναμουμένουc: άnό τόν Θεόν νά λέγουν καλωc:,
~3. Τό Π1•εvμα Η> αγιοι, :ιρό αlcό1 1 ωγ και ατι' αlrίιJJας οϋτωc: ωστε νά μή όνομάσετε άφροσύνην των είδημόνων
και Ειι ίδιαί1αΊΟ1' ,ιιεJ' εχει τijς ιδιο1ρόπου 1ΙΤlάρξεως Τ() τό εύρισκόμενον έnάνω άnό τήν γνωσιν σαc:. Τί δέ είναι
30 έκ του Π ατρ6ς, ΙJ)ς μ61,ης πηγαίας ι9εόιητος, εικnορεύεσθαι, αύτό τό όnοϊον λέγω; Έντείνατε, παρακαλώ, τόν νοϋν.
1οvτέστιι• έκ IJjς ύπερι9·έου εκείι•ης ού 1 σίας καθ·' ύnόσωσιι• 73. Τό αγιον Πνεϋμα nρό αίώνων καί έnί αίωναc: καί
μδι•ψ• 11}'1' ;ια1ρικήι•, {•:1έρι?εος ι'Jι• και ΓlVΤΟΟVΟία ΚΓ!.f κατ' πέραν ίδιαίτερον γνώρισμα τηc: ίδιοτρόnου ύnάρ!Ξεωc: εχει
τό έκnορεύεσθαr έκ τοϋ Πατρόc:, τηc: μόνηc: πηγαίας θεό
τητοc:, δηλαδή άnό τήν ύnέρθεον έκείνην ούσίαν κατά μό
171 . 'Έκδοσιc: ά,κριβήc: 1 , 8, 13·. νην τήν nατρικήν καθ' ύnόστασιν, καθ' δσον είναι ύnέρθεοc:
172. Λόγοc: 31,25.
173. Θησαυροί 34, PG 75. 577 Α. καί αύτοουσία καί δέν ύστερεϊ κατά τίποτε τοϋ nροβαλ-
Ιj;
,,
·ι\'
1
ι,
1'
''
11!
; 1:
:,

320
αιηήJ! 1oii nροσεγεγ:κόι•1ος κατ' οι,,δέJ' αnοδέω•, μαλλογ δέ λόντοc:, μαλλον δέ δέν διαφέρει καί δέν διαιρείται καθόλου,
,ιιηδαμr'iις διαφέροι• rί διαιρού,μεJ!ΟJ!, ετr:;ροϋJΖόστατΟJ! δ' ομως δν καi είναι έrεροϋnόστατον καί αύθunόστατον. Οϋτω δέ
•και αύ 1 θυ;-τόσταΤΟJ'. Οϋτω δέ οι· ε,κ τοίi Πατρός, ουr' αύτον τό προερχόμενον έκ τοϋ Πατρόc: οϋτε άnό αύτόν διίστα
διίσταταί nοτε, καί τιμ Υίςίί ουχ η110J! rfvω1αι 0/J'Οtωδι'iις ται ποτέ καί μέ τόν Υίόν δχι όλιγώτερον είναι ήνωμένον
5 τε καί &.,διαστώτως, αυ1qJ 1ε ε.nαι1 αnαυ6μεγω• και 'iδιο11 α{,. ούσιωδωc: καi άδιαστάτωc:, άνσnαuόμενον είc: αύτόν καί
τοίi ύπάρχοι• και ·ει• αυτϊjι φυσι,κCις διατελουν αεί· α1Ί1ός άνηκον είc: αύτόν καί εύρισκόμενον πάντοτε εic: αύτόν
γάy εσιιι.ο ό 10v Π νεύμα1ος ταμίας. Οv,δέι· 011ι· καιι•όι·, εl φuσικωc:· διότι αύτόc: είναι ό ταμίαc: τοϋ Πνεύματοc:. Δέν
και εΕ. αυτοv καl. εκ της φύσεως αυωίι nροϊέναι λέγεται,
είναι λοιπόν καθόλου παράδο!Ξον, αν λέγεται δτι προέρχε
καθ' Δnόστασο· μέγτοι τήJ! .nατρικήι•· καί δι' αυτοv και εξ
ται καί έ!Ξ αύτοϋ καί έκ τf:c: φύσεωc: αύτοϋ, 1<cατά τήν πα
τρι,κήν δμωc: ύnόστασιν. Kai δι' αύτοϋ καί έ!Ξ αύτοϋ φuσι
10 αυτου φυσικΓιις και δί,δοιαι και π6μ:nεται και πραχείται καi
κωc: δίδεται καί στέλλεται καί nροχέεται καί προέρχεται,
nροέρχε1rΗ, δι,' αυ 1 ΊΟV ,δι,δ6ψεJJ6ι, τε και φανερού\UΞJJΟJ', εl
δέ υούλει ;ω/ εκnορευόμε)!ΟJΙ προς ους αξιογ. Και ε•Κ71!)
διδόμενον καί φανερούμενον δι' αύτοϋ, έάν δέ θέλπc: καί
ρευσιγ γιχρ ε'i;-τοvπερ UJ)' ει, 1οίς τοιούτοις ακροάσυ, 11)1' φα
έκnορεuόμενον πρόc: τούc: ά!Ξiouc:. 'Εάν δέ άκούσπc: ποτέ
έκnόρεuσιν είc: τοιαύτην σuνάφειαν, νά έννοηc: τήν φανέ
J'έQύ)Οt)• JΙόει· ου γαρ αεί τό εκ:πορεύεο{}αι παρά Θεου ι'!-
ρωσιv· διότι τό έκnορεύεσθαι παρά Θεοϋ δέν σημαίνει πάν
15 nάρξ εώς εσιι ση,μαι•τ υκόι• ,αυιθυποστάτοv· «ουrκ ε,n' αρ1φ γάρ'>,
τοτε αύθunόστατον ϋπαρ!Ξιv· διότι λέγει, «δέν Ζη μόνον μέ
φησί, <ψόηρ ζήσεται αι"ι'Jρωnος, αλλ' εnι nαντι ρήματι εκ
δρτον ό δvθρωποc:, άλλά μέ πάντα λόγον έκπορεuόμενον
nορευομέιψ διά στόψατος Θεοv». Όρgς δτι τά μέι· nαρ(}
διά στόματοc: Θεοϋ» 11 ". Βλέπειc: δτ1 τά μέν έκπορεuόμενα
Θεοv l:χιπορεv6με1 1 α nολλά, nλ1715'0υς γάρ συJΙεκ:τικόν 10 παι,, :~
παρά Θεοϋ είναι πολλά, διότι ή λέ!Ξιc: ,παν είναι περιεκτική ι:ι
,.
τό δέ Πι·εvμα τό fiγιογ ε1·, 8 και lδιοτρ61nως nαρά 77άνrα
πλήθοuc:, τό δέ δγιον Πνεϋμα είναι εν, τό όποϊον κατά
20 iκnορεύεται nαρά Θεοv; Και nάλιγ· <~εθαύμαζογη, φησί,
'ίδιον τρόπον ό όnοϊοc: τό διακρiνει άπό δλα έκπορεύεται
ιωί οχλοι εnί τοίς λ6γοις 11jς χάριτος ωίς εικnορευομέιιοις
παρά Θεοϋ; Καί πάλιν, λέγει, «έθαύμαΖον οί αλλοι μέ τούc:
εκ 10V στόματος αυ'ΤΟV>). 'ΊJ ρ' ο{η, 1j 1(J))J λό,γωγ χάρις αvΠι,
λόγοuc: τηc: χάριτοc: τούc: έκπορεuομένοuc: άπό τό στόμα
nδστα-;:πς, ί~)σ:τcρ ι6 Il 11εiΊμα τΟ .~1κ.nο1ε1,6μεJ'ΟJJ nαρiι μ6νου
rou» 175 • ~ Αρά γε λοιπόν ή χάριc: των λόγων είναι αύθuπό
101' Πατρός; "Λπαγε· καίτοι ταύτψ τι)v χάριν ό Κύριος
στατοc:, δηωc: τό Πνεϋμα τό έκπορεuόμενον άπό μόνον τόν
25 lI γεu,μα nροσηγ6ρευσεJJ εlnώJJ, ιαά ρήματα α εγ(ι> λαλϊίι,
Πατέρα; "Απαγε· καί δμωc: τήν χάριν ταύτην ό Κύρ1οc:
Ιlι,εvμά εlσι και ζωή εlσιν». 'Αλλ' όρq.ς δnως εξ Υίοv ·;7
ώνόμασε πνεϋμα λέγων, «τά ρήματα τά όποια έγώ λαλω, Ι"
χάρις και ουκ αV'ί1] μ6ιιον, αλλά και παισαι αί δωρεαι ΊΟU 1'
είναι πνεϋμα καί Ζωή» 176 • Βλέπειc:, πω~ ή χάριc: είναι έκ
άγίοι• Πι•εύμαως.
τοϋ Υίοϋ, καί δχι μόνον αύτή, άλλά καί δλαι αί δωρεαί
74. El γαρ εκ της 1(0)1 nισ1ευ6ι'Τ(ι))' εlς Χριστογ κοιλί•ις
τοϋ άγiοu Πνεύματοc:;
30 nοταμοί ρέουσιν υδατος ζr'iιντος κατά 1rJJJ ε·nαγγελ{αγ («ό
74. Διότι έάν άπό τήν κοιλiαν των πιστεuόντων είc:
πιϊvν γάρ», φησίν 6 Κύριος, «ε·κ του ϋδατος, ου εγώ δώσω
Χριστόν ρέουν ποταμοί ϋδατοc: Ζωντοc:
111
κατά τήν έπαγ
αV'Ιψ, γειιήσεται πηγι7 ϋδα1ος dλJ.oμέJ'OV εις ζωrJΙ' αίrfη•ι-
γελίαν (διότι ό Κύριοc: λέγει, δποιοc: πίπ άπό τό ϋδωρ τό
όποϊον θά τοϋ δώσω έγώ, θά γίνπ πηγή ϋδατοc: άναβλύΖον-
174. Ματθ. 4, 4.
175. Λουκδ 4, 2.
176. Ίω. 6, 63.
177. Βλ. Ίω. 7, 38.
21
:!'!!
ιιι
,:11

ΠΕΡι ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 323 1ιli
0)!)), ταυιιόι• δ' εlπεvν εκ:ιορευομέγη, κατά ΤΟ «πηγιί δέ lji'

roc: εic: Ζ:ωήν αίώνιον» 17 8, δηλαδή έκπορευομένη, κατά τό
Σ 1 κ 1 :τορεvομέμη [;ξ Έ,δΕμ))) εl oV)' ε.κ Τ(1Jγ ώμοιοJ 1 μένων 1c.,V 119
«ητο δέ πηγή έκπορευομένη άπό τήν Έδέμ» • έάν λοιπόν
Υίψ ποταμηδόι· αλλεται, ,α11 τό1• δ' εlπείγ πηγάζειαι καί εχ
έκ των ώμοιωμένων μέ τόν Υίόν άναβλύΖ:ει ποταμηδόν,
πορεύειαι τό Π γεvιμα ,ΚαΗΧ χάρι1• ε~•vnάρχογ αi'ηοiς, nολλ(Ί
δηλαδή πηγάΖ:εται καί έκπορεύεται τό Πνεϋμα, ,ύπάρχον
5 μίiλλον εκ ωiϊ Y[of τοΪ' καιι'ι. ψι;•σιι· :ιροαιω'J'{ως τε κrι.i.
μέσα είc: αύτούc: κατά χάριν, πολύ περισσότερον έκ τοϋ
αϊ,δίως εχω•τος έυυ,(ρ επαι·απαυό,μει•ον α1Ίτό και ΟV)'J],Ι,ιμέ~•ον
Υίοϋ τοϋ κατά φύσιν προαιωνίωc: καί άϊδίωc: εχοντοc: αύτό
ι7υσικϊvς.
έπαναπαυόμενον είc: έαυτόν καί συνημμένον φυσικωc:.
'Αλλ' ου διά 10ι'ΤΟ δογμαιίοομ,~ι· εκ του Πατρός κα: 'Αλλά τοϋτο δέν είναι λόγοc: διά νά δογματίσωμεν ότι
ι}κ τοί! Υίοϊ! Κ(ιt l"κ 1r.7;,γ ώμοιcuμέJ'οJJ' καιd χrlgιJ' τψ Υί~ρ rό Πνεϋμα έκnορεύεται έκ τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ καί
10 t:κ:τορεύε.σ,Jαι ,ό JΤγευ:μα· lδι.αίτατα γr1ρ εκ του Πατρός, των ώμοιωμένων μέ τόν Υίόν κατά χάριν· διότι έκπορεύε
rV; t_]ξ α'l,10U μόJ 1 ου 11}1 1 f~nαρξιγ l:χoJJ τ1JJ 1 ' nροαιώ1,·ιόJι τε κα{ rαι άποκλειστικωc: έκ τοϋ Π ατρόc:, ώc: εχον έc αύτοϋ μό
όψοούοιοι•. 'Έσr ι γι}ρ καί ε:κ του Π ατρ:?:;ς και του Πατρός νον τήν προαιώνιον καί όμοούσιον ϋπαρςιν. Διότι τό δγιον
Ί() J/ J'εl!',Uα τό αγιοι•, και προηγείται η] ε.7ιι1•0{q, IOV εlι•αι. Πνεϋμα είναι καί έκ τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Πατρόc:, καί
Jl αιρός 1() εκ τοv JT ατρός είJΙαι· ( ΤΟ γr'.ιρ ειγα{ 1t προθεω- προηγείται κατά διάνοιαν τό έκ τοϋ Π ατρόc: είναι τοϋ Π a-
15 ρείται τοiϊ τίνος είι·αι, εl •καi μ1) κατά χρόγογ) και διά τοv- rpόc: είναι (διότι τό είναι κάτι προηγείται κατ' ενοιαν τοϋ
10 του Πατρός,. οτι t:κ Πατρός, ώς και δ μέγας Βασίλειος είναί τινοc:, αν καί δχι κατά χρόνον). Kai δ1ά τοϋτο είναι
ει• τοί; Π ρός Ευι•ομιαι•ούς φησι κεq:αλαίοις· ωιίι· :ιρός 1vι• τοϋ Πατρόc: διότι είναι έκ τοϋ Πατρόc:, όπωc: λέγει καί ό
Πατέρα οlκειόrητα )'0(() του flγεύιμα10ς, εnειδιί παρά ιοv μέγαc: Βασiλειοc: είc: τά κεφάλαια Π ρόc: Εύνομιανούc:· «τήν
Π αιρός ε 1 ;αορε,Jεωι)). 'Εκ δέ ιού Υίοv, εΥπου εύρεθεiη οίκειότητα πρόc: τόν Πατέρα έννοω τοϋ Πνεύματοc:, έπειδή
20 ,και οίς 7/•Ο'ι ριί:ιωιοιJ', rfJς (J.'UTψ φυσιικϊvς ει•αγαπαvόμενοΨ ,ιρο 1
έκπορεύεται παρά τοϋ Πατρόc:» '". 'Εάν δέ εύρεθη πουθε
αιωι•ίως τε κu.ί αϊδίως, ατε καυΊ. 1!JJ' απδρρφ6ν ,ε ;ιαί νά 'έκ τοϋ Υίοϋ', καί μέ όnοιαδήποτε λόγια, εύρίσκεται ώc:
αχροJ!Ο)J ε·κείJ'.'})' γέγι•ηοt)' τέλειοι, ειι έαυτ{ρ οχ6ηι εκ Πα έπαναnαυόμενον φυσικωc: είc: αύτόν προα1ωνίωc: καί άϊδίωc:,
τρός ιό ΠΨεiiμα, εκ της αυτής Ζ,'ν αυτψ οi'>·οίας, καθ' ύπόοτα καθ' όσον κατά τήν άπόρρητον καί δχρονον έκείνην γέν
()t)J ,μέι•τοι 11)1' :ιrπρι·κή1'. Ov 1ΚOV)' ε::ιι 10V Υίο'ίi προ1?εωρείται νησιν ελαβεν είc: έαυτόν τέλειον τό Πνεϋμα έκ Πατρόc:,
25 τύ εl·J'αt αv,τοv π γεvμα ιου ε:; αυτου ειγαι, εl και μι7 κατ(χ Τό όποίον είναι έκ τηc: αύτηc: ούσiαc: μέ αύτόν, κατά τήν
χρόιrο)" και δι.ιχ τούτο εικ του Υίου, Ο'ΤΙ του Υίοv. Τοιγ,ι. nατρικήν όμωc: ύπόστασιν. Έπομένωc: έπi τοϋ Υίοϋ προη
ρου~• ΟVΙΚ εχει παρ' αυιοv IJ)1' VΠαρξtJJ. γείται κατ' εννοιαν τό εΊναι αύτοϋ Πνεϋμα τοϋ έc αύτοϋ
ί5. Δια δέ ιου Υίοv λ(;γειαι. τό Π~tευμα 10 αγιοJΙ, εοθ' είναι, αν και οχι κατά χρόνον καί διά τοϋτο είναι έκ τοΟ
οrε ,ιιέι• ώς δι.' αΔτοiί J'ΟUύμει 1 0J 1 ΠJ!εv•μα πατρός και εκ πα- Υiοϋ, διότι είναι τοϋ Υίοϋ. Διά τοϋτο λοιπόν δέν εχει άnό
30 τρός, ϋ.ιε ,ιιιί γειη·ψόι• ιΊ:ιάρχογ αλλ' εκπορευτό-JΙ, και ώς αύτόν τήν ϋπαρςιν.
θκ':τορευ :()J, (l,tιέσο)ς f,,χ, τοV Εχnορεύοντος α'Vτδ νοούμενο1 1 • C- 75. Διά δέ τοϋ Υίοϋ λέγεται τό δγιον Πνεϋμα, ένίοτε
στι δέ και dις συ,μπαρομαρτοι,γ αχρόJΙως αi',τψ χατά ιούς ,ι?εο- μέν ώc: δι' αύτοϋ νοούμενον Πνεϋμα Πατρcc: ιωί έκ Πα
τρόc:, καθ' όσον δέν είναι γεννητόν όλλ' έκπορευτόν καί
178. Ίω. 4, 14. ώc: έκπορευτόv νοούμενον άμέσωc: έ:~ τοϋ έκπορεύοντοc:
179. Βλ. Γεν. 2, 1 Ο.
αύτό. Λέγεται δέ έπίσηc: ένίοτε κατά τούc θεολόγουc: 1, ώc:
18
180. Λόγοc. κατά Σαβελλιανων 6.
181. Γρηγορίου Νύααηc., Λόγοc. Κατηχητικόc. ό Μέγαc. 2. nαρακολουθοϋν αύτόν άχρόνωc: καί μαΖ:ί μέ αύτόν καί
324 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β" 325
λδγοvς και OV)) αiJΙΙψ καί μετ' αi•ιοv, &λ:λ' ουχί και εξ αυτοί] μετ' αύτοϋ, χωρic: νά προέρχεται καί έΕ: αύτοϋ έκ τοϋ Πα
εκ IOV Πατρός ι',nάρχοι•, ώς και αυτόι?εv ιοις ΟVJJειοίς εοτι τρόc:, δπωc: είναι καi άπό έδω όλοφάνερον είc: τούc: συνε
κατάδηλοι•· ουδείς γι'ι.ρ ΗΪJ·ι• εv ψρονούιπωγ λόγοy ακούσας τούc:· διότι κανείc: άπό τούc: καλογνώμοναc:, άκούσαc: δτι
nροαιωι,ίως εκ Tf αιρός γεγνώμε1•οι, ουικ εlς ε1JJ!OtαY ευθύς ό Λόγοc: γεννδται nροαιωνίωc: έκ Πατρόc:, δέν παραλείπει
5 "έρχεται ιοv 1ψ λόγφ οvμφvως καί οvJJαγάρχως οvμnαρο νά ελθπ εύθύc: είc: εννοιαν τοϋ Πνεύματοc: τό όποίον πα
μαριουvτος 1Ιι,εύματος, καθ' ηι 1 ειη•οιαJJ ουιδ' εlς 'εκ' iiJJ' ρακολουθεί συμφυωc: καi συνανάρχωc: τόν Λόγον, κατά
'διά' χρ·ιί μεταλαμ6ά1 1 ει1,· εοτι δε καί ώς δι' Υίοv καί iξ τήν όnoiav εννοιαν δέν έπιτρέπεται νά έκλάβωμεν τήν
Υίου τοίς r'iγίοις χορηγούιμενοJJ, ου! μ·ιιι, nροαιωι•ίως εκείΠεγ πρόθεσιν 'διά' ώc: 'έκ'. Λέγεται δέ τέλοc: οϋτω καί ώc: χο
;ϊf:1,ιιnόμεvοι• lj διδ6μεγογ i} nηγά,ζω 1 , εl δε υούλει εκπορευό- ρηγούμενον δι' Υίοϋ καί tε Υίοϋ είc: τούc: άγίουc:, δχι δμωc:
10 μεvον, &λλ' 1ί11ίκα ληφι?·ηναι ικαί φαγερωι?ηναι εv,δόκηοε και πεμπόμενον η διδόμενον 11 πηγάί::ον άπό έκεί nροαιωνίωc:,
ώς ευιδό,κηοε διδόμεJΙόι 1 ϊε και φανερούμει•ογ· ου γαρ αυ,7ή έάν δέ θέλπc: έκnορευόμενον, άλλ' διδόμενον καί φανε
καΠ' έαυτ~ίι· fι ου·οία και 1ί {,;ι,όοωσις φαι,ερουιαί nοτε τον ρούμενον, δταν ηύδόκησε νά ληφθη καί νά φανερωθη καί
δπωc: ηύδόκησεν. 'Εάν δέ οί Λατίνοι λέγουν δτι άπό έδω
f
11είου flγεύματος. El δε Λατίγοί φαοιι• εν1ευ·/1εγ στοχάζε t
σθαι τ1JJΙ nροαιώι•tοJ' πρόοδοι•, ακολούθως ΟV'δ' εκεί κατά στοχά(ονται τήν nροαιώνιον nρόοδον, έν συνεχείς~ δέν θά
15 τι)JΙ iίnαρςιJJ εσται. Καί τό ιεκμήριοJJ ο φαοιJΙ αυ·τοι 1ου10, είναι οϋτε έκεί κατά τήν ϋπαρΕ:ιν. Kai τό τεκμήριον τοϋτο 1
':11:
ου,δει 1 αυιοίς 01J1μοαλείται nρος 11])' nρό/1,εσιΨ. τό όποίον αύτοί λέγουν, δέν θά τούc: βοηθήσπ κατά τίποτε
1
,,1,
76. Άλλ' 8'Κ μεν τοv Υίοv και διc'ι. του Υίου οϋιω nροϊόJΙ είc: τήν πρόθεσίν των. 1
ι?·εολογείται τό Ιfγεvμα 10 αγιοι·· μιας γαρ και της αiηης ουσί 76. Άλλ' οϋτω θεολογείται τό δγιον Πνεϋμα ώc: προερ
χόμενον έκ τοϋ Υiοϋ καί διά τοϋ Υίοϋ. Διότι μιδc: καί τηc:
r
ας, μία και 17 αυ11ί και θέλησις και δόσις :καί φω,έρωοις. 'Εκ
ili
~ι
20 δέ 1(1))' υίο;1οιήτωι 1 Ιψ Θεψ και διδάμενόν εστι και άλλό αύτηc: ούσίαc: μία καί ή αύτή είναι ή θέλησιc: καί δόσιc:. Έκ ι
μενογ και ::ιηγάζοι, και εJJεργουJΙ και φαιι 1 ό·μενον, ως ει·υ δέ των υίοθετημένων ύπό τοϋ Θεοϋ καί δίδεται καί άνα ;
nαρχούοης μεν αV'ΙΟις και εJΙοικού,σης της ε:uφύτου χάρ11ος βλύί::ει καί nηγάί::ει καί ένεργεί καi φαίνεται, ώσάν νά ύnάρ f
1
και δυι,άμεως τοίi Jlγεύ,μαιuς, αλλά κατά χάριν και ου Χ!Ί είc: αύτούc: ή εμφυτοc: χάριc: καί δύναμιc: τοϋ Πνεύματοc:,
1
1
φvσικως και ϋστεροι• εnι,δημησάοης, τοvτέοτι δι' αυτών ενερ- άλλα κατά χάριν καί δχι κατά φύσιν καί έπιδημήσασα ϋ ~
25 γηοάσης, &λλ' ου nροαιωι1 ίως ε'nαναnαυομένης. στερον, δηλαδή ένεργήσασα δι' αύτων άλλ' δχι έπανσnαυο
1.'Ι
ι.,
Όρqς ,οοη ιί διαφορά, ως αnειρίας ε.nέ,κειJJα; Ααιινοι μcνη προαιωνίωc:. Ί•
1111,:
δε 81' τψ ουμ66λφ της nί,οτεως, εκ μεν TOV Πατρός λέγον Βλέπειc: πόση είναι ή διαφορά, ώστε νά φθάνπ πέραν Ιlιιl
,1111
τες γενγφ?17ναι τον Υίό1', ε•κ δε ιού Πατρός καί του Υίοίi τοϋ απείρου; Οί δέ Λατίνοι είc: τό σύμβολον τηc: πίστεωc:,
τό Πνεiίμα ε'κ,nορεύεσθαι, oi, οαφCις nερί HιJJ' προαιωJΙίωι, λέγοντεc: δτι ό Υίόc: έγεννήθη έκ τοϋ Πατρόc:, τό δέ Πνεϋ 1
30 και ι',nοστατικωγ qασι nροόδω!' και αυ:ιης της ύnάρξεως μα έκnορεύεται έκ τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Υίοϋ, δέν όμιλοϋν
τοv Υίοϊi τε και 70[' Τfγεύ.ματος; Σαφ(vς τοιγαρουγ μιγΨύ σοφωc: περί των nροαιωνίων καί ύηοστατικων προόδων καi
ουοι 1ά αμικτα· 10ίς 1Ύπερ χρό~•ογ τά ύnό χρόγογ, τοίς ύnερ περί αύτηc: τηc: ύπάρtεωc: τοϋ Υίοϋ καi τοϋ Π νεύματοc:;
αlτίω, ιά δι' αlτίαJΙ. Δι' ήμας γαρ ε'Κ 10V Υίου nέμnειαι·
Σαφωc: λοιπόν άναμιγνύουν τά δμικτα· μέ τά ύnέρ χρόνον
τά ύπό χρόνον, μέ τά ύηέρ αίτίαν τά δι' αίτίαν. Διότι δι' ή
εί δε :δι' ήμδ.ς, και μεθ' ή,μδ.ς. 'Εκ δε του Πατρός ου διά
μαc: καί έκ τοϋ Υίοϋ στέλλεται" έάν δέ δι' ήμαc:, τότε καί
μετά άnό ήμαc:, έκ τοϋ Πατρόc: δμωc: δέν στέλλεται διά
1111
Τι, οi,δέ nρός τι, ούδέ μείά τι· απαγε ιijς υλασφημίας, ει κάτι οϋτε πρόc: κάτι οϋτε μετά κάτι· όπαγε τηc: βλασφημίαc:,
μη σύ και 1οί;ϊ αι 1 α;~.λάσεις Ο nάντολμος, μαλλοιι δέ ψενδι:) έκτόc: έάν δημιουργήσηc: καi τοϋrο σύ ό τολμηρόc:, μαλλον
ι·υμος θεολόγος, και 101 λόγοι, οlοιι εγγντέρω 10v Π ατ.ι/ις
1
δέ ψευδώνυμοc: θεολόγοc:, ό όποϊοc: θέτειc: τόν Λόγον κά
τιι?είς' nορρωτέρω δέ 10 π Ι'εv,μα l() αγιοι•. πωc: πλησιέστερα τοΟ Πατρόc;, τ6 οέ δγιον Πνεϋμα μα
5 Ταvτ' αρα και οί θεόσοqοι Πατέρες 1;μίι, μέι• nαραδι- κρότερο.
δόντες τr7v Ι1'jς πiστεως δμολογίuι 1 , ώς SiΚ ων Πατρός έθ,:ο Διά τοϋτο λοιπόν καi οί θεόσοφοι Π ατέρεc:, παραδώ
λόγησrπ γει 1 ι•ηι7έηα τόι• ΥίόJ', οϋτω και τό llι·ευμα εξ αύ- σαντεc: είc: ήμαc: τήν όμολογίαν τηc: πiστεωc:, δπωc: έθεο
1οv του lJ ατρός εκιπορευ6μεvοι 1 • δηλοvότι αμέσως έ·κάτεροι·
!1111
λόγησαν τόν Υiόν γεννηθέντα έκ τοϋ Πατρόc:, οϋτω έθεο

αi•τrvιι κuί εκ μ61 1ου ιού Πατρός, εξ αiηης δηλαδιί τ1jς nα- λόγησαν καί τό Πνεϋμα ώc: έκπορεuόμενον έΕ αύτοϋ τοϋ 1
10 τρι:κ1'jς {•ποσ1άσεως. El δέ δια TIJ)i γειιομέvηιι εnιφοίτησιιι Π ατρόc:· ητοι έκάτερον αύτων άμέσωc: καi έκ μόνου τοϋ
1
υσ,τερω1 11μiι 1 , και 1αίiτα nρός 10v 10ύς αλλοτριοvιιτας Π ατρόc:, έΕ αύτηc: δηλαδή τηc: πατρικηc: ύποστάσεωc:. 'Εάν
1
iιl:
11
Υίοίi τό Πι 1 ενμα ει•ιστά:ιιυ•οι, εξ αψφοίΨ εlπέ τις αυτό, '// δέ λόγψ τηc: μεταγενεστέρωc: γενομένηc: εic: ήμαc: έπιφοι
εκ Πατρός δι' Yίofi iί οτι 10v Υίου eκλάμ:ιει και 7Γ'ι ομοια τήσεωc:, καi μάλιστα άπό άντίδρασιν πρόc: τούc: άnοΙΞε
τούrοις, αλλ' r,'ις και ει• τφ Υίφ {,nάρχο11 και ίδιοι• αi•τοv νοϋνταc: τό Πνεϋμα όηό τόν Υίόν, είπε κανεic: αύτό έΕ
15 και κατ' rυδέιι αλλό1ριοιι. άμφοτέρων η έκ Πατρόc: δι' Υίοϋ η δη έκ τοϋ Υίοϋ έκλάμ
77. Προς δέ τούτοις ου:δ' αι1 ευ χροι,ι,κης nροσι?ήκης ,'} πει καί τά παρόμοια μέ αύτά, τό είπε μέ την εννοιαν δτι
αl1ίας ε'ίρηκέ 1tς δι' Υίοv i} καl. ε!; Υίου τό Πι,εv,μα τό ί1πάρχει καί είc: τόν Υίόν καί είναι 1δικόν του καί κατά τί
αγιοι, αnοσ,ελλόμει•οι•, nροοημαίvωι 1 δέ αεί ει•έργειω•, και?' ποτε Εένον. ,1
1)1' ει( ήμας ελι?ειι• nρό ήμω~, I())JJ αδυνάτωιι ηι•. El δ' αρα ι:ι
Ι
77. Έπi πλέον δέ δέν είπε κανεic: ότι τό όγιον Πνεϋμα
20 nov και μι) προοημιίι 1 αι,τες εlρήκεσαν, αλλ' ώς πολλάκις τουω άποστέλλετω δι' Υίοϋ καί έΕ Υίοϋ χωρic: χρονικήν προσθι'ι
11;
πράι;αηες. 'Έπειτα οvδέ συι•ίης τοίηο, rδ 1)Jιερλίαι, σύ και κην η αίτίαν, παρά μόνον προσεπισημαίνων πάντοτε ένέρ l:ιi ··
·11
καυχώμει 1 ος εlς τrί: αμετρα, οτι πολλ' ri.ττα τrίι)Ι λεγομέι 1 (1))' γειαv, κατά τήν όποίαν 11το όδύνατον vά ελθη πρόc: ήμαc: 11':
,}
1
:ιαρr'ι τΠ θεί,ι- ΓραφΠ, τ[ι μέι 1 ΟVJΙόιδφ 1(())! ρη,μάτωμ ι,;στί.ιι ει·, πρiν άπό ήμαc:. 'Εάν δέ κάπου είπαν καί χωρίc: νά προσεπι ,Ιi:1 :
7?/ δέ διαι•nirι, και τcp πράγματι οi,χ ει 1 ; "Ο καί τοις αίρεΗ- σημάνουγ, τό είπον άφοϋ επραΕαν τοϋτο nολλάκιc:. 'Έπει ;\ι,Ι!
i1,,:
25 Κ•Οtς πΪcάJ'ψ' ώς επ.ί;-ιω· αnειργάσατο, μ17 δυ1ιαμέvοις δω τα δέν κατανοεϊc: τοϋτο, ώ ύπέρσοφε, σύ ό όποϊοc: καυχα
:1:ι
IJJI'
Χ[!ίι•εt.Ι' 10 ΊJ/ ΟVJΙ(),δφ 1Q)J' ρημάτωι• ει•, τοις δε πράγμαοιι• σαι είc: τά υπέρμετρα, δτι πολλά άπό τά λεγόμενα είc: την :111,
'1'.
ουχ ει,, ώς κrι.1 Γρηγορίφ τφ ι?εολόγφ συι;δοκεί; θείον Γραφήν, κατά μέν τήv σύνταtιν των λέ!Ξεων είναι εν, :::11
2'αί/ ές γί'ιρ τοi~το τοίς σοφοίς τr'ι {}εία καί τ(δ ιJείφ κατά δέ τήν εννοιαν καi τό πραγμα δέν είναι εν; Αύτό
Πι 1 εύματι μεμυημέι,οις, ώς οτc,ν Ν: α_ιιq,οτέρω,,, Πατρ&ς τ6 πρδγμα κυρίωc: προεκάλεσεν είc: τούc: αiρεηκούc: τήν
30 και Υίοι\ ΙΟ Πι•εu:ιια λέγηται, r} SY. Πu.τρος δι' αυ 1 του, εi πλάνην, μή δυναμένουc: νά διακρίνουν τό είc: μέν τήν σύν
καί ουι 1 άγεται ρ17ματι, αλ,λά διέ:σ:τη,κε πράγματι. Καί. προς ταtιν των λέΕεων εν, είc: δέ τά πράγματα δχι εν, δπωc: φρο
νεί καί ό Γρηγόριοc: ό Θεολόγος.
Διότι είc: τούc: σοφούc: κατά τά θεϊα καί μεμυημένουc:
είc: τό θεϊον Πνεϋμα ε1ναι σαφέc: τοϋτο, δτι, δταν τό
Πνεϋμα λέγεται έ!Ξ άμφοτέρων, Πατρόc: καί Υίοϋ, η έκ
182. Θησαυροί, PG 75, 609 C, Πατρός δι' Υiοϋ, αν καί συνάγεται άπό τόν λόγον, δμως
.μέι• τοί•ς dλλωριουντας τό Πνείψα 10v Υίου δεόιηως αν άποκρούεται άπό τό πρόγμα. Καί πρόc: μέν τούc: άποtε
συνημμένως οϋτως ε'ίnοιμειι εν κρίσει τούς λόγους οlκο!'υ νώνονταc: τό Π νεϋμα άπό τόν Υiόν δεόντως θά ή δυνάμεθα
μοvντες, οlκειωθείσι ιδέ Θεϊρ διά τοϋ γνr.vι•αι 'ίδιον αύτοv νά έκφρασθωμεν οϋτω συνημμένως, διαχειριΖ:όμενοι τούc:
τό Πνεϋ,μα ηκριοωμένως ε'κκαλύψομεJJ έ·κάτεροι·, άις εκ Πα- λόγους κατά κρίσιν, είc: τούc: οίκειωθένταc: δέ τόν Θεόν
5 τρός μεν eχει nρό nάν1ων τώJJ αlώνωι• την ύnαρκτικιίν διά τηc: γνώσεως δτι τό Πνεϋμα είναι ϊδιον τοϋ ΥίοΟ θά
τό 11 νεvμα nρόοδον, τφ Υίφ δέ αιωνίως επ:πάρχον, εξ αt:• άποκαλύψωμεν μετ' άκριβείαc: έκάτερον, δη τό ΠνεΟμα
τοv εlς τούμφανές nροηλι?ε δι' ή,μας και με{)' ήμας και' έκ Πατρός μέν εχει πρό πάντων των αίώνων τήν ύnοτακτι
εκφαντική'V και ουiχ ύ·11αρ~τικ17ν nροέλευσιιι. κήν πρόοδον, ύπάρχον δέ είc: τόν Υίόν αίωνiωc: προηλθεν
78. 'Αλλά καί ό Υίός, φη,σίν, ει• τφ Πνεύματί εστι. έ!Ξ αύτοΟ είc: τό φανερόν δι' ήμδc: καί μετά ήμδc: κατά
1ο 11 άιιυ γε, διό χαι εκφαν1tκόν εστιι: αυτου τό π ι•εf'ψα, :1αί προέλευσιν άποκαλυπτικην καί δχι ύπαρκτικήν.
αnοοτέλλεται. και nαρ' αυτοv ου·χ ώς ανθρωnος μόι 1 ΟJJ, dλ}.ά 78. 'Αλλά καi ό Υίόc:, λέγει, είναι είc: τό ΠνεΟμα. Βε
·και ώς Θεός κατά τόν ι?εοJ,όγο1: Γρηγόριο!', και (uμορφοϋ βαiωc:, διό καί είναι έμφαντικά αύτοΟ τό ΠνεΟμα, καί άπο
ται ταις καρδίαις ΗΪΊ1 1 ΠtO'[(U'J! και ειιοικεί και δραται δι' στέλλεται παρ' αύτοΟ δχι μόνον ώc: δνθρωποc:, άλλά καί ώc:
u.iJT01•. 'EJ 1 γάρ Θησαυροίς δ {)·ειος Κύριλλος, «Χριστοί:)), Θεόc: κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον, καί μορφώνεται μέσα
15 φηοί, ωό Ιlι 1 εϋμα, τό rl)ς αυτός ει, ιί,uίν μορφούμενω•n· και είc: τάc: καρδίας των nιστων καί ένοικεi καί όρόται δι' αύ
11άλιι 1 , ((Χρωτου τό Πνεύμα, ώς IOV Θεοϋ λόγου δια Πιιεύ τοϋ. Διότι είc: τούc: θησαυρούc: ό θεϊοc: Κύριλλοc: λέγει
ματος 1ίμίι' ει•οικιζο:υένουn. Γενγύ.σθαι δέ ου λέγεται, ε:;-ιεί «Χριστοϋ είναι τό Πνεϋμα, καθ' δσον ό θεiοc: Λόγος ένοικί
τό γει•γώ,,ιιενοι· Υίός αεί τοϋ γεγε1η,ηκότος eοτί τε και J.ϊ Ζ:εται εic: ήμαc: διά Πνεύματοc:» 1 s 3 _ Δέν λέγεται δέ δτι γεν
γεrαι και ό γεJJJJ(i)JJ &ει Π αΙ ι][( 7() δ'ε 8κnορευ6με-~ 1 ΟJ,' f;ιt νδται, έπειδη τό γεννώμενον λέγεται πάντοτε καί είναι
20 Θεοv, κα~~ά nροέφημεγ, ουχ άnλώς ου1δέ μόνου 101! άγίου υίόc: τοϋ γεννήσαντοc: καί ό γεννων πάντοτε πατήρ, τό δέ
π ι·εύματός ε,στιι·· αλλά τό μέι, προαιcbι 1 tο)J και ύnαρκτικ17 )' έκπορευόμενον έπί τοϋ Θεοϋ, δπωc: εϊπομεν προηγουμένως,
πρόοδον δηλο·vι•,. έιερότροποιι OV'Oα1J τ17ς του Υίοϋ εκ τοιί δέν είναι άπλωc: οϋτε μόνον τοϋ άγίου Πνεύματος· άλλά
Πατρός γειΨήοεως, ,rιόJιου του άγίου Πνεύμαιός εοτι· τό δ' τό μέν δηλωτικόν προαιωνiου καί ύπαρκτικηc: προόδου,
εκ του κρυφίοv φαι·εροϋσθαι και nαρρη,σιάζεσ{)αι και δημο- έτεροτρόπου τηc: γεννήσεως τοϋ Υίοϋ έκ τοϋ Π ατρόc:, εί
25 σιεύειι, 7'1]1' οl:κεία~• δύ1·αμοι δια 1(())1 έnιτελουμέιιωιι {)αυμα ναι μόνον τοϋ άγίου Πνεύματος· ή δέ έκ τοϋ άποκρύφου
σίωιι ου μ/ηον τοϋ άγίου Ιlι 1 εύψατος, αλ'λ' Θστι καί αύτοv· φανέρωσις καί παρρησίασιc: καi γνωστοnοίησιc: τηc: οiκείαc:
<cό Θεός)) γάρ, φησί1' ό nροφηΗκώ,τατος Ε;)! οασιλεϋσιJJ ((,ει· δυνάμεως διά των έπιτελουμένων θαυμασίων εργων δέν
τϊρ εκπορει5εσι?·αί τε εγ μέοφ ίΟV λαου σου, ει' 1ψ διαοαίι•ει 1' είναι μόνον τοϋ άγίου Πνεύματος, άλλ' είναι καi αύτοο·
σε εJΙ 171 ερήμφ γ17 ε,σεί.αθη)). διότι, λέγει ό προφητικώτατοc: μεταtύ των βασιλέων, «Θεέ,
30 Και τοϋ Πατρός τοίι•ιψ πάλαι ;;ωτέ φανερου,μέιιου καi κατά την έκηόρευσίν σου είc: τό μέσον τοϋ λαοϋ σου, κατά
τήν διάβασίν σου διά μέσου τηc: έρήμου, ή γη έσείσθη» 4.
18
διι,ί Λiωσέως θαυμα.τοnοιου~ιτος, δ :τιρcvτος κατά τον ·θεολο
γικcbτατοv Γρηγόριοι• γέγοι,ε σεισμός, μετατιθε;ιιέJJωJ' 10JΙ' Καί δταν λοιπόν έφανερώνετο την παλαιόν έnοχήν ό
'Ε6ψ~ίωι• a:1?1 τ-ης των εlδ(!ιλω1 1 nροοκυγήσεως ε:ιl r17ι·· Π ατηρ καί έθαυματοποίει διά τοϋ Μωυσέωc:. κατά τόν θεο
λογικώτατον Γρηγόριον εγινεν ό πρωτοc: σεισμός, όnότε
μετετέθησαν οί 'Εβραίοι άπό τήν προσκύνησιν των είδώλων
183. Έργ. μν. 569 C.
164. Ψα)ιμ. 67, 6 i;,
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β. 331
330
αμυδράι· μέι,, αληι?1j δέ ι?εογμωσίαν. 'Αλλά και επί του 1Ί πρόc: τιΊν όμυδράν μέν, ό.ληθινήν δέ θεογνωσίαν. Άλλα
οv καί τοίi άγίοv Πι•εύματος ό δεύτερος γέγοJ'ε σεισμός, !<ai έπi τοϋ Υίοϋ καi τοϋ άγίου Πνεύματοc: εγινεν ό δεύτε
Η)))! ,ιιει, 'Jουδαίωι• μεταρρυθμιζο,ιιέΨωιι αnο 70V 1,όμου προς ροc: σεισμόc:, όπότε οί μέν Ί ουδαίοι μετερρυθμίΖ:οντο άπό
τό ευαγγέλιοι·, 7l(J.)'τος δέ ει?•μους καλουμένου nρός Τ1)) 1 ευα;ι- τόν νόμον πρόc τό Εύαγγέλιον, παν δέ εθνοc: εκαλεϊτο
5 ;ιελιζομέι•ψ κοιι·ωγίω, τijς θεώσεως. 'Αλλά και του ΥίΌv πρόc τr1ν εύαγγελιΖ:ομένην κοινωνίαν τηc: θεώσεωc:. ·Αλλά
καi δταν ό Υίόc: διέGαινε μόνοc: δ1ά τοϋ σταυροϋ είc: τήν
lι .
μόJ'ΟV διr't TOV σταυροί, διαοαί·ι·οντος εJJ τfί 0'1ς αληθCις
εριjμφ, τςv 1?αι,άτω και τφ ί1δη, και φω•ερουμέvου E,)J μέ άληθινήν ερημον, τόν θάνατον καi τόν δδην, καi εφανερώ
,Ι''
σφ ΊUV λαοv τωJJ Ίουδαίωι;, δι.ά τijς εκ τCJ1 1 οvραι•c7'~1 1 θεο
σημίας και αlσθητcΖις ιι γiί εσε[αθη. Όρff,ς επί της τοιαύτης
νετο είc: τό μέσον τοϋ λαοϋ τίιJν 'Ιουδαίων, ή γη εσείσθη
ιωi αίσθητωc διά τηc: θεοσημίαc: εκ τιϋν ούρανών :;. Βλέ
18 Ι lι•
Ί
1
10 σημασίας τΔ ε,κ,πορεvό,uει,οιι o·v μόνογ 6'ιι του Π1,εύμαιος, nειc: δτι επi τηc τοιαύτηc: σημασίαc: τό έκπορευόμενον δέν 111
1
,α'λλά κοιι•όι, Πατρός, Υίοv κrι.i. ΠΥεύ·ματος; 'Λλλ' ύστερο- είναι μόνον τοϋ Πνεύματοe;, άλλά κοινόν στοιχείον του
γεJ 1 Jjς Και V7l0 χρόι,οι, αVΙΙ) 'Ι} εκπόρευσις· ((f,J' τζ_JJ /.αψ)) '
γrι.ρ
Π ατρόc:, τοϋ Υiοϋ καi του Π νεύματοc:; Άλλ" αύτή ή εκπό
(μησι: 1 • El δ' Εν τψ λο.ψ, %αl μειrl τΟ,, λαό1'. ρευσιc: είναι ύστεpογενήc: καi ύπό χρόνον· διότι λέγει «εν
';!). ΚαλcΖις 1J.ρ' εφημεν, rfις 10 εκπορευόμεΨΟJJ εnί τοίi τψ λαψ»'";. Έάν δέ είναι εν τψ λαψ, είναι καi μετά τόν λαόν.
15 άγίοv Πνεύματος ουκ αεί 11)1 1 εκ 701) Πατρός προαιώvιηι• 79. "Αρα καλωc: εϊπομεν δτι τό εκr.ορευόμενον επί ιι
1
·vπαρ<';ιJ' δηλοι, α'λλ' &στtι' οτε και TΊ)Ji υατερΟ1' φω•έρωσιι', του άγίου Πνεύματοc: δέν δηι\ιίJνει πάντοτε ηΊν εκ του ~~
Π ατρόc: προαιών1ον ϋπαρt1ν, άλλ' ενίοτε καi τήν ϊιστερον
και?•'
κ ύuι),λοζ
f}γ κrι.ί ό Υίό;- ,κοιι·ωι 1 ήσει τϊp Π ατρί, δ και ό '/?'είος
r)είκJ'Ι.'01 οαq (ι)ς λέγωγ, ((Τό !Τι·εvμα Υίι))'
φανcρωσιν, κατά τήν όποίαν καi ό Υίόc: 6ά κοινωνήση με
1~
70)'
τ<Jν Πατέρα, πρδγμα τό όποϊον δεικνύει σαφωc: καi ό θεϊοc:
ι'1Ι'
εξ lδίας ιί,ιιϊ1 1 dι,αnηγά:ζειι 1 φύσεως))_ Προστιθείς γ/ι.ρ τι;
20 Ίί,ιιί,·', συι·ιέι 1 αι δίδωσι τό χροJJι:κό~; τ·ijς αναδό,σεως. Και.
Κύρ1λλοc: λέγων δτι «ό Yiόc: άναπηγάΖ:ει πρόc: ήμδc: τό
'11 !;1
{
Πνευμα εκ τηc: φύσεώc: του» "'. Διότι προσθέτων τό •πρόc:
1
Οτι ει•έργεια :ωι δωQεά SOH του θείου Π Ι'ε1Jματος 70 .~Κ

ήμδc:'. επιτρέπει νά κατανοήσωμεν τό εγχρονον τηc: μετα ·111
Π ατρι;ς καί Υίοv πι;γαζό,μει·οι• ή,μίν, Ί ωιίλ nροκαταγγέλ
~
'r
δόσεωc:. Καί ό 'Ιωήλ, προκαταγγέλλων δτι τό πηγαΖ:όμενον 'i
λωι•, μ6λλοι 1 r}f; διά τούτου δ Θεός, ΟV'Κ ((S'κχεω ΤΟ Πη:·v
άπό τόν Πατέρα καί τόν Υίόν είναι ενέργεια καi δωρεά l1,,Ι,
μά μου)), 1[1JΠίι,, αλ'ί.' 1,ε,κχε6Ί από του ΤΙ1ιεύματός μουη. 'Ως
του θείου Πνεύματοc:, μδλλον δέ διά τούτου ό Θεόc:, δέν
25 γrΊ.ρ και δ Χρυσ6στομός φησι πατ~jρ, ωό μέρος λέγει της
30
ει,εργείας- οιΊ γrΊ.ρ δ παράκλητος μερίζεταιη. Ό δέ τcο1• άπο
στόλωι• κορυ9 αίος πολλαχού,
καλεί 71))' έκχυθείσαγ Ιψ'ΙΚαvτα προς αi5'τcύς. Και
,ιιάλλογ
πάλιιι ι~εολόγος· (ωυχ ι5 Θεός)), φησίι,, 1,αλλ' ή χάρις εκχείται)).

80. Οί·κ αρα διά ταίi'τα ε·κ του Πατρός και του Υίοv
S•%!ΠΟ(2ΕύεcJΙ'Jιιt δοξάοο,μει• ΤΟ Γfγευμα· ατrμάσαι.με1• γr}ρ αιι
δέ παι•ταχο·v, δωρεrα
() χρυσοfίς
TOV-
λέγει «θά εκχύσω τό Πνευμα μου», άλλά «θά εκχύσω άπό
τό Πνευμά μου» 188 • 'Όπωc: δηλαδή λέγει κα\ ό Χρυσόστο
μοc: πατήρ, «λέγει τό μεροc: τηc: ενεργεiac:· διότι ό Παρά
κλητοc: δέν μερίΖ:ετω» 189
• Ό δέ κορυφαιοc: των 'Αποστό
λων πολλαχοϋ, μδλλον δε πανταχοϋ, τήν εκχυθεϊσαν τότε
πρόc: αύτούc: δύναμιν καλεί δωρεάν
190
• Καi ό Χρυσοϋc: πά
' Ι
1:
!,
~
!
λιν θεολόγοc: λέγει' «δέν εκχύνεται ό Θεόc:, άλλ' ή χά

185. Λόγοr:. 31, 25. ριc:»'91.
187. Περί ένανθρωπήσεωr:. του μονογενοϋr:., PG 75, 1241 Α.
80. "Αρα δέν θά δεχθωμεν διά ταΟτα δτι τό Πνεϋμα
188. 'Ιωήλ 3,1.
189. 'Ερμηνεία είr:. Ψαλμόν 44, 33. PG 55, 186. έκπορεύεται εκ του Π ατρόc: καi τοΟ Υίου· διότι, αν συνε-
190. ΠράΕ. 2, 38. 8, 20. 1 Ο, 45.
191. Περί άγίοu Πνεύματοc:, PG 52, 626.
το μάλλο1· i] δοξά,σαιμεν, τοίς διr} του Yίoii τό ειναι σχουοι τάσσομεν αύτό μέ τούc: λαβόνταc: διά τοϋ Υίοϋ τό είναι, θά
συJJτάττονιες αυτ6. Τοιγαρουγ έ,κ του Πατρός μ6vου δοξά τό ήτιμάΖ:ομεν μδλλον παρά θά τό έδοlΞάΖ:ομεν. Έπομένωc:
ζομει• ι}κnορευόμενΟJ' οδωτρ6,nως και nροαιωιι[ως, cδς και δεχόμεθα δτι έκnορεύεται έκ τοϋ Πατρός μόνον ίδιοτρό
δ Υίός γει,γάται· και οίΊτω δοξάζο~ι1ες, συνδοξάζομεν αύrό nωc: καi nροαιωνίωc:, δnωc: καi ό Υίόc: γεννδτaι· καi οϋτω
5 καί. συψ,nροοκυι 1 οv:uει 1 1φ Υίιρ καί 1φ Π αιρf. φρονοϋντεc:, συνδοΙΞάlομεν αύτό καi συμnροσκυνοϋμεν τόν
Καί 1oii 1 τo δηλοv1•1ες οί θ·ε6,σοφοι nατέρες, εnι 1o·v συμ- Υiόν καί τόν Πατέρα.
6όλου της ορθοδοξίας 10 έ:κ 1011 Πατρός ε:κπορεύεοθαι ιό Kai δηλώνοντεc: τοΟτο οί θεόσοφοι Πατέρες, συνε
π νευ,μα •καί τό ,συι•δοξά,ζεσ19αι τφ lI ατρι και τrρ Υίφ ΟVJ'ή δύασαν είc: τό σύμβολον τηc: όρθοδοΙΞίαc: την έκ τοΟ Πα
γrηιω• εlς ει•, ,συJJημμέι•ως εκφωι•1ίσα~ 1 τες και :παραδόνιες, φόc: έκnόρευσιν τοΟ Πνεύματος καί τόν συνδοίΞασμόν του
1 ο dις Ι(()γ μ1ί δοξαζόιrτωJ' ,έ•κ μ6ι 1 ·ου του π αιρός εκnορευόμε μέ τόν Πατέρα καi τόν Υiόν, διατυnώσαντεc: συνημμένωc:
)10)1 τό Πνεvμα τό αγωι·, [Λσnερ iiμέλει και τόι, Υίόι 1 γεγεν καί nαραδώσαντεc: αύτά, ώστε oi μή πιστεύοντεc: δτι τό
ι•ιιμέι•ογ, ου'δε συ:μπροσκυι·είι1 τό Πι•εv·μα &κείγοις δυναμένωι•, αγιον ΠνεΟμα έκπορεύεται έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, καθώc:
ει• Ιδί,ι, ιΊnοστάσει 19εωρούψει 1 0JJ. άναμφιβόλωc: δτι ό Υίόc: γεννδται, δέν δύνανται οϋτε νά
81. El γάρ κοιι·ογ αεί αυτοίς cδς έξ αι•των ή του Πι,εύ- συμnροσκυνοϋν μέ έκεϊνα τό Πνεϋμα, θεωρούμενον είc:
1 !":> ιιατος εκnόρευσις, ενέργεια liv τό Πνεύμα ε'lη μόνη και ουκ ίδιαιτέραν ύnόστασιν.
ει• ιΊποστάσει· μόνον γάρ εJΙέργεια, η γε αυτοίς κοινή. Και 81. Πράγματι αν i'jτo πάντα κοινόν είc: αύτά ωστε άnό
)'())' ,ιιέι 1 σδι, αi,τuίς ιlις δμοούσιον, ,αλλ' ΟV'Κ αεί αυτοίς κοινόι, αύτά νά γίνεται ή έκπόρευσιc: τοϋ Πνεύματοc:, άπλη ένέρ
άις εξ αμφοίι1 εi .και ')1(!)1 ε:n' εσχάιου 1(1)1' αlι(ηω11 εξ αμφοίι1 γεια Θά ητο τό ΠνεΟμα καi δχι είc: ύrιόστασιv· διότι δ,τ1
έκ:κέχυιαι, .nροσι?1jσω δ' δτι ·και παρ' έαυτου· και γάρ αv1ε- είναι είc: αύτά κοινόν, είναι μόνον ένέργεια. Είναι λοιπόν
20 ξουσίως προς ημάς ε,κχείται. Καί προς τον Υίόν γclρ ε'ίρηται είc: αύτά κοινόν ώc: όμοούσιοv, άλλά δέν είναι πάντοτε είc:
:~ροφηuκrvς εlπείι•, ΗΥίός μου εl ού, ,έγr;J σήμερον γεγέJΙνη αύτά κοινόν ώc: προερχόμενον έΙΞ άμφοτέρωv· δν καi τώρα
κά αε)). 'Αλλ' 'ίομει• {,.,ό χρόι•ο;, ταύιηιι ύnάρχουσαι, TΙJJ' γέι• είc: τόν τελευταίον των αiώνων εχει έκχυθη έlΞ άμφοτέρων,
ι•ησιι•. Τί δέ, Ον'χι ·και ΤΟ Πι•εv:μα ταύτψ συνειργάσατο τ!'ιι· θά προσθέσω δέ ότι καi παρ' έαυτοϋ· διότι έκχέεται αύτε
γέι,,,ησιν, φ τό "Και~' ημάς άvειληιμμένον του Υίου φύρα,11 1 1. ΙΞουσίωc: rιρόc: ήμδc:. ·· Αλλωστε καi nρόc: τόν Υiόν εχει λε 'ΙI
,,,,,1
25 εnί τofi 6αnτίσ:ματος εχρίσθη και χρωθέι• εφανερώθη, ο-τι χθη κατά nροφητικόν τρόπον, «Υίόc: μου είσαι, έγώ σέ li
καί nρό 70/1 6ατι1ίσματος γέγοι,εν δμ6,ι)ε01,, εnεί και 11)1' α2- έγέννησα σήμερον»
192
• Άλλά γνωρiΖ:ομεν δτι ή γέννησιc: il
Ί"
;,ι ·
XJJJJ ό Θεσυ Υίός, ((ΘΚ Πι 1 εύ,μωτ.ος άγίου κ·αί Μαρlας ε
1
70'(! αύτη είναι εγχρονοc:. Μήnωc: δέ είc: την γέννησιν ταύτην !Ιι.
σαρκώ•ι?η τ17ς nαρ~?έι•ου)), κατά τό γεγραμμέJtοι•; δέν συνειργάσθη καi τό Πνεϋμα, μέ τό όnοϊον έχρίσθη
"Α ρ" οiιγ έκ του Πατρός καi. ε 1 κ. του ΠJ'εύιιατος εψ iς κατά τό βάπτισμα τό άnό ήμδc: άνειλημμένον φύραμα τοϋ
30 γεγεγγfίσθαι τιρό αιώγων τογ Υίόν διά 117ι, ύnό χρόνοι 1 Υίοϋ καi χρισθέν έφανερώθη, δτι καi nρό τοϋ βαnτίσματοc:
ΊΙJ..1!11)1' γέιΨ))ΟIΙ'; .Σύ )'Ξ ιοως ό λσγικαις ιεφόδοις 11]) 1 :-ιερι είχε γίνει όμόθεον τό φύραμα, έnειδή καi κατ' άρχην ό
Υίόc: τοϋ Θεοϋ έσαρκώθη έκ Πνεύματοc: άγίου καi Μαρίας
τηc: Π αpθένου
193
, κατά τό γεyραμμένον;
~ Αρά γε λοιπόν έlΞ αίτίαc: τηc: έγχρόνου ταύτηc: γεν
νήσεωc: θά ε'ίnrιc: δτι ό Υίόc: έγεννήθη έκ τοϋ Πατρόc: καi
192. Ψαλμ. 2, 7.
193. Σύμβολον Νικαίας - Κωνσταντινουπόλεως. έκ τοϋ Π νεύματοc: nρό αίώνων; 'Ί σωc: φυσικά θά τό ε'ί-
Θεοί, γι,cuοιι• :ιοριζόμει·ος καί ι'κ τr-:'ιι• VOI ερον ως αυτός ιι Ιjς nric: σύ, ό όnοίοc: nορiΖ:εσαι τήν περί Θεοϋ γνωσιν μέ λογι
γεγοι•6ιωι, 11ί ;-ιροαιωvίως 6ι•:(1 σιοχαζόμεvος· αλλά καi κάc: μεθόδουc: καi στοχάΖ:εσαι έκ τGJν ύστέρων δnωc: λέ
μάρτυρά γε αξιοί.ογώιαιοι• ιί,ιιίι· rlY ε.nαγάγοις 1όι, Υίόι• γειc: ό ϊδιοc: γεγονότων τά προαιωνίωc: όντα· άλλά θά ήδύ
αi'Ηόι, διr'ι. του .:ιροrr,~ίτοι, λfί'οι'τα, «Κύριος α:ιέσ1αλκέ ψε κui νασο νά npoσayάyric: είc: ήμδc: καί μάρτυρα άΕ:ιολογώτατον
5 10 [J1rεf'iμα α'LποV>). καi ιοV'το γdρ σό1', ταV,101 1 ε'ίεσθαι &:1η τόν ϊδιον τόν Υίόν λέγοντα διά τοϋ προφήτου, «ό Κύριοc:
μέ άnέστειλε καi τό Πνεϋμα αύτοϋ» •·
19
οτολ1jι· τε •καi 1ρ6nrJ1' Λnάρξεως. Προς δέ 1ού1φ ;ωι Ημ διότι καi τοϋτο
τοiί μεγάλου nροοχρήου καί ;-ιαρεf :1 ϊ ;ίσ11 ΤΙ αύλοu, και ιοί-Ο' ίδικόν σου είναι, τό νά voμiZ:ric: ταυτόν τήν άnοστολήν καί
r \
εχωv -χαι
, , Q "
ε11εΑοικα,κωγ
,., ,1
η
' '""'
αγι,οωιι και
\ \
μη
e': "
ομσχογινι•.
-
,, 'c .n;· '
μεγ τόν τρόπον ύnάρΕ:εωc:. Πέραν δέ αύτοϋ θά χρειασθηc: καi θά
γάρ", ιpηοί1· ειχείι•ος, ωδιrί 10ί1 !1 ι,εύμα1ος δίδοται λόγος σο- παρερμηνεύσr~c: έnίσηc: τόν μέγαν Παϋλον, καi μάλιστα
1Ο rι ίας, u.λ)φ ι)έ ).όγος γι,rίισεως)). Άλλrί. ;ωί ό Χριπτός ενοι έθελουσίωc: καi έθελοκακων η άγνοων καi μή όμολογων.
χεί 1αίς χαρδίαις 1((})' ,μιί αδοχίμων, πάγτως δια TO'V ΠJJc:ύ «Είc: δλλον, λέγει έκεϊνοc:, διά τοϋ Π νεύματοc: δίδεται λό
ματος, χαί γοερώς όραται καί εμιμορφοΓ:ται και εμφανίζεται., γοc: σοφίαc:, εic: αλλον δέ λόγοc: γνώσεωc:» 195 • 'Αλλά καί ό
καί 1αvτrι. δι,1 του Πι,εύμα10ς. Ου·κοv1• προισvλλογιζόμεγος ε Χριστόc: έvοικεϊ είc: τάc: καρδίαc: των δοκίμων, nάντωc: διά
yείς, εl διιί 10V [[γεύμr.1.1ος, και ·εικ TOV flγεύμα1ος. El r)' τοϋ Πνεύματοc:, καi νοερωc: όρδται καi μορφώνεται καi
15 έκ του Π ω'.!cίς ιχαι έκ τοfί Πι,εύ·μα10ς ό Υίός σαq;cίις α:10- έμφανiΖ:ετΟΙ, καi μάλιστα διά τοϋ Πνεύματοc:. Έnομένωc:
σιέλ·ί.εται και 10 οάnτιο:,ιια δέχεται, κα1}' δ nας 6ωττιζι5- κατά προσuλλογισμόν θά εϊnric:, έάν είναι διά τοϋ Πνεύμα
,ιιει•ος γει'Ι'αται εκ π ι•εύ,ματος, και ταίς καρδίαις ελλάμπει, τοc:, τότε είναι καi έκ τοϋ Πνεύματοc:. 'Εάν δέ ό Υίόc:
και τοί,το δια

πληοίωι• οvι•είρας,
101' Πι·εύ:μα10ς, και :πολλά ε1ερα ΤΙ7'ιν nαρα
είτα κοι.JJως καΗχ τάς σάς επιστήμας
σαφωc: άποστέλλεται ύnό τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Πνεύματοc:
καi δέχεται τό βάπτισμα, κατά τό όnοϊον πδc: ό βαnτιΖ:όμε i.ι!Ι:',1i
20 ον,μτιερυ.[ι,,ωy, και εκ 1οiί fl γεύματος γεγενιιη,μέιιομ εί1 1 αι ιΓ!)' νοc: γεννδται έκ Πνεύματοc:, καί έλλάμnει είc: τάc: καρδiαc:, Ί1!Ι:ιI:
1,1,
}Ίόγ δοξάσεις 1ε καί δείί.;εις. Άλλ' 01Ίχ 17,ιιείς γε, (V σο καi μάλιστα διά τοΟ Πνεύματοc:, αύτά καi πολλά δλλα 1.,
ιμ[ι1ατε επιχθοι,ίωι,, οί της κατά οέ ταύτης θ·εολογίας ϊi παρόμοια σuνδυάσαc:, εnειτα συμπεραίνων κοινωc: κατά Ι·ιιι
111111
:ι
μοιροι :ιαγτάnασιι', δλλ' Λρι76Ίς rlι• και nροσεJJέγκωμειι χαι τάc: έnιστήμαc: σου, θά δεχθηc: καί θά δείΕ:r~c: δτι ό Υίόc: ,',11'
1 1 iι
διέλωμει' 1 ι'JJ' ,17ς ,:πίσ1εως όμολογίω', ε,;-c του π α1ρός μόγου εχει γεννηθη καί έκ τοϋ Πνεύματοc:. 'Όχι δμωc: βεβαίωc: ljl
ήμείc:, ι,J σοφώτατε των έπιγείων, oi έντελωc: αμοιροι τηc: .ι,Ι,

25 ?,έγοι•τες εξ ιlρχης αμέσως εi1 1 αι 1{))' Υίόι· τε και ΤΟ ΠJJεvμα, ,ιι
iδιο12όπως μέι'ΊΟΙ έκάτερον αi'.,·τcοι'. ίδικηc: σου θεολογiαc:, άλλ' όρθuJc: θά nροφέρωμεν καί θά
!.11111
διαιρέσωμεν τήν όμολογiαν τηc: nίστεωc:, λέγοντεc: δτι κα 1
Καί διί τό Ίδιοι' δηλοuι,τες έκα1έρου τρόnοv, τιιι' μέι'

11 1
82. i' 1
τά τήv άρχήν ό Yiόc: καi τό Πνεϋμα είνα1 άμέσωc: έκ μό

εχ Πατρός 'ί3παρξιν του Υίοv γέιΨηοιJJ προσαγορεύομει', εκ-
νου τοϋ Π ατρόc:, κατ' ίδιαiτερον δμωc: τρόπον έκάτερον
11όρεvοι1' δέ τιίι' τοiί (lγίου Π1•εύ:ιια10ς. Tr} δ' ϋστεροι, ει'
ούτων.
30 χρόνφ και με1rί 11ίν κ1[σιι, επί ταύτης ~αί ύ::τό τούτω·ι' ·ύπηρ
γμέι•α, )'Ο'Ιίμασι μέι, ·αεί διαιροϋμεν HVJJ προαιωJΙίωJ' και
82. Καί μάλιστα δηλώνοντεc: τι']ν ίδιορρυθμίαν έκάστου
τρόπου, τήν μtν έκ Πατρόc: ϋπαρΕ:ιν τοΟ Υίοϋ καλοϋμεν
αJJάρχων 1;:ιάρξεων ε,.κείJJω1•, ρήμαοι. δ' εστιι• οτε και 101!10
/ ' ,, ' ' / ' / γέννησιv, έκnόρευσιν δέ τήν τοϋ Πνεύματοc:. Τά δέ εnειτα
σnωΊωτατα ουι·α:ποιιτες η ·και. ουι•η,ιψεJΙα παρα τιιιωγ ακοv-
έν χρόνψ καi μετά τήν κτίσιν γενόμενα έπ' αύτηc: καί ύπό
τούτων, κατ' εννοιαν μέν διακρίνομεν πάντοτε άπό τάc:
194. Ήσ. 48, 16.
προαrωνίουc: καί άνάρχουc: έκείναc: ύnάρΕ:ειc:, μέ λόγουc:
195. Α' Κορ. 12, 8.
δέ ένίοτε, καi τοϋτο σnανιώτατα, συνάnτοντεc: η άκούοντεc:
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ Εf<ΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΛΟΓ. Β' 337
336
οι•τες, 11ίι· ει· τοις γοήμαοι διαίρεοιι· ού~ rlπο5άλλομεν. Τοι νά συνάnτωνται άnό μερικούc:, δέν άποβάλλομεν τήν κατά
οvτόι• εοΙΙ. καi ΤΟ nαριχ τον l( υρίου λεγό,μενον, (<εγcv εκ του τήν εννοιαν διάκρισιν. ΤοιοΟτον είναι καί τό λεγόμενον
άnό τόν Κύριον, «έγώ έtηλθον έκ τοΟ ΘεοΟ καί ερχομαι» ,
196
Θωv εξηλθαJ' καl 17κωη, και. ((εξηλι?ω, π;αρc'ι τοϋ ΠατριΊς

και ελ1ίλυ{}α εlς ΤΟ)' κόο.ιιον». Κrlνταυ{)α γαρ τό 'εξηλθοι? καί «έtηλθον παρά τοΟ Π ατρόc: καί ηλθον είc: τόν κό
5 ει1 0)' ού μιι7.ς διακονίας εστί δηλωτικό~,· τή1, τε γαρ εrρ' σμον»197. Kai έδω δηλαδή τό 'έΕηλθον', αν καί είναι εν,
171,ιιας δι' 1ί,ιιiiς εφ' ή,μωγ nαριχ του' Πατρός αποστολήν δηληί δέν είναι δηλωτικόν μιδc: έννοίac:· διότι δηλώνει τήν έφ' ή
και 1171' εκ της οf,,σίας και της τοv Πατρϊις ~'•:-ιοστά,σεως nρο μδc: δι' ήμδc: έφ' ήμων παρά τοΟ Πατρόc: άnοστολήν καί
αιώνιο1, nρόαδο~,.
τήν έκ τηc: ούσίαc: καί τηc: ύποστάσεωc: τοΟ Πατρόc: προ
Τί οvν,, ,δια τό τοίi ρήματος έγιαiοι• συι,άψο;ιιε~> τά nλεί- αιώνιον πρόοδον.
10 στοι1 και {,πέρ τό nλεί,0101 1 διεστϊοτα; "Η διότι τό 'εξηλθ'ο1•' Λόγψ τοΟ ένιαίου τοϋ ρήματοc: λοιπόν θά συνάψωμεν
.και τιίγ anοστολήι· ,δηλοί, ή δέ του Υίοv αnοστολ17 nαρά τοv τά άnομακρυσμένα πολύ καί ύnέρ τό πολύ; "Η διότι τό
Πατρός εγεγόγει και, του Πιοεύματος, κατά τό ((Κύριας rlnέ 'έtηλθον' δηλώνει καί τήν άnοστολήν, ή δέ άnοστολή τοΟ
σταλκέ με καi τό Π,,εvμα αf,τοvη, ϊ1? εΊnω nάλιγ τό nολλά Υίοϋ εγινε παρά τοϋ Πατρόc: καί τοΟ Πνεύματοc, κατά τό
«ό Κύριοc: μέ άπέστειλε καί τό Πνεϋμα αύτο0» , διά νά
198
κις εlρημέι·ω,, προε,λθε'ϊν δογματίοο:ιιεγ εκ του Πατρός ν.αί

15 ΕJΚ τοί> Τl11εύματος 7011 Υίόν .και Λόγο~, του Θεού; Οϋμενουι·. έπαναλάβω τό πολλάκιc: λεχθέν, θά δογματίσωμεν δτι ό
Ούκοv,, Ο'ι>δέ δια 11ίι, εκ Πατρός και Υίου του άγίου Πνεύ Υίόc: καί Λόγοc: τοϋ Θεοϋ nροηλθεν έκ τοΟ Πατρόc: καί
ματος αποοτολ1)J' 1) ε·κφωισtJ' ·J} nρόΟ'δΟν, 11]1' εκφαιιτ lΚi}J' τοϋ Πνεύματοc:; Καθόλου. Έnομένωc: οϋτε έt αίτίαc: τηc:
και ιίnό χρόι 1 ΟJΙ λέγω, καιι εις εν τfl προαιωνίφ ενίοτε συν(,ί έκ Πατρόc: καi Υίοϋ άnοστοληc:, τήν έκφαντικήν καί εγ
γψαι χατι't τίιι' λέξιι', .εκ τον Πατρός και εκ τοίι Υίοv χρονον έννοω, εστω καi αν ένίοτε συνδυάΖ:εται είc: εν μέ
20 δογμαrίσομει· εκnορεύε,σθαι τό ΠνεfΊι,ιια τό aγιοJΙ, μέχρις αι· τήν προαιώνιον κατά τήν εκφρασιν, θά δογματiσωμεν δτι
εκ Θεοίι Θεόν γο•ώακω:μεγ αυτό τφ nροεγεγκόντι Π αυ;;ί τό αγιον ΠνεΟμα έκnορεύεται καi έκ τοϋ ΥίοΟ, έφ' δσον
γνωρίΖ:ομεν αύτό Θεόν έκ ΘεοΟ nροαιώνιον έt 'ίσου μέ
εnίοης προαιώνιον.
83. 'Αλλ' ό μόγος διαι 1 οίγωι· οq:Παλιω'ι!ς ιυφλων, και δι' ον rόν nροβαλόντα Πατέρα.
όρϊοσtJ! οί δρϊοηες, εl και μιί ,άnαξαπλι,ις τοίς nδ..σtJ', αλλι}

83. 'Αλλ' ό μόνοc: διανοίγων όφθαλμούc: τυφλών καί ό
25 τοις εJ' ('ι.J.η1?είq, σε ζητοί)σιJ' απασι, δίδου δι' αοράτου {Jεω
μόνοc: διά τοϋ όnοίου βλέπουν oi βλέποντεc:, δίδε, αν δχι
ρίας ,r}γηκούστοις σο'ϊς εν J'ψ διδάγ,,ιωσιι•, εnιγινώοκειν τήιr είc: δλουc: γενικωc:, τουλάχιστον είc: δλουc: δσοι σέ Ζ:ητοϋν
α1λήΠ'ειαι•. El δ' OVJ', &λλr} δι' δ.κ01'Jς nιστεύσαγτας προς τι)ι•
έν άληθείςι, νά γνωρίΖ:ουν τήν αλήθειαν δι' άοράτου θεω
ρίαc: μέ τά άνήκουστα νοερά διδάγματά σου. Οϋτω λοιπόν,
εγ6τητα 11)ς 01'Jς εnιγ~-ώοεως δια πίστεως αι 1 άγαγε, και δι'
άφοΟ έnίστευσαν δι' άκοηc:, άναβiβασε αύτούc: διά niστεωc:
εργω~t αγαΠiίι1• υευαωnίστους αnοδείξας ε1' και,ψρ εύ1Jέτφ
πρόc: τήν ένότητα τηc: έnιγνώσεώc: σου καi, άφοΟ άnoδεί
30 φανέρωοΟJ' σαVΤΟJ' αfιτοις, ιγ' εcδωμει• τη1' 01]1' εn' αλη1Jείας
tric: αύτούc: βεβαιοniστουc: δι' έργων άγαθων, φανέρωσε
δόξαι· αnα1·τ ες και καταnολαύσωμεν εν nι·ευματ ικzΊ και αnορ
σεαυτόν είc: αύτούc: είc: εϋθετον καιρόν, υ1ά νά γνωρίσω
ρήτφ 11·έrι της τρισηλίου και ,ιιο1 1 αρχι·κωτά1ης φαιδρότητος,
μεν δλοι τήν άληθινήν δόtαν σου καί άπολαύσωμεν μέ
και δοξάζωμέι, σε nρός δύ~,αιμιγ αδιαλείπτως, γυγ και αεί
πνευματικήν καi άnόρρητον θέαν τήν τρισήλιον καi μοναρ
και. εlς 101'!ς ακαταλήκτους αlωνας 1Q)1' αlώνωι•. Άμ17Ψ.
χικωτάτην φαιδρότητα καi σέ δοΕάΖ:ωμεν άδιαλείπτωc: κα
196. Ίω. 8, 42. τά δύναμιν, τώρα καί πάντοτε καί είc: τούc: άκαταλήκτουc:
197. Ίω. 16, 28. αίωναc: των αiώνων. 'Αμήν.
198.'Ησ. 48, 16.
22
ϊ)
"'IΙ'
111
::111
ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Λί Άντε,π1γραφαi του Γρηγορίου Παλαμα έγράφησαν

:ϊ<: cιντίκρουσ~ν άναλόγοι: εργου του πατρ1άρχου Ίωάν 111,:1
\'οο Βέκκου. Ό Βέκκος ύπηρξεν έκ των άνηδρασάντων

1·1(: ι~'1ν περi ένώσεως άπόφασ~ν τfjς Συνόδου τfjς Λυωνnς
1οιi 1274, δ10 καi ένεκλείσθη τότε εiς την φυλακήν, δπου
iίλλοξε γνώμην. Ίσχυρίσθη δη ή μεταστροφή του ώφείλετο
:· 1(: ι ι'~ν καλυτέραν έξέτασ1ν του προβλήματος καi iδίως
1·ίι; Ι Ι]V μελέτην εργωy ψΙλεVωΤΙΚων θεολόγων, πράγμαΤΙ
i> (ΚΙ οτι:: επέδειξε σταθερότητα εiς τας νέας άπόψε1ς του
1,( Ι ί, Ιl(ψ' δσας θλίψε1ς υπέστη βραδύτερον δι' αύτάς, δεν
1ι'ιι; ϊ111ηρνήθη. Το 1275 ό φιλενωηκος αίJΙΤοκράτωρ Μ1χα-
11 λ 11' ί) Παλα10λόγος, έκθρονίσας τον πατρ1άρχην Ί ωσ:ηφ
ιι\·:·(ίίί:Jαοεν εiς τον θρόνον τον Βέκκον ώς Ίωάννην ω'.
( )ι > Ι οι; προς ύποστήρrξ1ν των γνωμων του έφ1λοτέχνησε
1,ιι I ϊι ια συνηθ1ζόμενα τότε συλλογην β1βλ1κων καi πατε
J>ιt,(ίιν χωρίων έκ δώδεκα κεφαλαίων, έκάστου των όποί
ι,ι\' ιιροέταςeν έπ1yραφ:η,ν δπκν{,ουσαν δη ή λαην1κη α-
11ιιψιι: ηερi έκπορεύσεως του Πνεύματος δια του Υiου η
11, ι ου Υiου είνω σύμφωνος με τα ύπο των πατέρων λε- ',1
1 ι'ιιι:·vα. Ή συλλογ11 αϋτη έξεδόθη τύπως κατα πρώτον ύ-

11(, ι ου Κερκυραίου Πέτρου Άρκουδίου, βραδύτερον δε ύπο
ιiλλων', ένσωματωθεϊσα δε εi,ς την εκδοσιν εργων του
ΙΙ{·κιωυ, η1ν όποίαv ήτοίpιασεν ό J. Hergenrδther, περιε
\ιΊφΟη εiς την ΓΙ α τ ρολ ο γ ία ν του Migne?.
1. Πέτρου Άρκουδίου, Ο p υ s c u I a a u r e a t h e ο I ο g ί c a,
1'ώμη 1629 καί 1670 σ. 4 - 65. Λέοντοc. Άλλατίου, G r a e c a ο r-
1 lι o d o x a, Ρώμη 1652 τ. 11, σ. 522-641. Η. Lammer, Scripto-
1 u m G r a e c ί a e ο r t hο d ο χ a e b ί b I ί ο t h e c a s e-
1 c c t a, Freiburg 1864, τ. 1 σ. 445 · 652.
2. Migne, PG 141, 613 - 674.
340 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 341
Κατα των Έπl γΡ α φ ωV του Βέκκου συνέταξε Οι·01ς προ<; τους Λατίνους συνετέλεσαν ωστε αυται ν' απο
τος iδ1κάς του 'Α ν τ ε π 1 γ ρ α φ ά ς, έρμηνεύων έν αύ ίiοϊiν έκτων περ1σσότ,ερον διαδεδομένων εργων του Παλαμα.
ταiς τα αύτα χωρία, προσάγων δε καi μερ1κα αλλα. T<'J 'Ο Παλαμας δίδει καi πάλ1ν ένταυθα iδ1απέραν προσο
κείμενον τουτο εΙναι έκτενέστεpον κάπως άπο το του Βέκ χ11ν εiς την δ16κρ1σ1ν μεταξυ θείας φύσεως καi υποστάσεως,
κου, κατα πολυ δε έκτενεστέρα εΙνω ή υπο του Βησσαρίω ,·1 όποία δεν ηδύνατο να ευρ:n Θέσιν εiς την όντολογ1κ11ν
νος άναίρεσ~ς αύτου. Δ1α τfjς bπεξεργασίας του Βησσαρίω οη;ψη01ν των Λατίνων καi του Βέκκου και δια τfjς οποίας
νος τα εργα ταυτα άπετέλεσαν εν σiuμα, το όποϊΌν έξεδόθη ι'r I ωφεί,γετω οiσδήποτε σύγχυ01ς εiς η1ν τρ1αδ1κην όρολο
ί,πο του, μνημονευθέντος Πέτρου Άρκουδίου') μετα δύο y ία ν. Οϋτω, δταν λέγεται ό Υ:ίος 'πρόσωπον' του Πατρος καi
λαην1κων μεταφράσεων, μ1ας του Βησσαρίωνος καi έτέρας , <'> Π νευ,μα 'πρόσωπον' του Υiου δε1κνύιεm1 δ16κρ101ς ούχi ιι
Ι':ι1 ι,
,ι,
του 'Αρκουδίου, καi άνετuπιiJθη εiς την Πατ ρ ολ ογίαν ί111οσταηκων άλλα φυσικών iδ1ωμάτων 8 • Ό Υiος λέγεται
ΙΊ
του
1,':
Migne 4 • 'ίi)ΙΟ(; του Πατρος ώς γεννηΘεiς έξ αυτου, δπερ σημαίνει ιι
1111
Δεν ύπάρχε1 ενδε1ξ~ς έσωτερrκη περi του χρόνου συν ί,ιιοσrαηκην σχέσ~ν· το Πνευμα λέγεται 'ίδ,ον του Υiου
1
111
Ι
τάξεως του μηφου τούτου ερyου του Παλαμα, άλλ' εΙναι ·~ιι:
rω ι α τον Μέγαν Βαοίλεων ώς κ,α:τα φύσ1ν ώκε1ωμένον αύ .,,:::.ι
!i:1
1
π1θανον δη ό συγγραφευς ήσχολήθη με αυτη:v καθ' θν ' (!), OUX] δε ιυς προερχόμενον έξ αύτσυ 9 • Δυνατον ουτω να :-11
χρόνον συνέτασε τους Άποδ ε 1κ τ 1 κ ο υ ς λόγου ς,

'1
ι1
V:γι::τω δη το Πνευμα είνω εκ τfjς ούσίας του Υiσυ ώς θεου,
μετα των όiΤΤοίων ώς έπi το πλείστον δ1ατηρεiται εiς τα ωΎ ϊιλλ' εΙναι ι'ιδ~ανόητον να λεχθfj οη εϊνω καi έκ της υπο
τα χεφόγραφα. "Άλλωστε πολυάρ1θμα πατερ1κα χωρία ιΊ οι(ισεως του Υiου, δ1όη τότε θα έταυτίζοντο αi υποστάσε1ς
παντουν εiς τα δύο εργα5, 11 δε έ.νδεκάτη άντεπ1γραφη συμ Ι Ιο φϊχ: καi Υiου, δπως ταυτίζονται αi ουσία~ αύτων 10 • Το l ί
πίπτε1 σχεδον κατα λέξ1ν με παράγραφον των πραγματε1- rιl1 · j:
ϊ,ωορεί1ε1ν εΙνω 'ίδιον του Πατρος μη δ1αβαiνον έπi τον 11'1
ϊίJν6. Πάντως ή όρ1σηκιi σύνθ:εσίς των άνάγεται εiς χρόνον l ίϊ,ν μετα των φυσικών iδιωμάτων 1 1.
!:
t(I
κάπως μεταγενέστερσν, 'ίσως το 1355, καθc δσον ό συγ Γ~:•ς την Τριάδα υηάρχε1 βεβαίως τάξις, άλλα τάξ1ς ευ Ι;ιι'
γραφευς τοποθετεί ηδη τον Άκίνδυνον εiς την αυτr)v μι': ,1:·ί,ιΊς, έκφρ6ζουσα τα 'ίδια των προσώnων καi ούχi όδηγου :1::
1.,'
τον Βαρλααμ δυσσεβfj θέαιν·. Ί·

()(1 <'ιπο άνώτερα προς υποδεέστερα οντα, ώς έδέχετο ό Ευ- 1
Το εύσύνοπτον των Άντε Πl γ Ρα φ ω V καi :ή καθ' 1.'ψ •rx;. Δεν εiνω έπσμένως άνάγκη να τοποΘετηθfi ό Υiος
Ι•,ι
Ι
'.ι
δλους τους μετα ταυτα αiωνας διατηρηθείσα εντονος αντί- ι;Η; 1rεσάζων μεταξυ Πατρος καi Πνεύματος, δ1ότr τουτο
:·1··
.Ιιι
;) '
ιφο{ρχετω αμέσως καi ουχi έμμέσως έκ του Πατρός 12 • "Αν
, ϊ, 1Ινευμα δεν τίΗετα~ 1Ύπο των θεολόγων πάντοτε παραλ
ilιi
3. Βλ. σημ. 1. λ ι'jλως προς τον Πατέρα, ιουτο συμβαίνε1 δ1α να μη θεω-
4. Migne PG 161, 243-268. 11 ηΗfj καi αύτο ισς γεννηΘέν 13 •
5. Ά ν τ ε n ι γ ρ α φ α ί, 2 = Λ ό γ ο ι ά n ο δεικτικοί
Α · 25, 28 καί 29. Ά ν τ ε n ι γ ρ. 4 = Λ ό γ ο ι ά n ο δεικτικοί
Α· 33·. Άντε n ι γ ρ. 1 = Λ ό γ ο ι ά n ο δ ε ι κ τ ι κ ο ί Β ·
60. Άντεπιγρ. 10=Λόγοι άnοδεικτικοί Β' 78.
8. Άντεπιγρ. 3.
6."Αντεηιγρ. 11 =Λόγοι όποδεικτικοi Β' 66.
7. Άντεnιγρ. 7. Ό J. Meyendorff, lntroduction a l'etude 9. Άντε n
1Ο. Μ.
ι γ ρ. Βασrλείου, Πε ρ ί Ά γ ί ο υ Π ν ε ύ·
ματοc: 18, PG 32, 1528.
d e G r e g ο ί r e Ρ a I a m a s, Paris 1959 σ. 344, διερωτδται μήηωc:
ή πληροφορία τοϋ Φιλοθέου (Έ γ κ ώ μι ον, PG 151, 627) περί με 10. Άντεπιγρ. 11.
ταγενεστέραc: συντάΕεωc: των Λ ό γ ω ν ά n ο δ ε r κ τ ι κ ω ν άναφέ: 11. Αύτόθι 9.
ρεται είc: τάc: ·Αν τε n ι γ ρ α φ ά c:. 12. Άντεπιγρ. 2.
13. Αύτόθι 4.
Ώρ~σμένω γραφ1καi ρήσεις, προβαλλόμενα~ ύπο τG',ν

Λατίνων ώς έμφανίζουσω τον Πατέρα και τον Yiov πηγην
του Πνεύματος, έκφράζουν άπλως την όμοουσιότητα τιίJv
δύο τούτων προσώπων 1 4. "Αλλαι π:Ίλιν έκφράσεις τϊυν πα
τέρων έρμηνεύοντω όρθοδόξως δια της καταφυγης εiς τr)ν
θεωρίαv περi δητfjς προόδου του Π vεύματος. Οϋτω αi φρά
σεις 'δια του Yiou' καi 'έκ του Υiου' σημαίνουν όμοβουλίαν
του Υiου προς τον Πατέρα ιωτα την χορηγίαν του Πνεϊ1-
ματος1\ εiς την χορηγίαν δε ωσαύτως άναφέροντω oi ορο1
'προϊένω', 'προχεiσΘω' καi αλλ01 16 , ένψ τr)ν έκπόρευων
δηλιίJνει μόνον ό δρος 'έκ του Πατρός'. ΕΠΙΓΡΑΦΑΙ - ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ
'Γο κείμενον έι~ του Π. Παπαευαγγέλου, εiς Π. Χρήστου

Γρηγορίου Παλαμα Συγγράμματα τ Α', Θεσσαλονίκη 1962. ΚΕΙΜΕΝΟΝ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ
!lill
!1:
11:
1,•Ι
,ι
Ιι,
Ηι,
1'·11,,
111
:111
!iιιι
Ιιιι!
:ι
'Ι
11,
Ιι
:11
1 11
14. Αύτόθι 5 καi 8.

15. Αύτόθι 1.
16. Αvτόθι 6, 7 καi 12.
ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ
ΕΙΣ ΤΑΣ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΑΣ ΕΙΣ ΤΑΣ ΕΠΙΓΡΑΦΑΣ ΤΟΥ ΒΕΚΚΟΥ ΥΠΕΡ ΛΑΤΙΝΩΝ
, Επιγραφη πρώτη 'Επιγραφη πρώτη
Χρήσεις γραφικαί διάφοροι οvλλεγεί,σαι εlς αn6δειξι~, Καταστρώνονται διάφοροι γραφικαί μαρτυρίαι, συλλε
5 ιοv εί1·u.ι τό Π11εi)μα τό αγιογ •και εκ του Υίου, μr:ι?' ας ε γεϊσαι nρός άnόδειΙΞιv δτι τό αγιον Πνευμα είναι καί έκ του
τεραι κυ.ταστρωιιι 1 ύοv1αι εlς ,αnόδειξιν ωυ εί,,αι τό Πι·εvμα Υίου, εnειτα άnό τάς όnοίας καταστρώνονται καi άλλοι είς
,δια του Υίου εκ του Πατρ6ς. Και εnει,δι) αί μεν έκ του Υί- άnόδει!Ξιν δτι τό Πνευμα είναι διά του Υίου έκτου Πατρός. ,
!1
,,
11''
01, ·U.ί δέ δια IOV Υίου αnοδεικvύουσιιι είι•αι ιουτο, εlς :παρά Καί έnειδή αλλαι μέν άnοδεικνύουν δτι τουτο είναι έκ του
1
στασιι1 του lοοδυιιά;.uου της 'δια' και 117ς 'εκ', ακολούθ'ως Υίου, δλλαι δέ διά του Υίοϋ, nρός nαράστασιν του ίσοδυνά 11 1 Ι,
10 nαρεvθ·ύς, ετεραι γραφι,καί χρήσεις κατασιρωννύον1αι, δι' μου της 'διά' καί τηc: 'έκ' καταστρώνονται εύθύc: είς τήν Ί'
:i
ώι• ιό τC)1 1 nροθέσεωγ τούτωJt lσοδύναμογ αποδείκ•ι•υται. συνέχειαν δλλαι γραφικοί μαρτυρίαι, διά των όnοίων άnο 1
δεικνύεται τό ίσοδύναμον των προθέσεων τούτων.

'Αντεπιγραφη πρώτη
'Αντεπιγραφη πρώτη
"Οτω• έπι τ1jς θεολογίας lσοδυJtα,,ιιcvσιι' αλλήλαις ,7 'εκ'
καί iι Άδιά', ου 1171· διαίρεσιv οϋδέ 117ιι διαφορrt1' :παριστiϊJοι 'Όταν είc: τό θεολογικόν πρόβλημα ίσοδυναμουν με
15 ;ης ϊι.γίας Τριάδος, dλλc't 111γ ενωοι,, καί τ17·v αnαραλλαξίαι•, ταΙΞύ των ai προθέσεις Ί':κ' καί 'διά', δέν παριστάνουν τήν
1/Ίtς εστ ί ΚαΤ(l 117ν φύ,οιγ ,και l1)1' δ,uοοου 1λίαι,. Δείκιrυται γ,ίρ διαiρεσιν οϋτε τήν διαφοράν της άγίας Τριάδος, άλλά τήν
ει,zεvθεJJ μιας καί της αυτ17ς είναι φύσεως κ·αί δvιrάμεως ενωσιν καί τήν άπαραλλα!Ξίαν, ή όnoia ύφίσταται κατά τήν liι l
11,,,
και εJJεργείας καί θελήσεως δ ΠαΙ17ρ και δ ΥίιΊς και τό φύσιν καί τήν όμοβουλίαv. Διότι άnό έδω δεικνύεται δτι ι' ?ι,
)ιιι
Π1 1 εv•,ιω 10 αγιοι,, ό δ' ει·ταv·θα καταγράψας τ(χ τώ·Υ άγίωι· είναι jJΙδς καί της αύτης φύσεωc: καί δυνάμεωc: καί ένερ
!1 111
'i
20 1]1)τα και ΟUτως επιγράψας I1JY διαφορct1! Κακώς Και δυσnε γείαc: καί θελήσεωc: ό Πατήρ καί ό Υίός καί τό δγιον !Ι
Ό(ι)ς τcvιr 1?είωι• ύmοστάσεω,, επιχειρεί: δεtκ~•υγαι διcί τοι~ Πνευμα, ό δέ καταγράψαc: έδω τά ρητά των άγίων καί
il
!
τι;Ί)f τοιούτωι• nρο1?έσεω1, lοοδυvά,μου και 8τι εκ I(J))' δι)ύ οϋτως έnιγράψας κακωc: καί δυσσεβωc: έnιχειρεϊ νά δεί
{ηιοστϊωεωιr και nαρ' l:κατέρας 10111ωι, διαφόρως εχει τ17ι· !Ξn διά του ίσοδυνάμου των το1ούτων προθέσεων τήν δια
ί'ι:ταρ~ιΥ ή μία τc'i>JJ τριών :πρασveυJJητών ύποστάσεωJJ, τουτέστι. φοράν τιον θείων ύnοστάσεων καί δτι ή μία των τριων
25 τό Πι,εΓ•,ιια τrί αγιον. Φαγερόιt OVJJ ϊ(ις αί μεγ lWJ' άγίω,, nροσκυνητων ύποστάσεων, δηλαδή τό αγιον Πνευμα,
ρ17σεις εχουοι)! εύσεοως τε κα/ καλcvς, έκλαμfSάι,οι•ται. δt εχει τήν ϋπαρ!Ξιν έκ των δύο ύποστάσεων καί διαφορετικά
άnό έκατέραν τούτων. Είναι λοιπόν φανερόν δτι αί μέν
μαρτυρίαι των άγiων εχουν εύσεβως καί καλως, έκλαμβά-
346 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ 347
;ταρα lOU ΟV1'εtληχόιος και καrαγράψUJJlΟς SJΙlαίJθα ταύτ:ις νονται δέ άπό τόν συλλέtαντα καί καταγράψαντα αύτάc:
κακϊi'ις τε και δυσσεοώς. έδώ κακώc: καί δυσσεβώc:
'Όιι δέ ΙΙJ)Ι ε1 1 ωσιν και τιΊιι αnαράλλακτοιι έιι :παοιιι 17 'Ότι δέ ή 'διά' δεικνύει καθ' δλα τήν ενωσιν καί τό
τοια'ύτη δείκμυοι 'διά', οτω, δηλοιιότι lαοδυJΙαμ[ι η] 'έκ', ι.ί άnαράλλακτον, όταν δηλαδή ίσοδομη μέ τήν 'έκ', τό παρι
5 ι'tείος Λiάξιμος nαρίο1ηοι σαφώς, περί τιι'ωι, εlnόντων διιχ στάνει σαφωc: ό θείοc: Μάtιμοc:, γράφων πρόc: τόν Μαρί 11,
ιοίι Yίuu ιό Πι:ε'uμα, γράφων nρός JJiαρινον, (<ΟV'Κ αiτίαι· νον δι' έκείνουc: οί όποίοι είπον δτι τό Πνεϋμα είναι διά
ΤΟ}' Υίόι· nοιοί'l'τας σφϊί.ς αι,'τοίις α:τέδειξαι,, μίω 1 γαρ 'ίοαοι rοϋ Υίοϋ, «δέν εδειΕ:αv έαυτούc: δτι καθιστοϋν τόν Υίόν
τοv Υ ίοu και του π γεύματος ΤΟ)! πατέρα αlτ ία1', του μέι· αίτiαν, διότι μίαν αίτίαν yvωpilouv τοϋ Υίοϋ καί τοϋ Πνεύ 1
καιά τ rιι· γέι•ι 1 ησιι 1 τoii δέ κατά τι7~ 1 έκn6ρευσσ, αλ}.' '[γα τό ματος, τόν Πατέρα, τοϋ πρώτου κατά τήν γέννησιν, τοϋ δέ
10 δι' αVlOV JlρoίέJJαt δηλώ,σωσι και ταύll) ΤΟ συναφές της Οt! δευτέρου κατά τήν έκπόρευσιν, άλλά είπον τοϋτο, διά νά
σίu.ς και αnαράλλακτοι• :ταr:ασιήοωσω. Σαφές οlιι· έ1 1 τεf'J17ει• δηλώσουν τι1ν δι' αύτοϋ προέλευσιν καί μέ αύτό νά παρα
(ος δ ΠJκ.κος οv1ος δυασFο('Ζις ε,χλαμοάι 1 ει ~άς τοιαύτας ριj στήσουν τό συγγενές καί άπαράλλακτον τηc: ούσίαc:» • Εί
1
σεις· ου γαρ ΊΟ ΟV}'(f.Ιjές και αnαράλλακτοι 1 , Q εσιι καιά 7JJ)' ναι λοιπόν άπό αύτά σαφέc: δτι αύτόc: ό Βέκκοc: έκλαμβάvει
,, :,
qύ,σt1' 1 αλ')α ΤΟ διαφέροι 1 ύ:ποστάσεων δυσσεβιϊJc: τάc: μαρτυρίας αύτάc:· διότι άπό αύτά δέν έπι
~
T(J)J' εκ τουτωι 1 ε:-ιι-
15 -χ;ειρεί σvvάγεο•, οι•δέ τψ μεγάλφ Βασιλεlφ :πειθόμε1,ος· και χειρεί νά συναγάγη τό συγγενές καί άπαράλλακτον κατά
οvτος γrΊ.ρ έ1· δγδόφ τr7Ίι• Προς Άμφιλόχιογ κεφαλαίφ φηοί· rήv φύσιν, άλλά τήν διαφοράν των ύnοστάσεων. Καί δέν
(GTO διr'ι, τοv Yίofi δημιουργείι• τύιι Πατέρα, οvτε ατεί.fί lOI' πείθεται οϋτε είc: τόν μέγαv Βασίλειον, ό όnοίοc: είc: τό
Ιlrπρός τίιι· δη,μιουργίαιι ουι 1 f:οτησι~,, ουτε α70)'0)! IOV ΥίοΓ, όγδοον κεφάλαιον Πρόc: Άμφιλόχιον λέγε,· «τό δτι δημι
1
11:
nαραδηλοι 71)1' ειιέργεt.(!.J', αλλα το 1J1'ωμένοι• τοίi ι'Jελ1ί,ματος ουργεί διά τοϋ Υίοϋ ό Πατήρ οϋτε άτελη καθιστςi τήν δη 1
1
20 nαρίοτηοιJJ>J. μιουργίαν τοϋ Πατρόc: οϋτε δτονον διαδηλώνει τήν ένέρ 111
I!
γειαν τοϋ Υίοϋ, άλλά παριστςi τό ήνωμένον τοϋ θελήματοc:» •
2
0 γοuι· λέγωι• hιi;. ιου }'ίου και εκ του Υίοu το Πι•εΓ,
0
11,
Ιι, 1
,,,
μα :προϊέι 1 ιι.ι καΗΊ. τ ΙJ )' χορηγίω•

T1j)' όμοοουλίω 1 τoii Tf ατρός Έnομένωc: ό λέγων δτι κατά τήν χορηγίαν τό Πνεϋμα \1,
καi τoii Υίου :παρίσ1ησι και.r7'ις. Ευ 1 δοκίq, γcΊ.ρ 10v Πατρ,Jς προέρχεται καί έκ τοϋ Υίοϋ παριστάνει καλώc: τήν όμο
καί 10ii Yίoii καί 11'L1 IO σι11•ευδοκουι· τοίς αξίοις χορηγείωι βουλίαν τοϋ Πατρός καί τοϋ Υίοϋ. Διότι τό δγιον Πνεϋμα
25 τό Πι>ε1ιμα 70 αγωι,. Οί δέ λατι~•6φροι 1 ες OV10t συνάγσvτες χορηγείται είc: τούc: άtίouc: μέ εύδοκίαν τοϋ Π ατρόc: καί 1·1
i.!
εκ :ταρω 1 οίας δια 1oii Υίοίι και ε:κ του Υίοϋ τήι, ϋπαρξιι• το rοϋ Υίοϋ καί μέ συνευδοκiαν ίδικήν του. Αύτοί δέ οί λατι
flγείιμα εχειι· ει)'()οκίας καί θελ1ίσεως εργοιι και κτίσμα ε!; vόφρονεc: συνάγοντεc: άnό παράνοιαν δτι τό Πνεϋμα εχει
αι•άγκης, &λ•λ' ου 'ι?είας φύσεως καρ.nογ {,:ιάρχεt1' 70 1Ι1'Ει~ rήν ϋπαρΕ:ιv διά τοϋ Υίοϋ καί έκ τοϋ Υίοϋ, παριστοϋν αύτό
μα τό &γιοι• nαρ/'OI(JJl)t δvσσεοώς. Καυ't γαρ IOJ' ίεροι, Δrι.- δυσσεβωc: ώc: εργον εύδοκίαc: καί θελήσεως καί κτίσμα,
30 μασικψοι• εργοι· ι'Jείας 1?ελ17σεως iι κτίσις, 1αλ'λ' ουχ 17 1'tεό άλλ' δχι ώc: καρnόν θείαc: φύσεωc:. Πράγματι κατά τόν
της, fi,:ιαγε· <ω[, γιΊ.Ι_! τ'ης ι5είας ,θ·ελιjσεως, &λλιχ τ~jς ι'fεί,;ς iερόν Δαμασκηνόν έργον θείαc: θελήσεωc: είναι ή κτίσιc:,
φύσεως, α'fΊΠις κατά 1ό~· αιrτόι•, 17 προαι.ώνιος καί rltδιος άλλ' δχι ή θεότηc:, δπαyε· «διότι, πάλιν κατά τόν αύτόν, ή
γέιΨψιίς 1ε και έκnόρευσις)). προαιώνιοc: καί άίδιοc: γέννησιc: καί έκπόρευσιc: δέν είναι
rηc: θείαc: θελήσεως άλλά τηc: θεία<: φύσεωc:»3.
1. Πρόc: Μαρίναν, PG 91, 136 Β. 3. Βλ. τό 'ίδιον, μή άνιχνεuθέν χωρίον είc: Λόγον Άποδεικτικόν
2. Περί άγίοu Πνεύματος 8, PG 32, 105 C. Β' 60.
ΑΝΤΕ ΠΙ ΓΡΑΦΑ 1 349
'Επιγραφη δευτέρα 'Επιγραφη δευτέρα
Έnει,IJ'ί; εlαί τιι•ες αι•ιιλέγοντες ταίς γραφικαίς χρ17αε 'Επειδή ύnάρχουν μερικοί άντιλέγοντεc: είc: τάc: γρα
αι, ταίς δηλούσαις δια του Υίοiί είναι τό Π1'ειψα εκ του φικάc: μαρτυρiαc:, ai όποιοι δηλώνουν δτι τό Πνεϋμα είναι
Π αrρός, συνελέγη σαν καί αί nαροί}ααι γραφικαί χρήσεις, έκ τοϋ Πατρόc: διά τοϋ Υίοϋ, συνελέγησαν καί αί παροϋσαι
5 αί δηλουσαι nροοεχϊvς καί ('ι.μέσως τόν Υ ίό1' εκ Πατρός ε'ί γραφικαi μαρτυρίαι, οι οποιαι δηλώνουν δτι ό Υίόc: είναι
ι,αι, εlς αυγκρότησιι• τr7'ιι, δηλουσcul' χρήσεωι• διcί του Υίοl' εύθέωc: καi άμέσωc: άπό τόν Πατέρα πρόc: συμπλήρωσιν
ειι·αι τό Πνεί-,μα. Ei yr1ρ ,ιιιί ηι· τό ΠΙ'εiίμα διϊ~ το·υ Υίοίi, των μαρτυριων ύπέρ τηc: διά τοϋ Υίοϋ προελεύσεωc: τοϋ
διατί μ17 και αυτό αμέσως ερρή11η εΊιrαι εκ τοίί 1Ι ατρός; Πνεύματοc:. Διότι αν τό Πνεϋμα δέν ητο διά τοϋ Υίοϋ,
διατί δέν έλέχΟη δτι καi αύτό είναι άμέσωc: έκ τοϋ Π ατρόc:;
'Αντεπιγραφη δευτέρα
'Αντεπιγραφη δευτέρα
1ο Και ,ιιιί ι• έρρήθη καί τό θείον Π νεvμα ε,κ Πατρός αμέ-
σως ,και (t)'?)ρηταί σου παι•τάσιααιι• ή της δυσοευείας πρόφα Καί δμωc: έλέχθη ότι καi τό θειον Πνεϋμα είναι άμέ
αίς τε καί :παρ&στασις. Γρηγόριος γαρ ό της θεολογίας επώ σωc: έκ Π ατρόc: καi οϋτω έχει έντελωc: άναιρεθη ή πρό
ιΨ,ιιος δεύτεροJΙ ε1· Ί()ίς 'Έπεαtl' από του ΙΙ ατρός εlJJαί φησι φασιc: καi nαράστασιc: τηc: δυσσεβείαc:. Διότι ό έπώνυμοc:
τό Π1 1 εί'ηια Τ(Ί ϋ.γιοιι καθι1 και τόJJ Υίόι•. Ό δέ Νύσσης, συl' τηc: θεολογίαc Γρηγόριοc: λέγει είc: τά 'Έπη ότι τό δγιον
15 :ιολλοίς έιέροις, ;ι,ρ(Ίς ε,} 'llρό:oc1).Jιo11, 10 ·nατρι.κόν, ώσαύτr.ος Πνείίμα είναι δεύτερον άπό τόν Πατέρα, δπωc: καi ό
εχειι· έκάτερόι• IJ·l]OιJ', α1'1:'/! του τρόπου τ'ijς 1Snάρξεως. 'Αλ Υiόc:Ό Ό δέ Γρηγόριοc Νύσσηc: μαΖ:i μέ πολλά αλλα λέγει
λr'ι. (!ΚUι ΙΓt 10V αι 1 ι?ρώnου, φησί, πρόσωπα ΟVΚ από 10V αυ δτι έκάτερον άναφέρεται npόc: εν πρόσωπον, τό πατρικόν,
'ΓΟI' :προσώπου ΚαΗJ. τό nροαεχες εχει τό ε[J•αι, ύJς ΠΟλJ.α ΚUΙ ανευ τοϋ τρόπου τηc ύπάρΕεωc:;;. 'Αλλά, λέγει, «1ωi τοϋ ·';jι,
διάι;ορα ειι'αι :1ρός τοις αlτιατοίς και 1Γt α'ίτια. 'Επί r;,:: ανθρώπου τά πρόσωπα δέν έχουν εύθέωc: τήν ϋπαρΕιν άπό
''ΙI
.,
1,,,:
20 της ιΊ.γίας Τριάδος ουχ οvτως· εν γαρ πρόσωπο~, και 1ό αι'· τό αύτό πρόσωπον, ωστε είναι πολλά καi διάφορα nλήν jΓ:
τό, τofi Πατρός, εξ οδnερ ό Υίός γειΨαται και τό Πι,εvμα των αίτιατων καi τά αϊτια. Δέν συμβαίνει δμωc: τό 'ίδιον i i,
Ι:ιι
τό ϋ.γιοι• ε'κnοι.μύετcιι. Διό και κυρίως τόJ' ενα α'ίτιοι' με,,ί έπi τηc: άγίαc: Τριάδοc:· διότι εν καi τό αύτό είναι τό πρό li.:Ιi .
,,.
τrΤη, αύτοv αlτιατr7Ίι· ει•α Θεόι, 9αμει• τεθαρρηικότως)). σωπον, άπό τό όποιον γενναται ό Υίόc: καί έκπορεύεται τό ii:1:
1,,,1,
Τ ί δέ οί λέγοι 1 τες ,εκ τοΓ> Πατρός έκnορεύεσ1?αι χαi. c:;, τϊρ αγιον Πνεϋμα. Διό καi έχομεν τό θάρροc νά λέγωμεν έγ
25 Yίcp ,διαμέ~•ειι 1 τό Πνευιμα τό ϋ.γιοι• και έχ του Πατρός ειι κύρωc: ένα Θεόν τόν ενα αϊτιον μετά των αίτιατων αύτοϋ» 1Ό
τ(v Υίφ διήκειγ καί εκ του Πατρός εiJJαι καl τφ λόγφ σvμ Τί έννοοϋν δέ οί λέγοντεc: δτι τό δγιον Πνεϋμα έκπο
nυ.ρομαρτειι•; 'Έτι δέ οί ,κοιγωι,ίαιι και αγά;ιηι, εlιιαι λιi- ρεύεται έκ τοϋ Πατρόc: καί διαμένει έν τψ Υίψ καί δτι
διήκει έκ τοϋ Πατρόc: έν τψ Υίψ καi δτι είναι έκ τοϋ Πα
τρόc: καi συνακολουθει τόν Λόγον; 'Όπωc: έnίσηc: οί λέγον
τεc ότι τό δγιον Πνεϋμα είναι κοινωνία καi άγάπη τοϋ
4. Θεολογικά έπη 3, Περί άγίοu Πνεύματοc:, PG 37,412 Α.

5. 'Εννοεί ϋτι διαφορά ύnάρχει μόνον είc: τόν τρόπον τηc: ύnάρ!;ε
ωc:, ητοι τήν γέννησιν καi τήν έκnόρεuσιν.
6. Πρόc: 'Έλληναc: έκ των κοινών έννοιων, PG 45, 180.
350 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΑΝΤΕ Π I ΓΡΑΦΑ 1 351
γοι·τες 10v Παrρος καί 10ϊ, Υίοv 10 ΠJJευμα τό lίγιοιι; Πρnς Πατρόc: καi τοϋ Υίοϋ; Πρόc: τούτοιc: δέ οί λέγοντεc: ότι
δέ 1ού10ις οί προς 10 ετερογ ε;ωστοιι εχειι, 1({)Jf nροσώnωι· εκαστον των προσώπων άναφέρεται πρόc: τό δλλο όχι όλι
λέγογrες οv,χ ηττοv ij προς έαυτό; Τί δέ ό ψάλλωγ ((αί χεί γώτερον άπό όσον nρόc: έαυτό; Τί δέ έννοεϊ ό ψαλμωδός
ρές σου ε.,οίησάJJ με και εnλασάJ· με)); "Αρ' ουχ ϋ.πωη ες οίi- λέγων, «αi χεϊρέc: σου μέ έκτισαν καί μέ επλασαν» 7 ; Τ Αρά
5 ιοι αμέσως εΊναι 'Και 10 llJ'εv,μα δεικvύουσιν Ξ'Κ ωv Πατρός; γε όλοι αύτοi δέν δεικνύουν ότι καί τό Πνεϋμα είναι άμέ
σωc: έκ τοϋ Π ατρόc:;
'Επιγραφη τρίτη
Έπιγραφη τρίτη
Κατεστρ((]θησαι, καί αί παρουσαι γραφι·καί χρήσεις εlς
συγκρό1ησt)' η7ς ενγοfας τϊ())' δηλουα/;jγ χρ17αεωι 1 , μιί αμέσως ΚατεστριίJθησαν καi αί παροϋσαι γραφικοί μαρτuρίαι
i
άλί/ι διιί. του Υίοv εκ Πωρός εί1,αι 10 Πνευ1,ιιu.. El γlι.ρ είc: ένίσχuσιν τηc: έvvoiac: των μαρτuριων αί όnοϊαι δηλώ 111:
1 Ο αμέσως ,ί }' το Π γεϊ)μα εκ του Πατρός, ουlκ α,γ ερρήfJη ό μεγ νουν, δτι τό Πνεϋμα δέν είναι άμέσωe; άλλά διά τοϋ Υίοϋ 1 ;,
Υίός εlκ(:))' του Πατρός, το δέ Πι•ευμα εlκωγ 10v Yroίi· καί έκ τοϋ Πατρόc:. Διότι, έάν τό Πνεϋμα ητο άμέσωc: έκ τοϋ :~
Ο ,ΙΙΞ)' ΥίιΊς ε11έργειυ. 101i Π αιρός, το δέ JΤγεvμα εγέργεια Πατρός, δέν θά έλέγετο ό μέν Υίόc: είκών τοϋ Πατρός, τό 1:
τοίi Υίοv· καί () μέι• Υως :-τρόσω:ΊΟJ' τοίi Πατρός, 10 δέ lΤJ'ΞΙ' δέ Πνεϋμα εiκιυν τοϋ Υίοϋ· καί ό μέν Υίόe; ητο ένέργεια !ι,
,ιια :-τyόσω:-τοJ• 10v Υίοv. τοϋ Πατρόc:, τό δέ Πνεϋμα ένέργεια τοϋ Υίοϋ· καi ό μέν !:il'
Yiόc: πρόσωπον τοϋ Πατρός, τό δέ Πνεϋμα πρόσωπον τοϋ
Ί: ι,
15 'Αντεπιγραφη τρίτη Υίοϋ.

:1
;:'1'
'ΑJ•ούστατε, ό δυσσευr1ις i'::-τιγράq ωι, ώδε Ηι. nαρr} 16ΊJ· 'Αvτεπιγραφη τρίτη 1
ι: 1
(Ί.γίωιι ευσεδως εlρημέι·α, nf.ις ου rη,ι•ορq,ς δτι 711 κοιι 1 ά καί ,:

::ιι
φυσικά επί της ιΊ.ι,ωΗiτω 'Καl nροακυι•ητt7ς Τριάδος ο{,,δεμίια Άνοητότατε, ό όnοϊοc: έnιγράφειc: έδω δuσσεβως τά
εχουσι διαrrορά1 1 ; Είς γϊιρ Θεός, μία εικ(/ιJf, μία ι?έλησις, εύσεβιοc: λεχθέντα ύnό των άγίων, πωc: δέν βλέπειc: ότι
20 υία ει·έργεια Πατρός, Υίου καί άγίου Πι,εύματος. Ου·κοi:J· τά κοινά καί φυσικά δέν εχουν καμμίαν διαφοράν έni της
:-ιρός τοις αλλοις, δτω• και nρόσω:-zοι, ετερογ έrέρου 1015τωJ' ύψίστηc: καί προσκυνητηc: Τ ριάδοc:; Διότι είc: Θεός ύπάρ
1
:J:i
λέγηται, φυσικό1' εστιJΙ, αλλ' οi, 1χ {,nοσιατικό1', καί της ιΊ.nα χει, μία είκών, μία θέλησις, μία ένέργεια Πατρός, Υίοϋ l:ι,
:1·:
ρυ.λλάκ10υ ό,ιιοι.ώσει6ς εστι δηλω1ικόι 1 , αλλ' OV'Xl 10V τρόn'JΙ' καί άγίου Πνεύματος. Έκτόc: των δλλων λοιπόν, δταν λέ ",
της ύnάρξεως, lί.παγε. Σv δέ μ17 οi51ω nρόσωnογ ετεροι, λέ- γεται καi πρόσωπον αλλο άλλοϋ άnό αύτά, πρόκειται διά
25 γωι·, αλλ' ι'ιnοστατικως, ουκέ1' έχεις sίJtαι μύστης της Τριά φυσικόν, άλλ' όχι ύποστατικόν καί είναι δηλωτικόν τηc:
δος. El γαρ 10v Πατρός εσrιγ δ Υίός το nρόσωποι,, ως εξ άπαραλλάκτου όμοιώσεωc:, άλλ' όχι τοϋ τρόπου ύnάρtεωc:,
u.VτoV και 101' }'ΊοV 1() Π1 1 ε1i 1μα, οi,,κέτ., έισ1αι λοιn,0·1,~ ό Π(Ι.- απαγε. Σύ δέ, μή λέγων δλλο πρόσωπον κατ' αύτήν τήν
εννοιαν, άλλά ύnοστατικωc:, δέν δύνασαι πλέον νά είσαι
μύστηc: της Τριάδος. Διότι έάν ό Υίόc: είναι τό πρόσωπον
τοϋ Πατρόc:, καθ' όσον τό Πνεϋμα θά είναι έΕ: αύτοϋ καί
7. Ψαλμ. 118, 73.
,~,
ι,,.
,ιlΙ,ι
ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ 353
117ρ nρόσωnοι• ετεροι• nrι.ψ'ι. τόι· Υίόι·, ο{,,δf; nαρf'ι. τό Πι•εfΊ,ιια τοϋ Υiοϋ, δέv θά είναι πλέον είc: τό έΕ;ηc: ό Πατήρ δλλο
δ Υίός. Όρ(f,ς rt)ς αί ,ιιέι• τώγ άγίωι· ρ11σεις εχοvσιγ ευ 1 σεοϊί.ις πρόσωπον άnό τόν Υίόν, οϋτε ό Υίόc: δλλο άπό τό Πνεϋμα.
τε Και καλ{(ις, Jl(l.ψl. δέ σΟV εικλα,ιιΌά.J'ΟJ'Η1! κακr'ί'ις •και, δι.•ο Βλέπειc: δτι αί μέν μαρτυρίαι των άγίων έχουν εύσεβωc:
σεοϊος;
καί καλωc:, άnό σέ δμωc: έκλαμβάvοvται κακωc: καί δυσ-
σεβωc:;
5 'Επιγραφή τετάρτη
'Επιγραφη τετάρτη
'Επειδή 11,νες ,ιι11 καταδεχόψει,οι τίι:· /ι• ηJ Τριάδι μ,;
σιτε[ω· 1οίΊ ΥίοίΊ,. nροδ1Jλως nαρι.'ι. H'i'JJ' f5.γ[ων 1?·εολογουμέι•ψ, 'Επειδή μερικοί, μή παρ~δεχόμενοι τήν έντόc: τηc: Τριά
αnαρι•οvι•ται καί 10 οί.ως λέγει)) Ο)'Ο,ιια τάξεως ειr τfί Τριάδι, δοc: μεσιτείαν τοϋ Υiοϋ, φανερωc: θεολογουμέvην παρά
συJ•ελέγησαι, αί nαροίΊσαι γραφικαί χρήσεις εlς δ1ίλωοίι• των άγίων, άρνοϋνται καί γενικωc: νά άvαφέρουν δνομα
10 τε και 1() ΙJι,είγια 1 διι.'ι.
10v Υίου συνάnτεσ-θαι τφ Πατρί καί τάf;εωc: εic: τήν Τριάδα, συνελέγησαν αί παροϋσαι γραφι
εlς nαράστασι ι· τοίΊ λέγεσι?α ι αριδήλως τάξ ο• ει' τfί Τ ριάδι.. κοί μαρτυρίαι πρόc: δήλωσιν τοϋ δτι τό Πνεϋμα συνάπτε
ται μέ τόν Πατέρα διά τοΟ Υίοϋ καί πρόc: παράστασιν τοϋ
'Αντεπιγραφή τετάρτη δτι άναφέρεται όλοφάνερα τάΕ:ιc: είc: τήν Τριάδα.
ε{,σεοόJι·, ταλαίπωρε. 'Ί σμει,, γιΊ.ρ '·- 'Αντεπιγραφη τετάρτη

Κ rι.ταψε1ίδ17 1ωι• ταt; Ο'
εnι. τ-ίjς άγίας Τριά.,δος, αλλrί. 1111' ευσεοiί" 111,, δέ δεικγfΊσαι• ~

15 τρίτοι• ε/; (lJ'll.}'ΚJ)ς ι(XJliJ 701' Π ατρος 10 Ιfγεvμυ. 10 αγιοι,, ιlJς Ψευδολογεϊc: περί των εύσεβωv, ταλαίπωρε. Διότι έnί 1
τηc: άγίαc: Τριάδοc: γνωρίΖ:ομεν τάΕ;ιν, άλλά τήν εύσεβη·
~
1
_ 11,
\ιιι!Ι
δυσσεοι!Jς εχουσω·, ·ίjJ, σύ μετ' FΧ,,,ομίου ωέργει.ς, ου κατα
δεχ6,1ιε19α. Και. I()J)' γραφι.κι7'ιι• -δέ καrαψεύιδη χρήσεων· ου
τήν δέ τάtιν τήν δεικvύουσαν έΕ; άνάγκηc: τρίτον τό αγιον 1
γ,}ρ τΟ1 1 }""ί(JJ' μόJ 1 ΟJ', tl.λλ., Ε1 0:#"' Ο1ε κα~ I(°JJ 1 1Ιατέρα ΤΟ'ίί
7
1 fu;; Πνεϋμα άnό τοϋ Πατρόc:, τήν όποίαν σύ στέργειc: μετά 11;
C
τοϋ Εύνομίου, ώc: δυσσεβη, δέν παραδεχόμεθα. Ψευδολο ιιί,
' '1'
κυ.ί τοίΊ Π1'εύ,ιιατος ει'ωσίι• φασιι•, αλλοτε δέ rοίΊ Υίου και 1οfί ~
γεϊc: δέ καί κατά των γραφικίiιν μαρτυριών· διότι λέγουν
t
20 Πατρός τό Π1'εv1μα ,ι.ιέσο)• και κοινόι• αυrοίς· και rj,, <αρι 1
1~
δχι μόνον τόν Υίόν, άλλ" ένίοτε καί τόν Πατέρα, ενωσιν 1
δήλως' φής Ηί.ξο,, σαφές ως οι) nερί τοίi Υίοv καί. 10V άγί Ι,Ι1'1·
τοϋ Υίοϋ καί τοϋ Πνεύματοc:, δλλοτε δέ τό Πνεϋμα μέσον 1

ου Πι•εύμαrός εσrι. Σrέργεται δέ ·καί ή μεσιτεία του Υίο·ίi,
καί κοινόν τοϋ Υίοϋ καί τοϋ Πατρόc:, καi ή τάΕ:ιc:, ή όnοία :1:"11
αλλ' οι'ι Ικατιί. 1ι'ι)' v.παρ~ιι• TOV Πι·εύματος rοίς τιΊ. θεία συι·ε 1
ίσχυρίΖ:εσαι δτι λέγεται όλοφάνερα, είναι σαφέc: δτι δέν
τοίς, αλλϊι κατr'λ τιJ)' δμολογίω•, μ)ι nροπεχι!Jς rφ Πατρί ,ϊp
είναι περί τοϋ Υίοϋ καί τοϋ άγίου Πνεύματοc:. Γίνεται δέ
25 Πγεf.μα τό αγιογ τι-θείσιι•, 'lι•α μιί δόξn και τοvτο γε1•γητσ1·.
δεκτή καί ή μεσιτεία τοϋ Υίοϋ, διά τούc: συνετοι)c: δμωc: είc:
Τι). τοι.αίΊrα τοίνυι• τοίς δ.γίοις λέ,·εται, καλόις, ό δέ συνειι.ο-
τά θεία δχι κατά τήν ϋπαρΕ;ιν τοϋ Πνεύματοc:, άλλά κατά
τιiν όμολογίαν δπου θέτουν τό αγιον Πνεϋμα οχι άμέσωc:
μετά τόν Πατέρα, διά νά μή φανη καί αυτο γεννητόν. Τά
τοιαϋτα λοιπόν λέγονται άπό τούc: άγίουc: 1:αλωc:, ό δέ
23 1
,1111:
χως ΊαVΙα 'Και ,ψο1?εις E.)'lαfί1?'Ct προς Ι1]Ι' Οtκείαι, μεθέλκC;)J'
συλλέtαc: καί nροθέσαc: αύτά έδω, τά χρησιμοποιεί κακωc:
κακοδοξία)' κωκϊος :καί δυοσεοως αυτοίς χρηται.
καί δυσσεβωc:, ελκων αύτά πρόc: τήν κακοδοtίαν του.
'Επιγραφη πέμπτη
'Επιγραφη πέμπτη
Έπειδ1ί εlσί ιιι·ες μιι ·χαταδεχ6,με~rοι εκείι•ο 11) )J ευαγ-

'Επειδή ύπάρχουν μερικοί, οί όποίοι δέν παραδέχονται
5 γελικ1)ι• δύιιαο1?ω ρηοι~r,
11)1' 'ΠJJεf'ψα αληθείας' ΤΟ αγιοv
δτι ή εύαγγελική ρησιc: ή όποία λέγει 'πνεϋμα άληθείαc:'
8
λέγοι•σω• flγεσμα, οnερ δύι•αιαι καί ιί ρησις 17 λέγουσα εκ

τό αγιον Πνεϋμα δέν σημαίνει τό 'ίδιον μέ τήν ρησιν ή
1οϋ Π α1ρός αυτό εκ71ορεύεαθαι, lfτι δέ διεJΙιοιάμενοι μηδέ
όποία λέγει δτι τοϋτο έκπορεύεται άnό τόν Π ατέρα9, προσέτι
εlς lσοδύι•ο:μοι• εJJJ•οιαν λέγεσθαι το ε<Κ τού Π αιρός εκ·nορεύε
δέ ίσχυρίιονται δτι δέν λέγονται μέ ταυτόσημον εννοιαν
σθαι και ε:κ τοϋ Υίοίί ιλα:ιιοά1,ειι, τό Πνευμα 10 αγιον, κατε-
τό έκπορεύεσθαι έκ τοϋ Πατρόc: καί τό λαμβάνειν έκ τοϋ
1 Ο οιρcό1?ησαγ αί 7lαρου'σαι γραψικαί χρήσεις εlς απόδειξιι, τοϋ
Υίοϋ τό αγιον Πνεϋμα, κατεστρώθησαν αί παροϋσαι γραφι
lσοδυι 1 ά,ιιου ιώι• τοιούϊ())J' ε{,αγγελικων χρήσεω1'.
κοί μαρτυρίαι είc: άπόδειΕ:ιν τοϋ ίσοδυνάμου των τοιούτων
εύαγγελικων μαρτυριων.
'Αντεπιγραφη πέμπτη
: li
'Αντεπιγραφη πέμπτη
Tif ς ,αγαιοθησίας" lσο,δυJΙα,μοίί,σι γαρ αί ρ17οεις 1LVJJ &γίωγ
εlς 10 δείξαι υίγ 71ρος τοιι Πατέρα και 101, ΥίόJJ οiκειότητα,
'Οποία άναισθησία ! Διότι αί ρήσειc: των άγίων ίσοδυ
15 ταυτό Ιδ' εlπείι• όμοουσιόιητα του {)ε[ου Πνεύματος, διαφέρcυ
ναμοϋν είc: τό νά δείΕ:ουν τήν οίκειότητα πρόc: τόν Πατέ
σι δέ ώς μι) παρ' ,αμq;οτέρωιι, Πατρός τε και Υίοίί, 1ήν ϋ
ρο καί τόν Υίόν, μέ αλλουc: λόγουc: τήν όμοιότητα τοϋ
nαρξι~, δεικι•υ'οαι. Και
TOVTO κατάδηλοι· 15n' α'l!'TCV)' τούτωι•
θείου Πνεύματοc:, διαφέρουν δέ καθ' δσον δέν δεικνύουν
TωJJ γραφι:κωι• χρήσεώγ E.'Olt, (1 δε ΟV)Jεtλοχως 1αύ1ας 0('-
Τήν ϋπαρΕ:ιν παρ' άμφοτέρων, Π ατρόc: καί Υίοϋ. Καί τοϋτο
τος nρος 1ιΊι• διαφοψ'ι.1' -rrvι• ρήσεωιι 1ούιωι• καθάπερ εκ-
είναι όλοφάνερον άπό αύτάc: τάc: ίδίαc: τάc: γραφικάc: μαρ
20 κεκώφψαι.
τυρίαc:, ό δέ συλλογεύc: αύτων ουτοc: είναι ώσάν νά εχn
κωφαθη ώc: πρόc: τήν διαφοράν των ρήσεων τούτων.
'Επιγραφη εκτη
Έπιγραφη έκτη
Έnειδή εlσί τινες λέγογτες διαφέρειγ αλλήλω1' τό 'nρό
εισι' και το 'nqοχείται' καί ιό Άεκ,πορεύεται', εξελέγησωι εlς
'Επειδή ύπάρχουν μερικοί οί όποίοι ίσχυρίlονται δτι
α1•ω1τίρρψΟ!' αn6 1 δειξο• TOV ισοδυ11άμου αυτωγ αί προκείμε- τό ·πρόεισι' καί το προχέεται' καί τό 'έκπορεύεται' έΕ:ελέ
25 ι•αι. χρ17σειc; 1ου αγίου Κυρίλλου καί ,μετ' αυ1άς αί ύnοτετα- γησαν πρόc: άναντίρρητον άπόδε1Ε:1ν τηc: ίσοδυναμίαc: αύ
των αί προκεiμεναι μαρτυρίαι τοϋ άγiου Κυρίλλου καί
μετ' αύτάc: αί κάτωθι μαρτυρίαι των θεολογούντων δτι τό
8. Ίω. 15, 26. 16, 13.

9. Ίω. 15, 26.
ΑΝ ΤΕ Π I Γ Ρ Α ΦΑ 1 357
γμέι 1 αι χρήισεις HVJ' θεολογούιJΤωι, 1;:κ Πατρός nροϊέναι 1ε κα1 Πνεϋμα προέρχεται καί έκπέμπεται καi nροχέεται έκ
εκπέμnεσι?αι ,και nροχ6σθαι τό Πγευμα.
Πατρόc.
'Αντεπιγραφη έκτη 'Αντεπιγραφη εκτη
Tijς αναισχυντίας· τίς γαρ ΟV'Κ οίδεν δτι 10 πρ6ειπι 'Οποία άναισχυντία ! Διότι ποίοc δέν γνωρίlει δτι τό
5 ί,έγεται. και εnι του Υίοv, τό δε ,εικπορεύεται η nροχείται οϊ• πρόεισι λέγεται καί έπί τοϋ Υίοϋ, τό δέ έκnορεύεται καi
δέnοτε, καιΜnερ ,καi, τό προχείται ·κυρίως :ε:ι), της χορηγίας, προχέεται ποτέ, καθώc βέβαια καί τό προχέεται λέγεται
εστι δ' δτε και εnl της εκnορεύσεως λέγεται; Οί δε τά .Λα κυρίωc έnί τηc χορηγία<:, ένίοτε δέ καi έπi τηc έκπορεύ
τίνωγ ψρΟJJΟvΥτες μιjδει• διαψέρειν αλλήλωι•' διατείνογται ταυ σεωc; Οί δέ λατινόφρονεc διατείνονται δυσσεβωc καί άναι
ια δυσσεοως δμοv καi, αγαι,δως· αί γαρ συλλεγείσαι τcίιν ά- δωc συγχρόνως δτι ταϋτα δέν διαφέρουν καθόλου άλλή
10 γίων ,ει,ταvθ•α ρήσεις, ,εφ' ώιι εσθ' δτε ταύτα οvντρέχουσι, λων· διότι αί συλλεγείσαι έδω μαρτυρίαι των άγίων, είc
δεικνυοαι Ί IJJ' 7Ί(!Ος ϊιλληλα 10ύ1ωι 1 διαφοράν, αι•αιρου,σιν Οι• δσα ταϋτα συμφωνοϋν ένίοτε, δεικνύουσαι τήν πρόc δλ
δαψιιις.
ληλα διαφοράν των, δέν άναιροϋν ταύτην καθόλου.
'Επιγραφη εeδόμη 'Επιγραφη εeδόμη
'Επειδ·ή τιγες aικούοντες τό Πνεύμα τό αγιοι 1 εκ του Υί- 'Επειδή μερικοι, ακούοντεc δτι τό δγιον Πνεϋμα ύnάρ "i
:ι,,ι
15 ου Δnάρχογ και ,αι 1 α,ολύζον και προϊ6ν, ου 1χί τ17ν φύσιν τού χει καi άναβλύlει καί προέρχεται έκ τοϋ Υίοϋ, τερατολο
Ι'1
ψ 1
Πνεύματος ε 1κ της ουσίας του Υίου πηγάζεο• και αναολ1'ι γοϋν δτι δέν είναι ή φύσιc τοϋ Πνεύματοc ή όnοία πηγάlει ::!' 1
Ί:
ζεπ τερατολογου·σι1', αλλά τό πνευματιΚΟJΙ χάρισμα τό ωίς rl- καi άναβλύ2:ει έκ τηc ούσίαc τοΟ ΥίοΟ, άλλά τό πνευματι
ξίοις επιγιι•6μεγοι,, δια τό 11))' ,εγγιJΙομέ~,ηι 1 αυτοίς ενο[κι;
Ι:ι, !
κόν χάρισμα τό μεταβιβαlόμενον είc τουc άΕίουc, διά τόν i,,
σιγ της πανταχοΓ.i ;rιαρούοης θεότητας ,οϋ άγίου Π·ι,εύμαω.; λόγον δτι γίνεται είc αύτουc συγγενωc ή έγγινομένη ένοί 1
20 σχετι,κως γίι 1 εσθαι, οuτω τό τοιοvτον ε•κλαμιοάνοJΙτες χάρωαu., κησιc τηc πανταχοϋ nαρούσηc θεότητας τοϋ άγίου Πνεύ l'
ωσπερ αν εl αnοδη7ρημέγογ της θείας ουσίας γοοίτο του Π νεύ ματοc, έκλαμβάνοντεc τό τοιοϋτον χάρισμα οϋτωc, ώσάν
ματος, σv1 1 ελέγη,σαι• αί nαροϊiσαι γραφικαί χρ17 1 σεις, εξ ώι, νά ένοεϊτο διnρημένον άπό τήν θείον ούσίαν, συνελέγη
εχει ιις ,διαγν6'JJ 1 αι., (ίις ,Κ(Χ;)·' 17 εγγινομένη τοίς αξίοις ενοί σαν αί nαροΟσαι γραφικοί μαρτυρίαι. Δύναται κανείc νά
:κηοις 10ii 1nω 1 αγίοv Π~,εύματος σχετική εστιι, αρρ17τως και διαγνώσn άnό αύτάc δτι, άκόμη καί αν ι'1 έγγινομένη είc
25 ύnερ λ6γοι,, ,αλλ' ϊ;c;ει ,ε1κεί τά χαρίσματα προχέονται, οπου τούς Μ:ίουc ένοίκησιc τοϋ nαναγίου Πνεύματος είναι άρ
1ί ,θ•εία crύσις αυ·τοv σχετικrΤις ει•οικήσει, αυτό τό Πι,εv:ιω ρήτωc καί ύπέρ λόγον συγγενήc, άλλά έπειδή τά χαρίσμα
τό αγιοι·, Ί(J ε,, τψ; Τριάδος 1 καl σιψnληρωτι~κ6ι•, δnερ εστί τα nροχέονται έκεί, δπου ή θεία φύσις αύτοΟ θά ένοικήσr~
·θεία φύσις και τέλειος Θε6ς, ώς ό Πατ17ρ καl δ Υίός, συγγενωc, δηλώνεται αύτό τό ΠνεΟμα τό δγιον, τό εν καί
συμπληρωματικόν τηc Τ ριάδοc, τό όποιον είναι θεία φύσιc
καί τέλειοc Θεόc, δπωc ό Πατήρ καί ό Υίόc, δταν κανείς
δηλοΓιται, ΟΙαJ) τις •λέγυ τό Π1rεvμα 10 ί-1:γιογ nροϊόιr και

λέγ!l δτι τό αγιον Πνεϋμα προέρχεται καi άναβλύΖ:ει καi
αΨαολύζο11 •καί {,nά·ρχοι, εκ του Υίοϊi.
ύπάρχει έκ τοϋ Υίοϋ.
'Αντεπιγραφη έCδόμη
'Αντεπιγραφη έCδόμη
'Όντως ουκ οlδει 1 a λέγει οvτε περί τίι,ωι 1 δια6εοαιουται

Πράγματι δέν γνωρίΖ:ει δσα λέγει οϋτε ποία διατείνεται
5δ καί ταύτηι, τr7ν επιγραφι)v ουνθείς. Ουιδεις γrί.ρ τώ~r ευσε
ό συνθέσαc:: κai αύτήν τήν έπιγραφήν. Διότι κανεic: άnό
οεί;, f7ρημέι1 ωv διεσπαρμέι1 η~1 εlvαι νομίζει rτ17ς 1?·ε[ας φύσεως
τούc:: προτιμ11σανταc: τήν εύσέβειαν δέν νομίΖ:ει δτι ή θεία
τιίv θείαJ! χάριιr ικαι τι)v t:J!έργειαv· ού :11rιι 1 οτι αχώρισ16ς 11
11
χάριc: καi ένέργε1α είναι διεσπασμένη τηc: Θείαc: φύσεωc:.
ε·στι της {}είας φύσεως 17 θεία ~ενέργεια, παρά τούτο και
Άλλ' δμωc: έκ τοϋ λόγου δτι ή θεία ένέρyεια είναι άχώρι
φύσις εστι)! ή ει,έργεια ταύτης μηδεv· διαφέρουσα (τούτο γrί.ρ
στοc: τηc: θείαc: φύσεωc:, δέν είναι καί φύσιc: ή ένέργεια μή
10 της Βαρλαάμ καί 'Ακιι•δύι,ου δυσοεοείας ιεστίι,) · ~ί μεν γαρ
διας:~έρουσα αύτηc: κατά τίποτε (κάτι τό όποιον άνήκει είc:
θεία ει1έργεια εκ τ17ς ,θείας φύσεώς iστι και εv{}εωρείται
τήν δυσσέβειαν τοϋ Βαρλαάμ καί Άκινδύνου) · διότι ή μέν
ταύτυ κατrΊ τούς θεολόγους, δλλ' οΔΙκ εστι και?' αι',υίι,, ή δε
θεία ένέργεια είναι έκ τηc: θείαc: φύσεωc: καί παρατηρείται
ι~εία φύσις O'VIΚ ε•κ υ7ς ,ει•εργείας εΟΙ t Και καθ' έαυτήιι εσϊt
μέσα είc: αύτήν κατά τούc: θεολόγουc::, άλλά δέν ύπάρχει
και rωJ! θείωι, ε1,εργειωv ε>r1τι :πηγή. Άλλα και τό Jlι,εi-,ιια
καθ' έαυτήν, ή δέ θεία φύσιc: δέν είναι έκ τηc: ένεργείαc:,
15 τό αγιοι; Ο'V'Κ εκ της ιΊπσστάσεως είJΙαι του Υίου φαμε11·
ύπάρχει καθ' έαuτήν καί είναι πηγή των θείων ένεργειων.
οliτος Ιδε λέγωι· είι 1 αι τούτο εκ της φ1Ίσεως, 1ίμϊι, αιιτιλέγειγ
Άλλά καί τό δγιον Πνεϋμα λέγομεν δτι δέν είναι έκ της
ο'ίεται. και 1&1·αιιτία ήμών καταισκευά;ζειι', μηδει, διαφέρειιι,
ύποστάσεωc: τοϋ Υίοϋ· αύτόc: δέ λέγων δτι τοϋτο είναι έκ
ώς εοι·κε, JJομίζωμ 117ν φύσιν της ύποστάσεως, i} καί διαφο
rηc: φύσεωc:, νομίΖ:ει δτι άντιλέγει είc: ήμαc: καi δτι κατα
ράv αφρόνως εlσάγωv φύσεως επί της άγfας Τριάδος, εnεi
σκευάΖ:ει τά άντίθετα άnό ήμαc:, νομίΖ:ων, δnωc: φαίνεται,
20 διαφοgά i:στι11 vnοοτάσεων.
ότι δέν διαφέρει τίποτε ή φύσιc: άnό τήν ύπόστασιν η καί
άφρόνωc: είσάγων διαφοράν φύσεωc: έnί τηc: άγίαc: Τριάδος,
'Επιγραφη ογδόη έπειδή πρόκειται περί διαφορδc: ύπσστάσεων.
Εlς αnόδειξι1 1 του είναι τό Jlγεf'i1ιια το αγιον εκ Πα 'Επιγραφη ογδόη

τρός καί Υίοv συ~·ελέγησαι, καί αί nαροv,σαι γραφικαί .Μ
σεις, αί δηλουσαι είι,αι αΔτό :ποιότητα της του Πατρός καί Είc: άπόδειtιν τοϋ ότι τό δγιον Πνεϋμα είναι έκ Πα
25 του Υίου ουσίας, liτι ,δε ε·vωδίαι,, ΠVΟΙ\/1' ,καί όσ1μ1)ν του Πα τρός καi Υίοϋ συνελέγησαν καί αί παροϋσαι γραφικοί μαρ
τρός καί τοv Υίοiί, μει?" ας ετεραι χρ17σεις, αϊ11.1 1 ες καί τ~ί,, τυρίαι, αi όποϊαι δηλώνουν δτι τοϋτο είναι ποιότης τηc:
ούσίαc: τοϋ Πατρόc:: καi τοϋ Υίοϋ, προσέτι δέ εύωδίαν,
πνοήν καi όσμήν τοϋ Π ατρόc: καί τοϋ Υίοϋ, μετά τάc: όnoi
iι',
ac: συνάπτονται δλλαι μαρτυρίαι, αί όnοϊαι θεολογοϋν καi Ιi
!
11
1',
.i,,
·ι'Ιi:
1
'!,ι:
ι
Πατέρα nηγ17ν τον [[γεύματος και ΤΟ)' Υίόι• πηγιί)' 1?εοί.ο

τόν Πατέρα πηγήν τοϋ Πνεύματος καί τόν Υίόν πηγήν
γοfίσι τοfί Π ι•εύ!ματος.
τοϋ Π νεύματοc.
'Αντεπιγραφη ογδόη
'Αντεπιγραφη ογδόη
Α i συJ,ειλεγμέι 1 αι nαροϋσαι γρα(μκαί χρή·σεις και δι('ι. :ια-

Αί συνειλεγμέναι παροϋσαι γραφικοί μαρτυρίαι παρι
5 ραδειγμάτωγ τό nρός τον Πατέρα καί H>JJ Υίόν όμοούωο,,
στάνουν καί διά παραδειγμάτων τό πρόc τόν Πατέρα καί
:ιαριστωσι 10ϋ άγίου Π JJεύιμαrος κατr'ι τό εγχωροv1'· ου γrι.ρ
τόν Υίόv όμοούσιον τοϋ άγίου Πνεύματος, βεβαίως κατά
εσ7ι,, εiιr2εϊι· εnί Θεοϊ', nαράιδειγμα πΛι·τιι κu.τάJλληλοιι. Έπεί
δύναμιν, καθ' δσον δέν είναι δυνατόν νά εύρεθη έπί Θεοϋ
δέ και ·ί5δωρ ζ(Τιιι καλείται τό Πνεvμυ. ΤΟ αγιογ κατr'ι τίιι•
παράδειγμα καθ' όλα κατάλληλον. 'Επειδή δέ τό Πνεϋμα
χάριγ ·και I1JJJ ενέργειαν, 10ύ1ου του ϋ.δατος καλείται 7ι1Ji'1J
καλειται καί ϋδ<:Jρ (ϊJν κατά τήν χάριν καί τήν ένέργειαν,
10 και ό Υίός μετά Πατρός, εστι δ' δτε και αιιτό τό αγιο,,
τούτου τοϋ ϋδατοc καλειται πηγή καί ό Υίόc μετά τοϋ Πα
Πι 1 εv,ιια, ό δέ τc'ις c~ίσεις ταύτας nροει•εγκΔ))J ειrταυθα Τ(J.ς
τρός, ένίοτε δέ καί τό 'ίδιον τό αγιον Πνεϋμα, ένψ ό πα
μέιι nαgηκε το11τωι·, ιαίς δέ nαραχρηται ;καί οι;rω δι' αιJ-
ρουσιάσαc έδω τά<: ρήσεις ταύταc, αλλαc έt αύτων παρε
7(1))' κλέ:ιrειι• ο'ίεται 10ύς επυγχάνοι•τας προς την οlκεί
μέρισεν, αλλαc δέ παρηρμήνευσε καί οϋτω νομίΊ.ει ότι θά
αι· κακόι·οιαι'.
δυνηθη μέ αύτάc νά παρασύρη τούc άναγνώσταc πρός τήν
κακόνοιάν του.
15 'Επιγραφη ενάτη
'Επιγραφη ενάτη
Ai παροϋσαι γραφικαί χρήσεις, ει· αίς οί nαr,sρες εθεο
λόγηου.~, nάντα τά του Πατρός 'ίδια φνσικϊvς διαυαίι•ειι· Αί παροϋσαι γραφ1καi μαρτυρία,, είς τάc όποίαc οί
ε:ιί τόv Ε:~ αυ10υ γειΙJ•ηθέι•τα Υίόι•, κατεστρώθησαι• εlς α7lό Πατέρες έθεολόγησαν ότι όλα τά φυσικά ίδιώματα τοϋ
δειξιι• τοϋ ύnιiρχειι· και. nροϊέι•αι και πηγάζειγ ΤΟ .Πι-ε[ιμα Πατρός διαβαίνουν είc τόν έt αύτοϋ γεννηθέντα Υίόν,
20 καί εκ 1οϊ', Υίου, κα1Μπερ &μέλει και εκ ωv Πατρός, κα κατεστρώθησαν είc άπόδει!Ξιν τοϋ ότι τό Πνεϋμα ύπάρχει
ΤΓ.ί τόι 1 αγιογ ΚύριλλοJΙ. Ei γr}ρ τ.'ηιι παιρόιητα και 10 γε,• καί προέρχεται καί πηγάΊ.ει καί έκ τοϋ Υίοϋ, όπως φυσικά
ιια~' μ6110JΙ dφαιρουJJιαι (lJHI Τ01) Υίοϋ οί nροαδι.ορισμοί l(ι))' καί έκ τοϋ Π ατρόc, κατά τόν αγιον Κύριλλον. Διότι έάν οί
χρήσεωι·, ευδηλοι 1 α)ς Υίός ,ιιέ)' εκ τον Υίοv ουκ εσ1rι.ι, προσδιορισμοί των μαρτυριων άφαιροϋν μόνον τήν πατρό
Πι•εvμα ,δέ τό εκ της :ιαιρικ17ς dνα6λύζογ ουσίας και εκ τητα καi τό γενναν άπό τόν Υίόν, είναι φανερόν ότι ό Υίόc
25 τ17ς μrι γεγι·cvοης ουσίας τοϋ Υίοϋ d~,α6}.ύ,ζω· έ,σται και πcο- μέν δέν θά είναι άπό τόν Υίόν, τό δέ άπό τήν πατρικήν
χ εόuενο1'. ούσίαν άναβλύΊ.ον Πνεϋμα θά άvαβλύΊ.η καί θά προέρχε
'
ται έπίσηc άnό τήν μή γεννωσαν ούσiαν τοϋ Υίοϋ.
, Αντεπιγραφη ενάτη , Αντεπιγραφη ενάτη
'Όι,,ως ασvλλ6γισΙΟJJ tj δυοσέυεια· διαυαιJJ8t)' γιiρ dκού 'Όντωc: ή δυσσέβεια είναι άσυλλόγιστοc: ! Διότι ό λα
ωι• ό λατιJJόφρωJJ 013τος ε.:czί 1ογ Υίόιι τά ,ov Πα,ρός 'ίδω τινόφρων ουτοc:, άκούων δτι τά φυσικά καi ούσιώδη ίδιώ
φυσικϊvς 78 και ου·σιωδϊvς, τά 1ijς nατρικι7ς ύnοσ,άσεως /;- ματα τοϋ Πατρόc: διαβαίνουν nρόc: τόν Υίόν, ένόμισεν δτι
5 ιι6μισει, Ίδια, αλλ' ου τά τ17ς φύσεως. Ουκο'i5ι, κατά 11711 α.Ζ,- πρόκειται διά τά ίδιώματα τηc: nατρικηc: ύnοστάσεωc: καi
1ου σύιιεσι!', r}ιr ει, ταίς TW)' Dεοφ6ρωιr κέκτηται θεολογίως, όχι τά τηc: φύσεωc:. Έnομένωc: κατά τήν σύνεσιν τήν ό
του 1Jείοv Κυρί~,λου γράφοιιτος t:JJ Θησαυροις <ιnrvς ουκ i:'- nοίαν κατέχει αύτόc: είc: τάc: θεολογίαc: των θεοφόρων,
σrαι Θεός τό Πι,ευ•μα, ολφι εχογ ο-ι••σιωδϊvς τήJJ Ιδιότητα δταν ό θεϊοc: Κύριλλοc: γράφει είc: τούc: Θησαυρούc:, «nωc:
του Π ατριίς -και του Υ ίου)), 7(1. ι'ΊnοστατtΚ(i του fl ατρός και δέν θά είναι Θεόc: τό Πνεϋμα άφοϋ εχει ούσιωδωc: τήν
10 του Υίου 10 Πγείi!μα εξει, γέγι·ηι,ιιά τε και γεγvήτωρ εσιαι ίδιότητα τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Υίοϋ; »
10
τό Πνεϋμα θά εχ!l
και Il α τ~ρ ,c7Ίι, φC:ηωι' 10 γειη,αv καί εκnορεύειν εχοι,· ou τά ύnοστατικά τοϋ Πατρόc: καi τοϋ Υiοϋ, θά είναι γέννημα
τί α)' ακοvοι?είη δυοσευέοτερόν τε και •καιι,ότερσιr; Τό αυτό καi γεννήτωρ καi πατήρ των φώτων, εχοv τό γενναν καί
δέ σχεδόν nε[σεται nάλιι• αυ•16ς τε καί οί κατ' αυτόι, φρο έκnορεύcιν. Τί δυσσεβέστερον καi nαραδοcότεροv θά ήδύ
VΟ1!J'Τ8ς και δται• ακούσωσι του μέι· ίερου Δα,ιιασκηνοίi λi- νατο νά άκουσθη άnό αύτό; Τό 'ίδιον δέ σχεδόν θά nάθ!l
15 γοιηος ει• 1({) δγδόφ Ί(!!)J .δογματικ{i'Jy ((ΠάJ'τα δσα εχει ό πάλιν αύτόc: καi οί εχοvτεc: τό 'ίδιον μέ αύτόv φρόνημα καί
Πατιιρ καi τοfί !Ιι·εύματός εσΤι nλΙj)' τ~7ς (lγενι·ηοίας)) καί όταν άκούσουv τόν μέν ίερόv Δαμασκηνόν νά λέγ!l είc:
τοfί της ι9εολογίας ϊ:ιωι•ύμου Γρηγορίου γράφω•,ος ει, τc,ο τό όγδοον κεφάλαιον τGJV Δογματ1κων «δλα όσα εχει ό
Π ρός 701',ς α.n' Α lγύ:ποv καταnλεύσαγτας, c,nάι•rα οσα τοv Πατήρ είναι καί τοϋ Πvεύματοc: nλήν τηc: άγεννησίαc:» 11
Υίοf, καί του 17 ι·εύ,ιιατος, nλ17γ τijς υίό,ητος)). Π 6,σης δέ καί τόν έnώνυμον τηc: θεολογίαc: Γρηγόριον νά γράψ!l είc:
20 άι,οίας .,άλιι' τό εκ της ουσίας ακούειν και εκ της του Υίοv τά Πρόc: τούc: καταπλεύσανταc: άnό τήν Αϊγυnτον, «δλα όσα
{inon1rl.oscvς δοξάζε1,1·, r~Jonc:ρ cl,, εl μiα fj1,, καθάπερ oV,of(t, εχει ό Yiόc: είναι καί τοϋ Πνεύματοc:, πλήν τηc: υίότητοc:» 1 2.
οvτω καί ι'Ύ:ιόστασις επί Θεοί~· :ιρός δέ καi. 10 μ1ί συι1ορ(Ζι· Πόσον δέ άνόητον είναι τό νά άκούωμεν έκ τηc: ούσίαc:
11
ώς, επει TJ ατρος Κίf.t εικ fl ατρος λέγεται Ί(! Jl ιιεfΊμα, οί καί νά νομίΖ:ωμεν έκ τηc: ύποστάσcωc: τοϋ Υίοϋ, ώσάν νά
j,:1:
Πατέρα είι•αι τόι, Υίόι, α:παγορεύοιηες συJγι,:πυγοgεύουσι κ,;;i ητο μfα ύnόστασιc: είc: τόν Θεόν, δnωc: καί ούσία, προσέτι
25 τι)γ του ΥίΙJι' :προς τογ ΤΙ ατέρα κοιι'ω1'ίαν καΗ} 11)1, l:·κnορεv δέ καί τό νά μή άντιλαμβανώμεθα δτι, έπειδή τό Πνεϋμα ii'i
ι:
τικιί ιι l1 διότητα. λέγεται Πατρόc: καί έκ Πατρόc:, oi άπορρiπτοντεc: δτι ό 11.:
Yiόc: είναι Πατήρ συναπορρίπτουν καi τήν κοινωνiαν τοϋ

, Επιγραφη δεκάτη Υίοϋ πρόc: τόv Πατέρα κατά τήν έκπορευτικήν ίδιότητα.
Α ί nαροιJ·σαι γgαφικαί χρήσει.ς, ει• αίς οί nω έgες ει?εrJ- , Επιγραφή δεκάτη
Αί παροΟσαι γραφικοί μαρτυρiαι, είc: τάc: όποiαc: οί πα-
1Ο. Θησαυροί 34, PG 75, 576.

11. "Έκθεσιι: όρθοδό!;ου πίστεωι: 1, 8, PG 94, 84.
12. Πρόι: τούι: άη" Αίγύπτου καταπλεύσανται:, PG 36, 252 Α.
364 ΓΡΗΓΟΡ I ΟΥ ΤΟΥ Π ΑΛΑΜΑ ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ 365
λόγηοαιι 'iδιογ του Πατρός Ι0).' ΥίόJJ εlναι, ώς έ,κ τής ου- τέρεc: έθεολόγησαν ότι ό Υίόc: είναι ϊδιοc: τοϋ Π ατρόc:, ώc:
!Ι
σίας αυτού οιιτα, κu.1 ,εt αυτοfΊ εlναι, ο'Ίς vδιοJ' 0JJ1a της ο,',_ προερχόμενοc: έκ τηc: ούσίαc: αύτοϋ, καί ότι είναι έε αύτοϋ,
οίu.ς αι: 1 τοfΊ, κατεσ1ρ(vθησαν εJ'lαυθα, tJ'' ε'ίη τφ οοvλομέι·φ ώc: ών ϊδιοc: τηc: ούσίαc: αύτοϋ, κατεστρώθησαν έδω, διά
f-:ι•τεv,ι?ει, διαγιι 1 ώσκειJ 1 ώς καί 10 Πι•εfΊμα δια τούτο Ίδιοι• νό είναι δυνατόν είc: τόν βουλόμενον νά διαyινώσκ!l άnό
5 το1• Υίοv λέγετu.ι είι 1 αι., διrί τό εκ της ουσίας αυτου εΊναι· αύτάc: δτι καί τό Πνεϋμα λέγεται ότι είναι 'ίδιον τοϋ Υίοϋ
χαί u.v δι/t τοvτο εκ της ουσίας του ΥίοfΊ λέγεται, δια 10 διά τοϋτο, διά τό ότι είναι έκ τηc: ούσίαc: αύτοϋ, καί ότι
της τοιαύ 1 της ουσίας 'ίδιοι, αγαθό)' είι•u.ι αυτό, οπερ ε,μφαίι"εt πάλιν διά τοϋτο λέγεται ότι είναι έκ τηc: ούσίαc: τοϋ Υίοϋ,
καί τ171t προς τόJ' Υιό)' του Π ι·εύματος όμοουσιότητα. El διά τό ότι αύτό είναι 'ίδιον άγαθόν τηc: τοιαύτηc: ούσίαc:,
ι1αρ κατ' αλλοι, τtl'(t λόγοιι όμοοvσιότητος, όποίός εσrιν ό περί πραγμα τό όποϊον φανερώνει καi τήν πρόc: τόν Υίόν ό
10 δύο Ιι)'(7'ιιι όμοουοίων ;,εγόμεγος, εJ! οlς ΟV,Κ εστι διcί 101' μοουσιότητα τοϋ Πνεύματοc:. Πράγματι, έάν τό Πνεϋμα
έτέρου 10 ετεροι•, IJΙ' τό Πι•ευμα 'ίδιΟJJ του Υίου και θΚ της ι'jτο ίδιον τοϋ Υίοϋ καί έκ τηc: ούσίαc: τοϋ Υίοϋ κατ' δλλην
οi}οίrι.ς ΙΟΙ! Υίοv, 1J)' αιι καί ό Υίος 'ίδιος του !Ιι,εύματος :':ννοιαν όμοουσιότητοc:, όποiα είναι ή λεγομένη περί δύο
καί εκ τiJς ουσίας του ΠΙ'εύματος δια τό αι•τιστρέφοι• ηjς όμοουσiων, είc: τά όποϊα δέν είναι τό έτερον διά τοϋ έτέ
τοιαύτης ό,ιιοουσιότητος, οπερ οvτε ερρή{J,η παρυ. Ιι)ΙΟς 7(7°))' ρου, τότε θά ήτα ιωί ό Yiόc: ϊδιοc: τοϋ Πνεύματοc: καί έκ
15 uγίωι• οvτε ρηθ'ήσεταί πο,ε Jιαρά του HU)! ορθοδο!;είJΙ αίρου τηc: ούσίαc: τοϋ Π νεύματοc: λόγψ τηc: άντιστρόφου ίσχύοc:
μέγωι,. Ή δέ τοιαύτη ό:ιιοουοιότης ουδέ κυρίως δμοουσιότης, τηc: τοιαύτηc: όμοουσιότητοc:, πραγμα τό όηοϊον οϋτε έ
αλλ' ή 0/!1'(1.JlTOιJOα το ετερογ Iq) έτέρφ, ώς δι' αυτοfΊ J} {; λέχθη άπό κάποιον έκ των άγίων οϋτε θά λεχθη ποτέ άπό
u.ύτου ύπάρχοι' ψυσικri'ις τε καί ουσιωδϊiΊς. Καί μαρτυρ1ίσει όποιονδήποτε έκ των άποφασισμένων νά όρθοδοεοϋν. Δέν
τοι•το ιί επαί>Ο·α κατεστρωμέι'η τοί> μεγάλου Βασιλείου χριj- είναι δέ ή τοιαύτη όμοουσιότηc: κυριολεκτικωc: όμοουσιό ':!
20 σις ιί λέγοισα <<μιί τrί dδελq rί αλλήλοις όμοούσι.α λέγεοθαι», rηc, άλλ' είναι έκείνη ή όποία συνάπτει τό έτερον μέ τό έτε
1.
nροστίιJεγται Μ: χαi αί δηλοι~σαι. χρ17οεις διr} τοvτο ειι•ω ρον, ώc: ύπάpχον δι' αύτοϋ η ές αύτοϋ φυσικωc: καί ούσιω 1
Ι '!
Ί,
Υiόι• ό,ιιοούσιοι• τcρ Πατρ!, δια 10 ΕJΚ τι7ς οι,σίας α/•ί()ί> δωc:. Θά έπιβεβαιώσ!l δέ τοϋτο ή έδω κατεστρωμένη μαρ
Ι
70)'
εί~•αι, Ίι,' ε'ίη τcρ οουλομέι,φ ειJΤεV'θ'εν διαγιι·cό,σκειι•, cός κr(i τυρία τοϋ μεγάλου Βασιλείου, ή όποία λέγει «νά μή λέγων
10 Πι;ευ:ιια διr'.ι τουτό εστι τ(v Υίrρ όμοούσt.0)', οτι ε·κ τιjς rαι τά αδελφά όμοούσια πρόc: δλληλα»'\ προστίθενται δέ ,,
ι:
25 αυτοv οι•οίας εοτ ί. καί αί μαρτυρίαι αi όποϊαι δηλώνουν ότι διά τοϋτο είναι ό ,,,1\
Viόc: όμοούσιοc: μέ τόν Πατέρα, διά τό δτι είναι έκ τηc:
'Αντεπιγραφη δεκάτη ούσίαc: αύτοϋ, ώστε νά είναι δυνατόν είc: τόν βουλόμενον
νά διαγινώσκ!l άπό αύτάc: δτι καί τό Πνεϋμα διά τοϋτο
'Ίδιόγ ε,οτιι· ό Υίός του Πατρός, ο'Ίς ε:; αυ 1 τοv γει•ι 1 ηι?είς, είναι όμοούσιον μέ τόν Υίόν, διά τό δτι είναι έκ τηc: ού
(,)ΟαtJ:ως και 10 lfγευμα TV cl;,ιoJJ, ώς εξ αυτοv του Πατρός σίαc: αύτοϋ.
'Αντεπιγραφη δεκάτη
"Ιδιον είναι ό Υίόc: τοϋ Πατρόc:, ώc: γεννηθεί<: έε αύ

τοϋ, όμοίωc: καί τό Πνεϋμα τό δγιον, ώc: έκηορευόμενον
13. 'Επιστολή 52, 2.
14. Κατά Σαβελλιανων, 'Αρείου καί Άνομοίων, PG 31,612 C.
t'κιπuρευόμεJJοι', και?' α και ο μέγιι.ς Βαοίλει.ος εγ 1οίς ![ ρr'>ς έ!Ξ αύτοϋ τοϋ Πατρόc:, όπωι::: καί ό μέγαι::: Βασίλειοι::: λέγει
Ευvομιαμο{,ς φηοι ,ιεφαλαίοις, γράφω1 1 • «1ι1ι; nρός τόJΙ Πα είι::: τά κεφάλαια Πρόι::: Εύνομιανούι::: γράφων, «έννοω τή"sι
τέρα οlκειότη1α γοι7Ί τοv Πι·εύμα10ς, εnει.διί nαρά 101ί Πα πρόι::: τόν Πατέρα οiκειότητα του Πνεύματοι:::, έnειδή έκπο
τρός ε'κπορεύειαω. Λέγεται δέ καί του Υίοf, 10 Πι,εvμα, ρεύεται άπό τον Πατέρα»η. Είναι δέ άδύνατοv έκεϊνα τά
5 έπειδiι ό rχι.:ιτός ει 1 ι1γδόφ κεφαλαίψ τ6Ίι· Προς 'Αμφιλόχι6ι 1 όποϊα είναι ταυτά κατά τήν φύσιν νά μή εΤναι καί οίκεϊα
q,ησιι•, <,c[Jς κατι'.ι τιίι• ψύσιJt (!J,κειωμέι·οι• αι,Τ(ρη. 'Έοτι δέ ΤΓJJΙ' πρόι::: δλληλα· δέν λέγεται δέ ό Υίόι::: τοϋ Πνεύματοι:::, διά
αδυJΙάτων τά 717 ψύ·σει ταυτrΊ μ17 καi r}ί.λι;λοις οlκεία εl11 αι· 'JV νά μή φavrj ότι είναι Πατήρ τό δγιοv Πνεϋμα, καθ' όσον
λέγεται. δέ δ Υ ίός του ΤΙι·εύμα10ς, ιι•α μι) δ6ξ17 Jf ατιιρ τό ό υίόι::: δεικνύει ότι είναι πατήρ έκεϊνοι::: τοϋ όποiου αύτόι:::
Πι•εvμα 10 ο.γιοι,, δ.τε 10(' Ylov Παrέρα δεικι•ύιιτος τον· ov- θά έλέγετο uiόι:::. Αύτόι::: δέ ό λατιvόφρων δέν συνάγει τί
10 77ερ αγ λέγοιτο Υίός. Ό δέ λατιι·όφρωι• οvτος §κ Ηvι• ύγιcος ποτε τό ύγιέι::: άπό τάι::: ύγιωι::: κατεστρωμέναι::: έδω ρήσειι:::.
1:ι•τα1ίι?α καωστρωμέι•ωι• ρι)οεωι• ουrδέι• συJJάγει ύγιές. Έ!Ξε 'Ελέγχεται όμωc: καi παρ' έαυτοϋ άναφέρων ότι τό Πvεϋ
•λέγχεται μέ1'1οι καί nαρ' έαυτοτί λέγοπ διcί. τό r~μοούοιο1° ι'κ μα λόγω τοϋ όμοουσίοu λέγεται έκ τηι::: ούσίαι::: τοϋ Yiou·
τ~jς οi,οίας του Υίοv λέγεσθαι τό ΠJ'ευιμα· οiι γάρ εσται δω διότι δέν θά είναι διά τοϋτο καi έκ τηι::: ύποστάσεωι:::. Θά
101'10 καi. ε,κ της {,ποοτάσεως· ουμοήσεται γαρ ε!; αλλήλωι• σuμβη βέβαια τότε νά εΊναι ταϋτα καί έ!Ξ άλλήλων, διότι
15 είι•αι. ταί,τα, διiJ οiιδεi.ς ου'δέnοτε τr7ιι• άπά1rτων τό Πιιεvμα κανείι::: άπό δλουc: δέν είπε ποτέ τό δγιον Πνεϋμα ότι είναι
τό αγιοJJ ε'ίρηκεγ εκ της ί,:τοοτάοεως είι·αι 10v Γίοv, ιlλλ' έκ τηc: ύnοστάσεωι::: τοϋ Υίοϋ, άλλά έκ τηι::: τοϋ Πατρόι:::.
εκ της του Ι1 ατρός,
'Επιγραφη ένδεκάτη
'Επιγραφη ένδεκάτη
'Επειδή μερικοί, άκούοντει::: δτι τό Πνεϋμα ε'ίvαι έκ τηc: ού
Έπειδ1ί ακούοι•τές τιι·ες τό Πι·rίομα εκ της ουσίας σίαι::: τοϋ Υίοϋ, λέγουν δτι 6.λλο εΊvαι τό έκ τηc: ούσίαι::: καί δλ
20 του Υίοίi λέγουσιJ! &λλο είι·αι τά εκ της ου'οίας καί αλλο τό λο τό έκ τηι::: ύnοστάσεωι:::, μή δυνάμενοι νά έννοήσουν ότι τό
έκ της ύποσι:άοεως, μη δυι•rJ.με~·οι ουι•ιδεί11 ύJς τό Υίός οι•ο όνομα Υίόc: εΤναι υποστατικόν καί ότι ό λέγων έκ τηι::: ού
,ιια {•nοσταΗκόιι εστι και δ λέγωι• εκ 117ς ο·υοίας τοv Υίοv σίαι::: τοϋ Υίοϋ δηλώνει δλον τόν Υίόν, δηλαδή ούσίαν ένυ Ι,i
ψι,
ολοι• δηλοι τόι• Υίόι•, ουσίαν δηλαδ~ί ει;υnόοτατογ, εlς ελεγχοι• πόστατον, πρόι::: έλεγχαν τηι::: σκέψεωι::: αύτων συνελέγησαν Ι' '
ιi,,,
τι7ς αιΊτώι; ε'Jlt)•οίας συι•ελέγησαγ αί nαροvσαι γραφικαί χριί- αί παροϋσαι γραφικοί μαρτυρία,, αί όnοϊαι δηλώνουν ότι ό l
1
25 σεις, αί δηλοvοαι εκ 117ς οi, 1 σίας τoii Πατρός τό)' Υίοι; γει· Υίόι::: γενναται έκ τηι::: ούσiαι::: τοϋ Πατρόι:::. Άφοϋ πράγμα 1 1
ι·ασθαι. Ώμολογημέι•οv γr'ιρ μίαJJ είJΙαι τι)ιι εκ Πατρός γέι, τι είναι ώμολογημένον ότι ή γέννησιι::: τοϋ Υίοϋ έκ τοϋ
γη,σιι• τoii Yίoii, .n(uς εστι διαcιέρειγ τό εκ της ου·σίας και τό Πατρόι::: είναι μία, nωι::: είναι δυνατόν νά διαφέρουν τό έκ
εκ της 1Ίποστ&οεως, ει ,107 1tς ολασφημόιι 1 εθέλει λέγειJt liλ τηι::: ούσiαι::: καί τό έκ τηι::: ύnοστάσεωι:::, έκτόι::: έάν θέλη
;,ψ μέιι, εκ 1'1Jς ουσίας I αί.ληι• δ' εκ τ~jς ίιποστ&οεως Π ατράς κανείι::: βλασφημων νά λέγrJ ότι δλλη μέν είναι ή έκ τηι:::
30 γέιΨησιι• 101' Υίοv; Λlεθ' ας ετεραι χρήσεις αί δηλου'Οαι τε- ούσίαc: δλλη δέ ή έκ τηι::: ύποστάσεωι::: τοϋ Π ατρόι::: γέν
νησιι::: τοϋ Υίοϋ; 'Έπειτα άnό αύτάι::: παρατίθενται δλλαι
μαρτυρiαι αί όnοϊαι δηλώνουν ότι τελεία ούσία καi τέ-
15. Περί άγίου Πνεύματος 18, PG 32, 152 Β.
ι
ΓΡΗΓΟΡΙ ΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ 369
368
λεία~• οi,σίω· καί. τέλειοι, ΘεiJ1' λέγεσθαι τόv Πατέρα και 7ε λειοc: Θεόc: λέγεται ό Πατήρ καί τελεία ούσία ό Υίόc:
λείαι• ουσίω· 7())' Υίόι· καί. 7ελείαγ ΟιJσίαJ• 70 ΠJΙευμα 10 αγιοι·. καί τελεία ούσία τό δγιον Πνεϋμα.
'Αντεπιγραφή ένδεκάτη 'Αντεπιγραφή ένδεκάτη
'Όιαι, 71, .,ιιιας ουσίας iι και ιΊποο7άσεως, 10 εκ 1i'jς οι'·- 'Όταν κάτι είναι μιδc: ούσίαc: καί ύποστάσεωc:, τό έχον
5 σίας S'κείι•η; ΓJVσικώς εχοι• οπωσδή,ποτε 71)1' υπαρξιι• ΚΙΧ/ Ι',Κ έκ τηc: ούσίαc: έκείνηc: φυσικωc: όπωσδήποτε τήν ϋπαρςιν
71jς {•ΠΟ"Τάσεως εκείyης 1αύτηι, εχεt και α1•7tοτρόφως· f-J γι'ι.ρ έχει ταύτην καί έκ τηc: ύποστάσεωc: έκείνηc: καί άντιστρό
αι, εκ τijς ύποσ7άσεως εκείηις .rι καί εκ ϊ}jς οιΊοίας εκείι•ης φωc:· καθ' δσον δ,τι είναι έκ τηc: ύποστάσεωc: έπίσηc: είναι
εστίJΙ. 'Ότω• δέ 7/. μιας .ιιi::ι• ουσίας fΊ, ου μιας δέ ύποσrάσεως, καί έκ τηc: ούσίαc: έκεiνηc:. 'Όταν δέ κάτι είναι μέν μιδc: [11
αλλι} :-ιλειόι•ωι•, 70 Ε)Κ 1fjς μιας εκείνης ουσίας ουκ ε•κ τr7ιι• ούσίαc:, όχι δέ μιδc: ύποστάσεωc:, άλλά περισσοτέρων, τό 1.;'.,.;1'
10 ?,οι,πώι· αυτ1jς 1Ίποσ1άσεώι· έσrιJΙ, αλλ' εκ μιας ιιvος av16-:JJ'. έκ τηc: μιδc: έκείνηc: ούσίαc: προερχόμενον δέν είναι έκ 111
1!iιj
Έπεί ovιr ιί αι 1 ωτά1ω και nροσκυιrη11'ι Τριάς r)μt)J1 μία φύσι.ς των λοιπων ύποστάσεων αύτηc:, άλλ' έκ μιδc: έΕ αύτων. 1.,1
ι_;σ7/1• ει• [,:ιοστάσεσι τρισίι•, 01)· :ιαJΙ τό ε.κ 1fjς ου 1 σ[ας 11Ίι:
πόσrασιι• eχοι, εκ T(i)Jf λοι.,1-:ιιι i5ποστάσεώγ εστιι•, αλλ' εκ μι&:;
i,- 'Επειδή λοιπόν ή ύψίστη καί προσκυνητή άπό ήμδc: Τριάc:
είναι μία φύσιc: είc: τρεϊc: ύποστάσειc:, πδν τό έχον έκ !!:!
τιι·ος αi,rι7'>ι·, δηλαδιί της ;τατρικijς· εκ ταύτης γαρ μι) εlι•ω τηc: ούσίαc: τήν ύπόστασιν δέν είναι έκ των λοιπων ύπο
15 DV'Κ ει"δέχεται. Οv•κοϊiγ ουχί καί εζ έτέρας, αλλ' εκ μόι·1jr;, στάσεων, άλλ' έκ μιδc: ές αύτων, δηλαδή τηc: πατρικηc:· 1
εlπερ εκ μιϊiς. Και τουτο δ17λω 1 από 117>1' ,ανι1·ρώπω1'" εκασως διότι δέν ύπάρχει περίπτωσιc: νά μή είναι άπό αύτήν. 1
γάρ ήμι,ιι• εκ ηjς ουσίας ,ιιέι, iστι τοv 'Αδάμ, οi',κέτι δέ εκ
Έπομένωc: δέν είναι καί άπό δλλην, άλλό άπό αύτήν μό
1ης ί•:ιοστάσεως του 'Αδάμ, διόrι μία μεγ ου,σία Ί(()}J αι!'/')ψ()-
νην, έάν είναι βέβαια άπό μίαν. Καί τοϋτο είναι φανε
71(1))' l'VJ', πολ}.αί δέ 1•7lΟΟ1άσεις· αJ'ι?ρω71.[ι•ης δε 71))! αρχ17ι• μιας

ρόν άπό τούc: άνθρώπουc:. Π pάγματι, εκαστοc: άπό ήμδc:
20 αϋσης ουσίας τε και 1Ί,ποσ1άσεως' 1iJς ΊΟV 'Αδάμ' εκ τfjς οι'> είναι μέν άπό τήν ούσiαν τοϋ 'Αδάμ, δχι δέ καί άπό τήν
σίας τοfϊ 'Αδr1μ ιί Ευα ούσα καί. i':κ 117ς ύποστάσεως εκείγου
ύπόστασιν τοϋ 'Αδάμ, διότι τώρα μία μέν είναι ή ούσία
111·. 'Αλλά και :ιρiγ τόι· ΚάϊJ' εlι•αι, μιας ουσης αvδρικfίς ου
των άνθρώnων, nολλαί δέ ύποστάσειc:· άφοϋ δέ είc: τήν
σίας τε και ϊ•·nοστάσεως, i':κ μιας καί της αυτfίς ό Κάϊν ιl1·
άρχήν μία ητο ή άνθρωnίνη ούσία καί ύnόστασιc:, ή τοϋ
δρικ17ς 01,σίας τε καί {,•ποστάσεως 1'Ύπ17ρχε, του 'Αδάμ· δυοίγ

·Αδάμ, ή Εϋα, οίίσα έκ τηc: ούσiαc: τοϋ ·Αδάμ, ητο καί
έκ τηc: ύποστάσεωc: έκείνου. · Αλλά έπίσηc: πρό τηc: γεννή
25 δέ αιι•δρr,ιγ ηδη και?' ύπ6στασιν τελού1 1 1ωι•, ό τφ Κάϊ~· γεγνη
σεωc: τοϋ Κάϊν, δταν ητο μία άνδρικr1 ούσiα ιωί ύπόστασιc:, ό
θείς υίός ε,κ της ου1σ[ας μέι· ύπ1ίρχε rov 'Αδάμ, αλλ' ουχί
Κάϊν προηλθεν άπό μiαν καi τήν αύτήν άνδρικήν ούσίαν
καί έκ rfίς {,;τοσ1άσεως αιποu, αλλ' εκ μόγης της ΊΟV Κάϊ1'.
καί ύπόστασιν, τοϋ 'Αδάμ. 'Όταν δέ ηδη ύπηρχον δύο δν
δρεc: καθ' ύπόστασιν, ό ύπό τοϋ Κάϊν γεννηθείc: Υίόc:,
ητο μέν έκ τηc. ουσιαc: τοϋ 'Αδάμ, άλλ' δχι καί έκ τηc:
ύnοστάσεωc: αύτοϋ, άλλ' έκ μόνηc: τηc: τοϋ Κάϊν. Ό δέ
24
·ΑΝΤΕ Π I ΓΡΑΦΑΙ 371
Ό δέ λαΊιι·όφρωι• οhτος διατειι,όμε~,ος J1•ταυθα και εκ τ~}ς

λατινόφρων ουτοc: διατεινόμενοc: έδω δτι τό Πνεϋμα εί
ύποστά.σεως εt)'αt του Υίου το Πνεiίιμα, εοπερ είναι {}εολογεί
ναι καi έκ τηc: ύποστάσεωc: τοϋ Υίοϋ, έφ' δσον θεολο
ται ε'Κ της φύσεως, μίαγ δείΚ) 1 'VΟt φρογ{j'ητ ωσ,περ ΟV'σίαν οi;,ω
γεϊται δτι είναι έκ τηc: φύσεωc:, δεικνύει δτι έπi τοϋ Θεοϋ
και {ιπόστασt)' επί Θεου, T(})J ΥίόJΙ fί τον Πατέρα τελέως &1?ε-
φρονεί μίαν ύπόστασιν δπωc: καi ούσίαν, άθετων τελείωc:
5 τr7Jv ό τάλας, προς δέ τούτφ καί εκ μό~rου του Υίου την ϋπαρ
ό ταλαίπωρος τόν Υiόν η τόν Πατέρα, πέραν τούτου δέ
~ιγ είναι του θείου Πνεύ,ματος δει'κνύς. 'Αλλά και από 7CtΙ)'
δεικνύων δτι ή ϋπαρΕιc: τοϋ θείου Πνεύματοc: είναι καi
ρητών, a 1~εολσγοv,σι τελείαν ουϊ,ίω• εlναι 10)1 πατέρα ".αι
έκ μόνου τοϋ Υiοϋ. 'Αλλά καi άnό τά ρητά, τά όnοία θεο
τελείω, ουσίαν I())J Υίόι·, ώ,σαύτως και '10 π,ιιευμα τό αγιον,
λογοϋν δτι ό Πατήρ είναι τελεία ούσία καi ό Υίόc: τελεία
ο{ι 70 έ11ιαίοι 1 ,καί ,α,:;rαρά,λλακτον της ου 1 σίας επιγινώσκει τωι•
ούσία, όμοiωc: δέ καί ,ό δγιον Πνεϋμα, δέv άναγνω
10 τρt(t)JJ, &λλ' ει1 θ'εωρε'iν1 πειράται πληθυσμόγ τινα και διαφοράν ρίΖ:ει τό έvιαϊον καί άπαράλλακτον τηc: ούσίαc: των τρι
ει•τεvθ,εν κατ' αt>'11))' αφρόνως.
ών, άλλά άποπειραται άφρόνωc: νά παρατηρήσr~ είc: αύ i
'Επιγραφη δωδεκάτη
τήν πολλαπλότητα καί έκ τούτου διαφοράν. Ιι
1
,1.1.
:,ι,
'.Επιγραφη δωδεκάτη :;:,
'Επειδή εισιι• Ίtνες αnοτολμϊiJΥ1Βς ,και λέγοrτες 1() αγα
1
ο.λύζειν ,και προϊέγαι και εκλάμπειγ και πεφηνέvαι εκ ιοv 'Επειδή ύπάρχουν μερικοί οί όnοϊοι τολμοϋν καi λέ •i
15 Υίοv τό Πνευμα ,ιt1) δηλουιr ου 1 σιωδως καί ει•υποσιτάτως i:
10
γουν δτι τό νά άναβλύΖ:r~ καi νά προέρχεται καi νά έκ
ύπάρχειJJ αυτό εκ ,του Υίοiί, αλ:Ι.(Χ ClΎJ)' εξ αυωυ T(t!JJ πνευμαιι l i
λάμnr~ καi φανερώνεται έκ τοϋ Υίοϋ τό Πνεϋμα δέν δη Ι.
κωι• χαρισμάτωι, διαJJομήν, εlς ελεγχον τΓjς τοιαύτης αJJοίας λώνει δτι τοϋτο ύπάρχει ούσιωδωc: καi ένυnοστάτωc: έκ i1
εξελέγησαJJ αί ;ταροvσαι γραφικαί χρ~jσεις, αί δη•λουσαι αιια Ι,,,ι"

τοϋ Υίοϋ, όλλά τήν έΕ αύτοϋ διανομήν των πνευματικωv 1
'1·"1
ολύζει11 και εκλάμπειJJ και πεφψέ~•αι τόr Υίοr εκ Πατρός- χαρισμάτων, πρόc: ελεγχον της τοιαύτης άνοησίαc: έΕελέ jιιι
20 ου γάρ δή τις ερεί u1ς ουχ δ Υίός εστιJJ ό αγαολύζωιι και γησαν αί παροϋσαι γραφικοί μαρτυρίαι, ai όnοϊαι δηλώ
eκλάμnωv και πεφψως εκ fI ατρος 01,Ισι.ωδως κα/ εγυ;10σ1ά- νουν δτι ό Υίόc: άναβλύΖ:ει καi έκλάμπει καi φανερώνεται
1ως, αλλά Τα χαρίισιματα του Υίου. έκ τοϋ Πατρόc:· διότι κανείς βεβαίωc: δέν θά εϊnri δτι
δέν είναι ό Υίόc: έκεϊvοc: ό όnοϊοc: άναβλύΖ:ει καi έκλάμnει
'Αντεπιγραφη δωδεκάτη καί φανερώνεται έκ Πατρόc: ούσιωδωc: καi ένυnοστάτωc:,
άλλά τά χαρίσματα τοϋ Υίοϋ.
Τό γεJJνψως εκ 7tJ'Oς r} εκ.πορεντως 11)J' ϋnαρξι~, εχογ εΕ
25 αi'nov καί nροϊέ1'αt }.έγεται και εκπέμnεσθαι καί i}κλάμ:πειι•, 'Αντεπιγραφή δωδεκάτη
Τό εχον τήν ϋnαρΕιν γεννητωc: η εκnορευτωc: απο

κάποιον λέγεται έπίσηc: δτι προέρχεται καί έκπέμnεται
ι
il,11
j;
ι:ι
372 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΑΝΤΕΠ I ΓΡΑΦΑΙ 373
ε'ίπερ φcvς εσrι, και δσα παραπλή,σια τούτοις. Ού \UtJ παν 10 καί έκλάμπει ές αύτοϋ, έάν είναι φως, και οσα είναι πα
προϊόν 1J εκπε,μnόμενοιι η εκλάμπον 8Κ τινος και έξ ε'ΚS[ιιου ραπλήσια μέ αύτά. 'Όμως δέν συμβαίνει ωστε πδν τό
γει'JfηΗ'i'Jς 1] έκnορευτως 1ΎJΥ VΠα(!ξty ~χει Και έν ιδίq, ύπο προερχόμενον η έκπεμπόμενον η έκλάμπον άπό κάποιον
στάσει εστίv. Ουτος δέ, ό τας έπιγραφας 1aύ,1ας σνγγραψrί- νά εχπ τήν ϋπαρςιν ές έκείνου γεννητως καί έκπορευτως
s ιιεJ1ος, τό,λμαν έγκα,λεί τοίς ευ'σε6ώς καl νοvνεχώς φρονουσι, καί νά είναι είς ίδιαιτέραν ύπόστασιν. Ουτος δέ, ό συγ
τολμητίας C,Jy αιιιος περι 10 δυασεοείν, γράψας τάς έπιγραφάς ταύταc::, κατηγορει δια τόλμην 1
Ι
,:ι 1'1'1
τούς εύσεβως καί συνετως φρονοϋντας, ένψ αύτός είναι

1,1
τολμητίας περί τήν δυσσέβειαν.
!Ι:!
11':
11:
111
Ι lι
r1\1!ϊ
1''
1;1.
.,,,, ιι,
11,11,
,:ι,
1
'i ι
ι1ιι
1
i
1
111
I!
.,1,,
,,
,,
"'
1:1
''Ι'
~:
ι
(Ί
li:
1
11,
'1
ιl
ΕΙΣΑΓΩΓΉ
ΕΠΙΣΊΌΛΗ Α' ΠΡΟ}.; ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
Περιcιτατικα συγγραφής
lill,i
1
Ή έπιστολ11 αυτη συνδέεται στενGJς με τους 'Απ ο '1'

1,
1111'
δε1κτ1κους Λό y ου ς croυ Παλαμα. Ό έκ Πρ1- 1,
λάπου Θεολόγος Γρηyόρ10ς Άκίνδυνσς, μαθητης του Πα-

λαμα, 1ω1νός δε φίλος αύτου καi. του Βαρλαάμ, :ητο έκ
'11!
π::Uv παραληπτGJν τGJν ώς ανω πραγματε1GJν του πρώτου, 1!
τrις οποίας 1ωi άνέyνωσεv bπφελGJς. Τας έκ της μελέ 11
της έvτυπά1σε1ς του έξέθεσεν είς έπ1στολην προς αύτόν, 1!

ιπωνουσαν μεν τας πραyματ,είας, έκφράζουσαv δε συγ :ι
1'Ί
l'Ί
χρόνως με λεπτότητα κάπωαv έπ1φύλαξ1ν ώς προς την 11
1
,,Ι '!,
'
εiς την θεολοyίαν χρfjσ1ν του ορου 'άποδε1κηκός» 1

Ό Παλαμας αλλοτε ήμέλει την προς τον Άκίνδυνον 111!
·Ι
:ι
cιλληλογραφίαν του, άλλα βεβαίως θ' άπήντα εiς την έπ1- Ί
,,,'
στολην αύτου ταύτην· ή δε απάντησις ύπijρξε τόσον έκ ,i
;;
τεvής, ωστε άντi v' άπολογηΘft δ1α την άμέλε1αν, άπολο ii
γεϊτω τώρα δια την μακρηγορίαν. Ώς αiτίαν τfjς μακρη 11!
,Ι!
γορίας προβάλλει την ύπ' αύτου άνεύρεσιv και μελέτην Ι'
•1'
1
του κατ α Λατ ί V ω V βιβλίου του Βαρλαάμ, το ό 11
•ι,
i:
όποϊΌν άνεζ11τε1 μεν άπο μακρου,, άλλα του εφερε γνώρ1- ,i'
μός του μόλ1ς προσφάτως, η)ν ήμέραν τfjς Πεντηκοστfjς. · ι·

,,,,
·ι
Ό άγωρείτης θεολόγος συνεταράχθη και άπο την μέ
'1'
θοδον και άπο ΤΟ περ1εχόμενοv του β1βλίου, :ηΘελε δε να 1'
:11
συναντήσ:rι τον Καλαβροv δ1α να συζητήσ:rι περi αυτου, l
άλλ' εύρωκόμενος εiς το 'Όρος δεν ηδύνατο. Δ1α τουτο
i
Ι
γράφε~ σχ,ετ1κGJς προς TOV' 'Ακίνδυνον, Ο όποιος, καθιυς
ί
1
έyνώριζε, συνανεστρέφετο 1άπο έJτων με τον Βαρλααμ και i

:ι
δ1έμενε πλησίον του • Οϋτω ό 'Ακίνδυνος έμφανίζεται δ1ά
2
1
πρώτην φοραν ώς μεαάζων μεταξυ των δύο μεγάλων θεο '
,1
1
λόγων, ούχi μόνον φeρων τούτους εiς bπ1κ01νωνίαν, άλλα

1
Ιι
11
ιι!
1. Α' Π ρ ό ς Ά κίνδυνο ν 13. 1
2. Αύτόθι. 1.
' 1
3-76 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 377
καi προσπαΘων να αpn τας μεταξύ τα," θεολογ}κας άνη φησαν, ως iσχυρiσθημεν, εν [τος μετα τας συζητήσε1ς
γνωμίας. 'Γην θέσιν ταύτην έτήρησε bπi πολυv χρόνον, τfjς Κωνστανηνουπόλεως, r\ [ΟΙ το 1335, 'ίσως ή έπ1στολη
διο καi δεν ητο εκτοτε άγαπητος εiς καμμίαν μερίδα. 'Η εγράφη το θέοος 11 το φθ1νόπωρον του 1336, καi τουτο δ1ό
μεταγενεστέρα δυσόρεστος έξέλ1ξ1ς των ιπρος τον Πα [] Ι] δια τιίJν πραγματειών εκείνων προκληθεiσα κίνη01ς
τέρα σχέσεών του άπε1κονίζετω εiς προσθήκην όνηγρα καi αλληλογραφία ύπfjρξεν αμεσοςΌ Ό παραλήπτης εί1-
φέως - :η αύτου του Παλαμα - εiς την έπrγραφην τfjς ρίσκετο τότε εlς τrΊν θεσοαλονίκην, ώς καi ό Βαρλαόμ.
παρούσης έπωτολfjς «έyράφη δε προς Άκίνδυνον εη τοϊς
cϊ,σεβέσι καi φίλ01ς έναρ1θμούμενον». Περιεχόμενον
'Έναντι του Βαρλααμ ό Παλαμας παρου01όζετω α
κόμη ηπrος «τον μεν συν εiσόμεθα καi μεθ' ήδονfjς δ{1- Ένψ κατα η1ν σύνταξιν των περi εκπορεύσεως iΙτpα
1111
που· τί γάρ ποτ' αν αλλο προσδόκψον 11μϊν ε'ίη παρ' όν γματε~ων ό Παvωμας έγνώριζε τας απόψεις του Βαρλαάμ ;Ι,
δρος άκρ1βους εύΟΙεβείας πόθφ την ένεγκουσαν απολ1πόν μόνον δι' εκθέσεως παρα τρίτων' ηδη ε'ίχεν άναγνώσει ΤΟ ι,
τος; »' • Ή όντίθεσίς των δεν εΙχεν ακόμη λόβε1 συγκεκρ1-
1 Κατ α Λατίνων β1βλίον τούτου. Πρό:κ:ε~τω περi του :ιι
1,111·
:·i!
μέvην και όρ10ηκην μορφήν. Καη'ι την αύτην έποχην καi {ryoυ, τυ όποiοv ϊητ' αυτου μεν του Βαρλααμ άvαφέρετω ':11
αλλω φίλω του όπο τ:η,ν Θεσοολονίκην του εΙχον γράψει uJς 'πραγματεία'" και εiς τr1ν χειρόγραφον παρόδοσ1ν Ί<α Ι]
περi του θέματος τfjς διαφωνίας του περi του άγίου Πνεύ τα ΤΟ πλεiστον διατηρείται ένιαiον, εlς δε την ά.παρίθμησ1ν :ι
ματος προς 1 ον Βαρ,λαάμ, αύτος δε άπ11ντησεν ΟΤΙ κοι παρα Fabric.ius - Harles παρουσιάζεται κατατετμημένον εiς
,1
ai iδικαί του καi του Καλαβρου ai απόψεις εJΎαι 'εύσεβεiς', εξ αύτοτελεiς συγγραφας μεταξυ 2'3 έν συνόλφ άνηλα 11
δηλαδη όρθόδοξο1". ηνικωv συγγραμμάτων 10 •

11
ΊcΊ περιεχcμενον της έπιστολfjς, ύποδηλούμενοv καi δια
Ι'1,;!,.
Η -έπ1στολJΊ έγρόφη άπο το έρημητήριον του 'Αγίου
Σόββα παρα τήν μονrΊν τfjς Λαύρας όλίγον μετα την έ της ι':πιyραφfjς της, άνταπωφίνετω άκρ1βως εiς τας Θέ
rψτ:ην της Πεντηκοστfj(;, άλλα ΤΟ ετος συντάξεως δεν εΙ σε1ς του Βαρλααμ περi εκπορεύσεως του άγίου Πνεύματος
,,,,
νω δυνατον να καθορ1σθft μετ' ασφαλείας. Ό G. Schίrό ( 2 - 7) καi περi θεολογικιυν συλλογισμι'uν ( 8 - 13), ένψ 1•1
l•Ι
έτοποθέτησεν αι'ηην ·εiς το i:τος 1335", την χρονολογίαν δ;,, εiς τον πρόλογον ( 1) εκτίθενται 1(1 περ1σταηκα τfjς συγ ,.,,.1
ταύτην έδέχθη κατ' cφχας καi ό έκδότης τfjς έπ1στολfjς γραφfjς αύτfjς καi εiς τον έrιίλογον ( 14) τα ηερισταηκα :::
111
1
J. Meyendorff6, ό όποiος δμως ηδη 1άποκλίνε1 ύπερ του έ συγγραφfjς τιυν περi έκπορεύοεως πραγματε1ων 11 • ϊ !
τους 1337'. "Αν oi Ά 1ποδε1κτ1κοi Λόγοι έγρό- Ι•ι:

8. Τά χρονολογικά προβλήματα τηc συγγραφικηc δραστηριότητος
του Παλαμδ μέχρι του 1341 έκτίθενται έκτενέστερον έν τ[i είσαγωγ[i
εic τά έργα Ύ π έ ρ των ί ε ρ ω c ή ο u χ ο 2: όντων.
3. Αύτόθι 4. 9. Κωδ. Paris. gr. 1278 φ. 89β.
4. Α · π ρ ό c Β ο ρλο ά μ 24, δθεν προέρχεται καί ή πληρο· 1 Ο. Fabricius - Harles ΧΙ ο. 462. PG 151, 1250 · 1252. Είναι τά
φορία περί της άπολεσθείσηc τούτης έπιστοληc. φέροντα ένταυθα άριθμόν 11, 111, IV, V, XVII, XVIII. Ταυτα παραμέ
5. Β a r I a a ιη
C a I a b r ο e p i s t ο I e g r e c h e, Palermo νουν άνέκδοτα, ώc καί τά λο1πά πλήν ένόc άντιλατινικά έργα του Βαρ
1954, σ. 36 έΕ. Βλ. καί R. - J. Loenertz, «Dix - huίt lettres de Gre- λαάμ.
1
goire Acίndyne», Ο r ί e t a I ί a C h r ί s t ί a n a Ρ e r ίο d ί c a, 1957, 11. ·Ανάλυσιν αύτηc βλ. έν J. Meyendorff, «ι· origine de la con-
σ. 119 έΕ. troνerse palamite: La premίere lettre de Palamas Akindynos», a
6. Είσαγωγή είc τήν πρώτην έκδοσιν, «La pι·emίere lettre de Θ ε ο λ ο γ ί α 1954, ο. 603 - 613, καί «Les debuts de la controνerse
Palamas a
Akindynos», Θ ε ο λ ο γ i ο 1954, σ. 603. hesychaste», Β y z a n t ίο n 23 (1953), σ. 107 - 109. Ένταυθα άνα
7. lntroduction a ι· etude de Gregoire Palamas, λύονται καί αί έnόμεναι 4 έπιοτολαί του Παλαμδ, ώc καί αί δύο του
Paris 1 θ59, ι;1. 68. 344. Βαρλαάμ πρόc αύτόν (σ. 109 - 120).
ιι·,
378 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 379 11:
Εiς τας περi του Πνεύματος συζητήσεrς ό Βαρλααμ ι,ι :
1
ηκολούθησε την όρθόδοξον αποψrν έπi τfjς γραμrμfjς του τέρων, ώς παρετήρησεν ηδη ό Βησσαρίων· κατα του περi
Φωτίου, τον όποiον λόγψ της έναντίον του αντιδράσεως δrακρίσεως l ων οντων κατα θωμαν καί ηνας του το μεν
των μοναχrκων κί,κλων εiχον παρημελημένον oi αλλω θεο Λατίνων τουτο δε και Έλλήνων εσην ων λόγου, πσλλοi
λόγω. 'Ακόμη καi εiς το σημείον τουτο εδεrξε την προ μεν καi αλλω προ σου ( του Εύγενικουr) πόλεμον ηρξαντο,
τiμησίν του προς την ύnερ των άνθρωπrσηκων σπουδύJV καi μάλrοτα Βαρλααμ ό Καλαβρος καi Νείλος ό Καβάσrλας,
πcφάταξ1ν. άφ' ιΤJν καi αύτος εiληφως γράφε1ς Q γράφε1ς» 1 ".
Καθορίζε1 με έξαίρετον σαφήνε1αν τα ύπο έξέτασιν· Πρέπε1 λο1πον ν' άναζητηθfi το έλατήρ1ον, το όποiον
<(οιμαr πάντας dv όμολογfjσω τρία είναι, προς δ δεί σκο ώθησε τον Παλαμαν εiς την κατα του Καλαβρου άντίθεσΝ,
πείν την τfjς έπrκεψένης ύποθέσεως όμολογίαν η διαφω παρ' δλον δη ουτος ι',πεστήρ1ξε τας όρθοδόξους θέCJε1ς.
νίαν· εν μεν την των τρrων προσώπων κατ' ουσίαν ταυ 'Γουτο δύνατω να εί,ρεθfi εiς τη,ν δ1αφοραν αφετηρίας.
τότητα, δεύτερον δε η)ν προσωπrκην αύτων δrαφσραν καi 'Ως θα σημε1ωθfi κατωτέρω, δ Βαρλααμ ήρνείτο την δυνα
τρίτον τα έν τη θείQ. Γραφfj περi θεολογίας ρητά» 12 • Μετα τότητα έκφορας αποδεrκηκων κρίσεων περi των θ:εολογr
δε την κnτοχύρι!JσΙV τfjς ταυτότητος ουσίας ηυν τρωδ1κGjν κων προβλημάτων, των όποίων την λύσ1ν έναπέθετε μόνον 1
'1.li
1:'il
προσώπων, ιίJς προς την όποίαν δεν δ1εφώνουν βεβώως οί εiς η)ν αύθεντίαν τfjς αποκαλύψεως. Όρμώμενος έκ της α ilΙ·:ι
Λατίνο~,
ηρνουντο
όμ1λεϊ
έκεϊνω,
περi της δ1ακρίσεως
nεp10ρίζοντες ταύτην
αύτων, την
μ6ναν
όποίαν
εiς τrιν
φετηρίας ταύτης δεν εδρωκε τίποτε σταθερον εiς τας θεο
λογ1κας γνώμας, τας όποίας έΘεώρε1 ώς έχούσας σχεηκον
l!ιiι!
!\
προς αλληλα σχέσιν και μη έπεκτείνοντες εiς τας ύπο μόνον κυρος, καi ένόμ1ζεν δη εηρεπε και δη ηδύνατο νΔ ,iι·
στάοε1ς1". Εiς τος δ1ακρίσε1ς συμπεραλαμβάνετω καi ή έν έξcύρη δrαλεχτικον τρόπον δωλύσεως των άνηφάσεων. Οϋ 'Ι
1,,
έργεω της προόδου του άγίοu Πνεύματος, ή όποία ίJ τω, έπi του παρόντος προβλήματος έπηωλούμενος το χωρί •·,
11
παρκηκως μεν ώς έ 1 κπόρευ01ς άνήΚιεΙ εiς τον Πατέρα, με ον Γρηγορίου του Θεολόγου «ή έκ τfjς άρχfjς άρχή» 1 6, προσε ι,:ι
πάθε1 να συμβ1βάσn τα δύο δόγματα προς έκκαθάρ~σ1ν της

Ιli
τcιδοηκως δε ώς έπ1φοίτησ1ς η άποστολη ανήκει συγχρόνως
καi είς τον Υiόν. <~Ήηείς την μεν μεταδοηκην πρόοδον τοίϊ δδου πρι')(; την ενωων Έcιν αi δύο άρχώ, Πατηρ καi Υi
άγίου Πνεύματος, την προς ήμας, ε'ίτε έπ1φο1τη01ν εϊτε ός, δεν θεωρηθουν aύ,τοτελεiς, άλλ' ή μία ί,πο την αλλην η 1
'Ί
δ1ανομ1)ν ε'ίτε χύαrν ε'ίτ' άποστολην εϊτ' αλλ' ότωυν τού άπο την αλλην, ά'JΤοψεύγετω ή δυαρχία εiς την έκπόρευ
των οiκε16ιερον χαίρω ης αύη)ν ονομάζων, παρά τε Πα σ~ν17. Το χωρίον τουτο :ηναyκάσθη <έκ τfjς προκληθείσης άν
τρος καi Υiου ύπάρ.χην όμολογουμεν· την δε ύπαρκηκην ηδράσεως ν' άποpρίψn βpαδύτερον, συμφι.ίJνως προς την Τα Ιι
πρόοδον, 11 ουκ εστ1 προς 1\μας άλλα καθ' έαυτήν, έκ μό κηκην προσαρμογfjς των έπ1χεφημάτωv του κητα τας <'ι
νου του Πατρος .Jηστεύομεν εχειν το π νευμα ΤΟ αγ10ν» 11 • νάγκας, ώς ό 1δ10ς όμολογεϊ'· <,oi λόγω απαξ καi δiς ϋση - il''
:ι
Εiς ταυrτα δεν ητσ εϋκολον να δrαφωνήσn οiοσδί1πστε f)OV 18
μεταβέβληντω» . Άλλα μετα ταυτα έπ' εύκαφίQ. της
όρθόδοξος θe,cλόγος, πράγματι δε ή δrδασκαλία αϋτη του μεταβάοεώc; του εiς Avignon δ1α νέας δ1cιπραγματεύσε1ς το
Καλαβρου έπεκυρώθη ύπο συγχρόνων καi μεταγενεστέρων
αύτου. Ό Νείλος Καβάωλας :ηκολούθησε την έπrχεφημα 15. θησσαρίωνοc, Ά n ο ·Κ ρ ίσε ι c nρ όc τ ά το Ο Έ φ έσ ο υ
κεφάλαια, PG 161, 193 έ!;.
τολογίαν του, ό δε j\ιlαρκος Εύγενrκος έπωφελήθη άμφο- 16. Λόγο c 45, 9, PG 36, 633 C.
17. Α' nρόc Άκίνδυνον 2.
12. Κωδ. Paris. gr. 1278 φ. 34. 18. Α' πρόc Παλαμδν, G. Schirό, Barlaam Calabro
13. Αύτόθι φ. 96. e p ί s t ο I e g r e c h e, .σ. 266 (έπιστ. ! , 956), βλ. καί σ. 282 (έnιστ.
14. Αύτόθι φ. 83β. 111, 82).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .381
ιΊvέλαβεv εκ νέου καi το έχρησιμοποiησεν ώς σχέδιον ί,
ποβληθεν εiς την σύνοδον τfjς Κωνοτανηνουπόλεως 19 • φέρετο έναντίον της θεολογίας του Θωμα Άκινάτου, του
Άκρrβως ηΊν τάσrν αύπ\ν προτίΘεται να καταnολεμήσ:n όποίου το lSνομα έχρηωμοποίησε καi εiς την έπιγραφην μιας
δ Παλαμας γράφων προς 'Ακίνδυνον, έπε1δη δεν έγνώ πραγματείας του, Κατ cι Θ ω μ δ. 25 •
ρ1ζεν ακόμη προσωπrκως τον Βαρλαάμ. Καθ' δσον το θέμα 'Η ύπο την έπίδραων της άποφαηκfjς θεολογiαc; του
συμπίπτει προς το των πραγματεrων περi έκπορεύσεως, Δωνυσίου διαμορφωθείσα ηεποίθηως του Βαρλαάμ, περl
χρησιμcπωεi όπο έκείναc; δλόκληρα τεμάχω. Καταφ,εύγε1 του δη δεν υπάρχει αλλη δδος γνώσεως του θεου πλην
κα1 πάλιν εiς την δ1άκρ101ν μεταξι', φυσ1κων καi ύποσταη της αποκαλύψεως προς τους ηαλωουc; άνδρας, οδηγεί εiς
χων iδ1ωμάτων. :Μία δημ1ουργ1κη άρχη, ύπάρχει, ή Τριας ενα μετρ1οπαθfj όγνωσ πκ1σμον καi αναστέλλει πασαν προ
ώς σί,νολοv- έπi πλέον ό Παη)ρ εΙναι καl όρχη αύτfjς τfjς σπάθε1αν προς περαιτέρω άναδίπλωσrν τfjς θεολογικfjς σκέ 1
θεότητας, «θεοyόνος ων μονιίπατος» κατ' εκφρασ1ν του Διο

νυσίου?0. "Αν άνακηρύξωμεν και τον Υiον άρχ1Ίν της θεό
ψι:ως. Ai Θεολογrκαi άναζηηΊσε1ς κατα ταυτα, έφ' δσον δεν
έδράζωνται εiς την Γραφην καi τους Πατέρας, χωρίζουν
1:' ι
1
τητας, ουτος θ' άποτελfj αλλην άρχήv- καi έξ αλλου δ1ατί τας έκκλησίας είναι δε της δ1αλεκηκ:ης εργον 1i έξεύρε '1
11
Η
1 :!
,!
'1Ιiι:
\Q μη έπεκτεiνωμεν ΤΟ Θεογόνον και εiς το Πνευμα, ()- σ1ς μέσων προς δ1άλυ01ν των άνηθέσεων.
πότε θα εχωμεν τρεϊς άρχάς 11 ; ο 1σχυρ1σμοc; των Λαιi Ό Παλαμας κατελήφθη ί,πο δέους ένώπrον του άγνω
νων, δη ai δύο όρχαi συνέρχοντω εiς μίαν, δ1όη ή μία σηκ1σμου αύτου κα) f1θέ:λησεν ενανη της άρνηηκον εργον Ι!
προέρχεται έκ της αλλης, είναι άδ1ανόητος 22 • Ή έκπόρευ επηελούσης διαλεκηκης του Βαρλααμ να ύψώοrι την ι'ι
σις άπομέvε1 ί!Jς άποκλε10ηκ11 ένέργε1α του Πατρός. ποδε1κηκην μέθοδον. Ό 'Ακίνδυνος, έκφράζων άνηρρήσε1ς
Εiς το δεύτερον υέροc; τfjς έπ10τολfjς ό Παλαμας ά ι::ic; ωυτο, :ήριίηησc: τον Παλαμαν, δωτί έπέγραψε τας άν
οχολεiτω μΕ: τι:Ίς θεολογ1κι'ις προϋποθέσεις ιου Βαρλαάμ, ηλατιν1κας πραγματείας του Όποδε1κηκους λόγους' 26 • Ό
ι'> δποϊος έπρέσ6ευεν δη μόναι εγκυρω εiς την Θεολογίαν λ6κληpον το δεύτερον μέρος της έιmστολfjς αποτελεί άπάν
c:φχαΊ εΙνω αi έντολαi του θεου, ai περ1εχόμενω εiς την π101ν εlc; το έρίυτημα τουιο, συνοψrζομένην ώς κάτωθι. Δεν
Γραφ11v καi ταc; c:ιποφάνσεις των Πατέρων· «εκάστη των είναι δυνατον να έφαρμόσωμεν εiς την Θεολογίαν τον δω
αποφάνσεων, δοαι ήμϊν ηερl των θείων ί,πο των άγίων όν λεκτικον ουλλογωμόν, ό δποiος πραγματεύεται «περi το
δρων απεφάνθησαν, άρχη, καi άξίωμα» 2 3. Πέραν αύτων δεν ενδοξον κ,αi πιθαν<':ιv καi πεφυκοc; αλλοτε αλλως εχειν J 1 ωi
άνεγνώρrζεν αλλην άρχην καi ηρνεiτο είς την λογ1κην νυν μεν ον νυν δ' ουκ δv, καi ποτε με άληθες ποτε δε
λεηουργίαν πασαν iκανότητα προς γνα,ων του θεου, διο μή»z'. Ουτω επραπον oi 'Έλληνες φ1λόσοφο1, εiς τοι,ς
καi ένέπαιζε η1ν μέθοδον ηϊ:1ν Σχολασηκων, oi όποίω διε οποίους ή θεολογία κατήντησε π1θανολογία • Ό άποδε1κη 28
τϊητωνοv τος θεολογ1κας αληθείας, άκ; έαν :ησαν καταληmαi κος συλλοy1σμός, ό όποιος πραγματεύετω «περi το άναγ
cη,όμη και είς τiΊ βρέφη • • Ίδωπέρως και έπ~μόνωc; κατε-
21 καiον καi άεi ον καi άεi άληθΕ:ς ον 1ωi άεi ώσαύτως εχον» 29 ,
είναι απαραίτητος εiς τα προβλήματα ταυτα, άλλα καi α
·19. "Έκδοσις ύπό C. Gίannellί, «Un progetto dί Barlaam Calabro ποτελεσμαηκός, δ1όη ίJπάρχουν πλευραi του θεολογικου
per Ι' Unίonne delle Chiese», Μ ί s c e 11 a n e a G. Μ e r c a t ί
111, Studi e Testί 123, Cίtta del Vaticano, 1946 σ. 193.
20. Περί θείων όνομάτων 2, 7. PG 3, 645Β.
21. Α" nρόc: Άκίνδυνον 3. 5. 25. Ή ύπ' άριθμ. 7 κατά τήν ταΕινόμησιν Fabricius - Harles.
22. Αύτόθι 6. 26. Α · 'Π ρ ό c: Ά κίνδυνο ν 13.
23. Α · π ρ ό c: Π α λα μ δ ν, Schίrό, Β a r I a a m C a I a b r ο e- 27. "Ενθ" άνωτ.
p ί s t ο I e g r e c h e, σ. 243 (έπιστ. 1, 355 έΕ.). 28. Αύτόθι 9.
24. Κωδ. Paris. g. 1278 φ. 94β. 29. Αύτόθι 13.
προβλήματος, ai όποiω έτηδέχοντα1 άπόδε1ξ1ν· «τα μεν α άποτελουντα άναίρεσιν των C έλλην1κων και σατανικων οy
ρα του θεου γ1νώσκετω, τα δε ζητciται, eση δ' U καi ά κων'·'. Ά νηλαμβανόμενος την σκληρότητα των λόγων του
ποδείκνυτω, ετερα δέ εiσ1ν απερ1νόητα πάντn καi άνε δηλώνει δη δεν θα άπήντα οϋτω προς το Βαρλαάμ, έαν
ξερεύνητα»·'". Ή άπόδε1ξ1ς στηρίζετω άφ' ένος · μεν ε:ίς έκεiνος περιωρίζετο εiς το να τονίζn δη θεωρεϊ iσχυρον
τας άποκαλυφθείσας 'αυτοπίστους άρχάς', αφ' έτέρου δε no κατ' Άριστοτέλην ύπερ άπόδειξ1ν έπi θεου»· άλλα
εiς τας Ίω1νας έννοίας' καi τα 'άξιώματα''3 '. Ώς προς ΤΟ δυστυχώς έκείνος ηροχωρεi εiς μείωσ1ν της άξίας των Πα
πρωτον ητο σύμφωνος κηi ό Βαρλαάμ, ώς προ.ς το δεύ ιε τέρων καi εiς άνάδε~ξιν των κατα Σωκράτην καi Πλάτωνα
ρον δμως ουτος διεφώνει, δ1όη δεν ητο δωτεθεψένοc; να σοφων ώς θωπτων. Δια τουτο ό συyyραφευς ζητεί καi ά
προχωρήσn πέρα της πίστεως. πο τον Άκίνδυνον να ηαιδεύσn τον φ1λόσοφον, ωστε να
μη μεταβάλλεται εiς ί,περζηλωτην των 'Ελλήνων σοφων
ΕΠΙΣΤΟΛΗ Β' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ καi σοφιστών".
Kai πάλιν, ένώπιον του οyκου της σοφίας του Καλα
Εiς την ηροηyουμένην έπωτολην του Παλαua άπήν βρου, έμφανίζει κάπωαν δε1λίαν ό Παλαμας, «ό μηδεν ι::i
τηοαν μετ' όλίyον' καi ό παραλήπτης καi ό Βαρλαάμ, του διυς προς τόν ... λέγειν ακρως ε:ίδότα». Άναyνωρίζε1 δτ1 του
δε πρώτου ή απάντησις συνίστατο εiς άπλουν γράμμα, δ1α έχρι::ιάζετο περισσότερος χρόνος δια να καταβάλn έντονω
του όποίου έπεκαλείτο π\ν προς τον Βαρλααμ φιλίαν του τέραν σκέψιν εiς τα yραφόυενα, άλλα δυστυχώς δεν άπέ
άπσστολέως 2 •
μενεν εiς την διάθ'εοίν του χρόνος iκανός, άφ' δτου :ηλθεν
Kai του Παλαμα ή απάντησις εδόθη ε1ς άπλουν γράμ t:iς το 'Όρcχ; ό κομιστ.ι'Jς των έπ1στολων θεσσαλος Νείλος,
μα, ά vαφερόμενον εiς την στάσ:ιν του ενανη του Καλα προφανώς δ Τρικλίνιος, μέχρις οτηυ Θ' άνεχώρε1 εiς θεσ
βρου καi επιyραφόμενον δ1c'ι τουτο «περi της του Βαρλα σαλονiκην δ άvηκαταστάτης τούτου. Έσχεδίασε λ01πον i:κ
αμ έν τοiς δόyμασ1 διαφορας». Ό συyyραφευς άναyyέλλε1 των έχόντωv την προς τον Βαρλαc'ιμ έπ1οπολην 'καθ' έλλη
δη μειcι του γράμματος του άποστέλλει την προς τον Βαρ νικης έποψίας', αλλ' ϊσως ήδύνατο βραδύτερον να ουντά ,1
λααμ έπιστολήv του,. την όποίαν καλεί 'άπολοyηηκον λό ξn καl αλλην πραyματείαv, έννοων προφaνως ηΊν άκολου Ι ,,!
\,
γον'". Π1θανως ύ,πωπτεύετο :ηδη δη δ κωνος φίλος 'Ακίν

Ι,,
θήσaσaν δευτέραv έπrστολην προς Βαρλαάμ • 7

,ι
δυνος ηρχ~σε να εκημq μαλλσν τc'ις yνώμας του Βαρλαάμ, Τα περ1σταηκα ταυτα φανερώνουν δη ή Β' π ρ ος
1:
11
δηλώνει δε δη καi ό Ί'δ1ος άyαπq τον ανδρα, άλλ' ύπερ 'Ακίνδυνο ν έπ1στολη έyράφη μερ1κους μfjνας μετα
πασαν άνθρωπίνηv φ1λίαν τοποθετεί την θείον•. 'Εν συνε την πρώτην, ένωχυόμενα δε άπο την εϊδησ1ν δη ή άπο i
χείι;ι συνοψίζει δσα γράφει εiς την προς ,έκεiνον επωτολήν, λ,εσθεϊσα εκείνη απάντησις προς θεσσαλον1κεiς εΙχε ypa-
φfj <<πέρυσ~v»S, περίπου συγχρόνως με την πρώτην, :ητ01 το
1
30. Αύτόθι 8.
31 . Αύτόθι 1 Ο. φθινόπωρον του 1336, εππρέπουν την τοποθέτησ1ν ταύτης
εic; ταc; άρχc'ις η την ανο1ξ1ν του 1337.
1. «Εύθύc:», Βαρλαάμ Π ρ ό c: Νείλο ν Τρικ λ ί νι ον, Schirό,
Β a rIaam C aIa brο e p ί s t ο I e g r e c 11 e, ο. 269 (έπιστ.
11, 45).
2. "Ανέκδοτον, Κωδ. Ambros. gr. 29, φφ. 75β - 76β. Άνάλυσιν
6λ. έν R. - S. Loenertz, Ο r ί e η t a I ί a C h r ί s t i a n a Ρ e r ί ο d i c a 5. Αύτόθι 7.
1957, ο. 119 ές. 6. Αύτόθι 4. 5.
3. s·
.πρόc: Άκίνδυνον 1. 7. Αύτόθι 3.
4. Αύτόθι 2. 8. Α' n ρ ό c: Βαρλαάμ 24.
πρώιης έκείνης προς 'Ακίvδυνον έπιστολης, λέγων δη δεν

ΕΠΙΣΤΟΛΗ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
ιον ώνόμασεν έτερόδοξον,. αλλ' άπλως, ένψ έπ:f~νεσε τας
αλλας γνώμας του, κατέκρινε μίαν καi μόνην, κακως δε
Ιliι
π εριστατικα σvγγραφης
ένόμrσεv ουτος δη απεκάλεσε ληρον δλόκληρον την έπι
Ό Βαρλααμ εiς απάντησιν της πρώτης έπrστολης προς στολήν του 5 •

'Α νηθέτως ευρίσκει δη ό Βαρλααμ εΙναι ό χρησιμο
τον Άκίνδυνον καi των ανηλατιιV,]ΚWΥ πραγματειων του Πα
πωων πηφαv γραφίδα, ό χαρακτηρίζων αύτον ώς άμαθη
λαμα εστειλε προς QUTOV ενα ΕΠΙΟΤΟλψ::ιiον λόγον KQl εν
καi άπαίδευτον 6 καi δrασύρων τους άσκηηκους θεολόγους,
'γραμμάηον'1, ζητων απο τον Άγrορείτηv v' αιτευθυνθfi
μολονότι φρονεϊ δη ή διαφωνία των περιορίζεται ε!ς Τας
προς αύτον τον 'ίδωv πλέον καi ούχi προς τρίτα πρόσωπα
λέξεις μόνον'. Γενικώς eύρίσκε1 την έπrστολην τούτου άν01-
οiαδήποcιε απάvτηοις. Ό Παλαμας, προηθέμενος όπωσδ1Ί
κονόμητον καi δεrκνύουσαν τον φ1λόσοφον ώς παραπαίοντα η
πο:rε ν' άπαντι1σn, εύρέθη προ διλήμματος, διόη εiς μεν την
τούλάχrστοv ματαιολογουντα λόγφ άκαίρου πολυρρημο
μίαν έκ ιων έιτιστολωv ό αποστολευς ανεγvώρrζεν δτι ό
σύνης- 1
Άγ}οpείτης καλως άντετΔχθη 'τοίς μι) wαλως δόξασ~ν', εiι;
ώς συν ό ασκόπως όδοιπορων ματωοπονήσεr, ir11.1
δε την αλλην ί-:λεγε, 'κάκιστα'. I<;ai δεν έγνώριζε μεν πσfα 1' 1
οϋτως ό ασκόπως λογογραφων ματα10λοyήσε1 • :.ι Ι.i!

8
έ:κ των δύο άvτεπροσιίJ,πευε την γνησίαν γνώμην τοίπου,

Ή έπιστολη αϋτη εγράφη συγχρόνως με την προηγου
άλλ' ύπέθεσεν οη αϋτη πρέπει να είναι ή έκτενεστέρα, ,1~'
μένην ητοι κατα τας αρχας η η)ν ανοιξιν του 1337. Ό Βαρ Ι':,
δ10 καi εiς αυτην άπήντησεν 2 •
λααμ ανταπήντησε μετ' όλίγον είς ϋφος βιωότερον •
9 ι!i:
1
Δεν έκδηλιί1νε1 διάθεσιν προς ρηξιv με τον Καλαβρόv, j!
του οποίου αναγνωρίζει την εύφυ"tαν καi την πλουσίαν
Περιεχόμενον r1:
μύρφωσιν. «''Ώ θρέμμα θυμηρες της άvωτάτω περi λόγουc:
11
πωδείας καi της φύσει σοφίας δωρον rπαρα Θεου,, δι' αι'J 11 1
Ί-Ι έπιστολη αϋτη εχε1ι όμοίαν κατασκευη,ν με η)ν Α' ~.

της κεχαρισμένοv ήμϊν, έπίχαρι καi Θυμϊjρες κραμα έπ1- il
προς 'Α κ ί ν δ υ ν ο v- έπιγράφεται <;rπερi ων εφη δίJο
στr1μης καi νου, διδακτου καi αδιδάκτου φωτός» 3 • 'Εκφρά
άρχων η καθ' έλληνrκϊjς έποψίας» καi άσχολεϊται με τα
!
1
ζει δε δrακαfj πόθον να συναvτήσ:n καi περ1πτυχθft αυτόν, 11
δύο θέματα ( 14-21, 2:1-58), ίδίως δε με το δεύτερον.
«ΕΥη, σοφώτατε άνδρων, ουκ όκνήμαω δ' αν εiπείν καi φ1- 1
Ό συγγραφεύς, έπεξηγων τας απόψεις του, άρνεϊται •
λούντωv τε καi φrλουμένων αριστ,ε, καi iδεϊν ήμας άλλ11-
οη κατηγόρησε τους Λατίνους ώς δεχομένους δύο αρχάς, ,ji
λους καl περιχυθϊjνω αλΜ1λ01ς καi δι' αλλήλων άσπασμον " ,'11
ένψ δια των λόγων του άπλως ύπεσήμανεν δη αναγκαία

ι1μϊν γενέσΘαι τον αύτον έν άγίφ φrλήμαη»•. Διασκεδάζει
κατάληξις της διδασκαλίας των εΙναι ή παραδοχη των δύο
έπίσης η)ν έντύπωων τούτου δτι τον προσέβαλε δια της
άρχων. Έξ αλλου δμως oi Λατϊνοι, ένψ τώρα όμιλουν πε-
1. Ή έκτενήc: έπιστολή έΕεδόθη ύπό G. Schirό, Β a r I a a m

Calabro epίstole greche, σ. 229-266 (έπιστ. 1). 5. Βλ. έν Schirό, Β a rIa a m C aIab r ο e p ί s t ο I e g r e-
2. Α · π ρ ό c: Β α ρ λα ά μ 4 έΕ. Ό Βαρλαάμ δικαιολογείται ώc: c h e, σ. 266 (έπιστ. 1, 953).
πρόc: τήν άντίφασιν λέγων δτι ώc: άντικειμενικόc: κριτής κατ· άλλα
6. Αύτόθι, σ. 243 (έ'Πιστ. 1, 3-51 έΕ.).
έπαινεί καί κατ· άλλα ψέγει. G. Schirό, έργ. μν, σ. 280 (έπιστ.
7. Αύτόθι, σ. 241 (έπιστ. 1, 309 έΕ.).
111, 34 έΕ.).
8. Α' npόc: Βαρλαάμ 7.
3. Α. π ρ ό c: Β α ρ λα ά μ 1. 9. Β' πρόc: Παλα,μδν, G. Schirό, εργ. μν., σ. 279-314.
4. Αύτόθι 59,
25
ρi μ1ί'ίς αρχfjς, αλλοτε εδέχοντο δύο, καi μόνον κατόπιν Βεβαίως ό Βαρλαάμ, αρνούμενος την άπόδε~ξ1ν :ιωl άκο
σκληρας πσλεμ1κfjς ανατολ1κωv θεολόγων ήvαγκάσθησαν ν' λουθων τον Δ1ονύσ10ν του όποίου έρμηνευτης ύπϊjρξεν, εiσ{ι
αλλάξουν κατεύθυvσ1v 10 • Δεν χωρεi συμβ1βασμος με τας γει το στωχείον της έλλάμψεως· «έ1πi δε των ύπερ ήμας
απόψε1ς των καi ακαρποι θ' αποβουv αi προσπάθε1ω του θέαν δεiν ανωθεν παραγενέσθω καi φως άναλάμψαv νοε
Βαρλαάμ 11 • ρόv, δ1' ου εση τοίς θείως συζυγεϊv κρεiττον η κατα άπό
Εiς το δεύτερον μέρος τijς έπ1στολfjς καταβάλλε1 προσ δε1ξ1ν τι'ις συνεπτυγμένας καi άπλας κηi •άμερεϊς έκείνας
πάθε}αν συvτριβϊjς της δ1αλεκηκϊjς μεθόδου του Βαρλαάμ, εχε1ν θεωρίας» 16 • Ό Παλαμί'ίς δεν θα διεφώνει εiς τουτο,
είφίσκωv εiς αύτην έσωτερ1κας άvηφάσε1ς, ώς καi ανη uν ό Καλαβρος δεν έπεξέτεινε ηΊν ελλαμψ1ν εiς δλους
θέσε1ς προς τα πατερ1κα κείμενα. Ό άποδεικηκος συλλογ1- τους σοφούς, και εiς τους προ Χριστου ζήσαντας,. iδίως δε
σμος εΙvω κατα τον Καλαβροv άναμφωβήτητος καi εύρί τοι'Jς 'Έλληνας, αρνεiται δμως ν' άναγνωρίσn θείαν ελ
σκε1 καθολ1κην αναγνάφ101ν· έπομένως μόνοv εiς τα αi λαμψ1ν εiς ανθριύπους διακρ1νομένους έπi τύφψ και άν
σθητά, τα αναμφωβητήτως γνωρ1ζόμεvα, δύνατω ν' άναφέ θρωπαρεακεί.ι;ι, καi έπ1δ1δομένους εiς αθεμηογα;μίαν καΊ
ρετα~. 'Απύλυτω αρχαi δεν εχουν άνάγκηv αποδείξεως, δ1ό- πωδε,ραστίαν. 'Ό,η τυχοv όρθον δ1ετύπωσαν ουτω, άνε
11εΙνω αύταπόδε1κτ01· δ,η εΙvω τα άξ1ώματα δ1α τον γεω yνωρίσΘη και ύπο των Πατέρων, άλλ' αύτο ύπfjρξε προϊ
μέτρηv είvα~ αi αποφάνσε1ς τωy άγίων άνδρων εiς τα θεiα. ον της νοηηκfjς λεπουργίας των, ΟΧΙ φωησμου, δ1α να λά
«Πρώτον μεν γαρ ούδεiς άποδε1κηκος συλλογ1σμος έτπ βn δε κυρος καi iσχύν, ,έχρε1άσθη να έναρμον~σθfi εiς ηΊ.ν ,,,,III!
χεφεί πρώτην αρχην και αξίωμα

πρωτον
δε~κνύνω» 12 •
παρατηρεί δη κατα την ανωτέρω έπ1χεφηματολο
Ό Παλαμας έμμέλε1αν του Πνεύματος
θεν ουκ απηχες n και
oi Πατέρες «καν η των θύρα
τουτ' εiσπωουνται και έναρμόζον
1:Ί1
γίαv παραβλέπεται ή ύπο τυυ Πύρρωνος αρνησις πάσης α τω τft .f:μ11ελείι;ι του Πνεύματος» • 17
Δεν υπάρχουν λωπον
ξίας εiς πάντα συλλογ1ομόv, 1] όποία αρνηως αϊρε1 το χα βάσε1ς δ1ι'ι να κληθουν 'θαυμάωοι', Ήεάmω', 'πεφωησμένω'
ρακτηρ,1στ11κον της καθολ1κfjς αναγνωρίσεως 13 • Δεύτερον πα oi άρχαiω σοφοί 18 • Καi εiς το σημείον τουτο εΙνω φανερον
ρατηρεί δη, έαν αi άποφάνσε1ς των αγίων άvδρωv εΙνω δη ό συγγραφευς δωβλέπε1 προσπάθεων του Καλαβρου
αύταπόδε1κτ01, καθίσταντω περπτσl και oi δ1αλεκηκοl συλ προς μείωων των Πατέρων της 'Εκκλησίας, οπερ άρνεϊ101
:ι·
1
λογ~σμοl του συνομ1λψrου του 1 4. ουτος έντόνως εiς την έπομένην έπ1στολήv του 19 • Δεν εΙνω 11,ι,.
Ι
11 •.
ιι,
ιl·
Περαπέρω ό συγγραφευς εύρίσκε1 άνηφαηκηv τη,ν θέ δυνατον ν' αξ1ωθουν έλλάμψεως δλω σοφοί, καi έκτος
1
oi oi
•1111:1
1
1ιΙ
σ~ν του Βαρλααμ ώς .προς την γνωσ1ν του Θεου· ένψ άνα Χρ~στου, δ1όη το δωροv τουτο έπ1φυλάσσετω εiς μόνους illii
κηρύσσε1 τον θεον άκατάληπτον, θεωρεί τους σοφους «ιυς τους χρωηανούς, και έξ αύτων πάλ1ν μόνον εiς δσους ε
,:·ι
,11··
την θείαν άρχr'ιν κατανενοηκότας», ώς ένvοήσαντας ηΊν χουν 'κεχαρηωμένην ψυχήν' 2 °, εlς δσους το νοερον της ψυ
θείαν αρχήν, ή όποία οϋτε ύπο των Χερουβlμ κατανοεϊτω'" χfjς εχε1 τελε1ωθϊj δ1ι'ι του νοερου και αληθους φωτός 21 • 1111:1
111
i!ι!ι
1 1lιι!:;Ι
Ιiι!ιi;i!!i
10. Eic: τήν ούνοδον τηc: Λυωνοc: του 1274. Mansi 24, 81 D. 16. Α" πρόc: Βαρλαάμ 34. Βλ. Βαρλαάμ, εργ. μν., Schi-
11. Α · π ρ ό c: Βαρλαάμ 16 έ!Ξ. 19 έ!Ξ. rό, εργ. μν. σ. 262 (έπιστ. 1, 835 κ.έ.).
12. Α" πρόc: Παλαμαν, G. Schirό, Barlaam Cala- 17. Α · π ρ ό c: Βαρλαάμ 31.
bro epistole greche, σ. 243 (έπιστ. /, 49 έ!Ξ.). Πρβλ. 18. Αύτόθι 22.
Άριοτοτέλουc:, Μετοφυσικά Β · 2. 996. 19. Βαρλαάμ, Β · π ρ ό c: Π α λα μαν, Schirό, 8 a r I a aήΊ C a-
13. Α" πρόc: Βαρλαάμ 57. 1 a b r o epistole greche, σ. 305 (έπιστ. 111).
14. Αύτόθι 29. 20. Α · π ρ ό c: Βαρλαάμ 44.
15. Α · π ρ ό c: Βαρλαάμ 30. Βλ. Βαρλαάμ, Α · π ρ ό c: Π α 21. Αύτόθι 41.
λ α μαν, Schirό, εργ. μν. σ. 262 (έπιστ. 1, 829 έ!Ξ.).
Ή θέσις του Παλαμίi ενανη του προβλήματος συνοψί

καi το ϋφος της δεν είναι τόσον :ηπων δσον ,της προηγου
ζετα~ εiς το κάτωθι χωρίον. «Το γουν θεiον κρεiττον παντος
μένης έπιοτολfjς.
ύπάρχον νου καi λόγου καi ι',περ την δωλεκηκήν έοη καi
Τα προηγούμενα τρία γραπτα του Παλαμα καi δσα ά
ί)περ την όποδε1κηκήν· έπαφη γαρ αύτου ούκ εσην ουτε έπ1-
κόμη έκθέτουν έκτενέστατα το:ς yνώμας του, εχουν έπ10το
σηΊμη καi δλως ύπερ την συλλογ.ωτικην πίiσαν εφοδόν έ
λικην μορφήν. Το παρον όνηθέτως, μη περ1κλεiον στο1-
σην. Άλλα ουλλοyiζεσθαι περl των θείων ερyψ ύπο των
χεϊα πρσσωπι,κου δ1αλόyου μεταξυ 'έγω' καi Όύ', δεν εΙνω
πατέρων έδ1δάχθημεν. Πως ουν τούτους τους συλλογ1σμους
έπ1στολή. Όμ1λε, περi του Βαρλααμ πάντοτε εiς τρίτον πρό
προσαγορεύσωμεν; Ώς ΟΙ δ1δάξαντες πάντες, εi μη έν πε1-
σωπον καi μόνον ρητορ1κως χρησιμοπο1εί ένίοτε το Όυ'. 'Ε
θοiς όvθρωπίνης σοφίας λόγως άλλα θειωδως τα θεiα μέη
γράφη λοιπον ώς πραγματεία καi πιθανως έστάλη εις πεpΙΟ
μεv, έκ της πνευματοκ1νήτου των θεολόγων δυνάμεως- όπο
σότεpα του ένος αντίγραφα εiς η'ιν θεσσαλονίκην.
δεικηκους δ' ώνόμασαv έκεiνω, καθ'άπερ ,άνωτέρω δέδει
κται»22. Είναι δε όποδεικηκοl ύπο τη,ν εννωαν του καθολ1- Περιεχόμενον
κου κύρους. Έπσuέvως οπως ήμεϊς ί,μνουμεν το θεiον, αν
καl είναι τουτο ύπερ ί5μνον, οϋτω καl το όποδεικνύομεν, Ένταυθα ό Παλαμίiς περιορίζετω εiς το δεύτερον μό
clν καi εiνω ύπερ άπόδειξ1ν , 23 νον των δύο προβλημάτων Τα όΠΟiΟ έχώριζον τους δύο άνη
ηάλους, το nεpi διαλεκηκfjς καi άποδείξεως, ώς δεικνύει
ΕΠΙΣΤΟΛΗ Β' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ KQJ ή έnιγραφ1']' «>προς τον αύτον Βαρλαάμ, γράφοντα δη ! 11
ουκ εσην άπόδειξις έπ' ούδενος των θείων, ελεγχος δη i:(-

1111
π εριστατικα συγγραφής οην έφ' iί1ν καi δη κυρίως άπόδε1ξ1ς αϋτη». Έθεώρησεν έ :,ιι
παρκfj την προηγουμένην περi του πρώτου προβλήματος καi
Ό Παλαμας εΙχε δηλώσε1 εiς την δευτέpαν προς 'Λ εκρινεν δπ ό Βαρλααμ δεν εΙχε πλέον άνηρρήοε1ς έπ' αύ 'lil
:11
τfjς, ί1φου μάλ1στα, ως έβεβαίωνεν αύτος ό Βαρλαάμ, ειχcν

,::
κίνδυνον έπιστολ11ν, δη δεν εΙχεν εiς την διάθεσίν του έ

όφαφέσει την φράσιν 'ή έκ της άρχfjς άρχη' άπο τας πρα 'I
ηαρκfj χρόνον δι' όλσκληρωηκην άναίρεσιν των iσχυρισμων
11
του Βαρλααμ με την προς τουτον έπωτολην καi δη έσκό γματείας ωυ 2 •

ι:·
πευε να συντάξ:n καi αλλην πραγματείαν περi του θέματος, Ό Καλαβρος θέλων να καταπολεμήσn τους λαπνικοι,ς
τρίτην κατα σεφαν μετα ται: πρώτας έπ1στολας προς 'Ακίν iσχυρ1σμους απέρριψε τελείως τον άποδεικηκον συλλογι
δυνον καl nρος Βαρλαάμ, εύχόμενος να μη xpciaσθft τετάρ ομον με κίνδυνον να συμπαρασύρ:n και την ,πατερικην πα,..
τη 1. Άτυχως έχρειάοθησαν πάμπολλω. ράδοσιν''. Του,το άπεrέλεσε π'ιν κυρίαν αiτίαν τfjς προς αίJ
Ή τρίτη αύτη πραγματεία έγράφη πράγμαη ολίγους μfj τον αντιθέσεως του Άγωρείτου, ό όποiος έπ' αύτου άκρ1-
νας μετα η\ν πρώτην, 'ίσως κατα ΤΟ θέρος του 1337. Ό συν βϊί'Jς έπψένε1. Ό Βα,ρλαcψ δηλαδη ήθέλησε ν' άνασκευάσ:n
τάκτης δεν είχεν ακόμη γνωσιν τfjς δευτέρας προς αύτον έ δrα μιας ώς σοφίσματα τα ,έπ1χεφήματα ιίiη• Λατίνων περi
πωτολfjς του Βαρλαάμ, άλλ' έγνιίJρ1ζεν :ηδη τας πρώτος έ- ι':κπορεύσεως καi έκ του ΥΙου. Του ητο δε ευκολον ν' άποδεί
1ηθέσεις τούτου κατα τfjς ήσυχαστικfjς μεθόδου. Δ1α τουτο ξ:n δπ ΟΙ συλλογισμοί των δεν ησαν δ1αλεκηκσί, ,έφ' δσον
22. Αύτόθι 33. 2. Α · π ρ ό ς Β α ρ λα ά μ 18 ,καί Βαρλαάμ, Α' η ρ ό ς Π α

23. Αύτόθι 58. λ α μ δ ν, G. Schirό, Bar\aam Calabro epistole greche, σ. 266
1. Β' πρός Άκίνδυνον 3. (έπιστ. 1, 955 έΕ.).
3. Β' π ρ ό ς Β α ρ λα ά μ 5, 18.
ΤΟ δεδοuένον ητο έξ ϊσου με το συμπέρασμα αγνωστοv- προς μένε~ ό δ1αλεκηκος συλλογισμός, τον όποiον ό Παλαμας
κατοχύρωσ1ν δuωc; του δη συτε άποδε1κηκην iσχυν εixov, θεωρεi iκανον μόνον να δ1ασκεδάση τη,ν συζητηηκην περ1έρ
άπέρρ1ψεν όλοσχερωc; την χρfjσ1ν του άποδε1κηκου συλλο γε1αν, πραγμα ΤΟ όποiον όμολογεi μεν καi ό Βαρλαάμ, λη
γ1σμου έπi των Θείων•. Σχεηκην δήλωσ1ν, rπερ1εχομένην εic; ομονεi δμως εiς την πραξ1ν 7 •
τα άνηλαην1κα ερyα του Βαρλαάμ, εθεσεν ό Παλαμαc; εiς Ώς προς την θεοπτίαν των αρχαίων σοφών ό Παλαμϊiς
την έπ1γραφην τfjς παρούσης πραγματείας- «δη ουκ εσην σημε1ώνε1 iδίως τος μεταξυ Πλάτωνος καi Άρ1στοτέλους
ιΊπόδε1ξ1c; έπ' ουδενος των θείων». cινηΘέσε1ς καi τονίζει την δ1άκρ101ν μεταξυ Θεοmίας ώς
Άpχαi τfjc; ιΊ:ποδείξεωc;, ηης εχε1 έφαρμογην εic; μόνα ηνευματικfjς έμπεφίας, την όnοίαν δεν :ητο δυνατον να
τα κατ' αϊσΘησ~ν φαινόμενα, εiνω ai κοιναi εννωω καi τα fχουν ουτω, καi θεολογίας ώς διαλεκηκ:ης έπ10τήμης 8 •
ιΊξ1ώματα. Άλλ' αi κοιναi ,εvνοιω :ιωi τα αξιώματα προη 'Έπεηα ό συγγραφευς προβάλλε1 την iδικήν του άπό
1"11
γουντω των ί1πο ιΊπόδε1ξ1ν φαινομένων, διο καi εχουν άnο δε1ξιν, ή όποία στηρίζετω πρωτίστως εiς την αυθεντίαν καi
κατα δεύτερον λόγον εiς τας 1ω1νας έννοίας. Ή διαφορα
1
1
δε1κηκ11ν iσχύν, μή προηγούμενα δε προφανωc; των θείων 1
•:ι
δεν δύναντω να εχουν εiς αυτα έφαρμογήν 5 • Εiς κατοχυ αυτη έννοίας του δρου 'άπόδε1ξ1ς' εφερε ηΊν άντίΘεσ~ν των 11·1
1
''Ι
ρωσιν τfjς γνώμης ταύτης έηεκαλεiτο πλην του 'Αρωτοτέ. δύο θεολόγων. Τον άηοδεικτακον δε συλλογ1σμον δέχσντα~ Ί
,,!
λουc; καi τον Δ10νύσ10ν. Δ1α της άποβολfjς της άποδείξεως OXl μόνον oi αλλω Πατέρες, αλλα και αυτός ό Διονύσ10ς,
προξενεiτω κενόν, το όποiον καλύrπ:τεται δ1' αλλων μέσων τον όποiον τόσον πολυ έπ1καλεiται ό Βαρλαάμ· <<δητ:ην εΙ
έπαφfjς με το θεiον,. τfjς 'έποψίας', εiς την όποίαν άνήχθη ναι την των θεολόγων παράδοσιν,, την μεν απόρρητον καl
σαν oi σοφσi καi σ.ί Πατέρες, καi του 'δ1αλεκηκου συλλογ1- μυσηκήν, την δε έμCDανη καl γνωρψωτέραν· ιωi την μεν
σμου', ό όποiοc; άπλως άποβλέπει εiς δ1ασάφησ1ν των έκ συμβολ1κην καi τελεσηκήν, την δε φιλόσοφον 1ωi άποδεικη
της έποψίας παραστάσεων. κήν· καi συμπλέκετω τψ ρητψ ΤΟ άρρητον. Καi το μεν πεί
Ό Παλαuας διαβλέπει άνηφάσε1ς εiς ηΊν περi άπο θει καi καταδεiτa~ των λεγομένων την άλήθειαν, το δε δρξί
δείξεωc; άρωτοπ:λ1κην θεωρίαν. "Αν ή άπόδε1ξις εΊΎω ύπό και έν1δρύε 1 τψ θεψ ταiς αδ1δάκτο1ς μυσταγωγίως» 9 • Βε
ληψrς βεβαία καi άμετάπεωτος, ώς διετύπωνεν ό 'Αρ1στοτέ βαίως καi πάλιν Θέτει ορια ό ουγyραφευς εiς την δύναμιν
λης, εΙνω άδύνατος ή ,έφαρμογη αυτfjς εiς τα φθαρτα άνη τfjς άηοδείξεωc:.
κείμενα, 11 περi των όnοίων πεiρα ε1νω συχνάκ1ς σφαλερά. 'Ο Παλαμας ανευρίσκει την αiτίαν τfjς ,tπ1θέσεως -rou
Του~:ο άνεγνώρ1ζε καi αυτός ό 'Λρ1στοτέλης, όμσλογ<"iiν οτJ ΒαρλαιΊμ εiς το οπ ουτος είναι 'ψυχικός', μη δεχόμενος τα
«των φθαρτών άπόδε1ξ1ς ουκ εση»6, δ1ότ1 εiς αυτα iσχί,ε1 του Πνεύματος. Δ1α τουτο έκινήθη έναντίον των διδασκάλων
ή παρατήρηως. Ή άηόδειξις λοιπόν είναι δυνατον να iσχ(, του πνευμαικου βίου, μόλις έπληροφορήθη περi της φυ01κο
σn μόνον έπl των άϊδίων καi άφθάρτων, άλλα την έπi του ψυχ1κfjς μεθόδου, με π1ν όποίαν ώρ1σμένα1 άρχάρ101 μονα
Θεου iσχυν ιΊμφ10'6ητουν καi ό Άρ1στοτέλης καi ό Βαρλαάμ, χοi έπεχείρουν να συγκεντρώσουν την προσοχήν των εiς
με τον iσχυρ~σ:1ον δη ό θεός προηγεϊται παντος άποδε1κη έαυτούς, και μάλιστα τους κατηγόρησε δια ταύτην εiς την
κου μέσου. 'Α ηοκλε1011ένης δε άπ' αίηου της αποδείξεως, σύνοδον 10 •
7. Β' πρόι:: Βαρλαάμ 16έξ.

4. Αύτόθι 2. 8. "Εργ μν. 52.
5. Β' π ρ ό ι:: Β α ρ λα ά μ 53 έ!;. 58. Βλ. Α' π ρ ό ι:: Ά· 9. Διον. ·Αρεο.παγίτου (ψευδ.), Έ πι στολή 9, PG 3, 1105 D.
κίνδυνον 10. Τό χωρίον παρηλλαγμένον έν Β · π ρ ό ς Βαρλαάμ 20.
6. Ά v α λ ι,ι τι 'Κω ν ύ σ τ έ ρ ων 1, 8 (Firmin; Didot. σ. 129), 10. 6' πρός Βαρλαάμ 49έξ.
ΕΠΙΣΤΟΛΉ Γ' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔ ΥΝΟΝ εiς την θεσσαλονίκην, δ1α να nατάξn καi θεραnεύση αύτόν.
Παρακαλεί λο1nον τον εύρ1σκόμενον έnίσης είς την πρω
Περιστατικα σvγγραφης τεύουσαν Άκίνδυνοv νcι τον κρατήσn έκεi, δ1όη εχε1 την
γνώμην δη ουτος, μόλ1ς nληροφορηθfί π'ι τfjς έλεύσεως του
Και ή παρουσα έπ1στολη φέρε~ n1v μορφην πραγματεί όnοστολέως, θα έπιχεφήσn να φύγn, ώς συνήθ1ζε να
ας άπολογηηκfjς καi όναφεηκfjς, εiς το τέλος τfjς όποiας nράττ:n.
προσετέθησαν τρεϊς παράγραφο1 προσωπ1κου περ1εχομένου. Κατα ταuτα ή έπ~στολr1 έγράφη όπο τr1ν θεσσαλονίκην
'Α:κρ1βως εiς τας παραγράφους αύτας 1
εύρίσκομεν δ1ήγησιν μετα την σύνταξιν του Τ όμου καi προ τfjς μεταβάσεως
περi των περωταηκων τfjς συγγραφfjς. 'Ότε ό Βαρλααμ α του Παλαμα εiς τ11ν πρωτεύουσαν, :ητο1 κατα τας όρχας
πεφάνθη δη αί θεiα1 ένέργε1ω εΙνω κησταί, ό Παλαμας, του 1341. 'Ολίγον ένωρfτερον εΙχε nερατώσε1 τη.ν όνωρου
καίτοι δ1αφωνων 1ωτ' αρχήν, δεν έβ1άσθη ν' αηαvrήσ:n πρiν σαν το εργον Κατα Μασσαλ1ανων του Βαρλααμ
έρευνήσn· προεκάλεοε μάλ1στα τουτον εiς συζήτησιν, κατα τρίτην τρ1άδα Ύπε ρ τ ιίi ν ί ε ρ ως ήσυχα (όντων,
την δ1άρκε1αν τfjς όποίας οδτος «ύπέπτυξε καi ούδε γρύξαι μετα τfjς όποίας ή έπωτολη εχε1 πολλην συγγένεων 2 •
έτόλμησε, πολλων παρόντων». 'Έπε,ηα ό Παλαμας ήναγκά
σθη να μεταβfi έκ Θεσσαλονίκης, δπου διέμενεν άπο τρ1ε Περιεχόμενον
τίας, εiς το 'Όρος προς όργάνωσ1ν γενικωτέρας άνηδράσε
ως. Συνέταξεν έκεί τον Άγ 1ο ρ ε 1τ 1κ ο ν τόμο ν καi Ί-Ι έπ10τολ11 αϋ rη μας μεταφέρε1 ε 'ς ατμοοφαiραν δ1ά
έφρόνησεν ωστε να ύπογραφfi ουτος απο τους iθύνοντας φορον τfjς των προηγουμένων, καθ' δσον ή ερις ε'ίχεv .έπε
την μοναχ1κ11ν πολ1τ,είαν. Έπωτρέψας εiς την θεσσαλονί κταθfj προς νέα πεδiα, rφος την ήσυχασηκην φυωκοψυ
κην δεν ήθέλησε να μεταβfi μετα του Τ ό μου εiς ηΊν ΧΙΚΙ]\Ι μέθοδον 'θεωρίας'. Ε:ίς την vέαν αύη1ν φάσιν το
πρωτεύουσαν προς καταγγελίαv τfjς τακηκfjς του Βαρλαάμ· ένδ1αφέρον των άνηπάλων δεν προοελκύετω απο η1ν έκ
έλυπεϊτο τον ανδρα καi. έφοβεϊτο «μη καi αύτόχεφ γένητω», πόρευσ1ν καi τον δωλεκηκον συλλογισμόν, άλλ' άπο την
δ1όη iiκουσε τον 1δ1ον να λέγη, δη nολλάκ1ς του συνέβη δ1άκρ101ν μεταξυ ούσίας καi ένεργείας του θεου, πε.ρi της
να φθάσ:n μέχρ1 'διαρρήξεως' όπο την άμηχανίαν καi τον όποίας μόλ1ς γiνετω ύπαινιγμος εiς την προηγουμένην έ
θυμόν. Αrφνης ό Βαρλαάμ, πιθανώς πληροφορηθεiς περi π~στολήν", ένψ γίνετα~ εύρύτατος λόγος εiς ταc; τριάδας
των κινήσεων των Άy1ορεηων, έπανενεψανίσθη εiς την θεσ Ύπερ των iερως ήσυχαζόντων.
σαλονίκην, δπου ένώπ1ον του γενικου ('μεγάλου') δ101- 'Όπως αλλοτε ό μέγας Βασίλεως εΙχε κατηγορηθfj ιbς
κητου 1Jπεσχέθη δη θα δωσκευάση τα κείμενά του, άφω τρ1θεiτης, οϋτω τώρα ό Παλαμας κατηγορεiτα1 ώς δ1θεi
ρων πασαν κατηγορίαν κατα των μοναχων· άλλα δεν έ της•. Ό Βαρλαα!Ι εκρ1νεν δη ή άναγνώρ101ς ιί1ς άκτi.σrων
τήρησε τη.ν ύπόσχεσ1ν. Έπε1δr1 δε ό Παλαμας έπληροφο καi της ούσίας καi τfjς ένεργείας έ011μ01νε παραδοχην δύο
ρήθη τα ησν νέων ραδ1ουργιων τούτου εiς την Κωνσταν θεοτήτων, μιας 'ύπερκεψένης' καi αλλης ΊΊφεψένης', ένψ
ηνούπολ1ν, άπεφάσωε να μεταβfi έκεi μετα του πωδ1κου
2. Τό τεμάχιον της r· n ρ ό ς Ά κ ί ν δ u ν ον 15 άνταnοκρίνε
φίλου αύτοκρότορος 'Α νδρονίκου του γ', ηαραχεψάζοντος ται πλήρως nρός τό Ύ n έ ρ των ί ε ρ ως ή α u χ α ζ όντων 3,
1, 8 - 9.
3. Β · 11 ρ ό ς Βαρλαάμ 34.
1. r· πρός Άκίνδυνον 18·20. 4. r· π ρ ό ς Ά κ ί ν δ υ να ν 1.
το έπιχείρημα ητο εϋκολον ν' άvτιστραφft έναντίον του, ραλήπτην από τον αποστολέα, ό πρωτοc; εκαμε διάφορον
καθ' δσον ακρ,ιβως ή παραδοχη της θείας ένεργεiας ώς χρfjσιν τfjc; έπωιολfjς την δ1έβαλεν ώc; το βδελυκτότερον
κτιστfjς έσήμαινεν υπαρξιν 'ύφειμένης', κτιστfjς θεότητας' κείμενον του Παλα!1α 10 καl έχρησιμσποίησε κολοβωμένον
Ή θεία φύσις εΙναι καθ' έαυτην άπερινόητος, αν δε παρα χωρίον τηc; npoc; άπόδειξιν τfjc; παρεκκλίσεως τούτου. Ό
δεχθωμεν τον θεον 'άνενέργητον', αποκλείομεv οiανδήπο Παλαμαc; δεν υiοθέτει ωυc; ορουc; 'ύπερκειμένη' και 'ύφει
τε γνώσιν αύτου' αλλα καi κάτι χειρότερον· φύσις μη ε μένη' 8εότηc;, άλλ' έφ' οσον ό αντίπαλός του του απέδιδε 1
1
χουσα ένέργειαv είναι μη ον, ό δε λέγων τουτο περi του την χρfjσιν αυτήν, έ.θεάφησε πρέπον να διευκρινήσn μέ ,,,1
χρι ποίου σημείου ητο δυνατοv να τους ανεχθft. Κατi:φυγε
11
θεου καταντξi αθ:εος". 'Ι,'!!,!'i

'Αντιθέτως ή διάιφ101ς του Παλαμα προλαμβάνει τας λωπον εic; χωρίον τοί) Δωνυσίου, δπου ή θεία χάρις κα 1'
1
1 1
παρεκκλίσεις ταύτας, διευκολύνει μόρφωσιν έννοίας περi λείται 'θεότης' 11 καi έσημείωσεν· «εσην αρα θεότης ύφει
Θεου, καi πέρα τούτων δ1καιολογεi την πεποίθη01ν περi μένη κατα τους θεοφόρους θεολόγους,. ώc; κάντευθεv είπεν 1
της έν τ41 ανθριυπφ ένεργείας της χάρηος. «" Αλλο ή οί; ό μέγας Δ10νύσ10c;, ή θέωως, δωρον οuσα της ύπερχε1μένης
σία του Θεου καi ετερον ή ούσ1ώδης του θεσυ ένέργεια» -. ουσίας του θεου καl μάτην νυν δ Βαρλααμ την διθε"tαν 1
"Ακηστος εΙναι καi ή θεία ένέργεια, ή θεία πρόνοια, ιο περ,ιαγγέλλει δηθεν καθ' ήμωv» ". 1
Ό 'Ακίνδυνος άποκό
θείον φως, ή θεία χάρ,ς, άλλα δρξi εiς τον κόσμον καi πτων ΤΟ χωρίον της συνεχείαc; του, παρέλε1ψε τα μετα ταc;
μεταβάλλει καi τα κτιοτα εiς ακησrα. Ουτω ό Παυλος, λέξεις 'τfjc; ύηερκεψένψ;', ι'ύστε avτi Όύοίαc; του θεου'
ζων κατα φύσιν, ητο κτιστός, άλλ' αφ' οτου .ηρχισε τι)ν να νοηθft 'θεότητοc;', και κατηγόρησε τον συγγραφέα ώc; 11111
,ι
βίωων της ζωfjς κατ' ένοίκησ~ν του θεου' εγ,ινε δια της δ1θεί"την"'. 'Ο Παλομαc; παρεπονέθη δη πολλα χωρία ερ ti
χάρηος ακηστος". γων του ι1πέστηοαν διασκευήv δι' αποκσπfjc; καi αλλοιιύ
!Ιiι,,
σεωc;1', πρ:ιγ11αη δε έκυκλοφόρει και συλλογ1) περιέχουσα

,1
1
'Απήχησις της επιστολijς
τωαυτα χωρ'α με τίτλον «του διαβοήτου καi nολυθέου Πα
Ό 'Ακίνδυνος άπ1Ίντησεν έκ Κωνσταντινουπόλεως εiς λαμα»"'. Πολλοι αντίπαλοί τηc; έχρηοιμοποίουv τα έν λό
την έΠΙΟΤΟλΙ].V ταύτηy πληpοφοpWV ΟΠ ένεpγεi παpα τ41 γφ χωρία, αλλοι δε εiς αύτcΊ άκριβως ("&φειλον n1v πρ<'>ς 1
Πατριάρχη εύμενως προς τον Παλαμαν 9 • Καίτοι δ1εφώνε1 Η'>ν ήσυχαστην θεολόyον αντίθεσίν των'".
προς αύτον ώς προς το θεολογικον ,πρόβλημα περi συλλο
γισμών, ώς προς τον ήσυχασμον κατ' αρχην ητο σύμφωνοι:. Τό κείμενον
Λ:lάλ10τα, δτε ό Παλαμας εφθασεν εiς τήν πρωτεύουσαν,
Το κεfμενον έκ ιου Ίω. Meyendorff, εiς Π. Χρήστου,
έφιλοξεvιΊΘη παρ' ςιύτου, έλπίζοvτος ϋη θα ευρn τρόπον
Γρηγορίου του Παλαμα Συγγράμματα, τ. Λ', Θεσσαλονί
συνδ1αλλαγfjς των δύο αντιπάλων. κη 1962.
'Ότε ομωc; τα μετέησηα γεγονότα έχώρισαν τον πα-
1 Ο. Κώδ. Marc. gr. 155 φ. 19.
5. "Έργ. μν. 6. 11. Έ n ι στολή 2, PG 3, 1068 έ!Ξ.
6. 'Έργ. μν. 4, 7. 12. r·nρόc Άκίνδυνον 15.
7. "Έργ. μν. 3. 13. Κιϊιδ. Monac. gr. 223 φ. 35.
8. 'Έργ. μν. 16. 14. Ά π ο λ ο y ία 57.
~- ΈnιστοΜ άνέκδοτοc .έν .κώδ. Arnbros. 290, φφ. 73β - 74. 15. Κιϊιδ. Barber gr. 291 φφ. 216- 218.
·Ανάλυσις ύηό R. - J. Loenertz, Dix - huit lettres de Gregoire A- 16. Περισσότερα περί τούτου βλ. έν J. Meyendorff, Une lettre
cindyne analysees et datees., Q r ί e n t, C h r ί s ι Ρ e r. ΧΧΙ 11, inedite de Gregoire Palarnas a Akindynos, Θεολογία, 1953,
1957, σ. 122, · · σ. 564 έ!Ξ.
1
1
ΚΕΙΜΕΝΟΝ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ
ί
jj:
ι:ι!'Ι'
Η
11
Ί.!i
11
']'
1'
(
1
1
, aΙI
11
,1
ι,
1
11~.1·
,··1~. .'. 1
·'!Ι
Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 1

11,
~!
οτι ΟΙ ΛΑΤΙΝΟΙ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΔΥΟ ΑΡΧΑΣ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ
ΟΤΙ
ΚΑΙ
ΛΑΤΙΝΟΙ ΤΟΥ ΕΝΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΔΥΟ ΛΕΓΟΥΣΙΝ ΑΡΧΑΣ
ΟΤΙ ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ οτι ΤΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ ΠΡΕΠΕ/ ΝΑ ΚΑΛΩ·
/1
11 11'1
111
ΜΑΛΛΟΝ ΔΕΙ ΚΑΛΕΙΝ 'Ή ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥΣ ΜΕΝ ΜΑΛΛΟΝ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥΣ 'Ή ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΟΥΣ 1111.!!
ιΙ,.
1
,ι
5 1. Σύ μέι 1 ήιμίiς 'ίσως χρην εΊ ι 1 αι :ι.όγογ &nοδουναι δο- 1. Σύ μέν νομίιειc: ϊ:::ιωc: δτι θά επρεπε νά όπολογηθω 1
:rι,.
Ι
κείς, οτι ·,lli) ·σvχιιότεροι' ε:ιιστέλλο.με1·· ήμεις δέ ·και του διr} μεν, διότι δέν στέλλομεν συχνότερα γράμματα· ήμείc: δέ
πλείστου γράφειι• dnολογήσασΠαι ιδείιι οί6μει?α. Τίς δέ 17 νομίlομεν ότι πρέπει νά άnολογηθωμεν καί διά τό δτι γρά
dπο).ογία; Ί'ό αJ•αγκαίοl', οι?ει• (,()ς εκ του γεωμετρικοv :ιο φομεν πολύ. Ποία δέ είναι ή άπολογία; Ή άναγκαιότηc:, 'ι'
1:
άπό τήν όnοίαν, ώ φίλε, θά ητο δυνατόν νά λάβnc: καί τfjc:
ρίσματος σχοίης αι 1 , ;:; q:ιλότης, καί της ;ιρφη~, αγραφίας
ι
1
10 τό αιτιοι 1 · καί JJvι• γι'ψ llκωι 1 ε:ιί τό γράφειν ήλθον ύπ' ανάγ προηγουμέvηc: άγραφίαc: τό αϊτιον ώσάν έκ γεωμετρικοϊί
πορίσματοc:· καί τώρα δέ δκων ήλθον πρόι::: τήν γραφήν
1
κης α;ιαραιτήτου. Ί'αι~τ' αρα καί αι,τός τ~jς τε μακρηγορίας :::

και 11jς αγροικίας τr,ιι• ρημά1(ι))' αιιάσχου. Τί nοτ' OVJ' εrιτι λόγψ άnαραιτήτου άνάγκηc:. Διά τοϊίτο λοιπόν άνέχου καί 1
::
τό 6ιασάμε1,0JJ; 'Αικηικ·6α,ιιει, ε!;ενη ι 1 έχ1?αι ,οιr5J.ίω, Κα1r1 Λα- σύ ό ϊδιοc: ηΊν μακρηγορίαν καί τήν άγροικίαν των λόγων.
1ί ι1ωι1 1φ ;{,αλrρ τά 1ε ι'iλλα και nερί 1οι'!ς λόγους καί 1ού1ω1• Ποίον δέ είναι τό βιάσαν; Ήκούσαμεν δτι έ!Ξεδόθη βιβλίον
15 ,ιιάλιπω 10 κορυq αίοJ' εlδος Καλαορrρ Βαρλαάμ κuί δι' ε Κατά Λατίνων ύnό τοϊί καλοϋ καί κατά τά δλλα καί περί
ιΓέσεως 'ij)' 17μίγ εy1υχείι, τιρ οι{5λίφ. Τ171ες 10ίνυιι καΗt τούι::: λόγουc:, καi μάλιστα περί τό κορυφαίον εiδοc: τούτων,
ΤΙJΙ' έόρτιο1' Π ε1 1 τηκοσ11ί;, iίκει τις ήμίι, τό ποθ,ούμενοJJ φέρωι 1 . Καλαβροϋ Βαρλαάμ 1 καί έπεθυμοϊίμεν νά εϋρωμεν τό βι
Έδεξά,μεθ'α τοίγυν α,ομει·οι, διήλθομέι, τε καi αnεδεξάμεθα βλίον. Έφέτοc: λοιπόν κατά τήν έορτήν τηc: Πεντηκοστηc:
Ηlς (Ζ)'11Ι!Q1Jσεις ες ί(l μάλιστα. Πάι 1 υ δέ ηγ μοι οοvλομέη:ρ έρχεται εic: ήμδc: κάnοιοc: φέρων τό ποθούμενον. Τ ό έδέχθη
20 nροσεJ!lυγχάγειι 1 ,και Ιψ 70V ,Λόγου π ατρί· τούτου δέ εnί
μεν λοιπόν εύχαριστημένοι, τό διεiΞήλθομεν καί άnεδέχθημεν
τοσουτοι• δ::ιφκισμέJΙΟ'/! 01!1' σο{, δι,';. ,σου δεί'1 1 εγ1 1 ωJ' ερέσθαί
είc: μέγιστον βαθμόν τάc: άντιρρήσειc:. Εiχον δέ μεγάλην
Ιι τiίΊμ αJΙαγrκαιοτάτωι•.
έπιθυμiαν νά συναντήσω καί τόν πατέρα τοϋ λόγου· άφοϊί
2. 'Εγκαλεί τοίς :ιροσδιειλεγμέ1·οις Ηiιγ Λατίι,ωιr, οιι

δέ ουτοc: κατοικεί τόσον χρόνον μαιί σου, άπεφάσισα νά
τόν έρωτήσω διά σοϊί κάτι άπό τά άναγκαιότατα.
δύο dρχrtς :ιοιουισι της του Πι 1 εύματος θεότητας, 101, Πfι.-
25 τέρα δηλ.οι,ότι ;ωί 101, Υί61·, εξ &μq)οτέρωι, δογματίζογτες
2. Κατηγορεί τούc: συνομιλητάc: έκ των Λατίνων δτι
κάμνουν δύο τάc: άρχάc: τηc: θεότητοc: τοϋ Π νεύματοc:, δη
αιπό. Οί δ' Όυ', φασιι·, "εlς γcί.ρ Θεός καί ως εξ έι·ός ι;
λαδή τόν Πατέρα καί τόν Υiόν, δογματίιοντεc: αύτό έiΞ άμ
;1ρόοδος', ΚrtΚψ το Κ(lΚ())' lfεL' lώμει'Ο/, 1 ,μαλλοι• δε και χεί
φοτέρων. 'Εκείνοι δμωc: λέγουν, Όχι, διότι ό Θεόc: είναι είc:
ρογι, ως φα1'ερr))' εσται προϊόιπος του λόγου. Ό δέ με
καί ή πρόοδοc: εΊναι ώσάν έiΞ ένόc:', θεραπεύοντεc: τό κακόν
ταξi! λ1c(γωι 1 εnι,qέuει, 'iσω~· Ιiι· τις ύnέρ 1αύ1ης αnοί.ογοι;-
δυστυχωc: μέ τό κακόν, μδλλον δέ μέ τό χειρότερον,
Τό βιβλίο τουτο του Βαρλαάμ άnοτελείται άnό εΕ δοκίμια, δλα
1. δnωc: θά φανfϊ κατά τήν πρόοδον τοϊί λόγου. Αύτόc: δέ μέ
άνέκδοτα. Βλ. PG 151, 1250 · 1252. Ό Παλαμδς όμιλεί έnαινετικως
τούc: λόγουc: του έnιφέρει δτι, ϊσωc: θά ήδύνατο κανείc:,
διά τόν Βαρλαάμ μέ τόν όnοίον δέν είχεν ελθει άκόμη εiς ρηΕιν.
'
'
1
j ,iι',
Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 401
,ιιενος της ,δόf;ης, 10υ1έστι U()J' δύο dρχrί.ς δοξαζόι,τωJΙ ωϊ,
άγ[ου ΠΥεύματος, ε'ίποι μηδέι• αω.ϊΟJ! εlι·αι, ει τις δι,ο άπολογούμενοc: ύnέρ αύτηc: τηc: γνώμηc:, δηλαδή ύnέρ των
μέι• αρχrί.ς λέγει, τόι, Πατέρα δηλω 1 όrι καί τόι, Υίόι 1 , ,ιιiι δεχομένων δύο άρχάc: τοϋ Π νεύματοc:, νά εϊnrι δτι δέν
μέι•rοιγε dι•τιδιrιρημέι•ας μηδέ αΥ1t1'!έιοvς άλλ1Jλαι,ς, dλ 1λά r~Ίι· είναι καθόλου δτοnον νά λέγn καvείc: δύο άρχάc:, δηλαδή
5 έτέρω• {ιπό τ1) )' έτέρωr 1} l·κ τiJς έτέρας. π ροϊ(;))' δέ επιυευαιοί τόν Πατέρα καί τόν Υίόν, όχι όμωc: διnρημέναc: οϋτε άντι
,ιιη,δαμόιθε,, εχειι• τό ί'iτο.ποι• 11),, δόξαι, ταύτηι•, μάρτυρα πrι. θέτουc: άλλήλων, άλλά τήν μίαν ύηό τήν δλλην η έκ τηc:
ράγωι• τόι• ει• θεολογίq, πολ1'JJ• Γρηγόριογ λέγοι•rα ;ιερί τnίι δλληc:. Προχωρων δέ έnιβεβαιώνει ότι ή γνώμη αύτή δέν
Υίοϊι· ωί ε"Κ τϊjς αρχής αρχή)). Και α1πύς δ' οlκοθει 1 δ:τrι εχει άnό πουθενά κάτι τό δτοnον, nροσάγων μάρτυραν τόν
δεικγυς τό της δόξης ταύτης ασφαλές r :προκατασκευάζει λ.i- πολύν είc: τήν θεολογίαν Γρηγόριον ό όηοϊοc: λέγει περί
10 γωι•· <<σώζεται γrί.ρ οvτω γε τό της μοJJαρχίας δόγμωι. Και τοϋ Υίοϋ, «ή έκ τηc: άρχηc: άρχή» 2 • Καί αύτόc: δέ, άnοδει
έ:r' εκείιιο δέ του λόγου γεγόμεγος' εφ' ο τϊίJ,, nαραδεδομέ κνύων έt έαuτοϋ τό όρθόν τηc: γνώμηc: ταύτηc:, προδιαθέ
τει λέγων, «διότι οϋτω σώΖ:εται τό δόγμα τηc: μοναρχίαc:» •
3
ι•ωι• 17μiJJ :πει_•ί Θεου τά συι•1εί1tοι•1α ηj διαλέξει καταλέγr,ι,

προίi:ποθέ,,ιιει•ος ώς μfαγ q;ύσιι• αγΙJμολογοvμει, επί τοiί Θε Καί όταν δέ εφθασεν είc: έκεϊνο τό σημεϊον τοϋ λόγου, είc:
ο·v, τρεις δέ 1'!ποσ1άσει.ς, καί. ώς ετερα τά φυσικά τr7'JJ' [,- τό όnοϊον παραθέτει έκ των nαραδεδομένων είc: ήμδc: περί
15 :τοστατι,κr7η•, επιφέρει λέγω}' καθ' ·ύπόι'!εrιιι, ικαι 1ου10 ιil'ω Θεοϋ τά συμβάλλοντα είc: τήν δ1άλεΕιν, άφοϋ κατέστρωσε
,ιιολογ Ιί,Uέι·ηι· r,\ς Ο'!! δύο αρχαi ουτως rvς ,ιι1Ί 'Ι:5χειι, I'Y/J' ϋ nρϋπα ότι μίαν φύσιν όμολογοϋμεν έnί Θεοϋ, τρεϊc: δέ ύnο
παρξ ιι• "fl})' έτέραι• εκ της έτέρας, ώς άσε,υές Q')f οϋτω δ1,ο
στάσειc:, καί ότι διάφορα είναι τά φυσικά των ύnοστατικων,
λέγει.,· αρχr}ς επί Θεοί~. Και γαρ και αυτός α1'Ύθις προσrί
προσθέτει λέγων κατά βεβαιότητα, καί μάλιστα ώμολογη
ι'!ησιι•· ι,ϊσως οίSτω γε ου•δέι• κωλύει» r\Jς φη,σιι• ό Θεολό-
μένην, δτι δέν ύηάρχουν δύο άρχαί ύnό τήν εννοιαν δτι ή
20 γος, ιιή εκ της αρχ1Jς αρχή», και δεiκι•υοιJJ οlόμει•ος εκ
μία δέν εχει τήν ϋnαρίιν έκ τηc: δλληc:, καθ' δσον είναι άσε
Ηvι• τοιούτωι· λόγωγ, ,και δι' αλλωι• μεταξύ διαλεγόμει•ος

βέc: νά λέγωμεν οϋτω δύο άρχάc: έnί Θεοϋ. "Αλλωστε καί
ό ϊδιοc: πάλιν προσθέτει, «ϊσωc: οϋτω δέν έμnοδίΖ:ει τίποτε»,
μι) δυσοε:οές είι,αι λέγειγ αρχ171• και τόι• Υίό,, του άγίου
δnωc: λέγει ό Θεολόγοc:, «ή έκ τηc: άρχηc: άρχr'1», καί δει
Π,,εύ,ιιατος' ώς και (J.'(!ITOJ' εΕ dρ,χ~"jς 01•τα, εl και αρχή εσr ι.
Καί ιι~ι· ουιδέ εnί 117ς δη,ιιιουργικ17ς ,άρχης, κα,Ψ ·ίjι, καl. δ
κνύεται άnό τούc: τοιούτουc: καί αλλουc: λόγουc: τούc: όnοί
ουc: έκφέρει δτι νομίΖ:ει δτι δέν είναι δυσσεβέc: νά λέγωμεν
25 Υιός φαγερr'iις δρχίι παρcί. 117ς Γραψϊjς καλείται, δύο λέ
καί τόν Υίόν άρχήν τοϋ άγίου Πνεύματοc:, καθ' δσον καί
γει~' ει•σευές αρχάς· r'iλλ' ού ιαύ1ηι 1 .ε,•1αυ1~οι προiiπο,ίΠεται,
μηδέ;· σιΨrελοv,σα)' :πράς 1'1)1' προκειμένη~• σκέψt1'. Και τοi'Ί- αύτόc: είναι έ!Ξ άρχηc:, έάν είναι άρχή. Καί δμωc: οϋτε έnί
τηc: δημιουργικηc: άρχηc:, κατά τήν όnoiav καί ό Υίόc: κα
10 σαφc,ις ,ιιέι•, άις εγψιιαι, κ,αJ'Τανι?α δείκγυοι, σαφέστερο)'
λείται φανερωc: άρχή παρά τηc: Γραφηc:, δέν είναι εύσεβέc:
δέ έ1 1 τοίς μικρόι· &νωιέρω γεγρα,μμέγοις, εγ οίς ουκ t;κ
νά λέγωμεν δύο άρχάc:· άλλά δέν προβάλλει αύτήν έδω,
30 11Jς αρχijς αυιάιr .ιιόγ01• λέγει, δλλrί. και ύnό 11})' αρχήιc,
έφ' δσον δέν συντελεί κατά τίποτε είc: τι')ν nροκειμένην
1'1])' έτέραι· ·δπά τή,, έτέραι· λέγων, οnερ ΟV'Κ αJ' είη επί
σκέψιν. Καί τοϋτο σαφωc: μέν, δnωc: νομiΖ:ω έγώ, τό δει
117ς δημιουργιικης αρχιjς- 1] αVTJJ γάρ ε'Olt)' έκείγη.
κνύει καί έδω, σαφέστερον δέ είc: τά όλίγον προηγουμένωc:
γραμμένα, είc: τά όποια δέν λέγει αύτόν μόνον έκ τηc: άρ
2. 'Ομιλία 45, 9. χηc:, άλλά καί ύnό τήν άρχήν, θέτων τήν μίαν ύηό τήν δλ
3. Αύτή είναι φράαις τοϋ Βαρλαάμ, τήν όποίαν έχρησιμοποίηοεν
λην, nρδγμα τό όποιον δέν θά ήτο δυνατόν νά συμβαίνn
είς τήν διάσκεψ1ν.
έnί τηc: δημιουργικrιc:: άρχηc:· διότι έκείvη είναι ή αύτή.
26
i'ΊΙ:Ι
111
li
Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 403 1
i~
,•ιιι1:
3. 'Άλλως τε, τό ,δημιοvργι,κόιr ταύτης οημαιι,ούοης, oi', ~
3. ·· Αλλωστε, άφοΟ αϋτη σημαίνει τό δημιουργικόν, θά
δύο μόγοv ι'iι,
οvς·
ε'ίποι τις, εl καί μι7 καλϊvς, αλλά καi πλεi
τριιουnόσταιος γαρ αϋτη )J αρχή· φύσει δέ οvοα καί
ήδύνατο κανείς νά ε'ίπη δχι μόνον δύο, δν καi δχι καλωc:,
άλλά καί περισσοτέροuc:· διότι ή άρχή αύτή είναι τρισυπό
~ 1'
ΚΟt)'ή εοιι· Κ0t1'1JJ' δέ OVOαJ', πως ουiκ αy εχοι και 10 flγείJ-
στατοι::· φύσει δέ ύπάρχουσα είναι καί κοινή· άφοΟ δέ είναι 1,11
5 μα ιαύ'τψ 1171' ,αρχήι,; Και ό τψ 'Ι άι6 δέ προσδιαλεγ6μεγος ιll
κοινή πωc: δέν θά είχεν αύτήν τήν άρχήν καi τό ΠνεΟμα;
ί,πέρ της του Θεοv δι,καιοούι,ης Έλιούς, ((Π νεvμα)), λέγωγ,
11111
1.. Jι
Καί ό συνομιλών δέ μέ τόν Ίώβ ύπέρ τηc: δικαιοσύνης τοΟ
((Κυρίου τό ποιη,σ,άγ με)),, ου nοιητικ17ν αρχ11ι1 ΊΟ Πι,ευμα ~ι
11,ιlι'
ΘεοΟ Έλιούc:, λέγων «'ΠνεΟμα κυρίου τό όποϊον μέ έδημι
λέγει; Καί ό 17είος ~)δικός Δαυίδ, ((λ6γφ μέν Κυρίου 101';ς 'Ι''
':ι
ούργησεν»•, δέν λέγει ποιητικήν άρχήν τό ΠνεΟμα; Καί ό ϊ

οvρω 1 ούς 01ερεωι7'17Υ'αι ψάλλω1', υ,Πι,εύ:μαη δέ τάς ιU!)·'
θείοc: ψαλμωδόc: Δαβίδ ψόλλων «δτι μέ τόν Λόγον μέν τοΟ ,1111,i
10 σΙιραηuι' δvι,άμεις,), ου•χ ωσπερ τψ Υίψ, οϋτω καί τφ ΠJJε1J 'lii;!

Κυρίου έστερεώθησαν οί ούρανοi, μέ τό ΠνεΟμα δέ αί δυ 1Ι1i
ματι τ17ι, δημιουργικi7ι, αρχ11ι' προομαρτυρε'ί; El οvν διr.ί 10 111,
νάμειc: των ούρανών»", δέν προσμαρτυρεί τήν δημιουργικήν
γεγράφθαι ((Yj ε,κ της αρχης αρχή)), ιδύο εlπείιr αρχr}ς ουδf:)' ,ιι:
άρχήν, δπωc: είc: τόν Υiόν, οϋτω καί είc: τό ΠνεΟμα; 'Εάν 1,1
κωλύει, ικαί διά τό γεγράφι7αι :καί τό Π1 1 ευ'μα ποιητήι,, δύο

λοιπόν διά τό δτι εχει γραφη «ή έκ τηc: άρχηc: άρχή», ι:ι!
11111
;τοιητάς εlπείν ου•δέ)' κωλύει· r} διά τό λ6γφ Θεοϋ καί

δέν έμποδίΖ:η τίποτε νά ε'ίπωμεν δύο άρχάc:, καi διά τό δτι 1
15 Π JJεύματι 1171' κτίοtι' στερεοiiο{Jαιη, ταfηόv δ' εlπε'ίι, ουνί

εχει γραφη καί τό ΠνεΟμα ποιητήc:, δέν έμποδίΖ:ει τίποτε
στασ{Jαι,. τρείς αρχάς εlπείν ουδέι, κωλύει. 'Αλλ' οv,δαμοϋ
νά ε'ίπωμεν δύο ποιητάc:· η διά τό δτι «μέ τόν Λόγον τοΟ
τϊίΊν 17εολ6γωJJ εlπέ τις ουτε δύο ουτε τρείς· ϊοοπερ γαρ
ΘεοΟ καί τό ΠνεΟμα έστερεώθη ή κτίσιc:», ητοι συνεστήθη,
ΘεόJJ έ'κάστη~, τω~, προοκυι'ητcuγ εικείJJωv ύποστάοεώγ φα
τίποτε δέν έμποδίΖ:ει νά ε'ίπωμεν τρεϊc: άρχάc:. ·Αλλά κα
μει, καί Θεόι, έκατέραν εκ Θεου, άλλ' οvΙ παρά τουιο τρεις
νείς θεολόγοc: πουθενά δέν είπεν οϋτε δύο οϋτε τρείc:· διότι
20 r} δύο ποτέ θεούς, οϋτω καi ,αρχήJJ εξ αρχ17ς φαμεJJ, αλλ'
δπωc: λέγομεν Θεόν έκάστην έκείνων των προσκυνητών
ου δύο ποτέ αρχάς- δευτέραγ γαρ &ρχήJJ ουδέπω και τήμε
ύποστάσεων, καί έκατέραν Θεόν έκ ΘεοΟ, άλλ" παρά ταΟτα
ρον {,πό 1ru;' ευiσειυcuι, &κηικ6αμεJJ, c'Λοπερ ο,[,,δέ Θεόι· δεύτε.
ποτέ τρεϊc: η δύο θεούc:, οϋτω λέγομεν καί άρχήν έ!Ξ άρ
ρογ. Άλλ' εις ήμ'ίι, Θεός και μογαρχία ΤΟ nροσκυγούμεγοι,,
χηc:, άλλά ποτέ δύο άρχάc:· διότι δευτέραν άρχήν ποτέ εωc:
Ο'ι)'Κ ,εκ δύο i?'εωJJ, οv,δ' ε'Κ δύο αρχcuι• OVJ't6)''lα,, καί Ξι·, σήμερα δέν ήκούσαμεν άπό τούc: εύσεβεϊc:, δπωc: οϋτε
25 επεί μηδέ κατά 1αi:i'1α μερι,οτόγ, ήμίv τό oεo6μεJJOJJ· καί μ1ί1· δεύτερον Θεόν. 'Αλλά είc: Θεόc: καi μοναρχία είναι δι' ήμδc:
ουδέ κατά 10 αv'ΤΟ μερίζεταί 'τε καί ΟVJ''άγε1αι· διαιρείται τό προσκυνούμενον, μή συνερχόμενα έκ δύο θεών οϋτε έκ
μέJJ γαρ ταις ιίnΟΟΊα7t'Καίς tδt61ηοι, τοίς δέ Κα7α ΊΥJ1' φύ δύο άρχων, καί εν είναι δι" ήμδc: τό σεβόμενον, έπειδή δέν
Ο'tΥ έvουται. El γοϋν δύο αρχάς ειπείν ουδέν κωλύει, λοι είναι μεριστόν κατ' αύτά. Καί μάλιστα οϋτε κατά τό αύτό
Π())! αvταί εlοι καθ' ας μερίζεται· έ1ιωΟ171'αt τoίJ'V')J αv~?ις δέν μερίΖ:εται καί συνάγεται· διότι διαιρείται μέν κατά τάc:
30 κατ' αυιτάς αδ,ύνατογ- ΟV'Κ αρ' αί δύο μία. Ό τοίνυγ λέ ύποστατικάc: ίδιότηταc:, ένώνεται δέ κατά τάc: φυσικάc:.
;,ωγ δύο αρχάς επί Θεοv, O'Tt ό Υίός εκ της αρχης αρχή Έάν λοιπόν τίποτε δέν έμποδίΖ:η νά εϊπωμεν δύο άρχάc:,
εστιι1 , εί μέγ κατά ΤΟ δημιουργικ61, φησι, προς τφ και, αλ- τότε αύταί είναι αί καθ' δc: μερiΖ:εται· νά ένωθη λοιπόν πά
λιν κατ' αύτάc: είναι άδύνατοv· δρα δέν είναι μία αί δύο".
4. 'Ιώβ 33, 4.
5. Ψαλμ. 3,2, 6. Ό λέγων λοιπόν έπί τοΟ ΘεοΟ δύο άpχάc:, δ1ότι ό Υίόc: εί
6. Ή παράyραφοc 3 τijc παρούσηc έπιστοληc ταυτίΖεται μέ τό ναι άρχή έκ τηc: άρχηc:, έάν μέν ίσχυρίΖ:εται τοΟτο κατά τό
κεφάλαιον 13 τοϋ Άποδεικτικοϋ Α ·,
δημιουργικόν, πλήν τοΟ δτι καί δλλωc: δέν συμφωνεί μέ
i;
ιiι,
1ιως μιί συ,μοαίι"ειJ" τfJ και?·' ήμας όμολογίq,, καί τό Π1 1 εί-μα

την iδικήν μαc: όμολογίαν, έκβάλλει καi το αγιον ΠνεΟμα
τό αγιογ έ·κοάλλει της δη,μιουργικης δυνάμεως, ταυτό δέ
άπό τήν δημιουργικιiν δύναμιν, πραγμα τό όποιον σημαίνει
εlτιεί)' καί 117ς ι?εότητος· τό γαρ .μ17 δημιουργι·κόJ·, οι,δέ Θε
καί έκ τηc: θεότητοc:· διότι τό μή δημιουργικόν δέν είναι
ός· εl δέ κατrί ιό ifεογόι•ον, εκ του Πατρός καί εκ ΤΟΙ'
καν Θεόc:· έάν δέ iσχυρίΖ:εται τοϋτο κατά τό θεογόνον,
5 YiΌv οαφως τό Π1Jευμα παραδlδωσιν.
διδάσκει σαφωc: δτι τό Πνείίμα είναι έκ τοΟ Πατρόc: καί έκ
.J. Οι, μ17 αλλϊι τοϊi,ΊΟ μεγ αυτός εν ωίς Αόγοις εlρηκcός,
τοΟ ΥίοΟ.
οιωπij,ααι τε~.έως οι, διέγ1)ωι 1 • Σύ δέ έρωτήσας μεΗ1 τijς
4. 'Όμωc:, αν καi άνέπτυΕα τοϋτο είc: τούc: Άποδεικτι
γιγι,ομέιιης .~:rιεικείας τε δ,ιιοv και παρρησίας, μαλλοι• δέ
κούc: Λόγους, δέν έθειί.φησα σκόπιμον vά σιωπήσω τελεί
φιλομαθείας, μάι?ε και δίδαξΟJJ ήμας δια γραμμάιων 1,ίι·
ωc:. Σύ δέ, άφοΟ έρωτήΟΩC: μέ τήν άπαιτουμένην εύμένει
1 ο τε r)6ξαν τυv ,αι~δρός %αί τον σκQnον των γεγραμμέγων οϋ
αν καί συγχρόνωc: παρρησίαν, μαλλον δέ φιλομάθειαν, μάθε
Ίω. Τύιr μεγ 00)) εlσ6ιμεθα και μεθ' ήδογης δ17nου· τί γrί.ρ
καi πληροφόρησέ μαc: μέ γράμμα περί τηc: γνώμης τοΟ άν
:τοτ' ι'lι, αλλο :τροσδόκψο)' ήμίJJ ε'ίη παρ' αγ:δρός &κριοοvς
δρόc: καί τοΟ σκοποΟ των οϋτω γεγραμμένων. Αύτόν λοι
ει•σε6είας nΜ}ψ 1111' εγεγκοvσαγ &πολιπόγτος; 'Ί οθ ι δ' &- πόν τόν σκοπόν θά γνωρiσωμεν μέ: εύχαρίστησιν μάλιστα·
κρι.οϊiΊς καi, i'υιετrί.nει.nτος Υσθι .nερί 1011 ιο, οτι ΤΟV'Τό εοΊt
διότι τί δλλα θά άνεμένομεν άπό δνδρα ό όποϊοc: έγκατέ
15 TU 7(())' Λrπίι•ων qρόιιη,μα και ει, τούτφ αυτQίς σχεδόι, 70
λειψε τήν γενέτειράν του άπό πόθον τηc: άκριβοϋc: εύσε
ισχυρογ καi προς Ι01'ΙΟ U.)'Ιι7ίαρατάηεσθαι δει 101' αJ'Τ /, Τε
βείαc:; ΓνώριΖ:ε δέ άκριβισc:, καί νά είσαι είc: τοΟτο άμετά
ταγμέι•υι•, εl μιί οούλοιτο κε1''0Vγ μεν εν τοίς ακαίροις rιΊι' πειστοc:, δτι τοΟτο είναι τό φρόνημα των Λατίνων, τοϋτο
lοχύ1', ίίηωι• δ' PJ' τοίς καιρίοις ειSρίοκεσ1?αι. 'Ότα~, γrΊ.ρ είναι τό όχυρόν των καί πρόc: αύτό πρέπει νά άντιπαρατάσ
,ιιιί εκ ΗιΊ)' ήμίι• U.ΗΟ.,ιιολογημέι,ωιr ποιωιηαι ωύς συλλογι- σεται ό άντιτασσόμενοc:, έάν δέν θέλι:, νά δαπανζι είc: δκαι
20 σμούς, μηδέ α~ς &ρχαίς χρrvηαι τοις θεοπαραδότοις ριj ρα τήν iσχύν του, νά εύρiσκεται δέ άδυνατώτεροc: εic: τά
μασί 1ε και νοήμαοι, μι,κρόι, ,J) ο·Μέι• 1zμας &πολογείοθω χρ~j, καίρια. Πράγματι, δταν δέν κάμνουν τούc: συλλογισμούc:
r;)ς ΜελοκακοfΊοι .;ωί nρός εgι.ι•, Λλλ' ου προς &λ17θειαι• nοι μέ βάσιν των ώμολογημένων άπό ήμαc: οϋτε χρησιμοποιοΟν
ουμ6•οις τιΊJ' διr'ιλε~ιι·, και ,ιιά'ί.ισθ' aτι ,ιιηδέι· οι 1οιοv,οι ώc: άρχάc: τά θεοnαράδοτα λόγια καi νοήματα, ήμεϊc: χρειά
λόγοι 1ίμας. Ει γ(1ρ 10)' μουσt'ΚΟI' ,J} 10)' γεωμέιρψ Τι 701- (εται μικράν άπολογίαν νά δώσωμεν η καμμίαν, μέ τήν πε
25 ΟΙ'τοι• έκάrεροι• α~'ι'τ(vι· οι, προ,σδιαλεκιέον &γεωμειρήτφ nω· ποiΘησιν δτι ερχονται είc: τήν συΖ:ήτησιν μέ έθελοκακίαν
τάπασιγ r} αι•αρμόστφ, ,111) εξημμένφ δηλαδι7 τ(ι)1' της γsω- καi δ1' εριδα, οχι δέ δ1ά τrιν άλήθειαν, καi μάλιστα δτι οί
'
,ιιετρι.ας η
:,\ ,..,,
ιης μουσι:κης
""" :,
αρχωι•,
,.,, :)\
κιαJ' περι
' ~ ,.,
αv'Η,ιι• τωγ
- ~
αρχωγ
,..,
τοιοϋτοι λόγοι δέν εχουν καμμίαν άΕίαν δι' ήμδc:. Διότι,
τι7γ :ή,ησιv nοιηοι?οJ' τούς μαθηματικούς έ-κεί1'ους μηδέ υ. έάν ό μουσ1κόc: η ό γεωμέτρης δέν πρέπει νά συlητη κατά
-:τοκρ,ίι•αοΠαι, nολλϊρ μαλλοι· ιιμας 01Ί 1 κ &ποκριτέοι•, οϊ,δέ δια- τήv είδ1κότητά του μέ τόν τελείωc: άγεωμέτρητον η τόν
30 λεκ:έοι• Hp :τερί Θεοf, lδωτήτωγ ουλλογιζομέ~,φ ,li1] αnο ί(VJ' δμουσον, μή προσδεδεμένον δηλαδή είc: τάc: άρχάc: τηc:
ι?εολογι·κι":'ιι• ιlρχr7ιι·· ϊχ ψει•δr7JJ 1 γϊιρ αυτq1 ουJ>τίι?ε1αι δ λό- γεωμετρίαc: η τηc: μουσ1κηc:, καi αν οί τελευταίοι έρωτοϋν
περί των άρχίi>ν αύτων, oi μαθηματικοί έκεϊνοι δέν άΕίϊ::ει
οϋτε νά άποκρίνωνται, πολύ περισσότερον ήμεϊc: δέν πρέ
πει νά άποκρινώμεθα οϋτε νά διαλεγώμεθα μέ τόν συλλο
γιΖ:όμενον περί των iδιοτήτων τοΟ Θεοϋ εΕω άπό τάc: θεο
λογικάc: άρχάc:· διότι ό λόγος συντίθεται ύπ' αύτοϋ άπό
406 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 407
γος, εξ ώ1· ού .,άι,τως dληθ·ές ου11άγεται, μϊiλλοι, δέ ου.δ6- ψεύδη, άπό τα οποία δέν συνάγεται όπωσδήποτε άληθέc:,
λως. Δι' αιιτό γαρ αυ 1 τοίς και προάγεται ιό ψεv,δος, ωστε μδλλον δέ καθόλου. Διά τοϋτο δέ προάγεται άπό αύτούc:
ιό ει,ω•τίοι 1 ηj θεολογίq καιr} της έαυτών φέρειγ κεq αλιjς τό ψεϋδοc:, ώστε άναγκαίωc: έναντίον τηc: κεφαληc: των νά
α1·άγκη, δ εσιιι• ή ,(J~,α,σφημία. 'Ως ov1, τήγ κατά διάΠεσιJ' φέρουν τό άντίθετον τηc: θεολογίας, δηλαδή την βλασφημίαν.
5 l1γ11 οιαι• )'ΟΟΟVJ.'Τας παραιτείσθαι δεί. Άλλα γαρ δπως οα Πρέπει λοιπόν νά τούc: άποφεύγωμεν ώc: άσθενοϋνταc: άπό
Πρόι, λίαι· ε!Ξελέγχεται τό δοκοvιι τούτο τοίς λατιJΙικώς φuο άγνοιαν κατά διάθεσιν. 'Αλλά βεβαίωc: τό πόσον σαθρόν
ι•οv,σιι· lσχυρ6ιι, 17.δη μέJΙ και ε)J τοίς πρφηv περί του αγίου έλέγχεται αύτό τό θεωρούμενον όχυρόν ύπό των λατινο
Πι•εύμα;τος ο,!ι' αυτc,,ο πεποιημέJΙοις ιJ,ι.ιίΥ λ6γοις παiλαχοv καί φρόνων, άπεδείΕ:αμεν ηδη καί είc: τούc: προηγουμένως συν
διr} nλει6ι·ωι, αnεδείξαμεγ και J'VI' δέ ο·v,κ δκι,,ήοομεγ δυΊ ταχθένταc: λόγους Περί τοϋ άγίου Πνεύματος, μέ τήν βοή
1 ο τούς ειιιυγχάι,ειv μέλλο1'rας τουτωί τφ γράμματι. Ουδέ γαρ θειάν του, πολλαχοϋ καi διά μακρων, καί τώρα δέν θά
αι'εχόμεθ·α κακοδ6ξων επιχείρημα παρ' ήμcι))' εγγεγρωμμέ διστάσωμεν νά έπαναλάβωμεν χάριν έκείνων οί όποϊοι πρό
)'())' dι,εξέλεκrοι' προκείσθαι 1οίς πολλοίς, μαλλοv δέ &1,α κειται νά άναγνώσουν τό γράμμα τοϋτο. Διότι δέν άνεχό
λαο61'τες καί έrέ11ω• δ6ηες αρχ171• τφ λόγφ, Ια 11jς μοι·αρ μεθα έπιχειρήματα κακοδό!Ξων, καταγεγραμμένον άπό ήμδc:
χικωτάτης αρχ1jς εlς δύι,αμιιι διατραvώσωμει• και επελi:γ- νά παραμένn ένώπιον των πολλων άνεΕ:έλεγκτον, μδλλον
Ί ~ ξωμεv ΤΟΙJς του έJΙός Πι 0 εύματος δύο ·δογ,ιιατίζοι•τας αρχάς, δέ συνεχίισντεc: τόv λόγον καί δiδοντεc: άλλην άρχήν είc:
δτι τε τDV'TO δογματίζουσι και οτι OV' καλrvς. αύτόν, θά δείΕ:ωμεν κατά δύναμιν τά τηc: μοναρχικωτάτηc:
5. Ή δημιουργικιί αρχιί μία εστίγ, ό Πατ17ρ και ό Υί άρχηc: καi θά έλέγΕ:ωμεν τούc: δογματίΖ:ονταc: δύο άρχάc:
ός και τό Πιιευμα τό rlγιον. 'Ότω, οvι· εκ του Θεού τr'ι. f:κ τοϋ ένόc: Πνεύματοc:, τόσον διότι δογματίΖ:ουν τοϋτο όσον
7Ου μ17 οι:ιος προηγμένα λέγωμεν, τήι, τε αγαθότητα, ,)ι' καi διότι τό δογματίΖ:ουν κακωc:.
20 1])' τό εlι,αι εοχοι,. και τιίν εγγεγε1•ημέι•ηι• χάριι•, δθει· ε 5. Ή δημιουργική άρχή είναι μία, ό Πατήρ καi ό Yiόc:
καοτο;· του εlι εl1•αι καταλλήλως μειεσχήκαοι, καί 117γ επι καi τό άγιον Πνεϋμα. 'Όταν λοιπόν λέγωμεν έκ τοϋ Θεοϋ
γεγε1•ημέι,φ, ·υοτεροι•, δι' r}ι, ΠQ(!ς 10 ε{ι είναι l(t διαπεπτω τά έκ τοϋ μή όντοc: παραχθέντα, τήν άγαθότητα διά τηc:
κότα ε7rα:ηjλι?οι·, δται, τωiτά τε και περί τοιούτωJJ nοιώιιc όποίαc: ελαβον τήv ϋπαρΕ:ιν, καί τήν έγγενη χάριν διά τηc:
ι?α ιούς λόγους' αρχ171' καί nηγη1· και α'ίτ !0) 1 και ΤΟ)! γ ίr'ιι· όποίαc: μετέσχον καταλλήλως τηc: εύΖ:ωΤαc: καi τήν έπιγε
25 ει• άγίψ Πνεύματί φαμει•, ουχ έτέραΥ,, ,aπαγε, αλλά 1171, αι-::- νομένην ϋστερα χάριν διά τηc: όποίαc: τά διαπεσόντα έπαν
11jv, cuς IOV fl ατρός δι' αi'!rov [;)' δγίφ flγεύματι και Jl(!()- η~θον είc: τήν εύΖ:ωΤαν, όταν αύτά καί τά παρόμοια λέγω
άγοι,τος και επω,άγοι11ος και ΟV) 1 έχο1ιτος καλώς τα πάνια. μεν, δεχόμεθα άρχήν καί πηγήν καί αϊτιον καi τόν Υίόν
Ό δέ Πατιίρ nρός τφ πηγή υ;'ιι' nάιJΙωι, εlvαι δια του Υίοϊο έν άγίου Πνεύματι, όχι διάφορον, άπαγε, άλλά τήν ίδίαν,
ει, δγίω Jlγsύυαιι, καί πηγrι καί αρχι} l:σ1ι ι1·εότητας, ·θεο- καθ' όσον δι' αύτοϋ έν άγίψ Πνεύματι ό Πατήρ προάγει
30 γόι:·ος r;ί:• μοι,cuιαιος. Και τοv 1 τ' εομέν εlδότες κρείττο;, ij καi έπαναφέρει καi συνέχει καλωc: τά πάντα. Ό δέ Πατήρ,
κ.αιr} ,&n6δειςι1• διr} ,ιriiι• 17'ε,οπJΙεύσιωι' λογίωJt τραι''ΓΟς c:κ πλήν τσϋ ότι είναι πηγή των πάντων διά τοϋ Υίοϋ έν άγίψ
πεφα,ιμέι•οι•. "Οιαι· οvι, dκού,017ς δτι ό Υίδς (ΠJ t;x της αρ Πνεύματι, είναι καi πηγή καί άρχή θεότητοc:, καθ' όσον
1
χής αρχιΊ» καi ((ό καλrο1, αv~τσγ ano γει,εr;'ι1, αρχ17 1,η καi είναι μοναδικός θεογόνοc:. Kai γνωρίlομεν τοϋτο πολύ κα
λύτερα άπό πδσαν άπόδειΕ:ιν διά των θεοπνεύστων λογίων
σαφωc: έκπεφρασμένον. 'Όταν λοιπόν άκούσnc: ότι ό Υίόc:
είναι «ή έκ τηc: άρχηc: άρχή» καi «ό καλων αύτόν όπό γε-
((μετά 001• ή dρχιι ει• ήμέρ(f rΓfς δv,·(ιμε(/Jς σοι))), τrον δημι
νεων άρχήν» 7 καί δτι «μετά σοΟ εϊvαι ή άρχή κατά τήν ήμέ
ουργημάτω,• J'όει, καθά:περ καί 'ΙωάιΨης αριδιjλως ει' ηj
ραv τηc: δυνάμεώc σου»8, vά έvvofjc τά δημιουργήματα,
'Αnο·καλύψει nερί αυτοv oo{J, ((Ύj α9χι7 I(J))' κτισμάτωι' ΊΟU δπωc: καί ό Ίωάννηc: καταφανωc: βοξι περί αύτοΟ είc τήν
Θεου)), ουχ cδς ·καταρχ,7, αnαγε, Θεός γάρ, &λ~.' cδς δημι- 'Αποκάλυψιν λέγων, «ή άρχιi των κτισμάτων του Θεοϋ»9,
5 οvργός UVI(())J' ΚOtJ'OJJ'Oς γάρ εσ1ι της εξ ης ταvτα nατρι
δχι ώc εναρΕιc:, δπαγε, άλλά ώc δημιουργόc: αύτων· διότι
κης αρχης, κω'f' ηι· και 7(())1 nάι11ωι• δεσ:πο1είας αvτη εσ1ίι 1 είναι κοινωνό<:: τηc πατρικηc άρχηc άπό τήν όnoiav προέρ
ε:πώιιυ.ιιο1'. Του δέ Πνεύματος 1όι1 Υίόι· αρχι7JΙ επί της ση χονται ταϋτα καi κατά τι')ν όποίαν αϋτη εΤναι έnώνυμοc
μασίας 1αύτης, Rως αιr φαίη τις, εl μιί καί τό Πι·εvμα δοr τηc έni των πάντων δεσποτεiαc. Πώc δέ θά ήδύνατο νά
λοJΙ }} κτιστάι•; Άλλ' εnεί Θεός 10 Πι 1 ευμα, ΟVΙΚ αρχiι αυ- εϊπn καvείc τόν Υίόν άρχήν τοϋ Πνεύματοc: μέ τήν εννοιαν
10 τοί' κατr'; ΊΟVΙΟ ό Υίάς, εί μιί αρα ο'ις Πεάτητος αρχ·ή. El αύτήν, έκτόc έάν ητο καί τό Πνεϋμα δοϋλον η κτιστόν;
δέ της του (1γίου Πι•εύ 1ματος θεάτητος δ Υίάς t:()Ίtι• αρχ17, Άλλά, έπειδή τό ΠνεΟμα είναι Θεόc:, ό Yiόc: δέν είναι
ΚΟ/,JJΟJJ'είι• δε κατ' αVIIJJ' τψ Π ατρι α,ιt1)Χα1'0)', ωμάνΟς)) γr}ρ κατά τοΟτο άρχή αύτοΟ, έκτόc έάν είναι άρχή θεότητοc:
τει'fεο)άγηται <,πηγαία θεότης Πατήρ)), έτέρας αρα διαφό Έάν δέ ό Yiόc: είναι άρχή τηc θεότητοc τοϋ άγίου Πνεύ
ρου 1ιι·ός ι?εότητος ό Υί6ς εστιν αρχιί καί διέσπασε τό Πι·είi- ματοc:, είναι δέ άμήχανον νά κοινωνfι κατ' αύτήν μέ τόν
15 μα
φόρους
της :πηγαζούσης
1'fεότηιας
εκ Πατρός
δώσωμειι τούτφ
θεότητας-
τφ έ~,ί,
'ί) διrt
καί
δύο
τοίς
δω
τρισί
Πατέρα, άφοϋ «μόνοc ό Πατήρ» εχει θεολογηθη «πηγαία
θεότηc:» 10 , δρα ό Υίόc: είναι άρχή μιδc δλληc: διαφόρου θεό
lίι
:1
μίαι• &ι,ομολογοvντες θεότητα; ,':i

τητοc καi διέσπασε τό ΠνεΟμα άπό τήν θεότητα ή όποία
1
ΙΊ:,ι
6. llcoς δέ καί αί δύο καΗ'ι. Αωίι·ους τοίί ένός Πι•εv πηγ6Ζ:ει έκ τοϋ Πατρόc:· η μήπωc: Θά ποραχωρήσωμεν είc:
lj
l ι,,
,ιιατος αιιχαί μία ε,στίν αρχή; Ου γc~ρ α~ιcfισουσιν ήμας πί- τόν ενα τοϋτον, άντί των δύο τούτων διαφόρων θεοτήτων, 11:
ti,:!
20 στει δέχεσθαι 10ύτωι 1 τά προολήμαrα, αλλrt μηδέ σοφιστι διά των τριών όμολογοϋντεc μίαν θεότητα; Ι!i,:
κϊίJς αnακριι 1 έοι?ωσαιJ, αλληι· αι 1 τ' ?Πλης nοιούμενοι 111)' α 6. Πώc: δέ καί αί δύο κατά Λατίνουc: άρχαί τοϋ ένόc: 1:1:
:ιόκρισο·. Έlμϊiιγ γrίρ έρωτώι•τωι• nϊδς δύο κατ' αυτούς ωv Πvεύματοc: είναι μία άρχή; Διότι δέν θά άΕιώσουν ήμδc
/';:•ός Πι·Fύ.ιιατος αρχαί, μίω 1 εκείι·οι διισ;ι,ι:ρίζοι"ίαι 1ι'i'ιι: δι:ο νά δεχώμεθα μέ πίστιν τά προβλήματα τούτων, άλλά δc: 1
είι•αι τi7ι• ϊiρχ17JΙ. 'Ημείς δέ ου περί τών δύο προσώnω" μή άποκριθοϋν σοφιστικΟc:, προβάλλοντεc: δλληv άντ' δλ
25 ερωταηιει·, (lλλά nερί 101' έι·ός, και 7τερί τούτου μαJ.J,())' ληc: άπόκρισιν. Πράγματι, δταν ήμεϊc: έρωτιϋμεν, nωc: είναι
:τρός αi,:ούς Rοιούμει?α τόι• λόγοι· ο'Jς έ:πεί Η,ι~, δύο μία ή κατ' αύτούc: δύο αί άρχαί τοϋ ένόc: Πνεύματοc:, έκεϊνοι
αρχrι καλϊίις, πώς τοίί έι•ός δύο εσοι,ται αρχαί και πως αί διισχυρίΖ:ονται δτι ή άρχή τιον δύο είναι μία. Ήμεϊc: δέ δέν
δύο μία κατ' αιιτούς; Φασίι• οδι·· <(διότι ή μία εσ1ίγ εκ 117ς έρωτώμεν περί των δύο προσώπων, άλλά περί τοϋ ένόc:,
έτέραςη. Τί οlι· Σήι?; Έκ μι.ας rlρα γε:ιέγι•ηται αρχης οΊ/. καί nερi τούτου μδλλον συΖ:ητοϋμεν nρόc: αύτούc:· καθ' ό
30 17 Εvα ηι• εκ τοίί 'Αδάμ, ;ωί ου δύο εlσί τούτου του 1'ι.·ιJς
σον, δταν καλωc: των δύο ή άρχή εΤναι μία. πώc: θά είναι
δ.ρχαί, δτι ιί μίιι. εσ1ί1• εκ της .§τέ[!ας; Ί'ί δέ 17 Ε·υα; Ο{, δύο αί άρχαί τοϋ ένόc: καi nιϊ:ιc: κατ' αύτούc: αί δύο άρχαί
είναι μiα; '1 σχυρίlονται λοιπόν· «διότι ή μία είναι έκ τηc:
αλληc:». Τί συνέβη λοιπόν μέ τόν Σήθ; ~ Αρά γε έγεννήθη
7. Ήσ. 41, 4. άπό μίαν άρχήν, διά τόν λόγον δτι ή Εϋα ήτο έκ τοϋ Άδάμ
8. Ψαλμ. 110, 3.
καί δtν είναι δύο τοϋ ένόc: τούτου ai άρχαί, άφοϋ ή μία
9. Άποκ. 3, 14.
1Q, Βλ. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 2, 5. είναι άπό την δλλην; Τί δέ συνέβη μέ τήν Εϋαν; Δέν είναι
il
t
δευτέρα dρχrι τωιι εξ αυτης, οτι και αυι1) liJ)J dρχι7ιι ε.σχει 1 δευτέρα άρχή των έt αύτηc: προελθόντων, λόγψ τοϋ δτι
εξ 'Αδάμ; Καίτοι dμφοιι' τό γόνιμοι' αv,τοις, αλλά καί διά καί αύτή είχε τήν άρχήν άπό τόν 'Αδάμ; Καί δμωc: είc: άμ
φορο,, 'ΚΓll ει 1 διαψόροις ύnοοτά:σεοι· διόnερ ουiδε μία εοτιι 1 φοτέρουc: ύπηρχε γονιμότηc:, όλλά καί διαφορά καί είc:
αύται αί dρχαί, καίτοι ή μία εοτί,, εκ της έτέρας. El γουγ διαφόρουc: ύποστάσcιc:· διό τοϋτο αύταί ai άρχαί δέν ήσαν
5 εγιαίJι?'α, ου,, εl ,και ,μ·rι ει,, ομως εστι τό γ6νιμον dμφοίν, μία μολονότι ή μία είναι έκ τηc: αλληc:. Έάν λοιπόν έδώ, δν
ΟV'Κ εJ'l του έιιός μίαι 1 είι,αι I1)JJ ,αρχή~,, nως εnί της αι 1 ω καi δχι εν, δμωc: ή γονιμότηc: ύπάρχει είc: άμφοτέρουc:, δέν
τάτω Τριάδος αί δύο του έι 1 ός άγίοv Πι,εύματος μία εlσιι' δύναται νά είναι μία η αρχή τοϋ ένόc:, πωc: είc: τήν περί
dρχαί, i1 1
iΊ μηδαμό'ις εοτι καυί τό ι1'εογόνοι' κοινω1 1 ία; μόJJος πτωσιν τηc: ύψίστηc: Τ ριάδοc: ai δύο όρχαί τοϋ ένόc: άγίου
γr'ιρ τεθεολόγηται ((θεότης {}εογόνος)) ό Π ατ1jρ. Π άλιι' ·ί; Πνεύματοc: είναι μία, είc; τήν όποίαν δέν ύπάρχει καμμία
10 Εϋα, εκ μόγου οi!οα του Άδά,μ, ε'Κ μιας εοτιν dρχijς, ό δε κοινωνία κατά τήν θεογόνον ίδιότητα; Διότι μόνοc: ό Πα
'Αδάμ έ,κ γης έοτι.ι 1 , dλλ' ου nαρά τοvτο ή Εϋα εκ της γ,jς Τήρ έχει θεολογηθη «Θεογόνοc: θεότηc:». Πάλιν δέ ή Εϋα,
και του 'Αδάμ· δ γαρ 'Αδάμ μόγος εκ της γης. "Η τοίνvν προερχομένη έκ μόνου τοϋ 'Αδάμ, είναι άπό μίαν όρχήν,
και αι,'τοί έκ του Υίοv μό,,,ου λεγέτωσαν τό Πvευμα, και ό δέ 'Αδάμ είναι όπό τήν γην, άλλά παρά ταϋτα ή Εϋα
οίίτως α{ιτό εκ μιας ,υ;ρχ~"jς λεγέτωσαν, αλλ' ουκ ε:κ της αυ- δέν είναι άπό τήν γην καί τόν 'Αδάμ· διότι μόνον ό 'Αδάμ
15 της, δ.q: ης και ό Υίός, Κ'αντευθεν nάλι1' δύο εοσt1' εnι τ17ς είναι όπό την γην. 'Ή λοιπόν δc: λέγουν καί αύτοί τό Πνεϋ
17'ε6τητος αρχαί και ουκ ετ' εστ ι μείζωι, ό π α117ρ τφ αl μα μόνον όπό τόν Υίόν, καί οϋτω δc: λέγουν αύτό έκ μιδc:
ι ίφ του Υίοv, επίσης γαρ και αυτός α'ίτιος θεότητας, r} εκ όρχηc:, όλλ' δχι έκ τηc: αύτηc: άπό την όποίαν προέρχεται
μόι·οv ι011 Πατρός αi;tτό λέγοντες, μίαν εJΙ τφ Π1 1 εύματι. καί ό Yiόc:, έt ου πάλιν δύο είναι έπi τηc: Θεότητοc: όρχαi
ιός και τςv Υίφ ε1'!σευως ,διδότωοα,, αρχιjΨ. ΝΙέχρι "/(lQ καί δέν είναι άνώτεροc: τοϋ Υίοϋ κατά τό αϊτιον ό Πατήρ,
20 ilι• εκ ΤΟ!' Υίου ij ε; αμφοτέρων λέγωοιν, αλλ' ουκ ε,κ μό όφοϋ έt ϊσου καί αύτόc: είναι α'ίτιοc: θεότητοc:, η, λέγοντεc:
)''ΟU ΤΟ!' IJ ατρός, ΟVΚ j.(,o7t μίαι 1 εiναι της θ'Εότητος του έJ'(ις αύτό έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δc: παραχωροϋν μίαν άρχήν
Π1-ε15ματος dρχήι•. Σω,άnτω1 1 γάρ τις ε'nι τ6ΊJΙ τοιο15τωJ', καί είc: τό Πνεϋμα, δπωc: καί είc: τόν Υiόν. Διότι μέχριc:
εl και υίω 1 q 1 αίη IIJJ' αρχήι', αλλ' όμω1 1 ύμως, ωοτε' OV μίr1· δτου λέγουν δτι προέρχεται έ:< τοϋ Υίοϋ η έt άμφοτέρων,
εl δέ διαιρ6'ι,, κατr't μία,, όρq. τrί.ς ι?είας 1Ίnοοτϊιοεις, της μιας άλλ' δχι έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δέν είναι δυνατόν νά είναι
25 εξ ανάγκης δύο (f (}.)'εριος γί~,ονται ,αρχαί. μία ή άρχή τηc: θεότητοc: τοϋ ένόc: Πνεύματοc:. Διότι, δταν
7. Έ,ιιοi δ' εnειοι θαv,μάζει,, και τό ύnερ,υάλλοι• της rl- κανεic: συναρμόΖ:n τά τοιαϋτα, όκόμη καί δν θά έλεγε μίαν
ι·οίας Η,ι,, Η'ι.ς δύο ταύτας, r;ίς φασιJ', αρχάς μίαι' λεγιίι· άρχήν, θά τά έλεγε ύπό τι']ν προϋπόθεσιν τηc: όμωνυμίαc:,
τωι1 τε και οlομέ1,ωι 1 • ΕΊ μεν γαρ κοι~ιω,JΙεί τφ Π ατρί κατr1 ωστε δέν θά ήτο μία· έάν δέ βλέπn τάc: θείαc: ύποστάσειc:
τό ι?εογόι,οι 1 ό Υίός, nρουαλλό,μειιος τό ΠJJε'V'μα, καί εJ' αιι- μίαν μίαν διαιρων αύτάc:, κατ' ό.νάγκην τηc: μιδc: αί άρχαi
30 τοις τό Πεογόι OJ' καί ή εκ τούτωv αϋτη πρόοδος, της φύσε γίνονται φανερωc: δύο.
ως αρα τοvτο καί ου δύο εlσίν αρχαί, ουδ' αί δύο μία, 7. Μοϋ έρχεται δέ νά θαυμάΖ:ω τήν ύπερβολι']ν τηc: όνοη
σίαc: έκείνωνoi όποϊοι, δπωc: λέγουν, τάc: δύο ταύταc: άρ
χάc: όνομάΖ:ουν καί θε.ωρουν μίαν. Διότι, έάν μέν ό Υίόc:
κοινωνη μέ τόν Πατέρα κατά τό Θεογόνον, προβάλλων τό
Πνεϋμα, καί είναι εν είc: αύτούc: τό θεογόνον καi αύτή ή
nρόοδοc: έκ τούτων, δρα τοϋτο είναι τηc: φύσεωc: καί δέν
αλλ' ά:ιλ(υς μία, και α:τοξένωιαι π"jς θείας φύσεως αυτο ύπάρχουν δύο άρχαί, οϋτε ai δύο μία άλλ' μόνον μία, καί
Τ() Π1,εv,μα, μ17 καi, αιJτ() ,ωΙΙ'ι. 10 {)εογόνοιι ΚOlJ 1 ωYOVJJ. El τό Πνεϋμα είναι άποcεvωμένον τηc: θείαc: φύσεωc:, άφοϋ
δέ μιί ΚΟlJJωνεί δ Υίός κατά τοvτο τφ Πατρί, μηδέ εν αϊ δέν κοινωνεi καί αύτό κατά τό θεογόνον. Έάν δέ δέν κοι
ΤGίς TOVTO 10 7lψJυάλλειι·, καΠ' ·ύnόστασιγ τφ Υίφ ή nρόο- νωνfi ό Υίόc: μέ τόν Πατέρα κατά τοϋτο καί δέν είναι εν
5 δοc; τοu Πι,εύματος. Διάφορος αρα αϋτη 1ijς εκ τού Πατρός είc: αύτούc: τοϋτο τό προβάλλειν, ή πρόοδοι:: τοΟ Πνεύμα
τοι• Πγεύ,μαως nροόδου· ϊ(t γαρ ·ύnοστατικα διάφορ·α. Πως τοc: ύπό τοϋ Υίοϋ είνω καθ' ύπόστασιν. "Αρα αϋτη είναι
OV)' μία αί διάrιοροι αρ:ι.,αi; Καi, μιίν του μεγάλου Βασιλείου διάφοροι:: άπό την έκ τοϋ Πατρόc: πρόοδον τοϋ Πνεύματοc:·
Ε')' τοίς TJ ρός ΕυΨομtαJ!ΟΙ'ις U.JJΤtρρηιικοiς α1)10V κειιαλαίαις διότι τά ύποστατικά είναι δ1άφορα. Πωc: λοιπόν είναι μία
γράφοyzος, (<:1(},)'Ια ΙΓΧ ΚO!J'(i Πατρ[ τε και Υίφ ΚOtJJα εί;-αι ai διαφορετικαi άρχαί; Καί μάλιστα, άφοϋ ό μέγαc: Βασί
10 και, Hp Πι•ε11ματω, εl μέJJ κοι1,όν εστι Πατρί τε και Υίφ λειοc: γράφει εic: τά αντιρρητικά Πρόc: Εύνομιανούc: κεφά
τό εκnορεύειι•, ΚΟί)'())} εσται τοvτο και τφ Πνεύματι "'αί λαιά του, «δλα τά κοινά είc: τον Πατέρα καi τόν Υίόν είναι
κοινά καί είc: τό Πνεϋμα» , έάν μέν είναι κοινόν είc: τόν
11
1ετριΊ.ς εσιαι ιί Τριάς- και τό ΠJJεiψα γαρ εκnορεύσει Πνεv
,ιια ετερΟJ). El δέ μιΊ κοιvόJJ εστι καια Λατίγους 1φ Πατρί Πατέρα καi τόν Υiόν τό έκηορεύειν, κοινόν θά είναι τοϋτο
καί τφ Υίφ τό εκnορεύειν, ώς τού μέ1, Πατρός εμμέσως καi είc: τό Πνεϋμα, ή δέ τριάc: θά είναι τετράc:· καθ' δσον
15 χιη' (Ι.'L•ΤΟύς, IOV δέ Υίοv α,μέοως εχnορεύοιιτος τό ΙJγευμα, καί τό Πνεϋμα θά έκnορεύσn αλλο Πνεϋμα. Έάν δέ κατά
οvτω γαρ καί ϊ•nοοτατικ6Ίς εχειv τόι, Υίόv τό :προϋλητικόι, τούς Λατίνουc: τό έκπορεύειν δέν είναι κοινόν είc: τόν Πα
q-αοιι•, OVΚOV)' κατ' αυτούς και 1() δημιουργεiι· καί ι'iγιά(ειι• τέpα καί τόν Υiόν, άφοϋ κατ' αύτούc: ό μέν Πατήρ έκnορεύ
καί, rtnλι,ις ΙΙ:ιω·τα τrΊ. φυσι·κr'ι. ο·vι κοιι 1 ά ΤΙ ατρός τε καί Υίοv; ει τό Πνεϋμα έμμέσωc:, ό δέ Υίόc: άμέσω<:, (διότι οϋτω λέ
'Κ:ιειδιί Ιι μέι• lI ατιίρ διιΊ. τοv Υίου κτίζει τε καί άγιάζει γουν δτι έχει καi ύnοστατικωc: τό nροβλητικόν ό Υίόc:),
20 καί διr'ι. μέσοι, του Υίοv δημιουργεί και άγιr1.ζει, δ δέ Υίός τότε κατ' αύτούc: καi τό δημ1ουργεiν καί άγιάΖ:ειν καi άnλωc:
ου δι' ΥίΌv, 10ιγαρΟUJ' κατ' αi'ηο1Ίς ύnοοταιtκϊcις εχει τό δη δλα τό φυσικά δέν είναι κο1νά τοϋ Π ατρόc: καί τοϋ Υiοϋ;
,ιιιουργείι, Κ(Ι.( 11γιάζει,ι• δ Ytόc;, αμέσως γrΊc και ουχ rfκ (; 'Επειδή ό μέν Πατήρ δ1ά τοϋ Υίοϋ κτίιει καi άγιάΖ:ει, καi
Ιlατιιρ εμμέσως, καί οvτω και' αi,τούς τιΊ. φυσικr'ι. Η,11' ϊ διά μέσου τοϋ Υiοϋ δημιουργεί καί άγιάιει, ό δέ Υίόc: δχι
:ιοστατικιΤ.ιι· διΒJ'!)Ι'ΟΧεJ' ουδέι. El δ' αl!ιι 9 αιειι διιχ ΊΟ/' δ1ά τοϋ Υiοϋ, δρα κατ' αύτούc: ό Υίόc: έχει τό δημιουργειν
25 Π ι•εύματος τόι· Γίόι, δη,ιιιουl!γειι• καί &γιάζειJ', αλλά nρr~ι καi άγιάϊειν ύnοστατικωc:, διότι τό έχει άμέσωc: καi δχι
τοι• μ.~ι· oi'• ούι•ηθες ταiς 11εολ6γοις διr1 του Π~ιεύ·ματος ιίιι, έμμέσωc:, καί οϋτω κατά την γνώμην των δέν διαφέρουν
Υίόι· ·ι] ,ιόι, Πατέρα δημtουl}γίιι• είιιαι λέγειι, TC7JJ!' κτωμάτιοι·, καθόλου τά φυσικά των ύnοστατικων. Έάν έnομένωc: έλε
αί.ί.' ει· Πι,εύμα1ι άγίφ, εnειια nρός τφ \ttηδ' οϋιω τό aι,ω γαν δτι ό Yiόc: δημιουργεί καi άγιάιει δ1ά τοϋ Πνεύματοc:,
τέρω δεδειγμέ1•Ο)' αω-;ιομ αυτοi:ς εκφεύγειν, οι• γι~ρ δι' 1Ίrι~ ,6λλά πρώτον μέν δέν εΊναι σύνηΘεc: είc: τούc: θεολόγουc:
30 .ϊά/,f)' !ι Υ[ι)ς (Χ)'U(f(!.ίJ 1 εται δημιουργός καθό.περ δ Πατιjc, vά λέγουν δτι ό Υίόc: η ό Πατήρ εΊναι δημιουργόc: των κτι
01',fΙΌΙίπεrrι.ι τούτοις ,1(1J ΚOlJ 1 (JJ' εiι 1 αι λέγειν ΚU( τςο Jfνεl!,l(Γl- σμάτων δ1ά τοϋ Πνεύματοc:, άλλ' έν Πνεύματι άγίψ, έπειτα
δέ, διά νά μή τούc: έκφύγn οϋτε οϋτωc: τό άνωτέρω άnο
δεδειγμένον ατοnον (διότι ό Υίόc: δέν άναφένεται έnίσηc:
δημιουργόc: δι' Υίοϋ δπωc ό Πατήρ), Θά τούc: συμβfi νά
μή λέγουν δτι είναι κοινόν καi είc: τό ΠνεΟμα τό δημιουρ
11. Κατά Εύνομίου 5, PG 29, 712 Α.

γεiν καi άγιάιειν, καθ' δσον τοΟτο δέν ένεργεϊ ταϋτα δι' έ-
τι. τό δημιουργειι• καί. r1γιά;ει1•, cι'Jς ,ιι17 δι' έιέρου, μηr)έ τέρου οϋτε δπωc: ό Πατήρ η καί ό Υίόc:. Κατ' αύτούc: λοιπόν
ο:>ς ό ΤΙ ατ1ιρ 1} καί δ Υ ίός αί'• ·οfΊ ταυ τα ει·εργοv:γ,τος. Κα,' τό Πvεϋμα εχει τό δημιουργεiν καί άγιάΖ:ειν ύποστατικωc:,
αιΊrοί,ς οi5ι· {•;cιοπτατικι,ις εχει. το Ι!ι•εvμα τό δημιουργεί1, και καθ' δσον δέν κτίΖ:ει καi άγιάΖ:ει έμμέσωc:, δπωc: ό Πατήρ.
&γιάζειν, (ιJς ΟV'Κ ε 1 ,ιψέσως καιΜn.ερ δ π α117ρ κτίζω• τε και Μέ αύτά λοιπόν πάλιν κατ' αύτούc: τά φυσικό δεικνύονται
5 δγu1;01·. ΈJ>τει,·θει• δ,'7 πάι.ιι• κατ' αvroiJς ιαιηά τε καί α τό αύτό καi άδιάφορα άπό τά ύποστατικά. Έάν δέ συμβαί
διάrι.ορα δείκηιται rοις -ι'ιποστα.τικοις T(f. φυσικά· εl δέ ωυω, νπ τοϋτο, καi ή φύσιc: είναι τό αύτό καi άδιάφορον πρόc:
και 11 q:ύσις ταις -ι'ιποσ,άσεσι. τα.υ•1όι· τε και αδιάφορο)'. "Αρ' τάc: ύποστάσειc:. Τ Αρά γε δέν εχουν έκπέσει σαφωc: άπό
ο1, σαφϊi'>ς 1ίjς α1,ωτάτω Τριάδος ε•κ,;cιεnτώ,κασι και τijς έJ.>ό- τήν ύψίστην Τριάδα καi άπό τήν ένότητα τηc: πίστεωc: καi
1ψος 1ijς nίστεως καί. ι17ς κοι1,ωι·ίας του Γ'Ί.γίου llJJεύμωος τηc: κοινωνίαc: τοϋ άγίου Πνεύματοc: δσοι λέγουν καi φρο
νοϋν αύτά τά πράγματα
0
10 οί ταυ'ι't' συ1ω λέγοι,τές 1ε καί φροJ.>ου1,ιες; ;
8. Ταυ,α ,ιιέ1 1 διί 1αύ117. Συλλογίζεσθαι δέ επί ιοίς τcι 8. Οϋτω λοιπόν εχουν αύτά. 'Από τούc: πατέραc: δέ
ούτο~ς εργψ {;πα HtlJ' nαιέρωJJ εδιδάχθη,μει 1 Και ουδέ ΙΟ'i!ς έδιδάχθημεν νά συλλογιΖ:ώμεθα έπi τοιούτων θεμάτων έμ
Λατίι,ους γράψα.ιτ' Ιiι• τις 101JIOV χάρt11. Λiήτε δ' αnοιδεικτι πράκτωc:, καi δέν θά ήδύνατο νά κατηγορήσπ κανεic: οϋτε
κr7'>ς τούτους συλλογί:εσΠαι, καΠά.περ qη7ς αυτός, ,--ιαρι'ι. Ίrι roύc: Λατίνουc: δι' αύτό. Θά ήδυνάμην νά εϊπω μέ βεβαιό
15 μ17 τοις (J.V'ΤΟ:ιίατιοις J.ογίοις rfις αρχα.ίς κα.ί αξιcόμασι χρη rητα δτι οϋτε άποδεικτικωc: συλλογίΖ:ονται ουτοι, δπωc: λέ
σθαι και ωίς ι'Jεοσό.q 0 οις κα.λι7ις επεοθαι πατράσι, μήτε δια γειc: έσύ 1 '1, μολονότι δέν χρησιμοποιοϋν τά αύτόπιστα λόγια
λεκτικϊuς,. διrί. τό μιί εκ Η'iιι• παρ' ήμίν λημ,μάτωι, ποιείσθαι tίJC: άρχάc: καi έlΞουσίαc: καi δέν άκολουθοϋν καλωc: τούc:
τοi,ς συλλογισμούς, και πάγυ γ' αν φαίην. Λiη·δε.ιιίαJ.' δέ Θεοσόφουc: πατέραc:, οϋτε διαλεκτικωc:, λόγψ τοϋ δτι δέν
εlι•αι απόιδειξι.ι• ε;cι' οί'ιδει 1 ός τrΤιν Πείω1• καl. των εv τ'fi αJ'ω- κάμνουν τούc: συλλογισμούc: έκ τών ίδικών μαc: προϋποθέ
20 τά1ω Τριάιδι ζητουμέι•ωι·, αλλά nά~ιια. ιόν περί αυτών συλ σεων. Πολύ δμωc: άπέχω άπό τό νά ύποθέτω δτι δέν ύπάρ
λογισμόν διαλεκΊtΚΟJ' ο'ίεσι'fαί τε και καλείγ, αποδεικτικό1· χει καμμία άπόδειΙΞιc: δι' όποιονδήποτε άπό τά θεία καi άπό
τά Ζ:ητήματα είc: τι']ν ύψίστην Τριάδα, άλλά νά θεωρω καi
δέ οι, 1 δέποτε, πΟ'λλου δέω τίι?'εσΠαι. Λ ϊ τε γr}ρ επιγραφα.ί
τr7'))' πατρι,κ6)ι• ιι ω)'(l))J οι:Ικ ει7'ισι TOVTO ;,αραδέξα.σΠαι, καγ νά όνομάΖ:ω διαλεκτικόν δλον τόν περί αύτων συλλογι
σμόν, ούδέποτε δέ άποδεικτικόν. Διότι καi αί έπιγραφαi
τις φιλοι•εικότεροι, ει•ισ1171αι και τrχς επιγραφάς ως πα.ρεγ-
των πατερικων ρήσεων δέν έπιτρέπουν νά παραδεχθωμεν
25 γράπτους ;cιαραγράφηται., ιί,ιιεις και αυ'Τ(Lς δείξομε1 1 αυ'τrρ
τοϋτο, καi αν κανεic: άντισταθη έριστικώτερα καi διαγράψπ
TOVTO μαρτυρούσας τrι,ς qωγάς, «εlς Πατήρ, εlς Υίός, ει•
τάc: έπιγραφάc: ώc: πλαστάc:, ήμεic: θά τοϋ δείΙΞωμεν δτι καi
ΙΙ1,εv,ιια αγιο1·)), ιίίστε κατr} TO()OVIO)' τοvτο ε·κείι•οις fj1,ωua,
αύταi αί ρήσειc: μαρτυροϋν τοϋτο, «είc: Πατήρ, είc: Υίόc:, εν
κα11όσωr εχει ,flΟΙ'Γt.ς ;cιρος ,U01'!1δα Ι1)1' Οικειότητα.· ((Κ(J.t ΟVΚ
αγιον Πνεϋμα υπάρχει», ώστε τοϋτο είναι ήνωμένον μέ
ει•τευθεJ>)) φησί <<μόνοι• ιί τ17ς κοινωJΙίας απόδειξις>>" καi
έκεϊνα κατά τοιοϋτον τρόπον, καθ' δσον εχει τήν οίκειότη
30 ;του μέι,, μετr} τό σι•)'(Ι.γαγει1' αποιδέιδεικτα.ι οοώσα.ς, που δέ
τα μονάc: πρόc: μονάδα. «Kai ή άπόδειΙΞιc: τι1c: κοινωνίαc:
μεταξύ κείμει•οι•, τα α7lοδείκι•υμει,, που δέ καl επα.γγελλομέ-
δέν είναι μόνον άπό έδω», λέγει ·
14
καi θά τοϋ δείlΞωμεν
δτι ποϋ μέν αύταi ai ρήσειc: φωνάΖ:ουν Ότι εχει άποδειχθη',
12 Αί παράγραφοι 5 · 7 άnοδίδουν σχεδόν αύτολεΕεί τμημα τοϋ μετά τήν συλλογήν, ποϋ δέ καθυστερεί τό 'άποδεικνύομεν',
'Αποδεικτικοϋ Λόγου Α',
13. Ένω ή 'Επιστολή άπευθύνεται πρόc: τόν Άκίνδυνον έδω ό λό ποϋ δέ καi Ζ:ητεϊ τάc: άποδείΙΞειc:, είναι ετοιμοc: νά τό παρά-
γοι:: είναι άπ' εύθείαc: πρόc: τόν Βαρλαάμ.
14. Μ. Βασιλείου, Περί άγίου Πνεύματοc: 18.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 417
416
1·ας ζητείς ιι ηοi τrίς αnοδείι;ει.ς, ετοιμος παραοχεϊι,. Καί τί σχr~. Καί τά θεοπαράδοτα η καί θεόπνευστα καί παν ό,τι
τό ,ιιετά T1JJ' i':nαγγελίαι• ωύτηιι εnαγ6,ιιε1ιον; Λόγιό1• τι τι7ιι• είναι δυνατόν νά άκολουθπ ταϋτα καί νά συμπερασθπ άπό
1Ίεο:τιαραδότωι• 1) καi ι?εοn1·εύστω1 1 καί πα1• δ, τι αι, τούτοις αύτά. Διότι τί είναι ό Θεόc:, κανείc: άπό τούc. καλωc. φρο
έποι10 και εκ 1οιί1(Ο} 1 ου,μ;ιεραίνοιτο. Τ ί με}' γ(lρ Sοτ l Θεός, νοϋνταc. δεν είπε ποτέ οϋτε έιήτησεν οϋτε ένόησεν. 'Ότι
5 01',δείς :τιώ,ωτε τCιι• εv 1/ΙJΟ)'Ούιηωιι ουτ' εlnει• ου~' i':ζ17:η δε ύπάρχει Θεόc. καί δτι είναι είc. καί ότι δέν είναι εν καί
οει•, ουτ' ει•ει•όησεJ'. °'Οτι δέ εστι καi. δτι εϊς εστι και δτι δτι δέν ύπερβαίνει τήν Τριάδα καί πολλά δλλα σχετικά με
ο{;χ ει· εστι καi διι 11ίι• Τριάδα ουχ ϊ•nεροέοηκε καί πολλ' αύτόν, είναι δυνατόν νά τά έρευνήσωμεν καί άποδεί!Ξωμεν.
'ε1ερα 1rU1 1 :ιερi α{J 1 τΟ1•, θεωρουμέ1 1 ωJ 1 , Cστι ;η1ijοαί τε xr1(, Διότι δν δέν άποδειχθοϋν ταϋτα, δέν είναι δυνατόν οϋτε
αnοδείξαι. El γι1ρ μη ταυτα, ουιδέ μαθείι· δλως εστι το :rιεΙJί. νά μάθωμεν τίποτε περί Θεοϋ. Έάν δέ μανθάνωμεν καί ιη 1
ί,Ιι~.
10 Θεοf. El δέ μαγ1?άι•ομεγ και ζητοv,μεγ και ΊΟ'VΤΟ nαρι} τϊδι· τοϋμεν, καί μάλιστα άπό τούc. καλωc. γνωρίιονταc. καί έπι
εi> εlδι'πωι· και i':nιοια,ιιέι•ωJ',. 1(t μέ1 1 αρα IOU Θεου γινώ σταμένουc., τότε δλλα έκ τοϋ Θεοϋ γνωρίιονται, δλλα δε
οκεται, τά δέ ζητείται, εοιι δ' α και αnοδε[κγυται, fτερα δέ ιητοϋνται, μερικά δέ καί άποδεικνύονται, δλλα δε είναι έν • 1
ι'
εtΟ/,)' υ.nεριι•όητα 7ΙάJ'Τ1) Και ανεξερεύι 1 ητα· τρόπος γειη•ή rελωc. άπερινόητα καί άνε!Ξερεύνητa· τρόποc. γεννήσεωc.,
οεως, εκ:ιορεύσεως, τελείας αμα καί αι•εκφοιτήτοv nρor- έκπορεύσεωc:, τελείαc. καί συγχρόνωc: άναποκαλύπτου προ
15 λεύοεως, αδιαιρέτου τε αμα και τελε{ας διαιρέσεως, καl τ' :::λεύσεωc., άδιαιρέτου συγχρόνωc. καί τελείαc. διαιρέσεωc.,
αλλ' ci!ι• δω πίστεως επι.01ημ6ι 1 ως εχομει•. Ώς γιΊ.ρ αϊοι?ι; καί τά δλλα των όποiων γνώσιν εχομεν διά τηc. πiστεωc..
οις ει· τοις ϊ•n' α'ίοΠηοιγ λογικijς ου δείται δείξεως, οϋτως "Οπωc. δηλαδή ή α'ίσθησιc. δέν χρειάC:εται λογικήν άπόδει
σι,δέ πίστις ει• τοις 1οιούτοι.ς αnοιδείξεως. #lικρο·υ δ' 'ίσοι' !Ξιν είc: Ζητήματα ύποκείμενα είc. τήν αϊσθησιν, οϋτω οϋτε
και 01',δΞ)r l/λατ1όJ 1 εστι κακό1 1 , τά τε 1J:ιΞρ νοiJγ ()'ίεισ{}αι εlδέ- ή πίστιc: χρειάιεται άnόδει!Ξιν είc. τά θέματα έκεϊνα. Μόλιc.
20 ι•αι και ι(τδ τοf ΘεοΓ, γι·ωοτοJ'>ι μιί τοιοfiτον αnοφαί1•ε0Παι, είναι 'ίσον καί πάντωc. καθόλου μικρότερον κακόν τό νά
ιvσαύτως καί τό ζφητόJJ i} αnοδεκτόν. 'Έστι γαρ κοιιιωι· νομίιr~ κανείc: ότι γνωρίιει τά ύnέρ νοϋν καί νά άποφαίνε
ει·ι•ου711· κrι.ί. ιlξιω,ιιύ.ιωJ' αnορησαι. ουκ ολίγωι1 , α κρείτιω ται δτι «τό γνωστόν τοϋ Θεοϋ» 15 δεν είναι τοιοϋτον, δπωc. il
1/
Hp
κατr1 αn6δειξιγ nαρεχόμει•α
i:nωταμέιιφ
Τ'}Jι' εnιοτ17μηι 1
χρ17οαοΟαι γίγοιιται αΙJχαί.
αnοδει.κτικυ.i καί τό ιητητόν καί τό άποδεικτικόν. Διότι είναι δυνατόν
νά στερηται κανείc. δχι όλίγων έννοιων καί ά!Ξιωμάτων, τά ι ,ιi
':Ι
f). Jf{ί.οι yύ.ρ ε,οτιι• εγι''ύ.Ηψέι•ΟJ• τε και ιlι•ωμο~,ογημέJJΟJ' όnοϊα προσφέροντα τήν έnίγνωσιν ύπεράνω άnοδεί!Ξεωc. .ι,,
25 Ν
071 ό Θεός τέλειός εστι. καi 0'/)Κ !Jλογος' εξ dιι 1 είς και ουχ γίνονται άnοδεικτικαί άρχαί είc. τόν γνωρίιοντα νά τάc. i~ :ii
,,ι,,
1
t'ι, αnαδείκnmzι. ΛεγόιιΙ(ι))' OVJ1 ή,μ(!))Ι οτι ό Θεός τέλειος, χρησιμοποιήσr~. 1

11,111
9. Διότι είναι γνωστόν καί ώμολογημένον άπό δλουc. ;,i:Ι!Ι

ό τέλει.ας είς, καί. τ' αλλα ουι•είρειγ διαγοοvμέι,ωι 1 ουμφω
γως ,οίς nατράοι1',. οπως είς ό τέλειος, ει τις τιιιι, α1'ε:rιι-
δτι ό Θεόc. είναι τέλειοc. καί δχι δλογοc., καθ' δσον άποδει
't
κνύεται είc. κ.αί δχι εν. 'Όταν λοιπόν ήμεϊc: λέγωμεν δτι ό ι:ιιΙI
30 στημό1 1 ωιι τούτων αnοδεικτικiίι1' nροσίσταιτο λέγων εnι των
Θεόc: είναι τέλειοc., ό τέλειοc: είναι είc., καi δταν σκεπτώ
Ι
μοναδικr7ι)' δ::ιόδειξι~• μη είι·αι, nαρ' i;μι7Jιι ευΟύς &κούσεΊαι ί:11
~
μεθα νά συνδυάσωμεν κατά τά αλλα συμφώνωc. μέ τούc:
1
(Vς καΟόι.οι• μεν Ο'/IΚ εοτ ,· nι7Ίς γr:φ επί I(t))' μι) και~όλοι:; '1:1
πατέραc., πωc. είναι εic: ό τέλειοc., έάν κανείc. άπό αύτούc:

roύc. άνεπιστήμοναc. άποδεικτικούc. άντετίθετο λέγων δτι
δέν ύπάρχει άπόδει!Ξιc. έπί των μοναδικών, θά άκούσr~ άμέ
σωc. άπό ήμαc. ότι γενικωc: μεν δέν ύπάρχει· πωc. όμωc.
15. Ρωμ. 1, 19.
27
'.·.··.
il:
!ι:
1
418 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ 419

,Η
Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
l!ii
Άψευδrις δέ ου,δέ1 1 {jτ-101 1 απόδει.ξίς εστι, καί γάρ αναγκυία ι:1
δέν ύπάρχει είc: τά είδικά; Δέν είναι δέ όλιγώτερον άψευ
καί επί 1()))! •/.IΟJ'αδικ{όν και α)'εςαnάτηιος μαλλοJ' αϋτη ~ί ι,,
!1:i,11
δήc: άπόδειtιc:, διότι είναι περισσότερον άναγκαία καί έπί Ι!!!ι:,
&.nόδειξις. Έnί γαρ τϊvγ καθόλου γέι 1 οιτ' ai, μαλλοι, 17 ιl
των μοναδικων καί άνεtαπάτητοc: αύτή ή άπόδειtιc:. Διότι
πάτη, δια της φαντασίας {)ηρωμέγης της τοιαύτης αnοδεί-
έπί μέν των καθολικων θά ητο δυνατόν νά συμβη περισσό
5 !;εως, δυσξυμυλήτω1 1 1ε και δυσπεριλ~ίnτωγ ())tτω~, nάντωγ
τερον αύτή ή άπάτη, άφοϋ ή τοιαύτη άπόδειtιc: έπιδιώκεται
τr'iΨ ύποκει,μένωJ'. Ου· μ171' αλλά και εφ' ών τό ΚΟ!)''ΟΥ ανώ
διά τηc: φαντασίαc:, καθ' δσον δλα τά άντικείμενα είναι δυσ
γυ,uοι,,. τον αυτόν· τρόπον γέγοιτ' (Χ.J' αnόδειξις και επί TtJf?ς
νόητα καί δυσκατάληπτα. Άλλ' έπίσηc: καί έπί έκείνων είc: τά
είδους του κα{)όλου και εφ' έι 1 ός εκάστου γε τωγ μερικr'iJJ' όποϊα τό κοινόν στοιχείον είναι άνώνυμον κατά τόν 'ίδιον
αnο1δείξεις γίιιωrται, κα{)·όλου μεν οϋ, πως γάρ; αψευδείς
τρόπον θά ητο δυνατόν νά ύ·πάρtn άπόδειtιc: καί έπί κά
1 ο δέ καί αJJαγκαίαι. 'Έλλησι μέJJ οi!ν πιθα~,ολογία ή 1Jεολογία, ποιου εϊδουc: τοΟ καθόλου καί έπί ένόc: έκάστου των μερι
διό και διαλεκ1tκός απας ό δ/)Κ(V)J αυτοίς θεολογικός συλλο κων έφαρμόΖ:ονται άποδείtειc:, κα:θολικαί βεβαίωc: δχι, διότι
γισμός, εξ ενδ6ξων εγδοξος, ιαυ 1 10JJ· δέ εlnείJJ πι11ανός εκ πωc: είναι δυνατόν, άψευδεϊc: δέ καί άναγκαϊαι. Πράγματι είc:
nιι1ανcvν. Ουιδέι 1 γαρ 'ίσασι περί Θεσv οέοαιοv ουδ' ασφα μέν τούc: 'Έλληναc: ή θεολογία είναι πιθανολογία, διότι καi
λές, «&λλ' εμαωιώθ·ησαν ε/J 1οίς διαλογισμοίς αυτων)). Ή- δλοc: ό δεκτόc: άπό αύτούc: θεολογικόc: συλλογισμόc: είναι
15 μεις δέ ουκ εξ ενδόξωγ επί τό θεολογεϊ.ι, δρμώμεθα αρχiίιv, διαλεκτικόc:, ενδοtοc: άπό ένδόtουc: , μέ όλλουc: λόγουc:
16
αλλ' αμεταnείστως περί ταύτας εχομεγ, 1Jεοδιδά.κ10υς ου πιθανόc: άπό πιθανούc:. Διότι τίποτε βέβαιον δέν γνωρίΖ:ουν
σας. πως oi!11 ουκ &nοδεικτικό)', αλλά διαλεκ1tΚΟJ' τον τοι περί Θεοϋ οϋτε άσφαλέc:, «άλλά έματαιώθησαν είc: τούc:
ουτοι1 ουλλογισμόι ερου·μεν; Καί μ17ν s'ί τις HVJJ τ17ν δια 17
διαλογισμούc: των» • Ήμεϊc: δέ έκκινοϋμεν είc: τήν θεολο
λε.κτικι71· ει' 10ίς περί Θεοv λεγομέ~,οις εl,σαγόντων, δ παρϊι. γiαν άπό πιθανολογουμέναc: άρχάc:, άλλά έμμένομεν είc:
20 HuJ' {}εολόγων ρηΗvς &nηγόρευται πα:τέρω11 , εί τις ωίJJυν ·{αι αύτάc: άμεταnείστωc:, διότι είναι θεοδίδακτοι. Πωc: λοιπόν
ωύτωι·1 τούς εi! εχω"τ·ας αγαλύ,σειε συλλογισμούς, ifκιστ' ε~, το1'ι- θά ε'ίπωμεν τόν τοιοϋτον συλλογισμόν δχι άποδεικτικόν, άλ
1οις εύρήσει 10 κα{)·όλον· 1ό 1ε γαρ προκείμε1 1 οι, μοναδικόι, λά διαλεκτικόν; Kai δμωc:, έάν κανείc: 6πό έκείνουc: οί
εστι και- nαι• ο,τι των αυ·τφ nροσόντωγ μόγφ κυρίως πρόοε όποϊοι είσάγουν τήν διαλεκτικήν είc: τήν περί Θεοϋ δια
στιγ αυτφ. «Ου·δείς γαρ)) φησίι 1 «1&γαθός, ει μι) εlς ό Θεός,>, πραγμάτευσιν, πρδγμα τό όποϊον άπαγορεύεται ρητωc: άπό
25 ό μόνος σοφός, ό μακάριος και μόνος δνJΙάστης, «ό μόνος roύc: θεολόγουc. πατέραc:, έάν λοιπόν κανείc: άπό αύτούc:
εχωι' α1?·ανασία~1, rμ'iις OtΚ(JJ)' απρό,σιτον)). Ουδεγ oiJι, τώγ άναλύσαc: τούc: καλωc: συγκροτημένουc: συλλογισμούc:, έλά
επομέγωγ ε.nι πλέοι, είη flν αiιτου, Q)στε Και αfnωJJ εκασΗJJ' χιστα θά εϋρn είc: αύτούc: τό καθόλου· διότι καi τό προκεί
μοι•αδικόν και παι, δ,Ίt (Χ.JJ κατηγοροίτο 10ύ1ων ού καθόλου. μενον θέμα είναι μοναδικόν καί πδν προσόν αύτοϋ ύφίστα
Πως Oi!)J συλλογ[σαιιη' (Χ.)' αι1ευ 10V καθόλου; El δέ δι.α ται κυριολεκτικωc: μόνον είc: αύτόν. Διότι, λέγει «κανείc:
30 ί'Ιj)' 101' πψικειμέι,ου ιδιότητα προά,γογτες εν ολφ τούς ol- 18
δέν είναι άγαθόc:, εί μή μόνον ό Θεόc:» , ό μόνοc: σοφόc:,
ό μακάριοc: καί μόνοc: δυνάστηc:, «ό μόνοc: εχων άθανα
σίαν, κατοικων φωc: άπρόσιτον» • Καvέν άπό τά προσόντα
19
16. Κατά τήν άριστοτελικήν λογικήν αί δύο αύταί λέΕεις σημαίνουν

του λοιπόν δέν δύναται νά τοϋ είναι cπί πλέον, ώστε καί
δ,τι καί αί έπόμεναι δύο: δεκτοί άπό τήν κοινήν γνώμην ώς πιθανός
βάσει δεκτών ώς πιθανών. αύτων εκαστον είναι μοναδικόν καί παν δ,τι θά ήδύνατο
17. Ρωμ. 1, 21.
18. Μάρκ. 10, 18. Ματθ. 19, 17. νά άποδοθη είc: αύτά δέν είναι καθόλου. Πωc: λοιπόν θά
19. Α' Τιμ. 6, 16. ήδύναντο νά συλλογισθοϋν χωρίc: τό καθόλου; Έάν δέ
κείους δέχωηαι συλλογωμούς, nολλφ μαλλον διά τό μοναδι λόγψ τηc: ίδιότητοc: τοϋ προκειμένου προχωροϋντεc: δέχων
κόι, του nροκει,μένου 11ίν αn6δειξιγ nροσήσονται δίκαια nοι ται έν δλψ τούc: οίκείουc: συλλογισμούc:, πολύ περισσότερον
οvι'lες. "Αν δ' αvι?ις λέγι; τις 't1 ιlnόδειξις εκ τu1JJ nροτέ Θά προβάλλουν τήν άπόδει!Ξιν λόγψ τηc: ίδιότητοc: τοϋ προ
ρω}', oV1δSJt 1 δ8 ;ιρόιτερογ ΘεοΓ'/',, r.αV τd: κα,ϊ' α'V 1 τ(η,, εξετάζο- κειμένου, καλωc: πράττοντεc:. "Αν δέ πάλιν λέγn κανείc:,
5 μεJ•, ώ οέλτιστε', εροvμειr nρός αυτόι•, 'αλλά τi τcίηι περί 'ή άπόδειtιc: προέρχεται έκ των προτέρων, τίποτε δέ είναι
αi.ΗόJΙ'. 7τ() γ(l.ρ ι:είς καl τρία~ και τδ cεξ fκείνου μόνου~, πρότερον Θεοϋ', θά εϊπωμεν npόc: αύτόν, 'ώ βέλτιστε, δέν
και τδ 'εlς εκείJ'ΟJ' μ6νω•', ου 11]1' φύσιιι δείκι,υσιJJ, αλλά έtετάΖ:ομεν τά κατ' αύτόν, άλλά κάτι άπό τά περί αύτόν'.
:τερι αiηήv έστι δεικJΙύμει,α. Οϋ,κουν ου,δέ τι 1(,11• δι' α ταύτα Διότι τό 'είc: καί τρία' καί τό 'έiΞ έκείνου μόνον' καί τό 'είc:
nροϋnιiρχειιι αγάγκη τις του δεικγυμέγου, καθάπερ ουδ' αυ- έκεϊνον μόνον', δέν δεικνύουν τήν φύσιν, άλλά δεικνύονται
10 Hl προϋnάρχει Hl περί Θεόι 1 δεικνύμει,α. ΚακείJtΟ γάρ, ο,τι γύρω άnό αύτήν. Δέν ύφίσταται λοιπόν άνάγκη νά προϋ
:τοτ' αv η, περί τ1ίι• &περιι'όητωr εκείJ'ηJ' θεωρείται φύσο·, πάρχr~ κάτι άnό έκεϊνα διά τά όποια είναι ταϋτα, δπωc:
αϊ τε κοιιι(ηητες, α'ί τε lδιύτφες, οίογ εκπ6ρευσις η γέιινη οϋτε αύτά τά περi Θεόν δεικνυόμενα προϋπάρχουν. Διότι
σις' και ωvι' ου /}έσει, δλλrί φύσει, nλουτός τε η κίγησις καi έκεϊνο τό κάτι, ό,τιδήποτε καί δν είναι, παρατηρεϊται
i) ιελει6της,, ι1Sσ::ιερ και τω)'' ακρωι• θεολόγων τίς φησι, «μο- γύρω άπό τήν άηερινόητον φύσιν, τόσον αί κοινότητεc: δ
15 ι•ά,δος μεγ ΚlJ'1jθείσης δια το nλού,σtΟJΙ, δυάδας δε ·ύnεροα σον καί αί ίδιότητεc: 20 , δnωc: ή έκπόρευσιc: η ή γέννησιc:,
Πείσης διά την ·vληιι και τό είδος,, εξ ώ~, τά σώματα, ΤριrJ καί μάλιστα δχι θέσει άλλά φύσει, ό πλοϋτοc: η ή κίνησιc:
δος δέ δρισι?είσης διά τό τέλειογη, (<Ουκ αlτιολογία τε τοv η ή τελειότηc:, δnωc: λέγει καi κάnοιοc: άnό τούc: κορυφαi
τό cοτι θεότψος, ιΕλ' δnόδειξις της :τερί αυτής δόξης ουc: θεολόγουc:· «ή μέν μονάc: έκινήθη διά τόν πλοϋτον, ή
ει}σειοουςη. δυάc: δέ ύnερεβάθη διά τήν ϋλην καί τό είδοc: άnό τά
20 10. "Ε:ιειτα 7ΊCις τό nρότερω', (fJ fJiιτος, ε.nί, της απο- όποϊα είναι τά σώματα, ή τριάc: δέ ώρίσθη διά τήν τελειό
δείξεως ζητείς; El μεγ χρ6ηρ, λοιnογ ουδέ ούρανου και τητα»21. «Τοϋτο δέν είναι αίτιολογία θεότητοc:, άλλ' άnόδει
22
T(ί)JJ κατ' αύ'ΤΟ)' σωμάτω~· και θαυμά.πωι 1 , ουδέ γης και iJα tιc: τηc: περί αύτηc: εύσεβοϋc: γνώμηc:» •
).άττης και τCιιr [;)• αι'>,ταίς, ουιδ' αέρος και TQ))' αερωτόρωγ, 1Ο. "Εnειτα, κύριε, πωc: Ζ:ητεϊc: τό προηγούμενον έni
τηc: άnοδεί!Ξεωc:; 'Εάν μέν τό Ζ:ητηc: χρονικωc:, τότε δέν :ι.:
ο!'iδ' αίι~έρος Και τι7Jι• μετεώρω)' nεριδέξ'fl τtJJά JlQτε (ΧJl!J-
2:5 δειξtι'. 1\!Ιετά γάρ ταυτα nάJ'τα ΚΟl)'αί τε ενJJοιαι και αξιώ θά παραδεχθηc: καμμίαν άπόδει!Ξιν ουτε τοΟ ούρανοϋ καί 11,ijl
ματα 'Και οροι, 7C!_)'ΟΤάσεις 1ε και αποδείξεις και συλλογι τιϋν είc: αύτόν σωμάτων καi θαυμάτων, ουτε τηc: γηc: καί Ιι
σμοί, διαιρέσεις τε και αγαλύσεις nιiσαι· διανοίας γάρ εστι τηc: θαλάσσηc: καi των είc: αύτάc: πραγμάτων, ουτε τοϋ άέ J;ii
lt
ροc: καi των άεροπόρων Ζ:ώων. Διότι κοιναί έννοιαι καi ά
Ι1!i
1αυτα του υσ1ατα κτισθέγως,
El με)' OVJ' ουτω ζητείς 70
nρότερο1 1 , λύσεις εκ μέσου 1(<))) OJ'7W1' τιzν εnισ117μην ταύ- tιώματα καί δροι, προτάσειc: καί άποδεί!Ξειc: καi συλλογι
30 11)1' nοιησάμεγος· εl δ' έτέρως τό nρότερ01 1 εκλήψn, ουκ σμοί, διαιρέσειc: καί άναλύσειc:, δλα αύτά είναι έπειτα άnό
ιι
δλα έκεϊνa· διότι ταϋτα είναι προϊόντα τοϋ τελευταίου
liι
οί,ιια[ σε λόγου και• τοίς περί Θεοv δεtΚ)'ιψέJ'Οις αnορήσει1',
κτισθέντοc:, τοϋ άνθρώnου. 'Εάν μέν λοιπόν ουτω Ζ:ητηc: τό
πρότερον, Θά διαλύσηc: τήν έπιστήμην ταύτην καθιστων 1,Ι
il
αύτήν εtω άπό τά ύπάρχοντα· έάν δέ έκλάβηc: κατ' άλλον
20. Δηλαδή τόαον τά κοινά είc: τά τριαδικά πρόσωπα προσόντα δσον , ,ι
καί τά ίδιαίτερα καθ' ύπόστασιν. τρόπον τό πρότερον, δέν νομiΖ:ω δτι θά στερηθηc: λόγου
21. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 22, 8. 1
22. Μα!Ξίμοu, Περί άποριων, PG 91, 1036 Β. και εiς τά άποδεικνυόμενα περί Θεοϋ, λαμβάνων ύπ' δψιν ι,
·•_ι:,ι'Ι i
1
Α' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔ~ΝΟΝ 423
εκείνο nροσδιαJJοονμενΟJ', οτι και δι' ώι 1 εlσι δεικμύ·μει 1 α

τοϋτο, δτι καί τά στοιχεία διά των όποίων δεικνύονται είναι
/,)! τοις περί αV'Hi))! εlσιι,, αλλ' οv,δέ τό α'ί1tΟ)! πάιιτως επι
είc: τά περί αύτόν, άλλά οϋτε τό αϊτιον πάντωc: είναι κάτι
πλέον 17 πρεσούτεροι, ov εσιιιι αίτιοι'. 'Ώστε και 1 εξισάζυ περισσότερον άπό πρεσβύτερον έκείνου τοΟ όποίου αϊτιον
τοίς αlιιατο'ίς αυτά τϊι αίτια, κ·i'lν μ1j προϋφεστηκότα fι, ουκ είναι. 'Ώστε κ:αί δν αύτά τά αϊτια είναι 'ίσα μέ τά αίτιατά
5 εμποδίσει τήψ αnόδειξιJΙ. 'Εκ μέ,,, οvι, τω1 1 •ΚΟι)!Q))' εJΙΨοιό'ιι'
καί δν δέν προϋφίστανται, τοϋτο δέν Θά έμποδίση τήν άπό
τε και αξιωμάτων ουτως εστιιι Ο'Ό HVI' θείωJ' ενι συνίστα δειl:;ιν. Είναι λοιπόν οϋτω δυνατόν άπό τάc: κοινάc: έννοίαc:
σθ·αι 1άς αποδείξεις. Τί δέ Ηι παρ' αυτοiί του έJΙος 117ς καί τά άΕιιίψατα είc: μερικάc: πλευράc: των θείων νά συστα
f}εαρχι·κijς Τριάδα; θεαιιδρικως ήμίι, ώ;uιληκότος παραδεδο θοΟν αί άποδεί!Ξειc:. Τί δέ σημαίνουν τά παραδεδομένα άπό
11111:
μέJια; Τί δέ τr} nαρ' αv,τοv του αγίου π νεύ,ματος δια Τ(ι))I

τόν 'ίδιον τόν ενα τηc: θεαρχικηc: Τριάδοc: ό όποίοc: συνανε
10 αυ!τrρ λαλούJ·τωι' ι)μίι• dποκεκαλυμμέι·α; "Αρ' ουχ ώς αυτο στράφη μέ ήμαc: θεανδρικωc:; Τί δέ τά παρ' αύτοΟ τοΟ ά
πίστους και αJJ'αJvο,δείlκτοvς δεξ,όμεθα αρχάς, καί nα1' ο,τι γίου Πνεύματοc: άποκεκαλυμμένα είc: ήμαc: διά των λαλούν
αν τούτοις εnοιτο και εκ τούτωιι συμnεραίνοιτο ΟV'Κ απο των έν αύτψ; ~ Αρά γε δέν θά δεχθωμεν ώc: αύτοπίστουc:
1
δείξεις {)είας nροσερου·μεν; καi άναποδείκτουc: άρχάc: καί παν δ,τι θά ήκολούθει ταΟτα Η'ιlι'
''lιι
11. Αi',τίκα Διοι 1 υσίου
15 ρος θεολογούιιτος διι ((μόJ'ΙJ πηγή
του μεγαλοφυεστάτοv
της
θεοφά1'1Π-
ύ.nερουσίου θεότητος
καί έκ τούτων άναγκαίωc: θά συνεπεραίνετο δτι δέν θά τά
χαρακτηρίσωμεν θείαc: άποδεί!Ξειc:;
Ι 'ι :
!•ι,;,
ό Πατήρ», καί εσιι <,πηγαία θεότης ό Πατι7ρ,. ό δέ Υίος 11. Πάλιν, δταν ό μεγαλοφυέστατοc: θεοφάντωρ Διο :ιιιi,
:.11!
και το Π J'ευμα 117ς θεογόJJΟV f)εότητος οίοι, αι 1 θη και ύnερού νύσιοc: θεολογη δτι «μόνη πηγή τηc: ύπερουσίου θεότητοc:
σια φϊiηα», εί τις το ιΊnερούσιοJJ· Π JΙευ,μα φύσει ερεί εκ του είναι ό Πατήp» 23 καί δτι «πηγαία θεότηc: είναι ό Πατήρ, ό
Θεου, τό δέ φύσει δι· εκ του Θεου nηγάζεσθαι ε·κ του Θεοiί, δέ Υίόc: καi τό ΠνεΟμα είναι ώσάν ανΘη καί ύπερούσια
20 τουτέστο, εκ της πηγαίας θεότητας τό εl~ιαι εχειν, πηγαία 2
φωτα τηc: θεογόνου θεότητοc:» \ έάν 1ωνείc: εϊπη τό ύ,πε
δέ 1?εότης μόνος ό Πατήρ, εlτα συμnεραίι,ει ι{)ς εκ μό,νου ρούσιον ΠνεΟμα δτι είναι φύσει έκ τοΟ ΘεοΟ, τό δέ φύσει
του π αιρός εnτ ι τό π JΙεvμα, 1ίς λόγος μι) ουκ ευσε6{ϊις δν έκ τοΟ ΘεοΟ δτι πηγάιεται έκ τοΟ Θεοϋ, δηλαδή δτι
αμα καί αποδεικτικώς και αι1 αμφιλέκτως εχει~ 1 οlεσθαι εχει τό είναι έκ τηc: πηγαίαc: θεότητοc:, πηγαία δέ θεότηc:
τουτοv 101 1
συλλογισμό)!; Ουκ αληθείς εlσιν αδται αί προ- είναι μόνοc: ό Πατήρ, επειτα συμπεραίνη δτι τό ΠνεΟμα
25 τάσσεις; Ου 1,'ι αντι,κείψε~,α αiΊ>ταις εlσι ψεv.Μί; Ου'κ α~ί είναι έκ μόνου τοΟ Πατρόc:, ποίοc: λόγοc: ύπάρχει νά νομί-
ο'Ίσαιί1ω:; i/χr;υσιι·; Ου· πρωται και cίμεσοι και γγωριμώrε 2:ωμεν δτι ό συλλογισμόc: ουτοc: δέν είναι εύσεβήc: καί
ραι; Ουκ οlκεiαί εlσι τφ :;τρaκειμέγφ; Ου ΤΎ/1' αlτίω, εγ
11
άποδεικτικόc: καί άναμφίλεκτοc:; Δέν είναι άληθείc: αύταί !
έαυτοίς εχουσι του συμπεράσματος; Ου'Κ εlς αυ 1 τόπιστογ καί αί προτάσειc:; Τ ά άντίθετα πρόc: αύτάc: δέν είναι ψευδη;
1
α1,απόδεικτο1 1 καί αρχοει·δεστάτηJΙ καταλήγουrιιJΙ αρχήμ; Ti Δέν είναι πάντοτε 'ίδιοι; Δέν είναι πρωται καί αμεσοι καi
30 δέ OTC01 τεκ,ι.ιηριd)δεις εκ T(j)J! ύστέρωι 1 , ήμίι 1 δέ προτέρω1·, γνωριμώτεραι; Δέν είναι αίκείαι πρόc: τό προκείμενον;
του· ΟΙ/, .,οιώμεΠα τάς ι'ι;;zοδείξεις ," Πcος αι' nεισθείημει• 1φ Δέν εχουν μέσα των τήν αίτίαν τοΟ συμπεράσματοc:; Δέν
i.έγOJ'Jl (/)ς ο&δέ ουτως ε)!/ τι ί(())Ι θείωJ! αποδείξαι; ((flεϊ καταλήγουν είc: αύτόπιστον καί άναπόδεικτον καί άρχικω
τάτην άρχήν; Τί δέ συμβαίνει δταν καθιστωμεν τάc: άπο
δείl:;ειc: τεκμηριώδειc: έκ των ύστέρων, δι' ήμαc: δέ έκ των
προτέρων; Πωc: θά έπειθόμεθα είc: τόν λέγοντα δτι οϋτε
23. Περί θείων όνομάτων 2, 5.
24. Περί θείων όνομάτων 2, 7. οϋτω δέν είναι δvνατόν νά άποδείξωμεν κάτι άπό τά θεία;
γαρ)) φησίJ' «ει~,αι όμογε~,17 και τεκμιίρια (i)ν εσrι τεκμ17ρια,

Θεc,ίJ δέ ου·δέι, όμογε~,ές)). Πώς 01"Ίι, τό μ1ί στίΜSει~, τfj σε
λήη7 εστιγ όμογε~,ές η τό στίλ.οειι, ταίς πλειάοι, δι' ών 'lf/J'
«Διότι πρέπει», λέγει, «νά είναι όμογενη καί τεκμήρια δι' έ
κεϊνα των όποίων είναι τεκμήρια, μέ τόν Θεόν δέ δέν ύ
πάρχει τίποτε όμογενέc:» ".
2
Πωc: λοιπόν τό νά μή λάμππ
ι~·i 1,
Ι
',Ι
μέι, εγγύτερο~, ήμίιr πλαJ'αοθαι, τάς ,δε πορρωτέρω εοτηρί- είναι όμογενέc: είc: τήν σελήνην καί τό νά λάμπουν είc: τάc: ,,"
1'
Ιι
5 χθαι τεκμαιρόμει'fα; Tόnov μέι· γαρ ταύτα, αί δέ είσιι 1 ου πλειάδαc:, διά των όποίων συμπεραίνομεν δτι ή μέν σελήνη
σίαι· δι' ών δ' ε,κεί1 1 α ;;αύταις δείκ1,vται, ταυτα δ' αvι9ίς περιφέρεται έγγύτερον πρόc: ήμδc:, αί δέ πλειάδεc: στηρί
εστιy ε~,έργεια η πά,θος, και ου του αστέρος μαλλοJ' η του Ζ:ονται μακρότερον; Διότι ταϋτα είναι γνωρίσματα τόπου,
ατεγίζοι.,τος. Άλλ' ουδ' 17 κωνοειδής σκιά τφ φωτίζοι'lι ό αύταί δέ είναι ούσiαι' τά μέσα δέ διά των όποίων δεικνύ
μογενές,. δι' ης μείζοι 1 τού φωτιζομένου δείκνυται, οvδέ ό ονται είc: αύτάc: έκεϊνα είναι πάλιν ένέργεια καί πάθοc:, καί
10 φωτισμός ηj σφαίρq, εστιιr δμογειrιjς· εί δ' ετερον τρό-:οι• δέν άνήκουν μαλλον είc: τόν άστέρα παρά είc: τόν άτενί
εlσίν δμογενη, δτι nερί τό αυ,τό θεωρείται τό πόρρω και 10 lοντα. Άλλ' οϋτε ή κωνοειδήc: σκιά είναι κάτι όμογενέc:
στίλοειν καί τό μη εφ' έκατέρου και τά αλλα τούτοις γε διά τηc: όnoiac: δεικνύεται κάτι μεγαλύτερον τοϋ φωτιlο
παραπλησίως, 'Κ!ακ,εί θεωρ,οίτο ai, περί τό α{ηό καλώς τό ιε μένου, οϋτε ό φωτισμόc: είναι όμογενήc: μέ τήν σφαϊραν.
δεικ11 ιίμεvον και δι' ov εκείνο δείκι,vται. Έάν δέ είναι όμογενη κατ' δλλον τρόπον, διότι τό μακρόν
15 12. "Ισασι~, or κεκαθαρμέιιοι τ17ι· καρδίαι, διcί τεκμηρiοιι καί ή στιλπνότηc: καί τό μή ύπάρχειν είc: έκάτερον καί τά
της εγγινομένης ειr έαυτοίς ίερας φωτοφανείας οτι εσιι δλλα τά παραπλήσια μέ αύτά, παρατηροϋνται γύρω άπό τό
Θεός καί olo1 φως εοτι, μαλλο~, δέ πηγ17 φωτός νοερο·υ τε
1
αύτό, καί έκεϊ καλωc: θά παρετηρεϊτο γύρω άπό τό αύτό
και M!i.ov. Διό και χάρη' 'ίσασιι· ο·υ·χ έαυ,ο'ίς, αλλά τφ φω τόσον τό δεικνυόμενον δσον καί τό δι' ου δεικνύεται
τίζοντι, u'>σπερ ο{)δέ τφ αέρι χάρις αlσθηrι7'Jς πεφωτισμέ1 1 φ, έκεϊνο.
20 ου γαρ ή λαμπρότης εατt)' αυτού,, αλλά τοίι φωτίζογτος 17- 12. ΓνωρίΖ:ουν oi καθαροί είc: τιiν καρδίαν διά τηc: έγ
λίου, τοίι δ' αέρος μόι 1 011 10 διαφαιrες επίχαρι, ώς Και τοίς γινομένηc: μέσα των ίερδc: φωτοφανείαc: δτι ύπάρχει Θεό~
1?'εοφόροις τό διά καθαρότητα καρδίας δεικτικόι, της Ι'Qε καί είναι ώσάν φωc:. μαλλον δέ πηγή φωτόc: νοεροϋ καί
ρας ελλάμψεως. Δύι,αιιται κuί οί ,U1J προς του·το θεωρίας άυλου. Διότι καi εύγνωμονοϋν δχι τούc: έαυτούc: των άλλά
α11 αοεοηκότες εκ της nερι nάι•τα προ,μη{}είας IOJ' ΚΟινι')1• τόν φωτίlοντα, δπωc: οϋτε είc: τόν άέρα ό όποϊοc: φωτίlεται
25 nρομηθέα ΟVJ'Οραν, εκ τωι• αγα,ι'Jυνομένων την αύτοαγαθrJ αίσθητωc: όφείλεται χάριc:, καθ' δσον ή λαμπρότης δέν εί
τητα, ε'Κ I(J))' ζωοποιοvιμέ1,ω1 1 11))' αυωζωήν, εκ HVV σοφιζομέ ναι αύτοϋ άλλά τοϋ φωτίlοντοc: ήλiου, τοϋ δέ άέροc: μόνον
)'(1))! 117v αύ1 τοοοφίαν και άπλιίις έκ πάντωιr τον τά πά1πα ή διαφάνεια είναι χαριτωμένη, δπωc: καί είc: τούc: θεοφό
οιηα και {ιπεξrιρη,μένο~r και ύπερανιδρυμέ1 1 οι, πά~rτωι1 , 11)1' pουc: πατέραc: τό άπό καθαρότητα καρδίαc: δεικτικόν τηc:
πολυώ1,vμοι 1 εκεί~ιηγ και ακατω·όμαστο~r ύπερούσιοy ούσίαι·. νοεραc: έλλάμψεωc:. Δύνανται καί oi μή άναβάντεc: είc: τοι
30 Τί c{π, Ο'/' 7α'V'ICI. πά1 1 1α nερι ε1• εκείνο dυ}..ως -θεωρείται, V,71 οϋτον βαθμόν θεωρίαc: άπό τήν πρόνοιαν διά τά πάντα νά
συνοροϋν τόν κοινόν προνοητήν, άπό τούc: άγαθοποιου
μένοuc: τιiν αύτοαγαθότητα, άπό τούc: Ζ:ωοποιουμένουc: τήν
αύτοιωήν, άπό τούc: σοφιιομένουc: τήν αύτοσοφίαν καί γε
vικώc: άπό τά πάντα τόν δντα τά πάντα καί τόν ύπερβαίνον
το καί ύπερβάλλοντα πάντα, τήν πολυώνυμον έκείνην καί
25. Βλ. κείμενον τοϋ Βαρλαάμ είς κώδικα Parίs. gr. 1278, φ. 78 Β.
άκατονόμοστον ύπερούσιον ούσίαν • Τί λοιπόν; 'Όλα pύτά
26
26. Βλ. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 1, 7.
nο,έ εοτιιι εκείJ·ο; Τί δέ, ου διά τούιωJJ σία τεκ,uηρίωv α δέν παρατηρούνται άυλωc: γύρω απο τό εν έκεϊνο, ότιδή
ψευδι7ς γίμεται •απόδειξις οιι εοιι ιις nροαγωγεύς και προ ποτε ειναι έκεϊvο; Τί δέ; Διά τούτων ώc: τεκμηρίων δέν
μη1Jεύς nροάγαρχος άnάvτω11, πω,τοδ·ύvαμος, nανιεnίοκοπuς, γίνεται άψευδήc: άπόδει!Ξιc: δτι ύπάρχει κάποιοc: nροαγω
πω··άγαθ•ος, nαι,·αίιιος, ύπερqcυής; Έγω μέι1 οtμαι καί nάι,v γεύc: καί nρονοητήc: προάναρχοc: άπό δλα, παντοδύναμοc:.
5 γε ο'ίομαι και ουδ' (t)I οίμαι εχειγ α1ιιειπείJJ. Οϋιω τοί)'VJ! ποντεπίσκοποc:. πανάγαθοc:, παναίτιοc:, ύnερφυήc:; 'Εγώ βε
και ή:uεις όμοίως, τεθεολογημέJJΟ) 1 επί του της πίστεως συμ βαίωc: οϋτω vομίl.ω καί πολύ μάλιστα καί δέν νομiΖ:ω δτι
οόλου nερί τε του Υίου καί του δγίου ΠJJεύματος, καί του δέν εχω τίποτε νά άντείπω. Οϋτω λοιπόν καί ήμεϊc: όμοίωc:,
μέιι γεγεVJJJJΟθαι εκ του Πατρός κηρυττομέγου,. το·υ δέ εκ άφοϋ ειναι θεολογημένον έπi του συμβόλου τηc: πίστεωc:
nορεύεοθαι εικ IOV Πατρός, αμφοτέροις το εκ μόJJOV του περί του Υίοϋ καί τοϋ αγίου Πνεύματοc:, καί ό μέν πρωτοc:
10 Jl ατρός εqχψμόζεαι'Jαι 0/ΙJ!ά,γομειτ, εκ Ι(())! υστεροJJ δμοίως κηρύττεται δτι έγεννήθη έκ του Πατρόc:, τό δέ δεύτερον
τεθεολογημένωι• ΙΙ'ι. nροαιωνίως κατrΊ 1ουθ' όμοίως {Jπάρ δτι έκπορεύεται έκ τοϋ Πατρόc:, συνάγομεν δτι έφαρμόΖ:ε
χ01,τα δεικι 1 ύν·ιες. ται είc: αμφότερα τό έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δεικνύοντεc:
13. Ου μιί~ι αλλ' ει καί ιοσαυια περί τούτου σαι γεγρά έκ τιϋν ϋστερον όμοiωc: θεολογημένων τά nροαιωνίωc: ύ
φαμει1, αλλ' ου πάι•υ διοιοόμει?α ε'ίθ·' άπλr7ις δείξιι, είτε αn6- πάρχοντα κατά τοϋτο όμοίωc:.
11·1·~
15 δειξιι• το·ύς τοιού10υς λόγους λέγει τις· ,,ιιόι 1 ομ rηεργέτω ιη11 13. Άλλ' δμωc:, δν καί τόσα σοϋ εχομεν γράψει περί ,·1
δι' (J.'t)'[(())) φωιός τραι 1 ότερογ εκφαι1 1 ομέvφ αλήι'Jειαγ· οοfί τούτου, δέν θά διαφωνήσωμεν πολύ εϊτε άπλωc: δεϊ!Ξιν εϊτε
\
δ' ει•εκα ουι•ηγοyιίοαμεγ τ'fί αποδείξει, OtOJJ ,απολογίrπ ύπερ άπόδει!Ξιν λέγει κανείc: τούc: τοιούτουc: λόγουc:· άρκεϊ μό 1ίl
jΙ!
ταύτης :ιοιησάμε1·οι· τούς γαρ ε,μούς Κατά Λαιίνω,, διά νον νά δέχεται τήν φανερουμένην δι' αύτυJV δυνατωτέραν
Ι,!
1.11··11
γραμμάτωι• λίαJJ επαιι•οvι 1 τος λόγους, {ιnειδόμει 1 ος 11711 ει και ,:~πό φωc: άλήθειαν. 'Ένεκα σοϋ δέ συνηγορήσαμεν ύπέρ
,,
:1:1'
20 μ17 καιά λόγοι• δμως {,φέρπουοαι• μέμψο• 1?1 ε,πιγραφιι, ιiJς της άποδεi!Ξεωc:. ώσάν νά έκάμαμεν άπολογίαν ύπέρ αύτηc:.
>i1
αγ ,ιιιί :τρός τοι• εnαι1 1 έιηι• αιιαrιέροι10 αnετριψά·,uηι 1 . "[ψ' Qj))' Διότι, ένιΤJ έπήνεσεc: ύπερβολικωc: δι' έπιστολης τούς λό i :1,,,
και πέ κριτι71' αζιόχρεωι· ιού1ου τού οvό,ιιατος ποοίοω,ιιrι.ι γους μου Κατά Λατίνων, ύποnτευθείς έγώ τήν δν καί μή ;,il
ι!,
σαφως άλλά πάντως ύφέρπουσαν μέμψιν κατά της έnιγρα 1 ]i iι

7ταραι?·ήοσ·.ιιαι τάς διαφορr'ι.ς του τε ,αποδεικιικο-ίΊ χαί διαλε 1
,11
,,, i
κτικου ουλλογι.σμοϊΎ. Σό1 1 δ' εοτι σκοnείJJ και αδεκάοτως κρί- φηc:27, τήν όποiαν άπέρριψα ώσάν νά μή άνεφέρετο πρόc: 1' !,
τόν έπαινέτην. Διά νά καταστήσω λοιπόν καί σέ άςιόχρεων Ι 1

25 ι•ει,, τίιrι μαλλοι• 7lf!ΟΟ1)ΚΟVσιιι οί nερι θε[ων δογ\uάτων ΟVJ!
1.1
τι,θέ,ttεJ'Οι, και μάλισ:θ' οταJ' 11]1' ήμcιΙJJ rt'lJI(J))' ευσSΌJJ και κριτήν τοϋ όνόματος τούτου, θά παραθέσω τάς διαφοράς
·ι
!:
1;j.
ακλιι17 nεyί ΘεοΓι δόζαι• εκιιι?ώμε1Jα. Ό μέι1 οvι1 περί τό rοϋ άποδεικτικοϋ καί διαλεκτικού συλλογισμού. 'Ιδικόν σου
!ι
αι,αγκαίο,, καί αεί. οιι καί α'ί.ηΜς 01 1 καί αεί cvσαύτως εχοι·, δέ καθηκον ειναι νά σκέπτεσαι καί νά κρίνπc: δικαίως είc: 1
Ιι !
ό δε διαλεκτικός :-τερι τό εγ1δοζΟ1' και :ιι1'Jαγογ και πεqι,- ποίον μαλλον ανήκουν οί στοχαΖ:όμενοι περί τίίΊν θείων ~,ι.:ι
30 κδς iiλλοτε Ιlλλως Εχεο, και 1'UJ! μf1, Ον,,

1
YVJJ δ" οVκ 01·, δογμάτων, καί μάλιστα δταν έκθέτωμεν τήν εύσεβη καί 1
1:ι
και ποτέ μει· αλη/9ές. ;--ιστέ δε μή. l7 ΟΙ' ποτ' αρα τr'ι_ ι'Jεία άπλανη περί Θεοϋ γνώμην μαc:. Ό μέν άποδεικηκόc: λοιπόν
άναφέρεται εic: τό άναγκαϊον καί άεί δν καί άληθέc: δν καί
i
i
Θύpισκόμενον πάντοτε <ίJσαύτως, ό δέ διαλεκτικός άναφέ
'Ι
ρεται είc: τό ένδεχόμενον καί πιθανόν καί έκ φύσεως εχον l,1; 111
27. Πρόκειται διά τό εργον τοϋ Γρηγορίου Παλαμδ 'Αποδεικτικός περί διαφορετικήν έκάστοτε μορφήν καί δλλοτε μέν ύπάρχον ι,
1
άγίου Πνεύματος, τό όποίΌν έπήνεσεν ό 'Ακίνδυνος, αν καί δέν εϋρισκε :11

κατάλληλον τήν χρfiσιν τοϋ δρου «άποδεικτικόc:». δλλοτε δέ μή ύπάρχον, καί κάποτε μέν αληθές κάποτε δέ
,rι
Ί!Ι
l ,liι ,
ι'J1ίσεις; "1-Τ σαφές καί τοίς μιί οοφοίς; Και ό μεν &nοδει δχι. ΠoiJ λοιπόν θά τοποθετήσι.1c: τά θεια; Δέν είναι σαφέc:
κιικός της ,αλη1~ε[ας φρω•r ίζει και κατ' επιστήμηι, ένεργώι, καί είc: τούc: μή σοφούc:; Kai ό μέν άποδεικτικόc: φροντίιει
1i.11
διά τήν άλήθειαν καi ένεργων κατ' έπίγνωσιν δέν εχει ά
1 1
ΟV'Κ (iνάγκψ εχει λα,/'$εί1· δποτερονοvν μόριοιr τ-rjς α111ιφάσε !j

νάγκην νά λάβn όποιονδήποτε έκ των δύο μερων τηc: άντι
ως, ό δέ του nείσαι μόι,011 καί χρώ,με1•ος τfι διαλέξει &ορ[-
Θέσεωc:, ό δέ διαλεκτικόc: φροντίΖ:ει μόνον νά πείσn καί lι!
5 οτως αναγκάζεται λαμυά1>ε{,)J ιΊ συγχωρεί αυiτό) ό nροσδια
χρησιμοποιων τόν διάλογον χωρίc: όρια άναγκάΖ:εται νά l11:11'l!Ιi
λεγόμε1·ος, και· μ17 τοιαύτα fι. Διό εκείνος μέv της αποδε λαμβάνn όσα τoiJ έπιτρέπει ό συνομιλητήc:, άκόμη καi δν
δειγμένης ϊ•nολψμεως αμεταnείσιως εχει και &μεταfΗrως, δέν είναι πειστικά. Διά τοiJτο έκείνοc: μέν κρατει άμεταπεί :~
() δέ ι)ιαλ.εκ.τικός ε{,nερίτρεπτός τε και αυτός ε1 στιιr οτε έ στωc: καi άμετατρέπτωc: τήν άποδεδειγμένην εννοιαν, ό δέ
διαλεκτικόc: είναι εύπερίτρεπτοc: καi μάλιστα ένίοτε αύτόc:
.ι'Ι·:ι.
,,,
1
·Κ(;))' :ιεριτρέπει έαvrόJ'. Ί'ίl'ι δώοο,ιιειr τό ευ·σειυές; '< Αρα 7,({! 1
ιιΊ
περιτρέπει έαυτόν έκουσίωc:. Είc: ποίον θά δώσωμεν τήν
10 έ1 δραίφ, τψ &μεταικινήτφ, τq1 ε1' μηδενι πτυρομέ~ιφ κατά
εύσέβειαν; ~ Αρά γε είc: τόν έδραίον, τόν άμετακiνητον, τόν
ΊΙI
111~1·
ΙΟ)' &nό,σιολοι•' η ιό) και οικοθειr &ει σαλειιαμένφ; Και ο' '
μεγ
μή φοβούμενον δ1ά τίποτε κατά τόν άπόστολον , η είc: έ
28
1 1
Fi; rΊ.ληθ<r'ί'ιι• και οι1 κείω1' (JΞι 1(,U προκει.μέι,ψ, ό δε OV μό1•01 1 κεινον ό όποιοc: καi μόνοc: του σαλεύεται
29
; Kai ό μέv 11 1,
ε~ C~J!'δόξω1,, rλ' ου, πάνΤύ)ς &ληθή, &λλ' έστιγ Οτε 'Καl εκ nαν πρωτοc: άποδεικνύει άπό άληθη καί πάντοτε οίκεία είc: τό 1, !1 1
τάnαοι ψευδϊ:Ίι•, nάνιως δέ ;ωι τφ προκει,μέι•ι!> δ.λλοτρίωι·. πρσκείμενον, ό δέ δεύτεροι:: έκκινεί άπό πιθανολογούμενα, ' .·1'
11
i 1
rά όποία δέν είναι όπωσδήποτε άληθινά, άλλ' ένίοτε καί !Ί[

15 ΤίJ'ι ισύτωι· πωτε·ύσεις δεικιrύv,τι οοι περί. θείωιr;
H7n,
άπό έντελωc: ψευδη, πάντωc: δέ Ε:ένων καί πρόc: τό προ !~Ι
"Η καί σ~', ,ιιετrί. του επί Κύρου Ζορο6άυελ {)αρροιJιιιως αν
ί1 1.·
κείμενον. Ποίον άπό αύτούc: θά πιστεύσnc: δταν σοϋ άπο
1''1
αποrr ιίι1αιο %ψJ.Τείι 1 πάιJlω1' ΙΙJΙ' α?.ήθειαι•; Καί () μέι· i':f; δεικνύn περί των θείων; 'Ή κ:αί σύ μαΖ:i μέ τόν έπi Κύρου 111
αlτίωι• οϊ, μόι•οι• το!' σι•μnεράσματος, rlλλϊι και του nράγμα Ζοροβάβελ θά άποφανθrιc: μέ θάρροc: ότι κρατειc: τήν ά i Ιι
i ';'
ιος, δια ,ια) ΤΟ ΟΙ!)'U.γόμει•οιι αι•αγκαίΟΙ' αει και αψευδές, λήθειαν όλων; Καί ό μέν πρωτοc: έργάΖ:εται μέ βάσιν α'ίτια
Ι 1\ιl'
ι.'.ί·
20 ιί δέ διαλεκrικός roi] ,nράγμαrος μέv ουδέποτε, του δέ σvμ όχι μόνον τοϋ ουμπεράσματοc:, άλλά καi τοϋ πράγμα
τοc:, διό καi τό συναγόμενον είναι πάντοτε άναγκαί !11
πεuάr;μαιος ο~'ικ αεί, &λλ' εσ711r 01 τε μη,δ' α:vτοv, διό και ιό 11
Ι'ι,
ον καi άψευδέc:, ό δέ διαλεκτικόc: μέ βάσιν αϊτια τοϋ
ουι•αγό,ιιενοι• ;cιρός δόξα~,, αλί.' ου•κ εξ ,αιrάγκης αψευδές. lil
πράγματοc: μέν ποτέ, τοϋ δέ συμπεράσματοc: όχι πάντο
Τ ί O('J• εnί T()J)' θείωι•; 1'1)1• αψευδ?j τοϊi nράγμαιος εϋρεσ~ι· τε, άλλ' ένίοτε οϋτε αύτοϋ, διό καi τό συναγόμενον είναι
ζητουμεγ, 11 :!lf!Oς δόξα~· διαλέγεσθαι; El δέ τις φαίη ϊις άπλη δόtα, άλλ' όχι έt άνάγκηc: άψευδέc:. Τί συμβαίνει 11
25 01)Κ εσιιι• αιτιοι• επί Θεοv, α'V'ΙΟς γάρ ε1 οτιν ό nάι•τω~, αιτιος,
C περί μεγ
αnοκριι·ούμεΟu.,
τ-ίjς ,ι?,είας
Όi'J,δ'
φύσεως f
αρα δείξις,
(D οvτος f
επεί
ουκ εστι
μηδ' α'iτιοv αυωjςΌ

ζήτησις'
λοιπόν ώc: πρόc: τά θεία; Την άληθινην εϋρεσιν τοϋ πρά
γματοc: Ζ:ητοϋμεν η νά συΖ:ητωμεν πρόc: έπίδειtιν; 'Εάν δέ
θά ελεγε κονείc: ότι δέν ύπάρχει αϊτιον έπί Θεοϋ, διότι
j
αύτόc: είναι ό α'ίτιοc: πάντων, θά άποκριθωμεν δτι, Κύριε
1
1,
°'Οτι δέ εοτι μία, ,ιιηδεμίαιr δωψορrΊ1• και?' αι'•Ι'Ι/J! ολως εnι,-
έσύ, διά μέν την θείαν φύσιν δέν είναι δυνατή ή διερεύνη
σιc:, δρα οϋτε άπόδειtιc:, έπειδή δέν ύπάρχει οϋτε α'ίτιον
Ι,ι
28. Φιλ. 1, 28.
αύτηc:. 'Από τό δτι είναι μία ή φύσιc:, μη έπιδεχομένη καμ- ΙIi:
29. Β · Θεσσ. 2, 2.
δεχομέι·η, καi οτι διαιρείωι, κa,· ,ιιιΊ καθ' έαv1ήι·, δια κα! μίαν έντελωc: διαφοράν καθ' έαuτήν, και οτι διαιρείται, δν
ειι τfί διαιρέσει μέι,ει αιδιαίρε,ος, Και 071. ΚαΥ Ιψ διαtρετq} καί όχι καθ' έαυτήν, διό καί είc: τήν διαίρεσιν μένει άδιαί
μίαι• και &διαίρε,ο;• εχει I)j)' αρχψ,, διό καιι τού,1ψ είς Θε ρετοc:, καi ότι καi είc: τό διαιρετόν εχει μίαν καί ιάδιαίρετον
ιίς, και οτι δημιουργός καi. 01t προγοητ11ς καί 01t συγοχεύς άρχήν, διό καί είc: τοϋτο είναι Θεόc:, καί ότι είναι δημιουρ
5 καί 1' υ.λλα δσα τούωις δμοια, εσΙtJ' ως δέοι, ειι•αι ζητουν1ας γός καί ότι είναι προνοητήc: καi δτι είναι συνοχεύς καί όσα
Ιc'ις αlιίας, αΊ' και αοται 1(()!' περί Θεοv αΥ εiεγ, εφικέ δλλα είναι όμοια μέ αύτά, καθίσταται δυνατόν, όταν Ζη
σι'Jαι τijς ειSρέ,σεως, σύι, Θειμ δ' εq ι:ωμέι 1 ους, οίι διαπορη- τοϋμεν τάc: αίτίαc: δπωc: χρειάιεται, αί όποϊαι θά είναι έπί
1tκrvς ε1' εχειγ ητοι διαλεκτικϊvς, αλλ' αποδεικ1tκc7Ίς επΕ σηc: καί αύταί των περί τόν Θεόν, νά έπιτύχωμεν τήν εϋ
στασΠαι καί προς έ1έροvς TΙJJ" f}είω· δυ} λόγου μειοχε1εύεtJ' ρεσιν, φθάσαντεc: δέ σύν Θεψ, νά μή παραμένωμεν πλέον
10 ε 1 πιστήμηι,.
γοuγτας
El
δvι·άμει
δέ :ιι~'J εφι1κοίμε:θα, 1ούς μέι,
λόγωιι rίκιστ' ε;χο,μειι
1fi πίσ1ει aσθε
i':πιρρω1'1 1 ύειιι, αυιοί
μέ ,άπορίαc: ητοι διαλεκτικοί, άλλά νά γνωρίιωμεν άποδει
κτικωc: καi νά μετοχετεύωμεν τήν θείον έπιστήμην διά λό
ι!
: 1
δέ διrί. ,17ς πίστεως επιστημόγως eχομει,. Ου γαρ dnοδείξε γου πρόc: δλλουc:. Έάν δέ δέν φθάσωμεν, τούς μέν άσθε ,1111,
'1
σι 10 nrι,γ nιστεύο,ιιε1 1 ,. ου~δέ 10 μυστήριοι' δείv οlόμεθα ιε νοϋνταc: είc: τήν πίστιν πολύ όλίγον είναι δυνατόν νά τούc.
θεραπεύσωμεν μέ τήν δύναμιν λόγου, αύτοi δέ διά τηc:
111
χι•ογραψεισθαι 1i]ς :rίσιεως, οiίθ' 1ί.ιιείς, ουθ' οί προ ήμώι: Ί:

;l'ι
; 3 διιJ. ί.όγοv τrμ λόγψ τijς αληι?είας σvνηγορ17σαν1ες' αλλιχ και'
τούιψ δεί·κ~,uμειι IOV λόγου τ1"jς αληθείας τό lσχυρόν χαί
πίστεως εχομεν έμπιστοσύνην. Διότι δέν nιστεύομεν
nδν μέ άποδείΕ:ειc: οϋτε νομίιομεν ότι πρέπει νά τεχνολο
τό
'Ι
11
;11
ιοίς κατr1 1ι τούτου χωλεύουσιι' επαι,ορι'Jώσεως παρέχομε,, γηται τό μυστήριον τηc: πίστεως, οϋτε ήμεϊc: οϋτε οί πρό
αφορμιίιι και ιοiς δρθοωμουσι τουτοι' ασφαλείας ύπωεσι.,,. ήμων συνηγορήσαντεc: ύπέρ τοϋ λόγου τηc: άληθείαc: καi
14. Ό δi:: διακουfσας ύμίι· τούς επί τούτοις λόγους εκεί- είc: τούc: εχονταc: κάποιαν χωλότητα ώc: πρόc: αυτον παρέ
20 ι 1 ους, τά nάι·τrι. χrι.ί.riς χrχ~1 α1?1Jς ;ωί 11)1' πολιτε[ω, είπερ 71ς χομεν άφορμr1ν έπανορθώσεωc:, είc: δέ τούc: όρθοτομοϋν
θεοφιλi7ς και 17μι~, δια τοvτο προσφιλιίς 'Ιωσήφ, επί την έπιi ταc: τοϋτον παρέχομεν θεμέλιον άσφαλείαc:.
J'ΟδΟι' σπεύδωιι, αυτοσχεδίους σχεδόν Ιίρπασε παρ' ή,,ιιιvιι, ol- 14. Αύτόc: δέ ό όnοϊοc: μετέφερεν είc: σδc: έκείνουc:
0)' αρ1t1όκους παiδας, μιί 1υχδ1'Τας η7ς προσηκούσης φρο1;- τούc: λόγουc: διά τά ιητήματα ταϋτα, ό καθ' όλα καλόc: καi
1[δος. 'Αλλ' επεi προς αληθείας ιlnόδειξιι,, αλλ' ου κάλλους άγαθόc: καi κατά τήν διαγωγήν ύπέρ πάντα θεοφιλής καi
25 εnίδειξιι• εξει•ψόχαται, παρά 1οϊiι' οlμαι καί παρά 1ijς σijς διά τοϋτο προσφιλής είc: ήμδc: Ίωσήφ 30 , σπεύδων νά έπι
Δπαιι'ΟV1'1αt σοφίας. Έ1κείι•ό γε μ171• i':nί ΨOVJ.' σε λαοειJ', στρέψn πρόc: τά έκεϊ, τούc: ηρπασε σχεδόν nροχειρογραμ
(ιJς 17μεις εκ noJ.λov 1tj)' α~,ω1ά1ω σοφία~, nπθήσαν1ες, μαλ μένουc: άπό ήμδc:, ώσάν άρτιγέννητα παιδιά, τά όποϊα δέν
λοιι δέ προς T(}Jf α1!"τijς πόθοι• παρά της αJJωτάτω φιλαJ>>θρω ελαιβον τήν προσήκουσαν έπιμέλειαν. 'Αλλ' έπειδή εχουν
πίας εφελκυσιΊέι•τες, παντοίου λόγω,, ε'ίδους καί 117ς κατ

συνταχθη πρόc: άπόδειcιν άληθεiαc:, άλλ' δχι πρόc: έπίδει
Ε:ιν κάλλους, δι' αύτό νομίιω ότι έπαινοϋνται καί άπό τήν
30 αυτά μελέτης αφέμε~,οι, ταύ1rι προαανέχομεJΙ δια 6ίου, καi
σοφίαν σου. Έκεϊνο όμωc: πρέπει νά λάβnc: ύπ' όψιν, ότι
ήμεϊc: ποθήσαντεc: πρό άπό πολλοϋ χρόνου τήν ύψίστην σο
φίαν, μδλλον δέ προσελκυσθέντεc: άπό τήν ύψίστην φι
λανθρωnίαν πρόc: τόν πόθον τηc:, άφήσαντεc: πδν είδος
λόγων καi τήν μελέτην των, ε'iμεθα άφωσιωμένοι είc: αύ
30. Ό 'Ιωσήφ Καλόθετοc μετέφερεν είc τόν Άκίνδυνον τούc Άπο τήν διά βίου, καi ύπάρχουν δνθρωποι οί όποίοι γνωρίιουν
δεικτικούc Λόγουc.
τουτ' εlσίι, οί' ουνίσασιιι ή,μιι' και συμμαρ1υρ17σουσι nαρ' {,,ιιίι' τοϋτο μαιί μέ ήμδc: καί θά τό έnιβεβαιώσουν πολλοi πλη
πολλοί· και συ δέ αi':τός ουκ U.1'επιγηό,μω11 δοα εμαυτογ ii- σίον σac:· καί σύ δέ ό ϊδιοc: δέν άγνοεϊc: όσα εχω νά πεiθω
χω πείθει)'. Π αρεί1αι δε ΎJ\Ut1' τ' αλλ' απαν1α ε/; ανάγκης,. τόν έαυτόν μου. 'Όλα δέ τά αλλα έγκατελείφθησαν άπό
Βnειδ171περ εγ ,fΊ ,ΠάJ'Ιύ)J' αΠΟΚΤήσει Και 7?) πάνω))' επιλήσει ήμδc: έ!Ξ άνάγκηc:, έnειδή τά τηc: σοφίαc: έκείνηc: εχουν τήν
5 τά κατ' εκείνη~· 11) )1 σοφίαι, συ1'ίσ1ασ11αι πέφυκει1 , ω,σπερ και• φύσιν νά συνίστανται είc: τήν άπόκτησιν των πάντων καi τήν
1?1 ;τά111ω11 αφαιρέσει ΞJ' {,nεροχfj τινι 10 θείοι' J'Οειται. 'Α}.λ' λήθην των πάντων, όnωc: καi τό θείον νοείται είc: κάποιαν
01)Κ 'ίσοι' το·ύ,φ της σοφίας εκείι·ης ΤΟ τέλος ε1,1εvθε1' μέι· ύnεροχήν κατά τήν άφαίρεσιν των πάντων. ·Αλλ' έκείνηc:
γύ.ρ τά απεμφαί1 1 οιηα τφ Θεcμ ιδια,,οεϊ·αι ό γοiίς, εκεί δ' της σοφίαc: τό τέλοc: δέν είναι ϊσον μέ τοϋτο· διότι έδω ό
εργφ τr}ς {}είας εμφάσεις γοερiiις δ νους δέχεται, εσοnτρηγ νοϋc: διανοείται τά άνόμοια npόc: τόν Θεόν, έκεί δέ ό νοϋc:
1 ο ακηλίδωτοι, Θεοv και ων καί αεί γιι1όμενος. Καν ήμείς δέχεται νοερωc: έμnράκτωc: τάc: θείας έμφάσειc:, όταν είναι
τcΤη, μέJ• πε2ί λϊγους επιrπημc,1ι 1 επιλελ17σμεθα σχεδόν πα>•- καί πάντοτε γίνεται εσοπτρον άκηλίδωτον τοϋ Θεοϋ. "Αν
Ι
1αJιαοι1',
~
ει.
\
και
!
χρει.ας
:, /
επειγουοης
:'J
ουχ
t: I
,·κοv1ες
';
ειι,αι
Ι
τιι·α
δέ ήμείc: εχωμεν σχεδόν τελείωc: λησμονήσει τάc: περi τούc:
τούΗλJJ' U.J'αλαμοάJ'ε/.)' ώς ε1'0JJ πειρώμεθα, διό και τάς U.I1 ι λόγουc: έπιστήμαc:, μολονότι όσάκιc: nαρουσιάΖ:εται άνάγκη
κr'tς εκείιιας χάριτας καί τό λίω• ε1,τεχ110)' της εξαγγελίας νά έπιληφθωμεν κάnοιαc: άπό αύτάc:, όχι έκουσίωc:, δοκι
15 απεtJl(~·μεθα, τ'ijς δ,έ αλη1?ιι•·ης σοφίας αlJ!δεγ η μικρογ κατει μάΖ:ομεν κατά τό δυνατόν, διά τοϋτο άnηρνήθημεν τάc:
λψμαψει', αλλ' οlογ εlς δομ1)ι 1 μύρου τρέχοιμεν, αυτό 1<'1 μι'; άττικάc: έκείναc: χάριτος καί τό λίαν εντεχνον τηc: έκφρά
σεωc:, άπό τήν άληθινήν δέ σοφίαν δέν άnεκτήσαμεν τίπο
ροι• ουκ εJ' χερσί1 1 εχο1tτές πω.
'() δέ ΤΟ}' ;τό,19011 ΊΟVΊΟJ! ι7μίι, 1Ί;τερυολfi φιλω•θ·ρωπίας ει• τε η κάτι όλίγον άπεκτήσαμεν, άλλά τρέχομεν ώσάν είc:
θεί.ς ;ωι τέλος ατέλεσΊΟ)' διrt 10'/Jς Οtκτιρυοi,ς αi'ιτο1j JlCl(!Γl- όσμήν μύρου, χωρίc: νά εχωμεν κάπωc: είc: τάc: χείρας τό
20 σχοι τijς μελλούσης αμοροσίας αρχήι'. Τοίηο και αύτός 17- 'ίδιον τό μύρον.
μίγ σύι,ευξαι και ήμεiς επευχόμεθά 001, τfί αρετfί και Θεός
Έκείνοc: δέ ό όποϊοc: εθεσεν είc: ήμδc: τόν πόθον τοϋ
τον άnό ύnερβολήν φιλανθρωniαc:, εϊθε κατά τούc: οίκηρ
αι•ωι1ει• ε;τίκουρος καί επήκοος εΥη.
μούc: του νά nαράσχn καi τέλοc: άτελείωτον τήν άρχήν τηc:
μελλούσηc: άμβροσίαc:. Τοϋτο νά εύχηθrιc: καί σύ μαΖ:ί μέ
ήμδc: καί ήμείc: έnευχόμεθα είc: τήν άρετήν σου, καί ό Θεόc:
εϊθε νά είναι άπό ανω έnίκουροc: καί έnήκοοc:.
28
Β · ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
Β · ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΕΝ ΤΟΙΣ ΔΟΓΜΑΣΙ ΔΙΑΦΟΡΑΣ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΕΙΣ ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ
1. Ό μι\~: 117ς έαυωυ nερι ΙΟ καιηγορείι, έ10ιμ61ητ6ς τε 1. Αύτόc: ό όποϊοc: έτοποθέτησεν ήμδc: στόχον τηc: έ
και δεt1,61η1ος ήμας {,n6ι9εσι1' ει 1 σ1ησώμε1 1 ος, nρός ήμάς 101,; τοιμότητοc: καi δεινότητοc: είc: τό νά κατηγορn, εστειλεν
5 λ6γους αnοτειιιοιμέγους εκnέμψας και γραμμάτιω• :προσεnι έπιστολιμαϊον λόγον άποτεινόμενον πρόc: ήμδc: καi μαιi
στείλας 1αύ1φ 1 ε,nαγγέλλοιι δούναι οί χάριν, ε'ί ιις 17μί1 1 ύ μέ αύτόν εν γραμματάκι παραγγέλον νά τοΟ δώσω αύτήν
nολέλειnται λ6γος, μr7 nρός ετεροι 1 , αλλα nρός αύ·Τ())J Ιίκsο 1 τήν χάριν, έάν ύπολείπεται είc: ήμδc: κανεic: λόγοc: νά μή
nαρ' ήμ(,ιγ, δυσi.JΙ αι 1 θολκαίς, η7 τε 10v πράγματος αl117σει., φθάσn άπό ήμδc: είc: όλλον, άλλ' είc: αύτόν τόν ϊδιον1. Οϋ
11})' απολογίαν εφ' έαυτiη• εnισnασάμενος διετέλεσε~-. 'EnΞi τω προσείλκυσε πρόc: έαυτόν τήν άπολογίον μου μέ δύο
1ο δέ και τψ σr,,'i'J )'1))' nρός 11,ιιας γράμματι 1ων αύ16JJΙ σχεδόι• έλκυστηραc:, τήν φύσιν τοΟ πράγματοc: καi τήν α'ίτησιν τοΟ
λ6γωγ δεί, κ&nι 1000'1)10 τούτωJ' ερq,ς ώς και δι' εύχης iι γράμματοc:. 'Επειδή δέ οί 'ίδιοι σχεδόν λόγοι άnαιτοΟνται
μίι· 1ας nρός 10 γράφειγ εnιπέιιnει~, α1 1 άγκας, και ταΠθ' 6Jς καi άπό τό ίδικόν σου τώρα γράμμα πρόc: ήμδc:2, καi τόσον
γε αιιτός (Χ)' φαίης μη,δ' liγαι 1 ευπρεπείς ουσας, εnεί τοl~ιι;ιι πολύ έnιθυμεϊc: τούτουc: ώστε νά μδc: γνωστσnοιnc: καί δι'
οvιω κατ' liκρας έάλως τfj δυνάμει του n6ilov καί σοί τόι• εύχηc: τήν άνάγκην νά γράψω, μολονότι δπωc: θά ελεγεc:
15 αυτόι· αnολογητικό11 εnεμψα. 1Όv10JJ ΤΟί1'V1' εμμελως αν,;, ό 'ίδιοc: δέν είναι πολύ εύλογοφανήc:, ·έnειδή λοιπόν τόσον
γJJούς, ε'ίσυ μιί 10V',Ll01' αύ1 1οv
i;η10υJJ1ιί. με μ6ιιοι,, αλλϊι καί σφοδρωc: κατελήφθηc: άnό τήν δύναμιν τοΟ πόΘου, εστειλα
10 ύμέτεροι•, καί μηδ' αμφότεροι• 10VTO μόνοι•, αλλα και 1ίnkρ καί είc: σέ τόν 'ίδιον άπολογηηκόν. ΆφοΟ λοιπόν άναγνώ
ι
τωJ' fJεοφ6ρω:· και 'ΚOtJJQ))' ήμίγ πατέρων εξειργασμέJJΟ)'. Δf σnc: τοϋτον ·έnιμελωc:, θά γνωρίσnc: δτι δέν lητω μόνον τό
11
ελθε 10ίJΥ/))! ουιχ αnαξ, αλλr} και πολλάκις, ως ει,αnο·θείο 1ψ ίδικόν μου, άλλά καί τό ίδικόν σαc:, καi δχι μόνον τοΟτο ,.ι i.·
ι,.
;'j
.ι,.·:ιι
20 1ης ψυχης οοι 1αμε[φ τά λυσιτελ17 ιδ6γματα, και των λόγωγ τό άμφότερον, άλλά κοί τό κατορθωθέν ύnέρ των θεοφό
',,
α11α,ωη7σθη1t 1(J)J! εμω~7, ους nολλούς πολλάκις εnοιησάμη~, ρων καί κοινων μαc: πατέρων. Άνάγνωσέ τον λοιπόν δχι
nρος σε ΟVJ 16ι 1τα, και ΤΙ))' απο της εςω ψιλοσοφfας κειιr)Ι' μίαν φοράν, άλλά πολλάκιc:, ώστε νά καταθέσnc: είc: τό τα
αnά1ην η δυ11άμεως εχεις φυλάττου· μάλλον δέ και συ:ΙJΙ())' μείον τηc: ψυχηc: σου τά ώφέλιμα δόγματα, καί ένθυμήσου 1
γυy αJJακαι?άραι οnευσοι 1 , ίλαστηρίοις τε ευχαίς καί nεριρ- τούc: λόγουc: μαc:, τούc: όποίουc: έπανειλημμένωc: άπηύθυνα
25 ραιηηρίοις {ιγιαί11οvσι λ6γοις χρησάμεγος· α1 1 ιέρου γαρ γJJώ πρόc: σέ είc: συνομιλίαν, καi φυλάσσου άnό τήν κενήν
άπάτην τηc: είω φιλοσοφiαc: μέ δσην δύναμιν εχειc:. Μδλ ,1Ί
σεως κε.κο,ι,ωJJηκέι,αι δοκεις τψ μ17 α1πικείσθαι λ6γφ, ιιηδέ
1 :ι:ι
λον δέ σπεΟσε τώρα νά άνακαθάρnc: έαυτόν χρησιμοποιων
'!ιi.· ·
1. Ό Βαρλαάμ έγραψεν άμέσωc: πρό<: τόν Παλαμδν μίαν έπιστο ίλαστηρίουc: εύχάc: καί ραντιστικούc: ύγιαίνονταc: λόγοuc:· !';Ι
λήν διασωθείσαν (βλ. G. Schirό, Barlaamo Calabro Eepistole Greche,
σσ. 229 - 278) καi εν γραμματάκι άπολεσθέν. Ό Παλαμδ<: άπήντησε
λόγον πρόc: τόν 'ίδιον δσον καί πρό<: τόν Άκίνδυνον.
διότι φαίνεται δτι έκοινώνησεc: άνίερον γνωσιν μέ τό νά
μή άντιταχθnc: μέ τόν λόγον καί νά μή δυσαρεστηθnc: ι<ατά
1
Ι
Ι!ιi
i
IΊ;,
2. Καί τοϋ Άκινδύνου τό γράμμα σώζεται, κωδ. Ambros. Gr. 290, Ι,ι
i1~,ι1 .:Ι·
φφ. 75 Β - 76 Β.
11
436 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β. ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 437
γουν αnαρέσκεσι?'αι γ1 1 ώμn, θαυμάζοντα δέ φαίJJεσθαι τόΓ τήν γνώμην, φαίνεσαι δέ νά θαυμάΖ:πc τόν iωκιοc έκλα
εlς 11))' του ,αγαι?•ου πνεύμα τος εγέργειάr τε και χάριι, 117γ βόντα τήν ένέργειαν τοϋ Βελίαρ ώc ένέργειαν καί χάριν
τοίi Βελίαρ nαραγγωρίσα~ιτα. τοίi άγαθοίi Πνεύματοc.
2. Καίτοι τόJ' riγδρα τι7γ :ιερl λ6γους δει1161η1α καί αί,- 2. Καί δμωc θεωρω καί έγώ ό ϊδιοc τόν όνδρα έκ των
5 ιός 1r7'n, ,αρίστωι, ίjγημαι και προς καλοκαγαΜαν τρ6πω11 εv άρίστων κατά τήν δεινότητα είc τούc λόγου<: καί πείθομαι
nεq ιικέι:αι nε(:Πομαι καi. ουκ εσι?' οπως εχω μι) φιλεϊι,, πv, δτι ρέπει έκ φύσεωc πρόc καλοκαγαθίαν τρόπων καί δέν
μiJ)' καi χαρ(;εσθαί τι 1(())) δε6γτων n6ρρω, και ταυτ' 8) 1 είναι δυνατόν νά μή τόν άγαπώ, δχι δμωc καί νά τοϋ χαρί
τοις :ιερί Θεού καί τι7'ιι• θείωΨ δόγμααι και ρήμασι· ου γάρ Ζ:ωμαι είc κάτι εcω άπό τά δέοντα, καί μάλιστα είc τά περί
προς (ιληθ'ϊi>ς φιλοϊ,1·10ς r} :ιαρέχειι, i} 10)' μ17 :ιαρέχο~ιτά τι ΘεοΟ καί των θείων δόγματα καί λόγια. Διότι δέν άρμόΖ:ει
10 1(,JJJ 10ιού1ωJ! αφιλοι• 'iJγεvσθαι· αλλά προ lft)Jf φίλωι, θετέογ είc άληθωc φιλοΟντα η νά παρέχι;~ τοιαϋτα η νά νομίΖ:π
10)' ιιiλιοι•, και ταύιψ• ο1εσι?αι φιλία)' μό1 1 ηJJ η τής αιτίας δφιλον τόν μή παρέχοντα κάτι άnό αύτά· άλλά πρέπει πλη
έκείι•ης εξήται κακει1?·έ1 1 1ε αφικvείται και δι' αλλήλων Η7'>1 1 σίον τοϋ φίλου νά τοποθετfj τόν Φίλιον\ καί ώc φιλίαν νά
φιλούι·τωJΙ υυραι"ο,ιιιμιίτως :-ιερποστουσα, κατά 117ν της 1}είας θεωρfj μόνον αυτήν ή όnοία έΕ:αρτδται άnό τήν αίτίαν έ
μουσι·κijς άρμογία1' ει' διnλ6ιz7 :ιεριφορiiς υ.γτεπιφερομέγης κείνην καί άnό έκεί έρχεται καί, περιφερομένη κατά μίμη
1 s ευμεJJοJς, nρός Θεόι• έκατέρω1Jε~, &πανέρχεται και τηρεί 1171, σιν τοϋ ούρανοΟ διά μέσου των άγαπώντων, ώσάν τήν
ιεραγ ταύ1ηJJ και ουραΥ'[αJ• σ1ροφ17ι' ο.εικίι•ψΟJI" Τ1]ν' δέ ρέ άρμονίαν τηc θείαc μουσικηc ή όποία φέρεται άμοιβαίωc
ΟVσαJJ ταύτηι• και ΙΟ κατώτερΟJ' αει ζητrΥVΟαJ', ( ονιω γαρ κατά διττήν περιφοράν1, ερχεται έκατέρωθεν πρόc Θεόν
και ρυ17σε,αι)' και διά τουτο nά'J'τα χαρι.ζομέγηγ, φιλίας καί τηρεί άεικίνητον τήν θείον ταύτην στροφήν· τήν δέ ρέ
εκπιωσιγ ,μδ.λλο1' Ί} φιλία~· εμοί καλείγ επεισι. οuσαν ταύτην καί πάντοτε τό κατώτερον Ζ:ητοϋσαν (οϋτωc
20 /J. Ταvι' lί.ρα και μακρούς 11VJ' rlιrτεπεξάγω λόγους,. ό δλλωστε καί θά καταρρεύσr1), καί διά τοϋτο χαριΖ:ομένην
μήτ' εκμαι?·ώι•, μήτ' rlρτίως μαγθ'άνω1 1 καί, 10 σύμnα)J εlnεί1 1 , τά πάντα, έγώ ηροτιμω νά καλώ εκπτωσιν μδλλον παρά
δ μηδέν' εlδι(ις, καi. 1ου·1' αiπό οίοι, εμαυτφ σχεδόι, θέμει,ος, φιλίαν.
nρός IO)J μεμαθηκότα και μαv'θά1 1 ΟJ'l(}. και λέγει)'' ί'iκρως εi 3. Διά τοϋτο λοιπόν τώρα συντάσσω καί μακρά<: πρα
δ6τα καi τούτο nεnοιημέγοι, εμμελές ο ίου μέλημα. Κατ έσχον γματείαc, έγώ ό όnοίοc οϋτε εμαθα οϋτε τώρα μαvθάνω
25 δ' ομως (~Ις εσχοιι εμαυ16J'" ισθt γάρ με μ17 ΚαΤ(t σχο):ηιι καi, έν συντομί9, ό όποίοc δέν γνωρίΖ:ω τίποτε, καί τοίiτο
η σnουδήJJ, αλλ' εκ του προχείρου 11)1 1
άπολογίω, πεnοιημέ σχεδόν εθεσα ώc σκοπόν τοϋ βίου μου, πρόc έκείνον ό
)'Ο)! και τά nλείφ Ηοι• προς εμέ τφ Βαρλαάμ γραμμάτωι· όποίος εχε1 μάθει καί μανθάνει καί γνωρίΖ:ει άριστα νά
και ~όγωιι μειζόγωγ αφορμr1ς και λαιοι}ς παρέχο1'Τα ;ωταλε όμιλη ·καi τοϋτο εχει καταστήσει μεθοδικόν μέλημα τοϋ
/.ΟtJl6'[(J., τοίiτο ,μέι• τfί τώ1 1 1?είωγ αlδοi, τούτο δέ ηj rov διcύ-
βiου 5 • 'Επiεσα δμωc έμαυτόν μόλιc ελαβον τήν έnιστολήν·
30 ΚΟJ'lΟς 1ί.ιιδ.ς Γ[ειδοί• ~αι ,Lf1)1' εστιγ α και σκέψεως ε·δείτο διότι πρέπει νά γνωρίΖ:πc δτι συνέταΕ:α τήν άπολογίαν δχι
μέ ανεσιν χρόνου η μελέτην, άλλ' έκ τοϋ προχείρου καί
δτι παρέλειψα τά περισσότερα σημεία των γραμμάτων τοϋ
Βαρλαάμ πρόc έμέ, τά όποία παρείχον άφορμάc καί λαβάc 11
έκτενεστέρων πραγματειών, άφ' ένόc μέν άπό σέβαc πρόc
ι:
3. Τόν Φίλιον Δία, κατά τήν παροιμiαν, τόν Θεόν.
4. 'Εννοείται ή άντιφωνία. rά θεία, άφ' έτέρου δέ άπό φειδώ ι:φόc τόν διώκοντα
5. 'Εννοείται ό Βαρλαάμ κύριοι:: παραλήπτηc: τηc: έπιατολιμαίαc: ήμaς· άλλωστε μερικά έχρειάΖ:οντο έντονωτέραν καί μα- Ι'
πραγματείαc:. ι ι,
:.!:ι
Β' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 439
συ~•το1 1 ωτέρας τε και μακροιέρας lί κατϊι ΊΟ)' αnό του δια

κροτέραν σκέψιν άπό δσην επετρεπεν ό χρόνοc: άπό τό
κομισθέι''ΙΟς γρά,μματος αχρι TOU καθ' OJ! αγτιγεγράφαμει• διακομισθέν γράμμα μέχρι τοϋ σημείου κατά το οποίον έ
χρ6JJOJ!" προσδδκιμος γαρ fj1' εύι1ύς μετά 11711 άφ' ύμϊvJJ ώς
γράψαμεν τήν ,άπάντησιν. Πράγματι μετά τήν έπιστροφήν
ή,μας 1εnάνοδοι, του σοq:ου καί χρηστοιάτου Θεπαλοϊi Ν είλοv
τοϋ σοφοϋ καί χρηστοτάτου Θεσσαλοϋ Νείλου
6
άπό σδc:
ψli
!!
5 ό τiιν οlκο1ιομίω 1 αυτού διαδεξόμενος και παρ' ήμ(ι))! προς 1
πρόc: ήμδc: άνεμένετο αύτόc: ό όποίοc: Θά τόν διεδέχετό
ύμας ελευσ6μενος· μεν OVJ• nρό σου προθύμως Q)f λ6γο~ι
είc: τήν ταχυδρομικήν ύnηρεσίαν καί θά ηρχετο άπό ήμδc:
)'1))!
ό σραχύς Καθ' έλλψι,κης εnοψίας και ιών ιαύτην σεμι'V πρόc: σδc:. Τιυρα λοιπόν ενώπιόν σου έτέθη προθύμως ή 1'
11'
J'όντωι1 sσχεδίασε χρ6ι,ος· τρίτον δ' llν επισrείλωuεν, μαλλω· βραχεία πραγματεία Καθ: έλληνικηc: έποψίαc:
1
καi των έκ !,!
·1 ,Ι'1:
1 Ί'
δέ αvτεnισιείλωμει 1, τοιούτος εσται, ώς μηκέτι δείσθαι τε- nονητων αύτηc: τήν όποίαν έσχεδίασεν ό ύφιστάμενοc: χρό
;i{,1
10 τάρτου, fjν και οί παρ' i}μίJJ nατέρες ε11δώ,σι.
νοc: ·αν δέ έπιστείλωμεν τρίτην πραγματείαν, μδλλον δέ
4. Σύ δέ ΤΟΥ φιλόοοgογ Ύ/',tlί11 πα[δεvε ,U1) θρασύ τι και άντεπιοτείλωμεν, θά είναι τοιαύτη, ώστε νά μή χρειάlεται
11,
nαρά:οολΟJt αηει~r ΙίΚΤΟ)'Ια, 11})' συ.μnεφυκυίαJι Il] ψιλοσοφίq, τετάρτη, δν δεχθοϋν καί οί έδω πατέρεc:.
:ιΙ: ι ,:
ι,
καθάnερ τινά σκευήν, εi•λάοειαJJ αnοιδυόμενον ( αυτός ιε γαρ

r
4. Σύ δέ, παρακαλώ, παίδευε τόν φιλόσοφον νά μή

εvασχημΜεί και ιοίς ιόκοις λυμαίνεται και ήμας nρος τους προκαλέσr~ όρμητικωc: τίποτε θρασύ καί έπικίνδυνον, άπο
15 αnο γνώμης εD ισι?ι 1ραχυτέρους έΚΙοιάζεται ~όγους), δια μα βάλλων τήν σύμφuτον Θίc: τήν φιλοσοφίαν εύλάβειαν, ώσάν
κρου δέ ι,vι 1 /nαιι•§τηι, τε και ζηλωτ~)γ α1 1 αφaι,έΝα πάι 1 1ωι• ένδυμασίαν (διότι καi αύτόc: άσχημονεί καί τά γεννήματά
τι'iιι 1 nάλαι και?' 'Έλληι1 ας σοφω~ι και σοφιστϊiη 1 , ου θαυμα του άτιμάlει καi ήμδc:, γνώριlε καλά, παρωθεί πρόc: τραχυ
σ: 0)' Ξt)1 αί It Και αυτΟJJ Κ(lt1 1 ())Ι Και Κ0t)'01' συμψόρημα HtJJ' τέρουc: καί μακράν τηc: γνώμης λόγουc:). ·Αφοϋ δέ, άπό
έκατέροις και εν έκατέροις διαφόρων· φ δή κ&κε[1 1ωιι ύ:n' πολύν τώρα χρόνον άνεφάνη έπαινέτηc: καί lηλωτήc: δλων
2G αλλήλω1 1 αναιρε,nομένων, αυτος ύφ' εαυτού τούτο πάfJχωγ των παλαιών σοφών καi σοφιστών των Έλλήνων, δέν είναι
εξεληλεγμέι•ος ηηο,ι 'ίσως αχθεσθείη liι'. θαυμαστόν νά είναι καί αύτόc: εν παράδοΕον καi κοινόν
5. El μέ1· ;•ι'ι.ρ εφιέμει1 6ς τε καί αγωιιι;άμει·ος μ1) μέί'α σύμφυρμα τών διαφόρων στοιχείων των έκατέρων καί είc:
δείξαι ())J ύ.μciριημα TJJ1' 1ης αρχijς διπλόηJJ, εΊΊ' ΟV 1Κ εχω,• έκατέρουc:. 'Αποδεικνυόμενοc: δέ ό ϊδιοc: ύφ' έαυτοϋ δτι
Τωι, Κατ' εnιθυμ[ωι απορειι•, καθ' ήμων εγείροι 101' θυμο11 πάσχει τοϋτο, μέ τό όriοίον καi έκείνοι άνετρέποντο ύπ'
25 και τούς δμογενείς ύnοκριν6μει 1ος ,ανΤtλέγειιr τοίς ήμετέ άλλήλων, ϊσωc: θά έστενοχωρείτο όλιγώτερον.
ροις εγχειροίη καί 71)1 1
κα!J' ιί,ιιας αn6δειξιν δειν(vς καi 5. 'Εάν βεβαίως, έπιθυμων καi άγωνιlόμενοc: νά μή
r)ιr} μακψΤιι 1 κακξοι λόγωι• και έαυ101" εξαίροι λίαν, ϊ1ς δείΕr~ δτι είναι μέγα άμάρτημα ή διπλοή τηc: άρχηc: είc: τήν
-iξεvρόι,UΞ}'0J} και Sξειnό·'JΙlα 1δ και~ "'_._4ρι,οτοχέλη1 1 δπερ &- θεότητα, έπειτα, μή στερούμενος των έπιθυμητων, έγείρπ
:ι:όδειξt)" έnί Θεοv, μηδέnω καί ιήμερον εκnεφασμένον, εi έναντίον ήμων τόν Θυμόν καi 1 έrκπροσωπϋJV τούc: όμογενείc:
30 μέχρι τούτωJ• ε,;έυαι1'ε)• αi"ηφ δ λόγος, ΟV'Κ αιι ηξιώθη παρ έπιχειpη νά άντιλέγr~ είc: τουc: ίδικούc: μαc:, καί κακίlr~ τήν
17μrιJ)J α,:τοi.ογίας· )'U)' δ' οiικ οίδ' σ,rι παθώ1 1 , το~!ς τε 1}εο- ίδικήν μαc: μέθοδον άποδείΕεωc: δεινωc: καί διά μακρών
λόγων καi έΕαiρει έαυτόν μεγάλως, ώc: έΕευρόντα καi έκ
φράσαντα τό ύπέρ άπόδειςιν έπi Θεοϋ κατ' ·Αριστοτέλην,
ούδέποτε εωc: σήμερα διατuπωθέν· έάν ό λόγοc: του έπρο
6. Πρόκειται nερί τοϋ Νείλου Τρικλίνου.
7. Ή έnιστολή Α • nρός Βαρλαάμ, ή όnοία είναι nραγματεία οχι χώρει εωc: τό σημείον αύτό, δέν θά ήΕιώνετο άπολογίαc:
Κ9! τόσον βραχεία, άπό ήμδc:. Τώρα δμωc: δέν γνωρίlω τί έπαθε καί διασύρει
440 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β. ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 441
φόρους nαrέρας λεληθότως διασύρει και το!!ς κατr} Σω λανθανόντωc: τούc: θεοφόρουc: Π ατέραc: καί ανακηρύσσει
κράτη~• 1ε και Πλάτωιια 1Jεό1ας και nεφω11.σμέι,ους αι•αγρά θεόπταc: καί φωτισμένουc: τούc: κατά Σωκράτην καi Πλά
1
ΊΙ
φει, ;7!(!GUΙlλ}.6μει•ος κu.ί ρητr'ι. αττα ωύrωι·. δι' r:Ίι• ovτoi τωνα φιλοσοφοϋνταc:, προβάλλων καi μερικά ρητά αύτων,
1
τοιούτοι ,ιιαρτυρουιηαι. ΊΌ·vτο τοίνυν πάJ1τω11 μαλλοιι ουκ διά των όποίων ουτοι μαρτυροϋνται τοιοϋτοι. Τοϋτο λοιπόν
5 άψηκέ με nεδησαι 1ιίιr γλcΤιτται• σιωnfj καί κα1αnροδοv1 1 αι περισσότερον άπό δλα δέν μέ δφησε νά δέσω τήν γλώσσαν ·!1
1
TOlJς ΚΟt1'ΟtΙς
λαιοϊ• ε:κυευιλημένους
προστάτας Και αγrεισοικίσαcιθαι
(.ι)ς 6ε6ηλωμένυυς· εnει δ' επηγ αντει
τούς εκ Πα μέ σιωπήν καί νά καταπροδώσω τούc: κοινούc: προστάταc:
καί νά είσαγάγω μέσα τούc: άnό παλαιά άποδιωχθένταc: ώc:
,Ι:1
πείν
δι'
ανάγκη,
rlnόδειξο,
προαπcιλύλασθαι
εγκλήματα
1ώ11 ακολούθω1,
και πρό τούτων δείξαι ώς ουδει·
ηγ και τά βεβήλουc:. 'Επειδή δέ έπηλθεv ανάγκη νά άντείπω, ήτο εύ
λογον νά προαναιρέσωμ'Ξ:ν τάc: δι' άπόδειtιν κατηγορίαc: :Ι)
!i
1 Ο nροοεκρούσαμειJ τφ συκοφαντι 1κως έ:πι•θε:μένφ, πρός δε τού καί πρίν άπό αύτά νά δείtωμεν δτι είc: τίποτε δέν συνε
τοις καί τr'ι. ι,vv αύθ"tς εγ τοίς εκείι•ου λόγοις ·ηκιστα ουμ πλάκημεν μέ τόν συκοφανηκωc: έπιτεθέντα, nρόc: τούτοιc:
υαίl'οvτ•α τfί της εv,σευείας αveριοείrt, nεπαρρηοιαομένως δέ πάλιν νά φανερώσωμεν σαφωc: δτι τά περιεχόμενα είc:
ε:-ιελέγξαι· φιλίας γrΊρ η δέους εvεκα τrΊ :τοιιιυ•τα σιωnαι· τούc: λόγουc: ,έλάχιστα συμφωνοϋν μέ τήν άκρίβειαν τηc:
ουκ αμει1 1 οι•. εύσεβείac:· διότι δέν είναι καλύτερον νά άnοσιωnήσωμεν
15 6. 'Αλλά και ιr'ι. Αατίνωι• ε1J τφ {,πcικριγομέι,φ 1.&κείγω11 τά τοιαϋτα λόγψ φιλίαc: η φόβου.
α1Jελείι 1 l(())' άναγκαιο1άι0))' 0)' εv'φvcvς εJΙήρμοσται τοίς ί.ό 6. ·Αλλά καί αί άπόψειc: των Λατίνων, έφ' δσον ητο
γοις- ου:ω γάρ και τάμα nρός έκείι•ους πρότερα διαδείκ~ιυ άναγκαιότατον νά άναιρεθοϋν cic: τό πρόσωπον τοϋ έκ
ται αι•rhτερα 10V επηρεάζει,, εγχειροiΊγτος ουδε γαρ 10'!\ς nροσωnοϋντοc: αύτάc:, ένετάχθησαν καταλλήλωc: εic: τούc:
Λατίνους αυτούς iΊ},π[καμε11 τά παρ' 17μών 0Υσει1• σιωπΠ, λόγουc:. Πράγματι οϋτω καί τά ίδικά μου προηγούμενα βι
20 αλλά προσδόκιμοι μει• ήμίγ ηοαι1 αιηιλέξοvτες, ευ'περίτρε βλία nρόc: έκεiνουc: 8 παροuσιάΖ:ονται ανώτερα τοϋ έnιχει
:πα δ' δμως, οία και ό τούτους ύποκριγόμε~•ος αυ·τός αρτίως, ροϋντοc: νά τά κακοnοιήσ!Υ διότι δέν ήλnίσαμεν δτι οί 'ί1διοι
rp διΊ και χάριν Υσ,μειr, α δή ποτ' l5μελλοιJ εκείι,οι λέξειγ, οί Λατίνοι θά εφερον έν σιωπη τά άnό ήμδc: άnευθυθέντα
/tι(οριιiιιι 81' τούτφ σχόι•τες &1,ατρέψαι J'V)'. Ώς μειι OV)' κείμενα, άλλά άνεμένομεν δτι θά άντέλεγον μέν, κατά
εκαστα εξείργασται, δ λόγος οε διδάξει. τρόπον εύκολοαναίρετον δέ, δπωc: καί αύτόc: ό έκπροσω
25 7. π ροκεiσθω δε μ17 llfXOl)', ει μ17 και 1&κείι 1 ου ( κur' nων τούτουc: τελευταίωc:, είc: τόν όnοϊον καί χρεωστωμεν
εκείι•ου γαρ φερόμεγος, ει και ά1 1 αγκαίως· αλλά πίσ1 ευοοι• χάριν, διότι έλάβαμεν δ1' αύτοϋ αφορμήν νά άνατρέψω
r[)ς οι• μετρίως παρά ιουω μ' αι 1 ιf!), τοίς φιλοv•οι δ' ομως, μεν τώρα, δσα έnρόκειτο νά εϊnουν έκεϊνοι είc: τό μέλλον.
και μάλισιJ' οοοι κρf~•ειι' δια~rοίας ίκα1'ώς γε εχουσιι·, ώς 7. Νά μή τεθοϋν δέ ύn' δψιν δλων, {.άν δέν τεθοϋν
ΟVΚ (Χγ O J.όγος ΠάJ'V ίΟt μεμnτέος είη, τάχα δε ΟVΙδε nρός καί τά iδικά του (διότι κατ' έκείνου κατευθύνονται, αν καi
30 01' εστ ι· ΚΟlJ'Γ!. γc'ι_ρ σχεδάι, ταυτα τοίς περι λόγους αγαγ ψΙ άναγκαστικωc:· άλλά πίστευσε δτι παρά τοϋτο δέν μέ στε
!.ΟΤΙ,/lΟυμέι•οις T(f. nροσικόμμωα· δεί μέγτοι προς επω,όρΠω- νοχωρεί όλίγον τό πρδγμα). όnωσδήnοτε δμωc: νά τεθοϋν
ύπ' δψιν των φίλων, καi μάλιστα δσων εχουν διάνοιαν ίκα
νήν νά κρίνη, δτι ό λόγοc: δέν θά εnρεπε νό. θεωρηθη άΕιό
μεμπτοc:, ϊσωc: δέ έnίσηc: δτι δέν άνήκει εic: έκεϊνον nρόc:
τόν όnοϊον απευθύνεται· διότι αύτά τά προσκόμματα είναι
6. Οί Λόγοι όποδεικτικοi. κοινά είc:: τούς άμιλλωμένουc: έντόνωc: κατά τούc: λόγουc:.
442 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β. ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 443 1111111,
Ι'
οιι• αlεί οvμυάλλεσiJαί 7l το·υς TIJJJ nερι αυΙτώιι φιλοτι,μίαι• Πρέπει λοιπόν αύτοί οί όποιοι έςηφάνισαν τήν άμιλλαν πε
καταλ~ίοαvτας. Τοίς ovv ταiίτα κρίνειν ίκανοίς nασι :πίστευ ρί αύτων νά συμβάλλουν πάντοτε κάτι πρόc: έπανόρθωσιν.
lli,
σογ τό ούγγραμμυ.· πολυειδοiίς γαρ πλάνης ελεγχός έοτι σα Είc: δλουc: λοιπόν δσοι είναι ίκανοί νά κρίνουν ταΟτα έμπι 1',:
φής κυ.ί κοιι;·ή τις εl χρ1ί λέγειι• ανακάθαρσις η nροφυλακι7,

5 τοίς μέι, ετι περί λόγους φιλοτίμως διατρίοουσι της εκ λό
στεύσου τό σύγγραμμα· διότι είναι
ειδοΟc: πλάνηc: καί κοινή
σαφήc: ελεγχοc: πολυ
οϋτωc: είπείν άνακάθαρσιc: καί
ϊ:' 1
γωιι :παραλόγου δόξης :προογιι 1 ομένης τfi "fmχfi, τοϊς δέ προς προφύλα!Ξιc:. δι· έκείνουc: μέν οί όποίοι διατρίβουν φιλοτί
Ι11 IΙ
1111
τ1ί1' του ·λόγου κρεί11ω οnοv,διίι; δι' ιίουχίας δ:π:ο•δυσαμένοις μωc: περί λόγουc:, άπό τήν παράλογον δόί;αν ή όποία προσ
προτροπή τε και οχύρωμα και δεϊγ.μα της απατηλής εlσόδου γίνεται είc: τήν ψυχήν έκ λόγων, δι' έκείνουc: δέ οί όποιοι
του πι.αναι· αεί έπιχειροiίντος. Π ρός δέ τούτφ, και δ,Οει 1 άπεδύθησαν πρόc: τήν άνωτέραν σπουδήν τοΟ Λόγου δι' ή l•Ιi
1Ο iΊι, έγγέι•οιτο τό &πλαι,ές δι' ολίγων διαρκώς l:ι,δείκνυται συχίαc: προτροπή καί όχύρωμα καί δείγμα τηc: άnατηληc:
:1111,
και μι·κροiί δια οραχέωι• τούς έλληvικ·ούς και σατανικοι;ς είσόδου τοΟ έnιχειροΟντοc: πάντοτε νά πλανζΊ. Π ρόc: τού
rοιc: δέ δεικνύει έnαρκωc: δι' όλίγων καί άπό ποΟ θά ητο
:jlι·
όγκους καταοπ(j., njJJ τε κα.1Γ 'Έλληνας απόδειξιι• και τό lι!
κατ' αvτιΊι, i•:περ &πό,δειξιv rιχρειωμένο1, εξελέγχει κaί ανα δυνατόν νά προέλθr~ τό άπλανέc:, καταρρίπτει βραχέωc: 1
καλύπτει τό οαρύ και οαθ1J σκότος τώι, νοερών κατ' εκείι•οvς τήν έλληνικήν καί σατανικήν ύπερηφάνειαν, έcελέγχει lli
15 φωτισμών. τήν κατά τήν έλληνικήν μέθοδον άπόδειςιν καί τό κατ' αύ ::li
τήν άχρειωμένον ύπέρ άπόδειςιν καί άνακαλύπτει τό βαρύ
καί βαθύ σκότοc: των νοερων κατ' έκείνουc: φωτισμων. 1
111
i:ί
Ι!Ι
1ιl
1
Ίιι,
11'1'
, ιl
i
Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
:1
1
1 1,ι
ΠΕΡ! ΔΥΟ ΑΡΧΩΝ Η ΚΑΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΟΨΕΩΣ
ΠΕΡΙ ΔΥΟ ΑΡΧΩΝ Η ΚΑΘ' ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΟΨΙΑΣ
11
1. "Ω ι1ρέμμα ιijς αιιωτάτω :1ερι λόγους παιδείας :ωί

1. ~Ω Θρέμμα τηc: ύψηληc: παιδείαc: περί λόγουc: καί
δωρον τηc: φυσικηc: σοφiαc: άπό τόν Θεόν, χαρισμένον είc:
τ Γις ιι,ύοει σοφίας δώρον παρά Θεοf, δι' αυτής κεχαρισμέ~,οι•
ήμδc: δι' αύτf1c:. χαριτωμένον καί ά!Ξιαγάπητον κρδμα έπι
5 1ίυίι•, επίχαρι και θυμηρες κραμμα επιστήμης και νου, δι
στήμηc: καί νου, διδακτοϋ καί άδιδάκτου φωτόc:· ήμείc: δέv
δακτου και αδιδάκωυ ιι.ωτός· σέ τωγ έτεροδόξω~ι ήμείς 01~κ
σέ εϊπομεν nρό όλίγου έτερόδο!Ξον, δnωc: ίσχυρίlεσαι έσύ,
εψι1ημει• εlnόι•τες, ως αυιδς lσχυρίζπ, και μάρτυς ήμίι 1 δ
καί μάρτυc: μαc: ε]vαι ό πλησίον σαι::: ίδικόc: μας λόγος, άπό
παρ' ύμίι• 17μέτερος λόγος,, δι' ον εlς ταύτηι• -ίίκειν διατεί1ιυ
τόν όποϊον διατείνεσαι δτι εφθασεc: είc: ταύτην τήν δό!Ξαν.
71)1' δόξαι,· ει, αV'ΙζΪJ γάρ φαμεv εnί λέξεως ώς (<αnεδεξάμ.~-
Διότι είc: αύτόν λέγομεν έπί λέΕει δτι «άπεδέχθημεν τάc:
10 ιΜ ()Ου τάς nρός τούς κα.κοδόξοvς εκείνους αν1ιρρ17σεις>ι και
πρόc: τούc: κακοδό!Ξουc: έκείνουc: άντιρρr'ισειc:» καί δτι εδει
(iις διϊι τΓjς εlς αωπω, απαγωγΓjς <<κακφ τό κακc'η, lωμέι 1 'ου;,,
Εεc: διά τηc: είc: cnonov άnαγωγηc: δτι oi Λατίνοι «μέ κακόν
τοi,ς Λατίι·οι'ς Μειξας. Ti δ' οτr1.1, αύθις έρωτωι•τες προσε
Θεραπεύουν τό κακόν». "Οταν δέ πάλιν προσθέτω μεν έρω
nάγω,ιιει' δτι ((το :ητούμενο,, ακούσομει, καί μεΠ' 17δονi7ς διί
τηματικωc: δτι «τό Ζ:ητούμενον θά άκούσωμεν καί μάλιστα
που, τί γάρ ποτ' (1)' i'iλλο nροσδόκιμον rι,,ιιιι 1 ε'ίη ;-ιαρ' &ι,,δρ('ις '
μέ κάποιαν ήδονήν, διότι τi δλλο θά άνεμένομεν άπό άν
15 υ.χριοοvς ει•οεοείας nόι?φ 11]1' ει•'εγκουσω• αnΟ'Ι. ιnόντοςη, Ο'ι'
δρα ό όnοϊοc: έγκατέλειψε την γενέτειράν του άnό πόθον
,ιυ:ί' εγχωιιfωι• U.)'ϊ!.(Jερσ,ιιένωι: εlς τι'ιιι σηγ ευσέοειαγ εδεί
τηc:. άκριβοϋc: εύσεβείαc:», δέν έδεί!Ξαμεν μέ έγκώμια nρόc:
ξrtμει•, μηδ' ει' ελπ[σιι• αnοιρόπαιόι, Η ;~ερ/ ιης σi7ς αι•εχr5-
την εύσέβειάν σου δτι δέν άνειχόμεθα οϋτε ώc: προσδοκίαν
μει'Οt σοφiας; Το δέ nρόc- 70)' παρά του πευσόμει'Ο)' ;-ιαρ'
τίποτε άnοτρόπαιον περί τηc: σοφίαc: σου: Τό δέ γραφό
ήμι:οι' γραφόμεγογ ο'Ίς «μεΗχ της γο•ομέι,ης έπιεικεiας 71;
μενον .άπό ήμδc: npόc: τόν έρωτηθησόμενον άnό σέ, ότι
20 χαί :ωρρηοίας, μάλλον δt q·ιλουα~~ε{ας ερωιήσας, μάθε και
«άφοϋ έρωτήσr~c: μέ την άnαιτουμένην έnιείκειαν καί παρ
Μδα~Ο)' ΙJ,ιtύ.ς,ι, μαθητιcοντος μαλλοι• ε.τιι·δεiκιψιαι διάνοια;,
ρησίαν, μδλλον δέ φιλομάθειαν, μάθε καί δίδα!Ξε ήμδc:»1,
ι'} ,ιιεμr).ομέι•οv. Καίτοιγε άις ε1 1η1" κcιrαφορικως έθέλοι11ί μοι
μαρτυρεί σκέψιν μαθητοϋ μδλλον παρά κατηγόρου. Καί
ϊ).!Ιίοαοι?αι τι'(J λόγφ ,U'Ι) σμικρά τις αφορμη Τ'Υ/1' Olj)' αγχί
δμωc: δέν διαφεύγει καθόλου την άγχίνιοιάν σου δτι δέν
ι·οιu.ι• iίκιοτα διαλέληθεJ'.
ύnηρχε μικρά άφορμή διά νά θέλω νά χρησιμοποιήσω όρ
25 :.!. Έγ δέ τοίς περί aποιδεiξεως ου το εμογ μόνον, &1.λϊι
μητικήν γλωσσαν.
xui 10 σόι· [,γιως εχl"f)! εδωκα 1•οειν τοις nροσέχουσι τοiς
2. Eic: τά περί άποδεί!Ξεωc: δέ εδωσα νά έννοήσουν είc:
εlρημέι•οι,ς 70)! J!O'UJ', εl και α1}Ι()ς ουκ οlδ' δnως, καθάπερ
τούc: nροσηλώνονταc: τόν νουν είc: τά λεχθέντα, δτι όχι
μόνον ή ίδική μοιι, άλλά καi ή ίδική σου άποψις είναι όρθή,
Τά τέσσαρα άνωτέρω χωρία προέρχονται άπό τήν Πρόc: Άκίν·
1.
δν καί σύ, δέν καταλαβαίνω τήν αίτίαν, φράσσων τά ώτα
δuνον Α' 1. Α' 2. Α' 3. Α" 4.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 447
446
κηρφ τϊι ϊδrα qρατ~όμει•ος, αι 1 ψωος ταiίτα παραλλάπεις. 'Ε ωσαν μέ κηρόν, τά παραλλάσσειc: χωρίc: να ακούσ!lC:, Έγώ
γώ μέJJ OVJJ ο·υτω 1r} προς οέ· 01! δέ με τίοι τε και οοοις λοιπόν οϋτω φέρομαι πρόc: σέ· σύ δέ γνωρίίειc: μέ ποίαc:
εγχλ1jμαοι περιυαλείι· εοποιJ•δακας οlοι?α, μηδέ δείξας ο'ι,ως καί πόσαc: κατηγορίαc: έφρόνησεc: νά μέ στολίσ!lC:, καί δέν
οlόμει•ος μετρίως γοvι· rJμiiς προς

5 γάς, απαγωγάς δ' εlπειι• οlκειότεροι 1 , απολογήοασθαι
τr}ς καθ' 17μων επαγω-
δύι 1 α
εδειεεc: καθόλου νά σκέπτεσαι ότι δυνάμεθα νά άπολογη
θωμεν άναλόγωc: πρόc: τάc: έναντίον μαc: έπαγωγάc: η κα 'ι
, ι1
,ι
ί
οθαι,, καi πολεμουμέι•οις αJΙsδψ Ιίδη, και σύJ' ήμίJ' έ1έροις λύτερον άπαγωγάc:, καί, ένψ πολεμούμεθα ηδη ανοικτά,
ι7μ6'ιJ' γε ει•εκα, μηδ' 11,ιιίι• αυτοίς έnα.μύι•ειι• εχειι'. καί μαίί μέ ήμαc: αλλοι έf; αίτίαc: ήμων, ότι δέν δυνάμεθα Ί,1 1
8. Έγι)) δέ ~rικαι 1 ει• τοίς τοιούτοις αlοχύγομαι και ουκ νά ύπερασπίσωμεν οϋτε τούc: έαυτούc: μαc:.
αι• ιΊ.nελογηοάμψ', αi:δαμως 3. Έγώ δέ έντρέπομ~ι νά νικώ είc: τοιούτουc: άγωναc:

1 •έ πως κα1ηγορούμει 1 ος, εl μιί
1 ο 11711 εμφαιιιομέγηγ εγ 1φ προς 17μας σου γράμματι μετα καί δέν θά άπελογούμην, άφοϋ δέν είμαι καθόλου κατηγο
:-τοιηοαι διε1 1 οούμηγ απsχι?ειαι 1 • 'Αλλά γr}ρ τί πάθω; 'Άλο ρούμενοc:, δν δέν έσκεπτόμην νά διαλύσω τήν έμφανιίο
γοι· καταλλαΤιΊι• nρός οϋτως ελλογιμώτατ01,, οίος ει σύ, πϊϊις μένηv είc: τό πρόc: ήμαc: γράμμα σου άπέχθειαν. Άλλ' ό ,ι'
Ί:
&ι,έ/;ομαι, και ουΥεπηρεαζο,ιιέJJοις μοι ωίς ύπέρ Θεού λογι, μωc: τί παθαίνω; Πωc: θά άνεχθω δλογον συμφιλίωσιν μέ
Ι,ι
κοίς τϊ,Jι' :ιJατέρωι 1 αγr7'>σι ;-ι6Ίς οiιχ η δυ~,άμεως εχω ουλΧή- ενα τόσον έλλογιμώτατον, όπωc: σύ, καί, άφοϋ συνεπηρεά
15 ψο,μαι, και οέ γε αVΤ0) 1 nυγκιιrδυΥεύΟJ!Τ(}. μοι,. προς ίJν ό λό

γος, ώς δ λόγος δείξει ;,ροϊώι,, πϊuς σιωπfi τόι, φίλοJΙ :-1'1-
Ζ:ονται μαίί μου οί λογικοί άγωνεc: των πατέρων ύπέρ Θεοϋ
πωc: δέν θά συμπαραλάβω μέ όοην δύναμιν εχω καί σέ τόν ι
!'
ταnρ01ίοομαι; Π εnαρρηοιασμέι•ος lλεγχος εlρήγης υραυευ ίδιον συγκινδυνεύοντα μέ έμέ, πρόc: τόν όποιον άπευθύνε
ηίς. Θέλεις ουκου1 1 οέ 10ίς οοίς επιστήσω γράμμαοι κριτήν; ται ό λόγοc:, όπωc: θά δείΕ!l ό λόγοc: είc: τήν συνέχει αν;
Καί τί noi' ιlρ' rίδι,οι' ιrαίης llι• δήπου, 101• εξεγψοχό1α και Πωc: θά έγκαταλείψω τόν φίλον; 'Έλεγχοc: γενόμενοc: μέ
παρρησiαν είναι βραβευτήc: είρήνηc:. Θέλειc: λοιπόν νά κα
20 της ψιjφου καθιjσθαι κύρι01,;
ταστήσω κριτήν σέ τόν ϊδιον είc: τά γράμματά σου; ,Καί θά
4.. Δύο τoίJJV)' α:ιϊι του α'!ΠΟ/1 nερί του αυ1 10υ κατά 10
ήδύνασο νά εϊπrιc: τί ήμπορεϊ νά είναι πλέον εύχάριστον
αiιτό διεκομίσθη μοι γράμματα, ειιαγτ ίως εχοι,τα προς αλ
άπό τό νό καταστη κύριοc: τηc: ψιiφου ό προβολών αύτά;
ληλα· τό μέι 1 γιχρ τοίς ,ι.1;7 καλCις εχειι 1 δόξασι~, αριοτά γέ
4. Δύο λοιπόν γράμματα μοϋ διεκομίσθησαν άπό τό
φηοtJ' UΙ'ΙtΙετάχι?αί με και (Vς U)' τις εχοι κρίJ'εtJΙ αι1 επι-
ϊδιον πρόσωπον περί τοϋ αύτοϋ θέματοc: κατά τόν αύτόν
25 φθόι•ως, τό δ' ετεροJJ τοίς αυ·τοίς αvθις κάκιστα· διαυάλλει
χρόνον, άντιφαηκά μεταf;ύ τωv • διότι τό μέν εν λέγει ότι
2
γr}ρ απαιηας 10ύς προς εκείι,ά μοι λόγους. Οϋ1ως OVJΙ TQIJ'
δριστα, καί όπωc: θά ήδύνατο κανεic: νά κρίν!l άνεπιφθόνωc:,
nρός ήμας σου γραμμάτωJΙ αι 1 'Ιtκειμέι,ωι' καί δι' αλλήλωι'
επραf;α άντιταχθείc:, είc: όσα μοϋ έφάνησαν ότι δέν εχουν
α1'αιρουμέιιω1 1 , ό ταvτα συγγεγραφόJς τίνα δόξαγ 1οίς lι 1 -
καλωc:, τό δέ δλλο πάλιν λέγει διά τά 'ίδια πράγματα κάκι
τυγχάJJουσι του ηθους έαυτοv παράσχοι1' αι 1 χάριι 1 ; Άλλrί
στα. Πράγματι αύτό διαβάλλει δλουc: τούc: λόγουc: μου
30 τΟΙ'τ' εα1έω 1 ,ιt1] Και Όλα,οψημίας γραφην αύθις αποφερώμεθα.
πρόc: έκεϊνα. Άφοϋ λοιπόν τά πρόc: ήμαc: γράμματά σου
5. Τά γουJ' ί•n' αλλήλ(ι))' nυι 1 τριυέγ1α τί φής, ώς αχρεία
άντιτίθενται καί άλληλοαναιροϋνται, αύτόc: ό όποϊοc: τά
συνέταεε ποίαν γνώμην διά τό ηθοc: του θά παρεϊχεν είc:
τούc: άναγνώσταc:; Άλλ' δc: άφήσωμεν τοϋτο, μήπωc: έκ
2. Τό «γραμμάτιον» τοϋ Βαρλαάμ, τό όnοίον άναφέρεται είc: τήν φέρωμεν πάλιν καί κατηγορίαν διά βλασφημίαν.
άρχήν της Β · Έπιατοληc: καί ή μακρά έnιστολή ή δημοσιευθείσα ίιπό 5. Τά ύπ' άλλήλων λοιπόν συντριβέντα, τί λέγειc:; Θά
G. Schirό (Barlaam Calabro, Epistole Creche σσ. 229 - 266).
Α. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 449
σκεύη ΚΒ!]αμεοί~1·1α ρίψωμε,, r1μφω; Καί 71(,')ς αι• 70'ΪJΊΟ πύ

τά ρίψωμεν καί τά δύο ώc: δχρηστο κεραμεικά σκεύη; Καί
γ' &nοφ~ίναιο nερi. Η,ι,· σι7Ί,· διαιτητιΊς nροκαθιj,ιιενος, αλι:
nωc: θά άπεφάσιΖεc: τοϋτο έσύ λαμβάνων τήν θέσιν διαιτη
O'Vl,l Οιάσ?7 Ηtς ψ1)(/Οl!ς ι'Jάτεροι• γοί~ι• περισώσασ!?αί σαι τοίι• τοϋ περί των ίδικων σου άπόψεων, καί δέν θά έκβιάσπc:
γραμμάΊΟΟ1 ;rιοθCιι•,. μαλιιοJ' δ' Ίι·υ. μ17 1t nάλιι• 7(ι'J)' ου κυ.λcuι'
τήν ψηφον, ποθων νά περισώσπc: τουλάχιστον τό εν άπό 1
1111
τά γράμματα, μαλλον δέ, διά νά μή φανωμεν δτι εϊπομεν '

5 σoii nέρι q ωραΠ(ομει• εlnόι•τες, σιι τό δίκαιοι· εκκί.ίι,ωJ' κο.ι
περί σοϋ κάτι μή καλόν, μή παρακάμπτων τό δίκαιον καί
:ταραλογιζόιιει•ος, αι.λ' οlά 11ς λογι:κιΊς αετός {•1j)tllε117ς 71/J'
παραλογιΖόμενοc:, άλλά ώc: λογικόc: άετόc: ύψιπετήc: κατά
ι)ιάι,οιαι, ι~άτεροι' nερι;rιοι170?} ΗUΙ' γεγι•η,ι.ιάτο))Ι; Ti γάρ, εl
,uιΊ ,ωι ι.ογική σαι φψ·η nαρείη, τοv :τεριφρογη~?έι,τος εnί
τήν διάνοιαν θά περισώσπc: τό εν άπό τά προϊόντα σου; ΙlΙ,,'ι
Λοιπόν; 'Εάν δέν ήτο πλησίον σου καί κάποια λογική φήνη3, ::;
κοvρος ετοιμος, οιιδε τοις αετοίς ΊΟύΊΟV μέλει; Π OtOJ' δ' αρrJ
10 σαι 1ϊ;'η, γραμμάτωι• οlκειώση σαυΗρ;
{}εν και μέγα και μάλισ1' εχον α1··τιυλέ,;rιειγ ι}μίι•
Τό γε111ταιο1J δήnου
(iJ τά κάκισω
έτοίμη έπiκουροc: τοϋ περιφρονηθέντοc:, οϋτε οί άετοί δέν
θά έφρόντιΖον διά τοϋτο; Ποίον δέ αρά γε άπό τά γράμ Ιι,:1
f,1
ματά σου θά οίκειωθnc:; Χωρίc: άμφιβολίαν τό δυνατόν καί
ι,:
j 1 Ιι
σύJ-εστι. ToiiΊO δ~ί σαι συγεnι.κρίι 1 ει1 1 αι•αγκαι6τατοι, cδς εnεi
1φ nαρερρι,ιι,μέιιφ TW)' ι:γαι·τίων α~ιεπιφθόγως, ώς εφης,
έκτενέc: καί άντιμετωπiΖον ήμδc: έντονώτερα, είc: τό όποίον : :Ι
εύρίσκονται τά κάκιστα. Είναι λοιπόν άναγκαιότατον νά ,,1,
κρίι•ΟJ'ΊΙ τrί iΊρισια i;μίγ υεμαρτύρηται, τό συι•εΜηκός (τι iι!Ιι
συναποφασίσπc: τοϋτο' ότι, έπε1δή μέ τό άπορριφθέν άπό
15 00/ 19Ul0 :τρός φθόι•ΟJ! ϋ.nαι• (ί1,ΨΤεταγμέι 1 0J 1 εσ1ί1,.
τά δύο άντίθετα γράμματα, κρίνων άνεπιφθόνωc:, δπωc: εί
lι'
6. Ου ,LIIJJI ιlλλιί ·και 1οί, αJ"1t1Ξ'7αγμέι•ου διεζευγμένογ και?' iί'
πεc:, έδόθη είc: ήμδc: άρίστη μαρτυρία, ούτό τό όποίον δια
έαv1ό ΊΟiιτ' αvΟ·ι,ς TO'V δικάζοJ•τος δείται, μ~ί συμοαίνΟJJ έαυ
τιρ, μη·δ' α;ωιιούι?ως έαυυρ nροαγόμενω·, αλλά nρός έαι:τό
τηρείται άκόμη είc: τό πλευρόν σου είναι όλόκληρον συν ι ,ι
τεταγμένον φθονερωc:.
77Ολιιαχου τε Και 7lΟΙ.υτρ6';rιως και V71.8Q TOJJJ μεγίστΟJJJ μαχό-
11:
6. "Οχι δέ μόνον αύτό άλλά, καθώc: τοϋτο είναι διε

20μεJ'Ο1'. 'Ο ;ιιίρ ει• αυτϊ(ι λέγωι• <<μηδέιr U)'' έαυτφ διαφέρειι•
Ζευγμένον άπό τό άντιτιθέμενον χρειάΖεται πάλιν τόν δι ':i
ε'ί τις αnεκιtλει το·iις 1-::τι Λατίι•οvς οlκείοvς λόγους αnαντας
καστήν καθ' έαυτό, διότι δέν συμφωνεί μέ έαυτό καί δέν
λ~ιροι ,ι, nριίς 1όι• μηδέι• μεν ε1ερ01, 1ό)ι• λαυ1)1 1 εχόι 1 1ωι, :προ
προχωρεί μέ συνέπειαν npόc: έαυτό, άλλά μάχεται πρόc: έ 11
αγαγείι· εlς ΊO'V',ll(j;(lγες l:Οελ17σαιιτα και τ' αλλ' αnαγια nροσε-

αυτό είc: πολλά σημεία καί μέ nολλούc: τρόnουc: καί περί 1'
7Ί!))'ΞΚότα, nρος ?ιι δέ ΚΓJ./ 701170 μορίωιι αχεδοι 1 τουλάχιστοι•

των σπουδαίων θεμάτων. Διότι έκεϊνοc: ό όnοίοc: λέγει είc:
25 OtJ'Κ Ιl) 1 tιτεταγμέι•ΟJ', αιιλ' 1]71.ΟQJ)Κότα Κ(lι ηρω1ηκότα (111ς
αύτό τό γράμμα «ότι όποιοc: θά άnεκάλει όλουc: τούc: ίδι
γϊιy 1}1,ιιθέοεις έτέροις αιιε'Ι?έμεθα nροσ(Δποις} nρός τοJ' O'/JJΙ
κούc: του κατά Λατίνων λόγουc. φλυαρiαν δέν διαφωνεί μέ
οϊίιω με19' οσης της ε:τιεικείας αtΊΟVJ'Τα τι)ι• λύσιγ της α;ιο
τόν έαυτόν του»\ npόc: έκεϊνον ό όnοϊοc: δέν ήθέλησε νά
ρίας, μακρούς και πι,κρούς /ί.1•τε;rιε/Ξ17γαγες λόγους, και ταvθ'
nροβάλι:, είc: τό φανερόν τίποτε δλλο άnό τά παρέχοντα
όJς α1}τός ανωμολογηκι)ις τυγyάνεις, σ.::ωξέσας σαι τωγ Ϊ.ό-
άφορμήν καi έπήνεσεν όλα τά άλλα, μόνον δέ δι' εν, κοί
μάλιστα τό έλάχιστον των μορίων, όχι άντετάχθη, άλλ' ά
nλωc: ήnόρησε καί ήρώτησε (διότι τάc: άντιθέσειc: άνεΘέ
σαμεν είc: δλλα πρόσωπα)· πρόc: έκεϊνον λοιπόν ό όποϊοc:
μέ τόσον nολλήν έnιείκειαν Ζητεί τήν λύσιν τηc: όnορίαc:,
άνταnηύθυνεc: μακρούc: καi nικρούc: λόγουc:, καi μάλιστα
3. Φήνη είναι θαλάσσιοc: άετόc:.
4. Α · Πρόc: Παλαμδν, έι<:δ. G. Schirό, Barlaam Calabro Epistole δnωc: σύ ό ϊδιοc: εχειc: όμολογήσει, άφοϋ όnέ!Ξεοεc: άnό
Greche, σ. 266.
29 ;ι!Ι
450 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 451
γω1, 10 παρ' ήμιγ εγ ε·κείJ'Οις αμφισ{Sητήσιμογ r.vς αγαμφι τούc: λόγουc: σου τό είc: έκεiνουc: άμφισβητούμενον έκ μέ
αοητή1ως ουκ αγαθό)!. ρουc: μαc: ώc: άναμφισβητήτωc: μή άγαθόν.
7. El γάρ ου·δέJ! οοι διαφέρει, ύJ χρηστέ, ε'ί τις λ17ροι• 7. 'Εάν πράγματι δέν σέ ένδιαφέρη καθόλου, δν 6πο
a:ωκαλεi σου τούς ί.όγους και προς τrJJΙ nαρ' αJJθρώnωJJ δό- καλη κανείc: φλυαρίαc: τούc: λόγουc: σου, καί παρουσιάΖ:εσω
5 ξω, ,δει11ως οϋτως εχεις αμ·ε:τιστρόφως, τίγος εvεκε1,, ιi'1ς τόσον άδιάφοροc: πρόc: την άπό τούc: άνθρώπουc: ύπόληψιν, 11
Ι ιiΊ'Ί
1
αυΙ,ός φ17ς, εκ~οέοληκάς σου Ιίι))' λόγω,, εκείι:ο, εl μή ίΎJ)! διά ποίον λόγον, όπωc: λέγειc: ό ϊδιοc:, άπεμάκρυνεc: άπό
χείρω καί αi111ός περί αi,τοv δόξω, ε'ίληφας; Τί δ' εl ,ιαι τούc: λόγουc: σου έκεϊνο, έάν δέν έσχημάτισεc: καί σύ τήν li!,
'οκω•δά·λου', καθά•nερ αυ 1 1ός εiJJαι φfJς, 'α'ίτιογ'; ,'Αρα IOV- χειροτέραν περί αύτοϋ γνώμην; Τί δέ επρεπε νά γίνπ, δν,
Ιι'Ι'
.,,.1
,'Ι,
10 μικρόι 1 ; 0/;κ αρ' εκοεολfjοθαι δίκαιοJJ μόvοιr, αλλά καi. όπωc: λέγειc: ό ϊδιοc: ότι cuμβαίνει, είναι καί Όϊτιον σκαν ιj!Ι
'ι, 1
10 «εlς κuμα ριφ171,αι nοJ,υφλοίσοοιο θαλάσσης>>, μαλλοv δ' ϊι,' δάλου'; Τ Αρά γε τοϋτο είναι μικρόν; Δέν είναι ,δρα όρθόν
cvς <<μόλι·οδος κ.α1αιδύσ17» μωσαϊκcvς εlπείJJ' <<εJJ ϋδατι σφο μόνον νά έκβληθf\, άλλά καί «vά ριφθf\ είc: πολύφλοισβον
il~rl
Ί
δρψ)), ευμεγέθει λίθφ nροσδεω::v nρότεροι•, ε'nειτα δοθ•fj~ιαι κϋμα θαλάσσηc:» 5 , μδλλον δέ διά νά «καταδυθf\ ώc: μόλι 1
ι ι
τοις κιJμασιv. 'Αλ,λ' (iJ 11JY σοq 0 ίαι 1 εlnερ τις nερι11έ σύ, βδοc: είc: δφθονον ϋδωp,, 6 ·κατά μωσαϊκήν εκφρασιν, άφοϋ
..:1 1 'r '
iΙ
εl του·D' όπωσδηnο1οvv αφ1ίρηκάς σου 1ωι 1 λόγωγ εκείJJω1·, προσδεθf\ προηγουμέvωc: μέ μέγαν λίθον καί επειτα δοθη ,! 1
15 τίς σοι χρεία της ύπέρ αυτου τοσαύτης εnειτα μακρηγορίας, είc: τά κύματα. 'Αλλά, ώ έσύ γεμδτε σοφiαν περισσότερον Ι ,ι
αφ' ης οοι συμοΗ5ηκεγ ουκ έξω μόγοι, σκσnοv κα~ά 1ήγ nαροι άπό πάντα δλλον, δν άφήρεσεc: τοϋτο όπωσδήποτε άπό έ .·'ι·ι
'1
:iιl
κείνουc: τούc: λόγουc:, τί σοϋ χpειάΖ:εται επειτα ή τόση μα
Ι'ι'
μία)' τοξεύει1 1 , αλJ.' ασκόnως nαγτά.πασιν; 'Ήρθη γάρ, cvς
τούς πσλυστίχους σαι λ.όγους 1ελευ1ων εξεκάλυψας μετά ω κρηγορία ύπέρ αύτοϋ, μέ τήν όποίαν σοϋ συμβαiνει όχι 11
ϊ
σκώμματα 1(ι))! σκωιδαλιζομένω~, και την σήγ διαπεπογη,μένηι· μόνον νά τοίεύηc: είω άπό τόν στόχον κατά τήν παροιμίαν,
20 σκέψιν, προς δ τείγουσο, εκ του μέσου 7l(J.J!ιάπασιJJ, ώς απε άλλ' έντελωc: άστόχωc:; Διότι, δπωc: έίεσκέπασεc: είc: τό 111,1!
ρισκέn1ως αρα :τρότεροι, sγτεθέι,· cvς o-Ji· () ασκόπως δδοιnα τέλοc: τούc: πολυστίχουc: λόγοuc: σου μετά τά σκώμματα
ι:j
ριvι• μα1αιο:τσμήσει, οvιως ό ασκόnως λογογραφωγ μuιαιο 'rων σκανδαλιΖ:σμένων καί τήν καλλ1εργημένην σου σκέψιν, Ι,!,
•"
λογ11σει. άφπρέθη έντελωc: άπό τό μέσον, πρόc: τό όποϊον τείνουν,
8. Σύ δ' 0'/Ι'Κ εlς μάιαιu, μι·κρογ γάρ ηδη σοι 10610, αλ- δρα μέ τήν ίδέαν ότι προηγουμένωc: έτέθη άπερισκέπτωc:.
25 λ(t κα2 nρLς ταγω•Ιία nεριε1ράnηι;, oi• μόγnJ, εJι τοίς κα1Ψ 'Όπωc: λοιπόν ό άσκόπωc: όδοιπορων ματαιοπονεϊ, σϋτω ό
ήμc'iJJ! λόγοις, dλ~,(} καi. :-ιερι τι7JJ' κρειττόνωγ διαλεγόμεJ;ος· άσκόπωc: λογογραφων ματαιολογεϊ.
10υτο δ' εnαθες εκ της ακαίρου nολυρρηιμοσύγης· οίο~ιεί γriρ 8. Σύ δέ όχι εic: τά μάταια, πραγμα τό όποιον θά ητο
τ ιJ 1 ι πολυταράχφ nJΙεύματι 1αύη7 σεαυτr)γ :ταραδούς και nο μικρόν δι' έσέ, άλλά καί είc: τά άντίθετα παρείετράπηc:,
λυχιJ'1ίτως {,π' αυ 1 τfjς έκ(;))! ακωιr σαλευόμειιος, nολλά φεu δχι μόνον είc: τούc: λόγουc: έναντiον 11μίi1ν, άλλά καί είc:
30 προσκόμματα καί συγτρίμματα διακεJΙ17ς εnαθ·ες. Άλλ' ϊ~tα ιάc: δ1αλέίε1c: περί άνωτέρων θεμάτων. "Εnαθεc: δέ τοϋτο
,lli} και αiιτός τούτο nάι7ω ( nρός γc'ίρ εκαστα διαρκώς απο άπό τήν δκαφον πολυλογίαν· διότι παραδώσαc: σεαυτόν
κριJJόμεyος, 0'/!'Κ εσθ'° Οllως 10 7Ι.Ολ1ίρρημογ εκψύγοιμ' U.J', είc: αύτήν ώσάν είc: πολυτάραχον δvεμον καi σαλεuόμενοc:
ύπ' αύτηc: έκών δκων, φεϋ, εnαθεc: πολλά παραπατήματα
καί συντρίμματα άσκόnωc:. 'Αλλά διά νά μή πάθω καί έγώ
ό ϊδιοc: τοϋτο (διότι άπαντων διαρκίίΊc: εic: εν εκαστον, δέν
5. 'Ιλιάς Β, 209.
6. Έ!Ξόδου 15, 1 Ο. είναι δυνατόν νά άnοφύγω τήν πολuρρημοσύνην, «έκ δέ
cα::κ δέ πολυλογίας)) κατΓ1 τό γεγψι.μμένοι, ccοι,κ εκφεύξετu.ι της πολυλογίας δέν θά έκφύγπ ή άμαρτία» κατά τό γραμ
άμαρτία) ϊ1 1 ' OVJ' μι) τοvθ' οπερ εγ,καλω μαλλοιι αιιτός ΚtΊ'δι• μένον7) · διά νά μή κινδυνεύσω λοιπόν νά πάθω μδλλον
ι·εύσω παθεί1·, ταiίτα nά1rτα αφείς, τάς πεποι.ημένας σοι κα~?' έγώ αύτό δ1ά τό όποϊον κατηγορίί>, άφήvων δλα αύτά, θά
ήμιυγ αl.τίας ατωλύσομαι, μό1,ω·, καί 1οvθ' ώς αιι οlός τε ιiι διαλύσω μόνον τάς έκτο!Ξευθείσας ύπό σοϋ έναντίον μας
5 διii uραχέωι 1 7lΟt1ίοομαι μηκύγεο• ηκι,στα εθέλωι 1 • 'Άλλωστε, κατηγορίας, καί θά πρά!Ξω τοϋτο όσον τό δυνατόν συντό·
και TGU ΠΟlΟVJΙ70ς τό σκάμδαλωι· εκ του μέσου γεγεγημέι•ου, nε μως, μή εχων καμμiαν δ1άθεσιν νά μακρύνω τόν λόγον.
ριΤΊΟ)' ι'lι 1 ε'ίη περί τούτου διαλέγεσι?αι nάλι1" εl δ' αρα rι "Αλλωστε, άφοϋ αύτό τό όποϊον προεκάλει τό σκάνδαλον
ουμπεοείται 10ίς κα{J' 1ί,ιιc7Jγ εlρημέ,,οις τcuι' μ17 καλιΖις, ως γε ϊ1ψt1pέθη άnό τό μέσον, θά ητο περιττόν νά δ1αλεγιί.Jμεθα
ήμείς αγ 1·αμίααιμε1• α{,ι?ις, :τερί τϊ:'ιν θείω~, ε·κ7rεφα,σμένωιι σοι, πάλιν περi τούτου. 'Εάν δέ κάτι άnό τά μή καλιϊ>ς, δπως
10 σύγγι•ωι}ι 01jμάJΙαι και 'Περί ταύτου δείι, οlη~?είσιγ· 'ίσως Κ'α θά ένομiί:ομεν ι1μεϊς πάλιν, έκφρασθέντα ύnό σοϋ περί ηί)ν
κεί11α δι' 17μδ.ς τούς περ,ι 10 uψος σαι της {}εηγορίας ψθάι•ειι· θείων καταντήσπ έναντίον μας, συγχώρησέ μας νά νομίlω
ούχ ίκαι•ούς α,ταλείψεις, ε:τισκευriσας αvΟ·ις καί 101· προς ij- μεν δτι πρέπει καi περί τούτου νά έnισημάνπς· 'ίσως νά
μας σου 10,,τoJ'i. λδγοJJ. El δέ μετrΊ. το άπαλεί·ψαι και?' 11μϊϊ11' άnαλεiψπc:: καί εκείνα πρός χάριν ήμων oi όποίοι δέν ε'iμε
μακρά γράφεις, χαριl7 1(,( \ιιέγιστα· τουτο δ' ήμεϊς μεγ ομως Οα ίκανοί νά σέ φθάσωμεν είς τό ϋψος της θεηγορίας, τρο
15 οϋτ επιτρέπομει, οvτε κωλύομεJΙ' ου δ' rhς προnαρασκευαοθε[ης ποποιιi~ν πάλιν καί αύτr'jν τήν πρός ήμδς πραγματείαν σου.
,ιιιί χολαJ' εΊ τί σαι nεριτρα;τείη 1(())! ONJ', και γάρ οόν. Έάν δέ μετά τήν άπάλειψιν γράφπς έκτεvως έναντίον μας,
!J. 'Αλί.rί τίς 11 πρ(:ηη καί μέση καί τελευταία καθ' ήμr7Jί' Θά μαι:: εύχαριστήσι.1ς πάρα πολύ. τοϋτο πάντως ήμείς οϋτε
σοι λαδή; «Σiι σωπόι'" φησιι• ιcεξαίρεις, ώς ωίς 15πέρ 17μi1ς έnιβάλλομεν οϋτε έμποδ!2:ομεν· σύ δέ εϊθε νά προετοιμα
εμτυχώ1'>). Πάθει, ωίiτ' εχεις δε'ίξαι; c<Παρά HuJ' σω1ηι φησι σθfjς νά μή όργίί:εσαι, αν κάτι άnό τά ίδικά σου άντιστραφf\
20 <Ιλ.δγω>', εξ ιvν υnεσημψάμη~1 ειλijψθ·αί μοι το nροο[μιοιι απαγ>', nρός σέ, διότι ίδικόν σου θά είναι.
'Αγάγι•ωι'fι τr'> 001' εκ T(j))' 11,ιιετέρων μετειλημ,ιιέ1,ογ και ή,μας,

9. 'Αλλά ποία είναι ή πρώτη καi μέση καί τελευταία
({)ς αϊ}ιδς ψ'?}ς, ε~ελέ-γχο1 1 · .:;ιροοίμιο,,·, ϊΥ~ εlδ/Vμεγ· χάγ i,;.t, 1c7');' άφορμή σου έναντίον μας; «'Εσύ», λέγει, «έ!Ξυψώνεις έαυ
τόν, ώσάν νά συνήντησεc: τά ύπεράνω ήμων», 'Από ποϋ
11μετέρω1, {,:ιι1.ρχη ΙΙς μεγαλ17?ορ[α, δικαίαι, εlJ'αι 117ι 1 καθ' ιί
ήμπορεϊς νά τό άnοδεί!Ξπς; «'Από τούς λόγους σου», λέγει,
μr7ιι1 σου ταύχφ· κατηγορίαι· όμολογήσομε1>, εl δέ μ·ιj, 01'; σαυτου
«άπό τούς όποίους •ύπεσημείωσα δτι έλήφθη όλόκληρον τό
25 καταψηφιfi, τιολυnλασίω nεριτρέφας σαυις,ο 1171' JJέμεοιι 1 • «Σι'ι
μέι• 11))' ανωτάιω .,οι'fήσας φιλοσαφίαι 1 , μύ.λί.οι 1 δέ :ταρά της
προοίμιόν μου». Άνάγνωσε τό άnό τούς ίδικούς μου λό·
αγωτάτω φιλαΥθρο1Ήίας εφελκvοΠείς και λ6γωγ ε'ίδους παγ10[_
youc: nαpαληφθέν ιωί •ήμας, δπως iσχυρiιεσαι, έλέγχον
προοίμιον, διά νά γνωρiσωμεv· καί δν άπό τούς ίδικοι;ς μας
ου και τijς κατ' αι'ι.. r} μελέτης άφf;ψεvος καί 1οίς παgσδείγμα
λόγους ύπάρχπ κάποια μεγαληγορία, θά όμολογήσωμεν δτι
σιι1 ηδη ει11117.r,()ι 1 1 ε7lίσχεςη. ΤιJ γr'ι,ρ 1οίς παραδείγ,ιιασιJJ Ιfδη
είναι δικαία αύτri σου ή έναντiον μας κατηγορία, είδεμή,
σύ θά καταδικάσης τόν έαυτόν σου, στρέψας κατά τοϋ έ
αυτοϋ σου άφθονωτέραν τήν νέμεσιν». «Σύ μέν, ποθήοας
τήν άνωτάτην φιλοσοφίαν, μαλλον δέ έλκυσθείς 6πό τήν
άνωτάτην φιλοσοφίαν καί έγκαταλείψας παντός εϊδους λό
Παροψ. 10, 19.
7,
Λόγοι τοϋ Βαρλαάμ παραφράΖοντος τήν Έπιστολήν πρός Ά·
8. γους καi τήν μελέτην αύτων καί συναντήσας ηδη τά παρα
κίνδυνον Α · 14 τοϋ Γρηγορίου. Βλ. "Επιστολή Πρός Παλαμδν Α ·, G. δείγματα, σταμάτησε» 8 • Διότι τό δτι εχω ηδη συναντήσει
Schirό, ο. 229.
εvιυχεί,, ουχ έπιγιι•ώ01κω, υέλτιστε, τωι• 1ίμε,ιέρωι• ύnάρχοι·· τά παραδείγματα, βέλτιστε, δέν τό άναγνωρίlω ώc: ίδικόν
έι· τούτφ δέ t'σιι I(i της καυχήσεως, 1)Jt δια nαιιrός ήμίι, σύ μac:· είc: τοϋτο δέ έγκειται ή καύχησίc: μαc:, τήν όnoiav έσύ
του λόγου nροφέρεις- ου μό1,·οι• δ·' rίnλcος ετερω· του,το 1ώι 1 μαc: nροφέρειc: είc: όλόκληρον τήν πραγματείav· τοϋτο δέ
δέν είναι άπλωc: διαφορετικόν άnό τούc: ίδικοίιc: μου λό
λόγων 1((})! εμω1 1 ·, αλλά καί 7(())' εnιει1κ{(ις {1περεγω•ιιου,,ιιέ1·.1ιι•
γουc:, άλλά καi είναι άnό τούc: πραγματικά άντιθέτοuc: είc:
5 ε.κείνοι.ς.
έκείνοuc:.
10. El γr'ι.ρ τουω nαράδειγμα ει,ιαυθα λέγεις, ο μύρο~, ή- 10. Πράγματι, αν παράδειγμα έδω λέγειc: τοϋτο, τό
όποϊον ήμεϊc: έκεϊ εϊπομεν μεταφορικώτερα μύρον, ακοuσε
- ' - Ι ,, ,,. _. .., ""
μεις εκει τρο.-ιικωτερο1, ειnομει•, ακουσον 1'1!Jt γοι,ν συνετως.
λοιπόν τώρα μέ σύνεσιν. «'Ημεϊc: εχομεν σχεδόν τελεiωc:

11
<{Ημείς ί(ι))' μ,~γ nερί λόγους επιστημ/iJΥ εnιλελήσμειJα σχεδr))'

1
nu.ι•τϊιnασι, της δέ αληθιι•ης σοφίας οv·δέ1 1 rj μικρό)' κατειλιί-

λησμονήσει τάc: περί τούc: λόγοuc:; έπιστήμαc:, άπό τήν άλη
θινήν δέ σοφίαν δέν άπεκτr'1σαμεν τίποτε η κάτι όλίγον
1 Ο φαμεJt, ,αλλ' olov εlς οσμiιι• μ·ύρου τρ,έχομειι, αύιό τό μύροιι οlικ 1l!il
άπεκτήσαμεν, άλλά τρέχομεν ώσάν είc: όσμήν μύρου, χω
Ε)' χεραίJ• εχοι•τές ,'Λρ' 0() ταυ·rΙ' ειπι λέξεως εκε'ί κείται;
ρic: νά εχωμεv κάnωc: είc: τάc: χεϊραc: τό 'ίδιον τό μύρον» •
9
i!ι
77:0))), 1·
Σαrμvς OVJ' ίιυrίιJt καταψεύδη τrί))' μήπω λεγόJtτωJt εJtτυχείν ώς Δέν εύρίσκονται αύτά έκεϊ κατά λέ!Ξιν; Σαφωc: λοιπόν μαc:
έι·τι,χείι, Γi:ιόvιωι•.
τρίσεις
Fi δ' u'ις 'εnοιJ·ήσαμει:' εlnουσι τα-ύτηγ εnι-
1111· ,111:;·μψιι•, δμοιόι,· τι ποιείς, cδσnερ άv εΊ τις μέγα

συκοφαντεϊc: δτι εϊnομεν δτι τά σuνηντήσαμεν, ένψ εϊπομεν
δτι δέν τά συνηντήσαμεν άκόμη. Έάν δέ μαc: έnιρρίnτnc: '·Ι
l
,ι
'li
; '
αύτήν τήν μομφήν διά τόν λόγον δτι εϊnομεν δτι Άέποθή
15 1/ ροvείγ ·ε·nί σοιι ίtι, λέγη 10)' ες διδα,σ:κάλοv φά,με1•οιr φοιτηοαι
σαμεν', nράττειc: κάτι δμοιον μέ τοϋτο, μέ τό νά λέγn κα ΊΙ
κrιi συχι•ό1 1 ~οι;τι:ρ χρόνοι• nαρακαθίσαι διδcί.G;!αι•τι,, τ{ί δ' olκcfr.i 1
νεic: δτι καυχαται διά σοφiαν αύτόc: ό όποϊοc: iσχυρίιεται δτι

δυσμα:ϊ·είι.~ ,μηδέι• σχl:'ίl' :ιαρωκατασχείιι τc,ιι• δι,δαγμι'αωv· εκεί
ι•ω1,. "Α τoiJ'l)V και?' 1),1((1))' εκ πjς σαυτοu προσθήκης ΟVΨ17γα

έφοίτησεν είc: διδάσκαλον καi τόν παρηκολούθησε διδά ι. ;,'ι,:
σκοντα πολύν χρόνον, μέ τήν δuσμάθειάν του δέν κατώρ 11,
:ι
γες' ταί>τ' εrι,' δ ., αρr ίως μεταχωρήσει οοί σκοnείι, αφίημι. θωσε νά σuγιφαπ'ισn τίποτε άnό τά διδάγματα έκεϊνα. Αύ
20 11. Καί τ17ς τελευταίας δέ 11μr'iιv ουκ έnαϊεις ευ·χ17ς δ nύ.11 τά λοιπόν τά όποϊα σuνήγαγεc: έναντiον μαc: μέ τήν προσ
δ τι l(j))J αnευκιr7Ί)' εθ·ελ·ήσψ; και?' ήμω11 ε.Ζπεί1 1 , ((ό τόJJ nόι?οv
θήκην σου, άφήνω είc: σέ νά σκεφθηc: είc: ποίον πρέπει
τώρα νά μεταφερθοϋν.
TOVTO)' 1ίμί11 1'ι:ιεροολfί φιλανθ·ρωnίας εJJθείς και τέλος δια τους
11. Καi σύ, ό όποϊοc: ήθέλησεc: νά εϊπnc: παν άπευκτόν
οlκιιρμοiις αυ·τοv nαράσχοιη; Τέλος τοίι•υν αlιου1ιτες nως ο{Ίκ
έναντίον ήμων, δέν ήθέλησεc: νά άκούσnc: καί τήν τελευ
ατε}.είς έαυω·ύς ΟJ>τας Ί.σμε1• κατ' εκείνο ov τό τέλος αlτοϊ\ιιεγ; ταίον εύχήν μαc:, «έκεϊνοc: δέ ό όποϊοc: εθεσεν εic: ήμαc:
25 Το1Ίς δ' &τελεί; (ιμϊ'i; αυτοi,ς ειJ!αι λέγο~,τας nως αυ>τός ώς τόν πόθον τοϋτον άπό ύπερβολήν φιλανθρωπiαc:, εϊθε κατά
{,περιε).,εί; ε'ίvαι λέγοι·,:ας δι•ειδiζεις; Ήμεις δ', cδγαθέ, τούc: οiκτιρμούc: του νά παράσχn καί τέλοc: άτελεύτητον».
τοσοiiτοι• αnt:σχομε1 1 τελείους έαυτους η νομlσαι η nροσειnεί;·

Ζητοϋντεc: λοιπόν τέλοc:, πωc: δέν γνωρίιομεν δτι ε'ίμεθα
άτελεϊc: κατ' έκεϊνο τό σημείον, τοϋ όποίου τό τέλοc: ιη
τοϋμεν; Ήμαc: δέ, οί όποϊοι χαρακτηρίιομεν έαuτούc: άτε
λεϊc:, πωc: όνειδίΖ:ειc: έσύ ώc: ίσχuριιομένοuc: δτι εϊμεθα ύπερ
τελεϊς; Ήμεϊς δέ, ώ άγαθέ, τόσον άπεφύγομεν νά νομί-
~. 'Ανωτέρω 'Επιστολή πρός Άκίνδυvοv Α · 14,
(δς κα, ιό τιΊJ! αρχ17 ι, ολως nροιJυ,ιιηι~fίι•αι 117 ς :ιρός τό μυ- σωμεν η νά χαρακτηρίσωμεν έαυτούc: τελείωc:, ώστε άκό
ΟΗΚ01' διδuακαλείοι• αψεσι'Jαι φερούσης ου,: ήμϊvιι IΧV'1Q)I! φά- μη καί τό κατ' άρχην νά προθυμοποιηθώμεν νά λάβωμεν
την όδόν ή όποία φέρει πρόc: τό μυστικόν διδασκαλείον δέν
ι:αι, πρός δέ 117ν ανω φιλαι•ι'Jρωπ[αι, απαν ανενεγκεiν· εl δ'
άπεδώσαμεν είc: ήμδc:, άλλ' όλόκληρον εic: την ανω φι
εκ της αι 1 ω ιι ι:ί.αι,θρωτrίας, ουκ ετ' εργογ ήμέτερω, ουδέ ΊΟVΤΟ.
λανθρωπίαν. Έάν δέ προέρχεται έκ τηc: ανω φ1λανθρω
5 12. Τιίη• OVJ' :ιροθvμηι'Jέ!'Τωι• αρξασιJ,αι μόνο,, και, μηδέ
πίαc:, δέν είναι οϋτε αύτό iδικόν μαc: εργον.
Tl)I' αρχι'ιι 1 Ί(;•ύt1)1' ΟικοιJει• Οtομέγωιι, Ο)ς tό τέλειοι> έαυτοίς 12. Δέν είναι λοιπόν φανερά συκοφαντiα τό νά κα
;,ιροσμugιυρούιιτων εσποvδασμέJ'ως οvιω καιαλογογραφείι•, ταγγέλλt1 ιωνείc: τόσον έσπευσμένωc: ώc: άποδίδονταc: είc:
r}ι/ oi• αυκοφαι>τίας :ιεριφαιιοί-ς; Τίς ,δέ σαι nιιστεύσειε1 1 έ,τι έαυτούc: τό τέλειοv έκείνουc: οί όποϊοι λέγουν δτι ηρχισαν
μόνον καί δέν νομiΖ:ουν καν δτι εχουν άπό ίδικήν των ίκα
τιις &ληΠείας φροι 1 τίζειι 1 , περί Τ(ι)ι' κρειπόγωι, και δυσιJεω-
νότητα οϋτε αύτην τήν άρχήν; Ποϊοc: δέ θά έπίστευεν ά
10 ριίτωι• διεξιόιι:11, κα1αψευδο'μέ1!(ρ σαφ(ος των οvτω σαφϊΪJς
κόμη δτι φροvτίΖ:ειc: διά τήν άλήθειαν, άσχολοίιμενοc: μέ
rlι•αγεγραμμέι,ωι 1 ; Π Q)ς δ' 11,· και τιjς αληθείας εφίκοιτrι rά άνώτερα καί δυσθεώρητα, άφοϋ ψευδολογεϊc: Όαφωc:
:ΙΊ'
ι
Ι
·,'!.ιi.!
;-ιερί τιjς δι•ιως &ληι~είας διαλεγόμεγος δ μrι τιjς αληιJείας είc: τόσον σαφώc: καταγεγραμμένα κείμενα; Πωc: δέ Θά
:τολί,;, ποιούμειcος λόγοι,; Άλλα γr}ρ δεκ&κις τουι
,., ~ '
ειι
ι"'
ει•ι
'
ήδύνατο νά εϋpt1 τήν αλήθειαν, διαλεγόμενοc: περί τηc: δν !:i'
i,ι'
λόγφ και?' ήμ6',ι 1 ψευδcος nρο6αλόιμεvος, τοσαυτά,κις δήλος τωc: άληθείαc:, αύτόc: ό όnοϊοc: δέν δίδει σημασίαν είc: τήν Ι,,
άλήθειαν; 'Αλλά βέβαια προβολών ψευδωc: τοϋτο έναν 1:11
1,lι
15 εγέιιου ωίς _,aσιι 1 διJ,ει 1 λαλείς, nρός δέ τό αλη:ιτο,, τοίς 1ί
.ίον ήμων δέκα φοpάc: είc: ενα λόγον, τόσαc: φοράc: έφανε
μετέροις λόγοις καιι,q> τρόπφ nροσεμαρτύρησας- εl γr}ρ Ρι
ρώθηc: είc: δλουc: άπό ποϋ όμιλεϊc:, προσέτι δέ προσεμαρ
1:::
χες ιιληιJ17 μι'!,ι11ρt1', &:ιαξ εις 101)ς κατηγόρους καταστ1jσας τύρησεc: είc: τούc: λόγουc: μαc: τό αψογον μέ nαράδοΕον
τρόπον' διότι, έάν είχεc: άληθιν:']ν μομφήν, άφοΟ έτοποθέ
ι1
cαι>τcι•, τίς rlρά σαι χρεία της ψευδοvς ταύτης ηι, καί 117ς
α.,ό υ1ύτης έ:ιι,θέ,σεως :ιρcίηης ," τηοεc: έαυτόν είc: τούc: κατηγόρουc:, τί έχρειάΖ:ετο ούτι) ή
ι'
20 1 Η. 'Ό δ' μ' επειω κακίζεις (»ς τφ τέλει του παιιτός ψευδήc: μομφή καί ή μέ άφετηρiαν αύτήν έπίθεσιc:;
11
13. Είc: αύτό δέ διά τό όποϊον εnειτα μέ κακίΖ:ειc:, κα ιι

,1
()Qt λόγου φαι 1 ερφ τυγχάι 1 οι 1 τι 11/1' ει·αγιίαJJ αυτός δόξαγ πε 1,
Θώc: φαίνεται καθαρά άπό τόν σκοπόν δληc: τηc: πραγμα
ρί σοf'ί προσηκάμψ, τοvτο ιιαι,ερc7Jς d.δικεiς· εί γr1ρ τοf'ίr'
τείαc: σου, δτι έδέχθην τήν άντίθετον δια σέ γνάψην, μέ
ηι1 , ΟV'Κ αι• ηρώτωγ, ο{,κ αι• ηnόροω 1 , αλλά κατεψηφιζόμψ ώς άδικεϊc: φανερά. "Αν βέβαια συνέβαινε τοΟτο, δ}~ν θά ήρώ
έτερ6ψροι·ος. 'Α:ιοuεϊ~, δέ τότ' εnεισι πα.σι~•, διαν τοίς η α- των, δέν Θά ήπόρουν, άλλα θά σέ κατεδiκαΖ:ον ώc: έτερό
25 1rεροίς χαi ιlι 1 ω,ιιολογημέι,οις ?Ί 7! τό μιί συι•ι'f.δοι•· ιό 10{1,υι• φρονα. 'Όλοι δέ ερχονται είc: άπορiαv, δταν ιJnάpχ[l κάτι
(t,~ορεί1, δε'iγμr1 του μηδέ,, σου πέρι ,, ρονείιr εθέλειι• απc[ι
τό όποιον δέν συμφωνεϊ μέ τά φανερά καi ώμολογημέva·
τό νά άnορω λοιπόν είναι δεϊγμα τοϋ δη δέν θέλω νά
μοΗ:ι•. Τίι δέ <<τΙJJ' ,'τέραι, ύnό rίιι 1 {τέρω•)) σε σαφcος εl'πείι•
φρονίι) περί σοϋ τίποτε τό φευιπόν, Τ ό δτι δέ είnεc: σαφωc:
%(!.( «ιί δι::τ}.6η τιjς αρχής)), rovιJ' ι;μας πρiις τοίς αλλοις ι}
«δτι ή μiα άρχι1 είναι ύnό τήν αλλην» καi «ή διπλόη τηc:
ι•άγ%ωιε .,υ ,,ΟrJ,,εσιJω και δ ω.:ιορεi ι·, 1 ί ;rοτ έ αοι οοιίλετα ι ,οί άρχηc:», τοϋτο μαζί μέ τά όλλα ήνάγκασεν ήμδc: νά έρωτω
μεν καί νά διαπορωμεν, τί έννοεϊ κατά τήν anoψiv σου
«ή έκ τηc: άρχηc: άρχή», τήν όnοίαν καί τώρα έδω πάλιν
rι
Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 459
ε~ αρχής αρχή)), ί}ι 1 δiι και vvv αvθ·ις fJατέρω θεραnε[αι· έnινοείc: ώc: θεραπεiαν είc. τό cτεροv· διότι τά όλλα ύnεσχέ
θην κατ' άρχήν νά παρατρέtω.
επινοείς· τu γαρ αλλα nαραιρέχειν ύnέστηι, 11])) αρχήι•.
14. 'Έγραψεc: δέ έν συνεχείς:~ πρόc: τό παρατεθέν προ
14. 'Ό το[ι,•vι, εφεξής αρτι τφ nροτεθεψέι,φ γέγραφας,
ηγουμένωc:, δτι «κοi δν λέγω τήν έτέραν καί έκ τηc: έτέ
Q1l <<Κ'(ΧJJ 11]1' έτέραι• ΚU.ι ε:κ της έτέρας και l!ΠΟ 1ΎJ1' έτέρα~ι ραc: καί ύπό τήν έτέραν, τό πράττω διότι φρονώ δτι έκα
5 λέγω, ,αι.λ' ())ς rίϊούμενος εκαστοι 1 εξ ης t'οτιιι· δ:πως ποτέ στον πρέπει νά άναφ:f:ρεται ύnό τήν άρχήν άπό τήν όnοίαν
αρχής, V:ΠΟ ταύτη V ΚU.Ι rαναφέρεσι?'αι)) 1 εt μεγ ΞΚαΟΤΟV άnάν nροέpχεται»' 0 • ''Εάν μέν έvvonc: εκαστον δλων των πραγμά
τωιι λέγεις 7(01' δφ' ιίστιι 1 οσοίίv ι'ιρχ{ίς, ΊΟις :τιασι συν1ά1- των τά όποϊα προέρχονται άnό όποιανδήnοτε άρχήν, συμ
παρατάσσειc: μέ τά πάντα έκεϊνα τά όποια είναι ύπέρ δπαν
1εις 11!. ύnέρ .α,:παι 1 1α χαι αnό τω,, κτιστϊίΊν JΤερί τr'ί')J! ακτί
τα καί εχειc: τήν ά1Ξίωσ1ν νά μδc: πείσrιc: άnό τά κτιστά περί
στωι· αξιοις ήμας :πείθειι,, δ nολi!ς ρέων καθ' 17μrS1ν έμnρο-
των άκτίστων, πρδγμα τό όποιον όμιλων μέ πολυρρημοσύ
10 σι?ε)' .&nαγορεύεις nω'IάnαotJ'" εl δέ τό εκαστοι 1 ωίiτο προς νην έναντίον μαc: προηγουμένωc: άπαγορεύειc: έντελωc:·
11711 ει; έτέρας έτέραν δημιοvργι,κι7ν αρχι7ν αναφέρει, ;τλείι• έάν δέ τό έκαστον τοϋτο άναφέρrιc: τήν έτέραν έκ τηc: έ
τέραc: δημιουργ1κήν άρχήν, έπισημαίνειc: είc: ήμδc: δτι τά
lil'.i
i} ().ύο τU .ε!Ξ εκεί1 1 'ης ιήμίιf οημαίJJεις· 10 γαρ ι:έκάιερο1 1 ~ εn(, ,11··
ι(ZJJJ .ιπj ,{ιπερ{)αιγό1ηωμ τi}t' δυ&δα λεγόμε1 1 ΟJ' ϊσμε1 1 , τριrΟ1· άπό έκεiνην είναι περισσότερα άπό δύο· διότι τό «έκάτε 111,
δ' 'εκαστοιι' τοi,λύ.χιοτοψ λέγομε1 1 • Έn:άφες διj •ΟΟι και τούτφ

ρον» γνωρίΖ:ομεν δτι χρησιμοποιείται έnί πραγμάτων τά 1:~
όnοϊα δέν ύπερβαίνουν τά δύο, τό δέ «έκαστον» χρησιμο
15 11711 nολυχεύμο)'α γί.ϊ;Ίτται,, αλJ,ά και τό Ίίπό' 1111• &ρχίιι•
nοιοϋμεν έπi τριών τουλάχιστον. Ρiψε λοιπόν έnάνω καί
1
αι•αφέρεοι?αί 11· τό γr'tρ 'εlς' αiη171' και ':προς' αυτ17ιι υ7ι 1 είc: αύτό τήν πολύρρυτον γλώσσαν σου, άλλά καί τό δη
1i
αρχ111 1 έκατέψο 1 Ί(ι)Ι' θεαρχι1κ6Ί1, ύ:ποσ,άσεωι, α1 1 αφέρεσθαι άναφέρετα1 κάτι ύnό την άρχήv· διότι τό δτι 'είc:' αύτήν
και :ΠU.!jεί./ι.6ομει 1 ;ωι κrπ.tχο,ιιει•, lΓ! δέ '{;,ιή' ΊΟΪ>ΙΟ ϊlJJ' ανα καί 'πρόc:" ο.ϊπήν ηiv άρχήν άναφέρεται έκατέρα των Θεαρ
φοράι•, ϊr οίl;ως ε'ί:ιω, κυ.ταφορr}γ απεργάζεται. καί ιουι•·αι•- χrκων ύπcστάσεων, τό παρελάβομεν καί τό κατέχομεν. τό
δτι δέ εχει 'ύπό' τοϋτο την c1,1αφοράν άπεργάΖ:εται κατα
20 τίοJΙ παρίστηοι τofi υουλήματος- ουδέ γr>.ρ τάς εJΙ (ι ιλοο6φσις
φοράν, οϋτωc: είπεϊν, καi nαp1στάνει τό άντίθετον τοϋ βου
μοι πάλι)• διαιιJέσεις :-ιροάξεις και τιί. κατ' εκε{γας λεγ6ιιε
λήματοc.. Δέν θά μοϋ προβάλr~c: βέβαια πάλιν τάc: διαιρέ
J'(Ι., καίτοι καιι ταύταις εχει 1l)f(I. τοvτο σημασiαν ιίφέοεως. σειc: ai όποϊαι χρησιμοποιοϋνται ύπό τGJv φιλοσόφων καi
'Αλί.' ου τοfiτο λέγω μ61·ω·, ,αλλ' οτι μάλισι?' οτι n6ρρω ωι; τά λεγόμενα κατ' έκείναc:, μολονότι τοϋτο καi είc: αύτά F.;χει
τα ,ι7ς ι'Jεο,nρεnοvς ί':<κε[γης αναφορας τε καί προελεύοεως. κάποιαν ε·1δε11Ξιv έλαττώσεωc:. Δέν λέγω δέ μόνον τοϋτο,
25 15. Έρεί::: κ&πί. τούτωι, 'lοως ((εις μογηγ οοι τιίι· λέι;ιι• άλλά δτι ταϋτα είναι πολύ μακ9άν έκείvηc: τηc. θεοnρεnοϋc:
άναφοραc: καi nροελεύσεωc:.
το αμάρτημα :πu.ρίστασθ·αιη καί παραιτήσεως ηκιστα δείJJ. Άλ
15. "!σωc θά εΊnrιc. καi έn" αύτων «δτι τό σφάλμα σου
λα τό της λέξεως ήμαρτημέι,01 1 ει, τοίς τοιούτοις, ιlι σοφώ
περιορίιεται εic: μόνην τήν λέtιν»
11
καί δέν χρειάιεται καμ
τατ' αJJrδραιι•, εlς ήμαρτημέι 1 ψ απάγει τους σ.:κροωψέJJΟΙJς διά μίαν άπολογίαν. 'Αλλά τό έσφαλμένον τηc: λέtεωc: είc: τοι
JΙΟtαJ!" rδς OVV ό γνους ~αι ,U1) οαφc7'ις ιδι,δάξας ειι ίοφ κυ.ί αΟτα πράγματα, ιi1 σοφ(πατε των άvδρων, όδηγεϊ τιiν διά
νοιαν των άκουόντων είc: έσφαλμένην εννοιav· δπωc: λοι
1 Ο. 'Έκδ. G. Schirό, σ. 232.
πόν ό γνωρiιων καί μή σαφωc: διδάσκων είναι τό "ίδιον διά
11. Βλ. έκδ. G. Schirό, σ. 232.
460 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 461
εl μιι εJ'εθυμήι'Jη τοίς ακούουσι.ι,, ,ουτως δ γι 1ούς tψθCις και τούς άκούοντας ώσάν νά μι') τό εβαλεν είc: τόν νοϋν, οϋτω
δι.ημαρτημέγως ,διδιίξας ει' 'ίσφ καί εl διη,ιιαρτημέJJως ε καί ό όρθώc: γνωρilων κα1 έσφαλμένωc: διδάσκων είναι τό
γι•ωκειι. El ,δέ Κ"αι•ταv,θά σοι 10 άμάρτημα περl τή)J λέξιι• 'ίδιον ώσάν νά εμαθεν έοφαλμένωc:. Έάν δέ καί έδω τό
εοτίι•, αλλ' ου κδ.κεί περί λέξιι•, περί δέ λ6γους και λόγους σφάλμα σου είναι είc: τr'1ν λέtιν, δέν είναι καi έκεϊ εic: τήν
11111;
\ι
5 ;,ολλούς, ους σύ ,καλώς ποιήσας εξελόJ)' κατέλεξοι 1 ,ους α,ω λέΕιν, άλλά είc: λόγους, καί μάλιστα πολλούc: λόγοuc:, τούc:
ληλει:ι.ιιέι·ους, και ΟUΙ'ήσεις ο;ιόσους. Q,i'J /Ωγι, αλλ' ειπερ α όποiουc: καλά θά πράΕnc: νά Εεχωρίσnc: καί επειτα τα!Ξινό
ψ!. καί εις ί.έι:Ξπ σοι..,εyιiσω.10, καΠJπερ αυ 1 τός φιjς, τό ά μησε τούc: άπαλειφομένοu,;::, όπότε Θά καταλάβnc: πόσοι εΊ·
1,
μr1ρτημα, πόσηγ εlδέJ'αι σε χάριγ ήμίJJ' .f'Jχρηγ, o'i διά τό πρ&ς ναι. 'Αλλά πάντωc:, ιωi αν άκ6μη περιωρiί:ετο είc: τήν λέ 1
11i:
σέ οέ6ας καi, τι7ι• γιγγομένη~· ήμίι• εω.άϋειω1 ουχί σέ άμαρ- Ειν τό σφάλμα σου, δπω~ ίσχuρilεσαι σύ, πόσην χάριν έ
1 Ο τάι,ειι· δ.πεrιψάμει?α, nρο:6αλλόμενο~ δέ δ.πορίαι• σέ διδάσ;ω πρεπε νά χρεωστηc: είc: ήμδc:, οί όποϊοι διά τό σέβας πρόc:
λοι• ήμίι• αυτοις ι:τεσ,fμιαμεμ, τό γε εlς ήμας {ικω1 ; Σύ δ' σέ καί η1ν εύλάβειάν μαc: δέν άπεφάνθημεν δτι άμαρτά j:
αι•τι ΤΟΙ' διδάοκειιι επεξέρχ?J και χάριιι δφε[λωιι της πρι\ς νειc: σύ, άλλά προβάλλοντεc: άπορiαν κατεστήσαμεν σέ τόν
-
ιl,
σι': εvlλrι.,6είας, δ.ι1αfδειcιι 1 κrι.ί δι.α6ολιί1• καί ' ιι·
λοιδορία1' 'l/l Ίδιον διδάσκαλόν μαc:, όσον έ!Ξηρτδτο άπό ήμδc:; Σύ δέ
cι.ι• ιαπ.έδωκας. civτi νά διδάtnc: έπιτίθεσαι καi, ένφ όφείλειc: χάριν διά τήν
15 16. "HJ' δ' /ι.nολογίαι 1 πgοτ είι•π, καίτοι ψυχψ'ο· οvσω• πρός σέ εύλάβειαν, άνταnέδωσεc: είc: ήμδc: άναίδειαν καi
Y.Ul 1Γl ;,ολλαχοv και nαg' 1),Lt(j)) 1 αυτ{iιι• εξεληλεγμέι,α ΊfJII' διαβολήν καί λοιδορίαν.
Λατίι·r,ιι• rος εξεληλι'7χΠαι δ.δυι·άτως εχοι•τα :-ι206αλλο,ιιέ 16. Τήv δέ άπολογίαν τήν όποίαν nροτείνειc:, αν καi
ι·ηι·, δμως δεχόμει~α· 11ί~· γάρ ελλειψιJ! αυτής τό ,δι' 8 ;·έ είναι ψυχρά καi προβάλλει τόν εic: πολλά μέρη καi άπό
11
1
!1:1
1,1:
γοι-ει• εκ6ευλη,ιιέι·οι 1 αι•ωιληροfiι· ·δι.αγέγοι 1 ει·. 'Ά δ,s κu.τη- ήμδc: τούc: ίδiουc: ελεγχον των Λατίνων ώc: άδύνατον, δ
1
20 γορείς ΙJμ6'ιι1 ΟJς Ίοι,ς ομογει•εις OOt διαοαλλόν·ΤΟJJ' 87lt τι7ίι· μωc: τήν δεχόμεθα· διότι τήν ελλειψίν τηc: άναπληρώνει
δύο ιlgχr,11•, ω';ι· χι1ρο· και 10vι?·' 17μι1• γέγοι•ε 101' αγμωμό έκεϊνο διά τό όποϊον εγινεν αύτή, άφοϋ τοΟτο εχει έκ
)'(ι)ς διατει?έντα· 10 γι'ι.ρ 11,ιιαρτημέγοιι, Jστω δέ nεgί 1i11· βληθη. Έκε1Vα δέ διά τά όποια κατηγορεϊc: ήμαc:, ότι δια
λέ:; ι )' (i)ς αυτός ιιής' ι?·έi.ωι• εξελέγξαι οαφr,ις ( σιωπαιι γ(ίρ βάλλομεν τούc: όμογενεic: σου σχετικωc: μέ τάc: δύο άρ
οi'>κ η1 1 , nερί Θεαfi γιχρ ηι,) 'fγα ,ωj οοι προσάnτηται :ι.ιέ,ιvψις, χάc:, καi τοϋτο εγιvεν άnό ήμδc: πρόc: χάριν σοϋ τοϋ άγνω
25 εlς εκείι·ους δείι• ι-i"/J'ωι• πεgιτρέψαι τούς λόγους. 'Ότι ;;ιίρ μόνωc: διατεθέντοc:· διότι θέλων νά έ!Ξελέγtω σαφωc: τό
εκείγοι μι'ι Μο δ.qχϊις αi•,τόι?εJΙ }.έγουοι.ν .εlδέ1·αι με, ,ιιαρτυριί έσφαλμένον, εστω καJ σχετικώς μέ τήν λέ!Ξιν δπωc: ίσχυ
πει, :-rα!:_/ {,μt,r ι;};, ό :ιρiδ1ος 7r,ρός αVτοVς ήμέτεu·ος λ()γος ρίlεσαι σύ ό ϊδιος (διότι δέν ητο δυνατόν νά σιωπr')σω,
(1:l(}.)'Τ(ι))Ι ;~ρός εκείJ'ους ουτως· (ιΎμεϊς δέ τi ((ατε οί τr}ς έφ' δσον έπρόκειτο περί Θεοϋ), διά νά μή σοϋ προσάπτεται
r)ύο λ:sγοι·τες Α:τi τijς 1Ί.ε61φος αρχάς; Τί γάρ, εl μι7 φι.ι.- μομφή, έσκέφθην νά κατευθύνω πρόc: έκείνουc: τάc: πραγμα
30 ι·eψ7,ς τοvτο λέγετε, r1λλ' εξ ιον λέγετε τοvτο συι·άγεται)); Λέ rείαc:. 'Ότι βέβαια έκεϊνοι δέν λέγουν δύο άρχάc: καθ' αύτό,
;'α.>1' rγfιγ εκεί -.ιο/ (J/Cl'J'Bρώς 10/πο λf:γεο,· αV10/;ς; :ι(t)ς (11 1
ι 1 ί-1 1 σας τό μαρτυρεϊ ό πρώτος πρόc: αύτούc: άπεuθυνόμενοc:
λόγοc., άπαντων πρόc: έκεiνοuc: ώς έΕηc:· «Σεϊc: δέ, οί ό
ποϊοι δέχεσθε τάc: δύο άρχάc: έπί της θεότητας, τί λέγετε;
Διότι τί σημασίαν εχει, έάν δέν λέγετε τοϋτο φανερά, άλ
λά συνάγεται τοϋτο άπό δσα ίσχuρίίεσθε; Λέγων λοιπόν
12
»
12. Λόγος ·Αnοδεικτικός Α· nρόλογος. έκεϊ δτι αύτοί δέν iσχυρiίονται τοϋτο φανερωc:, πωc: τώρα
υπέρ 10ύ10υ προς υvτοiις εnοιούμηι• τον λόγοι,, ει μ17 rό σόι· θά άπηύθυνον τόν λόγον πρόc: αύτούc: υπερ τούτου, εαν
ο).ά,υος {;:ιολογιζόμε1·ος α'ις ε,,i,,, σvοκιάσαι διεγοούμφ•; δεν έσκεητόμην ότι ήδύνατο νά έπισκιάσn τήν βλάβην σου;
17. 'Αλλά βεβαίωc: δέν θά ητο έντελωc: έκτόc: λόγου
17. 'Αλλά μει• 01Ψ ουδ' εςω μαι J.όγου nαν•τελως ουτος
αύτόc: ό λόγοc. μου, οϋτε τελεία διαβολή, όπωc: ένόμισεc:
δ λόγος, ουδέ διαύολιί τελεία, (,ας γε ιiΎήθης, εl και α{,τό-
έσύ, ακόμη καί δν έλέγετο αύτούσιοc: πρόc: έκείνοuc:· μή
5 1~·ειι προς εκείνους ελέγετο· μι7 γάρ, (Vς (!ΠΟ Λατίγωιι (;ί1 1 , ,;ι
caεnιγιιώ_ιιοφας ήμας OtOV Ηι))' ,εκείι•οις εσrι:αλμέ1•ωιι ρη
voμίZ:nc:. άφοϋ προέρχεται άπό Λατίνουc:, ότι ε'ίμεθα άδαεϊc:
των έσφαλμένων εic: αύτούc: ρημάτων καί δογμάτων· άλλά
μάτωι• U: και δογμάιω1•· αλλ' ε[σι μει• Ot και
J'VJ 1 IOVTO
λέγουσι σαφ{()ς αί :δύο μία, οσοι 7(())' προς υ{ηο1Ίς α:rό TU)J ύnάρχουv μερικοί oi όποϊοι καi τώρα λέγουν σαφωc: ότι αί
δύο άρχαί είναι μiα, όσοι δέν έχουν μελετήσει τά συγγράμ
ήμε,έρωy αμ6έrη10ι σvγγραμμά,τωι·· nρό δέ χρόι•ωγ ίκα1'(V1'
μcιτα τά όποϊα άπηυθύνθησαν πρόc: αύτούc. άπό τούc: ίδι
1 ο ;~αί 10ίς ·ελλογιμωιά10ις α{1•1(())' ε·nεχωρίαζε τσυτο, και μαρ
κούc: μαc:. Π ρίν δέ άπό άρκετούc: χρόνουc: έπεχωρiαΖ:ε τοϋ
ιυροuσι τοvτο 7(1 nαρ' ιίμίι• εκείνωγ συγγράμμαια δευιέρω 1
το καί μεταf:ύ των έλλογιμωτάτων αύτων, καί μαρτυροϋν
λεγuιιτωι 1 αρχ17 ι· τόι• Υ ίογ 10v άγίου 11 νεύματος· ό 1οί1,vι•
rοϋτο τά είc: ήμαc: εύρισκόμενα συγγράμματα έκείνων, εic:
).έγωι• 1όι 1 Υίόιι OVIΚ αρχι71 1 μόγ01 1 , αλι},,ά κ,αι δευ1έ2αι 1 , dρ'
τά όποϊα ουτοι λέγουν δεuτέραν άρχήν τοϋ άγίου Πνεύμα
ου δύο λέγει φαι'ερcίις ,αρχάς; Ει δέ Υvι 1 τουτ' αφ1jκαι•, χά-
τοc: τόν Υίόν. Αύτόc: λοιπόν, ό όποϊοc: λέγει τόν Υίόν όχι
15 i!lς 1οις κατασιγάσαοt.1' αυΤΟυς (tJ'HQQ1)Tt'ΚOις
IQ)Jl JJ,ιtειέρωιι
άπλωc: άρχήν, άλλά καί δευτέραν άρχήν, δέν δέχεται φανε
λόγοις, ι;ίσπεy •καί ΊζV κατ' •ε:τωvvμίαγ Ν ικηφόρφ προς αδ
ρωc: δύο άρχάc:; "Αν δέ δφησαν τώρα αύτόν τόν ίσχυρι
τούς πεq ψό11.· μετά ,·r}ρ 10iις ε•κείγου :ιρός αυ10ύς λόγους,
σμόν, τοϋτο όφείλεται είc: τούc: άντιρρητικούc: λόγουc: των
οΔκέτι τολμώ·σιι, οίς αiηϊ:Ίι· μέτεστί nως σv1,έσεως της α:ιω
ίδικων μαc:, οί 6ποϊο1 τούc: κατεσiγασαν, όπωc: καi είc: τόν
λείας λέγει1· ήμrϊ.ς, ωσπερ ήμείς εκείγους.
έπώνυμον Ν ικηφόρον ό όποϊοc: εφε!Ξε πρόc: αύτούc: '\ Π ρά
1
20 15. Τό δέ από ιώι• εκείι•οις σvγχωροvμέι;ωι• δείγ 1ί,,ιιϊiς

γματι μετά τούc: λόγουc: έκεiνου πρόc: αύτούc: δέν τολμοϋν
:τρός αυ10ύς διαλέγεσι9αι, σύμιf'ημι. και ο:ι'ηός· μέχρι δ' G.) 1
πλέον δσοι εχουν κάποιαν σύνεσιν νά μδc: θεωροϋν τηc: ά

μίαl' ;τηγ17ι· ακούω, μίαι· αρχ171•,, μίαι 1 ι9εογόJΙογ ι?εότητα,
πωλεiαc:, όπωc: ήμεϊc: έκείνοuc:.
καί τοiις λέ;,οι,;ας 1αv1α και :ταρr't Ααrίι 1 οι.ς σεn10ύς, ιlcιό
18. Είc: τό ότι δέ πρέπει ήμεϊc: νά συΖ:ητοϋμεν μέ αύ
1ωι' αvγκεχωρημέι,ωJ' Ααιίγοις προς αυτούς διαλέγομαι·
τούc: μέ βάσιν τά άποδεκτά άπό έκείνουc:, συμφωνώ καί
25 παρ' έαvτοίς γr'ιρ εχοvσι και rιμrvσ~ι• rvς 11-εηγόρους 101'!ς
έγώ ό ϊδιοc:· εωc: ότου άκούω νά διακηρύσσεται μία πη
ταvια λέγοJtτας :τερι του Η,11 1 φrvιωι· Πατρός. El δέ καί
γή, μία άρχή, μία θεογόνοc: θεότηc:, καi οί λέγοντεc:
ιόι· Υιό1, Πεογόι 1 οι• εφ' ιίμrvι· εροΓ,σιγ, ιίμεις ερουμεγ εκεί-
αύτά νά θεωροϋνται καί άπό τούc: Λατίνουc: σεβαστοί, συ
1·οις μιί :;ω.1rχ Hl συγκεχωρημέιια σφίσι :τροάγει1• τόι• λόγω•·
Ζ:ητω μέ αύτούc: μέ βάσιν τά άποδεκτά άπό τούc: Λατίνοuc:·
1J,lft1' δ' αnο τούτου κα,τασκευάζουσιγ 01!Κ εξω τωγ κακείνοι.ς
διότι εχουν πλησίον των καi τιμοϋν ώc: θεηγόρουc: τούc: λέ
30 σu;ικεχωρημένωι 1 ό λόγος εσται. "Α δέ σύ φfις, εκείνους
γονταc: ταϋτα περί τοϋ Πατρόc: των φώτων. 'Εάν δέ ε'ί
πουν καί τόν Υίόν θεολόγον πρόc: ήμθc:, ήμεϊc: θά εϊπωμεν
πρόc: έκείνουc: νά μή άναπτύσσουν τόν λόγον κατά τά άπο
δεκτά άπό αύτούc:. Ό ίδικόc: μαc: δέ λόγοc:, μέ έπιχειρη
13. Προφανωc: έννοείται Νικηφόροc: ό Ήσυχαστήc:, ο onoioc: πλήν ματολογίαν άπό αύτό, δέν θά είναι εΕω των άποδεκτων
των ι'ισυχαστικων του εργων εγοαψε καί κατά Λατίνων (τέλοc: του ιγ · καί άπό έκείνους. 'Όσα δέ ίσχυρίΖ:εσαι σύ, έκπροσωπων
αίωνοc:).
{Φοκριγu,ιιειιος κακείι·οι·ς {,πέρ ήμr7:; δι.και(όσαι φιλοι·ικr7ιι•,

έκείνοuc: καί έπιδιώκων νά δικαιώσr~c: έκείνουc: έπάνω άπό
ήμδc:, δτι δηλαδή ό Υίόc:, δν καί πηγή, είναι άπό πηγήν,
(~)ς ό Υίός, εi καί ':ιηγιj,. αλλ' lC:Κ :rιι,;•ης, καί Ο)ς ηττω, cΙJj
γιΊ καi c[ις :ιρός 1?ά1εροι· μόJ'ΟJ' :ιηγιj, ταiΎ<θ·' iμιείς οϋτε οοί
καί δτι είναι όλιγώτερον πηγή καί μόνον ώc: πρόc: τό εν
μόνον πηγή, ήμείc: δέν θά έπιτρέψωμεν οϋτε είc: σέ οϋτε
ουι' εκείγοις σvγχωριjοομει• rlκολούθως έαυτοις οlομέιοις
είc: έκείνουc: νά νομίΖ:ετε δτι λέγουν ·αύτά μέ συνέπειαν
b λέγειιι, _ιι(χρις α,1' διιδαuκάλφ χριSη·ωι 1ι_,ο εl:τιόι•τι, (cμόyη
πρόc: τάc: άπόψειc: των, εωc: δτου χρησιμοποιήσουν διδά
:ιηγιί τιις ύπερουσίοv Νεότητος δ Πα,τιjρ))' ο{,δέ γc'ι.ρ είπε c,,,ιιό
σκαλον τόν είπόντα, «μόνη πηγή τηc: ύπηρουσίου θεότητοc:
ι•η πηγι) Οt>Κ ΞΧ J11jγ'l)ς', ουδε 'μία μc7.λλΟJ' :CΙ))'Ι)',. ο{ιδέ 'μόl'η
ό Π ατήρ»Η. Πράγματι αύτόc: δέν είπε 'μόνη πηγή δχι ·άπό il
άπλrίις :ιάοης θε6τη10ς ,πηγ ιj'. "Ωοτ r:' εκείι·οι μεγ τοίς :ιu.ρ'
'ι
πηγήν', οϋτε 'μία μαλλον πηγή' οϋτε 'μόνη γενικωc: πάσηc:
έαυ1ωι 1 συγκεχωρημέι·οις οιιχ f.ΠΟJΙ'Ιαι, ιί.ιιείς δ' α:rιό ιιίιι•
θεότητοc: πηγή'. "Ωστε έκείνοι μέν δέν άκολουθοϋν τά
10 αι>ΤΟίς ουγκεχωρημέγωι• :προς αυτούς τους λόγους 'JCO/.Ol'-
111:
άnοδεκτά άπό τούc: ίδiουc:, ήμεϊc: δέ άπευθύνομεν πρόc:

,flεΠα, μιΊ συκοφαπιχr'iις, ι;Jς γε α{,τός ο'ίει, μηδέ :παρά 1%ρας :1,11
αύτούc: τούc: λόγουc: μέ βάσιν τά άποδεκτά άπό αύτούc:, ;::Ιj
υ;;ι(!.)'7(1)) 1 '1Ξς α-vτοις.
l!Ι. Tr,,o δ' 17,ιt(OJ' :ιαραδείγματι nυι•ε:τιι.αμ6t1ιη7 :τιά1'τα 1ι'ι
δχι συκοφαντικωc:, δπωc: βέβαια νομίΖ:ειc: έσύ, οϋτε άπαν ,ιι
''1'
τωντεc: αύτούc: πλησίον των θυρών.
Η,ιι· nατέρω1• :ιαραδειγματικ(ίις εlρημέl'α περί Θεοv· τί ;·rί.y 1 :!
19. Μέ τό ίδικόν μαc: δέ παράδειγμα συνεργοϋν καί
15
15 :ιyός 11) )' υ.JΙεiκαστοι• ιrύσιι• έκείι·φ· αφωμοιωμέι,01• εξεvρ~ ,ι ιi

! :ι
δλα τά ύπό των Πατέρων παραδειγματικωc: λεχθέντα περί
1
uιίσεται; EF δ' ηι· καi τυχειι•, ουδ' οvτως α1' ηι' εκε:ι•ο
ι:
1 1
Θεοϋ" διότι τί θά έΕευρεθη άφωμοιωμένον πρόc: τήν άνείκα

nαρrί.δειγ,ιια :rιrί.ι•τα εξισrί.ζοι• Hp προκειμέ1 1 φ· ϋ.λλο μέι• Oi!J'
!
στον έκεiνην φύσιν; 'Εάν δέ ητο δυνατόν καί νά εύρεθη,

εοτι τό :ιαράδειγμα καί τό δι' 8 :παράδειγμα γέγογει•, α:Χ' !
οϋτε οϋτωc: θά ητο έκείνο παράδειγμα έΕισωμένο,ι
οι'•χ δΊΙ li})o, ο{, 1 δέ :τιαψί.δειyμα, dλλ' εl μιί liλι.ο ουδέ ::τrι.-
καθ' δλα μέ τό προκείμενοv· αλλο πράγματι είναι τό παρά
2G ρtδειγ_ιια. 2.'ιΊ δ' από τιiι;· έτερσ1171ωγ κρίι•εις 17μίν τό πα !
δειγμα καί τό δι' δ εγινε παράδειγμα, άλλά τό γεγονόc: δτι

ράδειγμα καi τούς Λατίνοι•:; αlrι1ι.ς {,:ιοκρίι 1 17 7lρός dπορίαν,
είναι αλλο δέν σημαίνει δτι δέν είναι οϋτε παράδειγμα·
(;)ς ί'ε α{,yος δσκείς, 11))1 μεγίστη)' και?tοΗU)'Τας 17,ιιας, ιJ-1ς
άντιθέτωc: μάλιστα, δν .δέν ητο αλλο δέν θά ητο οϋτε πα
iΊιι ει :ταρά 11/1' σ1ροφιίJJ uΟι ΊΙ)ς γλώττης ηΥ, κακώς η ,ιtι)
ράδειγμα. Σύ δέ κρίνειc: τό παράδειγμά μαc: άπό τάc: δια
κακιuς εκείι·οvς 1?εολογειν· αλ}.ά μιί οϋτω νόμιζε· πολλοί
φορότηταc: καί πάλιν παριστάνειc: τούc: Λατiνουc: νά μδc:
25 γαρ χαί :rιψ! ()0/J και επί σου και 001' οίαδψωτε λέγον1t,ς
καθιστοϋν είc: μεγίστην άπορίαν, δπωc: νομίΖ:ειc: έσύ, ώσάν
κακοδ6ξους αυ•101Ίς άπελέγξουοι.
νά έπρόκειτο έκείνοι κατά τήν κίνησιν τηc: γλώσσηc: σου
20. Τί δ' ()ΤαJ' 17μείς μέι• λέγω,ιιει• ιΙις, εl και χωρίς
νά θεολογοϋν κακωc: η δχι κακωc:. 'Αλλά νά μή voμίZ:ric:
έκά:01η τr7Ίι• 1?εαρχικ6Ίι1 {,nοσ1άοεω1• αlτία καί αρχι7 λέγεται
οϋτωc:· διότι πολλοί καί πρίν άπό σέ καί tνώπιόν σου, καί
Ι(ι))' Ο)'Τ(ι))', άλλ' ΟV'δt:γ )JΠOJ' μία εο1ιι' Υ) αl1ία και άρχι'ι
οτιδήποτε δν λέγr~c: έσύ, θά τούc: έλέγΕουν ώc: κακοδόΕουc:.
30 τrοι• ογτω1•, niι δέ φίς άληι1ές μέι• εlναι τοvτο, τοίς δέ Λα
20. "Οταν δέ ήμείc: λέγωμεν δτι, δν καί έκάστη των
τίι•οι.ς υοηΠείι·· αρ" οι•χί Ί(J d:ιερίτρετιτογ 10ίς εκεfι·ωι, διί-
θεαρχικων ύποστάσεων λέγεται χωριστά αίτiα καί άρχή
των δντων, παρά ταϋτα μία είναι ή αίτία καί άρχή των
όντων, σύ δέ λέγειc: ότι τοϋτο εΤναι άληθέc:, άλλά ένισχύει
14. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 2, 5.
τούc: Λατίνουc:16 , τί συμβαίνει; Δέν έπε-βεβαίωσεc: λανθανόν
15. Βαρλαάμ 'Επιστολή Α · πρόc: Παλαμδν, G. Schirό, σσ. 238 έ. τωc: τό άπερίτρεπτον των δογμάτων έκείνων; Διότι έάν τό
16. Αύτόθι σ. 235.
30
γμασι λαθ'Ι'vν εμαρτύρησας; Ε l γάρ ιό αληθες εκείvοις 6uη

άληθές βοηθfi έκείνουc:, noίoc: δύναται νά διαστρέψπ τούc:
θεί, τίς δ περι,τρέψωι, τούς ύπό τοv αλη1J,οvς οοηθουμένοvς;
βοηθουμένουc: ύnό τοϋ άληθοϋc:; Έάν πράγματι ελεγες,
El μεν γάρ, δακεί οοηθείJ!,, ελεγες, είχε)' αν τινα θερυ.
δτι φαίνεται νά ύnοστηρίιπ. ό λόγοc: ήδύνατο νά δικαιολο
πεία1' ό λ6γος· νvι, δε σαφώς ούτωσί γράφεις, δrι και αλη-
γηθfi' τώρα δέ γράφεις οϋτω σαφώς, δτι καί άληθές είναι :111'
5 θές εσrι καί τψ εκείγφ δόγματι οοηθεί. Τί δ:' οτε :;τάλιι•
καί ένισχύει τό δόγμα έκείνων. 'Όταν δέ πάλιν ήμείc: λέ· 1i Ι
ήμων λεγ6νιωγ ώς «ωv Πατρός δια του Υίου εν άγίφ !,'
γωμεν δτι «άφοϋ ό Πατήρ παράγει τά πάντα διά τοϋ Υίοϋ

Jl Jtεύματι προάιγοιηος τά πάντα μία πάιιτωι, 1) αρχή εστιJ.)) 1 il i
έν άγίψ Πνεύματι, μία είναι ή άρχή nάντων» , σύ πάλιν
11
αιl'ίός αvθ'ις επιφέρεις ώς καί Λατίι,οι γ' άι, ο-ίίτω φαίεv,

θά άντείηπc:, δnως θά ελεγον καί οί Λατίνοι, δτι, όφοϋ ό 1
ώς του Πατρός διά του Υίου εκπορεύοι,τος ιό Πνευ,μα, μία

1
::1
Πατήρ έκnορεύει τό Πνεϋμα διά τοϋ Υίοϋ, δρα μία είναι
1
to λοιnόι, εοτιι, ιί αρχ1) της θε6τητος; "Αρα ιό οα1Jρόν ιών

1,,1
ή άρχή τηc: θεότητοc:; Κατενόησεc: πόση είναι ή σαθρότηc:

κατ' εκείγους δογμά.των οσον κατείληφας; 'Αλλά κατά-ϋου
των δογμάτων έκείνων; 'Αλλά καταβίβασε τήν ύψηλοφρο
ιό φρόγημυ. και μεταδιδαχι'Jήσυ τό ασφαλές, μαλλον δε και
!Ιί
1111
σύνην σου καί θά διδαχθfic: τό όρθόν, μδλλον δέ καί μόνος
σ,,ύ παρά σαυτο1ί τοvτ' ε'ί,ση καλώς· επαιJ'cu γαρ εlπόπα
ι:ι,
10JJ1
σου θά τό γνωρίσπς καλωc:· πράγματι έnαινω έκείνον ό ό
ί1J)J ταπείγωσιν αληθείυ.ς είναι επίγJ'ωσιJJ.
nοίος είnεν δτι ή ταnείνωσιc: είναι έnίγνωσιc: τηc: άληθείαc:. ,11
;ι
1 !:> 21. 'Αλλά πώς οί μέι, εκ Πατρός δι' Υ ίου τά πάντα 21. 'Αλλά nωc: είναι δυνατόν οί μέν λέγοντες δτι τά ,Ι
λέγογτες γεJΙέοθ·αι, μίαΥ δια 10Vί0 καλώς δοξάζουσιν αρχήν

ί(!))} πάγτωι,, τοίς δ' εκ TOV Πατρός δια του Υίου λέγουσι
πάντα εγιναν έκ Πατρός δι' Υίοϋ καλωc:, δι' αύτό δέχονται :',Ιιi
μίαν άρχήν των πάντων, είc: τούc: λέγοντας δέ δτι τό
!'ι
τό Ili,εiί;uu., μίαν αρχι)~, ijκιστα συγχωρουμει, διά τουτο λέ iι'

Πνεϋμα προέρχεται έκ τοϋ Πατρόc: διά τοϋ Υίοϋ δέν έnι
γειν; 'Όιι εκεί μέ1 1 11 δημωυργικiz δ15Jtαμις κοι~,17, ειιταv,7α τρέnομεν καθόλου νά λέγουν διά τοϋτο μίαν άρχήν; Διότι
l!ι
11
20 δέ ου κοινόι, τό ι?·εογόνον. El δ' οί ΛατιJtΟι και ιουτ' ερούοι έκεί μέν ή δημιουργική δύναμις είναι κοινή, έδω δέ τό θεο
Τιvι' κοι~,ώς επί τijς αιιωτάτω Τριάδος λεγομένωι,, αλλ' 17- γόνον δέν είναι κοινόν. Έάν δέ οί Λατίνοι ε'ίnουν δτι καί
με'ίς απελέγξομεJt αυτούς, τάς τε θεοπνεύστους nρουαλλ6με τοϋτο είναι άnό τά κοινωc: άnοδιδόμενα έnί τηc: ύψίστηc:
νοι Γρυ.φας καί προσέτι δύο flγεύματα δεικνύντες εντεvθεν Τριάδος, ήμείc: θά τούc: έλέγΕωμεν, ηροβάλλοντεc: τάς θεο
δοξάζοιηας αυτούς, εν φ τε καί ο, και τετράδα ποιουντας nνεύστουc: Γραφάc: καί προσέτι δεικνύοντεc: μέ αύτάc: δτι
25 τrιν ακτι,στοι 1 Τριάδα· αί μέι· γαρ nροηγμέι 1 αι τώγ ύτιο ουτοι άnοδέχονται δύο Πνεύματα, τό είc: δ καί τό δ, καί δτι
στάσεων εκεί κι ισταί, ει 1 ταv,θα δ' ,εξ ανάγκης εσται '!U.t
καθιστοϋν τετράδα τήν δκηστον τριάδα. Διότι έκεί μέν αί
τετάρτη liκτιστος ύnόστασις- εl δέ μή,, κτιστή πάλιγ εσται nαραχθείσαι ύnοστάσειc: είναι κτιστοί, έδω δέ κατ' άνάγκην
11 του Π γεύματος, δ καί σvγγειrέστερογ τοίς τούτωι, λόγοις· θά ύnάρΕπ καί τετάρτη δκτιστοc: ύnόστασιc:· δλλωc: θά εί
επί γάρ l1JY κτίοιν ηΗε διά μέ~σης Q Θεός Πεόιητος, αλλ' ναι πάλιν κτιστή ή ύnόστασιc: τοϋ Πνεύματοc:, τό όnοϊον
30 ουκ επί ί1))' 11εότητα του ΙJγεύματος. "Ο δέ φfις πάντω'V είναι καί συγγενέστερον npόc: τούc: λόγουc: τούτων· διότι
ατοπώτατοι•, λίαν εκτ6πως ει1 6ησας· παρηγέχθη δέ σου ή ό Θεόc: ήλθε διά μέσηc: θεότητος έnί τήν κτίσιν καί δχι
οτερρότης ίψ της μοJΙαρχίας όμωvύμψ τρόπος γαρ ετερος έnί τήν θεότητα τοϋ Πνεύματοc:. Τό άτοnώτατον δέ δλων
δημιο1ιργικ17ς εστιγ ,αρχης και της κατ' αυτηγ μον'αρχίας τό όnοίον ίσχυρiιεσαι, ένόησεc: πολύ nαραδόΕωc:· διότι ή
σταθερότης σου nαρεσύρθη διά τηc: όμωνυμίαc: τηc: μοναρ·
χίαc:. Πράγματι δλλοc: είναι ό τρόnοc: δημιουργικης άρχης
17. 'Επιστολή Α'5. καί τηc: μοναρχίας είς αύτήν καί δλλο ό τρόπος της όρ-
4?~ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
; ,'/,
~ ' ,. ΤΟΥ
. ,
ΠΑΛΑΜΑ
.
Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ • 469
καί της ,αρχης και μο11αρχ[ας ε1κεί1,ης ετερος, η της θεογο
J'ίας εσ1ίΥ επώγυμοv, Βς καί σώζεται τς,"v ΤΟΥ Υίόv και τό χηc: καί ,μοναρχίας έκείνηc: η οποία είναι έπώνυμοc: τηc:
Π1 1 εύμα 1171' ίΊnαρξιγ εχειγ ?::κ Πατρός, ωσπερ εκει)"Ος τr,"v θεογονίας. Αύτόc: ό τρόπος διατηρείται έκ τοΟ ότι τόσον
δι' Υίού ,εγ άγίφ Πνεύματι δημιουργόν είγαι τογ Πατέρα, ό Υίόc: όσον καί τό ΠνεΟμα έχουν ηiν ϋπαρΕιν έκ Πατρός,
5 ο'Ίς καί τφ θεοσόφφ ΝΙαξίμφ και τοίς αλλοις nατράσι ΟVJJ καθώc: έκείνοc: 6 τρόπος διατηρείται έκ toO ότι ό Πατ~ρ
δοικεί, οlς αυτός συ~• 11μίv απηρυι?ριασμέ11ως αι,ιιλέγων lγκα είναι δημιουργός δι' YioO έν άγίψ Πνεύματι, όπωc: φρο
νοΟν ό θεόσοφ9c: Μάtιμοc: καί oi όλλοι Πατέρες· έσύ δέ li
} ι,φJ'1;1 ι· και γuυ)J κατ' οvδi:ι• α1ερος θατέρcy τρόπφ λυμαί ' 1
γεσι?αι nέφυκεν. πρέπει νά έντρέπεσαι διότι άντιλέγειc: πρόc: αύτούc: αύθα

!·:,
i.1·11:
22~ 'Ότι δ' ου σόγ εσ,τι ;1ερι Θε,ού λέγειγ ώς <ωlοι, φϊύς δωc:. Καί βεβαiωc: .κατά τίποτε δέν έχει τήν ίδιότητα ό είc: 1::
τρόπος νά έtαφανίΖ:π τόν όλλον. 1':
10 εσΤt, μαλλογ δέ nηγ17 φωτός νοερού τε και α'Dλοv>>, τούτο ιί!,
αληι?'ες ε'ίρηκας· ακούσεις δέ πως, συγήσεις δέ nϊος,. nι 22. "Οτι δέ δέν είναι ίδικόν σου νά λέγπc: ότι «είναι 1, ,
1
ώσάν φωc:, . μαλλον δέ πηγή φωτόc: vοεροΟ καί άίJλου», :ii.

οιεύσεις δέ ;1ως, ,δς γε τοiJς μέJΙ ΊJξω σοφούς θαvμαοίυυς 1111
όρθωc: τό είπεc: 18 • Πωc: δέ θά άκούσπc:. πωc: θά καταλάβπc:.

1
1!1 1 1
και, 11εόnτας κα,ί πεφωιισμέγους ονομάζεις §γ τφ nρ·ός ή 111,Ι

:,':!
μας σου λόγφ καί ,τούς αυτοίς nιστεύο,~,τας {}αυμασ10ύς και
πωc: θά πιστεύσπc:. άφοΟ τούc: μέν έtω σοφούς όνο1-1άΖ:ειc:
15 ζηλωτούς καί αt'δήμοJ 1 ας,. διό ΟV'δ' εξω, αλλά παλαιούς πυ
θαυμασίουc: καί θεόπταc: καί φωτισμένους είc: τόν πρόc: 1,.,ι:.:r
q:ούς αποκαλεις σεμι•ύι•ωι•, τούς δ' εγ ήμίιr δια της φυλακijς
ήμδc: λόγον σου κάί τούc: πιστεύονται::: είc: αύτούc: Θαυμd' ''
1' '
',,
στούc: καί Ζ:ηλεuτούc: καί σεμνούc:, διό δέν τούc: άποκαλείc:
HOJJ θείω11 εντολ{(ιν καi τi7ς κω}' 11σvχίαJJ ακρι,υούς σχολijς
έtω άλλά παλαιούc: σοφούς, διό νά τούc: έtυψώσπc: 9, τούc:
1
μακαρισΗ7ις κεκαθr1ρμέγους τ~7ν καρδία~ διασύρεις, εμοί

δέ iδικούc: μαι::: οί όποίοι έχουν καθαρισΘη · μακαριστωc: είc:
κατ' εξοvσία1' ο'ίκυθεJ' αυτοϊ,ς συγ:τάττωJJ, οi!περ ακρατδΊς
20 κωηγορείς; Καί ου τούς nεριόJJτας μάγοι,,, αλλά και τούς
rήν καρδίαν διά τηc: φuλάtεωc: των θεiων έντολων καί
rηc: άκριβοΟc: ένασχολήσεωc: είc: τήν ήσυχίαν διασύρειc:,
προς ουραγοy 8'Κ παλαιού μεταχωρήσαvτας και ζcοιηας Ίψ
κατατάσσειc: αύτούc: αύθαιpέτωc: μέ έμέ, τόν όποϊον κατη
Θεφ, ους ύ. μέγας αγriλλει Διονύ,σιος, ώς καί τάς νοερr'ι.ς
γορείc: χωρίc: όρ!α; Καί όχι μόνον τούc: Ζ:ωνταc:,/ άλλά καί
επί γijς ετ' οιιτας 1ίπεραJJαοευηκ6τας εγεργείας, μετ' εμού
roύc: άπό παλαιά άναχωρήσανταc: πρόc: τόν ούρανόν καί
σύ και τάπεις και σκώ,πτεις, τού κατά σέ πλημμελούς καί
2:ωνταc: πλησίον τοΟ ΘεοΟ, τούc: όποίουc: μεγαλύνει ό μέ
25 άφρονας και TOJ' αΪ.ηθ'η λόγο~, ουκ δρθοτομούντος.
γα<:. Διονύσιοc: ώc: ύπερβάνταc: καi όταν ησαν ακόμη έπi
23. «Διiδάσ'κει γάρ μεη q,ής, «δ μέγας Διο1•ύσιος περί
γηc: rάc: νοεράc: ένϊργείαc: 20 , έσύ κciτατάσσειc: καί σκώπτειc:
ύμώ1• τωγ {}εωρηΗΚ()))) ιu καί τάη, ΤίJJος κατειρω1,εύn, (i)
μαΖ:ί μέ έμέ, ό όnοίοc: κατό σέ είμαι πταίστης·. καί όφρων
α1°θρωπε; Φαίης α)' εμού; Άλλ' ·Oi'• περί εμού ΔιοJJυσ,[φ
καί δέν όρθοτομυ.i τόν όληθινόν λόγον.
τφ μεγάλφ λι5γος, αλλά περί HOJJ και?? έαυιωγ αρίστων.
,,
30 "Α ιιχως ,_ ' , , , ' , ' , J; 23. «Διότι», λέγειc:. ,ψέ διδάσκει ό μέγαc: Διονύσιοc:
·,τε, ει με~, αV'τος εμαυιοJfi θΚ'ει11οις συJ'εταττον, ,,,.
περί ύμων των θεωρητικων τό καί τά» 21 • Ποίον κατειρώC
α)t 'ίσως εi';πρόσωπος ή σικηψις· VVJJ ·δ' ΟV'Κ α:γ εϋροις, ουδ'
νεύεσΟΙ, όνθρωπε; θά ελεγεc: έμέ; Ό ,μέγαc: Διονύσιος
αν 10V'70 ΠQ)Ποτ' ,αληθcvς δε[ξαις, οvιδ' αν lσαρ[1}μοιις 1οίς
δμωc: δέν όμιλεi δι' έμέ, άλλά περί Ί'ων άρίστων καθ' έαυ
rούc:. "Αλλωστε, έόν έγώ ό ϊδιοc: κατέτασσον τόν έαυτόν
. 18. Βαρλαάμ 'Επιστολή Α', αύτόθι σ. 241.
19. Αύτόθι σσ. 261-262. μου μέ έκείνουc:, θά ητο ϊσωc: εϋλογοc: ή σκέψις· τώρα δέν
20. Περί μυστικηc: θεολογίσc: j, 1. δύνασαι νά εϋρπc: οϋτε δύνασαι νά άποδεitπc: ποτέ τοϋτο,
21. Βαρλαάμ, 'Επιστολή Α ·, αύτόθι σ. 247.
οϋτε δν συγγράψπς έναντίον μας βιβλία ίσάριθμα μέ τούς

στίχοις τού nολυστ[χου σοι 1ού:δε λόγου συγγράψnς καθ' iι στίχους της πολυστίχου σου ταύτης πραγματείας. Ποία
μώv οίολους. Τίς OV)' γένοιτ' U)' εύ.πρεπ17ς απολογίq. rϊρ λοιπόν άπολογία θά ητο εύλογοφανής είς αύτόν ό όποϊος
τοίς διαοαλλο,ιιέι•οις ήμίι, τους .aξιε:παινετωτάτους
οάλλοντι; Τί τούτο nέπ01ιrθας, αδελφέ; Που κρημJJώv έκc'uι·
σvνδια
διαβάλλει τούς άςιεπαινετωτάτους δνδρας μαΖ:ί μέ ήμδς :ι1 :
τούς διαβαλλομένους; Τί είναι αύτό τό όποιον επαθες,
5 αφηκας σαυτόι,; Πϊi'ις δ' εκτραχηλισθείς και ΗΤιι, θείωι· άδελφέ; Είc: ποίον κρημνόν δφησεc: έαυτόν; Π ωc: δέ, με
οϋτω κεφαλci'ιv ,άnοσεσαλευμέι,ος οσοι, ηκει προς τοι'ις σους γαληγορων καί άποσπασμένοc: άnό τάς θείας κεφαλάς τό
λόγους, ουκ αίσθάη7 της :περιωδυι,ίας, ου:δε μέγα θρηι,είς; σον δσον δεικνύουν οί λόγοι σου, δέν αίσθάνεσαι τόν βα
Πcίις δ' αιι αλλως μετεχειρίσω τοι• λόγον, εί Διονύσιος ό θύν πόνον οϋτε θρηνεί<:: γοερωc:; Π ωc: δλλωc: δέ θά μετε
μέγας ουκ εξαίρει~·, αλλά καθαιρείν αυτους ενόμιζεν; χειρίΖ:εσο τόν λόγον, έάν ό μέγας Διονύσιος ένόμιΖ:εν δτι
10 24. «'Εν δε τοίς περί αποδείξεως κι'Ι'δυνεύομει1 , ώ φι- δέν τούς έΕαίρtι άλλά τούς καθαιρεί;
λότης,. και αμφότεροι δρθώς λέγειν»· ούτος σός εστιι1 δ λό 24. «Είc: δέ τά περί άποδείςεως κινδυνεύομεν, ώ φίλε.
γος. 'Αμφοτέρωι• o{JJ, ήμώι 1 δρθ'ώς λεγόιηωιr κατά σέ, κιι• νά λέγωμεν άμφότεροι τά όρθά» · αύτόc: είναι ίδικόc: σου
δυι1εύεις συ σαυιοι, αvθις άποφα[νε1σθ·αι λέγειι• ουκ δρθώς λόγοc:22 • ΆφοΟ λοιπόν άμφότεροι λέγομεν όρθά κατά τήν
ήιιίκ' αι• εnειτα 10)• δρθοι• IOVI01' λόγον διαοάλλnς ήμώJJ, δποψίv σου, κινδυνεύεις πάλιν σύ νά άποφαίνεσαι δτι σύ
15 Και α.:πλcος ό τοίς ιυφω:ιrιiΚοίς 'ε<ΚεfJΑΟις πι1εύ:uασι αι•αμιξ ό 'ίδιος δέν λέγεις τά όρθά. 'Όταν εnειτα διαβάλλπς τόν
ραγδαίος και λαυρος 1Sετος αnας, οι' εφθης καθ' ήμcογ άπό όρθόν τοΟτον λόγον ήμων, άμέσως δλοc: ό άνάμικτος μέ
τ·ης γλώττης &.φείς, ουδει, {jττον οτι μ17 και μiiλλοι, σέ, 1171· τούς τυφωνικούc: έκείνουc: άνέμουc: ραγδαία καί λαύρα
πηγ17ν της ικαταιγίδος, κατέlκλυσεν. Έμοι δε (κιαί γαρ fίκιστ' βροχή, τήν όnοίαν μόλις δφησεc: άnό τήν γλωσσαν σου έ
tπι νουν ε1δοξε θέσθαι τίσιJJ έπόμενος ταύτα λέγεις, ους ι•υι• vαντίον ήμων, κατακλύΖ:ει δχι όλιγώτερον δν δχι περισσό
20 αύτος εξέφψας ϋστεροιι), εμοι τοίι,vι, του μιί τά σά δια τερον καί σέ, τήν πηγήν της καταιγίδος. 'Ότι δέ έγώ (διό
λέξεώς τε nέρι και ,&.nαδείξεως εlρημέγα προς Λατίνους τι έλάχιστα μέ έφάνη νά σκεφθω ποίους άκολουθων λέ
κακίζει~·, πολλrι τά μαρτύρια κάι, πολλοίς έστιγ έτέροις ήμε γεις ταΟτα, τούς όnοίους τώρα σύ ό 'ίδιος έφαvέρωσες
τέροις συγγράμμασι, και μάλιστα προς τούς &.πα Θεσσαλ01·ί επειτα) δτι λοιπόν έγώ δέv κακίΖ:ω τά λεχθέντα ύnό σοΟ
κης πέρυσι τουτ' ήρωτηκότας αv,τό, προς οvς &.ντιγράφ()JJ- npόc: Λατίνους περί διαλέΕεωc: καί άηοδείΕεως, ύπάρχουν
25 τες όμολογείι• &.μφοτέροις &.nεφηι,άJμεθα, καί δείγμα τοβτ' πολλά μαρτύρια καί εύρίσκονται είc: πολλά δλλα ίδικά μαc:
εφημεν εlι,αι της δμολαγίας, το nροσείναι τοίς παρ• &.μφο συγγράμματα, καί είc: τά πρόc: τούς έρωτήσαντας πέρυσι
τέρωι, λόγοις το εύσε6ές, το κυρίως δ' η μ17 κυρίως, είπερ άnό τήν Θεσσαλονίκην τό πρδγμα τοΟτο. Γράφοντες είc:
αρ' α1uφισοηιή,σιμοι•, εχειι,· αλλά σύ VU)! άγωνίαν οϋ τοι σμι άπάντησιν πρόc: αύτούς άπεφάνθημεν δτι συμφωνοΟμεν
κράι, ήγωνισμέι 1 ος διετέλεσας δείξαι κατά τουω ψευδομέ- άμφότεροι, καί τοΟτο εϊπομεν δτι είναι δείγμα της όμολο
30 νους 1ίμας, γίαc:, τό δτι είc: τούς άnό άμφοτέρουc: διατυπωθέντος λό
25. Τί τοίνυ1', αι• καί ημείς Ιfκαστο1, τωψ διαλεκτικ(VJ' γους ένυπάρχει ή εύσέβεια, τό δέ κυρίως η μή κυρίως, δv
σοι τουτωι•ί συλλογωμωι 1 , οϋς εϋχn κάλλιστά τε και δρθότu,- συμβαίνπ νά άμφισβητηται, δc: είναι. Άλλά σύ τώρα έnε
δόθηc: είc: μέγαν άγωνα, διά νά δείΕπc: δτι ήμείc: ψευδόμε
θα κατά τοΟτο.
25. Τί θά συμβη λοιπόν, αν καί ήμείc: έλέγςαντες ποι
~~, Αύτόθι (J. ~4Q, κιλοτρόπως ειςαστον των διαλεκτικων σου τούτων συλλο-
Α' ΠΡΟΣ , ΒΑΡΛΑΑΜ 473
τα nεποιηκέναι, διακωδωνίσαντες, άnηχ17 τιι•α ηχi7 ιι άι,α γισμών, τούς όποίουc: εϋχεσαι νά εχrιc: κάμει κάλλιστα καί
διδόι,τας δεί!;ωμε1,, κακοτεχ1'ίας εμπλεως, μαλλον δ' αJ'Τί όρθότατα, δεί!Ξωμεν δτι άποδίδουν ενα παράφωνον ηχον,
τέχνης ηι1 αυχείς, ατεχνίας •αJJαΠεφη~'ότας πλήρεις, Και ΤΙ) είναι γεμδτοι κακοτεχνίαν, μαλλον δέ άντί τέχνης δια τήν
σούτο δέοντας είναι διαλεκτικούς, r»ς μηδέ συ<λλογισμούς όnοίαν ύnερηφανεύεσαι άναφανοϋν πλήρεις άτεχνίαc: καί
5 εΊναι, μηδέ γavJJ ,σοφισ1ικούς, μηδέ σχημα δλως σώ,ζοντας τόσον άπέχουν άnό τό νά είναι διαλεκτικοί, ωστε νά μή
συλλογισμού; 'Αλλά γάρ, επεί περί τιον θείωιι σαι πεποί είναι κδν συλλογισμοί, οϋτε σοφιστικοί άκόμη, οϋrε νά δια
ηνται, της προς ταύ·τ' οφειλομένης εύλα/Jείας ένεκεν, ούκ τηροϋν καθόλου μορφήν συλλογισμοϋ; ·Αλλά βεβαίως, έ
αναιδ(iις καί άκρατώς, ώς αύτός καθ' rί,μων πεποίηκας, nειδή εχουν καταστρωθη άnό σέ περί των θείων, έ!Ξ αί
καίτοι πρότερον ήμίγ τό δρθόι, προσμαρτυρ1ίσας, αλλά με- τίαc: τηc: πρόc: αύτά όφzιλομένηc: εύλαβείαc:, θά όμιλήσω
10 τριώτερον και κοινότερον καί επιτομώτεροJJ συνελωι, και ύ περί άύτων δχι άναιδωc: καί άχαλινώτωc:, δπωc: επρα!Ξεc: έσύ
ποτεμc(>J', ώς οίόJJ τε, τφ περί τούτωγ χρ17σομαι λόγφ καί έναντίον ήμϋJν, μολονότι προηγουμένως μδc: άπέδωσεc: τήν
κατά τr'ι.ς ύπό σού σχεδόJf δεδομένας αφορμάς, ο.πως σαι λ'J όρθότητα, άλλά μετριώτερα καί κοινότερα καί συντομώτε
γίζηται και τουτωιιί των λόγων τό αίτιον. ρα, συνοψίΖ:ων καί περικόnτων κατά τό δυνατόν, καί κατά
26. 'Ως aι, δέ καί προ τώγ λάγωι, τούτωγ ταύτα δοξά- τάc: δεδομένος ύπό σοϋ άφορμάc:, διά νά ύπολογισθη άπό
15 ζοντας ήμας ε~δε[ης' εκεί1 1 0 προ,θήσω τωγ εμ{vJf, ο καί αυ σέ καί τούτων των λόγων τό αϊτιον.
τός οi,κ οlδ' 01! παθ('vι• επ17νεσας, ωστ' ούiδέ τούτο άπλώς 26. Διά νά μάθrιc: δέ δτι ήμειc: καί πρίν άπό τούς λό
εμόι,· «Ουδείς αγαθός, εl μrι εις δ Θεός, ό μόνος δίκαιος, γους τούτους έπιστεύομεν ταϋτα, θά θέσω ένώnιόν σου
ό μόνος σοφός, ό μcικάριος ·και ,μάγος δυνάστης, ό μόνος έ καί έκεϊνο τό ίδικόν μου, τό όποϊον καi σύ έπήνεσεc:, δέν
χων αθανασίαν, φcος οl,κών απρόσιτο)!' ού•δέν ούν τωγ έπο- γνωρίΖ:ω διά ποίον λόγον, ωστε οϋτε αύτό νά μή είναι μό
20 ιιένωι, τφ Θεcρ ε,πι·πλέοJf ε'lη α1ι αύ,τοv, και αυ 1 τών δ' εκα νον ίδικόν μου· «κανείς δέν είναι άγαθόc:, είμή μόνον είc:,
σιοι, μοναδικό~,, και ο,τι αι• κατηγοροίτο τούτων, 0V καθ·ό ό Θεός, ό μόνος δίκαιος, ό μόνος σοφός, ό μακάριος καί
λου)). Τό γάρ 1Sπερούσωι, και {,περάγαθοι, και ύπέροοφ01, και μόνος δυνάστης, ό μόνος εχων άθανασίαν, κατοικων φώc:
{•nέρφωτοι, τ ίι,ος γε αλλου lj της ύπερθέου ού'σίας καί σο άπρόσιτον. Έπομένωc: τίποτε άπό τά προσόντα τοϋ Θεοϋ
φίας και αγαθότητας και τού φωτός εκείνου; πως OVJf εκ δέν άνήκει πέραν αύτοϋ καi έκαστον αύτων είναι μοναδι
25 μοναδι•κώι, γένοιτ' αι, συλλογισμός, αvευ τού καθόλου; Ει κόν καί δ,τι άπό αύτά ίδιάΖ:ει είc: αύτόν δέν είναι γενικόν» '1.
2
δέ συλλογισμός ού1κ αν γέ1,οιτ' διαλεκτικός, ω οέλτιστε, πώς Διότι τό ύπερούσιον καί ύπεράγαθον καί ύπέροχον καί
αι• γέJJ,οιτο; Σοφιστικός δ' ομως εσται, σχ17μα μόγο1, εχωι, ύπέρφωτον τίνος δλλου είναι παρά της ύπερθέου ούσίαc:
καί qαιvόμεγος, αλλ' ουκ cv1'. Καί ή διαλεκτικ17 σαι τοί1ιυι•, καί σοφίας καί άγαθότητοc: καί τοϋ φωτόc: έκείνου; Πωc:
cδς χvο(hδης διεκπεψύσηται, καί οί σοί απαι11ες συλλογι- λοιπόν θά ητο δυνατόν νά γiνrι συλλογισμός χωρίς γενικόν
30 ομοί, εl ι'l.ρα καί μ17 αφίει•ται το·v τώιι συλλογι,σμαιι, ονό- ά!Ξiωμα; 'Εάν δέ γενικωc: δέν είναι δυνατόν νά γίνrι συλ
λογισμός, ώ βέλτιστε, πωc: θά ητο δυνατόν νά γίνrι διαλε
κτικός; 'Όμως θά είναι σοφιστικός, σχημα μόνον συλλογι
σμοΟ εχων καi φαινόμενος ώc: συλλογισμός χωρίς νά είναι.
Καί ή διαλεκτική σου λοιπόν εχει έ!Ξανεμισθη ώc: χνοώδηc:
καί δλοι οί συλλογισμοί σου, άκόμη καί δν δέν έγκαταλεί
23, '!Ξπιgτ9λή Α ·, 9. ποuν τό δνομα των συλλογισμών, είναι σοφιστικοί, χωρίς
μαrος, σοφιστικοί εlσιιι, ο{}κ οιιιες, ,αλλά φαινόμενοι, μάλλοι· νό είναι όλλά φαινόμενοι δτι είναι, μδλλον δέ οϋτε αύτο,
δέ ο{ιδέ lOVlU, 1 δεδόσθω ιδ' δμως· αί δ' εκ τωιι ήμί11 ένυπαρ άλλό ας ε'ίnωμεv δτι είναι· αί δέ προτάσεις αί όποϊαι προστί
χόιtτωι1 λόγωι, nροστιθ·έμεγαι προτάσεις,. ,U1] ΟV'Οαι α'ίτ ιοι rov θενται άπό τούc: ένυπάρχονταc: είc: ήμδc: λόγουc:. άφοϋ δέν
συμπεράσμα,rος, πως αν ειεγ α'Ιτιοι της nίστεως αυτοv; είναι α'ίτιαι τοϋ συμnεράσματοc:, nωc: θά ησαν α'ίτιαι τηc: ά
5 El δέ συγχωρεί, τίς ό λόγος καθ' δν διαλεκτικόv μέιι ι'iέ ξιοπιστίαc αύτοϋ; 'Εάν έπιτρέψωμεν νά είναι οϋτω, διά
λωι• δvομάζειν τόι, αυτοv συλλογισμό~,, τά τε μ1'ι καθ·όλου ποίον λόγον θέλων μέν νά όνομάσ!l διαλεκτικόν τόν συλ
λαμοάι 1 ει ως κα,θ·όλου και τάς f;)! ή;μίν έννοίας πίστιι 1 παρέ λογισμόν αύτοϋ, τά μή γενικά έκλαμβάνει ώc γενικά καί
χειιι ro'iς λογίοις τίΊ?-εται καί τό~ι σω,,λο-γισμόγ πίστεως, άλλ' τάc: έντόc: ήμων έννοίαc: δέχεται δτι προσφέρουν πεποίθη
ουχί γγcόσεως, α'ί,τιοι, ήγείται και άπλως πάJJτα συγχωρεί σιν είc: τούc: λογίουc: καi τόν συλλογισμόν θεωρεί α'ίτιον
1 ο τά και 1({) λόγφ τi'jς τέχιιης .ιι11 συμοαlνοντα, τοις δέ άπο rηc: πίστεως άλλ' δχι τηc: γνώσεως καί γενικωc: τοΟ έnι
δεικτ ικόJJ καλοvσιJΙ, ουιδέν ο'ίεται συγχωρητέογ; rρέπει δλα τά μή συμβαίνοντα οϋτε είc: τόν λόγον τηc: τέ
27. 'Έ11., επείnερ ει 1 οlς δοκείς 17μας έλέγχειι 1 , 10 μο χνης, είc: έκείνουc: δέ οί όποϊοι τόν καλοϋν άnοδεικτικόν
,·.
ι•αδικόι• φ7ς διττόιι και όμώγυμοι, παρ' ουιδέι, αλλο η οτι δέν νομίlει δτι πρέπει νά τά έnιτρέψουν;
i.Ελλως έφ' έκάστου 7(())1 παρ' ήιμίν αοσθητ(iJγ• εχει και αλλως 27. Προσέτι, έπειδή βέβαια κατά τόν ελεγχόν σου
15 επί του Θεοv, μάθε dις πάντα τr} επί Θεοv λεγόμεγα τοvτοι• nρόc: ήμδc: τό μοναδικόν λέγειc: διττόν καί είc: κανέν δλλο
τόι· τρόποι• διττά και όμώι,υμα· ουδέν γάρ Τ(ι))J έn' αυτοv όμώνυμον η δτι δλλωc: συμβαίνει είc: τά αίσθητά πράγματα
λεγομέιιωγ οvτως έχει ωσπερ έφ' έ·κάστου τιv~, παρ' ,7μί1•, τοΟ περιβάλλοντόc: μαc: καί δλλωc: έnί τοΟ Θεοϋ, μάθε δτι
ουχ οnως τωι 1 αlσθητr,JJ' αλλ' ουιδε Ί(())J J!ΟJ)των, ιJJστ' SJ' δλα τά άναφερόμενα είc: τόν Θεόν είναι διττά κατά τοΟτον
απασί σου 10ίς συλλογισμοις παρά τό διττό~, τοvτο τούς α- τόν τρόπον καί όμώνυμα. Διότι κανέν άnό τά άναφερόμενα
20 κροωμέι1ους έπιχειρε'ίς παρακρούεσθαι· σοφιστικοί σοι αρ' είc: αύτόν δέν είναι ώc: τά είc: έκαστον άπό ήμδc:, δχι τά
εlσί1' απαvτες, αλλ' ου διαλεκτικοί. 'Έτι, εl μοναδι·ΚQ')" έσrιι• αίσθητά άλλ' οϋτε τά νοητά, ωστε είc: δλουc: τούc: συλλογι
ό Θεός, καί 1οιοv10 μοι,(!Jδικόι, ως μη εκ :πολλω1 1 ει,, επί σμούc: έnιχειρείc: νά έξαπατήσnc: έξ αίτίαc: αύτοϋ τοϋ διττοϋ
δέ τούτου του ένός ΟV'Κ εστι τόδε τι είναι και ύnοκείμεγοι•, τούc: άκροατάc:· διότι δλοι οί συλλογισμοί σου είναι σοφι
τούτωι, ιδ' ανεv πρόιu.σις ουκ εστι· προτάσεως μιί οϋοης, στικοί άλλ' δχι διαλεκτικοί. Προσέτι, δν ό Θεόc: είναι κάτι
25 σιJiδέ ,συλλογωμός εσται, μ17 δτι διαλεκ,τικός, αλλ' ουδέ. σο μοναδικόν, καί τοιοϋτον μοναδικόν ωστε νά μή είναι εν έκ
φιστικός. Το1'!ς σσύς τοίνυι 1 διαλεκτικούς, ους αυτός φ1ίς, πολλων, έni τοΟ ένόc: δέ τούτου δέν είναι δυνατόν νά
συλλογισμούς, μήτε διαλεΚ!τικούς,. μήτε σαφιστι,κούς αJJαφrι είναι κάτι καi ύποκείμενον, χωρίc: αύτά δέ δέν ύπάρχει
ι1έι1τας, τί γε δvομά,σωμε1 1 ; 'Αρρ1710υς, η και &διαι 1 οήτους. συλλογιστική πρότασις· δταν δέ δέν ύnάρχn πρότασις, δέν
28. Αντίκα 0) 1 ψfις &κριο1j σοι ες τά μάλιστα συλλογι- ύπάρχει ούτε συλλογισμός, δχι μόνον διαλεκτικός, άλλ' ού
30 σμόν,. ((ΠαΊi.!Ος και Υίου μία εγέργεια, ιfι~, μία ενέργεια, τε σοφιστικόc:. Τούc: ίδικούc: σου λοιπόν διαλεκτικούς, δ
μία δύι•α,ιιις, rΤιιι μία δύι,αμις, ουαία χαί φύσις 17 αυϊιί, nωc: λέγεις, συλλογισμούς, οί όnοϊοι δέν φαίνονται ούτε
διαλεκτικοl ούτε συλλογιστικοί, τί θά όvομάσωμεν; Άρρή
rους η καi άδιανοήτουc:.
28. Εύθύc: δέ άμέσωc: έξετάιομεν αύτόν τόν όποϊον
όνομάlειc: καί έξοχήν άκριβη συλλογισμόν, «τοΟ Πατρός καί
rοϋ Υίοϋ μία είναι ή ένέργεια, αύτων των όποίων ή ένέργεια
!j
:iι
Ιι,
1
Πατρός αρα και Υίου, ου·σία και φύσις 17 αυτή»· .τοv είναι μία, μία είναι ή δύναμιc:, αύτων των όποίων ή δύνα
τοι' δή nρο8αλλομέι,οις α:nόκριναι nυVΙθσ.νομένοις· αλλος μέιι μιc: είναι μία, ή ούσία καί φύσιc: είναι ή αύη), δρα τοϋ Πα
γάρ τις τοίί·τον οϋτως εκ1tθέμενος ,. ουκ αν ευcθύ~ιοιτο nrxρ' τρόc: καί τοϋ Υiοϋ ή ούσία καί φύαιc: είναι ή αύτή». Καθώc:
11μώv · ώς δέ οόv, από τώ1' σων ετάσομεv. "Ων γάρ, τlνων λοιπόν προβάλλομεν τοϋτον διά νά πληροφορηθωμεν άπο
5 λέγεις; El μεν γάρ άnάν,τωι•, μ17 και λίαν πλημμελές; Τα κρίσου. "Αν οϋτωc: έtέθεσε τά πράγματα αλλοc: δέν θά
γr'tρ ύnεξιιρημέ1'α nά,σης nληθύος 1αύη7 δι' αυ•του συν·τάττεις ήλέγχετο άπό ήμac:· έπειδή δέ είναι ίδικόν σου, θά τό έtε
και .&nό τών κτιστω)' nερι της ακτίστου φύσεως διδάακειν τάοωμεν άπό τά ίδικά σου. 'Όταν λέγnc: λοιπόν «ών»,
αξιο'iς. 'Έτι δέ και διϊι τοίί διττοίί της ενεργε[ας τρόπου noίouc: έννοεϊc:; "Αν έvvofjc: δλα, αύτό μήπωc: είναι πολύ
σοφωτικϊiις ψuας επιχειρείς nαρακρο·ύεσθαι· και γαρ ουδ' έσφαλμένον; Διότι αύτά τά όποια έΕαιροϋνται πάσηc: πλη
1 ο αι•τός αγ φαίης ουτως είναι μία11 δύναμίν τε και ενέργειαγ θύοc:, τά συντάττειc: μέ αύτόν είc: αύτήν τήν πληθύν καί
Υίου τε και Πατρός,. ώς εμου τε ,καί σου ,μία εστίν ενέργειά εχειc: τήν άtίωσιν νά διδάtrιc: άπό τά κτιστά περί τηc: άκτίστοu
φύσεωc:. Προσέτι δέ μέ τόν διττόν τρόπον τηc: ένεργείαc: έπι
TF και δύι 1 αμις. El ·δ' ου ;-ιάντωJ', nϊος ου·κ ασvλλόγισιος δ
(1ΚQt6έστατος αυ,τός σου συλλογωμός, εστερημένος τοίί κα χειρεϊc: νά μδc: έΕαπατήσnc: διττωc:. Διότι οϋτε σύ δέν θά
ήδύνασο νά εϊπnc: δτι ύπάρχει μία δύναμιc: καί ένέργεια τοϋ
{}όλοv; Προς δέ τούτφ και τό έι 1 αρχ;ίj αlτείται δια ται:τn-
Υίοϋ καί τοϋ Πατρόc: οϋτωc:, δπωc: ύπάρχει έμοϋ καί σοϋ
15 λογίας .δυγάμει nροαγόμε1ιος.
2Π. Θέλεις ετι διαοασω•ίσωμει 1 τόι, διαφερόντως τaii
μία ένέργεια καί δύναμιc:. Έάν δέ δχι δλουc:, πωc: δέν εί i
ναι άσυλλόγιστοc: αύτόc: ό άκριβέστατοc: συλλογισμόc: σου,
roJΙ r)κρι'6ωμέγοι• σοι συλλογιομόγ; Άλλ' δκvω εv 'ίσθ·ι μα
κρηγορείι· προς ου1δέ1' κέρδος ηκι,στα εθέλων· αλλ' ε'ίπερ
στερημένοc: τηc: καθολικότητοc:; Πλήν τούτου δέ χρειάΖε
ται καί τό άρχικόν στοιχειον διότι άναπτύσσεται δυνάμει
δ προς ακρ[οειαv οvτος λίωι εκπεnονημέ~,ος σοι συλλογι-
ταυτολογίαc:.
20 σ,ιιός, καίrοι προς δλίγογ ,οΕJοασαγισ.μέιιοι; εριστι.κός αJ,αnέ
rι ηι•ε καί απυλλόγωτος, τί γ' άι, ύnοσταίει• οί μ.17 nρός 101•-
29. Θέλειc: νά συνεχiσωμεν τόν ελεγχον αύτοϋ τοϋ
κατ' έ(οχήν διηκριβωμένου συλλογισμοϋ σου; 'Αλλά γνώ
τn σrJΙ ακριοείας 1}κο1,τες, ακριοεί Οασά1ιψ παραδεδομέιrοι;
ριΖε δτι · διστάΖ:ω, διότι δέν θέλω καθόλου νά μακρηγορώ
21j)' δ' ο•μως χάρη• τό )ΙVV εχον ά~rεξέταστοι κείσθωσαιι. Ό
άνωφελωc:. Άλλ' δν αύτόc: ό συλλογισμόc:, ό μέ άκριβολο
ρ{iς οσα nοι ::~άλιι, εγ(lι τφ αχαρίοτψ χαρίζομαι; Τό δέ
γίαν έκπονηθείc: άπό σέ, παρά τήν δι· όλίγον βάσανόν του
25 συμπέρασμά σαι του πα~rτός μαλλοιι r).κριοωμέι 1 οv τουτουί
άπεδείχθη έριστικόc: καί άσυλλόγιστοc:, τί θά ύφίσταντο
μικρr'Jι• ετι. προσθεωρήσωμειr, t)' εξελέγξω σε κατα σε και
έκεϊνοι οί όποϊοι δέν έφθασαν είc: τό σημείον τοϋτον τηc:
εις ΞQYOJ' εκοfί 7() σολομώι'lεtοJJ έπος· . ((() δρ·ύσσωι• οόθρογ
άκριβείαc: σου, δν παραδοθοϋν είc: άκριβη ελεγχον; Π ρόc:
Τ(ρ πληοίογ εμnεσείται εlς αv,τόvη. Τί δ17 τό εκ το{S άκρι.
χάριν σου δμωc: πρόc: τό παρόν δc: μείνουν άνε(έταοτοι.
οεστάτοv τώι• συλλογισμών ακριυέστατοιi συμnέρασμα; «Πα-
Βλέπειc: πόσον χαρίΖομαι έγώ είc: σέ τόν άχάριστον; Πάν
30 1uός καί Υίοf μία φύσις και ουσία εστί))· τούτφ δέ ταύιδι•
τωc: δc: έtετάσωμεν δι' όλίγον άκόμη τό συμπέρασμα τοϋ
περισσότερον άπό πάντα αλλον διηκριβωμένου τούτου συλ
λογισμοϋ, διά νά έλέγ(ω σέ κατά σέ τόν 'ίδιον καί ό σολο
μώντιοc: λόγοc: πραγματοποιηθη· «ό σκάπτων βάθρον διά
τόν πλησίον θά πέσrι μέσα είc: αύτόν» 4. Ποίον λοιπόν είναι
2
τό άκριβέστατον συμπέρασμα τοϋ άκριβεστάτου των συλλο

24. Παροιμ. 26, 27.
γ1σμων; «Τοϋ Πατρόc: καί τοϋ Υίοϋ μία φύσιc: καί ούσία
εlnε'iι·· ((εlς Θεός ό Πα117ρ καί ό Υίός». Τοvτο δέ τίς ύκ υπαρχει», μέ αλλουc: λόγουc: δτι, «είc: Θεόc: είναι ό Πατήρ
οlδε1•, ΟJς α;τόψαι;σίς εσ1t1' 1)Jl0 1(i))1' rJγίωι, Π ατέρωιι 17μί1• καί ό Υίόc:». Τοϋτο δέ ποίοc: δέν γνωρίιει, δτι είναι άπόφαν
αnοqcαι 1 θείσα; Καl τοί1'V) 1 ακουσοJJ 1(i)J! σαυτοv καιr} σαυτου σιc: έκφερθεϊσα πρόc: ήμαc: ύπό των άγίων Πατέρων; "Α
λόγωγ· (({);τερ εστι 1οίς γεωμέτραις αρχ17 :{αι ΚOtV'J) εJη,Οια κουσε λοιπόν τούc: εναντίον σου λόγουc: σου· «αύτό τό ό
5 και αξίωμα, ωύ,11'' ήμί1' ύnάρχει έκάστη 1(()JI απαφάγσεωι 1 , ποίον είναι είc: τούc: γεωμέτραc: άρχή καί κοινή έννοια καί
1
σσαι ήμίγ ΗοΥ θείω1• ϊΊπό Ηο,- άγίω1, α1JδρcvJ1 απεφάνθησαι" άςίωμα, αύτό είναι είc: ήμαc: έκάστη των άποφάσεων, δσαι 111
!
ουιδεμίαγ ϊ'ίρα χρ17 εκ ,συλλογισμοv λαοεί1,)). Ίού, lού, και ό έςηνέχθησαν πρόc: ήμαc: περί των θείων ύπό των άγίων άν
μαθ'ηματικώτατος ώς αμαθής· δ γαρ ταvτα λέγωγ συ και δρων· καμμίαν λοιπόν άπόφανσιν δέν χρειάΖεται νά λάβι:,c:
έκ συλλογισμοϋ» • "Ε, ε, πόσον άμαθήc: είναι καί ό μαθη
25 11
ιί,ιιας διrομάζωγ αφ' ώ1• αρτίως ακούεις τόι, Πατέρα μό-
10 1'01' προοολέα Π~,εύματος διά συλλογισμού δει,κ1rύν1ας, δτι ματικώτατοc:· διότι σύ, ό όποϊοc: λέγειc: αύτά καί άποκαλων
ύ Π (!Πl)ρ και ό Υίός είς ε,στι Θεός, 8 παντός μαλλοι, αύ ήμαc: οϋτωc:, επειδή έδείςαμεν άπό δσα ηκουσεc: πρό όλi 1
τόι?ειι εστι πωτόι 1 καl, οί πατέρες απεφήναντο, διά σvJ,λογι γου διά συλλογισμοϋ τόν Πατέρα μόνον προβολέα Πνεύ 11
σμου δειξαι ε,;τειράθης και τον ακρι,οέατατογ άπάν-των ωϋ ματοc:, άπεπειράθηc: νά άποδείcnc: διά συλλογισμοϋ, δτι ό
τόι· σαι φfις συλλογισμό~,, καίτοι ού,δ' ύπό των πατέρω1 1 πρri}- Πατήρ καί ό Υίόc: είναι είc: Θεόc:, πραγμα τό όποϊον είναι
15 ΗιJ)! απεqάγθη 1ου10, αλλ' [ι,π' αύ101ί TOV έι 1 ός της i}εαρχι άφ' έαυτοΟ άiΞιοπιστότερον παντόc: αλλου καί οί πατέρεc:
κιις Τριάδος και Θεοv ι(vι, πατέρωJt 'Ιησού, δς φησιν, ,,a- απεφάνθησαν, καί τόν συλλογισμόν σου τοΟτον θεωρεϊc: ά
γc:J και ό lJ UΊ1)ρ ε1• εσμε)J)> και ((ιό έωρακι'vς ε:μέ έώρωιε
κριβέστερον δλων, αν καί τοϋτο δέν διεκηρύχθη κατά πρω
ΊΟ)! Παιέραη· και ((εl εμέ εγJJώκειτε, και ΊΟΥ Παιέρα μt1υ
τον ύπό των πατέρων, άλλ' ύπ' αύτοϋ τοϋ ένόc: τηc: θεαρ
εγ7,ι(_)Υ.ειτε U.1 1)) καί «εγc'v ει 1 1('°() Π ατρι και ό Π αι1)ρ Ε:1' ε-
χικηc: Τριάδοc: καί Θεοϋ των πατέρων Ίησοϋ, ό όποίοc: λέ
γει, «έγώ καί ό Πατήρ εϊμεθα έν»
26
καί «αύτόc: ό όποϊοc: εί
20 μοί)). El δ' αί των nατέρω1, αποφάJJ,σεις αύτ6πιστοι, πόοφ
μαλλογ αί του Κυρίου HOJ' πα1έρω1•· κατά τοσουτο τοίι•υι 1 ,
δεν έμέ είδε τόν Π ατέρα» 21
καί «έάν εϊχετε γνωρίσει έμέ
θά εϊχετε γνωρίσει τόν Πατέρα μου» 28 καί «έγώ είc: τόν
μίiλλοι, καιά 1r1ς σάς περί τιΊ'ιι, ιοιο·ύτωγ αποψάJ'Ισεις, καί δ
τούτο διά συλλογισμού πειρώμεJJος δειχ~--ύειγ απαίδευτος, εί
Πατέρα καί ό Πατήρ είc: έμέ» 29 • Έάν δέ αί άποφάνσειc:
των Πατέρων είναι αύτόπιστοι, πόσον μδλλον αί τοϋ Κυρίου
,ιι17 ιι και τωι 1 απαι-δεύτωJJ πλέοι 1 •
των πατέρων· κατά τοσοϋτον λοιπόν, μαλλον δέ κατά τάc:
25 3U. Άλλι} μ17 χαλέπαιγε τάς σαυτοv γνωρίζων φωι,ι}ς
σαc: περί των τοιούτων άποφάνσειc:, καί ό άποπειρώμενοc:
ο[, παρ' 1ίμιί)JJ α1πιnροσαγομένας ανταποδι,δά1ττων, αλλ' εκ HV)'
νά άποδείςι:, τοϋτο διά συλλογισμοϋ είναι άπαράδεκτοc:, αν
0(()) 1 'λόγωγ εκ 1 οαιι 1 ούσας· 8 γαρ 117ν αρχ17ν εlnoi,, κα-τ' αύ-
δχι καί κάτι χειρότερον άπό τούc: άπαιδεύτουc:.
1ός σαυτοv γέγραφας, δ~ιά 10ιούτω1 1 πειραθεις ανατeέπειJJ
30. Άλλά μή δυσφορηc:, καθώc: άναγνωρίΖειc: τάc: φω
1ά εμά, δι' (vι• ού 1 δέ1, αι, ηττω• και τά σά -τις άνατρέψειε
νάc: σου, αί όποίαι δέν σοΟ άντιπροσάγονται άπό ήμαc: πρόc:
30 nάγ1α, και ου τά σr:ι μό1,οι 1 , ΊJJα οοι κα{ τιγα ψυχαγωγίαJ'
άνταπόδοσιν, άλλά προέρχονται άπό τούς ίδικούc: σου λό
γουc:. Διότι, δπωc: είπα είc: τήν άρχήν, έγραψες ό ϊδιοc:
έναντίον σου, άποπειραθείc: διά τοιούτων έπιχειρημάτων νά
25. Βαρλαάμ, Α · πρόc: Παλαμδν, "Εκδ. G. Schirό, σ. 243.
άνατρέψnc: τά ίδικά μου, διά των όποίων θά ήδύνατο κα
26. Ίω. 1 Ο, 30.
27. Ίω. 14, 9. νείς δχι όλιγώτερον νά άνατρέψι:, καί τά ίδικά σου δλα,
28. Ίω. 14, 7. καί δχι μόνον τά ίδικά σου, διά νά σοϋ προσφέρωμεν καi
29. Ίω. 14, 1Ο· 11.
Α· ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 481
επιι,οήσωμει,, αλλά καί nάι·ι?' άπλ(ΤJς α αι 1 δ6ξαι τά περί κάποιαν άνακούφισιν, άλλά καί δλα δσα θεωροΟνται ότι
Θεου ·καί Η7'ιι· 1~είωι• λογι·κϊός δει~JΙύμενα, και πά1,τας τούς άnοδεικνύουν τά περί Θεοϋ καί των θείων λογικωc καί ό 1
λους όσοι είnον καί πρόκειται νά εϊnουν. Μέ τοιοΟτον σχε Ι]Ι'!

εlπόιηας καί τούς μέλλοντας ερειJΙ. 'Από της αυτης σχε
δόν έΕ:οnλισμόν έnετέθησαν κατά των ίδικων μας καί οί
1
δόι, παρασκευf7ς και ε~ω ΚαΙ(t 1J,Uε1έρωl' εχώρησω•,

1
Ot Htl)'
5 οi'ιδαμrj δ' ομως 'ίσχυσωι, dλλ' «εματαιώθησαι 1 εγ 1οίς δια εΕ:ω φιλόσοφοι, δέν έnέτυχον όμως πουθενά, άλλά «άnε·
δείχθησαν μάταιοι είc τούς διαλογισμούς των» , nροσάγον·
30
λογι.σμοίς αί·17(ι'J1'J), 1?·J•η10ύς, 'Lι/ οϋτως ε'Lπω, καJJ6ιιας τοις

τεc οϋτωc είnείν θνητούς κανόνας είc τούc λόγους περί
περί του αθανάτου λόγοις nροσάγογτες, /ί1· σύ τούς προστά
τu.ς τωι• κατ' εκείι,ους δογμάτων ως ωηιι 1?είαι• ύπεροχ111• τοΟ άθανάτου, διά τούς όnοίουc κανόνας σύ έκτιμδc τούς I/
ήγέταc των δογμάτων έκείνων ώc δηθεν «κατανοήσανταc
κα,1αγεJJοηκ6,ας)) αγασαι, τi71 1 και αυτοϊς 1οϊς ιδι.r} 10 :cιερ~ογ ,ι,
11
10 ,17ς J!Οήσεως πολυομμάτοις χερουυl.μ ακαταγόητον oiJσα'Jf. Δια

τήν θείον ύnεροχήν» 3 1,
ή όnοία ύnεροχή είναι άκατανόη ,11
τουτο μαι 'Και )'U)' αιι,τιγράψαι των αί:παραιτήτωJ! εφάνη 'Ι(αι τοc καί είc τά άnό τήν nερίσσειαν της νοήσεως nολυόμ
i;!
ματα Χερουβίμ. Διά τοΟτο καί τώρα έθεώρησα άnαραίτη
λvσι1ελε,οτάτωJJ, ως αι 1 και συ σεαυτου γέγοιο σοφώτερος
τον καί ώφελιμώτατον νά σοΟ άπαντήσω, ώστε καί σύ νά ΙΙΈ'
!li1 Ί
εξ 1JψVJJ 1(J))' lασ6φων dφορ,μ1ί )J' λαυώJJ, ,και τά σά ΟV'γσ{tJ'δυ
η:ύοηα τοίς εμοίς, ε'ίπερ αρα δυναίμηJ', εξέλωιμαι του Κl1'-
γίνπc σοφώτεροc λαμβάνων άφορμήν άnό ήμδc τούς άσό
φουc, καί τάc άπόψειc σου αί όnοϊαι συγκινδυνεύουν μαΖ:ί
Ι':
15 δύι,οv καί. ,σέ πείσω ηj τιυ1 1 πατέρων lδιωτείq, μα}λω, ·i}
μέ τάc ίδικάc μου νά άnομακρύνω άnό τόν κίνδυνον, αν
Πλάτωγι καί τφ Νικομάχου τον 11οvν προσέχειJ!.
31. Έκεϊ1rοι μετϊι 11}ς μωρίας του ευαγγελίου του δι. δυνηθω, καί σέ νά πείσω νά δίδπc μεγαλυτέραν προσοχήν
είc τήν άμορφωσίαν των πατέρων παρά είc τόν Πλάτωνα
δασκαλείου 11jς Πεολογίας ασφαλείς nροστά,ται, του τής α
ληθους σcγίας Πι·εύματος τοίς nι·ε1'!ψασι τού1ω1 1 εψιζά- καί τόν Άριστοτέλην.
31. 'Εκείνοι είναι μαΖ:ί μέ τήν μωρίαν τοΟ εύαγγελίου
20 )'0) 1 ;Ος και «δι.δακτούς Θεου)) nοι.ουηος το·ύς αντοίς φοtlύ)Υ
άσφαλείc nροστάται τοΟ διδασκαλείου τηc θεολογίας, καθ'
τας' οί' κlίι' ιωJJ θύρα19εγ οi11 κ αnηχές fι καl. 1σv1' εvσποιοί )'-
όσον τό nνεΟμα της άληθοΟc σοφίαc ένσταλάΖ:ει είc τά
Ιαt καί εγαρμ6ζο1ηαι τfί εμμελείq, του Π1,εύματος. 'Ώγ .~l
πνεύματα τούτων καί καθιστςι «μαθητάc ΘεοΟ» τούς φοι
1?έλεις &κοvοαι 1ίJ'α λέγουσt1' ,dn6δειξt1' θείαJJ, και ουχ ά
τωνταc είc αύτούc, οί όποίοι άκόμη καί αν κάτι των θύ
πλως αn6'δει.ξι.Ι' αλλά και σιιλλογι,σιτικ17γ αnόδειξιγ, αι•ά χεϊ-
ραθεν δέν είναι σύμφωνον καί τοΟτο υίοθετοΟν καί έναρ
25 ρας λά.ιυε 11\))' ΔογματtΚ1)1' πω•οτι:λ[α1 1 • εκεί γr}ρ οψει ταύτψ
μονίΖ:ουν μέ τήν έμμέλειαν τοΟ πνεύματοc. "Αν θέλπc νά
επιγεγραμμέ1,φ' πολλαχοϊΊ και τογ λόγογ ύπα1,-αγJΙούς δς ει,έ
άκούσπc ποίαν λέγουν αύτοί θείον άnόδειΕ:ιν, καί όχι άnλωc
χει τουτί τοiJΙnίγραμμα συλλογιαμοι, ε1Ίρή,σεις άnαγταχο·ϋ ε
άnόδειΕ:ιν, άλλά καί συλλογιστικήν άnόδειΕιν, λάβε είc τάc
κεί καί οvλλογωτικ171 1 -ιinόδειξι1, δτι είς ε,στι Θεός ακούση
χείρας σου τήν Δογματικήν πανοnλίαν • Είc αύτήν πράγμα
32
καl παύ·ση καται~ιώμει'Ος ήμας εlπδι,τας, εl μή αρα O'VJ'

τι θά εϋpric νά εύρίσκεται ή άnόδειΕ:ιc ώc έπιγραφή είc
30 αυτοις, καίτοι 10 ((είς εστι Θεόςη παγτος μαλλογ θεοnαρά-
πολλά σημεία καί άφοΟ φυλλομετρήσπc τό κεφάλαιον τό
όποίον εχει αύτήν τήν έπιγραφήν θά εϋρηc παντοΟ έκεί
συλλογισμόν καί θά άκούσrιc συλλογιστικήν άnόδει!Ξιν περί
τοΟ ότι είc Θεόc ύnάρχει 33 καί θά naύσric νά κατηγορηc
30. Ρωμ. 1, 21.
31. Βαρλαάμ, Α' πρόc: Παλαμαν, έκδ. G. Schirό, σ. 262. ήμδc, είμή μόνον μαιί μέ τούc nατέραc, μολονότι τό «είc
32. Τοϋ Εύθυμίου Ζιγαβηνοϋ, PG 130. Θεόc ύnάρχει» είναι περισσότερον nαντόc αλλου θεοnαρά-
33. PG 130, 34 C. 41 C. 44.
31
δοτός έσιι1 1 ϊί.nόφαγοις, «Κύριος γάρ)), φηιο[JΙ,. <cό Θεός σου,

δοτος άπόφανσις, διότι λέγει ή Γραφή, «Κύριος είναι ό
Κύριος είς εοτιν1)· εl γοfiν οοvλο:uέJJοις ην αυτοίς τάς αnο
φά11σεις άπλc,ις λέγειιι α,;ιοδε[ξεις, ιούτψ αι 1 11])' απ6δειξιι·
Θεός σου, είς είναι ό Κύριος» 3 4. 'Εάν λοιπόν ουτοι ηθελον
νά λέγουν αποδείξεις άπλως τάς αποφάνσεις, είς τοϋτο θά
έπέγραφοJJ, ()'Ι) 10ίς εξ Q))I' α'ΙJ'1() οvλλογιστικως QV)ΙήγαγΟJ'.
εθετον έπιγραφήν τήν άπόδειξιν, δχι είς έκείνα άπό τά
5 32. 'Εκεί τοίηιι· μηδέ γctρ έ1πιτ[θεσ1~αί οοι προcθυμούμε-
όποία συνήγαγον τοϋτο συλλογιστικως.
ι•ος, κα[1οι nολλαις αJ;άγ,καις εκκαλεσαμέ1ψ γfίι• εlς 10ϊ•~ο
32. · Εκεί λοιπόν, έσκέφθην νά σέ άναβιβάσω, χωρίς
:τρός 10 παιδαγωγείοι• 1(0)' πατέρωι· αγαυιυάοαι σε διενοή
νά εχω διάθεσιν νά έπιτεθω έναντίον σου, δν καi μέ πολ
θψ· εκεί 10ιγαροvι 1 ε'ίοn και πcος και 1lΨα τά nερι Θεόι·
λάς πιέσεις μέ παρεκίνησες τώρα είς τοϋτο, πρός τό διδα
καί τίι•ι 1ρόnψ μη πάιιτα λέγεο, θείας ού,σίας υιασθήσυ,
σκαλείον των πατέρων. 'Εκεί λοιπόν θά μάθι;~ς καί πως
10 ο YiΊJ' εnαθες, ουμ,υSΙυηκός επι Θεοv εκφεύγειι• λέγει~, προ
καί ποία είναι τά περί τόν Θεόν καί μέ ποίον τρόπον θά
υ.ιρούμεvος και 1Y)J' της αnοφυγfjς όδόιι μ17 έπιστάμεγος·
ύποχρεωθfiς νά μή λέγης τά πάντα θείας ούοίας, πρδγμα
εκεί και πίατt)' εύρήοεις διαφέρουσαι, εnιστιίμης καί γι1 ω
τό όnοϊον επαθες τώρα, προτιμων νά άποφύγι;~ς νά δέχε
σιJJ πίστεως ετερογ τράnο,ι,· εκεί και γι•ωστόν γ11 ώου Θεού
σαι συμβεβηκός έπί τοϋ Θεοϋ καί άγνοων τήν όδόν της
ijκι,οι' έni nίοτεως εκλαμυαvόμενοιι, σ'ις και π αω,ος ό μέ-
άποφυγης, 'Εκεί θά εϋρι;~ς καi δτι ή πίστις διαφέρει της έπι
15 γας καί 10ίς εκτός πίστεως πεφαγερcοοθαι λέγει «το γJJω
στήμης καί ή γνωσις της πίστεως κατ' δλλον τρόπον· έκεί
ΟΤΟJΙ τοiΊ Θεσu)), ο λεγόJ11ωι1 1ίμώι•, ού τό πι,στεύειι, λέγειιι
θά άντιληφθfiς ότι τό γνωριστόν τοϋ Θεοϋ έλάχιστα έκ
r;Jήθης ειn[σταοθαι. Ταίς σvν έ·κεί συνειλεγ,μέJJαις τωγ πα
::,:
λαμβάνεται έπί της πίστεως, καθώς λέγει καί ό μέγας Παϋ '1
τέρων φωι 1 αϊς ουκ αι1·ήοω και φροJΙϊοJΙ και λέγωι1 ου~ψδά·
1
λος δτι τό «γνωριστόν τοϋ Θεοϋ» έφανερώθη καί είς τούς

λέγουσι δ' αiπαι λίαι• εJΙαργως §~, τοίς επιγράμ,ιιαοιν, ι':;ς
έκτός πίστεως3 •• 'Όταν δέ ήμεϊς λέγωμεν τοϋτο , σύ ένό
30
20 εφημεγ, εί ,UΙ/ αρα μειct nροοδιοριομοu TtJ 1 0ς O'V T'Y)JJ ι:ϊ,ό i!

μισες δτι γνωρίιεις δτι λέγομεν τό πιστεύειν. Δέν θά στα~
(j αJΙ'ΟιJ, (Vς αυ•16nιστοι• αnόδειςιJΙ, αλλά TOJ' συλλελογισμέ1,ως
ματήσω λοιπόν νά φρονω καί νά λέγω σύμφωνα μέ τούς
προαγόμενοJ 1 λόγογ, ώς εχογτός τι τοfί οvλλογι•σμου κ.αί
έκεί συγκεντρωμένους λόγους των πατέρων • Λέγουν δέ
37
nρός 11)1' .d,nόδειξι~, οl,κειάτεροι,· εl γάρ μιί τουτ' ηι•, και

αύτοί πολύ καθαρά είς τάς έπιγραφάς, δπως εϊπομεν, έκτός
nασαJΙ αn6ψU.JIOlJ' .αnάδειςιJ! (J,J! εnέγραψΟJ'" αμεταnε[οιως
των περιπτώσεων είς τάς όποίας χρησιμοποιείται προσδιο
25 γcίρ και nρός αυ 1 1άς εχομεγ οί τοίς nατράοιJΙ έn6με11οι.
ρισμός, αύτόπιστον άπόδειξιν δχι τήν άπόφανσιν, άλλά τόν
33. Τό γσί,γ θείογ, c7ι 1?αυμά,οιε, κρείιιοι• nω1 1ός ύ,,ά2-
συλλογιστικως άναπτυσσόμενον λόγον, καθ· δσον ό συλ
χονι J'OV ·και λόγου, και {ιπέρ 11]1' διαλεκτικήν έστιν, ύnερο
λογισμός εχει κάτι οίκειότερον καί πρός τήν άπόδειξιν.
χι,κως γαρ έξήρηιαι φω•ταοίας τε καί δόξης, καί ϊ,πέρ 1i71'
'Εάν δέν συνέβαινε τοϋτο, θά έπέγραφον ώς άπόδειξιν καί
αnο,δει,κ1ι1κήJ'" ε·nαφη γr}ρ αυ,του Ο'V'Κ εστιJ' ΟVΤε εnιση)μη,
πδσαν άπόφανσιv· διότι καί ώς πρός αύτάς εϊμεθα άμετά
30 καί ιο:λως ύnέρ 1)))1 ,συ).λο,γιστι,κ·ι)γ Π(!.Ο'αJ' FΧfΟιδόι, ί':στιγ αλλrt
πειστοι οί άκολουθοϋντες τούς πατέρας.
ουλλογίζεσι?αι περί Τ((})'' 1'fείω11 εργψ ύπό τ{iιν πατέρω1• ε-
33. Τ ό θείον λοιπόν, ώ θαυμάσιε, έφ" δσον είναι άνώ
τερον παντός νοϋ καί λόγου, είναι καί ύπεράνω της διαλε
34. Δευτ. 6, 4. κτικης, διότι είναι ύπεροχικως έξηρμένον φαντασίας καί
35. Ρωμ. 1, 19.
γνώμης καί ύπεράνω της διαλεκτικης· διότι δέν ύπάρχει
3,6. Έπιοτολή Πρόc: Άκίνδυνον Α · 8.
37. Eic: τήν Δογματικήν πανοπλίαν. έπαφή αύτοϋ οϋτε έπιστήμη καί γενικως είναι ύπεράνω πά
38. Έπιοτολή Β · 2. σης συλλογιστικης μεθόδου. 'Αλλά ύπό των πατέρων έδι-
·διιδάχθημειr. Πϊvς ούv τούτους τούς συjλογισμούς προσαγο δάχθημεν έμnράκτωc. νά συλλογ1Ζ.ώμεθα περί των θείων.
ρεύοωμειr; Ώς οί διιδάξαιηες πάντως, εl μ17 εJf πειθοϊς Πωc. λοιπόν θά άποκαλέσωμεν τούc. τοιούτουc. συλλογι
\lil
αJ'θρωπίγης σοφίας λόγοις- αλλιχ θειωδώς τά θεία μέτιμει' σμούc.; 'Οπωσδήποτε δπωc: oi διδάΕαντεc:, έκτόc: έάν χρη
i':κ 11jς πι•ει•μαrοκι.ι•1ί τον τrογ θεολόγωιr δυJJάμεως· α:ποδει- σιμοποιήσωμεν πιθανούc: λόγοuc. άνθρωπίνηc: σοφίαc.· άλλά
5 κτιrκο1Ύς δ' clj)!6μaorπ ?κείι•οι, καθά.πε,g αγωιέρω δέδεω~ται. άναΖ.ητοϋμεν τά θεία θειωδωc: άπό τήν πνεuματοκiνητον
Τί τοιγαροΙJ)' ε'ΚΤ0'7l0)' εργά;01μαι,, φίλος, εl φ[λα τοίς ,11Χ- δύναμιν των θεολόγων· άποδεικτικούc: δέ τούc: ώνόμασαν
1ρriσι nροαιρούμεγος πράπεtι' 10V Όοηθου111α παιrταχόθεγ έκείνοι, δπωc: εχει δειχθη άνωτέρω. Τί λοιπόν δτοπον δια
ϊbς i}y()J' i:ρα1 1 ίζομαι λόγοJt, οϋ 1κ &γ1,,0Q>'γ ιός ~f1gc.στοτέλει :.-ιαl πράττω, φiλε, αν είc: τήν έπιθuμίαν μου νά ένεργω φιλι
Ιψ του 'Αρ[στοπος ου σvΥδακει, αλλά προτιθ·είς 1U ιοiς κωc: πρόc: τούc: πατέραc. 38 έρανίΖ.ομαι τούc: βοηθητικούc: λό
1 Ο 7"/ατρά,σι 1
δ6ξαJ'Τα της εκείνων• λογολεσχίας και εlδως rvς γοuc:. άnό nαντου κατά τό δυνατόν, χωρίc: νά άγνοω δτι
JJ E:J' i;,κείιrοις γνώσις περί 1(C))' θείων ου~κ ασφαλής, εl ;,;αί
σαι κακ{vς εV ισθι μι7 10'/!70 συJ'δοκεί, καίτοι μεθ' ήμων
δέν σuμφωνουν ό ·Αριστοτέληc: καi ό Πλάτων, άλλά το
ποθετων τάc: γνώμαc: των πατέρων nρίν άπό τάc: φλυα
ι
il:
τεταγ,μέιιφ ,και τ~jς α1J1Jjς (Χ)"Τεχομέιrφ nίστεως; ρίαc: έκεiνων καί γνωρίΖ.ων δτι ή είc:. έκείνουc. γνωσιc. περί
\;ι
34. Έι• γι).ρ τοίς προς ήμας σου τουτοισί J.όγοι,ς 1αυω των θείων δέν είναι άλάνθαστοc., εστω καi αν δέν συμφω Ιj,
Ιιl
15 σοι 71S!_)t αv1ωι• διεξελΠειν εn17λ1'fε· Οαυμάσας γαρ αυτοiις νηc:. μέ αύτό σύ, κακωc. γνώριΖ.ε καλά, μολονότι είσαι τοnο
cός (1αnαγορε1Jοαιιιας 11)1" απόδειξtJΙ επί των 1Jε[ω'J')) και θετημένοc. μαΖ.i μαc:. καi δέχεσαι τήν ίδίαν nίσην;
(~ς ((IJ\/1' {)ε[αι, ύnεροχι)J' 'ΧαταγεJJΟ1)Κόταςη καί ύπεραναΌtΌ(Χ 34. Είc. αύτούc. τούc. πρόc. ήμδc. λόγουc. σου έσκέφθηc.
σας αυτοί,ς ωης μερωτης και μετα,οατικης πάσης έnισ117μης νά έκθέσπc: nεpi αύτων τά έΕηc.. ·Αφου δηλαδή έθαύμασεc.
καί Jτα)JΙΟς 10V λογιζομέι 1 ου τijς ψυχfjς» και 7(Vν κατ' ε- αύτούc: τούc. ε!Ξω σοφούc: ώc: «άρνηθένταc: την άπόδει!Ξιν
20 κείνο σvι,εστc!ηωJ', τα1•'1οv δ' είπείγ πα'))Ιτο[ου λόγων είδους έπi των θείων» καί ώc. «κατανοήσανταc. τήν θείον ύπερο
καί φιλοσοιτίας πάσης, ,και iΎψου που θέμενος αiηούς εγ τοίς χήν» καί ύnερανύψωσεc:. αύτούc. «άπό δλην τήν μεριστήν
Λπέρ :τασαι· α'ίσΠησι.ι' και 1·oiiJJ καί λόγογ, εφεξ1jς σv1,είρε1ς καi μεταβατικήν έnιστήμην καί άnό δλον τό λογιστικόν τηc:.
ωυς εκείι•ω1• λόγους εχο1•ιας Ο'VΙως· ((8Πt δε HOJ' ύ;-ιερ ψυχηc:» καί τά σχετικά μέ αύτό, ητοι μέ παν είδοc. λόγου
11,ιιας θ·έαιr δειγ i'l,ιιωι}εγ παραγεJ'έσι?,αι και φως α1ιrιλάμψαι καί πδσαν φιλοσοφίαν, καi έτσποθέτησεc: αύτούc. ύψηλά εic.
25 νοερόJJ, δι' ov ε:στι τοίς ι?εί.οις συζυγεί~,, και κρεί11011 η κα τά ύnέρ πόσον α'ίσθησιν καi νουν καί λόγον, εic. τήν συνέ
τά απόδειξιν τάς οω·εππυγμέJJας και άnλας και αμερείς ε χε1αν συναρμολογείc. τούc: λόγουc. έκεiνων οί όποϊοι έχουν
κεί1,ας εχειJJ Πεωρίας»· τούς δέ παρr't τοιούτωι, ακηκοότας οϋτωc.. «'Επί δέ των ύπεράνω ήμων πραγμάτων πρέπει νά
χαί nι•στεύυαι 1 ιας, επιστ17μογας μεγ Γ,V'Κ είναι, Παυμαατοvς ελθι:~ θέα άπό δνω καί νά άναλάμψι:~ φωc. νοερόν, διά του
δέ καi ζηλωτούς ~Ί:ιάρχειι• τΓjς τε προαιρέσεως και ευnει- όποίου είναι δυνατόν νά συμβαδίΖ.ωμεν μέ τά θεία, καi νά
30 11ε{ας και αiδους 117ς προς T(t θεία Και τούς θείους αν έκλαμβάνωμεν έκείναc:. τάc. συνεπτυγμέναc. καί άπλδc:. καί
δρας ΙΟΙ'τους· %0.:Ί! τούτοις η'ιι• Ot/J' 1]1' περι α11TCVJ' εχεις άμερεϊc. θεωρiαc. ιί>c. άνωτέραc. άnό τήν άnόδει!Ξιν». Νά
φρονωμεν δέ δτι oi άκούσαντεc. άπό τοιούτουc. δνδραc. καί
πιστεύσαντεc:. δέν εΤναι μέν έπιστήμονεc., άλλ' είναι θαυμα
στοί καί Ζ.ηλευτοί διά τήν nροαίρεσιν καί εύπεiθειαν καί
σεβασμόν nρόc. τά θεϊα καί nρόc: τούc. θείουc: τούτουc. δν
δραc;. Kai είc. τό τέλος διδάσκεις τήν περί αύτων γνώμην
j,''
ταύτης αμηχάνως κακομηχάνου ,ιιηχανiJς τούς τε θεωροiις
,!
τηc: κα1ωμηχάνοu αύτηc: μηχανηc: τούc: θεωρούc: έκείνουc:
εκεί1·ους :ιάσυ περιέπειρε1• &πάτn και τούς ακροωμέναvς έσούβλισεν άκαταμαχήτωc: είc: πδσαν άπάτην καi τούc: ά
εκείι•ων ά)ς πεφωιιομέι 1 ωι 1 I(()V οίκείωι• ΠΟV,ωτλόκων aρ%t! κροατάc: έκείvων είσήγαγε μέσα είc: τά πολύπλοκα θήρα
(J)}' εν'τος πεποίη,ται καί προς τούς επειτ' εοο:uέιιους φθάνει τρά του ώc: φωτισμένουc: καί μέ τήν περίσσειαν τηc: κα
5 τφ της κακουργίας :ιερ,ιόι,τι δια 1())/J εκείνωι• σvγγραμμάτυ)J'. κουργίαc: φθάνει πρόc: τούc: μεταγενεστέρουc: διά των συγ
/Π. Εί γϊιρ αυτός,. αιιτόχρημα σκότος ιοι•, lίγγελον ψο γραμμάτων έκείνων.
τός ιSποκρίι•ειαι ·κατά ΗJι• απόστολο~,, τί θαυμαστόν εί -.ιαί 37. Πράγματι, αν αύτόc: ό αρχων, ένφ είναι όλοσχε
τούς εκείJJΟV κατασεσοφωμέιιους τψ ι}:·vnQ.Υρί,φ ψωτι και ρωc: σκότοc:, ύποκρίνεται κατά τόν άπόστολον αγγελον
σφάσιι· αυ,τοίς ολω, εlσοι,κίσαι'Τας αυτοι' και δι' αvτυv λα- φωτόc: 42 , κατά τί είναι θ,::ιυμαστόν, αν καί οί παραπλανη
10 λοiίν,ως τάς φωνr}ς ί::ιοκρίι•εσθ·αι τών διω16ι 1 ωι' ωιj αλψJι. θέντεc: άπό τά σοφίσματα έκείνου καi εiσαγαγόντεc: όλό
νοv φωτός, δηλονότι Ηvι, ει; τφ Θεφ πε(τωτισμέJJων, ι;ίς κληρον αύτόν μέσα των καί όμιλοϋντεc: δι' αύτοϋ ύποκρί
αν υτά εργα τοίϊ !Ιατρός αυτών)) εκτελοισι και αυrοί, 7ψ νονται τάc: φωνάc: των διακόνων τοϋ άληθινοϋ φωτόc:, δη
1Cι,, λόγων ει,nρεπεί ωίJς ;ιολλο·ύς :ιαράγογτες; ιcΚαι οί λαδή των φωτισμένων έν Θεψ, ώσάν νά έκτελοϋν καί αύ
διάκοJ'·Οι γϊιρ αυτοίϊ)), ιτησίι', ύπο,κρίι•οιπαι «ώς διάκονοι δι- τοί «τά εργα τοϋ Πατρόc: αύτων» 4 '\ έcαπατωντεc: τούc: πολ
15 καωσύιrης». λούc: μέ τήν εύπρέπειαν των λόγων; Διότι, λέγει, «καί oi
διάκονοι αύτοϋ» ύποκρίνονται «ώc: διάκονοι δικαιοσύνηc:» 4.
4
38. Πώς δέ και «ό κόσμος ΟV!Κ εγνω δια της σοφίας
τoJJ Θεόγη, εl θεογνωσίας 10 &κρόια10ι 1 ·θεοπτία, 1αύτ17 δέ 38. Πωc: δέ καί «ό κόσμοc: δέν έγνώρισε διά τηc: σο
πρv,σέυησαι; Σωκράτεις καί Πλάπωνες καί οί και' ~κεί1'ους φίαc: τόν Θεόν» 4 ", αν τό τελειότεροv σημείον θεογvωσίαc:
σοφοί καi οί παρά τούιωι, ακηκο6,τες και nιστεύσωοτες, d- είναι ή θεοnτία, είc: αύτήν δέ έπλησίασαv Σωκράτειc: καί
20 ξ ιάγαστοι ηjς ;ιροαιρέσεως και αιδούς ει,εκα 117ς nρός Πλάτωνεc: καi οί σύγχρονοί των σοφοί καi oi άπό έκείνουc:
T(J. θcία; π ϊίις ,δε καί σοrιοί ())η ες εμωράJΙθησα~', ε'ίnερ .~- άκούσαντεc: καί πιστεύσαντεc:, ά!Ξιοθαύμαστοι ενεκα τηc:
ιμ,η ίσι?ηοαι', και Οt!'Κ α'Uιτοι μει; εμωράιηJησαv', 1fί δε σοφί~~ npόc: τά θεία έκτιμήσεωc: καi σεβασμοϋ; Πωc: δέ, έν4"1 η
ωύτωι, μέτεο~ ι συι,έσεως; Άλλ' «:ε,ιιώραι;ει 1 ό Θεός ι'ί; ι• σαν σοφοί, έμωράνθησαν, έάν έφωτiσθησαν, καi αύτοi μέν
σοq.ίαι, του κόσμου τούτου», διό καί y,Jγ ει τις οϋτω τα_ύτ17 έμωράνθησαν, εic: τήν σοφίαν δέ τούτων ένυnάρχει σύνε
25 nρσσέχει τόι 1 1>ουν ώς δι' αυ 1 της :ιρός θεογιιωσίαν όδηγεί σιc:; ·Αλλά «έμώρανεν ό Θεόc: τήν σοφiαν τοϋ κόσμου τού
σι?αι μέλλωι•, τοvτ' αυτο πάσχει και μωραίιιεται, σοφός &SJJ. του», διό καί τώρα, αν κανείc: δίδn είc: αύτήν τόσην προσο
3fJ. Τί δέ ή κειπί δόξα και n ταύτης οίαnερ ύπεζευ χήν, ώσάν νά πρόκειται δι' αύτηc: νά όδηγηθη πρόc: θεο
γμέvος εφι:ιnος τίϊφος δι· εγκαλουσι11 οί πατέρες ήμώv ηυ γνωσίαν, πάσχει τό 'ίδιον, δηλαδή μωραίνεται, ένφ είναι
τοϊς; 'Έι't τούς τετυφωμένοvς είναι :ιεφωτ ωμέι,ους; Ουχ σοφόc:.
30 ό αιπ6,οωλος lδι.αίτατόν τι κρίμα τοiίτοι, του διωοόλο·v (f1)- 39. Τί δέ είναι ή κενοδοΕία καί ό ώσάν Ζ:ευγμένοc: είc
σίι1; Ουχ ((ό Κύριος ~;πειμ;φάγοις αι•τιτάσσε1αι)); Π Cις ουν αύτήν εφιπnοc: τϋφοc: διά τόν όποϊον κατηγοροϋν αύτούc
oi nατέρεc: ήμων; Είναι δυνατόν νά είναι φωτισμένοι οί
42. Β' Κορ.
11, 14.
τυφωμένοι; Δέν χαρακτηρίΖ:ει ώc: ίδιαiτερον κρίμα τοϋτον
43. ϊω. 8, 41.
44. Β' Κορ. 11, 15. τόν τϋφον ό άπόστολοc:";; Δέν «άντιτάσσεται είc: τούc: ύ
45. Α' Κορ. 1, 21.
περηφάνους ό Κύριοc:;»
47
; Πωc: λοιπόν φανερώνεται διά
46. Α' Τιμ. 3, 6.
47, Παροιμ. 3, 34,
1
111
!11
490 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 491 1
οίς αι 1 •ιιτάοοεται δια φωτός εnιφαίv·εται; π ϊvς ή διδοuέ- φωτόc: είc: δσουc: άντιτάσσεται; Πωc: δέ ή χάριc:, η οποία ,\Ί
1ϊ1
vη χάρις 1οίς ωnεο 1 οίς εlς τούς ύnεvω"τίους τούτοις εlσοι
4
δiδετω είc: τούc: ταnεινούc: 8, θά είσαχθfi είc: τούc: άντιθέ
κι•σθ·ήοε1αι; Και οιJχ οί nατέρες μεγ ήμω~ 1 εκείνωv τόι• ·rουc: npόc: αύτούc:; Καί δέν γνωρίΖ:ουν μέν οί nατέρεc: ή ,,
τυφοv 1και τό κε~,όιδοξοι, tΙJαοιv, αλλήλοις δ' ου συμμαρτυ- μων τόν τϋφον έκείνων καί τήν κενοδο!Ξίαν, δέν έnιβεβαι
5 ρουσιv ε1κείηη του το; ((Τ ί 1τουτο Δ ιόγεv·ες; Καταnα,ΤCο, φη οϋν δέ έκεϊνοι τοϋτο εic: άλλήλουc:; «Τί είναι αύτό Διόγε
οίιι ό Διογέ~ιης, τόι· 1υψοι• ωίι Πλάτωvος. Έτέρφ τύcμρ, νεc:; Καταπατώ τόν τϋφον τοϋ Πλάτωνοc:, λέγει ό Διογέ
Διόγεγεςη, ό Πλάτωιι αJΡΤεγκαλω1' απεψ17ι 1 ατο. Είδες Jl())ς νηc:. Μέ δλλοv τϋφον, Διόγενεc:», άnεφάνθη ό Πλάτων
1011 τvφοι' ,αλλήλοις nροσε,ιιαρ1ύρησαιι; Πλάτωι•ι δε αρα καί άνταnοδίδων τήν κατηγορίαν 4 ''. Είδει:: nωc: άnέδωσαν εic:
τοποίι10 καλάι, 11 κενοδοξία δο 1κεί, (δσ1ε και ταύτηv αlτiαν άλλήλουc: τόν τϋφον; Eic: τόν Πλάτωνα δέ αλλωστε τόσον
1Ο φάι 1 αι τωγ ιιρίοιωv εργωγ ήμιι,· και συνεnιλαμυάγειγ ήμιί.ς καλόν nρδγμα φαίνεται ή κενοδο!Ξία, ώστε νά λέγn δτι καί
ταύτπ τ' αρωτ011. αύτή μδc: είναι αίτία των άρίστων εργων, καί μαΖ:ί μέ αύ
40. Είδες με,ιιωρωμένψ' σοφίαγ και οίρα σκ6τος η ψευδές τήν νά μδc: έγκαταλείnπ καί τό δριστον.
ψcvς, αιιτινομοθετΟ'U•σαγ τrρ αλ1)'θtvφ φω1ι λέγοv'τι, ((,.uή nοι 40. Είδει:: μωραμένην σοφίαν καί ώσάν σκότοc: η ψευ
είτε πρ()ς 1() ι?·εαι?είναι τοίς αvθριb,nοις)); "'Αρ' εσχο1, διr} δές φωc:, νομοθετοϋσαν άντιθέτωc: πρόc: τό άληθινόν φισc:
15 φωτός ιεικείιιοι ,((7()))1 δλέποντα ει, τφ κρυ:11JΤψ)) και προς 11))' τό όποϊον λέγει, «μή πράττετε διά νά nαρατηρηθητε άnό
δόξαν lQ)JI α~ιθρώπω~ι επί 1οσουτον επτόηνται και προς GV- τούς άνθρώπουc:»:; 0 ; ~ Αρά γε ελαβον έκείνοι διά τοϋ φω
τόc: «τόν βλέποντα εic: τό κρυnτόν»
51
T !J V αυτοί 1ε πάντα και λέγεtΨ Καt πρά,ττειν ανέχοvταt i(,(J,t, καί εχουν τόσον πο
το1Ίς άλλους πείθου,οιι' ,' ,, Α,κουσοιr Παύλου, TOV αλη1Jι11ου 1?εό λύ κυριευθη άπό τήν δό!Ξαv των άνθρώnων, ώστε δι' αύτήν
:πτου και ι'/εορρήμονος, εφ' 0)} ώς αληθώς θεία ((θέα nαρα- άνέχονται νά λέγουν καί πράττουν τά πάντα οί 'ίδιοι καί
20 γέγ:y;,εγ /iι·ωθ·ε1•)), φ καi (<q r7'1ς)) αληθι~ο()γ ((ε,πέλαμψε νοε τούς δλλουc: πείθουν σχετικωc:; "Ακουσε τόν Π αϋλον, τόν
ρό1,)), {;;τερφυές 0[01 1, ειι φ ·και κα1Μπερ 8)}' έ 1 στίq, λία1, εnο άληθινόν θεόnτην καί θεορρήμονα, είc: τόν όnοϊον nραγμα
)'α'Πέnαυται, δια και <ωκείιος ε1κλογ17ς)) ακούει, δι' ο(; ;,,;αι τικωc: «ι1λθε θεία θέα δνωθεν», είc: τόν όnοίον καί άληθι
τrί. ι?εια /ΙΡ,ιtύ11ται. Τ ί ωησt}' ε·κεiνος; «Π !,,,τα εlς δόξcιι• νόν «νοερόν φως έnέλαμψεν»"2, ώσάν ύnερφυέc:, είc: τό ό
Θεοί: nοιείτεη. Περί δέ έαυτοv 1ί; <(ΕΊ ανθρώ:ποις ηρε- noiov ώσάν είc: έστίαν άνεnαύθη άnοτελεσματικωc:, διό καί
25 ()Υ.'Ο!', Χριστου δουλος ούικ α1' ημφ')). Έnι·γιγώσκιεις τφ ΚU!] ώνομάσθη «σκεϋοc: έκλογηc:»"\ διά τοϋ όnοίου καί έμυήθη
nςο τό δέ~ηδροι·; Τό τοί~ιυι 1 τα1'αν1ία καρnοφορουι1 ίiρ' οι',;χί τά θεία. Τί λέγει έκείνοc:; «Τά πάντα nράττετε είc: δό!Ξαν
Θεοϋ» • Περί έαυτοϋ δέ τί λέγει; «'Εάν ηρεσκα είc: άνθρώ
54
καί της ε~ιαγτίας ρίζης ει 1 αργως αJJαnέφηιιε; Τφ δέ σ,,,,;
1ί γε αλ'λο τουJJαι•τίοιι η 10 σκότος έσ1τί, και, τό φιος {ι:ω nουc: δέν θά ημην δοϋλοc: τοϋ Χριστοϋ» 55 • ΆναγνωρίΖ:ειc:
κρί}'ψαι καί το1Ίς 1ςv αληι?ιJJψ φωτι μήnοτε nελάπαι•τα; διά τοϋ καρnοϋ τό δένδρον; Τό καρnοφοροϋν λοιπόν τά
30 διαλέληθε1 1 ; άντίθετα, αρά γε δέν nροηλθε φανερά καί άπό τήν άντίθε
τον ρίΖ:αν; Είc: τό φως δέ τί αλλο είναι άντίθετον άnό τό
48. Αύτόθι. σκότοc:, ·άκόμη καί δν ύnοκρίνεται τό φωc: καί έlΞαnατζi έ

49. Διογένους Λαερτίου, Βίος Διογένους του ΚυνικοΟ 6, 2. κelνι,υc: οί όnοϊ91 δtv έnλησίασαν ποτέ είc: τό άληθινόν φωc:;
50. Ματθ. 6, 1.
51. Ματθ. 6, 4, 6.
52. Ταϋτα λέγει ό Βαρλαάμ διά τούc: άρχαίοuc: φιλοαόφοuc:.
53. Πρά!;. 9, 15.
54. Α" Κορ. 10, 31. 55, Γαλ. 1, 10,
492 ΪΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 493
41. 0u%OVJJ ασφαλές όμιλείν ;τερί Θεοv τούς μη ό1μιλεί.ι; 41. Δέν είναι λοιπόν άκίνδυνον νά όμιλοϋν περi Θεοϋ
είδότας Θεφ, καί περί φωτός μ17 nροσύλου κρίγειν τούς ουχ έκεινοι οί όποιοι δέν γνωρίΖ:ουν νά συναναστρέφωνται μέ
{ιnέρ τό φ(vς εlδότας τουτ ί. τό τυγχάνω, ύn' αΥσθησι1', μηδε τόν Θεόν καί νά κρίνουν περί φωτόc: άύλου έκεϊνοι οί όποϊοι
70 ι•οεροι• ·Της ψυχης J!Οερςο και αληθει τετελεσμένους φωιι δέν εχουv γνωρίσει τό έπάνω άπό τό φωc: τοϋτο τό αίσθητόv
5 ~uί ωiιι' .~ι, Χρωτφ κεκρυμμέ11ηι, ί,·ωi7ι')) ι:δς αληθώς εύρο οϋτε εχουν άγιασθη κατά τό νοερόν της ψυχηc: μέ τό νοερόν
μt:,,οvς και αvαστάν·τας τιίν nρώ,τηγ &ι 1 ά,στα,σιJ'. Οί δέ ταύτης καi άληθινόν φωc: καί ευρον πράγματι «τήν είc: τόν Χριστόν
~V',ιιοιρηκότες και ΤΎ)J' •καρδία)' οlα λυδίαν εχουσι.•,, &nειλι κρυμμένην ί:ωήν» 06 καί άνέστησαv είc: τήν πρώτην άνάστα
κριι•ημέΥψ' και κρι1t'κωτάτφ• OVO'αJJ, α[ς ΟVΚ α11 λήσαις zαλ- σιν. 'Όσοι δέ ηύτύχησαν αύτηc. εχουν καί τήν καρδίαν
1ΓJ) διηγ·θ·ισμέι,οι· αι•1?ει nε[]tΤωκέι"τι r.ρvσnv n,9οσάγω1·· (h)· ώσάν λυδίαν λίθον, γνησιωτάτην καi κριτικωτάτην, τϋJν
10 και Hi αlσθψ1jρια γεγυμvασμέι•α προς διάκρι,σο• κα~,ΟV τε όποίων δέν θά ήδύνασο νά διαφύγrιc: τήν προσοχήν δν
καί κακοί\ κ:αί T1J'JJ ακΟΙ))' ΟV'Κ

οι'•δ' αι· 7!είοαις,. καJJ nρός ΤΟ λίαι, επαγωγόν ευ•nρεnώς και
U.,)' ι?έλξαις οvδ' αν κλέψαις τούc: προσαγάγr1 c χαλκόν διηνθισμένον μέ λειωμένον δν
θοc: χρυσοϋ. Τά αiσθητήρια αύτων είναι γυμνασμένα πρόc:
~1 :Ι•
'11
διάκρισιν καλοϋ καί κακοϋ, καί δέν θά ήδύνασο νά γοητεύ

11 i,
τιιι?αι,fiις ε1) μάJ.α συμφορ·ήσυς και διαθ·fις τά ονόματα· ~α1
γrχρ δειγοί και διr't 1ο·ύ1ωι' φωqάσαι ΤΟ αηιδές και &nρεπις σnc: τήν άκοήν οϋτε νά ύποκλέψrιc: οϋτε νά πείσrιc:, άκόμη ·1·1':,
15 καί φεvκτόι• της

rιαίει• τό συζυγείι• ενηρμό,σι?αι
ει,δομυχού,οης &σιώτης, οί καί
rοίς ει• &ολεψίςι τούς όρωι·
καλώς αJ' καί δν συναθροίσr~c: καi τα!Ξινομήσrιc: κατά τρόπον πολύ
έπαγωγόν μέ πολλrΊν εύπρέπειαν καi πειστικότητα τάc: λέ
Ι!~iιΊ
lι'',,·ι
ιας ι'•nοκριι•ομέι•οις εκεί· και γr}ρ ελα#οι• έαυτούς 11})' σφε Εειc:. Διότι είναι iκανοί καί διά μέσου τούτων νά ϊδουν τό
άηδέc: καi άπρεπέc: καί φευκτόν τηc: έσωτερικηc: άπάτηc:,
τέψi)' &πάτηι• nαψη,1>,uJΙιlισαντες_ Ί'
42. ;~:υι,δειιαι γάρ, ο·vχ

20 ταίς κακοδα[μοσιJ' έχcίηι.ις ψυχαίς· διό;-ιερ, (»α:τερ εξω~'Ι;;;ι•
ένοv·ται ΤΟ ,ιονηρόν :υιε(ιω αύτοi οί όποιοι θά ήδύναντο νά ε'iπουν δτι καλωc: ένηρμο
νίσθη έκεϊ ή σύΖ:ευΕιc: μέ τούc: άομμάτουc: οί όποϊοι ύποκρi
·ι
διά τέλους 10 τijς πλάJ 1 ης παρυφωτά,ιιενον όραται φrος, ()'l)
vονται τούc: όρωνταc:. Διότι χωρίc: νά τό άντιληφθοϋv oi lιil.
'ίδιοι έφανέρωσαν τήν άπάτην των.
1
\ Ι , ,- \ /'Ι f-1 \ , \ ""' - ,,,
χrπα ,ηγ εις εαυιω· αvι•εχι.ςιι, τε και εnιοτροψιJJJ 10v ~,οι··
( χειραγωγεϊ γr'tρ αυιτη προς τό ,ι'Jείοι• ά:τλαι•cvς αεί), OVXOV)'

42. Τό πονηpόν πνεϋμα πράγματι συνδέεται, δέν ένώ 1
i
1
vεται μέ τάc: κακοδαiμοναc: έκείναc: ψυχάc:· διά τοϋτο, δ

κατ' αιπψ•, αλλrί κα:τr'.ι 117v διrt Τύ))' λογιομωv 1fιοι νοημιίιω)'
πωc: τό φωc: τηc: πλάνηc: βλέπεται νά παρυφίσταται άπ' ε
25 διε,;σδι·κiιι' έι•έργειαι 1 τά τijς πλάνης ετιιγ[νεται, οται• τις 11
Εω μέχρι τέλουc:, αί κινήσεις τηc: πλάνηc: έπέρχονται δχι
αι·ει· ι•οφ ίjς οι γης έφίη ιαι το/' 117ς εnοψίας μυι;τηρίου. :Σvμ
κατά τήν είc: έαυτόν συνέλιtιν τοϋ νοϋ
57
(διότι αϋτη χει
ι:
,ιιfχ-τους γιιρ τ(1,ς ει•εργείας εχούοης τότε της ψυχης, Καιρο11 1
ι:'J' τοίς ,ιιιί σιροσεκτικωτάτοις και 717 τα;-ιεο1 αφροσύvυ μη κrΓη

ραγωγεί πάντοτε άπλανεύτωc: πρόc: τό θείον)· δέν έπέρ ΙI;
χονται λοιπόν κατ' αύτήν, άλλά κατά τήν διά των λογι 1 ~
πφαλωμέι;οις εχει J1Jα,ρεισδύε,σθαι χαί nυναναμίγ1 1 υσι?·αι ταύ-
σμων έtωστρεφη ένέργειαν, δταν κανείc: ποθη τό μυστή
30 ιαις τό ΙΙJς Jtί,.άvης nγευμα, και τ17ν εΥσοδον ουτω κλέψω',
ριον τηc: έποψiαc: χωρίc: νοητήν σιγήν. 'Επειδή δηλαδή ή (
ψυχή εχέι τότε συμμίκτουc: τάc: ένεργείαc:, τό πνεϋμα τηc:
πλάνηc: εύρίσκει εύκαιρίαν νά παρεισδύr~ καi νά συναμιγνύ
εται μέ αύτούc: είc: δσουc: δέν είναι προσεκτικώτατοι καί
ώχυρωμένο1 μέ τήν ταπεινοφροσύνηv· καί άφοϋ κλέψrι
56. Κολ. 3, 3.
οϋτω τήν ε'ίσοδον, δν διαφύγr~ καί μετ' αύτήν τήν προσο-
57. Βλ. Διονυσίου Άρεοnαγίτου, Περί θείων όνομάτων 4, 9.
i)ιι και με1r'ι. ταύτψ λάθη, 71αραμtι•ει. 1i'f ψυχi'f, ταγαθ'(J)' ε χήν, παραμένει είc: τήν ψυχήν, ύnοκρινόμενον είc: μερικάc:
στιιι, εφ' (OV ύποκριι•6.μει,οι, και δι' αυτώJJ αυτfί συ1•δούμε περιστάσειc: τό άγαθόν καi συνδεόμενον μέ αύτήν δι' αύ
)'ΟJ', αλλ' οi•χ ένούμει:ΟJJ. Τον γαρ άγω1ου Πνεύματος μό τοϋ τοϋ τρόπου, άλλ' όχι ένούμενον. Διότι μόνον τοϋ άγα
JJOV δι' δλωι, τε και nάι 1 1ωι1 χωρείι• <<nι•ευμά:τωJΙ νοερών ·1α- Θοϋ nνεύματοc: είναι ίδιότηc: νά χωρrj διά μέσου όλων των
«νοερων καθαρων λεnτοτάτων πνευμάτων» 58 , όπωc: νομίιει
5 θαρCιι, λε:ιτοτάτωι•)), rvς -:5:ολομϊ,ιι•τι και 717 αλη{)είq, δακεί.
ό Σολομών καί ή άλήθεια.
43. Καί. ισασιι• οί με,ιιυημέι"Οt καl. λέγουσι~ι oi, συζυγία)'
ολίγοις μέρεσί τ ισιν J} δvνrί.μεσι 11'; ι• άλληλουχίαι• nαρεχομέ-
43. Kai οί μυημένοι γνωρiΖουν καί λέγουν ότι ή ένοί
κησιc: τοϋ φωτόc: τηc: χάριτοc: είc: τήν ψυχήν δέν είναι
1'1)1', αλλ' ο[ογ α1'άκρα:σι11 είι 1 αι :ιρός ψV'Χ1JJ' του rrω1ός η7ς
σύιευtιc: παρέχουσα άλληλεπίδρασιν είc: όλίγα μέρη καi
χάριτος 11/Jf ει·οfκησιν, {)αυμαστ~ίν οϊαν,. αρρηιο1, σχε,δδν ,ωι
δυνάμειc:, άλλά τρόπον τινά άνάιφασιc: πρόc: τήν ψυχήν,
10 αγ1}κουστοι,. Τίς γι'ι.ρ α.1' :ιαρα,στήσαι λόγος :π(vς και δια
θαυμαστή, αρρητοc: σχεδόν καi άνήκουστοc:. Διότι ποϊοc:
φοιτff. προς πασα1' ·καl κα1?' έαυ1ό ανeκφωτήτως μένει και τό
λόγοc: θά ήδύνατο νά παραστήσπ πωc: συγχρόνως καί δια
:ιαι• περι.έχει Και• 1iρ μέi]St αμερ{ός χωρεί1αι και αε{)ΈΚΤΟJJ
σπείρεται είc: όλόκληρον καi μένει καθ' έαυτό άνεκφοίτη
γίι,ε1αι καί ουlδεμίαν εχει προς 10 μετέχον συμμιγή κοιιιω
τον, καί τό παν περιέχει καί είc: τό μέροc: χωρεϊται άμερί
ι•ίω• και ακρατόι• εστι. και &ι)αφές και εν ει, θεωρίq, Πνεv-
στωc:, καί μεθεκτόν γίνεται καί καμμίαν συμμιγη κοινωνίαν
15 μα ,ιιετ('ι. τωy δια και?αρας nροσευχης εJΙτυγχανόιηωγ γίνε
πρόc: τό μετέχον δέν εχει, καί ακρατον καί αϋλον είναι καί
ται ΚαΤ(!. 1'f}}' προς τον ιδιοιι πατέρα τού κοινού Πατρός {ι
εν πνεϋμα έν θεωρίι:;ι μέ τούc: συναναστρεφομένουc: αύτό
:ι.έρ 1ίμιί'Jι• ευ•χήγ• ΗδΟς γαρ αυτοίς)) φησι11 Ηϊl'α καθά:ιερ
διά καθαρδc: προσευχηc: γίνεται συμφώνωc: πρόc: τήν προσ
(?γόJ, Πάτερ~ Ξ1J' σοt ·καi 01-J l:1' Βμοί, κ~αt αVτ:οt ε), ήμί11 §γ
ευχήν τοϋ κοινοϋ πατρόc: ύπέρ ήμων πρόc: τόν ίδικόν του
wσιι• f;Jr αληθείφ).
πατέρα· «δωσε είc: αύτούc:», λέγει, «ωστε όπωc: εγω, πά
20 44. Και τό ύπεροά:.λλογ δέ ,ιιέγεθ·ος 117ς προς ήμας αγά-
τερ, είμαι είc: σέ καi σύ είc: έμέ, καί αύτόc: νά είναι είq ::Ί
πης τού Θεοv δια 117ς &ι·ακράσεως ταύτης ει,αργες οτι μ,,..
ήμαc: εν άληθινωc:»"". 1
λιστα παρfστα1αι. Τό γαρ ει, nοιείν τιί :πλείω ηjς αγάπης τό !
44. Καί τό ύπερβολικόν δέ μέγεθος τηc: πρόc: ήμδc: ά

l<διαίτατοι'" διαφόροις δέ 1οίς τρόποις συναγωγός γίνεται
γάπηc: τοϋ Θεοϋ παρίσταται έναργέστατα διά τηc: άνακρά
τώJΙ διεστr!JΙωιι, Jιγ οί πλείους δι' όψοιότητος δοκούσι 1ήJΙ
σεωc: ταύτηc:. Δ1ότι τό νά ένοποιn τά πολλά είναι τό ίδιαί
25 ειrωσιι' nοιεί·σθαι, διό και λόγος παλαιός εστ t)' δ καθωμι
τερον γνώρισμα τηc: άγάπηc:. Γίνεται δέ αϋτη μέ διαφόρουc:
;,ημέι•ος και διατεθρυλλημέι,ος οδτος- ((δ,wοιότης φιλότης,>.
τρόπους συναγωγόc: των διεστώτων, των όποίων τρόπων
1-f δέ 101! γαμηλίου συγα}.λά,γματος εχειι• τt δοκεί 1ώ11 αι.
0
οί περισσότεροι φαίνεται ότι πραγματοποιοϋν τήν ενωσιν 11

:,
λωι, nλέον·, αλ:λ' ου•δ' εκείι•ο σύμφυσις ουιδ' αγά:κρασίς εστΙJι,
δι' όμοιότητοc:, διό καί υπάρχει λόγοc: παλαιόc:, διαδεδομέ
αλJ.' δμιλίςι τιι•ί ·και nροσκολλήσει •κατά 1YJ}' γραφήν 81' 1(/.
νοc: καί διαθρυλλούμενοc:, ουτοc:· «όμοιότηc: είναι φιλότηc:». ί
30 πλείω γίνεται· (@<;αταλε[ψεt>J γάρ φησιν <(ανθρωπος τον 'Jι.(1·
Ή δέ κοινωνία μέ τήν γαμήλιον σύνδεσιν φαίνεται νά εχrι
1έρα ωΎτου και τrιγ μητέρα καί -;rιροσκολληθήσεται τfi γυναικί
κάτι περισσότερον άπό τά αλλα, άλλ' οϋτε έκεϊνο δέν είναι
σύμφυσιc: οϋτε άνάκρασιc:, άλλά τά περισσότερα γίνονται
εν διά μιδc: συναφηc: καi προσκολλήσεωc: κατά τήν Γρα
φήν" διότι, λέγει, «θά έγκαταλείψrι ανθρωποc: τόν πατέρα
58. Σοφ. Σολ. 7, 23. αύτοϋ καί τήν μητέρα, καi θά προσκολληθrj είc: τήν γυναίκα
59. Ίω. 17, 21.
αυπού και ε,σσyτω οί δύο εlς nι,ί,ρκα μίαι'))' καί σάρκα μό)'1)1', αύτοϋ καi Θά είναι οί δύο μία σάρΕ60 • καi μόνον σάρΕ μία,
rιλλ' ουχί κοι :ΊJ''εvμα ει•. Ή δέ ΓΟV Θεοu προς τους 17ξιωμέ όχι δέ καί πνεϋμα εν. Ή δέ ενωσιc: τοϋ Θεοϋ πρόc: τούc:
J'ΟVς ε1,ωσις, έJΙ'ώ,σεως :Ί(J.)tτα τράnον {•περυάλλοvσα ιψ 'Jι(!.1'78- άΕιωμένουc:, ύπερβάλλουσα πάντα τρόπον ένώσεωc: μέ τό
ΙιΙJς εl,,αι, και του χuψ0V)'70ς κρείι'ΙΟ)' 1} λόγος δι' ολωJ' HOJ' νά είναι τελεία, καθώc: καί τοϋ Πνεύματοc: τό όποϊον χω
5 καΠαρώι, nι,ειψάτωι• Πι,εύιματος, καi. 117γ 1ού Θεοfi αγύ.nηι' ρεί ύπέρ λόγον δι' όλων των καθαρων πνευμάτων, παριστά·
11nερ6ά'λλουσαι• και μόι'ψ' ΟJJ1ως ωύ 11ηιt αγάnηγ εl1 1 αι παρί νει ύπερτέραν τήν άγάπην τοϋ Θεοϋ καί μοναδικήν πρά
στησι· μόνη ;'(tQ {,περικοσμίως συμ:-ιτύοοει καί εlς εJΙ αραρ6- γματι τήν άγάπην ταύτηv· διότι μόνη αύτή συμπτύσσει
1ως συνάγει τοί,ς εραστάς. Τί~•ι δέ 1ρόnφ καί. nρος το ύπερκοσμίωc: καί συνάγει είc: εν άδιασπάστωc: τούc: έρα
συγημμέι•Ο)' σ{i)μα 1fj και?αρij ταύτrι και κεχαρι,τωμένη 1j'L'X'fl στάc:. Τώρα δέ είναι καιρόc: νά εϊnωμεν μέ ποϊον τρόπον
10 1αύ1ψ δι.' αt•'117ς διαnορ{}μεύει 1171' χάριν, γ{!ν λέγειι, ου διαπορθμεύει ταύτην τήν χάριν καί πρόc: τό συνημμένον
καιρός. 'Αί.λ' 01.,χί καί 10 δωμόγιω1 πγευlμα δύιιαιτ' l},γ nοτε σωμα μέ τήν καθαρόν αύτήν καί χαριτωμέvην ψυχήν δι'
δι' δλης χωρijοαι της ψυχijς οϋτως, αJ.λ' εκπεσΟJΙ τijς α)'(J) αύτηc:. 'Αλλά δέν θά ήδύνατο ποτέ νά προχωρήσπ οϋτω
ΟυJ'Οδίας αJΙ(J,'ΚΗtσθαι ταύΊηJ', καικ{()ς μέι• αλλ' σ,μως δι' εφέ δι' δληc: τηc: ψυχηc: καί τό δαιμόνιον πνεϋμα. Τοϋτο άφοϋ
σc:ως κα·ιαλλήλου της εκπτrhσεως, ώς ει 1 0)' αiηφ, ;rιειρά:ιι.ι έΕέπεσεν άπό τήν ύψηλήν συνοδίαν, άποnειρδται νά τήν
15 1?ί 1ωι• ύπ' αυιωϋ q,ει•ακιζομέΥωι• nρος αi•10 αφομοιr{ιn,ι· άνακτήσπ, κακωc: μέν άλλ' όμωc: δι' έπιθυμίαc: καταλλή
10 δέ ποθοΓ,,, εκτρέψαι• της ψυχης, ετέρας μέν προς ετεροι 1 , λου πρόc: τήν εκπτωσιν κατά τό δυνατόν είc: αύτό, διά τηc:
:τρος εγ δ' δμως, εις α πά1•1' εκείι1 0 nαρετράπη, δια τούιου άφομοιώσεωc: πρόc: αύτό των ύπ' αύτοϋ έΕαπατωμένων.
nρος υ.i}101Ύς ε'ίωδόι• 1ε καί d:ι,άπαυσιγ εύρόμενοι, τοίς ύπ' Έκτρέψαν δέ τό δαιμόνιον πνεϋμα τόν πόθον τηc: ψυχηc:,
αi'ποv -:τα11α1ετρα,ιωέ1•οις συζυγεί,. οίοι·εί ζυγον ει·α 1())' :τρό; τηc: μιδc: nρόc: όλλο, πάντωc: nρόc: εν άπό έκεϊνα είc: τά.
20 1i1 αt•'HJ φέροιπα τέλος πόD01· ~ίπε11χόμεγοι, καί ctις κράτος όποϊα παρεΕετράπη αύτό, ευρε δι' αύτοϋ εϊσοδον καi άνά
εχοι• αt• 1() της απωλ~ίας και ουχ εκόιηας 8iJ'(ll τους αθλί παυσιν είc: αύτούc: καί συΖυγεϊ μέ τούc: παρεκτετραμμένουc:
Οι•ς εΟΊt)' 018 δια 1ης συ(υγfας επισπώμενΟJt προς ταύτη;•• ύπ' αύτοϋ, θωπεϋον ώc: μοναδικόν Ί.υγόν τόν πρόc: τό 'ίδιον
ου;ω τοv10 σvναγελάζεταί 1ε και σω1 δυάζε>ται, τοιαύταις τέλοc: φέροντα πόθον καi εχον τοϋτο ώc: έΕουσίαν τηc:
επαφαίς, τοιαύταις ε'Πt'Πλοκαίς η εγγύς αυτό'ιγ• επι 10V τοι- άπωλείαc: καί παρασϋρον τούc: άθλίουc: πρόc: αύτήν διά τηc:
25 ούτου τοί~-υι" 'ΚαΗ1.λληλο11 το συζυγείι,.
συΊ.υγίαc: ένiοτε χωρίc: νά τό θέλουν. Οϋτω τοϋτο συνα
15. ΊΙ δ' αληθ11ις 1~εωρία πϊvς α1' είη συζυγία; Πως δέ γελάΊ.εται καί συνδυάΖεται μέ τοιαύταc: έπαφάc:, μέ το1αύ
και το 9 C)ς 1·ης εκείJ'ωJ' ·θ·εωρίας εϊη (t)! αληθώς συνεπ1υ ταc: έπιπλοκάc: η παρομοίac:· έπ' αύτοϋ λοιπόν είναι κατάλ
γμέ1"0)' και απλοVJ' ·και. αμερές, ο τϊvν nολλων 'Και nOJ''1)ρOJJJ ληλοc: δροc: ή συί:υγία.
δο/;ασμάτων ofψεJ'OVJ' απήλλαξεν αf'JΙΙούς, ουιδ' εlς μογοειδη 45. Ή δέ άληθινή θεωρία πωc: θά ήδύνατο νά είναι
30 και αJ,ηθη συJΙήγαγε ')') ({)1()()' τους δρωγτας; Ου μ1J)' αλλ'
1
συΊ.υγία; Πωc: δέ καi τό φωc: τηc: θεωρίαc: έκείνων, των
άρχαίων σοφων, θά ήδύνατο πράγματι νά είναι συνεπτυ
επc:ί nολυ,σχιδές 10 Κ(}:Κ())! και ΊΟ από της nοJJηρας ρίζης
γμένον καί άπλοϋν καί άμερέc:, τό όποιον βεβαίωc: δέν τούc:
άπήλλα!Ξεν άπό τάc: πολλάc: πονηρός δοΕασiαc: οϋτε συνή
γαγε τούc: όρωνταc: είc: μονοειδη καί άληθινήν γνωσιν;
Άλλ' δμωc: βεβαίωc:, έπειδή είναι πολυσχιδέc: τό κα
κόν καί nολύκαρπον τό άπό τήν πονηράν ρίΖαν δέν-
60. Γεν. 2, 24. Ματθ. 19, 5. Μάρκ. 10, 7.
32
Α. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
,δένιδρογ πολυψορώταΙΟJt, ήμείς δ' ΟVΚ εχαμεν διορα,τικ'fi δv

δρον, ήμείc: δέ δέν δυνάμεθα διαρκωc: νά άντιλαμβανώ
γάμει της πι6τητος διαρικως εφικέ1 σθ1 αι της ρίζης, φέρ' 'i- μεθα διά διορατικηc: δυνάμεωc: τήν εύφορίαν τηc: ρίί::ηc:,
,δωμε11 αστό τωι 11 καρπών αύθις, δηλον6τι τωγ εργωγ, 7(11• δc: 'ίδωμεν πάλιν άπό τούc: καρπούc:, δηλαδή άπό τά εργα,
Σωκράτους χαί ΠλάΊωJΙος και ,τωγ κατ' αυ~τοvς φωτισμό)'. τόν φωτισμόν τοϋ Σωκράτοuc: καί τοϋ Πλάτωνοc: καί τω11
5 Π 6ι~εν ovv τοvιτον &κριοως επιγνωμεν; ~ Αρ' εχ τωγ νόμων συγχρόνων των. 'Από ποϋ λοιπόν θά άναγνωρίσωμεν τοϋ
τον άκριβωc:; Τ Αρά γε άπό τούc: νόμουc: τηc: αθεμίτου
τής αθε:μιτογαμίας η 1(J)1' εργωJ'' της παιδεραστίας η 1((!)!
έπιγαμίαc: η τά εργα τηc: παιδεραστίαc: η άπό τάc: δοtα
περι 1?'εΟVς Και δαίμο1· 1 ας 'Και ηρως δογμάτων r} 'lJ]ς Τ(V)Ι
σίαc: περi θεων καί δαιμόνων καί ήρώων η απο τήν τερα
ψv7_ί7'ι;• ήμων κατα:κεχυμένης τερατολογίας εκείνης,. η nρο τολογίαν έκείνην τήν έρρ•μένην κατά των ψuχων ήμων,
χεί ταύιας o·uραJJcι1'εJJ και μετεγχεί, πλαζομέγας [;)! γης α:πό ή όποία τάc: έκχέει άπό τόν ούρανόν καί τάc: μεταχέει,
10 σωμάτωγ εlς σώιματα μη 'καιτά:λληλα σιρίν κατα:δυJΙαι η ανα περιπλανωμέναc: είc: τήν γην άπό σώματα είc: σώματα μή
δvν·αι, ώς έκάσιη 1ούτω1 1 ρωιrjς ε'δvστύχησεν η ευ 1μοίρησεγ;
κατάλληλα, πρίν καταδυθοϋν η άναδυθοϋν, σύμφωνα μέ
τήν δυστυχη η εύτυχη ponήv τήν όποίαν έπέτυχεν έκάστη
46. Ουιδέ τό σvμ:παρομαρτοfψ τς,v Σωκράτει δαιμόνιοι,,
έ!Ξ αύτων;
ψ ,και διετέλει δι.ά υί01ι πειθόμεγος, ύπέφηνέ σ'Οt τφ κα~'J'
46. Οϋτε τό παρακολουθοϋν τόν Σωκράτην δαιμόνιον,
17μας φιλοσόφφ 1ίς εικείγωγ ό φωιωμ6ς; Ουδ' ύ1 πό ωv είc: τό όποίον έπεiθετο καθ' δλον του τόν βίον, δέν ύπέδει
15 g,αJJέι,τος δράικ,ο~ιτος, 10v :πλα,ωJJι'κου {Jγ'fιακοντος Πλωτίγοv, !Ξεν είc: έσέ τόν σύγχρονόν μαc: φιλόσοφον ποίοc: είναι ό
ΟVJΙtδείν ειδVJΙ'ήθ'ης 1ίς εκείJJωJ'' ό φωτισμός Και τί 10 ΟV)Ι())! φωτισμόc: έκείνων; Οϋτε έκ τοϋ φανέντοc: δράκοντοc:,
εκείJ''Οις δαιμό1,ι,ο1,, 0 θείον ε 1κεί1ιος καλ(V)'' το εν αύτφ, καθιi δταν άπέθνησκεν ό πλατωνικόc: Πλωτίνοc:, δέν ήδυνήθηc:
νά άντιληφθfjc: ποίοc: είναι ό φωτισμόc: έκείνων καί ποίον
περ αυlτος λέγει, θείον αJ'άγειν εσπευδε προς ε1κείJΙΟ και δια
τό συνυπάρχον μέ έκείνουc: δαιμόνιον, τό όποϊον έκείνοc:
υίοv και 1ελευΗJJJ"; Άλλ' ωκοvσ011 'Απ6,λλωνος του Πv19οί
έκάλει θείον καί οϋτω, δπωc: λέγει ό ϊδιοc:, εσπευδε νά
20 και μα{Jήσυ πόι'J,εγ' εκείJ"Οtς δ φωιωμ6ς- ερομένοv γαρ Ά άναβιβάσπ τό έντόc: έαυτοϋ θείον πρόc: έκείνο καί κατά
μελίου του Πλωτίνου έταίρου, :που κεχώρηκεν &ποοεοιωκ6- τόν βiον καί κατά τήν τελευτήν 61 ; • Αλλ' δκουσε τόν · Α
τ1ος ή 1ούτοv ψvχ17, 'Α πόλλωJΙ αυ'τος «ϊlμφ' αγανοίο φίλοιο πόλλωνα τόν Π ύθιον καi θά μάθπc: άπό ποΟ προέρχεται
ό πρόc: έκείνουc: φωτισμόc:. Πράγματι, δταν ό φίλοc: τοΟ
με:λίχροvς υφηγε φωι,άςη, και :προς αυτην ε'πεστραμμέyης
Πλωτίνου Άμέλιοc: ήρώτησε, ποϋ μετέβη ή ψυχή τούτου
την' ΠλωτίJΙ'ΟV ψvχ171 1 :προς τοίς αλλοις flσε 'Και ταυτα· (CΠΟλ-
μετά τόν θάνατόν του, ό ϊδιοc: ό 'Απόλλων «ϋφανε γλυ
25 λάκι σ&ίο JΙ6οιο οολάς λοξοισιγ αταρποίς ίεμέJJ'ας φορέεσθαι κείαc: φωνάc: περί τοϋ άγαπητοϋ φίλου», καί στρεφόμενοc:
l:ρωfiσι σφετέρυσιJJ, δρθοπ6ροv ανά κύκλους, αμυροτον τ' οϊ npόc: τήν ψυχήν τοΟ Πλωτίνου εψαλε μαίi μέ δλλα καί τά
μον αειραν αθάJ!CΙ;ΤΟι {JαμιΨην φαέωγ ακτίνα πορ6ντες· JI/JJI έ!Ξηc:· «πολλάκιc: συνέβη είc: τάc: βολάc: τοϋ όρθοπόρου
νοϋ σου νά φέρωνται μέ τούc: πόθουc: των έρριμέναι είc:
λο!Ξούc: άτραπούc: κυκλοειδωc:, καί oi uθάνατοι άνύψωσαν
άθάνατον όδόν παρέχοντεc: πυκνήν άκτϊνα φωτόc:· τώρα δέ
β1. Πορφυρίου, Περί Πλωτίνου βίου 2, εκδ. Brehier (Bude), Paris όπότε τό μέν σκήνωμα ελυσεc:, έγκατέλειψεc: δέ τό σωμα
1926, σ. 2.
δ' οτε σ,;,ηι,ος μέ1 1 λύσαο, σ17:uα' δ' ελειψας ψvχης δαιμοι 1 ί της δαιμονiας ψυχης, ερχεσαι ηδη μετά τήν δαιμονiαν
ης, με{}' δμ17γυριν ερχεαι ljδη δαιμω,'ίηJJ)). όμήγυριν» ' •
12
47. Εlδες πόθεν εκείJJW)' Τ() φrvς και τίσι σvντάιτει ,άς 47. ΕΤδες άnό nοϋ προέρχεται τό φωc: έκείνων καi μέ
εκείvωγ ψvχάς; Τί δέ Παυμα•στl))' εl nαρr't τφ 101J ψεύδους ποίους συμnαρατάσσει τάς ψυχός έκείνων; Ti δέ Θαυμα
στόν είναι, δν πλησίον τοϋ πατρός τοϋ ψεύδουC: τό μέν
63
5 nαιρί τό μέ1, σκόως προς &nά,τηγ δε[κνvται φώς, μεταοάλ
λει δ' εψεV'Ο'μέJ"ως εlς αλληλα μετά τώ1• πραγμάτωι, και Ία σκότος δεικνύεται ώς φωc: δι' άnάτην, έναλλάσσονται δέ
uγ(;ματα, τό λοξόν ιε ,-:αι τό ορ1?ό11; Σύ δ' ό μετά IOV 'Λ μεταω των ψευδGJς καi τά όvόματα μαΖ:i μέ τά πράγματα,
nδλλωνος ,ΠεΓJ ωτ ισμέJJΟVς ε-κείγους ανακαλc7>~ι, τάχα και nίια τό λο(όν καi τό όρθόν; Σύ δέ, ό όnοϊοc: μαlί μέ τόν 'Α
τcό~ιεια καί σω;cράτι.;ια πεfσαις αγειγ ·ήμίiς,. ii'πεί Πρόκί.ου πόλλωνα καλείς έκείνουc: φωτισμένοuc:, θά μδc: πείσπς ότι
1 ο του Αυ:κείου ταυτ' εnετείως αγω,τος φώς ώράθη πο,τέ τοίς τάχα τελοϋμεν πλατωνικάc: καί σωκρατικάc: έορτάς, έnει
συμμvσταις τ1JJ' κε,qu.,J.171 1' αυlτ,ου περι,~έογ• αλλά τουι' /iδειςι.;γ δή, όταν ό Πρόκλος τοϋ Λυκείου έτέλει ταύτας έτησίως,
ήμίι,• τό φϊός αlJθ,ις οθεγ ό περί την αυτ17ν αv11ου κεφαλή~, κάποτε ώράθη ύnό των συμμuστων φίjjς περιβάλλον τήν
ιι,αvεις ερπωJΙ δράχωι 1 , rjδη τελευτιSιντος αυ 1 10υ, καί αυτός κεφαλήν αύτοϋ 6 '. 'Αλλά τοϋτο τό φως εδειΕε πάλιν εic: '1
δέ ΟV'Κ αnηξίωσεγ FTt περιϊιι, εξειnείJ' οθε)' ΊΟ φώς αJJέ- ήμδς άnό nοϋ προήρχετο ό δράκων ό όnοϊος έφάνη νά
15 λαμψε1, ε 1 π' αυ•υ'ψ εκεϊvο. Κα11αρμοίς γαρ χαλδαϊκοίς, co; ερnη γύρω άnό τήν κεφαλήν του, όταν πλέον άnέθνησκεν
αι"Ιός ψησι, χρc6μει 1 'Ος ((έ,κα,τ /,Ι,ωις ψάοψα1 Οt ψωτοειδέσιγ αυ αύτόc:, καi αύτός δέ δέν άnηtiωσε νά έκφέρπ άnό nοϋ
ΤΟΠΙΟVΙlέ11οις ώ,ιιίλησεη · ccn7ς δέ <Εκάτης σκοτειγά)) φησιν ό άνέλαμψεν έn" αύτόν τό φωc: έκεϊvο. Διότι χρησιμοnοιων
αληi}ής 19·εολόγος ccτr} φάσ:ματαJJ. Όρϊf.ς τρα.νώς, οπως τό χαλδαϊκούς καθαρμούc:, δπως αύτός λέγει, «συvαvεστράφη
μέ σεληνιακά φωτοειδη αύτοφαινόμενα φάσματα»ε , «τηc:
5
φως E!ΚEtJJ'O σκό,Τος εστ /,)' α~°ηόχρημα;
20 48. Τοντ' αρα του προτέρου ω~αΊ'δάλου μείζοι, καί εναρ- δέ 'Εκάτης τά φάσματα είναι σκοτεινά», λέγει ό άληθινός
γέστερο)'. El γαρ ϊ'Jεόnιας καί θεοδι 1 δάκ10υς καί ύ:πό Θεrηi θεολόγοc:66 • Βλέnε:c: καθαρά, nιoc: έκεϊνο τό φως είναι έν
:πεq ωτισμέι"οvς εlJΙω Σωκρά,τεις και Πλάτωνας καταδs τελως σκότοc:;
ξαίμεθα,. κα{)ά:Jιερ δι 1καιοίς αυ'τός,, και τοi,ς παρά το1iτω11 48. "Αρα τοϋτο είναι μεγαλύτερον καί έναργέστερον
ακηικο6τας τάς 1?ε[ας &nοφάγσεις και nιστε1ίσα1'τας θαυιια- άnό τό προηγούμενον σκάνδαλον. Διότι έάν θά nαρεδεχό
25 ατούς και ζηλωτούς τ17ς :προαιρέ•οεως ε11εκα και nειθο,ί]ς μεθα δτι οί Σωιφάτεις καi Πλάτωνες είναι θεόnται καί
και αιδους της nρός εκείJ•ους, ζηλουν και ήμας α~ιάγκη Θεοδίδακτοι καί φωτισμένοι ύπό τοϋ Θεοϋ, όπως κρίνειc:
τούτους και nι,στεύειJ' ε'κείJ•οις ώς εl μ17 τώ1, ε'nιστημόJΙ(j))J, έσύ 67 , καi τούc: άnό αύτούc: άκούσανταc: τάς θεiαc: άnο
T(U)' γουιι' θαυ,μασίωι, και μακαρι,σ:τϊvJJ γει 1 ·0,ί,uεθα. Ταvτ' αρα φάνσεις καi nιστεύσανταc: θά δεχθωμεν θαυμαστούς καί
μα~"Ιείαι, μεγ 7'0ίς &ρίσιωις ?:γκρινου 1με1, τώγ ι}nιτηδευομέι.ων Ζ:ηλευτούς εvεκα της προαιρέσεως καί της άφοσ1ώσεωc:
30 εγ αJJθρc!)nοις, αρεσωι δ' αnοφα11ι1ε[ηιμεJΙ 1ψ μαιπικωτά,ψ καί τοϋ σεβασμοϋ nρός έκεivους, είναι άνάγκη νά Ζ:ηλεύω
μεν καί ήμεϊς τούτουc: καi νά έμnιστευώμεθα εic: έκείνουc:,
62. Αύτόθι σ. 25 - 26. ώστε νά γίνωμεν, δν μή έnιστήμονες, τουλάχιστον θαυ
63. Ίω. 8, 14. μαστοί καί Ζ:ηλευτοί. Διά τοϋτο λοιπόν θά έnιδοκιμάσωμεν
64. Μαυρικίου, Βίος Πρόκλου 23, έκδ. J. F. Boissonade, Paris
1862, 162 • 163. τούς άρiστους των άσκούντων μαντείον μεταΕύ των άν
65. Αύτόθι 18, σ. 160. θρώπων, θά έδεικνυόμεθα δέ άρεστοί είς τόν μαντικώτα·
66. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 39, 5. PG 36, 340 Α.
67. Βαρλαάμ, Α' nρός Παλαμαν, G. Schίrό, σ. 262.
11111
Φούυφ, την ανάρρησt)Ι της καθ" ήμας σοφίας καί του κατ' τον Φοϊβον, έχοντεc: άnό έκεϊ βεβαίαν τήν nροσφοράν τηc: ,,[!
αυ117ν πολλών J} ΠάJ''ΙWν διαφέρεt'/ 1 θΚειθεJJ αι 1 αδεδομέι•η J' άvαγορεύσεωc: τηc: ίδικηc: μαc: σοφίαc: καί τηc: κατ' αύτήν 1'
εχο;ηες υειυα[αν.
ύnερτερήσεωc: πολλών η δλων. ,ιl]'
49. Και τίς αv ετ' lσχύσαι καταλέξαι λόγος T(l αλλα 49. Καί noϊoc: λόγοc: θά κατώρθωνεν ακομη νά άnα
1
Ί
5 της απάτης ε'ί:δη και τον όρ,μαθόι, των κακοδ6ξων δογμάτω~ι ριθμήσ!l τά δλλα εϊδη τηc: άnάτηc: καi τόν όρμαθόν των
και τόι, συρφετόν των αlσχρ6J)' και πονηρϊο~, παθημά1 /J)ν κακοδό!Ξων δογμάτων καi τόv συρφετόν των αίσχρων καi 1
,και ,τάς αnοματ 1 10μένας έικ τού,των ανιέροvς κηλίδας ωίς πονηρών παθημάτων καί τάc: σnογγιΖ:ομέναc: άnό αύτά '1111
1 !,
πειφωτι,σμένιους εκείνους αξιοvσι λαλείν; Ου•κ &κούεις ,ov άnείρουc: κηλϊδαc: είc: έκείνουc: οί όnοϊοι έχουν τήν άςiω 1
λέγοι·ως,, (<,υάλλε μοι Πλάτων'Ος τάς Μέας)), ανατυnώιJf,ις σιν νά καλοΟν έκείνουc: ς>ωτισμένουc:; Δέν άκούειc: τόν
1
68 1,ι
1ο δή τινας και 1με1λέ1ας προ των' έργων έν δια~ιιοίq, ουτε ανευ λέγοντα, «κτύnηόέ μου τάc: ίδέαc: τοΟ Πλάτωνοc:» , κά !lil,
:πάθους οϋ,οας και πρεπούσας αγιθρώποις μαλλον οlκοδομοvσι, nοιουc: σχεδιασμούc: δηλαδή ,ωί μελέταc: εic: τήν δ1άνοιαν
δειδι6οι υί~ι έξ αnερισκέ,πτοv τούτοις έσθ' δτε προογι~ιομένην nρό των εργων, αί όnοϊαι δέν είναι χωρίc: nάθοc: καί άρμό
αnοιτυχίαν, f} τφ Θεφ, οbnερ εργον καί τό έι,γόημα; El δ' Ζ:ουν είc: άνθρώnουc: μδλλον σίκοδομοΟνταc:, φοβουμένουc:
έργον και τό έvνόη,μα, και nρό τούτου δεήσει :παραδειγμάτω11 τήν λόγο;, άnρογραμματίστου προσγινομένην ενίοτε εic: αύ ,,
1
15 τε και α~•ατυnώσεωJ' αλί.ω11, OV'ΚOVJ! 'Και των lδεωJJ έσογτr;,ι τούc: άnοτυχίαν, παρά είc: τόν Θεόν, τοϋ όnοίου έργον
lδέαι, και τουτο ε:π' α:nειρον, εl μή τι καί πλέοJJ εκ:είι1 ος εΊναι τό έννόημα; 'Εάν δέ έργον είναι καί τό έννόημα, καi
JJέμει ταίς εlρημέγαις Μέαις, και πλέον κακcος. nρό τούτου θά χρειασθοΟν δλλα nαραδεiγματα kai σχέδια,
50. 'Αλλά τουτο μεγ αφϊ!ηιεν· έγό) δ' αν σοι nροσθείην έnομέvων καi των ίδεων θά ύπάρ!Ξουν ίδέαι, καi τοΟτο θά
εl'nων ώς Ίοάλλε μ17 τr}ς l:δέας μ6Ψ1 ΟJJ, α,λλιΧ και τc'tς θεωρίας συμβαίν!l έn' δnειρον, έάν δέν άnονέμ!l κα1 τίποτε περισ
20 και τά ψευιδώνυμα τούτου φώ,τα,, ~δι' ώ1 1 έικεί1 1 ος τοίς α1nα σότερον έκεϊνοc: είc: τάc: ε 1 iρημέναc: iδέαc:, καi περισσότε
τηλαίς δαίμοσι ουι•εζύγη και δι' ι1Ί1 1 έμυ,ήθη, μ17 οτι κακοί,ς ρον κακωc:.
αλλά και αγαθ<ούς εlvαι δαίμονας,, καί ψυχι711 αιθέρος κοί 50. Άλλ' δc: άφήσωμεν τοΟτο. Έγώ θά σοΟ προσέθετα
ψυχών περιόδους και τούς εn' αυιτας δια T(i)JJ καλών UΟJ λέγων, «κτύπησε δχι μόνον τάc: ίδέαc:, άλλά καi τάc: θεω
ρίαc: καί τά ψευδώνυμα τούτου φωτα" διά των όnοίων
9
μά:των ου καλούς έρωτας'. Τί δ' οί πρώτοι θεοί και δεύ-
25 τεροι και ,τού,των ετι με[ους 117ν φύ,σι~ι τε και 117ν δύναμιγ, έκεϊνοc: συνεΖ:εύχθη μέ τούc: άnατηλούc: δαίμοναc: καί διά
ώJt οί μέιι 70 κυρτό~, τ?jς ουρωι[ου σφαίρας επιπορεύονται, των όποiων έμυήθη, καθ' δσον δέν ύnάρχουν μόνον κα
κοί άλλά καί άγαθοi δαίμονεc:, καί τήν ψυχήν αίθέροc: καί
70
οί δ' ύnά τό κ,οιλον περινοστοvσι1', οί ,δ' έγγειοι και ιίπ6γειοι,
μηκέθ' ο{ποι θ•,rητωJΙ, αλλά τε19•γηκ6των αυlτοκράlτορες οντες; τάc: nεριοδείαc: ψυχών καi τούc: έn' αύτάc: διά τα>ν καλών
Τρι_r;θά γαρ :πι1,ν1 τα δέδωσται κατ' αυτούς φάναι, ιούς ;cαι σωμάτων δχι καλούc: έρωταc:1 1. Τί δέ είναι οί πρώτοι καi
30 ποιητάς χαί 'Κ1ληροδ6τας ,τωγ οlκε[ω~, θεώ~,. Τί δ' αί πε- δεύτεροι καi οί μικρότεροι άκόμη άnό αύτούc: κατά τήν φύ
σιν καί τήν δύναμιν, των όnοίων οί μέν πορεύονται είc: τό
κυρτόν μέροc: τηc: ούρανίου σφαίραc:, οί δλλοι περιφέρον
ται κάτω άnό τό κοϊλον, οί δέ δλλοι είναι έnίγειοι καί ύnο
68. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 27, 10, PG 36, 24 Β.
69. Τοϋ Πλάτωνοι:: δηλαδή. χθόνιοι, αύτοκράτορεc: ουτοι δχι πλέον θνητων, άλλ' άnο
70. Τίμαιοι:: 34 - 37. θανόντων12; Διότι δλα είναι διηρημένα τριμερωc:, διά νά
71. Αύτόθι 43 ac.
η. ΑύτόΕJι 39 e - 40 e. έκφανθωμεν κατ' αύτούc:, οί όnοϊοι είναι καί nοιηταi καi
ι_ψ:ργοι θυαίαι, ψυχαγωγίαι τε καί θεαγωγίαι και θεουργί κληροδόται τών οίκείων θεών. Τί δέ εΊναι ai περίεργοι
αι, 'Και ,ό 1(<)1' ,μαινο,,μένωy ,8'J1Jαινος :κ:αι, lO σύ,umαγ εlnεί1', ό θυσίαι, καi ψυχογωγiαι, θεαγωγίαι καi θεουργiαι, ό επαινοc:
περι Ηί tΟιαV'Γα Πλαπ;ς λi7ρος και σαφ17ς μαλλοιι η μυσ~ι τών μαινομένων καi γενικώc: ή περί τά τοιαΟτα έκτενήc:
κός; Ταv,τ' αρα περί τωι, διαnεnπωκότων α1'ωθε1 1 καί τ(v11 μωρολογία, ή όποία είναι καθαρά μδλλον παρά μυστική;
5 d,-rτό ταύτωι, ελJ.αμ:πομένωιι, τουτέσιτι cικοτ ιζο,μένω1 1 τό της ΤαΟτα λοιπόν είναι περί των πεσόντων άπό δνω καi των
ψυχής νοερόι 1 , καί άπό της κάτω1Jεν θέας παραγεγειιημέι•ης, tλλαμπομένωv άnό αύτσύc:, δηλαδή σκοτιlομένων είc: τό
ij περί τωιι ύπέρ ήμας 'Και από της ανωθεν. νοερόν τηc: ψυχηc: καi προέρχονται άπό τήν κάτωθεν θέαν,
51. Τ ί δ' tJftα nάλιιι άπό της αληθούς και φερωι,ύμου δχι δέ περί των ύπεράνω ήμων καi άπό τήν όνωθεν Θέαν.
και ίερα; και γ1 1 ησίας τfi θ·εολογίq, φωνιjς ί(i ψευδώνυμα 51. Διά νά έ(ευτελίσωμεν δέ άπό τήν άληθινήν καi
10 και vό,θα φαυλvσωμεγ, ωί τοίι,vν Άρωτοτέλοvς ή μικ,ρόλο φερωνύμωc: ίεράν καi γνησίαν ε1c: τι'Jν θεολογίαν φωνήν
γος πρό11οια και οί θνη.τοί περί 'ψυχής λόγοι και τdνθρω:τι τά ψευδώνυμα καi νόθα, «Τί είναι πάλιν ή μικρολόγοc: τοϋ
'Κ())! τωι 1 δογ:uά,ων;η. "Α ρ,a 'καπω•ενοηικότος την ύnεροχ;71 1 'Αριστοτέλουc: πρόνοια καi οί θνητοί περί ψυχηc: λόγοι καί
του Θεού' ,κα,ί ΙΙJ1' ,αξίαν εξευρηκότος ;ιαντός μάλλον τfi θείq, τό άνθρώπινοv των δογμάτων; »' 3 • ~ Αρά γε τοΟτο τό ύπε
φύσει φωνήι, τό iΊπέρ &πόδειξι~ι τουτο; "Η και του'τ{) πλάι,η ράνω άποδείΙΞεωc: είναι γνώρισμα άνδρόc: 'κατανοήσαντοc:
15 σαφ17ς dι·θροΗίνηc; διαγοίας τυγχάνον, καί ταύτης εσr.;οτι τήν ύπεροχήν τοΟ Θεοϋ' καi εύρόντοc: τήν άπό παν αλλο
σμένης και dντιθέο,v και θηρωμένης μέν δόξα~, ώς εφικιιου ά(iαν είc: τήν θείον φύσιν φωνήν; "Η καi τοΟτο είναι σα
μέγης, πειρωμέγης δέ διαφυγείν ,τού ψεύδους τον ελεγχο~·, φήc: πλάνη άνθρωπίνηc: διανοίαc:, καί μάλιστα σκοτισμένηc:
(!~)ς αποδείξαι μή δυναμένης και τοίς αλλοις μεταδιδόηtι καί άντιθέου, έπιδιωκούσηc: νά άποκηΊοπ δόtαν, άποπειρω
τιjς ύπερφυούς καί θαυμωJτής ϊ'vτιστήμης καί τφ δοκείν μένηc: δέ νά διαφύγπ τόν ελεγχον τοϋ ψεύδουc:, καθ' δσον
20 /;!Ξαiρει~ι κωιαοπώ,σης 10 ,απεριν'όητο~ι ϋψος ε,κείνο και ατα δέν δύναται νά άποδεί!Ξπ καί νά μεταδώσ!') είc: τούc: αλ
nεί11ωτο11; ΕΊ δέ τφ δι:δασκάλφ τ,ούθ 1 {•nοκριναμένφ μιί λουc: τήν ύπερφυδ καi θαυμαστήν έπιστήμην, καi κατασπώ
συμοαί~ιει~ι τουτογ 1ή1• γνώμηγ δοίημεν, καίτοι τι~•ά α~ι 'εχοι σηc: τό άπεριvόητον καi άταπείνωτον έκεiνο ϋψοc: διά τηc:
10Vlt ΤΟ)' λόγοιι, δεδ601~ω δ' ομως· αλλά {}εώιι πληθος σαφώς άποφάσεωc: νά έtάρπ; Έάν δέ δεχθιϋμεν δτι ουτοc: δέν
και αi)τός πρεσοεύει κ,αί τφ τωγ Ι}εώ~ι, ώς αiη6ς φησι, πρώ- συμφωνεί κατά τήν γνώμην μέ τόν διδάσκαλον διατυπώ
25 τψ της κυρείας fίκιστα το παν Ιδύδωσι, και τας δυJJάμεις σαντα τοϋτο 74 , μολονότι τοΟτο είναι κάπωc: εϋλογον, πάν
επιχειρεί κ,α,τωλέγειι1 , αt' :κιl'ουσι τr} 1Jε~α ,δiJ~ούγτά οί σώ τωc: ac: γίνπ δεκτόν' άλλα είc: πληθοc: θεων πιστεύει καi ό
ματα, και 10 δαψόJJ't0) 1 φυλο~t ύ!περ ήμας αnαν 1ί{}ε1αι, ϊδιοc: σαφωc: καί, δπωc: αύτόc: λέγει, είc: τόν nρϊϊ'ηον των
και ΤΟ ύnέροε,μ~ιο~, και θεοΙΠρεπές μ6ν01 1 , τό ύπέρ από,δειξ~ι• θεων δέν δiδει καθόλου δλην την έ!Ξουσiαν, καi έnιχειρεϊ
ωύτο, τοίς τοιούτοις θείοις δωρείται, και nαρr1 τοντο ταf';iί' νά άπαριθμήσπ τάc: δυνάμειc: αί όπο"ϊαι κινοΟν τά θεωρού
30 1)n.sρ fι.uας λογίζεται. μενα άπό αύτόν θεϊα σώματα, καί τοποθετε"ί έπάνω άπό
52. Λfέγα μέι•τ' αν ε'ίημεγ πεποιηκότες καί το7.ς 17με· ιiμδc: δλον τό δαιμόνιον φϋλον, καί τ6 μόνον ύπέρσεμνον
τέρας ,ιιοίρας c!Jς κοινόν τε καl χάριε1 1 , εl κατ' 'Α ριστοτέληιι καi θεοπρεπέc: τοΟτο τό ίιπέp άπόδει(ιν, χαρiϊει είc: τά
rοιαϋτα θεια, καi παρά ταΟτα θεωρεί αύτά δτι εύρίσκονται
υπεράνω ήμών.
52. 'Όμωc: θά εϊχομεν πράtει κάτι μέγα καί πολύ κοι
73. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 27, 1Ο, PG 36, 24C.
74, Ί;ξiι:ϋ διδάςικαλος καλεϊτοι ό Πλάτwν καί μαθητής ό 'Αριστοτέλης. νόν είς τούς όνήκονταc: είc: τήν μερίδα μαc: καi χαριτωμέ-
νους, έάν νομiσωμεν τό θείον ύπέρ άπόδειtιν συμφώνωc:

και τόν τούτου δι.δά,σκαλον ύ,πέρ &πόιδειξιν τό θείο~ι νο.μί μέ τόν Άριστοτέλην καi τόν διδάσκαλον τούτου, τό όποίον
σαψεν, δπερ 1) κατ' αi'ηούς επιcηήμη τε και θεωρία και ή έπιστήμη καi θεωρία των άποδίδει καi είc: τούc: δαίμοναc:.
τοίς δαί,ιωσιJ' απΟΙδίδωσι· και σύ γε αi'ηός ΟVΙΚ αν αλλως Kai σύ ό ϊδιοc: αλλωστε δέν Θά έ!ΞεφράΖ:εσο διαφορετικά,
φαίης, ϊδαπερ οi')δ' ήμείς, εως α.ν' ύπό διδa,ακάλοις Άριοτο- onωc: οϋτε ήμείc:, έφ' δσον θά προετιμωμεν νά Ζ:ωμεν μέ
5 τέ:λεοί τε καί ΠΜτωσι nροαιρο[με{),α ζην. Άλλ' ή κα,θ' ή βάσιν τάc: διδασκαλίαc: των Άριστοτελ6Ίv καί Πλατώνων.
μας απάδειξις καί T(()JJ και1' ήμιiς διδασκάλων ου μ6ν011 'Αλλ' ή ίδική μαc: καi των διδασκάλων μας άπόδει!Ξιc: όχι
eκπτωτόν τε και εοχατοι 1 ,και ποvηρόν ,ό δαι.μόνιον απαιι μόνον δεικνύει εκπτωτον καί εσχατον καί ποvηρόν δλον
αποδείκνv,σι γένος,, Π01'1)ρόν με1 1 δια 1Ύ}J! εκ τάγα{)·οfi ψVϊ'lJJ' rό δαιμονικόν γένοc., πονηρόν μέν διά τήν φυγήν άπό τό
Και τηγ Βtς ήμας ,ουγεργίαv πρός ελλειψίJJ τε Κ 1 αι απολίσι'Jη- άγαθόν καί τήν πρόc: ιiμδc: συνεργίαν του διά τήν στέρησιν
1 Ο σιν την α:π' αιηου, ειοχατογ δέ δια τό πορρωτάτω εlναι τσϋ καi άπολίσθησιν άπό αύτό, εσχατον δέ διά τό δτι είναι μα
άι 1 ωτάτω, εκ17ττωτω• δέ ώς ύπέρ ήμιiς 01' πρότερο,ιι, εlιτ' επί κρότατα άπό τό άνώτατον, εκπτωτον δέ διά τό δτι, ένψ
1οσουτο της άξ[ας ταύτης απωσμένον καί σv,τω πρό·ουλο11 πρωτύτερα ήτα ύπεράνω ήμων, επειτα άπωθήθη τόσον πο
μάλλον γεγοιιός ΎJ/lWJ! ως αJJέλπιδα ΊΎ}J' ε[ς ύπερ,κ6σψιοι1 και λύ άnό αύτό τό ά!Ξiωμα καί τόσον ύλικώτερον άπό ήμδc:
l,σάγγελοι 1 τάξιν επάJJοδον παντάπαισιJJ 'όσχειν, ητις ήμίν επη,·- εγινεν, uJστε νά μή έλπίΖ:η καθόλου τήν έnάνοδον είc: ύnερ
15 γελμένη κα~~έατηκεν·, ου ταυτα μόνοy τουτι τό γένος δείκι·υ κόσμ1ον καί ίσάγγελον τά!Ξιν, ή όποία είναι ύπεσχημένη εic:
οι1' 011, αλλά και τοίς ποσίιι ήμαιν εγκαλινδού·μενον εlς τό ήμac:· δεικνύει λοιπόν δτι τοϋτο τό δαιμονικόν γένοc: είναι
καταπαrείσθαι παρ' 1;μcvι 1 • Ύj δ' επί 1(()J! έσχ&των και κατω οχι μόνον αύτά, άλλά καi κυλίεται άνάμεσα εic: τούc: nό
τάτω λαγι•κων ουοιων IYJJJ αλη{)'η θη,ρωμένη δόξαν, και περι δαc: μας διά νά καταnατηται άπό ήμac:· ή δέ άnόδει!Ξιc:, ή
TQJJ! αι,ωτάτω Και ύπερ ήμας αψευδι7ς διδά,σκαλος εοίαι· όnοία έπιδιώκει τήν άληθ1νήν δό!Ξαν έnί των έσχάτων καί
20 ϊ())Jf γαρ ει 1 αιιτ[ω1; Ίi)J' αV'Il)J' ε'Πt,()τή,μην εiναt, Και ή αι κατωτάτων λογικών ούσιGJV, θά είναι άψευδήc: διδάσκαλος
σθησις αγ διδά:ξειεν. καί nερi τιον άνωτάτων καί ύnεράνω ήμων· διότι δτι ή ίδία
53. Εlδες nό,σο;• δ:.πέχει του ~Ίπέρ απόδειξιι· ε,cείι 1 οιι έnιστήμη 21ναι διά τά έναντία, θά ήδύνατο νά διδά!Ξη καί
n απόδειξις αϋ-τη; Σχεδόν δσοJJ ψεύδους αλfι.θεια και γ,ηί, ή αϊσθησιc:.
,σις αγγο[ας ·και TOV σ.,cότοvς τό φως, ε'ίπερ ψευδους μέν 53. Είδες πόσον άπέχει αύτή ή άπόδει!Ξιc: άnό έκείνο
25 καί αJJοήτου και σκοτειγfίς διαvοiας ύ•nέρ ήμιiς τούς δαί rό ύnέρ άπόδειtιν; Σχεδόν δσον άnέχει ή άλήθεια άnό τό
μονας λέγεtJΙ 18 χαι λογίζεσθαι, γιΥfι,σεως ,δ' αληθου'ς και ψεϋδοc: καi ή γνωσιc: άnό τήν αγνοιαν καί τό φως άnό τό
nεq:ωτισμέι 1 ης εl,δέ~•rα ll))' δεδαμένηιι 17,ιιίι 1 αξίαν ωιατείιι σκότος, έάν είναι γνώρισμα ψευδοϋc: καί άνοήτου καί σκο
επάγω οq;εωγ και σκορ:τίωι, και ε'nι nιiσω, ιήν· δύγαμιy τrιfi τεινηc: διανοίαc: τό νά λέγη κανείc: καί νά θεωρη τούc:
εχθρου)). Τί δ' οταν καί προς ,17ν ααφαλη καί τρανrιν καί δαίμοναc: ύπεράνω ήμων, άληθινηc: δέ καί φωτισμένης γνώ
30 αληθη δός'ω·, 11/J" nερί αυτής της αυ•ωα}.ηθείας, άναυι6ά σεως τό νά γνωρίΖ:η τήν διδομένην εic: ήμδc: έ!Ξουσίαν «νά
ζ17, I'OV πρώτου καi μόι 1 ΟV και ά:πολελυμέΨΟV 1•0V παντός κr,ιι πατωμεν έnάνω είc: δφειc: καί σκορnίουc: καί εic: δλην τήν
δύναμιν τοϊί έχθρο0»' • Τί δέ συμβαίνει δταν ή άnόδειtιc:
5
(iπλως κu.i απερωρίΟ'ιως καl αi'Ν'Jυπερουσίως OJJTOς; Τ ί .τοί-
αύτή άναβιβάΖ:η nρόc: τήν βεβαίαν καί τρανήν καi άληθινήν
δόtαν, τήν άναφερομένην είc: τήν ίδίαν τήν αύτοαλήθειαν,
τό πρώτον καi μόνον καί άnομακρυσμένον τοΟ παντόc:
75. Λουκa 10, 19. δντοc: τό όποίον υφισταται άπολύτωc: καί άnεριορίστωc:
καί αύθυnερουσίωc:; Τί είναι λοιπόν δι' ήμδc: αύτή ή άnό-
509 i
Α. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
ιl l
11
)'tl)I ή αnόδεtξις ήμίν αυτη, Qίε ΚUt ί1')J' άnλαιιij Jιερι τ<JύίΟυ δε1ίΞ1c:, άφοίί χαρίΖ:ει τήν άnλανη τήν περί τούτου δόΕαν;
χαρίζεται δόξαγ; Τίς αv,τijς nροτιμών η καί εlς Ίσοι, ταtηJ Ποϊοc: nροτιμςi αυτήν ι'] θέτει είc: ϊσην μέ αύτήν μοϊραν τό
κατ' 'Αριστοτέλην ύnέρ άnόδειtιν, ώστε νά μή κλίνπ τόν
1
τv1?1 είς τό χατ' Ά ρωτοτfληιι, ως αV'Ιός φής, ύπέρ αnόδει lil

ούρανόν εic: τήν γην καi νά συντάσσπ τά αγια μέ τά άνόσια;
'
ξιι·, 0'lJ 1τ())l 01)iρ'αJΙ'ό) 1 ' εlς γη)' κλίνει Καt 1(Χ αγtα QVJ''τάττεt 1
11,
5 τοις ε1 1 αγέσιν;
54. Πράγματι τό νά λέγrιc: τό θείον ύnέρ άnόδειΕιν,
11,:
54. 'Υπέρ αnόδειξιι' μέι· γαρ λέγειν οε τό θείον και θι'ι σοϊί τό έπιτρέψωμεν καi ήμειc:, δχι όμωc: έφ' όσον τό
ή,,ιιεις συγχωρή,σομεν, ουχ εως μέντοι κατ' 'Αριστοτέ),ηv λέγειc: κατ' 'Αριστοτέλην, ώc: ίσχuρiΖ:εσαι τώρα ότι τό λέ 11,
γειc:· διότι, ω φίλε, ή δόΕα τοϊί άνδρόc: περi των θείων είναι Ιlι
του,ω λέγεις, ώς 11υ~1 τουτο ψfις λ,έγειγ χα:μερnr7ς γάρ, rh
τάι,, ή nερι τrΤιγ θείωι•, του αι•ιδρός δόξα και ιός εlnείν ,Ι- χαμερn11c: καi οϊιτωc: είnείν αδοΕοc:. Πωc: είναι δυνατόν νά
10 δοξος· πιυς γαρ ου, δς ϊvα κατά τό άnοστολι,κόv εΎnω, γγηi_,ς μή είναι οϋτωc:, άφοίί, διά νά όμιλήσω κατά τό άnοστολι
ιόν ΘεόJΙ, οi•χ cδς Θεό~, εδόξασεν ·η εσεοάσθη, ματαιωθείς δ'
κόν, γνωρίσαc: τόν Θεόν, δέν τόν έδόΕασεν η τόν έσεβά
7
εγ τοίς οl%είοις διαλογιομοϊς, δαίμοσι μέν εnεφήμισε το

σθη ώc: Θεόν, ματαιωθεic: δέ είc: τούc: διαλογισμούc: τοu \
άνέφερεν είc: τούc: δαiμοναc: τό θείον, άnέδωσε δέ είc: με
ι?ειοι·, κ,τίσμασι δ' ειστt)J οίς nροσεμαρτύρησε τό αγένητον, 1
ρικά κτίσματα τό άγέννητον, ένψ τάc: ψuχάc: μαc:, δσον 1 i

'ψvχώ,, δέ τιvι1 ήμετέρων, τό γε εlς αύ 1 1όι1 η'κον, αnεσύλψJε
έ!Ξηρτδτο άnό αύτόν, άnεγύμνωσεν άπό τήν άθανασίαν;
15 τό ιl.θάι,αων; Ό γαρ 1%ρα1?εν )fOVς ούιδέJJ προς ήμας- δ δέ
Διότι ό θύραθεν νοϋc: δέν εχει νά κάμrι τίποτε μέ ήμac:·
δυι·άμει τούτου χωρίς καί. και' εκ,είvοι, αύθ·ις ού 1 δέν.
ό δέ έν δυνάμει οiκεϊοc: νοϋc: χωρίc: τοϋτον καi κατ' αύτόν
56. Συνηικας 1J ;,;ακο{5 φέρει φcλότης, τό μι7 nάι•τα
τόν φιλόσοφον είναι πάλιν τίποτε •
77
στοιχείιι ταϊς θεοπι·εu,σωις Γραψαίς, αλλr'ι 'Και ,τους επ' αυ

55. Άvτελήφθηc:, φίλε, είc: ποίον κακόν φέρει τό νά
τάς αυ,ταίς χρωμέιrους ,ε!;ελέγχειν εθέλειιr C!.'UIOJJ δέ ζητεϊν 11) ι•
μή έναρμονίΖ:rι κανεic: δλα μέ τάc: θεοnνεύστουc: Γ ραφάc:,
20 ύnέρ τούς :ιaτέρας ευ 1 σέ6ειαν,; Έιtτευ,θε~ι γcιρ τους ,ιιε
άλλά νά θέλn νά έΕελέγχrι καi τούc: χρησιμοnοιοίίνταc: αύ
,ιιωραμέγους σοφοiις δεϊ~ι οίεσιθαι πεφωτισμέι,ους αναγρ(ί
τάc: δι' αύτάc:, αύτόc: δέ νά Ζ:ητfi τήν ύnεράνω των πατέ
rιφ· επήρΟηι;, οι καί TOJ' Θει'ιιι {,nό 1rJJJ Οψ(Ο)' αύ,16Ίν πεποί
ρων εύσέβειαν; Άnό αύτό δέ έnήρθηc: νά voμiZ:nc: ότι
ηι11αι ιιόηοιι:, χαλεπόιι ϊιι'αι λέγοι·τες, (tλλ' OV'X αδύναωι•,
πρέπει νά άνακηρύΕ.rιc: φωτισμένοuc: τούc: μωραμένουc: σο
1'01JΟαι Θεόγ· 1α1'1' ί';,μυ1jθησω• 1ά απόρρητα ύπο 70U διr'ι.
φούc:, oi όποιοι καi τόν Θεόν θέτουν ύnό τήν ίδικήν των
25 φωτός ε'πιφαι,έvτος αύωϊ;. 'Αλλά γαρ ελα1?ον ύπό τσυ ζ17-
~ ~
νόησιν, λέγοντεc: ότι είναι δύσκολον άλλ' όχι άδύνατον νά
χου και, του χογου σUJΙΓ!.[!Παοιιεις προς τους κα.τ αυ:1ωΊ 1 μα-
' - # (\ ' ' ' ") :, ,.,
νοήσουν τόν Θεόv1 •· αύτά τά άnόρρητα έμυήθησαν ύnό

κρούς J.όγους παρά 117JΙ ήμετέρα·v' αρτίως πρό??ε,σιιι. ΈπrίJ"εφι
τοίί έnιφανέντοc: είc: αύτούc: διά φωτόc:. ·Αλλά βλέπω ότι
το{ιϊ!)', και πολλ(t 'Και περί πολλω~ι ε,τ' εχων λέγειν καταλεί
χωρίc: νά τό άντιληφθω συνηρnάσθην άnό τόν Ζ:ηλον καί
ψω τr'ι. πλείω· μι,κρά δέ προσειπώιι, 'έπειτα τφ καλφ ιιjς
τόν λόγον npόc: τούc: μακρούc: κατ' αύτων λόγουc: παρά
30 &γά;-ιης ,φοορή,ιιαιτι το~, λόγο~, επι,σψραγίοομαι ( ταύτrι γrί:ρ
τήν nροηγουμένωc: άvτίθετον nρόθεσίν μαc:. 'Επιστρέφω
λοιπόν καi, μολονότι εχω άκόμη πολλά καi περί nολλων
νά ε'ίnω, θά παραλείψω τά περισσότερα, άφοϋ δέ εϊnω όλί
,Ρωμ. 1, 21.
76. γα άκόμη, εnειτα θά έnισφραγίσω τόν λόγον μέ τήν nροο
'Αναφορά ,είc: την θεωρίαν τοϋ Άριστοτέλοuc: κατά την όποίαν
77.
άθάνατοc: είναι μόνον ό θύραθεν νοϋc: ό όποίοc: ερχεται καi φεύγει φώνησιν τηc: άγάnηc: (διότι γνωρiΖ:ω ότι μέ αύτήν καί σέ
άπό τόν δνθρωπον, δχι δέ ό οίκείοc: νοϋc: η ή ψυχή.
78. Βλ. άνωτέρω 35.
οίιδα και σε μΙJ,τάμελΟΥ εσόμει'ΟΙ' εξων), του λήγειι• ετ' CΠι θά λάβω μετανοημένον), άποφεύγων νά τόν τερματίσω
δυσφήμων αφέμε~rο1". μέ δυσαρέστουc: έκφράσειc:.

56. 'Ε;~.ε'ί11οι U['J) OVJ', ους έξω σ?φοiις τfi κωθ' ή.μδ.ς 56. Έκεινοι λοιπόν, τούc: όποίουc: κατά τήν συνήθειαν
aκ.κλησίrι, ))ενομισψένοJJ καλειJJ, (ι)ς εξω δηλαδ17 καθεσιτωτu.ς τηc: Έκκλησίαc: μαc: καλοϋμεν εΙΞω σοφούc:, ώc: εΙΞω εύρι
5 της ίερας περί Θεου γι,ώσεως, i':ικείνοι τοίνυν, ουδ' δτι τοις σκομένουc: τηc: ίερδc: γνιί.Jσεωc: περi ΘεοΟ, δέν κατενόη
αν1}ρώποις ακατάληπτος ό Θεός ει 1 ε1 1 όησαν, δυοικατάληπΗJJ' σαν οϋτε δτι είναι άκατάληπτοc: είc: τούc: άνθρώπουc: ό Θεόc:,
εΊπόι•τες αυ•τόJ!' 17μεις δέ, μ17 &τι ;ψ 'καθ' ήμας νψ, αλλά είπόντεc: αύτόν δυσκατάληπτον. Ήμεϊc: δέ, δχι μόνον είc:
κ,αί αυτοις ,τοις &πεξrιρημένης nάσης περιπεζίας ύφέσεως τόν ίδικόν μαc: νοΟν, άλλά καί είc: τούc: νόαc:, οί όποϊοι
και δια τό υπεραναι6ευηικός 1(1)}' εγγιζόντων καί λειτουρ- είναι ύπεράνω πάσηc: προσγείου κατωτερότητοc: καί διά
10 γούιl'Των τfΊ θείq, μεγαλειότητι κτισμάπων ν:οις, Dρόγοις ο τήν υπερβατικότητα των έγγιΊ.όντων καi λειτουργούντων
J'ΟμJαζο,μένοις, ακατάληnτον 'ίσμει• τον Θεδν. Ου μ17 τφ nάι 1 - είc: τήν θείον μεγαλειότητα κτισμάτων όνομάΊ.ονται θρό
1ων ύπεξrιρ17σθαι τά 1?εια και αποδείξεως τελέως ύπεξrι νοι, γνωρίΊ.ομεν άκατάληπτον τόν Θεόν. Δέν ίσχυριΊ.όμεθα
ρη,σθαι λέγοιμεν, μαλλον με1' οvι, λέγομεγ μέι', αλλ' 0V τα~) δμωc: δτι τά θεία, επειδή εΊναι ύπερεlΞηρμένα των πάντων,
της ηι, σύ, καίτοι 'ι}έλων ες τά μά~,ι,στα αnοσεμνύνειν, ομως είναι καί τελείωc: έ/Ξηρμένα άποδεiΙΞεωc:, μδλλον δμωc: λέ
15 i!nί τοσιοiηο λέγεις ευπερίτρεm10ν ώς {,φ' tνός και του τυ γομεν μέν, άλλ' δχι αύτηc: τηc: άποδείlΞεωc: τήν όποίαν σύ,
χόγτος &ι,ιιλεγομέγηy αJJίστασι1·αι και μηκέτ' αnόδειξιν ειι,αι μολονότι θέλειc: νά τήν έlΞυμνήσr~c:, δμωc: τόσον εύπερί
δύι>α,σθαι. τρεπτον λέγειc:, ώστε, αν άμφισβητηθf\ άπό ενα τόν τυχόν
57. 'Ο γαρ αnοδεικ•τιικός, κσ:DάJnερ αυτός φής, συλλογι τα, νά άναιρηται καi νά μή δύναται πλέον νά είναι άπό
σμός <(Jl(XO/.)J ά:n~.(JJς δοικεί ειιιαι αλφ1·17ς και αμφωοήιτησις δειΙΞιc:.
20 περί αιποv ουδεμία σvι 1 ί-στα,ταιη. Και ουδ' εκείνο ε1 1 εθυμιί- 57. Πράγματι ό άποδεικτικόc: συλλογισμός, δπωc: ίσχυ
11ης, ώς, εl μηδέι 1 • αλλο, διrt γουγ τάς nυρωγείοvς εnοχάς, ρίΊ.εσαι έσύ, «φαίνεται είc: δλουc: γενικωc: άληθινόc: καi δέν
αnόιδειξις λοιnόν τοιαύτη nαντάnασιν ου<κ εσται, και δι' djγ ύπάρχει καμμία άμφισ6ήτησιc: περί αύτοΟ»'". Καί δέν ένε
κατωδησάμει,ος !1}1' λo,γtσH'ΚJJJJ άρψο~'!<ΚΎ)J!' και αστρώαJ' ε θυμήΟηc: οϋτε έκεϊνο, δτι, αν όχι διά τίποτε άλλο, τουλάχι
πιατήμφ' φέρεις, αί γεωμετρικ•αι ανάγκαι δηλαδ17 των r}- στον έlΞ αίτίαc: τηc: πυρωνείοu έπιφυλάlΞεωc:, άπόδειΙΞιc:
25 ραχνίων γημάτωι 1 αiδραγέστεραι γεν·ήσονται. και διαπεσου1'

τοιαύτη δέν πρόκειται νά ύπάρΙΞn καθόλου καi μέ τά μέσα,
διά των όποίων φέρειc: δεμένην τήν λογιστικήν, άρμονικήν
ταί σου λυΠεισαι 117ς σης αποδεικιτι1κωτ&της διαι1 οίας· nως
καi άστρονομικήν έπιστr1μην, θά γίνουν σαφωc: άσθενέστεραι
γιχρ α,1, καί φύσει γJJωρί,μους οχοίης τάς προτάσεις,. ε:nει
άπό τά νήματα τηc: άράχνηc: αί γεωμετρικοί άνάγκαι καί
και Σέξτφ και Πύρωγι και τοίς κατ' ε 1 κείνοvς Ο'V'Κ εJJι συ1'
θά έκπέσουν διαλυθεϊσαι άπό τήν άποδεικτικωτάτην διά
δοκείJJ;
vοιάν σου. Πωc: άλλωστε θά ητο δυνατόν νά εχnc: φύσει
30 58. Ου ταύτης ο{,1, ύ'Πέρrτερα τά θεία, ( ουδέ γαρ u11,
γνωσrάc: τάc: προτάσειc:, όταν δέν συμφωνοΟν ό ΣέΙΞτοc:
ίμω1' ερεί τις φανόr,εροι' nvγολαrμ:nί,δος}, αλλά και της πα
καί ό Πύρων καi οί όμόφρονέc: των;
τροnαραδό,ωv, και οι'ι-δέ τοvτ' αnό τ17ς εκείJΙων γγώμης,
58. Δέν είναι λοιπόν άπό αύτήν τήν άπόδειΙΞιν ύπέρ
rερα τά θεία ( άλλωστε οϋτε τόν ηλιον δέν θά εϊπn κανείc:
φωτεινότερον τηc: πυγολαμπίδοc:), άλλά καi άπό τήν παρα
δοθεϊσαν άnό τούc: πατέρας, καi οϋτε τοΟτο είναι μακράν
79. Βαρλαάμ, Πρός Παλαμαν Α ·, εκδ. G. Schirό, σ. 245.
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Α' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 513
512
προσάγομε,' δ' ομως χgείας καλούσης Il}JI δυJJατήν, και της γνώμης έκείνων οταν δμως τό καλέσπ χρεία, προσά
τrι.ύτης αρχιJJ' εχω,τες τιΊι• ΠJJευματοκίι•ηων δύJ'α,ιιιJ', καθ' γομεν την δυνατήν άnόδει!Ξιν, έχοντες άρχήν αύτης τήν
nνεuματοκiνητον δύναμιν, κατά τήν όnοίαν οί θεόσοφοι
Jjγ ύnέρ γοfι• ωίς {,πέρ J'Ovi> clιμιληκότες οί θεόσοφοι Dεο
θεολόγοι συναναστραφέντες ύπέρ νουν μέ τά ύnέρ νουν
λόγοι 1?εοχαρί,στως τε εδ11δάχι~ησαι• και Πεομιμήτως ήμιiς
θεοχαρίστως έδιδάχθησαν καi θεομιμήτως έδίδα!Ξαν ήμδς.
5 έδiδαξαν . •Ως γάρ, εl και Π(t)"1(J)1' ύnεξ?7ρηται τα Dεία ",(J.t
Διότι δnως, μολονότι τά θεία είναι έ!Ξηρμένα πάντων των
λόγου nάι•1ως πωιτός, 'ίiμι•ου τε και δόξης ιίστιγοσοfJ', dί).ιχ δντων καi όnωσδήποτε παντός λόγου, ϋμνου καi δό!Ξης
και λόγοι• λαλοvμει' περί ΘεοΓ, καi. {,μγοvμεγ και δοξάζαμει• όnοιασδήnοτε, ήμείc: δμως καί λόγον λαλοϋμεν περί Θεου
κατr'χ τό εγχωροvγ αυΊΟ)!' εργοις τε και λόγοις και nάθεσι, καί ύμνοϋμεν καί δοlΞάΖομεν αύτόν κατά δύναμιν μέ εργα
καί λόγους καi πάθη, καi δόΙΞαν Θεου καλοϋμεν, καί ϋμνον
και δόξαγ Θεοv κα,λοvμει•, ,και ·ί5μι·οι 1 Θεοv τ~7JΙ παρ' 17μ6j1,
Θεου λέγομεν τήν άπό ήμδc: τούς ίδίους άναnεμπομένην
1 Ο αv!τωιr δοξολογίαJΙ αγαφερομέι,η~; λέγομεν, οϋ,τω και σvλ δοΕολογiαν, οϋτω καi συλλογιΖόμεθα καί άποδεικνύομεν
λογιζόμει1α :και &:πο:δείκι 1υ'μει, .και .1όι, επί τά Πεία συλλογισμόJJ καί τόν έnί των θείων συλλογισμόν καλοϋμεν άnόδειΙΞιν,
υ.;τόδει~ tl' καλοvμεν, και 1 εlς ώτα ακ·ουόyτωι, λέγωμε1ι κllJ' εϊτε εiς ώτα άκουόντων όμιλουμεν εϊτε δχι, έnειδή δέν
μή, εnεί μηδέ πάσα διάλεξις καi. διαλ,εκΙ!Ική· κ,ακ ίΟV σε είναι διαλεκτικr) nδσα διάλεςις· καi φρονοϋμεν δτι πρέπει
νά καλωμεν αύτόν άnό τό λαμπρότερον, μή μεγαλύνοντες
,ιιJΙοτέρου δείι• οlό,μεθu. καλείι• αυτόν, ου τούς οlκείους λό-
τούς οiκείους λόγους, δπωc: θά ένόμιΖε κανείς, άλλά όμι
15 γους, cvς i'iι• τις οlφ1είη,. σεμγύι•οι,1ες, άλλ' οτι περί Θεnv
λοϋντες λαμπρότερον περί Θεοϋ, σύμφωνα μέ τάc: φωvάς
οε,ιυ•οτι':ρως ;ιροσαγορεύοιaτες και ταiς τι'i>ν nωτέρων συ~ψδά των Πατέρων καi χωρίς τίποτε τό άνάΙΞιον των θεοπαρα
(fCιJJ'αις και κατ' 01.Jδέι,· α;ιό τρόπου Hov {),εοnαραιδότωJ!' λογίωJ'. δότων λογίων.
59. Είειι· 1ε1κείι,ό γε ψ1/1' αρτίως καταξίωσ.οι• ειπι J'OVJJ λα- 59. "Εστω. 'Εκείνο δμως τελευταίον καταςίωσε νά λά
6είJ' ϊις dπό 11,1ι, αv·τcuι• καi. καί(Ί σέ διελεξάμη~' προς σέ, βrιc: κατά νοϋν, δτι άnό τά 'ίδια μέ σέ καί κατά σέ συνδιε
λέχθην μαΖί σου, καi αν ύπάρχπ κάτι μή έnαινετικόν, νά τό
20 Κ•iLJ' τι μrι λίαι• ευφημοι, αγαπαν ώς σόι,· «έΟ) 1 γάρ)) φασι
άγαnζιc: ώς ίδικόν σου· «διότι, λέγουν, τό ίδικόν σου κακόν
«κακόι·, (1.γαnηπόιι)). ΝΙ.-ι'7 δ17 ;1,ρός ήμiϊ.ς απεχθϊhς σχαίης,
είναι άγαπητόν». Μή διατεθfιc: πρός ήμδς άπεχθωc: καί μή
μηδ' αγfίς rιιλ(()ψ ii :rιρότεροι', καθ·άσιερ δι7 καi, ήμείς οϋτω παύσrιc: νά μδc: άγαnςιc: δπωc: προηγουμένωc:, καθώς βε
γάρ, ε! και T(f. Ί(ι))' λ6γωγ ιίμίι, οϋτω συμ,υάν αJJιtίέτακται, βαίως καί ήμείc:· διότι, δν καί οί λόγοι μας συνέβη νά άντι
αv,λ' ει 1 1ϊfΊ φιλοvι'Ί ι ηjς ψvχ17ς α,διαλώ{Sψοv fξομεν τό η7ς rαχθοϋν οϋτω, δμως είc: τό άγαπων μέρος της ψυχης θά
25 εlρήνης καλό,,· ε'ίη σοφώτατε &1,δρωι•, ουlκ δκνήσαιμι δ' εχωμεν άκέραιον τό άγαθόν της ειρήνης. Εϊθε, σοφώτατε
άνδρων, δέν θά έδίσταΖα δέ νά εϊnω καi όριστε άγαπών
αJ' εlrιεiι• και φιλούJ'ΊωJJ τε και φιλουμέ~rων αριστε, .καί l-
των καί άγαπωμένων, νά 'ίδωμεν άλλήλουc: καί νά έναγκα
δειι• ήμας αλλήλους και περιχυι1'17ι·αι αλλιjλοις και δι' άλ
λισθωμεν άλλήλουc: καi νά άσnασθΘμεν άλλήλους κατά τόν
λήλωι1 &σπασμόJJ ήμtJ' γενέσθ-αι τόι, αt'IOJ! ε1, άγίφ φιλ1ίμα•ι. 'ίδιον τρόπον έν άγίψ φιλήματι.
33
Β' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
Β' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
ΟΤΙ ΕΣΤΙΝ ΕΦ' ΩΝ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΟΤΙ ΚΥΡΙΩΣ
ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΑΥΤΗ ΟΤΙ ΕΣΤΙΝ ΕΦ' ΩΝ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΚΑΙ ΟΤΙ ΚΥΡΙΩΣ
ΑΠΟΔΕΙΙΙΣ ΑΥΤΗ
1. T(t μεν ι17ς δυαρχίας εκ μέσου γέγοι,εγ· ,}ξεκ6πη γάρ

1. Τηc: μέν δυαρχίαc: τό θέμα εφυγεν απο τήν μέσην·
5 H7'JJ' λόγωJ' 10v φιλοσ6q;ο,v καί καρπό~, ηιsεγκε~• ό 17μέτερος
διότι έ!Ξεκόπη άπό τούc: λόγουc: τοΟ φιλοσόφου καί εφερε
λόγος τrp 11]ς ,ιιοι•αρχίας ευ•οε,υεί κηρ·ύγματ ι συηστάμει•nς·
καρπόν ό ίδικόc: μαc: λόγοc: συμπαρατασσόμενοc: μέ τό εύ
1(1 δέ κατ' 'Αρωτοτέ'λ.ψ ύπέρ απόιδειξι~, επί των ·θείωγ ουκ
σεβέc: κήρυγμα τηc: μοναρχίαc:1. Τό δέ θέμα περί τηc: ύπέρ
εθύλει πω γεγέσθ·αι Τψ λόγφ καταπειι?•ές. Ύπ6,θεσις ου,;ιοvι•
άπόδει!Ξιν καταστάσεωc: των θείων κατά τόν Άρ1στοτέλην
ιίμϊι• αiJ•θ·ις λόγου τοi"ηο γενέοθω •και δωμεμ :&φορμ~ίν έrι.v-
δέν Θέλε~ κάπωc: νά γίνπ πειστικόν μέ τόν λόγον. "Ac: γίνπ
1 Ο του φιλοσοφcό,τεροιν γεv•έοθαι rδν· φιλό,σοφον. Πρώτον μέ~
λοιπόν τοΟτο καί πάλιν ύπόθεσιc: λόγου μαc: καi δc: δώσω
Oi))J ΊΟU•ΊΟ δει,κτέω• ώς μάτηι· εγκειιαι τοίς Προς Λατ[ν·ους
μ:::ν άφορμήν νά γiνπ φιλοσοφώτεροc: έαυτοΟ ό φ1λόσοφοc:.
αυτφ λόγοις ώς ου,κ ε(Jlrt1' απόδειξις iπ' (jΜενός τω 1, θεlω~,,
Πρωτον λο1πόν πρέπει vά άποδειχθη δτι άκρiτωc: άπαντδ
καί ό nας ·αγc)))' αυ·τφ προς οv~δεγ δλως τείνει τέλος. 'Άγ
ται εic: τούc: λόγουc: του Π ρόc: Λατίνουc: δτι δέν ύπάρχει
γάρ 10V'10 γέι•ηται κατάδηλοv, εl μηδεγ liλλο, διά γοfiι, τό
διά τίποτε άπό τά θεια άπόδει!Ξιc:, καί δτι δλοc: ό άγών του
15 ,107 θέλει~· ματαιολο•γεί,, ,αφέξεται της ενστάσεως εσται δέ
δέν κατατείνει πρόc: κανέν τέλοc: έντελωc:. Πράγματι δν
κατάδηλο)' ευι()i_,ς (t)' nαρ' εικείγου μάθωμεγ οvnερ ει•εκα
γίνπ τοΟτο όλοφάνερον, δν δχι τίποτε αλλο, τουλάχιστον
προς υ)ν &γωνίω· ,αιnε·δ·ύσα,10 ταύrψ, και ;1ov1' αχρείπJ'
διά τό δτι δέν θά Θέλ!l νά ματαιολογη θά άποφύγπ τήν
δι 1 φαν?].
άντίρρησιν· θά είναι δέ όλοφάνερον εύθύc: μόλιc: μάθωμεν
2. Φησi. ,οίι•υγ αυτός εv 117 προθεωρίq, Κ'(Χ)' τοϊς :προς
άnό έκεινον διά ποιον λόγον άπεδύθη δι' αύτόν τόν άγω
20 17μας λ6γοις :cδς, <,:δεί 1,fiι, εvπείγ προς τί μαι τείι;ουσι~, οί
να, καί τοΟτο φανη άνωφελέc:.
περί τούιωι• λ6γοι· εσκεψάμφ: πως /XJ! ε'ίη ένί λόγφ απα~nτας
Λέγει λοιπόν αύτόc: εic: τήν προθεωρίαν
2
2. καί εic:
uι•σ:σ,κευrί.σαι και δείξαι σοφίσματα τούς ύπό Λαι [γων γιJ,ο
τούc: nρόc: ήμδc: λόγουc: δτι, «πρέπει λοιπόν νά εϊπω εic: τί
μένοvς ουλλογιισμούς. Έc!Jρωι, Oi!J' δυJJαιό~• δν τούτου ιυχείι·
άποβλέnουν oi περί τούτων λόγοι μου· έσκέφθην πωc: θά
ε'ί τις ο~ος ,τ' ε'ίη δείξαι 1ού•τους μήτε διαλε:κτιχο1'!ς οJΙτας
ήτο δυνατόν μέ ενα λόγον νά άνασκευάσωμεν καί δεί!Ξωμεν
25 μή,τε ιlnοδεικ,τι•κούς· .&λλϊι 10 μέJ' μ17 είναι αυιούς διαλεκτι
δτι είναι σοφίσματα οί ύπό Λατίνων γινόμενο~ συλλογισμοί.
κούς nροχειρότατογ fJY ',ιιοι δείξαι, δηλώοωηι μ6JΙον ώς α
"Εβλεπα λοιπόν δτι τοΟτο ήτο δυνατόν νά έπιτύχ!l, έάν
λαμοάι 1 ουοιγ ε'πtσης ήμίν .&,ιιφι,σοητειται τφ συ,μπεράσμαι;·
1']δύνατο ιωνείc: νά άποδεitπ δτι οίiτοι διν είναι οϋτε δια
rό δέ ,ιιιί εl1 1 αι Ι&ποιδει.κτικούς αδύνατον w.ως ηι• δείξαι ουγ-
λεκτικοί οϋτε άποδεικτικοί. 'Αλλά τό νά άr:οδείtω δτι δέν
είναι διαλεκτικοί ήτο εύκολώτερον, άφοΟ δηλώσω δτι τά
1. Πρόκειται διά τήν Πρόc: Άκίνδυνον Α' ή όnοία άντέκρουε τήν δεδομένα άμφισβητοΟνται άπό ήμδc: έlΞ ϊσου μέ τό συμπέ
διδασκαλίαν τηc: έκnορεύσεωc: καί έκ του Υίου.
2. Του άντιλατινικου συγγράμματοc: του Βαρλαάμ, Κωδι!: Paris ρασμα· τό νά άποδεί!Ξω δέ δτι δέν είναι άποδεικτικοί ητο
gr. 1278, φ. 77.
516 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 517
χωρήσαΝ ι δυνωον' εl~,αι αnοιδεικτΙJΚως εnι των {}είων συλ έντελώc: άδύνατον, αν έδεχόμην δτι κατ αρχήν είναι δυ
λογίσασθαο). Σκέψαι τί λέγεις, φ φιλόσοφε· προχειρότατογ νατόν νά συλλογισθωμεν έπί των θείων~. Σκέψου, τί λέ
ηι' σοι δείξαι nάν1ας τούς ϊ'ιnό Λατ ίνω11 ύnέρ του οlκείου γειc:, ώ φιλόσοφε· εύκολώτατον σοϋ ητο νά άποδεί!Ξ!lC: δτι
δόγματος συλλσγιστικως προτειι 1 ομέγοvς λόγους τάς nρο- δλοι οί ύπό Λατίνων ύπέρ τοϋ οίκείου δόγματοc: προτεινό
5 τά,σεις Εχοι•τας επίσης αμφωυητουμένας τφ συιμn,εράσματι μενοι συλλογιστικοί λόγοι εχουν τάc: προτάσειc: έiΞ 'ίσου
και αγωνιιJς μ17 τούς ,συλλογισμούς τούτους αφέμε11οι του άμφισβητουμέναc: μέ τό συμπέρασμα, καί άγωνι(ιc: μήπωc:,
διαλε,κτικ.01;ς καλείγ ;&nοδεικ,τικούς προσαγορεύσωσι και 'είς παραιτούμενοι νά καλοϋν διαλεκτικούc: τούc: συλλογιστι
ιl'nορίαι• π)ι• εσχάτηι,, περιr;;τ17σωσί σε_: Καί ειστι &nοδεικτικ('ιJ' κούc: τούτουc:, τούc: άποκαλέσουν άποδεικτικούc: καί σέ όδη
r} εlι 1 αt }} δω(Sι1' σω,λοιγια:ιιοJJ' ,τογ τι'ις :προτάσεις α,μφισυη- γήσουv είc: τό εσχατον άδιέ!Ξοδον; Καί είναι δυνατόν νά
10 τουμέJΙας εχοι(τα,. ,και ταυ'τα ,ε:πίσης τφ σvμπεράισματι; είναι η νά φαίνεται συλλογισμόc: έκεϊνοc: ό όποϊοc: εχει
3. Τί :nητ,ε HVJ! nαιδείq. λόγωγ (}1)J!7εθραμμέJ!ωγ η και άμφισβητουμέναc: τάc: προτάσειc:, καί μάλιστα έ!Ξ 'ίσου μέ
Ηuιι με1·ρίως ήμ,μέ~rωι• ,αύτης ,1οv·τ' είnοι; Σοφίσμα,τα γάρ τό συμπέρασμα;
εδειξας, ι;)ς αiπδς εκεί λέγεις, τούς συλλογισμούς αύ,τωγ 3. Ποϊοc: άπό τούc: άνατραφένταc: μαι] μέ τήν παιδείαν
Q)'Ιας αnαι'lας· εlτα δέδοι1κας ψή τούς σοφιστικούς ογτας των λόγων η καί των μετρίωc: γευθέντων αύτηc: θά εϊπ[l
15 εξεληλεγμέvους &:ποδειικτι,κούς είναι φωσι; Και θστι ιόν ποτέ τοϋτο; Διότι εδει!Ξεc:, δπωc: σύ ό ϊδιοc: λέγειc. έκεϊ,
σοφιστικόι 1 αποδειικ.τικδι, δλως είναι; Ταύπόν τι πέπον1tας, δτι οί συλλογισμοί αύτωv δλοι είναι σοφίσματα· παρά ταϋτα
ώγα,11έ, ι55ωτερ αν τις, ύnό γην ήλίου και σελήνης ογτων, φοβεϊσαι μήπωc. ε'ίπουν άποδεικτικούc: αύτούc: oi όποϊοι
τό το·v χρόνου τοvτο μέρ,ος ε~, ,υα,θ,εί ,ακότει δια~,ύειν ελεγε έφανερώθη δτι είναι σοφιστικοί; ΚαJ είναι καθόλου δυνα
ιούς ύnέρ γfjγ, ώς και TOV της σελήνης φωτός εστερημέ- τόν ό σοφιστικόc. νά είναι άποδεικτικόc.; Τ ό 'ίδιον επαθεc:,
20 J!ους, είτ' εδεδίει _ιιι7 τό 1στα1Jερόν εlναι τουτο της ήμέρας ώ άγαθέ, ώσάν κανείc. νά ελεγεν, δταν ό ηλιοc. καί ή σε
φωσι ~και οvτω ψευδόμενο)! δ.πελέγξωσιι, αύτόν· αvλλογι λήνη είναι κάτω άπό τήν γην, δτι οί ύπέρ τήν γην ε,ύρισκό
σμογ γαρ μiι διαλεκτικόν μεγ ,δει,κJ'ύμεν:οιν, ώς τούτου κρε[τ μενοι διανύουν τό μέροc. τοϋτο είc. βαθύ σκότοc., ώστε νά
ΤΟJ'α εΟ'Η)' αποδεtΧΙtΚΟJΙ ύπολαυειν, (i)ς ,δε χε[ρω TOV δια στεροϋνται καi τοϋ φωτόc. τηc: σελήνηc., επειτα δέ νά έφο
λεκτtΚΟV, τω)' ιΜυJ1άτωι 1 ,οιlηθfί1'αί ποτέ τινα τουιτον αποδε~- βεϊτο μήπωc. εϊπουν δτι τοϋτο είναι μεσημβρία, καJ οϋτω
25 :~τιικόι•, QJ(J!Περ •και αέρα nαJJJσελ17νοv με~ι 1'V'Κ 1 τος φα~,ότερον τόν άποδεί!Ξουν ψευδόμενον. Πράγματι όταν είc: συλλογι
8()Τ!)' ύπο~λα,υείγ ή,μέραν, σκοτειν6τεροι 1 ,δ' 01J''t εστι. σμόc: δεικνύεται μή δ1αλεκτικόc., τόν άνώτερον τούτου εί
4. Τουτο τοίι,ι)), προς αίJ'Ιούς εlnόJJτα σε χρfjν dnηλλ(.ί ναι δυνατόν νά έκλάβωμεν άποδεικτικόν, τόν χειρότερον δέ
χ{)αι .πραγμά,των· σύ ,δ' lεκ τωγ οvχ ητ-τον αιιαφων, μάλλο~, τούτου είναι άπό τά άδύνατα νά θεωρήσ[l κανεic. ποτέ άπο
δέ ,σαφώς ψευδώι,, τά ψεv,δη συ1'αγαγό1J1ας απελέγξας, εiω δεικτικόν, όπωc: καί τήν άτμοσφαϊραν, όταν είναι φωτεινο
30 φουηθ,εις μη έ,κ ψευδών ,άnοδει~τιικώς .δόξωσι αυναγαγείν, τέρα άnό τήν πανσέληνον νύκτα είναι δυνατόν νά έκλάβ[lc:
ώc. ήμέραν, σκοτεινότερον όμωc. δέν είναι δυνατόν.
4. Τοϋτο λοιπόν επρεπε νά εϊn[lc: πρόc: αύτούc:, ώστε
νά άπαλλαγηc. άπό ένοχλήσειc.. 'Εσύ δέ άπό τά όχι όλιγώ
τερον άσοφη, μδλλον δέ σαφωc. ψευδη, άφοϋ ηλεγ!Ξεc: αύ
τούc. οί όποϊοι συνήγαγον τά ψευδη, επειτα φοβηθείc. μή
3. Βαρλαάμ, Πρόι:: Παλαμδν Α ·, εκδ. G. Schirό, σ. 265. πωc: φανοϋν ότι άπό ψευδη συνήγαγον άποδεικτικωc:, πε-
Β' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 519
εlς τό μηδεμίαι> απ6ιδειξιι> επί τών θείωJ' είιιαι λέγει)' ιlς

ριηλθεc: είc: άνάγκην νά λέγηc: δτι δέν ύπάρχει καμμία
αιιάγκην ,ήλθες 1καi ήμίν αvτιλέγειν ακρατώς λέγο·υσιι• (J)ς
άπόδειΕ:ιc: έπi των θείων καί νά άνηλέγηc: πρόc: ήμδc:, λέ
HJ μεγ ·IώJJ {)είωι, αί'ηως εισ,τιν εμφανη κατα ,τας τών Πατέ
γονταc: δτι δλλα μέν άπό τά θεϊα είναι τόσον έμφανη κατά
ρων nαρα:δ6οεις, ώς ικαί iεπαφ1ίν είναι :τούτων και απ6δει-
τάc: nαραδόσειc: των πατέρων, ώστε καί έπαφή των νά ύ
5 ξιv ·και ε'πιστήμηιι, 1(i δέ, μ17 οτι ύπέρ ,επαφ17ιιι καί dπόδει
πάρχn καί άπόδειΕ:1c: καί γνωσιc:, άλλά δέ είναι δχ1 άπλωc:
ξιv ικαί επι,01τήμην, αλλά ,και ύπέρ τον νοερώς όρώvτα νουν
έπάνω άnό έπαφήν καί άπόδε1Ειν καί γνωσιν, άλλά καί
και {Jπέρ 70)' 1 καί αυτάς τάς vοεράς ένεργείας ύπεραναοάι·
έπάνω άπό τόν νοερωc: βλέποντα νοϋν καί έπάνω άπό τόν
τα και :κατά απόπαυσιν πάσης .αvτιληππ ικης δυνάμεως χr1-
ύπερβάντα ιωi αύτάc: τάc: νοεράc: ένεργείαc: καi διά κατα
ριτ ι ,αρρήτφ ιίπερηνωμένο~τ ωίς ,απερινοήωις.
παύσεωc: πάσηc: άντιληπτικηc: δυνάμεωc: ύπερηνωμένον κα
10 5. Σvμιοαίγει τοίνυ1; εξ ών ό φιλόσοφος οίq. μέι,, ώς
τά δρρητον χάριν μέ τά άκατάληπτα.
αυ;ός φηοιν, ύπέοτη δ' ομως δ.1,ε,πιλήπτους είναι τούς προς
5. Συμβαίνει λοιπόν άπό δσα, μέ δυσκολiαν μέν όπωσ
α1!Τ())! ·παρά Λα,τίνωι 1 εlρημέιιοvς απαντας ουλλογισ,ιιο·uς· ΟV)'
δήποτε δμωc:, ύπεστήρ1Ε:εν ό φ1λόσοφοc:', δτι δλοι oi πρόc:
αι•αιρουΨται γαρ τοι;ωις και' αυ'τοι, αί πατερ,,καί παραδό
c;ύτόν λεχθtντεc: άπό τούc: Λατίνους συλλογισμοί είναι άνε
σεις. 'ΈΌικε 1οιγαρουv έαυτού κατα:γιιrώσκειJ' ώς μ1) δυ- πίληπτοι· διότι μέ αύτούc: συναναιροϋνται κατ' αύτόν αί
15 γη{}έιηος απελέγξαι τούτους. El γάρ ,του το δυι;ηθείς ηπί πατερ1.<αi παραδόσειc:. Φαiνεται λοιπόν νά κατηγορfϊ έαυ
σ~ατο, πώς (Χ,),' εφοιοfιι?η μι) ,dποιδει,κτ ικούς τούς σοφωτ ικυuς τόν ώc: μή δυνηθέντα νά τούc: άπελέγίη. Διότι έάν έγνώρι
καλέσωσιν, εlπεν α.11 ιις τϊv)' αλ~,οτρίων- εγώ δ' OV' τοvτο φαί ϊεν ότι ήδυνήθη, nύ"JC: θά έφοβεϊτο μή τυχόν καλέσουν
ην lί.v· μσ).λοv μέv ,OVJ' ~αi ανιώμενος ο,τι τό κάλλος αμαυροί όnοδεικτικούc: τούc: σοφιστικούc:, θά έλεγε κάποιοc: άnό
και λωοαται «11J ·δυΨά,ιιει των λόγωι• εκ 1 εί;ιωγ, ώς ε·κ·1το,δ,uι 1 τούc: Ε:ένουc:· έγώ δέ δέν θά ελεγα τοϋτο, άλλά μδλλον,
20 γέJ!'Οb,Ο κ,αί T0VTO
1
τό σκώλοιι ,ΤΟΥ περί τού-του λ6,γογ επυιη στενοχωρούμενοc: διότι τό κάλλοc: έcασθενεϊ καί καταστρέ"
οάμψ. Ό δέ, Υ.ωrΊ ων καθαίροντος ώς ,καθαιρούv:τος δρ φεται μέ τήν δύναμιν των λόγων έκεiνων, εκαμα τόν λό
γι·σθείς, προακόπτων επέ,δωκεJJ. Οϋ,κοvι' εκ τrjς τrίΊι• αι ϊι- γον περi τούτου, δια νά παραμερ1σθfϊ καί τοϋτο τό πρόσκομ
1εταγμέι,ωι• οιασ1~έ1JΙα δvγάμεως τούτο πα{}είJ' αυ·τό1· ο'ίο μα. Έκεινοc: δέ, όργισθείc: κατά τοϋ καθαίροντοc:, ώc:
,μαι, ΚαJ 1 ' αυιιος τουτο λέγl), αλλ' ώς τα θεία ,U1] ,ιιεμυημέJJΟJ' καθαιροϋντοc:, συνέχισε νά προσκόrπn. Δέν νομίΖ:ω λοιπόν
25 δ:κ.Q!'6ώς καί τφ :δοικείιι l!χειι, ,ειJ,έλειι1 τiJJJ περι λ6γους %<7.- δτι επαθε τοϋτο διότι έtεβιάσθη άnό τήν δύναμιν των άντιρ
'T(t παΥτός προε,δρείαι· από 10ύ :δι.δα:σ.κα}.είου της ,ιιαταιόrη ρήσεωv, εστω καi δν αύτόc: λέγη τοϋτο, άλλα διότι δέν εί
τος θεΟ'λαγοvι"Ια ·και 'l(()')J Άριστοτέλους ,τεχνω,, 1ΎJΥ Κα1%0- ναι άκριβωc: μυημένοc: είc: τά θεϊα καί διότι λόγψ τοϋ δτι
τ·ε_y7ίαγ '8J" τοίς τοιούτοις λόγοις επvδεικνύμεJJον. φαίνεται νό θέλη νό εχπ άπέναντι δλων τιiν πρωτοκαθε
6. Έ1 1 Τευι?ει• Άρισωτέλψ τε και ΠλάτωJ'α, Σωκρά-rψ δρίαν εic: τούc: λόγουc: θεολογεί βάσει τηc: διδασκαλίαc: τηc:
30 τε καί Πυθαγόραι 1 και οσοι κατ' αυωύς διά θ·α·ύματος ποι ματαιότητοc: καi έπιδεικνύει τήν κακοτεχνίαν των όριστο
είται ([)ς ωιί1• θΒίαΥ ·κατανενοηκότας ύπεροχ17·ν>ι και προιι τελικων τεχνων είc: τούc: τοιούτουc: λόγουc:.
γαγ(;)Ι' αi:,:υύς εlς μέσον διηγοv 1μέΥους περί ναερου φωτός 6. Διά τοϋτο φέρει τόν Άριστοτέλην καi τόν Πλάτωνα,
τόν Σωκράτην καί τόν Πυθαγόραν καi τούς όμόφρονάc:
των κατά τρόπον θαυμαστόν ώc: «κατανοήσανταc: τήν θείον
ύπεροχήν» καί, άφοϋ τούc: nροσαγάγn είc: τό μέσον νά διη
4, βαpλαάμ Πρόc: Παλαμaν Α ·, ~κι;;. G. $c;hirό, Q. ~99, γηθοϋν περί νοεροϋ φωτόc: καi ούρανίου θέac: καi άnλων
520 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ 13. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 521
καί θέας ουρανίου και ,θεωριών ιl:ιλαιv καί &μερών, αiJτός 1ωί άμερiστων θεωριών, αύτόc: άnοδiδει είc: αύτούc: πράγμα
περ·ί αυτωγ α QV:δείς ποθ' ετ•ερος των ήμετέρωγ επιψηφί τα τά όnοία κανείc: ποτέ άnό τούc: ίδικούc: μαc: δέν τούc:
ζεται· «τω>ταη γάρ,. φηrJί~ι, (ί(Χ'ΚΟ·ύωcJJ' αυτωγ λεγόνΗύJ', ού άnέδωσε. Διότι, λέγει, «ταϋτα άκούων αύτούc: νά λέγουν,
δύναμαι :,ιιή :και αυτούς ·ι'Ίnό ΘεQυ πεφωτίσιJαι λέγει1ηι· ιΙιι, 5έν δύναμαι νά μή λέγω δτι καί αύτοί εχουν φωτισθη ύnό
5 l:Sκαστογ ε~, ,τφ σιρός αυτό,, μοι προτέρφ Καθ' έλληνικijς JJ 11ε τοϋ Θεοϋ»;;. 'Όλα αύτά καθ' εκαστον εχουν έΕελεγχθη έπι
ράς εποψίιας διαρκώς εξελ1ίλεγκται λόγφ. ΈιJΙευθ·εν τοiις μόνωc: είc: τόν πρόc: αύτόν προηγούμενόν μου λόγον Κατά
Λατίνους οiJΙκ αλλως εξελέγχει ij από του λέγειγ οτι οί έλληνικηc: νοεραc: έnoψiac: 6 • Διά τοϋτο δέν έΕελέγχει τούc:
συλλογισμοί αυτών οϋτε ιδιαλεκ~τικοί εlσι 1 κατα τας Άρω10- Λατίνουc: κατ' αλλον τρόπον παρά μέ τό νά λέγn ότι οί
τέλονς n.αραδόσεις οϋτε αποδεικτικοί, μιί siδcός, c;yς εοικε~,, συλλογισμοί αύτων δέν είναι οϋτε διαλεκτικοί κατά τάc:
1 Ο δτι :ιάγτες η οί πλείστοι συλλογισμοί iπί ΗΟν ·θείωι, οiίτε παραδόσειc: τοϋ Άριστοτέλουc: οϋτε άποδεικτικοί, μή γνω
διαλεκτ /,'ΚQί εlσt!' ουτι; αποδει'Κ•ΤιιΚΟί' πως γαρ Ot γε ουδε ρίΖ:ων, δπωc: φαίνεται, δτι δλοι η οί περισσότεροι συλλογι
σνλλογωμοί εlσι κατά 1c'ι.ς 'Αριατσ,τέλnνς nαραδ6σεις, ώ,; σμοί έπi των θείων δέν είναι οϋτε διαλεκτικοί οϋτε άποδει
eδείξα,ιιει· ει, τq'Ί nροτέρφ νι,6γφ και J'vι 1 αv1?ις, του λόγον κτικοί. Πωc: δέ αύτοί οί όποϊοι δέν είναι οϋτε καν συλλογι
προϊό~rτος ·καί του Θεού διδόντ,ος, 'δείξομεv; σμοί «ατά τάc: παραδόσειc: τοϋ ·Αριστοτέλουc:, δπωc: έδεί
15 7. •'Εγτεv•θει, .τούς 17μειέρους ,καrϊι Λατίνων λόγους Εαμεν είc: τόν προηγούμενον λόγον καί τώρα πάλιν, καθώc:
παν1ί τρόπφ πειραται ακυρουv, ώς :μη μόιrον δο,κοίη θεο θά προχωρη ό λόγοc: καi θά δiδ!l ό Θεόc:, θά δείΕωμεν;
λόγος, αλλά ικαί μόι•ος αρτίως επί γης. περί μεν γr}ρ ϊ. Διά τοϋτο προσπαθεί μέ πάντα τρόπον νά έκμηδε
ασιαδc:,ίξεως Ϊισως αφορμης ελά<οετό ltJ'Oς, nερι δε 7(01' α'/. νίσn τούc: ίδικούc: μαc: Κατά Λατίνων λόγουc:, ώστε νά μή
λων τίς αυ 1 τcp λόγος 10ίς τφ ευσε{5εί σvι,ηγοροvσιγ αvτικεί- φαίνεται μόνον δτι είναι θεολόγοc:, άλλά καi δτι είναι μό
20 σθαι λόγοις; 'Ακούωι· γr1ρ ό σοφός οvως ημών λεγ61,τιu1 1 , νοc: έnί τηc: γηc: τελευταiωc:. Διόη περί μέν τηc: άnοδείΕεωc:
ο'>ς Q1/ διι1 μέσης θεότητας ,επί ·θεότη;α ηλθεv δ Θεός 1·111 1 ϊσωι::: ελαβε κάποιαν άφορμ11ν, περί δέ των αλλων, noϊoc:
ιμύrJει, αλλα TΎ)JJ θέσει τε και χάριτι, και cίις, ol lfρός 1t7ι• λόγοc: ύnάρχει νά άντίκειται είc: τούc: λόγουc: οί όποϊοι
πρώιηι• αlτίαJ' cίσπερ ιά του μοιιαγενοf;ς ουτω καί τά του συνηγοροϋν είc: την εύσέβειαν; 'Ακούων δηλαδή ήμδc: ό
Πνεύματος αναφέρεται, τοιγαροvι, τό Π1,εϋμα αμέσως α- σοφόc: οίίτοc: νά λέγωμεv δη ό Θεόc: δέν ηλθε διά μέσηc:
25 ναψέρεται προς TOJ' ΠαΙέρα, εl δέ αμέσως αναφέρεται θεότητοc: είc: την θεότητα, κατά την φυσικήν άποστολήν,
και ,αμέσως it')Κ'J1JΟρεύειαι, και ώς, εl γεγ,ναται ό Υίός έκ άλλά κατά τήv θέσει καί χάριν, καί δτι, έάν πρόc: τήν πρώ
μ6J){)V •IOV πατρός' :κ,αι 10 Πι,ευμα εκ μό/!ΟV 701) πατρός την αίτίαν άναφέρωνται δπωc: καί τά τοϋ μονογενοϋc: Υίοϋ
εκπορsύε,ται, ·και γαρ όμοίως ταiίι' εκ ωίί Πατρός, rπ:λ17γ οϋτω ιωi τά τοϋ Πνεύματοc:, έnομένωc: τό Πνεϋμα άναφέ
του τρόπου τijς 1'Ίπάρξεως, ·προς δέ κακ των ·vστερογ δμ{)ίως ρεται άμέσωc: πρόc: τόν Πατέρα, έάν δέ άναφέρεται άμέ
30 τε,?·εολογημέι'ω)' τα nροαιωvίως κατά του·θ' ομοίως ύπάρ- σωc:, καi έκπορεύεται άμέσωc:, καi δτι, έάν ό Yiόc: γεννδται
χογια δειrκJ!1JJ'τωι• και nροαγαγ6ιιrωv τούς
:,·
ειnογτας
/ (!I
οτ ι, άπό μόνον τόν Πατέρα καi τό Πνεϋμα έκπορεύεται άπό
«c,'ις 6 Υίός εστιι' θΚ του Πατρός οϋτω ·και τό .Πνεvμα Ξ'Κ μόνον τόν Πατέρα, διότι ταϋτα προέρχονται όμοiωc: έκ
του Πατρόc:, nλήν τοϋ τρόπου ύπάρΕεως· άκούων έπίσηc:
δτι δεικνύομεν καί άπό τά ϋστερον όμοίωc: θεολογημένα
δτι τά προαιώνια εχοuν κατά τοϋτο όμοίωc: καί δτι παρου
5. Αύτόθι, σ. 262.
β, Έπιστολι) Πρός Βαρλαόμ Α ·, σιόιομεν τοu~ είπόνταc: δτι, «δπωc: ό Yiόc: είναι έκτου Πα-
522 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 523
1Ι ατρός,. ΠΑ/))' 10V 70)! μεν εlι1 αι γεννητώς, τό δέ εκ;ι:ο τρόc:. οϋτω καi τό Πvεϋμα είναι έκ τοϋ Πατρόc:, nλήν τοϋ
ρευιώςη, καί αiJθις, ωί μι'ι nρο,σ,αγορεύεται τό Πνευμα ώι, οτι αύτόc: μέν γενvητώc:, τοϋτο δέ έκnορεuτωc:»7, καί πά
ό Υί6ς, nλ171 1 γειΨ17σεως, και πάντα δ,σα του Υίου, και τnυ λιν. «δια--.ί vά μ1i άnοδίδωνται είc: τό Πνεϋμα δσα είc: τόν
Πνεύματος, nλ1\ιν τijς υίότηως, και πά1,τα δσα ό Υί6ς, ν-ιί Υίόν, nλήν τηc: γεννr')σεωc:· καί δλα δσα είναι τοϋ Υiοϋ,
5 ΙΟ π νεvμα, πJ.171, γεννιjσεως)),, και τούτο τηρητέσν εν αnασι εΤνα: κc:i τ:Jϋ Πνcύματοc:, nλήν τηc: υiότητοc:. καί δλα δσα
τοις ε·n' αυ•ιωιι λεγο1μέJΙ'Οtς, nροσέ,ιι, Και δια ιijς εtς αιΟ:!ΟJ' εχει δ Υίόc:. εχει καί τό Πνεϋμα, nλήν τηc: γεννήσεωc:»"
απαγωγής εξελεγχ61J1ων τούς ,μή εκ μόνου του π αιρr1ς (καi τοϋτο πρέπει νά τηρηθf\ είc: δλα τά λεγόμενα έn' αύ
έκnορευόμει·οι• ιό Π J'ΒV'μα δο?μαι ίζογτας και δει·κνύν,ωι· τών), προσέτι δέ δτι έΕελέγχομεν διά τηc: είc: δτοnον άnα
cδς ουιδέ δ Υίός .f)Κ μόνου του Πατρός αι, ε'ίη, εl μrι και το γωyηc: τούc: δογματίί:ονταc: δτι τό nνεϋμα δέν έκnορεύε
10 11 J'ευμα, ωυ 1 ι?' απαvια ,και n~λ.ε'iσθ' ετερα τφ λόγφ παι•τί ται έκ: μόνου τοϋ Πα,ρόc: καi δεικνύομεν δτι ουτε ό Υίόc:
περιηχούμενα παρ' ο{,δέι, έκεινος θ'έ,ιιεγος «ιό ζητούμεγόι·η θά r1το έv. μόνου τοΟ Πατρός, έκτόc: έάν είναι καί τό ΠνεΟ·
,ι,ησtJJ ((αξ ιοίςι). μα· δλα αύτά καί πολλά δλλα άκουόμενα είc: δλον τόν λό
8. Πϊiις ,αξιοuμεν 70 ζητούμει>ΟJJ δια :;-ιολλών και nολ γον έκεϊvοc: δέν ελαβε καθόλου ύn' δψιν καί λέγει δτι
λούς 17μίι, δείξαvτες σvμμαρτυροvvιας δτι n}3ιι• 10v τρό:παυ «θcωρεϊc: δεδομένον τό Ζητούμενον».
15 τi'Jς ίιnάρξεως, δηλαιδι7 l;κnορεύσεώς τε ικαί γεvι1 ήσεως, υJς 8. Π ωc: λαμβάνομεν ώc: δεδομένον τό Ζ:ητούμενον,
δ Υί6ς ε~στιιι iεικ τοίi Πατρός οvτω και το Π~,εvιμα i}κ Πα άφοϋ έδείΕαμεν διά μακρών καί nαρουσιάσαμεν nολλούc:
τρός, και ουτω σαφές και αγεξέλεγκτογ προθέ1ιτες αιΙι())' συμμαρτuροϋνταc: μέ ήμδc:, δτι nλήν τοΟ τρόπου τηc: ύπάρ
TOU συ,μπεράσμαιος; ((' Λλλ' εδεt))' φησί, ,«δε'iξαι δτι Ο'Ι)Κ .§,κ Εεωc:, δηλαδή έκπορεύσεωc: καi γενvήσεωc:, δnωc: ό Υίόc:
του Yίoiin. ΤΙ αρίημι τοί1 1 vι 1 δι' οσωγ ό λόγος τοvτο :τροϊι;ι;· είναι έκ τοϋ Πατρόc:, οϋτω καί τό Πνεϋμα είναι έκ Πα
20 αnέδειξεγ· ,αλλr_ί. τό ((ο{,ικ ε·κ τού Υίου)) O't! ταυτόν τςο ((ΕΚ τρόc:, καί έθέσαμεν τόσον σαφές καί βάσιμον αϊτιον ώc:
,ιιόι•ου του ΤΙ ατρός)); El γαρ οv,κ ε:κ του Υίοv τό Π vευμα, nρόταο1ν τοϋ συμπεράσματοc:; « 'Αλλ' εnρεnε». λέγει, «νά
ΘΚ μόι•οι• 701' ΤΙ ατρ6ς' και εl ε•κ μόνου του π ατf16ς' ούχi. δεiΕπc: δτι δέν είναι έκ τοΟ Υiοϋ». Παραλείπω λοιπόν έκεϊ
·και εικ του Υίοv, καί τοισούτοι 1 lσορρόnως εχουπι nρός ,:λ να διά των όnοίων είc: τήv άvάnτυΕίν του άnέδειΕ:ε τοϋτο
λι;λα ιός ιειτ nασι ιοίς λάγοις δι' (.V)} συγάγεται ,ιιιί ειγαι ό λόγοc:· άλλά τό «όχι έκ τοϋ Υίοϋ» δέν είναι τό 'ίδιον μέ
25 καί εικ τοϊ, Υίου το Ι[ι,εvμα το αγιοιι, ε'ί 1tς αντί τού,οv τό «έκ μόνου τοϋ Πατρός»; Διότι έάν τό Πνεϋμα δέν εί
10 i':κ ,ιιόι 1 ου 1011 Πατρός εlJJαι συμπέρασμα 111?-είη, μηδέι• α, 1 ναι έκ τοϋ Υiοϋ, είναι έκ μόνου τοϋ Πατρός, καi έάν είναι
διαφέρειι•. El τοίι,υ,· τοv·θ' οvτως εχει, ωσnερ oiJJΙ εχεr., έκ μόνου τοϋ Πατρόc:, δέν είναι καi έκ τοϋ Υiοϋ, καί τόσον
τουτ' (f.V'lO ε~δείξαμεγ οιι ουχί καί έκ τοv Υιοv ΤΟ ΠJΙείiιια ίσόρροnοι είναι μεταtύ των ai προτάσειc: αύταί, ώστε έάν
το αγωι 1 , έ·κ μ6ιιου δaδειχόιες τουτο του Πατρός εκnορsι,ύ- είc: δλουc: τούc: λόγουc:, άnό τούς όποίουc: συνάγεται δτι τό
30 μειιω 1 • εl ,δ' iπί του Υίοv συ1η,οε'iται ευiθύς τό Όυκ εξ α,Ζλuv' δγιον Πνεϋμα δέν είναι καί έκ τοϋ Υίοϋ, θέση κανείc: άντί
δtrt 10 QΊJJ'εγγυς, 0'1ς καi αυ·1ός λέγεις, •κ&πί του ΠJΙεύμα1rις τούτου τό συμπέρασμα ότι είναι έκ μόνου τοϋ Πατρός, δέν
θά διαφέρr~ κατά τίποτε. Έάν λοιπόν τοϋτο είναι οϋτως,
δπωc: βεβαiωc: είναι. έδείfαμεν άκριβωc: τοϋτο, δτι τό αγιον
Πνεϋμα δέν είναι ιωί έκ τοϋ Yiou, άφοϋ εχομεν δείΕ:ει δτι
τοϋτο εκπορεύεται έκ μόνου τοϋ Πατρόc:. 'Εάν δέ έπί τοϋ
7. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 39, 12.
8. Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομιλία 41, 9. Υίοϋ σuνεννοητc11 άμέσως τό <,δχ1 άnό αλλον» λόγψ τηc:
οδ,, όμοίως οvvνοεiιαι, και το ζφο·ύμενοι, εχομεμ και σε

έγώτητοc:, όπωc: καi σύ ό ϊδιοc: λέγειc:, καί έπi τοϋ Πνεύμα
iJJιo Ηc)ιι οlκείωγ κ,αηαϊ!Πα εξεληλεγμένον λόγων και τοίς τοc: λοιπόν συνεννοεϊται όμοίωc:, καί εχομεν τό Ζητούμε
ιίμετέροις i1κο1·τα σvvηγορουντα λό,γοις. El δε. και αυτ6Dεν νον καi σέ εύρiσκομεν έΕ:ηλεγμένον έδω άπό τούc: ίδικούc:
εvρηται τό δεiγμα, 1?•αυμά:σαι '/}δει της αληθείας τό εμφα- σου λόγουc. καi ουνηγοροϋντα άκουσίωc: μέ τούc: ίδικούc:
μαc: λόγουc:. 'Εάν δέ καί άπό έδω εύρεθn τό δείγμα, επρε
5 γες καί του ,οv,,ηγόρου λόγου τή~, δύναμιι•.
πε νό θαυμάσωμεν τό έπιφανέc: τηc: άληθείαc: καi την δύ
9. Ό δέ μηδέι, εχων εγ,καλείι• Λnό της ι':nι τφ μόνος
ναμιν τοϋ συνηγόρου λόγου.
ε'ίJ'αί τι δω~είι; &κr,,ίρου φιλοτι.μίας τοίς εκ του δι,δασκ,αλείου
9. Έκεϊνοc: δέ μή εχων νά κατηγορήση τiποτε, έκ τηc:
η7ς ματαιότητας καί καθ' ήμc,Ψ (οσnερ κατά τωιι έτεροδό άμέ;τροu φιλοδοείαc: διά τό ότι νομίΖ:ει ότι μόνοc: αύτόc:
ξωι• χρ·ηωι· ( διαοτΟ.λειι• γάρ τωJJ δυσσευrι))'' τούς ευ 1 σε!Ίιϊς είναι κάτι, χρησιμοποιεί τά έπιχεφήματα έκ τοΟ συστήμα
10 ό φθ61,ος ΟV'Κ ε'ίωθε), διό ·και ιό φω,ερόv ταληθους συσκιά τοc: τηc. ματαιότητοc: καί έναντiον ήμωv, δπωc: κατά των
έτεροδόΕ:ωv (διότι ό φθόνοc: δέν συνηθiιει νά κάμη διά
ζεt)J πειgαται ·και λαθείν ο'iε1αι, της τέχνης, μαλλο~, δέ 117ς
ιφισιν μεταω των δυσσεβων καi των εύσεβων)' διό καί
κακο1εχ1·ίας, το μΘ,αν περιχεάμενος. Έγτευι9·εν μηδ' είναι
άποπειρδται νά συσκιάση τήν φανεράν άλήθειαν καi νομί
απόδtιιξιι, εn' οϋιδενός 7(1))' 1)είω1• l.iρH πρι'Ζηος T(t))' εκ IOU ϊει δτι διαφεύγει τήν προσοχήν περιχυθεic: τήν μελανίαν
πω,τος αlω1,r,ς θ·εολnγω,, καί εξευρε και αnεφήνατο. Διατϊ. τηc: τέχνης, μδλλον δέ τηc: κακοτεχνίαc:. Δια τοϋτο πρωτοc:
15 rδ φιί.όοοφε; 'Αλλ' είπεν z;,,,, εl παρ171', εnισικώψας ήμας αύτόc: τώρα άπό τούc: θεολόγουc: όλων των αίώνων όνε
πρότεροι· ιης αμαι?ίας ει•εκε1,, uΊο:ιερ ε'iωθε, μuλλο1, δέ τ17ς κάλυψε καi άπεφάνθη ότι δέν ύπάρχει άπόδειΕ:ιc: δια τίπο
τε άπό τό Θεϊα. Διατί, ώ φιλόσοφε; 'Αλλά θά ήδύνατο νά
δυσμαθείας, ως (<επει 7('ι ·ι?ειΟJJ {,περ ε'nι,οτήμηιι τέ εσιι και
c':πn. αν παρiστατο, άφοϋ, όπωc: συνηθίΖ:ει, μδc: περιπαίΕn
)'01')' και δόξω·, αιοι?ηοί)) τε πασα1 )' και διάνοιαν καί ε:ια
προηγουμένωc: δια την άμάθειαν, μδλλον δέ την δυσμά
ψiιι· Υαί γι'(t!Ο/)', Υαi ΤΟΙ'ΙΟ δεικνύς ει•αγχος, κατά ποτυ.μοιΎς θειαν, δτι «έπειδή τό θε:ον είναι ύπεράνω έπιστήμηc: καί
20 υρ λόγφ ρf:ωι• 101Ίς μι7 οί;τω κατέκλυοα cι,ρο1ιουντας)). vοϋ καί δοΕ:ασίαc:, αίσθήσεωc: πάσηc: καi διανοίαc: καί έπα
10. Εύγε· ,ιJλλ' ,ανάοχου τιροοερωτc6μενος ύπό τα)v δι:ο φηc: καί γνώσεωc:, τοϋτο δεικνύων προσφάτωc:, κατέκλυ
σα τούc: διαφορετικά φροvοϋνταc: ρέων τόν λόγον κατά
μαι?δJJ' iμιrCJι', καί τοv10 γc}ρ οcιJ'Κ αnό q1ι}.οσοφίας- ί<ΟV τοίvυι•
ποταμούς».
E:,Π/071]1,Ui) 1,§ εοτι 'Καi. Ψόησις 'Και δόξα, ψαJΛΙασία Ίε Και Uι
10. Ευγε. 'Αλλά άνέΕ:οu νά έρωτδσαι άπό ήμδc: τούc:
οθηοις, τούωυ eσrι1· ει1•αι καί rlπάδειξις)); Π6-νυ γε αJ' εΙ-
δυσμαθεϊc:, διότι καi τοϋτο δέν είναι Ε:ένον πρόc: τήν φιλο
25 ::τει•, επεί καί τοvτ' εvεοτι ~&1, ωiς εκείι•οv λόγοις. Έπειδ,i7 σοφίaν· «όποιον λοιπόν ύπόκειται είc: έπιστήμην καί νόησιν
ταv/Ι' οt;τω προδιωμολόγηται, αικουσο)', cδ φιλόσοφε, του ,[,_ καi δοΕ:ασίαν, φαντασίαν καί αϊσθησ1ν, αύτό είναι δυνατόν
::τFρωψκιομέι,σι, τ{ί'ι)' 00))! κατακλυο,uuηι, Δ tο'Vυσίου του με νά εχn καί άπόδει!Ξιν»; Βεβαίωc:, θά ελεγεν, έπειδή καί
rοϋτο ένυπάρχει είc: τούc: λόγουc: έκεiνου. 'Αφοϋ ταϋτα ε
;,άλου :λf:γω, του IQ)JJ Πεfωι, uι·ομάτωv ύμνφδοv, ος φησι 11Ίι·
χουν προσυμφωνηθη οϋτω, δκουσε, ώ φιλόσοφε, τόν εύρι
αιΊτοσοφίαι• i':ξυψ.ι,('Ζιι· cός «ό Θεός και δια γνώσεως γινc,1-
σκόμενον ύπεράνω των κατακλυσμων σου, έννοω Διονύ
σιον τόν μέγαν, τόν ·ύμνωδόν των θείων όνομάτων, ό όποί
9. Βαρλαάμ, Πρός Παλαμδν Α ·, εκδ. G. Schirό, σ. 250. οc: έΕ:υμνων τήν αύτοσοφίαν λέγει ότι «ό Θεόc: καί δια
ακεται και ,δι' άγι 1 ωσίας, και εcηιγ αiηου καί γόησις καί γνώσεωc: γνωρίΖ:εται καί δι' άγνωσίαc:, καί υπαρχει καί
λόγος και επι,σηjμη και επαφ~ί και α'ίσθησις και δόξα και νόησιc: καί λόγοc: καί έπιστήμη καί έπαφή καί αϊσθησιc: καί
δόtα καi φαντασία καί όνομα αύτοϋ, χ.αί όλα τά όλλα» ".
1
ι1 αι 1 τωσία καί οι'ο.ιια καί 1αλλα :τιάιrια)). Οi,1κοfίι, καί απόδει
ςίς εστιν αυωv, 1οvτο .uέιι και κατά 1(1. σαι προδιωμολογημέι 1 α, Έπομένωc: ύπάρχει καi άπόδειtιc: αύτοϋ, άφ' ένόc: μέν κατά
5 εχει γι_ί.ρ καί τά 16Ίι· ,άποδεικτώι; αnαyτα, τουτο δέ και διϊι τά προωμολογημένα άπό σέ, διότι εχει καί όλα τά ίδιώματα
ΤΟJΙ' VΟ7ερογ επειιηι,εγμέι'0)' Τψ άγίψ σνμπεριληπτικώτα10)' των άποδεικτων, άφ' έτέρου δέ έt αίτίαc: τοϋ τελευταίου
λ6γογ· <<εσ1Ο) γάρ φησι <<τοiί Θεαυ καί τα,λλα πάJ''7αη, SJ! δέ προστεθέντοc: ύπό τοϋ άγίου συμπεριληπτικωτάτου λόγου·
TNJI πάJ"Τ()))J και 1ί ,άnόδειξις, c:ί,στε και αn6δειξίς ειπι)Ι αiιΙΓJV. διότι λέγει, «ύπάρχουν τοϋ Θεοϋ καί όλα τά όλλα», εν δέ
11. Προς δέ τούωις και αί εγωηίαι θέσεις 1(ι))J Q)'Ί[ι)Ψ των όλων είναι καi ή άπόδειtιc:, ώστε καί άπόδειtιc: αύτοϋ
10 επί Θεου λεγ6μει 1 αι άλλήλαις ουΙκ ε11αγ-τιουΊ'ται ικαι αί αφαι ύπάρχει.
ρέσεις ου~κ άι•αιρέπουσι 11_1.ς 1~έσεις- τr} γαρ ,άιιΗκείιμε~•α κατά 11. Π ρόc: τούτοιc: δέ καί αί άvτίθετοι θέσειc: των όντων
μίω• ·και έ1ιικιίJΙ 1αυ'rό1η10ς αlτίαν αμα nροέ'χει και περιέχει, χρησιμοποιούμεναι είc: ,όν Θεόν δέν έναντιώνονται είc:
καί κατr} τουτυι•ι τοιγαρου'ί' ΤΟ)! λ6γογ, εl μ)) εατιιι εnί Ί(ι)J• άλλήλαc: καί αί άφαιρέσειc: δέν άνατρέπουν τάc: θέσειc:·
1?είω1• απόδειξις και εστιJ!, επ' ουδε1 1 'ός αρ' εlι,αι φάγαι 1Ql) 1 διότι τά άνηθετικά κατά μίαν καί ένιαίαν αiτίαν ταυτότη
15 θείωι 1 απόδειξιι• ij nαγrος ουlκ αληθές, άλ1λ' εlι•αι μέ11 Απ[ -rοc: προέχουν καί περιέχουν συγχρόνωc:, καί έπομένωc:
7!)'())) 1 , ου~κ εi) 1 αι ,δ' εφ' έτέρω11. Τί γαρ εφεξijς και O θωρ κατά τήν τοποθέτησιν αύτήν, έάν δέν ύπάρχπ άπόδειΙΞιc:
ρήμωι• ο-lίτος λέγει nροϊcόν; «Οϋτε ι•οείται τό θείοJΙ, ουrε έπi των θείων καi συγχρόνωc: ύπάρχn, δέν είναι όρθόν το
λέγεται, οϋτε σι 1 ομάζεται, ;οαί ου 1κ εοτι τι τών 01,τωι•, ουΜ,: νά ε'ίπωμεν δτι δέν ύπάρχει διά κανέν έκ των θείων άπό
f:) 1 1tJ'l IQI)' 0)'1()))!' γιι 1 d)•σκεταω. Τί οvν·; Κατά ΤΟ)' αi,101' δε11Ξιc: η ότι ύπάρχει δι' όλα, άλλά τό όρθόν είναι ότι ύπάρ
20 1ρ6'ΠΟJ' ειστι τε JΙόησις αι,ΤΟV Και «αλλα, και ΟV1ε J'Οείωt, χει διά μερικά, δέν ύπάρχει δέ δι' όλλα. Διότι τί λέγει είc:
αυτε ΒΨ IlJ!l 1(i)J! 01 1·τω1 1 γο,ιfισκεται; Πά1JΤως ·καθ' ετεροJ" τήν συvέχειαν ό θεορρήμων ουτοc:; «Οϋτε νοείται τό θείον
τσiίτο οvιι ε'Ο<Ίl)', 0 ijμεις φα.μεν, οτι τά μέ11 I(VJ' θείωJ' )'Jl())()1{J. οϋτε λέγεται οϋτε όνομάΖ:εται, καί δέν είναι κάτι άπό τά
11
ε,σ11 και αποδει 1 κ1ά, τr} δ' α·γγωατά τε και ά~,απόδει:κτα.

6ντα οϋτε γνωρίΖ:εται εic: κάτι άπό τά όντα» • Τί συμβαίνει
12. Σύ δ' ·ηκω1α μεμυημέι 1 ος τα11'1?' ώς εοι,κεJJ ου1δεJJός

λοιπόν; Κατά τόν 'ίδιον τρόπον ύπάρχει νόησιc: αύτοϋ καί
τά δλλα, καί συγχρόνωc: οϋτε νοείται οϋτε γνωρίΖ:εται είc:
25 φής εJγαι τϊ;')JΙ θείωγ γι'(V'Ο/.1' ου1δέ &n6δειξιι 1 , άλλα πίστιγ
κάτι άπό τά όντα; 'Οπωσδήποτε κατ' όλλον. Τοϋτο λοιπόν
μόγψ, και ουΙδέ του μεγάλου Παύ,Χου ακούεις, δς τοίς α;,ί
είναι αύτό τό όποίον λέγομεν ήμείc:, ότι όλλα μέν άπό τά
στοις 'Έλλησι λέγει ((φαι•ερό11 εiγrι.ι 10 γ1,ωσιό1• το{, Θεο'~>J
Θεία είναι γνωστά καi άποδεικτά, όλλα δέ όγνωστα καί
καί οτι «γι'ό1'τες IOJf ΘεόJ', ο{,χ ώς Θεόγ εδόξασα~ι '/] ε,ϊ[;-
δυσαπόδεικτα.
6άσθ·ησαΥ>>, ου1δε 71)JΙ ΤΟίς πιστοίς και εργφ ΤΎ)V nίG1tJ' ε:Ίι-
12. Σύ δέ, έλάχιστα μυημένοc: είc: ταϋτα όπωc: φαίνε
30 δει'κνυομέJΙοις εγγιγο,μέ1 1 ηγ αληθ"rί Θεου θ1εωρίαγ, ηι' εγ εi,αγ-
ται, ίσχυρiΖ:εσαι ότι δέν ύπάρχει διά κανέν έκ των θείων
γνωσιc: οϋτε άπόδειΙΞιc:, άλλά μόνον πίστιc:, καί δέν άκούειc:
οϋτε τόν μέγαν Π αϋλον, ό όποίοc: λέγει είc: τούc: άπίστουc:
"Ελληναc:, «ότι τό γνωστόν τοϋ Θεοϋ είναι φανερόν»
12
καί
11. Διονυσίου Άρεοπσγίτου, Περί θείων όνομάτων 7, 3. δτι «γνωρiσαντεc: τόν Θεόν, δέν έδόlΞασαν 11 έσεβάσθησαν
12. Ρωμ. 1, 19.
uκ Θεόν»
13
, οϋτε έδοκίμασεc: η έπίστευσεc: τήν άναπτυσσο-
13. Ρωμ. 1, 21.
γελ[οις μακαρ[ζει ό Κύριος, ί} πέποι•θας f} πεπ[σ1ευκας, ας μένην εic: τούc: nιστούc: καί τούc: έnιδεικνύονταc: μέ εργον
τfj π[στει μεγαλαυχωι,, καίτοι της πίστεως οδσαν τέλος i) την nίστιν άληθινήν θεωρίαν Θεοϋ, τήν όnοίαν μακαρίΖ:ει
6ρα,6ειογ η 6ρα6είου αρραοωγα δια 117ς αγάσιης ένεργού είc: τά εύαγγέλια ό Κύριοc:14 , έσύ ό όnοϊοc: μεγαλαυχεϊc: διά
μει•οιι· εl γrίρ nίσιις έnl, τcοι, θ,είωι, μ61•η,. οv·δ' 17 θεωρία τήν niστιν, δν καί αύτή ή θεωρiα τηc: nίστεωc: είναι τέλοc:
5 αvτη αληθής. El δ' ιΊ.ληθ1jς, (Vσ'nερ Ο'())! έστιJ', αληθές δέ η βραβείον η άρραβών βραβείου ένεργούμενον διά τηc: ά
κ1ιΊ.κείι,ο, διι <ιΘεiπ· 013 1δείς λbρακε πχvnοτε)), ιουι' εστιγ ο γάπηc:. Έάν δέ εϊναι άληθινή, δnωc: πράγματι είναι, είναι
περ εφημει• 17με'iς, οτι ια μέιι 7Q))' 1?είωγ θεωρητά εστι, άληθινόν καi έκεϊνο, δτι «κανείc: ποτέ δέν είδε τόν Θεόν» 5,
1
τιί δ' οϋ. δηλαδι'] συμβαίνει δ,τι εϊnομεν ήμεϊc:, δτι μερικά μέν άnό
13. Σ1Ί δέ σι>'δέ τό θεολογικό)' έκειγό nοτ' αγαγιιούς έ:ι.i- τά θεϊα ειναι θεωρητά, μερικά δέ όχι.
10 γι•ως, (<εlς Θεός, ό επί πά1πω1, και διά nά~,1ω1 1 και έν πα- 13. Σύ δέ δέν κατενόησεc: ποτέ οϋτε έκεϊνο τό άnο
σι)), 10 μέ~- αρτι. καιαλαμοαι,6μει1 ος, ιό δέ ζητούμενος, ποτέ δε στολικόν τό όnοϊον άνέγνωσεc:, «είc: είναι ό Θεόc:, ό έnάνω
()'00!' SOll ,υχοι• 'ΚαταληφθησάμενΟς" ΗεθεΙΟ μεγ γαρ σκότnς δλων καί δι' δλων καί είc: δλα», έν μέρει μέν ηδη καταλαμ
αnοκρυq,1ίι 1 αι•ΤΟV)), κω?ά φησιιr δ ψαλμφδός, αλλά και «ε βανόμενοc;, έν μέρει δέ Ζ:ητούμενοc:, κάποτε δέ μέλλων νά
qαι,αι, αί rlστραπαί α{,τοΓ, τfl οlκοvμέημ>, και ουδείς ιΊ.ν,.::τι- κατανοηθη δσον τό δυνατόν περισσότερον. Διότι «εθεσε
15 γι•ώμωy .έσ1ί 1συ Θεού,. εl καί τtJΙ'ες eθελοικα1κουνιες μιJ εi μέν τό σκότοc: ώc: τόπον άποκρύψεώc: του», δnωc: λέγει
δέι,αι ;~;ροσποιου~παι. Και γαρ «ψ,ιός έ,σιι δι~καωσύνης)) :τα ό ψαλμωδόc:11 , άλλά καί «ελαμψαν είc: τήν οίκουμένην αί
σι δαψιλ(7Ίς έπιλάμnω1 1 ((Π,0)Jηροίς τε ·και ιΊ.γα1Jοϊς))· ·αλλ' οί άστραπαi αύτοϋ» 1 8, καi κανείc: δέν είναι άδαήc: τοϋ Θεοϋ,
μεν διαίραι•ιες ΊΓi Θλέφαρα, 117ς ζωαρχικijς &κτίνος εμφσ μολονότι κάποιοι έθελόκακοι προσnοιοϋνται δτι δέν τόν γνω
ρίΖ:ουν. Διότι είναι «ηλιοc: τηc: δικαιοσύνηc;»
19
ροvι,ται, •Οι δε Jl01'J)ρO) μύοηες τας αψεις, μηδ' αμωσγέπως λάμnων πλου
20
20 ε[δ(.;ι,αι :ιρσσnΟtΟ'Ι')'Ιαt και τfj εnι πλε'iστοι, (Ι.)'Ο;ιιιλησί(!: TOV σίωc: ε1c: δλουc: «nονηρούc: καί άγαθούc:» • άλλά οί μέν,
φωτός εlς 71]1' Κα1(t δtάJ'OtαJ' πήρωσtJt ΘΚΠtΠΤΟVσιι•, (} Κα;ιι όνοίγοντεc: τά βλέφαρα, πλημμuρiΖ:ονται άπό τήν Ζ:ωαρχι
Τ(ι))' σωματt'Κ()))' οψεωι• σvμυαfνιεt)f πέφυκε~r. ΈκείJ'Ος μέ1· κήν άκτϊνα, oi δέ πονηροi, κλεiοντεc: τούc: όφθαλμούc:, δέν
τοι 1Γ; περιουσίcι: 117ς λαμnρότητος οvτε nροσιδεϊι, δλως συγ προσnοιοΟνται κατά κανένα τρ6πον δτι γνωρiΖ:ουν καί μέ
χωρεί 7l)JU., διό καl 1ίnέρ ε1ΙJΙΙοιά1, έστι, .και ταύη7 αv•θις τfί τr1ν πολυχρόνιον άκοιvωνησίαν πρόc: τό φωc: καταντοϋν
25 περιουσί(f: και μέχρι 7((1)! ιΊ.μvδρως δρώJΙ1ων ψθάνει και τοίς είc: την διανοητικιΊν τύφλωσιν, nραγμα τό όποϊον συμβαίνει
ί,ΙJΊΟί'Οt)' ι-:ΠU/ αί1 1 ειαι •και αvτοίς τοίς TΓ7JJJ λογt•Κ(ΟV εσχάτοις, φυσικωc; καi έπί των σωματικών όψεων. Έκεϊνοc: δμωc: μέ
ωσnερ χαί ό αlσθητός rίλιος καnί τάς &μ6λε[ας όψεις έ11εc rήν περίσσειαν τηc: λαμnρότητοc: δέν καταδέχεται οϋτε νά
γεί, καίτοι δια τό ύ 1nερ6άλλο1' 1ης λαψnρότητος μηδέ προσα κυττά(π κάποιον, διό καί είναι ύπέρ νόησιν καί μέ τήν ίδίαν
τεγίζει11 δλως συγχωρcοι' 11711 αϊ1σθησι1•. πάλιν nερίσσειαν φθάνει μέχρι των άμυδρωc: βλεπόντων
30 14. Και iμ1JY εl μεν· :καιαφατι.κως .μ61,ον ηv άnοδεικι•ύ- καi φαίνεται είc: τούc: Ζ:ητοϋνταc: καί είc: αύτούc: τούc: έσχά
ειν, είχεγ αγ τιι 1 α λόγω' 'ίσως εn' οιfδεγος 1&1, θε[ων εί~•αι τουc: των λογικων, δπωc: καί ό αίσθητόc: ι',λιοc: ένεργεϊ καί
είc: τούc: άμβλύονταc:, μολονότι λόγψ τηc: ύπ:::ρβολ1κηc: λαμ
14. Ματθ. 5, 3.
πρότητοc: δέν συγχωρεϊ οϋτε νά πpοσατενiσ\] κανεic: καθό
15. Ίω. 1, 18.
16. Έφ. 4, 6. λου τό δργανον τηc: αίσθήσεωc;.
17. Ψαλμ. 17, 11, Β' Βασ. 22,12. 14. Βεβαiωc: αν μόνον τό ιωταφατικωc: c'Jπσδεικνύειν
18. Ψαλμ. 18. 96, 4.
19. Μαλαχ. 3,20. ητο δυνατόν, ϊσωc: νά είχε κάποιαν θέσιν ό ίσχυρισμόc: δτι
20. Ματθ. 5, 45.
34
5,30 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ
Β. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 531
αnόδειξοι· έnεί δέ καί άποφατι1κως ,αnοδει1κνύnι1 ενι, τί φfJς ,"

δέν ύnάρχει διά κανέν έκ των θείων άnόδειειc:· άφοο ομωc:
Ου\κ αnοιδεί!;ομει, τόι· πά~,τωv, κτ[αιη~, μηδέι 1 εlναι τωγ κιι
είναι δυνατόν νά άnοδεικνύωμεν καί άποφατικωc:., τί λέγειc:.;
οΤCοι1; Ουκ αποδείξομε~• 10 αγαrθογ μηδενός αιτιοJΙ κακοΓ,; Δέν θά άποδείεωμεν δτι ό κτίστηc: των πάντων δέν είναι
ΙΙ ρός δέ,. εl ,μέ11 μηδέι, ηγ των κτιισψάτων ύπέρ άπόδειξιγ, τίποτε άnό τά κτιστά; Δέν θά άποδείεωμεν δτι τό άγαθόν
5 καλώς αν 8/,7l(t)J! πάι•,τα ,τα θεία ύπέρ απόδειξιν, μέγα τι δέν είναι αϊτιον κανενόc: κακοϋ; 'Επί πλέον δέ, έάν τίποτε
φρωιείς ώς {ιnέρ ιούς αλλους μεγαλύνων 1όν Θεόι,· έnει άπό τά κτίσματα δέν ητο ύnέρ άπόδειειν, λέγων δτι δλα τά
θεία είναι ύπέρ άπόδειειν, μεγαλοφρονείc: δτι μεγαλύνειc:
δε: παλλrχ και T(VV επί γης οηωγ και ήμίγ έφικιr7Jγ ύ7lέρ
τόν Θεόν ύnεράνω των δλλων. 'Επειδή δέ πολλά άπό τά
απ6δειξιι, ΟΨτα φαί~,εται, πως εγτεv,θ'εJΙ ~κφαJ'σις εσιαι της
έπί τηc: γηc: ύπάρχοντα κ.αί είc:. ήμαc: έφικτά φαίνεται νά
θείας ύπεροχiJς; Tijς γαρ αnο>δείξεως ίσμεν υευαιοτέραι, είναι ύnέρ άπόδειειν, πωc: άπό αύτά θά φανερωθη ή θεία
10 rμύσει 1171 έμπειρίαν οlισαι 1 , ω,στε και αϋτη ύπέρ απόδειξι.ν,
1
ύπεροχή; Διότι γνωρίΖ:ομεν δτι ή έμπειρία είναι φύσει βε
καίωι πα,σα και 1έχνη και έπι,στή:uη παρ' αύτης έχει τάς βαιοτέρα τηc: άποδεiεεωc:, ώστε καί αύτή νά είναι ύnεράνω
άποδείεεωc:, μολονότι πασα τέχνη καί έπιστήμη άrιό αύτήν
αρχάς· οvι1 ηθροισμένη μέJΙ άπό l(VJJ εγ γενέσει και ψθοριJ
εχει τάc: άρχάc:· ή μέν τέχνη συναθροιΖ:ομένη άπό τά έν
πραyμάτωγ 1ι τέχνη, ε'πιστήμη δέ 7l!αρά των αεί λεγομέγω)'
γενέσει καi φθορςι πράγματα, ή δέ έπιστήμη άnό τά λεγό
ώσαύτως εχειι1'. Έπεl ιοίνυν ,ωσαv:τα τω~, οJΙτωγ ύπέρ απύ- μενα δτι εχουν πάντοτε ώσαύτωc:. ·Αφοϋ λοιπόν τόσα άπό
15 δειςο• 'llCJ)ς ιό ύπέρ nαν δν μεγαλύνειν φήθης ύπέρ τοι'ις τά δντα είναι ύπέρ άπόδειειν, πωc:. ένόμισεc: δτι μεγαλύνειc:
αλλους 'Και ϊηιέρ απ6δειξιγ α'nοφηγάμενος τούτο; Τίς γάρ τό ύπέρ παν δν ύπεράνω των δλλων διακηρύσσων τοϋτο
μεγαλειότης ιοίς ύπερκοσμίοις αγγέλοις ύnέρ τούς λέοι1τας ύrιεράνω άποδεiεεωc:; Πράγματι ποία μεγαλειότηc:. των ύ
περκοσμίων άγγέλων εχει δειχθη ύπεράνω των λεόντων
δεδείχθαι 11) )' ψύ'ΟIJ' και ιούς ελέφαντας," Και ήμείς γαρ
καί των έλεφάντων κατά τήν φύσιν; Διότι καί ήμείc: οί
ιι7ι, φύ,σιι, ύnέρ αυ,τούς οί έγκό,a,μιοι και τοσούτον αnοδέοι•-
έγκόσμιοι εϊμεθα κατά τήν φύσιν ύπέρ αύτούc:, μολονότι
20 τες τωJΙ αγγέλων' εκείι 1 ωι1 • οντω τοίJ'vι, ουlδέ μεγαλειότητα ύστεροϋμεν τόσον πολύ των άγγέλων έκείνωv· οϋτω λοι
aJJ τις δεί!;αι ΘεοΓι ΤζV δείξαι τουτον ύ'nέρ άπόδειξι~,. πόν δέν θά ητο δυνατόν νά δείεr~ κανείc: τήν μεγαλειότητα
15. Νφ γrχρ αληnτον ιό θεία,γ και ύ:πέρ ,τα 11φ ληπτά· τοϋ Θεοϋ δν έδείκνυεν δτι ουτοc: είναι ύπεράνω άποδείεεωc:.
πολλά δέ ιών ο~,των ,;ωί νφ ληπιω~, έστιγ ύnέρ &nόlδειξι11, 15. Πράγματι τό θεϊον είναι άκατάληπτον διά τοϋ νοϋ
καί ύπέρ τά καταληπτά διά τοϋ νοϋ. Πολλά δέ άnό τά
&ί,σιε 10 θείο~, ·και του ύπέρ απόδειξιν, ov σύ φ17ς, ύnερυάλ-
δντα, καί τα καταληπτά διά τοϋ νοϋ, είνω ύπεράνω άnο
25 ιλ,ει α;ταραιυλήτοις και αξυμυλ17τοις ύπεροχαίς, και ό μεγαλι':
δείεεων, ώστε τό θείον ύπερβάλλει καί τό ύπέρ άnόδειειν,
ι•ειιι αγωι οlόμενος τφ ύnέρ ιήν άρωτοτελι1κήν απόδειξιν τό όnοίον ίσχυρil.εσαι σύ, μέ ύnεροχiΊV άnαράβλητον καί
T(t 1?εία λέγειι• ελαθει• έαυιογ προς ιάναντία χωρω~,. Δι6πι,ρ άσύγκριτον, καί ό vομίΖ:ων δτι μέ τό νά λέγr~ δτι τά θεία
ήμείς δια της τω.γ πσ,τέρω~, ποδηγ6ας άπόδειξιν του ύJιέρ είναι ύnέρ τήν άριστοτελικήν άnόδει!Ξιν μεγαλύνει ύnερ
από~δειξιγ εύρόμενοι ιούιοv κρείιιογα, ,ταύτπ ιε μή πά11iJ' βολικωc:., καί χωρίc: νά τό άντιληφθη προχωρεί nρόc: τά άντί
θετα. Διά τοϋτο ήμείc:, εύρόντεc:. δ1ά τηc:. καθοδηγήσεωc:
30 άnλ(7ίς, δλλ' εστιγ /l ιιi'Jy θείωγ {)ηρώ1μενοι και ύπέρ 1αύτηι,
των πατέρων άνωτέραν άnόδει!Ξιν τοϋ ύnέρ άnόδειειv τού
του καί μέ αύτήν κυνηγοϋντεc: δχι δλα γενικωc:, άλλά μερι-
1lJJλλα δοξάζοιrτες, nολλωιλασίως του κατ' Άρωτωέλην ιίnό

κά άπό τά θεία, καi θεωροϋντεc: τά δλλα ύπεράνω αύτηc:,
1ης σης σοφίας λεγσμέγου ύnέρ dπάδειξιι• τό θείον ύ.,ιερτι
τοποθετοϋμεν τό θείον κατά πολύ ύπεράνω τοΟ λεγομέ
·ι?·έαμεγ, 'Ορ{jς δσφ τc'Ί'ιν σϊvι, 1?εσπρεnέστερα τά 17μέ1ερα;
νου ύπό τηc: σοφίαc: σου ύπέρ άπόδει!Ξιν κατά Άριστοτέλην.
16. ΤΙ δ' 17 σι) διαλεκΤCΚ1) ηJΙ μόνην εnι,οάλλειν οιει
Βλέπειc: πόσον θεοπρεπέστερα άπό τά ίδικά σου είναι τά
5 ωϊς ,θείοις; Ου πι1' ει• σvλλογισμοίς μεΕζω nρότασιν ϊιcί
ίδικά μαc:;
κα)άλ,ου .εχει; Ί1 δέ ΊC7JJJ και?άλου γη'iΊ,σις ου δι.' αlσι1η,ιuί-
16. Π σία δέ είναι ή διαλεκτική σου τήν όποίαν νομi-
1ωγ ήμιι• εγγίι•ειαι; Πως ο{,μ επι ΊCιιν 15nέρ α'ίσθηοιι· ε'iη
2:ειc: δτι έπιβάλλειc: μόνην είc: τά θείΌ; Δέν εχει πάντοτε
1:ι.ι• διαλεικ1ιικός συλλογισμός; El δέ 1tς ειιδσίη δι' εn,,ι.q,ι7Jι•
καθολ1κήν την είc: τούc: συλλογισμούc: μεί2:ονα πρότασιν;
νοηΗ7'ι)' σv1•άγεισθ•αι 71J)' Y1'(JJΠlJ', ,αλλά τά θ·εια καί {ιnέρ YOVJ'
Ή δέ γνωσιc: των καθόλου δέν γίνεται μέσα μαc: δι' αίσθη
10 εσιι· πϊίΊς ο{η, τωγ ύπέρ γουν είη αν διαλεκ,τικδς συλλογι
μάτων; Πωc: λοιπόν θά ητο δυνατόν νά ύπάρχη διαλεκτι
σμός; (<'Αλλϊι ιψ διαλεκτικφ)), φησί, ((Ουλλογισμc,;j αδιορί
κόc: συλλογισμόc: έπJ των ύπεράνω αίσθήσεων; Έάν δέ
ο:ως πάγια 1;nό,κειται, περί nάι"ια ,καταγιι 1ομέγφ)>" τοv·ιό εσ,τι
nαραδεχθπ κανεic: δτι ή γνωσιc: συνάγεται διά νοητων έπα
δι' 8 δια).εΚΤt'ΚΟVς 17μας U.J'Il πιστωγ κ 1α,ταοτi71'αι αξιοί, καί
φων, άλλά τά θεία είναι καί ύπεράνω τοϋ νοο· πωc: λοιπόν
τοι του 117ς αnοδε[!;εως ογόματος φυγάς διc} του1' αύι'Jις
Οά ητο δυνατόν νά ύπάρχη διαλεκτικόc: συλλογισμόc: των
15 γεγοvιiις. 'Αιλλϊ~ ποία nάι'Ια, dι οέλ1ισ1ε; Τc'ι. ΟJ'Ία πά1'1ως
ύπεράνω τοϋ νοΟ; «' Αλλά, λέγει, δλα ύπόκεινται άπροσδιο
::ιάντα· τό δ' ύnέρ τό Ο!' Π(JJς αι1 lfχοι ύποκε[μενΟJJ; π ι/ις
ρίστωc: είc: τόν διαλεκτικόν συλλογισμόν, καταγινόμενον
μεν γάρ πά,σας τάς μΒθ61δοvς όιδογ έχειν του·τόν φησιJJ 'Δ μέ τά πάντα»"1. Δι' αύτό έπιχειρεϊ νά μδc: καταστήση άντi
ρι•σιοτέλης· μ6θοδος δέ ιώι• &καταλ1jπτωγ πώς, ε'ίnερ 'ιί υέ πιστων διαλεκτικούc:, μολονότι δι' αύτό άκριβωc: εγινε φυ
θοδος σύστημα i':κ καωλ11ψεωιι; Ού 10 ύnrJκεv,uεi•Qν δέ μόJ·ογ γάc: τοϋ όνόματοc: τηc: άποδεί!Ξεωc:. ·Αλλά ποϊα πάντα, ώ
20 α6ριcτΟJ 1 εχει, αλλά και τό ζητούμενο)' εφ' έκάστοv nροu?.17- 6αυμάσιε; 'Οπωσδήποτε πάντα τά δντα. Τ ό δέ ύπέρ τό δν
ματος Κίιt αυτάς γε 7C(ς nροτά,οεις η γε κυρίως, ώς αJ' αυ πϊίJc: είναι δυνατόν νά εχη ύποκείμενον; Τ ό δτι ουτοc: εχει
τός ιταίης, διωλεκτι,κή, δ δέ αληθ17ς θεολόγος, cορισμέι•α α δ:οδον πρόc: δλαc: τάc: μεθόδουc:, τό λέγει ό Άριστοτέληc:·
cίί()'Ια σχε,δόι·, 10 μεγ ζητού,μεΥΟV αει Καt &nαι,, nροτάσειιJ;ι μέθοδοc: δέ των <'Jκαταλήπτων πιϊJc: είναι δυνατόν νά ύπάρ
δέ τrΊς πλε[στας, εl μ17 πάσας,. αμφότερα δε &κ των θεοπγει,- ΧΠ, έάν ή μέθοδοc: είναι σύστημα άπό καταλuψειc:; Δέν
25 στω1 1 f) καί θεοπαραιδ6τωι·, ύπέρ (i)γ και ει,ίσταται, δι' α εχει δέ μόνον τό ι)ποκείμενον άόριστον, άλλά καί τό Ζη
και 11JJ! οl,κείαι· 1;n6ληψt)J οεοαωτά1ψ• έχει ~-οαί αμετάπει τούμενον είc: έκαστον πρόβλημα καί αύτάc: τάc: προτάσειc:
στοι•.
ή κυρίωc: διαλεκτική, δπωc: θά ελεγεc: έσύ, μέθοδοc:, ό δέ
Γί. 'Έτι, εl διϊι μέ1• του διαλεκτι·κου σvλλογισμοv :ωί άληθινόc: θεολόγοc: όπωσδήnοτε σχεδόν δλα, τό μέν Ζη
τη11 ΗΤη, θείωJJ γi•cv'otJJ θηρώμεθα, διά δέ του dnοδεικτικοiJ τούμενον πάντοτε καi όλόκληρον, των προτάσεων δέ τάc:
30 μό1•ηγ, (;)ς OV λέγεις, τ?JJJ του κόσμου, κρε[πωγ αιι !'.t1) ό δια- περισσοτέραc:, δν δχι δλαc:, άμφότερα δέ άπό τά θεόπνευ
στα ii καi θεοπαράδοτα, ύπέρ των όποίων καi άγωνίΖετcιι,
διά τά όποϊα εχει βεβαιοτάτην καί άμετάπειστον τήν ίδικι1ν
του γνώμην.
17. Προσέτι, έάν διά μεν τοϋ διαλεκτικοΟ συλλογισμοϋ
άποκτωμεν τήν γνωσιν των θείων, διά δέ τοϋ άποδεικτικοϋ
21. Βλ. Βαρλαάμ, Πράc: Παλαμαν Α ·, έκδ. G. Schirό, σ. 249.
μόνην τήν γνωσιν τοϋ κόσμου, δπως λέγειc: έσύ , θά ητο
22
22. Αύτόθι, σ. 255.
λε;α {,C{()ς του άnοδεικτικοv· του1 το δ' δ σος 'ΛριrηοΙ έί, ης οι;κ
άνώτεροc: ό διαλεκτικόc: τοϋ άποδεικτικοϋ. Τοϋτο δέ δέν
"
ω• :ιοrτε /
σvγχωρηΟ'ειεv· ?'
ου '
γαρ '
το ~ '
υnοκειμενοJJ -
κρsιττοv και'
θά συνεχώρει ποτέ ό 'Αριστοτέληc: σου· διότι όπου τό •ύπο
αiηά κρsϊησv· εl δέ •και nροσθήκη~r τουτ' εχει, και ταviJ'
κείμενον είναι άνώτερον, καί τό συμπέρασμα είναι άνώτε
ουτω μέγα και ύ:πέρ τό μέγα, και ή προσθήκη της οελτιόι-
ρον· έάν δέ τοϋτο εχπ καί προσθήκην, καί μάλιστα τόσον
5 σεως δοω•. Και μεγ δη περί τίνα καταγίνεται ή διαλεκ,τικη
μεγάλην καί ύηερβολικήν, καί ή προσθήκη τηc: βελτιώσεωc:
κ:αί τίνα α ζη,τεί; Ούχ ώς {,;,r κεφαλα[φ τέτταρα τά πά1•1α,
είναι άνάλογοc:. Πράγματι δέ μέ ποία άσχολείται ή διαλε
γέι,ος, δροι,, εΜος και τό οvμ,οεοηrκός; Τό μεy ούι 1 ουμ6ε
κτική καί ποία είναι αύτά τά όποία Ζητεί; Γενικωc: τά πάντα
οηκός ούδ' αύ 1 1ός έnί 1(/)) 1 θείωv δέχr( δρος δέ nc'iJς α11 ε'ίη,
δέν είναι τέσσαρα, γένοc:, όροc:, είδοc: καί συμβεβηκόc:; Τό
ov μηδέ τά τί εστι ζητείται; Του δ' άνειδέοv εlδος τί; Γέ-
μέν συμβεβηκόc: λοιπόν δέν δέχεσαι οϋτε σύ ό ϊδιοc: είc:
10 νος δέ ποίον ov μίι εΜος, καί μάJλισrf}' οτι ογτως ων ~αί
τά θεια· όροc: δέ nωc: θά ητο δυνατόν νά ύnάρχπ, όπου
μόι 1 ος Οt>δF,ιtι.ας ΟVΟtι!>δους διαψορας δεί1αι προς 10 εl)'(!l,"
δέν Ζητείται οϋτε τό τί είναι; Τοϋ άνειδέου δέ τό είδοc: τί
Της γαρ nληθύος δι(J)σ:τολης δεομέ11 ων ταϊ5θ' αnω,ιά εστιι·,
είναι; Ποίον δέ γένοc: είναι δυνατόν νά ύnάρΕπ είc: αύτόν
&λλ' ώς ουδέν τού1ω1' ύnάρχογ δείξει τά θείον· αλλ' ουχ
ό όnοίοc: δέν εχει είδοc:, καί μάλιστα καθ' όσον, ύnάρχων
ώς υπέρ ον, αλλ' ώς μηδαμfi μηδαμcvς 01'' τ·ης γαρ τετρrι.-
nραγματικωc: καi μόνοc:, δέν χρειάιεται καμμίαν ούσιώδη
15 κτύος ταύ,της ύnεραίροι• ουτ' οlδει 1 ουτε ,;ταραδίδωσt)J' εl δ'
διαφοράν διά τήν ϋπαρςίν του; Διότι όλα αύτά άνήκουν είc:
δλως συγχωρήσει τις, τfi αποδείξει τοvτο δc!>σει, δι' υ:ίΊτ1jς
τήν πληθύν, τηc: όnοίαc: τά μέρη χρειάιονται διαστολήν,
γαρ λέγεται μόvης Δπόληψις ,ώμετάnεωτος εγγίγεσι~αι, 1}γ
τό θείον όμως θά δεί!Ξπ ότι δέν είναι τίποτε άnό αύτά' δχι
ήμείς έχομεν ε1ιί 1()))) {)'ε[ωγ,
δέ διότι είναι 1 ύπέρ, άλλά διότι δέν είναι πουθενά καθόλου
18. 'Α~λλ' ((ηΨά.ψκασμαί)) φησι «,τοίς άντιλογικωτάτοις .Λ,:ι- ον· διότι δέν γνωρίιει οϋτε παραδίδει κάτι άνώτερον της
20 τίιοις αιηιι.έγωι•)ι. 'Ότι μέv οvι, οvlδεμίια τις εnην αγάγκη, τετρακτύοc: ταύτηc:· έάν δέ έπιτρέψ!l κανείc: τοϋτο κατ' άρ
ΠαJ"Ίάπασι δε μάτφ' τά «μηδαψιος εn' ουδενός των {)Ε[ωι' χήν, θά τό προσφέρπ διά τηc: άnοδείςεωc:, διότι μόνον δι'
ειγαι δύι 1 ασθαι απ6δειξt)J)) εΙκεί κείται, πρότεροι, εδείξαμει'' αύτηc: λέγεται δτι γενναται ή άμετάπειστοc: ύπόληψιc:,
εl r)' ?iρα καί αγάγκη ,τις ε.nην, σιωπii:v μιiλλοι, lfιδει καί ζη τήν όnοίαν εχομεν ήμεϊc: έπί των θείων.
τείι• ·και παρ' αύτωι, τωι, ε1 1 ήμί)J lδιωτων, εl καί μη τήγ γν,ίΊ- 18. 'Αλλά. λέγει, «εχω άναγκασθη νά ε'ίπω αυτα αντι
25 σιι1 , αλλα ψ1) Κ'(}.)ΚΟίς α'Π8ρt'Ο'Κέ:n1ως [ασiJ•αt 1/Χ Καικά, Και ΚtJJI: ιι' 23
λέγων πρόc: άντιλογικωτάτουc: Λατίνουc:» • 'Ότι λοιπόν δέν
μέι, ,από του κωμnύλου, αλλ' επι 10 κεχλασμέ~rο~, αvθις αγειι•, ύnηρχε καμμiα άνάγκη, έντελωc: δέ ματαiωc: εύρίσκεται
και δωρrθοvι, τοίς εJJ:δt(JJΟ'Ιρόφοις τά εγ~διάJστροφα, 1'V1' μέι• έκεϊ -rό «καθόλου είc: κανέν άnό τά θεία δέν δύναται νά
δύο λέ·γοντα αρχάς, )'U)ΙI δέ 1Ύ/1' επί Θεοv εJΛδεχομέι•ψ α11αι ύnάρχπ άπόδειςιc:», τό έδείςαμεν προηγουμένωc:. 'Εάν δέ
ροvντα γνωσι1 1 , 1'1!)' δέ, αuλά μη,δέv γε περαιτέρω. .Σύ δίι ύnηρχε καi κάποια άνάγκη, θά εnρεnε μαλλον νά σιωπςic:
30 'HVJ' δύο 1Ούτω11 iJάτερ,ο~• μεν 8 1Κ'Κόψας ΟΟυ 10))' λόγωJJ, μεrΓt. καί νά ιητfjc: άκόμη καί άnό τούc: μεταςύ μας εύρισκομέ
νουc: άμαθεϊc:, αν όχι τήν γνωσιν, τουλάχιστον τό νά μή
θεραnεύωμεν τό κακά άnερισκέnτωc: μέ κακά, καί νά έκ
κινπc: άnό τήν καμnύλην, νά φθάvπc: δέ πάλιν είc: τό κε
κλασμένον. καί νά διορθώνπc: τά ένδιάστροφα μέ τά ένδιά
στροφα, τήν μίαν φοράν λέγων δύο άρχάc:, τήν δλλην άναι
ι}. Βαρλαάμ, Πρός Παλαμδν Α ·, εl<!Q. G. $<::hirά, Q. 23Q, ρων τήν έnί Θεοϋ δυνατήν γνώqιν, τήν δέ δλλην, άλλά ας
536 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Β · ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 537
I(l παρ' αλλωι, σικι:fηιματα και ll)J' Οί/1 1 διαnε::ι.ΟJ'ψιέJ'Ι)Ι' σ;.:;\ μή nροχωρrΊσωμεν παραπέρα. Σίι δέ, ένψ άφήρεσεc: άnό
ψιJJ, ο'ις αυτός λέγεις, ού,δ' οvτως nαραιτfj· μαχόμε;·ος δ' τούc: λόγουc: τό εν άnό τά δύο ταϋτα έnιχειρήματα, μετά
{ι,πέρ αμφοτέρωJ' εν ί>ποκρίοει HCJJt έτεροφρόνωι•, χωρΕίς -ιού,;: περ1nαιγμούc: άnό αλλουc: καί τήν έnίμοχθον σκέψιν
, ...., ~ / , ' ' , :, e ,..,
σου, δπωc: λέγειc: έσύ ό ϊδιοc: \ πάλιν δέν nαραιτcϊσaι· μα
κατα rωι 1 ομοφρω•ωι• και τας ::ι.ατρι·κας φωγας ;ταρ ημω1· 2
5 προτεtJJ:0\Ιtένας, OVX, οlδ' ΟJlως, (]JJαtρεί11 επιχει.ρεις και πολ χόμενοc: δέ ύnέρ άμφοτέρων ύnοκρινόμενοc: τούc: έτερό
λοίς αι• δοίης δειδιέι·αι ,ιιιί xrι:i τu. προς ΑατίJ•οvς ύπαχ,ρι~·ό φροvαc:, έnιτίθcσαι κατά των όμοφρόνων καi έnιχειρείc: νά
,ιιενος 1ίμας 7τρο.τείιJεtς. 'Αλλ' &ι,αι.α{5όvτες ααφέ,στιψοι 1 nρο- άναιρέσnc: τάc: άn6 ήμδc: nροτεινομέναc: nατερικάc: φωνάc:,
εκΠώμεΠα, .τί λεγόν·Ηuι, ιί,ιιϊ:ιγ rό1 1 φι),!ιοοφοJ' '
nραως '
ε1'ε;·- δέν γνωρiΖ:ω κατc1 ποίον τρόπον, καi είc: nολλούc: δίδειc: τό
"Ι"
δικαίωμα νά φοβοϋνται μήnωc: nροτείνειc: καi τά npόc: Λα
.... - ' /
;~ει1 1 · τωι• α:nεικοτωιι· J}J'.
10 19. Τϊ(ιιι {}είωJΙ τιχ μέι• γινώσκεται, Η} δέ ζητείται, εr;τι τίνουc: ύποκpινόμεvοc: ήμδc:. 'Αλλά συνεχίΖ:οντεc: τήν δια~
δ' [1 χαί α.:τι:σιδείκ:ιυτ,αι, ε•rερα ιδέ εστιγ &ιιεξερεύ1,ητα Πll!'TT) πραγμάτευσιν, αc: έκθέσωμεν nρωτον τί εϊπομεν ήμεϊc:,
χαί Ι])Jεξιχι•ίαστα, μηιδαμϊίις εμφαιι•ο,μέJJΟV ΗJ!Ος 'ίχJJους των ίύστε ητο άπό τά άνάρμοστα νά τό ύπομείνn ό φ1λόσοφοc:.
επί τό χρύφιοι, ειχείι'Ο διαιοεοηκότω1•. Ταύτα οαρέως ηιJεγ 19. Άπό τά θεϊα αλλα μέν γνωρίΖ:ονται, δλλα δέ Ζ:η
'Κ8)' ό q ιλόσοφος, και, συ1•αγαγ(\Jν έαυτόι, cδς οΈόι· τε καθ' ή- τοιJνται, μερικά δέ καί άποδεικνύονται, δλλα δέ είναι έν
15 μcΤιί' χρΓjται τfi δυι·άμει 1(())' λόγωι•, οvιδέιr γ1•(1)ΟΙ())Ι ούδέ τελωc: άνεf:ερεύνητα καi άνεf:ιχνiαστα, χωρic: νά φαίνεται
·(JΠ()δειΥ.Ι0)' Τ(C))Ι {)είω)' (]Jl()(J;'(l!)'ό,μει•Ος' αλ\/.' (ός ,Uf'.)' Και 1Οίς κανέv ϊχνοc: των διαβάντων πρόc: τό άπόκρυφον έκείνο
πατρ(}οι ·συJδσκεί τu. 11Jαρ' ήμωι, εlρη,,ι.ιέ!'α χ,αί τr} nροειρημέ μέροc:. Αϊπά βαρέωc: εφερεν ό φιλόσοφοc: καί συγκεντρώ
ιια ιχ,αι•r'ι. δηλωσαι, τό δέ ·και. 1(0)1' i';,κείι•ωJΙ θεολογt.(Ο)f εστιιι σαc: έαυτόν κατά τό δυνατόν χρησιμοποιεί έναντiον ήμων
ilς ε·nίγρα\Ιψα φέρειιι Tl/1' a,nό,δειξι.ι•, τουτ' OLiΚ οιμαί τιι·α την δύναμιν των λόγων, άποφαινόμενοc: δτι δέν ύπάρχει
20 τrJιι 1 ταύτας στεργόν'Τωι· rlγι1 οείJ', ιv,σι9' δ λέ;ιωιι μ,7 εlι•αι &nό κανέν γνωστόν οϋτε άποδεικτικόν άπό τά θεία • 'Αλλά ότι
25
δειξιιι επ' ούδε)J(Jς 1(0)' ι~είωι• τοις ,nατραισι μαλλοιι η 17μίι· YCi λr::γόμεvα άπό ήμδς συμφωνοϋν μέ τούc: πατέρας είναι
ιlι:τιλέγειι• εγχειρεί,,. Μεταξύ γι'ι.ρ ΤΟ της αnοδείξεως ίOVlO cφκετά vά τό δείf:οuν κα] τά προλεχθέντα, τό δτι δέ μερι
κεiμσοι 1 ειη δηλούι· tτέραι• δείξπ· επιγεγρυψμέι•:01 1 δέ nr;';ς κοί άπό τάc: θεολογικάc πραγματεiαc: έκείvων φέρουν ώc:
αιr ε'ίη, εl μιί κυρίως απόδειξις ε'ίη τό ·ΪJ'πογεγραμμέ1,ον; έπ1γραφ,1ν τήν άπόδειf:ιν, τοϋτο δέν νομίΖ:ω δτι άγνοεί κα
νεic: άπό τούc: δεχομένουc: ταύταc: ", ώστε ό λέγων δτι δέν
2
25 20. El δέ καί ItJΨ ,τελείαι• και οεοαίαι1 δείξο, &nόδειξις
δηλοι., μεθ' η~, ουκ εστιJ' αληθε[ας ευρεσις τελεωτέρα, κα~'λi ύπάρχει άπόδειίις δια κανέν άπό τά θεία, τολμςΊ νά άντι
περ ε:,i. ΗVΙ' δι1κασιτηρίωι· ιί &πόφασ;,ς, τί τελεrvτερω- και λέγn μαλλον πρόc: τούc: πατέρας παρά πρόc: ήμδc:. Π ρά
6εοαι6.τερο,ι• ΤΟ))' nατρικCιι· αποδείξεωγ ιί,ι.ιϊν, cοσιτε ίΟυ,9' γματι τό τηc: άποδεί[εωc: τοϋτο, δταν εύρiσκεται μέσα είc:
ή,μιιr κυρίως απόδειξις, διό και ό ίερός και {)ει.ας φερώι•υμος τό κείμενον, είναι δυνατόν νά δηλιίJVn δλλην δεϊtιν, δταν
30 Ί cρc1?εος ϊ,:ιέρ τοιΊς n.ολλούς μαρτυρ,ειται τιδι, ίερωγ διδα- δμωc: είναι ιί.κ: έnιγραφή, πωc: Θά ητο δυνατόν, έάν κυρίως
άπόδειtιc: δέν ητο τό ύπογεγραμμένον;
2Q. 'Εάν δέ rΊ άnόδει[ιc: δηλώνn καί η1ν τελεiαν καί
βεβαίαν δείf:ιν, μετά τι1ν όποiαν δέν ύπάρχει τελειοτέρα
24. Αύτόθι σ. 266. Ό Βαρλαάμ εiχεν άφαφέσει άπό τάc: πραγμα·
τείαc: κατά Λατίνων τό έπιχείρημα «των δύο όρχων» κατόπιν τηc: πο- r::ϋρεσιc: άληCεtαc:, δπως εic: τά δικαστήρια ή άπόφασιc:, τί
λεμικηc: τοϋ Παλαμδ. · θά ητο δι' ήμδc: τελειότερον καi βεβαιότερον άπό τάc: πα
25. Αύτόθι σ. 230.
~~· Βλ. Α" Πρόc: Βαρλαάμ 31, τερικάς όποδεiξεις, ώστε τοϋτο νά είναι δι' ήμδc: κυρίως
538 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ 13, ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 539
ακάλωι, OV <<Καπ?αρ61ητι νου ,UQJJO)! ,Και ταίς ~λλαις ίερολο άnόδειΕιc:; Διό καί ό ίερόc: καί θεϊοc: φερώνυμοc: Ίερόθεοc:
γ[αις, αλλα καί τfj 1(())) α:ποδείξεωJJ ακριif3εlφ>" και αfηός δε μαρτυρείται ύπεράνω τιϋν πολλών άnό τούc: ίερούc: διδα
ό τά τοιαυιτα τούτφ μαρτυρώιι .και 10 συ1Jεπ1υγμένον καί ύ οκάλουc: δχι «μόνον διά τηc: καθαρότητοc: τοϋ νοϋ καί
ψηλόιι της εκείν'Jυ 1?εολο,γίας ύψηλώς ,αφαιπτύξας δι1117ιι σα- των αλλων iερολογιών, άλλά καί διά τηc: άκριβείαc: των
5 φως εiναι διδrjσκει ,1ι7ν θ·εολογίαν• ((Την μει1 μυστικήJJ, τε 07
άnοδεi1Ξεων» • Καi αύτόc: δέ ό όποϊοc: τοϋ έπιβεβαιώνει τά
λεστι,κήιι, αn6ρρητοJJ, αρρη,τοι 1 , r} δρf!- και εJJιδρύει τφ Θεφ τοιαϋτα καi άνέnτυ(ε τό συνεnτυγμένον καί ύψηλόν τηc:
1αίς &διδάκ,τοις ,uυοταγωγίαις, τrJJJ δε έ,μφανij και φιλόοο θεολογίαc: τούτου ύψηλωc: διδάσκει σαφωc: δτι ή θεολογία
φον καί αnοδει·κτιικήv, η πείθει και καταδείται των λεγο είναι διττή· «ή μέν μία μυστική, τελεστική, άπόρρητοc:, δρ
μέιιωι, τ·ην αλήθειαv>). Πϊος OVJJ OV' διαλεκ.τι,κ1)1, ταύτηιt, ά?λ' ρητοc:, ή όποία δρςΊ καί έγκαθιδρύει είc: τόν Θεόν μέ τάc:
10 αnοδεικτιικηγ uJJJ'άμαισεJJ, ιΙι φιλόσοφε, καίτοι μη προς τους άδιδάκτουc: μυσταγωγίαc:, ή δέ δλλη φανερά καί φιλοσοφι
πιστούς &πλ6'ις οvσαι,, οv!δέ γάρ πει,θ1οvς οv,τοι δέο~ιται; κή καί άnοδεικτική, ή όποία πείθει καί χρειάΖεται τήν ά
:!J. 01~ ,UΙJJJ άλλ' εί και ,UΎJ σαφώς ΟVίω παρ' αυτcuν
1
λήθειαν των λόγων»". Πωc: λοιπόν δέν τήν ώνόμασε δια
εγγεγραμμέι,οι• τε και έπιγεγρα:μμένογ ην, τα γοvν της «JJ- λεκτικήν άλλά άποδεικτικήν, ώ φιλόσοφε, μολονότι δέν
τιρρήσεως καί οv,τω προς έκείJJους άναφέρετ,αι σαφώς. 'Ως άπευθύνεται άπλώc: nρόc: τούc: πιστούc:, άφοϋ αύτοί δέν
15 γαρ ε'ί τις 1(,,V Τα1Π())! και 8'1εροv και μέγα και μικρόν είπ6ν χρειάΖονται οϋτε nειθι;.>;
τι ,;())! Θεόι, κά~ί HUJ' παραπλησ{ωv εv1σει6ώ1, εΙΚ, 1(())! EJJfl)'- 21. Άλλ' δμωc:, άκόμη καi αν δέν ήτο ή άπόδειΕιc: άπό
τίωJΙ συ1"τιθέι•τι τάς 1?εωvυμ{ας άΥΙτιλέγειν έγχειροlη, λέγω,, τούc: πατέραc: τόσον σαφωc: έγγεγραμμένη καi έπιγεγραμ
(Ιό έι, nασι πάντα διrt τrιv σωτηρίαν έ'κσ..στου γι116μενος, καί μένη, καί πάλιν ή άντίρρησιc: πρόc: έκείvουc: άναφέρεται
τοίς προς U'/JτOJ' εnιστρέφουσι πολυτρόπως 18 και ;.ιαταλλ~ί- σαφωc:. n ράγματι δπωc:, έάν κανεic: νά άντικρούσn τόν εί
20 λως ε'πιδι:δ,ούς έαυτόν και πολυειδώς έι, χερ•σί 1ώιι προ πόντα τόν Θεόν ταυτόν καi δλλο, μέγα καi μικρόν 2 9, καί
φητ6Ίιι ό,ιιοιούμεγος, πcvς ό αfηός αν ειη,, και αύθις δ αnή έπi των παρομοίων εύσεβων θεμάτων συνθέτοντα τάc: θε
λιικος, δ Ε;)' πfiσι χωρ(U1', ό Πα!1'1Ος ,εκ.οεοηικώς αγ~ιου nιvς ωρίαc: άπό τά άντίθετα, λέγων «αύτόc: ό όποϊοc: εγινεν είc:
μέγας,'))" ό5σπερ ovv ό 1αυτα J,έγωγ ovr., άnλrvς ερίζει ngός πάντα τά πάντα διά τήν σωτηρίαν έκάστου, ό όποϊοc: προσέ
101' 1αυι1Ο1' η ,ιιέγαι· 10)' Θεογ ε,lπ6111α άλλα ΤΎ/1' ιερά)! αι•i- φερεν έαυτόν πολυτρόπωc: καi καταλλήλωc: είc: τούc: πρόc:
25 στη.σι Γρ,αφiιν αυ·τιι~, καθ'' έαυτijς (.καί τό ετεροι, γάρ επί αύτόν έπιστρέφονταc: καί ό όποίΌc: είc: τάc: χεϊραc: των
Θεοv καί ιό ,ιll'κρόι, παρ' αv,τijς λεγόμει<οιι πάλιv 101, αυ:101, προφητών παρουσιόΖεται πολυειδώc:, πωc: θά ήδύνατο νά
α)'(Ηψι.πήσεται τρ6n01,· ·ΤΟ γαρ nάι,τα ύ·nεροάλιλ,ογ καί nιί~'- είναι ό αύτόc:, καi πάλιν ό δνευ ήλικίαc:, ό χωρών διά πάν
1(/))' i5nερεκτει1'όμεyοψ και πάντα περιέχοJJ nϊi>ς μικρόι,;) των, ό ·ύπερβαίνων πάντα όγκον, πωc: θά ήδύνατο νά είναι
οϋτω και δ αι 1 τιτατ16με1,ος 1φ λέγο1,τι ώς τά μέι1 1()))! θείωι, μέγαc:»; όπωc: λοιπόν ό λέγων αύτό δέν έρίΖει άπλώc:
30 αποδει,κτά i':ιJτι, 1(l δ' oi!, .και λeγω11 rhς ουδέι• α:ποιδεt%ί0)) πρόc: τόν είπόντα τόν Θεόν ταυτόν η μέγαν, άλλά σηκώνει
τήν Γραφήv τήv ίδίαν κατά τοϋ έαυτοϋ τηc: (διότι καί τό
δλλο έπί Θεοϋ καί τό μικρόν λεγόμενον άπό αύτήν θά άνα
τραnη πάλιν κατά τόν 'ίδιον τρόπον, έφ' δσον τό ύπερβάλ
27. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων, PG 3, 684 Β. λον τά πάντα καi έκτεινόμενον ύπεράνω πάντων καί περιέ
28. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Έπιστολή 9, PG 3, 1105 CD. χον πάντα πώc: θά είναι μικρόν;)· οϋτω καί ό άντιτασσό
29. Διονυσίου 'Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 9, 1. PG 3,
909, Αέ. μενοc: είc: τόν λέγοντα ότι δλλα μέν άπό τά θεία είναι άπο
δεικτά, δλλα δέ όχι, καί ίσχυριΖόμενοc: ότι κανέν άπό τά
H,Ji' ι'JείωΙ', εnαψ1] γαρ αVιΙΟV ού'Κ εστι11 ουτε ε!ltσΙ1Jμη, 1'fl Οcϊα δέν εΊναι άποδεικτόν, διότι δέν ύηάρχει έπαφή αύτοϋ
Πείq Γραφfι κω'J' έαυτης χρηται, τr} ε1 1 αύ~τfi κατ' αλλήλων οϋτε έnιση)μη, χρησιμοπο1εϊ τήν θείον Γραφήν κατά τοϋ
Ρ.'ΚJlΞJ1!Ολε,ιιω,μέι•α δι' αλλήλων δείξας· εί γαρ ΟΗ ού•κ ΒΟΗΙ' έαυτοϋ της, δεικνύων δτι τά περιεχόμενά της έγείρονται
έnαφ17 Θεου και ε·1τ,ιατ17μη, ούδε &π6δ·ειξις, και οτι εητι δι' άλλήλων είc: πόλεμον κατ' άλλήλων· διότι, έάν έκ τοϋ
5 ταvτα, και α'πόδειξ ις εσιτ,αι. δτ1 δέν ύnάρχει έπαφή Θεοϋ καί έπιστήμη δέν ύπάρχει οϋ
22. Τί δ1ί τό ε,κ τούτωJJ ΟVJ'αγόμειι,ο~ι καί τό αμαχr'ιιι τε άπόδειtιc:, καί έκ τοϋ δτι ύrιάρχουν ταϋτα, ύπάρχει καί
τε και δμόλογω• τi'J Γραφ17 προσμαρτυρουγ; 'Ότι καί εστι άrιόδειtιc:.
καί οiΊ 1κ εστι, και'J' ετsρον εαερον τρόnοJ'" τουΊΟ δέ ε•OTtJ' ο 22. Ti εΙναι λοιπόν τό συναγόμενον άπό αύτά καί έπι
1ίμείς εlρήκαμεγ, ο'ιι Ηι. μέJJ τι:ογ {}είωJJ γινώ·rJκεταί τε και βεβαιωνον είc: τήν Γραφήν τό άναμφισβήτητον καί σύμ
10 αnοδείκJtvται, Τίl δ' αJlεριγόηrά f;:σrι και (1)'εξtχJ''ίασ7α· πλημ φωνον; 'Ότι καί είναι καί δέν είναι, έκαστον κατά διάφο
μελες αρα τό λέγει)' dJς ουκ lfστιJ' απόδειξις επ' ούδε~λς ρον τρόπον· τοϋτο δέ είναι αϊπό τό όποϊον ήμεϊc: έχομεν ε'inει,
11'iJ1, Οείωι,· εοτι γαρ εφ' riiν, και εrJrιι 1 ως. 'Ως γαρ ή δη άλλα μέν άπό τά θεϊα γvωρίΖ:ονται καi άποδεικνύονται,
ειιωη'Jρώnησις του Κυρίου υπέρ φύσιι, τέ ε,σrι και κυτα τά δέ άπερινόητα είναι καi άνεtιχνίαστa· αρα είναι έσφαλ
ff /!Oll', ;ωι λεγαμέι,η αρρητος .ιι§JΙεΙ καί ι•οουμ{;γη αγι 1 ω- μέvοv τό νά λέγη κανείς δτι δέν ύπάρχει άπόδειΕιc: διά
,5 σως, επει τα μεγ ύπερ φύσιι 1 , ώς ή τ17ς παρ{}έJ"ου κύησις, κανέv όπό τά θεϊa· διότι ύrιάρχει διά μερικά καi ύπάρχει
u'ι. δέ κατr'ι. ιμJαιι 1 , cός 6 της JΙηδύος αγκος μεrά σύλληψι;-, κάπωc. 'Όπωc δηλαδή ή ένανθρώπησιc: τοϋ Κυρίου είναι
οίJτω χαi Ί(! Οείοιι &ποδει.•κτόγ τέ ε·οτι καί ου,κ αποδεικτόJΙ· ύrιέρ φύσιν καi κατά φύσιν καί, δταν διακηρύσσεται μένει
ά,ιιερίστως μέJΙ·τοι. μεριζόμει 1 οv τf] διαφορq. 1Cιι 1 τρόnωι•, επεi αρρητοc: καi δταv νοηται μένει όγνωστοc:, καθ' δσον αλλα
ωωι διu. γι·cbσεως γιι1ώ,σκ,ειται και δι' αγι•ωσίας))" διι μί:.·ι· μέν είναι ύπέρ φύσιν, δπωc: ή κύησις τηc: παρθένου, αλλα
20 1 ,,~ρ εσιι και δτι εν ,fαrι καί γιΨϊvσκεται και αnοδείκι)υται, δϊ: κατά φύσιν, δπωc: ό δγκοc: τηc: κοιλίας μετά τήν σύλ·
7ί δέ εσιι και τ{ γε εJt απερι~ιητόν ειατι παντά"Jlασιγ. ληψιν, οϋτω καi τό θεϊον εΤναι καί άποδεικτόν καί μή άπο
:C:3. 'Αλλ' 6 rι ιλ!ισοφος α){ούω1• Δι.οι•υσiοv τοίο ,ιιεγri;,ου δεικτόν, άμερίστωc: δμωc: μεριΖ:όμενον λόγψ της διαφορδc:
λέγοιπος ο'ις ccή θεό-της και μοι 1 άς και Τριάς ,[,,ιιι,ουμέJ·η των τρόπων, έπz1δή «καi δ1ά γνώσεως γνωρίΖεται καί δι' ά
OlJ•Κ IC:Oit ου,δε μο1•r1ς ού'δε τριrχς ύπό Τt) 1 Ος 1(01' OJ'TωJ 1 διε- γνωσίαc,,311. Πράγματι δτι ύπάpχει καi δτι είναι εν, καί γνω·
25 γJ'ω·αμέγη)) οϋτω JTCιJς ώς Ξοι:κε1 1 ι~JJό,ησεγ ,hς {,n~ 0Viδε1 1 r\.;.; ρίl.εται καi άπαδεικνίιεται, τi δέ είναι καi ποίον εν, είναι
οτι &mι ιιοι•άς εγιιι!)σι?η· 6 δε μέγας υκείγος O'V 1ο·vτό φησιl', έντελωc: άκατάληnτον.
άλί.' ΟΗ μ,~)' εστι μονάς γ1'ά)•(}Κ8Ταί τε και ι,μJ)•είτω, αλλ' οiΊ 23. Άλλ' ό φιλόσοφος, άκούων τόν μέγαν Διονύσιον
7(1))1 αυγεγι•ωσ.ιιέJJωJ' ει• τοίς ούοιν ει,αρ[{)μων μω,&δωιι, α.'ί νά λέγπ δτι «ή θεότης ύμνουμένη ώc: μονάς καί τριάς δέν
;,ε ο·iΊιδε μοι•άδες α.J' κυρίως ειε1 1 , ε'ί γε ή μοι"ας ΟV'Κ αριfλιι.ός', είναι οϋτε μονόc: οϋτε τριάς έγνωσμένη άrιό κάποιον των
31
30 r?J,nε ι5ιιl τοί,ω εκείνο μαλλοJΙ εγ~ιωσιται μο~,ας και μόνοι,, 6ντων» , ένόησεν ώc: φαίνεται τοϋτο, δτι δέν έγνώσθη
άπό κανένα δτι ύπάρχει μονάς· ό μέγας δέ έκεϊνοc: δέν
λέγει τοϋτο, άλλ' δτι μέν ύπάρχει μονάς γνωρiΖ:εται καί
ύμνεϊται, δέν είναι δμωc: άnό τάc: γνωστάc: μεταΕύ των
όντων έναρίθμουc: μονάδας, αί όποιοι δέν είναι καν κυριο
λεκτικωc: μονάδες, έάν ή μονάς δέν είναι άριθμόc:, ωστε
30. Διονυσίου Άρεοnαγίτου, Περί θείων όνομάτων 7, 3.
31. Αύτόθι 13, 3.
διά τοϋτο tκεϊνο μδλλοv μόνον γνωρίΖ:εται μονάς, δ,τι δέv
δ,τι μι7 δι' &ρι1?μοΓ, 1ε και ει• &ρι{l'μοίς γνωρίζεται· ή γιίρ γνωρίlεται δι' άριθμοϋ καί μεταtύ άριθμων, έφ' δσον αυτη
κυρίως ουκ &ριθ1μός· ,ιιοι•'ας oiJγ ιί θεότης, &λλ' ου των ει' δέν είναι κυριολεκτικωc: άριθμόc:· μονάς λοιπόν είναι ή
10ίς οv,σι διεγι•ωσ 1μένη, καθάπερ και Γρηγόριος ό θεολόγος θεότης, άλλ' δχι άναγνωρισμένη άπό τά μεταtύ των δντων,
εlΙΠ(i))' (ίTIJJ' 10V Θεον φύσιγ, αληπτόν τε και απερίJ.ηπτΟ)')) δπωc: καί ό Γ ρηγόριοc: Θεολόγος, άφοϋ λέγει «τήν άσύλ
:> εv,!}ύς επάγει, 117ς 10V ρητού διαJ"Οtας !:ρμψεύς γινόμενος· ληπτον καί άπερινόητον φύσιν τοϋ ιΘεοϋ», προσθέτει άμέ
uλέγω δέ ουχ δτι εωίν, &λλ' ητις εσ1ί1'η. Ό δέ φιλόσοφος σωc: γινόμενος έρμηνευτήc: τοϋ νοήματος τοϋ ρητοϋ, «λέ
ο{πος αλη'JΙΠΟJ' επίσης και αναnόδει,κ10γ τ[θεται και 10 τί γω δέ δχι δτι ύπάρχει, άλλά ποία είναι» 32 • Ό δέ φιλόσοφος
ε(J!Τ! και τό δτι ε'ατί, και ιί αεμγιί πρόφασις αυτφ τό δι' τα ουτοc: θεωρεί άσύλληnτον καί άναπόδεικτον έπίσηc: καί τό
nοδείξεως δει,κγύειιr ΟΤ/, πά111α 1(1 θεία ύnέρ απόδειξιι,. ri είναι καί τό δτι είναι, καί ή λαμπρά πρόφασic: του είναι
1 ο Έγ(;ι δέ μικρόι, τι περί 10ύτοv προς αύτο~, εlnών επί ,ά δτι δι' άποδείΕεωc: δεικνύει δτι όλα τά θεϊα είναι ύπέρ 6-
nροτεθειμέyα ,ιωτοί,σω rτόν λόγοι,. πόδειΕιν. 'Εγώ δέ, άφοϋ εϊπω πρόc: αύτόν όλίγα περί τού
24. Ου σύ γε αV'ΗΊς ει ό λέγωγ εin' οvδεγος ε[γαι Htl}' Του, θά μεταφέρω τόν λόγον εic: τό προκείμενον.
θείων &πόδειξιιr; El τοίγυν α:rιοΙδι'Jδει,κ'ταί σοι τό ύnέρ α 24. Δέν είναι σύ ό όποϊοc: λέγεις δτι δέν ύπάρχει άπό
πόδειξιι•, ου θεί,ογ· εl δέ nρέποι• ε'Οτι τφ Θεφ 10 πρόσρη- δειΕιc: διά κανέν άπό τά θεϊα; 'Εάν λοιπόν εχn άποδειχθη
15 μα, α7lόιδειξιγ ΟV'Κ εnι,δέξαι,1' αι·· σύ δ' ού1κ οlδ' δnως iίλ άπό σέ τό ύnέρ άnόδειΕιν, τοϋτο δέν είναι θεϊον· έάν δέ ή
λο1ε αλλ,α λέγεις και Τ 1 (Ι)'(J,)'11ία προς αλληλα, ου μόνον ε,ιί προσηγορία ταιριάln είc: τόν Θεόν, δέν θά άnεδέχετο άπό
,TOV iΊ::rιοδεδειγμέι,ου ι~είου, ως αύτος !λέγεις, ύπέρ, &nόδFι δειΕιν. 'Εσύ δμωc:, δέν γνωρίlω πωc:, έκάστοτε λέγειc:
Ειι•, αλλά καί όnηι•Εκα της εγγιι•ομένης από τϊvν κτισμάτωγ αλλα καί τά άντίθετα nρόc: αλληλα, δχι μόνον έnί τοϋ άπο
ε':ι) ΤΟ)' δημιοvργογ α1•ό1δοv μf;μγηισαι. Τ ίς γάρ, ού1δέ iί.-ιό δεδειγμένου θείου, δnωc: λέγειc: σύ ό ϊδιοc:, ύnέρ άπόδειΕιν,
20 l(t) )' δ η,μιοvργημάτων εστω &πόδειξ ις δτι εστ ι δημιουργός; άλλά καi όnοτεδήnοτε ένθυμεϊσαι τήν πραγματοποιουμέ
ΟΜέ γι·ωσΗΧ εατί τιγα TQJ)' αοράτωι, άπο των όρωιμένωι•; vην άπό τά κτίσματα πρόc: τόν δημιουργόν ανοδον 33 • Π ρά
Ουδέ 101' θείοι• Παvλ01· δέ!;η μα,ρτvραvι•τα δτι ωά αόρωα γματι τί; δέν θά ύπάρχn οϋτε άπό τά δημιουργήματα άπό
του Θεου από κ,τίσεως κόσμου 1οϊς ποιή.μασι 1rοούμεγα καθο δειΕιc: δτι ύnάρχει δημιουργός; Οϋτε μερικά των άοράτων
ραται)), αλλ' ~'Ίnέρ nfi.nαJJ εnαφ17γ και γγώσιγ πάντ' ερείς είναι γνωστά άnό τά όρώμενα; Οϋτε θά δεχθf)c: τόν θείον
25 τrl θεία; Παϋλον μαρτυροϋντα δτι «τά άόρατα τοϋ Θεοϋ καθορωνται
2!ί. «Ναί)) φη,πιγ, <cάλλ' ε,μοι περί ών t,κάστοτε σv!'τί νοούμενα διά των ποιημάτων άπό τήν κτίσιν τοϋ κόσμου» 3 4,
ι?εψ!3)' πvλλογισμ[rιιι κατά τογ Πω λάγογ δ λάγος· τcι, τοι άλλά θά ίσχυρισθnc: δτι δλα τά θεϊα είναι ύπέρ πόσον έπα
αύτα δ' Βκαατος και'f' έαυτιΊι, διω,οεί,ταω. Τί οvι,, αnερ φήν καί γνώσιν;
Sκαο10ς και'f' έαυΤΟJ' διανοείται, ταυτ' ούχι και προφέρει)' 25. «Ναί», λέγει, «άλλά έγώ περί των συλλογισμών
30 εχει δια γλώττης J} χειρος δια τον εξω λόγου ποιαύμεγος roύc: όποίουc: έκάστοτε συνθέτομεν όμιλω κατά τόν έΕωτε
Τ ιΊJ' όμιλίαι• η σvγγράιμματα σvι,τά1ττωv, ι35σnερ κ1άπι τωγ α ρικόν λόγον· τά τοιαϋτα δέ εκαστοc: διανοείται μέσα του» 35 •
μέnωιι και καJ?,όλοιι ;ιί~•εται nροτά,σεωι,; Τούτω·ι' γαρ ή γι·cίΊ- Τί λοιπόν; αύτά τά όnοϊα σκέπτεται εκαστοc: μέσα του, αύ
τά δέν δύναται νά προφέρn καί διά γλώσσης η τηc: χειρός,
32. 'Ομιλία 28, 5, PG 36, 32 Β.
όμιλων διά τοϋ έκφωνητικοϋ λόγου η συντάσσων συγγράμ
33. Βαρλαάμ, Πρός Παλαμδν Α ·, εκδ. G. Schirό, σ. 241. ματα, δπωc: συμβαίνει καί μέ τάc: άμέσουc: καί καθολικός
34. Ρωμ. 1, 20. προτάσεις; Διότι αύτων ή γνωσιc:, συναγομένη διανοητικωc:
35. Βλ. Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 241 έ.
σις δι' ε;ιαγωγης διαJ 1 οητικϊδς έπιαυJ•αγομέJ•η τfί ψυχΠ :ιΕ δι' έπαγωγηc, συνηθilει νά γεννδται είc τήν ψυχήν, άλλά
φυκεJΙ έγγίv·εΌ11Ίω, αλι)Λ και προς ΤΟ)' εξω λ6γο11 φέρετω καί πρόc τόν εΕω λόγον φέρεται γνωριιομένη πάλιν δι' έπα
δι' επαγωγijς γι•ωριζο,ιιέιη7 :ιάλι.ι•. Σύ δ' ομως και ωϊ>,' γωγηc:. Έσύ δμωc, ό όποϊοc λέγειc: έλευθέρωc: δ,τι θέλειc,
ilι• 17ψίι· ε•κ,φήι 1 αις, ό κω/1 ;ι{iσω, εξουσία)' δ,,71 αν εθέλοις θά ήδύνασο νά μδc: δείΕr~c καί τοϋτο, καί θά προσαγάγr~c
5 ί.έγων, και μάρτυρα ήμίι• σοι. παρέξεις θαυμασιόι, λέγογτυ: είc ήμδc μάρτυρα θαυμαστόν είc: σέ, λέγοντα· «τόν Θεόν νά
((ΘεοJ' JJoijoαι μέι· χαλεπόι•, q-ράσαι δέ ιlδύι•αιω·η. 'Αλλ' κατανοήσr~c μέν είναι δύσκολον, νά έκφράσr~c δέ άδύνα
εl τοvι?<' σuςω σοι δοκ,εί, τί γε ε1 κ,είJJQ δ.,ερ ΟV'Κ οlδ' iJ ιοι τον»';6. Άλλ' έάν τοϋτο σοϋ φαίνεται οϋτω, τί είναι έκεϊνο
περί ααvτοv i} 'ΚαΙ('ι. σαυτον -:ιροοι,μιαζό,ιιενος -:ιρός τοί,ς Λα τό όποιον γράφειc είc τό προοίμιον κατά των Λατίνων, η
τ ίγους γράφει.ς' ΟΙ ι ((Jl~ιείω λέγεις i) γοείςη; Έγc'v δέ ου περί σεαυτοϋ η κατά σεαυτοΟ, δέν γνωρίΖ:ω, δτι «περισσότε
10 μ6ιιο1• δτι εσ1ι δημιουργός καται•οιv εκ τω1• δημιουργη,μri ρα λέγειc παρά έννοεϊc:»; Έγώ δέ κατανοώ άπό τά δημιουρ
τω)', αλλrΊ καi δτι. εΊς ε,σιι και JJOώ και &ποδείκγυμι· πά1,τα γήματα, δχι μόνον δτι ύπάρχει δημιουργόc, άλλά καί έννοω
γr}ρ όρι7) μυ7ς και της αυτης 6ουλή,σεως κuί σοφίας και καί άποδεικνύω δτι είναι ε1c:· διότι βλέπω δτι δλα εγιναν έκ
δυι•άμεως δε{ψενα γει•έσθαι εκ μ~ί οιπωιι· μία δέ οούλη μή δντων άπαιτοϋντα μίαν καί τήν αύτήν βούλησιν καί
σι.ς rtιω ΚΓJ./, σοφία και δύγαμις μιας φύ,σεώς εστι.J1" εtς Ιtψl σοφίαν καί δύναμιν· μία δέ βούλησιc: συγχρόνωc: καί σοφία
15 τfί ιrύσει δ δημιουργός Θεός ήμδ'.ιv. καi δύναμιc είναι μιδc φύσεωc· δρα ·είc: είναι κατά τήν φύ
2U. Πάλll' ιlι•ιiλα6έ 001 1 ιrΊ αμυι,ι~jρι,α, :τφο'6αλο-ίj τοι'!ς σιν ό δημ1ουργόc Θεόc ήμων.
'ΑριιποιέΪ.ους ΊΟV σου κω 1 όι·,ας, ερcbτα ιr'ι.ς nεύσεις τr}ς α,ιι 26. Πάλιν άνάλαβε τά άμυντικά σου δπλα, πρόβαλε τούc:
φι:κρ·ή,ιιι>ους' μυκρόιι δ' δμως μείι 10J 1 και ταvτά σοι nροΠ~ί κανόναc τοϋ ·Αριστοτέλουc σου, έρώτα τάc: έπικ1νδύνουc
σομει• εlς ε!;έτασιι•. ΛτiiJ• δ' 'ίδω,ι.ιε1• δια τίγωγ καιασv-eευrί.:ει έρωτήσειc σου, περίμενε δμωc όλίγον καί θά σοϋ προβά
20 ,ι11;δαμr,Jς ευλογογ εΙ1·αι 1011 Θεόv εγα λέι,ε,σθ 1 αι. «Κα,rί λωμεν ταϋτα npόc έΕέτασιν. Τώρα δέ ac 'ίδωμεν μέ ποίον
μετοχήι>) 1(1)01)' «oi,rκ eστι, κα,θ" ϋnαρξι1• OV'X εστι., και' αι τρόπον κατασκευάlει δτι δέν είναι καθόλου εϋλογον νά
τία;ι oi')'X έστι'J' ε,,· κατ' α-l1 1 δέγα i1ρα 1ρόποJJ έη1τιv (} ΘεΟ,: λέγεται είc: ό Θεόc:. Λέγει «κατά μετοχήν δέν εΤναι, κατά
ει•>>. '!Ίί1• μέγ ov,, μετοχ1711 και ϋnαρξιν παρείναl μοι δry,t(;J. ϋπαρΕιν δέν είναι, κατ' αίτίαν δέν είναι εν· κατά κανένα
λοιπόν τρόπον δέν είναι εν ό Θεόc:» • Τήν μέν μετοχήν
37
τό μέJ· γιί.ρ ου:δείς 1)γγόηοει• οτι μ17 κατά μετοχή)' ε1στι 71

25 Θε/μ, τό δέ ουδείς εζήτησε ιί εστι καθ' ί5παρξιγ Θc6;. καί ϋπαρf:ιν μοϋ φαίνεται δτι πρέπει νά παραλείψω· διότι
J\._α7"' αlτία: 1 δε ;ιιϊ,ς oV·x εVλογΟJJ' S1Ja 7()γ Θε(ηι λέγεσθαι o'V·;~ άφ' ένόc: μέν κανείc δέν ήγνόησεν δτι είc: τόν Θεόν δέν
Ξ'χω ου1'ιδεί1 1 , ο{, μ61~ογ Oncoς σιJ\κ εVλογο1,·, &J.λ., ού'δ., Οnιι)ς υπάρχει τίποτε κατά μετοχήν, άφ' έτέροu δέ κανείc δέν
ε1ύJμησε1• εlπειJ', σαφώς τούτο HVJ'' άγίωJ• διαγορευ6γιω1·.

έιήτησε τi είναι κατά ηiν ϋπαρΕιν ό Θεόc. Κατ' αίτίαν δέ
Άλλ' εl και' αlιίι1J' IOJ' ΘεόJΙ ει, ουικ ευ}.αγογ είnείJ', οi;δέ πωc: δέν είναι εϋλογον νά λέγεται είc: ό Θεόc:, δέν δύνα
μαι νά έννοήσω, δχι μόνον πωc: δέν είναι εϋλογον, άλλ'
30 του έι·ός αίτιος εσται, και γcί.g ώι, εστιι• αίτιος, άπό τούτωγ
εχει. Ηtς προοηγοyίας· εl δέ τοιι έJ·ος ΟVΙΚ εστι1' δ Θεός
οϋτε πωc: έτόλμησε νά εϊπr~, ένψ σαφωc: τό όρίlουν οί
αγιοι. Άλλ' έάν δέν είναι εϋλογον νά εϊπωμεv τόν Θεόν
αίτιος, οι~:δε~ιός τr7'ιγ 01"Τ(ι))' ΞΟΤt)' αίτιος· τφ γαρ εlγαι 7()
εν κατ' αίτίαν, οϋτε αϊτιοc: τοϋ έvόc: θά είναι, καθ' δσον
εχει τάc: προσηγορίαc: άπό έκεϊνα των όποίων αϊτιοc: είναι
36. Πλάτωνος, Τίμαιος 28 C. Βλ. καί Γρηγορίου Θεολόγου, 'Ομι έάν δέ δέν είναι αϊτιοc: τοϋ ένόc: ό Θεόc:, δέν είναι αϊτιοc:
λία 28, 4. κανενός άπό τά δντa· διότι μέ τό νά ύπάρχr~ τό εν, ύπάρ-
37. Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 259.
35
Β · ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 547
"
εJ)',
Ι
nαντα
,
εστι
' 7rt οv,τα, καί !lCVJJ' οΨτωv ~κ,ωστοιι ει, εστιν
i} γέι,ει 1} είδει fj αριθμφ, καί ούιδ' αι1 nολλά eκαοτον αυ χουν δλα τά δντα, καί έκαστον των όντων είναι εν η κατά
1Jις τούτωγ είη τfί κατ' αυιτά διαψ()ρq,, εl μη τό εv είη· τό γένος η κατά είδος η κατ' άριθμόν, καί δέν θά ητο δυνατόν
γαρ ' ι:ι

εv' ~
εατι ,
οτοιχειωτι'κον και ' '
σ1n 1 'Ξ'Κτι>κοι, ΚJ,αι' '
συ,στα,ιικυν, ι:
α-
έκαστον άnό αύτά νά είναι πολλά είς τήν κατ' αύτά διαφο
ράν, έάν δέν ύnηρχε τό εν· διότι τό εν είναι στοιχειωτικόν
5 nά')'TW)'. "Ω(Jθ' ό 101' έ~,ός μη ων αίτιος ου:δεν6ς εσιτιν αίτιος.
27. «'Av),' εl cάς α'ίτιόςη φησι <που έγος εν εσ:τιν δ καί συνεκτικόν καί συστατικόν όλων. 'Ώστε έκεϊνοc. ό ό
nοϊοc. δέν είναι αϊτιοc. τοϋ ένόc. δέν είναι αϊτιοc. κανενός.
Θεός, ου ψαλλοv εv r} nολλά, καί γαρ κ'αι τωι, nολλων α'ί
27. «'Αλλά, λέγει, έάν ό Θεός ώc. αϊτιοc. τοϋ ένόc. είναι
Τtοςη. Π αρίημι το[γυν λέγειν ώς τοίς μεν πολλοίς O'V' συναι'
εν, δέν θά είναι μδλλοv εν παρά πολλά, άφοϋ καί των
αιρείΤαι ΤΟ εν, τφ δέ έJΙί τά πολλά, καί ώς ό Θεός εν τφ
nολλων είναι αϊτιοc,» •
38
Παραλείπω λοιπόν νά είnω ότι μέ
10 έJ·ί μέι ωι• 1
καί Τα :~ολλά πρ'Dάγει, καί ού πρυά.γει μόνο~,,
τά πολλά δέν συναναιρεiται τό εν, μέ τό εν δέ συναναιροϋν
αλλrί καί γο·ώακει, του έι1 ια[ου μη τοληθυJ101μένου τάς ει,
ται τά πολλά, καi ότι ό Θεός μένων είc. τό εν προάγει καί
τοις n1λ1ίθε,σι διαφοράς· αλλ' εl μι7 μαλλοv' ό Θεός ει, i}
τά πολλά, καi όχι μόνον προάγει, άλλά καί γνωρίlει, καθ'
:-ιολλά, διατί είς μεν Θεός λέγαμε~,, nολλοί δέ ου λέγο,μει,;
δσον τό ένιαiον δέν πληθύνεται κατά τάc. διαφοράς είc. τά
Δ ιατί δέ :τολυώι·υμο1 1 U'V'TOJ' καλοiψει,, αλλ' OV' τοις δvό,μαοι
nλήΘη· άλλα έάν ό Θεός δέν είναι μδλλον εν παρά πολλά,
15 ουvδιαιροu:uεν; ((Άλλ' ΟVΙΚ εlπ6γη φησιγ ((Q't) μδλλοJJ εν η
τότε διατί λέγομεν ότι ό Θεός είναι είc., δέν λέγομεν δέ
nολλά, ,&λλ:) .oV μδ.λλοψ fi1, ,J} 0V1χ ε11>>. El ο{η,· ε:σπι1 1·,, ούιχ S1,
δτι είναι πολλοί; Διατί δέ τόν καλοϋμεν nολυώνυμον, άλλά
δέ εσ1ι, πολλά αγ ε'tη.
δέν τόν συνδιαιροϋμεν μέ τά όνόματα; «'Αλλά δέν είπα»,
28. ((Πϊύς OiJJJ)), φησί, ((Δ ιογύσιος ό μέγας περί του Θεοv
λέγει, «δχι μδλλον εν παρά πολλά, άλλά όχι μδλλον εν
φησιι, ώς ουτε ει, εστιν)); Άλλ' ουΙκ επ' αvαιρέσει τού έ-
παρά μή εν» 39 • 'Εάν λοιπόν ύnάρχn δέν είναι δέ εν, τότε
20 γός, ώ οέJ,τιστε· nαράγγελμα γάρ ε,στιv αν.τού μη οίεσθαι
είναι πολλά.
τύ.ς αποφάσεις ανltκειμέι 1 ας εl~•αι Ταίς καταφάσεσι~, .εnί
28. «Πως λοιπόν», λέγει, «ό μέγας Διονύσιος λέγει πε
Θεοu. Σύ δ' ε'π' αναιρέσει του έJJ1ός προφέρεις τό ΟV'Χ ε~,,
ρί τοϋ Θεοϋ ότι δέν είναι οϋτε εν»
40
; Άλλ' αύτό δέν τό
11])' ασυJ"εvκαστοv έκ1εί) 1 1))' αlΤίαγ προστι,θεις ώς εl κα7' rzl-
λέγει διά ν' άναιρέσn τό εν, ώ βέλτιστε. Διότι παραγγελία
τίαγ έστιγ SJ!, κα{}'!) ϋιπαρξιψ οVικ έαι·α.ι εγ, &S·στε φησ'ίν ~<oV
αύτοϋ εΊναι νά μή νομίιουν ότι αί άποφάσειc. άντίκεινται
25 μαλλογ εν r} ου 1χ 8V)). Τί δή σοι οούλεται τό καθ' 'VπαρςtJJ τούτο, 1
είc. τάc. καταφάσεις έnί Θεοϋ· 1. 'Εσύ δέ nροφέρειc. τό μή εν
(iJ διαλε1κτι,κέ ού καί αφνκ,Τε; El μεν γαρ τό άπλως εl~ιαι,
nρόc. άναίρεσιν τοϋ ένόc,, προσθέτων τήν άφάνταστον έ
:τϊvς ΤΟ κια.Τ' αl,τ [αγ ει, OViΚ εσται αδθις ού:δαμως εν,· Αυτφ
κεiνην αίτίαν ότι έάν κατ' αίτίαν είναι εν, κατά ϋnαρΕ:ιν
γαρ Τψ εlγ:αι ό Θεός ε11 ύnέρ ΤΟ εν τοίς οv,σιν ειι καί του
δέ θά είναι εν, ώστε λέγει «όχι μδλλον εν η μή εν».
ει, ΤΟίς OVOt)' έvός α'ίΤ ιος κα,θ[οτωΤαι, ακλίτως ϊ1,' οϋτως
Τί λοιπόν θέλει νά εϊnn αύτό σου τό καθ' ϋπαρtιν, ώ δια
30 ε'ίnω έαυΤΟ)' επιδιιδούς κ,αί Ti'jς οlκείας έ1 1 rηητος &:γαθότητι
λεκτικέ έσύ καί άκατανίκητε; 'Εάν σημαίνn τό άnλωc: εί
μεΤαδιδούς καί αμεθ·έ,κ,τως ,ιωΤ,εχ6μεγος. El δε τό καθ' υ
ναι, nωc. τό κατ' αίτίαν εν δέν θά είναι πάλιν καθόλου εν;
παρξι,ν τού,Τό αοι οούλεΤαι οτι ΟV'Κ ε'ΟΗ1' ου1σία τού Θεσυ τό
Διότι ό Θεός άιφιβωc. μέ τό νά είναι έnάνω άπό τό μεταΕ:ύ
των όντων καθίσταται αϊτιοc. καί τοϋ έντόc. των όντων ένόc.,
38. Βαρλαάμ, αύτόθι, σ. 258 · 260.
nροσφέρων οϋτωc. είnεϊν έαυτόν χωρic: νά κλίνn, μεταδί
39. Πράγματι οϋτω λέγει ό Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 259.
40. Περί θείων όνομάτων 13, 3. δων έκ τηc: άγαθότητόc. του καί μετεχόμενοc. άμεθέκτωc..
41, Περί μυστικης θεολογίαc: 5,
Έάν δέ αύτό τό καθ' ϋπαρ!Ξιν σημαίνn κατά σέ ότι δέν
8)' και διά 70V'ί0 OVIΚ εϋλογω, ει,α λέγε!)! l()J! Θεόν, ουδ' είναι τό εν ούσία τοϋ Θεοϋ, καi διά τοϋτο δέν είναι ευλο
ό fίλιος ).,οιπόιι είς ε,στιγ, εnει 0'/)Κ εσιιν ανωυ ιό εν OV- γον νά λέγηc; ενα τόν Θεόν, οϋτε ό 1ϊλιοc; δμωc: είναι είc;,
σία· εl δέ ,κατά μετοχι)ν ,του αυτοενός είς ε,σιι1, δ ηλιος, ου
έπειδή δέν είναι τό εν ούσία του· έάν δέ ό ηλιοc; είναι είc;
κατά μετοχήν τοϋ αύτοενόc;, δέν είνα1 μαλλον είc; παρά
μαλλον είς η ΟV'Χ εις, εvτεί και7? ·v;~αρξιν ovrκ εσιιι, εlς.
μή είc:, έπειδή δέν είναι είc: καθ' ϋπαρΕιv.
5 2Π. Τό αυ'ιο δέ καί ε';-ιι πάντων δαα του έι,ός μετέχει,
29. Τό 'ίδιον δέ ίσχύει καί δι' δλα δσα μετέχουν τοϋ
και μάλα γε εικότως. El γ,)ρ ιό αν'ιοέν ov μαλλοJΙ ε~, η ένόι::, καi πολύ εύλόγωc:. Πράγματι, έάν τό αύτοέν δέν
ουχ ει, καrιχ τιμ• σ~Ί )' σοφίω,, niΟλλφ μαλ1λ'ΟJJ δαα τφ μετέ είναι μαλλον εν παρά δχι εν κατά την σοφίαν σου, πολύ
χειv 1ού·τοv εν Ξ101ιο 1 • οV'κ ε!πι 10V {;γ(),ς δS μό'VΟJ!, dλλιt κα περισσότερον δσα είναι εν διά τηc: μετοχηc: αύτοο· ίσχύει
δέ δχι μόνον έπi τοϋ ένόc:, άλλα καί έπi των δύο η τριων
πι 16Ίι, δύο i) 1ριόιy και παντός αριιθμητοv· του γάρ nοσου
καί παντόc: άριθμητοο· διότι, έφ' δσον τό ποσόν δέν είναι
10 μηδέποτε ου 1 σ[ας ο,,τος, τά δύ,ο ουΙ μαλλον δύ 1 0 η μη δύο·
ούσία, τά δύο δέν είναι μαλλον δύο παρά μή δύο' πράγμα
και γιίρ εl κατ' αριθιμόν δύο, αλλrt καθ' vnαρξιν ου δύο
τι, έάν κατ' άριθμόν είναι δύο, καθ' ϋπαρΕιν πάντωc; δέν
nάι 1 rως. 'Ώστε 011 ,1όJ' Θεογ ουχ εν απέδειξε~, δ φιλόσοφος, είναι δύο. 'Ώστε ό φιλόσοφοc: δέν άπέδειΕε τόν Θεόν μή
Uλλrl τδ ε,, οVκ OJJ, ε'ίπ.ερ oV' μάλλΟJJ εν 1} ο'V·χ 81", και δ εν, άλλά τό εν μή δν, έάν βέβαια δέν είναι μαλλον εν
nλώς πάJJ1α αρ,ιθ:μό1 1 αι·:είλ·ε. Του'το δέ εrηιν, 'ίνα κατά η μή εν, καί άφήρεσε γενικωc: πάντα άριθμόν. Τοϋτο δέ,
διά νά όμιλήσωμεν κατά τήν έπιστημοσύνην αύτοϋ, είνω ό
15 TY)J! αiΊτοΓ• φϊuμε~· ε'nι,cη17μψ',, nαραιλογισμός, δ παρά τrιν
παραλογισμόc: κατ' δγνοιαν τοϋ έλέγχου, τόν όποίον ό γεν
1ofi ελέγχου υ:γι,οιαγ, φ και ·Ο·εολσ,γών δ γεγνάδας χρηται,
ναϊοc: χρησιμοποιεί καi δταν θεολογ(i, καi διά τοϋ όποίου
δι' ο{ι και σοφι,σά.:μεγος, nά.111τα &ρι{}ψόι, αγείλεJJ ( ου γάρ
άνnρεσε σοφιστικωc: πάντα άριθμόν (διότι δέν είναι δυνατόν
καυ} τδ αf.,.ιό ε11 τε και οVιχ εγ), ρ~·δίcυς δ' ll.J' οϋτω τις νά συνυπάρχουν εν καi μή εν), εύκόλωc: δέ οϋτω θά ήδύ
και εκαστοι" Τ(ι))' ον·των μή μαλλ,σ,,, OJI η μ~) ον ,ελέγξειε,'. νατο κανεic: νά nαροuσιάση καi εκαστον των δντων μή
20 30. Q,(, ,LIIJY αλλ' ε[ και T(<JJ' αλλω~ι 7l(11'lW1' καιεψεύ μαλλον δν παρά μή δν.
30. 'Αλλ' δμωc: καi αν είc: δλα τά όλλα έψεuδολόγη
σατο, είς γϊι.ρ επιλάμπει ijλιος 17μάς, πλείους δέ φω(]Ιrηρες,
σεν, διότι εΤc: ηλιοc: λάμπει έπάνω άπό ήμαc:, περισσότε
πλείστοι δέ ι1α,έρε:;, αλλ' έαυτου· γε ενεκα OVIΚ εψεvσται·
ροι δέ φωστηρεc:, πλείστα δέ δστρα, άλλά χάριν τοϋ έαυ
είς γί).ρ U>JJ, OVX εfς εστι ιαίς δια:λέξεαιΨ, αλλ' αλλος και τοϋ του δέν έψεύσθη' καθ' δσον, ένφ είναι είc:, είc: τάc:
tι,αν,ίος έαυιψ. Ό γϊιρ ε1,ταυ19'α μ1ί κα{}' ϋπαρξιγ ε·ν είJ!αι διαλέΕειc: δέν είναι είc:, άλλ' δλλοc: καί άντίθετοc: πρόc: έ
25 τόι, ΘεόJΙ lσχυριζόιμεvος, &κούαατε τί λέγει ανωτέρω· ιια αυτόν. Διότι ό έδω ίσχυριΖ:όμενοc: δτι ό Θεόc: δέν είναι
εrη ι ταίς αλλαις ουσίαις τά κα,19' αιΊ1ό αiηαίς λεγόιμενα, καθ' ϋπαρΕιν εν, άκούσατε τί λέγει άνωτέρω «δσα είναι
είc: τάc: δλλαc: ούσίαc: τά καθ' αύτό λεγόμενα είc: αύτά,
ταυτα καi τφ Θεϊρ 1r1 περί αv 1 τό~· λεγόμε~,α ύπάρχει· ου γάρ
αύτά είναι καi είc: τόν Θεόν τά περί αύτόν λεγόμενα·
ε1,δέχε1αι εί~,αί τε και μή· ε'ί τις οvν εροιτό σε)), φησί,
διότι δέν είναι δυνατόν νά είναι καί νά μή είναι· έάν λοι
«ταυτα α φής περί Θεόι, ε'ίJ'αι &νυπόιστατά ε·στιν η μετέχει πόν σέ ήρώτα κανείς», λέγει, «αύτά τά όποία χαρακτηρί
30 ·τιγος ίι;τάρ!;εως; και εί 1ου1'0,. ουσ[αι εlσιν η συμδε6η- Ζ:ειc; περί Θεόν είναι άνυπόστατα η μετέχουν κάποιας ύ
πάρξεωc:; καί αν συμβαίνt-~ τό δεύτερον, είναι ούσiαι η συμ-
·κ61α; ;ι(7'ις ε·κφεύ'ξ17 70 και ·,ιιιί οv 1 σbαι' θείαι• ά.,οδεικτι'ιι·

βεβηκότα; Πωc: θά έκφύγηc: τό νά εϊπηc: δτι δέν είναι
λέγεt)Ι)) j
άnοδεικτή θεία ούσία»
42
;
31. Τί OiJJ' ειστιγ ο φησιι•; Έnειδ17 Π(Χ) 1 η ουσία i} σuμ
31. Τί είναι λοιπόν αύτό τό όnοίον λέγει; 'Επειδή nδν
οευηικός, τά δέ περί Θεοι• σvμοευηκότα οϋ·κ εlσιι·, ουσίω
nρδγμα είναι η ούσία η συμβεβηκόc:, τά δέ περί τόν Θεόν
5 αρα τοfί Θεού εl-σιι·· ει oiJJJ 10ύτωι, 1l ,τις φαίη γι.ι•(.Δοκειι·,
δέν είναι συμβεβηκότα, δρα είναι ούσίαι· έάν λοιπόν λέγη
και 11))) ουοίαι, υ.ρα λέγει ΓΟV Θεου γγωστ1ίι 1 είιιαι και α:ιο
κανείς δτι γινώσκει κάτι άnό αύτάc:, δρα λέγει δτι καί ή
δει1κτ17ι•. 'Ο γουν μηδέι• εl~,αι λέγω~• 1ον Θεοv κα{)' ·ί5παρ
ούσία τοϋ Θεοϋ είναι γνωστή καί άnοδεικτή. Αύτόc: λοιπόν
ξιι•, ;ιάι,τα ιιfίι 1 αiJΠις λέγει ιου 1 τοι• είναι καθ·' ϋnαρξιι• τφ
ό όnοίοc: λέγει δτι ό Θεόc: δέν είναι καθ' ϋπαρΕιν τίποτε,
οvμnερι,ληπτικφ τijς διαιρέσεως αιιαγκαίως προς ωυτο ουι·ω-
λέγει τώρα πάλιν δτι ουτοc: είναι καθ' ϋπαρΕιν, συνωθων
10 θcον ήμας ως γ' ο'ίεται. Έιιην μεν οvν δείξαι ώς ουδέ T(J.
ήμδc:, δπωc: τουλάχιστον νομίΖ:ει, άναγκαίωc: διά τοϋ συμ
οι1·τα nάιιτα τfi διαιρέσει ταύ•τn συμπερΙJΚλε{εται· εί δέ '.{(J.t
nεριληπτικοϋ τηc: διαιρέσεωc:. Θά ητο λοιπόν δυνατόν νά
ου;μnερι,υάλλεται, ου·δ' οϋ,τως ανάγκη το Λ:ιέρ το 0)' ουμ
δείΕωμεν δτι είc: αύτήν τήν διαίρεσιν δέν συμπερικλείονται
περιειληψθαι ηj τωγ οντων διαιρέσει· ύποσιάτης γC:ιρ κα
δλα τά δντα· έάν δέ καί συμπεριλαμβάνωνται, πάλιν δέν
τα 7(}ψ μέγα:, _JιOJJύ,otQJ! 1oύrT(J)JJ Β'στιγ ό Θεός, dλλ=~ οVχ ύn()
είναι άνάγκη τό ύnέρ τό δν νά εχπ συμπεριληφθη είc: τήν
15 ωύτωιι 01))'έοτηκειι αυιός, ου,δέ 1l ΟV)f1ελου·οι 11'ι ;ιερι Θεοι•
διαίρεσιν των δντων. Διότι κατά τόν μέγαν Διονύσιον ό
εlς το εlι•αι το Θεό,,, ου1δέ γι 1 ωοτή εστπ αυτου ιί q.ύσ~ς,
Θεόc: είναι ύnοστάτηc: τούτων , άλλά δέν συγκρατείται αύ
43
ϊι•α καί διαφορ,(}.γ ου•σιώδη σχοίη, καθιΊ. καί Βαοίλει.ος ό

τόc: ύnό τούτων, οϋτε συντελοϋν κατά τίποτε τά περί τόν
μ,fγας λέγει. Κυρίως γαρ ών και προων καί μόι•,ος ώι• καi Θεόν είc: τό νά ύπάρχπ ό Θεόc: οϋτε είναι γνωστή ή φύσιc:
(tnλ(.ίΊς και εJ•ιαίως C:ίι,, διαφορας ουδεμιας δείται εlς το
αύτοϋ, ώστε καί νά λάβη ούσιώδη διαφοροnοίησιν, δπωc:
20 εlιιαι· τοίς γάρ ,ιιει' i':κείνοιι πσrλλοίς οvσι δ 1 εί δια.στολϊjς· λέγει ό μέγαc: Βασiλειοc: 4. Πράγματι, άφοϋ είναι κυριαρχι
4
οϋκουι• ο{ι·σίαι Θεου l(J. nερι 7())' Θεόι,, αλλ' αυ·τός εΟΙ/.}' κωc: καί προϋπάρχει καί μόνοc: ύnάρχει καί ένιαίωc: ύnάρ
,οi1 1 σία τϊiJ,, nερl αV1ι.6J!.
χει, δέν χρειάΖ:εται καμμίαν διαφοροποίησιν διά νά ύπάρ
')•) ,.,Η / ., , , , , ,, ., , ,
,) .... • ,ιιειι ε'ο1tι• αV'ιος ου-σια, αρρητος 1ε και απεcι- χη' διάκρισιν χρειάΖ:ονται τά μετ' έκείνον, έnειδή είναι πολ
1
1'όη,τος, ΙJ δέ εοιιι• ουσία τϊ:'Jγ οι•τω~1, •ΚΙαι ζωιί 1coJ' ζcvιηωι· λά' δέν είναι λοιπόν ούσία Θεοϋ τά περί τόν Θεόν, άλλ'
25 και οαφ[α HVJ' οοφιζαιμέιιωι• καί ά7l1λως πά~,τωι• τά'ιι• 10v αύτόc: είναι ούσία των περί αύτόν.
εlvαι χα/. ΓΟV εi; εlι 1 αι. μειεχόγτωι• δ~π61ης, ϊν' οϋτως ε'ίπω, 32. Καθ' δσον μέν είναι αύτόc: ούσία, είναι δρρητοc:
•και δύ•ναμις καλλοnοιός, Κιαι J!Οείται και λέγειαι και απυ καί άnερινόητοc:, καθ' δσον δέ είναι ούσία των δντων, νοεί
δε[ικγυται, εl και ,ιοί ειφ' δσσι· εστίι•. El δέ και Λnάρξε,f;ς ται καί λέγεται καί άnοδεικνύεται Ζ:ωή των Ζ:ώντων καί σο
τιι·ος ,ιωιέχει 1ά περί Θε61,, ου•χ ώς ου,σίαι, ουδ' ως ανυπό- φία των σοφιΖ:ομένων καί όντότηc: γενικωc: δλων των μετε
30 σιατα, :ωθ·άnερ δικαιοίς αύιός, αλιJ.' cδς ει•έργειαι OfJOUΙ χόντων τοϋ είναι καί τοϋ εν είναι, οϋτωc: είηείν, καί δύνα
ιού Θεοfί· εl δέ T(_l Των εγεργειϊίι~ι αnοτελέσματά τις ε'ίnοι, μις καλλοnοιόc:, αν καί δχι είc: δσην εκτασιν είναι. Έάν δέ
και τού-:ωγ ουοίαι μεγ εΙστιγ α, {)είαι δ' οϋ,μενουJ'. Ού μι7ι•, τά περί Θεόν μετέχουν καί κάποιας ύnάρ!Ξεωc:, μετέχουν
δχι ώc: ούσίαι οϋτε ώc: άνυnόστατα, δπωc: άΕιώνειc: έσύ, άλλά
ώc: ένέργειαι τοϋ Θεοϋ· έάν δέ τάc: ένεργείαc: χαρακτηρίση
42. Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 255 έ.
43. Περί θείων όνομάτων 1, 7, κανείc: ώc: άnοτελέσματα, καί άnό αύτά μερικά μέν είναι
44, ΊΞπιστολ~ 225, :3, ούσίαι, δχι δμως βέβαια θείαι. Άλλ' όμως, διά νά άφήσω
Β. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 553
α,u,· 'ίνα τό πλήθος αφω τωJJ nαρ' αυτοί, θείω))! OVOHΪJJ•
τό nληθος των λεγομένων άπό αύτόν θείων ούσιών, ώστε
λεγ,ομέι:ωι•, υ'>ς ,,1117 καί αi,τός nλή{}ιει nερι.nέσω λόγων, εl
νό μή περιπέσω καi έγώ είc: πληθοc: λόγων, έάν τά λεγό
τά :περί Θεόι 1 · λεγόμενα ωίι Θεου εστιι) ουσίαι, :περί ΘεόJ'
μενα nερί Θεόν είναι ούσiαι τοϋ Θεοϋ, περί Θεόν δέ λέ
δε λέγεται Και τα ΚΙ [σγιατα, (Uς nολλαχου 117ς ίερας ευροι
γονται ιωί τά κτίσματα, δπωc: δύναται νά εϋρrι κανείc: είc:
5 τις αν Γραφ17ς, κτιστrι εσται κα,τ' αυτόν 11 ουσία του Θσα[,. nολΜ οημεϊα τηc: ίεραc: Γραφηc:, καί ή ούσία τοϋ Θεοϋ θά
33. Και ,U1J1' ιό οοφι))) .καί 1αγCΙJθόν ικαi. •ΤΟ φως και ή είναι κατ' αύτόν κτιστή.
ζωι) ,καί δσα αχεδόι, λέ,γεται περί αυτόJJ :δι' δι:ομάτων σψοα
33. Και βεβαίωc: τό σοφιϊ~c: καί άγαθόν, τό φωc: καί ή
γόμε,ι'α, ncίΊς ,αν ·οv,σία ε'ίη, Τ(ι))' δνομάιτωι·, ε'ί τις εξετάαειε,
Ζ:ωή, καi δαα αλλα σχεδόν λέγονται περί aι:ιτόν παροuσια·
μηδ' .εφ' ήμων ο{,1σι(οι 1 ·αλλ' ειιεργειωι• δηλωτιικc,ιι• γε 01ιτωι•;
Ζ:όμενα δι' όνομάτων, πωc: θά ησαν ούσία, άφοϋ, δν έl;ετά
10 Πcvς (Χ)' ,ο{;γ επί Θεοv T(l .δι 1 fψατα ,ουσίαι• φαίη τις, OJιOV
ση κανεic:, θά ϊδη δτι τά όνόματα οϋτε είc: τήν ίδικήν μαc:
γε οΜ>' αν λόγος ε1:•ρεθείη σημαι•,τικός της ύτιερουσιότητος περίπτωσιν δέν δηλώνουν ούσiαc: άλλ' ένεργείαc:; Π ώc:
f)Κείιιης ,' "Οσοι γαρ της ον1ως &ληθ·εiας εlσίJ' ερασταί ου
λοιπόν έπί Θεοϋ θά ήδύνατο νά εϊπrι τά όνόματα ούσiαν,
θΘμ~τόγ ο'iοnαι i1 μιJELJJ' τr7JJ ί1τιερουσι{ηητα ,τ1ί ι• θ•εαρχοκ17γ δnου δέν είναι δυνατόν νά εύρεθη οϋτε λόγοc: σημαντικόc:
οϋτε (ι)ς λόγοι• i} δύι•αμιι' i} ζωrιι1 i} οι'ι·σίω· ή αγαθότητα, τiϊc: ί:nερουσιότητοc: έκείνηc:; Διότι δσοι είναι έρασταi τηc:
15 &λλ' υΊς τιαιrτός διιόμωτός τε 1καί .'lράγματος {ι:περοχικώς όντωc: θείαc: άληθεiαc: δέν θεωροϋν θεμιτόν τήν θεαρχι
&φειμέι·ηιι· &λλ' ,επειδ17τιερ αϋτη τιάιιτων εστίι• αl,τία, εκ :πάιι κήν ύπερουσιότητα οϋτε ώc: λόγον η δύναμιν η ιωήν η
τωι, uTiJ' αlτιατcΪJι• αυτ17ι• ~\ιιι 1 ητέοy, ,επεί ικαί Jιερί αυτ3;ι· ούσiαν η άγαθότητα, άλλά ώc: ύπεροχικώc: άπηλλαγμένην
τιάντα καί αυ,ιι7ς ει,εκε1 1 1 ώς Διοι 1 υσίφ τε τϊρ 1ιιεγάλφ καί nαντόc: όνόματοc: καi πράγματοc:· άλλά, έnειδή αϋτη είναι
lllαrzηθείιr δοκεi καί πασι τοίς εξ α,lιvι,ος ύμιι'ΟJ,όγοις αυιης. αiτία πάντων, πρέπει νά ύμνηται άnό δλα τά αίηατά, καθ'
20 Έτιεί τ,οί1'ιιι 1 περί αυτ17JJ nάιπα τrl'ν' θεαρχικηι• ·ι~nερουοι6τητα, όσον όλα είναι περί αύτήν καi ενεκεν αύτηc:, όnωc: φρο
7() ι)ε τιερi, (}.'!)IIJJ)I ΟVΟίαt fJείαι ·Κ(i'Τ(Ζ ,σέ, νtάι,τα αρα θ 1 είαt νοϋν ό μέγαc: Διονύσιοc:'" καi ή 6λήθεια καί όλοι οί άn' αί
ου 1 οίαι Κα'Ι(Χ σέ εlσιν. ωνοc: ύμνολόγοι αύτηc:. 'Επειδή λοιπόν δλα είναι περί αύ
34. 'Έτι, εnεί ,μι7 μόιιοι, αί Πέισεις, ~αλλά καί αq.αιρέ τήν τήν θεαρχικήν ύπερουσιότητα, τά δέ γύρω άnό αύτήν
σεις τcvι• περί ΘεόJ, ει,σιι 1 , t'σ'Ο))Ιται ΙΚαί α{ηαι θ'είαι ου·nίαι κατά σέ είναι θείοι ούσίαι, αρα όλα είναι θείοι οί1σία
25 κατά σέ, καίτοι μη nεφυκυίαι δηλου)Ι' ο εnτιν, αλλ' δ μι7 .~- κατά σέ.
στιιι. 'Αιλλ' ,εl ,ιι17 αbται, καίτοι μαλλοJJ 1ωι 1 περί Θεό1 1 34. Προσέτι, έnειδή δχι μόνον αi θέσειc:, άλλά καί αί
,θέσεωJJ άρμότ,τ,οv,σαι Θεφ, -;τCις αρ' αί -θέσεις εΊει,· αι, οι, άφαιρέσειc: ανηκουν είc: τά περί τόν Θεόν, θά είναι καί
σίαι θείαι; Π cος δε ΙΚαί α ταίς αλλαις συ,a[αις τα καθ' α{ι αύταί θείοι ούσίαι κατά σέ, μολονότι δέν δηλώνουν έκ
τό, ταυτα Θεφ ι·rt περί αυτόι• εστι~ 1 ; ,(c'lvnεί)) φησι <cμlι l'- φύσεωc: τί είναι, άλλά τί δέν είναι. Άλλ' δν δέν είναι αυται,
30 ο-ιι, εΊι·α[ τε •και μή)). Τίς ή νέα αυ,τη Ικαί παρά1δοξος -θ1 εο μολονότι άρμόίουν περισσότερον είc: τόν Θεόν άnό τάc:
γι1ωc;[α; Τό γαρ ικα{}' α{,τό τι.ι•ι {,τιάρχ01, οι•κ ει1t κατ' οι•- περί τόν Θεόν θέσειc:, τότε πωc: θά ήδύναντο αί θέσειc: νά
είναι θεϊαι ούσίαι; Πωc: δέ καί όσα είc: τάc: αλλαc: ούσίαc:
είναι τά καθ' αύτό, αύτά είc: τόν Θεόν είναι τά περί αύτόν;
«'Επειδή», λέγει, «δέν είναι δυνατόν νά είναι καί νά μή
είναι»J • Ποία εΊναι αύτή ή νέα καί παράδοΕ:οc: θεογνωσία;
6

4§, Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 259 Διότι τό καθ' αύτό ύπόρχον εiς κάτι δεν είναι κατά κανένα
554 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ 13' ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 555
δέΥα Τρόσωι) μι) είι 1 αι τουΤο εκείνο. Οίον τί λέγω; Και?' τρόπον δυνατόν νά μη είναι τοϋτο. Τί έννοω παραδείγμα
αύ,τό {ηιάρχει Τc'ρ άι·θρώπφ τό εiν'αt λογι 1 κόν· ουιχ; ε)Jt γοvγ τος χάριν; Καθ' αύτό ύπάρχει είc: τόν δνθρωπον τό νά
τον αΥθρωποι, μ1ί είι 1 αι λογικό1'. Των δε περί Θεογ λεγc, είναι λογικόc:· δέν είναι λοιπόν δυνατόν νά μη είναι λογι
μέJ'ωι1, ζωή τε ικαί οιισ[α και δύ1 1 αψις, ιαλλr} και ::τ&ι 1τωι 1 κόc: ό ανθρωποc:. Των δέ λεγομένων περί Θεόν, Ζωή καί
5 τού,ωι, ύπερεξηρημένος ιSπάρχει δ :Θεός ικαθ' ύπεροχήγ ούσία καί δύναμις άλλα καi όλων των παρομοίων ό Θεόc:
~ ~ ! ~
μη
'
ειι•αι
-
ταvτα χεγεΤαι, %αι
'
του
,., ';'
ει·ναι ταυτα
,.,
ΤΟ
' '
μη ει~•αι είναι ύπερεiΞηρμένοc:, καί ταϋτα λέγονται ότι δέν είναι
ι'J,εοπρε:ιτέστερόι 1 •Τε και α.ληι?έστεροJJ" ου:κ ιί.ρα Ίψ Θεφ τrί καθ' ύπεροχήν, καi τό νά μή είναι ταϋτα είναι θεοnρεnέ
περί αυιογ ιΊ •Ταίς αλλαις 0/!'σίαις I(l ικαι1 1 ' αύτό. Ου μόνοι• στερον καi άληθέστερον άnό τό είναι· δέν είναι λοιπόν είc:
,δε τr} αντ ιφατ ικϊί'Jς αι"τικείμειι 1 α λέγεται αμα ι}:ιτί του Θt·ov τόν Θεόν τά περί αύτόν όσα είc: τάc: δλλαc: ούσίαc: είναι
1Q αλλϊι Και ΤαJ'αJΙιΙ ία· «φ{ος γαρ ώς fμιi1tOJ')) λέγεται ΠSρtΟε τά καθ' αύτό. Έπί τοϋ Θεοϋ δέ δέν λέγονται μόνον τά
Οληοθαt και ι(g;ώς οlκειι• απρόσιΤΟ)!)), ,αλλά i,ωί «εrθετο σκ6- άντιφατικωc: άντικείμενα μαϊί, άλλά καί τά άντίθετα· διότι
λέγεται δτι είναι περιβεβλημένοc: «φωc: ώc: ίμάτιον»
47
τος απ0>κρυφ1ίι 1 αυιτου)) και <<γνόφος ύπό τους πόδας αυτοί!))" καί
ότι «κατοικεί φωc: άπρόσιτον» Ί άλλά
4
ταίς δε αλλαις ουοίαις 1ΟV'Κ ειιι καθ' αύτα τα εναJΙ'Τία ειι 1 αι• καί «κατέστησε τό
1cVJ 1 ·dδυ1)ά·ιω,, /lρ~ εί,ι·αι τr,,V Θε('ρ υ} nερt αVτΟ1 1 a τrl κσι9' σκότοc: τόπον άποκρύψεώc: του» καi «γνόφος κάτω άπό
τούc: πόδαc: του»
49
15 αύτiι τοίς αλλοις. • Είc: τάc: δλλαc: δέ ούσίαc: δέν είναι δυ
3fί. 'Έτι τrι>ν περί ΤΟ)! ΘεόJ' T(l μειι μαλλοι 1 λέγεται, υ} νατόν νά είναι καθ' αύτό τά έναντία· δρα είναι αδύνατον
δ' 1)ITOJ', Κ(J.{, [;"/ί Τ([))Ι θέ.σεωJ', μαλλΟJ! γαρ ζω17 η αϋρα, νά είναι είc: τόν Θεόν τά περί αύτόν δσα είναι τά καθ' αύτό
:και ε;τί τώι• α({αιρέ,σεωι 1 , εl ·και αι 1 τεστραμμέι•ως, μα,;, 7,1))' είc: τά όλλα.
γϊιρ οιΙκ ιχυρα tj OVΧ,l ζωή· :και αί αιιαιρέσεις δε nfί.σαι T(J)J' 35. Προσέτι άπό τά περί τόν Θεόν δλλα μέν λέγονται
20 θ·έnεωι• nαοιvγ μαλλοι• προσή'κουσι Θεφ. Τι7-ιι 1 δε καθ' αιΊτό περισσότερον, αλλα δέ όλιγώτερον, τόσον έπί των θέσεων,
ταίς ?lλJ.αις σvσίαις ουιδει 1 ψαλλοι 1 ,και ηττοι• ;ι,ρόnεσ>1tι• (j'!)- διότι περισσότεpόν είναι ή Ζωή παρά ή αϋρα, καί έπί των
1αίς, συ!δέ γάρ μαλλοι 1 ,ό .αι1ι1ρωπος ζϊvοι• }} λογικόι 1 · επεί αφαιρέσεων, δν καί άντιστρόφωc:, διότι περισσότερον εί
ι1r}ρ ου·δ' ου 1 σ{α ιμαλλοι 1 ουσίας ιουιδ' οιισιώδες ετερον έ1έροv ναι μή αϋρα παρά μή Ζωή' καi αί άφαιρέσειc: δέ όλαι άρμό
μαλλοι·. Καί μει• διί Τετραχ6Ίς του •καθ" α{,τό λεγομέι·nυ, ϊουν εic: τόν Θεόν περισσότερον άnό όλαc: τάc: θέσειc:.
25 κατ' ουδένα 1 1ρόnοι• τά περί Θεόι, αι• ε'ίη 'Και?' αυτό· ουτε 'Από τά καθ' αύτό δέ είc: τάc: δλλαc: ούσίαc: τίποτε δέν ύφί
γαρ δι' αιa711 70 θ'εvοι•, και γr1ρ &ι 1 αίτιοι 1 , οϋrε ει• Hp λr5ϊ'Ψ σταται είc: αύτάc: περισσότερον η όλιγώτερον, διότι ό δν
ταvτα τι,,v rί εnτι Θεός δει,κι•ύν•τι, και γαρ ου·δ' εφείται ζη- θρωποc: δέν είναι περισσότερον Ζωον η λογικόν, καθ' ό
1είν ολως τί ,εcηι Θεός, ,αιλλ' οv,δε ΤΟ θείογ ει, Hp λόι1φ σον ούτε ούσία είναι περισσότερον ούσία, οϋτε εν ούσιω
α1• (l'!)l(T)JΙ ληφι?,είη, και γιχρ ϊ,περ εJΙJΙΟtα)' τό {}είοιι. Av19v- δεc: περισσότερον άπό αλλο. Π άντωc: όμωc:, άφοϋ τό καθ'
αύτό λέγεται τετραπλοϋν, κατά κανένα τρόπον δέν είναι
δυνατόν τά περί Θεόν νά είναι καθ' αύτό' διότι οϋτε δι' αύ
τά είναι τό θείον, άφοϋ είναι άναίτιον, οϋτε ταϋτα είναι
είc: τόν λόγον ό όnoioc: δεικνύει τί είναι Θεόc:, άφοϋ δέν
έπιτρέπεται καν νά Ζητωμεν τί είναι Θεόc:, άλλ' οϋτε τό
47. Ψαλμ. 103, 2. θείον Θά ητο δυνατόν νά καταληφθ(ϊ μέ τόν λόγον αύτων,
48. Α" τιμ. 6, 16.
49. Ψαλμ. 17, 11"9.
άφοQ τό θείον είνς~ι ύπέρ εννοιαν. Αύθυπόστατα δέ πωc:
:πόωαrα δέ :π6Ίς άv ε'ίη, μέχρις άv καθ-' ύJΤJακεψέ11οv πως θά ησαν, έφ' δσον άnοδίδονται κατά κάποιον τρόπον είc:
λέγοιrο ,καί τό είναι. nε,ρί τι μη ωnοιυάιλλοι; Δια,τί δε και εν ύποκείμενον καi δέν άnοβάλλουν τό νά είναι γύρω άπό
μ1) καθ' αι';τό αiηά φαμεν Θεφ αλλα περί Θεόν; Έ:πει δε κάτι; Διατί δέ καί δέν λέγομεν αύτά καθ' αύτό είc: τόν
·και Γρηγόριος ίJ iτης ,θεολαγίας εnώ11υ,ιιος ,ού·κ Ε;!Κ τωJΙ και' Θεόν άλλά τά λέγομεν περί τόν Θεόν; 'Επειδή δέ ό Γρη
5 α:i'ηόι•, αλλ' F)Κ των .περι αύτων φη,σι γινώ,οκει·ν, 10)) Θε- γόριοc: ό έπώνυμοc: τηc: θεολογίαc: λέγει δτι γνωρίΖομεν
0)' 17μας, σιψυ17σεται ικατ(ι τον του φιλοσόφου λόγον ο·vτω τόν Θεόν δχι άπό τά κατ' αύτόν, άλλά έκ των περί αύτόν" ,
0
γινώ,σ,κειι· ή,μας 10v Θεόv, .ώς καί τάς αλλας ούσίας γινϊiJ θά συμβfϊ κατά την λογικήν τοϋ φιλοσόφου νά γνωρίΖω
σκομεν· Ε)Κ γαρ των ,καιθ' αύ10 αi5Ιταίς ύnαρχόι,των γινιv μεν τόν Θεόν οϋτωc:, δπωc: γνωρiΖομεν καί τάc: αλλαc:
σικομεν αυ1άς, ταύ,τα δέ Θεφ τα περί αυτόΨ εστι λεγόμι'- ούσίαc:· διότι τάc: γνωρίΖομεν άnό τά καθ' αύτό ύπάρχοντα
1Ο 1•α εξ ιΙιν αύτον γινώ,οκομεν. είc: αύτάc:, αύτά δέ τά περί αύτόν λεγόμενα είc: τόν Θεόν
36. "ΕΊΙ, εl ιό Θ,εος γινώ,οχ,ει έαυτnν fι εστι, ·τα δε περί είναι έκεϊνα δ1ά των όnοίων τόν γνωρίΖ:ομεν.
Θεόν αi,rςv εστιΥ α' ταίς αλ'λαις ού·σiαις τό καiJ' αύτό, ι; 36. Προσέτι, έάν ό Θεόc: γνωρίln έαυτόν nωc: είναι,
μείς δ' εικ 1cuν nερι αiJΙΙοι• γιJΙώσκ,aμε11 αύ,rο,, fι εστι, καί τά δέ περί τόν Θεόν είναι είc: αύτόν δ,τι εic: τάc: δλλαc:
1ι,μείς αυτόιs γιγώ,σικομει•, c&ς αύιτος γι11ώοκει έαvτό1 1 • οϋω,ς ούσiαc: τό καθ' αύτό, ήμεϊc: δέ γνωρίΖ:ομεν αύτόν έκ των
1 s ,ί φιλόσοφος ,&nό του ύπερωιιδρvμέJJου τοΠ παν.τος και dί.·17- περί αύτόν πωc: είναι, καί ήμεϊc: τόν γνωρίΖομεν δnωc: αύ
'Jιτοv καl. dφι?έγκ,ιιοv της θεαρχι,κης ύnεροvσιόrητος είς π τόc: γνωρίΖ:ει έαυτόν. Οϋτωc: ό φιλόσοφοc:, άγωνιΖ:όμενοc:
ι;ασίαι• Ύ),,ιtfiς ;τερικλεϊσιαι φιλο11ιειικ(Jι11, έλα1~ε~ι έαv,10JΙ 1αίς νά μδc: περικλείσn εic: άφασίαν έκ τοϋ ύnερβατικοϋ εναντι
κ(iιω τα{πψ' οι•σίαις συγιεταχι:δς. πάντων καί άκαταλήnτου καί άρρήτου τηc: θεαρχικηc: ύnερ
3-;, κ α~ρός δ' αγ ε'ίη και τούς άnι0δεωπο1'ις αυ,τφ κα- ουσιότητοc:, χωρίc: νά τό άντιληφθfϊ τήν συνέταtε μέ τάc:
20 J'όJtας, αι,11);• 11]) 1 ιαnδδειξιν, μαλλαl' δέ 11)1' αvτοαnόδειξπ·, κάτω ούσiαc:.
η,, ε~ της 'Αρωτοrέλοq;ς σοφίας ,κατά τωγ ήμετέρω~' λόγωι• 37. Θά ήτο καιρόc: πλέον νά φέρωμεν είc: τό μέσον
:rροεχειρίσυ.rο ;ιαρωγαγείγ εlς μέσοι• καί διασκέψαnθαι· τά- καί έtετάσωμεν έniσηc: καί τούc: άnοδεικτικούc: του κανό
,Ι Ι ι"\ '°'
ναc:, την ίδiαν την άnόδειtιν, μδλλον δέ την αύτοαnόδει
, \ r:/ ,.., , '
χα γαρ ,α~, και αυ1η τωι 1 1ερειτι,σ,,ιια,1ωJ' φαι.,ειη, ο τας ~Ίλα-
1ωι•ιι;α}ς ιδέας ό 'Αρισωτέλης αυτός ΗΧ εκείι,ου nαιδει;μα- tιν, την όποίαν συνέθεσεν άnό την σοφίαν τοϋ Άριστοτέ
25 τα εnισκc6πτωJJ ωιrόμα,σεJJ. El δέ 1τr1ιι• ει 1 ταύτrι τι χρήσιμοι, λουc: κατά των λόγων μαc:· ϊσωc: θά φανfϊ καi αύτή ώσάν
ήμί~•, Ο 1 αvμrι.σ1όι• ουΙδέγ· και παρα 7(()1' οφεων γαρ 80Ι/, τι τά τερεττίσματα, δπωc: ώνόμασεν ό ϊδιοc: ό 'Αριστοτέληc:
χρηστοι• φriuμακοι, ·ήμίν, αλJ.' αJ•ελου,σι χαί, διελουσι και 0:)- τάc: nλατωνικάc: ίδέαc: nεριnαίlων τά διδάγματα τοϋ Πλά
σκενcιJαμέι•οις ;.:αι χρησαμέγοις σύ1' λόγφ καιά 1(())' εκείι•ωιι τωνοc:. 'Εάν δέ είναι κάτι χρήσιμον δι' ήμδc: άπό τά είc:
δηγ,μάΤCΟJ', Π ρός με~• OV)J Πλάτωνα και 11)}' χατ' ιεκεϊ)'Ο)' αύτήν εύρισκόμενα, δέν είναι καθόλου ά!Ξιοθαύμαστοv·
30 αnόδειξιy 'Αριστοτέλης ήμίν αρ\Κέ 1 οει· "αι γάρ φησιJJ• εl Τ,() διότι καί άπό τούc: δφειc: ύπάρχει δι' ήμδc: κάποιον ώφέλι
και9'6λου nο(ί τι7'ιι• πολλι,JJJ, όJς δ Πλά!τωγ ελεγεJ', απόδειξις μον φάρμακον, άλλ' άφοϋ φονεύσωμεν καi διασπάσωμεν
καί συσκευάσωμεν καί χρησιμοnοιήσωμεν τό πρδγμα μέ
λογικήν κατά των δηγμάτων έκείνων. Πρόc: τόν Πλάτω
να λοιπόν καί τήν άnόδε11Ξίν του θά άρκέσn είc: ήμδc: ό
'Αριστοτέλης, ό όnοϊοc: λέγει· δν τό καθόλου είναι nρό
50. 'Ομιλία 38, 7. των πολλων, δπωc: ελεγεν ό Πλάτων, τότε άnόδει!Ξιc: δέν
λοιnόι, οi•κ εσται, ουιδέ γrί.ρ δυι•αιόι, ,κατηγορείοθαι .yrTJι 1 θά ύπάρχr1, διότι δέν είναι δυνατόν νά κατηγορηται είc:
:τολλrι))' ·ΤΟ έvιαίως 1!ΙfΘΟΤώς ·και 1αΓ,τα προ τώι1 · αλλων τά πολλά τό ένιαίωc: ύφιστάμενον, καί μάλιστα πρiν άπό
:τάι•τωι', 1κατηγορουμέJ'ΟV δε χωρις αnόδειξις Ο'lΙΚ εστιι·· όλα τά αλλα, χωρίc: κατηγορούμενον δέ άπόδειcιc: δέν
αλλ' ουδέ μέσος εοται ίΊρος, ϊ,:-ιο,κε[οεται γαρ
\ ,..,
·rφ
'
7lρο
-
1ιυν ύπάρχει' άλλά οϋτε μέσοc: όροc: θά ύπάρχπ. διότι θά ύπό
5 i'JλλωJ', .α;Ϊ,λct 70/!Ι' αδύJ'C!.10)', μέσου δε χωρίς r};ιόδειξι.ς κειται είc: τό πρό των αλλων, άλλά τοϋτο είναι άδύνατον,
οi,1κ lπιται. χωρίc: μέσον όρον δέ άπόδειςιc: δέν θά ύπάρcπ 5 1.
38. ΠλάτωΨι μέιr ουιι ,αγτισΙιίοωμεγ τάκείJ'ΟV :-ιωδεύμα 38. Είc: τόν Πλάτωνα λοιπόν θά άντιτάςωμεν τόν μα
τα, !:κουσίως αγιιτειταγμέι•οι•, τφ δ' Άρι,στοτέλει τά οlκ.εία, θητήν του, έκουσίωc: άντιτασσόμενον, είc: τόν Άριστοτέ
τομ φιλόσοφογ ,δηλαιδι) τοίίτον, εl καί μι) έκόJ"Ια · είναι. λην δέ τόν ίδικόν του, δηλαδή τόν φιλόσοφον τοϋτον, τόν
1 Ο Π ρCHOV :δ' tδωμεγ JΤ(()ς αυτός τούς ήμϊhν .nερι 1({))' θείω1' Βαρλαάμ, αν καί δέν τό θέλει ό ϊδιοc:. Πρωτον λοιπόν θά
λόγους μηδα,μrΤ)ς είι 1 αι ι}:ιόδειξο, ,αποδεικνύει·ι• ο'ίεται, χαί ϊδωμεν πωc: αύτόc: νομίΖ:ει ότι άποδεικνύει ότι οί περί των
πρώτοι, 110 πρcu70J',. ως τωγ αλλωγ Ικράτ ι,στοv· Q1,(lt oloi, J1·υ- θείων λόγοι ήμων δέν άποτελοϋν καθόλου άπόδειςιv· καί
7l6στατόι• τε καί αμπχοι• ;ιροοεολη1μένοJΙ ανέδη~ι και τfί σq;ο πρωτον τό πρωτον έπιχείρημα, ώc: άνώτερον άπό τά αλλα
δρq, rι:ορq .και?άπερ ροϊζοι• εχογ ύπηχου~ηα 11])' λοιδορίο.r καί ώc: προβαλλόμενον άφθόνωc: μέ τήν ίδέαν ότι είναι
15 ((δπερ τοίς γεωμέπραις ,αρχ1) και αξίωμα, wυ1 θ" ήμίι•)) φη- άκαταγώνιστον καί άκαταμάχητον καί μέ τήν ίσχυράν φο
0/.)' ((αί τr7Ίι, ;ιαιέρωι, &:ιοφάγσεις- οi,,δεμίαν ,ϋ.ρα χρι) ε,c ράν εχον εν είδοc: όρμηc: ή όποία ύπηχεϊ τήν λοιδορίav·
συλλογισμοv λαο,είι 1>), (;Ί,αnερ ουδ' οί γεωμέιραι Ηtς της «ό,τι είναι εic: τούc: γεωμέτραc: ή άρχή καί τό άςίωμα,
uvκείας εξεως αρχάς· ((() :δέ 70VIO Tl·OlW)J ,&μα:θ·rις και α τοϋτο», λέγει, «είναι είc: ήμδc: αί άποφάνσειc: των πατέ
:ιαίδευτος)). Εύγε, ό ;ιε:ιαι.δεηuέJΙος ού καί αύθις εξυυρί- ρων· δρα δέν πρέπει νά λαμβάνωμεν καμμiαν άπόφανσιν
20 ζωγ τfί ':ιεριουσίr,~ τ17ς ;ιαιδείας. 'Αλλ' ,ε:nειδήπερ ώς γεω έκ συλλογισμοϋ», όπωc: οϋτε οί γεωμέτραι δέν λαμβάνουν
μετρικ(ις αρχάς και κατr'ι. σέ τr'ι.ς 7(())1' :nατέρωι• αnοφά,ι,σεις έκ συλλογισμοϋ τάc: άρχάc: τηc: έπιστήμηc: των· «όποιοc:
εχο,ιιειι, ΤΟ ε1Κ τούrωJ' ΟVJ 1 αγ6μει•ον αnοδειξίς E;·OitJ' 1Jμίι', δέ πράττει τοϋτο, είναι άμαθήc: καί άπαίδευτοc:»" 2 • Ευγε
,;\nnερ ,κ,αί 70 εικ γεωμετρι:Κ(ι))' ,αρ,χ(VJ' τοις γεω:μέτραις. είc: σέ τόν πεπαιδευμένον, ό όποϊοc: μάλιστα έςυβρίΖ:ειc: μέ
3,!J. Ποιι δ~ί .~·χείι·ο ιl>ς εnί τruι• Πείων αnόιδειξιγ ο{,κ τιiν άφθονίαν τηc: παιδείαc:. 'Αλλά έπειδή καί κατά σέ
25 ει•ι ,J.έγειι, οi,ιδα,ιιCJς {,nέρ ov οοι πας ό λόγος; Άλλ' ό μιί εχομεν ώc: γεωμετρικάc: άρχάc: τάc: άποφάνσειc: των πα
εικ 1ούτωγ Τ(ι)J' αρχιι>JΙ συλλαγω1μος γι1 1 6μενος OV {}εολογικός, τέρων τό συναγόμενον άπό αύτάc: είναι δι' ήμδc: άπόδειcιc:,
r;\οπερ οi,δέ γεωμεrρικός ό μιί ε.κ γεω,ιιειρικω·1 1 αρχrο1'. Οϊ, καθώc: καί τό έκ γεωμετρικων άρχων διά τούc: γεωμέτραc:.
κοvι· ι1εολογικός συλλογισμός διαλε<κΗκός ουiδέ:ιοτε, ιΊ5σcιερ 39. Ποϋ λοιπόν είναι έκεϊνο, ότι έπί των θείων δέν
ο{,,δέ γεωμε1ροκός όρq,ς :ιιvς ελα,ι~ες πvιιηγορ(Τ)ι, 17μίγ; Τ17ς είναι δυνατόν νά λέγπ κανείc: καθόλου άπόδειςιν; 'Αλλ' ό
30 γr}ρ 01jς προΠέσεως ίiπωι 101J')J'(l)'Iίoν εξ αVHVJJ Ι()))! σc7ιι• μή γινόμενοc: άπό αύτάc: τάc: άρχάc: συλλογισμόc: δέν είναι
{,:ιέρ αi;1της ταύτης τι7ς -:τροιΜο:εως ε1 χιοαίνοι• &nοδέιδεικτu.ι θεολογικόc:, όπωc: δέν είναι γεωμετρικόc: ό γινόμενος άπό
γεωμετρικάc: άρχάc:. Έπομένωc: ποτέ θεολογικόc: συλλογι
σμός δέν είναι διαλεκτικός, δπωc: οϋτε γεωμετρικός. Βλέ
πεις, πωc: χωρίc: νά τό άντιληφθfic: εγινεc: συνήγορόc: μαc:;
51. Βλ. Μετ α φ υ ,σικ ά 999a. Πράγματι άπό τούς λόγους σου ύπέρ της προθέσώc: σου
52. Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 243. "Αρα κατά Βαρλαάμ ό Παλαμδc; είναι
εχει άποδειχθη νά έςάγεται πδν τό άντίθετον πρόc: τήν
όληθήc; καί όπαίδευτοc.
λόγωι·· οϋιω nαν ΤΟ μι7 τi] ,&ληθείq. συ,μυαινοιι και έαυΗ,V πρόθεσιν αύτήν. Οϋτω nδν μή συμφωνοϋν μέ τήν άλήθειαν
αJ'ακόλοviJοι 1 • Άλλcl γεωμετρι'κας με)' αρχι'ις δείξο~μει, εξ είναι καi nρόc: έαυτό άνακόλουθον. 'Αλλά τάc: μέν γεωμε
Ot> γεωμετρικϊΟ)" αρχωJJ, τας δε {}εαλογΙ'ΚCtς εξ OV -θεολο τρικάc: άρχάc: θά δεί!Ξωμεν nροερχομέναc: άnό μή γεωμε
γιιΚ(Vν, ου; Και γϊιρ ΙΟύτωι 1 .ε1κιος ουδέJ' &ξι6nισΙΟν περί τρικάc: άρχάc:, τάc: δέ θεολογικάc: δέν θά τάc: δεί!Ξω
s Θεοv τψ πληρώ1μαΊι τiJς εκ,κλησ{ας κρίι•εται, καί εlσέρχε μεν άnό μή θεολογικάc:; Διότι ε!Ξω άnό αύτάc: δέν κρίνεται
οι~αι δεί προς ταύ1 !]1' δια της αυλης, ωυτέ'(Ν t της Γρα τίποτε ά!Ξ1όnιστον περί Θεοϋ άnό τό πλήρωμα τηc: Έκκλη
ψης- εικ I(VJJ όμοίωι 1 αρα ΙΚαί αυτάς δείξαμε,, nιστάς' χαί σίαc: καi πρόc: αύτήν πρέπει νά είσερχώμεθα διά τηc: αύ
αυ'τοίς τοίς ,αντιλέγονσι,ν αίρυτι,κοίς εtχ6τως, οτι ό ιιf:)' ληc:, δηλαδή τηc: Γραφηc:. "Αρα θά δεi!Ξωμεν καί αύτάc: τάc:
περί γεωμετρικωJt δ.ρχϊiιJJ ζητϊvι 1 ιοίς γεωμέτραις απιστεί, άρχάc: ά!Ξιοnίστουc: άnό τά δμοια καi είc: αύτούc: τούc: άντι
10 οί δs περί θεολαγιικων, και μάλιστα προς ους ήμίν ό λό λέγονταc: αίρετικούc:, εύλόγωc:, καθ' όσον ό μέν έρευνων
γος, :ιιστεύειι, μέγ φασι τοίς μεμαρτvρημέJJοις ,ο,εολόγοις, περί γεωμετρικων άρχων άπιστεϊ εic: τούc: γεωμέτραc:, οί
δ;μιμγγοοσσι δέ τιJ'α ιτcvν παρ' θκεi~ιων εlρηιμένωγ- αγ οiΎι• δέ έρευνωντεc: περί θεολοyικων, καί μάλιστα αύτοί μέ τούc:
από 16Ίγ φανερώς αυιοίς εκ:-ιεφασμέ~,ωγ και τούτοις ουνω όnoiouc: συιητοϋμεv ήμείc:, λέγουν μέν δτι πιστεύουν είc:
,ιιολογημέιιωι· ακ01λούθως το ζητού,μει•ον Γιυφαγάγωμεv, ελύ- τούc: παραδεδεγμέvουc: θεολόγουc:, άμφισβητοϋν δέ μερικά
15 O(ll_U8)'' τr/1' αμφιοοήτησιν και δια 10V1'0 θ·ε01λογιικcΪJς και α[ άnό τά λεχθέντα παρ' έκείνων. "Αν λοιπόν άnό τά φανε
αρχαί 1Γjς Ί?,εοJ.ογίας δεvκι 1 υ1·1αι! εl μ17 αρα ,,ρος
11
Ελλι, ρωc: διατυπωθέντα ύn' αύτων καί άπό τά σύμφωνα μέ αύ
νας ήμίι• ό λόγος ε'ίη. ϊά συναγάγωμεν τό Ζ:ητούμενον κατά συνέπειαν, έλύσαμεν
.JU. Κ,α:ιί 10ύτωι 1 δέ ε.n' ολίγογ τά εlκότα καωλλ'ήλως τήν άμφ1σβήτησιν καi διά τοϋτο καί αί άρχαί τηc: θεολογίαc:
αυτοίς nροχειρι,οάμε1•οι, 1ας 1Co1 1
θ'αυμά 1 τω1• ε'nειτα nροδc:ί- δε1κνύονται θεολογικωc:, έάν βεβαίωc: δέν συιητοϋμεν
20 ξομεγ &1,άγχας, δφ' (δγ δ,τι δ,γ ,ου 1μnεραJ 1 θ 1 είη θεολογικι7')ς πρόc: .. Ελληναc:.
l:(σται ιlπnδεδει 1 γμένον. "Α δ1ί ού 7τερι των θείων διατελείς 40. Έn' αύτων δέ. άφοϋ δι' όλiγον άnευθύνωμεν nρόc:
συλλογισ1t'κϊδς δεt,ιΚJ'1JύJJ) 1 Ξt μειι εκ 7W1' θεολογικωJJ δρχ6>J', αύτούc: καταλλήλωc: τά άρμόιοντα, εnειτα θά παραστήσω
dnό,δει!; ις αρα τό δειχθέγ, εκ γαρ &ποδεικΗΚ(ΟJ) και Κί.tJ;(l μεν τάc: άνάγκαc: των θαυμάτων, άπό τά όnοϊα δ,τι συμπέ
σέ δtδεt'ΚΤαι αρχω,', εl δέ μrι εικ τω1 1 τοίς nατρώσιιν εlρημF-- ρασμα έ!Ξαχθη θεολογικωc: θά είναι άnοδεδειγμένον. 'Όσα
25 )'Ο))', ο~Ιδσ;μόf}ε11 ε!;ει ΊΟ nιστόν. 'Ώστ' ουχ οπως ΟV'Κ ι}:;ω βεβαiωc: συνηθi2:ειc: νά δεικνύηc: συλλογιστικωc: περί των
δει,κτικιvς ,δει:κνύεις, αλι}.' ουιδε διαλΙ:JκΗκως· σοφιστι;{ι7ις θείων, έάν μέν είναι έκ των θεολογικων άρχων, τότε τό
OVJ' ειnερ συλλογισιικϊ,ις- OV·10) κατ' αιηος σαυτου 17γω!'ι δειχθέν είναι άnόδει!Ξιc:, διότι καi κατά σέ εχει δειχθη άπό
αμέι•ος ,έχεις. άnοδεικτικάc: άρχάc:, tάν δέ δέν είναι άnό τά λεχθέντα ύnό
41. "Α δ17 ΤΟVJΙΤεvθει• αιιχείς σαυτο1' εξαίρωγ ταίς με- των πατέρων δέν θά είναι κατά κανένα τρόπον ά!Ξιόπιστον.
30 γαληγορίαις Q)ς το εJJ λό,γοις κράτος εχοντα, παρείναl μοι 'Ώστε δέν είναι μόνον δτι δέν δεικνύειc: άποδεικτικωc:,
δοκώ. Καί γαρ ωσnερ d1·ωτέρω 1&ι•αμτία της οlκείας προ- άλλά οϋτε διαλεκτικωc:· δεικνύειc: λοιπόν σοφιστικωc:, αν
έπιχειρηματολογηc: αυλλογιστικωc:· οϋτωc: εχειc: άγωνισθη
έναντίον τοϋ έαυτοϋ σου σύ ό ϊδιοc:.
41. "Οσα δέ φρονήματα συνάγειc: άnό έδω μέ καύχη
σιν, έ!Ξαίρων τόν έαυτόν σου μέ τάc: μεγαληγορίαc: ώc:
εχοντα τήν κυριαρχίαν είc: τήν nαιδείαν, νομiιω δτι πρέπει
36
s· ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 563
θέσεως !9,αθ'ες nαθώv, ουτω δ17 κ,α;ι•ταύθα απαδει·κτικώτα
νά παραλείψω. Πράγματι δπωc: χωρίς νά τό άντιληφθπc:
τ:αν ϋ,μα και θεολαγιΙΚώ,1α101, {}έλων δείξαι σεαυ,τό~,, τώι,
άνωτέρω επαθεc: τά άντίθετα άπό τήν πρόθεσίν σου, οϋτω
περι Τα TOtU1!'1' ,αμυ17ιωγ ,εtς εφάJJης• 1ήJJ τε γαρ αJJΤιΜρΟ
λοιπόν καί έδω θέλων νά δείΙΞπc: σεαυτόν άποδεικτικώτα
φήJJ, ην .εξ αvάγ,κης ωί πλείους προτάσεις eχουοι των {}εο-
τον καi συγχρόνως θεολογικώτατον, έφάνηc: είc: άnό τούc:
5 λογικώγ ,συλλογιαμϊvν, εστιJJ ώJJ εξι,σαζόJJ1 1ων ορω~, διά 1.0
άμυήτουc: περί τά τοιαϋτα. Διότι έδείχθης νά άγvοπc: τε
μοJΙαδι1Κώ1α110JJ του πρσ,κεφέvου, ·καί αύθις των εJΙ ταίς α
λείως τόσον τήν άντιστροφήν τήν όnοίαν εχουν κατ' ά
;ιο1δείξε1σι1, αιτίων οσα αμα, ε,l καί τράπον ετεροJJ,. αγJΙοωv
νάγκην αί περισσότεροι προτάσεις των θεολογικών συλλο
llΓ!.JJτάnασιν εδείχθ·ης, καί Ο·τι ,τά ελάηω τώι> αlτη,μάτωι,
γισμών, καθ' δσον μερικοί δροι έ!Ξισώνονται λόγψ της μο
ΟV'Κ ελάτ•1ω, δταγ, :ωί κιαί δυνάμει !) ελάττω, καί οτι ουχ
ναδικότητοc: τοϋ προκειμένου, δσον καί δσα άnό τά α'ίτια
1 ο ά:7Ιλcος :ή ,εξ εuαηό11ωγ αlτημάτωγ ά,nόδ,ειξ ις φέρεται ιό
είc: τάς άnοδείΙΞειc: είναι όμοϋ, αν καί κατά διάφορον τρό
κρ,είηοι,, αλλι} υελτίωv αυτής 1] 'εiκ πλειόJJωJJ, οταν ')'JJωρι
πον· νά άγνοηc: έπίσηc: δτι τά όλιγώτερα αίτήματα δέν είναι
μωτέρας J!'Xrι ,τάς προτάσεις. Ταύτα με~, ovv ,και δσα μετα
μικρότερα, δταν δέν είναι κα] δυνάμει μικρότερα, καί δτι
ξύ .τούτωι1 ει, ου 11αι·κ10ίς παίζεις κα1ά σε,αυτου παρ17σω·
δχι άπλωc: ή άπό όλιγώτερα αίτήματα άnόδειΙΞιc: εχει τήν
κλέ1j!1ει•ε11' γαρ .(Χ)J' ουΙδε,μία11, ώς οlμαι, &κιοή·v, κα~, κλέ1j!ωσσ,
άνωτερότητα, άλλά καλυτέρα αύτης είναι ή άnό περισσότε
15 ουιδείς μαι λόγος.
ρα, δταν εχπ γνωστοτέραc: τάc: προτάσειc:. Αύτά λοιπόν καί
42. Δι' οδε τί ,δόξειας αJJ λέγειγ; ιιΔιά μέ·σου δ:είκJJυ δσα μαΖ:ί μέ αύτά παiΖ:ειc: έν ού παικτοϊc: έναντίον σεαυτοϋ
σιι1 ό ά:nοδεικτι 1κός, 'Και τούτου αvτίου· nλημμελες δε λίαι, θά παραλείψω· διότι, νομίΖ:ω, δέν θά ήδύναντο νά κλέψουν
α'ίτιοι, εlJJαι ο'ίεσ1θ•αί τι, ,δ,ι' δ τό ,Πνευιμα έ!.κ μόJJου του !Ια καμμiαν άκοήν, καί αν κλέψουν, δέν μέ ένδιαφέρει καθόλου.
τρός ,ll(Oς OiJJJ σύ τό φύ•σει εξ α,V'ίΟV ,εlvαι ώς α'ίτ toJJ αι, 42. Διά τό παρακάτω τί φαίνεται νά λέγπc:; «ό άnοδει
20 ,θείης)); Οvτος μεγι ovv δ λόγος ου η)ν απόδειξιν 1uόJJOjl, κτικόc: συλλογισμός άnοδεικνύει διά μέσου δρου, καί αύτοϋ
αλλά και ιτούς σούς, ο) φιλόσοφε, καί πάντας (Χll\'\ως τούς μάλιστα ώc: αίτίοu· είναι δέ πολύ έσφαλμένον νό νομίΖ:πc:
τε ()J'ιας ί01!ς ιτiε εσομέ1''0Vς περί .Θεού ουλλογωμους ασυλ δτι ύnάρχει α'ίτιον, διά τό όnοϊον τό Πνεϋμα προέρχεται έκ
λογ[σι:ους δε[κ11υσι και ·nληιμμελείς· χωρίς γαρ μέσο~,, καί μόνου τοϋ Πατρός· nωc: λοιπόν θά εθετεc: ώc: α'ίτιον έσύ τό
τούτου του συμπεράοματος αlτίου, QV1λιλογω1uός ουκ ε·στιν α- δτι είναι φύσει έlΞ αύτοϋ» 53 ; Αύτόc: λοιπόν ό λόγος δεικνύει
25 σφαλής· α;ν δε ιό μέσον φερωγύμως eχrι μέσοJJ, κωτα σέ δχι μόνον τήν άπόδει!Ξιν, άλλά καί τούc: ίδικούc: σου, καί
λίαγ eσται περί τό θείον :τιJληιμμελής. γενικωc: δλουc: τούc: ύnάρχονταc: καi μέλλοντας νά ύπάρ
43. Άλλα τοvτο μέγ αφω 1μεν. Έρωτω δέ σ,ε τόν μόJJΟ1' ΙΞουν συλλογισμούς άσυλλογίστουc: καί πλημμελείς" διότι
ασφαλ1'7 {}εορρή,μονα· ,εκ Θεου καί f;;uεϊς ((<Τα γαρ πάντα)) χωρίς μέσον δρον, καί μάλιστα ώc: αίτίου τοϋ συμπεράσμα
φη,σί~, κ,ε~ του Θεοv'), εκ Θεοv καί ό μονογεγής· υίοι Θ.,nυ τοc:, δέν ύπάρχει όρθόc: συλλογισμός· αν δέ τό μέσον
30 καί 17με'ίς (<(εlπα γάρ)) φησι ((θεοί έ1 οτε κ1 αί υίοι ύψίσ1ωυ φερωνύμωc: εχει μέσον, κατά σέ θά εΤναι πολύ έσφαλμένοc:
πάγ•τες)))Υίός Θεοv καί δ ,ttο1''0γενής· αλλ' ήμεϊς μέ}' εκ διά τό θεϊον.
43. 'Αλλά δc: άφήσωμεν τοϋτο. Έpωϊω δέ σέ τόν μόνον
άσφαλη θεορρήμοva· έκ Θεοϋ εϊμεθα καi ήμεϊς (διότι λέγει
«τά πάντα είναι έκ τοϋ Θεοϋ» 54 ), έκ Θεοϋ είναι καί ό Μονο
54. Α. Kop. 8, 6. γενής· υίοί Θεοϋ ε'ίμεθα καί ήμεϊc: (διότι λέγει, «είπα δτι
55. Ψαλμ. 81, 6. 5
είσθε δλοι θεοί καί υiοί τοϋ Ύψίστου»" ), υίόc: Θεοϋ είναι καί
Β. ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ
Θεοv, τε και υίοι Θεοv Πατρός, Υίου και Πνεύματος lι,

ό Μονογενήc:· άλλά ήμεϊc: μέν εϊμεθα έκ ΘεοΟ καi uioi ΘεοΟ
γrί,ρ 1τοίς τcιοί τούιοις: δ ίjψιστος ή,μίν εγνιbσθη· και τοί?'1!1'
Πατρός, ΥίοΟ καi Πνεύματοc:· διό εic: ήμδc: ό 'Ύψιστος έγνώ
F)Κ τού,1ων· μέι• ι}μείς:, ό δέ Υίός 'εκ μόΨΟV τού Πατρός· εο;ι
σθη κατά τά τρία αύτά. Έnομένωc: ήμειc: μέν εϊμεθα έκ τού
,δή τι α'ίτιοv δι.' δ 1ίμείς μέι, εκ της 1ρισvπ'Οστάτου iJεότητος,
των, ό δέ Υίόc: έκ μόνου τοΟ Πατρόc:· ύπάρχει λοιπόν αϊτιον
5 ό δέ Υίός εικ μόνου rτov Πατρός; El μέ11 ουκ ε,στι, και ή
διά τό όποιον ήμεϊc: μέν ε'ίμεθα έκ τηc: τρισυποστάτου θεότη
μείς λοιπόι 1 dι, 1 αιτίως εκ Θεού,, εl δέ δι' αlτίαν, τ17ν αγα
τοc:, ό δέ Υίόc: έκ μόνου rοϋ Π ατρόc:; 'Εάν μέν δέν ύnάΡΧ!l,
θότητα •I1j'J!' {JιείαJt δι' ·ί}ν i; ~κτίσις και 1ί εγ τοίς κτfσμασt
καi ήμεϊc: τότε εϊμεθα άναιτίωc: έκ ΘεοΟ, έάν δέ ύnάρχn
χάρις· ταυια δέ ,κοιι•ά Πατρός, Υίοiί καί Πνεύματος· τό τότε αίτία είναι ή θεία άγαθότηc: έκ τηc: όnοίαc: ύπάρχει καi
1ε γιί.ρ είναι και 10 εδ είναι πασιν :εκ Πατρός δι' Yίofi ή κτiσιc: καi ή είc: τά κτiuματα χάριc:· αύτά δέ είναι κοινά
10 ει' άγίφ Πνεύματι· εi τ,οί1•υν χάριτι Θεου ,17μεiς εκ του Θε Πατρόc:, Υίοϋ καί Πνεύματοc:· διότι εic: δλουc: καi τό εΤvαι
οv, τύ μ1ί κατr} χάριι,, 0)' δέ ε,ι τού Θεοί\ ,Π(Vς αλλως γε καi τό ευ είναι προέρχεται έκ Πατρόc: δι' ΥίοΟ έν άγiψ
1} ψύσει; Τό δέ q ύοει τοvω οv,δέι, ειερόι, τι δε[κνvσιν η Πνεύματι· έάν λοιπόν ήμεϊc: εϊμεθα διά χάριτοc: ΘεοΟ έκ
1()))1 Πατέρα μόι•rιv α'ίτωι 1 1(1))' ,αχρόιιως εξ αιπου nροοαλλG τοΟ Θεοϋ, τό μή κατά χάριν γινόμενον, ύπάρχον δέ έκ ΘεοΟ,
μέι1ων· πcvς OiJ!' ,τοvτο cλέγεtJ' πλη1μμελές; 'Αλλ' εl και ίl) nωc: αλλωc: ύφίσταται παρά κατά φύσιν; Τοϋτο δέ τό κατά
15 ψύαει τούτο α'iτιόι 1 τις ε'iποι, ουιδέ τούτο πλημμελές· τφ 1ε φύσιν δέν δεικνύει τίποτε αλλο παρά τόν Πατέρα μόνον
γϊφ Π ατρι σvι1 αnτόιμει 1 ,01 1 , εκεtJJ'OV αυ'ΤΟ)! ,δεί:κνvσι τό α'ίτιογ, αϊτιον των άχρόνωc: έt aι:ιτοϋ προβαλλομένων· nGJ<: λοιπόν
τφ τε Υίrρ και τφ άγίφ Π1"εύματι, ,ταvτ' αυτά αlτιατά· οlογ τό νά λέγωμεν τοϋτο είναι έσφαλμένον; Άλλ' αν θά ελεγε
'διατί ό Παηίρ, Παιιίρ κυρίως του Υίου; ,διότι φύσει εστι κανείς α'ίτιον καί τό κατά φύσιν τοϋτο, οϋτε τοϋτο δέν θά
Πατ17ρ ι/;,χ,ιείγου'. 'Επι τού Υίοϊi ικαι του Πν,εύματος όμοίως. ητο έσφαλμένον, διότι, δταν συνάπτεται είc: τόν Πατέρα,
20 44. 'Έnει,α ου1 δ' ό τρόπος n'jς ύnάρξεως, αλλ' ό της δεικνύει α'ίτιον αύτόν άκριβωc:, δταν δέ συνάπτεται εic: τόν
οl,κει6τητος ειJΙΤεiί·θεγ δει,κνύμενός .ε,στιι•. Οϋ,,ωv1• πιλημμ,ελές Υiόν καί τό αγιον ΠνεΟμα, αύτά τά 'ίδια είναι αίτιατά. Οϋτω,
εV'TαvfJ' α'ίτtΟJ' ωό 11)1' οl,κειότητα δηλΟVJ')) εlπείγ,, «του τρό- 'διατί ό Πατήρ, είναι πατήρ κυρίωc: τοΟ Υiοϋ; διότι είναι
7ΙΟυ τ·ης {,πάρξεως αρρήτου φυλατ,τομένουη, καθάπερ και ό κατά φύσιν πατήρ έκείνου. 'Επί τοϋ YioO καί τοΟ Πνεύμα
μέγας Βασ[λειος προς Σεραnίω1'α τό11 ~·ε'iοι, γράφει, διει·- rοc: όμοίωc:.
25 κριν6Ίι, α1'!τφ πr7Ίς εκ Θεου λέγε,ται 10 Πι,εfi,μα τό αγιοψ· 44. 'Έπειτα άπό αύτά δέν δεικνύετα: ό τρόποι:: τηc:
οvτω τοις εν Ιfι,εύμαιι λαλοiίσι περί J1γεύ,μαπος ακρι6ώς ύπάρtεωc:, άλλ' ό τηc: οίκειότητοc:. Δέν είναι έπομένωc:
ά.μολοιγει ιcί ή,μέιερα. Ταύτυ μέ1 1 ο!Jγ ταυτ' εχέιω. έσφαλμένον νά ε'ίπωμεν έδω α'ίτιον «τό δηλοΟν τήν οίκειό
45. Περι δέ άφijς καί επιστήμης, δ1πως εnί τωιι θείωι, τητα, μέ διαφύλαtιν τοΟ τρόπου τηc: ύπάρtεωc: άρρήτου»,
γίι,εται, εlρ17κα1μει, &ρχόμεγοι· τυu δε μεγάλου Δ ιοΨυσίου δπωc: γράφει καί ό Μέγαc: Βασiλειοc: πρόc: τόν θεϊον Σερα
30 'Καταψεύ1 δεται οαφrΖις λέγωγ αι•ιόι, λέγει~, <ψηδε 1fj οκιιJ niωνα, διευκρινiΖων εic: αύτόν πωc: έκ ΘεοΟ λέγεται τό αγιον
Πνε0μα 56 • Οϋτω αί άπόψειc: μαι:: συμφωνοΟν άπολύτωc: μέ
τούc: όμιλοΟνταc: έν πνεύματι περί τοΟ Πνεύματοc:. Οϋτω
λοιπόν δc: είναι ταΟτα.
56. Περί άγίου Πνεύματοc: 18, 46. Έκ nαραδρομηc: ό Παλαμδc: ση 45. Περί άφηc: δέ καί έπιστημοσύνηc:, πωc: έφαρμόΖονται
μειώνει ϋτι τό εργον τοϋτο άnευθύνεται nρόc: τόν Σερσnίωνα, ένω άnευ
είc: τά θεϊα, τό ε'ίπομεν είc: την άρχήν. Ψευδωc: δέ όμιλεϊ
θύνετσι nρόc: τόν Άμφιλόχιον. Πρόc: τόν Σερσnίωνα άnευθύνονται αi
Περί άγίου Πνεύματοc: έnιστολαί τοϋ Μεγάλου Άθανασίου. περί τοϋ μεγάλου Διονυσίου, λέγων σαφωc: ότι αύτός ίσχυ-
117ς ιοv Θεοfi σκιάς ε1,1υχείν» ιούς θεόπιας 1ω11 παιέρωιι, ρίΖ:εται δτι οί θεόπται πατέρες «δέν συνήντησαν οϋτε τήν
ωδτοις τε κ/ιJκείνφ οlά τις ψευδομάριυς ανωδrΖις επαι·ι σκιάν τηc: σκιδc: τοϋ Θεοϋ» 57 , έπαναστατων άναιδωc: κατ'
σιάμεyος 'Και δι' &κείνων :nο<λ.ε;μ{ί)'), ήμίν, μαλλον δ' ι/ α αύτων καί κατ' έκείνου ώc: ψευδομάρτυροc: καί δι' έκείνων
ληι~eστ,εροιr εΖπω, σύ1, ε,κείγrης· αiηός γάρ δ μέγας .J 101 15- 1
πολεμων έναντίον ήμων, μαλλον δέ, διά νά έκφρασθω
5 σιος ,καί ,ιό πυρ ,και 1όJ1 αέρα και τό ϋδωρ καί 11/)' )'1])' άληθέστερον, μαΖ:ί μέ έκείνουc:· διότι ό ϊδιοc: ό μέγας Διο
ε1μφαν·είς τύnοvς εχειι 1 λέγει 117ς θ<εαρχικης lδιότητος, κα:1 νύσιος λέγει δτι καί τό πϋρ καί ό άήρ καί τό ϋδωρ καί ή γη
ό μεν μείζωι1 των μεγάλω11 τούτων Παυλος ωά αόρατάι> παροuσιάΖ:ουν έμφανεϊc: τύπουc: τηc: θεαρχικηc: ίδιότητοc:" ,
8
φησι <που Θεου, ,&πό κτίσεως κόαμοv ,τοις ποι17μασι ι 1οού καί ό μέν μεγαλύτερος άπό αύτούc: Παϋλοc: λέγει δτι «τά
μεγα και?οράται, η τε &ίδιος αi'ηοϋ δύ11α;μις καί θειό · , ζ,;.
1 άόρατα τοϋ Θεοϋ νοούμενα καθορωνται άπό κτίσεως κό
1 ο El δέ μ17 χαρω(τ17ρά τιι,α ταυθ' &κεvθεν Υσχει, πώς αι1 όρφ σμου διά των ποιημάτων, ή άίδιοc: δύναμις καί θειότης
το •τ•οίς ποι·ήμα,σιJ! εκείνα; Καί αiηα μέv OfJ)J τά τωJJ κιι 59
αύτοϋ» • 'Εάν δέ ταϋτα δέν κρατοϋν άπό έκεί κάποιον
σμάτωy [i:ψvχα εμφαΜείς τύπους έχει του Θεου· των δ' εν χαρακτηρα, πωc: θά έβλέποντο έκείνα διά των ποιημάτων;
αυτοίς λο,γικ11ι' ψυχή)! νοεράν εχόντων οί τούς δμοφυείς Καί αύτά μέν τά δψυχα τGJV κτισμάτων εχουν έμφανείc:
πάιιιας ιfi θεωρίςt ύπερακηι,τ[σαντες ουδέ 'σκιά)' σκιάς' l- τύπουc: τοϋ Θεοϋ' άπό τούc: έ!Ξ αύτων δέ εχονταc: λογικήν
15 χουσι Θεο,v;
νοεράν ψυχήν οί ύπερακοντίσαντεc: δλουc: τούc: όμοφυεϊc:
46. Καί ό μεν ιιό,μος σκιάν είχε τϊuν μελλόι,τω)! άϊ·ι.ι κατά τήν θεωρίαν δέν θά εχουν Όϋτε σκιάν σκιδc:' τοϋ
ι1ϊ(η,, δτε δ' ,Ύj χάρις ε1nέψαJΙε Και Ύj ,αλήθεια ηλfJε, 1(0)! Ε,'1) Θεοϋ;
δο1κιμησάντωιι κατ' αυτήν ή fJ,εοπτία ούrδέ σκιά σκιάς εσιι; 46. Καί ό μέν νόμοc: είχε σκιάν των μελλόντων άγα
Καί δ μεγ απόστολος κωι 1 ,ίj πασιν «η ουκ επιγιJJcόσ>κετέ)) θων, δταν δέ έφανερώθη ή χάριc: καί ηλθεν ή αλήθεια, ή
20 φησιι• «οτι Χρωτός οlκεί ει" ύμί11, εl μή τι αρα αδόrκιιωί θεοπτία των εύδοκιμησάντων έν αύτη δέν είναι οϋτε σκιδc:
εστε ,'))' ,oiJ δέ φfις rhς οί τfi θεωρίq, ύπερανα6εοηκά1ες οι•δέ σκιά; Καί ό μέν άπόστολοc: λέγει κοινωc: είc: δλουc:, «η
ακιff, σκιάς εJJ·τvχάνουrσι; Και τό μέJJ Πι;εfίμα τού Θεοv δέν άναγνωρίΖ:ετε δτι ό Χριστός κατοικεί είc: σδc:, έάν δέν
κράζει ει,· ταίς καρδίαις των διά κα:θ1 αρότητα 17ξιωμέι:ω1, είσθε καθόλου αδόκιμοι; »60 , σύ δέ ίσχυρίΖ:εσαι δτι οί ύπερα
<<αιο,οα δ Παιτήρ)), σύ δέ ταύτηιι την ((εnίγ1;ωσιν» καί 11ίγ ναβάντεc: κατά τήν θεωρίαν δέν συναντοϋν οϋτε σκιάν
25 ε1,οί,κη,σιv και 11)JJ ΟVΚ:είωσιν1 QυΙδε γ'ΟVΥ •ΟΙΚ'ιάν ΟΙ~ιας εtJ!ut σκιδc:; Καί τό μέν πνεϋμα τοϋ Θεοϋ κράΖ:ει είc: τάc: καρδίας
δόδως; Και δ μέJJ Κύριος μα:καρίζει τούς καθαρούς τi'f καρ των δ1ά καθαρότητος ή!Ξιωμένων, «άββδ ό πατήp» 1, σύ δέ
6
δίr,1, ώς τόι· Θεόι, δψομέν()υς· πότ,ε; οτ:ε και ή κάc{}αρσις. αύτήν τήν έπίγνωσιν
62
καί τήν ένοίκησιν καi τήν οίκείωσιν
Καί αv,zός περί έαυιοv φησιι, οιι ((,ε1γι'ί1 ε,μφανίσω αv•τφ ε δέν δέχεσαι δτι είναι οϋτε καν σκιά σκιδc:; :Καί ό μέν
μαυτ6ι,,,, καί αv·θ·ις «δ aγαncov με τr}ς ει,τολάς μου πληρώσει, Κύρ1οc: μακαρίΖ:ει τούc: καθαρούς κατά τήν καρδίαν διότι
30 χ,αl ',?γ(;) καi δ π αη7ρ ε·λ-ευσό1μεθ'α καί μοv·ιίι1 π·αρ' αvτϊρ θά ϊδουν τόν Θεόν 63 • πότε; δταν θά πραγματοποιηθfi καί ή
κάθαρσις. Καί ό ϊδιοc: λέγει περί έαυτοϋ δτι «έγώ θά φανε
ρώσω είc: αύτόν τόν έαυτόν μου» 64 , καί έπίσηc: «ό άγαπων
58. Περί ούρανίου ίεραρχίας 15, 2 - 9. έμέ θά έκτελέσn τάc: έντολάc: μου καί έγώ καί ό Πατήρ
59. Ρωμ. 1, 20. θά ελθωμεν καί θά κατασκευάσωμεν κατοικίαν είc: αύ-
60. s· Κορ. 13, 5.
61. Γαλ. 4, 6.
63. Ματθ. 5, 8.
9~, Βλ. Έφεσ, 1, 17' 4, 1 ~' 64. Ίω. 14, 21.
ποιήσο:μεν)). Τοιαύτα μεν OVJJ και τοσαvτα κσ:ί πλείω τουτω:• rόν» 6 ". Τοιαϋτα λοιπόν καi τοσαϋτα καί περισσότερα άπό
ιί 1ώ1 1 λογίωι, φησιJJ αλήθεια, σύ δ' οvιδέ σκιάιι σ<κιας εχει.ι• αύτά λέγει ή άλήθεια των ίερων λογίων, σύ δέ νομίlειc: δτι
οι,ει τούς καί. τάς γοεράς ενεργε[ας ύπεραι·αοεοηκό·τας καί δέν εχουν οϋτε σκιάν σκιδc: οί όνδρεc: οί όποιοι ύπερέβη
·ται; παμq αsσιν ένωθέντας ακτίσι, καίΤΟt 1(! μ17 σκιάιι σκιας σαν καί τάc: νοεράc: ένεργείαc: καί ήνώθησαν μέ τάc: nαμ
5 εχοι' του Θεοv, ουιδέ θ·ε'iον εiγαι δύι,aται; Πως ούι, ου φαεϊc: άκτϊναc: 1ω, μολονότι τά μή εχον σκ1άν σκιαc: τοϊί
,τοιοvωι οϊ γε {}ε,οειδείς καί μ17 γνόντες μόι•οι·, αλλά κυ.ί ΘεοΟ δέv δύναται οϋτε θείον νά είναι; Πωc: λοιπόν δέν
:ταθό;,τες Irt θ·ε'iα; είναι τοιοϋτοι οί θεοσεβεϊc: καί οί οχι άπλωc: γνωρίσαντεc:,
47. Καί τί λέγω ώς συιδέ θειοι, τό μηδέ σκιαγ σκιάς tλλά καί γευθέντεc: τά θεία;
εχο11 τοv Θεου; Καί γαρ ουιδ' εJ! τοις οvσιν ολως εlι 1 αι 4Ί. Καί τί λέγω δτι δέν είναι οϋτε θείον τό μή εχον
10 δUJ''α1ό')Ι• εοτι ι'(iρ 0)' O'uiδ{:;JJ' 0 ([JJς τού ΚαλΟV ΠαJJiά;tιtOl οϋτε σκιάν σκιδc: τοϊί Θεοϋ; Πράγματι δέν είναι δυνατόν
μετουοίας εστέρηται· τό δέ μηδέ σκιάν οκιας εχοι•, nϊίις ουκ vc'J είναι οϋτε καν μεταεύ των δντων· διότι δέν είναι δν
(t)J τ' αγαθοv nαντά:,nασι~, εστ1ερημένοι 1 είη ," Τ [ OVJ!; Ό μl:ν ότ1δr1nοτε στερείται έντελωc: τηc: μετουσίαc: τοϊί καλοu·
καί τiJς χειρiοτης εφιέμει,·ος ζω17ς, εμnαθοuς τε δρμ1'j;, rό δέ μή ϊχον οϋτε σκιάν σκιαc:, πωc: θά έστερεϊτο έντελωc:
,d:περ ισχέπτοv •τε καί nροσύλοv nροαnαθε ίας dι·&nλεως, κατ' τοϊί άγαθοϋ; Τί λοιπόν; Ό μέν ποθων καi τήν χειροτέραν
15 αυτόJJ τόι• ύnό •της ω'jς φιλοσοφίας σ!).κοφαντούμεvαv, μετέ Ζωήν καί γεματοc: έμπαθη όρμήν καί άπερίσκεπτον καί ύλ1-
χει τ' αγαι?ού κατ' iηωδρόν ,αnήχηrμα, οί δέ της αρίστης στικ1iν προσnάθειαν, σύμφωνα μέ τόν σuκοφαντούμενον
nο,λι,τείας μ17 μόιrοv εnιθυμήοα~,τες, αλλά !Και ευιμοιρήσαντες άπό την φιλοσοφiαν σου, μετέχει τοϊί άγαθοϊί κατ' άμυδρόν
και πρός τiιι' δ:nαθ·η 1?1εωρiαι, ,α11αιδραμ6ιιτες διά της πρός άντήχημα, έκείνοι δέ οί όnοίοι δχι μόνον έπεθύμησαν τήν
τό οJηως αγαι?όιι δλικ17ς &νατάοεως, ου:δέ οκιά·ι, σκιάς ε- άρίστην πολιτείαν, άλλά καί τήν έnέτυχαν καί άνέβησαν
20 χουσι του αγα1θο11; πρόc: τήν άπαθη θεωρίαν διά τηc: πρόc: τό δντωc: άγαθόν
4S. Και .nάς μέι, αιι•θρωnος κατ' εικόνα εστι IOV Θc:οτj, καθολικιϊc: άνατάσεωc:, δέν εχουν οϋτε σκιάν σκιαc: τοϋ
'iοως χαι όμοίωοιJΙ" οί .δέ τφ nροοα~·έχειv δια οίου τφ Θεϊp άγαθοϊί;
τfί ,αί;ι)φ και αnει,λικρινη,μέι'n και &δια.Jιείππφ nρο,σευχ!7 και 48. Καί παc: μέν ανθρωποc: είναι κατ' είκόνα Θεοϋ,
διιί της αvεnιστρόφοv nρός Θεό1 1 · αJΙανεύσεως nρός &γγcλι- ϊσωc: δέ καi όμοίωσιv· οί δέ μετατεθέντεc: ηδη είc: τό άγ
25 ΚtJY η.δη ,UΘlασΙΜευα,σθs-ιι<τες αςίαι• ΟVΙδε •ΟΚιαν σκιάς εχοvσι γελικόν άlΞίωμα διά τηc: ίσοβίου έμμονηc: είc: τόν Θεόν μέ
Θεοv; Καλc7>ς αρα δια ,ης 'Α:πΟΙκαλύψεως Ίωάν~,ης απε τήν δϋλον καί καθαρόν καί άδιάλειπτον nροσευχήν καί διά
κάλυψε)! ιίμ'iν οτι ωά εJ.' τ[ι ψήφφ τfi λευκfi ουδείς δ,j_ τηc: άνεπιστρέπτου άνανεύσεωc: nρόc: τόν Θεόν δέν εχουν
Ι'αται γγωγαι, Θί μη ό λαΌών" μη οτι γαρ ουl γνωναι δύ οϋτε σκιάν σκιαc: Θεοϋ; "Αρα καλωc: ό '1 ωάννηc: άπεκά
~rα11'αι, &λλ' ει μι7 nισ1όν υπέχει ους, οvιδ' είναι δλως ο'ίε- λυψεν εic: ήμαc: διά τηc: Άποκαλύψεωc: δτι «τά είc: τήν λευ
30 Ίαί 7/ 1 l1))1 Q).Ιlως 0'{)0(1.)Ι fJεωρία]f CΙJΌλ<Ξ'ψVαJ! λογι~όμεJ•ΙJς, κήν ψηφοv δέν δύναται νά γνωρίσr~ κανείc:, παρά μόνον ό
ουχ cvς ύ•nέρ α'ί,οθησιν και γνcv,σι11, οίόν τινα γιrόφοψ ίερόJι, λαβών»• 7 • δχι δέ άnλωc: δέν δύναται νά γνωρίσr~, άλλά, έάν
αλλ' (.Vς :ιιηδαμ!7 οvσαιι μηδαμώς. δέν εχη πιστόν ouc:, δέν νομίΖ:ει οϋτε καν δτι είναι κάτι,
Θεωρών άβλεψίαν τήν πράγματι ύnάρχουσαν θεωρίαν, δχι
ώc: ύπέρ αϊσθησιν καi γνώσιν ώσάν κάποιον iερόν γνόφον,
65. Ίω. 14, 23.
όλλ' ώς μή ύπάρχουσαν καθόλου πουθενά.
66. Βαρλαάμ, αύτόθι σ. 247,
β7, Άποκ. 2, 17,
4fJ. Ταύτα αρα και ο φιλόσοφος, ψυχι,κός αντικρvς WI' 49. Αύτά αρα καί ό φιλόοοφοc:, μέ τό νά είναι έντελώc:
ψυχικόc: κai νά μή δέχεται τά τοϋ πνεύματοc: , άφ' ένόc.
68
και μ17 δεχόμενος 1ά 10v Πν,εύματος, τούς τε δι' αίώνος
{)εάnτας αναnεφην/J,τας ουiδέ σ,κιάν γουν ακιας Μείν αnεφή μέν άπεφάνθη δη oi άναδειχθέντεc: δι' aiωvoc: θεόπται
νaτο Θεού, καί των nεριόντων' εστιι, ών μαθητής γενόμε- δέν είδον έστω οϋτε σκιάν σκιαc: Θεοϋ, άφ' έτέρου δέ γε
5 ι•ος, δια της 'ψευιδωιιύμου γνώσεως και της αποδεδοκιμασμέ νόμεvοc: μαθητήc: μερικων άπό τούc: σημερινούc: θεόπταc:,
ψης σοφίας ώς ,ιη7 γν,ού,σης τόν Θεόν ,ε'nε,στρά 1 τεv,σε τοίς δι έlΞεστράτευσεv εναντίον των διδασκάλων διά τηc: ψευδω
δασκάλοις. Έ'lVεί γαρ προς αiηόν l:Jλεγον Β'Κείνοι κατά nα νύμου γνώσεωc: καί τηc: άποδοκιμασμένηc: ώc: μή γνωρισά
σηc: τόv Θεόν' • 'Επειδή δηλαδή έκεϊνοι τοϋ έλεγαν δτι
19
τροnαράδσωγ {ιφήγη,σιιτ ωίς αρχομέι•οις τον VOV)J εlς έαv
τόν, ατε δvοχερϊi'ις αnαλλαττ6μενον των εξω, μηχαναίς τισιν κατά πατροπαράδοτον διδuσκαλίαν οί άρχάριοι συνηθίlουν
10 επωτρέφειv1 υιάζωι?,αι τcιιν εlθισ,μένων εl11αι και οϋτω Π(!Ος νά βιάlουν τόν νοϋν νά έπιστρέψπ είc: έαυτόν μέ μηχανάc:,
έαυτούς υλέπειJΙ και κατά τον εξω αιιθρωnοv, αυτός δια καθ' δσον μέ δυσκολίαν άπαλλάσσεται των άπό έlΞω, καί
τοί)το κα,τrl τcv1, ,διιδασικόι,τωJΙ ε'χώρηαεν. Άλλα τί λέγω 101. 1 ς οϋτω νά βλέπουν nρόc: έαυτούc: καί έlΞωτερικά, αύτόc: έκι
αρτι προς τόι, αγων'α τοfίτον α.τcοδυσαμένους προς έαντυύς νήθη διά τοϋτο κατά των διδασκάλων. 'Αλλά τί λέγω οί
καί κατά ,τον εξω αν 1 θρωnοι, στρέφειν; Και TQI')} 1ελεω1έψ1-))J προσφάτωc: άποδυθέντεc: είc: τόν άγωνα τοϋτον νά στρέ
15 γάρ εlσιι, οϊ ωύιτφ χρη,σάιμενοι τιp σχήματι κατά τή1ι προσ φωνται πρόc: έαυτούc: κατά τόν έlΞωτερικόν όνθρωπον; 'Υ
ευχή~f, ε·νή,κοΟJ' 10 ι?είοv εσχο,ν. Και αυ:τός ό 117ν ,[),εοnτίαι• πάρχουν μερικοί καί άπό τούc: τελειοτάτουc: οί όποϊοι, χρη
τελεώτα1ος 'Ηλίας, Il)V' κεφαλ17ν τοίς γόvι:vσιν, ερείσας Και σιμοποιήσαντεc: τό σχημα τοϋτο κατά τήν προσευχήν, ευ
οvτω l())J V'OV)' εlς έαυτόι, και τον Θεόν φιλοnονcότερον συι 1 α ρον εύήκοον τό Θεϊον. Καί αύτόc: ό τελειότατοc: κατά τήν
γαγώιι, τον nολυε<1η εκείν'ΟV ελυσει• αυχιιόJΤ. θεοπτίαν Ήλίαc:, στηρίlΞαc: τήν κεφαλήν είc: τά γόνατα καί
20 fιΟ. Άλλ' εnεί και τ(v γεννάiδι;ι τούτφ τόν ιού Κάιι' οϋτω συναγωγών τόν νοϋν είc: έαυτόν καί είc: τόν Θεόν
έnιμελέστερον, ελυσε τήν πολυετη έκείνην Εηρασίαν •
10
τρόμογ {ιφωταμέ1,φ κατά )Jl01J)', 1ήν' τε αναnνο171ι μικρΟ'V ε,-τέ
χει11 ΟV)'θΌΟVλευον οί και?' ήμιiς, ώς και τrιν διάνοια,, ::ιρός 50. 'Αλλά καί είc: τόν γενναϊον τοϋτον, ύφιστάμενον
υραχύ γοvιτ συvεπι,σχοίη, τόJΙ τε δφι?αιλμόιι ,[l!) cδδε κακεί εic: τήν σκέψιν τόν τρόμον τοϋ Κάϊν, συνεβούλευαν οί ίδι
σε nεριάγ,ειγ, αλλ' οlοι, έρείσματί τινι τιp οlκείφ οτήι?ει 11 κοί μαc: νά κρατrϊ όλίγον τήν άναπνοήν, ώστε καί τήν διά
25 τφ δμφαλιp TOVlOJ! προ,σερ,είδειν και τη~ι δι' οψεως .έξω νοιαν νά συγκρατήσπ διά βραχύν χρόνον, καί νά μή περι
χεο,μένηι 1 δύναμιι• του γου της καρδίας ε'ίσω πέ:ιιπειν αύ φέρπ τόν όφθαλμόν έδω καi έκεϊ, άλλά ώσάν είc: στήριγμα
θις διr} του τοιούτου σχήμα,τος του σώματος ( ώς γαρ Ι())]' νά τόν προσηλώνπ είc: τό στηθοc: του η τόν όμφαλόν καί
μεγάλωΨ περί ταύιτά τίς φησι ωοίς έξω σχήμ,α,σιιι ε'ίωι')ειι τήν χεομένην έΕω διά τοϋ βλέμματοc: δύναμιν τοϋ νοϋ νά
ό lfσω αιιθρωnος συι•εξομοιου'σιθ'αι μετά τήιι παράυασιιι). ε:- στέλλπ πάλιν μέσα είc: τήν καρδίαν διά τοϋ τοιούτου σχή
30 πεί ταfiτ' εχεί11οι το·ύτφ ύnετίι'}εντο, μετά ,υραχύ λίαν αφη ματοc: τοϋ σώματοc:, διότι, δπωc: λέγει κάποιοc: άπό τούc: με
γάλουc: είc: τά θέματα αύτά, «ό εσω όνθρωποc: συνηθίlει νά
)Jιάσας, O'V μέχρι 10V λειποταξ[ου εστη, αλλά καί nι·κρός
έΕομοιώνεται μέ τά εΕω σχήματα μετά τήv παράβασιν» 1 1.
αi'ηοίς ,ε'nι συι,όδου κατέστη κατήγορος, ?ιμφαλοψύχοvς' δι·π-
'Επειδή λοιπόν έκεϊνοι τοϋ ύπέβαλαν ταϋτα, αύτόc: άφηνιά
68. Α' Κορ. 2, 14. σαc: έπειτα άnό όλίγον, δέν έσταμάτησεν είc: τήν λιποτα-
69. Ό Βαρλαάμ είχεν ελθει είc: έπαφήν μέ μερικούς ήσυχαστάc: 1:;ίαν, άλλό καi κατέστη πικρόc: κατήγοροc: αύτων πρόc: τήν
τηc: Θεσσαλονίκης.
70. Γ' Βασιλ. 18, 42 · 45.
μάζωι· αυτούς. Τάχα και τον εlπόντα προς Θεόι, ((ή κοι
σύνοδον, όνομάΖ:ων αύτούς 'όμφαλοψύχους'. Προφανως
λία μου 17χ17 1 σει ώς ικιθάρα και τc} εJJ'16ς μου r!Jσεί τείχης
καί τόν είπόντα πρός τόν Θεόν «ή κοιλία μου θά ήχήση
χαλ,κουν δ ει·εικαίι 1 ι,σας)) καί τον· εl.π6JJ'1α rlις ((() JJ'6μος του
ώς κιθάρα καί τά έντός μου ώς χάλκινον τεϋχος τό όnοϊον
Θεοv εJt μέσφ τής κοιλίας μου)) 'κοιλιο'ψύχους' aJJ' οi':ως κατεσκεύασες έσύ» 72 καί τόν είnόντα δτι «ό νόμος τοϋ Θε
5 1) Άκοιλιοι·όαους' nροοαγορεύοειε καi. 1όι 1 γράφοιηα <ψJJ'17ιιη οϋ είναι είς τό μέσον της κοιλίας μου»
73
θά ώνόμαΖ:εν ουτος
Θεου ΚΟc'.ληθ17•rω 11J ,nvΙΟΠ OOVJ) nαραπλησίαιr επιθείη 11})' 'κοιλιοψύχοuς' καί 'κοιλιονόμοuς' καί είς τόν γράφοντα «ή
εnωι,·υμίωι· καί διαυαλεί πάJ"Ιας 10·i1ς διά οωματtΚ(VJJ ουμ μνήμη τοϋ Θεοϋ δc: κολληθη είς τήν nνοήν σου»
74
θά έnέ
οόλωJ' τά γοερά και θεία και nι•ευμαr~κά και τυπουψτας θετε nαρομοίαν έπωνυμίaν· καί θά διαβάλπ δλους τούς
,και ΟJJ'Ομάζοντας καί αvιχι,,εύοι•'τας. Άλλ' ε'κείJJους μεν πα- προτυπώνονται:: καί όνομάlοντας καί άνιχνεύοντας τά θεϊα
1 Ο ψι. τοντο ολάιμει γε ου1δέ'1' 1 , α-ί'ιιτός δέ και 1(!)J) ίερων παρα ιωί πνευματικά διά σωματικών συμβόλων. Άλλ' έκείνοuς
J1Jειτ,α,οιιϊt1ωJ' ε~ω μει•ει καί ουδέ και nρός τrί.ς σκιάς ι},ε μέν δtν θά βλάψη κατά τίποτε μέ αύτά, αύτός δέ καί άπό
ι·ίζειι, εξει τής αληθείας. rά ίερά παραπετάσματα θά μείνη εΙΞω καί οϋτε nρός τάς
51. κ αί ου δυοχερω·εiς πάι•τως rαvτα :ιαρ' 17μϊό1' α σκιάς της άληθείας θά δύναται νά άτενίlη •
75
κούωJΙ" εγγυτέρω γάρ σε Θεοv nοιοvιμει, 17 σ~'Ί τούς ήvωμέ- 51. Πάντως δέν πρέπει νά στενοχωρηθης μέ τό νά
1s )'Ους Θεψ rδ'ιιι γαρ σκι(Ο)' ήμείς σε εκοάλλα,ιιεν, σύ δ' ε όκούr~c: άπό ήμας ταϋτa· διότι σέ φέρομεν πλησιέστερα είς
κείι·,ους και της σκιας τr'i'JΨ σκιωι,. <r'Αλλά i,vι'>), φησίι', «sJ' rόν Θεόν άπό δσον έσύ τούς ήνωμένους μέ τόν Θεόν·
εσό,πτcφ οι.έπαμιεJΙ)ι ό μέγας Παυλός φησι. Τί οvι, •το εσο διότι ήμεϊς σt έκβάλλομεν άπό τάς σκιάς, έσύ δέ έκβάλ
nrροv; Οi,δέ 0:Κt(Ι.J' οχιας εχει 11/1' εμφαιJΙομέvην, καv ηιτοιι λε1ς έκείνους άπό τάς σκιάς των σκιων. «'Αλλά τώρα», λέ
διειδέr, και λεiοι• η; Καί Π(Ος αιr δεικι•ύοι 1l κιαί πως ,'ίγ γει, ό μέγας Παϋλος βεβαιώνει δτι «βλέπομεν είς κά
20 εσο.πτροι• ε'ίη καi. πr'ός ολέnοψειι ε~• αυιrφ τι μηδέ γπιiι, rοπτρον»";. Τί συμβαίνει λοιπόν μέ τό κάτοπτρον; Δέν εχει
οκιάι• σχ,ιας εχοιηι; "Οτω• δέ και αυτός ,τις έαυτόι· εσοnτρrιι· οϋτε σκιάν σκιδς, άκόμη καί δν είναι όλιγώτερον διειδές
ι'ιJκραιφι/ές κω:ασκευά,011 Θεοί, καί ωί, Θεοv τυχόιι Ίλεω καi λεϊον; Καί πως θά έδείκνυε κάτι καί πως θά ητο κά
TOUIOJ' f;)J έαυυρ εχη χ,αί ΤΟΙ!τψ ι•οερως ει 1 1υγχάη7, φι7Ίς τοrπρον, καί πως βλέπομεν κάτι είς αύτό, δν δέν εχη οϋτε
(,.;τερ rμuς {1 nερ9;υι'i'Jς ει• φωιι θεώμει 1 ος, 10)' ()(}(OJ'TC./ μηδα- σκιάν σκιας; 'Όταν δέ κάποιος κατασκευάση έαυτόν ά
25 μως όρίζοι' οψθαλμ6ν, .nrίις και• ονδε ΟΙκιαιt εχοι 1'/Jς του κραιφνές κάτοπτρον τοϋ Θεοϋ καί έηιτυχών τόν Θεόν εχη
Θεοv aχ,ιfί.ς; 'Όταγ δέ και ι•οfiς 1 1 τό εaοnτρον, :{αι γοϊ,ς rοϋτον μέσα του ϊλεω καί συναντςΊ τοϋτον νοερώς, βλέ
χε'κυ.ι?αρμέιος και ακ1)'λίιδωτος, φύσις liϋλος, φr7ις συγγει:ές, nων ύπερφυως φως ύπέρ φως είς τό φως, τό όnοϊον δέν
εl χρ1) λέγειι·, τφ αι•ωrάτφ και nρrhrφ φωτί, πως iίπ' αιJ περιορίΖ:ει καθόλου τόν βλέποντα όφθαλμόν, πως δέν θά
τ:οv ωυ nρrlιτου καταλαμnόμενος φωτός ου·κ αυτό rιαίι•οιτ' εχη οϋτω καν σκιάν της σκιας τοϋ Θεοϋ; 'Όταν δέ τό
30 ll.1t ;;,:rι.1ϊι μ.,έ,1?,ε~ι, 1 Ο τδ &ρχέτυ;ιΟJ' και") αlrίαν Ιχηί; ΠrΤJς δ~ κάτοπτρον είναι καί νοϋς, νοϋς μάλιστα καθαρμένος καί
άχαλίνωτος, φύσις δυλος, φως συγγενές, έάν χρειάΖ:εται
71. Μακαρίου, 'Ομιλία 16. PG 34, 617. 'Ιωάννου, ΚλϊμαΕ 28, PG νά λεχθ(ϊ, μέ τό άνώτατον καί πρώτον φως, πως ουτος, κα
88, 1133 Β.
rαλαμπόμενος άπό αύτό τό πρώτον φως, δέν θά έφαίνετο
72.Ήσ.16,11.
73. Ψαλμ. 39, 8. κατά μέθεΙΞιν δ,τι τό άρχέτυπον είναι κατ' αίτίαν; Πως δέ
74. Ίωάννου, ΚλϊμσΕ 27, PG 88,1112G.
75. Βλ. 'Υπέρ ήσυχαΖόντων.
76. Α' Κορ. 13, 12.
ΟVΚ αι, δι' έαυιοu rμι.ίι•οι 701' χρυφίον χάλλους ε,κε[ι"ΟV 11)V δέν θά έ!Ξέλαμπε δι' έαυτοϋ τήν ώραιότητα τοϋ κρυφίου έ
cl>ραιότητα, καθό. και ό !nροφήτης λέγει διι «ή λαμπρότης κείνου κάλλουc:, καθώc: καί ό nροφήτηc: λέγει, δτι «ή λαμπρό
ΤΟΙΙ Θεου ~ίμωιι εφ' 1}μας)); Πr':Ίς δέ ιοωvιος (0)' τε και rηc: τοϋ Θεοϋ ήμων έφ' ήμαc:»"; Πωc: δέ, άφοϋ τοιοϋτοc:
ψαι1,όμεγ:ος, ,ευωδία Χρισωϊ3, 1ωι 1 αρειω1" αi'ι<τοΓί αγγελ,,ις, είναι καί φαίνεται, εύωδία Χριστοίί 78 , δγγελοc: των άρετων
5 ουδέ ΟΙκιάv σκιrί.ς σχοίη τοίΊ ΘεοίΊ; Πό19ε1, εlς τούτους τυι',ς του, δέν θά είχεν οϋτε σκιάν σκιαc: τοϋ Θεοϋ; ·Από ποϋ
01,τως αφωιίσωvς και nολυοχίους λόιγους ελήλυθας, ιJj φι ηλθεc: είc: αύτούc: τούc: πράγματι άφωτίστουc: καί πολυσκίουc:
λόσοφε; Τωι' γαρ ,dκιϊδι· 10ύ10Jι, :τόρρω τά Δ ιω·υσίου του λόγουc:, ώ φιλόσοφε; Διότι άnό αύτάc: τάc: σκιάc: είναι μα
μεγάλου συγγράμματα· τοσοvτο ,δέ αυτός .μέγα 'Tt χρημα κράν τά συγγράμματα τοϋ μεγάλου Διονυσίου· τόσον δέ
δείκ,ιJυ,σιι" οlόμενος τι)ι• τrοι• θεοφόρων αληθ;7 καί μυοτικηγ σπουδαίον πρδγμα θεωρε; αύτόc: τήν άληθινήν καί μυστικήν
10 i':ποψίαν, ώς κ•αι τiJς κατά )'OV)f αυιτωγ 1}εωρηιικης αποπλη έποψίαν των θεοφόρων, ώστε τάc: διε!Ξοδικάc: διδασκαλίαc:
ρώσεως &πει,κ01J[σμα1α λέγειι, •Η1ς ιωι, ίερων Γραφc7>ν διε των ίερων Γραφών έχαρακτήρισεν άπεικονίσματα τηc: κατά
ξοδικάς μαθητείας. Πόθε1· συν τοvτο προπετrος φωηαοθεiς νοϋν θεωρητικηc: όλοκληρώσεώc: των. Άπό ποϋ λοιπόν έ
"Χ: -
ε.,ειπεν,
~ -
ερονμεν
~ ,.,
ημεις. φαντάσθη τοϋτο καί τό έ!Ξέφρασε προπετωc:, θά τό εϊπωμεν
52. 'Έτερός τις Ηvι• &,ληθι'J''ωι, θεολόγων, τούς θρασείς ήμεϊc:.
15 θεο,λόγους εnιστοιμίζωι•, οκιάγ μέι, λέγει την εμφαιν·ομέ1·φ· 52. Κάποιοc: δλλοc: άπό τούc: άληθινούc: θεολόγουc:, άnο
τqj κόομψ του Θεού γγω·σιν, καί IYJJJ σκιάν εχειJJ ταύ,ης στομώνων τούc: θρασείc: θεολόγουc:, λέγει σκιάν τήν φανε
1·17ς οκιας ωiJς εν ωίς όρωμέ1•οις φιλο,σοφούντας τφ 1ιιηδέ ρουμένηv είc: τόν κόσμον γνώσιν τοϋ Θεοϋ καί προσθέτει δτι
η7ς κιίσεως τιίι•· &,κριοfJ κατάληψιJ! εχειν. Οvως δέ ό μιΊ τήν σκιάν αύτηc: τηc: σκιαc: έχουν οί φιλοσοφοϋντεc: είc: τά
:zι,εvματικός και τούς πJJευμα1ι<κούς &ι,σJκρίγωι,, μη εlδϊις όρώμενα άντικείμενα, άφοϋ δέν έχουν οϋτε τηc: κτίσεωc:
20 οτι διαφέρει {tεοπτία ?~ωλογίας, και 117ς από δρωμένωJΙ ες τήν άκριβη κατάληψιν 79 • Αύτόc: δέ ό μή πνευματικόc: καί άνα
τιί. μάλισια, μειήJ'ιεγκειr ,απ' εκεί~,ης ε·nί ταύτηι, τ·ης σκιάς κρίνων τούc: πνευμcτικούc:, μή γνωρίΖ:ων δτι διαφέρει ή
1 ι; )! διnλόηι 1 , μάλλον δέ σιJ!δέ ωύιηιJ ωίς τών αοράτωι• {}c:,ω θεοnτία τηc: Θεολογίαc:, καi μάλιστα τηc: προερχομένηc: άπό
ροίς συγχωρεί· 10νιοvς δέ διrt τούιωγ &γεράστους δείξας τά όρώμενα κτίσματα, μετέφερε τήν διπλόην τηc: σκιαc:
Η!))' λόγωι•, τούς εξω σοφούς ιωυ,κ, εχεt)) ψησίι,, «Qnως μ17 άπό έκείνην είc: αύτήν έδω, μαλλον δέ, οϋτε αύτήν δέν
25 1?αv,μασίους 1ίγήσειαι, γε1η1αίως))' (,Vς αυ·τός περι αυτών λέ έπιτρέnει εic: τούc: θεωρούc: των άοράτωv· άφοϋ δέ διά
γει, ωι)JJ 1?·είω' κα1αι 1 ει,οη1κ6τας ύπεροχι)v και δείγ lσχυρι τούτων έδει!Ξεν άβραβεύτουc: τούτουc: τούc: λόγσυc:, λέγει
:ο:ιιέJ'ους επί 1(())' 15·πέρ 1ί,,ιι{iς θ'έαι, α1 1 ωθ:εν παραγε1,έοθω δτι «δέν δύναται νά μή θεωρήσrι θαυμασίουc: τούc: έ!Ξω σο
και (j (!)ς αι,aλάιμψαι 1•0,ερ6J•, δι' OV εστι Ι'Οις 1J,είοις συζυ φούc:, διότι», δπωc: λέγει αύτόc: περί αύτων, «κατενόησαν
γείν και κρείττον i) κατά απόδειξι~ι τάς άπλας εχεt)J θϊω- λαμπρωc: τήν θείον ύnερβατικότητα καi ίσχυρίΖ:ονται δτι
30 ρίας. ΤαΓηα δ•έ ,&κούω1 1 λεγόιι•ιω1J, μη δύJJασθαί>J φησι 1ομi7 πρέπει είc: τά ύπέρ ήμαc: νά έλθrι άπό δνω θέα καί νά
και αυ•101Jς i',nό Θεού nεφωτ[σθαι λέγεtJJJ>. Τίvα ιόν φωτι λάμψr, φωc: νοερόν, διά τοϋ όnοίου είναι δυνατόν νά
σμ6>1; "Οι•· nάι,τως iΊφηγουι"ίαι. Τσίηο 1,0[1,vγ &ντικρύς φη- συστοιχήσουν μέ τά θεία καί νά έχουν κατά άνώτερον άnό
τήν άπόδει!Ξιν τρόπον τάc: βεβαίαc: θεωρίαc: Άκούων δέ
νά λέγουν ταϋτα ίσχυρίΖ:εται δτι δέν δύναται νά λέγrι δτι
77. Ψαλμ. 89, 17.
78. Β' Κορ. 2, 15. δέν έχουν φωτισθη καί αύτοί ύπό τοϋ Θεοϋ» 80 • Μέ ποίον
79. Μακαρίου, 'Ομιλία 34, 1, PG 34, 744 C.
φωτισμόν; Πάντωc: μέ αύτόν τόν όnοίον διδάσκουν. Τοϋτο
80. Βαρλαάμ, αύτόθι ο. 261 έ.
01,)', ώς σι• δύι 1 αται μιί θεοσεοείς 1ε καί θε6πτας διαq·έρο,· λοιπόν λέγει εύθέωc:, δτι δέν δύναται νά μή θεωρn καί
τας τuιι• lJλ,λωιι ήγε'iσΠαι και προσαγορεύειν. Άλλ' ώς μι'οι· όνομάΖ:π τούτους θεοσεβεϊc: καί θεόnταc:, διαφορετικούς
ΤΟ vπ' εκείνω)' q ruς λεγόμει"Ο')" υα11iι και .δει~tΟ)' σκ6ιος επϊ ί, άnό τούc: αλλουc:. 'Αλλά, δnωc: τό άnό έκείνουc: λεγόμε
και ή αJ'ωι?εJΙ 19έα κάτωθεJΙ καί δαιμ6ιJtος τρωιcuς ει 1 τφ νον φως είναι βαθύ καί φοβερόν σκότος, καί ή άnό δνω
5 πρωέρψ nρός αυ1όιι &nσδέδεικται λόγφ, και 1iιν nροσευχrJ)' θέα άπεδείχθη είc: τόν προηγούμενον λόγον
81
φανερά κα
171 1 διιδόασι 1{(J Θεφ κ 1 αί 1αύ,1ηψ εlς μέσον nαραγαγ61ηες /: · τωτική καί δαιμονιακή, οϋτω καί τήν ύnερβατικότητα την
θεοι• γνώμψ' α.nεδείξαμειr ΟVΟα1''" OVI χείριοι• ,δ' ισως κιάι - όnοίαν δiδουν είc: τόν Θεόν έφέραμεν είc: τό μέσον καί
ωίJθα Cfά!'ΓJ.l οραχύ '1t nερι αυ117ς τοις nροιέροις εκείι•οις τήν άπεδεί/Ξαμεν δθεον γνώμην. Δέν είναι δέ κακόν νά
σύμφωι 1 ΟJ' και όμ6λογ01". εϊπωμεν καi έδω περί αύτrιc: όλίγα, σύμφωνα καί όμόλογα
1ο 53. Ό μέιι οvν Δαυiδ εlnει 1 δτι <,θεοί οι 101 ουρω•i1ι 1 1
μέ τά προηγούμενα έκεϊνα.
και 11} )'' γ17 )' ου:κ εnοίησαιι' ,&πιολέσθωσαJ'ι)• ε·γω δ' αν φαίη~, 53. Ό μέν Δαβίδ λοιπόν είnεν δτι «οί θεοί οί όποϊοι
προσθ'εις cίις σωιαn6λιοιπιο τοίς i}εοίς τούιοις ύnεροχ17 ΘεοίΊ, δέν κατεcκεύασαν τόν ούρανόν καί τήν γην εϊθε νά άπο
ή μηδέ τ'ίjς αι 1 ειδέοv κατ' ε,κείι 1 οvς ϋλης προτέρα μη:δ' εκ λεσθοϋν»82· έγώ δέ θά ελεγα προσθέτων, εϊθε νά συναπο
μιί ΟJ'Τύ))' ::τροαγαγουσα ϊ(J. ΟJ!Τα μηδέ 1ωι• εν ήμίι• όπωοδιι- λεσθfϊ μt τούc: θεούc: τούτουc: ή ύπερβατικότηc: Θεοϋ, ιi
15 n,OTOVJΙ φαtJ"O,UέJ"WJ! ασvγκρ[τως ύnερανέχουσα μηδ.~ τfiδε και όποία οϋτε προηγεϊται τηc: άνειδέου κατ' έκείνουc: ϋληc:
και'f' 1ίμας nρ61 1 οιαγ nοιουμέγη. Ταυ'Ία γrΊ.ρ τά δ6γμωτια Σω οϋτε παρήγαγεν έκ μή δντων τά δντα οϋτε ύπερέχει άσυγ
κράιους και 'Αρισιοτέλους καί Πλιiτωι,ος, ους οδτος δ μα- ιφiτωc: των μεταΕύ μαc: όnωσδήποτε φαινομένων πραγμά
19ητ1ίς ε'κείJ'ύJ)! ώς 71})' θείαιι ύπεροχήν κατω,'εν'Οηκότας ε των οϋτε προνοεί των έδω καί των καθ' ήμδc:. Πράγματι
θ·αύμαοεJ'. Ό δέ Πvθα,γόρας εν τοίς άχρή,στοις πλέω, ιι αύτά ε]Ύαι τά δόγματα τοϋ Σωκράτους καί 1οϋ Άριστοτέ
20 χρυσοίς εnεσι 1ιοιουτ6 φησιι" εlJJιαι διηι,εκως 70 θειΟJ 1 , οi,,ις λουc: καί τοϋ Πλάτωνος, τούς όποίοuc: αύτόc: ό μαθητής
;ιέι•οη' rtJ' nοτ' α11θ·ρωnος πχολάσας · οϋτω κατεν6ησε υ7·ν έκείνων έθαύμασεν ώc: κατανοήσανταc: τήν θείον ύπερβα
ιΊnεροχiιι· H!V Θεου. Και /O)J' εl και 11]1' ύmεροχ11ν καται 1·ε1•οη τικότητα. Ό δέ Πυθαγόρας εic: τά δχρηστα πλέον καί δχι
κότες Υ}'ΟαJ', ουlδ' οvτως αν ησω, nεφωτισμέ1 1 σι· καί γr}ρ χρυσδ επη λέγει δτι τό θείον είναι διαρκωc: τοιοϋτον, δ
ουχ ιίις Θεογ εδόξασαι" ογ ώς Θεόι· κα1εν6ησαν, ε'ί γε nωc: θά έγίνετο ποτέ δνθρωποc: δπρακτοc:· οϋτω κατενόη
25 και κατει•6ηπαι·· κ,αί οί δαίμω 1 ες γαρ ΘείΊ1 1 ϋψι(ΗΟ)J 'ί,οασι τόι· σε τήν ύπερβατικότητα τοϋ Θεοϋ. Καί δμωc: άκόμη καί δν
Χριοτ61,, ο'ις τό nι-εvμα του Πύθωιrος ελεγε περί Σίλα είχαν κατανοήσει την ύπερβατικότητα, πάλιν δέν θά ήσαν
καί Παύλου, υοι'iτοι δουλοι ιου Θεού τού 1Sψ[σιτου εlσίJ')), φωτισμένοι" διότι δέν έδόΕ:ασαν ώc: Θεόν αύτόν τόν όποϊον
&J.v,' ου δι,ί. ωυ10 nεφωτωμέ11ους ύnό Θεου ερο·vιμει• το1Ίς κατενόησαν ώc: θεόνR3, έάν φυσικά τόν κατενόησαν. Πρά
δαίμοι•ας, καίτοι 10v ι'•ψίοτου ύψηλότερω, ουδέν οϋδ' Υσω 1 • γματι καί oi δαίμονεc: γνωρίΖ:ουν τόν Χριστόν ώc: ϋψιστον
30 54. Tov δέ υπέρ &πόιδειξιν, δ:περ Έλλήνων οί σοψ)ι Θεόν, δπωc: τό Πνεϋμα τοϋ Πύθωνοc: έλεγε περί τοϋ Σίλα
και ό ωύ·τοι.ς έn6,μει·ος οvτος οΥοJΙταί τι μέγα, τά τε φύπει καί τοϋ Π αύλου 8 ', «ουτοι είναι δοϋλοι τοίi Θεοϋ τοϋ ύψί
στου», άλλά δέν θά ε'ίπωμεν διά τοϋτο φωτισμένους ύπό
τοϋ Θεοϋ τοίJC: δαίμοναc:, μολονότι τίποτε δέν είναι ύψη
81. Α · nρός Βαρλαάμ. λότερον τοϋ ύψiστου οϋτε 'ίσον.
82. Ψαλμ. 95, 5. 54. Τοϋ δέ ύπέρ άπόδειίιν, τό όποϊον oi σοφοί των
83. Ρωμ. 1, 21.
84. Πράt. 16, 17. Βλ. Μάρκ. 5, 7. Λουκό 8, 28. 'Ελλήνων καί αύτόc: ό άκολουθων τούτουc: νομίΖ:ουν ώc:
37
57g ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ. ΠΑΛΑΜΑ
s· ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 579
γοητά πάντα και 1()))' μ1) φύσει νοητωγ, {,,φ' ~ίμωγ δε γαί
κάτι σnουδαιον, ύnέρκεινται τόσον τά φύσει νοητά δλα
ιiJς 17μειέρας δtαJ''Οίας γεJ'αμέ·~,ωι,, ύπερω•έχει πολλά, καiΜ
δσον καί πολλά έκ των μή φύσει νοητών, γενομένων δέ
περ και πρό•ιερωr εδ.είξαμεJr" εί δε καί ή κατ' εκε{γους
άnό ήμδc: καί τήν διάνοιάν μαc:, δnωc: καί nροηγουμένωc:
r}πόδειξις 1W)t μηδαμfι ,ιιηδαμως QY'1ω)J εξελεγχiJείη, και
έδείΕαμεν. 'Εάν δέ καί ή κατ' έκείνουc: τούc: φιλοσόφουc:
5 τό ύπέρ άπόδειξιι• τοfiω τι)ι• κυγηγ πάJ,ιως ",1-δου περι-
άnόδειΕιc: φανπ δτι είναι άnό τά πουθενά καθόλου όντα,
6αλόμενο1, οlχήσεται. Τ ί ο{;ι• ιό τέλος ,ιfίς α.rιοδείξεως; ΊΙ
nάντωc: καί τό ύnέρ άnόδειΕιν τοϋτο ένδεδυμένον μέ τό
117ς αληθ•είας εϋρε,σις. Τί 10 1ιέσοι1; Τό α'Lιιω, δ συτως ε
κυνόδερμα τοϋ 'Άδου
85
θά έΕαφανισθ(Ί. Ποίον λοιπόν είναι
χει και OVIΚ .i'f.λλως. Τ[ς l} αρχ17; Κοιι"αι ε1η,οιαι και αξιdι
τό τέλοc: τηc: άnοδείtεωc:; Ή εϋρεσιc: τηc: άληθείαc:. Π οϊον
μαια Ι(Ι. ψύ,σει γνώριμα Και Πασιιι ανωμολογη\UέJ!α.
τό μέσον; Τό αϊτιον τό όnQϊον είναι οϋτωc: καί δχι δλλωc:.
10 55. 'Αρξcίιιμεθα διί α;ιό της αρχης. Ού'δεJJ εύρίσ·κετυ.ι
Π σία η άρχή; Κοινοί εννοιαι καί άΕιώματα φύσει γνωστά
;ιασ~ιι συvωμολ•ογημέι"ΟJ' τε ·και άνωμολογημένωι· εί,σί δ'
καί άnό δλουc: άnοδεκτά.
εφειΚιιικοΙ 1ιι 1 ες οί' και ΚΟl')'iί πaσt)' άιιτιλέγουσι. Και μηι•
55. 'Άc: έκκινήσωμεν λοιπόν άnό τήν άρχήν. Τίποτε
Jκ μηδαμfί μηδαιμως γίJ<εσθαί It Κ!.OtYJ'J llll:OlJ' BJ!J'Otα H/J
δέν εύρίσκεται συνωμολογημένον καί άνωμολογημένον άnό
Άρωτοιιέsλει δέδοκ·ται και 10 ύλι1κόν α'Lτιω, αεί του εlδικοϋ
δλοuc:· ύnάρχουν δέ μερικοί σκεπτικοί, οί όnοϊοι άρνοϋνται
15 προειι•αι και πλείσιι?? ετερα τοιαύτα τούτον εχο'J!ια ΤΟ)' τρό
γενικιϋc: δλα. Καί βεβαίωc: ό Άριστοτέληc: φρονεί δτι είναι
ΠΟJ!' αλλ' ΎJ:Uί~ι OV ΟVJΑδοκεί• Πα)• δε 10V')Λαντ{ο,γ περι αυιωγ
κοινή είc: δλουc: εννοια δτι δέν γίνεται κάτι άnό τό μηδέν
δοξά~ομεν σοφοί τε και ίδιωιαι, γεγενησθαι μεν γαρ εκ
κατά κανένα τρόπον, δτι τό ύλικόν αϊτιον προϋπάρχει πάν
ω) οι"τωι, α,,αι1f' ύnό 101! Θεού, προϊnοσιηναι δέ τό φως
τοτε τοϋ είδικοϋ καi πολλά δλλα τοιαϋτα τοϋ αύτοϋ εϊ
&σιέρωJ', είδος ογ αi}τωJΙ. Εί ιοίνυν τά μη πασι συJJΙομολο-
δουc:. 'Αλλ' ήμεϊc: δέν συμφωνοϋμεν· φρονοϋμεν μάλιστα
20 γούιμει,α· μηδε φύ,οει γγώριμα, nασι δε ,σv,νομολογούμει·'J~•
σοφοί καi άγράμματοι περί αύτων άκριβωc: τό άντίθετον,
•QVΙδέν, κατα σέ τε Και ε•κε{γους Ου 1 δεJJ η'j φύσει γγώριμοιι·
διότι έχουν τά πάντα ύnό τοϋ Θεοϋ έκ μή όντων, nροκα
Τω)'' δε φύσει γιJΙωρiμω~ι ύμας επιλιπόνιωγ 01!/!εnιλε[ψει
τεσκευάσθη δέ αύτων τό φωc: των άστέρων , ώc: είδοc: αύ
86
πάντως κ,αί Ύj απόδειξις· nασαι, γαρ άποδεικιικήγ άρχι';1·

των. 'Εάν λοιπόν τά μή συνομολογούμενα άnό δλουc: δέν
και nρότασιγ ψύ·σει γι,ώριμον είναι δείγ και αυτός εγ τnίς
είναι οϋτε φύσει γνωστά, είc: δλουc: δέ δέν είναι τίποτε
25 nρός ή>μας σου γράμ1uα,σι διαγορεύεις.
συνομολογούμενον, κατά τήν γνώμην σου καί έκείνων τί
56. 'Έτι, τό &ι,αγκαιο~, ,δεί εχεt)' ιάς προτάσεις, επει ποτε δέν είναι κατά φύσιν γνωστόν· άφοϋ δέ έλλείnουν
και 17 κυρίως ,&πόδειξις κατ' Άριιηοτέλψ επί τωγ αι,σ;ι άnό σδc: τά φύσει γνωστά, όnωσδήnοτε θά έλλείψrJ μαι]
καίω1, τε· καί ,άϊδίων, τουιέ,aτι των άεί 01?1ωι•, α δη κακ
καί ή άnόδειΕιc:· διότι καί σύ ό ϊδιοc: είc: τά γράμματά σου
των ,αεί 01,ιωγ λα;ιι,υάι1 οv,σι. τάς ά1ιοδε[ξεις· τοιαυ•τα γαρ
nρόc: ήμδc: διακηρύσσειc: δη πόσα άnοδεικτική άρχή καί
30 l(J οι•τως άJ'αγκαία· ΤΟ δ' άει Qγ αγαρχόι, 80lt και ά1ελεti- nρότάσιc: πρέπει νά είναι φύσει γνώριμοc: •
87
56. Προσέτι, αί nροτάσειc: πρέπει νά cχουν τό άναγκα

στικόν, έnειδή ή κυρiωc: άnόδειΕιc: κατά τόν Άριστοτέλην
έφαρμόΖ:εται είc: τά άναγκαϊα καί άiδια, δηλαδή είc: τά
85. Βλ Όμήρου 'Ιλιάς Ε 845. πάντοτε όντα, είc: αύτά τά όnοϊα λαμβάνουν τάc: άnοδεί
8.6. Γεν. 1, 1 · 4· 14.
Εειc: έκ των πάντοτε δντων • τοιαϋτα δέ είναι τά δντωc:
88
88. Άναλυτικων 'Υστέρων 1, 6' 8. άναγιωϊa· τό δέ άεί δν είναι δναρχον καί άτελεύτητον·
τητωι· ο γαρ fj)J' τ6Γε ΟV'Κ ηv καί, εαται οτε ιΟV'Κ εσται, πώ; διότι αυτο το οποίον ητο καιρός δτε δέν ύπηρχε καί θά
αεί ον'; πως δ' ,αJ•αγκαιω' εlγαι; Τοιου:τον δε τωιι
- ,,
ογτωv ύπάρΕn καιρός δτε δέν θά είναι, πωc: είναι δυνατόν νά
καί κιηοτω,, οvιδέι 1 • Ου 1 δε απόδειξις αρ' έn' ουιδεJ•ός εστιν, είναι άεi δν; πωc: νά είναι άναγκαϊον; Κανέν άπό τά δντα
επεί και 'Αριστοτέλης επί λέξεώς φηαι, <~τωJι φθαρΗΟ)J καί κτιστά δέν είναι τοιοϋτον. "Αρα δέν ύπάρχει άπόδει
5 &πό.δειξ ις ΟV'Κ εστ t))' και τό συμnέρααμα 11jς α:nοδείξεως Ειc: διά κανέν, έπειδή καί ό 'Αριστοτέλης λέγει κατά λέΕιν,
δει είι 1 αι αψθαριταJJi και αtδιον. «των φθαρτίϊJν άπόδειΕιc: δέν ύπάρχει», καί τό συμπέρασμα
τηc: άποδείΕεωc: πρέπει νά είναι δφθαρτον καί άί'διον •
89
57. 'Έrι, εnεί της αμέσου και nρώ,της :τιροτάισεως ου
δέι•' ,αρχ:οειδέστ·ερο11, πό,θει, αv·της εχει 11)1' έ,;ιιστήμηγ (J (}.]7{)- 57. Προσέτι, έπειδή τίποτε δέν είναι άρχοειδέστερον
δειικ'τtκδς; Οvικ α:nό της ειμπειρίας; nαντί που δηλοι 1 • 'Aλic' άπό τήν δμεσον καί πρώ-:-ην πρότασιν, άπό ποϋ εχει τήν
10 ή πείρα σφα,λερά. El τοίνυν κρείηων αποδείξεως επιστήμη, γνωσιν τηc: ό άποδεικτικόc: συλλογισμός; "Οχι άπό τήν
και γάρ 1/ HU'JI αρχϊοι, κρεί71ωι 1 , σφαλερα ,δ' ,α:ίJτη, :τιως ή έμπειρiαν; Είναι φανερόν είc: τόν καθένα. 'Αλλά ή πείρα
απ6δειξις ου σφαλερά; Λlδλλοι,0 δε πcος απόδειξις ηJΙ {,μεις είναι σφαλερά. 'Εάν λοιπόν ή γνωσιc: είναι άνωτέρα τηc:
άnδδειξίγ φαιε; El γαρ 17 κατ' Άρισrτοτέλην απόδειξις άποδείΕεωe, καθ' δσον ή γνωσιc: των άρχίi>ν είναι άνωτέ
ύπ6ληψις 6εοαία, ιαύιης δε τvχειγ ωμήχαι 1 ον, ή κατ' 'Α- ρα, αϋτη δέ είναι φανερά, πωc: ή άπόδειΕιc: δέν είναι σφα
15 ριατοτέλφι αρ' απόδειξις ου:κ ει, τοίς οδσι1'. λερά; Μαλλον δέ πωc: είναι άπόδειΕιc: αύτή τήν όποίαν
58. 'Έτι, τά καθόλου, α εlσιν άρχαί της αnοδείξεως, λέγετε σεϊc: άπόδειΕιν; 'Εάν δηλαδή ή κατά τόν Άριστο
δι' εnαγωγης εχουσι Tl)J" πίστιν· επαγωγ11 δ,έ εστιν ειι 1,;ο τέλην άπόδειΕιc: είναι βεβαία γνώμη, νά άποκτήσωμεν δέ
nάνια ,α μερt•Κ(l εnαγαγείιr και ,μηιδεν αφειναι· τα δε με αύτήv είναι άδύνατον, δρα ή κατά Άριστοτέλην άπόδειΕιc:
ρι:κcι αδιεξίτητα· ιώιι αδυJΙάτωγ αρ' έ:nαγωγηJ' γεJ1έσθαι ;ιαί δέν είναι είc: τά δντα.
20 τά καθόλου αρα α:τιι,οια και &ι,επiστητα και οτι γε καθόλου. 58. Προσέτι, τά καθόλου, τά όποϊα είναι άρχαί τηc:
Καί ου μόJ'ΟJ! οi'ι,κ i:πισιά,με,θ•α αυ,τά κρείττογ η κατά α.ϊό άποδεiΕεωc:, εχουν τήν πιστότητα διά τηc: έπαγωγηc:· εγ
δειξι,,, αλλ' οvιδε δόξαν ο,ε6αίαν :έχομεγ περί αυιcϊ'.ιν· εκ δέ κειται δέ ή έπαγωγή είc: τήν άναφοράν πρόc: τά δνω δλων
ιωι, τοιο~5τωv αρχrvν nως ίΊ,, γένοι,το απόδειξις, ητις εστίιι των μερικών χωρίc: έΕαίρεσιν, τά δέ μερικά είναι άνε!Ξή
ίJ,n6ληψις rιμετάπεισως; γητa· δρα είναι άπό τά άδύνατα νά γίνn έπαγωγή, δρα
25 59. Φέρε δ17 nροθωψέι, τιγα ,ωγ τοίς φιλοοόφοις 01.!Ίω καί τά καθόλου είναι άπiστευτα καi άγνώριστα, διότι είναι
πως αvι,αγομέJJων και αnσδεt'ΚJ'ι!,ιtέvωι•. "Q ηλιος αεικivη καθόλου. Καί δχι μόνον δέν γνωρίlομεν αύτά άνώτερον
,τος, η γαρ ,κύ~κλφ τωγ ουρα11ίωι' σωμάτων κίνησις ΟV'νεχης παρά κατά άπόδε1Ε1ν, άλλά οϋτε γνώμην βεβαίαν εχομεν
καί αδιάικ:οιπος. Ό 17λιος ύnό της οv'ρα11lου :τιεριφορας άn' περί αύτωv· άπό τάc: τοιαύταc: δέ άρχάc: πωc: θά ητο δυνα
,ανατολιοι• ε:nί δυσμr'lς αεί φέρεται, και γαρ ταύτη ουμπερι- τόν νά προέλθn άπόδει!Ξιc:, ή όποία είναι γνώμη άμετά
30 φέρεται. 'Ο ηλιος ειι τφ 1;.περ 1ί,ιιας ήμωφαιρίφ φερ6,μει,nς βλητοc:;
59. "Ac: προβάλωμεν λοιπόν μερικά άπό τά κατ' αύτον
τόν τρόπον συναγόμενα καi άηοδεικνυόμενα. Ό ηλιοc: εί
ναι άεικίνητοc:, διότι ή κυκλική κίνησιc: των ούρανίων σω
μάτων είναι συνεχής καί άδιάκοποc:. Ό ηλιοc: φέρεται ύπό
τηc: ούρανίου περιφορδc: πάντοτε άπό άνατολων πρόc:
δυσμάς, διότι συμπεριφέρεται μέ αύτήν. Ό ηλιοc: φερόμε-
89. Άναλυτικων 'Υστέρων 1, 8.
αlθρίας ουσης, εl ελλιπ17ς τόι· κύκλω· q αίι 0οιτο, τύ 11ϊς

voc:: είc:: τό έnάνω άnό ήμδc:: ήμισφαίριον είc:: καιρόν αίθρίαc::,
οελήνης Δ,ωιρέχοι• εχει σώ,μα καιτά χάθειοι, οϋοης- καi
έάν φαίνεται μέ έλλιnη κύκλον, εχει ύnεισερχόμενον τό
γrίρ ύn' ι'ίλλοv σώματος αlθ2ίας οϋσης cυ,δέ nοτε διωειχί
σωμα τηc:: σελήνης κατά κάθετον φοράν' διότι είc:: περίπτω
ζεται. Ταίηα καί περί αελήι 1 ης μι,κρόιι ύnαλλάξαι•τες εροίi-
σιν αίθρiαc:: δέν άnοκρύnτεται ποτέ άnό δλλο σωμα. Αύτά
5 σιν. ''Αλλά n6θ·ει1 ιοϊίτο τό άεί έπίοωσθε και ιό καθόλου;'
θά εϊnουν καί περί τηc:: σελήνης μέ μικράν nαραλλαγήν.
Προς αυιοι'•ς ,ί.ιιείς !:ροvμιπ. "Εξ επαγωγ1jς' ιιησιγ 'ιί γι•Γι
"Αλλά άnό nοϋ γνωρίΖετε τοϋτο τό πάντοτε καί τό καθό
σις α•υτη l•αίς ψvχαίς ειιιεθησαυρισμένη, ΗΪJ;• α:ωδείξεωι 1
λου;·. Θά ε'ίπωμεν πρόc:: αύτούc:: ήμεϊc::. "Από έπαγωγήν'
γίι,εται άρχ17'. 'Πως εξ εnαγωγης, σσ:φέaτερσι, εlπέ'. 'Εί
λέγει 'θησαυρισμένη εί.c:: τάc:: ψυχάc:: αύτή ή γνωσιc::, γίνεται
δόv' (fηοι Άτιίv ωv ι]λίοcι, ε•κιλειψιι, ει, σvνόδφ γενομέι,ηι• καi
άρχή των άnοδείςεων'. 'Πωc:: άπό έπαγωγήν, είnέ σαφέ
10 IIJJ' με,τ' ε<Κεt)"Ι)JJ' Και μάλα αλληι1 Και {,Ελληγ, Και διι:ι ιΙJς
στερον'. Έίδα', λέγει, 'τήν εκλειψιν τοϋ ήλίου γενομένην
ει, εψοί δvι1ά,μεως, iίτις άεί πέφvκ.ε τά δμοια επισvl'ά:nιειι•,
άπό συΖυγίαν καί τήν επειτα άnό έκείνην καί έnανειλημ
11]1' ΚαιJόλου γιιωσιιι ελαιοοι 1 • πάλι~ι εκ •της όσημέραι ΟV1'ε
μένωc: δλλην καί δλλην, καί διά της δυνάμεως ή όnοία εύ
χους IOV οι,ραvου κιι,ήσεως, εΙΚ πολλών Τύ))J αlσθημάτω;·
ρίσκεται είc: έμέ, ή όποία εχει τήν φύσιν νά συνδυάΖπ τά
τό κ,αθόλου μαι συγ17κιαι'.
δμοια, ελαβα την καθόλου γνωσιν· πάλιν άπό τήν καθημε
15 60. Τί OVI', ώ φvλόσοφε; και τώv προ ιού γειl)Jηθ~j,,αί ρινήν συνεχη κίνησιν τοϋ ούρανοϋ, άnό πολλάc: έντυπώσειc::
σε ήμερrΖιι• καί περιό,δωι• καί ε:κλείψεωμ γεγειrη,μέι,ωι, fjσθοι•
συνήχθη ύn' έμοϋ τό καθόλου'.
καί τωv ,μετcί σέ γ,εvησομέ1ιωι• άπασcvι,; Πάντως ου· πλείω•ς 60. Τί λοιπόν, ίi> φιλόσοφε; rΊσθάνθηc:: καί τάc: nρίν γεν
/ιέ τίι•ες, ώι, ifσι?ου i} ώιι ου.πω; ΠάιΛΙως ου·δ' αριθμφ :τερι νηθηc:: ήμέραc:: καί nεριόδουc:: καί έκλείψειc:: καί αύτάc: αί
λrχ:οείιι εrπι. τό ~λεοι•άζογ της αJ/αισθησΕας. Π(ί'ις οvι• i':.71- όnοϊα ι θά ελθουν μετά σέ; 'Οπωσδήποτε δχι' περισσότεροι
20 συν17ψας •l(Ι Και'fό,λοv εξ ε1παγωγ17ς, μη πάντα ΟU,UΠΒριλαοc;)Ι' δέ nοϊαι είναι, αύταί τάc:: όnοίαc:: nσθάνθηc:: η αύταί τάc:: ό
uί. μερικά; Λόγος γϊψ οvιος ύμέιερος καί αληθιίς ο'ις, εi nοίαc; δέν ήσθάνθηc:: άκόμη; Π άντωc:: δέν είναι δυνατόν οϋ
μέλλει τις ΤΙ/1' δι' επαγωγής γ1 1 6Ίαt11 &ικριο17 λαοείιι, πάιιιιυι• ,ε είc:: άριθμόν vά nεριλάβωμεν τό πλεόνασμα τηc:: άναισθη
. επαq.i711 σχείι· l(())! μερι'κιvι• &ι·άγκη τφ ει, rίμίγι προς i::χι,- σίαc:. Πωc:: λοιπόν συνήγαγεc: τό καθόλου δι' έπαγωγηc::,
070)! καταλλ1ίλφ ,κριτηρίφ, καί τώJJ μέι, άκοvοτώJJ' άκοίiiηι άφοϋ δέν συμnεριέλαβεc: δλα τά μερικά; Διότι είναι ίδικόc:
25 εικαοτοι,, τά δέ όρατά lδείι 1 • Σi, δέ τάς πλεlστας μη έωρr1- σου άληθήc:: λόγος ουτΟc::, δτι, έάν πρόκειται νά λάβπ κα
κ(;)ς 171ιιέρας καί περι6tδους καί ε·κΧεΙψεις, περί πασ('iιΨ ,;ί νείς τήν άκριβη δι' έnαγωγηc:: γνώσιν, είναι άνάγκη νά
:τοφαι·ι•6,,ιιει•ος, ο'ίει •κρετττοι• lj κατr} άπ6δει~ιι• επίαταοθω άnοκτήσπ έnαφήν με τά μερικά διά τοϋ έντόc: ήμών καταλ
καf, δια 1Ιjς εnιστήμης ταύιης επί τιΊ1 1 αn6δειξι1' ερχόιιΓ> λήλου δι' εκαστον κριτηρίου, καί τά μέν άκουστά νά άκού
1 1 ος, ιΊπ6ληψt1' άληθ17 τε και οεοαίαl' εχει~ι T1J1' λίαι1 οvαω• σr1, ,τά δέ όρατά νά ϊδπ. Σύ δέ, χωρic:: νά εχπc: ϊδει τάc:
30 ·ιι•ωδι7 καί αφ~λεράΥ; περισσοτέραc:. ήμέραc:: καί · nέριόδουc:: καί έκλείψειc::, άnο
(il. Διεκόπη μέι• γάρ επί Ίησου ·του ΞΥυ.v17 11 συνεχ1ίς φαινόμενοc: δι' δλαc:, νομίΖειc:: δτι γνωρίΖειc:: καλύτερα παρά
1ίλίου κίι•ηαις, i}πί 10{, 'Εζε:κίου δέ εlς του,μπαλιι, t'χcbρησε κατά άπόδειςιν καί, έρχόμενοc:: διά τηc:: έnιστήμηc:: ταύτηc::,
δτι εχειc:: άληθη καί βεβαίαν αύτήν ή όnοία είναι πολύ ψευ
δής καί σφαλερά;
61. Διεκόπη πράγματι έnί Ίησοϋ τοϋ Ναυη ή συνεχήc::
@(), Ίη. Ναυη 10, 1ι 1ϊ · κίνησις τοϋ ήλίου 90 , έπί τοϋ ΈΖεκίου δέ έστράφη nρός τά
Ε3, ΠΡΟΣ ΒΑΡΛΑΑΜ 585
;,-:αί 7 )))! εJ'Ιτε{)ησαvρισ:uέ~"ψ του καθόλου γ1'Ιυσιιι έξεφόρησέ
όπίσω
91
και απεμάκρυνεν απο τήν ψυχήν σου τήν θησαuρι
σου 1ης ψvχijς. Τό δέ τ111• Αίγvnτον κολάσα11 σκό·τος τί,
σμένην γνώσιν τοϋ καθόλου. Τ ό δέ σκότοc: τό όnοϊον έτι
καί 1αfί,τα πολυήμερω 1 ; ,,, Αρ' lστι ·ιρείς εφεξίjς 17μέρας
μώρησε τήν Αϊγυπτοv τό εκαμε, καi μάλιστα πολυήμερον;
aι'J',cλθεiν 1Jλίφ τrιν σελψιψ; Ή δ' επί 101-; σωτηρίου ;ιά-
~ Αρά γε · είναι δυνατόν νά συνδυασθ(ϊ έπί τρεϊc: σuνεχεϊc:
s {)ους του Κυρίου εκλει·ψις γεγενημέι 1 η, ου 1εσσαρεσκαιδε;1,α
ήμέρac; ή σελήνη μέ τόν ηλιον; Ή δέ εκλειψιc:, ή όποία
ταίας οϋσης της ,σελήι•ης γέγοι•εν, ήι4κα τφ ήλίφ τ1ί ν σε
εγινεν έni τοϋ σωτηρίου πάθοuc: τοϋ Κυρίου, δέν εγινεν
λ 1ίνηι• κατά κά·ι~ε1ωJΙ ειιιαι 1ώ11 πάντη &δυ11άτωι1 ην; "lι•α
έvψ ή σελήνη ητο δεκατεσσάρων ήμερων, δταν ητο άδύνα
δέ σαι και περί μελλό,•τωιι ε'ίπωμεν, :nrvς :ιι,εσου1•1αι τα i'i-
τον νά είναι ή σελήνη κατά κάθετον φοράν πρόc: τόν η
σ,ρα του ουραι·ου, εl &διά;:ωπος ή κύΥ,,:λφ κί1'ησις; ΙΙ ως
λιον; Διά vά σοϋ ε'ίnωμεν δέ καi περί των μελλόντων, πωc:
10 ό ουρανός ώς ιυίοιλος είλι·θήσειαι; Πώς εlς αίμα του ήλίου
θά πέσουν τά αστρα τοϋ ούρανοϋ, έάν ή κυκλική κίνησιc:
μυταστρεφομένοv 17 σελήνη ου δώ,σει ιό φέγγος αυτiJς; Είδες
είναι άδιάκοποc:; Π ωc: ό ούρανόc: θά περιτυλιχθη ώc: κύ
l!κλειψιν σελήνης α.1 1,c:υ διαφράξεως τ17ς γης;
λιvδροc: βίβλiου; Π ωc:, δταν ό ηλιοc: μεταστραφ(ϊ είc: αίμα,
62. El γουγ ε,πισυ11ηγ,ιιέ1,ον μεν τό καr}όy,ου άπό ,Τι'V)Ι
ή σελήνη δέν θά δiδn τό φωc: τηc:; ΕΤδεc: εκλειψιν σελήνηc:
1ιερί γsι,εσιι, αρχ17 τέχνης γίνεται, HVV δ' αεί cδσαύτως ε-
χωρίc: διάφραςιν τηc: γηc:;
15 χόιπωγ άρχ17 της αποδείξεως και επιστήμη αποδεικτική
62. 'Επομένωc:, έάν τό καθόλου συναγόμενον άπό τά
l;ικ ιαύτης, αεί δ' r!.ιοαύιως εχοιι τώγ Q),Ιτωι1• ουδέι', ου ; άρ
κτιστά, γίνεται άρχή τέχνηc:, άπό δέ τά εύρισκόμενα άεί
dιδιώκοnοι,, καί 17 αρχ17 αρα της αποδείξεως ουκ εστι· της
ώσαύτωc:, γίνεται άρχή ηϊc: άποδείtεωc: καi έκ ταύτηc:
άρχ17ς δέ ω) οϋσης καί 10 τέλος οίχεται. Της οvν &ρισrο
έπιστήμη άποδεικτική, άεi δέ ώσαύτωc: εύρισκόμενον δέv
τ,ελικης αποδείξεως μι) οι, φαι,είσης, nroς υπέρ αυτ17γ λέ-
είναι κανέν άπό τά δντα, δ1ότι δέν είναι τίποτε άδιάκοπον,
20 γοιπες ,τό {)ε'ίον σε:μι,υνοϊ;με1•; Άλλ' 'Αριστοτέλης ου• πιστεύει
cφα καί ή άρχή τηc: άποδεiΕεωc: δέν ύφiστατa,· άφοϋ δέ
τοίς περί τr7ιι, οvιρανίωι• γε;ιραμμέι,οις, γεγενημένοις ,1 ε >:αί
δέν ϊιπάρχε1 άρχή καi τό τέλοc: έ!Ξαφανίί7.εται. Άφοϋ λοι
μέλλουσιν; Άλ:λct σiι πι,στεύειν q nς :τίστι~ι δ' ομως κ&
πόν ή άριστοτελική άπόδε1!Ξ1c: έφάνη μη δν, πωc: λέγοντεc:
,κείγος τίνα αν nαράσχοι, εφ' ώ1,· γ,εγενημέJιων οϋπω η~·
έπάνω άπό αύτήν τό θείον θά σεμνuνθωμεν; 'Αλλά ό 'Α
γεγεννημέJ,·ος; Ί-Ιμείς οvι• τοίς έωρακόσι πωτεύοv.τες
1r1
ριστοτέληc: δέν πιστεύε1 είc: τcι περί των ούρανίων γεγραμ
25 εκείνου καrαργο·'ύμεγ. Τίγα δέ τηι, &λ17i}ειαν 'Αριστοτέλης
μένα, γενόμενα καί μέλλοντα νά γiνουν; 'Αλλά σύ ίσχυ
δι' οργά11οv rτης &mοδείξεως εξεiί,ρε καί πώς rοϊ3 μέσου
ρίlεσαι δτι πιστείιειc:. Ποίαν π1στότητα δμωc: θά ήδύνατο
και αlτίου 'Κα'τωτυγχάιrει, τουτέστιν ου'δαμ/ΪJς, ενην μεγ εt νά εχπ διά τά γενόμενα καί έκεϊνοc: ό όποϊοc: δέν ητο κατ'
nείν', παρεί~"αι δέ μοι J?'J" δοκώ. Το·'ύ δέ φι>λοσ6φου 6οη-
αυτα άκόμη γεννημένοc:; 'Ημεϊc: λοιπόν πιστεύοντεc: είc:
1Jεί11 εΙnιχειρήσαντος τφ διδασκάλφ και ταϋ•τα nροσεροiίμει·· τούc: iδόνταc: καταργοϋμεν τά μειονεκτήματα έκείνοu.
30 S'' δέ nροσειnόν1τες Β:Πt nοιλλα τον λ6γω• ώρμημέJtΟ)Ι στήσομεJ'.
Ποϊα δέ πραγματικωc: έ!ΞεΟρεν ό Άριστοτέληc: μέ όργανον
τήν άπόδειtιν, καί πωc: έπιτυγχάνε; τό μέσον καί αϊτιον,
δηλαδή καθόλου, είνω μέν δυνατόν νά εϊπω, άλλά μοϋ
φαίνεται δτι πρέπει νά παραλείψω τώρα. 'Επειδή δέ ό φιλό
σοφοc: έπεχείρησε νά βοηθήση τόν διδάσκαλον, θά προσθέ
σωμεν καί ταϋτa· άφοϋ προσθέσωμεν δέ εν θά τερματίσω
91, Δ, · 13οgιλ. ::!Q, 11, μεν τόν λόγον ό όποϊοι:: έπεtετάθη πολύ.
(13. «Ί-l απόδειξις)), φησίιι, <ιΟVΚ &ιtτοί,έγειαι, καί 10 63. «"Η άπόδειΙΞιc:», λέγει, «δέν άντιλέγεται, καί τό άντι
dι 1 τιλεγ6μεl'Ο)' dn6διειξις ο•υΙκ 8'0ItJ'!). Έπει ιτοίνυν αι"lιλt λεγόμενον δέν είναι άπόδειtιc:» 92 • 'Επειδή λοιπόν οί κακό
γουοι τοίς ήμε1έροις οί κα,κδδοξοι, τc7'ι~ι άδυνάιων &π6δει δοtοι άντιλέγουν είc: τά ίδικά μαc:, είναι έκ των άδυνάτων
ξιι1 ειγαι ιά ήμέτερα. Τί οiΊν; ου «λ6γφ παλαίει πίiς λόγοςη, νά είναι άπόδειίΞιc: τά ίδικά μαc:. Τί λοιπόν; δέν «παλαίει
5 δηλα:Μι και άι 1 1tπαλαiεται, λόγος δέ ή απόδειξις; Σύ 1οίι·vι 1 μέ λόγον παc: λόγοc:», δηλαδή καί άντιπαλαίεται 9 3, λόγοc:
τι7ι• οιίι• fjι, φής ,dnόδειξιν i} αλογίαν εlιιαι δέξαι η λό;,ογ δέ είναι ή άπόδειtιc:; Σύ λοιπόν δέtου δτι αύτή τήν όποί
:καί μιί dπόδειξιγ και γC:ιρ πας λόγος άι,,rι~λέγεται. Τό μιί αν λέγειc: άπόδειtιν η άλογία είναι η λόγοc: καί δχι άπόδε1-
01 1 ου!κοvl' τοις οvσι μιί nαρΜ5α,λλε, τ'fί κα1Γ ή,μας επί τc7ιι· 1Ξιc:· διότι παc: λόγοc: άντιλέγεται. Έπομένωc: μή παραβάλ
θιείωι, ε1κ τώι 1 της αληθείας λογίων αποδείξει 117γ κατ' 'Α- λnc: τό μή ον μέ τά δντο, δηλαδή τήν κατά 'Αριστοτέλην
10 ρισιωτέλψ &π6δειξιν κ-αί τό ύπερ αύ~ιή"ν. άπόδειtιν καί τό ύπέρ αύτήν μέ τήν ίδικήν μαc: έπί των
θείων έκ των λογίων τηc: άληθείαc: άπόδειtιv.

93. Παροιμία συχνάκιc χρησιμοποιουμένη ύπό τοϋ Παλαμα.
r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ
1. Τό διθ·εtτας ·ήμας ιόJJ κr;Jκόφρανα Βαρλαάμ λέγεο· 1. Τό γεγονόc. δτι ό κακόφρων Βαρλαάμ μαc. λέγει
ούι,ιομός i':σιι,, απόδειξις της ήμωγ ευοεϋείας και της ε 51GεΤταc. είναι βραχυλόγοc. άπόδε1t1c. τηc. εύσεβείαc. ήμων
κείι1ου κακο:δοξίας, επεί καί. ό μέγας Βασίλειος τριθ•είτηc; 1<αί τηc. κακοδοθαc: έκείνου, έnειδή καί ό μέγαc. Βασίλειοc.
5 rjκουοε παρά τc,Η, οJ.αοφημούνιωγ εlς ιό,, ΥίόJ! και τό ιϊκουσε τήν κατηγορίαν τοϋ τριθεϊτου άπό τούc. βλασφη
μοϋνταc. είc. τόν Υiόν καί τό αγιον Πνεϋμα . ~ Αρα λοιπόν
1
Πι,εfηια 10 αγιοι,. '< Αρ' OV)' ου μέγα ωvτα δείγμα η"jς αοφα
λους ωί- μεγάλου ι?εολογίας οτι τρία ταίς ύn,αο1άοεοι1, έλε δέν ε]ναι τοϋτο μέγα δείγμα τηc. όρθηc. θεολογίαc. τοϋ με
γε 101' ενα Θεόγ; Τί δ' αι• ε'ίη μειζσι, ηjς κακο,δοξίας τεκμή γάλου, ότι τόν ενα Θεόν ελεγε τρία κατά τάc. ύποστάσειc.;
ριο)' Ηιι1, διϊι 1011,το ε:κειιιοι• τρι,θεί;την λεγόντων; Έπί δέ Τί δέ θά ήτο μεγαλύτερον άπό αύτό τεκμήριον τηc. κακοδο
10 τον 11jς 1Jωλογίας εll(VJΙV,ι~oν Γρηγόριον αί της Άnολινα tίαc. αύτων οί όποϊοι λέγουν διά τοϋτο τριθεΤτην έκείνον;
ρίου ου.ιψιnQίας ;~αί λίθους lϋαλο~• κ,αι nρόc; ιό δικαστήριον Έναντiον δέ τοϋ έπωνύμοu τηc. θεολογίαc. Γρηγορίου ερρι
εΗκοι· διθεί'τφ· αnο'Κ-αλοvγιες αυ.rόι•, cδς ιέλειον κατ' αμ ψαν καί λίθουc. οί άνήκοντεc. είc. τήν σuμμορίαν τοϋ Άπο
q,ω φρονοuι•τα τόι, θεάvι9ρωnαγ λόγΟ)). Λiαξί.μου δέ του λιναρίου καί τόν εσυραν είc. τό δικαστήριον άnοκαλοϋντεc.
τrΊ ι?·εία norrov και τ ιί )' χείρα καί 117ν γλcuΝαν οί κα;,'ι. αύτόν διθεΤτην διότι έφρόνει δτι ό θεάνθρωποc. Λόγοc. εί
15 Σέργι.οι• καi Πύρροι· dφει.δως σ:nέ•rεμοι 1 , διf1'ειας εγκλημα ναι τέλειοc. κατ' άμφότερα, τό θείον καί τό άνθρώnινον.
.ωύτφ καi. nο}.υθεiας :προοά,n,τοιιτες rbς διτ,τr'ις έnί Χριστοu Τοϋ δέ Μα[ίμοu, τοϋ σοφοϋ είc: τά θεία, άnέκοψαν άλύπη
κηρύηοιιτι ι'}ελ17οεις και εvεργείας, κτιοτr'ις δηλαδ17 και α rα καί τήν χείρα καί τήν γλωσσαν οί περί τόν Σέργιον καί
κτίστους, καταλλήλως 1αίς φύσεοιν, ά1κτίσrου κατ' αυτόν ου Π ι:φρον2, προσάποντεc. είc. αύτόν εγκλημα διθεΤαc. καί πο
οης ου της θ·είας ιι,ύοεως φυσικωι, ενεργειών, αί φύσεις λυθεΤαc. διότι έκήρυττε διπλην θέλησιν καi ένέργειαν, κτι
20 Ου1κ εισίν, αλλά ΚtJ'ήοεις θεοπρεnεις, ώς JfJO)λaχOV 1(/)) 1 ),ό στήν δηλαδή καί ακτιστον, άναλόγωc. nρόc. τάc. φύσειc.,
γωγ• αVΙΊος nαρίστησι. Του1ό 801 ι κα1~' ο και 17μεις δια6α}, καθ' δσον κατ' αύτόν δέν ητο μόνον ή θεία φύσιc. δκτιστοc.,
λόμεθα JJVJJ. άλλά καί ή θεία θέλησιc. καί δλαι αί φυσικοί ένέργειαι τηc.
:?. Άλλ', δnερ εφψ, μέγα μέι 1 ιό κατηγόρημα τούτο θείαc. φύσεωc:, αί όnοίαι δέν είναι φύσειc., άλλά κινήσειc.
/Ι'ώριομα της αοφαλους •IW)1 αγίωJJ 1?·εολογίας, ου1δε}' δ' 1)1- θεοπρεπείc., δπωc. είc. πολλά σημεία των λόγων παριστάνει
25 70)' της κακοδοξίας βJΙαργής ;ταρά.οτασις 7(7')1> δια ταvτα ό ϊδιοc.. Τοϋτο είναι κατά τό όποίον διαβαλλόμεθα τώρα
καί ήμείc..
2. 'Αλλά, δπωc. είπα, τό κατηγόρημα τοϋτο είναι μέγα
γνώρισμα τηc. άσφαλοϋc. θεολογίαc. των άγίων, δχι δέ όλι
1. Βασιλείου, Πρόι::: τούι::: συκοφαντοϋνται:::, PG 31, 1488 · 1496.
γώτερον έναργήc. παράστασιc. τηc. κακοδοΙΞίαc. των λεγόν-
2. ΠράΕειι::: ΜαΕίμου, PG 90, 172.
590 ϊΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΛΑΜΑ r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 591
εικεί1•ους nολυθέους λεγόι'lωί'. Ουτω τοίJ!l)) 1 καί nρός το·ι'!ς των έκείνουc: διά ταϋτα πολυθέουc:. Οϋτω λοιπόν ήμεϊc:
αρτίως Κατα,τ,εμ61"τας αιθέσμως εις κτιστά Και αΚΙtσlα T1jJ' πρόc: τούc: προσφάτωc: διασπάσανταc: άθέσμωc: είc: κτιστά
μία;, 1Jεόιτητα Και l 1/ ιι μει• ·ιJείαι• μ61 1 ηι1 ΟυσίαJΙ αΚτtΟΙΟJ' ει;ιαι καί όκτιστα τήν μίαν θεότητα καί πδν όκτιστον θεωροϋν
λέγοιηας ιJ,εότητα Κα/, ll(Χ)Ι (.(1 ΚΙ!(JΙΓ0)' τ17ς θείας 0110ίας TfαJ'- ταc: έντελωc: άδιάφορον τηc: θείαc: ούσίαc:, κτιστήν δέ πό
5 τά:πι.σιι• αδιάΙ(ΟQΟJ', Κίtσί1)1' δε nασαι, δύvαμι11 και ε1•έρ σον δυναμιν καί ένέργειαν, ή όποία διαφέρει όπωσδήποτε
γειω• l) ταύτης ό'nωσδή~ηοτε διει·ήγοχει•, lί:κτιστογ ήμω1• καί ταύτηc:, εϊπομεν όκτιστον καί κατ' αύτάc: τόν ενα κατ' ού
κατ' α{,,τι}ς εlρηκότιω• καί ο1ολλ(1 ταίς ει•εργείαις (!>ς nω·το σiαν Θεόν καi πολλά είc: τάc: ένεργείαc: ώc: παντοδύναμον.
δύι•αμοιι τόι, ει•α κατ' οι•σίαι, Θεόι,· ('.cιJ,ηι1ύι•εr,θαι' γάρ ό Διότι ό Θεόc: κατά τόν θείον Μάtιμον λέγε1αι δτι nλυθύ
Θεός λέγειαι κατά τόι• θείο~, ΊJiάξιμ01,, τφ καθ' εκα,στοι• νεται, πολλαπλασιαιόμενοc: διά τοϋ καθ' εκαστον βουλήμα
1 Ο είς :ιαραγωγήν τωγ ΟJΙ,τωγ' οουλήματι nρογ'οητικαίς nροόδοις τοc: είc: παραγωγήν των δντων κατά προνοητικάc: προό
:ωλλα.,λαοια?:;6μει 1 ος καί κατ' οv,σίαγ μεγ αγι"ωο•τοι, JlαJ'Τά δουc: καi κατ' ούσίαν μέν είναι όγνωστοc: έντελωc:, κατ' έ
:ταοι, κα.τ' ε•κε[γας δέ γγωστόγ, αϊ εlσιιr 17 άγαθότης, 17 r,o- κείναc: δέ γνωστόc:, δηλαδή τήν άγαθότητα, τήν σοφίαν,
rι ία, ή δύι·αμις, 17 ι?·ειότης rfτοι μεγαλειότης και άnλώς τήν δυναμιν, τήν θεότητα η μεγαλειότητα καί έν συντομίc:;ι
nάιrια τά nερί 1171) οι,σίαι·, cf>ς καί δ Χρυσόοωμος εnί λέ!;ε- δλα τά nερi τήν ούσίαν, δπωc: λέγει κατά λέίΞιν ό Χρυσό
15 ώς φηοι nατήρ) · ουτω τ·οίι'1)Jf ταυτα προς τούς τοιού·τους στομοc: πατήρ' 1 • Οϋτω λοιπόν, δταν ήμεϊc: λέγωμεν πρόc:
ιί,ιιιΤιι• λεγ6JΙ,τωι·, δ διι1είαγ κατηγορώγ δηλός εστιγ αυτός τούc: τοιούτουc: ταϋτα, είναι φανερόν δτι αύτόc: ό κατηγο
οϊ, ΤΟ)' πάι 1 τωJΙ nοι.17117 )' nροακυ1 1 ώι 1 , αλλϊι Θεόv' τιvα ανεγ[ρ ρών διά διθεΤαν δέν προσκυνεϊ τόν πάντων ποιητήν, άλλά
γητοι•. Ου γάρ ετι δύι·αιτ' llν αi11όι, είn:είι• δημιουργόι• η ;9ε κάποιον Θεόν άνενέργητοv· διότι δέν θά ήδύνατο άκόμη
ουργόι· 1} ολως ι}γ,εργόJ', σαφrvς α:τοφηιιαμένου το[, οεπτοv νά λέγη αύτόν δημιουργόν η θεουργόν η γενικωc: ένεργόν,
20 Λ[ α!; ίμου cuς ΟV'Κ &01!)1 εJΙεργεί11 χωρις ει 1εργείας κα.ταλ άφοϋ ό σεπτόc: Μάtιμοc: σαφωc: άπεφάνθη δτι δέν είναι
λήλου δψιιουθ 1 ειι, r\ίσnερ ουιδέ δnάρχειγ χωρίς ύnάρξεως. δυνατόν νά ένεργ(ϊ χωρίc: όπωσδήποτε κατάλληλον ένέρ
γειαν, δπωc: οϋτε νά ύπάρχη χωρίc: ϋπαρtιν •
4
'Λλλ' σt>δέ ακτια.τ01 1 έρεί .τοf,ιοι 1 5ι" φησιι• δ Βαρλααμ Θειιγ· Άλλ' οϋτε
f'Κ γrιρ της (J.,ΚΙίΟΙΟV ειιp,ργείας, κατrt 70)' αύ7(JJ' nάλιι• {)εο όκτιστον θά εϊπη τοϋτον τόν όποίον ό Βαρλαάμ καλεί
λόγοι•, 1/ /'iκτισως ΙJ1!ΟΙ.ς χαρακ,τηρίζεrαι· ιο δέ χαρακιηρ[- Θεόv· διότι, κατά τόν 'ίδιον πάλιν θεολόγον", ή όκτιστοc:
25 ::ο,, ιοίi χαρακτηριζομέ11οv δι,εv17JJQχεJΙ. φυσιc: χαρακτηρίΖ:εται άπό τήν όκτιστον ένέργειav· τό δέ
3. El τοίι'!'J' μ17 εχει διαφέρουaαι, έαvτης 17 θεία φύοι.ς χαρακτηρίιον διαφέρει άπό τό χαρακτηριιόμενον.
~ ;
ει•εργειαγ,
"
α'ΚΙ ιrηω• και
' τ·αυιηv
, οvσα~• και
' γι 1 ωστηv
' ,..
';'
ημιι•
("
3. 'Εάν λοιπόν συμβ(ϊ νά μή εχη ή θεία φύσιc: ένέρ
ε'κ τι7Ίιι ε1 1 εργημάτωι·, i':,κε[ι•η ;τάσης κα:τ~λήψεως ύnερω·ι γειαν διάφορον εαυτηc:, όκτιστον καi αύτr'1ν καί γνωστήν
δρυμέγη, ncΤις ε'ίσεταί 11ς τCιιr άn:άι~1ων ώς εστ ι ιις q ύ- είc: ήμδc: άπό τά ένεργήματα, εκείνη δέ είναι εγκατεστη
30 σις UΚ7 ωως, αnερι1'6ψος οόσα Κ'αf}' έαυι1ή11, εκ δε HJ)J' μένη υπεράνω πάσηc: καταλήψεωc:, πωc: θά μάθη κανείc:
:τερί α1•Π1)1' γιι 1 ωσκομέ1 1 η, ώι 1 εστι καια μέγαγ ΆθαJΙάο•ηγ ποτέ δτι ύπάρχει κάποια όκτιστοc: φυσιc:, ουσα καθ' έαυτήν
καί 17 ταύτης r%ι•αμις και ή ενέρΎεια; ΤΕ δ' ομως 1.αϋτα άκατάληπτοc:, γνωριιομένη δέ άπό τά περί αύτήν, μεταtύ
των όποίων κατά τόν μέγαν 'Αθανάσιον είναι καί ή δυνα
3. , 'Ομιλία 74 είc: Ίωάννην 1. μιc: καί ή ένέργεια ταυτηc: 6 ; Διατί δμωc: μακρηγορώ λέγων
4. 'Επιστολή nρόc: Νίκανδρον, PG 91, 96 Β.
5. Ζήτησιc: μετά Πύρρου, PG 91, 340 D. θανασίου, άλλ' εύρίσκεται είc: άνθολογίαν γνωμων (Paris, Gr. 970,
6. Τό χωρίον τοϋτο δέν περιέχεται είc: γνωστόν έργον του Μ. Ά· φ. 31.6).
592 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 593
μηκύι 1 ω λέγωι•, ·και Ίαυια Ι(())' rΊγίωι• διδαπκόι 1 τω1· εnί }.έ!;ε ταϋτα, καi μάλιστα ένφ οι αγιοι διδάσκουν έni λέΕ:ει δτι
ως διι ψύσις Θεοv και ι-3J·έργεια ου rαv,τόγ; Της μέι• γr1ρ φύσις Θεοϋ καi ένέργεια δέν είναι τό 'ίδιον; Διότι της μέν
φύσεώς ϊστι. 70 γει')'(])', της δέ ενεργεiας 10 ;ιοιείιι· ·~11ι φύσεως ίδιότηc είναι τό γενν9ν, τηc δέ ένεργείαc τό
αλλο ή ουσία ΤΟ?! Θεοί'', <καί ετεροι• ή ουσιώδης του Θεοv ποιεϊv 1 · καi δλλο είνω ή ούσία τοϋ Θεοϋ καi δλλο ή ούσιώ
5 i:·γέg_γειu: καi ciλλο μEJf 1} οVοία τοV Θεού, έιέρα δ8 1c01 1 δηc ένέργεια τοϋ Θεοϋ· καi δλλο ή ούσία τοϋ Θεοϋ, δλλο
nερί αυ•τ111· δι•ο:ιιά,τωγ ιί σημασiα. Ti ωίι•υγ 1αvτα μψ:ύJΙω ή σημασία των nερi αύτήν όνομάτων. Διατί λοιπόν μακρη
λέγωγ; Ό γr'ι.ρ Βαρλαάιμ, δι' ών φησ,;·, αJ!ύncι.ρ,>~ΤΟ)J 11.ιιί, 1 γορώ λέγων ταϋτα; Διότι ό Βαρλαάμ μέ τούc λόγουc του
εlσάγει θεόJ!. Τό γαρ μηδεμ(αJJ εχοιι δύJJαμιν -η ει•έρϊ,'εl είσάγει είc ήμδc άνύπαρκτον Θεόν, έφ' δσον τό μή εχσν
(J.)Ι φυσι,χ17JJ ΟVΙε Ι:)()Τ[)' ουτε τί εσ:τι1 1 ου1ε ε·σιι nαντελιvς καμμίαν δύναμιν η ένέργειαν φυσικήν οϋτε ύπάρχει οϋτε
1 Ο αυτου θέσις ουrδέ αφαίρεσις ΚCΗ(Χ τούς θεολόγους. είναι κάτι οϋτε ύφiσταται γενικωc: θεότηc η άφαίρεσιc αύ
4. Εί'nει 1 OfJJ" δ liφρω)' ΟV,ΙΟς 1ης 17μω1, ευσε6εiας κατή rοϋ κατά τούc θεολόγουc.
γορος δτι οϊ•κ lioTt ει•· τi'f ,tαρδίq, αϊι1ιου, εl και τοίς χείλεσιι• 4. Είπε λοιπόν αύτόc ό δφρων κατήγοροι:: τηc εύσε
εiι 1 αι δή{}εγ {)·εόι, lσχυρί:εται. (('Αλλ' εχειη, φησίι,, «εγερ βείαc: ήμων είc τήν καρδίαν του δτι δέν ύπάρχει Θεόc8,
γείας δ Θεός, κτωτrΊς δέ· ;ι,u.σα γcί.ρ ει 1 έργεια Θεου χωρiς αν καi μέ τά χείλη του iσχυρίlεται δηθεν δτι ύπάρχει Θεόc:.
15 ιΓjς ,T(l nά~•τα ε1,εργο1-5σης ο·υ 1 πίας κ,ιισηί, και εγ αJJαρχnι• «'Αλλά», λέγει, «εχει ό Θεόc ένεργείαc, κτιστάc δμωc·
κ·αi α,ιε1.εύτητοι• ή 1?εία φύσις, και ανιη εστί τό μόγο,ν ι'Ι καθ' δσον πόσα ένέργεια τοϋ Θεοϋ χωριστή άnό τήν ένερ
κτωτοΨ q,,ϊ;Ίς και 1ί li•κ11στος δόξα του Θεου)). Tijς δυσσε- γοϋσαν τά πάντα ούσίαν είναι κτιστή, καί εν αναρχον καi
6είας, οlκειότερομ δ' εlnείι 1 1ής dι{)·είας και τελεωrrάτης άτελεύτητον ύnάρχει, ή Θεία φύσιc, καί αύτή είναι τό μό
ασε6είας. 'Ή γι'ιρ ουκ έχει φυσιικάς και ου,οιώδεις ει,ερ- νον αι<τιστον φωc καi ή δκτιστοc δόΕ:α τοϋ ΘεοΟ». 'Οποία
20 γείuς δ Θεός' και α1~εός εστ l)' δ τουτο λέγωι, ( ΙΟV•ίΟ γϊιρ δυσσέβεια, η καλύτερα όnοία άθεία καi άnόλυτοc άσέβεια !
,ί(~/.l)' αι•Ηκρύς φησι.ι· ΟΊl ουκ εστι Θεός· οί γαρ αγιοι q,α Διότι η δέν εχει ό Θεόc φuσικάc καi ούσιώδειc ένεργείαc,
ι•ερ(vς λέγο1.:σιγ QTl ψυσικής και οv,σιώδους ει,εργείας μι7 καi ό λέγων τοϋτο είναι δθεοc (τοϋτο δέ πάλιν σημαίνει
σlJ'σης οϋτε Θεδς έ(jlιαι οVτε liJ~θρωπος δ 8JJ· δυσi ταtς τοι καθαρωc δτι δέν ύnάρχει Θεόc, έφ' δσον oi δγιοι λέγουν
αύ,ταις ει•εργείαις και δυσί 1αις Ιf'ύσεπι nρσσ~κυνούμηnς φανερά δτι, έάν δέν ύnάΡΧ!l φυσική καi ούσιι.ί.Jδηc ένέρ
25 Χριστός} if, ε'ίnερ εlσιι• ει•ι':ργειαι ΘΙ:)ΟV φυσικαί και οί'ι γεια, δέν θά είναι οϋτε Θεόc οϋτε δνθρωποc ό Χριστόc: ό
σιώδεις, κτωται δέ εlσιιι αlηαι, κτιστ17 εσται και 17 ταύτας προσκυνούμενοc: είc: τάc δύο αύτάc: ένεργείαc: καi εic τάc:
εχουσrι. οi,•σία του Θεοί,· ~ίς γιΊ.ρ οϊ,σΕας 1ε καί φύσεως αi δύο φύσειc:), η, έάν ύnάρχοuν ένέργειαι Θεοϋ φυσικοί καί
φυ,σι:καί καί ουισιώδεις ειιέργειαι κτια,ταί, ακ,τιστος αϊ•ιι7 ούσιώδειc:, είναι δέ αυται κτιστοί, κτιστή θά είναι καi ή ε
ουικ εστιJ'. Άλλα και ή θεfα nρόι•οια ·και ~ί θ·εατικ17 δύναμις χοuσα αύτάc: ούσία τοϋ Θεοϋ. Πράγματι ri ούοiα καi φύ
30 καί ή ·του Θεου λα,μ,nρδrης, 1ί καί κατu τό ΘαυώριοJJ έnι σις, της όnοίαc: αί φυσικοί καi ούσιώδειc: ένέργειαι είναι
φαμ,ειaα Λ1ωσεί και Ήλιοb καί τοίς ΟV)'(J.1"(1.Όασιν ε:nι τό κτισταi, δέν δύναται νά είναι ακτιστοc. 'Αλλά καί ή θεία
δρας ,Ί(,_0 Χριστφ, 11])' οlκείαγ ε:κ,φα{yογτι θεότητα και 6ασι πρόνοια καi ή θεοτική δύvαμιc και ή λαμπρότηc: τοϋ Θεοϋ,
λείαι•, και αlηαι τοίνιιγ κτ[σματά εlσιν, ε'ίπερ ή φύσις μ6J·η ή έnιφανεϊσα έnί τοϋ Θαβωρiοu δροuc είc τόν Μωϋσην
καί 'Ηλίαν καί είc: τούc: συναναβάνταc: έπάνω εic: τό όροc:
μέ τόν Χριστόν, καθώc: ουτοc έφανέρωσε τήν θεότητα καί
7. Κυρίλλου ΆλεΕανδρείαc:, Θησαυροί 18, PG 75, 312. βασιλείαν του, καί αύταi λοιπόν είναι κτίσματα, έάν μόνη
8. Ψαλμ. 13, 1.
38
r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 595
αγαρχός εοιι και &πελεδτητος και αvτη μόγη εοτι το ακιι
ιi φύσιc: είναι δναρχοc: καί άτελεύτητοc: καi αύτή μόνη
στ01r φό>ς 'Και 1j ι'.ίικιτωτος δόξα τοίi Θεοv, και ουτω μία iι.
ε"ίvαι τό όκτιστον φϋJ<: καi ή δκτιστοc: δόtα τοϋ Θεοϋ, καί
κτιστος θ,εότης ώς .μόνης &ικτvστου τΓjς θ,είας οv,σίας {,-
nαρχού,σης.
οδτω μία είναι δκτιστοc: θεότης, καθ' δσον μόνη ή θεία
ούσία είναι δκτιστοc:.
5 5. 'Ή ,τε γάρ πρόι·,οια σ1χέσις εοτι TO'V Θεοv προς T(l
5. Πράγματι καi ή πρόνοια είναι σχέσιc: τοϋ Θεοϋ πρόc:
τ1jς παρ' αυτοiί nρο 1μηθ,είας dπολαύοντα καί ,7 θ:εατική δύ
τά όντα τά όποϊα άπολαύουν τηc: άπό αύτόν προμηθείαc:
γα;μις προς τά όρώμειrα καί 1] λαμπρότης προς τά {}είως
καi ri θεοτική δύναμις σχέσις πρόc: τά βλεπόμενα καί ή
λαμnρυι1όμειrα· Ιj δε {}εία φύσις σχέσις ΟVΚ εστι, nάιιη7
λαμπρότης σχέσιc: πρόc: τά θείωc: λαμπρινόμεva· ή δέ θεία
πά1,τωι' αnολεϊ.υμέ1 1 η τε καί 1Sπερανιδρυ;uένη. Και τής μέ1•
φύσ1c: δέν ειναι σχέσις, έφ" δσον είναι έντελιϊJC: άπομακρυ
10 ι~εαπικης εJJεργείας το δηιμιουργείι, ούiκ εστιιr ε{}εα,το γάρ
σμένη άπό δλα καi ύπερβατική. Καί τηc: μέν θεατικηc: ένερ
1([ 7lάηα ό Θεός καί nρό γεγέοεως, ΟVΙΚ eδημιούρ,γει δέ
γείαc: δέν είναι ίδιότηc: τό δημιουργεϊν, διότι ό Θεόc: εβλε·
αι•τά καί 7lρό γειrέσεως. Μή Qυσα τοιγαρονν ή πάντα ει,ερ
πε τά πάντα καi πpό τηc: γενέσεως, δέν τά έδημιούργει δέ
γοuσu. ψύοις αυτη' κι ιοι17 εαιαι κ,αι,τεϊ}θεν καιτά τΟ)t Βαρ
πρό τηc: γενέσεωe,. Άφοϋ λοιπόν ή θεοτική ένέργεια τοϋ
λαάμ 1j {Jεατικ1Ί ειιέργεια ιτοf, Π1rεύμαιος. 'Η δέ 1~εία nρ,S-
Πνεύματος δέν είναι ή θεία φύσιc:, κτιστή θά είναι διό
15 1,οια μετέχε1αι παρά 16Ί1 1, επιτυγχαιιό1'Τωι• ,ταύτης· «τιά~τια
τοϋ,ο κατά τόν Βαρλαάμ ιi θεοτική ένέργεια τοϋ Πνεύμα·
γάρη, φησί, (<Ir} ονια μετέχει nρογοίας, παρά τi7ς παιιαιτίου
τοc:. Ή δέ θεία πρόνοια μετέχεται άπό τούc: έπιτυγχά-.ιον
ι~εότητος i':;:ολυζομέ1rης>) · κα,r' ουσία'), δέ ό Θεός &μέθεικu5ς
ταc. ταϊπηv· διότι, λέγει, «δλα τά όντα μετέχουν τηc: προ
1
εστι Κ(l.7(J. 10)1 fJείοι1 ]] άξι,μοιr και?" 1}ι 1 μό,"JJJJ Ιiκτιστός εσ1t
νοiαc:, ή όποiα έκβλύΖ:εται άπό τήν παναίτιον θεότητα» •
9
Κ(!JUJ. τόιr Βαρλαά,μ. Ου\κΟ!')'' .;,,ατ' αυτό)' κιαι11εv1θεγ καί ή θεία

Κατ' ούσίαν δέ είναι άμέθεκτοc: ό Θεόc: κατά τόν θείον
20 nρόι,οια κ,τιο~fι. Ί-Ι δέ ιου Θεοiί λαμπρότης καί μετέχεται 10
Μάtιμον , κατά τήν όποίαν μόνον είναι δκτιστοc: συμφώνως
καί μερίζεται· <<&μυδρr}.ι1» γάρ, φηοίι•, «αυγή>' n,αρεγύμι,ω
μέ τόν Βαρλαάμ. Έπομένωc: κατ' αύτόν διά τουτο καί ή
σει, ό Κ{Jριος επ' ορυqJς)) ο'ί Τε μύσται TC!l!Tl)J' είδαν ουχ ό
θεία πρόνοια Θά είναι κτιστή. Ή δέ λαμπρότης του Θεοϋ
λδκληρογ ui) OVJ 1 ηj όρά,οει και τό ζ1711 αnολέσωσιι'>).
((!J'(l
καί μετέχεται καί μερiΖ:ετaι· διότι, λέγει, "ό Κύριος έπί
Τό δέ μερίζειαθαι τ17ς ειιεργείας &λλ' ου της οv,σίας ό Χρυ
τοϋ όροuc: άπεκάλυψεν άμυδράν αύγήν» , οί δέ μύσται δέν
11
σόοω,ιιος αποφαίνεται Πατήρ. 'Αλλά 'Και «1ί λαμπρότης TOV

είδαν αύτιiν όλόκληpον «διά νά μή χάσουν καi τήν Ζ:ωήν
25 Θεοv ,,7μωμ εστω εφ' ήμας,>, φησιι, ό ψαλ,μφδος προφήτης·
των μαΖ:i μέ τιiν δρασιν» • 'Ότι δέ ό μερισμός άνήκει είc.
12
και ((εlς τοvrό με φέρει ,τό μέrριον εηαv1~α φέγγος, λαμ

τήν ένέργειαν, 6λλ' όχι είc: τήν ούσiαν, άποφαίvεται ό Χρυ
nρ6τητα Θεου lδειι, και nαι?ειιι, φησί1, ό θεολόγος Γρηγό οόστομοc: πατήρ"'. ·Αλλά καί «ή λα_μπρότηc: τοϋ Θεοϋ ήμω 11
ριος· και ό απασ1ρά;ττωι 1 τό &:λφ?ινόι, και &διάιδοχον φϊvς, δc: είναι έπάνω μας», λέγει ό ψαλμωδός προφήτηc: • καί
14
κατϊ! τ/;γ μέγαμ Βασίλειω 1 , τούς αυ1 τοv μετέχομτας Ιiλλους «είc: τοϋτο μέ φέρc1 τό μέτριον έδιϊι φέγγοc:, νά ϊδω καί νά
δοκιμάσω τήν λαμπρότητα τοϋ Θεοϋ», λέγε~ ό Γρηγόριο~
Θεολόγοc:ιa· καi ό 6στράπτων τό άληθ1νόν καi αίώνιον φωc:,
9. Διονυσίου "Αρεοπαγίτου, Περί θείων όνομάτων 4, 33. PG 3,
733 Β. κατά τόν μέγαν Βασίλειον, καθιστζι θεούc: τούc: μετέχον-
1Ο. Σχόλια είc: τό περί θείων όνομάτων, PG 4, 221 C.
11 . ·Απόστιχον έσπερινοϋ 7 Αύγούστου ( δο!;αστικόν).
12. Στιχηρόν τηc: λιτηc: τοϋ έσπερινοϋ 6 Αύγούστου.
13,. 'Ομιλία 14 είc: Ίωάννην, PG 59, 91 - 92. 14. Ψαλμ. 89, 17.
15. Λόγοc: 38, 11, PG 36, 324 Α.
r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 597
1)λίους άnεργάζεται θε[ους- «λάι,ιιψουσι γαρ και αί δίκαιοι

τας αύτοΟ όλλους ήλίοuς· «διότι οί δίκαιοι θά λάμψουν ώς
ώς ό Jfλιος)). 'Η δέ θεία φύσις ύ•nέρ nασαν μέθεξίν έοτιJ<,
ό ηλιος» 16 • Ή δέ θεία φύσις, τήν όnοίαν ό Βαρλαάμ άnε
ηJ' μόJ'ψ' αΧ!1ιστω1 φως ό Βαρλαάμ άπεφή~,aτο. Κατ' αύτό1 1
φάνθη μοναδικήν όκτιστον, είναι ύnεράνω πάσης μεθέΕεως.
ΟVι 1 Κ1 ΤΙστόι,• έσιι και 70 θειότατον φως, έ•nει και ΟJJΟ1μάζεταί
Κατ' αύτόν λοιπόν κτιστόν είναι καί τό θειότατον φως,
5 nως τουτο· ή δέ θεία φύσις nαγ1ώπα,αι11 αι,cόνυμός έστι11 (:ις
άφοΟ καί όνομάΖ:εται κάπως τοΟτο· ή δέ θεία φύσις είναι
ϊιnερώvυμος.
καθ' όλοκληρίαν άνώνυμος ώς ύnερώνυμος.
6. Ταυ,τα και 1(1 τοιαυ·τα λεγό11τω)Ι 1ίμCηι nρός τά του·
6. · ΑφοΟ λοιπόν ήμεϊς λέγομεν αύτά καί τά τοιαΟτα
Βαρλαάμ δυσαε 1 οη αυγγρά<μματά ·τε καί 1κηρύγ;μα1τα, δέον έJ·
nρός τά δυσσεβη συγγράμματα καί κηρύγματα τοΟ Βαρ
τεiίΠει, ,εικει)'ΙΟJΙ τιαληθές καταμωθ·όηα 11)1' δυσαεοi'j γ1 1 ώμηιι
λαάμ, πρέπει ουτος είς τό έςης μανθάνων τήν άλήθειαν
10 α,nοθέαθαι. Μ.ε,θ' ίλαρ6·τητος γαρ nόσης, αν ε'ίnης! Καl
νά άnοβάλη τήν δυσσεβη γνώμην. Μέ nόσην χαράν, θά
nρό 1((1)' ελέγχων πο!λύι 1 ' ύnεμείJ 1 'αιμεv εv 'ίσθι χρόνον, 101iίτοι•
εϊnης ! ΓνωρίΖ:εις καλώς δτι καί nρό της συντάΕεως των
ε1,άγοιπ ες nρός ,1171,· εύ,σέ,οειαι,. Ό δέ μη.δε τοίς έλέγχοις
'Ελέγχων ύnεμείναμεν πολύν χρόνον, διά νά τόν όδηγή
είξας, κω1Jά.nερ ού,δέ πρότερογ τοίς προτρε,πτικοίς και nα
σωμεν είς τήν εύσέβειαν. Αύτός δέ μή ύnοχωρών οϋτε
ρακ·λη1 ικοις 7(,J)!' λό·γωv, ετι μδ.ίλλο1,,. cος φε10, κτιστόν απο-
είς τούς 'Ελέγχους, δnως οϋτε εiς τούς προτρεπτικούς καί
15 φαίι,ων τό ι7ειότα1ον φως και πάσαν θεία~ι δύvαμιν και έιιέρ παρακλητικούς λόγους nροηγουμένως 7, άποφαινόμενος έν
1
γειαv, aκ τrJJν παρ' ήμ(JJJ' προτειJJομέι,ω1 1 ύπερ τούτωJJ

τονώτερον, ώς ένόμιΖ:ε, κτιστόν τό θειότατον φως καί πα
.nαΓερικϊiιJ'' ρημά1ωι1 συι•ήγα:γε και ·συν·έθη.κε ΙΚ'α,θ' 17μCιι 1 , σαν θείον δύναμιν καί ένέργειαν, συνέλεΕε καί συνέθεσεν
μδ.λλ,οv δε κατ' α-l•,7ωγ 1(,J)Ι' ί.ερώv· ιπατέρωγ, 1τ17ν ((ύπερκειμένηv
άnό τά παρ' ήμών προτεινόμενα πατερικά ύnέρ τούτων
και ύφειμέιιηι• θεό,τηταη, 'Και ταύτηγ nερι.αγγέλλωv, αμα τε λόγια έναντίον ήμών, μαλλον δέ έναντίον των ίδίων των
20 τούς ,αyεξετάατως ακούοντας ήμώγ εnεγείρει καί το δηθ·εγ ίερών πατέρων, τήν «ύnερκειμένην καί ύφειμένην θεότη
ατοσιον φεύγοιηας πείθ·ει κΙτ ιστΟJ! λέγει~, ,aκείνο το φώς και τα» καί διακηρύσσων ταύτην παντοΟ, έΕεγείρει έκείνους
nασαv δύι•ωμιv Θεου 1και 1 ει,έργειω 1 • της θείας αύ 1 σίας όπωσδή οί όnοϊοι άκούουν τούς λόγους μας άνεΕετάστως καί τούς
ποτε δι,αφέρ,ουσαv·, ϊγ·α μi7 ,ηJ τοιαύτη διθ·εί:α 1και αύτοι nερι πείθει, άnοφεύγοντες τό δηθεν ότοπον, νά λέγουν κτιστόν
nέ·σωσ1ιν. ·«El γαρ και τ.cι φως,>, φησίJ!',. Ηα!κ·τιστοv, το αlτια- έκεϊνο τό φως καί πδσαν δύναμιν ΘεοΟ καί ένέργειαν δια
25 roJ' καί μει7εκτόJ'' καί όρατοv· επ' όρους γεγονός, όπωαδήπο~ε φέρουσαν όπωσδήποτε της θείας ούσίας, διά νά μή περι
θεότης προσαιγορευό:ιιεy•οι 1 , και ή ύπερ 'ΠαΟαJ! αlτίαν και πέσουν καί αύτοί είς τήν τοιαύτην διθεΤαν. «Διότι», λέγει,
μέθεξιv, ορασίι 1 τε 'Κ'(J./, κατά,ληψt1' 1 επωΨυμίωι 'Τε Και εκφαJJ «έάν καi τό φως είναι όκτιστον, τό αίτιατόν καί μεθεκτόν
σιJΙ φύισις TO'V Θεο1J, ,πώς ,μία ε'σ<ιαι,. 1 αλλ' αυχι δύο ι'iκτιστοι καί γενόμενον όρατόν έnί τοΟ δρους, προσαγορεύεται ό
171 ε61ητ ες, ~'>περκει,μέγ·η ·και ύφε ι,μέvη»; Μ 17 συιsορωγ ό ιάλας nωσδήποτε θεότης, καί έπίσης ή ύnέρ nασαν αίτίαν καί
30 (Vς ε'/περ ειη 10 17ειΟJ!' φως :κτίr11μα. 1και πασα {}εία ένέρ μέθεΕιν, δρασιν καί κατάληψιν, έπωνυμίαν καί εκφανσιν,
γεια 17 117ς Π.είας διει,ή1,οχει, ούσίας,. •καθά φηαιγ αυτός, φύσις τοΟ ΘεοΟ, ηώς θά είναι μία, άλλ' δχι δύο όκτιστοι
ο,ϋ,τω μαλλοJΙ .aδύJ 1 α10')' μίαι,· εlγαι Ιfεότη τα. Ού,δεμία γάρ θεότητες, υπερκειμένη καi ύφειμένη»
18
; Μή άντιλαμβανό
μενοc: ό ταλαίπωρος δτι, δν τό θείον φώc: καί πδσα θεία
16.Μαθ. 13, 43.
17. "Έλεγχοι έδω λέγονται τά συγγράμματα 'Υπέρ των Ίερωc: ένέργεια διαφέρουσα της θείας ούσίας είναι κτίσμα, καθώς
ήσυχαΖάντων, προτρεπτικοί δέ καί παρακλητικοί λόγοι αί έnιστολαί λέγει αύτός, τότε είναι ,μαλλον άδύνατον νά είναι μία
nρόc: Βαρλαάμ.
18. Βαρλαάμ, Κατά Μασσαλιανων. θεότης. Διότι καμμία όκτιστοc: θεότης δέν θά ύnάρχη. ά-
Γ' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 599
εσται Ζ:;κ,ιισιος θε6της· κιιο,17 γάρ εστι και 17 (f ύσις ίις ιί φοϋ κτιστή είναι καi ή φύσιc: έκείνη τηc: όnoiac: ή ένέργεια
εγέργεια κτι,οτ·17.
είναι κτιστή.
7. '.ιlλιλ' cυ 1δέ δυνατόν οv1 1 ελ11είι, alς '
μιαιι ι?ε6τητα ιό 7. 'Αλλά δέν είναι έnίσηc: δυνατόν νά συνδuασθοϋν
ακπιστοι• καί τrί κτιστά. 'Εξ (iJι; oin αι,τός φησι, δύο ,rιΓ>
1
είc: μίαν θεότητα τό δκτιστον ιωi τά κτιστά. 'Από δσα λοι
5 Θεοu κυρίως γίι 1 ω·ται θεότητες, ή μέι, {•περκειμ.έι·η κατά πόν λέγει αύτόc:, γίνονται δύο κυρίωc: θεότητεc: τοϋ Θεοϋ,
πά1•τr;ι τρ6πογ και αεί, cός ,α;κπι,στος {,πάρχουσα 1?ε6της, ·iι ή μέν μία ύnερκειμένη κατά πάντα τρόπον καί πάντοτε ώc:
δέ Λrrει,ιιcι·η χαι δι17ρημέγη κατά πάντα τρ6·nΟJ' και αεί ώς ακτιστοc: θεότηc:, ή δέ δλλη ύφειμένη καi διηρημένη κατά
κιισιτιί υπάρχουσα θ·ε6ιης. 'Ει, .&κτίστφ δέ oi: 1 oίrf καί ιμ• πάντα τρόπον καi πάντοτε ώc: κτιστή θεότηc:. Είc: δκτιστον
σικΠ /Ίvι1άJμει 1 και θελήσει ,και λαιμπρ6τηιι και εγεργείςt μiα δμωc: ούσίαν καi φυσικήν δ6ναμιν καi θέλησιν καi λαμπρό
10 ι':στί ι9εότης, αυτ6θεγ IW)' φυσ 1 ικώ1, :προς την' κατάλληλον τητα καi έvέργειαν μία θεότηc: ύπάρχει, άnό δnou τά φυσι
((ύσιιι I1j)' αδιάσ,ΠCΙJΟΙΟJ' ει,ωσιν εχόντων Και ΚCΙ.Τα ΤΟ αΚΙl κά προσόντα εχουν την άδιάσnαστον ενωσιν πρόc: την κα
ΟΤΟ)! Ξ)' οιιτωι 1 ,καί 'ίσον και &πλούι·. 1Ό γάρ μιί φυσι,:,r()Ι τάλληλον φύσιν καί κατά τό ακτιστον είναι εν καί 'ίσον καi
l':χ,')ι• ?Jι:μυ.ιιιι• κr1ι ει,έργειαι, οvχ άπλούι· ι':στιι·, ,αλί.r} 1ιιιί οι·· άnλοϋν. Πράγματι τό μη εχον φυσικην δύναμιν καi ένέρ
και το κατrι. ,J υ.'ίτιοι• και αιτιατδν·, μεθε 1Κ1ι6ι 1 ιε Και αμέι9ε- γειαν δέν είναι άπλοϋν, άλλά μη ον· καi κατά τό αϊτιον
15 κτω;, χαρακτ1;ρίζω, τε 1 και χαρακτηgιζ6με1•οι• ,καί τrί ωιr;.i-τcι. καi αίτιατόν, μεθεκτόν καί άμέθεκτον, χαρακτηρίΖ:ον καί
ύn.ερκείμει 1 ΟJ' και ύnοδε6ηκ6ς, ουδέν εμποδίζει ngός ΙΟ ε,α χαρακτηριΖ:όμενον, καi κατά τό ύπερκείμενον καί ύnοκεί
εiι•υ.ι καi ,r.ιτλοvJ' τόv Θε6ι·, μίαν εχοι,τα καί Ίσηv καί άnί.17ι' μενον τά τοιαϋτα, δέv έμnοδίΖ:ουν κατά τίποτε είc: τό νά
θε6τητα. είναι είc: καi άπλοϋc: ό Θεόc:, εχων μίαν καi ϊσην καi άπλην
8. Και δ flατiιρ γάρ τοv Yίoii μείζων τφ αlτίφ ;.:;αi θεότητα.
20 διr} τό ωv Υίοu cυθρr[J:το•·οι·', καί ,κατά ΤΟ)' μέγαγ Βασίί.ει- 8. Διότι καi ό Π ατηρ είναι άvώτεροc: τοϋ Υίοϋ κατά τό
01' και 70) 1 ι1εί01•· Κύριλλω, τό Ιf1 1 εu·μα τιί πάξει καί ,Τψ κατ' αϊτιον καi διά τό άνθρώπινοv τοϋ Υίοϋ, κατά δέ τόν μέγαν
α1ιι1ί)Ι .6.,~ιr(,ιυπι τόι 1 Υίόι, ί•π·ο·6έοηκ,ει 1 , (;Jς ,δι' αι•τοv χορη Βασίλειον καi τόν θείον Κύριλλον τό Πνεϋμα είc: την τά
γαύμεvυι,, φύσει δέ oi, ,δεύτερ61, ,εστιγ, οyς δ Ευνόμιος 'ilρϊv Ε;ιν καί τό ά/Ξίωμα κατ' αύτην είναι κατώτερον τοϋ Υίοϋ,
τος Ε:λ1Jρησε,1;', rdιλλ' 'ίσ:ΟJJ" ϊVαιτερ γr}ρ ό Υίδς !(ύριος, οVτ(,) ώc: χορηγούμενον δι' αύτοϋ, φύσει δέ δέν είναι δεύτερον,
25 και ιό ΠJΙευ,μα ,Κύριοι•, αλλrl .ταυ1τα εlς Θεός εγ μιιJ θεότητι δπωc: έφλυάρησε πριϊποc: ό Εύνόμιοc:, άλλ' 'ίσον· διότι, δ
άπλΠ καί 'irη7. Οv,δ' επί τ~jς οv 1 σίrι.ς ωίJΙυv· καί δυ~ιύ.:11εως πωc: ό Yiόc: είναι κύριοc:, οϋτω καi τό Πνεϋμα είναι κύριον,
και ειεργείας καί ι?ελήσεως ,και Τ(ϊ))' ιοιούτωι,, ακτ[στω!' άλλά ταϋτα είναι εΙc: Θεόc: είc: μίαν θεότητα άnλην καί
ϊiπασώι 1 OVOt(iJ) 1 , ΤΟ κατά 71])'' •τάξιι, και •το α'iτιον και !(1 ϊσην. Έnομένωc: τό κατά την τάtιν καί τό αϊτιον ύnερέχον
τοιαυω 1!Περέχοι 1 :τρος το μ{αγ ειvαι :προσίσιαται θε6,τηυι.. έni τηc: ούσίαc:, τηc: δuνάμεωc:, τηc: ένεργείαc:, τηc: θελή
30 Tαu:u. γάρ εσ,:ιJJ ή μία 1)εότης των τριών προο:κυνητων nρο σεωc: καi των τοιούτων, τά όnοϊα δλα είναι δκτιστα, δέν
σώσ,ω!', iΎJ ουσ[α,. ή θέλησις, 1ί δύ1,·αμις, Ύj ενέργεια Και Ία προσκρούει είc: τήν μiαν θεότητα. Διότι ταϋτα είναι ή μία
,.οι.αv~υ., ουχ !dις ει, l5ιΙΤα ~και nω•τά:ιτασιι 1 αδιάφορα :τρός ί'iλ θεότηc: των τριων προσκυνητων προσώπων, ή ούσία, ή θέ
ληλα καi ου,,ία μόJ·οι·· πά1,τα ( τούτο γάρ ιτ~jς τού Βαρλωί.μ λησιc:, ή δύναμιc:, ή ενέργεια καi τά τοιαϋτα, δχι καθ' δσον
είναι εν καi έντελωc: άδιάφορα πρόc: δλληλα καi ούσία μό
νον δλα (διότι τοϋτο είναι δοξασία τηc: παραφροσύνηc: τοϋ
εrηι πu.ραφροούιJΙης), ,&λλ' α'Jς έι•ιu.ίως &nαραλλάκτως έι•

Βαρλαάμ), άλλά καθώc: θεωροϋνται ένιαίωc: καί άnαραλλά
Πατρί ·κu.ι Υίςv •καί άγίφ Πι,εύματι. 'ι?εωρούμε!'α.
κτωc: εic: τόν Πατέρα καί τόν Υiόν καί τό όγιον Πνεϋμα.
[J, 1ιό καί ό ,ιιέγας 'Α ι~ω··άοιος τr'ι. nερi. τι'ιι• ουσiαι•
9. Διό καί ό μέγαc: Άθανάσιοc: συλλαβών δλα τά περί
nάι•τu. συλ)αοr:JJ'' και α:παριθμησάμενος ,<<Οι•χ ε,καrίΙΟJ' ωύ-
τήν oύJiav καί άριθμήσαc: λέγει, «δέν λέγεται εκαστον αύ
5 Ί(ο;·η, ({1JOίJ'', ((Ο'Vσία ,λέ·γ.ειαι, δλλα ,Jlερl τ1}1'' οi}σίαJ', α και.
τιiιν ούαία, άλλά περί τήν ούσίαν, τά όποια λέγονται καί
αι~ροωμα ,,cαί nλήρωμα λf:·γεται ·θεό·τηιος ~ατά 11111 Γραφήν,
αθροισμα καί πλήρωμα θεότητοc: κατά τήν Γραφήν, θεω
κrι.Π' έ,χάστηι• τωι" r1γίωι1 ύnοστάσεωι 1 ,εnfοης θεωρούμε1·α
ρούμενα καί θεολογούμενα έiΞ ϊσου είc: έκάστην των άγίων
και θεολογούμειrα))' Ταi'ηά ,l;στιν ή παρα HVI' ευσεοrvι1 :rιρε
ύnοστάσεων»υ'. Αύτά είναι ή παρά των εύσεβων nρεσβευο
συευc·,·ιέιιη μία και (!.7llc'IJ ·Και :u6νη ακτισως ,θεότης. Ό δe
μένη μία καί ά:ιλη καί μόνη όκτιστοc: θεότηc:. Ό δέ λέγων
1 ο J.sγωι·· 'μόι"ψ αiκτι,0101•' 1}ε6τητα τηιι οvσίαι, του Θεου α:κρω
μόνην δκτ1στον θεότητα τήν ούσίαν τοϋ Θεοϋ άκρωτηριά
τηριάζει τι'ιι· Πεότητα, μδ.λλοι• δ' ώς .nροαπ,0ιδέδεικ 1ται ;ω.ί
lει την θεότητα, μαλλον δέ, δnωc: εχει άnοδειχθη nροηγου
αι,αιρεί τελέως. Ό .δέ ,αδιάrτορα nαι·τάnασι διατελε'ίι; συ
μένωc:, καi τήν αναιρεί τελείωc:. Ό δέ ίσχυριΖ:όμενοc: δτι ή
σίαι1 ,και δύvαμιι• ·καί ιθέλη,οt)' ·και εv·έργειαι· liικτιστον lοχυ
άκτιστοc: ούσία καί δύναμιc: καί θέλησιc: καί ένέργεια είναι
ριζόμ:οιος του ακρω1ηριάζοι 1 τος και αι 1 αιρουι"1Ος διει,ήι;•οχειι
έντελωc: άδιάφορα δέν διαφέρει κατά τίποτε άnό τόν ά
15 ol!iδέv διrί ·117ς ασεοους οvι·αλοι,φης αΔτο τοfiτ' α~'lεργαζ6-
κρωτηρrάΖ:οντα καi άναιροϋντα, άnεργαΖ:όμενοc: τό 'ίδιον
υεγος εις rtλληλα γαρ μεταχωροfi'JJΙα δι' ,αλλή)ωι• nάJΙ'Ι(!. T!t αύτό πρδγμα διά τηc: άσεβοϋc. συγχωνεύσεωc:· διότι δλα τά
ωιαfiτα χωρεί ,nρcΊς 10 μ1ί δv. Ό δέ τ ιΊ ι 1 ου 1 σίαιι α:κτ ιn:τογ είναι
τοιαϋτα μεταnοιούμενα είc: δλληλα nροχωροϋν δι' άλλή
,ιιόvηγ διαοευαιούιμει,·ος, τιΊι,· δε ταύτης οvτω διει·ηv•αχυϊαι·
λων πρόc: τό μή δν. Ό δέ άnοδεχόμενοc: δτι μόνη δκτι
δύγαμιν ·καί 19έληοιι·· ,καί ενέργειαι 1 Κ'Ιιστ1ί1•, εlς κτιοτ('ι. κπί
στοc: είναι ή ούσία, ή δέ οϋτω διαφέρουσα ταύτηc: δύναμιc:
20 r}κτιστα διχοτομεί τιίν μίrJ.J' θεότητα, διχοωμούμε1•ος αυτός καi θέλησιc: καί ένέργεια είναι κτιστή, διχοτομεί τήν μίαν
και αnοτεi,ιο)όμει·:ος τijς 1?είας χάριτος •και τελέως αnορυιι
θεότητα εic: κτιστά καί δκτιστα, διχοτομούμενοc: αύτόc. ό
γι•ύμει,ος Ηι))' ευσειοώι,, 'Αρείου vιαί Ευιrομίου καί 1VΙω(,'
ϊδιοc: καί άποκοnτόμενοc: άnό τήν θείον χάριν καί τελείωc:
δ,οι,Ιοv μι;δέι1 {ιυον, δ,τι μ1ί καί μδ.λλο'J'. Δεί 10ιγαρ,οvι, τοίς άnοσnώμενοc. άnό τούc: εύσεβεϊc:, δχι όλιγώτερον άnό τόν
ι3ρι1·οτομείγ' αίρουμένοις 1οι 1 λ6γον της •&ληθε[ας 1uετά συJ'έ- "Αρειον καί Εύνόμιον καί Μακεδόνιον, αν όχι καί περισ
25 σεως ;1αί τiιι' 1'j;1εροχ1)1 1 στέργειι, της θείας ου•σίας nρδς σότερον. Έnομένωc: οί προτιμήσαντεc: νά όρθοτομοϋν τόν
τάς 1?είας ενεργείας,. ώς εJΙ'Τευιθ·εJ" .δει 1κγυμένης της nρος λόγον τηc: άληθείαc: μέ σύνεσιν πρέπει νά δέχωνται άφ' έ
αλληλα διαψορ,ας, ,και Τ() ίiΚ'1lΟι10')' U1H'' θείων ε11εργειων, vόc: μέν τήν ύnεροχήν τηc: θείαc: ούσίαc: εναντι των θείων
εl ,και της ου·σίας ιδιεγηγr5χαοιν, ώς εν·τευθεν· δεικνυ,μέ1·ου ένεργειων, καθ' όσον άnό αύτήν δεικνύεται ή διαφορά
101! ,έ1ιιαίου της θε61ητος· ε.κτος γάρ τού έι 1 ος Θεοv ακ1ι- npόc: δλληλα, άφ' έτέρου δέ τό δκτιστον των θείων ένερ
30 ΟΙΟ)Ι οvlδέν·.
γειων, εστω καί αν διαφέρουν, καθ' όσον άnό αύτό δει
10. Δεί ιδέ nροθ•ειναι 1'VV εκ :ποJ.λων δ,ϊiγας 1ώγ άγiωι• κνύεται τό ένιαίΌν τηc: θεότητοc:· διότι έκτόc: του ένόc.
r; (Ι)J'άς, nαρ' (i))Ι ή ,της ,(tΚιτίστου 0Vσίας :προς 71])!' aJΚi1tQlΠ)' θεοϋ τίποτε δέν ύπάρχει δκτιστον.
ε1!::ργειαν' {,;τεροχ17 },ίω, ευ,σειοως διαδεvκ11υ1αι, και μάλι 10. Πρέπει δέ τώρα νά nροβάλωμεν όλίγα έκ πολλών
στα τώ1• του μεγά;,ου Διω'υοiου, .παρ' ,ο{, σχεδόιι πρώτου και ρητά των άγίων, άnό τά όποια καταδεικνύεται πολύ εύσε
βωc: ή ύπεροχή τηc. άκτίστου ούσίαc: εναντι τηc: άκτίστου
19. 'Αποδίδεται είς τόν Άθανάοιον όπό τό άνθολόγιον γνωμών
(Paris Gr. 970). ένεργεiαc:, καί μάλιστα άnό τά τοϋ μεγάλου Διονυσίου,
602 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Γ' ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 603
αΔτά τά στοιχεία τ17ς θ'εολογίας ή εκκλησία μεμύηται. Τ11ι· απο τόν όποϊον πρωτον σχεδόν έμυήθη ή 'Εκκλησία τά
δη IOV ΟVΤως Q)Ι\ΙΟς 81Κ(JJαJΠΟρι;Κ))'J! OV·OlωVV:μίαv εξυμγείV ό σϊΟιχεϊα τηc: θεολογiαc:. Έnιθυμων λοιπόν ό μέγαc: αύτόc:
μέγας εnιοαλλόμει·ος, ((7000VTOV)), φησ[-p,. «ύπομvή,οωμεv οτι vά έlΞuμνήση τήv άποκαλυnτικήν ούσιωνυμiαν, λέγει, «τό
τς_v λόγφ σκοπός οΔ τίjι 1 ιΊnερούσιοJJ οϋο[αv fι ύπερούοιος /;κ- σον δc: ύπομνήσωμεν, δτι σκοnόc: τοϋ λόγου δέν είναι νά
5 φαίνει1 1• ( αρρητογ γ(Ίρ τοντο και αγγωοτόιι εστι 'Και 71;αντελcvς έκφαίνη τήν ύπερούσιον ούσiαν κατά τί είναι ύπερούσιοc:
αJJέ,κφαι•τοι; ,και αϊ'JΙτιΊv ύπεραίρον' την ενωοιν}, άλλα τίj)' (διότι τοϋτο είναι αρρητον καί δγνωστον καί έντελωc:
οΔ,σωnοιόι· εlς τrΊ οηα πάι,τα ,της θεαρχι'κης ούσιαρχ[ας άνέκφαντον καί ύπερβαϊνον τήν ίδίαν τήν ενωσιν). άλλα
;ιρόοδοΨ ύμJJησαι>J. Ί-! μέι· ο{ηι ει 1 ωοις, ης μετά θαύμ(ι.,ιος νά ύμνήση ΤΙΊV ούσιοποιόν nρόοδον τηc: θεαρχικηc: ούσιαρ
εμ:JJήσθη J!V)' ό {}εοιτάντωρ, ·θέωσίς εοτι 'Και?-' ίίι·, ώς α'i!- 20
χίαc: είc: δλα τά δντa» • Ή μέν ενωσιc: λοιπόν τήν οποίαν
10 τός φηοιιι αρχόιμε1 1 ος 11jς π ερι HU)J' θ,είωι 1 οι,ομάτωι; 71;ρα μέ θαυμασμόν έμνημόνευσε τώρα ό θεοφάντωρ, είναι ή
γματείας, ωοίς ,αφθ·έκτοις :και ,αγvώστοις αq,ιJέγκτως :.ιαί θέωσιc: κατά τήν οποίαν, δnωc: λέγει αύτόc: είc: τήν άρχήν
αγι,ώστως συναπτόμεθα κα,τά τ17ιι κρείττο~;α της καfJ' ήμα; rηc: πραγματεiαc: Περί θείων ονομάτων, «συναπτόμεθα μέ
01_1•σίας ,τε ,και ειιεργείας ενωοιV)). Περί ταύτης το[νυι; δi'j rά όφθεγκτα καi αγνωστα άφθέγκτωc: καί άγνώσrωc: κατά
/.0)' εσιαι ,s1ροϊόν·τος ωv λόγου. Έι"Ιαυ'θα δέ 1κατάδηλοι 1 ιίις rήν άνωτέραν ενωσιv τηc: ίδικηc: μαc: ούσίαc: καί ένεργεί
15 οιr μ6ι•ω· ιί ,ιιετt't TrVγ ϋ.ιλλωι• nάι··τωy καί της ούοιοnοιοv ,'ΤQΟ- αc:»21. Π ερi αύτηc: λοιπόν θά γίνη άποσαφήνισιc: καθώ(:
6δου ύnερέχουοα ουσία ,ου Θεού, αλλά καί ή ·ύnερεχομέι·η προχωρεϊ ό λόγοc:. Έδω δέ είναι όλοφάνερον δτι δχι μό
nρ6οδος αυτη IOV Θεοv, οvοωnοιός σδοα, α:χιϊιοτός εστι· 7() νον ή ούσία τοϊi Θεοϋ, ή ύπερέχουσα μαΖ:ί μέ δλα τά όλλα
γr'iρ nοιψικόv 1ε .κα,ί δημιουργι,κόι, και ταv,τα nάντωι, ά,'Ιαςα καί τηc: ούσιοποιοϋ προόδου, άλλά καί ή ύπερεχομένη αύ
πλως 117'11; οι•τωι•, .;ιcvς αJJ ειη δΘδημιουργημένο~ι και nεποιη- rή πρόοδοc: τοϋ Θεοϋ, έπειδή είναι ούσιοποιόc:, είναι όκτι
20 μέι·οι• και των οϋτως οντωJ! εν; στοc:· διότι τό πο1ητικόν καί δημιουργικόν, καί μάλιστα δ
11. ]ΙΘτ' ολίγα δέ πάλιι• ό αυτός φησιι·, Ι<ΟV'Κ ε'Κf]ράοrιι λων γενικωc: τίrJν δντων, πωc: θά ητο δημιούργημα καi
11]7' (l.'lJ'lOiΪ7lερoύoιol' αγαθότητα και ουlσίαv και ζωrJJJ καί ποίημα καi εν των κτιστων όντων;
οοφίαι· τ17ς αυτοϋπεροV'σίου θεότη,τος ό λόγος εnαγγέλλετrιι, 11. Μετ' όλίγα δέ πάλιν λέγει ό ϊδ1οc:, «ό λόγοc: δέν
τι)ι• 1Ίnέρ nαοαν αγαθότη,τα και ~Jεότητα και οvοίαv ;,ιαί Ο'Ι- έnιδιώκει νά έκφράση τήν αύτοϋπερούσιον αγαθότητα καi
25 φίαι, και ζ-ω17ν εγ αnοκρύιrοις, ώς τά λόγιά φησιν, ύπεριδρυ ούσίαν καJ Ζ:ω11ν καί σοφiαν τηc: αύτοϋπερουσίου θεότητοc:,
μέ11η )', ,αλλrί 11ΊJ• εκπεφαομέιιηιr αγαθ·οποι:?η, nρόJJOlαJJ))' είς τήν ύπέρ nδσαν άγαθότητα καί θεότητα καί ούσίαν καί σο
ταύτφ, δε τ ιΊ 11 πρόι•οιαι, χιαv,ταvθα θεοnρε:πεστάτους ϋμι·οuς φίαν καi Ζ:ωιiν, ύnερκειμένην είc: άποκρύφουc: χώρουc:, δ
ανατίθη,σι1'. 'ΕΙ' δέ τς_v ε1,δεκάτφ '-Κεφσλαίφ ικαί ~Jεό,τητrι. πωc: λέγουν τά λόγια, άλλα την φανερωμένην άγαθοποιόν
ταύτηv ονομάζει γράφωμ· <r~?εότητά φα;με~r αρχικcvς /ti:,· πρόνοιαν» 22 • είc: αύτήν δέ τήν πρόνοιαν άφιερώνει καί έδω
30 και ι?·εϊκ(vς καί αl,τια,τώς τήΨ μίαν πάντων ύπεράρχιαJΙ καi θεοπρεπεστάτουc: ι1μνουc:. Είc: τό ένδέκατον δέ κεφάλαιον
t'ιnερο·ύοιοι, (lρχi'jJ' και αlτ{αν· ψεθε~τώς δε την εκδιδο όνομάΖ:ει ταίιτην καί θεότητα γράφων· «θεότητα λέγομεν
μέι1ηι' ,ε:κ Θεοv ω·v αμεθ·έκτοv 71;ρονοητική1, δύι·ωμιι,, 111ι1 αυ ύr.ό άποψιv άρχικήν κοi θεϊκήν καί αίηατήν τήν μίαν ύπερ
ταιΜωσιι•, ης τr't μετέχον'τα ενθεά .ε,στί ,τε και λέγεται,). άρχιον καi ύπερούσιοv άρχήν καi αίτίαν δλωv· ύπό αποψιν
δέ μεθέ!Ξεωc: τήν έκβαλλσμένην άπό τόν άμέθεκτον Θεόν
20. Περί θείων όνομάτων 5, 1, PG 3,816 Β. προνοητικήν δύναμιν, τήν αύτοθέωσιν, είc: τήν οποίαν τά
21. Αύτόθι 1, 1, PG 585 Β - 588 Α.
22. Αύτόθι 5, 1, PG 3, 816C.
"Αρ' οvι· ή άι,έ:κφραστος ,καί ύσιεράρχιος ουσία lOV Θεοv, μετέχοντα είναι καί λέγονται ενθεα»" • ~ Αρά γε λοιπόν ή
1
ή κατr} τό αφραοιοιι καi. αμέ,θ·ε:κιτον και ά1 1 έκφαντω, και i}vαί άνέκφραστοc: καί ύπεράρχιοc: ούσία τοΟ ΘεοΟ, ή ύπερέχου
τ ιοι, ι'Ί:zερέχουοα ταύτης της nρονοίας, μόφιη ακτιστός εστιν; σα άπό αύτην την πρόνοιαν κατά τό όφραστον καί άμέθε
"Ι-1 και ή ύπερεχομέι,η παρά της οvrσίας ε·κείνης ύ)ς αi- κτον καί άνέκφαντον καί άναίτιον, είναι μόνη όκτιστοc:;
5 τίας πρόι·οια, θ·εόιης 'Και αυτη ,Ο)''Ομαζοιμένη ώς ΟVιΚ ε•κτος "Η καί ή ύπερεχομένη άπό την ούσίαν έκείνην ώc: αίτίαν
οvσα του nληρcάματος τιJς μιας 1?•εότητος, α,κτιστός εστιν; προνοία, όνομα(ομένη καί αύτή θεότηc:, ώc: μή εύρισκομέ
Τώι, αρι,δη,λοτάτωγ δτι κ:αί αrυτη ακ,rιστός εστιν· εν•θεα .γαρ νη καί αύτή έκτόc: τοΟ πληρώματοc: τηc: μιδc: θεότητας,
ποιεί τrt δεκ:τ ι,κά 1?εd)'σεως I ώς αϋτη ,uή εκτός οvσα του είναι όκτιστοc:; Είναι όλοφάνερον δτι καί αύτή είναι όκτι
έι·1 ό,ς Θεου, και τφ μετέχειι• αυτά ,ταύτης ενθεα τελείται, στοc:· διότι καθιστς:ι ενθεα τά δεκτικά θεώσεωc:, καθ' όσον
10 ιός μrι μεωχιι ταύιης εχούσης 10 τελεί1' θ·είας, ,εnει καί α{, αϋτη δέν είναι έκτόc: τοΟ ένόc: ΘεοΟ, καί ταΟτα με τήν με
τοιθ·έωοιίς ε•στι1'. rοχήν είc: αύτήν καθίστανται ενθεα, καθ' δσον αϋτη δεν
12. Άλλ(ι καi. ει· τφ δωδεκάτφ κεφαλαίφ, ((θεότης ε εχει εκ μετοχηc: τό νά τελη θεία, επειδή είναι αύτοθέωσιc:.
στ tJ')) εlnc'vι· (<.t) πάντα ι'fεωμέ11η πρόνοια)) :και ταύτην· καν·ταvι?α 12. 'Αλλά καί είc: τό δωδέκατον κεφάλαιον, άφοΟ είπε,
ι?είως ε!;υμι·ήσας, εlτά φησιι' (<,εκ της ύπερεχο·ύσης και ·ύ- «θεότηc: είναι ή πρόνοια ή όποία θεδται τά πάντα», καί ά
15 nερκει,μέι·ης καί ϊιnλουστά,της δγιότητος και κvριότηως και φοΟ έ!Ξύμνησε ταύτην καί έδω θείωc:, έπειτα λέγει «δτι ά
υασι.λεία,ς και θεότητος εlι•αι nίiσαι' αγιιθ·171' nρόι,•οια~ 1 , ~Jεω πό τήν ύπερέχουσαν καί ύπερκειμένην άπλουστάτην άγιό
ρϊιι• και οvι 1 οχικι1;ι' 1()))' ,,ροι•οοv:ιι6•ωγ·, έαυτrιν αγαrθοnρεπι':)ς rητα καί κυριότητα καί βασιλείαν καί θεότητα προέρχεται
εnιδιδοvοαψ nρϊις εκι?έωσιιι τcοι, ε:π:εσιραμμένωιη). Ή τοίι·υι· πόσα άγαθή πρόνοια, θεωρόc: καί συνοχική των προνοου
εκ τijς ι'•:ιερκειμέι·ης ·και 1Ίnερεχού•σης και (tnλουστάτης ιi- μένων, προσφέρουσαν έαυτήν άγαθοπρεπωc: πρόc: εκθέω
σιν των επιστρεψάντων» Ό Ή
2
20 γιότη,τος και κυρι6ιητος και υασιλείας και 1'tεόιητος ( δηλα.διΊ άγαθή πρόνοια, ή άπό τήν
τijς οϊ,οία.ς του Θεοi,· εκεί1,η γαρ &nλοv,οιάτη τέ εοτιι,,. ώς ύπερκειμένην λοιπόν καί ύπερέχουσαν και άπλουστάτην
::ιαι,τάnο.οιι• α,ιιέριοrος, και δι(t 10 καιγ έαυτήν ύnερώ~,υμος άγrότητα καί κυριότητα καi βασιλείαν καί θεότητα (δηλαδή
εlι;αι κ,αί &ι•dJι•v,μος μεθ' {ιπεροχης εικ πα.σ(iιν καλείται Η7Jι, τήν ούσiαν τοΟ Θεσο· διότι έκείνη είναι ή άπλουστάτη, ώc:
οlκείωιι ε1•εργειϊi'η,), ή γοvιι ε!; ε·κείι,ης αγαθή πρόι 1 σια και έντελωc: άμέριστοc:, καί λόγψ τοΟ δτι καθ' εαυτήν είναι
25 ι~εόιτης ογομαζομέι,η ιι'Jς nάιπων εφορος και πάντων ·ι?εω ύπερώνυμσc: καί άνώνυμοc: καθ' ύπεροχήν όνομά(εται άπό
ρός, τί υ.λλο ij του Θεοv ειιέργειά εσιι1 1 , &λλ' ουκ ουσία, Η[) δλαc: τάc: ένεργείαc: τηc:), ή άπό έκείνην λοιπόν άγαθή
εξ εκείμης είι 1 0.ι 117ς Ο'U 1 οίας εκείJJης διαφέρουσα και. ύπερε πρόνοια καί θεότηc: όνομα(ομένη ώc: εφοροc: των πάντων
χο;μέJJη nαρ' εκείι·ης (Ι>ς αlτίας ουσης καί ~';περωι,ύμου; Π ϊις καί θεωρόc: των πάντων, τί δλλο είναι παρά ενέργεια Θε
ο{η,· ου:κ α:κτωτος YJ εξ ,ε'κείγης αϋ·τη πρόνοια, 1'fεωρός οδοα οΟ, άλλ' δχι ούσία, καθ' δσον με τό νά προέρχεται άπό
30 ,και OVJ 1 0χt'Κ1/ ,Ht)JJ πρΟJJ·ΟΟVιμέJΙωJJ, Και ταυ•τα έαVΓΥ)JJ αγαι'Jο έκείνην διαφέρει τηc: ούσίαc: έκείνηc: καί ύπερβάλλεται άπό
Π(!Ε!Πr7Jς επι,δι,δουοα nρός 8Κ'ι'fέωσι1' .τωι' ,f!.πεστραιμμένων; έκείνην ώc: αίτίαν καί ύπερώνυμον; Πωc: λοιπόν δεν είναι
δκτιστοc: αύτή ή ές έκείνηc: πρόνοια, άφοΟ είναι θεωρόc:
καί συνοχική των προνοουμένων, καί μάλιστα προσφέρου
σα έαυτήν άγαθοπρεπωc: πρόc: έκθέωσιν των έπιστρεψάν
των;
23. Αύτόθι 11, 6, PG 3, 953 D · 956 Α.
24. Αύτόθι 12, 3, PG 3, 972 Α.
13. '.,Ηλά γr}ρ δείξας καί μεθεκτ~7ν ταi<τό δ' εlπείι 1 με 13. 'Αλλά βεβαίωc:, άφοϋ εδειεεν δτι αϋτη είναι καί
τοχ1jιι, ΟVσαv ταύτψ, u)ς Και αυτος nολλαχοv ΤΟ))' λόγωι' μεθεκτή, 11το1 μετοχή, δπωc: τήν όνομάlει καί ό ϊδιοc: είc:
())'0,Ll(Χί,ει ταύτηι 1 («έαυ,τ1j)'J) γάρ φησιJ' <ιαγαθ'Οπρεπως επι πολλά σημεία των πραγματειων του (διότι λέγει «προσφέ
διδοϊiσαγ)' εφεξ17ς ευθύς επήγαγει·· «επει δέ ύπερnλήρης ρουσαν έαυτήν άγαθοnρεπωc:»), είc: την συvέχειαν nροσέ
5 εστίι 1 ό .πάι'Τωι' α'ίτιος, κατά μίαι 1 τωι• πάντωγ ύnερέχουσαγ θεσεν άμέσωc:· «έπειδή δέ ό αϊτιοc: πάντων είναι ύπερnλή
{,:ιεροολι71 1 uγιος δ.γίωγ ι\ω 1 είται, κατr1 Δπερολύζουσαγ αl ρηc:, κατά μίαν ύπερέχουσαν δλων ύπερβολήν ύμνεϊται ώc:
·τίω1 καί εξυρημέιιην ύ.περοχήγ, r!Jς (f,)' Ίtς φαίη, καθ' 000)' δγιοc: άγίων, κατά ύπερβλύlουσαν αίτίαν καί ύπερβατικήν
{,περέχουσι 7(U)I ουκ OJ'IW)' τά ΟΝα αγια η κύρια η ·θεία i} ύπεροχήν, δπωc: θά ελεγε κανείς, δσον τά δντα δγια fι κύ
οασι.λι•κά, και αv ICV)" μετεχόν1ω)' αί αυ·τομε•ωχαί, κατά το- ρια η θεία η βασιλικά ύπερέχουν των ούκ όντων, καί έnί
10 σοfiτογ {,περίδρ111αι πά:ντω~ι και ·10))' .μετεχ6γτων και' ,10))! σηc: αi αύτομετοχαί των μετεχόντων, τόσον είναι ύnερ
,ιιετοχώι, ό αμέθ,ε,κτος α'ίτ ιος)), κατ' ουσίαJΙ δηλο~ι6,τι, "'Α ρ' βατικόc: δλων, καi τιοv μετεχόντων καί των μετοχων, ό
άμέθεκτοc: αϊτιοc:» ", δηλαδή κατ' ούσίαν. ~ Αρά γε λοιπόν
2
OVJ' αί {,περεχόιμεναι αiηοιμετοχαι αvται παρά 701) &μεθέκτπυ
αι, ίου, ιi)J' εστι και n{iσα <α,γα,θ'ιJ nρ6~,•οια ώς συι 1 εΚ1t'ΚJ} ;,;ιιι αύταi αί ύπερεχόμεναι αύτομετοχαί άπό τό άμέθεκτον αϊ
ιJεωρύς οvσα Τ(ι))' nροJ'οουμένωιι και ε.κθ·εωτι,κη Ι(ι))' nρύς τιον, είc: τάc: όποίαc: άνήκει καί nασα άγαθή πρόνοια ώc:
15 (f.'/1ll)J! επεστρα;α,ιtέιιω1·, 1J·ε61ης 0)'0ψαζομέγη, κτίσματά εστι, συνεκτική καi θεωρός των προνοουμένων καί έκθεωτική
διότι ύnερέχογ·ται παρά T'OV &μει9·έκτου αίτίου ώς αιτίου, καίlά των πρόc: αύτήν έπιστρεψάντων, όνομαlομϊ:νη θεότης, εί
περ 1ίμας εδίδαξει 1 ό ουραι 1 6φρων οvως, ου τόΊν μετεχ6πωγ ναι κτίσματα, διότι ύπερέχονται άπό τό άμέθεκτον αϊτιον
ιιόJ'ω1 1 εlnά)J', δηλω"ό,τι 7(VJ' τε αλλωγ Και TW1" τεθεωμένΟ'1', ώc: αϊτιον, δπωc: μαc: έδίδαt:εν ουτοc: ό ούρανόφρων, άφοϋ
{,;τεριδρυσι?αι. 10)" αμέι?·ε:κτοι' α'ίτιοJΙ, &λλr} και' τωγ μετοχωι·, είπεν δτι τό άμέθεκτον αϊτιον είναι ύπερβατικόν, όχι μό
20 ΤΟUΊ έσι ι και αυ,της τ17ς εκJ?εωτιικης nρω 1υ[α;ς και τ(JJJ! :ιιαρα νον των μετεχόντων, δηλαδή καi των αλλων καί των θεω
nλησίω11, κατrχ ύnερ,ολύζουσ(Ι.J' αlτίαιι και εl;nρημέι 1 ηιι ύπερο- μένων, άλλά καί των μετοχών, δηλαδή καί αύτηc:
7._ιίγ; Και πόΊς εσ7αι κτιστά τr} μι7 μετοχ[ι τύ εlι•αι εχονια τηc: έκΟεωτικηc: προνοίαc: των παρομοίων, κατά ύπερβλύ
xu.i ιC)J' με:ιεχδ1 11 τω1 1 nάJJτωγ ύnερέχονια; ϊοuσαν αίτίαν καί ύπερβατικήν ύπεροχήν; Καί nωc: θά εί
14, 'Όίt δέ οi,ιδυμία 1ωι1 ακτίοτωJ' και θ·είωι, ειιεργεt(;;ι· ναι κτιστά τά μή εχοντα τήν ϋπαρςιν διά μετοχηc: καί
25 τού'Τωιι οi,σία ε'οιίJ', ό αiπός 1?·εοφάvιωρ εν τφ nρύ τοiJιου ύπερέχοντα δλων των μετεχόντων;
κeφα,'icαίφ φαι"ερ(ιις ύπέδειξει 1 εlnώi,· «ΟVΚ· ουσίαν τιJΙά θεί 14. 'Ότι δέ καμμία άπό τάc: άκτίστουc: καί θείαc: αύ
(J,)' i} &γγελικrJJΙ είιιαί φαμει 1 ΊΟ (!.VΤΟJ'Οε'ίναι, ,αλλ' αiηο1Φειι·'(1(, τάc: ένεργείαc: είναι ούσία, ύnέδειςεν ό ϊδιοc: θεοφάντωρ
και αιηοζω1711 καί αf,iτο{tε6ιηιά φαμεν και αυ·τάς τάς του Θεοί, είc: τό προηγούμενον κεφάλαιον φανερωc: είπών· «δέν λέ
δυι 1 άμεις, TIJ)' αiπουσίαι', αυ1οζώωοιι 1 , αυτοθέωσ/.)')), ΤήJΙ γε γομεν δτι τό αύτοείναι είναι ούσία θεία η άγγελική, άλλά
30 μιί~· ε!:17ρηψέι•ψ 1αύ1ην Κ,αι {1;-τεροάλλοvσαν κατ' ουσίαιι του Θε αύτοείναι καί αύτοιωήν καί αύτοθεότητα, καί δυνάμεις τοϋ
ο·v iΎπεροχι71' και προς αi,1r'tς Τιις α,κτίστους ενεργείας, ύ 1ιΊ. Θεοϋ, τήν αύτοουσίωσιν, αύτοιώωσιν, αύτοθέωσιν» 2 ';. Αύ
:τιiιrτα πολύς και 1'Ίψηλός Διοι 1 ύσιος χ,αι μηδεγ ηnoJJ ήκριοωμέ τήν τήν ύπερβατικήν καί ύπερβάλλουσαν κατ' ούσίαν ύnε
Ι'ος l} ;τοιλύς τά Πε'ία, διr1 πάσης ύμJΙεί τ17ς Περι τωι, 1?εfωι· δ- ροχήν τοϋ Θεοϋ εναντι των άκτίστων ένεργειων ό εic:: δλα
μέγαc: καί ύψηλόc: Διονύσιος καί δχι όλιγώτερον άκριβήc:
γνώστης άπό δσον μέγαc: είc: τά θεία, ύμνεί είc: δλην τήν
25. Αύτόθι 12, 4, PG 3, 972 Α.
πραγματείαν Περί των θείων όνομάτων, καθιστών καί αύ-
26. Αύτόθι 11, 6, PG 3, 953 D - 956 Α.
ναμάτωιι πραγματείας, nρός 117 κυ.ιrί. υίς ι?είας εγεργείος τό τοϋτο ύnόθεσιν τοϋ λόγου πλην τηc: διακρίσεως τοϋ Θεοϋ
διακρίσει τοίi Θεου και τοίiί' αυτό τϊί°JJ' λδγωι, ύnόθεσιι• κατά τάc: θείας ένεργείαc:. 'Αλλά καί πρόc: τόν θεραnευτήν
nοιούμει•ος. 'Αλλrί. χυ.ί ΤΙ{) {Jεραnευηι Γυ.tφ γράφωι 1 , ερω Γάϊον γράφων, δταν αύτόc: ήρώτησε πωc: ό έnέκεινα πάν
τ·ήσυ.J'Ιι nr7)ς ό πάντωιι ε!πέ,κειvα καl ύπέρ ι?•εαρχίrJΛ' εο,i των είναι καί ύnέρ θεαρχίαν καί ύnέρ άγαθαρχίαν, λέγει,
5 και ύ:ιέρ αγαΠαρχίαι·, ((8! Πεότη,τά)) φησο 1 ((Και αγαiJ6τητυ. «έάν έννοήσnc: τό nρδγμα αύτό τοϋ άγαθοποιοϋ καί θεοποι
JΙοήσαις (11.J!TO ΤΟ χρ11,ιω τοv αγαι?οποιοιJ και θωποιοv δώρου οϋ δώρου τηc: οϋτω λεγομένης θεότητοc: ώc: θεότητα καί
Τ'ης ουτω λεγοιιέγης ι?εότηως, ώς 1ι?ε(l(πίας καi. αγαι?αρ άγαθότητα, καθ' δσον ό ύnεράρχιοc: πάσης άρχηc: είναι έnέ
χίας Ο nά-οης αρχης 1J!nεράρχιός εΟΤt)' έnέκεt)J(t)). Κσ.1' ί ψ κεινα θεαρχίαc: καί άγαθαρχiαc:» 21 • Καi είc: τό περί θείαc:
π,ερι ι?είας εlρήι•ης κεrι αλαίφ τελευΤ(;'ιι• nάΝας τοi,ς ~?είους είρήνηc: κεφάλαιον, καθώc: τeλειώνει, προβάλλει δλουc: τούc:
10 ιίμCιι• ίεραδιδασκά.).οl!ς 1οίiτ' αυ 1 τό :ιιροάγει φάσκοι,•τας. θεiouc: ήμων ίεροδιδασκάλουc: νά λέγουν άκριβωc: αύτό τό
16. 'Έσιιι•· ri.ρα ι?εότης 11q:ειμένη καΗ'ι. τούς ,{)εοοόφους 2
nραγμα Ό
ι9·εολόγους, ο)ς κ,αι"ταvι?' εl.πει, ό μέγας Διοι,·ύ,σιος, ή iJi-ω 15. "Αρα ύnάρχει θεότης ύφειμένη κατά τούc: θεοσό
οις, δ(Γιροι• οflσα της ι)περκειμέη7ς οιJΙσίας ,τοίi Θεοίi. Καί φουc: θεολόγους, δnωc: είπε καί έδω ό μέγας Διονύσιος, ή
μ6;,τψ• ι•ί~ι• δ Rαρλαr},ιι ιi7ι· διiJείαν περιαγγέλ,λει δi}ι'Jειι καιΪ' θέωσιc:, ύπάρχουσα δώρον της ύπερκειμένηc: ούσίαc: τοϋ
15 ιίμrίιι·· εlς γι'ι.ρ διαοοί.1Ί1· τr7Ίι· αλήπιων ι? 1 εολόγω1 1 δ1]λός εσιι. Θεοϋ. Καί ματαίως τώρα ό Βαρλαάμ διαδίδει παντοϋ είc:
TOVTO διαυόι,τογ :τοιούμει•ος, ·κ-τιστό,, αυτός εlναι διατει>'ι) βάρος μαc: δτι άσπαΖ:όμεθα δηθεν τήν διθείαν, ένψ είναι φα
,ιιειιος ΤΟ ι?ειΟ)' ΤΟί>Το ·δrίιρογ και ΟV·Τω μiαι·· ακ'τι.σιω, 1'Jεόιτηrα, vερόν δτι καθιστςι τοϋτο διαβόητον έναντίον των άνεπιλή
τt/1 1 οl,σίυ.JΙ τοΓ, Θεοt'. Κυ:rοπειμι~η'' 1οί1 1 v1 1 f1ηεf'J'Οε1 1 τδν ΘεΟ,, nτων θεολόγων, διατεινόμενοc: αύτόc: δτι τοϋτο τό θείον δώ
εlς .κτιοιrl χαi, tJ.,κτιrηα, εlτα 10-ίς εl}·ΟεΌrΤ>ς καl καιϊ 81·iργειu.γ ρον είναι κτιστόν καi δτι οϋτω μία μόνον είναι δκτιστοc:
20 ?iκτιοτοι• αi•ιίJι' ι1 ροι•οι••σι λοιδορεϊ·ιαι. Τό γr}ρ του Θεοίi {}εσ θεότηc:, ή ούσία τοϋ Θεοϋ. Διασnάσαc: λοιπόν μέ αύτόν τόν
ποιόι• δr,ψο,, εμέργεω αυτοv εστι1•, fjι, Πεόαητα και ό μέγ,,ς τρόπον τόν Θεόν είc: κτιστά καi δκτιστα, έπειτα nεριnαίΖ:ε1
Διωύοιος καί οί ι'i.λλοι .:,άι,τες #ε~οJ.όγοι πολλαχού φασι, ιι7ς τούc: εύσεβωc: δεχομένουc: αύτόν δκτιστον καί κατ' ένέρ
{}είας ειιεργείας ,μδ.λλοι• f} της θ·είας οιισίας είJJαι τουι•ομα γειαν. Διότι τό θεοnοιόν δίϊJρον τοϋ Θεοϋ είναι ένέργεια αύ
ηjς θεόΤψος lσχυριζόμει•οι· και τάς εJ"εργείας γrΊ.ρ το1• rοϋ, τήν όnοίαν είc: πολλά σημεία όνομάΖ:ουν θεότητα καί ό
25 171:εύ,ιιατος π1·ε15μα,α φίλοι, ,τφ Ί--Ι σαίrr καλείι· κατrΊ. ιόι· μέγας Διονύσιος καί δλοι oi δλλοι θεολόγοι, ίσχυριιόμενοι
iJωλόγω, l'ρηγάριοι•. 'Ως οi!ι 1 ό nροφήτης τc}ς εJΙεργεfας δτι τό όνομα θεότηc: άρμόΖ:ει περισσότερον είc: τήν θείον
Τοίi Τfγει\ιιατος έπτrί. :τι•εύιματα !καλέσας Hp έJ1ιαίφ το·υ Πνεύ ένέργειαν παρά είc: τήν θείον ούσίav· διότι καi ό ΉσαίΌc:
ματος οi'!ικ ελυ,ιοίιrατο, 01!Τω και TJI της {}·εότητος εnωνυμlq,, nροτιμςι νά καλη πνεύματα τάc: ένεργείαc: τοϋ Πνεύματοc:
και'Jάnερ αι•ι,;1έρω δέδει·κrαι, και ή πρόνοια κ1αλείται nαρά κατά τόν θεολόγον Γρηγόριον29 • 'Όnωc: λοιπόν ό προφήτηc.
30 HUJ! &γίων, εJΙέργεια οvσα του Θεσv, και ή θεατικ17 δύναμις μέ τό νά καλέσn έnτά πνεύματα τάc: ένεργείαc: τοϋ Πνεύ
και 1ί ι~εοποιός χάρις ωv Θεοίi, δη}.α,δ17 1/ iJ•έωσις, και ΊΟ ματος δέν έθιΕε τήν ένότητα τοϋ Πνεύματος, οϋτω, δnωc:
έι'ιαίοι 1 Τ1jς ι?·εότψος ο/•χ α))(J.ιρείται. Αί δέ TOV Θεοv δυι-·ι:ί-
άπεδείχθη άνωτέρω, καί ή πρόνοια καλείται μέ την έπωνυ
μίαν τηc: θεότητοc: άnό τούc: άγίουc:, ένψ είναι ένέργεια τοϋ
Θεοϋ, καί ή θεοτική δύναμις καί ή θεοnοιόc: χάριc: τοϋ Θε
27. 'Επιστολή 2, PG 3, 1068 · 1069 Α. οϋ, δηλαδή ή θέωσιι::, καί ή ένότηc: τηc: θεότητοc: δέν άναι
28. Περί των θείων όνομότων 11, 6, PG 3, 956 Α.
29. Ήσ. 11, 2. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγοι::, 41, 3, PG 36,431 C.
ρείται. Αί δέ δυνάμεις καί αί ένέργειαι τοϋ ΘεοΟ, δπωc: καί
39
6,10 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ r· ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ 611
μεις Κ·αι αι t:Υέργειαι, ώς Και τούτ' αΥωτέρω δέδεικ,ται, {i- αύτό άπεδείχθη άνωτέρω, είναι ακτιστοι" έπομένωc: ή θεο·
ΚίtΟίΟί εlσι· τοιγαροiίJJ ή θεαποιός χάρις τού Θεου ου θεύ- ποιόc: χάρις τοϋ Θεοϋ δέν καλείται μόνον θεότης, άλλά καί
1ης καλείται μ6Υ.ΟΨ, αλλά ,και aΚTtOil6ς εστι κατά τους θεο είναι ακτιστοc: κατά τούς θεοσόφουc: θεολόγουc:. Διότι, ά·
σ6φους 15εολ6γοvς. El γάρ καί σχέσιγ αυτ171; προϊοJJJ ό με- κόμη καί αν ό μέγας είc: τήν συνέχειαν τήν προσηγόρευσε
5 γας προσηγ6ρευσε1 1 , αλλC:ι σχέσιJJ Θεαv προς ωύς τεθ·εωμέ σχέσιν30 , άλλά σχέσιν τοϋ Θεοϋ πρόc: τούc: θεωμένοuc:· διότι
γους· τοιαύτη γάρ και
17 θεία πρ6vοια και rί θεατι'κ17 δύ τοιαύτη είναι καί ή θεία πρόνοια καί ή θεοτική δύναμις.
~ιαψίς εσrι. Μvμημα δέ ωύτην προσει,πώJJ, 10 dμίμη,τογ πρΙJσ Καλέσαc: δέ αύτήν έπιπροσθέτωc: μίμημα, προσέθεσε τό ά·
έθηκε καί ,αρχήν είναι τώι 1 1}εοvμένω1• ταύτην εφη και Πε μίμητον καί είπεν δτι αϋτη είναι άρχή των Θεουμένων καί
αρχίαJJ καί /ηαθαρχ[αγ, 8 εστι ,ιι6JJ01.J τού· Θεού, καί 1?εοnοι- θεαρχiα καi άγαθαρχία, πρδγμα τό όποϊον άνήκει μόνον είc:
1ο (})" αυ'TJJJJ nρ•οσείρηΙΚΒ1' 1 aλλ' OV θεο'ΠJΘΠΟιημένηι 1 , ϊJJα δείξrJ τόν Θεόν, καί τήν προσωνόμασε θεοποιόν, άλλ' δχι θεοποιη
ακτ tOI0/1 δ ιατΘλοvσαι/, μένην, διά νά δεilΞ!l δτι είναι ακτιστοc:.
16. "Οτι δέ ή 1}εωτοιός χάρις, αυτή ή θέωσις, ακτισ16ς 16. 'Ότι δέ ή θεοποιόc: χάριc:, ή ίδία ή θέωσιc:, είναι α
εατι, και ό θείος nαρ,ρησίq. Μάξιμος απαγγελεί γράφω~·· κτιστοc:, θά τά έ!Ξαγγείλ!l καί ό θεϊοc: Μά!Ξιμοc: σαφωc: γρά
ωούτ6 εστι τό τού Θεοiί Εi,,α:γγέ:λιΟJf' nρeαυεία Θεού πρης φων· «τοϋτο είναι τό εύαγγέλιον τοϋ Θεοϋ· πρεσβεία τοϋ
15 ανθρώπους δι' Υ ί,οiί σαρκω·θ·έν1ος και μισθόJΙ δωρουμένου Θεοϋ πρόc: άνθρώπουc: δι' Υίοϋ σαρκωθέντοc: καί χαρίΖ:ον
τοίς rιυ'τφ nειθομένοις I1JY άγέ)!J'1)70J! θέωσtJf)), Και πάλιJΙ, τοc: ώc: μισθόν είc: τούc: πειθομένουc: είc: αύτόν την άγέν
l<YJ θεία χάρις μέι,ει ~αγ τ'if μεθέξει τώγ αΠΟΙλαυ6γ1ωJJ αv vητον θέωσιν» 31. Καί πάλιν, «ή θεία χάρις μένει άκατάλη
τfjς ,ακατάληπτος, δτι κατά φύσιγ ώς αγένγητος έχει την α nτοc: καί κατά τήν μέθε!Ξιν έκείνων οί όποϊοι άnολαύουν αύ
τηc:, διότι ώc: άγέννητοc: εχει κατά φύσιν τήν άπειρίαν» Ό
3
πειρiα~r)), Και πάλιν, «πά,σιχομεγ ώς ~°·'πέρ φύ,σιJJ' οvσαγ κατr'ι.
20 χάριι', ,αλ,λ' ου ποιουμεγ· 117γ θέωσι'ΥJ>. Καί πάλιγ, «μ6νης Καί πάλιν, «δοκιμάί::ομεν τήν θέωσιν κατά χάριν, ώc: εύρι
σκομένην ύπέρ φύσιν, άλλά δέν τήν πράττομεν» • Kai πά
33
τ17ς θ·είας χάρ~τος 'ίδιοι·· τουτο πέφυκει• εlJJαι τό dναλ6γω-ς
ωίς οvσι χαρίζεαθ'αι 1}έωσιι·, λαμπρυνού,σης τ1711 φύσιν τψ λιν, «έκ φύσεωc: είναι μόνον τηc: θείαc: χάριτοc: ίδιότηc: τοϋ
ύnέρ φύ·σιγ φωτί και :τϊδν οl•κ,είων δρωι, αυ'τηγ ύπερά,·ω το, τό νά χαρίl!l είc: τά δντα τήν θέωσιν κατ' άναλογίαν,
'Κατά τήι, ύ.περ6ολ17γ της δ6ξης ποιουψέJJηςη. Δια και ό μέγας λαμπρύνουσα την φύσιν μέ τό ύnέρ φύσιν φωc: καί άναβιβά
25 φησι Βασίλειος <~Τό Πι,,ευμα το αγιο11 εξέχεεγ εφ' ήμας ιουσα αύτήν ύπεράνω των οίκεiων δρων κατά τήν ύπερβο
ό Θεός συλου•σίως διr't 'Ιησού Χριστού, εξέχειεγ, ούrκ l:Sκιι λην τηc: δό!Ξηc:» 34 • Διά τοϋτο λέγει ό μέγας Βασίλειος· «τό
αε11, εχαρίσα10, Q~)'Κ· ειδημιούργησεJJ, εiδωΙΚεJJ', ΟV•Κ εποίησε)). Πνεϋμα τό αγιον έ!Ξέχεεν έπάνω είc: ήμδc: ό Θεόc: πλουσίωc:
Τί οvι, εξέχεε καί εχαρίσατο καί εδωκ·εν ήμί1, ό Θεός διϊι. διά τοϋ '1 ησοϋ Χριστοϋ, έ!Ξέχεε δέν εκτισεν, έχάρισε δέν
έδημιούργησεν, εδωσε δέν κατεσκεύασεν»' c.. Τί λοιπόν έtέ
1
ωύ 'Ιησού Χρισωv; "'Αρα 11711 ου,σίαJJ η 117γ χάριγ τοiί ά-
30 γ[ου ffγεύματος; Τ17ν θ•εωvοιό1 1• πάι,1ως χάριν, καθάπερ και χεε καί έχάρισε καί εδωσεν είc: ήμδc: ό Θεόc: διά τοϋ · ι ησοϋ
ό χρυ·σ6σ,1ομος θεο~6γος 'Ιωάννης φησιιι δτι <ωυχ ό Θε6ς, Χριστοϋ; ~ Αρά γε τήν ούσίαν η τήν χάριν τοϋ άγίου Π νεύ
ματοc:; Τήν θεοποιόν χάριν πάντως, δπωc: λέγει ό Χρυσό
'Επιστολή 2, PG 3, 1069 Α.
30. στομος θεολόγος '1 ωάννηc:, δτι «δέν έκχέεται ό Θεός, άλλ'
31. Πρόc: Θαλάσσιον, PG 90, 637 Α.
32. Αύτόθι, PG 90, 644 D • 645 Α.
33. Αυτόθι, PG 90, 324 Α.
34. Αύτόθι, PG 90, 321 Α.
3·5. Κατά Ευνομίου 5, PG 29, 772 D.
αλλ' ή χάρις εκχε~ταω· δια ταύτης γαρ και 17 τού ΠJtεύ

ή χάριc:» 36 • Διότι δι' αύτηc: γνωρilεται καί δεικνύεται ή φύ
ματος φύ,σις ωκτιστος ούσα και γνωρίζετ,αι καί δείκνυται,
σις τοΟ Πνεύματος δτι είναι δκτιστοc:, μή εχουσα καθ' έαυ
μηιδεμίαν· εκφανσι•ι, έχουσα κωθ' έαυτήν. Σαφως ObJJ U/Κίι
τήν καμμίαν έκδήλωσιν. Σαφωc: λοιπόν ή χάρις αύτή είναι
οτος tί χάρις αϋτη, και τ,οσούτο σαφως, ώς καί 70 ταύτης
δκτιστοc:, καί τόσον σαφωc:, ώστε καί τό άποτέλεσμά τηc:,
5 α!ποτέJ,εσ1uα, των κεχαριτω:μένωιι θείως καί τεθεωμένωγ ε
δηλαδή έκαστον των θείωc: κεχαριτωμένων καί θεωμένων,
καστω', φι;:μί αJJαρ,χον,. &ίδιον, άτελεύτητον, ,ταντό ()' εlπείι•
λέγω δναρχον, άίδιον, άτελεύτητον, καλείται κατ' αύ
1iκιtϊJ17.())" κ.αιλεΤοθαι κατ' αυ1 τήJJ. Κατά γαρ ΤΟΥ θείοι, πάλιι•
τήν δκτιστον. Διότι κατά τόν θείον Μάςιμον «ό Λόγος
i.lι[ά,ξφον ((0 του αεί ε{i εlι•αι λόγος ~ατά χάρο, τοις αξίοι;
τοΟ πάντοτε ευ είναι φθάνει κατά χάριν είc: τούc: άcίουc: φέ
παραγίι·ιεται 70)! Θεόι, επιφερ6ψει,ος ΤΟ)! πάσης αρχ17ς και
ρων μαlί τόν Θεόν, τόν κατά φύσιν άνώτερον πάσης άρχηc:
1ο τέλους κατά φύσιJJ αν(hτεροι 1 , JTJOlOVJJΙTα τοvς αρχ17γ εχο~ηας
καί τέλουc:, τόν καθιστωντα τούc: εχονταc: άρχήν καί τέλοc:
ΚαΙΓt ψύσι~• και τέλος αJΙάρχους κατά χάριγ και ατελευrή
κατά φύσιν άνάρχουc: κατά χάριν καί άτελευτήτουc:» • Οϋ
37
τους)), επει ,και Ο μέγας Παύλος, τηγ χρονt'ΚΎ]J! μηκέ1t ζω1•

τω καί ό μέγας ΠαΟλοc:, μή lων πλέον τήν εγχρονον lωήν,
:::ω17JJ, αλλ(t <<71}1' 7.QV εJ!'Οtκ1ίσωιtτος λ6γου θείαψ και αίδιοJ')\,
άλλά «τήν θείον καί άϊδιον τοΟ ένοικήσαντοc: Λόγου» , εγινε
38
αναρχος γέγοι"ε καί άτελεύτητος χάριτι, καί Μελχισεδεκ

χατά χάριν δναρχοc: καί άτελεύτητοc:, καί ό Μελχισεδέκ «δέν
15 ((αϋτε (χρχ17γ 1ί,ιιερrvγ, ο·ϋτε ζωής τέλος εσχε1'», ου δια τrιι·
είχεν οϋτε άρχήν ήμερων οϋτε τέλοc:»:19 , δχι ές αίτίαc: τηc:
φύσιγ την κτωτήιι, δι' ηι• τοiί εiJΙαι ηρξατο και liληξεJJ, αλλά
κτιστηc: φύσεωc:, διά τηc: όnοίαc: ηρχισε καί έτελείωσε τήν
δια 71/)! χάριγ 71JJ! 1?·ε[αι, και αJκτωτον και αεί ούσαJJ {πιέρ
ϋπαρςiν του, άλλά ές αίτίαc: τηc: θείαc: καi άκτίστου χάριτος,
πασιω, φύσιι• ·και χρ6νογ Ε.'Κ του &ει 01,τος Θεοv. Κτιστός οvι•
ή όnοία είναι διαπαντός ύπέρ πασαν φύσιν καί χρόνον έκ τοΟ
ην ό ΙΙ αiΊλος μ6νοJ! μέχρις αι• ιeζη ίΙJJΙ' προστάγματι Θεο'ίΊ
πάντοτε ύπάρχοντοc: ΘεοΟ. Κτιστός λοιπόν ητο ό ΠαΟλοc:
20 εξ ουκ οι'Τω11 γεγω•υίαιι ζωήν· οτε δέ μι) ταύτην liζη, &J,λϊι
μόνον μέχρις δτου εlη τήν κατά πρόσταγμα ΘεοΟ γενο
11111 i!ν·οικήαε ι 1οiί Θ εοiί προσγενομέ~,ην, ακ'Ιι'στος γέγονε η'J
μένην ές ούκ δντων lωήν· δταν δt δέν εlη αύτήν, άλλά
χάρt111.. και9ά κα1 ό Μελχισεδeκ καί πας ό ζcvντα καί l:ι,ερ
τήν έπιγενομένην διά τηc: ένοικήσεωc: τοΟ ΘεοΟ, εγινεν
γοvν11α μ6νο1 1 ΊΟΥ ίΟ/) Θεοv λ6γογ ει, έαυτφ κ1ησά;uεγος.
ακτιστοc: κατά τήν χάριν, καθώc: ό Μελχισεδέκ καi nac:
17. Ταvτα' αρα και ό μέγας φηοι Βασίλειος οτι <<τc'>
δστιc: άπέκτησε μέσα του lωντα καi ένεργοϋντα μόνον τόν
25 κι~•ηιθ·έι• {ι'πο Π νεύ1μα1ος άγ[ου κίνησιν ιΊ.tδιω, ζωον αγtt))'
Λόγον τοϋ Θεοϋ.
εγένετο· εσ~ε δέ αξίαν α~,θρωrπος, Π νε{;ματος εlσοι1κισθέν-
17. Αύτά λοιπόν λέγει καί ό μέγαc: Βασίλειος, δτι «τό
1ος ε~, αυ~τφ, προφήτου, α:ποστ6λοv, αγγέλου, Θεού, ων πρό
υπό τοϋ άγίου Πνεύματος κινηθέν μέ άϊδιον κίνησιν lωον
τεροι·· γη και σπαδδς)ι. Και πάλι1J', <dδιά :πνεύ,ματος άγίου κοι-
εγινεν δγιοv· ελαβε δέ ό δνθρωποc:, δταν είσοικίσθη είc:
1ιω11όι1 γεγέσθ'αι της χάριτος του Χρι,στοiί, τέ>κι,ογ φωτός
αύτόν τό ΠνεΟμα, άςiωμα προφήτου, άποστόλου, άγγέλου,
30 χρηματίζει~•, δόξης αϊ.δίου μετέχεινη. Ό δέ Νύσσης {)είος
ΘεοΟ, ένψ προηγουμένως ητο γη καi στάκτη» • Kai πάλιν
40
Γρηγ6ριος <cεκ6u.ίJΙει)) φη,σι ω17ν έαυ1.ού φύσι11 δ αι,·θρω;-ιος

λέγει δτι «γίνεται κοινωνός τηc: χάριτοc: τοϋ Χριστοϋ διά
36. Πρόc: Τίτον όμιλία 6, 5, PG 62, 696. Πνεύματος άγίου, καθίσταται τέκνον φωτόc:, μετέχει τηc:
37. Περί άποριων, PG 91, 1144C. άϊδίου δόςηc:» 41 • Ό δέ θεϊοc: Γρηγόριος Νύσσηc: λέγει «δτι
38. Αύτόθι, PG 91, 1144 BC.
39. Γεν. 14, 18. Έβρ. 7, 3. ΜαΕίμου, αύτόθι. ό ανθρωποc: έςέρχεται άπό τήν φύσιν του γινόμενος άθά-
40. Κατά Εύνομίου 5, PG 29, 769 Β.
41. Περί άγίου Πνεύματος 15, PG 3,2, 132 Β.
α1Jάνcηος ε,κ θιιητοv και εξ εnικήροv ακήρατος και εξ εφη νατος έκ θνητοϋ καί δφθαρτος έκ φθαρτοϋ καi άϊδιος έκ
μέρου &tδιος και ,το δλον Θεος εξ &νθρώnου γινόμεγος· ό προσκαίρου, καi τελικώς Θεός έ!Ξ άνθρώποu· διότι ό κατα
γάρ Θεου Υίός γεJιέσθαι κ1αταξιωθείς εξει πάντως ε~, έ !Ξιωθείς νά γίνπ υίός Θεοϋ πάντως θά εxri μέσα του τό ά
αυτφ του Πα,τρος το αξίωμα>>. Τοιοv110ι μεν σδν οί θεοειδr:ί.ς !Ξίωμα τοϋ Πατρός» 42 • Τοιοϋτοι λοιπόν είναι δλοι οί θεοει
5 ;;:άντες κατά Γi]V χιiρι11 ωσ,nερ καί ι?εοί. Αυ'τtι δ' ή χάρις δείς κατά τήν χάριν, ώσάν θεοί. Αύτή δέ ή χάρις δέν είναι
αικ,ιιστ'Ος ου ΚΙατα χιχριν (εσται γαρ χάρις χάριτος και τα1J δκτιστος κατά χάριν (διότι θά ύπάρχπ χάρις χάριτος
της πάλιν αλλη και τουτ' ε:n' α!nειρον OV' στήσεται προοαί1'0)" καί αύτης πάλιν όλλη καi τοϋτο δέν θά σταθη προχωρων
α'κτωτος O{)J! ώς αληθώς ή χάρις. Τον γαρ κενόφρονα lη έπ' δπειρον) · δκτιστος λοιπόν πραγματικως είναι ή χάρις.
ρείγ εα;·, μίμησιν φυσι'Κ1J1' εΊJ"αι λέγογτ,α την χάριν ταύτψ, Πρέπει πράγματι νά άφήσωμεν τόν κενόφρονα νά φλuα
1 Ο ε:ιεi πολλαί 1ε καί δειναί καί άπδ τούτου τ[κτονται αίρέσεις ρη, λέγων δτι ή χάρις αύτή είναι φυσική μίμησις, έπειδη
και κωα τογ θείοι, nάλt1' Μάξιμον <ιθεώαεως οv,δέν γενψόι, πολλοί καi δεινοί αίρέσεις γεννώνται καί άπό αύτό, κατά
'Κα1α φύ,σιν εστι ll0tψιικό1'', και της κατα φύσιν δυνώμεως τόν θείον δέ Μά!Ξιμον «κανέν γενητόν δέν είναι φύσει
ουδσ:,μως ή θ·έωσις ύ1 nάρχει κσπόρθωμα~>. Σύ δ17 φύλαττέ ποιητικόν θεώσεως καί κατά κανένα τρόπον ή θέωσις δέν
είναι κατόρθωμα της κατά φύσιν δυνάμεως» • Σύ πάντως
43
μοι '117ν καλι)ι• ταύτψ' ,τr'ίJ1, πατέρων nαρακατσ:{)ήκην δτι lί.-
15 κ, ισ10ς 17 θεία χάρις ώς φύοεως ενέργεια Θεού καί κατά φύλαττέ μου αύτήν τήν καλήν παρακαταθήκην των πατέ
τον αγιοι, 'Ισαάκ «ώς δόξα της φύ,σεως αvιτοvι>. ΜόΨΟΥ δέ ρων, δτι ή θεία χάρις είναι δκτιστος ώς κατά φύσιν ένέρ
Ιiχτ ιατοι, εlnών τις το~, Θεόι,, και τάς αυ 1 του φυσι<κάς ενερ γεια τοϋ Θεοϋ καί κατά τόν δγιον 'Ισαάκ «ώς δό!Ξα της
γείας συμπεριείληφει, άπάσας. Τί ov11 t5τι δεί ζητείγ και φύσεως αύτοϋ» 4 \ 'Εάν δέ ε'ίnπ κανείς δκτιστον μόνον τόν
διαιρείι 1 ; Θεόν, εχει συμπεριλάβει καί δλας τάς φυσικός ένεργείας
20 18. Άλλ' ό κενόφρων ο{πος, τα οαθέα του Σατανα ιιε- του. Τί χρειάιεται λοιπόν περαιτέρω νά ιητοϋμεν καί νά
μvημέν()ς καί κτιοτάς δυασειοως δοξά:ζων τάς θ1είας ει1ερ διαιρωμεν;
γείας, μίαν α1κτ ισ,τ,οι, δολίως •κηρύπει θεότητα μόJJηJJ, τ i; ι• 18. ·Αλλ' ό κενόφρων ουτος, μυημένος είς τά μυστικά
θε{αιr φύσιιr, ώς ευΠJαράιδε,κτος ε'ίη τοις μη καιλως εlδύσι τοϋ Σατανα καί θεωρων δυσσεβως κτιστός τάς θείας
τrtς γραφάς κτωτc)ς αποφαιγόμενος τάς ·θε[ας ει•εργείας, ένεργείας, κηρύσσει δολίως μίαν μόνον δκτιστον θεό
25 μάλιcηα δέ ΤΥ/1" θ'εοnοιον χάριν του' nαμαγίου Π ν 1 εύματος κυ. τητα, τήν θείον φύσιν, ώστε νά γίνπ πειστικός άπό
•καις διαιρών της ύnερουσίοv φύσεως aκε[γης. Μ1ί άγνοιί τούς μή γνωρίιοντος l'άς Γραφάς, δταν άποφαίνεται τάς
σαι,τες ο{)γ ήμεις 11/J! τοιαύ11η ι• πω,ουργlαν ηκωτα σv~,εθέμε θείας ένεργεiας κτιστός, μάλιστα δέ δταν διαιρη κακως
ι'}ια 1αίς ύπ' αυ 1 τοϊί nρο1ειν'Ο1μέγοις, μαλλο~~ δέ ουιδέ φά~,αι ίl τήν θεοποιόν χάριν τοϋ navayiou Πνεύματος άπό τήν ύ
nρο 117ς ακuιοούς ερεύνης ηξιώσωμει•· nροv,καλεσάμεθα δέ περούσιον έκείνην φύσιν. Άντιληφθέντες λοιπόν ήμείς τήν
30 α1!';0)'' εlς λ6γους, Ί.να φαν1ερα γένηται ή ευiσεϋης διιχγοια. τοιαύτην πανουργίαν, δέν σuνεφωνήσαμεν καθόλου μέ τά
Ό δέ ύnέπτηξε και ουδέ γρύξαι, nίστευσοι', ετόλμησε, nvλ ύπ' αύτοϋ προτεινόμενα, μαλλον δέ οϋτε καν νά ε'ίπωμεν
ι.r7ιγ nαρόι•των. Εί δέ νυν :J1!Ονηρα δια 70U'IO κηρύττει καιϊ' κάτι πρίν άπό τήν άκριβη διερεύνησιν δέν έκρίναμεν πρέ
πον· άντιθέτως δέ τόν προεκαλέσαμεν είς σuιήτησιν, διά
42. Λόγος 7 ,είς Μακαρισμούς, PG 44, 1280 C. vά φανερωθη ή εύσεβής δποψις. 'Εκείνος δέ έμούδιασε
43. Πρός Θαλάσσιον 22, PG 90, 321 Α. καί, πίστευσε, δέν έτόλμησεν οϋτε νά γρύ!Ξπ έπί παρουσίc;ι
44. Ίσαάκ Σύρου, 'Έργα, Νικ. Θεοτόκη, Λειψία 1770, σ. 415.
Σnετστέρη, Άθηναι 1895, σ. 281. πολλων προσώπων. 'Εάν δέ τώρα κηρύσση έναντίον μας
ήμccιν, αιηόοε, χαράς ήμίι• πρόΕεJJος γίι,εται καί μισrθη·v πολ

πονηρά άnό αύτοϋ, μδc: γίνεται πρό!Ξεvοc: χαρδc: καί πολ
)οv ;ωv εν 10ίς ουρανοίς. Διό κ.αι τφ ε:παγγειλαμέγφ 1αvτα
λοϋ μισθοϋ εic: τούc: ούραvούc:. Διά τοϋτο καί είc: τόν πα
λέγομει' 'Κύριε, μιί οτήσης αιηφ τ~ίν άμαρτίαι 1 ταύτψ,,, εl ραγγείλαντα λέγομεν ταϋτα, 'Κύριε. μή τοϋ ύπολογίσπc:
και διά τούς υλαππομέι,οvς δδυ~ιώμεθα. Τσ:vι?' ουτως εχειι 1 τήν άμαρτίαv ταύτην', μολονότι πονοϋμεν διά τούc: βλαnτο
5 σχεδόι, πάι,τες οί ειιταvθα συ·,ιψαρ.τυρήσουσι.
μέvουc:. "Ότι αύτά οϋτωc: εχουv δύνανται νά έπιβεβαιώ
19. Μετά μέΗτοι I!JJ' προς τό αγιοιr ορος ήμCιν ιbιοδι; σουv σχεδόν δλοι οί έδω.
μίαιι ει• φ και Τ6,μοv εν έ:πτύ. 'Κεφαλα{οις προς τά παρ' 19. Μετά δμωc: τήν άποδημίαν ήμων είc: τό 'Άγιον 'Ό
(l/ΙΙΟ/1 Καlα Ι(ι))} ορ1?10,δόξωv γεγριτμμέιια πεποιή,καμεν ύπο
ροc:, δnου συvετά!Ξαμεv καί Τ όμον " είc:
4
έπτά κεφάλαια
γεγραμμέγογ παρά: τε ιοv δσιοηά:του :πρώτου και τrΤιιJ ήγου- nρόc: τά παρ' αύτοϋ γραφέντα έναντίον των όρθοδό!Ξων,
1 Ο μέJJ(J))J και τωιι: λογάδωι• γερό~των και το,ϋ ίερωrάτου επι ύπογεγραμμέvον άπό τόν όσιώτατοv πρώτον, τούc: ήγου
α.κόπου Ίεριοσοv, συμφωγού1,τωι, :πάντωι· ι)μίν καi. α:ποφη μένουc:, τούc: διακεκριμέvουc: γέρονταc: καί τόν ίερώτατον
γαμέvωι• μ1ί παρaδέξαιιθαι εlς κοινω1!ίαJJ τoJJ μ17 συμφω μητροnολίτηv · ι ερισσοϋ, συμφωνήσανταc: δλωc: αύτούc: μέ
ι•οϊίι•τα, αστις α1 1 fι, μετά .τοϋτο ωί1'1JJJ, ε1ιijν ήμίν ευ,Ου της ήμδc: καί άποφαvθένταc: νά μή παραδέχωνται είc: κοινωνίαν
ΚωJ/'ΟΙUΙtτίιΛΟV χωρείι1 • αλJΛ :πριcιιιον μέι 1 ε:πί VOV)J εοαλόμηι• rόν μή συμφωνοϋντα, όποιοσδήποτε καί αν είναι" μετά
15 ώς ό τr,ιι, :παπέρωJJ Θεός εγερεί κ&,κεί ιούς ύ:πέρ αυτωy τοϋτο λοιπόν, ητο δυνατόν νά μεταβωμεν άμέσωc: είc: τήν
λαλήσοντας' επ·ειτα και τοϊi:τ' ελεγογ έ.π' εμαυτοv· 'δω,υει 1 Κωνσταντινούπολιv· άλλά πρώτον μέv έσκέφθην δτι ό Θε
εκείηp Η{) 1αλαι1πώρφ τα;ις )'OUJJ' κεvαίς ε,J,!πίσιν αvα:πι•εύ όc: των Πατέρων θά έγείρη καί έκεϊ έκείνουc: οί όποϊοι θά
σαι μι,κρόι•, μιί καί αυτόχειρ γέι·η.ται'. Και γr}ρ λέγοyτος η όμιλήσουν ύπέρ αύτων, επειτα δέ ελεγον καί τοϋτο μέσα
κουσα παρό,,τος ενταυrθοί δια στόματος, ώς :παλλάκις εκt.)'- μου· 'δc: έπιτρέψωμεν εic: έκεϊνον τόν ταλαίπωρον νά άνα
20 δύι,ευσε διαρραγη1,αι 1'fί αμηχανίq. δήσωυ και τφ θυμφ. 'Π ,ηνεύση όλίγον μέ τάc: κεvάc: έλπiδαc:, μή τυχόν γίνπ καί
ι·lκα και προς αi'ηόιι, αυ1ό1 1 ειλεήσας,. είπο•1 1 μηδέν ετερrιι• αύτόχειρ'. Διότι τόν ηκουσα έγώ έδω παρόντα νά λέγη μέ
είι 1 αι 70 6ιαζόμενο~1 ήμας σφοδρϊiJς αJΙτιλέγειν η δτι αίρεrι. τό στόμα του δτι πολλάκιc: έκιvδύνευσε νά διαρραγfi
κούς λέγει ιούς μοναχούς, καν TOV'TQ μεν αφ'fί και τά ε,ιί άπό τήν άμηχανίαν καί τόv θυμόν. Τότε άπό οίκτον πρόc:
τού,ιφ συγγρά;μ,ματα, r;;[ι δέ μ17 πληρQφορείσ1Jαι προς τ.ά αύτόv, τοϋ είπα δτι δέν ύπάρχει τίποτε δλλο νά μδc: βιάιπ
25 εκείιιωιι, στήσεται τά ιοίς αιιτιλογίας· αυτού γάρ οραχύς rιιιίι• vά άντιδικωμεν σφοδρωc: πλήν τοϋ δτι λέγει αίρετικούc:
ό λόγος. Τοvτο μέ~, εγω προς αfJΙτον εί'ΠΟν. Ό δ' επfινεσε τούc: μοvαχούc:, καί αν άφ' έvόc: μέv έγκαταλείψη τοϋτο
'Κ·αι 1JΠέσχετο :πράξει1,. 'Ε:τί δέ τού μεγάλου διοικη,τοv, συνό1' καί τά πρόc: τοϋτο συγγράμματα, άφ' έτέρου δέ ίσχυρισθη
ως επί;τηδες ήμί1ι, και διετείι 1 cιι10 μετctποιησαι μέv ί(l κα1ά δτι δέν είναι καλωc: πληροφορημένοc: είc: τάc: μεθόδουc:
τiί'>ν μοι"cιιχu>ι, συγγράμματα, πρώ,τφ δέ πά1.·τω1, εν σχεδίοις αύτων, θά σταματήση ή άντιλογία. Τοϋτο είπα έγώ πρόc:
30 ύπο:δεικνύειιι εμαι τά ,ιιετ 1 ασκευασ1ul:να,. καν ετι μοι δο,κωσι αύτόν. Αύτόc: δέ μέ έπήνεσε καί ύπεσχέθη νά πρά!Ξη οϋ
δείσι?αί 1ιι·ος μεταnοι11σεως, όίστε μηδέJ'α :πλήττει~,, πε[,?ε- τωc:. Ένι.ίJπιον δέ τοϋ μεγάλου διοικητοϋ, παρευρισκομένου
έπίτηδεc: μέ ήμδc:, ύπεσχέθη δτι θά τροποποιήση τά κατά
των μοναχών συγγράμματα, πρώτον δέ άπό δλουc: θά ύπο
δεικνύη είc: έμέ είc: σχέδια τά τροποποιημένα, καί αν μοϋ
φανfι δτι χρειάιονται περαιτέρω τροποποίησιν, ώστε νά μή
45. Τόμος Άγιορειτικός, PG 150, 1225 · 1236, θίγουν κανένα, Θά πεισθfι καί θά τά τροποποιήσπ (δέν είχε
σι~αι Κ{.ιι μεω~ιλάττειι 1 • (Οfιπω γαρ τάτε φανερός ηv v.αί φανερωθη άκόμη τότε νά εχπ μανίαν καί κατ' έμοϋ), άλλ'
'Κατ' ε:μου με:μηι 1 ϊuς), αλί: ύπέστη μέν ταύτα, γέγραφε δέ Οtα ύπεσχέθη μεν ταϋτα, εγραψε δέ αύτά τά όποϊα βλέπεις·
ολέ>πεις· έξ έκεί1ιου γάρ δλος ιδίως έρρύη κατ' έμού· ταυτα διότι άπό εκείνην τήν στιγμήν έπέπεσεν όλόκληρος έναν
δέ και ήμεις παρ' 17μιι: αύτοις eχομέv τε καί δ.νετάζομεν, rίον μου· αύτά δέ εχομεν καί ήμεϊς δίπλα μας καi έΕ:ετάΖ:ο
μεν, ώσάν νά συνελάβαμεν τέκνα άλλοφύλων. Δέν θά μοϋ
5 και'Jάπερ αλλοφύλωJΙ τέκνα ζωγρ11'σαντ,ες. Έπιιλείψει δέ με
άρι<έσrι δέ ό χρόνος νά διηγηθω τά εic: τό μεταΕ;ύ συμβάν
Ο χρόνος τα μSΙταξυ διηγούμε1 1 ον, κ,αι απως τας εμας δια
τα καί πως δέν κατώρθωσε νά έκφύγrι άπό τάc: χείράc: μου.
,δράι,αι χειρ,ας OVIΚ 'tσχυοειι. 'Έργφ ταίνυν αναπέφη~ιε J'1))!
Έμπράκτωc: λοιπόν έδείχθη τώρα δτι περισσότερον θά τόν
ώς έκει,,ος ποιήσει μέγα έλεος μετ' αfηού, 8ς σφοδροτέgq. έλεήσrι έκεϊνοc: ό όποίοc: μέ τήν χρησιν σφοδροτέραc: άντι
χρησάμει•ος αιnιιθέ,σει τά nοι 1 ηρα ταυ,τι συγγράμματα διιι- θέσεωc: θά διασπάσπ τελείωc: τά πονηρά αύτά συγγράμμα
τα· διότι δέν θά ήρεμήσrι, δν άπλωc: νυσσόμενοc: άπό έκεί
10 σπάσει τελέως- ού γάρ ηρε(ιιή,σει 'J!V1JτιJμενος ύπ' έκεlνων
νουc: καί άναμένων νά διαθέσπ μερικούς κακωc:.
καί προσδοκωv τιγιας δισ.ιθ·11αειν κακcvς.
20. Κράτησέ μου λοιπόν, παρακαλω, τό πονηρόν βι
20. Κάτεχέ μοι τοίι 1VJ' αfηού 1/JY nο1 1 ηραv δέλ1ω1 και
βλίον καί τόν πατέρα του· διότι θά κινηθη πρόc: φυγήν,
10')} ταύτης πατέρα· προς γαρ φυγ~ι, χωρήσει πυ,[}όμε~·ος δταν πληροφορηθη δτι ερχομαι· θά ελθω δέ, έάν θέλrι ό
ηξο,ιιτα· ηξω δ' ηι, έt}έλπ Θεός μετά τού κρατίστου καί &- Θεόc:, μαlί μέ τόν κράτιστον καί δγιον αύτοκράτορα ήμων,
15 γίοv ή,μ(CJJI αι•rοκράτορας (.Vς αν πατάξωμεν τον αvιδρα τοις διά νά πατάΕ;ωμεν τόν δνδρα καί τόν θεραπεύσωμεν μέ
τούc: λόγουc:. 'Όμωc: μοϋ ερχεται νά θαυμάΖ:ω περισσότε
λόγοις και lααώμεθα. π αJJΤος μέντοι μαλλοιι εnει,σί μοι θαυ
ρον άπό πδν δλλο, πωc: σδc: έΕ:ηπάτησεν· έπιληφθείc: ό δν
μάζειιι αρ,rίως π{ός έξηnάτησεγ ύ,μιiς· ώς και·νού τιι·ος νυι 1
θρωποc: αύτόc: ώσάν κάποιου νέου πράγματος γραφέντοc:
γραqcέι•τος i) λεχθέν.τος αf•τός Jπιλαοόμενος τό της δι·θειας
ιϊ λεχθέντοc:, συνέθεσε τό περί διθεΤαc: εγκλημα. ΓνώριΖ:ε
έγκλημα συι·εσ,τήσα.το· τοίJ\1'0· γαρ αfηό eστιι,, ευ 'ίσθι, οπερ καλά δμωc: δτι τοϋτο είναι τό 'ίδιον μέ έκείνο τό όποίον
20 ΝΞ. αρχης καί nρίl' έι 1 τυχείιι fη;'ίν καί μέχρι τέλους λέγει ο~ις, λέγει άπό τήν άρχήν, πρίν μδc: συναντήσrι, καί μέχρι τέ
((επειδιί τιι"α τωι 1 11ύ·ι 1 ,J) των πώ 1ποτε εν φωτί φατε Θ~)Jι' λους, δτι «έπειδή λέγετε δτι κάποιος άπό τούς σημερινούc:
ιϊ άπό τούς παλαιοτέρουc: είδε τόν Θεόν, είναι δέ ό Θεόc:
lδείι•, εστι δέ ό Θεός δ.6ριηος, δύο αρα θεοί καί θεότητες,
άόρατοc:, δρα ύπάρχουν δύο θεοί καί θεότητεc:, όρατόc: καί
δ2ωiJς ικαi δ.όραzος, ί,φειμέ.ι 1ος ικαί ύπε>ρκείμε~ιος)). Τότε
άόρατοc:, ύφειμένοc: καί ύπερκείμενοc:». ΝομίΖ:ει δέ δτι τότε
δ' ο'ίεται κ,αλiiις ~7μας έρείιι ή~ιίικ' αν φαίμεγ τό περιαισ>τριί- θά όμιλήσωμεν καλωc:, δταν εΊπωμεν δτι τό φωc: τό όποϊον
25 ψαι' εν Θαοc'vρ τούς αnο,ΟΙτάλους φως και τη~, τοιαύτψ ελ περιέστραψεν είc: τό Θαβώρ τούς άποστόλουc: καί ή τοιαύ
λαμψιι1 και χάρο• lj κτι,σιτόν φάαμα δι' άέρος όρώμειιογ ·lj rη ελλαμψιc: καί χάρις είναι ιϊ κτιστόν φάσμα βλεπόμενον
πλάαμα φαν1ασιωιδϊδς nλαττόιμενον, 11οήμα;τός ιι:ε χείροι• Ψιί διά τοϋ άέροc:, ιϊ πλάσμα πλασσόμενον φαντασιωδωc:, χει
ρότερον άπό πδν νόημα καί τελείως άνωφελέc: είc: λογικήν
αλυσιτελές πάι,τrι λογικiJ ψυχfί, ώς φαντασίq. προοijκοι•
ψυχήν, ώc: προσηκον είc: φαντασίαν παρά είc: α'ίσθησιν,
η αlσι?ιjσει, αύ,μυοv,ό~, τε, ΟV'Χ oloiι α,ιι τις εΥnοι καί τι 1(1))'
σύμβολον δέ, δχι άπό έκεϊνα τά όποϊα θά ήδύνατο νά εϊπrι
30 ύφεστηκότω)' l) 1ωι1 περί τι θεωρο·vμένων, αλλ' eστι flP.)' κανείc: ώc: ύφιστάμενα ιϊ ώc: ύπάρχοντα είc: κάτι ύφιστάμε-
οτε φαίιιεσθαι δα,κοvv, 0)' δέ οvδέ-πrηε, ώς άvύπαρ,κrοv τελέως. νον, άλλά ένίοτε παρουσιαΖόμενον ώσάν νά φαίνεται, άλλά
21. Ήψεις δέ ουχ σvτως Μιδάχθημεv. Toino δέ φαμει•, μή ύπάρχόν ποτέ, ώc: τελείωc: άνύπαρκτον.
cδς, ε'ί τις ει· ιοίς ήμετέροις γράμμασι1" 111,uας καιι•ο,το;uούvτας 21. Ήμεϊc: δέ δέν έδιδάχθημεν οϋτω. Λέγομεν δέ τοϋ
()είξει καi. παρά τά τοις πατράσιιι· είρημέvα τε και εγνωσμ6·α rο, δτι, έάν κανείc: δεί!Ξπ δτι μέ τά συγγράμματά μαc: καινο
5 γράφοντάς τι η φροιιουιηας, ιοvτοv ή,μείς ιδς διορ,θωτήν ήμωι· rομοϋμεν καί δτι γράφομεν η φρονοϋμεν κάτι άντίθετον
άκουηίως σφαλλα,μέvωιr &π:οδεί;61ud1 α και είξα,μει, αvτφ πως
1
άnό τά λεχθέντα καί παραδεδεγμένα άπό τούc: πατέραc:,
αι, είποις q,•σ,μεφοι, σvμφωι,οvι·•τες δέ τοις άγίοις, ε'ί τις ε{J,έλει τοϋτον θά δεχθωμεν ήμεϊc: είc: διορθωτήν ήμων διά τά ά
κακώς τι λέγειι, ·r} κακιυς διατι1}έvαι, και τουτ' οίσο,ιιεv προθύ κούσια σφάλματά μαc: καί θά ύποκύψωμεν είc: αύτόν μέ
μως 'ίνα ικαί της ευλογίας και της εν Θεφ ευπαθείας τοίς άγί- δσην εύχαρίστησιν δύνασα; νά φαντασθrιc:· συμφωνοϋντεc:
1 ο οις κοιι,ωνήσωμει,. Ά νείναι δέ προς τον κατήγορον αύτων αν δέ μέ τούc: άγίουc:, έάν κανείc: θέλπ νά μδc: κακολογήσπ
ιιλέγοvτες ουκ ,ανεξ6μεθα. π ρός τους άγίους γι1ρ 'ίσθι και 1()) 1 η νά μδc: κακομεταχειρισθfΊ, προθύμως θά ύποφέρωμεν
JlC'A'S\l/0)! ενεγηγερμέ,ι,ον και IIJJ' υ{5ριι, της δι{}εtας αι,αφερο καί τοϋτο, διά νά συμμερισθωμεν μέ τούc: άγίουc: καi την
μέι1ηv· και γάρ έ,κ των nαρ' υ.υ,τcvν· εlρημέι,ων· ταύτην έ:κοαί εύλογίαν καί τήν έν Θεψ εύεργεσίαν. Δέν θά παύσωμεν δέ
νειι• ό κει,(χιρωι 1 οίεται· λαι•ιΜνειν δέ τοvς &κούοντας oov- έθελουσίωc: νά άντιλέγωμεν πρόc: τόν κατήγορον αύτων.
1 s λόμειιος, ποτέ μεν &ι,ωι,ύ,μως, ]/'Jοτέ δ' ήμωι, ενα, ποτέ δέ .τιι,α Διότι γνώριΖε δτι πρόc: τούc: άγίουc: εχει έγερθη ό πόλε
HUJ' :τάλαι πωέ u.ίρε:τιικιvν ε;κείι 1 ωγ προφα1σίζεται. ~Μηδείς τοί μοι:: καί άναφέρεται ή ϋβριc: τηc: διθεϊαc:, καθ' δσον ό κενό
ι•υι• ύποδειλιάσας έ,αυτόι, εκτός ποιεί τω του δοκ:ουγτος εγκ} ιί φρων ουτοc: νομίΖει δτι άπό αύτων τούc: λόγουc: έ!Ξάγεται
,ιιαιrος- αf1 τ6ς ιε γr'ι.ρ ζη:μιωθ·ή,σaται της συμφωνίας εκείνης ή διθε:a· θέλων δέ νά διαφύγπ τήν προσοχήν των άκου
και του ι'fείοu χοροv ΗΟΥ άγίωι· nεριyράψας έαυ,ι6ν, και ζη- όντων προβάλλει ώc: πρόφασιν αλλοτε μέν πρόσωπα άνω
20 μιώσει I()Jt αrιρ61 1 ως δι•ασπαν nρο17ρηιμέι1 ΟJ' τον χορον εκείι•ΟΙ' νύμωc:, δλλοτε δέ ενα άπό ήμδc:, δλλοτε δέ κάποιον άnό
καl τιίι• 1?'C~υμαστιίι• συμφωγίαν CΑμαυρουν, θάρσος εμποιήσίις έκείνουc: τούc: παλαιούς αίρετικούc:. Κανείς λοιπόν δc: μή
01.J μι1κρΟJ" u.1J1r'[>. έ!Ξαγάγη λόγφ δειλίας έαυτόν άπό τήν πλαστήν κατηγο
ρίav· διότι καί αύτόc: θά Ζημιωθπ μέ τό νά έ!Ξαιρέσπ έαυ
τόν άπό έκείνην τήν συμφωνίαν καί τόν χορόν των άγίων
καί τόν άφρόνωc: προκρίναντα νά διασπάσπ τόν χορόν έκεϊ
νον καί νά άμαυρώσπ τήν θαυμαστήν συμφωνίαν θά Ζη
μιώση, προ!Ξενων είc: αύτόν δχι μικρόν θάρροc:.
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ
1. Εύρετήριον χωρίων της Γραφης
Γένεσιc: Ψαλμοί
578 2 7 332
4 578 8 16 562
14 5Ί8 13 1 592. 594
2 7 196 17 9 554
10 322 11 528. 554
24 496 18 4 528
14 18 612 96 528
24 2 144 32 6 100. 112. 116.
278. 402
"Έ!Ξοδοc: 15 120
39 8 572
3 14 50 44 3 272
15 10 450 67 8έ. 130. 328
71 7έ. 188
Δευτερονόμιον 17 188
89 17 574. 594
6 4 482 95 5 576
32 39 120 103 2 554
109 3 104
"Ιησοϋς Ναuη 11 Ο 3 408
1
118 13 194
10 12 - 13 582 73 350
144 13 190
Βασιλειών Γ'
18 42-45 570 Ί ώ6
Βασιλειών Δ' 1 33 4 100. 402

38 1 316
20 11 584 1 40 6 318
·-----
Oi. όριθμοί διό μέν τό χωρία τηc: Γραφηc: παραπέμπουν κατά σειράν εic:
τό κεφάλαιον, τόν στίχον καί τήν σελίδα, διά δέ τά όνόματα καί
πράγματα της είσαγωγηc: καί τοϋ κειμένου είc: τήν σελίδα καί δποu τό
δνομα όπαντδται περισσότερον τηc: μιδc: φορδc: καί είc: τόν στίχον μέ
τήν ένδει!Ξιν δίπλα έ.
624 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ 625
Παροιμίαι Σολομωντοc: Δανιήλ 32 132 1 ΠράΕειc:
33 13,2
3 34 488. 490 2 44 190 3 14 188 1 4 206
8 25 188 16 234 5 206. 208. 302
10 19 452 1 Ματθαίοc: 34 272. 272. 300 2 33 302
4 14 30. 322 38 330
Σ ο φ ί α Σ ο λ ο μ ων τ ο c: 1 4 4 320 5 19 188 4 27 200
5 8 566 30 188 8 20 330
7 23 494 1 45 528 6 38 188 9 15 490
6 1 490 46 02 10 38 200
Ί ωήλ 4 490 63 194.320 45 330
6 490 7 37 302. 320 17 27 82
3 1 202. 272. 330 1 10 27 178 39 188
13 43 596 8 14 500 1 Ρωμαίουc:
Σοφία Σειράχ 1
18 16 114 41 152. 488
1 4 188 19 5 496 42 92. 336 1 19 416. 482. 526
23 20 188 1 17 418 10 30 188. 478 20 542. 566
21 418. 480. 508.
13 14 210
3 1 202. 272. 330 1 Μδρκοc: 526. 576.
14 9 478 3 19 72. 206
10 188. 212 4 14 164
Ί ωνδc: 2 27έ. 228
1 Ο - 11 478
8 11 92
196 1 16έ. 206 Α' Κορινθίουc:
10 7 496 1
21 566
18 418
Μαλαχίαc: 23 568 1 21 488
1
26 76. 208. 210 2 10 202
3 20 528 Λουκδc:
1 28 78. 188 11 238
ΉσαΤαc: 1 1 70 196 15 26 74. 76. 136. 12 94
72 196 208. 210. 264. 14 570
2 1 196 2 52 188 270. 302. 354. 16 94. 96. 200
11 2 612 3 2 194 356 6 17 96. 200
1
16 11 572 32 188 16 7 208 1 8 6 86. 562
41 4 104. 408 4 2 320 8 212 10 31 490
48 13 230 6 12 188 13 212. 306. 354 1 12 4-6 202. 334
16 222. 334. 336 10 19 506 14 212 13 12 572
1
12 3 178 15 212 15 25 188
Ίερεμίαc:
28 336 28 188
2 13 304 Ί ωάννηc: 17 21 494 1 45 198
28 9 184 18 37 76
1 1 188 19 28 188 1 s· Κορινθίουc:
Βαρούχ
14 92. 118. 234 30 188
36 188 16 272 20 22 67. 192. 200 1 22 274
3
188 18 528 23 192 2 15 574
38
40
6 16έ. 204 Τιμόθεον Α" άγροικία 398. άναγέννησιc: 118.

11 14 488 · Αδάμ 104, 106, 2έ, 288, 28έ, άναίδεια 460.
15 488 3 6 488 308, 368, 17έ, 408, 410, άνακαίνισιc: 51, 200.
13 5 56 16 164 2έ. άνάληψιc: 208, 216, 218.
6 16 418. 554 δδηc: 330, 578. άνάστασιc: 54, 492, 568.
Γαλάταc: άδικiα 68. "Ανδριανούπολιc: 25.
Τ i τον άθανασία 418, 472. "Ανδρόνικοc: ό Γ' 19, 21, 25,

8 250 · Αθανάσιοc: ό μέγαc: 86, 96, 120, 44, 57.
10 490 154, 224, 232, 254, 274, δνοια 106, 150, 194, 362, 370,
2 11 164
4 6 67. 236 312, 590, 600. 31 Ο.
· Αθανάσιος Κυιίκου (3,9). "Ανσελμοc: Καντεβουρίαc: 57.
Έ6ραίουc:
·ε φ ε σί ου C: άθεΤα 592. άντίθεοc: 154.
"Άθωc: (58). αντιλογία 616.
9 200
17 566 Αϊγυnτοc: 156, 362, 584. άντίρρησιc: 538.
5 8 188
4 6 528 αίδώc: 488, 500. άντίφασιc: 428.
9 188
13 566 αίμα 584. άντίχριστοc: 154.
7 3 612
αϊρεσιc: 514. άΕία 568.
12 164
Φ1λιππησiουc: αίρετικόc:
- οι 326, 560, 620. απάθεια 54.
αΊσθησιc:568. άπαραλλαΕία 294, 344.

28 428 'Ιακώβου άπάτη 68, 280, 318, 434, 492,
αίτία 464, 544, 562, 572, 578.
2 10 190 ΆλεΕάνδρεια (65), 300. 502.
1 17 120. 202. 286 ΆλέΕιοc: "Αnόκσυκοc: 21, 22, 26. άnειρία 324, 610.
Κολοσσαείc: 4 16. 184 άnέχθεια 446.
άλήθεια 47, 52, 68, 70, 72, 29έ.
άnοκάλυψιc: 76, 104, 146, 292,
74, 2ε, 76, 82, 84, 90, 94,
3 3 491 Ί ωάννου Α' 408, 568.
96, 98, 116, 122, 142, 166,
"Απολινάριοc: 68, 194.
182, 186, 192, 206, 10έ, 208,
s· Θεσσαλονικείc: 2 27 76. 202 212, 7έ, 214, 268, 288, άnολογία 434, 438, 460.
3 24 202 άnολύτρωσιc: 52, 204.
300, 314, 318, 336, 404, 426,
2 2 428 4 13 202 428, έέ, 430, 456, 466, άnόνοια 150.
Άnόλλων 498, 500.
536, 538, 552, 560, 566,
άnορία 314, 448.
578, 586, 588, 600.
άnόστολοc:, -οι 75, 80, 86, 94,
άμάθεια 524.
98, 116, 128, 134, 162,
2. Εύρετήριον όνομάτων καί πραγμάτων άμάρτημα 194, 202, 458, 460.
178, 180, 184, 198, 202,
άμαρτία 120, 200, 212, 300, 204, 220, 236, 238, 240, 268,
αγαπη 204, 342, 494, 508, 528. 452, 616.
Α 1 300, 330, 332, 488, 566,
δγγελοc: 196, 202, 488, 530, 612. άμβροσία 432. 612, 618.
"Αβλάβιοc: 280. άγεννησία 98, 170, 254, 256, Άμελία 498. άnοτυχiα 502.
άμηχανία 616.
άβλεψία 568. 258, 6έ, 29, 262, 4έ, 362. όnιί>λεια 462, 496.
άγαθαρχία 608, 610. άγιασμόc: 204. Άμφιλόχιοc: 242, 294, 346, 366 'Αρειανόc:, -οι 224.
άγαθότηc: 138, 196, 198, 406, άγιότηc: (50) 604. άναισθησία 354, 582. 'Άρειοc: 68, 600.
472, 546, 552, 564, 590, άγνοια 118, 506, 548. 'Άννα Παλαιολογίνα 18, 21, 22, άρετή 188, 202, 432, 572.
602, 22έ. άγνωσία (48) 540. 23, 25, 29, 32, 38, 40. Άριστοτέληc: 438, 484, 504, 506,
508, 3έ, 514, 518, 520, 8έ, 150, 176, 202, 204, 240, 242, 126, 134, 144, 146, 148, δικαιοσύνη 100, 212, 220, 488,
532, 534, 544, 556, 21έ, 244, 268, 270, 294, 308,
150, 156, 162, 172, 222, 528.
558, 578, 580, 4έ, 584, 322, 346, 364, 366, 412, 228, 230, 234, 254, 286, Διογένηc: 490.
20έ. 550, 564, 588, 610, 612. 290, 292, 318, 326, 328, Διονύσιοc: Άρεοnαγίτηc: 40, 49,
'Αρίστων 484. Βησσαρίων 39. 96, 108, 118, 134, 138,
348, 362, 400, 542, 556,
άρμονία 436. βλασφημία 116, 196, 21 Ο, 244, 306, 312, 422, 468, 22έ,
688, 594, 608.
Άρσένιοc: Στουδίτηc: 38. 326, 406, 446. Γρ1γόριοc: Κύπριοc: 66. 470, 524, 540, 550, 552,
άρχέτυnον 572. Βογόμηλοι 37. 564, 566, ύώϋ, 600, 606,
Γρηγόριοc: Νύσσηc: 66, 90, 106,
άρχή 398, 400, 402, 408, 410, βοήθημα 184.
112, 114, 128, 134, 152, 608.
416, 464. Βόριc: Bobrinsky 67. 158, 170, 274, 275, 280, Διονύσιοc: μοναχόc: 39.
άσέβεια 78, 152, 186, 222, 246, Βόσποροc: 24.
282, 286, 290, 292, 348, δόγμα 78, 82, 282, 400, 426.
296, 592. Βούλγαροι 21. 462, 466, 498, 502.
612.
άσφάλεια 204. βουλή 204. δό!;α 68, 76, 118, 234, 258,
Γρηγόριοc: Παλαμαc: 17, 18, 19,
Αύγουστίνοc: Ίnnωvoc: 57. βούλησιc: 544. 336, 400, 426, 488, 504,
20, 23, 24, 25, 26, 27, 31,
αύτε!Ξούσιοc: 154. ΒυΖ:άντιον 20, 25, 57. 506, 18έ, 508, 512, 6έ, 524,
32, 33, 34, 35, 36, 37, 38,
αύτε!Ξουσιότηc: 266. 40, 42, 42, 43, 44, 45, 46, 18έ, 526, 592, 594, 610,
αύτοαγαθότηc: 424. Γ 47, 48, 49, 50, 51, 53, 58, 614.
αύτοαλήθεια 74, 506. 60, 61, 62, 63, 64, 67, δοΕολογία 512.
αύτοβουλία 266. Γάϊοc:608. δουλειά 152.
αύτοϊ:ωή 424, 606. γένεσιc: 584, 594. δυαρχία 514.
Δ
αύτοϊ:ώωσιc: 606. γέννημα 122, 276, 290, 362. δύναμιc: 72, 128, 132, 134, 270,
αίποθεότηc: 606. γέννησιc: 84, 98, 112, 122, 128, 302, 314, 324, 344, 402,
Δαβίδ 100, 112, 116, 13·0, 278,
αύτοθέωσιc: 602, 604, 606. 170, 222, 226, 230, 236, 258, 404, 406, 408, 434, 466,
18έ, 280, 576.
αύτοσοφία 424, 524. 260, 264, 290, 292, 296, Δαβίδ ό Δισύπατοc: 43, 402. 474, 476, 544, 552, 554,
οφεσιc: 300. 316, 322, 332, 334, 346, 9έ, δαίμων, - εc: 498, 502, 506, 3έ, 662, 566, 590, 592, 594,
άφθαρσία 52. 466, 416, 420, 522, 3έ, 508, 576. 596, 15έ, 598, 10έ, 602,
άφροσύνη 188. 530. δαιμόνιον, - α 298, 24έ, 496, 606, 614.
γνόφοc: 49, 76, 554, 568. δυσσέβεια 82, 116, 192, 224,
498, 504, 506.
Β γνωσιc: 49, 72, 202, 204, 252, 246, 3~4. 348, 358, 362,
Δαλματοί 3,0.
3,18, 334, 482, 506, 510, Δαμασκόc: 116, 126, 244. 592.
Βαβυλών 184. 524, 19έ, 526, 532, 6έ, Δαμιανόc: φιλόσοφοc: 39. δυσσέβημα 84.
βάπτισμα 52, 304, 332, 25έ, 534, 540, 542, 24έ, 568, Δανιήλ Α'ίνου 39. δυσμάθεια 524.
334. 570, 574, 582, 584. Δημήτριοc: άγιοc: 32. δωρεά 232, 234, 8έ, 272, 9έ,
Βαρλαάμ ό Καλαβρόc: 17, 18, Γραφή 130, 144, 150, 156, 158,
Δημήτριοc: Κυδώνηc: 23. 320, 330.
19, 20, 25, 28, 31, 34, 35, 176, 190, 208, 304, 400, 466, δημιουργία 270, 14έ, 294, 346, διίJρημα 202, 228, 234.
3-6, 37, 40, 42, 46, 48, 57, 508, 538, 540, 2έ, 552, 408. Δωρόθεοc: Βλατηc: 18, 25, 32.
58, 63, 358, 398, 436, Γραφή θεία 142, 156, 320.
διαβολή 460, 462, 608.
588, 590, 592, 594, 13έ, Γρηγόριοc: Άκίνδυνοc: 20, 24.
διάβολοc: 488. Ε
596, 2έ, 498, 608. 25, 27, 35, 36, 38, 39, 40, διαίρεσιc: 294.
βασιλεία 188, 190, 592, 604, 41, 42, 59, 60, 358. έγκλημα 440, 618.
διακονία 336.
16έ. Γρηγόριοc: θαυματουργόc: 290.
διαφορά 294, 11 έ, 356, 358. 'Εδέμ 322.
Βασίλειοc: ό Μέγαc: 38, 94, 108, Γρηγόριοc: ό Θεολόγοc: 58, 59,
Διδυμότειχον 22. εϊδωλον 3-28.
114, 122, 128, 140, 146 3έ, 61, 86, 98, 100, 112, 120, 122,
διθεϊα 41, 42, 590, 618, 620. εiδωλολατρεία 130.
είκών 196, 198, 350, 568. ενωσιc: 34, 40, 84, 126, 6έ, εύωδία 574. 234, 252, 264, 266, 19έ.,
είρήνη 27, 44, 84, 204, 280, 174, 284, 294, 12έ, 344, 290, 292, 294, 334, 400,
446, 512, 608. 352, 496, 598, 602, 6έ. Ζ 406, 480, 504, 538, 560,
Είρήνη Χούμναινα 23, 24, 42. 'Ενώχ 308. 574, 588, 602.
έκκλησία 68, 80, 150, 166, 602. έ!:ουσία 192, 202, 204, 266, 4έ, Ζαχαρίαc: 194, 196. θεοπιστiα 49, 570.
'Εκάτη 500. 544. Ζηλωτόc: · οί, 23, 26. θεοπτjα 266, 574.
εκλειψ1c: 582, 584, 5έ. tπαγωγή 544, 580, 582, 6έ. ζημία 196.
θεοσέβεια 186.
έκπόρευμα 192. επαινοc: 504. ζόφοι:: 198.
ζωή 86, 194, 196, 220, 232, θεοσεβήc: 576.
έκπόρευσιc: 34, 35, 60, 63, 64, έπίγνωσιc: 272, 336, 466, 566.
65, 66, 98, 1 Οέ, 124, 128, έπιείκια 404, 448. 252, 304, 16έ., 306, 420, θεοσημία 330.
130, 132, 134, 150, 176, έπίπνοια 254. 26έ., 492, 550, 552, 554, θεουργία 504, 590.
206, 212, 222, 224, 226, έπιώνοια 254. 4έ., 68. 602, 22έ., 512. θεοσοφία 74.
228, 230, 234, 236, 262, έπίσκοποc: 616. Θεόc: 68, 70, 74, 78, 11έ., 82,
292, 26έ, 296, 300, 300, έπιστήμη 540, 580. Η 86, 88, 90, 92, 96, 2έ.,
330, 332, 334, 346, 456, επιφοίτησιc: 326. 100, 13έ., 102, 1έ., 104,
416, 420, 522. ερευνα 614. ήδονή 404, 444. 4έ., 110, 114, 116, 120,
εκχυσιc: 35, 66, 202. εριc: 404. ηθοc: 446. 126, 128, 34, 4έ., 144, 8έ.,
ελεγχοc: 442. Έρμείαc: 300, 306. Ήλiαc: 53, 570, 592. 148, 28έ., 150, 4έ., 152,
'Έλλην,· εc: 260, 418, 442, 526, Εϋα 52, 74, 104, 106, 2έ, 288, ΉσαΤαc: 196, 608. 16έ., 156, 158, 25έ., 160,
560, 576. 29έ., 290, 308, 368, 408, 41 Ο, ήσυχία 442. 14έ., 162, 164, 168, 178,
έλπίc: 180, 444, 616. 1 Οέ. 180, 180, 184, 186, 188,
έμπειρία 580. Εύαγγέλιον 78, 164, 242, 268, 12έ., 196, 198, 202, 204,
Θ
έμφύσημα 192, 8έ, 196, 14έ, 314, 33,0, 480, 61 ο. 8έ., 212, 214, 4έ., 218,
198, 200, 3έ, 202, 204. Εύαγγελιστήc: 80, 162. θάνατοι:: 164, 330. 220, 12έ., 224, 226, 228,
206, 208, 15έ, 210, 216, Εύδοκία 346. θάρσοc: 620. 4έ., 230, 134, 236, 13έ.,
218, 220, 228. εύδοκία 132, 224, 226, 2έ., 266, eauμa 420, 518, 560, 602. 242, 246, 248, 11έ., 252,
ένανθρώπησιc: 51, 132, 540. 264. θεαγωγiα 504. 254, 256, 7έ., 264, 266,
ένέργεια 20, 24, 28, 36, 37, 41, Εύθύμιοc: Ζυγαβηνόc: 62. θεάνθρωποc: 80. 1 έ., 268, 6έ., 270, 8έ.,
42, 48, 50, 53, 67, 84, 96, εύλάβεια 438, 460. θεοτική δύναμιc: 608, 61 Ο. 274, 278, 8έ., 280, 10έ.,
126, 134, 192, 17έ, 194, εύλογία 23, 620. θειότηc: 566, 590. 290, 296, 298, 29έ., 300,
18έ, 200, 204, 1 Οέ, 206, Εύνομιανόc: · oi 94, 108, 322, θέλημα 84, 188, 294, 346. 12έ., 308, 312, 316, 318,
218, 220, 234, 238, 28έ. 366, 412. θέλησιc: 224, 12έ., 226, 266, 8έ., 320, 14έ., 324, 326,
240, 4έ, 268, 174, 294, Εύνόμιοc: 38, 66, 68, 114, 146, 294, 296, 3έ., 324, 344, 330, 2έ., 334, 336, 2έ.,
14έ, 304, 312, 314, 326, 4έ., 155, 158, 178, 1έ., 346, 350, 588, 598, Οέ. 348, 350, 356, 362, 8έ.,
330, 332, 344, 346, 350, 276, 286, 352, 600. θεογνωσία 76, 114, 164, 242, 368, 370, 400, 402, 6έ.,
12έ, 360, 424, 436, 468, εύπορία 314. 260, 278, 330. 488, 552. 406, 408, 4έ., 416, 418,
472, 474, 550, 552, 588, εύσέβεια 68, 70, 80, 82, 84, θεογοσία 118, 140, 468. 4έ., 420, 13έ., 424, 426,
590, 5έ, 592, 2έ, 594, 1 Οέ, 112, 124, 146, 182, 184, θεογόνοc: 404, 406, 410, 412, 428, 430, 3,έ., 432, 436,
596, 598, 2έ, 602, 604, 186, 202, 204, 214, 246, 462, 466. 436, 438, 444, 446, 468,
606, 608, 1έ, 610, 614. 252, 254, 292, 404, 440, Θεόδωροι:: Στουδiτηc: 44. 472, 474, 478, 1έ., 480,
ένέργημα 204, 218, 344, 346, 444, 508, 588, 592, 596. Θεόδωροι:: φιλόσοφοι:: 44. 2έ., 482, 1 έ., 488, 492,
590. εύχαριστiα 156, 158. θεολογία 74, 126, 7έ., 138, 156, 496, 504, 508, 11έ., 510,
έντολή 566. εύχή 454, 494, 186, 190, 222, 230, 232, 5έ., 512, 7έ., 520, 4έ.,
524, 526, 7έ., 528, 530, Ίωάν. Ε' Παλαιολόγος 21, 22, 140, 268, 270, 348, 362,
6έ.,538, 6έ., 540, 542, 23, 25, 26, 29, 31, 42. 410, 414, 9έ., 616.
4έ., 544, 546, 7έ., 548, 'Ιωάννης Φιλόσοφος 44. κρίσις 186.
2έ., 550, 4έ., 552, 3έ., 554, Ί άκωβος 'Αδελφόθεος 120. ΊωάνηςΧρυσόστομος 176,192, κτίσμα 150, 596.
3έ., 560, 562, 28έ., 564, 'Ιγνάτιος 'Αντιοχείας 37, 38. 228, 270, 272, 304, 15έ., κίνησις 540.
1έ., 566, 1έ., 568, 5έ., 'Ιγνάτιος Καλόθετος 24. 308, 314, 330, 590, 594, Κύριλλος · ΑλεΕανδρείας 41, 42,
570, 4έ., 572, 1έ., 574, 3έ. ίδίωμα, τα 50. 610. 52, 61, 65, 116, 134, 136,
576, 12έ., 578, 588, 590, ΊέραΕ 20. Ιώβ 100, 316 402. 158, 220, 240, 274, 298,
8έ., 592, 2έ., 594, 598, ίεραρχία 312. 'Ιωήλ 202, 330. 300, 304, 306, 310, 312,
8έ., 602, 606, 608, 612 'Ιερισσός 616. Ίωνδς196, 1έ. 318, 328, 330, 354, 360,
614, 2έ., 616, 618, 620. 'Ιερόθεος 536. 'Ιωσήφ Καλόθετοc: 59, 62, 430. 362.
θεότης 72, 74, 4έ., 78, 13έ., 96, Ιερολογία 53,8. Κύριος 82, 100, 114, 132, 136
17έ., 98, 102, 104, 106, 'Ιεροσόλυμα 25, 206. κ 180, 10έ., 192, 196, 200,
112, 114, 118, 130, 136, Ίησοϋς 92, 478. 204, 2έ., 208, 214, 216,
138, 140, 144, 148, 152, Ίησοϋc: τοϋ Ναυη 582. καινοτομία 230, 282. 220, 228, 230, 234, 264,
17έ., 154, 160, 7έ., 162, Ίησοϋς Χριστός 82, 610. κακία 198. 8έ., 268, 298, 302, 320,
164, 170, 178, 186, 192, ίλαρότης 596. κακοβουλία 190. 24έ., 334, 336, 402, 7έ.,
196, 218, 19έ., 220, 222, 'Ιορδάνης 316. κακοδοΕία 70, 190, 226, 280, 480, 482, 488, 540, 566,
234, 244, 246, 256, 7έ., Ίουδαϊος, -οι 92, 152, 260, 354, 588. 584, 594, 616.
258, 260, 262, 7έ., 264, 304, 330. κακόν 398, 444, 492, 496. κυριότης 604.
278, 280, 9έ., 290, 296, 'Ιουστίνος 94. κακόνοια 154, 3-1 Ο, 360. Κϋρος 428.
298, 312, 318, 346, 356, Ί σiδωρος 18, 26, 28, 41. κακοτεχνία 524. Κωνσταντίνος ίερομόναχος 43,
404, 406, 408, 10έ., 410. 'Ιταλία 20. κακουργία 488. 618.
9έ., 420, 422, 460, 462, 'Ιταλός, - oi 194. Καλλίnολις 29. Κωνσταντινούnολις 18, 26, 29,
464, 6έ., 520, 540, 542, 'Ιωάννης Βαπτιστής 53, 132, Κάλλιστος (πατριάρχης) 28, 29, 30, 3-2, 34, 36, 38, 44,
546, 590, 592, 594, 596, 196, 272, 302. 31, 32, 33. 57, 59, 63.
19έ., 598, 1έ., 600, 604. 'Ιωάννης Βέκκος 135, 58, 62, καλοκαγαθία 184, 436.
606, 608, 610, 614, 618. 346. κάλλος 574. Λ
θεότιμος 41. 'Ιωάννης Γαβρδς 38. Καππαδόκης 47.
Θεοτόκος 53. 'Ιωάννης Δαμασκηνός 61, 62, καρδία 72, 2336, 274, 328, 334, ΛάΖ:αρος 25.
Θεοφάνης 41 . 88, 98, 112, 116, 128, 424, 468, 492, 566, 23έ., λαμπρότης 424, 486, 528, 592,
Θεός Λόγος 94, 96, 15έ., 100, 134, 200, 242, 246\ 252, 592. 594, 7έ., 598.
254, 258, 262, 105, 312, Καστοριά 32. Λάμψακος 29.
158.
318, 346, 362. καταδίκη 186. Λατϊννος, -οι 34, 58, 60, 63·,
Θεσσαλονίκη 18, 21, 23, 26,
'Ιωάννης Εύαγγελιστής 48, 61, κατακλυσμός 82. 64, 65, 66, 67, 68, 70,
27, 29, 32, 36, 38, 42, 92, 104, 144, 202, 290, κατηγόρημα 588. 104, 108, 142, 150, 154,
43, 59, 62, 470. 300, 314, 408, 568. κατηγορία 452. 158, 160, 162, 166, 170,
Εiέωσ1ς 53, 54, 74, 602, 604, 'Ιωάννης Καλέκας 20, 211, 22, καύχησις 180, 454. 172, 178, 180, 182, 184,
23, 24, 25, 27, 37, 38, 39. κενοδοΕία 490. 190, 196, 202, 222, 224,
608, 61 Ο, 16έ., 614.
40). κήρυγμα 186, 220. 12έ., 226, 10έ., 240, 10έ.,
Θυμός 616.
'Ιωάννης ΚατακουΖ:ηνός 18, 19, κοιλιονόμος, -οι 572. 246, 252, 262, 264, 266,
θυσία 504. 22, 23, 24, 26, 27, 17, κοιλιόψυχος, -οι 572. 28, 284, 286, 294, 16έ.,
Θωμδς 'Ακινδτος 57. 29, 30, 31. κοινωνία 106, 11 Ο, 118, 124, 310, 314, 324, 356, 398,
404, 408, 412, 414, 426, μεταποίησις 616. όμοίωσιc: 196, 198, 270, 350. 610.
440, 444, 448, 460, 462, μετουσία 568. όμολογία 76, 126, 164, 180, παρθενία 120.
464έ., 466, 470, 514, 11έ., Μικρασία 29, 30, 43. 182, 216, 326, 334, 352, παρθενομήτωρ 84.
516, 518 .. 520, 534, 536, μισθός 61 Ο, 614. 404. παρθένος 316, 332, 540.
544. μοναρχία 100, 102, 164, 178, όμοτιμία 78, 154. Πατήρ 72, 10έ., 74, 76, 5έ.,
Λαύρα (μονή) 32, 58. 400, 402, 466. 468, 514. όμότιμοc:, -ον 264. 78, 6έ., 82, 28έ., 84, 3έ.,
Λεόντιος τοϋ Βυζαντίου 50. μονάς 540, 542. όμοούσιοc: 226, 238, 260, 264, 86, 11έ., 88, 90, 7έ., 92,
Λημνοc: 27. μοναχός 616. 298, 304, 308, 310, 11έ., 93. 4 έ., 96, 17έ., 98, 7έ.,
Λόγοc: 114, 118, 128, 194, 196, Μονεμβασία 21 . 322, 332, 3360, 364, 366. 102 15έ., 106 12έ., 108
208, 216, 232, 29έ., 234, Μονή Βλατέων η Βλατάδων 32. όμοουσιότηc: 154, 266, 310, 3έ., 2έ., 110, 6έ., 112, 2έ., 114,
9έ., 270, 16έ., 274, 280, μονογενής 70, 82, 98, 118, 120, 354, 364. 2έ., 116, 118, 2έ., 120,
292, 300, 302, 336. 144, 150, 152, 234, 276, όμοφροσύνη 82. 6έ., 122, 1έ., 124, 3έ., 126,
λοιδορία 558. 278, 286, 288, 36, 520, όρθοδοΕία 29, 33, 44, 332. 3έ., 128, 3έ., 130, 11έ.,
Λουκδc: 194, 242. 562. όρμή 568. 132, 6έ., 134, 3έ., 136,
λόχοc: 486. μυσταγωγία 538. 'Όροc: 'Άγιον 18, 23, 26, 29, 4έ., 138, 18έ., 140, 3έ.,
Λυών 58. μυστήριον 74, 186, 218, 232, 39, 42. 142, 5έ., 144, 2έ., 148,
318, 430, 492. Όρχόν 30. 2έ., 152, 2έ., 154, 156,
Μ μωρία 480. ούσία 20, 24, 28, 36, 40, 41, 3έ., 158, 13έ., 160, 20έ.,
Μωϋσηc: 196, 592. 42, 50, 53, 67, 88, 90, 162, 4έ., 164, 2έ., 168,
Μακάριος 40. 92, 136, 170, 240, 242, 13έ., 170, 1έ., 172, 11έ.,
Μακεδονία 26, 312. Ν 272, 5έ., 284, 300, 302, 174, 16έ., 176, 9έ., 178,
Μακεδόνιος, -οι 68, 600. 304, 7έ., 308, 310, 314, 1έ., 180, 17έ., 186, 188,
μακροθυμία 204. Νίκαια 29, 63. 318, 322, 324, 336, 346, 5έ., 190, 200, 202, 4έ.,
μανία 154. Νικηφόρος Γρηγορδc: 22, 23, 17, 356, 362, 364, 366, 368, 204, 13έ., 206, 4έ., 208,
μαντεία 500. 30, 31, 38, 43. 1 έ., 424, 474, 546, 548, 4έ., 210, 5έ., 212, 9έ.,
ΜάΕιμοc: 220, 346, 468, 594, Νικόλαος Καβάσιλας 22, 23. 2έ., 550, 1 έ., 552, 554, 214, 2έ., 216, 218, 2έ.,
6122, 614. Νικόλαος μοναχός 44. 4έ., 556, 7έ., 590, 592, 220, 2έ., 222, 2έ., 224,
Μαρία 332. νόμος 330. 4έ., 594, 596, 22έ., 698, 4έ., 226, 3έ., 228, 16έ.,
Μαρίνος 346. 600, 602, 604, 606, 5έ. 230, 4έ., 232, 234, 15έ.,
Μδρκοc: Βλατηc: 18, 32. 236, 1έ., 244, 5έ., 248,
μάρτυc: 164. 3Ξ n 1έ., 254, 19έ., 256,
Μασσαλιανόc:, -οί 17, 37. 258, 2έ., 260, 3έ.,
ματαιότηc: 518, 524. Ιένη όσία 44. πάθημα 164, 502, 512. 3έ., 264, 12έ., 266,
Ματθαίο<: (Μητροπολίτης 'Εφέ πάθοc: 424, 684. 2έ., 270, 3έ., 272, 4έ.,
σου) 28. ο παιδεραστία 498. 276, 3έ., 278, 3έ., 280,
μεγαληγορία 452, 560. παιδεία 558. 2έ., 282, 5έ., 284,
μεγαλειότης 86, 510, 530, 590. οίκειότηc:322, 354. παλιγγενεσία 52. 288, 3-έ., 290, 1έ.,
μέθεΕιc: 41, 51, 537, 572, 596, οίκείωσιc:566. πανουργία 614. 3έ., 294, 1έ., 296,
610. οίκονομία 52, 158, 218, 272, παράδοσις 35. 298, 3έ., 3-00, 4έ.,
μέμψις 258, 426, 454, 456, 460. 298, 438. παράκλητος 206, 208, 264, 266, 3έ., 304, 2έ., 306,
μεσιτεία 282, 288, 11 έ., 352. όμοβοuλία 266, 294, 344, 346. 268, 274, 302, 3-30. 310, 1έ., 312, 5έ., 314,
μεταμόόρφωσιc: 43, 50. όμόθεοc: 154. παραλογισμός 548. 316, 11 έ., 318, 3έ., 320,
μετάνοια 44. όμοιότης 494, παρρησία 76, 164, 168, 444, 3έ., 322, 8έ., 324, 2έ.,
326, 3έ., 328, 330, 11 έ., 100, 11έ., 104, 8έ., 106, 480, 494, 3έ. 496, 520, πολυθεία 116, 160.
332, 2έ., 3·34, 336, 344, 17έ., 108, 2έ., 11 Ο, 4έ., 24έ., 522, 2έ., 564, 1έ., πονηρία 68.
346, 8έ., 348. 4έ., 350, 1έ., 112, 13έ.,,114, 1έ., 118, 566. 570, 576, 594, 598, προαγωγόc: 426.
352, 354, 8έ., 356, 1έ., 2έ., 120, 122, 3,έ.,

6έ., 608, 25έ., 612, 614. προαίρεσιc: 254, 484, 488, 500.
360, 1έ., 362, 3έ., 364, 1έ. 124, 5έ., 126, 3έ., 128, Πνευμα i:ίγιον 70, 72, 74, 80, Πρόκλοc: 500.
366, 2έ., 368, 370, 4έ .. 2έ., 130, 10έ., 132, 3έ., 84, 3έ., 86, 88, 90, 6έ., προμήθεια 594, 5έ.
398, 20έ., 406, 408, 12έ., 134, 7έ., 138, 4έ., 140, 92, 94, 98, 20έ., 102, πρόνοια 312, 20έ, 504, 576,
13,έ., 104, 106, 110, 7έ., 592, 594, 602, 26έ, 604,
410, 414, 2έ., 422, 16έ., 9έ., 142, 1 έ., 144, 1έ.,
426, 464. 466, 6έ., 474, 150, 8έ., 152, 1έ., 156, 1έ., 112, 6έ., 114, 116, 118, 3έ, 606, 13έ, 608, 61 ο.
478, 1έ., 494, 520, 25έ., 158, 8έ., 160, 20έ., 162, Οέ., 120, 11έ., 122, 2έ., πρόοδοc: 324, 328, 336, 590,
522, 4έ., 564, 1έ., 566, 3έ., 164, 5έ., 166, 1έ., 124, 128, 16έ., 132, 134, 602.
24έ., 598, 600, 614. 168, 170, 1έ., 172, 174, 2έ., 136, 140, 142, 7έ., προσευχή 44, 188, 494, 568,
Πατριαρχείον 34. 1έ., 176, έ., 178, 7έ., 186, 144, 16έ., 146, 2έ., 148, 576.
πατροπασχιτισμόc: 65. 190, 17έ., 192, 24έ., 194, 12έ., 150, 1έ. 154, 156, προσκύνησιc: 328.
πατρότηc: 3,360. 198, 3έ., 200, 1 έ., 202, 7έ., 158, 160, 168, 174, προσπάθεια 568.
Παϋλοc: 61, 94, 158, 202, 334, 204, 208, 210, 212, 214, 10έ., 176, 178, 186, 2έ., πρόσωπον 66, 104, 116, 140,
482, 490, 526, 542, 566, 4έ., 216, 8έ., 220, 3έ., 190, 192, 5έ., 194, 2έ., 144, 156, 160, 164, 174,
572, 576, 612. 222, 14έ., 224, 4έ., 226, 200, 6έ., 202, 5έ., 204, 274, 16έ, 278, 280, 282,
Παϋλοc: Άσάνηc: 38, 44. 5έ., 230, 2έ., 234, 2έ., 206, 2έ., 210, 1 έ., 214, 284, 348, 15έ, 350, 2έ, 408,
Παϋλοc: nάnac: 59. 2336, 12έ., 238, 2έ., 242, 216, 218, 220, 222, 230, 498.
πειθώ 500, 538. 244, 4έ., 246, 9έ., 248, 234, 8έ., 23,6, 5έ., 238, προφήτηc:, -αι 80, 116, 180, 206,
πείρα 580. 5έ., 252, 254, 11έ., 258, 240, 6.έ., 242, 7έ., 248, 218, 280, 304, 334, 538,
πενία 260. 1έ., 260, 262, 8έ., 264, 9έ., 254, 256, 2έ., 258, 574, 594, 608, 612.
Πεντηκοστή 398. 3έ., 266, 13έ., 268, 2έ., 3έ., 264, 268, 276, 9έ .. Πυθαγόραc: 518, 576.
περιωδυνία 470. 270, 1έ., 272, 3έ., 274, 278, 5έ., 280, 6έ., 284, Πύθων 576.
Πετράρχηc: 20. 1έ., 276, 3έ., 278, 3έ., 7έ., 286, 290, 22έ., 292, 7ε., Πύρων 51 Ο.
Πέτροc: Άθωνίτηc: 44, 302. 280, 7έ., 282, 5έ., 286, 294, 15έ., 296, 98, 302,
πηγή 29. 290, 10έ., 292, 3έ., 294, 304, 10έ., 306, 11έ., 3,08, 1 Ρ
πιθανολογία 418. 2έ., 296, 7έ., 298, 9έ., 310, 15έ., 316, 14έ., 318,
πίστιc: 3·5, 37, 49, 76, 78, 25έ., 300, 2έ., 302, 2έ., 304, 320, 19έ., 322, 13έ., 324, Ριχάρδοc: έπίσκοποc: Βοσπόρου 57
306, 4έ., 308, 15έ., 326, 328, 330, 3έ., 332, Ρώμη 65, 86.
80, 84, 10έ., 86, 4έ., 104, 1έ., 1
1
3.10, 1 έ., 312, 4έ., 314, 334, 336, 34, 5έ., 346, Ρώμη παλαιά 168.
110, 164, 166, 170, 204, 1
216, 286, 324, 326, 334, 3έ., 320, 322, 4έ., 324, 348, 14έ., 350, 1 έ., 352,
336, 414, 416, 426, 430, 6έ., 326, 7έ., 328, 1έ., 354, 356, 14έ., 3·58, 1έ., 1 Σ
474, 482, 484, 526, 528, 33,2, 1 έ., 334, 5έ., 336, 360, 8έ., 364, 368, 400,
1έ., 404, 406, 408, 410, Σάββατον 226, 228.
580, 584. 12έ., 344, 346, 6έ., 348,
πλάνη 280, 326, 442, 504. 3έ., 350, 5έ., 352, 1έ., 414, 9έ., 422, 426, 462, σάρ!Ξ 130, 192, 196, 16έ, 198,
Πλάτων 440, 480, 488, 490, 354, 5έ., 356, 2έ., 360, 466, 468, 522, 564, 1 Οέ., 4έ, 202, 272,
688, 600, 61 Ο, 612. Σατανδc: 74, 614.
498, 500, 502, 518, 556, 362, 8έ., 364, 4έ., 366,
29έ., 558, 576. 3έ., 370, 2έ., 402, 404, Πνεϋμα θείον 266, 270,, 282, σαφήνεια 288.
406, 408, 410, 13έ., 4112, 318, 2έ., 324, 3,26, 330, σελήνη 582, 584, 4έ.
Πνεϋμα 72, 74, 18έ., 76, 80,
2έ., 414, 422, 17έ., 436, 354. 370. Σέ!Ξτοc: 510.
84, 86, 88, 20έ., 90, 2έ.,
92, 94, 8έ., 96, 1έ., 98, 466, 9έ., 468, 3έ., 478, πόθοc: 404, 432, 444, 454, 496. Σέρβοc: 23, 26, 44.
Σήθ 104, 408. τελειότηc; 420. 1 έ, 238, 5έ, 240, 1 Οε, 8έ, 144, 248, 268, 21έ,
σιωπή 446. τελείωσιc; 45, 54. 242, 4·έ, 244, 4έ, 246, 11 έ, 270, 9έ, 272, 274, 276, 278,
σκάνδαλον 452. Τένεδοc; 29. 248, 7έ, 252, 6έ, 254, 16έ, 19έ, 280, 286, 292, 294,
σκηψιc; 468. τιμή 158. 256, 36, 258, 2έ, 260, 20έ, 16έ, 298, 3έ, 302, 7έ, 3·06,
σκότοc; 486, 488, 490, 500, Τουρκοc;, -οι 29, 30, 43. 262, 3έ, 264, 28έ, 266, 3έ, 26, 308, 312, 318, 320,
506, 528, 554, 576, 584. τριάc; 82, 88, 90, 106, 108, 268, 1έ, 270, 6έ, 274, 15έ, 324, 326, 332, 336, 344, 21 έ,
σκοτία 76, 13έ. 110, 112, 116, 118, 144, 276, 2έ, 278, 3έ, 280, 3έ, 346, 358, 362, 4έ, 366,
Σόϊμοc; 220. 146, 154, 29έ, 176, 204, 280, 3έ, 282, 4έ, 284, 4έ, 368, 4έ, 370, 2έ, 272, 400,
Σολομών 494. 206, 216, 244, 294, 298, 288, 3έ, 290, 1 έ, 292, 3έ, 402, 410, 412, 414, 458,
σοφία 76, 188, 202, 204, 220, 306, 308, 316, 344, 350, 294, 1 έ, 296, 8έ, 298, 3έ, 464, 466, 600.
298, 334, 430, 432, 5έ, 18έ, 352, 356, 368, 410, 300, 1 έ, 302, 304, 1 έ,
444, 450, 454, 472, 480, 412, 416, 420, 422, 466, 306, 4έ, 308, 15έ, 31 Ο, φ
482, 486, 488, 490, 502, 478, 540. 1έ, 312, 2έ, 314, 3έ, 316,
532, 544, 12έ, 550, 556, Τριάc; άγία 278, 348, 358. 2έ, 318, 320, 322, 3έ, 326, φαιδρότηc; 336.
570, 502, 23έ. Τ ριβαλλόc; 30. 7έ, 328, 1 έ, 332, 80' 334, Φακρασηc; Γ.
43.
Σοφία 'Αγία 33, 24, 27, 32. τυφο<: 184, 488, 490. 3έ, 336, 344, 5,έ, 346, 6έ, φαντασία 194, 418, 482, 524,
σταυρό<: 68. 348, έ, 350, 1 έ, 352, 1 έ, 526, 618.
Στέφανο<: Δουσάν 26, 29, 30. γ 354, 356, 5έ, 358, 2έ, φάσμα 618.
συγκατάβασιc; 132. 360, 1 έ, 362, 3έ, 364, 1 έ, φθόνοι:; 448, 524.
σύγχυσιc; 136, 160. ϋβριc; 620. 366, 4έ, 368, 370, 2έ, 398, φθορά 530.
συκοφαντία 456. υίοθεσία 120. 400, 3έ, 402, 1 Οέ, 406, 17έ, φιλανθρωπία 7 4, 132, 2έ, 152,
σύλληψιc; 540. Υίόc; 70, 16έ, 72, 9έ, 74, 76, 6έ, 408, 410, 16έ, 412, 3έ, 226, 17έ, 430, 432, 452,
συλλογισμό<: 558, 562. 80, 84, 86, 88 16έ, 90, 1 έ, 414, 2έ, 426, 462, 464, 466, 454, 456, 3έ.
σύμβολον 84, 84. 92, 19έ, 94, 4έ, 96, 1 έ, 6έ, 468, 2έ, 474, 478, 1έ, φιλία 440.
συμμορία 588. 98, 2έ, 100, 5έ, 102, 15έ, 520, 522, 2έ, 562, 564, Φιλόθεο<: Κόκκινο<: 30, 31, 32,
συμφυία 154. 104, 8έ, 106, 20έ, 108, 1 έ, 588, 598, 20έ, 600, 33, 39, 60.
συνάφεια 198. 2έ, 110, 4έ, 112, 2έ, 114, 610, 614. φιλομάθεια 404, 444. , ,
συνεδρίασιc; 28. 2έ, 118, 6έ, 120, 2έ, 122, Υίόc; μονογενή<: 116, 7έ. φιλοσοφία 434, 452, 484, 522,
σύνεσιc; 204, 312, 362, 461, 1 έ, 124 3,έ, 126, 3έ, 128, 2έ Υίόc; του Θεου 82. 568.
600. 130, 1 Οέ, 132, 6έ, 134, 3έ, υίότηc; 156, 262. φιλοτιμία 442, 524.
Συργιάννηc; 21. 138, 10έ, 140, 3έ, 142, ϋμνοι 512. Φοίβο<: 502. ,
Σωκράτη<: 440, 488, 498, 500, 2έ, 144 2έ, 148, 2έ, 150, ϋπαρΕιc; 544, 21 έ, 546, 24έ, Φραγγίσκοc;, έπίσκοποc; Χερσω
518, 576. 12έ, 152, 2έ, 154, 2έ, 158, 548, 4έ, 550, 7έ, 564, νοc;,57.
Σωσθένιον 24. 1 έ, 158, 6έ, 160, 162, 4έ, 20έ, 590. φρόνημα 98, 404, 466.
Σωτήρ 196, 206, 208, 220, 298, 164, 1 έ, 168, 170, 4έ, 172, ύπόληψιc; 580. Φύσιc; 108, 110, 146, 156, 158,
304, 316. 11 έ, 174, 1 έ, 176, 4έ, 178, ύπόστασιc; 42, 50, 64, 67, 70, 160, 164, 172, 178, 218,
σωτηρία 45, 52, 236, 538. 5έ, 180, 18έ, 186, 2έ, 188, 84, 88, 90, 96, 100, 106, 226, 242, 248, 20έ, 266,
6έ, 192, 6έ, 196, 200, 24έ, 108, 110, 112, 114, 116, 280, 296, 304, 4έ, 308, 310,
Τ 202, 3έ, 204, 206, 21 Ο, 18έ, 122, 128, 136, 140, 148, 14έ, 312, 12έ, 316, 322,
212, 12έ, 214, 3έ, 216, 218, 152, 154, 156, 158, 160, 344, 346, 356, 358, 6έ, 362,
ταπείνωσιc; 466. 2έ, 220, 2έ, 222, 14έ, 224, :164, 170, 172, 174, 176, 368, 370, 400, 402, 410,
ταπεινότηc; 188. 1 έ, 266, 4έ, 228, 2έ, 230, 186, 192, 194, 200, 204, 412, 414, 420, 428, 464,
ταπεινοφροσύνη 492. 4έ, 232, 16έ, 234, 1έ, 236, 218, 220, 230, 234, 240, 504, 520, 530, 540, 542,
"'
640 ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ
544, 14έ, 550, 564, 588, Χιόνεc: 30.

590, 592, 2έ, 594, 596, χορ:Ίγία 294.
2έ, 598, 1έ, 610, 612, 7έ, Χουμνοι 23.
614, 12έ. χρηστότηc: 72, 204.
φωc: 136, 140, 160, J 62, 178, χριστιανισμόc: 30.
180, 198, 202, 212, 214, χριστιανόc:, -oi 166. ΕΚΔΟΘΕΝΤ Α ΕΡΓ Α
232, 234, 260, 268, 288, Χριστόc: 68, 78, 82, 84, 94, 96, Α. ΑΠΑΝΤΑ Μ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
362, 372, 418, 422, 424, 2έ, ί 30, 134, 7έ, 158, 164, Τ ό μ ο c: 1oc: Έπιστολαί
426, 444, 462, 468, 472, 170,182, 10έ, 192, 196. 2oc: Έπιστολαi (έ!Ξηντλήθη)
484, 48~ 488, 490, 492, 198, 200, 238, 240, 2έ. 3oc: Έπιστολαi
494, 496, 500, 3έ, 506, 4oc: Όμιλίαι εic: Έ!Ξαήμερον
242, 254, 2έ, 268, 270,
5oc: Όμιλίαι εic: Ψαλμούc:
518, 552, 572, 23έ, 574, 26έ, 272, 274, 304, 314, 6oc: Όμιλίαι ήθικαi καi nρακτικαi
576, 594, 2έ, 596, 2έ, 612, 320, 328, 334, 490, 492, 7oc: Όμιλίαι δογματικαi - περιστατικαί έγκωμιαστικαί -
618. 566, 574, 576, 588, 592, παιδαγωγικαi
Φώτιοc: 61, 62. 612. 8oc: 'Ασκητικά ('Όροι κατά πλάτοc:)

9oc: 'Ασκητικά ('Όροι κατ' έπιτομήν)
φωτισμόc: 498, 574. 1 Ooc: Δογματικά έργα
φωτοχυσία 74.
ψ s· ΑΠΑΝΤΑ Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ
χ
Τόμο c: 1oc: 'Απολογητικά (Κατά είδώλων, Περί ένανθρω·
nήσεωc:)
Ψευδοδιόνυσοc: 61, 66.
2oc: Δογματικά Α · (Λόγοι κατά Άρειανων Α- Β)
ψεΟδοc: 406, 500, 504, 506. 3oc: Δογματικά Β · (Λόγοι κατά Άρειανων Γ -Δ).
χαρά 204, 614.
χάριc: 38, 42, 52, 96, 16έ, 102,
ψευδοδοξία 152, 184. 4oc: Δογματικά r·
ψυχαγωγία 478, 504.
5oc: 'Ερμηνευτικά Α ·
130, 132, 164, 170, 200, 6oc: 'Ερμηνευτικά Β · ( Έ!Ξηγήσειc: εic: τούc: Ψαλμούc:)
ψυχή 164, 196, 22έ, 198, 4έ,
216, 238, 252, 272, 302, 7oc: 'Ερμηνευτικά r· (Έξηγήσειc: εic: τούc: Ψαλμούc:)
200, 216, 442, 492, 20έ, 8oc: · ι στορικοδογματικά Α ·
304, 312, 320, 21 έ, 322, 4έ,
494, 498, 500, 1 Οέ, 502, 9oc: Ί στορικοδογματικά Β ·
324, 330, 358, 360, 406,
504, 6έ, 508, 544, 566, 1Ooc: Ί στορικοδογματικά Γ ·
424, 436, 490, 494, 496, 11oc: 'Ασκητικά
582, 584, 618.
520, 564, 566, 600, 610, 12oc: Διάφορα άμφιβαλλόμενα
17έ, 612, 2έ, 614, 5έ, 618.
χάριc: θεοποιόc: 608, 610, 614. Ω
r· ΑΠΑΝΤΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ
Τόμο c: 1oc: Προσωπικαi Σχέσειc: καi 'Εκκλησιαστική
χάρισμα 202, 204, 5έ, 218, 220, Διακονία Α'
2έ, 228, 356, 370. ώραιότηc: 574. 2oc: Προσωπικοί Σχέσειc: καi Έκκλησιαστικιi
Διακονία Β · {ύπό έκδοσιν)
3oc: 'Απολογητικά έργα (έ!ΞηvτλήΟι))
4oc: Δογματικά
5oc: 'Εορταστικοί - Ήθικολογικοi Λϊ,γοι
6oc: 'Εγκωμιαστικοί καi Έrιιτc1φιοι Λογοι
7oc: Έπιστολαi (ύπό ί:κδοοιν)
8oc: 'Έπη Δογματικά
9oc: 'Έπη 'Ηθικά (ύι ιϊ, ί':κliοοιν)
10oc: 'Έπη εic: Έαυηiν (ι'οιιι', ί'ι<Ι,οιιιν Ι
11 oc: 'Έπη είc: Έτι:ρuιιι: (ι",ι ι<', , ι«',οιιιv Ι
Δ' ΑΠΑΝΤΑ ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΥ.ΚΙ-ΙΝΟΥ

Τόμοc: 1oc: Δογματικά Λ' ("Ικ/, ϊοιψιΟι'ι• 111•. <>,,Ο. ιιίο,τωc)
Ε' ΑΠΑΝΤΑ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ
Τόμο c: 3oc: Όμιλίαι είc: τήν Γένεσιν (ΚΔ ·-ΜΑ·).
9oc: 'Υπόμνημα είς τό κατά Ματθαίον Εύαγγέλιον Α ·
(Όμιλίαι Α' -Κ').
1 Ooc: 'Υπόμνημα είς τό κατά Ματθαίον Εύαγγέλιον Β ·
(Όμιλίαι ΚΑ' -ΜΗ·).
11 ος 'Υπόμνημα είc: τό κατά Ματθαίον Εύαγγέλιον Γ · ΠΙΝΑ3Ξ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
(Όμιλίαι ΜΘ' -ΟΕ').
12oc: α) 'Υπόμνημα είc: τό κατά Ματθαίον Εύαγγέλιον
Δ. (Όμιλίαι ΟΣΤ' - ~Α·)
β) 'Υπόμνημα είc: τό κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον 1. ΠΕΡΙ ΕΚΠΟΡΕΥΣΕΩΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ 7-337
(Όμιλίαι Α' -ΙΘ') ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7-67
13oc: Ύnόμν:1μα είς τό κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον ΚΕ I ΜΕΝ ΟΝ -ΜΕΤ ΑΦΡΑΣ I Σ 68-33,7
(Όμιλίαι Κ' -ΝΔ'). α. Λόγος Α'
14oc: 'Υπόμνημα είς τό κατά Ί ωάννην Εύαγγέλιον 68-181
β. Λόγοc. Β' 182-337
(Όμιλίαι ΝΕ · - ΠΗ') (ύnό έκδοσιν).
18oc: 'Υπόμνημα είς τι;v πρόc: Κορινθίσuc: Α · (Όμι
λίαι Α. -ΚΒ'). 2. ΑΝΤΕΠΙΓΡΑΦΑΙ 339-373
18Α 'Υπόμνημα είc: τήν Α · nρόc: Κορινθίοuc: (Όμι ΕΙΣΑΓΩΓΗ
λίαι ΚΒ'-ΜΔ').
339-342
ΚΕ I ΜΕΝ ΟΝ -ΜΕΤ ΑΦΡΑΣ I Σ 344-373
20όc: 'Υπόμνημα είς τήν nρόc: Kopιvθiouc: Β ·, (Ομι
λίαι ΚΕ' -Λ ·), είc: τήν nρόc: Γαλάταc: καί είc: τήν
πρόc: Έφεσίοuc: (Όμιλίαι Α · - ΙΑ ·). 3. ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΡΟΣ ΑΚΙΝΔΥΝΟΝ ΚΑΙ ΒΑΡΛΑΑΜ 375-621
21oc: 'Υπόμνημα είς τήν nρόc: Έφεσίοuc: (Όμιλίαι I Β · ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3,75-395
-ΚΔ'), είc: τήν nρόc: Φιλιnnησίοuc: (Όμιλίαι
ΚΕΙΜΕΝΟΝ-ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ 397-621
Α'-ΙΒ').
28ος Ποιμαντικά καί "Ασκητικά Α ·. α 'Επιστολή Α · nρόc: Άκίνδuνον 498-433
29oc: · Ασκητικά Β · β · 'Επιστολή Β · nρόc: Άκίνδuνον 434-443
31oc: Κατηχητικοί καί ήθικά Β' - Περιστατικά Α'. γ 'Επιστολή Α · nρόc: Βαρλαάμ 444-513
32oc: Όμιλίαι Περιατατικαί Β ·.
δ · · Επιστολή Β' nρόc: Βαρλαάμ 514-587
ΣΤ' ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ
Τόμο c: 1oc: "Αποφθέγματα Γερόντων. ε 'Επιστολή Γ · nρός Άκίνδuνον 588-621
22oc: Νικ. Καβάσιλα, 'Ερμηνεία είc: τήν Θ. Λειτοuργίαν -
Περί της έν Χριστψ lωης. 4. ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ 623= 640
z· ΑΠΑΝΤΑ ΕΥΣΕΒΙΟΥ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ
1. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
Τ ό μ ο c: 1oc: 'Εκκλησιαστική · 1στορία ( Βιβλία Α · - Γ ·) 623-626
2oc: 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία (Βιβλία Δ · -ΣΤ') 2. ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ 626-640
3oc: 'Εκκλησιαστική 'Ιστορία (Βιβλία Ζ' -1 ').
Η' ΤΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
Θ' ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ

Τόμος 1oc:Δογματικά Α· (Πως τρία πρόσωπα λέγοντεc:,
Κατά Είμαρμένηc:, Διάλογος περί ψuxfic: καί · Α
ναστάσεως, Λόγος Κατηχητικός μέγας).
Ι' ΑΠΑΝΤΑ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

Τ ό μ ο c: 1oc: Λόγοι άnοδεικτικοί δύο περί έκnορεύσεωc: του άγίου
Πνεύματος - · Εnιστολαc nρόc: · Ακίνδuνον Α · , Β ·. Γ· -
Έπιστολαί πρόc: Βαρλαάμ Α ·, Β ·.

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ - ΕΡΓΑ (ΤΟΜΟΣ 1)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ - ΕΡΓΑ (ΤΟΜΟΣ 1)

Uploaded by

Copyright:

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ

ΒΑΣ. Δ. ΦΑΝΟΥΡΓΑΚΗΣ, Δρ. Θcολογίσς

ΠΑΤΕΡΙΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ»

ΛΟΓΟΙ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΙ ΔΥΟ

ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ

Βίος και πολιτεία.

Καt}' δν χρόνον εvεφαν!ίζετο εις το πvεuματικοv π,ροσκήνιον

Οί γαvείς του Γρηγσρ ίου Κων:σταντϊvος %rΛ Κα'λλοvή ( Κα­

ταίιτηv διοικητικ1)ν θέσιν ύ:mο την svιvσιαν της προσωρινότητας

την «προσευχή,v του Ίησου»· οϋ,τω; Μλεπον το

ζητή,ματα. ιτ.έδειξαν μερικά χωρία α,το τά 6ργα αi',τά:, τά δποία είχσν

διδ,αχά; του. Τύ.ς τ<ε<λευ-ωίας ή:μέρας εξέφερε συχνά τό συvι'tη­

(!!Κ~; {),εσλογίας. 'ΕfστάJ,η Κατά τάς αρχάς του

λευταίας ;ττα,ραγράφους 11 lπLστολr1 λαμβάνει προσωπικοv χαρα­

12) Α' '

σπcί,φατα εργων του Άκινδύνου και πατερικα χωρία. Εις τr1ν

αποδί.δεται εl; τον Ά.κίνδυνοv J!jλη{}ος α1ρετικων παρεκκλίσεωΨ

φω:τuσμου. FΠι,στολη;. 'Εγράφη χατιχ την αίιτην εστοχήν.

του 'Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου εδημιουργή{}η έντύ,τωσις δτι η­

{)αV(J)ς ενωρίτεροv. Θεολογικη διδασκαλία.

τοις δρους, ίmiJ τοίJς όποίους συντελείται ή κοινωνία του μιe

4. Βασιλείου, είc: 14 ψαλμόν 2, PG 29, 256. Γρηγορίου Θεολόγου,

-4Β ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 49

16. ΈΕ. 3, 14.

/.jμφασιν επ\ της ανυψώσεως του ανθρώ,που ·ύ,περι:ινω των ΚαΗ(­

γεγονότο; συντcε1'Ί,ειμένας εις μίαν ύπερχρόνων πραγματικότητιϊ'5.

Χριστού Όί δίκ,αιοι λιψ.ψουσιν αJς ό η•λιος' 36 καί φι7Jς f5σονται

35. Ύ π έ ρ ή σ u χαζό ν των 1, 3, 43.

Ν iα fl>fli~σις εδό{}η ει; τά; &ντιρρητικάς {}:εολογικά; συζη-

,:;cείνrν εί,sρίσzετο ει: την πρωη:{,οι,,σαν πρός διεξ,αγωγr1ν νέω\'

'Εψ' δσοv ό Π αλαμι'i; ητο εντριβής περl. τi1ν αριστοτελικr1ν

ει,ς όλόκληρον την {}εότητα, δπως πράγματι καl ή δημιουργία

τωγ Λατίνων. Έάν χατ' ,αυτούς τό Π νεiiμα εκπορεύεται αμέσως

χίtουν δύο α'ίτια καί δ-ύσ α1.τιατά η πρέπει νά ταυτtσουv τά δύο

28. Αύτόθι Α · 15.

ΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

10 αμφίρροnον τήν μίαν όμολογiαν.

μαι,, έψιθύρω,ει•. τήν Ευαν, δπωc: νομiΖ:ω έγώ.

Δέν ένεργεϊτε λοιπόν εύλόγωc: καi εύσεβωc: είσάγον­

8. Ίω. 14, 28. oi πρόκριτοι Πατέρεc: είc: κοινήν συνέλευσιν πνευματοκι­

δέν επιτρέπεται καθόλου νά προσθέσr~ η άφαιρέσr~ κανείς

15. 'Αθανασίου (ψευδ.), Μαρτυρία, έκ της Γραφης 48.

Κατά γ(t[! το~• ί:ερό1r Δαμασκηνό,,, ωι)ι· διαφQρr1.ι• τ("vι 1

κήν, και ειc: τήν αίτιατήν καί έκπορευτήν» • Βλέπεις δτι ή

Ποίαν αίτίαν; Τήν των κτισμάτων; απαγc, διότι τούτων

'Αλλά ευγε σου διά τήν άπόλυτον συμφωνίαν σου

ι)ικαίως απελιίJιασθε της ΚΟtJΙΟJ)Jίας, ού1κ ΘJΙι ίQ)J! 17μετέρωι•

μαριείv δέ 10 σVJ'αΚΟΑΟυθ·ει1 1 , ώς ό αιηος εκεί φησιι1 ύισ-

Άλλά διά νά μή εϊnri κανεic:, νομίσαc: δτι ταϋτα έλέ­

μοι,ης α;;,ομεμέJJΙ]ΚΕ!' (J;)'ΞΚψΟίτητα))' και αV'θις· <αα της ύnερ­

15 έκ του Πατρός 1ίφεστάι,·αι. Ό δέ Υιός τό εκ τοiί Πατρός

33. ~ο γ(l!j XfJl)OUiiς τιjγ γλϊίΊιτU.)' Ί (r)(l!T1Jς Εξηγούμεγος 1()

και τά!;ι.ς εσιί του Θεοv διιί ΗΊ τριοι•π6σ1αι01• της θεότηιος,

σv,γχωρειν εlδέι,αι καί οίς llι• η Τριrίς &ποκαλύψl) κεκαθ'αρ­

μέι1οις, η J'VY ij ·vστερον>).

ξ('ι:μει·ος, αλλ' ου τοv'το δογ,ιιατίζωι• αι,τός, r'ψ([ιο'ΌJ)1tΚ(Uς ε­

τό Πι•εr.ιια 1ό αγιοι' ου1~' 1ίμείς 'ίσμει, οi11ε οί δι.δά,σκωi,οι κrιί

καθώc: λοιπόν έπί τηc: σεπτηc: Τ ριάδοc: μία εiκών ύnάρχει,

5 ε1•αριΟ·,ιιοiιι•'1'Ος, ϊ•nαριΠμ.οίπrος 1() αυτό)). ϊδιον» 99 •

τfl τά/;ει καi. τφ αξιώ:ιιrι.ΙL Πγ·ευμα

5 El τοί1ιυγ ταfηJ' αnαντα, κατά ιαυ'τη κυρίως κα11' α και μΞ­

π[στιςη, Ξt ,(11) διέφθαρται Τα 1ης ό:uολογίας, α!ς Κ 1 αι εJJήθλη­ καί ή άπό

μέχρι 1?1ωιά!του κα:λως ποιοv~tτες ε~ιέστησαν, και ου 1χ ύnέρ , ό πολυπληθιic: κατάλογοc:

ί1ερωγ συνόιδω1 1 πολλων κα/, πολλά,κις γενομέvων ϋεϋαιώ,σαι1 -

είναι άπρόσβλητα άπό τούc: διαστροφεϊc: καi παραχωράττον­

δολοvοι ΤΟ)' 1ης &ληθ'ε[ας λόγοι•, πααιv ε•γ1•ωσμέ11α σοφοίς τε Υ

και Ί!διώιαις καί δια στόματος αεί φερ6μει 1 α. Τα δέ μ17 ε:ιί

Οί γαvείς του Γρηγσρ ίου Κων:σταντϊvος %rΛ Κα'λλοvή ( Κα

διδ,αχά; του. Τύ.ς τ<ε<λευ-ωίας ή:μέρας εξέφερε συχνά τό συvι'tη

λευταίας ;ττα,ραγράφους 11 lπLστολr1 λαμβάνει προσωπικοv χαρα

του 'Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου εδημιουργή{}η έντύ,τωσις δτι η

/.jμφασιν επ\ της ανυψώσεως του ανθρώ,που ·ύ,περι:ινω των ΚαΗ(

Δέν ένεργεϊτε λοιπόν εύλόγωc: καi εύσεβωc: είσάγον

8. Ίω. 14, 28. oi πρόκριτοι Πατέρεc: είc: κοινήν συνέλευσιν πνευματοκι

Άλλά διά νά μή εϊnri κανεic:, νομίσαc: δτι ταϋτα έλέ

μοι,ης α;;,ομεμέJJΙ]ΚΕ!' (J;)'ΞΚψΟίτητα))' και αV'θις· <αα της ύnερ

σv,γχωρειν εlδέι,αι καί οίς llι• η Τριrίς &ποκαλύψl) κεκαθ'αρ

ξ('ι:μει·ος, αλλ' ου τοv'το δογ,ιιατίζωι• αι,τός, r'ψ([ιο'ΌJ)1tΚ(Uς ε

5 El τοί1ιυγ ταfηJ' αnαντα, κατά ιαυ'τη κυρίως κα11' α και μΞ

π[στιςη, Ξt ,(11) διέφθαρται Τα 1ης ό:uολογίας, α!ς Κ 1 αι εJJήθλη καί ή άπό

είναι άπρόσβλητα άπό τούc: διαστροφεϊc: καi παραχωράττον

ύnεράνω των δυνάμεών μαc:. αύτοi καυχώνται δτι τά γνω ,Ι,1

Θεοι 1 &λλ' ο·uχ ώς Πατέρα κιτίζειv, γειJJ 1 αι 1 δέ και εκπο ΙIΙ:ι

Θέλομεν νά όμολογήσωμεν δτι άγνοοϋμεν τίποτε, ώσάν έ

τήν άνταφαiρεσ1ν τηc: σελήνηc:» " καί «παν γόνυ έnουρα

;-. "Ως α)' δέ καί διεξοδικώτεροι· nρός αιπούς &nωηήοω

τr1ν ένέργειαν τοΟ θείου Πνεύματοc: καί δη δι' αύτων χο

Ί\λλά ένεφύσησεν ουτοc: καί κατ<J τήν άρχήν είc: τό πρό

καi ή κατ' αύτήν έκπεμψιc: δέν είναι φανέρωσιc: άλλά έκ

τοϋ· αύτή δέ λέγεται δτι έκποpεύεται έκ τοϋ Πατρός, έ