Energijski gubici pri radu turbomašina 319

8. ENERGIJSKI GUBICI PRI RADU TURBOMAŠINA

Zbog rada disipativnih sila, tj. energijskih gubitaka koji se javljaju u toku rada
turbomašine, ne može se celokupan raspoloživi tehnički (mehanički) rad (neturbina)
pretvoriti u strujnu energiju, odnosno ne može se celokupna raspoloživa strujna energija
radnog fluida pretvoriti u tehnički (mehanički) rad (turbina). Svi ti energijski gubici
dešavaju se istovremeno, ali ih je, zbog lakšeg proučavanja, pogodnije posebno
razmatrati. U tom smislu, pri radu svake turbomašine razlikuju se sledeće vrste gubitaka:
hidraulički, volumetrijski, gubici usled trenja diska i mehanički gubici.

8.1. HIDRAULIČKI GUBICI

Hidraulički gubici dešavaju se duž celog puta radnog fluida kroz protočne kanale
turbomašine, tj. u usmernim (sprovodnim) protočnim i radnim organima turbomašine, a
posledica su trenja koje se javlja u samom radnom fluidu i trenja između radnog fluida i
zidova protočnih kanala.
Ukupni hidraulički gubici u turbomašini mogu se klasifikovati prema mestu
nastanka na gubitke u pretkolu, radnom kolu, zakolu i spirali, odnosno na gubitke u
radnom kolu i usmernim (sprovodnim) protočnim organima, tj.:
∆YH = ∆YHk + ∆YHu . (8.1)
Hidraulički gubici u usmernim protočnim organima mogu se proučavati na isti
r
način kao i odgovarajući gubici u radnom kolu, zamenjujući relativnu brzinu w
r
apsolutnom brzinom c , pa će hidrauličkim gubicima u radnom kolu biti posvećeno dalje
izlaganje.
Krećući se od ulaznog preseka 0 − 0 kroz jedan međulopatični kanal radnog
kola duž srednje relativne strujnice (sl. 6.25. i sl. 6.26.) do izlaznog preseka 3 − 3 , struji
radnog fluida, posredstvom radnih organa, dovodi se (neturbina), ili odvodi (turbina),
stvarni rad (napor) kola Yth . Pri tom se jedan deo dovedenog rada (neturbina), ili
raspoložive strujne energije radnog fluida (turbina), troši, zbog rada disipativnih sila, na
savlađivanje gubitaka, pretvarajući se u toplotu. Stacionarno kretanje elementarne mase
radnog fluida duž te strujnice može se opisati sledećom energijskom jednačinom (njeno
izvođenje dato je u prilogu B):
320 Energijski gubici pri radu turbomašina

c02 c2
i0 + ± (±Yth ) = i3 + 3 + ∆YHk , (8.2)
2 2
iz koje se, imajući u vidu jednačinu (7.48), može dobiti:
c02 c32
i0 + ± [± (u 2 ⋅ c3u − u1 ⋅ c0u )] = i3 + + ∆YHk ,
2 2
ili, posle sređivanja, imajući u vidu relacije (7.53 do 7.55):
w02 u12 w32 u 22
i0 + − = i3 + − + ∆YHk , (8.3)
2 2 2 2
koja je u literaturi poznata kao energijska jednačina za rotirajuće kanale. Specifični
hidraulički gubici (gubici energije po jedinici mase radnog fluida) u celokupnom radnom
kolu jednaki su hidrauličkim gubicima u samo jednom njegovom međulopatičnom kanalu.
Hidrauličke gubitke u radnom kolu ∆YHk moguće je podeliti na hidrauličke
gubitke usled trenja u međulopatičnim kanalima ∆YHkt i udarne gubitke ∆YHku , tj. :

∆YHk = ∆YHkt + ∆YHku . (8.4)

Hidrauličke gubitke usled trenja u radnom kolu moguće je, za slučaj hidrauličkog
(jednodimenzijskog) tretmana strujanja kroz radno kolo, izraziti na sledeći način:
Lk w2
∆YHkt = λ r ⋅ ⋅ sr , (8.5)
4 Rhk sr 2
gde je:
λr [−] - koeficijent trenja (nešto je veći od odgovarajuće vrednosti u
nepokretnim organima),
Lk [m] - dužina međulopatičnog kanala duž srednje relativne strujnice,
Rhk sr [m] - srednji hidraulički radijus protočnog kanala,
wsr [m] - srednja relativna brzina radnog fluida u među-lopatičnom protočnom
kanalu radnog kola.
Udarni hidraulički gubici se javljaju na ulazu u lopatični sistem radnog kola, a
najmanji su kada mu struja radnog fluida prilazi kinematički bezudarno, tj. kada su
pravci ulaznih relativnih brzina saglasni sa pravcima tangenti na početke skeletnica profila
lopatica radnog kola. Kada bi lopatice radnog kola bile neizmerno tanke, onda prilikom
kinematički bezudarnog ulaska radnog fluida u radno kolo ne bi bilo udarnih hidrauličkih
gubitaka.
Energijski gubici pri radu turbomašina 321

A
Presek A - A B
Presek B - B
2 2

b2 a2
1
r2 r2
a1
b1 1
r1 r1
A B
Sl. 8.1. Izgled međulopatičnog protočnog kanala radnog kola
jedne neturbine

D wu
r r
w1 c1m r
r r c1
w0 c0 m
b 1 r
c0
b b 0 a 1 a 0
1L
r r r
u1 c0u º c1u
Sl. 8.2. Ulazni trougao brzina za slučaj kinematički udarnog ulaza
radnog fluida u radno kolo turbomašine

Smatra se da je nosilac ovih gubitaka obimska komponenta razlike relativnih

brzina na ulazu ∆wu (sl. 8.2.), i ovi hidraulički gubici mogu se izraziti kao:
∆wu2
∆YHku = ξ ⋅ , (8.6)
2
gde je:
ξ = (0.5 ÷ 0.7) ,
koeficijent udarnih gubitaka.
322 Energijski gubici pri radu turbomašina

Utrošak snage na pokrivanje hidrauličkih gubitaka u turbomašini iznosi (sl. 8.3.):

P∆YH = m& ⋅ ∆YHk + m& ⋅ ∆YHu . (8.7)

8.2. VOLUMETRIJSKI GUBICI

Da bi radno kolo moglo da se okreće potrebno je da između radnog kola i

kućišta postoje zazori. Kroz ove zazore umiče određeni maseni protok radnog fluida koji
sa sobom odnosi raspoloživu strujnu energiju (turbine), ili biva stalno iznova obogaćivan
energijom (neturbine) dok "parazitski" struji kroz kolo (sl. 8.3.).

m& m&

a) 3 3 b)
0 0
D m& D m&
D si D si
0 m& k 3 m& k
rs rs
0 3
m& m&

Sl 8.3. Prikaz volumetrijskih gubitaka

a - neturbine b - turbine

Kod neturbina, zbog toga što je pritisak na izlazu radnog kola veći nego na ulazu
u radno kolo maseni protok radnog fluida [1] :

∆m& = ρ ⋅ µ ⋅ 2 ⋅ π ⋅ rs ⋅ ∆s i ⋅ 2 ⋅ ∆Yi , (8.8)

vraća se kroz zazore između radnog kola i kućišta na ulaz u radno kolo, gde se pridružuje
osnovnom protoku m & , tako da kroz radno kolo neturbine stalno protiče maseni protok
kola:
m& k = m& + ∆m& . (8.9)
U izrazu (8.8) veličine na desnoj strani imaju sledeća značenja [1] :
ρ [kg m 3 ] - srednja gustina radnog fluida,
Energijski gubici pri radu turbomašina 323

µ = 0.2 ÷ 0.6 - koeficijent proticanja, čija veličina zavisi od tipa zaptivanja

zazora (manje vrednosti se odnose na labirintno zaptivanje, a veće na zaptivanje pomoću
prstena),
rs [m] - spoljašnji poluprečnik ulaznog otvora radnog kola,
∆si = (0.12 ÷ 0.5) ⋅10 −3 [m] - radijalni zazor na mestu zaptivanja.
Pad napora ∆Yi [J kg ] koji se javlja u izrazu (8.8) izračunava se uz pomoć
sledeće relacije:
p3 − p0 ω2
∆Yi = − ⋅ (r22 − rs2 ) . (8.10)
ρ 8
Napominje se da su pri projektovanju turbomašina uobičajeni sledeći odnosi
između poluprečnika rs i zazora ∆si :

- za rs ≤ 50 [mm] , zazor se kreće u granicama

∆si =0.15 ÷ 0.2 [mm] , a
- za rs > 50 [mm] zazor se kreće u granicama
∆si = 0.2 + (2 ⋅ rs − 100) ⋅ 10 −3 [m] .
Protoku ∆m & , kod neturbina, biva stalno dovođen stvarni jedinični rad kola Yth ,
što izaziva nekoristan utrošak dela dovedene snage.
Kod turbina je obrnuta situacija. Zbog toga što je pritisak na ulazu u radno kolo
veći od pritiska na izlazu kola, deo masenog protoka ∆m & stalno umiče kroz zazore
između kola i kućišta (sl. 8.3.) i sa sobom nepovratno odnosi neiskorišćeni rad Y . Usled
toga je maseni protok kroz radno kolo turbine manji od osnovnog protoka i iznosi:
m& k = m& − ∆m& . (8.11)
Maseni protok koji umiče kroz zazore između radnog kola i kućišta turbine može
se računati po obrascu (8.8), jedino vrednost ∆Yi treba zameniti relacijom:

p 0 − p3 ω2
∆Yi = − ⋅ (r12 − rs2 ) . (8.12)
ρ 8
Utrošak snage na pokrivanje volumetrijskih gubitaka u turbomašini iznosi:
P∆m& = ∆m& ⋅ Yth . (8.13)
324 Energijski gubici pri radu turbomašina

8.3. GUBICI USLED TRENJA RADNOG FLUIDA O SPOLJAŠNJE POVRŠINE

RADNOG KOLA (GUBICI USLED TRENJA DISKA)

Zazori između radnog kola i kućišta turbomašine (sl. 8.3.) stalno su ispunjeni
radnim fluidom, tako da u zazorima između spoljašnjih površina radnog kola, kućišta i
radnog fluida postoji stalno viskozno trenje, koje odnosi deo ∆YR od dovedenog
tehničkog rada Yi (neturbine), odnosno od raspoloživog stvarnog napora kola Yth
(turbine).

A B
Presek B - B Presek A - A

C=c(r) MC
b2
MD
w
D = 2 × rC

A B
Sl. 8.4. Uprošćeni model turbomašine za određivanje gubitaka usled trenja o spoljašnje površine
kola

Pri određivanju utroška snage na pokrivanje gubitaka u turbomašini usled trenja

radnog fluida o spoljašnje površine radnog kola, radno kolo je moguće zamisliti kao disk
koji se obrće ugaonom brzinom ω u prostoru ispunjenom radnim fluidom kao što je to
prikazano na sl. 8.4.
Utrošak snage na trenje radnog fluida o spoljašnje površine radnog kola i kućišta
sastoji se od utroška zbog trenja bočnih površina diska kola, i od utroška zbog trenja
cilindrične površine na prečniku D2 o radni fluid:
PR = 2 ⋅ PD + PC = m& k ⋅ ∆YR . (8.14)
Utrošena snaga usled trenja bočnih površina radnog kola o radni fluid može se
izračunati po formuli:
PD = M D ⋅ ω , (8.15)
gde je M D [Nm ] - moment sile trenja o bočne površine, koji iznosi [1] :
Energijski gubici pri radu turbomašina 325

5
D 
MD = C f ⋅ ρ ⋅  2  ⋅ω 2 . (8.16)
 2 
Koeficijenat trenja C f izračunava se po različitim formulama u zavisnosti od
režima strujanja radnog fluida u zazorima.
Lomakin je predložio da pri određivanju koeficijenta C f treba koristiti kriterijum
Rejnoldsa [1] :

u 2 ⋅ r2 r22 ⋅ ω
Re = = ,
υ υ
i da se, za laminarni režim ( Re ≤ 2 ⋅104 ) , određuje uz pomoć formule [1] :

s  
3 2
π
r2 s
Cf = ⋅ + Re ⋅   ⋅ 0.0146 +   ⋅ 0.1256 , (8.17)
Re s  r2    r2  
gde je:
s [m] - srednji zazor između diska (radnog kola) i zida kućišta,
r2 [m] - spoljašnji poluprečnik radnog kola.
Za prelazni režim strujanja ( Re = 2 ⋅ 10 4 ÷ 10 5 ) , C f iznosi [1] :

1.334
Cf = , (8.18)
Re
a za turbulentni režim [1] :
0.0465
Cf = 5
. (8.19)
Re
Snaga koja se utroši na trenje cilindrične površine o radni fluid može biti
izražena kao:
PC = ω ⋅ M C , (8.20)
gde je:
M C [Nm] - moment trenja cilindrične površine diska (radnog kola) o radni
fluid.
Moment trenja M C može se izračunati na sledeći način [1] :
326 Energijski gubici pri radu turbomašina

M C = τ 0 ⋅ 2 ⋅ π ⋅ r22 ⋅ b2' , (8.21)

gde je:
τ 0 [N m 2 ] - smicajni napon koji se javlja u radnom fluidu neposredno uz
cilindričnu površinu diska (radnog kola), a
[ ]
b2' m 2 - spoljašnja širina diska radnog kola.
Napon τ 0 može se izraziti preko formule [1] :
2
λ ω ⋅ r2 
τ 0 = ⋅ ρ ⋅   , (8.22)
8  2 
gde je λ [−] - koeficijent trenja.
Koeficijent trenja u izrazu (8.22) se može izračunati po obrascu [1] :
0.346 0.346
λ= = .
4
Re
4
ω ⋅ r2 ⋅ b2' (8.23)
υ

8.4. MEHANIČKI GUBICI

Mehanički gubici pri radu turbomašine uzrokovani su trenjem između

nepokretnih i pokretnih čvrstih površina. Dele se na gubitke u zaptivačima i gubitke u
ležajevima.

Zaptivači kod turbomašina namenjeni su za sprečavanje bilo kakvog kontakta

između radnog fluida i okoline na mestima gde vratilo izlazi iz kućišta turbomašine.
Loše funkcionisanje zaptivača može izbaciti agregat iz rada, a, takođe, može biti
uzrok raznih neželjenih situacija. Tako, na primer, pri transportu toksičnih fluida curenje
fluida kroz zaptivače turbomašine može izazvati trovanje radne okoline.
Mehanički proračun zaptivačkih elemenata je prilično složen.
Utrošak snage na trenje u zaptivačima moguće je odrediti po formuli Livšica [1] :

π ⋅n µ1 2⋅µ 2⋅
L
 − 2⋅µ 2 ⋅ 
L

Pmz = r ⋅ ω ⋅ Ftr = ⋅π ⋅ r 2 ⋅ s ⋅ ⋅ pm ⋅ L s
⋅ 1 − e s 
, (8.24)
30 µ2  
gde je:
Ftr [N ] - sila trenja između zaptivača i vratila
Energijski gubici pri radu turbomašina 327

µ 2⋅ µ 2⋅
L
 − 2⋅µ 2 ⋅ 
L

Ftr = π ⋅ r ⋅ s ⋅ 1 ⋅ p m ⋅ L 
⋅ 1 − e s 
,
s
(8.25)
µ2  
s [m] - debljina zaptivača i iznosi (Rz − rz ) , gde je Rz spoljašnji, a rz
unutrašnji poluprečnik zaptivača;
pm [Pa ] - natpritisak sa unutrašnje strane zaptivača (unutar kućišta
turbomašine);
µ1 [−] - koeficijent trenja zaptivača o površinu vratila ( µ1 = 0.02 ÷ 0.1) ;
µ 2 = µ1 / K H - koeficijent trenja koji se odnosi na aksijalni pritisak na zaptivač
( µ 2 = 0.05) ;
K H [−] - koeficijent koji karakteriše svojstva zaptivača;
L [m] - širina zaptivača.
Zaptivači ne smeju biti neokvašeni; neophodno je da budu u kontaktu sa
rashladnim fluidom radi odvođenja toplote uzrokovane trenjem.
Utrošak snage zbog trenja u zaptivačima naglo raste pri povećanju pritiska na
kontaktnim površinama između zaptivača i vratila. Broj prstenastih zaptivača za
hidraulične turbomašine, koji se jedan uz drugog montiraju, obično iznosi 4 ÷ 5 . Pri
većim vrednostima pritiska na zaptivnu grupu neophodno je sniziti pritisak na zaptivač
turbomašine rasteretnim mehanizmom (obično se oblast zaptivača spaja sa
niskopritisnom stranom radnog kola).
Sila koja je neophodna za zatezanje zaptivača iznosi:
π
Fz = k ⋅ ⋅ pm ⋅ ( Dz2 − d z2 ) , (8.26)
4
gde je:
pm [Pa ] - natpritisak u radnom fluidu u kućištu turbopumpe na mestu gde se
nalazi zaptivač,
d z [m] - prečnik vratila na mestu gde se nalazi zaptivač,
Dz [m] - spoljašnji prečnik zaptivača,
k = 1.4 ÷ 2 - koeficijent dobijen eksperimentom.
Snaga mehaničkih gubitaka u ležajevima može se odrediti na osnovu formule:
PmL = r ⋅ ω ⋅ Ftr , (8.27)
gde je:
Ftr [N ] - sila trenja,
328 Energijski gubici pri radu turbomašina

r [m] - poluprečnik vratila na mestu gde se nalazi ležište,

ω [s −1 ] - ugaona brzina obrtanja radnog kola.
Sila trenja zavisi od konstrukcije ležajeva, koeficijenta trenja tarućih parova,
mazive sposobnosti sredstva za podmazivanje itd.
Za maloopterećene klizne ležajeve može se iskoristiti formula Petrova [1] :

2 ⋅ π ⋅ µ ⋅ L ⋅ rv2 ⋅ ω
Ftr = , (8.28)
δ
gde je:
µ [Poaz ] - dinamički koeficijenat viskoznosti sredstva za podmazivanje ležaja,
δ [m] - radijalni zazor u ležajevima,
L [m] - dužina ležaja,
rv [m] - poluprečnik vratila.
Ukupna snaga mehaničkih gubitaka iznosi:
Pm = Pmz + PmL . (8.29)