You are on page 1of 461

(IOkllDL!

nTI R
O ES 1 ILITO
CARACTERÍSTICAS DE LA INTERVENCZ~N
TERAPÉUTICA EN LA INFANCIA

Irtmadada Moreno Garda


Universidad de Cwilla

S y aiaI-tes ha e g h m b d o
el m a s 0 acumulado,tal mmo
:m t m o nberri de estudios con&+ -
plhmmte d = U b en hs dlümm m tal a m o e Wwe de las publih
m e i ah ~ ~ ~el~m( & M @ ty~ MO-* 2WP; my O M r k I
20a4), La pmxup&n cdmk pm el dwce c b k o ymcial que e d k v a n
Ins pmbimm y djsfuntrs#,wÍwhtíks, que m@ di~tizttmfume af-
m*d12$20p~f ~ ~ & ~ o s n i 5 i ~ $ y a d ~ t do^^ es~b
es~mzmyxis ~ p ~ tratamiatoes ~WanMes shymdr)
l w
~as~~qweles~m~etaS~pidscohp~~adtaI~A
se ha h&ohinwpié en l h p~d a i i t i t d e s del e a m p ~ m i m t M
o -, b
iduendias evolu@as y k ~~ de ahltus sl@fi&aVm @bzdiny
Weíw, 1%%> h b i m a J h ; acmido notabbentehinv&gaci&hrwd-
& 10s &kb~ d b u i v (cb.keF
~
1395;Durlak, W . ,CCrfben p JoimsmI19%) d W ~ rnetahdkb Q (Casey y
~ I % ; ~ , W k , ~ y ~ ] 1 % 7 ; ~ , k , A p
1490;W&z, Weiss, H i q G a n p y MmkmJ1995)han d a t a d o la de
l a s ~ ~ ~ ~ ~ ) ~ ~ ~ i u ~ n e i ~
terapias de adultos#t d i h a dad& m los twtorn~ te
h p 1 ~ - ~ * 4 0 8 ~ b b c o n ~ t g b p ~ M w p
a EOB factores qpe influpri y md&mlos dedos kraphticas, así -O las
v~Mpb&endmadel~byesimursnedtdab~
mpcímm y a d m m tempktico~,Fm b flthms &a& nmam in-
v&gacim~han idenafida hatamimtos ~ d d a d o enipfrkanmte
s al
üempo que adquiere w c i a , tambi&nen d W t a de la d u d mmtaiiti-
~ ~ & m ~ - ~ ~ ~ g u e ~ a
~ 3 3 1 & ~ c m t e x t ~ h ~ d o m &
s f&amhtos cuya &cada ha quedado mmtrasbda m d m k x b e t í l
Elb& y 198; Qllehdjck g 2W; M , F e ,
P~&J.-, ZOWj W h s b ~2aQB}*
~,

LBsaYm
dos para hacer
demanifbb tiextOs&&~ o
a lask
atamienhseik&my ~

ml
m
'dad la pdttica fmdamm~daertla widbda hanpehtd
~ mi@-

deIsttm& que m,dmode lasinterven-


u

d o ~m s nin6sI en opbÚ611de Kaz& y W (2W],a h id&-


Gcacii5rideb - y pfobhms p intervendh, BU m -
iuaci% el d2ZZmto,
i a i p b c i h deIm *BY
sin olvidst la ctiestihn de la motivaciw e
sispadm en el triltamimto remm&da, tenii-
&~~tei,an~sen2ido#kinau~~akf~q~ml
donos teqéntiw (Momoy Lma, 2W6).
ASPECTOS DEIWNCXALES EELLQI-~B~TEWENCI~J
~ G A E N L A X N P ~ ~

S& d%mTi.llla el ktabgjo rnapkufhcm &Os?*


~Cwta O lo pue es @alt
~ h E a q d ~ uI w s s ~& en r m
~ ntbmterq~mhiyt~m
las &mhm m ddfpa?, ea decir,

se trate de un p a a k Wtil o adulto, mpe& m el que

*
phs infanti4s y de aWtw de ~C~~~~ c m eBta p w -
p e a , esfMcbn£rhtaz que l a i n t a v ~ & k a g & d ~ & $ a m d a d a sen
edades infantiles ee ammtran mediatizadas por tres fa- de eqechl m-
leprancia, st sabm 11 sin&&dad que confiere la W m d a dei desamoiio
waEutivo d ~ . m f a m h t sSana,21 espwifieidad &twdonai de las mn-
ductas en esta etapa y 3) papel del menor coano pad& dd tratamiento pd-
c6~16gko.
Es sabido que loa niños se ameniban en proceso mtinuo de cambio y
maludn.Lais c a d h que se @u- a lo l m p Bel cursa d t i v o afectan
al ~o~ fbb, m@h"vo, crinducmd, e r n o c b d y sedal de los b
élividuos @hhbeckI& d e y y Franks, 2004). Si bien es &m que Ias a ~ a -
ciones c b i m emprendidas desde d marco de la terapia de conducta tienen
corno objetivola conducta acbd de los nfnos ylas demmbmtes mbimtdes
cuntemparhJhay que tener a menta que dnivel de desardu sitúa a
&&os munos u otros 'parh-ketro~ de fmciomdentQy que W i Q i
inkddWduales en- lm ppia de nivel ewolutiv~.
I l s l ~ U @ , I r i i ~ ~ ~ a n d ~ %SSO n n ~ dexi ed~ ~ m d m01xi~rr.-o ~
&S del demmlli~ resultan atipicas en otras, obm&Bose variaciones en
c u m t o a l a i m ~ a k ad e l o s m p r i m M t m y slzfrehteneiaalohgodd
evdlufiv~. l% &te m&,el reconwhíento de ISB cainbios - te d
a-lo htad terapeuta, a camazar mtrabaja ubicado d comporhden-
to del xsui, en los parhetms evoIutivos, a partir de los males estimar su
-a o d m d a c h de esta norma y a considerar,por o b lado; las d l b m i a s
ev~lutip;3s en- -os y adobmnt& como demerito de rdmmia mando h
de d&& los objehvos y estrakgb taapkticas q ú n L edad del pacimte
Asi pues, la e g t h a c i h del r a m p r t a m b h mfansl. conno h d a p h d o y/o
an&malomnbva eqki.tan@n+e et ma~~cbiento de i0s hitce y C O ~ U
propias de las d.&- etapas dd desadIo. l heste sentido1el distamhmim-
h respecto d pacíate adulto queda de mmi&sto, pues qwte de d W a s
como sw&&d y frecuencia de 10s cosiportambtas altaadosrbuena parte
de las pmblemas e m a h i i a I p. ~ mn&&es de las niños que rdbm mta-
miento se estiman a petrtir de Qfm de n o ~ evoIutha,
a dado
~ que
endgunus casos estosproblemas c m s t i t u y e n h m a s d ~l e l d e % ~ o
normal y en otros m han lopel'o supeame como efecto consecuente de la
madura- (Kazdin, 2003).
A&hno, uao d e h q m t m caraetdticos del oompmtamiento infantil
es s r r ~ ~ d sai ~ d o n d ~ d e t e ~ c i i 6 r ~~~~s r~al,
de&& cuanta menor ea la dad del~ KEeU ~ que h mdudade las
sabido
~ o m a u e k v & ~ h ~ ~ ~ a l a q u e s e ~ b a n ,
m o d o q i i e & ~ s e m p ~ d e m e r a ~ a x m t e ~ ~ o ~
-h. ;Ew,BdapmItt.sorpresa desonciertoqrae muestrah
ai- padres ,&pdewr de su hijo/a des&& el ~ D
&mptivo y p H & ~ ~ ede@, I. rjm pm complfeta a h d u c t a or-
denada p sujeta a nqpa&qr&mmubtm d n i ñ o e n ~ S i b i e n h m m s d e
I
w-9~. .. . -aii
.
,.
.
.
. . , 3-1

analizar el motivo de tal discrepancia, es sabido que la especificidad de la


conducta infantil respecto a la situación ambiental constituye u n a de las posi-
bles explicacioiies de tal circ~tnstancia.En relación con esta cuestión se alude
a la dependencia de los n i ~ j o srespecto a los adultos con los que convive y que,
sin duda, les hace partinilarniente vulnerables a múltiples influencias que
escapan a su control y se dejan notar en su comportamiento y en la forma de
afrontar situaciones específicas (Kazdin y Weisz, 1998). En los ultimos años
distintos trabajos han resaltado que factores contextuales, famiiiares, sociales
y escolares adversos pequdican a los niñas e influyen en la naturaleza y seve-
ridad de sus problemas y alteraciones {Kazdin, 1995). Específicamente, rela-
ciones conflictivas padres-hijos, estrCs, psicopatologia y discordia parental,
pautas educativas severaS e inconsistentes, acontec irnientos vitales estresan tes,
desventaja socioeconómica, etc. actúan como factores de riesgo respecto a Ia
aparición y desarrollo de las disfunciones c h i c a s observadas en la infancia.
Xecientemente ha adquirido importancia una línea de investigación que se
a de analizar de diferencias étnicas y cuIturales en ia aparición de distin-
astomos infantiles (Sondereggery Barrett, 2004). Asimismo, estas variables
bientales actúan como mediadores de los resultados, disminuyen la eficacia
terapias infantiles (Kazdin, 2000; 20031, influyen en la continuidad y!o
dono del tratamiento (Kazdin y Mazurick, 1994) e intervienen en la con-
ación/mantenimiento de los resultados terapkuticos y en la generalización
os mismos durante el seguimiento (Kazdin y Weisz, 1998).
Por otro lado, ocupándonos de ¡os niiios como pacienfes, una de las primeras
tiones a considerar es su escasa autonomía para demandar servicios y
n psicoIógica. Los niños, a diferencia de 10s adultos, excepcionalmente
ayuda c h i c a o identifican experiencias de malestar, estres o dificul-
requieran tratamiento. Suelen ser los adultos, especialmente los
quienes toman la decisión de consultar a profesionales y expertos,
a veces no lo hacen por iniciativa propia. Con frecuencia obas personas,
res, tutores y médicos sugieren la conveniencia de analizar desde la
tiva psicológica los problemas o alteraciones que aprecian en el f i o .
rvacion del comportamiento desviado de éste respecto a las normas
as y grupales, sus d i f i d tades para superar satisfactoriamente exigen-
rios de rendimientoy ejecución estimados adecuados según su edad,
o Ia apariciiin de comportamientos problemáticos que interfieren en e1
amiento adaptado o repercuten de forma adversa sobre terceras per-
constituyen los motivos que habitualmente incitan la demanda psico-
este modo, son los adultos quienes en primera instancia,estiman las
nes de1 comportamiento infantil, juzgan sus consecuencias adversas
ropio niño o terceros, adoptan la decisión de solicitar ayuda y desem-
papel de informantes de los problemas y dificultades infantiles. En
a, establecen la demanda terapéutica.
Debido en gran medida a esta circunstancia, no resulta excepcionai observar
el niño, destinatario de la intervención clínica, muestra falta de motivaabn
H c l e ~ ~ m Ude4utia Wapia psid6@mm t i t u y e m ~PQCEBOcmtimaci
de h n a & &&iofie$, adap&$o.m b que e e a la e
-
& ,de
rnWmde~&dna~~~~~:e~&$ajustadidzib
~ ~ 1 ~ & ~cjldiwk
- p &;~a€?+m# el mbaj.0
& ~
&m que E U v a a cabo m hs irrkwen-es con @cm& infantil& e&
.s$b a m mnüdtq &ias y h h 1 6 @ c o a F
-se drayab
~ . ~ ~ ~ , ~ a ~ d ~ p n r ~ m
~ / a h p ~do a , y p
~ u vazid?k
r d d ~ &&e ~
@lasJa&mi@h M-, -h expdmda prqfehnal, habilidades te-
r a p W w dmamlía&~.etc. Por todo ello, Eomcdirnm con Mash y G r h
@W)a l p h t a ~ h n d d a cd k que h e ~ m l cm-
~w
~ ~ h j o l a s c u a t e S e I J é V a ~ ~ . ~ a b ~ ~ p i
~ o t r a ~ ~ a l ~@ m ~ fd w a a# &nh y ~3snubt~kdgb
:
i-a C~Gm ~M n am wt~.

La r c M t q 6 u f h e h b M d a m elmarim de las t r ~ t u s ~ t i
a p m ha m d M o &a& en los tmbajos de&2adm meste &hito, a
difemmk de b murido en b hv@igadmm mp a d a t e ~ndulh y
pWqu&L r I . r ~ Eestidios
1 ~ m i e k ~ B a L t g 5 t w h d ~ dmddnal
pmtertf~Wm~W+de8~alwfa~qe~mb
40s brhtp6ufbsbgracia@B& 2m).Bashmmdanadtrabajo redkmde,
1 y b r ~ ~ I ~ ' 5 r ~ m ( IwaEzm223
W ) . hW&msp
~ ~ m ~ 1U#&&&ebbj&v~ 9 7 0 ~d e p ~ ~
h h ~ ~ d & p b k q W k a . m&hita e l dela y addamxb, 1
s
C A R A ~ C A S ~ L B ~ ~ ~ U T I C 33
A . , ,

resultados ponian de manifiesto que tan s61o el 7 s de los estudios realizados


habían examinado la iduenaa de v d I e s relacionadas con la familia, el
paciente y el terapeuta y, entre éstos, apenas el 3% se había interesado por las
características (experiencia, formaaon y relación con el niño) del terapeuta y
BU papel en los resultados terapéuticos. Teniendo en cuenta estos datos, los
autores indicaban que el estudio de las variabIes relacionadas con el terapeuta,
debiera constituir, dada su repercusibn en los resultados, una de las priorida-
des de la investigación en este campo.
stela de las investigaciones con adultos,
merosos trabajos en el marco de los trata-
(Lonigan, Elbert y Bennett, 1998) que si bien
uestiones técnicas y metodológicas, han contri-
tar la preocupación por la eficacia de las terapias infantiles y
mentar el interés por analizar fa relacibn mantenida entre
ta en el curso del tratamiento.
ón terapeuta-paciente ha sido subrayada
éuticas, Bickman, Vides, Lmbert, Doucette,
ore-Kurnot, McDonough y Rauktis (2004) des-
adultos han puesto de manifiesto que esta
so de la terapia, constituye, además, un factor
ados terapéuticos. Asimismo, tanto revisiones cualitati-
como recientes metaanálisis (Shirk y Karver, 2003) han revelado que la
relacion terapéutica en los tratamientos infantües es compara-
ha observado en los estudios con pacientes adultos, En esta
S datos obtenidos por Kazdin, Siegel y Bass (1990) en un
participación de 1162 profesionales, psic6logos y psi-
1 propósito de analizar las características de la prácti-
clínica en Ia infancia y adolescencia. Los datos extraidos mostraban que,
entes del terapeuta, las más relevantes, a tenor de
cia en los resuhados terapeuticos, eran la relación terapéutica, la
a del terapeuta y su formación. Añadir, asimismo, que respecto a
cuestión, no existían diferencias entre ambos coIectivos profesionales.
or otro lado, hemos de consipar que en los tratamientos con adultos 10s
a las terapias voluntariamente, circunstancia que
ocurre en las terapias administradas a niños
son referidos a consultas y servicios de aten-
ficativos. Teniendo en cuenta esta circunstancia y
casos los problemas y alteraciones infantiles se
onflictivas que mantienen los menores con los
e iguales, no cabe duda que las habilidades y recursos del terapeuta
ales para establecer una relación terapéutica adecuada que
al niño en la terapia y pennita obtener resultados favorables en la
n esperada. Por el contrario, el fracaso en dicha relación incrementa la
m m & y ~ @ c i 6 n ~ d % l ~ W i o h i n ~ - W a ~ &en& ésta pre-
~ t e u m d a b ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~
h I, n t m ~ p B 6 n & n p ~ ~ pm*eews
-,las
arbandmo &a-
m6Ph de Ioa *&S
d - ~
d d ~ ~ a ~E ~ w ~ ~ Z
m p W m m h & k ~ ~ ~ - g & c&m t & i a l
mbmdof en el &&&O d e ' hWi@wi
(mdin p w m , 1998)9 B 3 p a m m e $q w
d i e l ~ % ~ 3 ~ & ~~ d~ L ~ o~r ~
infar WI
a 1d2 %0 M%
g; por 6lWI m & h a la &a& del t c a ~ t adminístrada,
o
U- vez subrayado el papd de la rehndn ímap&fEca -en los resulbdos
surge el i n t d por investigar las variables mhciorwhs c m eJ terapega y
~ k ~ e ~ ~ a ~ ~ e c a ~ E e
f l ~ ~ h ~ ~ d d e l a ~ p k A ~ ~ h h v $ s ~ h r
harl5tivfl en este puntorlos &rectatea solm eficacia terapbtim han
pmtado atad& alpapel kwmpefmdopae hssipimtes v&b. R w p -
to d tei:apufn se han investigada, habilidades psbkap&tiz\s
fmckm-, wdiahhd, mpaüa, c~ntpctu yestíinula ~;raM,
asi
cuma v m k b l ~s o & W @ c a s , etnia y sexo y k t o m eqxdicm, sub=
Monivd/pdo
, de f~mm y etp&& p o f e s b d (Siteiny Lai&&
1%5]. Ea este sentidoI W*, Weiss,& t e y Klotz (r987)h d b n reh$.Qi
p
si . . tiva entre d nFvd de f m ~ r i &del~ terapeuta y Za d a d d d pacimk
sr k e @tados uhimidw Bita v e b k tambSn hfbh

6nm~ v a i c b ~bd i e x s t B Sde9 pa&nt~ EnjhkiP mdbdoq e c -


htbSE&" ' b ~ d d , n b d & d d ~ ~ d ~ ~ ~ ~
TS5)fmatrvad&hwiad tmamienbr'sem3mWwade ía & h c í & ~ &ni-
~ p ~ ~ a @ m b . ~ ~ ~ ~
y #&vedad de k mimo pmtmtamimta vi-, et al, 20041,Pnr su parte,
bwlzdy ) . Q993.)indimn en irns dela esmm trabajos que mel lim-
bito idanfil, &m& q N d ~ !a &as mdmque,.enlawlAd;6nt&a-
pi5uticaj la p e q x i d n y perspctiva que el m d m e con el krapeuh
pude& detmnhadaporias mactdgtimsde h d e m d a p h ~ d a p s u
~ & ~ ~ . ~ & i t ~ # ~ ~
W d ~ y & W c o m ~ I i - ~ ~ r a d e d l & & ~ ~ g r m W
&Llm@*m.
CARACTE@TlCAS DB L
A
- . I~ TERAPmmCA... 33

apeuia, y B W . t O s a hlp& d e la d w d h posterior del


. V I Scon d e t d í d ~ s t acu&&cms
s

d e i u s ~ ~ t o s ~ i l e s n o ~ c a e

sesiones terap6utica;s en eate Arribita, na se desarro1.1m

md w~ C B B privadas
>
e i h ~ ~ d c m ~ ~
3, P ~ & & & p d t ~ W ~ M [ ~ . ~ d w d o & * h i n t e m t e t l r
~ ~ p ~ ~ m 1 a ~ c h ~ hctua&pWoxlal
a x a r t Wkthda
a
enunado& dimciWb&ddw quepmmhbdW&es yúm@mm,
moWo de @e@ y danande par unIsid~,y hada los Etddtbs &pm$ables del
U partídpeL&Bride
. a p d h a j e , ,h i m d b y daamIEo del m m q por OB,
~wpm~,rnhs&m~~tig,,~inmalab~&ap
-f;a que d t a 4 s a m e w mp1@ y &aa€ite dqmndimdo de la
iqiBawi& pb r p d d t a :d@e~.en
~ md ~~~~. C-d~ &EOB &m
. ~ m ~ b ohfamadmest
m s d,pmhional~ ~ g z m
-h .educatimque se convierte ai teramtica . a w t d +ras
~ ~ @orar la
&~nque~elniiioyana2iear~oefactores~d~d~~o
.$minWgs, mfis deWtirIw, eti el plari de immaci&~Eñ adquier
casa, el desardo &&m del tmmnientia rHph#por p- d d .xp-#
~ ~ w a ~ ~ m _ . 'b .h
amakim l c%&o
del padente y de los dul- b $ c d o s y a s e w G @ r v d nse
Urna a . d osqg@ las C D I @ S previstas.
~
No c#dahaekpa&l&tcm@a, segihmrigfudemip~v~,
e z i ~ a I ~ ~ ~ ~ ~ y ~
su kbm al W o ,deltratamienta, 'a 11os a d d b h ~ ~ F ~
"~p~*ztpgro *@:tl:181i * p ~ ~ & w t w a r ~ I Q Bcm&m d w i
.~y~~,qgepudiwm&yardek~&ZpMm*-
til quenwka 1$ - % b m l ~ p & t i p ~ d e l t r a - p t ~ ~ ~ a - ~ -
mente, implicacSn xw1T8imd~mantas dudas.y objwimes les plan-
~ I a h ~ ~ ~ ~ m p p e E m h m i s m a y I & ~
#enei mmprW&t160deL~~~33wmk
el d d o W
Q & a e i : ~ p w . ~ a M @ ~ ~ ~ ~ W a
m W o s m& a ~ ~y p & a ~ ~ p b ~ , W~ i a n t bi
.qiae~ahhi.d~~mpai~zrd~ztr1mp ..: ,b.si 4
ter*&- acabo en el medio m e s e
wmofida. FímlmmZeI-dwme h

z i w i o s y o ~ p ~ h ~ ~ * b l ~ ~ t r a s e 1 ~ d e

&lpacienteaWmen
m 0 prqmnm primita-

- *
D@9 g t e s l 9 d o * ~ xembdm
b
k W h d t z e ~ a W d a k@oda
a~
al? e q x m @ & m a l w d u w @

~ B n d e ~ ~ m e n I a b gddhiqa&oetxiddrob-ag
i a
t : ~ u e s m a ~ m ~ ~ ~ ~ p ~ ~ $
dagw y medEdas d e s . Ashimu, iawdoraciib de los efectos &mp&uti-
C O S ~ & I S €S*$&-QTP~'-&&RI&~$~~S&~IB dEbE$na-
mknb W i p,de un modo u atrb3pdai veme d&adatir tambih
~ & % h ~ d ~ ~ $ n . ~ ~ d 8 ~
cudm ae ubtkmenlw &@B. En &%&&a, Iros q - s peukms de la evat
~ ~ & ~ : m ~ & ~ ,
w datos ~ . t 3 1 c . o s . s ~ ~ ~ & edñWcmainimtn
itE V a b l so W&ir
t ~ & M h y : p ~ ~-BU~&&J W y C~~&d~dMhtw
~ ~ n ~ ~ l p a o p i o p a c i m t e 9 ~ ~ ~ i m
del mm&Q m f w l en diVem~anibMW, e3emhhm&,adbga g
aLdwW.

Cuando se trata de prieEisar las caractdsticas de la htervenQ6n~~-


ca en la infancia, lasinvekigacionessobre el tema coinciden en situar el deba-
En * u i ~ caso,los p a h taman la hktative y deciden mmdtar cm
experim los p b h de sus hijas c u d ~ dmtoIhas ~ b y rnlkrad- que
éstos p m t a ~ W ~ ebien z di t a c b w -sy severas de m-
ductas n d e o bienno han remitido c o n i a ~ d m & ne m - m el
h ~ m m h di* b del menor. EXQ s@ifíca que h&h-.te 10s nuio~
son d d m a conmita por problemas emociorxale~y cunduchiales que se
mdfkstm en el hogw y d colqgio hdamentalmat6e(~~azdin y w&, 19981,
aunque las difiwltades y pmblemaa de aprendizaje cobran tambih dwta
irnp-. Si se analizala mesti6na partir de los datospmp~cma&spor
las investigacionesmalizadas-se h e e a que los traRfnmmd e c d n a , Mpe-
mctividad,Erastom por negativimmdediante, e i d a d , ek, cmtihiyen
l o s p ~ ~ ~ e ~ nb ~tratados ~ t~ ebmbmélW i t o d~pdcticacomo
m el de la 5rv~stipuh&&a (Kaadin, 20031,añrmacidn tambi611avalada
pc~ ~p~ y E36ortweet (2001)quienes indicaban que =tos trastornos
~ t v i a n e l ~ "de/ ias
o ~ ~ ~ d r a s ~ s z l ~ p r o ~ o n aUnos
~~m i e s
&S mt&kdin, y Radgefs (1990)&q- quelmpmbb
-xe WLan comtltirido el pbjnapd foco de b intiervendh en el
G,3%de las hvatigadom revisadas y entre ellm, d trastoni0 q a - t i v b h /
dediante (37,1%) y trastonw por déficit de akmídn comhipemtividad(172%),
ocupaban la atenci6npreferenk. Es hkresanie didar, atendiendo a la &ñZ-
b u i h porghm que, segúnlm dakm & h i d ~ , l o rse p~m e n W m á S
del-66940de los casostratados.
~ a ~ t i d n r e 2 a a 0 n a d a s e r e f i e w aquemedianymtih
~~&~
roñio Wres pd@tantesque inducen la decisihn adoptada par los padres
de plantear h demanda &ica Es Mitual que los adultos ccimiemen a con-
&deHrla p i a d a d de pedir ayudaprofesional tras varios e@s~&os~ d i c -
tlvos con d m o r , sin d a r g ~la, decbidn &al se xetrasa ha& que frenen
l u pd ~ & ac6ntecímimb
s a dEcmtandas que h precipitan Entre
&ros se indican los siguientes: II Impacto adversa y pfolongada de lo& pmblk-
mas de conducta mel media natural (incmnent~ de las C Q hdim ~ ,
reIa&mea codictivas sonlas mmpañem m el c~hgko~ etc.). 2) Experiadw
f&&s de los padres alintentar controlarlas altiemchwsque psmk el niño
en d b b i t a farniiiaq tal como sucede con b m d a respecb d trastorno
negatkista desafiante. 3 Sugmen& en unos esos.a d-da ~ I i c i f eri
a
otros planteada origbhertte por pmboses y/o tutores debido a las W t a -
dones académicas y problemas de aprendizaje que presenta el M o . 4) Rem-
mendadcmes de otros prohirnndeinnpficados enla educa& o sahd ck los
mOreF.
As1pues, el asunto del origen de h d d c l f n i a y los motivos que su*
ienjustificarla, queda fuera de dudas, s h embargopashkn íosirrtemugantea
mando se alude a la mesti.611de los ~~de l a intervenúonm que se
llevan a & a e n l a ~ . K d a l yl M o d (l%1), se~firfemn al tema en
Im siguentest4rminos.g@ debeser mmidkrada d d h f e m la t ~ s 2 hfittti7?
p~
42 WWU&.DB,TERAFUDE -LAIMFANClA
- ..

pmbmb, &m~dophidmüfkadbrt queda a q m w s


de Za sen&Wad y s~dd e i & - p ~ m t O Wfü POX
.
& - ~ , - - a - $ n ~ ~ , * ~ ~ m s & w a h
hkcvend&í,el ~ p ~ jwgw~ tparacwenpartidarb
i l cmvdm-
ciaddtm~ a q p á n d m i eq i l r e e l ~ ~ q w h Wao o r i g a a h
m u l t a zetpde.énv&d auntrmbrmmdqmnecesibmludbn. S t r a -
F a , ~ ~ 2 t h c l e : I ) ~ ~ d r n r i d v o & I
hs c&tw problema que han de ser ohje#adel tratmrtiwb. Es decir, p d -
sa&envdadrdad conductas sup,zámente alteradas, p b a n sído idmti-
fiadas y gm parte de los d t m , pueda C Q ~ &elW foco del
tz~bnlimb.
E J i n i c I o & l a ~ ~ v t z i ~ o d é m ~ p m ~
s u d m ~ m d p @ d o g . o a - E i : a * s & h & s e p ~ y cf&m
los p h l - inh- que moü9añ h c&sulta y pmupan a los adultos"
Abrabien, no mdw l o s p b 9 e w comsultaíaownitod~hsnifios estudiada
rquíeren ~ ~ e n t o ~o ¡o1que6 ~ , mete Wtoh deman-
da psicdbgita no lleva mmarhmente aparejada uha i n t m t i h W c a df-
I& en&- mando sesapdm estimaciisni dikmntes en- pa* y
terapeuh acera de la miden& p gravedad de h pmble~iyasia- m-
sultadw. Bn estos casosIas div&g&&$ @en a p o y e & el &- evoIu+
*o y ~ t o ~ s d e& as lh ~m d m e s . ~ ~ ~ e n l s ~ & y m
wricepíbqm las &irlbs m t h m sobre el pmbkim. Convime m

-
~ ~ I s s r i i n m ~ ~ e n ~ t i R ~ t ~ ~ ~ d s ~
~ ~ a l g m m s d e ~ ~ p ~ ~ d o aetmssbx~ t a d w
mfon -O &ta& de la propia evoIucih Bn .&m ocasiones la pmqxibn
v e manikm los aWtss m?mhs alteradaneshfmtües se encum&a
dap par^^ tan divasmi como 12E6pqxízis&&im&msdelm p a W F
sus & uemais de Wms4le M d e mrd y &tiara& c ~ n pa r su Wfidad
para & tar simaduna advemwbsus c b q c i m w sohe la cond.u& i n h -
tilylaswptati~qllt:depitanenlosniñ.~a ~my~orehand,1983,
2003)e M w , ~ ~ e scomo-sepa M a ~, porejmpb,
I mias
~ u ~ ~ ~ l a ~ ~ ~ $ s l d e ~ ~ m ~
~ ~ b w b c 0 5 1 ~ y ~ d a d d e m ~ ~
Infantil- dmdaiderttibdmpr~t. las pa&s(M&da y Ma&# 19901,pu&
queda dato que m puede j ~ ~ m t e m ~ &la n 0@6nd eo &te
&o dd addto @kb%,$emerayM0ren~ SIOD2).

4 terapia multa q p w
los .adultosr&pcm$ables de1niAo#

d
esgrhnidoq y m - n t s s que aludenesmchlmente a las &&en-
y c c m d u W e s que distancian a los pacintes adulto8 de Ios

han afrontado dh&mm&B tema planteando la w s t i 6 n en los si-


tes terminas ¿Es hb2Jtcsrl q m ~ ~ h t aBmh&tradas
o s a r d o s y doles-
atención a las infrug& &l&wvoIdo?
TraBwamhaI dhrwxm w t u d í a y m * a - @ ~ ~efectosterap~ticmde
las imaphs aplica& en mas edades,losa auWm h d h n que en p d I la
mpm& esnegativa a m q u e = m qísa&sen% &&ajos han an-do
el impacto de los del d a a r d o a Ios eferkos de los pmpmas de
entrenmienta a pdtespwreducir mnd- dkmpivas (pmehuiy W~er-
son, i%3),ER este mkxbd e preguntame d#m ir@asyed C ~ ~ eT ~ W~ l u ~ea
zsg
í a p M i & y d%W ddphn &atfmm*h ?
2 Existm en los objefibs,
cmrtmi30y pcedSmi& fnqt%Wssegdn d mmmto ml2lfiwm el que se m-
cuentrm las @?%.fa b61tdaosS
La irla- que las v w l e s w ~ l u t@j- i ~ m las terapias ~~
viene &a& por los &ios si@cati~os que se pfodum a nivd bipldgica,
m@tiva, en d ~ ~moral, las interacdones
t wsdaIes
a y las fmnhes que
~~ mformmimto meslas edades. En principia m cabe duda que
meste cont&c~ de cambio &do, de p b W a d y dependencia hacia el
entom3 el aj-a l ~ ~ p ~d ~ d ~~ U d o o a sd q
dwancia en la eaaiuaci6n &las mductas dkmdmy m el. tratamhta de
lasmimas.La atemi& np e es inade
~ evalutiv~6 ~ las alkmaki~as mas
s$lidammte c a m x m s ~ para b ldenmcmlos rqerhrios de conducbnarma-
h d m , cZakmhm la &ten& dd tmstom,legithhar el motivo de la m-
sdta e idmtkfiw ei nddeo dd fratamimto.& dwtiva, como wegm&an
-ti y Tefdal(l988) lzi inkrvwci& chica en el ámbito infantil supone la
realiza& pm parte ddtexaputrt dejuhim nolpisltimsenanhdos n &m-
minar si el, comportamiento m i h a l o ~ ~ l s t i h i y e b ~ t n i a v a r i a c i . $ n e n
cqn d grupo nomativo de refenadaa si se bala &almente, de una W a d 6 n
~~B enel a s o mIutivo dd paciente infantil6
De &e modo, tomar m cmidmci6n h factoresevolutiva en la p l d -
cacián terq&utica es dmtacada pos W e i s y Hawley (2002) en base a Im si-
gaimtes apmentmwl I;ashalhgos - 1 u h panm mderb al terapeuta
=peto a 1m hitosfnomas ticas as m cada dad y le pemdten, por
tantoI dlf&entiar mkte desamUonwmal y psimpalo1tgia y precisar la &S-
M& e im ptanch del p b k m obj& de c d t a m&cib al m o m t o
tp
e ~ d ~) ~SMSMQ~ t i ~ ~p ~d t m d d @ md ~ C dd O trah-
mimo a de km qejasidmadas de lm add- -do m cumta.d
desarro110 atípim o patoldgico, e) pwhilitan &&ar el anfWisisfunaanal de
las ~ ~ ~ ~ d u d ~ p b Z ~ , p a Mm 6&n amlajnfluendadevafkble~
d~ wolu-
t"~zt9ianplida~ m SU ~ n mot-~ y y d) zc r i m e ~ ~ .
conteddb de la Intm~endh WapButha. Es d&, selecdmar Ias estrategia
def Wfamiemto atmdimdo a.& pautas d.el demono en cada caso,pues es
sabidoJque estos faches hffupmla$po&ihW@ de ap];IadQide distln-
tas ~ c a ~ p w a ~ t a rdeniñas l o sy a~d a~l ~ t e s y m e d i a t h n h
&&m obtenidospor losM a Wp s i ~ g i c oa-trados, s tanto es ad
tpunad~irz~pnedegenemr~tados~msam&
plaza se@ el estadio e~oI1zI5m.m d que ae mmmtzanlos individuo^ +rata-
dos (Pd-O, 19%).
&d6n terapgutim no exime de ia cmsidRmd6m de imporkantes d w n d a s
& v i d u a l e s ~ ~ u n o s n i a i o s ~ ~ q ~ . ~ ~ n ~ v o
an de intervW6n ha de atender, entre otms, a los siguientes fac"toresindi-
auales: a) capacidad copiüva del m o r , bj naturaleza de los cambios i n b
a i nivel de demrolio en el que se encuentraIc) parimeh y &te
9.de referencia familiares y sociales mPts prd>dmos al niño y dl fuentes
de reforzamiento propias de cada momento evalutivo y que vadan
We la niñez, etapa en la que únicamente los pa&es acttioin como agm-
bmantes hasta la adole-tia mando son básicamente los iguales quienes
&mp"an dicha fundGn, pasando por los años escalares, momento m el
hsprofesom ejercen un papel muy relevante en este mtido.
e wna perspecth bastante critica Hohbeck, G r e d y y Franks (2004)
mque si bien nu~erososauiores han sugerido y mrrxnendado adap-
de los trataderitos adultas atendiendo a las pautas que marca el
utivo, muy pocos indican y proporcion& métod& c o n a
Ifecto estas sugermcias.Algunos autoreshan avanzado en t
bando propuestas específicas,Fmehmd y Wimon (1995) d
contenido de las Likrvmcíones teraphtias en d a etapa del desa-
H o W c k , Greenley y Fr& (200en SU intento de pasar directa-
la acci&npmparQonanItmiendo en c u m t a h h p a n c i a s e n v i p
sügaci8ny práctica U c a , Micadones precisas destinadas a pro-
ckicos,pw un lado e inv&igadorespoa otro,-das a llevar
tia y disefiartratamientos sensibles con las idtiencias del desmUo

menteI Fo*d y Wlersun (19933 seiíalan que en los primaos a k s


ambienIal sobre el c o n ~ e n t infantil
o es detemhmte y, por
programas basados en el manejo y control de las contingencias m-
es avlicados vara modificar conductas discretas resultan ser bs mas
.lhesta &pa, la actuacibn ha de centrarse en el eritrmmient~de
esfrategm de mh1c u n d u (reformdento,
~ e x t h r i h , &). En
escolares, d e el niño ya ha aprendido a establecer conexkmes
comportamientas y las consecuencias que le siguen, los programas
mejora del mdhiento académicopueden desarrollarse en
,el r e f o r ~ t en
o casa de lzi conducta escolar apropiada
e un urocedhimto muv efectivo. La intervención ha de &sil. en
&miento de padres> pmhsures, actuadones psiroed&atil
3 ind3viduahado en habrlicbde sociciales pata nwtralkar las
1ámbíto3mhlhaciendo h&capi6 en las hbdi-
,M& ea un grupo y saluci6n verbal de los
,a d eomo m t e n r e n r i ~Al~h ~i a o. de la adolescencia loa
S de control cugnitiw, ,el atr&imiento en habilidades sociales y las
para mejorar las rekciw d c t i m s entre padres e hijos mnsti-
$h
los -tos deshados, RmUene durante la adolesceacia, a d d
cid enbaamimt~csgnitivo en ~ 9 l u c i a n , d e p m &Ias
l ~iniddivas
~ para
fivatxcw la mrnwkacidnefectiva.pab&ij&&pelapoyo de las mp&r~rs
a la intem&&rdtan ser elementos &wm.
Hohnkk, G m d q p Era&, (2004),por su p@kp m p m a 10s profe
siandes clEnicos adoptar en su trabajo probiohzrl i a aipimtes p ~ &de
a c t w ú h dexmmraque~pssJbleUm ak p i t ' g ~ c a ~ ~ ~ s s e n s i
a las Miaenchs euoMvw % trata de P) consultar p"6$icafnmte publica-
times en la0apzman trabajas &-inadw con cuestiones del b a m ~ b2).
Ampliar los mxiwhimtos s o h los hitos g pautas c a r a ~ t i c asegtbs el
nivel mluiifro.3)lAdquWir c o n ~ &re ~ w gsiqat9bgfadel B m I I o O
4) Apiícar t b i c a teraphficas m b l w c m el nivel. de desmolio i n d i d d
die cada paciente infantil. 5],Ahptax en el habajo c&úcrn tnaperspectiva cfs-
%m. hamoUa;re1trabaio d l e r a r i d o d nuio/addwente m su -#ex-
to,a t ~ i d i dd~mU1tiple
) s&ma ( m a rescak,
, @des) con los males d
Iiiñ~Jadol-te intmcixk, 6) A'pudar a g a h y p m h r & para que sean
semii1es c o n ~ p a t t ~ ddesamilo
el y "prendan aanticipar futuros cambios
evolutivos. 7)C o d e r a moddo5 ahnatiw en d dise.60 del plan de inter-
~ ( S s i , ~ o e ~ i ~ t a ~ ~ u e s t a ~ ~ ~ d
detido a la ~ ~ c ade~trazamientmi d n Werenks @distintas alteracta-
mp h p a h l ~8).h m r p a r a st~ficticaprofwhd b a ~ t u qsu ~
mn m e n d a mpkica. Respecto a los i n v ~ a d b m &m &tus
Wm;&q@efen las siguientes womendadones: e) P h t m la conceptuzili-
@&de kos a:astcxrms desde h p p W a evolukimb) ~ ~ m e Edelt i
&$v& de dWrmIlo en 1a vdmaa6n de los wdkdm tesap4utim y EUria1lz;kt.
m dedos madmadores. 3 Emminq a&Úmo, los &tos mediadoresen la
&cada kraPgu$ic&d) Evaluar k eficacia y &ctM&d demodelosZrltmmaWm
de trabmkrm, adoptadossegh d tipo de hstorno hhtil.e)D h h f &m-
te@s teraphtllcas sasibhs md desarrolloinfantil.

3.3. PatMpadh de pareeslonales. A p l i d h de los tratamientos exi


el medio x i a h d
E1 entrenamiento y p ~ c i p i deh tercaas.peprsa~~, ajmas al ejercicio
pmbiDnal del terapeuta pem ~ í i v a ensla. vida del pw.&te, no es un
aspecto exclusivo de las inkwencimm infantiles aunque sí es un elwnento
cmackrfstic~dehsmimm, E & ~ p e m m , p a d m , p emW~u s ~o pc m -
p W s , p m v ~ e n t he m d a y asesmadas por el experto, pueden llevar a
lapr4cW el pim de h.bewWi$& d&&ido por el&%, -O mlabor s u p e
visa& y apoyada por d.Aprqdsito de esta mesü6ri&e formular alguna
cuWone~ &cima&st ti3 @le ~ p l lasb hfmrn- t e r a p w a s m la
kf& sin mkrcmL4 c ~ k M & t e ~ p Eske h timde~dulimr~les?
~Q~6j%ctm Ms m n tp t d d p d f t & pdm p q h o m y mmp&mS ~Quid-
mi n f m habitual& m pw~pqbtbw1am 108 Wtamhios infiflhk?
ckthtas variables

andmtual, weptaa6n de las


tratamientos rwmmadadosal menor y fmm@.ihyk m p de
~ e j d c i o profec
sionai hasta el mm-mto&su participaci&,@~, p Moreno, 1994).
No obstanteJs m los padres qaiiam isitemimmhabitualthmte m los tra-
tamientos para f i M c a r m abanico ampIi~de p~~ y alterdones h-
fatiles.Su p ~ p a d ha h sido notoria en a s de~reiraso
~ mental, autismo,
miedos p fahias infantde6 y se encuentra stilidwwtte d a ~ t a d m a los
-tus enc&ninados a modificar trastomos de conducta, negativismo,
desobediencia conducta antisocial, hiperaevldad e& Dada ia relevan& p
las p a h sidquimenenlwi n ~ e ninf&,lw ~ s p q p m s de entre
mmimb d h d m a los progenitor&han wimertado m 10s &os &m y
se han propuesto InHOativasde f u m d 3 nesp&cas, ~ w i ~ d segbel a s
twtoirno ola disfumióaz que presenta el niZío o a d ~ k e n En&
k &os, sobe-
sale e s p e c k h m el Fmgma de &&mamhb para p a h de &íos dm-
fiantes desamoliado pm Barkky 0997) y destacado por Koch y Gmss (2002)
porque es el resultado de una dilatada i e ' x p a i d investigadora y W c a ,
instruye a los padm en m amplio abanica de ~~para mangar el com-
pmhmimto del niiio en casa y en situadunea p % be M u p material di-
que se le entrega alas adultmpare hcllitax el d & ~ & las habilida-
des conduchiales aprendidas a1 m q p de la sesibn de en~enadento
pmgrda.
En general, el entreamknto a padreg constibye una aftmtiva para el
~ a ~de lost probhas
o y alterachs infatiiw mediante la formacióri
&slas adultos en principios y estrategiasc o n d w ~cuyo , objetivo h d a -
gen@esmodificar el patrh de relac.ih alterad^ entre padres e hi@s. Pam
War este propósito se plateati aEjetivw más precisos, a saberJque los add-
€os~~ el manejo de témicas operanks mcamhdas a instaurar, m-
taer y reducir conductasy adquieran mmcimienbos idbnem para identifiar,
definir y evaluar las conductas dteradas que muestran las fios. El auge y
desarroll~que ha adqulffdo esta pquesta se debe, entre otras rnmnes, a Ias
evidenciasqzie auestraíicdmola arisen6ia de habilidades de manejo caxiduc-
tual por parte de lospmgenitores influye de famadetacada en la rip&riuóri
de trastornos en la idanda y, desde otra perspectiva, a las hallazgos que ava-
laala paz'ticipaci6nde los adultos como e r a p a t a s pues contribuye a h m -
mentar 1a eficacia del tratamiento admLUstrado a los menores y consolidar sus
resultada.
lb d&€iva, las pretensiones niás hmediatac de los pro- des#
hdos hasta el momento tri- que ver conel empleo adecuado de las técnicas
aprendidasiIla modificaciúnde las iriteracidonea &mala entre padres e hija
y, m su lugar, el eatabbdmimtu de interaccimes adaptativas y prosmides.
Cin &id=, mímismo, la m;od@aci&n de los comportamientos ~~al*
rados a1M p o que se ~ ~ ' i i q u e I íconductas a s que con.tri'buir9, en el
futura a Ia adap- s a l d e #losniños y adal-tes. A lago plazo estas
iniciativas pretenden ohjavm da m6cter pfdlA&co, es decir, a trav& del.
p I d wp r e k m ~ tme &e AmbiW 8m@@mlas.&!micas de b a h n h t o
sdedmadtis (OUvwresy M b i e z t ¡m.&a€emiidr seiIha misiderado la
&SEW&& Efl &U- ?X~W&S -Q(dX&bd0 d e e ~ d ~ & p o 3m
.
lePr& del mmpmtmimtu InfantíL La m x h es cmmkla, este pros*&
e n f a t i z a h ~ d u a c i 6 n d i T e c t a d e d u c t a sm
~ ~bo ~
w m p o ~ t m n ~o ~ a e h ; p m k u d t m ~ , i p & a r q u e ~ n d
en menta Ea h d d a c h dei pro- evdtitiwz p l-as i n Q w m c b d i e n - en
d los tc@mpWmShabi~**
l ~ , B r l m e r a s ~ p ~ p a a d o ~ t p e a o d o q u e a i
~ e c w t h ~ ~ m ~ a d d ~ ~ ~ y s
k ~ q m ~ p ~ ~ e n d ~ ~ l y ~ * ~ d e
~~~, ihpds., a M d a que d pmgiem mhX1~a
data a 10s nlClos de
~ ~ I n ~ ~ ~ m i a l y ~ m ~ m ~ ~ ~
tibicas m @ t i ~ a 6 b & e r i M ~ m & y ~ ~ d e d u c l k d e
pbhrtas.No &tan&, m mdmw
. arIin e & €dle Il w~&~- ~& u f ~ pgama
~ muandbIm ~ i y i ~ d
ttmprsu-a-
p o r ó u s ~ ~ Q ~b j ye € ~i ~ m
~ dl&dd-m~duc
v m ~
~ ~ ~ a l ~ ~ I l o

'l$i&fim caso, queda dar0 pue desdequeseinicianloscanhdtas en&


&ad~%%s respomabb del niño y -6 y ini- la acímci&i
&-I &e adopta disthh dwhinnes que se- tmto a'los grobJe
&&tados ysuimp~rkmciamlativa @m al diseñoy witmido deiplan
de jatefvdQn. Toda d d i 6 n al suele 2 precedida por k plantea-
m k n b & di-sWas m i e s t í o m & ~ d a s con dmomm€oen el p e se=-
a m a el p m &@Ufb. e wp-
' aha:Ewp - d p r h d f r i ~ ~ ~ o d
.ta m m h m su actividad p m k s i d se p ~ p ~k C 6 n~~
t ~ d inicio del
Hai)wMta hifraritfl, ~Mt-en di?e&hs o p t ~ ~ CUW k Smrtdír
hq?&icw ha & ir qglút3PLiid MamhtD iP#mtzl?
52 ~ A L ~ I ~ ~ I A ~ E - ~ ~ ~ A N C I

(K&aMd, W d M I O - y mk,2OIpa;B- mrwdi9epmia


e n t r e ~ o r m g a o r e s ~ f i m t e s q u e d e m n & r & ~ e n(Subr-Azadfy
ta
ao~fi 19s)-
Pos otra k&, queda ,&mque toda ~~~ tempthtica ~i~ntmnpk
m m &genefalpmamt 1- mgow bm&ia&patia elpadmte, Ahurabia
ningwaq acluai6n m este sentido a aj-7~ d ~ c y dmenb$s
~ 3 aso-
&dag~,mh~piñsl~H~rsem&dvan~dpm
m* ys& PQrw~m;otivup ccinviene ~ mita kde, ~ c
d w-r d m p d i a & t d d &&o tmapGutkeo a p&h del ede
co~t~b&~syde1ñ&au&~dd~~~d&hefec-
m cE&os espmados.
En este sentido, lm tiratamiatasadminkads a nKw se Zleva a cabo
h b h a l m m , ~elnmniexb natural eri el qw se d ~ w d v e n l ; o#ietmresA
i
esta drcum- a5in mando hvsreta la coddacisln y $~nmdka&k~de
l o s ~ i ~ mexige ~ cmW
e sc m d U 0 s - pmph-
cipio garantícm la apBmd6n taap&ufica,El a p y u familiar y social por un
lado y Ia riispoddlidad de.remaemieriales necsdos para,a p W c i m b
~ ~ t o s W c o s p m a t m c ~ t delasvWiesatenez u y m ~
m menta. Asi pues, el experto c d d e r a la Indumcia de otcvrs adultos que
puedan verse implicadas $mI p m k ~ r ~n ~C O etc.,
No cabe dad%que la c o h m i d d de las personas pr&&rm e inauyents en
k~:~Wconkh~~y~zonIúsdi~~~daen
& b ~ ~ ~ h i ~ i m f a c t a r ~ % a d o e n e l ~ d e l t p a ~ t
t<i&bJPuede iosuwü6gifo wtm dehponerunPwaa mp6~&~ '
aún'* que dkbtw?mnlospadresIp.pedo a la ~ t e n b a d e l p ~ W l e ~
ddnjíio enelase, o incluso &&pa delosplantemdenb delainkmmdiál,
sgtarebd.os$ad&I~m@eriepsea~Lfltien~~dad~@troddmm
pmbmkrtb.r,quien deba qiim las t W k a s de control mbkntd que w , h '
progamada Del miarto -6,caba prever, si el tsahmim.ha ~ i desarda
e m
asa, que a i v activídades f m i l h m m mdte~acias o los MWtcis cdi-
dimwmm&m ciem mdfi&Qxif úmmstmicia que puede incamodw a a W
mkmbm de k fimilla y p m m p A i p lm radtadm =perados. Par tmtq
el an&& de estos r e q u ~ spropia , de las ~~' ~ a b a k s ,
parte de Zas actuwba pmfesionalesp h t a m k a t o .
En m eeti~&&tite cuando el psld10go a n i m a su andadura
p r d e s i d m el m p a delas ttatmiieritosMantiJks, d d i o de M e m a ~
d e ~ & p z p v U . i opuedemi&e insuñdmte4ha dedecidir- de la
mwidady o p ~ d ~ d ~ parastispacientes. ~ ~ m t Bn o etwcam e
d e u t W a d m q x e n & m ~ . d e ~ dd&Wapaartir e de.bpmpias
resp&tas que el +empqh.ema~tra a &WIX in:temgmb plantadios a
p r o ~ ~ i estad ee t a p a , d e I p ~A~ ~~. o n ~ d b n s e p w p m m

1
istintos planteamientos y actuaciones:
1 Reflexiones éticas cobre el control del comportamiento infantil por parte

1 ~ ~ s ~ d ~ ~ S t e - b e n edef ilacintervención
io
En caso de duda o dificultadpor encontraruna respuesta adecuada a esta
cuestión puede resultar oportuno detener el proceso y obtener informa-
ción relevante a través de otras fuentes.
56 MANUAL D E B D E COPJDUmEN LA INFANCIA

objetivos que BE decideny k w p W w i . de l o s ~ ~ m hp6utims b s se


k c c i d ~&fa ~ . b i q dele que se odophh.de&h de ccmiwar d trata- '
'
mientah t a que &e ~ 1 u yyese ronfinnah co~lidadbdi gg m e m l h c i h
de las benefkim tmqduticos, d avance de h terapia se e n m d m supeditado
a la mlucidn de dsthtos ~ b y limitadmes
a qye
~ mfluy"~ m el cuma
del ~ ~ e ny m t &o a h los multados terapéuticos, a l tiempo que h t a n '
alterapeuta a reflexionar sobe los pro- damadosy el d o de lograrlos.
Tanto dade el ámbito de h práceim mmo desde la hvesügaci6n c b b , distin-
tas hwdgacbnes reaBzadas mla & h h a d h d a han amúhdo 10s factores
que dihdtan h participidn e hplicacidn de los adultosf q e d a h m m t e los
eI enlas Wapias i d a n i h . Se trah 6 b t e de a) ~bst6dosy M-
tacimes práctica que impiden su participati& bl percepci6n de2 tratamiento
pqu@focomo hlwanfeSegiin los problmms que presmb el nifio y c) difi-
cil y comphicadanAad6n md terapeuta &dm, l3oW y CMwlegr, 1997;
K d i n y WaBseil, 1999).Coneipmp6sitade siskmatkrloa contenidoshemcw
diferendados e g h el m m t enel ~ que se prwducen, d nzido dd fintadatof
dmantela apliocidn y en el seguimiento, los obsG&s y W t a d e s comunes
que surgen en el curso de lainWaci6n WaHutica (M-, 2002).

5.1. M MaiU del Trafani~n)ci


FmlmpSi9nems miomentos es &mexite quelosaclultusphten alterap
@~&ett&i

@' -.
&
A
,

a&
'
m=
cpepdemus &t&mrenh.&@en~ a&
Z$r &&&a
eapmda
- -
sitio ,
~,~~dUr,etc.a~eJopspa~noe~~&dc~bapir
h ~ , b ~ h s ~ h i d d e a ~ p ~ p ~ f i r
tfa€ivospjo e c o n ~ ~ .
- ~ ~
-.
M p t r o W hfifztiiqtze ha motivada la t d t a .
ante dos situacicrnw a) La EB*
nm*f r ip m~ ~

Bkl el p r h -j ~ IQSa d d b suelea abje& la pú6ibMhd & S

y aplicar el: t-mtamientoy aestimmSU utilidad.No obmte, h~dimepan-


cJasconlam&yp~ta~marhdel~ptiedmsercam~ a
e s padm o S ~ uno Q de ellos mmbar ~ s c ~ ~ con t laademanda
d
de ayuda &ap&~tia.En dgtmm WSOS, 10s padrestna obstante, dm su m-
smthientn y awedén a comensir 4tratandmte j.ra e~&& perjudicair al
-O y tan- guiada p m l a r r e ~ . a d p e r sde
o ~mnfwmar *no eWs-
ten alterad- y descartar futuras consultas por taiá~lotim.En otras ocrt-
s i m a , Iw adultos rnustwm hastüidad, mwtiom ampliamente la pds.ible
mluci&.de ias dtmcimtesg m & m CUaZguiermlabazwi611e kpbciíin
en d -tpsatamMtolta hsMmcia dd tempmka u o&= pmmas o ~ b m par-
Upa* suek t r d t a b en negativas a come& d a s c m el experta, e
au~mtarse de las r r & + m - @ W ~ q W m e a cmfume hnprsd-
aas e incluso#argumcm-~qe d tmbmimfa p q n e s t u no servid pala
1

d
-
S3 UkmxwaA

IhiFa&el-end&@o~W**~h~
!3&wtd&mq-
s;nrel&dpaEientsb
dek'
*-&S.&
regIl3 E tü.msom&.~mrnimesalmmiiwza
n o & & v o i ~ k a h ~
demntarc&ieuprependq+i@h noten&
&ccí& pdtque pposih 4pJame&& o -da de p#Ma@m~a
- ~ f 0 b)-3b'-S@XhSuidl- O &&m
dd &rapmkll3w-d~ a o $ i i ~ e i ~ y ~ & 6 pda&ha&
~ 1 d d
d @ S t o Etcdtabda mamea&mb,h p&&Wegide obten:
mu].&dus fa~rmbh smweasas.

~ ~ @ & h @ ~ h m d ~ & ~
p&p; &,
& d m ~ , h a * a i ~ p ~ h ~ ~ a k s o l * &
&vdoh&Gm-*6s

q u e ~ e s ~ e a s o s , ~ ~ ~ d d ~ f a : ~ ~ p a p
~ p ~ 3 ~ h ~ & & @ & ~

52. Durante la fnterrrenddn

~ ~ d ~ o d e l a h ~ e n ~ ~ ~ d e l o
obstá*
d Lratmktzta. Ltrs adultos pueden cuestiorw la
l h c h s sobre la m f i ~ u í d del
pdblzidad de c o n t i n w la terapia yainiciada qpmmtanda quehan surgido
nuwosproblemas y dificultadesqueno -an ~ decidid la inaemek
a a n d se
&hEn . su opirúBn ata ~~ LnWuce demmfos de complejidad que
d í f l d t msu implicacuSsi. y parkicipacih~dediva y por tantoI optan pur jnte
mmpir el tratamiato y buscar otras dhmaüvas terqpihticas en las que su
adaci6n sea menss &vank
Impimcia por e1 P&W ma p ~ c h r signijbtiw m e1 mpor&n&tto
del n30, BR ocasi- p b s dudm de los efectos del tratamien-
to p m no ap- notable m i a afteraciorm
~ que motivarwi la cb
1
o kra%mhb. Em~didhd~
f a n + d ~ @ ! n n p & d de Iasa w t m
~ b ~ B & ~ ~ ~ b ~ U HW
X*d ~ @ b f
han ~~m&Tacar Ey Q resdados
la cond~kadel.~
que o ~ g comienzo de la izim-
~ dertatimpdded
d
vm&n.

La w m i d a d ih s@mimtas p d d b s . Una m d u i & el bata-


mientolos adultosito estimandttl volver a d u a r d mmportamhbdelnirio.
Se muesbafi s a W e & ~ e cm Iw cambias logrados y &o remQb que no
pueden c m t m k , eludmlos con^ peribdims cm el terapeuta. El xechazo
aperMmq&ídus de sqphimbpuedetraducirse en alguna deIw sipkn-
tes aspectos taj Eludm CD- u- a corto y medio plazo. No atistmte si
llegan a sl~orcia~ uria cita,la camelan p ~ ~excdndose
~ tn awnte-
e e
chirn- 110 previstos 0 ~ p t W d a u3n d d horario dd terapeuta. b) No
c u m p k t a r z losd 9 n r i r i o s tr pruebas elhradas al 3.para el S@-
miento a @ m d o razonescomoolvido, prdida o extravío del material8&.
~3 Mhimimn cualquier w d d a que pudiera conducir denuwo a l tratamiento.
En c-en&, e constata ~ d i d w de d mmudar n w m contactos con
fma de segdmknta

6. EFICACIA DE LAS INTERVRNCIONES W ~ U S


ENLAWANCIA
ht&s actual por resultados y efectos terapéuticos, la validacidn
e~ph5c.ade 10s t r a W ~ @icol6#os
9 y la preompcirin por la pActica
chica apoyada m la evidencia científica ha W d o eco sigdicativo en el
Wito de las i n t e r v e n W ~ p & u . t i desardadas
c~s con ~ZIOB y adoles-
centes. Sibien, los d h m sido más lentos y moderadm
que m el caso de laz.ka&mrhksaplicados a adultos. Asf se recono& en
-S$ LA1

los irdomes publicados p w & ~ de


~ Trabajo
p ~ encargado de la

adultos, m dEtr&mt6# en* otros, de las &atamientos

002)o, O,&os aqmbs,la partiapacih de los padm en


~yOg~w~201pi,y2)id deIm
~ ~trabmientm
md~
apoyo mpirico (Chorpita et A,2002;Kdiny W&z, D I .

prabablmmte &€es y se pww, 215-0, C w k S son los


deben m p & los tr&m&mtgs evaluados para m cmsidemci6n

bgfaW c a en la Mari-
de Psicul~giaini46 unsr
~vwny-
.* ...
las mtmnh@mm:apoyo~m'p&1es0 para
105 n i b y J " o ~ * = * % @ prt3w?m@* @IdKnmtid La3 kWIJCiE%l+
d h e s de &&tma%a& fueron pbfiadw+st de 21107 en J ~ u m l q F
Clanht PsphoIagyi @a ta& n6am0mdwog&fim~&&ada a la pz&&cadini> 1

ca basada a ia evi&nch &a puirbaa6n de bs &tintos listados de trata-


mla* cori,apayoearipfdcopwm
y divulgar en% 1- pdmionales, u=&,
~~ con- objetivos:@] ;
h i b e s y p'ovwdom
! - r

s ~ o &tah s los& a W m h s eficaces do^ para 10s disth- 4

t0S ~ @ - Q S ~ d prO#&&, f k ~ V O I @ JtttXIW


~W de p#V& al,
hit50 p a p l M de las hraphiwos m esbs edadeshbJ
Eomm a los rstudiantes y pmfwimdes en los @a.kghknt~sqw a+mW
con a p w &ntiEm. 3 & ~ I a p ~ c a acorde ~ c da o s tratamíme
tos respecto a los d e s se & p w de m v d e s de apEcaciBft Ia
Asocia& hmricam de W o h g h -6 la hisiatLvla m tal sWda,
manera que en ia p4- de la D i ~ k X 53
n ~:#/&cti~~d&er"p
cam/scap/) es posible c d t a r d &imo k t a d de ~ Watambtw &cace$
ectwkado enJmde 2010,una bxwe demripci6n de su wnknidct y
der a I o ~ m a n d ecs w ~ m d b t e alos
s ~~~~$ s+i
ddia@*@-*
D&& la p & b d & de las pimmsMames ylWdm~eiabam&spar b
DMMn~otm~oxgmi&~p hzmpub~dmdmia%Mas
de -4
~ e ñ ~ y ~ m ~ & n h v o ~
& ~ 4 e ~ & . B n e 1 ~ i t o & i a ~ p a d ~
@ a ~ h k h & m a d e PeWzih (AAI?]quei en el ~ 2 0 1 puldi&
0 mWdo,
de:h ba-w *mBQ&l* . dwpra--m
W h 2) ( m a a P P o & m ~ intenio w por apmximw las.&-
~ s ~ s l a ~ ~ W c . a y ~ ~ a ~
~ b a ~ ~ h ~ ~ h ~ ~
&O a i v da -~ la -
mm a m d a 1~
z d & o s ~ d h ~ ~ . k a % ~ ~ $ . A ~
m n & j m A ~ a p q&tSm+
~ Nhd 2: Traimieabs Bumi apop dmt&can'
Nhd 4 ~ W m t a sm ; hd~&a&dpya brnüfm,Md$:%ataa~m€m.
qsie~mer&mmMf&rm~~ ai@@co, N h d E;: h e .-P-
de &denda ~ t i f hlktebkada
. qmaata dertos araaces reqecb.rrla,
p p u e s b d e l a ~ A d h @ ~ ~ a d ~ d e l w W
s ~ b & ~ t e e ~ d ~ ~ m ~ q u e
. t o s l w t m s m m ~ # - , & ~ m ~
pne& r i n p a s a=mdQ p*~a$wwima fa in-tigacm y k p r m b w
ea-*m
C m a m p&k & ~ ~ & t n b a s p-&dm
~ ~ h ~ ~ & & . ~ a l . & ~ ~ h ; r
Estad13 dektAsah&- de&&&& @&q.
4kpwfhlepara apoyar 19 &a-

EQX~S~&~Q diie Sh C@dTl*


de qlicaci6n [trahdenb in-
Tabla 3. Programas basados en evidencia científica para el tratamiento de problemas de conducta.
PROGMMA DESTINATARIOS OBjeTIVOS EFECTOS
The inmtdibie yars Niños, 3-12 aAos. Mejorar competencias de cwiunicación Reduce las conductas problema
(www.incrediileyears.~m} Rimga depmblemas de padres y profesores. Incrementa las habilidades de 10s padm
Webster-Stratton, Reid y Hammond, de oonducta Establecer límitesy disciplina no violen- Disminuye la depresidny aumenta la autmti-
2004) ta. ma de &tos.
9
n
Triple P Pasitiwe PawntfngFmgram Desde nacimiento Autc-reguiaúón emkonal del niño. Fa- Promueve el desarrollo de competencias de i%
(www.triplep.net) hasta los 16 aiíos. cüitar a los padres adquisicih de recur- s a l d y habilidades sociaIesen niños y adoles-
(Sanders,MarlQeDadds, Tumer, 2003) sos para resoluci6n de problema4 mies.
ti
M
http:/ / w w w . p k . u q . e d u . a u / ~ & / Mejora las habilidadesy competen& educati-
pub&catíons/ vas y de danza de 106 padres. S
Reduce incidencia de problemas de conduch y ZI
aIteracionm psiml&g&~.
Prevención de maltrato h h t ü
P m - Q i i l d Inkmction Therupy Nifios 2- 8 aña r i s - Mejorar la relaa6n padres-hijocy promo- tospadres aprendenhabiüdades de aianza.
(http://pnt.phhp.ufl.edu/) go de problema de ver cambios en 10s pahons conductua- Aumenta la conducta p d a l del niña y &S-
(Ey-berg y ñobinson, 1983; Eyberg, FUI- conducta y sus pa- les. minuye ei COmp0rbdgnt0 neptivo.
derburk;, Hembree-Kigin, McNeil, Que- dres Satisfaccibnparental respectoal enbmamiento. 2
rido y Hmd, 2Ml1)

Helping lheNmrcumplInnt Child Pawnt 'Rrt Niños 3-8 años Prevencibn de probIemas graves de con- Adaptación m i a l de los niiíos y ajuste de cu
ining Program ducta en pmolares y -olares. comportamiento a parámlms de normalidad.
1!
(McMahon y Forehand,2003) Prevenir delincuenciajuvenil. Comlidaci6n de la mejoría en el seguimiento
http:// www.cebc4cw.org/program/ SaWaccidn de lw padres respecto al en--
helping-the-noncompliant-child/detai- miento.
led
1!2
Fuente: Asociacion Americana de Psicología (APA) y Asocincibn Americana de Pediatría (AAP).
68 DE €
hfANET&W8m i x m @ b m ~ ~ ~

h ~ ~ a o r i h ~ ~ b a s a d a e n l a ~
t r 6 i ~ t ~ ~ q u e h o ~ b ~ o s ~ & d ~ & ~

~ ~ c Q ~
los tmstmms&agm&mdm m e$caso
Eemádez, Tr&&deg Zi€@ l b& g W*r Z003J. Pas
deSaidenrelaa6na

&haaúdcawhla~~y~~eh~~an&a~mla
dePrá&ca C W m s o b x e ' l i a s t o m i a s d e l a ~ . ~ ~

p&licados en las iiltimas d&&s sobre1- Trastornos del C m -


en generaly del TDAH en para& (Kueher,Aman, Brooh, et
En && a este Último cabe d a ~ a lar Guia de P&ca WCB
~ ~ ~ t la Ae sp ~w ~ c dem a
P&iatrfa.

SIONBS Y TENDENCIAS DE -0

padelo a los avances y hdhgos lo-


peaw a i d ~ ~PUES
t~~ HS, m-
~ l m 0 y ú m ~ . ~ ~ m 6 s p ~ ~ &
dencia.Bsls~is~b&~afatana
prQdenadelm-**h

y m apiicaci6aiva pmdidctpr

abiertas para el futuro entre

&m%P.M y O W I W T,H. (ZW)), ~ ~ k o f i n ~f W i ~ euitk


# '(pgpk m ck
and wWe6mts. P m i h a& Tkttnmf. EngW ,WISeyey
Eickmarn, L.P 3de AnhdeI A+,R,Lambert?W.E, lhucette, A, Sapyb, J.,

1
Eoyd, S, A, Rutnbexgerr T D,,MoomKusnot, J , Mclhwugh, C. L.,Raukk, B. W
(m). YwtEi h p e u t i e a&me in bitensive W&imen.ts&&s. lh Jomral#
C#ey, R J.YBennan, J. S.(IW].~ m t c o m e u f ~ p y wP w i h
~hiQ@arE Bulleten, 98*3$&m.
Chambf&sj D. LpBaker, M J., Baucom, D. H., Beudeir, L*El, Cdholl1.4K $miCSi
Chfhtoph, F., Daiub, A, &ñub&, R,IMwder, ,.J Ihga, D,A F., J~hnmm S,B.-
McC~rry,S,, Mueser, R T.,Pope) K.8,S m d m o r ~W, .C , %&m,V., Stickle,
Wilbns, D.A. y W ~S, RF@W].An upda&m ~ d p ~ ~ t r a a t m r m t s
ii*7% Qmzcgf P@oh@tr 51,1, $1'6.
Chorpih, E F., Ti,L M, Ddamoet,J. C.,M&, A.&n- M.J., M c G e I
C., %manoJ A, Yate, y M o d I P. (2QOS). Toward L q p S d e ~ l
of B m m Snppmed ~~ for ClúidmmA and obsemtiom by
LA W A L U A ~ ~ DE
R T&LBTUSTURNOS
lNmmLES

Lourdes E N e t a Ascaso
Universidad Aut6mm de Barcelona

k B v a ~ ~DEaLOS
d~ I M E ~ ~ ~ S

eestep~e^oocZe~k
a d u h m r los p b b
~ & D @ ~ D B C O P 3 M J ~ ~ L A I N F ~ C I A

e v d M 6 n &nia de W b y adolacenW.En se S& que los objeti


espedfks d e h d&& &@stica con el* sñrpc

IdcrnCaFcar k r-qw mc d m
d a m a m d f d ; ei) ~ # e un
deI d m U o y ~ o & kr m h m h y m g ~
~del nifíot así sama
mpmblms & mmpW-l de w mhdaPrpmm1y de las aEf@~liOPIa
su zfiL mtidiawy c) iXm@br las!- W d ~ & , ~ ~ a ~
qzre p t m k l m m t e ~q x w Q @m& ~ ~(p* 5S)+ l
Estos objetivos se ahmen m h:

1. Evd&
2. FormIh&W&~m
3 Cm- de multados g rwmad;pcimm
Pero,mde&&mWdWea&i~riadeell*~end
p ~ s e ~ I a s a s ~ m b s ~ ~ e d e e ~ p ~ e n

2. PARTICULARIDAIDES DEL PROCESO DE EVALUAU~N


EN LOS OS
21. La influencia del desarroz10
El desarroUo conlleva cambio y remganXzaci6n en un contexto de d
continuidad. En la infancia y la adolescencia -tos cambios son mucho
marcados que en &OS momentos de la vida porque, durante este período,
van a adquirir multitud de habilidades fundamentales que permitirán que
niño se convierta en una persona autdnoma e independiente. La evaluaci
psicológica tiene que se^ sensible al período evolutiva en el que se
el nIñaJy &te ser6 un criterio importante para la eleccidn de los iris
que se van a utilizar.
Los -0s problemas o trastoinos no se presentan igual en los niños y
las adultos,ni en los nuios y en los adolescentes.Por ejemplo, en coniparaci
con los adultos, un cuadro depresivo en la infancia
manifieste con irrifabilidad y, mcnmparaci6n con lo
frecuente que presente pérdida de ink& y placer
de los adultos, m lograr los puntas cniciales del desarrollo en el mom
adecuado ya ser6 suficiente para dlekmtbr que hay un pmbIerna. Este
casa de aquellas habilidades queno se adquieren a la edad esperada (no
tiva), como controlar mfinkmJhablar, separame de los padres, comer o
mir saIo, etc.
Esto hace q y adolescentessea mucho m& c
pleja ya que al des, como por ejemplo el lengua1
la lnemmhj o la c o r n ~ * ~ @ p$u e, b no haber c m -

a el contexto.Todo dio acon-


q
S que se formulen en la evdua-

d hguaje c o ~ v y o
y dispone de he;habilidades rncearks para p ~ d e rcanmicasise
adaptar el lenguaje del
~ o m m d o m )Adaptar
.
Esaesia~cuatido
de taa s.

la mentira se teconme entre los 3-4 &M.


a estas edades se puede mesitir dehierada-
210, El &o nid mea.q*@de d

Zll. &
E a un d f m implica evaluar a fres pmums

Cuandoel motivo de cortsuita es un problema que tiene un niña, no


Fi8aB-r

-
Ea irifonrmith,d c M e
tesks,..,),tenimb m men+ala c d W a p
m d w e de los que &pone, la d 4 s p m d b de
e v h c l 6 n . Hay p e
$uraimsts5o6~esde~Wy%mlnu~rada~.A&a
come& einkqwtmlasprueb.
ailadird -kieqc~para
~ pruebst9y 1- o&$&-
cmi c,lue la apBd6n de una bate& de

3 , u . La mwwistu

IA entmvista dhka es dhsmenta &ve en k evalwcih. L


Wca es una mm&tt@Wentre el y e], inbomadm~
&huifb~66n~mtalp~~gu6lep~aalfio~v:
enJaentrevi& mn&y consuspadres, que se cmp1emmtardmn
a tmv& de M a s . U mti&d y calidad de La hfo
po&Wad de poder rediza obérvadmies c W c h s de
m&~importantemla~~dhdto
a la edad p eapaudadm del &o, sm
Enbelaade~pentajs,hay que-
$. H&7daih #el a m :c ~ d e .des-a ~nwewiw ~ pstra
,&stabkcwuna h m a ccmmicad&n ,y &d$n. durante la entrevista,

- ~~&l m#eni&:
es ei ~~o de lost a a s a tratar dwmte la
&be indttir Wos a*
asp-s que pemitanddímitar
amente@bkdg~nbl~ddnüío~&~3f~nM&~
~ t y ~ e r b s d ~ b d d p ~ ~ , m
p mlucih, el h m c h a m i e actual del &, pr: Iaa qwhdvas y
@*OS ~ P rla b~ h
n& o

m L ~ ebutilice para la eri+revistadebe


que estar pautado, Hay que

;la infosmacidtt que se va a reroger es tanta que,sin un gudn, se

ar saltos de parte de h Mmmd$pimAsd e e d a cuando h ida-


m a variar mel grado
pmmte, &tm p t ~ ~ ~p l do m
ma b LW entrmídww&~ m el & ~ m i ~ t a( dM
o -
mtrevhtas e6tmturaW @ lbmm as1 prcyue d enfwbtad~r
na
fom&S l f N ~ ~ f W h sido y mentrenadas en el uso
i~ akevísta m&$@,)&, qpe m m p & d ffio O el adulta
os de las p-4- de un C U ~ ~ que ~ b&i-
O ~ Q ~
n mtlwimdmten k
en10 mísmb p e @ i ? g & b ~ w o del
mhevisbnas&,se*e=* l i i p r e $ e n & s & mde los $rrtoInwi
qw, en c m d e ~ e x M w m u d f s ~ d a ~ a Q l e sre @ puede
q pro:
dizar en otts tipo de d&&lhr c m la dmd6n del &astoma,h incapaci
p ~ b l l a d d e W I e t c . b t m p ~ m ~ & e n f i :
ttgadiinqueen cthba.
h s mbTevishsbasadasen4 entrevistador son- daes mZa
este caso el pesa de la mWev%tareside en el entrmishd-dr (el clínico),
decide y p g a . Estos pmtolcb1os -tan preguntas que es obligatorio
m& g W l & m lista en* las *e d mtmvishdor puede sdecium
que comidemmeesda8para o b n m L informa-cihPara eflo debe d
jui& Mcos,pse veayudado por unad&nicYiQn &a de qu&evalúac
ikm, que sude estar adjunta en u n g i d o que acompafm ala mtmista
hTablal~tauti@6ndelospunk~sa~~ernkenW&s
lospadres y con los Wbs. En *el& (2001)se puede-mmn&arma *vi
m& extensa del proceso de mnffios.
CGAsQiü:~sGlobali9sseasnent ~ a d ~ a g a r t i i d e k ~ c m i ~ y c o n p a d r e s .
WCW&et&,Wl E&kaaU&ca
Rmhiacifffi global de detehtoro w o n a l
B l S B f í e f h p a n r n e r i t S d e ~ d e -padns,
~ d b ~ a ] ~ B i r d W, 4 ey 1 t7 a ñ w
&aooSl mh5omenlas~&~intgpersoriales,melm~~en4~cionaeraonal, E
Bimiua&
Ftmdor@co@~ K-BIT m b W e de hWg&cia d@ ~ d u a & ndobd de f htdigaclavabd y no v e d d hfdig&&fluida y a -
~~t h u h a n v ~~UMOl mda.v-: Matrices
a p a p ~ r ~ A ~ / ~ u ~ d e p M b ~ (Dhu-
E v i W b n
' ; b ~ & ~ e i S n 1
Dispm&le de edu-t.t,*.* F
dkaw-1-d~
(Spií-ltqet d.,1988) Anbidmm
W 7 a U i!
l O ~ t e g h x ~ ~ ~ ~ ~ ~ m d g k a , a B ~ ,
mLxtismo. s~luddtide pblemap, f&$daci8nemcbnaL =memraci& rogdp:va,
~ o m , ~
Apayosdd CASSCkdd9nd~~SQcialSu- B
p o r k S d e ~ y ~ y W 2W
) lallylEa27
~ 6 n d e a p de:
o;-;*aP~ -C de*;-
Dhpdb1a de:ade&&xiuRdu
F S E S w i d ~ p o r Y h k f a r C h i l d r mW I l a i d
I
4 mww I W ~Lmwfor,etaIY2Ma)
.. ~ d ~ a i p p ~ o ~ ~
- d - C!@ICmdmdsP ~ p n d M q a lhmahr: - niha
m M Cm#id (GryEh,%id, y F h d w , cymhtimdel cmfW mmda,I n w w i d a d , R & d n & 6 m ] : M . . d % a

IwQ Snt&mim de o u b c d p
bE4@dwtkiv4 ~ U B t i l o ~ ( hbmdorwPadreyhma$wegliiag
~ ~ ~ w a
dex &de, y M d L 1W) ~d:á.11yl2al8~.
c s r ~ ~ n a I : ~ F a i r ~ ~ ~ 8 ~
Psiq&h& h h pdw ASB Adnlt ~ - R e p p f {t A d i e n W y -padmomaaFe
E;dad:T&abah
m d a a - ~ m b ;Quejas d W i ' P E B b b del pemmdenta;
PrdrlemasdeatemW~de~;A~vida&em~en~hbusi~).
F m E h ~ n C X L , Y S R I
*anWeen*//mued.&
SCL%iLR C W o & N&&mas ~ ~ O a d r w p / o
@-@blW a
-lw&m- . h ~
Hwtüfdd AnsWad aebiacldsasM e s ; P - t I n d r a gl&&
Wpmam~Bdieianei 3
p s ~ W & ~ ~ que
t m ~se han definido previamente, difedamente en
natural (por +ph, el ~omporhmimhde un nifio.en el aula). Los
p s i ~ a i se6trsan ~ pars
~ re* cibjeümenteIOBd o s
no ob&les que se da^ a s e d o s a d-os codnpodad~
MQ, 2mjV I G-, ;?ODS], h mts m d r d a ~de x ~ ~ u $e
WT~
pmhmimt~objetiva@y &andarha&*
Las c u e s w c h s scai insmaw muy rec
h m a ?@ida ~ ~ d B n h p m t mque
t e qub5

knd~adarunt$ode~ta
de las p g m t a s y sus aknaüvas

h v & & d & ~ q w ~ p ~ ~ ~ m u n d e t e P m i f i a d o


a,evidentementePmuy -o$g;por do,m es1imposiblep m a l d Poda NQ
& a c ~ (Kazding & d d , 19981,se h i s t e en que h

en este casot h evalua-


de si es m& adecuado
-7 el í3p-W- rqwtiQaLw e i b y@mt
m&h san ~ ~ & b . & (oc m)a$eli~Wmienb (Watm,
y M p , ZWq, $3 ddh&ha&nb del riigia.~m&asd babmienh
ah s i t ~ & & & & @ ~ ~ c&
qus &teha sido e h z .

fios~presmtgn~d~&wh~~elaquehnlñoi$
~ b i & d e t e r i o r p m d ~ i ~ f ~ ~
& tLwbrnrr de cducAa, el ne@vis
p~esi6n~
e s ~ ~ ~ et a r ~ ~ ~ C
y la ~ d d e s m &ranmqar @a& de kmpa
cia & m diag&sElcO, cm m y m número
perctti~ttwmidad de ayuda y stcudk a semi
fiinoEB&Mt@wJ *aC lW; et d.,
bajo de ~ c id ~ puede
I &-CW
n & a & , I ~ ~ ~ ~ b m i a ~ 6 n ~ ~ d ~ f u

tenga a t o g que este efecto se ejerce


8 st.&na papa>que
p- a ~dbf ~ ~d ~ ~ ~ d(Anpld,
e n t Coo s k b ,
queel efecto de los twtamhtos p s i c 0 1 . 6a
-ZXlD). Es de& ~ la.mejora
t
~ t tes ~ lmta qtie en la dsaparíciún a mejara
~ e xcotidiano
1w & f ~ l & .
32.3, CowJejidad de2 pobllettia

d & & j ~ paicosuciales múltiples.

nimas, p c d u y m n que la c e de trastornos es m& la

yar probabilidad de acudir a s e m k b de saludIy p m t m un

~ wrnpiejidad del. pmbZam se m@,p


La híbmad6R B o b -i
mente, en la entrievbta &&a,
donde ~~m f& los p~obhms
7

cmmn una wak para adultas, la ¡kraputk Rmdam Sede+ de


se agrupanen dos hctmex re&fmci,a mzdgctual y rekkncia
-

exentes españole entre 11 y 16 años (Pasta, W=,y P


&,

tilo de afrantumiwto

~mtrhdarla fuente del o


mismo,

p~h& y mtmsi6n. El W o p é (S@túI: Skk,y


t i m o par4 rúfw de 7 a 12 &os [se dhpame de
...- -
~ I I
.
m' * -
>
a
,
~ m u m !

EGtepmmmpieT&&s9 e~úiieoinlege
de b &~&~w$@I@~~S\QW ha a d m b i s b d1
~
e&* 1 ~~
5 # + mb : ~ ~

YW
* @U031
í&$imW para ayudar ii
*m que neqtleddan i n ~ , , a s ~ 6 1 e 5
~ * h y 5 0 ~ ~

1, L;Xstar~pr&lemmi~cadosmt dprcxes4o de ~aluaciún


,dospor t m h las h m ~ .
2. Detemhw la mturdeza de,mdapb1ema en manto a origen,
piEante6, factma de rnan€aahi- ( c o m e } .
3. Identifica patrona d e p b l a a s nexm y puntm en cona& ques
yacen mtre losproblemaB.
4 A p W de los piañbh iin.Mom, unahip&e& de M a j o
emplitpelosp~
5. Deiwmhm Ia s q q q @ k g g u e ~t r a i d n h , , p m b hmneideran
h ~ a ~ ~ . d ~ h ~ ~ t a r i d ~ e I a m @ t u d d e
6. mhl&&&t&z h,teweffci&nm& adecuadwC
~ ~ A ~ ~ ~ D E C O N

de piapitearle si tiemen-
hahechQysekshamp!ica&.

s&.qfmbkw, o porque les p d t e activar m W d a k de s d & ~


g d byssluci~la.

4. CONSIDERACIONES P R ~ T I C A S

práctico en la evaluaci6n de los d o s y de sus padres.

¿Qu&bagaje debe tener una peileona que se dedique a evaluar basto


en la infamia?
Debe tener naciones muy claras sobre el desarrolln hfantii, psicop
es deben ser las i a f o m x a d ~ ?

padres ú cuidad-, -S, y,sipue,


u otros pf&bdade h d u d mental

camImI:caloque observa en su hbito.Nfios


¿Qué es mejor un dzagmi6sfiÉo categurid o uae á ü m e n s i d ?

rnensimales. El ü p de trastorno que se de-


evaluar ta&i& de
mdssdniiejmsis~Haym&haqaiesa~~auna

4Se debe hablar conjuntamente con los pa- y con el niño?


Hay que -ar espacio para
el niño- De esta manera ambm se

5, RSESENCXIISB~~~~CAS
, TEMPlADB CONDUDAEN LClSMIEDOS
Y FQ,'EiMI B 4 F . m

%*&da C d 0
Urtloddd d e M 4 s s

.mis Oqjlés A m d s y José Pedro Espada S i k h e z


Universidad Miguel Hernandez de Elche
Foi tantarifite&a entre -QS de &a* pm
t
&olutiv~)
~ l a ~ y m i e a ~ d e m ~ ~ c a o ~ ~ c ~
enla aduItez ye trata&zib psic016gka.

2, Emk&. Se c d e m las pmkidades de la e v d m 6 h y se 4


míe b ínstrumen,+mmAs uWdas:entrevistas d&n, exlMvSI
hpb,~&m&~m~#*,praeb&detoI,m
tam6metms de dedos, invmtmios de M@.
3. B & m q % d W b b"mieñ;fospsicdt5gicu# c mapoyo e q
~p~prapoineh&&graid.d~~~~e~nde~h&f&k~E
tratamiento de &ccián. Sic 3-a la terapia de juego esmñ$ca&
mtim c m tm -o Mrn dé fobia a las m & s que afectaba neg
~ - k HldhW C O ~

h téminas d e d a d * ) GBniedm, cdobia,,, se usanwmo shhimos ei


WIICI@ pshlagica kfanta Aunque estas canoepb se solapan, #a
qtzepemim su d&nitaci&.
dihmcia~

El triple sistema de V t a poshilado por la terapia de conducta p t


relieve que las mpue8tasexiglobadas enlos conceptos de miedad, mi&
m,sm similares:
a) Ptkq6siufdgIm.La actividad de la rama &np&ücad d sistema ner
so autdnorno prnduce m impartante inmmmto de la activari6n
getativa, que se traduce en cambios corporales m o W s o desagra
bles.
- Aunnwto de la conductath de la pi& ia activacibn de Ias @I
las sudadparas o sirdoradiin, incluso con temperatura ambia
baja, origina c m o p-s d~ las mmios m d m a
hfmiedw o pegajosasEsudor fdo en la espalda.
- Aumenta de b d v i d g d car&ovéwdar d kmnato de h
puda ar&aca @evalapesih&erial y k tasa d d p&a ia tat
cardia, h~pd@Wrnst &,,originan dolar meipecho o m s a r
La d i £ d mtm:&wiixlad y deda es doble. Dade k perp
tqo@#I:o# m h w I es ~m$ti devante el &tema de
e r i e l & - d ~ d e ~ m o t o ~hBajpI,a,6#a
q g i t i w py .
& ~ l , hwkdm s deq&dadse Aacimmmb mesüzndad6n
m, d e s - y pre0cupaci6aii g d miedo más con esfhdacidn externa,
f a m a q u e e l r i m o y h ~ ~ ~ ~ ~ h s i t u a
mbe*
Las bbia~&ipdbw pmWm dos ~~~ que las dífemmn
tos mX&m y jmtifmnia apiimd6n detreitmúentopshl~:

desentidoy-sec~
~ ~ d ~ l o r m ~ ' ~
d e ,grado de a e d o . Sin embargoCse
l &&a dd -.que impide el t m h d m t ~m& y afecta nega*am
msa3#dlmcu4a

Las f o b h espe+w se definen como un patrh cmpIejo


emwionalesnegativasEde l o s s psir&015@,
~ motor p
2.8. Epiddología
Es -ario diferenciar wtre frecuenciademidos y prevalencia
eapdcm. h~ miedos Wtihsonmuy comunes. Entre e1 30% y
la poblacih infantilw t a uno o a& miedosintensos (Dong,Yang y
di&, 199%. G d o m p mg, 19%; UUmclick, Yule y 0
% 199í). Los es
realizados en nuestm pais conñmianla elevada frecuencia de 106 rraldos
fanffles m en ay Chkbert, m81 OrgiI&stMhdez, Espada y cok.,2012;,
le-, 1981;Peña, 1935).
Los nifios -tan m& miedos que las doheentes. La pauta
de los miedos i n h ü k s es,en líneasgemrakj el debili-ento de lm
&os y d acwcentímhto de los midas socialesc m la dad. En
&ssde vi& las mid* se dariorian conla estimdadánintensa
iniammam
~se~menEife-

explica que un- d o s &


Ia apdci6n y pmhtemia

timula neum a
12U n Es-

surge por q a i e n d a s trau-


f&im,por ejemplod amila-

segeneranpor m o l d e
miento, &&ndos1e p tipocmmiaaWba
d m < x & g a t h r ode
q ~ $ ~ ~ ? , m i k ~ a l
~ e ~ s e ~ d d a n i p i a l
elWo&la&(&w
- A p m d ~ e m Wk1obm~ad6ni
de e q d e d a s ne$ativas,pr
d n Y i D t ~ e , h p ~ . c Z F ideMkha&o&zesptmtas
sp~~~~
de-otras p s m , por éjmplo el niña c m h p h a m madre
ra 1)
- A p p m d ~ w g n oh' ~~ t i j r r d e ~ d d n
d a t o s deqerienchsriegativasde ohspmonas o
coa- &namEmmmtefobia3 espdms.

1.CO
- a d d dels fobia 40:Mara, mviska C m #
0

EN LA INFANCIA
ILUACK~NDE LAS FOBLAS ESPEC~FICAS
Lmalmtidn de las fobh esp&cas se centra en el &por dos razones

más datos puede aportar sobre la experiencia


el miestar o las expectativas de &o,
I

9padres suelen subes*


1 la -.-
gravedad de los miedus infaniiles.
),conviene que los padresy otra p o n a s del o m p r d h ,
is o maestros, mtribuym a la recogida de j mnación para

nte manto m m s e a la edad dddib.


b

'~~~~ al &o y a los padres


M objetimprincipalesde fa exi-,-dnuío son mgerinfoma&
4 h fobia espedfica motho de la,wimzkyestableceruna rela& &P
42. O b m a d b de la cogdueta lEbbica

La ahsemdk natnrd ~ d t costosa


a en las tSespe&ms por la

observa la c o s i d a del niño.


La

fiWeu faditan k c g l a M & dd'Moy son G W p a W o pd


~

lar& ~p paI& la -;-.y;da de al;rtn -o&


u - -+.T., .'-C. . mi
hmde esthwm,qyem@'l&~u
S a cabo una auto-evalualuaci&
aen
cEe miedos
hvehb~#per

varios iriventariosde miedos publicado6 m ~ ~ o :


. de 100 elementos y
Cmsh
e M i d o s de P d h o (lM)

de inventarias de d d o ~~o b r eosMWCW(Mkdez,


y Espada, 2lX%), LasinventaTiw demidos mfitils:

~~~~ para valaareI wnbb Waphitim d e ~ ~ t a d ~ s


la ventafade la &&da d&h'~lpbad&wlectiva.
elos mosbaban miedo y
,-,&a-
.&h gmammcih de
@ viva

5.2. Tratamientos probablemenfg &caces

fobias ewe&cas en la infamia M d e z ef al,, 2910).

5J.Z Q m m f g &
e H e a mj j & w
&b*9ie-

Jaaqnta$qa*

f-w-d-p
rihd, en rwin.twcemdce o m

JmaqliaS sm!Xl&ales: d e n miturd de las amiun& como h hkr-


~ ~ ~ ~ ~ l ~ c a s

sibiliznclh sistemdtica mediante m i m i e n t o s oculares

años se mareaba m d o veia sangre, lle@ a desmayarse murta

&&I de uosi cogpkih @%&ibay ma riegatiya sobre la

ripción de la mfeda á6n, de 1 a 10,del destm,


5. ~ ~ a & & + ~ @ & p & & & & a ~ m
y hqG&d Bsía
6. R e a k c i h ~~& canjunto de 24 m&mientos ho
ojm-
7. hskueci6n d e b ~ l a ~ y ~ i r a r ~ &
S: ~ p u ú de*$n tos,y p e m a d m .

9. ~~A~ de Iri experiencia negativa al mjsffu, tiempo que se


la eqpicidn pwit?vay SE hWanlus mmhienbs w4dicm.

523, Modelada gmd~at

62.4. Aut&sEprr&tles de w1letEtía


1

..S editada por He;p&, Incluye


( H e ,20091,queeanfiemaaivich-
53. T ~ t a d e d neh
s $ase expexhmtd

w ~ por L-
i ~readñs Y-O'BL~Z aw
(1s~)
mienta qerhmtal de las M a s irifantiIs. En vez de utilizar k d a j
~ a ~ rm ~ k
h m m~ m ~ ,c i 6 n I e z m p 1 ~ ~ ~
&nabfs'asitimde 2tutoeú3nw~orgdo, amos o *a, Induddaq
W ~ ~ ~ ~~
, por Mmes ~ d o d.lniEi0,
dqgidos'pr
-~ * - . ~ ~ w c o
. a l e & , el@ ~ m k
1. en^^*
2. ~ 6 n d e ~ ~ ~ p d m d e p ~ ( B a
Suprdm, ~~ B d l Soobie Doa j Mi* Mmse)-
3. Elabora& de una jeraqda de nuwe íkm.
& DSpmpiamenkBlch
5 Tarewpmacasa
El**ahga

valozado.
B n w t a con los pa-

Bta reaccidnleepTOdujr,um aarprem enorme


ara suhija, quehabIapeWo m traje del-
Tras informa^ de las resultados de la evalmci&nal niña y aus psidi
acordaron las objetivos~~. La meta dei t r a h d m t o fuela e h h
de la fobia a las arañas, piarnada en la ausmcia de temor de Fran en 1
guimtes situaciones:
a) escuchar Ia palaha y cualquier atradadonada,
b) ver dibu]os o foto@zts de ar&s en libros, tebeas, &c.,
v
TERAP];A~WUCTLgEN~~ @-INFANTILES 141

- --
a yna maña viva,
acerar~
aunaam%w&

-Elfuego de Spfdamrui
En la cmtiwlta del psic6Irrgo

di&adelatd&c&
jerarquía mixta combinando ;dos

a) tipo de a r a diez ejanp- ordenados se@n d tzimaiaoy %za


de suaspeto, desde p w arañas comrme~
def a enwmes

b) &tanda a la m: h j a m (&o metros), (m&m y medio)


y @pcizna (junto a hfauIetde la arda),

Tmp: se a d que el argumento del fuego comsMa enntis?me5de


m .

-deh*W,doa&*,qwFrandqued-
. zar, coa h ayuda de Spidennan (Jaime), para ~~los planes del
~~e Vede (el que robar las mañas para sus
' ~ ~ t o s . A ~ J ~ c t s l c l r i r 6 ~ l a s ~ r
a e d o , el terapeuta se aspr6Wt8ndo la wlemidn demás de &cuen-
-taejempi:amdela amiaci&~htri-aJWmnianilest6kmz p
el c o n ~ a , m w P poseme& ~ zt Iijaulas pata conkmpia cuan-
rioelq~h~pm~~mn@osaIasar&.
5 E a m h h basado m

mus con la @a. de


, pdivermspremiosun
- kda pm S @ d m un
b b l a r u i o q u e ~ ehilo
l deh Mwañaylavidmdntadel
u W un &&p de d~rzamientot e m p d con un tiempo
de & W B ~ & . & m i am&*
d
l

U d . En k i r s t a m . -

nes semanala en.dw dmm, I ~ c ,


a las seis de la t a r d ~en una sda rectanguh de veinte mewos
aproximadamentetc m inia -a cuadrada situada al fondo c m 0
biliario, En el suelo se m1ocaron tres üras de papel de diferentecolor:
- SeiTcalv&aCmcom~dehmesa,
-~I~~ametroymediudeIamesa,
- &al roja: junto a la mesa.

wVmm a jugar a S p i d e m m F m , M mes d ayudante & S ~ ~ n .


r*-O de SpS&mpml, tzí m

cmtigm~banJahe~d~yd
que mirara la sala de &a&drnQo, que Ie dijera a
por ejemplo verde, y cpe ~~ a cumplir la tarea de vigilancia.
sugiri6 a Rm que se-dahse siguiente:*las
h g o nadaiIel!@m me h & s M a . Fmnse situaba sobre 2.
wan se despedia alenHsddetae t i r hasta su meh.
en Iii habiW6n p ~ m ~ u r t ~ 6 m
=traba mla 8da de tratamien-

tr comegairás~b.~jC&teI Duende d s '~lfideque


a i i1qpmta a elpapel
para pokmizarridicmbdo c insultand~
como hablar s b ~ ~ m s repmentadm
W r de a p a h I etc.
m casa con &m.

6.6. Alta teraph- ys ~ e a t o

tü.t3ma sesibn se

evitardafwalanjmal.
ER la e~ihedstade seguimiento debrada m mes después los pa

las~aaíias.Habla conseguido
thrhdmkegia de 1m -a
2.O l& arplambari con la
dmedl& 3? le pegaban
~ i m ~ t ~
. pa
s9 m m ~ ' r t n Los
se había herho socio de la e d 6 n
como la reuifmducc26nde una especie autoctana de mmipma,
de la zona bmcosa dd pmtano y, Ter supuesto*, asistiendo a
e talleres sobre amiias y Dtros insectos.
partidpando a c t i v ~ t en

7, CONCLUSIONESY TlWDE'NCIAS DE FUTURO

El c ~ e sobrenpdmpatol&,
~ edmción y tratamiento de lac
esp&eas en la inf- se wwme en d -ente W g o :
l. h d ~ d e t G 3 ~ e n t b P " d d g iesmenorqueenotrospb
m
y tras^^ como el hacaso escolar o d n e g a e dedante,
p ~ q a mn b a los p-.
2, Los adultos tienden aatlbwtinw elmalegtarcl&icammte

colar y sedal,
&i&m numerososy v d a d ~ ~ t deoevduaci6n
s con propie-
d a d ~ ~
L w instmamtm e1aboxad.m te para evduar este tFasbmo
de ansiedad son las pruebas &y*cián conductual, laspruebas
de tohrancia, los tem6meim de d e d a y los Inmtarios de miedos.
. Ei terapeuta de conducta dispone de m a mpua gama de Wms de
batadenb &m , catnpzutm el p
que ~ ~p t kt b deola
?da&6ngradual en vivo con d estísido f&iw,
la&sa&itiZaciOn sbtafitim mvivo, 165 ~ B c t i c reforzada
a pel mo-
delado psipacipante s m tramnímbs de p h d a y h d a &cada.
La d-6n siskm$tica en b q h a c i 8 n , la d ~ i b i b a c i d n
&&edtica mediante mvimientos ocdaes) d modelado gradud, las
a u t ~ d o n e& s viden& la bibliotmapia m6s juegos y ias esceni-
ficariones motivas probablementeson hatankntos&caces.

lagunas como Ira ea3casez de estudios bn@tud&h, h dascor-


distin.tas fuentes de infmaci6n, la parquedad de ehsaps

usextbwthnafgfi-

P - e d
RAPIA DE COhJDUCTA EN LOS TRASTORNOS
DE ANSIEDAD INFAN'TIL

Mjreia Orgiles Gmorós, ]os%Pedro Espada Shchez


Universidad Miguel Hernández

Francisco Xavier Méndez CarnUo


Universidad de Murcia

obj&vu de &e mpftdo es Wmdeinm&


éutica en los p l d m s de
152 MANUPi;t~DEll&WiADBCoUaUCTA EN MINFANCLA

z DESC~PCI~NCL~NICA
2.L Trastomo de azuledad por sepmci6fi
La ansiedad a l separase de lus padres
~omienza&iarÚkz,entorn~a~osdas

deJ wtoezra Cuando Isi amidad B


pma d d e m h evolutivo dd
a,d hatorno de midad por
La pvvdenda dd t w i m n o de W d por separaú6nse estimaen
d 4% niños y adolescentesjóvenes, c m una Inddmcia mayor en d
femdzto*La d a d m&% de los niños qtge padecen el trastorno esde
me+mm"te!9 @&ebmía, 2009).

22. Tmtorno de ansiedad generaliada

Eí tr- se define cuma hpmcupad6x-temwivano vincula


cima, u o b j j aspm&as, h
i~ d a d ~p s e
Trastomo obsea~v0-<:ompd&v~
ñ.astorno obsesivo c o m p u b h ~ ~ p o r lpresencia
a , de o b d o -
/ o compuisimes reammtes -'e que inter&ma de forma si@-
. -.
& o mando ob-a o tiene conodiS@&i ileitna situad& en Ia que &te
ammaza pata lavida de otras p-, Algirws ejemplos de ea@ situa-
mserllYlde~&~~tzlturales,atzcidmta~o decircuhcih conheridos
mest h c e r r b violen& &ica, q p s i g m , U m I &c.
NOtodos loa iGm Y a d o l e s m i ~que mermientanun su- b a a t i c o

una q d e n c i a tmumática catorce m- despu&sdel suceso


wE
Fairbaaks y nm)*
Tabla Z Etiologfa del t t a s t o n i ~por amkbd de q & B n
lW~retb&k DeñnWn 'YemPb
D W & Iareduc&gduaidelmMoMar&Q~)nmicasesepaisidelaebh
W d W e aIaqamdhsepmhepord d k m a m a ~ p i e v m j ~ a t d m p a r
a~delndméeoydtmdh H r i ~ ~ e a ~ ~ e i ~ p i t
desiwde- @ k l n d o r n ~ M ~ ( $ i M a
sna padres. Pw las n& dueme m
hemiaria mayor, qu6 k arcimpm al k
Cuaadu~5efopide.
m * S i W m i e s d e r i e p a ~ ~ d 6 n bElp;idredeMayaheopimdodecom
p d a s o &mtndfteas piueden cuando ella tenía 4 édus. Ahora que ya
kaum&€c=
..
cmdmmmkarmiedaddelniña m a y w s e ~ m u c h c u a n d o m r p a i
aaledevlaje,pregunta~j

-
enftttums-b
Aytrdade~oacadammner
hsdiasanimlloaiehhainv~b
que se qu& y aplace d viaje.
R€* rto iascodmlasde apego d v o Alicia ha intentado a menuda que su 1
y / ~ ~ a o n ~
Tp&(5~)seqw£emasade4c#ab
p o a i b m . hCumioeabequevaaquhcmel
cepmetdgteygeqwjadeupledudt
m@LEnahmW~timadre-a
tentoyita~muypertdmte&T~,d
dde efusivas muastcas deafecto.
TERAPIA DE CONDUCTAEN

Trastorno de pánico

enülaaónimplica unzi respiraa6nexcesiva del nuío


i Trastorno d postra-W

operante. Durmk-iil.situaci6nhaunática el niño asocia


ciertm estímdm p-puedenadquirir las propiedades
y eikitar repuestas de amidad E1 sonido de la sirena de
ede p d u & en iui- que ha sido victima de un amiden-
o, pbsanhtgs atastrdficmy recuerdo del suceso.

impide la habituacih a los estímulos y mantiene


Las ~ W de observa&&
S c a n d u t t d sen muy adecraadaspma ~ I C I
la&i5nd&~guandoae~aisepmd6ndelospdres. kpi
.$d k 6 0 de sibuadmmde mmm a m a p pmxhd&d a-lasp a h , a hs
~ l ~ o d e ~b pe m e m e t p e ~ postwhnei~tle
o s SUX A I de m~ ~ ~
dad ( U ~ ~ Q Bpmíwtw,
, salir ccmimd4 a b m a d d padre, &c.).

El trastomo de ím&da&mm&
pulede evalume m d h k m e d E (
&e at&doLrn:e cornI&$k Ra o paa nii
b t a i o de Amidad -do
( S f i C ;S p k h ~ I % $ ~ @ r b l %-daa de ansiedad
hmnii
@ ~ ) d e ~ * p ~ d , ( z 9 n ) . E i ~
ara eils. La obsemaeíb puede llevame a cabo m sí-P@
aluaddn social o académica, ya que provocan en d niiia ma d e

Trastomo de pánico
&pWm se dispone de diversa instmma-
Ataques de Pánico en Niaos y Adolescentes

Trastono obsesivo-cwnPpisi0:o~
vahar el trastamo ohsesiv-tdsho puede utilizarse difmmtes
iriventa15os,Algunos de dIwh&pvmioms dirigidas esped6ica-
a poblad611 y dolee&@
1

por el ni30 del mcew

Trastorno por d e d a d de aepaand6n y tpa&rno & amiedad

en el tratamiento de la amida&g e n d a d a infantiL Se basa en la


de que la reducdan de la t~'&&i@Wa alivia h m & n subje-

. Fase de preparacl6n: p
e- . . en el caso de &os pequeños,
antes de comenzar a p r o a - t e la relaja& d terapeuta
- ~snemarioadaptar el lwguaje akL&&&d*G

- %adultas
€ r & a j a n ~ ~ ~ m a s m ~ y i t ~ n h w o q u e
@#zosC d e q kmm, phma~]~
m-1 de p q u e f h
Iant-wam-.
-
como urrmbat @gidÚ,tmwy
uri m
* de titapo (3wiBIéi

historias que el va e w u b d o dp en un momento de e h debe


temrurramdesu~.
Extremidades superiores: &@na que e s t h +m&ndo trzn limó;n,
@ f & l ~ ~ @?t
~ h f & WQ qW sqdl& TU!& & ~W$O#.
WQS
y humbm:+mgha qus m m g~to@e st! bespmm, #&ando
m p£asy a r p d ei IBwsoa.
H h y m d o : &m+ que m wm tmfugaJtma& e2 ml m una
m m De q m & v a amarse tlm @mpviabrs &pasta a p b f i e , Es&-

haanda,* aim@ que esfrEs rnasticmrda un pan &le, y &&!h.


Tmsa b f t s m si fe co&m md#Ias>,
k ~ & - f 3 ~ 4 ~ ~ ~ ~ ~ h d w & m f a d - ~ & m b
& y q hp - ~ mp,
g Jntmhamgar t# rstnrtkpammme@rilas,
-
: WSf& & ~ ? @ h O Z f e fsmsb& mm?&
sol, y W li?l
caPnfPiaa.ha& ti, Iw@mque m n p aw su puta @he tq W ~&mi
Bda,
f e s t h g o para #gacatstrn su p m b .
Pi-ypiw:*i+~emurn~&y&lismha&tpa~h
sdw, De r p h p b . s m tut bmiaal, parecm m ~d~~ J&mh

Entrenamie&o en m p i r a d h p o m a

se mplem fpecuenhmnte en te-


cmb*olde la activadón
amas de dajad6n. Así, en el
se incluye el control
a la hora de &untar las

ve
m r e s p ~ ~ p E i r a sea
e mantmm-10 en si .Por ejemplo, enseUndo1e a
con i x q i r a r i 0 . n ~lm
3, Elabmaci6ndeim &do c k p o s i B & ~ % m b c t kpara
a ~ emplear
en lassihwbes de ~ ~ c t Pueden p r e p m
tcte~IslIsl.anddad.
autoimtmdonm mi ateridimdo 4 rnmenb de

- Autoimbucdmw de prepara* *tengo pe w m k de mpirm


trmqdw, r&do mi%rato dn mis p d m * *
- A s t o i r t s ~ m ~~~:
s arn % t q&
~p w b , m d w I
me r e l e y wqg&a esW *'m#.

- Antohwtrucciqie~de miu& y auto&umm: m ha sido para


tanto*, c<rlbienlk &ado un poco t e m ' o a ~pero
~ me he a e c a p i t r d o ~ ~
?w?mdqw w w f , la @i?m ~ ~ ~ ~
Aplieaciai: puedRn re- mayos ea irria@&Igñ donde d nitío
practia la autnaplimeidnde esfep m d h h n t u . Por ejemplo:
7

.La SeSi6n fhakza conia a @ h & h de las actividadesdel p m p m


los padres durante un ikmp~apmximadode 50 ES 60m5nutos.
b) hdwcb5n v o h b r h de los &tomas ~ ~ ~ u 6 n ~i u
~~a l . e w 9 w mpW0,madultos @ h um~
. W ~ m ~ h ~ p ~ d e I a f r t s e d u ' ~
m.
de,qued pía&atienda el papel delasesp~d6n-ernsm
&torsiQneS p d m en

ara h denimWd(Jinde la irra-

k Tm S U C M ~ O Sensayos, se p d e d s l o que sea mismo @en, Eras


concentrarse en la absesi6nIpronuncie la b1stsud6~de parada de
pmsadenf~. Jw&d e & el- deba pensar en ixna -Milgeno pea-
~~~( m m o ~ ~ m lalecaira ~ t idehwmhs ~ ,
div&daB o la Tisuah&h.& ~ e k w n ptscante).a
176

5. L a ~ t r u a d 6 ñ v ~ s e v a d e s v
y f h h r n t e -en hm@md&i.
Reemphamieafo o hvedbm dei mito.B&P€&K&~& aplicada en pro&
mas de Mitos wmiosog se basa en la & & ' d ~ r s cmpddma$
por parte del n301que activan los m&cdos op&tbs a 10s que sudm par&
dpar en la c d u c t a compkiva.

el nuio esniha 3a grabací6n ~epetidmnmtemientras se mantiene ~Iajado,


do ia r e a l h a h de mpuesta de escape o ritualesales
de t r a m e del trastomo obsesivo c o m ~ infantil
Ctlsidm 3. PrOto~alo o
(~assztse~a1,2m51
seBibn1 Psidoeducacibii
%6n2 -0-VQ

SeiiBn3 3hbwa&ndeLmapdel~
W n 4 ~ d e m q m a ~ ~
SewmasSl8 ~ 6 n i y p r w e n c i h d e ~
S @ ~ ~ l s * i 9~ c € e ~

W 2 7 y U kidna~bgadiíes
8, T-toaio p o r ~ p . o m a ~ ~

- *l.kaatdlas-diet
m.
-~ * t O ~ .
-B ~ ~ & ~ I

la ira mediante la fmagfnacih -


6. ABLXCACiONES PRACTICAS.CASO CLfNIc0

6.1. Primera entrevista:recogida de idomacibn sobre el caso

Mirwn, de 13 anQs de dad, acude al Centro de Fsicologia Aplicada de


Univw'sidad Miguel.H&da acompañadapm sw p a h
de artsiedad. El problema comienza tres añm a*%. Durante ese verano
u d i m varias c i m m ~ a que s ppiciwon que Mwam
sentar &tomas de afisiedad.La familia carnbib su vivienda, trasladbnd
un b q a l o w de t w pisos. La mudanza a una casa m
dormitorios de los hqos pasapan a ser individuales y
cia enkze las habitaciones, hecho que no fue del agrado de Miriam. A d d , a
raíz de l a atentados del 11-5en Nueva Ya&, Miriam emped a mostrarse
a t e m e d a porque le sucediera algo malo a ella a a sm padres. Coincidid
tambi& que en esa +oca esallb uta artefacto explssivo en la p
vi& Par a, cada vez que su padre s a b de viaje, o incluso cuando iba a
trabajar, se mostraba ppempada, p ~ p t a n d constankmente
o si se encon-
trada bien.

Enk&& m las padres


Enla p h e m W n s e adminisb6la Entrevista Generalpara Niños @a-
&, 2OO3), Iw quP ZOS p a a- S MIriam no Wd p r ~ b Cig- b
&catKñm durante lai etapa prenatal. Pmmtlr p b b í s de control de es&
teres rwtumul para la que recibí6 tratamiento psico16gic0, c o n s i @ d o el
controltotalalos8añas.~ ~ t o d e l a ~ e s i s ~ a t i a m r a l .
t

DEANSK3I3AD..,. 179

les a c w a aipmalo,
En -4s rnomatbs

a &50X con una intensidad qye los padres aabfican


e afectando BotabWmte a
a ID. Conaideranq ~ 6

Ad&s deba m ~ v í s b
empleatonoms medidas

-
- Bajar ai traskm para w p cualquier e-.
-S u b i r a v ~ o ~ ~ ~ e ñ ~ , ~ ~
-$ n ~ a i c a a a s i n q u e h a y - a ~ @ t n ~ & 2 a ~ .
- hmi5raakt.
- -pwkn&.
-Q u . ~ m ~ ~ k n o * a c Q r n p a m a & ~
por t e l b 0 a sus padres-cmtinwmmte),
- Ver p&& de miedo.
- Damhfuemdecasa.
- &m&m a ver noti& inpadmks.
- Qwsusp&sseva~andevfaJa

W ~ ~ & h a d m h ~ ~ h ~ & h w d ~ h a
~ b ~ ~ d e a d q ~ n y ~ ~ d e
&mg a pkmkw Tos abjetivos dei traianihta En el &a h&md mlhs
da a partir deh inhmaci6nm g i d a , se establecen las & g u h t e s d b b
& t h & mw:
- Aterdadoa termisb [nmdehdp sjW63ieoj.
- A ~ t temmhtm
a ~ al suprnci-~
- -0 de ~Wfadaa una mayor donde dejar de d e awqm5ada.
6 cUmam-~:dudm

guíente puw
a) TkthgWh M a s dehmam a l a a d ~ f i ~ b - & e & n p
(Sítlmrimw de Wmidad p m e&)*

&hbIecenm ctmio cwdwta5-meta las &g&n% ;l'lmmme MI


casappm#wa~&mlaa c&Washbitad~;2) dssmirda;3)
m & a e n m s n ; ~ ~ m ~ a & ~ ~ d o l m p ~
viaja.

nbpmtmsidn, 11'9'xpWsWapp m b ~ l . b ~ b e ;&@dada


se y sw&kh
uri;aid&e. ?k&$&-qtaeelir € a n ~ ~ponekaeEanmmi'o-
) . h ~
VE ANSIEDAD~.. 183

de% hacer 4eonductar novato para perderle d miedo a


ducir, traspensar wr bstante nos respondeque podria venirle bien pracü-
c m el c d e , @mero en 1 9 seguros, c m a un aparcamierrta M a t o ,

m& practicara, expmimentaría menor grado de ansiedad. Erilazando d

~ ~ l # ~M q H m , ~

10 cidos de inspiración-espiraci6n,pedimos a Mirlam que valore de


cúm se siente de &osa, a In que.nm reponde que un cuatro en una

mtiIiuaci6q le explicames &o respirando puede conseguir d m r s e


o se sienta amiosa, y le pmmw ejemplos de situaciones en Ias que se
m'. A rontinuaci6n, q e t b m s S lciclos
~ de "pisa& profunda, gra-
el Stmo respiratorio en en&#aLd-yrantecinco minutos. Tras refarzar-
2. Manogbm d a & m
'2.Manapbwo i m p d m
3.-Ebpdda
4. cuello
5. P&
6. Abdomen
7. G
l
*
8-mmadae&a
a-
@a: &te, ojos, nmizrm @ h km a d i b h g
Deaaebam&aWd-@*mt$I ywqda~hmfaJriBWh.
A b l ~ ~ ~ e s d ~ ~ ~ l J
~b%&mikr&aia2'ph~ita yp&ímw#zdfft&&h%m
Subeak18BasuhW&tiecmbiay' en&Eminuks,Wwa &+ah
~ * ~ a ~ ~ ~ y m ~ ~ ~ ~ ~
1 8 ~ B g . d i f a ~ d e ~ ~ Suksin&pm&@ih.
a p ~ i m ~
eW~alit2?pkui~Septedpajaraa~~neidmdb~

2Ql)hms. %&e a l a Z * p h h & l a m w y ~ d p r l j m w .


-~hml?mhB**-&teke&1QS#Ufld
~ & & @ U a h S ~ ~ h Q t & S ~ ~ ~ ~ ~ m

. -
Sesiones10 Xk exposM6n - d a @ )

e el proceso de a p m -
- E1 afrontamientoha de reforzarse sianp* aunque &lo se alcance
éxito parcial, parque no es mwilioaprenda a dominar la amiedad.

enaEs.

63% Rmlhdw

~ ~ b s-0 ~ p ~ ~ ,
s56i wbm el í3mwwmilenb de

7, CONCLtrSIONES Y TENDENCIAS DE FUTURO

Dada h mpmmi6nde los trastomos de ansiedad en la infancia, es m ~ e


ni.mte~eltratamientio~Iógic~tanpmtu CDW s e ~ e l p r o b l ~ .
Sin ~~1 a maudo loa padres -den a s&estitfiar las pmb1erms de.
ansiedad en sus Mjos,b b a & d l es~que la prevdatcia de los trahm~)cg
de
ansiahd mla hfm& es 4%m a w r w d o Ja esümacibn la realizan los
padres y no los hijos (BragadoIQtmsca, !?&&ay BmaWJ1%},
A&whmterel prdadnio de ha t h i c a s mgnitiv~ductualesse ha
puesta de manX&o m a h d a n k s tmhajos fe aplican una metadolu@
1m

a. R~~ BIBLIOG~~~CAS
AmwianPsych3atricAsw&itim @ 0 0 9 ) , M m d D ky~@W&f&o de los Bm
nos Mentales WM-IV-TR) (4: edición revisada), BaxeJwia. Massrrn.
Barrett, P.M.(199%). G m p aaps'q kPaZa m h k Manusrnltom pubücadu, S h o Z
AppZied Psy&olog$ G a t h Uni&tyI Aus-.
Bmw,P. M (199%). Grwspjímy amq tmwia-f. lMamSd0 nopubli~~do,
af Applied P q b w , GxifatbUniversiwxA W a .
M, E M,, Dad&, RM y Rapee, R.M. (N%).Family *am&af

B~@~O,C,~~WO,I.,-M. L . ~ B - M ~ R M( ~ ~ P B I . % S ~ W *
en &S de 6 a 17años. AnskM y Esir&*2,97-U2
QukhJJ, R y Grodm J, (19891,G d w & rehjal*. 3MadlaaE flctico pra n310si
fos 'J &caci&tf"pecU (&pd de 1m).fpmdom~ Mmñmz Rxm,
~ ~ i rD+k ,M, ( 1 9 ~A .~ & Z ~ V Bapproadi pamc.m e i s ' ~ ~ ma mw,
461470,
Ecbeb&a, E.@XB).h t o t t s o s de m&&d en id Irlr$a&, Madrid: Pirhide.
Espada, J. P.(2003). E n W a $ m 1 para miPIos. Manmaito no publicada. Cwh
Psicdogh Aplicada. UnfvWdd Mipez Hedndez

GonAímIM.C.y EX,(2lXH). CldimmibdemWptqe&


tmpm. &P. X. M&ckiM, O@& y J. F.l%pada,A* @ S@?&&
pfUb@,B 3 R h d I 2 ~J-Q. w d :
Marfa Paz García-Vera
Jesús Sanz
Universidad Complutmse de Madrid
& gsfüo ante sucesas trivhles, insultosrpeleas, y el demmhm,pmni-
miedades; y (3) que los shfoxrtw y su e q x m i h m r hcun la edad. As& par
@qhE &'Mw mm 108 sfn-
dd@$cosy dentras, que m lsa diíos rniis mayores y en la a d d e
-&a san m& &cumke los &tomas cs$Ritivm. '1Sn este s.eratiEdg, la T&h 1
d ~ ~ i d ~ ; a d t r &l ear Msa s~dedl a~ , ~d m -
m

ia edad de 1~ m*.

'Pn~mdusl:6n,es casi seguro qw todas tos n&m y adolescentes han e+


ta:W>&w v a tristes en. su wida es ~ " b I que.nilchos
q de d o s íwpr~r
9 m Q d d d m V ~ Z S l r i m d q r n ~ i ~ i ~ U & OX&
b&fe que hapan sufrido m shdmmede-o S un frastolno depdvo rzrl
y codio se déflnen clhie-te. No obBtantq esto no quiere de& que lis
hastomos depresivos sean un pmbl.aiwMlito y s i n impo- en la In-
fm& y adi~hscmcia,Todo 10 casrtr&6, Lm ~dxdías epid&ol&@ce~in&-
cariqlre h &pd&n inFañtily a&le&nte a s a p i l m n a irnporktntec~~jFa
magnitud ha ido am-enti%ndo en la9@timasgeneradanes (&alaiAv-
vos y Marikqas, 2W3:)aunque , las ci&as exactas de p ~ v d m &va e
rnuch~entmlos,&dies debida, eh F, a hi 6sbs midenIa depmih como
sinciroxne '(definido por la pzemcia de wta p u ñ W n alta en un9 escala o
cudormio dedepasli5n) o cama bastomo (basagb en urra aimvbh diag-
n&&m), o aSt una muegtra h d d d ts~iamuara representativa de
la poficidn atudiab Estudios -tes. reabados con enimvXsb dias-
nMcas estrsicbradas y con rnuetrm ~ e p m s m t a be h la pobhdbn gmw
r d de d o s y doImc&t&a:ddp h mtrespondiente,mgieren.gueh p v *
k c h meli52tnnoaib del !wtmmdeprdwmayar e a p m ~ d a m e n t e
del 3% (Canina y c ~ i s2W;rmM-
*~ y+coIs.,2010a), y que estas &as
&cienden paula-te-a la edad hasta alcmmrhs pmcentajes m&
altos mla adolm-i @ : ~ rejmylq mtreby addmcentes de 22 a 18
m

d u s se ha mmnira&sqg.em&k un 12% y un T&% ?mnsufrido u n


& p d m mayor a ttirr M & o a w a%mkíen&de su vida
@~s;iu, Coma& y P T@#iH-
J , 4 y cols, 201ob). AdemiisI a
: medi& qua st I l c a Z Z W c i a , la pre+aímcia delas tramos d e
pse&~s-pieza a ser di6s'dk. & & i c a g . ~ + los e &km, míen-
e
que p r debajo de 1Qs &os- no *@@t&'"&cammte
-7.' e
díhncias
BeXW*
PmmMa,h tilesno son problemas pasaje
=
to
*Q- k dtrraa o es de cuatro dms,
;mientmsphdeunepiao&, mayor es de siete a nueve mes
una serie de factom de ri
puabmmte Iritera& refieren tanto a
variables p~~ y bioI&@@ide I e aenores c m a aracfe&fkas m-
bia-itdes,todas las cuales mwstrAn:ma~d&t mpfricad@ativa crpnlzi
PorbhtaitoI
depresii5.1~ a v e las mde la deprési6itmwingI@wy m en
m r h un menor a OW, hoy sk cmocen ciertasf a c t m bjolspims, mbien-
% yhpsEcol6gi,cos que inmexztan la pirobabilithd de que unniño O adm-
-te daamile una depmi6n y se sapecha que, en gmad,las ca- de la
dep"ei6nW'1yenunac ú m ~ c i 6 n d e t o d m eUo$. R c m ~ c i 6 nr , e p m
brevemente esos &&ES aiaacimanda las kmrías psimlii@casde la de-
p w i h de b que p r d e n y que $mn ~ & re1ewnt.wpara d tratamiento
~ ~ de la d e c
p d d n hfantil
o ya d o ~ ~ f e .
Para J p w &vwügadofes y pmfmionaJes b mayoda de las depdoms
se producenpor d e q d l i b d o s en Insnivelesctrebrdesde c k b s nerirotrarts-

-
~ o r e s ( % r s ~ ~ q ~ a q u e ~ t e n i ñ f o ~ m 8 ~
a e s p d e n k p u r i r a ~ u ~ m l s s de ~ 8e~ot0nim,norqxi-
de~
n & h y dopamh. N o abstante, esfa eq5ficd6n no r&&el#edel toda la
cue&i&delom deladqkd6.ny a ~ e p ~ a s i i v e z l a p dx e ~4 ~
es la c a w de esas dwmreg3w b i a q u h i c ~La. investigau.Snkademostrado
q e e s b desamgb piedwi &en mpueua factom ambden&léscomo
I o s ~ t w i l nw&fmnm,i ~ e8ped&m&losaeonkimientos que supon-
p~la de algo que d m a m considera importante. Por ejemploJh
p W d a de unos de los padm+$w&u&eo sqamdbn, Lmue* de un abue-
lo, el cambio dk colegio, d frawwwk, iI &wm -1, &n&s o
waae&m&d gravepedWp&piWw -piSadioiBep~ivsa~wrimer~ar~
s i n w t ~~ d~ a l ~ @ a y a @
b di E~O k l X l p ~ , mSO#&dO$
a d@o de EWQS a~onh&%eril&@~@-~~& si510un pomtaje muy pe-o
de ellos d e s m r o h una de@-@$*,
Una posibilidad es que h a y a hedado uria
p ~ , o s i ~ b elosmmosderegu-
~ d e l r r a ~ Mque cualquier aem-
&estedbm~dorDtrap&WdpmmbmbhW-
d & m l a d e p d k ~ ~ y d & ~ & & q r x e ~ e m e n ~ ~ a
ttsta ' Q n s ~ b i s i d ~ ~ ~ e í a ~ ~ 6 e i q u

-
de su vida por d tipo de Nidado pmatinl, e d a d
~ ~ ~ a p ~ j e 8 g ~ ~
wIIZ -&
bmd -1Qm fadi@& m e -0s n t ñ p~ s d ~ h f e s
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ y q w
& d e m Z n ~ Iiss pdc&gi~~6 de ~ d a c l ~ des- ~ d m
@cmha&t~ciwt á i d w d d w ( d delmam
~ de la ~ogniüvzde
Ia depmsih de Be& 1 W ;&k y mhl 1.9B)el ,e&&~ a b í b u u d n ~ a f b
(~?41&I,mkxtod&lateohr e f m m ~ ~ ~ deAb~84n- & h ~ ~
bYf B t y d e l a&hdesapemade
s o n , ~ y ~ d a1 8 ~

~ & ~ ( a e l ~ d e k W d ~ d e l a d ~ h

m d e h de aukwmkol de h ,dq& de.Rehl 1977) (daseuna expdú6n


~ ~ ü a d e ~ ~ e n ~ y V & ~ ~ )
~ ~ ~ w ~ a d ~ ~ d e d ~ ~
m2esm&,pa--maQb)d*p~-h
pb- y d~ mIuci611dé p m b k ~O~pxa
] a--
m w m p r k m d m ~ ~ t d autQ&bm-~l*
~~de y
ammhm&nwjr k v m e que ek nr,e a capazde dmWmmfiam

a h dqs&k~ En este d o ,numem~ashvesf&mimeshan d m d a


que lis M w y aWesca~tesdepbddw prwentrsm m d&St úk h&Mdades
so&ie~ de di& M c i t es rnode b,me$ompmdictum de la apa-
&ibnpmWw& ~ ~ ~ y P a ~ r i , 1 9 9 1 si~ . P
~ r & w a , a & ~ 1) aptar-mayaa k d h a
. .
y enbmatm s u b p m ) , h princpPd4d&sh
para su &wd$in es d sub
infbmemSUS di- e),
~ h t e(&sk@&&Bf ~ e s t i ~ ~ . ~ i d ; a @ ,
embq~~lastecnicasde aa~ir$omze&apaedena@aar con c i w hp-
~ a f l m ~ y ~ d e 7 & w , p p ~ c ~ t e a p W d e ~ d &
ti- una buena mmpmi& lecto~a.y,
adgn6~,tlme capacidad para
- & ~ - f i a W m h s s . s & É t w & ~ g p a ~ m
~ ~ ~ n & s . F m t~ io ,D
m Id
s.n~j i t o strtttie3ydaii05, w j W i & t
~ k I r r ~ d & x i d e a W % ~ s s t ~ y ~ ~ ~ r o n r t n
m&a p ~ ypM6rko.
s h& delos'7 lasf4dcas de mdwci&nse d t i
men h obsemaü$ri de ~Oriductiasmmifhtíis ChaBmmtahnen& las
d ~ ~ m e l ~ b ~ p d e l Z ~ A m e l ~
y en la m e c i d @y pn 4urio de attevistas p aw. diiltm
@ d r wommstm)*
& k o d a s , b &dm
e6 &- m d a b h h Uf&3&&3 de
fuentes Be h - & J mel p p i o nmillos padres, las ~~5~ lm,&g06
g comp&~#asdel d pda-, ek, Exay que a&&, sin e - a ,
q u e a & ~ e t r k ] a t W t a . d e ~ b a ~ d i ~ ~
En m, 1- padres ~ i ~ o las p o r h ~ ~ ~c m @~, ~
por ej~d0pl.o~
1% alteradones en eX y b c d h 103 maestm~; qobre
~~ de c
&no, p a ej-la,
o y l o ~~p m p P~~ ~ ~ * m ~ l osin^^^ s
l i b m t h i e a t G i s de mla MWiU.dadIIss M-
& h~md& y d@3HE&dlf0'hB jd~:& & ,~tiiÚ&,8wiqUI?,M 7
~ ~ r - f a & 0 ~ ~ b $ & ~ d ~ 6 ~ ~ d e f l ~ p
paca5r&mdefoma&&k&MestmtWienfos y en^^
% ;V s W n t d s =FW &Q Mo, E+ 415
4 p b l a & ~ ~ ~ t i 2 ~ d ~ d i e t q q & ~ p & q a 1 d & &
tena en cuenta 10s fac€u.mWms y &Wde que pwdm imfhie. en Ear
psmtacibn, d d p d 6 h t 3 m'brIdeh&onwy~~lawh&@a
de.tram&nFies Por e j W I a F m altura@se educa a lahs
que pmkndench p evitiidmWtuvisual mando esth mpmmda
de @m de awtoridad. Esto$ p g q p r h n i e n t o ~se podrian ~~ ms
1Piteprek corno in&eabo&+ &&@&@ti&,
4 '
fobia 4 ,u otro tipg de i
z w
lB#IQrnwa
La &&v&f.a para lus"13c~~miwAfectivo6 y la Bqiihohmh para NSos
en Edad EwolaFV&Bti y RtrJ {Sckdulefor &&di% D b W s md
S&Wpkxiafm Schnl-Age € % # h - P m ta 4 L m K-SWPt;
Ihlhlan $ cokr 1997') e < & & , m & ei . p I d - -que ae
pude utihm pam de en& 6 p l@ aiim- Ia es
~ a ~ ~ & ~ q w m ~ h
d nLna o á&iesm@; me*& &as dumm de ,i&mari,5Ei cama k
w
~ W ~ W~ SO ,B & U & M ~ U I - ~ L&b& p W ~pfk31eriMtE~k~pm
a,, o q s t o y w ~ b we @ d m
OB3hy*~Vew.
0 BmytWe-.
3. O r n p b i m % ~ d a , b # m .
Q3&l&mrrl-u.
OT b d a f o ~ ~
la depmi6n bhntily adoi
entramienta en habilidades de a u t o c & w w w i a mr&jatih,
snkmamiqb &l@bi%dadessocia-
tknicas de ~ s t r u c t u r a c~jpitita,
~h
IesSasertivídad p en&emmiento ea hatnlCaesde &li~d&& problemas.
D e , W a ,estosdos pgrmas m p h b ~ & & ~ ~ ~ ~ e xcitados m e n k
para 1avdidacib.nempira de las t f a t a m i ~ ~ ~ ~ 1 (CharmMes
@$m y
cols.,1998)y, por kmb,son cdder&o$achd&nte trei@mien30s &caces
(biIpdeztRasa,Montoya y cols., 2003). Fb m&, 6 spmpmm h d u p
d p n a s Pacniras terap.&utimque por si as-^ euxnp1&1dichos
dt&m y, por consiguiente, t d S a son ioftlsideradas en su aplicad6si
individual atadl lentos eficaces: m&em&lento en habilidades soddw y
técnicas de mestrwturacibn eognitiva (M&dezt Rosa, Móntoya y cola.,
mm).
53. darno son ba ízatamimhcognithas-condudualesque se
a las &os y adsl&mntese ó n d e p d b ?

A c.ontmuad6n se M e m pro
r de tratamiento pam la d e 6 1 1
M t i i basado en el programa A C I ,- N (Starkp cok., 1990,1996,2210;O r k
y Ekddi, 19m.El pqmm AC&N se basai a su vez, mdlhrsas t&aims
y p ~ ~ s ~ d 0 ~ 9 ~ ptratamiento a r a dek
e l dep1&311addta,s~,
la b p i a de a u ~ - t m de I R h (mi W o w y R&hI 1%7), la terapia
cspiliva de k k @e& y &, 1983)y h terapia mxtdu~hd de ~~
(19V4)y, amo ya se ha camentado, su &a& ha sido didada en al -os
kes estudi~9 hteqppos cm grupo de control (Sta& y cok., 201Q).La
del pmgmm de ~~~pmpwsko esabmcia~los de riesg~y las
s h Wahira mpIrica ha &lado como slemm-
c o n d ~ p b k m i l t k a que
bs,&ve &dos a h depredhinfantil.

52.1. 2*ratamimZocon las tw'ños

de afrontamiento que le m

-
Una priniera p& del pmgrama ESGdirigida e-amente
en el NO
cierhs conductas prob1&M'&icas

ta
m& iaiporlantes, patticdamknfe lós ~~
a modiñcar
deprimido, En ooncreto, los objeti-
vm de &a primera parte son: qtie dnih a d e m a una serie de habilidades
ñ czqfim+ y reducir los síntomas depresivos
clave relacioados con el es-
tado de animo (la t r i ~ b * ii.a'$&Iidad y la ansiedad); que aprenda una
serie de habiiidades de s o ~ u ü b n ' & , ~ m , ~que
b a sle permitan afrontar las
dificultades c o t i d h a s rda&@.c~n m depesitk, y que aprenda una
forma m i 5 adaptativa d e p r ~ ~ & l & h h a w d bs o b 61 ~ misma y sobre su
entorno. Estas objeti~osq i t ~ b k W % m t i d ams las afimadnnes que in-
del p w A C U~~ Ny que,
ciixpal las taqetas del kit
con un lenguaje p m d p~~ ~ 9 y 13 añas,dicen ( S b k y cols.,
Antes de War tm ma
t- mhabWadw socides es importante
Mcefum&wdttad&~ mmpZet;aMdfiOq y hdqa Morme de i b s m s ~ ~
& b ~ y d & l p r s p i ~ ~ ~ a a p ~ i e , ~ u r ~ a o ~ a c r
. .kg mduhs sociales dd&d, &tamdlladbm qudcmdu&s
&a-riits
e deber& m- bim de iípo mokcdw por 4mp10, d
WhQTitem& y La expretdh f&dtio hl* de tipo intentedio o molar
por ejemplo, dw y -ir cwp- p d k a otras-p que &jm
d e h a daquam1@m,O hMdaBes de em~waci6nyh&@dadm
ák-te~olUa&ide d & s . 3I paquete Mdto de p a ~ amalizar
mttawmiakbwsbikrd que eutilbtaenlw mtmiadmto&deh4dlidades
eOn add- p ~~~ *pOEh S b k X f i 9 f l ~ mmidad~,
mdwhal,zetmalhmiad6nrk&mmÍm& y a u ~ & ~ d b n 1 Gmh-
, -y6
(v~
V ~ ~ y ~ p ~ B ~ ) . U ~ p d ~ & ~
s e d ~ ~ p p y-- r
flm. Por ejwplokpwa~ I i mhr ~ e n ~& ~ a r
a ~ y ~ s e ~ u ~ ~ m o c ~ ~ s
zarloswapmdq~sep&mdiseñarjuepque~si~-
dcma s a d a b es-&., En este smüde, w han d&wado m Esparta
varias ppuim .demWmb para la -da$ social en ad~Iewsr&sqaa:
a ~ y e r i . ~ ~p w ~
~ c ~y . ~~ Bc pi ,~
p w q e l d w a m ~ od e ~ ~ d k s ~ d e b E i @.q.,&h-d ~ ~ e 8
mmi&ef.tAdok&i~b cd30bh W nZASF; Oli,= Rt&guezI m),
entwmmhtiawm!ha
mdm eon a & & a Q & t ~ o , la
de WZurlUa [mq,-m
apmdizaje deprmesm de genera
mje de pxw&so~ de pdkti6n de p w t w ' acwtoyahga
plavopitraca&uMdelassol~~pmF~~pasok~~
t o p n a d o d ~ y p w b e& n r~; i n a . ~ ~ & 1 t ? $ m ~ s g , p o r f l t i m ~
~ n g & t n p& ~d ~& & l ~ ~ m @ ~ d @ & $ a l & h ~ . F ~ x
sup*$ el taaputa puede ut&m E a tkdcz&-&,dW&n,m~deiaBb,
~ ~ c t i n d ~ , , p r g c f i ~ 5 t ~ ~ ~ & ~ r e
de p w d d Id e k a el rnh-O
mhm ademados para k edad del En este ~ W Qel mph , de;pegw
y cuentos es la estrategia m& utilizada td y c o m a por ejemplo, 10 emplea
Kendalt 2010).

1. Cambiar p ~ a a E Z e n t o s ~ a u ~negativos
cos
P ~ : ~ a r pnmmhtos l m a ~ ~ n e g a t i v oWfream&ss, enlo$.
@as dqrhidas, se pueden utilizar &micas de modelado mgnitivo y de
&tf&mnierrtb en a u t o ~ t n r c c i positivasas
o~ El pPimer paso seda ideniifim
~ ~ ~ n e $ a t i v o s t l o ~ dWne n
d o Jse puede presentar d M o & ~ o s J u e g aque
1izacá.o~
perita esa condu&a&tras ambjuegari c m
muy útil observar los&os
- o eel ~so d r ! b ~ m E i o s . P a z a
s o sus autoverbe
(p.ej., waiim m q m b e m , bkíntos) a modelar el p q b &a-
tipo de mas.Tambihes
de humor del riiEio durante la terapia y pedirle
que verbalice lo que est-6pasando en me momento. Apartir de sta inbm
r h que d terapeuta v&aka 7
,I el modelado cognitivo c ~ f i ~ i s t ien
&$
miemitogm& adapktivm que el& puedeutiliza para m p h a r Im peas;i-
aientosmgati~os quesude ~ m t aen r deteminadassitusrciom,y en pedir
a~~los~~~can~prslpias~byl~srephPtI
el tempeuta v&&apens&bsp~sm~ cada vez que se em#nfm ante
tmpmbl~yasl~a~demQd~esamismadurbadnmU,~d
p m e n t a p m b h especiales enlestsf Ama, sepuedeutilhmd e n ~ h t a
en a u t o h t r u d n e s de Mekhmbaum (1977) para c m e - p kque intemaIice
autdimaci~m positivas que supemadentoy ronduda.
5.23. T r u t m h f o con lafrmiilia

Si hay alguna disfund6n f a m i k se puede Muxt al- tipo de k m


familiar que tenga comíi o l x j ~ o as e ñ a r a sus miembros las siguiente
badades: (4c6mo c o m u n i w de forma m á s dediva; @) saluci
b p m b l ~ ~ ~ o m e n ~ ~ ~ ~ . ~ . , ~ v ~ 3
&o íhntar el hecho de que el padre haya perdido su trabajo), (e) c d m ~
.yiu@onarconflictos entre los miembm de ia k n i k , {d) c6mo camunia
.memaie6y senthientm p&tivos2 y (d)ci)mo cmbía las hteraccimes que
c o n h m n los esquemas copitivos desadaptativos de los W . De nueva,
-timos al M o r a lostrabajos de del Barrio (2007)y Sta& y cois. (19%) para
una expficaciOnm8sdetallada de las t&nicas diqdlwpara c m e g u k estos
objetivos teraphticos.

6. APLIcACI~NP ~ C T I C ADBUN PROGRAMA DE TIRATAMIENTO


D E LA DWRESIÓN INFANTIL Y ADOLESCENTE
Para findizar, veamos h aplicaci6n de un programa de tratamiento cogni-
tivo-ronductualen un casa de depresióninfantil que ilustra, mtre otros aspec-
tos, la hpmtancia que tiene el contexto f d a r en el rnanhbiento o i n h -
depresiva y, por ende,tamb& en ms a l d .
sificación de la sinto11~ab3.agh

J u a n e s u n f i de&m&os que acuba cmulta derivadopor su W c o


de familia ya que ilwa wa-meses conp5rdidéisde apetitoFdificultades para
dormirf c ~ & ~ , ~ ~ $ . pconcentrarse
a r a en b&masescohresJ falta
deint- e n j u g a r ~ ~ ~ y ~ o s b r w ~ d @. e hej.,ullorasin
m o ~
razónaparente y &,jmm&dhwunamanque de malgeni03. Además?10s padres
H m ~ a d e ~ ~ o d m k h m W b m n d & @ y l a s
paWpn&hcara- a l m p ' b r i dJuan
~ moizrr-tr&tmw depw
~ m a y a W v ~ & d & d ~ w W ~ J - M f ; a p ~
#do tmn estado de d+o, con caagbh~bxsws de h w m Mtabi-
Edad y acmsm dd Hanb h&nWkdaJp #mp&&da dd h e p i d dollegh
y p ~ ~ ~ y ~ b á r c o n U t r o s ~ ~ k u
s & s dws sfntomas dave del trastorn~dqm*esIvumpq se p&apIIpck
cklmnkb t V W Q S 4 m & o ~ l a . &d~e @ m s & W * ~d E p -
m:faqp S@Ai&d@em@) ~ ~ & d I l ditI@m&oC
a l d~ m~ll-
y mtimimtos de d e W d p d b a , por lo que cl
@des de cmwen~ci(5n
h ~ d e s ~ w ~ p . ~ l ~ d ~ W ~

=
WW~YM
eWk d&S& h&$kkM~
p W w d ~ ~ i i n p ~ t s : ~ m m ~ é n d h a a d ~

-
d &@o, bajo m@mhb~ L K O en ~ ]d~ social I(iwapact8etd
-1

nuevw amigos) p ea el h a fam*ai de lea p q b


~ a ~ p e o b ~ ) , g ~ ~ q ? f ~ ~ e s t a n
Q -fi aíapmmcia aem -torno p u t i m In i m ~ p w
w h a 3 s i a . p r o d a & e r i h ~ ~ w ~ A ~ ~ d e
a0 Idzxdd), tíde &@m= wmmda de L-I
mymIAunque se m n d d d ' l h '-& ~la e&&m&t de un €hstuzha
~ m s a o ~
w-kp

k , ~ t . w . a I ~ ~ ~ ,BUcapacidad para hacer nuevos


63. &tiiGsis funcional y objeüv~st a i q W c o s

A parfhdel esquema &&u de la tezapa de conducta 5inhxedrnteaga-


~ ~ u e ~ ~se fosmu16-un modelo
c m ~ dd
explicativo ~ tm& ~
torno dqrsivo delniiio (vWe h Figura 1). Esie modelo, de car6ctertmtaffv0,
pMe de una wdedem-tes negativos o anteceden- @. ej, &as-
hdo*fdhde-.- de los padres), que eiripresencla de ciertwi
demmb de-m~ IY
o varmlee, del drgmism @ej., ~~d
c~~ de
d e de &tomas
qu@
vidosr,depdvo, lo que
de &&m Foz
*-*

mmaseriedemmettmí&squ@kamz~z,
W l a w d U a c i d n ~ , e l ~ ~ e n t o s e p i * Q ldurante
m g d 15 s d o w de
~hor;tdedura&,arahdeadQfPrn&gc~tibenh~Gcar-
& & & L a s W tkfikm&@&
~ a~ ~ ~ x ) ~ v ~
mciomdm en d e& anteflor:

(1)P M & : se les ~~


+antaa lm padres como d nifb (aunque
~ ~ u W ~ o m h ~ & ~ y m ~ e j ~ ~ ~ ~ ) ,
dffl kaswrno depmby.ha sintmtw que p m t a b el ni& como pmk de
(3w&-F-&?jq~*a'@~
padm la 16@

se hizo a lospa-
luanICQ-
a* m 0 ala3
&e .IhpWfi&óin de las.
~ e ~ u ~ & 8 ~ ~ I W@ESi6fl&MJ$&.%@&ae.
e a l l d
teentrevi&, s e p m ~ . t g a ~ & n q u é lo
en &&m conh
o s~ t d ~ h aanwdequese
trasladaraa e& dudoild y a qud d a d f c a b ~ ~La ~ . ~ p-.ta
~
a los miym p q b . P o s t & ~ g i , ~ e bun
--
,@aScapesp sus 8cm-

c e ~
~ ociay dicima
~
m para
~plan Q
dde e
qiie pnactieatan pmMkamenk las a c t i v i d ~ ~ qha& w -@do Juan en
p- lugartalguriEtsc k r h (p,ej,,jugara Wqmnsohjugar al h3&olcoa!
su pdm o monw esi bicide con m ys S r d ~ s(p. ej., k aI
cine, cenar fuera con sus padres). Ce ernpez6 can aquellas actividad= que
depena de h ayuda de los padres, %astaesperar que el mimmmiento en
habilidades sodalea permitiera a Jrrsin iniciar dgww j n ~ c ccm i mm-
~
p d e m de m dase. Cuando Juati. hdhd d mdm de .algunos compañem
cm-11~~ niateshab4 i r i i a a b g e bc m v ~ e sse,pidid a b p a h
que pj:gmQmm cupifiran(p. eje,al &e, almfd p a q e de atrwdorm
a jugar a los b ~ h en ) las que pudiera imitar a ~ S Q Scomp&ems. P&&m
mente, se p W c 6 que Juan se apuntara al equipa de hítbd de m dase y
a s i s b a a los m#wmmknbIya que a& ah~ era unade Ias activhbk
favixihs de Juany una de,las qcie m& hacían los compdeso$ de su clase du-
ra~@ dremo.fihahente,se ampli6 d tipo d~acMdades que s e p W a m n
iiidizym& a@um e n h r d b que m p m d h enmayor medida l a g ~ ~ s t ~ i
de las padres (p. ej., ir a la montaña).
A d d , se pidib a Juanque ilevara a cabo un autom@tro de las actlvida-
des gratificwttes que Rach cada dh,del timpa gue dedicaba a e b y qw
~ . ~ m ~ m e ~ e m O a Q n a l g r ~ ~ & c a t r r s ( e l e I
199BPp$%. '157)para d m a x dmo se tras malkm Ia actividad
y c b o se S& al a d a r el d h Bashd~se en estm mtme@tros, la psi&
l%a &taba cada -a la H&6n mtre las a & d a b gat&tah:t& Y 64
estado de dnirm, pidiendo a Juein que cc~npletara con ella u n @colen el que
repmabbanlas adividadesrdzadpis y los Mures del t e m h e b eM0Ei~-
d.
(41 Copttrao de mztiqmch: se afabled6un contrato conductual con los
padres que estableda h a y espmíhmente qud haría cada padre mando d
miño~~tiera~&~~~~debe~d~sintsmameI
asi evitar 4 &tm&rn& aepmja &&nadas c m Im p m b l e ~ adepresivos
~
de Juan.
(5) fimh&rw&~&* s e u &micas cognidm
~ ~para
la mociifieacidn de losp&ksmimtus negativos delnirio, , e n q d I las ario-
cipadcanesriegative M ~ @ a @ m € p ~ d a m I os gs ~ e n b s dihutilidzud
e
e ínferiaridstd. Para ~ $ @ & % o g a expM a juatiW:&dos que w i s h
entre pensamientos y,&&bnaJ mediante el nia&lo cagnitivo situa&n-
t d u . Con. da- de hs au~ & 4 m b a j cm6 Juan en la ~~d
pata d u d ~ d e h ~ e d l ~ ~ ~ ~ ~ p r
psiWos o adapta- I%mdh4~pqgnt15 al nrño qu4 datos Mia a
favor y en con- de los pmmnhta5í~gatiWsq
y rwqidb, y SE le
~ a q u e ~ m a + ~ f ~ h ~ c l e v m h d ~ d b .

No obstante, 5 i i g w I p & a W dgmas aesawlw ~ ~ t e s , P c m-


: p htoiib~ e s e s =- Sabteei tsatainiento
f a-m3!&-
&I de la dq&& hfmtil p addewente, hd1iym b*ldestudios mb* k @
? r

' p p y 3 k & ~ i i i * , h l e r i s a ~ a & ~ a l b ~ d e . ~ l o ~ ~


..-dad de i m p h w ~ ~ ~ ~ m a y o r h i n q ~ ~ I
&8d~dkib~loEei~&Wv&scabutra+amien~de~

mte la *&$n
bwem* l%$
en l 4 j S . ~ ~ ~ ~~Jayml,haser y
- ' ~ B r
234

~ y a d ~ y l & m ndebmk
te & & r e s ~ t e g & p ~ y ~
q t ~ d @ e g . m m k M ~ & & de h ~ ~ p b ~ i a , ~
ten- de los datos &údm p r las ~ t i g a c i o r w spt m e iñ:mawbk BY
a ~ ~ e ~ d e l b a ~ ~ ~ v m p n l a ~
niños y gd~Iwmks.
Pero las Wwqw acbdmm! se aHimnpe~2.aatodi+
kesos a z p d o i s excesivamente basadasen pmcednniMrtos 16@zw,
Vekbaama lE&dm,zcaierr de mpsie,L d U W paTa mt&m m&LmeB, m
pecídmmw p a n3ñps m& pqu&wr son almrdda todos d a 3 3
d ~ ~ ~ e ~ ~ ~ c t u c i r . a r a n a ~ 6
pia 0 a la pu&ílhíad de q- d mmwno se bmdkie c o r n p dd ~ ba-
~
iadento. Pdr -,.Sería c i d & quelm ~ ~d e
samllarm &tmteghs ppmeWentos b a d w en juegosJhisbdas y 4
actividadesIap+a& a la &ad y el contexto d o m i t u m i del mena, para '
p e r m-rmi3airñahstbiw ~ p o ~ a tEnaeste . mtidrr,elpmg&ma
de@ bmhtu pa . r . .a h ~ ~ e t i ~ y ~ ~ e s
i a p ~ d - e z ~ ~ ~ ~ ~ c o m a t u i
&p*.
mdmmte,
~ W W GSQron. ~ o m ~ q p k + . a ~
c r i ~ s ~ ~ d ~ ~ f -d t+ uW m
ú cmo y ~maya(depm&r
I ~ ~
L.Y.,MekUq, G . L,y A U O L,
Abra~~w ~ ~Y. (i989). H ~ p d w m wdepwdcm A
~ ~ s t i b ~ o f ~ 358aZL
~ . ~ ~
Mxammn, L Y., SeUgaan,M.E,P, y Tea&&, J.(1978).m d hc:@- in:hu-
marE d i q u e and *uEation Tilmfai qfAhwmlPq&dm $7,4974.

k&,A. T,(lw.Cogmtive,I#ad& aiE d e p m i a J & qfCdgm&e Psy&WwI


l#3-37.
A. T.,Ebh, A J.? Chaw, B.F.,y I- E, (1983). m@m &h dqxwdef.
Bilbao; DJYE.
--.
l k a h w ,E,X E y q M.D.,Wihiwmn, D, $ment, D., J-, DahI, R, P&, J., y
N e k a I E (3%). ChWwd and adoiwcat depxeisaign: A &&w d the pm 10
Y E W S - PI.~JMW~Pf* A m h t 0jfcl& M A-& $5,
1427-11839.
E-, Gv ShrrrihtFF-EtRW.tip~&WtfiR, B ~ a ~ W 3 d-R,~vw,
L./A@& M f Ba- J. Jv A, aibmJ./ G w P-Jy m -
TabOas,A, [ 2 W ] . L h e m - I t r w h o f m a n d a & ~ ~ ~
law ~ ~ , ~ t
d ~ h
h effE&ufien~&€.Ar* ~g d
P q c W y r 63,8593.
Cautela, J. R.= y %den, J. ClM),@cnims dt. relajwih, -1 pxdctica p m adultos,
*y&m'&t qDE&L B a d m m M w m z lbea (migiml, 1978).
M~ss, D.L, M.Jv W W OP-
~ E,Qw*~ L. E,, K.S 0%~-
~h E,~ t f f oA,i IXR&&&.\- F,-, D.A. F., &emie;tJ&-
sat Sv-iKTv -*m& .. W.iC, V.#Stickk,
&-#D. k , y W d F C b @ @ @ k m ~ W Y v a I i & t & d km pie^,
E ainh12wi~@ 6 ,
Clsirke, G N,,y hvitsohn, P,
sckaaIsMmtS.

~~~~ pmd dep-ve Wrders in chil-


ABUSO SEXUAL Y MALTRATO W .

Bknca Mas Hesse y Miguel h g l Carrasco Oroz


U.N.E.D.
de maltrato. Todo en0 en un intento de
- '
~~ ~ ~i r: n. ~ s
~~vlnidat.nk3
p ~ m g m ~ p p

23. Tipos de maltrato: concepto, descdp&h+ iídImd0tw


Id I ' I ,

Bl~trat~afm~noesensíud.tr~mnirtna~~pslcopah16
@ca, se trata m& bien &m acontdmhto &-ante o una qedencia
a v d m q u e p e d e ~ a m ~ z m ~ ~ M
~ ~ q a ü v a s e n l a s d u d d d ~ y , ~ ~ & i u
chica y una iriterverieí6n ter;apeUtr"caespdfim.FH Esst la r a z h pof la q u ~
el Manual Dia@m dc Trastamos rnm- DSM-W-TR (@A, 20ilO/2002),
lo iaduye en el eje I mmQpmblems ~ u m el abuso
d o ha nqEigewikf
~
1 ~ ~ d e ~ n s t L ~ e r n ~ ~ o c o omt mob r~m c nm~ ~ d
entidad propia ( F í í o r y Berlirtei; 1994). I;a futura vemi& D!3M-V CAPA,
20'12) en el b o m W disponible m la web, b t a la fecha, b &eja a e2 capi-
tulo de Qasbrn-0~ &dotudos cm el b * a w y 10s aWsr)re.
~ n a ~ & ~ m u l ~ d a y r n ~ & ~ h fen&m a c m d e
m3um o incluye n u m m f a w
mncepb c ~ m p h j que difemnhpx+
m$d&ddz&~ (hdh&d&, fmdbwo alos qwse d meim,
que mbibuyen a SU mmpIeji&d: hdiñdtad de dhmmir la
& s t d d d d d e ~ p a z ' p & @ a ~ l a e ~ h d e ~
M& vimlmb de miami coma c c r m p o ~pazentales ~ s en nwtm
d m a p. la heWogeanid&ien gus miIrlHpla manifesfadm.
Ei ootl~ept~ dedtmtoha s i d o d a d o por divmmaubm (&m&-
m y de FaSiI, 19% M&mhy Gudca- 2Wr Jim-, EcrlommI
Oliva, F&eias y Saldaña, 19%; Jorresr2013;8; L6pez y LimazaI 2CiOU)
quienes coinciden en delimitado como toda acdbai intackmaf u ~ m b i &no l
a&dmM por individuos.o ~ktcion'escuyo &da supone
~ u i ~ ~ o . p ~ ~ ~ , ~ o p c r t w c i r i l . ~ m ~ o r n
s e p o h~~t8ickm amr o toda aEcit5r.q~ prive a h nífm del cuidadosi-
sario* de s w derdm y -desI impidiendo su t5pW y plena deamolb
& c m la &cch de s u &d&a ~WB;S.
El c*mo de &as a d m ~~d o n a hus a&me m acddmtalw a
las que sehaedmencia,pueck~adoptardiv-binias seg-131los p a h e
t r ~ emp1eados
s m su delim&d&c a) actiPo-rpasivujb) ~~~-
d a ;ci) f&wamdm& El prhero de esta~p~&t&osagrupa las actua-
&nes de3 aZWImMmm kd&i#deque d acta de md-b anima ~ C X CbcEi$ei
(abzzso ~ Q ~ ~ & ~ ~ t DU onlisi6n
~ a (& sadm
i 13 ) o emo-
d 6Sko
u o d ] p d -da$ -
-( ' * ,ej.abusrrmd)o
filmdel fam&w?@zmh&a, ej. m w i m w M ) . @a8& d
I Bh&a&&m~& :&sEtca las a&a&m& mdtratamtes segh si2
*
6 B c a ;
~ q ~ e a ~ t a n ~ ~ o d e tecci6ny.OetOwpectodme-
mtosdesmenosangreenelcueípoola n o r ; ~ d e ~ ~ -
mm: hematomas m la cara intecna de1
m m & bvor crni la
Tbttsi3ntento d e s e i ~ e n l a T & I a ' 2 s e ~ ~ iascwmmenúas
ado
del efettabajoia W idedwparám&m$,d alcance de b qmiaai
a corto o largo plaza y la n a t i u k 'fí&t/bioldgica o psb16gica de estas
c-cias*
BsESl.fesQseWar,pwtmaparte,q u e ~ o d e l o s ~ P n a l ~ t s i d o s m
~ ~la-sinkmat- a n i h das i y p r otan, que
de las 6onswuencis Eialladas no se d @ d e mpaMn ~ ~propio yc u
d & í W ~del mitrato que dhaimhe al niffo maltratado de mahpíer otro
hiZfD cm alguna dedau6n Wca @&insd j!€D.S;;.Rutkr,2006b). Dei
d&dhdade los e h t m enla literatura se desprendendos ~ e n k -
+s: unn dativo ala ep&ci.dad delasefe&my otro a la bmmisi&t gene
m i d .Bn mmnto a la pfimefaXniuchos de los efectos del &Bato son m-
partidos entre uno y o- tipo de máhatn, &I embargo, dpos de esto~

-
%fe&sp-cm e&r más partidamen:te s ~ d a d a~un 6 tipo e s p i f i c o dg
&pmiakiamali~amte.A p m de ~ h4ri.eSudbcmtmvmsk mtrel* decm
$lobale y específicos del maltrato, algunos trabajos han hallado ron
~ o ~ p quelas
~ probkm
m , de amducfaexidgt-adamnm;Tspm-
@os del maltrato £kkoy aibmdmo mientras que 10s interimkmdos dd mal-
&atomocionai y sexual (Eridmm, Bgdmd, F.+a,1989;W-m
& r d h ánd l i m e IIm),Adafemzh de las o- subGpm, &e atixno (a&
pemik mmyormdida estab1.ecerrnos&cbs dlfemdesmás
daros miaciwiadus mla c0ñdw-bse#ualalteraday las &&a&ones com-
.p-ortmmides e m d b d q &a de la ~~I~ &&&a y el bas-
toma d e W r & p t x ~ g p i ~ p ' ~ ~ p e, a w . mdefoirna
-, m tipo partinilar de 20m).N o obstanQt
ktww trabajos qye difam@sw pm de v í e k w de mal- con
ademado cmtm2.w@3mUI , ~ & ~ c f ud ieste~s m b ~
Ei x p d o de los 'aw&m.ala p-da de la bmmkK6n
gmmdoml corno dm=rt&d&aRwadD ~ WdS i k m t ~ tipos
s de
maltrata. A pesa d amdtmhtlenenunampr
probabilidad de r estadios ZmgiWimlw han
~cumtimadoIa hip mtqpraatanal y heui. hallado
que entre uri 18-30% m m$n#r- del W@a-
.baasud-dmk $Wudp Tl&r, 1%; K a m
y B@G1m.
4,l. Conñinraciónde b veracidad del malbato y walmci6n de sus
caracter3eticas
La primera tarea del evaluad01tras ser hfnrmado de Ia sospecha de mal-
ttato es confirmar si r e h t e a t e o ha existido maltrata o si se trata de
un comportamiwtoparental inadecuado. &I algunas situaciones en las que
existen indicadores Mcos o de abandono visíbles esta confinmci6n es más
fád, sin embargo cuando se trata de maltrato e&mal o abusa sexual, la
identiS.caci6n de este problema se complica extraordinariamente por el ca-
r6cter de privacidad e intimidad familiar con e1 que se produce. Ante la
sospecha de maltrato ia Admhktracih Piíblica y los Semiciw Sociales de
Pmkccih del Mmor, están obligados a poner en marSia los retamos nece-
sarios para su conhnaci6n. El evaluadur que forme parte de estas sevicios
de- indagar para la reoaleccibri de infomaMn a tfavés de dos técnicas
iniciales fundamentales:la entrevista y la observación.Ambas deber& incluir
aquellos indicadores recogidos en la Tabla 1 como pmto de partida para la
idmtificacióny e v d u a a h de los tipos de znaltrato, La recogida de informa-
cian se obtendrá inichhente de familiares, servicios SaniCarSos, profesoxesy
posteriormente de la eduaci6n de los implicados directos p m cmtrastar
la infoxnación previa obtenida. De esta primera e;valuaci6nes necesario ob-
tener datos de cada irno de los indicadores del maltrato, tipo! frecuencia y
duracibn ademiis de los factores de riesgo y prukctom del contexto de mal-
trato. A l g u w indicaciones para guiar la enbwhta directa con el niño y la
familia#asf coma los indicadow de veracidad para d a d s i s dd testimoniaI
especialmente en los casas de abuso sexuaI, pueden ser c d t a d o s en otro
lugar (Can& y Cort&s,2000;Echebunia y G u d c a e ~ a r r í a2000; , Mama-
nero, 2010).

42. Evaluación del estado del niño y del contexto maltratante

Una vez mnhnada h e3xistmcia de maltratoIla evduaci6n ha de dirighe


hacia la exploraciónmédica y psicolbgica del d o y del contexto mdtratador,
principdmente de la fanu'tia. Respecto de la víctimaIcomo ya se ha detallade,
las consecu&as y ~~ del maltrato son muy plurales y diversas, por lo
que una evalumi6nmqW ha de ercplm, al menos, los siguientes compo-
nentes: lesi- ~ i c a ~ ~ ~ o n e u r&do c a ~ ~ o afectivo (eniedus,
o I ~ emocional
, EnlaT&la 3 erecrrpitanunmnjunhdeptuebas e % ~
'&su m castellana, para B evaluad&i:de estas vadabb. A i p w de
. ~ ~ ~ h p ~ ~ a ~ b d a s a I m n i ñ # y ~ a h
> m i d a d eDe cada de las pm&a mm@clas-semawimm los c t r ~ p o -
, ~ q u e ~ ~ y u n a b ~ d e s ~ ~ d & h s . ~ .
amplia revisi6.n de imtmmnfos e&mdarhdospara h Muacibn del
ede ser c o d h d a m~ ~ - ~ ULu* c oy Sheman , (2003)
y VrnHaelt O*), m8s eckritemmte mJ m s @m) y olaya,
de ia ma g BpIe€a(2Urn).

TlZGT~OSPARA&LMALT&%TO~AWTa
d d f v&al B &ta,&&s
s e - M e y m

atmei&idecti~
Zrp~,opuestsipahsh &O y mejota de Zas
habilidadespmWparad~~o&maiae&unaausaidsim ortarr
tg de zqplmibn ductuaL Almismo &m*,~g$ s m o ~ o m ~ d s a d ~
para nianejar suspropias emociaim-~lp~&'d&srntambi&nes~umtoi
a l a ~ v a ~ a ~ t i m d d n i ñ o y s e ~ ~ ~ ~
amos. H .trabajo con.k familia awtmfa y faata la mmiacián, dando
oportunidades para disal& d abuso de h p m a ~ a p & t i c a .

H a h W d e s de moddaa6rtg +6n afeetiva (A)

Narradva t r a d t i t a ypmcewiiientom p i f b ode hexp&cm&, m 6


~~~
que se a r i p l a ~ mgnitivas dadonadasc o n e l b ~ m

$&mes conjuntas p a t h e hijos. m.


Este mhmmienb se d i z a r á siempre de acuerdo con l
aw a & d & h s
ylasn-Wdel*yEafamilia.B1nWded~~endedek
kWadc a n k i f w ~ e l ~ ~ ~ y a r u ~ a v ~ e n l a ~ &
mte,su dumd6n mb,T?lk16 mmms.Aq@w niiimw n prob1ams m&
g a w s p d b n n d i u n i i m d r 5 n m& larga.
-
53, Tratamimto integratlvo del trauma complejo en adolescente
(rrltepiive Treuhmt af CompIm n~tlmafiMZBSm
2012)
Bf;r k e y

Tratamiento copitivo c o n d d dirigido a la sI'rntomab10g.hdel trauma


complejo de Ios adolescentescsnq e r i m c h s ticas as severas y repetidas.
Posee varias componentm de M e n t o que puedm adaptarse a cada h b b
rla, shtomás y problemas espe
gnrpaly del cuidadof.
caliza en laaIaid6n de MJO
hde&Panadas canel ap

cuerdo katimática y su4mcmiat&os


servidos sWes y ju&dde.La

La eficada de es@ td&ni&xil~x aanshtd muii estudio


p ,-af
m difaente $ q u e no mciuy6, dadas la
de Ia muestra>pp:@&&z&mi.M t a a esta autoresI m r i
del,&&o, la - d&maJizartratamiatas lago5 {Mde 3 ó 4
En iOhnhe.wPn?w oWenerEde fomia g~aihpta,algunos de los mate
r i a b para realizar&WWtWerrb,
&u m&im.wp-b~-a pa&wma
&anbb@-cd~.h -
,""
"*b
br&
:
:
a h v u r d e l ~ R . ~ s ~ ~ m
m& r@i& mdum d tíemp;o de m&-
M&$h~yB~24X%).AtM&ecibpb
U o ~ b t - . ~ ~ @ & t a ~ i s & ~ ~ i t m ~ e r t d
m&- hfmt%con menw a&w&ad pt$~obIiSg108met ll:
1 9 . ~ ~ ~ o y h y ~ ~ ~ a ~ ~
dMo9wbqp ~ 'pm m q & ew d ~ ~ #~& i ! 8 4
%.~ n l ~ ~ c u n d j & n B ~ ~ e e n d t
I
I
i

S . Modelo hfqpatW Be~arroI20pafa el ~ ~ r n i o


de la S*otrtatdqgb l%d&va
6.6. Apego, mtmqdad6ny competenda
( ~ ~ c ~ f ~mi -t3mpe&q,-
W f - ~ ~BIawein y
S*=h 2W5).
Bsun~hmknta d ~ a ~ a s c u n i r n ~ ~ z r r d ~
Emgadwahii~fonnaisde

1, h h e j b radecmd~
del a- pm d midachr, reamim y ~i~gukx
la
q d 6 n @lTld~lld.
2~ ~ y ~ d e t a ~ ~ ~ a b ~ d e s e m o e i
bddnim"
3. Rquwta c a ~ e m.
~a h a dtu e t a del ~ ~
4' E s ~ ~ n x ~ g ~ W m ,
I I

ukbernwidylam-

tale* Ias dados

0-aa.q*&
5.7. En busca de la seguridad (Seeking safety; Najavits, 2002)
Ds-e8ado para adultos con .trastomo por esm posfratmeatico y abuso de
sustancias, ha sido probado ya mnadolescentes en m trabajo c m grupos aiea-
toaos (Na3avits,GalIopy W&, 2006). Es esta una terapia co@tivo c m d u c t d
fwahda m el presente que m& a los pacienM a comqpk una maym
seguridad en su vida Las daves ;del tratamiato son seguridad, [en4 s &la-
&hes,pmmdento, conducta y emmbms)y tratamientointegrado (tanto dei
W m o por es* pastradtim como del abuso de mtancias).Se dirige a
k p-da de i&aIes que acompañan a la experieracia tra&-tica o al abuso
de swtmcb, posee cuam &!as de contenido (cognitivrs, conducidEintm-
p e d y -O del mwj y presta a W 6 n al procesa &m (matratras-
ferenda y h habilidadesde cuida& del pmpw terapeuta)).W u y e psimdu-
&án y enfrenamiento en habadades de afrmtamimb. Consta de 25 temas
de tratamiento cada uno '"epmmtadopor una habilidad de afranhmhto y
entre los que se carece del m p o n m t e de expwkidn de oim8 programas fo-
alkmdos en el trauma. Cada tema les Kidepmdhteypuedenu- según
las r~etedadesdel adobcente, por lo que no e;s n&esuio reabrios todos,
Está -do con fauna20 individual y & grupa.Ei rnanuai esa traducido al
españoL La W á n de su p w web m (m.eeking-5afqatg]+

ConchyenSaundmSBer- y l b s o n (2W)sil rievzsi6n destacando que


el tratamiato del ~ t p ' ~ - tcmistitupe
i l m reto para d terapeuta, pues
es &e rmtrataniéntapafkaihs m m a ~ o r i a c ~ l i dnrmnalmmte
a,
vf~de~k3s~de&bb,sanunpd~omgl~orin9u
desanoUo evoutiY~gr c m m a amplia gana de pblemas. Por &r a z h a
que lm p~~~ fldIücen y se ackuen a cada kEi&oria, p w
blcmas y c k u m t m & - p h W # y no se Intente uc&am aI niño en un
6. TRATAkdWTO COGNITIVO CONDUCTUAL
DEL ABUSO S W A L INFANTE

Vmos a ~ e n . h a m o salma en la bcripciQai detallada d d tratamiento


del abuso sexual infantil. Bajo el dtuIo abuso sexual infantil se agrupa m
errorme abanica de actos, un m p W o rango de edades, niños can carackriw
ticas prsmales muy -es y mfl~plesentomos fadimes y sociales. Tal
vez por ello hnbi& es variada la slntomato1,ogía de las vfctbas, dwde b
ausencia de shtomaa a pmbbas graves e irrcapacittintes. h t m a n en el añr>
2004, h b , al abuso sexual infantil es una e x p r h c i a de m'dn mpkju, no utB
dkgnóstic~o un f r a s f m...»y continfia &ando que los S i o s abusados
wmahmte acomtihqm un grupa h e f m g h I c m muchos gados de ubirso y con
pum gmedimiom~@Ag. 269) T-do esta w cuenta)se puede decir que
estos nifios tienen riesgo de kuhms viidmhcianec, m W M e n F o adüi:-
tg detenorado y actitudes alteradas sobre sí mismos, los otros y el mudo. EI,
&O podri presentar tanto problemas so^^ (ej.,afectacih del d e s m g
cerebral) romo psic016&os (Cohen, Perel, De~dis, F E ~ By Fuñnan,
~ , 2002~:
Los problemas psicoI6&os pueden ser tanto afwkivas, c o n d u c ~ e scomo
cognitivos. Ei abuso sexud infantit, aunque no implique:amenazat violencia a.
lesión, esti incluido dentro de las qeriencias vitales qye pueden c d m
un ~~Q de est& postraum6tico. El&o puede pesenhr tamhih proble-
mas dhciativos, a b w de s w ~ sproblemas , de condua ansiedad, d e
presi6n y vdmrabiiidad para futuras vicümízdones o conductas d& ¿&
riesgo (Hmvey y Tayloq 2010;O b n , 2011). El nifio a s i n t d h puede ser-
la tambiénpor r-mug desde ser unnuio mistmtehasta temer
una estxntegiade h W e n t o que enmasare eI malestartar Tautbihes posible:
que el niño empeore con el paso dd tiempo (Putman) 2003),El niAo pue&
llegar a terapia par alguna de las c o ~ e n c í a negativas
s de haber SUWO eta
experiertcia la cuál es desvelada en la evaíuación o en algún momento del
tratamimfo.
Por toda ello, la eñcacia y efectividad de los tratamientos para los W
que ha11s&do un abuso comienza en b recugicla de datos y en la
waluaciiin biopsicasociiil @udTiom y Jongsma,20031, evaiuación que con-
t i n k abierta durante to& k intwvenci6n. Las posibles pprohlemas (e.&,de-
presión grave, intentos de suicidio, conductas autolesivas, abwo de sustan-
cias), que puedan p ~ a w a &sgo la vida del nino, se atendexh de f m a
prioritaria.
Apmdkifc de nueva habíHda&@if&%&sde estudioI bbiIidades
sociales y apiendizaje de soludh de^^^ pera superar el d a -
m i e n t u s Q c i a l y ~ a l ~ e n n r a ~ ~ ~ d i f P ~ , e ~
~ t l t i ~ ~ b ~ d d ~ d e ~ é h i u i f
"anesIIe@ti~as y @ l ~ f u ~ .

T.+x@-twap$utiaes 4-0 mel que seva apzoducir elcambio d d


~,,~&lelenánteraphltieapmitiva es imO de loscomponentes m&suripor-
~ t & d& d i% de la terapia C&;rerey L d c t r e *20U). Es necesario crear una
m ~ d e c m f í w mmkqueelnSo
, se s i e n t a a s a l v o p ~ o .
m m o d w t a tkm que establecer unos bites sama y: no dmet
lo pm puede darvSálo en este efitom~ krap&utimren el que no se ccrnlirmen
las expwtatiw tsmidas$se p d d n procesar l a s , m m o S dolorosa.
P h &&laI k p & b & h~ebj~e&.9$6&&$& fe ia -
y gme& smsachea de b-tar y wu,c ppusdtí wr -& debida-
mmte potmdtacb y p e m h & & W j a r 3 e & dti ser otra &&ah@ de
a b n t d m b @nd%2U07) t m i h por e j e q l c ) , a h Smia dg la t6&@gad
prcpmha a l M & d & ~ a d d p W p ~ aehnmaekakhloa- $r
dido.

Las diversas W c a s de reIajaci6n a t e n t e s son una ayuda eficaz para


dotaralni~odeh~ a ~ a t i d a d d e ~ ~ d e rsími8mosuwtado i e ~ ~ o r
&ki'hlpactivadÓnkioibgka. El -miento m reIafxi6n se con-
4 i i @ S bpun forma segura y pautada de expbxar y contactar c m el a m p o
mnhquelos~,quehanpasadoporunaexp~-
pumientaer difi,dWe1ya pmrmtihiir u m ftimte de
, ~ & M d e m a e vopmhabacortadolammXmconel
i ~ , erterpa
&$&d6n). ~ emiaja& i da al la @Wdidida dq e
d ~ d p m p ioiapoY
o ~ ~ e s ~ depaz~ y~almayo-
b k s
dimmik demlajacib (si4adr)aentai,uaidad,~ m ~ r ~ (Smith, ~ o m2)O .EX
nifh apremie que es agadabie y m pd@m sentir el cuerpo. Pd+m de
ímmvd'~nt&ahibi&le impide smtiwhdefaw ante ~ ~
yse q m a que ammmte su shiido de aubdhda. Pero durantesu a p n d i -
pueden ~ u c ~ ~ ~a las r el
~ que á t eer asp t a deber6 estar amto pafa
tra~he&~.El@Ónde~jaáase~deiacudoalii4
y necesidad= del niK(3.No todas las Meza de rdajxi6nA fienen los mismos
efectos pic016gico6 (Smith, 2007)ni todas las M w c m k v a n
dm* de tIeap0 y ~ ~ Q .

La: rdajadbn m d a r pmgresiva es una de las técnicas m& fAciles de


apreñderc.J!LIMO mhnenktimequeir slsiWtdo hrelajad6a rswxdarque
surge nalmalmenteal soltar 3ai W&aiiscular v o 1 u n ~ t fomada. e
Es posible adaptarel pi6h d asodando cada tmidn a diferentes ani-
maiw o actividades. Suaprendbjepuede requerir de refazndmesexternos
yrequiere un tiempíD de p W c a diaria consihabk. La da$& pasiva o
suvc~sma,es essimilar w ia dajacih hwscdíaprq$&v& pero ahora la t&Og
v01:untxría ya no ea wcewia, el m va rwaa$e&a al campo de forma
pautada y la va reIajmdo, El terapeub malud y ataid& la posible apaei-
~ m , g e I @ i 0 ~ . - 4 ~ ~ w ~ ~ ~
~ n i 8 w q u e ~ p e i s a d a p o r ~ ~
~ . ~ * ys.b&iecfmes~d~~ped.ertKifiuhenel~lirso.&k
s
r e hM b dek(rs:$w&m* h s & r e a ~ a u ~
~ c a i a i g ~ &
desvelan-
4 de h Mitoda del niño que hay que evaluar y m a l w
~ & r ; b t p ~ & s o h & d e ~ ~ , & a l ~ o & o m
ser4 w n v e cambia de m*
Mente g re$*a* Tan al t i m o y, como #mw dicho, cada e m d n
b u n patrh &r@m&Cgrad&E~- ~ ~ d i v ~ ~ , ~ & o
p & c ~ ~ ~ @ a ~ & q a e W ~ a h ~ y I a t x r n ~ d a & ~
~ p % d e ~ w ~ h & t n . r a ~ ~ p , ~ ~ a ñ d i 1 c ~
~ & p m s W w , h ~ h ~ & e ~ d ~ n ~
a& S&# dO,- y ~ Q la a&?i&d ~ i m p á h
~U~&IM
espera ad& p.- ejerdda de m g h c i & praduzmn c m K i d g
,pmfrmbml afommchmb ~ t h a ( G e W a a gBmmdp a11). Alos n 8 h
~ ~ ~ ~ & ~ ~ ~ e p M e d e u ~ h d a &
M.germagradable y &jan@ wn l w que el ni60 se c h e y d w m su
-a e m w n . Ei terapeuta es- d e r b d d ~ de o ca&vimakd&
mqg~l!-p&tra-e~-a O W I - ~ ~ I ~ ~ W
a@vas o mpdwmanbs..Conxbualbximies fxmquilxwb* p d e m
&mealn~ioacmrunhqp~al~anidiratandone&kfalmaruna
w&+ h-a. La fmmd6n volmi.ia de Wpes mlajmtes.Wih
mSiInifio que pedecmkok a~adarmatesvmmdo@tTvo y @
&nder &atst&mmmLte que w e h Wa e s e a t m ya E m cDntenido
~ sea
agtadable o temrtfm.
b c t 9 w d d y o ~ ~ Z ~ d ~ ~ i ~
to que puede @ a d W a vohntad, lo qw cW&ittMsu gens&& m a m a y.
mtmL:Sentirel ~udeemhs @ e g p m p & ~ ~ ~ &eguiiibriop s ~ ~ 6 n
e d y estabilidad (SPB~MW,2011). @I m,fo- de
meditad& dhhiica, w estabb d e elphm@iiom&do eqiub'bti~ co*
p o d y mbas~de apqo em d suda, Lm smve mmhimtos del @gong,
pemikm al ad&&ente: na ~610sentir sii c u e t p , sino sef m d cwp~,de tal
forma que durante el tiempo de práctica d perisamkmtbpude ser relegado y
,damente m d v e al c u q m conf%qd~a la pasaria m fuwk sentido de
W ~ d ~ d e d t a a ~ , B s ~ s e r e n e H ~ ~ ~ . u a
q d y b, en d presente, sin v w arrastrado por el pasado, Prfpr m&-
cjommimtm pmim ~ b 4 4 p S w U311), *n ~ ser ya m m s d o evitar
?&qeiyogase puede iriddir &&amente m b e h smmdum sat&ims
lbamiti& 'CSgammeJ20ll), ashrdsmo, en el y~@ngg a &pecial d p de
-SWWi%, deamIladas para a l c a m a h a m & -tar la dihdtadt
*-
'&&@&iii-ibs.liberan

@@'pe&
WCO,
al
, p s f @ ~ ~p
mpkme t a t o para
de aritigcsosbloqums comiguimdo un m-
mayor bien- (rzip Sga,Yew, 2lilll).El
una clzara respuesta de ml$eiId6ñ,
redudadoh attividad dd &hna &OSO sPxrp1tiro ymaumentamb h acti-
vidad parashphticaI m~ a l contrarioJd u d a d o ,&m la acüvidadparad
simpaticay a . b e n u 6 s k f m a s dííMh d e ~ a r ~ a c i & o s c r m I ad i w
d a d 6 . ..
n
y ~ d~A ~~ z a d o d e e j a p Iutiamverqb.a:dón,
0,
I?muyyan,qm&m b~ci*,fmmtala~~a~13efP ma
dema-
tiq,centramenla hhakidn,unidúa l o s m m i d e n t ~ ~
gdemadm, puede ser
una ayuda m la disodsci~(Spmwe, 20J3).
l3l yoga $e encuentra entre las pr&qtiw que a p d m a controlar h variak
Edad de la tasa ardiaca @IRVIeningléa),inoce de regulad& del amusal b s
personas d í q p d d a s d;é tmdumo por es- po&aumAticoI p6mtan, en
q ~ a o , u n a b ~ b ~ d e ~ ~ p w ~ & ~ ~ e l o s .
(van der K d k .XJil@,El e y í p de Van der Kolk ha cmenzado tniaEnea de
Investigacl6n para c6mprSk si el puede aumentar h H W y sf este
catxibio ~ t a & ~ d a s i d o diminu9h de la &bm&lo@a bd-
tica Las resultados obtd&.sofi ahtadumE-te m ruatib a la
d m & n de b @ M v o s y disdativos El @gmg(CFQ ha sida
Wí&Wmdide p i x ~m~ .
él batani- & pmmms que han pasado
par di- q a k h & & M W s , y ~ de nuevobBU wpim&a ha abierto
m~ 3 ~ ~ d e W h i & h
~ Z a W & c t e a a ~ b a . m b d ~ s m d ~ o
de la atenddm.plwa,wismmL-=ttvm quepuedeneeriri-
d*W&at~~ yim*-mr b a
h t m c p wdempIo, favwced m n i m l d d p grmtodwlas
~ ~ W-
h s e ~ t a b k e ~ n a w a ~ 6 n c o n l o hpddbq
s ~ t m ~ como
@ ~ y d ~ n g W ~ d d ~ ' i I , ~ d e w ~ t i R m ~
h prmmch
~cmpmai,.laacegtaudny
' ~ ~ u s ~ o 6 p o r ~ ~ m b ~ q u e ~ m ~ a m
Se -era que La e x p s s i & 6 n c a n l l w & ~ : ~ i & ~ r & m h Qmgriitiva,
6n
una nueva cmnpmnsi6n & la experiencki cambios cr!grUtims-, qtak
aparerrno&~aawiaaethr&bemoaonal~~nqsoh~akpersrma
(Poay R ~ t h b a w n3998).
~ En sai &sl
SX S& rn-q
M i
-
im rel d o . La ~ & 6 m & l a s ~ o s p ~ c h s & c T o ~
b e m 8 s & ~ m ~ d a d ~ E - t % n e c o ~ ~ d m n ~ t a
pleammhndo los ptmgamhtqs y smb6at.m que W o durante el a b q ,

d t i ~ ~ d l d ~ n e s,y! &-fi
~ m mh
nuevos patos A- a t a (Cohen let ,d.,2006: B i n e y Lmkte, 2aPí2). Pisec.&
aplear e¡ m6tadoswfhtim. Como el f i o ya ha sído eñtremdo eyi w-skmck
~ a ~ i & ~ @ ~ ~ & 4 ~ e ~ ~ ; ~ ~ ~ ~
~&h~~digque~uelo~m~resmsial~&b~,,y
e s p ~ ~ ~ h r yl lm~ b ~ u s q r i e e s o l e r e p o ~ m s u s ~
m c m d ~ . ~ n e 3 . ~ k a ~ o ~ q l i d m x i & d
ws q e d t m de h InWvend&'ca@Kva,
C o m r r ~ oE%?pl&o,
s lanamti~ratraUThiih (qamdrign fpdml)ea UTi
canpomate míWo de hTmapbcag&m condticbd£mikm& end&wmna
~ € ~ ) p ~ d ~ o ~ p o ~ d m ~ ~ ~ d a h w
b.Los ffatamientos coghitivo c;anduc~ua$e&
e&& mon~ddudcona Watd4
e t a s de d&A tanta pafa ddtm .compara a d o h t e s d
bstorm de 6 5 postm&tico [COhett, M
+- Debhger y Ber4nw
m.; Bdbr y Ekmsm 2004), pem la d a d a mbre su val01 en
%tmder~~
d -tratamiata en M e s a ~ i tbemprmas,es d a limitada, Tampom exWa
infmmcih sobre dura- &@ha del tratamimb (en,gaeraiy de la e x p
Ski& a . p k k t h ] d etAo 2021,I )e ,
b MmltiazitI~~
w , Cob,
~ i n y o n y ~ , ~ - R J ~ ~ d e h ' i ' F - C 3 T csm i n wyr a -
Wa mm4f;icaem 8 vaw,l6 S eii el h-ta de &ios M . 0 5
-&-9p'U.d@&edad y suspadmsnoofamres. &&e
&u& pwtkipam~w- '%compmmI-en @das m l a a . ~ c M a d j &de ~
eobm b que se e s p a incida &a
poi: &Mm p ~&bma h-~
twndimntes, @ e-+ depmsidn y ansiedadi asá coma conductas
Alvivir wiw-a baum6tico el mndu p i d e su d g d h d b
~e
r r O w b y ~ c o n ~ m l u i ~ ~ p ~ @ o
~ d e j a d e s e r c ~ ' ~
mmk baja de SU wW&a& p w m l v w los pmb3emm (RQQ)$ y: OtCm&
m].Otmsveaes h apaimcia & d f b vime a co&mar las,eeem&s
'vas p- mbw d-mUREio, my b O- yR d h ~
G
P ~ ~ y ~ 2 o
~ici6~d~niIi~~breelm~1l1do,loS~~yd
~ ~ ~ t - ~ .
~ a s s r e ~ v i ~ e n ~ t r o s a ~d ~we l&mde nem~m~& n d e y
-&e a su entamo. h aencim y aWwiones ahpra hma&mp-
-w a a v i d a addk. F&abd -&?-mq~a
i d a ~ e m ~ a e l ~ ~ d d ~ c m i m b .y,ddWmemia
d j a a u ~ ~
50ciahadh.
E l ~ ~ ~ ~ u n a ~ ~ ~ a 6 i l a u d d o y k
d m e qbdanes d b t d o n a b fC&m & 2009). BSiere [l!BZ] ha siate
matizado h&mliza&&Im delniño, cma-da pm supasa-
derito dica.t6E&o y e@ntrtc~~con t e n d a d a identi£imlas explicad&
aimpk*Su id- sobre 4 moral e: ideas,stxide puedm ha& que es
~ ~ t e ~ ~ y s e ~ b ~ d .Budeq1496),A~v& o ( K a r p
de una g m e d b ~ . x & V ; a puede pensarque d d a h d p :pnrashpm y
forjarse una baja autmsthpa+
& d dusei h 4 b & W l d bbzejo cag16gOSE &ge al signi£kadb,que
d a b w p e e p~a,$M@Wy,se MentEcázh los pammhntoa que el &U
-O durank-b - a h samL ~ % amder6 la evatwdtit~
negativa que ~~~~j :- - .
su a
&
- dees~on&ill&d y corno
~ r ~ o S n de:ad p '~ l ~~ Q4e~d~ar&3w
, ~' ~ ~ ~ ,
hs Bs impfe@dible q u e . d n i & ~ @ ~wmpmder
& que toda la
mpawhilidd S abusador qwse&i6:.&empxiori&d en pédw p
c m w h i m t para
~ s u p m p i i a . p ~ c a & & H @@a.smgede In estimdacibn,
ai le h - m p h h h h&fa,~w&j/pWke urna:- del
y i ~ o , ~ o t a r n b i ~ l ~ ~ e l a b ~ ~ ~ d $ u e
q ~ ~ ~ d r e s p ~ b I e . ~ k c l ~ f i ' a l ~ ~ ~ ~ p e
(antes;, duraniteydespues del abuso] p&A&fIjj&&hrsobselas airibucionesde
la ofensa, c 8 m --su culpa para mj&r:su pwia r ~ ~ d y a d
m m e g u h a d d éi d&dodelr&o, ~~&o"bawioparansser descix'bie
to. Se analizarhe identi&& lasrmmm pmr l& que no habI&se cbtikmm- w

lw p i ' b í U h i e s que malmente fmia p las bmas i3e-c empleadas.


Wapeuta dabar6 si-p su valor pm W I o MI-] mando ha podido. A
travds del ~ s g ( ~ s d t y3e@nplasI
~ 0 el &o entendmi que 4fue Xa*
de¡ abuso y se EomenW m Zugar de culpar una mirada ~ o r n p i v ahada d
miamo0
que no e nwesaria
Se pude W z a r e m i m d o . i m acarta al abusacl~x~
mandala, explicado el daño amado y dándole t d a la respomabiliúad;
Pda ,sele fo~zaraa pdw28ti pem si d niña quiew perdona está bien que io
haga. sl p e r h es o- forma de rmprerrder, un modo de ser &VQ d
la responsabilidad al agresor, de dejar el pasado atrás. Pem el NÍto
&-.%:abei que el perdbxi no tíme por que camWíar d abusador (VB
'q.
*. l+&&ml&akdriiñe~imade&v8~ded-melabut
~ ~ e I h o ~ í ~ ~ ~ e % e 8 e ~ d a ~ e l ~
pude fiarse de nadie o.que rio va a ser d o por m&iSsus dadones htmc
~ d ~ ~ ~ ~ ~
tos disbsimdos sokm si m b n ~le , llevan a &kmtime de las m, al &
h r b t a El nuto se marcado (#&y s&ta+i) y dikmte a las den&
dñm.huta de h b ~ d a d ~ ~ kmd ud & ~ agresiva p difiadtan
W & e l ctesarrda d e w dmimes9ibemadas.Lamiptum de h confian-
=puede duras hasta h edad adulta, ammpérdkh de la capacidad para &a-
blecer relacimm p e r d e s , ses pe-O acercase a dguien, b p m te
-aicimmFte hacen dañoxno se puede coRfiaG en &@m hox&ée~ etc. (Jehu,
19%). Por último S ~ atender y re~reatructum
~ ~hs binomiosOamor/
a h m pplacm/ddarpm p n a s e q i t a n c n ~ ~ p ~ ~ a e s . L d L
piarelacidnh p h t i c a eanm addbno a b u s i q p m q a d o por dEene%far
del niño que b pmpmdmw ayuda m limite darwy sanos, constituye
UM O-dad p a ~ sál m o d l d d ~ Wd~relacibnhkp-~
d e r e ~ t a b ~ h ~ a a l o s ~ y e n ~ n o ~ .
C d m a. ( 2 W 6 ) 4 i ~ i ~bs
h ggn%ivw,d- &&&os cm
d trauma minexactm:ainIltib. Las c o ~ . ~ a &pueden a s ser a su
vez &mlutammte w e &ti dpa) a irdes (d&í.hkkabid.o).
pwmientos i&~.pitedenswhexados,&ld p s i b h m t e exactos o exa*
286

6& Msociztcidn
El mM IV-Ta define h

m@y h-, 2008). SiL'b~g


(2004)&d%hlzb pHW?IWhI &IQ~
M ~ O c i b m m d t i a ~de , & me,C O ~ ~ UB ~U W
W ~W~
olvidos, amigos imagindoa o idmtiúades &vidida. La de
delc~,nnas&~rijalomm~p~delmqom~£-q
WItu&s de d.Wgiaci6nmm3hss,aunque ~ i &pueden n apmcerproble-
mas m&s@aves. En al- cbos la dkocki6n aparece de forma m b i c a y
la m puede pemmentemmte descmecbda e incapaz de w
pmhmtar.el E&wmquestas pueden ser mtepididas t m o Ud-
tades m d deiomUo normal de la JnkgradBn de Las auto capacidades
(Si%& 1999).
&laT&b7sg.mo~~sf~dela~&~Ca6nen&m
de Pu- H e h j yT &k& (99%) para dill~cmhsdive
~r;xn~n~~md~~parwi@mmi~~es,atre8yW
h h h n mfrido un &USO m a L De nuevo se compara@)d trahbimto c=
W~VO. c~ndtxchd hcalkcadio a d trama y la terapia de a p q o no d h & v B .
h m c l a d h e n e a d s ~ p a d e ~ ~ d ~ f u e ~ ~ . B 1 W a t c@- amwito
tím conductual tuvo tomo p&wipalea c u m p n m b apmder a idmti6m

I
s n W a t o s , #&&m de S i d a d & de disazsi& &&a de v d m
mpcba del abuso W a i t r a d de ej&s de ep&ci& gaduada, p
ceam;imtotq@i!jvo & l
&uso einkgraddnde esk.expder~& en la v M h
d i r l ~ d ~ d ~ y & . h ~ ~ e d u d b ~ b i i n
desmdo de h W W L p mm- mwgyidad. La wmpam5es dd
~ ~ t c r p m t ~ ~ a~ h ddmenor,
~ ~ aun- ~ ~
que a l o s p a b se b,tmW&/ ~ ~ d w h d . LQs
- BA-enm--til(tY~
- m
W d e s i i W ~ ~ w m Wpdbfdas por ei

- ñme&r que Jas- tsndmtaa y las emd-s se - ITMecciiitiprWnd- - Pskdtmchh.


aaxldrsn- miento depawnes aukwhmdh
~~~P
-~ q u e ~ ~ y l a tienen
s
-- .Sntren-en
a&&ami&toen~a66m~@)*
-acartapsiaqpF -
m y eua em - hicioenel e n W m m i e a ~ . d e ~ ~ t i $ 6 i f
das. a n F w h e % p & ~ ~- * # , )
. - . .
- - . --
,-
-&-& L..
- - < -
-wj&&[&$-*&
-
- . ~ * ~ ~ , ~ ~ : ~ h
t!w-
Pedro J. Amor An&s
U&N.E.D.

Una mues!ra de este inter&# se puede en d b%rode OBver


%&S titulado -<(El?wh que cm@&d o SS mujer c m m r sfimhewa.
~ Ei a-
m a d caso de mi paciente can &dm'm & la Towtte, que apark de un
sinfinde dificultades viricuhwa sp&, sacaba partido a m pmble-
ma 19bate& ea UII W ~ I O demj &e pad- durante m mha-

m
Fd &o seguida para agrupar los tia y híibibs nemiosos, kcuentemm-
te depende m& del modelo del que se parte que de criterios empirhmerite
swtentaoloc. Desde esta perspectivatrníentms que el modelo mMim ha mpad
rado los fics de los W t o s nerviosos, el modeh conductual esfabke corno
categod gai$rica la de &bitos r e r v i ~ ~h~t er g) r~d o trastornos por ties y
hábitos taIa como la snicofagia, la tricotilmada, chuparse los dedos, etc.
e es lo misma un trastomo por kie
(Servera, 2002).Aunque c o r i c e p ~ m t no
que w n Mbito OSO^ no hay que olvidar que, desde una perspectiva psim-
18@ca, ambos suelen ser evaluados y tratadmm d m t e procleidbimtos simi-
lares.

21. Trashnia~por tia

Ce@ el DSM-N-TR (AmakanPsychiaec A s s ~ s s ~ ~2ílIXl),


o n ~los trae
t o m p a r dwsm desua%rotipos: kastorno de la Tometk, -8tompor
T ~~ 0G c
~ O ~ O E) a b ~ ~ por ~ b ! d tu& 0 ~y W
~ brito QPOS %
no especificado. E s a .cuadraschicos se ca3ackrhm por la -da de
t%cs; es decir, demmideatosmotoreso v ~ d ~ r r e s ~ o l u n t a r is&ito$
os,
rápida, ~~ m& m i a s y estereotIpados.En la &blu 1 se muestcari
algunos ejanplos de aistm y votates, difemciando su car6'cter de sim-
30s en cOnbd5im

mpordw. Par+mpb, las- Wd$&amWirmcuan& la pasma duer-


m e a realiza actividades abmrbmtewm y bm4ith ante la ve-
m d a de mtr&w. DI cambio m d a q p a ~ w
dmeperlodas &ansiedad
exeeeiva y es&& (&medabp f&$&x~i@nt~s de h n i h e s , cambios de

allegada o mmkdad, etc. Q3ados21995;M i l Q ~ ep r

m1aa ~ p ~ d e t ú r s
bffororerv VQdes-

** o-lagaqmh
~ m u ~ k e i a k
- ~~
*C o
ak

-
r Amgiwlanaciz m-
Sbnph q ~ f o s -

* u i a q # m ~ m *~ S ~ ~ f e s i a ~ d O d
*lhw fomo*~dalJh
* ~ w h h - l w l a I i a ~ U 1 8 ~ ~ ~ 0
,

r ~ ~ d ~ ~ a l
6 Whmmmecatmd~ ~ ~ ~ e i a l m
*?Mw bmiohda).
-Wgw&hafiiaatd6 ChpmkUa [-atBekiadekwe
Da*- ~ t m a p ~ u f g t s e & ~ .

ir&mmg&*#mdQn&
#ta~omdesa&tia?,
dWd@tbdd18Ybde Z o % ~ ~ p ~ ~ m ~ r m o d e
Wiwp3t;Bde suvida (Rbsm, lkqie&Eqm, Zeit3iny Bubmfsmrl%@jp.)i,
sb
m&@@, ~ ~ s s e p e d u c Pe ~ d % ~ d o s e ~ b ~ t i ~
~ ~
tri~mmtoad.s~k(dhosseismaw) ~ 9 ~ - L ~
pmm~&t$daP3~~#nil~y~~;y8o~z
~~~;m~e~pw~ods,
e ñ ~ ~ w q ~ e a -(@*PrP!mD;Bad~s~
s ~ ~ d 0 5 ~ ! ~ m u e 3 ~ ~ ~
dentee n B Q b ~ ~ ~ e r r q ~ m p b 1 & & a d u l t a m [ U A
~ ~ ~ ' t ; 2 ~ & 8 2 t~i ~ 3~ m)n t.o r~% ~~ - p, ~ b~ & @ a d l %
10s ninos (OUmW, lm)-son m& h m m b 4w lm ti& QW&B [C~hwt,
w d l e y I + e € h q19%?).Detotios Z a s t r ~ ~ x f l o ~ p - oelrrn-spdrn
ti~
e s e l ~ ~ ~ & h T Q ~ . S h d ~ ~ L p ~ ~ d e e
m eh psblad6n idha no e M tan &m. Sg&lind BS&W-TR (APA, 2000),
esk Wstosiib eri pbbci6n Mandil osda a& el O+@ y el 0 3 por 100.
~ i p a E o b ~ n @ ~ ) ~ ~ d ~ e & e l r r ~ ~ i
rdan~entee f ~el 1% de h ffim y a
&
-
@
, &&dw mmtptenclíh
en- hs.6y Z ~ h i ñ w J ~ ~ i m , ~ q w ~ ~ ~ dd 0c h, ~ ~
in~&kigach& *das$o&aia a u ~ a , & ~ ~a l 28% ~ wmm 4grupa
d e n k b s ~ ~ ~Poratmptt+
~ , &2- ~ ~
torno por ~ l g l ~ ~ ~ :

WmSfWQBC&ZO pf7 m*
X a o n i c o ~ e s u n h W t # ~ ~ o p o r l a c a ~
~ & ~ ~ I ~ ~ Z a ~ q i w ~ e s t a ~ ~ o a
& s h l l f i W o * ~ m ~ r n b ~
b b h * - b a & m ~ p a ~ I a s * & m
dedos y p m t & ~ # m t @ ~ p x d a s morderlaa*a v-te de este M h ' i
~ a s s ~ ~ t o s ~ ~ i a ~ q u e r : ~
delos de$.mtm m b w ~ p o ~~ s m piel que hay en~
mducbl a la priküca excesiva g a
poztammtm (A&i y m,19939.
~ ~ b ~ h , a d & d e ~ ~ h ~ ~ d e
;e.hclw de lm di- puede kmr cmmmmchfkicas de ir& chico.
&r ejemplo, dolwtWa6 e irihcdwm enlas dedosI desgastey a s . M -
& de los incisiiw c & m k -4- labios d o s A Ilesde otra
erar2nabmx m d d (biLwaf vwgmw& &da
'ón de actiudes que fe d-
m .

il'LsbQifna-

,y cerm. dd 10% de 10s adultos m a p m de 35 6 0 s . En de£inWaIuna


~ a & d ~ p ~ ~ h m ~ d o b ~ d ~ ~ a l @ @ a d ~ ) . d e 8 ~

~ & s e ~ m ~ & t u d h v d d e r a ~ & h ~ m


y Mi- ~ ~ H X ~ W *dos,
S 199% Wtenb81'gef y WcWkI 2#1). PM
&va, s m mfflaipleslas Hnem de inv-estipddnque#desde tWwwtes
ectivas,kra~dedaretad~ymtmhhbde~p&h

Teodas biol&*s
Las teorias b b l 6 g k s s o laetiah&+
~ los tia se han& enasps-
@ticos, n e t l m ~ ~ ~ b l k g ey rw m h , 2M31).
nes en h frecuencia e int

S q q h Badus (1995)1
liares y amigos,h fatiga,
4 WALUACI~N

In evaliiad6a de ks personas qire timen tics o mitosaefyiusos


multiixiodd e individuahada, ronobjeto de =alizar undiagnbstioo

. bptasaeiva2uar
Wesde m perspectivalüwpdsticrz se debe: a) detedmr el tipo de ti:asto:
no por ti- O Mhito mrvioso y la gravedad de los 5íritmm @, ej., la fEecaen-
cia, la htemidad de los compmtmnientos p m b l d t i ~ ~los 8 . tipos
~ de cm-,
porhmienbsr etc.1; b) hacer rmdiagndstlco diferencial cm respecto a o b ~
c u a h s clínicos [endetemados casos cantradrd derivar al d o a una
etaluacidn neuroI6gira para descartar la existencia de cama o r w c a ) ; c),.
comprdbax h existencia &.cmimbilidad asociada (p. ej,, trastornopor
de a W 6 n con hiperactividad, t r ~ t o r n oobsesivo e o m p ~ i v oetc.1;
, y d)
tener en mata la edad de h persona, y estudiar la historía evolutiva del-
problema y ei elde& ~~ [Buctuaciones de los &tomas, p d d &
de remisián, .*.Ir etc -es handaniental comprobar el grado de int&
m r i a que el W~XV). &@bna en el nino y delimitar v@ es& m&
dectadas por el trasixmrm f$ncial,fadiar, escolat; fddíq etc.). Con respecto
al inicio y m M & & ~ . h $ ties y krXbitos n d o ~ k a hay
s que considerar si.
exlstm ahtecmkm-ms del mstbxno, y si pude haberse dado m
323

~ h m ~ ~ d m m
mndu un tic o rnb n&m. Ojé
de=oti:<ados qtte S
C O O ~ ~ W ~ W ~ C<O&Z I W ~ ~ ~
O~ Q C O
p a b s apBqum m progxagm ~ d é . ~ ~ck m&hash (p. ej.,

puede hacerunungetu, acodado pmimmté coneinirñ~~para


~ c ~ a d e ' s u o m m n c i s t y t r s p e p a r a q u e p r a c teia
accif.i canpdtiva. Igualmente, tras unos -ti=
i,1q
si e f t d o 1
ejecuta ia &p~stac&mp&tioa el f a d k r & Xib deber4 m
& b t e , y m de fama critica o con enfado.

* d t e m p e u b * c s n e l p i e n ~ ~ u n ~ ~ & ~
a h s p ~ " p ~ ~ d m .

3.1 O&& WCLS


&xw&&tah
Rdmianmte, =ha tratado c m &tadtrastorno dela T ~
Veir$- *S, Cath y Hmgdutri, ZDQ
@O&€:) hari-dprimeraudi~rnm

d u i t ia hernia& ties. ~ p m der estos r r s u t ~ caientaimsI.-&


i a
q u i m ni& itivestipimw eolitdzdac c m idn w p i d e n b maybx de
evolmih de loa pa&p*,
325

TraMentos psjcofarrnacol6gicos

del sindrome de la Towtte, se ha reaiizado mediante f k c o s .

idos que el tratami- psicol6gico en los casos más pves; c)


adose-í mando hay comorbdidad d x e un trastorno por

olbgico mti-tic idea1 (w2QíQ).& m a s de las &smtaj,s de la

suponen un tratamiento palia-


plazo; tan pronto como se deja
=pamcer; b) muchos fh-mos
4ármacm que tienenun elwado
-*dI bmprmwm& dzr5as

rio),s&a otras a&- yze bpaxwb@bim smadaxh). Zstidm-


t i f k i h tmpma &eBtQEtbim$w+-W p d S - 4 queel irt-
diMtmcad-a e d a m& m& ,-en& y capacidad de c m t d de
este Mhlo g r 4 l e . PLrn e&? mma, el d u + a *a Iqar, debe
~~~~
& ~ P L ~ ~

-*==a

padeaamda*
k mk<e
k&&a
&
wdeben.-1pm
f
Ecm-
t
-
ñmshmkpidalae~
&bsd&a
-

6.12. Sepmkfmn qmm&afe 9 p


~mde k rmpqesta tmnpdfi~a
y
0&as mdudas imxwspatz%les

El O + ~ V Q de estei fase es cmma qu6 q u a t a s h r n p a t i b l -=mi


~

realkm para exürpir el cmp&adent:odemorderselas&S. Deentre


la~~~ cornp&iva ea la m& importar&, y la que 6BE aplica
v& d Mita de la micofa@.
i

Wmm-aBc

F W I b d f & & q ' & q t e e ~ d a ~ w 5 e a e l ~ U


ta de h onimfagh sm lCPS siguimtw a) oWm$: admimta de ha u h p
mejmiadel&adude lap1ddrmmkmhIp.ej,,dhIm@kaddelwu%
de @dos hs dedos de las manosru W 5 fatqq&as en d k m h s h e s del
tt~ibmM;e), dkmhuidxr odwap&db de b a ~ m ~ ~
~ ( v & s i d a p e l ~ y ~ ~ ~ ) i & ~
w e . ~ d m 'd th ~W m
,& I&T!&c&-& h y ,d m ~ a -
fkih cb h hvohmt&&d y a u b m a b que g l a r ) d d Mbib mfviarnI
e&-; y b) *e*s:-n del deseo de made3Seh *,aunmía del
p a d de~ conbol so& d mitaretc,

7. CONcLWfOm
&o d e i a ~ ~ y p x ~ t l ~ 6 n $p@&hm&dwdi d ~
producida o no cambios sQpi&aüxmdesp*.de diez sedmes de
mienta* m e de q u e n ~ l i a yhabría ~ que-j,fem&
~ ~ ~ ~ ~ ~
u m W c a c o ~ u c t u ~d Q m
X ti, a pwal&iita$t&io de t&mkap epohp D
pwta d b-mto, h a b b que p h ~ Y k ~ p w i bdeW a p~b r me&
bQnat i r a ~ e n ~ ~ l n E i d fob~n da e g ~ d u ~ e s .
Pindmerikt conviene d i z a r m& inBetigadm& mMh@ s o h !
eficacia dihemid de wúltipiw mmtiatw.Por qmpb, cm- el pz
de
grama de ~ ' P ~ B & I dd MSto c m i p h cm dpr1.0~sus c m p m @
mmpar laInp.e&ih WUFriin ~~~~ phId@om - p g
c o n l a q & 6 n e p r ~ o r o n p l p l v ~ & w ~ y ~ ~ ~
cimmbar@ ttabmienm wa m h &caes enfi;2R@i8tde deada-hdMda
y, por W,thoIestabkm d es el m-O por -el que tanto h q u a
m@Wa matoel mhmunknto mmu&+,del tic a h&ibone~oso+ p
*- .
~ w , p ~ u ~ i á n a i ~ u c X 6 n i t l l a
tos y Mitmbew, 1993.

Jdn, M.H. N- RGb(lm). mkwemk Am&bd d e h h a ü n g m w ~


habits adtbBchaoiour &d~ n Thwiqy,
d ll,61%28.
h&, NX,y N-, KG.(197?)*Trata-O h MHo6 ntmims {M.
C M . 198'
WceW MdrmRoca4
bdm,A. (l995). Los fimy süs tt.ashms.M&& M&.
W ~ I A y ~ J . ~ 0 2 ] . ~ ~ : s e ~ ~ ~ e $ t g d i a d e
M h d s y D. (E&.), 2 M p d @ W #e m d u d a m n b y r r d g k w t ~ h sL&m
-
casos @p. 3'i"74W),&dri&Fhmde.
Bate4kS.sMai&,J.M, T h o f ~ ~ ~ E - T . y T 3(h2~ONl -l ) , ~ ~ ~ ~ q d h d
meml therapy fut daJ~~~~Wers, d sW&&g A A - # d y t i c &e
clz7tw~q~%ldw
w, 3q5),w n .
Biiavo, M3. (SOM).P s S a o H para pL&gw. Madrid: Sesis.
~ a - - G eR y ~~ , ~ - ~ 83Y (20033,
& %, b e de GiDes de
T e mpex&a&-&o ybahmido- R d t h DENmmiq& 36,679-6B8,
c=i 1.k( 1 W -c q h e t r e a m t 0fTOmttespldmm and
f 33,45456-
M? Isabel Comeche Moreno
l3.ME.D.
mimw a ser m&wdo mbre bs 18 mese y se acabe de adq& en& la 3 )1
los 5 @os. 1S;áSaW@tos m o m t ~ ev~lutivo~
s la falta de contra1 -a
(mureskj O fecal (enmp&) se considera probldtica.
En este capitulasevan a aboida par separado m b w hastsrnos de contd
de afhtevest m w i s y ~ o pdedicando
~ Lencada uao de e k un apar-
tado inicial para la de cada trastorno; un segundo apartado para
sibar los dihenm m q d h expU@w)s; atti tercer a p m ~ d o para dadxir
los pruadmim e imtmmxms de d u a c i 8 n y, un cuarto a p t a d o dedi-
cado a *visar el estado actual m el -eibm&nto de =da Qastorno. Finalmente
se a b d d n los -tos pr8cttcm de la mdmcit5n y d tmtamimfa median-
teun céwdem- que sirva como efeffiplbdeuna menciafimtotfpia de
mtemencidnen trastornoO
2.2 Aspectos e p i d ~ ~ e vcW~v ogs
Ricarttrolwsical es una WiWq&tyw~re va adquiriendo, de forma progre
sjva, entre los 3 y 5 años, de vida, %W~pk-estu&o b a m l h d o en p b b
d h espdoh por Sán ' WkSh (1983)estos autores d e m o s k m
goealos36malgo&""P"&~yd75%delosníñoscm.tLo~
su vejiga tanto de dh como este control aac& al
csmopuede obsmar*
344

1
MANUAL,DE~DEcO~EMLAWANClb

en la Thbk 2, c ~ i d w a n d orrna muestra de 8;6@ *os con &des entre 4 y


16 EIRw, cifraton Ia pvalmck de la aum&rnrun 5)$7%0,

Tabla Z.Pievalerd de k autesh eei@'u-s


adaptado de (1m)
espblas.
-- 1
Las d i v e q p c h entrelosdabs&Iw dife- esbndimmgidm m h
Talda 2 pueden 6tkbeneJ o t w mbtivm1 a 1& &ctepancW p dtadas
dgunwde Los a~p-ectrisb&im del- aiterim ~ d s t r c o [&mamina-
a
dh,kmmria, v ~ I u n ~ P i n v d m i ~ Ja 10s , pd h i v ~ s ~ u s
demqgidadedatiJBy8bdi;f~mibaim rñeit-d&mri&uWaIts (Mios]
p&qjl b que &SU s&&ndo la mesidad, ~ c h t e m m t eredtada por
R m í m ~ B a c k h w~f , ~ I y wh.[201Q,
~ dedeaamk
e z un
e ~ f u d b @ M u 1 5 @pmph~ ~ ) q u e ~ d i h p m b ~ t ykq ~a r " t e & ~
fiables sobre k pavaladadela mur& ennue~mp o b M h
A~lgua e n o i u ~ d e ~ f m b a alnqectono
jm sea- en5réenum
h di- grzi~W~~& &as.h $ t a qitre mietitw la ea-&
~ ~ m i 1 y . ~ ~ ( . . f e r i a r d i 1 % ) , h
~ k a l X ~ & ~ l m ~ ~ ~ 0 r e 8 d e 6 a ñ a s . e d - u r t ~
pos la d e ~ ~a m w m~m t r s d~e w I . ~ , OpU O i
nfximele&d~~~.entEel~$gID~~kpdm&deh
mis nQettiTna& ed un 10,6% (& Paz& 1.W8j&&u 4 vez, la á.me
2.3, Modelos explicativos

Se han formulado diversas hip&& para explicw el origen de h en&,


y so& todo de la enumsisnostwm~m ningunade las variables estudiadas
m

hapodidoe#plicarpm&sdael:,' - - o. Por este motivo la hipótesis más


aceptada es la etiologia rnuaitl*
t* la existencia de diaem hitarps
(fisiol6@cos,m a d i r r a t .i ~+ ,:-,~y, de
~ ~aprendizaje)
a que, interactuando
entre si, c o n t r h i d a n a
mis.Veamos brevemente &m&'@~&@s
qw 2

p~ oa - mt o rmedida, cada caso de mu-


kmres.
-T.

Las laenlmsb s e b m t r a -
do a sujetos nonmies y 8- bs
eztu&W. P%&- el control&IIE&PQ- que el^^^
aidenamb~-deId-m-deques~t*d
U-3-m acuda al hrgw para millat. Lol no&
* e?%
qued-@~mdoLav.egiwe#ada,yquedd~orm%se
~ ~ ~ ~ ~ p
@ h & ~ r ~ k d ~ z l a a * d a . & ~ ~q ~W lp m
~ C
~ S~ e
~ ~ ~ d & ~ d e , ~ h v ~ @ W @ m ~ v
~ ~ ~ & a ~ ~ k ~ a a ~
~ a r b ~ k h ~ ~ ~ d i ~ ~ y~ a pd ~ q, k2d 0h d( e1 Q
emw& nocturna. Ngulias i n ~ g a ~ a
e aste Ptmb5.b Pian 4kmWtx8b
q t r e h E c a p l ~ i ~ ~ d ~ d ~ ~ d ~
de:Wma dela WaXapFLrtedEb casm de a-noctucna Wixhak l%@>
~ u r r ~ o a h k d p e m & & a d d e l ~ ~ b ~ b d d&kitta
~ u n ~ e
h q a d & ~ d e ' l a v # g a m I s r s ~ m ~ r n d
@e
asta d m 5 & catad m ha sidg denwmda de 'forma d u p t e
1 9 9 9 ) ~ B u ~ p K o W ( ; I W ) ~ Z s r
pox una pmte la b q e r w h u dd detmwry capacidad Wd duQala
p 8 d Wque,nUrpt~a lap&le50~odwudn de c&# la:m& p
h: - . p z m d ~ p ~ ~ ~ ~
mhz de &-mtkmday de m en&wmf auaqr~csuSum-8
1 @ . ~ ~ p w ~ a 6 0 d o s l o s ~
U ZF ~ m . ~ s -
-4-
La&Wdeunpatron~
~ s & a l m ~ y ~ b ~k a n~ d m m ~
que e n . - w p ~ d m t : e d % % d e ~ ~ ; & ~ ~ ~ eu,rtfani,-
nW
iiar b i 4 & @ o o . d s p
g ~c a d e m n ~ a n & d & & ~ dm
e ey, junto
a : e l l O ~ ~ h a m m p m b a d a ~- - ~ ' ~ :' e n ~ e h r
-' n ~
dlqgotiro% -Q, ,8e h l ~ & V t t S O S ~ E s
hpEiXdmw 10s pmblmas&ezpz&mctmm M, TS@),Aque
w m & & m ~ d e i m u y ~ & d P r y m & t a d Q s ~ -
m sontotdmmfe
pknmb tcepbdus, en el mrimenEo achd los mdtad~s
d q a W ya que, COMO señzsa Nw6w y mis*[20Qq,no e ha podido d~
una clxa @orrqondenli-aeritre .tipde mur& y g&otip.

k m &ida Bragado (,I!X%),d cos1td v~~ de h xt1icei6nw un fe-


~ c ~ ~ q a e q ~ q u ; e d ~ ~ d q ~ d e .
,&&hmd@s-

2. D e p i e -y can la vejiga bI
qrenda a can- 1- de la
~ ~ y d d ~ ~ ~ o ~ ~ l a ~ b ~ & p
aaemab.
348

L4 Evaluaci6n

2.43. Etdnlssadbn piml&@ca

Para Ia ~ d b a d h Bel adecuado mWis ~ n d u c W de un prOb1ma de


mures&,eltcmpu~ld&cwtocer lascarxkrhtim de k ~ ~ p m b
(eneste c a s la c d - r a a r & b ) , como de las sitaadmes d n ~ u i a m ~
a ny ,- ~ ~ que 6sbpuede ~
c m h ~ oTP L
hdonada. A ~ i m h wdebe , recoge^ hbía&adb.detodos aqueUos wpectus
q~e,aunqulenop~bw&b~~endpmbf~vcmaHiltuir
en la intewmu6n, a m o son moüw&da Iwagmtes tmpkados (niñoy
padre), srus ==S, ek.
En la re~~gidzade toda mta ~ i m t a & h ~ ~ t e g ib&m
a de evaiuaci6n.
es k en- W c a , tanto a los p W W n o d n i h r que mrm-w se
~ornp~emata con b inEomci6n sobe la -Q de episodios mWcos
w o @ & mdimte a o ~ dV m~o s~c m ~detdk ~ d, uso de estas
,dos~irakgias,

La entrevista clñiica es, ad- de1 principal instrumento de.evaiuad6n,


una de las estrategias bMcas para Za re^^^ del tratamiento, gzi que suzlso
&arca M e la cita inicial hasta el momento M de Ia Iriwenc26fi, En los
pblemas de enuresis la primmenbevista d e m k m e sao cm10s pdms-
sanhguepidenla chhestepsimer m~ctolospadms~
quefl~~mdmmte!
&den& de expaner el motivo de m &ta pueden aportar la Wnmd6n
bdoica s a b el~ problema de suhijo. Esta inhmdtin debe ser complementada
mla aportada psr d Ww, nomahente m una sejpfida drevi~tit,que
puede ser reabada a solas mel ruñoI o En= m psezicid de sus padres si
.&e es muy pegu&o o si se a d a al@ p r o b 2 que
~ asj lo aconseje. M
B
todo caso, hs explicaciones so re EI prob~ernadel m y ei acuerdo sobe las
e&xategias terapéuticw a adoptar es convenimte realizarlas en una en-
cmjmtacmi,elniñúympa~
Las &as que deldan anakme enestas m ,- sqghBiregadop999,
m&),smi las siguiexim:

entre las Wtintos


entre h s p h sobre cc5m

:&ts.wactdsficas dd dormitorio
%&# p m i d a d cid d a o Iek.
350 MiWTUieUDE TERMIADE @

e) : 3 m - d

f=-mvw
f a ~ m & & ~ ~ a l w b
debpadm ~ ~
~ & ~
q u i e s i a la I E ñ ~ ~ i h

ge&nddtra t a m h h k n i ñ
fadm por iaa padms, p m si el
permite)es mnvmhteadapar el sistema de pegktm de modo quepuede
cumplimentado, al mmm en parte, p
r el propio , 0 0 ,
El tipo de registrom& ~ e n ~utiiizado t ees el nocturno, mel que
el MQ(o lns padres mnU,m pqeflss] anotan, al menos, la fmmacia de
h lenuresis, ES dwh si Ia cáma amanece seca O mojada. Adíciodnente
pude-=gistrame el n b e r o de miccims que se prnd~cn~du~mte la noche,
lo que durante la Enea base (wde& mando el nuio a& xur utiliza el &te-
ma de a b m ) S& se valora por ia maiiana de forma indirecta, bim por el
tam&o de la -&a obra por el n h a o de todales que se absemm en
la &aria. F i m h a ~ &ea &e registro puede taabih~~lribtme si d nino se
ha ckpe-do de hmx&respmtkeadurante la al sentir ganas de
orinar.
Enh Tabla S puedevese un

pegahas o dibujas p u e d e 9 ~ ~ d ~ ~ & ~ ~ ~ ~ s u


m(p.4,:d = t ~ ~ ; e.m@ada).n ~ ~ =
Tabla 3. AuY*rqpm dei&&lW& &me-

2.5. n a ~ t o

u .T r ~ h f o f % l # M d ~
C ~ ~ w h ~ i w h m y & & h ~ I r r
h~pd~~h-ccmd&hd60~~w-w&k-
~ ~ e l l , ~ d i a * ~ ~ t q W p t i ~ ~ b ~
E s l ~ . mm;Bmm
~ , P v y BmmL20lQ),b - ~ haen.-
w ' ~ l o s ~ & 0 8 p ~ & * ~ . t r g
& d - -m
3% ~ - ~

La & c & ~ d e , , ~ m~d fmbqrbo ~ ~ de ISL emutesis mctrzrna h


sido probada.= s ,e- C O ~ m g l~&macoe
~ O emp&~
c m m t e v d i ~ ~ t r a t a d e n dt oa h e nwhma (evidericia@
l)iaunque el vado derecmmndd6n es mp@men el caso de k dmnom

(1994)sé cahhba que la dimcia de la imip&hina alcanzaba af 43% de l~

disminaya~dohstada% a d seguimiento. 1
, oxibq
Finalmente señalar la uiibacit5n de un k a c o a n t i c o ~ g i c a la
*tqu e produce un antiespimnbdico sobre los m f b a i b de la vej@
siendo considerado por aubm c m 0 el fármaco de decd6n en 1,
m& diurna (Lozanoycols.. 2000). Nivelde e v i d ~ d e l a o l r i (4 b~~
amjunci6ni mckmpmina): 2;grado de recomdwiGn B M g h t , 2WBJ

& 3rr WW
Tad2mihfa mdw&~Z 1

Babk del m b b k famade ab&T el casa b & d d l3&3


356 M & @ E & L ~ ~ D E C D ~ B P J ~

2,522. Entmmmbdu m v&mc& w1tbv&& &m&a

1, El ammnimtuse apliwa
de E08 z)ifdrestp~ 10 qlle m

&te d m t e ~~
de orinar, ,&be - a * ~ a sus padres,
pe&nque a ~ & i muiutosm.
m ~

~ tiempo fkjadsprafi espera se refuwza dmlmmte


4. F h k a d 4

ev~cuax.Se$&n S iricmnenb el tiempo de M 6 n ES conveni


~ ~ b la m tia deld s&rzadmI
~ utilizado ~ o r z d ~
d b b p r a d riiño, o un &terma de fichas,
5. mda h~tentode retemh el ~ B o ,
ayudado y supervisado
~ , * ~ e l t i e m p o q u e h a U ~ a a ~ b t i n ~ d e a
6. % con*& ejercidos de cuntraccih vo
intr~d~u-clr
m M s dd esfinter, hwkndo que el mientrs
vees.

La&~dd~~f:oenmtmdhdeminaen

t o l e n ~ s w ~ e ~ ~ ~ W 6 n ~ ~ *
7

1. ~ t t r h a r k s u m M 6 h m & ~ d ~ ~ ~ &
l a a s o c i a d b n ~ ~ c f i s ~ i & ~ d ~ ~ p g & k @ ~
l - r a c e r c o ~ d i n i d o d e l a ~ ~ ~ l m c ~
que pmvoca (&*er amhizimdk -a, atc.1.
2. %trmaden.to en dap- be padw dwphht d a& cierto
Wpo tcadahcm 13 pdmaa nndwJpmque amdadP@ aunque
~ p ~ ~ d e ~ y & a p m d a a ~ ~
de tensi& v e s M
3, ~ t i Q I d e ~ : s e ~ ~ ~ l f b ~
~ & ~ u ~ & ~d u d m t edh r dem o ~
4~ ~ e n t ~ e n t o ~ * ~ w ~
g i a e ~ d ~ i ~ d ~ ~ ~ ~ & h S E & W B X & ~ &
5. ~ ~ ~ h
t padtw
i &emm
u
v
.
pasitímmmte
~ : Iaxetend6n
d e ~ y e l t p r i e r h c ~ s e c zseia,c~u d a Jgb d u a m
dikídu el pmph n W ) d o con&@trn ndmam d*
~ 0 d e ~ ~ -
6,C0-d~ avemivas d o $ niriQ m+ h -a, ad- de h
~ ~ p v ~ bdebe
a d Ii z a, r enlimpieza( a q b b s e
deropsr,~h~s~)yp~capnsi.~a~~veee

ngbabexi* eñ S fa-,

de fuma ~ist&&iea tuia S&


332. Facfms afg a p d $ z a j &

1. ~denüfhrla s e m d h , d.pleriltud
~ r e d que señaIsi la necedad
d&ar*
2. Apndpl: a retm&shwe$ haataUep;& d I q p r a d d o Ic
para ello e á ~ * ~ & W .

q d~ s h
e a h y~ o ~ p a r a l a &
aimuZwrelaja,r d,.&r &mfn4
3.4, B~dztaclb

3.4.1. Evdw'ó-aMB&W

La expIoraci6rt médica wde s,egui~unpmcess q


ue,bkimnmtq
iss siguientes teauas (Bragado, 1%8]:
1. Hhbrkamédim Mbltos de defecadh (hmmda, haaño*
wacwchn& d0lomt3a6~&c.), problemas urinarios, Mitos
@esti& de h c o s y cualquier otra sintoma que pudiera
hacia una cama mgánh.
2 &amen WCO: kwpeccibn dque pemu-tie c m m a y valorar la p
retad& deheces q d E@ y abdurnk, el ~~pba#Li~ntPI del aria,
toris rnus- posibks &aras que puedan provocar b 1 0 etc.
~
3. A n W k de -y m desolrtar posibles alt#@Ci8msmetabólim f
e n d & a s y d e ~ p c m ~ ~ ~ t e ~ & i d d t L a e t o
3 , E 1 x t % r w m W a d e h ~ ; ~ a @ h . o e s l h
d w a ~ y ~ t u d a s i k d a ~ p q w l a ~ d d e
l o ~ ~ ~ s n ~ a ,

Fa%m tmti-les: puestg que el bahnimto de la mcup& req-


seguir de fmma & ~ ~ c ~ dorar
a delhterapkaI c y~ fornenhr
~
h motivad& de f os padm g dd MO a hpresdndiE,Jepara k buena marcha
de h inZ$rva*

hL2-2. lbgiRbm-
m k m b d ~ q w - f i - ~ t a
Gemdmatexu~ d o s ~ ~ & ~ m o p a e : ~ ~
& ~ l p s s p ~ s q u e ~ ~d dp n :d e~p ~
r o:h a c e ~
im dnno;dflpq~ ~ p ~ c l e - h ~ d c o m p o
* t m s d q d m d . b ; y d m* p '&I@Ia&t$
~ llmnanosd
2
m

!,h-q , ~ ~ ~ ~ Ze p we a i rp~ ' t jiw E.w


~ =
c&
d L de v b h~los m i & ~ n a s s(dónde
~~ ~ y
~;@kbhmpMeh-w;*hhrs&4)yadM
$6~&b~~daa&~deb~pI.c$mto~ddesp~de
&odia Un e@pbde 1waubmgMms1 ~ W d w &@o (l*@ m&
.
~ m & d e i m a a b o d e g l u. r n k e c a s ~ & ~ ~
33. "M- -

Eí adamado -m+amia&~
de h

Wm&mmpmkamWbquesuel

S% ; - n m w

m
E l ~ t p m n d u ~ & I , *,m rn&Wb-
d~cmmsev&~endcamdeh -' )3jg@& h niay& de las b r -
vencioiiff tieben basarse en el ~ ~ ~ u d i z del
a caso,
d odeeidhdo
g u é ~ m p ~ ~ & ~ ~ ~ $ ~ * o t c b s
& k e s t r a ~ . & a ~ d a a ~ - ~ : & ~ I a ~ t i p o d e J
ímv&-**w im & g u i a c ~ o b j ~W@O
os 2N?2b):1) mwiiar
eiWhurarlas c d m t a s j m p ~ k ~ ~ de ~ 2
mma&fhre$tilaij3] r e q m h r h c a d % k l # & W ( ~ ~ r
y ccmsm-8) f m & m b n t e x & & ~ cm b wptdu& objetivo, de
~ mq$rb p a u t d~ s r s d r !defemciw9
modo que &a s e r n o d i f i 4)
d W * a a s m ~ m ~ .
Las estea* tmapWcas que a conhuad6Ui se d e t a l b soxr las que se
*F dichos obj&vos* fmmmdo parteC en m y m o m m r
me&& tic t a ~ i m e n c i o 1 R e cs0bzd-u- que se w iosp-
~ e n m p d -Un +plo,deeste tipo dehkrvmcí~es d popa-
b h m de
~ k t de h 0- f r o r
~ O t t d ~ ~ ~-&do
*ar Gmotenhuisy c o k o p a r a ~ltmhmimto ddwtdbmmfoadztirn
.VaW,%
*

W a d m p k d o ~ p r o b I t m a deapmdhje.
c Se tmpa &una
~Wttmada en un W de qae,WupnatTette@s-O lapsi-
meduacih>drakegias dere$'trd6ndo amieda&apiiaau6n & kan-,
~ b l ~ t o d e ~ ~ E J . e . l r d ~ y d e M b
y i . e f o r de ~ m n d u ~ a d ~ d aHs pgmna
~ la9 . sa m dos
x ~ , e n ~ & n & I a a ~ e d a debsni5w
des [MLafwy&18aiim],ydela
@mdguicn&impU~~siBn de b s p a k .
Tme m Immm -par que a (20 sni pmblam~de mumb. Las
~ ~ v ~ d
~ @ W ~ ~ L & l
~ d e~- m , a~9 w id l - ~ a ñ o
'm
f aqaWkwSus ehdomscm Iw cmnp&ms de d e p m c e
a , s w i b ~ , a ~ W , ~ ~ I e b W ~ a r r i n g u m r , ~
$%mbaz=
372 i!&M%&DH-DE COMIEE&~UINPANCJ.A

m--deen&
H padre de Luis &d&n fa& mucho m cantmlaie la Wccidn m&um&'
q r o h f l a m & e a los 6.affas. $1miano &m, 'enun principio &u l e
l i d a ~ q ~ e l ~ h ~ & s u ~ o ~ l e ~ m l w
p r a r ~ e h d y v e x ~ ~ ~ c a d a ~ & b a h
de su mqja pasa c d ~ ~melr pediatra,
n y ahora cm dpdciEIbgo-
h d hy mndidmeg& la vivienda
Las ~ c i o n e 6 p~ ~m~ t a r p r u BEn&emmm-1 ~ .
& ~ v a v d , ~ b m * ~ b e 2 m A t . j h 2 a s o e E a ~ ~ & i n
& ~ d p b ~ d e L u l s ~ ~ a s h ~ d ~ a ~ o m
@m16gb. Tanta eondidmw d d damitodo de Luis (habibwkhindid-
W I ~ o d m - d m a p m m & m h p a a b - q u a
~*quimE la:~ ~ ~ ~ O Z t la d enxlre&
t i ~ d e

4.3. l ? r c w M O & t f a W ~ k
376

T.& Besiil5n, 'DiP Id& ú h o Ltits habb rom@do m m e c a seca I D


noches@ 6 1 3 l m , ~ @ 4 & $y) Iaa ~ 6 4 n w &~oson&h h ~ daata
1 vt?r,y todo @co mismo s&&ba, d q u & de bda lo que
b a b f a p o r f a s ~ ~ & a m a ~ d o ~ u e , p w p ~
vez m s s i d d a p & ~ ~ & debaespm- dos uwsam
PROBLEMAS Y TFLGTORNQS DEL SU^
EN Ti4 INFANCIA

MP Isabel Comeche M o m o y Miguel &gel W e j o


UN.E.D.
3 6 ~ D Z ~ I S E ~ W

~ ~ ~ 6 d @ S d & 0 & $ e b

2, w c r m t f s ~ ~DE
a sLOS ~ Q P A L E -TORNOS
S DE&
sm0mlAm~

@esti&& c
m
i msbmh, estos trastwnos suden dasihm mdos granA
dea &eg& (ASO& 19&; AFA, WOQ/B@]:
l. ~~1 que agrupa los trasturnos de fa cantidad, didad y honda
dalm&.~oeste~&~hd~h~to~deinid~ynmn
tmindmta W @.e$-dbcmmb)y los bastmnosp# su& me-
sVO O h i p m a s .@ej.: la mrmIepsia y la a p e a del sueño].
2. Pararm&mi%is,que agrupa 10s acmkWattas a c o m p a ~ e d m p
'bWtkos sodadm-zilSU&Q, Incluye, strw trasbrnoa, 10s del
despmtar (tw~=nwWmwy d u l l . s m ~y)hdtwachnw asocia-
das al pamdbjieo.@esadUa9),
-
Ac&rny of 51q MeEEeclitte (2003, se w k a e i u t t a tipo de disofnnia no
hdC ~ ~
m d m - W - T B (aPA#
c d como o
~~~
b d3idtad~;pmdormir
4h - 0 C o n d ~ d h-
~d
e n d b s m e w m ~de
5 &mI cctrastomo pdi&icn dcl au&ciw @&yg. ñ&otki 2003) OO-c~
idmtilpor Mzitgs incomctow @stimai %$@4)* ser wlo de las pd31emas
por 103 que m& c d M Iw padm

Se &m con13 -O a la dificúlt~dpr&ten&para QB- un sw.50


q&oq debida a l reariso en el WO del sud50 [insomnio de conciüau6n a
de inicio],a frecuentes i n t e q c i g n ~diiranQ la nscRe (iwmnlhio de m

-
&wt~j, obien aun dqwtaf &tnprati~
O-( fardio a krnth4)-Am-
q u e @ C t i c a m e n ~ ~ ~ h ~ ~ * e r i ~ ~ ~ m m b &
pri&~cirX~d@sddlespei~ada~,d~69~deinsorrmito~o
-, se@ el DSMdIV-TFt (APA, 20aO$2NtZ),que las áifrcul- m-
d m t e al znenas un mes. AdeW, emo pude v e en la Tabla l., la
alkxadóndeI sueño debepmvmr &tar &ücamente QnWauivo yno ser
c w i s m & delpadechienh de otro-b.irst~m~ mikmdad o dela.
hgesti6mde r i l ~ ~ ~ .

c o a ~ l a ~ t ~ ~ l ~ , e l & d e l ~ ~ ~ e l k ~ f ~ d s f ~ e ñ o ~ ~ r o a i
&&o fr#hrm m&d @,ej.:tmsfomm

demaswbn& [p.$: &mam,drugw,

han difadado
entre el insmmio padmida

q~segi3nG~~Roseny

timiento del inmmh


tomu ~~nx, s&lo
Vemhs, w d&tiva, que la ~ d @ ' e aieladm~ &de insomnio
O$& d 3% el 59%. m&&Q p+&SiCh CWLO k&Om,S
decirPcñinqhdiw repetidos quepmvwIXt-e&m,e s m h ndshj%m
p-p tp -1- &wp m iJw 4 2 2 ~m%.
~
It>s a&les&, Ia reden& del k&mrífg e d p S cori que
t , d d m w i$ ~ @ara~~~qm-plen~m&teri~%-~parad&g-
~
n69ttctx)y d 14% paa 8 : q d l ~~s ~dehsmmh, aunque ~
mtumphtodmb&t&b Q 0 ~ ~ ~ ~ u t t z ~ B ~ , ~ 6 ;
Robwb y Chm20081,

2- Ashkaw, ia mmencia &nuevas situaciones a m-tas @,ej.:


md h de c o i e g i qamt5h-de
~~ las p* &c.), o Emlas pmmu-
p"mes m d h del pm sus pmbl- cm c m , en la menda,
cmlw amigos. e.),asfmqh~ Xy@bWch be a'1:kratiomsmnocimde~,
[mi&, e-, e> d ~ d e d i b p r & ~ # ~ h m f &
e r i l a c m i 4 n y d alam&mh~,dd wefio.
. para don&
XnaoffS4ib eoaducüd ea la M a n d a ~Bidtcn,Itades
ea menores de 5 aiñ0;9)
2.2.1. C~a~f&Sñ'diZs, Y &o~B&
C ~ d o e l ~ i~ l~ol o s ~ ; $ a & & m mserligermmte
suele &
m a y o r M , e n u n ~ ~ ~ ~ d o p a ~ $
y mis. (2009j con una amplia muestra & % & m ~ . h a ~de
i e 10 la a-
&&~~Men~Eue-&8enun2.5XdowaWal
Wrme de los padres, m i m b que amido b es'thnaci& era hecha por las
nmSJ h clmmend wmadh d 3.5%- A l b k. m Qd m el ya citado ~ ~ u dde
io
N ~ p@ O O~ f )~r e :. ~ ~ m ~ ~ d @ m w 6 y ~ ~ ~ ~ ~ d 5 1 % d r
niílmirhmapadecer epkudim de p-emdilbcadames;d4,9% cada semana,
ygtOJaa&~~'~.

l w q m 4 &i~Iogfa
de laspesadjlk m aftimficimtemmteclarajsu m-
m e k ~ ~ ~ c a n ~ ~ a p r n ~ q u e ~
d ~ p (Ni* e y k ~ h ~ 2 0 0 7 )m
~ de e d @d-
mtmage,Tnmbhyycols, 2Om] o ~ ~ 0 ~ @ t i c (Cooli4pyCQb.r o 3
2QIO).haparl,ahde hs puede whcidk c m mmmtas mhs que
d riiño ha tenido que enhimse a alguna situad6n nuevaIpara la que
&ponfa de los ~~adecuada, camo un d i o de cukgio, separadmes
mtmaIhwpiWzaciones,letc A&mkno,ls ~ ~ b s & m m ~ e 0 1 ~ p u e
dena%taB~corihpresen&de elwadosnivelea de actbd6n dmaxtela
tarde noche @.ej.:ves pdíutas de miedo) o c m 3a ocumnciTa de-situauanes
anSl6&was duranted &a.
L a ~a~~ ~ d & ~ y ~ d e p e a d i n a s h a s i d o
estudiada por Mhdd y 0- @OQSj. Estos autores,uWcsndoun mestiona-
So que cumpbnatabn tanto foB ninqs rsimo sus padres, valommn la m-
~dedmfm6~ari~.m~ade60niño&&mtt.e5yUde
edad Lag multados mnfimtmkh&Ws&de unri ekcih entre les niveles
deamiedaddehnEmpJa - .- ~de.pe&Uas;&mismo se cmpme
ba que las Nnos que pzdbh? sas tedan
m~iprnicvdde asiskdad ( q o ) q n e -m
poco a ~ ~ tPar sotra .p - m d g e g d .(2010) han investigade

1.
~asrtb* en e ~ . ~ l ) e m rtmmm
W ~ n-S encontramos que los datos 7
sobre su pdtmbhnih4&mcia son m s de estimar y varían *a-
e
menQ de unos est~drose WS,en W hde Ea edad de k m~~estra, de Los
B t s % o s e ~ e n U ~ ~l*
W. @~ ~enh-m--
s m- ~ n ~ ~ ! w4Cm.yame-
.-

1 -- Fa-

2,4& Eti8'Ee.
del origen de l
ak m e s
un impmteppl en m
El) Ca;ratt&ticw del tmtomo o p m b b

¡#mdía3 Izrborables y feti-


a aZ n lque d e levantarse; S!
h.dg, cu$nta y d6nde).
d) C ~ ~ J M M t m epenficar si se siguen
que realiza irandiab-
~ m t &es
e ~ieirrse VW d e w ~ e , e
n-
e) ~~~~mafedasalsu&cx~it~flíibebid~scun
~ l A d $ J & ~ ~ y ~ a l a ~
u&m~at&wdm&~7nmd m b h iax&c"eJ eb.
o ~&mn#do: si duemg mhd es coscpmte
f ) ~ a n d b f del
U- dd d - PW~- V a h mI .co~Q&~
* p ~ p m % t ~ ~ d s ~ ~ o f & .

h) c ~ ~ g ~ d b e h ~ ~ t t ? d
l o a p d m ~ o e l ~ u s e ~ a i r m a h
de1~~padmUd
laspadres para e], tra

*ante h en€re#&f& que p eim*


~ x t s o patrona
~ dd~del sus
&
~ a l . m g c a ~ o & ~ m ~ ~ ~ a m ~ s i e
[h~24horas)l c a n t ~ a s h d o h~ ~ e n t P e h s ~ & ~ ~ y l
&e sefmm 3310).

3.Z &gisti.o~ del d o


Los &m aportad& pm rus registms del su&a durante b dwprhmas
sanmas de h mduadijrt antes & s ~ m w - et rl a b m i e ~pt ~i d
~m
p m ~ ~ l e c e r h W M d t s l p m b h , ~ 1 w d a ~ &
suelen ser de utilidad a b h g o de toda la kitmvmch, pma vdurar h pro;
@del bhmkrita,

An+em pb1ema de ln~cmyiohfmfa-~uwniJ per&tei~tela primera


p a t l & n es c o w b z lap&k qxktwda de dgwa e n h e d a d W-
ca o t a m o p s i c o p a t ~ l 6 & p ~ ~ $ & objeto
+ m de iin trw,tmkntosspeeí-
&O (p.ej.:&&Q a la m@ . x@&~ a tener pesadiilas~&p=i:b &.S,
Tras -e m st r ~ &e s p í~i b dd 5nsúscLnio
~ h in-
fmtfí &ardame- la@i@dtas a conthuacih se Mnrevi-
d o .

unes delprombmm I r
-
404 ~ ~ D E ~ D R ~ ~ u m

e) N a ~ ~ d d ~ ~ ~ y ~ ~ s n l a c z i s
*m$ difbwpdomrlr ~loi.Wf~&.).
F & ~ a e s t & e m p ~ ~ v a l i ahp& ~ p a d ~ ~
m a s d e ~ ~ m a d ~k oe sl ~, h b t 6 & a u n q u e m & ~
demosbada & famamnsistmk erz ~ ~ d m wse th st@ ,
bajos amu- p e q u h p sin grupo ciinh"91 @ w aFa ~~~
2 ~ ~ , A d ~ i l u 4 a a 6 3 ~ e n tseutilice e ~ q u e ~ ~
ron otras estratq#w ferqp&ti&&, la higiene del M b e
cama en ei trabajo de 2042) previamente comentad
s u ~ ~ l 6 n a l a ~ t a ~ d e l t i ~ d n ~ d i i & l d e ~
por el ~ iw b a e~qul& ad
c u a d d ~ tcmkmladas,
e que e&&n 4&&a de k €@mica de ~ n k d
esttmulw ex tkatmímb d d M b illfantil,
La m ~ ~ ~del8meñb i i es una 86mica qw habihdmmte se u* a;
~e~~ m o t m estraMgh rwrio d contrsl dee&#imWrIa&j& @
l a ~ m e W d e i l ~ ~ ~ p ~ r d q u e s u & ~ c o
kat&mfa del h a m i o inhrkd no dwumm~tdaEn
h a b i a de aplict~ch se masa Xa hci~de 8,coetar al d o , de modo q ~ l ed
*~w*&kp-enla~~apW~kdm.poque*
d d d cada ~ fib L.w r de f m p d d I
s t ~ d ~ h h ~ d e a ~ U ~ q w ~ Z u gt i er mr p aq qde ~~ e l
comli3era d e d a p m a me4w.d.
L a h Q ~ b m i b % n s e hm a ~stFadotitilend~~todeiinsomnSo
hhalisobre b d w por su facilidad para cont~~lar h ansiedad y p a b t c b 18
~nylas~d~~esder.%fmayddad:a~m~&&tE
doameatadaen los pmblaas de insomnio infantil, Perfd y EEfm (2010)
u~hr&jacihin~.nie&kaiiposE$mdm Etempmp-
ma m& 'mplid BE km& mgniih cmdi~ctwl,para d Wtamimb de 19s
pmbkme de sueño en m ad-te de 14 c m &beW1 A d W de la
u t d i & d & w t e p m ~ t aendtratmhtodebs p b k diemehl~s
dmtmn la b m m aqpW&n de ate tipo de N a c i 6 f ~&Manai
a n o se detalla en el q a h d o dedicado al tmWento de lets p d i h , la
M p n o s i s d & M p a r a ~ ~ d ~ b ~ ~ , e i . ~ o a
amd y b d U d t a d e s para d o m h (I3kwk.h y F o 1 d h I 2íE9,
En la prküca dhim Ja m p p&e de las esmtq$m carnentadcis m se
utibm de forma &&da, &wqne &ntgjcan en pmgmms de batamienta
adaptam a lw necesidad- ddniiioy &
esto$autoresr10s p w m de ka-
h m ~ e s u
l ~ ~ ~ ~ e n
mes a & d - w mtm-
El ~ t h m d o W itd&tiI h s T d o b x d a d M
~d d i m m ~&~
-
m e r i ~ i a e ~ ~ I a ~ ~ d e I g S ~ ~ u ~ & ~ a d e l l i . i ñ o y
cidndermamWqwh&khd~ded~,j~ahreqWd6n
de ia cmitingacia§ de b g U e mantima el w m p o ~ t no o
deseado. Bn genera loa=tm &u&uales m n s i p e n me& tipo
de pmbkmas cambios gue son comideradm fiables y d w a W [Mind~U,
K u b Lewh y mh., 2bQs).
Las diferentes variantes de la d n d & ndela8 quejas y &ntsdd nino
(tanto dpmmümimta ~ ~ h mdimla de ~b m&yeidwko,m c
h pierenda de los p b }han demostrado s e r l prwddentos
~ de mayar
efkiaeneltratdmtodd' . ' d d* M t p t lo que )ian.si.do
mmideradw wmo tta&&t""sufitim@ a p o y o ~ ~ PoM ~ ~ esta-
*bien
bleudw (Kuhn y HKote, 2003; M n d d y COIEL, 2 0 . E i p m b ti:&&-
&mal (m cotasiste a ins- a lospa- para que cada ndcl~e,wm
vez las^ d d ~ y s i t u a d a ~ t e e n s u a m m
a oa J @ ~
m m s queja&b.taque sa d u m , ctmI,ti.wcepci6n, ép.Id&emen0eoe,de ave
hqyep~estar~$ouriaidW~de~pat?8d~aSetrata
de un p d e a i t o m q &di & , a p d m , aunque Mdde w q p h por Ios
padrwI-yaque dhiuedelp-de &&isxilonQrmaI =que larespuw
de q&ja del (ilan+at@fost &c.? qe hmemmte de fnemñ .si@cativa
[etaiiido dRexkimiOrr)+E s ~ ~ ~ a Ip@p= n c ;que mrmzec~
q w a i yne refuwcaeste r ebmde k conducta de queja del rtinoI ya que e
hecha mmprobado qw si cuando d d o l i ~ m a rato Uotmda pamcori-
se@ Za aten& de las,padw,&M attmdfn m quejas, la &u& se hace
a& m8sresistmfe ala atindbai.%teedectopamce que semitigq difenosm
p m miizando k<extind&~ de fmm graduada.
El prwedimiento de exthdbp padud para los p i l o b l ~ des hsormi~
idantil es dno de los ~ W Q S h b h ya que ha dmmtmdu
en &te
apfficamerzkrau*da ~ y Y ~ m t e n , m l-bimeym- ; L ~
pie&19911,e WUSO existen m u a b de auto-ayuda 1993;E&vU y
@ese * . m e mm rr dos a?Sim*m-tQ,t~,en las quese &
~ ~ ~ ~ ~ W W ~ ~ ~ ~
de apmdbje para q e sepan mmjm'las amthpneb de d w z m d e z m
t a n t . o d ~ ~ W d ~ , ~ ~ d ~ b l ~ &
unpgadhiento aqliamatteuüikado queZmd momento a - pude
midemrse a m o m « ~ a f m % ' t o~ ~ ~ pamkpmmcih
o wdel
~ ~ H ~ ~ y r n ~ , ~ , ~ d p
L a ~ d a s l ~ b ~ p r o ~ d ~ k a s i
m l o ~ p h ~ & b ~ h p s r ~ d w & h & . k ~ W
k a d W I a ~ & d e h ~ ~ q ~ M r i W ; o [ m & -
te&~&y p luep proceder a despmle. ( m e d o l e -ve
mente) entre 18 antes de 1st Iiaa en pri;ortdxnente se ha
estada d e ~ p 6 W procediendo
o~ c m si d -O se hubtela despmhd~de
fama e s p m a . tiempo e51-e d a dwpttm propanado &be irse&
mmmbnd0,
quemnhap
t&&x
r"~
l l d m m b ~ q t x e a e ~ - h ~ ~ ,
d e 3 a ~
b~bdow~en4~wtrab~mGp.$~:~yJ
~ ~ ~ ~ d
9% E
f . S)# p m v e se rimesitan nuevas hvwagadmm v e m n h m m
&~a~poreiai~bKWp~&(2W)ya10~~eomoum~-
bmierW pmbablemmkifimm-
E n d ~ ~ l ~ ~ ~ & ~
estrategiaterqdwtk que pueda c d m - t e validada.
se han pmdudd~vabsos trabajosmp&mmm,
cm de grupo cona, por lo que las ti5&mAeñ utiliz
s61o puedenmeonsideradscoma qm~b&bmte
wtudio6 qtte ddinitivmente las validen @utui y EUiott,
y Bueia-Cwal, 2003).
h s técnicas de exposiciBn forxfian parterm &mks medidasIde la m
yor parte de Ias investigadones~ 0 d 6 ~
tratamiwIo de hs pesadiltaa
Al menos dos estudias d~ casn han comprobado la utilidad de la desmdbiü
md6n sistemática (DS) m niiios, uno utilizanda iH de a u ~ t r oi ln c q w
rañdo un finalfdb(PaIace y Johton, 1%9)1 y el otro utihmdo D$ media&
te movimimtos 0- peiiíi:a1993). A ~ t deanuaas ifi~e~wa~m 10.1
DS debe cosisidmarsetoda- como un tratamiento fase qerimentalu @ib
el tratamiento de ias pesadillas infanüks (Miróy coh-2003). 4

La W c a de repaso en imaginación es k que ha recibido el mayor apo)-:


empiI3copara el tratamiento de Las p a d d b d n i c a 8 @&ov y Zrsdra, 20w;
cmsi¿m&tdose coma un ~tmtamienfoentpkicamente Y&&~OR en d ámbit~
ad&& @W y cok. 2003).Sin embargo en el b b i t o W l y adolwenk &lo
8&feun trabais, ali ido por KraErow, Sartdwai, Schrader y cok, (ZWl],m
el que d pmcdmento se htenfa adaptw a un grupa de diecinueve a d o l e
cates que padecian pesadillas frecuentes asociadas a problemas de es-
ptralzmatico. La t h k a de repasa en ima.ghdónn o d a t e se realiza
en p p o , en un totd de izes sesiones. Hi e1 estudio citado, con a d o 1 ~ e n ~ ~
se redi26 CQN usi Mlet de trabajo de 6 horas de dmaddn, en el que se ron-
dm&m 10s contenidos & las &es Sesimes.Pam eUo se comenaba por c*
mentar y c8.pd.r c o n h demébmiembros deIp p los~ dementes comunes
de las pesadibs y los mpeetm de sus vidas que SE d a n afectados par e b .
Asimismo se les entrenaba en YisuahciBn de Wgenes agradables y en es-
trategias (-O la parada del p m miimtoo la ~ ~ a bpara dd ~
corttrol de idgenes desagtahbks*Finalmente se a p r e n h p practkabwnb
3 fases de la W c a de repaso en kqghauari:
1. Cada adolescente sdecciona y esmibe u m de sus pmddhs.
2. A contrnu~ci&e b b u ~n ~ xmsma vasián de la -di& en la que se
puedacambiarkm -dos según el pro@ gusto. EstanuévawWh
ise presenta a bs oisfiembros del grupo y se comenta &re d o s .
3. Repasa m d , & @ w a veesi6n de cada pesad& &te repaso debe
r a h.a m e d w m ~ h : ~ e n3kmees?
.
s dedisando a ello entre 5 y 20
minutos cada &gp@&@ndo de forma simuithea wimáxhm de trea
padmm- - .
-h*&
~d&k%iW de &irm- y la @a p m
EQwimrw~M~~--
c i 6 n ~ ~ ~ ~ t e ~ a f
~* >
~ ~ ~ ~ d ~
cezebm4zm-dmMd*hm~

pcuntqp3rptmla~&a,dm&
d*- fdizp dw-do* Los

S* ~ C G C Z O ~ P ~ ~ ~

5.1. Descripd6n de un programa para la intervención en las diñicultades


para do& en &os menores de 5 d o s o bmmnio conduchd
infantil
El pmgmw parte de la suposici6n de que las dificultades para dormir eq
niños menures de 5 años se deben, básicamente, al deficiente aprendiaaje de
unos hábitos que propicien el inicio y mantenimiento del sudo en el niño,
junto al reforzamientopor p e de los padres y/o cuidadores de una serie de
conductas inademadsls relaamadas con el dormir. Por tanto, la intemenci6n
incluye, en mayor o menor medida, las siguientes estrategias:
a) Higiene dd m&o: fomentar los Mbitos facilitadares del sueño y dismi-
nuh las conductas @e puedan interferir en su inicio o fnantmhnhto.
b) Cmtro1de &idtisAijaruna serie de mtlnas que sirvan como estímu-
lo dis&nim.tivo que s e M e que es hora de dormirimit
c) Extincih pmgmmrla exünuón gradual de lasconducb de queja del
nuio.
PROBLEMAS Y TXMIDRNOS .WTAINPMm 413

- dl ~ ~ : ~ Q r d a r # d z tmwdaIZga;p.W-
le por d a
Comae n t s i d o p g m de h t e w e n d @ _ k a ~ ds&ni&
a mia pbe-
ra entse*ta, con l;i ~~ dd ~rn~ '3w
p cm Ea vdmad& de
bs wSkab&sJ ~~Q~ dk ~ x ! i & & m m o &x&kfm
s chaca fases
amwnmtostempmaLess u d v o s 1)Evdua&5n d d p m b b . 2)E x p k a c b
re^^ dd*h,del*.~Ap~p,&b**
te@ ib t e ~ ~ P B c a d del 6 pmgrana
n de tra- en W. 5)
l&&dnBehd&b.
del d ~ n W ~ $ & ~ 4a pp d a qwdiitesalo y a d-se
pm salo &
~ ~ ~ n

peras.

samaanoserqmd~osehayale
~ l o . ; A ~ , s l d * , e r r w de
pmedMento debe
hifio c m a e el sIJ.efi04soio.
--
ptesta,ha tirado m ~ u c h e y s u dqW@WWd&pbastarib
s
~Iirmdmad~~irlen)ahina~~dedehWWQn.B~
tahW a-aI
-te),
ha^^

p l r r ~ ~ n ~ h d ~ ~ m , ; d & i b , ~ d p r ~ % ~ k , p r X
m epamda eltiempo que tuque a i a m g e s p a de s e díapluqoentran-
el

do m h habitacidn y ~ a q u i b h d a l fcon
i wm f i a e axiflgsa similar a las
mterioa, y s a l i d o enseguida del d
' o-O aunque el d i o si@ lhrand~
para no míver a en^ hasta -do 4m pb & espera comspondimk,A
t a ~ s i ~ k e s h p ~ p h s p a b ~ d ~ m m i m o
y halagas acordes con su edad y nivd dis m i & mp,si SE
$mi6B solito^) pur hahese domido s$o (aunque a& haya W d o en que-
das.ecbmidaosehaya dt%prhd~ v ~ v e ~ ) . ~ i & ~ , s e ~ ~ &
te wra el nuio que los padre;s m q m € a10s pmpsos con sus segados
(buelos, fhs, ek.).
EI ritual puede ser nabado i n ~ ~por cualquiera
t e de los das pa-
&si S MziaoprmCLbidador e r i ~ & , l p m a h n ~ t r e I n z p que,
~ t esea
~
~ m ~ l a p ~ ~ q u e s e ~ ~ d e & o , s l e a p " ~ d ~ e d e Z a
k m a y ~ d ~am l e n t e l m m t m m v. Ylo q9e és m&fmpmtmteI
queaunqueelniñopasemucho timpoliomdo m- de dsmim, serespete
d~p&~apmaexibamd~srLB.ymedtad~dc!
exthd&atenendoa m ~ a s a p ~ s y ~ ~ s i n d o ~ d e t a s
conductas ( m w d o * &dar1e, +darse junto a é1, &c.) que antes se ha&
p m c o ~ q u e s e d ~ a
Es m& que el pra- e a -1 los primexus &m, s a b todo cuando d
n i ñ o 1 1 ~ d e s c ~ l a d ~ okcuandosedeqi&aIh-
~ q ~ ~ d ~
rada de madrugada. P m sorp&eritmenb, que iw padw m
&Mticmen mapücaci&#el niño suele apmder la ru- y consigue ~ U E -
3nirsssirillararI~pminta&l~~bpahse~.Farav~lasdl-
ficulbdesdelocsp~&se~&~~adp~deeix-
t i - n c í ~ ~ m ~ ~ ~ ~ l ~ ~ ~ ~ e e r r
~ m b o s p a d m ~ a n e s ~ d y s dee quenosevan ~ b ~ ~ d
apdudr iittdrnchs que m&-mnorzftal se&mía€o (p,ej..vacadanesr
r m ~ ~ ~ d e f i r i d e m ~ , ~ i u & ~ , h p ~ d & i m ~ e
casa, &c.). ~~, si rmo de 1m p*
. m puede, o e siente h a p a z de
a p k h~~ escpnvexYqte-~ a& alaconsultay conozca
el m h d o pata s
i,a-ue no a*&.&&$i&g
. . el pmgamat al memisno ~rter-
fiera en m reahcrirri.

5, Valwad6n de loa resWdc'


* - m a d o m a ~ y a
que, cuandod p m p m se my10da &los C a m B
los multados se a p b a n d D e h ~ o , ~ y ~
Anchut C y U W ,JM. Mcafja deZ @tamiwto condwkd del insomnio en
edadas tempranas. 1Psh?l*
t%q&#m&& :'%m.
k&bold, X.H.,Pibh, KJ*,Pma& P, y W,R.D. (2QO2),Spfnp~omof s k p
a m q- & pedíakk
~ JoumlqW&m,
&ni&. ~
m:97-JOZ a

Bmtzin*RR,Epskh, D.p

Bot& C.(1990;2 0 0 . h irdan& l


bMbdez, EX*y
Ma&, D.(Caords.). ti&s y d o h ~Liht.8
. L mm.
Madfid:PirW~
PROBUMAS DE A ~ J ~ X C A
ENLAINFANCIA
~ ~ N

M." Isabel Comde Moreno


U.N.E.D.
%mmlBAD

v-
-P~fh,fmm,-1

camm
@@o, - r d W

texbk&~~&T&qbz&C&
ddm&wiR&-
~ ftmm @ca.
t r a s t m m de

2 EVOLUCI~N
DE mEhTRONES DE A'LZMENTACT~N
Las necesidad& $$&imdes del niño van variando con la edad, por lo
que ~a&mentad& que&Si e c 1 i i debe irsemudikand~ pdatbwnm~, de
modo que se vayan cub&endu dichas necesidades mcada momento wluti-
428

- e y ~ - p ~ .
A ~ @ l a ~ d m ~ -,htbmyduTeesr

~ d e l r v s ~ ~ o s , h y ~ e t e n e r t r t i ~ ~ w h s d
prefemwby-o deahmnt~s~van d aq m d m de otras varbblea ama
el estada de dd M &B<O las pautas de dhmhd$npropias de s ifamilia
ydeL~enlaque&~sedesm~.
Sdkk qtEJ k6 ECO&- nah?iC&Mb &
bt
adqtaseahtma~&a$.:niti
Lus prabllemas del m p o r k m i m b a b m t m i o denmisdas
p o r G a v i n ~ ( l = ~ ) y & ~ y ~ ~ ~ ~ n p
tmtidianss que, haEtdmmtef no llegan a d c a r s e , ,ni a mrnpíi-
&ane~queponpmpeügrolaPldadeZnmO.Sirie~,&bazi~-
&a M a ( e M w varb6r8~espordi&)> @en -tar un grave proble-
ea p m el eqdibrlo EamilZar y para la adapta&n wolm del nnio y q u e &
úiter1m1&n@m16gm. A&mimoJ hay que comidetar que, en algunoscasost
la alterad& de ia ~ h d 6 dár lugar
n armapMida
~ @Scativa de
~oatur~~erila~&ndse~hedaddd~o,p~laque
deben ser objeto de a t m d h --da tanto oamo pAc016gica.
m-te p l o caso, es de& mando prdblmas de dbxintaci6nMan
~~doa,lp~~~$e~si@~.tñTa~-itedme;nosmimes,~h
cpe puedan w a,&ibid~~s.a una m e d e i d m i k b nin o b tmiomo m-
-tono
=
tal y inicio m o r a los Q rrxios, padr-la atablecwse d diag~t6slieode
de la h@&ndimmtda en la infamia o &ez» se@ el BM-
W - mCAPA, 2000/2002). Dichos dWos se men Jla WIa 3.
Tabla 8. Criterios para d &agnóstico de w l h s k ~ i ~
deolsi hgeseitónaümefitda de
la infancia o Iri ~~ el MM-XV-TR (APA, 2000/2ao2}.
~moae!Ia~a6naEhaen~udela~aolad@fs

lbs d k r i ~ para
s d &gn$5tk92&1o% tmstmos de la ingmta han siida
Bwh y mis., ;10M],ya que
a S p ~ i m p W oerxfas
s
Estas autms submyan
de pmblemúls rehcb
d de qptesimpbdos en
a~ m (elnirioJ
o bs 4 contexto mei que di*
hmmab~seda).
La prevalencia de 6nehlaidmciadifk
entre estudios, poslb arito m ias de£j~d&~nes

-hfman(amar, Gana3
~ i i q a ' i ~a ~ a G@~l@g&&o2l
~ d en k inwauc-
egxtw@lbdn
c i ~ e e M n a ~ ~ t r r s d e ~ o s ~ & ~ h ~ m ' l a h ~ &
~ ~ f g i k e a s u ~ ~ h m
s&thkz la m e g a p B n y d m dh~ alku~@w~
los p b h m c m e1 tiempo
~ d m i r i 0 W b ~ é ~ ~ y l ~ ~ ~
mentas dn t&m& Sud@ ser m&
h5ihti3hmk,m1hh i k s de ia
n o s ~ ~ ~ t m
msos e s ~ e ~ l ~ ~ ~ a T
h t u de cmkmbw
p mw e w e
mmie se *QUPB

cmtidad, s ñ problemas rii protesta$ mmp


negativm& (para ambos) y SU rnantmhknto asegurado
Esmqueeínirlose&guetoMmenteaco
unamgaiíva4rmSitoria.h a l p a s Q C & Q m J
de enfmwdaér,m~8rñiaIobmvmunpwídotm&o meriwhgo, de

pduckd r e a d m w de evitaci6n ante la


@d.:1m se la da la madre, si m ve mien- tanto los dihtrjos, &c.); nueva-
=te nos mcontramos ante m problema que es estenido por *-aje
operan*. la d u d a de comer queda reforzadapor la akndc5n que 6 sde
la madre, o por k divexsibn qrir! supone d juego o eI pmgrsima de W.

3 a Tkmpm que tarda a mmef


El tiempo que el,nino z~irciaen comer depende, en- otras vadablies, del
h a m h que tenga, de lo ape"twa que le d t e la anida, d~ la cantidad g
tipo decomida, dela edad dt~lt130,demhaWdad pd~amam$tr109 c u ~ u s ,
&,No ~ w n - t f e m p que n pueda
~ cQnsiderarseadecuado para todm
las nHosIpera una mfre Wnka y cmrmta fninutusi'para una d d a
con dos phtosIpamx irpia bdCrtr adecuada (Gaapjn, 1995;2002). 331t d o
&a saá aecswio Y&&& d e l p o red empleado en comer es un pr9ble

-
ma en d misíno @m d'&g) o m -tsatai de un p m b d S610 parta 1- padres
parque d i s p r m d e . p a p ~ ~ ~ okp~amidaa
m p q u e k lentitud ú ~~
de su hijo c m t m t a m& costumbres familiares. las dos pautas extmmsI
comer d e m & d a & t b m ~ e r ~ ~ e n t e x 6 : p ipuedmpor
dq tanb m-
verürse mp ~ b ~ p Iusrpndm n mando e1 s Z n iñom en e in-
C e o 4- corma;e d e ~ a 6 W l m e&empo&miimi:opu&e
p~ dzme
a6b sinte a q m h dimentos que le &wg&m $.ej,: h vdums) o ante di-
mentas que 4xesul& diñdlde mgar &$ la c m ] . En @& Sitimo es
hm~~&el~.p&~d~de~GnhpLshq~iedaflmefi-
t a s e w ~ a ~ M h ( o b o l o ) m y W d e ~ . ~ a e l e h ~ -
ta abBg$r a que trague la b ~ bpueden
, pducbe e lnctixso ~~1

porZbqueelrúmpdm~HiSia~te~~m~laboiadela~y~-
r d a . Bvidenkmmte este c m waian~papkw
t r w ~ c a m e E e s r ~ w e r s ~ a , ~ ~ s e l e ~ a
ias o d v6mitodmmma ~ ~ e nW&VC)
t op m ambos
, ~ p ~ I p o r I n q u e & ~ f ~ ~ ~ e . E t i
labd,d u . & q u e ~ ~ ~ ~ t i
E n i i ~ l a ~ a I ~ ~ e s u n q ~ d e ~ k a & n d
~ d t t h p ~ ~ c l r m q u e s i d a J eo qr~~~ ~r ~e ~n t o p ~ ~ a l c g n -
~~quel~~~cuidad~~cabed~leoomidadnifihElmmprt%
mimtod~18madro( & I ~ ~ ~ d d a d n í f i ~ defama
~ ~ f i n ~
btne&hIpar lo que , a k p p h m m-
r e f o ~ n e ~ d v m n m tpe m
~ a m ~ e ~ p z i p ~ e Z ~ n a a p & e a ñ r a n $ m b m & ~ y
por m& a comer m10 y a un ritmoaikaa90~

El atro compartamiento e&mwt CQ~W dandado deprisa, amquemele


~ ~ m m o s q u e jdaesb s p a d r e i s p a p & m ~ s p m b ~ d e i n m ~ -
ta,puede I i q p a pmvomgv W t m o,producir pr~lbJ.ms ghtdcos a -1
p h ,%te cpmpwtamientg puse pmdmhe bnto p u e el imita a
dgsm p m de su^&^^ c m e muy *+idaI m m porque la c m i -
&le&huaaadd&d;tmpJ~&-m&M dizmia
'

acfividade cam d juegq cpelq* m& &verlid& par !o que c m &


&pido @@¡.m damas lo IcP actividad ap&tiva
m E p Ma%2002).

en la infamia que IIOP


sano,dv6mibpue
lemas de h e n h c i 6 n previa-
436 ~ A L D E m R A P W D E ~ A ~ L A I M P ~ Q l 4

8, i+eoc+- yJo dtemdmes e m m i ~ m h que puedwh afectar a


dh~~&d$n; &$zir d existe a I g h .wipade p m b h (encasa, en
~0kgiÚ, ~ 6 1 1 ~ Q o &C.)
s , q ~ e& e ~ t ~ ~ i alxn p h .d ~

un c w n ~ #alimentario
o normal para la edad
hacia d problema del &o; expectativasy motiva&
tep~im16gico.

43* mmw8Byregw~

rnh etrdeia&ln del bmw&*h


~ ~ r ~ ~ = ~ ~
d e l p ~ ~ ~ Q U c 4 ~ q i a e i r C i ~ m ~ ~ e ~ d
&mente todos los es ei t i v de dmen&cTBn,m el
p&c&mtaI?Wd(3 [dmzlrrwd-h-
@ndefoma&t.adbtoctoek&nmtmslfued

(.tiqsqwMad~m~&m~mby~m)~p&c
semhWk?,,~d~Wcitr~x~erad~a~d~
&m pfErcW~&e ES& dsma mpitulo.
~ ~ ~ ~ q u

Powcmveden&~~
Iss antecehbs, es de& k
eadecbdm
d,mte la m ' to d d p ~ p ~ h ~ , ~ ~md v e
pmbl- P$@.,& @mPMnentepueden a i k t d h ~
a l ~ w Z ~ d i 1 , & ~ ~ ~ a a i a ~ ~ e n l a T a
& t ; e ~ p d e & ~ r i ~ ~ ~ ; e ~ a h t i c i & n 5 ~ ~ d
bíma por parte de loB pñ*, p z b @e es~mvenimtem ~ r 1 een
sh
cpll~tlhm&l~h d.=* p x ~ mm &
d=dtaf p2ipri que r d i c a t lq W a c i h del pbtlm dd &aI
cádavw que&&suceda, g. ampbmde* b m& p~puisiFslei,

-
~

lm;ml,
p

w-
n

--
EL traWn3ento de bsprabkmas de aZmzmtacibnmIa inf.zinciztsueIebpraarse,

2gíO)zque este kipo de h-endtk


a

*cm bien d ~ t a d o g a a i o~s


~

ed
a ~

@q,Jq-,M-y
~
tra-b

En pera puede &marse que h~t h b s de co-1


~
dwtude81tmhaplicadas deformaaislrmda comoericombhddn ron-

p deahenbd6n.
~
v,
~
de h b t i e n t o , son &dedas corno emp&amenk d d a d m
p a r a d t r s r ~ b d e l m ~ c w n ~ ~ ~ & ~ ~
con un apoya m-
~
de mtingemh
c

w
~

(refwammknto, e x ~ c i & nmI o l d d e n ~ u ~ de mpyesta, prmdpi~de


coste
m k ,e), sün Xas m8is utilizadas en á&k, sin e m h w las W a h -
@w~wa~~mun~cta&dependw&EEel~dp!Ias&~
dmm fundades cpeaie ubsemim m&cEra M=. C m d a H i k m @Og],
p'ae3ta que b camas del mham c k ~ ~ p w d m s m a bm b ~ ~ ~
caso es i q o r h n k mordar qite la mkd&f'~ d d batamimw apropiado en
estos p m b l m debe d e p d e r Weatnente del m W s funcionalque *m-
Iie en cada caso.
La iriMmmdún en estus csw dibe dirigirse a wm-guirque, de ,-

,p- dmoacepte aqWm a b r a t c a s o h m a s dep"qamd6iicpe b


mchmado.,Fmd o Jtrsis ~ ~ w n ~d-do~ dde las:
-&,ahm.habia i o
. ~ p a u ~ d e ~ ~ ~ a z d e l ~ ~ d e ~ ~ ~ 8 ~ ~ e s a l
dg&wm%n&wqepuedsestm cmns@ah4a
, can &&S pautas (p,$
a ~ I ~ I e t e ) , l o m d s a d d ~ . ~ e l e ~ & d ~ ~ ~ d
. , ,

, b i o ~ e ~ d g u e , e r n k ~ ~ a ~ ~ I w p ~ a p
. ,

aproximadones a la conducta desea& (comer el ali-


mentoo h m & p ~ ~ a ~yla & ~In&~n (Tetirada
o s )akndth)
-de la conducta de w-o. Tras cada pq& qpmxhacih a la sondticta
- ~ ~ e ~ a l M a , a d ~ & m ~ ~ ( ~ o a *
ef~) iamrdumm de magrado que sehaya pactado pmimmte.

utiW&n M p M p h de Pmma&.hde-
PR~LEMASDE~BNLAINPANCIA ~h$l

'Sinose e s h u h dn+3iupzaqepmj-vayammejanda ImIc&kr-


tm#aunqwa i y i ~ i bo h a g a t o ~ ~ ~ . ~ c i e m
adquiera y cwmlide efite káhib, N a ~ % ~ - p ~
date
&e n en que d
caeas
~ d h a & ~ ~ d o b ~ b & a ~ g m ~ a & ; a s e d e b z r a h
mothsFpm .jear.pl~q u la ~ d d a m- un&c interru~B6mide 1% 6
apehxibb pma a I j m v a TVf-eb).Si cm la negativa amigue que
sea la madre quien le vaya danda la comida, mientras -1. sigue j W d o 1 el,
sanqmrtqmient~negatíwis& se va a se@ mmMimd4 wrque ha quedado
&m&a fanw de fwnegadva (dsu- lare situaci6ri dewgmWLe)
corno p&a (d r e a h a d o la advldad agmdabZe).
E n ~ ~ X n U i ~ ~ $ n d e b e Y
cmída-jueg~~utiibmda la a&dad rehzank a m o &lo mando ei
aWo haya comidoI soloI tm cantidad dekmhada deabmrb! Cmview
c m I ~ b h ~ 6 n ~ r n d i e h c a m l h e n h ~ ~
s é a ~ d l d e ~ ~ U n ~ ~ e m p i o e s h ~ ~ y a ~
mda&~~h~wd&~&s~udayhrnm-teéI.~ala.
actividad s6b haya acabado de comer, Wquier intento ¿e
comm de fama auihcma debe md m m d vmbdwnb,
~ nientras se 4 re-
m a~ ~ ~ a & & c ~ ~ ~ , @ d & h l W d ~ h d V h h d h % b
~ ~ s e h a p p a & d o ~ ~ d ~ ~ o ~ ~ t i v a d
p&da de -da de atmci6n. Es conveniente que, de hmapgmsAraI se
vaya &endiad~Wte apmdkqje a otras mfnidasm& edktim A s i ~
e m y impmbnte que padaiimmmte se vaya hmnentanBo (m fle
~d]d~mp&~Waatt.ela~slh&h~yd,aeresoak
, ~ ~ d t ~ c ~ z p r n i f a c a m ~ ~ a 1 a 8 ~ ~ ~

5.2 Tiempo que se tarda a roma

aquejas m&s
tiempo en comer es usin de I
Qae el nifb tarde d&na~ibdo
kcumtemtmlasparhwque mdtanporlospmblemas d e ~ m ~ n . d e
&Skjgss. C m nlento a pauta sdudable da dhm-
~ wde e & & c h ~ ~ c o m una

c ~ s t u d m demoda
a que
~ B e b ~ ~ G a

do en m,es íkewm-
msdumte;hc&&q~t
5. N6 -m )-( U
h(pa6wdecam%jugar-
6. S í ~ l i ~ a d m l ~

S.$.D u m & l a w & s r t u a r i n r e I q m ~ ~ a l l i ñ o ,


6A ~ c m r i a ~ W d e t P s m p 9 3 ~ % ~ r a i q w r w r m a f P r e n f i e ~ ~
~ t d ~ r e n w ~ ~ ~ ~ W l ~ ~ d & ~ .
B. ~ d ~ d e ~ t e t r d a 8 1 t ~ ~ p ~ a ~ . t i e m p o p m ~ p w C u a
~poseaahmdel*.
e&. ,Sraluharmrridot d a m i e p ~ M m m
d a 6 6 S ~ ~ ~ ~
d d e .

63, ~ d u m i m e d e t & m p o d e b e n s e r m i y p ~
7, S h a ~ & ~ d e l W u % . & k W $ I ~ ~ ~ d ~ . B m a s ' a a i ~ k ~ ~
~ * ~ ~ e * a ~ ~ ~ d ~ p ; s e f % d w

Como puede verse m dicha tabla, cumh conlas &trate@ de cmhl dde
esdmtilos no se haya conseguido la mdwxibn de tiempci deseada, Se debe
aplicar un pro- de refomamiento en ei qw entre esbate@ayw
pa~cm-dniAo$E~~queiwa~harenclomegtiemp~es
hA redudamdo de f ~ p md a h para ir a p r ~ x h h d d od tlmpo que se
~ h C ~d el niño haya comido en el dmpo pactado ried-
i aúermada.
k& d premi4 aeonWo*Si
m dod plazo no come todo d dinmt~, sewa
~ s i n p m & m a ~ a ~ ~ y ~ s e ~ &
acceso al premio que fwhg gimah.
e ~ ' ( & L h a &

:enlas miitkdm dd
En este apartado se va a detaElrir eE pmam de evaluadh y tratamimto
redhado en el aso de un d a de 7&4sI con p s o b l ieves~ de campo&-
~ ~ ~ . ~ t r a ~ & u n c a s o m d q u e s e a b ~ a ~
ba conducta ddniEio está m W d a por d mmportanientn de lw f i m ú h a
ante dicha conductaf por lo que puede considerame cama un ~ $ q 1 a0 d m -
do de k h k r v d h condudud en -te tipo de problemas,

6.1. Fteentacih del m0

Los padres de MQ acuden a c o d t a r mbze los p b l e n w de su hijo,


aconsejados pm el @jaba. M& tia 7 años la m&, d& que
dej6 de tornas d &fón siempre k ha dado pmb3m.a~ m k comida, porque
a m e muy poca cantidad y, si na h ayuda la wW, tarda murha tiempo en
~m.Adds,kay&mquepmquehconidaL~rrirrlplav&k
ae h ¡ ~ e & k , ~por lo que laspwdm h#nca~ultado,envdas washesmron ei
pediatra quien, tras hacer al la mp1aracíd.nmédica pertinente, ies ha in-
@ ~ p ~ n o ü e r i e ~ p b l e o n a d m e l p e , n i d e ~ ~ g o ,
por lb que les ha dad^ w& a un psicdlog~que les ayude a dentar
%uachiadBnante l m p b h desuhjjo canla-.
Se* Iw padres se trnta de m nifb muy bmq& que nuncales ha dado
m s p b l m aparte de Iw comida y su lentitud para hacer cualquier cosa
fmm, vestirse, híímeI&c.,). Es d prima hijo de Pedro (38aiios! y LÉflt3 (36
Jj @m a i tla a t a mbaramda de 5 meses. Ambos m du&w
y tmbajmjmh e n u n p ~ eurnerúo o cwcama$ucasia, Zo que1mpemi-
'$eada- sus lmmio8 de Irabajo al mk@ode Marbi y redizar jimtos las
principales comidas. %lo a-i tardq -do khen m& tr&ajo, es la
*u& materna quienrecoge d 1150del col@o y b da la mefiada.
h m e k M a r l s n a p ~ t a ~ p m b l e mesaa;cursando txgundo
~&p~aenunmZe@o~oam~yel~edehpmhesqquie
~&mtoelm~tor~mod~ t o d e W 8 e n 8 ~ e ~ n o ~ .
, m

k m t e d pasado nnss,asi- m pe-escoolai (que


am6 m ei m h m CO&$Q], síenptehirt&mam que pro-ba adwmda-
menk ynmca t l i v k m quejs 6 1 i ; ~ ~ ~ ~ e n t o .

ae
m pzocw0 e v d u a d h m t l a p m 3 c 0 n
ambos parltes y b se-
Primera ~ i ~ t r a ~ b h abs&tm&
rldm en h m b d h , del p m b b a
s i r p m p W p 1 a d u d M ~ p ~ v ~ p ~ W W
heramecem&.~,m~p~erí~~aelm
léimad.r@@~e-.~á6asifoacu~~~~
d b b de a h m ~ 9entPata deun pe&W rwdapad~
~ e ~ m & t m a & - l a s ~ a ~ p ~ e h ~ ~
d ~ y ~ i n ~ , ~ ~ ~ d a , m ~ ~y ~ 1~ . ~ er o mt o
~ ~ h a @ i ~ ] . ~ I a u & d & & m ~ ~ h ~ n a &
wtar la chnfídad servidaf Io que deja el ni& en el plata y el tiempo
~ o q u B n he s ~ m~ i d a ~ e e r i ~~ ~ n ~~ ~ ~ p ~ e , c w
r e a r e o , & d & e m ~ t m W y ~ o d e a ~ ~ h p m t
a l g o d e ~ b a ~ B n l m d a a ~ ~ w I ~ ~ a t i ~ s
41 solo e % ha ayudado la matb y t& ehapr~ducidod wfimíio. Un
~&o~pheri~dspsrlanzadre~sodelos~&~b~rn
r i a p u e d e v e r a e e n h ~7. 4
zlmtiv~por JS qww ~ @ , k . ~ &,-t&&gp-
: ~ & ~ ~
&.a la m*, ,se
44El h4mmar,m~DE~@iIAmLAmmm

b) L a c a r i ü d a d d e ~ ~ ~ ~ p a r s e s e r ~ p m
~biqi~e~~el~~~islbuen&dodesslbiQE,garmqu
ddgado,~pesoptallsimno~.
c Bs &date, pap a t o , que se le: ofrece una
q e d o r a k quje Mmio d t a m a r , por IQ
comidzi,en d ghb.
d) S R ~ * q u e ~ o n e . d e ~ o t i p o d e * ~ , a q d
~ ~ l a s , l ~ f g u e l e g t i s ~ ~ o ~ ~ ~ ~ q
&emo ma&w),la cmMad de alimento consumido es muy

f) ~ d ~ ~ e s I s o b r e ~ a e n l a ~ e n d a q u e n o

( m d m & p e)
es hfwima ddos hor&.
g) En las M df5z&lmprhdpales (desaytma,comida y Mari0
~ ~ a h ~ d e h c a ~ , c o n s r i l a p a ~ ~ ~ c c i

h La d e n d a mele k m l a en su 8d&t~ria o mi d sal&, zfüeritz


juegaove un~5deo.
i) Nmnahmte amet!l mh m todas las comidas, excepto en h del me-
&&a que, dqb$d~al Bempo I b d t a d ~le~sude acabar ayudando sir
m*
j En XQS 14d k ~ ~ & ~ ~ dos h&vihitos, 1-
~ ~ui sco di $e &S
e n l a c ~ & ~ ~ u n o ~ c o m(mñdioplaro,ap
e r ~ ~ a s
WQparsm m&i$; el &o wmimd~urz flete (ai intatar b a g a la
bola).
Aladhdehdabdebi~,ese8ide~~queIsiin~Wna
b pmblemm de alimmteid6ndeM&Q, amemar p b rnoiMcadh
mmbs de lws q e t W dd ~p6rbmiehta de ~ py eq%hh&n-
~ I
te de lamadre q v e e s q ~ h a b i ~ t e M o b&ci&o
c m ~ cmla
d d a , Pwa ello, al inicio,&la *a mtrmbtzide trakmier'lt~,w m-
si5 por k e r a la aplicad& iran-dm &re k tlpaturdsm
w d d a y mdE&lee, de lm p m b l m de su hijo, AsMmmEse hemn
a d h m í w h aspedm slelwantes para la i n ~ & 6 n ~ ~ t a b ~ dIOS~ o s e
sl@?kit'osa ~ w
y las e s e g que ~ ihm a adopta p m cmwguir
&&OS ~M,&Vcll&-

Secuencia del tratamienfe


El fcatadehts w desamdlb a b -#de seis dones, durante trn p i e d o
de CrSiO smmah ya que b ~ Q : p ~ ~a is o semrealbwm sanad-
mente y las dos res-& " -3e.Asimhm se ~ d i z una
6 en-&
d e ~ e ~ t o ~ s o l o ~ m h ~ & ~ ~ d e ~ a a
to. El pr#r@dpao dd amr&d~así los ga&sj m-
cayb m k &ya que
naQsaanlac&&
&e m p l a en d a

~ f w m i xaicsreguir y
6 2

Paa maüvm a M&& pur d w h ~ z @e.


o estzh reaWmdo$@os ~W,&VOS
~etñP~~.m-incki.y~mh~de$h,&~oqea~
~ ~ , a d e m d s d quep~obtenexd&porhace~
e b ~ ~
cadaurrá delas w M i eerd~ewpo fijad& po& a m u h edEea por
comerias k ~ y d ~ d o & i 3 y, ap ~ r~ nui &hqpra-m-
~ ~
te la -C.
twid co+b d&&@daxt ~ , e w h &dho p t d o se esp&m di3"
mbeidnen la-Ldiapari& de los v&n&4ya que&= se sup&
funcimahm& da&@@s cori las@lanas sabm los que SE =taba htw
vinimáo. De @08Z@#$&~por si toda* a p d dgíln e p i d b , se btruy6
a Lhw pam dasdonmntes que q p h a &&a~ l k
dwb, h&&p&daeu&aa h m e l a , a u f [ q u e phubiera
~ ~ ~
d t a d a Desde el inicio del t m W ~ . r & b ~ m mQcasiianes
dm aped6d
Mtotsiempe m ia comida de1 -b& d o ~asos
r h m& sigui6
h ~ & ~ d e k ~ ~ n e ~ m ~ ~ d ~ ~ a W O
&Igrha~doqwpwlatdefiraaaI~~~.

Aifi.n;al delas & ~ ~ a n a s d e i n ~ m ~ n , datos a p m h d w p r


bnbb
los auto-mptms coma Im qmsadm veebdxmkpcw los padresf r n ~
qelos p m b h m ~d~ W Q m 1 a comida habian&tidopi.EiCticarneh& dd
todo. A e m d h se mumm los multado5 m& significativas, o W d o s
p ~ d p h m t de e las cornpwadme m&ehdatos de Los atrtweghtros de
4 línea base y los ~ M d duran&
w el tratamien&, y eopecidmmk aan la
iW mmm de babmimto:
C
1
1. ~ h a ~ b a d o f a d o d a l i m e n t m p k ~ ~ d ~ m d p l a . t o ~ m
de las B - c a n i d a s e a sla &ima stmmmI h c h s u en hs cmnidas m
que le hanservido a l b m i t 4 s ,dí&&s de mastica o que le gustan p w ~ .
2, W e la 4: eiemmaI en todas las comidas siempre ha d d o 6l
sola, $ 2ayuda
~ de la madre.
3. Desde f 67 m(5." d 6 n de tratamie711t0)~todas las comidas se han
-do en el Mte de tiempo fijado.
4. El tiempo medio empleado en c m e ha reducido cdderabImmte
al ftrd del trahmk~~to: d e s a p o = de 39 a 20 minutss; comida = de 1
horaym~aSminu~;~a=de40aZOmixlu~;m=dei
hura y media a 50 mubs.
5. Aunque el tiaapo empk~do par m
13 sigtre siendo su@m a3 que
s t. . i d e n ~ b s u s p ~ ~ h a ~ o e ~ d o m b m
fmhres esfehuevo h m a ñ ~ ~ . & m dque r, h narqmenta mi p m
blema.

Alcwtmrneries&~rtah~se~una&dndesegui-
mimtsIalaques6Xoad%kma&,'~ alrb~&unm].~estabamuy
m* con el c b ~ - & ~ * % d m k las d d m . Se@ d a *
aunque wguh W o u i i
m un tim a pmdaciál, no
P
incluso de o que no le gustaba;
dio d& vómitm.
vud& a- nQih e p b -

Finalmente señalar que, n realizada en este caso pue


d e ~ ~ b a ~ r e p *
-
o
n se d a n en
Como p ~ ~sehat&&do,
e los dtwzos actualesgmael: diagnMko
de Ias trastornasi de la nigesta son m~tio&a;s por algunos auto- (p.ej.:
Bqmt-Wau& y cois., 2010;Da* y mls, 2006) par na recoger toda la wpE-
ttd y d e c t a d de aspectashpIicadosenim problemas ~ t i l l e s ~ ~
cmh alimentad& r a l k z i n d ~ima ~ a& de p u e s t a s para su recmcepr
balkmcidr~En este la apertation de Davies y d.,
&a ~ quelos &ter& itetuah ;se centranami~a~en-
detaan e l h e c h de
e l n i f rde
+ e m ~ r i a ~ a p ~ d e J ~ ~ ~Deestafama ~ . los
~wcmudp~WbgglOend~slintware~nreabqueb
p~obhnas
de &nmCd6n$e dan &mpe en un c o n a i n t q e m x d .
Acorde con este d q i e cm&tW,h interven& cortduchd suele d w
cansar,b&kamentéI e n k ~ t p n i z a u i de
5 ~las cohtit~pciasque suceden en
torno a la &a d e = L w Puesto
* que las estrategias +erap&ths d e h
aplicarse endbgm,iien+ze~ o CIuB.0 ocasiones cada dhrlapWpaa6nde
IOSP&&EI es ' ' h (Nqd~~fik;i$+-i 2@10>A i & ~ i - P d y d.,
2010).~ m u ~ = E . s ~ w ~ ~ ~ ~ a a ~
ños, h 3nikr~&6n descansa ~~& h4aac&ad6ai de IUB p & quet
, h~
dEbrnerttii e x i ~ e k , sson ~ ~fzu5abb.D
~e h a d vel m- s l
tm~amient~ a padm hot~denmtradaser8a;nrib m a e f m a y &&& pma
~ ~ o e t a r l o w ~ ~ d e ~ d e ~
rols. 1993)o mdi6dkad& nmdemda & qsa&aajt (Bmwny cok,2UO21.
PROBLEMAS COTIDIANOS
DEL COMPORTAMIENTO INFANTIL

Marta Isabel Diaz Garda


U.N*E. D.
Miguel heDíaz-Cibaja
].
Unidad de Salud Mental Comunitaria de Algeciras
p~~~ de u r i ser cmsidmdo
~ ~ wpmbh sino cumple con
las q ~ M 2 ~dé a lsa h m i b o si causa pro- de cmpivmch en da. El
comportamiento normal a adecuado u s d m m k > m gdekminzld~por el
p t o devisf d r adturdy d~lbaxmU0que w adopEe, ~ ~ o m r mlaa l
a p d d h de bmtes de c ~ p ~ m&mpm t o enrd- fasesdel d-o-
320 indanfii. Btas c m t d u c t a s p ~ a d m a s p ~ v a r i rmucho
ir mntalidad
e intensidad. Coxiocler,pw tanto, qui puede esperar del niño en cada edad
ayuda& a debmimr -da un cmprWnienta m es n d ha& qud
p f o n d t a una i r r~ W ~ $~ m
por I p&rial. No es posible
Ile* a entender el c ~ ~ n p r t a m í n desajustado
ta del M a si no mmcemos
bien el d&&&Ub s ) s I C O ~WntXl.El p a t o de referencia de la nokdidad
es s k m p impmcidib4 para califkm una p d k an-4 pwo en el
c m d e Z é i s n m B , , ~ , a m b m d[ e~ ~ m r r n a i l y e i ~ ) W i e
cm intensa e hbhcada da- de tal fama que puede mmitax dificil
~ ~ t e ~ u n e p ~ e m p ~ e I ~ *
malidades o deadapkacbw que podmm mpttmr eri el compmhmknto
infmtÍI suelen mtar e n r e d a s en d desarrollo n a d del e1 d l pasa
por k endsi6in de conductas intakentes y perkwbadom diversas a ¿lis-
tintas etapas de su m e n t o que d e k ser comgidas{reducidasIaloldeadas
seli-ñiinadas), & r d 6 n mi vez el b a r d i o dehabiiidad~y ~ p e ~ a s
n
i M-, emacim&sJ soCXrJt~y -ales que vayan favc~redmdola
a&pki& W f i o al entum.
d i ~ t e r n srui
o s h n p b a t e hojas en blanro. U g a n a l mundo
tWiWtMf~6SLs ~ t i t u c i w i ~ b Wb,kn tanto mrasgos -OS como de
~mW.~difehWd&svanafn4uixlensmposi~es
de adapf$rihd medio y imh relaci6n que los da& establezcan can &S.
iaichWkaeioxi v o z de tmsbmos levm del mpo-enfo, a& como la
~taa6nde~~~por~dela~pb,mnaucial~a-f5Lde
bow un plan de accidft para m1.verlosa t i q o y evitar f u m t&sajm&
&S que, m casos -,pueden c a n l i d hasta la dehcwncia (ver
c a p h h l 2 de este manuai),
QuWuno de los ejmpbs que mejor pueda ilustrar la secuencia deI d w -
p se aaba de esbozar sea d dd comportamiento agresiva.
mlio normal c
Ac-teI hay gran p w p a & por la múmte W d m t i a del campar-
tamienbviola& mtseniños y adolescentes(Fmberley y PelgRna, 2011).L a s
ninos pueden compo&amiatosviolentm desde la d a d p ~ o l a x .
Ante estas cmdu@tas,h p a b y otros adulto8 pueden preorupme por el
mmi &
niño y 'ercer medith da c ~ 1 ' e x ~ c ~ adreducira s su iiemmcia, pro-
mrnporhmkkg~incomgatibleso alternativo9 yapmkmdo, adema,
modelos de mmportamiab no qpsivw. Sin d & a q p FWi&es pilale
que las p a h s e s p e a cpe &te t i p de caniportami'estos se vaym exth-
gulwdodcwwr,~q u e m h quemes e l m o ~ t o d e e j e r c e r n h g b
mr&~1 sobe -8 compR&@o (que puede r e m k hasta g r d m ~dada } la
edad o las c o n d T ~ ~ & e aIniibm Optar por ia faIta de intervacidn
El -]XO p g X c a I s g % w ~ ~ d ~ u n dp m~a ~g r p 1m
aWza-
~ d E f a ~ r e 3~d t ~d ~ t ~ , ~ ~ ~
=maya U I W J U W ~ ~ ~ & h c i & d e m ~ ~ a d , ~ a d y ~
menta de1 dmmdia m e1 que ejme su m&+ Fm m fadoX4prmeso
1 e$u~~fivoquellevaal~~mf~nOmnalaUna~ri~
a pautas educatías 40
du&bIe d d w d h qoiüm.A& vez.,l bhaari
1 suvalor~lam-edi&enkquektv~el.~nlr' d M
delas~..Pero,aWI1~qttep~w@lane~~&m&a
s u v e z d e ~ o q u e ~ ~ ~ y d e s e a m i > s-Y@
-& ~ i < ~ 6
s u v e z ~ ~ ~ & ~ ~ s ~ s m p @c@&na r k ~ d d
sqa y de su.adq@ci6j,
d yLg&mm, 20fDjv
Wv9duo; B@EW ~ m b lw-
m - 'a
' -
de b di&-
fasesdeiakhcia y l a a d o ~ P O ~ ~d m
a ~ &~ B X
ap-~oaempb- . &'e :m~ueve=eld~~
SWWUO e;
kmspdesta a la m & n i 3 a ~ & ~y ~ l d d u r e b
m'~&osdeTid,y dela3 t3 m m-
lasprmp* p b h w mlmque m mel%yg&nimt~ de Gfdgnes VeF
b b y c m h í a m d e X A ~ ~ t & ~ d ~ , a p - m W Z a s
~ d ~ ~ a ~ , b ~ € R I b
o l B 5 g w a teiU&d,ebc. ~ ~ t ~ & c e sX i l r i a ~ , ~~ ~ e n ~
encontrar Mcdtades de &pt;iS&~mM o 3md&nia1
. .
b & k a ~ y ~ ~ ~ ~
~~
l
de apea-
a a d d
-&- "
l a s ~ ~ a e a a - u o u & ~ i ~ ~ ~ ~ e I ~ m ' t - s a
&rwim afilrtivas, las &riorw =tile pms de igqdes y lo problenm de can-
c f r s & t . ~ ~ a m ~ ~ a ~ ~ h e & d ~ i 5 ~
eanzom~~~o~~ivl.dad,~mm~~a~teui
&cti%gr&&~&6nso~ybpb~gava&d~A~o
de &te&+ p m w ph &xdacia que Iss pmbhxw =te&&ados,
remhda & t l t f l e m l d & * k y p e e m - m d e * d a s
h & h d w I m m k m ~ u n a &&@dada m~ b~deida~ilaque
S O S . ~ ~ ~ I ~ W ~ mnd&idti U S ~ aunelevada
I O S ~m&d d B
yG&amt 2001;'ltir,M e del Bar&, m).
.EQ I ~ewporrede fo- breve los rasgos p W p d a que'&heri la
. ,
t&md&d m l& phrdphs & m sde dewmUo ~c~~~ del niña No
~ ~ ~ ~d&i que s semtpsrwe de ~~ quam pueden
a p & a # ~de forma t0~1~cta, ya que un@ de h c ~ Edd d-aao
~ !
~ l ~ ~ e n 1 ~ s * w ~ h ~ ~ & ~ ' b p i m , d o f
pmmnMm#p z m w de d-U% m& t, =os q h s , qm mM@m~an
~YZ&S de cmzhio fiezibles en manto al mwpientoCcualidad g cantidad cid
WiopthaZe.
Lo que denmdmmus d i o s aEEwativ~so pautas de &ama cwrspm$e
a unptrdn m d ~complejo
d q u e i n c h r y t 3 ~ e r cmductases-
o~
a s que fmdofian de iri&vMual y &@im pam c a n s q p b detemi-
mdws mm'bib~en 10s. &, m b h s p &@&uB S1- su a&pb-
cibn ernodmd p cduetixaltirt * a s u d d a d mcrata. E1 comtfucta de
pauta de danza re@& 1- v m i a ~ s a o m en d ~lw&sviIps e knWw de
Impadres de cmtmlar y &a&mba sus hijw @ammind, l@Brli).Um pub
de Be&* v ~ ( s i w @ w~ o~ .del- & &tiha edumivas y
c4 httpE&$h pa&e&híjwIe $ ~ d ~k a putas n ~ de &ama o
p ~ &m-
tdma*m Iw ~ ~ w . ~ E a d w d.padm~ q p ~
dwaam&ents.
a ~ ~ p ~ h i j o s o n b ~ ~
&stivo W de.4 h i s - e de lw pa-,
m c
delas -&is m y su respeta ai e d w P i i que
m p k a"nphbme @mk ~ u m y w b , . 2 ~ ~

3s- c a t ~ p m pm p Ba-dfueranfimW-b
~ definí-
&par kaA@by y Mwün (1%3]. La dimm&n e x i m pas6 Q h m m e
m W i ha- mfm& d grado $e p m i h que los pdm a&@
~ ~ ~ ~ q w ~ c i t m p l a n c o r a ~ o E T j e t i v ~ 8 ~
UmqWdd,p'atmp-, se jRtegr&en um M& m& mpiia dem&
& + . H ~ h m ~ d p d o d e ~ d a d p q a d M d e
M padre pam &.mar en cuenta y q m d e p a Zsss d d ~ i 5de!
; hijos.
M~~y~~B)pp-tenera~trl@oezr.pw-
& & m ~ ~ d de-
o s m@mtat
~ ya,a-um
-de sus apr&cimws, elhtepwhrlas a & ~ $ e s y ~ d u c ~ B c padmh&
los
s a i s h i j j ~ ~ . i w ~ ~ . & ~ ~ I ~ a u t a
di2 B a m d m pmnisw 0 h t w m m W .
- t.bwEP6Wfi.Se tri%b.de ~ a m i ~ ~ ~ d ? s ~
mSas h@M. 'w -COMO @&S VOS ex1
proceso de *d6a jr c&w&@pdc&m & i m p ~ m n d nal
afwb y a Ia emocibn m di&~-:'&te @a de padres e m n h la
can- d e w h i j w e ~ p ~ ~ ~ m ~ ~ ~
q u e d e t . r e n ~ e r 1 0 s ~ I p ~ é ' a 9 ~ ~ j
d d a d y al m p M d e b m I g r b t a a r t 3 1 . W q 6 y d
rmmmiabsobre &B. %mw&WsI p n o btmsivwomAci&vos.
Sus mdtodos d k i g , W d k b m& w d a@yo que m,dcastigo.
Su 4 0e d u d v o p%rsigueipph&viduos ~xqmns&6-
cm alta grado de aubcmEP:oi, EXW, de rmpmWm.
- E s t i h ~ w m & d v ~T. a & i & d ~ ~ d o ~ ~ ~ e s a o f ) p a ~
recqiimque edgents.,Smpoca ~ ~ o n dO sujetos e i a las tradi-
umwI adexribts mtolerantes y d-w. No exigen un m=-
portamieatawpmab1e u m d w msuswt yf""ten que* hijos
hpmgansuspm'pioscriWw de autch~guhddn, ju&bndo aqueks
conductas que numbm tmdmda a demime de las wms sociales
t s w e d d s *SueIm evitar Wih la cmhot&aci6ncan sus q w . Zos
padm pmisivos pueden dEaidlese m&S d p ,en fmci& ¿elgrado
$eianpibci& en ia educad& de s w hijos; por wrladq S@ @m
p s e ~ a u n e ~ t iy queapemrdesuestrlobdd-
l o ~ ~ ~
~ ~ ~ o n d s ~ ~ s d e h ~ $ a d & e s ~ l
@lidOSp ~~inprt,-o$ c6n h d ~ d a h d U&
esthlwpadxnrio&wtivw,a ~ e ~ e ~ a ~ ~ ~grado t e s e
mimimo de Ztnplicacib m la m g d d 6 n de h conducta de sus Ws.
- Es* ascfmtf&. Esto6 p a b sonexhanadamenteexigenh y dime
tivas* pem no wmpüvos, No se cmsfderá importante el w p t o ano-
d a d de km &dones pa&e&ijus+ Apdm a la abfimda a la atitori-
dad para el mmpiidenh de las nmmas impuestas a sus hijos. En
~ e r a l , C W d O m n a n m i ~ ~ o ~ y ~ m d o ~ ~ q
&as p explfcifw, A su v- los padre a u M m se divida m dos
tipos: los d k d v m o autoriMmrq~enes tutelan d nrrnbo del d a -
rroII6 de stis hijos pera & m in&usipr)s y ~utocráticosron d 4 5 dd ~
poda y a q u W que mdimtiws g r a ~ í d b i w q u~ h w d a d l a t i
un patrxsn de m n d ~ d ~ h t m s b o .
m k í m iesití189d u c a t i v ha
~ ~m& quemtefactcaes
,*. -
desano110 ~ ~ ~ 8 d ~ e x i l m
K

IP-FQdf 1i&~d&d% e ~ ~ d d O ~ " " 1 " ~


, ~ , y p r & Z ~ c d * @&4 mX;m&~ymklw;
W&
~ W ~ X ! W i ~ ~ ~ r ~ U )
~ a p h 1 6 ~ & l w ~ y d e W a d ~ ~
Iospadré~de h conducta e i e w h i j ~ h a n
m d o ~~~~h~ si-
@enw TEEiulbdm:
3.L Candwirrnes sobre los e d a s edwüvos

~ Q W un s@do lndiwdor de h c i o -
Bn rmmmm, las pautas de d a m a $
mmi& paterno, qm p d i w el adecuado m l i~ del a lo largo de
un amplio apwtro de mmuIudaBesy ambientes.Tanto la -ptividi?d como
la d g m d a paterna s m bpartmtw campmme de h buena edwaci&n,EZ
w6loeducativ~de &&m d ~ c r z t t i c oque
, c o q a g h h m y dtas dam-
daa cmrecqtividade m d d y d ~ ~ e nde lat wtoonamfa ddniEieJ
ES uno de pmdictom rrtas consistentesde la m p e t e x h geaieral del ni50
des&3m~~afio8ym&dddekdok&.Noo~k,apesarde
Izi y robusta invdgatiúnmbm estrlos ducativ~s,hay me&i~nessobre
s~~~e~slneiba&,entreelIm~m~~s~w~~
e i a d w i r n del estiloeducativumM6ndeh cambios ael-,
el canuddm& wbze los wdakos de los difaates e s h eduwtivoso &
kgar a d e s m e d p-o p r e1 guese genetan los beneWus asociados
a l e s a educativo dwnocr&€ico(Schwm y m&,, l%>k-, 1991;Da~lhg
y S&%, 189% kh,1996).

4. BVALUACI~NDE LOS PROBLEMAS LEWS EN LOS OS


El i n i b de cualquier fnbvenddn cognitivo-cortductud en los niños va
precedido h p de un proceso de evduaciQnqiie implicarB la utilizaa6n
de entrevistasy prueba diversas a los nifms, padres y adultos implicados en
ei p r o b h . Este pmcw de wduaci6x1, podráser más o mensshqp e n h -
c i h de la irrfomad6n perünmte y su grado de eqxcifiádad, pero siempre
deber&ser lo sufictenternentsahaistivo c m para poder lograr wia detaiia-
da desdpd6n de las praMeeiasf SUB rehciories fmdcmales e hnpiicaciom
mduttvasysociales. N a o W a t e t no todos los gmbhms camultadosni toda
los nvioa o ado4-m evaluab van a requerfx una inEWpmu6np&ol&@-
a.Nsmlnmtte, las~riif&m-ssn remítide a tzatamiento por los adultos, en
unos casos porque 1a~cozdwh d t a ifLcQmOBa para las personas pconvi-
ven con eI d o , en ,ahmprque d comportamiento que p s m t a en &o
De 10s mnh* ~ ~ ~ d m p unpw
. ~ ~ m t e se aju*
porcentaje
a p r o b l ~ ~ d h i czm dm
eie~w ~d~
g~Za mpt pste de las casm
consultas sobw~marqpeentw&uptivw qose entran dentw de k nor-
mEwIpere por aerenw mdyros han s q d r d o h q & & d de
ermtrolde los Bn cualqxim caso, el pmcm de evd~~adht debe pa-
m mmha & mmqmi;pu'la p ~ S ~ ~ ,Mdahmk q u e pwda
ser &pues& pm h~p b ,pues es p&Je que -aaw&daqueid contacto
1 tr.-p%.i- se haga --cercano mi- a h l
mayar inte#tda&
ep~8bWwadickmah o de
L
En general, se soUata tmtami&nt~psieolbgi~~ con ~~~LWXE por
&I
excesos coactu&d- h i w i d a d a a p & 8 i r l , que p w dmdt
. dd, corno timidez o ~ ~ &. ~ .Se mmt atpd o d desgo de
q u e h a ; ~ & ~ E d d a ~ W ~ n o ~ ~ p ~ m d ~ ~ & I r
a,dd€oque BE! dsntg mksW.coix ia &tna&. por+anbti i n p n f o pritaitarh
ante ttna gead6ai de iriterpmdth so%@ nutb se& eat&ecad d m t e e].
p o de m&&h,~qdb ma gap d bmefkkdo pm la hbrvenQiSn, w
d d Id a sImahte& h apda tmip6utica que msoM&es buenapra
d &a, p w m es W C que la pa0ridqel de los adultos qué soliritan
&WW~O m. SU p-O (&&AT 2002). &&A& crrsá~ &O S
aceptab1e &dar m htemdh cuyo resdbüia m vaya a S& p i t i ~ o
pataddio, otra m s a 8 ~ ~ 0 ~ 8 1 2 d p m b ~ ~ ~ a
hnpWcw y que ,debesar abordado,sln pma d o el deseolio
ncmld dd&.

- -
d- sólo poi:la &
Gnica. k dimcddidad de
4lUVakm& del MPiu
d&$a<Saadada

~ ~ d ~ & ~ ~ ~ h a o m s e s @ W a p * d e
~ ~ d e i a ~ w t a ~ ~ ( ~ , ~ ~ i
cb&%n)**apv-@~ma &edmparacort&d~zlinacm-
dtlctalmadeaa&utl;i mmburSd6n de &aneat ~ p a ~ y ~ q k
l ) ~ j L a . & ~ e ~ & a k ~ % ~ ~ , ~
eW~cuacii6na L situad¿%q2) que elMm#mmedia s d m ~ ~ d f e h y J e r f u -
dicadop condi& mdu*, 3) que h qxdqcka impidala &p&i6rzgwdu-
dQzidudeibk d d f l a ~ E % Ey ~ 2 0 1 0 ) .

Cualquier intemau6nowb&giaterapéuticadebeir a m-
~ @ ~ r r a ~ ~ a d a ~ . d ~ ~
m pueden a ~ ~ ~ ~ p d ~ E i @ j a ~ s u fwdiar
dmtomo l x e y ddppio
niño. Es aprapiadqmp@zwí ei &&l& ~~M de la ihtemd6ri y
m t i c i p el &me-&.&&&t&d~~ m p d m antep; de tomar cualquier d d -
si& al reqectu ( s b l ~ z 3 & @ ~ 3 ,
L a W M d e m ' f ) *Qi-*@&
mns+i~tonrvdebe~a Bl5tw-e-
tanta a - mWmo@wgqomiieaalos.~dWb
mdos=d&deaeisd&dyd~ajo&h~persnias
cetnanasalnmsnonst~m~~~&&kdel~msito&Una
m W n & & e ~ ~ ~ p e damate d q e ml ~~ ~d e ~ ~
~ a - m ~ & m ~ m g & h m h l a ~ ~ ~ u n w j x i . ~ d
pdcd@$ca,m phW n @ da &m& de MiSTrnadth S
- b w , * de~kkqmpiammp~d~(e~hwme
en la ~ d w & ~ m t i d ~ ~ m p o n eprmu gnm w d e t e & h
~ ~ d p ~ & ~ ~ 6 ñ ~ h d t a d 0
~ ~ u ~ m ~ a a x ~ i i i n p ~ ~ d
~ ~ ~ p ~ & a h ~ g s m l r n - ~ & W y r d o
de &vafq@ qle lela wi
tata b á r
í ntc&d8& wqmsa nt
m-

Caenibarnos d fniua de ate apwtdo k netddad de siempre


usia wa1Uaa.hexhamva que d e e todos aqudos fadm que p u d i m
tmer a @ m ImpE&&n en el p@$ma. La evaluación comprensiva de un
pmbhna de eoq~#amkntuennilimo adóksmxtes d&&wluirlm sipkn-
t8s a3paa:
- d p c i o n e s objetivas & 1- problemas y sintomas a c t u a k
-W a ' dd p r n b b : e1
perieda~de:mejada o &si&, re&-
das, m d í c a d 6 ~ek.
,
- InfomciOn de^,^^^ las m f k m t d a d e s y lw
(mai@w,y
+r&animtos ~$cms:]~
- Histo&lpsiwlt5gim&losgildres ydelafarmlia.
..
472 MANUAL DE TERAPIA DE CONDUCTA EN LA INFANCIA

— Información acerca de sus relaciones familiares: padres, hermanos, abue-


los, primos, etc.
— Pruebas especiales (por ejemplo, inteligencia, evaluación del lenguaje y
del habla, potencial de aprendizaje, auto-concepto, etc).

Los instrumentos para conseguir la información en cada una de estas


áreas son diversos, aunque tendrá especial peso la entrevista con los padres
y sobre todo con el niño o adolescente quien nos aportará su forma de per-
cibir el problema. Kendall (2011) recoge a modo de guión la estructura ge-
neral del protocolo a seguir para desarrollar la entrevista en niños. El pro-
tocolo distingue nueve a p a r t a d o s con objetivos precisos y cuestiones
específicas a detallar. Los momentos iniciales están dedicados a la presenta-
ción del entrevistador, exposición del propósito de la entrevista, cuestiones
sobre confidencialidad o anonimato, etc. Posteriormente se pasa a la des-
cripción de la conducta problema, su historia, así como indagaciones sobre
el estado físico y psicológico del paciente, avanzando posteriormente hacia
la historia personal del niño y su funcionamiento actual, espacios que nece-
sariamente habrá que explorar y completar con la información de los padres.
Se incluye también el diagnóstico o conceptualización del problema a partir
de la información recogida, así como la comunicación de estos datos me-
diante un informe.
La información de la entrevista dirigirá la exploración adicional que se
deba realizar mediante pruebas específicas como cuestionarios, inventarios,
auto-informes, tests de capacidades cognitivas, pruebas neuropsicológicas,
registros observacionales, auto-registros, etc. A partir de esta amplia informa-
ción se elabora una formulación del problema que describa las conductas
disruptivas o disfuncionales del niño y ofrezca una explicación a los padres
y al niño en términos que ellos puedan comprender. Los aspectos biológicos,
psicológicos y sociales del problema se combinan en dicha formulación con
las necesidades de desarrollo, los datos del historial y capacidades del niño o
adolescente. Esta información debe ser transmitida a los implicados, dedican-
do el tiempo suficiente para contestar las preguntas de los padres y del niño
o adolescente. Una consulta psicológica puede generar inquietud e incerti-
dumbre, emociones que deben ser identificadas y controladas mediante una
exposición clara, precisa y adaptada a las necesidades y capacidades de los
implicados.

Los padres suelen acudir a las evaluaciones con muchas inquietudes. El


Cuadro 1 muestra algunas de las más frecuentes. La contestación a estas
preguntas aportará a los padres tranquilidad, confianza y seguridad, pro-
moviendo de esta forma una actitud positiva y una conducta orientada a
objetivos que será muy útil a la hora de emprender cualquier estrategia de
intervención.
d) e v d w si dpmbkm cons&teenm@em r n d ~ c h den
; este caso
ronremar por la primera mndtic-@

h&hd6lah-na&edwde-ymr-rias
ss~..&d-110 pd~0~1iGIal dd Individuo, ne deja duda acerca & d b o la
wttmkm de bzdadmes ~ & S - K I @ Q o ~ a & e s + a b 1 ~eaffi k fu&e e
?mq.&mc-w&h mnla @.neb&p&Ieméa decmp-eI
& ccmtto c m i a p a d a d d e h h o b d & d d d o y Zaspaut~rlem-
drxcta a g ~ ~ i wi a pistmcia
, de esas-mductw a lohqp del desmIIci, @f
cmu cm 4-O de pa&&i~~rd e l h a d a . LOSd o s p m b ~ ~
de c d m t a mmtran nm pobre didad del apega hada BUS padre. Les
p a bd e m b ~ ~ ~ ~ a s u v e z - & ~ ~ e h
& ~ ~ ~ ~ & ~ ~ 6 n ~ ~ ~ b ~
p m d c ~ ~ d appiadaparad u ~ v q ~d j e g&d
del ISQ.
Tmhdoe n ~ k h i n i p o ~ & & b p u m & ~ a y b
~ a ~ & l o % ~ s u ~ ~ d ~
~ I I m n x e i w y ~ e s , & t a ~ q u e ~ p ~ d d
o a b ~ ~ e m h ~ w & m m h m P k Q b ~ ~
dei c ~ d a n p ~ ~ ~ ~ h ) a p i v d~e p o g~memd&e ssm
fe
h & p E i b J-0s 8: 0p- k &&Ud y mp~fhBlhb
f d o r de Iospadm
=da mzientemenk~f;zm
d
G h y hderb).20;12), En una mi&h
W & b ~ b w m[WU] se concluyeqgelocpmgam&
&U&iVQ

de m~~ de p a b & md d a a d u s a m o la htavendt5x-ia e j m


establecida* sig&&d,lm &&&N inhmadda de prnpmas coa b a ~ e
m p m . Eshsp-mWenrn, en pmm&da,en d apmidbbi-
jedebMcas n i men d c a n p m t m h t a
~ ~ p r o ~ a cambia
dh1p6~0del~S~~(&~oM&r ebmntw t;gn hpofhntesde3iit~~ Wfjapje
como el deam@ de ktakdi- wmamhraS, la &ammi&k $e3
* o ~ & ~ * ~ y ~ * ~ ~ i
i a mp* de pxogmnas de h & m e Wpeirsiguex~el ohj&v&d~
e m e í a~lospairesxma
~~ s e d e e&tate@as de htet~awi&nqifeSt~p&iitk,
~ ~ u n W r d u c i r n ~ l a s ~W*ykpomr i n a b ~
~ u m ~ o ~ ~ a ~ m a
o -ati&ct& y X ~ O I W ~ ~ ~ ~ L JEn
~ L )p. e r d este tipo de WWBZH
c m m t mm de ~ ~ ~ ~ gentrelas
~ que c dwkcam
n m ~ ,
- Lainkmaxi6rn3~ admdom
dirige f m & m e n W k a ~ u s p a bqF
u r i q p d o plano la, d&+em@'i~tb que se e W S e c m d r n ~ .
$l&@ip;w-pijlm o d i f i a b p ude
@S ~i r i ~
~~p " b e Wos por ejentphj p&en.m ~~u
h ~ , ~ h m ~ e ~ ~ y a
laa&msporbmmb -
0-
enas.
fBVOWECan
i: p f-w,
&=mfbf-
msu g#m *&m
, m-

di) d - t g m la u ~ &del *&rm pgwvo (@hbnzm


a - r d i h p d t i m w eqmm6 de&$&;
1.En prime-ltqgqcabe de& que manda w d e ~ m l b m nlas pimerm
progama d e ~ t m h t do e l o s p m l d de
~ conductaa,&b,&anCtes-
thdmanBa~c k edad (m& 3 p & añmj y que no pmat&m ufi:
~ ~ X wmMb:Idq
Z W emdpmb- de c g ~ n p ~ ~
e& tipo & b b m m ise ~~ m+ I a & b ~ de dad
@mddeemtesa adakmnte)y-mnsujeW q~eprmmfm pbbaaa&
mm&tMos(Chuy &., 2012).
2, En segundo hgm, hahabido unhpoftante d&moIJ.o demmas~imtm-
rneatcss de d w c i 6 n p se ha gmedzwdo la iiWza&h.de hs nuevas
~ ~ m d y d " h * m d 6 n B ~ k ~ ~ c & d a t a
elusodd* d m a n w b ~ s , S 9 fe fecog&hpal#tas
de $ib~&&n p d B h ~i j p,
~ p ~ ~ * f n a k ~y
pmpodmar u n ~ b ~ ~ b r ea&a& - s a & h hora de ms~lW#coxIfk-
tos. -, ,t a d i b han & s w m ~ d umuala de atltoapda y
p r s 4 t l . c r n que p&bn la a c x ~ de~este d tipb da
~ q $ q ga s padres que, por ~ d i v ~ ~ . ~ziot pir&
F v a a~m ~ aa
!tma&a
- > ,
&ap y cok., 311).
& *-#timot h a 1umeaitado c d d d a t Zos programas de bh-
, +ei&~-en.fmmm g q d , ckatostrandod ~ d o s m u ala y ~
. ~ d w c o h akp m h d i d d RiIpiter& genemhado p R a
d ~ d 0 l e i i 3 R ~ & h ~ ~ c a n ~ ~ d ~ i n & ~
pd&i -1im.e isli3dkndo a msiejar mUd6n c s & - ? ~ ~ & & ~ ~ par i,
otro h&, a. las ventaja$quesuponedformatode.htem&&n en pp,
C o m o , por ejempIo'#p d t @ w lmpdm aprenda mos*o-I: -a,
disth* pmpdvwde mJIIX$TYL~psoHem&# Q bmtwhm13tfv~hg
la a d h e d a al W a I m i a m , re&& ap6p y &n del grupo* etc,
pllrhg y C Q ~ rn13,).
,

obfetivw que d tempmia dirbenla come@ a lo k g a de todo: d pt.o-


ceso dehtirva56n son( W e b W b t o ny H&w, 1993):
- ~ b ~da unat hmaorelaci6fi wq&uticarlo que p a d t M a
lm padres h a m e i l Z a r k sema& de apoyo g la adkr@~cia
al tras-
miento pmpuesto. MU&W pa&m se sienten desesperadw ante 10s
pmbIems de m m p que pmmm
~ m hijm lb ixm ptimr
1=~m-~1ifad siroe de alidentepfavorwe elaprm&a-
j e ~ ~ ~ e = . N o o ~ ~ e n m u ~ ~ m m n o s
a t a m ~ ~ ~ ~ -rn~~vwi&i-t
~ $ - aW = aal se demame 4piibmente
come-,m&**@h;tlsmiIsnM . ,r n u h
6

t i m m w - m a ~ aM~
O O S@ m
serie c
k oby&hWqtsedtan b d c a m a b b porque m timen muy
Ei principal u Q e h del pmgpwi e$ el de p~~ a lo&padres la
i n f ~ & ~ h W f i d a k ~ W p a ~ d e , W ~ u p @ ~ &
d v o ckmoc~5tT,m.Este objetivo mdpd se d s g b a en vmim objetiva as-
~ ~ q u e e ~ m ~ a l o s + h p m ~ ~ p z i r a
Este glo$rarna de ihtammdw Exlilado por el litea de M d b s CociaLrs
del A p t a m i m h deMad$dis&ado por dhmtitutoA ?fa m&;E"oma-

El pitogama de tratmnbntu conplm se daamh-en3Cl&oms p-


en grupa -,2# pwms), Cada una de &S t i m e una $Lrradh
d e ~ ~ ~ A ~ ~
Ei tratamiento de los p b b m t i h d d ~ 3 m ~ ~ o i n f aque
n d l
pmpmmos a amtintirrci6nse basa en el * P r a g r m JDTSCA. &m& de pa-
&m Edzxcaci6n positivapara em&m a hijom, &arado por IXaz-Sibaja,
C m & plBzXar& (2009). %te pmgmna ha sida d k h d a para d trata-
miento d e i a d e s o b d i m c i a y d e l ~ p b ~
cotidianas demductaennnaS
de2al2aiios.~laathlW~12fise~~ii~do~un
1 ~ e n t e m 8 s d e ~ m ~ d e i t i ~ 0 , m á s ~ p d
como el trz15tomo por d&cif de atmcitin canhiperwtividad, trastamos del
- ~ a r t n m i ~ tp~ d my g-d~~ del -no.
Este protoalo de inkrvencibrr ha sido delineado para su aplEcaci6n en
p p u ) nú obstar&, pude m isna guh ~ I tpara
i l k I n ~ e n d ó Mividud.
n A
lo -0 del p q p n a I las ~~ de contacfe terap&uticose coq-tan
c m hkhm de tnimanud de trabajo pla&& diaria de las actividades
pmpue~ta~ a -e ym-, m9). ~icho =d
thm COMO 0bjetiV0 &UiaX" k m m c i a n del terapeuta yfaditar a los padw
el d-uo de m r ~ meducativas.
e No obstante#es importante señsilar
que este manual m'**&riO mel que e n m m la w c a para solu-
Iizt~ad6a,queUmapissfI&a~M&~a&~~,~
una && ~ ~ ~ r=la i queseprek~de~pm a , un fomentar d c m
cimiento mutuo de las del nwdrmk ~ ~ e rompe"
a s
hirtl~o de c m i o c M i m ~ *y, par o M lado, q l í c a r d M W k a qw2
a m s W d p p m a , objetiva p p r ~ i g u eel, c a n W b & e debda de
h W-g; elpri3Wmt0de a p ~ j e ~ A & & m omenta I mmdld-
maa~&efidqu4!~&1m~&a&Mnpp&~abs
p a ~ ~ ~ c o m ~ ~ ~ e ~ s u ~ j o
~ ~ & m ~ o ~ & ~ ~ m
de ~~d~
U h m POIthh *LOSh ~ r n m +d&&b*i
w LOSOB.
j&vm&e&Wm@a]~la~&fis~~re--letee~de
una gmdueb a *P& ds ias petidoxw at Waw;b] q l i m el w~ de los
~ p d e w b i r b s ~ ~ & t i p q w ~ E . 3 w a b p a .
de m&e da. estra4qgias (3ue komezcan a buen com3portaniMta de sus
hijwjIo psedetwmh~ ( ~B s ~ ~ a m- ~ r~ n
s i ~ b d s i ~ ~ y i t q u e ~ pb~&~~ u~ f~ W ~ ra kpo lB a s ? d e
d q & m de los pamdhimb de W t M h que m eninan p m # b ~
=te; tanto~pra de adqr&id6íí de ccmducb em-mpara lag 4w
p r & d m ~ s , ~ l ~
p ~ ~ e n ~ ~ i 3 d f t : ~ d r $ ~ p d m ~
& ~ t x m d = %

la phZc&6n ,dea d T t i d a sup.&d.das


bj Las ímtru.~dane$~ ~ oh
y h d & & h * ~ q e z e p a ~ ~ W @ ~ o q ~ ~ ~ -
faademada.

d] b p ~ m e $ sde
?b& ~ & & Si ~ ~ be..-0
~ d ~ ~ ~ ~ p u ~
p W ~ o l e ~ ~ & q t r t 5 & h ~ ~ q u e h h
b ccmewmb que ,&a&&@wb>
& a ~y ~ ~ ~ m m ~
ad -iasi~
tis *da, k w*#?*. T O ~ M
2- -OS
~ h - m s i ~ w m p o E t a n b W i s d e ~ E t d ~ & a k
deairilidas~slmntexta~e-.*lom-algo~hbeíimmial:
M q : : o f s mya-prq-ue d nS%yia sabe wnqmrka~dg mwfit adema&
mnsabienda,nuloham&nib~8elx&~
alguno de Ius adt&0&que mdmn d mmm lea-
M am m p o ~ h i m o qué k cor#l@m8.mmdaI,,rwlohamxkwadmcm
k,Pi:iés~.atot~(s~d~ade&gtagd~sdme~d.B
unas& de&mt@a.s guekpmib disminuir s dimhxu qdi&&ondtl,e-
~ ~ m ~ ~ e s z r n r Q W - d s ~ y a q - ~ ~ d
c~xnpsrtwrkntosadap~tivwy n-adm p m la edad del m.Bn L
~ m i h ~~ ~ d e i & ~conductas~ ~ o
&b meI&dento P&a (l,*da de b d n , el- e
m& d W b S Jd H k E m @ m&C d U C t W ~ ~ p & b k ,
I a m á a & g l a ~ m ~ ~ F p m k ~ ~ a q
h a d a s m@ia v e s d i ybadqs en el c a t i g ~Qaq&wndas, el m&e de
re m&a,~&tkmpofwm yd.c&ig~).I h i r n ~ t w e E d aqueda
r apiicacf6n
"%,
de estrategias para re&& o &minar wi~dwtw& m 4 ir acom-
paWa o &da me&tra'&@s d&adq&d8'n arnan&ghaimtcademm-
pwmmblm adealad13a.
b o c t a v a s e s i h k a ~ ~ ~ W * C w d ~ e l . ~ i & & y w l od@. W é~n k
WBWQ?, y md d-0 flehmisma w mefaa 1 s pa&w 3 e~tra€e@á;s
que ~ i r w e n p a s a r n ~ e l . ~ ~ adklxrado de los m m m . Estas
tPoúcasson u .n awi
fm. m =m k de fichas. y ~ c a t x r i t ocon-
dwtwla. No lob&&&% @E decir que estas témi~zlsno s610 sirven para
&o qtxe también pcpdrh ser utilizadas roma
~ ; a ~ c i i ~ m ~ - * ~ u n ~ ~ ~
e & ~ h que
tedalo de actividad( I ; x p ~ d a ~ d e m p y ~ o h @ y a hcmdmta
g--m~*w@a*).mpm"s~pmu-@ta~~
d e ~ d ~ d a ~

b) Rk@ el que psopmcimmqms itme&-& de


h
.*
& de la gwducta, & demorar m m.
e) Bq15cw detenid- .alx M y 1 y a tadp Im a d d s que se dacimm
c m & e i ~ & l a ~ .
d) Si no se realiza la mxduct~no ge prqoficinar&d pemlo bajo
n3@# m C q t U f s e p q f icom se ponga el -9. Si h&~xiaces&~
se combina4 esta ~strafq@a e m las de mdmdk u W m d h de
conductas.
' .e] E n e T e a s o d e l a d b c i $ I i d e l a r o n d u c t a , ~ e ~ ~ ~
wamgaddpmnio a d d o *No astante, wbpmtmte dMh@
~ ~ l a ~ ~ & d e b c o n C t U i l e a y d ~ d a d e ~ h ~
m d I l u ~ ~ d ~ ' h a ~ s u ~ * p m ~ ~ e
u&of &@wo o M OS mdw.F s ek eimWk

sobre qd esmbgia u
-
qyiri~enh~ai0n.e~~
.siqpee&cdbmlaspmsa
- ~9problema m que no sabe hacer algo p k h e -
que a s e k ?
- $iIpr~blemaes.quepremtauna mk de c m p ~ q u e ~ t a n
inadecuados y temmas, ~ c~~~ductas?
W u i r O d h i m esas

- ¿a @Sque, &t &&d~hac&ima S&! de c q - b ,


no los m a i h y h e m o s l ~ - m & i ~ a l e ?
Una vez canwido d pmb-, &%& d&ime de nmma qetatxva, para
pasar despub a iden- Lss aqkdedentq y los m e m e n t e s que pueden
sabe=
)oa&l
Baumind, D.(19%). me Wpeme of p m t i r g *le m ads- c q c t e n r e arrd
s W m m w.Jmml$%T& Mkmnce,U,56-95.
WmketAO., Hunkeft,S.W., %mbL"T, p ~ - C Q M t M r(2OllJ, Y TheRelaWp
Beitween Lalino Adole9tmfsrP~~ of Discriminati- Nqhboxhwd
and Parenting un M-Bfikem and Depwive Sppt~m. JwmfofCmss&kd
PqdmtOgyI 42,lI*PPrZ97.Bmge~, P. y Lu&man& T. (1978)-La m & n s d l de
kredidad,1Prgen&w~~E&~.
B ~ ~ 1. Mowe,
w K ,A y S ~ oJ. (2006).
, %Fathep-CWd RelaW p ,
Famtihg %ylegI asrdA&kaMZi& ~ ~ r s 'JwmI iq F M ny ~
h l e s , w,m 4 8 1
WO~I&S~JA yP & s - P ~ ~ ( ~ O Q ~kw~:@$
EGCW~~ ~+ prddk~wa pdk-
msc de m d y m-;@ ~ -IEo infantil. MEidrQd:
C-O, F,@m)& COH@&S-'W m ta &ti acolrJv. Madrid: Pirámide, C o l e e
Qj~Col%i~
D e -
WSARROLLO NO-
PUOS DE EDAD
-va - ~ ~ w - @ I d a d
m
-
- ~ ~ ~
~ ~ w p Lald
*
~b a h ~
TlEASTORMOS DEL COMPORTAMIENTO
PERWBADOR: TRASTORNO NEGATIViSTA
-D Y TRASTORNO DISOCIAL
Miguel hge1 Díaz-Sibaja
Unidad de Salud Mental Comunitaria de Algeciras
h ~ C a ~ ~ ~ b ~ ~ * ~ ~
de las tzastm~&&It&q3mbdenta p-bador: h t o a i a mgatihta &a-
~ ~ ~ 10 que permitid a los
t m t o &.so&& ~~~~~
~ & O r r a d o s ~ s ~ dc ~m twde r l E r S r n ~ c a 8 y ~ -
y a otros p&sb
iB de*,+- & r n b . ~ ~ ~ ~ 1 s p m s u d d B
dicostra -. @d ap~titdudeI~cipihd~ se ~ a h a r x n a
-p@h de ccwda de IQS tmtmnm dd c ~ n r g o ~ptmat w
bador pcm sepad%aterrdld a los a h i o s dhpWm at&Iddos p
,d DSM-N-m CAPA,moq y i;d az-10 pmrrSr9zj T. ti ~ ~p i - s e , se
s@tzdrnpamSU @E&& en d WM-V.
Sepidarnente, se propa~man&unm datos epidd016gims y se cwisi-
dexat~hrevemente aquellos q w b s del ~ l l mIutivu a q w p t d & estar
~
influyendo en hetíolo& d e m i l o yfo manknhiento ddQa~tlrnn,Acm-
~ c i b n ~ ~ ] d n~ r si e sW g o y~l o s h & a ~ sque p ~sehan
reladonadoronei padeGnnimto Be km trastmms dd rornpof~ento pwtar-
b a d m La mayofía de h autores c o M d e n en eiiahr que &e tipo de Wtt
tilaen ~ ~ m ddondef b Ei d ~~. 3 z~d $ v i dfxm@msI
~,
a m i d e s p waIu&m j q a n un papel muy imprtarit&en el demmlio,del
p w b b Dede eqtapmpwtiva, se pm&an los moddos wpiicativ~~ que,
integrnet0 Im d k h t m facbresbiopsi~:awiab de riesgo ypr~Wtwís,pn~
&en & cutsnta de la b b q p e i d a d B ~ W V ~wB h'hhutilahy m-
t d m i a t p & as- -.
En d @ b a p W ~ se abnrdancustiwies dacimadas mnla wd&&
dW M i & estos t r & o m . En es& zl;parkdose pwpmeundque
m
m~~~ de d u ñ d h , que + p e una & de ubjdvm que van
m&fldeJmm,&Xosqueseincl~mhpM6adhh-
~ t i C a , ~ d ~ ~ c o d d ~ y ~ ~ b
la p ~ t h p m d a ,o,,~ ~ ~ O I I W Ia~l Sa, ~ m d b n d d aatedada.
Desde esta p ~Se ha@ ~~ ~ unaFev?ItWi& que &que, en&
o t t a s ~a : b, ~bLnaZ~bgia&pd&a~l~
~ ~ ~ ~ ~ ~ r n ~ t
hs&~&12~yp-ylos~f-,-yed-.
Acbntirirnad@ endsatoap%idoIse desardhIas ssimegia~de
delos twsbrnos del campo#amkn-
han b 1 3 s M m mdamm d a s y en el modn de peder en la apfi-
c-acih d e h m i s m w ~ @ tr&oms
o~ encan&,
P
' -3 1a
elqLle~hceil.~.üidií&
que 4uedsm par =okw m .
~ b y q u & ~ ~ ~ v,*5
~nl- p ~

ntgaüd& b & m t e I ' s @ n la -fa


El trwfcm~ e.&dh mi& del
lManml Qhgnbsti~uy &&t&&o de los 'JCra&ornasMmW$(DSM-W-TX),
iw * w ~ ~d et c e m p ~ ~& w~ú k ivk , Wi b e ~ ~ ~
&my k o d , Im m de ,atl,brida.d,quepersiste peír b mtmm
dmmk 6 me- QMA,2002). %@n@atadw&cad6n, d & ~ d s + i wde
m&mmnqptivifm dtBaWte $e erlcúmwa dmm & m catefpftii w-
~ W w &ampliaque,bajo el qfgrafitde + r w t o m p o r d ~ ude t atetic&
~~~#-m&p , m ,m & b ~ d W S ~ Opar ~ ~d&
Qdt d& ataid&t
&mh i p m a p=~ M L Loe c&rím que el DSM-IVTX
4$$tidbhFtT el.&g&kiw deiw^ms rn@tWta d e d i m e SE rmcxgert
% l hl. ~ ~

nqpfiX&b de-

o~persolnaes,m
L&tr '-' ~ o ~ mpwtwbadnr
t o supoaen hoy en
de las w v w
m.

fmwmtea en las imirtads de a


m i mental
jwenü,taRt~r&@p&quesupone algo& delamitad delas c
c l l n i e s s q u e s k ~ ~ ( B & & m s ,Tma~yWjd~2010) mmbfuem denu
~~ (Mu&vtildr:EeoM y Mmgeq. 2ill),

Un ,datoque m k ,pena
tras-del-enb
kl.gms estudfmindican gu&
terrenh&o~,eniia

m ~ ~ ~ r n ~
seavars~wzla&d

h m ~ a h ~ 0 h X 9 & d e h b ~ ~ d d ~ ~ ~
&~~~~la&tenbadeuncan~mpvadesdeIanorm~i~
.
Udad hasta. 1 s b&mnes di@abI pasando por los pmblemws de d u d q
wmckmkm del wolutbonUi*fmaldeIni5o;laBpmbb paterrras-m
$bbf IW C O ~ P M @ C M ~ t l w eh ~
d e d h n k En &e &do, los
m=Q yd
que de&mk&n k
p ~ p h de un~ trastomo
~ dhkamnte
~ &
sígn5fb.d~) Zri
dad, h frecuenciay laintensidad de los pmbl&ma8que p'resda el m m r -
Muchos de Iw c o m p o ~ t o cddergdos
s mgativistm o &uicial*es,
de n aW dmmh d desaxmllu @&tiva D e &a goma, y a
=de e j q l a , el en& ddewkdiemid de un Mxu de 2 6 9
~mdeBdadm&la~i&&h);ladnesde~hMeM&nahc~n-
du& agrésiva de un I@Q -gae &n RQ ha ad-do un nivd de expreslbn
d d adema do,^ con&- m a l e s y riffesanaSpara
que el- ~b~~ de h d q d e n & pautmm&l- aak
le p d t i r $ n c m m p & ~ q n d aa kav&de mhteraccih con ( C a m m
k ekadamqphd de sus ccm&mm&s, ser&xcmwidmdaspro-
o & j ~ c I e i i r r ~ d & aunque ~ ~ ~ m
de scumnckt seabaja,

FACTORES DE RIESGO Y MODELOS IWLICKll'VOS

han demostradoestar impEmd


Tibb 6. F P de riesgo
~ biol6gicos de los hastamos del campmtmiento
prtwbador 4N
~ v & & h ~ p . c o m p o ~ t o s d e l o s p s i ~ . B I m
to a, Ja relaciBfi-qge &te wtre la familia y los pmbllema~de ~ ~ r i d u h& &~
mativadod &m&& lasvariable y de ~ ~familiar t
qie pueden @i=d desarmIlo de &os ~~, En la Tabla 8 SE des-
criben lw f a c t o n s . & d i a ~que
~ mayor inattemia han demostrado.
'hbk8.Fa- díí h d k t m de ics trasbms del mnprhmhto prbbadgx,

-~ ~ d e ~ d e l o s p a d w ~ y ~ ~ l 9 E E 5 ) .
P- - A P w ~ P ~ ~ y J a b ~ b v f t z , ~
- Cdktos g a v ~de pareja (vio- de g&wu) y sepaci&
[CuffPy cok.,m].

A&& que el menor vaaedendoIln,influ- a la fami-


s ~ a d o r de
lia va perdiendo pesa, cedietdo cada vez m46 moaotmagenta
socihdores mmo la es&, el e i i m n i g m y / o ia tele
*idn kTablan."9puedenapneci.arselosfact~wm&ks q u e b denme
=do en dgma investigaci6nsu ifiQuen&en eld e s a r d o y /om a n W e n -
ta de los trastomos del mmporfamimbperturbador.

El wncepto de fado- pkcbres ke re- al conjunto de variable que


a&ímam&guando oatmuadolainflkciaq w + l o ~ fa&= de-$0
a e l d ~ I l o d e l a s d ~ ~ ~ ~ m $ " e r d y d
del cañipmhmimto p e & & d ~ r en parti&, La impmiawh de a d i m IQS
~ p ~ ~ ~ d a p o r e l ~ ~ ~ ~ m ~ d e
mje- qw r i ~ g mterimmenb
o
b asb m del a p
- . nidetodo6
lafa&- d d - desamdh
mpmdm y ev01~0náxide4 misma
manera tras la i t i ~ ~ & & m o ~el a r d W de los h r e s p k c t ~ i e ~
re8ulta funaamm@ p@!bmdbnde intwvencimespreventivas.
m~dtan m& relevantes, en base a la m&i6n
-la 9. Fact~mde xbgo s&aim h.
Eadmessdddes

- A M W ~ d a ~ a a ~ ~ h ~ u a ~ & $ o . y ~ e t b -
capadikd de wlud6n de pmbkmm
- U # q adecuadoI
~ ~ ~ d
renteI ecawbtenk y mnirriua &e los codn-bs
u sum.6ncoW
p
del menor.
~ ~

- Un soporte @colar& d d aa la8 necesidad@h&d& de hs m&


nam pt que faw- la adaptad& swbi y ami& del rriisio.
- Un soporte mddflmchld y m r k p e d b r para el mor,en el que se
favorezca 4s rdationa sociales y Iñ @&aüe actLddmie8 de wía y
timp him sdudabh.

-
m lo9 d&l'39 &S Zma d e de
d e k ~ d
osl psi*cr8, d a m d k m y ScCideB ddhdie
e, En e&a@B&& wadizan t m de losmddus etiold@coaMqp&
ES dita~&~,mk á,ctdi&dI tanto por su vIjXdez qXi,catn,acomo pai.
s u ~ ~ d e n 4 ~ ~ ~ ~ ~ ~ a ~ ~ e n c a n o o ~
de lw p m g m &&em&aa6n.

WMOd&pwuIa quelostrmmms d e l ~ ~ wp t tu r bog d o r s w ~


un e&am de la dimemi6risdih'daddntiso&bilidadf doxtde la inkmcdh
entrelos £actoresdisfwsitimah gevolutrp~~ deknním h apiwi66ny mm-
hhim€ade estas alteraciones. De acuerdo mesle modeloIla prapemidn a
cksarmUar un tmstom de c ~ o ~perturbador t o vím &kmhada
por la Mera& de a l g w a ~a i m mtemperwmentalesy cogni*as, en&
-iasque se incluyenla hsmsibiiidad &&vaJ el negativismo y la evitaci6n del
daño,~&~a&unadeellasabuiauad&@casy&im~aqw
rodeandanesie~Noob~~dp~o&l& a ~t h~ tdo es ~
hres
va cambianda e n W 6 n de h difmmtes etapas evolutivas, de td forma que,
en lospfltneros ;uñas &vi& wri *antesla$ Muwcias gen&m, lnim-
tras que -la a d o l e s c adq-
~ mayor &~l$ncia los d e s ,
Amodo de mc?aiáa, este madda defiende la interaccih de 10s &tintos
h c t o w biopimmciaIes &dos en d apartado anterior, pero con la mati-
za&de~lainamuadecadaimadeellos~ddebedad&~
del trsrstamo.

&te rjciodeia tienesu o r i g a en h o b m c i o n e s dhicas dequelos traste


m s del compmbmíenta perturbador ti- un inicio gradual, p m t a n d o
pobllemas de conducta leves ea,los primeras aiim de vicia y empeorando de
forma p m p i v a haah $-m.hun trmtorrno mductual grave. Desde esfa
p e r s p ~ v alas
, dif- Jqadfestaciones
- mnductuales del compmtamen ' ta
perturbador' @stintas modaliddes de una misma a1feraPrih
subyacente,-dikncia de encontrarse en distintos momentos
woliatlw3c de su pro-.
Elmodelo p.t-~pum@@& &tosautores p h d a la ~~de trGs semen-
p g r d b n hada los tLastcm6s de c o n d e
eias evolutivas dlstint~'LJ~
sda por la presencia de agresionesqque i&
(p.ej.: amenazaso intMdeid$n)hasta actos
519

de m l em

$~ n a & d e , ~ c a i l a & ~ , ~ ~ u ~ d e s e l e e l m ~
rrio a 1
s rabieta
ES^ 1- p v e deswr(is a &a a x x t m i d ~
pwmbpox lacb&&a& y d des&.

.3. M o d h eco ld@co de F d a ~ L r f t t a(EY COIS. (2003)

-
a conducta humana,en el
como un conjunto de gis-
es, m lns que cada uri9 de los
sistemas d e s en las que se

inmediato del duo,


-ri mas M-
.r
m. l k a b t & h W W a d d *
3J.l. Edm&& *
d

co.iqleq#taEta la a , p mpar el p por


~ ~ o W

Z ; a 6 s ~ q l M * ~ ~ m e b m ~ I * * P ~ @
mb-
4) n m M m i-S: adm& dela &wm~I*y el * o de
tomo quepmmia,hbfia que p ~ ~ p d d . M e ax &
el . l H & y m d del ex ía a ~ l k % W al@
,
capacidad de d mtml &e&pu&s, k p- de m&-
pdwpabl~s las ~~
btqwmhfe l m e
de pmcesm b hfommi6n ( d W m & m -w@Hxas y
~ ~ d e ~ ~ ~ p ~ ~ ~ . ~ " v ~ l ~
Mad*
b) I $ wdw#*
106
w
&tilos
f- m,
aso&d(ac&WW

. Es~IwsyCwstiionw&s

conducta que p s m -
eaunaescalaqueva

son: agresividad, de-

- Lnts m I m C~nnerspara G ~ &m& ~ YandST&m


Rph'tig ScaTesI (Adaptau y Marbana, 1m.Con muy
en d &do de que existe
.h vexsl6n ewoiarwnsta

sividad g ~~de d u & .


ACE, A W & & . ~ ~ & ~ O m la mueln (&&,Ayuso, ~ iy l
z k , ~ O f . $ W ~ ~ t o d o y ~ d e 1 6 o~ , q u e
h£omdb,n.fiabky devante sobe h Lrcida& de dtera-e
camp- m - haulas. Cada ahmm a v a l d o p m m t o
~v m
p m f w [semmimda que sean por 10 m- m)g eUo pe
d~&d~~nrrd~Viadtmi~d~~*,;ertsu~,la
de la misma.

W parte de la teada de Dayid T. Qkla


y C o l q 2W). ia S

nerabiEi&d al mpmmnhto müsodalviene d&em&& por f a c h


m ~ c o s y p w b a b i t w ~ n E s m ~ ~ n d o d e a u t
de&i~enlas~hayquedegirbntPedm9pames. SccYnZfrsn&
e~da @&queda desaw&nes, ausencia de M o e hqubidad) y
mW i c e globd de di£trclliades de súcdizacióxr que permite @val- la
vuhm&*d hada lm c o m p o ~ e n t anthcides
~s y Ins conducta.
bptivm.
El sisficwra rndfidhmsbnal para la mZuadh d~ la k c t a @&&m
lpss~srttetttSphm fw CM&en, BASCI (byndds y Xamphaiás, 19ml
(Adaphci6n eq-ztñob, G u d e a M q u & , 2OQP3.Al i g t d qrta m 1 0 ~
btmmentmi anteriores, es@ sistema consta de &tintos f m u k i w
para s e r m p ~ d a s p r pyJodpadente. ~ , ~ ~ La$es-
d a s medidas wn lm cueBonario~de pa-y maestros m:
a) esdas dini- M~actividad,a g e i h , problemas de conducta$
dqxesih w m a t h 8 n , mhiad, pmh1esna~de aknd&nrpmble-
m de apnBizaje, atipiddd graishiento;
b] escalas adaptativas: adaptabilidad, compafwriamo, habilidades
wdales y habilidades en d estudio.

Las escalasdel mestimaio& autoidome son


a esdas ~ ~d d
aatittxdhaciatlos pmko*~
rSep~~%q.-~ b&que& de sen~acioms~ mmuh de
inadd&~d;p&eW90QB1,~U
b) e s d a @&#&mas: ~ ~ t ~ rautoestima,
o ~ a rehci6n
, cirin los
pzidlWF-@6 kqETWCMk3.
Coma se en vatias amiones a lo largo de este capitulo, los trastomas
del c a m p o ~ t o p e r ~ a d sonpmblemas
ox deorigenm&imusd, d W
d balance entre los factctm de daga y los factofes prote&= dekmha li
probabilidad de aparici6ny m k n i m i m t o del cuadro psicopatoló@. A&
m, d iratamiento psicdQico de los trastornos del comportamientu se
d%&deri base a la etralrtaci6n diagn6saca &a&, incidiendo sube 10s
aspectos individualesEf d i a m y m d e s del paciente, con el fin de e h h m
h sjntmwtolagia manifiesta, dkninuú la influencia que ejercen los factora
de riesgo y potemiar los factores protectores que permitan una preven&
primaria, en el c a s ~
de que el trastomo a h no se haya manifestado, y una
prevwaón secundaria o terciaria para mando el problema ya e& imburado.
Un aspecta que queremos mencionar es que, pese al elevado n b e m de
técnicas desarrolladaspara dar respuesta a los problemas del mmportmhnt~
paturbadm en losatimosañosI la maym'a de estas estrategiashan tenido una
eficacia muy M t n d a Weimy Kwdin, 2010). Los íratwm de la htemmci6n
padrlan d e b e a varios motivos, entre lm que e incluya a) un entorno fa-
&y social probMüco, donde multa muy d E d un proceso adecuada
de socihd6n del menor; b] muchos años de wo1,uciÓndel trastorno, sin
haber realhado nir@ri tipo de htmvenci6npreventiva; c) desmativacidnpm
parte del paciente (las consecuencias del tr'btorno las padecen fa familia a el
mtom; d paciente, al m $&ir, no time conciencia de demedad);y d) tra-
tamientos que no se dkiga a las rnemnhmm causales implicados en el desa-
mWu de los trastornos del comp~rtaw&~zb (Matthys y Imhman, 2010).
Segih las mmendadom'~realizadas por la A m k a ~ aAcademy Ghi3d and
Ahlescevít Psychhhy WAQ,2QO?),h intewemi6n kraphtica de los >sr-
nos del m m p ~ t s ) p e ~ a ddebe
a r contemplat los siguientes aspectos:
a) La evaluack5nyFl@nkmericiunes s e p h mis eficacessise estabLeceuna
butina rela* -r# c m los matores y c m los padres por sepa-
rado.
d) &:,w.wmw*j&V-íd&
d ~ i n ‘ &le .*m&&b y
p&2Od&%)i,~!d
@@d@%@W ~@ % - && d~
b ~ ~ h

c ~ @ f i ~ &km* ~ # da&*
~
que p w m los 8Eij$timde &mhr 0

pIsis:a-.mw
*pwd-
de bestxategiag utibwk en la mrgWsaci6n de ias contbqpdas cla:
M ~ e n ~ W O h S u i s i d o l ~ $ ~ & d e : e c ~ n o ~ & d e f
lus cm-tratos cana-.

Aunque este üpo d e r I i ~ e x i ~ v m B ~ a l m m F k a p W 6 6 d $


las ndma8 dehe ~ealizmsepm 10s adultos qw rodean al ni30. Uno de Im
pxhipah p b b m s de la uW#dn de estas e qw m p b m de
un &va& wnfd de hs c o n d e dd menor p de 10s m+ por
gue restilbmSia su i m p h a 6 n m&gimen de htefmdo;E a el caso ds
que es& wtraitggiw Eueaem *das a niAambdatQt.io, se hace wcesada
la caIriimaci&t y el ~ ~ tde Ia f&dh
i o

6.3.1.2 T h d q@hs
5-29

t m k n b ~ b a d aunque
o~ t r e s u l t a b b i k t d a , han
db: h ~ @ t m w i 6 mgWi.~t,
pi $lot- m a u ~ ' s : ~ eel a t
mtmnadmto m e M y e l a#mmmi&&.rnwh&n depbIemas,
Aunque e&& tipo de ~WV&UQIX@ emuy ~~~, a@ma
aubm km s ~ d o q p e l fa-d
a dd c d h tem@uth 81cmmda con
problemas del compwtmknb pr€mhd@r es &d&da @mmldezy
asta~ahadeh&h&~e&az]~ra~ds~~implír-
dvidardc m - , * m 1 - t 0 ~ d m , ~ h 4
de =
b mphs,romo el
1j.99n p que demibire
B ~ D 3 C O ~ C T A Q h I ~ I N P ~ e L A

Bumith cmtinm, d)'a u W u a & My B]

El prodimiato de d u 6 f i de p m b a desanoliado por I 1 T Z d y


G u W 0971)cmsta de l a s@uietWs&m bm
1, Wenhciún m er
a1hacia d pmblanaIcuyos obijeGvos,son al
menor que las pmMemas f ~ n n a hparte de ia vida de Ia personaIque
r m w x a lospmbIemm d o apmmny que no -da defoma
impdsiva ante dos.
IadM & e r e n a ~ ~ ~ i ~ c ~ ~
tesdees~&@wd-- aiFcwbdespararesisfiralapm&dn&:
& b a&gm,$h fd~mdea s w t h i d o de mteglas par&cmnunhme &
mmem&c&k
- ,
4e n ~ w * s w e m e * o d q ~ @ p m *
un wle ~ ~ a ~MO,. ~*O a
M Wd
T -~
UO ~ ae a ~ 8 m d a t i ~ .
EIWdmmdd~~Fy,~otraJdWdmr&w&&.
&mtegb qqe k m p d b w @ h a uncrspatmn&d~
eommkación&t
d m ~ h ~ h ~ ~ b M r n e s j n , ~ ~ g t
,&mnucb d m v
En &e arrismo sentidofy con el ohjedvo de -0- la mmp&&& ht&
p e m d , msdiando a lws al- a da@6xpñ* p i t i v a Y M + c t m h d M

te cm&aspwmw# ya &m sus i p i o ~ b Monjas @NI61 d e s e :


M d *Mpmta E p t W w & mbi.Ia%&,& J n t e r a d hSo&l ( E i Z S ~$X~ ,
~mnsta&30hWs&es~hentonoa6~=sJ.:
dp-ccih, b) inído,d&amIlo g &t*b demhdme$
positivas, c) inicio, &samUo p mmkniWen:to de entreasa- dja.-
tm de la arsathidad, e) salucidn +ppokdemw intapwsades y fi í n t e e
gogal positiva cm los adultos. Para qXwdón ae utüiza ünpquete &S
a%hmmimtoen d que se ~ a ~ p 1 8t n &.b s c m d u ~ e ys co@tiwo
Parasupuestaenpr$~ea,eñlsteun~~d~~quesonlasñchasde
- ,

~ p mlegioyIasfidwdeas&imzaparacasa.
m ~

62.2, T ~ r n ~ ~ ~ n ~ l ~ o
EngmioraIjseadadte quemo 4 s - t%c& efdvospam f*
t r a s h w s del camperímientopwtmbadwEy que lis intemn&k W Q
g& m amsthye ,d~ t a i e i t ' de
a e k d h @bdin,20QO). No obs-
~ t ~ el comerisa
~ de cmsicierw
p e bmedtcd.&6npr
que ~ SS d a e&
weimte para prudmir unri q o s f a , si &ta para -esm a
&Shahmiatk&ac~phmyto dM@d&a+mWto~ ~am&&dusfhfathys
y i d m m , 2Q10J.A comtimiad6ni evisnbmvmente los trawmbs fatt
M~GO~~@CO MS freumtemkntc;U ~ Opara S d kbmimto de los mtw-
nos dd comp@amkr& perhdadox:

. l . ~~~u

17nodehs f & r t a m ~ ~ ~ o ~ d h d dep~.oahdo&ha &d htamien-


to de de.aihii&&ae;s d M f a e & t a , q u s &s nombms mmw
* s o n ~ c R ~y&mce!ms. un^-^ & 28 eshzdiosze*
do por C m w y &;@2@2.) se conduye que 10s pacient+sque tedbieron
metdfenidat0.p &@@mimfode loe trastorna del cmnportmdab per-
TRMTQRNOS DEL C D ~ ~ ~ F E & T U W B ~ 5%R ,

-adm as.odadss al Wtarno p a d&&&a£mciih con hiperwTIvidad,


ohWbcm&etw bm&c5mes -O cm%a&mhdela htemmdbn tarmk-
&&a, y que dicho decta era5ndepdiabA&h s efectospmimidw s o h
loss ~ a nucleares
s del ~ p 9 i . d a & ~ s ~ ~ m ~
No &-te, d&un~5 de los dmbs sam- tguepudmp-tarse mmo
cmwememh del tra son: miedad, wmbios Be h m m r dknhuubn
dd dolores de m k a o 3210lestias Qesüvas.

622.2, A t m ~ z t i n a

cnandulm p s i ~ . t r m u l r m &no sm 0 m d o 10s efmm Bq!€mf


sdwrios son muy m c a d m @,ej. tíapdismhtiachi mtahb del aipetitci o dd
W), B atomxetina es el segundo f h m c o de deecibn parad tratamiento
de los kwtmm dd comportamientoperturbador, so& i d o si sé d
:%atarno del M&de a W $ P i mEUpma&vidad (Newmmy e&, a@).

*&2.2,3. &aHpicd&oa &@b

&do h utilizada

mcher y f d h , 20085. Como e w a s


B ~ U E aumento &pesoiP
~ : U E Mdarritk
~ : ~ & O

hm-
M ~

- --
m -

enla C M c a p S i q ~ ~ i n -
a g é h e~~ cm
&id, que d w m I m m c o n s e a m t & ~ ~en~ lad--a ~
del&. En- cbmbn&st d ~ : & ~ 8 : ~ ~ ~ 0 . d e f i ñ i
su propia -tidad a tr-avh de h op-pwmndo con nuevas &m-
cima pr&l&tkw que cmdwmro m&dtiwy da&achmsporpar-
te de los padm, ~efr&dmede este mido el^^ vidoso, BLes& sentido#
wlti cMlSr&a que uno de los principab objetivos de la k k ~ & b nc m los
p a b debeser el de r o m p ese dImI0,
Z)as d e h p m p a s de d ~ p quemayor
k &&a han demm-
atado y p,además, es* en 1- s m a] ~o~~ & mtfmmhta de
prrdm, Miranda h&arXehk paso a puse^ @ a M q y).tm, 2002)y b) =Progag
r t ~ aEDUCA. EsmeJaCEepadm E # t w d h pitiwylnra - a trra Mjum (Dik-
Sibaja, ComeehegDhzF2009).Una d-dn ra%s d d a d a de e s t w p p
m~pde~~ae%te~o~~tUaOpmelcap~anterioren
apartado de d a p B c m i p&ctiw>>.
~
S i ~ ~ e $ ~ ~ e x r 1 A ~ p ~ d e ~ ~ a ~ d f a c o
& d menor, nos pod- m t r a r can ~ ~ t u aenclas ~ el objeto de
i qtie
htamhioeselaigdropsi"pato 'mdeaiidelosp~ldmak~6n
mmüden& da. 7
SU& y MIEL@UOü han ccmZsrMa que pesen@ de psi-
.
qatohgfa malgyno de 4 s p a b supone una importante bamra para al
*@tandaeaadnbulzitgaxi de los W O E S con trmtmos w c o m m a b
pmbador. 'Bn e s W casas se = d e n d a k intmawibn kidhidual y' en
-@armodel cuadró @copablb@co delwtado m lus p a h -

Los Wb m h b s basadm eti b mraiidad parten del concepto de que la


inkrvencih ha de redkmse m Za comunidad y que el entorno habitad de1
~ r estruchuarse de taI modo que fam-a
m e ~ l puede y apoye Ia cmducta
prosocid. Rn este smtfdo, los p g r r i m a s de fmtamhto d ~ u z i d oen
s base
a m&lo c ~ ~ & b ennlarealbacibndeadhidtldes y)o Eallm, a l o s que
se favorece la h ú h d a de Iris mmp"eros pmmciales s n h lnti añti&alw
media#e el e s ~ 1 de ~gmpm 0 dk b&ejo hdmg&w.
Fddman y coh. (1983)d
- un programa de tratamiento a gran
e r a l a de los trastomos del c o m p o ~ perturbador,
b basado en d &e-
10dehtemmcihenh c o m d a c ? ~ & d c p b s j h e m s a s i s t i m y ~ a n
una serie de acrtivkiades grupaWI&&por@ teatro, acüvidab a r W a s ,
colectas y &bates, durante m año, mu#media deZsedones. Estos au*
~ p ~ c ~ 1 6 ~ d e d o s ~ p e n ~ b 8 ~ s p e . s i e ~ e n
&do, que swi: ri) un enbmamienb en wt-ehWacdamsy en ~ a ~ u de
dn
~~~*~@aLori~;pb)wnp~&es6ueIadep*t~e
p i g w ha objeti~sdepmpmcimarma set?is! de estmtegh ehmtsvaab
p- q ~ i t s p e d b r e s 0 l ~dtua.cimm
m c d M ~ a s y m e ] ~ r a r lbmac-
as
.ha sus hijos, No obstran% a -a h&h que adirk
~las~ories&wdmd~ir;U~y,~eimptl~de~dcwdlo
@me1. las d c m m individuales md miensr, las sesi-mks c m los padres y la
$-B;'n mlas pmkmm.

En I08Ú~I.OS dw-Ilada mdtitird de pmpamm de d a


a &osp&íem
. ~ e a m l q d e r de
i & p s i ~A d ~ ~ a d e m r n e~cmm-
do~
d ~ ~ ~ i a u t i b w i &a-EDUCA.
dd Em&&p&m, psiff-
% p r o ms-r R fw ki'w (Dhz-Sbwja~Comwhe y U&,20m),des& en el
o de 8aiimudfo b h , d p q p m g i p r i - t o p &&y y
~ a p i a 11
'[2002)i1que d e - a m n b @ & , , pqve h&&ad~kia para dar
mpwh a lag d-das m W d a ~ . ppa&$ . ~ con nuim nepavist~
h~-hXpm*m>&-diem2y'12&~~&&.
a
l

4
- ..-

- L.. .
los c o n f l í m f i m m r e s ~ ~ lquepudmsm&
os :
=
la
-h P & a ~ p d r e s unaaerie demmsos quela pddite incr
m~~mcqp~entosadecuados~niñoy&inhn~oelimin-
las cq&demdzis iriad-das. 1
~ r n C I, L s .. . D mAnaL*
, ~ M1~

Y 10s M- P* á, k
elwcmdeb c c m & u m
Sd6n2.* ~ k a s ~ i G n ~ ~ ~ ~ O l m p ~ c
da pm&arW b n a sus qs$con ei a w o de haemeniw las c d ~
acte&yc!&tin&3a~&a~4eb~~d~.
SmiQri8.9 L w ~ ~ ~ e ~ ~ m e n . ~ w
~ h ~ & y ~ l @ ~ M ~ & m d e : l ~ y d & h
dmQdodediir&~&faPna&m. U n a ~ m & s e ~ e n e I ~ ~
&iaatemi~pmaf~mnjxhotmtia&y djuqpindepdimtepaepro-
p k ~ u r i a ~ d e ~ o s p a ~ ~ d ~ p ~ ~ d e
.pt mdelnlk.
S&&&' & ~ ~ d e ~ ~ ~ i & i ~ ~ a n i l a d e
6 d dECWd0 de ~ Q m
S B r e S {k
~~ de &has. B B t b
~ k a no &lo se u- para mo- &m q ~ e
.*wn G?G &tupara mm5q imEmmwt O dmmar &tintas can-
i i

ducbs,
~ i 6 l l E .m~ ~ a e a w w d & - a b p a * ~ r l p m
~ & ~ & 8 p ~ d d ~ h m , ~ w - ~ @
.rzrst3, pata ame& las c ~ ~ t i n aod d oss , es d a , paria
&&a o ~ ~ h ~ - d ap&6Ii& e r d w W n e a i i , -&d
ksy& d m - 1

S&h6.* $ n m i ; t ~ . ~ , l a w ~ r ~ & & ~ #


mmedbntek . porloqg&me&a&&i~m&aabspa&esa
. a E Z ~ w ~ p ~ ~ a ~ ~ c o m ~ ~ s u s i 1 i
piiblicos donde hwrgnknh b gmbabilidad de ~nimmda &
wnduc$a bdemada. Lw p h a p m h a eibhlecer un plan & E&&,
. ~ ~ c c l n m & ~ w X m d ~ ~ e ~
"a*l~,lmhm*oísque~psll~*~yh-~-
& w ~ w ~ l a d - & .
S-Za ~ s ~ ~ ~ e i ~ j ~ o d
w * a & ~ k ~ h ~ ~ h L T ~ b ~ o r e i ~
fesar,m~laq&&w~~*X~abeiid*o#
log pa&m&orgar& Q. &miq@&a&@i&entiv& O pxídkgkos qw elmenor
kemcaa
mmaammme M

Tabla lO.lobj&vos y pmdimiWW WZ&B.


$?.tk?~rn
Adaghda de Barela4%dc ~EEQ'i24lm
SWI- 'Iñtuia - - - w ~ w -
a w k & m k - & * - h * -
* t e r a ~ g ~ l a a ~ d e h ~ m d ~
f El gato q i d n irnw-*m* m~~~

~ " w g k W h i ~ @ d m h
Btr'&wÍm~ylaFpPeguntasbsolitr5$n

2 wucdih = m: d * a e a n ~ mdmi&lE ~ de
p ~ , e n ~ m e s r o n ~ y e n ~ d ~ d e a l o e r -
nativas.
Q2@tiv05:~agene~arplanes~~artteh~
3 ~ ~ s ~ ~e m ~m ~ a~ L s~ t u d ~ e x b a y d e h
~ C ? e p ~ ~ ~ o $ .
a f 6 t i m K ~ s r ~ y M w m ~
44 W i n t W m mlmr pmblmna aMW, gma hmmtar Isr
hpm &d deesruda k m l v e r p w b h w i n ~
~ ~
yisreEWas. FommtariaMqmia&dnckm=a-pbk-
74 LsiswJ= m w n h r k a a i ~ y e~l ~ t d @ m v t m i ~ .
c%'mp- ~ ~ ~ b ~ d e - ~ ~ m e e t P a l p
m e j w a r ~ ~ ~ k l a ~ Y ~ a . P =
BU^^^.
-.
9 Pewrenvoxwa lwedwmmwo~de-dea-y~*
~1uEaanes.
~ ~ ~ a ~ ~ m
28.13 ntde
=-SD1u- ~ * a s ; & ~ b ~ ~ ~ ~ ~ m . c a a e g
&addneamo&-&-
o b ] ~ ~ a , p r a l & r k ~

-
24-16 Prededr FKM3nmm &u&paria &."? PHmm mnpmblmm mfi-
almmenchs ~ y t ~ r p n ~ ~
bainwddhau~.
~ ~ a r n d u w l a s s d ~ .
17-@ EV~~TSO-W F a m m m k ~ ~ ~ b
M--- - -- -m-

h & m ~ p w @ l ~ & h yk ~ -
lax@aM&,
* P U YIGmgollo, lB97l
Existen dw m&did&s de1
a 11 Gas (FLAAR-1) y trim
g r m s persiguen 1- sbjeki
au
tar d uso del p d h i e n t o
Muchos de d o s vienen a cm-momdm ~ O Ehs padres tras mixchas
a q d s i i e s Plel cmtm escelat;a&&& par -os Sodala por &en-
tismo S por ozdenj u W &mmm-.d~ alguna hfraeci6nmmetida,
&estogcaags,quemu)ta:n~~sonZamp&sekiam~~er
en w t a una serie de aspectos quuepmthnfadlbro aumabr la paobabiikhd
de que la i n t m w n d h d t e +,&&&mz;
.- . Xesulfa leun di-
seKadeinteFvrnbthmdtiai&&&x&~&~hpk un@aMentohnna-
aolbgie~~ individuaá, -InstituRanal(end@mm, de
i n ~ d ~ ) . o
~ u n a ~ o ~ o ~
c d ~ q u e ~ i . ~
dada vahada9 par d ad:Okmte corno ~ a ~tantotde odo
o c m ~g ~
laboralesfsan w i b de= ~btrerfa d~u d Wxi,
~ p&ol@ica y s a d ,
Dade esta p9i5p&Va, otra de lw objetkw de i n ~ m~ea a
mw~es-el&h~diriMylaknpWdebsaW~~m&
sos, t a l k m 4 a&dades (I&&ts o iabmb) que k pemitmteria mpa&
su %kupo de urna bma saludable e incompatible cmhs mpmtamiwW
&IQtitr8~- m,d&& mm md d d @ ~ ,owi
~ l&
;$E
paciente, de aquellas actkiúdes que puedpi~imdbk gcdkantes p que
encuentran ~ ~ ky aasibles
= sewi su diente pr6xho. C Q ~ Q
d e ~ p a d ~ s e ~ ~ e n u n i & d o n ~ &
tiq.bW que contar con ~ ~ 9 o 8 ~ a b d i s p ~ CON,
~ M e s , m
de la juventud., S e m k b e k

El. +&vo at.0dd programa de intemenci6n e~ conseguir evitar o p w


venir futuras reddas. Para ella, y una vez aceptado por parte del paciente la
exktmda de UR problema7se mabmh las sihiacioaie6 o c i r m b m i a s p
hacen m65 pmbrble que la conducta & h c i d se pueda repetir en el futufo
y se in&uirA al paciente para que, esas ocasiones, ponga en marcha las
W c a s aprendidas en el @amarsodel prograna de trahmínto,
No obstante, &be derir ve,aunque d objetivo p~rseguid~ es el de enseñat
y fomentar que sea el pwpio paciente el que aplique la té9uca de solucibn de
problemas par sí sulo, sera el terapeuta el que dirija y gufe al menor en el pm-
d i m i e n t o debusqueda de soluciones a sus probhas.
Elapmdiwie ~h~~ necesarias para poner aprádca la soludn
adoptada depender&deIaPd&ci6n del publema y de la toma de decisiones
redbada, p l l d i m d ~ wal paciente k & a k a s como, mtrmaaiatb en ha-
bilidadessocialesf a-nes, autocontral, s cualquier otra de 1 ses-
bgias mdizadasm di&parkd~ anterior, que Ie ayudarán a h n t a r las situa-
ciones pmbld%iawem.nna mayor probabilidad de éxito.
ngmimbo a m b t d e r d q a s c a p i i k a t p &wa&m@nto ~ c u l ism $ ~
l o c s ; & ~ ~ & t i ~ 's i~ ~ i ~~ ~ t Z i d ~ & W ó W & ~ d
t~~~&~t&widoddh 7. m
#hxbm&an 'es * * .

miientoribBe-hiuiice y & x d w i v w r n m k e n e l m ~ ~ s e
y el Wfa-

impB~baakhmilhyabspfeos.

You might also like