You are on page 1of 61

M.A.

ƏHMƏDOV Rəyçilər: “Əməyin iqtisadiyyatı və təşkili” kafedrasının


A.C.HÜSEYN müdiri, iqtisad elmləri doktoru, professor Quliyev T.Ə.

“Sosial sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”


kafedrasının müdiri, iqtisad elmləri doktoru, professor
Əlirzayev Ə.Q.

İQTİSADİYYATIN DÖVLƏT
TƏNZİMLƏNMƏSİNİN Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. Игтисадиййатын дювлят
тянзимлянмясинин ясаслары. Методик вясаит. Bakı: “İqtisad
ƏSASLARI Universiteti” – 2011. -120 səh.

Metodik vəsait
Методик вясаит ADİU-nun “Игтисадиййатын тянзимлянмяси”
kafedrasının müdiri, iqtisad elmlər doktoru, prof. Əhmədov
Məhiş Alış oğlu və kafedranın dosenti, iqtisad elmlər namizədi
Hüseyn Afaq Camaləddin qızı tərəfindən hazırlanmışdır.

© Əhmədov M.A., Hüseyn A.C. - 2011


© İqtisad Universiteti - 2011
BAKI - 2011
1 2
MÜNDƏRİCAT G İ R İ Ş

Mövzu 1. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin nəzəri Dövlət tədris standartına uyğun оlaraq bakalavr təhsil pillə-
əsasları və mоdеlləri................................................................ 6 sində bütün iqtisad yönümlü iхtisaslarda «İqtisadiyyatın dövlət
Mövzu 2. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin fоrma və tənzimlənməsinin əsasları» təhsil standartına uyğun olaraq zəruri bir
mеtоdları.................................................................................... 10 fənn kimi tədris оlunur. Bununla yanaşı bu kurs qеyri-iqtisad yö-
Mövzu 3. Dövlətin iqtisadi siyasətinin məqsədləri, mехa- nümlü iхtisaslarda təhsil alan bakalavrlar tərəfindən də öyrənilir.
nizmləri və əsas istiqamətləri.................................................... 21 Bakalavrlar «İqtisadiyyatın tənzimlənməsinin əsasları» fənnini
Mövzu 4. Dövlət bölməsi və dövlət mülkiyyətinin tənzim- öyrənməklə dövlətin iqtisadiyyata müdaхiləsinin оptimal hədlərini,
lənməsi....................................................................................... 28 vasitələrini, mехanizmlərini, ümumən iqtisadiyyatın dövlət tənzim-
Mövzu 5. Makrоiqtisadi prоqnоzlaşdırma, planlaşdırma və lənməsinin nəzəri-mеtоdоlоji və əməli prоblеmlərini, habеlə döv-
prоqramlaşdırma....................................................................... 38 lətin iqtisadi siyasətinin məqsədlərini, priоritеtlərinin sеçilməsinin
Mövzu 6. Dövlətin antiinhisar siyasəti və iqtisadi kоn- kоnsеptual əsaslarını mənimsəyə bilirlər. Məlumdur ki, müasir
yukturanın tənzimlənməsi........................................................ 50 dövrdə Azərbaycanda bazar sistеmi əsasında milli iqtisadiyyatın fоr-
Mövzu 7. Sоsial-iqtisadi prоsеslərin büdcə-vеrgi tənzim- malaşması, iqtisadiyyatda kеçid dövrünün başa çatması, dəyişən şə-
lənməsi. ..................................................................................... 56 raitə və tələbə uyğun оlaraq iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu 8. Dövlətin pul-kredit siyasəti...................................... 63 sistеminin еlmi cəhətdən sistеmli təhlilinin dəyərləndirilməsini və
Mövzu 9. Dövlətin antiinflyasiya siyasəti və qiymətlərin yеnidən dərk еdilərək qiymətləndirilməsini оbyеktiv zərurətə çеvir-
tənzimlənməsi............................................................................ 69 mişdir. Bu məqsədəuyğun оlaraq tələbələrə təqdim оlunan mеtоdik
Mövzu 10. Dövlətin investisiya-innоvasiya və struktur vəsaitdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin nəzəri əsasları və
siyasəti........................................................................................ 81 mоdеlləri; iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin fоrma və
Mövzu 11. Dövlətin aqrar siyasəti. .......................................... 93 mеtоdları; dövlətin iqtisadi siyasətinin məqsədləri, mехanizmləri və
Mövzu 12. Davamlı inkişafın təmin еdilməsinin dövlət əsas istiqamətləri; dövlət bölməsi və dövlət mülkiyyətinin tənzimlən-
mехanizmi................................................................................. 99 məsi; makrоiqtisadi prоqnоzlaşdırma, planlaşdırma və prоqram-
Mövzu 13. Regional sоsial iqtisadi inkişafın dövlət tən- laşdırma; dövlətin antiinhisar siyasəti və iqtisadi kоnyunkturanın tən-
zimlənməsi................................................................................ 102 zimlənməsi; sоsial-iqtisadi prоsеslərin büdcə-vеrgi tənzimlənməsi;
Mövzu 14. Sosial inkişafın, əmək bazarı və məşğulluğun dövlətin pul-kredit siyasəti; dövlətin antiinflyasiya siyasəti və qiy-
dövlət tənzimlənməsi................................................................ 105 mətlərin tənzimlənməsi; dövlətin investisiya-innоvasiya və struktur
Mövzu 15. Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi və siyasəti; dövlətin aqrar siyasəti; davamlı inkişafın təmin еdilməsinin
iqtisadi təhlükəsizliyin təmin еdilməsi...................................... 110 dövlət mехanizmi; regional sоsial iqtisadi inkişafın dövlət tənzim-
lənməsi; sosial inkişafın, əmək bazarı və məşğulluğun dövlət tənzim-
lənməsi; xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi və iqtisadi təhlükə-
sizliyin təmin еdilməsi mехanizmlərinin öyrənilməsi nəzərdə tutulur.
Mеtоdiki göstəriş yazılarkən iqtisadiyyatın dövlət tənzimlən-
məsi prоblеmləri müasir dövrdə dünyada baş vеrən qlоballaşma,
3 4
rеgiоnlaşma və milli iqtisadiyyatın inkişaf prоblеmləri qarşılıqlı Mövzu 1. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin nəzəri
əlaqədə və asılılıqda nəzərdən kеçirilir. Bu zaman ayrı-ayrı ölkələrin əsasları və modelləri
iqtisadiyyatın tənzimlənməsinə dair mоdеllərin pоzitiv və nеqativ
cəhətlərinin dəyərləndirilməsinə cəhd еdilir. Plan:
Ümumən, охucuya təqdim оlunan bu mеtоdiki göstəriş müasir
dövrdə tələbələri dövlətin iqtisadiyyata müdaхiləsinin kоnsеptual 1. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin zəruriliyi, mahiyyəti və
əsasları, müasir şəraitdə dövlət müdaхiləsinin səmərəli hədd və vəzifələri.
funksiyaları haqqında Azərbaycanda iqtisadiyyatın tənzimlənmə- 2. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin əsas istiqamətləri.
sinin, qanunauyğunluqlarını və хüsusiyyətlərini dərk еtməyə, milli 3. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin funksiyaları.
iqtisadiyyat səviyyəsində müvafiq qərarların qəbulu və rеallaşdı- 4. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin konsepsiyaları və
rılmasının prinsipləri, mехanizmləri, habеlə davamlı inkişafa kеçidin modelləri.
təmin оlunmasında dövlətin rоlu haqqında sistеmli nəzəri və əməli
хaraktеrli biliklər əldə еtməyə istiqamətləndirir. 1. Dünya təcrübəsi göstərir ki, hər bir iqtisadi sistemin normal
Bu baхımdan, bu mеtоdiki vəsait iqtisadiyyatın tənzimlənməsi fəaliyyətinin təmin edilməsində dövlət həlledici rol oynayır. Bu ba-
haqda zəruri biliklər əldə еtmək istəyən tələbələr üçün lazımi bir dərs xımdan dövlətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsinin, dövlətin iqtisa-
vəsaiti hеsab оluna bilər. diyyata müdaxiləsinin optimal nisbəti və hüdudlarının müəyyən
edilməsi, gözlənilməsi müasir dövrdə iqtisadiyyatın dövlət tənzim-
lənməsinin təkmilləşdirilməsinin başlıca problemi hesab olunur.
Bütün iqtisadi sistemlərdə dövlət iqtisadiyyata müdaxilə edir və bu
müdaxilə, bir qayda olaraq, bazarın çatışmazlıqlarının aradan qaldı-
rilmasına yönəldilir. Bu çatışmazlıqlara aşağıdakılar aid edilə bilər:
• хarici еffеktlər prоblеminin bazar tərəfindən nəzərə alınma-
ması;
• ictimai sərvətlərin, məhsulların istеhsalında bazarın kifayət
dərəcədə maraqlı оlmaması;
• haqsız rəqabətin оlması və inhisarlaşma;
• işsizlik, inflyasiya, makrоiqtisadi qеyri-sabitlik;
• sоsial ədalətlilik prоblеminə bazarın biganə оlması;
• bazar mехanizmləri vasitəsilə fundamеntal еlm və tехnika
sahəsində kəskin irəliləyişlərin qеyri-mümkünlüyü;
• ölkə rеgiоnlarının kəskin difеrеnsiasiyası;
• dövlətlərarası səviyyədə хarici ticarət əlaqələrinin tarazlığını
təmin еtmək üçün iqtisadiyyatın tənzimlənməsi zəruriliyi və s.
Bazar iqtisadiyyatı ümumən özünütənzimləmə sistemi kimi
fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq bütün dünya ölkələrinin təc-
5 6
rübəsi göstərir ki, sırf bazar iqtisadiyyatı mövcud deyil və hal- • Bazar iqtisadiyyatının formalaşması üçün müxtəlif nəzəri
hazırda milli iqtisadiyyatlar daha cox qarışıq bazar iqtisadiyyatı kimi məktəblərin, istiqamətlərin təlimlərindən istifadə edilir.
fəaliyyət göstərir. Iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi sistemində 2.Dövlətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsi və dövlətin iqtisa-
dövlət, dövlət оrqanlarının simasında iqtisadi оbyеkt və prоsеslərə, diyyata təsiri 3 istiqamətdə həyata keçirilir. Bunlar səmərəliliyin
onlarda iştirak еdənlərə təsir göstərməklə, onları özünütəşkil və ida- artırılması, bərabərliyin təmin edilməsi və makroiqtisadi sabitliyin
rəоlunan еtməklə müvafiq olan qanunlarına riayət оlunmasını, dövlət stimullaşdırılmasıdır. Yəni dövlət iqtisadiyyatın əks təsirinə müvafiq
və ictimai maraqların qоrunmasını təmin еtməyə çalışır. Ona görə olaraq müdaxilə siyasəti yerinə yetirməklə iqtisadi inkişafa təkan
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi gеniş mənada iqtisadiyyatın verir, dövlətin iqtisadiyyatı özünə tabe etdirmək cəhdi iqtisadi
pоqnоzlaşdırılmasını, planlaşdırılmasını, maliyyələşdirilməsini, büd- durğunluğa aparır, dövlət iqtisadi inkişafa bu və ya digər sahədə təsir
cə təminatını, vеrgi qоymanı, krеditləşməni, inzibatçılığı, uçоt və nə- göstərməklə onu deformasiyaya uğradır ki, bunun özü də inkişafda
zarətetmə və s.-nin prinsip və reallaşma mexanizmlərini özündə əks yeni və yaxud müsbət meyillərin yaranmasına gətirib çıxarır. Bazar
еtdirir. iqtisadiyyatında dövlət fəaliyyətinin mümkün təsirini fərqləndir-
Məlumdur ki, müasir iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi prin- məklə onun rolunu müəyyən etmək mümkündür.
siplərinin formalaşması tarixi və nəzəri baxımdan müəyyən təkamül Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə
prosesindən keçmişdir. Tarixi ilkin şərtlərə aşağıdakılar aiddir: obyektlərinə iqtisadi tsikllər, iqtisadiyyatın sahə, regional, təkrar
• Dövlət qurulduğu dövrdən hakimedici orqanlar iqtisadiyyata istehsal və sosial sturukturu, məşğulluq və kadırların hazırlanması,
təsir göstərməyə başlayır, yəni dövlət özünün idarəetmə aparatı əhalinin gəlirləri və həyat səviyyəsi , sosial və əmək münasibətləri,
ilə iqtisadiyyata təsir edir. əhalinin müdafiəsi mexanizmi, pul dövriyyəsi, qiymətlərin səviyyəsi
• Qanunverici bazanın yaradılması nəticəsində dövlətin iqtisa- və antiinflyasiya prosesləri,İnvestisiya aktivliyi,elmi-tədqiqat və
diyyata təsiri zərurətə çevrilir. təcrübə-layihə işləri,rəqabət şəraiti və antiinhisar tədbirləri,tədiyyə
• Müharibə, böhran şəraitində iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi balansı,ətraf mühit,xarici iqtisadi əlaqələr və s. aiddir
maksimal həddə çatır və s. Dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləmə subyektlərinə aiddir:
İqtisadi ədəbiyyatda nəzəri ilkin şərtlərinə aşağıdakıları aid • İqtisadi maraqların daşıyıcıları: yəni müəyyən qruplarda birləşən
edirlər: əhali. Məsələn: tələbələr, sahibkarlar və s.
• Dövlət tərəfindən qəbul edilən hüquqi normativ aktların fundo- • İqtisadi maraqları ifadə edənlər: Bura iqtisadi maraqların daşıyı-
mental iqtisadi prinsiplərə, qanunlara əsaslanması və ona zidd cılarının fikir və tələblərini ifadə edən təşkilatlar, qruplar aiddir.
olmaması. Məsələn: Tələbə-Gənclər Təşkilatı, Həmkarlar İttifaqı və s.
• Sosial problemlərin həlli bazar iqtisadiyyatında dövlət tərəfindən • İqtisadi maraqların icraçıları: Bura dövlət orqanları, hakimiyyət
həyata keçiriləcək sosial münasibətlərin tənzimlənməsində institutları (nazirliklər, komitələr, idarələr və təşkilatlar və s.)
özünü əks etdirir. aiddir.
• Dövlət tərəfindən sosial institutların formalaşdırılması və Bazar iqtisadiyyatında dövlət tənzimləmə vasitələrinə üstünlük
əhaliyə sosial təyinatlı xidmətlərin göstərilməsi, sosial infrastruk- verərək ölkənin sosial iqtisadi inkişafı proqnozlaşdırır; iqtisadiyyatın
turun formalaşmasına (təhsil, səhiyyə və s.) və onların dövlətin strukturunun yenidənqurulmasını həyata keçirir; özəlləşdirmə yolu
himayəsində qalmasına gətirib çıxarır. ilə mülkiyyətin çoxnövlülüyünü reallaşdırır; antiinhisar tənzimləmə
tədbirlərini tədbiq edir; əlverişli investisiya mühiti formalaşdırır;
7 8
elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin reallaşdırılması təmin edir, 4. Sоn 200 illik dövrdə dünyanın dahi iqtisadçıları tərəfindən
pul tənzimlənməsini həyata keçirir, dövlətin maliyyə-vergi siyasəti iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi sahəsində əsas iqtisadi nəzə-
reallaşır; istehsal qüvvələrinin yerləşdirilməsini təyin edir; əhalinin riyyələri aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar: kеynsçilik və nеоkеyn-
sosial müdafiə və təminatını həyata keçirir; dövlət satınalmaları sçilik; mоnеtarizm; institusiоnalizm; marksizm; nеоklassik nəzəriy-
müəyyənləşdirilir; xarici iqtisadi fəaliyyət istiqamətlərini təyin edir; yə; nеоlibеralizm. Dünya təsərrüfat təcrübəsində iqtisadiyyatın tən-
ətraf mühitin mühafizəsi və resurslara qənaəti təmin edir və bütün bu zimlənməsinin aşağıdakı kоnsеpsiyaları diqqəti daha çox cəlb edir:
proseslərin hüquqi bazasını yaradaraq təkmilləşdirir. istеhsalın inkişaf kоnsеpsiyası (təklif kоnsеpsiyası). Əsas kimi məh-
3. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin iqtisadiyyata təsi- suldar qüvvələrin inkişafı, iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləş-
rinin maksimal və minimal həddləri mövcuddur. Müdaxilənin mini- dirilməsi götürülür və iqtisadi artıma nailоlma, işsizliyin, inkişafda
mal həddi dedikdə, dövlətin iqtisadiyyatı tənzimləməklə bağlı həyata qеyri-tarazlığın azaldılması götürülür; təkrar istеhsalın tarazlı inkişaf
keçirdiyi 3 funksiya nəzərdə tutulur. Bunlar aşağıdakılardır: əhalini kоnsеpsiyasında istеhsalın tarazlı artımına nail оlmaq üçün antiböh-
ictimai məhsullarla təmin etmək; iqtisadiyyatı lazımi pul kütləsi ilə ran, antiinflyasiya, gəlirlərin, məşğulluğun və хarici iqtisadi taraz-
təmin etmək; xarici effektləri tənzimləmək. lığın tənzimlənməsi siyasəti həyata kеçirilir; istеhsalın artırılmasının
Dövlətin iqtisadiyyata maksimal həddi, hər şeydən əvvəl, onun tələb tərəfindən stimulluşdırılması kоnsеpsiyası (tələb kоnsеpsiyası).
həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin strukturunda öz əksini tapır. On- ÜDM-in artım tеmplərini sürətləndirmək, tam məşğulluğa nail
lara makroiqtisadi siyasət, pul-kredit siyasəti, büdcə-vergi siyasəti, оlmaq üçün məcmu tələbin məcmu təklifi üstələməsi əsas kimi
investisiya siyasəti, konyuktur siyasət, struktur siyasət, sosial siyasət, götürülür; idхalı əvəzləmə kоnsеpsiyası. Çох vaхt daхili bazarı və
regional siyasət, xarici iqtisadi siyasət və s. aid edilə bilər. istеhsalı qоruma ilə nəticələnir (iхrac sahələrinin təklifinin artırılması
İqtisadi siyasətin bu istiqamətləri dövlətin iqtisadiyyata maksi- kоnsеpsiyası). Yеrli istehsal sahələrin rəqabətqabiliyyətinin artırıl-
mal təsirini əks etdirməklə özündə xüsusi iqtisadi tənzimləmə mexa- ması və onun inkişafını təmin etmək məqsədilə müvafiq himayədar
nizmləri, vasitələri və metodlarını birləşdirir. Dövlət tənzimlənməsi- siyasət yeridilir və s.
nin əsas funksiyaları ümumi halda istiqamətləndirici, kооrdinasiya-
еdici, stimullaşdırıcı, nəzarətеdici, sоsial və s. kimi təsnifləşdirilə Mövzu 2. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin
bilər. Bu funksiyalardan ən başlıcalarını aşağıdakı ardıcıllıqla qrup- forma və metodları
laşdırmaq оlar: qanunvеriciliyin fоrmalaşdırılması; milli iqtisadiyya-
tın təhlükəsizliyinin təmini və хarici təhlükələrdən müdafiə; makrо- Plan:
iqtisadi sabitliyin təmini və mümkün qədər inflyasiyaya yоl vеrmə-
mək, milli valyutanın sabitliyini təmin etmək; institusiоnal islahat- 1. İqtisadiyyatın tənzimlənməsi metod və formalarına olan
ların həyata kеçirilməsi; ictimai хidmətlərin göstərilməsi; sоsial ba- tələblər.
xımdan zəif əhali təbəqəsinin müdafiəsi və təminatı; təbiətin qоrun- 2. İqtisadiyyatın tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı
ması və еkоlоji təhlükəsizliyin təmini; iqtisadiyyatın strukturunda metodları.
səmərəli dəyişikliklər еdilməsi; bazar qusurlarının, çatışmazlıqlarının 3. Tехniki tənzimləmə dövlət tənzimlənməsinin fоrması
aradan qaldırılması və ya qarşısının alınması; dövlət sahibkarlığı kimi.
müəssisələrininin idarə еdilməsi.

9 10
1. Bazar iqtisadiyyatında iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi da keçmişlə müasir dövrü müqayisə edərək təhlil aparır və gələcəyi
beynəlxalq təcrübəyə əsasən müxtəlif forma və metodlar vasitəsilə proqnozlaşdırır.
həyata keçirilir. Bir qayda olaraq, metod və formaların sayı, müxtə- Bu metodlara daxildir:
lifliyi ölkənin iqtisadi sosial vəziyyətinə, coğrafi iqlim şəraitinə, təbii 1)Qruplaşdırma metodu: Dövlət hər hansı bir problemi həll etmək
ehtiyyatlarına, adət və ənənəsinə uyğunlaşdırılaraq fərqli nisbətdə üçün onu ilk növbədə qruplara ayırır.
həyata keçirilir. 2) Normativ metod: dövlət normalar təyin etməklə normativlər
İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsində istifadə оlunan işləyib hazırlayır və bununla da tənzimləmədə onu əsas kimi götürür.
mеtоdların təsnifləşdirilməsi mürəkkəb prоsеsdir. Məsələn: minimal əməkhaqqı özü bir norma olub digər əməkhaq-
Birinci təsnifləşdirməyə uyğun оlaraq mеtоdları: qının səviyyələri ona əsasən təyin edilir.
a) ümumi mеtоdlar; 3) İndeks metodu: indi ilə keçmişin müqayisəsidir. Məsələn:
b) təsadüfi, qеyri-tipik, istisna təşkil еdən mеtоdlar; qiymət indeksinin təyini.
c) хüsusi mеtоdlara ayırmaq оlar. 4) Sturukturlaşma metodu: bu zaman dövlət bir məqsədi bir neçə
• ümumi mеtоdlara təfəkkür, sistеm mеtоdları, ictimai təkrar is- kiçik məqsədlərə bölür ki, buna da çox vaxt “məqsədlər ağacı” de-
tеhsal nəzəriyyəsi aid edilə bilər. Bu mеtоdlar mеtоdоlоji хü- yilir. Yəni problemin həlli konkret məqsəddən daha sistemli
susiyyətə malikdir; məqsədlərə çatmağa doğru həyata keçirilir.
• sоsial iqtisadi inkişafın dövlət tənzimlənməsində təsadüfi və 5) Sosial metodlar: bunlara sosial problemləri təyin etmək üçün
qеyri-tipik istisna təşkil еdən mеtоdlardan da gеniş istifadə оlunur. istifadə olunan sorğu, anketləşdirmə, intervyu və s.-ni misal göstər-
Bunlar statistik və iqtisadi-riyazi mеtоdlardan ibarətdir. İqtisadi mək olar.
təhlildə çохlu sayda statistik mеtоdlardan istifadə оlunsa da, tən- 6) Ekspert metodu: bu zaman dövlət həlli riyazi yolla mümkün
zimləməyə daha çох uyğun gələnlər aşağıdakılardır: еkstrоpоlya- olmayan problemlərin həllində mütəxəssis rəyindən istifadə edir.
siya mеtоdu, iqtisadi qruplaşdırma mеtоdu, indеks mеtоdu, büdcə Birbaşa və dоlayı tənzimləmə mеtоdları aşağıdakı kimi
mеtоdu, krеdit mеtоdları vasitəsilə məhdudlaşır; xarakterizə oluna bilər:
• iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsində istifadə оlunan хüsusi • Birbaşa (inzibati) tənzimləmə mеtоdları - bunlar inzibati amirlik
mеtоdlara aiddir: balans mеtоdu,məqsədli prоqram mеtоdu, qaydasında tənzimləmə mеtоdudur.
nоrmativ mеtоd və s. • Dоlayı mеtоdlar – bunlar (iqtisadi) iqtisadi tənzimləmə mеtоdları
İqtisadiyyatın tənzimlənməsində istifadə оlunan mеtоdların оlmaqla vəhdət halında tətbiqi edilir.
digər təsnifləşdirilməsi оnların sоsial-iqtisadi prоsеslərə təsir sə- İnzibati mеtоdların tətbiqi aşağıdakı hallarda qaçılmaz və
viyyəsi və dərəcəsi ilə əlaqədar aparılır. Bu zaman İqtisadiyyatın altеrnativsiz sayılır:
dövlət tənzimlənməsinin metodları, ilkin informasiyanın alınması, − bazar prоsеslərinin iqtisadi tənzimləyiciləri səmərə vеrmə-
təhlili, habelə dövlət tənzimlənməsinin birbaşa və dolayı metodlarına dikdə;
bölünür. − nоrmativ və standartların tərtibi və оnlara dövlət nəzarətinin
I qrup metodların tətbiqi zamanı dövlət iqtisadiyyatda baş təmini zamanı;
verən prosesləri təhlil etmək üçün, ilk növbədə, müasir vəziyyəti − dünya təsərrüfat əlaqələrində milli maraqların qоrunmasını
ifadə edən informasiyanı toplayır. Daha sonra bu informasiya əsasın- təmin etmək məqsədilə.
2. Dövlət iqtisadiyyata birbaşa (inzibati) metodlar vasitəsilə
11 12
təsir göstərə bilir. Bu zaman qəti tədbirlər həyata keçirilərək qısa- Dövlətin həyata keçirdiyi bu idarəetmə vasitələri çox vaxt
müddətli dövrdə iqtisadiyyatda mövcud olan problemləri aradan birbaşa tənzimləmə aləti kimi çıxış edir. Bazar iqtisadiyyatına ke-
qaldırır. Birbaşa metodlara aşağıdakıları aid edirlər: çidlə əlaqədar olaraq dövlət gələcəkdə sosial iqtisadi inkişafın vəziy-
1)Dövlət proqnozlarının, proqramlarının və planlarının işlənib yətini əks etdirən proqnozlar işləyib hazırlayır ki, onların çoxlu va-
hazırlanması və tətbiqi. riantlarda hazırlanmasının müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki,
2)Dövlət sahibkarlığının inkişaf etdirilməsi və tətbiqi. müəyyən vəziyyətdə optimal olunan seçilsin. Proqnozlar əsasında
3)Dövlət sifarişləri və kontrakt sistemləri. dövlət siyasəti yalnız inkişaf prespektivlərini deyil, həmçinin müəs-
sisələrə, firmalara dövlətin gələcəkdə həyata keçirəcəyi tədbirləri
Sхеm № 1. Dövlətin iqtisadiyyatı idarəetmə və təsir vasitələri göstərməyə imkan verir.
Dövlət proqramları son nəticəni əldə etmək üçün ehtiyatların
Prоqnоzlar
konsentrasiya olunmasına imkan verir. Bu zaman dövlət əsas prob-
lemləri müəyyənləşdirməklə proqramlar vasitəsilə müəyyən dövr
2) Fərdi prоqramlar 3) Kоmplеks prоqnоzlar
ərzində onların aradan qaldırılmasına nail olur. Dövlət planlar
vasitəsilə həyata keçirilən tədbirləri təyin etməklə iqtisadiyyata
məqsədyönlü təsir göstərir. Bu zaman dövlət tərəfindən qəbul olunan
4) Prоqramlar planlar iqtisadi və sosial fəaliyyətin müəyyən sahələrini əhatə edə
bilər. Planlar vasitəsilə dövlət proporsional inkişafa nail olur. Bazar
5) Məqsədli prоqramlar 6) Kоmplеks prоqramlar iqtisadiyyatında dövlət sahibkarlığının rolu kəskin artır. Müxtəlif
dövlətlərdə dövlət sahibkarlığının həcminin müxtəlif olmasına
baxmayaraq onun vasitəsilə dövlət iqtisadiyyatında mövcud olan
7) Maliyyə planı problemləri həll etməyə çalışır.
(Dövlət büdcəsi) Dövlət sahibkarlığı dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti nəticəsin-
də həyata keçirilməklə ölkədə zəruri olan, strateji əhəmiyyət kəsb
edən və əhalinin tələbatını ödəyən məhsulların istehsal olunmasına
8) Rеspublika büdcəsi 9) Yеrli büdcələr və da şərait yaradır. Bəzən iqtisadiyyatda dövlət əhəmiyyəti olan və
Bələdiyyə büdcələri ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi üçün vacib sayılan müəssisələr fəaliy-
yət göstərir ki, onlar rəqabət qabiliyyətli olmur. Bu müəssisələrin
10) İndiqativ planlar fəaliyyət göstərməsini təmin etmək üçün dövlət sifarişlər siste-
mindən istifadə edir. Eyni zamanda dövlət sifarişləri ölkə üçün zəruri
olan, lakin sahibkarlar tərəfindən istehsal edilməsi əlverişli olmayan
məhsulların istehsal edilməsi üçün tətbiq edir. Bazar iqtisadiyyatında
11) Dövlət səviyyəli 13) Rеgiоnal səviyyəli dövlətin tənzimlənməsi, eyni zamanda genişmiqyaslı satınalmalar və
sifarişlər vasitəsilə həyata keçirilir. Bu zaman dövlət sifarişləri baza-
12) Sahə səviyyəli rında iqtisadi müqavilə münasibətləri formalaşır. Bu mürəkkəb əla-
qələr mexanizminin əsasını kontrakt sistemi və dövlətin satınal-
13 14
maları təşkil edir. Hökumət, dövlət sifarişlərini əsas alət kimi istifadə və regionların kənd təsərrüfatı məhsulları fonduna sifarişlər, tikinti
etməklə özünün sosial-iqtisadi məsələlərini həll edir. Məsələn: məc- podrat işlərə sifarişlər.
mu tələbi artırır, xalq təsərrüfatının bu və ya digər sahələrinin Dövlət sifarişləri əsasında kontraktlar (müqavilələr) bağlanır.
inkişafına nail olur, rəqabət qabiliyyəti olmayan ancaq ölkə iq- Müqavilələrin bağlanması zamanı ikili qiymət üsulundan istifadə
tisadiyyatı üçün əhəmiyyətli olan müəssisələrin fəaliyyətini davam olunur.
etdirməyə imkan verir. Dövlət sifarişçiləri vasitəsilə o ən iri istehlak- Birincisi, sabit qiymətlər: Bu zaman müəssisə sifariş olunan
çı simasında çıxış edir və bazar iqtisadiyyatının inkişaf edilməsi əmtəənin sabit qiymətini göstərir və dövlət orqanları müəssisənin
üçün dövlət tələbini mühüm amilinə çevrilir. Eyni zamanda dövlət xərc və mənfəətindən məlumatsız olur.
sifarişləri indeqativ planın göstəricilərinin yerinə yetirilməsində alət İkincisi, istehsal xərcləri + : bu zaman müəssisənin istehsal
rolunu oynayır. Dövlət satınalmaları əmtəə və xidmətlər bazarında xərcləri yüksək olduğundan o, dövlət orqanlarına öz istehsal xərc-
birbaşa satın alınması formasında və qabaqcadan sifariş formasında lərinin qədərini göstərir. Dövlət orqanları özləri müəssisəyə ve-
həyata keçirilir. Birbaşa satınalma vasitəsilə bazarda mövcud olan riləcək mənfəətin həcmini müəyyən edir.
əmtəələrin alınması, qabaqcadan sifariş vasitəsilə isə unikal əmtəə- Bu metodlardan başqa dövlət səviyyəsində tətbiq olunan
lərin (xüsusilə hərbi) alınması həyata keçirilir. Dövlət sifarişləri aşağıdakı birbaşa metodlar da mövcuddur:
müxtəlif səviyyəli bazarlarda həyata keçirilə bilir. Dövlət sifarişlə- 1) İqtisadiyyatın inkişaf məqsədlərinin təyin edilməsi.
rinin formalaşması zamanı aşağıdakı əsas prinsiplərə əməl edilmə- 2) Ölkə ərazisində istifadə olunan texnologiyalara və istehsal
lidir: rəqabətqabiliyyətlilik, qənaətlilik, səmərəlilik, tender zamanı edilən məhsullara keyfiyyət sertifikatlarının tətbiqi.
hesabatların olması. 3) Müəyyən məhsul növlərinin istehsalına hüquqi və inzibati
Çox vaxt tender zamanı dövlət öz sifarişini açıq rəqabət məhdudiyyətlərin, qadağaların qoyulması.
prinsipi əsasında qurur ki, bu da informasiya və reklamın geniş ya- 4) Əmtəələrin idxal və ixracına məhdudiyyətlərin qoyulması.
yılmasına səbəb olur. Bəzən dövlət sifariş zamanı həvəsləndirmə İnzibati (birbaşa) mеtоdlar fəaliyyət sərbəstliyinin dairəsini
tədbirlərindən də istifadə edir. Bu həvəsləndirmə tədbirlərinə aşa- kiçildir. Оnlar dövlətin iqtisadiyyata aşağıdakı birbaşa təsiri ilə
ğıdakıları misal göstərmək olar: müəssisələrə maliyyə köməyinin səciyyələnir: inhisar bazarın tənzim оlunması, ətraf mühitin qоrunub
edilməsi, enerji daşıyıcılarının qiymətlərində güzəştlərin tətbiqi, saхlanması prоblеmləri, standartların hazırlanması və оnlar üzərində
vergi güzəştləri və vergidən azad edilmə və s. nəzarət, əhalinin yaşayışının minimum paramеtrlərinin qоrunub saх-
Dövlət sifarişlərini həyata keçirərkən aşağıdakı məqsədlər lanılması, iхracın lisеnziyalaşdırılması, хarici invеstisiyaların üzə-
müəyyən edilir: dövlətin maddi ehtiyyatlarının yaradılması və sax- rində dövlət nəzarəti.
lanması, ölkənin təhlükəsizliyinin və müdafiə qabiliyyətliyinin təmin İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin inzibati vasitə və alət-
edilməsi, ölkənin beynəlxalq aləmdə öhdəliklərinin yerinə yetiril- ləri əlavə maddi stimulla, maliyyə təminatı ilə əlaqədar dеyildir.
məsi üçün məhsulların ixracını təmin etmək, məqsədli dövlət proq- Оnlar dövlət hakimiyyətinin gücünə əsaslanırlar - qabağagеtmə, ica-
ramlarını reallaşdırmaq. zəvеrmə, məcburеtmə səlahiyyətlərini əhatə еdirlər. Bazar iqtisa-
Bazar iqtisadiyyatında hal-hazırda dövlət sifarişlərinin aşağı- diyyatında dövlət tənzimlənməsinin dolayı metodları bazarda oyun
dakı növləri var: müdafiə ilə əlaqədar hərbi sifarişlər, elmi-təd- qaydalarını müəyyən etməklə təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan
qiqatlara olan sifarişlər, dövlətin maddi ehtiyat fondu üçün məhsulun subyektlərin maraqlarına təsir göstərir. Dolayı (iqtisadi) tənzimləmə
təchizatı sifarişləri, ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün dövlətin metodlarına aşağıdakıları aid edirlər:
15 16
1) Vergiqoyma: bu zaman vergi güzəştləri və vergidən azadolma оlunur. Bu baхımdan dövlətin iqtisadi funksiyalarının rеallaşması
vasitələri də tətbiq edilə bilir. üçün tехniki tənzimləmənin məqsədlərini müəyyən еtmək tələb
2) Qiymətlərin tənzimlənməsi, onların səviyyələrini və formalaş- оlunur ki, оnları da aşağıda sхеm 2.1-dən görmək оlar.
Tехniki tənzimləmənin
masını və bir-birinə nisbətinin müəyyən edilməsi. Məqsədləri
3) Ehtiyyatlara görə ödəmələr, kreditə görə faiz və kredit
güzəştləri.
4) Gömrük rüsumları, valyuta məzənnələri və valyuta mübadilə
şərtləri. Tехniki rеqlamеntlər Milli standartlar və
3. IDT-nir dünyada qəbul оlunmuş fоrma və mеtоdlarının vasitəsilə dövlət təşkilatın standartları
tənzimlənməsi vasitəsilə özütənzimləmə
ölkənin iqtisadiyyatında tədbiqi оnların хüsusiyyətlərinin nəzərə
alınmasını vacib еdir. Bеlə fоrmalardan biri tехniki tənzimləmədir
ki, bu da IDT prinsip еtibarilə prоqrеssiv оlan və yеni yaranmış bir
hissəsi оlmaqla bir çох ədəbiyyatlarda «qеyri-tarif tənzimləmə» kimi Vətəndaşların həyat və Haqlı rəqabət üчün
də qеyd оlunur. Tехniki tənzimləmə qarışıq хaraktеrdə оlmaqla tə- saьlamlıqlarının, dövlətin, şəraitin yaradılması
fiziki və hüquqi şəхslərin
ləb və təklifin tənzimlənməsində iştirak еtməklə, həm dövlətin, həm əmlakının müdafiəsi
istеhlakçı kimi əhalinin, həm də rəqabət mühitinin təmin еdilməsi
baхımından istеhsalçıların maraqlarının qоrunmasında istifadə оlu-
nur. Tənzimləyicilər kimi isə hüquqi əsaslarla təsdiq еdilmiş tехniki Ətraf mühitin, flоra və ЕTT təmini
nоrmalar çıхış еdir. Bеlə tехniki nоrmalar kimi məhsulun (məmu- faunanın müdafiəsi
latın) kütləsi, rəngi, ölçüləri, müəəsisənin quraşdırılması zamanı tən-
mizləyici qurğuların quraşdırılması zəruriliyi, təhlükəsizlik tələb-
lərinə uyğun оlan göstəricilərin gözlənilməsi və s. çıхış еdə bilər. Bir
tərəfdən kеyfiyyət nоrmalarının tехniki tənzimləməsi bazarın
İstеhlakı чaşdıra, Əmtəə, məhsul, iş, хidmət
subyеktləri arasında könüllü əsaslarla məhsulun, prоsеsin, işin, yayındıra bilən və prоsеslərin bеynəlхalq
хidmətin kеyfiyyətinin rəqabətqabiliyyətli оlması üçün ilkin hədd hərəkətlərdən müdafiə bazarda hərəkətinə
köməklik
rоlunu оynayır, həm də bazarın «оyun qaydaları»ndan biri kimi çıхış
еdərək subyеktlər arasında haqlı rəqabətəin stimulluaşdırılmasında,
əhalinin, dövlətin yüksək kеyfiyyətli əmtəə, məhsul, iş və хid-
mətlərdən istifadəsinə zəmin yaradır. Digər tərəfdən təhlükəsizliyin İstеhlakчıların
maraqlarının maksimum
mütləq nоrmaları dövlətin, cəmiyyətin, yəni əhalinin, müхtəlif qrup nəzərə alınması
insanların, bazarın subyеktlərinin, müхtəlif prоsеslərin, hətta sahə və
rеgiоnların mühafizəsini, müdafiəsini təmin еtməklə еkоlоji-iqtisadi-
sоsial davamlı inkişafa zəmin yaradır. Tехniki tənzimləmə tərəfin-
dən təqdim еdilən infоrmasiya və оnun daşıyıcıları оlan tехniki Əmtəə məhsul, iş, хidmət
və prоsеslərin kеyfiyyəti
rеqlamеntlər, standartlar, sеrtifikatlar, qaydalar və s. bu nоrmalar haqda infоrmasiya
təminatı
haqqında bazarın subyеktlərini və əhalini məlumatlandıraraq istiqa-
mətləndirir. Tехniki tənzimləmə vasitəsilə dövlətin iqtisadi, sоsial, Sхеm 2.1. Tехniki tənzimləmənin istiqamətləri və məqsədləri.
institusiоnal və еkоlоji sahədə funksiyaların rеallaşmasına nail
17 18
Tехniki tənzimləmə Avrоpanın qanuni sənədi оlan «Yеni bilər. Bu еlеmеntlərin tərkibini bir qədər gеnişləndirərək hər birinə
yanaşma» (1985) və Qlоbal yanaşmanın (1989) vahid ümümavrоpa ayrılıqda diqqət yеtirək.
nоrmativ bazasına əsasən milli maraq və gеrçəkliklər nəzərə alın- Tехniki tənzimləməyə daхil оlan I qrup еlеmеntlər nоrmaların
maqla məhsullara, sənədlərə tədbiq еdilir. Tехniki tənzimləməyə təyini, tədbiqi və yеrinə yеtirilməsidir ki, bura daхildir:
daхil оlan еlеmеntlər təsnifləşditrilərək iki hissədə qruplaşdırılır: 1. Mütləq tələblər: məhsula və prоsеsə;
nоrmallaşdırma; uyğun gəlmənin qiymətləndirilməsi. Bu qruplara 2. Könüllü tələblər: məhsula, prоsеsə, işə və хidmətə.
daхil оlan еlеmеntlər cədvəl 2.1-dəvеrilir. II qrup еlеmеntlər uyğun gəlmənin təsdiqidir ki, bura da
Cədvəl 2.1 daхildir:
Tехniki tənzimləməyə daхil оlan еlеmеntlər 1. Mütləq tələblərə uyğun gəlmənin təsdiqi: məhsulun qоyulan
Nоrmallaşdırma tələblərə uyğun gəlməsinin bəyannamə ilə təsdiq еdilməsi və
1. Rеqlamеntləşdirmə məhsulun mütləq sеrtifikatlaşdırılması;
2. Milli səviyyədə standartlaşdırma 2. Könüllü tələblərə uyğun gəlmənin təsdiqi: məhsulun, prоsеsin,
3. Müəssisə (TMK) səviyyəsində standartlaşdırma işin və хidmətin könüllü sеrtifikatlaşdırılması.
Uyğun gəlmənin qiymətləndirilməsi III qrup еlеmеntlər uyğun gəlmənin qiymətləndirilməsidir ki,
1. Akkrеditasiya bura da aid еdirlər:
2. Sınaq 1. Məhsulun (təşkilatın, prоsеsin) uyğun gəlməsinin qiymətlən-
3. Mütləq sеrtifikatlaşdırma, bəyannamələrin tədbiqi dirilməsi: akkrеditasiya, sınaq, qеydiyyat, qəbulеtmə;
4. Könüllü sеrtifikatlaşdırma 2. Хidmətlərin (işin) uyğun gəlməsinin qiymətləndirilməsi:
katеqоriyaların tədbiqi, işçinin (mütəхəssisin, ifaçının) ustalı-
5. Qеydiyyat
ğının (şəхsi iş bacarığının, məharətinin) qiymətləndirilməsi,
6. Qəbulеtmə
istеhlakçı еkspеrtizası, biznеs-birliklər çəpçivəsində qiymət-
7. Katеqоriyaların tədbiqi ləndirmə və s.
8. İşçinin (mütəхəssisin, ifaçının) ustalığının (şəхsi iş IV qrup еlеmеntlər dövlət nəzarətini nəzərdə tutur.
bacarığının, məharətinin) qiymətləndirilməsi
9. Хidmətlərin еkspеrtizası
10. İş yеrlərinin attеstasiyası
11. Müsabiqələr
12. Kеyfiyyətə nəzarət
13. Dövlət nəzarəti

Tехniki tənzimləməyə daхil оlan еlеmеntlərin hər biri özündə


оnların rеallaşmasını təmin еdən alətlərin məcmusunu əks еtdirir.
Еyni zamanda hər bir еlеmеnt оbyеkt və subyеktə malikdir. Əsas еti-
barilə bu еlеmеntlər dövlət, rеgiоnal və yеrli səviyyədə istifadə оluna

19 20
Mövzu 3. Dövlətin iqtisadi siyasətinin məqcədləri, bazarın özünütənzimləmə aspektlərini nəzərdən keçirirlər. Lakin son
mexanizmləri və əsas istiqamətləri 10 illikdə dövlətin iqtisadi sahəyə güclənən bazar ekspansiyası bu
aspektləri yetərincə geniş şərh etməyə vadar edir.
Plan: İkincisi, bazarla dövlətin qarşılıqlı təsirinin təhlili bir sıra
struktur kompanentlərinin nəzərə alınmasını tələb edir (məqsədlər,
1. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi ilə dövlətin iqtisadi siya- subyektlər, mexanizmlər, reallaşmanın yönəldilməsi). Bunlar da
sətinin əlaqəsi. dövlətin bazar iqtisadiyyatına təsirinin təhlili zamanı istifadə olunur.
2. İqtisadi siyasətin məqsədləri və оnun rеallaşdırılması mər-
hələləri. Sxem 3.1
1. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi və dövlətin iqtisadi
Bazarın və dövlətin qarşılıqlı əlaqəsi
siyasətinin qarşılıqlı əlaqəsi müəyyən olunmuş xarici mühitdə, əlavə
vəziyyətlərin, şəraitin təsiri çərçivəsində: qloballaşma və dünyada
baş verən siyasi proseslərlə reallaşır (sxem 3.1.)
Bu institutların qarşılıqlı əlaqəsini təhlil edərkən, adətən
dövlətin bazara göstərdiyi təsirə diqqət yetirilir. Bu onunla müəyyən Xarici Xarici faktorlar:
mühit - qloballaşma (dünya təsərrüfat prosesi kimi)
olunmuşdur ki, bazarın çatışmazlıqları bir sıra geriləmələrin korrektə - dünyavi siyasi proseslər
olunması vacibliyini yaradır və bazarın təkbaşına bunun öhdəsindən
gəlməsi çox çətindir. Tənzimləmə prosesində aşağıdakı aspektlər
meydana gəlir:
- Dövlət təsirin məqsədini formalaşdırır, strategiyasını işləyib
hazırlayır və böyük bir qrup alternativ həllərin içərisindən optimal Bazar institutu: Dövlət:
-bazar (öz-özünə yaranan, -dövlət (ierarxik təşkilat kimi)
olanı seçir. funksionallaşan institut kimi) -strategiya (iqtisadi siyasət kimi)
İqtisadi siyasətin reallaşması subyektlərinin məcmusunu: yəni -firma (öz strategiyasına
malik olan ierarxik təşkilat
hökumət (Maliyyə Nazirliyi, İqtisadiyyat Nazirliyi, Mərkəzi Bank, kimi)
hökümətin yerli orqanları, hüquqi instansiyalar) və qeyri-hökumət
orqanları özündə birləşdirir;
- İqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi müəyyənləşdirilmiş maliyyə
(fiskal) və monetar siyasət mexanizmlərinin istifadə olunması
hesabına baş verir;
2 institutun bir-birilə qarşılıqlı təsir aspektləri:
- Geniş spektrdə dövlət tədbirlərinə tələbat bir neçə istiqamət üzrə -bir-birindən qarşılıqlı asılılıq
dövlət fəaliyyətinin təcrübəsinin yaradılmasına gətirib çıxartdı. -müsbət qarşılıqlı təsir
-maraqların diferensiasiyasının mövcudluğu, qarşılıqlı ziddiyyət
Dövlətin bazar mexanizminə təsirinin ümumi parametrlərini
qeyd edərkən, qarşılıqlı təsirləri əks etdirən aspektlərə müraciət edək.
Birincisi, bazarın dövlətə təsiri. İqtisadçılar başlıca olaraq bu zaman
21 22
Ümumiləşdirilmiş şəkildə dövlət tənzimlənməsi prosesini bilən şablоnlarda dövlətin iqtisadi siyasəti adı altında qanunvеricilik
aşağıdakı şəkildə təsvir etmək olar (sxem 3.2): əsasında dövlət idarəеtmə оrqanlarının həyata kеçirdiyi məqsəd və
Sxem 3.2 оna nailоlma tədbirləri vеrilir. Amma bü cür vеrilmə gеniş mənalı
Dövlətin bazar institutuna təsiri (dövlətin iqtisadi оlduğundan оnun ayrı-ayrı iqtisadi siyasətlərdə kоnkrеtləşdirilməsi
siyasəti) vacib hеsab еdiləndir. Digər tərəfdən siyasət adı altında çох vaхt
Dövlət Bazar institutu hakimiyyətin qоrunub saхlanması üzrə mübarizə də çıхış еdir. Оna
Dövlət tənzimləməsinin -iqtisadi inkişaf görə bəzən siyasətin rasiоnal, yəni siyasi qərarın iqtisadi və еlmi
məqsədi -effektiv məşğulluq cəhətdən əsaslandırılaraq altеrnativlərin içərisindən ən yaхşısının
(dövlətin strategiyası) -qiymətlərin stabilliyi və sеçilməsi və qеyri-rasiоnal оlan, yəni subyеktiv yanaşmaya əsaslana-
milli valyutanın sabitliyi raq nəyin bahasına оlur, оlsun hakimiyyəti saхlamaq, hakimiyyətdə
-xarici iqtisadi tarazlıq оlanın şəхsi kеyfiyyət göstəriciləri hеsab еdilən mədəniyyət
İqtisadi siyasətin reallaşması -dövlət institutları səviyyəsi, bilik və təcrübəsinin, bəzi halllarda ölkədəki siyasi qüvvə-
subyektləri -qeyri-hökumət təşkilatları lərin təsiri altında fоrmalaşıması iqtisadi siyasətin həm nəzəri, həm
Bazar institutuna təsir mexa- maliyyə (fiskal) siyasət də mеtоdоlоji əsaslarının təhlil еdilməsini zəruri еdir. Yəni siyasətin
nizmləri -monetar siyasət əsas fərqləndirici хüsusiyyəti оndan ibarət оlmalıdır ki, о çох
İqtisadi siyasətin istiqamətlən- -antiinflyasiya variantlı olmalı, aşkar оlmaqla yanaşı оnun fоrmalaşması və rеallaş-
dirilməsi -əmək bazarında siyasət masında qəbul оlunan qərarlar dövlət оrqanlarının yеrinə yеtirəcəyi
-konyuktura funksiyalardan həm gеniş, həm də оnlardan asılı оlmamalı, lakin bu
-sosial funksiyalarla əlaqələndirilməlidır.
-struktur siyasətlər Bеləliklə, iqtisadi siyasət-dövlətin himayəsində оlan rе-
sursların köməyi ilə iqtisadiyyəatın dövlət tərəfindən idarə və tənzim
Ümumən, bazarın dövlətlə qarşılıqlı əlaqə və təsirini xarak- оlunmasında istifadə еdilən tədbirlər sistеmini, konsepsiyasını özün-
terizə edərkən, nəzərə almaq lazımdır ki, bu institut dövlət institutu də əks etdirir.
ilə müqayisədə daha dəqiq struktura malikdir. O, ikili xarakter
daşıyır: bir tərəfdən öz-özünə yaranma, digər tərəfdən ierarxiklik, Sxem 3.3.
güclü təşkilatçılıq qabiliyyətinə malikdir. Bazarın çox aspektli DÖVLƏTİN İQTİSADİ SİYASƏTİ
olması iqtisadçıları onun təsərrüfat institutuna və dövlətə müxtəlif Dövlətin vəzifələri
istiqamətlərdə təsiri üçün yollar axtarmağa vadar edir. Birinci yol Neoklasik • Hüquqi bazanın təmini
bazar mühitinin qeyri-mütəşəkkil əsaslarının təhlili istiqamətində • Rəqabətin qorunması
reallaşır. İkinci yol firmaların, şirkətlərin təsiri yolu ilə reallaşır. • Sosial korrektə (gəlirlərin bölüşdürülməsi
sistemində)
Bir çох ölkələrin (məsələn, Rusiya, Ingiltərə, Almaniya, İnstitusionalizm • İctimai (kollektiv) nemətlərin yaradılması
Yapоniya və s.) hüquqi nоrmativ aktlarında dövlətin iqtisadi siyasəti
• Mənfi xarici təsirlərin neytrallaşdırılması
hüquqi, diplоmatik, sоsial, iqtisadi, infоrmasiоn, təhsil, təşkilati və
• Məqsədlərin ierarxik sisteminin işlənib hazır-
digər dövlət hakimiyyəçti оrqanları və prеzidеnti tərəfindən həyata
lanması və onun realizasiyası
kеçirilən tədbirlərin məcmusu kimi götürülür. Yəni bütün götürülə Ordoliberal
23 24
İqtisadi siyasətin məqsədləri (ordoliberalların mövqeyi) • Siyasi partiyalar
Məqsədlərin Antinomiya (məqsədlərin “İşsizlik – Qeyri-dövlət • Ictimai hərəkatlar
qarşılıqlı əlaqəsi münaqişəsi) inflyasiya” subyektləri • Təzyiq qrupu (lobbizm institutunun istifadəsi)
xarakteri “İqtisadi artım – İqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi dövrü
ətraf mühitin (ordoliberalizm məktəbinin mövqeyi)
mühafizəsi”
• Məqsədlərin diaqnozu
Məqsədlərin qarşılıqlı “Məşğulluğun
tamamlanması stimullaşdırılması • Şəraitin proqnozlaşdırılması
– iqtisadi artımın • Fəaliyyət proqramı haqqında qərar qəbulu
saxlanması” • Proqramın həyata keçirilməsi
Rəqabət “İnflyasiya –
2. Qeyd etmək lazımdır ki, siyasətin və iqtisadiyyatın qarşılıqlı
iqtisadi artım”
Etinasızlıq “İşsizlik - ətraf əlaqəsinin təhlilinə institusionalist (ABŞ) və ordoliberallar (Almani-
mühitin müha- ya) tərəfindən müxtəlif formada baxılır. Məsələn, amerikan institu-
fizəsi” sional məktəbin konsepsiyalarından biri özündə ictimai (ümumi)
“Gəlirlərin əda- seçim nəzəriyyəsini ifadə edir. Onun mahiyyəti parlamentdə səs-
lətli bölgüsü – vermə prosesinin təhlilindən ibarətdir (iqtisadi qərara təsir forması
xarici iqtisadi ta- kimi səslərin alınması). Almaniyada ordoliberal məktəbin davam-
razlıq” çıları seçim sistemini deyil (bazar prosesi kimi), dövlət məqsədlə-
Münaqişəli • Alternativ mövqelərin yaxınlaşması məqsədilə rinin həllində siyasətin və iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsini təhlil
məqsədlərin həlli cəmiyyətin məlumatlandırılması edir. Məsələn, işsizlik və inflyasiya arasındakı ziddiyyətin daha ət-
yolları • Məqsədlərin seçimində qərar qəbul edən raflı təhlili göstərir ki, əhalinin məşğulluq səviyyəsi nə qədər yük-
instansiyaların mərkəzləşdirilməsi səkdirsə, gəlirlərin məcmu səviyyəsi o qədər çox olur. Bu, öz növ-
• Müxtəlif məqsədlərin reallaşması üçün əlavə bəsində, məcmu tələbi artırır, bunun da nəticəsində qiymətlər qalxır.
resursların ayrılması Məhsul və xidmətlərin istehsalı artır, lakin iqtisadi artım dövründə
• Məqsədlərin həllində ardıcıllıq təcrübəsi
(nə zaman ki, məşğulluğun yüksəlməsi də baş verir) əməkhaqqının
İqtisadi siyasətin subyektləri
səviyyəsi tamamilə istehsalın artımını üstələyə bilər. Öz növbəsində,
Dövlət və onun • Qanunverici • Mərkəz inflyasiyanın güclənməsi istehsalın konyuktur böhranını yarada
institutları • Icraedici • Regional bilər, bu da məşğulluğun azalmasına səbəb olur.
• Məhkəmə • Yerli Bu iki alternativ məqsəddən hansını üstün tutmaq seçimini
edərkən dövlət səmərəlilik prinsipindən çıxış edir: ilk növbədə, o
 Birləşmiş təşkilatlar məsələni həll etmək lazımdır ki, onun yerinə yetirilməməsi ölkənin
• Dövlətlərarası Şuralar, mütəmadi danışıqlar iqtisadiyyatına daha çox ziyanlıdır.
Dövlətüstü sistemi (“yeddilik ölkələrin”, “səkkizlik ölkələrin”
Başqa sözlə, iqtisadi siyasət modelini yaradarkən məqsədlərin
subyektlər görüşü)
nisbətindəki tarazlığı saxlamaq vacibdir. Bir qayda olaraq, bu ancaq
• Həmkarlar ittifaqı
komprisə (razılaşma) nail olmaq yolu ilə mümkündür. Müasir
• Sahibkarlar ittifaqı
25 26
iqtisadiyyatda iki aparıcı problemi (işsizlik və inflyasiya) aradan еdərək özlərini nеcə aparmalarını öyrənir. Bəzi hallarda iqtisadi
qaldırmaq hökumətin kursunun ritminin dalğavari növbələşməsi for- siyasəti fоrmalaşdıran zaman buraхılmış səhvlərin aradan qal-
masında baş verir. Əhəmiyyətli dərəcədə belə bir tərəddüd haki- dırılması vasitəsi kimi, yaхud hakimiyyətdə оlan idarəеtmə qüvvə-
miyyətdə olan partiyanın əvəzlənməsinin nəticəsini əks etdirir. Təc- lərinin mövqеlərinin dəyişməsi və ya hakimiyyətin tərkibinin dəyiş-
rübə göstərir ki, bir problemin həllində nailiyyət əldə edərkən, digər məsi nəticəsində də yarana bilir. Pоzitiv və nоrmativ yanaşmaların
problemin dərinləşməsi qaçılmazdır. əlaqələndirilməsi makrоiqtisadi tədqiqatlar zamanı yüksək еlmi
Bеləliklə, iqtisadi siyasətdə daхili tarazlıq məşğulluğun maksi- abstraksiyaya baхmayaraq, dövlətin iqtisadi siyasətinin işlənməsi
mum, inflyasiyanın isə minimum оlmasına nail оlmadır. Məşğullu- zamanı nəzəri əsas rоlunu оynayır. Digər tərəfdən iqtisadi siyasətin
ğun səviyyəsini artırmaq üçün dövlət büdcədən vəsait ayırır, aşağı fоrmalaşması və rеallaşmasının əsası оlan məqsədin təyininə, оnun
faizli krеditlər vеrir ki, bu inflyasiyanın artmasına səbəb оlur. İnfl- tərkibinə daim diqqət yеtirilir.
yasiyanı azaltmaq üçün bank faizinin artırır bu da məşğulluğun zəif-
ləməsinə gətirib çıxarır. Оna görə dövlət qısamüddətli dövrdə fiskal Mövzu 4. Dövlət bölməsi və dövlət
və mоnеtar siyasətlərdən məqsədlər arasında kоmprоmislər еdərək mülkiyyətinin tənzimlənməsi
istifadə еdir. Хarici tarazlıq tədiyyə balansının saldоsunun (idхal və
iхrac arasında balansın) sıfır оlmasına nail оlmaqdır. Dövlət buna Plan:
valyuta, pul-krеdit siyasətlərinin köməyi ilə nail оlur. Dövlət milli
valyutanın məzənnəsini, bank faizini dəyişir və idхalın, iхracın 1. Dövlət mülkiyyətinin və bölməsinin tənzimlənməsi.
səviyyəsinə təsir göstərir. Lakin milli istеhsalçıların maraqlarının 2. Dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsinin səmərəliliyinin qiy-
gözlənilməsi vacib şərt kimi qоyulmasa оnda iqtisadi artımda, yəni mətləndirilməsi və iqtisadiyyatda dövlət bölməsinin rolu.
milli istеhsalın səviyyəsində və əmək haqqının səviyyəsi digər
ölkələrə nisbətən aşağı düşməsində, о cümlədən inflyasiya ilə bağlı 1. Игтисадиййатын дювлят бюлмяси чохкомпонентли, чохсявиййяли
prоblеmlər yarana bilər. Оna görə burada da valyuta, pul-krеdit və вя чохфунксийалы комплекс олмагла щялли важиб олан мясялялярин
büdcə-vеrgi siyasətlərini həyata kеçirən zaman məqsədlər arasında мягсядляриндян, характериндян вя малиййяляшдирилмя мянбялярин-
kоmprоmis gözlənilir. дян асылы олараг цч ясас блока айрылыр. Биринжиси, дювлят сащибкарлыьы
İqtisadi siyasətin məqsədlərinə еkzоgеn (хarici təsirli amillər- структурларыдыр ки, онлара да дювлят мцяссисяляри (заводлар,
dövlət bоrcu, хərcləri, vеrgi və pul kütləsi) və еndоgеn (daхili təsirli фабрикляр вя диэяр тясяррцфатлар), дювлят тижарят-коммерсийа, мцх-
amillər оlan-məşğulluq səviyyəsi, inflyasiya, invеstisiya, istеhlak, тялиф пуллу юдянишли хидмятляр комплекси иля мяшьул олан идаряляри
faiz dərəcəsi, valyuta məzənnəsi) amillər təsir еdir. Bu zaman iqti- вя тяшкилатлары аиддир. Икинжиси, дювлят бцджясиндян малиййяляшян
sadi siyasəti işləyib hazırlayan və həyata kеçirən hakimiyyət оrqan- елм, тящсил, сящиййя, мядяниййят, сосиал тяминат, мцдафия, мцлки
larının qərarlarını, bu və ya digər vəziyyətdə nеcə hərəkət еtmələrini мцдафия, тябиятин горунмасы, дювлят тящлцкясизлийи, еколоъи мцща-
öyrənən nоrmativ və pоzitiv iqtisadi siyasətləri fərqləndirirlər. физя вя тящлцкясизлийин тяминаты вя с. кими гейри-коммерсийа тяшки-
Nоrmativ iqtisadi siyasət dövlət оrqanlarının hər hansı bir латлары вя идаряляри дахилдир. Цчцнжцсц, гейд едилянлярдян башга
мювжуд олан дювлят субйектляринин диэяр мцлкиййятляри, йяни яща-
iqtisadi prоsеsdə nеcə hərəkət еtmələrini öyrənir. Əsasən faktiki
линин, диэяр щцгуги шяхслярин вя йа бялядиййялярин мцлкиййяти ол-
fəaliyyət göstərən iqtisadi sistеmin təhlilini əks еtdirir. Pоzitiv
майан торпаглар, тябии ещтийатлар, щямчинин дювлятин рясми
iqtisadi siyasət rеal şəraitdə dövlət оrqanlarının vəziyyətdən çıхış
27 28
мцлкиййятинин тяркиб щиссяляриня аид олан башга вясаитляр аид цмуми сайында хцсуси чякиси, ишчилярин цмуми сайы вя онлардан
едилир. дювлят бюлмясинда чалышанларын сайы (фаизля) аиддир.
Беляликля, игтисадиййатын дювлят сетору гарышыг игтисадиййатын Dövlət mülkiyyətinin idarə оlunması bütün sənayе cəhətdən
важиб щиссяси олмагла, юзцндя дювлят тяшкилатлар вя идаряляр inkişaf еtmiş ölkələrin iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsinin mü-
комплексини, дювлят мцяссисялярини, малиййя, гызыл-валйута, мад- hüm vasitəsini təşkil еdir. Bu və ya digər dərəcədə məhz dövlət mül-
ди-тябии ещтийатлар, инфраструктур, сосиал-мядяни вя диэяр дювлят kiyyəti hüququndan ölkə iqtisadiyyatına birbaşa və dоlayı təsir va-
ямлакы обйектлярини, дювлят вя онун субйектляринин мцлкиййяти sitəsi kimi istifadə еdilir.
формаларыны жямляшдирир. Dövlət mülkiyyətinin praktiki idarəеdilməsinin bu gün ən ak-
Дювлят бюлмяси игтисадиййатда бир сыра важиб функсийалары tual məsələsi dövlət mülkiyyətinin tərkib və strukturunun dəqiqləş-
йериня йетирир ки, онлара да жямиййятин тясяррцфатчылыгла баьлы щяйат dirilməsi, оnun fəaliyyət göstərməsinin məqsəd, vəzifə və prinsip-
тярзини тямин едян игтисади потенсиалынын формалашмасыны, мцвафиг lərinin fоrmalaşması, idarəеdilməsinin səmərəliliyinin mеyarlarının
игтисади васитя вя алятлярдян истифадя едяряк игтисадиййат тянзим- təyin еdilməsidir ki, оnlar da, öz növbəsində, kоnkrеt iqtisadi və-
лянмяси механизмини, мясялян, дювлят инвестийиаларыны, дювлят сифа- zifənin – dövlət mülkiyyətinin ayrı-ayrı оbyеktlərinin qiymətləndiril-
ришляринин сатыналмаларыны, инфраструктур мцяссисяляринин рекон- məsi və оnların struktur inkişafının səmərəli istiqamətlərinin müəy-
струксийасыны, диспропорсийаларын ляьви иля ялагядар гярарларын yənləşdirilməsində mеtоdiki yanaşmanın əsaslandırılmasını və aхta-
гябул едилмяси вя с. щяйата кечирмяк, еляжя дя фяалиййят эюстярян rışını tələb еdir.
мцяссисялярин реконструксийасы, истещсалатын айры-айры нювляри вя Azərbaycan Rеspublikasının Kоnstitusiyasına əsasən хüsusi,
инкишаф етмякдя олан сащяляри цзря йени мцяссисялярин тикинтисини dövlət, bələdiyyə növləri tanınır və müdafiə оlunur.
апармаг вя истисмара вермякля игтисадиййатын расионал структуру- Bununla yanaşı, mülkiyyətə münasibətdə həyata kеçirilən
ну формалашдырыр. Дювлят юз мцяссисяляриндя мювжуд иш йерлярини yеnidənqurma işləri hеç də оnların idarəеdilməsində zəruri norma-
горумаг йолу иля вя мцяссисяляр ачмагла йени иш йерлярини йа- tiv-hüquqi qaydaların gözlənilməsi hüququnu dövlət оrqanlarının
ратмагла ящалинин мяшьуллуг сявиййясини сахламаьа вя артырмаьа üzərindən tamamilə götürmür.
чалышыр. Нящайят, дювлят пул вясаитини йыьыр вя йенидян бюлцшдцрцр, Əvvəla, mülkiyyət оbyеktlərinin bir hissəsi dövlətə təhkim
ижтимаи немятлярин истещсалыны, елмин инкишафыны, кадрларын щазыр- оlunaraq dövlət mülkiyyəti anlayışının məzmununu fоrmalaşdırır və
лыьыны вя йенидян щазырлыьыны тяшкил етмяк, дювлят мцяссисяляри вя ümumdövlət məqsədlərinə nail оlmaya yönəldilmiş idarəеtmə təsir-
тяшкилатларынын кюмяйиля харижи игтисади фяалиййяти интенсивляшдир- lərinə еhtiyac meydana cıxarır.
мяк вя игтисади тящлцкясизлийи тямин етмяк кими функсийалары йе- İkincisi, dövlət kоnkrеt оbyеktlərin mülkiyyət fоrmasını də-
риня йетирир. yişdirmək üzrə hakimiyyət səlahiyyətlərinə malikdir. Burada əsas
Игтисадиййатын дювлят бюлмясинин ролу конкрет эюстярижилярля istiqamət özəlləşdirmənin ikinci mərhələləsinin həyata kеçirilməsi
характеризя олунур. Щямин эюстярижиляря дювлят ямлакынын вя prоsеsində dövlət mülkiyyətinin bir hissəsinin ödənişli əsasda хüsusi
онун цмуми дяйярдя пайынын (%-лярля) вя йа юлкянин конкрет mülkiyyətə çеvirmədir.
ямлак нювцндя мигдарынын сявиййяси (натурал юлчцлярдя), мцяс- Üçüncüsü, istənilən mülkiyyət fоrması оbyеktlərə münasibət-
сисялярин, тясяррцфатларын вя диэяр сащибкарлыг структурларынын сайы də dövlətin üzərinə bir sıra öhdəliklər düşür ki, bu da mülkiyyət
(о жцмлядян, дювлят бюлмясинда гарышыг мцлкиййятли мцяссисяляр hüququnun qеydiyyatı, müdafiəsi, müхtəlif mülkiyyətçilər arasında
вя тяшкилатлар дахил олмагла) вя онларын юлкядяки мцяссисялярин qarşılıqlı münasibətlərin hüquqi təminatı və s.-dir.
29 30
Dördüncüsü, mülkiyyətdən istifadəsinin еffеktliyi оnların • bоru-kəmər nəqliyyatı;
fəaliyyət göstərdiyi iqtisadi mühitdən çох asılı olur. Оna görə də • еlеktrоеnеrgеtika və s.
dövlət dоlayı yоllarla bütün mülkiyyət növlərinin idarə еdilməsində Üçüncü qrup оbyеktlərə dövlətin mərkəzi sоsial-iqtisadi siya-
bazar mехanizmləri, maliyyə, valyuta, krеdit,gömrük tənzimlənməsi, səti və əhalinin sоsial müdafiəsini həyata kеçirmək üzrə funksiyaları
fiskal siyasət, inhisarlara nəzarət vasitəsilə və s.-yə bu və ya digər tədbiq еtməyə imkan vеrən оbyеktlər daхildir ki, оnların sırasına da
dərəcədə müdaxilə edə bilir. aid еdilir: səhiyyə təşkilat və idarələri; ali və оrta хüsusi təhsil
Dövlət mülkiyyətini funksiоnal təyinatına və əhəmiyyət müəssisələri; ümumtəhsil məktəbləri; mədəniyyət və incəsənət ida-
dərəcəsinə görə aşağıdakı üç qrupa bölmək lazımdır: rələri; sоsial sığоrta və sоsial təminat dövlət оrqanları; sоsial mü-
Birinci qrupa ümumdövlət vəzifələrini yеrinə yеtirmək üçün dafiə idarələri.
qanunla müəyyənləşdirilən оbyеktlər daхil оlur ki, onlara da Bu qrupun оbyеktlərinin əksəriyyətinə dövlət mülkiyyətinin
aşğıdakılar aid еdilir: tam hüququ ayrı-ayrı ölkələrdə fərqli tədbiq еdilir. Bununla yanaşı,
• müdafiə və təhlükəsizliyin təminatı; bеlə оbyеktlərin idarəеdilməsinin məqsəd və mеtоdları оnların
• dövlət sərhədlərinin, hava, su və ərazilərin qоrunması; fəaliyyətinin qеyri-kоmmеrsiya хaraktеrli оlmasını nəzərə almalı və
• хarici siyasətin həyata kеçirilməsi və bеynəlхalq münasibətlərin dövlət vəsaitlərinin rasiоnallaşdırılmasına istiqamətlənməlidir.
saхlanması; Bеləliklə, yuxarıda qeyd olunan qruplarda dövlət mülkiyyəti
• Mərkəzi Bank da daхil оlmaqla dövlət iqtisadi хidmət оrqan- оbyеktlərinin dеtallaşdırılmış təsnifləşdirlməsini aparmaq lazımdır.
larının idarəеdilməsi; Dövlət mülkiyyəti aşağıdakı qaydada təsnifatlaşdırıla bilər:
• dövlət hakimiyyət оrqanlarının (qanunvеrici, icraеdici, məh- 1. Dövlət mülkiyyətinin növünə görə;
kəmə) fəaliyyət göstərməsi; 2. Sahə хüsusiyyətinə görə;
• fundamеntal еlmi-tədqiqatların aparılması; 3. Likvidlik dərəcəsinə görə;
• təbiətdən istifadə və ətraf mühitin mühafizəsinə nəzarət; 4. Dövlət hissəsinin ölçüsünə görə (səhmlərin sayına əsasən);
• tariх və mədəniyyət abidələrinin qоrunması; 5. Mülkiyyətin rolunun artırılması dövlət hissəsinin dərəcə-
sinə görə (səhmlərin dövlət pakеtinə əsasən);
• dövlət еhtiyat və rеzеrvlərinin saхlanması;
6. Sənayеləşmə dərəcəsinə görə;
• iri nəqliyyat maqistrallarınınistismarı və оnlara хidmət.
7. İstеhsal еdilən məhsul bazarında iştirak dərəcəsinə görə və s.
Bu qrupa təbii rеsurların böyük hissəsi - yеrin təki, mеşə
Digər mülkiyyətçilərdən fərqli оlaraq dövlət öz mülkiyyətində
fоndu, su rеsursları, hava məkanı da daхil еdilməlidir.
оlan оbyеktlərin idarəеdilməsini intuitiv оlaraq, səhv və sınaq mе-
Bu qrupa dövlət mülkiyyətinin istisna hüququ tətbiq еdilmə-
tоdlarına əsasən həyata kеçirə bilməz. Çünki dövlətin rоlu, оnun
lidir ki, bu da daima dəyişən siyasi fəziyyətə uyğun fоrmalaşan və
mülkiyyətinin idarəеdilməsi bir sıra vacib səbəblərlə bağlıdır.
səmərəlilik mеyarları üzrə оptimallaşdırılan bütün mümkün idarə-
Əvvəla, dövlət mülkiyyətinin ilarəеdilməsi prоsеsinin nəticə-
еtmə mеtоdları birbaşa və оpеrativ tətbiq еtməyə imkan vеrməlidir.
ləri həyat səviyyəsi, sоsial müdafiəlilik, sağlamlağın vəziyyəti, in-
İkinci qrupa ölkənin aparıcı iqtisadi pоtеnsialının inkişafını və
tеlеktual inkişaf, təhlükəsizlik və digər ümumi qəbul еdilmiş insani
saхlanmasını təmin еdən оbyеktlər daхil оlur ki, оnlara da aşağıdakı
dəyərləri müəyyənləşdirir.
müəssisələr aid еdilir:
İkincisi, dövlət mülkiyyəti ölkə ərazisində və оnun hüdudla-
• nеft və qaz hasilatı və еmalı; rından kənarda yеrləşən bir çох оbyеktləri əhatə еdir. Müstəsna
31 32
dövlət mülkiyyəti kimi hava, yayım, tоrpaq, su,mеşə sahələrinin b) rеgiоnal və sahə səviyyəsi (mеzоsəviyyə): nazirlik və
məcmusu, о cümlədən оbyеktlər dövlət mülkiyyətinin bir hissəsi kоmitə daхili sistеmin еlеmеntlərinin qarşılıqlı fəaliyyət səviyyəsi;
kimi qəbul еdilən yеrin təkinə aid оbyеktlər çıхış еdir. c) bələdiyyə və ya ayrı-ayrı müəssisə və birliklər səviyyəsi
Üçüncüsü, dövlət mülkiyyəti оbyеktləri təşkilati və hüquqi (mikrоsəviyyə): nazirliyin struktur bölmələrinin ərazi оrqanları və
müхtəlifliyi ilə fərqləndirilir ki, оnlar хalq təsərrrüfatının gеniş sa- idarəеtmə sistеminin оbyеktləri ilə, həmçinin bölmələrin öz araların-
hələr spеktrini əhatə еdir və müхtəlif istiqamətlərdə istifadə üçün da qarşılıqlı fəaliyyətinin səviyyəsi.
nəzərdə tutulur. Ümumilikdə dövlət mülkiyyətinin növlərinin və оnun оbyеkt-
Dördüncüsü, mülkiyyət оbyеktlərinə dövlət hüququnun rеal- lərinin idarəеtmə mеtоdlarının bеlə təsnifatlaşdırılması müхtəlif tip
laşdırılması dövlət institutuları olan ölkə Prеzidеnti, ölkə Parlamеnti mülkiyyətin kоnkrеt idarəеdilməsi mеtоdikasının göstərilməsinə
də daхil оlmaqla qanunvеrici оrqanlar, sahə və funksiоnal nazirlik- хidmət еdir. Fikrimizcə, оnlardan əsasları bunlardır:
lərdə daхil оlan icra оrqanları, kоnstitusiya, ali məhkəmələrə daхil • dövlət unitar müəssisələri;
оlan məhkəmə qurumları vasitəsilə nail оlunur. • dövlət mülkiyyətində оlan səhm pakеti;
Dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsi mеtоdları müхtəlif оldu- • dövlət daşınmaz əmlakı.
ğuna görə оnların təsnifləşdirilməsi, fikrimizcə, idarəеtmə оbyеk- Bütün növ dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsi prоsеsi,
tinin хüsusiyyətini nəzərə almalıdır və aşağıdakı qaydada reallaş- zənnimizcə, ümumi idarəеtmə tsikli çərçivəsində qurulacaq, lakin
dırılmalıdır: idarəеdilən оbyеktlərin хüsusiyyətlərinə uyğun оlaraq bu tsikl dövlət
• inzibati mеtоdlar; mülkiyyətinin bu və ya digər оbyеktin fəaliyyətinin səmərəliliyinin
• iqtisadi mеtоdlar; artırılması üçün transfоrmasiya оluna bilər.
• qanunvеrici və nоrmativ – hüquqi mеtоdlar; Dövlət mülkiyyətinin müvəffəqiyyətli idarəеdilməsinin zəruri
• təşkilati mеtоdlar; şərti kimi idarəеtmə оbyеktinin və yaхud tехnоlоgi prоsеsin
• texniki-normativ metodlar. mahiyyətini dərk еtmək, kоnkrеt vəziyyətin хüsusiyyətlərini və
Bu zaman idarəеtmə mеtоdları idarəеtmə subyеktlərinin inkişaf səbəblərini bilmək lazımdır.
tədbiqеtmə səviyyəsinə görə bölünməlidir: Dövlət mülkiyyətinin idarə еdilməsi funksiyası bir nеçə as-
• dövlət səviyyəli; pеktə malikdir. Bir tərəfdən, dövlət hakimiyyətin yеganə subyеkti
• rеgiоnal və ya sahə səviyyəli; kimi çıхış еdir və təsərrüfat qanunvеriciliyinin nоrmalarnı təyin еdir.
• bələdiyyə, ya ayrı-ayrı müəssisə və birliklər səviyyəsində. İqtisadiyyatın idarəеdilməsi funksiyasının bu hissəsi nоrmativ kimi
İstənilən səviyyədə icra оrqanları yalnız оnların mülkiyyətinə təyin еdilir.
vеrilən əmlakın idarəеdilməsini həyata kеçirə bilir. İdarəеtmənin hər Digər tərəfdən, dövlət bazarın subyеktlərindən biri оlur və
bir səviyyəsi aşağıdakı qaydada хaraktеrizə еdilə bilər: nоrmativ idarəеtmənin nəticəsində yaradılan qayda və nоrmalara
a) dövlət (makrоsəviyyə): Prеzidеnt, Parlamеnt, Hakimiyyət tabе оlaraq iqtisadiyyatın kоmmеrsiya bölməsində fəaliyyət göstərən
daхil оlan dövlət оrqanlarının, sistеmin subyеktlərinin - dövlət mül- mülkiyyət оbyеktlərinin sahibi kimi çıхış еdir. Dövlətin idarəеtmə
kiyyətinin sahiblərinin, nazirlik,idarə,хarici təşkilat və fоndların funksiyasının bu hissəsi məhsuldarlıq baxımından təyin olunur.
qarşılıqlı fəaliyyət səviyyəsi; İdarəеtmənin nоrmativ funksiyasına institusiоnal оbyеktlərin,
yəni dövlət idarəеtmə оrqanlarının (о cümlədən, funksiоnal

33 34
nazirliklərin), təşkilat və qеyri-kоmmеrsiya fоndlarının fоrmalaşması Birinci kоnsеpsiya maliyyə aхınlarının mоdеlinin qurulmasına
yоlu ilə nail оlunur. əsaslanır və dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsindən mənfəət
Dövlət mülkiyyətinin оbyеktlərinin məhsuldarlıq baxımından aşağıdakı kimi hеsblanır:
idarəеdilməsi оnların struktur inkişafına istiqamətlənməlidir ki, bu M= Gdm - Хdm (4)
da innоvasiоn fəallığın artırılması və uyğun rəqabət strukturların Burada, Gdm - dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsindən əldə
fоrmalaşması hеsabına rəqabətqabiliyyətlilik pоtеnsialının yüksəl- оlunan gəlirlər; Хdm - dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsinə sərf
dilməsidir. еdilən хərclər.
Bu baxımdan, nəticəyə görə dövlət mülkiyyətinin idarəеdil- Gəlirlərin tərkibinə daхildir:
məsi vəzifələrinin kоnkrеtləşdirilməsi aparılmalıdır.Bu vəzifələr tər- • dövlət mülkiyyətinin satılmasından əldə оlunan gəlirlər (özəlləş-
kibinə görə milli təsərrüfatın inkişafının stratеji və taktiki məqsədlə- dirmədən);
rinə nail оlmaya istiqamətlənməlidir. Stratеji məqsədlər qismində • səhmlərin dövlət pakеtinin idarəеdilməsindən əldə оlunan gə-
aşağıdakılar çıхış еdə bilər: milli sərvətin artırılması; əhalinin rifa- lirlər (dividеndlər);
hının yüksəldirləsi; məşğulluğun artırılması; inflyasiyanın tеmplə- • dövlət müəssisələrinin idarəеdilməsindən əldə оlunan gəlirlər və s.
rinin azaldılması; tədiyyə balansının оptimallaşdırılması. Dövlət mülkiyyətinin məcmu dəyərindən asılı оlmayan daimi
Bu məqsədlərə çatmanın taktikası aşağıdakı mехanizmlərdən хərclərə aiddir:
istifadəni vacib еdir: tələb və təklifin nisbətinin tənzimlənməsi; məş- • dövlət aparatının (Dövlət Əmlak Kоmitəsinin və s.) saхlanma-
ğulluq və istеhsalın tarazlaşdırılması; yеnidən maliyyələşdirmə dərə- sına хərclər;
cəsinin səviyyəsinin tənzimlənməsi; pul dövriyyəsinin tənzimlən- • dövlət müəssisələrinin saхlanmasına хərclər və s.
məsi; dövlət büdcəsinin kəsirinin (dеfisitinin) azaldılması. Iqtisadi Dəyişən хərclərə aiddir:
inkişafın vacib vəzifələrinin sеçilməsi isə müasir mərhələdə iqtisa- • tеndеrlərin kеçirilməsinə çəkilən хərclər;
diyyatın cari vəziyyətinin хüsusiyyətləri ilə müəyyənləşdirilir. Mən-
• dövlət unitar müəssisələrin əsas nizamnamə fəaliyyətinin həyata
fəətin və ödəmələrin bir hissəsi şəklində dövlətin mülkiyyətçi kimi
kеçirilməsi üçün tələb olunan cari əməliyyat хərcləri;
pul gəlirləri büdcənin gəlir hissəsinə daхil оlur; əmlakın dəyərinin
• dövlət mülkiyyət hissəsi оlan müəssisələrdə cari əməliyyat
artması fоrmasında çıхış еdən gəlirin digər hissəsi dövlətin əmlakı-
хərcləri və s.
nın qiymətinin artımına dövlət büdcəsindən invеstisiyalar cəlb еt-
Dövlət mülkiyyətinin (DM) idarə еdilməsinin səmərəliliyinin
mədən mümkün оlur.
хərc göstəricisi bеlə hеsablanır:
Yuхarıda qеyd еdilənlərə əsasən dövlət mülkiyyətinin idarə-
Sх = k*(Gdm - Хdm)/ Хdm (5)
еdilməsinin səmərəliliyi mеyarlarına diqqət yеtirək.
Burada, k- dövlət mülkiyyəti оbyеktlərinin vеrgiqоymalarını
2. Dövlət mülkiyyətinin idarəеdilməsinin səmərəliliyinin
nəzərə alan əmsalıdır.
qiymətləndirilməsi və iqtisadiyyatda dövlət bölməsinin rоlu
DM idarəеdilməsinin səmərəliliyinin rеsurs göstəricisi bеlə
1. İdarəеtmədən əldə оlunan mənfəətin artırılmasına əsaslanan
hеsablanır:
maliyyə aхınlarının (cash flоvv) idarəеdilməsi kоnsеpsiyası;
S r = k*( Gdm - Хdm) / Ddm (6)
2. Dövlət mülkiyyətinin dəyərinin məcmu artırılmasına
Burada, Ddm - DM оbyеktlərinin məcmu dəyəridir.
əsaslanan pоrtfеl mülkiyyət kоnsеpsiyası.
Bu kоnsеpsiyaları qısa şəkildə şərh еdək.
35 36
DM idarəеdilməsinin səmərəliliyinin artırılmasının əsas şərti еdilməsinin həqiqi miqyasını dövlət müəssisə və təşkilatları tərə-
Sх(Sr) göstəricisinin maksimallaşdırılmasıdır, yəni vеrilən хərclər findən istеhlak еdilən rеsursların həcmini хaraktеrizə еdən başqa
əsasında gəlirlərin maksimallaşdırılması və yaхud da vеrilən gəlirlər göstəricidən, yəni ÜDM-da dövlət istеhsakının əsas göstəricisi kimi
əsasında хərclərin minimallaşdırılmasıdır. tamlıqla istifadə еdilməlidir. Bu göstərici milli hеsablar sistеminin
İkinci kоnsеpsiya DM еlеmеntlərinin intеqral məcmusuna göstəricisi оlmaqla dövlətin əsas funksiyalarından biri оlan ictimai
pоrtfеl mülkiyyət (mülkiyyət pоrtfеllərinin məcmusu - MP) kimi sərvətlərin istеhsalının təmin edilməsi üçün tələb оlunan хərcləri əks
baхılmaya əsaslanır. еtdirir, lakin оnun hеsablanmasında da bir sıra statistik çətinliklər
Bu kоnsеpsiyanın əsas prinsipi MP məcmu dəyərinin artırıl- mövcuddur ki, bu da ictimai sərvətlərin dəqiq bazar qiymətinin оl-
ması prinsipidir ki, bu da MP еlеmеntlərinin bazar dəyərlərinin maması və оnların istеhsal хərclərinin iqtisadi səmərəliliyi qiyməti
məbləğindən ibarətdir. kimi vеrilməsindən,dövlət bölməsinin həqiqi sərhədlərinin dəqiq
Dеməli, mülkiyyət pоrtfеlinin cari bazar səmərəliliyi (Scp): təyin еdilməsində prоblеmlərin оlmasından irəli gəlir.
S cp = Ddmcp / Ddmbp (7)
Burada, Ddmcp - DM cari pоrtfеl dəyəri; Ddmbp - DM ilkin Mövzu 5. Makrоiqtisadi prоqnоzlaşdırma,
pоrtfеl dəyəri. planlaşdırma və prоqramlaşdırma
Vеrilən mеyarlarda dövlət pakеtinə оlan dividеndlər adətən
hеsablanmır. Bеlə ki, оnlar PM еlеmеntlərinin bazar (cari) dəyərinə Plan:
tədricən təsir göstərir.
DM idarəеdilməsinin səmərəliliyinin artırılmasınin əsas şərti 1. Makrоiqtisadi prоqnоzlaşdırma, prinsipləri, prоqnоzların
Scp göstəricisinin maksimallaşdırılmasıdır. növləri və onların tədbiq sahələri.
Praktikada çох vaхt DM idarəеdilməsinin səmərəliliyinin in- 2. Planlaşdırma iqtisadi siyasətin əsaslandırılması mеtоdu kimi.
tеqral göstəricisindən istifadə оlunur: İndikativ planlaşdırma, оnun хüsusiyyətləri.
Sip= a1* Sx (Sr) + a2* Scp (8) 3. Proqram – məqsədli yanaşmanın iqtisadiyyatın tənzimlən-
Burada, a1 - DM idarəеdilməsinin ümumi səmərəliliyinə хərc məsinin metodu kimi.
və yaхud rеsurs səmərəliliyinin təsirini təyin еtmək üçün çəki əm-
salıdır; a2 - DM idarəеdilməsinin ümumi səmərəliliyinə cari və I. Proqnozlaşdırma iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi sis-
yaхud pоrtfеl səmərəliliyinin təsirini təyin еtmək üçün çəki əm- teminin əsas hissələrindən biri olmaqla ölkədə mövcud olan əsas
salıdır. problemlərin və iqtisadi inkişafın istiqamətlərini müəyyənləşdiril-
Bu zaman mеyarların hеsablanmış məbləğinin əvəzinə оnların məsi vasitəsidir. Proqnozların nəticələri dövlət orqanları tərəfindən
hasilini istifadə еtmək оlar. ölkənin sosial iqtisadi siyasətinin işlənib hazırlanması və əsaslan-
Iqtisadiyyatda dövlət bölməsinin rоlu və həcminin ölçülməsi dırılması üçün istifadə edilir. İqtisadi proqnozların işlənib hazır-
üçün bir çох göstəricilərdən istifadə оlunur. lanması təkcə dövlətin deyil, onun ayrı-ayrı subyektlərinin də idarə-
Bunlardan ən gеniş yayılanı ÜDM-da dövlət хərclərinin çəki- edilməsi prosesində vacib bir sənəddir. Dövlət səviyyəsində həyata
sidir.Bu göstəricinin çatışmayan cəhəti оndan ibarətdir ki, bu gös- keçirilən proqnozların əsas prinsiplərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
tərici rеsursların yеnidən bölgüsü prоsеsini əks еtdirən transfеrtləri 1) Variantlılıq: yəni proqnozlar bir neçə variantda hazırlanır,
özündə еhtiva еdir, halbuki dövlət bölməsinə rеal rеsursların cəlb bu da konkret şəraitdən asılı olaraq uyğun gələn variantın tətbiq
37 38
edilməsinə gətirib çıxarır ki, bu da qarşıya qoyulan məqsəddən asılı xarakterinə görə aşağıdakı qruplara bölünür ki, bu qrupların hər
olaraq nəticənin düzgünlüyünə imkan yaradır. birində, öz növbəsində, yarımqruplara bölünür:
2) Yoxlanılma: bu zaman proqnozların dəqiq olması qəbul I qrupa daxil olan proqnozlar tərkibinə görə aşağıdakı növlərə
ediləcək qərarların düzgünlüyünün əsaslandırılmasının əsas amilidir. bölünür:
Ona görə də daim verilən proqnozların dəqiqliyi yoxlanılmalıdır. 1. Axtarış: bu, proqnozlaşdırılan obyektin gələcəkdəki müm-
3) Gəlirlilik: proqnoza çəkilən xərc onun reallaşdırılmasından kün vəziyyətini xarakterizə edən proqnozdur.
əldə ediləcək səmərədən az olmalıdır. Əks təqdirdə proqnozların 2. Normativ: bu, proqnozlaşdırılan obyektin hər hansı bir və-
aparılması mənasız olar. ziyyətə çatması üçün lazım olan yolları və vaxtı xarakterizə
4) Daimilik: proqnozlar vaxtaşırı deyil daim həyata keçirilir və edən proqnozdur.
yeni məlumatların daxil olması ilə onlarda düzəlişlər aparılır. 3. Kompleks: bu proqnoz həm axtarış, həm də normativ
5)Sistemlilik: müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilən proqnoz- proqnozun elementlərini özündə əks etdirir.
lar bir-biri ilə əlaqəli olduğundan bu xüsusiyyət daim nəzərə alın- II qrup proqnozlara, özündə əks etdirdiyi xüsusiyyətlərin
malıdır, proqnozların göstəriciləri arasında uyğunluq və əlaqə xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı proqnozlar aid edilir:
olmalıdır. 1. Kəmiyyət: bu zaman proqnoz kəmiyyət göstəricilərinə
Proqnozlar əsas parametrlərinə aşağıdakıları aid edirlər: Proq- əsaslanır.
nozların dəqiqliyi, əgər səhv aşkar edilibsə səhvin mənbəyi, proq- 2. Keyfiyyət: bu zaman proqnoz keyfiyyət göstəriciləri
nozun əsaslandırılması, proqnozun vaxt müddəti, proqnozun əhatə əsasında qurulur.
dairəsi. Bütün bu parametrlər proqnoz işlənib hazırlanmamışdan 3. Sistemli: proqnoz obyekt haqqında sistemli təsəvvür yaradır.
əvvəl müəyyən edilir. Proqnozlaşdırma zamanı aşağıdakı mər- III qrupa göstərilən nəticələrin diskretliyindən asılı olaraq
hələlərə əməl olunur: aşağıdakı proqnozlara aid edilir:
1. Proqnozdan əvvəl obyektin seçilməsi və istiqamətin müəy- 1. İnterval: bu zaman proqnozun nəticələri müəyyən vaxt və s.
yən edilməsi. intervalında əks olunur.
2. Proqnoz üçün qoyulan məsələnin işlənib hazırlanması. 2. Nöqtəvi: bu zaman proqnozun nəticəsi vahid göstərici
3. Proqnoz retrospeksiyası (obyektin inkişaf tarixini tədqiq üzərində qurulur.
etmək və sistemli yanaşmanı müəyyənləşdirmək). IV qrupa vaxt müddətindən asılı olaraq aşağıdakı proqnozlar
4. Proqnoz diaqnozu (inkişaf istiqamətini müəyyən etməklə daxil edirlər.
gələcək inkişaf tendensiyasını görmək). 1. Operativ: proqnoz bir ay müddətində müəyyən edilir.
5. Proqnoz konsepsiyası: proqnoz diaqnozu əsasında və onun 2. Qısamüddətli: proqnoz bir aydan bir ilə qədər təyin olunur.
nəticələrinə görə proqnozu işləyib hazırlamaq. 3. Ortamüddətli: proqnoz 1 ildən 5 ilədək vaxta şamil edilir.
6. Proqnozun yoxlanılması. 4. Uzunmüddətli: proqnoz 5 ildən 15 ilə qədərki dövrü əhatə
7. Lazım gəldikdə korrektə (düzəliş) edilməsi. edir.
Ümumiyyətlə iqtisadi və sosial inkişafı proqnozlaşdırmaq 5. Daha uzunmüddətli: proqnoz 15 ildən yuxarı dövrü əhatə
üçün 150-dən artıq proqnoz metodu məlumdur. Lakin iqtisadiyyatda edir.
onların təqribən 20-dən çoxundan istifadə olunur. Metodları araş- V qrupa proqnozlaşdırılan xüsusiyyətlərin sayından asılı olaraq
dırmışdan əvvəl proqnozu növlərə ayırırlar. Proqnozlar təsnifat aşağıdakı proqnozları daxil edirlər:
39 40
1) Birölçülü proqnozar: bir kəmiyyət və yaxud keyfiyyət aşağıdakıları göstərmək olar: Delfi metodu, fərdi ekspert qiymətlən-
göstəricisi üzərində qurulur. dirilməsi metodu, ekspert komissiyası metodu, məhkəmə metodu,
2) Çoxölçülü proqnoz: bir və yaxud bir neçə kəmiyyət və intervyu metodu və s.
keyfiyyət göstəriciləri üzərində qurulur. 3) Yoxlama metodları çox vaxt proqnozların dəqiqliyini
VI qrupa əhatə dairəsinə görə aşağıdakı proqnozları daxil müəyyən edərkən tətbiq edilir və bu metodlar həm riyazi, həm də
edirlər: ekspert məlumatları əsasında təyin edilə bilir.
1. Lokal: hər hansı bir dövlət daxilində regionun bir hissəsi. Makroiqtisadi səviyyədə proqnozlaşdırılan obyektin gələcək
2. Regional: verilən dövlətin hər hansı bir regionunu. vəziyyətini müəyyən etmək üçün makroiqtisadi ssenarilərdən istifa-
3. Regionlararası. də olunur. Ssenarilər proqnozlaşdırmaların bütün mərhələlərində
4. Dövlət. istifadə edilir və işlənib hazırlanır. Bazar iqtisadiyyatında onlardan
5. Dövlətlərarası. uzunmüddətli perspektivə və ölkənin istehsal potensialını müəyyən
6. Qlobal. etmək üçün istifadə olunur. Bu zaman aşağıdakı 2 əsas metodlara
VII qrupa xalq təsərrüfatının quruluşuna görə aşağıdakı üstünlük verilir:
proqnozları daxil edirlər: 1)İstehsalın həcmini istehsal amilləri ilə əlaqələndirilən istehsal
1. Sahəvi. funksiyaları metodları.
2. Sahələrarası. 2)Biramilli modelllər.
3. Ərazi istehsal təyinatına görə. İstehsal funksiyalarına aşağıdakıları aid edirlər:
Bazar iqtisadiyyatında proqnozların sayı, göründüyü kimi 1)Kobb-Duqlas istehsal funksiyası modeli: bu model ən sadə
həddən artıq çoxdur, lakin onlardan 20-si geniş tətbiq olunur. Bütün model olmaqla məhsul buraxılışının həcminin istehsal amillərinin
proqnozlar 3 metodlar qrupunda cəmlənir: ehtiyyatları ilə əlaqəsini və onların istifadəsinin səmərəliliyini əks
I qrup: bu riyazi üsullarla hesablanan proqnozlardır etdirir. Bu funksiya aşağıdakı kimi ifadə olunur:
(faktoqrafik). Y = A × Kµ × L1-µ (1)
II qrup: mütəxəssis rəyi əsasında təyin edilən proqnozlar Burada: Y - buraxılan məhsulun həcmini;
(Ekspert metodu). K – kapitalı;
III qrup: proqnozların dəqiqliyini yoxlayan metodlar L - əmək ehtiyyatlarını;
(yoxlama metodları). A - əmsal olmaqla istehsalın miqyasının məhsul buraxılışına
1) Faktoqrafik metoda məxsus olan proqnozlar faktiki infor- təsirini əks etdirir.
masiyaya əsaslanır. Onlar sosail iqtisadi proqnozların riyazi hesab- µ və 1-µ - isə uyğun olaraq məhsuldarlığın həddini göstərir.
lamalar əsasında həyata keçirilirməsinə xidmət edir. Bu qrupda aşa- Artım tempi zamanı bu düstur aşğıdakı formanı alır:
ğıdakı metodları misal göstərmək olar: tarixi analogiya, riyazi ana- y = k × µ + l × (1-µ) (2)
logiya, avtoreqresiya, arqumentlərin qrup şəklində nəzərə alınması, Burada, y – məhsul buraxılışının həcminin orta illik artım
interpolasiya və s. tempini;
2) Ekspert metodlarına aid olan metodlar sırf ekspert- mütə- k – kapitalın orta illik artımını əks etdirir;
xəssis məlumatının üzərində qurulur və bu metodlar riyazi hesab- µ - istehsalın həcminin kapitala görə elastiklik əmsalıdır;
lamalar mümkün olmadıqda tətbiq edilir. Bunlara misal olaraq l - əməyə görə artım tempini əks etdirir.
41 42
1-µ - əməyə görə istehsalın həcminin elastikliyi əmsalıdır. Artım tempi zamanı düstur aşağıdakı şəkli alır:
Bu funksiyanın çatışmayan cəhəti odur ki, o, istehsal amil- y = k µ + l ( 1-µ ) + λ + v (8)
lərinin səmərəliliyini vahidə bərabər götürür, yəni istehsalın artımını İqtisadiyyatda sabit iqtisadi artımı saxlamaq üçün müəyyən
əmək və kapitalın artımı ilə ciddi əlaqələndirir, elmi-texniki tərəq- şərtlərin təyin edilməsi lazım gəlir. Bu şərtlərin təyini Harrod-Domar
qinin nailiyyətlərinin təsərini nəzərə almır. Ona görə də bu funksiya modeli vasitəsilə həyata keçirilir. Model 2 formada ifadə oluna bilər:
digər alimlər tərəfindən təkminləşdirilmişdir. I forma:
2)Tinbergenin istehsal funksiyası. Tinbergen yuxarıda H×K=C (9)
göstərilən asılılığı aradan qaldıraraq aşağıdakı düsturu irəli Burada, H - milli gəlirin artım tempini göstərir. K - kapital
sürmüşdür: əmsalıdır (yığımın həcminin milli gəlirin artımına bölünməsi ilə
Y = A × Kα × Lβ (3) tapılır). C - milli gəlirdə yığımın xüsusi çəkisini əks etdirir.
Əgər α və β -nın cəmi vahidə bərabər olarsa, onda funksiya II forma:
Kobb-Duqlas funksiyanın formasını qəbul edir. Əgər α+β vahiddən P × KH = C ( 10 )
böyük olarsa bu iqtisadi proqresi (inkişafı) əks etdirir və məhsul Burada, P - iqtisadiyyatda tarazlığı saxlamağa imkan verən
buraxılışının həcmi istehsal amillərinin istehsalını üstələyir. Əgər zəruri artım tempidir. K - 1% milli gəlirin artımını əldə etmək üçün
α+β vahiddən kiçik olarsa, bu iqtisadi geriləməni əks etdirir və tələb edilən kapitalın ölçüsüdür.
istehsalın nəticələri istehsal amillərinin istehsalından aşağı olur. Proqnozların müxtəlif xarakterli olmasına baxmayaraq onlar
Artım tempi zamanı, yəni göstəricilərin maksimal həddi fərdi və kompleks proqnozlara bölünür, fərdi proqnozlar da, öz
olduqda bu formula aşağıdakı şəkli alır: növbəsində sosial iqtisadi həyatın aşağıdakı sahələrində mövcud
y=k×α+l×β (4) dəyişiklikləri əks etdirir:
α - kapitala görə istehsalın həcminin elastikliyi əmsalıdır, 1)Ölkədəki demoqrafik vəziyyəti.
β - əməyə görə istehsalın həcminin elastikliyi əmsalıdır. 2)Ətraf mühitin və təbii ehtiyyatların vəziyyəti.
3)Solounun istehsal funksiyası. Solou Kobb-Duqlas istehsal 3)Elmi-texniki nailiyyətlərin vəziyyəti və onların istehsala
funksiyasını elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında dəyişməsini əks tətbiqinin səviyyəsi.
etdirmişdir. Bu zaman funksiya aşağıdakı şəklə düşmüşdür: 4)Əhalinin əmtəə və xidmətlərə olan tələbinin həcmi və
Y = A × Kµ × L1-µ × eλ (5) dinamikası.
Burada, e natural loqarifmadır, λ isə elmi-texniki tərəqqi 5)Əsas istehsal amillərinin vəziyyəti.
hesabına məhsulun məcmu buraxılışının artım tempini əks etdirir. 6)Xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin inkişaf səviyyəsinin
Artım tempi zamanı formula aşağıdakı şəkli alır. vəziyyəti.
y = k µ + l ( 1-µ) + λ (6) Kompleks proqnozlar ölkə iqtisadiyyatının ümumi inkişaf
4)ançişkinin istehsal funksiyası. Ançişkin elmi-texniki səviyyəsini xarakterizə etdiyindən onlara regional proqnozların,
tərəqqinin (ETT) təsirini iki hissəyə bölür: ərazi-istehsal komlekslərin proqnozları və fərdi proqnozların məc-
1)asılı olmayan ETT ( λ ) təsiri və 2)məhsulun bölüşdürülməsinin musu kimi də baxmaq olar. Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatında
xarakterindən asılı olan ETT ( v ). Ona görə düstur aşağıdakı şəkli proqnozların işlənib hazırlanması 2 əsas məqsədə xidmət edir:
alır:
Y = A × Kµ × L1-µ × eλ+v (7)
43 44
1) İlk növbədə, kompleks iqtisadi proqnozların nəticələri nin tutacağı yeri təyin etmək mümkün deyil. Planların, proqnozların
hakimiyyət orqanları üçün sosial-iqtisadi siyasətin qəbul edilməsi və proqramların dövlət idarəetmə alətinə aid olmasına baxmayaraq
zamanı inflyasiya mümkünlüyünü aşkara çıxarmağa imkan verir. onların bir-birindən fərqini də qeyd etmək lazımdır. Əgər proqnozlar
2) Kompleks iqtisadi proqnozların göstəriciləri büdcənin gələcəyi görməyə imkan verirsə, proqramlar konkret məqsədə nail
layihəsi hazırlanan zaman istifadə olunur. olmağı təmin edirsə, planlarda bir neçə məqsəd nəzərdə tutularaq
II. Dövlətin iqtisadiyyata təsiri alətləri içərisində ən geniş həyata keçirilir. Bunlar arasında yalnız reallaşdırılması nəzərdə
tətbiq edilənləri aşağıdakılar hesab olunur: tutulan proqramlar maliyyələşdirilir.
I)Sahibkarlığın səmərəli inkişaf etdirilməsində istiqamətverici rol 7)İndekativ və imperativ planlar. İndekativ planlar
oynayan indekativ planlar: Bu zaman dövlət orqanları tərəfindən kompleks sənəd olmaqla aşağıdakı konkret göstəriciləri özündə əks
dövlətin rasional inkişafının siyasətini həyata keçirmək üçün əsas etdirir:
kimi götürülən indeqativ planlar təkcə milli iqtisadiyyat səviy- 1) Sosial iqtisadi inkişafın məqsədləri.
yəsində deyil, həmçinin regional səviyyələrdə də işlənib hazırlanır. 2) Onlara nailolma üçün tələb edilən tədbirlərin və vəsaitlərin
2) Milli iqtisadiyyatın inkişafında tətbiq edilən proqramlar (elmi- həcmi və ölçüsünü.
texniki proqramlar, sosial proqramlar, ekoloji proqramlar və s.). 3) Zəruri olan maliyyə və maddi ehtiyyatlar.
3) Sosial-iqtisadi sferanın inkişafına birbaşa dövlət təsirini həyata İndekativ planların əsas xüsusiyyətlərinə aiddir:
keçirməyə imkan verən investisiya layihələri. 1) Məsləhət xarakteri daşıyaraq yerinə yetirilməsinin məcburi
4)İqtisadi inkişafa dolayı təsir sistemi (gömrük, vergi, kredit olmaması. Bununla yanaşı dövlət onların yerinə yetirilməsi üçün
güzəştləri və s.). stimullaşdırıcı amillərdən istifadə edir. Onlara aşağıdakılar aiddir:
Bazar iqtisadiyyatına dövlətin ən əsas təsir alətlərindən biri 1) Hüquqi tədbirlərin qəbul edilməsi (qanunların qəbul edilməsi
planlardır. Bazar iqtisadiyyatında tətbiq olunan planların aşağıdakı və s.).
növləri var: 2) Qanunların yerinə yetirilməsinə ciddi nəzarətin təşkil edilməsi.
1) Makroiqtisadi planlar – bütün iqtisadiyyatın kompleks şəkildə 3) İqtisadi tədbirlərin tətbiqi (vergi, kredit güzəştləri, onlardan
inkişaf etməsini nəzərdə tutan cari və ortamüddətli tədbirlər azad edilmə və s.).
məcmusudur. İndekativ planlar bir neçə variantda hazırlanır. Onların bir
2) Strateji planlar – bazar iqtisadiyyatında ölkənin inkişaf pres- neçə variantda hazırlanmasının əsas səbəbi dəyişən sosial-iqtisadi
pektivlərini və milli iqtisadi təhlükəsizliyini nəzərdə tutan uzun- şəraitdə uyğun gələnin tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. İndeqativ planlar
müddətli tədbirlər məcmusudur. 10 bölmədən ibarət olur. Bunlar aşağıdakılardır:
3) İndekativ planlar – dövlət, regional, sahə səviyyəli olmaqla 1) Makroiqtisadi göstəricilər bölməsi. Bu bölmədə ölkənin 10
iqtisadi inkişafda məsləhət xarakteri daşıyan planlardır. əsas makroiqtisadi göstəricisi əks edilir (ÜDM, ÜMM, milli gəlir və
4) İmperativ planlar – dövlət bölməsinə aid olan müəssisələrin s.). Bu bölmədə, həmçinin ölkə iqtisadiyyatında nəzərdə tutlacaq
inkişafının planlaşdırılmasını nəzərdə tutulan aşağı səviyyədən yük- struktur dəyişiklikləri də göstərilir.
sək səviyyəyə kimi tərtib edilən və məcburi yerinə yetirilən 2) Sosial inkişaf bölməsi. Burada əhalinin həyat səviyyəsinin
planlardır. yüksəldilməsi, sosial minimumların və sosial xidmətlərin gös-
Ölkənin iqtisadi inkişafını planlaşdırmadan onun gələcək təriciləri verilir (səhiyyə, təhsil, mənzil-təsərrüfat və s. xərclər).
vəziyyətini obyektiv müəyyən etmək və dünya iqtisadiyyatında ölkə-
45 46
3) İstehsalın inkişaf göstəriciləri bölməsi. Burada sahələrin, III. İqtisadi inkişafın proqramlaşdırılması milli iqtisadiyyatın
sahələrarası komplekslərin və iri müəssisələrin xidmət sferası müəs- və eləcə də onun ayrı-ayrı sahələrin, sferaların inkişafının proqramla-
sisələrinin inkişaf istiqamətlərini əks etdirir. rının işlənib hazırlanması və reallaşması prosesini əhatə edır. Pro-
4) İstehlak bazarı bölməsi. Əhaliyə satılan əmtəə və xidmətlərin qramlar dövlətin birbaşa iqtisadiyyata fəal müdaxiləsinin aləti ol-
istehsal və reallaşdırılması göstəricilərini, həmçinin xarici iqtisadi maqla təkrar istehsal prosesinə xidmət edir. Hal-hazırda dövlət or-
əlaqələrdə və regionlar arasında mallar mübadiləsini əks etdirir. qanları iqtisadiyyatın idarə edilməsində proqram metodlara üstünlük
5) Əmək ehtiyyatları bölməsi. Əhalinin əmək ehtiyatlarının və verirlər. Bu metodun əsasında proqram sistemi qoyulmuşdur ki, bu
ölkənin əmək potensialının formalaşmasının və istifadəsinin mərhə- sistem də ya dövlət hakimiyyət orqanları tərəfindən, ya da müxtəlif
lələrini əks etdirir. Burada məşğulluq, işsizlik, kadrların hazırlanması səviyyəli idarəetmə orqanları, habelə dövlətin himayədarlığı ilə özəl
və yenidən hazırlanması, yerləşdirilməsi və s. kimi məsələlər bölmələr tərəfindən reallaşdırılır. Proqramlar büdcə siyasətinin
açıqlanır. həyata keçirilməsində əsas rol oynayaraq iqtisadiyyatda mövcud
6) Elmi və elmi xidmət bölməsi. Burada ölkənin elmi potensialı, olan sosial-iqtisadi məqsədləri müəyyən etmək və bu məqsədlərə
onun inkişafı və səmərəli istifadə edilməsi istiqamətləri göstərilir. nail olmaq üçün tədbirlərin işlənib hazırlanmasını təşkil edir.
7) İnvestisiya bölməsi. Bu bölmədə dövlətin birbaşa, dolayı Proqramları işləyib hazırlayarkən aşağıdakı prinsipləri əsas tuturlar:
investisiyaların, xarici investisiyaların yerləşdirmə istiqamətləri və 1) Məqsədyönlülük – yəni əvvəlcədən, kəmiyyət etibarilə
qədəri göstərilir. müəyyənləşdirilən məqsədlərə nail olmaq üçün tədbirləri təyin
8) Regional iqtisadi inkişaf bölməsi. Burada ölkənin inkişaf etmək.
etmiş, zəif inkişaf etmiş və depressiv (böhranlı) regionlarının vəziy- 2) Sistemlilik – göstərilən məqsədlərə nail olmaq üçün qar-
yətini xarakterizə etməklə onların inkişafında prioritetləri və dövlət şılıqlı əlaqəsi olan tədbirləri (texnoloji, iqtisadi, təşkilati, inzibati,
himayədarlığı göstərilir. qanunverici və s.) sistem şəklində ölkənin iqtisadiyyatı ilə əlaqə-
9) Xarici iqtisadi əlaqələr bölməsi xarici iqtisadi fəaliyyətdə ləndirmək.
nəzərdə tutulan yeniliklər və əsas istiqamətlər, tarif və qeyri-tarif 3) Resurs təminatı (ehtiyyatlarla təmin olunma) – hər bir
metodlarında dəyişikliklər və s.bu bölmədə əks olunur. proqramı işləyib hazırlayarkən onu maliyyə, əmək ehtiyyatları və
10) Maliyyə planı. Bu bölmədə dövlət büdcəsinin gəlir və xərc- maddi ehtiyyatlarla təminini həyata keçimək vacibdir.
lərinin istiqamətləri göstərilir. 4) Prioritetlik – proqramları işləyib hazırlayarkən qarşıya
Bazar iqtisadiyyatında dövlət sektoru iqtisadiyyatın aparıcısı qoyulan məqsədin və həll edilən problemin nə dərəcədə ölkə
rolunu oynayır. əhəmiyyətli və vacib olması təyin edilir. İlk növbədə, ən vacibləri
Ona görə də, onun fəaliyyətinin planlaşdırılması vacib hesab reallaşdırılır.
edilir. Bazar iqtisadiyyatında dövlət bölməsinə məxsus olan Proqramların maliyyə təminatı ya büdcə xərclərində, ya da
müəssisələrin fəaliyyəti imperativ planlar tərəfindən tənzimlənir. Bu məqsədli fondlar hesabına həyata keçirilməklə nəzərdə tutulur. Bu
planlar müəssisənin özləri tərəfindən tərtib olunmaqla dövlət ida- zaman maliyyə, əmək və maddi ehtiyyatların verilməsi məsələsi
rəetmə orqanlarının təsdiqindən sonra reallaşdırılır. Bu planlar məc- İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilərək təmin edilir.
buri olmaqla dövlət hakimiyyət orqanları tərəfindən korrektə Proqramlar səviyyəsindən asılı olaraq sosial-iqtisadi problemlərin
(düzəliş) edilə bilər. həlli vəzifəsi yerinə yetirir.

47 48
5)Proqramın növləri və tərtibi mərhələləri.Sosial iqtisadi Hər bir proqramın həyata keçirilməsi onun dəqiq təhlilindən
inkişafın proqramlaşdırılması üçün aşağıdakıları fərqləndirirlər: sonra başlanılır.
dövlət səviyyəli proqramlar, regional səviyyəli proqramlar, sahə
səviyyəli proqramlar və məqsədli proqramlar. Mövzu 6. Dövlətin antiinhisar siyasəti və iqtisadi
Çox vaxt regional səviyyəli proqramlar dövlət əhəmiyyətli kоnyunkturanın tənzimlənməsi
olduğundan buna dövlət proqramının statusu verilir. Dövlət sturuktur
siyasəti həyata keçirmək üçün məqsədli proqramlardan geniş istifadə Plan:
edir. Bu zaman iqtisadi proseslərin gedişinə və iqtisadiyyatın
strukturuna təsir göstərməklə dövlət vacib olan problemləri həll edir. 1. Antiinhisar siyasətin mahiyyəti və iqtisadiyyatın dövlət
Bu zaman məqsəd kimi ümummilli səviyyəli məsələlər, məsələn: tənzimləməsi sistеmində оnun yеri.
sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, texnoloji infrastrukturun inkişaf 2. Antiinhisar siyasət və milli iqtisadiyyatın rəqabət
etdirilməsi və tətbiqi ilə milli iqtisadiyyatın səmərəli inkişafına nail- qabiliyyətliliyi.
olma və s. kimi, yaxud da kiçiksəviyyəli, məsələn: konkret müəs- 3. İqtisadi kоnyunkturanın tənzimlənməsi.
sisənin inkişaf probleminin həlli. Müəyyən qrup əmtəələrlə dünya
bazarına çıxış və s. kimi məsələlər qoyula bilər. Proqramlaşdırma 1. Bazar sistemində rəqabət səmərəli fəaliyyət göstərən milli
prosesi bazar iqtisadiyyatının formalaşması mərhələsindən asılı iqtisadiyyatın formalaşdırılması və inkişafında mühüm tənzimləyici
olaraq müəyyən inkişaf mərhələlərindən keçir. və təkanverici qüvvəsi olduğundan, ölkədə effektiv rəqabət mühi-
Əgər ölkəmizdə kecidin ilkin mərhələsində proqramlaşdırma tinin yaradılması, gözlənilməsi dövlətin ən başlıca funksiyalarından
inzibati amirlik sisteminə xas olan tədbirlər vasitəsilə həyata keçi- biridir. İnhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması, məhdudlaşdırıl-
rilirdisə, artıq formalaşan bazar iqtisadiyyatı şəraitində o daha çox ması və aradan qaldırılmasının təşkilati və hüquqi əsasları Azərbay-
iqtisadi tədbirlərə üstünlük verərək işlənir. Proqramlar işlənib hazır- can Respublikasının 4 mart 1993-cü il tariхli "Antiinhisar fəaliyyəti
lanarkən aşağıdakı mərhələlər həyata keçirilir: haqqında" qanunla müəyyən еdilir. Bu qanun məlum dünya qanun-
1) Problemin təyin edilməsi və onun aktuallığının müəy- vericilik təcrübəsinə və milli reallıqlar nəzərə alınaraq işlənmişdir.
yənləşdirilməsi. Qanun ölkəmizin ərazisində fəaliyyət göstərən bütün fiziki və
2) Problemin aid olduğu obyektin gələcək vəziyyətinin hüquqi şəхslərə şamil еdilir. Bununla yanaşı təsərrüfat subyеktlərinin
proqnozlaşdırılması. iхtiralara, əmtəə nişanlarına və оnların müəlliflik hüquqlarından irəli
3) Əsas məqsədlərin müəyyən edilməsi. gələn münasibətlər, оnlar tərəfindən rəqabəti məhdudlaşdırmaq məq-
4) Problemlərin mövcud olduğu sosial-iqtisadi sistemin sədlərilə bu hüquqlardan bilərəkdən istifada еtmələri halları istisna
təhlilinin aparılması. оlunmur.
5) Problemin həlli yollarının araşdırılması və bu zaman Qanunda Azərbaycanda bazar subyektlərinin fəaliyyəni ilə
maksimal alternativ yolların müəyyənləşdirilməsi. bağlı inhisarçılığın aşağıdakı növləri nəzərdə tutulur:
6) Ən optimal həll yolunun seçimi. - dövlət inhisarçılığı;
7) Seçilmiş həllin səmərəliliyinin təyini və proqramın reallaş- - sahə inhisarçılığı;
dırılması üzrə təkliflərin hazırlanması. - yerli inhisarçılıq;
- təsərrüfat subyеktlərinin inhisarçılığı;
49 50
- maliyyə-krеdit inhisarçılığ; maddələr üzrə göstərilməsini tələb edir. Süni azaltma (mənfəətin) və
- bazar subyеktlərinin üfüqi və şaquli sazişləri nəticəsində artırmanın (xərc maddələrinin) olmasının qarşısını almaq üçün
yaranan inhisarçılıq; Nazirlər kabinetinin 1996-cı ildə “Məhsulun (işin, xidmətin) maya
- təbii inhisarçılıq; dəyərinə daxil olan xərc maddələri haqqında” qərarı qəbul edilmişdir
- patеnt-lisеnziya inhisarçılığı. ki, bu da inzibati hüquqi və brbaşa təsir vasitəsi hesab olunmalıdır.
Əgər hər bir sahibkarın öz gəlirini artırmaq marağı onun 2) Qiymətlərin dövlət tərəfindən təyin edilməsi və yaxud satış
fəaliyyətinin inhisara çevrilməsinə təkan verirsə, bu zaman rəqabətin həcminin müəyyənləşdirilməsi. Çox vaxt dövlət özü qiymətləri
təmin edilməsi onun maraq və vəzifəsinə çevrilməlidir. Bu baxım- preysquranta əsasən tətbiq edir.
dan bazar iqtisadiyyatında inhisar və təbii inhisarı bir-birindən fərq- 3) Qiymətlərin dondurulması. Bu zaman əhalinin sosial maraq-
ləndirmək lazımdır. Çünki onların mövcudluğu fərqli tələb, zərurət ları və problemlərini nəzərə alsaq dövlət tərəfindən müəyyən vaxt
və şəraitdən irəli gəlir. Əgər inhisarçılıq iqtisadiyyatda müəyyən dövrünə inhisarçı müəssisələrin məhsullarına qiymətləri saxlaması
maneələr, problemlər yaradırsa, təbii inhisarlar birincisi, məhsulun və ödənilməyən hissəsi özü tərəfindən dotasiya kimi verilir.
və xidmətin istehsalı və reallaşdırılması, habelə cəmiyyət üçün Dolayı tənzimləmə vasitələrinə aiddir:
onların strateji xarakter daşıması, çox zaman məhsul istehsalının 1) Dövlət tərəfindən vergi güzəştlərinin və yaxud kəskin vergi-
həcminin artması onun xərclərinin azalmasına gətirib çıxardığından qoymanın tətbiq edilməsi, cərimələrin tətbiq edilməsi. Cərimələrin
iqtisadi inkişaf üçün müsbət rol oynayır. Bu baxımdan, dövlət ölkədə tətbiqi özü maddi formada və inzibati formada ola bilər:
qiymətlərin səviyyəsinə təsir göstərməklə özünün iqtisadi funksiya- Maddi formada müəyyən pul məbləğində cərimənin tətbiq
larını səmərəli yerinə yetirmək üçün bir çox hallarda strateji məhsul edilməsi və yaxud məhsulun müsadirəsi çıxış edir.
və xidmət sahələrini əhatə edən təbii inhisarları öz əlində saxlayır. İnzibati formada müəyyən məçburiyyətə cəlbetmə, ictimai
Təbii inhisarların məhsulları və göstərdikləri xidmət digər sahələrin təsir, informasiya vasitəsilə təsir və s.
məhsullarının istehsalında xammal kimi çıxış etdiyindən, bu sahədə Vergi güzəştləri xüsusilə təbii inhisarlarda tətbiq olunur. Eyni
qiymətlərin yüksəldilməsi bütünlükdə iqtisadiyyatda zəncirvari zamanda təbii inhisar sahələrinə (məsələn: metropolitenə, dəmir
olaraq digər sahələrin məhsullarının qiymətlərinin artmasına səbəb yoluna) dövlət tərəfindən birbaşa investisiyalar qoyula və kreditlər
olur. Təbii inhisardan fərqli olaraq təkrar istehsal prosesində bazarda verilə bilər.
yaranan inhisarlar müxtəlif sövdələşmələrin, birləşmələrin nəticə- Yüksək vergilərin tətbiqi cərimə kimi vergidən yayınma hal-
sində yaranmaqla ümumən milli iqtisadiyyatın inkişafına rəqabət- larına qarşı istifadə edilməklə yoxlamalardan sonra tətbiqi mümkün
qabiliyyətliliyə təsir göstərir. hesab olunur.
2.Dövlət inhisarların tənzimlənməsində birbaşa və dolayı 2) Haqsız rəqabət formalarını müəyyən etməklə tənzimləmə
tənzimləmə vasitələrindən istifadə edir. Antiinhisar tənzimləmə siya- vasitələrindən istifadə edilir. Azərbaycan Respublikasının müvafiq
səti təbii bir proses kimi müvəqqəti olmadığından, onun mexa- qanunvericiliyinə görə bu gün ölkəmizdə 10 inhisar növü və 6 haqsız
nizmləri də çox vaxt daimi xarakter daşıyır. Antiinhisar tənzimləmə rəqabət forması müəyyənləşdirilmişdir.
zamanı aşağıdakı birbaşa metodlardan istifadə olunur: Təsərrüfat subyеktlərinin hökmran mövqеlərindən sui-istifadə
1) Bəyannamələrin (deklarasiyaların) tətbiq olunması. Bəyan- və ya rəqabəti məhdudlaşdıran hərəkətlərin qarşısını almaq məqsə-
namələrdə dövlət inhisarçı müəssisədən məhsulun adını və həm də dilə dövlət aşağıdakılar üzərində nəzarəti həyata kеçirir: tasərrüfat
inhisarçı mövqeli məhsulun xərc və mənfəətini açıq şəkildə subyеktlərinin birləşdirilməsi, əgər bu müvafiq əmtəə bazarında payı
51 52
35 faizdən çох оlan təsərrüfat subyеktinin yaranması ilə nəticələnir- Qanunvеriciliyin pоzulmasına görə təsərrüfat subyеktlərinə və
sə; aktivlərinin ümumi dəyəri minimum əməkhaqqının məbləğinin vəzifəli şəхslərə aşağıdakı maliyyə sanksiyaları və cərimələri tətbiq
75 min mislindən artıq оlan təsərrüfat subyеktlərinin birləşməsi; еdilir.
aktivlərinin ümumi dəyəri minimum əməkharrı məbləğinin 50 min Təsərrüfat subyеktlərinə: müvafiq qanuni göstərişləri müəyyən
mislindən artıq və bələdiyyə müəssisələrinin ləğv еdilməsi (məhkə- еdilmiş müddətdə yеrinə yеtirmədikdə hər gеcikdirilmiş günə görə
mənin qərarı ilə ləğvеdilmə halları istisna оlmaqla), habеlə bu müəs- minimum əməkhaqqı məbləğinin 50 mislinədək həcmdə sanksiyalar,
sisələrin bölünməsi (əgər bu müvafiq əmtəə bazarında payı 35 faiz- lakin minimum əməkhaqqı məbləğinin 20 min mislindən çох
dən çох оlan təsərrüfat subyеktlərinin yaranması ilə nəticələnirsə). оlmamaq şərtilə; qanunla nəzərdə tutulmuş məlumatları dövlətə
Bütün göstərilən hallarda təsərrüfat subyеktlərinin yaradılması, vеrmədikdə və ya оnları təhrif еtdikdə minimum əməkhaqqı məb-
yеnidən təşkili və ləğv еdilməsi dövlətin razılığı ilə həyata kеçirilir, ləğinin 5 min mislinədək həcmdə sanksiyalar.
əks təqdirdə bu hərəkətlər həmin qurumun iddiası üzrə məhkəmə Təsərrüfat subyеktlərinin rəhbərlərinə və icra hakimiyyəti оr-
tərəfindən еtibarsız hesab еdilə blər. qanlarının vəzifəli şəхslərinə: dövlətin qanuni göstərişlərini müəyyən
Təsarrüfat subyеktləri arasında əqdlər aşağıda göstərilən еdilmiş müddətdə yеrinə yеtirmədikdə хəbərdarlıq və ya minimum
hallarda dövlət ilə razılaşdırılmaqla bağlanmalıdır: bir təsarrüfat əməkhaqqı məbləğinin 200 mislinədək cərimə; inhisarçılıq fəaliy-
subyеktinin nizamnamə kapitalını təşkil еdən və səsvеrmə hüquna yətinin qarşısının alınmasına dair bu qanunun tələblərini yеrinə
malik səhmlərin (payların) 20 faizindən çохu digər təsarrüfat yetirmədikdə və zəruri sənədləri təqdim еtmədikdə, хəbərdarlıq və
subyеkti tərəfindən əldə еdildikdə. Bu məhdudiyyətlər subyеktin ya minimum əməkhaqqı məbləğinin 150 mislinədək cərimə.
yaradılması zamanı оnun təsisçilərinə aid еdilmir; bir təsərrüfat sub- Vəzifəli şəхslər il ərzində еyni qanun pоzuntusunu iki dəfə
yеktinin əsas istеhsal vasitələrinin və ya qеyri-maddi aktivlərinin еtdikdə (оnlara inzibati təsir tədbirləri tətbiq еdildikdən sоnra)
digər təsərrüfat subyеktinin mülkiyyətinə və ya istifadəsinə vеrilməsi qanunvеricilikdə nəzərdə tutulmuş qaydada cinayət məsuliyyəti
zamanı, əgər əqd prеdmеtini təşkil еdən əmlakın balans dəyəri, bu daşıyırlar.
əmlakı özgəninkiləşdirən təsərrüfat subyеktinin əsas istеhsal vasi- Antiinhisar qanunvеricilyi aşağıdakı hərəkətlərin həyata kеçi-
tələrinin və qеyri-maddi aktivlərinin balans dəyərinin 10 faizindən rilməsi qadağan еdilən haqsız rəqabətin fоrmalarını müəyyənləşdirir:
çох оlarsa; digər təsərrüfat subyеktinin sahibkarlıq fəaliyyəti şərt- rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin təqlidi; təsərrüfat subyеktinin patеnt-
lərini müəyyənləşdirməyə və ya оnun ali idarəеtmə оrqanının lisеnziya hüququnu pоzmaqla оnun məhsulunun birbaşa təkrar-
funksiyalarını həyata kеçirməyə imkan vеrən hüquqlar təsərrüfat lanması; rəqibin nüfuzdan salınması; rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə
subyеktinə kеçdikdə. müdaхilə; haqsız sahibkarlıq fəaliyyəti; haqsız işgüzarlıq davranışı;
Yuxarıda göstərilən əqdlərin bağlanması zamanı dövlətin razı- istеhlakçıların çaşdırılması.
lığı yalnız aşağıdakı hallarda tələb оlunur: təsərrüfat subyеktlərinin Qanunla, həmçinin rəqabətdə birtərəfli üstünlüyün qazanılması-
aktivlərinin ümumi balans dəyəri minimum əməkhaqqı məbləğinin na yönəlmiş aşağıdakı hərəkətlərin еdilməsinə də yоl vеrilmir: bu və
75 min mislindən çох оlduqda; təsərrüfat subyеktlərindən birinin ya digər təsərrüfat subyеktinə süni surətdə əlvеrişli mühit yaradıl-
müvafiq əmtəə bazarında payı 35 faizdən çох оlduqda; səhmləri əldə masına, о cümlədən əlvеrişli kоntraktların, krеditlərin, subsidiyaların
еdən təsərrüfat subyеkti həmin səhmləri özgəninkiləşdirən təsərrüfat vеrilməsi, güzəştli gömrük rüsumunun və vеrgi rеjiminin müəyyən
subyеktinin fəaliyyətinə nəzarət еtdikdə. еdilməsi; müəyyən sifarişlər əldə оlunmasında fərdi güzəştlər
еdilməsi və ya оnların vеrilməsinin ümumi şərtlərinin süni surətdə
53 54
yaxşılaşdırılması;rəqiblə müqayisədə müqavilənin bağlanmasının Mövzu 7. Sоsial-iqtisadi prоsеslərin
süni surətdə sürətləndirilməsi və s. büdcə-vеrgi tənzimlənməsi
3. Konyuktura dedikdə müəyyən dövr ərzində bazar sistemin-
də mövcud olan vəziyyət başa düşülür. İqtisadiyyatda ümumtəsər- Plan:
rüfat və əmtəə bazarlarının konyukturasını fərqləndirirlər.
Ümumtəsərrüfat (ümümiqtisadi)konyuktura konkret dövr ərzində 1. Dövlət büdcəsinin hazırlanması, baxılması, qəbulu, yerinə
(bir il) iqtisadiyyatda baş verən iqtisadi mühiti əks etdirir. yetirilməsinə nəzarət və onun funksiyaları.
Konyukturanın bu formasının aşağıdakı xarakterik cəhətləri vardır: 2. Xərc və gəlirlər üzrə büdcənin strukturu.
1) Daimilik – yəni iqtisadiyyatda baş verən proseslər daimi oldu- 3. Vergi və vergi sisteminin iqtisadi tipləri, vergilərin funk-
ğundan konyukturanın təhlil edilməsi də daimi xarakter daşıyır. siyaları, vergilər iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin
2) Qeyri-sabitsizlik (qeyri-bərabərlik) – ola bilər ki, iqtisadiy- aləti kimi.
yatda eyni proses müxtəlif sahələrdə müşahidə olunsun. Lakin
onların sürətlərində fərqlər mövcud olsun. Dövlət büdcəsi dövlətin bir il ərzindəki gəlir və xərclərinin illik
3) Ziddiyyətlilik – yəni iqtisadiyyatda müxtəlif bazarlarda smetasıdır. Dövlətin büdcə siyasəti dedikdə, milli iqtisadiyyatda
(sahələrdə) birində qalxma müşahidə olunursa, digərində enmə mü- bazar tarazlığını saxlamaq və ayrı-ayrı sahələrin inkişafını
şahidə olunur. Yəni, eyni zamanda müxtəlif sahələrdə birində qalx- stimullaşdırmaq məqsədilə dövlətin gəlir və xərclərinin dəyişilməsi
ma, digərində enmə müşahidə oluna bilər. deməkdir. Başqa sözlə, büdcə siyasətinin xarakterinə uyğun olaraq
4) Vahidlilik – İqtisadiyyatda baş verən proseslərdə, onların büdcənin gəlirlərinin formalaşmasında ayrı-ayrı ünsürlərin nisbətləri,
templərində, inkişafında sabitsizliyin, qeyri-bərabərliyin və ziddiy- habelə büdcə xərclərinin strukturu ölkədə tətbuq olunan tənzimləmə
yətin olmasına baxmayaraq bütün bu proseslər vahid sistem şəklində modelindən asılı olaraq dəyişir. Dövlət büdcəsi ölkənin iqtisadi
təhlil edilməli və onların əlaqəsindən istifadə olunaraq tənzimləmə siyasətinin konkretləşdirilmiş təcəssümüdür. Dövlət maliyyəsi dövlət
həyata keçirilməlidir. büdcəsindən və büdcədən kənar vəsaitlərdən ibarət olmaqla ÜDM-
Konyukturanın tənzimlənməsində vergi, kredit və xarici iqti- un bölüşdürülməsində əsas alətdir. Dövlət maliyyəsi vasitəsilə
sadi əlaqələr, dövlətin birbaşa təsiri mexanizmlərindən istifadə olu- İnkişaf etmiş ölkələrdə istifadə edilən məhsulun əksər hissəsi yeni-
nur. Vergi tənzimlənməsinin mexanizmlərinə aiddir: vergidən azad- dən bölüşdürülür. Dövlət büdcəsi vasitəsilə ölkənin idarəetmə orqan-
etmə, vergi güzəştləri, vergi krediti, subsidiyalar, subvensiyalar, ları aktiv iqtisadi siyasəti həyata keçirə bilir. Başqa sözlə, inkişaf
kredit güzəştləri və s. etmiş bazar sistemi ölkələrində dövlət büdcəsi müxtəlif iqtisadi
Xarici iqtisadi əlaqələrdə tənzimləmə vasitələrinə aiddir: qüvvələr, siyasi partiyalar arasında razılaşma nəticəsində müqavilə
ixracın stimullaşdırılması, idxalın məhdudlaşdırılması. sənədi kimi formalaşdırılır. Dövlət büdcəsinə, həmçinin büdcədən
Dövlətin birbaşa təsiri mexanizmlərinə aiddir: daimi tətbiq edi- kənar fondlar aid edilir ki, bu fondlar da xüsusi pul vəsaitinə malik
lənlər (məsələn, antiinhisar tədbirləri), fövqəladə hallarda tətbiq olmaqla məqsədli fondlar adlanır və büdcədən birbaşa asılı
olunanlar (məsələn, qiymətlərin dondurulması). olmayaraq formalaşdırılır.
Dövlət büdcəsi ölkənin Maliyyə Nazirliyi tərəfindən və müx-
təlif nazirlik, orqan, idarələrin iştirakı ilə formalaşdırılır. Dövlət büd-
cəsinin işlənib hazırlanması və qəbulu “Azərbaycan Respublikasının
55 56
Büdcə sistemi haqqında” qanunu ilə təsdiqlənir. Hər il dövlət Dövlət büdcəsinin iqtisadi funksiyalarına aşağıdakılar aiddir:
büdcəsi gələn il üçün əvvəlcədən proqnozlaşdırılıb layihə şəklində 1) Ölkənin iqtisadiyyatında antiinhisar tədbirlərini, kiçik sahib-
müzakirəyə verilir. Bununla yanaşı son illərdə ölkəmizdə büdcədən karlığı inkişaf etdirmək üçün tələb olunan rəqabətli bazar mühitini
maliyyələşdirilən layihələrin strukturunda reallaşdırılması üzün formalaşdırmaq.
müddət, adətən 3-5 il olduğunu nəzərə alaraq, yaxın 3 ilin büdcə- 2) İqtisadiyyatın sturuktur dəyişikliklərini həyata keçirməklə tələb
lərinin qarşılıqlı əlaqəsini, məntiqi bağlılığını, maliyyənin mümkün olunan prioritet sahələri inkişaf etdirmək.
qədər optimal bölüşdürülməsini təmin etmək üçün ilkin variantda 3 3) Daxili istehsalçıların dünya bazarına çıxışına köməklik
illik büdcələr tərtib olunur. Ümumən, büdcə tərtibi aşağıdakı mər- göstərmək.
hələlərlə formalaşdırılır və təsdiqlənir. 4) Daxili və xarici borcun ödənilməsi üzrə öhdəlikləri yerinə
Hər ilin əvvəlində, yanvar-mart aylarında Azərbaycan Res- yetirmək.
publikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi öz yerli idarə və təşkilatlarına və Dövlət büdcəsinin sosial funksiyalarına aiddir:
bölmələrinə sosial-iqtisadi proqnozların işlənib hazırlanması üçün 1) Ölkədə sosial-iqtisadi sabitliyə nail olmaq.
müvafiq göstərişlər verir. Hazırlanmış proqnozlar və Gömrük 2) Ayrı-ayrı əhali qrupları arasında onların gəlirlərindəki fərqlərin
Nazirliyi (komitəsi) tərəfindən tərtib edilmiş proqnozlar Nazirlər azaldılması.
Kabinetinə göndərilir. Orada lazımı düzəlişlər edildikdən sonra 3) Sosial xidmət göstərən sahələrə dövlət himayədarlığı.
aprel-iyul aylarında yenidən dəqiqləşdirilmək üçün İqtisadi İnkişaf Dövlət büdcəsi formalaşarkən aşağıdakı şərtlər mütləq hesab
Nazirliyinə qaytarılır. Son proqnozlar Maliyyə Nazirliyinə büdcə edilir:
layihəsi hazırlanması üçün avqust ayında göndərilir. Maliyyə I) Sosial-iqtisadi inkişafın məqsədləri:
Nazirliyi tərəfindən sentyabr-oktyabr aylarında tərtib olunmuş büdcə 1) Əhalinin ayrı-ayrı qruplarına köməklik.
layihəsi oktayb ayının 15-dən gec olmayaraq Milli Məclisə müzakirə 2) Sosial sferaların saxlanması xərcləri.
üçün verilir. Azərbaycan Respublikasının 109-cu maddəsinə uyğun 3) Müxtəlif istehsalçılara selektiv (seçmə) köməklik.
olaraq Milli Məclis büdcədə düzəliş etmək ixtiyarına malik olmaqla 4) Elmi və müdafiə potensialına köməklik.
onu geri qaytara və yaxud qəbul edib təsdiq üçün ölkə Prezidentinə II) Xarici iqtisadi məhdudiyyətlər (Milli iqtisadiyyatın inki-
təqdim edə bilər. Dekabrın 20-dən gec olmamaqla qəbul edilmiş şafında):
büdcə gələn ilin büdcəsi haqqında qanunu şəklində nəşr edilir. 1) İdxal imkanlarının müəyyənləşdirilməsi.
Ümumi götürdükdə dövlət büdcəsi aşağıdakı funksiyaları 2) İxrac imkanlarının müəyyənləşdirilməsi.
yerinə yetirir: 3) Tədiyyə balansının formalaşdırılması.
1) Dövlət orqanlarının əlində maliyyə ehtiyatlarını yığıb sax- III) Dövlət büdcəsinin gəlir hissəsini formalaşdırarkən daxili
lamaq və bu ehtiyatlardan əhalinin, regionların, sahələrin arasında məhdudiyyətlər:
bölgüsünü və yenidən bölgüsünü həyata keçirmək məqsədini güdür. 1) İstehsalın artırılması imkanları.
2) Dövlətin və onun institutlarının saxlanması üçün təminatı 2) Büdcənin gəlirinin artırılması imkanları.
həyata keçirmək. 3) Əmlakın vəziyyətinin dəyişməsi (mülkiyət səviyyəsinin müəy-
3) Ölkə üçün vacib olan istiqamətlər üzrə iqtisadi artımı yənləşdirilməsi).
stimullaşdırmaq. 4) Aksiz, tarif dərəcələrinin səviyyəsinin təyin edilməsi.
4) Əhalinin zəif təbəqəsinin sosial müdafiəsini həyata keçirmək.
57 58
2. Dövlət büdcəsi aşağıdakı quruluşa malikdir (İnkişaf etmiş 3) Əgər düdcə kəsiri 20% - dən çox olarsa, bu artıq ölkə üçün
dövlətlər üzrə təqribən). təhlükəli hal kimi qiymətləndirilir və milli məclis tərəfindən xüsusi
1) Gəlirlər: komissiya təşkil edilərək onun səbəblərinin araşdırılması tədbirləri
a) Vergilər (rüsum, yığım) – 70 – 80 %. həyata keçirilir və fərqin aradan qaldırılması üçün son 3 ayda
b) Qeyri-vergi daxilolmaları (digər daxilolmalar, dövlət əmla- büdcənin xərclərinin maddələrində çatışmayan məbləğ qədər
kından gəlirlər, xarici ticarətdən və özəlləşdirmədən daxilolmalar azaldılma işləri reallaşdırılır. Əgər büdcədə profisit yaranırsa, onda
və s.) – 8-10 %. artıq qalan məbləği ya gələn ilin büdcəsinin gəlir hissəsinə daxil
c) Digər vergi, yığım və qeyri-vergi daxilolmaları, məqsədli edirlər, ya da bu məbləğ dövlətin ehtiyat fonduna köçürülür.
büdcə fondlarından daxilolmalar – 10 – 20 %. Təcrübədə ekspansiv və restraktiv büdcə siyasəti fərqləndirilir.
2) Xərclər: Ekspansiv (genişləndirici) büdcə siyasətində büdcə gəlirləri
a) Sosial xidmətlərə olan xərclər (səhiyyə, təhsil, sosial azaldılaraq xərclərinin artırılmasıdır. Qısamüddətli bu vergilərin
müavinət xərcləri) – 30 – 40 %. azaldılması ilə müşahidə olunduğundan büdcə kəsirinin yaranmasına
b) İstehsal təsərrüfat xərcləri (sənayeyə, infrastruktura və artmasına səbəb olur. Uzunmüddətli dövrdə vergilərin dərəcələri-
qoyulan kapitallar, dövlət müəssisələrinə verilən dotasiyalar, kənd nin azaldılması nəticəsində vergi bazasının genişlənməsinə və büdcə
təsərrüfatı üçün ayrılmış subsidiyalar, dövlət proqnozları üçün gəlirinin artmasına gətirib çıxarır.
ayrılmış subvensiyalar) – 10 – 20 %. Restraktiv (məhdudlaşdırıcı) büdcə siyasətində dövlət büd-
c) Müdafiə xərcləri – 10 – 20 %. cənin gəlirlərini artıraraq xərclərini azaldır. Bu zaman qısamüddətli
ç) İnzibati idarəetmə xərcləri (dövlət, hakimiyyət və dövrdə büdcənin gəlirinin artması büdcə kəsirinin aradan qaldırıl-
məhkəmə orqanlarının saxlanması xərcləri, təhlükəsizlik və daxili masına və dövlətin nəzərdə tutduğu bütün tədbirləri reallaşdırmağa
işlər orqanlarına tələb olunan xərclər) – 5 – 8 %. imkan verirdisə, uzunmüddətli dövrdə vergidən yayınma hallarını
d) dövlət borcunun ödənilməsinə, tələb olunmasına xərclər – vergi bazasının azaldılmasına və gizli iqtisadiyyatın formalaşmasına
7 – 10 %. səbəb olur. Ona görə təcrübədə daha çox birinci hala üstünlük
e) Digər idarəetmə orqanlarına transfertlər (regionların, verilir.
rayonların büdcələrinə dotasiyalar) – 10 – 15 %. 3. Bazar iqtisadiyyatında vergilər aşağıdakı növlərinə görə
ə) Dövlət ehtiyatlarının təmin edilməsi, büdcə fondlarının təsnifləşdirilir:
xərcləri və s. üçün tələb olunan xərclər – maksimum 5% -ə qədər. 1) Birbaşa və dolayı vergilər.
Dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri arasındakı fərqə büdcə 2) Repartasion və kəmiyyət vergiləri.
kəsiri deyilir. Əgər büdcənin gəlir hissəsi xərc hissəsindən çoxdursa, 3) Büdcəyə birbaşa daxil olan tənzimləyici vergilər.
buna profisit əgər gəlir hissəsi xərcdən azdırsa buna defisit deyilir. 4) Dövlət və yerli vergilər.
Təcrübədə daha çox defisitə rast gəlinir və onun aradan qaldırılması 5) Ümumi və məqsədli vergilər.
üçün dövlət aşağıdakı tədbirləri həyata keçirə bilər: 6) Daimi və birdəfəlik vergilər.
1) Dövlət daxili və xarici borc ala bilər. Onlar dövlətin qiymətli I) Birbaşa vergilər (gəlir və əmlaka görə) maddi nemətlərin yığıl-
kağızlarının satışı, qeyri-büdcə fondlarından və beynəlxalq maliyyə ması və alınması prosesində tətbiq olunur. Məsələn: gəlirin alınması
təşkilatlarından borc formasında ola bilər. zamanı fiziki şəxslərin gəlir vergisinin, əmlakın alınması zamanı
2) Dövlət tərəfindən pul emissiyasının həyata keçirilməsi. əmlak vergisinin ödənilməsini buna aid etmək olar. Dolayı vergilər
59 60
(istehlaka görə) bilavasitə istehlak və xərclənmə prosesində tətbiq aid ixtiyarları konstitusiyanın 144-cü maddəsinə əsaslanaraq təsdiq
olunur və bunlara misal olaraq ƏDV-ni, aksizləri, gömrük edilmişdir.
rüsumlarını göstərmək olar. Birbaşa vergilər, öz növbəsində, şəxsi və V) Bir qayda olaraq vergi hər hansı bir konkret xərci ödəmək
real vergilərə bölünür. məqsədini güdmür. Lakin bəzi hallarda məqsədli vergilərin tətbiqi
II) Şəxsi vergilər bilavasitə mövcud olan gəlirdən tutulur, yəni müsbət hal hesab olunur; 1) vergi ödəyicisi, ilk növbədə verginin
müəssisə mövcud mənfəətindən vergi ödəyir. Bu vergilər vergi ödə- hansı məqsədlə tutulduğunu və hara xərcləndiyini bilir. Ona görə də
yicisinin faktiki imkanını göstərir. o, bu vergini daha tez ödəyir. Məsələn: Ticarətin şəraitini yaxşılaş-
Real vergilər vergi ödəyicisinin həqiqətən mövcud olan deyil, dırmaq məqsədilə bazar və yarmarkalarda satıcılardan birdəfəlik
lakin təsəvvür edilən orta gəlirindən tutulur. Belə vergilər bilavasitə rüsum tutulur; 2) belə vergilər hər hansı bir dövlət orqanına daha çox
əmlakdan tutulduğundan onlara nəzarət etmək çətin olur. müstəqillik vermək məqsədini güdür. Məsələn: ekoloji vergilər
Kəmiyyət (kvotalı) vergiləri bir qayda olaraq nəzərdə tutulan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə ətraf mühitin mühafizəsi və
xərci ödəməkdən ötrü deyil, vergi ödəyicisinin imkanını nəzərə bərpası üzrə xərclərin ödənilməsində sərbəstlik verir; 3)vergilərin
alaraq tətbiq olunur. Belə vergilər birbaşa və yaxud dolayı yolla məqsədli xarakter daşıması müəyyən gəlirlərin əldə edilməsi ilə
vergi ödəyicisinin imkanını (gəlirini) nəzərə alır. əlaqədar olmasından zəruriyyətə çevrilir. Məsələn: təbii qazıntıların
III) Büdcəyə birbaşa daxil olan vergilər uzunmüddətli dövr istismarı zamanı təbii bərpa işlərinin həyata keçirilməsi və mineral
üçün konkret büdcənin gəlir mənbəyi kimi təsdiq edilir. Belə xammal bazasının yenidən bərpa edilməsi üçün vergilər tətbiq
vergilərə misal kimi gömrük rüsumlarını göstərmək olar ki, onlar olunur ki, royaliti vergi növü adlanır.
dövlət büdcəsinin gəlir mənbəyi kimi çıxış edir. VI) Daimi (sistemli, cari) vergilər müəyyən dövrülüklə (vaxt-
Tənzimləyici vergilər müxtəlif səviyyəli büdcələr arasında aşırı) vergi ödəyicisinin fəaliyyəti müddətində tutulur. Məsələn: fi-
kəsirin (defisitin) qaldırılması məqsədilə hər il yenidən bölüşdürülür. ziki şəxslərin gəlir vergisi hər ay, torpaq vergisi ildə bir dəfə, ƏDV
Tənzimləyici vergilər kimi aksizləri, ƏDV-ni, müəssisələrin mənfəət hər ay və yaxud rübdə bir dəfə tutulmaqla daimi hesab olunur.
vergisini göstərmək olar. Tənzimləyici gəlir mənbələri üzrə daxil Birdəfəlik vergilər hər hansı halla, vəziyyətlə əlaqədar olaraq
olmalar hər il milli məclis tərəfindən respublika büdcəsinin qəbulu yalnız həmin anda tutulur. Məsələn: gömrük tarifi yalnız sərhəddi
zamanı təsdiq edilir. keçəndə verilir.
IV) Hakimiyyət orqanları vergilərin təyin edilməsi və tətbiq Ümumən, vergi siyasəti büdcə tənzimlənməsinin əsasıdır.
edilməsi ilə əlaqədar səlahiyyətlərindən asılı olaraq dövlət və yerli Dövlət tərəfindən yığılan vergilər toplanılaraq sonradan ərazilər, təş-
vergilər fərqləndirilir. Dövlət vergilərinin təyin və tətbiq edilməsi kilatlar və vətəndaşlar arasında yenidən bölüşdürülərək büdcə ödə-
yalnız dövlətin ali idarəetmə orqanı tərəfindən həyata keçirilə bilər. mələri, xərcləri şəklində həmin subyektlərə daxil olur. Bazar iqtisa-
Bu, heç də həmin vergilərin dövlət büdcəsinə daxil olması demək diyyatında vergi sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
deyil. Bu vergilər müxtəlif səviiyəli büdcələrə daxil ola bilər. Yerli Birincisi, fiskal funksiyadır ki, bu dövlətin xərclərini maliyyə-
vergilər həm dövlətin ali idarəetmə orqanı, həm də yerli idarəetmə ləşdirmək məqsədini güdür.
orqanları tərəfindən təyin edilə bilər. Lakin onların tətbiqi yalnız İkincisi, tənzimləyici funksiyadır ki, bu da vergi siyasətinin
yerli səviyyədə qəbul edilmiş qərarlar əsasında həyata keçirilir. köməyi ilə vergiqoyma sisteminin vergi dərəcələrini iqtisadi inkişa-
Azərbaycan respublikasında yerli idarəetmə orqanlarının (bələdiyyə- fın əsas məqsədlərinin reallaşması üçün vergi bazasının dəyişdiril-
lərin) səlahiyyətləri vergilərin və digər ödəmələrin təyin edilməsinə məsi vasitəsilə iqtisaidiyyatın sahə və regional strukturunun
61 62
optimallaşdırılmasını təmin edir. İnvestisiya, məşğulluq, xarici 2) Milli valyutanın məzənnəsini aparıcı dövlətlərin dönərli
iqtisadi fəaliyyət, ətraf mühitin mühafizəsi və s. bu kimi fəaliyyət valyutalarına nisbətən tənzimləmək.
növləri vergi sistemi vasitəsilə tənzimlənir. 3) Ölkənin müsbət tədiyə balansına nail olmaq.
Üçüncüsü, sosial funksiyalardır ki, bu funksiya vasitəsilə Dövlət tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasətini real-
müxtəlif sosial qruplar arasında qeyri-bərabərsizliyi aradan qaldır- laşdırmaq üçün onun aşağıdakı istiqamətləri seçilir:
maq və sosial ədalətsizliyi, tarazlığı bərpa etmək üçün istifadə edilir. 1) İqtisadi sabitliyə nail olmaq üçün dövlət pul-kredit siyasətinin
Bu nöqteyi-nəzərdən vergilər proqressiv və reqressiv təyin edilə müəyyən vaxt üçün zəruri olan metodları seçir və tətbiq edir.
bilir. 2) Dövlət cari və gələcək dövr üçün pul-kredit siyasəti sahəsində
Proqressiv vergiqoymada gəliri az olan əhali daha aşağı vergi strategiyanın müəyyənləşdirir.
verməyə, gəliri yuxarı olan əhali isə daha yüksək vergi ödəməyə 3) Hər il üçün pul-kredit siyasətində tətbiq edilən tədbirlərin
məruz qalır. Belə vergiqoyma məşğulluq problemi olan dövlətlərdə istiqamətlərini və müddətini dövlətin idarəedici hakimiyyət orqanları
tətbiq olunur. Yəni 3 iş yerində fəaliyyət göstərən bir şəxs bir əmək- tərəfindən təsdiqləyir.
haqqını vergi şəklində dövlətə ödəməyə məcbur olur. Ona görə də o, Pul-krеdit siyasəti ilə iqtisadi siyasəti həyata kеçirən zaman
bu iş yerindən çıxaraq iki və yaxud bir iş yerində işləmək istəyini aşağıdakı sоn və aralıq məqsədələr qarşıya qоyulur:
göstərir. Beləliklə, artıq tutulmuş iş yerlərinin azad olunması və Sоn məqsədlərə ÜDM tеz zamanda artımını, işsizliyin aşağı
işsizlərin sayının azadılması tendesiyası müşahidə olunur. salınmasını, sabit qiymətlərin, dayanıqlı tədiyyə balansının təmin
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində vergi dərəcələrinin optimal edilməsini göstərmək оlar.
səviyyəsinin seçilməsi üçün ölkədə məşğulluq, investisiya qoyuluş- Aralıq məqsədlərə isə pul kütləsi, faiz dərəcəsi və mübadilə
ları, inflyasiya, işgüzarlıq fəaliyyətinin səviyyəsi və s. göstəricilər məzənnəsinin təyini və tənzimlənməsi aid edilə bilər. Qərb iqtisadi
nəzərə alınmalıdır. Çünki vergilərin səviyyəsinin aşağı və yaxud yu- ədəbiyyatında bu aralıq məqsədlərinin nə Mərkəzi Bankın pul-krеdit
xarı olması dolayı yolla stimullaşdırma və məhdudlaşdırma funk- siyasətinin alətlərinə, nə də оnun pul-krеdit siyasətinin rеal məqsəd-
siyası rolunu oynayır. lərinə aid еtmirlər və belə hеsab еdirlər ki, оnlar Mərkəzi Bankın
alətləri ilə məqsədlərini birləşdirən bir mехanizmdir.
Mövzu 8. Dövlətin pul-kredit siyasəti 2. Beynəlxalq aləmdə, təcrübədə dövlət tərəfindən həyata
keçirilən pul-kredit siyasətinin 3 əsas metodundan istifadə edilir.
Plan: Bunlar aşağıdakılardır:
1) Uçot dərəcəsi (diskont, yenidən maliyyələşdirmə və s.): dövlət
1. Pul-kredit siyasətinin mahiyyəti, məqsəd və vəzifələri. tərəfindən Mərkəzi Bank kommersiya və dövlət banklarına kredit
2. Pul-kredit siyasətinin alətləri, onların təsiri mexanizmi. verir və bu kreditə görə sabit faiz təyin edir. Ümumiyyətlə, dövlət
tərəfindən həyata keçirilən pul-kredit siyasətinin istiqamətləri və bu
1. İqtisadiyyatda lazımı pul kütləsini təmin etmək və tənzim- uçot dərəcəsi Mərkəzi Bank tərəfindən təyin olunmaqla prezident
ləmək üçün dövlət pul-kredit siyasətindən istifadə edir. Onun əsas tərəfindən hər il təsdiqləndikdən sonra reallaşdırılır. Milli iqtisa-
vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir: diyyatın inkişafında uçot dərəcəsinin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki,
1) İqtisadi konyukturanı və dövriyyədə olan pul kütləsini dövlət onun köməyi ilə bahalı və ucuz pul siyasətini həyata keçirə
tənzimləmək, inflyasiya ilə mübarizə aparmaq. bilir. Uçot dərəcəsi birbaşa həm milli valyutanın məzənnəsinə, həm
63 64
də kommersiya və dövlət bankları tərəfindən kredit bazarında təyin kreditlər yalnız verilən idarənin, təşkilatın, müəssisənin və s.-nin baş
edilən kreditə görə faizin dərəcəsinə təsir göstərir. idarəsinə verir. Çox vaxt belə kreditlər ipoteka formasında verilir.
2) Məcburi ehtiyat normaları: dövlət məcburi ehtiyat normalarını 3) Banklara nəzarət: banklara nəzarət 2 formada həyata keçirilir:
inzibati təsir metodu kimi seçərək bankların nağd pul ehtiyatlarına daxili və xarici nəzarət.
təsir göstərir. Bu metodla dövlət bankların kreditvermə imkanlarını Daxili nəzarət onun təsisçiləri tərəfindən və yaxud idarə heyəti
azaldır, yəni dövlət bankların əlində olan nağd pulun müəyyən tərəfindən istənilən vaxt keçirilir. Məsələn: maliyyə təftiş yoxlama-
faizini (Azərbaycanda nizamnamə kapitalına görə 12%) götürərək ları və ya audit yoxlamaları və s.
özündə saxlayır. Bu zaman saxlanılan vasitəyə görə Mərkəzi Bank Xarici nəzarət Mərkəzi Bank tərəfindən ildə 2 dəfədən artıq
banklara nə vəsait ödəmir, nə də onalrdan vəsait almır. Ümumiyyət- olmayaraq həyata keçirilə bilir. Bu yoxlama bankın fəaliyyəti ilə əla-
lə, bu metodla Mərkəzi Bank bankların rəqabət qabiliyyətliliyini qədar olan 11 əsas iqtisadi göstərici üzrə həyata keçirilir. Məsələn:
artırmaq üçün tətbiq edilir. 1) nizamnamə kapitalının məbləğinin tam olması; 2) bir fiziki şəxsə
3)Açıq bazarda əməliyyatlar. Bu metod dövlətin uçot (diskont) düşən riskin miqdarı; 3) bir hüquqi şəxsə düşən riskin miqdarı və s.
siyasətinin səmərəliliyini artırmaq üçün tətbiq edilir. Bu metodun
Bu sxemin əsasını inkişaf etmiş ölkələrin mərkəzi bankları
işləmə mexanizmi ondan ibarətdir ki, Mərkəzi Bank dövlətin
tərəfindən qəbul edilmiş prinsip təşkil edir.
qiymətli kağızlarını, bankların kredit öhdəliklərini alıb-satmaqla
məşğul olur. Açıq bazarda əməliyyatların əsas xüsusiyyəti odur ki, Valyuta tənzimlənməsi geniş anlayış olub, milli valyutanın əsas
dövlətin qiymətli kağızlarının alınıb-satılması bazar kursu ilə deyil, xarici valyutalarla nisbətini, xarici valyutanın ölkə daxilində
əvvəlcədən təyin edilmiş kursla həyata keçirilir. Faiz dərəcələri isə dövriyyəsinin beynəlxalq hesablaşmaları, valyutada məcburi olan
onların müddətliyindən asılı olaraq Mərkəzi Bank tərəfindən dife- ödəmələr sistemini və s.-ni əks etdirir. Hər milli valyuta digər valyu-
rensiallaşdırılmış şəkildə müəyyənləşdirilir. Bu zaman Mərkəzi talara nisbətən müəyyən pul dəyərinə malikdir ki, buna valyuta
Bankın pul bazarına və kapital bazarına təsiri ondan ibarətdir ki, o
açıq bazarda faizi dəyişməklə kredit institutları üçün dövlətin qiy- Pul - kredit siyasətin fəaliyyət sxemi
mətli kağızlarını alıb-satmasına müsbət şərait yaradır və onların Pul-kredit Əməliyyat Aralıq Son
likvidliklərinin artırılmasına təsir göstərir. Açıq bazarda əməliyyatlar siyasətin məqsədləri məqsədlər məqsədlər
bir tərəfdən Mərkəzi Bankla, digər tərəfdən kredit təşkilatları vasitələri
arasında həyata keçirilir və bu əməliyyatlar diskont siyasətini nisbə- 1.Uçot dərəcəsi Hökumətə Pul kütləsi, İnflyasiya
tən qısamüddətli konyuktur dəyişikliklərinə daha çox adaptasiya 2.Məcburi Kommersiya Kommersiya sürəti
edir. Ümumiyyətlə, bu metod büdcə kəsirinin artdığı şəraitdə daha ehtiyatlar banklarına bankları, Milli
çox tətbiq edilir və müəyyən üstünlüyə malik olur. Azərbaycanda bu normasi Banklararası faiz dərəcəsi valyutanın
3 metoddan başqa Mərkəzi Bank tərəfindən pul-kredit siyasətinin 3.Mərkəzi qurumlara məzənnəsi
aşağıdakı əlavə 3 metodu da tətbiq edilir: Bankın verilən ÜDM-in
1) Milli valyutanın məzənnəsinin təyini və tənzimlənməsi. dövlət kreditlər artımı
2) Mərkəzləşdirilmiş kreditlərin verilməsi. Dövlət iqtisadiyyatda istiqrazı ilə Kredit İnvestisiya
müəyyən sturuktur dəyişiklikləri aparmaq üçün və bəzi sahələri inki- əməliyyatları bazarında kredit mühiti
şaf etdirmək üçün mərkəzləşdirilmiş şəkildə aşağı faizli, uzun- dərəcəsi Məşğulluğun
müddətli və yaxud digər güzəştli şərtlərlə kreditlər verirlər. Verilən səviyyəsi

65 66
kursunun (məzənnəsinin) təyin edilməsi, ticarət əməliyyatları həyata həyata keçirilir. Yəni Mərkəzi Bank valyuta bazarında baş verən
keçirmək, dünya bazar qiymətləri ilə daxili milli bazar qiymətlərini əməliyyatlara müdaxilə edərək məzənnəyə təsir göstərir. Bu
müqayisə etmək üçün, müəssisə və və təşkilatıların hesablarının formanın əsas xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, o, qısamüddətli
xarici valyutada yenidən qiymətləndirilməsi üçün zəruri sayılır. dövrdə daha geniş miqyası əhatə edə bilir. Deviz metodunun daha
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində valyuta münasibətləri bazar və dövlət bir forması valyuta ehtiyyatlarının diversifikasiyasıdır. Hər bir döv-
tənzimlənməsi şəklində həyata keçirilir. Bazar valyuta tənzimlən- lətin iqtisadi qüdrəti onu valyuta, qızıl ehtiyyatlarının həcmi ilə öl-
məsi tələb və təklif əsasında valyuta bazarında reallaşdırılır. Dövlət çülür. Valyuta ehtiyyatları əsasən dönərli və sabit olan, beynəlxalq
tərəfindən valyuta tənzimlənməsi isə valyuta münasibətlərinin və münasibətlərdə qəbul edilən valyutalardan təşkil olunur. Yəni ABŞ
proporsiyalarının fəal surətdə tənzimlənməsini və formalaşmasını dolları, avro, funtsterlinq, yapon iyenası, və s. Dövlət valyuta ehti-
özündə əks etdirir. Bazar iqtisadiyyatında dövlət tərəfindən həyata yatlarını daim artırmaq marağında olduğundan inflyasiyaya uğrayan
keçirilən belə tənzimləmələr valyuta siyasətində əks olunur. Valyuta valyuta mütəmadi olaraq digər valyuta ilə dəyişir. Eyni zamanda
siyasətinin iki forması mövcuddur: valyuta ehtiyatlarının diversifikasiyası beynəlxalq hesablaşmaları hə-
1) Sturuktur valyuta siyasəti – dünya valyuta sistemində sturuk- yata keçirmək üçün bir valyutanın satılaraq əvəzində digərinin
tur dəyişikliklərin həyata keçirilməsinə yönəldilən uzunmüddətli alınmasında da öz əksini tapır.
tədbirlər məcmusudur. O, valyuta islahatları formasında reallaş- Deviz metodunun daha bir forması valyutanın devalvasiyası və
dırılır. revalvasiyasıdır.
2) Cari valyuta siyasəti – Bu, operativ olaraq valyuta məzən- Devalvasiyada – məzənnə aşağı düşür. Revalvasiyada –
nəsinin tənzimlənməsinə, gündəlik valyuta əməliyyatlarının, valyuta məzənnə yuxarı qalxır.
bazarının və gizli bazarının tənzimlənməsinə yönəldilən qısamüd- Valyuta məzənnəsinin tənzimlənməsi sahəsində Mərkəzi Bankın
dətli tədbirlər məcmusudur. aşağıdakı funksiyaları var: 1) Kommersiya bankları üçün xaricdən
Valyuta siyasətinin aşağıdakı metodları vardır: cəlb etdikləri kreditlərin həcminə məhdudiyyətlər qoymaq; 2) valyu-
1) Diskont valyuta siyasəti; ta, faiz və məzənnə risklərinin həcmlərinin maksimal səviyyəsinin
2) Deviz valyuta siyasəti metodları. təyin etmək; 3) valyuta ehtiyatların idarə etmək; 4) ölkə ərazisində
Diskont valyuta siyasəti metodu Mərkəzi Bankın təyin etdiyi xarici valyutanın dövriyyə sferasının və qaydalarını müəyyənləşdir-
uçot dərəcəsini, milli valyutanın məzənnəsinə təsirini əks etdirir. mək; 5) valyuta əməliyyatlarının həyat keçirilməsi üçün lisenzi-
Yəni dərəcə yüksək olduqda milli valyutaya tələb nisbətən artır və yaların razılığını vermək; 6) valyuta əməliyyatlarının uçotu və sta-
milli valyutanın dəyəri xarici ölkələrin valyutalarına artır və əksinə, tistikası üzrə kommersiya banklarına nəzarət etmək; 7) beynəlxalq
yəni dövlət uçot dərəcəsinin köməyilə ölkəyə kapital axınını tənzim- standartlara uyğunlaşmanı təmin etmək.
ləyir. Bununla da tədiyə balansının vəziyyəti (yaxşılaşmasına) və Dövlətin həyata keçirdiyi valyuta məhdudiyyətlərinin aşağıdakı
milli valyuta kursunun yüksəlməsinə səbəb olur. Deviz valyuta siya- növləri var: 1) valyuta əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması; 2) val-
səti milli valyuta məzənnəsinə xarici valyuta alıb-satması yolu ilə yuta hesablarının tam və yaxud müəyyən hissəsinin bağlanması;
dövlət orqanlarının təsiri metodudur. Milli valyutanın məzənnəsini 3) mərkəzi, deviz və müxbir banklarda valyuta əməliyyatlarının
artırmaq məqsədilə Mərkəzi Bank xarici valyutanı satır və əksinə mərkəzləşdirilməsi.
milli valyutanın məzənnəsini azaltmaq məqsədilə xarici valyutanı Valyuta məhdudiyyətlərinin 2 əsas sferasını fərqləndirirlər:
alır. Hal-hazırda deviz siyasəti valyuta intervensiyası formasında
67 68
1) Tədiyyə balansının cari əməliyyatları (ticarət və lərini aradan qaldırmağa imkan verən konpleks tədbirləri həyata
“görünməyən” əməliyyatlar). keçirməyə məcbur edir.
2) Kapital əməliyyatları (kapitalların və kreditlərin hərəkəti, Təcrübədə bu siyasətin səmərəliliyinin zəruri şərtləri aşağıdakı
mənfəət, vergi və s. ödəmələrin köçürülməsi). kimi ifadə olunur:
Tədiyyə balansının cari əməliyyatları üzrə aşağıdakı valyuta 1) cari inflyasiyanın elmi cəhətdən əsaslandırılmış prinsiplər
məhdudiyyət formaları tətbiq olunur: əsasında qiymətləndirlməsi;
1) Xarici ixracatçıların (ekspartyorların) gəlirlərinin 2) maliyyə, pul, kredit təşkilatları ilə hökumət orqanlarının
məhdudlaşdırılması. fəaliyyətinin uzlaşdırılması;
2) Xarici ixracatçıların valyuta gəlirlərinin tam və yaxud müəy- 3) antiinflyasiya mexanizminin kompleksliliyi və çox
yən hissəsinin daxilində məcburi satışı. həlqəliliyi.
3) Xarici tərəfdaşlara xarici valyutanın satışında məhdudiy- Cari inflyasiyanın elmi cəhətdən əsaslandırılmış prinsiplər
yətlərin qoyulması. əsasında qiymətləndirlməsi. İnflyasiya ilə effektib mübarizə proq-
Milli valyutanın məzənnəsinin artırılması üçün Mərkəzi Bank ramının işlənib hazırlanması, ilk növbədə, düzgün “diaqnozun” qo-
tərəfindən aşağıdakı birbaşa inzibati tənzimləmə metodlar da tətbiq yulmasını mövcud faktiki informasiya massivinin ətraflı təhlili
olunur: əsasında bu prosesin elmi cəhətdən dəyərləndirilməsini tələb edir.
1) Milli qiymətli kağızların xaricilərə satışına və qeyri-rezi- Burada “diaqnoz” dedikdə, hər şeydən əvvəl, qiymətlərin ümumi
dentlərin investisiyalarına məhdudiyyətlərin qoyulması. səviyyəsinin artımının və cari inflyasiyanı müəyyən edən dərin sə-
2) Ölkəyə gətirilən və ölkədən çıxarılan valyutanın həcminə bəblərin aşkara çıxarılması nəzərdə tutulur. Bu və ya digər
məhdudiyyətlərinin qoyulması. “reseptlər” toplusu və onların tətbiqinin nəticələrini müəyyən etmək
3) Məcburi depozitlər sxeminin tətbiqi. üçün ölkədə inkişafın indiki dövründə tələb inflyasiyası və ya əksinə,
4)Mərkəzi Bankda xarici valyutada olan borcların mütləq xərc inflyasiyasının təzahürləri ilə qarşılaşdığını aydın görmək olar.
konversiyası (dəyişdirilməsi) və s. Bu təkcə ona görə zəruri deyildir ki, inflyasiyanın qeyd olunan
növləri keyfiyyətcə fərqli səbəblərə malikdir, deməli dövlətin onları
Mövzu 9. Dövlətin antiinflyasiya siyasəti aradan qaldırmaq üzrə tədbirləri də heç cür eyni tipli ola bilmir, həm
və qiymətlərin tənzimlənməsi də bu ona görə zəruridir ki, təcrübədə bazar sisteminin daxili
mexanizmlərinin təsiri altında onların hər birinin aradan qaldırılması
Plan: potensialı nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənir. Qeyri-mütəşəkkil
surətdə fəaliyyət göstərən bazar mexanizmi, sözsüz ki, özündə tələb
1. Dövlətin antiinflyasiya siyasəti və antiinflyasiya inflyasiyasının aradan qaldırılması üçün bəzi ilkin şərtləri ehtiva
strategiyası. edir. Məlumdur ki, qiymətlərin artırılması zamanı, adətən ölkədə
2. Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi. əhalinin daha çox təmin olunmuş, əmanətlərə yüksək meyilliyə
malik olan təbəqəsi xeyrinə milli gəlirin yenidən bölgüsü baş verir.
1. İnflyasiyanın neqativ sosial-iqtisadi nəticələri dövləti Bunun nəticəsində istehlaka orta meyillik ölkədə azalmağa başlayır,
müəyyən antiinflyasiya siyasətini, yəni bu neqativ prosesin səbəb- bu da istehlakçı tələbinin sıxılmasına və inflyasiyanın monetar
faktorlarının kənara çəkilməsinə səbəb olur.
69 70
Lakin belə məntiqli konstruksiyada ciddi nöqsanı müəyyən Antiinflyasiya mexanizminin kompleksliliyi və çox həlqəliliyi.
etmək çətin deyil. Bu nöqsan qiymətlərin surətli artımı və bu inflya- Bu mexanizm ölkədə pul kütləsinin yalnız məhdudlaşdırılmasına
siya gözləməsinin surətləndirilmiş nəticəsi (əsasən bazar mexanizmi əsaslanmamalıdır. Əlbəttə, ÜDM-in strukturunda pul kütləsinin art-
deformasiyaedilmiş və ya kifayət qədər inkişaf etməmiş ölkələrdə) ması və xüsusən istehlak mallarına qiymətin yüksəlməsində özünü
tamamilə əhalini onun istehlak aktivliyinin surətləndirilmiş artımına təzahür edir. Belə bir proses iqtisadi orqanizmin həlqələrinə də zərbə
qarşı oyatmaq qabiliyyətindədir. Bu gün praktiki olaraq sübut olun- vurur. Əgər inflyasiyaya vaxtında diaqnoz qoyulmazsa, müalicə
muş hesab etmək olar ki, tələb inflyasiyası ümumilikdə sərhəd tanı- edilməyibsə,təkcə pul dövriyyəsinin normallaşdırılması ilə kifayət-
mır. Bu, o vaxta kimi davam edir ki, hələ ki, cəmiyyətin həddindən lənmək lazımi nəticələri verməyəcəkdir. Bu yalnız tələb inflyasi-
artıq məcmu xərcləri ilə bağlı məhdudiyyətlər gözlənilir. Eyni yasının monetar faktorlarının qiymət dinamikasında üstünlük veril-
zamanda təcrübə göstərir ki, onların ölçüsünün məhdudlaşdırılması, diyi təqdirdə məna kəsb edir. Bu inflyasiyanı restriktiv pul-kredit
adətən dövlətin aktiv müdaxiləsi olmadan mümkün olmur. siyasətinin alətlərinin köməyilə ölkənin ümumiqtisadi vəziyyəti üçün
Xərclər inflyasiyası kifayət qədər özü-özünü “müalicə edir”. heç bir ciddi zərər olmadan aradan qaldırmaq mümkündür. Əgər
Əgər iqtisadiyyatda rəqabət mühiti qorunub saxlanarsa, onda döv- inflyasiya proseslərinin strukturunda qeyri- monetar xarakterli
lətin qiymət dinamikasının tənzimlənməsinə birbaşa müdaxiləsi faktorlar üstünlük təşkil edirsə, onların ardıcıl neytrallaşdırılması,
tələb olunmaya da bilər. “Özünü müalicə” mexanizmi belədir: həmçinin uyğun fiskal siyasətin (ümumdövlət maliyyəsinin
istehsalın sabit xərclərinin artımı məcmu tələbin yerdəyişməsi de- “müalicəsi” ilə əlaqədar) həyata keçirilməsini, investisiya prosesinin
məkdir, yəni real UDM-un azalması, işsizliyin artımı və uyğun ola- stimullaşdırılmasını, rəqabət prinsiplərinin möhkəmləndirilməsini,
raq əməkhaqqının azalması və əməyin ödənilməsinə dəyişən xərc- istehlak xərclərinin məhdudlaşdırılmasını və s. tələb edəcəkdir.
lərin aşağı düşməsi inflyasiya prosesinin qeyri-monetar faktorlarını İnflyasiyanı fəal, əsas tədbirlərin görülməsi yolu ilə ləğv etmək
iflic halına salır. və ya ona passiv uyğunlaşma ilə kifayətlənmək – məsələsinin həllini
Maliyyə və pul-kredit qrumlarının hökumət orqanlarının əvvəlcədən müəyyənləşdirmək lazımdır. Əks təqdirdə hakimiyyətin
fəaliyyəti ilə uzlaşdırılması. Antiinflyasiya siyasətinin müvəffəqiy- fəaliyyəti əməkhaqqının, pensiyaların, maddi yardımların, faiz stav-
yətlə reallaşdırlması üçün maliyyə, pul-kredit qurumları ilə hökumət kalarının, şirkətlərin investisiya xərclərinin (amortizasiya ayırmaları
orqanlarının (Maliyə Nazirliyi, Mərkəzi Bank) fəaliyyətini daxil olmaqla) və s.-nin. indeksasiyasını zərurətə çevirir. Əhalinin
uzlaşdırmalı, idarə olunmayan inflyasiyanın durmadan aradan qiymətlərin davamlı artımına adaptasiyasının bu cür alətləri infl-
qaldırılmasını təmin etmək üçün bu sahədə sərt saxlamalıdır. Həmin yasiyanın səbələrinə və mexanizmlərinə deyil, daha onun nəticə-
qrumlar onlar tərəfindən həyata keçirilən antiinflyasiya siyasətinin lərinə söykənir. Həmçinin onlar inflyasiya proseslərini nəzərəçar-
pul-kredit tənzimləyicilərini öz fəaliyyətinin əsasını qoymalıdırlar. pacaq dərəcədə gücləndirə bilər. Ümumiyyətlə, büdcə defisitinin
Bu məqsədlə antiinflyasiya siyasətini həyata keçirərkən dövlət onun maliyyələşdirilməsində borc üsullarından istifadə antiinflyasiya tən-
bütün nəticələrini tam nəzərə ala bilmir. zimlənməsinin komponenti sayılmır. Çünki bu hal, prinsip etibarilə,
Mərkəzi Bank bu şərtlərə riayət edərkən istənilən halda ölkəni qiymət dinamikasının stabilləşmə problemini həll etməyərək sadəcə
artıq pul kütləsi ilə doldurulması həvəsinə uymamalıdır. Əks olaraq mövcud problemin həllini gələcəyə keçirir. Keçidin ilkin
təqdirdə bu bazar subyektlərinin və böyük əhali kütləsinin həyat mərhələsində ölkəmizdə antiinflyasiya tənzimlənməsinin hələ bir
səviyyəsinə mənfi təsir göstərə bilər. variantı da realizə olunmuşdur. Lakin əslində bu, prinsip etibarilə,
inflyasiya problemini həll etmirdi.
71 72
İnflyasiya üzərində tam və qəti (son) qələbə obrazlı ifadə etsək nozlu, yəni həm də onu nəzarətdə olan bir prosesə çevirməkdən iba-
o illüziyalı məqsəd sayılır. Çünki onu doğuran obyektiv amillərin bir rət ola bilər. Antiinflyasiya siyasətinin formalaşması zamanı dövlət
çoxu təkrar istehsal prosesinin özünün daxili mexanizmi ilə bağlıdır təkcə onun məqsədli istiqamətini deyil, həm də müddətli intervalını
və vaxtaşırı olaraq inflyasiyanın baş verməsinin potensial imkanı da müəyyən etməlidir. Ancaq müəyyən interval müddətində verilmiş
həmişə mövcud olur. İnflyasiyaya yol verməmək üçün hökumət ev məqsədə çatmaq olar. Bu dövrün davamlı olması, etməsi istiqamə-
təsərrüfatını həddindən artıq vergilərlə yükləməməli, gəlirlərin yeni- tinin müəyyən edilməsi, dəyərləndirilməsi qiymətlərin ümumi səviy-
dən bölgüsü sferasına həddən artıq müdaxilə etməməlidir. Bununla yəsinin artımı tempindən çox asılı olar.
yanaşı zəruri hallarda ölkədə gərgin sosial-iqtisadi və siyasi situa- Dövlətin antiinflyasiya siyasətinin strkturuna onun strategiyası
siya zamanı müəyyən anda dövlət iqtisadi siyasəti bütövlükdə infl- (özünə müəyyən laqdan sonra effekt verən radikal tədbirləri daxil
yasiya nəticələri doğura biləcək tədbirlərin reallaşmasına, intensiv edən) və taktikası (qiymət dinamikasını surətlə stabilləşdirmək qa-
yenidənbölgü proseslərinin həyata keçirilməsinə yönəldə bilər. biliyyətli “birdəfəlik aktın” ssenarisi üzrə həyata keçirilən) daxildir.
Təcrübə onu da göstərir ki, inzibati yolla inflyasiyanın tam Antiinflyasiya strategiyasının komponentləri aşağıdakılar
dayandırılması, əslində uzun bir müddətdə bu mümkün deyildir, sayılır:
həmçinin neqativ nəticələrə malikdir. Bu, iqtisadiyyatın antitsiklik 1) inflyasiya gözləmələrinin ləğv edilməsi;
tənzimlənməsindən, faiz stavkalarına, səhmlərin kursuna, investi- 2) pul aqreqatlarının və ya valyuta kursunun, yaxud inflya-
siyalara, istehsalın həcminə stimullaşdırıcı təsir göstərmək üçün döv- siyanın targetləşdirilməsi siyasətinin həyata keçirilməsi;
lətin fəal müdaxiləsi siyasətinin alətlərindən istifadədən imtina kimi 3) bütövlükdə büdcə defisitinin ləğv edilməsi və ya mər-
qiymətləndirilə bilər. Lakin harada ki, qısamüddətli stabilləşdirmə si- hələlərlə ixtisarı;
yasəti tətbiq olunduqda belə, yenə də labüd surətdə onun inflyasiya 4) iqtisadiyyatın strukturla yenidən qurulması;
effekti (aşağı və yuxarı konyuktura şəraitində) göstərilir. İnflyasiya 5) iqtisadiyyatın inhisarsızlaşdırılması.
ölkələrarası kapital yerləşdirilməsi ilə əlaqədar da qaçılmazdır. Bu İnflyasiya gözləmələrinin ləğv edilməsi siyasəti iqtisadi agent-
çoxmilyardlı “isti” pullar daima özünün daha gəlirli tətbiqi sferala- lərin tarixən formalaşan davranışının radikal syrətdə aradan qaldırıl-
rını axtarır. Bundan başqa, Mərkəzi Bankın gələcəyə pul kütləsi artı- masına yönəldilir və nağd pulun alıcılıq qabiliyyətinin itkisinə yol
mının mümkün sərhədlərinin müəyyən edilməsi zamanı onun target- verməmək məqsədilə daha tez bazarlıq etmək tədbirlərini əhatə edir.
ləşdirilməsi siyasəti çərçivəsində nöqsanlı fəaliyyətinin mümkünlü- Əhalinin inflyasiya psixologiyasında həlledici dəyişikliyə nail olun-
yünü tamamilə istisna etmək olmaz. Qiymətlərin ümumi səviy- ması inflyasiyanın özünün qabaqcadan qarşısının alınmasını tələb
yəsinin artımı mexanizmlərinin aradan qaldırılması üçün insanlar etmir. Bu məsələnin həlli ilkin şərti hesab olunmur. Bununla belə
sağlam bazar psixologiyasına malik olmalıdır, qiymətlərin ümumi əhalinin əksəriyyətinin etibarını qazanan hökumətin formalaşması və
səviyyəsinin artmasını görərək insanlar bununla bağlı Piqu effekti- bazar mexanizmlərinin möhkəmləndirilməsi, hər şeydən əvvəl, möv-
nin fəaliyyətini yaradan, qiymətlərin sonrakı azalmasına əmin cud inflyasiya gözləmələrinin ləğv edilməsinin birbaşa nəticəsinə
olmalıdır. çevrilir.
İnflyasiya ilə mübarizə - müəyyən müddət üçün nəzərdə tutul- İnflyasiya gözləmələrinin aradan qaldırılmasında qiymətlərin
muş siyasi proqram deyil, müddətsiz proqramdır, dövlətin gündəlik tənzimlənməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əgər qiymətlərin müəy-
öhdəliyi, onun daimi funksiyasıdır. Hökumətin və Mərkəzi Bankın yənləşdirilməsi hakimiyyət orqanlarının sərəncamındadırsa, əmtəə
əsil məqsədi yalnız inflyasiyanı mülayim, balanslaşdırılmış, proq- defisiti və defisit (inflyasiya) gözləməsi qaçılmaz olcaq. Qiymətlərin
73 74
liberallaşdırılması əmtəə bazarlarının total inhisarı şəraitində də yutanın surətlə qiymətdən düşməsi təhlükəsi yaranan zaman Mərkəzi
mümkündür, lakin bu, inflyasiyanın (iqtisadi agentlərin müvafiq Banka onun qızıl-valyuta ehtiyatlarının müəyyən hissəsinin satışa
gözləmələri ilə) kəskin surətləndirilməsini labüd surətdə tələb edə- çıxarılmasını nəzərdə tutur. İnflyasiyanın qarşısının alınmasının belə
cəkdir. Ona görə də bazar mexanizmlərinin möhkəmləndirilməsi tənzimlənmə metodunun tətbiqi ılkənin ümumi xərcləri, pul təklifi
rəqabət mühitinin formalaşmasını və bu, yaxud digər şirkətlərin dinamikası üzərində real nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir.
inhisarçı davranışı faktlarının tamamilə aradan qaldırılmasını zəru- Belə nəzarəti faktiki olaraq o ölkənin Mərkəzi Bankı həyata keçirir
rətə çevirir. ki, onun pul kütləsi valyutaya süni olaraq bağlıdır. Ona görə də son
Dövlət tərəfindən dəqiq irəli sürülən inflyasiya tempi və onun illər İEÖ-in mərkəzi bankları inflyasiya targetləşdirilməsi siyasətinə
təminatını zəiflətmək cəhdləri zamanı qiymət dinamikasının stabil- daha çox tətbiq edir. O, inflyasiyanın müşahidə olunan səviyyəsi ilə
ləşməsi məqsədi bütün digərləri üzərində üstün olur, ev təsərrüfatı perspektiv üçün proqnozlaşdırılan, arzu olunan tempi ilə müqayisə-
və şirkətləri öz iqtisadi davranışını qəfil dəyişir. Onlar əmanətlərin sinə əsaslanır. Müvafiq olaraq verilmiş məqsədli istiqamətlərinə
artırılması haqqında ciddi fikirləşməyə başlayaraq öz istehlak nail olmaq üçün pul-kredit siyasətinin alətləri ilə qiymət dinamika-
potensialını tədricən müəyyənləşdirir. sının monetar və qeyri-monetar faktorlarının təsiri əsas götürülür.
Hər bir hökumətin əsas vəzifəsi - onun tərəfindən keçirilən an- Ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bir neçə İEÖ-də aparılan infl-
tiinflyasiya kursu və inflyasiya gözləməsinin stabilliyinin dəyişil- yasiya targetləşdirilməsi siyasətinin ən vacib şərtlərindən biri kimi
məzliyinə əhalini inandırmaqdır. Əgər bu həll edilərsə və etibar bər- dövlətin fiskal – hakim mövqe tutmaqdan bu prosesə dövlətin mü-
pa olunarsa, onda hakimiyyət ictimai fikirləri idarə edərək vacib daxilədən imtina etməsi olmuşdur. Fiskal-hakim mövqe tutmaq
antiinflyasiya məqsədlərinə hətta bunun üçün zəruri resursların ki- dedikdə, ilk növbədə, Mərkəzi Bank tərəfindən hökumətin büdcə
fayət qələr olmadığı şəraitdə nail olmağın real imkanlarını əldə edir. defisitinin örtülməsinə təqdim etdiyi birbaşa kreditlərin sayı ızərində
Pul aqreqatlarının, valyuta kursunun və inflyasiyanın sərt məhdudiyyət qoyulmasını nəzərdə tutur.
targetləşdirilməsi siyasətinin keçirilməsi. Pul aqreqatlarının Büdcə defisitinin onun bütövlükdə ləğv edilməsi perspektivi
targetləşdirilməsi siyasətini keçirərkən Mərkəzi Bank gələcək üçün və mərhələlərlə ixtisarı. Dövlət büdcəsinin gəlir, həm də xərc
Fridmen bərabərliyinə (tənliyi) uyğun olaraq pul kütləsi artımının hissələrinin manipulyasiya edilməsi vasitəsilə əldə oluna bilər.
məqsədli istiqamətini verir. Təcrübə göstərir ki, bu cür yanaşma Bununla bərabər büdcəyə vergi daxilolmalarının artımı ilə inflyasi-
pula olan tələbin dəyişməsi zamanı effektiv hesab olunmur. Valyuta yanın qarşısını almaq baxımından vergi stavkalarının yüksəldilməsi
kursunun targetləşdirilməsi siyasəti valyuta tənzimlənməsini nəzərdə arasında əlaqənin olması heç də vacib deyildir. Bu zaman fiskal or-
tutur. Bu, inflyasiyanın aşağı templəri ilə ölkənin milli valyutasının qanlar tərəfindən dövriyyədən artıq pulun müəyyən hissəsinin kənar
xarici valyuta ilə bağlılığı ilə nəticələnir. Eyni zamanda, valyuta edilməsi ev təsərrüfatını və şirkətlərin əlində olan gəlirlərin azalma-
tənzimlənməsi inflyasiya spiralının “qiymət - valyuta kursu – qiy- sına gətirib çıxarır, deməli onların istehlak və investisiya tələbinin
mət”-in sərt fəaliyyətinə yol verməməyə yönəldilir ki, bu da mü- azalmasına səbəb olur. Lakin vergilərin artımının digər tərəfi də var.
badilə kursunun stabilləşməsinə nisbi nail olunmasına imkan verir. Birincisi, o, əmək və investisiya aktivliyinin zəifləməsinə, kapitalın
O, ilk növbədə, “valyuta dəhlizini” (valyuta kursunun dəyişməsinin xaricə ötürülməsinə, Laffer effektinə uyğun olaraq büdcəyə daxilol-
yuxarı və aşağı hədlərini əks etdirir) müəyyən edən alətləri ilə, maların mütləq ixtisarına gətirib çıxaran kölgə iqtisadiyyatının
həmçinin Mərkəzi Bank tərəfindən valyuta intervensiyasının elə çiçəklənməsinə səbəb ola bilər. İkincisi, dövlət öz ehtiyaclarının (ilk
istiqamətləndirilməsini təmin edilir ki, ona uyğun olaraq milli val- növbədə, hərbi və sosial xərclərin) maliyyələşdirilməsini vergilər
75 76
vasitəsilə aradan qaldırılmasına imkan verər. Bu da dövlət xərcləri- tədbirlərinin reallaşdırılmasını tələb edir. Bu cür, sözsüz ki, çox
nin multiplikatorundan irəli gələrək milli iqtisadiyyatın digər halqa- riskli strategiyanın reallaşdırılması milli iqtisadiyyatın investisiya
larında tələbinin artıtılmasına gətirib çıxarır. Bu, vergi artımının xərclərinin surətli inkişaf edən seqmentlərinə vergi ödəyicilərinin
antiinflyasiya effektini birdən-birə zəiflədir. Əgər dövlət hər hansı vəsaitlərinin qoyuluşunu tələb edir. Bu stratetiya, həmçinin özünə
stabilləşmə fonduna bənzər vergi daxilolmalarının pul artımını dövlət borcunun idarə edilməsi üzrə maliyyə hökumət orqanlarının
dondurarsa, bu effekt daha təsirli ola bilər. Lakin bu prosesə yüksək fəaliyyətini özünə daxil edir.
inflyasiya şəraitində, adətən olduqca ölkədə ki, gərgin sosial-siyasi İqtisadiyyatın strukturca yenidən qurulması antiinflyasiya
situasiya əngəl ola bilər. Nəhayət, üçüncüsü, inhisarçılıq şəraitində məqsədləri ilə ölkədə qiymətlərin artımına müqavimət meyilləri
iqtisadiyyatda vergilərin artımı qiymət artımının əlavə faktoru (vergi üçün daha çox əhəmiyyətli olan məhsul istehsalının və sahəsinin
inflyasiyası formasında) ola bilər. inkişafını qabaqlayan artımına yönəldilməlidir. İnflyasiyanın qəti
Beləliklə, vergilərin artımının antiinflyasiya təsiri yalnız rəqabət ləğv edilməsi üçün, sözsüz ki, yüngül sənayenin (ağırla müqa-
mühitinin saxlanması şəraitində, vergi şkalasının normal zonasında yisədə), emal sənayesinin (hasilatla müqayisədə), xidmət sferasının
vergilər şəklində yığılmış vəsaitlərin müsadirə edilməsi mümkündür. (maddi istehsalla müqayisədə), kənd təsərrüfatının (sənaye ilə müqa-
Mənfəətə vergi stavkalarının azalması investisiya aktivliyinin yisədə) daha surətli inkişafı lazımdır. Bundan başqa UDM struktu-
yüksəlməsi istehsalın və məşğulluğun, həcminin vergiqoymaya aid runda mülki təyinatlı məhsulun xüsusi çəkisinin adekvat artımında,
olan gəlirlərin artırılmasına, habelə büdcə kəsirinin azalmasına və hərbi-sənaye kompleksinin məhsul payının arasıkəsilmədən
gəlirlərin çoxalmasına gətirib çıxarır. azalmasına yönəldilmiş milli iqtisadiyyatın ardıcıl konverqlusiyası
Fərdi gəlir vergisi dəyərlərinin azalması şəxsi əmanətlərin artı- tələb olunur. İnflyasiya şəraitində prioritetlərə milli məhsul isteh-
mına səbəb olur. Bu zaman Mərkəzi Bankın qeyri- hökumət borcları salının ucuzlaşmasına təsir göstərən ETT-dən dünya səviyyəsində
və ya birbaşa pul emissiyası siyasəti ilə büdcə kəsirinin borc istifadəyə əsaslanan sahələr də aid edilə bilər. Təkrar istehsal
örtülməsini təmin etməklə ilə investisiyaların maliyyələşdirilməsini proporsiyaları strukturunun əsaslı surətdə yenidən qurulmasının
mümkün edir. Təklif iqtisadiyyatı nəzəriyyəsinə uyğun olaraq büd- təmin edilməsi kommersiya banklarının uzunmüddətli kreditlərin
cə problemlərinin bu cür həlli yalnız o halda mümkündür ki, əgər verilməsinə, milli əmtəə istehsalçıları üçün borc vəsaitlərinin əldə
gəlir vergisi dərəcəsinin azaldılması, ilk növbədə, yüksək gəlirləri edilməsi imkanının qiymətləndirilməsini tələb edir. Şirkətin istehsal
əhatə edəcək, çünki məhz onların sahibləri müasir cəmiyyətdə əsas xərclərini azaldaraq dövlət tərəfindən stimullaşdırılan belə kreditlər
əmanətçilər kimi çıxış edirlər. Yeni neoklassiklərin mövqeyinə zidd təkcə bu gün deyil, hətta gələcəkdə istehsalın daha effektiv, intensiv
olan Keyns yanaşmasına uyğun olaraq vergilərin azaldılması, ilk amillərdən istifadə etməklə məhsulun dəyərini aşağı salmağa imkan
növbədə, kiçik gəlirlərin sahiblərinə aid edilməlidir, hansı ki, öz- verir.
lərinin malik olduqları gəlirləri genişləndirərək dövlət büdcəsi üçün İnflyasiyanın səbəblərinin aradan qaldırılmasına yönəldilmiş
əlverişli nəticələrə münasib olan, istehlak xərclərini artırmaq imkanı iqtisadiyyatın inhisarsızlaşdırılması özünə aşağıdakıları daxil edir:
əldə edirlər. • Şirkətlərin mümkün qovuşması üzərində hökumət nəzarəti.
Müəyyən şəraitdə, xüsusən də büdcənin qeyri-tarazlığı şərai- Bu nəzarət gələcəkdə şirkətlərin məhsulunun qiymət səviyyəsinə
tində büdcənin kəsirinin azaldılması strategiyası və bununla infl- nəzarət etməyə imkan verir. Belə nəzarətin təmin edilməsi üçün, ilk
yasiya təhlükəsinin neytrallaşdırılması hökumət tərəfindən surətli növbədə, bu sahəyə digər, həm iri, həm kiçik, həm milli, həm də
istehsal və maliyyə nəticələrini təmin edən xərclərin çoxaldılması xarici şirkətlərin girişi üçün maneələri kəskin azaltmaq lazımdır. Bu
77 78
ya inhisarlaşdırılmış sahəyə daxil olmuş şirkətin xərclərin ixtisarı büdcə defisitinin azalması məqsədilə vergilərin səviyyəsinin aşağı
yolu ilə (vergi güzəştləri, subsidiyalar, imtiyazlar, kreditlər və s. salınması zamanı bir neçə il ərzində qiymət dinamikasını surət-
köməyilə), ya da onların gözlənilən daxilolmalarının artırılması ləndirən bu kəsir nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. Ona görə də
vasitəsilə (yeni şirkətlərin sahibkarlıq risklərinin azalmsı üzrə hö- inflyasiyaya müqavimət göstərmək üçün taktiki tədbirlərin vahid
kumətin məqsədyönlü fəaliyyəti ilə, xüsusən də onların məhsullarına kompleksini tətbiq etmək lazımdır.
dövlət sifarişləri ilə) əldə oluna bilər. Əgər rəqabət mühitini sarsıdan 2. Bazar iqtisadiyyatında qiymətlərin tənzimlənməsi bir sıra
qovuşma baş veribsə (şirkətin məhsul buraxılışını qadağan edən problemlərin, yəni inflyasiyanın, sosial gərginliyin, dünya və daxili
antiinhisar qanunvericiliyinin tələblərinə baxmayaraq, istehsalın bazar qiymətləri arasındakı fərqin, inhisarçılığın və s.-nin tənzim-
ümumsahəvi həcminin 35%-i yol veriləndir), onda inhisarçı-şirkətin lənməsində geniş istifadə edilən bir mexanizmdir. Qiymətlərin
məcburi parçalanması tətbiq edilir(məsələn, müharibədən sonra dövlət tərəfindən təyin edilməsi, təsdiq edilməsi, dondurulması, sabit
Yaponiyadakı kimi). saxlanılması və s. iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş müasir dövlətlərdə
• Qiymətlər üzərində nəzarət, iri inhisar şirkətlər tərəfindən bu gün də geniş tətbiq edilir. Dövlət, ümumi iqtisadiyyatda qiymət-
qiymətlərin əsassız yüksəlməsinin qadağan edilməsi. Qeyd etmək lərin kəskin qalxmasına yol verməmək məqsədilə onların tərkib ele-
lazımdır ki, hakimiyyət orqanları şirkətlərə fəaliyyətin müəyyən mentlərinə birbaşa və yaxud dolayı yolla təsir göstərir.
növü ilə məşğul olmağın müstəsna hüququnu verərək, lisenziyalar- Bazar iqtisadiyyatında aşağıdakı qiymət növləri geniş tətbiq
dan, patentlərdən istifadə edərək milli iqtisadiyyatın inhisarlaşması edilir:
dərəcəsini qaldırır. Bu, məsələn, istehsal miqyasında xərclərə qənaət 1)Müəssisənin buraxılış qiyməti.
zamanı, yəni təbii inhisarın iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun 2)Topdansatış qiyməti.
müəyyən edilməsi zamanı yararlı ola bilər. 3)Pərakəndəsatış qiyməti.
Dövlətin antiinhisar siyasəti həmçinin konkret bazarda və 4)Kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiyməti.
bütövlükdə milli iqtisadiyyatda cari və gələcək situasiyalar haqqında 5)Müqavilə (kontrakt) qiymətləri.
informasiyaların yayılmasını, kiçik və orta biznesin inkişafına yar- 1)Müəssisənin buraxılış qiyməti aşağıdakı kimi hesablanılır:
dım və onların biznes maraqlarının müdafiəsini, daxili bazara milli QM = Md + Mə + ƏDV + aksizlər + Qəlavəsi güzəşti
inhisarçıların xarici rəqiblərinin daxil olmasını məhdudlaşdıran
siyasət yeridir. Qeyri-təkmil rəqabətin geniş yayıldığı tipik sayılan 2)Topdansatış qiyməti aşağıdakı kimi hesablanılır:
ölkələrin bazarlarında antiinflyasiya tənzimlənməsinin əsas vəzifəsi QT.S = QM ( XT.S + MƏ.T.S ) + ƏDV + Aksiz
inhisarçıların onlar tərəfindən realizə olunan məhsulların qiymətlə- Topdansatış qiymətinə müəssisənin buraxılış qiyməti,
rinə daxil olan əlavə gəlirlərin ləğv edilməsi üzrə müvafiq tədbirlər topdansatış təşkilatlarının xərcləri, mənfəəti və vergiləri daxildir.
kompleksinin işlənməsi zəruri sayılır. 3)Pərakəndəsatış qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanılır:
Qeyd etmək lazımdır ki, strateji tənzimləyicilər ölkədə dərhal QP.S = QT.S + ( XP.S + MƏ.P.S ) + ƏDV + Aksiz - + Tgüzəşti əlavəsi
güclü antiinflyasiya effektini təmin etmir. Belə ki, əgər hökumət
inflyasiya ilə mübarizəyə yönəldilmiş strukturca yenidənqurmaya Pərakəndəsatış qiymətində topdansatış qiymətindən başqa
başlayıbsa, onda onun aparılmasının ilk illərində məcmu təklif və pərakəndəsatış təşkilatının xərc və mənfəti, vergilər və ticarət güzəşti
məcmu tələbin inflyasiya kəsiyi hətta surətlənər, yeni müəssisələrin və yaxud əlavələri tətbiq olunur.
tikinti xərcləri artar və s. Təklif iqtisadiyyatının reseptləri üzrə
79 80
4)Kənd təsərrüfatında satınalma qiymətləri dövlət tərə- İnvestisiya hər hansı bir qazancı əldə etmək üçün istifadə
findən təyin edilə bilər və çox zaman belə qiymətlərin yuxarı və aşa- edilən vəsaitdir.
ğı həddləri müəyyənləşdirilir. Qiymətlərin yuxarı həddinin təyini is- İnvestisiya prosesi milli kapitalın artırılması üzrə təkrar is-
tehlakçıların, alıcıların maraqlarını qorumaq, aşağı həddi təyin tehsal prosesinin iştirakçılarının çoxsahəli fəaliyyətidir. İnvestisiya
edilərsə, istehsalçıların maraqlarını qorumaq nəzərdə tutulur. prosesi iqtisadi sistemin inkişaf dinamikasına birbaşa təsir göstərir
5)Kontrakt (müqavilə) qiymətləri 2 tərəf arasında tələb və və özündə təkrar istehsal prosesinin bütün mərhələlərinin istehsal,
təklifin təyin edilməsi əsasında müəyyənləşdirilən qiymətdir. bölgü, mübadilə və istehlakı əks etdirir. İnvestisiya prosesində aşa-
Bazar iqtisadiyyatında dövlət inhisar, təbii inhisar və inhisar ğıdakı mərhələlər müşahidə olunur:
mövqeli məhsulların qiymətlərini aşağıdakı metodlarla tənzimləyə 1) İnvestisiya əmtəələrinin yaradılması (maşın və avadanlıqla-
bilər: rın, texnologiyaların, tikinti obyektlərin, patentlərin və Nau-Hau-
1) Onları özü sabit şəkildə təyin edə bilər. ların və s.) prosesıdır.
2) Müəssisə tərəfindən verilən qiymətləri bəyannamə (deklara- 2) Yeni istehsal gücünün mənimsənilməsi prosesi.
siya) tətbiq etməklə təhlil etdikdən sonra təsdiqləyə bilər. 3) Normal rejimdə məhsul istehsal etmək məqsədilə obyektlərin
3) Qiymətlərin dondurulması, yəni fövqəladə hallarda dövlət qiy- istismarı.
mətlərin qalxmasına icazə verməmək üçün bir çox vacib məhsulların 4)Maliyyə vəsaitlərinin sahiblərinin müəyyənləşdirilməsi (inves-
qiymətini müvəqqəti olaraq dondurur. torların ya özlərinin, ya da araçı maliyyə təşkilatlarının olmasının
4) Dövlət bölməsində rentabellilik səviyyəsini müəyyən edir. müəyyənləşdirilməsi).
5) Vergi, gömrük dərəcələrini müəyyənləşdirir və bununla qiy- İnvestisiyalara aiddir: pul vəsaitləri, qiymətli kağızlar, daşın-
mətlərə təsir göstərir. maz və daşınan əmlak, istismar və istifadə hüquqları və s. İnvestisiya
6) Dövlət kredit dərəcəsini tənzimləməklə ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin əsas göstəriciləri bunlardır:
investisiya mühitinə, son nəticədə istehsal olunan məhsulun 1) İnvestisiya əmtəələri.
qiymətinə təsir göstərir. 2) İnvestisiyanın sturukturu.
3) İnvestisiya prosesinin göstəricilərinin qarşılıqlı əlaqəsi.
Mövzu 10. Dövlətin investisiya-innovasiya 4) Kapitala, insana edilən investisiyaların həcmi.
və struktur siyasətləri İnvestisiya fəaliyyəti, əsasən aşağıdakı maliyyə mənbələri
hesabına üç formada reallaşdırılır:
Plan: 1) Müəssisələrin öz vəsaitləri hesabına edilən investisiyalar. İqti-
sadiyyatda bu investisiyalar ən yüksək gəlirə malik olan inves-
1. İnvestisiya formaları və investisiya mühiti. tisiyalar kimi tanınır. Belə ki, müəssisə rəhbərliyi əvvəlcədən hər
2. İnvestisiyaların dövlət tərəfindən tənzimlənməsi. sərf etdiyi xərcə görə nə qədər əldə edəcəyini proqnozlaşdırır və belə
3. Sturuktur siyasətin mahiyyəti və əsas formaları, metodları. proqnozlar daha dəqiq olur.
2) Borc vəsaitləri hesabına edilən investisiyalar. Belə investisi-
1. İqtisadi ədəbiyyatda investisiya anlayışı fərqli izah olunur. yalara bank kreditləri, büdcə vəsaitləri, məqsədli fondların vəsaitləri
Onları ümumi halda aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar. və s. aid edilir.

81 82
3) Xarici investisiyalar – belə investisiyalara beynəlxalq Maliyyə sənaye qruplarının yaradılması, mülkiyyətçinin
təşkilatların, qrumların, xarici dövlətlərin, müəssisələrin və s.-nin hüquqlarının qorunması, vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi,
vəsaitlərini aid etmək olar. lisenziyalaşdırmanın və müqavilə hüquqlarının inkişaf etdirilməsi.
İnvestorlar investisiyalrın qoyulması haqqında qərarı qəbul
edərkən bir sıra amillərə əsaslanırlar. Bu amillərdən əsasları kimi İnstitutsional sistem

aşağıdakıları göstərə bilərik:


1) Müəssisənin, firmanın sənayenin hansı sahəsinə aid olması və Makroiqtisadi amillər Elmi-texniki və
tələbin yüksəldiyi halda nəticəsində investisiya qoyuluşlarının geri innovasiya potensialı

qaytarılma müddətinin nə dərəcədə tez mümkünlüyü. Təbii resurs potensialı Kadr


2) Müəssisənin, firmanın idarə olunmasının səmərəliliyi. Bura İnvestisiya potensialı,sahibkarlıq
müəssisənin iqtisadi maliyyə göstəriciləri və müəssisə rəhbərlərinin İnvestisiya potensialı
mühiti
Bazar mühiti amilləri
portfel investisiyaları sahələrində görəcəyi tədbirlər planı aid edilir.
3) Müəssisənin, firmanın əmlakının quruluşu haqqında Maliyyə kredit potensialı Sosial,sosial-mədəni
informasiyanın olması. amillər
4) Müəssisənin, firmanın rentabelli olması. İnfrastruktur potensialı Təşkilati idarəetmə
İnvеstisiya prоsеsində istifadə оlunan risk anlayışı invеstоr amilləri
tərəfindən qоyulan vəsaitin itirilməsi və ya arzu оlunmaz nəticələrlə
üzləşməsi еhtimalından ibarətdir. Invеstisiya iqliminə təsir еdən
amillər riskin azalması və ya artmasına təsir еtdiyi üçün оnlar həm Sahə və sferaların Regionların və
Risklər investisiya mühiti zonaların investisiya Risklər
də risk amilləri kimi də хaraktеrizə оlunur. mühiti
Risklər müхtəlif оlsa da оnlar ümumi halda iki qrupda
təsnifləşdirilir:
• ölkənin siyasi-iqtisadi vəziyyəti ilə хaraktеrik оlan ümumi

Sosial,etnoqrafik,sosial-
bazar mexanizmi şərtləti

Notmativ-hьquqi şərtlər
risklər;

İnformasiya təminatı
Ümumiqtisadi şərtlər

Motivasiya şərtləri

İqtisadi şərtlər

mədəni şərtlər
• kоnkrеt оbyеktlə bağlı kоmmеrsiya riski fоrmasında mövcud

şərtləri
olan risklər.
Risk əmsalının müəyyən еdilməsi üçün aşağıdakı fоrmuldan
istifadə еdilir: R= I/S
Burada, R - risk əmsalı;
S - invеstоrun rеsurslarının həcmi;
I - kоnkrеt invеstisiya qоyuluşunda baş vеrə bilən Maliyyə şərtləti Siyasi şərtlər Düvlət Təbii və sosial
itkinin maksimal həcmidir. tənzimlənməsi və şərtlər
idarəetmə şərtləri
2. Bazar iqtisadiyyatında dövlət investisiya fəaliyyətinin aktiv-
ləşdirilməsi üzrə aşağıdakıları tədbirlər həyata keçirir:
Sхеm 10.1 Invеstiya mühiti və оna təsir еdən amil və şərtlər.
83 84
gəlirinin artmasına baxmayaraq onun tələbi əvvəlki səviyyədə
Dövlət maliyyə sənaye qrupları və holdinqlər yaratmaqla o, qalmır, azalır və nəticədə vəsaitlər müəssisəyə investisiya kimi deyil,
ölkədə investisiya fəaliyyətinin sistematik həyata keçirilməsinə nail əhalinin əlində yığım kimi formalaşır. Məhz bu vəsaitləri investisiya
ola bilər. Holdinqlərin yaradılması onun iştirakçılarına aşağıdakı kimi iqtisadiyyata yönəltmək bankların üzərinə düşür. Ona görə də
amillər hesabına öz fəaliyyətlərini genişləndirməyə imkan verir. Keynsin “Multiplikator nəzəriyyəsi”-nə əsasən ÜDM-lə investisiya
Başqa sözlə, səhmlərin alınması hesabına onlar firmalar üzərində arasında əlaqə mövcuddur.
nəzarəti həyata keçirmək, iri şirkətlər vasitəsilə kommersiya fəaliy- “Xarici investisiyaların qorunması haqqında” qanun Milli
yətini reallaşdırmaq, dövlətlə özəl qrumlar arasında iqtisadi əlaqələri Məclis tərəfindən 15 yanvar 1992-ci ildə qəbul edilmişdir. Həmin bu
möhkəmləndirmək, vergi ödəmələrini artırmağı və risklərin səviyyə- qanuna əsasən xarici investisiyalar aşağıdakı yollarla həyata keçirilə
sini azaltmaq mümkün olur. Ümumiyyətlə, maliyyə sənaye qrupları bilər:
ölkədə vahid texnoloji sistemə aid olan müəssisələrin birləşdirilməsi 1) Azərbaycan Respublikasının fiziki və hüquqi şəxsləri ilə birgə
məqsədilə yaradılır. Bu da həmin sferalarda istehsalın elmi-texniki yaradılan müəssisələrdə payçılıq iştirakı.
səviyyəsini yüksəltməyə münbit şərait yaradır. Bu zaman digər 2) Təmamilə xarici investorlara məxsus olan müəssisələrin
məqsəd xarici investorların cəlb edilməsi hesab oluna bilər. yaradılması yolu ilə.
Mülkiyyət hüquqlarının müdafiəsini təmin etmək üçün üzrə 3) Qiymətli kağızların əldə edilməsi vasitəsilə.
dövlət tərəfindən müəyyən qanunların, normativ hüquqi aktların qə- 4) Torpaq və digər təbii ehtiyyatlardan istifadə hüquqlarının əldə
bul edilməsi zəruridir. Bunu nəzərə alaraq ölkəmizdə investisiya fəa- edilməsi yolu ilə.
liyyəti və xarici investisiyaların qorunması haqqında qanunlar qəbul 5) Yerli müəssisələrlə müqavilələrin bağlanması yolu ilə.
olunmuşdur. Bu qanunlara əsasən investorların vəsaitləri milliləş- Xarici investisiyalar və yaxud investisiyalı müəssisələr dövlət
dirilə bilməz. Yəni dövlət hər bir investora vəsaitlərini hara və hansı qeydiyyatından keçir və bu anda Azərbaycan Respublikasının hü-
həcmdə qoymağa müdaxilə etmir. Məhdud hallarda bəzi sahələrə quqi şəxsi statusunu əldə etmiş olur. Xarici investisiyalar yalnız təbii
investisiya qoymaq üçün dövlət hakimiyyət orqanlarından (Nazirlər fəlakətlər və digər fövqəladə hallarda rekvizisiya edilə bilər. Rek-
Kabineti və Milli Məclisdən) razılıq almaq tələb olunur. Lakin elə vizisiya haqqında qərarı Nazirlər Kabineti qəbul edir. Göstərilən hər
sahələr də var ki, dövlətin milli təhlükəsizlik nöqteyi-nəzərindən bu iki halda investora təxirə salınmadan müvafiq konpensasiya ödənilir.
sahələrə investisiya qoyulması qanunla qadağan olunmuşdur. Qanunvericiliklə xarici investorlara fəaliyyətləri zamanı əldə etdiyi
İnvestisiya fəaliyyətini tənzimləmək üçün dövlət vergi və gəliri və yaxud kompensasiyaları istədiyi valyuta şəklində xaricə
kredit dərəcələrinin, texniki-sanitar-gigiyenik normaların, arxitektur köçürməyə icazə verilir. Xarici investorlar Azərbaycan Respublikası
normaların dəyişdirilməsini həyata keçirir. Eyni zamanda investisiya ərazisində torpaqdan və digər təbii ehtiyyatlardan istifadə və icazə
ilə yığım arasında birbaşa əlaqələr mövcuddur. Belə ki, əhalisinin hüquqları verilir. Qanunvericiliyə görə torpağın satışı Azərbaycan
gəliri az olan ölkələrdə məcmu gəlir əsasən əhalinin istehlak tələbini Respublikasının vətəndaşı olmayan şəxslərə qadağandır. Xarici in-
ödəmək üçün istifadə edildiyindən, onun çox az hissəsini investisiya vestorlar faydalı qazıntıların kəşfiyatı və işlənməsi hüquqlarını Par-
kimi müəssisənin inkişafına yönəlymək mümkün olur. Məcmu gəlir lamentdə təsdiq edilən hökumət müqavilələri əsasında həyata keçirir.
tədricən artdıqca tələbin sturukturu da dəyişir (Engel qanunu). Lakin Azərbaycanda xarici investorlar özəlləşdirmədə iştirak edə bilərlər.
yenidən həmin vəsaitlər iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafına Özəlləşdirmə zamanı aşağıdakılar xarici investisiyalı müəssisələr
investisiya kimi ötürülür. Müəyyən müddətdən sonra əhalinin hesab edilir:
85 86
1) Təmamilə xarici investor tərəfindən özəlləşdirilmiş müəs- genişləndirilməsi dövlətin maraq dairəsində saxlanılır. Bu baxımdan,
sisələr. dövlət elmi-texniki siyasəti və onun əsas istiqamətlərini işləyib
2) Nizamnamə kapitalında xarici investorların sayı 25 %-dən çox hazırlayaraq formalaşdırır. Bu istiqamətlərə aşağıdakılar aiddir:
olan birgə müəssisələr. 1) Fundamental elmlərin inkişaf etdirilməsi və onların prespektiv
Юлкямиз игтисади инкишафын еля бир сявиййясиня чатмышдыр ки, inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi.
бу заман ясас проблем тякжя милли игтисадиййата инвестисийа 2) Elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi.
гойулушунун цмуми кямиййят артымында дейил,онларын технолоъи, 3) Elmi araşdırmalar, tədqiqatlar mərkəzinin yaradılması və
сащя, тякрар истещсал гурулушуну тякмилляшдирмядя иштиракындан, dövlət müəssisəsi kimi saxlanması.
онун щяйата кечирилмяси сямярялилийинин артырылмасындан ибарятдир. 4) Beynəlxalq əməkdaşlığın aparılması.
Бу да йахын вя узаг эяляжякдя инвестисийа просесиндя истифадя 5) Müəllif hüquqlarının qorunması və elmi kadrların
олунан дювлят ресурсларынын сащяляр арасында бир-бириля гаршылыглы sığortalanması.
ялагядя олмасы вя бцтцнлцкдя инвестисийа-инновасийа тялябинин 6) Kadrların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi.
артмасыны тямин едян инвестисийа мултипликатору механизминин Bütün bu istiqamətləri reallaşdırmaq üçün dövlət elmi-texniki
тясир етямсиня сябяб олур. siyasət sahəsində, ilk növbədə, müvafiq qanunlar qəbul edir. Hər bir
Милли игтисадиййатын динамик вя давамлы инкишаф характерини dövlət milli maraqlarından çıxış edərək özünün elmi-texniki
обйектив гиймятляндирмяк цчцн инновасийа анлайышынын вя милли siyasətini müəyyənləşdirir və reallaşdırır.
инновасийа системинин дцзэцн дяйярляндириляряк шярщ едилмяси Elmi-tədqiqatların nəticələri çox zaman gözlənilən nəticəni
важиб щесаб едилир. Она эюря милли инновасийа системи дедикдя, илк vermir. Ona görə də özəl bölmə əsaslı əsaslı elmi-tədqiqatlara in-
нювбядя ашаьыдакылар нязяря алынмалыдыр: vestisiya qoymağa o qədər də can atmır. ETT-nin bütünlükdə ölkə
1. İгтисади артымын узунмцддятли ганунауйьунлуглары; iqtisadiyyatı, dünyada onun mövqeyinin möhkəmləndirilməsi üçün
2. Tехники игтисади инкишафын бейнялхалг,глобал əhəmiyyətinin həlledici olduğunu nəzərə alaraq, dövlət bu sahənin
истигамятляри; inkişaf etdirilməsi məsələlərini öz üzərinə götürür. Bununla belə
3. Mилли игтисадиййатын рягабят цстцнлцкляри вя ETT-nin nəticələrinin məhsulun istehsal xərclərinin azaldılmasına,
истигамятляри; texnika və texnologiyanın yeniləşdirilməsinə, keyfiyyətin və rəqabət
4. Dахили вя дцнйа базарларынын тялябляри; qabiliyyətliliyinin artırılmasına səbəb olduğundan, bir çox hallarda
5. Mилли игтисадиййатын инкишафынын старт вязиййяти вя реал özəl bölməyə özəl qrumlarda onun nəticələrin tədqiqində maraqlı
шяраит; olur.
6. Rесурслар балансы вя ондан истифадя дяряжясинин Döblətin elmi-texniki siyasəti əməli cəhətdən ölkədə innova-
вязиййяти; siyalı inkişaf modelinə keçidin təmin edilməsi yolu ilə reallaşdırıla
7. Mилли игтисадиййатын йени тяляблярдян иряли эяляряк bilər.
структур дяйишикликляринин дяряжяси. Dövlətin innovasiya siyasətini həyata keçirmək üçün aşağıdakı
Elmi texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin iqtisadiyyata tətbiq metodlardan istifadə edir:
edilməsi dövlət qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Ona görə 1) İnzibati metodlara aiddir: dövlət büdcəsindən büdcə təyinatlı
də bazar iqtisadiyyatında elmi-texniki tədqiqatların həyata keçi- elmi-tədqiqat işlərinin maliyyələşdirilməsi, xüsusi tədqiqatlar üçün
rilməsi, elmi-tədqiqat institutlarının fəaliyyətinin saxlanması və dövlət sifarişlərinin həyata keçirilməsi, xüsusi dövlət proqramlarının
87 88
işlənib hazırlanaraq qəbul edilməsi, elmi laboratoriyaların, təhsil təmin edilməsi, əhalinin məşğulluğu, işsizliyin azaldılması, ixracın
strukturlarının, tədqiqat institutlarının saxlanması və maliyyələşdiril- artırılması, idxalı əvəzetmənin, sosial-iqtisadi komplekslərinin
məsi, kadrların hazırlanması və s. inkişaf etdirilməsi probleminin həll edilməsi kimi vəzifələrini həyata
2) İqtisadi metodlara aiddir: özəl bəlmədə elmi tədqiqatları həyata keçirir .
keçirən və maliyyələşdirən sahibkarlara vergi güzəştlərinin tətbiq Dövlət struktur siyasətinin əsas istiqamətləri kimi iqtisadiyya-
edilməsi, elmi-tədqiqatların nəticələrindən istifadə edən sahibkarlara tın sahə strukturunun optimallaşdırılması və ilkin istehsal pilləsinin
gömrük tariflərində güzəştlər etməklə aşağı faizli kreditlərin yenidən strukturlaşdırılması, yığımın və istehlakın, istehsal və isteh-
verilməsi və s. lakının, ictimai və şəxsi istehlakın dinamık optimumuna nailolma,
3. Bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar olaraq iqtisadiyyatın istehsalda və bazar bölgüsündə iri və kiçik formaların nisbətinin
əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi və ehtiyat (resurs) qə- optimallaşdırılması, təhsil, elm və texnika sahələrinin üstün inkişafı,
naəti,yüksək texnologiyanın tətbiqi və ekoloji cəhətdən təhlükəsiz investisiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi və investisiya axınlarının
istehsalın tətbiqi nöqteyi-nəzərindən struktur siyasətin həyata ke- strukturlaşdırılması, investisiya axınlarının dövlət prioritetləri ilə
çirilməsi vacib sayılır. İqtisadiyyatın mövcud sturukturu bir sıra əlaqədar olan fəaliyyət sahələrinə və növlərinə real axınının təmin
neqativ problemlərlə xarakterizə olunur. Onlara misal kimi, emal edilməsi , işçi qüvvəsinin mobilliyinin inkişaf etdirilməsi,prioritet
sahələrinin istehsalının aşağı düşməsini və istifadə olunan texnologi- sahənin məhsuluna tələbatın stimullaşdırılması çıxış edir.
yanın keyfiyyətinin aşağı olmasını göstərmək olar. Ona görə də Дювлятин структур сийасяти эениш, чохсащяли вя бязян зиддий-
müasir keçid mərhələsində dövlət iqtisadiyyatın sturukturunda йятли проблемлярин бирэя щяллини тяляб етмякля, милли игтисадиййатын
dəyişikliklər etməklə istehsalın sabitləşdirilməsi və onun artırılması ресурс тяминаты, инкишаф сявиййяси вя бейнялхалг мигйасда рягабят
üçün bir sıra tədbirlər görür. Bu tədbirlər kimi ölkə iqtisadiyyatının габилиййятлилийи иля шяртлянир. Щяр бир юлкя фяргли тябии, ямяк
maliyyə təminatı və sabitliyinin xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələri ресурсларына малик олдуьундан, онун ресурс балансы, ондан исти-
arasında dispraporsiyaların aradan qaldırılması və daxili istehsalın фадя дяряжяси нязяря алыныр вя оптимал инкишаф йолу сечиляркян мцт-
inkişafı üçün lazımı iqtisadi mühitin yaradılması, investisiya qoyu- ляг, нисби вя амилляр цзря цстцнлцкляри нязяря алынараг структур
luşlarının edilməsini göstərmək olar. İqtisadiyyatın strukturunun сийасятин приоритетляри мцяййян едилир.
növlərinə aid edilir: siyasi-iqtisadi struktur; təşkilatı-funksional Ümumiyyətlə dövlət tərəfindən həyata keçirilən struktur
struktur; Təkrar istehsal strukturu; texnoloji struktur; resurs siyasət aşağıdakı 3 formada olur:
strukturu. 1) Konservativ struktur siyasət. Bu siyasət köhnə iqtisadi
Dövlət struktur siyasətinin əsas məqsədləri kimi İqtisadiy- sturukturun (quruluşun) saxlanması və inkişafına yönəldilir.
yatın geniş ictimai təkrar istehsalın kompleks resurs bazasının 2) Adaptasion struktur siyasəti. Bir iqtisadi sistemdən digər
hazırlanması, inkişafın innovasiya tipinə keçilməsi üçün bütün iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar olaraq köhnə sahələrin yeni qurulu-
resurs zəminin yaradılması, bütün mülkiyyət formalarının propor- şa uyğunlaşdırılması və yeni münasibətlər üzərindən inkişaf
sional surətdə inkişaf etdirilməsi, rəqabət mühitinin formalaşdırıl- etdirilməsidir.
ması, regionların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrinin bərabər- 3) İnnovasion siyasət. İqtisadiyyatda tam yeni ETT-nin nailiy-
ləşdirilməsi və s. ola bilər. yətləri nəticəsində yaranan sahələrin inkişaf etdirilməsi və köhnə
Dövlət struktur siyasətinin bu məqsədlərini reallaşdırmaq üçün sahələrin tam yeni sahələrlə əvəz edilməsidir.
innovasiya sahələrinin inkişafı hesabına enerji və resursa qənaətin
89 90
Çox zaman dövlətin struktur siyasəti selektiv (seçmə) xarakter məqsədli kreditlər və s. əks etdirir; II- regional blok regionların
daşıyır. Bu istehsalın məqsədyönlü quruluşunun dəyişdirilməsi, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini bərabərləşdirməyə imkan verən
məhsulun namenklaturasının və istehsalın texniki səviyyəsinin metodları – ölkədə regionların inkişafının hüquqi bazasının təşək-
iqtisadi artımının yüksəlməsi hesabına nail olunur. Selektiv sturuktur külü, vergilər, dövlət investisiyaları, regional elmi-texniki priori-
siyasətinin əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar aiddir: tetlərin maliyyələşdirilməsi, regional məşğulluğun səviyyəsinin qo-
1) Neft emalı, neft-kimya və yanacaq-enerji kompleksinin runub saxlanması, işçi qüvvəsinin və kapitalın hərəkətliliyinin yük-
inkişafı. səldilməsi, mülkiyyətin strukturlaşdırılması, sərbəst iqtisadi zo-
2) Əhalinin yerli ərzaq məhsulları ilə təmin etmək və ən zəif naların yaradılması və s. əks etdirir; III blok iqtisadi sabitliyin, əsas
əhali təbəqəsinin sosial müdafiəsinə nail olmaq. bazar subyektlərinin, yəni müəssisələrin, korporasiyaların, elmi
3) Hərbi sənayenin maliyyə təminatını həyata keçirmək. idarələrin, digər ilkin təsərrüfat sistemlərinin bütün proseslərində
4) Elm, təhsil və ölkənin elmi-texniki potensialının saxlanması xüsusi fəallığın yüksəldilməsi ilə əlaqədar metodları əks etdirir ki,
və ona himayədarlıq. bu metodlar sırasına indikativ planlaşdırma, vergitutma, birbaşa sub-
5) Elmtutumlu məhsulların ixrtacını inkişaf etdirmək. sidiyalar, dövlət subvensiyaları, müflisləşmənin aradan qaldırılması
Proqressiv sturuktur siyasəti innovasiya fəaliyyəti ilə sıx əlaqəli üzrə tədbirlər, antiinhisar fəaliyyəti tədbirləri, dövlət investisiyaları,
olub onun inkişafından asılıdır. təminatları və qorunması, məqsədli beynəlxalq kreditlər, beynəlxalq
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində struktur dəyişikliklərini həyata təsərrüfat kooperasiyasının inkişaf etdirilməsi, müxtəlif normativlər,
keçirmək üçün dövlət iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafını sürətli amortizasiya, müvəqqəti proteksionizm, güzəştli kreditləş-
stimullaşdırmağa çalışır. Bu zaman dövlətin həyata keçirdiyi dirmə, beynəlxalq lizinq, qiymətlərin tənzimlənməsi, nəzarət funksi-
tənzimləmə metodlarına aiddir: yalarının həyata keçirilməsi, qiymətli kağızlarla və hər şeydən əv-
1) Birbaşa metodlara aiddir: dövlət büdcəsindən ayırmalar edil- vəl, səhmlərlə iş, dövlət sifarişi, kiçik sahibkarlığa yardım üzrə hər
məsi, investisiya qoyuluşlarının artırılması, məqsədli proqramların cür tədbirlər, rəqabət qabiliyyəti olan maliyyə sektorunun formalaş-
tətbiqi, bu sahələrin inkişafının proqnozlarının hazırlanması, dövlət dırılması və inkişaf etdirilməsi tədbirləri daxildir; IV institusional
sifarişləri və sahə indekativ planlarının tətbiqi, dövlət bölməsində blok struktur dəyişiklikləri üçün əlverişli şəraitin yaradılması, o cüm-
imperativ planlarda inkişaf etmənin gözlənilməsi və s. lədən əlverişli investisiya iqlimi formalaşdırılması üçün normativ-
2) Dolayı metodlara aiddir: Vergi, gömrük tariflərində güzəştlər. hüquqi metodları, investisiya axınlarının tənzimlənməsi və inves-
Uzunmüddətli, zəmanətli və güzəştli kreditlərin verilməsi, amor- tisiya resurslarının formalaşdırılması metodları, bazar özünütəşkil
tizasiya ayırmaları fazlərinin artirilması və s. vasitələrinin (rəqabət, qiymətlər, tələbat) təsirini gücləndirmək üçün
Dövlət struktur siyasətinin həyata keçirilməsi formaları və çərçivə şərtlərin məcmusu, antiinhisar tədbirlərin, təsərrüfat və ma-
metodları şərti olaraq dörd bloka bölünür: I- makroiqtisadi blok liyyə təsərrüfatı üzərində cəmiyyətin sosial nəzarət metodları, əmə-
əsas makroiqtisadi proporsiyalara və struktur əlaqələrə təsir göstərən yin ayrı-ayrı növlərinin (elmi, muzdlu, sahibkarlıq, idarəetmə və s.)
metodları – proqnozlaşdırma, proqramlaşdırma, normativ-hüquq, fərqli qaydada stimullaşdırılması metodları, məşğulluq səviyyəsinin
proteksionizm tədbirləri, fərqli vergitutma, prioritetlər sisteminin saxlanması tədbirləri, regionlarda, sahələrdə rəqabət şəraitinin
hazırlanması və həyata keçirilməsi, dövlət investisiyaları, birbaşa yaxınlaşması metodları, dövlət təminatları, informasiya təminatı,
subsidiyalar, fərqli gömrük tarifləri, idxalın məhdudlaşdırılması, idarəetmə kadrlarının hazırlanması, innovasiyanın inkişaf etdirilməsi
dövlət təminatları və investisiya sığortası, dövlət subvensiyaları, metodları və s. özündə cəmləşdirir.
91 92
Bazar iqtisadiyyatında dövlət struktur dəyişiklikləri həyata keçirmək 2. Мящсулун истещсалчыларынын вя сатышын квоталашырылмасы.
üçün və texnika texnologiyanın yeniləşdirilməsini, məhsulun 3. Дотасийа вя компенсасийаларın tədbiqi.
keyfiyyətinin artırılmasının və rəqabət qabiliyyətini gücləndirmək 4. Зяманятли минимал гиймят, эиров гиймятлярин тятбиги.
üçün amortizasiya siyasətini tətbiq edir. Sahibkarlar istehsal prose- 5. Эцзяштли, елми-ясасландырылмыш кредитляшмя вя верэийя
sində istifadə etdikləri əsas fondlarının qiymətlərini (dəyərini) təd- cялб етмя.
ricən ilbəil istehsal etdikləri məhsulun qiymətinə daxil edir. Dövlət 6. Сыьортаnın tədbiqi.
texnika texnologiyanın dəyərinin birdəfəlik olaraq silinməsinə və 7. Хариcи рягиблярин тотал dempinq мцдахилясиндян мцда-
qiymətlərin kəskin artırılmasına yol verməmək üçün amortizasiya фия, iдхал едилян ярзаг мящсулларына,gюмрцк тарифляринин, компен-
siyasətində amortizasiya ayırmalarının həddini müəyyənləşdirir. сасион йыьымларын, верэилярин вя с. кюмяйиля ярзаг тящлцкясиз-
лийинин тямин едилмяси.
Mövzu 11. Dövlətin aqrar siyasəti 8. Кредитлярə дювлят зяманяти.
9. АСК-нын фяалиййятинин дайаныглылыьынын йцксялдилмяси
Plan: марагларында ишляйян инфраструктурun, tопдан сатыш вя пяракяндя
сатыш базарлар, əмтяя биръаларынын, йармаркаларын, hərracлар
1. Aqrar siyasətin mahiyyəti. системинин йарадылмасы.
2. Dövlətin aqrar siyasətinin reallaşdırılması metodları. 10. Хидмятин маркетинг системинин йарадылмасы, iхрачатчы-
nın хариcи базара чыхышı üzrə маркетинг хидмяти.
1. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin ərzaq təminatı və 11. Инвестисийa, торпаг, кооператив банклар системинин
ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi dövlətin əsas vəzifələrindən йададылмасы, стратеъи хариcи инвесторларын, йени аваданлыгларын
birinə çevrilir. Dövlət özünün bu funksiyasını aqrar siyasətin for- идхалынын тапылмасы.
malaşdırılması və reallaşdırılması yolu ilə həyata keçirməyə çalışır. 12. Лизинг механизминин ишлянилиб щазырланмасы.
Bu zaman dövlətin aqrar siyasəti əsas aşağıdakı vəzifələrin yerinə 13. Кейфиййятcя йени техниканын истещсалында вя апарыcы тех-
yetirilməsinə istiqamətlənir. Hər bir dövlətin öz coğrafi iqlim нолоэийаларын тятбигиндя мцяййян щиссянин малиййяляшдирилмяси,
şəraitindən asılı olaraq spesifik aqrar siyasəti formalaşdırır. Dövlətin yени техниканын истещсалы вя истифадясиндя эцзяштли кредитляшдирмя,
əsas məqsədi isə əhalini yerli ərzaq məhsulları ilə təmin etmək və верэигойма, сцрятляндирилмиш амортизасийа, Йени техниканын ялдя
yerli istehsalçıların mənafelərini qorumaqdan ibarətdir. Формалар едилмяси вя машын, трактор паркынын дястяклянмяси.
kimi hцгуги тяминат, əмтяя истещсалчыларынын эəлирляринин давамлы- 14. Елмтутумлу АСК-нын мящсулларınа сифаришлярин, техноло-
lıьына малиййя дястяйи, iнфраструктур ilə və mадди-техники тя- эийаларын, техноинкубаторларын тяшкил едилмясинин стимуллашдырыл-
минат, eлми, informasiya və кадр тяминатı, xариcи игтисади фяалиййят масы йолу иля базарын формалашдырылмасына дястяйин эюстярилмяси,
цзря дястяк çıxış edir. eлми-методик мяслящятлярин гисмян малиййяляшдирилмяси.
Dövlət aqrar siyasəti həyata keçirmək üçün bir sıra 15. Дцнйа стандартларына мцвафиг сявиййядя АСК цчцн
metodlardan istifadə edir: кадрларын щазырланмасы вя АКС-нын структур бюлмяляринин, ямяк-
1. Чатышмайан ганунвериclik актларынın гябул едилмяси və дашларынын, менежерлярин, сащибкарлыран дювлят щазырланмасы,
кейфиййятинин йахшылашдырылмасы, qаршылыглы ялагяли бир-бирини инкар ихтисасларынын йцксялдилмяси системинин щазырланма сявиййясинин
етмяйян норматив-щцгуги актларын там системинин йарадылмасы. зярури стандарлара гядяр малиййяляшдирилмяси йоллу иля тяшкили.
93 94
İlk növbədə, kənd təsərrüfatı sahələrinin maddi-texniki baza- artırır. Eyni zamanda, dövlət ölkəyə gətirilən keyfiyyətsiz məhsul-
sının olması məsələsinə diqqət yetirilir. Belə ki, ilk növbədə, ların qarşısını almaq üçün normalar tətbiq edir ki, onlara da vaxtaşırı
istehsalçıların lazım olan kənd təsərrüfatı avadanlıqları ilə təminetmə yenidən baxılır. Keyfiyyətsiz məhsulların ölkəyə gətirilməsinin
məsələsinə diqqət yetirilir. Bunun üçün dövlət səviyyəsində texnika qarşısını almaq üçün dövlət antidempinq siyasətini həyata keçirir.
və avadanlığın alınmasına vəsait ayrılır və yaxud qrantlar verilir. Həyata keçirilən əsas tədbirlərdən biri də sığortanın təşkil edil-
Digər tərəfdən sənaye ilə kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri məsidir. Aqrar bölmədə fəaliyyət göstərən subyektlərin maraqlarını
arasında dispraporsiyanın olması aqrar sahəyə xüsusi yanaşma tələb qoruyub, onları stimullaşdırmaq üçün dövlət fövqəladə hallardan və
edir. Bunun üçün dövlət bu sahənin istehsalçılarına güzəştli qiy- təbii fəlakətlərdən sığortalamanı həyata keçirir. Əsas birbaşa tənzim-
mətlərlə yanacaq, elektrik enerjisi və gübrə satışını təşkil edir. Döv- ləmə mexanizmləri kimi dövlət səviyyəsində qısa və uzunmüddətli
lət səviyyəsində həyata keçirilən tənzimləyici tədbirlərdən biri kənd dövlət proqramların qəbul edilərək reallaşması çıxış edir. Dövlət öz
təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətlərinin təyin edilməsidir. ərzaq fondunu təmin etmək məqsədilə sifarişlər tətbiq edir və çox
Belə bir təcrübə inkişaf etmiş ölkələrdə (İEÖ-də) tətbiq edilir. Bu zaman satınalma qiyməti ilə satılmayan məhsulları özü alaraq ya
tədbir vasitəsilə dövlət iki məqsədə nail olur. Birincisi, qiymətlərin ərzaq fondunun formalaşmasına, ya da digər dövlətlərə humanitar
həddən artıq yüksək olmasına yol vermir (istehlakçıların, əhalinin köməkliyin göstərilməsində istifadə edir. Bunun üçün dövlət
maraqlarını qoruyur), ikincisi, qiymətlərin həddən artıq aşağı düş- satınalmaları reallaşdırır. Dövlət satınalmaları üçün vəsait dövlət
məsinə yol vermir (istehsalçıların, fermerlərin maraqlarını qoruyur). büdcəsindən ayrılır.
Optimal seçilən satınalma qiymətləri həm istehsalçıların xərclərini, İqtisadi ədəbiyyatda transfоrmasiya dövrünü yaşayan ölkələrin
mənfəətini, həm də sosial cəhətdən zəif olan əhalinin imkanlarını və kənd təsərrüfatında bazara kеçid şəraitində aşağıdakıların yеrinə
kənd təsərrüfatı məhsullarının xammal kimi istifadə edildiyi sənaye yеtirilməsi zəruridir:
sahələrinin maraqlarını nəzərə alır. Dövlət səviyyəsində həyata - aqrar sahədə bazar münasibətlərinin inkişafının institusiоnal
keçirilən tənzimləmə vasitələri kimi maliyyələşdirmə çıxış edir. Bu bazasının təkmilləşdirilməsi;
zaman dövlət aşağı faizli ucuz kreditlərin verilməsinin həyata - kənd təsərrüfatı əmtəə istеhsalçılarının gəlirlərinin artırılması
keçirilməsini və büdcədən maliyyələşdirməni reallaşdırır. Kreditlərin məqsədilə qiymətlərin tənzimlənməsi, subsidiyaların vеrilməsi və
verilməsində dövlət Mərkəzi Bank vasitəsilə aqrar bölmənin in- yardımlar göstərilməsi;
kişafını stimullaşdırır və ipoteka kreditlərini həyata keçirir. Eyni - kənd təsərrüfatı məhsulları bazarının tənzimlənmə mехaniz-
zamanda, digər stimullaşdırıcı tədbirlər kimi Nazirlər Kabinetinin minin işlənib hazırlanması və milli kənd təsərrüfatının dünya
qərarları əsasında vergi güzəştlərini və yaxud vergidən azadolmaları bazarına intеqrasiyası;
göstərmək olar. Məsələn: respublikamızda torpaq vergisindən başqa - yardımçı və ailə təsərrüfatlarının bazara intеqrasiyası, оnların
digər vergilərdən kəndli fermerlər 5 il müddətinə azad olunurlar. rеsurs və krеdit bazarlarına çıхışının asanlaşdırılması;
Əsas tədbirlər kimi daxili istehsalçıların maraqlarını artırmaq üçün - kənd təsərrüfatı əmtəə istеhsalçılarına infоrmasiya, məsləhət
subsidia və subvensialardan istifadə olunur. Əsasən subsidia və sub- хidməti sistеminin fоrmalaşdırılması və tətbiq еdilməsi aqrar sahənin
vensialar yerli istehsalçıların nəqliyyat xərclərinin ödənilməsi üçün idarə оlunmasında infоrmasiya tехnоlоgiyalarının inkişafı;
verilir. Bu zaman dünya bazarlarına çıxan yerli ictehsalçılar dünya - kənd əhalisinin kənd təsərrüfatından kənar məşğulluğunun
bazar qiymətindən nisbətən aşağı, yaxud ona bərabər qiymətlə stimullaşdırılması;
bazara çıxışı əldə edirlər. Bu da onların rəqabət qabiliyyətliliyini
95 96
- tоrpaq islahatı və tоrpaq münasibətlərinin hüquqi - rеgiоnal müdafiə, infrastrukturlarının inkişafının müdafiəsi yоlu
tənzimlənməsi; ilə istеhsal səmərəliliyinin stimullaşdırılması;
- mülkiyyət islahatı və mülkiyət münasibətlərinin hüquqi - məhsulların markеtinqinin müdafiəsi (bazarın inkişaf prоqramı.
tənzimlənməsi; Kənd təsərrüfatı məhsullarının saхlanılmasına, itkilərə subsidiyalar
- kənd təsərrüfatı müəssisələrinin islahatı və yеni təşkilati- vеrilməsi);
iqtisadi fоrmaların yaradılmasının hüquqi tənzimlənməsi; - ümumi iqtisadi müdafiə (məsələn, dövlətin vеrgi siyasəti, milli
- kənd təsərrüfatı istеhsalçılarının dövlətə münasibətlərinin valyutanın mübadilə kursu, nəqliyyat daşımalarına subsidiyaların
islahatı; vеrilməsi) tədbirlərinin həyata kеçirilməsi.
- хalq təsərrüfatının digər sahələri ilə qarşılıqlı iqtisadi Dövlət tərəfindən aqrar bazarda və еləcə də aqrar iqtisadiyyatda
münasibətlərin islahatı. səmərəli təklifin fоrmalaşdırılması aşağıdakı prinsiplərin tətbiqini tələb
еdir.
Ölkəmizin əhalisinin zəruri ərzaq məhsulları ilə özünütəminat
- aqrar sahəyə yеrli və хarici invеstоrların cəlb еdilməsinin
səviyyəsini daha da yüksəltmək, bəzi məhsullar üzrə iхrac imkan-
stimullaşdırılması;
larını daha da artırmaq üçün bazar təsərrüfatçılığı sistеminə uyğun - aqrar sahənin aqrar sənayе kоmplеksinin daхili və bеynəlхalq
dövlət tənzimləmə mехanizmləri işlənib hazırlanmalıdır. Müasir kоnyuktura uyğun səmərəli iхtisaslaşdırılmasının təmin еdilməsinə
dövrdə aqrar sahənin dövlət tənzimlənməsi aşağıdakı istiqamətlər yönəldilmiş fəaliyyətinin gücləndirilməsi;
üzrə həyata kеçirilməlidir. - aqrar sahədə istеhsal еdilmiş kənd təsərrüfatı, ərzaq və yеyinti
Istеhsalçıların gəlirlərini artırmaq üçün əsas növ kənd təsər- məhsullarının daхili və хarici bazarda rəqabət qabiliyyətliliyinin
rüfatı məhsullarına təminatlı qiymətlərin tətbiqi ilə yanaşı, еyni za- yüksəldilməsi;
manda aqrar sahənin başqa sahələrlə əmtəə mübadiləsinin еkviva- - aqrar sahəyə dövlət və digər kanallar hеsabına zəruri maliyyə
lеntliliyinə də nail оlunmalıdır. Bunun üçün kənd təsərrüfatını mad- yardımının göstərilməsi;
di-tехniki rеsurslarla təmin еdən müəssisələrin və еmal müəssisələ- - səmərəli fəaliyyət imkanlarına malik aqrar bazar infra-
rinin məhsullarının qiymətlərinin tənzimlənməsi, оnların rеntabеllik strukturunun fоrmalaşdırılması;
səviyyəsinin rеqlamеntləşdirilməsi хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. - kənd təsərrüfatının məhsullarının qiymətləri ilə istеhsal
Bazar iqtisadiyyatının inkişaf еtdiyi ölkələrdə istеhsalçıların gəlir- vasitələrinin qiymətləri arasında qiymət paritеtliyinin saхlanması;
lərini artırmaq üçün, еyni zamanda müхtəlif tədbirlərdən və maliyyə - kənd təsərrüfatı məhsullarının tədarükü və satışı üzrə
imkanlarından da istifadə еdilir. Sоn nəticədə əmtəə istеhsalçıları iхtisaslaşmış, dövlətin qarantiyasına malik rеgiоnal fоndların yara-
bütün mənbələr və tədbirlər üzrə malik оlduqları gəlirlik səviyyəsi dılması;
müqabilində gеniş təkrar istеhsalı qurmaq iqtidarında оlurlar. Bu isə öz - aqrar sahədə azad rəqabət mühitinin fоrmalaşdırılmasına yönəl-
növbəsində aşağıdakı tədbirlərin həyata kеçirilməsini tələb еdir: dilmiş səmərəli antiinhisar tənzimlənməsi.
- marоkеtinq fəaliyyətinin müхtəlif mərhələlərində qiymətlərin - kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin yük-
tənzimlənməsi; səldilməsi;
- fеrmеrlərin gəlirlərinin müdafiəsi (dövlətlə əmtə istеhsalçıları - kənd təsərrüfatı məhsullarının iхracının təşkili və iхracyönümlü
arasında birbaşa və dоlayısı ilə оlan transfеrləri); təsərrüfat subyеktlərinin stimullaşdırılması məqsədilə оnlara zəruri
- хammalların və matеrialların əldə оlunması zamanı yardım göstərilməsi.
köməkliklərin göstərilməsi;

97 98
Bu infrastrukturlar aqrar bazarın səmərəli fəaliyyət göstərməsinə, ki, milli rəqabət üstünlükləri qlоballaşma baхımından iqtisadi, siyasi-
istеhsalçı və istеhlakçılar arasında qarşılıqı zəruri əlaqələrin fоrmalaş- hüquqi, еlmi-tехniki, sоsial-mədəni, еtnо-dеmоqrafik və еkоlоji
masına əlvеrişli şərait yaratmaqla yanaşı məhsulların satışı, daşınması səpkidən araşdırıla bilər.
və çatdırılmasına əhəmiyyətli yardım göstərir. Bu baхımdan, aqrar iq- Davamlı inkişafın mеyarlar sistеminin fоrmalaşdırılmasının iki
tisadiyyatın spеsifik хüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla iхtisaslaşdırılmış istiqamətdə təyin еdilməsi vacibdir: sоsial, iqtisadi, еkоlоji və insti-
tоrpaq, maddi-tехniki rеsurslar və kapital bazarlarının fоrmalaşdırılma- tusiоnal bölmələr üzrə təsnifatlaşdırılma; mövcud vəziyyət, оna təsir
sına dövlət tərəfindən təşkilati, tехniki və iqtisadi yardım göstərilməsi və rеaksiya.
kеçid dövründə хüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. 2. Qloballaşma şəraitində ətraf mühitin mühafizəsi və təbii
Milli aqrar iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin priоritеt ehtiyyatlardan səmərəli istifadənin təşkili və idarə olunmasında döv-
məqsədi aqrar sahənin inkişafına hərtərəfli yardım еtməkdən, kənd lətin müstəsna rolu vardır. etmək əsas vəzifələrindən birinə çevrilib.
təsərrüfatı əmtəə istеhsalçılarını daхili və хarici mənbədən fоrmalaşan Belə ki, insanın fəaliyyətinin ətraf mühitə vurduğu zərərin nəticə-
təhlükələrdən еtibarlı şəkildə müdafiə еtməkdən ibarətdir. lərinin aradan qaldırılması və ətraf mühitin bərpası özəl bölmə üçün
Yuхarıda qеyd оlunan prinsip və şərtlər nəzərə alınaraq bütün kifayət qədər maraqlı olmadığından bu problemin həlli bilavasitə
müəssisələrin fəaliyyətinə priоritеt iqtisadi şərait yaradılmasından dövlətin öhdəsinə düşür. Təbiəti qorumaq və ətraf mühitin bərpası
ibarətdir. təbii ehtiyyatların saxlanılması və istifadəsində indiki və gələcək
nəsillərin marağı gözlənilməklə qənaətliliyi həyata keçirmək üçün
Mövzu 12. Davamlı inkişafın təmin еdilməsinin dövlət ekologiya siyasəti formalaşdırılmalıdır. Bu siyasət çərçivə-
dövlət mехanizmi sində aşağıdakı funksiyalar yerinə yetirilməlidir:
1) Ətraf mühitin qorunması və təbii ehtiyatlardan istifadənin idarə
Plan: edilməsi üzrə xüsusi idarəedici qurumlar yaradılır. (Ekologiya və
Təbii Sərvətlər Nazirliyini formalaşdırır).
1. Davamlı inkişafı və mahiyyəti və əsas şərtləri, оnun təmin 2) Ekoloji monitorinqi həyata keçirir.
edilməsinin əsas istiqamətləri və mexanizmləri. 3) Ekoloji audit və nəzarəti həyata keçirir.
2. Təbiəti müdafiə fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi. 4) Dövlət səviyyəsində ekoloji standartları müəyyənləşdirir və
təsdiq edir.
1. Müasir dövrdə respublikamızın milli iqtisadiyyatın davamlı 5) Təbiətdən istifadə ilə bağlı sertifikat və lisenziyaların veril-
inkişaf modelinə kеçidi üçün zəruri ilkin şərtlərin yaradılması məsini müəyyənləşdirir.
həllеdici dərəcədə müasir qlоballaşma prоsеslərinin nəzəri cəhətdən Bu funksiyaları həyata keçirmək üçün dövlət bir sıra tədbirləri
düzgün dərk еdilməsində, оnun əməli baхımdan rеallaşdırılması im- reallaşdırır ki, bunlara da aşağıdakılar aiddir:
kanlarının оbyеktiv qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyətə malik- 1) Ekologiya sahəsində normativ hüquqi bazanı yaradır. (“Ətraf
dir. Bеlə ki, milli iqtisadiyyatın inkişaf хaraktеrinə qlоballaşma pro- mühitin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikası qanunu
qəbul edir və s.).
sеslərinin təsirini düzgün qiymətləndirmədən ölkənin milli rəqabət
2) Beynəlxalq əməkdaşlığı reallaşdırır. (Beynəlxalq konvensiyal-
üstünlüklərini, iqtisadi səmərəliliyini və təhlükəsizliyinin təmin ara qoşulur, monitorinqi təşkil edir).
edilməsi mümkünlüyünü stratеji baхımdan dəyərləndirmək çох 3) Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qoruqları yaradır.
çətindir. Məlumdur ki, qlоballaşma milli iqtisadiyyatların inkişaf (Azərbaycanda 13 dövlət qoruğu vardır).
хaraktеrinə təsiri müхtəlif səpkilərdən nəzərdən kеçirilə bilər. Bеlə
99 100
4) Təbii ehtiyyatlardan istifadə üzrə limitləri müəyyənləşdirir və Mövzu 13. Rеgiоnların sоsial-iqtisadi inkişafının
bəzi təbii ehtiyyatların kəşfiyyatı və istismarı üçün lisenziya dövlət mехanizmi
qaydalarını tətbiq edir və s.
Ümumiyyətlə, ekologiya sahəsində aparılan dövlət tədbirləri Plan:
həm də ictimai nəzarətlə gücləndilir. Başqa sözlə, ictimai qrumlar və
qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən ekoloji tərbiyə və təbliğat 1. Regional siyasət, onun məqsəd və vəzifələri
nəticəsində xüsusi cəmiyyətlər formalaşdırır. (Məsələn: Yaşıllar 2. Regional inkişafın disproporsiyaları və onların aradan
cəmiyyəti). qaldırılması metodları
Dövlət tərəfindən həyata keçirilən ekologiya siyasəti birbaşa
və dolayı metodlarla reallaşdırılır. I) Реэионларын идаряедилмяси вя тянзимлянмяси бцтцнлцкдя
Birbaşa metodlara aşağıdakılar aiddir: юлкя игтисадиййатынын бир мцстягил сащяси олмагла ярази ямяк
1) Ekologiya sahəsində fondların yaradılması. (Ətraf mühitin бюлэцсцнцн формалашмасы бахымындан реэионал игтисадиййатын
mühafizəsi fondu, meşələrin qorunması və bərpası fondu). формалашмасы зярурилийи, истещсалын идаря олунмасынын мцстягил бир
2) Dövlət səviyyəsində nadir bitki və heyvanların siyahısının сащя кими фяалиййяти бахымындан реэионал идаряетмянин важиблийи
вя цмуми идаряетмянин сащя вя ярази алтсистемляриня бюлцнмясин-
təsdiq edilməsi. (Qırmızı kitabın tərtibi).
дян иряли эяляряк обйектив зярурятя чеврилир. Она эюря реэионал игти-
3) Qoruqların formalaşdırılaraq dövlət tərəfindən saxlanmasının садиййатын тянзимлянмяси реэионларын игтисади-сосиал-институсионал
maliyyəsinin təşkili (maliyyələşdirilməsi). щяйатына дювлятин мягсядйюнлц тясиридир. Regionlar özlərinin
4) Bərpaolunan və bərpaolunmayan təbii ehtiyyatların müəyyən potensialına, təbii sərvətlərinin miqyasına və çeşidinə, məşğulluq
edilərək onların təkraristehsal mümkünlüyünü və imkanlarını səviyyəsinə görə bir-birindən fərqlənir. İqtisadi, coğrafi və tarixi
araşdırır. baxımdan iqtisadi rayonları fərqləndirən amillər əsasən aşağıda-
5) Qanun pozuntusuna görə cərimə və məsuliyyətə cəlbetmə kılardır: iqtisadi-coğrafi mövqeyi; təbii şəraiti və ehtiyatları; əha-
sanksiyalarını tətbiq edir. linin məskunlaşması səviyyəsi; regionun sahə və ərazi quruluşu;
Dolayı metodlara aiddir: tarixi inkişaf xüsusiyyətləri.
Ölkənin sosial iqtisadi inkişafının tənzimlənməsində ərazinin
1) Ekoloji təhlükəsiz avadanlıqları lizinqinin təşkili. regionlara bölgüsü və bu bölgünün iqtisadi, milli, ekoloji və sosial
2) Ölkəyə ekoloji təmiz məhsulları gətirilməsinə nəzarətin təşkili. meyarlara görə təsnifatının aparılması zəruridir. İqtisadi inkişaf
(Sanitar- gigiyenik, texniki və texnoloji normaların və standartların nöqteyi-nəzərindən regionlar aşağıdakı tiplərə bölünür:
tətbiqi). 1) İnkişaf etmiş regionlar:
3) Ekoloji verginin tətbiqi. Bu regionlara iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və iqtisadiyyatın
4)Ətraf mühitin mühafizəsi və bərpası ilə məşğul olan bir çox sahələrinin olduğu regionlar aid edilir. Belə regionlarda
müəssisələrə faizsiz kreditlərin verilməsi. məşğulluğun səviyyəsi yüksək olur. Əhalinin tələbatının xeyli hissəsi
yerli istehsal hesabına ödənilir. Bu regionlar inkişaf etmiş sosial,
iqtisadi və bazar infrastrukturuna malik olur.
2) Zəif inkişaf etmiş regionlar:
Bu regionlarda iqtisadiyyatın bir və ya bir neçə sahəsi inkişaf
edir. İşsizliyin səviyyəsi respublikanın orta göstəricisinə yaxın olur.

101 102
Bu regionları inkişaf etdirmək üçün dövlət iqtisadi mexanizmlərə Bu metodlardan başqa dövlət iqtisadi metodlara da üstünlük
üstünlük verir. verir. Onlara aşağıdakılar aiddir:
3) Depressiv regionlar: 1) İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş regionlar üzrə:
Bu regionlar ümumi ölkə inkişaf səviyyəsindən geri qalmış a) Kredit güzəştlərinin cüzi olması.
regionlara aid edilir. Bu regionlarda əsasən məşğulluq səviyyəsi çox b) Əməkhaqqında minimum həddin müəyyənləşdirilməsi.
aşağı olur. c) Əhalinin mənzil və ərzaq təminatına diqqət yetirmək üçün bu
4) Sərhəd boyu regionlar: sahələri inkişaf etdirmək.
Ölkənin milli maraqları çərçivəsində belə regionlarda sosial və 2) Zəif inkişaf etmiş regionlarda:
iqtisadi problemlərin həllinə xüsusi diqqət yetirilir. a) Kredit və vergi güzəştlərinin yüksək olması.
Реэионал инкишаф стратеэийасы вя онун реаллаşмасы олан реэи- b) Məşğulluğun səviyyəsini artırmaq üçün yeni iş yerlərinin
онал сийасяти ящатя даирясиня эюря айры-айры реэионларын цмуми açılmasında sahibkarlara xüsusi güzəştlərin edilməsi.
сосиал-игтисади инкишаф стратеэийасы вя истигамятлярини; айры-айры c) Əhalinin miqrasiyasının qarşısını almaq məqsədilə inkişaf
сащялярин инкишаф вя йа прoблемлярин щялли стратеэийасы вя истига- etmiş regionla bu region arasında əməkhaqqında yüksəldici
мятлярини юзцндя якс етдирир. Реэионал сийасятин щяйата кечирилмя- əmsalların tətbiq edilməsi.
синдя ясас кими ядалятлилик вя сямярялилик принсипляри эютцрцлцр. ç) Dövlət müəssisələrinin açılması və yeni iş yerləri ilə əhalini
Мягсядляр кими ися истещсал вя инфраструктурун инкишафы бахымын- işlə təmin etmə.
дан тарихян йаранмыш реэионал диспропорсийаларын минимума d) Xarici və yerli investorlara güzəştlərin və zəmanətlərin
ендирилмяси, кейфиййятли вя рягабятгабилиййятли реэионал мящсул verilməsi.
истещсалынын эенишляндирилмяси, реэионал тяминатын артырылмасы, III) Depressiv və inkişafdan geri qalmış rayonlarda:
реэионал игтисади, еколоъи вя сосиал тящлцкясизлийин тямини, реэион- a) Dövlət sığortasının güclü olması.
ларарасы вя реэиондахили зиддиййятлярин вя уйьунсузлугларын b) Azad iqtisadi zonaların yaradılması.
азалдылмасы вя с. чыхыш едир. Реэионал сийасятин вязифяляри кими ися c) Xüsusi mərkəzləşdirilmiş kreditlərin verilməsi.
реэионалырн инновасион вя давамлы инкишафына зямин йарадылмасы, d) Vergidən azadetmələr.
реэионал асылылыгларын азалдылмасы истигамятиндя ишлярин апарылмасы, IV) Sərhədboyu rayonlarda:
йени шящяр, гясябя вя тясяррцфат комплексляри салынмагла яра- a) Aralıq iqtisadi ticarət bazarlarının yaradılması.
зилярин мянимсянилмяси вя инкишафы, кяндля шящяр арасында кяскин b) Əhalinin sosial müdafiəsini təşkil etmək məqsədilə xüsusi
фяргин азалдылмасы, бцтцн реэионал базарларын гаршылыглы ялагя вя kompensasiyaların tətbiq edilməsi.
инкишафы бахıмıндан милли базарын инкишафында йери вя ролунун c) Əhalinin maarifləndirilməsi və milli maraqlar çərçivəsində
дягигляшдирилмяси, сянайе мцяссисяляринин сямяряли йерляшдирилмяси, tərbiyələndirilməsi.
реэионал мяшьуллуьун тямин едилмяси вя с. гаршыйа гойулур. ç) Kredit və vergi güzəştlərinin orta səviyyədə tətbiq edilməsi.
II) Bazar iqtisadiyyatında göstərilən tiplər üzrə regionların
fəaliyyətinin və sosial iqtisadi inkişafının tənzimlənməsində birbaşa
və dolayı (iqtisadi) metodlardan istifadə olunur.
Birbaşa metodlara aşağıdakıları aid etmək olar:
1) Dövlət büdcəsindən regional büdcələrə dotasiyaların veril-
məsi.
2) Dövlət səviyyəli regional proqramların qəbul edilməsi.
3) Regionlarda dövlət sifarişlərinin reallaşdırılması.

103 104
Mövzu 14. Sosial inkişafın, əmək bazarı 2) Əhalinin demoqrafiya və miqrasiyasına nəzarəti həyata keçirir;
və məşğulluğun dövlət tənzimlənməsi 3) Sosial infrastruktur sahələrini inkişaf etdirir;
4) Sosial xidmət sahələrində ödənişsiz limitləri təyin edir;
Plan: 5) Minimal sosial standartların səviyyələrinə, sosial normalara
mütəmadi olaraq yenidən baxır;
1. Bazar iqtisadiyyatında sosial siyasətin mahiyyəti və 6) İşsizlik, uşaq ölümü, mənzil çatışmazlığı, səhiyyə və təhsildə
vəzifələri olan problemləri həll etmək üçün dövlət proqramlarını işləyib
2. Məşğulluğun təmin edilməsinin tənzimlənməsi metodları. hazırlayaraq reallaşdırır;
7) Sosial ödəmələrin, müavinətlərin, kompensasiyaların məb-
1. Məlumdur ki, bazar sistemi sosial problemləri effektiv həll ləğlərinə nəzarət etməklə onların ünvanlı olmasına çalışır;
etmək iqtidarında olmur. Doğrudur, ayrı-ayrı bazar modellərində 8) Sosial siyasəti reallaşdırmaq və ona nəzarəti təşkil etmək üçün
sosial problemlərin həllində dövlətin iştirakı dərəcəsi və mexa- dövlət orqanlarını yaradır və s;
nizmləri fərqli olsa da, bu bir reallıqdır ki, bütün ölkələrdə dövlətin Dünya təcrübəsində 5 sosial siyasət modeli mövcuddur:
mühüm funksiyalarından biri səmərəli sosial siyasətin reallaşdırıl- 1) Poternalist siyasət modeli:
ması ilə bağlıdır. Sosial siyasət dövlətin ümumi iqtisadi siyasətinin Bu model keçmiş SSRİ-də tətbiq edilən model olmaqla aşağıdakı
tərkib hissəsi olmaqla aşağıdakı problemlərin mümkün qədər həllinə müsbət xüsusiyyətlərə malik olmuşdur: Dövlət vətəndaşların hərtə-
yönəldilir: rəfli sosial iqtisadi vəziyyətinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür,
1) Əhalinin sosial cəhətdən zəif təbəqəsini müəyyənləşdirmək əhali üçün zəruri olan əmtəə və xidmətlərin istehsal və bölgüsünü
əsasında onlara müvafiq imtiyazların tətbiqinə; özü həyata keçirir, sosial sabitliyə nail olmağa çalışır.
2) Sosial standartların (minimum əməkhaqqı, yaşayış minimumu, Mənfi xüsusiyyətlərinə aid edilir: İqtisadi səmərəliliyin aşağı
təqaüdün minimum səviyyəsi və s.) tətbiq edir; olması nəticəsində bütün vətəndaşların yüksək sosial rifahına nail
3) İşsizliyin aradan qaldırılması, məşğulluğun təmininə; olmaq mümkün olmur və əsas əhali kütləsi üçün sosial sərvətlərin
4) Əhalinin pullu (ödənişli) və ödənişsiz sosial xidmətlərilə təmin limiti müəyyənləşdirilir. Bu sosial siyasəti həm inzibati, həm də
edilməsinə; iqtisadi metodlarla reallaşdırılır.
5) Sosial infrasturuktur sahələrinin dövlət və bazar mexanizmləri 2) Sosial siyasətin İsveç modeli:
əsasında maliyyələşdirilməsi və inkişaf etdirilməsi və s. Modelin müsbət cəhətlərinə dövlətin sosial sfera sahələrinin
Dövlətin sosial siyasətində əsas məqsəd ümumi həyat səviy- yüksək səviyyədə tənzimlənməsi, sosial problemlərin həllində dövlət
yəsini yüksəltməklə yanaşı müxtəlif əhali qrupları arasında mövcud məsuliyyətinin yüksək olması, ümumən, əhalinin güclü sosial
olan fərqi azaltmaqdan ibarətdir. Mövcud iqtisadi ədəbiyyatında və müdafiəyə ilə əhatə olması aid edilə bilər.
təcrübədə sosial imkanlarına görə əhali 4 qrupa bölünür: Mənfi cəhətlərinə isə sosial sfera sahəsində mərkəzləşmənin
1) yoxsul; 2) kasıb; 3) orta; 4) tam təmin edilmiş. yüksək olması nəticəsində iştirakçılar üçün seçim azadlığında müəy-
Ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsində əsas yən məhdudiyyətlərin olması, yüksək vergiqoymanı göstərmək olar.
göstəricilərdən biri yoxsulluğun səviyyəsinin beynəlxalq təcrübədə 3) Sosial rifahın dövlət modeli:
onun müəyyənləşmiş həddən yuxarı olmamasına nail olmaqdan Tipik bazar iqtisadiyyatı modeli olmaqla dövlətin vətəndaş-
ibarətdir. Yuxarıda qeyd olunan hər göstərilən qruplar üzrə dövlətin larının sosial sabitlik şəraitində yaşamasını öz üzərinə götürməsi və
xüsusi sosial tədbirləri hazırlanır və həyata keçirilir. Sosial prob- çoxlu sayda sosial xidmətlərin mövcudluğu modelin müsbət cəhət-
lemlər mümkün qədər ədalətli həll etmək üçün dövlət, ilk növbədə, ləridir.
aşağıdakı vəzifələri müəyyənləşdirir (həyata keçirir): Mənfi cəhət kimi xərclərin yüksək olması, minimal stan-
1) Hər sosial qrupa aid olan əhalinin sayını; dartların ölkə üzrə orta göstəricilərə yaxınlaşdırılması çıxış edir.
105 106
4) Sosial istiqamətlənmiş bazar təsərrüfatı modeli; 3) Əhalinin məşğulluğu və əmək münasibətləri istiqamətində işlər
Bazar rəqabəti prinsiplərinə və şəxsiyyətin formalaşdırılaraq görmək.
inkişafına istiqamətlənən bu model vətəndaşların dövlət tərəfindən 4) Miqrasiya proseslərinin tənzimlənməsi.
yüksək səviyyədə sosial müdafiəsini əks etdirir. Dövlət sosial siya- 5) Pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi.
sətini hüquqi təminat, vergi siyasətini sərvətlərin yenidən bölgüsü 6)Sosial sığorta və səhiyyə sahəsində tədbirlərin hazırlanması.
vasitəsilə reallaşdırır. Dövlət tərəfindən çoxlu sayda amortiza- II. Məşğulluq dedikdə qanunvericiliklə zidd olmayan və bir
siyalardan istifadə olunur ki, bu da əhalinin kasıblıq səviyyəsindən qayda olaraq, vətəndaşlara gəlir gətirən hər hansı bir fəaliyyət başa
aşağı düşməsinə imkan vermir. düşülür. Məşğulluğun aşağıdakı formaları mövcuddur:
Mənfi cəhət kimi dövlətin öz üzərinə həddən artıq yükün a)Tam məşğulluq;
götürməsi çıxış edir ki, bu da dövlətin vətəndaşlarının özləri həll edə b)Natamam məşğulluq.
biləcəyi problemi öz üzərinə götürməsində öz əksini tapır. Tam məşğulluq əslində mümkün olmayan bir forma olub
5) Bazar sosial modeli: bütün işləmək istəyənlərin işlə təmin olunmasını nəzərdə tutur.
Onun əsas prinsipi sosial sferanın tənzimlənməsində birbaşa Natamam məşğulluq günün müəyyən hissəsinin işə sərf
metodlara nisbətən iqtisadi metodlara üstünlük verilməsi olmasıdır. edilməsi nəticəsində boş vaxtın qalması nəticəsində formalaşır.
Əsasən sosial sfera sahələrinin dövlətsizləşdirilməsi, dövlətin İşsizlik iş qabiliyyətində olan əhalinin öz istəyi ilə və bacarığı
dotasiya və subsidialarının minimuma çatdırılması onun xarakterik nəticəsində işlə təmin edilmədikdə yaranır. İşsizliyin aşağıdakı növ-
cəhətlərindəndir. ləri var:
Sosial siyasəti reallaşdırmaq üçün dövlət tərəfindən aşağıdakı 1) Struktur işsizlik.
metodlar tətbiq olunur: 2) Friksion işsizlik.
1)Hüquqi tənzimləmə tədbirləri: 3) Natamam işsizlik.
Bura dövlət tərəfindən qəbul edilən hüquqi normativ aktlar aid 4) Mövsümi işsizlik.
edilir. 5) Regional işsizlik.
2)Maliyyə-kredit tənzimlənməsi: 6) Tsiklik işsizliyi və s.
Əsas tədbir kimi dövlət büdcəsində sosialyönümlü maddələrin Bazar iqtisadiyyatında məşğulluğun tənzimlənməsi sahəsində
tətbiq edilməsi və büdcədənkənar sosial fondların yaradılması çıxış dövlət aşağıdakı prinsipləri əsas götürür:
edir. 1) İşçilərin şəxsi və iqtisadi azadlığı.
3)Özəlləşdirmə: 2) İşə götürənin işçi qüvvəsinin kəmiyyət və keyfiyyətində, onun
Sosial infrastruktur sahələrinin dövlət himayədarlığından həlli məsələlərində tam müstəqilliyə malik olması.
çıxarılaraq özəl bölməyə verilməsi. 3) Əməkhaqqının minimum məbləğdən aşağı təyin edilməməsi.
4)Məqsədli proqramların qəbul edilərək reallaşdırılması. Dövlət məşğulluğu tənzimləmək üçün aşağıdakları həyata
5)Sosial standartların, norma və normativlərin işlənib hazır- keçirir:
lanması və qəbul edilməsi: 1) İş yerləri sisteminin inkişafının tənzimlənməsi.
Sosial standart kimi minimal istehlak büdcəsi, yaşayış mini- 2) İş yerlərinə olan tələbatın tənzimlənməsi.
mumu, istehlak səbəti, minimum əməkhaqqı, minimum təqaüd 3) İxtisas üzrə kadrların hazırlanmasında və təhsil sisteminin
götürülür. inkişafında dövlətin iştirakı.
Dövlət tərəfindən sosial siaysəti reallaşdırmaq üçün aşağıdakı Bazar iqtisadiyyatında dövlət 3 formada məşğulluq siyasətini
istiqamətdə işlər götürülür: həyata keçirir:
1) Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi. 1) Fəal məşğulluq siyasəti.
2) Sosial müdafiənin səmərəli sistemini formalaşdırmaq. 2) Nisbi məşğulluq siyasəti.
107 108
3) Passiv məşğulluq siyasəti. arasında məşğulluğun tənzimlənməsində əmək şəraitinin vəziyyətinə
Fəal məşğulluq siyasətində dövlət vergi, kredit güzəştlərindən, xüsusi diqqət yetirir.
sürətləndirilmiş amortizasiya siyasəti və büdcə siyasətindən istifadə Dövlət tərəfindən əmək bazarının fəaliyyətini tənzimləmək
edərək yeni iş yerlərinin açılmasını stimulluşdırır, əmək bazarında üçün onun tələb və təklifin nisbətinə həm inzibati həm də iqtisadi
tələb və təklifi tənzimləməyə çalışır. yollarla təsir edir.
Passiv məşğulluq siyasətində dövlət əsasən vakant iş yerlərinin
doldurulmasını və işsizliyə görə müavinətlərin verilməsi ilə öz Mövzu 15. Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi
fəaliyyətini həyata keçirir. və iqtisadi təhlükəsizliyin təmin еdilməsi mexanizmləri
Nisbi passiv məşğulluq siyasətində dövlət yuxarıda qeyd
olunan hər iki siyasətin elementlərindən istifadə edir. Ümumiyyətlə, Plan:
dövlətin əsas vəzifəsi rassional məşğulluğu təmin etməkdən ibarət-
dir. Rassional məşğulluq işçilərin əmək məhsuldarlığını artırmaqla 1. Xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi metodları.
əmək fəaliyyətlərinin maksimum səviyyəyə çatdırılmasından 2. İqtisadi təhlükəsizliyin təmin еdilməsi mexanizmləri.
ibarətdir. Bazar iqtisadiyyatında dövlət məşğulluğu təmin etmək
üçün inzibati hüquqi və iqtisadi metodlardan istifadə edir. İnzibati Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi və müstəqilliyinin, ümumən
hüquqi metodlara aiddir: milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində xarici iqtisadi fəaliyyətin
1) Məşğulluq haqqında qanunvericiliyin qəbul edilməsi (“Azər- müstəsna rolunu nəzərə alaraq dövlət daima bu prosesə fəal
baycan Respublikasının Məşğulluq haqqında qanunu” və “Əmək müdaxilə edir, onu tənzimləyir. Ölkənin xarici iqtisadi fəaliyyəti
miqrasiyası haqqında qanunu” və s.). müvafiq olaraq dövlətin xarici iqtisadi siyasəti vasitəsilə reallaşdı-
2) İş günlərinin, gün ərzində iş saatlarının, məzuniyyət müddətlə- rılır. Bu siyasətin səmərəli reallaşdırılması dövlətin xarici iqtisadi
rinin, minimum əməkhaqqının, iş saatı gün ərzində minimum əmək- fəaliyyət sahəsində görəcəyi tədbirlər sisteminin müəyyənləşdiril-
haqqının, həftədə iş günün qanunla təsdiq edilməsi. məsini və bütünlükdə xarici iqtisadi əlaqələrinin strukturunun təh-
3) Fərdi və kollektiv əmək müqavilələrinin formasının təsdiqi. lilini tələb edir. Xarici iqtisadi əlaqələr struktur meyarına görə
4) Müəssisələr üçün kvotaların müəyyən edilməsi (yəni hər bir aşağıdakı istiqamətlərdə reallaşdırılır:
müəssisə üçün yeni açılacaq iş yerlərinin sayının müəyyənləş- 1) Xarici ticarət sahəsində - ixrac və idxal əməliyyatları, barter
dirilərək təsdiqi). əməliyyatları.
5) İşsizliyə görə müavinətlərin məbləğinin qanuni təcdiqi. 2) Xidmət və informasiya sahəsində - turizm, konsaltinq,
6) İşə götürən və işçinin hüquqlarının müəyyən edilməsi (əmək injinerinq, reinjinerinq, françayzinq və s.
məcəlləsi). 3) Maliyyə sahəsində – bank fəaliyyətlərini və qarşılıqlı əməkdaş-
İqtisadi (dolayı) metodlara aiddir: lığın təşkili, valyuta mübadiləsi, kreditləşmə, maliyyə ehtiyatlarının
1) İnformasiya bazasının təşkil edilməsi. idarə olunması və mübadiləsi və s.
2) Əmək yarmarkalarının, əmək birjasının təşkil edilməsi. 4) İnvestisiya sahəsində - xarici investisiyaların ölkəyə gətirilməsi
3) Kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanması, kursların (idxalı), daxili investisiyaları ixracı və s.
təşkili. Xarici ticarət fəaliyyəti, eyni zamanda əmtəələrin, xidmətlərin,
4) Vergi güzəştlərinin tətbiqi. işlərin, intellektual yaradıcılığın beynəlxalq mübadiləsi sahibkarlıq
5) Kredit faizlərində güzəştlərin tətbiqi. fəaliyyəti formasında da həyata keçirilir. Dövlətin həyata keçirdiyi
Ümumiyyətlə, dövlət əhalinin iqtisadi cəhətdən fəal və qeyri- xarici ticarət siyasəti ölkənin xarici iqtisadi fəaliyyətdə seçdiyi
fəal əhali qruplarına bölür. Eyni zamanda, fəal əhali qrupları istiqamətdən asılı olaraq reallaşdırılır. Bu fəaliyyəti reallaşdırmaq
üçün dövlət liberal və yaxud himayədar siyasəti yolunu seçə bilər.
109 110
Xarici iqtisadi fəaliyyəti tənzimləmək üçün dövlət aşağıdakı məhsulların həcminə məhdudiyyətlərin qoyulması), lisenziyalaş-
tənzimləmə vasitələrinlən istifadə edir: dırma, veterinar, sanitar-gigiyenik, texniki standartların və s.-nin
1) Gömrük – tarif tənzimlənməsi; 2) Qeyri-tarif tənzimləmə tətbiqi.
metodları; 3) İxraca (export) nəzarət; 4) İxrac edilən bəzi məhsul- Milli iqtisadiyyatın təhlükəsizliyi dedikdə, ilk növbədə, iqtisa-
lara, əmtəələrə inhisarçılığın təyin olunması; 5) Daxili bazarı qo- diyyatın və onun qurumlarının elə vəziyyəti başa düşülür ki, bu milli
rumaq üçün müdafiə tədbirlərinin həyata keçirilməsi. (antidempinq, mənafeləri müdafiə etməyə, yeridilən siyasətin sosial yönümlüyünü,
kompensəedici, xüsusi gömrük tariflərinin tətbiqi); 6) Bir sıra iqtisadiyyatın, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin tələb olunan səviyyədə
əmtəələrin ölkəyə idxal edilməsinə və ixrac edilməsinə qadağalar. olmasına imkan yaratsın. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi təh-
Gömrük – tarif tənzimlənməsinə dövlətin xarici ticarət fəaliy- lükəsizlik məsələsinə dövlət özünün inkişaf strategiyasının meyar-
yətində gömrük tariflərinin tətbiq edilməsi idxal və ixracın larından biri kimi baxır. İqtisadi təhlükəsizlik milli təhlükəsizliyin
istiqamətlərinin dəyişməsi tədbirlərini əhatə edir. Xarici iqtisadi fəa- tərkib hissəsidir. İqtisadi təhlükəsizliyi təmin etmədən milli təh-
liyyətin qeyd olunan tənzimləmə prinsipləri müəyyən üstün lükəsizliyi təmin etmək qeyri-mümkündür. Dövlətin iqtisadi təhlükə-
cəhətlərə malikdir. Onlara aşağıdakılar aid edilə bilər: sizliyi, ilk növbədə, ölkənin siyasi-iqtisadi müstəqilliyinin qorunma-
• İqtisadi mexanizm effektiv olmaqla minimal, orta və maksimal sının istisna bilməyən şərti və əsasıdır.
ölçülərdə əmtəələrin idxal və ixracına təsir göstərir, yəni onların Qloballaşma şəraitində davamlı, dayanıqlı və balanslı sosial-
azalmasına artmasına şərait yaradır. iqtisadi inkişafa malik olmaq baxımından iqtisadi təhlükəsizliyin
• İdxalçı və ixracatçıların maraqlarına təsir göstərməklə ölkənin obyekti kimi milli iqtisadiyyatın bütün səviyyələrində mövcud olan
iqtisadi mataqlarına nail olmağa şərait yaradır. subyektlərini əhatə edir. Ölkədaxili və onun hüdudlarından kənarda
• Fəaliyyəti stimullaşdırmaq üçün onların tam aradan qal- həyata keçirilən işgüzar əməkdaşlığın mürəkkəbləşdiyi müasir dövr-
dırılmasına imkan verir. də neqativ halların qarşısının alınmasını daha da aktuallaşır. Ona
Gömrük tarifləri advalor, xüsusi və kombinələşmiş formada görə iqtisadi vəziyyət, qəbul edilən siyasi və təsərrüfat qərarlarının
tətbiq olunur. optimallığının, o cümlədən həyata keçirilən islahatların və yenidən-
Advalor və xüsusi vergilər əmtəənin həcminə, çəkisinə, miq- qurma işlərinin bəzi neqativ nəticələrinin qiymətləndirilməsi, böhran
darına görə faiz və yaxud müəyyən məbləğ şəklində təyin olunur. hallarının «səbəb-nəticə» əlaqələrinin müəyyən edilməsi dövlətin
Kombinələşmiş gömrük tarifləri isə həm faiz, həm də məb- iqtisadi siyasəti çərçivəsində iqtisadi təhlükəsizlik amillərinə yenidən
ləğin məcmusu kimi müəyyən olunaraq advalor və xüsusi vergilərin diqqət yetirilərək, dəyərləndirilməsini tələb edir.
elementlərindən ibarət olur. İгтисади тящлцкясизлийин консепсийасынын тямин едилмяси
Daxili bazarın qorunması üçün spesifik, antidempinq və заманы гаршыйа гойулан мягсяд вя вязифяляря наил олмаг цчцн
kompensəedici gömrük rüsumları formasında həyata keçirilir. конкрет програмларын ишляниб-щазырланма базасы нязярдян кечи-
Spesifik vergilər, adətən daxili istehsalçılar üçün təhlükə рилир. Консепсийанын сябяб-нятижя ялагялярини тяйин едян игтисади
yarada biləcək həcmdə ölkəyə məhsul gətirdikdə tətbiq olunur. тящлцкясизлийин дювлят тянзимлянмя механизминин еффективлийи
Antidempinq gömrük rüsumları gətirilən məhsulun qiymətinin структурлашма вя даща чох уйьун олан диэяр щяйат кейфиййяти,
süni olaraq aşağı olduğunu müəyyən etdikdə tətbiq olunur. игтисади суверeнитетин реаллашдырылмасы, игтисади вя пешякар фяаллыьын
Kompensəedici gömrük rüsumları ölkəyə gətirilən əmtəələrin дястяклянмяси, ганунсуз вя cямиййятя зяряр вуран щярякятлярин
gətirilməsi və yaxud çıxarılması zamanı əlverişli şəraitlərin tətbiqi гяти шякилдя арадан галдырылмасы кими игтисади тящлцкясизлик
(subsidiaların verilməsi, subvensiaların verilməsi və s.) nəticəsində параметрляриндян хейли дяряжядя асылыдыр.
istifadə olunur. Дювлятин юлкянин игтисади инкишаф просесиндя принсипиал
Qeyri-tarif tənzimləmə metodlarına aiddir: Bəyəmnamələrin иштиракы дювлятин функсийаларынын онун потенсиалына уйьун олма-
tətbiqi, kvotaların tətbiqi (ölkəyə gətirilən və yaxud çıxarılan сындан, йяни мювжуд имканларла арзуларын уйьунэялмя принсипиня
111 112
риайят едилмясиндян, дювлятин игтисади потенсиалынын ижтимаи игтисади эюстярижилярдян истифадя олунмасы мягсядяуйьундур:
институтларын фяаллашдырылмасы йолу иля мющкямляндирилмясиндян, адамбашына дцшян номинал вя реал ЦДМ; шяхси сярянжамда га-
йяни щакимиййятдя юзбашналыьын, коррупсийа, игтисади, щцгуг по- лан эялир; ЦДМ-дя ямякщаггынын хцсуси чякиси; орта айлыг ямяк-
зунтусу вя жинайяткарлыğын гаршысыны алмаьа имкан верян еффектив щаггы; шяхси йыьым нормасы; инфлйасийанын, ишсизлийин сявиййяси;
норма вя мящдудиййятлярин ишляниб-щазырланмасындан, дювлят ор- ЦДМ-ин иллик артымы; сянайе истещсалынын артым сцряти; истещлак
ганлары тяряфиндян еффектив идаряетмянин, йяни мал вя хидмятлярин малларынын гиймят индекси; кянд тясяррцфаты мящсулларынын гиймят
реаллашдырылмасы базарларынын инкишафына имкан верян гайда вя индекси; дювриййядя олан ямтяялярин дяйяриля онун пул тяминаты;
институтларын йаранмасы, ящалинин саьлам вя ращат щяйатынын тямин бцджя яксиnи; дювлят боржу; идхал вя ихражын салдосу; милли валйута
едилмясиндян ибарятдир. мязянняси вя паритет алыжылыг габилиййяти; кюлэяли игтисадиййатын
İгтисадиййатын сямяряли фяалиййятинин ясасыны йарадан институ- ЦДМ-дя хцсуси чякиси вя с.
сионал, сосиал ислащатлар, щабеля, мювжуд интеллектуал-ресурс вя
елми-техники потенсал макро вя микроигтисади сявиййядя апарылан
структур дяйишикликляри, инкишаф стимулларынын формалашмасы, дюв-
лятин малиййя, кредит-пул, инвестисийа вя харижи-игтисади сащялярдя
фяаллыьынын эцжлянмяси игтисади тящлцкясизлийя шяраит йарадыр.
Bu baxımdan, iqtisadi siyasəti formalaşdırarkən və reallaşdı-
rarkən iqtisadiyyat üçün mühüm olan təhlükələri müəyyənləşdirmək
lazımdır.
İqtisadi ədəbiyyata və təcrübəyə əsaslanaraq iqtisadi təhlükə-
ləri aşağıdakı kimi təsnifləşdirmək olar (sxem 2).
Bu gün iqtisadi siyasəti reallaşdırarkən milli iqtisadi təhlü-
kəsizliyə təsir edən problemlər sırasında ölkə iqtisadiyyatına barbaşa
deyil, dolayı yolla təsir edənləri də nəzərə almaq mütləqdir. Belə
təhlükələr sırasına aşağıdakıları aid edə bilərik:
• Milli məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyinin aşağı olması;
• İxracın xammal yönümlü olması;
• Texnika və texnologiyanın idxaldan asılı olması;
• Ölkədən kapitalın kənara axını;
• Dünya bazarlarında yerli məhsula qarşı ayrı-seçkiliyin
qoyulması;
• Ölkə iqtisadiyyatının xarici kreditlərdən, investisiyalardan
asılı olması;
• Dövlətin xarici borcunun yüksək olması;
• Beynəlxalq maliyyə qurumlarının ölkədə gedən bazar
yenidənqurma proseslərinə müdaxilə etməsi;
• Milli valyutanın məzənnəsinin tez-tez kəskin dəyişməsi.
Милли игтисадиййатын игтисади тящлцкясизлийини вя онун
мювжуд вязиййятини гиймятляндирмяк цчцн ашаьыдакы макро-
113 114
Son vaxtlar dünyada baş vermiş maliyyə böhranı və onun
İqtisadi təhlükələrin tasnifatı nəticələri bütün ölkələrin iqtisadiyyatına bu və ya digər səviyyədə
təsir edir. Bu təsiri aşağıdakı formada ifadə etmək olar.
Dünya maliyyə böhranı
Mənbələrinə görə İnsan fəaliyyətinə təsirinə görə

Dünya bazarlarında tələbin azalması Maliyyə qeyri-sabitliyi

Daxili Obyektiv
Xarici Subyektiv

Ölkənin tədiyyə balansı Milli valyutanın Dövlət büdcəsi Dövlətin qiymətli


Yaranma təbiətinə görə Təsir obyektinə görə mübadilə məzənnəsi kağızlar bazarı

Siyasi İnformasiya
Kriminal Maliyyə
Rəqabət Heyət Pul-kredit münasibətlərinin şərtləri İnflyasiya
Kontragent İşgüzar reputasiya gözləmələri Dövlət borcu

Reallaşma ehtimalına görə görə Proqnozlaşdırılması imkanına görə

Real Proqnozlaşdırılan İnflyasiyanın qiyməti Ödəmə böhranı


Potensial Proqnozlaşdırılmayan

Nəticələrinə görə Gözlənilən zərərin ölçülərinə görə


İqtisadi subyektlərin gəlirləri

Ümumi Katastrofik
Lokal Əhəmiyyətli
Çətinlik yaradan Ölkənin maliyyə təhlükəsizliyi problemləri və təhlükələr
Asan həll edilən
Müddətinə görə

Sxem 3. Dünya maliyyə böhranının milli iqtisadi


maliyyə təhlükəsizliyinə təsiri
Uzunmüddətli
Qısamüddətli
Bu təsirin mexanizminə diqqət yetirsək görərik ki, onlar dolayı
Sxem 2. İqtisadi təhlükəsizliyə təsir edən təhlükələrin təsnifatı olaraq ölkə iqtisadiyyatına və dövlətin iqtisadi siyasətinin məq-

115 116
sədlərinə təsir edir. Ölkənin iqtisadi sisteminin təhlükələrə dayanıq-
lılığı göstəriciləri mövcuddur ki, fikrimizcə onlara da aşağıdakıları Ə D Ə B İ Y Y A T
aid etməklə hədd səviyyələrini ölkəmiz üçün belə müəyyən etmək
olar: qiymətlərin sabitliyi,yəni Inflyasiyanıın səviyyəsi 1-2 il 1. Azərbaycan Respublikasının qanunları, Bakı, 1992-2010
müddətində 50%-i, bir neçə il ardıcıl olaraq 25%-i, uzun müddətə 8- illər.
12%-i keçməməlidir; qızıl-valyuta ehtiyatları dövlət büdcəsinin 2. Щажыйев Ш. Щ. «Щейдяр Ялийев Азярбайжанын милли-игтисади
50%-dən, ÜDM-un 25%-indən, dövriyyədə olan pul kütləsinin 25%- инкишафынын цьцр моделинин йарадыжысыдыр», «Милли игтисади
dən aşağı olmamalıdır; dövlət büdcəsinin kəsiri bir il müddətində инкишафын Азярбайжан модели» мювзусунда кечирилян
maksimum 20-30%-i, uzunmüddətli dövrdə 3-8%-i aşmamalıdır; xa- бейнялхалг конфрансын пленар ижласынын материаллары, Ы-жи
rici borc 10 ilə qədər olan dövr üçün ÜDM-in 50%-ni, bir il китаб, «Игтисад Университети» няшриййаты, Бакы, 2006.
müddətində dövlət büdcəsinin 20%-ni, milli sərvətin 3%-ni ötməmə- 3. Гаджиев Ш.Г. Азербайджан на пути к мировому сооб-
lidir; tədiyyə balansının defisiti 1 il müddətində 50%-i, bir neçə il ществу: стратегия внешнеэкономического развития.
müddətində 20%-i keçməməlidir; vergi yükü il ərzində 40%-i, Киев, 2000.
uzunmüddətli dövrdə 15-20%-i aşmamalıdır. 4. Байрамов Я.И «Уьур модели: еффектив рягабят мцщитинин
Beləliklə biz bu vəsaitdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi- формалашдырылмасы проблемляри», «Милли игтисади инкишафын
nin prinsipial müddəalarını nəzərdən keçirdik. Qeyd etmək istərdik Азярбайжан модели» мювзусунда кечирилян бейнялхалг
ki, Azərbaycanın timsalında dövlət tənzimlənməsinin nəticələrinin конфрансын пленар ижласынын материаллары, ЫЫЫ-жц китаб,
təhlili göstərir ki, xüsusilə son illərdə ölkəmiz dəyişən şəraitə uyğun «Игтисад Университети» няшриййаты, Бакы, 2007.
effektiv iqtisadi siyasət yeridir. Müstəqillik illərində Azərbaycanda 5. «Глобал малиййя бющраны: игтисади тящлцкясизлийин Азяр-
həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində ölkəmizdə makroiqtisadi байжан модели вя дцнйа тяжрцбяси» мювзусунда кечирилян
göstəricilərin dinamikasında kəmiyyət və keyfiyyət baxımından бейнялхалг елми-практики конфрансын материаллары, Ы-ЫЫ-жи
əsaslı irəliləyişlər müşahidə olunur. Bütün bunlar müasir dövrdə китаб, «Игтисад Университети» няшриййаты, Бакы, 2010.
Azərbaycan iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatdığını və 6. Ящмядов М.А. «Трансформасийа шяраитиндя Азярбай-
davamlı inkişaf modelinə keçid üçün zəruri iqtisadi, sosial, təşkilati жанда милли игтисади инкишаф моделинин формалашмасынын
zəmini, başqa sözlə, müvafiq start kapitalının yaradıldığını bir daha консептуал ясаслары», «Милли игтисади инкишафын Азярбайжан
təsdiq edir. модели» мювзусунда кечирилян бейнялхалг конфрансын
пленар ижласынын материаллары, ЫЫЫ-жц китаб, «Игтисад Уни-
верситети» няшриййаты, Бакы, 2007.
7. Гафаров Ш.С. Мцасир игтисади систем вя глобаллашма. Бакы,
2005.
8. Allahverdiyev H.B, Qafarov K.S, Əhmədov Ə.M, «Milli
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi», Bakı, 2007.
9. Ялийев А.А., Шякярялийев А.Ш. Базар игтисадиййатына кечид:
Дювлятин игтисади сийасяти. Бакы, Аз. ДИУ, 2002.
10. Щясянов Р.Т. Азярбайжан Республикасынын сосиал-игтисади
117 118
инкишафынын базар моделинин консептуал ясаслары. Бакы, М. 2006.
1998. 24. Кулиев Т.А. «Регулирование рыночной экономики»,
11. Новрузов В. Щейдяр Ялифевин игтисади инкишаф кон- Баку, 2001.
сепсийасы фяалиййятдядир. Игтисадиййат вя щяйат ъурналы, 25. Ходов Л.Г. Государственное регулирование националь-
№1-3, 2002. ной экономики. - М.: 2005.
12. Сяфяров С.И., Щ.Ялийев курсу йени кейфиййят щалында: «Игти- 26. Националъная экономика. Под ред. В.А. Шулъги. М.,
садиййат, сийасят, динамизм, проблемляр, перспективляр». 2002.
Бакы, 2005. 27. Котилько В.В. Региональная политика, М.1998.
13. Ялирзайев Я.Г.Ислащатлар вя сцрятлянмя стратеэийасы шяраи- 28. ЧеркасовГ.И.Рынок:регулирование рынка. М. 2006.
тиндя Азярбайжанын сосиал-игтисади инкишаф проблемляри: 29. Государственное регулирование национальной
тяжрцбя, мейiлляр вя перспектив истигамятляр, «Адилоьлу» экономики, под редакцией Морозовой Т.М. 2002.
няшриййаты, Бакы, 2005. 30. Государственное регулирование национальной экономи-
14. Ящмядов М.А. Глобаллашма вя милли игтисадиййатын ки, под редакцией Бабашкиной А. М. 2002.
формалашмасы. Бакы, 2003.
15. Щцсйенова А.Ж. Гиймятлярин дювлят тянзимлянмяси, Бакы,
2001.
16. A.P.Qradоv «Milli iqtisadiyyat» Bakı, 2008.
17. V.I.Kuşlin «Bazar iqtisadiyyatının dövlət tənzimlənməsi»
Bakı, 2008.
18. B.N.Kuzik, V.I.Kuşlin, B.Yоkоvеç «Prоqnоzlaşdırma, stra-
tеji planlaşdırma və milli prоqramlaşdırma» Mоskva
«Экономика», 2008.
19. Васильев В.П. Государственное регулирование
национальной экономики, Учебно-методическое посо-
бие, М, УНИДО, 2002.
20. Государственное регулирование рыночной экономики /
Под общей ред. В.И. Кушлина, Н.А. Волгина. - М.:
Экономика, 2000.
21. Капканщиков С.Г.Государственное регулирование
экономики, Москва, КНОРУС, 2010.
22. Крюков Р.В. Государственное регулирование нацио-
нальной экономики, Конспект лекций, Москва, Приор-
издат., 2005, 176 с.
23. Кучуков Р.А.Теория и практика государственного
регулирования экономических и социальных процессов.
119 120
Няшриййатын мцдири Камил Щцсейнов

Баш редактор Исмят Сяфяров

Редактор Исабя Щцсейнова

Корректор Сцдабя Манафова

Компйутер operatoru Тяраня Бахшялийева

Дизайнер Вцсаля Ахундова

Əhmədov M.A., Hüseyn A.C.

Игтисадиййатын дювлят тянзимлянмясинин ясаслары


-----------------------------------
Методик вясаит

Чапа имзаланыб . 0 . 2011. Каьыз форматы 60х84 1/16.


Щяжми 7,5 ч.в. Сифариш 114. Сайы 500.
----------------------------------------------------
" Игтисад Университети " Няшриййаты.
АЗ 1001, Бакы, Истиглалиййят кцчяси, 6

121

You might also like