Azra Špago

METODOLOGIJA GEOTEHNIČKOG
MODELIRANJA KARBONATNIH STIJENSKIH
MASIVA

Mostar, 2015.
 Autor
doc.dr. Azra Špago
Recenzenti
Emeritus prof.dr. Mustafa Selimović
Izvr.prof.dr. Maja Prskalo

Izdavač
Univerzitet „Džemal Bijedić“ u Mostaru, Građevinski fakultet
88000 Mostar, Bosna i Hercegovina
Za izdavača
Van.prof. dr. Suad Špago
Naslovna strana
Emil Špago
Štampa
Štamparija
Tiraža
300 primjeraka
Godina izdavanja
2015.

-------------------------------------------------
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

628.1(075.8)

METODOLOGIJA geotehničkog modelliranja karbonatnih stijenskih masiva/ Azra

Špago - Mostar : Univerzitet "Džemal Bijedić",
Građevinski fakultet, 2014. - XI, 192 str. :
ilustr. ; 26 cm

Bibliografija: str. 181-192

ISBN 978-9958-604-80-5
1. Špago, Suad
COBISS.BH-ID 21371910
-------------------------------------------------
i
 Sadržaj

Predgovor .............................................................................................. vi
1 Uvod ............................................................................................... 8
2 Razvoj geotehničkog modeliranja................................................... 12
3 Osnovne teoretske postavke za geotehničko modeliranje
stijenskih masiva .................................................................................. 16
3.1 Definicija i struktura geotehničkog modela .......................................... 16
3.2 Veze izmedju geoloških, inženjerskogeoloških, geotehničkih modela
i modela interakcije ............................................................................ 18
3.2.1 Neki primjeri inženjerskogeoloških presjeka (IGP) ......................... 21
3.2.2 Primjer integralnog inženjerskogeološkog presjeka (IIGP) ............ 23
3.2.3 Neki primjeri inženjerskogeoloških modela (IGM) ......................... 25
3.2.4 Geotehnički model (GM) u užem smislu ........................................ 30
3.2.5 Primjer modela naponsko-deformacijskog ponašanja ................... 31
3.3 Osnovne osobine stijenskih masiva od značaja za formiranje
geoteničkog modela ............................................................................ 36
3.3.1 Općenito ......................................................................................... 36
3.3.2 Diskontinualnost (ispucalost) stijenskih masiva ............................. 37
3.3.3 Heterogenost stijenskih masiva...................................................... 57
3.3.4 Anizotropnost stijenskih masiva ..................................................... 59
3.3.5 Prirodna napregnutost stijenskih masiva ....................................... 63
3.3.6 Deformabilnost stijenskih masiva................................................... 65
3.3.7 Čvrstoća stijenskih masiva .............................................................. 75
3.3.8 Naponska stanja u stijenskim masivima ....................................... 101

ii
 3.4 Klasifikacije stijenskih masiva ............................................................ 113
3.4.1 Uvod.............................................................................................. 113
3.4.2 Klasifikacija na bazi oznake kvaliteta stijenskog masiva - Rock
Quality Designation (RQD) ............................................................ 114
3.4.3 Geomehanička klasifikacija ili RMR sistem ................................... 116
3.5 Ekstrapolacija parametara pri geotehničkom modeliranju stijenskih
masiva 120
3.5.1 Opis jednog od postupaka ekstrapolacije..................................... 120
3.5.2 Teoretske osnove za uspostavljanje korelacionih zavisnosti........ 121
3.5.3 Uslovi određivanja korelacionih zavisnosti................................... 125
3.5.4 Metode neposredne korelacije .................................................... 126
3.5.5 Metode posredne korelacije......................................................... 132

4 Prijedlog metodologije za geotehničko modeliranje karbonatnih

stijenskih masiva .................................................................................136
4.1 Prikaz, analiza i poređenje rezultata ispitivanja čvrstoće monolitnih
uzoraka karbonatnih stijenskih masiva sa različitih lokaliteta BiH i R.
Makedonije ...................................................................................... 137
4.2 Formiranje mogućih fizičkih modela za analizu karbonatnih
stijenskih kompleksa primjenom Geological Strength Index (GSI)
klasifikacije ....................................................................................... 147
4.2.1 Uvodne napomene ....................................................................... 147
4.2.2 Karbonatni stijenski masivi sa lokaliteta brana Salakovac,
Grabovica i „Sveta Petka” ............................................................. 148
4.2.3 Modifikacija GSI klasifikacije za karbonatne stijenske masive ..... 150
4.2.4 Prijedlog kombinacije GSI klasifikacije sa stepenom
karstifikacije odnosno ukupnom vrijednosti poroznosti kod
karbonatnih stijenskih masiva ...................................................... 158
4.3 Formiranje analitičkih modela za prognozu parametara čvrstoće na
smicanje i deformabilnosti karbonatnih stijenskih masiva za različite
GSI vrijednosti .................................................................................. 163
4.3.1 Uvodne napomene ....................................................................... 163
4.3.2 Analitički modeli za prognozu modula deformacije
karbonatnih stijenskih masiva formirani na bazi empirijskih
izraza Hoek, Carranza-Torres i Corkum, 2002 i Hoek i
Diederichs, 2006 ........................................................................... 163
4.3.3 Analitički modeli za prognozu kohezije karbonatnih stijenskih
masiva formirani na bazi empirijskog izraza Hoek, Carranza-
Torres i Corkum, 2002 .................................................................. 168

iii
 4.3.4 Analitički modeli za prognozu ugla unutrašnjeg trenja
karbonatnih stijenskih masiva formirani na bazi empirijskog
izraza Hoek, Carranza-Torres i Corkum, 2002 .............................. 172
4.4 Formiranje analitičkih modela za uspostavljanje korelativnih
zavisnosti između kvalitete stijenskog masiva (RMR i GSI),
dinamičkih (vl i Edyn) i statičkih karakteristika (D i E) karbonatnih
stijenski masiva na bazi rezultata terenskih ispitivanja na
lokalitetima brana Salakovac i Grabovica ........................................... 176
4.4.1 Uvodne napomene ....................................................................... 176
4.4.2 Analitički modeli za karbonatne komplekse sa lokaliteta brana
Salakovac i Grabovica ................................................................... 176
4.4.3 Poređenje korelacionih zavisnosti dobivenih na osnovu
rezultata istraživanja za brane Salakovac i Grabovica sa
postojećim korelacijama za karbonatne komplekse .................... 186
4.4.4 Osvrt na moguće nejednoznačnosti pri primjeni dobivenih
zavisnosti ...................................................................................... 192

5 Geotehnički modeli i metodologija formiranja konceptualnih

analitičkih i numeričkih interakcionih matrica ......................................195
5.1 Općenito o formiranju konceptualnih modela interakcije ................... 195
5.2 Formiranje numeričkog modela i matrice interakcije za karbonatne
stijenske masive preko programskog paketa Examine 2D ................... 200
5.2.1 Uvodne napomene ....................................................................... 200
5.2.2 Primjenjena metoda terenskih ispitivanja naponskih stanja
oko hidrotehničkog tunela u karbonatnim stijenskim
masivima ....................................................................................... 201
5.2.3 Numerički model naponsko-deformacijskog ponašanja oko
hidrotehničkog tunela u karbonatnim stijenskim masivima
formiran pomoću programskog paketa Examine2D..................... 203

6 Prilozi ...........................................................................................216
6.1 Tabela faktora poremećnosti D (disturbance factor) stijenskog
masiva, neophodnog kod definisanja Hoek-Brownovog kriterija
loma 217
6.2 Tabela za MR odnos modula deformacije stijenskog masiva i modula
monilitnog dijela stijenskog masiva koji se koristi kod primjene
Hoek i Diederichs (2006) izraza .......................................................... 218

Bibliografija .........................................................................................220

iv
Popisi ..................................................................................................226
Popis skraćenica i oznaka .......................................................................... 226
Popis tabela ............................................................................................. 227
Popis slika ................................................................................................ 228
Popis simbola ........................................................................................... 240

v
 Predgovor

Imajući u vidu savremene tendencije u Geotehnici, cilj ove knjige je bio da se da

doprinos u oblasti geotehničkog modeliranja kroz prijedlog metodologije
modeliranja karbontanih stijenskih masiva, kao veoma široke baze za izgradnju
složenih inženjerskih objekata kakvi su brane, tuneli, podzemni iskopi i sl.
Prilikom razrade ove metodologije korištena su prethodna istraživanja drugih
autora iz oblasti inženjersko-geološkog i geotehničkog modeliranja, ekstrapolacije
parametara, efekta razmjere, klasifikacije stijenskih masiva, metoda ispitivanja
stanja i svojstava stijenskih masiva i sl., s jedne strane, dok su s druge strane kao
osnova za razvoj metodologije iskorišteni rezultati niza geoloških, inženjersko-
geoloških, te laboratorijskih i terenskih geofizičkih i geomehaničkih istraživanja na
lokacijama brana Salakovac i Grabovica na rijeci Neretvi u BiH i „Sveta Petka“ na
rijeci Tresci u R. Makedoniji. Neki od predloženih postupaka modeliranja mogu se
smatrati kao modifikacija već postojećih metoda, dok su drugi dati po prvi put.
Knjiga se sastoji od 6 poglavlja, zatim popisa korištene literature, popisa
skraćenica i oznaka, popisa tabela, popisa slika i popisa simbola. U prvom i
drugom poglavlju su date uvodne napomene i obrazloženja, aktuelnost teme, te
pregled dosadašnjih istraživanja u datoj oblasti. U trećem poglavlju date su
teorijske osnove neophodne za bolje razumijevanje predložene metodologije
geotehničkog modeliranja karbonatnih stijenskih kompleksa. U četvrtom poglavlju
prikazana je predložena metodologija modeliranja karbonatnih stijenskih
kompleksa preko fizičkih, analitičkih i numeričkih modela. U petom poglavlju je dat
prikaz metodologije formiranja konceptualnih, analitičkih i numeričkih
interakcionih matrica, kao postupka koji bi u daljem razvoju geotehnike trebalo da
prati metodologiju modeliranja za karbonatne masive. Prilozi su dati u šestom
poglavlju.

vi
Radi svoje verifikacije predložena metodologija modeliranja karbonatnih stijenskih
kompleksa tokom vremena mora doživjeti kritičko preispitivanje u pogledu
mogućnosti njezine primjene na karbonatne komplekse na drugim lokacijama,
drugim objektima, te u pojedinim fazama projektovanja i sl. Sve će to stvoriti
preduslove za njezinu modifikaciju, dalji razvoj, ali će otvoriti prostor i mogućnost za
dalja istraživanja, budući da je praktično nemoguće iscrpiti ovo naučnu temu sa
samo jednom knjigom.
Knjiga je namijenjena kako studentima građevinarstva, arhitekture, rudarstva i
inženjerske geologije kao udžbenik, tako i inženjerima u praksi na rješavanju
geotehničkih problema u karbonatnim stijenskim masivima. Knjiga se može koristiti
kao materijal za dijelove predavanja iz predmeta “Mehanika tla i stijene I” (I ciklus) I
“Mehanika tla i stijene II” (II ciklus) na Građevinskom fakultetu Univerziteta
“Džemal Bijedić” u Mostaru, te za predavanja na predmetu “Stijensko inženjerstvo”
na Politehničkom doktorskom studiju na Univerzitetu “Džemal Bijedić” Mostar.
Na kraju ovog predgovora, želim se zahvaliti svima koji su na bilo koji način pomogli
da ovo djelo bude objavljeno. Veliku zahvalnost dugujem prof.dr. Miloradu
Jovanovskom i kolegama sa katedre za Geotehniku Građevinskog fakulteta
Univerziteta „Kiril i Metodij“ u Skopju koji su i sami učestvovali u teorijskim i
eksperimentalnim istraživanjima za ovu knjigu. Posebnu zahvalnost dugujem
emeritusu prof. dr. Mustafi Selimoviću i izvr. prof. dr. Maji Prskalo, koji su izvršili
recenziju ove knjige i svojim sugestijama doprinijeli njenom boljem kvalitetu.

Mostar, 2015. godina

doc.dr. Azra Špago

vii
 1
Uvod

Opšte je poznato da geotehnika kao veoma složena i interdisciplinarna teoretsko-

praktična disciplina na današnjem nivou razvoja rješava veliki broj problema od
značaja za savremeno građevinarstvo, rudarstvo, zatim problema kod zaštite
životne sredine, pri procjeni prirodnih i tehnogenih hazarda, rizika i drugih
tehničkih problema.
Može se reći da su u savremenoj geotehnici prisutna dva ključna momenta:
izrastanje novih i specifičnih zahtjeva pri istraživanju, projektovanju,
izvođenju i oskultaciji vještačkih objekata i intervencija koji izazivaju sve
obimniji uticaj na geološku sredinu;
razvoj kompujterske tehnologije i time gotovo neograničenih mogućnosti
simulacije raznih složenih procesa u tlu i stijeni, primjenom numeričkih
procedura.
Oba ova momenta nameću potrebu da se velika pažnja posvećuje razvoju novih i
modifikaciji postojećih metoda modeliranja terena. Prvi aspekt, dovodi do pojave
novih i složenih vrsta uticaja, pa time i složene reakcije geološke sredine. Dok drugi
aspekt, nameće zahtjeve za pronalaženje metoda za pouzdano definisanje
kvantitativnih parametara koji bi bili realan ulaz za složene naponsko-
deformacijske simulacije. Slobodno se može reći, da je danas teže definisati
pouzdane ulazne podatke za numeričku analizu, nego vršiti kompleksne i obimne
simulacije, koji nemaju svrhu ako se rade bez realno definisanih ulaznih podataka.
Upravo zato što je osnovni predmet interesovanja geotehnike geološka sredina,
koja je neizmjerno složena, a svaki pokušaj njenog pojednostavljena, u većoj ili
manjoj mjeri, apstrakcija, idealizacija i generalizacija, to su potrebe za
modeliranjem u geotehnici možda izraženije nego u drugim srodnim naukama.

8
Geotehničko modeliranje je, dakle, normalna posljedica potrebe da se potpunije i
realnije sagledaju svojstva prirodne sredine i njena reakcija na promjene koje
nastaju inženjerskom aktivnošću čovjeka.
Prije samo nekoliko decenija (40-tak godina unazad) osnovno područje
interesovanja u ovoj oblasti bili su laboratorijski i terenski opiti, čiji su rezultati
najčešće direktno uključivani u projektna rješenja, bez uvažavanja svojstava i
ponašanja terena kao cjeline. Razvojem računara i paralelno sa njima, numeričkih
metoda, to interesovanje se pomjerilo ka modeliranju interakcije i opet sa
nedovoljnim uvažavanjem svojstava prirodne sredine.
Imajući u vidu ove uvodne napomene, u ovoj knjizi će se predložiti neki postupci
geotehničkog modeliranja karbonatnih stijenskih masiva. Sam za sebe ovaj termin
ima široko značenje, odnosno, mogući su različiti oblici pojava ovih masiva. Ne
ulazeći u detalje, ovdje bi trebalo napomenuti da se karbonatne stijenski masivi
sastoje od minerala kalcita i dolomita, a genetski pripadaju sedimentnim i
metamorfnim stijenama. Sedimentnu stijenu sastavljenu od kalcita nazivamo
krečnjaci, a od dolomita dolomit. Mermer je metamorfna stijena izgrađena od
kristalastih zrna kalcita, ili znatno rjeđe dolomita (dolomitski mermeri). Postaje
prekristalisanjem tj. metamorfisanjem krečnjaka i dolomita.
Očito je da postoji genetska uzročno-posljedična veza kod karbonatnih masiva,
koja na neki način utiče na određene sličnosti u njihovom mehaničkom i
hidrauličkom ponašanju.
Ideja da se analizira problem geotehničkog modeliranja za tzv. karbonatne
stijenske masive, proizilazi iz nekoliko aspekata i to:
specifična svojstva i stanja karbonatnih stijenskih masiva;
praktični aspekti.
Naime, karbonatni kompleksi imaju određene specifičnosti koji ih čine na neki
način drugačijim u odnosu na druge litološke tipove čvrstih stijenskih masiva.
Uobičajeno, da kod drugih tipova stijenskih masiva njihovo mehaničko i hidrauličko
ponašanje zavisi od svojstava i stanja monolitnih dijelova sa jedne strane, i stanja
diskontinualnosti sa druge strane. Kod karbonatnih masiva, u određenim
slučajevima dopunski uticaj može imati stanje karstifikacije i stanje raspadnutosti,
što se na neki način manifestuje kao deficit mase u diskontinualnoj sredini.
Konceptualna interakciona shema koja načelno prezentira uticaje karakteristika
monolitnih dijelova stijene, građe ispucalog karbonatnog stijenskog masiva i stanja
karstifikacije, na određene aspekte pri izvođenju nekog inženjerskog objekta je
data u tabeli 1.1.

9
 Karakteristike Karakteristična Litološki sastav Čvrstoća monolita utiče
monolitnih struktura i tekstura i karbonatnih stijena na uslove izvođenja
dijelova stijene litološki sastav utiču utiče na mogući tip i radova, čvrstoću
na moguće stanje uslove za razvoj masiva i dr.
ispucalosti masiva pri karstifikacije.
datom polju napona.
Fi, j

Karakteristike Karakterstike Karakteristike

mikroispucalosti ispucalosti utiču na ispucalosti definišu
utiču na Karakteristike mogući razvoj i stanje moguće tipove
deformabilnost i ispucalosti karstifikacije. nestabilnosti iskopa,
čvrstoću vodopropustljivost,
monolita. deformabilnost i druge
uslove izvođenja
si, j
objekata.
Razvoj procesa Razvoj procesa Stanje karstifikacije
karstifikacije u karstifikacije u toku definiše moguće
toku vremena vremena utiče na Stanje karstifikacije probleme pri radu,
utiče na promjene utiče na vodo-
promjene karakteristika propustljivost,
karakteristika ispucalosti deformabilnost i druge
monolita. (povećanjem otvora uslove izvođenja
pukotina). Ki, j objekata.

Izvođenje iskopa Izvođenje iskopa utiče Izvođenje objekta

djelimično može na stvaranje dopunske može izazvati
uticati na ispucalosti (drobljenje promjenu u stanju
promjenu sredine). karstifikacije, dotok Izvođenje objekta
karakteristika podzemnih voda,
monolita. promjenu poroznosti
kod kaverni
zapunjenih glinom i Ci, j
dr.

Tabela 1.1 Konceptualna interakciona matrica sa četiri glavna elementa u

dijagonali matrice od značaja za karbonatne masive.

Praktični aspekti analize problema proizilaze iz osnovnih vidova interakcije

prikazanih u tabeli 1.1. Oni se sreću pri izvođenju bilo koga inženjerskog objekta u
karbonatnim sredinama, a njihov tip, intenzitet i uticaj na životnu sredinu moraju
biti definisani zasebno za svaki pojedinačni objekat.

10
Veoma je značajno da se pri tome usvoji određena metodologija tretiranja
problema, koja bi obuhvatila najznačajnije vidove interakcija, što je pak
nezamislivo bez formiranja odgovarajućih geotehničkih modela.
Praktični aspekti analize problema isto tako proizilaze iz činjenice da područja BiH,
približno jednu trećinu prostora, Makedonije kao i cijelog Balkana karakteriše
prisustvo karbonatnih stijenskih masiva, gdje se izvodio i izvodi će se veliki broj
kompleksnih inženjerskih objekata. U ovom kontekstu, njihovo modeliranje je
uvijek praktični i naučni izazov.

11
 2
Razvoj geotehničkog modeliranja

Posljednjih nekoliko decenija, problem geotehničkog modeliranja je posebno

naglašen kod projektovanja najosjetljivijih i najsloženijih inženjerskih objekata kao
što su betonske brane, tuneli i drugi podzemni iskopi, veliki mostovi i sl. gdje su i
najviše razrađene metode za ekstrapolaciju parametara. U našim područjima
pozitivna iskustva pri projektovanju visokih brana su pokazala da se rezultati
ispitivanja svojstava i stanja stijenskih masiva mogu korisno prikazati pomoću
inženjerskogeoloških presjeka i modela. Ova metodologija se uglavnom zasniva na
postavkama datim od strane Kujundžića, 1973, a tokom vremena se stalno
nadograđivala, pa u tome kontekstu treba spomenuti radove Kujundžića i
Petrovića, 1980; Lokina i Čolića 1980, 1990 i 1996; Lokin, Lapčević, Petričević, 1989;
Čolić, Manojlović, 1983; Jovanovski, Gapkovski., Petrevski, 1996; Jovanovski i
Gapkovski, 1995, 1998; Jovanovski i dr., 2000; Jovanovski, Gapkovski, Ilijovski,
2002, 2003, 2004; Ilijovski, Jovanovski, Velevski, 2004; Ilijovski, 2005; Jašarević,
1999 i dr.
U posljednje vrijeme u geotehnici se posvećuje veliki značaj problemima interakcije
geološke sredine i inženjerske aktivnosti, pri čemu se ističu radovi Pavlovića 1992,
1995, 1996.
Problemima opštih fizičko-strukturnih osobina, posebno diskontinualnosti, bavili su
se Deere, 1967; Mihajlov i dr., 1972; Annon, 1970; Lokin, 1973, 1978; Rolofs i
Beyer, 1981; Kujundžić, 1977, 1979, 1983 i dr.
Efektom razmjere, veličine posmatranog područja i efektom relacije bavili su se
Müller, 1969; Kujundžić 1977, 1983; Herget, 1988; Charrua-Graca, 1990; Rocha,

12
1974; Martin-a i dr. 1990; Cunha A.P., 1990; Rac, M.V., 1968; Lapčević, 1996, 2005;
i dr.
Terenske metode ispitivanja deformabilnosti i čvrstoće na smicanje stijenskog
masiva su razvijali i usavršavali Kujundžić i njegovi saradnici sa Instituta “Jaroslav
Černi”, Beograd, 1965, 1966, 1974, 1977, 1983.
Doprinos definisanju čvrstoće na smicanje stijenskog masiva preko empirijskih
kriterijuma loma dali se Hoek i Brown, 1980, 1983, 1988. Primjena metode na
stijene loše kvalitete je zahtjevala dalje promjene (Hoek, Wood i Shah, 1992) i čak
razvoj nove klasifikacije zasnovane na primjeni tkz. Geological Strength Index-a
(Hoek, Kaiser i Bawden, 1995; Hoek, 1995, Hoek i Brown, 1997, Hoek, Marinos i
Benissi, 1998; Marinos i Hoek, 2000, 2001; Hoek, Carranza-Torres, Corkum, 2002;
Marinos, V., Marinos, P. i Hoek, E., 2005; Hoek, E., Marinos, P. i Marinos, V., 2005;
Marinos, P., Hoek, E. i Marinos, V., 2006, Hoek i Diederichs, 2006; i dr.). Ovdje još
treba spomenuti doprinos Bartona i Chobeau-a, 1994; Bieniawski, 1993; i dr.
Hipoteze o primarnim naponskim stanjima dali su Heim, 1878; Terzaghi i Richart,
1952; Herget, 1973; Brown i Hoek, 1978; Hoek, 2000; Sheorey,1994; i dr. Dok su
metode za istraživanje primarnih naponskih stanja razvijali Hast, 1958; Leeman i
dr., 1966, 1968; Kujundžić i dr., 1977, 1979, 1980, 1983 i dr. Za mjerenje
sekundarnih naponskih stanja razvijene su metode od strane Mayera i dr., 1951;
Tincelin, 1951; Kujundžića i dr., 1977, 1979, 1980, 1983 i dr.
Od velikog broja klasifikacionih sistema koji su razvijeni u Mehanici stijena ovdje
treba spomenuti Geomehaničku klasifikacija – RMR – Rock Mass Rating
(Bieniawski, 1970, 1973, 1974, 1975, 1976, 1979, 1989); RSR - Rock Structure
Rating (Wickham, Tiedemam i Skinner, 1972 i 1974); Q sistem - Rock Mass Quality
(Barton, Lien i Lunde, 1974), višeparametarski klasifikacioni sistem, preko kojega se
mogu obuhvatiti problemi svih glavnih načina iskopa, razrađen od strane
Jovanovskog, 2001 i nazvan ERMR (Excavation Rock Mass Rating) i dr.
Razvoj računara doprinio je posljednjih decenija razvoju numeričkih metoda
proračuna i u mehanici stijena, čime su stvorene nove i šire mogućnosti proračuna
napona i deformacija. Ovim je značajno podstaknut razvoj mehanike stijena kao
naučne i tehničke discipline i šira primjena rezultata istraživanja u praksi. Koriste
se: Rubne metode, u kojima je samo rub iskopa podijeljen na elemente, a
unutrašnji dio stijenskog masiva je predstavljen matematski kao beskonačni
kontinuum; Metode domene, u kojima je unutrašnji dio stijenskog masiva
podijeljen na geometrijski jednostavne elemente sa odgovarajućim
karakteristikama. Tu se izdvajaju: Metode konačnih elemenata i konačnih razlika
koje tretiraju stijenski masiv kao kontinuum. Metoda odvojenih elemenata (distinct
elements) je također metoda domene koja modelira svaki pojedini stijenski blok
kao jedinstven element. Ove dvije grupe analiza mogu se kombinovati u hibridne
modele kako bi se maksimizilare prednosti i minimalizirali nedostaci svake od
metoda. Danas postoji više različitih softwera, baziranih na gore navedenim

13
 metodoma za analizu naponsko-deformacijskog ponašanja stijenskog masiva,
njegove stabilnosti i drugih geotehničkih problema (SWEDGE, SLIDE, EXAMINE,
FLAC, PHASE, UNWEDGE, PLAXIS i dr.).
Također, na polju numeričkog modeliranja, postoji veliki broj radova koji su
zasnovani na analizi naponsko-deformacijskog stanja za čvrste stijenske mase, a u
sklopu toga i za karbonatne komplekse (npr. Jašarević, Kovačević, Miščević, 1995,
Hoek, 2000, Carranza, C.T. i Fairhurst, C., 2000, Dawson, E. et all, 2000, Lolino P. i
dr., 2004).
Jasno je da je sa strane navedenih, kao i mogih drugih autora učinjen značajan
napor da se što je moguće uvjerljivije definišu stanja i svojstva stijenskih masiva. Sa
druge strane, isto je tako jasno da je ova oblast praktično neiscrpna za dalji naučni
rad, posebno na polju geotehničkog modeliranja u opštem smislu.
Iz ovog sublimiranog prikaza, došla sam do zaključka, da je na neki način
neophodna sistematizacija znanja u navedenoj oblasti i propisivanje postupaka i
metodologija modeliranja kao i njihovih modifikacija. Odavde proizlazi aktuelnost
teme koja je neosporna kako sa teoretskog, tako i praktičnog stanovišta.

14
15
 3
Osnovne teoretske postavke za
geotehničko modeliranje stijenskih
masiva

3.1 Definicija i struktura geotehničkog modela

Pod pojmom geotehnički model podrazumjeva se spoj između teorijskih i

praktičnih saznanja o svojstvima prirodne geološke sredine i promjena u njoj
nastalih kao posljedica inženjerske djelatnosti, čiji je osnovni zadatak da na osnovu
definisane interakcije formuliše optimalna tehnička rješenja. Ovakav složen
geotehnički model se sastoji od tri osnovna modela (Pavlović, 1995,1996):
model prirodne geološke sredine: inženjerskogeološki presjeci (IGP),
integralni inženjerskogeološki presjeci (IIGP) i inženjerskogeološki modeli
(IGM);
model inženjerske djelatnosti: geotehnički model u užem smislu (GM);
model interakcije: model naponsko-deformacijskog ponašanja.
Navedeni elementi modela su medjusobno neodvojivi i samo kao takvi
predstavljaju geotehnički model u cjelini. Među njima postoje složeni odnosi
međuzavisnosti i uslovljenosti. Tako, karakteristike planirane inženjerske
djelatnosti, utiču na izbor bitnih parametara modela geološke sredine, pa time i na
njegovu izradu i konačni izgled. Sa druge strane, model geološke sredine, koji je

16
strogo zavisan od geoloških uslova područja, utiče na određena tehnička i
konstruktivna opredeljenja inženjerske djelatnosti, pa samim tim i na bitne
elemente njenog modela. Njihova interakcija, simulirana odgovarajućim modelom,
može povratno da utiče na oba. Na model inženjerske djelatnosti utoliko što, ako
ukaže na nepovoljnu reakciju stijenske mase na uticaje odabranih rješenja, mijenja
njegove određene elemente, tražeći optimalno rješenje. Te promjene, sa druge
strane, mogu uticati na model geološke sredine, jer nova rješenja mogu zahtijevati
druge bitne parametre itd. Ti odnosi pojedinih elemenata geotehničkog modela su
prikazani na slici 3.1. (Pavlović, 1996).

PROJEKTNI
ZAHTJEVI
PRETHODNO
POZNAVANJE
TERENA

GEOTEHNIČKO
ISTRAŽIVNJE

MODEL MODEL
GEOLOŠKE INŽENJERSKE
SREDINE DJELATNOSTI

VERIFIKACIJA
OPTIMALIZACIJA MODELA

MODEL
INTERAKCIJE DA

NE

MODEL MODEL
GEOLOŠKE INŽENJERSKE
SREDINE DJELATNOSTI

VERIFIKACIJA

MODEL
INTERAKCIJE DA

NE

PONAVLJA SE PROCEDURA

Slika 3.1 Struktura geotehničkog modela (Pavlović, 1996).

Poznato je da stijensku masu karakteriše izrazita prostorna i vremenska

promenljivost gotovo svih njenih svojstava i stanja. Stijenska masa, posmatrano
mikroskopski i makroskopski, po pravilu je diskontinualna, heterogena,
anizotropna i prednapregnuta sredina što je posljedica uslova nastanka,
naknadnih tektonskih i drugih delovanja na nju i prirodnih fizičko-hemijskih
procesa. Upravo zato je svaki pokušaj njenog predstavljanja u većoj ili manjoj meri,

17
 idealizacija i generalizacija. Na taj način dobijamo uopštenu sliku - model geološke
sredine, koja je u većoj ili manjoj mjeri uprošćenje realne situacije, a odraz je
stepena poznavanja problema koji se izučava. Korektna karakterizacija, a time i
pouzdana prognoza ponašanja prirodne sredine kao cjeline, najčešće nije moguća.
U procesu modeliranja vrši se izdvajanje, odnosno, ograničavanje pojedinih
područja unutar geološke sredine u kojima stijenska masa ima ista ili približno ista
svojstva. Kako je, međutim, broj svojstava, koja u potpunosti karakterišu neku
stijensku masu, veoma veliki, to zahtjev istovremene uniformnosti svih ili većine
svojstava realno nikada nije moguće ostvariti. Zato se prije razgraničavanja tih
područja vrši izbor jednog ili više svojstava za koje se zahtjeva uniformnost unutar
jednog područja. Takva područja, ili zone, nazivamo kvazihomogene zone
(Kujundžić, 1973; Lokin, Lapčević, Petričević, 1989), i one predstavljaju osnovne
konstitutivne elemente modela geološke sredine. Unutar takve zone, određena
svojstva ili uslovi su isti u svakoj tački, a bitno različiti u odnosu na prostor izvan
njenih granica. Svaka takva zona je prostorno određena svojim granicama i u njoj
su na određeni način distribuirana svojstva, bitna sa aspekta izučavanog problema.
Broj izdvojenih kvazihomogenih zona ne zavisi samo od promenljivosti njenih
svojstava, nego i od mogućnosti i svrsishodnosti istraživanja, odnosno mijenjanja
tehnologije izvođenja radova. Svakako, što je veći broj zona, a njihova veličina
manja, to će model biti realniji. Osim toga, smanjivanjem veličine zona smanjuje se
nesigurnost ekstrapolacije i opseg mogućeg variranja vrijednosti reprezentativnih
parametara. Sa druge strane, time se bitno uvećavaju zahtjevi vezani za kasnije
analize interakcije.

3.2 Veze izmedju geoloških, inženjerskogeoloških,

geotehničkih modela i modela interakcije
Model prirodne geološke sredine odražava sva bitna svojstva prirodne geološke
sredine koja su relevantna za specifične aspekte problema koji se izučava (Pavlović,
1995). On je suštinska osnova geotehničkog modela i predstavlja sintezu rezultata
vrlo detaljnih i različitih terenskih mjerenja, manjeg broja laboratorijskih analiza,
kompleksnih geofizičkih istraživanja i primjenu metoda matematske statistike i
teorije vjerojatnoće. Svi istražni radovi se po pravilu vrše po više parametara i tek
jedna kompleksna analiza omogućuje potpuno upoznavanje svojstava stijenske
mase koji će poslužiti kao podloga geotehničkom projektovanju velikih i složenih
objekata, prvenstveno visokih brana, ali i tunela i okna pod pritiskom, mostovskih
stubova, sportskih objekata itd. Kod izrade modela prirodne sredine, terenska
istraživanja, osim uobičajenih geoloških, geofizičkih i inženjerskogeoloških
postupaka, uključuju stratimetrijska i druga potrebna sedimentološka istraživanja,
zatim snimanja tektonskog sklopa s genetskom klasifikacijom diskontinuiteta,

18
mjerenje razmaka između diskontinuiteta istovjetnih familija, određivanje
morfoloških i drugih karakteristika diskontinuiteta metodama koje se primjenjuju i
interpretiraju u mehanici stijena i dr. Laboratorijska ispitivanja uključuju sve
potrebne analize za definisanje karakteristika osnovne stijene. Osnova obrade
rezultata terenskih i laboratorijskih istraživanja je njihovo sintetiziranje, uzimajući u
obzir postojanje tektonskih blokova, različitu stratigrafsku pripadnost i litofacijalne
karakteristike stijena, razvrstavanje stijenskih masiva po tipovima, unutar
tektonskih blokova i u cjelini, te određivanje svih ulaznih podataka potrebnih za
klasifikaciju stijenskih masiva postupcima koje preporučuje Internacionalna
asocijacija za mehaniku stijena (ISRM).
Modeli prirodne geološke sredine se rade u vidi inženjerskogeoloških presjeka
(IGP), integralnih inženjerskogeoloških presjeka (IIGP) i inženjerskogeoloških
modela (IGM). Inženjerskogeološki presjeci (IGP) prikazuju rezultate dobijene
mjerenjima, ispitivanjima i istraživanjima u prirodi i oni, u suštini, predstavljaju
faktografski prikaz dobivenih rezultata. Integralni inženjerskogeološki presjek (IIGP)
predstavlja sintezu svih parametarskih inženjerskogeoloških presjeka i proizvod je
njihove analize i interpretacije sa uklapanjem svih rezultata istraživanja u jednu
logičku cjelinu. Inženjerskogeološki model (IGM) predstavlja određeni simplificirani
prikaz terena sa razgraničenim kvazihomogenim zonama po parametrima koji su
neophodni za projektovanje objekta (Kujundžić, 1973).
Model inženjerske djelatnosti – geotehnički model u užem smislu (GM)
predstavlja stijensku masu izdjeljenju na pojedine zone unutar kojih treba
projektovati, odnosno izvršiti određene građevinske radove, odnosno geotehničke
melioracije kao što su: iskop, konsolidaciono injektiranje, injekciona zavjesa,
sidrenje, dreniranje, itd (Kujundžić, 1973).
Model interakcije – model naponsko-deformacijskog ponašanja predstavlja
odgovarajuću supstituciju realnog ponašanja stijenske mase u novostvorenim
uslovima tokom izvođenja radova, primjenom nekog od mogućih modelskih
pristupa (Pavlović, 1995).
Linearan način da se iskažu faze u definisanju modela interakcije je dat na slici 3.2.

Geološki model
(Geološki profili, IG presjeci)

Inženjerskogeološki model
sa izdvojenim kvazihomogenim zonama

Model inženjerske djelatnosti

Model
engineering activity
interakcije

Slika 3.2 Linearna veza (faze) u definisanju modela interakcije.

19
 Pogodan način da se pokažu odnosi između pojedinih različitih tipova modela dat
je na slici 3.3. preko inženjerskogeološkog i geotehničkog trougla (djelimično
modificirano od strane Knill, 2003). Prikazani inženjerskogeološki i geotehnički
trouglovi ukazuju da je u svakom konkretnom slučaju, model geološke sredine
definisan na osnovu istraživanja, osmatranja, iskustva i intuicije osnova za druge
tipove modela, s ciljem da se na kraju dobiju podaci za realne numeričke analize.

Prirodni geološki materijal i svojstva i stanja

stijenskog masiva Ponašanje terena
mass properties

Osmatranje
Iskustvo Model
Geološki Intuicija Geološki terena Geotehnički
procesi Sinteza model model

Numerička
analiza

INŽENJERSKOGEOLOŠKI GEOTEHNIČKI
TROUGAO TROUGAO

Slika 3.3 Veza između inženjerskogeološkog i geotehničkog trougla i veze između

geoloških, geotehničkih modela i numeričke analize (djelimično modificirano od
strane Knill-a, 2003).

Podjela modela se može dodatno izvršiti na fizičke i matematičke modele (Slika

3.4.). Fizički modeli u principu predstavljaju određenu pojednostavljenu
reprodukciju stvarnih uslova u sklopu terena. Matematičkim modelima se teži da
se definiraju određena svojstva i stanja terena pomoću analitičkih veza ili modela
naponsko-deformacijskih ponašanja. U svakom slučaju, fizički modeli su osnova za
bilo koji matematički model (Pavlović, 1995).

FIZIČKI MATEMATIČKI
MODEL MODEL

Geološki presjeci
IG presjeci i modeli Analitički
Karte Numerički
Makete

Slika 3.4 Geotehnički model podijeljen na fizički i matematički model.

20
Matematički, a posebno numerički modeli, dobijaju posebno značajnu dimenziju
kada se imaju u vidu ogromne mogućnosti savremenih elektronskih računara.
Međutim, njihova primjena može vrlo lako odvesti na put prividnog shvatanja
problema, a suštinski da u potpunosti zamagle stvarne mehanizme mogućeg
ponašanja. Razlika u odnosu na druge metode je u tome što se dobijaju „jasni i
egzaktni” rezultati, obično dobro dokumentovani i prikazani na odgovarajući način,
čime se stiče utisak o stvarnom rješenju problema. Stoga i u slučaju numeričkih
modela, kao uostalom pri primjeni bilo koje metode modeliranja, iskustvo i
slobodna inženjerska procjena imaju vrlo značajnu ulogu u ocjeni realnosti
dobijenih rezultata. Kada se primjenjuju kompjuterske simulacije ponašanja
pomoću numeričkih metoda, prethodno se mora jasno shvatiti i osjetiti sva
složenost datog problema i mogući mehanizmi reakcije stijenskih masiva.
Matematički modeli, u principu, moraju zadovoljiti dva, naizgled kontradiktorna,
zahtjeva: da što realnije simuliraju stvarne uslove terena, sa jedne, i da su što je
moguće jednostavniji, sa druge strane. Oni mogu biti ključ uspješnog napretka u
metodologiji geotehničkog modeliranja samo onda kada se primjenjuju konkretno,
kao dio složenog integralnog procesa. Njihova efikasnost i kvalitet direktno zavise
od ulaznih podataka, kao i od stepena u kome matematičke formulacije realno
odražavaju ponašanje stijenskih masiva u realnim uslovima. Uz uvažavanje svih
prednosti i mogućnosti, nikada ne treba zaboraviti suštinske činjenice o zavisnosti
numeričkih metoda od pouzdanosti i stepena detaljnosti inženjerskogeološkog
modela, kao i to da te metode ni u kom slučaju nisu jedine, niti uvijek optimalne i
najprihvatljivije. Pored ostalog, numeričke metode bi trebalo da su i ekonomične, a
tehničke informacije koje iz njih proizilaze dovoljno precizne, što se može provjeriti
samo poredjenjem dobijenih rezultata sa realnim situacijama. Rezultat toga bi
trebala biti njihova verifikacija (Pavlović, 1995).

3.2.1 Neki primjeri inženjerskogeoloških presjeka (IGP)

Inženjerskogeološki presjeci se rade kao vertikalni presjeci terena, a kada je to

neophodno, kao podužni vertikalni i horizontalni presjeci na raznim nivoima.
Izuzetno se rade i kao kosi presjeci.
Inženjerskogeološki presjeci se izrađuju po pojedinim parametrima ispitivanja i
sadrže prikaz svih pojedinačnih rezultata jedne određene vrste ispitivanja. U
jednostavnijim slučajevima mogu se usporedo prikazati rezultati ispitivanja po više
parametara, uz odgovarajuća objašnjenja.
Kada su u pitanju visoke betonske brane najčešće se rade IGP po slijedećim
parametrima ispitivanja:

21
 litogenetski sastav i sklop,
ispucalost (diskontinualnost),
fizičko-hemijska raspadnutost,
brzina prostiranja elastičnih longitudinalnih talasa (vl).
električni otpor ( ),
deformabilnost (D, E, Edyn),
otpornost na smicanje (c, ),
vodopropusnost (Lu).

Na slikama 3.5. i 3.6. prikazani su inženjerskogeološki presjeci za neke od

parametara ispitivanja za profile brana „Sveta Petka” i „Salakovac“.

Slika 3.5 Inženjerskogeološki presjek (IGP) po parametru ispucalosti za profil brane

“Sveta Petka” gdje su: (al) aluvijalni sediment, (dl) diluvijalni sediment,

22
(M) masivni mermeri, (M') slabo uškriljeni mermeri, (MS) karbonatni škriljci, (MSS)
karbonatno muskovitski škriljci, ДБ – bušotine, ГЛ i ГД – istražne galerije, ДИЛ
dilatometar, P.z. – rasjedne zone, P – rasjed, HΠB – nivo podzemne vode (Svoden
elaborat za izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na
pregadnoto mesto „Sveta Petka“ na reci Treska, 2004).

Slika 3.6 Inženjerskogeološki presjek (IGP) po litogenetskom sastavu i sklopu (1-4) i

vodopropusnosti masiva (provjereno neparametarskim testiranjem) (I-V) za profil
zavjese brane Salakovac (Selimović, 2004).

3.2.2 Primjer integralnog inženjerskogeološkog presjeka (IIGP)

Integralni inženjerskogeološki presjek (IIGP) predstavlja sintezu svih

inženjerskogeoloških presjeka izrađenih po pojednim parametrima ispitivanja.
Dobija se na taj način da se svi inženjerskogeološki presjeci preklope na jednom
crtežu. Ovako preklopljeni parametarski inženjerskogeološki presjeci omogućuju
kompleksnu interpretaciju svih podataka dobijenih mjerenjima na pregradnom
mjestu i njihovo uklapanje u jednu logičku cjelinu.
IIGP predstavlja osnovni dokument sa kompleksnim rezultatima istražnih radova i
služi kao podloga za izradu projekta visoke brane. Po pravilu se radi u vertikalnoj
projekciji, poprečno na tok rijeke koja se pregrađuje.
Uz IIGP se daje tekstualni izvještaj u kome se, pored tumačenja grafičkog prikaza,
daju osnovni podaci o pojedinim svojstvima istraživane stijenske mase, i formulišu
se zaključci i preporuke za projektovanje i građenje brane.
IIGP omogućuje i izradu inženjerskogeoloških modela (IGM), kao i geotehničkog
modela (GM).
Na slici 3.7. dat je IIGP na pregradnom mjestu lučne brane Mratinje, rijeka Piva,
Crna Gora, (Kujundžić, 1973).

23
 Slika 3.7 IIGP na pregradnom mjestu lučne brane Mratinje, rijeka Piva, Crna Gora,
(Kujundžić, 1973).

24
3.2.3 Neki primjeri inženjerskogeoloških modela (IGM)

Inženjerskogeološki modeli (IGM) se rade po parametrima potrebnim za izradu

objekta i, u većoj ili manjoj mjeri, predstavljaju uprošćenu predstavu prirodne
sredine, odnosno stijenskog masiva. U inženjerskogeološkom modelu okonturuju
se kvazihomogene zone, po parametrima potrebnim za projektovanje sa
numeričkim karakteristikama svojstava stijenskg masiva u svakoj razgraničenoj
kvazihomogenoj zoni.
Najčešće se rade inženjerskogeološki modeli po slijedećim parametrima:
brzina rasprostiranja elastičnih talasa,
deformabilnost,
otpornost na smicanje,
vodopropusnost,
ispucalost,
kvalitet stijenskog masiva,
i drugi modeli zavisno od toga koji su parametri potrebni za izradu projekta brane.

3.2.3.1 Inženjerskogeološki model po parametru brzina rasprostiranja

elastičnih talasa

Dinamičkim metodama ispitivanja mjere se brzine rasprostiranja elastičnih talasa,

na osnovu kojih računamo dinamičke module elastičnosti Edyn. Pomoću ovako
određenih dinamičkih elastičnih karakteristika stijenskog masiva moguće je
prigodnim interpretiranjem izdvojiti masiv u kvazihomogene zone.
Na osnovu ovih modela mogu da se donesu dosta kvalitetni zaključci o
karakteristikama stijenskog masiva u zoni koja se istražuje. Ovaj model kompariran
sa rezultatima statičkih ispitivanja deformabilnosti, kao i uspostavljanjem
korelacionih zavisnosti tipa D, E = f(vl), je osnova za izradu modela deformabilnosti.
Na slici 3.8. dat je inženjerskogeološki model po parametru brzina rasprostiranja
longitudinalnih elastičnih talasa za profil brane Salakovac, na kome je izdvojeno 5
kvazihomogenih zona po parametru elastičnih osobina (vl, Edyn), dobivenih na bazi
ispitivanja refrakcionom seizmikom. Također, na modelu su izdvojene i
kvazihomogene zone po parametru litološkog sastava, vodopropusnosti i
oštećenosti stijenskog masiva (Selimović, 2003).

25
 Slika 3.9. prikazuje inženjerskogeološki model po parametru brzine širenja
elastičnih longitudinalnih talasa za profil brane Grabovica, sa izdvojenim
dinamičkim elastičnim karakteristikama masiva (vl, Edyn) po kvazihomogenim
zonama (Mitrinović, Simić, Salihović, 1981; Selimović, 2004).

Slika 3.8 Inženjersko-geološki model Hidroelektrane Salakovac, sa naznačenim

kvazihomogenim zonama po litološkom sastavu (1-5), elastičnim osobinama (a-d),
vodopropusnosti VDP (I-V) i koeficijntom oštećenosti (ζ1-ζ3), pri čemu su oznake: 1)
diluvijalni materijal, 2) gornja kreda-svijetlosivi mermerasti krečnjaci, 3) gornja
jura-uslojeni dolomiti i krečanjaci, 4) osulinski materijal i kameni nanos, 5) reversni
rasjed I reda stijena mehanički zdrobljena - rasjedna zona, 6) optočni tunel na
desnoj obali izveden, a na lijevoj projektovan, 7) dubina temeljenja brane, 8)
sonadžne bušotine, sa označenim dubinama ispitivanja pomoću sonadažnog
dilatometra, 9) istražni potkop sa mjestima ispitivanja: a) otpornost na smicanje
veze beton-stijena, b) deformabilnih karakteristika stijenskog masiva, 10) putni
tunel, 11) pukotine zapunjene glinovitim materijalom i dolomitnim gnusom, 12)
sistem harništa: više paralelnih pukotina smicanja grupisanih u prostor širine do 1m
na međusobnom rastojanju cca 10 cm, 13) oscilacije nivoa podzemne vode, 14)
vodopropusnost po kvazihomogenim zonama, 15) kvazihomogene zone izdvojene
na bazi ispitivanja refrakcionom seizmikom sa vrijednostima vl i Edyn (Selimović,
2003).

26
 Slika 3.9 Inženjersko-geološki model Hidroelektrane Grabovica, sa zonama
izdvojenim po parametru brzine širenja logintudinalnih seizmičkih talasa (vl )
odnosno dinamičkog modula deformacije (Edyn), gdje su: (1) drobina, (2) šljunak
sa pijeskom i blokovima, (3) šljunak, pijesak i riječne valutice, (4) uslojeni krečnjaci,
dolomiti i dolomitični krečnjaci desne obale, (5) lokalni rasjedi, (6) kaverne, (7)
pukotine, (8) geološke granice, (9) granice zona različitih vl i Edyn, (10) NPV, (11)
istražne bušotine za VDP, (12) konture ulazno izlaznih objekata, (13) i istražni
potkopi, sa geotehničkim mjestima ispitivanja, sa hidrauličkim jastucima (HJ) i dr.
(Mitrinović, Simić, Salihović, 1981; Selimović, 2004).

3.2.3.2 Inženjerskogeološki model po parametru deformabilnosti

Izrada inženjerskogeoloških modela po parametru deformabilnosti, koja se

najčešće izražava preko statičkih modula deformacije D i modula elastičnosti E, te
brzine rasprostiranja elastičnih talasa vl odnosno dinamičkog modula elastičnosti
Edyn, se zasniva na primjeni metodologije kombinovanih statičko-dinamičkih ispi-
tivanja. Ova metodologija omogućava podjelu stijenskog masiva na pregradnom
mjestu u određeni broj kvazihomogenih zona po parametru deformabilnosti.

27
 Ovakav model, koji predstavlja izvjesno uprošćenje, ali uprošćenje sa dovoljnom
tačnošću, služi kao podloga za analizu stanja napona i deformacija brane ili za
izradu fizičkog modela ako je predviđeno i eksperimentalno modelsko ispitivanje
objekta.
Na slici 3.10. je prikazan IGM po parametru deformabilnosti za profil brane “Sveta
Petka” (Svoden elaborat za izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna
brana na pregadnoto mesto „Sveta Petka“ na reci Treska, 2004). Ovaj IGM je
izrađen na osnovu modela po parametru brzine elastičnih talasa vl i modela i
presjeka po parametru ispucalosti, uzimajući u obzire sve rezultate geoloških,
geotehničkih i geofizičkih istražnih radova. Gradacija parametara je zasnovana na
konstatovanom dijapazonu brzina elastičnih talasa vl , za glavne zone, za koje su
uspostavljene korelacione zavisnosti između statičkog modula deformacije D,
modula elastičnosti E, modula deformacije na smicanje Ds i brzine elastičnih talasa
vl i dinamičkog modula elastičnosti Edyn .

Slika 3.10 Inženjerskogeološki model (IGM) po parametru deformabilnosti za profil

brane “Sveta Petka” gdje su: (al) aluvijalni sediment, (dl) diluvijalni sediment, (M)
masivni mermeri, (M') slabo uškriljeni mermeri, (MS) karbonatni škriljci, (MSS)

28
 karbonatno muskovitski škriljci, ДБ - bušotine, ГЛ i ГД – istražne galerije, ДИЛ
dilatometar, P.z. – rasjedne zone, P – rasjed, HΠB – nivo podzemne vode.

3.2.3.3 Inženjerskogeološki model po parametru otpornosti na smicanje

Pri izradi inženjerskogeološkog modela po parametru otpornosti na smicanje mogu

da se jave dva slučaja. Prvi slučaj se odnosi na degradirani i meki stijenski masiv u
kojemu je moguće izvršiti razgraničenje pojedinih kvazihomogenih zona po
parametru otpornosti na smicanje, s tim da se saopštene numeričke vrijednosti
karakteristika otpornosti na smicanje važe za cijelu kvazihomogenu zonu, bilo u
svim pravcima bilo u određenim privilegovanim pravcima ako se radi o stijenskom
masivu koja po parametru otpornosti na smicanje pokazuje anizotropiju.
Drugi slučaj je kada se radi o krutim stijenskim masama, čiji monoliti imaju visoke
vrijednosti modula deformacije, ali koje su ispucale. Ovdje se najprije
istraživanjima utvrdi određeni broj tipova pukotina i sastavi odgovarajuća
klasifikacija uzimajući u obzir parametre opisivanja pukotina. S obirom na ovu
klasifikaciju treba izvršiti i oglede smicanja, bilo terenske bilo laboratorijske.
Uopštavajući karakteristike otpornosti na smicanje na osnovu rezultata dobijenih
pojedinačnim ispitivanjima, dobijaju se vrijednosti koje važe za pojedine tipove
pukotina i one se upisuju uz odgovarajući tip pukotine u inženjerskogeološki
model.

3.2.3.4 Inženjerskogeološki model po parametru vodopropusnosti

Inženjerskogeološki model po parametru vodopropusnosti izrađuje se na osnovu

rezultata ispitivanja vodopropusnosti i njihovog grafičkog prikaza na IGP po
parametru vodopropusnosti.
Po pravilu se, iz podataka dobijenih direktnim ispitivanjima pomoću Lugeonovog
opita, konstruišu linije jednakih vodopropusnosti. One se provjeravaju na
integralnom inženjerskogeološkom presjeku, naročito s obzirom na ispucalost, u
cilju njihovog uklapanja u logičnu cjelinu. Zatim se uočavaju i ograničavaju pojedine
kvazihomogene zone, unutar kojih vodopropusnost ima približno jednaku
vrijednost.
U fazi istraživanja na profilu Hidroelektrane Salakovac izvršeno je ispitivanje
vodopropusnosti, na osnovu čega su izdvojene kvazihomogene zone po parametru
VPD-i (Slika 3.11.) (Magdalenić, Raljević i Jurak, 1976; Selimović, 2004). Ovaj model

29
 poslužio je kao podloga za projektovanje injekcionih i drugih radova u stijenskom
masivu.

Slika 3.11 Inženjerskogeološki model (IGM) sa kvazihomogenim zonama po

parametru VDP-i) za profil brane HE Salakovac gdje su: (1) kvartar, (2) gornje
kredni krečnjaci, (3) donje kredni krečnjaci, (4) gornja jura – krečnjaci i dolomiti, (5)
rasjedi, (6) istražne bušotine, (7) NPV (max), (8) NPV (min), (9) VDP 1 Lu, (10) VDP
1-5 Lu, (11) VDP 5-10 Lu, (12) VDP 10 Lu, (13) jalovo bušenje.

3.2.4 Geotehnički model (GM) u užem smislu

Geotehnički model kao što je naprijed rečeno predstavlja stijenski masiv na

pregradnom mjestu izdjeljenju na pojedine zone unutar kojih treba projektovati,
odnosno izvršiti određene građevinske radove, odnosno geotehničke melioracije.
Za betonske visoke brane, u geotehničkom modelu, se po pravilu razgraničavaju
slijedeće zone:
zona iskopa,
zona konsolidacionog injektiranja,
zona injekcione zavjese,
zona ankerisanja,
zona dreniranja.

Ove zone utvrđene u geotehničkom modelu i dobijene na osnovu analize IIGP, kao
rezultat izvršenih istražnih radova, mogu biti korigovane u toku procesa
projektovanja s obzirom na eventualne konstruktivne ili izvođačke razloge. S druge

30
strane one mogu biti korigovane i u procesu samog izvođenja pomenutih radova
jer se pri izvođenju ovih radova stijenskog masiva detaljnije upoznaje. Prema tome,
geotehnički model predstavlja u stvari, jednu vrlo solidno izrađenu prognozu za
projektovanje i izvođenje pomenutih radova.
Na slici 3.12. dat je geotehnički model pregradnog mjesta brane “Sveta Petka”. Pri
njegovom formiranju korištene su analize projektanata u fazi idejnog projekta, kao
i rezultati svih ispitivanja, prvenstveno ispitivanja vodopropusnosti i
deformabilnosti. Na modelu su izdvojene slijedeće zone: zona iskopa (temeljenja),
zona konsolidacionog injektiranja i zona zaptivnog injektiranja (Svoden elaborat za
izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na pregadnoto mesto
„Sveta Petka“ na reci Treska, 2004).

Slika 3.12 Geotehnički model pregradnog mjesta brane «Sveta Petka».

3.2.5 Primjer modela naponsko-deformacijskog ponašanja

Kako bi se pokazala suština modela naponsko-deformacijskog ponašanja

karbonatnog stijenskog masiva, dat je primjer numeričke analize ponašanja

31
 prirodne karstne pećine kod Castellana-Grotte, u Apulinanskom kršu južne Italije
pomoću metode diskretnih elemenata (Lollino, Parise i Reina, 2004).
Ovo istraživanje je bilo fokusirano na ponašanje jedne od kaverni (nazvane
“Civetta”, slike 3.13. i 3.14.), koja se može smatrati kao predstavnik za ponašanje
većine kaverni u sistemu pećine.
Uočeno ponašanje karbonatne stijenske mase unutar pećine pokazalo je
postepeno širenje pukotina kroz horizontalne stijenske slojeve krova, dok komadi
plafona, debljine od nekoliko centimetara do debljine više od jednog metra,
iznenada nisu počeli padati. Ovakvo ponašanje stijenske mase na vrhu velikih
iskopa ili prirodnih pećina objašnjeno je u literaturi kao rezultat prelaska nižih
slojeva krova sa kontinualne elastične grede na Voussoir-ovu gredu; stabilnost
krova formiranog od vertikalnih ispucalih greda je onda kontrolirana eventualnim
formiranjem dovoljno debelog luka pritiska.

Slika 3.13 Longitudalan presjek Castellana-Grotte karstnog sistema.

Slika 3.14 Poprečni presjek “Civetta” kaverne.

Cilj ovoga istraživanja je bio da istraži mehanizam koji dovodi do dugotrajnog

progresivnog kolapsa komada krova pećine. Zbog toga je provedena numerička
analiza pomoću softwera UDEC 3.10 baziranog na metodi diskretnih elemenata.
Analizirani su procesi formiranja i širenja pukotina normalnih na uslojene ravni.
Ove pukotine su nastale usljed napona zatezanja u krečnjaku raspadnutom tokom
vremena uticajem hemikalija i atmosferilija. Onda je razmatran odgovor
numeričkog modela, koji uključuje nove vertikalne pukotine kao efekat pukotina
zatezanja. Ukratko, cijela numerička analiza se može podijeliti na četiri stadija:
1. gravitaciona elastična ravnoteža;
2. pretpostavka karakteristika stvarnog neraspadnutog materijala;

32
 3. postepena redukcija čvrstoće na zatezanje unutar elemenata iznad krova
pećine;
4. analiza stabilnosti novog modela sa vertikalnim pukotinama u krovu.

Početna konfiguracija modela je data na slici 3.15. (a). Karakteriše je horizontalni

krov raspona 11m, iznad kojega se nalaze kontinualne stijenske grede. Ova
konfiguracija se može smatrati reprezentativnom za srednje stacionarno stanje
razvoja kaverne, prije nego nastanu vertikalne pukotine i dođe do lomova unutar
krova. Neposredno iznad krova izvršena je „finija“ shematizacija, sa manjim
rastojanjem između uslojenih ravni, kako bi se reprodukovalo stanje pukotina bliže
realnosti. Izabrane su tri monitoring tačke duž krova pećine da bi se procijenio
trend pomjeranja blokova tokom vremena. Pretpostavljen je linearno elastičan
savršeno plastičan konstitutivni model sa Mohr-Coulombovim kriterijumom sloma.
Model, kojim se pretpostavljaju karakteristike stvarnog neraspadnutog materijala
pod gravitacionim opterećenjem (stadij 2), rezultira stabilnim stanjem. Nekoliko
zatežućih pukotina se pojavilo odmah iznad krova i na udaljenosti oko 2 m od njega
(Slika 3.15. (b)). Model ne pokazuje pomijeranja blokova tokom vremena.

(a) (b)

(c) (d)
Slika 3.15 Početna konfiguracija modela (a), zatežuće pukotine poslije stadija 2 (b),
zatežuće pukotine poslije stadija 3 (c), konfiguracija modela u stadiju 4 (d).

33
 U trećem stadiju analize, primijenjena je postepena redukcija čvrstoće na zatezanje
elemenata iznad krova što je za posljedicu imalo početak širenja zatežućih
pukotina u njegovom srednjem dijelu. Daljom redukcijom čvrstoće na zatezanje
kratke pukotine se razvijaju po cijelom rasponu, dok se duže trajne pukotine
formiraju u srednjem dijelu raspona (Slika 3.15 (c)). Ovo je u skladu sa
pretpostavljenim prelazom sa kontinualnih elastičnih greda na vertikalne ispucale
grede. Kao posljedica toga, razmatrano je stanje stabilnosti novog modela (Slika
3.15 (d)). Kako bi se računalo sa najgorim uslovima za stabilnost u ovome modelu
pretpostavljen je veoma mali srednji razmak između vertikalnih pukotina (oko 40
cm).
Model proračunatih vektora pomjeranja, u području 3-4 m iznad krova, pokazuje
jasan ugib najnižih greda u sredini raspona (Slika 3.16.). Dijagram vertikalnih
pomjeranja tri monitoring tačke pokazuje da pomjeranja rastu tokom vremena, a
poznato je da model neće dostići statičku konfiguraciju dok pomjeranja ne počnu
težiti konstantnoj vrijednosti (Slika 3.17.). Ovaj rezultat sugeriše da za
pretpostavljene strukturne uslove, nije formiran dovoljno debeo luk pritiska u
ispucalim gredama krova, i kao posljedicu toga imaćemo da će plafon kaverne
težiti kolapsu.

Slika 3.16 Vektori pomjerana i otvorene pukotine poslije stadija 4.

Slika 3.17 Vertikalna pomjeranja pukotine u zavisnosti od vremena za tri

monitoring tačke tokom stadija 4.

34
Uticaj različitih rastojanja horizontalnih uslojenih ravni na ugib na sredini raspona
pećine za „Civetta“ kavernu je također analiziran. Modelirane su različite
konfiguracije koje su pretpostavljale isto rastojanje između vertikalnih pukotina (sv
= 80 cm) i rastojanja horizontalnih uslojenih ravni sh = 20, 30, 40 i 60 cm.
Uspostavljena zavisnost dobivenih ugiba na sredini raspona različitih modela i
vremena data je na slici 3.18. Slika pokazuje da rastojanja horizontalnih slojeva
veća od 20 cm osiguravaju stabilne uslove za krov pećine, dok model sa sh = 20 cm
proizvodi ugib koji kontinualno raste sa vremenom, kao i u slučaju kada je sv = 40
cm. Ovo sugeriše da su u posljednjem slučaju vertikalne ispucale grede suviše vitke
da formiraju luk pritiska, što je u saglasnosti sa vodičem Diederichs & Kaiser (1999).

Slika 3.18 Ugib na sredini raspona u zavisnosti od vremena za modele sa različitim

rastojanjima uslojenih ravni.

35
 3.3 Osnovne osobine stijenskih masiva od značaja za
formiranje geoteničkog modela

3.3.1 Općenito

Kod istraživanja, projektovanja, proračuna, teorijskih i praktičnih razmatranja

stijenskih, a samim tim i karbonatnih masiva, često se usvaja niz pretpostavki koje
po mnogim parametrima odstupaju od stijenskih masiva kao realne prirodne
sredine. Ovo idealiziranje stijenskog masiva vrši se zbog složenosti njegovih fizičkih
i strukturnih osobina, jer je samo na taj način moguće koristiti postojeći
matematički aparat ili teorije za formulisanje geotehničkih modela. Međutim, kod
ovih pojednostavljenja i pretpostavki treba biti oprezan, jer se u pristupu mogu
pojaviti osnovne i principijelne greške, koje će suštinski uticati na znatna
odstupanja od stvarnih osobina i dobivenih rezultata realnih stijenskih masiva koje
se javljaju u prirodi.
Najčešće se usvajaju pretpostavke kontinuuma, homogenosti i izotropnosti, jer
omogućavaju lakšu primjenu postojećih zakonitosti i teorija koje u stvarnosti
najčešće nisu primjenjive. Mnogim izučavanjima i izvršenim mjerenjima “in situ”
dokazano je da su stijenski masivi u prirodi, posmatrani kao realne sredine, po
pravilu ispucale, a time i diskontinualne, heterogene, anizotropne i prirodno
napregnute (prednapregnute), odnosno nalaze se u prirodnom naponskom stanju.
Diskontinualnost, heterogenost, anizotropija i prirodna napregnutost su opšta
fizičko-strukturna svojstva stijenskih masa. Zapravo svi načelni i konkretni, teorijski
i praktični problemi mehanike stijena moraju se razmatrati, analizirati ili proučavati
vodeći računa o navedenim svojstvima stijenskih masa. Iz navednog proizilazi da i
istražni radovi moraju biti sprovedeni tako da dobijeni rezultati, u svakom
konkretnom slučaju, omoguće definisanje odgovarajućeg geotehničkog modela,
unošenjem parametara i karakteristika opštih fizičko-strukturnih svojstava
stijenske mase koja se istražuje.
Kod karbonatnih kompleksa, u određenim slučajevima dopunski uticaj može imati
stanje karstifikacije. Zbog toga je karstifikovanost jedna od bitnih karakteristika
karbonatnih naslaga.
U određenim slučajevima, treba detaljno razmtrati i stanje raspadnutosti
karbonatnih komleksa, koja se na različit način manifestuje kod dolomitskih i
kalcitskih varijeteta karbonathih komleksa.
Kod projektovanja velikih i složenih građevinskih objekata na ili u stijenskom
masivu posebno se izučava interakcija između objekta i stijenskog masiva. Zbog
toga se u ovoj knjizi daje kratak osvrt na pojedine karakteristike ponašanja
stijenskog masiva.

36
3.3.2 Diskontinualnost (ispucalost) stijenskih masiva

3.3.2.1 Osnovni pojmovi

Kada naponi čijem je dejstvu izložena neka stijenska masa pređu određene granice,
tj. granice njihovih mehaničkih čvrstoća, u stijenskim masivima dolazi do pojave
loma, do raskida međumolekularnih veza i do potpunog gubljenja kohezije duž
površina loma.
Do takvih lomova može doći zbog brojnih uzroka, pojedinačih ili kombinovanih, koji
se mogu pojaviti u geološkoj prošlosti ili dejstvom čovjeka. Ovim uzrocima
pripadaju: dejstvo tektonskih sila, smanjivanje zapremine zbog hlađenja magme,
skupljanje istaloženih masa usljed sušenja, sopstvena težina (na strmim padinama),
rasterećenje zbog dejstva erozije, dejstvo temperaturnih promjena, rasterećenje
usljed iskop, miniranje i dr.
S tačke gledište mehaničkog ponašanja stijenskih masiva, svi navedeni lomovi
odnosno diskontinuiteti duž kojih je došlo do potpunog gubitka kohezije, bez
obzira na njihove veličine, označavaju se kao pukotine. Lomovi koji predstavljaju
površine duž kojih je došlo do potpunog gubitka kohezije, ali ograničenih dužina
koje se ne protežu kroz cijelo posmatrano područje, nazivaju se prsline. Stijenski
masiv može da se posmatra kao čvrsto tijelo izdjeljeno s jednom ili više familija
pukotina koje čine pukotinske sisteme. Pri tome se pod familijom pukotina
podrazumjeva skup međusobno paralelnih pukotina, najčešće istog porijekla i
sličnih karakteristika (Kujundžić, 1977, 1983).
Ispucalost, odnosno u našoj literatura obično se ova osobina identifikuje kao
diskontinualnost, je svojstvo stijenske mase da je prožeta pukotinama, odnosno
pukotinskom familijom ili sistemom (Kujundžić, 1977, 1983). Ona je osnovno
fizičko-strukturno svojstvo koje stijenski masivi, u mehaničkom smislu, bitno i
suštinski razlikuje od tla.
Na slici 3.19. prikazana je principijelna shema diskontinualnosti stijenskog masiva.
Sa (1) obilježen je jednočlani dio stijenskog masiva ili monolit (intaktna stijena),
koji predstavlja kamenu supstancu odvojenu sa svih strana pukotinama. Na slici su
prikazane dvije familije pukotina i treća može da se zamisli paralelno ravni slike.
Područje obilježeno sa (2) višečlani je dio stijenskog masiva koji predstavlja izraziti
diskontinum. Međutim, diskontinum se javlja kao relativna kategorija u odnosu na
veličinu posmatranog područja. Ako se diskontinum prikazan sa (3) posmatra kao
veliko područje unutar većih pukotina (4), onda se ovo područje može smatrati
kvazikontinumom.

37
 Pukotine većih dimenzija redovito imaju manje čvrstoće na smicanje (c i ) od
pukotina manjih dimenzija. Stoga one predstavljaju potencijalne površine duž kojih
bi moglo doći do loma i međusobnog pomjeranja pojedinih dijelova stijenske mase.
Iz navedenih razloga pojedini “paketi” monolita (kvazikontinuma) često dejstvuju
zajednički prilikom deformacija i pomjeranja kao jedan blok. Oni bitno utiču na
deformabilnost, ali veliki diskontinuiteti bitno utiču na lom smicanja.

Slika 3.19 Principijelna shema diskontinualnosti (Kujundžić, 1977, 1983).

3.3.2.2 Efekt razmjere, efekt veličine posmatranog područja i efekt relacije

Mehanička svojstva monolita značajno se razlikuju od mehaničkih svojstava

diskontinualnog stijenskog masiva u prirodi. Mehaničke karakteristike, u prvom
redu modul elastičnosti E, modul deformacije D i čvrstoće na pritisak βp, znatno su
veće za monolit nego za stijenski masiv, u prvom redu zbog uticaja oštećenja,
pukotina i prslina.
Niz izvršenih eksperimentalnih ispitivanja pokazao je da mehaničke karakteristike
(E, D i βp) određene na probnom tijelu (monolitu) postaju sve manje ukoliko raste
veličina probnog tijela (monolita) (d) koja se ispituje. Generizirani zakon je prikazan
na slici 3.20 (a).
Ovaj efekat se naziva efekat razmjere i tumači se uticajem prslina milimetar-skog
reda veličine na ponašanje monolita, zatim postojanja pora i heterogenosti uzorka.
S porastom veličine monolita, odnosno probnog tijela, bivaju u izvjesnoj mjeri
obuhvaćene i veće prsline koje utiču na mehaničko ponašanje monolita, a takođe
dolaze do izražaja i prsline koje se nalaze u mehanički nepovoljnom položaju.

38
Slika 3.20 Opšta zavisnost mehaničkih karakteristika (E, D i βp) od veličine monolita
(a) i veličine posmatranog područja (b), (Müller, 1969; Kujundžić 1977, 1983;
Selimović 2003).

Međutim, veličine i broj oštećenja ne raste kontinualno s povećanjem

posmatranog područja. Rezultati tektonskih, geofizičkih i inženjersko-geoloških
istraživanja su pokazali da postoje izvjesna područja koja se mogu tačno definisati,
u kojima dolazi do pojavljivanja novih strukturnih elemenata, odnosno tipova
pukotina. Prema Mülleru, 1969 takva područja imaju red veličine, na primjer, oko
20 do 30 cm kod pojave malih pukotina ili oko 10 do 20 m pri pojavi velikih
pukotina. Dalje se takva područja mogu utvrditi s jedne strane u redu veličina
rasjeda, a s druge strane u granicama veličine kristala.
U redu veličine područja u kojima se pojavljuju novi strukturni elementi nije
moguće stijensku masu posmatrati kao kvazikontinum kome bi se mogle saopštiti
određene fizičko-mehaničke zakonitosti.
Na slici 3.20 (b) prikazan je efekat reda veličine posmatranog područja, odnosno
uticaj pojave novih strukturnih elemenata - male pukotine (1), velike pukotine (2) i
vrlo velike pukotine (rasjedi) (3) na veličine mehaničkih karakteristika E, D i βp. Sa
(4) je označeno jedno područje kvazikontinuma.
Efektu razmjere superponira se, dakle, efekt veličine razmatranog područja.
Nasuprot gore iznijetim svatanjima, neka novija ispitivanja daju nešto drugačiju
sliku, što doprinosi formiranju generalno novog stava o efektu razmjere. Naime
rezultati upućuju na zaključak da se sa povećanjem veličine ispitivanih uzoraka ne
smanjuju prosječne vrijednosti svojstava stijenske mase, već samo njihova
disperzija. Ovakvo shvatanje o ispoljavanju efekta razmjere, uticaju veličine uzorka
na fizičko-mehanička svojstva, u nekim slučajevima i eksperimentalno je dokazano
od strane Hergeta, 1988; Charrua-Gracae, 1990; Rocha, 1974; Martina i dr. 1990; i
dr. (Lapčevič, 2005).
Za ilustraciju, naprijed iznijetog gledišta o ispoljavanju efekta razmjere, može nam
poslužiti primjer dat na slici 3.21. Hipotetički gledano, ispitivanje nekog svojstva,
naprimjer jedinične težine, moguće je izvesti na uzorcima različite veličine počev

39
 od veličine minerala - mikroskopskih preparata, preko laboratorijskih primjeraka
pa do veličina blokova metarskih dimenzija - razmjere „in situ“ opita.
Pri tome varijacija rezultata smanjivaće se sa povećanjem veličine ispitivanih
uzoraka, a prosječna vrijednost se neće mijenjati. Varijacije rezultata ispitivanja sa
porastom veličine ispitivanih uzoraka nisu linearne, već se granične krive disperzije
asimptotski približavaju srednjoj vrijednosti. Zbog toga, sa praktičnog gledišta,
možemo smatrati da povećanje uzorka samo do neke zapremine V1 ima bitnog
uticaja na rezultate ispitivanja, a nakon toga razlike su beznačajne. Drugim
riječima, V1 je najmanja zapremina koja reprezentuje stijensku masu u pogledu
ispitivanog svojstva. U literaturi ovaj pojam se koristi pod nazivom reprezentativni
elementarni volumen (REV) (Cunha A.P., 1990; Lapčević, 1996). Posmatrano u
odnosu na elemente heterogenosti (najveći obim stijenske mase koji se, u datoj
razmjeri istraživanja, može smatrati homogenim u odnosu na izučavano svojstvo,
Rac, M.V., 1968; Lapčević, 1996, 2005) (REV) je dovoljno velik da ga statistički
gledano možemo smatrati kvazihomogenim.

Slika 3.21 Shematski prikaz efekta razmjere (Lapčević, 1996, 2005).

Polazeći od premise da su stijenske mase diskontinualni medijum možemo izvući

zaključak da se i njena svojstva ispoljavaju na diskontinualan način (Slika 3.22.). To
znači, da se unutar stijenskog masiva mogu izdvojiti kvazikontinualne,
kvazihomogene i kvaziizotropne zone različitih veličinskih redova u zavisnosti od
veličine elementa nosioca diskontinuuma, heterogenosti i anizotropije. Sa
praktičnog gledišta, posebno su interesantne zone:

40
 I reda veličine (zona ispitivanog područja oko objekta, strukturni blok),
II reda veličine (zone sadejstva stijenske mase i objekta, razmjera „in situ“
opita),
III reda veličine (monolitne zone, razmjera laboratorijskih opita),
koje su na šematskoj slici 3.22. označene kao zone A, B i C.

Slika 3.22 Shematski prikaz efekta razmjere u diskontinualnim stijenskim masivima,

(Lapčević, 1996, 2005).

Ukoliko se ispitivanja izvedu na dovoljno velikom broju uzoraka različitih dimenzija

koji su pri tom uzeti samo iz zona III reda veličina (monolita), rezultati ispitivanja
nalaziće se unutar površine označene sa C na dijagramu, slika 3.22. Porastom
dimenzija uzoraka sve do veličine REV3 smanjivaće se varijacija vrijednosti
ispitivanog svojstva a prosječne vrijednosti se neće bitno mijenjati. Zapremina,
označena kao, REV3 predstavlja reprezentativni elementarni volumen III reda
veličine. Ako po istom principu obavimo ispitivanja na uzorcima iz zona II reda
veličine, svi rezultati ispitivanja nalaziće se unutar područja označenog kao B na
dijagramu. To jest, varijacija vrijednosti biće veća, prosječne vrijednosti niže a REV2
znatno veći. Naime, unutar veličinskog područja II reda pojavljuju se novi strukturni
elementi, prije svega pukotine, koje čine stijenski masiv kvalitativno različitom od

41
 njene sastavne monolitne komponente, te se i njena svojstva znatno razlikuju od
svojstava monolita. Rezultati ispitivanja, koja bi obuhvatala uzorke iz sva tri
veličinska područja, pokazivali bi još veću disperziju, još manje prosječne
vrijednosti, a REV1 bio bi znatno veći, prije svega zbog pojave novih strukturnih
elemenata, većih pukotina ili manjih rasjeda.
Efekat razmjere u novije vrijeme pobuđuje sve veće interesovanje šire stručne
javnosti. Aktuelnost problema navela je mnoge istraživače da se posvete
eksperimentalnim istraživanjima u cilju definisanja efekta razmjere. Rezultati
istraživanja, koji se mogu naći u objavljenim radovima, često su protivurječni.
Razloga za protivurječnost ima više ali prije svega treba ih tražiti u nedovoljnom
uvažavanju uticaja fizičko - strukturnih svojstava stijenskih masiva
(diskontinualnosti, heterogenosti, anizotropiji i prirodne napregnutosti) pri:
izboru i pripremi uzoraka ili mjernih mjesta,
izboru metode i definisanju tehničkih uslova ispitivanja, i
analizi rezultata ispitivanja i generalizaciji zaključaka.

Pored efekta razmjere koji dolazi do izražaja unutar jednog reda veličine
posmatranog područja, kod ispucalih, tj. diskontinualnih stijenskih masiva mora se
voditi računa i o efektu odnosa veličine monolita i veličine objekta koji treba da se
gradi u ispucaloj stijenskom masivu ili na njoj. Taj efekat se zove efekat relacije:

b b
r ili r → 0, C (3.1.)
B H
gdje su:
b: dimenzija monolita (m)
B: širina objekta (m)
H: visina objekta (m).

Da se ista ispucala sredina može posmatrati i kao diskontinum i kao kvazikontinum

u zavisnosti od efekta relacije jasno se vidi na slikama 3.23., 3.24., 3.25. i 3.26.
(Selimović, 2003).
U slučaju temeljenja sa različitim širinama temelja, ali na stijenskom masivu sa
približno istim veličinama monolita, proizilazi da masiv sa malom širinom temelja
treba uzeti kod proračuna i raspodjele napona i deformacija kao diskontinum, jer je
r b B C 0,5 (Slika 3.23. (a)), dok se stijenski masiv sa većom širinom temelja
1

može uzeti kao kvazikontinum r b B 2 0 (Slika 3.23. (b)).

42
 Slika 3.23 Efekat relacije za slučaj temeljenja sa malom širinom temelja B1 na
stijenskom masivu kao diskontinumu (a) i većom širinom temelja B2 na stijenskom
masivu kao kvazikontinumu (b), ali sa istom širinom monolita „b“ u oba slučaja.

Na slici 3.24. (a) je prikazan potporni zid koji je podignut u stijenskom masivu koja
je sitno ispucala. U ovom slučaju opravdano je da se za proračun aktivnog pritiska
tla na potporni zid primjene teorije zasnovane na pretpostavci kontinuma,
odnosno metode proračuna aktivnog pritiska (analitičke, grafičke) uobičajene u
mehanici tla.

Slika 3.24 Efekat relacije za slučaj potpornog zida u stijenskom masivu kao
kvazikontinumu (a) i diskontinumu (b).

Nasuprot tome, za potporni zid prikazan na slici 3.24 (b) ova pretpostavka ne bi
bila opravdana. Očigledno je da su dimenzije pojedinih monolita stijenskog masiva
suviše velike u odnosu na visinu H potpornog zida, tj. vrijednost r b H C je
suviše velika da bi se mogla usvojiti pretpostavka o kontinumu. U ovome slučaju za
proračun potpornog zida morao bi se usvojiti postupak koji odgovara
diskontinualnoj sredini. Pojedini monoliti morali bi se posmatrati kao kruta tijela u
međusobnim uticajima i ravnima predisponiranim za moguće klizanje.
Slučaj temeljenja gravitacione brane u kvazikontinualnoj, diskontinualnoj i
djelimično i u jednoj i drugoj ispucaloj sredini shematski je prikazan na slici 3.25.

43
 Slika 3.25 Efekat relacije za slučaj gravitacione brane i to za: kvazikontinum (a)
granično područje kvazikontinuma i diskontinuma (b) i diskontinum (c).

U prvom slučaju (Slika 3.25. (a)) stijenski masiv se može smatrati kao
kvazikontinualna sredina, jer je dimenzija monolita b zanemarljivo mala u odnosu
na dimenzije objekta B. Koeficijent relacije r teži nuli ( r b B 0 ). U trećem
slučaju (Slika 3.25. (c)) masiv se mora uzeti kao diskontinualna sredina, jer je
koeficijent relacije značajan ( r b B 0,4 ). Stijenski masiv u slučaju prikazanom
na slici 3.25. (b) se nalazi između slučaja (a) i (c), te se u svakom konkretnom
slučaju treba odlučiti za kvazikontinum ili diskontinum.
Kod kosina koje su prožete sitnim pukotinama odnos monolita b i visine kosine H,
odnosno dimenzija temelja na kosini B je malen, tako da se sredina može uzeti kao
kvazikontinum (Slika 3.26. (a)). Proračun stabilnosti kosine i temelja može se u
ovom slučaju provesti po metodama kontinuma, poznatim u mehanici tla.
U slučaju većeg efekta relacija ( r b H c i r b B 1 , a c 0 ), stabilnost
kosine i temelja treba računati po teoriji diskontinuuma (Slika 3.26 (b)). Definisani
diskontinuiteti i parametri čvrstoće na smicanje trebali bi da posluže u ovome
slučaju za proračun stabilnosti kosine i temelja.

Slika 3.26 Efekat relacija za slučaj opterećene kosine i to za slučaj kvazihomogenog

(a) i diskontinualnog (b) stijenskog masiva.

44
Sa aspekta efekta relacija u profilu brane Grabovica i desna obala hidroelektrane
Salakovac, stijenski masiv mogao bi biti kvazikontinum, gdje su slojevi (monoliti)
dolomita debljine oko 50 cm, dok se ovo za lijevu obalu hidroelektrane Salakovac
ne bi moglo primjeniti, zbog većih blokova (monolita) veoma karstificiranih
krečnjaka (Slike 3.8. i 3.9., poglavlje 3.2.3.1.).

3.3.2.3 Općenito o diskontinualnosti stijenskih masiva

Generalno, kod karbonatnih stijenskih masiva, u fazi formiranja sedimentnih

stijenskih masiva dolazi pored procesa sedimentacije i do skupljanja i slijeganja
usljed sušenja i relativnih pomjeranja pod uticajem tektonskih procesa. Uslijed
povremenih prekida u procesu sedimentacije dolazi do stvaranja međuslojnih
pukotina, kao mehaničkih diskontinuiteta, koji su sa pukotinskim ispunama ili bez
njih. Uzrok ovih međuslojnih pukotina je relativno niska otpornost na smicanje i
zatezanje na međuslojnim površinama. Ove se pukotine redovito odlikuju velikim
dužinama i pri proračunima stabilnosti stijenskih masiva se pokazuju opasnijim od
dijaklaze (Kujundžić, 1977, 1983).
Krti i plastični lomovi. Krti lomovi se češće javljaju kod stijenskih masiva i
karakteristični su po elastičnim deformacijama. Općenito se krti lomovi javljaju kod
brzih deformacija, kada nastupa raskid međumolekularnih sila čvrstog masiva, što
dovodi do lokalnog gubitka sila kohezije. Kod plastičnih lomova, koji se rjeđe
javljaju postoje trajne deformacije i one se veoma sporo odvijaju. Pri ovim
promjenama ne dolazi do promjene zapremine niti potpunog gubljena kohezije
(Kujundžić, 1977, 1983).
Prema Heraku, 1973 škriljavost je posljedica deformacija koje nastaju u procesu
metamorfoze pod djelovanjem pritisaka i temperature. Posljedice ovakvih procesa
su djelimične prekristalizacije sa paralelnim rasporedom lističavih minerala ili
elipsastih zrnaca i to okomito na glavni pravac pritiska. Ovakav kamen može se lako
raspasti na veoma veliki broj tankih listova. Drugim riječima, prema Mülleru, 1963 i
Kujndžiću, 1977, 1983, škriljavost predstavlja takvu vrstu diskontinuiteta koja
omogućuje cijepanje masiva po međusobno paralelnim razdjelnim plohama.
Ovakve vrste diskontinuiteta nalaze se obično na međusobno milimetarskom ili
centimetarskom odstojanju i nastali su naknadno pod djelovanjem pritiska. Ove
sekundarne pukotinske strukture nastale na ovaj način nazivaju se zajedničkim
imenom škriljavost i klivaž. Škriljavost je, dakle, u izvjesnom smislu neka kategorija
dobro razvijenog klivaža (klivaža tečenja), koja je redovno upravna na pravac
djelovanja sile.
Za pukotinski klivaž, Herak, 1973, se može reći da je to skup uskih i veoma gustih
međusobno paralelnih pukotina. Klivaž obično prati osnu plohu boranja i pomoću

45
 njega se može rekonstruisati boranje. Klivaž rjeđe prati rasjed i kad je to slučaj, on
je paralelan sa rasjednom plohom, ali je češće pod nekim uglom.
Pukotine cijepanja nastaju usljed djelovanja normalnih napona i paralelne su
maksimalnom normalnom naponu. Nisu dovoljno zastupljene, krivolinijskog su
oblika, zidovi pukotina neravni, velikog su otvora i naglo se prekidaju pri promjeni
materijala.
Pored gore navedenih vrsta diskontinuiteta, u literaturi se još spominju vještačke
pukotine u stijenskim masivima pod kojima podrazumjevamo pukotine izazvane
ljudskom aktivnošću u procesu izvođenja inženjerskih zahvata. U osnovi danas ove
pukotine nastaju usljed djelovanja eksploziva pri miniranju stijenskog masiva ili kao
posljedica oslobađanja napona pri podzemnom ili nadzemnom iskopu. Isto tako,
uslijed vještački izazvanog novog naponskog stanja ispitivanjem ili injektiranjem
masiva mogu nastati pukotine, koje se nazivaju „hidrauličke pukotine“ (Kujundžić,
1977, 1983; Selimović, 2003).
Problem klasifikacije pukotina, ovdje neće biti detaljnije opisivan, jer postoji veoma
razradjena terminologija koju predlaže ISRM, (International Society for Rock
Mechanics), 1977.
Direktnim ili indirektnim istraživanjima moguće je ustanoviti parametre pukotina i
opisati njihovo stanje kao što su način postanka (geneza), prostorni položaj,
elementi pada, prostiranje, dužina „mostova“, morfologija zidova pukotine, stanje
zidova pukotina sa aspekta raspadnutosti, veličina zijeva, vrsta i stepen
ispunjenosti pukotina ispunom, te prisustvo vode, vodopropusnost ili hidraulička
provodljivost pukotina.
Za mehaničko ponašanje stijenskih masa, značajna je morfologija diskontinuiteta
(oblik, izgled, hrapavost). Ovo posebno utiče na parametre otpornosti na smicanje.
O obliku i hrapavosti diskontinuiteta ovisi i preraspodjela napona, koji se prenose
preko dodirnih površina, poslije pomjeranja, odnosno zatvaranja pukotina, kao i
stepen filtracije vode kroz ispucali masiv. Pod oblikom pukotine podrazumeva se
morfologija njenih zidova, odnosno zatalasanost u m-dm području posmatranja, a
pod hrapavošću oblik njene površine mm-cm području posmatranja.
Komisija za standardizaciju opita ISRM (1977) u svojim preporukama za
kvantitativni opis stijenskih masa i njihovih diskontinuiteta, predlaže za
orijentacionu klasifikaciju u uslovima terenskog rada da se pukotine dijele na 3
osnovne klase, a svaka klasa na 3 podklase (Tabela 3.1.). Klase se izdvajaju na
osnovu oblika - zatalasanosti pukotine (m-područje posmatranja), a podklase na
osnovu njihove hrapavosti (cm-područje posmatranja).

46
 Tabela 3.1 Orijentaciona klasifikacija pukotina na osnovu oblika, (ISRM, 1977).

Stanje zidova pukotine sa aspekta raspadnutosti tj. blokova koji su razdvojeni

pukotinom može se, pogotovo sa inženjerskogeološkog i geotehničkog gledišta,
smatrati svojstvom pukotine, obzirom da stijenski masivi uz zidove pukotina može
biti intenzivno izmenjena. U mehaničkom pogledu stanje zidova pukotina može
bitno uticati na veličinu parametara čvrstoće na smicanje, deformabilnost i dr.
Ovakve izmjene stijenske mase mogu nastati pod uticajem površinskih agensa
(uticaj vazduha, vlage, temperaturnih promena, mraza, bilja i sl.), hemijskim i
fizičkim dejstvom podzemnih voda, i dejstvom hidrotermalnih rastvora i gasova.
Čvrstoća stijenskog masiva na zidovima pukotine procenjuje se ili se određuje
kvantitativno tzv. Schmidt-ovim čekićem.
Pod veličinom zijeva pukotina podrazumjeva se međusobno rastojanje njenih
zidova, mjereno u pravcu upravnom na ravan pukotine. Veličina zijeva je različita
kod različitih pukotina i uglavnom zavisi od njihova nastanka; dijaklaze se otvaraju
pri samom njihovom nastajanju, pukotine smicanja ostaju najčešće zatvorene. U
mehaničkom pogledu veličina zijeva utiče na pokretljivost stijenskog masiva, a time
i njegovu deformabilnost. Od veličine zijeva najčešće zavisi vodopropusnost,
hidraulička provodljivost i ispirljivost ispune pri filtraciji vode kroz pukotine.
Generalno se veličina zijeva pukotine smanjuje sa dubinom, zbog povećanja
primarnih napona. Međutim, djelovanje procesa karstifikacije može dovesti i do
suprotne pojave. U literaturi i nekim svjetskim standardima postoje klasifikacije
prema otvoru i razmaku pukotina, od kojih se navode one prema ISRM, 1977.

47
 Tabela 3.2 Klasifikacija pukotina prema pukotinskom razmaku i veličini zijeva.

Klasifikacija prema pukotinskom

Klasifikacija pukotina prema veličini zijeva
razmaku

Pukotinski
Opis Opis Širina (cm) Primjedba
razmak (m)

ekstremno stisnut < 0,03 vrlo uske < 0,01

vrlo stisnut 0,03 ÷ 0,10 uske 0,01 ÷ 0,05

stisnut (zatvoren) 0,10 ÷ 0,30 srednje široke 0,05 ÷ 0,25

zatvorene i
otvorene pukotine
srednji 0,30 ÷ 1,0 široke 0,25 ÷ 1,0

široki 1,0 ÷ 3,0 vrlo široke > 1,0

vrlo široki 3,0 ÷ 10,0 velike 1,0 ÷ 10,0 ispirljiva ispuna i

pomjerljivost po
vrlo velike 10,0 ÷ 100,0
diskontinuitetu
ekstremno široki > 10,0
kaverozne > 100,0 (zjapeći)

Pod pukotinskim ispunama podrazumjevaju se materijali kojima je pukotina

potpuno ili djelimično ispunjena ili kojima su zidovi pukotine potpuno ili djelimično
obloženi. Prema ovome pukotine mogu biti otvorene (prazne ili ispunjene vodom)
koje se pri većem zijevu nazivaju zjapeće, zatim djelimično ili potpuno zapunjene.
Materijal pukotinske ispune je ovisan o načinu deponovanja koje se može svesti
na:
materijal nastao tektonskim lomljenjem kamene supstance donijet pri
formiranju pukotine;
produkte rastvaranja i trošenja tokom vremena zidova pukotine;
deponovanje kristalizirane ispune iz rastvora u podzemnoj vodi;
taloženje nanosa donijetog podzemnom vodom;
zapunu materijalom sa površine.

Od vrste i karakteristika pukotinskih ispuna zavise i pokretljivost pojedinih

monolita, a time i deformabilnost stijenskog masiva, sile smicanja koje se mogu
prenijeti duž diskontinuiteta, vodopropustljivost i pogodnost stijenski masiva za
razne vrste geotehničkih melioracija (sidrenje, injektiranje, drenaže i dr.)

48
Učestalost (gustina) pukotina. Pod familijom pukotina podrazumjeva se grupa
(skup) pukotina istih ili približno istih osnovnih svojstava. Polazeći od ove definicije
osnovno obilježje familije, pored svojstava pojedinačnih pukotina, je gustina
pukotina unutar familije. Za familiju pukotina karakteristične su ekstremne i
prosječne (srednje) vrijednosti parametara pojedinačnih pukotina kao i stepen
promenljivosti tih vrijednosti. Gustina pukotina može se definisati kao upravno
rastojanje između susjednih pukotina, ili brojem pukotina na jediničnoj dužini
upravnoj na ravan pukotine. Učestalost pukotina, prema Kujundžiću, 1977,
odražava se direktno na nivo ispucalosti koja je posebno uticajna na mehaničke
čvrstoće i defomabilnost stijenskog masiva. Učestalost pukotina predstavlja
karakteristiku koja se koristi u mnogim klasifikacijama i empiričkim korelacionim
vezama između ispucalosti i drugih fizičko-mehaničkih svojstava stijenskih masa. U
Tabeli 3.3. je data klasifikacija učestalosti (gustine) pukotina i terminologija koju je
predložio Komitet ISRM, 1978.

Tabela 3.3 Klasifikacija učestalosti pukotina.

Opis Učestalost (mm)
Ekstremno mala udaljenost 20

Vrlo mala udaljenost 20-60

Mala udaljenost 60-200

Srednja udaljenost 200-600

Velika udaljenost 600-2000

Vrlo velika udaljenost 2000-6000

Eksterno velika udaljenost 6000

Pored navedenih parametara, u praksi se koristi i cijela serija tkz. linijskih,

površinskih i zapreminskih parametara za ocjenu stepena učestalosti pukotina,
(Stini, 1950; Müller, 1963; Kujundžić, 1977; Selimović, 2003 i dr.). U praksi se
koriste i parametri koji služe za opisivanje heterogenosti i anizotropije ispucalosti
(Lazarević i Kujundžić, 1954; Somerton i dr., 1970, Lokin, 1978; Selimović 2003 i dr.)
Treba napomenuti da se seizmičkim metodama istraživanja stijenskog masiva
može odrediti i tkz. koeficijenta oštećenosti (ξ), koji se definiše kao odnos između
vrijednosti brzine širenja longitudinalnih talasa izmjerenih na terenu – „in situ“ (t v l
- m/s) i na monolitu (m v l - m/s) iz istog masiva ispitanog u laboratoriji. Ovaj se
odnos izražava kao (Kujundžić, 1974, 1977, 1983):

49
 v
t l 1, (3.2.)
v
m l
Ukoliko je koeficijent oštećenosti bliži jedinici, tada je stijenski masiv manje
oštećen, odnosno manje ispucao i obratno, tj. pri koeficijentu bližem nuli masiv je
više ispucao.
Stepen oštećenosti može se izraziti i preko odnosa dinamičkih modula dobivenih
na terenu (t E dyn) i u laboratoriji na monolitu (mE dyn), tj.:

t
Edyn
1, (3.3.)
m
Edyn

Koeficijent oštećenosti može da se koristi za određivanje kvazihomogenih zona po

parametru koeficijenta oštećenosti.
Ovaj koeficijent različit je u pravcu i okomito na slojeve, te ih je potrebno raščlaniti.
U profilu Hidroelektrane Salakovac, koeficijent oštećenja kretao se od 0,76 ÷ 0,86.
U istom profilu, a na lijevoj obali dobiven je koeficijent oštećenja od 0,57 u zoni
predviđenog optočnog tunela, te je ovo bio jedan od parametara koji je uticao da
se tunel premjesti na desnu obalu koja je slabije oštećena (Selimović, 1974, 2003).
Za potrebe geotehničkog modeliranja od presudnog je značaja izdvajanje tkz.
kvazihomogenih zona po parametru ispucalosti. Kod heterogenih i anizotropnih
stijenskih masiva, neophodno je izdvojiti kvazihomogene zone sa istim ili dovoljno
sličnim osnovnim osobinama ispucalosti, tj. da je masiv u izdvojenoj zoni ispucao
na ujednačen način Slika 3.27. (Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003).
Kvazihomogene zone definišu se na bazi istraživanja pukotina (npr. kartiranjem),
kao osnovnih elemenata ispucalosti, određivanjem parametara njihovog
opisivanja, te opšte ili relativne klasifikacije pukotina, familija ili sistema pukotina.
Osnovni elementi koji se koriste za definisanje kvazihomogenih zona po parametru
ispucalosti su: azimut padne prave, padni ugao i srednje međuodstojanje pukotina
Pi (αi, βi, bi).

Slika 3.27 Kvazihomogene zone po parametru ispucalosti.

50
Za projektovanje raznih inženjerskih objekata na stijenskom masivu prethodno je
potrebno sačiniti jednu od najvažnijih podloga inženjersko-geološku kartu sa
ucrtanim horizontalnim projekcijama snimljenih pukotina, odnosno svih
diskontinuiteta posmatranog područja. Inženjersko-geološki presjeci (IGP) i
inženjersko-geološki modeli (IGM) po parametru ispucalosti rezultiraju iz
inženjersko-geološke karte pukotina gdje se u vertikalnoj ravni unose, pored
inženjersko-geoloških i drugih parametara, i svi diskontinuiteti.
Kvazihomogene zone po parametru ispucalosti su najčešće i kvazihomogene po
parametru deformabilnosti i oštećenosti (Ei, Di, ξi) i drugim fizičko-mehaničkim
osobinama stijenskog masiva.

3.3.2.4 Općenito o stanju karstifikacije karbonatnih stijenskih masiva

Kraške pojave i oblici u karbonatnim stijenskim masivima nastaju filtracijom i

mehaničko-fizičkim i hemijskim djelovanjima podzemne vode i njezinim tečenjem
kroz pukotine, pri čemu rastvaraju kamenu supstancu. Predstavljaju veoma
značajne diskontinuitete o kojima se mora voditi računa pri izvođenju nadzemno-
podzemnih objekata. Agresivna voda (zbog CO2 u njoj) koja sa površine ponire u
podzemlje, otapa karbonate a time se šire i produbljuju pukotine i podzemne
šupljine. Na agresivnost vode utiču klimatski uslovi, biohemijski procesi i ekološke
prilike pojedinog prostora. Na veliku raznolikost u procesu karstifikacije utiču i
razlike u strukturi krečnjaka i dolomita, odnosno razlike u njihovoj čistoći. Važan je
i međusobni odonos vodopropusnih i vodonepropusnih sedimenata u
mikroodnosima i makroodnosima šireg područja.
Prisustvo ovih kraških pojava u neposrednoj blizini objekata, temelja,
vodozaptivnih podzemnih ekrana i sl. može u znatnoj mjeri da utiče na tehnička
rješenja, stanje napona i deformacija i vodopropusnost stijenskog masiva.
Kod izgradnje hidrotehničkih i drugih objekata u kršu često se izvode radovi na
sprečavanju proticaja i presijecanju podzemnih voda, radi zaštite radova, objekata,
vodosnabdijevanja ili osiguranja vodoodržljivosti akumulacije. Ovi radovi mogu
imati utjecaja na promjenu smjera, nivoa i količina podzemnog toka vode prema
drugim potencijalnim zonama isticanja. Tako je za zaštitu građevinske jame
Hidroelektrane Salakovac u skrašenom stijenskom masivu na lijevoj obali uspješno
izvedena zaštitna injekciona zavjesa posebnim postupcima, uz korištenje i
spužvastih materijala, čime je spriječeno isticanje podzemne vode u građevinsku
jamu (Hlebar, Kramarić, Kavur, Barać, 1980; Selimović, 2004).
Međutim, pored pukotinskih sistema i kanala okomitih na tok rijeke Neretve
postojali su i podužni kolektori kojima su, ovim presijecanjem, usmjereni podzemni
tokovi nizvodno od štićene građevinske jame i povećali izdašnost postojećih i

51
 formiranje novih izvora (Slika 3.28.). Ovim je praktički eliminisan doticaj podzemne
vode u građevinsku jamu i izvršeno njegovo usmjeravanje nizvodno. Ovaj doticaj je
procijenjen na oko 5,0 m3/s.

Slika 3.28 Isticanje podzemne vode upravnim pukotinskim sistemom na rijeku

Neretvu u građevinsku jamu prije (lijevo) i poslije nizvodno (desno) izvođenja
zaštitne injekcione zavjese Hidroelektrane Salakovac (Agefoto, Zagreb, Selimović,
2004).

Povezanost ljudi iz BiH sa kraškim ambijentom stvorila je i obogatila terminologiju

izraza kojima se definiše cjelokupnost krša i nastalih pojava, ne samo kod nas već i
u svijetu. U daljem tekstu navestiće se neki morfološki kraški oblici.
Škrape su žljebovi u krečnjačkim ispucalim površinama koji su nastali korozivnim
djelovanjem vode.
Ponikve, vrtače su ljevkasta udubljenja koja se javljaju na površini kraškog terena,
a veoma rijetko u podzemlju. Dno im je obično uže od vrha i pokriveno je
crvenicom. Nastale su uglavnom korozivnim, ali i mehaničkim djelovanjem vode i
obično su vezane za tektonske lomove.
Jame su vertikalne šupljine obično strmih i neravnih strana, manjeg promjera, a
većih dubina, koje se pri dnu nekada šire i dosežu do nivoa podzemne vode.
Ponori su udubine ili proširene pukotine u kraškom terenu koji izravno imaju vezu
sa podzemnim kanalima, kroz koje teče voda. Ponorima se, dakle, odvodi voda u
podzemlje a ukoliko radi i kao izvor, onda se naziva estavela.
Uvale su duguljasta udubljenja u kršu, nastala u tektonski razlomljenim terenima
korozionim i mehaničkim djelovanjem vode.
Kraška polja su, prema J. Cvijiću, tektonski spuštena polja sa kraškim pojavama i
podzemnom odvodnjom.

52
Špilje i pećine su uglavnom vezane za djelovanje vode u podzemlju krečnjačkih
razlomljenih masiva.
Za projektovanje raznih inženjerskih objekata u karbonatnim stijenskim masama,
problem identifikacije podzemnih karstnih pojava je jedan od najtežih zadataka. Pri
tome je značajno utvrditi dubini karstifikacije (Slika 3.29.), tip karstnih oblika,
veličinu primarne i sekundarne poroznosti, strukturni tip poroznosti, zapunjenost
kaverni glinom ili brečoidnim materijalom i dr.

Slika 3.29 Dubina karstifikacije, shematski prikaz, 1. Promjena karstifikacije sa

dubinom, 2. Zona sa baznim tokovima, 3. Zona oscilacija podzemne vode, 4.
Dijagram vertikalne distribucije aktivne karstne poroznosti, 5. Baza karstifikacije,
6. Dijagram električnog sondiranja, 7. Nekarstifikovana stijena, 8. Nivo podzemne
vode (Milanović, 1999).

Kao osnovni kriterijum za geotehničko modeliranje u karstifikovanim karbonatnim

stijenskim masama se može iskoristiti parametar veličine ukupne poroznosti, koja
podrazumjeva zbir primarne i sekundarne poroznosti. Jedna od mogućih
klasifikacija za čvrste stijenske mase, gdje pripadaju i karbonatni masivi je data u
tabeli 3.4.

Tabela 3.4 Klasifikacija čvrstih stijenskih masa po veličini efektivne poroznosti.

Interval efektivne poroznosti
Opis klase
n (%)
Mala pukotinsko kartsna poroznost n<2
Srednja pukotinsko kartsna poroznost 2<n<5
Visoka pukotinsko kartsna poroznost 5<n<10
Veoma visoka poroznost 10<n<20
Ekstremno visoka pukotinsko karstna poroznost n>20

53
 Pri izvođenju radova, veoma je značajno da se utvrdi dali u zoni interakcije postoji
neki karstni fenomen koji može uticati na mehaničko ponašanje stijenskog masiva i
objekta, odnosno dali je moguće da karstni fenomen izazove određeni problem i
zastoj pri izvođenju radova. Nekoliko tipičnih problema je indicirano na slikama
3.30. i 3.31.

Slika 3.30 Prikaz velike podzemne šupljine nabušene u karstu Dinarida (Božičević,
1983).

Slika 3.31 Prikaz podzemne šupljine otkrivene u temeljima jedne zgrade (Božičević,
1983).

54
Pri tome, mogu dosta pomoći i podaci dobiveni metodama daljinske detekcije
(Slika 3.32.), pomoću kojih se definira generalni raspored karstih formi na površini
terena, što se kasnije može iskoristiti pri detaljnim istraživanjima kod svakog
pojedinačnog objekta.

Slika 3.32 Grafički prikaz stepena karstifikacije planine Dinare identificiran

aviosnimanjima (Olujić, 1977).

Iz ovog kratkog prikaza, očito je da je pri istraživanju karbonatnih stijenskih masiva

u određenimm slučajevima potrebno raditi i inženjerskogeološki presjek (IGP) i
inženjerskogeološki model (IGM) po parametru stepena karstifikacije, i ako je
moguće izdvojiti precizno karstne fenomene u zoni interakcije objekta i stijenske
masiva.

3.3.2.5 Općenito o stanju raspadnutosti kod karbonatnih stijenskih masiva

Proces površinkog raspadanja karbonatnih stijenskih masiva se na svojstven način

može izraziti preko stanja raspadnutosti. Generalno, mogu se izdvojiti linijski i
površinski tip kore raspadanja. Pri istim klimatskim, morfološkim i hidrogeološkim
uslovima, intenzitet i karakter površinkog raspadanja prije svega zavisi od stepena
litifikacije, sastava, strukture i teksture masiva. Na primjer, različit litološki sastav
karbonatnih kompleksa u velikoj mjeri utiče na karakter njihovog raspadanja (Slika
3.33).

55
 Slika 3.33 Shematski prikaz kore raspadanja u litološki različitim vrstama stijena (a)
konglomerat, (b) dolomit, (c) krečnjak sa fizičkim raspadanjem i (d) krečnjak sa
fizičko-hemijskim raspadanjem (Lapčević, 1994).

Sa slike se jasno vidi da je kod dolomita uglavnom zastupljen proces mehaničkog

raspadanja, pa je samim time glavni problem koji treba tretirati ispucalost
stijenskog masiva (rjeđe karstifikacija), dok je kod krečnjaka proces fizičkog i
hemijskog raspadanja prisutan i utiče na stvaranje kako površinskih oblika kore
raspadanja, tako i na hemijske izmjene linijskog tipa, koji tokom vremena dovode i
do znatnije karstifikacije.
U praksi se iz ovih razloga često rade inženjerskogeološki presjek (IGP) i
inženjerskogeološki model (IGM) po parametru raspadnutosti stijenskog masiva.

56
3.3.3 Heterogenost stijenskih masiva

Osim diskontinualnosti, stijenski masivi su po pravilu i heterogeni. Od tačke do

tačke posmatranja mijenjaju im se svojstva i stanja, što je suprotno homogenim
stijenskin masivima. Heterogenost stijenskog masiva uslovljena je prije svega
litološkim sastavom. Stijenski masivi u pogledu jednog svojstva mogu biti litološki
homogene i istovremeno u pogledu nekog drugog, mogu biti heterogene, jer razna
oštećenja, ispucalost i diskontinuiteti, kao i neoštećeni dijelovi mogu da budu
raspoređeni unutar masiva nepravilno i neujednačeno. Zato govorimo o
homogenosti kao relativnoj kategoriji u odnosu na pojedina i određena svojstva
(Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003).
Pojam heterogenosti ili homogenosti stijenskih masiva je takođe relativan i s
obzirom na razmjeru posmatranja. S toga kada su u pitanju stijenski masivi
govorimo o statističkoj homogenosti ili kvazihomogenosti. Pod kvazihomogenom
zonom podrazumjevamo stijenski masiv koju u datom konkretnom slučaju
možemo smatrati homogenom, sa unaprijed određenom (definisanom) tačnošću
(Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003).
Heterogenost se može sagledati na morfološki asimetričnom profilu
Hidroelektrane Salakovac (Slika 3.8, poglavlje 3.2.3.1) po nekoliko parametara. Po
litološkom parametru može se izdvojiti pet okršenih (kvazihomogenih) zona (1-5),
ali sa aspekta temeljenja praktički tri (2, 3 i 5) kvazihomogene zone. U osnovi lijevu
obalu izgrađuju karstificirani krečnjaci (2), a desnu uslojeni dolomiti i krečnjaci (3),
dok su u koritu – rasjednoj zoni – zastupljena oba litološka člana (5). Pored ova dva
litološka člana, na jednoj obali pojavljuju se terasni (1), a na drugoj i osulinski
materijali (4). Iz ovoga zaključujemo da je ovaj geološki profil po ovome parametru
heterogen.
Po parametru vodopropusnosti profil je isto heterogen. Prosječna vodopropusnost
na lijevoj obali je 3-5 puta veća od one na desnoj obali. Međutim, u istoj litološkoj
sredini vodopropusnost je je veća u zoni iznad maximalnih oscilacija NPV od onih
ispod ove kote, iz čega je proizašlo pet (I-V) kvazihomogenih zona po parametru
vodopropusnosti.
Sa aspekta oštećenosti stijenskog masiva u osnovi se mogu također izdvojiti dvije
kvazihomogene zone i to lijeva (ξ=0,80) i desna (ξ=0,85) zona. Za varijantu
optočnog tunela na lijevoj obali (6) u njegovom okolišu mogla bi se izdvojiti
posebna podzona, gdje je ustanovljen koeficijent oštećenja masiva 0,57 (Selimović,
1974, 2003).
Po parametru dinamičkog modula elastičnosti izdvojeno je pet kvazihomogenih
zona Edyn (1-5). Veličine modula deformacija dobivene metodom bušotinskog
dilatometra u dvije litološke sredine, u prosjeku na četiri mjerna mjesta, bitno se
ne razlikuju (lijeva obala – 20 GPa; desna obala 17 GPa), jer su mjerenja obavljena

57
 na dubinama čije se fizičko-mehaničke osobine bitno ne razlikuju. Razlike su
značajne upravno na rijeku (u pravcu pukotina) i okomito na rijeku. Moduli
deformacija dobiveni metodom tlačnog jastuka manji su na desnoj nego na lijevoj
obali, te na osnovu ovih veličina mogu se izdvojiti dvije kvazihomogene zone po
parametru deformabilnosti.
Prema više metoda ispitivanja vidljivo je da je ovaj razmatrani profil heterogen po
mnogim parametrima, a oni su prilikom projektovanja postrojenja morali biti
uključeni u statički proračun Brane i objekata postrojenja.
U stvari, princip izdvajanja kvazihomogenih zona po odredjenim parametrima je i
ključan postupak u pripremi inženjerskogeoloških modela (IGM), u kojima se
moraju izdvojiti zone, odnosno dionice.
U fazi istražnih radova potrebno je eksperimentalno provjeriti i potpuno razjasniti
homogenost odnosno heterogenost stijenskog masiva po svim parametrima. Kod
ovih razmatranja treba voditi računa da se dobiveni, rezultati primjene na dovoljno
velike mase, vodeći računa o njihovoj heterogenosti. U načelu ispitivanja moraju
biti brojnija, što je heterogenost izraženija, a efekat razmjere, odnosno
kvazihomogenost kao funkcija razmjere ovisiće o svakom konkretnom slučaju, a
prvenstveno o strukturi zrna, ispucalosti, slojevitosti i dr.
Ukoliko je stijenski masiv u/na kome je predviđen objekat u cjelosti ispucao,
odnosno na isti način on se može smatrati homogen po parametru ispucalosti.
Međutim, ako je ispucalost dijelova masiva raznolika po načinu i intezitetu, što je
to obično slučaj, onda je očigledno da je po parametru ispucalosti taj masiv
heterogen (Slika 3.27., poglavlje 3.3.2.3.). U ovome slučaju moraju se odvojeno po
kvazihomogenim zonama iznalaziti parametri deformacija, oštećenosti,
vodopropusnosti itd.
Homogenost, kvazihomogenost ili heterogenost, po bilo kom parametru može biti
zastupljena ne samo uzduž tunela, ili podzemnog objekta, već i unutar samoga
poprečnog presjeka (Slika 3.34., Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003). Ukoliko je
stijenski masiv u cijelom profilu ispucao na isti način i istim intezitetom, može se
uzeti da je sredina homogena, odnosno da je u svim tačkama isti modul
deformacija i modul elastičnosti (Slika 3.34. (a)).

Slika 3.34 Shematski prikaz homogenosti (a) i heterogenosti (b) po parametru

deformabilnosti za masiv u poprečnom presjeku hidrotehničkog tunela.

58
Ovo bi ujedno bila i predispozicija, da je homogena ili kvazihomogena sredina po
parametru vodopropusnosti, što se ustanovljuje, ispitivanjem VDP. Ukoliko u
poprečnom presjeku razne pukotine, familije ili sisteme pukotina različitog
inteziteta odvaja diskontinuitet, onda se javlja heterogena sredina, sa dva modula
deformacija, odnosno elastičnosti (Slika 3.34. (b)). Pri ovome uzima se srednja
deformabilnost, jer je ista različita u pravcu slojeva i ona okomito na slojeve.
Stijenski masiv sa različitim modulima deformacija u poprečnom i podužnom
pravcu tunela raznoliko će se deformisati, te je ove različite veličine potrebno uzeti
u obzir pri statičkom proračunu obloge. Uzduž tunela se ustanovljuju
kvazihomogene dionice, na kojima će biti i različita debljina obloge. U poprečnom
presjeku dimenzioniranje obloge vrši se prema nepovoljnijem modelu deformacija,
dok se veći diskontinuiteti ili rasjedne zone statički posebno razmatraju.
Iz ovoga slijedi, prema Kujundžiću (1977): „Pretpostavke o homogenosti stijenske
mase, koja je za projektante građevinskih objekata veoma komotna rijekto je kada
opravdana“. Zbog ovoga je potrebno posrednim (prvenstveno geofizičkim) i
neposrednim metodama istraživanja utvrditi zone homogenosti, kvazihomogenosti
ili heterogenosti radi utvrđivanja odgovarajućih parametara stijenskog masiva.

3.3.4 Anizotropnost stijenskih masiva

Osim toga što se svojstva i stanja stijenskih masiva mjenjanju od jedne do druge
kvazihomogene zone ona se po pravilu razlikuju i unutar kvazihomogene zone ako
ih posmatramo u različitim pravcima. Ispucali stijenski masivi bilo koje geneze su
po pravilu izrazito anizotropne sredine. Osobina tijela, fizičkog, tehničkog,
geološkog ili inženjerskog geološkog da u raznim pravcima pokazuje različite
karakteristike, posebno fizičko-mehaničke, naziva se anizotropija, što je suprotno
pojmu izotropnosti tijela (Kujundžić, 1977; Selimović, 2003).
Osnovni uzroci anizotropije su: orjentacija zrna, slojevitost, škriljavost, a naročito
ispucalost stijenskog masiva, kao i u određenim slučajevima primarno, sekundarno
i tercijarno naponsko stanje.
Anizotropija stijenskog masiva, je također relativna kategorija, i obično se
ograničava na samo jedno od posmatranih svojstava. Prema Kujundžiću (1977,
1983), naročito se pojavljuje kod mehaničkih čvrstoća, deformabilnosti,
elastičnosti, vodopropusnosti i pritisaka i napona.
Anizotropnost deformacionih osobina se najčešće javlja u inženjerskoj praksi. Kod
stijenskih masiva sa jednom familijom međuslojnih (horizontalnih) pukotina
deformacije su izrazito veće, a modul deformacija, odnosno elastičnosti izrazito

59
 manji, u pravcu okomitom na slojeve, kako djeluje i opterećenje, nego u pravcu
slojeva, kada bi ih opteretili u tome pravcu istim intezitetom opterećenja (Slika
3.35 (a) i (b), Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003). Ovo je i razumljivo, jer u
slučaju opterećenja p okomito na međuslojeve (a) u ukupne deformacije δy ulaze i
deformacije uslijed zatvaranja pukotina, kao i deformacije ispune δp, koja je slabijih
osobina od osnovnog monolita. U slučaju opterećenja istim intezitetom p u pravcu
slojeva (b) dolazi do deformacije δx praktički samo kamene supstance, uz
eventualno zatvaranje manjih prslina, zbog čega su one manje opterećene od
prethodnog slučaja.

Slika 3.35 Anizotropija deformabilnosti za slučaj opterećenja okomito na slojeve

(a), u pravcu slojeva (b), te za slučaj anizotropije masiva sa hidrotehničkim tunelom
pod pritiskom (c).

Na slici 3.34. (a) prikazan je hidrotehnički tunel pod pritiskom u homogenoj, koji je
ujedno i u izotropnoj sredini, gdje su deformacije i moduli u svim tačkama i
pravcima isti (δx = δy = δ; Dx = Dy = D; Ex = Ey = E). Za slučaj uslojenog anizotropnog
masiva (Slika 3.35. (c)) deformacije i moduli izazvani unutarnjim pritiskom p iz
tunela su različiti u raznim pravcima. Uslijed ovoga će i naponi biti različiti u ova
dva (izotropna i anizotropna) slučaja, o čemu se kod dimenzioniranja obloge mora
voditi računa, jer će se u drugom slučaju pojaviti, pored normalnih sila, i momenti,
odnosno zatezanje u oblozi.
Ispitivanjem deformabilnosti ispucalog stijenskog masiva probnom komorom i
radijalnom presom mogu se dobiti polarni dijagrami deformacija u više pravaca,
kao što je to slučaj ispitivanja probnom komorom na tunelu Hidroelektrane Rama
(Slika 3.36.), na rijeci Rami, BiH. Mjerenja su vršena na tri profila i u tri faze i to u: I
fazi sa četiri ciklusa opterećenja i rasterećenja od 4, 6, 8 i 10 bara; u II fazi sa
dugotrajnim opterećenjem od 10 bara; i u III fazi sa kratkotrajnim opterećenjem od
10 bara (Kujundžić, Radosavljević i Jovanović, 1967; Selimović, 2003).
U sva tri profila u svim ciklusima i fazama opterećenja proistekle su različite
deformacije u svim pravcima, zbog čega je ovaj masiv od dolomita, dolomitičnog i

60
laporovitog krečnjaka anizotropan po parametru deformabilnosti, kako u
poprečnom presjeku, tako i uzduž probne komore, dužine 30,0 m.

Slika 3.36 Dijagram radijalnih anizotropnih deformacija u četiri pravca, u probnoj

komori u profilu I, II i III sa poprečnim presjekom komore IV, dobivene pod
pritiskom, 4, 6, 8 i 10 bara.

Isto tako, putem probne komore dobivene su radijalne anizotropne deformacije

(Slika 3.37. (a)) prilikom izgradnje Hidroelektrane Jablanica, na rijeci Neretvi, BiH
(Kujundžić i Radosavljević, 1959; Selimović, 2003).

Slika 3.37 Linije deformacija stijenskog masiva dobivene metodom probne komore
na profilu brane Hidroelektarne Jablanica (a) i za profile brane Place Moulin prije
(b) i poslije konsolidacionog injektiranja (c)

Ako se uslojeni stijenski masiv, konsolidaciono injektira onda je izvjesno da će se

deformacije u pravcu okomito na slojeve smanjiti, sa težnjom da se približi
deformacijama u pravcu slojeva. Prema tome injektiranjem masiva smanjuje se i
mijenja njegova anizotropnost, tako da se praktički može dobiti izotropna sredina.
Takav slučaj prikazan je na slici 3.37. (b) i (c), gdje je injektiranjem čvrstih
kristalastih škriljaca smanjena anizotropnost proistekla uslijed škriljavosti i
tektonske oštećenosti (Oberti i Rebaudi; 1967, Kujundžić, 1976; Selimović, 2003).

61
 Anizotropija po parametru elastičnosti dobivena statičkim ili dinamičkim putem u
stijenskom masivu je skoro redovna pojava, kod svih vrsta podzemnih objekata,
bilo u njihovom poprečnom ili podužnom smjeru. Na primjeru samo jednog profila
u dovodnom tlačnom tunelu hidroelektrane Gojak (Slika 3.38.) vidljive su razlike u
veličinama stvarnih i računskih modula elastičnosti (Kujundžić, 1956; Simić, 1983;
Selimović 2003). Sva mjerenja deformacija "in situ" u BiH, i ne samo kod nas,
pokazuju da su svi naši masivi anizotropni po parametru elastičnosti i drugim
važnim osobinama. Ova anizotropnost stijenskog masiva utječe znatno na izbor i
način proračuna podgrade, obloga i dr., jer je očito da se masiv ni po ovome
parametru najčešće ne ponaša izotropno (Slika 3.38., kriva 2).

Slika 3.38 Anizotropnost stijenskog kamenitog masiva u poprečnom presjeku

hidrotehničkog tunela, sa računskom krivom modula elastičnosti (1) i stvarnom
krivom (2).

Anizotropnost po parametru smicanja dolazi prvenstveno kod uslojenih masiva i

kamena sa izraženom cjepljivosti u određenim pravcima. Ovaj parametar je veoma
značajan kod analize stabilnosti kosina i objekata na njima. Na slici 3.26. (poglavlje
3.3.2.2), pored efekta relacije može se objasniti i izotropnost i anizotropnost
smicanja stijenskog masiva, u kojem je moguće da dođe do klizanja uslijed
smicanja. U prvom slučaju (a) može se uzeti da je masiv izotropan i po parametru
smicanja, dok u drugom slučaju (b) pravci linije sloma podudaraju se sa pravcima
diskontinuiteta, koji su ujedno i pravci anizotropije, po kojima masiv ima najmanju
otpornost na smicanje. To su predisponirani pravci klizanja i sloma stijenskog
masiva.
Anizotropija vodopropusnosti ima veoma značajnu ulogu u ispucalom masivu,
posebno sa aspekta poboljšanja njegovih fizičko - mehaničkih, deformacionih i
vodozaptivnih osobina. U mehanici tla ova anizotropnost dolazi do manjeg izražaja
nego u mehanici stijena, jer zbog ispucalosti vodopropusnost je u različitim
pravcima veoma različita. Anizotropija vodopropusnosti uslovljava i anizotropiju
utroška injekcionih smjesa prilikom injektiranja masiva.

62
Anizotropija pritisaka i napona u stijenskom masivu proističe također iz njegove
ispucalosti i anizotropije deformacija. Kod prirodnih napona anizotropija napona
postoji u vertikalnom, a i u horizontalnom polju napona (Hast i Nilsson, 1964;
Kujundžić, 1977; Selimović, 2003).
Uopšte uzev, iznalaženje funkcije koja definiše anizotropiju je vrlo teško a često i
nemoguće. Za izučavanja anizotropije homogenog elastičnog tijela koristi se
generalisani Hukov zakon. Veza između napona i dilatacija ostvaruje se preko
elastičnih konstanti koje imaju rang materijalnih konstanti. Zavisno od glavnih
pravaca elastične simetrije izvedeni su posebni slučajevi: izotropnih, transverzalno i
ortogonalno izotropnih tijela, slika 3.39., Witke, 1990; Lapčević, 2005.

Slika 3.39 Različiti tipovi stijena u pogledu naponsko-deformacijskog ponašanja.

Iz razmatranja koja su data u ovome poglavlju može se zaključiti, da se na stijenski

masiv, zbog svoje najčešće anizotropnosti, ne može kod proračuna raznih objekata,
prema Kujundžiću (1977, 1983): "primjenjivati ni teoretski ni analitički niti
numerički postupci zasnovani na predpostavci izotropije”.

3.3.5 Prirodna napregnutost stijenskih masiva

U prirodnim uslovima stijenski masivi nalaze se u prirodnom (geološkom) stanju

napona izazvanih u osnovi silama gravitacije, utjecajem tektonike i djelovanjem
erozije (Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003). Ovi naponi koji postoje u
prirodnom masivu neporemećenom ljudskom djelatnošću nazivaju se primarni
naponi, odnosno kažemo da se masiv nalazi u primarnom naponskom stanju. Radi
ovoga se stijenski masivi moraju promatrati kao prethodno napregnute sredine,

63
 čije fizičko-mehaničke i druge osobine značajno ovise o prirodi, stanju i veličini ovih
prirodnih napona, koji se superponiraju sa naponima od građevinskih objekata.
Pravci maksimalnih primarnih napona u najvećem broju ispitivanja, prema L.
Obertiju (Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003), dobiveni su kao vertikalni ili
približno vertikalni, izuzev određenih lokaliteta. Pravci glavnih napona prema Hastu
(Hast i Nillson, 1964; Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003) podudaraju se obično
sa pravcima dominirajućih diskontinuiteta, odnosno maksimalne ispucalosti ili sa
pravcima grebena na površini dok su se odnosi glavnih napona (σl/σ2), za ispitivanja
provedena u Skandinaviji, kretali od 0,15 do 0,60. Ovo upućuje na naponsku
anizotropnost, a ne kako se često uzima, izotropnost i u horizontalnom polju
napona.
Tektonski lomovi, odnosno veći rasjedi i diskontinuteti, utječu ne samo na
anizotropnost, već i na heterogenost napona. U nekim slučajevima izmjereni
vertikalni naponi sa dvije strane velikog rasjeda u području lokacije podzemne
mašinske zgrade hidroelektrane Pikote u Portugaliji razlikovali su se i do pet puta
(Gaziev, 1973; Kujundžić, 1977, 1983; Selimović, 2003).
Ispitivanjem veličine primarnih napona u stijenskom masivu ustanovljeno je da su
horizontalne komponente ovih napona bile često puta veće od vertikalnih. Ova
pojava tumači se utjecajem neotektonike i tektonike i tako nastali naponi prema
Kujundžiću (1977, 1983), ispoljavaju se kao zaostali i recentni tektonski naponi. Ti
procesi nisu niti vremenski niti prostorno uniformni, već vrlo promjenjivi procesi
koji se praktično nikada u potpunosti ne mogu rekonstruisati, a još teže
kvantitativno izraziti. Ono što iza njih ostaje, kao posljedica su deformacije u svim
veličinskim područjima, počev od kristalne strukture, preko mikroprslina, pa do
regionalnih rasjeda i nabora. Na osnovu tih tragova, principijelno postoji
mogućnost da se relativno pouzdano odrede glavni pravci naponskog polja koje je
dovelo do njihovog stvaranja, ali ne i sadašnje stanje, intezitet i pravci glavnih
napona. Na slici 3.40. prikazana je raspodjela glavnih napona kao rezultat
djelovanja tektonskih sila i spostvene težine nadsloja, Goodman, 1989; Lapčević,
2005.

Slika 3.40 Uticaj strukturnih elemenata, rasjeda i naboranih oblika, na primarno

naponsko stanje.

64
Međutim, u nizu slučajeva veće vrijednosti horizontalnih od vertikalnih
komponenti primarnih napona mogle su biti objašnjenje ne tektonikom već
erozijom (denudacijom) nadsloja masiva, odnosno njenim rasterećenjem i
uzimajući pri tome u obzir i Poissonov efekat, Herget, 1973; Kujundžić, 1977, 1983.
Rad ovih sila, koje su obično mnogo slabijeg intenziteta od prethodnih ali daleko
dugotrajnije, mijenja oblik površine terena vršeći lagano premještanje ogromnih
količina materijala, težeći da ponište morfološke efekte tektonskih sila. Ta
tendencija dovodi do postupne relaksacije opterećenja u vertikalnom pravcu, ali ne
u horizontalnom.
Teorijsko izučavanje primarnog naponskog stanja je veoma složeno i u nauci još
nedovoljno objašnjeno i definisano. Postoje samo hipoteze i izvjesni rezultati
eksperimentalnih ispitivanja, od kojih će se neki teoretski aspekti i rezultati navesti
u poglavlju 3.3.8. Naponska stanja u stijenskim masivima, sa ciljem iniciranja
potrebe za njihovim ustanovljenjem "in situ", za svaki konkretan slučaj.

3.3.6 Deformabilnost stijenskih masiva

Stijenski masivi radi svoje diskontinualnosti, heterogenosti, anizotropnosti i

prirodne napregnutosti posjeduju specifična obilježja deformabilnosti. Deformacije
nastaju kao rezultat mnogih faktora, ali se u osnovi mogu svesti na: deformaciju
osnovnog monolita, blokova, kao i deformacije koje nastaju zbog zatvaranja
pukotina i prslina, te pukotinske ispune, pri čemu može doći do lokalnih lomova,
odnosno klizanja ili pomjeranja osnovnih elemenata stijenskog masiva.
Diskontinualnost (ispucalost), heterogenost, anizotropija i prirodna napregnutost
stijenskih masiva utječe na njihovo ponašanje što zahtijeva poseban način
proučavanja i opisivanja deformabilnosti stijenskih masiva. Primjena teorije
elastičnosti kod stijenskog masiva moguća je kod strogo ograničenih uslova
deformisanja, zbog čega se uvode dvije karakteristike deformabilnosti i to pri
opterećenju modul deformacija D, a pri rasterećenju modul elastičnosti E. Ove
veličine određuju ponašanje stijenskih masiva samo u razmatranom dijapazonu
napona σ.

3.3.6.1 Međusobna ovisnost deformacija i napona

Ako se stijenski masiv postepeno opterećuje od nule do nekog pritiska σc, te

ponovno rastereti do nule dobićemo tipičan oblik dijagrama deformacija δ u

65
 funkciji napona σ, za jedan ciklus opterećenja i rasterećenja stijenskog masiva
(Slika 3.41.).

Slika 3.41 Opšti dijagram napona σ i deformacija δ stijenskog masiva sa

karakterističnim tačkama, Selimović 2003.

Po pravilu su građevinski objekti u toku eksplatacije podvrgnuti stalnom

opterećenju i rasterećenju od nule do nekog napona σ1. Radi ovoga se i za
ispitivanja stijenskog masiva primjenjuju ponavljana opterećenja u više ciklusa,
koja dovode do postepenog i stalnog smanjenja do potpunog iščezavanja trajnih
deformacija. Povećanjem broja ciklusa opterećenja i rasterećenja trajne
deformacije teže nuli i dolazi do zatvaranja histerezne petlje, a stijenski masiv se
pri daljnjem opterećenju, a u istom intervalu opterećenja, ponaša kao nelinearno
elastična sredina (Slika 3.42. (a)).

Slika 3.42 Dijagram deformacija u funkciji cikličkog opterećenja i rasterećenja u

opštem slučaju (a) i za stijenski krečnjački masiv brane HE Salakovac (b), Selimović,
2003.

66
Uopštena ovisnost deformacija stijenskog masiva od napona predmet su stalnih
istraživanja i obrada dobivenih rezultata za razne vrste stijenskih masiva i pod
različitim uslovima ispitivanja. Kao primjer data je na slici 3.42 (b) ovisnost
deformacija od naprezanja, za karstificirani bankoviti krečnjak brane Salakovac,
dobivena metodom tlačnog jastuka.

3.3.6.2 Ovisnost deformacija o vremenu i naponu

Opteretimo li stijenski masiv na takav način, da napon postepeno raste od 0 do

nekog napona 1, u vremenu t1, a zatim ovaj napon zadržavamo konstantnim
određeno vrijeme t2, uočićemo različito ponašanje deformacija u funkciji vremena
(Slika 3.43.). U toku porasta opterećenja od 0- 1 povećavaju se linearno i
deformacije u vremenu t1, od 0-δ1. Deformacije se odigravaju istodobno sa
porastom opterećenja, zbog čega ih nazivamo istovremenim deformacijama.
Daljnje konstantno opterećenje stijenskog masiva izaziva postepen rast
deformacija, koje za jednak vremenski interval Δt postaju sve manje i teže jednoj
graničnoj veličini. Ove deformacije nastale u funkciji vremena većeg od t1 nazivamo
naknadnim deformacijama (Slika 3.43. (a)).

Slika 3.43 Dijagram deformacija stijenskog masiva pri opterećenju (a) i

rasterećenju (b) u funkciji vremena, Selimović, 2003.

Rasterećenjem stijenskog masiva sa napona 2 na 1 formira se linija deformacija,

koja ima isti karakter, kao i pri opterećenju. U vremenu t1 obavi se istovremena
opadajuća deformacija sa δi+1 na δi, a zatim za iste vremenske intervale Δt negativni
priraštaji naknadnih deformacija, postaju sve manji, tako da se linija deformacija
asimptotski približava nekoj graničnoj veličini (Slika 3.43. (b)).

67
 Slika 3.44 Linija za ciklus (VI) i (VII) stepenastog opterećenja i rasterećenja
stijenskog krečnjačko-dolomitskog masiva za branu Salakovac, dobivenu metodom
tlačnog jastuka, Selimović, 2003.

Ispitivanje stijenskog masiva provodi se po pravilu stepenastim opterećenjem u

ciklusima do traženog napona i ponovnog stepenastog rasterećenja do nule.
Dijagram deformacija u funkciji vremena i napona za dolomitične krečnjake u
temeljima brane Salakovac, dobiven stepenastim cikličkim opterećenjem i
rasterećenjem, prikazan je na slici 3.44.
Iz dijagrama se vidi, da deformacije prate promjenu napona i da se kod svake
stepenice opterećenja i rasterećenja javljaju istovremene i naknadne deformacije.

3.3.6.3 Definicije modula deformacija D i modula elastičnost E

Kao mjera deformabilnosti stijenskog masiva najčešće se koristi modul deformacija

D i modul elastičnosti E, koji se određuju ispitivanjem na pritisak stijenskog masiva
“in situ”. Pored ovih takozvanih statičkih metoda koriste se i dinamičke metode za
određivanja dinamičkog modula elastičnosti Edyn, koji se dobije na bazi mjerenja
brzine rasprostiranja longitudinalnih elastičnih talasa vl.
Osnova za proračun statičkih modula D i E su ovisnosti između napona σ i
odgovarajućih deformacija. U osnovi se primjenjuju najčešće dva vida opterećenja,
od kojih ovise veličine deformacija i to jedan po takozvanom Salcburškom
dogovoru, a drugi po prijedlogu Prof. B. Kujundžića (Kujundžić, 1967; Selimović,
2003).
Definicije ovih modula, koje su usvojene od strane evropskih stručnjaka, koji
učestvuju u radu Salcburških (Salzburg) geotehničkih kolokvijuma, prikazane su na
dijagramu deformacija u funkciji napona za tri ciklusa opterećenja (Slika 3.45.).

68
Slika 3.45 Opšti dijagram deformacija δ u funkciji napona σ za definisanje modula
deformacija D i modula elastičnosti E po Salcburškom dogovoru

Ako se kod proračuna modula uzima u obzir ukupna deformacija δ dobiće se

modul deformacija D, a ako se pri njegovom proračunu uzimaju samo povratne
(elastične) deformacije δe dobiće se modul elastičnosti E. Prema tome su opšti
izrazi za:

modul deformacija: D k (3.4.)

modul elastičnosti: E k (3.5.)

e

gdje je:
2
= max - 0 - napon u stijenskom masivu (MN/m );
= e+ t - odgovarajuća ukupna deformacija u stijenskom
masivu (cm);
e - odgovarajuća povratna (elastična) deformacija (cm);

k - koeficijent ovisan o metodi ispitivanja, te od obliku, veličini

i vrsti opterećene površine, Poissonovom koeficijentu kao i
od drugim osobinama stijenskog masiva.

Iz oblika obvojnice vidi se, da se modul deformacija mijenja u zavisnosti od

intervala pritiska, za koji se želi sračunati. Tako je modul deformacija D1>D2, a
D2>D3. Iz ovoga slijedi, da se modul deformacija mijenja iz ciklusa u ciklus i da je
funkcija veličine pritiska, zbog čega se pored dobivene veličine modula deformacija

69
 moraju navesti i primjenjeni intervali pritiska. Modul elastičnosti se ne mijenja sa
intervalom pritiska, te se u određenom i praktičnom smislu može smatrati
konstantnom veličinom.
Prednja definicija ne obuhvaća utjecaj ponavljanog opterećenja, koje obično dolazi
u eksploataciju velikih građevinskih, posebno hidrotehničkih objekata. Po
prijedlogu prof. B. Kujundžića stijenski masiv se opterećuje u više ciklusa za
određeni stepen opterećenja i to sve dotle dok se ne postigne kvazielastično
ponašanje stijenskog masiva u posmatranom intervalu opterećenja.
Definicija modula deformacija D i elastičnosti E, kojom se obuhvataju ponovljena
opterećenja i rasterećenja u više ciklusa i za više stepeni opterećenja, grafički je
prikazana dijagramom ovisnosti deformacija o naponima na slici 3.46.
U prvom intervalu opterećenja od 0 - 1 ciklički se vrši opterećenje i rasterećenje
stijenskog masiva sve dotle, dok se potpuno ne izgube trajne deformacije, i kada
možemo smatrati da se masiv ponaša kvazielastično, u posmatranom intervalu
opterećenja. Zatim se na isti način ciklički ponavljaju opterećenja i rasterećenja
stijenskog masiva u narednom intervalu opterećenja od 1 - 2 i tako redom do
maksimalnog opterećenja.

Slika 3.46 Opšti ciklički dijagram deformacija δ ovisan o naponima za definisanje

modula deformacija D i modula elastičnosti E po prof. B. Kujundžiću

Na ovaj način dobiju se veće ukupne deformacije δ, a time i manje vrijednosti

modula deformacija D, što je na strani veće sigurnosti objekta, u odnosu na
Salcburšku definiciju. Vrijednosti modula elastičnosti E su potpuno iste za sve
intervale opterećenja.
Dinamičke deformacione osobine stijenskog masiva određuju se primjenom
dinamičkih metoda ispitivanja. Modul elastičnosti sračunat iz mjerenja brzine
širenja elastičnih talasa u stijenskom masivu naziva se dinamički modul Edyn.
Izazivanje elastičnih talasa vrši se udarom, ili malom eksplozijom na površini
terena, bušotini, ili iskopu. Impulsi se prenose elastičnim talasima kroz stijenski

70
masiv čija će brzina ovisiti o njenim elastičnim osobinama. Na ovaj način stvaraju
se longitudinalni (kompresioni) vl i transverzalni vt (smičući) talasi, čije se vrijeme
prolaska mjeri od mjesta pobude talasa do osmatračkih tačaka.
Izrazi za proračun brzine rasprostiranja elastičnih talasa izvedeni su za slučaj
homogene i izotropne sredine. Veza između brzine elastičnih longitudinalnih talasa
i dinamičkih svojstava masiva data je izrazom:

E dyn m m – 1
vl , (3.6.)
(m 1) (m – 2)

a brzina transverzalnih elastičnih talasa:

G E dyn m
vt , (3.7.)
2 (m 1)

jer je:
E dyn m
G , (3.8.)
2 m 1

u ovim izrazima su:

vl - brzina longitudinalnih talasa (m/s);
vt - brzina tranzverzalnih talasa (m/s);
2
Edyn - dinamički modul elastičnosti (Pa, N/m );
2
Gdyn - dinamički modul klizanja (Pa, N/m );
ρ - gustoća (kg/m3).

1
m - Poissonov broj;

1
- Poissonov koeficijent;
m

71
 Kako je iz jednadžbe (3.8.):

2G (m 1)
E dyn (3.9.)
m

to je odnos brzina:

vl 2 (m – 1)
(3.10.)
vt m–2

Na osnovu izmjerenih longitudinalnih i transverzalnih talasa, može se iz jednadžbe

(3.10.) izračunati Poissonov broj, a time i vrijednost dinamičkog modula iz izraza:

(m 1) (m – 2)
Edyn vl2 (3.11.)
m (m – 1)

Utvrđivanje dinamičkog modula elastičnosti i drugih dinamičkih osobina stijenskog

masiva provodi se u kombinaciji sa statičkim metodama, što omogućuje stvaranje
njihove međusobne ovisnosti za određenu vrstu stijenskog masiva. Postojeće
korelacione zavisnosti između statičkih i dinamičkih deformacionih veličina
stijenskog masiva, kao i njihove veze sa kvalitetom stijenske mase, izraženom
nekim od klasifikacionih sistema date su preko izraza u poglavlju 3.5.
Ekstrapolacija rezultata pri modeliranju.

3.3.6.4. Metode za ispitivanje deformabilnosti stijenskih masiva

Moduli deformacije i elastičnosti određuju se na monolitnim probnim tijelima u

laboratorijskim uslovima, jer su ova ispitivanja relativno jednostavna, brza i jeftina.
Najčešće se u toku ispitivanja jednoaksijalne ili triaksijalne čvrstoće na probna tijela
lijepe mjerne trake. Uz pomoć njih se mjere deformacije uzorka upravno i u pravcu
opterećenja. Na bazi izmjerenih deformacija i poznatog opterećenja sračunavaju,
se vrijednosti modula deformacije i elastičnosti i Poisson-ovog koeficijenta, slika
3.47.

72
 Slika 3.47 Shematski prikaz ispitivanja deformabilnosti na monolitnim uzorcima.

Laboratorijska ispitivanja u načelu treba smatrati pogodnim načinom samo za

upoznavanje mehaničkih karakteristika stijenskih masa, jer se ova ispitivanja izvode
na monolitnim primjercima te se zbog toga dobivaju suviše optimistinki rezultati. S
obzirom na karakter stijenske mase, prije svega na njenu diskontinualnost, „in situ
ispitivanja“ imaju daleko veći značaj od laboratorijskih. Pri terenskim ispitivanjima
teži se da se, u što većoj mjeri, stvore uslovi u kojima će se stijenska masa naći
nakon izgradnje objekta. Drugim riječima, terenska ispitivanja predstavljaju modele
stanja napona i deformacija za konkretan problem koji se rješava. Zato je osnovna
orijentacija istraživanja deformabilnosti usmjerena na ispitivanja „in situ“, u
prirodnim uslovima u kojima se nalaze stijenske mase kao prirodne i buduće radne
sredine.
Postoji više metoda terenskih ispitivanja deformabilnosti stijenskog masiva i
njihovih modaliteta, ali se kod nas najviše primijenjuju (Kujundžić, 1966; Selimović,
2004):

hidraulička raspinjača;
hidraulički jastuk;
sondažni dilatometar;
blok-prenosnik;
probna komora;
radijalna presa i dr.

Ovo su sve statičke, za razliku od dinamičkih metoda (Kujundžić, 1977, 1983;

Selimović, 2004), od kojih su za ove namjene u primijeni:
refrakciona seizmička metoda;
seizmička metoda prozračivanjem;

73
 mikroseizmičko ispitivanje uz tlačni jastuk i
seizmičko kartiranje.

Kombinovane statičko-dinamičke metode koriste se za izradu inženjersko-

geoloških modela (IGM) po parametru deformabilnosti, a u najnovije vrijeme i
proračun primarnih napona, te za brže svođenje dobivenih dinamičkih modula
elastičnosti Edyn na statičke module elastičnosti E i deformacija D.
S obirom na osnovnu temu ove knjige, ovde se neće dati opis ovih opšte
prihvaćenih metoda ispitivanja deformabilnosti, nego se po potrebi može
konsultovati literatura iz ove oblasti (Kujundžić, 1966, 1977, 1983; Selimović, 2004;
Vrkljan, 2003; Miščević, 2004; Hrženjak, Briševac, 2009)
Rezultati seizmičkog ispitivanja, zbog njihove masovnosti, obrađuju se statistički,
radi tačnijeg definisanja radne sredine, i crtaju Inženjerskogeološki presjeci (IGP),
te određuju kvazihomogene zone po parametrima brzine širenja longitudinalnih
talasa, dinamičkim i statičkim modulima elastičnosti, odnosno deformacija. U
literaturi postoje različiti podaci o brzinama rasprostiranja površinskih i dubljih
seizmičkih talasa, od kojih se navode oni prema Kujundžiću, 1974, (Selimović,
2004), Tabela 3.5.

Tabela 3.5 Brzine prostiranja površinskih seizmičkih talasa u čvrstim stijenskim

masivima.

Brzina prostiranja talasa

Vrsta stijenskog masiva
(km/s)

Graniti 5,6

Krečnjaci, škriljci, gnajsevi

3,5 – 4,5
(zbijeni)

Zbijeni pješčari 2,2 – 3,0

Narušeni krečnjaci, škriljci,

1,5 – 2,3
pješčari

Klasifikacija stijenskog masiva za vrijednosti dinamičkog modula elastičnosti Edyn,

prema Semenzau (1955), data je u Tabeli 3.6., za karbonatne stijenske masive,
krečnjake i dolomite (Kujundžić, 1974; Selimović, 2004).

74
Tabela 3.6 Klasifikacija karbonatnih stijenskih masiva prema vrijednosti dinamičkog
modula elastičnosti Edyn.

Klasa Edyn (Mpa) Ocjena stijenskog masiva

I < 2500 Osrednji ili loš stijenski masiv

II 2500 – 5000 Dobar stijenski masiv

III 5000 – 7500 Vrlo dobar stijenski masiv

IV 7500 – 10000 Odličan stijenski masiv

3.3.7 Čvrstoća stijenskih masiva

Stijenske mase posjeduju svojstvo da se odupiru, pružaju otpor, dejstvu spoljnih

sila. Ako se opterećenje postepeno uvećava u jednom trenutku dostići će graničnu
vrijednost do koje stijenska masa može da ga prihvata, pružajući otpor bez
uvećanih vidljivih deformacija. Svakom daljem porastu opterećenja stijenska masa
odgovoriće lomom, braneći se na taj način od prevelikog opterećenja.
Vrijednost napona u trenutku loma naziva se čvrstoćom stijenske mase, odnosno
lom je određen funkcijom stanja napona. U zavisnosti od načina opterećenja, pri
kome nastupa lom, govorimo o čvrstoćama na pritisak, smicanje, zatezanje i dr.
Kako je ovo jako široka oblast u daljem tekstu su opisani samo oni aspekti čvrstoće
stijenskog masiva koji su bitni za bolje razumjevanje metodologije geomehaničkog
modeliranja karbonatnih stijenskih masiva opisane u ovoj knjizi.

3.3.7.1 Čvrstoća na pritisak

Čvrstoća na pritisak σc je veličina koja je najčešće ispitivana, a samim tim i najčešće

se susreće u literaturi. Određivanje jednoaksijalne čvrstoće na pritisak stijene vrši
se jednostavno na monolitnim uzorcima stijene pravilnog cilindričnog, kockastog ili
prizmatičnog oblika, a ponekad i na uzorcima kamena nepravilnog oblika (Slika
3.48., ISRM, 1972; Selimović, 2004; Vrkljan, 2003; Miščević, 2004; Hrženjak,
Briševac, 2009), u laboratorijskim uslovima uz pomoć hidrauličkih presa i
predstavlja vrijednost napona u trenutku loma pri jednoosnom opterećenju:

75
 F kN MN
c , , (3.12.)
A m2 m2

gdje je:
F - primijenjena sila u momentu loma;
A - površina poprečnog presjeka cilindra, kocke ili prizme okomita na
smjer djelovanja sile.

Standardi pojedinih zemalja definišu način i uslove pripreme i ispitivanje uzoraka

stijene na pritisak (npr. ISRM i ASTM D 2938). ISRM predlaže da bi odnos između
visine i diametra trebao biti između 2,5 i 3. Također, smatra se da uzorci ne bi
trebali biti manji od 50 mm.

Slika 3.48 Shema uzoraka stijene prema ISRM-u., Komitet za standardizaciju

laboratorijskih i “in situ” ispitivanja (1972): cilindričnih (a) i prizmatičnih (b) za
ispitivanje jednoaksijalne čvrstoće na pritisak

Raspodjela napona pod opterećenjem u uzorku je različita i izučavana je od strane

mnogih istraživača (Vutukuri i dr. 1974). Općenito se može podijeliti na dvije glavne

76
zone (Slika 3.48.), jedna sadrži jednoaksijalne napone na pritisak (deformacije) na
kontaktu uzorka sa presom i druga na ostalom dijelu koja sadrži napone zatezanja
(deformacije). Ovakvi odnosi utječu na oblikovanje uzorka nakon sloma koji obično
nastupa po pukotinama paralelno primijenjenom opterećenju. Trenje između
ploče prese i uzorka utječe na raspodjelu napona u uzorku i njegov oblik nakon
sloma.
Indeks tačkaste čvrstoće Is određuje se metodom ispitivanja poznatom pod
nazivom point load test. Namjera ove metode je mjerenje čvrstoće uzoraka stijene
na terenu, ali i u laboratoriji, koristeći priručnu opremu (Slika 3.49.). Ispitivanja
Point load testom su posebno pogodna za uzorke na kojima zbog oblika i dimenzija
samog uzorka ne mogu biti provedena standardna laboratorijska ispitivanja
jednoaksijalne čvrstoće na pritisak.

Slika 3.49 Presa za ispitivanje indeksa tačkaste čvrstoće tipa “Interfels”: (a) mjesto
gdje se stavlja uzorak između dva šiljka; (b) manometar za mjerenje sile pri lomu;
(c) presa za zadavanje pritiska.

Slika 3.50 Dimenzije uzoraka za: a) poprečno ispitivanje; b) osno ispitivanje;

c)ispitivanje na bloku; d) ispitivanje uzoraka nepravilnih oblika

77
 Uzorci su obično cilindričnog (bušotinsko jezgro), a nekada i nepravilnog oblika.
Provode se poprečna ispitivanja, slika 3.50 (a), osna ispitivanja, slika 3.50 (b),
ispitivanja na bloku i ispitivanja nepravilnih uzoraka, slika 3.50 (c) i 3.50 (d).
Kod anizotropnih uzoraka čvrstoća se ispituje u pravcu pukotina ili slojeva i
okomito na ove površine slabijih mehaničkih karakteristika. Obično se koristi deset
i više ispitivanja po uzorku, što ovisi o kvalitetu jezgra i ravnomjernosti kamena.
Indeks čvrstoće opterećenjem u tačci Is(50) za uzorke različitih oblika i dimenzija se
računa preko izraza:

P
I s ( 50 ) F , (3.13.)
De2
gdje je:

F – korekcijski faktor,
P – sila loma (N)
De – efektivni promjer uzorka (m).

Ako uzorci nisu promjera 50 mm, za njih se određuje korekcijski faktor preko
izraza:

0 , 45
De
F , (3.14.)
50

dok se efektivni promjer računa preko relacije:

4WD
De , (3.15.)

gdje je:
W – prosječna širina uzorka (m)
D - razmak tačaka opterećenja tj. debljina uzorka na mjestu ispitivanja.

78
Važno je napomenuti da se Indeks tačkaste čvrstoće ne može lako korelirati sa
vrijednošću čvrstoće na pritisak (Hawkins, 1998). Čak, i kada bi se mogla uspostaviti
ova korelacija, budući da vrijednosti koje se mogu naći u literature variraju između
10 i 50, još uvijek ne bi mogao da se odredi jedan faktor korelacije primjenjiv u
svim situacijama. Hawkins, 1986 je predložio da bi najpogodniji metod bio da se
provode opiti za svaku pojedinačnu lokaciju posebno. Ovo je u skladu i sa
sopstvenim analizama u okviru ove knjige (poglavlje 4.1.). Naime, rezultati za
karbonatne stijene različite geološke starosti, mineralnog sastava, izmenjenosti i
makro i mikrostrukturnih karakteristika ukazuju da faktori korelacije variraju u
širokom opsegu.
Samo većim brojem opita poduzetih na pojedinačnim lokacijama sa različitim
tipovima stijena i za stijene za značajno različitim čvrstoćama, mogu se dobiti
realistični faktori korelacije. Onda bi bilo moguće dobiti tabelu relevantnih faktora
za one korisnike koji nisu u mogućnosti da ispitaju vrijednosti čvrstoće na pritisak i
konsekventno dobiju željene korelacije za pojedinačne lokacije. Neophodno je da
ovakva tabela razdvaja sedimentne i magmatske stijene i čvrstoću u suhom i
zasićenom stanju. Jedna preliminarna, vrlo uprošćena verzija je data u Tabeli 3.7.

Tabela 3.7 Preliminarni generalisani faktori korelacije Is: c za uzorke jezgra,

(Hawkins, 1998).

Generalisani korelacioni faktor za uzorke jezgra

Is(50)
Suhe sedimentne stijene i
Vlažne sedimentne stijene
magmatske stijene

<2 10 15

2-5 16 20

>5 24 25

Još jednostavniji način za određivanje jednoaksijalne čvrstoće na pritisak je

korišćenje Schmidt-ovog čekića, Slika 3.51. Prednost ove metode je u tome što se
ona može izvoditi na bilo kojoj površini, odnosno na površinama postojećih
pukotina ili vještačkim prelomima. Drugim rečima, može se odrediti čvrstoća
zidova pukotina ili svježe stijene.
U ranim fazama projektovanja, za fizibiliti studije, generalna i idejna rešenja, kada
se ne raspolaže gotovo nikakvim podacima, jednoaksijalna čvrstoća može se
procjeniti na osnovu orijentacionih podataka prikazanih u poglavlju 3.3.7.3.2.

79
 Slika 3.51 Određivanje čvrstoće na pritisak zidova pukotina pomoću Schmidtovog
čekića, Hoke i Brown, 2000.

Čvrstoća na pritisak stijenskih masiva „in situ“ skoro da se ne ispituje, ili jako
rijetko. Svim rezultatima ispitivanja dobivene su manje čvrstoće na pritisak “in situ”
nego na laboratorijskim uzorcima. Tako je npr. Lama (1966) na uzorcima
65x65x165 cm, dobio čvrstoću od 6,8 MPa, a na uzorcima 10x10x10 cm, iz istog
materijala 24,5 MPa. Čvrstoća na pritisak ispituje se na monolitnim primjercima, pa
samim tim ona, često, ne zavisi od ispucalosti, izuzimajući uticaj mikroprslina. Zato
praktično ne postoje uslovi za korelisanje ispucalosti i čvrstoća na pritisak. Čvrstoća
na pritisak stijenskih masiva je, po pravilu, manja od čvrstoće na pritisak
monolitnih primjeraka uzetih iz stijenske mase. L. Muller (1967) navodi primjer
sigurnosnog stuba od oligocenskog krečnjaka u istorijskom kamenolomu Costozza,
za koji je vizuelno ocjenjeno da se nalazi u naponskom stanju blizu loma. U tom
stubu izmjereni su naponi pritiska od 19 MPa, dok su monolitni dijelovi iste
stijenske mase imali čvrstoću na pritisak oko 100 MPa (Kujundžić, 1977).
Upravo zbog monolitnosti uzoraka, njena praktična primjena pri rješavanju
inženjerskih problema sasvim je ograničena. Međutim, vrijednost jednoaksijalne
čvrstoće ukazuje na kvalitet stijenskog masiva, pa se ona koristi kao parameter za
klasifikacije stijene, ili kao veličina (konstanta) za definisanje nekih od kriterijuma
loma.

80
 3.3.7.2 Čvrstoća na zatezanje

Jednoaksijalna čvrstoća na zatezanje predstavlja vrijednost napona u trenutku

loma pri jednoosnom zatezanju.
Stijenske mase su po definiciji ispucale sredine pa zato ne mogu da prime napone
zatezanja. Stoga se pri inženjerskim proračunima čvrstoća na zatezanje ne uzima u
obzir. Međutim, zbog napregnutosti stijenskih masa, u kojima po pravilu vladaju
troosna naponska stanja, uzglobljenosti monolita kao i izvjesnog trenja i kohezije
duž pukotina, one su sposobne da prime napone zatezanja u izvjesnoj mjeri.
Praktična primjena čvrstoće na zatezanje pri rešavanju inženjerskih problema
sasvim je ograničena međutim, ova vrijednost jednoaksijalne čvrstoće ukazuje na
kvalitet stijenske mase, ili se koristi kao veličina (konstanta) za definisanje nekih od
kriterijuma loma.
Izučavanje sloma uzorka izazvanih naponima zatezanja ima značaja kod fenomena
mehaničke prionljivosti minerala, bušenja i miniranja kamenitih masiva, te sloma u
krovini i podini itd. Isto tako, kod ispitivanja čvrstoća na pritisak čest nedostatak
uzoraka kamena biva zbog razvoja napona na zatezanje, a oni ustvari izazivaju slom
uzorka.
Ispitivanje čvrstoća na zatezanje provodi se direktnim jednoaksijalnim zatezanjem
(Slika 3.52. (a)) i indirektnim metodama od kojih će se navesti: Brazilska metoda
pomoću cilindra čija je visina manja od njegovog dijametra (Slika 3.52. (b)),
savijanje gredica (Slika 3.52. (c)), ispitivanje širenja prstenastog cilindra hidraulički
(Slika 3.51. (d)) i dr. u laboratorijskim uslovima.

Slika 3.52 Shematski prikaz ispitivanja čvrstoće na zatezanje; A i D – površina

osnove i prečnik cilindričnog uzorka, L – rastojanje između oslonaca, b i t – širina i
visina gredice, R i r – spoljni i unutrašnji prečnik cilindričnog uzorka, T i P – sile
zatezanja i pritiska u trenutku loma, σt – čvrstoća na zatezanje.

81
 Na osnovu rezultata istraživanja i literaturnih podataka (Muller, 1963; Kujundžić,
1977) navodi se da je čvrstoća na zatezanje monolitnih primjeraka stijenske mase
manja od 1/20 do 1/10 njihove čvrstoće na pritisak.

3.3.7.3 Čvrstoća na smicanje

Kao što je naprijed navedeno, čvrstoće na pritisak i zatezanje imaju sasvim

ograničene praktične primjene za inženjerske analize i proračune, modelska
ispitivanja, terenska istraživanja i dr. To se ne može reći i za čvrstoće na smicanje,
jer se po pravilu svi lomovi u stijenskim masama dešavaju usljed prekoračenja
čvrstoće na smicanje.
Pukotine u velikoj mjeri utiču na čvrstoću na smicanje. Pri nastanku loma, mogući
su i takvi slučajevi da se cjelokupno smicanje obavi duž pukotina. Najčešći su pak
slučajevi da se smicanje obavi dijelom duž pukotina, a dijelom kroz monolitne
dijelove stijenske mase. Zato čvrstoća na smicanje stijenskih masa najčešće u sebi
sadrži djelimično čvrstoću na smicanje monolita, a djelimično čvrstoću na smicanje
pukotina i pukotinske ispune. Drugim riječima čvrstoća na smicanje stijenskih masa
zavisi od čvrstoće monolita i njihove slobode kretanja koja pak zavisi od broja,
orijentacije, razmaka i čvrstoće na smicanje pukotina, Hoek, 1983. Potpuno
sagledavanje ovog problema predstavlja težak teorijski i eksperimentalan zadatak,
pa su zato potrebne jednostavnije pretpostavke da bi se stvorila realna i pouzdana
osnova za procjenu čvrstoće na smicanje stijenskih masa potrebne pri
projektovanju.
Za sagledavanje ponašanja stijenskih masa, Hoek, 1983 smatra, potrebno je
započeti od komponenti koje sačinjavaju taj složeni sistem – stijensku masu. To
znači od kompaktnog monolitnog dijela stijenske mase i individualnih površina
pukotina. A zavisno od broja, orijentacije i svojstava pukotina, monoliti će se
translatorno kretati, obrtati ili drobiti kao odgovor na naprezanja koja deluju na
stijensku masu. Kako postoji veliki broj mogućih kombinacija, dimenzija i oblika
monolita, te pukotina sa različitim svojstvima, neophodno je utvrditi zajednička
ponašanja svim ovim kombinacijama, odnosno individualnim komponentama i
sistemu u cjelini.
Na osnovu brojnih eksperimentalnih i teorijskih izučavanja postavljeno je više
teorija o čvrstoći stijenskih masa, a koje su bazirane na različitim postavkama o
uzrocima loma. Do sada nije postavljena hipoteza koja je po svom značaju
univerzalna, koja bi važila za sve stijenske mase i sva stanja napona, već se mora u
zavisnosti od geološke građe stijenskih masa, njenih svojstava i stanja, odabrati
ona teorija loma sa kojom su saglasni rezultati eksperimenata.

82
Zato su neki istraživači bili prinuđeni da iznalaze empirijske odnose, između glavnih
napona ili normalnih i smičućih napona, pri lomu. Hoek i Brown, 1980 su predložili
empirijski kriterijum loma za procjenu čvrstoće ispucalih stijenskih masiva,
zasnovan na uzglobljenosti stijenskih blokova i stanju površina između tih blokova.
Ovaj je metod bio modifikovan tokom godina s namjerom da se zadovolje potrebe
korisnika koji su ga primjenjivali na probleme koji nisu razmatrani kada je orginalan
kriterijum bio razvijen (Hoek 1983; Hoek i Brown, 1988). Primjena metode na
stijene loše kvalitete je zahtjevala dalje promjene (Hoek, Wood i Shah, 1992) i čak
razvoj nove klasifikacije zasnovane na primjeni tkz. Geological Strength Index-a
(Hoek, Kaiser i Bawden, 1995; Hoek 1995, Hoek i Brown 1997, Hoek, Marinos i
Benissi, 1998; Marinos i Hoek, 2000, 2001; Hoek, Carranza-Torres, Corkum, 2002;
Marinos, V., Marinos, P. i Hoek, E., 2005; Hoek, E., Marinos, P i Marinos, V., 2005;
Marinos, P; Hoek, E. i Marinos, V., 2006 i dr.).

3.3.7.3.1 Generalizirani Hoek-Brownov kriterij

Generalizirani Hoek-Brownov kriterij loma za ispucale stijenske masive je definisan

preko izraza (Hoek, Carranza-Torres, Corkum, 2002):

' a
' ' 3
1 3 ci mb s (3.16.)
ci

gdje je:

’1 , ’3 - maksimalni i minimalni efektivni naponi pri lomu;

ci - jednoaksijalna čvrstoća na pritisak monolitnih dijelova
stijenskog masiva;
mb - Hoek-Brownova konstanta za stijenski masiv data preko
redukovane vrijednosti Hoek-Brownove konstante za monolitni
stijenski masiv mi izrazom:

GSI 100
mb mi exp (3.17.)
28 14D

83
 s, a - konstante koje zavise od karakteristika stijenskog masiva date
izrazima:

GSI 100
s exp (3.18.)
9 3D

1 1 GSI /15
a (e e 20 / 3 ) (3.19.)
2 6

GSI - The Geological Strength Index – Geološki Indeks Čvrstoće

D je faktor koji zavisi od stepena poremećenosti kojoj je stijenska masa izložena

usljed miniranja ili relaksacije napona. Njegova vrijednost varira od 0 za
neporemećenu stijensku masu do 1 za veoma poremećenu stijensku masu (vidjeti
Prilog br.6.1.).
Po ovoj posljednjoj verziji Hoek-Brownovog kriterija uzet je u obzir uticaj faktora
poremećenosti D na konstrante a i s, izrazi 3.18 i 3.19. Također, izrazi 3.18. i 3.19.
su dati za sve vrijednosti GSI, a ne kako je to ranije bilo za GSI veće i manje od 25,
čime se čini lagani prelaz na cjelokupni interval vrijednosti za GSI. Međutim,
numeričke vrijednosti za a i s su vrlo bliske onima koje se dobiju ranijim izrazima
istih autora, i nije potrebno vršiti korekcije proračuna po ranijim izrazima.
’
Jednoaksijalna čvrstoća na pritisak se dobije uvrštavajući 3 = 0 u jednačinu 3.16.:

a
c cis (3.20.)

a, čvrstoća na zatezanje je:

s ci
t (3.21.)
mb

Jednačina 3.21. se dobije kada se u jednačinu 3.16. uvrsti ’1 = ’3 = t. Ovo

predstavlja stanje biaksijalne čvrstoće. Hoek, 1983 je pokazao da je za krte

84
materijale jednoaksijalna čvrstoća na zatezanje jednaka biaksijalnoj čvrstoći na
zatezanje.
Normalni i smičući naponi su dati preko glavnih napona jednačinom Balmer-a,
1952:

' ' ' ' ' '

' 1 3 1 3 d 1/d 3 1 (3.22.)
n
2 2 d 1' / d '
3 1

' ' d 1' / d 3'

1 3 (3.23.)
d 1' / d 3' 1

Iz jednačine 3.16. se derivacijom dobije:

d 1' / d 3' 1 a mb (m b 3' / ci s)a 1 (3.24.)

Vidi se da su za primjenu Hoek-Brownovog kriterija potrebna tri parametra:

jednoaksijalna čvrtsoća na pritisak monolitnih dijelova stijenskog masiva
ci;

konstanta mi koja definiše karakteristike trenja mineralnih komponenata

ovih monolitnih dijelova;
“the Geological strength Index” GSI koji uspostavlja vezu između
karakteristika monolitnih dijelova i cjelokupnog stijenskog masiva.

3.3.7.3.2 Čvrstoća monolitnog dijela stijenske mase

Za slučaj monolitnih dijelova stijenske mase jednačina (3.16.) se pojednostavljuje u

izraz (Hoek, 2000):

' 0,5
' ' 3
1 3 ci mi 1 (3.25.)
ci

85
 Odnos između glavnih napona pri lomu za dati stijenski masiv je definisan preko
dvije konstante, jednoaksijalne čvrstoće na pritisak ci i konstante mi. Moguće
vrijednosti ovih konstanti mogu se odrediti statističkom analizom rezultata serije
triaksijalnih testova na brižljivo pripremljenim uzorcima stijene, slika 3.53.
(Suggested Methods of the ISRM, Brown, 1981; Lapčević, 2005).

Slika 3.53 Priprema uzoraka stijene za laboratorijska ispitivanja kod triaksijalnih

testova

Napomenimo da je interval vrijednosti minimalnog glavnog napona ’3 presudan

za dobivanje pouzdanih vrijednosti ove dvije konstante. Kod određivanja orginalnih
vrijednosti za ci i mi, Hoek i Brown, 1980 su primjenjivali interval 0 < ’3< 0.5 ’ci i,
bitno je da isti interval bude korišten u bilo kojem triaksijalnom opitu na
monolitnim stijenskim uzorcima. U analizu mora biti uključeno najmanje pet opita.
Jedan tip triaksijalne ćelije koji se može koristiti u ovim testovima je prikazan na
slici 3.54.

Slika 3.54 Triaksijalna ćelija za ispitivanje čvrstoće uzoraka: A – metalni klip sa

sferčnim ležištem, B – tijelo ćelije, C – uzorak sa odnosom visina/prečnik = 2, D –
hidraulički ulaz za bočni pritisak, E – mjerne trake, F – gumena fleksibilna košuljica.

Ova ćelija, opisana od strane Hoek-a i Franklina, 1968; Hoek, 2000, ne zahtjeva
dreniranje između testova i omogućava brzo ispitivanje velikog broja uzoraka. Za

86
istraživačke svrhe su dostupne i mnogo sofisticiranije ćelije ali rezultati dobiveni
pomoću ćelije prikazane na slici 3.54. su sasvim adekvatni za procjenu vrijednosti
ci i mi. Njena prednost je i u tome što se može koristiti i na terenu kada se ispituju
materijali kako što su ugalj, škriljci i filiti, koje je teško zaštiti tokom transporta i u
laboratoriji pripremiti uzorke za laboratorijska ispitivanja.
Laboratorijski testovi trebaju biti pripremljeni tako da vlažnost uzoraka odgovara
onoj na terenu. Mnoge stijene pokazuju značajan pad čvrstoće sa porastom
vlažnosti i testovi na uzorcima koji su bili ostavljeni na sušenje nekoliko mjeseci,
mogu dati pogrešnu sliku o čvrstoći monolitne stijene.
Kada se dobiju rezultati za jedan od pet ili više triaksijalnih testova, oni se mogu
analizirati kako bi se odredila jednoaksijalna čvrstoća na pritisak ci i Hoek-
Brownova konstanta mi kako su opisali Hoek i Brown, 1980. Pri ovoj analizi,
jednačina 3.25. se može napisati u obliku:

y mi ci x s ci (3.26.)

2
' ' '
gdje je x 3 i y 1 3

Za n uzoraka jednoaksijalna čvrstoća na pritisiak ci, konstanta mi i koeficijent

determinacije r2 se računaju preko izraza:

xy x y
2
y n x
ci 2
(3.27.)
n x n
x2
n

xy x y
1 n
mi 2
(3.28.)
ci 2 x
x
n

2
xy x y
n
r2 2
(3.29.)
x y2
x2 y2
n n

87
 Napomenimo da rezultati kvalitetno određenih triaksijalnih testova daju koeficijent
determinacije r2 veći od 0,9.
Kada laboratorijski testovi nisu mogući, Tabele 3.8. i 3.9. mogu poslužiti za
procjenu vrijednosti ci i mi, Hoek, 2000.

Tabela 3.8 Terenska procjena jednoaksijalne čvrstoće na pritisak ci, Hoek, 2000.

Index
Jednoaksijalna
Klasa*

tačkaste Terenska procjena

Opis čvrstoća na Primjeri
čvrstoće čvrstoće
pritisak (MPa)
(MPa)

Gust
bazalt,
Uzorak može biti
Ekstremno diabaz,
R6 > 250 10 samo zasječen
čvrst gnajs,
geološkim čekićem.
granit,
kvarcit

Amfiboliti,
pješčari,
bazalt,
Uzorak zahtijeva
gabro,
mnogo udaraca
R5 Vrlo čvrst 100 - 250 4 - 10 gnajs,
geološkim čekićem
grandiorit,
kako bi se slomio
krečnjak,
riolit,
sedra.

Krečnjaci,
Uzorak zahtijeva više
mermeri,
od jednog udarca
R4 Čvrst 50 - 100 2-4 filiti,
geološkim čekićem
pješčari,
da bi se slomio
škriljci.

88
 Glinci,
Ne može biti
ugalj,
odlomljen džepnim
beton,
nožem ili zagreban,
škriljci,
ali uzorak se može
R3 Srednje čvrst 25 - 50 1-2 trošni
prelomiti
kamen
jednostavnim
bilo kojeg
udarcem geološkim
litološkog
čekićem.
sastava.

Teže može biti

zagreban džepnim
nožem, plitko
R2 Slab 5 - 25 ** Kreda, so.
udubljen sa čvrstim
udarcem geološkog
čekića.

Drobi se pod
Jako
udarcem geološkog
istrošena i
R1 Vrlo slab 1-5 čekića, može se
** izmjenjena
zagrebati džepnim
stijena.
nožem.

Ekstremno Kruta
Mijenja se pod
R0 0,25 - 1 ** pukotinska
slab pritiskom prsta.
ispuna

* Klasifikovano po Brownu (1981).

** Point load test-ovi sa jednoaksijalnom čvrtsoćom na pritisak ispod 25 MPa daju preoptimistične rezultate.

Tabela 3.9 Vrijednosti konstante mi za monolitni stijenski masiv, po vrstama

stijena, Marinos i Hoek, 2000.

Tekstura stijene
Vrsta stijene

89
 krupnozrna srednjezrna finozrna vrlo finozrna

anhidrit 12 2 kreda 7 2
breče *
gips 8 2 grauvak 18 3 glinci 4 2
konglomerati *
Sedimentne pješčari 17 4 krečnjak(mikrit) dolomiti 9 3
krist. krečnjaci
krečnjaci(sparit)10 2 9 2 lapori 7 2
12 3
laporci 7 2 škriljci 6 2

gabro 27 3
andezit 25 5
granit 32 3 bazalt 25 5
breča 19 5
granodiorit 29 3 dacit 25 3
Magmatske diorit 25 5 perdiotit 25 5
norit 20 5 dijabaz 15 5
dolerit 16 5
porfiri 20 5 tuf 13 5
riolit 25 5
anglomerati 19 3

amfibolit 26 6
kvarcit 20 3
migmatit 29 3 metapješčari 19 3 škriljci grafitični
Metamorfne gnajs 28 5
mermer 9 3 škriljci 12 3** 7 4**
filiti 7 3**
hornfeli 19 4

* Konglomerati i breče mogu imati širok interval vrijednosti mi zavisno od prirode cementnog materijala i stepena
cementacije, tako da to može biti interval vrijednosti od one za pješčare, do vrijednosti za dobro granulisane
sedimente (i čak iznad 10).
** Ovo su vrijednosti za uzorke monolitne stijene ispitivane normalno na slojeve i listove. Vrijednost za mi će se
značajno razlikovati ako se lom dešava duž slabije ravni.

Treba napomenuti da ova tabela sadrži promjene u odnosu na ranije objavljene

verzije. Ove promjene su proizašle iz podataka dobivenih laboratorijskim testovima
i iz iskustva dobivenog kroz razgovore sa geolozima i inženjerskim geolozima.

3.3.7.3.3 Geological Strenght Index – Geološki Index Čvrstoće GSI

Čvrstoća ispucalih stijenskih masiva zavisi od karakteristika monolitnih dijelova

stijenskog masiva i također od slobode kretanja ovih dijelova da se klizaju i rotiraju

90
pod različitim naponskim stanjima. Ova sloboda kretanja je kontrolisana
geometrijskim oblikom monolitnih dijelova stijenskog masiva kao i stanjem
površina razdvojenih dijelova. Ćoškasti dijelovi stijenske mase sa čistim, hrapavim
površinama diskontinuiteta će rezultirati stijenom veće čvrstoće nego li okrugli
dijelovi okruženi istrošenim i izmjenjenim materijalom.
GSI klasifikacija je razvijena tokom godina uz pomoć inženjera-geologa sa kojima je
Hoek E. razmjenio iskustva širom svijeta (Hoek, 1995; Hoek, Kaiser i Bawden,
1995).
GSI je baziran na procjeni litologije, strukture i stanja površina diskontinuiteta u
stijenskom masivu i određuje se vizuelnim ispitivanjima stijenskog masiva. GSI, kao
kombinacija dva fundamentalna parametra geološkog procesa, uzglobljenosti
mase i stanja zidova pukotina, uzima u obzir glavna geološka ograničenja koja utiču
na masiv i zbog toga je geološki koristan index, a i praktičan za procjenu.
Vrijednost za GSI, u zavisnosti od strukture odnosno načina ispucalosti, tj.
uzglobljenosti stijenskog masiva i stanja površina zidova pukotina, može se odrediti
na osnovu Tabele 3.10., ili pomoću klasifikacije Bieniawskog, na osnovu izraza GSI =
RMR – 5.
Na osnovu litologije, strukture i stanja zidova pukotine, procjenjuje se srednja
vrijednost za GSI. Ne treba biti isuviše precizan. Mnogo je realističnije kada kažemo
da je vrijednost GSI = 33 do 37, nego li kada je preciziramo na GSI = 35.
Za stijene bolje kvalitete (GSI > 25), GSI vrijednost se može procijeniti direktno iz
vrijednosti RMR (Rock Mass Rating-Bodovanje stijenskog masiva), Bieniawski,
1976, (vidjeti poglavlje 3.4. Klasifikacija stijenskih masiva) uzimajući bodove za
stanje podzemne vode 10 (vlažno) i korekciju bodova za orijentaciju pukotina 0
(vrlo povoljno). Za stijene lošije kvalitete vrlo je teško odrediti vrijednost RMR i
veza između ova dva načina bodovanja ne daje pouzdanu osnovu za procjenu
čvrstoće stijenske mase. Znači RMR klasifikacija Bieniawsk-og se ne može koristiti
za procjenu vrijednosti GSI za stijene lošije kvalitete. Ako se koristi verzija RMR
klasifikacije Bieniawskog iz 1989, onda je GSI = RMR89’ – 5 gdje je broj bodova za
stanje podzemne vode 15, korekcija za orijentaciju pukotina 0.
U poglavlju 4.2. ove knjige, izvršena je određena modifikacija GSI klasifikacije za
slučajeve karbonatnih stijena.

Tabela 3.10 Vrijednosti GSI u zavisnosti od strukture diskontinuiteta i stanja

površina zidova pukotina, Hoek, 2000

91
 Napomena:
1) N/M se odnosi na slučajeve koji nisu mogući u praksi.
2) Stanje površina zidova pukotina:
Vrlo dobro - veoma hrapave, svježe neistrošene površine.
Dobro - hrapave, blago istrošene površine.
Prilično dobro - glatke, umjereno istrošene i izmjenjene površine.
Loše - veoma glatke ili jako istrošene površine, mjestimično sa zbijenim
proslojcima ili ispunom sa ćoškastim fragmentima.
Vrlo loše - veoma glatke ili jako istrošene površine sa mekim glinenim
proslojcima ili ispunom.

3.3.7.3.4 Mohr-Coulombov kriterij loma

92
U inženjerskoj praksi najčešće se koristi Mohr-Coulombova teorija loma. Kod
većina geotehničkih software se primjenjuje upravo ovaj kriterij u kojem je
čvrstoća stijenskog masiva definisana preko kohezije c' i ugla unutrašnjeg trenja '
pri efektivnim normalnim naponima. Jednačina 3.16. vrlo je korisna pri
projektovanju podzemnih iskopa, dok je za stabilnost kosina gdje je potrebna
čvrstoća na smicanje duž ravni loma pri efektivnom normalnom naponu, pogodnija
Mohrova anvelopa loma. Prema ovoj teoriji lom nastaje kada krugovi glavnih
napona dodiruju Mohrovu obvojnicu. U matematičkom smislu obvojnica može biti
kriva višeg reda što podrazumjeva u krajnjem slučaju i krivu I reda tj. pravu liniju.
Osim definisanja obvojnice u matematičkom smislu, mora se iskazati i njen fizičko-
mehanički karakter, tj. šta u nju ulazi, kao na primjer: čvrstoća na pritisak,
zatezanje, njihovi odnosi, vezni koeficijenti koji mogu imati mehaničko ili neko
drugo značenje.
Linearna veza između maximalnih i minimalnih glavnih napona data je izrazom:

' ' 2c' cos ' 1 sin ' '

1 c k 3 3 (3.30.)
1 sin ' 1 sin '
gdje je:
c - jednoaksijalna čvrstoća na pritisak stijenskog masiva;
' '
k - nagib pravca čija funkcija povezuje glavne napone 1 i 3.

Vrijednosti za c' i '

se mogu proračunati iz izraza:

k 1
sin ' (3.31.)
k 1

c' c (1 sin ') (3.32.)

2 cos '

Veza između smičućih i efektivnih normalnih napona ’n po Mohr-Coulmbovoj

teoriji data je izrazom:

c' ' tg ' (3.33.)

n

93
 Ne postoji direktna veza između jednačine 3.30. i nelinearnog Hoek-Brown-ovog
kriterija definisanog jednačinom 3.16. Naime, određivanje vrijednosti c' i ' za
stijenski masiv koji se posmatra kao Hoek-Brownov materijal je težak problem.
Autori smatraju da je najozbiljnije rješenje, za orginalni Hoek-Brownov kriterij
razvio Dr J.W. Bray, a objavio Hoek, 1983. Za bilo koju tačku površine koja se
razmatra kao što je to slučaj kod analize stabilnosti kosine, efektivni normalni
naponi se proračunaju koristeći odgovarajuću tehniku analize napona. Za ove
vrijednosti efektivnih napona se proračunaju čvrstoće na smicanje preko jednačine
koju su dali Hoek i Brown, 1997.
Poteškoća koja se javlja kod primjene ovog pristupa je što većina trenutno
dostupnih geotehničkih software kao konstante radije primjenjuje c' i ' nego li
efektivni normalni napon.
Razmatrajući veliki broj mogućih rješenja ovog problema, zaključeno je da je
problem najbolje tretirati kroz analizu serije opita triaksijalnog smicanja. Rezultati
ovakvih testova se mogu simulirati koristeći Hoek-Brownovu jednačinu 3.16. kako
bi se generisale serije vrijednosti triaksijalnih testova ( 1' i 3') za interval
’
minimalnih glavnih napona t 3 3max. Proces uključuje uravnoteženje oblasti
ispod i iznad Mohr-Coulmbovog grafika, odnosno linearnu regresiju krive dobivene
iz vrijednosti generisanih izrazom 3.16., slika 3.55.

Slika 3.55 Grafik rezultata simuliranih triaksijalnih opita na stijenskom masivu

definisanom jednoaksijalnom čvrstoćom na pritisak ci = 85 MPa, Hoek-Brownovom
konstantom mi = 10 i Geological Strenght Indexom GSI = 45, Hoek, Carranza-Torres,
Corkum, 2002.

94
 '
Ovi rezultira slijedećim izrazima za ugao unutrašnjeg trenja i kohezije c', Hoek,
Carranza-Torres, Corkum, 2002:

'
6a m b (s m b 3max )a 1
' sin 1 ci (3.34.)
'
2(1 a)(2 a) 6a m b (s m b 3max )a 1
ci

' '
(1 2a)s (1 a)m 3max (s m 3max )a 1
ci b b
ci ci
c (3.35.)
'
(1 a)(2 a) 1 (6a m b (s m b 3max )a 1) /(1 a)(2 a)
ci

Napomenimo da se vrijednost za gornju granicu bočnog napona ’3max, koji se javlja

u izrazima za vezu između Hoek-Brown-ovog i Morh-Coulmb-ovog kriterija, mora
odrediti u svakom pojedinačnom slučaju, za tunele i kosine.
Mohr-Coulmbonova čvrstoća na smicanje, za dati efektivni normalni napon ’n se
dobije preko izraza 3.33., zamjenjujući ' i c' izrazima 3.34. i 3.35.
Postoje slučajevi kada je korisnije razmatrati ponašanje cjelokupnog stijenskog
masiva, nego li lokalno posmatrati proces razvoja loma. Takav je na primjer slučaj
kada razmatramo čvrstoću nosećeg stuba od kamena, gdje je korisnije odrediti
čvrstoću cjelokupnog stijenskog masiva, nego li detaljno poznavati širenje loma u
stubu. Ovo vodi konceptu „globalne“ čvrstoće stijenskog masiva i Hoek i Brown,
1997, su predložili njeno određivanje tako što se u Mohr-Coulmb-onov izraz:

' 2c' cos '

cm (3.36.)
1 sin '

'
uvrste izrazi 3.34. i 3.35. za i c' za interval napona t
'
3 ci /4 , pri čemu se
dobija:

95
 ' 2c' cos '
cm (3.37.)
1 sin '

3.3.7.3.5 Uticaj veličine uzorka na čvrstoću na smicanje ispucalog stijenskog

masiva

Uticaj veličine uzoraka na čvrstoću stijene je široko razmatran u geotehničkoj

literaturi i općenito se pretpostavlja da postoji značajna redukcija čvrstoće sa
porastom veličine uzorka. Ovaj efekat, kao što je ranije pojašnjeno (poglavlje
3.3.2.2.) se naziva efekat razmjere. Na osnovu analize objavljenih rezultata, Hoek i
Brown, 1980 su predložili slijedeći izraz za vezu između jednoaksijalne čvrstoće na
pritisak stijenskog uzorka dijametra d (mm) cd i jednoaksijalne čvrstoće c50
uzorka dijametra 50 mm:

0 ,18
50
cd c 50 (3.38.)
d

Ova veza zajedno sa rezultatima na bazi kojih je formirana, je prikazana na slici

3.56.

Slika 3.56 Uticaj veličine uzorka na čvrstoću monolitne stijene, Hoek i Brown, 1980.

96
Autori pretpostavljaju da je redukcija čvrstoće uzrokovana većom mogućnosti loma
kroz i oko zrna, “blokova graditelja” monolitne stijene, nego kod zrna koja su
uključena u testne uzorke. Eventualno, kada je dovoljan broj zrna uključen u
uzorak, čvrstoća dostiže konstantu vrijednost.
Logično je da se ova činjenica može proširiti i dalje, odnosno predložiti da kada
govorimo o većoj razmjeri stijenske mase, čvrstoća će dostići konstantnu vrijednost
kada je veličina individualnih stijenskih komada dovoljno mala u odnosu na ukupnu
veličinu stijene koja se razmatra. Ovdje ustvari govorimo o efektu veličine
posmatranog područja (poglavlje 3.3.2.2.). Ovom pretpostavkom se može objasniti
i slika 3.57., Hoek i Brown, 2000, koja pokazuje prelaz od izotropnog monolitnog
stijenskog uzorka, preko veoma anizotropnog stijenskog masiva kod kojega je lom
kontrolisan sa jednim ili dva diskontinuiteta, do izotropnog veoma ispucalog
stijenskog masiva.
Hoek-Brownov kriterij loma, koji pretpostavlja izotropnu stijensku masu, može biti
primjenjen samo onda kada imamo dovoljan broj diskontinuiteta na maloj
udaljenosti, sa sličnim karakteristikama zidova pukotina. Znači, stijena se može
smatrati Hoek-Brownovim materijalom kada je njena razmatrana veličina znatno
veća u odnosu na veličine blokova na koje je ona izdjeljena diskontinuitetom.

Slika 3.57 Idealizirani dijagram koji pokazuje prelaz sa intaktne (monolitne) stijene
na veoma ispucali stijenski masiv pri porastu veličine uzorka.

97
 Kada su stijenski blokovi istog reda veličine kao i stijenski masiv koji se razmatra ili
su jedan ili više diskontinuiteta značajno veći od drugih, Hoek-Brownov kriterij se
ne može primjeniti. U ovome slučaju, stabilnost stijenskog masiva se mora
razmatrati uzimajući u obzir mehanizam loma koji uključuje klizanje ili rotaciju
blokova i isječaka koji su nastali lomom.

3.3.7.3.6 Metode za ispitivanje čvrstoće na smicanje duž pukotina

U prvim fazama istraživanja i projektovanja, čvrstoća na smicanje duž pukotina

obično se ispituje na malim uzorcima, uz pomoć jednostavne prenosive aparature
u terenskim uslovima, ili u laboratoriju, slika 3.58. U ovakvim aparatima može se
izvršiti smicanje duž pukotina na uzorcima veličine do 10 x 10 cm.

Slika 3.58 Aparat sa pratećom opremom za smicanje uzorka sa pukotinama, Hoek,

2000.

U Institutu za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ ispitivanja čvrstoće na smicanje duž

pukotina izvode se na cilindričnim uzorcima prečnika od 250 do 300 mm, dužine
300 do 400 mm. Pomoću specijalne bušilice uzima se uzorak tako da kroz njegovu
sredinu poprečnog preseka prolazi pukotina. Pošto se jezgro nabuši, prije
odlamanja se na jezgro navuče jedan cilindar od tankog lima iznutra premazan
gipsom ili cementnim malterom. Nakon stvrdnjavanja premaza jezgro se odlomi i
lim se pažljivo skine, a zatim se uzorak ugrađuje u uređaj za smicanje prikazan na
slici 3.59.

98
Slika 3.59 Uređaj za smicanje duž pukotina na cilindričnim uzorcima: 1- ugibomeri,
2 - zglob,3 - hidraulička presa, 4 - pokretno ležište, 5 - ram, 6 i 7 uzorak sa
pukotinom, Kujundžić, 1977

Pri istraživanjima za fazu Glavnog projekta, kada je veoma bitna pouzdanost

podataka, duž kritičnih diskontinuiteta izvode se ogledi smicanja „in situ“ u velikoj
razmjeri. Ovakva ispitivanja su veoma skupa i njihovo izvođenje je opravdano samo
za potrebe izgradnje kapitalnih objekata, osetljivih konstrukcija za koje treba
izvršiti odgovarajuće kontrole stabilnosti, kao što su naprimjer visoke lučne i
gravitacione brane.
Na slici 3.60., prikazan je dispozitiv za izvođenje ogleda „in situ“ po preporuci ISRM,
1974, a na slici 3.61. sličan terenski ogled u velikoj razmeri, Instituta za
vodoprivredu „Jaroslav Černi“.

Slika 3.60 Uobičajeni raspored opreme za „in situ“ ispitivanja, direktno smicanje u
velikoj razmeri, po preporuci ISRM, 1974

99
 Slika 3.61 Terenski ogled smicanja u velikoj razmjeri: 1, 2-hidrauličke prese, 3-
čelični ram, 4-betonski oporac, 5-prenosni betonski blok, 6-stijenski blok, 7-valjci, 8-
zglob, 9-čelični podmetač, 10-drveni podmetač, Kujundžić, 1977.

Postoje brojne laboratorijske i terenske metode ispitivanja čvrstoće na smicanje

duž pukotina u stijenskoj masi. Uglavnom, one se međusobno razlikuju po obliku,
veličini i načinu uzimanja uzoraka ili pripremi blokova. Takođe, razlikuju se i u
pogledu konstrukcije laboratorijskog uređaja za ispitivanje ili u pogledu aparature
za terenska ispitivanja. Međutim u pogledu procedure procesa ispitivanja razlike
gotovo da i ne postoje. Na uzorke sa pukotinama, ili na „in situ“ blokove, prvo se
nanese vertikalno opterećenje i sačeka se potpuna konsolidacija vertikalnih
pomjeranja. Zatim se izaziva bočno, smičuće opterećenje i registruju se
horizontalna pomjeranja, slika 3.62. Kod laboratorijskih ispitivanja bočna sila leži u
ravni smicanja, dok kod „in situ“ ispitivanja ona je kosa, pod malim otklonom od
horizontale. Položaj djelovanja i otklon bočne sile bira se tako da ona prolazi kroz
težište opterećene površine, čime se izbjegava moment obrtanja koji bi se dobio da
je bočna sila horizontalna.
Ispitivanja se izvode po istoj proceduri na 4 do 5 blokova, ali sa različitim
vertikalnim opterećenjem. Vertikalno opterećenje bira se tako da jedna tačka leži
blizu ordinate u dijagramu τ – σ, a druga treba da odgovara σ naponu, ili neznatno
većoj vrednosti, koji se očekuje u zoni objekta za konkretni slučaj. Ostale
vrijednosti se interpoliraju.
Pri smicanju se registruju izazvane sile, sračunavaju normalni i smičući naponi, i
mjere se odgovarajuća vertikalna i horizontalna pomjeranja. Na osnovu izmjerenih
podataka crtaju se dijagrami horizontalnih pomeranja u funkciji napona smicanja i
utvrđuju se tačke loma. Na osnovu njih crta se dijagram τ = f(σ), u kome se
Mohrova anvelopa aproksimira najčešće pravom, slika 3.62.,τ = c + σ·tgφ.
Dijagrami τ = f(σ), konstruišu se sa vršnim i rezidualnim vrijednostima τ, odnosno
mogu se odrediti parametri vršne i rezidualne čvrstoće. Prilikom korišćenja
vrijednosti parametra c treba biti obazriv, jer je odsječak Coulomb-Mohrove prave
na ordinati u stvari aproksimacija stvarne vrijednosti. Naime, veliki broj ispitivanja

100
ukazuje da je realniji dijagram τ = f(σ) kriva linija, a ona na ordinati odsjeca manju
vrijednost.

Slika 3.62 Ogled smicanja: (a) – šema opterećenja, (b) – dijagrami ispitivanja.

3.3.8 Naponska stanja u stijenskim masivima

Sa stanovišta nastajanja, naponska stanja u stijenskim masivima mogu se podijeliti

na: primarna, sekundarna, tercijarna i kvartarna naponska stanja (Kujundžić, 1979).

3.3.8.1 Primarna naponska stanja

Definicija i uzroci nastanka primarnih napona objašnjeni su u poglavlju 3.3.5. Ovdje

će se dati različite hipoteze i rezultati pojedinih eksperimentalnih ispitivanja. Treba
reći da je teorijsko izučavanje primarnog naponskog stanja veoma složeno i u
nauci još nedovoljno objašnjeno i definisano, pa je danas orijentacija na njihovo
eksperimentalno određivanje "in situ", za svaki konkretan slučaj. Glavna
preokupacija je određivanje odnosa između horizontalnih i vertikalnih napona i
njihovih pravaca.

a) Heimova, najstarija teorija, 1878, zasniva se na postojanju vertikalne

komponente normalnog primarnog napona σv, koja ovisi samo o težini nadsloja
stijenskog masiva do dubine h u kojoj se traži napon, ali i horizontalne komponente
σh, koja je približno jednaka vertikalnoj komponenti σv. Koeficijent bočnog pritiska
(koeficijent mirovanja k) neporemećenog masiva, koji predstavlja odnos

101
 horizontalnih i vertikalnih komponenti primarnog napona, po ovoj je hipotezi,
približno je jednak jedinici. Ovi odnosi mogu se izraziti matematski:

h
v g h h; v h ; k 1; (3.39.)
v

gdje je:
ρ - gustoća (kg/m3);
γ - jedinična težina (kN/m3);
g - ubrzanje zemljine teže (m/s2).

Kasnija ispitivanja pokazala su znatnija odstupanja od ove pretpostavke, posebno u

slučaju napona na vertikalne ravni σh, koji može biti manji ili nekoliko puta veći od
napona na horizontalne ravni σv.

b) Terzaghi i Richart, 1952, za tumačenje primarnih naponskih stanja polaze od

predpostavke o elastičnosti i kontinualnosti stijenskog masiva. Uslijed vertikalnih
napona σv dolazi, pored vertikalnih εv, i do horizontalnih deformacija εh, koje su
spriječene zbog okolnog stijenskog masiva (Poissonov efekat). U ovome slučaju po
teoriji elastičnosti je horizontalni napon σh izražen preko Poissonova koeficijenta ν i
vertikalnog napona σv:

h
h v ; h k v ; k ; (3.40.)
1 v 1

Iz Terzaghijeve formule proizilazi da bi horizontalne komponente prirodnih napona

morale biti manje od vertikalnih i one su znatno manje od vrijednosti dobivenih po
Heimovoj teoriji. Za slučaj k = 1 (σh = σv) dobije se v = 0,5, što do sada nije
izmjereno u stijenskim masivima. Poissonov koeficijent za mnoge masive kreće se
od v = 0,2-0,33, te bi iz jednadžbe 3.41. proizišao k između 0,25 i 0,5. Međutim,
mnoga mjerenja ukazuju da se ove vrijednosti kreću između k = 0,5 i 0,8 za čvrste
stijene, a između 0,8 i 1,0 za mekše stijene. Brojnim ispitivanjima dobiven je ovaj
odnos napona znatno većim od 1,0, iz čega, proizilazi da je σh > σv (Herget, 1973;
Kujundžić, 1977; Selimović, 2003).
Ove protivrječnosti upućuju na potrebu direktnog mjerenja primarnih napona u
stijenskom masivu "in situ", za svaki konkretni slučaj.

102
c) Herget, 1973 je analizirajući dobivene rezultate mjerenja primarnih napona
postavio hipotezu rasterećenja vertikalnih napona djelovanjem denudacije.
Dejstvo erozije smanjuje vertikalni napon u promatranoj tačci za Δσv, koji je
proporcionalan visini erodiranog dijela stijenskog masiva her (Kujundžić, 1977,
Selimović, 2003):

v her (3.41.)

te se horizontalna komponenta napona Δσh smanjuje za veličinu:

h v (3.42.)
1

Prema ovome se za vrijeme erozije horizontalna komponenta relativno povećava u

odnosu na vertikalnu. U određenoj dubini, gdje je vertikalna komponenta napona
bila veća, poslije erozije horizontalna komponenta postaje veća od vertikalne.
Mjerenjem primarnih napona "in situ" na raznim lokalitetima u svijetu i
upoređivanjem većeg broja objavljenih podataka ustanovljeno je, da je moguće
uspostaviti izvjesne zakonitosti (Herget, 1973, 1988; Hast, Nilsson, 1964;
Šumanskaja, Egorov, 1973; Baudendistel, 1974; Kujundžić, 1977; Brown i Hoek,
1978; Hoek, 2000; Selimović, 2003).
Promjena vertikalne komponente primarnog napona σv može se izraziti u funkciji
dubine kako je prikazano na slici 3.63. (a). Ovu zavisnost je dobio Herget, 1973 na
bazi trideset podataka dobivenih mjerenjem u više zemalja svijeta. Prema ovome
postoji određena zakonitost da vertikalna komponenta primarnog napona σv ovisi
od visine odnosno težine nadsloja stijenskog masiva prosječne gustoće od 2,66
g/cm3 tj.:

v f (h); v h; (3.43.)

v (19 12,6)105 Pa (0, 266 0,028)105 Pa / m

103
 Slika 3.63 Vertikalne (a) i horizontalne (b) komponente primarnih napona ovisno o
dubini, Herget, 1973; Kujundžić,1977; Selimović, 2003.

Horizontalni naponi σh pokazuju mnogo kompleksniju sliku. Oni ne zavise samo od

dubine i jedinične težine stijenske mase, te Poissonovog koeficijenta, već i od
tektonskih napona, zaostalih i recentnih, te od promjena naponskog stanja usljed
erozije stijenskog nadsloja. Na osnovu objavljenih podataka dobijenih mjerenjem
na raznim stranama svijeta uočavaju se tri moguće veze između σh i σv , slika 3.63.
(b):

1) h < v

h ( 22 7,4)105 Pa (0,127 0,033)105 Pa / m (3.44.)

Ova veza može da se objasni uticajem težine nadsloja stijenske mase i poprečnom
krutošću odnosno Poissonovim efektom.

104
2) h = v (3.45.)

Ova veza zasnovana je na realtivno malom broju mjerenja. Ona može takođe da se
objasni uzimanjem u obzir težine nadsloja, poprečne krutosti stijenske mase i
uticajem tektonskih napona, zaostalih i recentnih.

3) h > v

h (83 5)105 Pa (0,407 0,023)105 Pa / m (3.46.)

Ova veza sadrži 75% ukupnog broja raspoloživih podataka. Najvjerovatniji uzrok
velikim horizontalnim naponima su tektonske sile, a još vjerovatnije erozija
nadsloja stijenskog masiva, uzimajući u obzir i poprečnu krutost odnosno
Poissonov efekat, Kujundžić, 1977.

Brown i Hoek, 1978 (Hoek, 2000) su također pokazali zavisnost vertikalnih napona
od dubine h, na osnovu rezultata mjerenja širom svijeta, slika 3.64 (a). Ovaj
dijagram ukazuje da su mjerene vrijednosti u prilično dobroj saglasnosti sa
teorijom o gravitacionoj distribuciji vertikalnih napona (za prosječne jedinične
težine γ = 27 kN/m3). Dijagram na slici 3.64 (b) prikazuje zavisnost koeficijenta
k=σh/σv od dubine. Jasno je uočljivo veliko rasipanje podataka u područjima bliže
površini terena, što je svakako posljedica raznih lokalnih uslova, svojstvenih
svakom od područja gdje su mjerenja vršena i čija je promenljivost svakako najveća
u površinskim djelovima, prvenstveno zbog uticaja topografije. Iz dobijenog
dijagrama autori su izveli slijedeću relaciju, koja definiše opseg mogućeg variranja
koeficijenta k:

100 1500
0,3 k 0,5 (3.47.)
h h

Na dubinama manjim od 500 m horizontalni napon je znatno veći od vertikalnog,

dok se na dubinama većim od 1000 m prosječni horizontalni i vertikalni napon
približno izjednačuju, saglasno Heim-ovom pravilu. Vidi se da su horizontalni
naponi na manjim dubinama (manje od 1 km) redovno veći od vertikalnih i da se
koeficijent k povećava sa smanjenjem dubine, kao i da k → ∞ kada h → 0. To
svakako govori o anizotropiji napona u horizontalnoj ravni odnosno, da nema baš
mnogo smisla prikazivati horizontalni napon kao jednostavan dio vertikalnog, niti

105
 tražiti njihovu funkcionalnu povezanost preko određenih koeficijenata.
Najprihvatljivije je da se oni prikažu kao pojedinačne komponente tenzora
primarnih napona, a ne kao odnos.

(a) (b)
Slika 3.64 Zavisnost vertikalnih napona (a) i odnosa horizontalnih i vertikalnih
napona (b) od dubine, Brown i Hoek, 1978

Sheorey, 1994, je razvio toplotni elasto-statički model tla. Ovaj model uzima u
obzir varijacije elastičnih konstanti, gustoće i koeficijenta toplotnog širenja kroz
slojeve tla. On daje jednu jednostavnu jednačinu koja se može koristiti za
određivanje odnosa horizontalnih i vertikalnih napona k:

1
k 0, 25 7 E h 0, 001 (3.48.)
z

gdje je z (m) dubina ispod površine, a Eh (GPa) prosječni modul deformacije

nadslojeva u horizontalnom pravcu. Ovaj pravac mjerenja je posebno važan kod
uslojenih sedimentnih stijena, u kojima modul deformacije može biti značajno
različit u raznim pravcima. Grafik ove funkcije je dat na slici 3.65.
Krive koje predstavljaju zavisnost k od dubine z su slične onima objavljenim od
strane Brown i Hoek-a, 1978; i Herget-a, 1988 i drugih koji su uzimali u obzir
rezultate mjerenja napona „in situ“. Jednačina 3.48. daje dobru osnovu za procjenu
vrijednosti k, što je i bila namjera Sheorey-a, a ne da objašnjava pojavu zašto su

106
neki izmjereni vertikalni naponi veći od proračunatog gravitacionog pritiska stijene,
zatim prisustvo veoma velikih horizontalnih napona na nekim lokacijama ili zašto
su dva horizontalna napona rijetko jednaka. Ova razlika je vjerovatno izazvana
lokalnom topografijom i geološkim karakteristikama koje ne mogu biti uzete u
obzir u tako širokom modelu kakav je predložio Sheorey.

Slika 3.65 Odnos između horizontalnih i vertikalnih napona k za različite module

deformacije, Sheorey, 1994

U slučajevima kada detaljnija istraživanja pokazuju da se očekuje značajniji uticaj

primarnih napona na ponašanje stijenskog masiva oko podzemnih iskopa,
potrebno je provesti mjerenje napona na terenu, pokusima pomoću tlačnog
jastuka, hidraIučkim frakturiranjem, USBM (United States Bureau of Mines)
metodom ili određivanjem naprezanja korištenjem CSIR ili CSIRO sonde (Vrkljan,
2003). Izbor metode i broj mjerenja zavisi od urgentnosti problema, mogućnosti
podzemnog pristupa i troškovima predviđenim projektom.

3.3.8.2 Sekundarna naponska stanja

Sekundarno stanje napona nastaje u stijenskim masivima nakon poremećaja

prirodnog stanja izradom manjih ili većih šupljih prostora, u podzemlju, što dovodi
do nove preraspodjele napona u zoni oko podzemnog, vještački stvorenog
prostora. Ovi naponi su uglavnom lokalnog karaktera i javljaju se u blizini samoga
podzemnog iskopa ili radova na površini terena.

107
 Sekundarno stanje napona nastaje dakle, stvaranjem šupljeg podzemnog prostora
uslijed:
promjene naponskog stanja, koje se ispoljava kao napon koji ne
prekoračuje čvrstoću stijenskog masiva i napona koji dovodi do sloma
smicanjem stijenskog masiva (gorski udar, obrušavanje, klizanje, smicanje i
sl.);
dodatnog odvajanja, koje se manifestuje pritiscima od rastresanja kao
posljedica nedovoljne čvrstoće stijenskog masiva ili je to rasterećenje
posljedica izvođenja radova;
fizičko-hemijskih procesa koji izazivaju dodatne pritiske na šuplji prostor,
proisteklih iz pritisaka: gnječenja u elastičnom masivu, plastičnog tečenja u
plastičnom ili sipkom stijenskom masivu i bubrenja u masivu koji
primanjem vode mijenja zapreminu (Kujundžić, 1979; Selimović, 2003).

Ovi sekundarni naponi izazivaju slom u zoni neposrednog otvora, uslijed čega
dolazi u ovome području do formiranja zone oslobođenih napona, a dublje od nje
stvara se zona nosećeg prstena, koji prima povećane sekundarne napone, a dalje u
dubinu stijenskog masiva ostaje intaktno područje (Slika 3.66., Selimović, 2003). U
zoni oslobađanja napona dolazi do rastresanja stijenskog masiva, plastičnog
tečenja i drugih fizičko - hemijskih procesa, koji teže da krenu i popune šuplji
prostor.

Slika 3.66 Razvoj radijalnih i tangencijalnih napona oko kružnog otvora u elasto-
plastičnoj sredini.

Ako se ovim pokretima suprostavimo podgradom ili oblogom izazvat ćemo na

njihovom kontaktu sa stijenskim masivom sile koje nazivamo podzemni pritisci. U

108
stvari podzemni pritisak se ispoljava u funkciji otpornosti podgrade, odnosno
obloge, koja se suprostavlja pokretu stijenskog masiva koji želi zatvoriti izbijeni
otvor. Ne postoje podzemni pritisci, kao pojam, ukoliko otvor nije podgrađen, ili
obložen.
Razmotrićemo primjer sekundarnih napona oko horizontalnog kružnog tunela, u
ravni normalnoj na osovinu tunela, slika 3.67., Hoek, 2000. Prije iskopa tunela, u
razmatranom stijenskom masivu su ravnomjerno bili raspoređeni primarni naponi
σv, σh1 i σh2. Nakon iskopa tunela, naponi u neposrednoj okolini tunela se mjenjaju i
javljaju se novi naponi. Tri glavna napona σ1, σ2 i σ3 koja djeluju na tipični element
stijenskog masiva su prikazana na slici 3.67.
U Mehanici stijena se primjenjuje takva konvencija da su naponi pritiska uvijek
pozitivni, a tri glavna napona su označena tako da je σ1 najveći, a σ3 je najmanji od
tri napona.
Tri glavna napona su međusobno okomita, ali mogu biti pod određenim uglom u
odnosu na pravac primjenjenih primarnih napona. To je vidljivo sa slike 3.68.,
Hoek, 2000, koja pokazuje pravce napona u stijenskom masivu oko horizontalnog
tunela izloženog horizontalnim primarnim naponima σh1 koji su jednaki trostrukoj
vrijednosti vertikalnih primarnih napona σv. Duže crtice, na ovoj slici, prikazuju
pravac maksimalnih glavnih napona σ1 dok kraće crtice predstavljaju minimalne
glavne napona σ3 za svaki razmatrani element. U ovome slučaju, napon σ2 je
koaksijalan sa primarnim naponom σh2, ali su drugi glavni naponi σ1 i σ3 pod
određenim uglom u odnosu na napone σv i σh1.

Slika 3.67 Prikaz glavnih sekundarnih napona koji djeluju na stijenski element oko
horizontalnog tunela izloženog vertikalnom primarnom naponu σv, horizontalnom
primarnom naponu σh1 u ravni normalnoj na osovinu tunela i horizontalnom
primarnom naponu σh2 paralelnom osovini tunela.

109
 Slika 3.68 Pravci glavnih napona u stijenskom masivu oko horizontalnog tunela
izloženog horizontalnom primarnom naponu σh1 = 3 σv, gdje je σv vertikalni
primarni napon.

Konture magnituda maksimalnih glavnih napona σ1 i minimalnih glavnih napona σ3

su prikazane na slici 3.69., Hoek, 2000. Ova slika pokazuje da je preraspodjela
napona koncetrisana u stijenskom masivu bliže tunelu, a da je recimo na
udaljenosti od tri poluprečnika od centra otvora, raspodjela napona zanemarljiva.

Slika 3.69 Konture magnituda maksimalnih i minimalnih glavnih napona u

stijenskom masivu oko horizontalnog tunela, izloženog vertikalnom primarnom
naponu σv i horizontalnom primarnom naponu σh1 = 3 σv.

Analitičko rješenje za raspodjelu napona u napregnutoj elastičnoj ravni koja sadrži

kružni otvor objavio je Kirsch, 1898 i ono predstavlja osnovu za mnoge kasnije
studije o ponašanju stijenskog masiva oko tunela i okana. Slijedeći put koji je
ustanovio Kirsch, istraživači kao što su Love, 1927; Muskhelishvili,1953; i Savin,

110
1961 su objavili rješenja za iskope različitih oblika. Rezime ovih rješenja i njihovih
primjena u mehanici stijena je objavljen od strane Browna, 1987 u knjizi Analytical
and Computational Methods in Engineering Rock Mechanics.
Veliki broj podzemnih iskopa je nepravilnog oblika i često su grupisani jedan pored
drugog. Ove grupe iskopa mogu formirati skup složenih trodimenzionalnih oblika.
Nadalje, zbog prisustva geoloških oblika kao što su rasjedi, navlake, bore i sl.,
osobine stijene su rijekto ravnomjerne u okviru zapremine stijenskog masiva koji
razmatramo. Zbog toga ranije opisane zatvorene forme rješenja imaju ograničenu
primjenu sa aspekta proračuna napona, pomjeranja i sloma u stijenskom masivu
oko podzemnog iskopa. Na sreću, sa razvojem kompjutera posljednjih nekoliko
decenija, postaju dostupni mnogi moćni programi koji omogućuju numerička
rješenja ovih problema. U poglavlju 3.3.8.4 dat je pregled nekih od tih numeričkih
rješenja.

3.3.8.3 Tercijarno i kvartarno naponsko stanje

Tercijarno naponsko stanje nastaje uslijed djelovanja:

podgrade ili obloge, kada se već govori o podzemnim pritiscima i
unutarnjeg pritiska punjenja vodom ili drugim fluidima, gasovima ili
nevezanim materijalima, u fazi eksploatacije objekta.
Na primjer kod tunela pod pritiskom u fazi iskopa nastaje oko tunelskog otvora
sekundarno stanje napona, a u eksploataciji, uslijed unutarnjih pritisaka, nastaje
novo tercijarno stanje napona.
Kvartarno naponsko stanje nastaje uslijed susjednih tehničkih djelovanja u
rudarstvu i tunelogradnji, promjene površine terena i djelovanja podzemnih voda
prije, u toku i poslije građenja.

3.3.8.4 Numeričke metode analize naponskih stanja u stijenskom masivu

Numeričke metode za analizu napona u mehanici stijena mogu se podjeliti u dvije

grupe:
Rubne metode, u kojima je samo rub iskopa podijeljen na elemente, a
unutrašnji dio stijenskog masiva je predstavljen matematski kao
beskonačni kontinuum. Detaljnije informacije o metodama rubnih
elemenata mogu se naći u Boundary element methods in solid mechanics
od Crouch i Starfield-a, 1983.

111
 Metode domene, u kojima je unutrašnji dio stijenskog masiva podijeljen
na geometrijski jednostavne elemente sa odgovarajućim karakteristikama.
Metode konačnih elemenata i konačnih razlika koje tretiraju stijenski
masiv kao kontinuum. Metoda odvojenih elemenata (distinct elements)
je također metoda domene koja modelira svaki pojedini stijenski blok kao
jedinstven element.
Ove dvije grupe analiza mogu se kombinovati u hibridne modele kako bi se
maksimizilare prednosti i minimalizirali nedostaci svake od metoda.
Moguće je napraviti neka generalna opažanja o gore opisana dva tipa metoda. Kod
metoda domene, najznačajniji napori se ulažu kako bi se kreirala mreža koja će se
koristiti za podjelu stijenske mase na elemente. U slučajevima složenijih modela,
kao što su oni koji sadrže više otvora, mreža može postati ekstremno
komplikovana. Postojanje visoko optimiziranih generatora mreže u mnogim
modelima čini ovaj zadatak mnogo jednostavnijim nego u slučajevima kada je
mreža kreirana manuelno. Nasuprot tome, rubne metode zahtjevu samo da rub
iskopa bude diskretizovan, a okolni dio stijenskog masiva se tretira kao beskonačni
kontinuum. Budući da se metodom rubnih elemenata zahtjeva samo nekoliko
elemenata, zahtjevi za većom memorijom računara i vještinom i iskustvom
korisnika se reduciraju.
U slučaju metoda domene, vanjske granice modela moraju biti značajno udaljene
od iskopa, kako bi se greške, koje se povećavaju usljed interakcije ovih vanjskih
granica i iskopa, bile redukovane na minimum. S druge strane, pošto rubne metode
tretiraju stijenski masiv kao beskonačni kontinuum, uslovi na terenu trebaju biti
specificirani kao naponi koji djeluju na cjelokupan stijenski masiv, bez
ograničavanja unutar zahtjevanih granica. Glavna snaga rubnih metoda leži u
pojednostavljenju koje se postiže predstavljanjem stijenskog masiva kao
kontinuuma beskonačne širine. Međutim, to može stvarati poteškoće da se u
model inkomporiraju različite materijalne karakteristike i da se modelira interakcija
između stijene i podgrade. Dok se ne razviju tehnike koje omogućavaju
modeliranje različitih stijenskih karakteristika, ovi tipovi problema će se više
modelirati metodama domene, posebno metodom konačnih elemenata.
Danas postoji više različitih softwera za rješavanja naponskih stanja, deformacija i
za analizu stabilnosti blokova u stijenskom masivu (EXAMINE, FLAC, PHASE,
UNWEDGE i dr.). One se mogu uspješno koristiti i za analize u karbonatnim
stijenskim masama.

112
3.4 Klasifikacije stijenskih masiva

3.4.1 Uvod

Normalno je, da su klasifikacije obično među prvim aktivnostima u organizaciji bilo

koje grane nauke i inženjerske discipline. Uvidom u do sada objavljenu literaturu o
razvoju i korištenju klasifikacija stijenskih masiva može se doći do zaključka da
nema u svjetskoj niti u našoj literaturi zajedničke opšte priznate i prihvaćene
jedinstvene klasifikacije za stijenske masive, koja bi uz interpretaciju mogla
zadovoljiti sva područja građevinarstva i rudarstva. Radi ovoga postoje klasifikacije
prilagođene određenim naukama ili disciplinama, koje izučavaju stijenske masive.
Najčešća podjela bila je na geološke ili genetske i inženjerskogeološke klasifikacije.
Kasnije se razvijaju inženjerske klasifikacije ispucalih stijenskih masiva, koje
uključuju više numeričkih fizičko – mehaničkih i strukturnih osobina masiva
(Selimović, 2003).
Razlikujemo opisne, koje su proistekle iz vizuelnog opisivanja i ispitivanja te
numeričke klasifikacije bazirane na izmjerenim veličinama stijenskog masiva.
Geološka ili genetska, strukturno-teksturna i litološka klasifikacija u osnovi su
opisne i skoro isključivo su primjenjivane prije i u toku razvoja Mehanike stijena, ali
su za domen izučavanja ove discipline postale nedovoljne i statične. Klasifikacioni
sistem je izuzetno značajan i koristan za inženjera, ako je baziran na numeričkim
veličinama. Na ovoj osnovi posljednjih nekoliko decenija razvilo se više inženjerskih
klasifikacija intaktnog masiva na bazi: jednoosne čvrstoće na pritisak, modula
elastičnosti, ili širenja longitudinalnih talasa, na osnovu čega je mnogo autora
klasificiralo stijenu kao npr.: Protođakonov, 1926; Coates, 1964; Coates i Parsons,
1966; Deere i Müller, 1966; Underwood, 1967; Stapledon, 1968; Geological Society
of London, 1970; Broch i Franklin, 1972; Jennings i dr., 1973; Bieniawski, 1973;
Stagg i Zienkiewicz, 1975; Attevell i Farmer, 1976; Lama i Vukuturi, 1978; Jumikis,
1979.
Klasifikacije "in situ" obuhvaćaju najčešće čvrstoću na pritisak intanktne stijene,
elemente pukotina i općenito ispucalosti, sadržaj vode, parametre jezgrovanja
masiva i dr. Prvu klasifikaciju "in situ" u tunelima, ali opisno, obavio je Terzaghi,
1946. Laufferova klasifikacija, 1958, primjenjuje se u tunelogradnji. Značajno je
istaći, da su kod ove metode uvedena dva parametra: period vremena za koje će
nepodgrađeni tunel biti stabilan nakon iskopa i raspon.
Klasifikacija uz korištenje numeričkih podataka po mnogim parametrima (čvrstoća
na pritisak, pukotinski parametri, prisustvo vode, veličina tunela) razvijena je od
strane tzv. Salzburg-ške škole John, 1962; Müller, 1963, na principima Stinija, 1922,
1929 i 1951. Metodu kvantitativnog opisivanja masiva na bazi izvađenog jezgra
razvio je Deere, 1963, 1968, i primjenjuje se praktički u svim zemljama.

113
 Klasifikacioni indeks naziva se oznaka kvaliteta stijenskog masiva (Rock Quality
Designation-RQD) i zasniva se na analizi jezgra iz bušotina. Tipična šema
klasifikacije stijenskog masiva na osnovu razmaka pukotina i čvrstoća data je od
strane Franklina, Brocka i Waltona, 1971. S obzirom na bušivost Mc Gregor, 1968,
je masive podijelio u više grupa prema njihovom ponašanju pri bušenju.
Klasifikacioni sistemi masiva za podzemne iskope zasnovani su na izučavanju više
tunela ili podzemnih objekata, a temelje se na bodovanju više utjecajnih
parametara i različitih numeričkih vrijednosti za procjenu kvaliteta stijenskog
masiva. Ovi sistemi smatraju se savremenim i najkompleksnijim za podzemne
radove, a to su: Geomehanička klasifikacija – RMR – Rock Mass Rating (Bieniawski,
1970, 1973, 1974, 1975, 1976, 1979, 1989); RSR - Rock Structure Rating (Wickham,
Tiedemam i Skinner, 1972 i 1974); Q sistem - Rock Mass Quality (Barton, Lien i
Lunde, 1974). Višeparametarski (čvrstoća na pritisak, jedinična težina, tvrdoća
prema Mosovoj skali i preko opita Schmidt -ovim čekićem, stepen ispucalosti i
stanje zidova pukotina) klasifikacioni sistem, preko kojega se mogu obuhvatiti
problemi svih glavnih načina iskopa, razrađen je od strane Jovanovskog, 2001 i
nazvan ERMR (Excavation Rock Mass Rating) klasifikacioni sistem.
Klasifikacioni sistemi masiva za ocjenu stabilnosti kosina, manje su izučavani, ali
su potrebni, jer su mnoge klasifikacije nedovoljno primjenljive za izučavanje
stabilnosti kosina i usjeka (Goodman i Duncan, 1971; Novosel i dr. 1980; Crnković,
1980, 1983).
Danas u svijetu jako široku primjenu ima Geological Strenght Index - GSI
klasifikacija (opisana u poglavlju 3.3.7.3.3.) koja je razvijena tokom godina od
strane Hoek E., na bazi njegovih i iskustava inženjerskih geologa sa kojima je
razgovarao širom svijeta. GSI klasifikacija je bazirana na vizuelnoj procjeni
strukture, tj. uzglobljenosti stijenskog masiva i stanja površina diskontinuiteta u
stijenskom masivu, pri čemu se dobiva numerička vrijednost za GSI, praktična za
dalje određivanje čvrstoće na smicanje i deformabilnosti stijenskog masiva.
U nastavku će biti detaljnije opisani samo neki od klasifikacionih sistema,
prvenstveno oni koji će se primjenjivati u ovoj knjizi kod predložene metodologije
za modeliranje karbonatnih stijenskih kompleksa.

3.4.2 Klasifikacija na bazi oznake kvaliteta stijenskog masiva - Rock

Quality Designation (RQD)

Ova klasifikacija je razvijena od strane Deere-a, 1963, Deere-a i dr., 1967, da

omogući kvantitativnu procjenu kvalitete stijenskog masiva na bazi izvađenog
jezgra. RQD se definiše kao procenat monolitnih (čvrstih i zdravih) komada jezgra

114
dužih od 100 mm (4 inča) u odnosu na ukupnu dužinu jezgra. Tačna procedura
mjerenja dužine komada jezgra i proračun RQD - a su prikazani na slici 3.70
Palmström, 1975, je predložio da u slučajevima kada jezgro nije dostupno nego su
vidljivi diskontinuiteti na izloženoj površini ili istražnim galerijama, da se RQD može
odrediti iz broja diskontinuiteta po jedinici zapremine. Predložena relacija je:

RQD 115 3.3J v , (3.49.)

gdje je Jv suma broja pukotina po jedinici zapremine svih familija pukotina poznata
kao zapreminski koeficijent ispucalosti. RQD je parametar koji zavisi od pravca
posmatranja i njegova vrijednost se može značajno mijenjati zavisno od orijentacije
bušotine. Korištenje zapreminskog koeficijenta ispucalosti može biti korisno za
smanjivanje uticaja pravca posmatranja.

Slika 3.70 Procedura za mjerenje i proračun RQD.

RQD se može izraziti i preko učestalosti pukotina po m1 λ prema Priest i Hudsonu,

1976, kao:

0,1
RQD 100 e (0,1 1) (3.50.)

Ustanovljeno je, da postoji određeni odnos između RQD faktora i generalnog

kvaliteta stijenskog masiva primjenjivog za inženjerska razmatranja. Deere i dr.,

115
 1966, dali su ovisnost RQD faktora i kvaliteta masiva, koja je data u tabeli 3.11.,
Selimović, 2003.

Tabela 3.11 Klasifikacija po RQD

Opis kvaliteta Indeks

RQD (%)
stijenskog masiva brzina

0 ÷ 25 vrlo slab 0 ÷ 0,2

25 ÷ 50 slab 0,2 ÷ 0,4

50 ÷ 75 dovoljan 0,4 ÷ 0,6

75 ÷ 90 dobar 0,6 ÷ 0,8

90 ÷ 100 odličan 0,8 ÷ 1,0

Dobra korelacija ustanovljena je između RQD i frekvencija ispucalosti (Olivier,

1976), brzine širenja uzdužnih talasa i električne otpornosti, a slaba sa statičkim i
dinamičkim modulima te odnosima modula "in situ" i na uzorku i odnosima
elastičnih i ukupnih deformacija (Deere i dr., 1966; Lama i Vutukuri, 1978).
Uspostavljena je također ovisnost uzmeđu indeksa brzine kao kvadrata odnosa
brzine uzdužnih talasa "in situ" i na uzorku i RQD, koja je data u tabeli 3.11. (prema
Merrittu, 1968), kao i između zapremine pukotina i RQD (Palmstrom, 1975; Lama i
Vutukuri, 1978; Stagg i Zienkiewicz, 1975), Selimović, 2003.
Deere-ov RQD se puno koristi posljednjih nekoliko decenija, posebno u Sjevernoj
Americi. Cording i Deere, 1972; Merritt i Deere, 1972; i Deere, 1988 su uspostavili
odnos između RQD-a i Terzaghijevih faktora nosivosti i opreme za podgrađivanje u
tunelima, i vezano za to najvažnija primjena RQD je kao komponente RMR i Q
klasifikacija stijenske mase.

3.4.3 Geomehanička klasifikacija ili RMR sistem

Bieniawski, 1973, 1974, 1976, 1979 i 1989 je objavio detalje klasifikacije stijenskog
masiva koju je nazvao Geomehanička klasifikacija ili Rock Mass Rating (RMR)
system - Bodovanje stijenskog masiva. Tokom godina, sistem je uspješno
modifikovan i Bieniawski je napravio značajne promjene uključujući u bodovanje
različite parametre. Ovdje je data verzija klasifikacije iz 1989 (Bieniawski, 1989).

116
Slijedećih šest parametara se koristi kako bi se klasifikovala stijenska masa koristeći
RMR sistem:
1. Jednoaksijalna čvrstoća na pritisak monolitnog dijela stijenskog masiva;
2. Oznaka kvalitete jezgra iz bušotine RQD;
3. Razmak pukotina (diskontinuiteta);
4. Stanje pukotina (diskontinuiteta);
5. Stanje podzemne vode;
6. Orijentacija pukotina (diskontinuiteta).

RMR sistem predstavljen tabelom 3.12. daje bodove za svaki od šest gore
navedenih parametara. Sabirajući ove bodove dobiva se vrijednost RMR.

Tabela 3.12 Geomehanička klasifikacija ili RMR sistem, Bieniawski, 1989.

A. Klasifikacioni parametri i bodovi
Parametri Područje vrijednosti
Indeks Preporuču-
tačkastog
optereće- je se test
1.Čvrstoća >10 4 –10 2–4 1–2
na pritisak nja Js čvrstoće na
monolit- [MPa] pritisak.
nog dijela Jednoaksi-
stijenskog jalna
5 – 25
1–5

<1
masiva čvrstoća na >250 100– 250 50 – 100 25 – 50
pritisak
σci [MPa]
BODOVI 15 12 7 4 2 1 0

2. RQD [%] 90 – 100 75 – 90 50 – 75 25 – 50 < 25

BODOVI 20 17 13 8 3
0.6 – 2.0 0.2 – 0.6 60 – 200
3. Razmak pukotina > 2.0 m < 60 mm
m m mm
BODOVI 20 15 10 8 5
Glatka
Vrlo hrapave Neznatno Neznatno Meka
površina
površine hrapave hrapave ispuna veća
ili ispuna
nekontinuira površine, površine, od 5 mm
manja od
ne, zijev zijev debljine ili
5 mm
4. Stanje pukotina neodvojene, manji od manji od zijev veći od
debljine,
(vidjeti pod E) zidovi 1mm, 1mm, 5 mm
ili
pukotine zidovi rastrešeni debljine,
rastrešeni
znatno pukotina zidovi kontinualne
zidovi
čvrsti. čvrsti. pukotina. pukotine.
pukotine.

BODOVI 30 25 20 10 0

117
 Priliv po 10 m
tunelske
Bez dotoka < 10 10-25 25-125 > 125
debljine
[l /min]

5.Stanje Odnos
podzemne pritiska vode
vode u pukotini i
0 < 0,1 0,1-0,2 0,2-0,5 > 0,5
većeg
glavnog
napona

Potpuno
Opće stanje Samo vlažno Vlažno Kapanje Tečenje
suho

BODOVI 15 10 7 4 0

B. Popravka bodova za orijentaciju pukotina

Vrlo Vrlo
6. Pružanje i pad pukotina Povoljno Dobro Nepovoljno
povoljno nepovoljno

Tuneli 0 -2 -5 - 10 - 12

BODOVI Temelji 0 -2 -7 - 15 - 25

Kosine 0 -5 - 25 - 50 - 60

C. Kategorije stijenskog masiva na osnovu zbira bodova

Broj bodova 100 – 81 80 – 61 60 – 41 40 – 21 < 21

Katergorija I II III IV V

Opis stijene Vrlo dobra Dobra Povoljna Slaba Vrlo slaba

D. Značenje kategorije stijenskog masiva

Kategorija I II III IV V

20 god. 1 god. za 1 sed. za 5 5h za 10min. za raspon 0,5m

Prosječno vrijeme stajanja
za 15 m 10 m m raspon

118
 raspona raspona raspona 1,5 m

Kohezija stijenskog masiva

> 400 300-400 200-300 100-200 <100
(kPa)

Ugao trenja stijenskog

> 45 35-45 25-35 15-25 <15
masiva (◦)

E. Vodič za klasifikaciju pukotina

Dužina
< 1m 1-3m 3-10m 10-20m > 20
pukotina
6 4 2 1 0
Bodovi
Zijev 0 < 0,1mm 0,1-1,0mm 1-5mm > 5mm
Bodovi 6 4 2 1 0
Hrapavost Vrlo hrapavo Hrapavi Umjereno Glatko Klizavo
hrapavo
Bodovi 6 5 3 1 0
Ispuna Nikakva Čvrsta Čvrsta ispuna Meka
Meka ispuna
ispuna debljine veća ispuna
debljine
debljine od 5 mm debljine
manje od 5
manje od 5 veće od 5
mm
mm mm

2
Bodovi 0 4 2 0
Istrošenost Zdrava stijena Malo Umjereno Jako Raspadnu-
istrošeno istrošeno istrošeno to

Bodovi 6 5 3 1 0

* Neka stanja su uzajamno isključiva. Npr., ako je prisutna ispuna, hrapavost površine će biti zasjenjena uticajem
ispune. U tome slučaju koristimo A4 direktno.

Bieniawski, 1989 je objavio vodič za izbor podgrade u tunelima za koje se zna

vrijednost RMR.
Jedan od prvih izraza za procjenu čvrstoće na smicanje je baziran na RMR
klasifikaciji. Pomoću ovog izraza, kohezija cm i ugao unutrašnjeg trenja stijenskog
masiva m mogu se jednostavno procijeniti kako je to predložio Bieniawski, 1989:

cm 5 RMR (3.51.)

m 5 ( RMR / 2) (3.52.)

119
 Iz ovoga osvrta na klasifikacije stijenskog masiva proizilazi da se ne može tražiti
univerzalna klasifikacija koja bi obuhvatila veoma široka područja građevinske i
rudarske aktivnosti i da ujedno bude prihvatljiva za sve radove u stijenskim
masivima.
Mnoge klasifikacije i sistemi proistekli su iz istraživanja na geološkim formacijama
drugačijim od analiziranih u ovom radu. Uslovi i metode bušenja, miniranja i
podgrađivanja također su neistovjetne u različitim regionima svijeta, zbog čega sve
klasifikacije treba pažljivo primjenjivati i provjeravati na određenom broju
podataka i iskustava za svake konkretne uslove i regione sa različitim geološkim
razvojem. U ostalom klasifikacije treba promatrati dinamično a ne statično, te ih
stalno treba provjeravati, razvijati i dopunjavati, а na osnovi novih saznanja,
mjerenja, karakteristika pojedinih regiona i slično.

3.5 Ekstrapolacija parametara pri geotehničkom modeliranju

stijenskih masiva

3.5.1 Opis jednog od postupaka ekstrapolacije

Problem geotehničkog modeliranja kod čvrstih stijenskih masa ne može se

razmatrati bez analize problema ekstrapolacije parametara za područje čije su
dimenzije reda veličine objekta koji se istražuje (brana, tunel, površinski kop i dr.).
Pod pojmom ekstrapolacije se podrazumjeva proširenje ispitanih vrijednosti
fizičkih i mehaničkih parametara sa manjih na veća (šira) područja. Naime, pri
istraživanjima i ispitivanjima prirodne geološke sredine (terena) uobičajeno je da
su probna tijela (uzorci) mnogo manjih dimenzija u odnosu na dimenzije objekta.
Kao najpogodnija metodologija za ekstrapolaciju parametara pokazala se
kombinacija statičko-dinamičkih istražnih metoda. Statičke metode se odnose na
terenska ispitivanja, u najvećoj mjeri, deformabilnosti i otpornosti na smicanje. S
druge strane, primjenom geofizičkih dinamičkih metoda, se dobiju mehaničke
karakteristike stijenskih masiva kao što su brzina rasprostiranja elastičnih
seizmičkih talasa (transverzalnih vt i longitudinalnih vl). Primjenom teorije
elastičnosti računaju se veličine dinamičkog koeficijenta poprečne deformacije tkz.
Poissonovog koeficijenta i dinamičkog modula elastičnosti Edyn. Primjenom
dinamičkih seizmičkih metoda na površini terena koji se istražuje, kao i dužinom
istražnih galerija, raskopa i sl. moguće je izdvajanje pojedinih zona po konturama
terena i u funkciji od dubine, za koje se, sa dovoljnom tačnošću, može da usvoji, da
brzine elastičnih logitudinalnih talasa vl imaju “konstantnu” vrijednost. Ove zone
se nazivaju kvazihomogene zone po parametru brzine elastičnih talasa.

120
S druge strane, primjenom komparativne mikroseizmičke metode pri opitima
pritiska (statičke metode) na određenom broju mjernih mjesta, dobivaju se
komparativne vrijednosti statičkih i dinamičkih karakteristika deformabilnosti
(modula deformacije D, modula elastičnosti E, dinamičkih modul elastičnosti Edyn,
kao i brzina vl). Tako je moguće uspostavljanje korelacionih veza oblika D = f(vl), pri
različitim opterećenjima. Kod ovih korelacija treba da bude ispunjen uslov da se pri
statičkom i dinamičkom opterećenju ispituje isti volumen stijenskog masiva sa
istim stanjem, kao i da ispitivani volumen stijenskog masiva treba da zadovoljava
uslove kvazihomogenosti i kvazikontinualnosti, kao i kvaziizotropije.
Na osnovu ovih korelacija, koje se daju i preko numeričkih izraza, moguće je, za
kvazihomogene zone po parametru brzine vl, a koje su dobivene primjenom
seizmičkih dinamičkih metoda, ekstrapolirati odgovarajuće vrijednosti modula
deformacija D. Na kraju se dobiju inženjerskogeološki modeli IGM po parametru
deformabilnosti stijenskog masiva, a koji važe za cijelu zonu istraživanog volumena.
Primjena ovog generalnog postupka koji se bez sumlje dokazao kao veoma
pogodan za ekstrapolaciju, pored rezultata ispitivanja statičko-dinamičkih
parametara stijenskog masiva, može uključiti i kvalitet stijenske mase. Postupak
ekstrapolacije bi se sastojao u slijedećem:
detaljna klasifikacija stijenske mase po jednom od sistema oko zone
mjernih mjesta opita “in situ”, kao i za cijelu zonu istraživanog objekta;
uspostavljanje korelacionih zavisnosti između statičkih i dinamičkih
parametara sa kvalitetom stijenske mase;
formirane korelacione zavisnosti služe kao osnova da se za izdvojene zone
pored kvaliteta stijenske mase na odgovarajućim inženjerskogeološkim
modelima, dodaju odgovarajuće vrijednosti za statičke i dinamičke
parametre deformabilnosti.

3.5.2 Teoretske osnove za uspostavljanje korelacionih zavisnosti

Uspješna primjena metodologije ekstrapolacije parametara nije moguća bez

primjene odgovarajućih matematičkih metoda koje omogućuju povezivanje
podataka različitog karaktera. Naime, rezultati detaljnih geoloških, geofizičkih i
geotehničkih istraživanja i ispitivanja ne bi mogli da se uključe u završni model, ako
nisu definirani sa nekim analitičkim izrazom.
Korelacijska analiza primjenom specifičnih statističkih metoda i tehnika ispituje
stepen povezanosti između dvije ili više varijabli. Ukoliko se utvrdi određeni stepen
povezanosti između dvije varijable, regresijskom analizom razvija se analitički

121
 izraz ili algebarski model koji najbolje opisuje odnos između promatranih varijabli
(Papić M., 2005).
Korelacijska analiza uključuje konstrukciju odgovarajućeg grafičkog prikaza
kovarijacije varijabli (dijagram rasipanja, oblak raspršenja ili XY scatter), te
utvrđivanje brojčanog pokazatelja jakosti i smjera veze između varijabli tj.
koeficijenta korelacije r. Koeficijent korelacije poprima vrijednost između -1 i 1,
(ova svojstva se odnose na linearni koeficijent korelacije, ali dobrim dijelom
vrijede i za većinu drugih oblika korelacije). Apsulutna vrijednost koeficijenta
korelacije ukazuje na jačinu povezanosti između varijabli. Što je r bliže nuli,
povezanost je slabija, a što je bliže jedinici povezanost je jača, Tabela 3.14. (Papić
M., 2005).
Donja tablica je samo smjernica za “grubu” interpretaciju vrijednosti koeficijenta
korelacije. Statistička značajnost koeficijenta korelacije zavisi o određenim
svojstvima promatranih varijabli i određuje se dodatnim statističkim metodama.

Tabela 3.13 Tabela povezanosti između varijabli u ovisnosti o apsulutnoj vrijednosti

koeficijenta korelacije r, (Papić M., 2005)
Apsulutna vrijednost koeficijenta korelacije Jačina povezanosti između varijabli
r =1 potpuna korelacija
0,8 r < 1 jaka korelacija
0,5 r < 0,8 srednje jaka korelacija
0,2 r < 0,5 relativno slaba korelacija
0 r < 0,2 neznatna korelacija
r =0 potpuna odsutnost korelacije

U primjenjenoj se statističkoj analizi kao mjera povezanosti između dvije varijable

(X i Y) najčešće koristi Pearsonov koeficijent linerane korelacije (Papić M., 2005):

N
xi y i N x X xY
i 1
r (3.53.)
N N
xi2 N X2 y i2 NY 2
i 1 i 1

Cilj je regresijske analize vezu između promatranih varijabli izraziti ili opisati
odgovarajućim analitičko-matematičkim izrazom, tj. regresijskim modelom.
Osnovna svrha ovoga modela je, uz objašnjavanje povezanosti promatranih pojava,

122
mogućnost predviđanja vrijednosti zavisne varijable za određene vrijednosti jedne
ili više nezavisnih varijabli. Opšti oblik jednostavnog regresijskog modela je:

Y f (X ) u (3.54.)
gdje je u dio varijance varijable Y koji nije objašnjen uticajem varijable X. Dva su
osnovna cilja koja želimo ostvariti pri konstrukciji regresijskog modela:
1. Pronaći funkciju koja najbolje opisuje vezu između promatranih varijabli.
2. Parametre te funkcije odrediti tako da neobjašnjeni dio varijance zavisne
varijable u bude što manji.

U daljem tekstu opisati će se nekoliko najčešće primjenjivanih regresijskih modela

(Papić M., 2005).
a) jednostavna linearna regresija. Opšti oblik ovoga modela je:

Y bX a (3.55.)

Parametri gornje jednačine određuju se metodom najmanjih kvadrata. Temeljni

kriterij je minimum zbira kvadrata rezidualnih odstupanja (u), tj. kvadrata
odstupanja orginalnih (empirijskih) vrijednosti zavisne varijable yi od očekivanih
(regresijskih) vrijednosti ŷi. Prevedeno, želimo naći pravac koji najbolje aproksimira
skup tačaka u dijagramu rasipanja. Sa S ćemo označiti sumu kvadrata odstupanja
orginalnih od regresijskih vrijednosti:

N
yˆ i
2
S yi (3.56.)
i 1

Uvrštavanjem izraza (3.54.) u izraz (3.55.) dobiva se:

N 2

S yi (bxi a) (3.57.)
i 1

Vrijednost gornjeg izraza ovisi o nepoznatim parametrima a i b. Dakle, problem se

svodi na određivanje minimuma funkcije dviju varijabli. Prvi korak je određivanje
parcijalnih derivacija gornje funkcije po varijablama a i b:

123
 N
dS
2 yi bxi a
da i 1
(3.58.)
N
dS
2 yi bxi a xi
db i 1

Izjednačavanjem gornjih izraza sa nulom i sređivanjem dolazimo do sistema od

dvije linearne jednačine sa dvije nepoznate:

N N
N a b xi yi
i 1 i 1

N N N
a xi b xi2 xi y i (3.59.)
i 1 i 1 i 1

Opšta rješenja gornjeg sistema predstavljaju formule za izračunavanje parametara

modela jednostavne linearne regresije:

N
xi y i N X Y
i 1
b N
(3.60.)
2 2
x i N X
I 1

a Y b X (3.61.)

Od statističkih veličina kao mjeru reprezentativnosti modela jednostavne linearne

regresije navesti će se samo koeficijent determinacije koji se definiše kao omjer
sume kvadrata odstupanja protumačene regresijom i sume kvadarata ukupnih
odstupanja:

N
( yˆ i Y )2
R2 i 1
N
(3.62.)
2
yi Y
i 1

124
Koeficijent determinacije i koeficijent linearne korelacije povezani su relacijom:

R2 r2 tj. r R2 (3.63.)

b) model jednostavne eksponencijalne regresije:

Y a bX , pri čemu su a, b > 0 (3.64.)

c) dvostruko logaritamski model regresije (POWER):

Y a Xb (3.65.)

d) model višestruke linearne regresije:

Y a b1 X 1 b2 X 2 ..... bk X k (3.66.)

3.5.3 Uslovi određivanja korelacionih zavisnosti

Objavljeni eksperimentalni podaci o vezama između dinamičkih i statičkih

karakteristika deformabilnosti realnih stijenskih masa odlikuju se značajnim
rasipanjem što otežava određivanje nepoznatih korelacionih zavisnosti. Samo
strogo standardizovani uslovi određivanja veličina koje upoređujemo mogu dati
zadovoljavajuću korelacionu zavisnost između statičkih parametara deformacija i
elastičnosti i pokazatelja dinamičkih svojstava stijenskih masiva. Korektno
upoređenje ovih karakteristika moguće je uz slijedeće uslove (Kujundžić, 1966):

1. proučavati svojstva jednog određenog dijela stijenske mase;

2. pridržavati se iste razmjere ispitivanja (podaci dobijeni statičkim i
dinamičkim ispitivanjima treba da izražavaju svojstva zapremine stijenskih
masa istog reda veličine);
3. proučavati stijenske mase u jednom istom stanju, tj. treba da bude
ostvarena identičnost vlažnosti, oštećenosti i prirodnih napona;

125
 4. pridržavati se identičnosti pravca sila koje izazivaju deformacije pri
statičkim i dinamičkih ispitivanjima;
5. u područjima svakog petrološkog člana treba vršiti ispitivanja stijenske
mase različitog stepena oštećenja.

Ispitivanjem prva četiri uslova obezbjeđuje se vjerodostojnost a posljednjeg

potpunost dobijenih korelacionih veza.
Praktično određivanje zavisnosti između statičkih i dinamičkih pokazatelja
deformabilnosti stijenskih masa vrši se na osnovu:

a) neposrednog upoređivanja odgovarajućih vrijednosti modula, brzina

rasprostiranja elastičnih talasa i kvalitete stijenskih masiva (metode
neposredne korelacije);

b) njihova korelacija sa nekim posrednim parametrima (modulom idealne

elastičnosti, karakteristikama ispucalosti itd.), koji mogu dovoljno
pouzdano da se odrede (metode posredne korelacije). Ako se pridržavaju
osnovni uslovi upoređivanja, korelacione veze dobivene neposrednim ili
posrednim upoređivanjem odgovarajućih veličina, prakično se podudaraju.

3.5.4 Metode neposredne korelacije

Metode neposredne korelacije zasnovane su na neposrednom upoređivanju

vrijednosti modula D, E i Edyn, brzina vl, kvalitete stijenske mase (RMR, Q-sistem,
GSI) i dr.
Na osnovu raznih objavljenih radova o određivanju statičkih i dinamičkih
karakteristika pri ispitivanjima “in situ” najveću primjenu imaju slijedeći oblici
ispitivanja:
sondažnim dilatometrom i detaljnim ultrazvučnim karotažom;
hidrauličkom raspinjačom i akustičnim i ultrazvučnim karotažom;
hidrauličkim jastukom i seizmičkim ili akustičnim prozračivanjem;
statičkim ogledima i seizmičkim profilisanjem.

126
Kvalitet stijenskog masiva na mjestu ispitivanja statičko-dinamičkim metodama se
utvrđuje pomoću jedne od metoda klasifikacije stijena.

a) Neposredna korelativnost između statičkog modula deformacija D i

elastičnosti E

Korelativna zavisnost između modula deformacija D i statičkog modula elastičnosti

E uspostavljena je na osnovu rezultata dobijenih na 133 mjerna mjesta za koja je
pomoću metode hidrauličkog jastuka dobiven isti toliki broj parova vrijednosti za D
i E. Ove vrijednosti i dobijena korelaciona veza prikazani su na slici 3.71.

Slika 3.71 Korelativnost između statičkih modula deformacija D i elastičnosti E za

krečnjake.

Istraživanjem i analizom dobivenih rezultata ustanovljen je kao najpovoljniji

regresioni model (Kujundžić i Petrović, 1980; Selimović, 2003):

D a Eb (3.67.)

te je za vezu statičkog modula deformacija D i elastičnosti E dobiven izraz,

2
neposrednom korelacijom, sa visokim korelacionim koeficijentom od r =0,93, u
obliku:

D 9,25 10 2 E 1,189 (MN/m2) (3.68.)

Iz ove ovisnosti prikazane na slici 3.71. se vidi da je najveća učestalost rezultata
2 2
modula deformacija do 10.000 MN/m , a neznatna preko 20.000 MN/m .

127
 b) Korelacija između modula elastičnosti E, modula deformacija D i brzine
rasprostiranja uzdužnih talasa vl

Ovisnost između modula elastičnosti E modula deformacija D i brzine uzdužnih

elastičnih talasa vl, određena je na bazi 51 para, komparativnih statičko-dinamičkih
ispitivanja, provedenih na tlačnom jastuku i neposredno oko njega, u krečnjačkom
masivu (Kujundžić i Petrović, 1980). Dobivena je vrlo dobra korelativnost (r2 = 0,81)
prihvaćenih izraza, koji su dati u dijapazonu najmanjih i najvećih graničnih
vrijednosti, slika 3.72., Kujundžić i Petrović, 1980; Selimović, 2003.

Slika 3.72 Dijagrami ovisnosti modula elastičnosti E i brzine longitudinalnih talasa

vl (a) i modula deformacija D i brzine longitudinalnih talasa vl (b)

Ispod v = 2 km/s nema podataka, jer se ovo područje odnosi na toliko oštećene,
l
polomljene i nepovezane masive da se i ne mogu smatrati čvrstim stijenskim
masivom. S druge strane vidi se da je gornja granica brzine oko v = 5,5 km/s, a to i
l
jeste gornja granica veoma kompaktnih krečnjaka. Realno područje primjene je u
intervalu: 2 km/s < vl < 5,5 km/s, ali su najučestalije vrijednosti od 3,5 - 4,5 km/s.

c) Korelativnost između statičkih modula elastičnosti E, modula deformacije D i

dinamičkog E modula elastičnosti
dyn

Na slici 3.73. (Kujundžić i Petrović, 1980; Selimović, 2003) dat je dijagram ovisnosti
statičkog modula elastičnosti E i dinamičkog modula elastičnosti Edyn dobiven za 51
par vrijednosti na istom lokalitetu. Uz koeficijent korelacije od 0,81 dobivena je
korelacija u obliku:

128
E 5.0 10 2 Edyn
1.172
(MN/m2), (GN/ m2); (3.69.)

Slika 3.73 Funkcija ovisnosti između statičkog E i dinamičkog E modula

dyn
elastičnosti za krečnjački masiv.

Iz svih ovih analiza proizilazi da se deformacione, odnosno elastične konstante

nalaze u slijedećem odnosu:

D<E<Edyn (3.70.)

Na slici 3.74. (a) prikazana je ovisnost modula deformacija iz prvog ciklusa

opterećenja DI i dinamičkog modula elastičnosti Edyn, iz koje se vidi, da se pri
pravilnom izboru upoređujućih veličina, korelacione ovisnosti dobijene metodom
direktne ili indirektne korelacije skoro poklapaju. Korelaciona ovisnost za
krečnjački region Ingurske hidroelektrane uspostavljena je izrazom:

log DI 1,4306 log E dyn 2,9663 (105 GN / m 2 ) (3.71.)

pri čemu je koeficijent korelacije 0,897, te se ova međuovisnost smatra veoma

uska (jaka), (Savič, Koptev i dr. 1977; Selimović, 2003).

129
 Slika 3.74 Grafička zavisnost modula deformacija D (D - sumarni modul
0
deformacija, D – modul deformacija iz I ciklusa opterećenja, D – modul
I II
deformacija iz II ciklusa) i dinamičkog modula elastičnosti E , za krečnjake
dyn
hidroelektrane Inguri (a) i za krečnjački masiv u različitim dijelovima svijeta (b)

Da je po ispravnom postupku moguće uspostaviti jedinstvenu zavisnost između

statičkih i dinamičkih parametara deformacije pokazuje i generalizirani dijagram
veze D0, DI, DII i Edyn, za krečnjačke stijene različitih objekata u Sovjetskom Savezu,
nekih hidroelektrana u bivšoj Jugoslaviji i u svijetu, slika 3.74. (b).

d) Korelacije između kvalitete stijenskog masiva i modula deformacije D

Empirijske veze između kvalitete stijenskog masiva izražene preko RMR vrijednosti,
Indexa kvaliete Q i Geological Strength Indexa GSI sa modulom deformacije D su
uspostavljene za različite regije u svijetu. Naime, radi se o inženjerskom alatu uz
pomoć kojega se veoma brzo mogu proračuati moduli deformacije.
Za RMR>50, Bieniawski (1979) je predložio slijedeću relaciju:

D 2RMR 100 (3.72.)

Nakon toga, Serrafim i Perreira (1983), imajući na raspolaganju veliki broj rezultata
u intervalu RMR<50, predlažu novu korelaciju, koja pokriva širi interval od veoma
malih do veoma visokih vrijednosti za RMR:

D 10 ( RMR 10 ) / 40
(3.73.)

130
S druge strane, Barton (1983) predlaže slijedeći izraz:

D 25 log Q (3.74.)

Jovanovski i Gapkovski (1998), predlažu relacije dobivene iz nekoliko projekata na

lokaliltetu Republike Makedonije i bivše Jugoslavije:

D 1,69 6 RMR 3,9 (3.75.)

Jašarević (1999), daje izraz za karbonatne stijenske masive na području Hrvatske:

D e ( 4, 407 0 , 081 RMR )

(3.76.)

Hoek, Carranza-Torres, Corkum (2002), su napravili korekcije za relaciju Serafim-a i

Pereira-e (1983) na osnovu praktičnih opažanja i analize ponašanja pri iskopu u
stijenama slabe kvalitete (gdje je jednoaksijalna čvrstoća na pritisak ci 100MPa):

GSI 10
D ci 10 40
E rm 1 , (GPa) (3.77.)
2 100

Napomenimo da je u orginalnom izrazu RMR vrijednost zamjenjena sa Geological

Strength Index GSI, a kao ulazni parametri su uvedeni još i jednoakslijalna čvrstoća
na pritisak ci i faktor poremećenosti D. Za ci >100MPa, koristi se jednačina:

GSI 10
D 40
E rm 1 10 , (GPa) (3.78.)
2

U izrazima 3.77. i 3.78. modul deformacije je označen kao Erm (rock mass modulus
of deformation) prema nazivu na engleskom jeziku, a ne sa D kao što je to slučaj na
drugim mjestima u knjizi i općenito u literaturi sa ovog govornog područja, a i da bi
se razlikovao od oznake za faktor poremećenosti D (disturbance factor).

131
 Hoek i Diederichs (2006) daju generalizovani izraz koji uvodi modul monolitnog
dijela stijenske mase Ei :

1 D/2
E rm Ei 0, 02 , (MPa) (3.79.)
((60 15D GSI) /11
1 e

U slučaju kada Ei nije poznato može se koristiti i pojednostavljeni Hoek i Diederichs

(2006) izraz:

1 D/2
E rm 100000 , (MPa) (3.80.)
((75 25D GSI) /11
1 e

ili se u izrazu 3.79. može uvrstiti vrijednost za Ei dobivena preko jednakosti

Ei MR ci (3.81.)

gdje je MR odnos modula deformacije stijenskog masiva i modula monolitnog

dijela stijenskog masiva Erm / Ei , koji je se daje tabelarno za različite vrste stijene
(vidjeti Prilog br.6.2.).
Pored gore navedenih relacija više autora je na osnovu rezultata sa različitih
lokaliteta širom svijeta dalo korelacije za kvalitetu stijenskog masiva preko jednog
od klasifikacionih sistema i modula defromacije (Nicholson i Bieniawski, 1990; Mitri
i dr., 1994; Read, 1999; Barton, 2002; Sonmez, 2004; Carvalho, 2004; Diederichs i
Kaiser, 1999).
Napominje se da u sklopu analiza pri izradi ove knjige, u tačci 4.4. prikazane i serije
sopstvenih analiza, od koje su neke date po prvi put, s ciljem da se bliže definira
mogući dijapazon variranja parametara kod karbonatnih stijenskih masiva.

3.5.5 Metode posredne korelacije

Posrednom korelacijom uspostavljaju se međusobni odnosi između E, D, Edyn i vl

preko korištenja nekog posrednog parametra ξ, koji se dosta dobro koreliše sa bilo
kojom veličinom čija se korelaciona veza traži. Npr.:

132
E dyn E dyn ( ); D D ( ); E E ( ); (3.82.)

gdje se eliminacijom parametra ξ pronađe ovisnost:

D D ( E dyn ) ; odnosno E E ( E dyn ) ; (3.83.)

Kao posredni parametar najčešće se koristi modul idealne elastičnosti Ei ili putem
kvantitativne karakteristike ispucalosti stijenskog masiva (Kujundžić, Savič, 1984;
Savič, l979; Savič, Jaščenko, 1967; Linovski, Stoltzner, 1974; Selimović, 2003).
Statički modul idealne (trenutne) elastičnosti E dobije se iz idealno elastične
i
deformacije iδe (Savič, Jaščenko, 1979; Kujundžić, Savič, l984; Selimović, 2003). Za
njeno određivanje koristi se početni dio silazne krive u dijagramu deformacije u
funkciji opterećenja, koja se karakteriše najmanjom krivinom.
Iz dijagrama deformacija u funkciji napona (Slika 3.75.) statički modul Ei praktički
se određuje na način da se:
kroz krajnje tačke krive rasterećenja (AB) povuče prava, čiji je tanges ugla
proporcionalan modulu elastičnosti za n-ti ciklus opterećenja;
sa pravom AB povuče se paralelni pravac A'B' na način koji najbolje
osrednjuje centralni dio silazne krive (CD);
početak silazne krive (A) spoji se sa presječnom tačkom (C) silazne krive i
pravca A'B', čiji je tanges ugla sa apscisom proporcionalan modulu E .
i

Slika 3.75 Shema određivanja idealne elastične deformacije iδe i modula idealne
elastičnosti Ei

133
 Ustanovljeno je, da se za modul idealne elastičnosti Ei može uspostaviti opšta
ovisnost sa dinamičkim modulom elastičnosti Edyn, kako na probnim uzorcima tako i
na stijenskom masivu. Ova korelativnost, iz rezultata istraživanja više autora (Savič,
l979; Savič, Jaščenko, 1967, 1979; Selimović, 2003), može se prikazati jednadžbom:

1,141
Ei 0,1333E dyn (3.84.)
2
gdje se moduli izražavaju u dimenzijama 10 Pa, a ovisnost Ei=Ei (Edyn) može se
prikazati dijagramom (Slika 3.76.)
Na bazi ovih postavki postupak posredne korelacije svodi se na:

uspostavljanje ovisnosti između statičkih modula elastičnosti E, modula

deformacija D i modula idealne elastičnosti Ei, tj.:

D D ( E i ); E E( Ei ); (3.85.)

gdje se vrijednosti za module E i D dobiju iz istih ispitivanja i na osnovu skupa

parova vrijednosti elastičnih i deformacionih parametara konstruišu se
korelacioni dijagrami.
uvrštavanjem jednačine Ei 1,141
0,1333E dyn u gornje jednačine dobivaju se
zavisnosti:
D D ( E dyn ) i E E ( Edyn ) (3.86.)

Slika 3.76 Dijagram ovisnosti između vrijednosti dinamičkog modula elastičnosti

Edyn i statičkog modula idealne elastičnosti Ei za razne tipove stijenskih masiva.

134
Metoda posredne korelacije sa korištenjem kvantitativnih pokazatelja ispucalosti
svodi se na iznalaženje ovisnosti između Edyn i D posredstvom koeficijenta
ispucalosti ili poroznosti (Kujundžić, Savič, 1984; Selimović, 2003), koji se na
mjestima statičkih ogleda određuju kako običnim geološkim tako i geofizičkim
metodama. Pri tome je opšta shema iznalaženja korelacionih zavisnosti u
potpunosti analogna naprijed opisanoj shemi, jedino s tom razlikom što se sada
umjesto veličine Ei koristi parametar poroznosti ili ispucalosti

135
 4
Prijedlog metodologije za
geotehničko modeliranje
karbonatnih stijenskih masiva

Na osnovu prikaza značajnih svojstava i stanja stijenskih masiva, a koja se odnose i

na karbonatne stijenskog masiva, datog u predhodnim poglavljima, očito je da
postoji dosta saznanja i pristupa koji na jedan ili drugi način imaju dodirnih tačaka
sa analizama provedenim u ovoj knjizi, i koji se sa više ili manje uspjeha primjenjuju
u praksi.
Sa druge strane, postoji znatan prostor za razvoj i modifikaciju postojećih metoda,
kako bi se tim metodama detaljnije obuhvatili karbonatni masivi, a što bi
istovremeno poslužilo i za dalji razvoj metodologije za njihovo geotehničko
modeliranje.
Imajući u vidu ove stavove, u ovom poglavlju dat je prijedlog metodologije za
modeliranje karbonatnih masiva. Prijedlog je zasnovan na postojećim podacima za
svojstva i stanja karbonatnih stijenskih masiva, sopstvenim istraživanjima i
ispitivanjima, statističkim analizama parametara, te seriji uspostavljenih korelacija
za najznačajnija stanja i svojstva ovih masiva.

136
4.1 Prikaz, analiza i poređenje rezultata ispitivanja čvrstoće
monolitnih uzoraka karbonatnih stijenskih masiva sa
različitih lokaliteta BiH i R. Makedonije

Iako je zbog monolitnosti uzoraka na kojima se ispituje čvrstoća na pritisak i

zatezanje, njihova praktična primjena pri rješavanju inženjerskih problema
ograničena, vrijednosti ovih čvrstoća mogu biti korisni parametri koji ukazuju na
kvalitet stijenske mase. Stoga se često koriste kao ulazni podaci za klasifikacije
stijene, ili kao veličina (konstanta) za definisanje nekog od kriterijuma loma, što će
biti pokazano u narednom poglavlju 4.2.
Radi sticanja uvida u interval unutar kojeg mogu varirati vrijednosti čvrstoća
monolitnih dijelova stijenskog masiva u ovome poglavlju su prikazani neki rezultati
ispitivanja čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova ci karbonatnih stijena sa
područja BiH i R. Makedonije.
U Tabelama 4.1. i 4.2. prikazan je dio rezultata ispitivanja čvrstoće na pritisak ci
monolitnih uzoraka stijenskog masiva koji su uzeti sa lokaliteta brane Salakovac na
rijeci Neretvi, BiH i Sveta Petka, na rijeci Tresci, R. Makedonija.
Iz tabele 4.2. se vidi da se najčešće vrijednosti čvrstoće na pritisak za stijene na
lokalitetu brane “Sveta Petka” kreću u dijapazonu od ci = 40 - 50 MPa. Ovi
rezultati su ispod uobičajenih vrijednosti za karbonatne stijene, što se može
objasniti uticajem mikroskopskih defekata izazvanih ranijim tektonskim uticajima,
iako su gledano makroskopski uzorci bili u svježem stanju. Generalno, prema
parametru čvrstoće monolita, može se zaključiti da se radi o stijenama srednje
čvrstoće (prema Brownu, 1981).

Tabela 4.1 Srednje vrijednosti čvrstoće na pritisak ci okomito na slojeve u MPa

uzoraka krečnjaka za branu Salakovac, Ispitivanja čvrstoća na pritisak okomito na
slojeve za kamenolom HE Salakovac, Sarajevo, 1970.
Uzorak Uzorak Uzorak Uzorak Uzorak Uzorak
Stanje
br.1 br.2 br.3 br.4 br.5 br.6
Suho 171,5 162,3 152,3 150,6 158,2 153,2

Vodom
164,4 145,4 139,6 135,1 138,3 144,8
zasićeno
Poslije
156,4 137,7 127,1 129,2 136,8 143,3
smrzavanja

137
 Tabela 4.2 Vrijednosti čvrstoće na pritisak ci monolitnih uzoraka sa lokaliteta
brane Sveta Petka, Svoden elaborat za izvršenite istražuvanja i ispituvanja za
betonska lačna brana na pregadnoto mesto „Sveta Petka“ na reci Treska, 2004.
Dimenzije uzoraka Čvrstoće na
Red.br. Bušotina Dubina (m)
D/H (mm) pritisak ci (MPa)
1. DB-8 21.10-21.30 71.5/177 .5 25.78

2. DB-9 25.2-25.40 71.3/177 35.56

3. DB-9 26.5-27.1 71/168 45.05

4. DB-9 27.80-28.00 71.3/178 50.84

5. DB-9 28.5-28.7 71.3/172 64.89

6. DB-9 29.40-29.60 71.5/178 62.76

7. DB-9 30.10-30.30 71.4/177.5 54.45

8. DB-9 73.10-73.3 61/152 32.07

9. DB-10 25.10-25.30 83.7/ 209 27.26

10. DB-10 23.50-23.80 83.7/209.5 42.35

11. DB-11 33.70-33.90 71.3/178.5 33.06

12. DIL-2 25.20-25.40 61.4/153 35.12

13. DIL- 2 26.10-26.30 61.5/155 24.91

14. DIL- 2 32.60-32.80 61.5/153 .5 55.88

15. DIL- 2 37.60-37.80 61.5 /155 24.91

16. DIL- 2 38.5-38.7 61 .5 /156 75.96

17. PS-1 32.20-32.40 71.4 / 178 .5 54.45

18. PS-2 31.60-31.80 71.3/179 41.33

21. PS-2 69.70-69.90 61.3/156 49.47

22. S-3 28.10-28.30 71.2/179 61.28

23. PS-4 25.40-25.60 61.5/153.5 41.20

24. PS-5 25.40-25.60 71/180 33.09

25. S-6 30.40-30.60 71.4/176 42.71

26. DVZ-1 17.30-17.50 61.5/154 26.59

27. DZ-1 28.20-28.40 71.2/ 179 44.96

29. DR-3 16.10-16.30 71.3/178.5 38.07

Srednje čvrstoće na pritisak krečnjaka za agregat betona brane Grabovica na rijeci

Neretvi su iznosile: u suhom stanju 172 MPa, zasićenom 149 MPa, a nakon

138
smrzavanja 125 MPa, (Selimović, 2004). Iz ovih podataka, kao i podataka u tabeli
4.1. vidljivo je da su najveće čvrstoće na pritisak u suhom, smanjuju se za uzorak u
zasićenom stanju, a najmanje su poslije smrzavanja.
Pored ovih podataka, na slikama 4.1., 4.2., 4.3. i 4.4. su dati histogrami sa statistički
obrađenim podacima.

Slika 4.1 Histogram raspodjele čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova karbonatnih

stijenskih masiva, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008.

Slika 4.2 Histogram raspodjele čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova za uzorke sa

lokacije brane Sveta Petka, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008.

139
 Slika 4.3 Histogram raspodjele Indeksa tačakste čvrstoće monolitnih dijelova
karbonatnih stijenskih masiva, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008.

Slika 4.4 Histogram raspodjele Indeksa tačakste čvrstoće monolitnih dijelova za

uzorke sa lokaliteta brane “Sveta Petka”, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski,
Peševski, 2008.

Sa slika 4.1. do 4.4. se može vidjeti da čvrstoća na pritisak karbonatnih stijenskih

masiva varira u širokom intervalu, što se može pripisati uticaju stepena
kristalizacije, izmjenjenosti monolitnih dijelova, anizotropije čvrstoća monolita,
različitim faktorima subjektivne prirode i drugo.

140
Radi poređenja sa svjetskim iskustvima, u tabeli 4.3., dati se određeni podaci
ispitivanja za različite karbonatne stijene. I za ove slučajeve, očito je da čvrstoća na
pritisak varira u širokom intervalu. Ovo nesumnjivo ukazuje da je veoma teško
generalizovati podatke sa različitih lokaliteta, i na neophodnost konkretnih
ispitivanja za svaki lokalitet. Također, iz tabele 4.3 se vidi da su vrijednosti
jednoaksijalne čvrstoće na pritisak različite za različite pravce ispitivanja što govori
o anizotropiji karbonatnih stijenskih masiva po parametru jednoaksijalne čvrstoće
na pritisak.

Tabela 4.3 Prikaz dijapazona variranja vrijednosti čvrstoće na pritisak za različite

tipove karbonatnih stijenskih masiva (Hawkins, 1998).
Srednja
Pravac Uzorak 1 Uzorak 2 Uzorak 3
vrijednost
ispitivanja (MPa) (MPa) (MPa)
(MPa)
Paralelno 94 107 115 105
Krečnjak tip
Vertikalno 119 139 131 131
Shelly
Koso 109 109 121 113
Paralelno 154 157 153 154
Krinoidni
Vertikalno 169 163 152 161
krečnjak
Koso 144 159 179 161
Paralelno 118 156 206 179
Oolitski
Vertikalno 207 142 156 176
krečnjak
Koso 165 141 151 166
Paralelno 217 225 211 218
Mikritski
Vertikalno 222 233 244 233
krečnjak
Koso 225 216 235 225
Paralelno 227 258 269 251
Dolomit Vertikalno 242 229 248 240
Koso 270 259 254 261

Kako je već ranije rečeno (poglavlje 3.3.7.1.) Indeks čvrstoće u tačci se ne može
lako korelirati sa vrijednošću čvrstoće na pritisak. Kada se i uspostave ove
korelacije, faktori korelacije za karbonatne stijene različite geološke starosti,
mineralnog sastava, izmenjenosti i makro i mikrostrukturnih karakteristika variraju
u širokom opsegu. Tako ovaj faktor za mermere brane “Sveta Petka” iznosi 16,832
(slika 4.5.), za krečnjake iz okoline Ohrida, R. Makedonija 39,508 (slika 4.6.) i dr.
Ovo rasipanje rezulata ukazuje na potrebu određivanja ovih korelacija za svaku
pojedinčanu lokaciju posebno.
Tabela 4.4 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak
monolitnih uzoraka po raznim autorima.
Korelacija Autor
c=(14.5-27)Is(50) za krečnjake
Romana (1999)
c=(5-10)Is(50) za kredu i porozni krečnjak

c=23xIs(50) (r2 =0.75) za krečnjake i laporce Tsiambaos & Sabatakakis (2004)

141
 100

sci (MPa)
Brana "Sveta Petka"

80
sci = 10,614* Is (50) + 22,563
R2 = 0,8027
60

40
sci = 16,832*Is (50)
R2 = 0,5116
20

0
0 1 2 3 4 5 6
Is (50) (MPa)

Slika 4.5 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak

monolitnih uzoraka za karbonatne komplekse brane “Sveta Petka”

200
sci (MPa)

"Krečnjak, nalazište Ohrid"

160

120
sci = 39,508*Js(50)
R2 = 0,7075
80

40

0
3 4 5

Is (50)(MPa)

Slika 4.6 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak

monolitnih uzoraka za krečnjake sa lokaliteta Ohrida, R. Makedonija.

Ispitivanjem čvrstoće na pritisak na uzorcima različitih volumena, tj. različitih

veličina potvrđena su novija shvatanja o efektu razmjere po kojima se povećanjem
veličine ispitivanih uzoraka ne smanjuje prosječna vrijednost čvrstoće na pritisak,
naime, ona ostaje ne promjenjena, a samo se smanjuje disperzija, odnosno
varijacija vrijednosti čvrstoća na pritisak. Varijacije rezultata ispitivanja sa
porastom veličine ispitivanih uzoraka nisu linearne, već se granične krive disperzije

142
asimptotski približavaju srednjoj vrijednosti. Sa slika 4.7. i 4.8. se može vidjeti da je
reprezentatvini elementarni volumen REV u pogledu ispitivanja čvrstoće na pritisak
za karbonatne stijenske masive brane “Sveta Petka” cca 1150 cm3, a za kalcitske
mermere kamenoloma K-2 brane Kozjak cca 554 cm3. To je zapremina do koje
veličina uzorka ima uticaja na vrijednosti čvrstoće na pritisak.

Slika 4.7 Uticaj efekta razmjere na čvrstoću na pritisak monolitnih dijelova

karbonatnih stijenskih masiva sa lokaliteta brane “Sveta Petka”

Slika 4.8 Uticaj efekta razmjere na čvrstoću na pritisak monolitnih dijelova

kalcitskih mermera iz kamenoloma K-2 za branu Kozjak, R. Makedonija

U tabeli 4.5. su dati rezultati ispitivanja čvrstoće na zatezanje monolitnih uzoraka

stijene sa lokaliteta brane “Sveta Petka” Brazilskom metodom, (Svoden elaborat za
izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na pregadnoto mesto
„Sveta Petka“ na reci Treska, 2004). Vidimo da vrijednosti čvrstoće na zatezanje

143
 variraju, pri čemu se niže vrijednosti odnose na izmjenjene stijenske varijetete, a
više vrijednosti na svježe monolitne dijelove.

Tabela 4.5 Rezultati ispitivanja čvrstoće na zatezanje monolita pomoću Brazilske

metode za branu “Sveta Petka”

Red. D/h D/h D/h t1 t2 t3

Bušotine Dubina (m)
br. [mm] [mm] [mm] [MPa] [MPa] [MPa]

1. PS – 4 28.60 – 28.80 61.5/30.3 61.4/30.2 61.5/30.2 6.76 9.11 –

2. S–6 25.60 – 25.90 71.5/30.4 71.1/30.7 71.1/30.4 7.06 11.25 9.52

3. DB – 8 22.60 – 22.90 71.6/30.0 71.5/30.6 71.4/29.9 14.39 15.15 7.56

4. DM– 1 18.30 – 18.50 61.4/31.1 61.5/30.9 61.5/30.9 3.43 0.33 6.79

5. DM– 1 25.10 – 25.30 61.5/31.2 61.5/31.7 61.5/31.6 3.95 7.28 6.30

6. DZ– 1 30.40 – 30.60 71.5/31.9 71.5/31.9 71.5/31.8 3.66 – 3.45

Na slici 4.9., dat je histogram sa zastupljenim kategorijama karbonatnih stijenskih

masiva po RMR sistemu za lokalitete iz R. Makedonije i BiH.

Slika 4.9 Histogram sa prikazom kategorija stijenskog masiva po RMR sistemu,

Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008

Radi poređenja, na slici 4.10., dat je sličan histogram za različite lokalitete iz svijeta
po Bieniawskom, 1993. Sa slike 4.9 se vidi da kod karbonatnih stijenskih masiva sa

144
područja Balkanskog poluostrva preovlađuju II i III kategorija (vrijednosti za
RMR=50-70, dobra i povoljna stijena).

Slika 4.10 Histogram sa prikazom kategorija stijenskog masiva po RMR sistemu

(Bieniawski, 1993)

Na kraju, na slikama 4.11. i 4.12., dati si rezultati ispitivanja smicanjem duž

pukotina za karbonatne stijenske masive sa lokaliteta R. Makedonije.

Slika 4.11 Dijagrami zavisnosti normalni-tangencijalni napon sa prikazom

poređenja laboratorijski dobivenih rezultata sa empiriskom krivom po Bartonu i
Chobeau.

145
 Slika 4.12 Poređenja predviđenog (po Bratonu) i izmjerenog ugla trenja duž
pukotina za lokalitet “Sveta Petka” i “Tunel 1” sa autoputa Demir Kapija-Smokvica.

Sa slika 4.11 i 4.12 se vidi da postoji dobro poklapanje rezultata laboratorijskih

ispitivanja smicanja duž pukotina pomoću Hoek-ove kutije i rezultata dobivenih
empirijskim Barton-Chobeau-jevim kriterijem.
Ako se da kratka analiza svih rezultata, jasno je da se u praksi mogu koristiti sve
empirijske, analitičke i numeričke metode, ali da svaka generalizacija može povući
određeni inženjerski rizik pri usvajanju ulaznih podataka za dalje analize. Ovo
ponovo potvrđuje da se pri svakom odvojenom projektu treba pristupiti veoma
pažljivo istraživanju i modeliranju, a svakako da se sva iskustva iz ranijih projekata
trebaju koristiti sa dozom inženjerske skepse, s ciljem da se dođe do optimalnog
rješenja.
Na osnovu ovih stavova, u knjizi su date određene analize koje mogu biti od
pomoći u postupku geotehničkog modeliranja, ali koje svakako ne mogu ponuditi
univerzalna rješenja.

146
4.2 Formiranje mogućih fizičkih modela za analizu
karbonatnih stijenskih kompleksa primjenom Geological
Strength Index (GSI) klasifikacije

4.2.1 Uvodne napomene

Jedan od najšire korištenih kriterija za analizu čvrstoće na smicanje i

deformabilnosti stijenskog masiva je onaj predložen od strane Hoek i Browna,
opisan u poglavlju 3.3.7.3. knjige. Primjena Hoek-Brownovog kriterija na stijenske
masive zahtijeva poznavanje slijedećih parametara:

jednoaksijalna čvrstoća na pritisak monolitnih dijelova stijenskog masiva

ci,

konstante mi i s koje definišu karakteristike trenja mineralnih

komponenata monolitnih dijelova,
“Geological Strength Index” (GSI) – Geološki index čvrstoće koji uspostavlja
vezu između karakteristika monolitnih dijelova i kvaliteta cjelokupnog
stijenskog masiva.

Jednoaksijalna čvrstoća na pritisak monolitnih dijelova stijenskog masiva ci i

materijalna konstanta mi se određuju laboratorijski ili ako ne postoje konkretna
ispitivanja ili je projekat u fazi preliminarnih studija, procjenjuju se iz tabela (Tabele
3.8. i 3.9., poglavlje 3.3.7.3.3.).
Fizički modeli definisani preko GSI klasifikacije, postoje u praksi za procjenu
parametara čvrstoće i deformabilnosti za opšti slučaj (za sve stijenske mase) i za
flišoidne stijenske masive slabijeg kvaliteta. Postupci su razrađeni od strane Hoek,
Marinos i Benissi, 1998; Marinos, P. i Hoek, E., 2000; Hoek, E., Marinos, P. i
Marinos, V., 2005; Marinos, P., Hoek, E. i Marinos, V., 2006 i dr.
Na osnovu ovih radova, a u sklopu ostalih analiza u knjizi, učinjen je pokušaj za
modifikaciju GSI vrijednosti za karbonatne stijenske masive. Ovo je dato u
Tabelama 4.6. i 4.7.
Modeli su formirani na bazi istraživanja karbonatnih stijenskih masiva na lokaciji
brana Salakovac i Grabovica u BiH i „Sveta Petka” u Makedoniji, ali se mogu
primjeniti i na ostale karbonatne stijenske masive, prvenstveno karbonatne stijene
Dinarskog i Pelagonijskog masiva, uvažavajući lokalne geološke prilike i uglavnom
obuhvataju slijedeće slučajeve:

147
 kvazihomogena i izotropna sredina što je slučaj sa jako ispucalim
karbonatnim stijenski masivima sa jedne strane, i sa masivnim
karbonatnim stijenskim masivima s druge strane;
kvazihomogena anizotropna sredina koja se odnosi uglavnom na slojevite
krečnjake;
kombinacije izotropne i anizotropne sredine sa stanjem karstifikacije, i to
za izmenjeni stijenski masiv sa glinovitom ispunom pukotina.

4.2.2 Karbonatni stijenski masivi sa lokaliteta brana Salakovac,

Grabovica i „Sveta Petka”

Šire područje brane Salakovac izgrađuju sedimentne stijene, jure, krede i neogena,
te kvartarne tvorevine (Geološki izvještaj, Knjiga 1, Glavni projekat, Brana HE
Salakovac, 1970). U litološkom smislu ovdje se pojavljuju svi tipovi karbonatnih
stijena, počev od čvrstih krečnjaka, preko dolomitičnih krečnjaka, do čistih
dolomita. Utvrđeno je da lijevu obalu pregradnog profila izgrađuju izrazito
karstifikovani gornjokredni svijetlosivi krečnjaci i da pregradni profil na lijevoj obali
tangira jedna rasjedna zona većih dimenzija, koja je ispunjena uškriljenim
glinovitim materijalom, dok se drugi rasjed nalazi unutar same lijeve padine (vidjeti
poglavlje 3.2., slike 3.5. i 3.8.). Desnu obalu pregradnog profila čine uslojeni
dolomiti i krečnjaci gornje jure. U koritu rijeke uočeni su diluvijalni materijali na
desnoj strani, dok je na lijevoj strani osulinski materijal i kameni nanos.
Tektonika terena je veoma složena, pri čemu su rasjedi i prateći pukotinski sistemi
unutar stijenske mase znatno izraženiji od plikativnih oblika, koji su posljedica
tangencijalnih pokreta.
Glavna odlika jurskih sedimenata desne dolinske strane je uslojenost. Debljina
slojeva je do 1 m, sa blagim padom prema rijeci Neretvi. Međuslojna ispuna je
sastavljena od karbonatne skrame ili dosta komprimirane glinovite mase. Pukotine
su slabo izražene, paralelno postavljene na prostoru širine do 1 m i na
međusobnom rastojanju cca 10 cm. Najveći dio pukotina presijeca slojeve okomito.
Može se zaključiti da se radi o dosta kompaktnim stijenama, sa slabo izraženom
ispucalošću, što se iskopima u toku izgradnje i potvrdilo.
Za razliku od desne dolinske strane pregradnog profila, ispucalost i kaveroznost na
lijevoj strani predstavljaju najvažnije inženjersko-geološke karakteristike. To su
pukotine koje se pružaju skoro upravno na rijeku i imaju uglavnom zaglinjenu
drobinu kao ispunu ili su pukotine otvorene bez ispune.

148
U geološkoj građi terena brane Grabovica učestvuju krečnjaci i dolomiti
gornjojurske starosti i terasni sedimenti sa pjeskovitim šljunkovima starije
kvartarne starosti (poglavlje 3.2., slika 3.9.). Uslojeni krečnjaci i dolomiti
predstavljaju osnovnu stijenu, a kvartarni sedimenti kao pokrivač u potpunosti
ispunjavaju korito rijeke Neretve i dijelom dolinske strane. Mada jednih i drugih
stijena ima na obadvije dolinske strane ipak se može reći da desnu obalu izgrađuju
dolomiti dok na lijevoj obali ima nešto više krečnjaka. Pri analizi inženjersko-
geoloških istraživanja, kao i tektonike šireg područja, geolozi su pregradno mjesto
podijelili na dva tektonska bloka. Podjela je izvršena po rasjedu duž rijeke Neretve
koji je predisponirao formiranje kaverne u zoni ispod temelja strojare i brane. Na
oba bloka kaverne izražene su pukotine smicanja u širini do 2,5 m. Pukotine su
guste i zaliježu paralelno kaverni sa strmim padovima. Lijevo i desno od zone sa
pukotinama smicanja stijena je znatno kvalitetnija. Ispunu u kaverni predstavljaju
tamno sive i sive pjeskovite gline, glinoviti pijesak ili šljunak u većim debljinama
(Geološke podloge, HE Grabovica-Idejni projekt, 1970).
Na pregradnom mjestu brane Grabovica slojevitost je neujednačena, na desnoj
obali dolomiti su više bankoviti, gdje debljina banaka dostiže 1 m, a na lijevoj obali
slojevitost je više izražena ali i ovdje nije debljina slojeva ujednačena, između
banaka ima tankih slojeva od 20-30 cm. Ovo se ne može smatrati povoljnim kada
se uzme u obzir da su ravni slojevitosti ujedno i ravni diskontinuiteta, ali veliki
bankovi čine stijenu u prosjeku kompaktnijom. Slojne plohe su hrapave i nema
nikakvih međuslojnih ispuna, tako da se može očekivati dobro držanje stijena u
iskopu, naročito na desnoj obali gdje je orijentacija pada slojeva suprotna od
nagiba padine. Mali padni uglovi slojeva (mnogo blaži od nagiba padine) čine
stabilnom i lijevu obalu. Za držanje stijene pri iskopu od većeg značaja je položaj
pukotina.
Ispucalost je bitna odlika karbonatnih stijena u kojima je brana Grabovica. Na
desnoj obali pružaju se pukotine čiji su pravci i nagibi gotovo isti kao i pravac i
nagib padine. Ovo se može smatrati vrlo nepovoljno ako se posmatra izolovano i
samo sa stanovišta bezbjednosti iskopa za temelje, inače nema osobitog značaja s
obzirom da su to pravci suprotni pravcima slojevitosti i da na taj način izdvajaju
stijenu u sitnije paralelopipedne blokove uklještene medjusobno tako da im duže
stranice imaju blag pad suprotan nagibu padine. Neke od ovih pukotina zapunjene
su dolomitnim grusom. Među veće pukotine spadaju i pukotine smicanja oko
kaverne koje također imaju strm pad u pravcu nagiba padine. Na lijevoj obali
ispucalost nije ništa manje izražena nego na desnoj. Sve pukotine imaju strm,
odnosno veliki padni ugao. Što se tiče stabilnosti iskopa ove pukotine nemaju
osobito povoljan položaj jer sa slojevitošću dijele stijene u blokove čije duže ose
imaju pravac i pad suglasan padini.
Što se tiče pregradnog mjesta brane „Sveta Petka“ u njegovoj geološkoj građi
učestvuju prekambrijski i rifejkambrijski metamorfni stijenski masivi (masivni
mermeri, slabo uškriljeni mermeri, karbonatni škriljci, karbonatno muskovitski

149
 škriljci itd.). Kvartarni sedimenti predstavljeni aluvijalnim sedimentima izgrađenim
od pijeska i valutica i blokova uglavnom od mermera i diluvijalnim sedimentima
izgrađenim od prašinasto pjeskovite drobine, koja je lokalno zaglinjena ili su
prisutni blokovi od mermera prečnika i do 2 m primijećeni su u koritu rijeke Treske
(Svoden elaborat za izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na
pregadnoto mesto „Sveta Petka“ na reci Treska, 2004). Lijeva obala pregradnog
profila izgrađena je od sivo bijelih masivnih mermera, koji su primijećeni i ispod
kvartarnih sedimenata riječnog korita, ali su manje ispucali od onih na lijevoj
padini. Desna strana pregradnog profila je smještena u masivnim do slabo
uškriljenim kalcitskim do kalcitsko dolomitnim mermerima (poglavlje 3.2., slika
3.6.).
Slojevitost je jače izražena na desnoj nego na lijevoj obali, sa dosta strmim
padovima od 80-85 . Primijećeni diskontinuiteti se mogu klasificirati na rasjede i
rasjedne zone, pukotine duže od 30 m, pukotine dužine 5-30 m i pukotine dužine
1-5 m. Rasjedne zone na desnoj strani čine taj dio tektonski oštećenijim od lijeve
obale. Na desnoj obali uočena su četiri, a na lijevoj obali tri glavna pukotinska
sistema. Prosječno rastojanje između pukotina ovih sistema iznosi od 600-2000
mm. Zidovi pukotina su većinom hrapavi, rjeđe glatki. Morfologija zidova je
talasasta do glatka, talasasta i talasasta do nazubljena. Zidovi su svježi do slabo
limonitizirani, često sa karbonatnom skramom po zidovima, rijetko sa glinom.

4.2.3 Modifikacija GSI klasifikacije za karbonatne stijenske masive

Kako je već rečeno u tačci 4.2.1., u sklopu sprovedenih analiza u knjizi, napravljen
je napor za modifikaciju GSI klasifikacije za slučajeve karbonatnih masiva. Pri tome,
su najprije analizirani slučajevi stijenskih masiva bez izrazite prisutnosti ravni
slojevitosti ili folijacije (Tabela 4.6).
U Tabeli 4.6, mogu se vidjeti formirani fizički modeli za karbonatne stijenske
masive definisani preko GSI vrijednosti. Opis odgovara karbonatnim kompleksima
u kojima nije uočeno prisustvo većih kaverni. Određivanje GSI vrijednosti je
bazirano na poznavanju dva fundamentalna parametra geološkog procesa:
strukture stijenskog masiva, odnosno blokovitosti tj. uzglobljenosti monolitnih
dijelova i stanja površina zidova pukotina izraženog preko njihove hrapavosti i
izmjenjenosti. Ova dva parametra se određuju vizuelnim ispitivanjima. Pored ovog
klasičnog opisa, model je dopunjen i sa vrijednostima čvrstoće monolitnih dijelova
stijenskog masiva i razmakom diskontinuiteta, što omogućava lakši pristup i
klasifikaciju.
Na osnovu na terenu određene litologije, strukture i stanja površina zidova
pukotina odabere se odgovarajuće polje u Tabeli 4.6. Procjeni se srednja vrijednost

150
GSI. Ne treba nastojati da se bude isuviše precizno. Ako procjenimo da je
vrijednost za GSI između 50 i 60 to je mnogo realističnije nego da kažemo da je GSI
= 55.
Drugi slučaj je dat u Tabeli 4.7. gdje se mogu vidjeti formirani fizički modeli za
karbontane stijenske masive sa izrazitom slojevitosti definisani preko GSI
vrijednosti. I za ovaj slučaj određivanje GSI vrijednosti je bazirano na poznavanju
dva fundamentalna parametra geološkog procesa stijenskog masiva, odnosno,
odstojanja ravni slojevitosti i stanja površina zidova pukotina. Pri tome je kao
kriterij uzeta podjela po debljini slojevitosti, koja se najčešće sreće u geološkoj
praksi.
U Tabeli 4.7. izdvojena je najvjerovatnija zona gdje se mogu pojaviti slučajevi
transverzalne izotropije, posebno kad preovladava izdvajanje uzduž ravni
slojevitosti i kada drugi sistemi pukotina nisu izraziti.
Radi što bolje ilustracije procedure određivanja vrijednosti GSI dati su neki
karakteristični primjeri karbonatnih stijenskih masiva sa odgovarajućim
vrijednostima GSI (Slike 4.13. (a)-(l)).

151
 Tabela 4.6 Mogući fizički modeli za karbonatne stijenske masive bez izrazite
slojevitosti definisani preko modifikovane GSI klasifikacije.

Napomena:
1) N/M se odnosi na slučajeve koji nisu mogući u praksi.
2) Stanje površina zidova pukotina:
Vrlo dobro - veoma hrapave, svježe neistrošene površine.
Dobro - hrapave, blago istrošene površine.
Prilično dobro - glatke, umjereno istrošene i izmjenjene površine.
Loše - veoma glatke ili jako istrošene površine, mjestimično sa zbijenim proslojcima ili
ispunom sa ćoškastim fragmentima.
Vrlo loše - veoma glatke ili jako istrošene površine sa mekim glinenim proslojcima ili
ispunom.

152
Tabela 4.7 Mogući fizički modeli za karbonatne stijenske masive izrazite slojevitosti
definisani preko modifikovane GSI klasifikacije.

Napomena:
1) N/M se odnosi na slučajeve koji nisu mogući u praksi.
2) Stanje površina zidova pukotina:
Vrlo dobro - veoma hrapave, svježe neistrošene površine.
Dobro - hrapave, blago istrošene površine.
Prilično dobro - glatke, umjereno istrošene i izmjenjene površine.
Loše - veoma glatke ili jako istrošene površine, mjestimično sa zbijenim proslojcima ili
ispunom sa ćoškastim fragmentima.
Vrlo loše - veoma glatke ili jako istrošene površine sa mekim glinenim proslojcima ili
ispunom.

153
 (a) (b)

(d) (c)

(e) (f)

154
(g) (h)

(i) (j)

(k) (l)
Slika 4.13 (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g), (h), (i), (j), (k) i (l)

155
 Slika 4.13. (a) Blokoviti, uzglobljeni mermeri sa tri pukotinske familije, blokovi od
0,6-1,0 m, hrapave, blago istrošene površine, izlaz iz tunela kod brane „Sveta
Petka”, GSI = 65-70.
Slika 4.13. (b) Blokoviti, uzglobljeni masivni krečnjaci na ulazu u tunel “Demir
Kapija”, blokovi 0,6-1,5 m, hrapave, blago istrošene površine, GSI = 70-80.
Slika 4.13. (c) Bankoviti, uzglobljeni krečnjaci na lokalitetu “Bijela”, lijeva obala
Neretve, magistralni put Sarajevo-Mostar, bankovi 0,6-1,6 m, hrapave površine,
GSI = 60-70.
Slika 4.13. (d) Blokoviti do vrlo blokoviti uzglobljeni krečnjaci, sa tri pukotinska
sistema, brana Salakovac, blokovi 0,2- 0,7 m, površine hrapave, GSI = 55-65.
Slika 4.13. (e) Uslojeni, uzglobljeni dolomiti i dolomitični krečnjaci, željeznički tunel
u blizini brane „Grabovica”, slojevi debljine 0,2-0,5 m, hrapave površine, GSI = 55-
60.
Slika 4.13. (f) Vrlo blokoviti, uzglobljeni krečnjaci kod kod tunela „Grabovica”,
blokovi 0,2-0,6 m, umjereno istrošeni i izmjenjeni duž diskontinuiteta, GSI = 40-50.
Slika 4.13. (g) Uslojeni mermeri kod brane „Matka”, umjereno istrošeni duž
diskontinuiteta, blokovi 0,2-0,6 m, sa GSI = 40-50, uglavnom transverzalno
izotropni.
Slika 4.13. (h) Blokoviti, uzglobljeni mermeri, sa tri pukotinska sistema, na kosini
puta Rosoman-Pletvar, R. Makedonija, blokovi 0,2-1 m djelimično izmjenjene
pukotinske površine, GSI = 50-55.
Slika 4.1. (i) Vrlo blokoviti do istrošeni krečnjaci u blizini brane Salakovac,
magistralni put Sarajevo-Mostar, uglasti blokovi 0,06-0,6 m, površine glatke i
istrošene, GSI = 30-40.
Slika 4.13. (j) Vrlo blokoviti krečnjaci, magistralni put Sarajevo-Mostar, uglasti
blokovi 0,2-0,4 m, površine pukotina istrošene, GSI = 35-40.
Slika 4.13. (k) Zdrobljena, slabo uzglobljena mermerna stijenska masa blizu rasjeda
sa mješavinom uglastih i zaobljenih komada na putu za branu „Sveta Petka”, sa GSI
= 20-25.
Slika 4.13. (l) Potpuno zdrobljena stijenska masa, jednim dijelom pod kavernom,
vrlo zaglinjena, na putu za branu „Sveta Petka”, GSI = 15-20.
Dati prikaz obuhvata samo dio mogućih pojavnih oblika karbonatnih stijenskih
masiva, ali je dosta ilustrativan, i može služiti kao primjer procjene GSI vrijednosti
za pojedine vrste ovih masiva. Nakon što se definišu vrijednosti za ci, mi i GSI kako
je to gore opisano, slijedeći korak je određivanje mehaničkih karakteristika
stijenskog masiva koristeći Hoek i Brownov kriterij loma.

156
Tu treba imati u vidu da se kod anizotropnih masa, mogu pojaviti određene
nejednoznačnosti. Naime, kod izrazito anizotropnih masiva, deformabilnost i
čvrstoća na smicanje se obično manifestuju na različit način (Slika 4.14. (a) i (b)).

(a) (b)
Slika 4.14 Zavisnost modula elastičnosti E od ugla β koji zaklapa napon sa ravni
slojevitosti za jednoaksijalni test po Pintou, 1970, Barla, 1974 (a), otpornost na
smicanje na „isječcima“ iz modela stijenske mase u zavisnosti od nagiba slojeva i
smjera smicanja, Langof, 1983 (b)

Za ilustraciju mogućnosti primjene GSI sistema kod uslojenih stijenskih masiva, na

slici 4.15. (a) i (b) je dat hipotetski primjer procjene parametara čvrstoće na
smicanje i deformabilnosti za istu vrijednost GSI, a pri promjeni čvrstoće na pritisak
poprečno i paralelno na ravan slojevitosti. Sa slika se vidi da se kod različitih
čvrstoća izmjerenih paralelno i poprečno na slojevitost, parametri čvrstoće masiva i
deformabilnosti veći za slučajeve poprečno na slojevitost. S druge strane ovo nije u
skladu sa terenskim mjerenjima. Naime, po saznanjima iz prakse, za slučaj
paralelno na slojevitost, modul deformabilnosti bi trebao biti veći od slučaja
normalno na slojevitost. Ovo ukazuje na moguću pogrešku ako se automatski i
nekritički koriste klasifikacioni sistemi i kriteriji loma kod anizotropnih masa, što
treba imati u vidu pri praktičnim analizama. Realno rješenje se može naći ako se
klasifikacija odnosno procjena GSI vrednosti vrši odvojeno za slučajeve paralelno i
poprečno na slojevitost, što može biti jedan od mogućih pravaca daljih istraživanja
na ovom planu.

157
 σci = 20 MPa σci = 40 MPa
GSI = 45 GSI = 45
Prema Mohr-Coulombu: Prema Mohr-Coulombu:
c = 0.264797 MPa c = 0.370872 MPa
= 47.3629 = 52.2126
Erm = 2236.5 MPa Erm = 4473 MPa

(a) (b)
Slika 4.15 Procjena parametara čvrstoće na smicanje i deformabilnosti za vrijednost
GSI = 45, i za vrijednost σci = 20 MPa paralelno sa ravni slojevitosti (a), procjena
parametara čvrstoće na smicanje i deformabilnosti za vrijednost GSI = 45, i za
vrijednost σci = 40 MPa normalno na ravan slojevitosti (b)

4.2.4 Prijedlog kombinacije GSI klasifikacije sa stepenom karstifikacije

odnosno ukupnom vrijednosti poroznosti kod karbonatnih
stijenskih masiva

Kako bi se predvidilo sveukupno mehaničko i hidrauličko ponašanje karbonatnih

masiva, a posebno za slučajeve karstificiranih stijena, pored kvaliteta stijene,
svakako je bitno da se zna i stanje karstifikacije.
Na primjer, masivi sa sličnim geometrijskim izgledom, mogu pokazivati različito
mehaničko i hidrauličko ponašanje. Primjer izgleda prirodnih konstrukcija
karbonatnih masiva, sa i bez izrazite karstifikacije, dat je na slikama 4.16. (a) i (b).

158
 (a) (b)
Slika 4.16 Shematski hidrogeološki profil terena: I - hidrogeološki izolator; IZ –
izdanska zona; NI - nadizdanska zona; SIZ - stalna izdanska zona; ZK - zona
kolebanja; KP kapilarni pojas; PP - prelazni pojas; RP - rudinski pojas (a), shematski
hidrogeološki profil terena sa kraškom izdani,(b) Lapčević, 1994, 2005.

Iz prikaza, veoma jasno se uočava razlika u hidrogeološkim karakteristikama terena

sa izrazitom karstifikacijom i bez nje. Nivo izdanske zone sa svojom visinom
posebno može uticati na izvođenje podzemnih radova, što se za jedan ili drugi
prikazani slučaj može dosta razlikovati. Isto tako, zbog svog hemijskog i fizičkog
djelovanja podzemna voda bitno utiču mehanička svojstva karbonatnih masiva.
Cirkulacijom i hemijskim dejstvom ona nagriza i alteriše stijenske mase.
Dinamičkim delovanjem iznosi čestice i ispira pukotine.
Pri razradi prijedloga, za prognozu stanja karstifikacije, uzeti su u obzir poznati
kriterijumi razrađeni za slučajeve raspadanja stijenskih masa, koji se mogu koristiti
i za stijene koje su rastvorljive.

Slika 4.17 Klase stijenskih masa po kriterijumu stepena površinskog raspadanja ili
stepena rastvorljivosti, po Little,1969; Fookes i dr., Dearman, 1974;
Bell, 1993; Lapčević, 2005.

159
 Prijedlog je da se u praksi koristi podjela karbonatnih stijena na uglavnom V
kategorija po ovim parametrom. Naime, za druge stijene razlikujemo do VI klasa,
ali može se reći da se za karbonatne stijenske masive klase V i VI mogu spojiti, slika
4.17.
Klase V i VI nisu tipične za rastvorljive stijene, a kod karbonatnih stijena bi
odgovarale „terra rosi” (crvena zemlja nastala raspadanjem karbonatnih stijena).
Klasa IV - Visoko rastvorena stijena, više od 50% stijene može biti rastvoreno i
izneseno iz masiva, a u pukotinama može biti pristna mala količina reziduuma.
Klasa III - Srednje izmjenjena stijena, do 50% od stijene može biti rastvoreno, ali
struktura stijene je zadržana.
Klasa II - Slabo izmjenjena stijena, pukotine otvorene, a masa je slabo rastvorena
po diskontinuitetima.
Klasa I - Svježa neraspadnuta stijena, pukotine stisnute.
Imajući ovo uvidu, došlo se na ideju da se iskombinuje sistem klasifikacije, gdje bi
se uzeli u obzir parametar kvaliteta, i stanje karstifikacije. Ovo je prikazano na slici
4.18.

Slika 4.18 Predloženi sistem kombinovanja kvaliteta stijene i stepena karstifikacije

(ukupna poroznost masiva n).

160
Sa slike se vidi da je teoretski moguće ukupno 25 kombinacija klasa, ali da su neki
slučajevi realno nemogući da se pojave (N/M), a neki su rijetko mogući (R/M). Ovo
znači da bi se moglo ukupno izdvojiti 13 glavnih kombinacija.
Tu treba da se naglasi da je kod karbonatnih stijena dosta teško realno procjeniti
ukupnu poroznost koja je kriterijum za klasifikaciju. Kod stijena koje su ispucale a
bez naglašene karstifikacije, mogu se koristiti parametri ispucalosti (RQD) za
proračun efektivne poroznosti (Slika 4.19.). Kod karstificiranih stijena sa većim
kavernama preporučuje se da se vrši relativno izdvajanje kvazihomogenih zona po
stepenu karstifikacije. Tu je bitno da se dobro prognozira veličina (volumen) zone
moguće interakcije sa objektom. Poslije definisanja moguće zone, moglo bi slijediti
izdvajanje različitih kvazihomogenih zona po kombinovanom sistemu datom na
slici 4.18.

Slika 4.19 Korelacija izmedju RQD parametra i efektivne poroznosti za profil brane
„Sveta Petka”

Naglašava se da je zona interakcije zavisna i od veličine i karaktera objekta, i da za

isti masiv, bi bile različite zone interakcije za bušotinu, tunel ili za branu. Jedan
primjer kako kako bi se mogla usvajati zona interakcije za istu stijensku masu, u
zavisnosti od veličine inženjerskog objekta dat je na slici 4.20.

Slika 4.20 Prikaz relativnog izdvajanja zona interakcije za istu stijenski masiv: (A)
Ako se izvodi obična bušotina, kaverna nije u zoni interakcije. (B) Ako se izvodi veći
otvor (tunel), kaverna je u zoni interakcije.

161
 Na osnovu prikaza i analiza u ovom poglavlju, ukratko se može istaknuti da je faza
pripreme realnog fizičkog modela ključna za bilo kakve dalje analitičke ili
numeričke postupke. Pogreške pri izboru fizičkog modela mogu drastičnije uticati
na uslove izvođenja u praksi, od bilo koje složene numeričke simulacije, koja može
biti formalna, ako nije zasnovana na realnom fizičkom modelu.

162
4.3 Formiranje analitičkih modela za prognozu parametara
čvrstoće na smicanje i deformabilnosti karbonatnih
stijenskih masiva za različite GSI vrijednosti

4.3.1 Uvodne napomene

U ovome poglavlju će biti dat prijedlog procedure formiranja analitičkih modela za

prognozu mogućih intervala modula deformacije D, kohezije c i ugla unutrašnjeg
trenja u zavisnosti od jednoaksijalne čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova
stijenskog masiva σci za fizičke modele karbonatnih stijenskih kompleksa formirane
preko GSI klasifikacije (poglavlje 4.2.). Ovi analitički modeli će biti formirani
koristeći software RocLab. RocLab je program za određivanje parametara čvrstoće
na smicanje i deformabilnosti, baziran na Hoek-Brownovom kriterijumu loma.
Ovako određene karakteristike stijenskog masiva mogu se koristiti kao ulazni
podaci za numeričke analize, koje zahtijevaju poznavanje materijalnih
karakteristika kako bi se provela analiza stabilnosti ili analiza odnosa napona i
deformacija. Primjena ove procedure formiranja analitičkih modela je posebno
pogodna u slučajevima kada terenska ispitivanja za određivanje karakteristika
stijenskih masiva zahtijevaju vrijeme, troškove, ili je pouzdanost rezultata ovih
ispitivanja upitna. Zbog toga, se predlažu regresioni modeli za procjenu vrijednosti
karakterisitika karbonatnih stijenskih kompleksa na bazi GSI klasifikacije.

4.3.2 Analitički modeli za prognozu modula deformacije karbonatnih

stijenskih masiva formirani na bazi empirijskih izraza Hoek,
Carranza-Torres i Corkum, 2002 i Hoek i Diederichs, 2006

Na slici 4.21. su prikazani neki primjeri analitičkih modela za prognozu mogućeg

intervala modula deformacije D karbonatnih stijenskih masiva u zavisnosti od
čvrstoće na pritisak monolitnog dijela stijenskog masiva σci za različite vrijednosti
GSI .
Za proračun modula deformacije D software RockLab je koristio izraze 3.77. i 3.78.
(Hoek, Carranza-Torres i Corkum, 2002):

GSI 10
D ci 40
za ci 100MPa E rm 1 10 (MPa),
2 100

163
 GSI 10
D 40
za ci > 100MPa E rm 1 10 , (MPa)
2

U izrazima 3.77. i 3.78. modul deformacije je označen kao Erm (rock mass modulus
of deformation) prema nazivu na engleskom jeziku, a ne sa D kao što je to slučaj na
drugim mjestima u radu i općenito u literaturi sa ovog govornog područja, a i da bi
se razlikovao od oznake za faktor poremećenosti D (disturbance factor).
U analizi je uzeto da je vrijednost faktora poremećaja D = 0, tj. da pri miniranju ili
iskopu postoji minimalni poremećaj okolnog stijenskog masiva. Za slučaj kada
postoji poremećaj stijenskog masiva usljed miniranja ili iskopa RockLab daje
različite vrijednosti za D od 0 do 1, zavisno od veličine poremećenosti i toga da li se
radi o kosini ili tunelu i sl. (vidjeti Prilog br.7.1.).
Za modul deformacije D ustanovljen je dvostruko logaritamski model regresije
(POWER) u opštem obliku: D a ci b .

164
Slika 4.21 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala modula deformacije D
karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog dijela
stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI.

Novija verzija RockLab softwera primjenjuje izraz 3.79. koji su dali Hoek i
Diederichs, 2006, i koji zahtijeva poznavanje modula deformacije monolitnih
dijelova stijene Ei:

1 D/2
E rm E i 0,02 , (MPa).
1 e ((60 15 D GSI ) / 11

Na slici 4.22. prikazan je model za procjenu modula deformacije D masivnih

mermera sa lokacije brane „Sveta Petka” na rijeci Tresci formiran pomoću izraza
3.79.

165
 Slika 4.22 Poređenje vrijednosti modula deformacije Erm masivnih mermera sa
lokacije brane „Sveta Petka” na rijeci Tresci proračunatih pomoću izraza Hoek i
Diederichs (2006) za module deformacije monolitnih dijelova stijenskog masiva Ei =
20.000 MPa, Ei = 30.000 MPa, Ei = 40.000 MPa, Ei = 50.000 MPa i Ei = 60.000 MPa i
faktor poremećnosti Df = 0,8 sa vrijednostima modula deformacije dobivenim
terenskim ispitivanjima pomoću hidrauličkog jastuka.

Laboratorijskim ispitivanjem deformabilnosti na monolitnim uzorcima uzetim sa

različitih dubina iz bušotina na lokalitetu brane dobiveni su moduli deformacije u
širokom rasponu od 20.000 – 85.000 MPa (Svoden elaborat za izvršenite
istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na pregadnoto mesto „Sveta
Petka“ na reci Treska, 2004), pa su i moduli deformacije proračunati po Hoek i
Diederichs, 2006 izrazu za vrijednosti modula deformacije monolitnih dijelova
stijenskog masiva Ei = 20.000 MPa, Ei = 30.000 MPa, Ei = 40.000 MPa, Ei = 50.000
MPa i Ei = 60.000 MPa. Sa dijagrama na slici 4.22. može se vidjeti da se rezultati
dobiveni terenskim ispitivanjem modula deformacija pomoću hidrauličkog jastuka
u velikoj mjeri poklapaju sa onim proračunatim preko izraza 3.79.
U slučaju kada ne raspolažemo sa vrijednostima za modul deformacije monolitnih
dijelova stijene Ei ili kada se ne mogu uzeti neporemećeni uzorci za mjerenje
vrijednosti Ei, a raspolažemo sa laboratorijski određenom vrijednosti čvrstoće na
pritisak monolitnih dijelova stijenskog masiva σci može se koristiti izraz:

Ei MR ci (4.1.)

gdje je MR odnos modula deformacije stijenskog masiva i modula monilitnog dijela

stijenskog masiva Erm / Ei , koji je se daje tabelarno za različite vrste stijene (vidjeti
Prilog br.6.2.).

166
Model formiran preko izraza 3.79. i 4.1. za karbonatne komplekse brane „Sveta
Petka” dat je na slici 4.45, poglavlje 4.4., (srednja vrijednost jednoaksijalne
čvrstoće na pritisak σci = 44 MPa, vrijednost faktora poremećaja Df = 0,8, što su
vrijednosti za branu Sveta Petka, vrijednost MR odnos modula deformacije
stijenskog masiva i modula monilitnog dijela stijenskog masiva Erm / Ei = 850 – što
odgovara mermerima) pokazuju dobro poklapanje sa krivom koja je dobivena
ekstrapolacijom rezultata ispitivanja na lokalitetu brane „Sveta Petka“.
Neki primjeri konkretnih ispitivanja modula deformacije D i elastičnosti E na
monolitnim uzorcima sa brane „Sveta Petka” dati su na slikama 4.23. (a) i (b).

(a)

(b)
Slika 4.23 Rezultati ispitivanja deformabilnosti na uzorcima sa brane ”Sveta Petka”
u tri ciklusa za uzorak S-6 (a), i uzorak DB-8 (b).

167
 4.3.3 Analitički modeli za prognozu kohezije karbonatnih stijenskih
masiva formirani na bazi empirijskog izraza Hoek, Carranza-Torres i
Corkum, 2002

Na slikama 4.24., 4.25. i 4.26. prikazani su primjeri formiranih korelativnih

zavisnosti između kohezije c karbonatnih stijenskih masa i čvrstoće na pritisak
monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI. Za proračun
kohezije c stijenskog masiva software RockLab je koristio izraze 3.35. (Hoek,
Carranza-Torres-Corkum, 2002). Pri tome RockLab omogućava iznalaženje ovih
modela za opšti slučaj, tunele i kosine. Analiziran je slučaj kada je vrijednost
faktora poremećaja Df = 0. Kod tunela je pretpostavljena visina nadsloja 50 m, a u
slučaju kosina uzeto je da visina kosine 50 m. Jedinična težina stijene je usvojena γ
= 26 kN/m3, a materijalna konstanta mi = 10.
Za koheziju stijenskog masiva c kao najpovoljniji regresioni model dobiven je
linearni model regresije: c b ci a .

168
Slika 4.24 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c karbonatnih
stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog dijela stijenske
mase σci za različite vrijednosti GSI u opštem slučaju

169
 Slika 4.25 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c karbonatnih
stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog dijela stijenske
mase σci za različite vrijednosti GSI za slučaj tunela sa nadslojem od 50 m.

170
Slika 4.26 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c karbonatnih
stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog dijela stijenske
mase σci za različite vrijednosti GSI za slučaj kosine čija je visina 50 m.

171
 4.3.4 Analitički modeli za prognozu ugla unutrašnjeg trenja karbonatnih
stijenskih masiva formirani na bazi empirijskog izraza Hoek,
Carranza-Torres i Corkum, 2002

Ugao unutrašnjeg trenja φ u opštem slučaju ne zavisi od čvrstoće na pritisak

monolitnog dijela stijenske mase σci. Na slici 4.27. je prikazana korelativna
zavisnost između ugla unutrašnjeg trenja φ karbonatnih stijenskih masa i
vrijednosti GSI. Kao što vidimo kao najpovoljniji regresioni model dobiven
je linearni model regresije: b GSI a .
Na slikama 4.28. i 4.29. su prikazani primjeri formiranih korelativnih
zavisnosti između ugla unutrašnjeg trenja φ karbonatnih stijenskih masa i
čvrstoće na pritisak monolitnog dijela stijenske mase σci za različite
vrijednosti GSI za slučajeve tunela i kosina. Za proračun ugla unutrašnjeg
trenja φ karbonatnih stijenskih masa software RockLab je koristio izraze
3.34. (Hoek, Carranza-Torres i Corkum, 2002). Analiziran je slučaj kada je
vrijednost faktora poremećaja Df = 0. Kod tunela je pretpostavljena visina
nadsloja 50m, a u slučaju kosina uzeto je da visina kosine 50m. Zapreminska
težina stijene je iznosila γ = 26 kN/m3, a materijalna konstanta mi = 10.
Za ugao unutrašnjeg trenja φ stijenskog masiva kao najpovoljniji regresioni
model dobiven je dvostruko logaritamski model regresije (POWER):
a ci b .

Slika 4.27 Analitički model za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg trenja
φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od vrijednosti GSI za opšti slučaj.

172
Slika 4.28 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg trenja
φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog
dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI za slučaj tunela sa nadslojem od
50m.

173
 Slika 4.29 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg trenja
φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak monolitnog
dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI za slučaj kosine čija je visina
50m

174
Po mom saznanju, ovo je prvi slučaj da se izvedu transformacione funkcije za
parametre deformabilnosti i čvrstoće na smicanje na ovaj način. Smatram da ovaj
pristup može pomoći za brži izbor parametara kod analiza u preliminarnim fazama
projektovanja objekata. Na osnovi transformacionih funkcija, za svaki konkretan
slučaj se može vršiti procjena parametara, koji u kasnijim fazama istraživanja i
projektovanja, mogu biti provjereni konkretnim terenskim ispitivanjima.

175
 4.4 Formiranje analitičkih modela za uspostavljanje
korelativnih zavisnosti između kvalitete stijenskog
masiva (RMR i GSI), dinamičkih (vl i Edyn) i statičkih
karakteristika (D i E) karbonatnih stijenski masiva na bazi
rezultata terenskih ispitivanja na lokalitetima brana
Salakovac i Grabovica

4.4.1 Uvodne napomene

Za razliku od analitičkih modela koji su formirani u poglavlju 4.3. korištenjem

empirijskih izraza Hoek, Carranza-Torres i Corkum, 2002, te Hoek i Diederichs, 2006
ovdje će biti formirani analitički modeli na bazi rezulata ispitivanja stijenskog
masiva kombinovanim terenskim statičkim i dinamičkim metoda na lokalitetima
brana Salakovac i Grabovica na rijeci Neretvi. Kod formiranja modela primjenjen je
postupak ekstrapolacije koji je opisan u poglavlju 3.5. kako bi rezultati dobiveni na
pojedinačnim mjestima ispitivanja bili prošireni za cijelo područje brane. Ovi
modeli su posebno značajni jer su uspostavljeni na osnovu ispitivanja karakteristika
stijenskog masiva na licu mjesta, a kod objekata kao što su brane, deformabilnost
je od primarnog interesa kod analize interakcije sistema brana-stijenski masiv.

4.4.2 Analitički modeli za karbonatne komplekse sa lokaliteta brana

Salakovac i Grabovica

Na slici 4.30. prikazane su korelacione ovisnosti (analitički modeli) između statičkog

modula deformacija D i modula elastičnosti E za karbonatne kompleske sa lokacije
brane Salakovac, slika 4.30. (a) i brane Grabovica, slika 4.30 (b). Za branu Salakovac
ova zavisnost je uspostavljena na osnovu rezultata dobijenih pomoću 4 vertikalna i
2 horizontalna hidraulička jastuka locirana na desnoj obali rijeke Neretve u
uslojenim dolomitima i dolomitičnim krečnjacima, a na lijevoj obali u
karstificiranim neuslojenim bankovitim krečnjacima (Ispitivanje deformabilnosti
stijenske mase metodom hidrauličkog jastuka, Glavni projekat, Brana HE
Salakovac,1970). Za uspostavljanje korelacionih veza za branu Grabovica korišteni
su rezultati ispitivanja vertikalnim tlačnim jastucima lociranim u dolomitima i
dolomitičnim krečnjacima desne obale rijeke Neretve (Ispitivanje deformabilnosti
stijene ogledima pritiska „in situ“ u velikoj razmjeri. HE Grabovica, Mehanička
ispitivanja, Knjiga 1, 1976).

176
Analizom dobivenih rezultata kao najpovoljniji je ustanovljen regresioni model:
D a E b , te su za vezu statičkog modula deformacija D i elastičnosti E dobiveni
izrazi, neposrednom korelacijom, u obliku:

D 0,587 x E 0,9451 (GPa) (Salakovac) (4.2.)

D 1,6194 x E 0,6471 (GPa) (Grabovica) (4.3.)

Koeficijenti determinacije su R 2 = 0,9453 i R 2 = 0,8826 što ukazuje na jaku

povezanost između ispitivanih parametara.

(a)

(b)
Slika 4.30 Korelacione ovisnosti između statičkih modula deformacija D i modula
elastičnosti E za karbonatne kompleske sa lokacija brana Salakovac (a) i Grabovica
(b)

177
 Korelativne veze između brzina logitudinalnih talasa vl i dinamičkog modula
elastičnosti Edyn za stijenski masiv brana Salakovac i Grabovica dati su na slici 4.31.
(a) i (b). Brzine longitudinalnih talasa za karbonatne komplekse brane Salakovac su
dobivene na osnovu rezultata ispitivanja metodom mikroseizmičkih ispitivanja, te
su na osnovu njih koristeći izraze iz teorije elastičnosti proračunati dinamički
moduli elastičnosti.

(a)

(b)
Slika 4.31 Korelacione ovisnosti između dinamičkog modula elastičnosti Edyn i
brzine logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije brane Salakovac
(a) i brane Grabovica (b)

178
Općenito su brzine i dinamički moduli elastičnosti manji na lijevoj, nego na desnoj
obali, zbog jako karstificiranog krečnjaka lijeve obale. Najveće vrijednosti su
dobivene u koritu, mjerenjem brzine uzdužnih talasa okomito na rijeku. Dijapazon
brzina rasprostiranja uzdužnih talasa iznosi vl = 2470 do 5050 m/s, što ukazuje da
se radi od dosta oštećenoj do dosta čvrstoj stijenskoj masi. Njihove vrijednosti se
generalno povećavaju sa dubinom, gdje se brzine obično kreću preko 4000 m/s, što
ukazuje na manje oštećeni stijenski masiv. Manje vrijednosti su dobivene u zoni
reversnog rasjeda u kojoj brzina rasprostiranja uzdužnih talasa iznosi samo vl =
2850 do 3000 m/s (Rezultati seizmičkih ispitivanja u profilu brane HE Salakovac,
1968-1972).
Vrijednosti dinamičkih karakteristika za dolomite i dolomitične krečnjake brane
Grabovica dobivene su na osnovu seizmičkih ispitivanja između bušotina na
određenim kotama. Dijapazon brzina rasprostiranja uzdužnih talasa iznosi vl =
2260 do 5830 m/s, što ukazuje da se radi od dosta oštećenoj do dosta čvrstoj
stijenskoj masi (Seizmička ispitivanja u području pregradnog mjesta HE Grabovica,
1975).
Analizom dobivenih rezultata kao najpovoljniji je ustanovljen regresioni model:
E dyn a x v b , te su za vezu između brzina logitudinalnih talasa vl i dinamičkog
l

modula elastičnosti Edyn dobiveni izrazi, neposrednom korelacijom, u obliku:

E dyn 1,7533 x vl 2,2105 (GPa)(Salakovac) (4.4.)

E dyn 2, 2514 x vl1,9993 (GPa)(Grabovica) (4.5.)

sa koeficijentom determinacije R2 = 0,9908 i R2 = 0,9999 što ukazuje na jaku

povezanost između ispitivanih parametara.
Korelacije između statičkih modula D i E, brzine uzdužnih elastičnih talasa vl kao i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn za stijenski masiv brane Salakovac određene su
na bazi komparativnih statičko-dinamičkih ispitivanja, odnosno seizmičkih
ispitivanja oko hidrauličkih jastuka (Slike 4.32, 4.33., 4.34. i 4.35. (a)), dok su za
uspostavljanje ovakavih regresionih modela za branu Grabovica korišteni rezultati
ispitivanja vertikalnim tlačnim jastucima i rezultati seizmičkih ispitivanja između
bušotina na određenim kotama (Slike 4.32., 4.33., 4.34. i 4.35. (b)).
Metodom neposredne korelacije dobivene su slijedeći regresioni modeli i
koeficijenti korelacije:

2
D 0, 0099 x vl 4,2922 (GPa), R = 0,9025, (Salakovac) (4.6.)

179
 2
D 0,6685x vl1,7693 (GPa), R = 0,9412, (Grabovica) (4.7.)
2
E 0, 0136 x vl 4,5261 (GPa), R = 0,9479, (Salakovac) (4.8.)
2
E 0, 2965x vl 2,6233 (GPa), R = 0,9535, (Grabovica) (4.9.)

D 0, 0592x E d n1,2961 (GPa), R2 = 0,8601, (Salakovac) (4.10.)

D 0,3032x E d n 0,9008 (GPa), R2 = 0,9249, (Grabovica) (4.11.)

E 0,0636x E d n1,4596 (GPa), R2 = 0,951, (Salakovac) (4.12.)

E 0,0964xE d n1,322 (GPa), R2 = 0,9451, (Grabovica) (4.13.)

(a)

(b)
Slika 4.32 Korelacione ovisnosti između statičkog modula deformacija D i brzine
logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i
brane Grabovica (b).

180
 (a)

(b)
Slika 4.33 Korelacione ovisnosti između statičkog modula elastičnosti E i brzine
logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i
brane Grabovica (b).

181
 (a)

(b)

Slika 4.34 Korelacione ovisnosti između statičkog modula deformacija D i

dinamičkog modula elastičnosti Edyn za karbonatne kompleske sa lokacije brane
Salakovac (a) i brane Grabovica (b).

182
 (a)

(b)

Slika 4.35 Korelacione ovisnosti između statičkog modula elastičnosti E i

dinamičkog modula elastičnosti Edyn za karbonatne kompleske sa lokacije brane
Salakovac (a) i brane Grabovica (b).

183
 Regresioni modeli zavisnosti brzine longitudinalnih talasa vl i statičkog modula
deformacija D sa kvalitetom stijenske mase za stijenski masiv brana Salakovac i
Grabovica dati su na slikama 4.36. i 4.37. pod (a) i (b). Modeli su uspostavljeni na
osnovu detaljne klasifikacije stijenske mase po RMR sistemu oko zone mjernih
mjesta gore navedenih statičkih i dinamičkih parametara.

(a)

(b)

Slika 4.36 Korelacione ovisnosti između kvalitete stijenske mase izražene

klasifikacijom preko RMR sistema i brzine logitudinalnih talasa vl za karbonatne
kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b).

184
 (a)

(b)

Slika 4.37 Korelacione ovisnosti između kvalitete stijenske mase izražene

klasifikacijom preko RMR sistema i statičkog modula deformacije D za karbonatne
kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b).

185
 Analizom ovih rezultata metodom neposredne korelacije dobivene su slijedeći
regersioni modeli:

2
RMR 5,1772xv1,6825
l
, R = 0,9716 (Salakovac) (4.14.)
2
RMR 9,4537x v1l, 2179 , R = 0,9905 (Grabovica) (4.15.)
2
D 0,1369 x e 0,0657 RMR (GPa), R =0,9304 (Salakovac) (4.16.)
2
D 1,6963x e 0,0295 RMR (Gpa), R = 0,9219 (Grabovica) (4.17.)

Dobiveni koeficijenti determinacije ukazuju na jaku povezanost između ispitivanih

parametara.
Niže vrijednosti RMR i vl odnose se na kategoriju jako slabih do slabih stijenskih
masa (20 – 30 RMR bodova i vl uglavnom od 2470 – 3000 m/s za Salakovac i 25 –
30 RMR i vl uglavnom 2850 – 3000 m/s za Grabovicu). Druga grupa vrijednosti
parametara odgovara povoljnoj do dobroj stijenskoj masi (42 – 69 RMR bodova i vl
od 3500 – 5050 m/s za Salakovac, odnosno 44 – 69 RMR bodova i vl od 3500 –5830
m/s).

4.4.3 Poređenje korelacionih zavisnosti dobivenih na osnovu rezultata

istraživanja za brane Salakovac i Grabovica sa postojećim
korelacijama za karbonatne komplekse

Kod ovakvih istraživanja posebno je važno da se napravi poređenje korelacija

dobivenih vlastitim istraživanjima sa korelacionim zavisnostima dobivenim od
strane drugih autora. Preporučljivo je da se poređenje vrši sa modelima koji su
dobiveni na sličnom terenu, prvenstveno se misli na litološke i strukturno-
tektonske uslove, i da su rezultati dobiveni po istoj ili sličnoj metodologiji
ispitivanja.
Analitički modeli koji su dobiveni za lokalitete brana Salakovac i Grabovica
upoređivani su sa modelima sa lokaliteta brane „Sveta Petka” (Svoden elaborat za
izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na pregadnoto mesto
„Sveta Petka“ na reci Treska, 2004; Ilijovski, 2005; Krvavac, Jovanovski, Gapovski,
Ilijovski, 2006; Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008), i rezultatima
istraživanja Kujundžića i Petrovića, 1980, jer su ovi rezultati najobuhvatniji,
reprezentativni i dovoljno kompatibilni. Također, korelacione zavisnosti između
modula deformacije D i kvalitete stijenske mase RMR (GSI) za brane Salakovac,

186
Grabovica i Sveta Petka upoređivane su sa poznatim korelacijama Serrafima i
Perreira-e, 1983; Jovanovskog i Gapkovskog, 1998; Jašarevića, 1999; Hoek,
Carranza-Torres, Corkum, 2002 i Hoek i Diederichs, 2006.
Sa slike 4.38. se vidi da su za iste vrijednosti modula elastičnosti E, vrijednosti
modula deformabilnosti D za lokalitete brana Salakovac, Grabovica i „Sveta Petka”
nešto niže u odnosu na rezultate istraživanja Kujundžića i Petrovića. Ovo se
objašnjava specifičnostima litološkog sastava i strukturno-tektonskih karakteristika
pomenutih lokacija, kao i specifičnostima primjenjenih metoda istraživanja.

Slika 4.38 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i modula

elastičnosti E sa lokaliteta brana Salakovac D 0,587 x E0,9451 (GPa) i Grabovica
D 1,6194 x E 0,6471 (GPa) sa korelacionim zavisnostima sa lokaliteta brane “Sveta
Petka” D 0,0327 x E1,27 (MPa) i rezlutatima istraživanja Kujundžića i Petrovića
D 0,0925 x E1,189 (MPa)

Slika 4.39 Poređenje korelacionih zavisnosti brzine logitudinalnih talasa vl i

dinamičkog modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac
E dyn 1,7533 x v l2,2105 (GPa) i Grabovica E dyn 2,2514 x v1l,9993 (GPa) sa korelacionim
zavisnostima sa lokaliteta brane “Sveta Petka” Edyn 0,000041x v2,469 (GPa)
l

187
 Poređenjem korelacionih zavisnosti između brzina logitudinalnih talasa vl i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn za brane Salakovac, Grabovica i „Sveta Petka”
može se zaključiti da postoji dobra usaglašenost između uspostavljenih krivih (Slika
4.39.).
Na slici 4.40. se može vidjeti dobra usaglašenost između korelacionih krivih modula
deformacije D i brzine logitudinalnih talasa vl dobivenih za lokalitet brane Sveta
Petka i rezultata ispitivanja Kujundžića i Petrovića (srednja kriva). Vrijednosti
modula deformacije D za istu vrijednost brzine logitudinalnih talasa vl za lokalitet
brane Grabovica su veće, a za lokalitet brane Salakovac manje u odnosu na srednju
krivu po Kujundžiću i Petroviću. Međutim, sa porastom brzine logitudinalnih talasa
vl i ove vrijednosti se približavaju srednjoj krivoj i ostaju unutar gornje i donje
granične krive koju su dobili Kujundžić i Petrović za slične lokalitete.

Slika 4.40 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i brzine

logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac D 0,0099 x v l 4,2922 (GPa) i
Grabovica D 0,6685 x v l1,7693 (GPa) sa korelacionim zavisnostima sa lokaliteta
brane „Sveta Petka” D 4,3 10 9 v l 3,373 (MPa) (vl u m/s) i rezlutatima istraživanja
Kujundžića i Petrovića D 0,0171 x v l 2,883 (MPa) - gornja granična kriva,
D 0,0131 x v l2,773 (MPa) - srednja kriva i D 0,0071x vl2,848 (MPa) - donja granična
kriva.

Korelacione krive modula elastičnosti E i brzine logitudinalnih talasa vl (Slika 4.41.)

dobivene za lokalitet brane Grabovica i na osnovu rezultata ispitivanja Kujundžića i
Petrovića (srednja kriva) pokazuju dobru usaglašenost. Vrijednosti modula
elastičnosti E za istu vrijednost brzine logitudinalnih talasa vl za lokalitet brane

188
„Sveta Petka“ su veće, a za lokalitet brane Salakovac manje u odnosu na srednju
krivu po Kujundžiću i Petroviću. Također, sve dobivene korelacione krive su unutar
gornje i donje granične krive po Kujundžiću i Petrović.

Slika 4.41 Poređenje korelacionih zavisnosti modula elastičnosti E i brzine

logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac E 0,0136 x v l 4,5261 (GPa) i
Grabovica E 0,2965x v l 2,6233 (GPa) sa korelacionim zavisnostima sa lokaliteta
brane „Sveta Petka” E 3,6 10 6 x v l 2,663 (MPa) ( vl u m/s) i rezlutatima
istraživanja Kujundžića i Petrovića E 558 x v l 2,425 (MPa) - gornja granična kriva,
E 446x v l 2,332 (MPa) - srednja kriva i E 264x v l 2,395 (MPa) - donja granična kriva.

Slika 4.42 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i dinamičkog

modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac D 0,0592x E d n1,2961 (GPa) i
Grabovica D 0,3032x E d n 0,9008 (GPa).

189
 Dobivene vrijednosti modula deformacije D za iste vrijednosti dinamičkog modula
elastičnosti Edyn su veće za lokalitet brane Grabovica nego za lokalitet brane
Salakovac (Slika 4.42.), što se može pripisati specifičnostima litološkog sastava i
strukturno-tektonskih karakteristika pomenutih lokacija, kao i specifičnostima
primjenjenih metodologija istraživanja.
Sa slike 4.43. na kojoj su predstavljene korelacione zavisnosti između statičkog E i
dinamičkog Edyn modula elastičnosti za brane Salakovac i Grabovica, te rezultati
istraživanja Kujundžića i Petrovića može se zaključiti da postoji dobra usaglašenost
između uspostavljenih krivih.

Slika 4.43 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i dinamičkog

modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac E 0,0636x Edyn1,4596 (GPa) i
Grabovica E 0,0964x Edyn1,322 (GPa) i rezlutatima istraživanja Kujundžića i
Petrovića E 0,05x Edyn1,172 (MPa).

Slika 4.44 Poređenje korelacionih zavisnosti kvalitete stijenske mase RMR i brzine
logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac RMR 9,8519 xv1l ,1721 i Grabovica
RMR 9,4537 x v1l ,2179 sa korelacionim zavisnostima sa lokaliteta brane „Sveta Petka”
RMR 5,6848x v1l ,4979 .

190
Korelacione zavisnosti između kvalitete stijenske mase RMR i brzina logitudinalnih
talasa vl za brane Salakovac, Grabovica i „Sveta Petka” pokazuju dobru
usaglašenost (Slika 4.44.).

Slika 4.45 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i kvalitete

stijenske mase RMR (GSI) sa lokaliteta brana Salakovac D 0,1369 x e 0,0657 RMR (GPa),
Grabovica D 1,6963 x e 0,0295 RMR (GPa) i “Sveta Petka” D 0,1104 x e 0,0703RMR sa
korelacionim zavisnostima koje su uspostavili Serrafim i Perreira
( RMR 10) / 40
D 10 (GPa), Jovanovski i Gapovski D 1,69 6 RMR3,9 (GPa), Jašarević
D e( 4,407 0,081RMR)
(GPa), te Hoek, Carranza-Torres i Corkum (2002) i Hoek i
Diederichs (2006) (srednja vrijednost jednoaksijalne čvrstoće na pritisak σci = 44
MPa, vrijednost faktora poremećaja Df = 0.8, što su vrijednosti za branu „Sveta
Petka“, vrijednost MR odnos modula deformacije stijenskog masiva i modula
monolitnog dijela stijenskog masiva E rm / Ei = 850 – što odgovara mermerima).

Sa slike 4.45. se vidi da postoji dobra podudarnost između uspostavljenih

korelacionih zavisnosti za modul deformacije D i kvalitet stijenske mase RMR za
lokalitet brane Salakovac, brane „Sveta Petka“, te korelacija koje su dali Jovanovski
i Gapovski i Jašarević. Također, se i kriva za lokalitet brane Grabovica približava
ovim krivima sa povećanjem vrijednosti RMR. S druge strane izraz koji su dobili
Serrafim i Perreira daje nešto veće module deformacije D za istu vrijednost RMR.
Analitički modeli koji su formirani pomoću izraza Hoek, Carranza-Torres, Corkum i
Hoek i Diederichs za lokalitet brane Sveta Petka (srednja vrijednost jednoaksijalne
čvrstoće na pritisak σci = 44 MPa, vrijednost faktora poremećaja Df = 0.8, što su
vrijednosti za branu Sveta Petka, vrijednost MR odnos modula deformacije
stijenskog masiva i modula monilitnog dijela stijenskog masiva E rm / Ei = 850 – što

191
 odgovara mermerima) pokazuju dobro poklapanje sa krivom koja je dobivena
ekstrapolacijom rezultata ispitivanja na lokalitetu brane Sveta Petka.

4.4.4 Osvrt na moguće nejednoznačnosti pri primjeni dobivenih

zavisnosti

Prednost analitičkih modela prikazanih u tačci 4.4.2. i 4.4.3., je da se relativno brzo

i relativno tačno mogu izvršiti potrebne prognoze i ekstrapolacije, i kao takve su
vrlo pogodne za primjenu u praksi.
Pri tome, pri prognozi parametara na ovaj način treba imati u vidu da su različita
ispitivanja vršena pri različitim nivoima vertikalnog opterećenja, za različite
čvrstoće, anizotropiju i slično. To je jedan od razloga zašto ima i određenih
odstupanja kod krivih sa različitih lokaliteta.
S ciljem da se uvide mogući razlozi za odstupanja, na slikama 4.46., 4.47., 4.48. i
4.49. su dati neki tipski dijagrami „pritisak-deformacija“, dobiveni ispitivanjima
sondažnim dilatometrom na profilu brane „Sveta Petka“.
Dijagrami na slikama 4.46., 4.47., 4.48. i 4.49. su osnovni za proračun modula
deformacija i elastičnosti i ukazuju ne samo na njihovu vrijednost, već i zavisnost
modula od veličine pritiska, odnosno dali stijena "ojačava" ili "omekšava" u
zavisnosti od pritiska. Ovo je veoma bitno pri izboru numeričkih modela za analizu
naponsko-deformacijskog stanja.

Slika 4.46 Dijagram dobiven „in situ” ispitivanjem mermera slabije kvalitete
(RMR=25-30) u bušotini DZ-1 na profilu brane „Sveta Petka”.

192
Slika 4.47 Dijagram D=f(p) za isti interval gdje se vidi opadanje modula deformacije
D sa prirastom pritiska ispitivanja p

Slika 4.48 Dijagram dobiven “in situ” ispitivanjem mermera sa vrijednosti RMR =
45-50 u bušotini DIL-2 na profilu brane “Sveta Petka”.

193
 Slika 4.49 Dijagram D = f(p) za isti interval gdje se vidi prirast modula deformacije D
sa prirastom pritiska ispitivanja p.

Čak i za istu zonu ispitivanja, zbog anizotropije deformabilnosti, moguće su velike

razlike u dobivenim vrijednostima modula (Slika 4.50.).

Slika 4.50 Poređenje modula deformacije D za dva različita pravca na istoj dubini
pri različitim nivoima pritiska (razlike ukazuju na anizotropiju deformabilnosti).

Jasno je da se kombinacijom empirijskih i terenskih metoda može uspješno

obuhvatiti dosta slučajeva koji su bitni za projektne analize, ali isto tako je jasno da
se prikazani primjeri na slikama uvijek moraju pažljivo koristiti, preispitivati i sa
dozom rezerve uključivati u geotehničkim modelima.
Iz ovog proizilazi da je verifikacija parametara u višim nivoima projektovanja ili
izvođenja objekata jedan veoma značajan aspekt, koji se uvijek mora imati u vidu
pri analizi kapitalnih objekata.

194
 5
Geotehnički modeli i metodologija
formiranja konceptualnih analitičkih
i numeričkih interakcionih matrica

5.1 Općenito o formiranju konceptualnih modela interakcije

Opšte je poznato da se prije bilo kakve inženjerske aktivnosti stijenska masa nalazi
u određenim geološkim uslovima, i da posjeduje odgovarajuća svojstva i stanja.
Na osnovu definisanih svojstava i stanja geološke sredine mogu se formirati
odgovarajući geotehnički modeli u cilju sagledavanja optimalnih uslova i
mogućnosti primjene određenog podgradnog sistema, tehnologije i dinamike
izvođenja iskopa i meliorativnih zahvata.
S druge strane, uticaj inženjerske aktivnosti na geološku sredinu u velikoj mjeri
zavisi od primenjene tehnologije i dinamike izvođenja radova, karakteristika
gotovog objekta i njegovog sadržaja. Područje u kome se osjećaju ti međusobni
uticaji sredine i objekta naziva se zona interakcije ili zona sadejstva.
Postoje različiti vidovi interakcije ali nisu svi uvijek prisutni u konkretnim
slučajevima, niti su svi od istog značaja. U istoj geološkoj sredini različiti objekti
uslovljavaće različite interakcije, a slično, i isti objekti u različitim sredinama
izazvaće različite oblike interakcije.

195
 Veličina zone naponsko-deformacijske interakcije uslovljena je redistribucijom
napona i, prije svega, zavisi od svojstava stijenske mase, prirodne napregnutosti,
veličine objekta i opterećenja koje objekat prenosi na okolnu stijensku masu.
U ovom kontekstu, na bazi definisanih geotehničkih modela treba izvršiti prognozu
mogućih vidova interakcija, a svakako da se tu mogu koristiti sva tri sastavna dijela
složenog geotehničkog modela odnosno model prirodne geološke sredine, model
inženjerske djelatnosti i model naponsko-deformacijskog ponašanja.
Ako se imaju u vidu sve analize u knjizi, očito je da je ogroman broj mogućih
interakcija, i da je potrebno sva ova saznanja nekako regulisati, i izvršiti izbor
mjerodavnih proračunskih parametara koji su najbitniji za dati problem.
Tako, kao primjer u daljem tekstu se daju neke analize zasnovane na konceptu
tzv. interakcionih matrica (Hudson 1993, 1997). Osnovna ideja autora je da se u
dijagonali matrice stave glavne karakteristike stijenske mase sa jedne i objekta sa
druge strane.
Interakcione matrice po svojoj prirodi mogu biri konceptualne, analitičke ili
numeričke. Jedan primjer konceptualne matrice je u stvari dat u samom uvodu
knjige, u vidu interakcione sheme koja prezentira načelno uticaje građe ispucalog
karbonatnog stijenskog masiva, stepena kartsifikacije i karakteristika monolitnih
dijelova stijene, na neke aspekte pri izvođenju nekog inženjerskog objekta (Slika
1.1.).
Praktični aspekti analize problema se sreću pri izvođenju bilo koga inženjerskog
objekta u karbonatnim sredinama, a za ilustraciju koncepta, na slikama 5.1., 5.2. i
5.3. dati su primjeri konceptualnih matrica za kosine, temelje i podzemni iskop.
Prikaz je dat samo za po tri glavna parametra u dijagonali matrica, a svaki od njih
se ustvari treba tretirati kao grupa parametara.

196
Slika 5.1 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali za
slučaj podzemnog iskopa (djelimično modificirano po J.A.Hudson-u, 1993).

197
 Slika 5.2 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali za
slučaj temelja na stijenskoj podlozi (djelimično modificirano po J.A.Hudson-u,
1993).

198
 Slika 5.3 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali za
slučaj kosine (djelimično modificirano po J.A.Hudson-u, 1993).

Broj elemenata koji mogu biti uključeni u glavnoj dijagonali matrice može se
povećati. Na primjer, najčešće se na odgovarajući način u analizama uključuje
uticaj podzemnih voda. Osnovno je da se obuhvate glavni uticaji koji potiču od
stanja i svojstava geološke sredine na projektno rješenje, sa jedne strane, a sa
druge strane, da se utvrde potencijalni uticaji objekta na sredinu.
Ovo je zaseban problem kod svakog inženjerskog objekta, pri čemu su
konceptualne matrice od velike koristi za postavljanje problema na ispravan način,
i kao takav, poslije se problem dalje analizira analitičkim ili numeričkim
postupcima.
U sklopu daljih analiza u knjizi, dati su ilustrativni primjeri, kako bi se određeni
koncept mogao primjeniti pri rješavanju teoretsko-praktičnih problema.

199
 5.2 Formiranje numeričkog modela i matrice interakcije za
karbonatne stijenske masive preko programskog paketa
Examine 2D

5.2.1 Uvodne napomene

U posljednje vrijeme sve je češća primjena numeričkih modela u mehanici stijena,

na rješavanju naponsko-deformacionih stanja oko podzemnih otvora ili ispod
temelja velikih površinskih objekata. Analiza koja je provedena u ovome poglavlju
imala je dva cilja. S jedne strane, namjera je bila da se pokaže kako numerički
modeli mogu poslužiti kao alat koji je od pomoći projektantima. Naime, pomoću
programskog paketa Examine2D modelirano je sekundarno naponsko stanje oko
hidrotehničkog tunela u karbonatnim stijenskim kompleksima, a zatim izvršeno
poređenje tako dobivenih vrijednosti sa rezultatima terenskih ispitivanja naponskih
stanja oko istog tunela. Na ovakav način može se pomoću numeričkog modela
dobiti slika o naponskom ponašanju stijenskog masiva, što je posebno korisno u
početnim fazama projektovanja, a da se pri tome izbjegnu prethodna obimna i
skupa terenska ispitivanja. S druge strane, cilj je bio da se variranjem parametara
svojstava i stanja karbonatnih kompleksa, prečnika hidrotehničkog tunela, kao
parametra konstrukcije, odnosno inženjerske djelatnosti, te variranjem naponskih
stanja, preko programskog paketa Examine2D formira matrica interakcije između
karbonatnih stijenskih kompleksa kao geološke sredine i inženjerske djelatnosti i
na taj način sagleda reakcija stijenske mase, njeno naponsko-deformacijsko
ponašanje, i u skadu sa tim definišu optimalna tehnička rješenja datog zahvata.
Pri tome rezultati ovakvih analiza ne smiju biti jedini na koje se treba osloniti kod
donošenja praktičnih odluka, već trebaju poslužiti da razjasne pitanja koja kod
projektanta izazivaju sumlju i nesigurnost. Pretpostavke o homogenosti,
izotropnosti i linearnoj elastičnosti materijala na kojima se zasniva ovaj programski
paket, utiču na to da projektanti moraju uzimati rezultate ovakvih analiza sa
oprezom, te da kod donošenja odluka tokom projektovanja moraju koristiti
iskustvo, znanje i slobodnu inženjersku procjenu. Ipak, kada se ovakvi modeli
formiraju na bazi pouzdanih ulaznih parametara i kada koriste matematičke
formulacije koje realno odražavaju ponašanje stijenske mase u stvarnim uslovima,
mogu biti jako korisni u procesu projektovanja kod optimiziranja geometrije
iskopa, preliminarnih proračuna kod podgrađivanja i osiguranja iskopa, postizanja
zahtjevanih faktora čvrstoće, ili simuliranja opsežnih i skupih terenskih ispitivanja u
početnim fazama projektovanja.

200
5.2.2 Primjenjena metoda terenskih ispitivanja naponskih stanja oko
hidrotehničkog tunela u karbonatnim stijenskim masivima

Polazeći od prihvaćene pretpostavke da su brzine širenja elastičnih talasa u funkciji

naponskog stanja u stijenskom masivu, učinjen je i praktički provjeravan pokušaj
od strane Langofa (Langof, 1977; Langof i Bijeljanin, 1985) da se kombinovanom
statičko-dinamičkom metodom utvrde korelativni odnosi između primarnih i
sekundranih naponskih stanja, te brzina širenja talasa i pronađe veličina primarnih
napona.
Ispitivanja su provedena za hidrotehnički tunel Fatnica-akumulacija Bileća, u sklopu
sistema hidroelektrana na Trebišnjici (Zavod za geotehniku Građevinskog fakulteta
u Sarajevu). Tunel je prečnika D = 7,10 m i nalazi se u kompaktnim bankovitim
krečnjacima i dolomitima, na dubini od 50 m. Za ova istraživanja korištena je
kombinovana statička Tincelin-Mayerova metoda za određivanje sekundarnih
napona sa dva međusobno okomita hidraulička jastuka i geofizička metoda
prozračivanja između dva para paralelnih i međusobno okomitih bušotina na
razmaku 0,80 m i dubine 6,0 m. Ovom statičkom metodom dobiju se sekundarni
naponi u dva pravca ( sV i sH), a metodom prozračivanja između bušotina brzine
širenja talasa i to primarne u dva pravca (vertikalno i horizontalno) prije izrade šlica
u dubljim zonama (vpV i vpH), i nakon izrade šlica (v sV i v sH), u toku izazivanja
opterećenja na hidrauličke jastuke (Slika 5.4. (a) i (b)).

(a) (b)

Slika 5.4 Dijagram brzina uz horizontalni (a) i vertikalni (b) hidraulički jastuk kod
uslojenih krečnjaka, gdje su prosječne veličine brzina: (1) prije izrade šlica i (2) u fazi
opterećenja = sV i sH.

201
 Korelacija je uspostavljena između sekundarni napona u dva pravca ( sV i sH) i
primarnih napona u dva pravca ( pV i pH) posredno preko odnosa primarnih (vpV i
v pH) i sekundarnih (v sV i v sH) brzina, tj.:

p
p s vV 1, 3MPa (5.1.)
V V s
vV

p
p s vH 2, 0MPa
(5.2.)
H H s
vH

Iz dobivenih veličina primarnih napona prema izrazima 5.1. i 5.2. proizašao je

koeficijent bočnog pritiska K = 1,54 ( HP / VP 2,0 / 1,3 1,54 ), za konkretan primjer
tunela u kompaktnim krečnjacima i dolomitima. Uz korištenje ovih podataka iz
statičko-dinamičkog modela, kao i teorijskih relacija za raspodjelu napona po teoriji
elastičnosti, dobivena je raspodjela sekundarnih radijalnih r i tangencijalni t
napona, sa zonama oko tunela, slika 5.5.

Slika 5.5 Linije raspodjele napona i karakterističnih zona: (1) oslobođenih, (2)
pojačanih i (3) prirodnih napona, dobivenih statičko-geofizičkim metodama u
krečnjačko-dolomitičnim masivu.

202
5.2.3 Numerički model naponsko-deformacijskog ponašanja oko
hidrotehničkog tunela u karbonatnim stijenskim masivima
formiran pomoću programskog paketa Examine2D

Na osnovu gore prikazanog primjera, te primjenjujući princip konceptualnih

matrica interakcije, na slici 5.6., dat je primjer matrice interakcije sa tri glavne
komponente: modulom elastičnosti koji zavisi od karakteristika geološke sredine,
prečnikom tunela, kao komponentom konstrukcije odnosno inženjerske djelatnosti
i naponskim stanjem kao interakcijom između stijenskog masiva i konstrukcije.

Veličina modula Veličina modula

elastičnosti utiče elastičnosti utiče na
Modul elastičnosti mogući otvor tunela
na raspodjelu
sekundarnih koji se može izvesti bez
Ex i Ey (MPa)
podgrađivanja ili utiče
naponskih stanja. na izbor podgrade.
12 13
11

Veličina
13
Visok nivo napona
Naponska stanja
sekundarnog utiče na moguće
napona utiče na lomove oko iskopa.
deformabilnost.

23
21
22

Veličina iskopa Veličina iskopa Prečnik tunela

utiče na radijus utiče na način
zone plastifikacije formiranja
i dubine zone sekundarnog
oslobođenih naponskog stanja.
napona.
32
31 33

Slika 5.6 Matrica interakcije sa tri elementa u dijagonali za slučaj hidrotehničkog

tunela u kompaktnim bankovitim krečnjacima i dolomitima.

U daljem tekstu su date serije analiza, koristeći program Examine 2D.

203
 5.2.3.1 Programski paket - Examine2D
Examine2D je programski paket za rješavanje 2-dimenzionalnih ravnih naponskih
stanja baziran na metodi rubnih elemenata i koristi se kod elastične analize
napona i deformacija oko podzemnih ili površinskih iskopa
(www.rocscience.com). Ravna naponsko stanje znači da modelirani iskop ima
beskonačnu dužinu normalno na ravan presjek koji se analizira. Metoda rubnih
elemenata je metoda u kojoj je samo rub iskopa podijeljen na elemente, a
unutrašnji dio stijenskog masiva je predstavljen matematski kao beskonačni
kontinuum. Kod analize preko ovoga softwera se pretpostavlja da je materijal:
homogen;
izotropan ili transverzalno izotropan;
linearno elastičan.

Radijalni r, tangencijalni t i smičući rt naponi i pomjeranja u radijalnom ur, i

tangencijalnom ut pravcu oko kružnog otvora (Slika 5.7.) proračunati preko
Examine2D programa poklapaju se sa analitičkim rješenjem Kirsch-ova (Brady i
Brown, 1993; Poulos i Davis, 1974):

v a2 a2 a4
r (1 K )(1 ) (1 K )(1 4 3 ) cos 2
2 r2 r2 r4

v a2 a4
t (1 K )(1 ) (1 K )(1 3 ) cos 2
2 r2 r4
v a2 a4
rt (1 K )(1 2 3 ) sin 2 (5.3.)
2 r2 r4

a2 v a2
ur (1 K ) (1 K ) 4(1 ) cos 2
4Gr r2

a2 v a2
ut (1 K ) 2(1 2 ) sin 2
4Gr r2

gdje su:
E' - modul smicanja za ravno stanje napona i uslove izotropije,
G
2(1 ' )

204
 E
E' , v' ,
2 1
1

E - Youngov modul elastičnosti,

- Poissonov koeficijent,
a - prečnik kružnog otvora,
r i - radijus vektor i ugao kojima je u polarnom koordinatnom sistemu
definisan položaj tačke u kojoj se traži napon,
K - koeficijent bočnog pritiska.

Slika 5.7 Geometrijski model.

5.2.3.2 Rezultati i komentari

Na slikama 5.8. i 5.9. prikazani su dijagrami radijalnih i tangencijalnih napona u

boku ( = 0 ) hidrotehnčkog tunela prečnika D = 7,10 m, na dubini od 50 m, u
kompaktnim bankovitim krečnjacima i dolomitima, formirani pomoću Examine2D
programa, za koeficijent bočnog pritiska 1,54. Sa dijagrama radijalnih i
tangencijalnih napona, se vidi dobro poklapanje vrijednosti dobivenih numeričkom
analizom i terenskim ispitivanjem, pri čemu sa na udaljenosti cca 8 m od ruba
iskopa javlja zona prirodnih napona tj. neporemećena elastična zona, gdje se
radijalni naponi počinju asimptotski približavati vrijednosti horizontalnih napona
H = 2,0 MPa, a tangencijalni vrijednosti vertikalnih napona V = 1,3 MPa. Pošto je
proračun proveden po teoriji elastičnosti dijagram tangencijalnih napona ne polazi

205
 iz nule, odnosno koordinatnog početka, kao što je to slučaj po teoriji plastičnosti,
gdje se uzima u obzir činjenica da nakon iskopa nastupa dezintegracija napona i
kao posljedica toga dolazi do stvaranja zone oslobođenih napona ili poremećene
zone, između konture iskopa i plastične zone – zone pojačanih napona. Ova zona
obično ne može preuzeti napone, a vrijednosti tangencijalnih napona redukuje se
na nulu.

2
r (MPa)

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Dubina (m)

Slika 5.8 Dijagram radijalnih napona u boku ( = 0 ) hidrotehničkog tunela

(prečnika D = 7,10), na dubini 50 m, u kompaktnim bankovitim krečnjacima i
dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska 1,54, dobiven preko programskog paketa
Examine2D.

206
 2,5
t (MPa)

2,2

1,9

1,6

1,3
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Dubina (m)

Slika 5.9 Dijagram transverzalnih napona u boku ( = 0 ) hidrotehničkog tunela

(prečnika D = 7,10), na dubini 50 m, u kompaktnim bankovitim krečnjacima i
dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska 1,54, dobiven preko programskog
paketa Examine2D.

Na slici 5.10. je prikazan dijagram ukupnih pomjeranja stijenskog masiva u

bokovima ( = 0 ) i tjemenu ( = 90 ) tunela, na udaljenosti do 10 m od ruba
posmatranog hidrotehničkog tunela. Treba napomenuti da su pomjeranja
proračunata pomoću Examine2D programa elastična pomjeranja, što u stvarnosti

207
 predstavlja samo veoma malu komponentu stvarnih pomjeranja koja se javljaju
oko iskopa. Međutim i pored toga, elastična pomjeranja mogu biti koristan
indikator generalnog trenda deformacija.

Slika 5.10 Ukupna pomjeranja u bokovima ( = 0 ) i tjemenu ( = 90 ) tunela, na

udaljenosti do 10 m od ruba posmatranog hidrotehničkog tunela.

(a) (b)
Slika 5.11 Vektori deformacija i deformisana kontura (a) i trajektorije napona (b)
hidrotehničkog tunela D = 7,10 m u kompaktnim bankovitim krečnjacima i
dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska 1,54, Youngove module elastičnosti u
pravcu x i y ose Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, Poissonov koeficijent = 0,25,
jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak monolitnog dijela stijenskog masiva ci = 75
MPa, GSI = 50 i mi = 12, što su podaci dobiveni za stijenski masiv na lokaciji
hidrotehničkog tunela.

208
Vektori deformacija i deformisana kontura (a) i trajektorije napona (b)
hidrotehničkog tunela D = 7,10 m u kompaktnim bankovitim krečnjacima i
dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska 1,54, Youngove module elastičnosti u
pravcu x i y ose Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, Poissonov koeficijent = 0,25,
jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak monolitnog dijela stijenskog masiva ci = 75
MPa, GSI = 50 i mi = 12, što su podaci dobiveni za stijenski masiv na lokaciji
hidrotehničkog tunela.

5.2.3.3 Analiza uticaja elemenata u matrici interakcije

Formiranje matrice interakcije na slici 5.6. između karbonatnih stijenskih
kompleksa, kao geološke sredine, i inženjerske djelatnosti i na taj način
sagledavanje reakcije stijenske mase, odnosno njenog naponsko-deformacijskog
ponašanja provedeno je kroz tri koraka.
I korak
Najprije je izvršeno variranje Youngovog modula elastičnosti kao parametra
stijenskog masiva za vrijednosti:
(I) varijanta: Ex = 10.000 MPa, Ey = 10.000 MPa, GSI = 30, ci = 50 MPa;
(II) varijanta: Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, GSI = 50, ci = 75 MPa;
(III) varijanta: Ex = 35.000 MPa, Ey = 24.000 MPa, GSI = 80, ci = 100 MPa,
kako bi se sagledao uticaj ovog parametra geološke sredine na naponsko
ponašanje stijenskog masiva i mogući iskop tunela, bez ili sa podgrađivanjem, tj.
njegov uticaj na tehnički zahvat koji će se primjeniti pri iskopu.
Pri tome je prečnik hidrotehničkog tunela bio D = 7,10 m, a primarno naponsko
stanje pV = 1,3 MPa, pH = 2,0 MPa, tj. koeficijent bočnog pritiska K = 1,54.
Sa dijagrama na slici 5.12. (a) i (b) vidi se kako promjena modula elastičnosti utiče
na raspodjelu sekundarnih radijalnih i tangencijalnih napona, pri čemu sekundarni
naponi rastu sa opadanjem modula odnosno povećanjem deformabilnosti
stijenskog masiva. Ova promjena će uticati na mogući otvor tunela koji će se moći
izvesti bez podgrađivanja ili na izbor podgrade. To se vidi sa slike 5.13. (a), (b) i (c)
koja prikazuje dijagrame faktora čvrstoće i trajektorije loma u bokovima ( = 0 )
tunela do dubine od 10 m oko razmatranog hidrotehničkog tunela, za različite
varijante modula elastičnosti. Faktor čvrstoće predstavlja kvantitativnu mjeru
odnosa čvrstoće stijenskog masiva i sekundarnih napona koja omogućuje korisniku
da definiše kriterij loma za stijenski masiv. Ako je on manji od 1, onda dolazi do
loma u stijenskom masivu pod datim naponskim stanjem. Sa slike se vidi da je ta
zona loma veća što stijenski masiv ima manji modul, pa (I) varijantu zbog velike

209
 zone loma treba eliminisati, u (II) varijanti će biti potrebno predvidjeti
odgovarajuću podgradu, a u (III) varijanti se tunel može izvesti bez podgrađivanja.

Ex = 10000 Mpa, Ey = 10000 MPa, GSI = 30

Ex = 14500 MPa, Ey = 10000 MPa, GSI = 50

2 Ex = 35000 MPa, EY = 24000 MPa, GSI = 80

r (MPa)

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dubina (m)

(a)

Ex = 10000 MPa, Ey = 10000 MPa, GSI = 30

Ex = 14500 MPa, Ey = 10000 MPa, GSI = 50
2,5
t (MPa)

Ex = 35000 MPa; Ey = 24000 MPa; GSI = 80

2,2

1,9

1,6

1,3
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Dubina (m)

(b)
Slika 5.12 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), prečnika D = 7,10, na dubini 50 m, za koeficijent
bočnog pritiska 1,54, i različite vrijednosti modula elastičnosti dobivena preko
programskog paketa Examine2D.

210
 (a) (b)

(c)
Slika 5.13 Dijagrami faktora čvrstoće i trajektorije loma u bokovima hidrotehničkog
tunela ( = 0 ), prečnika D = 7,10, na dubini 50 m, za koeficijent bočnog pritiska
1,54, i varijantu (I) (a), varijantu (II) (b) i varijantu (III) (c) vrijednosti modula
elastičnosti dobiveni preko programskog paketa Examine2D.

II korak
U drugom koraku izvršena je promjena prečnika hidrotehničkog tunela, za slijedeće
vrijednosti:
(I) varijanta D = 5,0 m;
(II) varijanta D = 7,1 m;
(III) varijanta D = 10,0 m,

211
 pri čemu je modul elastičnosti iznosio Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost
GSI = 50, jednoaksijalna čvrstoća na pritisak ci = 75 MPa, a primarno naponsko
stanje pV = 1,3 MPa, pH = 2,0 MPa, tj. koeficijent bočnog pritiska K = 1,54.

D = 5,0 m D = 7,1 m D = 10,0 m

r (MPa)

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

centar tunela Dubina (m)

(a)

D = 5,0 m D = 7,1 m D = 10,0 m

t (MPa)

2,5

2,2

1,9

1,6

1,3
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
centar tunela Dubina (m)

(b)
Slika 5.14 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za modul elastičnosti Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000
MPa, vrijednost GSI = 50, jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa
koeficijent bočnog pritiska 1,54, i različite vrijednosti prečnika tunela D dobivena
preko programskog paketa Examine2D.

212
Cilj je bio da se sagleda uticaj veličine iskopa na način formiranja sekundarnog
naponskog stanja i deformabilnost stijenskog masiva kroz radijus zone plastifikacije
i dubine zone oslobođenih napona. Sa slike 5.14. (a) i (b) se vidi da sa porastom
prečnika tunela dolazi do opadanja radijalnih i povećanja tangencijalnih napona, te
porasta radijusa zone plastifikacije i dubine zone oslobođenih napona.

III korak
U trećem koraku varirana su sekundarna naponska stanja oko tunela (Slika 5.15.
(a)) i (b)) preko tri varijante primarnih naponskih stanja, odnosno koeficijenta
bočnog pritiska K:
(I) varijanta K = 0,0;
(II) varijanta K = 1,5;
(III) varijanta K = 2,0,
za Youngov modul elastičnosti Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost GSI =
50, jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa i prečnik hidrotehničkog tunela
D = 7,10 m.
Analiziran je uticaj promjene sekundarnog naponskog stanja na deformabilnost
stijenskog masiva i moguće lomove pri iskopu. Sa slike 5.15. (a) i (b) vidi se porast
radijalnih i tangencijalnih napona sa povećanjem koeficijenta bočnog pritiska K, što
dovodi do povećanja pomjeranja, slika 5.16., odnosno deformabilnosti, a samim
tim do povećanja lomova pri iskopu tunela.
Analizirane varijacije jasno ukazuju na složenost formiranja samog modela i na
veliki mogući broj uticaja izmedju parametara u matrici, ali istovremeno i na velike
pogodnosti ovakvih pristupa jer se iz mogućih uticaja dobija saznanje za očekivano
ponašanje složenog sistema stijena-objekat.
Velika je umješnost istrazivača da izabere najznačajnije parametre za analizu, da
postavi dobar koncept i da izvrši realnu analizu.

213
 K = 0,0 K = 1,5 K=2

r (MPa) 3

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dubina (m)

(a)

K=0 K = 1,5 K=2

t (MPa)

3,7
3,4
3,1
2,8
2,5
2,2
1,9
1,6
1,3
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Dubina (m)

(b)

Slika 5.15 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima

hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za Youngov modul elastičnosti Ex = 14.500 MPa, Ey =
10.000 MPa, vrijednost GSI = 50, jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa,
prečnik tunela D = 7,1 m, i različite vrijednosti koeficijenta bočnog pritiska,
dobivena preko programskog paketa Examine2D.

214
 K=0 K = 1,5 K=2
Pomjeranja (mm)
2
1,8
1,6
1,4
1,2
1
0,8
0,6
0,4
0,2
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Dubina (m)

Slika 5.16 Pomjeranja u bokovima hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za modul

elastičnosti Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost GSI = 50, jednoaksijalnu
čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa, prečnik tunela D = 7,1 m, i različite vrijednosti
koeficijenta bočnog pritiska, dobivena preko programskog paketa Examine2D.

215
 6
Prilozi

216
6.1 Tabela faktora poremećnosti D (disturbance factor)
stijenskog masiva, neophodnog kod definisanja Hoek-
Brownovog kriterija loma

Tabela 6.1 Tabela za procjenu faktora poremećenosti D (disturbance factor),

www.rockscience.com.

217
 6.2 Tabela za MR odnos modula deformacije stijenskog
masiva i modula monilitnog dijela stijenskog masiva koji
se koristi kod primjene Hoek i Diederichs (2006) izraza

Tabela 6.2 Vodič za izbor vrijednosti MR odnosa modula deformacije stijenskog

masiva Erm i modula monilitnog dijela stijenskog masiva Ei – zasnovan na radovima
Deerea, 1968 i Palmstroma i Singha, 2001.

218
219
 Bibliografija

[1] Božičević, S., (1983): Otkrivanje i proučavanje šupljine pod građevinama u

kršu. Mehanika stijena, temeljenje, podzemni radovi, Knjiga 1, Društvo GIT
Zagreb, Društvo MSPR Hrvatske, Zagreb, str. 19-53.
[2] Brady, B. H. G., Brown, E. T., (1993): Rock Mechanics: for underground
mining, 2nd Ed., Chapman & Hall, London.
[3] Hawkins, A. B., (1998): Aspect of rock strength. Bull Eng Geol Env 57:17-30,
pp 35-48.
[4] Herak, M., (1973): Geologija, struktura, dinamika i razvoj zemlje. Školska
knjiga, Zagreb, str. 26-145.
[5] Hoek, E., Brown E.T., (1980): Empirical strenght criterion for rock masses. J.
Geotech. Engng Div., ASCE 106 (GT9), pp 1013-1035.
[6] Hoek, E., (1983): Strength of jointed rock masses. 23rd. Rankine Lecture.
Geotechnique, 33(3), pp 187-223.
[7] Hoek, E., Brown E.T., (1997): Practical estimates of rock mass strenght.
-
1186.
[8] Hoek, E., Marinos, P., Benissi, M., (1998): Applicability of the geological
strength index (GSI) classification for very weak and sheared rock masses.
The case of the Athens Schist Formation. Bull Eng Geol Environ (1998) 57,
pp 151-160.
[9] Hoek, E., (2000): Rock engineering, Course notes by Evert Hoek. http:
//www.rocksciennce.com.
[10]Hoek, E., Carranza-Torres, C., Corkum, B, (2002): Hoek-Brown failure
criterion-2002 edition. http: //www.rocksciennce.com.
[11]Hoek, E., Marinos, P i Marinos, V., (2005): Characterisation and
engineering properties of tectonically undisturbed but lithologically varied
sedimetray rock masses. International Journal of Rock Mechani
Sciences 42 (2005), pp 277-285.
[12]Hudson, J.A., (1993): Rock Properties. Comprehe¬nsive Rock Engineering.

220
[13]Hudson, J.A., Harrison, J.P., (1997): Engineering Rock Mechanics.
Pergamnon Press.
[14]Ilijovski, Z., Jovanovski, M., Velevski, A., (2004): Metodologija na
inženerskogeološko modeliranje na pregradnoto mesto za brana „Sveta
Petka“. Prvi nacionalen kongres za brane, Ohrid.
[15]Jašarević, I. (1999): Prikaz novog klasifikacionog postupka „JAK“ za
stijenske mase. Zbornik radova, Simpozij Mehanika stijena i tuneli, Zagreb.
[16]Jašarević, I., Kovačević, M.S., Miščević, P., (1995): Modeliranje
geotehničkih problema u stijenskim masivima, kompjuterski program
FLAC. Građevinski godišnjak '95, Hrvatsko društvo građevinskih inženjera,
503-540, Zagreb.
[17]Jovanovski, M., (2001): Prilog kon metodologija na istražuvanje na
karpestite masi kako rabotna sredina, doktorska disertacija. Univerzitet
„Sv. Kiril i Metodije“, Gradežen fakultet – Skopje, Skopje, 2001.
[18]Jovanovski, M., Gapkovski, N., (1995): Analiza na možnostite na empiriski
metodi pri proektiranje na podzemnite objekti. 6-ti Simpozium na društvo
na gradežni konstrukteri na Makedonija, Ohrid.
[19]Jovanovski, M., Krvavac-Špago, A., Ilijovski, Z., Peševski, I., (2008): Nekoi
zavisnosti za inženjerskogeološkite karakteristiki na karbonatni karpesti
masi od balkanski poluostrov. Prv kongres na geolozite na Republika
Makedonija. Makedonsko geološko društvo i Univerzitet „Goce Delčev “
Štip.
[20]Jovanovski, M., Gapkovski, N., (1998): Geostrukturni i matematički modeli
za analiza na stabilnost na škrilesti karpesti masi. 6-ti Simpozium za
teoretska i primeneta mehanika, Ohrid.
[21]Jovanovski, M., Gapkovski, N., Ilijovski, Z., (2002): Correlation between
Rock Mass Rating and deformability on a profile for arch dam Sveta Petka.
10-th International Conference of the DGKM, Ohrid.
[22]Jovanovski, M., Gapkovski, N., Petrevski, Lj., (1996): Primer ekstrapolacije
rezultata istraživanja kod specifičnih mekih stenskih masa. The
International Conference: Trends in the Development of Geotechnics,
Beograd.
[23]Knill, J., (2003): Core values: the first Hans-Cloos lecture, Landslides.
Bulletin of Eng Geol Environ (2003) 62:1-34, pp 11-13.
[24]Krvavac, A., Jovanovski, M., Gapovski, N., Ilijovski, Z., (2006): Fizički i
analitički modeli za karbonatne stijenske masive. II Simpozijum
makedonskog udruženja za geotehniku, Ohrid.
[25]Kujundžić, B., (1973): Sadržina i metodika izrade inženjersko-geoloških
preseka i inženjersko-geoloških i geotehničkih modela. Saopštenja IX
kongresa Jugoslovenskog komiteta za visoke brane, Zlatibor.

221
 [26]Kujundžić, B., (1977): Osnovi mehanike stena (I). Građevinski kalendar,
SGIJT, Beograd.
[27]Kujundžić, B.; (1979): Osnovi mehanike stena (II). Građevinski kalendar,
SGIJT, Beograd, str 207-370.
[28]Kujundžić, B., Petrović, Lj., (1980): Korelacija statičkih i dinamičkih
karakteristika deformabilnosti krečnjačkih stenskih masa. V simpozij
JDMSPR, 1, 5 -12, Split.
[29]Kujundžić, B., (1983): Opšta fizičko-strukturna svojstva stenskih masa.
Mehanika stijena, temeljenje, podzemni radovi, Knjiga 1, Društvo GIT
Zagreb, Društvo MSPR Hrvatske, Zagreb, str. 183-209.
[30]Kujundžić, B., (1983): Terenska ispitivanja deformabilnosti, čvrstoća i
naponskih stanja u stenskim masama. Mehanika stijena, temeljenje,
podzemni radovi, Knjiga 1, Društvo GIT Zagreb, Društvo MSPR Hrvatske,
Zagreb, str. 253-280.
[31]Hrežnjak, P., Briševac, Z., (2009): „Upute i predlošci za laboratorijske vježbe
i programe iz Mehanike stijena“, Rudarsko-geološko-naftni fakultet
Sveučilišta u Zagrebu.
[32]Langof, Z., (1977): Određivanje prirodnih napona u nekim slučajevima
degradiranih sedimentnih struktura. IV jugoslavenski simpozij o mehanici
stena i podzemnih radova, Kosovska Mitrovica, Zvečani, str. 199-205.
[33]Langof, Z., Bijeljanin, Lj., (1985): Sekundarna naponska stanja i deformacije
oko podzemnog otvora u jednom krečnjačkom masivu. 6 simpozijum
Jugoslovenskog društva za mehaniko hribin in podzemna dela, 1, Titovo
Velenje, str. 205-210.
[34]Lapčević, R., (1994): Stabilnost padina i kosina u karbonatnom kompleksu
unutrašnjih Dinarida Srbije. Doktorska disertacija, Rudarsko-geološki
fakultet, Beograd.
[35]Lapčević, R., (1996): Efekat razmere u heterogenim stenskim masama.
Međunarodni naučni skup Pravci razvoja geotehnike, Beograd.
[36]Lapčević, R., (2005): Čvrstoća, deformabilnost i prirodna napregnutost
čvrstih stenskih masa. Posebna izdanja Rudarsko-geološkog fakulteta,
Beograd.
[37]Lokin, P., Lapčević, R., Petričević, M., (1989): Principi i kriterijumi zoniranja,
izbora uzoraka i ekstrapolacije rezultata ispitivanja na stenski masiv kod
podzemnih objekata. VII JDMSPR, Beograd.
[38]Lolino, P., Parise, M., Reina, A., (2004): Numerical analysis of the behavior
of a karst cavern at Castellana-Grotte, Italy. Numerical Modelling of
Discrete Materials – Konietzky (ed.) © 2004 Taylor&Francis Group,
London, ISBN 90 5809 6351, pp 49-55.

222
[39]Magdalenić, A., Raljević, B., Jurak, V., (1976): Inženjersko-geološke i
hidrološke osnove za potrebe konsolidacionih radova. I Zbornik referata
JUSIK, Zagreb, str. 57-65.
[40]Marinos, P., Hoek, E., (2000): GSI: A geologically friendly tool for rock mass
strenght estimation. Proceedings of the International Conference on

Publishing Co. Inc., Melbourne, Australia, pp 1422-1440.

[41]Marinos, P., Hoek, E., (2001): Estimating the geotehnical propreties of
heterogeneous rock masses such as flysch. Bull Eng Geol Environ (2001)
60, pp 85-92.
[42]Marinos, V., Marinos, P., Hoek, E., (2005): The geological strenght index:
applications and limitations. Bull Eng Geol Environ (2005) 64, pp 55-65.
[43]Marinos, P; Hoek, E. i Marinos, V., (2006): Variability of the engineering
properties of rock masses quantified by the geological strength index. the
case of ophiolites with special emphasis on tunnelling. Bull Eng Geol
Environ (2006) 65, pp 129-142.
[44]Milanović, P.T., (1999): Geološko inženjerstvo u karstu. Energoprojekat.
[45]Miščević, P. (2004): „Uvod u inženjersku Mehaniku stijena“, Građevinsko-
arhitektonski fakultet Sveučilišta u Splitu, Split.
[46]Mitrinović, M., Simić, M., Salihović, E., (1981): Istraživanje i projektovanje
za hidroelektranu Grabovica. Energoinvest, Tehnika, nauka, inženjering,
18-1, Sarajevo, str. 107-116.
[47]Müller, L., (1963): Der Felsbau, B.I. Ferdinand Enke Verlag,623, Stuttgart.
[48]Müller, L., (1969): Gesteins und Gebirg, Seigenschaften in Abhängigkeit vo
Betrachteten Grössenbereich. Z. deutsch. geol. Ges., Jahrgang 1967, 119,
Hannover.
[49]Olujić, M., (1977): Daljinska istraživanja u inženjerskoj geologiji. Mehanika
stijena, temeljenje, podzemni radovi, Knjiga 1, Društvo GIT Zagreb, Društvo
MSPR Hrvatske, Zagreb, str. 19-53.
[50]Papić, M., (2005): Primjenjena statistika u MS Excelu za ekonomiste,
znanstvenike i neznalice. ZORO d.o.o., Zagreb, 2005.
[51]Pavlović, N., (1995): Neka razmatranja o geotehničkom modeliranju.
Istraživanje i sanacija klizišta, Drugi simpozij, Donji Milanovac, str. 171-176.
[52]Pavlović, N., (1996): Interakcija geološke sredine i inženjerske djelatnosti.
The International Conference: Trends in the Development of Geotechnics,
Beograd, str. 136-145.
[53]Pavlović, N., (1996): O metodologiji geotehničkog modeliranja. The
International Conference: Trends in the Development of Geotechnics,
Beograd, str. 239-248.
[54]Poulos, H.G., Davis, E. H., (1974): Elastic Solutions for Soil and Rock
Mechanics, John Wiley & Sons, New York.

223
 [55]Selimović, M., (1974): Statical Analysis of Percentage of Failed Rock for the
Purpose of Selecting the Location on the Salakovac Diversion Tunnel.
Proceed, Third Congr., ISRM, II/B, Denver, pp.1326-1331.
[56]Selimović, M., (2003): Mehanika stijena, Prvi dio, Teoretske osnove.
Građevinski fakultet Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru, Mostar.
[57]Selimović, M., (2004): Mehanika stijena, Drugi dio, Istraživanja stijenskih
masa. Građevinski fakultet Univerziteta „Džemal Bijedić“ u Mostaru,
Mostar.
[58]Selimović, M., Hlebar, V., Ivanković, T., Milinić, O. (1981) Osnovni rezultati
istražnih radova na Hidroelektarni Salakovac. Simpozij o izgradnji
hidroelektrana na srednjoj Neretvi, 1, Mostar, str. 55-66.
[59]Simić, R., (1983): Projektiranje hidrotehničkog tunela (građevinsko-
tehnički) elementi. Mehanika stijena, temeljenje, podzemni radovi, Knjiga
2, Društvo GIT Zagreb, Društvo MSPR Hrvatske, Zagreb, str. 815-842.
[60] Vrkljan, I. (2003): „Inženjerska mehanika stijena“, Građevinski fakultet
Sveučilišta u Rijeci, Rijeka.

PROJEKTNA DOKUMENTACIJA:

[61]Geološki izvještaj, Knjiga 1, Glavni projekat, Brana HE Salakovac.

Energoinvest Sarajevo, Sarajevo, 1970.
[62]Geološke podloge, HE Grabovica-Idejni projekat. Energoinvest Sarajevo,
Sarajevo, 1970.
[63]Ispitivanje deformabilnosti stijenske mase metodom hidrauličkog jastuka,
Glavni projekat, Brana HE Salakovac. Institut za vodoprivredu, „Jaroslav
Černi“, Beograd i „Energoinvest“ Sarajevo, 1970.
[64]Ispitivanje deformabilnosti stijene ogledima pritiska „in situ“ u velikoj
razmjeri. HE Grabovica, Mehanička ispitivanja, Knjiga 1. Institut za
vodoprivredu, „Jaroslav Černi“, Odjeljenje za konstrukcije, Beograd, 1976.
[65]Ispitivanja čvrstoća na pritisak okomito na slojeve za kamenolom HE
Salakovac. Institut za ispitivanje materijala i kostrukcija, Građevinski
fakultet u Sarajevu, 1970.
[66]Phare Project, Upgrading of the E75 road from Demir Kapija to Gevgelija,
Report from the geotechnical investigations for the tunne 1-5. Jovanovski,
M., Gjorgevski, S. et all., Skopje, 2000.
[67]Rezultati seizmičkih ispitivanja u profilu brane HE Salakovac. Zavod za
geološka i geofizička istraživanja – Beograd. Odjeljenje za inženjersku
geofiziku. Beograd, 1968-1972.
[68]Seizmička ispitivanja u području pregradnog mjesta HE “Grabovica”. Zavod
za geološka, hidrogeološka, geofizička i geotehnička istraživanja, Geofizički
institut“, Beograd, 1975.

224
[69]Svoden elaborat za izvršenite istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna
brana na pregadnoto mesto „Sveta Petka“ na reci Treska. Jovanovski, M.,
Ilijovski, Z., Prvulović, Z., Jančevski, J., Građevinski Institut „Makedonija“,
a.d., Zavod za Geotehnika, Skopje, 2004.

225
 Popisi

Popis skraćenica i oznaka

ISRM International Society of Rock Mechanics

JDMSPR Jugoslovensko društvo za mehaniku stijena i podzemne radove
JUSIK Jugoslovenski simpozij za injektiranje i konsolidaciju

226
Popis tabela
Tabela 1.1 Konceptualna interakciona matrica sa četiri glavna elementa u
dijagonali matrice od značaja za karbonatne masive. ............................. 10
Tabela 3.1 Orijentaciona klasifikacija pukotina na osnovu oblika, (ISRM,
1977). ....................................................................................................... 47
Tabela 3.2 Klasifikacija pukotina prema pukotinskom razmaku i veličini
zijeva. ....................................................................................................... 48
Tabela 3.3 Klasifikacija učestalosti pukotina. ......................................................... 49
Tabela 3.4 Klasifikacija čvrstih stijenskih masa po veličini efektivne
poroznosti. ............................................................................................... 53
Tabela 3.5 Brzine prostiranja površinskih seizmičkih talasa u čvrstim
stijenskim masivima. ............................................................................... 74
Tabela 3.6 Klasifikacija karbonatnih stijenskih masiva prema vrijednosti
dinamičkog modula elastičnosti Edyn. ....................................................... 75
Tabela 3.7 Preliminarni generalisani faktori korelacije Is: c za uzorke jezgra,
(Hawkins, 1998). ...................................................................................... 79
Tabela 3.8 Terenska procjena jednoaksijalne čvrstoće na pritisak ci, Hoek,
2000. ........................................................................................................ 88
Tabela 3.9 Vrijednosti konstante mi za monolitni stijenski masiv, po vrstama
stijena, Marinos i Hoek, 2000. ................................................................. 89
Tabela 3.10 Vrijednosti GSI u zavisnosti od strukture diskontinuiteta i stanja
površina zidova pukotina, Hoek, 2000 .................................................... 91
Tabela 3.11 Klasifikacija po RQD .......................................................................... 116
Tabela 3.12 Geomehanička klasifikacija ili RMR sistem, Bieniawski, 1989. ......... 117
Tabela 3.13 Tabela povezanosti između varijabli u ovisnosti o apsulutnoj
vrijednosti koeficijenta korelacije r, (Papić M., 2005) ........................... 122
Tabela 4.1 Srednje vrijednosti čvrstoće na pritisak ci okomito na slojeve u
MPa uzoraka krečnjaka za branu Salakovac, Ispitivanja čvrstoća na
pritisak okomito na slojeve za kamenolom HE Salakovac, Sarajevo,
1970. ...................................................................................................... 137
Tabela 4.2 Vrijednosti čvrstoće na pritisak ci monolitnih uzoraka sa
lokaliteta brane Sveta Petka, Svoden elaborat za izvršenite
istražuvanja i ispituvanja za betonska lačna brana na pregadnoto
mesto „Sveta Petka“ na reci Treska, 2004. ........................................... 138
Tabela 4.3 Prikaz dijapazona variranja vrijednosti čvrstoće na pritisak za
različite tipove karbonatnih stijenskih masiva (Hawkins, 1998). .......... 141
Tabela 4.4 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak
monolitnih uzoraka po raznim autorima. .............................................. 141

227
 Tabela 4.5 Rezultati ispitivanja čvrstoće na zatezanje monolita pomoću
Brazilske metode za branu “Sveta Petka” ............................................. 144
Tabela 4.6 Mogući fizički modeli za karbonatne stijenske masive bez izrazite
slojevitosti definisani preko modifikovane GSI klasifikacije. ................. 152
Tabela 4.7 Mogući fizički modeli za karbonatne stijenske masive izrazite
slojevitosti definisani preko modifikovane GSI klasifikacije. ................. 153
Tabela 6.1 Tabela za procjenu faktora poremećenosti D (disturbance
factor), www.rockscience.com. ............................................................. 217
Tabela 6.2 Vodič za izbor vrijednosti MR odnosa modula deformacije
stijenskog masiva Erm i modula monilitnog dijela stijenskog masiva
Ei – zasnovan na radovima Deerea, 1968 i Palmstroma i Singha,
2001. ...................................................................................................... 218

Popis slika
Slika 3.1 Struktura geotehničkog modela (Pavlović, 1996). .................................... 17
Slika 3.2 Linearna veza (faze) u definisanju modela interakcije............................ 19
Slika 3.3 Veza između inženjerskogeološkog i geotehničkog trougla i veze
između geoloških, geotehničkih modela i numeričke analize
(djelimično modificirano od strane Knill-a, 2003). .................................. 20
Slika 3.4 Geotehnički model podijeljen na fizički i matematički model. ................. 20
Slika 3.5 Inženjerskogeološki presjek (IGP) po parametru ispucalosti za profil
brane “Sveta Petka” gdje su: (al) aluvijalni sediment, (dl) diluvijalni
sediment, ................................................................................................. 22
Slika 3.6 Inženjerskogeološki presjek (IGP) po litogenetskom sastavu i
sklopu (1-4) i vodopropusnosti masiva (provjereno
neparametarskim testiranjem) (I-V) za profil zavjese brane
Salakovac (Selimović, 2004)..................................................................... 23
Slika 3.7 IIGP na pregradnom mjestu lučne brane Mratinje, rijeka Piva, Crna
Gora, (Kujundžić, 1973). .......................................................................... 24
Slika 3.8 Inženjersko-geološki model Hidroelektrane Salakovac, sa
naznačenim kvazihomogenim zonama po litološkom sastavu (1-5),
elastičnim osobinama (a-d), vodopropusnosti VDP (I-V) i
koeficijntom oštećenosti (ζ1-ζ3), pri čemu su oznake: 1) diluvijalni
materijal, 2) gornja kreda-svijetlosivi mermerasti krečnjaci, 3)
gornja jura-uslojeni dolomiti i krečanjaci, 4) osulinski materijal i
kameni nanos, 5) reversni rasjed I reda stijena mehanički

228
 zdrobljena - rasjedna zona, 6) optočni tunel na desnoj obali
izveden, a na lijevoj projektovan, 7) dubina temeljenja brane, 8)
sonadžne bušotine, sa označenim dubinama ispitivanja pomoću
sonadažnog dilatometra, 9) istražni potkop sa mjestima ispitivanja:
a) otpornost na smicanje veze beton-stijena, b) deformabilnih
karakteristika stijenskog masiva, 10) putni tunel, 11) pukotine
zapunjene glinovitim materijalom i dolomitnim gnusom, 12) sistem
harništa: više paralelnih pukotina smicanja grupisanih u prostor
širine do 1m na međusobnom rastojanju cca 10 cm, 13) oscilacije
nivoa podzemne vode, 14) vodopropusnost po kvazihomogenim
zonama, 15) kvazihomogene zone izdvojene na bazi ispitivanja
refrakcionom seizmikom sa vrijednostima vl i Edyn (Selimović,
2003). ....................................................................................................... 26
Slika 3.9 Inženjersko-geološki model Hidroelektrane Grabovica, sa zonama
izdvojenim po parametru brzine širenja logintudinalnih seizmičkih
talasa (vl ) odnosno dinamičkog modula deformacije (Edyn), gdje
su: (1) drobina, (2) šljunak sa pijeskom i blokovima, (3) šljunak,
pijesak i riječne valutice, (4) uslojeni krečnjaci, dolomiti i
dolomitični krečnjaci desne obale, (5) lokalni rasjedi, (6) kaverne,
(7) pukotine, (8) geološke granice, (9) granice zona različitih vl i
Edyn, (10) NPV, (11) istražne bušotine za VDP, (12) konture ulazno
izlaznih objekata, (13) i istražni potkopi, sa geotehničkim mjestima
ispitivanja, sa hidrauličkim jastucima (HJ) i dr. (Mitrinović, Simić,
Salihović, 1981; Selimović, 2004). ........................................................... 27
Slika 3.10 Inženjerskogeološki model (IGM) po parametru deformabilnosti
za profil brane “Sveta Petka” gdje su: (al) aluvijalni sediment, (dl)
diluvijalni sediment, (M) masivni mermeri, (M') slabo uškriljeni
mermeri, (MS) karbonatni škriljci, (MSS) karbonatno muskovitski
škriljci, ДБ - bušotine, ГЛ i ГД – istražne galerije, ДИЛ dilatometar,
P.z. – rasjedne zone, P – rasjed, HΠB – nivo podzemne vode. ................ 28
Slika 3.11 Inženjerskogeološki model (IGM) sa kvazihomogenim zonama po
parametru VDP-i) za profil brane HE Salakovac gdje su: (1) kvartar,
(2) gornje kredni krečnjaci, (3) donje kredni krečnjaci, (4) gornja
jura – krečnjaci i dolomiti, (5) rasjedi, (6) istražne bušotine, (7) NPV
(max), (8) NPV (min), (9) VDP 1 Lu, (10) VDP 1-5 Lu, (11) VDP 5-10
Lu, (12) VDP 10 Lu, (13) jalovo bušenje. ............................................... 30
Slika 3.12 Geotehnički model pregradnog mjesta brane «Sveta Petka». ............... 31
Slika 3.13 Longitudalan presjek Castellana-Grotte karstnog sistema. .................... 32
Slika 3.14 Poprečni presjek “Civetta” kaverne. ....................................................... 32

229
 Slika 3.15 Početna konfiguracija modela (a), zatežuće pukotine poslije stadija
2 (b), zatežuće pukotine poslije stadija 3 (c), konfiguracija modela u
stadiju 4 (d). ............................................................................................. 33
Slika 3.16 Vektori pomjerana i otvorene pukotine poslije stadija 4. ..................... 34
Slika 3.17 Vertikalna pomjeranja pukotine u zavisnosti od vremena za tri
monitoring tačke tokom stadija 4. .......................................................... 34
Slika 3.18 Ugib na sredini raspona u zavisnosti od vremena za modele sa
različitim rastojanjima uslojenih ravni..................................................... 35
Slika 3.19 Principijelna shema diskontinualnosti (Kujundžić, 1977, 1983). ......... 38
Slika 3.20 Opšta zavisnost mehaničkih karakteristika (E, D i βp) od veličine
monolita (a) i veličine posmatranog područja (b), (Müller, 1969;
Kujundžić 1977, 1983; Selimović 2003). .................................................. 39
Slika 3.21 Shematski prikaz efekta razmjere (Lapčević, 1996, 2005)...................... 40
Slika 3.22 Shematski prikaz efekta razmjere u diskontinualnim stijenskim
masivima, (Lapčević, 1996, 2005)............................................................ 41
Slika 3.23 Efekat relacije za slučaj temeljenja sa malom širinom temelja B1 na
stijenskom masivu kao diskontinumu (a) i većom širinom temelja B2
na stijenskom masivu kao kvazikontinumu (b), ali sa istom širinom
monolita „b“ u oba slučaja. ..................................................................... 43
Slika 3.24 Efekat relacije za slučaj potpornog zida u stijenskom masivu kao
kvazikontinumu (a) i diskontinumu (b).................................................... 43
Slika 3.25 Efekat relacije za slučaj gravitacione brane i to za: kvazikontinum
(a) granično područje kvazikontinuma i diskontinuma (b) i
diskontinum (c). ....................................................................................... 44
Slika 3.26 Efekat relacija za slučaj opterećene kosine i to za slučaj
kvazihomogenog (a) i diskontinualnog (b) stijenskog masiva. ................ 44
Slika 3.27 Kvazihomogene zone po parametru ispucalosti..................................... 50
Slika 3.28 Isticanje podzemne vode upravnim pukotinskim sistemom na
rijeku Neretvu u građevinsku jamu prije (lijevo) i poslije nizvodno
(desno) izvođenja zaštitne injekcione zavjese Hidroelektrane
Salakovac (Agefoto, Zagreb, Selimović, 2004). ........................................ 52
Slika 3.29 Dubina karstifikacije, shematski prikaz, 1. Promjena karstifikacije
sa dubinom, 2. Zona sa baznim tokovima, 3. Zona oscilacija
podzemne vode, 4. Dijagram vertikalne distribucije aktivne karstne
poroznosti, 5. Baza karstifikacije, 6. Dijagram električnog
sondiranja, 7. Nekarstifikovana stijena, 8. Nivo podzemne vode
(Milanović, 1999). .................................................................................... 53
Slika 3.30 Prikaz velike podzemne šupljine nabušene u karstu Dinarida
(Božičević, 1983). ..................................................................................... 54

230
Slika 3.31 Prikaz podzemne šupljine otkrivene u temeljima jedne zgrade
(Božičević, 1983). ..................................................................................... 54
Slika 3.32 Grafički prikaz stepena karstifikacije planine Dinare identificiran
aviosnimanjima (Olujić, 1977). ................................................................ 55
Slika 3.33 Shematski prikaz kore raspadanja u litološki različitim vrstama
stijena (a) konglomerat, (b) dolomit, (c) krečnjak sa fizičkim
raspadanjem i (d) krečnjak sa fizičko-hemijskim raspadanjem
(Lapčević, 1994). ...................................................................................... 56
Slika 3.34 Shematski prikaz homogenosti (a) i heterogenosti (b) po
parametru deformabilnosti za masiv u poprečnom presjeku
hidrotehničkog tunela. ............................................................................ 58
Slika 3.35 Anizotropija deformabilnosti za slučaj opterećenja okomito na
slojeve (a), u pravcu slojeva (b), te za slučaj anizotropije masiva sa
hidrotehničkim tunelom pod pritiskom (c). ............................................ 60
Slika 3.36 Dijagram radijalnih anizotropnih deformacija u četiri pravca, u
probnoj komori u profilu I, II i III sa poprečnim presjekom komore
IV, dobivene pod pritiskom, 4, 6, 8 i 10 bara. .......................................... 61
Slika 3.37 Linije deformacija stijenskog masiva dobivene metodom probne
komore na profilu brane Hidroelektarne Jablanica (a) i za profile
brane Place Moulin prije (b) i poslije konsolidacionog injektiranja
(c) ............................................................................................................. 61
Slika 3.38 Anizotropnost stijenskog kamenitog masiva u poprečnom presjeku
hidrotehničkog tunela, sa računskom krivom modula elastičnosti
(1) i stvarnom krivom (2). ........................................................................ 62
Slika 3.39 Različiti tipovi stijena u pogledu naponsko-deformacijskog
ponašanja. ............................................................................................... 63
Slika 3.40 Uticaj strukturnih elemenata, rasjeda i naboranih oblika, na
primarno naponsko stanje....................................................................... 64
Slika 3.41 Opšti dijagram napona σ i deformacija δ stijenskog masiva sa
karakterističnim tačkama, Selimović 2003. ............................................. 66
Slika 3.42 Dijagram deformacija u funkciji cikličkog opterećenja i
rasterećenja u opštem slučaju (a) i za stijenski krečnjački masiv
brane HE Salakovac (b), Selimović, 2003. ................................................ 66
Slika 3.43 Dijagram deformacija stijenskog masiva pri opterećenju (a) i
rasterećenju (b) u funkciji vremena, Selimović, 2003. ............................ 67
Slika 3.44 Linija za ciklus (VI) i (VII) stepenastog opterećenja i rasterećenja
stijenskog krečnjačko-dolomitskog masiva za branu Salakovac,
dobivenu metodom tlačnog jastuka, Selimović, 2003. ........................... 68

231
 Slika 3.45 Opšti dijagram deformacija δ u funkciji napona σ za definisanje
modula deformacija D i modula elastičnosti E po Salcburškom
dogovoru ................................................................................................. 69
Slika 3.46 Opšti ciklički dijagram deformacija δ ovisan o naponima za
definisanje modula deformacija D i modula elastičnosti E po prof.
B. Kujundžiću ........................................................................................... 70
Slika 3.47 Shematski prikaz ispitivanja deformabilnosti na monolitnim
uzorcima. ................................................................................................. 73
Slika 3.48 Shema uzoraka stijene prema ISRM-u., Komitet za standardizaciju
laboratorijskih i “in situ” ispitivanja (1972): cilindričnih (a) i
prizmatičnih (b) za ispitivanje jednoaksijalne čvrstoće na pritisak ......... 76
Slika 3.49 Presa za ispitivanje indeksa tačkaste čvrstoće tipa “Interfels”: (a)
mjesto gdje se stavlja uzorak između dva šiljka; (b) manometar za
mjerenje sile pri lomu; (c) presa za zadavanje pritiska. .......................... 77
Slika 3.50 Dimenzije uzoraka za: a) poprečno ispitivanje; b) osno ispitivanje;
c)ispitivanje na bloku; d) ispitivanje uzoraka nepravilnih oblika ............. 77
Slika 3.51 Određivanje čvrstoće na pritisak zidova pukotina pomoću
Schmidtovog čekića, Hoke i Brown, 2000................................................ 80
Slika 3.52 Shematski prikaz ispitivanja čvrstoće na zatezanje; A i D – površina
osnove i prečnik cilindričnog uzorka, L – rastojanje između
oslonaca, b i t – širina i visina gredice, R i r – spoljni i unutrašnji
prečnik cilindričnog uzorka, T i P – sile zatezanja i pritiska u
trenutku loma, σt – čvrstoća na zatezanje. .............................................. 81
Slika 3.53 Priprema uzoraka stijene za laboratorijska ispitivanja kod
triaksijalnih testova ................................................................................. 86
Slika 3.54 Triaksijalna ćelija za ispitivanje čvrstoće uzoraka: A – metalni klip
sa sferčnim ležištem, B – tijelo ćelije, C – uzorak sa odnosom
visina/prečnik = 2, D – hidraulički ulaz za bočni pritisak, E – mjerne
trake, F – gumena fleksibilna košuljica. ................................................... 86
Slika 3.55 Grafik rezultata simuliranih triaksijalnih opita na stijenskom
masivu definisanom jednoaksijalnom čvrstoćom na pritisak ci = 85
MPa, Hoek-Brownovom konstantom mi = 10 i Geological Strenght
Indexom GSI = 45, Hoek, Carranza-Torres, Corkum, 2002. ..................... 94
Slika 3.56 Uticaj veličine uzorka na čvrstoću monolitne stijene, Hoek i Brown,
1980. ........................................................................................................ 96
Slika 3.57 Idealizirani dijagram koji pokazuje prelaz sa intaktne (monolitne)
stijene na veoma ispucali stijenski masiv pri porastu veličine
uzorka. ..................................................................................................... 97
Slika 3.58 Aparat sa pratećom opremom za smicanje uzorka sa pukotinama,
Hoek, 2000............................................................................................... 98

232
Slika 3.59 Uređaj za smicanje duž pukotina na cilindričnim uzorcima: 1-
ugibomeri, 2 - zglob,3 - hidraulička presa, 4 - pokretno ležište, 5 -
ram, 6 i 7 uzorak sa pukotinom, Kujundžić, 1977.................................... 99
Slika 3.60 Uobičajeni raspored opreme za „in situ“ ispitivanja, direktno
smicanje u velikoj razmeri, po preporuci ISRM, 1974 ............................. 99
Slika 3.61 Terenski ogled smicanja u velikoj razmjeri: 1, 2-hidrauličke prese,
3-čelični ram, 4-betonski oporac, 5-prenosni betonski blok, 6-
stijenski blok, 7-valjci, 8-zglob, 9-čelični podmetač, 10-drveni
podmetač, Kujundžić, 1977. .................................................................. 100
Slika 3.62 Ogled smicanja: (a) – šema opterećenja, (b) – dijagrami ispitivanja. ... 101
Slika 3.63 Vertikalne (a) i horizontalne (b) komponente primarnih napona
ovisno o dubini, Herget, 1973; Kujundžić,1977; Selimović, 2003. ........ 104
Slika 3.64 Zavisnost vertikalnih napona (a) i odnosa horizontalnih i
vertikalnih napona (b) od dubine, Brown i Hoek, 1978 ........................ 106
Slika 3.65 Odnos između horizontalnih i vertikalnih napona k za različite
module deformacije, Sheorey, 1994 ..................................................... 107
Slika 3.66 Razvoj radijalnih i tangencijalnih napona oko kružnog otvora u
elasto-plastičnoj sredini......................................................................... 108
Slika 3.67 Prikaz glavnih sekundarnih napona koji djeluju na stijenski
element oko horizontalnog tunela izloženog vertikalnom
primarnom naponu σv, horizontalnom primarnom naponu σh1 u
ravni normalnoj na osovinu tunela i horizontalnom primarnom
naponu σh2 paralelnom osovini tunela. ................................................. 109
Slika 3.68 Pravci glavnih napona u stijenskom masivu oko horizontalnog
tunela izloženog horizontalnom primarnom naponu σh1 = 3 σv, gdje
je σv vertikalni primarni napon. ............................................................. 110
Slika 3.69 Konture magnituda maksimalnih i minimalnih glavnih napona u
stijenskom masivu oko horizontalnog tunela, izloženog vertikalnom
primarnom naponu σv i horizontalnom primarnom naponu σh1 = 3
σv. ........................................................................................................... 110
Slika 3.70 Procedura za mjerenje i proračun RQD. .............................................. 115
Slika 3.71 Korelativnost između statičkih modula deformacija D i elastičnosti
E za krečnjake. ....................................................................................... 127
Slika 3.72 Dijagrami ovisnosti modula elastičnosti E i brzine longitudinalnih
talasa vl (a) i modula deformacija D i brzine longitudinalnih talasa vl
(b) .......................................................................................................... 128
Slika 3.73 Funkcija ovisnosti između statičkog E i dinamičkog Edyn modula
elastičnosti za krečnjački masiv. ............................................................ 129

233
 Slika 3.74 Grafička zavisnost modula deformacija D (D0 - sumarni modul
deformacija, DI – modul deformacija iz I ciklusa opterećenja, DII –
modul deformacija iz II ciklusa) i dinamičkog modula elastičnosti
Edyn, za krečnjake hidroelektrane Inguri (a) i za krečnjački masiv u
različitim dijelovima svijeta (b) .............................................................. 130
Slika 3.75 Shema određivanja idealne elastične deformacije iδe i modula
idealne elastičnosti Ei ............................................................................ 133
Slika 3.76 Dijagram ovisnosti između vrijednosti dinamičkog modula
elastičnosti Edyn i statičkog modula idealne elastičnosti Ei za razne
tipove stijenskih masiva. ....................................................................... 134
Slika 4.1 Histogram raspodjele čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova
karbonatnih stijenskih masiva, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski,
Peševski, 2008. ...................................................................................... 139
Slika 4.2 Histogram raspodjele čvrstoće na pritisak monolitnih dijelova za
uzorke sa lokacije brane Sveta Petka, Jovanovski, Krvavac-Špago,
Ilijovski, Peševski, 2008. ........................................................................ 139
Slika 4.3 Histogram raspodjele Indeksa tačakste čvrstoće monolitnih dijelova
karbonatnih stijenskih masiva, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski,
Peševski, 2008. ...................................................................................... 140
Slika 4.4 Histogram raspodjele Indeksa tačakste čvrstoće monolitnih dijelova
za uzorke sa lokaliteta brane “Sveta Petka”, Jovanovski, Krvavac-
Špago, Ilijovski, Peševski, 2008. ............................................................. 140
Slika 4.5 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak
monolitnih uzoraka za karbonatne komplekse brane “Sveta Petka” .... 142
Slika 4.6 Korelacija između Indeksa tačkaste čvrstoće i čvrstoće na pritisak
monolitnih uzoraka za krečnjake sa lokaliteta Ohrida, R.
Makedonija. ........................................................................................... 142
Slika 4.7 Uticaj efekta razmjere na čvrstoću na pritisak monolitnih dijelova
karbonatnih stijenskih masiva sa lokaliteta brane “Sveta Petka” ......... 143
Slika 4.8 Uticaj efekta razmjere na čvrstoću na pritisak monolitnih dijelova
kalcitskih mermera iz kamenoloma K-2 za branu Kozjak, R.
Makedonija ............................................................................................ 143
Slika 4.9 Histogram sa prikazom kategorija stijenskog masiva po RMR
sistemu, Jovanovski, Krvavac-Špago, Ilijovski, Peševski, 2008 .............. 144
Slika 4.10 Histogram sa prikazom kategorija stijenskog masiva po RMR
sistemu (Bieniawski, 1993) .................................................................... 145
Slika 4.11 Dijagrami zavisnosti normalni-tangencijalni napon sa prikazom
poređenja laboratorijski dobivenih rezultata sa empiriskom krivom
po Bartonu i Chobeau............................................................................ 145

234
Slika 4.12 Poređenja predviđenog (po Bratonu) i izmjerenog ugla trenja duž
pukotina za lokalitet “Sveta Petka” i “Tunel 1” sa autoputa Demir
Kapija-Smokvica. .................................................................................... 146
Slika 4.13 (a), (b), (c), (d), (e), (f), (g), (h), (i), (j), (k) i (l) ...................................... 155
Slika 4.14 Zavisnost modula elastičnosti E od ugla β koji zaklapa napon sa
ravni slojevitosti za jednoaksijalni test po Pintou, 1970, Barla, 1974
(a), otpornost na smicanje na „isječcima“ iz modela stijenske mase
u zavisnosti od nagiba slojeva i smjera smicanja, Langof, 1983 (b) ...... 157
Slika 4.15 Procjena parametara čvrstoće na smicanje i deformabilnosti za
vrijednost GSI = 45, i za vrijednost σci = 20 MPa paralelno sa ravni
slojevitosti (a), procjena parametara čvrstoće na smicanje i
deformabilnosti za vrijednost GSI = 45, i za vrijednost σci = 40 MPa
normalno na ravan slojevitosti (b)......................................................... 158
Slika 4.16 Shematski hidrogeološki profil terena: I - hidrogeološki izolator; IZ
– izdanska zona; NI - nadizdanska zona; SIZ - stalna izdanska zona;
ZK - zona kolebanja; KP kapilarni pojas; PP - prelazni pojas; RP -
rudinski pojas (a), shematski hidrogeološki profil terena sa kraškom
izdani,(b) Lapčević, 1994, 2005. ............................................................ 159
Slika 4.17 Klase stijenskih masa po kriterijumu stepena površinskog
raspadanja ili stepena rastvorljivosti, po Little,1969; Fookes i dr.,
Dearman, 1974; Bell, 1993; Lapčević, 2005. ..................... 159
Slika 4.18 Predloženi sistem kombinovanja kvaliteta stijene i stepena
karstifikacije (ukupna poroznost masiva n). .......................................... 160
Slika 4.19 Korelacija izmedju RQD parametra i efektivne poroznosti za profil
brane „Sveta Petka” .............................................................................. 161
Slika 4.20 Prikaz relativnog izdvajanja zona interakcije za istu stijenski masiv:
(A) Ako se izvodi obična bušotina, kaverna nije u zoni interakcije.
(B) Ako se izvodi veći otvor (tunel), kaverna je u zoni interakcije. ........ 161
Slika 4.21 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala modula
deformacije D karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće
na pritisak monolitnog dijela stijenske mase σci za različite
vrijednosti GSI........................................................................................ 165
Slika 4.22 Poređenje vrijednosti modula deformacije Erm masivnih mermera
sa lokacije brane „Sveta Petka” na rijeci Tresci proračunatih
pomoću izraza Hoek i Diederichs (2006) za module deformacije
monolitnih dijelova stijenskog masiva Ei = 20.000 MPa, Ei = 30.000
MPa, Ei = 40.000 MPa, Ei = 50.000 MPa i Ei = 60.000 MPa i faktor
poremećnosti Df = 0,8 sa vrijednostima modula deformacije
dobivenim terenskim ispitivanjima pomoću hidrauličkog jastuka. ....... 166
Slika 4.23 Rezultati ispitivanja deformabilnosti na uzorcima sa brane ”Sveta
Petka” u tri ciklusa za uzorak S-6 (a), i uzorak DB-8 (b). ....................... 167

235
 Slika 4.24 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c
karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak
monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI u
opštem slučaju....................................................................................... 169
Slika 4.25 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c
karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak
monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI za
slučaj tunela sa nadslojem od 50 m...................................................... 170
Slika 4.26 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala kohezije c
karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na pritisak
monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti GSI za
slučaj kosine čija je visina 50 m. ............................................................ 171
Slika 4.27 Analitički model za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg
trenja φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od vrijednosti GSI
za opšti slučaj......................................................................................... 172
Slika 4.28 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg
trenja φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na
pritisak monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti
GSI za slučaj tunela sa nadslojem od 50m. ........................................... 173
Slika 4.29 Analitički modeli za prognozu mogućeg intervala ugla unutrašnjeg
trenja φ karbonatnih stijenskih masa u zavisnosti od čvrstoće na
pritisak monolitnog dijela stijenske mase σci za različite vrijednosti
GSI za slučaj kosine čija je visina 50m ................................................... 174
Slika 4.30 Korelacione ovisnosti između statičkih modula deformacija D i
modula elastičnosti E za karbonatne kompleske sa lokacija brana
Salakovac (a) i Grabovica (b) ................................................................. 177
Slika 4.31 Korelacione ovisnosti između dinamičkog modula elastičnosti Edyn
i brzine logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije
brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b) ............................................. 178
Slika 4.32 Korelacione ovisnosti između statičkog modula deformacija D i
brzine logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije
brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b). ............................................ 180
Slika 4.33 Korelacione ovisnosti između statičkog modula elastičnosti E i
brzine logitudinalnih talasa vl za karbonatne kompleske sa lokacije
brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b). ............................................ 181
Slika 4.34 Korelacione ovisnosti između statičkog modula deformacija D i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn za karbonatne kompleske sa
lokacije brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b)................................ 182
Slika 4.35 Korelacione ovisnosti između statičkog modula elastičnosti E i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn za karbonatne kompleske sa
lokacije brane Salakovac (a) i brane Grabovica (b)................................ 183

236
Slika 4.36 Korelacione ovisnosti između kvalitete stijenske mase izražene
klasifikacijom preko RMR sistema i brzine logitudinalnih talasa vl za
karbonatne kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i brane
Grabovica (b). ........................................................................................ 184
Slika 4.37 Korelacione ovisnosti između kvalitete stijenske mase izražene
klasifikacijom preko RMR sistema i statičkog modula deformacije D
za karbonatne kompleske sa lokacije brane Salakovac (a) i brane
Grabovica (b). ........................................................................................ 185
Slika 4.38 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i modula
elastičnosti E sa lokaliteta brana Salakovac D 0,587 x E0,9451 (GPa)
i Grabovica D 1,6194 x E 0,6471 (GPa) sa korelacionim zavisnostima
sa lokaliteta brane “Sveta Petka” D 0,0327 x E1,27 (MPa) i
rezlutatima istraživanja Kujundžića i Petrovića D 0,0925 x E1,189
(MPa) ..................................................................................................... 187
Slika 4.39 Poređenje korelacionih zavisnosti brzine logitudinalnih talasa vl i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac
E dyn 1,7533 x v l2,2105 (GPa) i Grabovica E dyn 2,2514 x v1l,9993 (GPa) sa
korelacionim zavisnostima sa lokaliteta brane “Sveta Petka”
Edyn 0,000041x v2,469 (GPa) ................................................................... 187
l
Slika 4.40 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i brzine
logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac
1,7693
D 0,0099 x v l 4,2922 (GPa) i Grabovica D 0,6685 x v l (GPa) sa
korelacionim zavisnostima sa lokaliteta brane „Sveta Petka”
D 4,3 10 9 v l 3,373 (MPa) (vl u m/s) i rezlutatima istraživanja
Kujundžića i Petrovića D 0,0171 x v l 2,883 (MPa) - gornja granična
kriva, D 0,0131 x v l2,773 (MPa) - srednja kriva i D 0,0071x vl2,848
(MPa) - donja granična kriva.................................................................. 188
Slika 4.41 Poređenje korelacionih zavisnosti modula elastičnosti E i brzine
logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac
E 0,0136 x v l 4,5261 (GPa) i Grabovica E 0,2965x v l 2,6233 (GPa) sa
korelacionim zavisnostima sa lokaliteta brane „Sveta Petka”
E 3,6 10 6 x v l 2,663 (MPa) ( vl u m/s) i rezlutatima istraživanja
Kujundžića i Petrovića E 558 x v l 2,425 (MPa) - gornja granična kriva,
E (MPa) - srednja kriva i E 264x v l 2,395 (MPa) - donja
446x v l 2,332
granična kriva. ....................................................................................... 189

237
 Slika 4.42 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i
dinamičkog modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac
D 0,0592x E d n 1,2961 (GPa) i Grabovica D 0,3032x E d n 0,9008 (GPa). ........ 189

Slika 4.43 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i

dinamičkog modula elastičnosti Edyn sa lokaliteta brana Salakovac
E 0,0636x Edyn1,4596 (GPa) i Grabovica E 0,0964x Edyn1,322 (GPa) i
rezlutatima istraživanja Kujundžića i Petrovića E 0,05x Edyn1,172
(MPa). .................................................................................................... 190
Slika 4.44 Poređenje korelacionih zavisnosti kvalitete stijenske mase RMR i
brzine logitudinalnih talasa vl sa lokaliteta brana Salakovac
1,2179
RMR 9,8519 x v1l ,1721 i Grabovica RMR 9,4537 x vl sa korelacionim
zavisnostima sa lokaliteta brane „Sveta Petka” RMR 5,6848xv1l ,4979 . ...... 190
Slika 4.45 Poređenje korelacionih zavisnosti modula deformacije D i kvalitete
stijenske mase RMR (GSI) sa lokaliteta brana Salakovac
D 0,1369 x e 0,0657 RMR (GPa), Grabovica D 1,6963 x e 0,0295 RMR (GPa) i
“Sveta Petka” D 0,1104 x e0,0703RMR sa korelacionim zavisnostima
koje su uspostavili Serrafim i Perreira D 10 ( RMR 10) / 40 (GPa),
Jovanovski i Gapovski D 1,69 6 RMR3,9 (GPa), Jašarević
D e( 4,407 0,081RMR)
(GPa), te Hoek, Carranza-Torres i Corkum
(2002) i Hoek i Diederichs (2006) (srednja vrijednost jednoaksijalne
čvrstoće na pritisak σci = 44 MPa, vrijednost faktora poremećaja Df
= 0.8, što su vrijednosti za branu „Sveta Petka“, vrijednost MR
odnos modula deformacije stijenskog masiva i modula monolitnog
dijela stijenskog masiva E rm / Ei = 850 – što odgovara
mermerima)........................................................................................... 191
Slika 4.46 Dijagram dobiven „in situ” ispitivanjem mermera slabije kvalitete
(RMR=25-30) u bušotini DZ-1 na profilu brane „Sveta Petka”. ............. 192
Slika 4.47 Dijagram D=f(p) za isti interval gdje se vidi opadanje modula
deformacije D sa prirastom pritiska ispitivanja p .................................. 193
Slika 4.48 Dijagram dobiven “in situ” ispitivanjem mermera sa vrijednosti
RMR = 45-50 u bušotini DIL-2 na profilu brane “Sveta Petka”. ............. 193
Slika 4.49 Dijagram D = f(p) za isti interval gdje se vidi prirast modula
deformacije D sa prirastom pritiska ispitivanja p. ................................. 194
Slika 4.50 Poređenje modula deformacije D za dva različita pravca na istoj
dubini pri različitim nivoima pritiska (razlike ukazuju na
anizotropiju deformabilnosti)................................................................ 194

238
Slika 5.1 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali
za slučaj podzemnog iskopa (djelimično modificirano po
J.A.Hudson-u, 1993). ............................................................................. 197
Slika 5.2 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali
za slučaj temelja na stijenskoj podlozi (djelimično modificirano po
J.A.Hudson-u, 1993). ............................................................................. 198
Slika 5.3 Konceptualna matrica interakcije sa tri glavna elementa u dijagonali
za slučaj kosine (djelimično modificirano po J.A.Hudson-u, 1993). ...... 199
Slika 5.4 Dijagram brzina uz horizontalni (a) i vertikalni (b) hidraulički jastuk
kod uslojenih krečnjaka, gdje su prosječne veličine brzina: (1) prije
izrade šlica i (2) u fazi opterećenja = sV i sH. ................................. 201
Slika 5.5 Linije raspodjele napona i karakterističnih zona: (1) oslobođenih, (2)
pojačanih i (3) prirodnih napona, dobivenih statičko-geofizičkim
metodama u krečnjačko-dolomitičnim masivu. .................................... 202
Slika 5.6 Matrica interakcije sa tri elementa u dijagonali za slučaj
hidrotehničkog tunela u kompaktnim bankovitim krečnjacima i
dolomitima. ........................................................................................... 203
Slika 5.7 Geometrijski model. .............................................................................. 205
Slika 5.8 Dijagram radijalnih napona u boku ( = 0 ) hidrotehničkog tunela
(prečnika D = 7,10), na dubini 50 m, u kompaktnim bankovitim
krečnjacima i dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska 1,54,
dobiven preko programskog paketa Examine2D. ................................. 206
Slika 5.9 Dijagram transverzalnih napona u boku ( = 0 ) hidrotehničkog
tunela (prečnika D = 7,10), na dubini 50 m, u kompaktnim
bankovitim krečnjacima i dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska
1,54, dobiven preko programskog paketa Examine2D. ........................ 207
Slika 5.10 Ukupna pomjeranja u bokovima ( = 0 ) i tjemenu ( = 90 )
tunela, na udaljenosti do 10 m od ruba posmatranog
hidrotehničkog tunela. .......................................................................... 208
Slika 5.11 Vektori deformacija i deformisana kontura (a) i trajektorije
napona (b) hidrotehničkog tunela D = 7,10 m u kompaktnim
bankovitim krečnjacima i dolomitima, za koeficijent bočnog pritiska
1,54, Youngove module elastičnosti u pravcu x i y ose Ex = 14.500
MPa, Ey = 10.000 MPa, Poissonov koeficijent = 0,25,
jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak monolitnog dijela stijenskog
masiva ci = 75 MPa, GSI = 50 i mi = 12, što su podaci dobiveni za
stijenski masiv na lokaciji hidrotehničkog tunela. ................................. 208
Slika 5.12 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), prečnika D = 7,10, na dubini 50 m,

239
 za koeficijent bočnog pritiska 1,54, i različite vrijednosti modula
elastičnosti dobivena preko programskog paketa Examine2D. ............ 210
Slika 5.13 Dijagrami faktora čvrstoće i trajektorije loma u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), prečnika D = 7,10, na dubini 50 m,
za koeficijent bočnog pritiska 1,54, i varijantu (I) (a), varijantu (II)
(b) i varijantu (III) (c) vrijednosti modula elastičnosti dobiveni preko
programskog paketa Examine2D........................................................... 211
Slika 5.14 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za modul elastičnosti Ex = 14.500
MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost GSI = 50, jednoaksijalnu čvrstoću
na pritisak ci = 75 MPa koeficijent bočnog pritiska 1,54, i različite
vrijednosti prečnika tunela D dobivena preko programskog paketa
Examine2D. ............................................................................................ 212
Slika 5.15 Raspodjela radijalnih (a) i tangencijalnih (b) napona u bokovima
hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za Youngov modul elastičnosti Ex =
14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost GSI = 50, jednoaksijalnu
čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa, prečnik tunela D = 7,1 m, i
različite vrijednosti koeficijenta bočnog pritiska, dobivena preko
programskog paketa Examine2D........................................................... 214
Slika 5.16 Pomjeranja u bokovima hidrotehničkog tunela ( = 0 ), za modul
elastičnosti Ex = 14.500 MPa, Ey = 10.000 MPa, vrijednost GSI = 50,
jednoaksijalnu čvrstoću na pritisak ci = 75 MPa, prečnik tunela D =
7,1 m, i različite vrijednosti koeficijenta bočnog pritiska, dobivena
preko programskog paketa Examine2D. ............................................... 215

Popis simbola

SIMBOL ZNAČENJE JEDINICE

A površina poprečnog presjeka cilindra, kocke ili prizme

okomita na smjer djelovanja sile cm2, m2
a konstanta iz Hoek-Brownovog kriterija loma koja zavisi
od karakteristika stijenskog masiva

240
a prečnik kružnog stijenskog otvora cm, m

αi azimut padne prave

B širina objekta m
b dimenzije monolita cm, m
b širina gredice kod ispitivanja čvrstoće na zatezanje mm, cm
bi srednje međuodstojanje pukotina m
βi padni ugao
βp čvrstoća na pritisak MPa
c kohezija kN/m2
γ jedinična težina stijene kN/m3
D modul deformacije MPa, GPa
D koeficijent poremećenosti stijenskog masiva od eng.
disturbance factor -
D prečnik cilindričnog uzorka mm, cm
D prečnik hidrotehničkog tunela m
Ds modul deformacije na smicanje MPa, GPa
d veličina probnog tijela (monolita) cm, m
d dijametar jezgra mm, cm
Δσh smanjenje horizontalnog napona usljed erozije kN/m2
Δσv smanjenje vertikalnog napona usljed erozije kN/m2
Δt vremenski interval s, min., h
δ ukupna deformacija mm, cm
δe elastična (povratna) deformacija mm, cm
δ
i e idealna elastična deformacija mm, cm

δt trajna deformacija mm, cm

E modul elastičnosti MPa, GPa
Edyn dinamički modul elastičnosti MPa, GPa
t E dyn dinamički modul dobiven na terenu MPa, GPa
mE dyn dinamički modul dobiven na monolitu MPa, GPa

241
 Eh prosječni modul deformacije nadslojeva u horizontalnom
pravcu GPa
Ei modul deformacije monolitnog dijela stijenskog masiva MPa, GPa

Ei modul idealne elastičnosti MPa, GPa

Erm modul deformacije stijenskog masiva MPa, GPa
ERMR Excavation Rock Mass Rating – Bodovanje iskopa
stijenskog masiva -
εh horizontalne deformacije -
εv vertikalne deformacije -
F primjenjena sila u trenutku loma N
φ ugao unutrašnjeg trenja
ugao kojim je u polarnom koordinatnom sistemu definisan
položaj tačke u kojoj se traži napon
G modul smicanja za ravno stanje napona i uslove izotropije MPa,GPa
g ubrzanje zemljine teže m/s2
K, k koeficijent bočnog pritiska -
k koeficijent ovisan o metodi ispitivanja deformabilnosti,
te od obliku, veličini i vrsti opterećene površine, Poissonovom
koeficijentu kao i od drugim osobinama stijenskog masiva -
k nagib pravca čija funkcija povezuje glavne efektivne
' '
napone 1 i 3 -
ζ koeficijent oštećenja masiva %
Gdyn dinamički modul klizanja MPa, GPa
GSI Geological strenght index – Geološki index čvrstoće
koji uspostavlja vezu između karakteristika monolitnih
dijelova i cjelokupnog stijenskog masiva -
H visina objekta m
h visina (dubina) nadsloja stijenskog masiva m
her visina erodiranog dijela stijenskog masiva m

242
Is indeks čvrstoće sa opterećenjem u tačci MPa
Jv zapreminski koeficijent ispucalosti -
L rastojanje oslonaca gredice kod ispitivanja čvrstoće
na zatezanje mm, cm
Ls srednje dimenzije bloka cm
Lu Lugeonova mjera za vodopropusnost l/min, m, 10bara
1
λ učestalost pukotina po m -
MR odnos modula deformacije stijenskog masiva i
modula monilitnog dijela stijenskog masiva E rm / Ei

koji se koristi kod primjene Hoek i Diederichs, 2006 izraza -

m Poissonov broj -
mb Hoek-Brownova konstanta za stijenski masiv data preko
redukovane vrijednosti Hoek-Brownove konstante za monolitni
stijenski masiv mi -
mi konstanta koja definiše karakteristike trenja mineralnih
komponenata monolitnih dijelova -
n ukupna poroznost masiva
Poissonov koeficijent -
P sila pritiska kod ispitivanja čvrstoće na zatezanje N
p pritisak ispitivanja N/m2
R spoljni prečnik cilindričnog uzorka kod ispitivanja
čvrstoće na zatezanje mm, cm
REV Reprezentativni elementarni volumen m3
RMR Rock Mass Rating - Bodovanje stijenskog masiva -
RQD Rock Quality Designation - oznaka kvaliteta stijenskog
masiva -
RSR Rock Structure Rating – Bodovanje strukture stijenskog
masiva -
R koeficijent determinacije -

243
 r koeficijent korelacije -
r unutrašnji prečnik cilindričnog uzorka kod ispitivanja
čvrstoće na zatezanje mm, cm
r radijus vektor kojim je u polarnom koordinatnom
sistemu definisan položaj tačke u kojoj se traži napon m
električni otpor Ω
gustoća kg/m3
s konstanta iz Hoek-Brownovog kriterija loma koja zavisi
od karakteristika stijenskog masiva -
sh rastojanje horizontalnih slojeva stijenskog masiva cm, m
sv rastojanje između vertikalnih pukotina cm, m
σ napon u stijenskom masivu MPa
σc jednoaksijalna čvrstoća na pritisak stijenskog masiva MPa
cd jednoaksijalna čvrstoća na pritisak stijenskog uzorka
dijametra d (mm) MPa
c50 jednoaksijalna čvrstoća na pritisak stijenskog uzorka
dijametra d = 50 mm MPa
ci jednoaksijalna čvrstoća na pritisak monolitnih dijelova
stijenskog masiva MPa
cm globalna čvrstoća stijenskog masiva MPa
p
h primarni horizontalni naponi MPa
s
h sekundarni horizontalni naponi MPa
’n normani efektivni napon MPa
r radijalni naponi oko kružnog otvora u stijenskom masivu MPa

t
čvrstoća na zatezanje MPa

t
tangencijalni naponi oko kružnog otvora u stijenskom masivu MPa

h horizontalna komponenta normalnog primarnog napona MPa

v vertikalna komponenta normalnog primarnog napona MPa

244
 s
h sekundarni horizontalni naponi MPa
s
V sekundarni vertikalni naponi MPa
1 maksimalni napon pri lomu MPa
3 minimalni napon pri lomu MPa
’1 maksimalni efektivni napon pri lomu MPa
’3 minimalni efektivni napon pri lomu MPa
’
3max maximalni bočni pritisak kod trijaksijalnog opita smicanja MPa
T sila zatezanja kod ispitivanja čvrstoće na zatezanje N
t vrijeme s, min., h
t visina gredice kod ispitivanja čvrstoće mm, cm
smičući napon MPa
rt smičući naponi oko hidrotehničkog tunela u stijenskom
masivu MPa
ur pomjeranja u radijalnom pravcu oko kružnog otvora
u stijenskom masivu mm
ut pomjeranja u tangencijalnom pravcu oko kružnog otvora
u stijenskom masivu mm
V1 najmanja zapremina koja reprezentuje stijensku
masu u pogledu ispitivanog svojstva m3
v pH primarna brzina talasa u horizontalnom pravcu m/s, km/h
s
v H sekundarna brzina talasa u horizontalnom pravcu m/s, km/h
vl brzina prostiranja elastičnih longitudinalnih talasa m/s, km/h
v pV primarna brzina talasa u vertikalnom pravcu m/s, km/h
v sv sekundarna brzina talasa u vertikalnom pravcu m/s, km/h
vt brzina širenja transverzalnih (smičučih) talasa m/s, km/h
tvl brzina širenja longitudinalnih (kompresionih) talasa
izmjerenih na terenu – „in situ“ m/s, km/h
mv l brzine širenja longitudinalnih talasa izmjerenih na
na monolitu u laboratoriji m/s, km/h
z dubina ispod površine stijenskog masiva m

245