WYKŁAD 1 - wprowadzenie

Środowisko elektromagnetyczne:
1. Naturalne:
a. Pole magnetyczne Ziemi
b. Szumy atmosferyczne (m.in.. efekt wyładowań atmosferycznych)
c. Szumy słoneczne i kosmiczne
d. Pola geobiologiczne - wody podziemne i złoża minerałów
2. Sztuczne (działalność człowieka):
a. Transmisja informacji (celowo)
b. Radiotechnika (TV, radio, linie radiowe, systemy bezprzewodowe - GSM, Wi-Fi)
c. Systemy sterowania (np. samolotów, nawigacyjne)
d. NEMP (Nuclear Electromagnetic Pulse)
e. Zakłócenia przemysłowe (EMI)
i. – niezamierzone – man-made
ii. - efekt działania różnych urządzeń elektrycznych i elektronicznych, np. Silniki samochodów,
urz. cyfrowe, linie energetyczne

Kompatybilność (ang. compatibility) – dotyczy wszelkich form niezakłóconego współistnienia pomiędzy

urządzeniami, maszynami, roślinami i organizmami żywymi (np. komputery kompatybilne = zgodne z IBM PC)

Kompatybilność elektromagnetyczna - związana jest z istnieniem pól elektromagnetycznych i podlegających ich

wpływom organizmów żywych i urządzeń technicznych

Kompatybilność elektromagnetyczna w radiotechnice - związana jest przede wszystkim z możliwością odbioru

sygnału pożądanego przy jednoczesnym oddziaływaniu na urządzenie odbiorcze sygnałów niepożądanych i
zakłócających pól elektromagnetycznych

Zakłócenia radioelektryczne :
1. zakłócenia interferencyjne - wytwarzane przez różne urządzenia wykorzystywane do przesyłania informacji
(np. stacje UKF - służby lotnicze)
2. zakłócenia przemysłowe - niezamierzone generowanie pól elektromagnetycznych jako efektu ubocznego
towarzyszącego normalnej pracy (np. odkurzacz)

Pod pojęciem kompatybilności elektromagnetycznej systemu EMC (ang. Electromagnetic Compatibility) rozumiemy
jego zdolność do poprawnej pracy w swoim otoczeniu.

Kompatybilność elektromagnetyczna obejmuje dwa aspekty pracy systemu:

1. emisyjność (ang. Emission) - poziom zakłóceń elektromagnetycznych generowanych przez wyróżniony
system nie może zakłócać otoczenia,
2. odporność (ang. Immunity) - wyróżniony system musi być odporny na pola występujące w środowisku
elektromagnetycznym.

Sygnał niepożądany - sygnał, który może pogorszyć odbiór sygnału pożądanego.

Sygnał zakłócający - sygnał, który pogarsza odbiór sygnału pożądanego.

Zaburzenie elektromagnetyczne - dowolne zjawisko elektromagnetyczne, które może obniżyć jakość działania
urządzenia lub systemu, albo niekorzystnie wpływać na materię ożywioną i nieożywioną.

Zakłócenie elektromagnetyczne - obniżenie jakości działania urządzenia, kanału transmisyjnego lub systemu przez
zaburzenie elektromagnetyczne.
Kompatybilność elektromagnetyczna (EMC) - zdolność urządzenia lub systemu do zadowalającego działania w
określonym środowisku elektromagnetycznym równocześnie bez wprowadzania do tego środowiska
niedopuszczalnych zaburzeń elektromagnetycznych.

Środowisko radioelektryczne - środowisko elektromagnetyczne ograniczone do zakresu częstotliwości radiowych,

- ogół pól elektromagnetycznych istniejących na danym obszarze, wytwarzanych przez pracujące nadajniki radiowe.

Odporność na zaburzenia elektromagnetyczne - właściwość przyrządu, urządzenia lub systemu, charakteryzująca

zdolność do działania bez obniżenia jakości w obecności zaburzenia elektromagnetycznego.

Odporność na zaburzenia elektromagnetyczne - właściwość przyrządu, urządzenia lub systemu, charakteryzująca

zdolność do działania bez obniżenia jakości w obecności zaburzenia elektromagnetycznego

Wrażliwość elektromagnetyczna - właściwość przyrządu, urządzenia lub systemu, charakteryzująca niezdolność do

działania bez obniżenia jakości w obecności zaburzenia elektromagnetycznego.

Poziom - średnia lub inna wartość ważona wielkości zmiennej w czasie, np. moc, natężenie pola, wyznaczona w
ustalony sposób z zdefiniowanym przedziale czasu.

Dopuszczalny poziom emisji - maksymalny poziom emisji zaburzeń, który nie powinien zostać przekroczony.

Poziom odporności - maksymalny poziom określonego zaburzenia elektromagnetycznego, oddziałującego na

urządzenie, zestaw urządzeń lub system, przy którym jest ono jeszcze zdolne do pracy z wymaganą jakością.

Zaburzenia przewodzone - zaburzenie rozchodzące się wzdłuż przewodów elektrycznych.

Zaburzenia promieniowane - zaburzenie wysyłane w formie fal elektromagnetycznych.

Ziemia odniesienia - płaszczyzna przewodząca stosowana w pomiarach zakłóceń, której potencjał przyjmowany jest
jako potencjał odniesienia.

EMISJA ELEKTROMAGNETYCZNA (EM):

1. Promieniowane
1. Składowa elektryczna pola EM
2. Fala elektromagnetyczna
3. Składowa magnetyczna pola EM
2. Przewodzenie

ZAKŁÓCENIA PRZEWODZONE
1. Napięcie zakłóceń:
a. Niesymetryczne VNSYM1 VNSYM2 – non simmetrical
b. Asymetryczne VASYM - asimmetrical
c. Symetryczne VSYM – simmetrical
2. Prąd zakłóceń:
a. Niesymetryczny Icom – common mode
b. Symetryczny Idif - difference mode
ŹRÓDŁO ZABURZENIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO:
1. Pole elektromagnetyczne lub prąd:
a. Linie przesyłu sygnałów i linie zasilające:
i. Linie zasilające napowietrzne
ii. Zakopane linie kablowe Napięcia/prądy indukowane w tych liniach
iii. Linie sygnałowe napowietrzne
b. Krótkie odcinki przewodów:
i. Napięcia/prądy indukowane w tych przewodach
c. Bezpośrednie oddziaływanie na urządzenia i systemy
ODDZIAŁYWANIE ZABURZEŃ:
1. Oddziaływanie bezpośrednie:
a. Impulsy powstające podczas wyładowań atmosferycznych,
b. Wybuchy nuklearne,
c. Wyładowania elektrostatyczne,
d. Stacje nadawcze (np. radiowe i telewizyjne).
2. Oddziaływania pośrednie:
a. Docierające przez linie zasilające i sygnałowe.

Podział zakłóceń:
1. Widmo 10 kHz - 1 GHz (3 GHz)
2. Charakter zakłóceń
a. Ciągłe (nadajniki)
b. Impulsowe
i. atmosferyczne (wyładowania - lightning)
ii. NEMP
iii. energetyczne
iv. wyładowania elektrostatyczne (ESD)
PODZIAŁ ZAKŁÓCEŃ:
1. podział ze względu na charakterystyki czasowe:
a. Szerokopasmowe: np. niepożądane emisje szerokopasmowych instalacji telekomunikacyjnych, sieci
teleinformatycznych itp.
b. Wąskopasmowe: np. zakłócenia generowane przez kuchnie mikrofalo diatermie, piece indukcyjne
2. Podział ze względu na charakterystyki częstotliwościowe:
a. Ciągłe – np. zakłócenia szumowe, zakłócenia selektywne (sinusoidalnie)
b. Krótkotrwałe – np. pojedyncze impulsy, ciąg impulsów zdeterminowanych, ciąg impulsów
przypadkowych.
Zakłócenia przewodzone (10 kHz - 30 MHz) - przenoszą się poprzez przewodnik (linie zasilające i/lub sygnałowe) w
postaci prądu lub napięcia zakłóceń.

Zakłócenia promieniowane (30 MHz - 3 GHz) - rozchodzą się w postaci fali elektromagnetycznej.
Mierzone wielkości - E(f), P(f), U(f), I(f)
Wymagania
1. powtarzalność wyników
2. standaryzacja stanowisk pomiarowych
3. standaryzacja metod pomiarowych.
Fale:
10 kHz-30 kHz Fale myriametrowe
30 kHz-300 kHz Fale kilometrowe
300 kHz-3 MHz Fale hektometrowe
3 MHz-30 MHz Fale dekametrowe
30 MHz-300 MHz Fale metrowe
300 MHz-3 GHz Fale decymetrowe
3 GHz-30 GHz Fale centymetrowe
30 GHz-300 GHz Fale milimetrowe
Zakresy:
GSM 900 890-915 MHz i 935-960 MHz
GSM 1800 DCS 710-1785 MHz i 1805-1880 MHz
Radiofonia długofalowa 148,4 kHz – 283,5 kHz ( PR 1 – 225 kHz )
Radiofonia średniofalowa 526,5 kHz – 1606,6 kHz
Radiofonia krótkofalowa – 11 3,95 MHz – 26,1 MHz
pasm w zakresie
UKF – fale ultrakrótkie 87,5 MHz – 108 MHz

Gospodarka widmem:
1. Wzrost wykorzystania widma:
a. Wiele systemów (radio, telewizja, satelitarne, komórkowe, bezprzewodowa transmisja danych)
2. Normalizacja międzynarodowa
a. Powstanie ITU – 1932 r.
b. Regulamin Radiokomunikacyjny
c. Regiony telekomunikacyjne (Polska – Region 1)
d. Koordynacja międzynarodowa (np. porozumienie wiedeńskie)
Regiony:

1. Służby pierwszej ważności, np. STAŁA

a. wyszczególnione dużymi literami
b. są chronione przed zakłóceniami pochodzącymi od innych służb
2. Służby drugiej ważności, np. Ruchoma Lotnicza
a. wyszczególnione małymi literami

Stacje służby drugiej ważności:

1. Nie powinny powodować szkodliwych zakłóceń w pracy stacji służb pierwszej ważności
2. Nie mogą żądać ochrony przed szkodliwymi zakłóceniami ze strony stacji służb pierwszej ważności, którym
częstotliwości już przydzielono lub mogą być przydzielone w późniejszym terminie.
3. Mogą żądać ochrony przed szkodliwymi zakłóceniami za strony stacji tej samej lub innych służb drugiej
ważności, dla których częstotliwości mogą być przydzielone w późniejszym terminie.

Polska – gospodarka widmem

1. Krajowa Tablica Przeznaczeń częstotliwości.
2. UKE
3. Przydziały częstotliwości
4. Kontrola emisji (nieuprawnione korzystanie – przestępstwo)
5. KRRiT – radio i telewizja
WYKŁAD 2 – wymagania stawiane sys. i urz.
Ocena zgodności wyrobu z dyrektywą EMC

1. Ocena zgodności wyrobu z dyrektywą to działanie Jednostki Certyfikującej zgodne z Ustawą (…), wykazujące,
że należycie zidentyfikowany wyrób oraz proces jego wytwarzania są zgodne z zasadniczymi wymaganiami
dotyczącymi kompatybilności elektromagnetycznej stawianymi aparaturze w Unii Europejskiej.
2. Domniemywa się, że wyrób spełnia zasadnicze wymagania dla aparatury w zakresie kompatybilności
elektromagnetycznej, jeżeli jest zgodny z właściwymi normami zharmonizowanymi.
3. Normy zharmonizowane, to normy krajowe wprowadzające normy europejskie opracowane i zatwierdzone
przez europejskie organizacje normalizacyjne na podstawie mandatu udzielonego przez Komisję Europejską.

Normy zharmonizowane to prawna kwalifikacja specyfikacji technicznych.

1. Są to normy europejskie przyjęte przez europejskie organizacje normalizacyjne, opracowane zgodnie z

Generalnymi wytycznymi uzgodnionymi pomiędzy Komisją i europejskimi organizacjami normalizacyjnymi i
powstałe w odpowiedzi na mandat wydany przez Komisję po konsultacjach z Państwami Członkowskimi i
których numery zostały opublikowane w Dzienniku Urzędowym WE.
2. Organizacje normalizacyjne Państw Członkowskich mają obowiązek przeniesienia norm zharmonizowanych
na poziom prawa krajowego.

Domniemanie zgodności - Zgodność z normą krajową przenoszącą normę zharmonizowaną, o której informację
opublikowano, pociąga za sobą domniemanie zgodności z zasadniczymi wymaganiami odpowiedniej dyrektywy
nowego podejścia, której dotyczy ta norma. Komisja cofa domniemanie zgodności, jeśli stwierdzono, że
zharmonizowana norma nie spełnia w całości wymagań zasadniczych.

Normy (…)

Ocena zgodności - Do oceny zgodności przewidzianych jest osiem modułów podstawowych - od A do H oraz osiem
wariantów modułów podstawowych. Możliwe jest stosowanie kombinacji modułów.
Moduł A - wewnętrzna kontrola produkcji
Moduł B - badanie typu EC
Moduł C - zgodność z typem
Moduł D - zapewnienie jakości w produkcji
Moduł E - zapewnienie jakości produktu
Moduł F - weryfikacja produktu
Moduł G - weryfikacja jednostkowa
Moduł H - pełne zapewnienie jakości
Najprostszym jest moduł A, wymaga on jednak pełnego wykazania zgodności z wymaganiami zasadniczymi.
Głównym elementem modułu A jest wewnętrzna kontrola producenta na etapach projektowania oraz wytwarzania
(produkcji).Wewnętrzna kontrola produkcji - moduł A.

Dokumentacja powinna zawierać:

1. opis ogólny sprzętu elektrycznego
2. projekt koncepcyjny oraz rysunki wykonawcze i schematy elementów składowych, podzespołów, obwodów,
itp.
3. opisy i objaśnienia niezbędne do zrozumienia tychże oraz działania sprzętu
4. wykaz norm zastosowanych w całości lub w części oraz opisy rozwiązań przyjętych w celu spełnienia
wymagań
5. wyniki wykonanych obliczeń projektowych oraz badań
6. sprawozdania z badań.

Procedury oceny zgodności – moduły

Proces oceny zgodności jest podzielony na moduły, z których każdy obejmuje ograniczoną liczbę różnych procedur
dotyczących najszerszego asortymentu wyrobów.
1. Moduły dotyczą fazy projektowania i/lub produkcji wyrobu. Osiem podstawowych modułów i osiem
możliwych wariantów może być połączonych ze sobą na wiele różnych sposobów.
2. Moduły wyznaczają zadania producenta oraz, tam gdzie ma to zastosowanie, zadania notyfikowanej
jednostki w fazie projektowania i/lub produkcji.
3. Każda dyrektywa podaje zakres możliwych procedur oceny zgodności, które uważa się za zapewniające
należyty poziom ochrony. Dyrektywy wyznaczają kryteria dotyczące warunków w/g których producent
dokonuje wyboru jednej z przewidzianych opcji.

Podstawowe moduły procedury oceny zgodności:

1. Wewnętrzna kontrola produkcji - Obejmuje wewnętrzną kontrolę projektu i produkcji. Moduł ten nie
wymaga od jednostki notyfikowanej podjęcia działań.
2. Kontrola typu - Obejmuje fazę projektowania: po module B musi nastąpić moduł przewidujący
przeprowadzenie oceny w fazie produkcji. Certyfikat kontroli typu WE jest wydawany przez notyfikowaną
jednostkę.
3. Zgodność z typem - Obejmuje fazę produkcji i następuje po module B. Zapewnia zgodność z typem
posiadającym certyfikat kontroli typu WE wydany zgodnie z modułem B. Moduł C nie wymaga od
notyfikowanej jednostki podjęcia działań.
4. Zapewnienie jakości produkcji - Obejmuje fazę produkcji i następuje po module B. Wywodzi się z normy
zapewnienia jakości EN ISO 9002 i przewiduje interwencję notyfikowanej jednostki odpowiedzialnej za
zatwierdzenie i kontrolę systemu jakości wprowadzonego przez producenta
5. Zapewnienie jakości wyrobu - Obejmuje fazę produkcji i następuje po module B. Wywodzi się z normy
zapewnienia jakości EN ISO 9003 i przewiduje interwencję notyfikowanej jednostki odpowiedzialnej za
zatwierdzenie i kontrolę systemu jakości wprowadzonego przez producenta
6. Weryfikacja wyrobu - Obejmuje fazę produkcji i następuje po module B. Jednostka notyfikowana sprawdza
zgodność z typem posiadającym certyfikat europejskiej kontroli typu wydany zgodnie z modułem B i wydaje
świadectwo zgodności.
7. Weryfikacja jednostkowa - Obejmuje fazę projektowania i produkcji. Każdy pojedynczy wyrób jest badany
przez notyfikowaną jednostkę, weryfikacja jednostkowa projektu i produkcji każdego wyrobu
kontrolowanego przez jednostkę notyfikowaną, która wydaje certyfikat zgodności.
8. Pełne zapewnienie jakości - Obejmuje fazę produkcji i następuje po module B. Wywodzi się z normy
zapewnienia jakości EN ISO 9001 i przewiduje interwencję notyfikowanej jednostki odpowiedzialnej za
zatwierdzenie i kontrolę systemu jakości wprowadzonego przez producenta.
Dokumentacja techniczna:
1. Musi być sporządzona przez producenta;
2. Musi zawierać informacje o projekcie, produkcji i działaniu wyrobu;
3. Musi odwoływać się do zastosowanych norm i zawierać sprawozdania z wykonanych badań;
4. Musi być przechowywana przez 10 lat od dnia wyprodukowania ostatniej egzemplarza;
5. Powinna być sporządzona w języku urzędowym kraju członkowskiego, w którym będzie realizowana
procedura oceny zgodności albo w którym jest ustanowiona jednostka notyfikowana lub innym języku
zaakceptowanym przez zaangażowaną jednostkę notyfikowaną.

Jednostki kompetentne i jednostki notyfikowane:

1. Realizują zadania wchodzące w proces oceny zgodności gdy wymagane jest uczestnictwo strony trzeciej;
2. Są notyfikowane przez Państwa Członkowskie w Komisji;
3. Spełniają wymagania norm serii PN-EN 45000.
4. Państwa Członkowskie powinny weryfikować kompetencje jednostek ubiegających się o notyfikację.
Jednostki notyfikowane powinny podlegać regularnej kontroli ze strony właściwych jednostek
akredytujących

Seria norm EN 45000

1. Normy serii EN 45000 opisują organizację i zarządzanie jednostką notyfikowaną oraz określają wymagania
dotyczące działalności jednostki i stanowią całość niezbędną do prowadzenia wiarygodnej działalności w
zakresie oceny zgodności.
2. Zgodność z odpowiednimi normami serii EN 45000 ze strony jednostki notyfikowanej stanowi element
domniemania zgodności z wymaganiami dyrektywy.

Odpowiedzialność i kompetencje jednostek notyfikowanych

Notyfikowane jednostki muszą:
1. pozostawać stronami trzecimi;
2. posiadać personel, który musi zachować bezstronność i niezależność oraz posiada wystarczające
kompetencje i doświadczenie zawodowe dotyczące wyrobów, dla których dokonuje ocenę zgodności;
3. posiadać niezbędny sprzęt do realizacji oceny zgodności;
4. zachować poufność informacji uzyskiwanych w trakcie oceny zgodności;
5. posiadać ubezpieczenie od odpowiedzialności za działalność zawodową;
6. brać udział lub być reprezentowane w europejskim procesie standaryzacji;
7. dostarczać informacje władzom, które je notyfikują, władzom d/s nadzoru rynku – z zachowaniem klauzuli
poufności, innym notyfikowanym jednostkom.

Znak CE (Conformite Europeenne - Zgodność Europejska) symbolizuje:

1. zgodność wyrobu z wymaganiami WE (Wspólnot Europejskich) nałożonymi na wytwórcę;
2. spełnianie wszystkich wymagań dyrektyw, które mają zastosowanie do wyrobu;
3. przeprowadzenie procedury oceny zgodności z wynikiem pozytywnym;

Oznakowanie znakiem CE
1. Oznakowanie CE jest obowiązkowe.
2. Musi być naniesione przed wprowadzeniem do obrotu i do użytku na wyrobach:
a. nowych, wyprodukowanych w Państwach Członkowskich lub w państwach trzecich;
b. używanych, z drugiej ręki importowanych z państw trzecich;
c. zmodyfikowanych podlegających dyrektywom jako wyroby nowe;
3. Oznakowanie CE nanosi:
a. producent (wytwórca);
b. jego upoważniony przedstawiciel.
4. Oznakowanie CE powinno mieć ściśle określoną formę i wymiary:
a. musi być widoczne, czytelne i trwałe;
b. powinno być naniesione na sam wyrób lub jego tabliczkę znamionową;
c. w wyjątkowych przypadkach może być umieszczone na opakowaniu lub dokumentach
towarzyszących;
d. może być umieszczone na wyrobie i dodatkowo na opakowaniu lub dokumentach dołączonych do
wyrobu
 5. Jeżeli w procesie oceny zgodności brała udział jednostka notyfikowana powinno być naniesione:
oznakowanie CE+ numer identyfikacyjny tej jednostki.

Wprowadzenie do użytku - Wprowadzenie do użytku ma miejsce wtedy, gdy wyrób po raz pierwszy jest użyty na
terenie WE przez użytkownika.

PRODUCENT - Osoba odpowiedzialna za zaprojektowanie i wyprodukowanie wyrobu z zamiarem wprowadzenia go

na rynek Wspólnoty
Jest odpowiedzialny za:
1. zaprojektowanie i wyprodukowanie wyrobu zgodnie z zasadniczymi wymaganiami określonymi w
dyrektywach obejmujących jego produkt;
2. przeprowadzenie oceny zgodności, tzn.:
a. zastosowanie odpowiedniej procedury,
b. opracowanie dokumentacji konstrukcyjno-technicznej,
c. sporządzenie dokumentacji zgodności,
d. oznakowanie wyrobu znakiem CE.

UPOWAŻNIONY PRZEDSTAWICIEL - Osoba fizyczna lub prawna ustanowiona na terenie WE i działająca w imieniu
producenta.
Może być upoważniony do:
1. przeprowadzenia oceny zgodności;
2. oznakowania wyrobu znakiem CE;
3. sporządzenia i podpisania deklaracji zgodności;
4. przechowywania deklaracji i dokumentacji konstrukcyjno-technicznej dla potrzeb nadzoru rynku.

IMPORTER = osoba odpowiedzialna za wprowadzenie na rynek - Osoba fizyczna lub prawna ustanowiona na terenie
WE, która wprowadza wyrób z państwa trzeciego na rynek Wspólnoty.

Importer musi:
1. być w stanie przekazać władzom ds. nadzoru rynku informacje dotyczące wyrobu (kopie deklaracji zgodności,
dokumentacja techniczna, itp..);
2. w pewnych przypadkach wziąć na siebie odpowiedzialność nałożoną na producenta jeśli producent jest
spoza WE i nie ma upoważnionego przedstawiciela na terenie Wspólnoty.

DYSTRYBUTOR - Osoba fizyczna lub prawna biorąca udział w działaniach handlowych po tym, jak wyrób został
wprowadzony na rynek.

Dystrybutor powinien:
1. posiadać wiedzę na temat wymagań prawnych znajdujących w danym przypadku zastosowanie;
2. nie dostarczać wyrobów, co do których ma informacje, że nie spełniają wymagań określonych w
dyrektywach;
3. informować władze ds. nadzoru rynku o wyrobach nie spełniających wymagań;
4. umieć zidentyfikować producenta, jego upoważnionego przedstawiciela lub osobę wprowadzającą wyrób na
rynek, aby mogli oni dostarczyć wymagane przez nadzór rynku dokumenty

MONTER i INSTALATOR - Osoby, które muszą przedsięwziąć niezbędne kroki, aby wyrób już wprowadzony na rynek i
spełniający zasadnicze wymagania w chwili wprowadzenia, spełniał je nadal, kiedy zostanie po raz pierwszy użyty na
terenie WE

Jeżeli dyrektywa obejmuje wprowadzenie do użytku (tak jak w przypadku telekomunikacyjnych urządzeń końcowych)
osoba dokonująca montażu/instalacji musi zagwarantować, że w wyniku ich przeprowadzenia wyrób nie utraci
zgodności z zasadniczymi wymaganiami.

Wymagania zasadnicze określają cel jaki należy osiągnąć, ale nie wyszczególniają, ani nie przewidują konkretnych
rozwiązań technicznych umożliwiających realizację tego celu. Elastyczność takiego podejścia daje producentom
możliwość wyboru sposobu, w jaki spełnią w/w wymagania.
Dyrektywa EMC:
Urządzenia powinny być tak zbudowane, aby w normalnym otoczeniu elektromagnetycznym, w którym przewiduje
się, że będą pracowały:
1. wytwarzane przez nie ZE nie przekraczały poziomu, pozwalającego urządzeniom telekomunikacyjnym i
radiowym oraz innym na pracę zgodną z ich przeznaczeniem.
2. b. miały poziom odporności na ZE wystarczający do umożliwienia pracy zgodnej z przeznaczeniem urządzeń.

Dyrektywa RTTE:
1. Do urządzeń objętych dyrektywą RTTE odnoszą się następujące zasadnicze wymagania:
a. ochrona zdrowia i bezpieczeństwa użytkownika i innych osób, wliczając w to cele odnoszące się do
wymogów bezpieczeństwa zawarte w dyrektywie 73/23/EEC;
b. wymagania ochronne odnoszące się do kompatybilności elektromagnetycznej, zawarte w dyrektywie
89/336/EEC.
c. wymagania konstrukcyjne odnoszące się do skutecznego wykorzystywania widma częstotliwości.

Notyfikacja do dyrektywy o EMC:

Notyfikacja do dyrektywy to zgłoszenie Komisji Europejskiej i państwom członkowskim Unii Europejskiej
autoryzowanych jednostek certyfikujących i kontrolujących oraz autoryzowanych laboratoriów badawczych
właściwych do wykonywania czynności określonych w procedurach oceny zgodności.
Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej notyfikację może posiadać jedynie jednostka autoryzowana przez właściwe
ministerstwo po uprzednim uzyskaniu akredytacji Polskiego Centrum Akredytacji w zakresie objętym dyrektywą.

Normalizacja w EMC:
Układając normy EMC w kolejności od tych najbardziej szczegółowych do ogólnych otrzymamy budowlę o kształcie
piramidy (E- normy dotyczące emisyjności, O – normy dotyczące odporności), której umiejętność eksploracji
powinien posiąść każdy zainteresowany omawianymi problemami. Normy podstawowe i dotyczące grupy wyrobów
są przywoływane zarówno w normach ogólnych jak i normach przedmiotowych (wyrobu), bowiem w nich opisana
jest metodyka pomiarów i badań.
WYKŁAD 3 – charakterystyka źródeł zakł.
Kompatybilność elektromagnetyczna (electromagnetic compability – EMC):
1. zdolność urządzenia lub systemu do zadawalającego działania w środowisku elektromagnetycznym bez
wytwarzania przy tym zaburzeń elektromagnetycznych, które mogłyby zakłócić pracę innych urządzeń i
systemów znajdujących się w tym samym środowisku,
2. zdolność do normalnego funkcjonowania w obecności zaburzeń, które w danym środowisku są obecne lub
mogą wystąpić
Istnieją dwa źródła zaburzeń e-m:
1. naturalne, do których należą zjawiska atmosferyczne (wyładowania atmosferyczne, zjawisko ulotu, iskrzenia)
i pochodzenia kosmicznego, wynikające z aktywności Słońca i innych obiektów kosmicznych;
2. sztuczne (man-made noise), których źródłem jest techniczne wykorzystanie energii elektrycznej, przy czym
zaburzenia te mogą mieć charakter niezamierzony (jako wynik pracy np. urządzeń gospodarstwa domowego,
elektronarzędzi, urządzeń informatycznych, oddziaływania linii elektroenergetycznych itd.) lub zamierzony
(wpływ np. systemów radiokomunikacyjnych).
Zaburzenia e-m mogą mieć charakter:
1. zaburzeń ciągłych, których źródłem są np. eksploatowane systemy radiodyfuzyjne (radio, telewizja,
radiokomunikacja)
2. zaburzeń krótkotrwałych (przebiegów przejściowych), wywołanych np. procesami łączeniowymi, pracą
urządzeń energoelektronicznych i zapłonowych, wyładowaniami elektrostatycznymi i atmosferycznymi,
iskrzeniem na kontaktach.

Przebiegi napięcia lub prądu zaburzeń elektromagnetycznych w funkcji czasu można podzielić na następujące grupy:
a) okresowe przebiegi sinusoidalne
b) okresowe przebiegi odkształcone
c) impulsy występujące okresowo
d) pojedyncze impulsy nieokresowe
e) szumy bezładne, tj. impulsy nieregularne, występujące w dużej ilości
f) Sygnały radiostacji zakłócających, najczęściej modulowane

Transformata Fouriera pozwala na analizę przebiegu czasowego sygnału pod kątem jego „zawartości
częstotliwościowej”. Transformacja sygnału polega na przetworzeniu funkcji opisanej w dziedzinie czasu na funkcję
opisaną w dziedzinie częstotliwości.

ω = 2πf = 2π/T - jest pulsacją.

Współczynniki rozwinięcia funkcji okresowej stanowią dyskretne widmo sygnału i można je wyliczyć za pomocą
całki Fouriera zastosowanej do pojedynczego okresu.
ω0 = 2πf0 = 2π/T - jest pulsacją sygnału okresowego.
Interpretacja Widma Sygnału:

Poszczególnym fragmentom widma sygnału, przypisuje się pewne szczególne nazwy i znaczenie zgodne z
interpretacją zjawisk fizycznych. Prążek znajdujący się na pozycji zerowej, prążek zerowy, jest określany mianem
składowej stałej przebiegu. Prążek z nim sąsiadujący nosi nazwę podstawowej harmonicznej, zaś wszystkie pozostałe
określane są mianem wyższych harmonicznych. Należy zaznaczyć, że w ogólnym przypadku składowe widma nie
muszą występować w związku harmonicznym między sobą.

Mechanizmy rozprzestrzeniania się zaburzeń e-m

1. Od źródła zaburzeń, które może mieć charakter:
a. napięciowy (o dużej impedancji wewnętrznej)
b. prądowy (o małej impedancji wewnętrznej)
2. Sygnały zakłócające przedostają się do odbiornika - "ofiary" zakłóceń drogą:
a. przewodzenia (sprzężenie galwaniczne)
b. przez pole elektromagnetyczne (sprzężenie polowe).

Zakłócenia są generowane przez obwód 1, a przedostają się do obwodu 2.

1. W pierwszym przypadku występuje bezpośrednie (galwaniczne) połączenie obu obwodów, przy czym
wspólnym elementem jest rezystancja R lub impedancja Z, wynikająca z szeregowo połączonych elementów
R i L.
2. W drugim przypadku, przy dominacji pola elektrycznego, występuje sprzężenie pojemnościowe, które zależy
od częstotliwości i odległości obwodów i które jest tym bardziej niekorzystne, im obwód zakłócany ma
większą impedancję.
3. W trzecim przypadku, przy dominacji pola magnetycznego, występuje sprzężenie indukcyjne (na
indukcyjności wzajemnej).
4. W czwartym przypadku sprzężenie następuje przez pole elektromagnetyczne, którego charakter, związany z
przewagą składowej elektrycznej lub magnetycznej w pobliżu źródła zakłóceń, zależy od impedancji tego
źródła. Przy większym oddaleniu - w polu dalekim -stosunek składowej elektrycznej do magnetycznej,
nazywany impedancją falową, jest w przybliżeniu stały i wynosi 377.

Mechanizmy rozprzestrzeniania się zaburzeń e-m:

Właściwości pola elektromagnetycznego są określone przez:
1. źródło rozproszenia elektromagnetycznego,
2. ośrodek otaczający źródło,
3. odległość między źródłem a punktem obserwacji.
W przestrzeni wokół źródła rozpraszania elektromagnetycznego można wyróżnić trzy obszary:
1. pole bliskie (indukcyjne) występujące w pobliżu źródła w odległości r <λ/2π właściwości pola określone są
przez właściwości źródła,
2. pole dalekie (promieniowania) w odległości r >λ/2π ( w przybliżeniu 1/6 długości fali) właściwości pola zależą
głównie od ośrodka, w którym odbywa się propagacja,
3. obszar przejściowy wokół granicy pomiędzy tymi obszarami r≈λ/2π

W praktyce za pole dalekie przyjmuje się obszar w odległości r > 2d2 /λ. Gdzie d to największy wymiar geometryczny
źródła. Dla pola dalekiego stosunek natężenia pola elektrycznego E do natężenia pola magnetycznego H (impedancja
falowa) równa się impedancji charakterystycznej (dla wolnej przestrzeni E/H = Zo = 377Ω). W polu bliskim
stosunek E/H określony jest przez właściwości źródła rozpraszania elektromagnetycznego i odległość od źródła:
1. w przypadku gdy źródło ma duży prąd i małe napięcie wtedy stosunek E/H < 377Ω a w polu bliskim przeważa
pole magnetyczne
2. w przypadku gdy źródło ma mały prąd i duże napięcie wtedy stosunek E/H > 377Ω a w polu bliskim przeważa
pole elektryczne.

Z tego względu w polu bliskim pola elektryczne i magnetyczne są rozpatrywane oddzielnie. W polu dalekim ulegają
one kombinacji tworząc falę płaską o stosunku E/H równym 377Ω

Sprzężenia:
1 – obwód oddziaływujący
2 – obwód podlegający oddziaływaniu
Uz –napięcie wzbudzone w obwodzie 2 wskutek sprzężenia
z obwodem 1
c – prędkość światła
f – częstotliwość
λ – długość fali
lef – zastępcza długość anteny

Wszystkie wymienione rodzaje sprzężeń mogą istnieć jednocześnie.

Na przykład urządzenie poddane działaniu pola elektromagnetycznego „zbiera” przewodem prąd wielkiej
częstotliwości wskutek sprzężenia pola z tym przewodem. Prąd ten może płynąć dalej przez płytkę układu i zakłócać
potencjał odniesienia elektroniki wskutek sprzężenia przez impedancję wspólną. Na konie jeśli zero elektroniki pływa
względem obudowy, to sprzężenie płytki z obudową może spowodować iniekcję (wstrzyknięcie) prądu do wrażliwej
ścieżki prowadzącej do „serca” układu, np. do obwodów resetujących urządzenie lub kasujących zawartość rejestrów
wewnętrznych.

Od konstruktora oczekujemy takich rozwiązań w budowanym urządzeniu, które zminimalizują efekty oddziaływań
elektromagnetycznych w stopniu zapewniającym prawidłowe funkcjonowanie urządzenia w środowisku pracy.

Sygnały symetryczne i asymetryczne:

W urządzeniach, w których połączenia funkcjonalne realizuje się dwoma przewodami, sygnały elektryczne – zarówno
użyteczne jak i niepożądane (zaburzenia) – mogą przenosić się dwoma sposobami:
1. jako sygnały symetryczne (różnicowe),
2. jako sygnały asymetryczne (wspólne).

Przenoszenie symetryczne jest normalnym, roboczym przesyłaniem sygnałów elektrycznych, zwanym także
różnicowym. Prąd sygnału symetrycznego płynie jednym przewodem i powraca – w przeciwnej fazie – innymi
przewodami. Zasilanie i wszelkie sygnały w dwuprzewodowych połączeniach układów elektronicznych są przesyłane
symetrycznie. Napięcie symetryczne zaburzeń mierzy się między przewodami wejść aktywnych układu (zwykle za
pomocą tzw. sond różnicowych). Zakłócenia symetryczne wnikają bardzo słabo. Jeżeli przewody „tam i z powrotem”
leżą blisko siebie i są odsunięte od przewodów zakłócających na rozsądną odległość, to praktyczne można zaniedbać
zaburzenia wnikające symetrycznie. Gdzie zatem tkwi problem kompatybilności elektromagnetycznej? W
zaburzeniach asymetrycznych !!!

Sygnały asymetryczne
Przenoszenie asymetryczne, zwane także równoległym, wzdłużnym lub wspólnym jest zasadniczym sposobem
rozprzestrzeniania się zaburzeń elektromagnetycznych. Prąd sygnału asymetrycznego (prąd wspólny) płynie
wszystkimi przewodami w tym samym kierunku, powraca zaś masą (ziemią).
Zakłócenia wywołane zaburzeniami w sieci elektroenergetycznej sprzęgają się kablami i przewodami urządzeń
elektronicznych asymetrycznie, łatwo i skutecznie. Z kolei mechanizmy wszystkich sprzężeń asymetrycznych –
sprzężenia przez wspólną impedancję, sprzężenia płytka-obudowa, przesłuch indukcyjny i pojemnościowy,
sprzężenia pola z przewodem bądź pętlą przewodów masy – są takie, że wprowadzane przez nie zaburzenia są
szczególnie silne przy wielkich częstotliwościach.

RF - Radio Frequency, tzn. częstotliwości wykorzystywane w radiokomunikacji. Sygnały radiowe mogą być
transmitowane od częstotliwości niskich, sięgających kilku kHz, do wysokich rzędu wielu GHz.
My w naszych rozważaniach będziemy koncentrować się na zakresie od 9kHz do 3 GHz, bowiem jest to obszar, w
którym zawiera się większość aktualnie obowiązujących wymagań EMC, uregulowanych standardami
międzynarodowymi.

Pole elektryczne E:
Natężenie pola może być wyrażone w V/m
1. Można je także wyrazić relatywnie, np. w odniesieniu do 1V/m w dBV/m
2. Ponieważ jednak natężenia pól w środowisku są stosunkowo niskie, to wygodniej wyrażać je relatywnie w
odniesieniu do 1µV/m in dBµV/m
Pole magnetyczne H: TEM lub fala płaska:

Długość fali i częstotliwość:

Terminy techniczne używane w zakresie RF i EMC

1. dB
2. dBm
3. dBµV
4. dBµV/m
5. VSWR

dB = Stosunek mocy = 10 log P1/P2 dBm = Poziom mocy = odniesiony do 1 mW

dB jest używany dla określenia stosunku mocy

dBm określa poziom mocy
dBm + dB = dBm ilustruje wzmocnienie mocy
dBm - dB = dBm przedstawia tłumienie mocy

Przykład: sygnał o mocy wejściowej 1 mW doprowadzony do wzmacniacza o wzmocnieniu 100

Moc wejściowa 1mW = 0dBm
Wzmocnienie wzmacniacza 100 = 20 dB
Moc wyjściowa = 0 dBm + 20 dB = 20 dBm (0.1W)
Stosunek napięć: Poziomy napięć:

VSWR Współczynnik fali stojącej (WFS) Return Loss – współczynnik odbicia

Zmniejszanie VSWR:

Tłumik, który zmniejsza o połowę napięcie na wejściu urządzenia, redukuje poziom sygnału odbitego przez cztery

Urządzenie jako element środowiska elektromagnetycznego:

Z punktu widzenia norm EMC każdy obiekt przetwarzający energię elektryczną wchodzi w interakcję z zewnętrznym
środowiskiem elektromagnetycznym poprzez obudowę, wszelkie przyłącza wchodzących i wychodzących z niej linii
zasilania i sygnałowych, a także – w przypadku urządzeń telekomunikacyjnych – poprzez anteny
nadawcze/odbiorcze.
Regulacje w zakresie ograniczenia emisji zaburzeń
Konstrukcja urządzenia powinna zapewniać poziom zaburzeń elektromagnetycznych promieniowanych i
przewodzonych niższy od tzw. poziomów dopuszczalnych określonych w normach technicznych.

Regulacje w zakresie ograniczenia emisji zaburzeń:

Uzyskanie porównywalnych i powtarzalnych wyników pomiarów emisji zaburzeń elektromagnetycznych, niezależnie
od miejsca, w którym wykonano pomiary, jest uwarunkowane stosowaniem:
1. przyrządów pomiarowych o ściśle określonych parametrach, zgodnych z wymaga określonymi w serii norm
PN-EN 55016-1-x: Wymagania dotyczące aparatury pomiarowej i metod pomiarów zaburzeń
radioelektrycznych oraz odporności na zaburzenia. „x” określa kolejne części normy:
a. x=1: Część 1-1/2007: Aparatura do pomiaru zaburzeń radioelektrycznych i do badań odporności.
Aparatura pomiarowa.
b. x=2: Część 1-2/2005/A2 2007: Aparatura do pomiaru zaburzeń radioelektrycznych i do badań
odporności – Wyposażenie pomocnicze – Zaburzenia przewodzone.
c. x=3: Część 1-3/2007: Aparatura do pomiaru zaburzeń radioelektrycznych i do badań odporności –
Wyposażenie pomocnicze – Moc zaburzeń.
d. x=4: Część 1-4/2007: Aparatura do pomiaru zaburzeń radioelektrycznych i do badań odporności –
Wyposażenie pomocnicze – Zaburzenia promieniowane.
2. metod pomiarowych, w tym aranżacji stanowisk pomiarowych, zgodnych z wymaganiami określonymi w serii
norm PN-55016-2-y. Wymagania dotyczące aparatury pomiarowej i metod pomiaru zaburzeń
radioelektrycznych oraz badaniaodporności na zaburzenia. „y” określa kolejne części normy:
a. y=1: Część 2-1/2005/A1 2006: Metody pomiaru zaburzeń i badania odporności. Pomiary zaburzeń
przewodzonych.
b. y=2: Część 2-2/2005/A2 2006: Metody pomiaru zaburzeń i badania odporności. Pomiar mocy
zaburzeń.
c. y=3: Część 2-3/2007: Metody pomiaru zaburzeń i badania odporności. Pomiary zaburzeń
promieniowanych.
d. y=4: Część 2-4/2005: Metody pomiaru zaburzeń i badania odporności. Badanie odporności
3. odpowiedniej miary poziomu zaburzeń (w normach UE jako miarę zakłóceń radioelektrycznych przyjęto
wartość „ważoną” napięcia, otrzymywanego na wyjściu specjalnego woltomierza wyposażonego w tzw.
detektor quasi-szczytowy oraz detektor wartości średniej),
4. jednoznacznie określonych warunków pracy mierzonego obiektu, w miarę możliwości odpowiadających
warunkom normalnej eksploatacji.
Regulacje w zakresie odporności urządzeń na narażenia e-m:
Określenie wymagań w zakresie odporności urządzenia na narażenia elektromagnetyczne jest w praktyce bardziej
złożone, bowiem wymaga:
1. określenia rodzaju i wielkości narażeń, dla których urządzenie powinno zachować odpowiedni poziom
odporności,
2. określenia warunków pracy urządzenia podczas testów odporności,
3. zdefiniowania kryteriów oceny zachowania urządzenia w obecności narażeń, umożliwiających wydanie
obiektywnej oceny przez jednostkę niezależną (np. laboratorium wykonujące testy)
Jeżeli dla produktu istnieje norma wyrobu (norma przedmiotowa), to znajdziemy w niej zarówno wymagania w
zakresie emisji jak i odporności. Niestety mimo lawinowo rosnącej ilości norm przedmiotowych nie wyczerpują one
bogactwa asortymentu produktów podlegających Dyrektywie EMC. Trzeba wówczas sięgnąć do norm ogólnych, czyli
rozpocząć eksplorację piramidy norm od jej wierzchołka. Wybranie rodzaju środowiska pracy (przemysłowe,
mieszkalne, handlowe i lekko uprzemysłowione) określi minimalny zestaw testów, którym podlegać będzie badany
obiekt oraz zdefiniuje poziomy sygnałów probierczych (poziomy narażeń).
Instalacja ziemi i masy:
Kompatybilność e-m układów elektronicznych i elektr. uzyskuje się często poprzez właściwe wykorzystanie ziemi i
masy. Na instalację ziemi składają się wszelkie elementy przewodzące mające bezpośrednie połączenie z zakopanymi
w ziemi częściami tej instalacji.
Instalacje masy tworzą wszelkie połączone ze sobą elementy przewodzące znajdujące się w danym pomieszczeniu i
mające potencjał odniesienia.

Detektory:
W praktyce pomiarowej stosuje się trzy rodzaje detektorów - wartości szczytowej (Peak), quasi-szczytowej (Quasi-
Peak) i średniej (Average). Dwa ostatnie są szczególnie istotne ze względu na przyjęte w dokumentach
normalizacyjnych definicje poziomów dopuszczalnych. Różnorodność stosowanych detektorów ma związek z
naturą zakłóceń oraz wynika z uwarunkowań historycznych - poszukiwania miary „zakłóceń” uwzględniającej
subiektywne odczucia radiosłuchacza, odbierającego zakłócaną transmisję radiową.

1. Detektor wartości średniej (Average): - w przypadku zakłóceń o bardzo krótkim czasie trwania (typowo kilka
mikrosekund) w stosunku do długiego okresu repetycji (np. 10 ms dla repetycji 100 Hz), tzn. kiedy
współczynnik wypełnienia stanowi ułamek procenta (»0,1%), uśrednianie prowadzi do bardzo niskich
wskazań poziomu zakłóceń, nawet gdy de facto jest on bardzo wysoki.
2. Detektor wartości szczytowej (Peak):- dla detektora wartości szczytowej otrzymujemy wyniki
korespondujące z amplitudą impulsów, niezależne od ich częstotliwości repetycji; może to sugerować
obecność silnych zakłóceń, podczas gdy „poziom zakłócenia” powinien być relatywnie niski (np. gdy impuls
pojawia się rzadko, np. raz na 5 sekund; z drugiej strony występujące w tym czasie składowe o niższych
amplitudach, ale o bardziej „wrażliwej” częstotliwośc repetycji 100 Hz, będą miały niższe poziomy na wyjściu
detektora niż wynikałoby to z oceny tych zakłóceń),
3. Detektor wartości quasi-szczytowej (Quasi-peak):- jest rozwiązaniem kompromisowym, w którym sygnał na
wyjściu detektora zależy zarówno od amplitudy jak i od okresu (efektywnie od całkowitej energii impulsu) i
współczynnika wypełnienia impulsów.

Wnioski:
1. detektory Q-peak i Average wymagają określonych stałych czasowych,
2. detektor Peak jest praktycznie natychmiastowy,
3. skanowanie sygnału za pomocą analizatora lub odbiornika pomiarowego z włączonym detektorem Peak jest
najszybsze, z detektorem Quasi-peak najwolniejsze

Stanowisko do pomiarów emisji zaburzeń przewodzonych

Urządzenia przenośne oraz przewidziane do ustawienia na stole, ustawia się na drewnianym stole pomiarowym o
wysokości 0,8 m w odległości 0,4 m od pionowej metalowej płyty o wymiarach minimum 2 m x 2 m, która stanowi
ziemię odniesienia. W przypadku wykonywania pomiarów w kabinie ekranowanej rolę ziemi odniesienia może pełnić
jedna ze ścian kabiny. Wówczas odległość badanego urządzenia od tej ściany powinna wynosić 0,4 m. Odległość od
innych metalowych powierzchni, nie będących częścią testowanego urządzenia, powinna wynosić co najmniej 0,8 m.

Sposoby ułożenia przewodu zasilania podczas pomiarów napięcia zakłóceń:

1. Długość przewodu zasilającego urządzenie w czasie pomiarów
powinna wynosić 1m - rys.a). Nadmiar przewodu zwija się w pętlę
bezindukcyjną o wymiarach 30 do 40 cm, ułożoną w środkowej części
kabla - rys.b) (szczegóły dotyczące sposobu ułożenia nadmiaru kabla podane
są np. w normie CISPR 14: 1993).
2. Zaciski uziemienia ochronnego, jeśli jest to wymagane ze względów
bezpieczeństwa, należy połączyć z zaciskiem uziemiającym sieci sztucznej. Jeśli
producent nie określa tego inaczej, przewód uziemiający powinien mieć
długość 1m i powinien być ułożony równolegle względem przewodu
zasilającego w odległości nie większej niż 0.1m - rys.c).
3. Inne połączenia uziemiające, przewidziane do połączenia do tego
samego punktu co połączenie uziemiające, powinny być dołączone do
uziemiającego zacisku sieci sztucznej.
4. Zacisk uziemiający sieci sztucznej łączy się z ziemią odniesienia możliwie najkrótszym przewodem.
WYKŁAD 4 – zaburzenia promieniowane
Zaburzenia promieniowane – podstawy fizyczne:
1. Promieniowanie jest jedną z form transmisji energii.
2. W przypadku energii elektromagnetycznej promieniowanie zachodzi przez pole elektromagnetyczne.
3. Dla skutecznego promieniowania niezbędna jest antena o wystarczającej skuteczności (sprawności). Antena
może być elementem pożądanym albo pasożytniczym urządzenia…
4. Z dużym przybliżeniem można przyjąć, że skuteczna antena to taka, której długość jest porównywalna z
długością promieniowanej fali (można przyjąć, że jest nie krótsza niż 0.1 λ).
5. Zaburzenia promieniowane dominują w zakresie częstotliwości powyżej 30 MHz (długość fali < 10 m)
6. W technice mamy do czynienia z emisjami celowymi (radiokomunikacja) i tych ograniczać nie powinniśmy….
oraz emisjami niepożądanymi – te podlegają restrykcjom EMC
7. Należy pamiętać, że nawet emisje celowe w danym systemie, są emisjami niepożądanymi dla innych
systemów i urządzeń.
Promieniowanie bezpośrednie:
1. Źródłem promieniowania jest samo urządzenie
2. Anteną jest praktycznie każdy element z prądem wewnątrz urządzenia o wymiarach porównywalnych z
długością fali (przyjmijmy, ze porównywalny to znaczy > 0.1l)
a. przewody połączeniowe
b. ścieżki na płytkach drukowanych
c. szczeliny w ekranie

Promieniowanie przez przewody:

1. Dominującym źródłem promieniowania są przewody dołączone do urządzenia
2. Mechanizm ten jest dominujący w urządzeniach, których wymiary geometryczne są dużo mniejsze od
długości fali

Zaburzenia wypromieniowane – model zastępczy - Układ zastępczy urządzenia emitującego zakłócenia do

otaczającego środowiska przez promieniowanie, gdzie:

1. En, Es - odpowiednio składowa niesymetryczna i symetryczna siły elektromotorycznej zakłóceń,

2. Zn, Zs - impedancje wewnętrzne źródła,
3. 1, 2 - zaciski zewnętrzne urządzenia emitującego zakłócenia np.: punkty dołączania zasilania, przewodów
antenowych czy też interfejsowych.

Zaburzenia wypromieniowane – model zastępczy uproszczony:

Uproszczony układ zastępczy urządzenia emitującego zakłócenia do otaczającego środowiska przez promieniowanie.
1. W praktyce jeden ze sposobów przedostawania się energii ze źródła do środowiska dominuje nad
pozostałymi.
2. Określenie wartości En, Zn, dla pewnej grupy źródeł - zwłaszcza urządzeń, których rozmiary są małe w
porównaniu z długościami emitowanych fal elektromagnetycznych, oraz do których nie są dołączone długie
przewody zasilające interfejsowe i sygnałowe - jest możliwe
Parametry zaburzeń promieniowanych:
1. Natężenie pola elektromagnetycznego w punkcie obserwacji
a. E [V/m, dBµV/m] – składowa elektryczna – ten parametr wykorzystujemy w badaniach EMC
b. H [A/m, dBµA/m] – składowa magnetyczna
c. S [W/m2, dBpW/m2] – gęstość mocy mikrofalowej
W polu dalekim źródła (d>2D2/λ): E/H=const= 120π [Ω] ≈ 377 Ω
S=E2/377=H2*377
Moc promieniowana: P[W, dBpW]

Metody pomiaru mocy promieniowanej:

1. Metoda Fromy – użyteczna w przypadku urządzeń promieniujących przez obudowę (korpus): Moc
wypromieniowana przez badane urządzenie umieszczone nad doskonale przewodzącą ziemią jest
proporcjonalna do sumy kwadratów prądów wzbudzonych w ziemi płynących radialnie w kierunku źródła –
można je zmierzyć mierząc prąd płynący w impedancji uziemienia urządzenia (analogia do przeciwwagi w
antenie)
2. Metoda MDS (cęgi absorpcyjne) – użyteczna w przypadku urządzeń promieniujących przez przewody: Nazwa
metody pochodzi od nazwiska twórcy Meyer de Stadelhofen. Układ zastępczy źródła zakłóceń (Ez, Zz) z poziomo
rozciągniętym przewodem sieciowym i dołączoną do niego impedancją obciążenia (Z0) można przedstawić w
postaci pokazanej na rysunku obok. Istota opisywane metody polega na pomiarze natężenia prądu zaburzeń
płynącego przez znaną impedancję obciążenia (Z0 ≈ R0).
Za układ dopasowujący stosuje się odcinek linii dołączonej do badanego obiektu o odpowiednio dobranej
długości. Jeżeli impedancję obciążającą Z0 umieścimy w miejscu występowania pierwszego maksimum fali
stojącej, jaka powstaje w linii dołączonej do badanego obiektu, to następuje kompensacja składowej urojonej
impedancji. W praktycznej realizacji przedstawionej metody impedancję obciążenia (Z0 ≈ R0 ≈ 200Ω) stanowią
specjalne cęgi absorpcyjne, a moc dysponowana jest z dokładnością do 2dB równa mocy zaabsorbowanej przez
cęgi dla urządzeń, których składowa rzeczywista impedancji zaburzeń mieści się w granicach 50-2000Ω

Cęgi absorpcyjne - Cęgi absorpcyjne to transformator prądowy z układem dopasowującym w postaci zestawu
pierścieni ferrytowych

Układ cęgów absorpcyjnych: 1 – urządzenie badan; 2 – przewód sieciowy badanego urządzenia, 3 - transformator
prądowy, 4 - zestaw 56 pierścieni ferrytowych, 5 - zestaw 60 pierścieni ferrytowych; 6 - przewód współosiowy do
miernika zakłóceń
Moc zaburzeń:
PZR[dBpW] = KM[dB] + UM[dBV]
Km – współczynnik korekcyjny cęgów (zwykle nie większy niż ±2dB)

Pomiar natężenia promieniowanego pola:

Natężenie pola elektromagnetycznego w punkcie obserwacji zależy od mocy promieniowanej przez źródło,
charakterystyki promieniowania oraz odległości między źródłem a punktem obserwacji. W najprostszym przypadku
przyjmuje się, że źródło promieniuje jak antena izotropowa tzn.
1. emituje sygnał równomiernie (izotropowo) we wszystkich kierunkach,
 2. cały sygnał, którym zasilana jest antena, jest wysyłany bez strat i odbić
Zysk energetyczny anteny izotropowej wynosi 0 dBi.

Jeżeli przyjmiemy że źródło promieniuje izotropowo, a promieniowanie odbywa się w swobodnej przestrzeni, to
natężenie pola można wyznaczyć ze wzoru:

Rzeczywiste źródła nie promieniują izotropowo, a i propagacja nie odbywa się z reguły w warunkach swobodnej
przestrzeni. W efekcie do punktu obserwacji dociera więcej niż jedna fala, a natężenie pola zależy od kierunku do
źródła. Spowodowało to konieczność unifikacji warunków pomiarów.

Otwarty poligon pomiarowy OATS (Open Area Test Site )

1. Poligon powinien być położony na obszarze o możliwie niskim poziomie tła elektromagnetycznego (sygnały
zakłócające).
2. Teren płaski, z dala od budynków i konstrukcji metalowych.
3. Bez napowietrznych linii zasilających i telekomunikacyjnych.
4. Najlepiej w zagłębieniu (kotlinie).
Wyposażenie stanowiska:
1. Płaszczyzna odniesienia
2. Stół obrotowy (zdalne sterowanie)
3. Maszt antenowy (zdalne sterowanie)Anteny
4. Odbiornik pomiarowy
Metodyka pomiaru:
1. Odległość l między EUT a masztem pomiarowym przyjęto jako 3, 10 lub 30m
2. Stolik obrotowy powinien zapewnić umieszczenie EUT na wysokości 1m nad powierzchnią płaszczyzny
odniesienia i umożliwić obrót EUT o 360o wokół osi
3. Dla dużych urządzeń dopuszcza się pomiary bez użycia stolika obrotowego – wokół urządzenia przemieszcza
się wtedy antenę pomiarową
4. Pomiar emisyjności sprowadza się do określenia maksymalnego natężenia pola (pomiar detektorem quasi
szczytowym Q-peak)
5. Wypadkowe natężenie pola w punkcie obserwacji jest wektorową sumą promienia bezpośredniego i
odbitego – możliwość sumowania lub odejmowania natężenia fali bezpośredniej i odbitej
6. Dla znalezienia maksimum – przemieszczanie anteny góra dół – zmiana różnicy dróg promienia
bezpośredniego i odbitego
Płaszczyzna odniesienia:
1. Płaszczyzna przewodząca – zapewnienie idealnego odbicia
2. Możliwie płaska – max. nierówność - Kryterium Rayleigh’a (np. dla l=3m i f=1GHz – h< 4.5cm, l= 30m –
h<14,9 cm
3. Materiał – najlepiej nieferromagnetyk (np. miedź, alminium)
4. Płaszczyzna z blachy – drogo i niewygodnie
5. Siatka – maksymalna wielkość oczek < 0,1λ (3cm dlaf=1000MHz)
6. Płaszczyzna musi być uziemiona
Anteny:
Do pomiarów na poligonie pomiarowym normy zalecają stosowanie:
1. strojonego dipola półfalowego - dla zakresu częstotliwości od 30 MHz do 1000 MHz,
2. dipola półfalowego o wymiarach odpowiadających połowie długości fali o częstotliwości 80 MHz - dla
zakresu częstotliwości od 30 MHz do 80 MHz.
3. Niektóre normy dopuszczają również stosowanie innych anten np.:
a. biconical - dla zakresu częstotliwości od 30 MHz do 300 MHz
b. log periodic - dla zakresu częstotliwości od 300 MHz do 2 GHz.
Strojone dipole (pracujące z zakresie częstotliwości od 30 MHz do 300 MHz, przy częstotliwościach niższych niż 80
MHz należy stosować dipol o długości rezonansowej odpowiadającej 80 MHz).

Anteny szerokopasmowe (np. logarytmicznie periodyczne powinny :

1. być spolaryzowane liniowo oraz tłumić składową o polaryzacji ortogonalnej przynajmniej 20 dB,
2. główny listek charakterystyki promieniowania anteny powinien mieć taki kształt, aby reakcja anteny na
kierunku bezpośrednim i odbitym od powierzchni ziemi nie różniły się o więcej niż 1dB (antena nie może być
zbyt kierunkowa),
3. współczynnik fali stojącej w przewodzie antenowym łączącym antenę z miernikiem zakłóceń (odbiornikiem
pomiarowym) nie może być większy od 2, funkcja przejścia anteny (krzywa kalibracji) powinna pozwalać na
pomiar natężenia pola z dokładnością nie gorszą niż 3 dB).
4. Długość anteny nie powinna przekraczać 1m lub nie więcej niż 10% odległości pomiarowej
5. Antena powinna być zamocowana na dielektrycznym maszcie pomiarowym, który musi zapewnić
przemieszczanie jej w pionie w zakresie 1-4 m nad poziomem płaszczyzny odniesienia dla l=3 lub 10 m i 2-6m
dla l=30m
Współczynnik antenowy (antenna factor):
1. Natężenie pola wyznacza się na podstawie pomiaru napięcia na wyjściu anteny
2. Napięcie na wyjściu anteny i natężenia pola powiązane są przez tzw. długość skuteczną anteny:

3. Wygodniejszy do stosowania jest tzw. współczynnik antenowy AF [dB/m]

E [dBuV/m] = U [dBuV] + AF (dB/m)
Uwaga: wartość AF zależy od warunków wyznaczania i może być różna dla różnych odległości pomiarowych.

Kalibracja pola pomiarowego:

AN – znormalizowany współczynnik tłumienia („Normalised Site Attenuation", „NSA") - miara strat mocy między
generatorem sygnałowym z dołączoną anteną nadawczą (odpowiednik źródła zaburzeń) a odbiornikiem
pomiarowym z dołączoną anteną odbiorczą.
Pomiar ten można podzielić na dwa podstawowe etapy:
1. pomiar napięcia na wejściu odbiornika pomiarowego przy bezpośrednim połączeniu kabli obu anten
nadawczej i odbiorczej,
2. pomiar napięcia (po dołączeniu kabli do obu anten (nadawczej i odbiorczej) ustawionych w odpowiednich
odległościach i na odpowiednich wysokościach na polu pomiarowym.
Pole pomiarowe uznaje się za spełniające wymagania, jeżeli wartość AN w pełnym zakresie częstotliwości
pomiarowych nie odbiega od wartości zadanych o więcej niż ∆AN < ±4dB, w innym przypadku należy stosować
dodatkowe współczynniki korekcyjne, a dla ∆AN > ±10dB pole pomiarowe uznaje się za nieprzydatne do pomiarów
emisyjności.
Wartości zadane wyznacza się teoretycznie lub korzysta z tabel zawartych w normach

Ograniczenia w stosowaniu OATS:

1. Warunki atmosferyczne – konieczność stosowania osłon dielektrycznych (drogo…)
2. Niemożliwość odizolowania od tła elektromagnetycznego
Chcąc ograniczyć wpływ otaczającego środowiska elektromagnetycznego na wyniki pomiarów, należy:
1. zlokalizować poligon pomiarowy na odpowiednio rozległym i płaskim terenie daleko od terenów
zurbanizowanych,
2. zapewnić, by w pobliżu poligonu nie znajdowały się budynki lub konstrukcje stalowe powodujące odbicia fal
elektromagnetycznych,
3. zapewnić, by w pobliżu poligonu nie przebiegały napowietrzne linie energetyczne.

W rzeczywistych warunkach spełnienie

takich wymagań jest bardzo trudne.

Rozwiązanie problemów (częściowe…)

1. Komora bezodbiciowa
a. z podłogą przewodzącą
b. pełna

Przykładowe poziomy dopuszczalne zaburzeń:

Klasy urządzeń:
1. Klasa B - urządzenia przeznaczone do pracy w dowolnym miejscu

2. Klasa A - urządzenia spełniające wymagania dopuszczalnych poziomów zakłóceń dla klasy A, natomiast nie
spełniające wymagań dla klasy B. Urządzenia klasy A przeznaczone są do pracy na terenach wydzielonych

Badania odporności na zaburzenia promieniowane:

1. Odporność – zdolność pracującego urządzenia lub systemu do poprawnego działania podczas oddziaływania
określonych zaburzeń elektromagnetycznych lub umownych sygnałów zakłócających.
2. Kryterium A: urządzenie powinno pracować zgodnie z przeznaczeniem podczas i po zakończeniu badań. Nie
dopuszcza się żadnego pogorszenia działania lub utraty funkcji powyżej poziomu działania określonego przez
producenta.
3. Kryterium B: urządzenie powinno pracować zgodnie z przeznaczeniem po badaniach. Nie dopuszcza się żadnego
pogorszenia działania lub utraty funkcji powyżej poziomu działania określonego przez producenta. Dopuszcza się
podczas narażenia chwilową utratę w funkcjonalności urządzenia (przygaszanie wyświetlaczy, błędne wskazania
diod LCD). Nie dopuszcza się zmiany stanu pracy lub utrata przechowywania danych.
4. Kryterium C: Dopuszcza się chwilową utratę funkcji pod warunkiem jej samoistnego odtworzenia się możliwości
jej odtworzenia za pomocą operowania elementami regulacyjnymi.
Promieniowanie bezpośrednie:
Pole elektromagnetyczne wnika bezpośrednio do urządzenia i oddziałuje na elementy urządzenia

Indukowanie prądów w.cz. w przewodach:

Poziomy ostrości próby dla narażenia na ciągłe pole elektromagnetyczne:

Metody badania odporności:

Opromieniowanie urządzenia jednorodnym polem elektromagnetycznym na poligonie pomiarowym

Badanie jednorodności pola:

Pomiar natężenia pola sondą izotropową.
Dopuszczalne odchylenie natężenia pola od wartości zadanej < -0/+6dB spełnione w co najmniej 12 na 16 (75%)
punktach pomiarowych

Źródła pola testującego:

1. Generator
2. Wzmacniacz mocy
3. Antena nadawcza
4. Moc P [W] wymagana dla uzyskania natężenia pola E [V/m] w odległości d [m]
P = (E2 * d2) /( 30 * g)
g = 10 (G/10)
– zysk anteny [W/W]
G – zysk anteny [dB]
WYKŁAD 5 – zaburzenia promieniowane (2)
Problemy z pomiarami w wolnej przestrzeni:

Symulacja poligonu – komory bezodbiciowe:

1. Metodyka pomiaru pozostaje taka sama
2. Podstawowe problemy:
a. wymiary komory,
b. nieidealne absorbery
Metody alternatywne:
1. Komora TEM (Crawforda)
2. Komora GTEM
3. Układy anten ramowych
4. Komora rewerberacyjna
Podstawą metod alternatywnych jest wyznaczenie poziomu emisyjności w danej metodzie i przeliczenie uzyskanych
wyników, przez funkcję przejścia, na wartości uzyskane na poligonie pomiarowym, a te są odnoszone do wartości
granicznych zawartych w normach.

Komora Crawforda (linia TEM) – inaczej komora TEM (ang. Transverse ElectroMagnetic cell) zbudowana jest z
odcinka prostokątnej linii współosiowej z odpowiednimi układami dopasowującymi impedancje falowe od strony
źródła i obciążenia

Struktura PEM wewnątrz komory odpowiada strukturze pola w swobodnej przestrzeni.

Komora jest szerokopasmowym przetwornikiem o liniowej charakterystyce amplitudowo-fazowej, przetwarzającym
pole elektromagnetyczne indukowane w jej wnętrzu na napięcie o częstotliwości radiowej lub napięcie o
częstotliwości radiowej na pole elektromagnetyczne.
W obszarze przestrzeni pomiarowej (max. do 1/3 wymiarów komory) uzyskuje
się w przybliżeniu jednorodne pole elektromagnetyczne.
Podstawowe ograniczenia w stosowaniu komory TEM to zależność max. częstotliwości pomiarowej od wymiarów
geometrycznych (w pierwszym przybliżeniu max. wymiar geometryczny komory nie może przekroczyć λ/2), co
powoduje, że w zakresie częstotliwości do 1 GHz maksymalne wymiary urządzenia badanego nie przekraczają kilku
cm.
Komora Crawforda – zasada pomiaru:
Idea pomiaru emisyjności w komorze TEM opiera się na pomiarze mocy w.cz. na wyjściach komory Moc ta jest
wynikiem emisji energii przez badane urządzenie umieszczone wewnątrz komory Na podstawie zmierzonej mocy
wyznacza się zastępcze parametry źródła zaburzeń – momenty systemu trzech ortogonalnych dipoli elektrycznych
i magnetycznych.

Następnie takie źródło zastępcze „umieszcza się” na wirtualnym poligonie i wyznacza natężenia pola w miejscu
umieszczenia anteny odbiorczej – pozwala to na uzyskanie odniesienia do metody poligonowej. Metoda uproszczona
pomiaru w komorze TEM sprowadza się do zastąpienia urządzenia badanego dipolem półfalowym, do którego
doprowadza się moc wyznaczoną na podstawie pomiaru mocy na wyjściu komory przy ustawieniu urządzenia
wewnątrz komory w trzech ortogonalnych położeniach podstawowych.

Komora Crawforda – funkcja przejścia:

Komora GTEM:
1. Konstrukcja komory GTEM jest rozwinięciem klasycznej komory TEM w celu wyrównania geometrii pola
elektromagnetycznego oraz przeciwdziałania powstającym rezonansom i występowaniu modów
falowodowych
2. Komora GTEM ma kształt ostrosłupa o określonych proporcjach geometrycznych zakończonego w podstawie
obciążeniem rezystancyjnym oraz w postaci absorberów klinowych. Rozszerzenie zakresu częstotliwości
pomiarowych umożliwia zmieniona konstrukcja komory, a w szczególności specjalna hybrydowa konstrukcja
obciążenia skuteczna zarówno dla zakresu małych jak i wielkich częstotliwości.

Zasady pomiaru w komorze GTEM są zbliżone do pomiarów w TEM. Wykonuje się je dla 12 położeń urządzenia
wewnątrz komory, ale istnieją również metody uproszczone wykorzystujące 9, 7 oraz tylko 3 położenia.

Układy anten ramowych:

1. Stosowane do wyznaczenia składowej magnetycznej PEM w paśmie do 30 MHz (Konstrukcja stanowiska
pomiarowego została precyzyjnie określona w zaleceniu CISPR 15 oraz normie europejskiej EN 55015 )
2. Układy anten ramowych podwójnie obciążonych - pozwalają na wyznaczenie składowej magnetycznej i
elektrycznej PEM
 3. Można wykazać, że dla elektrycznie małego urządzenia umieszczonego w środku stanowiska pomiarowego
zachodzą następujące zależności:
a. prąd Is, będący sumą prądów płynących przez obciążenia rezystancyjne anteny ramowej, zależy
jedynie od składowej momentu ekwiwalentnego dipola magnetycznego normalnej do powierzchni
anteny.
b. prąd Id, będący różnicą prądów płynących przez obciążenia rezystancyjne anteny ramowej zależy od
składowej momentu ekwiwalentnego dipola magnetycznego, stycznej do powierzchni anteny
i prostopadłej do linii przechodzącej przez obciążenia anteny ramowej.
4. Podstawowa zaleta metody – nie ma potrzeby zmiany położenia EUT w trakcie badania.
5. Warunki propagacyjne zbliżone są do wolnej przestrzeni a wpływ anten ramowych o dużych średnicach na
charakterystyki promieniowania mierzonych urządzeń jest do pominięcia.

Komora rewerberacyjna:
1. Urządzenie do badań o wszechstronnym zastosowaniu – również EMC Charakter badań bliższy rzeczywistym
warunkom oddziaływania i promieniowania fal EM w środowisku – różne polaryzacje i kierunki fal radiowych
2. Metalowa kabina ekranowana o dużej skuteczności ekranowania dla pola elektrycznego (>100 dB)
3. Wyposażona w jedno lub kilka ruchomych elementów odbijających fale elektromagnetyczne – mieszadła
4. Pożądane wielokrotne odbici fal EM od metalowych powierzchni ścian i mieszadła
5. Zmiana kierunków odbić (rozkładu pola) poprzez zmiany położenia mieszadeł
Zasada działania komory:
1. Wielokrotne odbicia fal elektromagnetycznych od ścian i mieszadła sprzyja powstawaniu fali stojącej o dużej
ilości modów
2. Liczba modów zależy od wymiarów komory oraz ustawienia, kształtu mieszadła i częstotliwości
3. Bardzo nierówny rozkład energii we wnętrzu komory – wariancja natężenia pola ok. 40 dB w funkcji miejsca
4. Obracane krokowo lub ciągle mieszadło (0 – 360o):
a. zmienia warunki brzegowe dla generowanego wewnątrz pola EM
b. zmienia miejsca występowanie rezonansów na skutek wielokrotnych odbić
5. redystrybucja energii elektromagnetycznej między mody rezonansowe komory w ściśle zdefiniowanej
przestrzeni komory (odległości od ścian i mieszadła) umożliwia uzyskania statystycznie jednorodnego pola
EM
6. Efekty rezonansowe – generacja w komorze pola EM o dużo większych natężeniu niż w przypadku braku
efektu rezonansowego.
7. Do wytworzenia pól o względnie dużych natężeniach należy do wejścia komory dostarczyć sygnał o dużo
mniejszej mocy, niż w przypadku badań np. w komorach bezodbiciowych lub komorach GTEM.
8. Jednorodność pola e-m określana jest dla:
a. maksymalnych wartości odchylenia standardowego 3 ortogonalnych składowych natężenia pola
elektrycznego (x, y, z)
b. wypadkowego natężenia pola
9. Wartości są mierzone w kilku punktach na krańcach przestrzeni pomiarowej

Budowa komory:
Liniowe wymiary komory:
wymiary geometryczne powinny być tego
samego rzędu
1. nie powinny być wielokrotnością któregokolwiek z pozostałych wymiarów – gwarancja dużej liczby modów o
różnych częstotliwościach rezonansowych
2. ograniczają dolną częstotliwość pomiarową (LUF - Lowest UseableFrequency),
3. limitują przestrzeń pomiarową - należy uwzględnić obecność niezbędnego wyposażenia (anten, sondy pola,
mieszadła).
Komorę rewerberacyjną można wykonać na bazie bardzo dobrej standardowej kabiny ekranowanej o dużej
skuteczności ekranowania do częstotliwości kilku – kilkudziesięciu GHz.

Wyposażenie dodatkowe nie powinno pochłaniać energii EM:

1. dotyczy to np. stojaków do anten, stołów lub palet itp.
2. poliuretan dużo lepszy niż drewno
Drzwi komory powinny zapewniać swobodne wprowadzanie do przestrzeni pomiarowej badanych urządzeń i
szczelność dla pola EM.
Wymagana wentylacja lub klimatyzacja.
Wyposażenie aparaturowe:
1. generatory sygnałów wcz
2. zestawy wzmacniaczy z przełącznicami i filtrami
3. sonda pola z łączem optycznym, umożliwiająca pomiar trzech ortogonalnych
4. składowych polamierniki mocy ze sprzęgaczami kierunkowymi
5. analizatory widma i odbiorniki pomiarowe
6. zestawy anten nadawczych i odbiorczych (część instalowana na stałe) ze stojakami
7. system monitoringu TV z kamerą o dużej odporności na pole
Dolna częstotliwość użytkowa LUF:
LUF jest istotna dla określenia zakresu częstotliwości kalibracji KR
LUF - powyżej 3 krotności pierwszego rezonansu (TM1,1,0)
Dla stratnej prostopadłościennej komory o wymiarach L×W×H :

l, m, n są indeksy modu, wymiary komory są podane w [m].

O dolnej częstotliwości LUF decyduje nie tylko wielkość komory, ale również skuteczność mieszadeł i wartość dobroci
komory Q
Pomiary wykazały użyteczność komory powyżej częstotliwości, dla której rejestruje się co najmniej 60 modów
Liczbę modów można oszacować na podstawie zależności:

LUF;

Kalibracja komory rewerberacyjnej:

Przydatność komory rewerberacyjnej do pomiarów EMC potwierdza równomierność rozkładu pola EM w przestrzeni
pomiarowej.
Kalibracja komory - sprawdzenie odchylenia standardowego zmierzonych wartości natężenia pola
elektromagnetycznego
Kalibracja jest niezbędna dla wyznaczenia współczynników umożliwiających wykonywanie badań EMC
Kalibrację komory rewerberacyjnej oraz wyznaczenie współczynników realizuje się jednocześnie – ograniczenie czasu
pomiaru
Uzyskany wynik kalibracji komory oraz współczynniki odnoszą się wyłącznie do przyjętej przestrzeni pomiarowej oraz
konfiguracji stanowiska pomiarowego:
1. położenia oraz typów anten nadawczej lub odbiorczej
2. wielkości przestrzeni pomiarowej

Kalibracja komory rewerberacyjnej:

1. Procedury kalibracji komory rewerberacyjnej określono np. w normie PN-EN 61000-4-21
2. Kalibrację należy przeprowadzić dla określonej liczby częstotliwości powyżej fs (od ok. 100 MHz do kilkunastu
GHz)
3. Dobór parametrów kalibracji i usytuowania poszczególnych elementów stanowiska pomiarowego należy
przeprowadzić indywidualnie dla każdego zakresu częstotliwości i każdej konfiguracji aparatury pomiarowej
4. Ograniczenia zastosowań dotyczą w szczególności anten, generatorów, wzmacniaczy i mierników mocy
5. Przy kilku różnych konfiguracjach należy uwzględnić rozmieszczenie wszystkich anten nadawczych w
komorze, aby w trakcie kalibracji jak i późniejszych pomiarów nie zmieniać ich położenia
6. Komora wymaga dedykowanej aparatury pomiarowej, aby ograniczyć częstość wykonywania kalibracji
Mierzone wielkości:
Na podstawie wyników pomiarów uzyskanych dla:
1. pełnego obrotu mieszadła można dla każdej częstotliwości pomiarowej
 2. każdego z położeń sondy pomiarowej i anteny odbiorczej można wyznaczyć:
a. Pinput - średni poziom mocy sygnału na wejściu komory
b. PAveRec - średni poziom mocy na wyjściu anteny odbiorczej
c. PMaxRec - maksymalny poziom mocy na wyjściu anteny odbiorczej
d. EMax_a_i - wartości maksymalne dla każdej z trzech składowych natężenia pola elektrycznego
Jednorodność pola EM w komorze:
Obliczana na podstawie odchylenia standardowego znormalizowanych wartości maksymalnych dla każdej ze
składowych natężenia pola α wyznaczonych na podstawie wyników pomiarów dla wszystkich n położeń sondy pola
na skraju przestrzeni pomiarowej komory:

Odchylenie standardowe wyznacza się także dla wypadkowego natężenia pola elektrycznego E, wyznaczanego na
podstawie składowych Ex, Ey, Ez. Odchylenie standardowe dla wszystkich zmierzonych wartości wyznacza się z
zależności:

Parametry charakterystyczne komory:

Współczynnik kalibracji anteny ACF (Antenna Calibration Factor)
Wyznaczany do określenia współczynnika obciążenia komory ACF

Współczynnik dobroci komory Q (chamber quality factor):

miara zdolności komory do gromadzenia energii oraz oceny strat wnoszonych przez ściany komory, anteny,
wyposażenie

Stałą czasową komory τ

niezbędna przy badaniach impulsowych
t > 0,4 czasu trwania impulsu – konieczne zmniejszający dobroć Q (absorber), wydłużenie czasu trwania impulsu

Wyniki kalibracji komory rewerberacyjnej:

Komorę rewerberacyjną uważa się za spełniającą wymagania, jeżeli wszystkie odchylenia standardowe wyznaczone
dla zmierzonych wartości natężenia pola (zarówno składowych Ex, Ey, Ez jak i pola wypadkowego E) we wszystkich
zdefiniowanych punktach kalibracyjnych spełniają wymagania
(**) Maksymalnie trzy częstotliwości na oktawę mogą przekroczyć dopuszczalne
odchylenie standardowe nie więcej niż o 1 dB
Pomiar emisji – zasady i funkcja przejścia:
Badane urządzenie nie jest obracane podczas pomiarów.
Pomiar tylko dla jednego położenia anteny odbiorczej w przestrzeni pomiarowej (antena skierowana do rogu
komory)
Dla każdej częstotliwości przy pełnym obrocie mieszadła rejestruje się maksymalne (PMaxRec) i średnie (PAveRec)
wartości mocy na wyjściu anteny odbiorczej
Współczynniki wyznaczone podczas kalibracji umożliwiają wyznaczenie mocy promieniowanej przez urządzenie

Tx – sprawność anteny nadawczej użytej podczas kalibracji (0,75

logarytmiczno-periodyczna; 0,9 antena rożkowa)

Natężenie pola wyznacza się dla warunków

propagacji w swobodnej przestrzeni
WYKŁAD 6 – zaburzenie przewodzone
Przyjęto, że sygnały o niższych częstotliwościach są traktowane jako zaburzenia przewodzone, a o wyższych
częstotliwościach jako zaburzenia promieniowane. Jednak wszystkie sygnały mogą być wynikiem jednego zjawiska
fizycznego. Emisja zaburzeń z urządzenia do środowiska zachodzi poprzez:
1. promieniowanie elektromagnetyczne,
2. przewodzenie przez przewody zasilające, sygnałowe, interfejsowe łączące źródło zakłóceń z otaczającym
środowiskiem,
3. sprzężenie pojemnościowe,
4. sprzężenie indukcyjne.

Energia sygnałów zaburzających może zostać wypromieniowana bezpośrednio przez ścieżki bwodów
drukowanych lub przewody krosujące o ile ich długości umożliwiają powstawanie zjawiska ezonansu. Jednak częściej
wypromieniowanie zaburzeń następuje poprzez przewody zewnętrzne, gdyż są one dłuższe (np. dla 75 MHz dopiero
przewód o długości ok. 1 m staje się efektywną anteną).
Przewody sieciowe i połączeniowe są dość dobrymi liniami transmisyjnymi dla sygnałów niepożądanych o niskich
częstotliwościach radiowych, łatwo przenoszonych z jednego do drugiego urządzenia.

Używane terminy:
1. przyłącze (port): interfejs sprzętu badanego (EUT) z zewnętrznym środowiskiem elektromagnetycznym
2. sprzężenie: wzajemne oddziaływanie obwodów związane z przekazywaniem energii z jednego obwodu do
drugiego
3. układ sprzęgający: układ elektryczny przeznaczony do przekazywania energii z jakiegoś obwodu do innego
4. układ odsprzęgający: układ elektryczny przeznaczony do ochrony innych, nie podlegających badaniu,
urządzeń, sprzętu lub systemów przed oddziaływaniem zaburzenia przykładanego do sprzętu badanego
(EUT)
5. klamra sprzęgająca: element o określonych wymiarach i charakterystykach do asymetrycznego
sprzęgania sygnału zaburzenia z badanym obwodem, bez żadnego galwanicznego połączenia z tym
obwodem
6. ziemia odniesienia (GRP) ziemia odniesienia (GRP): płaszczyzna przewodząca stosowana w pomiarach
zaburzeń, której potencjał jest przyjmowany jako potencjał odniesienia

Zaburzenia przewodzone (Conducted)

Spotykane w praktyce inżynierskiej źródła przewodzonych zaburzeń elektromagnetycznych zawierają najczęściej
zarówno składowe symetryczne, niesymetryczne jak i asymetryczne. Napięcia zaburzeń symetrycznych występują
pomiędzy elementami obwodów elektrycznych, asymetryczne między
elektrycznie środkowym punktem przewodów sieciowych a ziemią, natomiast napięcia zaburzeń niesymetrycznych
występują pomiędzy elementami obwodów a potencjałem odniesienia.

Zaburzenia symetryczne zamykają się w tym samym obwodzie co sygnały użyteczne. Oddziałują w sposób
bezpośredni na pracę urządzenia, deformując sygnały decydujące o poprawnej pracy urządzenia. Zaburzenia
symetryczne są też nazywane normalnymi, podłużnymi, szeregowymi, lub
różnicowymi. Zaburzenia symetryczne DM (Differential Mode)

Przenoszenie symetryczne jest normalnym, roboczym przesyłaniem sygnałów elektrycznych. Zasilanie i wszelkie
sygnały w dwuprzewodowych połączeniach układów elektronicznych są przesyłane symetrycznie. Napięcie
symetryczne zaburzeń mierzy się między przewodami wejść aktywnych układu (zwykle za pomocą tzw. sond
różnicowych). Zaburzenia symetryczne wnikają bardzo słabo. Jeżeli przewody „tam i z powrotem” leżą blisko siebie i
są odsunięte od przewodów zakłócających na rozsądną odległość, to praktyczne można zaniedbać zaburzenia
wnikające symetrycznie.
Zaburzenia niesymetryczne CM (Common Mode):
Przenoszenie niesymetryczne jest sposobem rozprzestrzeniania się jedynie pasożytniczych sygnałów elektrycznych.
Prąd sygnału płynie wtedy wszystkimi przewodami, w tym samym kierunku, powraca zaś masą. Zaburzenia
niesymetryczne są też nazywane równoległymi, wzdłużnymi lub wspólnymi.

Przenoszenie niesymetryczne:
Przenoszenie niesymetryczne jest zasadniczym sposobem rozprzestrzeniania się zaburzeń elektromagnetycznych.
Zaburzenia wywołane w sieci elektroenergetycznej sprzęgają się kablami i przewodami urządzeń elektronicznych
niesymetrycznie łatwo i skutecznie. Mechanizmy sprzężeń
niesymetrycznych sprawiają, że wprowadzane przez nie zaburzenia są szczególnie silne przy wielkich
częstotliwościach. Zaburzenia niesymetryczne stanowią ciągle powracający problem EMC!!!

Przenikanie zaburzeń przewodzonych:

Zaburzenia przewodzone przenikają do obwodu układu zakłócanego wówczas gdy istnieje jakiekolwiek połączenie:
1. galwaniczne
2. pojemnościowe
3. indukcyjne

Przenikanie zaburzeń przewodzonych:

Przenikanie przez przewody zasilania i inne kable:

Przykłady przenikania zakłóceń:
1. sprzężenie pojemnościowe
2. sprzężenie indukcyjne

1. Klasa A - to urządzenia, których dotyczą ograniczenia co do miejsca ich użytkowania. Nie powinny być
dopuszczone do powszechnego użytku, ani do wolnej sprzedaży. Urządzenia te nie spełniają wymagań
stawianych urządzeniom klasy B;
2. Klasa B - to urządzenia, które ze względu na poziom emitowanych zaburzeń do środowiska są wolne od
ograniczeń w użytkowaniu i sprzedaży.

Pomiary zaburzeń przewodzonych

W większości przypadków zaburzenia przewodzone są mierzone na kablach zasilających, przy
wykorzystaniu sieci sztucznych (Line Impedance Stabilizing Network - LISN, lub Artificial Mains
Network- AMN ). Przy bardzo dużych prądach pomiar za pomocą LISN jest trudny do przeprowadzenia i wtedy może
zostać użyta prosta sonda napięciowa. Sygnał zaburzeń
przewodzonych można też zmierzyć metodą indukcyjną za pomocą cęgów prądowych lub cęgów absorpcyjnych.

Sposoby połączenia miernika z obiektem:

Pomiar napięcia zaburzeń przewodzonych za pomocą sieci sztucznej:

Sieci sztuczne:
1. stabilizują impedancje obwodów dołączonych do badanych obiektów i uniezależniają od
wpływu parametrów obwodu zewnętrznego,
2. umożliwiają podłączenie przyrządów pomiarowych do badanych obiektów,
3. separują zakłócenia emitowane do obwodów zasilających, sygnałowych, sterujących lub interfejsowych przez
zewnętrzne źródła zakłóceń.

Na rysunkach (25) celowo uwidoczniono płytę sztucznej ziemi. Stabilizuje ona między innymi pojemność badanego
obiektu względem ziemi, dodatkowo minimalizuje wpływ innych metalowych przedmiotów znajdujących się w
otoczeniu. Wiele obiektów podczas normalnych warunków pracy jest trzymanych w ręku przez operatora. W celu
odwzorowania rzeczywistych warunków pracy badany obiekt podczas pomiaru zaburzeń, łączy się ze sztuczną ziemią
poprzez urządzenie pomocnicze tzw. sztucznego operatora lub sztuczne uziemienie.

Pomiar prądu zaburzeń - stanowisko pomiarowe:

Wyniki pomiaru będą odzwierciedlać poziom zaburzeń przewodzonych do środowiska tylko wtedy gdy zaburzenia
powodowane innymi źródłami, w miejscu pomiaru, będą do pominięcia. Aby wyeliminować te zaburzenia
pochodzące od innych źródeł, między badane urządzenie a obwód zewnętrzny włącza się odpowiedni filtr
odsprzęgający. Dodatkowo wymaga się aby impedancja wprowadzana przez transformator prądowy do obwodu
pomiaru, nie zmieniała w sposób istotny
warunków pracy badanego obiektu oraz warunków generacji i emisji zakłóceń. Wadą układu pomiarowego
zobrazowanego na rysunku jest obecność składowych urojonych związanych z impedancją wewnętrzną badanego
obiektu i impedancją wejściową filtru, mogących powodować występowanie rezonansów, co jest dodatkowym
źródłem błędów pomiarowych.

Poziom zaburzeń przewodzonych, zależy nie tylko od parametrów urządzeń, systemów i instalacji
(obiektów), ale również od parametrów dołączonych do nich linii zasilających, przewodów interfejsowych i kabli
sterujących.

Przyrządy do pomiaru zaburzeń przewodzonych:

Sygnały RF, odebrane z obwodu pomiarowego za pomocą jednej z metod wymienionych wcześniej, muszą zostać
zmierzone a wyniki następnie zobrazowane. Dwa typy przyrządów mogą być wykorzystywane do tego celu:
1. Odbiornik pomiarowy zgodny z CISPR 16 (PN-CISPR 16-1 „Kompatybilność elektromagnetyczna Wymagania
dotyczące urządzeń i metod pomiarów zaburzeń radioelektrycznych i odporności na zaburzenia
radioelektryczne. Urządzenia do pomiarów zaburzeń radioelektrycznych i odporności na zaburzenia
radioelektryczne”)
2. Analizator Widma

Oba przyrządy są odbiornikami superheterodynowymi. Analizator widma jest wygodniejszym przyrządem, gdyż
umożliwia szybki pomiar sygnałów w szerokim zakresie poziomów i częstotliwości. Odbiornik pomiarowy ma strojone
obwody wejściowe, a analizator przepuszcza całe widmo sygnałów przez obwody wejściowe (niebezpieczeństwo
nasycania wzmacniacza wejściowego przez silne sygnały spoza mierzonego pasma, wydzielonego filtrem p.cz.)
Przyrządem zalecanym w normach jest odbiornik pomiarowy zgodny z CISPR 16 .

Porównanie odbiornika pomiarowego z analizatorem widma.

Uproszczone schematy blokowe odbiornika i analizatora widma są podobne. Różnica tkwi w szczegółach. Np.
wzmacniacze w odbiorniku mają charakterystyki liniowe, podczas gdy w analizatorze widma są one logarytmiczne,
żeby zapewnić dużą dynamikę pomiarów. Dlatego analizator widma przetwarza sygnały w inny sposób niż odbiornik
pomiarowy. Podczas testowania EMC mierzone są sygnały o bardzo złożonym kształcie i charakterze. Zatem
analizator widma, w pewnych sytuacjach, może dawać inne wyniki niż odbiornik. A ponieważ to odbiornik jest
zdefiniowany w normie, więc, z definicji, to on daje poprawne wyniki pomiaru. Analizator widma jest przydatnym i
bardzo wygodnym
przyrządem w czasie pomiarów wstępnych, ale testy zgodności z normami powinny być wykonywane
odbiornikiem pomiarowym.

Detektory zgodne z CISPR 16:

W CISPR 16 zdefiniowano dwa detektory: detektor quasi-szczytowy (QP) i detektor wartości średniej
(AVERAGE). Zostały one tak zaprojektowane, by wykazywać na wyjściu niższe poziomy dla
sygnałów, które mają niższe częstotliwości powtarzania impulsów (o tej samej amplitudzie).
Uwzględniono w ten sposób fakt, że sygnał o niskiej częstotliwości powtarzania impulsów wprowadza mniej zakłóceń
przy odbiorze programów radiowych niż sygnały o wysokiej częstotliwości powtarzania impulsów czy sygnały ciągłe.

Odpowiedzi detektorów na impulsy o różnej częstotliwości powtarzania (PRF).

Wykres pokazuje odpowiedzi różnych detektorów na sygnały o jednakowej amplitudzie impulsów,
ale o różnej częstotliwości powtarzania (Pulse Repetition Frequency - PRF). Można zauważyć,
że detektor szczytowy (PEAK) daje ten sam wynik na wyjściu dla wszystkich PRF, podczas
gdy odczyty dla pozostałych detektorów spadają w różnym tempie przy obniżaniu PRF. Jak widać
detektor QP nigdy nie daje wyższego odczytu niż detektor PEAK, a detektor AVERAGE nie może
dać wyższego odczytu niż detektor QP.

Pomiary zaburzeń analizatorem widma:

Większość analizatorów widma ma detektor szczytowy, część dobrych analizatorów ma detektor QP, bardzo mało
zaś ma detektor wartości średniej wg CISPR16. Ze względu na duże stałe czasowe detektorów QP i AVERAGE
najlepszym sposobem jest wstępny pomiar z detektorem PEAK i
porównanie wyniku z linią limitu dla detektora QP. Jeżeli wynik jest niższy niż ta linia limitu, wtedy wynik z detektora
QP też musiałby być niższy i nie ma potrzeby robienia dodatkowego pomiaru detektorem QP. Jeżeli pomiar z
detektorem PEAK jest również poniżej linii limitu dla AVERAGE to
dodatkowy test za pomocą detektora AVERAGE nie jest wymagany. Jeżeli detektor PEAK nie dał dobrego wyniku, to
przeprowadza się pomiar z detektorem QP w miejscach przekroczenia limitu. Jeżeli detektor QP przekroczy limit
AVERAGE to wtedy nie jest już wymagany pomiar z detektorem AVERAGE. Należy pamiętać, że przy projektowaniu
detektorów QP uwzględniono zakres
dynamiki równy 40 dB. Zatem w większości analizatorów widma zakres dynamiki zostaje zawężony po wybraniu
detektora QP, co może być zaskoczeniem dla niewtajemniczonych.

1. Odporność jest to zdolność pracującego obiektu do zachowania swoich właściwości poprawnego działania
podczas oddziaływania określonych zakłóceń elektromagnetycznych lub umownych sygnałów testujących
2. Podatność jest reakcją pracującego obiektu na określone zakłócenie elektromagnetyczne lub umowny
sygnał testujący
3. Wytrzymałość jest zdolnością pracującego obiektu do zachowania swoich pierwotnych właściwości po
ustąpieniu oddziaływania określonych zakłóceń elektromagnetycznych lub umownych sygnałów testujących
Badanie odporności prowadzone są ze względu na:
1. Zaburzenia przewodzone indukowane przez pola o częstotliwości radiowej
2. Serie szybkich elektrycznych stanów przejściowych
3. Udary
4. Tłumione przebiegi sinusoidalne
5. Zapady napięcia, krótkie przerwy i zmiany napięcia
6. Asymetryczne zaburzenia przewodzone w zakresie częstotliwości od 0 do 150 kHz

Metoda pośrednia badania podatności:

Metoda pośrednia badania podatności polega na wstrzykiwaniu prądów lub napięć o kształtach i parametrach, które
wystąpiłyby w dołączonych do badanego obiektu liniach zasilających, kablach sterujących i sygnałowych przy
oświetlaniu ich zakłóceniem lub polem elektromagnetycznym.

Poziomy podatności urządzeń

1. Badany obiekt pracuje poprawnie przy wymaganym poziomie sygnału testującego
2. Praca badanego obiektu jest chwilowa zakłócana, obiekt powraca samoczynnie do stanu normalnej pracy
3. Praca badanego obiektu jest zakłócana, powrót do normalnej pracy wymaga interwencji obsługi
4. Obiekt zostaje trwale uszkodzony

1. każde urządzenie pomocnicze (AE) działające podczas wykonywania testów musi być umieszczone na
podstawce izolacyjnej 0,1m ponad płaszczyzną odniesienia
2. wszystkie kable dołączone do urządzeń pomocniczych (AE), oprócz idących do badanego urządzenia (EUT),
powinny być doprowadzone przez sieć odprzęgającą, która powinna być umieszczona nie dalej niż 0,3 m od
urządzenia pomocniczego (AE); przewody między urządzeniem pomocniczym (AE), a siecią odprzęgającą lub
między urządzeniem pomocniczym (AE) a miejscem wstrzykiwania nie mogą być związane ani zawinięte,
przewody te należy utrzymywać (tam gdzie to możliwe) 30 do 50 mm ponad płaszczyzną odniesienia
3. długość kabla między urządzeniem pomocniczym (AE) i urządzeniem wstrzykującym powinna być jak
najmniejsza (≤ 0,3m.); w przypadku cęgów elektromagnetycznych (EM) warunek ten nie jest krytyczny, gdyż
impedancja zespolona dla częstotliwości powyżej 10MHz (λ >30m ) jest głównie zdeterminowana przez cęgi
elektromagnetyczne.

Generator testujący i stawiane mu wymagania

1. Impedancja wyjściowa 50 Ω ; VSWR ≤ 1.2
2. Harmoniczne i zniekształcenia ≤ -15dB poniżej poziomu nośnego
3. Modulacja amplitudy wewnętrzna lub zewnętrzna; głębokość 80% (± 5%) z falą sinusoidalną 1kHz(± 10%)
 4. Poziom wyjściowy wystarczająco wysoki aby zapewnić poziom testowy zalecany dla poszczególnych typów
urządzeń

Urządzenia sprzęgające i odsprzęgające:

Urządzenia sprzęgające i odsprzęgające powinny być użyte w celu odpowiedniego sprzężenia sygnału testującego (w
pomiarowym zakresie częstotliwości) z wejściem badanego obiektu (EUT). Urządzenia sprzęgające i odsprzęgające
mogą być połączone razem tworząc sieci sztuczne (Coupling
Decoupling Network - CDN) lub mogą składać się z kilku części. Jeśli stosujemy maksymalne poziomy testowe
konieczne jest stosowanie urządzeń odsprzęgających. Urządzenia sprzęgające i odsprzęgające

Badanie podatności urządzeń na szybkie elektryczne stany przejściowe (electrical fast transients/burst - EFT/B):
Odporność sprzętu elektrycznego i elektronicznego narażonego na oddziaływanie różnych typów zaburze
przejściowych, takich jakie pochodzą od łączeniowych stanów przejściowych (przerwanie zasilania obciążeń
indukcyjnych, odbicia zestyku przekaźnika, itp.) jest badana zgodnie z PN-EN 61000-4-4

Procedury zalecane do badania dotyczącego udarów:

1. Poziomy probiercze w zależności od rodzaju EUT:
a. 0,5; kV
b. 1,0; kV
c. 2,0; kV
d. 4,0 kV
2. Ilość prób – 5 dodatnich i 5 ujemnych udarów w wybranych punktach
3. Częstość powtarzania: nie mniej niż co 1/ min
4. Udary należy generować synchronicznie z fazą napięcia przemiennego: przy przejściu przez 0, dla wartości
szczytowej napięcia maksymalnej i minimalnej
WYKŁAD 7 – wyładowania ESD (elektr-stat)
Elektryzacja obiektów – mechanizmy powstawania ładunków elektrostatycznych:
1. Wskutek tarcia, rozdrabniania, rozpylania i gwałtownego rozdzielania ciał stałych, ciekłych i gazowych (efekt
tryboelektryczny); jedno ciało przekazuje drugiemu elektrony i ładuje się dodatnio, a ciało, które otrzymało
elektrony – ujemnie.

Najłatwiej przekazują elektrony: powietrze, skóra na dłoniach, szkło, nylon, włosy, wełna, futra, Al., papier. Trudniej
oddają elektrony stal, drewno, guma twarda, bursztyn, nikiel, miedź, srebro, złoto, poliester, PCW, krzem, teflon.
W środku szeregu – bawełna.

2. Wskutek indukcji elektrostatycznej: w polu elektrostatycznym następuje polaryzacja pierwotnie neutralnego

ciała wprowadzonego w to pole i rozdzielne skupienie się ładunków dodatnich i ujemnych.

Izolowany przewodnik w polu naładowanego izolatora: elektrony B przesuwają się w kierunku powierzchni bliskiej A
– tworzą ujemnie naładowaną powierzchnię po lewej stronie obiektu B. W konsekwencji po przeciwnej stronie
mamy podobną powierzchnię naładowaną dodatnio. Mimo, że całkowity ładunek w obiekcie B jest nadal równy zero,
to wytworzone wskutek indukcji wolne ładunki (dodatnie) tworzą linie sił pola elektrycznego na zewnątrz obiektu B,
kończące się np. na jakimś uziemionym obiekcie. W konsekwencji mamy nie naładowany przewodnik o dodatnim
potencjale względem ziemi.

A teraz rozpatrzmy sytuację, gdy obiekt B jest uziemiony:

Napięcie obiektu B względem ziemi jest równe zero. Ale ponieważ wskutek
indukcji jego powierzchnia od strony obiektu A ma ładunek ujemny –
otrzymujemy ujemnie naładowany przewodnik o napięciu zero względem
ziemi. Ale jeżeli nagle przerwiemy jego połączenie z ziemią i odsuniemy go od
obiektu A (poza obszar oddziaływanie pola elektrycznego od A) otrzymamy
przewodnik naładowany ujemnie, wykazujący ujemne napięcie
względem ziemi.
Prądy w procesie tworzenia się ładunku mają wartości od setek pikoamperów do kilkunastu mikroamperów.
Wynikowa różnica potencjałów zależy od zgromadzonego na danym obiekcie ładunku i jego pojemności do innych,
sąsiadujących obiektów lub płaszczyzny uziemienia: U = Q/C
Źródłem ładunku elektrostatycznego może być – i jest bardzo często – człowiek, występujący jako użytkownik
różnych urządzeń, operator w procesie technologicznym lub konserwator obiektów technicznych. Ludzie mogą
wytwarzać ładunki chodząc w pomieszczeniach, siedząc przy stanowiskach pracy i manipulując różnymi detalami.

Człowiek jako źródło zagrożeń elektrostatycznych:

1. Pojemność człowieka względem ziemi, przy grubości podeszwy buta 5 ÷10 mm wynosi 70 (100) ÷ 250 (300)
pF; dla celów obliczeniowych i modelowania przyjmuje się wartość pośrednią równą 150 pF.
2. Podniesienie ręki może spowodować wystąpienie różnicy potencjałów rzędu 100V, wstanie z krzesła rzędu
1000 do 1500V, a wykonanie jednego kroku 1500- 2000V.
3. Największe wartości napięć, osiągające 15kV lub nawet więcej, występują przy chodzeniu po dywanie lub
wykładzinie z tworzyw sztucznych.
4. Czynnikami sprzyjającymi elektryzowaniu się jest mała wilgotność otoczenia, lakierowane lub laminowane
krzesła i stoły, lakierowane lub pokryte wykładzinami podłogi, odzież z materiałów syntetycznych oraz
narzędzia, przyrządy opakowania i inne przedmioty z tworzyw sztucznych.

Co jeszcze może się elektryzować:

1. Ciała stałe: pasy transmisyjne, paski klinowe przenoszące napęd, opony pojazdów, ssawki odkurzaczy
przesuwanych po dywanie, ruchome (zginane) izolacje przewodów, obuwie i wykładziny podłogowe, a także
pyły i proszki.
2. Ciecze i gazy: na ogół duże zagrożenie powstania ładunku stwarza ich przepływ przez rury i węże lub
napełnianie i opróżnianie zbiorników zwłaszcza, gdy są to ciecze łatwopalne lub wybuchowe, dotyczy to
również różnych gazów i par, których elektryzacja następuje przy obecności nawet niewielkich
zanieczyszczeń i obcych domieszek.

Zjawisko wyładowania elektrostatycznego:

1. Po wystąpieniu dostatecznie dużej różnicy potencjałów (zwykle powyżej 330V) między naładowanym
obiektem a jego otoczeniem, np. innym uziemionym obiektem, występuje wyładowanie elektrostatyczne
(ESD – electrostatic discharge), związane z przepływem w krótkim czasie stosunkowobardzo dużego prądu.
2. Towarzyszą temu efekty wizualne (przeskok iskry), akustyczne (trzaski), cieplne i emisja promieniowania
elektromagnetycznego.
3. Napięciowy próg odczuwania przez człowieka wyładowania elektrostatycznego zależy od stanu naskórka na
palcach i mieści się poniżej wartości od 3 do 3,5 kV, co odpowiada energii wyładowania W (W = 1/2CU2)
rzędu kilku milidżuli (mJ).
4. Niestety, wartość energii wyładowania wymieniona wyżej przekracza znacząco wartości dopuszczalne, które
bez szkody mogą wytrzymywać niektóre wrażliwe elementy elektroniczne.

Międzynarodowe modele zjawiska wyładowania elektrostatycznego:

Biorąc pod uwagę typowe źródła elektryczności statycznej i mechanizmy wyładowań elektrostatycznych, pracowano
i zaakceptowano w skali międzynarodowej:
1. model ciała człowieka HBM (human body model),
2. model maszynowy MM (machine model), odwzorowujący wyładowanie do danego obiektu od
naładowanych elektrycznie części maszyn, współpracujących w procesie technologicznym,
3. model CDM (charged device model), zakładający, że wyładowanie następuje od badanego obiektu, np.
układu scalonego do otoczenia.
Skutki wyładowań elektrostatycznych:
1. Najmniej odporne na wyładowania elektrostatyczne są półprzewodnikowe struktury i tranzystory typu MOS
(metal-tlenek-półprzewodnik), które mogą ulec uszkodzeniu już przy napięciach niewiele większych od 100V.
Następnie można wymienić pamięci półprzewodnikowe, tranzystory polowe złączowe, wzmacniacze
operacyjne i elementy mikrofalowe.
2. Częstym skutkiem wyładowań w przyrządach półprzewodnikowych jest przepalenie się wewnętrznych
ścieżek połączeń (metalizacji) i przebicia cienkiej warstwy dwutlenku krzemu lub innych warstw
dielektrycznych.
3. Specyficznym zjawiskiem wynikającym z powtarzających się wyładowań ESD o stosunkowo niewielkiej
energii jest występowanie tzw. uszkodzeń uśpionych (latent failures). Polegają one na osłabieniu
wewnętrznej struktury półprzewodników, prowadzącej w efekcie do niespodziewanemu uszkodzeniu
podczas późniejszej normalnej pracy

ESD – Zabezpieczenie urządzeń:

Ograniczenie występowania i wielkości gromadzonych ładunków elektrostatycznych można uzyskać stosując:
1. antyelektrostatyczne posadzki (wylewane) oraz przewodzące wykładziny i maty podłogowe (o rezystancji 10
k Ω - 1M Ω),
2. odzież robocza z higroskopijnych materiałów antyelektrostatycznych,
3. bielizna z włókien naturalnych,
4. obuwie o przewodzących podeszwach,
5. płyny i aerozole antyelektrostatyczne do zmywania podłóg, tapet, krzeseł i stołów.
A także poprzez odprowadzanie ładunku:
6. przewodzące maty na podłodze,
7. przewodzące wykładziny krzeseł,
8. płaszczyzny dotykowe odprowadzające ładunek,
9. opaski na rękę i na buty obowiązkowo z szeregowym rezystorem zabezpieczającym – odprowadzającym
ładunek - ok. 1 MΩ.

Ograniczenie występowania i wielkości gromadzonych ładunków elektrostatycznych można uzyskać poprzez:

1. neutralizację ładunku:
a. jonizatory powietrza,
b. utrzymywanie odpowiedniej wilgotności - klimatyzacja,
2. minimalizację efektów związanych z wyładowaniem ESD:
a. wykorzystywanie odpowiednich materiałów do produkcji (np. transport elementów i detali w
opakowaniach z materiałów antyelektrostatycznych, stosowanie przewodzących gąbek, folii
metalowych, powlekanych torebek i pudełek),
b. odpowiednia konstrukcja urządzeń (np. minimalizacja wpływu oddziaływania pola
elektromagnetycznego od wyładowań ESD,dobra jakość uziemień),
c. wykorzystanie elementów zabezpieczających.

1. Odporność – zdolność pracującego urządzenia lub systemu do poprawnego działania podczas oddziaływania
określonych zaburzeń elektromagnetycznych lub umownych sygnałów zakłócających.
2. Podatność – reakcja pracującego urządzenia lub systemu na określone zaburzenie e-m lub umowny sygnał
zaburzający.
3. Wytrzymałość – zdolność pracującego urządzenia lub systemu do zachowania swoich pierwotnych
właściwości po ustąpieniu oddziaływania określonych zaburzeń e-m lub umownych sygnałów zaburzających.

Kryteria poprawności pracy obiektów:

1. Kryterium A: urządzenie powinno pracować zgodnie z przeznaczeniem podczas i po zakończeniu badań. Nie
dopuszcza się żadnego pogorszenia działania lub utraty funkcji powyżej poziomu działania określonego przez
producenta.
2. Kryterium B: urządzenie powinno pracować zgodnie z przeznaczeniem po badaniach. Nie dopuszcza się
żadnego pogorszenia działania lub utraty funkcji powyżej poziomu działania określonego przez producenta.
Dopuszcza się podczas narażenia chwilową utratę w funkcjonalności urządzenia (przygaszanie wyświetlaczy,
błędne wskazania diod LCD). Nie dopuszcza się zmiany stanu pracy lub utrata przechowywania danych.
3. Kryterium C: Dopuszcza się chwilową utratę funkcji pod warunkiem jej samoistnego odtworzenia się
możliwości jej odtworzenia za pomocą operowania elementami regulacyjnymi.
Normalizacja w badaniach odporności na wyładowania ESD:
Aktualnie w krajach Unii Europejskiej obowiązuje w zakresie badań odporności na wyładowania elektrostatyczne
norma:
PN-EN 61000-4-2: Kompatybilność elektromagnetyczna. Metody badań i pomiarów. Badania odporności na
wyładowania elektrostatyczne. Podstawowa publikacja EMC
Norma ta odnosi się do urządzeń, systemów, podsystemów i urządzeń peryferyjnych mogących podlegać
wyładowaniom elektryczności statyczne z powodu warunków środowiskowych i instalacyjnych, takich jak mała
wilgotność względna, zastosowanie wykładzin o małej przewodności (z włókien sztucznych), odzieży winylowej itp..,
które mogą występować w lokalizacjach określonych w normach dotyczących sprzętu elektrycznego i
elektronicznego.

Ogólne wymagania dotyczące parametrów generatora ESD:

ESD – kształt impulsu wg EN 61000-4-2:

Przykłady wykonania generatorów ESD:

(…) nie będę tu wklej fot, generator ESD wygląda jak uzi.

Wyładowania bezpośrednie do obudowy.

Wyładowania pośrednie do VCP i HCP.
VCP – do pionu (do płyty pionowej)
HCP – do poziomu ( do płyty poziomej)
WYKŁAD 8 – Zaburz. Imp. typu NEMP i LEMP
EMP (ang. electromagnetic pulse) – Impuls Elektromagnetyczny
1. Potężny impuls pola EM:
a. Powstający w sposób naturalny lub wytwarzany w celu uszkodzenia lub zniszczenia systemów
elektronicznych, telekomunikacyjnych i elektrycznych .
i. EMP może być wytworzony przez wybuch nuklearny w atmosferze. => NEMP
ii. EMP powstaje w sposób naturalny podczas wyładowań atmosferycznych. => LEMP
iii. Zniszczenia mogą rozciągać się na wielkie obszary, zależnie od siły wybuchu i jego wysokości
nad ziemią.

NEMP – mechanizm powstawania:

Reakcja łańcuchowa:
1. Generuje impuls promieniowania γ,
2. Rozprzestrzenianie się we wszystkich kierunkach.
Zjawisko Comptona:
1. Fotony γ - wyzwalają wolne elektrony z atomów (elektrony Comptona) oraz dodatnie jony.

Elektrony Comptona – rozchodzą się promieniście:

1. Duża prędkość,
2. Dalsza jonizacja powietrza (wtórne pary elektrony i jony),
3. Rozdział ładunków – silne pole elektryczne – ruch ładunków – prąd.
Mechanizm generacji impulsu zależy od wysokości wybuchu:
1. 2 km – na powierzchni ziemi,
2. 2 – 20 km – w atmosferze,
3. Powyżej 40 km – na dużej wysokości.

Wybuch na powierzchni ziemi:

1. Ziemia - doskonały absorber promieniowania gamma i doskonały przewodnik prądu elektrycznego
2. Powstaje składowa pionowa prądu elektrycznego - generuje pole elektromagnetyczne jak pionowy Unipol
3. Energia elektromagnetyczna - wypromieniowana poza obszar oddziaływania fotonów gamma z materią (ang.
Deposition Region).
4. Część elektronów rozchodząca się promieniście od miejsca wybuchu powraca do tego miejsca poprzez
zjonizowane ścieżki w powietrzu i w Ziemi:
a. Powstają pętle prądu wytwarzające silne azymutalne pole magnetyczne
b. Pole elektryczne - bardzo silne, maleje jednak stosunkowo szybko, początkowo odwrotnie
proporcjonalnie do trzeciej potęgi odległości, w strefie dalekiej maleje odwrotnie proporcjonalnie do
odległości od miejsca wybuchu
5. Zasięg oddziaływania impulsu (SNEMP) - stosunkowo niewielki, od kilku do kilkunastu kilometrów.

Wybuch na powierzchni ziemi;

Typowy kształt impulsu elektromagnetycznego powstającego podczas wybuchu

jądrowego na powierzchni Ziemi.
Podstawowe parametry impulsu:
1. czas narastania impulsu < 5 ns,
2. czas trwania impulsu< 200 ns,
3. E < 40 kV/m
4. H < 200 A/m

Wybuch w atmosferze:
Wybuch w atmosferze - ekwiwalentny dipol elektryczny - skutek niejednorodności atmosfery:
1. Dipol - źródłem promieniowania elektromagnetycznego:
 a. Część tego promieniowania ulega odbiciu od powierzchni Ziemi i interferuje z promieniowaniem
bezpośrednim.
2. Natężenie pola elektrycznego powstającego podczas wybuchu w atmosferze mniejsze niż podczas wybuchu
powierzchniowego.

Podstawowe parametry impulsu:

1. czas narastania impulsu < 5 ns,
2. czas trwania impulsu< 200 ns,
3. E < 10 kV/m
4. H < 50 A/m

Wybuch na dużej wysokości:

1. Elektrony komptonowskie są wytwarzane gdy fotony gamma osiągną gęstsze warstwy atmosfery .
a. Są odchylane przez ziemskie pole magnetyczne,
b. Tworzą prąd elektryczny o kierunku poprzecznym - źródło promieniowania elektromagnetycznego
rozchodzącego się promieniście od miejsca wybuchu.
2. Impuls elektromagnetyczny (ang. HEMP - High Altitude EMP) ma ogromny zasięg .

Wybuch na dużej wysokości:

Symulowane strefy zagrożenia systemów elektronicznych w Europie oraz USA impulsem elektromagnetycznym
wywołanym wybuchem jądrowym o mocy 1 Mt

Podstawowe parametry impulsu elektromagnetycznego powstającego podczas wybuchu jądrowego na dużej

wysokości :
1. Czas narastania impulsu < 10 ns,
2. czas trwania impulsu> 100 ns,
3. E < 100 kV/m,
4. H <300 A/m.

Umowne zaburzenie – na powierzchni Ziemi:

1. Superpozycja dwóch przebiegów podwójnie eksponencjalnych:
a. Wartość stosunku amplitud natężenia pola elektrycznego do natężenia pola magnetycznego jest w
tym przypadku mniejsza od impedancji charakterystycznej swobodnej przestrzeni.
b. parametry impulsu zależą silnie od mocy detonowanego ładunku i odległości od miejsca eksplozji.
2. Impuls elektromagnetyczny ma postać szybko narastającego impulsu szpilkowego o wysokiej amplitudzie i
stosunkowo długim czasie opadania .

Bezpośrednie metody badania wrażliwości:

Metody bezpośrednie:
1. Wstrzykiwania:
a. narażanie badanego urządzenia umownymi prądami symulującymi prądy płynące w kanale
wyładowania atmosferycznego lub wyładowania elektrostatycznego - wytwarzane przez generatory
udarowe bezpośrednio dołączane do badanych rządzeń.
2. Polowa:
a. wytworzenie w przestrzeni pomiarowej, w której jest umieszczone badane urządzenie pola
elektromagnetycznego o znanych parametrach (amplitudzie, czasie narastania i opadania,
częstotliwości, głębokości modulacji oraz stosunku natężenia pola elektrycznego do natężenia pola
magnetycznego). Pola takie wytwarza się w symulatorach:
 i. z falą prowadzoną,
ii. symulatory promieniujące.

Źródło pola elektromagnetycznego (oba typy symulatorów):

1. wysokonapięciowe generatory Marksa:
2. podłączone do linii TEM – symulator z falą prowadzoną,
3. anten - symulator promieniujących.

Symulatory – wykorzystywane do badań narażeń:

1. impulsowych,
2. Ciągłych.

Bezpośrednie metody badania wrażliwości:

1. Antena zasilana za pomocą generatora umieszczonego w jej środku
2. Wypadkowa impedancja przewodów tworzących antenę powinna stanowić 377 Ω. - w przestrzeni
pomiarowej symulatora uzyskuje się stosunek natężenia pola elektrycznego do natężenia pola
magnetycznego równy 377 Ω
3. Symulatory tego typu stosuje się do badania wpływu impulsów elektromagnetycznych na duże obiekty np.
samoloty

Symulatory promieniujące:
1. Stosunkowo tanie.
2. Wytwarzają impulsowe pole elektromagnetyczne najbardziej zbliżone do pola rzeczywistego pochodzącego
od wyładowania atmosferycznego lub wybuchu jądrowego wporównaniu z polami wytwarzanymi przez inne
typy symulatorów, np. symulatory z falą prowadzoną.
3. Kształt generowanego impulsu oraz jego parametry w miejscu umieszczania badanego obiektu zależą od:
a. typu użytej anteny,
b. miejsca jej pobudzenia generatorem udarowym,
c. rozmieszczenia impedancji obciążających,
d. parametrów środowiska, w którym umieszczono symulator.
Badane urządzenia i obiekty umieszczone w bezpośrednim otoczeniu anteny:
1. generowany impuls (w przypadku symulatora z unipolem lub też w przypadku umieszczenia badanego
obiektu poza przestrzenią pomiarową symulatora z antena ramową) nie ma charakteru fali TEM jak to miało
miejsce w przypadku symulatorów z falą prowadzoną,
2. antena ramowa generuje w bezpośrednim otoczeniu głównie impuls pola magnetycznego,
3. antena liniowa głównie impuls pola elektrycznego.

Symulatory promieniujące wytwarzają silne impulsowe pole elektromagnetyczne na dużym obszarze:

1. może oddziaływać na urządzenia i obiekty znajdujące się w sąsiedztwie symulatora,
2. Należy je budować tylko w miejscach odosobnionych, gdzie nie ma obawy stworzenia zagrożenia dla innych -
poza badanymi urządzeniami lub obiektami.

LEMP - (ang. Lightning Electromagnetic Pulse) - impuls elektromagnetyczny powstający podczas wyładowania
piorunowego.
Jak powstają pioruny:

1. W pierwszej fazie następuje gromadzenie się ładunków w dolnej

części chmury na skutek zderzeń kryształków lodu znajdujących się
wewnątrz chmury. Napięcie zapłonu jest rzędu 1000000 V. Taki
potencjał chmura wytwarza w ciągu pół godziny dzięki silnym,
wstępującym i zstępującym prądom powietrza
2. W chmurze burzowej występują duże krople deszczu, bryłki gradu i
lodu. Wędrują one, zderzają się, a rozpadając się na mniejsze
wytwarzają ładunki elektryczne.
3. Cząstki spadające zyskują ładunek ujemny, zaś unoszące się - ładunek
dodatni. W związku z tym ładunki ujemne gromadzą się w dolnej
części chmury, z kolei dodatnie - w górnej.
 4. Zgodnie z regułami fizyki, w polu elektrycznym ujemne elektrony zaczynają się przesuwać się w kierunku
źródła ładunków dodatnich, zaś dodatnio naładowane jądra wolą np. elektrodę, ziemię lub część chmury
naładowaną ujemnie.
Udar – surge – powstanie zjawiska 1
Zjawiska podczas których powstają udary:
piorunowe stany przejściowe związane m.in. z:
1. bezpośrednim uderzeniem pioruna w obwód zewnętrzny, znajdujący się na wolnym powietrzu np. instalację
odgromową, wywołujace duże prądy, które wytwarzają napięcia w wyniku przepływu tego prądu przez
rezystancję ziemi lub w wyniku przepływu prze impedancję obwodu zewnętrznego,
2. pośrednie uderzenie pioruna (wyładowania między chmurami, wyładowania do pobliskich obiektów)
wytwarzające pole elektromagnetyczne, które indukuje napięcia/prądy w przewodach na zewnątrz lub
wewnątrz budynków,
3. przepływ w ziemi prądu wyładowania atmosferycznego w wyniku pobliskich, bezpośrednich wyładowań
doziemnych, sprzęgające się ze wspólnymi trasami uziomowymi systemu uziemienia instalacji.

1. uderzenie bezpośrednie
2. wyładowanie między chmurą a ziemią,
3. wyładowanie między chmurami
4. RST - rezystancja uziomu, i - prąd udarowy,
powstały na skutek wyładowań atmosferycznych, I,II -
napięcie indukowane wokół przewodów

Udar – surge – powstanie zjawiska 2:

Zjawiska podczas których powstają udary: łączeniowe stany przejściowe:
1. procesy łączeniowe i towarzyszące im zjawiska występujące w głównych systemach zasilania, np. łączenia
baterii kondensatorów,
2. procesy łączeniowe o mniejszym znaczeniu, ale występujące blisko aparatury,
3. procesy łączeniowe związane ze zmianami obciążenia w elektroenergetycznej sieci rozdzielczej,
4. stany przejściowe związane z obwodami rezonansowymi dołączonymi do takich elementów łączeniowych jak
tyrystory,
5. zwarcia i wyładowania łukowe do uziemienia instalacji.
1. Kształty i amplitudy impulsów powstających w wyniku opisanych oddziaływań w liniach zasilających,
sygnałowych i telekomunikacyjnych zależą w decydujący sposób od długości tych linii, a także od ich rodzaju i
umieszczenia względem ziemi.
2. Impulsy powstające w dostatecznie długich liniach mają charakter unipolarny, o czasach narostu i opadania
zależnych od wymienionych wyżej czynników.
Przyjęto dwa typu impulsów:
1. impulsu 1,2/50 µs - 8/20 µs,
2. impulsu 10/700 µ s – 5/320 µs.
WYKŁAD 9 - metody ochrony i
przeciwdziałanie narażeniom elektromag.
Podstawowe środki ochrony w EMC:
1. Filtry - stosowane dla stłumienia niepożądanych sygnałów w.cz. rozprzestrzeniających się wzdłuż
przewodów, charakteryzowane współczynnikiem tłumienia w funkcji częstotliwości.
2. Elementy przeciwprzepięciowe (SPDs – surge protection devices) – tłumiące niepożądane przepięcia (udary
napięciowe) rozprzestrzeniającesię wzdłuż przewodów, charakteryzowane przebiegiem napięcia w funkcji
czasu.
3. Ekranowanie – zabezpieczanie przed oddziaływaniem postronnych pól elektrycznych lub magnetycznych,
ograniczenie emisji przez urządzenia.

1. zakłócające sygnały różnicowe, zwane także normalnymi, podłużnymi, szeregowymi lub symetrycznymi (DM
– differential mode),
2. zakłócające sygnały wspólne, zwane także asymetrycznymi, poprzecznymi lub równoległymi (CM – common
mode).

Filtrowanie:
1. Filtrowanie jest najczęściej stosowanym sposobem tłumienia zaburzeń występujących w sieci elektrycznej.
2. Poprawnie dobrany i zainstalowany filtr sygnałów wspólnych (CM) nie dopuszcza sygnałów z sieci do
urządzenia, jak również chroni sieć przed tego typu sygnałami, gdy źródłem zaburzeń jest urządzenie.
3. Filtry wpływają także na zwiększenie odporności na zakłócenia w obwodach zasilania, przesyłu sygnałów i
danych.
Zasady działania filtrów przeciwzakłóceniowych:
1. Filtr przeciwzakłóceniowy jest złożony z kondensatorów, dławików i/lub rezystorów. Jest to układ liniowy,
przynajmniej dopóty, dopóki rdzenie dławików nie ulegną nasyceniu. Jego działanie polega na eliminowaniu
niepotrzebnych części widma sygnałów elektrycznych, tj. tych części, które nie zawierają informacji istotnych
dla treści danego sygnału.
2. Na podstawie charakterystyki częstotliwościowej filtry są klasyfikowane jako:
a. dolnoprzepustowe (najczęściej stosowane w EMC),
b. górnoprzepustowe,
c. pasmowoprzepustowe,
d. pasmowozaporowe.
Skuteczność filtrowania:
Filtr przeciwzakłóceniowy jest scharakteryzowany przez stratę sygnału, na którego drodze się znajduje. Parametr ten,
charakteryzujący skuteczność filtrowania, jest określany jako tłumienność wtrąceniowa. Z definicji jest to poziom
sygnału pozostałego po włączeniu filtru, odniesiony do poziomu sygnału obserwowanego w tym samym punkcie
układu bez filtru.

Od czego zależy skuteczność filtrowania ?

Filtr skuteczny w jednym przypadku może okazać się całkowicie nieefektywny w innym. Z czego to wynika?
Zadaniem filtru jest zwiększenie impedancji w obwodzie, w którym rozprzestrzenia się niepożądany sygnał w.cz.
Przykładowo, jeżeli obciążenie w takim obwodzie wynosi 100Ω, to wtrącenie w szereg impedancji o wartości 1000Ω
spowoduje, że tylko ok. 10% sygnału zakłócającego odłoży się na obciążeniu – tłumienie wyniesie 20dB. Podobny
efekt uzyskamy bocznikując obciążenie niską impedancją – impedancja 10Ω dołączona równolegle do tego samego
obciążenia także spowoduje stłumienie zakłócenia o ok. 20dB.

Na rysunku przedstawiono podstawowe typy filtrów dolnoprzepustowych, stosowane w technice EMC. Proste filtry z
pojedynczymi elementy R i L mają stworzyć wtrącaną szeregowo w chroniony obwód wysoką impedancję, która
bywa skuteczna, jeżeli impedancja obciążenia jest niska. Pojedynczy kondensator C tworzy filtr niskoimpedancyjny,
skuteczny przy równoległym dołączeniu do obciążenia o dużej impedancji.
Właściwości wysokoczęstotliwościowe elementów wchodzących – L, C, R
KONDENSATORY W OBWODACH FILTRÓW SIECIOWYCH:
1. kondensator międzyfazowy (zwany też kondensatorem typu różnicowego lub kondensatorem klasy X)
powinien być jak największy; jego największa wartość może być wyznaczona jedynie przez dopuszczalną
wartość prądu występującego przy załączeniu urządzenia, ograniczonego jedynie impedancja sieci,
2. kondensatory przyłączane do obudowy (zwane też kondensatorami typu asymetrycznego lub
kondensatorami klasy Y) nie powinny wprowadzać zbyt dużego prądu do przewodu ochronnego (prąd
upływu jest proporcjonalny do pojemności kondensatora klasy Y); kondensatory takie powinny być
zabezpieczone od zwarć.
Zasady montażu filtru:

Zabezpieczanie urządzeń przed przepięciami:

Dwa mechanizmy zabezpieczania przed przepięciami:
1. zabezpieczenia typu zwierającego (ang. crowbar),dla których działanie elementu zabezpieczającego polega
na ograniczeniu energii przepięcia w wyniku gwałtownej zmiany swego stanu przewodzenia (ze stanu
wielkiej impedancji do stanu małej impedancji), np. szczeliny powietrzne, bloki węglowe, odgromniki,
tyrystory
2. zabezpieczenia typu ograniczającego (ang. clamp), dla których działanie elementu polega na redukcji
doprowadzonego do niego przepięcia do wartości dopuszczalnej dla danego typu elementu, np.
warystory,diody Zenera (zener avalanche diode, transorb diode, transil diode, TVS diode).

Odgromniki – element typu zwierającego:

Odgromniki (ang. surge arresters) są hermetycznymi elementami zabezpieczającymi,
wypełnionymi gazem rurkami ceramicznymi lub szklanymi o długości 5 do 10 mm i
średnicy 5 do 8 mm, zakończonymi z obu stron elektrodami metalowymi.
Po doprowadzeniu do odgromnika impulsu przepięcia następuje jonizacja gazu, która
powoduje wyładowanie
jarzeniowe, które ze wzrostem napięcia przechodzi w wyładowanie łukowe. W tym
stanie odgromnik przedstawia sobą element o rezystancji ok. 0,1, co praktycznie powoduje zwarcie w układzie.
Stosując odgromnik do zabezpieczania w obwodach prądu przemiennego należy zachować zasadę nieprzekraczania
tzw. dopuszczalnego prądu postępującego (ang. follow-on current), by wyładowanie mogło samoistnie gasnąć w
momentach, gdy wartość chwilowa napięcia zmiennego przechodzi przez zero.
Odgromnik – podstawowe właściwości:
Zalety odgromników: stabilność parametrów elektrycznych, wielka rezystancja w stanie nieaktywnym, mała
pojemność własna, zdolność przewodzenia bardzo dużych prądów, niskie napięcia palenia łuku, małe wymiary,
szeroki zakres chronionych napięć (kilkadziesiąt V do kilku tysięcy V).
Wady odgromników: stosunkowa wolne – duże opóźnienie zapłonu < 1 µs

Charakterystyka prądowo-napięciowa odgromnika CG2-75L C.P. Clare dla wolno zmieniających się napięć (po lewej)
oraz przebieg wzrostu jego napięcia przebicia ze wzrostem szybkości narastania impulsu przepięcia (po prawej)

Warystor – element typu ograniczającego:

Warystory są spiekami z tlenków metali, mającymi kształt krążków lub pastylek, przypominających kondensatory
ceramiczne. Począwszy od punktu załamania charakterystyki prądowo-napięciowej rezystancja warystora
gwałtownie maleje wraz ze wzrostem napięcia. Napięcie, przy którym następuje załamanie charakterystyki
napięciowej jest nazywane napięciem zadziałania warystora.\

Napięcie zadziałania jest proporcjonalne do grubości pastylki, natomiast maksymalna energia, którą może
zaabsorbować warystor, jest zależna od objętości elementu.

Właściwości warystorów:
1. napięcie zadziałania od 10 do 1000V,
2. czas odpowiedzi bardzo krótki (rzędu pojedynczych ns przy poprawnym montażu)
3. prąd upływu średni (< 1 μA przy 0,1 napięcia zadziałania)
4. pojemność pasożytnicza duża (1 do 10 nF, zależnie od napięcia i energii)
5. energia absorbowana duża (5 do 500 J), ale zmniejszająca się z upływem czasu

Uwaga: warystory mają liczne wady:

1. starzenie się w zależności od liczby przyjętych impulsów i konieczność jego wymiany
2. uszkodzenie polegające na pożarze lub eksplozji

Ekranowanie
W sieciach teleinformatycznych ekranowane mogą być kable lub kompletne urządzenia (komutatory, komputery,
serwery, itp.). Skuteczność ekranowania zmienia się wraz z częstotliwością sygnału, strukturą geometryczną ekranu,
rodzajem ekranowanego pola, kierunkiem jego padania i polaryzacją. Do podstawowych charakterystyk ekranów
zaliczamy skuteczność ekranowania Se (dB) i charakterystykę częstotliwościową tej skuteczności.

W przestrzeni wokół źródła rozpraszania elektromagnetycznego można wyróżnić trzy obszary

1. pole bliskie (indukcyjne) występujące w pobliżu źródła w odległości r < λ/2π - właściwości pola określone są
przez właściwości źródła,
2. pole dalekie (promieniowania) w odległości r>λ /2π ( w przybliżeniu 1/6 długości fali), - właściwości pola
zależą głównie od ośrodka, w którym odbywa się propagacja,
3. obszar przejściowy wokół granicy pomiędzy tymi obszarami r≈ λ/2π.
WYKŁAD 10 metody i ochrona przed ulotem
elektromagnetycznym
Środowisko elektromagnetyczne:

Niektóre pojęcia:
1. Emisja – zjawisko wysyłania energii elektromagnetycznej
2. Emisja ujawniająca, (compromising emanation) – zjawisko wysyłania energii elektromagnetycznej
umożliwiające identyfikację informacji przetwarzanej w systemie teleinformatycznym
3. Infiltracja elektromagnetyczna (elektromagnetic eavesdropping) – odtwarzanie informacji przetwarzanej w
systemie teleinformatycznym dzięki emisji ujawniającej
4. Elektromagnetyczne przenikanie informacji (elektromagnetic leakage) – emisja ujawniająca umożliwiająca
infiltrację elektromagnetyczną
5. Kanał przenikania informacji – droga emisji ujawniającej pomiędzy źródłem i odbiornikiem infiltracji

Rozpraszanie elektromagnetyczne i detekcja:

Pod pojęciem rozpraszania elektromagnetycznego urządzeń teleinformatycznych należy rozumieć energię
wypromieniowaną przez urządzenia jedną z czterech dróg:

Mechanizm rozpraszania elektromagnetycznego w sieciach Mechanizm rozpraszania elektromagnetycznego w

sieciach teleinformatycznych:

Urządzenia cyfrowe promieniują energię elektromagnetyczną w zakresie od częstotliwości akustycznych do kilkuset

MHz, a dla niektórych urządzeń nawet ponad 1 GHz. Większość emitowanej energii skupia się jednak w pasmie
poniżej 300 MHz. W sprzęcie sieciowym i komputerowym mamy do czynienia praktycznie ze wszystkimi zjawiskami
tworzenia i rozchodzenia się energii elektromagnetycznej, charakterystycznymi dla urządzeń cyfrowych

Źródła rozpraszania elektromagnetycznego w a rozpraszania elektromagnetycznego w

sieciach teleinformatycznych:
1. układy scalone wraz z doprowadzeniami sygnałów, np. układy scalone wraz z doprowadzeniami sygnałów,
np. zegarowych, sterujących; zegarowych, sterujących;
 2. linie zasilające układy scalone, zwłaszcza gdy układy linie zasilające układy scalone, zwłaszcza gdy układy
pracują synchronicznie, np. bufory szyn i magistral, pracują synchronicznie, np. bufory szyn i magistral,
pamięci (prądy wieloamperowe); pamięci (prądy wieloamperowe);
3. okablowanie wewnątrz urządzeń, np. płaskie taśmy okablowanie wewnątrz urządzeń, np. płaskie taśmy
wielożyłowe, skrętki, kable ekranowane, pojedyncze wielożyłowe, skrętki, kable ekranowane, pojedyncze
łączenia; łączenia;
4. korpusy urządzeń wykonane z materiałów przewodzących;
5. zasilacze, zwłaszcza impulsowe
6. nie zakończone obciążeniem linie sygnałowe i sterujące, np. do nieużywanych gniazd interfejsów;
7. wszelkie przekaźniki, klucze, włączniki;
8. połączenia sieciowe między urządzeniami;
9. monitory ekranowe, zwłaszcza układy odchylania i zasilania lampy kineskopowej.

Detekcja informacji użytecznej Detekcja informacji użytecznej - jest to procesfizyczny mający na celu odtworzenie
sygnału źródłowego z sygnału, który wydostaje się na zewnątrz urządzenia

Ochrona informacji przed niepożądanym dostępem oprócz klasycznych form zabezpieczenia, takich jak
zapobieganie nielegalnemu dostępowi do pamięci masowych i wydruków itp. wymaga minimalizacji rozproszenia
elektromagnetycznego

Przy analizie procesu detekcji informacji użytecznej, możemy zdefiniować dwa pojęcia:
1. kanał podstawowy - jest to droga, którą sygnał powinien być przesyłany
2. kanał podsłuchujący - jest to droga, którą sygnał wydostaje się na zewnętrz kanału podstawowego

Pierwszym etapem analizy metod detekcji informacji użytecznej w sieciach komputerowych jest określenie
potencjalnych źródeł sygnału.

Ochrona informacji użytecznej przed niepożądaną detekcją elektromagnetyczną

1. szyfrowanie
2. ekranowanie.

Ep1 - niepożądane nałożenie składowych widma wiadomości na widmo zaszyfrowanego sygnału Es i zawartość tych
składowych w widmie emisji przewodzonych i promieniowanych Es,
Ep2 - zawartość widma emisji wiadomości pierwotnej w liniach zasilających systemu,
Ep3 - promieniowanie widma emisji wiadomości pierwotnej przez obwody i linie źródła wiadomości i szyfratora.

Ed - minimalny poziom emisji widma wiadomości przy którym istnieje potencjalna możliwość detekcji
elektromagnetycznej wiadomości,
Es - emisja widma wiadomości przez system jako całość. Zależność ta powinna być spełniona dla każdej z
możliwych dróg rozpraszania elektromagnetycznego wiadomości.

Ochrona informacji użytecznej przed niepożądaną detekcją elektromagnetyczną:

Obszar chroniony stanowi strefę ekranowaną o odpowiednio dużej skuteczności ekranowania Ss [dB], wyposażoną w
filtry elektryczne o odpowiedniej skuteczności Afs. Urządzenia systemu zainstalowanego w tej strefie powinny mieć
odpowiednio ograniczona emisyjność Epu, tak aby:
 Epu = max { Epur, Epuc}
oraz
ps(f) [dB] = 20*log(Ed/Epu) + Ss [dB] = 20*log(Ed/Es) > 0
przy czym:
Epur - maksymalna dopuszczalna emisja promieniowana widma wiadomości przez urządzenie,
Epuc - maksymalna dopuszczalna emisja przewodzona widma wiadomości.

Ochrona informacji użytecznej przed niepożądaną detekcją elektromagnetyczną:

Strefy ochronne
1. W przypadku gdy nie jesteśmy w stanie zapewnić odpowiedniego stopnia protekcji systemu
teleinformatycznego w obrębie obiektu chronionego, należy wyznaczyć strefy ochronne wokół tego obiektu.
2. Strefy ochronne powinny obejmować obszar , w obrębie którego poziom natężenia pola
elektromagnetycznego wypromieniowanego przez system teleinformatyczny nie będzie przekraczał
dopuszczalnych poziomów.
3. Ze względu na trudność oszacowania poziomu energii emitowanej przez system teleinformatyczny jako
całość, rzeczywiste natężenia pola elektromagnetycznego w obrębie takiego systemu najłatwiej wyznaczyć
na drodze pomiarów

Podział obszaru na strefy ochronne wokół systemu bez skutecznej

ochrony:

Chcąc minimalizować rozproszenie elektromagnetyczne informacji użytecznej z punktu widzenia ochrony przed
niepożądaną detekcja należy:
1. szyfrować przesyłane i przetwarzane informacje,
2. ekranować i filtrować,
3. zmniejszać poziomy emitowanej informacji.
Chcąc zapewnić odporność systemu teleinformatycznego na narażenia elektromagnetyczne należy:
1. stosować odpowiednie rozwiązania układowe i technologiczne podwyższające odporność
2. ekranować i filtrować
Minimalizacja rozpraszania i ochrona przed zakłóceniami elektromagnetycznymi (ekranowanie i uziemianie)
1. Należy pamiętać, że nawet posługując się wszystkimi najważniejszymi sposobami redukcji rozproszenia
elektromagnetycznego - takimi jak ekranowanie, uziemianie,filtracja, izolowanie, dobór kabli - zazwyczaj nie
można w pełni wyeliminować rozproszenia elektromagnetycznego informacji użytecznej. Może ono być
jedynie zminimalizowane do pewnego poziomu.
2. Dwoma podstawowymi środkami zmniejszania przenikania rozproszenia elektromagnetycznego są:
ekranowanie i uziemianie. Metody ekranowania i uziemiania są ściśle powiązane ze sobą.

Ekranowanie urządzeń
1. stosowanie metalowych obudów
2. metalizowanie,
3. natryskiwanie i malowanie obudów pokryciami przewodzącymi,
4. stosowanie przewodzących mas plastycznych do tłoczenia obudów,
5. stosowanie elastycznych tkanin przewodzących wykonanych z metalizowanych włókien, połączonych z masą
plastyczną w procesie tłoczenia obudowy,
6. wykorzystanie samoprzylepnych folii nakładanych na obudowę.
Stosuje się dwie metody minimalizacji rozpraszania elektromagnetycznego sieciowych instalacji kablowych:
1. ekranowanie torów kablowych,
2. kompensację zakłóceń w torach symetrycznych.
Pole wokół przewodu w którym płynie:

a) niezaekranowanego przewodu,
b) zaekranowanego przewodu, ekran jest uziemiony w jednym punkcie,
c) zaekranowanego przewodu, ekran jest uziemiony i płynie w nim prąd równy prądowi przewodu, lecz o
przeciwnym kierunku.
Dla zapewnienia dobrego ekranowania przewodów należy:
1. zminimalizować długość przewodu wystającego poza ekran,
2. zapewnić dobre uziemienie ekranu. Sposób uziemiania kabla zależy od częstotliwości pracy systemu. Zwykle
dla częstotliwości poniżej 1 MHz ekran uziemia się w jednym punkcie. Dla częstotliwości powyżej 1 MHz w
przypadku bardzo dobrego uziemienia w obrębie całego systemu, przewód ekranujący (ekran) powinien być
dołączony do mas z obu stron kabla. W przypadku braku bardzo dobrego uziemienia również dla tych
częstotliwości przewód ekranujący powinien być dołączony do masy tylko z jednej strony, w przeciwnym
bowiem razie z połączenia mas powstać może pętla prądowa. Przy większej liczbie źródeł rozproszenia
należy każde połączenie oddzielnie ekranować.
Większe tłumienie rozproszenia w przypadku kabli symetrycznych (skręconej pary przewodów) można uzyskać przez
dodatkowe ekranowanie.

Oddziaływanie materiału ekranującego na pole elektromagnetyczne

Transmisja w układzie symetrycznym bez zakłóceń zewnętrznych:

Transmisja w układzie symetrycznym z zakłóceniami zewnętrznymi

Niepoprawne zakończenie ekranu kabla symetrycznego typu „skrętka”

Poprawne zakończenie ekranu kabla symetrycznego typu „skrętka”:

Sprzężenie indukcyjne obwodów uziemionych na obu końcach przy f=50 kHz

Sprzężenie indukcyjne obwodów uziemionych na jednym końcu przy f=50 kHz

Rodzaje połączeń uziemienia jednopunktowego:

Sposób uziemiania wielopunktowego

Minimalizujemy rozpraszanie elektromagnetyczne podczas:

1. opracowania założeń techniczno-ekonomicznych,
2. projektowania,
3. wykonawstwa,
4. eksploatacji.

UWAGI I WNIOSKI:
Jak unikać emisji ujawniającej ?
Na etapie opracowywania założeń techniczno-ekonomicznych
1. Należy pamiętać, że ważnym elementem budowy systemu bezpieczeństwa z punktu widzenia
kompatybilności elektromagnetycznej jest zrównoważenie kosztów ochrony informacji z możliwościami jej
potencjalnej detekcji, zakłócenia lub zniszczenia.
2. Należy uwzględnić środki finansowe na dokonanie oceny wymaganego poziomu ochrony informacji w
systemach teleinformatycznych. Na etapie opracowywania założeń techniczno-ekonomicznych
Na etapie projektowania
1. Należy dokonać oceny wymaganego poziomu ochrony informacji z punktu widzenia kompatybilności
elektromagnetycznej (potencjalnej detekcji, zakłócenia lub zniszczenia informacji).
2. Należy dobrać odpowiednie środki techniczne sprzętowe i organizacyjne w celu wykonania instalacji
odpowiadającej założonemu poziomowi bezpieczeństwa elektromagnetycznego.
Na etapie wykonawstwa:
Należy pamiętać, że sieci teleinformatyczne budowane w opraciu o media transmisyjne i urządzenia odpowiadające
wymaganiom kompatybilnościowym z chwilą ich połączenia mogą generować duże zakłócenia elektromagnetyczne
będące wynikiem źle wykonanej instalacji, a nie materiałów i urządzeń.

Na etapie eksploatacji:
1. Najskuteczniejszą metodą weryfikacji poziomów emisyjności i odporności systemu na narażenia
elektromagnetyczne jest pomiar.
2. Przeprowadzenie pomiarów jest wiarygodnym źródłem informacji na temat potrzeby ochrony systemu
teleinformatycznego. Ze względu na fakt starzenia się instalacji lub nieprawidłowej eksploatacji, co pewien
czas powinny być prowadzone pomiary weryfikacyjne.
WYKŁAD 11 – ochrona środowiska emc
środowisko elektromagnetyczne – to co nas otacza, dobro powszechne, łatwe do zniszczenia, poddane
oddziaływaniu EMC

Parametry EMC istotne dla środowiska: widmo, natężenie, widmowa gęstość mocy, polaryzacja, modulacje,
zmienność w czasie

/kilka wykresów dla różnych stref/

/Tabele z częstotliwościami i mocami, nic ciekawego/

PEM może wywierać wpływ na organizmy żywe:

Zalety:
-fizjoterapia
Wady:
-przegrzewanie tkanek

Miary oddziaływania PEM na środowisko:

-wewnętrzne (efekt)
- prądy kontaktowe indukowane
- SAR (Specific Absorption Rate) (stopień wchłaniania przez materię)

SAR: wyróżniamy 2 wzory (definicja energetyczna oraz definicja polowa).

Ochrona przed PEM:

-formalna (BHP oraz ochrona środowiska)
-nieformalne(ALARA(As low as reasonably achievable), im mniej tym lepiej)

Bezpieczeństwo pracy:

• Przekroczenie wartości granicznych natężenia PEM dla stref ochronnych

• strefa pośrednia - zmiana robocza

• strefa zagrożenia - dopuszczalny czas przebywania zależny od rzeczywistej wartości natężenia PEM, doza i
wskaźnik ekspozycji

• strefa niebezpieczna - zakaz wstępu

• przekroczenie dopuszczalnej dozy

Strefy ochronne:
Strefa bezpieczna - pośrednia E0(f), H0(f)

E0(f)=E1(f)/3 H0(f)=H1(f)/3

Strefa zagrożenia - niebezpieczna E2(f), H2(f)

E (f)=10E (f) H (f)=10H (f)

Doza w strefie zagrożenia:

- doza dopuszczalna – zdefiniowana tak, aby pracownik mógł przebywać całą zmianę roboczą (8h) na granicy strefy
pośredniej i zagrożenia

Zasięg PEM przy pracy kilku źródeł:

Znak nieaktualny(!) :
/kilka obrazków z przykładami zagrożeń i oddziaływań PEM na środowisko/

Fobia elektromagnetyczna

Przyczyny:

• rozpowszechnienie źródeł

• energetyka

• telefonia komórkowa

• obawa przed nieznanym

• potężne konstrukcje

• alarmujące informacje w masmediach

• postawy roszczeniowe

• odszkodowania, czynsze itp..

Potencjalne źródła PEM:

a) Telekomunikacja
- centra nadawcze
-telefonia komórkowa
- radiokomunikacja ruchowa
Sytuacja w telekomunikacji wygląda nieźle - wstępne : szacowanie rozkładu PEM, okresowe pomiary, wydzielone
obiekty (nie dotyczy telefonii komórkowej)

b)Medycyna
- fizykoterapia
- lance trony
- MRI

Sytuacja wygląda gorzej, personel narażony jest na przebywanie w strefie zagrożenia, a nawet niebezpiecznej -
szczególnie lance trony

c)Przemysł
-urządzenia elektroenergetyczne
- silniki
- grzejniki, piece oporowe
- nagrzewnice i piece indukcyjne
- elektrodrążarki
- iskierniki-jonizatory (agregaty spawalnicze)
- zgrzewarki pojemnościowe, prasy w.cz.
- urządzenia mikrofalowe (suszarki, mineralizatory

Sytuacja w przemyśle wygląda gorzej, głównie ze względu na pewną niedbałość oraz występowanie źródeł w. cz. w
miejscach niespodziewanych (np. generator w.cz. w stałoprądowym agregacie spawalniczym)

d)Urządzenia powszechnego użytku

- urządzenia grzejne
- silniki
- transformatory – zasilacze

Rzeczywiste natężenia pola nie przekraczają zwykle kilkunastu A/m w odległości rzędu 30 cm od obudowy
urządzenia, pole elektryczne poniżej 500 V/m

Urządzenia powszechnego użytku

Średnie częstotliwości:

• monitory ekranowe kineskopowe

• odbiorniki telewizyjne kineskopowe - DZIECI!

• kuchenki indukcyjne - w Polsce mało popularne,

brak wyników pomiarów

• przetwornice impulsowe

Radiofale i mikrofale:

• radiotelefony

• telefony komórkowe

• systemy alarmowe

• kuchenki mikrofalowe

Ochrona środowiska EM w Polsce na tle innych krajów:

- W Europie i USA przyjmuje się zwykle zalecenia ICNIRP

- ICNIRP – International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection

/Tabele porównawcze Polski I innych krajów/

WNIOSKI:

•Pole elektromagnetyczne jest czynnikiem mogącym wpływać na biosferę

•W Polsce istnieje stosunkowo dobry prawny system ochrony przed nadmierną ekspozycją

na PEM w środowisku i BHP

•Liczmy na to, że nie dopasujemy „w górę” polskich przepisów do Dyrektywy UE