Ergonomia W Stomatologii - Podstawy PDF

AKADEMIA MEDYCZNA W GDAŃSKU
Ergonomia w stomatologii
- podstawy
Mirosława Pellowska-Piontek, Barbara Kochańska
Gdańsk 2005
Autorzy:
Mirosława Pellowska-Piontek, Barbara Kochańska
Recenzent
dr hab. n.med. Jadwiga Sadlak-Nowicka
prof. nadzw.
Wydano za zgodą
Senackiej Komisji Wydawnictw Akademii Medycznej w Gdańsku
© Copyright by Medical University of Gdańsk

ISBN 83-60253-12-9
Wydawca: Akademia Medyczna w Gdańsku

Zlecenie DW/113/06
SPIS TREŚCI
1. WSTĘP .............................................................................................................5
2. NIEKTÓRE POJĘCIA I DEFINICJE STOSOWANE W ERGONOMII.......6
3. SPECYFIKA PRACY LEKARZA STOMATOLOGA W ASPEKCIE
ERGONOMII ................................................................................................. 11
3.1. WYMOGI STAWIANE LEKARZOWI PODCZAS WYKONYWANIA ZABIEGU
STOMATOLOGICZNEGO:.............................................................................. 11
3.2. CZYNNIKI, KTÓRE MOGĄ OBNIŻAĆ EFEKTYWNOŚĆ PRACY LEKARZA
STOMATOLOGA .......................................................................................... 11
4. ZAGROŻENIA ZDROWOTNE LEKARZY STOMATOLOGÓW ............ 13

4.1. SCHORZENIA UKŁADU KOSTNO – MIĘŚNIOWEGO I NERWOWEGO ................. 13
4.2. USZKODZENIA NARZĄDU WZROKU ............................................................. 16
4.3. USZKODZENIA NARZĄDU SŁUCHU .............................................................. 17
4.4. ZAGROŻENIA DRGANIAMI MECHANICZNYMI ............................................... 18
4.5. POZOSTAŁE ZAGROŻENIA ZDROWOTNE LEKARZY STOMATOLOGÓW ............. 18
5. BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA PRACY W STOMATOLOGII ............. 20
6. CHARAKTERYSTYKA MIEJSCA PRACY LEKARZA STOMATOLOGA
W ASPEKCIE ERGONOMII ........................................................................ 21
6.1. WYPOSAŻENIE GABINETU STOMATOLOGICZNEGO ....................................... 21
6.2. OŚWIETLENIE GABINETU STOMATOLOGICZNEGO ......................................... 23
7. POZYCJE LEKARZA I PACJENTA PODCZAS WYKONYWANIA
ZABIEGU STOMATOLOGICZNEGO......................................................... 28
7.1. POZYCJE LEKARZA PODCZAS WYKONYWANIA ZABIEGU STOMATOLOGICZNEGO.. 29
7.2. POZYCJA PACJENTA PODCZAS ZABIEGU STOMATOLOGICZNEGO.................... 30
8. PODSTAWOWE KONCEPCJE WYPOSAŻENIA GABINETU
I USTAWIENIA SPRZĘTU DO PRACY ZESPOŁOWEJ ........................... 37
8.1. KONCEPCJA WG SCHÖNA ............................................................................. 37
8.2. KONCEPCJA WG BARKERA ........................................................................... 38
8.3. KONCEPCJA WG KILPATRICKA ...................................................................... 38
8.4. KONCEPCJA WG BEACHA ............................................................................. 39
8.5. MODYFIKACJA PRACY ZESPOŁOWEJ WG SKOVSGAARDA................................... 39
9. KOFERDAM – ZESTAW, TECHNIKI ZAKŁADANIA .............................. 41
10. ZASADY I WARUNKI PRACY NA 2 RĘCE, TZW. METODA SOLO,
W POZYCJI LEŻĄCEJ PACJENTA – MOŻLIWOŚCI
I OGRANICZENIA ........................................................................................ 43
11. SPECYFIKA LECZENIA ENDODONTYCZNEGO PRZY LEŻĄCYM
PACJENCIE ................................................................................................... 45
12. ZASADY ERGONOMII W ASPEKCIE LECZENIA PACJENTÓW
W PODESZŁYM WIEKU ............................................................................. 46
13. ZASADY I WARUNKI PRACY NA 4 RĘCE W POZYCJI LEŻĄCEJ
PACJENTA – MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA ........................................ 47
13.1. STREFY PRACY ZESPOŁU STOMATOLOGICZNEGO ............................................. 47
13.2. OZNAKOWANIE INSTRUMENTÓW .................................................................. 50
13.3. CHWYTY STOSOWANE PRZEZ LEKARZA I ASYSTENTKĘ PODCZAS TRZYMANIA
INSTRUMENTÓW ......................................................................................... 51
13.4. PRZEKAZYWANIE INSTRUMENTÓW................................................................ 51
13.5. JĘZYK MIGOWY .......................................................................................... 52
14. TECHNIKA PRACY NA 6 RĄK – MOŻLIWOŚCI I OGRANICZENIA ........ 53
15. WPŁYW PRACY W DANEJ SPECJALNOŚCI STOMATOLOGICZNEJ
NA OBCIĄŻENIE UKŁADU RUCHU LEKARZA.......................................... 54
16. SUKCES TERAPEUTYCZNY W PRAKTYCE STOMATOLOGICZNEJ ..... 56
17. LITERATURA ................................................................................................ 58
Wstęp 5
1. Wstęp
Słowo „ergonomia” jest pochodzenia greckiego i składa się z dwóch czło-
nów: érgon – praca i nómos – prawo. Za autora terminu „ergonomia” uważa się
Polaka, Wojciecha Jastrzębowskiego, który w 1857 r. w czasopiśmie „Przyroda
i Przemysł” opublikował artykuł zatytułowany „Rys ergonomji, czyli Nauki
o pracy, opartej na prawach poczerpniętych z Nauki Przyrody”. Jakkolwiek idee
w nim zawarte odbiegają nieco od treści obecnie rozumianych pod pojęciem
„ergonomia”, to jednak, można uznać Wojciecha Jastrzębowskiego za prekursora
współczesnej ergonomii (24).
Ergonomia jako nauka zajmuje się przystosowaniem stanowisk, procesów
i środowiska pracy do możliwości psychofizycznych człowieka. Uwzględnia
przy tym następujące składowe:
• możliwości psychofizyczne człowieka;
• przystosowanie środowiska pracy do możliwości człowieka, tak aby nie
stanowiło ono zagrożenia dla utrzymania niezbędnej stałości parametrów
środowiska wewnętrznego organizmu, tzw. homeostazy (23).
Tak zdefiniowana ergonomia wywodzi się z definicji zdrowia, które wg
Konstytucji WHO jest: „stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego,
psychicznego i socjalnego, a nie tylko brakiem choroby lub niesprawności”.
Do osiągnięcia celów sformułowanych w tej definicji, niezbędna jest współpraca
wielu dyscyplin nauk biologicznych, jak również nauk technicznych i społecz-
nych (23).
Ergonomia stomatologiczna zajmuje się przeniesieniem zasad ergonomii
klasycznej do relacji pomiędzy lekarzem, asystentką, higienistką, pacjentem oraz
miejscem pracy, czyli gabinetem stomatologicznym. Poszukuje ona takich roz-
wiązań, które umożliwią lekarzowi pracę z minimalnym nakładem energii na jej
wykonanie oraz z maksymalnym skróceniem czasu pracy przy jednoczesnym
zachowaniu pełnej poprawności wykonywanej procedury leczniczej i właściwym
zabezpieczeniu interesów pacjenta (1,12).
6 Niektóre pojęcia i definicje stosowane w ergonomii
2. Niektóre pojęcia i definicje stosowane

w ergonomii
Do podstawowych pojęć, które stosuje się omawiając pracę lekarza stomato-
loga w aspekcie ergonomii, należą m.in.:
1. Zespół stomatologiczny.
2. Operator.
3. Asysta.
4. Zmęczenie.
5. Przerwa spoczynkowa.
6. Ergonomia statyczna.
7. Ergonomia elastyczna.
8. Ergonomia dynamiczna.
9. Pole widzenia.
10. Sektory jamy ustnej.
11. Klasy ruchu.
12. Stanowisko pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii pracy.
Ad.1.
Zespół stomatologiczny stanowią osoby uczestniczące bezpośrednio w wyko-
nywaniu zabiegu stomatologicznego. W skład zespołu stomatologicznego
wchodzi: lekarz stomatolog, higienistka, asystentka stomatologiczna, a także
w wielu przypadkach technik dentystyczny (17).
Ad.2.
Operator – osoba przeprowadzająca bezpośrednio zabieg, czyli podczas pracy
zajmująca miejsce po prawej stronie pacjenta lub za jego głową. Operatorem jest
najczęściej lekarz stomatolog. Może być nim również higienistka lub asystentka
wykonująca zabiegi głównie z zakresu profilaktyki stomatologicznej (17).
Ad.3.
Asysta jest to osoba asystująca operatorowi w czasie zabiegu. Może nią być
asystentka lub higienistka (17).
Ad.4.
Zmęczenie jest stanem ogólnego osłabienia, wyczerpania fizycznego lub psy-
chicznego na skutek dużego wysiłku. W wyniku zmęczenia następuje zmniejsze-
nie wydajności pracy, odporności lub wytrzymałości. Zmęczenie pojawia się
wówczas, gdy zakłócenia homeostazy spowodowane wysiłkiem wraz z towarzy-
szącymi mu uciążliwościami (stresem, monotypią, monotonią, hałasem itp.)
przekroczą dopuszczalną granicę (17, 24).
Niektóre pojęcia i definicje stosowane w ergonomii 7
Ad.5.
Przerwa spoczynkowa jest czasem regeneracji sił i odpoczynku między po-
szczególnymi zabiegami. Jest konieczna, aby nie doprowadzić do stanu nad-
miernego wyczerpania organizmu. Praca bez przerw nie jest zgodna z zasadami
ergonomii. Ilość przerw w ciągu określonego dnia pracy zależy od charakteru
wykonywanej pracy, wieku członków zespołu stomatologicznego, a także od
zmęczenia psychicznego i fizycznego występującego w trakcie wykonywania
pracy (17).
Intensywność i czas Środowisko pracy: Czynniki psychologiczne:

trwania wysiłku klimat, światło, odpowiedzialność,
fizycznego i/lub hałas, kolor trudności, błędy
psychicznego
Monotonia ZMĘCZENIE Choroby, ból, zaburzenia

dobrego samopoczucia
(np. głód, pragnienie)
REGENERACJA
Ryc. 1. Czynniki wpływające na zmęczenie wg Gradjeana (cyt. wg Z. Jańczuka).
Ad. 6.
Ergonomia statyczna – jest to pojęcie istniejące w ergonomii stomatologicznej,
zgodnie z którym, za ergonomiczną uznaje się pracę zespołu stomatologicznego
wykonywaną przy fotelu tylko w jednej, ściśle określonej pozycji. Współcześnie
odchodzi się od pracy zespołu w pozycji statycznej (36).
Ad. 7.
Ergonomia elastyczna – uznaje za ergonomiczną pracę zespołu stomatologicz-
nego w różnych pozycjach, wygodnych dla poszczególnych jego członków. Za-
kłada ona, że sprzęt w gabinecie powinien być tak usytuowany, aby można go
było optymalnie wykorzystać w różnych sytuacjach uwzględniających liczbę
pacjentów, czas trwania zabiegu, liczbę foteli w gabinecie oraz liczbę członków
zespołu stomatologicznego biorących bezpośredni udział w zabiegu. W tym
przypadku istotne są również warunki fizyczne poszczególnych członków zespo-
łu (36).
Ad. 8.
Ergonomia dynamiczna – opiera się na przekonaniu, że żadna pozycja, nawet
najbardziej prawidłowa, nie jest wygodna, jeżeli pozostaje się w niej przez dłuż-
szy czas w sposób statyczny (36).
Ad. 9.
Pole widzenia – czyli wgląd w pole pracy lekarza stomatologa. Jest to obszar
w jamie ustnej, w którym lekarz wykonuje zabieg. Pole widzenia w jamie ustnej
można podzielić na:
bezpośrednie – pozostające w bezpośredniej linii wzroku lekarza;
pośrednie – uzyskane w obiciu lusterka stomatologicznego.
Specyfika pola operacyjnego (zabiegowego) w jamie ustnej (1, 17)

Uzyskanie pełnego dostępu w polu operacyjnym do leczonego zęba jest
w wielu przypadkach trudne ze względu na:
¾ specyfikę anatomii jamy ustnej (obecność języka, napięcie mięśni warg
i policzków, wydzielanie śliny);
¾ małe pole zabiegowe;
¾ indywidualność i specyfikę większości zabiegów.
Uzyskanie dobrej widoczności pola zabiegowego wymaga często odchylenia
warg, policzków lub języka. Do tego celu lekarz może użyć:
♦ palca wskazującego lub środkowego lewej ręki,
♦ palca środkowego lub serdecznego prawej ręki,
♦ lusterka.
W celu uzyskania dobrej widoczności pola zabiegowego asystentka może
użyć do odchylenia tkanek miękkich:
♦ palca wskazującego lewej ręki,
♦ końcówki ssaka,
♦ lusterka stomatologicznego.
Ad.10.
Sektory jamy ustnej – Dla celów pracy zespołowej, by ułatwić komunikację
w trakcie zabiegów wykonywanych przez zespół stomatologiczny wprowadzono
sektorowe oznaczenie uzębienia jamy ustnej.
Wyodrębnia ono sześć sektorów jamy ustnej, pozostawiając jednocześnie
powszechnie używane systemy oznaczenia zębów (1, 2, 17).
Sektor I - górny prawy – prawy szczęki (18, 17, 16, 15, 14)
Sektor II - górny środkowy – środkowy szczęki (13, 12, 11, 21, 22, 23)
Sektor III - górny lewy – lewy szczęki (24, 25, 26, 27, 28)
Niektóre pojęcia i definicje stosowane w ergonomii 9
Sektor IV - dolny lewy – lewy żuchwy (38, 37, 36, 35, 34)
Sektor V - dolny środkowy – środkowy żuchwy (33, 32, 31, 41, 42, 43)
Sektor VI - dolny prawy – prawy żuchwy (44, 45, 46, 47, 48)
8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8
SEKTOR I SEKTOR II SEKTOR III
8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8
SEKTOR VI SEKTOR V SEKTOR IV
Ad. 11.
Klasy ruchu – W trakcie wykonywania zabiegów stomatologicznych naj-
bardziej zaangażowane, z punktu widzenia motoryki ruchu, są kończyny
górne i tułów. Dotyczy to zarówno lekarza, jak i asystentki.
Dla celów naukowych w ergonomii wprowadzono pięć klas ruchów (1, 2,
14, 17):
Klasa I – ruch palców;
Klasa II – ruch palców i nadgarstka;
Klasa III – ruch palców, nadgarstka i łokcia;
Klasa IV – ruch całego ramienia;
Klasa V – ruch ramienia i tułowia.
Trzy pierwsze klasy ruchów uważane są za wyznacznik pracy ergono-
micznej. Dwie ostatnie klasy ruchów uważane są za wyznacznik pracy
nieergonomicznej.
Naczelną zasadą w technikach zespołowych jest eliminacja lub mini-
malizacja ruchów klasy IV i V. Uważa się, że w pozycji tradycyjnej 100%
czasu lekarz pracuje w IV i V klasie ruchów (unoszenie ramion i skręce-
nie tułowia). W przypadku pracy zespołowej 100% czasu lekarz pracuje
w I, II i III klasie ruchów (ruchy w obrębie palców, nadgarstka i w stawie
łokciowym), czyli praca zespołowa pozwala na zachowanie właściwej
pozycji lekarza podczas zabiegu biorąc pod uwagę ekonomię ruchów (25).
Ad. 12.
Stanowisko pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii pracy
Człowiek
PACJENT
Maszyna Środowisko
Każde stanowisko pracy, w tym również stomatologiczne, można przedsta-

wić symbolicznie w postaci trzech elementów składowych: człowiek, maszyna
i środowisko, które pozostają w bezpośrednim związku z pacjentem.
Człowiek
lekarz anestezjolog
Zespół stomatologiczny:
lekarz
higienistka
asystentka
technik
dentystyczny
Personel pomocniczy:
rejestrujący
prowadzący
dokumentację
sprzątający
Maszyna Środowisko
Oprzyrządowanie Gabinet - pomieszczenie
zasadnicze (unit stoma- Mikroklimat (temperatu-
tologiczny) umeblowanie Pacjent ra, wilgotność )
Instrumentarium Hałas
Oprzyrządowanie po- Wibracja
mocnicze (lasery, endo- Zanieczyszczenie
metry, sprzęt audiowizu- Warunki oświetlenia
alny itp.)
Ryc. 2. Podstawowy układ ergonomiczny w stomatologii (wg Z. Jańczuka z własną

modyfikacją wyodrębniającą pozycję pacjenta).
Specyfika pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii 11
3. Specyfika pracy lekarza stomatologa

w aspekcie ergonomii
3.1. Wymogi stawiane lekarzowi podczas wykonywania
zabiegu stomatologicznego:
1. Fachowa wiedza lekarska.
2. Prawidłowy sposób postępowania z pacjentami i współpracownikami oparty
na zasadach psychologii i empatii.
3. Podejście etyczne do pacjentów i współpracowników.
4. Wysoka zręczność i sprawność manualna.
5. Odpowiednia wydolność i sprawność fizyczna (17).
6. Refleks.
7. Odporność psychiczna.
8. Podzielność uwagi.
3.2. Czynniki, które mogą obniżać efektywność pracy lekarza

stomatologa
Pracę lekarza stomatologa można sklasyfikować jako pracę umysłową
z większym lub mniejszym nakładem pracy fizycznej, głównie statycznej.
Wynikające z pracy obciążenie lekarza stomatologa oraz całego zespołu
stomatologicznego ma charakter kompleksowy (psychiczny i fizyczny),
w związku z tym zmęczenie spowodowane pracą przy fotelu będzie zarówno
zmęczeniem psychicznym, jak i fizycznym.
1. Zmęczenie psychiczne wynika z takich czynników, jak:
a) monotonia – powtarzanie tych samych czynności;
b) monotypia – napływ tych samych informacji;
c) wykonywanie precyzyjnych czynności manualnych;
d) konieczność podejmowania trudnych decyzji;
e) czuwanie, czyli wysoka koncentracja wszystkich zmysłów (1).
2. Zmęczenie fizyczne spowodowane jest głównie pracą statyczną.
Praca statyczna to taka, której towarzyszą skurcze izometryczne mięśni –
czyli skurcze, w czasie których mięśnie nie zmieniają swej długości, a dźwignie
kostne, do których są one przytwierdzone, pozostają w bezruchu. Ten rodzaj
pracy jest z fizjologicznego punktu widzenia znacznie bardziej uciążliwy niż
praca dynamiczna, ze względu na niekorzystne działanie na układ krążenia. Pod-
czas pracy statycznej skurcze mięśni mają charakter ciągły, co powoduje,
że powrót krwi do serca jest upośledzony. W konsekwencji, ukrwienie mięśni
12 Specyfika pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii
zmniejsza się, a gromadzące się produkty przemiany materii powodują za-

kwaszenie, zmęczenie i bóle mięśniowe. Z tego powodu należy z każdej pracy
eliminować elementy statyczne, przy czym np. długotrwałe stanie nie powinno
być zastąpione wyłącznie pozycją siedzącą (24).
Analizując, w aspekcie ergonomii, czynniki mogące mieć wpływ na zmę-
czenie zespołu stomatologicznego występujące w trakcie zabiegu, należy brać
pod uwagę (1):
1. Wymuszoną pozycję zespołu stomatologicznego podczas przyjmowania
pacjenta.
Aby zmniejszyć rozwój zmęczenia fizycznego wynikającego z wymuszonej
pozycji podczas przyjmowania pacjenta, opracowano szereg zasad dotyczących
maksymalnego odciążenia układu kostno – mięśniowego zespołu stomatologicz-
nego, a także zaprojektowano odpowiednie typy siedzeń.
2. Rodzaj przyjętej pozycji ciała podczas wykonywania czynności zawodo-
wych.
Pozycję siedzącą zespołu stomatologicznego przy pacjencie znajdującym się
w pozycji leżącej spoczynkowej, uznano jako ergonomiczną, czyli stosunkowo
najmniej obciążającą lekarza i asystę. Praca siedząca umożliwia odciążenie du-
żych grup mięśni kończyn dolnych, które muszą być zaangażowane podczas
stania. Jednocześnie, u człowieka siedzącego obniża się środek ciężkości ciała
w stosunku do podłoża, co z kolei wpływa korzystnie na ogólną statykę i po-
średnio zwiększa dokładność ruchów rąk.
3. Możliwość zmiany przyjętej pozycji ciała w trakcie pracy (przerwy w pracy).
Zespół stomatologiczny może opracować sobie taki system przerw w trakcie
pracy, aby był on dostosowany do rodzaju konkretnego zabiegu i aby zapewniał
jak największą wydajność pracy, a jednocześnie umożliwiał odpowiednią rege-
nerację sił.
4. Położenie kończyn i ich czynności ruchowe.
Kąt ułożenia kończyn dolnych względem miednicy i podłogi w pozycji sie-
dzącej lekarza ma zasadnicze znaczenie w obciążeniu kręgosłupa.
5. Uwarunkowania fizyczne lekarza (np. nadmierna tusza, wady postawy, ni-
ska sprawność fizyczna).
Zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów 13
4. Zagrożenia zdrowotne lekarzy

stomatologów
Zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów wynikają z samego charakteru
i specyfiki pracy lekarza stomatologa, często z nieodpowiednich warunków pa-
nujących w środowisku pracy, jak również z działania szeregu czynników szko-
dliwych (1, 4, 5, 15, 20, 21, 22, 24, 28, 32, 41).
Najczęściej występujące zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów:
1. schorzenia układu kostno – mięśniowego i nerwowego;
2. uszkodzenia narządu wzroku;
3. uszkodzenia narządu słuchu;
4. zespół wibracyjny – narażenie na drgania mechaniczne.
Z punktu widzenia ergonomii stan zdrowia lekarzy stomatologów należy roz-
patrywać głównie w aspekcie chorób układu kostno – mięśniowego oraz obwo-
dowego układu nerwowego. Patogeneza zmian w obrębie narządu ruchu oraz
przeciążenie obwodowego układu nerwowego związane są w dużym stopniu
z przyjmowaniem nieprawidłowej, często wymuszonej różnymi czynnikami
pozycji podczas wykonywania czynności zawodowych.
4.1. Schorzenia układu kostno – mięśniowego i nerwowego

(1, 4, 15, 22, 32, 41)
1) choroba zwyrodnieniowo – przeciążeniowa kręgosłupa szyjnego;
2) zespół bolesnego barku;
3) zwyrodnienia odcinka lędźwiowo – krzyżowego kręgosłupa;
4) zespół cieśni nadgarstka;
5) uszkodzenie obwodowe nerwu pośrodkowego;
6) zespół kanału łokciowego;
7) zespół ucisku nerwu skórnego bocznego uda z zaburzeniami czucia.
Ad.1.
Choroba zwyrodnieniowo – przeciążeniowa kręgosłupa szyjnego. Objawia
się ona najczęściej kręgopochodnym bólem głowy, który jest skutkiem zużywa-
nia się elementów kręgosłupa szyjnego (przede wszystkim wyrostków kolczys-
tych). To z kolei prowadzi do powstania kostniejących kolców na tylnych kra-
wędziach trzonów kręgów szyjnych. Ból powstaje również wskutek ucisku na
więzadła, stawy międzykręgowe i pęczki nerwowe. Inną jego przyczyną może
być wzajemne blokowanie się sąsiadujących ze sobą kręgów, co prowadzi do
ograniczenia ruchomości odcinka szyjnego kręgosłupa. Ból dotyczy początkowo
14 Zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów
tyłu głowy, skąd promieniuje do sklepienia czaszki i czoła, z wrażeniem ściska-

nia głowy obręczą oraz ucisku gałek ocznych (1, 22, 32, 41).
Dolegliwości bólowe związane z nadmiernym obciążeniem kręgosłupa szyj-
nego oraz przymusową pozycją głowy mogą dotyczyć również karku. Ból jest
często piekący, ciągnący, świdrujący, chwilami przeszywający. Bolą wówczas
przede wszystkim mięśnie karku, często jednostronnie, mięśnie obręczy barko-
wej oraz ramion, do których ból promieniuje. Skutkiem tych dolegliwości może
być drętwienie ręki. Przyczyną bólu jest utrzymujące się przez dłuższy czas
wzmożone napięcie mięśni występujące podczas wykonywania pracy stomatolo-
ga (1, 22).
UWAGA!
Obciążenie kręgosłupa szyjnego zwiększa się znacznie przy ustawieniu gło-
wy do przodu; w takim ustawieniu pracują lekarze stomatolodzy podczas 58% –
83% czasu pracy. Ponadto, obciążenie kręgosłupa szyjnego zwiększa się znacz-
nie podczas pracy z użyciem lup stomatologicznych. Badania przeprowadzone
w Szwecji wykazały, że ryzyko zapadalności na chorobę zwaną zespołem szyjno
– barkowym jest 2,8 razy większe u lekarzy stomatologów w porównaniu z pra-
cownikami biurowymi. Badania te pochodzą z okresu, gdzie większość stomato-
logów wykonywała już zabiegi u pacjentów w pozycji leżącej (41).
Ad.2.
Zespół bolesnego barku – występują zarówno bóle mięśni barków, jak i okolic
głowy kości ramiennej – przede wszystkim bolą przyczepy mięśni, torebki sta-
wowe i więzadła. Każde przykre odczucie w postaci bólu powoduje reakcję
obronną organizmu, która manifestuje się przede wszystkim zdecydowanym
ograniczeniem ruchomości ciała. Spowodowana bólem blokada może uniemoż-
liwić wykonywanie jakiegokolwiek ruchu w stawie barkowym. Dochodzi wów-
czas do wykształcenia ruchów zastępczych tzw. kompensacyjnych (np. nadmier-
ne odchylenie tułowia do tyłu przy próbie uniesienia ramienia, w którym bierze
udział całe ciało). Doprowadza to z kolei do pojawienia się dolegliwości bólo-
wych w obrębie kręgosłupa, głównie lędźwiowego. W konsekwencji powstaje
zwyrodnienie odcinka lędźwiowo – krzyżowego kręgosłupa (1, 4, 22, 32, 41).
Ad.3.
Zwyrodnienie odcinka lędźwiowo – krzyżowego kręgosłupa. Charakter bólu
zależy od stopnia deformacji krążka międzykręgowego i sposobu uciskania
struktur nerwowych przez jego elementy. Może to być ból tępy, przenikający,
ciągnący i promieniujący w kierunku nóg. Przyczyną bólu są uwypuklające się
na zewnątrz tarcze międzykręgowe lub mały oderwany od nich fragment, który
uciska korzonki nerwowe, więzadła lub okostną. Ból pojawia się w najróżniej-
szych okolicznościach, zależnie od lokalizacji i deformacji dysku (1, 32).
Ad.4.
Zespół cieśni nadgarstka – jest to najczęściej występująca neuropatia z uwięź-
nięcia. Spowodowana jest uciśnięciem nerwu pośrodkowego poprzez więzadło
poprzeczne w okolicy nadgarstka. Czynnikami wywołującymi powyższe scho-
rzenie w przypadku zawodu stomatologa są wielokrotnie powtarzane ruchy nad-
garstka oraz dodatkowo, w mniejszym stopniu, prace z urządzeniami wibrują-
cymi. Wśród stomatologów choroba ta trzykrotnie częściej występuje u kobiet.
Ruchy palców i nadgarstka są najczęściej wykonywanymi przez lekarza
stomatologa. W pracy zespołowej (ergonomicznej) ruchy w stawie nadgarstka
lekarza stomatologa są o wiele bardziej ograniczone niż w pracy solo, co w kon-
sekwencji zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia zespołu cieśni nadgarst-
ka (1, 4, 22, 32).
Ad.5.
Uszkodzenie obwodowe nerwu pośrodkowego może nastąpić na poziomie
ramienia oraz w okolicy nadgarstka. Objawem najbardziej widocznym jest osła-
bienie zginania w dalszym stawie międzypaliczkowym palca wskazującego oraz
upośledzenie odwodzenia kciuka (1, 22).
Ad.6.
Zespół kanału łokciowego. Do uszkodzenia nerwu łokciowego podczas wyko-
nywania pracy lekarza stomatologa dochodzi w wyniku ucisku lub powtarzalne-
go urazu nerwu w miejscu jego przebiegu, szczególnie wówczas, gdy rowek ten
jest anatomicznie płytki. Ból jest częstym objawem tego typu schorzenia i doty-
czy obszaru zaopatrywanego przez dany nerw.
Objawy czuciowe to drętwienie oraz mrowienie palców: serdecznego, małe-
go, a niekiedy także łokciowego brzegu dłoni. Osłabienie i zanik dotyczy szcze-
gólnie drobnych mięśni dłoni. W istotny sposób wpływa to na sprawność dłoni
stomatologa, co z kolei nierozerwalnie łączy się z jakością i efektywnością wy-
konywanych zabiegów stomatologicznych.
Leczenie polega na unikaniu ucisku na nerw oraz ograniczeniu powtarzal-
nych ruchów zginania i prostowania łokcia.
Wymienione wyżej schorzenia powstają na skutek przeciążenia kończyn
górnych. Praca stomatologa solo zawsze łączy się z wymuszoną pozycją całego
ciała, powodującą przede wszystkim wadliwe ustawienie kręgosłupa (1, 4,
22, 32).
4.2. Uszkodzenia narządu wzroku (20, 22)

Ryzyko uszkodzeń narządu wzroku zwiększyło się ze względu na po-
wszechne używanie wiertarek turbinowych, urządzeń ultradźwiękowych do
usuwania kamienia nazębnego, lamp halogenowych i diodowych oraz laserów.
Uszkodzenia narządu wzroku u stomatologów mogą być różnego rodzaju:

a) Urazy mechaniczne – powstają na skutek przedostania się do oka ciała ob-
cego, w tym najczęściej fragmentów tkanek zębów, kamienia nazębnego czy
materiałów do wypełnień. Wielkość, rodzaj i ciężkość uszkodzeń są związa-
ne z rodzajem i umiejscowieniem ciała obcego. Przy tępym urazie instru-
mentem dentystycznym może dojść nawet do pęknięcia ściany gałki ocznej,
wylewu krwawego do przedniej komory oka i uszkodzenia zwieracza
tęczówki. Następstwem takiego urazu może być jaskra lub zmętnienie ro-
gówki.
b) Uszkodzenia chemiczne – powstają przy dostaniu się do oka np. kropli wy-
trawiacza, środków do znieczuleń czy leków do dezynfekcji kanałów.
c) Urazy termiczne – powstają na skutek dostania się do oka ciał gazowych,
płynnych lub stałych o wysokiej temperaturze. Oparzeniu może ulec powie-
ka lub gałka oczna.
d) Zaburzenia akomodacji – długoletnie patrzenie z bliska może doprowadzić
do zaburzeń akomodacji i niemożności tworzenia wyraźnych obrazów bli-
skich przedmiotów. Z wiekiem soczewka traci swoją elastyczność, w związ-
ku z czym zostaje ograniczona zdolność ogniskowania do bliży. Powstaje
tzw. starczowzroczność, która wymaga wzrostu odległości oka od oglądane-
go przedmiotu dla uzyskania ostrości widzenia. W pierwszych latach pracy
prawidłowa odległość oko – pole pracy wynosi 28 cm, w późniejszych –
36 cm.
e) Uszkodzenia wywołane działaniem promieniowania lamp do polimery-
zacji - Lampy te emitują światło o długości fali od 400 do 500 nanometrów,
która jest najmniej szkodliwa dla organizmu ludzkiego. Niemniej jednak pa-
rametry zastosowanych w lampach filtrów mogą ulec zmianom wraz ze
wzrostem temperatury i przepuszczać fale poniżej 400 nanometrów, a więc
ultrafioletowe. Mogą być one powodem zmętnienia soczewki czy uszkodze-
nia siatkówki. Przy stosowaniu materiałów złożonych, utwardzanych świa-
tłem lamp halogenowych, konieczne jest stosowanie okularów ochronnych,
pochłaniających częstotliwość światła emitowaną przez lampę. Na światło-
wody zakłada się często przygotowane fabrycznie płytki ochronne lub spe-
cjalne stożki ochronne (22).
f) Uszkodzenia spowodowane działaniem lasera - są związane z inten-
sywnością wiązki laserowej. Światło laserowe zalicza się do promie-
niowania spójnego, jednobarwnego, o jednej długości fal. Lasery
emitują światło o różnej długości fali, stąd podział na: lasery biosty-
mulacyjne, operacyjne i lasery służące do opracowania tkanek twar-
dych zęba. Nawet lasery biostymulacyjne przy nieostrożnym użytkowaniu
mogą powodować uszkodzenia narządu wzroku, doprowadzając do osłabie-
nia wzroku i występowania zamgleń. Lasery operacyjne i lasery stosowane
do opracowywania tkanek twardych zęba mogą powodować trwałe uszko-
dzenia narządu wzroku.
Wszystkie osoby znajdujące się w gabinecie podczas trwania zabiegu lase-
rowego są narażone na promieniowanie bezpośrednie lub odbite. Dla narządu
wzroku wystarczającą ochroną przed promieniowaniem laserowym są okulary
lub gogle. Podczas pracy z laserem argonowym wskazane są szkła pomarańczo-
we, przy laserze Nd - Yag zielone, a przy laserze CO2 gogle z ochronnymi bocz-
nymi osłonkami. Do użytkowania okularów ochronnych zobowiązane są
wszystkie osoby znajdujące się w odległości do 1 metra od pracującego lasera
(20, 22).
4.3. Uszkodzenia narządu słuchu (22, 24, 28)

Bardzo szkodliwy dla zdrowia, a szczególnie groźny dla narządu słuchu, jest
hałas. Długotrwały hałas uszkadza komórki narządu Cortiego, czyli właściwy
receptor akustyczny. W efekcie dochodzi do degeneracji komórek nerwowych,
łączących narząd Cortiego z ośrodkowym układem nerwowym. W ten sposób
hałas powoduje nieodwracalne ubytki słuchu (24).
Poziom dźwięków w gabinecie dentystycznym może być znaczny. Wywołu-
ją go, między innymi, instrumenty rotacyjne wolno- i szybkoobrotowe (kątnice,
prostnice, turbiny), skalery ultradźwiękowe, myjki ultradźwiękowe, zgrzewarki,
ślinociągi i ssaki. Hałas ultradźwiękowy jest również emitowany przez sprężarki,
urządzenia pneumatyczne i szlifierki. Niektóre urządzenia wentylacyjne i klima-
tyzacyjne mogą być źródłem emisji infradźwięków. Ultradźwięki obejmują
bodźce akustyczne powyżej górnej częstotliwości pasma słyszalnego (16 Hz).
Mogą one wnikać do organizmu nie tylko drogą słuchową, ale również przez
całą powierzchnię ciała. Zwykle działanie ultradźwięków jest nieodczuwalne,
gdyż brak nam odpowiednich receptorów i zmysłów. Ultradźwięki mogą jednak
wywierać szkodliwy wpływ na ucho wewnętrzne, powodując bóle i zawroty
głowy, zaburzenia równowagi, nudności, senność w ciągu dnia i uczucie nad-
miernego zmęczenia. Zagrożenie to nie dotyczy pacjentów, lecz personelu me-
dycznego obsługującego urządzenia ultradźwiękowe niejednokrotnie przez kilka
godzin dziennie.
W przypadku lekarza stomatologa, w związku z charakterem jego pracy,
mamy do czynienia z uszkodzeniem słuchu odbiorczym typu przewlekłego
urazu akustycznego.
Hałas nie tylko osłabia słuch, lecz także doprowadza do zmiany ciśnienia
tętniczego krwi, powoduje obniżenie sprawności i precyzji rąk, jak również dys-
komfort sfery psychicznej.
Ochrona przed uszkodzeniem narządu słuchu polega na wyłączeniu wszystkich
zbędnych urządzeń. Poza tym, przy długo trwającej pracy z turbiną, aparatami
ultradźwiękowymi i innymi emitującymi hałas urządzeniami, uszy powinny być
zabezpieczone odpowiednią ochroną (22, 24, 28).
4.4. Zagrożenia drganiami mechanicznymi (5, 22, 32)

Drgania przekazywane bezpośrednio z urządzenia drgającego na ciało ludz-
kie określane są mianem wibracji mechanicznej. Na stanowisku pracy lekarz
stomatolog narażony jest na drgania mechaniczne generowane przez obrotowe
lub drgające narzędzia końcówek unitu dentystycznego. Narażenie stomatologa
na drgania ma charakter przerywany, a wibracje przekazywane są głównie na
ręce. Długotrwałe drgania odbierane przez człowieka mogą być przyczyną zabu-
rzeń obejmujących układ naczyniowy, nerwowy i kostny, określanych mianem
zespołu wibracyjnego. Obraz kliniczny zmian jest wieloobjawowy i niespecy-
ficzny. Skurcz naczyń obwodowych kończyn górnych powoduje bóle oraz zmia-
ny w stawach nadgarstka (5, 22).
Średni czas narażenia lekarza stomatologa na drgania mechaniczne wynosi
nieco ponad półtorej godziny dziennie. Parametry fizyczne tych drgań nie sta-
nowią jednakże istotnego zagrożenia zdrowotnego i nie wywołują objawów kli-
nicznych określanych mianem zespołu wibracyjnego, co potwierdzają m.in. ba-
dania lekarzy stomatologów o długim stażu pracy, kierowanych w celach konsul-
tacyjnych do Przychodni Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Ło-
dzi (32).
4.5. Pozostałe zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów

(21, 22)
1. Choroby dróg oddechowych wynikające głównie z pracy w torze odde-
chowym pacjenta.
2. Choroby skóry:
drażniące kontaktowe zapalenie skóry,
zapalenie ropne i czyraki,
zmiany grzybicze wałów i płytek paznokciowych,
alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (kontakt z alergenami np. mono-
mer, lateks).
3. Narażenie na zakażenia wirusowe:
wirus opryszczki zwykłej,
wirus zapalenia wątroby typu A, B, C,

wirus HIV.
4. Narażenie na działanie rtęci.
5. Choroby układu nerwowego i stresy.
20 Bezpieczeństwo i higiena pracy w stomatologii
5. Bezpieczeństwo i higiena pracy

w stomatologii
Celem bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) jest wykonywanie pracy w wa-
runkach nie zagrażających zdrowiu i życiu osób (cyt. wg 10).
BHP obejmuje:
różnorodne przepisy,
normy,
działania praktyczne, oraz
związane z nimi badania, które mają na celu zmniejszenie wszelkich za-
grożeń dla zdrowia i życia ludzi, mogących powstać w związku z ich
pracą.
Problemami związanymi z BHP zajmują się specjaliści wielu dyscyplin na-
ukowych, m.in.: ergonomii, fizjologii i higieny pracy, toksykologii, psychologii,
socjologii i teorii organizacji.
Badania związane z BHP mają na celu:
1. Określenie bezpośrednich i pośrednich przyczyn powstawania zagrożeń wy-
padkowych i chorobowych.
2. Poszukiwanie takich rozwiązań, które w skuteczny sposób przyczynią się do
ograniczenia wypadków przy pracy oraz chorób zawodowych.
Działalność praktyczna BHP koncentruje się na:
rozpoznawaniu zagrożeń na konkretnych stanowiskach pracy;
poprawie warunków pracy poprzez kształtowanie i doskonalenie narzę-
dzi pracy, stanowisk pracy, organizacji i metod pracy;
kształceniu pracowników poprzez zaznajamianie ich z bezpiecznymi
metodami pracy;
kształtowaniu właściwego stosunku do pracy.
Podniesienie poziomu bezpieczeństwa i higieny pracy na każdym stanowi-
sku pracy (również lekarza stomatologa) wpływa na zmniejszenie strat, kosztów
gospodarczych i kosztów społecznych powstałych na skutek wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (10).
Ergonomia w odróżnieniu od BHP działa wyprzedzająco, zapobiegając sytu-
acjom, które stwarzają okazje mogące doprowadzić do choroby. Zapobiega tak-
że schorzeniom, których związek z pracą jest trudno uchwytny i niełatwy do
udowodnienia, ponieważ takie same zmiany powstają pod wpływem warunków
bytowych (cyt. wg S. Frejtaka) (11).
Charakterystyka miejsca pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii 21
6. Charakterystyka miejsca pracy lekarza

stomatologa w aspekcie ergonomii
6.1. Wyposażenie gabinetu stomatologicznego
Wymagania jakim powinny odpowiadać pomieszczenia, urządzenia i sprzęt
medyczny, służące wykonywaniu praktyki lekarskiej stomatologicznej zawarte
są w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 9 marca 2000 r. (Dziennik
Ustaw Nr 20, poz. 254).
Powierzchnia gabinetu stomatologicznego powinna wynosić co najmniej
12 m2 - przy zainstalowaniu jednego fotela stomatologicznego i co najmniej o 8 m2
więcej – przy zainstalowaniu każdego następnego fotela stomatologicznego.
Gabinet, w którym wykonywane są zabiegi operacyjne, powinien mieć wy-
dzieloną salę zabiegową o powierzchni co najmniej 16 m2.
Jeżeli w gabinecie będą wykonywane zabiegi wymagające znieczulenia
ogólnego, to powinien on mieć wydzieloną salę zabiegową o powierzchni co
najmniej 20 m2 i mieć wysokość co najmniej 3 m.
Podłoga gabinetu powinna być wykonana z materiałów gładkich, zmywal-
nych, nienasiąkliwych i odpornych na działanie środków dezynfekcyjnych.
W gabinecie wymagającym częstej dezynfekcji lub utrzymania aseptyki,
ściany powinny być wykończone materiałami gładkimi, trwałymi, zmywalnymi,
nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie środków dezynfekcyjnych, do wyso-
kości co najmniej 2 m, w salach zabiegowych do pełnej wysokości, a w innych
przypadkach, przy zlewozmywakach, ściany powinny być wykończone wyżej
wymienionymi materiałami, do wysokości co najmniej 1,6 m.
Na etapie planowania gabinetu stomatologicznego powinno uwzględnić się
również profilaktykę urazu akustycznego. Trzeba zadbać o maksymalne wyci-
szenie maszyn i sprzętu. Zastosowanie ścianek działowych między poszczegól-
nymi stanowiskami (w przypadku gabinetów wielostanowiskowych), użycie płyt
dźwiękoszczelnych – ma za zadanie zabezpieczenie przed rozprzestrzenianiem
się hałasu, zapobieganie pogłosowi i wyeliminowanie nakładania się fal aku-
stycznych (28, 33).
Dobierając meble do gabinetu stomatologicznego należy zwrócić uwagę na
specyficzne wymogi, które powinny one spełniać. Przede wszystkim meble mu-
szą być odizolowane od podłogi. Zazwyczaj dolne części mebli stoją na wyso-
kich nóżkach, niekiedy na kółkach. Coraz częściej blaty mebli stomatologicz-
nych są wykonane ze stali kwasoodpornej lub ze szkła. Wszystkie materiały,
z których produkuje się meble medyczne są przetestowane i odporne na działanie
22 Charakterystyka miejsca pracy lekarza stomatologa w aspekcie ergonomii
środków dezynfekujących. Kolorystyka mebli powinna być ciepła, przyjazna

i miła, zwłaszcza w gabinetach specjalizujących się w leczeniu dzieci. Meble
w gabinecie stomatologicznym to nie tylko „przechowalnia materiałów i drobne-
go sprzętu”, lecz także jego integralna część, która umożliwia optymalne wyko-
rzystanie użytkowanego pomieszczenia i pozwala na ergonomiczną oraz ekono-
miczną pracę zarówno lekarza, jak i jego asystentki (38, 40).
GABINET STOMATOLOGICZNY
Umeblowanie
Unit Aparatura Instrumentarium
Organizacja
pracy
Lekarz Pacjent Asysta
Otoczenie - środowisko
UWAGA !
Nowoczesne praktyki stomatologiczne powinny być wyposażone w gabinety
rentgenowskie lub w aparaty rentgenowskie montowane w gabinetach stomato-
logicznych.
Przepisy dotyczące warunków pracy z aparatami rentgenowskimi o energii

promieniowania do 300 keV stosowanymi w celach medycznych znajdują się
w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2003 r. (Dziennik
Ustaw Nr 173, poz. 1681).
Konstrukcja ścian zewnętrznych i stropów pracowni rentgenowskich, jak
również gabinetów stomatologicznych wyposażonych w aparaty rtg musi zapo-
biegać otrzymaniu przez osoby z ogółu ludności w okresie kolejnych 12 miesię-
cy dawki skutecznej (efektywnej), związanej z wykorzystaniem promieniowania
jonizującego w pracowni rentgenowskiej, przekraczającej wartość 0,1 milisiwer-

ta (mSv).
Grubość ścian i stropów wyżej wymienionych pracowni i gabinetów oraz
rodzaje zastosowanych materiałów osłonowych projektuje się zgodnie z Polską
Normą dotyczącą obliczania osłon stałych przed promieniowaniem jonizującym
– PN-86-J-80001.
Powierzchnia gabinetu stomatologicznego, w którym zainstalowany jest
również aparat rtg nie może być mniejsza niż 9 m²; na każdy następny aparat
rentgenowski zainstalowany w tym samym gabinecie, należy przeznaczyć do-
datkowo 5 m².
Wysokość gabinetu rentgenowskiego nie może być mniejsza niż 2,5 m. Ga-
binety stomatologiczne wyposażone w aparaty rtg muszą być wyposażone
w wentylację zapewniającą przynajmniej 1,5-krotną wymianę powietrza w ciągu
godziny.
Odległość pomiędzy ogniskiem lampy rentgenowskiej a powierzchnią ciała
pacjenta, w przypadku aparatów rentgenowskich stomatologicznych do zdjęć
wewnątrzustnych pracujących przy napięciu powyżej 60 kV, nie może być
mniejsza niż 20 cm, a średnica wiązki promieniowania w płaszczyźnie tubusa nie
może przekraczać 6 cm.
Wszyscy pracownicy, w tym również lekarze stomatolodzy, zatrudnieni przy
źródłach promieniowania podlegają okresowym badaniom lekarskim przepro-
wadzonym przez uprawnionego lekarza (6, 34, 37).
Zgodnie z obowiązującym Prawem Atomowym z dnia 29 listopada 2000 r.
(Dziennik Ustaw Nr 3, poz. 18), zezwolenie na uruchamianie i stosowanie apa-
ratów rentgenowskich o energii promieniowania do 300 keV w celach medycznych
wydaje państwowy inspektor sanitarny, właściwy dla danego województwa (7).
6.2. Oświetlenie gabinetu stomatologicznego

Oświetlenie gabinetu stomatologicznego winno być tak zaprojektowane, aby
umożliwiało obejmowanie wzrokiem poszczególnych obszarów w sposób łagod-
ny, nie męczący wzroku.
Lekarz stomatolog potrzebuje, w polu zabiegowym, natężenia oświetlenia
rzędu 17 000 do 20 000 luksów. Gabinet powinien być oświetlony w relacji 1: 4
w stosunku do natężenia światła emitowanego przez lampę zainstalowaną przy
unicie, czyli przeciętnie 3500 – 5000 luksów (30).
W gabinecie stomatologicznym można wyróżnić 4 obszary różniące się
natężeniem światła:
I obszar – pole operacyjne – 20000 luksów,

II obszar – bezpośrednie otoczenie unitu (1,5–2,0 m od głowy pacjenta)
5000 – 3500 luksów,
III obszar – pozostała część gabinetu – 1500 – 1000 luksów,
IV obszar – poczekalnia dla pacjentów – 500 – 300 luksów.
W ten sposób stosunek 1:4 natężeń światła z poszczególnych obszarów jest
zachowany.
Ryc. 3. Diagram intensywności światła w przekroju poziomym (schemat autorek wzo-

rowany na rysunku J. Mandata).
Jeżeli lekarz pracuje sam, bez pomocy, winien zadbać o zwiększenie natęże-
nia oświetlenia w poczekalni. Może ono mieć nieco inną barwę, aby sprawiało
milsze wrażenie, ale nie powinno zbyt drastycznie odbiegać od poziomu natęże-
nia światła w gabinecie.
Jeżeli lekarz ukończył 40 lat, powinien zwiększyć natężenie oświetlenia po-

nad zalecaną normę.
Męczące i szkodliwe dla wzroku, jak i całego organizmu, są zmienne i eks-
tremalne natężenia oświetlenia. Jest również istotne, aby temperatura barwy
światła sztucznego korespondowała ze światłem dziennym, ponieważ oko ludz-
kie jest przyzwyczajone do światła dziennego.
Temperaturę barwy światła mierzy się w stopniach Kelwina (K). Dla światła
dziennego temperatura barwy wynosi 5000 – 6000 K (26).
W oświetleniu gabinetu stomatologicznego najważniejsze jest spełnianie
specyficznych wymogów pracy stomatologa, czyli oddawanie barw rzeczywi-
stych. Dlatego w gabinecie powinno się używać lamp emitujących światło jak
najbardziej zbliżone do barwy światła dziennego. W małych gabinetach montuje
się oprawy oświetleniowe bezpośrednio na suficie – wysokość optymalna wyno-
si 2,40 – 2,70 m, w większych zaś i wyższych pomieszczeniach instaluje się je za
pomocą linek o regulowanej długości. Oprawy należy montować w taki sposób,
aby uzyskać światło rozproszone i wyeliminować powstawanie cieni. Podsta-
wowym zadaniem oprawy oświetleniowej jest odpowiednie ukształtowanie
strumienia świetlnego pochodzącego z jednego lub wielu źródeł światła. Naj-
ważniejszą częścią oprawy, formującą wiązkę świetlną jest raster. Z punktu
widzenia lekarza stomatologa najlepsze właściwości ma raster w kształcie kratki,
który kształtuje wiązkę światła kierunkowo rozproszoną, ograniczając jednocze-
śnie zjawisko olśnienia przy patrzeniu na oprawę z dowolnego kierunku (26).
Ryc. 4. Zalecana relacja intensywności oświetlenia pola zabiegowego i najbliższego

otoczenia (wg J. Mandat).
Przy projektowaniu oświetlenia w gabinecie stomatologicznym należy wziąć

pod uwagę:
występowanie cieni,
niebezpieczeństwo oślepienia,
niebezpieczeństwo odbicia światła od ścian, podłogi i sufitu,
usytuowanie sprzętu oświetleniowego,
przechodzenie z obszarów mocno do mniej oświetlonych,
temperaturę barwy światła lamp,
relację kolorów do światła w pomieszczeniu (30).
Optymalne oświetlenie pola pracy otrzymamy, jeśli kąt padania światła
z lampy stomatologicznej i kąt widzenia pola zabiegowego są sobie równe. Lam-
pa stomatologiczna powinna znajdować się 10 cm nad głową lekarza i jak najbli-
żej jego czoła (35). W ten sposób przy pracy z lusterkiem światło od niego odbi-
te oświetla nam pole zabiegowe.
A B
Ryc. 5A i 5B przedstawiają prawidłową odległość wzroku lekarza od pola zabiegowego

(wg Skovsgaarda).
Odległość wzroku lekarza od leczonego zęba powinna wynosić od 25 do

30 cm (35).
Oszczędność wzroku i minimalizacja ruchu gałek ocznych jest jedną z na-

czelnych zasad w ergonomii pracy lekarza stomatologa. W celu lepszego widze-
nia pola zabiegowego stosuje się lupy odpowiednio powiększające. Należy jed-
nak brać pod uwagę, że lekarz pracujący rutynowo w lupach w większym stop-
niu naraża kręgosłup szyjny na urazy wynikające z dodatkowego pochylania
głowy w celu uzyskania dobrego pola widzenia (1).
28 Pozycje lekarza i pacjenta podczas wykonywania zabiegu stomatologicznego
7. Pozycje lekarza i pacjenta podczas

wykonywania zabiegu stomatologicznego
W czasie wykonywania czynności zawodowych lekarz stomatolog może
przyjąć pozycję: stojącą lub siedzącą. Pacjent może znajdować się w pozycji:
siedzącej, półleżącej lub leżącej.
Wprawdzie praca wyłącznie w pozycji stojącej przy siedzącym pacjencie

najbardziej obciąża lekarza stomatologa, lecz bardzo często jest ona wymuszona
różnymi czynnikami.
W wielu przychodniach i gabinetach nie ma odpowiedniego sprzętu przysto-
sowanego do pracy przy leżącym pacjencie. Brakuje również często odpowied-
nio wykształconych asystentek, które umiałyby asystować podczas wykonywa-
nia zabiegu na cztery ręce.
Są także i takie sytuacje, bądź takie zabiegi, które korzystniej jest wykony-
wać przy pacjencie siedzącym.
Pozycje lekarza i pacjenta podczas wykonywania zabiegu stomatologicznego 29
Bez względu jednak na pozycję pacjenta, lekarz powinien starać się praco-
wać na siedząco, zmieniając pozycję na stojącą najwyżej na kilka minut, przy
czym należy brać pod uwagę zasady ergonomii dynamicznej i elastycznej. Pod-
czas wyboru pozycji pracy lekarz powinien uwzględnić również swoje warunki
fizyczne np. nadmierną tuszę, wady postawy, ograniczenia ruchowe.
7.1. Pozycje lekarza podczas wykonywania zabiegu

stomatologicznego
Lekarz stomatolog pracując sam, bez asystentki nie musi pracować zawsze
przy siedzącym pacjencie. Przynajmniej w 50% sytuacji lekarz może położyć
pacjenta i zmienić swoją pozycję przy pracy na zdecydowanie bardziej ergono-
miczną. Pracując przy leżącym pacjencie lekarz zawsze musi przyjąć pozycję
siedzącą (17).
Prawidłowa pozycja lekarza w czasie pracy charakteryzuje się wyprostowa-
ną sylwetką. W czasie pracy nie skręcamy tułowia, szyi ani głowy i nie pochy-
lamy się do przodu. Oś symetrii tułowia powinna być prosta. Taka wybalanso-
wana, idealna pozycja, nie obciążająca stawów ani mięśni nie zawsze jest jednak
możliwa do osiągnięcia.
Wysokość siedzenia lekarza względem podłogi powinna być taka, aby kąt
zawarty między linią tułowia i udami wynosił mniej więcej 105°. Takie ułożenie
ud względem tułowia zachowuje lordozę lędźwiową (1).
Lekarze stomatolodzy powinni używać do pracy krzesełek z regulowanym
kątem nachylenia siedziska i oparcia. Pochylając siedzisko fotelika do przodu
zwiększamy kąt zawarty między biodrami a tułowiem i dzięki temu uzyskujemy
bardzo wygodną wybalansowaną pozycję siedzenia. W tej pozycji biodra są po-
chylone nieznacznie do przodu. Lekarze o wzroście wyższym niż 180 cm muszą
używać wysokich krzesełek o wysokości siedzenia min. 55 cm. Aby lekarz sie-
dział stabilnie na krzesełku z siedziskiem pochylonym do przodu, ważne jest, by
miało ono małe wklęśnięcie, które zapobiega ześlizgiwaniu się do przodu (35).
Ryc. 5C. Praca przy leżącym pacjencie (wg Skovsgaarda).
Przy pracy zespołowej jedyną możliwą pozycją, którą może zająć lekarz, jest
pozycja siedząca. Pacjent w tym przypadku musi znajdować się w pozycji leżą-
cej.
W pracy zespołowej około 50 – 60% czynności, które zmuszony jest wyko-
nywać lekarz pracując solo, może przejąć asystentka. Odpowiednio przeszkolona
asysta powinna czynnie współpracować z lekarzem, dla zminimalizowania jego
zbędnych ruchów.
7.2. Pozycja pacjenta podczas zabiegu stomatologicznego

Pozycja leżąca spoczynkowa jest najbardziej energooszczędna dla pacjenta.
Pozycja leżąca spoczynkowa jest to taka pozycja, w której nos pacjenta
znajduje się mniej więcej na jednej linii z jego kolanami.
Ryc. 6A. Pozycja leżąca spoczynkowa – nos pacjenta w jednej linii z jego kolanami (wg
M. Bladowskiego).
W tej pozycji występuje równomierne obciążenie tułowia oraz kończyn gór-

nych i dolnych w 16 – 20 punktach podparcia.
W pozycji siedzącej na fotelu stomatologicznym pacjent jest podparty w 4 –
5 punktach.
W pozycji leżącej występuje również najbardziej korzystna, z punktu widze-
nia fizjologii, jednakowa wartość ciśnienia krwi w różnych częściach organizmu
(17). Pozycja leżąca pacjenta jest szczególnie przydatna do zabiegów profilak-
tycznych, które są często długotrwałe i wymagają powtarzających się jednostaj-
nych ruchów (stąd celowa jest wygodna pozycja operatora, a ułatwiony dostęp
oraz bezpośrednia widoczność mają bardzo istotne znaczenie).
UWAGA !
Należy pamiętać, że przyjmując pacjenta w pozycji leżącej musimy dyspo-
nować bezwzględnie:
koferdamem,
ssakiem,
ślinociągiem.
Korzyści wynikające z pracy przy leżącym pacjencie (17):
1. W pozycji leżącej jest mniejsze niebezpieczeństwo zachłyśnięcia się niż

w siedzącej, ponieważ dochodzi do dość szczelnego zamknięcia cieśni gar-
dzieli podniebieniem miękkim. Przeciwwskazaniem do pozycji leżącej pa-
cjenta jest niedrożność nosa, mogą bowiem wystąpić problemy z oddycha-
niem.
2. Pozycja leżąca stwarza o wiele mniejsze niebezpieczeństwo omdlenia pa-
cjenta podczas zabiegu, niż pozycja siedząca.
3. Jest wygodniejsza pozycja operatora.
4. Zabieg zostanie wykonany szybciej i dokładniej z powodu lepszego dostępu
i wglądu do pola zabiegowego.
5. Pozycja leżąca spoczynkowa jest znacznie wygodniejsza dla pacjenta, niż
pozycja siedząca.
Ryc. 6B. Zamknięcie gardła przez podniebie- W pozycji siedzącej nie dochodzi
nie miękkie i nasadę języka w po- do zamknięcia gardła (wg F. Schö-
zycji leżącej spoczynkowej pacjenta na).
(wg F. Schöna).
Przeciwwskazania do przeprowadzenia zabiegów stomatologicznych

w pozycji leżącej z uwagi na stan pacjenta:
• ciąża (szczególnie zaawansowana),
• znaczna otyłość,
• lękliwość,
• niedrożność nosa,
• zaawansowany wiek,
• wysokie ciśnienie,
• choroby kręgosłupa (szczególnie odcinka szyjnego),

• małe dzieci (17),
• niechęć pacjenta, wyraźny brak jego zgody na przyjęcie pozycji leżącej.
Przeciwwskazania do pracy w pozycji leżącej pacjenta z uwagi na
wykonywane zabiegi:
• badanie podmiotowe (wywiad) i przedmiotowe pacjenta,
• demonstracja higieny jamy ustnej,
• badanie i korekta zgryzu,
• wyciski protetyczne,
• ustalanie wysokości zwarcia,
• dobieranie barwy sztucznego uzębienia,
• próba protez woskowych,
• niektóre zabiegi ortodontyczne (17).
Korzystniejsze do wykonania w pozycji leżącej pacjenta są następujące
zabiegi:
znieczulenie nasiękowe i przewodowe,
opracowanie i wypełnianie ubytków próchnicowego i niepróchnicowego
pochodzenia,
leczenie endodontyczne,
leczenie periodontologiczne (skaling poddziąsłowy, zabiegi chirurgicz-
no-periodontologiczne),
szlifowanie zębów,
zabiegi chirurgiczne – ekstrakcje, hemisekcje, resekcje,
zabiegi z zakresu profilaktyki profesjonalnej:
¾ mechaniczne oczyszczanie zębów,
¾ skaling ręczny i ultradźwiękowy,
¾ polerowanie koron i szyjek zębów oraz piaskowanie zębów,
¾ kontaktowe fluorowanie zębów,
¾ lakowanie bruzd.
W ergonomii wyróżnia się pięć czynników związanych z usadowieniem le-
karza i ułożeniem pacjenta na fotelu, które ułatwiają przyjęcie najwłaściwszej
pozycji przez lekarza i pacjenta podczas wykonywania zabiegu stomatologiczne-
go.
Jest to tzw. zasada pięciu zmian, czyli definicja wg Paula (1, 2, 17)
Zmiana I – zmiana pozycji lekarza
Zakres ruchu lekarza dookoła ust pacjenta zmienia się o 60 stopni i uzależ-
niony jest od: rodzaju wykonywanego zabiegu, sektora jamy ustnej, w którym
pracuje, powierzchni opracowywanego zęba.
Zmiana II – zmiana wysokości ułożenia pacjenta względem podłogi

Pozwala ona na dopasowanie odległości oczu lekarza od leczonego zęba,
czyli uzyskanie tzw. odległości roboczej.
Zmiana III – zmiana ułożenia głowy pacjenta
Całkowity zakres ruchu głowy pacjenta powinien wynosić 90 stopni (45 na
lewo i 45 na prawo). Pozwala to na zwiększenie dostępności pola zabiegowego
i jednocześnie zapewnia optymalną obserwację jamy ustnej. Każda zmiana poło-
żenia głowy pacjenta musi być automatycznie związana ze zmianą pozycji leka-
rza.
Zmiana IV – zmiana położenia płaszczyzny zgryzowej w jamie ustnej względem
płaszczyzny poziomej
Kąt rozwarcia płaszczyzny zgryzowej w jamie ustnej względem płaszczyzny
poziomej powinien wynosić od 90 do 120 stopni, czyli zakres ruchu głowy pa-
cjenta ku tyłowi powinien odbywać się w zakresie 30 stopni. Kąt ten można
zmienić poprzez regulację zagłówka fotela.
Zmiana V – rozwarcie ust pacjenta
Usta pacjenta mogą być rozwarte na szerokość od jednego do trzech palców.
Właściwe rozwarcie ust umożliwia właściwą obserwację i dostępność pola za-
biegowego.
Zmiana I
Ryc. 7. Zmiana pozycji lekarza dookoła ust pacjenta (wg L. Wagnera).

Zmiana II
Ryc. 8. Zmiana ułożenia pacjenta względem podłogi (wg Z. Jańczuka).
Zmiana III
Ryc. 9. Zakres ruchów głowy pacjenta (wg L. Wagnera).

Praca w żuchwie – płaszczyzna

zgryzowa zębów dolnych
1 równoległa do poziomu
(wg Z. Jańczuka)
Praca w szczęce – płaszczyzna

2 zgryzowa zębów górnych prawie
prostopadła do poziomu
(wg Z. Jańczuka)
Praca w szczęce – płaszczyzna

3 zgryzowa zębów górnych
pod kątem 135° do poziomu
(bardzo znaczne odchylenie
głowy) (wg Z. Jańczuka)
Ryciny 1, 2 i 3 – obrazują zmianę IV, czyli położenie płaszczyzny zgryzowej

względem płaszczyzny poziomej.
Zmiana V
Ryc. 10. Przedstawia schematycznie trzystopniowe rozwarcie ust pacjenta

(wg M. Bladowskiego).
Podstawowe koncepcje wyposażenia gabinetu i ustawienia sprzętu do pracy zespołowej 37
8. Podstawowe koncepcje wyposażenia

gabinetu i ustawienia sprzętu do pracy
zespołowej
Wyposażenie gabinetu oraz ustawienie sprzętu podstawowego i mebli zależy
od sposobu pracy lekarza stomatologa. Inaczej dobierany jest zestaw mebli, gdy
lekarz pracuje sam, inaczej gdy mu pomaga asysta, a jeszcze inaczej gdy pracuje
na cztery ręce, lub na sześć rąk.
Każdy stomatolog ma swój własny styl pracy. Częściowo związany jest on
z uczelnią, z której się wywodzi, częściowo z warunkami, w jakich pracował
poprzednio, a zwykle z preferencjami wynikającymi z doświadczenia, jakie zdo-
był, posługując się takim czy innym oprzyrządowaniem. Nie należy pomijać
wpływu jego warunków fizycznych i ogólnej sprawności.
Istnieje pięć koncepcji wyposażenia gabinetu stomatologicznego. Wszystkie
dotyczą modelu pracy na cztery ręce przy leżącym pacjencie, z różnym jednak
usadowieniem lekarza stomatologa i asystentki oraz różnym ustawieniem sprzę-
tu.
8.1. Koncepcja wg Schöna

W koncepcji 1 wg Schöna lekarz stomatolog zajmując najczęściej pozycję na
9:00, a asystentka na 2:00 – 3:00, siedzą naprzeciw siebie. Unit jest podzielony
i zlokalizowany po obu stronach pacjenta. Koncepcja ta przyjęła się głównie
w Niemczech.
Ryc. 11. Stolik z narzędziami operatora
znajduje się w położeniu miedzy 7:00
a 9:00, w zależności od pozycji, w jakiej
pracuje lekarz. Nigdy nie jest umiesz-
czony ponad pacjentem. Istnieje tutaj
wiele rozwiązań np. stolik na kółkach,
wsuwany do szafki po prawej stronie
pacjenta, na zawiasach lub prowadnicy
po prawej stronie pacjenta (wg G. Sordi-
na).
38 Podstawowe koncepcje wyposażenia gabinetu i ustawienia sprzętu do pracy zespołowej
8.2. Koncepcja wg Barkera

W koncepcji 2 wg Barkera lekarz stomatolog (pozycja na 9:00) i asystentka
(pozycja na 2:00 – 3:00), siedzą naprzeciw siebie. W tej koncepcji unit jest zblo-
kowany i ustawiony poza głową pacjenta. Koncepcja ta nie przyjęła się
w praktyce w krajach europejskich.
Ryc.12. Stolik z narzędziami operatora,
wbudowany w mebel umieszczony za
plecami pacjenta, znajduje się w pozycji
między 11:00 a 12:00. Takie rozwiązania
stosuje się w USA (wg G. Sordina).
8.3. Koncepcja wg Kilpatricka

W koncepcji 3 wg Kilpatricka usadowienie lekarza (pozycja na 9:00) i asy-
stentki (pozycja na 2:00); siedzą naprzeciw siebie i prostopadle do pacjenta. Unit
jest dwuczęściowy, ale nierozdzielny, przy czym obie części unitu są łatwo prze-
suwalne ponad pacjentem, zarówno w kierunku lekarza, jak i asystentki. Za gło-
wą pacjenta znajdują się dodatkowe asystory. Koncepcja ta przyjęła się w kra-
jach skandynawskich.
Ryc. 13. Stolik z narzędziami operatora
znajduje się na pozycji 5:00 ponad pacjen-
tem (wg G. Sordina).
Podstawowe koncepcje wyposażenia gabinetu i ustawienia sprzętu do pracy zespołowej 39
8.4. Koncepcja wg Beacha

Koncepcja 4 wg Beacha jest zupełnie odmienna pod każdym względem.
W tej koncepcji konsole z końcówkami znajdują się w oparciu fotela, z tyłu za
pacjentem. Lekarz usadowiony jest najczęściej na 11:00 i ma ruchomy stolik na
8:00. Asystentka siedzi na 2:00 – 3:00 i ma ruchomy asystor na 1:00, za głową
pacjenta. Koncepcja ta przyjęła się przede wszystkim w Japonii i Stanach
Zjednoczonych.
Ryc.14. Stolik z narzędziami operato-
ra jest zintegrowany z oparciem fotela
(wg G. Sordina).
UWAGA!
W metodach: Schöna, Barkera i Kilpatricka uzyskuje się bezpośredni wgląd do
zębów szczęki po odchyleniu głowy pacjenta do tyłu. Pracując metodą Beacha
uzyskuje się natomiast pośredni wgląd do zębów szczęki, siedząc z tyłu głowy
pacjenta. Wgląd i dostęp do zębów żuchwy może być we wszystkich metodach
bezpośredni, niezależnie od pozycji lekarza. Bezpośredni wgląd do zębów żu-
chwy uzyskuje się również przy siedzącym pacjencie, kiedy lekarz stoi, a nawet
siedzi, pracując metodą tradycyjną (17).
8.5. Modyfikacja pracy zespołowej wg Skovsgaarda

Skandynawski lekarz praktyk –Skovsgaard skrytykował nakazy i zakazy kla-
sycznych koncepcji pracy zespołowej i zaproponował prostą zasadę: „Jeśli lekarz
dobrze siedzi i dobrze widzi, to dobrze pracuje”.
Modyfikacja Skovsgaarda oparta jest na następujących zasadach:
1. Pozycja lekarza stomatologa nie jest ograniczona do jednego miejsca (może
on zajmować pozycję od 9:00 do 12:00). Unit nie musi być rozdzielony, ale
powinien mieć ramię lub dwa ramiona łatwo przesuwalne nad pacjentem tak,
40 Podstawowe koncepcje wyposażenia gabinetu i ustawienia sprzętu do pracy zespołowej
aby konsole z końcówkami były dostępne dla lekarza i asystentki w każdej

pozycji.
2. Asystentka może zmieniać swoje miejsce tak, aby sprawnie asystować przy
zabiegu.
3. Niepotrzebne są szczegółowe, sztywne reguły, co do zasad współpracy ze-
społu; zależą one od ustaleń w danym zespole.
Zmiany pozycji operatora i asystentki, zaproponowane przez Skovsgaarda,
w technice pracy zespołowej są postępowaniem zmierzającym do:
ułatwienia pewnego etapu pracy,
zaspokojenia niektórych przyzwyczajeń do wykonywania określonego
zabiegu w danej pozycji,
szukania odmiennej pozycji dla odprężenia w ciągu wielogodzinnej pra-
cy przy fotelu (17).
W koncepcji zaproponowanej przez Skovsgaarda lekarz posiada dużą swo-
bodę dotyczącą przyjmowania różnych pozycji podczas pracy przy fotelu.
Unit powinien być ustawiony w gabinecie tak, aby po obu jego stronach oraz
za głową pacjenta było wolne miejsce. Takie ustawienie sprzętu umożliwia pracę
lekarzowi każdą metodą, zarówno przy leżącym, jak i siedzącym pacjencie. Jest
to niezwykle istotne, ponieważ niezależnie od preferencji lekarza odnośnie tej
czy innej metody pracy, w każdym gabinecie musi być zapewniona możliwość
pracy w różnych systemach, w tym w systemie tradycyjnym przy siedzącym
pacjencie. Również lekarz powinien być do tego merytorycznie i praktycznie
przygotowany (17).
Unit w gabinecie przystosowanym do pracy w różnych systemach musi być
wyposażony w dwie ruchome konsole. Konsola przeznaczona dla lekarza musi
zawierać:
• strzykawko – dmuchawkę,
• kątnicę turbinową,
• dwa mikrosilniki z kątnicą bądź prostnicą.
Konsola przeznaczona dla asystentki musi zawierać:
• ślinociąg,
• ssak,
• strzykawko – dmuchawkę.
W obu konsolach powinny być również przyciski do zmiany położenia fote-
la. Fotel nie powinien posiadać oparcia dla rąk pacjenta.
Koferdam – zestaw, techniki zakładania 41
9. Koferdam – zestaw, techniki zakładania

Ergonomia stomatologiczna dąży do usprawnienia pracy lekarza stomatologa
zarówno pod względem jakości wykonywanego zabiegu, jak i czasu jego trwa-
nia. Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o jakości danego zabiegu stoma-
tologicznego jest prawidłowe odizolowanie zębów od dostępu śliny. Najkorzyst-
niejszym pod każdym względem sposobem utrzymania suchości w polu zabie-
gowym, w jamie ustnej, jest zastosowanie koferdamu. Koferdam jest cienkim
arkuszem gumy lateksowej używanym w celu izolacji zębów podczas zabiegów
stomatologicznych.
W skład zestawu służącego do zakładania koferdamu wchodzą następu-
jące elementy:
1. Klamry:
a. „ze skrzydełkami” – mają wypustki przy szczękach,
b. „bez skrzydełek” – są gładkie przy szczękach, oznaczone symbolem „W”.
Klamry oznakowane są kolorami i/lub cyframi. Wyróżnia się 9 podsta-
wowych rodzajów klamer m.in. uniwersalne na zęby przednie, na zęby
przedtrzonowe i na zęby trzonowe w szczęce i w żuchwie oraz na zęby
mleczne, częściowo wyrznięte lub nieregularnie ustawione w łuku.
2. Dziurkacz – posiada otwory różnej wielkości i służy do dziurkowana gumy.
3. Kleszcze do klamer.
4. Ramka do naciągnięcia gumy (metalowa lub plastikowa).
5. Koferdam (guma) w arkuszach lub w rolkach, w różnych kolorach i o róż-
nej grubości.
6. Dodatkowe elementy utrzymujące koferdam jak: nici lateksowe, kliny
drewniane lub elastyczne pierścienie ortodontyczne.
Korzyści wynikające ze stosowania koferdamu:
1. Suchość pola operacyjnego.
2. Izolacja od śliny.
3. Łatwiejszy dostęp do miejsca zabiegu.
4. Ochrona i odciągnięcie tkanek miękkich.
5. Poprawa komfortu zabiegu u pacjenta.
6. Zminimalizowany czas zabiegu.
7. Zmniejszone oddychanie przez usta.
8. Zmniejszone ryzyko połknięcia lub zaaspirowania niewielkich narzędzi.
9. Kontrola zakażeń krzyżowych (8).
Przeciwwskazania do stosowania koferdamu
1. Alergia na lateks jest przeciwwskazaniem bezwzględnym.
42 Zasady i warunki pracy na 2 ręce, tzw. metoda solo, w pozycji leżącej pacjenta
2. Przeciwwskazania względne to: pacjenci m.in. z chorobami serca, poddani

immunosupresji, po radioterapii itp. W czasie zakładania klamry koferdamu
może nastąpić zranienie dziąsła. W tej grupie pacjentów jest to niebezpiecz-
ne, ze względu na utrudniony proces gojenia i możliwość rozwoju groźnej
w skutkach infekcji. W takich przypadkach można założyć koferdam bez
klamer.
3. Poważne choroby dziąseł (różnego rodzaju stany zapalne lub przerostowe)
mogą być również przeciwwskazaniem do stosowania koferdamu (8).
Metody zakładania koferdamu
1. Najpierw klamra na ząb, a później guma (stosuje się w tej metodzie klamry
„bez skrzydełek”).
2. Najpierw guma na ząb, a później klamra (stosuje się w tej metodzie zarówno
klamry „bez skrzydełek”, jak i „ze skrzydełkami”) – konieczna praca z asystą.
3. Klamra razem z gumą zakładana na ząb (stosuje się klamry „ze skrzydełkami”).
4. Klamra razem z gumą i ramką zakładana na ząb (stosuje się klamry „ze
skrzydełkami”).
Ryc. 15. Podstawowy zestaw koferdamu (materiały informacyjne firmy HYGENIC).

Zasady i warunki pracy na 2 ręce, tzw. metoda solo, w pozycji leżącej pacjenta 43
10. Zasady i warunki pracy na 2 ręce, tzw.

metoda solo, w pozycji leżącej pacjenta –
możliwości i ograniczenia
Pracując metodą solo operator siedzi w pozycji od 8:30 do 12:30 pod warun-
kiem, że potrzebny sprzęt:
konsola z końcówkami,
stolik ruchomy z narzędziami,
asystor z dodatkowymi narzędziami i materiałami,
ślinociąg,
ssak,
reflektor,
znajdują się w zasięgu jego rąk.
W pracy na 2 ręce, w pozycji centralnej musi znaleźć się zarówno operator,
jak i głowa pacjenta. Jest to podstawowy warunek powodzenia w tej metodzie
pracy, nie zawsze możliwy do osiągnięcia, z uwagi na różnorodne rozwiązania
techniczne sprzętu.
Metoda pracy solo w wykonaniu lekarza stomatologa jest mniej ergono-
miczna niż praca na 4 ręce, ale o wiele bardzie ergonomiczna niż praca metodą
tradycyjną przy siedzącym pacjencie. Brak asystentki w tej metodzie może być
znacznie zrównoważony właściwym ustawieniem sprzętu i organizacją pracy (17).
Gdy lekarz pracuje solo, to czynności związane z przygotowaniem materia-
łów i przygotowaniem instrumentów oraz obsługa ssaka jak i dmuchawki należą
do obowiązków lekarza. Dlatego ważne są takie elementy jak:
metoda pracy,
wyposażenie gabinetu,
warunki pracy,
co gwarantuje jakość pracy oraz kompensuje brak asysty.

Bardzo ważne jest, by do minimum ograniczyć odwracanie wzroku oraz
podnoszenie instrumentów. Jednym z wymogów w pracy solo jest to, aby le-
karz miał wszystkie instrumenty i materiały w zasięgu ręki.
W podsumowaniu należy zaznaczyć, że pozycja operatora w metodzie solo
zależy od:
rodzaju wykonywanego zabiegu,
regionu, czyli sektora uzębienia, w którym wykonuje się zabieg,
preferencji operatora, czy woli posługiwać się lusterkiem, czy też prefe-
ruje widoczność bezpośrednią,
44 Zasady i warunki pracy na 2 ręce, tzw. metoda solo, w pozycji leżącej pacjenta
pacjenta, który nie toleruje znacznego odchylenia głowy do tyłu, będąc

w pozycji leżącej.
Pracując metodą solo przy leżącym pacjencie, bardzo trudne a czasami
niemożliwe do wykonania są następujące zabiegi: (cyt. wg Z. Jańczuka)
Pracując metodą solo przy leżącym pacjencie można przeprowadzić na-

stępujące zabiegi: (cyt. wg Z. Jańczuka)
Specyfika leczenia endodontycznego przy leżącym pacjencie 45
11. Specyfika leczenia endodontycznego przy

leżącym pacjencie
Zabiegi endodontyczne są generalnie łatwe do przeprowadzenia u leżącego
pacjenta. W zębach przednich jest to prostszy zabieg niż u siedzącego pacjenta.
Istnieją jednak pewne trudności, na które należy bezwzględnie zwrócić uwagę
w trakcie leczenia kanałowego
W innym kierunku przebiegają kanały u leżącego niż u siedzącego pacjenta.
W przypadku poszerzania kanału nie sprawia to różnicy, ponieważ narzędzie
prowadzone jest po ścianie kanału. W przypadku udrażniania kanału istnieje
ryzyko sperforowania kanału z powodu niewłaściwego ustawienia dryla maszy-
nowego. Niebezpieczeństwo to istnieje głównie w przypadku zębów trzono-
wych.
Zdecydowanie korzystniejsze, w tych przypadkach, jest opracowywanie ka-
nałów korzeniowych od przodu z pozycji 8:30 – 9:00, z przechyleniem głowy
pacjenta do tyłu (17).
46 Zasady ergonomii w aspekcie leczenia pacjentów w podeszłym wieku
12. Zasady ergonomii w aspekcie leczenia

pacjentów w podeszłym wieku
Przyjmując w gabinecie stomatologicznym pacjentów w podeszłym wieku
należy zwrócić uwagę na kilka ważnych aspektów (13):
pozycja leżąca jest dla tych pacjentów bardziej męcząca i dlatego rzadko
wyrażają na nią zgodę;
pacjenci starsi nie tolerują znacznego odchylenia głowy do tyłu;
nie radzą sobie ze znaczną ilością wody w ustach. Mogą czuć się zagro-
żeni uduszeniem, szczególnie wtedy, gdy są płasko ułożeni na fotelu;
niechętnie tolerują długie wizyty. Należy w miarę możliwości skrócić
czas trwania wizyt, a zwiększyć ich ilość;
pacjenci w podeszłym wieku są często przyzwyczajeni do przepłukiwa-
nia ust, co przerywa i wydłuża leczenie;
starsi pacjenci muszą być przekonani o konieczności leczenia i tylko
wtedy wyrażają na nie zgodę.
UWAGA !
Stomatolog lecząc pacjentów w podeszłym wieku musi być przygotowany do
pracy w pozycji stojącej lub siedzącej przy siedzącym pacjencie (13).
Zasady i warunki pracy na 4 ręce w pozycji leżącej pacjenta – możliwości i ograniczenia 47
13. Zasady i warunki pracy na 4 ręce w pozycji

leżącej pacjenta – możliwości i ogranicze-
nia
Praca na cztery ręce oznacza, że oprócz dwóch rąk lekarza, w każdym zabie-
gu stomatologicznym biorą udział również dwie ręce wykwalifikowanej asy-
stentki.
Kooperacja manualna i znajomość procedur leczniczych między członkami
zespołu jest podstawowym warunkiem do przeprowadzenia prawidłowo jakiego-
kolwiek zabiegu stomatologicznego. Im więcej wie i potrafi asystentka, tym
mniejszy jest wydatek energetyczny lekarza. Może on pracować wydajniej, dłu-
żej i z mniejszym obciążeniem.
Zespół stomatologiczny pracuje, w czasie wykonywania zabiegu stomatolo-
gicznego, w określonych obszarach zwanych strefami pracy zespołu stomatolo-
gicznego.
13.1. Strefy pracy zespołu stomatologicznego

Strefy pracy zespołu stomatologicznego określa się wg tzw. zegara ergo-
nomicznego, dla uproszczenia pomijając wyrażenie „godzina”.
ZEGAR ERGONOMICZNY
LEKARZ
12
ASYSTA
2
9 3
8.30
4
48 Zasady i warunki pracy na 4 ręce w pozycji leżącej pacjenta – możliwości i ograniczenia
Wyróżnia się następujące strefy działania zespołu stomatologicznego

(1, 2, 13, 17):
a) Strefa pracy lekarza – strefa operacyjna - zawarta między 8:30
a 12:30.
b) Strefa statyczna – zawarta między 12:00 i 2:00, w tej strefie zlokali-
zowana jest:
konsola asystentki,
część materiałów,
część instrumentów,
komputer,
laser.
Strefę statyczną obsługuje wyłącznie asystentka.
c) Strefa pracy asystentki – zawarta między 2:00 i 4:00.
Asystentka pracując w swojej strefie wykonuje należące do niej czynności
w następujących podstrefach (2, 15):
PODSTREFA I: praca w jamie ustnej pacjenta oraz przekazywanie materiałów
i instrumentów w strefie transferowej;
PODSTREFA II: to strefa statyczna (dostęp manualny do konsoli asystentki,
materiałów, instrumentarium, aparatury pomocniczej);
PODSTREFA III: na przedłużeniu 3:00, gdzie powinien znajdować się zlew,
miejsce na zużyte instrumenty, materiały protetyczne i źródło wody do ich przy-
gotowania.
Ryc. 16. Przedstawia schematycznie strefy pracy zespołu stomatologicznego (wg

Z. Jańczuka).
Ryc. 17. Przedstawia strefę pracy asystentki (wg Z. Jańczuka).
d) Strefa transferowa – strefa przekazywania instrumentów.

Zawarta jest między 3:00 i 9:00. W tej strefie następuje cała komuni-
kacja manualna między asystentką i lekarzem. Strefa ta znajduje się
między obojczykami i brzegiem dolnym mostka pacjenta w płaszczyź-
nie strzałkowej oraz między stawami barkowymi w płaszczyźnie po-
ziomej.
Ryc. 18. Strefa transferowa - demarkacyjna (wg M. Bladowskiego).

Strefa demarkacyjna służy wyłącznie do wszelkiej komunikacji manualnej

między lekarzem a asystentką i dotyczy nie tylko przekazywania instrumentów,
ale również materiałów i aparatury pomocniczej (1, 3, 17).
Poza tą strefą nie powinno odbywać się jakiekolwiek przekazywanie instru-
mentów, a szczególnie niedopuszczalne jest wykonywanie tych czynności nad
twarzą pacjenta.
UWAGA! Strefy tej nie wolno traktować jako dodatkowego stolika.
13.2. Oznakowanie instrumentów

Szczególne znaczenie w całej technice pracy zespołowej ma minimalizacja
ruchów dotyczących przekazywania instrumentów. Cały zestaw instrumentarium
dla danego zabiegu stomatologicznego powinien być przekazywany przez asystę
w taki sposób, aby lekarz nie musiał odrywać wzroku od pola zabiegowego.
Aby mogło odbywać się to w opisany sposób, konieczne jest (1):
odpowiednie oznakowanie instrumentów,
odpowiednie oznakowanie tac z instrumentami,
opanowanie przez zespół odpowiednich chwytów,
opanowanie technik przekazywania instrumentów,
dokładna znajomość przez asystę rodzaju wykonywanego zabiegu.
Oznakowanie instrumentów, tac i kaset z narzędziami stosuje się za pomocą

kolorów lub kodu literowego. Do oznakowania kolorem instrumentów służą
zwykle gotowe pierścienie silikonowe, w pięciu kolorach: czarny, czerwony,
niebieski, biały i żółty.
Oznakowanie pojedyncze (jednym kolorem) stosuje się w gabinetach spe-
cjalistycznych wykonujących określony rodzaj zabiegów stomatologicznych.
Oznakowanie podwójne (dwoma kolorami) stosuje się w praktykach
o szerokim spektrum zabiegowym. Jeden kolor oznacza przynależność instru-
mentów do danego gabinetu, drugi kolor oznacza przeznaczenie do określonego
zabiegu.
Tace metalowe i jednokolorowe z tworzyw sztucznych oznakowuje się ta-
śmą w takim samym kolorze jak instrumenty. Najbardziej praktycznym rozwią-
zaniem są tace z tworzyw sztucznych w różnych kolorach.
Oznakowanie literowe dotyczy zwykle tac i kaset przeznaczonych do stery-
lizacji i zapakowanych w rękaw.
UWAGA! W technikach pracy zespołowej kluczowe znaczenie ma trzymanie

i przekazywanie instrumentów przez członków zespołu. Umiejętność wykony-
wania powyższych czynności w równej mierze, dotyczy lekarza, jak i asystentkę.
13.3. Chwyty stosowane przez lekarza i asystentkę podczas

trzymania instrumentów
L.p. Rodzaj chwytu Lekarz Asysta

1. dwupalcowy + +
2. dwupalcowy podparty + -
3. trójpalcowy + +
4. piórowy – pisarski + +
5. piórowy zmodyfikowany - +
6. dłoniowy + +
7. dłoniowo – kciukowy + +
8. dłoniowo – kciukowy („kciuk do nosa”) - +
9. dłoniowo – kciukowy zmodyfikowany (meissnerowski) + -
10. dłoniowo – kciukowy odwrócony + -
Rodzaje chwytów stosowane przez lekarza i asystę (cyt. wg Z. Jańczuka).
13.4. Przekazywanie instrumentów

Zalety profesjonalnego przekazywania instrumentów (1, 3, 17):
oszczędza układ wzrokowy operatora,
pozwala na pracę w zakresie kąta bryłowego równego 60º,
przyspiesza czas wykonywanego zabiegu,
ma istotny wpływ na jakość wykonywanego zabiegu.
Główne zasady przekazywania instrumentów do rąk stomatologa są następu-

jące (1, 3, 17):
odpowiednia kolejność,
odpowiednia technika,
maksymalne zaoszczędzenie czasu,
minimalne ruchy gałek ocznych,
minimalne obciążenie układu kostno – mięśniowego.
Z punktu widzenia ergonomii pracy istnieje kilka kryteriów, którymi należy

kierować się przy wyborze metody przekazywania instrumentów (1, 17):
wszystkie ruchy lekarza i asysty powinny należeć najwyżej do III klasy
ruchów,
obrana metoda powinna być dopasowana do większości instrumentów
stomatologicznych, zarówno ręcznych jak i stałego wyposażenia unitu,
lekarz podczas wykonywania zabiegu nie może koncentrować wzroku na
innym miejscu niż jama ustna pacjenta,
większość instrumentów powinna być przekazywana z lewej ręki asy-

stentki do prawej ręki lekarza (w przypadku lekarzy praworęcznych).
Prawa ręka asysty jest gotowa do obsługi ssaka, podawania materiałów
itp.
Metoda przekazywania instrumentów może być:
jednoręczna – w tej metodzie lewa ręka asysty spełnia dwie funkcje:
przejmuje używany instrument od lekarza i jednocześnie podaje mu na-
stępny,
oburęczna – zasadą jest podawanie przez asystentkę instrumentów prawą
ręką, a przejmowanie używanych przez lekarza lewą ręką.
13.5. Język migowy

W wielu klinikach zespoły stomatologiczne posługują się językiem migo-
wym, szczególnie w przypadkach, gdy istnieje konieczność:
nie rutynowego zastosowania jakiegoś instrumentu,
poprawy pola widzenia,
niekonwencjonalnego odejścia od pewnych obranych wcześniej zasad.
Nie ma obecnie ustalonego na świecie jednego alfabetu języka migowego.

Jego repertuar uzależniony jest od fantazji zespołu stomatologicznego. Język ten
jest jednostronny, tzn. nadawcą jest lekarz, a odbiorcą asysta. Lekarz posługuje
się zwykle prawą ręką, pokazując znaki odpowiednie dla danych instrumentów
lub czynności (1, 3).
Technika pracy na 6 rąk – możliwości i ograniczenia 53
14. Technika pracy na 6 rąk – możliwości

i ograniczenia
W pracy zespołowej, od kilku lat, istnieje również technika pracy na 6 rąk.
Obecność drugiej asystentki znacznie przyspiesza pracę i wybitnie zmniejsza
wydatek energetyczny lekarza i pierwszej asystentki.
Pozycje pacjenta, lekarza i pierwszej asystentki pozostają identyczne jak
w technice pracy na 4 ręce. Druga asystentka znajduje się zwykle w pozycji 9:00
– 10:00.
W technice tej, pierwsza asystentka trzyma instrumenty dokładnie takimi
samymi chwytami jak w pracy na 4 ręce. Rola drugiej asystentki polega na prze-
jęciu części czynności pierwszej asystentki, jak również lekarza.
Technika pracy na 6 rąk jest najwyższą formą wykonywania zawodu lekarza
stomatologa z punktu widzenia ergonomii pracy, a więc obciążeń poszczegól-
nych układów organizmu oraz zmniejszenia wydatku energetycznego zespołu
stomatologicznego (2, 17).
Ryc. 19. Schemat komunikacji manualnej miedzy członkami 3-osobowego zespołu

stomatologicznego (wg Z. Jańczuka).
UWAGA !
Metoda pracy na 6 – rąk posiada również pewne niedogodności. Podwyższa
koszty zabiegów stomatologicznych, a także wymaga większej wolnej przestrzeni
wokół fotela stomatologicznego, co wiąże się z większą powierzchnią gabinetu.
54 Wpływ pracy w danej specjalności stomatologicznej na obciążenie układu ruchu lekarza
15. Wpływ pracy w danej specjalności stomato-

logicznej na obciążenie układu ruchu leka-
rza
W badaniach przeprowadzonych wśród stomatologów pracujących na typo-
wych stanowiskach w przychodniach publicznej służby zdrowia stwierdzono, że
najbardziej obciążającą układ ruchu specjalnością jest stomatologia ogólna.
Spośród specjalistycznych stanowisk pracy stomatologów największe
obciążenia w tym zakresie obserwuje się w przypadku stomatologii zachowaw-
czej (19).
Stosunkowo duże obciążenie układu ruchu obserwuje się tam, gdzie wystę-
pują długotrwałe pozycje charakteryzujące się znacznym oddaleniem kończyn
górnych od tułowia. Również siła nacisku na odcinek lędźwiowy kręgosłupa
uzyskuje najwyższe wartości u osób pracujących na stanowiskach stomatologii
ogólnej i zachowawczej, co jest wynikiem długotrwałego utrzymywania pochy-
lonej pozycji ciała. Praca lekarzy stomatologów wykonujących czynności zawo-
dowe na badanych stanowiskach powoduje duże obciążenie układu ruchu, przede
wszystkim z powodu długotrwałego utrzymywania skręconej pozycji ciała –
w przypadku stomatologów rejonowych ponad 80% całego czasu pracy przy
fotelu, a także długotrwałego obciążenia wynikającego z konieczności utrzy-
mywania kończyn górnych w pozycji statycznej uniesionych na wysokość
powyżej stawu ramieniowego (od 40% do 60% czasu pracy).
Dolegliwości bólowe ze strony układu ruchu zmuszają stomatologów do
szukania pomocy u lekarzy wielu specjalności, a wyniki leczenia często nie
przynoszą pożądanego efektu. Głównym czynnikiem decydującym o tych zabu-
rzeniach jest zła postawa stomatologa (często wymuszona różnymi czynnikami
natury obiektywnej) podczas zabiegu.
Badania przeprowadzone w 1994 roku wśród stomatologów zatrudnionych
w Przemysłowym Specjalistycznym Zespole Opieki Zdrowotnej, przez Instytut
Medycyny Pracy w Łodzi, wykazały, że wszystkie badane osoby zgłaszały dole-
gliwości ze strony narządu ruchu bądź obwodowego układu nerwowego. Różny
był ich charakter i stopień nasilenia. Bóle korzeniowe szyjne występowały u pra-
wie 40% badanych lekarzy, lędźwiowo-krzyżowe u 30%, a łącznie szyjne
i lędźwiowo-krzyżowe u 13% badanych stomatologów. Bóle głowy o charakte-
rze naczynioruchowym występowały u ponad połowy badanych lekarzy, a u
35% obserwowano objawy nerwicy (31).
Wpływ pracy w danej specjalności stomatologicznej na obciążenie układu ruchu lekarza 55
UWAGA !
Teoretycznie, wykonywanie pracy w systemie ergonomicznym powinno
zmniejszyć częstość występowania dolegliwości ze strony układu ruchu wśród
stomatologów. Tymczasem sygnały pochodzące z tego środowiska wcale nie
świadczą o takiej tendencji.
Przyczynami tej sytuacji mogą być:
niedostatki samego systemu pracy (chociaż nazywamy go ergonomicz-
nym),
niewłaściwa organizacja pracy,
niepełne wykorzystanie specjalistycznych narzędzi (dotyczy to nawet lu-
sterka),
niska ogólna sprawność fizyczna stomatologów,
nadmierne obciążenie czynnikami związanymi z podwyższonym pozio-
mem stresu.
Do ważnych, obok obciążenia fizycznego, przyczyn powstawania dolegliwo-
ści ze strony układu ruchu należy zaliczyć czynniki psychospołeczne, takie jak:
napięcie, pośpiech, złożoność i odpowiedzialność pracy (18).
Ponadto nadmierna wiara w pro-zdrowotne znaczenie ergonomicznego sys-
temu pracy, poparta początkowo mniejszym zmęczeniem, może skutkować
znacznym przedłużeniem czasu pracy przy fotelu. Konsekwencją niezrozumie-
nia takiej sytuacji może być stres powodujący, po początkowym spadku, gwał-
towny wzrost częstości oraz nasilenia dolegliwości ze strony układu ruchu.
56 Sukces terapeutyczny w praktyce stomatologicznej
16. Sukces terapeutyczny w praktyce

stomatologicznej
Niezwykle istotnym elementem ergonomii w praktyce stomatologicznej jest
zespół medyczny. Powinien on stanowić grupę ludzi (27):
myślących podobnie o pracy i swoim powołaniu,
emocjonalnie związanych ze sobą,
związanych z miejscem pracy i pacjentami.
Decydujące znaczenie w osiągnięciu sukcesu terapeutycznego ma:

odpowiednie podejście całego zespołu do pacjenta,
odpowiednie odczytanie jego oczekiwań i obaw,
przygotowanie pacjenta do aktywnego uczestniczenia w procesie tera-
peutycznym.
Podczas kolejnych wizyt należy przygotować pacjenta do współpracy, aby
miał świadomość, że wiele zależy od jego podejścia i zaangażowania (29).
Poczuciu bezpieczeństwa i stabilizacji, zarówno dzieci jak i dorosłych pa-
cjentów, sprzyja omówienie z pacjentem po ukończonym zabiegu przewidywa-
nego planu działania na kolejne spotkanie. Wzmacnia to relacje pomiędzy pa-
cjentem a zespołem medycznym i zapewnia leczonemu poczucie aktywnego
uczestnictwa w podejmowaniu decyzji co do dalszej terapii. Kolejnym czynni-
kiem mającym wpływ na klimat panujący w gabinecie jest zorganizowanie pa-
cjentom czasu podczas oczekiwania na wizytę. Należy przygotować pomiesz-
czenie w stonowanych kolorach, odpowiednio duże, wyposażone w meble wy-
konane z naturalnych materiałów. Trzeba pamiętać o wygospodarowaniu w po-
czekalni miejsca na kącik z zabawkami dla dzieci oraz stolik z czasopismami
i materiałami z zakresu oświaty zdrowotnej (27).
Podstawą porozumienia się, ale i obowiązkiem lekarza jest, wysłuchanie pa-
cjenta. Po wysłuchaniu i przed udzieleniem odpowiedzi lekarz powinien zasta-
nowić się nad własnym stosunkiem do pacjenta (jak go oceniam, co do niego
czuję, jak chcę z nim postąpić i dlaczego). Czasami trzeba zadać dodatkowe
pytania. Podczas rozmowy należy zwracać się do pacjenta po imieniu i nazwi-
sku, bez używania czułych zwrotów. Trzeba również mieć świadomość, że po
rozmowie pacjent zapomni 40 do 50% tego, co usłyszał, oraz że często usłyszy
tylko to, co chciał usłyszeć (29).
Szczególną umiejętnością lekarza, która w wysokim stopniu warunkuje pra-
widłowość komunikowania się z pacjentem jest empatia, czyli umiejętność
postawienia się na czyimś miejscu. Jest ona wielofazowym, skomplikowanym
Sukces terapeutyczny w praktyce stomatologicznej 57
procesem emocjonalno – poznawczym, o kilku etapach rozwoju przebiegających

w różnej kolejności i o różnym natężeniu uczuć (29).
Wiadomo obecnie, że umiejętność nawiązania ciepłego, emocjonalnego sto-
sunku z pacjentem decyduje w dużej mierze o skuteczności terapii.
Osiągnięcie sukcesu terapeutycznego jest możliwe jedynie przy zachowaniu
równowagi między wszystkimi elementami procesu leczenia: pacjentem, zespo-
łem medycznym, sprzętem i stworzoną atmosferą (27).
58 Literatura
17. Literatura
1. Bladowski M.: Atlas techniki pracy na cztery ręce w stomatologii ogólnej.
Wyd. Euro – Direct – Media, Gliwice, 1999.
2. Bladowski M., Bogdan M., Kołakowska–Woźniczka B., Konarska–
Choroszucha H., Reut K.: Wstęp do ergonomii pracy w stomatologii ogól-
nej. Mag. Stomat., 2001, 1, 10 – 23.
3. Bladowski M., Bogdan M., Konarska–Choroszucha H., Kołakowska–
Woźniczka B., Lella A., Reut K.: Przekazywanie instrumentów w techni-
kach zespołowych pracy w stomatologii ogólnej. Mag. Stomat., 2001, 10,
46 – 50.
4. Bladowski M., Tananis S., Bogdan M., Kołakowska–Woźniczka B.: Obcią-
żenia układu mięśniowo – szkieletowego i nerwowego u lekarzy stomatolo-
gów pracujących solo i w technikach zespołowych. Mag. Stomat., 2001, 4,
66 – 71.
5. Bzdęga I., Trykowski J., Wagner L., Bzdęga J.: Zagrożenia drganiami me-
chanicznymi na stanowisku pracy lekarza stomatologa (doniesienie wstęp-
ne). Stomat. Współ., 2002, 3, 44 – 46.
6. Demczuk P.: Ochrona przed promieniowaniem w gabinecie stomatologicz-
nym. Twój Prz. Stom., 2005, 3, 18 – 19.
7. Demczuk P.: Prawa i obowiązki pracowni RTG. Twój Prz. Stom., 2002, 4,
14.
8. Duggal M.S., Curzon E.J., Fayle S.A., Pollard M.A., Robertson A.J.: Tech-
niki odbudowy w stomatologii. Wyd. Czelej, Lublin, 1999.
9. Dzieniakowski T., Jóźwiak Z., Biskupski T., Mazur G.: Porównanie eko-
nomii ruchów i oszczędności czasu w różnych systemach pracy lekarza
stomatologa. Prot. Stom., 1996, XLVI, 5, 293 – 297.
10. Encyklopedia powszechna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1995.
11. Frejtak S. Z.: Ergonomia w promocji zdrowia. Zdr. Pub., 2000, 110 supl., 2,
31 – 33.
12. Gładkowski J., Spiechowicz E.: Raport z Europejskiego Kongresu Towa-
rzystwa Ergonomii Stomatologicznej w Pradze. Czas. Stomat., 1997, L, 3,
203 – 205.
Literatura 59
13. Heidemann D. (pod red.): Kariologia. Próchnica zębów. Leczenie, wypeł-

nienia. Stomatologia praktyczna 2. Wydawnictwo Medyczne Urban &
Partner, Wrocław 2001.
14. Iracki J.: Ergonomia i organizacja pracy.: Mag. Stomat., 1997, 7, (5), supl.,
15 – 17.
15. Iżycki J., Wągrowska–Koski E.: Choroby narządu ruchu u stomatologów –
analiza przypadków konsultacyjnych kierowanych do przychodni chorób
zawodowych. Medycyna Pracy, XLIII, 1992, 6, 525 – 529.
16. Jańczuk Z.: Zabiegi periodontologiczne u pacjenta w pozycji leżącej. Mag.
Stomat., 2002, 12, 9 – 12.
17. Jańczuk Z., Bladowski M.: Zasady pacy przy leżącym pacjencie. Wyd.
Kwintesencja, 2003.
18. Jóźwiak Z.: Ergonomia w stomatologii – czy pod tym pojęciem kryje się
jedynie zbalansowana pozycja ciała? Twój Prz. Stom., 2002, 5, 42 – 44.
19. Jóźwiak Z.: Obciążenie układu ruchu stomatologów pracujących w przy-
chodniach publicznej służby zdrowia. Twój Prz. Stom., 2003, 5, 47 – 48.
20. Karolewski M., Owczarek G.: Ochrona oczu i skóry osób narażonych na
promieniowanie laserowe w świetle norm. Mag. Stomat., 1997, 7, 17 – 19.
21. Knychalska–Karwan Z.: Niektóre zagrożenia zdrowotne związane z pracą
lekarza stomatologa. Por. Stomat., 2004, 2, 34 – 38.
22. Knychalska–Karwan Z.: Zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów.
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2000.
23. Koradecka D.: Bezpieczeństwo pracy i ergonomia – podstawowe kierunki
badań i zastosowań. Ergonomia, 1998, 21, 1 – 2, 121 – 139.
24. Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracującym człowieku i jego
środowisku. Śląska Organizacja Techniczna, Katowice, 1992.
25. Krzywicki J.: Zasady ergonomii w pracy lekarza stomatologa. Czas. Stom.,
1972, XXV, 9, 777 – 782.
26. Książkiewicz A.: Ochrona wzroku. Mag. Stomat., 2001, 10, 69 – 70.
27. Kupka T., Tanasiewicz M., Wiśniewski M., Kalacińska J., Śliż B.: „Wesoły
Ząbek” – gabinet przyjazny pacjentowi. Mag. Stomat., 2002, 3, 41 – 44.
28. Lella A., Miśków K., Bladowski M.: Wpływ hałasu na narząd słuchu
współczesnych lekarzy stomatologów – jeden z elementów ryzyka zawo-
dowego. Mag. Stomat., 2002, 5, 62 – 63.
60 Literatura
29. Limanowska–Show H.: Istotna wartość udanej praktyki stomatologicznej –

umiejętność komunikowania się z pacjentem. Dental Forum Suplement,
2003, 23 – 24.
30. Mandat J.: Światło w gabinecie stomatologicznym. Mag. Stomat., 1996, 9,
63 – 64.
31. Polakowska B., Głuszcz–Zielińska A.: Próba oceny neurologicznej stanu
zdrowia lekarzy stomatologów. Medycyna Pracy, XLV, 1994, 3, 221 – 225.
32. Polakowska B., Iżycki J.: Choroby narządu ruchu i obwodowego układu
nerwowego u stomatologów jako problem diagnostyczny i orzeczniczy.
Medycyna Pracy, XLIV, 1993, 2, 181 – 185.
33. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 marca 2000 r. w sprawie wyma-
gań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia, urządzenia i sprzęt me-
dyczny, służące wykonywaniu indywidualnej praktyki lekarskiej. Dziennik
Ustaw Nr 20, Poz. 254.
34. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2003 r. w sprawie
szczegółowych warunków bezpiecznej pracy z aparatami rentgenowskimi
o energii promieniowania do 300 keV stosowanymi w celach medycznych.
Dziennik Ustaw Nr 173, Poz. 1681.
35. Skovsgaard H.: Raport o ergonomii i technice pracy opracowany przez dr
chirurgii stomatologicznej Herlufa Skovsgaarda dla firmy XO Dental Care.
36. Sordina G.: Ergonomia i racjonalna organizacja gabinetu stomatologiczne-
go. Mag. Stomat., 1997, 9, 49 – 54.
37. Süsser R.: Ochrona radiologiczna w radiodiagnostyce stomatologicznej.
Twój Prz. Stoma., 2002, 4, 16.
38. Szymański P.: Gabinet. Nowy Gab. Stom., 2003, 3, 12 – 15.
39. Wagner L.: Ergonomia pracy w gabinecie dentystycznym część I. Stomat.
Współ., 1995, 2, 3, 278 – 280.
40. Wagner L.: Meble w gabinecie stomatologicznym. Stomat. Współ., 1995, 2,
2, 161 – 162.
41. Zuchowski J., Blute M.: Zespół szyjno – barkowy. Czy jest to choroba per-
sonelu stomatologicznego? Mag. Stomat., 1997, 12, 24 – 25.

Ergonomia W Stomatologii - Podstawy PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ergonomia W Stomatologii - Podstawy PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKADEMIA MEDYCZNA W GDAŃSKU

Mirosława Pellowska-Piontek, Barbara Kochańska

© Copyright by Medical University of Gdańsk

Wydawca: Akademia Medyczna w Gdańsku

4. ZAGROŻENIA ZDROWOTNE LEKARZY STOMATOLOGÓW ............ 13

2. Niektóre pojęcia i definicje stosowane

Intensywność i czas Środowisko pracy: Czynniki psychologiczne:

Monotonia ZMĘCZENIE Choroby, ból, zaburzenia

Ryc. 1. Czynniki wpływające na zmęczenie wg Gradjeana (cyt. wg Z. Jańczuka).

Specyfika pola operacyjnego (zabiegowego) w jamie ustnej (1, 17)

Każde stanowisko pracy, w tym również stomatologiczne, można przedsta-

Ryc. 2. Podstawowy układ ergonomiczny w stomatologii (wg Z. Jańczuka z własną

3. Specyfika pracy lekarza stomatologa

3.2. Czynniki, które mogą obniżać efektywność pracy lekarza

zmniejsza się, a gromadzące się produkty przemiany materii powodują za-

4. Zagrożenia zdrowotne lekarzy

4.1. Schorzenia układu kostno – mięśniowego i nerwowego

tyłu głowy, skąd promieniuje do sklepienia czaszki i czoła, z wrażeniem ściska-

4.2. Uszkodzenia narządu wzroku (20, 22)

Uszkodzenia narządu wzroku u stomatologów mogą być różnego rodzaju:

4.3. Uszkodzenia narządu słuchu (22, 24, 28)

4.4. Zagrożenia drganiami mechanicznymi (5, 22, 32)

4.5. Pozostałe zagrożenia zdrowotne lekarzy stomatologów

 wirus zapalenia wątroby typu A, B, C,

5. Bezpieczeństwo i higiena pracy

6. Charakterystyka miejsca pracy lekarza

środków dezynfekujących. Kolorystyka mebli powinna być ciepła, przyjazna

Unit Aparatura Instrumentarium

Lekarz Pacjent Asysta

Przepisy dotyczące warunków pracy z aparatami rentgenowskimi o energii

jonizującego w pracowni rentgenowskiej, przekraczającej wartość 0,1 milisiwer-

6.2. Oświetlenie gabinetu stomatologicznego

 I obszar – pole operacyjne – 20000 luksów,

Ryc. 3. Diagram intensywności światła w przekroju poziomym (schemat autorek wzo-

Jeżeli lekarz ukończył 40 lat, powinien zwiększyć natężenie oświetlenia po-

Ryc. 4. Zalecana relacja intensywności oświetlenia pola zabiegowego i najbliższego

Przy projektowaniu oświetlenia w gabinecie stomatologicznym należy wziąć

Ryc. 5A i 5B przedstawiają prawidłową odległość wzroku lekarza od pola zabiegowego

Odległość wzroku lekarza od leczonego zęba powinna wynosić od 25 do

Oszczędność wzroku i minimalizacja ruchu gałek ocznych jest jedną z na-

7. Pozycje lekarza i pacjenta podczas

Wprawdzie praca wyłącznie w pozycji stojącej przy siedzącym pacjencie

7.1. Pozycje lekarza podczas wykonywania zabiegu

Ryc. 5C. Praca przy leżącym pacjencie (wg Skovsgaarda).

7.2. Pozycja pacjenta podczas zabiegu stomatologicznego

W tej pozycji występuje równomierne obciążenie tułowia oraz kończyn gór-

Korzyści wynikające z pracy przy leżącym pacjencie (17):

1. W pozycji leżącej jest mniejsze niebezpieczeństwo zachłyśnięcia się niż

Przeciwwskazania do przeprowadzenia zabiegów stomatologicznych

• choroby kręgosłupa (szczególnie odcinka szyjnego),

Zmiana II – zmiana wysokości ułożenia pacjenta względem podłogi

Ryc. 7. Zmiana pozycji lekarza dookoła ust pacjenta (wg L. Wagnera).

Ryc. 8. Zmiana ułożenia pacjenta względem podłogi (wg Z. Jańczuka).

Ryc. 9. Zakres ruchów głowy pacjenta (wg L. Wagnera).

Praca w żuchwie – płaszczyzna

Praca w szczęce – płaszczyzna

Praca w szczęce – płaszczyzna

Ryciny 1, 2 i 3 – obrazują zmianę IV, czyli położenie płaszczyzny zgryzowej

Ryc. 10. Przedstawia schematycznie trzystopniowe rozwarcie ust pacjenta

8. Podstawowe koncepcje wyposażenia

8.1. Koncepcja wg Schöna

8.2. Koncepcja wg Barkera

8.3. Koncepcja wg Kilpatricka

wirus zapalenia wątroby typu A, B, C,

I obszar – pole operacyjne – 20000 luksów,

pacjenta, który nie toleruje znacznego odchylenia głowy do tyłu, będąc

większość instrumentów powinna być przekazywana z lewej ręki asy-