UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRADAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA:

Materijali i robe u transportu

Tema rada: Materijali koji se koriste za tehniku transporta

Predmetni nastavnik: V. prof. dr. Sabira Salihovid

Asistent (saradnik): Ajdin Džananovid

Lejla Dedid, Dijana Kiso, Ema Pintol,

Studenti:
Ensar Turalid, Teodora Vitkovid
Broj indeksa: 7829, 7728, 7709, 7608, 7708
Usmjerenje: Cestovni saobradaj
Godina studija: Druga (II)
Rezultat rada:

Datum: 23.03.2018.
Sadržaj

1. Uvod ................................................................................................................................................ 2

2. Primjer praktične primjene pojedinih materijala u transportnoj infrastrukturi ............................... 3

3. Metalni materijali ............................................................................................................................ 4

4. Ţeljezni materijali ........................................................................................................................... 5

4.1. Čelik ........................................................................................................................................ 5

4.1.1. Nelegirani čelici ............................................................................................................... 7

4.1.2. Nehrđajudi čelici .............................................................................................................. 7

4.1.3. Drugi legirani čelici .......................................................................................................... 8

4.2. Označavanje čelika ................................................................................................................. 8

5. Neţeljezni materijali ....................................................................................................................... 9

5.1. Bakar ..................................................................................................................................... 10

5.2. Aluminij ................................................................................................................................ 11

5.3. Nikal...................................................................................................................................... 13

5.4. Drugi neţeljezni materijali .................................................................................................... 13

6. Ostali tehnički materijali ............................................................................................................... 15

7. Praktična primjena pojedinih materijala u transportnim sredstvima ............................................. 23

8. ZAKLJUČAK ............................................................................................................................... 25

LITERATURA ..................................................................................................................................... 26

1
1. Uvod

Materijali za tehniku transporta su oni materijali koji se koriste za proizvodnju

transportnih sredstava i infrastrukture. U tom smislu postoji veliki broj materijala te su
moguće podjele istih na kategorije koje zaokruţuju njihovu primjenjivost u tehničko-
tehnološkoj transportnoj praksi. Selektovanje materijala je determinisano njihovom
namjenom, pa postoje:

- materijali za transportnu infrastrukturu,

- materijali za mobilne kapacitete i

- materijali za pretovarnu mehanizaciju.

Kompleksnost upotrebe materijala za tehniku transporta ne daje mogućnost

sveobuhvatnog pristupa u kategorizaciji tehničkih materijala. Iako se podjela materijala moţe
izvršiti na metalne i nemetalne, ili prema drugoj podjeli na prirodne i vještačke, takve podjele
ne daju dovoljno jasnu predstavu o konstrukcijski funkcionalnim specifičnostima i
aplikativnim raznolikostima pojedinih ugradbenih materijala. Savremeni naučni i
informatički proces baziran je prvenstveno na razvoju postojećih i otkrivanju novih,
vještačkih tehničkih materijala, kao rezultat rastuće potrebe za raznovrsnim materijalima
konkurentnog kvaliteta i mase, posebno u ekstremnim uslovima primjene i smanjenja mase,
kao što je slučaj kod aviona i automobila.

Podjela koja bi dala dovoljno jasnu predstavu o fuknkcionalnim karakteristikama

materijala je na: metale i legure metala, keramiku i stakla, polimere, kompozite,
poluprovodnike i ostale materijale.

Navedena podjela daje mogućnost izbora materijala za konkretnu primjenu, uz

poznavanje tehničko-tehnoloških, ekoloških i ekonomskih specifičnosti, sa ciljem veće
bezbijednosti i sigurnosti transportnog procesa, kao i očuvanja upotrebne vrijednosti robe
koja se transportuje.

2
2. Primjer praktične primjene pojedinih materijala u transportnoj
infrastrukturi

KOLOVOZ

ZAŠTITNA ODBOJNA OGRADA

Slika 1. Gornji ustroj autoputa

Gornji ustroj ceste podrazumijeva sam kolovoz i sastoji se od dva glavna dijela, i to
od kolovoza i podloge. Kolovoz je završni sloj, a najčešće se sastoji od habajućeg
površinskog sloja i veznog binderskog sloja. Podloga se sastoji od dva ili tri sloja. Ona se
izraĎuje od različitog materijala, a kvalitet pojedinih slojeva opada po dubini. 1

Kvalitet izrade podloge ceste i cestovnog zastora u prvom redu zavisi od materijala i
ugradbene tehnologije, tako da ćemo konkretnu primjenu odreĎenih vrsta materijala objasniti
na primjeru prikazanom na Slici 1.

Za izvedbu kolovoza upotrebljava se prirodni i vještački kamen, a kao vezno sredstvo

cement. Vezna sredstva sluţe za povezivanje zrna pri izradi kolovoznog zastora. Dijele se
na: silikatna (cement i vodeno staklo) i ugljikohidratna (katran, prirodni asfalt, bitumen i
razrijeĎeni bitumen i razne emulzije).
Obzirom na kvalitet pomenutih materijala, primjera radi, katran je slabiji od bitumena, pa
se koristi iznimno na sporednim cestama.

1
https://www.prometna-zona.com/gornji-ustroj-ceste/

3
 Podloge se izvode od različitih vrsta materijala, i to od lomljenog kamena, šljunka,
tučenca, itd.
 Kada je riječ o saobraćajnim znakovima, izraĎuju se od aluminijskog lima debljine 2 ili
3 mm sa dvostruko povijenim rubom koji osim dodatne čvrstoće znaka sluţi i za prihvat
znaka na stub. Naljepnice za znakove se izraĎuju od 3M svjetloodbojnih folija. Vezni
elementi – šelne se izraĎuju od aluminijumskog lima s cinčanim vijcima i maticama.
 Elemenat čelične zaštitne odbojne ograde tzv. nosač odstojnika i/ili branika, izraĎuje
se od mehanički otpornog materijala, odreĎenog profila i duţine koji osigurava nošenje
branika u odreĎenoj poziciji i djeluje zajedno s odstojnikom (kad ga ima).
Osnovni materijali za izradu zaštitne ograde su:
• čelični limovi, trake i profili iz konstrukcijskih čelika DIN EN 10025 kvaliteta S235 JR i
S235JRG2; • vijci klase čvrstoće 4.6 HRN EN ISO 898-1; DIN 267-10, • matice M10
klase čvrstoće 5 DIN 555; matice M16 klase čvrstoće 4 DIN 555; podloške DIN 126.2

3. Metalni materijali

Metali su materijali koji su najzastupljeniji u proizvodnji i primjeni u okviru svih

segmenata ţivota. U hemiji, metal je hemijski element, spoj ili legura. Sve njih karakterišu
osobine kao što su: metalni sjaj, električna i toplotna provodljivost, plastičnost, pravilan
raspored atoma u kristalnoj rešetci. Metali imaju osobinu jednostavne i lake obradivosti, ali i
velike čvrstoće, što ih čini idealnim konstruktivnim materijalom. U PSE metali čine najveću
grupu elemenata, odnosno ukupno 84 od 107 do sada poznatih elemenata čine metali, te ih je
moguće podijeliti u četiri grupe:

i. teški metali (Fe, Ni, Cr, Mo, V, Mn),

ii. laki metali (Al, Li, Ti),
iii. plemeniti metali (Ag, Au, Pt) i
iv. ostali metali (Ge, Si, Ga).

U okviru osnovne podjele metalnih materijala na željezne i neželjezne materijale,

predstavnici ţeljeznih materijala su čelici i livena gvožĎa, dok se najčešće kao predstavnici

2
http://www.prometna-signalizacija.com/zastitne-ograde/odbojne-ograde/

4
neţeljeznih materijala u tehničkoj praksi susreću legure bakra, aluminija, nikla, magnezija,
titana i cinka.

4. Željezni materijali

Ţeljezni materijali su materijali za koje s pravom moţemo reći da su tipični,

najrasprostranjeniji i napoznatiji tehnički materijali. Ţeljezo i njegove legure (u prvom redu
čelik) učestvuju sa gotovo 90 procenata u svjetskoj proizvodnji metala. Čvrstoća i sposobnost
oblikovanja u praktične oblike, izrazita i permanentna deformabilnost, dobra električna i
toplotna provodnost su samo neke od tzv. metalnih osobina.

Širok obim mehaničkih, fizičkih i hemijskih osobina ţeljeznih legura, čiji je osnovni
hemijski element ţeljezo, utiče na to da su ove legure najviše korišteni materijali u svim
oblastima mašinstva - u automobilskoj industriji, ţeljezničkom transportu, brodogradnji,
mostogradnji, za izradu elemenata mašina , kao i mnogim drugim oblastima industrije.

4.1. Čelik

Veliki značaj u cjelokupnoj infrastrukturi pripada čeliku, koji se moţe definisati kao
materijal koji sadrţi ţeljeza više nego bilo kojeg drugog pojedinačnog elementa, sa sadrţajem
ugljika manjim od 2%. Jednostavno rečeno, čelik je legura ţeljeza i ugljika sa ostalim
elementima, te se općenito koristi u graĎevini i drugim granama zbog svoje visoke zatezne
čvrstoće i niske cijene. Za čelik se moţe reći da obiljeţava eru industrijske revolucije. Njega
pored standardnih metalnih osobina, odlikuje povećana sposobnost da prihvati elastična
naprezanja, a sposobnost akumuliranja energije sudara bolje od bilo kog drugog materijala
čini ga posebno značajnim u atomobilskoj industriji. U transpotnoj tehnici, kao osnovni
materijal, primjenjuje se za izradu ventila, ventilskih opruga, klipnjača, radilica, zupčanika,
magneta, osovina i niz drugih konstrukcija i elemenata. Proizvodi od čelika, shodno njegovoj
namjeni, pojavljuju se u različitim oblicima kao otkovci, limovi, profili, šipke, uţad i dr, a u
tehničkoj dokumentaciji označeni su pomoću slovnih i brojčanih simbola u odnosu na

5
primjenu i glavne karakteristike (mehaničke, fizičke, hemijske), čime se obezbjeĎuje njihova
skraćena identifikacija.

Postoji više različitih podjela čelika koje su bazirane na hemijskom sastavu, namjeni
ili nekom drugom karakterističnom svojstvu. Prema standardu BAS EN 10020:2002,
definisanje i klasificiranje vrsta čelika, moguća je podjela na:

 nelegirane čelike,
 nehrĎajuće čelike i
 druge legirane čelike.

Slika 2. Čelični zupčanik

6
4.1.1. Nelegirani čelici

Nelegirani čelici mogu biti:

o nelegirani kvalitetni čelici, koji općenito imaju specificirane zahtjeve za: ţilavost,
veličinu zrna, sposobnost oblikovanja itd.
o nelegirani specijalni čelici, koji imaju veći stepen čistoće nego kvalitetni čelici i
poboljšane osobine kod propisanih tačno definisanih zahtjeva. Ove osobine uključuju
visok ili strogo kontrolisan napon točenja ili vrijednost otvrdnjavanja.

4.1.2. NehrĎajući čelici

NehrĎajući čelici se dijele prema sljedećim kriterijima:

1. prema sadržaju nikla:

o ispod 2,5 % Ni,
o jednako ili iznad 2,5 % Ni.
2. prema glavnim osobinama:
o korozivno otporni,
o vatrootporni,
o otporni na puzanje.

Slika 3. Cijevi od nehrĎajućeg čelika

7
4.1.3. Drugi legirani čelici

Drugi legirani čelici su:

o legirani kvalitetni čelici tj. vrste čelika za koje postoje zahtjevi za ţilavost, kontroliranu
veličinu zrna ili sposobnost oblikovanja - zavarivi sitnozrnati konstrukcioni čelici,
uključujući posude pod pritiskom (specificirani minimalni napon točenja, sadrţaj
legirajućih elemenata, minimalna energija udara na kriogenim temperaturama),
o legirani čelici za šine, čelične štapove,
o legirani čelici za toplo ili hladno valjane pljosnate proizvode (isključujući čelike za
posude pod pritiskom i cijevi),
o legirani čelici koji se primjenjuju u elektrotehnici i koji sadrţe samo Si (silicijum) ili Si i
Al (aluminijum),
o legirani specijalni čelici tj.vrste čelika drugačije od nehrĎajućih čelika koje karakterizira
precizna kontrola hemijskog sastava i uslova proizvodnje kako bi se osigurale poboljšane
specificirane osobine, kao npr. čelici za mašinogradnju, posude pod pritiskom, čelici za
leţajeve, alatni čelici, brzorezni čelici, niklovi čelici sa kontrolisanim koeficijentom
širenja i električno otporni čelici.

4.2. Označavanje čelika

Za označavanje čelika koriste se dva sistema:

1) kratki naziv : prema BAS EN 10027-1:2001, EN 10027

2) oznaka brojevima : prema BAS EN 10027-2:2001, EN 10027

Prema kratkom nazivu, označavanje čelika podrazumijeva označavanje u skladu sa

njegovom namjenom i mehaničkim ili fizičkim osobinama. Oznaka prema brojevima
podrazumijeva označavanje čelika prema njegovom hemijskom sastavu.

Oznaka prema kratkom nazivu se sastoji od slovnih i brojčanih oznaka o

karakteristikama datog čelika. Neke od slovnih oznaka su sljedeće:

o S - konstrukcioni čelici,
o P - čelici za rad pod pritiskom (čelici za rezervoare),

8
o L - čelici za cjevovode,
o E - čelici za mašinogradnju (strojogradnju),
o B - čelici za armirani beton praćeni brojem koji je karakteristika napona tečenja (u
N/mm2),
o Y - čelici za prednaprezanje (prednapinjanje),
o R - čelici za oblike tračnica,
o H - hladno valjani ravni (pločasti) proizvodi.

Nakon navedenih slovnih oznaka slijede brojčane oznake koje se odnose na

minimalni napon tečenja izraţen u N/mm2 za područje najmanje debljine. Iza brojčanih
oznaka mogu se naći dopunske oznake koje pobliţe predstavljaju karakteristike datog čelika.
One postoje jer osnovne oznake često nisu dovoljne za jednoznačno označavanje jedne vrste
čelika. Sve navedene oznake, glavne i dopunske se nalaze u standardu.

Kada je u pitanju označavanje čelika prema brojevima podrazumijeva predstavljanje

hemijskih osobina čelika. Ovom oznakom se definiše hemijski sastav legure sa
predstavljenim procentualnim udjelom odreĎenih legirajućih elemenata.

5. Neželjezni materijali

Pored ţeljeznih metalnih materijala, drugu vaţnu grupu tehničkih materijala čine
neţeljezni metalni materijali. Neželjezni metali se u inţenjerskoj praksi vrlo često nazivaju i
obojeni metali. Obojeni metali predstavljaju skup vrlo različitih metala. Naziv „obojeni“
dolazi najprije od bakra jer ima karakterističnu crvenkastu boju. Ostali obojeni metali
većinom su metalno srebrnog do sivog sjaja. Neke od osobina neţeljeznih metalnih materijala
su: otpornost na koroziju, dobra obradivost, visoka električna i toplotna provodnost, mala
gustina, boja...

Za transportnu tehniku posebno su značajni bakar i njegove legure, aluminijum i

njegove legure, nikal i njegove legure, magnezijum, titanijum, cink, visokotopljivi metali i
metalna stakla.

9
 Slika 4. Pregled i podjela neželjeznih materijala

5.1. Bakar

Bakar je metal koji se široko upotrebljava kao čist metal, ali i u kombinaciji sa drugim
metalima u obliku legura. Bakar je metal crvenkaste boje. Temperatura topljenja mu je
1.083°C. Bakar kristališe u kubnoj površinski centriranoj rešetki. Ima relativno visoku
vrijednost specifične gustine od 8,94 g/cm3. Bakar ima visoku električnu i toplotnu
provodljivost koje zavise od njegove čistoće i stanja. Posjeduje i dobru otpornost na koroziju
u običnim atmosferskim uslovima, slatkoj i morskoj vodi i drugim agresivnim sredinama, ali
je neotporan na organske kiseline, amonijak i gasove koji sadrţe sumpor. Bakar se dobro
obraĎuje deformacijom, loše se obraĎuje rezanjem i ima loša livačka svojstva (rastopljen lako
rastvara gasove, pa odlivci poslije očvršćavanja ostaju porozni i imaju veliko skupljanje).

10
 Zbog relativno loših mehaničkih osobina, bakar je svoju upotrebu pronašao samo u
slučaju kada je potrebna visoka električna i toplotna provodljivost, koje su njegova primarna
osobina. Poboljšavanje mehaničkih osobina i otpornosti na koroziju postiţe se legiranjem sa
legirajućim elementima, sa kojima gradi dvije onovne grupe legura:

 mesing - legura bakra sa cinkom,

 bronze - legure bakra sa metalima (Sn, Al, Be i Pb).

Mesing je najrasprostranjenija legura bakra, sa vrlo raznolikom primjenom, zbog

karakteristike veoma dobre električne i toplotne provodljivosti, dobrih mehaničkih osobina,
dobre otpornosti na koroziju i sposobnosti obrade u hladnom i toplom stanju. Plastičnom
preradom od mesinga se izraĎuju: ploče, limovi, trake, profili, cijevi, ţice i okovci. Od legura
mesinga za livenje mogu se dobiti odlivci liveni u pijesku, kokilama, pod pritiskom i
centrifugalno.

Kalajne, aluminijske, berilijumove i olovne bronze sadrţe različite osnovne

legirajuće komponente. Aluminijske bronze dodatno legirane sa gvoţĎem, manganom i
niklom imaju visoku dinamičku čvrstoću; berilijumove bronze imaju kombinaciju čvrstoće,
izduţenja i tvrdoće, otpornost na koroziju i habanje i upotrebljavaju se za opruge, zupčanike,
membrane, ventile, a olovne bronze imaju visoka antifrikciona sojstva i upotrebljavaju se za
izradu kliznih leţajeva koji rade pri velikim brzinama i pritiscima.

5.2. Aluminij

Aluminij je hemijski element sa simbolom Al i atomskim brojem 13. Aluminij je

srebrenasto-bijeli lahki metal. On je treći najzastupljeniji element i najčešći metal u Zemljinoj
kori. Kombinacija osobina koje posjeduje čine ga izuzetno podesnim materijalom u različitim
područjima tehničke primjene.

Aluminij je mekan, relativno krt i sjajan metal. Lagan je, moţe se kovati, valjati u
vrlo tanke listiće i izvući u fine niti. Po plastičnosti je treći, a po kovnosti šesti od tehnički
vaţnih metala. Dobar je vodič topline i električne struje. Iako spada u skupinu neplemenitih
metala, vrlo je otporan prema utjecaju korozivnih tvari kao što su voda, dušične kiseline,
mnoga organska otapala, te atmosferski utjecaji. Uzrok postojanosti je stvaranje tankog

11
oksidnog sloja na površini metala koji se ne ljušti i štiti metal od daljnje oksidacije.
Aluminij nije otrovan. Tehnički čisti aluminij kao konstrukcioni materijal koristi se za
dijelove konstrukcija koje nisu izloţene jakim mehaničkim naprezanjima, ali zahtjevaju
visoku plastičnost, postojanost prema koroziji, dobru zavarljivost i dobru električnu i toplotnu
provodljivost. Poboljšanje osobina se postiţe legiranjem.

Tabela 1. Familije legura aluminijuma

Legure aluminija dijele se na legure za plastičnu preradu i legure za livenje, a prema

dominantnim legirajućim elementima dijele se u sljedeće grupe:

 Al-Mn legure, koje se primjenjuju za industrijske i kuhinjske ureĎaje i posuĎe,

krovove i ambalaţe,

 Al-Mg legure; primjenjuju se u brodogradnji, za brodsku opremu, za hidroavione,

 Al-Mg-Si legure, koje se koriste za putna i šinska vozila, u brodogradnji, za mašinske

dijelove i sl,

 Al-Si legure; koriste se za izradu klipova SUS motora,

 Al-Cu-Mg, Al-Zn-Mg, Al-Cu-Si legure, koje odlikuju najbolja mehanička svojstva i

koriste se za izradu dijelova aviona i drugih vozila koja su izloţena visokim
naprezanjima.

12
5.3. Nikal

Nikal je metal srebrenasto bijele boje, ima relativno visoku specifičnu gustinu od 8,9
g/cm3 i temperaturu topljenja 1.453 °C. Nikal kristališe u kubnoj površinski centriranoj
rešetki koja mu obezbjeĎuje visoku sposobnost oblikovanja. Ima dobru toplotnu i električnu
provoĎljivost, magnetičan je do temperature od 360 °C, a preko ove temperature je
nemagnetičan. Tehnički čist nikal, zbog svoje visoke otpornosti na koroziju, upotrebljava se
za izradu komponenata mašina i ureĎaja u hemijskoj, prehrambenoj i procesnoj industriji, kao
i za komponente u aerokosmonautici i elektronici. Nikal se upotrebljava kao legirajući
elemenat u mnogim legurama, jer ima velikog uticaja na povećanje čvrstoće ţilavosti i
otpornosti na koroziju. Najveći praktični značaj nikal ima preko svojih vatrootpornih legura.

Legure nikla se primjenjuju u proizvodnji dijelova gasnih turbina, opreme za termičku

obradu, vratila pumpi, opruge, sjedišta ventila.

5.4. Drugi neželjezni materijali

Titan je metal srebrenaste boje, male specifične teţine. Njegove fizičke osobine se
znatno razlikuju od fizičkih osobina najčešće korištenih komercijalnih metala.

Tipične osobine titana jesu:

o visoka tačka topljenja,

o velika otpornost na koroziju u oksidirajućim sredinama,

o dobre mehaničke osobine,

o mala specifična teţina.

Zahvaljujući tim osobinama više od 70% svjetske proizvodnje titana troši se u

avionskoj i raketnoj industriji, uglavnom zbog vrlo povoljnog odnosa teţine i čvrstoće. Od
titana se izraĎuju prvenstveno rotori gasnih turbina i kompresora, ramovi mlaznih motora,
zavrtnji i drugi mašinski elementi u vazduhoplovstvu. Zbog svojih visokih antikorozionih
osobina titan se koristi u hemijskoj industriji za izradu koroziono opterećenih posuda i

13
cjevovoda. On je posebno otporan na oksidirajuće medije, hlor i njegove spojeve, pa se
mnogo koristi u PVC -industriji, industriji papira i tekstila i kod prerade morske vode. Samo
relativno visoka cijena ograničava njegovu veću upotrebu, ali ipak trend potrošnje titana u
svijetu je vrlo visok.

Slika 5. Airbus A380 ima 146 t titanijskih legura

Magnezij spada u najlakše tehničke metale, te ga pored niske gustoće odlikuje mala
tvrdoća i čvrstoća. U transportnoj tehnici široku primjenu su našle magnezijeve legure koje se
izraĎuju od magnezija čistoće 99,7% uz dodavanje potpuno čistih legirajućih elemenata ili
predlegura. Kao najvaţniji legirajući elementi koriste se Al, Zn, Mn i Si. Legure magnezija se
koriste kod izrade dijelova transportnih sredstava, rezervoara za gorivo, uljnih sistema,
konstrukcija za upravljanje i drugih elementa transportne tehnike gdje se traţi mala masa, ali
i pogodnost za zavarivanje i toplotnu provodljivost. Posebno značajan udio magnezijevih
legura je u avio i raketnoj industriji.

Cink spada u grupu teških metala. Odlikuje ga najveći koeficijent toplotnog širenja,
niska tačka topljenja i korozivna otpornost. Posebno je značajna legura cinka i bakra –
mesing.

14
Visokotopljivi materijali su metali: volfram, tantal, renij, osmij, molibden, a odlikuje ih
visoka tačka topljenja i izrazito visoka tvrdoća. Poseban značaj imaju sinterovani
visokotopljivi materijali koji se uglavnom koriste u mašinogradnji i avio i svemirskoj tehnici.

Metalna stakla su neureĎene guste slagaline kuglica nejednake veličine i imaju neka bolja
svojstva nego obični metali. Stakleni materijali imaju amorfnu, nekristalnu strukturu, koja ih
čini iznimno čvrstim, ali krhkim. S druge strane, kristalna struktura metala odgovorna je za to
što metali na mikrostrukturnoj razini pruţaju otpor i pukotinama i stranim tijelima i
oštećenjima. Odlikuju se većom čvrstoćom i boljom plastičnošću. U odnosu na obične
polikristalne metale otporniji su na koroziju i razne kemijske utjecaje. To je zato što su
granice kristalnih zrna najaktivnija mjesta u običnom polikristalnom metalu. U metalnom
staklu nema kristalnih zrna niti granica meĎu njima, pa zbog toga metalna stakla pokazuju
veću otpornost prema različitim hemijskim agensima. Bolja mehanička svojstva metalnog
stakla takoĎer proizlaze zbog odsustva kristalnih zrna. Metalna stakla su novi materijali
budućnosti. Njihovom je istraţivanju pristupio veliki broj naučnika širom svijeta.

6. Ostali tehnički materijali

Istraţivanja na području materijala, posljednjih su 15-tak godina izrazito usmjerena na

razvoj različitih nemetalnih materijala, fundamentalno drugačijih u pogledu primjene i
karakteristika u odnosu na metale. Posebno što se tiče kompozitnih materijala, tehničke
keramike, polimera, stakla i poluprovodnika.

Vještački materijali imaju znatno višu cijenu u odnosu na metale, posebno jer se ne
proizvode u velikoj tonaţi ali imaju širok spektar varirajućih osobina, te samim tim i veoma
široku primjenu. Posebno značajne osobine ogledaju se u povećanoj korozionoj postojanosti,
jednostavnoj preradi, manjoj gustoći i slično.3

Usavršavanje materijala smanjuje teţinu vozila što dovoljno govori o značaju

izučavanja materijala kao što su plastike, keramike, kompoziti, elastomeri i mnogi drugi

3
Behmen, A., Salihovid, S., Materijali i robe u transportu, knjiga 1, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet za saobradaj
i komunikacije, 2007.

15
 Svaki model automobila u budućnosti sadrţavat će materijale koji mu smanjuju masu.
Inovativni materijali zajedno s novim postupcima proizvodnje i ojačane strukture imat će pri
tome vaţnu ulogu. Za sada oko 15 % ukupne mase automobila čine plastični materijali i
njihova se uporaba ubrzano povećava.

Slika 6. PredviĎeni porast uporabe materijala u automobilskoj industriji

Tehničke keramike

Keramika dolazi od starogrčke riječi keramikos (grčki: κεραμικός), i označavala je

glinu; keramički materijali su danas sloţeni hemiski spojevi koje odlikuju visoka
temperaturna, hemijska i koroziona stabilnost.

Tabela 2. Tabelarni prikaz prednosti i nedostataka tehničke keramike

Prednosti
visoka temperaturna, hemijska i koroziona
stabilnost
visoka tvrdoda i čvrstoda
otpornost puzanju
viši modul elastičnosti
niska gustoda
otpornost na trošenje
Nedostaci
mala žilavost, visoka krhkost
niska otpornost toplinskom umoru
(šoku)
velika rasipanja vrijednosti za
svojstva
visoki troškovi sirovina i postupaka
oblikovanja
niska vlačna čvrstoda

16
Primjena

Keramički materijali imaju široku primjenu; od izrade graĎevinarskih opeka,

crjepova, sanitarne opreme, alata za rezanje metala, vatrostalnih obloga loţišta, vjetrobrana i
stakala vozila, svjećica motora, dielektrika kondenzatora, senzora, magnetnih memorija. I
svemirska letjelica Space Shuttle ima toplotnu izolaciju od 25 000 lakih poroznih keramičkih
pločica, koje joj štite aluminijsku oplatu od prekomjernog grijanja pri prolazu letjelice
velikom brzinom kroz Zemljinu atmosferu.4

Slika 7. Svjećica sa izolatorom od keramike

Prema sastavu razvrstavamo ih u dvije glavne skupine:

 oksidne kremike,

 neoksidne keramike.

Tipični predstavnici oksidne keramike su aluminijev oksid i cinkovi oksidi.

Aluminijev oksid (Al2O3) je najvaţniji materijal iz grupe oksidne keramike s najširom

primjenom.

4
https://hr.m.wikipedia.org/wiki/Keramika

17
 Slika 8. Klizni ležaj od tehničke keramike

Polimeri

Vještački proizvedeni materijali najvećim dijelom graĎeni od ugljika, vodika, kisika,

a ponekad sadrţe i klor, fluor, dušik. Do njih se dolazi preradom prirodnih sirovina (celuloze)
ili se dobivaju hemijskom sintezom iz pojedinih frakcija nafte. Ova vrsta materijala poznala
je pod nazivom plastika. Jedan od materijala koje najčešće srećemo u svakodnevnom ţivotu i
predstavljaju jednu od najvaţnijih grupa tehničkih materijala upravo zbog njihove najvaznije
osobine plastičnosti.

Hemijske veze koje sačinjavaju polimere (molekule monomera spojene u dugačke

lance) uzrok su niskoj čvrstoći i niskoj tački topljenja u odnosu na metalne materijale i imaju
visoku hemijsku reaktivnost prema nemetalima. Uprkos tome polimeri su višestruko korisni
materijali, a ekspanzija njihove primjene počinje razvojem tehničkih polimera sa dovoljno
visokom čvrstoćom i krutošću koji mogu zamjeniti metalne materijale.

Najviše sluţe kao konstrukcijski materijali i upotrebljavaju se svuda gdje i uobičajeni

materijali: metali, drvo, keramika, staklo, tekstilna vlakna, kaučuk, guma i slično, ali su zbog
svojih posebnih svojstava našli i specifičnu primjenu te omogućili napredak u mnogim
područjima ljudske djelatnosti.

Najrašireniji polimerni materijal je polietilen, zatim akril, najlon i silikon.

18
Kompozitni materijali

Predstavljaju grupu najstarijih sloţenih konstrukcionih materijala. GraĎeni su od

meĎusobno čvrsto spojenih različitih materijala radi dobijanja novog, drugačijeg materijala, s
fizikalnim ili hemijskim svojstvima koja nadmašuju svojstva pojedinačnih dijelova. Drugim
riječima kompoziti predstavljaju kombinacije superiornih svojstava pojedinačnih materijala.
Razlikuju se kompoziti ojačani vlaknima, kompoziti ojačani česticama, strukturni kompoziti i
stanična kruta tijela.

Slika 9. Materijali korišteni na zrakoplovu Boeing 787 Dreamliner

Najbolji primjer kompozitnog materijala je fiberglas ili stakloplastika koji

predstavlja kompozit staklenih vlakana ugraĎenih u polimer, odnosno staklene niti
meĎusobno povezane sintetskom smolom. Zbog dobrih mehaničkih svojstava (čvrstoće i
elastičnosti) i otpornosti na hemijske utjecaje uveliko se primjenjuje kao zamjena za
materijale kao što su drvo,
Prednosti Nedostaci
staklo, metal i sl.
otpornost na koroziju imaju odreĎen vijek trajanja
dugotrajnost, lako odrţavanje zahtjevaju poseban transport
mogućnosti izrade vrlo poseban način skladištenja
sloţenih oblika
mogućnost spajanja dijelova vruće stvrdnjavanje
tijekom samog postupka materijala je neophodno uz
proizvodnje odgovarajuću opremu

19
Elastomeri ili gumeni materijali

Predstavljaju produkt procesa vulkanizacije odnosno umreţavanje prirodnog ili

vještačkog kaučuka sa sumporom. Ranije se koristio samo prirodni kaučuk, meĎutim, usljed
povećane potrebe za gumenim materijalima koji danas imaju jako široku primjenu preferira se
proizvodnja sintetskog kaučuka.

Tabela 3. Tabelarni prikaz prednosti i nedostataka elastomera

Prednosti Nedostaci

Dobar izolator Niska tačka topljenja

Visoka elastičnost Podložnost habanju

dobro prigušenje trenja i Slaba krutost
vibracija
Mala gustoda Niska čvrstoda

Glavna osobina gumenih materijala je elastičnost koja se prvenstveno koristi kada je

potrebno ublaţiti trenje, vibracije i udarce kao amortizacioni materijal (posebno u transportnoj
industiji). Najznačajniju primjenu imaju kod proizvodnje pneumatika na automobilima i svim
vrstama letjelica. TakoĎer se koristi kao izolacioni materijal na električnim vodičima, te za
razne vrste crijeva i zaptivača. 5

Slika 10. Gumeni materijal u izradi pneumatika za cestovna vozila

5
http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=23771

20
Poluprovodnici

Predstavljaju relativno novu grupu materijala koji imaju vrijednost električne

konduktivnosti, zahvaljujući čemu ne spadaju ni u provodnike ni u izolatore. Ovu osobinu
poluprovodnosti elektične struje posjeduje mali broj elemenata. U periodnom sistemu
elemenata u poluprovodnike ubrajamo samo silicijum i germanijum.

Moderno shvatanje osobina poluprovodnika oslanja se na kvantnu fiziku i objašnjava

pokretanje elektrona i rupa u kristalnoj rešetci. Unikatni raspored kristalne rešetke kod
silicijuma i germanijuma kao elemenata IV grupe periodnog sistema čini da u spoljašnjem
atomskom omotaču imaju četiri valentna elektrona. Ovi elektroni grade kovalentne veze sa
valentnim elektronima susjednih atoma i predstavljaju najčešće korištene elemente u pripremi
poluprovodničkih materijala.

Prošireno znanje u domenu poluprovodničkih materijala i fabrički procesi uzrokovali

su porast u kompleksnosti i brzini mikroprocesora i memorijskih ureĎaja.

Postoje dvije vrste poluprovodnika:

 elementarni materijali ili čisti poluprovodnici (germanijum i silicijum),

 primjesni poluprovodnici (provodnost poluprovodnika moţe postati velika ako mu se

prilikom kristalizacije ravnomjerno dodaju pogodne primjese) - poluprovodnici N-tipa, p-
tipa.6

Slika 11. Atom germanija

6
http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=23771

21
Drvo

Riječ je o konstrukcionom materijalu koji je poznat kao najstariji i danas zauzima

značajnu ulogu u transportnoj tehnici zbog svoje jednostavnosti, pristupačnosti i obradivosti.
Koristi se za izradu jedrilica, elisa, vagona, školjki kamiona, brodova, kontejnera, paleta i niza
drugih elemenata. Jedinstvene osobine drveta su prije svega dobre mehaničke karakteristike
koje su uslovljene nehomogenom vlaknastom strukturom, zatim mala sprecifična masa i
pogodnost za obradu. Nedostatak drveta kao konstrukcionog materijala je truljenje.7

Mehanička svojstva drveta zavise od: smjera sile u odnosu na smjer vlakanaca, vrste
drveta, teţine drveta, pravilnosti graĎe drveta, vlage drveta. Prirodna trajnost drveta je
njegova sposobnost da se odupre biološkim i abiološkim utjecajima. Ona ovisi o vrsti drveta,
te mjestu i načinu upotrebe drvenog proizvoda.

Prema prirodnoj trajnosti, drvo se dijeli na:

 vrlo trajno (bagrem, kesten, hrast, duglazija),

 trajno (bor, jela, smreka, jasen),

 slabo trajno (topola, bukva, lipa).

Slika 12. Jedrilica napravljena od drveta

7
Behmen, A., Salihovid, S., Materijali i robe u transportu, knjiga 1, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet za saobradaj i
komunikacije, 2007.

22
Razni materijali za spajanje

Koriste se za formiranje nerastavljivih veza u proces lemljenja lijepljenja i

zavarivanja. U procesu lemljenja koriste se legure kalaja i olova, bakar, cink, aluminijium,
nikl, titan, mangan i slično. U postupku zavarivanja dodatni materijal mora biti što sličnijeg
sastava kao materijali koji se spajaju. Postupak lijepljenja vrši se korištenjem raznih vrsta
konstrukcijskih ljepila različitog hemijskog sastava.

7. Praktična primjena pojedinih materijala u transportnim sredstvima

Primjena materijala za tehniku transporta se odnosi i na transportna sredstva koja su

svakodnevno podvrgnuta eksploataciji, te prevozu kako ljudi tako i različitih vrsta robe. U
nastavku ćemo objasniti različite vrste materijala koji ulaze u sastav SUS motora cestpvnih
vozila.

Klip

IzraĎuje se najčešće od legura aluminijuma, i to: Al Si 25 Cu Ni, Al Si 21 Cu Ni, Al Si

18 Cu Ni, Al Si 12 Cu Ni. Ove legure u svom sastavu pored osnovnog elementa aluminija
sadrţe silicij, bakar i nikl. Pored legura aluminija, za klipove se koriste i sivo liveno gvoţĎe i
nodularni sivi liv. Alumnij se koristi jer ima male inercione sile i dobar prenos toplote. 8

Klipni prstenovi (karike)

Zbog nepovoljnih uslova u kojima rade, karike moraju imati dovoljnu čvrstoću na
povišenim temperaturama, biti otporne na habanje pri povišenim temperaturama i imati mali
koeficijent trenja pri povišenim temperaturama i pri nedovoljnom podmazivanju. Zbog toga
se koristi sivo liveno gvoţĎe. Kod visokonapregnutih klipnih prstenova koristi se sivo liveno
gvoţĎe legirano sa manganom, hromom, molibdenom, volframom, niklom i bakrom.

Klipnjača

Klipnjače se rade uglavnom kovanjem od visokolegiranih čelika za poboljšanje,

uglavnom hrom-molibden čelici.

8
Filipovid, I., Cestovna vozila, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet za saobradaj i komunikacije, 2002.

23
 Vratila i osovine

Najčešće se koriste S275JR- konstrukcioni čelici minimalnog napona razvlačenja 275

2
N/mm i ţilavosti 27J. Za veća opterećenja se koriste E355- čelici za mašinogradnju napona
razvlačenja 335 N/mm2. Kod većih zahtjeva mogu se koristiti čelici za poboljšanje C35E,
C45E- ugljenični čelik sa 0,35%, odnosno 0,45% ugljika, kao i 42CrMo4- čelik sa legirajućim
elementima Cr (hrom) i Mo (molibden). Koljenasta vratila se izraĎuju od čelika za
poboljšanje.

Blok motora

Najčešće su blokovi izraĎeni od sivog lijeva koji je relativno velike tvrdoće, a u

masovnoj proizvodnji se moţe s lakoćom i jeftino obraĎivati. Tvrdoća bloka se moţe još i
povećati raznim dodacima ţeljezu. Blokovi motora se mogu i izraĎivati od legure aluminija.
Odlikuje ih manja teţina i bolje provoĎenje topline, ali su skuplje. Budući da bi se cilindri od
lakog lijeva prebrzo istrošili, u provrte se obično umeću košuljice od specijalnog sivog lijeva.
Klizna staza košuljice se oplemenjuje zbog dobivanja boljih osobina klizanja (nitriranje,
fosfatiranje, mreţasto hromiranje).

Slika 13. Osnovni dijelovi motora SUS

24
8. ZAKLJUČAK

Intenzivan razvoj nauke i tehnologije inicira svakodnevno pomjeranje granica u

pogledu kvaliteta i karakteristika transportnih kapaciteta. Savremene saobraćajnice, kao i
cjelokupna infrastruktura sposobne su odgovoriti i na najsloţenije izazove. Trase se pruţaju i
uz velike uspone, te se grade mostovi, vijadukti i svi drugi elementi na izuzetno visokom
nivou kvaliteta i izdrţljivosti. Transportna sredstva su u potpunosti prilagoĎena čovjekovim
zahtjevima i potrebama i u njhovoj su proizvodnji zastupljeni materijali koji garantuju visok
nivo izdrţljivosti, kvalitete i otpornosti. TakoĎer, danas je na raspolaganju širok asortiman
opreme za proces pretovarne mehanizacije koja omogućava siguran transport različitih vrsta
robe.

Generalno rečeno, čovjek je uspio da prouči i sazna razne vrste materijala koji u svom
upotrebnom obliku egzistiraju u prirodi, ali i da ih legira i transformiše prema vlastitim
potrebama. Sve je to rezultiralo visokokvalitetnim kapacitetima koji su u potpunosti nadmašili
sva dosadašnja dostignuća. Obzirom na potrebe transporta različitih vrsta roba i materijala u
praksi se koriste različiti materijali za izradu transportnih sredstava, kako bi isti odgovorili
zahtjevima transportiranih entiteta. Kako postoji velika raznolikost tehničko-tehnološke
opreme u raznim vidovima transporta koja mora ispuniti odreĎene kriterijume u pogledu
efikasnosti, efektivnosti i produktivnosti, neophodno je izraditi takvu opremu što
ekonomičnije bez gubitaka u pogledu kvaliteta. Zbog toga se vrši selekcija odreĎenih
materijala koji se koriste za tačno odreĎenu opremu. Čak i u istoj grani transporta razlikujemo
upotrebu različitih materijala za izradu kapaciteta u putničkom u odnosu na robni transport,
kao i upotrebu različitih materijala za izradu saobraćajnica u skladu sa predviĎenim brzinama
kretanja. Tako će pruge velikih brzina biti izraĎene od drugačijih materijala u odnosu na
klasične.

U datom seminarskom radu smo pobliţe objasnili zastupljenost pojedinih materijala u

transportnoj tehnici. Istakli smo njihove najvaţnije karakteristike i praktične primjere kao
dokaz njihove široke primjene. Kao što je navedeno u tekstu, pojedini materijali se legiraju
kako bi se poboljšale njihove osobine, kao i sama eksploatacija. Zahvaljujući tehnologiji
obrade različitih materijala, postoji mogućnost širokog izbora pravog materijala za konkretnu
konstrukciju. Rezultat poboljšanja karakteristika materijala u direktnoj je vezi sa
poboljšanjem eksploatacionih karakteristika konkretne konstrukcije.

25
LITERATURA

 Behmen, A; Salihović, S; Materijali i robe u transportu, knjiga 1, Univerzitet u

Sarajevu, Fakultet za saobraćaj i komunikacije, 2007.
 Pašić, O; Materijali 1 i 2, Univerzitet u Sarajevu, Mašinski fakultet u Sarajevu, 2008.
 Filipović, I., Cestovna vozila, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet za saobraćaj i
komunikacije, 2002.
 https://hr.m.wikipedia.org/wiki/Keramika
 http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?ID=49183
 http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=23771
 https://hr.m.wikipedia.org/wiki/Kompozit
 https://www.prometna-zona.com/gornji-ustroj-ceste/
 http://www.prometna-signalizacija.com/zastitne-ograde/odbojne-ograde/

26