EƒâFT©2K¦

>~EŠJà
ZIà€[M¯EMTÝ3Ù©
YET¤

EƒâFT©2K¦Š[M„àMTÜHTC¿àPOÕ¤ÝØCÚåŽâYPˆ„CÜHØC«

HãˆÔ>àŠÚ«[L
•ÙCT[IIEZFJIäLY@J³ÝYH±Õ¤äL¯Ý3¤Ý
EƒâFT©2K¦
¯EàHÜ®

®JHTCÚØCÚåŽâ
YPˆ„CÜHØC¿à

ŠäH[GÔ¤2å²

HTC¿à6±PTÔ>¯Ý
YET¤Ü®Ý

The wise
possess all

IT€MÔ>àŠ„Jà3KTÞÖz
Iä²ÝH„äz€²PGÝ
© SCERT 2018

¿à2Ö@TÔ>Ý

>ä
> >@CL

EƒâFT©HTC¿àIä²Ý
>àŠ„JàH~>ã>O>Ý
www.textbooksonline.tn.nic.in

(ii)
 4ÛEÜ®ÚE>Ú[G8áPT²HJåH©ÚEZPÙ©Ý
>~EÜHTCÚå z 6Jß>àŠ PTÞÜ®>ã, H}Ü®>ã, €²PGÕ>ã ZHTØ}Ú
PTÞÜ®>ã ZE߶>ã Hä†J >±Ú«>ã.
z ITDPß>ã 6Jß>àŠ €[M[J 2[CJÚ ZE[PJTG >àŠ
6EŠÚYET[> PTÞÜ®>ã Hä†J P‰>TØ©Eà>ã.

>äLàZFTÔ>Õ>ã z HTCÜH¤„åYHT«ÜHTß[P
z HTCÜH¤„à 8ßHTßÔ>ÜH©Ý >äLà 2[C¶>ã Hä†J
YEˆ¶

6GÔ¤ÚYE…°IT" z 3OIT>¶Ý 2>MIT>¶Ý >äHEä¤Ú ZE[PÜH©Ý

2>ÜH}JTGÚ E>Pà>[NÜ YH²Ý 3ßPÚ[G PNßÔ¤Ý
P[>„àHTCÜYHT±ã@TßÛE·©EàE>Pà>ã

z 8©Ú«Ô>TØ©>´CåHTCÔ>±Ú«>ˆå>TØzÜH¶>ã
z >TØzÜHCÕ>ã2[@¶ÜHCÕ>ã>ä‚ÚEà€>â¶>ã

E>PàYET‰à¬ØHÝ z HTCÜYHT±[NÔ>äHEä>TG>PG Öz[G2>…ÚEà
z HTCÜYHT±[NÜ®…Û«Y>TÙ©P³ÜH©Ú«PEä¤Ü
HTCÜYHT±[NÔ>TØzÜH©Ú«Eà
z ;±HTCÜYHT±[NIäLHTCÜYHT±ã>ZNT©4[DÚEà
z ƒåJà Lå>[N P¤ÜH[LÔ >äL³Cå 4[DÚ«
3Þ¶Ô>äL‡[GITDP±Ô¤2ˆÚEà

HTCÚYET¤Ü® z ;áYPT± HTCÜH¤„å 4²„³Ý >äL HTCÜYHT±[N

€[G¶·²PEä>T>ÚEKÜHØ©ãN™ãZFTÔ>Ô¤†Ü®>ã

I܂©Eà z ITDPß>ã >±Ú«>[NÜ ®…Û« Y>TÙC[E I܂©Eà

Iä²Ý H„äz >DÔ¤>[NÚ •ßÜHEä>TG 2†[P YHLÖ
Y@ÞEà

ZIäZ>Tã¿à>ã z ZI³Ý>äHEä>TG¤†Ü®EŠ¿à>ˆåHØ}Jà

6J߀[MÖ z čĈĈ ĎęēĜ ĐĞıĥ ĒĩĶĪĭĦĞġ ZHTåL ZHTØ}Ú ZE߶>ˆà

zÛE[GÔ>TGPTÞÜ®>ã ITDPß>ˆå HÕZ>ä‚[G 7Ô>ÜH©ÚE 6J߀[MÖ
zÛE[GÔ>TG ŠGTÔ>ã Iä²Ý >±Ú«>ã 4CÝ YHä²
4±ÚEà

>[MÖY@Tä>ã z 2}Ô>}Ü HJåH©ÚEÜH©Ý >~EÔ >[MÖY@Tä>´Ý

2Pä²Ô>TGEƒâÖY@Tä>´Ý

>~EÝ>äLà
HTCÜYHT±ˆ[G¯µ[IJT>Ü®…Û«Y>TãPZE@…JTG>äLMT¤Ý;áYPT±HTCÜH¤°Ý2†¯>Ý>äLà
ZFTÔ>Õ>ã HàZP² P[KJ[L>ã ZEäLÕ>ã ¯}¶>ã Iä²Ý 8©Ú«Ô>TØ©>´Cå POÕ>ÜHØ©ãNG
4EG}ÜH[C„à Š[KPTG Iä²Ý P³PTG ™ã >äL³Ô>T>Ô >DÔ¤Ú •ß¶>´Ý •ßÔ> ZPÙ}J
>DÔ¤>´Ý2ˆÔ>ÜHØ©ãNG4Pä[LH„äzY@ÞPEåÂMIT>;±PßEÝ>~EÚL[GPNßÚ«ÔY>TãN
¯}°Ý 8GZP ITDPß>´Ô¤ 2}ÜH[CÔ >±Ú«>[N ŠNÔxÔ >DÔ¤>[NÖ Y@Þ«>TØ©P«Cå 2[E
2}YJTä† ITDPß>´Ô¤ ‚L >DÔ¤>[NÚ •ßÔ> ¯JM [PÜH«Ý 3z…Jß H~JT¤Ý 6J߀[MÔ
>~EÚä>TG2}ÚENIT>4ÝZIà€[M¯EMTITÙ©>âPETà4ÜHTCÜ®ÚE>Úà6ãN;áYPT±HTCÔ
>±Ú³ÝITDPß>ãƒ>>PGÝY@³ÚEZPÙ©Ý

(iii)
 YHT±NCÔ>Ý

1 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã 1-66
1.1 2†¯>Ý 1
1.2 >DÕ>ã 2
1.3 >TߓzJåYH±Ô>à 6
1.4 IT†‡>ãIT†>ã4[CYPˆ>ãIä²Ý2Ù[IÜH¤>ã 10
1.5 YETCß®>ã 13
1.6 @Tß®>ã 26
1.7 6±ITäLÚ[EÜHJåH©Ú@Tß®>[NP[KHCITÔ¤Eà 52
2 2}ÜH[C4Jä>~EÝ 67-109
2.1 2†¯>Ý 67
2.2 YIÞYJÙ>ˆå2[IÜ® 68
2.3 IØ©IÜ® 71
2.4 ZF…J2@IåHT©>ã 74
2.5 4±H}Ö@Tß®>ã 76
2.6 HೲܮÖ@Tß®>ã 82
2.7 ŠxE¯²Ö@Tß®>ã 88
2.8 2©Ô¤>´ÝH}ÂMÕ>´Ý 94
2.9 ICÔ[> 100
2.10 PTâÔ[>Ö¹O‡à4Jä>~EÚåHJåHT©>ã 105
3 ¯ÔZ>TDŠJà 110-191
3.1 2†¯>Ý 110
3.2 2}ÜH[C¯}¶>ˆå™ãHTß[P 111
3.3 3[KJå2N¶ 118
3.4 ¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>´Ý2EåHÙ®>´Ý 122
3.5 ¯ÔZ>TDÕ>ˆå¯äYLT±[I>ã 134
3.6 ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ã 157
3.7 ¯ÔZ>TDÚåHÙ®>ã 167
3.8 ¯ÔZ>TDÚåHJåHT©>ã 178
3.9 ZFßIT²¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã 184

(iv)
4 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà 192-246
4.1 2†¯>Ý 192
4.2 8ÙªE‡å2}ÜH[CY>Tã[>>ã 194
4.3 >TK”JÜYH±Ô>Ý 202
4.4 P…[@ITäLÕ>ã 207
4.5 Z@߶>ã 221
4.6 >~EÚYET¤ÚE†Eà 232
5 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã 247-285
5.1 2†¯>Ý 247
5.2 5±²Ü®ÚZEäLÝ 248
5.3 5±²Ü®ÚZEäLÚ夆܂ØCP[>>ã 251
5.4 ¯}¶²YETC߯[L>ã 256
5.5 ¯}¶²YETCß>ã 265
5.6 ¯}¶LTÚYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã 269
6 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà 286-345
6.1 2†¯>Ý 286
6.2 ;±®ãˆ„å€JIÜHT[E 288
6.3 ZFßÔZ>T©>ã 294
6.4 4±ZFßÔZ>T©>´Ô¤4[CÜHØCZ>TDÝ 314
6.5 4KØ[CZFßÔZ>T©>ã 328
Š[C>ã 346-355
>[MÖY@Tä>ã 356-359

E-book Assessment DIGI links

Lets use the QR code in the text books ! How ?

• Download the QR code scanner from the Google PlayStore/ Apple App Store into your smartphone
• Open the QR code scanner application
• Once the scanner button in the application is clicked, camera opens and then bring it closer to the QR code in the text book.
• Once the camera detects the QR code, a url appears in the screen.Click the url and goto the content page.

(v)
 ZIà€[MÔ>àŠ„[G¯}ÚEITDPß>´Ô>TGPTÞÜ®>ã

I±Ú«PÝ@TßÛEH}Ü®>ã
čĈĈ¯Eà€[MIä²ÝzLÜ®€[M 6„ßÚE>Pà>ãąĦĬČīģĬįĪĞıĦĠİ
đĈĈėčČēĐĈĕĄČČĐĖ ĐąąĖąćĖ
YHT†„Jà@TßÛEH}Ü®>ã
ąĈąėĢĠĥąĄįĠĥĦīČČėİĞīġđČėİ4ÛJÚYET‰à¬ØH
čĈĈ¯Eà€[MIä²ÝzLÜ®€[M
€²PGÕ>ãIä²ÝZEzJÚYET‰à¬ØH€²PGÕ>ã
ąėĢĠĥ ĄijĦĬīĦĠİĄĢįĬİĭĞĠĢŠITGÚYET‰à¬ØHÝ
ćIJĞĩġĢĤįĢĢĭįĬĤįĞĪĪĢĦīČČĖėėįĦijĞīġįĞĪ4ÛJ2†ŠJà
ąėĢĠĥĐėĢĠĥ
YET‰à¬ØH€²PGݱPGÛE®KÝ4KØ[CÜHØCÜH}Ü®
ZPNTÙ[IÜ YHT†„Jà EƒâFT© ZPNTÙ[IÜ
ąĈ
Hà>[MÔ>O>ÝFCګݬ[O¶ÚZE߶ĥııĭĴĴĴıīĞIJĞĠĦī
CET. >Cà@TßH}Ü®>´Ô>TGYHT«¬[O¶ÚZE߶ĴĴĴĦĪIJĢġIJĦī
‚ßMT2†ŠJàIä²ÝYET‰à¬ØH¬[O¶ÚZE߶
ąČėĖ
ĴĴĴğĦıİĭĦĩĞīĦĞĠĦī
đĄėĄ >Ø}CŠJ‡àZEzJÚLG†ÚZE߶ĴĴĴīĞıĞĦī
4ÛJÚ E>Pà YET‰à¬ØHŠJà €²PGÝ o 2M>THTÚ
ČČČėĄ
Z@ßÔ[>ÚZE߶ĥııĭİĴĴĴĦĦĦıĞĞĠĦī
4NÝŠ×BT7Ô¤ŠÜ®ÚZE߶ČČėĈĈđĈĈėoĥııĭİĴĴĴ
ČČĖĈĕĎęēĜČČėčĈĈđĈĈė
ĦĦİĢįĞġĪĦİİĦĬīĦī
2}ÜH[C2†ŠJàH}Ü®>ã
CTCT2}ÜH[C3Þ¶>ãIä²ÝYET‰à¬ØH¬[O¶ÚZE߶
ėČĉĕ
(ĴĴĴıĦģįįĢİĦī IJīĦijıĦģįįĢİĦīĤİ
đĈĖėđČĖĈĕ ZEzJ2†ŠJà>àŠIä²Ý3KTÞÖz€²PGÝĴĴĴ
īĢİıĢĵĞĪĦīĴĴĴīĦİĢįĞĠĦī
ČČĖĆ 4ÛJ2†ŠJà€²PGÝĴĴĴĦĦİĠĞĠĦī
>àŠ„Jà>àŠ€²PGÕ>ãĴĴĴįĦĢğğİĞĠĦī; ĴĴĴįĦĢĪĶİĬįĢ
ĕČĈ
ĞĠĦī; ĥııĭįĦĢĞħĪĢįįĞħīĦĠĦī; ĴĴĴįĦĢğĥĬĭĞĩĞĠĦī; ĥııĭīĢįĦĢīĦĠĦī
CEE YHT«¬[O¶ÚZE߶ĥııĭİīĠĢįıĠĢĢĨĞįīĦĠĦī

IÚJÜHà>[MÔ>O>YHT«¬[O¶ÚZE߶
CUCET
ĥııĭİĠIJĠĢıĢĵĞĪĦī
ĊĄėĈ YHT†„JàHØCET…ÚLåZE߶ĥııĭĤĞıĢĦĦıĤĞĠĦī
NET ĆĖČĕIä²ÝĘĊĆZEzJÚE¤ÚZE߶ĥııĭİĠğİĢīĢıīĦĠĦī
4[DÛEZ@ßÔ[>ÚZE߶¯«>[MÜH}Ü®>´Ô>TG«
čĄĐ (ĥııĭħĞĪĦĦığĞĠĦīĥııĭħĞĪĦĦıġĞĠĦīĥııĭĴĴĴĦĦıĤĞĠĦīĤĞıĢ
ħĞĪ
ĥııĭĴĴĴĦİĦğĞīĤĞĠĦī; ĥııĭİĴĴĴĦİĦġĞĠĦī; ĥııĭİĴĴĴ
ČĖČČīġĦĞīĖıĞıĦİıĦĠĞĩČīİıĦıIJıĢ
ČČĖĈĕoĎęēĜČČėočĈĈđĈĈė
ĦİĦĠĥĢīīĞĦįĢİĦī;
ĥııĭİĴĴĴĦĦİĢįĞġĪĦİİĦĬīĦī; ĥııĭĴĴĴĦĦİĢįĭIJīĢĞĠĦī; ĥııĭĴĴĴ
ĦĦİĢįğĭįĞĠĦī; ĥııĭİĴĴĴĦĦİĢįğĞĠĦī; ĥııĭĴĴĴĦĦİĢįĨĬĩĞĠĦī; ĥııĭ
ĴĴĴĦĦİĢįĪĬĥĞĩĦĞĠĦīĥııĭĴĴĴĦĦİĢįıijĪĞĠĦīĥııĭĴĴĴ
ĦĦİĢįıĦįIJĭĞıĦĞĠĦī
(vi)
 ¯}ÚE‚åZIäH}Ü®Ô>TGPTÞÜ®>ã

4NÕ>[MÜH}Ü®>ã:
>DÔ¤HJåHTØ© >~Eݮ㈄Jà
ąĖĠ
ĐĞıĥĢĪĞıĦĠİĄĭĭĩĦĢġĐĞıĢĪĞıĦĠİĖıĞıĦİıĦĠİ
ąĖĠ 4Jä‚Jà, ZP„JàēĥĶİĦĠİĆĥĢĪĦİıįĶ
ąĖıĞıċĬīİ ®ãˆ„J‡à 4NÕ>[MÜ HØCÝąĞĠĥĢĩĬįĬģĖıĞıĦİıĦĠİ
ąĐĞıĥİċĬīİ >DÔxJ‡à 4NÕ>[MÜ HØCÝąĞĠĥĢĩĬįĬģĐĞıĥĢĪĞıĦĠİ
ąĖoĐĖ 4KØ[CÜHØCÝ 5 3Ù© H}Ü®ĜĢĞįİēįĬĤįĞĪĪĢ
ąĖĠĈġ 4 3Ù© H}Ü®ĜĢĞįİēįĬĤįĞĪĪĢ
¯«>[MÜH}Ü®>ã:
>DÔ¤HJåHTØ© >~Eݮ㈄Jà
ĐĖĠ
ĐĞıĥĢĪĞıĦĠİĄĭĭĩĦĢġĐĞıĢĪĞıĦĠİĖıĞıĦİıĦĠİ
ĐĖĠ PTJàĄİıįĬīĬĪĶ
ĐĖĠ Y@JàHTØ© 3ފJàĒĭĢįĞıĦĬīĞĩĕĢİĢĞįĠĥ
ĐĖıĞıċĬīİ ¯«>[MÜ ®ãˆ„Jà H}Ü®ĐĞİıĢįĬģĖıĞıĦİıĦĠİ
ĐĐĞıĥċĬīİ >DÔxJ‡à ¯«>[MÜ HØCÝĐĞİıĢįĬģĐĞıĥĢĪĞıĦĠİ
ĐĖĠĈġ 6 3Ù© H}Ü®ĜĢĞįİēįĬĤįĞĪĪĢ
>DÔ¤3Ù© ;±Õx[DÛE H}Ü®ĐĞıĥĢĪĞıĦĠİĜĢĞįİ
ĐĖĠ
ČīıĢĤįĞıĢġēįĬĤįĞĪĪĢ

ZP[MPTÞÜ®Iä²Ý>àŠ6EŠÚYET[>PTÞÜ®>ã
ZP[MPTÞÜ®>㠀@Tß6EŠ>ã

z 4NÕ>[MIä²Ý¯«>[MÜH}Ü®>´Ô>TG>àŠ6EŠÚ
z ŠÙYPˆ 3KTÞÖz YET[>
€²PGÝČĖĕĒ4KTªP 3KTÞÖz
z  3Ý P¤Ü® €[LŠà FCÚEÜH©Ý ZEzJÚ LG† ZE߶
Iä²Ý ZIÝHTØ© €²PGÝćĕćĒ
đėĖĈěČP¤Ü®¯EàēĥćP[K
2†ŠJà Iä²Ý YET‰ä@T[M
3KTÞÖzÔ>O>ÝĆĖČĕĩĞğİ z 2†ŠJà Iä²Ý >~EÜHTC 6Jß >àŠÔ>TG 6EŠÚ
ZHTåLPä†à 2†ŠJà 3ÞPTNß YET[>Ô>TGHåGTØ©;‡Ý‚JT©ČīıĢįīĞıĦĬīĞĩĒĩĶĪĭĦĞġ
H~>ã z ćĖė o ČđĖēČĕĈ 2†ŠJà Iä²Ý YET‰à¬ØHÚ«[L
4åæHJß >àŠ 6EŠÚYET[> 4NÕ>[M Iä²Ý
z IÚJÔ ¤}[IÜH~>ã
¯«>[MÜH}Ü®>ã
3[DJÝĘēĖĆ
z 2†ŠJà Iä²Ý YET‰à¬ØHÚ«[L 4åæHJß ćĖė o
z H~JTNß>ã ZE߶ PT…JÝ ČđĖēČĕĈ>àŠ6EŠÚYET[>¯[GPß3Þ¶>ã
z 4ÛJÜ HT«>TÜ®Ü H~>ã z ĘĊĆođĞıĦĬīĞĩĉĢĩĩĬĴİĥĦĭİHà>[MÔ>O>ITJÔ¤µZEzJ
z YHT«Ú«[L PÕx>ã
3Þ¶ÜH}Ü®6EŠÚYET[>¯[GPß3Þ¶>ã
z 4ÛKT>TÛ;±YHÙ¤OÛ[EÔ>TG>àŠ6EŠÚYET[>
z P… 6EŠJTNßėĞĵĄİİĦİıĞīı
4NÕ>[MIä²Ý¯«>[MÜH}Ü®>ã
z ®ãˆ„Jà 3ÞPTNßĖıĞıĦİıĦĠĞĩ z z²HTå[I„G±Ô>TG YI`MTGT 3RTÚ >àŠÚYET[>
ČīijĢİıĦĤĞıĬį ¯[GPß3Þ¶ÜH~
z ;±Õx[DÛE HØCET… €[MÚ z 4Pä²Cå HØ}J‡GÚZETß I[M @T„Gß  6Cà
ZE߶ĆĬĪğĦīĢġĊįĞġIJĞıĢďĢijĢĩ 7G¯äZLTß  4EK ‚äHØC P¤Ü‚G±Ô>TG
ĈĵĞĪ 6EŠÚYET[>°Ý 6ãNG Hà>[MÔ >O> ITJÔ¤µ
ĘĊĆIä²Ý2†ŠJàIä²ÝYET‰à¬ØHÚ«[L„åćĖė
z EƒâFT© H~JTNß ZE߶ PT…JÝ
4[DJÚENÚ[GÜHTßÚ«ÚYEˆ¶YHL¶Ý
ėđēĖĆ
z Hà>[MÔ>O>Ô>àŠ6EŠÚYET[>
z 3z…JÜH~
z EƒâFT©>àƅÔ>àŠ6EŠÚYET[>

(vii)
 >~EÜHTCÚà3KTÞÖz„[GZIäY>TãN4ÛJTŠà6ãN€²PGÕ>ã

€²PGÚåYHJß 4[DJÚEN¯>P…

4ÛJ 2†ŠJà €²PGÝ, YHÕ>DZ ĴĴĴĦĦİĠĞĠĦī

Y@å[G >~E €²PGÝ, Y@å[G ĴĴĴĠĪĦĞĠĦī

CTCT 2}ÜH[C 3KTÞÖz €²PGÝ, ¯Ý[H ĴĴĴıĦģįįĢİĦī

4ÛJ ŠÙYPˆ 2†ŠJà Iä²Ý YET‰à¬ØH €²PGÝ, ±PGÛE®KÝ ĴĴĴĦĦİıĞĠĦī

ZEzJ 2†ŠJà >àŠ Iä²Ý 3KTÞÖz €²PGÝ ĴĴĴīĦİĢįĞĠĦī

‚ßMT 2†ŠJà Iä²Ý YET‰à¬ØH €²PGÝ, ‚MT ĴĴĴğĦıİĭĦĩĞīĦĞĠĦī

4ÛJ 2†ŠJà >àŠ Iä²Ý 3KTÞÖz €²PGÝ ĴĴĴĦĦİĢįĞġĪĦİİĦĬīĦī

2ÙDT Hà>[MÔ>O>Ý ĥııĭİĴĴĴĞīīĞIJīĦijĢġIJ

4ÛJÚ YET‰à¬ØH €²PGÕ>ã ĴĴĴĦĦıĪĞĠĦī

ZEzJÚ YET‰à¬ØH €²PGÕ>ã ĴĴĴīĦııĢġIJ

IÚJÜ Hà>[MÔ>O>Õ>ã ĴĴĴĠIJĠĢıĞĠĦī

IT€MÜ Hà>[MÔ>O>Õ>ã ĴĴĴIJĤĠĞĠĦī

EƒâFT© ZPNTÙ[IÜ Hà>[MÔ>O>Ý ĴĴĴıīĞIJĞĠĦī

4ÛJÚ E>Pà YET‰à¬ØHŠJà €²PGÝo2M>THTÚ (Z@ßÔ[>Ú ZE߶ ĴĴĴĦĦĦıĞĞĠĦī

>~E 2†ŠJà €²PGÝ, Y@å[G ĴĴĴĦĪİĠįĢİĦī

[SEKTHTÚ IÚJÜHà>[MÔ>O>Ý, [SEKTHTÚ ĴĴĴIJĬĥĶġĞĠĦī

YCà‡ Hà>[MÔ>O>Ý, YCà‡ ĴĴĴġIJĞĠĦī

¯Ý[HÜ Hà>[MÔ>O>Ý, ¯Ý[H ĴĴĴĪIJĞĠĦī

@TŠÚ…HTÞ ‚Ãà ÁZG Hà>[MÔ>O>Ý, ÁZG ĴĴĴIJīĦĭIJīĢĞĠĦī

4ÛJÜ ®ãˆ„Jà €²PGÝ ĴĴĴĦĦİĦĠĞĩĞĠĦī

IÙCMÔ >àŠ„Jà €²PGÝ ĴĴĴįĦĢĞħĪĢįįĞħīĦĠĦī

(viii)
 1
>DÕ>ãYETCß®>ã
2ÚJTJÝ
Iä²Ý@Tß®>ã

“Hå[I[J°Ý;±[IJT>Ô>TD[PÜH«>DÝ’’
      Z>åCß

1.1 2†¯>ÝČīıįĬġIJĠıĦĬī

>DÕ>ã YETCß®>ã Iä²Ý @Tß®>ã ™ETG Y@JàHT©>ˆå >±ÚETÔ>Õ>ã
>~EŠJ‡à ¯ÔxJÚ«PITG 4CÚ[E PxÔxL« KèJÔ >~EŠJMTNß ƌå ďIJķĦī
8åHPß @Tß®>ˆå Y@JàHT©>ã Hä†J >±Ú« EäY@JMT> 6±PTxŠCŠà[M 8G ƒ>Ö
@…JT>Ô ·†°ãNTß 2E[GÜ Hä†J >±Ú« >TMÜZHTÔxà HM ITäLÕ>´Ô¤
6ØH©ÚEÜHØ©ãN« >‡‡ZJT ĊĞĩĦĩĢĬ (1564-1642) 8åL >~EŠJMTNß ‚KH×@
4JÔ>Õ>ˆå 3ފà ;± >~JÝ 4åYGT± >~JÚ[GÖ @TßÛ±ÜH[GÚ
YEˆPT>Ü HJåH©Ú°ãNTß  YC>TßZC ćĢİĠĞįıĢİ (1596-1650) 4± IT†>ˆà 2[IÛE
@IåHT©>[N P}ŠJà PT„MT> IT†>´Ô¤ 4[CZJJTGÚ YETCßHT>Ô ¤†Ü‚ØCTß
‡ÜØæďĢĦğīĦıķEå­[CJ3Ù}å;±[>YJµÚ«‚K„às@Tß®t
8åLPTßÚ[E[JÜHJåH©Ú°ãNTß;±P[NP[K„åYPáZP²®ãˆ>ˆàIT²H©Ý
IÜ[HÔ ¤†Ô¤Ý Y@JàHTCT>Ö @T߂[GÜ HJåH©Ú°ãNTß  y = f ] xg  8åxL F G
¯[LJTG P[KJ[L EÛE YH±[I >TŒå ĊĞIJİİ ITDPKTG }…ÖYMØ ćĦįĦĠĥĩĢı 
 8åHP[KÖ @T±Ý 4±HETÝ ¿äLTÙ}à 4Ö@Tß® >±ÚETÔ>Õ>ã >DÕ>ã Iä²Ý
8Ù@Tß2àM«8Ù@TßHäLIÜ®>ã3xJPä†äx[C„àEÚEå[IPTÞÛEYHT«PTG
;Ú[@Šä¤–Ø}Ô>ÜHØC«

Z>åCß ĆĞīıĬį  8åHPKTà  ZIÝH©ÚEÜHØC >DŠJ‡à @Tß®>ã Hä†J

>±Ú« Y@Ý[IÜH©ÚEÜHØC« 4Ô>TM>ØCÚà ;Ú[@¶ Hä†J >ÙZDTØCÚ‡±Û«
YETCß® 8åL >ÙZDTØCÚä¤Ô >~EŠJMTNß>ã ITLÚ YETCÕxGß  3„­Ý
@T߂[GYETCß®8åL>ÙZDTØCÚàZFTÔ>T«>DԎةŠJT>ZP>±«Ý€[M
4å²ÝYETCßxL«Eä>TMF GP[KJ[LJTG«Y@Jä[>¬ÙD†[P6±PTÔ¤Ý
€[MÔ¤9«PTGP[>„àYETCß®P[KJ[L„å2}ÜH[C„à6±PTÔ>ÜHØ©ãN«

YIÞYJÙ>ã Iä²Ý YIÞYJÙ>ˆå ™ETG 8Ù~Jà

Y@JàHT©>ãHä†JZ>TØHT©>[N¯Û[EJP¤Ü®>ˆà>ä²ãZNTÝ
ZI³Ý YIÞYJÙ>ˆå >DÕ>ã YPåHCÕ>ã >DÕ>ˆå
>TߓzJåYH±Ô>äHMå>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ˆå2}ÜH[C
P[KJ[L>ã ¯E‡JPä[LÜ H䆰Ý YE…Û« Y>TÙ©ãZNTÝ
8­Ý qYETCß®>ã Iä²Ý @Tß®>ãr 3xJPä†å >~EÔ
Z>TØHT©>´Ô¤;±®JH…DTIÚ[G4Õ¤Ô>TDÜZHTxZLTÝ
4E[GF央…Û«Y>TãNZPÙ©YIà>DÕ>ãIä²Ý2Eå
™ETGY@JàHT©>[NÜHä†J™ãHTß[P2PzJITxL« Z>åCß
1845-1918
1 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 >äL‡åZFTÔ>Õ>ãďĢĞįīĦīĤĬğħĢĠıĦijĢİ
4ÜHTCÜH¤€[L¶²ÝZHT«ITDPß>ã2†Û±Ô>ZPÙ}J[P>NT>
z >DÕ>ã Iä²Ý >T ߓ z J å  YH±Ô >‡ å  HÙ ®>[ N Ü  HØ }J ‡ C ¶Ý
2ÜHÙ®>ˆåPT„MT>ZIäY>Tã´ÝY@Jà¯[L>ã
z IT†>ã IT†‡>ã 4[CYPˆ>ã Iä²Ý 2Ù[IÜH¤>ã 3xJPä†å
>±ÚETÔ>Õ>[N2†Eà
z HMP[>Ú YETCß®>[NÜ ®…Û« Y>Tã´Eà ZE[PÜH©Ý P[>„à YETCß®>[N
6±PTÔ¤Eà
z YPáZP²P[>>ˆà@Tß®>[NŠP…ÚEà
z 8ˆ[IJTG@Tß®>ã@Tß®>ˆåP[>>ã4±®LÖ@T߂åZFßIT²@Tß®6ØHC
2Pä†å™ETGY@JàHT©>[N2†Û±ÚEà
z zMzLÜ®@Tß®>ˆåP[KHCÕ>[N2[CJTNÝ>TªEà
z zM >}GITG @Tß®>ˆå P[KHCÕ>[NÔ >TØzÜH©Ú«Eà 3xJ[P
8ßHTßÔ>ÜH©xåLG

1.2 >DÕ>ãĖĢıİ

>CÛEP¤Ü®>ˆà>DÝ8åH«¯[LJT>P[KJ²Ô>ÜHØCYHT±Ø>ˆåYET¤ÜHT>Ü
HTßÚZETÝF GÔ>~EÚå>ØC[I܂à;åLT>Ô>DÕ>ãŠNÕ¤PETà>DÕ>ˆå
Z>TØHTØ[CÜ Hä†Ô >PGIT>¶Ý 3OIT>¶Ý 6ãNTßÛ« ®…Û« Y>TãN ZPÙ©Ý 2Eä¤
t¯[LJT>P[KJ²Ô>ÜHØC«t8åxLY@Tà‡å6ãNTßÛEYHT±ˆ[GÔ>TÙZHTÝ

ŽâÔ>TªÝ4±·ä²Ô>[NÔ>PÔ>¶Ý

(i) 6E[>ZKTATZETØCÚ³ãN2O>TGIMß>ˆåYET¤Ü®

(ii) EƒO>Ú³ãN2[GÚ«¯JPß>ˆåYET¤Ü®

4ÚYET¤Ü®>ã>DÕ>NT>4±Ô>4J³IT"

s2O>TG IMß>ãt Iä²Ý s¯JPß>ãt 8åxL Y@Tä>ã ¯[LJT>

P[KJ²Ô>ÜHCŠà[M2O¤Ô¤2²„Ø©2ßÚEÝ·L4JMTEETàs2O>TGIMßt8åxL
PTßÚ[EÔ¤ÚYEˆPTG2àM«¯[LJTGP[KJ[L4à[M2O¤8åH«FH±Ô¤FHß
4CÚ«Ô¤4CÝYHT±´Ô¤ÜYHT±ãITLÔ·}J«8GZPs6E[>ZKTATZETØCÚ³ãN
2O>TG IMß>ˆå YET¤Ü®t ZHTåL ·ä²>[N FTÝ >DIT>Ô >±E 4JMT«  4ÜZHT«
s6E[> ZKTAT ZETØCÚ³ãN zPÜ® IMß>ˆå YET¤Ü®t –: ;± >DÝ 8å² Y@TàM
4J³IT"4Eä¤q3Ýr8åHZEFI«HMT>2[I°Ý

zMß2²H«PJ[E¯«[IJT>Ô>±«PßzMß2áPT²>±«Pà[M¯«[IÔ>TG
6…JPJ«2NŠä¤¯[LJTGP[KJ[L4à[M8GZP4KÙCTP«·ä†[G

sEƒO>Úà6ãNPJ[EÔ>CÛEPß>ˆåYET¤Ü®t

8G P[KJ²Ô¤Ý ZHT« PJ« Hä†J YEˆPTG P[KJ[L°Cå ZI䤆܂ØC

YET¤Ü®;±>DIT>2[I°Ý
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 2
 8GZP ;± >DÚ[EÜ Hä†J ŠPKÝ ¤†Ü‚ØC YHT±ã 2ÛEÔ >DÚå 6²ÜHT>
2[IxLET4à[MJT8åH[EFIÔ¤ÚYEˆPTÔ>ZPÙ©Ý8GZP>DITG«YEˆPT>
P[KJ²Ô>ÜHØC;±YET¤Ü®3¤Ý

! , 1 , 3 , , Iä²Ý + ZHTåL¤†š©>[N9ä>GZPFTÝHJåH©Ú°ãZNTÝ2ÛEÔ
¤†š©>[NÖ @…JT>Ô ¤†Ü‚ØC 4CÕ>ˆà HJåH©Ú«P[EÜ Hä†Ü ®…Û« Y>TãN ;±
Z>㊰Cå3K݂Ô>MTÝ
qrAIä²ÝB8åHG4±>DÕ>NT„å A ! B 8G8µ«P«@…JTGYHT±ãE±IT"rr
¯Eà HTß[P„à 4« 8ÜZHT«ZI 2ßÚEIäL« 9YGà s !  8åL ¤†šØ[C ;±
6²Ü®Ô¤Ý ;± >DÚä¤Ý 4[C„à 6ãN YETC߮Ԥ IØ©ZI HJåH©ÚE ZPÙ©Ý
8å²Ý 2« 4KÙ© >DÕ>´Ô¤ 4[C„à 6ãN YETC߮ԤÜ HJåH©ÚEÜHCÔ·CT«t
8å²Ý·LŠ[OJMTÝ4KÙCTPET>Ô·†J«6Ù[I4à[M8åLT³ÝPTÔxJÚå
¯EàH¤6Ù[IETå8©Ú«Ô>TØCT>A = {1, 2}Iä²ÝB = {1,{1,2},3,4}8­ÝZHT«
4± >DÕ>´Ô¤ 4[CZJ 6ãN YETCß® A ! B  3¤Ý 4ÜH¤„à FTÝ 2ÚE[>J
¤†š©>ˆåY@JàHT©>[NZI³Ý3OIT>3KTÞZPTÝ

¯Û[EJ P¤Ü®>ˆà FTÝ >ä²Ô Y>TÙC[EÜ ZHTå² 8ÛE 6²Ü®Ý 4àMTE ;±
>DÝ YPä² >DÝ 2àM« YPä†CÔ >DÝ ĢĪĭıĶ İĢı 8å² 2[OÔ>ÜH©xL« 4«
YHT«PT> z 2àM«{ }8GÔ¤†Ü‚CÜH©xL«ZI³Ý A 3 B 8åL·ä†åH}A8å­Ý
;± >DÚà 6ãN 6²Ü®>ã 2[GÚ«Ý B 8å­Ý >DÚà 2[IÛ±ÔxL« 8GÜ
YHT±ã4ÜZHT«A >DITG«Bo„å6Ø>DÝİIJğİĢı8G¶ÝB >DITG«A>DÚå
ZIä>DÝ2àM«ƒ[>Ô>DÝİIJĭĢįİĢı8G¶Ý2[OÔ>ÜH©xL«AIä²ÝB3xJ4±
>DÕ>´Ô¤  A 3 B    Iä²Ý  B 3 A  8G 4±Ü‚å 4KÙ© >DÕ>´Ý @IÔ >DÕ>ã
ĢĮIJĞĩİĢıİ3¤Ý8ÛEYPT±A 8åxL>DÚä¤YPä²Ô>D¯Ý2ÛEÔ>D¯Ý8ÜZHT«Ý
6Ø>DÕ>NT¤Ý 4ÛE 4± 6Ø>DÕ>´Ý YPãˆ[C 6Ø>DÕ>ã ıįĦijĦĞĩ İIJğİĢıİ
8GÜH©xåLG ZI³Ý A >DITG« Boå 6Ø>DIT>¶Ý  A ! B  8G¶Ý 4±ÛETà  A
>DITG«B 4åE¤6Ø>DÝĭįĬĭĢįİIJğİĢı8GÜH©Ý2ETP«B>DÚà¤[LÛEHØ@Ý
;± 6²ÜHTP«  A >DÚå 6²ÜHT> 4±Ô>T«  A 8å­Ý ;± >DÚå 6²Ü®>ã
2[GÚ«ÝA8å­Ý>DÚZMZJ2[IÛ±ÜHETà A 3 A 8GMTÝ4ÚE[>J6Ø>DÝ
E>T 6Ø>DÝ ĦĪĭįĬĭĢį İIJğİĢı 8GÜH©Ý ZP²ŠEIT>Ô  ·†GTà  A 8­Ý 8ÛE ;±
YPä²Ô>DƒàMTE >D¯Ý   A 8­Ý >DÚå E>T 6Ø>DZI 3¤Ý ZI³Ý
N 1 W 1 Z 1 Q 1 R  3¤Ý 4à N  8åH« 4Jà 8Ù>ˆå >DÝ 2àM« ƒ[> ¯µ
8Ù>ˆå >DÝ 8G¶Ý W  8åH« ¤[LJäL ¯µ 8Ù>ˆå >DÝ 8G¶Ý  Z  8åH«
2[GÚ« ¯µ 8Ù>ˆå >DÝ 8G¶Ý Q  8åH«  ŠxE¯² 8Ù>ˆå >DÝ 8G¶Ý
Iä²Ý R 8åH« YIÞYJÙ>ˆå >DÝ 8G¶Ý ¤†Ü‚CÜH©Ý 4à ŠxE¯LT 8Ù>ˆå
>DÝ Rå 6Ø>DIT>¶Ý ZI䤆܂ØC ZP² 8ÛE ;± >DÚä¤Ý 6Ø>DIT>
2[IJŠà[M8åH[E°Ý>PGÚàY>TãNZPÙ©Ý

A, B8åL4±>DÕ>ˆåZ@ßÜ®Ô>DÝ

A , B = {x : x ! A 2àM« x ! B} Iä²Ý2EåYPØ©Ô>DÝ

A + B = {x : x ! A Iä²Ý x ! B} 

8åL P[KJ[L>[N°Ý 9ä>GZP HTßÚ«ãZNTÝ  A Iä²Ý B 3xJ 4±

>DÕ>´Ô¤Ü YHT«PTG 6²Ü® 9«ƒå† 2[IÛETà 2[P YPØCTÔ >DÕ>ã ġĦİħĬĦīı
İĢıİ3¤Ý2ETP«AIä²ÝB 3xJ[PYPØCTÔ>DÕ>ã8à A + B = z 3¤Ý

3 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 n
ZI³Ý zM ¤†š© ¯[L>[NÔ >TÙZHTÝ R ai  ZHTåL ¤†š© ¯[L>[N FTÝ
i=1
n
9ä>GZP2†Û«ãZNTÝ4« a1 + a2 + g + an 8åHE妱Ô>ZI4ZEZHTå² , Ai Iä²Ý
n i=1
+ Ai 3xJ[P¯[LZJ A1 , A2 , ... , An Iä²Ý A1 + A2 + ... + An 3xJPä[LÔ¤†ÔxåLG
i=1
n n
, Ai = {x : x ! Ai   9ZET ;± i -Ô¤}  8å²Ý + Ai = {x : x ! Ai  ;áYPT±  i -Ô¤}
i=1 i=1
8å²Ý ·LMTÝ 2> 8Ù~Ô[>„MTGÔ >DÕ>ˆå HJåHTØ}åZHT« 4Ô¤†š©>ã
ZE[PÜH©xL«

A8åH«;±>DÝ8àA -å2[GÚ«6Ø>DÕ>[N°Ý6ãNCÔxJ>DÝ
2©Ô¤Ô >DÝ ĭĬĴĢį İĢı 8GÜH©Ý 4E[G P ^ Ah 8GÔ ¤†Ô>MTÝ 2ETP«
P ^ Ah = {B: B 3 A}    A 8åL >DÚ³ãN 6²Ü®>ˆå 8Ù~Ô[> n 8à  P ^ Ah  -à
6ãN6²Ü®>ˆå8Ù~Ô[> 2 n 3¤Ý

€K܂Ô >DÚ[GÜ Hä† YE…Û« Y>TãN 2[GÚ«Ô>DÚ[EÜ Hä† ¯µ[IJT>Ú

YE…Û« Y>TãP« 2PzJITxL« YHT«PT>Ô >~E Y@JàHTØ}à >±Úà Y>TãNÜH©Ý
8àMTÔ >DÕ>´Ý 6Ø>DÕ>NT> 2[I°IT² ;± €[MJTG >DÝ 2[I°Ý 4ÛEÔ
¤†Ü‚ØC>DZI2[GÚ«Ô>DÝIJīĦijĢįİĞĩİĢı3¤Ý6ETKDIT>¹â€[M>´Ô¤9äH
H>T 8Ù>´Ô¤ H>T 8Ù>[N 6ãNCÔxJ ;± >DÝ 2[GÚ«Ô>DIT> Y@JàH©Ý
8GZP N,W,Z,Q,R  3xJ 4Pä†à ;å² H>T 8Ù>ˆå >DÚä¤ 2[GÚ«Ô>DIT>
Y@JàH©Ý 4CÚ[EÜ YHT²Ú« 2[I°Ý  2[GÚ«Ô >DÚ[GÜ YHT«PT>  U 8GÔ
¤†Ü‚©ZPTÝ

U 8­Ý 2[GÚ«Ô>DÚå 6Ø>DITG A 8­Ý ;± >DÚä¤ €K܂Ô>DÝ

Al 2àM«Ac 8GÔ¤†Ü‚CÜHØ© Al = {x : x ! U Iä²Ý x " A} 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

>DÝB -à>DÝAoå>DZP²HT©İĢıġĦģģĢįĢīĠĢ8åH[EA-B2àM«A\B8GÔ

¤†Ü‚Ø©

A - B = {a: a ! A Iä²Ý a " B} 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«ZI³Ý

(i) U - A = Al (ii) A - A = z (iii) z - A = z (iv) A - z = A (v) A - U = z . 

AIä²ÝB3xJ>DÕ>ˆå@I֐ßZP²HT©İĶĪĪĢıįĦĠġĦģģĢįĢīĠĢ8åHE[G A D B 

8GÔ¤†Ü‚Ø© A D B = (A - B) , (B - A) 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

6Ù[I„à A D B  oà 6ãN 6²Ü®>ã A + B  oà 4àMTIà  A , B -à IØ©ZI

4±Ô¤Ý6²Ü®>NT¤Ý2ETP« A D B = (A , B) - (A + B) 3¤Ý

X8åL>DITG«¯}¶²ģĦīĦıĢİĢı2àM«¯}¶ãN>DÝ3>4±Ô>ZPÙ©IT„å

>DÚà k 6²Ü®>ã k ! N  8G 4±ÚEà ZPÙ©Ý  4ÜZHT« 4ݯ}¶² >DÚå
Y@áYPÙ[I[J ĠĞįġĦīĞĩĦıĶ k 8G¶Ý ¤†šØCTà n(X)  8G¶Ý ¤†Ü‚©ZPTÝ  A 8åL
>DÝ ¯}¶² >DÝ 4à[MYJà 2E[G ¯}¶LTÔ >DÝ  2àM« ¯}ŠMTÔ >DÝ
ĦīģĦīĦıĢİĢı8G¶Ý¤†Ü‚©ZPTÝZI³Ýn(A) = 18à2E[G<±²Ü®>DÝİĦīĤĩĢıĬīİĢı
8GÔ·LMTݤ†ÜHT> n ^zh = 0 Iä²Ý n ^{z}h = 1 8åHE[GÔ>PGÚàY>TãN¶Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 4
1.2.1 >DÕ>ˆåHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģĖĢıĒĭĢįĞıĦĬīİ

FTÝ 9ä>GZP 2†Û±ÛE HÙ®>[N°Ý ZI³Ý YE…Û±Ô> ZPÙ}J zM ®J

HÙ®>[N°Ý¯}¶>NT>Ô>TÙZHTÝ

H…ITä²ÜHÙ®>ãĆĬĪĪIJıĞıĦijĢ

(i) A , B = B , A (ii) A + B = B + A

Z@ßÜ®ÜHÙ®>ãĄİİĬĠĦĞıĦijĢ

(i) (A , B) , C = A , (B , C) (ii) (A + B) + C = A + (B + C)

HՎةHÙ®>ãćĦİıįĦğIJıĦijĢ

(i) A , (B + C) = (A , B) + (A , C) (ii) A + (B , C) = (A + B) , (A + C)

@IÜHÙ®>ãČġĢīıĦıĶ

(i) A , z = A (ii) A + U = A

EåG©Ô¤ÜHÙ®>ãČġĢĪĭĬıĢīı

(i) A , A = A (ii) A + A = A

6Ø>PßHÙ®>ãĄğİĬįĭıĦĬī

(i) A , (A + B) = A (ii) A + (A , B) = A

}ITß>åŠ>ãćĢĐĬįĤĞīďĞĴİ

(i) (A , B)l = Al + B l (ii) (A + B)l = Al , B l

(iii) A - (B , C) = (A - B) + (A - C) (iv) A - (B + C) = (A - B) , (A - C)

@I֐ßZP²HTØ©HÙ®>ãĖĶĪĪĢıįĦĠġĦģģĢįĢīĠĢ

(i) A D B = B D A (ii) (A D B)D C = A D(B D C)

(iii) A + (B D C) = (A + B)D(A + C)

YPä²>DÚä¤Ý2[GÚ«Ô>DÚä¤ITGHÙ®>ãĈĪĭıĶĞīġIJīĦijĢįİĞĩİĢıİ

(i) z ' = U (ii) U l = z

(iii) A , Al = U (iv) A + Al = z
(v) A , U = U (vi) A + U = A

Y@áYPÙ[IÔ¤DÕ>ãĆĞįġĦīĞĩĦıĶ

(i) AIä²ÝB8­Ý8ÛE4±¯}¶²>DÕ>´Ô¤Ý
n (A , B) = n (A) + n (B) - n (A + B) .

(ii) AIä²ÝB3xJ[PYPØCTÔ>DÕ>YNà n (A , B) = n (A) + n (B) .

5 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 (iii) ABIä²ÝC8­Ý8ÛEÂå²>DÕ>´Ô¤Ý
n (A , B , C) = n (A) + n (B) + n (C) - n (A + B) - n (A + C) - n (B + C) + n (A + B + C)

1.3 >TߓzJåYH±Ô>àĆĞįıĢİĦĞīĭįĬġIJĠı

>DÕ>ˆå >TߓzJå YH±Ô>à 8åH« P…[@H©ÚEÜHØC 6²Ü®>ˆå >DZI
3¤Ý ¤†ÜHT> 4± >DÕ>ˆå >TߓzJå YH±Ô>à P…[@ÜH©ÚEÜHØC ZAT}>ˆå
>DIT>¶Ý Âå² >DÕ>ˆå >TߓzJå YH±Ô>à P…[@ÜH©ÚEÜHØC ÂåLå YET¤
>DIT>¶Ý2[IxåL«

«à‡JIT>Ô ·L ZPÙ©IT„å  A B Iä²Ý C 3xJ Âå² YPäLäL >DÕ>[N

8©Ú«ÔY>TãZPTÝAIä²ÝB3xJ>DÕ>ˆå>TߓzJåYH±Ô>àĠĞįıĢİĦĞīĭįĬġIJĠı
A # B  8GÔ ¤†Ô>ÜHØ© A # B = {(a, b): a ! A, b ! B}   8G P[KJ²Ô>ÜH©xL« 2ZE
ZHTå²A, BIä²ÝC3xJÂå²>DÕ>ˆå>TߓzJåYH±Ô>à

A # B # C = {(a, b, c): a ! A, b ! B, c ! C} 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

8ˆET> A # A = {(a, b): a, b ! A} 8GMTÝ

A # A = {(a, a): a ! A} 8G8µ«P«@…JT>2[I°IT"

>TߓzJå YH±Ô>‡à 6ãN 6²Ü®>ã P…[@ÜH©ÚEÜHØC« 8åHETà YPäLäL

>DÕ>ã A = B 8G4±ÛETMå† A # B ! B # A 3¤Ý2ETP«A = B8à A # B = B # A 

R8åH«YIÞYJÙ>ˆå>DÚ[EÔ¤†ÜHETà

R # R = {(x, y): x, y ! R}  R # R # R = {(x, y, z): x, y, z ! R} 

¤†ÜHT>  R # R  8åHE[G R2  8G¶Ý R # R # R  8åHE[G R 3  8G¶Ý

¤†Ô>ÜH©xL« R # R  8åH« P…[@ÜH©ÚEÜHØC ZAT}>ˆå >DIT>¶Ý  R # R # R 
8åH«P…[@ÜH©ÚEÜHØCÂåLåYET¤>DIT>¶Ý6ãN«

4ÜZHT« A = {1, 2, 3} Iä²Ý B = {2, 4, 6} 8G8©Ú«ÔY>TÙCTà

A # B = {(1, 2), (1, 4), (1, 6), (2, 2), (2, 4), (2, 6), (3, 2), (3, 4), (3, 6)} .   4Õ¤ A # B  8åH«
R # R oå6Ø>DIT>2[IP[EÔ>PGÚàY>TãN¶Ý

A # B -à6ãN6²Ü®>ˆå8Ù~Ô[>AIä²ÝB >DÕ>ˆà6ãN6²Ü®>ˆå
8Ù~Ô[>„å YH±Ô>à YET[>JT¤Ý 2ETP«  n (A # B) = n (A) n (B) 3¤Ý  ZI³Ý
n (A # B # C) = n (A) n (B) n (C) 4Õ¤ABIä²ÝC3xJ[P¯}¶²>DÕ>ã3¤Ý

ŽâÔ>TªÝ>DÕ>ˆà8[P R # R oå6Ø>DIT>2[I°Ý"

(i) {(x, 2x): x ! R} (ii) {(x, x2 ): x ! R}

(iii) {(x, x ): x ;±¤[LJäLYIÞYJÙ}(iv) {(x2 , x): x ! R} .

(v) {(x, - x ): x ;±¤[LJäLYIÞYJÙ}

8©Ú«Ô>TØ© >DÝ A 3G« A = {x : x = 4n + 1, 2 # n # 5, n ! N}  8à Aoå

6Ø>DÕ>ˆå8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 6
•ß¶

A = {x : x = 4n + 1, n = 2, 3, 4, 5} = {9, 13, 17, 21}

8GZP n (A) = 4  n ^P ] Agh = 2 4 = 16

8©Ú«Ô>TØ© IÔ>ãYET[>50006ãN;±F>KÚàFCÚEÜHØC;±>DÔY>©Ü‚à
YIT‰ A YE…ÛEPß>ã 45%  YIT‰ B YE…ÛEPß>ã  25%  YIT‰ C YE…ÛEPß>ã 10%   A
Iä²Ý B YIT‰>ã YE…ÛEPß>ã  5%  B Iä²Ý C YIT‰>ã YE…ÛEPß>ã 4%  A Iä²Ý C
YIT‰>ãYE…ÛEPß>ã4%3¤Ý4àÂå²YIT‰>[N°ÝYE…ÛEPß>ã3%8àYIT‰
AIØ©ÝYE…ÛEPß>ã8ÚE[GZHß"

•ß¶

Y@áYPÙ[IIä²ÝYPåHCÝ8G4±P‰>ˆà•ß¶>TDMTÝ

(i) Y@áYPÙ[IÂMݕ߶>TDà

Y>T©Ô>ÜHØC®ãˆŠPKÕ>ˆ‡±Û«n(A) = 5000-à45% = 2250

4ZEZHTå²

 n (B) = 1250, n (C) = 500, n (A + B) = 250, n (B + C) = 200, n (C + A) = 200

 Iä²Ý n (A + B + C) = 150 

YIT‰AIØ©ZIYE…ÛEPß>ã

n (A + B l + C l ) = n {A + (B , C)l } = n (A) - n {A + (B , C)}

= n (A) - n (A + B) - n (A + C) + n (A + B + C) .

= 2250 - 250 - 200 + 150 = 1950.

A YIT‰IØ©ÝYE…ÛEPß>ˆå8Ù~Ô[>1950

(ii) YPåHCÝÂMݕ߶>TDà
B
A
2
45 39
3
1

HCÝ

HCÝo‡±Û«YIT‰AIØ©ZIYE…ÛEPß>ã39 @E EÝ3¤Ý
39
8GZPYIT‰AIØ©ZIYE…ÛEPß>ã 5000 # 100 = 1950 .

8©Ú«Ô>TØ© ((A , B l , C) + (A + B l + C l )) , ((A , B , C l ) + (B l + C l )) = B l + C l 

8G€Ä‚Ô>

7 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
•ß¶
A + B l + C l 3 A 3 A , B l , C 8åH«YEˆ¶
8GZP (A , B l , C) + (A + B l + C l ) = A + B l + C l 
ZI³ÝB l + C l 3 C l 3 A , B , C l 
8GZP (A , B , C l ) + (B l + C l ) = B l + C l ZI³Ý A + B l + C l 3 B l + C l 
8GZP ((A , B l , C) + (A + B l + C l )) , ((A , B , C l ) + (B l + C l )) = B l + C l 

¤†Ü® YPåHCÕ>ãÂM݀ĂÔ>¯JäzY@ÞJ¶Ý

8©Ú«Ô>TØ© X = {1, 2, 3, ... , 10}  Iä²Ý A = {1, 2, 3, 4, 5}  8à A - B = {4}  8å²

6ãNPT²2[IJÔ·}JX-à6ãNB6Ø>DÕ>ã2ETP« B 3 X 8ÚE[G6ãN«"
•ß¶
{6, 7, 8, 9, 10}  8­Ý >DÚå ;áYPT± 6Ø>DITxJ C >DÚä¤
B = C , {1, 2, 3, 5} 8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ4Õ¤ A - B = {4} 8åxL€HÛE[GYHT±Û«Ý
4EGTà X à 6ãN  B 6Ø>DÕ>ˆå  8Ù~Ô[>°Ý {6, 7, 8, 9, 10}  8åxL >DÚå
6Ø>DÕ>ˆå8Ù~Ô[>°Ý@IÝ8GZPB6Ø>DÕ>ˆå8Ù~Ô[> 25 = 32 

8©Ú«Ô>TØ© A Iä²Ý B 8­Ý 4± >DÕ>ã n (B - A) = 2 n (A - B) = 4 n (A + B) 

Iä²Ý n (A , B) = 14 8G2[IÛETà n (P ] Ag) >TÙ>
•ß¶
n (P ] Ag) -:Ô>TDn(A)ZE[PÜH©Ý
  n (A + B)  = k8å>
8GZP  n (A - B)  = 2k Iä²Ý n (B - A) = 4k3¤Ý
4ۀ[M„à n (A , B)  = n (A - B) + n (B - A) + n (A + B) = 7k 
ZI³Ý n (A , B)  = 14 8GÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN«
4EGTà7k = 14, k = 23¤Ý
3[>JTà n (A - B)  = 4Iä²Ý n (B - A) = 8 
  n (A)  = n (A - B) + n (A + B) 8åHETà n ] Ag = 6 

8GZP n (P ] Ag) = 26 = 64 

8©Ú«Ô>TØ© 4± >DÕ>ˆå 6²Ü®>ˆå 8Ù~Ô[> m Iä²Ý k 3¤Ý ¯Eà

>DÚ³ãN 6Ø>DÕ>ˆå 8Ù~Ô[> 4KÙCTP« >DÚå 6Ø>DÕ>ˆå
8Ù~Ô[>[JŠC112 2>YIàm Iä²ÝkIÜ®>[NÔ>TÙ>
•ß¶
n (A) = m Iä²Ý n (B) = k 8å²2[I°IT²4±>DÕ>ãAIä²ÝB8å>B
>DÚ[EŠCA>DÚå8Ù~Ô[>2>YIàm > kY>T©Ô>ÜHØCŠPKÕ>ˆåH}
2 m - 2 k = 112 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 8
 k m-k 4
3[>JTà 2 (2 - 1) = 2 # 7 
m-k
4ۀ[M„à;ZK@TÚJÔ·² k = 4 Iä²Ý 2 - 1 = 7 3¤Ý

4EGTà m - k = 3 8GZPm = 7

8©Ú«Ô>TØ© n (A) = 10 Iä²Ý n (A + B) = 3 8à n ((A + B)l + A) -:>TÙ>

•ß¶

(A + B)l + A = (Al , B l ) + A = (Al + A) , (B l + A) = z , (B l + A)

   = (B l + A) = A - B .

8GZP n ((A + B)l + A)  = n (A - B) = n (A) - n (A + B) = 7 .

8©Ú«Ô>TØ© A = {1, 2, 3, 4} Iä²Ý B = {3, 4, 5, 6} 8à

 n ((A , B) # (A + B) # (ADB)) -:>TÙ>
•ß¶

n (A , B) = 6, n (A + B) = 2 Iä²Ý n (A D B) = 4 

8GZP n ((A , B) # (A + B) # (ADB))  = n (A , B) # n (A + B) # n (ADB)

= 6 # 2 # 4 = 48 .

8©Ú«Ô>TØ© P (A) 8åH«A8åL>DÚå2[GÚ«Ô>DÚ[GÔ¤†ÚETà

 n (P (P (P (z)))) -åIÜ[HÔ>TÙ>
•ß¶

P (z)  >DÚà ;± 6²Ü® 6ãNETà P ^P (z)h  >DÚà 21 6²Ü®>´Ý

P (P (P (z))) >DÚà226²Ü®>´Ý4±Ô¤Ý2ETP«46²Ü®>ã4±Ô¤Ý

H„äz
1. ŽâÔ>TÙH[P>[NHØ}Jà¯[L„à8µ«>

(i) {x ! N: x2 1 121 Iä²Ýx;±H>T8ÙDT¤Ý}.

(ii) (x - 1) (x + 1) (x2 - 1) = 0 8­Ý@IåHTØ}åƒ[>ÂMÕ>ˆå>DÝ

(iii) {x ! N: 4x + 9 1 52} 
x-4
(iv) {x: x + 2 = 3, x ! R - {- 2}} 

2. {-1, 1} 8­Ý>DÚ[EÔ>DÔ>ØC[IÜ®¯[L„à8µ«>

3. ŽâÔ>TÙHPGä²ã8[P¯}¶ãN>Dݯ}ŠàMTE>DÝ8åHE[GÔ¤†Ü‚©>

(i) {x ! N: x 8åH«;±4KØ[CÜH[CH>T8Ù}.

(ii) {x ! N: x 8åH«;±;ä[LÜH[CH>T8Ù}.

9 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 (iii) {x ! Z: x 8åH«HÚ[EŠCÔ¤[LÛE4KØ[CÜH[C8Ù}.

(iv) {x ! R: x 8åH«;±ŠxE¯²8Ù}.

(v) {x ! N: x 8åH«;±ŠxE¯²8Ù}.

4. ‚åP±PGPä[LE¤ÛEA, B, C>DÕ>[NÔY>TÙ©@…HTßÔ>¶Ý

(i) A # (B + C) = (A # B) + (A # C) 

(ii) A # (B , C) = (A # B) , (A # C) 

(iii) (A # B) + (B # A) = (A + B) # (B + A) 

(iv) C - (B - A) = (C + A) , (C + B l ) 

(v) (B - A) + C = (B + C) - A = B + (C - A) 

(vi) (B - A) , C = (B , C) - (A - C) 

5. s;± >DÚ³ãN <ß 6²Ü® 8ÜYHTµ«Ý Eå >DÚäZ> 6Ø>DIT> 2[IJT«t

8åL·ä†å6Ù[IÚEå[I[J3KTÞ>

6. n (P ] Ag) = 1024, n (A , B) = 15 Iä²Ý n (P ] Bg) = 32 8à n (A + B) >TÙ>

7. n (A + B) = 3 Iä²Ý n (A , B) = 10 8à n ^P ] ADBgh >TÙ>

8. A # A  8åL >DÚà 16 6²Ü®>ã 6ãNG ZI³Ý 2³ãN 4± 6²Ü®>ã (1, 3)
Iä²Ý(0, 2)8àAoå6²Ü®>[NÔ>TÙ>

9. n (A) = 3 Iä²Ý n (B) = 2 8­Ý€HÛE[GÔ¤ØHØ©2[IÛ«ãN4±>DÕ>ãA, B

3¤Ý (x, 1), (y, 2), (z, 1) 8åH[P A # B 8­Ý>DÚ³ãNzM6²Ü®>ã8àA, B
>DÕ>[NÔ>TÙ>4Õ¤x, y, z¯ä†³ÝZP²HØC6²Ü®>ã

10. A # A  >DÚà  16  6²Ü®>ã 6ãNG  S = "^a, bh ! A # A: a 1 b ,  8åL >DÚà

6ãN4±6²Ü®>ã(-1, 2)Iä²Ý(0, 1)8àS4à6ãN™E¯ãN6²Ü®>[NÔ
>TÙ>

 IT†‡>ãIT†>ã4[CYPˆ>ãIä²Ý2Ù[IÜH¤>ã
 ĆĬīİıĞīıİęĞįĦĞğĩĢİČīıĢįijĞĩİĞīġđĢĦĤĥğĬIJįĥĬĬġİ
4ÜH¤„[GZI³ÝYETCK2}ÜH[CÚZE[P>NT>IT†‡>ãIT†>ã@TKTIT†>ã
@TßÛEIT†>ã4[CYPˆ>ãIä²Ý2Ù[IÜH¤>ãHä†JP[KJ[L>ã2PzJITxL«

 IT†‡>ãIä²ÝIT†>ãĆĬīİıĞīıİĞīġijĞįĦĞğĩĢİ

;±¤†Ü‚ØC>~EÖY@Jà¯[L¯µP«ÝITLTIà4±Ô¤Ý2N[P2àM«>~JÝ
;± IT†‡ ĠĬīİıĞīı 8å² 2[OÔ>ÜH©xL« ;± >~EÖ Y@Jà¯[L„åZHT« IT²H©Ý
;±2N[PIT†ijĞįĦĞğĩĢ8å²2[OÔ>ÜH©xL«

9ZE­Ý;±IT†„åIÜ®‚LIT†>ˆåIÜ®>[NÖ@TßÛ«4àMTEZHT«2E[G
;± @TKT IT† ĦīġĢĭĢīġĢīı ijĞįĦĞğĩĢ 8GÔ ·²xZLTÝ 2ZE@IJÝ 2Eå IÜ® ‚L IT†>ã
IÜ®>[NÖ@TßÛ«4±Ü‚å2«@TßÛEIT†ġĢĭĢīġĢīıijĞįĦĞğĩĢ8G2[OÔ>ÜH©xL«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 10
 1 1
;±¯ÔZ>TDÚåHKÜ® A = 2 bh 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý4Õ¤ 2 8åH«;±IT†‡
Iä²Ý A, b, h  3xJ[P IT†>NT¤Ý ¤†ÜHT> b, h  3xJ[P @TKT IT†>NT>¶Ý  A  ;±
@TßÛEIT†JT>¶Ý2[IÛ«ãN«@TKTIä²Ý@TßÛEIT†>ã2[P2[IÛ«ãN4CÚ[EÜ
YHT²Ú« 2[IxL« 8åHE[GÔ >PGÚà Y>TãN¶Ý 6ETKDIT>  x + y = 1 8åL
YETC߂àxIä²ÝyIT†>NT>¶Ý1;±IT†‡JT>¶Ý6ãN«x, y 3xJPä†à8«@TKT
IT†"8«@TßÛEIT†"4Õ¤x@TKTIT†JT>8©Ú«ÔY>TÙCTày@TßÛEIT†JT>¶Ýy
@TKT IT†JT> 8©Ú«Ô Y>TÙCTà x @TßÛE IT†JT>¶Ý 2[I°Ý ZI³Ý ŽâÔ>TªÝ
6ETKDÕ>[N8©Ú«ÔY>TãZPTÝ

(i) Y@áP>ÚåHKÜHN¶ A = lb

(ii) PØCÚåHKÜHN¶  A = rr 2

(iii) >GÖY@áP>Úå>G2N¶ V = lbh 

ZIä>ÙC6ETKDÕ>ˆàb, h, l, r¯E‡JG@TKTIT†>ãAIä²ÝV@TßÛEIT†>ã
8G¶Ý r ;±IT†‡8G¶Ý®…Û«Y>TãN4J³Ý

 4[CYPˆ>ãIä²Ý2Ù[IÜH¤>ãČīıĢįijĞĩİĞīġđĢĦĤĥğĬIJįĥĬĬġİ

YIÞYJÙ>ˆå>DÝR -:HCÝoà6ãNH};±Z>TØ}à6ãN®ãˆ>NT>¶Ý
Z>TØ}³ãN ;áYPT± ®ãˆ[J°Ý EÚE ;± YIÞYJÙDT>¶Ý >±E 4J³Ý  8GZP
;áYPT± YIÞYJÙªÝ Z>TØ}à 6ãN ;áYPT± ®ãˆ°Cå YETCß®H©ÚEÜH©xL«
4EGTà4ÔZ>TØ}[GYIÞYJÙZ>T©įĢĞĩĩĦīĢ8åxZLTÝ
–
2 e 
– –3 –2 –1 0 1 2 3
HCÝ

PMÜHÔ>Ý IÜ® 6JßÛ«Ý 4CÜHÔ>Ý IÜ® ¤[LÛ«Ý 2[IP[EÔ >TDMTÝ x

3G«y-å4CÜHÔ>IT>2[IÛETàx < y 8GÜYH²ÝZI³Ý4ÔZ>TØ}àYETCßÖzJäLÚ
Eå[I 4àMTEETà 8ÛE 4KÙ© YIÞYJÙ>´Ô¤ 4[CZJ°Ý 8Ù~MCÕ>T
YIÞYJÙ>ã2[I°Ý

P[KJ[L

R -å;±6Ø>DITGI 3G«;±4[CYPˆJT>ĦīıĢįijĞĩ4±Ô>ZPÙ©YIà

(i) I-à¤[LÛE«4±6²Ü®>ã4±Ô>ZPÙ©ÝZI³Ý

(ii) a, b ! I Iä²Ý a 1 c 1 b 8à c ! I 8G4±ÚEàZPÙ©Ý

P}ŠJà ›JT> 4[CYPˆ>ã YIÞYJÙZ>TØ}³ãN >ß>[N°Ý Z>TØ©Ú

«Ù©>[N°Ý¤†ÔxL«

4Jà 8Ù>ˆå >DÝ ¤[LJäL ¯µ 8Ù>ˆå >DÝ ;ä[LÜH[C 8Ù>ˆå

>DÝ 4KØ[CÜH[C 8Ù>ˆå >DÝ ZHTåL[P 4[CYPˆ>NT>T« 9YGà 8ÛE
4± YIÞYJÙ>´Ôx[CZJ 8ÙDäL YIÞYJÙ>ã 4±ÜHEGTà ZIä>ÙC
6ETKDÕ>ã4[CYPˆ>ã3>T«

11 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 ŽâÔ>TªÝ6ETKDÕ>[NÔ>PÔ>¶Ý

(i) Áé{JÚ[EŠCÜYH…ETGYIÞYJÙ>ˆå>DÝ

(ii) 5 -Ô¤ZIäHØ©Ý7 o:ŠCÔ¤[LPT>¶Ý6ãNYIÞYJÙ>ˆå>DÝ

(iii) 1 # x # 3 8­Ý€HÛE[GÔ¤ØHØCx-YIÞYJÙ>ˆå>DÝ

(iv) 1 1 x # 2 8­ÝPK݂ä¤ØHØCx-YIÞYJÙ>ˆå>DÝ

ZIä>ÙC FTå¤ >DÕ>´Ý 4[CYPˆ>[NÔ ¤†ÔxåLG ¤†ÜHT> 6ETKDÝ

(i) ;± ¯}¶LT 2àM« ¯}ŠMT 4[CYPˆ 3¤Ý (ii), (iii) Iä²Ý (iv) 3xJ[P ¯}¶²
2àM« ¯}¶ãN 4[CYPˆ>NT¤Ý s¯}¶ãN 4[CYPˆt 8åLTà 2áŠ[CYPˆ„à
8Ù~MCÕxJ YIÞYJÙ>ã IØ©Ý 4±Ô¤Ý 8åxL YHT±Nå² 4± ¯[G>´Ý
¯}¶ãN 8ÙDT> 4±ÜHE[G IØ©ZI ¤†ÔxL« 8GZP ¯}¶ãN Iä²Ý ¯}ŠMT
4[CYPˆ>ã4K٩ݯ}PäL>DÕ>[NZJ¤†Ü‚©xL«Z>TØ©Ú«Ù[CÔ¤†Ô¤Ý
4[CYPˆ>ã¯}¶ãN4[CYPˆ8G¶Ý>ß>[NÔ¤†Ô¤Ý4[CYPˆ>´ÝYIÞYJÙ
Z>T©Ý¯}ŠMT4[CYPˆ>NT¤Ý

;±¯}¶ãN4[CYPˆ[JÂ}J4[CYPˆĠĩĬİĢġĦīıĢįijĞĩ8å²·LZPÙ©IT„å

4± ¯[GÜ ®ãˆ>´Ý 4[CYPˆ„à 2[IJ ZPÙ©Ý LÛE 4[CYPˆ ĬĭĢī ĦīıĢįijĞĩ
8å² ·L ZPÙ©IT„å 4± ¯[GÜ ®ãˆ>´Ý 4[CYPˆ„à 2[IEà ·CT« Â}J
4[CYPˆÔ¤‘[ ]’@«K2[CܮԤ†„[G°ÝLÛE4[CYPˆÔ¤@TETKD ‘( )’ 2[CÜ®Ô
¤†„[G°Ý HJåH©Ú«P[EÔ >PGÚà Y>TãN¶Ý ¯Eà 4± 6ETKDÕ>ã (i) Iä²Ý
(ii) 3xJ[P LÛE 4[CYPˆ>NT¤Ý ÂåLTP« 6ETKDÝ Â}J 4[CYPˆJT¤Ý
FTå>TP« 6ETKDÝ Â}J 4[CYPˆ°IàM LÛE 4[CYPˆ°IàM ZIä>ÙC FTå¤
6ETKDÕ>[NÔ¤†š©>NT> (0, 3 ), (5, 7), [1, 3], (1, 2] 8G8µEMTÝ

¤†ÜHT> [1, 3]  8åL Â}J 4[CYPˆ„à 1  Iä²Ý 3  ZI³Ý 2E[CZJ 6ãN
2[GÚ« YIÞYJÙ>´Ý 6ãNG   (1, 3) 8åL LÛE 4[CYPˆ„à 1  Iä²Ý 3  3xJ
YIÞYJÙ>ã 4à[M  3GTà 2Eäx[CZJJTG 2[GÚ« YIÞYJÙ>´Ý 6ãNG
(1, 2] 8åL 4[CYPˆ Â}J«Ý 2àM LÛE«Ý 2àM ¤†ÜHT> 1 8åL YIÞYJÙ
4[CYPˆ„à4à[M3GTà28åLYIÞYJÙ6ãN«ZI³Ý2Pä†ä¤4[CZJJTG
2[GÚ«YIÞYJÙ>´Ý6ãNG

¯}Š‡¤†šCTG 3 8åH«;±8Ù2岤†š©>NTGo 3 Iä²Ý 3 8åHG

YIÞYJÙ Z>TØ}å ¯[G>[NÔ ¤†Ô>Ü HJåH©xåLG ZI³Ý (a, b),[a, b]  3xJ
4[CYPˆ>ã8ÜZHT«ÝRoå6Ø>DÕ>NT¤Ý

4[CYPˆ>ˆåP[>>ãėĶĭĢİĬģĦīıĢįijĞĩİ

4[CYPˆ>ˆà HM P[> 6ãNG  a < b 3> 4±Ô¤IT² a, b ! R  8G 8©Ú«Ô

Y>TãZPTÝŽâÔ>TªÝ2ØCP[DYPáZP²P[>4[CYPˆ>[N6DßÚ«xL«;±
®ãˆ[J–ÔxŠØ©;±Z>TØ}[GP[KJ4JMT«LÛEPØCITGsĬt¤†š©2Ü®ãˆ
–Ô>ÜHØ©ãNET>¶Ý €K݂J PØC ¤†šCTG ‘z’ 3G« 2ܮ㈠6ãNCÕxJ« 8G¶Ý
YHT±ãH©Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 12
 4[CYPˆ ¤†„Cà
¯[L >DÝ P[KHCÝ

¯}¶ãN4[CYPˆ ab  !x : a < x < b+ a b

>ab @ !x : a # x # b+  a b

(a b⎤⎦ ! x: a < x # b + 


a b

⎡⎣ a b )

 {x: a # x < b} a b

¯}PäL4[CYPˆ ^a, 3h !x : a < x < 3+  a

[a, 3) !x : a # x < 3+  a

(- 3, b) !x : – 3 < x < b+  b

!x : – 3 < x # b+ 

(– 3, b] b

^ – 3, 3 h !x : – 3 < x < 3+ 
2àM«R 2àM«YIÞYJÙ>ˆå>DÝ

¤†šØ©P}Šà8µE¯JäzÔ>¶Ý

(i) {x: x ! R, - 2 # x # 0} (ii) {x: x ! R, 0 1 x 1 8}

 ĦĦĦ {x: x ! R, - 8 1 x # - 2}   (iv) {x: x ! R, - 5 # x # 9}

2Ù[IÜH¤đĢĦĤĥğĬIJįĥĬĬġ

‘a’8­Ý®ãˆ„[G6ãNCÔxJ8ÛEYPT±LÛE4[CYPˆ°Ýa8­Ý®ãˆ„å
2Ù[IÜH¤JT¤Ý ‘ e ’ 8åH« ;± ƒ[> 8Ù ¤†ÜHT> ƒ>Öz†J« 8à a „å
e  -2Ù[IÜH¤8åH« (a - e, a + e) 8åL4[CYPˆJT¤Ý (a - e, a + e) - {a} 8åH«
a-:–ÔxJ2Ù[IÜH¤8G¶Ý2E[G 0 < x – a < e 8G¶Ý¤†Ü‚CÜH©xL«$HCÝ&

( ( ( (
a– a a+ a– a a+
$HCÝ&

 YETCß®>ãĕĢĩĞıĦĬīİ

YETCß®>[NÜ Hä†J Z>TØHTØ}[G 2åLTC PTâÔ[>„‡±Û«Ý @ÕZ>E
YIT‰„J‡‡±Û«Ý P}ŠJ‡‡±Û«Ý >DÕ>ˆå >TߓzJå YH±Ô>‡å ÂMIT>Ü
HàZP²Z>TDÕ>ˆà2ª¤ZPTÝ

s2Pß 6GÔ¤ 8áŠEÚà 6LŠGß 2àM« YETCß®[CJPß"t 8åxL ŠGT[PÜ

YH±ÝHT³ÝFI«2åLTCPTâÔ[>„à8ßY>TãxZLTÝ4áŠGTŠä¤

(i) 2Pß8åEÛ[E

(ii) 2Pß8å3z…Jß

(iii) 2Pß8GÔ¤8áŠEÚ³ÝYETC߂àMTEPß

13 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 ZHTåL zM @TÚJITG Š[C>ã 6ãNG 4‡±Û« YETCß® 8åxL Y@TàMTG«
;±P[K IäYLT±P±Cå 4[DÔxL« 8G FTÝ 2†xZLTÝ 4ÖzÛE[G[J ZI³Ý
Š…PTÔx>~EÚà>~E¶±Ô>[N4[DÔ>ÚYETCß®>[NÜHJåH©Ú«xZLTÝ

8©Ú«Ô>TØ©>ã

(i) Nàm8­Ý;±8ÙDTG«n8­Ý8Ù[DP¤ÚETàm3G«n6Cå
YETCß®[CJ«

(ii) YIÞYJÙ>ˆà x # y 8àx3G«yo°CåYETCß®[CJ«

(iii) p 8­Ý®ãˆL8åLZ>TØ}à2[IÛETàp3G«L6CåYETCß®[CJ«

(iv) X 8­ÝITDPßS8­ÝH㈰CåYETCß®[CJPKT>4±Ô>ZPÙ©YIà
X 8åHPßSoàITDPKT>4±Ô>ZPÙ©Ý

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  @ÕZ>E YIT‰ ĆįĶĭıĬĤįĞĭĥĶ  IÔ>ã K>zJÚ Eå[I PTÞÛE
E>Pà>[NÜ HT«>TÔ>Ö @ÕZ>E YIT‰[J ¿äLTÙ© >TMIT> HJåH©Ú P±xåLGß
@ÕZ>EYIT‰[JÚ LÝHC 4KTªPÚ³Ý € €²PGÕ>ˆ³Ý >~ €KMß>´Ý
HJåH©Ú«xåLGß @ÕZ>E YIT‰JTÔ>¯Ý 2Ö@ÕZ>E YIT‰[J YIT‰ ITäL¶Ý
HJåH©Ú«Ý¯[L>[NÜHä†J4JZM@ÕZ>EYIT‰„Jà8G2[OÔ>ÜH©xåL«

;± Y@Þ[JÖ @ÕZ>E YIT‰JT> ITäL HÙ[CJ >TMÚà 8ˆJ ‚K„Cà ¯[L
HJåH©ÚEÜHØC«6ETKDIT>Y@Þ„³ãN;áYPT±8µÚä¤ÝITäLT>2>KP…[@„à
2áYPµÚ‡±Û«ÂåLTPET>P±Ý8µÚET>Ü‚K„CÜHØC«

4ݯ[L[J “LET US WIN” 8åL PTÔxJÚä¤ HJåH©ÚGTà “OHW XV ZLQ”

8G IT²Ý 4ݯ[L[J ZHKK@ß AX‡Jæ @ß HJåH©ÚJETà @…å @ÕZ>EÝ 8G
2[OÔ>ÜH©xL« 4Ö@ÕZ>E YIT‰[J YIT‰ ITäLÝ Y@ÞJ ;áYPT± 8µÚ[E°Ý 2Eä¤
Âå² 8µÚ«Ô>´Ô¤ ¯Û[EJ 8µÚET> IT䜩 Y@ÞJZPÙ©Ý 4ÚE¤ ¯[L EäZHT«
LG† ZE߶>ˆà YP¤PT>Ô [>JTNÜH©xL« 4E[G 2ݮԤ† HCÝ ÂM¯Ý HCÝ 
¤†Ü‚CMTÝ

 L O
E H
T W
U X
S V
W Z
I L
N Q

HCÝ

4ÜZHT« C = {L, E, T, U, S, W, I, N}  Iä²Ý D = {O, H, W, X, V, Z, L, Q}   8G 8©Ú«Ô

Y>TÙCTà C # D 8åL>TߓzJåYH±Ô>‡å6Ø>DIT>

{(L, O), (E, H), (T, W), (U, X), (S, V), (W, Z), (I, L), (N, Q)}  8­Ý P…[@ÜH©ÚEÜHØC
ZAT}>ˆå>DÝ2[IxL«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 14
2†Û«Y>TãZPTÝ

“KDUGZRUN” 8åH« “HARDWORK” 4å @ÕZ>E YIT‰ 8à

“DFKLHYHPHQW” 8åH« “ACHIEVEMENT”oÔ¤@ÕZ>EYIT‰JT¤Ý

s4E[G f (x) = x - 3 8GÖY@TàM¯}°IT"t

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©   P}ŠJà ĊĢĬĪĢıįĶ ŽâÔ>TªÝ Âå² @IåHT©>[N 8©Ú«Ô

Y>TãZPTÝ

(i) 2x - y = 0 (ii) x2 - y = 0 (iii) x - y2 = 0

y y y
 

2x–y = 0
x2–y = 0 x–y2 = 0
x x x

HCÝHCÝHCÝ

(i) 2x - y = 0
2x - y = 0  8åL @IåHT© ;± ZFßÔZ>TØ[C 2[IÔxåL« YEˆPT> (1, 2), (3, 6)
ZHTåL®ãˆ>ã4ÛZFßÔZ>TØ}à2[I°ÝZHT«(1, 1), (3, 5), (4, 5)ZHTåL®ãˆ>ã
4ÛZFßÔZ>TØ}à2[IJŠà[MxIä²Ýy4[CZJJTGH¤¯[LYETCß®y = 2x
3¤Ý4Õ¤y –åIÜ®>ãxåIÜ®>[NÖ@TßÛ±ÔxL«4Ö@TßÛEYETC߂[GÔ
¤†Ü‚C y f (x)   8GÔ ¤†Ü‚©xZLTÝ  8GZP 4ÛZFßÔZ>TØ}å ™« 2[IÛ«ãN
2[GÚ«Ü ®ãˆ>[N°Ý {(x, 2x): x ! R}  8G 8µEMTÝ  4Ô>DITG«  R # R oå
6Ø>DIT¤ÝHCÝ

(ii) x2 - y = 0

9ä>GZPŠPTÚEH}4Õ¤xIä²Ýy -Ô¤4[CZJJTGYETCß®y = x23¤Ý

4ÛEP[NP[K„噫ãN®ãˆ>ˆå>DÝ {(x, x2 ): x ! R} 3¤ÝHCÝ4«¶Ý
>TߓzJåYH±Ô>MTG R # R oå6Ø>DIT¤Ý

(iii) x - y2 = 0
ZIä>ÙCŠNÔ>Õ>ˆ‡±Û«4Õ¤xIä²ÝyÔ¤4[CZJJTGYETCß®y2 = x2àM«
y ! x , x $ 0 3¤Ý4Ö@IåHTØ}[G y  x Iä²Ý y  x 8G¶Ý‚…Ú«8µEMTÝ
4áP[NP[K„å ™ETG ®ãˆ>ã x 8­Ý ¤[LJäL YIÞYJÙ>NTà 3G
{(x, x )}, {(x,  x )}   8åxL ®ãˆ>ˆå >DÕ>ˆå Z@ßÜ® 3¤Ý  ZI³Ý 4[P
>TߓzJåYH±Ô>MTG R # R oå6Ø>DÕ>NT¤ÝHCÝ

ZIä>ÙC Âå² 6ETKDÕ>ˆ‡±Û« YETCß® 8åL Y@Tà³Ô¤ <KN¶ ŠNÔ>Ý

YE…JP±xL«x6ãN;±>DÚä¤Ýy6ãNIäYLT±>DÚä¤Ý4[CZJ;±;Ú[@¶
6ãN«¬ØHITGPTßÚ[E>´Ô¤>~EÚà9ä²ÔY>TãNÔ·}JP[KJ[LZE[P8GZP
>~EÜHTß[P„àqYETCß®r8åHEåP[KJ[L[JÔ>TÙZHTÝ

15 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 YETC߂åP[KJ[LćĢģĦīĦıĦĬīĬģĕĢĩĞıĦĬī
A " p, q, r, s, t, u ,  8åH« ITDPß>ˆå >DÝ 8å> B " X, Y, Z, W ,  8åH«
Hãˆ>ˆå>DÝ8å>ŽâÔ>TªÝYETC߂[G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
“a” 8­Ý ITDPß S 8­Ý H㈄à H}Ú±ÛETà 2àM« H}ÔxLTß 8à ITDPß
a ! A Ô¤H㈠S ! B °CåYETCß®8GÔY>TãZPTÝ
ŽâÔ>TªÝ€[M„[G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ2ETP«
p 8åL ITDPß X 8åL H㈄à H}Ú«ŠØ© EäZHT« W 8åL H㈄à H}Ú«Ô
Y>TÙ}±ÔxLTßq8åHPßX-àH}Ú«ŠØ©EäZHT«YàH}Ú«ÔY>TÙ}±ÔxLTßr 8åHPß
XIä²ÝZ-àH}Ú«ŠØ©EäZHT«WàH}ÔxåLTßs 8åHPßX 8åLH㈄ZMZJYETCßÛ«
H}Ú«ÔY>TÙ}±ÔxåLTßt8åHPßZ 4àH}Ü[H¯}Ú«ŠØ©ZP²Hãˆ>ˆàYETCKŠà[M
u8åHPß4ÛEFTå¤Hãˆ>ˆ³ÝH}Ô>Šà[M8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
4Õ¤Ú YETCß®>ã YPˆÜH[CJT> 4±ÛET³Ý ;± YETCß[H 8ÜZHT«Ý 4áP[>„à
E±P« @TÚJƒà[M 8GZP ZP² zM P[>>ˆà 4ÚYETCß[HÔ ¤†Ü‚C 4J³IT 8G
ŽâÔ>TªIT²¯JàZPTÝ

(i) p p q q r r r s t

X W X Y X Z W X Z

(ii) p q r s t u

X Y Z W

(iii) {(p, X), (p,W), (q,X),(q,Y),(r,X),(r, Z), (r, W), (s, X), (t, Z)}
(iv) pRX, pRW, qRX, qRY, rRX, rRZ, rRW, sRX, tRZ
ZIä>ÙCFTå¤2[IÜ®>ˆà>DÕ>ˆå2}ÜH[C„àYETCß®>[NÔ[>JTãPEä¤
9äLP[>„àP@JT>ÂåLTP«2[IÜ®6ãN«

ÂåLTP« 2[I܂à EKÜHØ©ãN >DITG« >TߓzJå YH±Ô>MTG A # B  oå

6Ø>DIT¤Ý ZI³Ý ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©>NTG 1.1 Iä²Ý 1.2 3xJP䆳Ý ;± >TߓzJå
YH±Ô>‡å;±6Ø>DÚ[EFÝITàYHL¯}ÛE«8åHE[G€[GŠàY>TãZPTÝ

P[KJ[L

AIä²ÝB8åH[P4±YPäLäL>DÕ>ã8å>A -‡±Û«B -Ô¤P[KJ²Ô>ÜH©Ý

YETCß®įĢĩĞıĦĬīR8åH«AIä²ÝB-å>TߓzJåYH±Ô>‡å6Ø>DIT¤Ý¤†šØ}åH}
R 3 A # B 3¤Ý

A -‡±Û«  B -Ô¤ P[KJ²Ô>ÜH©Ý YETCß®Ý   B -‡±Û«   A -Ô¤ P[KJ²Ô>ÜH©Ý

YETCß®ÝYPáZPLTG[P8åH[EÚYE…Û«Y>Tã>

{a ! A : ^a, bh ! R  9ZET ;± b ! B}   8åL >DÝ YETC߂å @TßH>Ý ġĬĪĞĦī

8GÜH©Ý { b ! B : ^a, bh ! R 9ZET;± a ! A} 8åL>DÝYETC߂å Ö@>ÝįĞīĤĢ
8GÜH©Ý  8GZP YETCß® R oå @TßH>Ý P…[@ÜH©ÚEÜHØC ZAT} 6²Ü®>ˆ³ãN ¯Eà
3JÔ·²>ˆå>DIT>¶ÝYETCß®Roå Ö@>ÝP…[@ÜH©ÚEÜHØCZAT}6²Ü®>ˆ³ãN
4KÙCTP«3JÔ·²>ˆå>DIT>¶Ý2[I°Ý
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 16
ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©ŽâÔ>TªÝHCÚ[G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ$HCÝ&
a 1
b 2
c 3
d 4

z 26

HCÝ

HCÚà  3ÕxM 2>K P…[@ 8µÚ«Ô>ã 4Jà 8Ù>ZNT© Z>TßÔ>ÜH©xL« ;±

8ˆJ@ÕZ>EYIT‰8åH«;áYPT±8µÚä¤Ý;±4Jà8Ù;«Ô>ÜH©PET¤Ý2ETP«
a -: ¤†Ô> 1, b -: ¤†Ô> 2, ..., z  -: ¤†Ô> 26 8åHET¤Ý 4ÛE ;Ú[@[P
" ^a, 1h , ^b, 2h , ... , ^ z, 26h,  8G P…[@ÜH©ÚEÜHØC ZAT} >DIT> 8µEMTÝ 4ÛE
P…[@ÜH©ÚEÜHØC ZAT}>ˆå >DÝ ;± YETCßHT¤Ý 4ÛEÚ YETC߂å @TßH>Ý Iä²Ý
 Ö@>ݯ[LZJ "a, b, ... , z , Iä²Ý "1, 2, ... , 26 , 3¤Ý

4ÜZHT« ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©>ã 1.1 Iä²Ý 1.2 3xJPä†à YETCßHTG«  ;±

>TߓzJå YH±Ô>‡å 6Ø>DIT> 2[IÛ«ãN[E°Ý 2[P P[KJ[L 1.2 -å €JÔ¤
6ØH©P[E°Ý€[G¶·ßZPTÝ

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  -à 6ãN YETC߂å @TßH>Ý Iä²Ý  Ö@>Ý ¯[LZJ
" L, E, T , U, S, W, I, N ,  Iä²Ý " O, H, W, X , V , Z, L, Q ,   3¤Ý  8©Ú«Ô>TØ© 1.2 à
2x  y  0 8åLYETC߂å@TßH>ÝRIä²Ý Ö@>¯ÝR3¤Ý$HCÝ& x2  y  0 8åL
YETC߂å@TßH>ÝRIä²Ý2Eå Ö@>Ý [0, 3) 3¤Ý$HCÝ& x  y2 = 08åLYETC߂å
@TßH>Ý [0, 3) Iä²Ý Ö@>ÝR3¤Ý$HCÝIä²Ý&
y y

v சக

y = 2x
v சக

சாபக
சாபக x சாபக சாபக x
2
y=x
v சக

v சக

HCÝHCÝ
 y
y
v சக

v சக

y =- x
y= x
சாபக சாபக
சாபக சாபக x x
v சக

v சக

HCÝHCÝ

17 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 YETC߂å @TßH>ITG« >TߓzJå YH±Ô>‡å ¯Eà >DÚå 6Ø>DIT>¶Ý
YETC߂å Ö@>ITG«4KÙCTP«>DÚå6Ø>DÝ8åH«Ý¤†Ü‚CÚEÔ>«POÔ>IT>
4KÙCTP« >DÚ[EÚ YETC߂å «[DÖ@TßH>Ý ĠĬġĬĪĞĦī 8G 2[OÔ>ÜH©xL«
3[>JTà YETC߂å  Ö@>Ý 8åH« @TßH>Ú³ãN 6²Ü®>´Ô¤Ú YETCß®[CJ
«[DÖ@TßH> 6²Ü®>ˆå YET¤Ü® 3¤Ý  «[DÖ@TßH>Úå 6Ø>DZI YETC߂å
 Ö@>IT¤Ý8åH«¤†Ü‚CÚEÔ>«

z Iä²Ý A # A 3xJ>DÕ>ã>TߓzJåYH±Ô>MTG A # A  -å6Ø>DÕ>NT>

2[IxåL« 4áŠKÙ© YETCß®>ã 6Ö@Ú YETCß®>ã ĢĵıįĢĪĢ įĢĩĞıĦĬīİ 8G 2[OÔ>Ü
H©xåLG   z   8åH« YPä²ÚYETCß® ĢĪĭıĶ įĢĩĞıĦĬī 8G¶Ý  A # A  8åH« 2[GÚ«Ú
YETCß®IJīĦijĢįİĞĩįĢĩĞıĦĬī8G¶Ý2[OÔ>ÜH©Ý

@TßH>Ý«[DÖ@TßH>ÝIä²Ý Ö@>ÝHä†JZIMTG>±Ú«Ô>[Ns@Tß®>ãt8­Ý
2©ÚEH¤„àŠ…PT>3KTÞZPTÝ

Ao‡±Û«BoÔ¤R;±YETCß®Iä²Ý ^ x, yh ! R 8à4E[GxRy“x”3G«

“y” °CåYETCß®[CJ«8GPTzÔ>¶Ý8G¶Ý ^ x, yh g R 8à x Ry “x”3G« “y”
°CåYETCßHäL«8GPTzÔ>¶Ý8G¶Ý8µ«P«IK®

YETCßHTG« ;± >DÚ‡±Û« IäYLT± >DÚä¤ 8G P[KJ[L

Y@ÞJÜHØ}±ÛET³Ý >~E ZFTÔxà ;ZK >DÚå ™« P[KJ²Ô>ÜH©Ý YETCß® ƒ>¶Ý
¯ÔxJITGET> 2[I°Ý 2ETP« @TßH>¯Ý «[DÖ@TßH>¯Ý ;ZK >DIT> 4±Ô¤Ý
YETCß®>ã ƒ¤ÛE ¯ÔxJÚ«PÝ PTÞÛEET>Ú >âxåLG 8GZP ;± >DÚå ™«
P[KJ²Ô>ÜH©ÝYETCß®>ˆå™«>PGÝY@³Ú«ZPTÝ

 YETCß®>ˆåP[>>ãėĶĭĢĬģįĢĩĞıĦĬīİ

ŽâÔ>TªÝ6ETKDÕ>[NÔ>PÔ>¶Ý

(i) S "1, 2, 3, 4 ,  8å> ZI³Ý S-å ™« R "^1, 1h , ^1, 3h , ^2, 3h,  8G
P[KJ²Ô>ÜH©xL«

(ii) S "1, 2, 3, ... , 10 , 8å>sm3G«n åP¤ÚJT>4±ÛETàm3G«n 6Cå

YETCß®[CJ«t8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(iii) C 8åH« ENÚ³ãN 2[GÚ« PØCÕ>ˆå >DÝ 8å> tC -å 3K¯Ý C l -å
3K¯Ý @IIT> 4±ÛETà PØCÝ  C 3G« PØCÝ  C l 6Cå YETCß®ãN«t 8G
P[KJ²Ô>ÜH©xL«

(iv) 2[GÚ«IÔ>[N°ÝY>TÙC>DÝS -àsa8åHPßb -å@Z>TEKKT>4±ÛETà

a 3G«b6CåYETCß®[CJPßt8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(v) S 8åH« 2[GÚ« IÔ>[N°Ý Y>TÙC >DÝ 8å>  S ™« tETJT> 4±ÛETàt
8­ÝŠJTàYETC߂[GP[KJ²Ô>¶Ý

4KÙCTP«6ETKDÚà;áYPT±8ÙªÝEGÔ¤ÚETZGP¤H©PETàs2[GÚ«
a ! S Ô¤Ý  a 3G« a  6Cå YETCß®[CJ«t 4ZE ·ä² ÂåLTP« 6ETKDÚä¤Ý
6Ù[IJT¤Ý3GTà¯Eà6ETKDÚä¤s2[GÚ« a ! S  -Ô¤Ýa3G«a6Cå
YETCß®[CJ«t8åH«6Ù[IJå²9YGà26Cå2YETC߂à4à[M

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 18
  sa 3G«  b 6Cå YETCß®[CJ« 8à b  3G«  a  6Cå YETCß®[CJ«t 8­Ý
Hق[G 4á¶ETKDÕ>ˆå ÂMÝ 8ˆET>Ö Z@TÚE†JMTÝ 4« ÂåLTP«
6ETKDÚà6Ù[IJTxL«3GTà4KÙCTP«6ETKDÚà6Ù[IJàM

sa3G«b6CåYETCß®[CJ«Iä²Ýb3G«a6CåYETCß®[CJ«8àa
3G«c6CåYETCß®[CJ«t8åH[Eƒ>8ˆET>ÖZ@TÚE†J4J³Ý4«4KÙCTP«
Iä²ÝÂåLTP«6ETKDÚà6Ù[IJT¤Ý3GTà:ÛETPà6Ù[I„à[M

4ÜHÙ®>´CåZI³ÝzMHÙ®>ã>~EP}P[I܂à2>IT>ZE[PÜH©xL«
2Pä[L4Õ¤P[KJ²Ô>MTÝ

P[KJ[L

S  8åH« 9ZE­Ý ;± YPäLäL >DÝ 8å>  S 4å ™ETG ;± YETCß®  R 8å>
4ÜZHT«
z 2[GÚ« a ! S  Ô¤Ý a 3G«  a 6Cå YETCß®[CJET> 4±ÛETà  R 3G«
Eä¦Ø©ÚYETCß®įĢģĩĢĵĦijĢ8GÜH©Ý
z sa  3G«  b 6Cå YETCß®[CJ« 8à  b 3G« a  6Cå YETCß®[CJET>
2[I°Ýs8åLTàR3G«@I֐ßYETCß®İĶĪĪĢıįĦĠ8GÜH©Ý
z sa  3G«  b  6Cå YETCß®[CJ« Iä²Ý  b 3G« c  6Cå YETCß®[CJ«
8­ÝZHT«  a  3G«  c 6Cå YETCß®[CJET> 4±Ô¤Ýs 8åLTà  R 3G«
>CÜ®ÚYETCß®ıįĞīİĦıĦijĢ8GÜH©Ý

4ÝÂå² YETCß®>ã 2}ÜH[CÚ YETCß®>ã 8GÜH©Ý 4ÝÂå² 2}ÜH[CÚ

YETCß®>[NZP²P}PÚà>TÙZHTÝ

S8åH«9ZE­Ý;±>DÝ8å>S 4å™ETG;±YETCß®R 8å>

4ÜZHT«R 3G«
z 2[GÚ« a ! S -Ô¤Ý ^a, ah ! R 8à2ÚYETCß®;±Eä¦Ø©YETCßHT¤Ý
z s ^ a, bh ! R & ^ b, ah ! R t8à@I֐ßYETCßHT¤Ý
z s ^a, bh , ^b, ch ! R & ^a, ch ! R t8à>CÜ®YETCß®8GÜH©Ý

P[KJ[L

S 8åH«9ZE­Ý;±>DÝ8å>S à6ãN;±YETCß®REä¦Ø©@I֐ßIä²Ý
>CÜ®YETCßHT>4±Ü‚å2«@ITGÚYETCß®ĢĮIJĦijĞĩĞīĠĢįĢĩĞıĦĬī3¤Ý

ŽâÔ>ÙC4±YETCß®>[NÔ>±«ZPTÝ

(i) 2[GÚ«IÔ>[N°ÝY>TÙ©ãN>DÝ S1 -àYETCß® R1 8åH[Esa8åHPß

b-å @Z>TEKß 8à  a 3G« b 6Cå YETCß®[CJ«t 8åL ŠÜH}
P[KJ²ÜZHTÝ

(ii) 2[GÚ« 3Ù>[N°Ý Y>TÙ©ãN >DÝ  S2 -à YETCß® R2  8åH[E

sa8åHPßb-å@Z>TEKß8àa 3G«b6CåYETCß®[CJ«t8åLŠÜH}
P[KJ²ÜZHTÝ

19 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 S1 Iä²Ý S2 >DÕ>ˆå™ETGYETCß®>[NP[KJ²Ô¤ÝŠ>ã;ZKIT…JT>
6ãN«3GTà>DÕ>ãYPáZPLTG[PYETCß® R1 >DÝ S1 à@I֐ßYETCßHå²
2ZE@IJÝYETCß® R2 >DÝ S2 à@I֐ßYETCßHT¤Ý4EåÂMÝYETCß[HP[KJ²Ô¤Ý
Š>ãIØ©Iå†8ÛEÔ>DÚ噫P[KJ²Ô>ÜH©xL«8åH«¶Ý¯ÔxJITG«8åH«
®MÜH©xL« 8GZP YETCß[H P[KJ²Ô¤ÝZHT« YETCß®Ô>TG Š°Cå YETCß®Ô>TG
>DÚ[EÜHä†J¯µŠPK¯Ý4å†J[IJTE«

{(1, 1), (2, 2), (3, 3), (1, 2)} 8­ÝYETCß®{1, 2, 3} 8åL>DÚ噫P[KJ²Ô>ÜHØCTà
2«Eä¦ØCT¤Ý {1, 2, 3, 4} 8åL>DÚ噫P[KJ²Ô>ÜHØCTà2«Eä¦ØCT>T«

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©>ã

1. X "1, 2, 3, 4 , Iä²Ý R "^1, 1h , ^2, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h , ^1, 3h , ^4, 4h , ^1, 2h , ^3, 1h,
 4Õ¤ ^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h  Iä²Ý  (4, 4) 3xJ 2[GÚ«Ý  R oà 4±ÜHETà 2«
Eä¦ØCT¤ÝZI³Ý;áYPT±6²Ü®(a, b) ! R  -Ô¤Ý6²Ü®(b, a) ! R -à4±ÜHETà
2«@I֐KT¤Ý3GTà(2, 1), (1, 3) ! R Iä²Ý (2, 3) g R 8G2[IÛ«ãNETà4«
>CÜ®YETCß®3>T«8GZPR8åH«@ITGÚYETCßHå²

2. ENÚà2[IÛ«ãN2[GÚ«ZFßÔZ>T©>ˆå>DÝP8å>P™ETGYETCß®R
3G«l8­ÝZFßÔZ>T©m8­ÝZFßÔZ>TØ}ä¤4[DJT>4±ÛETàl R m8G
P[KJ²Ô>ÜH©xL« 4ÚYETCß® Eä¦Ø© @I֐ß Iä²Ý >CÜ® 3¤YIåHETà 4«
@ITGÚYETCß®3¤Ý

3. <ߤ©ÝHÚ³ãN¤OÛ[E>ãIä²ÝÂÚZETß>[NÔY>TÙ©ãN>DÝA8å>a
8åHPß  bo4å @Z>TE…JT> 4±ÛETà YETCß®   R 3G« aRb  8G P[KJ²Ô>Ü
H©xL«8å>@äZL4ÚYETCß[Hƒ¤ÛE>PGÚ«CåZFTÔ¤ZPTÝPOÔ>IT>8ÛEÜ
YHÙªÝ EGÔ¤ÚETZG @Z>TE… 8GÔ >±«Pà[M 8GZP 2« Eä¦Ø}à[M
ZI³Ý 2« @I֐±Ý 2àM  ZI³Ý YEˆPT> 4« >CÜ® YETCß®Ý 2àM 8GZP 4«
@ITGÚ YETCß®Ý 2àM 3GTà >GÚ[G ¤©ÝHÚ³ãN YHÙ>ã IØ©Ý
Y>TÙ©ãN>DÝ8GITä²ÝZHT«@I֐ßYETCßHT>IT²Ý>CÜHT>ITLT«

4. 4Jà 8Ù>ˆå >DÚà x  2y  21   8à YETCß®  R  3G«  xRy 8G

P[KJ²Ô>ÜH©xL« YETC߂[G YPˆÜH[CJT> 8µ«ÝZHT« YETCß® R 3G«
"^1, 10h , ^3, 9h , ^ 5, 8h , ^7, 7h , ^9, 6h , ^11, 5h , ^13, 4h , ^15, 3h , ^17, 2h , ^19, 1h, 8 ­ Ý
>DIT¤Ý4Õ¤(1, 1) g R 8åHETàEä¦Ø©4à[M(1, 10) ! R 3GTà (10, 1) g R 
8åHETà @I֐KàM   (3, 9), (9, 6) ! R  3GTà ^3, 6h " R  8GZP YETCß® >CÜ®Ý
2àM
5. X " 1, 2, 3, 4 , Iä²Ý R z 8å>4Õ¤ z ;±YPä²>DIT¤Ý ^1, 1h " R
8åHETà 2« Eä¦Ø© 2àM  ^y, xh " R  8å² 2[I°Ý P[>„à  (x, y) 8G ;±
6²Ü‚[GR oà>TD4JMT«8åHETà4ÛEÚYETCß®s@I֐ß2àMt8åHE[G
9ä>4JMT«3[>JTà4«@I֐ßYETCßHT¤Ý4ZEZHTå²4«>CÜ®Ý3¤Ý
6. 2[GÚ«ÚYETCß®8ÜZHT«Ý@ITGÚYETCßHT¤Ý
7. YPä²YETC߂[GÖ@I֐ßIä²Ý>CÜ®YETCßHT>Ô>±EMTÝ
8. ;± YETCß®Ô>TG >DÚà ;ä[L 6²Ü® IØ©Ý 4±ÛETà 2E[GÔ >CÜ®Ú
YETCßHT>Ô>±EMTÝ
4ÜZHT«ZI³ÝzMzLÜ®ÚYETCß®>[NÜHä†YE…Û«Y>TãZPTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 20
8©Ú«Ô>TØ© S "1, 2, 3, ... , n , 8­Ý>DÚ噫YETCß®
 R "^1, 1h , ^2, 2h, ^3, 3h , ... , ^n, nh, 8àÂå²2}ÜH[CÚ
 YETCß®>[N°ÝZ@TÔ>¶Ý
•ß¶

2[GÚ« a ! S -Ô¤Ý(a, a) ! R 8åHETàR3G«Eä¦ØCT¤Ý

^b, ah " R  8åH«ZHTà 2[I°IT² ^a, bh ! R   8G 8ÛE 6²Ü®Ý 4à[M  ZP²
ŠEIT>Ô·†GTà;áYPT±6²Ü® ^a, bh ! R Ô¤Ý (b, a) ! R 8GÔ·L¯}°Ý4EGTà
R 3G«@I֐KT¤Ý

^ a, ch " R 8­IT²(a, b)Iä²Ý(b, c)3xJ4±6²Ü®>[NRà>TD4JMT«

4EGTà   R 3G« t>CÜ® 2àMt 8åH« 6Ù[IJå² 8GZP sR  3G« >CÜ® 3¤Ýt
8åL·ä²6Ù[IJT¤Ý8GZPR3G«>CÜ®3¤Ý

4EGTàR3G«Eä¦Ø©@I֐ß>CÜ®ÚYETCß®3¤Ý8GZPY>T©Ô>ÜHØCYETCß®
@ITGÚYETCßHT¤Ý

YETCÔ>ݯEà2[GÚ«ÚYETCß®>[N°ÝFTÝR8åL;ZK¤†šØCTàHJåH©Ú
P±xZLTÝ2áPT²IØ©ZI¤†Ü‚CZPÙ©Ý8G2PzJÝ4à[MYETC߂[GÔ¤†Ô>
xZKÔ>8µÚETGρZKT8GPTzÔ>¶Ý8åH[EFTÝHJåH©ÚEMTÝ@ITGÚYETC߂[GÜ
YH±ÝHT³Ýs + t8åL¤†šØCTआ܂CÜH©xL«

YETCßHTG« ;± ¤†Ü‚ØC P[>JTG YETCßHT> 4à[MYJà zM 6²Ü®>[NÖ

Z@ßÚZET2àM«–ÔxZJTZE[PÜH©ÝYETCßHT>6±PTÔ>4J³Ý‚åP±Ý8©Ú«Ô>TØ}å
ÂMÝ4E[G2†Û«Y>TãNMTÝ

8©Ú«Ô>TØ©

S = "1, 2, 3 , Iä²Ýρ = "^1, 1h , ^1, 2h , ^2, 2h , ^1, 3h , ^3, 1h, 8å>

(i) ρ 8åH« Eä¦Ø©Ú YETCßHT"  4à[MYJà >TKDÚ[EÔ ·† ZI³Ý ρ -:

Eä¦ØCT> 6±PTÔ> ρ 6Cå Z@ßÔ>ÜHC ZPÙ}J ¤[LÛEHØ@ 6²Ü®>[N
8µ«>

(ii) ρ 8åH«@I֐ßYETCßHT"4à[MYJà>TKDÝ·²>ZI³Ýρ-:@I֐KT>
6±PTÔ>ρ6CåZ@ßÔ>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N°Ýρ-‡±Û«
–Ô>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N°Ý8µ«>

(iii) ρ 8åH« >CÜ®Ú YETCßHT" 4à[MYJà >TKDÝ ·²> ZI³Ý ρ -: >CÜ®
YETCßHT>6±PTÔ>ρ‡±Û«–Ô>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N°Ý
Z@ßÔ>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N°Ý8µ«>

(iv) ρ 8åH«@ITGÚYETCßHT"4à[MYJà>TKDÝ·²>ZI³Ý ρ -:@ITGÚ

YETCßHT>6±PTÔ>2E­CåZ@ßÔ>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N
8µ«>

21 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
•ß¶

(i) (3, 3)8åH«ρ-à4à[M8åHETàρ3G«Eä¦Ø©2àM(1, 1)Iä²Ý(2, 2)

3xJ[P ρ -à 4±ÜHETà ρ -: Eä¦ØCT> 6±PTÔ> (3, 3) 8åL 6²Ü‚[G
IØ©ÝZ@ßÚETàZHT«ITG«

(ii) ρ3G«@I֐ß2àM9YGà(1, 2)8åH«ρ-à6ãN«3GTà(2, 1)8åH«

ρ -à4à[Mρ -:@I֐KT>6±PTÔ>(2, 1)8åL6²Ü‚[GIØ©ÝZ@ßÚETà
ZHT«ITG«(1, 2) 8åL6²Ü‚[Gρ Š‡±Û«–Ôx°Ýρ-:@I֐KT>6±PTÔ>
4J³Ý

(iii) ρ 3G«>CÜ®YETCß®2àM9YGà(3, 1)Iä²Ý(1, 3)3xJ[Pρ-à6ãNG

3GTà(3, 3)3G«ρ -à4à[Mρ -:>CÜ®YETCßHT>6±PTÔ>(3, 3):Z@ßÔ>
ZPÙ©Ý 2áPT² Z@ßÚE ‚åG±Ý YETCßHTG« >CÜ®Ú YETCßHT> 4à[M
9YGà(3, 1)Iä²Ý(1, 2)3xJ[Pρ-à6ãNG3GTà(3, 2) 8åH« ρ-à
4à[M8GZPρ-:>CÜ®YETCßHT>6±PTÔ>(3, 2)-:ρ-àZ@ßÔ>ZPÙ©Ý
4ÜYHTµ«4«>CÜ®YETCßHT>IT²Ý8GZPρ-:>CÜ®YETCßHT>6±PTÔ>
(3, 3)Iä²Ý(3, 2)3xJPä[LÖZ@ßÔ>ZPÙ©Ý3GTà(3, 1):–ÔxŠØCTà
>CÜ®ÚYETCßHT>IT†Š©Ý

(iv) 4áPTLT>
z ρ -:Eä¦ØCT>6±PTÔ>(3, 3) -:FTÝZ@ßÔ>ZPÙ©Ý
z ρ -:@I֐KT>6±PTÔ>(2, 1) -:FTÝZ@ßÔ>ZPÙ©Ý
z ρ -:>CÜ®YETCßHT>6±PTÔ> (3, 3)Iä²Ý (3, 2) -:Z@ßÔ>ZPÙ©Ý
8GÔ>ÙC†ÛZETÝ

@ITGÚYETCßHT>ρ -:6±PTÔ>ZIä>ÙC6²Ü®>[NFTÝZ@ßÔ>ZPÙ©Ý

4ÛE6²Ü®>[NÖZ@ßÚE‚L¤YETCßHTG«

"^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h , ^1, 2h , ^2, 1h , ^1, 3h , ^3, 1h , ^3, 2h , ^2, 3h, 8G2[I°Ý

4ÛEÚYETCßHTG«Eä¦Ø©@I֐ßIä²Ý>CÜ®YETCß®8GÔ>ÙC†JMTÝ4EGTà
4«@ITGÚYETCßHT¤Ý8GZP@ITGÚYETCß[H6±PTÔ> ^3, 3h , ^2, 1h , ^3, 2h Iä²Ý
(2, 3)3xJPä[Lρ-àZ@ßÔ>ZPÙ©Ý

4ÜZHT« YETCß®>ã zM HÙ®>[NÔ Y>TÙ}±Ô¤IT² 8áPT² 6±PTÔ¤P«

8åH[EÔŽâÔ>TªÝ8©Ú«Ô>TØ}‡±Û«FÝITà®…Û«Y>TãN4J³Ý

8©Ú«Ô>TØ© A = "0, 1, 2, 3 ,  8å>  A -à ŽâÔ>TªÝ P[>„à YETCß®>[N

2[IÔ>¶Ý
(i) Eä¦Ø©@I֐ßIä²Ý>CÜ®2àMTEYETCß®
(ii) Eä¦Ø©Iä²Ý@I֐ß2àMTIà>CÜ®YETCß®
(iii) Eä¦Ø©Iä²Ý>CÜ®2àMTIà@I֐KT¤ÝYETCß®

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 22
 (iv) Eä¦Ø©2àMTIà@I֐ßIä²Ý>CÜ®YETCß®
(v) @I֐ßIä²Ý>CÜ®2àMTIàEä¦Ø©YETCß®
(vi) @I֐ß2àMTIàEä¦Ø©Iä²Ý>CÜ®YETCß®
(vii) >CÜ®2àMTIàEä¦Ø©Iä²Ý@I֐ßYETCß®
(viii) Eä¦Ø©@I֐ßIä²Ý>CÜ®YETCß®
•ß¶

(i) (1, 2) 8åL 6²Ü‚å ÂMÝ s@I֐ß 2àMt 8G 6±PTÔ>Ü HJåH©Ú«ZPTÝ
ZI³Ý{(1, 2)}8åLYETCß®P[KJ[L„åH}>CÜ®3¤Ý (2, 3) :Z@ßÚ«
(1, 3): –ÔxGTà YETCßHTG« >CÜ® 2àM  8GZP YETCß®  "^1, 2h , ^2, 3h, 
8åH« Eä¦Ø© 2àM @I֐ß 2àM Iä²Ý >CÜ®Ý 2àM 4ZE ZHTå² HM
6ETKDÕ>ãY>T©Ô>4J³Ý

(ii) P[KJ[L„åH}YETCß®{(1, 2)}8åH«>CÜ®YETCßHT>¶Ý2ZEZFKÚà

Eä¦Ø©Iä²Ý@I֐ß2àMTI³Ý6ãN[E2†ZPTÝ

(iii) (1, 2) 8åL 6²ÜZHT© YETCÕ¤ZPTÝ FIÔ¤Ö @I֐ß ZE[P 8åHETà (2, 1)
8åL6²Ü‚[GÖZ@ßÔ>ZPÙ©Ý4ۀ[M„à(1, 1), (2, 2)3xJ6²Ü®>ã
4àMT[IJTàYETCßHTG«>CÜ®Ý2àMEä¦Ø©Ý2àM4EGTà "^1, 2h , ^2, 1h, 
8åH«Eä¦Ø©Ý2àM>CÜ®Ý2àM3GTà4«@I֐ß3¤Ý

(iv) ZIàŠPTÔ>ÜHØCYETC߂à(1, 1) Iä²Ý(2, 2)8åL6²Ü®>[NÖZ@ßÚETà

2«>CÜHT>IT²Ý8GZP "^1, 2h , ^2, 1h , ^1, 1h , ^2, 2h, 8åH«Eä¦Ø©2àM
3GTà@I֐ßIä²Ý>CÜ®YETCßHT¤Ý

(v) "0, 1, 2, 3 ,  -à 2[IÛE YETCßHTG« Eä¦ØCT> 4±Ô> ZPÙ©YIà

^0, 0h , ^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h  8åL 6²Ü®>ã >Ù}ÜHT> 4±Ô> ZPÙ©Ý
3GTà4«@I֐ßIä²Ý>CÜ®ÚYETCßHT>¶Ý2[I°Ý8GZP(i)4àZ@ßÚE«
ZHTà    (1, 2)  Iä²Ý   (2, 3)  Z@ßÚETà ZE[P ÁßÚJTxŠ©Ý 3>ZP
"^0, 0h , ^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h , ^1, 2h , ^2, 3h,  8åH« Eä¦ØCT¤Ý 3GTà @I֐ß
Iä²Ý>CÜ®2àM

(vi) ZIä>ÙC ¯[L[JZJ >[C܂}ÚETà "^0, 0h , ^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h , ^1, 2h, 
8åH«Eä¦Ø©3¤Ý>CÜ®3¤Ý3GTà@I֐ß2àM

(vii) 4ZEZHTå² "^0, 0h , ^1, 1h , ^2, 2h , ^3, 3h , ^1, 2h , ^2, 3h , ^2, 1h , ^3, 2h, 8åH«
Eä¦Ø©Iä²Ý@I֐ß3¤Ý3GTà>CÜ®2àM

(viii) "^0, 0h, ^1, 1h, ^2, 2h, ^3, 3h, 8åH«Eä¦Ø©@I֐ßIä²Ý>CÜ®3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© Z8åL>DÚàm – n8åH«12 -åICÕ>T>4±ÛETàYETCß®mRn

8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8àR;±@ITGÚYETCß®8G€Ä‚Ô>

•ß¶

m – m = 08åHETà0 = 0 × 128G8µ«PEåÂMÝÁé{J¯Ý12 -åICÕ¤8åH«

6Ù[I3>ZPmRm8åH«8àMT m ! Z -Ô¤ÝYHT±Û«Ý8GZPREä¦ØCT¤Ý

23 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 mRn 8å> 2ÜYHTµ« k ! Z Ô¤ m - n = 12k  3¤Ý 4EGTà n - m = 12 ]- kg 
3[>JTànRm3¤Ý4«R@I֐ß8åH[EÔ>TØ©xL«

mRnIä²ÝnRp8å>2ETP« k, l ! Z  -Ô¤m–n = 12kIä²Ýn–p = 12l3¤Ý

3>ZPm – p = 12(k+l)2ETP«mRp4«R8åH«>CÜ®YETCß8GÔ>TØ©xL«8GZP
R8åH«@ITGÚYETCß®3¤Ý

ZEäLÝ   m 6²Ü®>ã Y>TÙC >DÚ‡±Û« n 6²Ü®>ã Y>TÙC ;± >DÚä¤

P[KJ²Ô>ÜH©ÝYETCß®>ˆå8Ù~Ô[>2mn3¤Ý¤†ÜHT>n6²Ü®>ãY>TÙC;±
2

>DÚå™ETGYETCß®>ˆå8Ù~Ô[> 2 n 3¤Ý
€ÄHDÝ
A  Iä²Ý B  >DÕ>ˆå 6²Ü®>ˆå 8Ù~Ô[> ¯[LZJ m  Iä²Ý n 8å>
3EMTàA × B-àmn6²Ü®>ã6ãN«8GZP2Eä¤2mn6Ø>DÕ>ã6ãN«A×Boå
;áYPT± 6Ø>D¯Ý Ao‡±Û«  BoÔ¤…J ;± YETCß[H P[KJ²Ô¤Ý 8åHETà  n
6²Ü®>ãY>TÙC;±>DÚä¤m6²Ü®>ãY>TÙC>DÚ‡±Û«P[KJ²Ô>ÜH©Ý
YETCß®>ˆå8Ù~Ô[>2mn3¤ÝA = B8G8©Ú«ÔY>TÙCTàn6²Ü®>ãY>TÙC
2

;±>DÚå™ETGYETCß®>ˆå8Ù~Ô[> 2 n 3¤Ý

¤†Ü® (i) n 6²Ü®>ãY>TÙC;±>DÚå™ETGEä¦Ø©ÚYETCß®>ˆå8Ù~Ô[>

2

2 n - n 3¤Ý
(ii) n 6²Ü®>ã Y>TÙC ;± >DÚå ™ETG @I֐ß YETCß®>ˆå 8Ù~Ô[>
^n 2 + n h
2 2 3¤Ý

P[KJ[L
R 8åH« A-‡±Û« B-Ô¤ 6ãN ;± YETCß® 8à B-‡±Û« A-Ô¤
R = "^b, ah : ^a, bh ! R , 8GP[KJ²Ô>ÜH©ÝYETCß®R-åZFßIT²ĦīijĢįİĢ3¤Ý
-1

6ETKDIT> YETCß® R = "^1, ah , ^2, bh , ^2, ch , ^3, ah,  8à ZFßIT² YETCß®
R = "^a, 1h , ^b, 2h , ^c, 2h , ^a, 3h, 3¤ÝR -å@TßH>ÝR-1 -å Ö@>IT>¶ÝR -å Ö@>Ý
-1

R-1 -å@TßH>IT>¶ÝIT²Ý

@ITGÚ YETC߂å ÂMÝ ;± >DÚ[G 2Eå YPØCT 6Ø>DÕ>ˆå

Z@ßÜHT> 8µE 4J³Ý 4ÚE[>J ‚…ÚE[M ‚…Š[G 8GMTÝ  4E[G
ŽâÔ>TªÝ 6ETKDÝ ÂMÝ >TDMTÝ  2[GÚ« a, b ! Z oÔ¤Ý
a - b = 3k, k ! Z 8­IT²YETCß® aRbP[KJ²Ü‚åR3G«Z -à;±
@ITGÚYETCßHT>2[I°Ý
  Z0 = " x ! Z : xR0 , 8à Z0 = "... , - 3, 0, 3, 6, 9, ... ,
  Z1 = " x ! Z : xR1 , = "... , - 2, 1, 4, 7, 10, ... ,
  Z2 = " x ! Z : xR2 , = "... , - 4, - 1, 2, 5, 8, ... ,
4Õ¤ Z0 , Z1 , Z2 3xJ[PYPØCTÔ>DÕ>ãIØ©Iå† Z = Z 0 , Z1 , Z2 
Y>T©Ô>ÜHØC ‚…Š[G S = S1 , S2 , ... , Sn  Ô¤ S ™« R 8åL @ITGÚ YETC߮Ԥ
x, y ! Si 8àxRy8GÔ>TDMTÝ
@ITGÚYETCß®6Jß>~EÚàHKPMT>HJåH©ÚEÜH©xL«
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 24
 H„äz
1. ŽâÔ>TªÝYETCß®>´Ô¤Eä¦Ø©@I֐ßIä²Ý>CÜ®3xJPä[LHä†3KTÞ>

(i) ƒ[>¯µ8Ù>ˆàYETCß®R3G«sn -åP¤Úm3>4±ÛETàmRnt8G

P[KJ²Ô>ÜH©xL«

(ii) P8åH«ENÚ³ãN2[GÚ«ZFßÔZ>T©>ˆå>DÚ[EÔ¤†ÜHET>ÔY>Tã>
YETCß®  R  8åH« sl 3G« mÔ¤Ö Y@Õ¤ÚET> 4±ÛETà lRmt 8G
P[KJ²Ô>ÜH©xL«

(iii) A 8åH« ;± ¤©ÝHÚå 6²Ü‚Gß>ã 2[GP[K°Ý Y>TÙC >DIT>Ô

>±«>YETCß®R8åH«ta8åHPßb -å@Z>TE…4à[MYJàYETCß®R
3G«aRb8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(iv) A 8åH« ;± ¤©ÝHÚå YHÙ 6²Ü‚Gß>ã 2[GP[K°Ý Y>TÙC >DÝ

8å>  YETCß®  R 8åH« sa  8åHPß  b -å @Z>TE… 4à[MYJà YETCß® R
3G«aRbt8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(v) 2[GÚ«4Jà8Ù>ˆå>DÚàYETCß®R8åH«s x + 2y = 1 t8àxRy

8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

2. X = "a, b, c, d , Iä²Ý R = "^a, ah , ^b, bh , ^a, ch, 8å>YETCß®R -:

(i)Eä¦Ø©(ii)@I֐ß(iii)>CÜ®(iv)@ITGÚYETCß®8G6±PTÔ>Ro6Cå
Z@ßÔ>ÜHCZPÙ}J¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N8µ«>

3. A = "a, b, c ,  Iä²Ý R = "^a, ah , ^b, bh , ^a, ch,   8å> YETCß®  R-:  (i) Eä¦Ø©
(ii)@I֐ß(iii)>CÜ®(iv)@ITGÚYETCß®8G6±PTÔ>Ro6CåZ@ßÔ>ZPÙ}J
¤[LÛEHØ@6²Ü®>[N8µ«>

4. ;± ENÚ³ãN 2[GÚ« ¯ÔZ>TDÕ>ˆå >DÚ[E P 8åZHTÝ P -à R 8åL

YETCßHTG«sa3G«b åP}YPTÚEET>4±Ü‚åaRbs8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«
R 8åH«@ITGÚYETCß®8G€²¶>

5. 4Jà8Ù>ˆà>DÚàR8åH«s 2a + 3b = 30 8àaRbt 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

R oà 6ãN 6²Ü®>[N 8µ«> 2«  (i) Eä¦Ø©  (ii) @I֐ß  (iii) >CÜ®  (iv) @ITGÚ
YETCßHT8åH[E@…HTßÔ>

6. Y@å[G„à 6ãN IÔ>ˆå >DÚà sFØ®t ;± @ITGÚ YETCßHå²  8åH[E

€Ä‚Ô>

7. 4Jà 8Ù>ˆà >DÚà YETCß® R 3G« s a + b # 6  3> 4±ÛETà aRbt 8G

P[KJ²Ô>ÜH©xL« Roà 6ãN 6²Ü®>[N 8µ«> 2« (i) Eä¦Ø© (ii) @I֐ß
(iii)>CÜ®(iv)@ITGÚYETCß®8åH[E@…HTßÔ>

8. A = "a, b, c ,  8å>  A-å ™ETG ƒ>Öz†J Y@áYPÙ[I°[CJ @ITGÚ YETCß®

8åG"A-å™ETGƒ>ÜYH…JY@áYPÙ[I°[CJ@ITGÚYETCß®8åG"

9. Z -à tm-n  3G« 7 3à P¤H©YIà mRnt 8GÚ YETCß® R P[KJ²Ô>ÜHØCTà

R 8åH«@ITGÚYETCß®8G€Ä‚Ô>

25 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 @Tß®>ãĉIJīĠıĦĬīİ
3>TJYPˆ„à;±YHT±ãF>ßxL«8G¶ÝZI³Ý2ÛEYHT±[N;±®ãˆJT>¶Ý
8©Ú«ÔY>TãZPTÝ>TMZFKÚ[GÜYHT²Ú«YHT±ˆå€[M°ÝIT²Ý>~E¯[L„à
8ÛE ZFKÚ³Ý R3 8åL ¯ÜH…ITD YPˆ„à 2ܮ㈠;± 4CÚ[GÜ YH²xL«  >TM
ZFKÚ[G 0 -‡±Û« 1 P[K„MTG 4[CYPˆJT>Ô Y>TãZPTÝ  4ÛE 4[CYPˆ„à
YHT±ˆå4CÜYHJ߶2àM«Y@JàHTCTG«YHT±ˆå€[M„[G¯}¶Y@ÞxL«ITä²
YIT‰„à ·²PET„å ;áYPT± t ! [0, 1] Ô¤Ý YHT±ˆå Y@JàHTCTG« R3 -à ;±
®ãˆ[JE±xL«t 8­Ý8ÛZFKÚ³ÝYHT±ˆå€[M„[Gf(t)8GÔ¤†Ô>MTÝ

4åYGT± 6ETKDIT> ZFßÔZ>TØ}[GÔ ¤†Ô¤Ý @IåHT© 2x - y = 0 -:

8©Ú«ÔY>TãZPTÝ  4Õ¤ x 8©Ú«Ô Y>Tã´Ý ;áYPT± I܂ä¤Ý  y ;± I܂[GÜ
YH²Ý4Õ¤y -åF>߶2àM«Y@JàHT©x -:YHT²Ú«2[I°Ý4ÛEy -:f(x) 8GÔ
¤†Ô>MTÝ4Jä[>„à4áPTLTG€>â¶>ã9KTNIT>6ãNG4Pä[L3KT°ÝZHT«
;±>~JÚåIT²HT©IäYLT±>~JÚ[G@TßÛ±ÜH[E2†JMTÝ

ZFKÚä¤Ý YHT±ˆå €[MÔ¤Ý 6ãN YETCß® x - 2Ö¦Ú YET[M¶Ô¤Ý  y - 2Ö¦Ú

YET[M¶Ô¤Ý6ãNYETCß®Iä²Ý4«ZHTåLHM>±ÚETÔ>Õ>ã¿äLTÙ©>´Ô¤¯åZH
q@Tß®r 8åL YHJ…à [>JTNÜHØ©ãN« >~EŠJMTNß Z>åCß 8åHP±Ô¤ ¯åGET>
@TßHTG« ;± IT† 4åYGT± IT†°Cå Y>TÙ©ãN 4[@¶ ŠJT>ZP 6DKÜHØC«
2Eä¤Ü ‚åGß >DŠJà PNßÖz„å >TKDIT> @Tß® 8åH« A 8åL >DÚà 6ãN
;áYPT± 6²Ü®Ô¤Ý B 8åL >DÚà 6ãN ;± EÚE 6²Ü‚[G 4[DÔ¤Ý ŠJT>
>TDÜHØC«  >~E ›JT> 4[@¶ Iä²Ý Š 8åL Y@Tä>ã EßÔ> ›JT>
P[KJ²Ô>ÜHCŠà[M Eä>TM >~EÚà qYETCß®r ÂMIT> @T߂å P[KJ[LJTG«
¯[LJT>P[KJ²Ô>ÜH©xL«

4E[G ;± ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©Cå >TÙZHTÝ ;± P¤Ü‚à 6ãN ITDPß>ã

8µJZEߊ[GÜH䆊PTÜHET>ÔY>TãZPTÝ4«;±YETCß®8åH«®MÜH©Ý

A 8åH« ZE߶ 8µJ ITDPß>ˆå >DÝ 8å> B = "0, 1, 2, 3, ..., 100 ,  8åH«
2Pß>ãYHLÔ·}J@TÚJITGIÜYHÙ>ˆå>DÝ8å>YETCß®R:ŽâÔ>ÙCPT²
P[KJ²ÜZHTÝ

ZEߊàa8åLITDPåb8åLIÜYHÙYH䆱ÛETàITDPßa -:IÜYHÙ
b °CåYETCß®H©ÚEMTÝ

4ÛE6ETKDÚ‡±Û«ŽâÔ>TªÝ>±Ú«>ãYHLÜH©xL«

z ;áYPT±ITDP±Ý;±IÜYHÙ[DÜYHä²ãNGßZP²ŠEIT>Ô·†GTà
2[GÚ« a ! A, ^a, bh ! R 8­IT²9ZE­Ý;±6²Ü® b ! B -à4±Ô¤Ý

z ;ZK ZEߊà ;± ITDPß 4KÙ© YPáZP² IÜYHÙ YH䆱Ô> ¯}JT«

ZP²ŠEIT>Ô ·†GTà ;áYPT± a ! A, ^a, bh ! R  8­IT² 6²JT>
;ZK ;± 6²Ü® b ! B  -à 4±Ô¤Ý 4å­Ý ZP²ŠEIT>Ô ·†GTà
^a, bh , ^a, ch ! R 8àb = c3>ÚETå4±Ô>¯}°Ý

ZI䷆J4KÙ©HÙ®>[N°ÝY>TÙ}±Ô¤ÝYETCßHTG«;±@TßHT>2[I°Ý
4ÜZHT«@Tß®>[NÜHä†J¯[LJTGP[KJ[L[JÔ>TÙZHTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 26
P[KJ[L

AIä²ÝB3xJ[P4±>DÕ>ã8å>A × B o4å6Ø>DITGÚYETCß®f
3G« Ao‡±Û«  BoÔ¤ P[KJ²Ô>ÜH©Ý @Tß® ģIJīĠıĦĬī 8GÔ ·L ZPÙ©IT„å
ŽâÔ>TªÝ€HÛE[G>[N€[L¶Y@ÞJZPÙ©Ý

(i) 2[GÚ« a ! A -Ô¤Ý ^ a, bh ! f  8­IT² ;± 6²Ü®  b ! B  8G 2[IEà

ZPÙ©Ý

(ii) ^a, bh , ^a, ch ! f 8àb = c8G4±ÚEàZPÙ©Ý

2ETP« @TßH>Ú‡±Ô¤Ý ;áYPT± 6²Ü®Ý  Ö@>Ú³ãN EÚE ;± 6²Ü[H

Z>TßÔ¤ÝYETCß®ETå@TßHT¤Ý

f-å@TßH>ÝġĬĪĞĦīAIä²Ýf-å«[DÖ@TßH>ÝĠĬġĬĪĞĦīB3¤Ý(a, b) 3G«

f-à 4±ÛETà f(a)= b 8G 8µ«ZPTÝ 6²Ü® b -: a-å ‚ÝHÝ ĦĪĞĤĢ 8å²Ý
a-:b-å¯å‚ÝHÝĭįĢĦĪĞĤĢ8å²Ý·LMTÝf(a)8åH«a-àf-åIÜ®3¤Ý

{b : ^a, bh ! f 9ZETzM a ! A }8åxL>DÚ[E@T߂å Ö@>ÝįĞīĤĢ8GMTÝ

B3G«R -å6Ø>DIT>4±Ü‚å2Ö@Tß®YIÞIÜ®[CÖ@Tß®2àM«YIÞIÜ®Ö@Tß®
įĢĞĩijĞĩIJĢġģIJīĠıĦĬī8GMTÝ

4KÙ© @Tß®>ã f Iä²Ý g @IÝ ĢĮIJĞĩ 8à 2Pä†å @TßH>Õ>ã @IIT> 4±Û«
@TßH>Ú³ãN2[GÚ«a -Ô¤Ý f ^ah = g ^ah 8G4±ÚEàZPÙ©Ý

f 8åH«@TßH>ÝAIä²Ý«[DÖ@TßH>ÝB[JÔY>TÙC@TßHT>4±Ü‚å2E[G
f: A " B 8G8µEMTÝ€>â¶Ô¤9äLH}4E[Gf, A-‡±Û«B2àM«f3G«A -‡±Û«
B -Ô¤ãN@Tß®8GÜH}Ô>¶ÝZI³Ýf3G«A -:B6CåZ>TßÚEà8å²Ý·LMTÝ
f ^ah = b  8åH[E   f 3G«  a -:  b -Ô¤ 4[DÔxL«  a 3G«  b -å ZIà  f 3à
4[DÔ>ÜH©xL«8å²Ý·LMTÝ

@T߂å  Ö@>Ý 8åH« «[DÖ@TßH>Úà ¯å‚ÝHÚ[EÜ YHä²ãN 2[GÚ«

6²Ü®>ˆå>DIT¤ÝYEˆPT>@T߂å Ö@>ITG««[DÖ@TßH>Úå6Ø>DIT¤Ý
ZI³Ý @T߂å ¯Eà €HÛE[GJTG« @TßH>Úà 6ãN ;áYPT± 6²Ü®Ý >Ù}ÜHT>
‚ÝHÚ[GÜ YH䆱Ô> ZPÙ©Ý 8å² ·²xL« 4KÙCTÝ €HÛE[GJTG«
@TßH>Ú³ãN6²ÜHTG«4KÙ©2àM«2Eä¤ÝZIäHØC‚ÝHÕ>[NÜYH䆱Ô>·CT«
8å²Ý ·²xL«  ;± YETC߂å @TßH>Ú[E FTÝ A 8å² 2[OÔ>Šà[M 8åHE[G
>PGÚàY>TãN¶Ý‚ÝHÕ>ã6ãNA -å6²Ü®>ˆå>DZIYETC߂å@TßH>IT¤Ý
4JàHT>ZP;±P±Ô¤ŽâÔ>TªÝ:JÕ>ã8OMTÝ
z 3ÕxM P[KJ[L„à ‚ÝHÝ a -Ô¤ €Ö@JÜ YHJßÔ¤†JTG sthes 8åH[E°Ý
b - å ¯å‚ÝHÚä¤ €Ö@JIäL YHJßÔ¤†JTG sas 8åH[E°Ý 9å
HJåH©Ú«xZLTÝ"
z @TßH>Ú³ãN;áYPT±6²Ü®Ý>Ù}ÜHT>‚ÝHÕ>[NÜYH䆱Ô>ZPÙ©Ý
8å² €HÛE[G„à ·LÜHØ©ãN« 2ZE ZHTå² «[DÖ@TßH>Úà 6ãN
;áYPT± 6²Ü®Ý ¯å‚ÝHÕ>[NÜ YH䆱Ô> ZPÙ©Ý 8åL €HÛE[G
9ZE­Ý6ÙCT"4à[MYJà9å"

27 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 z @TßH>Ú³ãN ;áYPT± 6²Ü®Ô¤Ý 4KÙ© 2àM« 2Eä¤ ZIMTG ‚ÝHÕ>ã
4±Ô>4JMT«8åL€HÛE[G[J2†ZPTÝ2ZEZHT岫[DÖ@TßH>Ú³ãN
;± 6²Ü®Ô¤ 4KÙ© 2àM« 2Eä¤ ZIMTG ¯å‚ÝHÕ>ã 4±Ô> 4J³IT"
4à[MYJà>TKDÝJT«"

@TßH>Ú³ãN;±6²Ü®Ô¤;ZK;±‚ÝHÝIØ©ZI4±Ô¤Ý3GTàP[KJ[L„åH}
«[DÖ@TßH>Ú³ãN ;± 6²Ü®Ô¤ ;å²Ô¤ ZIMTG ¯å‚ÝHÕ>ã 4±Ô> 4J³Ý
8GZP @TßH>Ú³ãN 6²Ü®Ô¤ ‚ÝHÚ[EÜ Hä†Ü ZH¦ÝZHT« €Ö@JITG stherr °Ý
¯å‚ÝHÕ>[NÜHä†ZH¦ÝZHT«€Ö@JIäLYHJßÔ¤†qar6ÝHJåH©ÚEÜH©xL«>[Cz
4±ŠGTÔ>´Ô¤8ÛEŠE€HÛE[G>´Ý4à[M4E[GsITDPß>ãoIÜYHÙ>ãs
4[CZJJTG6ETKDÝÂMÝ2†JMTÝ
8àMT @Tß®Ý YETCßHT¤Ý 8åH« 6Ù[I 8åLT³Ý 8àMTÚ YETCß®Ý @TßHT¤Ý
8å²FÝITà·L4JMT«
f = " ^a, 1h , ^b , 2h , ^c, 2h , ^d, 4h, 8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
f  8åH« @TßHT> 2[I°IT" >DÝ "a, b, c, d ,  -‡±Û« >DÝ "1, 2, 4 ,  -Ô¤ 4«
@TßHT> 2[I°Ý >DÝ  "a, b, c, d, e ,  -‡±Û« >DÝ "1, 2, 3, 4 ,  -Ô¤ 4« @TßHT>T«
9YGàe8åL6²Ü®‚ÝHÚ[EÜYH䆱Ô>Šà[M>DÝ "a, b, c, d ,  -‡±Û«>DÝ
"1, 2, 3, 5 ,  -Ô¤4«@TßHT>T«9YGàd -å‚ÝHÝ«[DÖ@TßH>Úà4à[M2ETP«
f8åH« "a, b, c, d , # "1, 2, 3, 5 , -å6Ø>DIT>2[IJŠà[M8GZP8ÜYHTµYEàMTÝ
@Tß®>[NÔ>±«xZLTZIT2ÜYHTµYEàMTÝ@TßH>ÝIä²Ý«[DÖ@TßH>ÝYPˆÜH[CJTÔ
¤†Ü‚CÜHCZPÙ©Ý

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  -Ý ;± @Tß® 3¤Ý  2Eå @TßH>Ý " L, E, T , U, S, W, I, N , 
Iä²Ý «[DÖ@TßH>Ý " O, H, W, X , V , Z, L, Q ,  3¤Ý ZI³Ý ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ© 
·C;±@TßHT>2[I°Ý2Eå@TßH>Ý{a, b, ..., z}Iä²Ý«[DÖ@TßH>Ý{1, 2, 3, ..., 26}

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©àÂå²YETCß®>ã6ãN«

(i) y = 2x (ii) y = x2 (iii) y2 = x

YEˆPT>¯Eà4KÙ©Ý@Tß®>ã3¤Ý3GTàÂåLTP«6ETKDÚà@TßH>¯Ý
«[DÖ@TßH>¯Ý  R 8­ÝZHT« @Tß® 2àM ÂåLTP« 6ETKDÚà ;ZK  x -Ô¤ FIÔ¤
4KÙ©y IÜ®>ãx[CÜH«@T߂åP[KJ[LÔ¤¯KDTG«3GTà4KÙ©YETCß®>NT>
2ETP« y = x Iä²Ý y =- x 8GÜ‚…Ú«8µ«ÝZHT«4KÙ©Ý@TßH>Õ>NT>¤[LJäL
YIÞYJÙ>NT>¶Ý«[DÖ@TßH>Õ>NT>¯[LZJ[0, 3), (- 3 , 0] 3>ÔY>TÙ©@Tß®>NT>
2[I°Ý

 @Tß®>[NŠP…Ô¤ÝP‰¯[L>ãĴĞĶİĬģįĢĭįĢİĢīıĦīĤģIJīĠıĦĬīİ

Ğ 2ØCP[D¯[LėĞğIJĩĞįģĬįĪ

@TßH>Úå 6²Ü®>ã x1 , x2 , ..., xn   8G P…[@ÜH©Ú«ÝZHT« 2ØCP[D ¯[L[JÜ

HJåH©ÚEMTÝ  @TßH> IÜ®>NTG x1 , x2 , ..., xn  Iä²Ý 2E䤅J @T߂å IÜ®>NTG
y1 , y2, ..., yn ¯E‡JGØCPØCITGP…[@„à‚åP±IT²2ØCP[DJT>2[IÔ>MTÝ
X x1 x2 … xn

Y y1 y2 … yn

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 28
 ğ P[KHC¯[LĊįĞĭĥĦĠĞĩįĢĭįĢİĢīıĞıĦĬī

@TßH>Ý Iä²Ý «[DÖ@TßH>Ý 3xJ[P R-å 6Ø>DÕ>NT> 2[I°ÝZHT«

x -2Ö@TG«@TßH>Ú[E°Ýy-2Ö@TG««[DÖ@TßH>Ú[E°Ýxy-ENÚआԤ݊NÔ>
8©Ú«Ô>TØ© 1.2 -à @Tß®>[N f (x) = 2x, f (x) = x2  8GÔ ¤†Ô>ÜHØ©ãN[E €[G¶
·ßZPTÝ YHT«PT> x 3G« @TKT IT†JT>¶Ý y 3G« @TßÛE IT†JT>¶Ý Y@JàH©Ý
x 8åHE[GÔZ>TD Ö@Ý2àM«@T߂åIT†8å²Ýf(x) -:x-à@Tß®f-åIÜ®8å²Ý
2[OÔ>ÜH©xL«

Ġ H¤ÚETÞ¶¯[LĄīĞĩĶıĦĠĞĩįĢĭįĢİĢīıĞıĦĬī

@T߂Jà YETCß® y = f ( x )  3>¶Ý f  3G« ;± H¤ÜHTÞ¶ Z>T[P[J ¤†ÜHET>

4±Ü‚åx 3à6±PTÔ>ÜHØC@Tß®y-:H¤ÜHTÞ¶¯[L„à8µEMTÝ
sinx + cosx
x 3 + 5, , logx + 5 x  ZHTåL[P zM H¤ÜHTÞ¶ Z>T[P>´Ô¤
x2 + 1
6ETKDÕ>ã 3¤Ý 2ETP« ¤†Ü‚ØC >~EÖ Y@JàHT©>[N €Ö@„Ô>ÜHØC P…[@„à
IT†‡>ã 2àM« IT†>[N IÜ®>NT>Ô Y>TÙC 8Ù>ã 8µÚ«>ã ÂMÝ ¤†Ô¤Ý ;±
¤†šØ©ÚYETCKT¤Ý
x-1
(i) y = x + 1 (ii) y = 9 - x2 (iii) y = sinx + cosx (iv) A = rr2 

8åH[PH¤ÜHTÞ¶¯[L„àP[KJ²Ô>ÜHØCzM@Tß®>ã3¤Ý

H¤ÜHTÞ¶ ¯[L„à 8µ«ÝZHT« 4Jä[>JT>Ö @TßH>Õ>[N 8ˆ[IJT>Ô

>Ù©‚}Ú« ŠCMTÝ 2ETP« PM« ®LÚà 6ãN H¤ÜHTÞ¶Ô Z>T[P„[GÔ >TªÝ
P[>„à2[IÛ«ãNx-åIÜ®>ˆåYET¤Ü®@T߂å@TßH>IT¤Ý

3[>JTà@Tß®>ˆå4JàHTG@TßH>Õ>ˆàzMPä[LÔ>TDMTÝ

(i) y = x3 + 3 -å @TßH>Ý ^ – 3 , 3 h (ii) y = x 4 - 2 -å @TßH>Ý ^ – 3 , 3 h

-å @TßH>Ý R – " – 1 , (iv) y = 4 - x2 -å @TßH>Ý – 2 # x # 2
x -1
(iii) y =
x +1
4ÜZHT«H¤ÜHTÞ¶¯[L„à2[IÛ«ãN9ä>GZPŠP…Ô>ÜHØC

(i) y=2x (ii) y = x2

(iii) y = + x (iv) y = – x
3xJ @Tß®>ˆå @TßH>Õ>[N €[G¶ ·ßZPTÝ.

zä@IJÕ>ˆà H¤PT…JT> P[KJ²Ú«ãN @Tß®>[N FTÝ HJåH©Ú«ZPTÝ

6ETKDIT>ŽâP±IT²P[KJ²Ô>ÜHØ©ãN@Tß® f: R " R 3>Ô>±«>
Z]
]]0 ; - 3 1 x #- 2
]
 f ^ xh = []2x ; -2 1 x # 3
]] 2
]x ; 3 1x#3
\
9ZE­Ý;±®ãˆx -Ô¤f-åIÜ[HÔ>TDx-åIÜ®>[NÜYHT²Ú«YHT±ÚEITG
P[KJ[L[JÔ[>JTNZPÙ©Ý9ZE­Ý;±YIÞYJÙªÔ¤f-åI܂[GÔ>DÔxC
x 3G« 8ÛE 4[CYPˆ„à 6ãN« 8G ¯E‡à >ÙC†J ZPÙ©Ý ‚L¤ 2E䤅J
P[KJ[L[JÜ HJåH©Ú 2ܮ㈄à  f-å IÜ[HÔ >TD ZPÙ©Ý 6ETKDIT>

29 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
f(6)-å IÜ[HÔ >TD ZPÙ©IT„å 4[CYPˆ 3 # x # 3 -à 6 2[IÛ«ãNETà
2E䤅J P[KJ[L f ^ xh = x2 -: HJåH©Ú f(6)=36 8GÔ >TDMTÝ 4ZE ZHTå²
f ^ –1h = –2, f ^ –5h = 0 8GIÜ®>[NÔ>TDMTÝ

@TßHTG« R-å 6Ø>DÚ‡±Û« 2àM«   R-‡±Û« P[KJ²Ô>ÜHØCTà @T߂å

P[KHCÚ[EFÝITàP[KJ4J³Ý6ETKDIT> f: 60, 4@ " R 8åL@Tß® f ^ xh = 2 + 1
x

8GP[KJ²Ô>ÜH©ÝZHT« x ! 60, 4@ 8­IT² ` x, 2 + 1 j 8åLP}Šà6ãN®ãˆ>[NÜ

x

ENÚआÔ>MTÝ4ÜZHT«(0, 1)Iä²Ý(4, 3)3xJ®ãˆ>[N4[DÔ¤ÝZFßÔZ>TØ©Ú

«Ù}[GÜYHLMTÝ$HCÝ&

y y
20
3 
16 f (x)
2 12 P(x, f (x))
x
y= +1 8
2 y = x2 + 4
1 4

–4 –2 2 x 4 6 x
–1 1 2 3 4 x

    HCÝ    HCÝ

4åYGT±6ETKDIT> f ^ xh = x2 + 4, x $ 0 8åL@T߂[G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
4Ö@T߂[GP[KHCÝÂMIT>HCÝàEKÜHØ©ãN«

@TßH>Úà 6ãN ;± ®ãˆ x 8å> ®ãˆ x P‰JT> ;± €[MÔ¤Ú«ÔZ>T©

P[KZPTÝ2«P[NP[K[JP8åL®ãˆ„à@ÛÔxL«8åZHTÝ2Ü®ãˆPP‰JT>
;± x[CIØCÔ Z>T© P[KÛETà 2« y 2Özà @ÛÔ¤Ý ®ãˆ f(x) 3¤Ý 4ZEÜ ZHTå²
«[DÖ@TßH>Úà 6ãN ®ãˆ y P‰JT>Ô x[CIØCÔ Z>T© P[KÛETà y - å
¯å -‚ÝHÚ[E>ÙC†JMTÝ

R-å 6Ø>DÚ‡±Û« R-Ô¤ ;± ENÚå ZIà P[KJÜH©Ý 8ÛE ;±

P[NP[K[J°Ý @Tß® 8å² Y@TàM ¯}°IT" 4à[M FÝITà ·L 4JMT« 2[EÔ
>ÙC†J<ß8ˆETGZ@TE[G6ãN«

€[MÔ¤Ú«ÔZ>T©Z@TE[GęĢįıĦĠĞĩĩĦīĢıĢİı

FTÝ ¯åGß ¤†Ü‚ØCH} @TßH>Úà 6ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ x  P‰JT>Ö Y@à³Ý
;± €[MÔ¤Ú«ÔZ>T© P[NP[K[JÖ zM ®ãˆ>ˆà @ÛÔ>MTÝ  2ÜZHT«  y -å
3JÚYET[M f(x) 3¤Ý @TßH>Úà 6ãN ®ãˆ  x P‰JT>Ö Y@à³Ý €[MÔ¤Ú«ÔZ>T©
P[NP[K[J;å²Ô¤ÝZIäHØC®ãˆ>ˆà@ÛÚETà;±xÔ¤HMf(x)IÜ®>[NFTÝ
YHLMTÝ 3GTà 4áPT² @T߂à 2­IÔ>ÜH©Pà[M ZI³Ý @TßH>Ú³ãN ®ãˆ
P‰JT>Ö Y@à³Ý €[MÔ¤Ú«ÔZ>T© P[NP[K[JÖ @ÛÔ>Šà[M 8à x -Ô¤ 8ÛE
‚ÝH¯Ý2Õ¤4±Ô>T«4«¶Ý@T߂à@TÚJÝ4à[M8GZP

s@TßH>Úà 6ãN ®ãˆ x  P‰JT>Ö Y@à³Ý ZFߤګÔZ>T© P[NP[K[J ;±

®ãˆÔ¤ZIà@ÛÚETZMT2àM«@ÛÔ>TI‡±ÛETZMT2ÜYHTµ«2áP[NP[K@Tß[HÔ
¤†Ô>T«8å²FTÝ·LMTÝs

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 30
y
4  y  y  y
4 4
4
3 3 3
3
2 2 2
2
1 1 1 1

1 2 3 4 x 1 2 3 4 x 1 2 3 4 x 1 2 3 4 x

HCÝ HCÝ HCÝ HCÝ

HCÝ  -à  $ & -‡±Û«  R -Ô¤ P[KJÜHØ©ãN P[NP[KJTG« @TßHT>T«
9YGàHCÝ-åH}€[MÔ¤Ú«ÔZ>T©P[NP[K[J;±®ãˆÔ¤ZIà@ÛÔxL«
HCÝ  - à >TØCÜHØ©ãN P[NP[K°Ý [0, 4] - ‡±Û«  R - Ô¤ @TßHT>T« 9YGà HCÝ
-åH}x = 2.5 -àP[KJÜH©Ý€[MÔ¤Ú«ÔZ>T©P[NP[K[J8Õ¤Ý@ÛÔ>Šà[M

EKÜHØ©ãN P[NP[K ;± @TßHT" 4à[MJT" 8G €[M¤Ú«ÔZ>T© P[KÛ«

>ÙC†°Ý¯[L[J€[MÔ¤Ú«ÔZ>T©Z@TE[G8å²·LMTÝ

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©-à6ãNÂåLTP«P[NP[Ky2 = x3G«€[MÔ¤Ú«ÔZ>T©
Z@TE[GÂMÝ R $ R -à2«@Tß®4à[M8GÜ®…Û«Y>TãNMTÝ

 zM8ˆ[IJTG@Tß®>ãĖĬĪĢĢĩĢĪĢīıĞįĶģIJīĠıĦĬīİ

2}Ô>}HJåH©Ú«ÝzM@Tß®>[N2EåYHJß>ãÂMÝ2†JMTÝzMPä[L4Õ¤Ü
HØ}J‡©ZPTÝ

(i) 9ZE­Ý ;± YPäLäL >DÝ X 8å>  f: X " X  8åL @TßHTG«  f ^ xh = x 

8G2[GÚ« x ! X - Ô¤ÝP[KJ²Ô>ÜHØCTà2E[GX - å™ETG@IÖ
@Tß® ĦġĢīıĦıĶ ģIJīĠıĦĬī 8å² 2[OÔ>MTÝ  ZI³Ý 2E[G IX 8G¶Ý ¤†Ü‚CMTÝ
$HCÝ&

X X X Y

a a a x
b b b y
c c c z
HCÝHCÝ

(ii) X Iä²ÝY8åH[P4±>DÕ>ãZI³ÝY -à6ãN;±€[MJTGc 6²Ü®

8å> f: X " Y 8åL @TßHTG« f ^ xh = c  8G 2[GÚ« x ! X -Ô¤Ý
P[KJ²Ô>ÜHØCTà 2E[G IT†‡Ö @Tß® ĠĬīİıĞīı ģIJīĠıĦĬī 8å² ·LMTÝ
IT†‡Ö@T߂åIÜ®>ã@TßH>ݯµ[IÔ¤Ý;ZKIÜHT¤Ý$HCÝ&

4Õ¤ X Iä²Ý Y 3xJ >DÕ>ã R 3> 4±Ü‚å @IÖ@Tß® Iä²Ý IT†‡Ö

@T߂åP[KHCÕ>ã¯[LZJHCÝIä²Ý3>2[I°Ý

31 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 y y

c y=c
y=x

x x

   HCÝ   HCÝ

9ZE­Ý;±>DÝX8å>2[GÚ« x ! X Ô¤Ýf(x) = 08GP[KJ²Ô>ÜHØCTà

2E[GÁé{J@Tß®ķĢįĬģIJīĠıĦĬī8å²2[OÔ>ÜH©Ý

(iii) f: R " R 8åL@Tß® f ^ xh = x 8GP[KJ²Ô>ÜHØCTà4Õ¤|x|8åH«x

å IØ© 2àM« 8ÙDN¶ IÜHT¤Ý 2E[G IØ©Ö @Tß® 2àM« 8ÙDN¶
@Tß® ĪĬġIJĩIJİ Ĭį ĞğİĬĩIJıĢ ijĞĩIJĢ ģIJīĠıĦĬī 8GÔ ·LMTÝ $HCÝ &  |x| 8åH«
ŽâÔ>TªIT²P[KJ²Ô>ÜH©xL«
Z]
]]- x ; x 1 0
] -x ; x # 0 -x ; x 1 0
   x = [] 0 ; x = 0 2àM« x = ) 2àM« x = )
]] x ; x20 x ; x$0
]x ; x20
\
y = –x y y=x y
3
 
2
1

x=0 x –3 –2 –1 1 2 3 x
–1
–2
–3

HCÝHCÝ

(iv) f: R " R 8åL@TßHTG«

x
f ^ xh = * x
; x!0
  8G P[KJ²Ô>ÜHØCTà 4Ö@T߂[G ¤†šØ©Ö@Tß®
0 ; x=0
İĦĤīIJĪģIJīĠıĦĬī8GMTÝ4Ö@T߂[Gsgn@Tß®8G¶Ý¤†Ü‚CMTÝ$HCÝ&

(v) f: R " R 8åL@T߂àf(x)8åH«x-:ŠCÔ¤[LPT>ZPT2àM«@IIT>ZPT

4±Ô¤Ý ™ÜYH± ¯µ 8Ù 8G P[KJ²Ô>ÜHØCTà 2Ö@Tß® ™ÜYH± ¯µ 8Ù
@Tß®ĤįĢĞıĢİıĦīıĢĤĢįģIJīĠıĦĬī2àM«ģĩĬĬį@Tß®8G2[OÔ>ÜH©Ý4Ö@T߂[G
⎣⎢ x ⎦⎥ 8GÔ¤†Ü‚CMTÝ$HCÝ&
(vi) f: R " R 8åL@T߂àf(x)8åH«x -:ŠC2>IT>ZPT2àM«@IIT>ZPT
4±Ô¤Ý™Öz²¯µ8Ù8GP[KJ²Ô>ÜHØCTà2Ö@Tß®™Öz²¯µ8Ù@Tß®
İĪĞĩĩĢİı ĦīıĢĤĢį ģIJīĠıĦĬī 2àM« ceil @Tß® 8GÜH©Ý 4Ö@Tß®Ô>TG ¤†š©  ] . g 
3¤Ý2ETP«4Ö@T߂[G ⎡⎢ x ⎤⎥ 8GÔ¤†Ü‚CMTÝ$HCÝ&ZI䤆܂ØC4±
@Tß®>[N°Ý H}€[MÖ @Tß®>ã İıĢĭ ģIJīĠıĦĬīİ 8G¶Ý 2[OÔ>MTÝ
‚åP±PGPä[LÔ>PÔ>¶Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 32
 :1 1 D = 1, 67 . 23@ = 7, :- 2 1 D = –3 o2 2àM 66@ = 6 Iä²Ý 6– 4@ = – 4 
5 2
b1 1 l = 2, ^7 . 23h = 8, b- 2 1 l = –2 o3 2àM ^6h = 6 Iä²Ý ]– 4g = – 4 
5 2

4ÛEÖ@Tß®>ˆåYHJß>´Ô¤Ý@Tß®>[NÔ¤†ÔxåL¤†š©>´Ô¤Ý4[CZJ
6ãN YETCßHTG« FTÝ YHT«PT> 2[LÔ¤Ü HJåH©Ý ZIä·[K Iä²Ý
E[K[JÔ¤†Ô¤ÝPTßÚ[E>NT¤Ý8åH[EÔ>PÔ>¶Ý
y y


x x

 HCÝ   HCÝ X Y

 @Tß®>ˆåP[>>ãıĶĭĢİĬģģIJīĠıĦĬīİ a x
@Tß®>[N 2Eå ZE[P„[GÜ YHT²Ú«Ü HM P[>>NT>Ü b y
‚…Ô>ÜHØ}±ÛET³ÝFTÝ4KÙ©2}ÜH[CP[>>ˆà>PGÝY@³ÚEÜ c z
ZHTxZLTÝ 2[P ;å²ÔY>TåLTG @Tß® Iä²Ý ZIäZ>TßÚEà @Tß®
HCÝ
3¤Ý
X Y
HCÝ  Iä²Ý HCÝ  3xJPä†à EKÜHØ©ãN 4KÙ© 8ˆJ
a x
@Tß®>[NÜHTßÜZHTݯEà@T߂à@TßH>Úà6ãN4KÙ©6²Ü®>ã
b,c3xJ[Py8åL;ZK6²Ü®CåZ>TßÔ>ÜHØ©ãN«2ZE@IJÝHCÝ b y
-à2áPT²Z>TßÔ>ÜHCŠà[M4KÙCTP«P[>JT>HCÝ-à z
¤†Ü‚Ø©ãN IT…JTG @Tß®>ã ;å²ÔY>TåLTG @Tß®>´Ô¤ HCÝ
6ETKDÕ>NT¤Ý
X Y
EäZHT«HCÕ>ãIä²Ý3xJPä[L6ä²ZFTÔ¤ZPTÝ
a x
HCÝ  -à  z 8åL 6²Ü®Ô¤ ¯å‚ÝHÝ 4à[M 3GTà HCÝ  -à
2áPT²¯å‚ÝHÝ4àMTE6²Ü®>ã4à[MHCÝ-आ܂ةãN b y
IT…JTG @Tß® ZIäZ>TßÚEà @T߮Ԥ 6ETKDIT¤Ý 4ÜZHT« c
;å²ÔY>TåLTGIä²ÝZIäZ>TßÚEà@Tß®>[NP[KJ²ÜZHTÝ
HCÝ

P[KJ[L

f: A " B 8åL @Tß® ;å²ÔY>TåLTG @TßHT> ĬīĢıĬĬīĢ ģIJīĠıĦĬī 4±Ô>

ZPÙ©IT„å x, y ! A, x ! y & f ^ xh ! f ^ y h  8­IT² $2àM« €>KT>
f ^ xh = f ^ y h & x = y &2[IJZPÙ©Ý f: A " B 8åL@Tß®ZIäZ>TßÚEà@TßHT>
ĬīıĬ ģIJīĠıĦĬī 4±Ô> ZPÙ©IT„å ;áYPT± b ! B -Ô¤Ý f ^ah = b  8­IT²
¤[LÛEHØ@Ý ;± 6²Ü® a ! A  oà 4±Ô>ZPÙ©Ý 2ETP«  foå  Ö@>Ý  B 3>
4±ÚEàZPÙ©Ý

33 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 ;å²ÔY>TåLTG @T߂[G 6ã Y@³Ú«Ý @Tß® ĦīħĢĠıĦijĢ 8å²Ý ZIäZ>TßÚEà
@T߂[GZIàY@³Ú«Ý@Tß®İIJįħĢĠıĦijĢ8å²Ý2[OÔ>MTÝZI³Ý;å²ÔY>Tå²Iä²Ý
ZIäZ>TßÚEà 8G 4KÙ[C°Ý YH䆱ÛETà 2Ö@Tß[H 4±®LÖ @Tß® ğĦħĢĠıĦijĢ 8å²
·LMTÝ
f: A " B  8åL @Tß® ;å²ÔY>TåLTG« 8G €Ä‚Ô>Ô ŽâÔ>TªÝ 9ZE­Ý
;å†[G€Ä‚ÚETàZHT«ITG«
z x ! y 8à f ^ xh ! f ^ y h 2àM«
z f ^ xh = f ^ y h 8àx = y.

;áYPT± @IÖ@Tß®Ý ;å²ÔY>Tå² Iä²Ý ZIäZ>TßÚEà @Tß® 8å² 8ˆET>

2†J¯}°Ý IT†‡Ö @T߂à «[DÖ@TßH>Ý ;ZK ;± 6²Ü‚[GÜ YHä†àMTEP[K  2«
ZIäZ>TßÚEà@Tß®3>T«

ŽâP±PGzM¯ÔxJITG8ˆJ¯}¶>NT¤Ý

AIä²ÝB3xJ[PmIä²Ýn6²Ü®>ãY>TÙC4±>DÕ>ã8å>
(i) m > n 8àA-‡±Û«B-Ô¤;å²ÔY>Tå²@Tß®x[CJT«
(ii) A -‡±Û«B-Ô¤;å²ÔY>Tå²@Tß®4±ÛETà2ÜZHT« m # n 
(iii) m < n 8àA-‡±Û«B-Ô¤ZIäZ>TßÚEà@Tß®x[CJT«
(iv) A -‡±Û«B-Ô¤ZIäZ>TßÚEà@Tß®4±ÛETà m $ n 
(v) A -‡±Û« B -Ô¤ 4±®LÖ @TßHT> 4±Ô>Ú ZE[PJTG«Ý ZHT«ITG«ITG
€HÛE[Gm = n3¤Ý
(vi) A -‡±Û« B -Ô¤ 4±®LÖ @TßHT> 4àMTIà 4±Ô>Ú ZE[PJTG«Ý
ZHT«ITG«ITG€HÛE[G m ! n 3¤Ý

¤†Ü® ;± @Tß® ZIäZ>TßÚEà 4à[MYJà 2E[G 6ã @Tß® ĦīıĬ 8G 2[OÔ>MTÝ
2ETP« ;± @Tß® ZIäZ>TßÚEà 4à[MYJà  Ö@>ITG« «[DÖ@TßH>Úå
E¤6Ø>DIT>2[I°Ý

zMŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©Ô>[N4ÜYHTµ«HTßÜZHTÝ

(i) X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a, b, c, d, e , Iä²Ý f = "^1, ah , ^2, ch , ^3, eh , ^4, bh, 

 4Ö@Tß®;å²ÔY>TåLTG@Tß®3GTàZIäZ>TßÚEà2àM

(ii) X = {1, 2, 3, 4}, Y = {a, b}Iä²Ýf = {(1, a), (2, a), (3, a), (4, a)}.

 4Ö@Tß®;å²ÔY>Tå²2àMZI³ÝZIäZ>TßÚE³Ý2àM

(iii) X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a , Iä²Ý f = "^1, ah , ^2, ah , ^3, ah , ^4, ah, 

4Ö@Tß®;å²ÔY>Tå²2àM3GTàZIäZ>TßÚEà@TßHT¤Ý4«8©Ú«Ô>TØ©
(ii) ZHTMZP 6ãN«  3GTà «[DÖ@TßH>Ý IT†°ãN«  8GZP @TßHTG«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 34
 ZIäZ>TßÚEMT"4à[MJT8åHE[GÚ•ßITÜHEä¤@T߂å«[DÖ@TßH>Ý
ƒ>¶Ý¯ÔxJITGET¤Ý

(iv) X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a, b, c, d, e , Iä²Ý f = "^1, ah , ^2, ch , ^3, bh , ^4, bh, .

 4ÛEÖ@Tß®;å²ÔY>Tå²Ý4à[MZIäZ>TßÚE³Ý4à[M

(v) X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a, b, c, d , Iä²Ý f = "^1, ah , ^2, ch , ^3, dh , ^4, bh,

 4ÛEÖ@Tß®;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚE³Ý3¤Ý

(vi) X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a, b, c, d, e , Iä²Ý f = "^1, ah , ^2, ch , ^3, eh , 

 4«@TßZH2àM4«YP²ÝYETCß®IØ©ZI3¤Ý

(vii) X 8åH«k6²Ü®>ã6ãN¯}¶²>DÝ8å>4ÜZHT«X-‡±Û« "1, 2, 3, ..., k , 

8åL>DÚä¤4±®LÖ@Tß®6±PTÔ>MTÝ

YE…ÛE>DÕ>ˆå™«Š>ãP‰JT>P[KJ²Ô>ÜH©ÝzM@Tß®>[NÔ>TDMTÝ

8©Ú«Ô>TØ© ŽâÔ>TªÝ@Tß®>ã;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEà@Tß®>NT8GÖ
@…HTßÔ>¶Ý

(i) f: N " N 8­Ý@Tß® f ^nh = n + 2 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(ii) f: N , " –1, 0 , " N 8­Ý@Tß® f ^nh = n + 2 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

•ß¶

(i) f ^nh = f ^mh 8G 8©Ú«ÔY>TÙCTà n + 2 = m + 2  4‡±Û« m = n

4EGTàf 3G«;å²ÔY>Tå²3¤Ý18åL6²Ü‚䤯å‚ÝHÝ4à[M
8åHETà4Ö@Tß®ZIäZ>TßÚEà2àM$HCÝ&

(ii) ZIä>ÙCPT² 4Ö@Tß® ;å²ÔY>TåLT¤Ý «[DÖ@TßH>Úà  m  4±ÛETà

m - 2 8åH« @TßH>Úà 4±Ô¤Ý ZI³Ý f ^m – 2h = ^m – 2h + 2 = m 
4EGTà«[DÖ@TßH>Ú³ãNm8åL6²Ü®¯å‚ÝHÚ[EÔY>TÙ©ãN«
8GZP4Ö@Tß®ZIäZ>TßÚEà3¤Ý$HCÝ&

N N N {–1,0} N
f f
1 1  –1 1
2 2 0 2
3 3 1 3
4 4 2 4

   HCÝ   HCÝ

35 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
¤†Ü® 4KÙCTP« ¤†Ü‚Ø©ãN @Tß® ¯E‡à 6ãN @Tß® ZHTMZP ZETå²Ý 3GTà
@TßH>Õ>ã YPáZPLT¤Ý 4‡±Û« @TßHTG« ZIäZ>TßÚEMT 4à[MJT
8åHE[GÚ •ßITÜHEä¤ @T߂å @TßH>Ý ¯ÔxJÝ 8GÚ YE…Û« Y>TãNMTÝ
;± @Tß® ;å²ÔY>Tå² 8åHE[G «[DÖ@TßH>Ý •ßITÜHà[M  3GTà
«[DÖ@TßH>ÝZIäZ>TßÚE[M•ßITÔxL«

8©Ú«Ô>TØ© ŽâÔ>TªÝ@Tß®>ã;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEà@Tß®>NT8GÖ
@…HTßÔ>¶Ý

(i) f: N " N 8­Ý@Tß® f ^nh = n2 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

(ii) f: R " R 8­Ý@Tß® f ^nh = n2 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

•ß¶

(i) f ^mh = f ^nh & m2 = n2 & m = n ( m, n ! N 3EMTà)8GZPf;å²ÔY>TåLTG

@Tß®3GTà«[DÖ@TßH>Ú³ãNPßÔ>IäL6²Ü®>´Ô¤¯å‚ÝHÕ>ã
x[CJT«8GZPfZIäZ>TßÚEà@Tß®2àM

(ii) @TßH>Ú³ãN 4± YPáZP² 6²Ü®>´Ô¤ ;ZK ;± 6²Ü® ‚ÝHIT>

2[IxL«  8GZP ;å²ÔY>TåLTG« 2àM  ZI³Ý f oå  Ö@>Ý
«[DÖ@TßH>ÚåE¤6Ø>DIT>2[IxL«8GZPf3G«ZIäZ>TßÚE³Ý
2àM

EäZHT«ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©-à

 C = " L, E, T , U, S, W, I, N , Iä²Ý D = " O, H, W, X , V, Z, L, Q , Iä²Ý

 f ^ Lh = O, f ^ E h = H, f ^T h = W, f ^U h = X, f ^ S h = V, f ^W h = Z, f ^ I h = L, f ^ N h = Q 

8GP[KJ²Ô>ÜHØC@Tß® f: C " D ;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚE³IT¤Ý

3GTà ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  -à f ^ah = 1, f ^ b h = 2, f ^ c h = 3, f ^ z h = 26  8G

P[KJ²Ô>ÜHØC@Tß® f: A " N ;å²ÔY>Tå²3GTàZIäZ>TßÚEà2àMN -Ô¤HMT>
"1, 2, 3, ... , 26 , 8G8©Ú«ÔY>TÙCTà;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚE³Ý3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© ŽâÔ>TªÝ@Tß®>ã;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEà@Tß®>NT8GÖ
@…HTßÔ>¶Ý

(i) f: R " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = x 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

1

(ii) f: R – "0 , " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = x 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«

1

•ß¶

(i) 4«@TßZH2àM9YGàx = 08­ÝI܂ä¤f(x)P[KJ²Ô>ÜHCŠà[M

(ii) 4« ;å²ÔY>TåLTG @Tß® 3GTà ZIäZ>TßÚEà 4à[M >TKDÝ

«[DÖ@TßH>Ú³ãNx = 08­Ý6²Ü®Ô¤¯å‚ÝHÝ4à[M

¤†Ü® R– " 0 ,  8åH[EÚ «[DÖ@TßH>IT> 4KÙCTP« 6ETKDÚä¤ 8©Ú«Ô Y>TÙCTà

4«4±®LÖ@Tß®3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 36
8©Ú«Ô>TØ© f: R - "- 1, 1 , " R 8­Ý@T߂[G f ^ xh = 2
x
8GP[KJ²ÚETàf
x - 1
8åL@Tß®;å²ÔY>TåLT4à[MJT8åH[EÖ@…HTßÔ>¶Ý

•ß¶

f ^ xh = f ^ y h 8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ8GZP
x y
  2 = 2
x -1 y -1
& x ^y2 – 1h = y ^ x2 – 1h

& xy2 – x – yx2 + y = 0

& ^y – xh^ xy + 1h = 0

4‡±Û«x = y2àM«xy = -1.8GZPxy = -18åLPT²x Iä²Ýy8åL4±

8Ù>[NFTÝZEßÛYE©ÚETà2ÜYHTµ« f ^ xh = f ^ y h 8Gx[CÔ¤Ý

a2, - 12 k , a7, - 17 k , a- 2, 12 k  8G 8ÙDäL HM 6²Ü®>ã xy = -1 8GÔ x[CÔ¤Ý

2ETP« f ^2 h = f a 2 k = 3  3¤Ý 4« f ^ x h = f ^ y h & x = y  8åL €HÛE[G[J ÁßÚ

-1 2

Y@ÞJTEETàf ;å²ÔY>TåLTG«2àM

8©Ú«Ô>TØ© f: R " R 8åL @Tß® f ^ xh = 2x2 – 1  8­IT² P[KJ²Ô>ÜH©xL«

8à17, 4 Iä²Ý-2 3xJPä†å¯å‚ÝHÕ>[NÔ>TÙ>
•ß¶

17 -å¯å‚ÝHÚ[EÔ>ÙC†JFTÝ 2x2 – 1 = 17 8åL@IåHTØ[CÚ•ßÔ>ZPÙ©Ý

4Eå4±•ß¶>NTG3Iä²Ý-38åH[Pf -åŽâ17 -å¯å‚ÝHÕ>NT¤Ý@IåHT©
5 5
2x2 – 1 = 4  8åH« 2   Iä²Ý  - 2   8åL 4± ¯å‚ÝHÕ>[N  4 8åL 6²Ü®Ô¤
Y>T©ÔxåL«ZI³Ý-2-å¯å‚ÝHÝ>ÙC†J 2x2 – 1 = –2 8åL@IåHTØ[CÚ•ßÔ>
1
ZPÙ©Ý x2 =- 2 8åHEä¤R -à8ÛE;±•ß¶Ýx[CJT«8GZP-23G«f -åŽâ
¯å‚ÝHÚ[EÜYHLŠà[M

8©Ú«Ô>TØ© f: 6–2, 2@ " B 8åL@Tß® f ^ xh = 2x 3 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8àf

;±ZIäZ>TßÚEMT>2[IJBo:Ô>TÙ>
•ß¶
@T߂å ¤[LÛEHØ@ IÜ® f(-2)  Iä²Ý 2>HØ@ IÜ® f(2) 3¤Ý 4[P
«[DÖ@TßH>Úà 2[IxL«  ZI³Ý 2Pä†å IÜ® ¯[LZJ -16  Iä²Ý 16  3¤Ý
8GZPB = [-16, 16]8G4±Ô¤ÝZHT«ZIäZ>TßÚEMT>2[I°Ý

¤†Ü® f ^ xh = 2x 3  8åL @Tß® [-2, 2] 8åL 4[CYPˆ„à 9²Ý @TßHT> 4±ÜHETà
4[CYPˆ„å 4CÜHÔ> I܂à @T߂å ™Öz² I܂[G°Ý PMÜHÔ> I܂à
@T߂à ™ÜYH± I܂[G°Ý YH²Ý $9²Ý4LÕ¤Ý @T߂[GÜ Hä† ‚åGß P±Ý
H¤>ãÂMÝYE…Û«Y>TãNMTÝ&

37 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
8©Ú«Ô>TØ© f ^ xh = x x 8åL@TßHTG«[-2, 2]-àP[KJ²Ô>ÜH©xL«8à2«
;å²ÔY>TåLTG@TßHT8GÖ@…HTßÔ>¶Ý2«;å²ÔY>TåLT>4±Ü‚å4±®LÖ@TßHT>
2[IJYHT±ÚEITG«[DÖ@TßH>Ú[EÔ>ÙC†J¶Ý

•ß¶

f ^ xh = f ^ y h  8­IT² x, y ! 6–2, 2@   6ãN« 8å> y = 0  8à x = 0  8GZP

y ! 0 8å>4EGTà x ! 0 4ÜYHTµ« f ] xg = f ^ y h  &  x x = y y  &  y =
x y
3GTà
x
y x
2 0 8åHEGTà y 2 0 2EGTàxIä²Ýy4KÙ©ZIƒ[>JT>ZPT2àM«4KÙ©ZI
x
¤[LJT>ZPT4±Ô¤Ý4±P‰>ˆ³Ý x2 = y2 3¤Ý

8GZP f ^ xh = f ^ y h  &  x2 = y2 8GFTÝYHL¯}°ÝZI³ÝxIä²Ýy4KÙ©ZI

ƒ[>JT>ZPT 2àM« 4KÙ©ZI ¤[LJT>ZPT 4±Ô>Ô ·}J ;ZK @TÚJÔ·² x = y
IØ©ZI3EMTàf3G«;å²ÔY>Tå²3¤Ý4ÜZHT«x < 08­ÝYHTµ« f ^ xh = –x2 
Iä²Ý x $ 0, f ^ xh = x2   8GZP  Ö@>Ý [-4, 4] [-2, 2]-‡±Û« [-4, 4] P[K  4Ö@Tß®
4±®LÖ@TßHT¤Ý

¤†Ü® f (x) = x x 8åL@Tß®9²Ý@TßHT¤Ý

x[CIØCÔZ>TØ©Z@TE[GċĬįĦķĬīıĞĩıĢİı

€[MÔ¤Ú«ÔZ>T© Z@TE[G[JÜ ZHTMZP 6ãN ;± Z@TE[G x[CIØCÔZ>T©

Z@TE[GJT¤Ý4EåÂMÝ@TßHTG«;å²ÔY>TåLTZIäZ>TßÚEMT8GÖ@…HTßÔ>MTÝ
ENÚà 6ãN P[NP[KJT>Ö @Tß® EKÜHØ©ãN« 8å> «[DÖ@TßH>Úà 6ãN ;±
®ãˆ y P‰JT> P[KJÜH©Ý x[CIØCÔZ>T© P[NP[K„à zM ®ãˆ>ˆà @ÛÔ¤Ý
2ÜYHTµ«x[CÔ¤Ýx3JÚYET[M®ãˆ>ã2[GÚ«Ýy -å¯å‚ÝHÕ>[NY>T©Ô¤Ý

(i) «[DÖ@TßH>Úà 6ãN y P‰JT> P[KJÜH©Ý x[CIØCÔZ>T©

P[NP[K[JÖ @ÛÔ>Šà[M 8à 2ÜYHTµ« ¤†Ü‚ØC y 3G« 8áŠE
¯å‚ÝH¯Ý YH䆱Ô>Šà[M 8GÜ YHT±ã 8GZP @TßHTG« ZIäZ>TßÚEà
2àM

(ii) ¤[LÛEHØ@Ý 9ZE­Ý ;± ®ãˆ P‰JT>Ö Y@à³Ý x[CIØCÔZ>T©

P[NP[K[J ;å²Ô ¤Ý  Z I ä HØ C ®ã ˆ>ˆà @ Û Ú ET à  @Tß®
;å²ÔY>TåLTG«2àM

(iii)  Ö@>Ú³ãN 2[GÚ« y Ô¤Ý y P‰JT>Ö Y@à³Ý x[CIØCÔZ>T©

P[NP[K[J ;ZK ;± ®ãˆ„à IØ©ZI @ÛÔ¤ITGTà ;å²ÔY>TåLTG
@Tß®3¤Ý

8GZPŽâP±IT²·LMTÝ

P[NP[KJTà ¤†Ô>ÜH©Ý @TßHTG« ;å²ÔY>TåLT> 4±Ô>Ú ZE[PJTG«Ý

Iä²Ý ZHT«ITG €HÛE[G 8åGYPà s Ö@>Ú³ãN 2[GÚ« y P‰JT>Ö Y@à³Ý
x[CIØCÔZ>T©P[NP[K[J;ZK;±®ãˆ„àIØ©ZI@ÛÔ>ZPÙ©Ýs

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 38
 P[NP[K„à ¤†Ô>ÜH©Ý @TßHTG« ZIäZ>TßÚEMT> 4±Ô>Ú ZE[PJTG«Ý
Iä²Ý ZHT«ITG«ITG €HÛE[G 8åGYPà s Ö@>Ú³ãN 2[GÚ«  y -Ô¤Ý y
P‰JT>ÖY@à³Ýx[CIØCÔZ>T©P[NP[K[J¤[LÛEHØ@Ý;±®ãˆ„MTP«@ÛÔ>
ZPÙ©Ýrq
y y
y  
3 3
3

2 2
2

1 1 1

1 2 3 4 x 1 2 3 4 x 1 2 3 3 x

 HCÝ   HCÝ  HCÝ

«[DÖ@TßH>Úà[1, 3]8åL4[CYPˆ6Ø>DIT>2[I°ÝZHT«HCÝ4à
EKÜHØ©ãN P[NP[K[JÔ ¤†Ô¤Ý @TßHTG« [0, 4]  8åL 4[CYPˆ„à ZIäZ>TßÚEà
2àMHCÝ4àEKÜHØ©ãNP[NP[KJTG«[0, 4]-‡±Û«R-Ô¤;å²ÔY>TåLTG«
3GTà HCÝ  -à EKÜHØ©ãN P[K [0, 4] -‡±Û«  R -Ô¤ P[KJÜHØ©ãN P[NP[K
;å²ÔY>TåLTG«2àM

EKÜHØ©ãN P[NP[K ;å²ÔY>TåLTG @TßHT ZIäZ>TßÚEà @TßHT 2àM«

4à[MJT 8GÔ x[CIØCÔZ>T© P[KÛ« Z@TÔ¤Ý ¯[L[J FTÝ x[CIØCÔZ>T©
Z@TE[G8å²·LMTÝ

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  Iä²Ý  -‡±Û«  P[K„MTG HCÕ>[N 6ä²
ZFTÔ¤ÝZHT«ŽâÔ>TªÝ¯}¶>ãx[CÔ¤Ý

(i) f: R " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = 2x 8GP[KJ²ÚETà2«;å²ÔY>Tå²Iä²Ý

ZIäZ>TßÚEMT>4±Ô¤Ý

(ii) f: R " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = x2 8GP[KJ²ÚETà2«;å²ÔY>Tå²2àM

Iä²ÝZIäZ>TßÚE³Ý2àM

(iii) f: 60, 3 h " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = + x 8GP[KJ²ÚETà2«;å²ÔY>Tå²

3GTàZIäZ>TßÚEà2àM

(iv) f: 60, 3 h " 60, 3h  8­Ý @Tß®  f ^ xh = + x   8G P[KJ²ÚETà 2«

;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEMT>4±Ô¤Ý

(v) f: 60, 3 h " R 8­Ý@Tß® f ^ xh = – x 8GP[KJ²ÚETà2«;å²ÔY>Tå²

3„­ÝZIäZ>TßÚEà2àM

(vi) f: 60, 3 h " ^ – 3 , 0@ 8­Ý @Tß® f ^ xh = – x   8G P[KJ²ÚETà 2«

;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEMT>4±Ô¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© YIÞIÜ® @Tß® f  3G« f (x) = x2 - 5x + 6   8G P[KJ²Ô>ÜHØCTà

2Eå@TÚJITG™ÜYH±@TßH>Ú[EÔ>TÙ>

39 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
•ß¶
x2 – 5x + 6  4å PßÔ>ÂMÚ[E FTÝ >ÙC†J ZPÙ©Ý 8åHETà @TßH>Úà
4±Ô¤Ý  2[GÚ«  x -Ô¤Ý  x2 – 5x + 6 $ 0  8G 4±Ô>ZPÙ©Ý 4Eä¤ ŽâÔ>TªÝ
P‰¯[L[JÔ[>JTNMTÝ x2 – 5x + 6 = 0 8­Ý@IåHTØ[CÚ•ßÔ>x = 2Iä²Ý3
8G4±IÜ®>ãx[CÔ¤ÝHCÝ-à6ãNPT²8ÙZ>T©P[K>

–É 2 3 É
HCÝ

4ÜZHT« FIÔ¤ Âå² 4[CYPˆ>ã ^ – 3 , 2h , ^2, 3h  Iä²Ý ^3, 3 h   8GÔ

x[CÔ¤Ý
(i) ^ – 3 , 2h -à9ZE­Ý;±®ãˆx = 1-Ô¤YEˆPT> x2 – 5x + 6 ;±ƒ[>YJÙ
(ii) (2, 3) -à9ZE­Ý;±®ãˆx = 2.5Ô¤YEˆPT> x2 – 5x + 6 ;±¤[LYJÙ
(iii) ^3, 3h -à9ZE­Ý;±®ãˆx = 4Ô¤YEˆPT> x2 –5x + 6 ;±ƒ[>YJÙ

^ – 3 , 2h Iä²Ý ^3, 3h 3xJ4[CYPˆ>ˆà6ãN2[GÚ«x -Ô¤Ý x2 –5x + 6 

;± ƒ[>YJÙ  ZI³Ý x = 2  Iä²Ý 3  3xJ IÜ®>ˆà x2 –5x + 6   Áé{JITxL«
2ETP« (– 3 , 2]  Iä²Ý 63, 3 )  3xJ 4[CYPˆ>ˆà x2 – 5x + 6 $ 0    8GZP
x2 - 5x + 6 -å™ÜYH±@TßH>Ý ^ –3, 2@ , 63, 3h 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© f ^ xh = 1 - 2cos x oå@TßH>Ú[EÔ>TÙ>

1

•ß¶
1 - 2 cos x 4åIÜ®03>2[I°ÝxIÜ®>ãEŠKIäL2[GÚ« x ! R oÔ¤f(x)
1
P[KJ²Ô>ÜH©Ý 2ETP« cos x = 2  -: ÁßÚ Y@Þ°Ý x -: EŠK IäL IÜ®>´Ô¤
r
P[KJ²Ô>ÜH©Ý ZP² P[>„à ·†GTà x = 2nr ! 3 , n ! Z  8åH[EÚ EŠKÜ ‚L
IÜ®>´Ô¤f(x)P[KJ²Ô>ÜH©Ý8GZP@TßH>Ý R – $2nr ! 3 ., n ! Z 3¤Ý
r

8©Ú«Ô>TØ© f ^ xh = 1 - 3cosx -å Ö@>Ý>TÙ>

1

•ß¶
  -1 # cos x < 1 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
& -3 # -3cos x # 3

& 1-3 # 1-3cos x # 1+3

& -2 # 1-3 cos x # 4
1 1 1 1
& 1 - 3 cos x # - 2 Iä²Ý 1 - 3 cos x $ 4

2ETP«f-å Ö@>Ý a – 3 , – 2 @ , 6 4 , 3 k 3¤Ý
1 1

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 40
 9 - x2
8©Ú«Ô>TØ© YIÞIÜ®Ö @Tß®  f  3G« f ^ xh =    8G P[KJ²Ô>ÜH©xL«
x2 - 1
8à2Eå@TÚJITG™ÜYH±@TßH>Ú[EÔ>TÙ>
•ß¶
x-åIÜ®>ã-3 -:ŠCÔ¤[LPT>ZPT2àM«3 -:ŠC·©EMT>4±Ü‚å9-x2
8åLZ>T[P¤[LYJÙDT>IT²Ý8GZP4ÝIÜ®>´Ô¤ 9 - x2 >TD4JMT«
2ETP« 9 - x2 3G«[-3, 3]8åL4[CYPˆ„àIØ©ZI>TD4J³Ý

x oå IÜ®>ã -1  2àM« 2E[G ŠCÔ ·©EMT>¶Ý 2ZE ZFKÚà 1 2àM«
2E[G ŠCÔ ¤[LPT>¶Ý 4±Ô¤ÝZHT« x2 - 1  8åL Z>T[P ¤[LYJÙDT>ZPT
2àM« Áé{JIT>ZPT IT²Ý 2ETP« ¤[LYJÙDT> 4±Ô¤ÝZHT« x2 - 1 
8åHE[GÔ >TD 4JMT« ZI³Ý Áé{JIT> 4±Ô¤ÝZHT«  f  P[KJ²Ô> 4JMT«
2ETP«  x2 - 1   8åHE[G [-1, 1]  8åL 4[CYPˆÔ¤ YPˆ„à >TDMTÝ 2ETP«
^ –3 , –1h , ^1, 3 h 8åL4[CYPˆ„à x2 - 1 oåIÜ®>TDMTÝ
9 - x2
ZIä>TªÝ 4KÙ© €HÛE[G>[N°Ý 4[DÔ¤ÝZHT«  oå IÜ®
x2 - 1
6–3, 3@ + ^^ –3 , –1h , ^1, 3 hh   8åL 4[CYPˆ„à IØ©ZI >TDMTÝ 2ETP«  f å
™ÜYH±@TßH>Ý 6 – 3, –1h , ^1, 3@ 3¤Ý

¤†Ü® ZIä>TªÝ 4[CYPˆ[JÔ >TD YIÞYJÙ Z>TØ}à 4± 4[CYPˆ>[N°Ý

¤†Ú«YPØ©>DÚ[G8©Ô>ZPÙ©Ý

 @Tß®>ˆå™ETGY@JàHT©>ãĒĭĢįĞıĦĬīİĬīģIJīĠıĦĬīİ

@Tß®>ˆåZ@ßÜ®ĆĬĪĭĬİĦıĦĬī
HCÝIä²ÝHCÝàY>T©Ô>ÜHØ©ãNPT²4±@Tß®>ãfIä²Ýg3xJ4±
@Tß®>[N8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
X Y Y Z
f 
a x x g p
b y y q
c z z r
    HCÝ HCÝ

f -å «[DÖ@TßH>¯Ý g -å @TßH>¯Ý ;åZL 8åH[EÔ >PÔ>¶Ý  f -å

«[DÖ@TßH>IT>6ãNY>DÚàg -å@TßH>IT>6ãNY>DITG«4[D°IT²
g-å6±PÚ[Ef 6±PÚ«CåŽâÔ>TªIT²4[DÔ>¶Ý$HCÝ&
gf
X Y Z
f g
a p
x
b q
y
c r
z
HCÝ

41 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 4ÜYHTµ« h: X $ Z 8åL@Tß[H4JàHT>P[KJ²ÜZHTÝ@Tß®h -åŽâa -å
‚ÝHÚ[EÔ>TD¯E‡àf-åŽâa-å‚ÝHÚ[EÔ>TDZPÙ©Ý2«x3¤Ý‚L¤g-å
Žâx -å‚ÝHÚ[EÔ>TDZPÙ©Ý2«r3¤Ý8GZP h ^ah = r 4ZEÜZHTå² h ^ b h = q 
Iä²Ý h ^ c h = q.   4ÛE ¯[L„à ®J @Tß®  h - : P[KJ²ÜZHTÝ 4ÛEÖ @Tß®  h - :  g
6Cåf-åZ@ßÜ®2àM«4DÔ>Ý8G2[OÔ>ÜH©xL«

P[KJ[L
f : X " Y  Iä²Ý g : Y " Z   8åHG 4± @Tß®>ã 8å>  4ÜZHT« @Tß®  h : X " Z 
8åH«;áYPT± x ! X  -Ô¤Ý h ] xg = g ^ f ] xgh 8GP[KJ²Ô>ÜHØCTà2E[Gg6Cåf
-åZ@ßÜ®8å²2[OÔ>MTÝ2E[G g % f 8岤†Ü‚CÜH©xL«f 3G«g6CåZ@ßÜ®
8å²PTzÔ>¶Ý$HCÝIä²Ý&

g g(f(x))

f(x)

x f

HCÝ
f -å  Ö@>ITG« Y 3> 4±Ô>ZPÙ}Jà[M 8åH[EÔ >PGÚà Y>TãN¶Ý
ZI³Ý f : X " Y1  g : Y2 " Z    Iä²Ý Y1 3 Y2  8à  f-å «[DÖ@TßH>IT>  Y2 -:
8©Ú«ÔY>TÙ© g % f -: P[KJ²Ô> ¯}°Ý 8GZP  g % f -: P[KJ²Ô>Ú ZE[PJTG
Iä²ÝZHT«ITG€HÛE[G8åGYPàf-å Ö@>Ýg-å@TßH>Ú­ã4±Ô>ZPÙ©Ý

8©Ú«Ô>TØ© f = "^1, 2h, ^3, 4h^2, 2h, Iä²Ý g = "^2, 1h, ^3, 1h, ^4, 2h, 8à g % f Iä²Ý
f % g >TÙ>
•ß¶
Z@ßÜ® ¯[LJT> P[KJ²Ô>ÜHØ©ãNET 8GÖ Z@TÔ> 4Ö@Tß®>ˆå @TßH>Ý
Iä²Ý Ö@>Ú[EÔ>ÙC†ZPTÝf -å@TßH>Ý= {1, 2, 3}, f -å Ö@>Ý= {2, 4}, g -å
@TßH>Ý = {2, 3, 4} g -å  Ö@>Ý  {1, 2}   4Õ¤   g -å @TßH>Ú­ã  f  -å  Ö@>Ý
4±ÜHETà g % f -:P[KJ²Ô>4J³Ý8GZP g % f -åŽâ1-å‚ÝHÚ[EÔ>TD¯E‡à
f -å Žâ 1 -å ‚ÝHÚ[E°Ý ‚L¤ x[CÔ>ÜYHäL ‚ÝHÚ[E  g -å ŽµÝ >TD ZPÙ©Ý
f-åŽâ1-å‚ÝHÝ2 Iä²Ýg-åŽâ2-å‚ÝHÝ18GZP ^ g % f h^1 h = g ^ f ^1 hh = g ^2 h = 1.

4ZEZHTå²( g % f )(2) = 1Iä²Ý( g % f )(3) = 28GZP g % f = "^1, 1h, ^2, 1h, ^3, 2h, 
4ZEZHTå² f % g = {^2, 2h, ^3, 2h, ^4, 2h} 8GÔ>TDMTÝ

8©Ú«Ô>TØ© f = "^1, 4h, ^2, 5h, ^3, 5h, Iä²Ý g = "^4, 1h, ^5, 2h, ^6, 4h, 8à g % f >TÙ>
ZI³Ý f % g -:>TD4J³IT"

•ß¶

YEˆPT> g % f = "^1, 1h, ^2, 2h, ^3, 2h,  2ZE E±DÚà f % g P[KJ²Ô> 4JMT«
9YGàg -å Ö@>ITG{1, 2, 4}8åH«f -å@TßH>ITG{1, 2, 3} -å6Ø>DIT>
4à[M

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 42
 8©Ú«Ô>TØ©fIä²Ýg8åL4±@Tß®>ãR -‡±Û«R -Ô¤ f (x) = 3x – 4 Iä²Ý
g ^ xh = x2 + 3 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8à g % f Iä²Ý f % g >TÙ>

•ß¶

 ^ g % f h^ xh   g (f (x)) = g (3x – 4) = (3x – 4) 2 + 3 = 9x2 –24x + 19.

  ^ f % gh^ xh   f (g (x)) = f (x2 + 3) = 3 (x2 + 3) – 4 = 3x2 + 5.

¤†Ü® ZIä>ÙC 8©Ú«Ô>TØ©>ã ÂMÝ YHT«PT> 4± @Tß®>ˆå Z@ßÜ®  H…ITä²Ü

Hق[GÜ YH䆱Ô>Šà[M 8åH[EÔ >TØ©xåLG 2ETP« g % f 3G«
f % g -Ô¤@IIT>4±Ô>ZPÙ}J2PzJƒà[M

ZEäLÝ

f: A " B  Iä²Ý g: B " C  8åHG 4± @Tß®>ã 8å> f  Iä²Ý g 3xJ[P

;å²ÔY>TåLT>4±Ü‚å g % f 3G«;å²ÔY>TåLT¤Ý

€ÄHDÝ

x, y ! A  Iä²Ý x ! y  8å>  f 3G« ;å²ÔY>Tå² 8åHETà f ^ xh ! f ^ y h  @Tß®   g

3G« ;å²ÔY>TåLT> 4±Ü‚å g ^ f ^ xhh ! g ^ f ^ y hh  2ETP«  x ! y & ^ g % f h] xg ! ^ g % f h^ y h
8GZP g % f 8åH«;å²ÔY>TåLT¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©  sf Iä²Ý g % f 3xJ[P ;å²ÔY>TåLT> 4±ÛETà g 3G«Ý

;å²ÔY>TåLT¤Ýt8åL·ä²EP²8G€Ä‚Ô>

•ß¶

;± ·ä² 6Ù[I„à[M 8åHE[G ;± 8©Ú«Ô>TØ© ÂMÝ €Ä‚Ô>MTÝ

ŽâÔ>TªÝHCÝ-:>PÔ>¶Ý

HCÚ‡±Û« YEˆPT>  f Iä²Ý g % f 3xJ[P ;å²ÔY>TåLT¤Ý 3GTà g

;å²ÔY>Tå²2àM8GZP·ä²6Ù[I„à[M8åH[EHCÝYEˆPT>Ô>TØ©xL«
gf

X Y Z
f g
a p
x
b q
y
z
HCÝ

8©Ú«Ô>TØ©  f, g : R " R  3xJ 4± @Tß®>ã f (x) = 2x– | x |   Iä²Ý g ^ xh = 2x + x 

8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8à f % g -:>TÙ>

43 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
•ß¶
-x ; x # 0
x =) 8GFTÝ2†ZPTÝ
x ; x>0
2x - ]- xg ; x # 0
8GZP f(x) = )
2x - x ; x>0
3x ; x # 0
4EGTà f(x) = )
x ; x>0
2x + ]- xg ; x # 0
ZI³Ý g(x) = )
2x + x ; x>0
x ; x#0
2ETP« g(x) = )
3x ; x > 0

x # 08à ^ f % gh^ xh = f ^ g ^ xhh = f ^ xh = 3x.

x > 08à ^ f % gh^ xh = f ^ g ^ xhh = f ^3xh = 3x.

8GZP8àMTx-Ô¤Ý( f % g )(x) = 3x

 @T߂åZFßIT²ČīijĢįİĢĬģĞģIJīĠıĦĬī

HCÝ-à6ãNPT²;±4±®LÖ@Tß® f : X " Y 4±ÜHET>Ô>±«ZPTÝ

X Y
a f x
b y
c z
HCÝ

4Ö@Tß[HÔ>ÙDT}„àHTßÚETàY-‡±Û«X-Ô>TG@Tß®x[CÔ¤Ý2Ö@T߂[G
g8G2[OÜZHTÝ4ÜZHT«Y-‡±Û«X-Ô>TG@Tß® g ^ xh = b, g ^ y h = c, g ^ z h = a 8G
P[KJ²Ô>ÜH©Ý

4ÛE @Tß®  f -å ZFßIT² @T߮Ԥ 8©Ú«Ô>TØCT> ŠNÕ¤xL« 4ÜZHT« ZFßIT²

@T߂åP[KJ[L[JÔ>TÙZHTÝ

P[KJ[L

f : X " Y 8åH«4±®LÖ@Tß®8å>@Tß® g : Y " X 3G« f ^ xh = y 8­ÝZHT«

g ^ y h = x 8GP[KJ²Ô>ÜH}å@Tß®g- :f- åZFßIT²ĦīijĢįİĢ8å²2[OÔ>ÜHØ©
-1
f 8G¤†Ü‚CÜH©xL«
@Tß®fZFßIT²6[CJET>4±ÛETàf -:ZFßITä²ÚEå[IĦīijĢįıĦğĩĢ6[CJ«
8GÔ·LMTÝ

@Tß®>ˆåZ@ß܂ä¤ÝZFßIT²Ô¤ÝŠJ܂䤅JYETCß®6Ù©

f : X " Y 8åH«4±®LÖ@Tß®Iä²Ý2EåZFßIT² g : Y " X 8å>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 44
 4ÜZHT« g % f = I X Iä²Ý f % g = IY 4Õ¤IXIä²ÝIY8åH[P¯[LZJXIä²Ý
Y ™ETG@IÖ@Tß®>NT¤Ý

ZI³Ý f : X " Y Iä²Ý g : Y " X 3xJ@Tß®>ã g % f = I X Iä²Ý f % g = IY 8G

4±Ô¤ITGTà f Iä²Ý g  4KÙ©Ý 4±®LÖ@Tß®>NT¤Ý Iä²Ý 2[P ;å²ÔY>Tå²
- -
ZFßITLT¤Ý2ETP« f 1 = g Iä²Ý g 1 = f 

ZIä>ÙC >±Ú«Ô>ˆå 2}ÜH[C„à ZFßITä²ÚEå[I Iä²Ý ZFßIT² 8åL

Y@Tä>[NZP²P[>„àP[KJ²ÜZHTÝ

P[KJ[L

IX  Iä²Ý  IY  8åH[P ¯[LZJ  X  Iä²Ý  Y  ™ETG @IÖ@Tß®>NT>Ô >±«>

g % f = I X  Iä²Ý f % g = IY  8G 2[I°IT² g : Y " X    8åL @Tß® x[CÔ¤ITGTà
f : X " Y -:ZFßITä²ÚEå[I6[CJ«8GÔ·LMTÝ4ۀ[M„àg -:f -åZFßIT²
-1
8G¶Ýg -:f 8G¶Ý¤†Ü‚CMTÝ

4ÛE P[KJ[L[JÜ HJåH©ÚÖ @Tß®>ˆà zMPä[L 4±®LÖ @Tß®>NT 8GÔ

>TDMTÝ
-
f8åH«4±®LÖ@TßHT>4±Ü‚å f 1 (y) 8åH«f-åŽây-å¯å‚ÝHIT¤Ý4±®LÖ
@Tß®>ˆà IØ©ZI ZFßIT² P[KJ²Ô> 4J³Ý 8åH[EÔ >PGÚà Y>TãN ZPÙ©Ý
;±ZP[Nf;å²ÔY>TåLT>4à[MYJà a ! b Iä²Ý f ^ah = f ^ b h (= y 8å>)8åL
P[>„à2[I°IT²aIä²Ýb8G4±¯å‚ÝHÕ>ãfåŽâyÔ¤4±Ô¤Ý3GTàf -1
-Ô¤ 4±ZP² IÜ®>ã x[CÜH« 8åH« @T߂å P[KJ[LÔ¤ ¯KÙH©xåL« 8GZP
f ;å²ÔY>TåLT>ÚETå 4±Ô> ZPÙ©Ý  f 3G« ZIäZ>TßÚEà 4à[MYJà  Y -à
6ãN 9ZE­Ý ;± y -Ô¤ ¯å‚ÝHÝ  X -à 4àMTE €[M 9äH©Ý 2ۀ[M„à 8ÛE ;±
6²Ü‚[G°Ý f 1 ^ y h  -Ô¤;«Ô>4JMT«8GZPf3G«4±®LÖ@TßHT>4±ÛETMå†
-

ZFßIT²P[KJ²Ô>4JMT«

8©Ú«Ô>TØCT> A = "1, 2, 3, 4 ,   Iä²Ý  f = "^1, 2h , ^2, 4h , ^3, 1h , ^4, 3h,  8å>

4ÜZHT«f-å Ö@>Ý "1, 2, 3, 4 , 3¤Ýf -åZFßIT² "^1, 3h , ^2, 1h , ^3, 4h , ^4, 2h, 3¤Ý

R‡±Û«R Ô¤P[KJ²Ô>ÜH©Ý@Tß®fåZFßIT²>TªÝH}€[M>ã
ĚĬįĨĦīĤĕIJĩĢıĬĉĦīġıĥĢČīijĢįİĢĬģĞĉIJīĠıĦĬī

(i) @T߂[G y = f ^ xh 8­Ý>ØC[I܂à8µ«>

(ii) x-:y-å2}ÜH[C„à8µE¶Ý

(iii) f
-1
^ y h -:y-åZ>T[PJT>8µE¶Ý

(iv) y-:x 3>ITäL¶Ý

8©Ú«Ô>TØ© f : R " R  8åL @Tß®  f ^ xh = 2x – 3   8G P[KJ²Ô>ÜH}å  f ;±

4±®LÖ@Tß®8G€Ä‚Ú«2EåZFßIT†[GÔ>TÙ>

45 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
•ß¶

P‰¯[Lo

;å²ÔY>Tå² f ^ xh = f ^ y h   8å> 4EGTà 2x – 3 = 2y – 3;   4‡±Û«

2x = 2y 8GZPx = y.2ETP« f ^ xh = f ^ y h 8àx = y.8GZPf8åH«;å²ÔY>Tå²

^ xh = 2 a k - 3 = y 
y +3 y+3
ZIäZ>TßÚEà  y ! R  8å>  x =
2   8å> 8GZP  f 2
4EGTàf8åH«ZIäZ>TßÚEà3¤Ý2àM«f -å Ö@>ÝYEˆPT>R3¤Ý8áPT²"
2ETP« Ö@>¯Ý«[DÖ@TßH>IT>¶Ý@IIT>4±ÜHETàfZIäZ>TßÚEà3¤Ý
y +3
ZFßIT²  y = 2x – 3 8å> 8GZP y + 3 = 2x  2EGTà x = 2  2ETP«
f - 1 ^yh
y +3
2 4ÜZHT«y-:x-3àITäL f ^ xh =
-1 x+3
2 8GÔx[CÔ¤Ý

P‰¯[Lo
y + 3 y + 3
y = 2x – 3 8å>8GZP x = 2  g ^ y h = 2 8å>

^2x - 3h + 3
4ÜZHT« ^ g % f h^ xh = g ^ f ^ xhh = g ^2x – 3h = 2 = x

  ^ f % gh^ y h = f ^ g ^ y hh = f c m = 2c m–3 = y

y + 3 y + 3
 2 2
3[>JTà g % f = I X Iä²Ý f % g = IY 

f Iä²Ý g 3xJ[P 4±®LÖ@Tß®>ã 8åH«Ý ;å²ÔY>Tå² ZFßIT² 8åH«Ý

y + 3
4EåÂMÝYEˆPTxL«8GZPf8åH«4±®LÖ@Tß®Iä²Ý f 1 ^ y h = 2 4‡±Û«
-

y -:x -3à‚K„C f 1 ^ xh = 2 
- x+3

 @Tß®>ˆà4Jä>~EY@JàHT©>ãĄĩĤĢğįĞĬģģIJīĠıĦĬīİ

R2àM«Rå6Ø>DIT>4±Ô>Ô·}J«[DÖ@TßH>¯ãN;±@Tß®YIÞIÜ®Ö
@Tß®8G2†Û«ãZNTÝYIÞIÜ®Ö@Tß®>ˆå™ETGY@JàHT©>[NÜHä†2†ZPTÝ

f Iä²Ý g 3xJ[P 4± YIÞIÜ®Ö @Tß®>ã 8å>. f Iä²Ý g 4[CZJ ·ØC[M

P[KJ²Ô> 4J³IT? 4JàHT>ZP 4± @Tß®>ˆå ·ØC³Ý ;± @TßHT> 4±Ô¤Ý 8G
8ßHTßÔ>MTÝ. x 8­Ý ®ãˆ„à f + g å IÜ®Ý x ®ãˆ„à 6ãN f Iä²Ý g å
IÜ®>´Ô¤Ý YETCß® 4±Ô> ZPÙ©Ý. x 8åL ®ãˆ„à f + g P[KJ²Ô>ÜHØC f(x),
g(x)3xJ[PYE…Û±Ô>ZPÙ©ÝZP²P[KÚ[E>ˆà·LZPÙ©ITGTàx8åL
®ãˆfIä²Ýg-å@TßH>Õ>ˆà4±Ô>ZPÙ©ÝZI³Ýx-àf + g -:f(x) + g(x) 8G
P[KJ²Ô>MTÝf Iä²Ýg å@TßH>Õ>ã;åLT>4±Ô>ZPÙ©Ý8åxL€HÛE[G°Cå
f + g -:P[KJ²Ô>ZPÙ©Ý4ZEZHTå²@Tß®>ˆå>‰ÚEàYH±Ô>àIä²Ý9[GJ
>~EÖY@JàHT©>[N°ÝR -àP[KJ²Ô>MTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 46
P[KJ[L
X ;±>DÝ8å>fIä²Ýg8G4±YIÞIÜ®Ö@Tß®>ãX-噫P[KJ²Ô>ÜH©xL«
8å>2[GÚ« x ! X -Ô¤
z ^ f + gh ^ xh = f ^ xh + g ^ xh
z ^ f – gh ^ xh = f ^ xh – g ^ xh
z ^ fgh^ xh = f ^ xh g ^ xh
f ^ xh
c m^ xh =
f
4Õ¤ g ^ xh ! 0 
g ^ xh
z g
z ^cf h^ xh = cf ^ xh , c ;±IT†‡
z ^ –f h^ xh = –f ^ xh
8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«
@TßH>Õ>ã 8Ù>ˆå >DÕ>NT> 4±Ô>ZPÙ}J 2PzJƒà[M 8åH[EÔ
>PÔ>¶Ý 8©Ú«Ô>TØCT> ;± P¤Ü‚³ãN ITDPß>ˆå >DÝ  X 8à f  Iä²Ý  g
8­Ý@Tß®>ãITDPß>ˆå4±ZE߶IÜYHÙ>[NÔ¤†ÔxåL«8àf + g8­Ý
@Tß®4±ZE߶>ˆ³ÝITDPß>ˆåYITÚEIÜYHÙ>[NÔ¤†Ô¤Ý‚åP±ÝHÙ®>[N
ZIä>ÙC P[>„à P[KJ²Ô>ÜHØC ·ØCà >‰ÚEà YH±Ô>à Iä²Ý P¤ÚEà @Tß®>ã
€[LZPä²xåLG
z ^ f + gh + h = f + ^ g + hh
z f + g = g + f
z 0 + f = f + 0   4Õ¤  0  8åH« Áé{JÖ @Tß® 2[GÚ« x-Ô¤Ý 0(x) = 0 8G
P[KJ²HÔ>ÜH©xL«
z f + ^ –f h = ^ –f h + f = 0 
z f ^ g + hh = fg + fh 
z ^c1 + c2h f = c1 f + c2 f 4Õ¤Iä²Ýc18åHGc2YIÞIT†‡>NT¤Ý

4áPT²4ÖY@Jà>ˆàHàZP²HÙ®>[NÜHØ}J‡CMTÝ€ÄHDÕ>ã8ˆETG«
8åLT³Ý 8áP‰„à 4ÜHÙ®>[N €Ä‚ÜH« 8åHEä¤ ;± Hق[G IØ©Ý 4Õ¤
€Ä‚Ô>MTÝ

f ^ g + hh = fg + fh  8åH[E €Ä‚ÜZHTÝ 4E[G €Ä‚Ô> @TßH>Ú‡³ãN

2[GÚ«x-Ô¤Ý ^ f ^ g + hhh^ xh = ^ fg + fhh^ xh 8G€Ä‚Ô>ZPÙ©Ý

ZEäLÝ f Iä²Ýg8åHGX™«P[KJ²Ô>ÜH©Ý4±YIÞIÜ®Ö@Tß®>ã8à
f ^ g + hh = fg + fh 

€ÄHDÝ x ! X 8å>

  ^ f ^ g + hhh^ xh  = f ^ xh^ g + hh^ xh  YH±Ô>‡åP[KJ[LÜH}

= f ^ xh6g ^ xh + h ^ xh@  ·ØC‡åP[KJ[LÜH}

= f ^ xh g ^ xh + f ^ xh h ^ xh  YIÞHKP‡åH}

47 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 = ^ fgh^ xh + ^ fhh^ xh  YH±Ô>‡åP[KJ[LÜH}

= ^ fg + fhh^ xh  ·ØC‡åP[KJ[LÜH}

3[>JTà2[GÚ« x ! X -Ô¤Ý ^ f ^ g + hhh^ xh = ^ fg + fhh^ xh 

8GZP f ^ g + hh = fg + fh

 zMzLÜ®@Tß®>ãĖĬĪĢĖĭĢĠĦĞĩĉIJīĠıĦĬīİ

4ÖzMzLÜ®@Tß®>[NÜHTßÜZHTÝ

(i) f: R " R 8åL@Tß® f ^ xh = a0 x n + a1 x n - 1 + a2 x n - 2 + ... + an - 1 x + an , ai 8åH[P

IT†‡>ã 8G P[KJ²Ô>ÜH©YIà f -: Hೲܮ @Tß® ĭĬĩĶīĬĪĦĞĩ ģIJīĠıĦĬī
8åL[OÔ>MTÝ  PMÜ®LÚà 2[IÛ«ãN« HೲܮÔZ>T[P 8åHETà
Hೲܮ@Tß®8G2[OÔ>ÜH©xL«

(ii) f: R " R  8åL @Tß® f ^ xh = ax + b  a ! 0  b 3xJ[P IT†‡>ã 8å²

P[KJ²Ô>ÜH©ITGTà 2E[G ZF…Jà @Tß® ĩĦīĢĞį ģIJīĠıĦĬī 8G 2[OÔ>MTÝ
ZF…Jà2àMTE@Tß®ZF…JMäL@Tß®īĬīĩĦīĢĞįģIJīĠıĦĬī8å²2[OÔ>ÜH©xL«
YEˆPT> ZF…Jà @Tß® ;± Hೲܮ @Tß® 3¤Ý 4Ö@T߂å P[KHCÝ ;±
ZFßÔZ>TCT¤Ý4ÛZFßÔZ>TØ}[G;±ZF…JàP[NP[K8å²2[OÔ>MTÝ
3EMTà4«ZF…Jà@Tß®8å²2[OÔ>ÜH©xL«>~EZIäH}܂à4ÛZF…Jà
@T߂[GZI³ÝYPáZPLTGP[>„àP[KJ²Ô>ÜH©ÝPTÞÜ®6Ù©

(iii) f: R " R  8­Ý @Tß® f ^ xh = a x , a  ;± ¤[LJäL IT†‡ 8G

P[KJ²Ô>ÜH©PET>Ô >±«>  a = 0, x ! 0  8à 4Ö@Tß® Áé{JÖ @TßHT>
2[I°Ý a = 1, x ! 0 8à f ^ xh = a x 8åH« f ^ xh = 1 8åxLIT†‡Ö@Tß®
3¤Ý  a > 1  8à f ^ xh = a x   8åH« ;± H}Ô¤†Ö @Tß® ĢĵĭĬīĢīıĦĞĩ ģIJīĠıĦĬī
3¤ÝZI³Ýx-:s2©Ô>T>ÔtY>TÙ©ãN8ÛEÖ@Tß®Ý;±H}Ô¤†Ö@TßHT¤Ý
$HCÝIä²Ý&

y y
3x
y= x
e


2x

4 4
y=

ex
y=

y=

y=

3e 3
e–
x

2 2
1 1

–3 –2 –1 1 2 3 x –3 –2 –1 1 2 3 x
–1 –1

  HCÝ  HCÝ

¤†Ü® e8åLzLÜ®ŠxE¯LT8Ù2Iä²Ý3Ô¤4[CZJ2[IÛ«ãN«eHä†JZIMTG
>±Ú«>[N2©Ú«P±Ý2ÚJTJÕ>ˆàHTßÔ>MTÝ

(iv) a > 1 8åH«;±IT†‡8å> f : (0, 3 ) " R 8­Ý;±@Tß® f ^ xh = log a x 8G

P[KJ²Ô>ÜHØCTà 2E[G ICÔ[>Ö @Tß® ĩĬĤĞįĦıĥĪĦĠ ģIJīĠıĦĬī 8GMTÝ ZI³Ý
EÔ> @TßH>Úå ™ETG ;± H}Ô¤†Ö @Tß®  f ^ xh = a x -å ZFßIT² ICÔ[>Ö
@TßHT>2[I°Ý$HCÝ&
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 48
 y

2
log2x

logex
1 log3x

1 2 e 3 x

–1

HCÝ
p ^ xh
(v) E¤ÛE @TßH>Úà f ^ xh =
q ^ xh
 8G P[KJ²Ô>ÜH©Ý  YIÞIÜ®Ö @Tß® 4Õ¤
p(x) Iä²Ýq(x)3xJGHೲܮÔZ>T[P>ã q ^ xh ! 0 f3G«;±ŠxE¯²
@Tß® įĞıĦĬīĞĩ ģIJīĠıĦĬī 8å² 2[OÔ>ÜH©xL«  q ^ xh = 0  8åL @IåHTØ}å
•ß¶>[NÚEŠßÚ«R -àYHLÜH©ÝIÜ®>ã4Ö@Tß®>ˆå@TßH>IT>2[I°Ý

(vi) Áé{JIäL YIÞIÜ®Ö @Tß®  f(x)-Ô¤ E¤ÛE @TßH>Úà g ^ xh =

1
f ^ xh
 8G
P[KJ²Ô>ÜH©ÝYIÞIÜ®Ö@Tß®g3G«f-åE[MŽâÖ@Tß®įĢĠĦĭįĬĠĞĩģIJīĠıĦĬī
3¤Ý f ^ xh = 0   8åL @IåHTØ}å •ß¶>[N  R-à 4±Û« –ÔxÜ YHLÜH©Ý
IÜ®>ã 4Ö@Tß®>ˆå @TßH>IT> 2[I°Ý 6ETKDIT> f ^ xh =
1
-å
x - 1
™ÜYH±@TßH>IT>R – {1}2[I°Ý

ZI³Ý4±P[>@Tß®>[NÔ>TÙZHTÝ

P[KJ[L
2[GÚ« x ! R -Ô¤Ý f ^ – xh = – f ^ xh 8à f : R " R 8­Ý@Tß®;±;ä[LÜH[CÖ
@Tß® Ĭġġ ģIJīĠıĦĬī 8GÜH©Ý 2[GÚ« x ! R -Ô¤Ý f ^ – xh = f ^ xh  8à f ;±
4KØ[CÜH[CÖ@Tß®ĢijĢīģIJīĠıĦĬī8GÜH©Ý$HCÝIä²Ý&
 ;ä[LÜH[CÖ@Tß®  4KØ[CÜH[CÖ@Tß®
y
y 
f (x) f (x)

–x x x –x x x

f (–x)

   HCÝ    HCÝ

f ^ xh = x, f ^ xh = 2x Iä²Ý f ^ xh = x3 + 2x 8åHG;ä[LÜH[CÖ@Tß®>´Ô¤ÖzM
8©Ú«Ô>TØ©>NT¤Ý f ^ xh = x2 , f ^ xh = 3, f ^ xh = x 4 + x2 Iä²Ýf(x) = |x| 8åHG4KØ[CÜ
H[CÖ@Tß®>´Ô¤ÖzM8©Ú«Ô>TØ©>NT¤ÝZI³Ý f ^ xh = x + x2 8åH«;ä[LÜH[C°IàM
4KØ[CÜH[CÖ@Tß®IàM
49 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 ‚åP±Ý¯}¶>[NFÝITà€Ä‚Ô>¯}°Ý

(i) 4±;ä[LÜH[CÖ@Tß®>ˆå·©Eà;ä[LÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(ii) 4±4KØ[CÜH[CÖ@Tß®>ˆå·©Eà4KØ[CÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(iii) 4±;ä[LÜH[CÖ@Tß®>ˆåYH±Ô>à<ß4KØ[CÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(iv) 4±4KØ[CÜH[CÖ@Tß®>ˆåYH±Ô>à<ß4KØ[CÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(v) ;ä[LÜH[CÖ@Tß®Iä²Ý<ß4KØ[CÜH[CÖ@T߂åYH±Ô>à<ß;ä[LÜH[CÖ
@TßHT¤Ý

(vi) ;ä[LÜH[CJT>¶Ý4KØ[CÜH[CJT>¶Ý2[I°Ý;ZK@Tß®Áé{JÖ@TßHT¤Ý

(vii) <ß 4KØ[CÜH[CÖ @T߂[G ƒ[> IT†‡JTà YH±Ô>ÜH©ÝZHT« x[CÜH«

4KØ[CÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(viii) <ß4KØ[CÜH[CÖ@T߂[G;±¤[LIT†‡JTàYH±Ô>ÜH©ÝZHT«x[CÜH«
4KØ[CÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(ix) <ß ;ä[LÜH[CÖ @T߂[G ;± IT†‡JTà YH±Ô>ÜH©ÝZHT« x[CÜH« <ß

;ä[LÜH[CÖ@TßHT¤Ý

(x) ;ä[LÜH[CÖ@Tß®Iå†4KØ[CÜH[CÖ@Tß®Iå†ÜHM@Tß®>ã6ãNG

ZIä>ÙCP䆇±Û«;å†[GIة݀ĂÜZHTÝ9[GJHÙ®>[N°Ý4áPTZL
€Ä‚Ô>4J³Ý

ZEäLÝ   ;ä[LÜH[CÖ @Tß® Iä²Ý 4KØ[CÜH[CÖ @T߂å YH±Ô>à <ß

;ä[LÜH[C@TßHT¤Ý

€ÄHDÝf<ß;ä[LÜH[CÖ@Tß®Iä²Ýg<ß4KØ[CÜH[CÖ@Tß®8GÔY>Tã>

h = fg8å>8GZP h ^ – xh = ^ fgh^ –xh = f ^ – xh g ^ – xh = –f ^ xh g ^ xh = – h ^ xh

3EMTàh<ß;ä[LÜH[CÖ@TßHT¤Ý4‡±Û«fg<ß;ä[LÜH[CÖ@Tß®8åH«
®MGT¤Ý

¤†Ü® ;± @Tß® ;ä[LÜ H[CÖ @Tß® 4à[MYJà 2Ö@Tß® 4KØ[CÖ @TßHT>ÚETå
4±Ô¤Ý 8GÚ EPLT> 8ÙDÔ·CT« HM @Tß®>ã ;ä[LÜ H[CÖ @Tß®IàM
2ZE@IJÝ4KØ[CÜH[CÖ@Tß®IàM

H„äz

1. ;±H㈄àHZGTKTÝP¤Ü‚à4‚…¶>ˆàYITÚEÝ120ITDPß>ãH}ÔxåLGß
ITDPß>ˆå >DÝ A Iä²Ý ‚…¶>ˆå >DÝ  B 8å> sx 8åL ITDPß
y ‚…Š‡±ÛETà  x 3G«  y 6Cå YETCß®[CJ«t 8G P[KJ²Ô>ÜH©xL«
4ÚYETCß®@TßHT¤IT"4EåZFßIT²YETCß®H䆊NÔ¤>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 50
 Z]- x + 4 ; - 3 1 x # - 3
]]
]] x + 4 ; -3 1 x 1 -2
]]
2. f ^ xh = [] x - x 2
; -2 # x 1 1
]]
]] x - x 2
; 1#x17
]]0 ; IäL4CÕ>ˆà
\
8GP[KJ²Ô>ÜH}å-4, 1, -2, 7, 03xJPä†àf -åIÜ®>[NÔ>TÙ>
Z] 2
]] x + x - 5 ; x ! ^ - 3 , 0h
]] 2
]] x + 3x - 2 ; x ! ^3, 3h
3. f ^ xh = [] x2 ; x ! ^0, 2h
]] 2
]] x - 3 ; IäL4CÕ>ˆà
]]
\
8GP[KJ²Ô>ÜH}å-3, 5, 2, -1, 03xJPä†àfoåIÜ®>[NÔ>TÙ>

4. ŽâÔ>TªÝ YETCß®>ã @Tß®>NT"  8åHE[GÖ Z@TÔ>¶Ý @Tß®>ã 8à 2[P

;å²ÔY>TåLTIä²ÝZIäZ>TßÚEMT8GÖZ@TÔ>¶Ý@Tß®4à[M8à>TKDÝ
·L¶Ý
(i) A = "a, b, c , Iä²Ý f = "^a, ch , ^b, ch , ^c, bh, ; ^ f: A " Ah

(ii) X = " x, y, z , Iä²Ý f = "^ x, yh , ^ x, zh , ^ z, xh, ; ^ f: X " X h

5. A = { 1, 2, 3, 4 } Iä²Ý B = "a, b, c, d ,  8à ‚åP±Ý ;áYPTå†ä¤Ý

A " B -Ô¤;±@Tß®6ETKDIT>ÚE±>
(i) ;å²ÔY>Tå²Ý2àMIä²ÝZIäZ>TßÚE³Ý2àM
(ii) ;å²ÔY>Tå²2àM3GTàZIäZ>TßÚEà
(iii) ;å²ÔY>Tå²3GTàZIäZ>TßÚEà2àM
(iv) ;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEà
1
6. 1 - 2sinx 8åL@T߂å@TßH>Ú[EÔ>TÙ>
4 - x2
7. f ^ xh = 8åL@T߂å™ÜYH±@TßH>Ú[EÔ>TÙ>
x2 - 9
1
8. 2cosx - 1 8åL@T߂å Ö@>Ú[EÔ>TÙ>

9. xy = – 2 8­ÝYETCß®E¤ÛE@TßH>Úà;±@Tß®8GÔ>TØ©>2Eå@TßH>ÝIä²Ý
 Ö@>Ý>TÙ>

10. f ^ xh = x + x  Iä²Ý g ^ xh = x – x  8G f, g : R " R  P[KJ²Ô>ÜH}å g % f

Iä²Ý f % g >TÙ>

11. f, g, h 8åHGRoàP[KJ²Ô>ÜHØCYIÞIÜ®Ö@Tß®>YNà
^ f + gh % h = f % h + g % h 8G€Ä‚Ô>ZI³Ý f % ^ g + hh Hä†8åG·L
4J³Ý"E¤ÛE>TKDÕ>´CåŠ[CE±>

12. f : R " R 8åL @Tß®  f ^ xh = 3x – 5  8G P[KJ²Ô>ÜH}å 2« ;± 4±®LÖ @Tß®
8G€Ä‚Ú«2EåZFßIT²>TÙ>
51 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 13. ;±IEåE[@>ˆå8[CW3G«2PK«6Cà8[Cx-å@TßHT>2[IxL«
Iä²Ý W ^ xh = 0 . 35x  8G¶Ý ¤†Ü‚CÜH©xL« 8à 4Ö@T߂å @TßH>Ú[E
•ßITÔ>¶Ý

14. ZI‡±Û« ŽZO ŠµÝ ;± YHT±ˆå 6JKÝ t ZFKÚ[EÜ YHT²Ú«Ö @TßHT>
s ^ t h = –16t2 8G2[IxL«4Ö@T߂[GP[KHCIT>ÔY>TÙ©;å²ÔY>TåLT
8GÚ•ßITÔ>¶Ý

15. ;± ¤†Ü‚ØC PTåP‰Ü HJDÔ >ØCDITG« 2}ÜH[C PTÀßÔ >ØCDÝ

ÄHT„àC6Cå8…YHT±ã·©Eà>ØCDÝS6ãNCÔxJ«C Iä²ÝS3xJ
4KÙ©ZI PTå YET[M¶ 2N¶ m 3à 2[IxL«  ZI³Ý C ^mh = 0 . 4m + 50 
Iä²Ý S ^mh = 0 . 03m 8àPTåYET[M¶2N¶›JT>;±HJD֐Ø}åYITÚEÔ
>ØCDÚ[G  m -å @TßHT> 8µ«> ZI³Ý 1600 PTå YET[M¶ [Ià>´Ô>TG
HJD֐Ø}åYET[>[JÔ>TÙ>

16. ; ±  Š ä H [ G  ‚ K  €  „ å  3 Ù ©  P ± I T G Ú [ E Ô  ¤ † Ô ¤ Ý  @ T ß ®
A ^ xh = 30, 000 + 0 . 04x  4Õ¤ x 8åH« 2Pß Šä¤Ý YHT±ˆå Š[MIÜ[H
ÄHTJT>Ô ¤†ÔxåL« ŠäH[GÚ «[L„à 6ãN 2Pß I>å P±ITGÝ
S ^ xh = 25, 000 + 0 . 05x 8­Ý@TßHT>Ô¤†Ô>ÜH©xL«8à ^ A + S h^ xh >TÙ>
ZI³Ý )1,50,00,000 IÜ®ãN YHT±Ø>[N 2Pß>ˆ±P±Ý EÚEZJ ŠäLTà
¤©ÝHYITÚEP±ITGÚ[GÔ>DÔx©>

17. 2YI…Ô> CTM[K zÕ>ÜÁß CTMKT> ;± ¤†Ü‚ØC FTˆà HD IÜ® ITäLÝ Y@Þ°Ý
@Tß® f ^ xh = 1 . 23x 3¤Ý4Õ¤x8åH«2YI…Ô>CTMß>ˆå8Ù~Ô[>3¤Ý
2ZEFTˆà4ÛJÄHTÞÔ¤zÕ>ÜÁßCTM[KITä²Ý@Tß® g ^ y h = 50 . 50y, 4Õ¤y
8åH« zÕ>ÜÁß CTMß>ˆå 8Ù~Ô[> 3¤Ý 4ÛJ ÄHT„å 2}ÜH[C„à
2YI…Ô>CTM…åFTDJÜH…PßÚE[GŠxEÚ[EPOÕ¤Ý@T߂[G8µ«>

18. ;±z†J6DP>Úå6…[IJTNß)Y@MŠà;±¤†Ü‚ØC6D[PÚEJT…Ô>
¯}°Ý 6D¶ P[>Ü HØ}J‡åH} 2ÛE 6DŠå Š[M x 8G €ßD„ÚETà
2ÛFTˆà 2á¶D[PÜ YH²Ý PT}Ô[>JTNß>ˆå 8Ù~Ô[>  D ^ xh = 200 – x 
8åL@TßHT>2[IxL«2ÛE6D[PÜYHT²Ú«2P±[CJ2å[LJP±ITGÝ
YITÚEÖY@M¶Iä²ÝMTHÝ3xJPä[Lx-å@TßHT>2[IÔ>¶Ý
5x 160
19. HTKå£Ø}‡±Û« Y@àzJæ YPÜH€[MÔ¤ ITä²Ý @Tß® y = 9 - 9  8à
y-åZFßIT²@T߂[GÔ>TÙ>ZFßIT²@Tß®Ý;±@Tß®8G¶Ý>TÙ>

20. ;± @TETKD @ÕZ>EYIT‰„à <ß 6±Š[G ITä†J[IÔ> 8ÙDTà 8µEÜ

HJåH©ÚEÜH©Ý @Tß® f ^ xh = 3x – 4  4Ö@T߂å ZFßIT†[G°Ý 2ÛZFßIT² ;±
@Tß®8åH[E°Ý>TÙ>2[Py = x8åLZFßÔZ>TØ}à@I֐ß6[CJ«8åH[E
P[KÛ«>TÙ>

 6±ITäLÚ[EÜHJåH©ÚÖ@Tß®>[NP[KHCITÔ¤Eà
 ĊįĞĭĥĦīĤĉIJīĠıĦĬīİIJİĦīĤėįĞīģĬįĪĞıĦĬīİ
t;±zÚKÝ3„KÝY@Tä>´Ô¤Ö@IÝt8åH«HOYIT‰;±@Tß[HÜ Hä† YE…Û«
Y>TãNÜH¤¯[LZ>T[P[JŠC2EåP[KHCZIFIÔ¤F央…Û«Y>TãN6E¶xL«
8åLTà ƒ[>„à[M  HM ®ãˆ>[NÚ ENÚà ¤†„Ø© P[KPE[GÚ EŠßÚ« ;±

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 52
P[NP[K[J P[KP« ;± zLÛE >[MÚL[IJT¤Ý zM >}GITG @Tß®>[N
P[KHCITÔ> zM 2}ÜH[C P}PÕ>ã Iä²Ý @Tß®>[NÜ Hä†J ®…Eà 4å†J[IJTE«
@I֐ß Eå[I°Ý 6±ITäL¯Ý P[KHCÔ >[M[JÖ Y@Ý[IJTÔ¤xL« 4܂…¶ YP²Ý
P[KHCÕ>ˆå YET¤ÜHå² ITLT>Ö zM @Tß®>[N P[KHCITÔ¤Ý ¯[L>[NÜ Hä†
>ä‚ÔxL«

6ETKDIT> y = 2 sin ^ x – 1h + 3 8­ÝP[NP[K„å@T߂[GÜHTßÚEITÚKÚà

P[NP[K[J P[KP« >}GÝ 8åL 8ÙDÝ ZETå²Ý 3GTà @T߂å 2[I܂[GÜ
‚…Ú«Ü ®…Û« Y>TÙCTà 8ˆET> P[KJ 4J³Ý 4ÜH¤„å ¯}Šà 4Ö@T߂å
P[NP[K[JÔ>TDMTÝ

;± Z>TØ[CÜ YHT²Ú« P[KHCÚå ;± HT IäL HT„å ‚ÝHÝ 8åH[E
2†Û±ÛETà ¤†Ü‚ØC P[NP[K[J @ä²Ú [@ F>ßÚ«PEå ÂMÝ ¯åGß 2†ÛE
P[NP[K[JÔ Y>TÙ© 2†JTE P[NP[K[J ®JET> P[KJMTÝ  ZI³Ý ;±
P[NP[K[J YH…JET> 3Ô>ZPT ¦±Ô>ZPT Y>T©Ô>ÜHØC P[NP[K ÂMIT>Ü YHL
¯}ÛETà®JP[NP[K>[NYE…ÛEP[NP[K>[NÔY>TÙZC8ˆET>P[KJ4J³Ý

ŽâÔ>TªÝ6±ITäLÕ>ˆåP[>>ãP[KHCITÔ>‡à¯ÔxJÜHÕ¤PxÔxL«

(i) ‚KH‡Ü®įĢģĩĢĠıĦĬī

(ii) 4CÜYHJßÖzıįĞīİĩĞıĦĬī

(iii) Š…E঱դEàġĦĩĞıĦĬī

‚KH‡Ü®Iä²Ý4CÜYHJßÖz6±ITäLÕ>[NÜYHT²ÚEP[KÂMP[KHCÕ>´Ô¤
@ßP@IIT>2[P2[I°Ý2ETP«2Eå2N¶ZETäLݯE‡JGITLT«3GTàŠ…E‡à
2Õ?GÝ€>âPà[M

‚KH‡Ü®įĢģĩĢĠıĦĬī

Y>T©Ô>ÜHØC P[KHCÝ f -Ô¤  l  8åL Z>TØ}å ™ETG ‚KH‡Ü® f l  8åH« l -:Ü

YHT²Ú« f -Ô¤Ö @I֐KT> 2[I°Ý P[KHCÝ 3¤Ý  l 8åL Z>TØ}[GÔ >ÙDT}JT>Ô
Y>TÙ©;±P[NP[KÔ¤x[CԤ݂ÝHZI‚KH‡ÜHT¤Ý$HCÝ&

f 

f

HCÝ

4Õ¤ f l 8åH«l ™ETGf -å>ÙDT}‚ÝHIT¤Ýf -à6ãN;áYPT±®ãˆÔ¤Ý

f l -à;Ú[@PTG;±®ãˆ2[I°Ý

(i) x -2Ö[@ÜYHT²Ú« y = f (x) -å‚KH‡Ü® y = – f ^ xh 8­ÝP[KHCÝ

(ii) y -2Ö[@ÜYHT²Ú« y = f (x) -å‚KH‡Ü® y = f ^- xh 8­ÝP[KHCÝ

53 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 (iii) y = x 8åL ZFßÔZ>TØ}[GÜ YHT²Ú«  y = f (x)  -å ‚KH‡Ü®  y = f - 1 ^ xh 
8­ÝP[KHCÝ3¤Ý

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©

(i) y = x2 (ii) y = -x2 8å­Ý@Tß®>[NÔ>±«>

y

y = x2

x
2
y = –x

HCÝ

f ^ xh = x2  8åL @T߮Ԥ –f ^ xh = –x2  3¤Ý  3[>JTà  x -2Öz[GÜ YHT²Ú«

y = x2oå‚KH‡Ü®y = -x23¤Ý$HCÝ&

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ© y2 = xIä²Ýy2 = -x3xJP[NP[K>ˆåƒ[>Ôx[N>[NÔ

>±ÚàY>Tã>
y

y = (–x) y = x

HCÝ

f ^ xh = x 8åL @T߮Ԥ f ^ –xh = - x .  3[>JTà y-2Ö[@Ü YHT²Ú«

f ^ xh = x -å‚KH‡Ü® f ^ –xh = - x 3¤Ý4Õ¤x < 0$HCÝ&

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ© (i) y = e x  (ii) y = log e x

y

y = ex y=x

y = log x

HCÝ

y = log e x  -åZFßIT² y = e x 8GFTÝ2†ZPTÝ3EMTày = x8åLZ>TØ}[GÜ

YHT²Ú« y = log e x -å‚KH‡Ü® y = e x 3¤Ý$HCÝ&

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 54
4CÜYHJßÖzėįĞīİĩĞıĦĬī
;±P[KHCÚ[EÔx[CIØCIT>2àM«€[MÔ¤ÚET>4C܂LâŠà;±Õx[@PTG
P[KHCÕ>[N6±PTÔ¤P«4CÜYHJßÖz8GÜH©Ý

P[NP[K y = f (x)  -: c 2M¤>´Ô¤Ô x[CIØCIT> 4CÜHÔ> F>ßPTà x[CÜH«

y = f ^ x + ch , c 2 0 8åLP[NP[KJT¤Ý

PMÜHÔ>F>ßPTàx[CÜH« y = f ^ x - ch , c 2 0 8åLP[NP[KJT¤Ý

P[NP[K y = f (x) :d2M¤>´Ô¤€[MÔ¤ÚET>ZIàZFTÔxF>ßPTàx[CÜH«

y = f ^ xh + d , d 2 0 8åLP[NP[KJT¤Ý

ŽâZFTÔxJF>ßPTàx[CÜH« y = f ^ xh – d , d 2 0 8åLP[NP[KJT¤Ý

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©
(i) f ^ xh = x (ii) f ^ xh = x – 1 (iii) f ^ xh = x + 1
8åLP[NP[K>[N>±«>
y
y = x

y = x
y = x–

–

x

HCÝ

f ^ xh = x – 1  8åHEå P[NP[K  f ^ xh = x   8åL P[NP[K[J ;± 2M¤

PMÜHÔ>IT>F>ßÚÔx[CÔ>ÜYH²P«3¤Ý

f ^ xh = x + 1  8åHEå P[NP[K f ^ xh = x  8åL P[NP[K>[N ;± 2M¤

4CÜHÔ>IT>F>ßÚÔx[CÔ>ÜYH²P«3¤Ý$HCÝ&

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©
(i) f ^ xh = x (ii) f ^ xh = x – 1 (iii) f ^ xh = x + 1
8åLP[NP[K>[N>±«>
y
y = x 

y = x

y = x –

 x
–

HCÝ

55 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 f ^ xh = x – 1  8åL P[NP[K f ^ xh = x  8åL P[NP[K[J ;± 2M¤
ŽâZFTÔxF>ßÚÔx[CÔ>ÜYH²P«3¤Ý
f ^ xh = x + 1  8åL P[NP[K f ^ xh = x   8åL P[NP[K[J ;± 2M¤
ZIàZFTÔxF>ßÚÔx[CÔ>ÜYH²P«3¤Ý$HCÝ&
Š…E঱դEàġĦĩĞıĦĬī
P[KHCÚ[E x 2Ö[@ ZFTÔx Š…Ô>ZPT 2àM«  y -2Ö[@ ZFTÔxÖ ¦±Õ>ZPT
Y@ÞP« Š…Eà  ¦±Õ¤Eà 3¤Ý ;± ƒ[> IT†‡JTà ;± @T߂[GÜ YH±Ô¤PETà
P[KHCITG«Š…Eà2àM«¦±Õ¤Eà2[CxL«2ETP«x-2Öz‡±Û«ŠMxÖY@àMZPT
2àM« YF±Õ>ZPT Y@ÞxL« ¤†ÜHT> ƒ[> IT†‡ ;å[L ŠCÜ YH…JET> 4±Ü‚å
P[KHCÝx -2Öz‡±Û«ŠMxÖY@à³Ý2ETP«y -2Ö[@ZFTÔxÖ¦±Õ¤Ý;å[LŠC
ƒ[>IT†‡¤[LPT>4±Ü‚åP[KHCÝx -2Ö[@ZFTÔxYF±Õ¤Ý2ETP«y -2Ö[@
ŠØ©ŠMxŠ…P[C°Ý
ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©
f ^ xh = x2 (ii) f ^ xh = 2 x2 (iii) f ^ xh = 2x2
1
(i)
8åLP[NP[K>[N>±«>
y



y = 2x
y=x


x /
y=

HCÝ
f ^ xh = 2 x2 8åL@T߂åP[KHCÝ f ^ xh = x2 -åP[KHCÚ[E x -2Ö[@ZFTÔx
1
1
YF±Ô¤xL«2ETP«Š…P[CxL«9YGà4Õ¤ÜYH±Ô>à>TK~ 2 ;å[LŠCÖ
z†JET>4±ÔxL«
f ^ xh = 2x2 8åL@T߂åP[KHCÝ f ^ xh = x2 -åP[KHCÚ[Ex-2Öz‡±Û«ŠMx
y-2Ö[@ZFTÔxYF±Ô¤xL«2ETP«P[KHCÝy-2Ö[@ZFTÔxÖ¦±Õ¤xL«9YGà
4Õ¤YH±Ô>à>TK~2;å[LŠCÜYH…JET>4±ÔxL«$HCÝ&
ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©
f ^ xh = x2 f ^ xh = x2 + 1 f ^ xh = ^ x + 1h
2
(i) (ii) (iii)
8åLP[NP[K>[NÔ>±«>
y
2
+1)

y = x2 + 1
x
y=(

y = x2

1
–
0 x
HCÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 56
 f ^ xh = x2 + 1  8åL @T߂å P[KHCÝ f ^ xh = x2  -: ;± 2M¤ Y@Õ¤ÚET>
ZIàZFTÔxF>ßÚ«xL«

f ^ xh = ^ x + 1h  8åL @T߂å P[KHCÝ  f ^ xh = x2  -: ;± 2M¤ x[CIØCIT>

2

4CÜHÔ>ÝZFTÔxF>ßÚ«xL«$HCÝ&

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©   y = x2 – 1, y = 4 ^ x2 – 1h Iä²Ý y = ^4xh2 – 1  3xJ

P[KHCÕ>[N;ܘ©Iä²ÝZP²H©ÚÔ>TÙ>
y
y y 10
 

) 1
5 20 8

(x 2 –

–1
) 1
4 16 6

y=4

y = x2
(x 2 –
–1

3 12 4

y=4
y = x2

2 8 2
1 4
–3 –2 –1 1 2 3 x
–2
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4 x –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 x
–1 –4 –4

 HCÝ   HCÝ    HCÝ

P[KHCÕ>ã  Iä²Ý  3xJ[P  y -2Ö¦ 2N Ø}à >TÙHEä¤ ¯å 4[P
;å²ZHTà>TØz2ˆÔxåLGHCÝ-à6ãN2N ©ÂMÖ@T߂[GHCÝFTå>Tà
YH±Ô¤PETà  y 2N Ø[C FTå¤ ICÕ>T> ITä²xL« ;ZK 2N Ø}à 4ÛEÖ @Tß®>[N
;ZKENÚàP[KHCÕ>NT>P[KÛETàHCÝ-åH}ZP²P[>„à>TØzJˆÔxL«

y = ]4xg2 - 1 -åP[KHCÝHCÝ-àY>T©Ô>ÜHØ©ãN«HCÝIä²ÝHCÝ
3xJ 4± P[KHCÕ>´Ôx[CZJ 6ãN ZP²HT© >Ù©‚}Ô> 4J³IT" 4Õ¤ x 2N ©
HCÝ  -à HJåH©ÚJ 2ZE FTåxå >TK~JTà IT²HØ©ãN« 4ÛE ZP²HTØ[CÔ
>TD   y = ^4xh2 – 1  à  x = 4   8GÜ ‚K„CÔ x[CÜH« 1 2 -1  2«ZP ÂMÖ @T߂à
1

HCÝx = 1 -3à‚K„CÔx[CÔ¤ÝIÜ®3¤Ý;ZKENÚà4KÙ©@Tß®>[N°Ý
P[K°ÝZHT« HCÝ  y = ]4xg2 - 1  8åL P[NP[K y -2Ö[@ ZFTÔx YF±ÕxÔ
>TØzJˆÔxåL«  4Õ¤   x -YPØ©Ú«Ù©>ã YPáZPLTGT³Ý  y -YPØ©Ú«Ù©>ˆà
ITäLÝ4à[M
y y
5 
–1
y = (4x)2 – 1

4 4
y = x2
–1

3
4x) 2

2 2
y=(

–1 –1/4 1/4 1 x –2 2 x
–1 –1

   HCÝ   HCÝ

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  -à HJåH©ÚJ Y@Jà¯[L[J y = sinx ; y = sin 2x 

P[KHCÕ>´Ô¤Ý;±Õx[DÛEP[KHCÕ>´Ô¤ÝHJåH©ÚEÜHØ©ÔŽZOEKÜHØ©ãN«
$HCÕ>ãIä²Ý&

57 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 y y y
5  5  5
4 4 4
3 3 3
2 2 2
y = sinx y = sin2x y = sin2x y = sinx
1 1 1

–2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x –2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x –2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x
–1 –1 –1
–2 –2 –2

 HCÝ    HCÝ   HCÝ

sin x  Iä²Ý sin2x  3xJPä†å ™Öz² Iä²Ý YH±I IÜ®>ˆà IT²HT© 4à[M
3GTàxYPØ©Ú«Ù©>ãYPáZPLT>2[I°Ýy = sin x8åL@T߂åxYPØ©Ú«Ù©>ã
1
! nr 3¤Ý3GTà y = sin 2x oåYPØ©Ú«Ù©>ã ! 2 nr 3¤Ý4Õ¤ n ! Z.

4ÜH¤„åYETCÔ>Úà y = 2sin ^ x – 1h + 3 8åL@T߂åP[KHCÚ[EP[KP«

Hä† ·†ZGTÝ 4ÜZHT« 2[E P[KPEä¤ ZE[PJTGPä[LÚ YE…Û« Y>TÙ©ãZNTÝ
ZI³Ý 4E[G ŠCÔ >}GITG P[NP[K P[KPEä¤Ô ·C 3JÚEIT> 4±ÔxåZLTÝ
4 y = 2sin ^ x – 1h + 3 8åL@T߂åP[NP[K[JP[KZPTÝ

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ© y = 2sin ^ x – 1h + 3 8åL@T߂åP[NP[K[JP[K>

y = sinx 8åL P[NP[K[J 4CÜYHJßÖz Iä²Ý Š…E[MÜ HJåH©Ú

4áP[NP[K[J P[KJ 4J³Ý 8åH« ®MGTxL« ¯E‡à y = sinx  8åHEå
P[NP[K[J P[KZPTÝ 4‡±Û« y = sin(x-1) -: 8ˆET> P[KJMTÝ  ‚L¤
y = 2sin ^ x – 1h  -å P[NP[K[J P[KÛ« 4²JT> y = 2sin ^ x – 1h + 3   8åHEå
P[NP[K[JP[KJMTÝ$HCÕ>ãIä²Ý&
y y
5  5
4 4
3 3
2 2
y = sinx y = sin (x–1)
1 1

–2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x –2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x
–1 –1
–2 –2

   HCÝ     HCÝ

y y

5 5

4 4

3 3
y = 2 sin (x–1)
2 2
1 1
y = 2 sin (x–1) + 3
–2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x –2π –3π/2 –π –π/2 π/2 π 3π/2 2π x
–1 –1
–1
–2 –2

   HCÝ     HCÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 58
 H„äz
1. Y>T©Ô>ÜHØ©ãN $HCÝ & y = x3  8åL P[NP[K„å HCÚ[GÜ HJåH©Ú
2Ö¦IÜ®ITLTIà;ZKENÚàŽâÔ>TªÝ@Tß®>[NP[K>
(iv) y = ^ x + 1h
3
(i) y = – x3 (ii) y = x3 + 1 (ii) y = x3 – 1
y
3
y = x3
2
1

–3 –2 –1 1 2 3 x
–1
–2
–3

HCÝ
_3 i
1
2. Y>T©Ô>ÜHØ©ãN$HCÝ& y = x 8åLP[NP[K[JÜHJåH©ÚÔŽâÔ>TªÝ
@Tß®>[N;ZKENÚàP[K>
y =- x_ 3 i (ii) y = x_ 3 i + 1 y = x_ 3 i - 1 (iv) y = ] x + 1g_ 3 i
1 1 1 1
(i) (iii)
y
3
y = x1/3
2
1

–3 –2 –1 1 2 3 x
–1
–2
–3

HCÝ
3. ;ZK ENÚà  f ^ xh = x    Iä²Ý g ^ xh = 3 x   @Tß®>[N P[KHCITÔ¤> f % g o:
3

>~Ú«2ZEENÚàP[KHCITÔ¤>¯}¶>[N3Þ¶Y@Þ>
4. y = x2  8åL P[NP[K„‡±Û« y = 3 ^ x - 1h2 + 5  8åL P[NP[K[J >TªÝ
H}€[M>[N8µ«>
5. y = sin x 8åL@T߂[GP[KÛ«2EåÂMÝ
(i) y = sin ^- xh (ii) y = - sin ^- xh

y = sin ` 2 + x j (iv) y = sin ` 2 - x j

r r
(iii)
3xJPä[L P[K> 4Õ¤ ĦĦĦĦij 8åH[P cos x  8åH« ¯ÔZ>TDŠJà ÂMÝ
YE…Û«Y>TãNMTÝ

6. y = x 8åLZFßZ>TØ}åÂMÝ
(i) y = -x (ii) y = 2x (iii) y = x + 1
1
(iv) y = 2 x + 1 (v) 2x + y + 3 = 0 3xJPä[LÚZETKTJIT>P[K>
7. y = | x | 8åLP[NP[K„åÂMÝ
(i) y = x - 1 + 1 (ii) y = x + 1 - 1 (iii) y = x + 2 + 3 3xJPä[LP[K>
8. y = sin x 8åL P[NP[K ÂMÝ y = sin x   8åHEå P[KHCÚ[E P[K>  [4Õ¤
sin ]– xg =- sin x] 
59 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 Y@Jà¯[LH„äzĄĠıĦijĦıĦĢİ

BALLS AND RUNS

WHAT A CELEBRATION! WHAT A RELATION WHAT A FUNCTION!

1. ZIä>ÙCHCÚà6ãN®ãˆŠPKÕ>[N
(i) YETCßHTÔ¤>
(ii) @TßHTÔ¤>
(iii) <ßZIäZ>TßÚEà@TßHTÔ¤>
(iv) ;å²ÔY>TåLT>ITäL4J³IT"4à[MYJà>TKDÝ>ÙC†>
y
6

5
2. Y>T©Ô>ÜHØ©ãNHCÝ-‡±Û« 4
y = x28­Ý2}ÜH[CJTGP[NP[K
3
ÂMÝ®ãˆ>ãÂMÝYETCßÖzJä²Ô
2
>TØCÜHØ©ãN«9[GJ
1
P[NP[K>ˆå@IåHT©>[N
2N Ø}[GÔ>Ù©DßÛ«4GÝ –5 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 5 x
>TÙ> –1

–2

–3

HCÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 60
 H„äz

@…JTG2àM«ƒ>¶Ý9ä®[CJŠ[C„[GÚZEßÛYE©Ô>¶Ý

1. A = #^ x, yh : y = e x, x ! R - Iä²Ý B = #^ x, yh : y = e -x, x ! R -  8à

n ] A + Bg 8åH«

(1) 3 (2) 0 (3) 1 (4) 2

2. A = "^ x, yh : y = sin x, x ! R , Iä²ÝB = "^ x, yh : y = cos x, x ! R , 8à A + B -à

(1) 6²Ü®>ˆà[M (2) 8Ù~MCÕ>T6²Ü®>ã6ãNG
(3) <ZK;±6²Ü®6ãN« (4) •ßITÔ>4JMT«

3. A = {0, -1, 1, 2} 8­Ý>DÚà x2 + y2 # 2 8­IT²xRy3>P[KJ²Ô>ÜHØCYETCß®

R 8àŽâÔ>ÙCPä†à8«@…JTG«"
(1) R = "(0, 0), (0, –1), (0, 1), (–1, 0), (–1, 1), (1, 2), (1, 0) ,
(2) R-1 = "(0, 0), (0, –1), (0, 1), (–1, 0), (1, 0) ,
(3) R -å@TßH>Ý{0, -1, 1, 2}
(4) R -å Ö@>Ý{0, -1, 1}

4. f (x) = | x – 2 |+| x + 2 |, x ! R 8à

Z]- 2x ; x ! (- 3, - 2] Z] 2x ; x ! (- 3, - 2]
]] ]]
(1) f ]xg = [] 4 ; x ! (- 2, 2] (2) f ]xg = [] 4 ; x ! (- 2, 2]
]] ]]
2x ; x ! ^2, 3h - 2x ; x ! ^2, 3h
\ \
Z]- 2x ; x ! (- 3, - 2] Z]- 2x ; x ! (- 3, - 2]
]] ]]
(3) f ]xg = []- 4 ; x ! (- 2, 2] (4) f ]xg = [] 2 ; x ! (- 2, 2]
]] ]]
2x ; x ! ^2, 3h 2x ; x ! ^2, 3h
\ \
5. R YIÞYJÙ>ˆå>DÝ8å>R × RoàŽâÔ>ÙC6Ø>DÕ>[NÔ>±«>
S = {^ x, yh : y = x + 1 Iä²Ý 0 1 x 1 2} T = "(x, y) : x–y ! Z , 

8àŽâÔ>TªÝ·ä†à8«YIÞJTG«"
(1) T @ITGÚYETCß®3GTàS@ITGÚYETCß®2àM
(2) S , T 4KÙ©ZI@ITGÚYETCß®2àM
(3) S, T 4KÙ©ZI@ITGÚYETCß®
(4) S @ITGÚYETCß®3GTàT@ITGÚYETCß®2àM

6. 4Jà 8Ù>ˆå 2[GÚ«Ô>DÝ  N -Ô¤  A Iä²Ý B 6Ø>DÕ>ã 8à

Al , [(A + B) , B l ] 8åH«

(1) A (2) Al (3) B (4) N

61 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 7. >~EÝIä²ÝZP„Jà4KÙ©ÝHTCÕ>NT>9äLITDPß>ˆå8Ù~Ô[>70
4« >~EÚ[E 9äLPß>ˆå 10%  Iä²Ý ZP„Jà 9äLPß>ˆå 14% 3¤Ý
4Pä†à9ETPYETå[LÜHTCIT>9äLITDPß>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 1120 (2) 1130
(3) 1100 (4) ZHT«ITGE>Pà4à[M

8. n 6] A # Bg + ] A # C g@ = 8Iä²Ý n ] B + C g = 2 8àn(A)8åH«
(1) 6 (2) 4 (3) 8 (4) 16

9. n(A)= 2 Iä²Ý n ] B , C g = 3 8à n [(A # B) , (A # C)] 8åH«

(1) 23 (2) 32 (3) 6 (4) 5

10. A Iä²ÝB8­Ý4±>DÕ>ˆà6²Ü®>ãYHT«PTG[P8àA × BIä²Ý

B × A 3xJ>DÕ>ˆà6ãNYHT«6²Ü®>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 217 (2) 172 (3) 34 (4) ZHT«ITGE>Pà4à[M

11. YPäLäL>DÕ>ãAIä²ÝB8å> A 1 B 8à ] A # Bg + ] B # Ag =

(1) A + B (2) A # A
(3) B # B (4) 4Pä²ã8«¶Ý4à[M

12. 3 6²Ü®>ãY>TÙC>DÚå™ETGYETCß®>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 9 (2) 81 (3) 512 (4) 1024

13. ;å²Ô¤ ZIäHØC 6²Ü®>[NÔ Y>TÙC >DÝ X -å ™ETG 2[GÚ«ÚYETCß®  R

8àR8åH«
(1) Eä¦Ø©ÚYETCß®2àM (2) @I֐ßYETCßHàM
(3) >CÜ®ÚYETCß® (4) 4Pä²ã8«¶Iå²

14. X = {1, 2, 3, 4} Iä²ÝR = "^1, 1h, ^1, 2h, ^1, 3h, ^2, 2h, ^3, 3h, ^2, 1 h, ^3, 1 h, ^1, 4h, ^4, 1h, 8àR
8åH«
(1) Eä¦Ø©ÚYETCß® (2) @I֐ßYETCß®
(3) >CÜ®ÚYETCß® (4) @ITGÚYETCß®

1
15. 1 - 2 sin x 8åL@T߂å Ö@>Ý
(1) ^- 3, - 1h , b 13 , 3 l (2) b - 1, 13 l

(3) :- 1, 13 D (4) ^- 3, - 1h , : 13 , 3)

16. f (x) = | 5x?–x |, x ! R 8åL@T߂å Ö@>Ý

(1) [0, 1] (2) [0, 3 ) (3) [0, 1) (4) (0, 1)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 62
17. f ] xg = x2 8åL @Tß® 4±®LÖ @TßHT> 2[IJ ZPÙ©YIà 2Eå @TßH>¯Ý
«[DÖ@TßH>¯Ý¯[LZJ
(1) R, R (2) R, (0, 3 ) (3) (0, 3 ), R (4) [0, 3 ), [0, 3 )

18. m 6²Ü®>ã Y>TÙC ;± >DÚ‡±Û« n 6²Ü®>ã Y>TÙC ;± >DÚä¤

P[KJ²Ô>ÜH©ÝIT†‡Ö@Tß®>ˆå8Ù~Ô[>
(1) mn (2) m (3) n (4) m + n

19. f: [0, 2r] " [–1, 1] 8åL@Tß® f ] xg = sin x 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8à2«

(1) ;å²ÔY>Tå² (2) ZIäZ>TßÚEà
(3) 4±®LÖ@Tß® (4) P[KJ²Ô>4JMT«

20. f: [–3, 3] " S 8åL@Tß®f(x) = x28GP[LJ²Ô>ÜHØ©ZIäZ>TßÚEà8àS8åH«

(1) [-9, 9] (2) R (3) [-3, 3] (4) [0, 9]

21. X = "1, 2, 3, 4 , , Y = "a, b, c, d , Iä²Ý f = "^1, ah , ^4, bh , ^2, ch , ^3, dh , ^2, dh, 
8àf8åH«
(1) ;å²ÔY>TåLTGÖ@Tß® (2) ZIäZ>TßÚEà@Tß®
(3) ;å²ÔY>Tå²2àMTE@Tß® (4) @TßHå²
Z]
]] x ; x11
] 2
22. f ^ xh = ][ x ; 1 # x # 4 8à
]]
]8 x ; x24
\ Z] Z]-
]] x ; x < 1 ]] x ; x < 1
(1) f -1
^ h ]
x = [] x ; 1 # x # 16 (2) f -1
^ h
x = ][] x ; 1 # x # 16
]] x 2 ]] x2
] 64 ; x > 16 ] 64 ; x > 16
\Z \
]] x2 ; x < 1 Z]
]] ]]2x ; x < 1
(3) f ^ xh = [] x ; 1 # x # 16
-1
(4) f ^ xh = ][] x ; 1 # x # 16
-1
]] x2 ]] x2
] 64 ; x > 16 ] 8 ; x > 16
\ \
23. f: R " R oà@Tß® f ^ xh = 1 – x 8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«8àf-å Ö@>Ý
(1) R (2) (1, 3 ) (3) (-1, 3 ) (4) (- 3 , 1]

24. f : R " R -à f ] xg = sin x + cos x 8àf3G«

(1) ;±;ä[LÜH[CÖ@Tß® (2) ;ä[LÜH[C°IàM 4KØ[CÜH[C°IàM
(3) ;±4KØ[CÜH[CÖ@Tß®(4) ;ä[LÜH[CIä²Ý4KØ[CÜH[CÖ@Tß®

^ x2 + cos xh^1 + x 4h
f: R " R à f ^ xh = + e- x
^ x - sin xh^2x - x3h
25. 8àf

(1) ;±;ä[LÜH[CÖ@Tß®
(2) ;ä[LÜH[C°IàM4KØ[CÜH[C°IàM
(3) ;±4KØ[CÜH[CÖ@Tß®
(4) ;ä[LÜH[CIä²Ý4KØ[CÜH[CÖ@Tß®

63 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 HTCÚYET¤Ü®ĖIJĪĪĞįĶ
4ÛEÜHTCÚàFTÝ>ä²ÚYEˆÛE[P
z >DÕ>ã
o 6Ø>D݃[>Ô>DÝYPãˆ[C6Ø>DÝE¤6Ø>DÝE>T6Ø>DÝ
o YPä²Ô >DÝ 2©Ô¤Ô >DÝ 2[GÚ«Ô>DÝ <±²Ü®Ô >DÝ ¯}¶ãN
>Dݯ}ŠMTÔ>DÝ
o >DÚåY@áYPÙ[I
o Z@ßÜ®YPØ©YPØCT€K܂Ô>DÕ>ã>DZP²HT©@I֐ßZP²HT©
o HÙ®>ãIä²Ý}ITß>åHÙ®>ã
o >TߓzJåYH±Ô>à
z 4[CYPˆ>ã
o IT†‡>ã@TßÛEIä²Ý@TKTEIT†>ã
o LÛEÂ}J¯}¶ãNIä²Ý¯}ŠMT4[CYPˆ>ãIä²Ý2Ù[I>ã
z YETCß®>ã
o @TßH>ÝIä²Ý Ö@>Ý
o 6Ö@ÚYETCß®>ãYPä²Iä²Ý2[GÚ«
o YETC߂åZFßIT²
o Eä¦Ø©@I֐ß>CÜ®@ITGÚYETCß®>ã
z @Tß®>ã
o P[KJ[L@TßH>Ý«[DÖ@TßH>Ý Ö@>Ý‚ÝHݯå‚ÝHÝ
o 2ØCP[DP[KHCH¤¯[LP‰¯[L>ãIä²ÝH¤PT…¯[L
o @IÖ @Tß® IT†‡Ö @Tß® Áé{JÖ @Tß® IØ©Ö @Tß® ¤†šØ©Ö@Tß® ™ÜYH±
¯µ 8Ù @Tß®  ™Öz² ¯µ 8Ù @Tß® ;å²ÔY>TåLTG ZIäZ>TßÚEà
@Tß®>ã4±®LÖ@Tß®>ã
o €[MÔZ>TØ©ÖZ@TE[GIä²Ýx[CIØCÔZ>TØ©ÖZ@TE[G
o @Tß®>ˆåZ@ßÜ®@T߂åZFßIT²
o YIÞIÜ®Ö@Tß®>ˆå·ØCàIä²ÝYH±Ô>à
o HೲܮÖ@Tß®ZF…Jà@Tß®H}Ô¤†Ö@Tß®ICÔ[>Ö@Tß®ŠxE¯²Ö@Tß®
E[MŽâÖ@Tß®
o ;ä[LÜH[CIä²Ý4KØ[CÜH[CÖ@Tß®>ã
z P[KHCITÔ>ÜH©Ý@Tß®>ã
o ‚KH‡Ü®4CÜYHJ߶Š…ÚEà
o >}GIT>ÚZETäLIˆÔ¤Ý@Tß®>ˆåP[KHCÝP[KEà

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 64
 4[DJÖY@JàHT©o2

H}
ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý 6K‡[JÚ ZE©YHT†„à EØCÖ¦ Y@Þ> 2àM« Š[K¶Ô
¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>

H}
 sĊįĞĭĥ Ĭģ ĖĭĢĠĦĞĩ ĉIJīĠıĦĬīİt 8­Ý ĊĢĬĊĢğįĞ H~Ü®ÚE>Ý ZETå²Ý 2ÕZ> @Tß®>ã
YETCßHTGH„äzÚETã>ãY>T©Ô>ÜHØ}±ÜH[EÔ>TDMTÝ2àZE[PJTG;±
H„äz[JÚZEßÛYE©Ô>¶Ý8©Ú«Ô>TØCT>sĐĬįĢĐĬġIJĩIJİĉIJīĠıĦĬīİt8åLH„äzÚET[NÚ
YE…¶Y@ÞJ¶Ý
H}
H„äzÚETˆå  PMÜ HÔ>Úà €[ME>¶Ö@Tß®>´Ý 2Eä>TG YE…¶ YHØ}°Ý
Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý
H}
2Pä[L ;áYPTåLT>Ú ZE߶ Y@ÞETà  4CÜ HÔ>Úà 2Pä†å P[KHCÝ ZETå²Ý
ZI³ÝsĞt8åxLFµ¶ÔZ>TØ[CF>ßÚIT²Eà>[N3Þ¶Y@Þ>

H} H}


H} H}

ZI³ÝHMH„äzÚETã>[N4ÜH~Ü®ÚE>Úà>TDMTÝ

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıIJĠķĞIJĬįĖĠĞīıĥĢĔĕĆĬġĢ

65 >DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
 4[DJÖY@JàHT©o3

H}
ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý 6K‡[JÚ ZE©YHT†„à EØCÖ¦ Y@Þ> 2àM« Š[K¶Ô
¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>
H}
 sėĕĄđĖĉĒĕĐĄėČĒđ Ēĉ ĉĘđĆėČĒđĖt 8­Ý ĊĢĬĊĢğįĞH~Ü®ÚE>ÝZETå²Ý 2à 
H~ÚETã>ãY>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý
H}
2Pä†à;áYPTåLT>ÚZE߶Y@Þ«ėįĞīİĩĞıĦĬīĕĢģĩĢĠıĦĬīIä²ÝćĦĩĞıĦĬī3xJPä[L
3Þ¶Y@Þ>ĖĦīĢ@Tß®>[N;ܘ©Y@ÞJ;±H~ÚETãY>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý2[GÚ«
H~ÚETã>ˆ´ÝFµ¶ÔZ>TØ[CF>ßÚIT²Eà>[N3Þ¶Y@Þ>

H} H}

H}

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıIJĠķĞIJĬįĖĠĞīıĥĢĔĕĆĬġĢ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 66
 2
2}ÜH[C
2ÚJTJÝ
4Jä>~EÝ
FTåHTßÔxZLå3GTàFÝHITØZCå
…Ö@ß©YC}[>åØ

2†¯>ÝČīıįĬġIJĠıĦĬī

2N¶>[NÔ¤†š©>NT>ÔY>TÙ©8µEÜHØ©2[P>´Ô¤4[CZJ6ãNYETCß®>[N
YPˆÜH©Ú«Ý;±>~EÚåEÜ‚…PT>4Jä>~EÝŠNÕ¤xL«4ÛEP¤Ü‚àIT†>ã
YIÞYJÙ>[N IØ©Ý ¤†Ô¤Ý 8åZHTÝ IT†>[N [>JT´Eà Iä²Ý >DԎ©>ˆà
HJåH©Ú«Eà3xJ[P8Ù>[NÜZHTMZP2[IxL«;±Z>T[P„³ãNIT†>´Ô¤
YIÞYJÙ>[NÜ‚K„CÔx[CÜH«;±YIÞYJÙDT¤Ý;±2N[PZJT2àM«>~EÔ
·ä[LZJTIT†>ˆåÂMIT>8µGTà2àIT†>´Ô¤¤†Ü‚ØC8ÙIÜ®>[NÜ
‚K„C¯}°Ý4«4Jä>~EÚ[EÖ@ÔPTÞÛE>±ŠJT>ITä²xL«4Eå>TKDIT>
>~EÚàIØ©IàMTIàZI³ÝHM«[L>ˆ³ÝIä²Ý2åLTCPTâÔ[>Ô¤Ý4Jä>~EÝ
HKPMTG HJåHT©>[NÔ Y>TÙ}±ÔxL« ;Ø©YITÚEÔ >~EÚä¤Ý YIÞYJÙ>ã
2}ÜH[CJT¤Ý3Ý¿äLTÙ}àETåYIÞYJÙ>ˆå2[IÜ[HÜHä†ÖzLÜHT>Ü®…Û«
Y>TãNÜHØC«ŠxE¯²8Ù>[NŠ…¶H©ÚEZPÙ©Ý8åLZE[P>~EPKMTä†à
YETCÔ>ÚZMZJ 6DKÜHØC« ‚ET>Kæ ¤µ 2  ;± ŠxE¯² 8Ù 4à[M 8åH[E
6DßÛ±ÛEGßx±Ú«‚LÜHEä¤3Ù©>´Ô¤¯å6±PTG¦MHÖ¹ÚKT(Shulbha
Sutras)Šà ŠxE¯LT 8Ù>ˆå >ØC[IÜ®Ü Hä†Ú YE…ŠÔxL« 3…JHØCß (Aryabhata)
(476 – 550)8åHPßS8åLŠxE¯LT8Ù~åZETKTJIÜ[HÔ>ÙC†ÛETß

4ÛJÔ >~E 2†Bß>ã ‚KÝI¤ÜET (598-670) (Brahmagupta) Iä²Ý HTæ>KTÖ@T…JT

(1114-1185) (Bhaskaracharya)3xZJTßYIÞYJÙ>ˆå2[IÜ®Iä²Ý
4Jä>~EÝ3xJPä[LÜ®…Û«Y>TãPEä¤ÚEÕ>ãHÕ>ˆÜ[HÚ
EÛ«ãNGß ƒ[> Iä²Ý ¤[L ÂMÕ>[N°[CJ YHT«PTG
4±H}Ö@IåHTØ©Ô¤‚KÝI¤ÜET•ß¶>ÙCTß;å²Ô¤ÝZIäHØC
>TDÜHCZPÙ}J¤†š©>[NÔY>TÙC4±H}Ö@IåHT©>´Ô¤
HTæ>KTÖ@T…Jß ¤[L Iä²Ý ŠxE¯LT •ß¶>[NÔ >ÙCTß ƒ>
¯ÔxJITGYIÞYJÙÁé{JÝ4ÛJß>ˆåHÕ>ˆÜHT¤Ý

YK YC>TßZC (1596 -1650) (Rene Descartes) HೲܮÔZ>T[P

@IåHT©>ˆå ÂMÕ>[N ŠNÔ¤ÝZHT« >äH[G ÂMÕ>[N
ZP²H©ÚÔ >TØ©PEä¤ YIÞ 8åL Y@Tà[M 2†¯>Ý Y@ÞETß
…Ö@ß©YC}[>åØ(1831-1916) (Richard Dedekind), YIÞYJÙ>ˆå2[IÜ[Hƒ>֐KT>Ô
>ØC[IÚETß
67 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 >äL‡åZFTÔ>Õ>ãďĢĞįīĦīĤĬğħĢĠıĦijĢİ
4ÜHTCÜH¤€[L¶²ÝZHT«ITDPß>ã2†Û±Ô>ZPÙ}J[P>NT>
z YIÞYJÙ>ˆå>±Ú«Iä²Ý2[P>ˆåHÙ®>ã
z IØ© IÜ® HೲܮÔZ>T[P>ã 2©Ô¤>ã H}ÂMÕ>ã ICÔ[>>ã Iä²Ý
4Ô>±Ú«>ã6ãNCÕxJ@Tß®>ã
z @IåHT©>ãIä²Ý2@IåHT©>´Ô¤•ß¶>TªÝ¯[L
z 4KÙ© IT†>[NÔ Y>TÙC ZF…J 2@IåHT©>ˆå •ß¶ >TªEà ZI³Ý
>TߓzJå ENÚà 2ڕ߶>[N P[KHCIT> P[KJÜH©Eà
3xJ[P8ßHTßÔ>ÜH©xL«

YIÞYJÙ>ˆå2[IÜ®ĕĢĞĩđIJĪğĢįĖĶİıĢĪ

 E‡à8áPT²YIÞYJÙ>ˆå2[IÜ®6±PTG«8åHE[G™ãHTß[P„©ZPTÝ
¯
4Jà8Ù>ãN-‡±Û«YETCÕ¤ZPTÝ

ŠxE¯²8Ù>ãĕĞıĦĬīĞĩđIJĪğĢįİ

 N = "1, 2, 3, g ,  8 å H «  Y H T ± Ø > [ N  8 Ù ~ C Ü   Z H T « I T G  > D I T ¤ Ý 

4MTHFèCÕ>[NÔ[>JTNP@JT>N:Š…¶Y@Þ«2[GÚ«¯µ8Ù>ˆå>DIT>
Z = {g, - 4, - 3, - 2, - 1, 0, 1, 2, g} Š…PTÔ>ÜHØC«4Ô>DÝ4Jà8Ù>ãƒ[>¯µ
8Ù>ã Áé{JÝ Iä²Ý ¤[L ¤†š©>´Cå ·}J 4JYMÙ>ã ¤[L ¯µ 8Ù>ã
3xJPä[LÔ Y>TÙ©ãN« "0, 1, 2, 3, g ,  8åH[EÔ ¤[LJäL ¯µ 8Ù>ˆå >DÝ
8åZHTÝ ZI³Ý 4E[G W  3à ¤†ÜZHTÝ 4Ô>DÝ 4JYMÙ>ˆå >DÚ‡±Û«
Áé{JÝ8åL<ZK;±6²ÜHTàIØ©ZIZP²H©xL«
 ÜZHT« ;± 2ÜHÚ[G :Û« @IHÕ>T>Ü ‚…Ô> ZPÙ©Ý 8åH« 5x = 1  8åL
4
@IåHTØ}å•ß¶>TÙHEä¤;ÜHT¤ÝZàIØ©Ý4Eå•ß¶>[NÔ>TD4JMT«8GZP
Z : Š…¶H©Ú Q = $ /m, n ! Z, n ! 0 .  8G ‚åGÕ>NTà 6±PTÔ>ÜHØC« 3>ZP
m
n
Qà6ãN;áYPT±8٪݊xE¯²8Ù (rational number) 8G2[OÔ>ÜH©xL«
-
- 5, 7 , 0, 22 , 7, 12 3xJ[PŠxE¯²8Ù>´Ô>TGzM8©Ú«Ô>TØ©>ã3¤Ý
3 7
Š x E ¯ ²  8 Ù > ã   ¯ } J Ô · } J  E @ I Õ > ã  2 à M «  ¯ } ¶ L T Ö   ß  ¹ O à
E@IÕ>[NÔ Y>TÙC 8Ù>ˆå >DÝ 8åH[E ¯Û[EJ P¤Ü®>ˆà >ÙZCTÝ
- 5.0, - 2.333g, 25 = 0.252525g, 2 = 0.6666g, 7.14527836231231231g  3 x J [ P
99 3
ŠxE¯²8Ù>´Ô>TGzM8©Ú«Ô>TØ©>ã3¤Ý

8ÙZ>T©ėĥĢđIJĪğĢįďĦīĢ

 ÙZ>T© 8åH[E €[G¶ Y>TãZPTÝ 4« 0-: [IJIT>¶Ý 2Eå PMÜHÔ>Ý 

8
2[IÛ«ãN x[CIØCÔZ>T© 3¤Ý 0-Šä¤Ý 1-Ô¤Ý 4[CÜHØC ¾KÝ ;± 2M¤ 8G
P[KJ²Ô>MTÝ4ÜZHT«Ô¤PMÜHÔ>Ý;±2M¤¾KÚà:Ô¤†Ô>¶Ý4ZEZHTå²

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 68
x8åLƒ[>ŠxE¯²8Ù[D0-Š‡±Û«x 2M¤PMÜ®LÚà2ÔZ>TØ}आÔ>MTÝ
4ZEZHT岤[LŠxE¯²8Ù- r, r > 0 :0-Šä¤4CÜHÔ>Ýr2M¤¾KÚआÔ>MTÝ
x+ y
ZI³Ý x, y ! Q, x < y 8ày4å4CÜ®LÚàx4±Ô¤ÝZI³Ýx < < y 8GZP4±
2
YPáZP²ŠxE¯²8Ù>´Ô¤4[C„àIäYLT±ŠxE¯²8Ù4±Ô¤Ý
Z>ãŠ
ŠxE¯²8Ù>[N¯µÔZ>TØ}³Ý¤†Ú«ŠC¯}°IT" 2
1
4Eä¤Ü Hà q¯}JT«r 8åH[EÔ ŽâÔ>ÙCPT² ŠNÔ>MTÝ  2M¤
HÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC @«KÚ[EÔ Y>Tã> ‚ET>Kæ ZEäLÚåH} 2Eå
1
Â[MŠØCÚå–NÝ 2 2M¤3¤Ý ஁୼ஂஜ

ŠxE¯LT8Ù>ãČįįĞıĦĬīĞĩđIJĪğĢįİ

ZEäLÝ 2 ;±ŠxE¯²8Ù2àM
m
€ÄHDÝ 2 ŠxE¯²8Ù8G8©Ú«ÔY>TÙCTà 2 = , m, n 3xJ[P:ŠC
n
ZP² YH…J YHT«Ô >TK~„àMTE 4JYMÙ>ã 8G 8µE 4J³Ý 4ÜZHT« m2 = 2n2 
8åHETà  m2 8åH« ;± 4KØ[CÜH[C 8Ù 3xL« 8GZP m ;± 4KØ[CÜH[C 8Ù
2 2 2 2
m = 2k 8å>ZI³Ý2n = 4k 8åHETàn = 2k 3¤Ý8GZPn;±4KØ[CÜH[C8Ù
4áPT²mIä²Ýn3xJ[PYHT«Ô>TK~6[CJ4KØ[CÜH[C8Ù>NT>IT²xL«
4«¯KDTG¯}¶3¤Ý8GZP 2 8åH«;±ŠxE¯LT8Ù(irrational number)3¤Ý
¤†Ü®[K
(i) ZIZM6ãN€ÄHDÚàFTÝ8[E€²PZPÙ©ZIT2Eä¤ZFYKKTG·ä[L
8©Ú«ÔY>TÙ©¯KDTG·ä†[GP±ŠÚZETÝ8åH[EÔ>PÔ>¶Ý4ݯ[L
“¯KÙHTØ©·ä²ÂMÝ”€Ä‚ÚEà3¤Ý
(ii) 8ÙZ>TØ}àŠxE¯²8Ù>NTआÔ>ÜH©Ý®ãˆ>[NÚEŠKZP²®ãˆ>´Ý
6Ù©
(iii) 8ÙZ>TØ}àŠxE¯²8Ù>NTआÔ>ÜHCTE®ãˆ>[NÔ¤†Ô¤Ý8Ù>[N
ŠxE¯LT8Ù>ãQl 8åZHTÝHCÝ4à8ÙZ>TØ[CÜHTßÔ>
;áYPT±YIÞYJ٪݊xE¯²2àM«ŠxE¯LT8ÙDT>4±Ô>ZPÙ©Ý3GTà
4KÙ©IT>4±Ô>¯}JT«8GZP R = Q , Ql Iä²ÝQ + Ql = z 
E
¯}¶²Ý E@IÕ>[NÔ Y>TÙC 8Ù>´Ý ¯}¶LTÖ ß
¹Oà E@IÕ>[NÔ Y>TÙC 8Ù>´Ý ŠxE¯² 8Ù>ã
8åH[E 2†ZPTÝ E@I ¯[L„à 8µEÜH©Ý ŠxE¯LT √3 D 1

8Ù>ã ¯}¶LTÖ ß ¹Oà Eå[IJäL E@IÕ>[NÜ

√2
YH䆱ԤÝR8åLYIÞYJÙ>ˆå>DÚ³ãN[P>[N
8Ù Z>TØ}³ãN ®ãˆ>NT>Ô Y>TãNMTÝ ZI³Ý x < y  O A
0 1 B C 2
8àyÔ¤4CÜHÔ>Úàx2[I°Ý √2
√3
;± 8ÙZ>TØ}à  Iä²Ý å PßÔ> ÂMÕ>[NÔ
஁୼ஂஜ
¤†ÜH[EHCÝà>TDMTÝ
69 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 N 1 W 1 Z 1 Q 1 R 8åH[E2†ZPTÝ
 xE¯LT8Ù>[NF[C¯[LPTâŠàzM4CÕ>ˆà>TDMTÝ2000 3Ù©>´Ô¤
Š
¯å® ¯åZGTß>ã 8xÜJß>ã PØCÕ>ˆå ¦äLN¶Ý 2Eå ŠØC¯Ý @I ŠxEÚà
2[IP[EÔ>ÙCTß>ã4ÛEIT†‡r:ZAT>åYSå…ÖMTÝHßØ(Johann Heinrich Lambert),
1767à;±ŠxE¯LT8Ù8G€Ä‚ÚETßE@IÚ±ÚEIT>r åIÜ®3¤Ý

PØCÚåHKÜ®Iä²ÝZ>TNÚå>G2N¶3xJPä[LÔ>DÔx©ÝZHT«HJåH©ÚEÜH©Ý
22
Iä²Ý3xJ[Pr åZETKTJIÜ®>NT¤Ý
7

¤†Ü® ;± PØCÚå ¦äLNŠä¤Ý 2Eå ŠØCÚä¤Ý 6ãN ŠxEÝ r 

8åLŠxE¯LT8Ù3¤Ý

>~EÚå2}ÜH[CJTGYIÞYJÙ>ˆå2[I܂åHÙ®>[N€[G¶·ßZPTÝ

YIÞYJÙ>ˆåHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģĕĢĞĩđIJĪğĢįİ

(i) a, b ! R 8à a + b ! R  Iä²Ý ab ! R  4KÙ© YIÞYJÙ>ˆå ·©Eà ;±

YIÞYJÙIä²Ý4±YIÞYJÙ>ˆåYH±Ô>à;±YIÞYJÙ3¤Ý
(ii) a, b, c ! R 8  à  (a + b) + c = a + (b + c) I ä ² Ý  a (bc) = (ab) c   Â å ²
YIÞYJÙ>[N·Ø©ÝZHT«YH±Ô¤ÝZHT«8ÛE4KÙ©8Ù>[N°Ý¯E‡à
·ØCMTÝYH±Ô>MTÝ

(iii) a ! R 8àa + 0 = a Iä²Ý a (1) = a .

(iv) a ! R 8à a + (- a) = 0 Iä²Ý b ! R - {0}, b` j = 1 .
1
b
(v) a, b ! R 8àa + b = b + a Iä²Ýab = ba .
(vi) a, b, c ! R 8à a (b + c) = ab + ac .
(vii) a, b ! R , a < b ,b - a > 0 
(viii) a ! R 8àa2 $ 0 .
(ix) a, b ! R 8àŽâÔ>TÙHGPä†à;å²IØ©ZI6Ù[I2ETP«a = b 2àM«
a < b 2àM«a > b
(x) a, b ! R Iä²Ýa < b 8àa + c < b + c 4Õ¤c ! R 
(xi) a, b ! R Iä²Ýa < b 8àax < bx 4Õ¤ x > 0 .
(xii) a, b ! R Iä²Ýa < b 8àay > by 4Õ¤ y < 0 .

H„äz

 & 7 ,
-1 22 0
 , 0, 3.14, 4, 3xJ;áYPT±8Ù~[G°Ý
4 7
N, Q, R - Q 2àM« Z 8åL2}ÜH[C„à8µ«>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 70
   3 ;±ŠxE¯LT8Ù8GÔ>TØ©>¤†Ü® 2 g Q Ô¤ÜHJåH©ÚJ¯[L[J
‚åHäL¶Ý
  EÚE2Få¤P[KJ²Ô>ÜHØC4KÙ©ŠxE¯LT8Ù>ã6ãNGPT8à
2኱ŠxE¯LT8Ù>ˆåŠÚJT@Ý;±ŠxE¯²8ÙDT>4±Ô>¯}°IT"
€JTJÜH©Ú«>
  4± ŠxE¯LT 8Ù>ˆå ·©Eà ŠxE¯² 8ÙDT> 2[I°IT² ŠxE¯LT
8Ù>[NÔ >TÙ> 4± ŠxE¯LT 8Ù>ˆå YH±Ô>à ŠxE¯² 8ÙDT>
2[I°IT²4KÙ©ŠxE¯LT8Ù>[NÔ>TD¯}°IT"
1
  1000 -:ŠCz†Jƒ[>8Ù>TÙ>€JTJÜH©Ú«>
2

IØ©IÜ®ĄğİĬĩIJıĢęĞĩIJĢ

P[KJ[LIä²ÝHÙ®>ãćĢģĦīĦıĦĬīĞīġēįĬĭĢįıĦĢİ

R à6ãN;áYPT±6²Ü®Ý8ÙZ>TØ}à6ãN;áYPT±®ãˆZJT©;µÕ¤P…[@„à
;å²Ô¤;å²YETCß®[CJ[P8åH[EÔ>ÙZCTÝ x ! R 8àxIä²Ý- x 3xJ[P
0‡±Û«@I¾KÚà2[IÛ«ãNG8ÙZ>TØ}à a ! R Ô¤Ý0-Ô¤ÝaÔ¤Ý4[CÜHØC
YET[M¶aåIØ©IÜ® (absolute value) 8GÜH©ÝZI³Ý4E[G a 8GÔ¤†Ü‚CMTÝ

x = '- x x < 0 8à

x x $ 0 8à
| x | 3G«R ‡±Û«[0, 3) Ô¤ZIäZ>TßÚEà@TßHT>P[KJ[LY@ÞxL«4EåP[KHCÝ
¯Eà4J‡à>ÙZCTÝ

¤†Ü® (i) 8ÛE;± x ! R Ô¤Ý x = - x 8GZP x = y 8à x = y 2àM«

x = - y ZI³Ý x = y, x = - y 8à x = y .
 (ii) x - a = r 8à ZE[PJTG«Ý Iä²Ý ZHT«ITG«ITG €HÛE[G
r $ 0 Iä²Ý x - a = r 2àM« x - a = - r 

 IØ©IÜ®>[N6[CJ@IåHT©>ãĈĮIJĞıĦĬīİĦīijĬĩijĦīĤĞğİĬĩIJıĢijĞĩIJĢİ

;± @IåHT© 2àM«2@IåHTØ}å •ß¶ a 8åL YIÞYJÙ8à2Ô·ä†à IT†Ô¤Ü

HMT>a:Ü‚K„C2Ô·ä²6Ù[IJT>ZPÙ©Ý
2©ÚEET>IØ©IÜ®>[NÚEåG>ÚZEY>TÙC@IåHT©>ˆå•ß¶>[NÔ>TÙZHTÝ

8©Ú«Ô>TØ© 2x - 17 = 3 å•ß¶>TÙ>

•ß¶

2x - 17 = 3 8à 2x - 17 = ! 3
2ETP« x = 10 2àM« x = 7

71 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
8©Ú«Ô>TØ© 3 x - 2 + 7 = 19 å•ß¶>TÙ>
•ß¶

3 x- 2 + 7 = 19
19 - 7 =
ZI³Ý x - 2 = 4
3
8GZP x – 2 = 4 2àM« x – 2 = – 4
2ETP«•ß¶x = – 2 Iä²Ý x = 6

8©Ú«Ô>TØ©•ß¶>TÙ> 2x - 3 = x - 5 
•ß¶
u = v 8àZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«Ý8åGYPåLTàu = v 2àM«
u = - v 3¤Ý8GZP 2x - 3 = x - 5 8åH« 2x - 3 = x - 5 2àM« 2x - 3 = 5 - x 
8
4Eå•ß¶ x = - 2 Iä²Ý x = .
3

IØ©IÜ®>´Ô>TGzM¯}¶>ãĖĬĪĢĕĢİIJĩıİģĬįĄğİĬĩIJıĢęĞĩIJĢ

(i) x, y ! R , y + x = x - y 8à xy = 0

(ii) x, y ! R , 8à xy = x y
x = x
(iii) x, y ! R , y ! 0 8à
y y
(iv) x, y ! R , 8à x + y # x + y .

IØ©IÜ®>´[CJ2@IåHT©>ãČīĢĮIJĞĩĦıĦĢİĦīijĬĩijĦīĤĞğİĬĩIJıĢijĞĩIJĢİ

4Õ¤IØ©IÜ®>´[CJ2@IåHT©>ˆå•ß¶>TªE[MÔ>TÙZHTݯE‡àƒ>¶Ý
8ˆJ2@IåHT©>NTG(i) x < r Iä²Ý(ii) x > r ZHTåLPä[LÔ>TÙZHTÝ

(i) x < r 8àZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[G- r < x < r 8GFTÝ

€²¶ZPTÝ x $ 0 8åHETà r > 0 8G¤†Ô>MTÝ x夆šØ}[GÜYHT²Ú«
4KÙ©€[M>ã6ãNG
€[M
x $ 0 8à x = x 8GZP x < r & x < r
€[M
x < 0 8à x = - x 8GZP x < r & - x < r
2ETP« x >- r
x < r -Ô¤ÚZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[G- r < x < r 2àM«x ! (- r, r) 
3¤Ý
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 72
 (ii) x > r 8åHEä¤ ZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[Gx <- r 2àM«
x > r 8G€²¶ZPTÝ
  x > r 8å>r < 0 8à;áYPT± x ! R ,4ÛE2@IåHTØ[C€[L¶Y@Þ°Ý

  r $ 0 8à4KÙ©€[M>ã6Ù©
€[M
x $ 0 8à x = x > r
€[M
x < 0 8à x = - x > r 2ETP« x <- r
8GZP x > r Ô¤Ú ZE[PJTG«ÝIä²Ý ZHT«ITG«ITG €HÛE[G x <- r  2àM«
x > r 2ETP« x ! (- 3, - r) , (r, 3) 3¤Ý

¤†Ü®[K

(i) a ! R Iä²Ý x - a # r Ô¤ÚZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG

€HÛE[G- r # x - a # r 3¤Ý2ETP« x ! 6a - r, a + r @
(ii) a ! R 8à x - a $ r  8åHE[G x - a # - r  2àM« x - a $ r  8G
8µEMTÝ4Eä¤ÚZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[G
x ! (- 3, a - r] , [a + r, 3) 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©•ßÔ> x - 9 < 2

•ß¶
x - 9 < 2 8åH«- 2 < x - 9 < 2 3¤Ý2ETP« 7 < x < 11 

2
8©Ú«Ô>TØ©•ßÔ> > 1, x ! 4 
-
x 4
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC2@IåHTØ}‡±Û« 2 > x - 4 8GÔx[CÔ¤Ý
2ETP«- 2 < x - 4 < 2 Iä²Ý x ! 4 
ZI³Ý:Ô·ØC2 < x < 6 Iä²Ý x ! 4 . 2ETP«(2, 4) , (4, 6) 8åH«•ß¶3¤Ý

H„äz

 1 •ß¶>TÙ>

(i) 3 - x < 7 (ii) 4x - 5 $ - 2

73 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 3 1
(iii) 3 - x # (iv) x - 10 <- 3
4 4
1
 2 < 6 -Ԥڕ߶>Ù©•ß[P4[CYPˆÔ¤†šØ}à8µ«>
2x - 1

 3 - 3 x + 5 # - 2 Ԥڕ߶>Ù©•ß[P8ÙZ>TØ}आÔ>
 4 2 x + 1 - 6 # 7 Ԥڕ߶>Ù©•ß[P8ÙZ>TØ}आÔ>

1
 5 •ßÔ> 10x - 2 < 1 .
5

 6 •ßÔ> 5x - 12 <- 2 .

ZF…J2@IåHT©>ãďĦīĢĞįČīĢĮIJĞĩĦıĦĢİ

a, b ! R 8åLIT†‡>[NÔY>TÙC f (x) = ax + b 8åL@Tß®ZF…Jà@Tß®8åH[E€[G¶

·ßZPTÝ 4Eå P[KHCÝ ;± ZFßZ>T© 8åHETà 4[E ZF…Jà @Tß® 8åxZLTÝ 4Õ¤
a8åH«Z>TØ}å@TÞ¶Iä²Ýb8åH«yYPØ©«Ù©3¤Ýa ! 0 8à f (x) = ax + b = 0 
-b
8åH[EÚ•ßÔ>x-YPØ©Ú«Ù© 8GÔx[CÔ¤Ý
a
zM ZFKÕ>ˆà ZF…J 2@IåHT©>[N >±Úà Y>Tã´Ý ZE[P 6±PTxL«
8©Ú«Ô>TØCT>sZ>T®KÚå6JKÝ2}Ô¤ZIà4à[Mt8åL·ä[LŠNÔ>ZPÙ©Ý
x8åH«q2}r„आÔ>ÜHØCZ>T®KÚå6JKÝ8àZIZM6ãN·ä[L8µ«Ý¯[L
x # 50 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© ITETÛK ƒå HJåHTØ© >ØCDÚå ;± H¤ ITLT« 8å²Ý

IäYLT± H¤ HJåH©ÚJ ƒå@TKÚå ÁØ 2N[PÜ YHT²Ú« IT²PET>¶Ý
6ãN«8å>ƒåPT…JÝ2}ÜH[CÔ>ØCDIT>)8å²ÝHJåHTØ©Ô>ØCDÝ;±
ÁةԤ ) 8å²Ý P¹‡ÔxL« ;±Pß Eå ƒå >ØCDÚ[E )Ô¤Ô Žâ
4±Ô>ZPÙ©Ý8GŠ±ÜHÜHØCTà2PK«ƒåHJåHT©8áPNPT>4±Ô>ZPÙ©Ý

•ß¶
x8åH[EÜHJåH©ÚJƒå@TKÚå2N¶8å>4Õ¤x $ 0 4ÜZHT«ƒå>ØCDÝ
) 110 + 4x 3¤Ý 2« )Ô¤Ô Žâ 4±Ô>ZPÙ©Ý 8GZP 110 + 4x < 250  8åL
2@IåHTØ}å 2}ÜH[C„à 2[IJ ZPÙ©Ý 2ETP« 4x < 140 8GZP 0 # x 1 35.
;±Pß Eå >ØCDÝ )Ô¤ Žâ 4±Ô> HJåHTØ© ƒå@TKÝ  ÁةԤÔ Žâ
4±Ô>ZPÙ©Ý

8©Ú«Ô>TØ©•ßÔ> 3x - 5 # x + 1
•ß¶

3x - 5 # x + 1 8åH« 2x # 6 3¤Ý

8GZP x # 3 2ETP«•ß¶(- 3, 3] 3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 74
 ¤†Ü® ZIä>ÙC 8©Ú«Ô>TØ}[G P[KHCÚå ÂMÝ •ß¶ >TDMTÝ
f (x) = 3x - 5  Iä²Ý g (x) = x + 1  HCÝ  3xJPä[L P[KJ
ZPÙ©Ý‚å®g-åP[KHCÚä¤ÝŽâ6ãNf-åP[KHCÚå
™«ãNx®ãˆ>[NÔ>TDZPÙ©Ý
y
7 f(x) = 3x–5

6
g(x) = x+1
5
4
3
2
1

–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 x
–1
–2
–3
–4
–5

HCÝ

8©Ú«Ô>TØ©ŽâÔ>ÙC2@IåHTØ©ÚYET¤Ü‚[GÚ•ßÔ> 3x - 9 $ 0 , 4x - 10 # 6

•ß¶
3x - 9 $ 0 & 3x $ 9 2ETP« x $ 3 8GÔx[CÔ¤Ý
2ZEZHTå² 4x - 10 # 6 ‡±Û« 4x # 16 8GÔx[CÔ¤Ý2ETP« x # 4 
•ß¶>ã[3, 3) %Iä²Ý(- 3, 4] -åYPØ©>DIT¤Ý8GZP•ß¶$&

8©Ú«Ô>TØ© A 8åL YHÙ  HÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC ;± ®ÚE>Úà 

HÔ>Õ>[NÜ H}Ú« ¯}Ú«ŠØCTã 2Pã 2Ü®ÚE>Ú[E ;± PTKÚà H}Ú« ¯}Ô>
ZPÙ©YIà;±FT[NÔ¤Ô¤[LÛEHØ@Ý8ÚE[GHÔ>Õ>[NH}Ô>ZPÙ©Ý"

•ß¶
 G¯ÝH}Ô>ZPÙ}JHÔ>Õ>ˆå8Ù~Ô[>[Jx8å>x€[L¶Y@Þ°Ý
2@IåHT©7x + 271 $ 446 2‡±Û«x $ 25 8GÔx[CÔxL«8GZP2Ü®ÚE>Ú[E
;±PTKÚàH}Ú«¯}Ô>ÚG¯Ý¤[LÛE«HÔ>Õ>ãH}Ô>ZPÙ©Ý

 IZM 6ãN 8©Ú«Ô>TØ©>ˆà ;áYPT± 2@IåHT©>´Ý ;å²Ô¤Ý ZIäHØC

Z
•ß¶>[NÚE±xL«YHT«PT>2@IåHT©>´Ô¤•ßPT>;± Ö@>Ýx[CÔ¤Ý

H„äz

 1 ŽâÔ>ÙC2@IåHT©>[N4[CYPˆ2[I܂à8µ«>

  (i) x $ - 1 Iä²Ý x < 4  (ii) x # 5 Iä²Ý x $ - 3

  (iii) x <- 1 2àM« x < 3  (iv)- 2x > 0 2àM«3x - 4 < 11

 2 23x < 100 å•ß[P(i) x ! N (ii) x ! Z Ô¤>TÙ>

75 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
  3 - 2x $ 9 å•ß[P(i) x ! R  (ii) x ! Z  (iii) x ! N Ô¤>TÙ>
3 (x - 2) 5 (2 - x) 5- x x -
 4 •ß¶>TÙ>(i) # (ii) < 4.
5 3 3 2
 5 ;áYPTå²Ý100IÜYHÙ>ãY>TÙC5HTCÕ>ˆàIÜYHÙ>ˆå@KT@…90
2àM« 2Eä¤Ý ZIà 4±ÛETà EKÝ Ą 3¤Ý ;± FHß ¯Eà 4 HTCÕ>ˆà YHäL
IÜYHÙ>ã848795918à:ÛETÝHTCÚà¤[LÛEHØ@Ý8åGIÜYHÙ
YHäLTàEKÝĄx[CÔ¤Ý"
 6 ;±6äHÚJTNß12ŠµÔ>T©2ƒMÝY>TÙC600‡ØCß>[K@à[PÚ±ÔxLTß
4E­Cå8ÚE[G‡ØCß>ã30ŠµÔ>T©2ƒMÚ[EÔ>MÛETà15ŠµÔ>TØ}ä¤Ý
18ŠµÔ>TØ}ä¤Ý4[CÜHØC2CßÚY>TÙC2ƒMÝx[CÔ¤Ý"
 7 10: ŠCÜ YH…J 2©ÚE©ÚE 4KÙ© ;ä[LÜH[C 4Jà 8Ù>ˆå ·©Eà 40:
ŠCÔ¤[LPT>4±Ô>ZPÙ©YIà2áYPÙ>[NÔ>TÙ>
 8 ;±9¶>[D9PÜH©xL«tŠGT}>´Ô¤Ü‚L¤E[K„à4±Û«2Eå6JKÝ
h 3G« h (t) = - 5t2 + 100t, 0 # t # 20  8GÔ Y>T©Ô>ÜHØ©ãN« 9¶>[D
8ÛZFKÕ>ˆà4952}6JKÚ[E2[C°Ý
 9 Eٔß ¤OTÞ @… Y@ÞHP±Ô¤Ü ‚åP±Ý ¯[L>ˆà ·‡ Y>T©Ô>ÜH©xL«
¯Eà ¯[L„à )500Ý ;áYPT± I~ ZFKÚä¤Ý )70 >DÔxCÜHØ©Ô
Y>T©Ô>ÜH©xL« 4KÙCTÝ ¯[L„à ;áYPT± I~ ZFKÚä¤ )120 8GÔ
Y>T©Ô>ÜH©xL«;±Pßx I~ZFKÝZP[MY@ÞxLTß8àx-å8ÝI܂ä¤
¯Eà¯[L„à2P±Ô¤zLÛE·‡x[CÔ¤Ý"
 10 ĄIä²Ýą3xZJTß;ZKIT…JTGZP[MY@ÞET³Ý2Pß>N«P±C7JÝ
)6000Ô¤ZIàZP²HTCT>4±ÔxL«BåITE7JÝ)270008àAåITE
7JÚä>TG@TÚJÔ·²>[NÔ>TÙ>

4±H}Ö@Tß®>ãĔIJĞġįĞıĦĠĉIJīĠıĦĬīİ

z ! R  Iä²Ý n ! N -Ô¤ z n = z $ z $ zgz  n-¯[L>ã 8åH[E ¯Û[EJ

P¤Ü®>ˆàH}Ú«ãZNTÝ
2
P (x) = ax + bx + c 4Õ¤a, b, c ! R 8åHGIT†‡>ãIä²Ýa ! 0 )8åLP}Šà6ãN
@Tß® 4±H}Ö @Tß® 8åL[OÔ>ÜH©xL« t ! R -Ô¤ P (t) = 0  8à t 8åH« P (x) å ;±
Áé{JIT¤Ý

4±H}¹ÚKÝĔIJĞġįĞıĦĠĉĬįĪIJĩĞ

YHT«PT>4±H}Ö@Tß® P (x) = ax2 + bx + c -: a (x - k) 2 + d 8G8µE4J³IT"4J³Ý

4E[GsPßÔ>Ú[E€[L¶Y@ÞEàt(completing the square)8åL¯[L„àŽâÔ>ÙCPT²
8µEMTÝ
2
P (x) = ax + bx + c

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 76
 a` x + 2x
2 b + cj
=
2a a
2
b + ` b j2 - b + c o
a e x + 2x
2
=
2a 2a 4a
2 a
2
b j2 - b +
= a` x + a 2 c
2a 4a
b j + c ` b j2 - b + m
2
= a` x + a b c
2a 2a 2a
b j2 + ` - b j
3>ZP P (x) = a` x +P ..... (1)
2a 2a
EäZHT« P (x) = 0 8GÔY>Tã´ÝZHT«P[NP[K P (x) åxYPØ©Ú«Ù©x[CÔ¤Ý

b j2 + ` - b j =
P (x) = 0 8à4‡±Û«x[CÜH«a ` x + P 0
2a 2a
b j2 - P` b j
-
a` x + =
2a 2a
2
= – d - b - 4ac n
4a
2 2
`x + b j = b - 4ac
2a 4a2
b2 - 4ac - b2 - 4ac
8GZP x = - b 2àM« x = - b
2a 2a 2a 2a

- b ! b2 - 4ac
8GZP x= 
2a

4E[G4±H}Ö¹ÚKÝ (quadratic formula) 8åZHTÝ

¤†Ü®[K

(i) u $ 0 -Ô¤IØ©Ý u ;±YIÞYJÙ8GP[KJ²Ô>ÜH©Ý

(ii) u 8G8µGTà2«;±¤[LJäLƒ[>8Ù~[GÔ¤†Ô¤Ý

b2 - 4ac > 0 8à P (x) = 0 Ô¤YPáZPLTG4±YIÞYJÙ>ã•ßPT¤Ý

b2 - 4ac = 0 8à4±@IITGYIÞYJÙ>ã•ßPT¤Ý
ZI³Ý b2 - 4ac < 0 8àYIÞÂMÕ>ã4à[M
8GZPb2 - 4ac > 0 8à x2Ö[@4±®ãˆ>ˆàP[NP[KYPØ©Ý
b2 - 4ac = 0 8àP[NP[K x2Ö[@;±®ãˆ„àIØ©ÝYET©Ý
b2 - 4ac < 0 8àP[NP[K x 2Ö[@YPØCT«
8GZPP (x) = ax2 + bx + c 8åL4±H}Ö@T߂åEå[I>TØ} (discriminant) D = b2 - 4ac 
8åxZLTÝ

77 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 ¤†Ü® (i) a Iä²Ý b  3xJ[P ax2 + bx + c = 0 å ÂMÕ>ã 8à
-b c
a+ b = Iä²Ý ab = 3¤Ý
a a
 (ii) Eå[I>TØ} b2 - 4ac  ;± ¤[L 8Ù 8à 4±H}Ö @IåHT©
ax2 + bx + c = 0 Ô¤ YIÞYJÙ ÂMÝ 4à[M 4Õ¤ >äH[G
8Ù>ZNÂMÕ>NT¤Ý

- b + i 4ac - b2 - b - i 4ac - b2
  2[P a = ,b= 4Õ¤i2 = - 1
2a 2a
4E[GÜHä†2©ÚEP¤Ü‚àH}ÜZHTÝ
 (iii) 8©Ú«Ô>TØCT> y = x2 - 4x + 5  HCÝ  8åL P[KHCÚ[EÜ
HTßÔ>MTÝ4ÛEP[KHCÝx-2Ö[@YPØCTEETàx2 - 4x + 5 = 0 Ô¤
YIÞYJÙ>ã•ßPT>2[IJT«
y

y = x2 – 4x + 5
x

HCÝ
 (iv) 4± H} @IåHTØ}å ÂMÕ>ˆå Eå[I[J D = b2 - 4ac  8åL
Eå[I>TØ}ÂMÝŠP…Ô¤Ý2ØCP[DŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãN«

Eå[I>TØ} ÂMÕ>ˆåEå[I P[NP[KHKP[NJÝ

YPáZPLTG x-2Ö[@4KÙ©
ƒ[>
YIÞYJÙ>ã ®ãˆ>ˆàYPØ©xL«
@IITG x-2Ö[@;±®ãˆ„à
Áé{JÝ
YIÞYJÙ>ã YET©xL«
¤[L YIÞYJÙ>ã2àM x-2Ö[@Ö@ÛÔ>T«

8©Ú«Ô>TØ© x2 - px + q = 0 8åL @IåHTØ}å ÂMÕ>ã a  Iä²Ý b  8à

1 +1
åI܂[GÔ>TÙ>
a b
•ß¶
a Iä²Ýb3xJ[Px2 - px + q = 0 8åL@IåHTØ}åÂMÕ>ã2Pä†å·©Eà
a + b = p Iä²Ýab = q 3¤Ý
1 +1 a+ b = p
8GZP =
a b ab q

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 78
8©Ú«Ô>TØ© 4±H}Ö @IåHT© x2 - ax + a + 2 = 0 å ÂMÕ>ã @IÝ 8à a å
2[GÚ«IÜ®>[N°Ý>TÙ>
•ß¶
x2 - ax + a + 2 = 0  å  Â M Õ > ã  @ I Ý  8 G Ô  Y > T © Ô > Ü H Ø © ã N «   8 G Z P 
Eå[I>TØ}„åIÜ®Áé{JIT¤Ý
3>ZP D = b2 - 4ac = a2 - 4a - 8 = 0
4 ! 48
8GZP a =
2
2ETP« a = 2 + 12 , 2 - 12 

8©Ú«Ô>TØ© x2 + x - 1 = 1 å•ß¶>ˆå8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>
•ß¶
€[M
x $ 1 8à x - 1 = x - 1 
8GZPY>T©Ô>ÜHØC@IåHT© x2 + x - 2 = 0 
>TK~ÜH©ÚEx[CÜH«(x + 2) (x - 1) = 0 & x = - 2 2àM«
3GTà x $ 1 8GZP x = 1 
€[M
x < 1 8à x - 1 = 1 - x 
8GZPY>T©Ô>ÜHØC@IåHT© x2 + 1 - x = 1 
8GZP x (x - 1) = 0 & x = 0 2àM« x = 1 
3GTà x < 1 8GZP x = 0 
8GZP•ß¶Ô>DÝ{0, 1}3¤Ý8GZP4Ö@IåHTØ}ä¤4KÙ©•ß¶>ã6Ù©

H„äz

  Iä²Ýo3xJÂMÕ>[N°[CJ4±H}Ö@IåHTØ[CÔ>TÙ>
 2 ;±4±H}ÔZ>T[P„å;±Áé{JÝ1 + 5 ZI³Ý p (1) = 2 8à2ÛE4±H}Ô
Z>T[P[JÔ>TÙ>
 3 x2 + 2 x + 3 = 0 8åL 4±H}Ö @IåHTØ}å ÂMÕ>ã D  Iä²Ý E  8à
1 1
Áé{JÕ>ã Iä²Ý 6[CJ4±H}ÔZ>T[P[JÔ>TÙ>
a b
2
 4 k (x - 1) = 5x - 7 8åHEå ;± ÂMÝ IäLEå 4±ICÕ¤ 8à k = 2
2àM«- 25 8GÔ>TÙ>
 5 2x2 - (a + 1) x + a - 1 = 0 -åÂMÕ>´Ôx[CZJ6ãNZP²HT©Ý2[P>ˆå
YH±Ô>äHM­Ý@IÝ8àa = 2 8G€²¶>
79 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
  6 ax2 + bx + c = 0 å;±ÂMÝ
  (i) IäYLT±ÂMÚåIT䲤†š©
  (ii) IäYLT±ÂMÚ[EÜZHTàÂå²ICÕ¤
  (iii) IäYLT±ÂMÚåE[MŽ‰3>4±Ô>Ô>Ø©ÜHT©>[NÔ>TÙ>
 7 x2 - ax + b = 0  Iä²Ý x2 - ex + f = 0  3xJ @IåHT©>´Ô¤ ;± YHT«PTG
ÂMÝ6ãN«ZI³Ý4KÙCTÝ@IåHTØ}ä¤Ö@IITGÂMÕ>ã6Ù©8à
ae = 2 (b + f) 8G€²¶>
 8 (i) - x2 + 3x + 1 = 0 (ii) 4x2 - x - 2 = 0 (iii) 9x2 + 5x = 0 3xJPä†åÂMÕ>ˆå
Eå[I[JÔ>TÙ>
 9 P[KHCÝ P[KJTIà (i) y = x2 + x + 2 , (ii) y = x2 - 3x - 7 , (iii) y = x2 + 6x + 9
3xJ[P x2Ö[@YPØ©IT8GÖZ@TÚE†J¶ÝZI³ÝYPØ©Ý®ãˆ>[NÔ
>TÙ>
 10 f (x) = x2 + 5x + 4 -:PßÔ>Õ>ˆå·©EMT>8µ«>

4±H}2@IåHT©>ãĔIJĞġįĞıĦĠČīĢĮIJĞĩĦıĦĢİ
4Õ¤ax2 + bx + c < 0 2àM«ax2 + bx + c > 0 3xJ2@IåHT©>´Ô¤•ß¶>TDMTÝ
4±H}2@IåHT©>[Nڕ߶>TDÜH}€[M>ã
(i) ax2 + bx + c = 0 -Ԥڕ߶>TDZPÙ©Ý
(ii) YIÞYJÙ>ˆà•ß¶4à[M8àZIZM6ãNPä†à;±2@IåHT©2[GÚ«
x ! R -Ô¤Ý6Ù[IJT¤Ý
(iii) YIÞYJÙ>ˆà •ß¶ 6Ù© 8à 2« IT²€[MÜ ®ãˆ>NT¤Ý (critical point)
2Ü®ãˆ>[N8ÙZ>TØ}आÚEàZPÙ©Ý
(iv) 4ÛE IT²€[MÜ ®ãˆ>ã 8ÙZ>TØ[C YHT« 6²Ü®>NäL 4[CYPˆ>NT>Ü
‚…ÔxåLG;ZK;±IT²€[MÜ®ãˆ4±Ô>¶ÝPTÞÜ®ãN«
(v) ;áYPT±4[CYPˆ„³Ý9ZE­Ý;±®ãˆ[J8©Ú«ÔY>TãNZPÙ©Ý
(vi) 2Ü®ãˆ>[N2@IåHTØ}à6ãNZ>T[P„à‚K„CZPÙ©Ý
(vii) 2@IåHTØ[C€[L¶Y@Þ°Ý4[CYPˆ[JÔ>TD¶Ý

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> 3x2 + 5x - 2 # 0

•ß¶
4±H}Ô Z>T[P[JÔ >TK~ÜH©ÚE 3 (x + 2)` x - j # 0  8GÔ x[CÔ¤Ý ;±
1
3
1
8ÙZ>TØ}àIT²€[MÜ®ãˆ>NTG–2Iä²Ý HCÝ3xJPä[LÔ¤†Ô>¶Ý
3
;áYPT± 4[CYPˆ„³Ý (x + 2)` x - j å ƒ[>Ú Eå[I[JÖ Z@TÔ>¶Ý
1
3
2áŠ[CYPˆ„à9ZE­Ý;±®ãˆ[J8©Ú«ÔY>Tã>x[CԤ݊[C„夆š©
8åGZPT 2«ZP 4áŠ[CYPˆ„à 6ãN 2[GÚ«Ü ®ãˆ>[N°Ý ‚K„CÔ
x[CÔ¤Ý Š[C>ˆå ¤†šCT¤Ý 4à[MYJà 4ÛE 4[CYPˆ„à IäYLT±
IT²€[Mܮ㈠4±ÜHET¤Ý 4[EÔ ŽâÔ>ÙC 2ØCP[D„å ÂMÝ 8ˆà
®…Û«Y>TãNMTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 80
 y
4

(–2,0) (1/3,0)
–4 –2 2 4 x

–2

–4
y = 3x2 + 5x – 2

HCÝ

` x - 1 j å
2
(x + 2) å 3x + 5x - 2
4[CYPˆ 3
¤†š© ¤†š© 夆š©
(- 3, - 2) – – +

`- 2, 1 j + – –
3

` 1 , 3j + + +
3
1B
8GZP2@IåHT©€[L¶Y@Þ°Ý4[CYPˆ8- 2, 3¤Ý
3

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> x + 14 < x + 2 

•ß¶
x + 14 P[KJ²Ô>ÜHC x + 14 $ 0 8G4±ÚEàZPÙ©Ý
x $ - 14 8GZP x + 2 > 0 , 2ETP« x $ - 2 .
ZI³Ý(x + 14) < (x + 2) 2 2ETP« x2 + 3x - 10 > 0 8GZP(x + 5) (x - 2) > 0 
x = - 5  Iä²Ý x = 2  3xJ IT²€[MÜ ®ãˆ>[NÔ Y>TÙ© 8ÙZ>TØ}à
4[CYPˆ>[N6±PTÔx2P䆇±Û«®ãˆ>[NÜ‚K„CÔx[CԤݕ߶x <- 5 
Iä²Ý x > 2 3¤Ý x $ - 2 8åHETà2Pä†å•ß¶ x > 2 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© 6 - 4x - x2 = x + 4 8åL@IåHTØ[CÚ•ßÔ>
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC@IåHT©(x + 4) $ 0 Iä²Ý 6 - 4x - x2 = (x + 4) 2 8åHEä¤@ITGIT¤Ý
8GZP x $ - 4 Iä²Ý x2 + 6x + 5 = 0 
4E[GÚ•ßÔ>Ôx[CÜH« x = - 1, - 5
3GTàx = - 1 IØ©Ý4KÙ©€HÛE[G>[N°Ý€[L¶Y@ÞxL«8GZPx = - 1 
;±•ß¶3¤Ý

81 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 H„äz

 1 •ß¶>TÙ> 2x2 + x - 15 # 0 

 2 •ß¶>TÙ>- x2 + 3x - 2 $ 0 

HೲܮÖ@Tß®>ãēĬĩĶīĬĪĦĞĩĉIJīĠıĦĬīİ

 «P[K FTÝ >äL« ;±H} Iä²Ý 4±H}Ö @Tß®>[NÜ Hä†J« 4Ô>±Ú«>[NÜ

4
Y H T « [ I Ü H © Ú « Z P T Ý   ai ! R, i = 0, 1, 2, g, n 8 G Ô  Y > T Ù © ã N  Z > T [ P
n n- 1
an x + an - 1 x + g + a0 :x8åLIT†„MTGHೲܮÔZ>T[P(polynomial)8åZHTÝ
4Õ¤n;±¤[LJäL¯µ8ÙDT¤Ýan ! 0 3>4±Ô¤ÝZHT«HೲܮÔZ>T[P„å
H}(degree) n3¤Ý a0, a1, g, an ! R 3xJ[PHೲܮÔZ>T[P„å¤D>Õ>NT¤Ý a0 
8åH« IT†‡ 6²Ü® 8G¶Ý (coefficients) an -: ¯Eä¤D>Ý Áé{JIàMTEZHT« 8G¶Ý
·LMTÝ
4‡±Û«YEˆPT>
(i) 100x7 - rx5 + 20 2 x2 + 7x + 1.22 8åLHೲܮÔZ>T[P„åH}
(ii) (17x - 3) (x + 3) (2x - r )(x + 2.3) 8åLHೲܮÔZ>T[P„åH}
(iii) (x2 + x + 1) (x3 + 2x + 2) (x5 - 5x + 3 ) 8åLHೲܮÔZ>T[P„åH}3¤Ý
n n- 1
xÔ¤;±¤†Ü‚ØCIÜ®x = c 8GÜ‚K„CÔx[CÜH«an c + an - 1 c + g + a1 c + a0
n n- 1
P (x) = an x + an - 1 x + g + a0 8åH«R 4‡±Û«R Ô¤P[KJ²Ô>ÜHØC;±HೲܮÖ
@Tß®(polynomial function)3¤Ý
Z>T[P„åH}8à;±H}HೲܮÔZ>T[P(linear polynomial)8G¶ÝH}8à
4±H}HೲܮÔZ>T[P(quadratic polynomial)8G¶Ý·LMTݯÜH}HೲܮÔZ>T[P„å
H}(cubic polynomial) ÂåLT¤Ý
4«ZHTMH}Iä²ÝH}Y>TÙ©ãNHೲܮÔZ>T[P>[N¯[LZJFTäH}ÚETG
(quartic) Iä²Ý :ÝH}ÚETG (quintic) HೲܮÔZ>T[P 8GMTÝ ;± IT†‡[J (a ! 0) ,
H}06[CJHೲܮZ>T[PJT>>±EMTÝ
f (x) = g (x), x ! R 8G 2[IJ ZE[PJTG«Ý ZHT«ITGET>¶Ý 6ãN €HÛE[G
-
4± HೲܮÔ Z>T[P>´Ý 2ETP« f (x) = an x n + an - 1 x n 1 + g + a0 , an ! 0  Iä²Ý
-
g (x) = bm x m + bm - 1 x m 1 + g + b0, bm ! 0  3xJ[P @IIT> 4±ÚEà ZPÙ©Ý 4Eä¤
4[DJT>n = mIä²Ý ak = bk, k = 0, 1, 2, gn 3¤Ý
 ±HೲܮÔZ>T[P>ãY>T©Ô>ÜHØ}±Ü‚å2Eå·©EàIä²ÝYH±Ô>à3xJPä[LÔ
4
>TDMTÝ 8©Ú«Ô>TØCT> P (x) = 2x3 + 7x2 - 5  Iä²Ý Q (x) = x4 - 2x3 + x2 + x + 1 
8à P (x) + Q (x) = x4 + 8x2 + x - 6  ;Ú[@¶ 2©Ô¤[CJ xå ¤D>Õ>[NÔ ·ØCÔ
x [ C Ô ¤ Ý   Z I ³ Ý   P (x) Q (x) = 2x7 + 3x6 - 12x5 + 4x4 + 19x3 + 2x2 - 5x - 5  8 å H [ E
P (x) -å;áYPT±6²ÜHT>8©Ú«Q (x) å;áYPT±6²Ü®CåYH±Ô¤ÝZHT«x[CÔxL«
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 82
 P (x) Q (x) åH}P (x) Iä²ÝQ (x) 3xJPä†åH}>ˆå·©E³Ô¤Ö@IÝP (x) + Q (x) å
H}2Pä†å2>HØ@ÜH}JT¤Ý8©Ú«Ô>TØCT>4Õ¤Y>T©Ô>ÜHØ©ãNP[KHCݯÜH}
HೲܮZ>T[P°[CJET¤Ý
y
10

–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 x
–2

–4

–6

–8

–10

HCÝ

f (x) Iä²Ýg (x) 3xJ[P4±HೲܮÔZ>T[P>ã8G¶Ýg (x) ;±Áé{JIäL«8G¶Ý

f (x)
Y>TÙCTà 8åH«;±ŠxE¯²Z>T[PJT¤Ý(rational function)YHT«PT>ŠxE¯²
g (x)
Z>T[P;±HೲܮÔZ>T[PJT>4±Ô>ZPÙ©Ý8åL2PzJƒà[M

P¤ÚEàZ>TØHT©ćĦijĦİĦĬīĄĩĤĬįĦıĥĪ

f (x) Iä²Ý g (x) 3xJ[P 4± HೲܮÔ Z>T[P>ã 8å> 4Õ¤ g (x)  Áé{JIäL
Z>T[P8å>
f (x) = q (x) g (x) + r (x) 8åL[I°IT² q (x) Iä²Ý r (x) 3xJ4±HೲܮÔZ>T[P>ã
x[CÔ¤Ý 4Õ¤ r (x)  4å H} g (x)  4å H}[J ŠCÖ z†J« q (x)  8åH« 5¶ HೲܮÔ
Z>T[P 8å²Ý r (x)  8åH« ™ HೲܮÔ Z>T[P 8å²Ý ¤†Ü‚CÜH©xL« r (x)  ;±
Áé{JYIà g (x), q (x) 3xJ[P f (x) 4å>TK~>NT¤ÝZI³Ý f (x) = q (x) g (x) 3¤Ý
¯µÔ>´Ô¤ÜHJåH©ÚEÜH©ÝP¤ÚEàZ>TØHT©Ý4Eä¤ÜYHT±Û«Ý
g (x) = x - a  8à ™ r (x) å H} Áé{JIT¤Ý 8GZP r (x) ;± IT†‡JT¤Ý 2ÛE
IT†‡[JÔ >TD f (x) = (x - a) q (x) + c  8G 8µ x = a  8GÜ ‚K„C c = f (a)  8GÔ
x[CÔ¤Ý

™ÚZEäLÝ (Remainder Theorem)

HೲܮÔZ>T[P f (x) : x - a 3àP¤Ô>Ôx[CԤݙ f (a) 3¤Ý

™c = f (a) = 0 8G2[IJÚZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[G f (x) å
>TK~ x - a 3¤Ý

83 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
P[KJ[L

;± YIÞYJÙ a 8åH« f (x)  8åL HೲܮÔ Z>T[P„å Áé{JIT> (zero of the
polynomial)4±Ô>ZPÙ©IT„å f (a) = 0 8G4±ÚEàZPÙ©Ýx - a 8åH« f (x) å
Áé{JÝ8à x - a 8åH« f (x) å;±>TK~JT¤Ý
YHT«PT> f (x) = (x - a) k $ g (x) 4Õ¤g (a) ! 0 8àa:ÜYHT²Ú«2[I°Ýk4åIÜ®
f (x) å H}[JŠCÖ z†JET¤Ý k 8åH[E a 8åL Áé{JÚå YH±Ô>àH} (multiplicity)
8åxZLTÝ

¤†Ü® (i) ;± HೲܮÔ Z>T[P„å H} n 8à 2Eå 2>HØ@ YIÞ
Áé{JÕ>ˆå 8Ù~Ô[> n 3¤Ý P (x) = x2 + 1 8åL
HೲܮÔZ>T[PÔ¤YIÞÁé{JÝx[CJT«
 (ii)ŠxE¯² 8Ù>[N ¤D>Õ>NT>Ô Y>TÙC HೲܮÔ Z>T[P
P (x)  8å> p 8åL H>T 8ÙªÔ¤ a + b p  8åH« p (x) å
Áé{JIT> 4±Ü‚å 2Eå 4[D (conjugate) a - b p °Ý ;±
Áé{JIT>2[I°Ý
HೲܮÔZ>T[P>ˆå>DÔ¤>ˆà4KÙ©¯ÔxJP[>>ãŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãNG
 (i) Y>T©Ô>ÜHØCHೲܮÔZ>T[P>ˆåÁé{JÕ>[NÔ>ÙC†Û«;±H}>TK~>ã
ÂMÝHೲܮÔZ>T[P[JÔ>TK~ÜH©Ú«Eà
 (ii) zM €HÛE[G>´Cå Y>T©Ô>ÜHØC Áé{JÕ>[NÜ HJåH©ÚÜ HೲܮÔ
Z>T[P[JÔ>ØC[IÜH«
HೲܮÔ Z>T[P>ˆå Áé{JÕ>[NÔ >ÙC†JÖ zM ZFKÕ>ˆà 4Jä>~E
¯äYLT±[I>ãHJåH©ÚEÜHCZPÙ©Ý8åH«2†ÛEET¤Ý¯äYLT±[I8åLTà8åG"
@TßH>Úà6ãN8àMTI܂ä¤Ý;±@IåHT©YIÞ8à2Ö@IåHT©¯äYLT±[I
(identity) 8GÜH©Ý
@TßH>Ú³ãN zM IÜ®>´Ô¤ IØ©Ý @IåHT© 6Ù[I 8à 2Ö@IåHT©
€HÛE[GÔ¤ØHØC@IåHT©8GÜH©ÝŽâÔ>TªÝ¯äYLT±[I>[N€[GŠàY>TãZPTÝ

¯ÔxJITG¯äYLT±[I>ãČĪĭĬįıĞīıČġĢīıĦıĦĢİ
x, a, b ! R å8àMTIÜ®>´Ô¤ÝŽâÔ>ÙCPT²FIÔ¤Ôx[CÔxL«

 1 (x + a) 3 = (x + a) 2 (x + a) = x3 + 3x2 a + 3xa2 + a3 = x3 + 3xa (x + a) + a3

 2 (x - b) 3 = x3 - 3x2 b + 3xb2 - b3 = x3 - 3xb (x - b) + b3 (a = - b 8G1à‚K„C
 3 x3 + a3 = (x + a) (x2 - xa + a2)
 4 x3 - b3 = (x - b) (x2 + xb + b2), (a = - b 8G3à‚K„C
-1
 5 x n - a n = (x - a) (x n + x n - 2 a + g + x n - k - 1 a k + g + a n - 1), n ! N
-1
 6 x n + b n = (x + b) (x n - x n - 2 b + g + x n - k - 1 (- b) k + g + (- b) n - 1), n ! N

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 84
 H„äz

 1 f (x) = 4x2 - 25 8åLHೲܮÖ@T߂åÁé{JÕ>[NÔ>TÙ>

 2 x3 - x2 - 17x = 22 -å;±ÂMÝ x = - 2 8à‚LÂMÕ>[NÔ>TÙ>
 3 x4 = 16 -åYIÞÂMÕ>[NÔ>TÙ>
 4 •ß¶>TÙ>(2x + 1) 2 - (3x + 2) 2 = 0

2²„àMTÔY>µÔ>ãP‰¯[LĐĢıĥĬġĬģĘīġĢıĢįĪĦīĢġĆĬĢģģĦĠĦĢīıİ
Y>T©Ô>ÜHØCE>Pà>[NÔY>TÙ©2²„àMTÔY>µÔ>ãP‰¯[L[JÜHJåH©ÚÜ
HೲܮÔ Z>T[P[JÔ >ØC[IÜH[EÔ >TÙZHTÝ Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G>[NÜ
HJåH©ÚÜ HೲܮÔ Z>T[P„å Y>µÔ>[NÔ >TD ZPÙ©Ý 4KÙ© HೲܮÔ
Z>T[P>ã @IIT> 4±Ô>Ú ZE[PJTG«Ý Iä²Ý ZHT«ITG«ITG €HÛE[G 2Pä†å
IT†>ˆå2©Ô¤>ã;åLT>6[CJ6²Ü®>ˆåY>µÔ>ã@IIT>4±Ô>ZPÙ©Ý

8©Ú«Ô>TØ© f (0) = 1, f (- 2) = 0 ZI³Ý f (1) = 0 3>2[I°Ý4±H}HೲܮÔ

Z>T[P f (x) :Ô>TÙ>

•ß¶

HೲܮÔZ>T[P„[G f (x) = ax2 + bx + c 8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ

8GZP f (0) = a02 + b0 + c = 1 & c = 1

f (- 2) = 0, f (1) = 0 

4P䆇±Û« 4a - 2b + c = 0 Iä²Ýa + b + c = 0 3xJPä[LÜYHLMTÝ

c = 1 8GÜ‚K„C 4a - 2b = - 1 Iä²Ýa + b = - 1
1
4±@IåHT©>[N°Ý•ß¶>TDa = b = - 
2
1 1
8GZP f (x) = - x2 - x + 1
2 2

¤†Ü® ZIZM 6ãN >DÔxä¤ IäYLT± ¯[L„³Ý •ß¶ >TDMTÝ

9ETP«zMIT†‡d Ô¤x = - 2, x = 1 3xJ[P>[NÜÁé{JÕ>NT
Y>TÙ© f (x) = d (x + 2) (x - 1) 8G8µEMTÝ
1
 f (0) = 1 8GHJåH©ÚEÔx[CÜH«- 2d = 1 8GZPd = - 
2
1 + 1 2 1
3>ZP f (x) = - (x 2) (x - 1) = - x - x + 1
2 2 2

2
8©Ú«Ô>TØ© x =
, 1+ 3 3xJ Áé{JÕ>[N°Ý f (0) = - 8  8åL
5
€HÛE[G[J€[L¶Y@ްݯÜH}HೲܮÔZ>T[P[JÔ>TÙ>

85 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 •ß¶
2
 Iä²Ý 1 + 3  3xJ[P f (x) å Áé{JÕ>NT¤Ý 8GZP 1 - 3  8åH«Ý 2Eå
5
Áé{JIT¤Ý

f (x) = a` x -
2 j6^ - +
8GZP x (1 3 )h@ 6x - (1 - 3 ) @
5
= a` x - j6(x - 1) 2 - 3 @
2
5
f (0) = - 8 -:ÜHJåH©ÚE`-
2 j - =-
a ( 2) 8
5
8GZP a = - 10 
ZE[PJTG¯ÜH}HೲܮÔZ>T[P
= (- 10)` x - j6x2 - 2x - 2 @
2
f (x)
5
= - 10x3 + 24x2 + 12x - 8

8©Ú«Ô>TØ© f (x) = x3 - 3px + 2q 3G« g (x) = x2 + 2ax + a2 3àP¤H©Ý8à

ap + q = 0 8G€²¶>
•ß¶
f (x) -åH}8å²Ý¯Eå[IY>µ8å²Ý2†> f (x) -: g (x) P¤ÜHEGTà
 f (x) = (x + b) g (x), b ! R
3
8GZP x - 3px + 2q = (x + b) (x2 + 2ax + a2)
4±®L¯Ý6ãN;Ú[@PTGY>µÔ>[NÖ@IÜH©ÚEFIÔ¤Ôx[CÜH«
2a + b = 0, a2 + 2ab = - 3p Iä²Ý 2q = ba2
8GZP b = - 2a, p = a2, q = - a3
q = - a3 = - a (a2) = - ap 
4‡±Û«ap + q = 0 8GÔx[CÔ¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© 2²„àMTÔY>µÔ>ãP‰¯[L[JÜHJåH©Ú
  1 + 2 + 3 + g (n - 1) + n , n ! N å·©Eà>TÙ>
•ß¶
S (n) = n + (n - 1) + (n - 2) + g + 2 + 1 8å>

= n + (n - 1) + (n - 2) + g + 6n - (n - 2) @ + 6n - (n - 1) @
n- 1 + n- 2 + n - (n - 2) n - (n - 1) E
= n ;1 + g+ +
n 2 n n
n- 1 n- 2
# n 61 + 1 + g + 1 @ (9YGà < 1, < 1, g )
n n
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 86
 2
8GZP S (n) # n
S (n) = a + bn + cn2 8å>4Õ¤ a, b, c ! R
S (n + 1) - S (n) = n+ 1
a + b (n + 1) + c (n + 1) 2 - [a + bn + cn2] = n+ 1

b + 2cn + c = n+ 1
1 1
8GZPb + c = 1 Iä²Ý 2c = 1, b = ; c = 8GÔx[CÔ¤Ý
2 2
4Õ¤ S (1) = 1a + b + c = 1 ⇒ a = 0
1 + 1 2 = n (n + 1)
8GZP S (n) = n n , n!N
2 2 2

8©Ú«Ô>TØ© (x - 1) 3 (x + 1) 2 (x + 5) = 0 8åL HೲܮÖ @IåHTØ}å

ÂMÕ>[NÔ>TÙ>ZI³Ý2EåYH±Ô>àH}ÚEå[I>[N8µ«>

•ß¶
f (x) = (x - 1) 3 (x + 1) 2 (x + 5) = 0 8å>
4Õ¤ x = 1, - 1, - 5 .ÂMÝåYH±Ô>àH}3, –1-åYH±Ô>àH}2Iä²Ý–5å
YH±Ô>àH}

¤†Ü® ÂMÚåYH±Ô>àH}8à2«8ˆJÂMÝ8GÜH©Ý

8©Ú«Ô>TØ© •ß¶>TÙ> x = x + 20 , x ! R 

•ß¶

x + 20 $ 0 8冱ԤÝZHT«IØ©ZI x + 20 :P[KJ²Ô>4J³ÝP[KJ[L„åH}

x + 20 $ 0 8GZPx;±ƒ[>8Ù
2
PßÔ>ÜH©ÚEx[CÜH« x = x + 20
x2 - x - 20 = 0
(x - 5) (x + 4) = 0
x = 5, – 4
xƒ[>8Ù8åHETà x = 5

8©Ú«Ô>TØ© x2 - 6x + a = 0  Iä²Ý x2 - bx + 6 = 0  3xJ @IåHT©>´Ô¤ ;±

YHT« ÂMÝ 6ãN« ZI³Ý ¯Eà Iä²Ý 4KÙCTÝ @IåHT©>ˆå 2©ÚE ÂMÕ>ã
¯µÔ>NT>¶Ý8åLŠxEÚ³Ý4±Ô¤Ý8àYHT«ÂMÚ[EÔ>TÙ>

87 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
•ß¶
YHT«ÂMÝα8å>
x 2 - 6x + a = 0åÂMÕ>ã a, 4b
x2 - bx + 6 = 0åÂMÕ>ã a, 3b 8å>
8GZP 4ab = a Iä²Ý3ab = 6 & ab = 2 Iä²Ýa = 8 .
x2 - 6x + 8 = 0åÂMÕ>ã
a = 2 8à b = 1
1
a = 4 8à b = 8åH«;±¯µ8Ù2àM
2
8GZPYHT«ÂMÝ3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© x2 + px + 8 = 0 -åÂMÕ>ˆåZP²HT©8àp-åIÜ®>[NÔ
>TÙ>
•ß¶
2
x + px + 8 = 0-åÂMÕ>ã a, b 8å>
8GZP a+ b = - p, ab = 8 Iä²Ý a - b = 2
4ÜZHT« (a + b) 2 - 4ab = (a - b) 2 & p2 - 32 = 4

3>ZPp = ! 6 .

H„äz

 1 >TK~ÜH©Ú«>x4 + 1 ¤†Ü®PßÔ>Ú[E€[L¶Y@ÞEà¯[L„à¯JäzY@Þ>

 2 3x3 + 8x2 + 8x + a 8åL HೲܮÔ Z>T[P„å ;± >TK~ x2 + x + 1  8à
a-åIÜ[HÔ>TÙ>

ŠxE¯²Ö@Tß®>ãĕĞıĦĬīĞĩĉIJīĠıĦĬīİ
4±HೲܮÔZ>T[P>ã P (x) Iä²Ý Q (x), Q (x) ! 0 3xJPä†åŠxEÝx-3à3G
ŠxE¯²Z>T[P8GÜH©Ý
2
2x + 1 x4 + 1 x +x
,  Iä²Ý  3xJ[P ŠxE¯² Z>T[P>´Ô¤Ö zM
x2 + x + 1 x2 + 1 2
x - 5x + 6
8©Ú«Ô>TØ©>NT¤Ý

H¤ P (x) åH} Q (x) åH}Ô¤Ö@IIT>ZPT2àM«2[EŠCÜYH…JET>ZP4±Ü‚å

P (x) = f (x) Q (x) + r (x) 8G8µEMTÝ4Õ¤r (x) = 0 2àM«r (x) åH}Q (x) åH}[JŠCÔ
¤[LPT>4±Ô¤Ý
P (x) r (x)
8GZP = f (x) +
Q (x) Q (x)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 88
ŠxE¯²2@IåHT©>ãĕĞıĦĬīĞĩČīĢĮIJĞĩĦıĦĢİ

x+ 1
8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> <3 .
x+ 3
•ß¶

x+ 1 -
4±HÔ>¯Ý:Ô>‰Ô> 310
x+ 3
x + 1 - 3 (x + 3)
< 0
x+ 3
- 2x - 8
< 0
x+ 3
x+ 4
> 0
x+ 3
x + 4, x + 3 3xJ4KÙ©ZIƒ[>JT>ZPT2àM«4KÙ©ZI¤[LJT>ZPT4±Ô¤Ý
8GZPx + 3Iä²Ý x + 4 3xJ[P>ˆå¤†š©>[NÔŽâÔ>ÙCPT²>TDMTÝ

x+ 4
x x+3 x+4
x+ 3
x<–4 – – +
–4<x<–3 – + –
x>–3 + + +
x=–4 – 0 0
8GZP•ß¶Ô>DÝ(- 3, - 4) , (- 3, 3) 3¤Ý

¤†Ü® 8ÙZ>TØ}å4[CYPˆ>ˆà>TK~>ˆå¤†>[NÔ¤†Ü‚Ø©Ý
4áP[>ŠxE¯²2@IåHT©>´Ô¤Ú•ß¶>TDMTÝ

H„äz
x3 (x - 1)
 1 > 0 8àxå2[GÚ«IÜ®>[N°Ý>TÙ>
(x - 2)
2x - 3
 2 < 0 8åL2@IåHTØ[C€[L¶Y@Þ°Ýxå2[GÚ«IÜ®>[N°Ý
(x 2) (x - 4)
-
>TÙ>
2
x -4
 3 •ß¶>TÙ> #0
x2 - 2x - 15

H¤‚åGÕ>ãēĞįıĦĞĩĉįĞĠıĦĬīİ
f (x)
8åL ŠxE¯² Z>T[P„à f (x) å H} g (x) å H}[J ŠC ¤[LPT> 4±Ü‚å
g (x)
2« ;± E¤ ‚åGIT¤Ý 4Õ¤ YIÞ Áé{JÕ>ã 4àMTIà g (x) : ;±H} Iä²Ý 4±H}
f (x)
>TK~>NT>2[I°ÝH}>TK~ÜH©ÚE4J³Ý8GZP :8ˆJ6²Ü®>[NÔY>TÙ©
g (x)
ITä†8µEMTÝ2ETP«6²Ü®>ˆå·©EMT>‚åP±IT²8µEMTÝ

89 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 A1 A2 Ak
(i) g (x) -: x - a P¤Ô¤Ý8à + + g +
(x - a) (x - a) 2 (x - a)
k

(ii) 4Õ¤x + ax + b Ô¤YIÞÁé{JÕ>ã4àMTI³ÝIä²Ý g (x) 3G«(x2 + ax + b)

2

3àP¤H©IT„å
(B1 x + C1) (B2 x + C2) (Bk x + Ck)
  2 + 2 2 + g+ 8G 8µEMTÝ 4E[GÜ H¤
(x + ax + b) (x + ax + b) (x2 + ax + b) k
‚åGÕ>ˆå·©EMT>ITäLÜHØCZ>T[P8åL[OÔ>ÜH©xL«

¤†Ü® Y>T©Ô>ÜHØC ŠxE¯² @T߮Ԥ 2ÜH} ITäLÜHØC Z>T[P ;±[IÚEå[I

PTÞÛE«4ÛE¯[LYET[>¬Ù>~EÚà•ß¶YP¤PT>ÜHJåH©xL«zM
8©Ú«Ô>TØ©>[N4ÜYHTµ«FTÝŠPTÔ>MTÝ

x
8©Ú«Ô>TØ© H¤‚åGÕ>NT>Ü‚…Ô>¶Ý 
(x + 3) (x - 4)

•ß¶
x A + B
= 8å>
(x + 3) (x - 4) x+ 3 x- 4
4Õ¤AIä²ÝBIT†‡>ã
x A (x - 4) + B (x + 3)
8GZP =
(x + 3) (x - 4) (x + 3) (x - 4)
& x = A (x - 4) + B (x + 3)
4
x = 4 8à B =
7
3
x = - 3 8à A =
7
x 3 + 4
8GZP =
(x + 3) (x - 4) 7 (x + 3) 7 (x - 4)
¤†Ü® H¤„å Áé{JÕ>ã YPáZPLT>¶Ý R à 6ãNET>ZPT
2[I°ÝZHT«ZIä>ÙCP‰¯[LHJåH©ÚEÜH©xL«

2x
8©Ú«Ô>TØ© H¤‚åGÕ>NT>Ü‚…Ô>¶Ý 2 .
(x + 1) (x - 1)

•ß¶
4àH¤„à6ãN;±>TK~(x2 + 1) Ô¤YIÞYJÙÁé{JÝ4à[M
2x A + Bx + C
= 4Õ¤ A, B, C IT†‡>ã
2
(x + 1) (x - 1) (x - 1) x2 + 1
2x = A (x2 + 1) + (Bx + C) (x - 1) 8GÔx[CÔ¤Ý
x = 1 8­ÝZHT«A = 1,
x = 0 8­ÝZHT« A - C = 0 8GZP A = C = 1
x = - 1 8­ÝZHT« 2A - 2 (C - B) = - 2 & B = - 1
2x 1 -
= + 12 x
2
(x + 1) (x - 1) (x - 1) x +1
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 90
 H¤„à;å²Ô¤ZIäHØCYH±Ô>àH}Y>TÙCYIÞÁé{JÕ>ã6ãN€[M[I[J
FTÝ4ÜYHTµ«>TÙZHTÝ

x+ 1
8©Ú«Ô>TØ© H¤‚åGÕ>NT>Ü‚…Ô>¶Ý 2
x (x - 1)

•ß¶
x+ 1 A+ B + C
= 8å>
2
x (x - 1) x x2 x- 1

8GZP x+ 1 = Ax (x - 1) + B (x - 1) + Cx2

x = 0 8­ÝZHT« B = - 1, x = 1 8­ÝZHT« C = 2

x = - 1 8­ÝZHT« 2A - 2B + C = 0 & A = - 2
x+ 1 -2
- 12 + 2
8GZP =
2
x (x - 1) x x x- 1

H„äz

ŽâÔ>TªÝŠxE¯²Z>T[P>[NÜH¤‚åGÕ>NT>Ü‚…ÚYEµ«>

1 3x + 1
1. 2.
2
x -a
2 (x - 2) (x + 1)

x x
3. 2 4. 3
(x + 1) (x - 1) (x + 2) (x - 1)
2
1 (x - 1)
5. 4 6. 3
x -1 x +x

2 3
x + x+ 1 x + 2x + 1
7. 2 8. 2
x - 5x + 6 x + 5x + 6
2
x + 12 6x - x + 1
9. 2 10. 3 2
(x + 1) (x - 2) x + x + x+ 1
2
2x + 5x - 11 7+ x
11. 2 12.
x + 2x - 3 (1 + x) (1 + x2)

 ;±H}2@IåHT©>ˆåP[KHCÕ>ãĊįĞĭĥĦĠĞĩĕĢĭįĢİĢīıĞıĦĬīĬģďĦīĢĞįČīĢĮIJĞĩĦıĦĢİ

ax + by = c 8åL ;± ZFßÔZ>T© >TߓzJå ENÚ[E 4KÙCT>Ü ‚…ÔxL« ;áYPT±

H¤°Ý ;± 2[KÚENIT¤Ý  x = c 8åL €[MÔ¤Ú«ÔZ>T© 4C« Iä²Ý PM«
2[KÚENÕ>NT>¶Ý y = k  8åL x[CIØCÔ Z>T© ZIà Iä²Ý Žâ 2[KÚENÕ>NT>¶Ý
‚…ÔxL«

91 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 ax + by = c 4å ™« 2[IJTE ;± ®ãˆ 2ÔZ>T© ‚…Ô¤Ý 2[KÚENÕ>ˆà 9ZE­Ý
;å†àIØ©Ý2[IÛ« ax + by < c Iä²Ý ax + by > c 3xJ2@IåHT©>ˆà;å[LIØ©Ý
€[L¶Y@ÞxL«
ax + by < c 8åL2@IåHT©¤†Ô¤Ý2[KÚENÚ[EÔ>TD9ZE­Ý;±®ãˆP-:2à
‚K„CZPÙ©Ý2@IåHT©€[L¶YHäLTàP8åL®ãˆ2ÛE2[KÚENÚà2[IÛ«ãN«
8GMTÝ€[L¶Y@ÞJŠà[M8à2Ü®ãˆEKÜHØC2@IåHT©¤†Ô>TEIäYLT±ENÚà
2[IÛ«ãN«8GMTÝc ! 0 8àp-:3Ü®ãˆJT>8©Ú«ÔY>TãP«ƒ>8ˆ«

8©Ú«Ô>TØ© x $ 2 8åL2@IåHT©¤†Ô¤ÝH¤[J€O‡Ø©Ô>TØ©>
•ß¶ y
4
x = 2  8åL @IåHTØ}[GÔ >±Úà
Y>Tã> 4« y  2Öz‡±Û«  2M¤>ã 3

¾KÚ³ãN  y 2Özä¤ 4[DJTG

Z>T© 3¤Ý 4ÔZ>T© >TߓzJå ENÚ[E 2

4KÙ© HT>Õ>NT>Ü ‚…ÔxåL« (0, 0)

1
: 2@IåHTØ}à ‚K„C 0 $ 2  8GÔ

x≥2
x[CÔxL« 4« 6Ù[IJàM 8GZP
–1 0 1 2 3 4 5 x
3Ü®ãˆ[JEåG>ÚZEY>TãNTEHT>Ý
x $ 2  8åL 2@IåHTØ}[GÔ ¤†Ô¤Ý –1

HCÚà €O‡ØC H¤ZJ 2@IåHTØ}å

•ßPT¤Ýx $ 2 8åHETàx = 28åLZ>TØ}å –2

™«ãN®ãˆ>´Ý2Eå•ßPT¤Ý
–3

8©Ú«Ô>TØ© x + 2y > 3 8åL2@IåHT©¤†Ô¤ÝH¤[J€O‡Ø©Ô>TØ©>

y
€ÄHDÝ 4

x + 2y = 3 8åLZ>T©>TߓzJåENÚ[E
3
4KÙ©H¤>NT>Ü‚…ÔxL«
x + 2y > 3  ¤†Ô¤Ý H¤[JÔ >TD ;± 2

H¤„à6ãN9ZE­Ý;±®ãˆ[JÜ‚K„C x+
1 2y 
3
ZPÙ©Ý 2@IåHTØ}à (0, 0)-: ‚K„CÔ
x[CÜH« 0 > 3  3¤Ý 4« 6Ù[IJàM
–1 0 1 2 3 4 5 x
8GZP 3[JÚ EåG>ÚZE YHä†KTE
€O‡ØCH¤ZJY>T©Ô>ÜHØC2@IåHTØ[CÔ –1

¤†Ô¤ÝH¤JT¤Ý
–2

–3

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 92
8©Ú«Ô>TØ© x + y $ 3, 2x - y # 5  Iä²Ý - x + 2y # 3  3xJ 2@IåHT©>ˆå
YET¤Ü‚ä¤P[KHCÜH¤JT>ڕ߶>TÙ>

•ß¶
Z>TØ}噫ãN4±®ãˆ>ãYE…°ITGTà y

2ÔZ>TØ[CP[KJ4J³Ý 4

x + y = 3  å  ™ «  ( 3 , 0 )  I ä ² Ý  ( 0 , 3 ) 3
3
y
3xJ ®ãˆ>ã 2[I°Ý 8åH[E 8ˆà –x
+2
2
>ÙC†JMTÝ

5
–y
2x
1
x + y = 3, 2x - y = 5  Iä²Ý - x + 2y = 3 

x+
y
3
3xJÂå²Z>T©>[N°ÝP[K>
–1 0 1 2 3 4 5 x

4ÜZHT« (0, 0) ®ãˆ x + y $ 3 : €[L¶ –1

Y@ÞJT«  (0, 0): EåG>ÚZE YH䆱Ô>TE

x + y = 3 H¤ZJx + y $ 3 4å•ß¶>DIT¤Ý –2

4ZEZHTå²2x - y # 5 :3ܮ㈀[L¶ –3

Y@Þ« 3[JÔ Y>TÙC H¤ZJ 2x - y # 5 

4å•ß¶Ô>DIT¤Ý

ZI³Ý - x + 2y # 3 : 3ܮ㈠€[L¶ Y@ÞPETà 3[JÔ Y>TÙC H¤ZJ

- x + 2y # 3 4å•ß¶Ô>DIT¤Ý

Âå² H¤>´Ô¤Ý YHT«PTG H¤ZJ Y>T©Ô>ÜHØC ;±H} 2@IåHT©>ˆå

YET¤Ü‚ä¤Ú•ß¶Ô>DIT¤Ý

H„äz

ŽZOY>T©Ô>ÜHØC2@IåHT©>㤆ԤÝH¤[JÔ>TÙ>
1. x # 3y, x $ y.
2. y $ 2x, - 2 x + 3y # 6 .

3. 3x + 5y $ 45, x $ 0, y $ 0 .
4. 2x + 3y # 35, y $ 2, x $ 5 .
5. 2x + 3y # 6, x + 4y # 4, x $ 0, y $ 0.
6. x - 2y $ 0, 2x - y # - 2, x $ 0, y $ 0.
7. 2x + y $ 8, x + 2y $ 8, x + y # 6.

93 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
2©Ô¤>´ÝH}ÂMÕ>´ÝĈĵĭĬīĢīıİĞīġĕĞġĦĠĞĩİ

¯E‡à2©Ô¤>[NÜHä†>TÙZHTÝ

2©Ô¤>ãĈĵĭĬīĢīıİ

n ! N, a ! R 8­ÝZHT«a n = a $ aga n¯[L>ã3¤Ým;±¤[L¯µ8ÙIä²Ý

1
YIÞYJÙa ! 0 8àa m = -m .
a
a = 1- 1 = 0 =
8ÛEYPT±a ! 0 Ô¤ a a 1 3¤Ý
a
ŽâÔ>TªÝHÙ®>[N8ˆà2†JMTÝ

2©Ô¤>ˆåHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģĈĵĭĬīĢīıİ
m n m +n
i. m, n ! Z ZI³Ý a ! 0 8à a a = a
m
a = m- n
ii. m, n ! Z ZI³Ýa ! 0 8à a
an
H}ÂMÕ>ã(Radicals)

Z>ãŠ

a ! 0 8àr ! Q Ô¤a r :P[KJ²Ô>4J³IT"

1
r= , n ! N 8åLP[>[JÔ>TÙZHTÝ
n
y = a1/n 8å²4±Ô¤IT²;±YIÞYJÙ y ! R 8G4±ÛETà y n = a 8GÔx[CÔ¤Ý

4ÜHÙ® y = x n åZFßIT²@Tß®>TDÜHJåH©xL«4å­ÝYEˆ¶YHLÔŽâÔ>ÙC
@Tß®>ˆåP[KHCÕ>[NÔ>TÙZHTÝ
+1
(i) f (x) = x2n, n ! N (ii) g (x) = x2n , n!N
f(x) = x6
y f(x) = x3
y
f(x) = x2
4
f(x) = x6 2

3
g(x) = x4 1
2
2
h(x) = x
1 –2 –1 –1 –2 x

3 x
–1
–3 –2 –1 0 1 2
–1 –2

+
ZIZM6ãNHCÕ>ˆ‡±Û«g : R " R g (x) = x2n 1 Iä²Ýn ! N 3G«;å²ÔY>Tå²
Iä²ÝZIäZ>TßÚEà@Tß®3¤Ý8GZP R ‡±Û« R Ô¤ZFßIT²@Tß®6Ù©3GTà
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 94
f : R " [0, 3), f (x) = x2n, n ! N   ;± ZIäZ>TßÚEà @TßHT¤Ý 3GTà ;å²ÔY>TåLTG
@TßHT>T«4±ÛEZHT³Ý@TßH>Ú[E [0, 3) 8GÔ>Ø©ÜH©ÚEÜH©ÝZHT«f3G«4±®LÖ
@Tß®3¤Ý4«;±YIÞYJÙ~ånH}ÂMÕ>ã>TDÜHJåH©xL«4Eä¤4±€[M>ã
6ãNG
€[Mn ;±4KØ[CÜH[C8Ù8å>
a < 0 8ày n = a 8åH«2ßÚEIäLET¤Ý8GZPa < 0 8ày-åIÜ®8«¶Ý4à[M
a > 08å> x n = a å•ß¶y8àoy8åH«Ý x n = a å•ß¶3¤Ý
€[Mn;±;ä[LÜH[C8Ù8å>
4ۀ[M€[M:ÜZHTà4à[M
n
y ! R Ô¤ y = x 8冱ԤIT²;±[IÚEå[I°[CJ x ! R 4±Ô¤Ý
ZIZM6ãN€[M>ˆå2}ÜH[C„àH}ÂMÕ>[NŽâÔ>ÙCPT²P[KJ²Ô>MTÝ

P[KJ[L
n
(i) n ! N , n<ß4KØ[CÜH[C8ÙIä²Ýb > 0 Ô¤a = b 8冱ԤIT²
;±[IÚEå[I°[CJa > 0 8G4±Ô¤Ý
(ii) n ! N , n <ß;ä[LÜH[C8ÙIä²Ý b ! R Ô¤ a n = b 8冱ԤIT²
;±[IÚEå[I°[CJa ! R 8G4±Ô¤Ý
4±P[>>ˆ³Ýa:bånH}ÂMÝ8G2[OÔ>MTÝZI³Ý4E[Gb1/n 2àM«
n b 8GÔ¤†Ô>MTÝ

¤†Ü® (i) n = 2 8ànH}ÂMÝPßÔ>ÂMÝ8GÜH©Ý n = 3 8à2«

¯ÜH}ÂMIT¤Ý
 (ii) x2 = a2 8åL @IåHTØ}ä¤ x = a  Iä²Ý x = - a  3xJ 4KÙ©
•ß¶>ã6ãNG3GTà a2 = a 3¤Ý
 (iii) ;áYPT± E 6²Ü®>´Ý P[KJ²Ô>ÜHØ}±Ü‚å ZIZM
Y>T©Ô>ÜHØC2©Ô¤>ˆåHÙ®>ãH}ÂMÕ>´Ô¤ÝYHT±Û«Ý
 (iv) ZI³Ýn ! N Iä²Ýa ! 0 8à
^ a nh1/n = a , 8à n
)
;±4KØ[CÜH[C8Ù
 
a 8à n ;±;ä[LÜH[C8Ù

8©Ú«Ô>TØCT>
4
(- 2) 4 = 161/4 = 2, 3431/3 = 7 Iä²Ý(- 1000)1/3 = - 10
m
8ÛEYPT±YIÞYJÙ r = , m ! Z, n ! N ZI³Ý(m, n) å™YHTP Iä²Ýa > 0 .
n
8à a r = a m/n = (a1/n) m 8GP[KJ²Ô>MTÝ

8©Ú«Ô>TØCT>493/2 = ^491/2 h = 73 = 3433GTà(- 49) 3/2 Ô¤YIÞYJÙ>ã2[I܂à

3

2ßÚEIäL«9YGà x2 = (- 49) 3 :€[L¶Y@Þ°ÝYIÞYJÙ4à[M

95 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 1/4
1/2 3 1/2 - x
x, y $ 0 8à(x y ) = / 3¤Ý
y3 2
ZI³Ý x2 - 10x + 25 = 2
(x - 5) = x - 5 8åH[EÔ>PÔ>

H}Ô¤†@Tß®>ã2àM«2©Ô¤Ö@Tß®>ãĈĵĭĬīĢīıĦĞĩĉIJīĠıĦĬīİ

x ! R  Iä²Ý 8ÛEYPT± a > 0 Ô¤Ý a x : P[KJ²Ô>MTÝ a = 1 8à 1 x = 1 8G

P[KJ²Ô>MTÝ8GZPa x, x ! R Iä²Ý0 < a ! 1 8å­ÝZHT«a x :>±ÚàY>TãNMTÝ
1
4Õ¤ a x 8åH«2}ITGÝa6[CJH}Ô¤†Ö@TßHT¤Ý a < 0 Iä²Ý x = , m ! N ;±
m
4KØ[CÜH[C8àa x P[KJ²Ô>ÜHCŠà[M3[>JTàa > 0 8GÔ>Ø©ÜH©Ú«xZLTÝ
ZI³Ý x ! R Ô¤a x > 0 

H}Ô¤†Ö@T߂åHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģĈĵĭĬīĢīıĦĞĩĉIJīĠıĦĬī

2[GÚ« a, b > 0 Iä²Ýa ! 1 ! b Ô¤

x+ y
(i) a = a x a y 2[GÚ« x, y ! R
x
a x- y
(ii) y = a 2[GÚ« x, y ! R
a
(iii) ^ a xhy = a xy 2[GÚ« x, y ! R
x
(iv) (ab) = a x b x 2[GÚ« x, y ! R
(v) a x = 1 , x = 0

 f (x) = a x, x ! R, a = 2
4ÜYHTµ« f (x) = 2 x, x ! R  f ;± ;å²ÔY>TåLTG Iä²Ý ZIäZ>TßÚEà @Tß® 8G
€Ä‚ÜZHTÝ
u
2 -
9ZE­Ý u, v ! R Ô¤ f (u) = f (v) 8å>8GZP2u = 2v & v = 1 & 2u v = 1 .
2
8GZPu - v = 0 & u = v 3[>JTàf;±;å²ÔY>TåLTG@TßHT¤Ý
y y
3.5 3.5

3 3

2.5 2.5

2 2

1.5 1.5

1 1

0.5 0.5

–3 –2.5 –2 –1.5 –1 –0.5 0.5 1 1.5 2 x x

–2 –1.5 –1 –0.5 0.5 1 1.5 2 2.5 3

–0.5 –0.5

–1 –1

1
f (x) = 2 x f (x) =
2x
HCÝHCÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 96
 P[KHCÚ‡±Û«x2>…Ô¤ÝZHT« f (x) = 2 x åIÜ®Ý2>…ÔxL«8åH«YEˆ¶
ZI³Ýfå Ö@>Ý(0, 3) 3¤Ý4Õ¤20 = 1 8G4±ÜHETà2[GÚ« x > 0 Ô¤Ý2 x > 1 
8GÔx[CÔxL«ZI³Ý2[GÚ« x < 0 Ô¤Ý2 x < 1 8GÔx[CÔxL« f : R " (0, 3) ;±
ZIäZ>TßÚEà@Tß®8GÔ>PÔ>

8GÔY>Tã> g (x) = ` j = x , x ! R 8å>

1 1 x 1
a =
2 2 2
P[KHCÚ‡±Û« x 2>…Ô¤ÝZHT« g (x) = ` j å IÜ® ¤[LxL« 8åH« YEˆ¶
1 x
2
Iä²Ý g (R) = (0, 3) ZI³Ý g (0) = 1 2[GÚ«x < 0 Ô¤ g (x) > 1 Iä²Ý2[GÚ«x > 0 Ô¤
g (x) < 1 8GÔx[CÔ¤Ý
¤†Ü®[K
ZIZM6ãN8©Ú«Ô>TØ©>ˆà6ãN>±Ú«Ô>ˆåH}8ÛEYPT±2}ITGÝ 0 < a ! 1 
Y>TÙCH}Ô¤†Ö@Tß®>ã f (x) = a x ;å²ÔY>Tå²Iä²ÝZIäZ>TßÚEà@TßHT>4±Ô¤Ý
2Eå@TßH>ÝR Iä²Ý«[D@TßH>Ý(0, 3) 3¤Ý

;±zLÜ®H}Ô¤†Ö@Tß®ĄİĭĢĠĦĞĩĢĵĭĬīĢīıĦĞĩģIJīĠıĦĬī

2[GÚ« H}Ô¤†Ö @Tß®>[NŠC f (x) = e x, x ! R  8åL @Tß® ¯ÔxJITGET>Ô

>±EÜH©xL« 9YGà 4« >~EŠJà 2†ŠJà Iä²Ý YHT±ˆJà 3xJPä†à
HJåH©xåL« e 8åH« 8åG" ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN ·Ø© PØ}Ô >DÔ¤ IT†‡ e-å
IÜ[HÚE±xL«

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ©

·Ø©PØ}P2@à n8åH«;±P±CÚàPØ}>DÔx©Ý8Ù~Ô[>

Iä²Ý t 8åH« P±CÕ>ˆå 8Ù~Ô[> 8GZP A = P`1 + j  4« t P±CÕ>ˆà

r nt
n
x[CÔ¤ÝYITÚEÚYET[>>TªÝ¹ÚKÝn = 4 8à2«>TàP±CÔ·Ø©PØ}JT¤Ý
2ETP« 3 ITEÚäY>T±¯[L PØ} >DÔxØ© 2@³Cå Z@ßÚ«Ô Y>TãNÜH©xL«
n = 12 8à2«ITEÔ·Ø©PØ}JT¤Ýn = 3658à2«GÔ·Ø©PØ}JT¤Ýn = 365;±
I~ZFKÝIä²Ý;±€ƒCÝ·Ø©PØ}>DÔxC4J³ÝpIä²ÝrITLTIà4±Û«·Ø©
PØ}>DÔx©Ý8Ù~Ô[>2>…ÚETàx[CÔ¤ÝYITÚEÚYET[>2>…Ô¤Ý8åH[E

FTÝ2†ZPTݯEàP[>JT>P = 1r = 1Iä²Ýt = 1>±«ZPTÝAn = `1 + j 8å>8GZP

1 n
n
n 2>ITG 8ÙDT> 4±Ô¤ÝZHT« 8áPN¶ YH…J« 8åH[E FTÝ 6DKZPÙ©Ý
8GZPn = 10, 100, 10000, 100000, 100000000 8åLYPáZP²IÜ®>´Ô¤A4åIÜ[H
2ØCP[D„à>TDMTÝ

n 10 100 10000 100000 100000000

An 2.593742460 2.704813829 2.718145927 2.718268237 2.718281815

97 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 nåIÜ®2>…Ú«ÔY>TÙZCZHT¤ÝZHT«
An åIܮԤ2±xà2[IxL«
An 4åIÜ®e8åLŠxE¯LTYIÞYJÙDTG2.718281815-:YF±Õ¤xL«8GZP
·Ø©PØ}„å¹ÚKÝ A = Pe rt 8GÔY>TãNMTÝ
4Õ¤ PØ} ŠxEÝ r 2@à P ZI³Ý <ß 3Ù}ä¤ t ¯[L PØ} >DÔxCÜH©xL« 4«
YETCß·Ø©PØ}8GÜH©Ý

-
8©Ú«Ô>TØ© (i)¦±Ô¤>(x1/2 y 3)1/2, x, y $ 0 (ii)¦±Ô¤> x2 - 10x + 25

•ß¶
1/4
1/2 - 3 1/2 x
(i) x, y $ 0 8GZP (x y ) = 3/2
y
2 2
(ii) x - 10x + 25 = (x - 5) = x - 5

¤†Ü®(i) (x1/4) 4 = x 3GTà(y4)1/4 = y 

x;±ƒ[>8Ù8àx1/4 P[KJ²Ô>ÜH©xL«3GTày < 0 8­Ý
4 1/4
(y ) P[KJ²Ô>ÜH©xL«;±ƒ[>8ÙIä²Ý2Eå3Ý2©Ô¤
4
y 8GZP2« y 8G4±ÚEàZPÙ©Ý
 (ii) (x8 $ y4)1/4 = x2 y
 (iii) u, v, b 3xJ[P ŠxE¯² 8Ù>ã 8å> b ;± ƒ[> 8Ù 8å>
2[PŠxE¯²8Ù>ˆåPßÔ>Õ>ã2àM8å>8GZPu + v b ,
u - v b 3xJ[P;å²ÔY>T岫[D8Ù (conjugates) 8GÜH©Ý
2 2
(u + v b ) (u - v b ) = u - bv 8åH« ;± ŠxE¯² 8ÙDT¤Ý
;± Z>T[P„å H¤„à u + v b  8冱܂å 2Eå H¤ Iä²Ý
YET¤[J 2Eå «[D 8Ù u - v b  3à YH±Ô>Ü H¤„à
ŠxE¯²8Ùx[CÔ¤Ý
 (iv) (u a - v b ) (u a + v b ) = u2 a - v2 b :ÜHJåH©Ú u a + v b 
H¤„à4±Ô¤ÝYHTµ«8ˆJZ>T[Px[CÔ¤Ý

5
^ 6 + 2h
8©Ú«Ô>TØ© H¤[JŠxE¯²8ÙDTÔ¤>

•ß¶
H¤Iä²ÝYET¤[J( 6 - 2 ) 3àYH±Ô>
5 5 ( 6 - 2) ( 30 - 10 )
=
^ 6 + 2h
=
( 6 + 2) ( 6 - 2) 4

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 98
8©Ú«Ô>TØ© 7 - 4 3 åPßÔ>ÂMÝ>TÙ>
•ß¶

7- 4 3 = a + b 3 8å>
4Õ¤a, b3xJ[PŠxE¯²8Ù>ã
4±®L¯ÝPßÔ>ÜH©ÚE

7- 4 3 = a2 + 3b2 + 2ab 3 8GÔx[CÔ¤Ý

2 2
8GZP a + 3b = 7 Iä²Ý 2ab = - 4
-2
8GZP a =
b
-2 2
2
a + 3b
2
= 7-‡±Û«` j + 3b2 = 7 8GÔ
b
x[CÔxL«
4 + 2
& 2 3b = 7 2àM« 3b4 - 7b2 + 4 = 0
b
(7 ! 49 - 48 )
b2 Ô¤•ß¶>TD b2 = 8GÔx[CÔxL«
6
4
& b2 = 1 2àM« b2 =
3
2
3[>JTà b = !1 2àM« b = !
3
b;±ŠxE¯²8Ù8åHETàb = ! 1 .

8GZPb:ÔY>TÙ©x[CÔ¤ÝaåIÜ®>ã "2

7 - 4 3 > 0 8åHETà 7 - 4 3 = 2 - 3 8GÔx[CÔxL«

¤†Ü® u, v 3xJ ŠxE¯² 8Ù>[NÔ Y>TÙC u + v b å PßÔ>ÂMÚ[E x, y

3xJ ŠxE¯² 8Ù>[NÔ Y>TÙC x + y b  8åL P}Šà 8ÜYHTµ«Ý
8µE4JMT«8©Ú«Ô>TØCT>1 + 2 åPßÔ>ÂMÝ a, b 3xJŠxE¯²
8Ù>[NÔY>TÙCa + b 2 8åL2[I܂à8µE¯}JT«

H„äz
 1 ¦±Ô¤>
2 -3 -2
3 4 3
(i) (125) (ii) 16 (iii) (- 1000)
-2
1
(iv) ^3 h
-6 3 27 3
(v) -1
27 3

2 IÜ[HÔ>TÙ>`^(256)
- 1/2h- 1/4 j
3


99 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 - 1/2 2 9 -
 3 (x1/2 + x ) = 8à x > 1 oÔ¤(x1/2 - x 1/2) åIÜ[HÔ>TÙ>
2
2n 2 - n
3 9 3 = 27 2EåÂMÝnoåIÜ[HÔ>TÙ>
 4 ¦±Ô¤>
3 3n
32r
 5 >G2N¶Y>TÙCZ>TNP}¶[CJ–ßÚZEÔ>ÚYETØ}„å3KÚ[EÔ>TÙ>
3
7+ 6
 6 ŠxE¯²8ÙDTÔ¤>
3- 2
1 - 1 + 1 - 1 + 1
 7 ¦±Ô¤>
3- 8 8- 7 7- 6 6- 5 5-2
2
x +1
 8 x = 2 + 3 8à 2 åIÜ[HÔ>TÙ>
x -2

ICÔ[>ďĬĤĞįĦıĥĪ

2}ITGÝ0 < a ! 1 Ô¤@TßH>ÝR Iä²Ý Ö@>Ý(0, 3) 6[CJH}Ô¤†Ö@Tß® f (x) = a x 

8G P[KJ²Ô>ÜH©xL« 8åH[E 2†ZPTÝ f (x)  ;± 4±®LÖ @Tß® (bijection) 8åHETà
4Eä¤ZFßIT²6Ù©4EåZFßIT²@Tß®ICÔ[>Ö@Tß®(logarithmic function)8GÜH©Ý
2« log a ($) 8GÔ¤†Ô>ÜH©xL« f (x) 8åH«x‡±Û« y = a x P[K8à log a ($) 8åH«y
4‡±Û«xÔ>TG@TßHT¤Ý
2ETP«0 < a ! 1 8GZP y = a x Iä²Ýlog a y = x 3xJ[P@ITGITG[PJT¤Ý
8©Ú«Ô>TØCT> 34 = 81 : log3 (81) = 4  8G 8µEMTÝ a Iä²Ý y Y>T©Ô>ÜHØ}±Ü‚å
ax = y-: €[L¶ Y@Þ°Ý aå 8ÛE 2©Ô¤ xÔ¤ y IÜ® x[CÔ¤Ý 8åH[E ICÔ[>Ô
>ÙC†xL« s;± ¤†Ü‚ØC ¯E© ;± 8ßHTßÚE YET[>JT>Ü YH±¤PEä¤ 8áPN¶
3Ù©>ã 3¤Ý"t 8åH« ZHTåL F[C¯[L„à 6ãN >DÔ¤>[NÚ •ß¶ >TDÜ
HJåH©xL«ƒ>Öz†JIä²Ýƒ>ÜYH…J8Ù>[NÜYH±Ô¤PEä¤ÝICÔ[>ÜHJåH©xL«

¤†Ü®(i) 2[GÚ« x ! R Iä²Ýa x > 0Ô¤ÝH}Ô¤†Ö@Tß®axP[KJ[L

Y@ÞJÜHØ©ãNETà log a ($)  8åH« ƒ[> YIÞYJÙ>´Ô¤
IØ©ZIP[KJ²Ô>ÜH©Ý
 (ii) ZI³Ý8ÛEYPT±2}ITGÝaÔ¤Ý a0 = 1 8åHETà log a (1) = 0 
3¤Ý

ICÔ[>„åHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģďĬĤĞįĦıĥĪ

 (i) x ! (0, 3) Ô¤aloga x = x Iä²Ý log a (a y) = y 4Õ¤ y ! R 

(ii) x, y > 0 8à log a (xy) = log a x + log a y YH±Ô>àŠ

(iii) x, y > 0 8àlog a ` j = log a x - log a y P¤ÚEàŠ

x
y
(iv) x > 0 r ! R 8àlog a x r = r log a x 2©Ô¤Š
log a x
 (v) x > 0 Iä²Ý a, b2}ITGÕ>ã8àlog b x = 2}ITGIT䲊
log a b
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 100
 €ÄHDÝ
2}ITGÝ a 6[CJ H}Ô¤†Ö @Tß® Iä²Ý ICÔ[>Ö @Tß®>ã ;å²ÔY>Tå² ZFßIT²
8åHETà
(i) P[KJ[L„åH}6Ù[I
(ii) x, y > 0 Ô¤ log a x = u, log a y = v Iä²Ý log a (xy) = w 8å>
  H}Ô¤†Ö@Tß®>NT>8µE au = x, a y = y Iä²Ý a w = xy
w +v
a = xy = au av = au 8GZP w = u + v
8GZP log a (xy) = log a x + log a y 

x =
(iii) log a x = u, log a y = v Iä²Ýlog a w
y
x
a = x, a = y Iä²Ý a w =
u v
  8GZP
u
y
w x = a = u- v
8GZP a = a & w = u- v
y av
log a ` j = log a x - log a y
x
4áPTLT>
y

(iv) log a x = u 8å>

  8GZP au = x, x r = (au) r = a ru
3[>JTà log a x r = ru = r log a x

(v) log b x = v 8å>bv = x 3¤Ý

  4±®L¯Ý2}ITGÝa6[CJICÔ[>Ô8©Ô>log a bv = log a x
  2©Ô¤Š„åH} log a bv = v log a b
8GZP v log a b = log a x
log a x
8GZP log b x = , b >0
log a b

¤†Ü®[K
(i) a = 10 åICÔ[>Ö@Tß®log10 x 3¤Ý4«YHT«ICÔ[>(common logarithm)8GÜH©Ý

(ii) a = e ;±ŠxE¯LT8ÙZETKTJIT>2EåIÜ®8àlog e x 8åH«4Jä[>

ICÔ[>(natural logarithm)8GÜH©Ý4«ln x8GÔ¤†Ô>ÜH©xL«ZIZM¤†Ü‚ØC
ICÔ[>Ö@Tß®>ã2†ŠJ‡³ÝYHT†„J‡³Ý2>ÝHJåH©xL«4Jä[>ICÔ[>
4JàHT>4CÝYH²xL«loge x:log x8G¶Ý8µEMTÝ

(iii) a = 2 8à ICÔ[>Ö @Tß® log2 x  4KÙC}ITG ICÔ[>Ö @Tß® 8GÜH©Ý 4«
>~ÜYHT†2†ŠJ‡à4CÝYH²xL«

101 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 (iv)  log a 35 = log a (7 * 5) = log a 7 + log a 5

50
log a = log a 50 - log a 3
3

x
log a 22 = x log a 22

log10 50
log5 50 =
log10 5
(v) ICÔ[>Ö@Tß®Iä²Ý2©Ô¤Ö@Tß®>ˆåP[KHCÝŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãN«

y
8
y = 2x
7
6
5
4
y = log2 x
3
2
1

–2 –1 1 2 3 4 5 6 7 8 x
–1
–2
–3

HCÝ

8©Ú«Ô>TØ© Ô¤2}ITGÝ2 3 6[CJICÔ[>[JÔ>TÙ>

•ß¶

log2 3
1728 = x 8å>
‚å® (2 3 ) x = 1728 = 26 33 = 26 ( 3 ) 6
^2 3 h = ^2 3 h & x = 6 8GZP log2
x 6
8GZP 3
1728 = 6

8©Ú«Ô>TØ© Ô¤2}ITGÝa6[CJICÔ[>IÜ®8àa-åIÜ[HÔ
>TÙ>
•ß¶

log a 324 = 4 8GÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN«

a4 = 324 = 34 ( 2 ) 4
8GZP a = 3 2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 102
 75 - 5 32 =
8©Ú«Ô>TØ© log 2 log + log log 2 8G€²¶>
16 9 243
•ß¶
ICÔ[>„åHÙ®>[NÜHJåH©Ú
75 - 5 32
log 2 log + log = log 75 – log 16 – 2 log 5 + 2 log 9 + log 32 – log 243
16 9 243
P¤ÚEàŠ„åH}
= log 3 + log 25 – log 16 – log 25 + log 81
+ log 16 + log 2 – log 81 – log 3
= log 2

7
8©Ú«Ô>TØ© log2 x + log4 x + log16 x = 8àxåIÜ[HÔ>TÙ>
2
•ß¶
x > 0 8åH[EÔ>PGÚàY>Tã>
7 1 + 1 + 1 7
log2 x + log4 x + log16 x = ⇒ = 2}ITGIT䲊„åH}
2 log x 2 log x 4 log x 16 2
1 + 1 + 1 7 7 = 7
= , 4Õ¤ a = log x 2, 2ETP«
a 2a 4a 2 4a 2
1 1
a= Iä²Ý log x 2 = & x1/2 = 2 .
2 2
8GZP x = 22 = 4

=9
8©Ú«Ô>TØ© •ß¶>TÙ> xlog3 x

•ß¶
log3 x = y 8å>
2
x = 3 y Iä²Ý 3 y = 9
8GZP y2 = 2, y = 2, - 2
2 - 2
x = 3 , 3

8©Ú«Ô>TØ© log3 5 log25 27 åIÜ[HÔ>TÙ>

•ß¶

log3 5 log25 27 = log3 5 log25 33

= log3 5 # 3 log25 3 2©Ô¤Š„åH}

3 3 = 3
= 3 log25 5 = =
log5 25 2 log5 5 2

103 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
8©Ú«Ô>TØ© log10 2 = 0.30103 , log10 3 = 0.47712  ZETKTJ IÜ®>ã 8à
28 $ 312 à8ÚE[G4MÔ>Õ>ã6Ù©8åH[EÔ>TÙ>
•ß¶
N = 28 312 Ô¤n + 1 4MÔ>Õ>ã6Ù©8å>
1 # b < 0 8冱ԤIT² N :10 n # b 8åL2[I܂à8µEMTÝ
2}ITGICÔ[>[J4±®L¯Ý8©Ô>
log N = log (10 n b) = n log 10 + log b = n + log b 8GFIÔ¤Ôx[CÔxL«
 log N = log 28 312 = 8 log 2 + 12 log 3 = 8 × 0.30103 + 12 × 0.47712 = 8.13368
4áPTLT> n + log b = 8.13368 8GÔx[CÔxL«

1 # b < 10 8åHETà4MÔ>Õ>ˆå8Ù~Ô[>

H„äz

 1 b > 0 Iä²Ýb ! 1 8ày = b x :ICÔ[>2[I܂à8µ«>ZI³Ý4ÛEICÔ[>Ö

@T߂å@TßH>ÝIä²Ý Ö@>Ý3xJPä[L8µ«>

 2 IÜ®>TÙ>log9 27 - log27 9

 3 log8 x + log4 x + log2 x = 11 å•ß¶>TÙ>

 4 log4 28x = 2log2 8 å•ß¶>TÙ>

a+ b = 1
 5 a2 + b2 = 7ab 8à log (log a + log b) 8GÔ>TÙ>
3 2
2 2 2
a + b + c =
 6 log log log 0 8G€²¶>
bc ca ab
16 + 25 + 81 =
 7 log 2 + 16 log 12 log 7 log 1 8G€²¶>
15 24 80
1
 8 log a2 a log b2 b logc2 c = 8G€²¶>
8
n (n + 1)
 9 log a + log a2 + log a3 + g + log a n = log a 8G€²¶>
2
log x log y log z
 10 = = 8à xyz = 1 8GÔ>TÙ>
y- z z- x x- y

 11 log2 x - 3 log1/2 x = 6 å•ß¶>TÙ>

 12 log5 - x (x2 - 6x + 65) = 2 å•ß¶>TÙ>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 104
PTâÔ[>Ö¹O‡à4Jä>~EÚåHJåHT©>ã
ĄĭĭĩĦĠĞıĦĬīĬģĞĩĤĢğįĞĦīįĢĞĩĩĦģĢ

2åLTC PTâŠà 4Jä>~EÝ HM 4CÕ>ˆà HJåH©xåLG 2åLTC PTâŠà €

ØCƒC‡à4Jä>~EÝHJåH©xL«PÕx>ˆåPØ}ŠxEÚ[EÔ>DÔxC¶Ý>C­Ô>TG
±Ü‚ÖY@³ÚEÜH©ÝYET[>[JÔ>DÔxC¶Ý4Jä>~EÝHJåH©xL«HDPNßÖz[JÔ
>ÙC†J¶ÝHJåH©xL«;±P±[CJ6JKÝ6CàH±IåZHTåLPä[LÔ>Ø©ÜH©ÚEÚ
ZE[PJTG6D[PÚØCƒC4Jä>~EÝHJåH©xL«;±P±[CJPJ«Iä²Ý8[CÔ¤
9äH I±Û«>ˆå 2N[P ØCƒC I±Ú«Pß>ã 4Jä>~EÚ[EÜ HJåH©Ú«xåLGß
@T[M>ã HTMÕ>ã Iä²Ý ¤[>ÜHT[E>ã 2[IÜHEä¤Ü YHT†JTNß>´Ý >ØCCÕ>[N
P}P[IÜHEä¤Ô >ØCCÔ>[M YHT†JTNß>´Ý 4Jä>~EÚ[EÜ HJåH©Ú«xåLGß
4Jä>~EÚà ;áYPTå[L°Ý 2N¶>ZNT© ¤†Ô>ÜH©PETà 2[EÜ HJåH©Ú
P}P[IÔ>ÜH©Ý>ØC[IÜ®>ã@…JTGŠxEÚà4±Ô¤Ý4«>~Iä²ÝYET[MZHz
3xJPä†àHJåH©xåLGzM8©Ú«Ô>TØ©>[NÔ>TÙZHTÝIE­[CJ>T«>ˆå
;‡6D±ÝLå>DÔx©P«>}GITG;åLT>4±ÜHETà¯Eàƒà‡Jå;‡„å
2N¶>[NÔ>DÔxCICÔ[>ÜHJåH©xL«YET[MZHz[JÔ>Ù©‚}ÚE2YMÔ@TÙCß
xK>TÝYHà(Alexander Graham Bell)å€[GPT>Ô>T«Z>ؤÝL­Ô¤YCzYHà8åL
2M¤HJåH©ÚEÜH©xL«
4å[LJ6M>IÔ>ãYET[>[J2}ÜH[CJT>ÔY>TÙ©2EåYH±¤ÝŠxEÚ[G
H}Ô¤†Ö@T߮ԤÚYETCß®H©ÚÚZETKTJIT>Ô>TDMTÝ>…JÔ>Ô>TßHå8åLEIÝ
2©Ô¤Ö@Tß®¹ÚKÚåH}z[EP[CxL«

H„äz

@…JTG2àM«ƒ>¶Ý9ä®[CJŠ[C„[GÚZEßÛYE©Ô>¶Ý
  x + 2 # 9 8àx2[I°Ý4[CYPˆ
(1) (- 3, - 7) (2) [– 11, 7]
(3) (- 3, - 7) , [11, 3) (4) (– 11 , 7)
 x, y Iä²Ýb3xJ[PYIÞYJÙ>ãIä²Ý x < y, b > 0 8à
x y
 (1) xb < yb (2) xb > yb (3) xb # yb (4) $
b b
x- 2
  $ 0 8à x 2[I°Ý4[CYPˆ
x- 2
 (1) [2, 3) (2) (2, 3) (3) (- 3, 2) (4) (- 2, 3)
  5x - 1 < 24 Iä²Ý 5x + 1 >- 24 8åL2@IåHT©>ˆå•ß¶
 (1) (4, 5) (2) (– 5, – 4) (3) (– 5, 5) (4) (– 5, 4)
 x - 1 $ x - 3 8åL2@IåHTØ}å•ß¶Ô>DÝ
 (1) [0, 2] (2) [2, 3) (3) (0, 2) (4) (- 3, 2)

105 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
   log 2
512 åIÜ®
 (1) 16 (2) 18 (3) 9 (4) 12
1
  log3 åIÜ®
81
 (1) – 2 (2) – 8 (3) – 4 (4) – 9
  log x
0.25 = 4 8à xåIÜ®
 (1) 0.5 (2) 2.5 (3) 1.5 (4) 1.25
  log a b log b c log c a åIÜ®
 (1) 2 (2) 1 (3) 3 (4) 4
  åICÔ[>8à2Eå2}ITGÝ
 (1) 5 (2) 7 (3) 6 (4) 9
  2x2 + (a - 3) x + 3a - 5 = 0 8åL@IåHTØ}àÂMÕ>ˆå·©EàIä²ÝYH±Ô>à
HMå3xJ[P@IÝ8àa-åIÜ®
 (1) 1 (2) 2 (3) 0 (4) 4
  x2 - kx + 16 = 0 8åL@IåHTØ}åÂMÕ>ãaIä²Ýb3xJ[Pa2 + b2 = 32 -:
€[L¶Y@Þ°Ý8àkåIÜ®
 (1) 10 (2) – 8 (3) – 8, 8 (4) 6
  x2 + x - 1 = 1 å•ß¶>ˆå8Ù~Ô[>
 (1) 1 (2) 0 (3) 2 (4) 3
  3x2 - 5x - 7 = 0 åÂMÕ>´Ô¤8ÙDNŠà@IIT>¶Ý8ߤ†š©>[N°Ý
6[CJÂMÕ>[NÔY>TÙC@IåHT©
 (1) 3x2 - 5x - 7 = 0 (2) 3x2 + 5x - 7 = 0
(3) 3x2 - 5x + 7 = 0 (4) 3x2 + x - 7 = 0

  x2 + ax + c = 0 åÂMÕ>ãIä²Ý3¤ÝZI³Ýx2 + dx + b = 0 åÂMÕ>ã

8à x2 + ax + b = 0 åÂMÕ>ã
 (1) 1, 2 (2) – 1, 1 (3) 9, 1 (4) – 1, 2

  x2 - kx + c = 0 åYIÞÂMÕ>ã a, b 8à(a, 0) Iä²Ý(b, 0) Ô¤4[CÜHØC

¾KÝ
2 2 2
 (1) k - 4c (2) 4k - c (3) 4c - k (4) k - 8c

 
kx = 2 + 1 8àkåIÜ®
(x + 2) (x - 1) x+ 2 x- 1
 (1) 1 (2) 2 (3) 3 (4) 4

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 106
 1 - 2x = A + B
  8à A + B åIÜ®
3 + 2x - x 2 3- x x+ 1
-1 -2 1 2
 (1) (2) (3) (4)
2 3 2 3

 (x + 3) 4 + (x + 5) 4 = 16 åÂMÕ>ˆå8Ù~Ô[>
 (1) 4 (2) 2 (3) 3 (4) 0
  log3 11 log11 13 log13 15 log15 27 log27 81 åIÜ®
 (1) 1 (2) 2 (3) 3 (4) 4

HTCÚYET¤Ü®(Summary)

z r Iä²Ý p (p ;±H>T8Ù3xJ[PŠxE¯LT8Ù>ã

z  x - a = r , r $ 0 Iä²Ý x - a = ! r 

z  x - a # r , - r # x - a # r 2àM«a - r # x # a + r 

z  x - a 2 r ( x 1 a - r Iä²Ýx > a + r 2àM«x ! (- 3, a - r) , (a + r, 3)

z YHT«PT>2@IåHT©>ã;å²Ô¤ÝZIäHØC•ß¶>[N6[CJ«

z Eå[I>TØ} D = b2 - 4ac  3G« ax2 + bx + c = 0 å ÂMÕ>ˆå

Eå[I>[NÔ>TØ©xL«

z a 8åL YIÞYJÙ f (x)  8åL HೲܮÔ Z>T[P„å ;± Áé{JIT>

4±Ô>ZE[PJTG«ÝIä²ÝZHT«ITG«ITG€HÛE[G(x - a) 8åH«
HೲܮÔZ>T[P f (x) å>TK~JT>4±Ô>ZPÙ©Ý
f (x)
z f (x) å H}  g (x)å H}[J ŠCÔ ¤[L¶ 8à : 2Eå H¤
g (x)
‚åGÕ>ˆå·©EMT>8µE4J³Ý

z YHT«PT> H}Ô¤†Ö @Tß®>´Ý ICÔ[>Ö @Tß®>´Ý ;å²Ô¤ ;å²

ZFßIT²@Tß®>NT¤Ý

107 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 4[DJÖY@JàHT©o2

H}
ŽZOY>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý6K‡[JÚZE©YHT†„àEØCÖ¦Y@Þ>
2àM«Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý
H}
{ZJT‘ÜKTŠà“Hill and Flower Puzzle”8åL®ßH„äzÚETãZETå²Ý
®[KÜHä†
 2 6å­[CJ[>>ˆàzMÁÔ>ã6ãNG–Õ>ãI[M„à9†ŠØCTà[>„à6ãNÁÔ>ã
4±ICÕ>T¤Ý2ZE@IJÝZI‡±Û«ŽZOPÛET³ÝÁÔ>ã4±ICÕ>T¤Ý
 3 –  I[M 6Öz[J 2[C°Ý ;áYPT± ¯[L°Ý 2ÕZ> 6ãN >C¶ã z[MÔ¤ ¤†Ü‚ØC
8Ù~Ô[>„àÁÔ>[N[PÔ>ZPÙ©Ý
 4 Âå²I[M>ˆ³Ý9†2ÕZ>6ãN>C¶ãz[M>´Ô¤@I8Ù~Ô[>„MTGÁÔ>[N
[PÔ>ZPÙ©Ý4²JT>ÂåLTP«I[M6Öz[J2[C°ÝZHT«2ÕZ>6ãNz[MÔ¤
6å[>„à6ãN8àMTÜÁÔ>[N°ÝY>T©Ú±Ô>ZPÙ©Ý2ZET©8àMTÖz[M>´Ý
@IITGÁÔ>[N°ÝYH䆱Ô>ZPÙ©Ý
H}
6Õ>ã[>„à6ãNÁÔ>ˆå8Ù~Ô[>[JěIÜHT>€[GÚ«ÔY>TãN¶Ý>C¶ãz[MÔ¤
Y>T©Ô>ÜHØC ÁÔ>ˆå 8Ù~Ô[>[J Ĝ IÜHT> €[GÚ«Ô Y>TãN¶Ý 2ÛEÜ HÔ>Úà 6ãN
Fµ¶ÔZ>TØ[C F>ßÚE¶Ý ®±Ô>TG Š[C[JÔ >TD 7>Ú[E 2}ÜH[CJT>Ô Y>TãNTIà 9ZE­Ý
P‰¯[L[JÔ>ÙC†J¶Ý
H}
4ÜZHT« 4Jä>~EÚå HJåHTØ[C 2†Û« Y>Tã´Ý ZFKÝ 4Jä>~EÚ[EÜ HJåH©Ú«Ý
P‰¯[L[J ZJTzÔ> ZPÙ©Ý 2àM« sĖċĒĚ ĆĄďĆĘďĄėČĒđt YHØ}[JÖ Y@T©ÔxGTà 4Jä>~E
HJåHTØ©ŠPKÕ>ãZETå²Ý4Jä>~EÚå>DԎة¯[L;áYPT±€[M„³ÝZETå²Ý4ÜZHT«
@IåHTØ[C2†Û«Y>TÙ©2EåÂMÝ®[KÚ•ßÔ>¯}°Ý
¤†Ü®4EåŠ[C;±ŠxEIT¤Ý

H} H}

H} H}

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĎĪįĈijċİ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 108
 4[DJÖY@JàHT©o3

H}
ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý 6K‡[JÚ ZE©YHT†„à EØCÖ¦
Y@Þ> 2àM« Š[K¶Ô ¤†šØ[CÜ HJåH©Ú«> “HIGH
SCHOOL ALGEBRA”8­ÝĊĢĬĊĢğįĞH~Ü®ÚE>ÝZETå²Ý
2ÕZ> 4Jä>~EÝ YETCßHTG HàZP² H„äzÚETã>ã Y>T©Ô>ÜHØ}±ÜH[EÔ >TDMTÝ
2à 6GÔ¤Ú ZE[PJTG ;± H„äz[JÚ ZEßÛYE© 8©Ú«Ô>TØCT> sĔIJĞġįĞıĦĠ ĈĮIJĞıĦĬīt 8åL
H„äzÚET[N YE…¶ Y@Þ« 2[EÚ LÔ>¶Ý 2à a,b,c-Ô¤ –20-„‡±Û« 20-Ô¤ã 9ZE­Ý
IÜ®>[NÜYHØ}„àEØCÖ¦Y@Þ>4±H}Ö@IåHTØ[C¹ÚKÚ[EÜHJåH©Ú•ß¶>TÙ>
q"r4Ô¤†š©Š[CP[KJ²Ô>ÜHCŠà[M8åH[EÔ¤†Ô¤Ý
H}
4ÜYHTµ«Š[CÔ>TGYHØ}>[N;áYPTåLT>Y@T©ÔxŠ[C[JÖ@…HTßÔ>¶Ý4²JT>PMÜ
HÔ>Úà 6ãN sĖĥĬĴ ĊįĞĭĥt YHØ}[JÖ Y@T©ÔxGTà  @IåHTØ}ä>TG P[KHCÚ[E >TDMTÝ
Š[C[JP[KHCÚ«Cå;܂ةÜHTßÔ>¶ÝP[NP[Kĵo2Öz[GYPØ©Ý®ãˆZJŠ[CJT¤Ý

H}

H}

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıđĨěĔčĮ

109 2}ÜH[C4Jä>~EÝ
 2ÚJTJÝ
3 ¯ÔZ>TDŠJà

2ÙCYPˆ„à 2[MHT°Ý YHT±ã>ˆà 8å IxâÖz

>Ø©ÙCETà8å>Tà>ãÁƒ„à7åLÜHCŠà[M
ETàƒ

2†¯>ÝČīıįĬġIJĠıĦĬī

>~EÚå ¯Eå[I ‚…PTG ¯ÔZ>TDŠJà 8åH«

¯ÔZ>TDÚåHÔ>Õ>ãIä²ÝZ>TDÕ>´Ôx[CZJJTG
YETCß[HÜ Hä†JET¤Ý  ¯ÔZ>TDŠJà 8åH« xZKÔ>
YIT‰„à4±Û«YHLÜHØC«xZKÔ>YIT‰„à‘trigonon’8åH«
¯ÔZ>TDÚ[E°ÝIä²Ý‘metron’8åH«2N[P°Ý¤†ÔxL«
4[P4KÙ©Ý4[DÛ«‘Trigonometry’8G2[OÔ>ÜH©xL«
3>ZP ¯ÔZ>TDŠJà 8åH« ¯ÔZ>TDÕ>[N 2NÜH[E
H}ÜHET¤ÝxZKÔ>>~EŠJMTNß>ãYE…JTEYET[M¶>[N
2NÜHEä¤ ¯ÔZ>TDŠJ‡å ŠxEÕ>[NÜ HJåH©ÚGß
IäYLT±P[>„àx¯Ý3Ù©Ô¤¯å8xÜJß>ã
2YMÔ@TÛJTŠåETàƒ
‚Kƒ©>[N2[IÜHE䤯ÔZ>TDŠJ‡åÂM2[I܂[G
x‚
HJåH©ÚGß3…æCTß@æ(Aristracnus) (310- 250 BCE) 8åL
Š×BT¹…JåIä²Ý@ÛKåYET[M¶>[N2NÜHEä¤
¯ÔZ>TDŠJ[MHJåH©ÚGTß
¯Eå¯E‡à Áƒ„å ¦äLN[P 2NÜHEä¤ 2Ô>TM HJåHTØ}à 4±ÛE æCT}J 8åL
2N Ø©¯[L[J9KZCTæE€æ(Erasothenes (276-195 BCE))8åHPßHJåH©ÚGTß4P±Ô¤
¯åZHxZKÔ>PTJà2†BߍÜHTßÖ@æ(Hipparchus (190-120 BCE)) ¯ÔZ>TDŠJ‡å
YHT«PTGEÚ«PÕ>[N6±PTÔxGT߯ÔZ>TDŠJ[M6±PTÔxJPß8åLYH±[I
2P[K @TßÛEET¤Ý 4P±[CJ EÚ«PÕ>[NÜ HJåH©Ú 2YMÔ@TÛ…JTŠå ETMƒ
(Ptolemy of Alexandaria (CE 90 – 168)) 8åHPßPTJàETMƒZEäLÚ[E(Ptolemy theorem of
Astronomy) 6±PTÔxGTßHOÕ>TM4ÛJTŠà¯ÔZ>TDŠJआ܂CÚEÔ>PNßÖz[J
YH䆱ÛE«4ÛJ>~EŠJàIä²ÝPTJà2†Bß3…JHØCT(Aryabhata (CE 476 – 550))
8åHPß[@åY>T[@åIä²Ý2EåEåITLà@Tß®>[NP[KJ²Ú«2Eå¯}¶>[N
¯ÔZ>TDÚå HKÜHN¶ >TªÝ ¹ÚKÚ[E°Ý 6ãNCÔx  HT¦KÕ>NT> POÕxGTß
HOÕ>TM 4ÛJTŠå >~E ZI[E>ã ‚KÝI¤ÜET (Brahmagupta (598 CE)), HTæ>KT I
(Bhaskara -I (600 CE)) Iä²ÝHTæ>KTII (Bhaskara II (1114 CE))3xZJTß>ã¯ÔZ>TDŠJ‡å
PNßÖz„àYH±ÝHÕ>Tä†Gß
ATåYHßZGT‡(Johann Bernoulli (1667 – 1748)) Iä²ÝYMåSTß©3ÞMß(Leonhard Euler
(1707 – 1783) 2Pß>ˆå•ŠK6[OÜHTà¯ÔZ>TDŠJà>~EÚåEÜ‚…PT>PNßÖz
2[CÛE«¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>[N°Ý>MÜ®8Ù~å2©Ô¤P}PÚ[E°Ý4[DÔ¤Ý
2}ÜH[C¯}¶>[N3ÞMß8åHPß6±PTÔxGTßZAT@Ü1Á…Jß(Joseph fourier (1768 -1830))

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 110
2Pß>ã¯ÔZ>TDŠJàYETCßHä†JH}܂àYH±ÝHÕ>Tä†GTß4P±[CJ1Á…JßYETCß
>Ù©‚}Ü®¤†ÜHT>2߶H¤ÜHTÞ¶ƒåJàYHT†„Jà;‡„Jà;ˆ„Jà@ƒÔ[>
Y@Jà¯[L‚ÝHY@Jà¯[LH>¶4JÛKŠJà(Quantum Mechanics)3xJPä†àYH…«Ý
HJåH©xL«F G>TMÕ>ˆà¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>NTG«>~EŠJà@Tß®>ˆåZ>TD
2N¶@Tß®>NT>PNßÛ«P}ŠJàIä²Ý4Jä>~EÚåPT„MT>Ô>~EÚå2[GÚ«Ü
‚…¶>Ù©‚}Ü®>ˆ³ÝZIäY>TãNÜHØC«IxµÛ«Iä²Ý[>ZHz„à6ãNYHT«PTG
€[M2[IÜ®(GPS) ¯ÔZ>TDŠJà>DԎØ[C2}ÜH[CJT>ÔY>TÙC«6C‡à6ãN
>Ø}>[NÔ >ÙC†PEä¤ ZIÝH©ÚEÜHØC HCYI©Ô¤Ý I±Ú«PÔ >±Š>NTG CT Iä²Ý
MRI->ˆåY@Jà¯[L>ˆà[@åIä²ÝY>T[@å@Tß®>ãHJåH©ÚEÜH©xL«

>äL‡åZFTÔ>Õ>ãďĢĞįīĦīĤĬğħĢĠıĦijĢİ
4ÜHTCÜH¤€[L¶²ÝZHT«ITDPß>ã2†Û±Ô>ZPÙ}JHTCÔ>±Ú«>ã
z Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚå ŠxEÕ>ˆå PKÝ®>ã ¤²ÕZ>TDÕ>[N
EåG>ÚZE6ãNCÔxJ«
z 3[KJå 2N Ø[C 2†¯>ÜH©Ú«PEä>TG ZE[P Iä²Ý HT[>[J
;܂©ÝZHT«3[KJåFå[I>ã
z YIÞYJÙ>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[N P[KJ²Ô> <KM¤ PØCÚ[E
8áPT²HJåH©Ú«P«
z YPáZP²¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I>ã2Pä†äx[CZJ6ãNYETCß®>ã
Iä²Ý2Pä†åHJåHT©>ã
z ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ˆå¯Eå[IIä²ÝYHT«Ú•ß¶>ã
z ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>´Ô¤8áPT²•ß¶>TÙH«
z 2åLTC¹O‡à¯ÔZ>TDÚå[@åIä²ÝY>T[@åŠ>ˆåHJåHT©>ã
z [@å Iä²Ý Y>T[@å Š>[NÜ HJåH©Ú ;± Š…Z>TD ¯ÔZ>TDÚ[E
8áPT²•ß¶>TÙH«
z KTåæ¹ÚKÚåHJåHT©>ãIä²Ý¯ÔZ>TDÚåHKÜHN¶>TÙHEä¤
2Eå6JKÚ[EÔ>DÔxCTIà8áPT²>TÙH«
z ZFßITLà ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ã Iä²Ý 2E­[CJ @TßH>Õ>ã Iä²Ý
 Ö@>Õ>ã4±ÚE[M2†Eà

¯Û[EJ P¤Ü®>ˆà H}ÚE ¤²ÕZ>TD ¯ÔZ>TDŠJ‡å ŠxEÕ>ã Iä²Ý 2Eå

HÙ®>[NÚEäZHT«€[G¶·²ZPTÝ

2}ÜH[C¯}¶>ˆå™ãHTß[PĄįĢĠĞĩĩĬģąĞİĦĠĕĢİIJĩıİ

¯Û[EJ P¤Ü®>ˆà Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚ[EÜ HJåH©Ú ¯ÔZ>TDŠJ‡å

ŠxEÕ>[N°Ý Iä²Ý ¤²ÕZ>TD ¯ÔZ>TDŠJ‡å ¯äYLT±[I>[N°Ý H}ÚZETÝ
4± Z>Tã>´Ô¤ 4[CÜHØC YET[M¶ I[M„å 6JKÝ @ÛKå Iä²Ý ¹…Jå ZHTåL
ƒ>ÚYET[MŠà6ãN[P>ˆå¾K݃>Ü‚KÝITÙCITG>Ø}CÕ>ˆå6JKÝ2ZP>
ŠITGÕ>ˆå [@ZP>Ý 3xJPä[LÔ >DÔx©P« ŠÛ[EJT> 6ãN«  2«ZHTåL

111 ¯ÔZ>TDŠJà
6JKÕ>ã Iä²Ý ¾KÕ>[NÔ ¤²ÕZ>TD ¯ÔZ>TDŠJ‡å ŠxEÕ>[NÔ Y>TÙ©
>DÔx©P«3ßPƒ¤[JÔ>TØ©xL«9ZE­Ý;±YIÞYJÙ~䤯ÔZ>TDŠJà
@Tß[H P[KJ²Ú« 2E[G >~EÚå 2[GÚ«Ü HTC܂…¶>ˆ³Ý HJåH©Ú«P«
¤†ÜHT>¬Ù>~EÚàHJåH©Ú«P«FI«¤†ÔZ>TNT¤Ý¯EMTPET>ÔZ>TDÝIä²Ý
Z>TDÚåHT[>2NŠåP[KJ[L>[N€[G¶·²ZPTÝ

Z>TDÕ>ãĄīĤĩĢİ
OA, OB 3xJ4KÙ©>ß>ãO8åLYHT«PTG®ãˆ[JÔ B
Y>TÙ©HCÝà>TØ}JPT²Z>TDÝ‘AOB-:6±PTÔ¤Ý


க
YHT«PTG®ãˆO-[P6Öz8å²Ý4KÙ©>ß>ãZ>TDÚå

ப
னய
HÔ>Õ>ã8å²Ý2[OÔ>ÜH©xL«

mை
Z>TDÚå 3KÝHÜ HÔ>Ý OA 8G 2[OÔ>ÜH©xL« 3KÝH ேகாண

€[MOA-Š‡±Û«OBP[K;±>[K¦Oä†J‚åOB3G« O ஆரபப க A
உ c
Z>TDÚå¯[GJÜHÔ>Ý8å²2[OÔ>ÜH©xL« ஁୼ஂஜ 
4Cצ‰ ¦Oäz ;± ZFßI[L Z>TDÚ[E 6±PTÔ¤xL«
ZFßI[L 2[CJTNÝ Z>TDÚà ;± PMצ‰ ¦Oäz ;± 8ßI[L Z>TDÚ[E
6±PTÔ¤xL«8ßI[L2[CJTNÝZ>TDÚà

¤†Ü® 4Cצ‰JT> PMצ‰JT> OA-: 2Eå ™« ;å†[D°ÝH}

¯µ[IJT>Ö ¦äLÜH©P[E ;± ¯µ PØCÖ ¦ä² 2àM« ¦Oäz
8åxZLTÝ

Z>TD2N ©>ˆåHàZP²2[IÜ®>ãćĦģģĢįĢīıĖĶİıĢĪİĬģĪĢĞİIJįĢĪĢīıĬģĞīĤĩĢ
Z>TDÕ>[N2NŠ©PEä¤Âå²P[>JTG2[IÜ®>ã6ãNG2[PJTPG

 Ħ2²HTå2[IÜ®ĖĢĵĞĤĢİĦĪĞĩİĶİıĢĪ
 2²HTå 2[I܂å Z>TD 2N Ø© ¯[L YH…«Ý HJåH©ÚEÜH©xL«  4à
Y@ÕZ>TDÚ[E@IHT>Õ>NT>Ü‚…Ú«2[EÜHT[>(Degree)8å²Ý;±HT[>[J
@IHT>Õ>NT>Ü‚…Ú«2E[GÔ>[M>ã(Minutes)8å²Ý;±>[M[J@IHT>Õ>NT>Ü
‚…Ú«2E[GŠ>[M>ã(Seconds)8å²Ý2[OÔxZLTÝ;±HT[>;±>[MIä²Ý;±
Š>[M3xJ[P¯[LZJ1°, 1c, 1cc8GÔ¤†Ô>ÜH©xL«

 ĦĦ¿ä†å·²2[IÜ®ĆĢīıĢİĦĪĞĩİĶİıĢĪ
¿ä†å ·² 2[I܂à ;± Y@ÕZ>TDÚ[E  @IHT>Õ>NT>Ü ‚…Ú« 2E[GÚ EKÝ
(Grades) 8å²Ý;±EKÚ[E@IHT>Õ>NT>Ü‚…Ú«2E[GÔ>[M>ã(Minutes)8å²Ý
;±>[M[J@IHT>Õ>NT>Ü‚…Ú«2E[GŠ>[M>ã(Seconds)8å²Ý2[OÔxZLTÝ
4E[G1g8åL¤†š©;±EKÚ[EÔ¤†ÔxL«

 ĦĦĦPØC¯[L2[IÜ®ĆĦįĠIJĩĞįİĶİıĢĪ

PØC¯[L 2[I܂à 3[KJå (Radian) 2N © 2áPØCÚå Šà‡å –NÝ Iä²Ý
2Eå 3KÚ[EÔ Y>TÙ© P[KJ²Ô>ÜH©xL« PØC¯[L 2[IÜ® >~EÚå 2[GÚ«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 112
‚…¶>ˆ³Ý Iä²Ý 2†ŠJ‡³Ý YH…«Ý HJåH©xåLG  1c 8åL ¤†š© <ß 3[KJå
2N[P¤†ÔxL«

HT[>2N¶ćĢĤįĢĢĐĢĞİIJįĢ

Z>TDÕ>ˆå2N Ø©2M[>;±HT[>8å²Ý2E[GÔ¤†šØ}åÂMÝ°8å²Ý
¤†Ô>MTÝFTÝ;±¯µPØCÖ¦ä[L360@IHT>Õ>NT>Ü‚…Ú«;áYPT±H¤[J°Ý;±
HT[>8åxZLTÝ;±HT[>1°8åH«;±¯µÖ¦Oäz„à1° (1/360)3¤ÝZ>TDÚå
;±H¤[J2NŠCIä²ÝZ>TDÕ>ˆå2N ©>ˆå«à‡JÚä>T>>[M>ãIä²Ý
Š>[M>ã2†¯>ÜH©ÚEÜH©xåLG;±>[M(1c)8åH«;±HT[>„à(1/60) 3¤Ý;±
Š>[M(1cc)8åH«;±>[M„à(1/60)3¤Ý2àM«;±HT[>„à(1/3600) 3¤Ý
zLÜHT>Ü ®…Û« Y>TãPEä¤Ý Iä²Ý HJåHTØ}ä¤Ý ‚åP±Ý P[>„à Z@T}
Z>TDÕ>[NFTÝP[>ÜH©ÚEMTÝ
 (i) ;ZK 2N[P Y>TÙC 4± Z>TDÕ>ã ;ÚE Z>TDÕ>ã 8å² 2[OÔ>Ü
H©xåLG
 (ii) 4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ·©Eà 90°  8à 2[P €KÜ®ÔZ>TDÕ>ã 8å²
2[OÔ>ÜH©xåLG
 (iii) 4KÙ©Z>TDÕ>ˆå·©Eà180°8à2[Pƒ[>€KÜ®ÔZ>TDÕ>ã8å²
2[OÔ>ÜH©xåLG
 (iv) 0°-Šä¤Ý 360°-Šä¤Ý 4[CÜHØC 4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ·©Eà 360° 8à
2[P4[D„JZ>TDÕ>ã8å²2[OÔ>ÜH©xåLG

¤†Ü® (i)FTÝ8ÕY>àMTÝ;±HT[>[J;±I~ZFKݤ†Ô¤Ý8å²€[GÔxZLTZIT
2ÕY>àMTÝHT[>>[MIä²ÝŠ>[M8åL>±Ú«ZFK2N Ø©¯[LÔ¤Ö
@IITGET¤Ý
(ii) >PÔ>

59.0854° = 59° + 0.0854°

l
0.0854° = 0.0854° × 60
1c
= 5.124l
5.124l = 5l + 0.124l
60ll
0.124l = 0.124l # l = 7.44ll
1
8GZP 59.0854c = 59c5l 7.44ll
(iii) ZI³Ý 34c51l 35ll = 34.8597c
Iä²Ý90c - 36c18l 47ll = 53c41l 13ll

ØC€[M„à6ãNZ>TDÕ>ãĄīĤĩĢİĦīĖıĞīġĞįġēĬİĦıĦĬī

;±Z>TDÚå6ÖzJTG«O-Š³Ý2Eå3KÝHÜHÔ>݃[>x-2Ö@T>¶ÝY@JàHØCTà
Z>TDÝØC€[M„à4±ÜHET>Ô·LMTÝ

113 ¯ÔZ>TDŠJà
 ØC€[M„àZ>TDÚå¯[GJÜHÔ>ݯEà>TäH¤„àŠµÛETàZ>TDݯEà
>TäH¤„à4±Ô¤Ý8å²·LMTÝ4ZEZHTå² 90°
y
FTÝIäLÂå²>TäH¤>[NP[KJ²Ô>MTÝ
Q II QI
ØC €[M„à Z>TDÕ>´Ô>TG ¯[GJÜ 90° < θ < 180° 0° < θ < 90°
HÔ>Ý   x-2Ö¦ 2àM« y-2Ö¦ P‰JT> 2[IÛETà 180°xʹ x
0°
O
2ÔZ>TDÕ>[NÔ>TäH¤Z>TDÕ>ã(Quadrantal 180° < θ < 270° 270° < θ < 360°

Angles)8å²2[OÔ>MTÝ8GZP0°; 90°; 180°; 270° Q III Q IV

yʹ
Iä²Ý360° 3xJ[P>TäH¤Z>TDÕ>ã3¤Ý 270°
஁୼ஂஜ 

¤†Ü® >TäH¤Z>TDÚåHT[>2N ©90°-åICÕ>T¤Ý

4[D¯[GJÔZ>TDÕ>ãĆĬıĢįĪĦīĞĩĞīĤĩĢİ

FTÝ >[K 4Cצ‰JT> ¯µ[IJT>Ö ¦Oä†GTà

y 
2NŠ©Ý Z>TDÝ 360°  3¤Ý 4Cצ‰JT> YETCßÛ« ப க
ய
¦Oä†ÔY>TÙ}±ÛETà2NŠ©ÝZ>TDÝ360°-:ƒ¤Ý ை
ன
m 405°
PMצ‰JT> ¦Oä†GTà ¤[LZ>TDÚ[E (Negative
Angle)9äH©Ú«Ý 45° ஆரபப க
-315° x
Z>TDÕ>ã57°, 417° Iä²Ý–303°3xJZ>TDÕ>ã
;ZK 3KÝH Iä²Ý ¯[GJÜ HÔ>Õ>[N Y>TÙC[P
3 G T à  Y P á Z P ²  2 N ¶ > N T M T G  ¦ O ä z > [ N Ô
Y>TÙC[P4«ZHTåLZ>TDÕ>[N 4[D¯[GJÔ
Z>TDÕ>ã (coterminal angles) 8å² 2[OÔ>MTÝ ஁୼ஂஜ 

2ETP« ;ZK ¯[GJÝ Y>TÙC ØC€[M„à 6ãN

Z>TDÕ>[N4[D¯[GJÔZ>TDÕ>ã(coterminal angles)8å²2[OÔ>MTÝ

DIä²ÝE3xJ[P4[D¯[GJÔZ>TDÕ>ã8àE D + k (360°), 4Õ¤k 8åH«

;±¯µ8ÙØC€[M„à;ZK¯[GJÝY>TÙCZ>TDÕ>ˆå2N Ø©ŠÚJT@Ý
360° 寵8ÙICÕxà4±Ô¤Ý
8©Ú«Ô>TØCT>417° Iä²Ý–303° 3xJ[P4[D¯[GJÔZ>TDÕ>ã9YGà

417° – (– 303°) = 720° = 2 (360°).

¤†Ü® (i) 45°, – 315° Iä²Ý 405° 3xJ[P ¯Eà >TäH¤„à 2[I°Ý 8åH[E
>P°Õ>ã
(ii)(30°, 390°), (280°, 1000°) Iä²Ý(–85°, 275°) 3xJZ>TDÕ>ˆåZ@T}>ã4[D
¯[GJÔZ>TDÕ>ã3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 114
      Y @ Õ Z > T D  ¯ Ô Z > T D Ú [ E Ü  H J å H © Ú   ¯ Ô Z > T D Š J à  Š x E Õ > ã
 ąĞİĦĠėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠįĞıĦĬİIJİĦīĤĞįĦĤĥııįĦĞīĤĩĢ

Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÝ ABC 4à a, b, c 3xJ –N¯[CJ HÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC 3²

ŠxEÕ>[N6±PTÔ¤Ý8åH[EFTÝFå>†ZPTÝ2áŠxEÕ>ã¯ÔZ>TDŠJ‡à3²
2}ÜH[C@Tß®>[NP[KJ²Ô>P‰P¤Ô¤Ý
A
¯EMTPET>;±Y@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÚ[E¤†ÜHT>[PÚ«
க

எt ப க
P[KJ²Ô>ÜHØC ¯ÔZ>TDŠJà ŠxEÕ>[N FTÝ €[G¶ ண

·²ZPTÝ c b

a θ
sin T = B C
அtள ப க

஁୼ஂஜ 
cos T =
sin i cos i 1 1
tan T= , cot T= , cosec T= , sec T=
cos i sin i sin i cos i
3xJPä[L¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ãsin T Iä²Ýcos T-[PHJåH©ÚÔ>TDMTÝ

 HKPMT> HJåH©ÚEÜH©Ý Z>TDÕ>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ˆå @…JTG

IÜ®>ãĈĵĞĠıęĞĩIJĢİģĬįıįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİĬģĴĦġĢĩĶIJİĢġĞīĤĩĢİ

2†ÛEZ>TDÕ>ˆå¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåIÜ®>[NHØ}J‡©ZPTÝ
θ 0° 30° 45° 60° 90°
sin θ 0 1 1 3 1
2 2 2
cos θ 1 3 1 1 0
2 2 2

tan θ 0 1 1 3 P[KJ²Ô>
3 4JMTE«

¤†Ü® (i) ZIZMY>T©Ô>ÜHØC2[GÚ«IÜ®>´Ýƒ>Ö@…JTG[PJT¤Ý

(ii) sin 30° Iä²Ýcos 60° 4åIÜ®>´Ýsin 60° Iä²Ýcos 30° 3xJPä†å
IÜ®>´Ý@IÝ8åH[EÔ>PGÚàY>Tã>
(iii) E[MŽâ ŠxE IÜ®>NTG cosecant, secant Iä²Ý cotangent
3xJ[P>[NZIä>ÙC2ØCP[D„åÂMÝYHLMTÝ
(iv) cos 90° = 0 8åHETà tan 90° Iä²Ý sec 90° 3xJ[P P[KJ²Ô>
4JMTE[PJTxL«
(v) sin 0° = 0 8åHETà cot 0° Iä²Ý cosec 0° 3xJ[P P[KJ²Ô>
4JMTE[PJTxL«

115 ¯ÔZ>TDŠJà
2}ÜH[C¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I>ãąĞİĦĠėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠČġĢīıĦıĦĢİ

@TßH>Úà2­IÔ>ÜHØC2[GÚ«IÜ®>´Ô¤Ý;±¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I
1
8ÜYHTµ«Ý6Ù[I8åL6L[PÚYE…ŠÔxL«8©Ú«Ô>TØCT>sec i = 8åH«
cos i
i -å2­IÔ>ÜHØC2[GÚ«IÜ®>´Ô¤Ý4ÛE6L¶6Ù[IJTxL«8GZP4«;±
1
¯äYLT±[IJT¤ÝZI³Ýsin i = ;±¯äYLT±[IJàM9YGài = 60c8­ÝZHT«
2
4ÛE 6L¶ 6Ù[IJäLET¤Ý  zÔ>MTG Z>T[P>[N 8ˆ[IÜH©ÚE ¯äYLT±[I>ã

FIÔ¤Ü HJåH©xL« 2[P>ã ¯ÔZ>TDŠJà @IåHT©>[NÚ •ßÜHEä¤Ü YH…«Ý

HJåH©xL«
¯äYLT±[I>[N[>JTÙ©2E[GÚ±Ú2[IÜHEä¤4Jä>~EÚåHàZP²
°Ô>ã6EŠ®…xåLG
¯ÔZ>TDŠJ‡à2}ÜH[C¯äYLT±[I>[N‚ÚETZ>T…Jå¯äYLT±[I>ã€[G¶
·²ZPTݤ†ÜHT>

cos2 i + sin2 i = 1; sec2 i - tan2 i = 1; cosec2 i - cot2 i = 1 

¤†Ü® (i) sin2 i 8åH«(sin i) 2 :Ô¤†Ô¤Ý4ÛE¯[LIäL¯ÔZ>TDŠJà

ŠxEÕ>´Ô¤ÝYHT±Û«Ý

(ii) i = 90c 8  à   sec2 i - tan2 i = 1  8 å H «  2 ß Ú E I ä L E T ¤ Ý 

sec i I ä ² Ý  tan i 3 x J [ P  P [ K J ² Ô > Ü H © Ý  2 [ G Ú «
i - Š å  I  Ü ® > ´ Ô ¤ Ý  6 Ù [ I  4 ± Ü ‚ ­ Ý  4 «  ; ±
¯äYLT±[IJT¤Ý
sin i
(iii)  8åL Z>T[P 1 + cos i ! 0 - Šä¤ i - å 2[GÚ«
1 + cos i
IÜ®>´Ô¤ÝY@à³H}JT¤Ý8åH[EFTÝ®…Û«Y>TãNZPÙ©Ý

tan i + sec i - 1 = 1 + sin i

8©Ú«Ô>TØ© €²¶> .
tan i - sec i + 1 cos i
•ß¶

tan i + sec i - 1 tan i + sec i - (sec2 i - tan2 i)

=
tan i - sec i + 1 tan i - sec i + 1
(tan i + sec i) [1 - (sec i - tan i)]
=
tan i - sec i + 1
1 + sin i
= tan i + sec i =
cos i
.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 116
8©Ú«Ô>TØ©
€²¶>(sec A – cosec A) (1 + tan A + cot A) = tan A sec A – cot A cosec A.
•ß¶
4CÜ®LÝ = ` 1 - 1 j81 + sin A + cos A B
cos A sin A cos A sin A
3 3
sin A - cos A
= 2 2 ...... (i)
sin A cos A
sin A - cos A = sin3 A - cos3 A
PMÜ®LÝ = ...... (ii)
cos2 A sin2 A sin2 A cos2 A
(i) Iä²Ý (ii)4‡±Û«FIÔ¤ÚZE[PJTG•ß¶x[CÚ«ãN«

8©Ú«Ô>TØ© a cos i = b Iä²Ý c sin i = d ‡±Û«i -:–Ô¤>a, b, c, d 3xJ[P

IT†‡>ã
•ß¶
ac cos i = bc Iä²Ý ac sin i = ad 3xJPä[LPßÔ>ÜH©ÚÔ·ØCÔx[CÜH«

a2 c2 = b2 c2 + a2 d 2
H„äz
 1 Y>T©Ô>ÜHØCZ>TDÕ>ã8ÛEÔ>TäH¤„à2[I°Ý8åH[EÔ>TÙ>
(i) 25° (ii) 825° (iii) – 55° (iv) 328° (v) – 230°
 2 0c # i < 360c - à  Y > T © Ô > Ü H Ø C  ; á Y P T ±  Z > T D Ú  ä > T G  4 [ D
¯[GJÔZ>TDÚ[E>TÙ>
(i) 395° (ii) 525° (iii) 1150° (iv) – 270° (v) – 450°

 3 a cos i - b sin i = c 8à a sin i + b cos i = ! a2 + b2 - c2 8åH[E€²¶>

4 - 3 (m2 - 1) 2
 4 sin i + cos i = m 8à cos6 i + sin6 i = 8G€²¶>
4
  4Õ¤ m2 # 2 

cos4 a + sin4 a =
 5 1 8à
cos2 b sin4 b
cos4 b sin4 b
(i) sin4 a + sin4 b = 2 sin2 a sin2 b (ii) + = 1 8G€²¶>
cos2 a sin2 a
2 sin a 1 - cos a + sin a =
 6  y = 8à y 8G€²¶>
1 + cos a + sin a 1 + sin a

r 3 3
/3
 7 0 1 i 1
2
, x = / n = 0 cos2n i , y = / n = 0 sin2n i Iä²Ý  z = n= 0
cos2n i sin2n i
8à xyz = x + y + z 8G€²¶>
1
  $¤†Ü®1 + x + x2 + x3 + g = , | x | < 1 -:ÜHJåH©ÚEMTÝ&
1- x

117 ¯ÔZ>TDŠJà
  8 tan2 i = 1 - k2 8à sec i + tan3 i cosec i = (2 - k2) 3/2 8G €²¶>  ZI³Ý
4Pä[L€[L¶Y@Þ°Ýk4åIÜ[HÔ>TÙ>

 9 sec i + tan i = p 8à sec i, tan i Iä²Ý sin i 3xJPä†å IÜ[H p 4å
PT„MT>Ô>TÙ>

 10 cot i (1 + sin i) = 4m Iä²Ý cot i (1 - sin i) = 4n 8à  (m2 - n2) 2 = mn  8G
€²¶>

 11 cosec i - sin i = a3 Iä²Ýsec i - cos i = b3 8à a2 b2 (a2 + b2) = 1 8G€²¶>

 12 a sec i - c tan i = b Iä²Ýb sec i + d tan i = c 3xJ@IåHT©>ˆ‡±Û«i:–Ô¤>

3[KJå2N¶ĕĞġĦĞīĐĢĞİIJįĢ
YETCÔ>Úà¯ÔZ>TDŠxEÕ>[NP[KJ²ÜHEä¤ÝIä²ÝZ>TDÕ>[NÜHT[>„à
2NŠ©PEä¤Ý Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÝ HJåH©ÚEÜHØC« 3GTà ¤²ÕZ>TDÕ>[NÔ
Y>TÙCY@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÕ>ãzMPKÝ®>´Ô¤ØHØ}±ÛE«
HàMT„KÝ 3Ù©>´Ô¤ ¯å® HT‚ZMTJß>ã (Babylonians)
 FTØ>[NÜ HT[>„à ;± ¯µÖ¦ä² 360°-: ¤†ÜHET> >DÔxà
Y>TÙ© 30°, 45°, 60°, 90° Iä²Ý 180° 3xJ z†J Z>TDÕ>NT>Ü
‚…ÜHEä¤ 9«PT> ;± 3Ù}å 365 FTØ>[N 2}ÜH[CJT>Ô Y>TÙ©
360°:ZE߶Y@ÞEGß
@TßH>ÚàZ>TDÚä¤ÜHMT>YIÞYJÙ>[NÔY>TÙC¯ÔZ>TDŠJ‡å@Tß®>ã
8ÕY>àMTÝZE[PÜH©xLZET2ÕY>àMTÝZP„JàIä²Ý4Jä‚JàHTCÕ>ˆàÝ
¿äLTÙ}à¯ÔZ>TDŠJàŠ…PTÔ>ÝY@ÞJÜHØC«8åHE[G<KM¤PØCÚå™ETG
Šà‡å –NÝ Iä²Ý [IJ Z>TDÝ 3xJPä†ä¤ 4[CZJ 6ãN YETCß[H HJåH©Ú
YHäZLTÝ4ݯ[L„àZ>TDÚ[E2NÔ¤Ý2M¤3[KJå2N[PJT¤ÝZ>TØHT©>ˆå
HJåHTØ}ä¤2>2NŠàYHT«PT>ÜHJåHCÔ·}JZ>TD2N Ø©2[IÜ®3[KJå
3¤Ý ¬Ù>~EÝ 6ØHCÜ HM YET‰à¬ØHÕ>´Ô¤Ü YHT«PTG 2N Ø© 2M¤ ¯[L
3[KJå3¤Ýƒ>¯ÔxJITGŠxE¯LT8Ùπ,3[KJå2N Ø}àYH±ÝHÕ¤PxÔxL«
;±Z>TDÚå3[KJå2N Ø©¯[L[JFTÝ2†¯>ÜH©Ú«ZPTÝ

P[KJ[L
y
;± PØCŠà [IJÚà ETÕ¤Ý Z>TDÚå 3[KJå 2N¶
2áŠà‡å–NÚä¤Ý2Eå3KÚä¤Ý6ãNŠxEIT¤Ý s
θ= rs
;±PØCÚå3KÝ‘r’8å>s–N¯ãNPØCŠà[IJÚàETÕ¤Ý x
O r
Z>TDÝi 8å>
8à, i = ஁୼ஂஜ 
s
= 3[KJå>ã
r
8GZP, s = r i 3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 118
 ¤†Ü®  (i) 2[GÚ« PØCÕ>´Ý P}YPTÚE[P>NT¤Ý 8GZP 8ÛE ;±
PØCÚ³Ý YPØCÜHØC Šà‡å –NÚä¤Ý 2Eå 3KÚä¤Ý
6ãNŠxEÝ8ÜYHTµ«Ý;±IT†‡JT¤Ý
(ii) s = r 8à  3[KJå Y>TÙC Z>TDÚ[E FTÝ YH²xZLTÝ
8GZP;±3[KJå8åH«;±PØCÚà3KÚå–NÚä¤Ö
@IITG–N¯[CJŠà[IJÚàETÕ¤ÝZ>TDIT¤Ý
(iii) İIä²Ýį3xJPä†å2M¤>ã;åLT>4±ÜHETài Ô¤2M¤>ã
9«Ý 4à[M  8GZP 3[KJå>[NÔ ¤†Ô> 8ÛE ŠEITG
¤†š©>[N°ÝFTÝHJåH©Ú«Pà[M

(iv) i = 1 3[KJå2N¶8às = r 3¤Ý

i = 2 3[KJå2N¶8às = 2 r 3¤Ý
8GZP s = kr 8à YHT«PT> i = k 3[KJå 2NPT¤Ý
[IJÔZ>TDÝ i - [P ETÕ¤Ý PØCÔZ>TDÜH¤ ;± ¯µ
PØCIT>Ö ¦ä†PK 8ÚE[G ICÕ¤ 3KÕ>ã ZE[P 8åH[EÔ
Z>TDÚå3[KJå2N ©FIÔ¤ÚYE…ŠÔxL«
(v) 3[KJå2N¶;±2M¤PØCÚ劈ÝZHT©YETCß®[CJET¤Ý
3[KJå2[I܂à¯[GJÜHÔ>Ý<KM¤PØCÚ劈Ý[H
8Õ¤YPØ©xLZET2«P[KHJGˆÔ¤Ý¾KÚ[E2NŠ©PZE
Z>TDÚ[EFTÝ2NŠ©PET¤Ý

 HT[>Iä²Ý3[KJå2N¶>´Ôx[CZJ6ãNYETCß®ĕĢĩĞıĦĬīİĥĦĭğĢıĴĢĢīćĢĤįĢĢ

ĞīġĕĞġĦĞīĪĢĞİIJįĢİ
Z>TDÚ[E 2NŠCÜ HT[> Iä²Ý 3[KJå 3xJ 2M¤>ã 6ãNG  8ˆ[IJT>
P[KJ²Ô>ÜHØ©Ü HJåH©ÚE P@JT> 4±Ô¤Ý 2M¤ IäL[EŠCÖ zLÛEET¤Ý
8©Ú«Ô>TØCT> YPÜH€[M[J 2NÔ¤ÝZHT« 0° Iä²Ý 100° 3xJ[P 6[L€[M
Iä²Ý Y>T€[M 3xJ[P Y@àzJà (Celsius) ¯[L„à 2[IPETà 2« HTKå£Ø
(Fahrenheit)¯[L[JŠCÖzLÛE«ITä²PEä¤ÝIä²Ý>DÔx©PEä¤Ý3[KJå2N¶
zLÛE« H¤ÜHTފä¤ 3[KJå 2N¶ P@JT> 4±Ô¤Ý 2ZE ZFKÚà IÔ>ˆ[CZJ
>±Ú«ÜH…ITäLÝY@ÞPEä¤HT[>2N¶P@JT>4±Ô¤ÝxZKÔ>Ô>~EŠJMTNß>ã
PØCÚå ¦äLNŠ‡±Û« 6±PT¤Ý π 8åL 6L[PÔ >PÚEGß Iä²Ý 3[KJå
2N¶>ˆàπ;±¯ÔxJÜHÕ¤3ä²xL«
<KM¤ PØCÚà ;± ¯µPØCÖ¦ä² 360°-:Ô ¤†Ô¤ÝZHT« 3[KJå 2N Ø}à 2π
3[KJå>[NÔ¤†ÔxL«2π 8åH«<KM¤PØCÚå¦äLNPT¤Ý4áPT²FTÝ‚åP±Ý
YETCß®>[NÜYH²xZLTÝ

∴ 2π 3[KJå>ã = 360° ⇒ π 3[KJå>ã = 180°

c
ZI³Ý 3[KJå  ` 180
r
j 2àM« 1° = r 3[KJå>ã
180
c
4Õ¤ x 3[KJå>ã ` 180x j 2àM« x° = rx 3[KJå>ã
r 180

119 ¯ÔZ>TDŠJà
 3[KJà HJåH©ÚEÜH©Ý 2N¶Z>Tà HT[>„å 2N¶Z>T[MŠCÖ z†JET>
6ãN« 8åH[EÔ >PÔ>¶Ý z†J 2N¶Z>Tà ¯ÔZ>TD @Tß®>ˆå P[KHCÕ>[N
>ÙªÔ¤®MÜH©ÝH}°ÝHJåH©Ú«ÝH}°Ý2[IÔxL«ZIZM6ãNYETCß®HT[>[J
3[KJå>NT>¶Ý2àM«3[KJå>[NHT[>>NT>¶ÝITäLP‰P¤ÔxL«
¤†Ü® (i) ;±PØCÚå¦äLNŠä¤Ý2EåŠØCÚä¤Ý6ãNŠxEÝ;±IT†‡JT¤Ý
2[Eπ8åLŠxE¯LT8ÙDTआÔ>MTÝ
(ii) <KM¤PØCÚ噫P8åL®ãˆ[JÔ¤†Ô>¶ÝIä²ÝP3G«O-:YET©IT²
8Ù P…[@„à <KM¤ PØCÚ[E [PÔ>¶Ý 2áPØCÚ[E 8ÙP…[@ ™«
6±N[PÔ>¶ÝPØCÝPM«®LÚà;±¯µÖ¦ä²¦ä†J‚L¤P8åL®ãˆ
8ÙZ>TØ}à2π8åL8Ù[DÚYET©Ý
(iii) Z>TD2NŠà8«¶Ý¤†Ü‚CÜHCŠà[M8åLTàZ>TD2M¤3[KJå>ˆà
6ãNET>Ô>±«ZPTÝ
 (iv) ;±PØCÔZ>TDÜH¤„å3KÝr8å²Ý[IJÔZ>TDÝi8àPØCÔZ>TDÜ
Z 2
]] c rr m i HT[>2NŠà
H¤„åHKÜ® [ 360 c
2 2
]] c rr m i = r i 3[KJå2NŠà
\ 2r 2
  3[KJå2N¶>ˆà>DÔx©P«ƒ>¶Ý8ˆ«8åH«YEˆ¶

22
(v) π Iä²Ý 3xJPä†åIÜ®>ãFTå¤E@IÚ±ÚEÕ>ˆà3.1416Iä²Ý3.1429
7
22
¯[LZJ3¤Ý8GZP¯Eà4KÙ©E@IÚ±ÚEÕ>ˆàπIä²Ý -åIÜ®
7
22
@IÝ3¤Ý3EMTà r .
7
(vi) 13[KJå≈57°17′45′′Iä²Ý1°≈ 0.017453 3[KJå
1′ = ` j 3[KJå≈0.0002913[KJå
r
180 # 60
1′′ ` j 3[KJå≈ 0.0000053[KJå
r
180 # 60 # 60
(vii) zM 2†JÜHØCÔ Z>TDÕ>ã 3[KJå>ˆ³Ý Iä²Ý 2Eä¤ ;ÚE HT[>
2N¶>ˆ³Ý‚åP±Ý2ØCP[D„àY>T©Ô>ÜHØ©ãNG

3[KJå 0 1 0.017453 r r r r π 3r 2π
6 4 3 2 2
HT[> 0° 57°17′45′′ 1° 30° 45° 60° 90° 180° 270° 360°

(viii) sin 90° = 1 3GTàsin 90 z 1 3[KJå2N¶>ˆà

8©Ú«Ô>TØ©3[KJGT>ITäL¶Ý(i) 18° (ii) – 108°.

•ß¶
r
180° = π 3[KJå>ã ⇒ 1° = 3[KJå>ã
180
r r
(i) 18° = × 18 3[KJå>ã = 3[KJå>ã
180 10

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 120
 r
(ii) – 108° = × (–108) 3[KJå>ã
180
= - 3r 3[KJå>ã
5

r
8©Ú«Ô>TØ©HT[>JT>ITä²>(i) 3[KJå>ã(ii)3[KJå>ã
5
•ß¶

π 3[KJå>ã = 180° 8GÚYE…°Ý8GZP

r 180c
(i) 3[KJå>ã = = 36°
5 5
c c
` 180 # 6j . ` 7 180 # 6j
#
(ii) 6 3[KJå>ã =
r 22
= `343 7 j °
11

8©Ú«Ô>TØ©  Y@™ 3KÝ [IJÔ Z>TDÝ ë : Y>TÙC PØC Šà‡å –NÝ
>TÙ>
•ß¶
Šà‡å–NÝ s, 3KÝr, [IJÔZ>TDÝi 8às = ri
r = r
i = 15° = 15 # 3[KJå>ã
180 12
r = 5r
s = ri ⇒ s = 5 # Y@™
12 12

¤†Ü® r θ4àθ8åH[E8ÜYHTµ«Ý3[KJà¤†Ô>ZPÙ©Ý

8©Ú«Ô>TØ© 4KÙ©PØCÕ>ˆà<ZK2N¶Y>TÙCŠà‡å–NÕ>ã30°Iä²Ý
80°-: [IJÔ Z>TDÕ>NT>Ú ETÕ¤ÝZHT« 2኱ PØCÕ>´Ô>TG 3KÕ>ˆå
ŠxEÝ>TÙ>
•ß¶
r1Iä²Ýr2 3xJ[P4KÙ©PØCÕ>ˆå3KÕ>ãIä²ÝŠà‡å–NÝl8à

i1 = 30° = r6 3[KJå>ã

i2 = 80° = 4r
9
3[KJå>ã

l = r1 i = r2 i 8GÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN«
r 4r
 8GZP
6 1
r = r
9 2
r1 8
r2
= 3
⇒ r1 : r2 = 8 : 3.

121 ¯ÔZ>TDŠJà
 H„äz
 1 ‚åP±ÝZ>TDÕ>[N3[KJå2N¶>ˆà·²>
  Ħ30ë ĦĦ135ë ĦĦĦo205ë Ħij150ë ij330ë
 2 ‚åP±ÝZ>TDÚå3[KJå2N[PHT[>2N¶>ˆà>TÙ>
r
  Ħ 
3
ĦĦ r9  ĦĦĦ 2r
5
 Ħij 7r
3
 ij 10r
9
 3 ;±EC>N Kß1x™:Ô>CÔ>PØC;©HT[E[J5¯[L¦ä†PKZPÙ©Ý
8àPØC<©HT[E„å3KÝ8åG"
 4 ;±PØCÚåŠØCÝ40Y@™;±FT~å–NÝ20Y@™8àz†JŠà‡å
–NÚ[EÔ>TÙ>
 5 100Y@™3K¯[CJPØCÚà22Y@™–N¯[CJPØCŠà[IJÚàETÕ¤Ý
Z>TDÚ[EÜHT[>„à>TÙ>
 6 102}3KÝY>TÙC;±PØCÚà q 41ë:[IJÔZ>TDIT>ÔY>TÙCPØC
Šà‡å–NÝ>TÙ>
 7 4KÙ©PØCÕ>ˆà<ZK2N¶Y>TÙCŠà‡å–NÕ>ã60ëIä²Ý75ë:[IJÔ
Z>TDÕ>NT>ÚETÕ¤ÝZHT«2኱PØCÕ>´Ô>TG3KÕ>ˆåŠxEÝ>TÙ>
 8 ;±PØCZ>TDÜH¤„å¦äLN¶Ý2ZE3K¯[CJ2[KPØCÚåŠà‡å
–N¯Ý@IÝ8à2áPØCÔZ>TDÜH¤„å[IJÔZ>TDÚ[EÜHT[>>[M
Iä²ÝŠ>[M„à>TÙ>
 9 ;± ŠITGÚ[E 4JÔ¤Ý ¯åE㈠;± €ƒCÚä¤ 1000 ¯[L ¦OàxL«
¯åE㈄å ¯[Gܮ㈠¦OàxåLZHT« ;± ŠFT}Ô¤ 8ÚE[G HT[>>ã
x[CÔ¤Ý8åH[EÔ>TÙ>
 10 66x™  I~ ZFK ZP>Úà 1500™ 3KÝ Y>TÙC ;± PØCÜHT[E„à ;±
YETCßPÙ}4JÔ>ÜH©xL«8à20€ƒCÚà2«>CÔ¤ÝZ>TDÚ[EÔ>TÙ>
 11 8 Y@™ 3KÝ Iä²Ý 6 ƒ™ E}Iå Y>TÙC ;± PØC P}P 6ZMT>Ú EØ}[G
6±Ôx16Y@™3KÝIä²Ý4ƒ™E}Iå6[CJ;±PØCÔZ>TDÜH¤[J
6±PTÔxGTà2áPØCÔZ>TDÜH¤„åZ>TD2N[P>TÙ>

 ¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>´ÝIä²Ý2EåHÙ®>´Ý
 ėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠĉIJīĠıĦĬīİĞīġıĥĢĦįēįĬĭĢįıĦĢİ

 >TߓzJå3JÚYET[MP}Šà9ZE­YIT±Z>TDÚ䤯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã
ėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠĉIJīĠıĦĬīİĬģĞīĶĞīĤĩĢĦīıĢįĪİĬģĆĞįıĢİĦĞīĆĬĬįġĦīĞıĢİ
¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>´Ô>TGY>Tã[>>[NÔŽâP¤Ü®>ˆàFTÝH„åZLTÝ2«
¤²ÕZ>TD2NŠàIØ©ZI4±ÛE«3GTàFTݤ²ÕZ>TDÝ2àMTEHMZ>TDÕ>[NÔ
HTßÚ«ãZNTÝFTݤ²ÕZ>TDÚ[E–Ø}Ú«Iä²Ý¯ÔZ>TDŠJ‡å@Tß®>[N9ZE­Ý
;± Z>TDÚä¤ P[KJ[L Y@ÞZPTÝ  9ZE­YIT± Z>TDÚå ¯ÔZ>TDŠJà
ŠxEÕ>[N3[KJåP}ŠàE±ÝZHT«2Pä[L¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã8åxZLTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 122
 ØC€[M„à i -å ¯[GJÜ HÔ>Úà 3[JÚ EŠK ZP² ;± ®ãˆ P(x, y) 8å>
OP = r8å>

4EGTà r = x 2 + y2 P(x,y)
‚åP±IT²i - å3²¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã
r
P[KJ²Ô>ÜHØ©ãNG y
y x θ
sin i =
Iä²Ý cos i =
r r O x
4[EÜHJåH©ÚIäL@Tß®>[N°Ý>TDMTÝ
y x ஁୼ஂஜ 
tan i = x
, x ! 0; cot i =
y
, y ! 0;

r r
cosec i = y
, y ! 0; sec i =
x
, x ! 0.

¤†Ü®  (i) | x | # r, | y | # r 8GZP| cos i | # 1 Iä²Ý| sin i | # 1 .

(ii) Z>TDÝ ¤²ÕZ>TDIT> 4±Ü‚å ZIZM ¤†Ü‚ØC P[KJ[L>ã
Y @ Õ Z > T D  ¯ Ô Z > T D Ú [ E  2 } Ü H [ C J T > Ô  Y > T Ù C
P[KJ[L>´Ô¤Ö@IIT¤Ý
(iii) P (x, y):EåG>ÚZEY>TÙC i Z>TDÚ[E6±PTԤݯ[GJ
HÔ>Ý8ÛEÔ>TäH¤„à4±Ô¤Ý8åH[EÜYHT²Ú«¯ÔZ>TDŠJà
@Tß®>ˆå¤†ƒ[>2àM«¤[L2[I°Ý
(iv) ZIZM Y>T©Ô>ÜHØC ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ˆå P[KJ[L>ã
Z>TDÚå¯[GJÜHÔ>Ú噫6ãN®ãˆ[JÖ@TßÛ±Ô>T«
@…HTßÔ>

>TäH¤ÔZ>TDÕ>ˆå¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ã
ėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠįĞıĦĬİĬģĔIJĞġįĞīıĞĩĞīĤĩĢİ
(0,1)
ØC€[M„àZ>TDÚå¯[GÜHÔ>Ý9ZE­Ý;±
P(x,y)
2ÖZ@T©4[DÛ±ÛETà2ÔZ>TDÚ[EÔ>TäH¤Ô r=1
P(cosθ, sinθ)
Z>TDÕ>ã 8åZHTÝ  >TäH¤Ô Z>TDÕ>ˆå θ
y
¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>[NÔ>TÙZHTÝ (-1,0) O x L Q(1,0)

x2 + y2 = 1 8åL @IåHTØ[C 6[CJ <ß 2M¤

PØCÚ[EÔ >±Úà Y>Tã>  i -å ¯[GJ HÔ>Ý <ß
2M¤PØCÚ噫8Õ¤Ö@ÛÔxLZET2Ü®ãˆ[J (0,-1)

P (x, y)8GÔY>Tã> ஁୼ஂஜ 

x =
 cos i   x (p4åx3JÚYET[M
1
y
 sin i  = y (p4åy3JÚYET[M
1
8GZP<ß2M¤PØCÚà9ZE­YIT±®ãˆP (x, y)4å3JÚYET[M¶>ãP (cos i, sin i) 
3¤Ý  4áP[>„à Z>TD 2N[P i -3G« <ß 2M¤ PØCÚå ™« 6ãN ®ãˆ°Cå
YETCß®[CJ«
123 ¯ÔZ>TDŠJà
 ZIZM6ãNŠNÔ>Ú[EÜHJåH©Ú8áPT²>TäH¤ÔZ>TDÕ>ˆà¯ÔZ>TDŠJà
@Tß®>ˆåIÜ®>ã•ßITÔ>ÜH©xL«8åH[E‚åP±Ý2ØCP[DŠNÔ¤xL«
>TäH¤ÔZ>TDÕ>ˆå¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåƒ>Ö@…JTGIÜ®

2M¤PØCÚ噫ãN®ãˆ Y>T[@å
>TäH¤ [@åIÜ®
IÜ®
Z>TDÕ>ã P (x, y) = P (cos i, sin i) sin i
cos i
i = 0c (1, 0) = (cos 0c, sin 0c) cos 0c = 1 sin 0c = 0
i = 90c (0, 1) = (cos 90c, sin 90c) cos 90c = 0 sin 90c = 1
i = 180c (- 1, 0) = (cos 180c, sin 180c) cos 180c = - 1 sin 180c = 0
i = 270c (0, - 1) = (cos 270c, sin 270c) cos 270° = 0 sin 270c = - 1
i = 360c (1, 0) = (cos 360c, sin 360c) cos 360c = 1 sin 360c = 0

¤†Ü®  (i) <ß 2M¤ PØCÚå ™«ãN 8àMTÜ ®ãˆ>ˆà x Iä²Ý y-å
3JÚYET[M>ã – 1 Iä²Ý 1-Ô¤ 4[CZJ 4±Ô¤Ý 8åH«
¤†Ü‚CÚEÔ>«. 8GZP i -å IÜ® 8«PT>„±ÛET³Ý
- 1 # cos i # 1, - 1 # sin i # 1 3¤Ý.
(ii) i = 360c 8à 2« ;± ¯µ PØCÖ ¦OäzJT¤Ý. 2ÜZHT« ¯[GJÜ
HÔ>Ý ƒ[> x 2ÖZ@T© 4[DÛ±Ô¤Ý. 8GZP, 0° Iä²Ý 360° 4à
[@GTG« ;ZK IÜ[HÜ YH²Ý. 4E[GÜZHTåZL Y>T[@å Iä²Ý
Iä[LJ ¯ÔZ>TDŠJà @Tß® ‚åHä²xL«.
(iii) 4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ŠÚJT@Ý 360° 2àM« 2r -4å ¯µYPÙ
ICÕ>T> 4±Ü‚å ;áYPT± ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®Ý 4KÙ©
Z>TDÕ>ˆà @I IÜ®>[NÔ Y>TÙ}±Ô¤Ý.
(iv) >TäH¤ÔZ>TDÚå [@å Iä²Ý Y>T[@å IÜ®>[NÔ HJåH©Ú
P}PÔ >~E ›„à YHT«[IÜH©ÚÔ ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN«.

>TäH¤Ô
€JTJÜH©Ú«Eà YHT«[IÜH©Ú«Eà
Z>TDÕ>ã
sin 0 = 0 sin (0 + 2nr) = 0; n ! Z sin i = 0 & i = nr; n ! Z
sin r = 0 sin (r + 2nr) = 0; n ! Z
r
cos ` 2nr j = 0; n ! Z cos i = 0 & i = (2n + 1) 2 ;
r = r+
cos 0
2 2 n!Z
3r =
cos ` + 2nr j = 0; n ! Z
cos 0 3r
2 2
tan 0 = 0 tan (0 + 2nr) = 0; n ! Z tan i = 0 & i = nr; n ! Z
tan r = 0
tan (r + 2nr) = 0; n ! Z

(v) cos i = 0 8 ­ Ý Z H T «  tan i :  P [ K J ² Ô >  4 J M T «   8 G Z P 

r
i = (2n + 1) ; n ! Z 8å­ÝZHT«tan i :P[KJ²Ô>4JMT«
2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 124
YIÞYJÙ>ˆå¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ãėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİĬģįĢĞĩīIJĪğĢįİ

¬Ù>~EÝ 6ØHC 6Jß >~EŠJà >DÔ¤>ã y

4Jä‚JàIä²ÝZP„Jà>DÔ¤>ã3xJPä†ä¤ 2
¯ÔZ>TDŠJ[MÜ HJåH©ÚE Š×BT>´Ô¤ B t
1
w(2) w(t)
YIÞYJÙ>ˆå¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ãZE[PÜHØC« w(1)

4Eä>T><KM¤PØCÚå[IJÔZ>TDÚ[EŠà‡å
O A(1,0) x
–NÚZET©YETCß®H©ÚEÜHØC«

3[J [IJIT>ÔY>TÙC <KM¤ PØCÚ[EÔ

>±Úà Y>Tã>  <KM¤ PØCÚå ™«ãN ®ãˆ
A(1,0) 8åH« ÁÖzJÔ Z>TDÚ[E 3[KJå 2NŠà
஁୼ஂஜ 
Y>TÙC«A(1,0) 4à<KM¤PØCÚä¤;±YET©Z>T©
P[K>t;±YIÞYJÙ8冱ԤÝH}YET©Z>TØ}噫ãN;±®ãˆ„åy2Ö¦Ú¾KÝ
t8å>

;áYPT±YIÞYJÙt4Ô¤Ý<KM¤PØCÚ噫ŠàAB4å–NÝt8G2[I°ÝH}
B (x, y) 8åL®ãˆ[JÔ>TÙ>t;±ƒ[>8Ù8à4Cצ‰¦ä†àB (x, y) :ZE߶
Y@ÞJZPÙ©Ý 4à[MYJà PMצ‰ ¦ä²Ú [@„à ZE߶ Y@ÞJ ZPÙ©Ý  Šà
AB [IJÚà ETÕ¤Ý Z>TDÝ i  8å>  4ݯ[L„à <KM¤ PØCÚå ™«ãN ®ãˆÔ¤
YIÞYJÙt-¶CåYETCß®[CJw(t)8åL@Tß®YHLÜH©xL«4[EÜZHTßÚ«Ý@Tß®(Wrapping
Function) 8åZHTÝ4Õ¤s = ri ZI³ÝŠà‡å–NÝt = i .

4Õ¤sin t = sin i Iä²Ýcos t = cos i 8å²ÝP[KJ²ÜZHTÝ

sin t = sin i = y Iä²Ýcos t = cos i = x ,8åH«YEˆPTxL«

IäL ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[N sin t Iä²Ý cos t 3xJPä[LÜ HJåH©Ú

YIÞYJÙ>NTxJ@Tß®>NT>P[KJ²Ô>¯}°Ý

¤†Ü® (i) B (x, y) = B (cos t, sin t) 8åL ®ãˆ P‰JT>Ö <KM¤ PØCÚå
™«ãN« 8GZP  9ZE­YIT± t-Ô¤ - 1 # cos t # 1  Iä²Ý
- 1 # sin t # 1 
(ii) ;± PØCÚ[E ;± Z>TØ[CÔY>TÙ© ZHTßÚ«Ý ZHT« x[CÔ¤Ý
@Tß®ZHTßÚ«Ý@Tß®w(t) (Wrapping function)3¤Ý
(iii) YIÞYJÙ t-3à 3G ¯ÔZ>TDŠJà @T߂å IÜ® Z>TD
t 3[KJå>ˆCÚ«¯ÔZ>TDŠJà@T߂åIÜHT¤Ý
(iv) KTG 4[CYPˆ„à 4JÕ¤Ý 2[M¶ Iä²Ý 2[M>ˆå IT…
€>â¶>[NÜ Hä† H}ÜHEä¤ YIÞYJÙ>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà
@Tß®>ãHJåH©xL«

8©Ú«Ô>TØ©ØC€[M„à6ãNi -å¯[GJÜHÔ>Ý(3, –4)8åL®ãˆP‰JT>Ö

Y@àxL«8ài -å3²¯ÔZ>TDŠJà@T߂åIÜ®>[NÔ>TÙ>

125 ¯ÔZ>TDŠJà
•ß¶
B (x, y) = B (3, – 4) 8å>
ØC€[M„ài Z>TDÚå3KÝHÜHÔ>ÝOA8G¶Ý¯[GJÜ
HÔ>ÝOB8G¶ÝY>Tã> +AOB = i ZI³Ý¯[GJÝFTå>TP« θ
>TäH¤„à4±Ô¤Ý O A
r

OB = r = x 2 + y2 = 32 + (- 4) 2 = 5 B(3,-4)
஁୼ஂஜ 
x = 3, y = – 4 Iä²Ý r = 5 8à

-
= 4 ; cos i = x = 3 ; tan i = = - 4
y y
sin i = r 5 r 5 x 3
r =- 5 r 5 x 3
cosec i = y 4
; sec i = = ; cot i = = -
x 3 y 4

¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆå¤†š©>ãĖĦĤīİĬģėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİ

[ I J Ý  3  „ à  6 ã N P T ²  < K M ¤ (0,1)
PØCÚ[E >±«ZPTÝ ØC€[M„à i -[P
Y>Tã> Z>TDÝ i -Ô¤ ;ÚET> P (x, y) <KM¤ II I
PØCÚ噫 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8à
y x<0, y>0 x>0, y>0
cos i = x, sin i = y  Iä²Ý tan i = 3¤Ý sine ƒ[>
x 8àMT݃[>
P-8Ô>TäH¤„à4±ÔxLZET2[EÜYHT²Ú«
xIä²Ýy-åIÜ®>ãƒ[>2àM«¤[LJT> (-1,0) O (1,0)
4±Ô¤Ý x<0, y<0 x>0, y<0
tan ƒ[> cos ƒ[>
¯Eà>TäH¤„à
cos i = x > 0 ƒ[> III IV

sin i = y > 0 ƒ[> (0,-1)

8GZP sin i   cos i  Iä²Ý 2[GÚ« ஁୼ஂஜ 
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>´Ý¯Eà>TäH¤„àƒ[>IÜ®[CJ[P
4KÙCTÝ>TäH¤„à
cos i = x < 0 ¤[L
sin i = y > 0 ƒ[>
4áPTLT> sin i  Iä²Ý cosec i  3xJ[P ƒ[> IÜ®[CJ« Iä[LJ @Tß®>ã ¤[L
IÜ®[CJ«
4ZEZHTà Iä[LJ >TäH¤>ˆà ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ˆå ¤œš©>[N FTÝ
>ÙC†JMTÝ8åH[EHCÝ4à>TDMTÝ
¤†Ü® YPáZP²>TäH¤„à¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ˆå¤†š©>[N
ŽâÔ>ÙCPT²€[GŠàY>TãNMTÝ
“All Students Take Chocolate” (ASTC).
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 126
 3
8©Ú«Ô>TØ© sin i =
Iä²Ý i  4KÙCTÝ >TäH¤„à 2[IÛETà IäL :Û«
5
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>[NÔ>TÙ>

•ß¶
sin2 i + cos2 i = 1
9 = 4
! 1 - sin2 i = ! 1 -
⇒ cos i = !
25 5
-4
8GZP cos i =
5
9YGà4KÙCTÝ>TäH¤„àcos i ;±¤[LIÜ®[CJ«
3 5
sin i = 5
& cosec i =
3
cos i = – 4
5
& sec i = -
5
4
sin i = - 3
tan i = cos i 4
cot i = -4
3

¤†Ü® sin i  Iä²Ý cos i  3xJ[P YE…°Ý 8à E[MŽâ ¯äYLT±[I

Iä²ÝP¤ÚEà¯äYLT±[I>[NHJåH©ÚIä[LJFTå[>°Ý
>TDMTÝ ;± ¯ÔZ>TDŠJà @T߂å IÜ®Ý Iä²Ý Z>TDÝ
2[I°Ý >TäH¤°Ý YE…ÛETà ‚ÚET>Kæ ¯äYLT±[I[JÜ
HJåH©Ú Iä[LJ @Tß®>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà IÜ®>[NÔ
>TDMTÝ

4[DÔZ>TDÕ>ãĄĩĩĦĢġĄīĤĩĢİ
r
4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ·©Eà 2àM« ŠÚJT@Ý  3[KJå>ã ICÕ>T> 4±Ü‚å
2
r 3r
2[P 4[DÔ Z>TDÕ>ã 8GÜH©Ý  i, - i, ! i, r ! i, ! i, g  3xJPä†à 8ÛE
2 2
4±Z>TDÕ>´Ý4[DÔZ>TDÕ>NT¤Ý

i Iä²Ý- i 3xJYETCß®[CJÔZ>TDÕ>[NÔY>TÙC¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>[NÔ
>TÙZHTÝ

ĮŠåPT„MT>oĮ4å¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ã
ėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠįĞıĦĬĬģoĮĦīıĢįĪİĬģĮ

+AOL = i Iä²Ý+AOM = - i 8å>OL ™«6ãN®ãˆP (a, b)8å>

OP = OP l 8åL[I°ÝH}OM™«P l 8©Ú«ÔY>Tã>
OA-Ô¤Y@Õ¤ÚET>PN-:P[KJ¶Ý2«OM :P l -à@ÛÔ>Ø©Ý
+AOP = +AOP l Iä²Ý+PON = +P l ON

127 ¯ÔZ>TDŠJà
 DPON Iä²Ý DP l ON 3xJ[P@ßP@I¯[CJET¤Ý y

8GZPPN = P l N Iä²Ý P l -å ·²>ã P l (a, - b)

L
8G3¤Ý
P(a,b)
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåP[KJ[LÜH}
b a b θ
sin i =
, cos i = OP , tan i = O x
OP a xʹ -θ N A
b =- b =-
8GZP sin (- i) = - sin i
OP l OP Pʹ(a,-b)
a = a =
Iä²Ý cos (- i) = cos i M
OP l OP
tan (- i) = - tan i , cosec (- i) = - cosec i
yʹ
,
஁୼ஂஜ 
sec (- i) = sec i , cot (- i) = - cot i
3xJPä[L8ˆàYHLMTÝ

¤†Ü® (i) x-2Ö[@Ü YHT²Ú« <KM¤ PØCITG« @I֐ß 8åH‡±Û«

sin (- i) = - sin i  Iä²Ý cos (- i) = cos i 8åH[EÜ YHLMTÝ i  :Ü
ZHTåZL  - i  4±Ü‚­Ý 2« x 2Özå IäYLT± HÔ>Úà
2[IÛ«ãN«  @I֐ß ¯[L„à ®ãˆ  (x, y) :  x 2Ö[@Ü YHT±Ú«
‚KH‡Ô¤ÝZHT«(x, – y)x[CÔxL«4Õ¤y2Ö¦Ú¾KÝ;±¤[L
8ÙDTxL«8åHETà[@å;±¤[L8ÙDT¤Ý3GTàx2Ö¦Ú
¾KÚàITäLÝ4à[M8åHETàY>T[@àITäLÝ4à[M
(ii) ¤[LZ>TD¯äYLT±[I>[NÜHJåH©Ú¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã
;ä[LÖ@Tß®>NT2àM«4KØ[CÖ@Tß®>NT8åH[E•ßITÔ>MTÝ

8©Ú«Ô>TØ© IÜ[HÔ>TÙ>(i) sin (– 45°) (ii) cos (– 45°) (iii) cot (– 45°)
•ß¶
1
(i) sin (– 45°) = – sin (45°) = -
2
1
(ii) cos (– 45°) =
2
(iii) cot (– 45°) = – 1

¯Û[EJP¤Ü‚à(90c - i), `0 < i < j 8åLZ>TDÚå¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>[N

r
2
Hä†2†Û«ãZNTÝ4áPTLTG¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>[NŽâÔ>ÙCPT²>TDMTÝ

sin (90c - i) = cos i , cos (90c - i) = sin i

tan (90c - i) = cot i , cosec (90c - i) = sec i

sec (90c - i) = cosec i , cot (90c - i) = tan i

ZIä>Ù©ãN ¯ÔZ>TD ŠxEÕ>´Ô¤ (90° + T ) 8åL Z>TDÚä¤ EäZHT«
P[KJ²ÜZHTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 128
 (90c + i), `0 < i < j 2[I܂³ãN Z>TDÕ>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà ŠxEÕ>ã
r
2
(Trigonometric ratios of an angle of the form y
(90c + i), `0 < i < j in terms of T).
r R L
2

90°+θ
+AOL = i Iä²Ý +AOR = (90c + i)  8å> 4Õ¤ Pʹ(-b,a) P(a,b)
P (a, b) 8åH« OL ™« 4±Ô¤Ý ;± ®ãˆ Iä²Ý P l
8å­Ý;±®ãˆJTG«OP = OP l 3>4±Ô¤ÝH}OR θ
xʹ N O M A x
4噫ZE߶Y@Þ>
Ox Iä²ÝOxc™«P Iä²ÝPc4‡±Û«PMIä²Ý
PcN 3xJY@Õ¤Ú«ÔZ>T©>[NP[K>
4Õ¤+AOP l = 90c + i yʹ
Y E ˆ P T >   ' O P M  I ä ² Ý  +P l ON  3 x J [ P ஁୼ஂஜ 
@ßP@I¯[CJET¤Ý
ON = MP Iä²ÝNP c = OM
8GZPPIä²ÝP c4å3JÚYET[M>ã¯[LZJP (a, b)Iä²ÝP c(– b, a) 3¤Ý

a =
sin (90c + i) = = OP cos i ,

-
cos (90c + i) = = OPb = - sin i ,
8GZP tan (90c + i) = - cot i, cosec (90c + i) = sec i,

sec (90c + i) = - cosec i, cot (90c + i) = - tan i

3r
r ! i, ! i, 2r ! i 3xJYETCß®[CJZ>TDÕ>ˆå¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>[N4ZE
2
¯[L„à>ÙC†JMTÝ

ZIä>ÙC¯}¶>ã‚åP±Ý2ØCP[D„àYET¤Ô>ÜHØ©ãN«4Õ¤`0 < i < j .

r
2
-i r- r+ r- i r+ i 3r - 3r + 2r - i 2r + i
i i i i
2 2 2 2
sine - sin i cos i cos i sin i - sin i - cos i - cos i - sin i sin i
cosine cos i sin i - sin i - cos i - cos i - sin i sin i cos i cos i
tangent - tan i cot i - cot i - tan i tan i cot i - cot i - tan i tan i

¤†Ü® (i) ZIä>ÙC2ØCP[D„‡±Û«;ÚEE[MŽâŠxEÕ>[N8µEMTÝ

r
(ii) 2n ! i, n ! Z 8åL 2[I܂³ãN YETCß®[CJ Z>TDÕ>ã
2
2ETP« o i, r ! i, 2r ! i 3xJ[P>´Ô¤ ¯ÔZ>TDŠJà ŠxEÝ
ITLT« [@å ITLTIà [@å 3>¶Ý Y>T[@å ITLTIà Y>T[@å
4±Ô¤Ý

129 ¯ÔZ>TDŠJà
 r
(iii) (2n + 1)
! i, n ! Z 8åL2[I܂à6ãNYETCß®[CJZ>TDÕ>ã
2
r 3r
2ETP« ! i, ! i 3xJ[P>´Ô¤¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ã
2 2
2Pä†å€K܂ŠxEÕ>NT>IT²Ý‘co’4àMTE[P>´Ô¤Z@ßÚ«Ý
2« 4±Ü‚å 2[E  ŠMÔx°Ý 8µE ZPÙ©Ý  [@å ITäLÜHØ©
Y>T[@å 3>¶Ý  Y>T[@å ITäLÜHØ©Ô [@å 3>¶Ý 8µE
ZPÙ©Ý
(iv) ŠxEÚ夆š©>[NÔ>ÙC†JÔZ>TDÝ2[I°Ý>TäH¤>[N
¯E‡à>ÙC†JZPÙ©Ý‚å®>TäH¤ŠJTG“ASTC”Š„åH}
¤†š©>[N2àM«:4[DÔ>ZPÙ©Ý

8©Ú«Ô>TØ©IÜ®>[NÔ>TÙ> (i) sin 150° (ii) cos 135° (iii) tan 120° 

•ß¶

1
(i) sin 150c = sin (90c + 60c) = cos (60c) =
2
1
 2àM« sin 150c = sin (180c - 30c) = sin (30c) =
2
1
(ii) cos 135c = cos (90c + 45c) = - sin (45c) = -
2
1
2àM« cos 135c = cos (180c - 45c) = - cos (45c) = -
2
(iii) tan 120c = tan (180c - 60c) = - tan (60c) = - 3
  2àM«tan 120c: tan (90c + 30c) 8G8µIÜ[HÔ>TÙ>

8©Ú«Ô>TØ© IÜ®>TÙ>(i) sin (765°) (ii) cosec (– 1410°) (iii) cot `-

15r j
.
4
•ß¶

(i) sin 765° = sin (2 × 360° + 45°) = sin 45° = 1

2
(ii) cosec (– 1410°) = – cosec (1410°) = – cosec (4 × 360° – 30°)
= cosec30° = 2

cot ` j = - cot ` 15r j = - cot `4r - r j = cot r = 1 .

- 15r
(iii)
4 4 4 4

8©Ú«Ô>TØ© €²¶>tan 315° cot (– 405°) + cot 495° tan (– 585°) = 2.

•ß¶
 4CÜHÔ>Ý = tan (360° – 45°) [– cot (360° + 45°)] + cot (360° + 135°) [–tan (360° + 225°)]
= [– tan 45°] [– cot 45°] + [– tan 45°] [– tan 45°]
= (– 1) (– 1) + (– 1)(– 1) = 2.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 130
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåzM¤DT@JÕ>ãĖĬĪĢĠĥĞįĞĠıĢįĦİıĦĠİĬģėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠ
ģIJīĠıĦĬīİ

¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ã zM 2±[IJTG ¤DT@JÕ>[NÜ YH䆱ÔxåLG

8©Ú«Ô>TØCT>
(i) [@åIä²ÝY>T[@å@Tß®>ã;å²ÔY>Tå²€K܂>ã3¤Ý  
2ETP« sin (90c - i) = cos i Iä²Ý cos (90c - i) = sin i 
(ii) <KM¤ PØCÚå ™«ãN ;± ®ãˆ„å ·²>NT> cos i  Iä²Ý sin i  3xJ[P
YHLÜH©xåLG  2[P - 1 # cos i # 1 Iä²Ý - 1 # sin i # 1  8åL @I‡[J
ÁßÚY@ÞxåLG8GZP cos i, sin i ! [- 1, 1] 
(iii) ;±KTG4[CYPˆ„à¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã2EåIÜ[H™Ù©Ý™Ù©Ý
YH²xåL«
(iv) [@å Iä²Ý Y>T[@å @Tß®>ã cos (- i) = cos i  Iä²Ý sin (- i) = - sin i  8åL
ŠJÔ>ÚEÔ>HÙ®>[NYH䆱ԤÝ
4²„à6ãN4±HÙ®>[N3KTÞZPTÝ

¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆå>TM¯[L[IÜHÙ®>ãēĢįĦĬġĦĠĦıĶĬģėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİ

;±z†Jƒ[>p-Ô¤@Tß®f 3G«@TßH>Úà6ãN2[GÚ«x-ä¤Ýf (x + p) = f (x)

8åLPT²4±ÛETà2Ö@Tß®p>TMÝ6[CJ±ÝH@Tß®8åH«FIÔ¤YE…°Ý
8©Ú«Ô>TØCT>

sin (x + 2nr) = sin x, n ! Z 8åH«FIÔ¤ÚYE…°Ý

2ETP« sin (x + 2r) = sin (x + 4r) = sin (x + 6r) = g = sin x.
8GZPsin x>TMÝY>TÙC±Ý®@Tß®2r 3¤Ý
4ZEZHTà2r >TMÝY>TÙC±Ý®@Tß®>ã cos x, cosec x Iä²Ýsec x 3¤Ý
3GTàr >TMÝY>TÙC±Ý®@Tß®>ãtan x Iä²Ýcot x 3¤Ý
sin xIä²Ý cos x 3xJPä†å>TM¯[L[IÜHÙ[H2EåP[KHCÕ>[NÔY>TÙ©
8ˆà>TDMTÝ
(i) [@å@T߂åP[KHCÝ
y

1 y=sinx

-2π -π -π_ π
_ π 2π 3π 4π
x
2 2
-1
ஒr c"#

HCÝ3.13 : y = sin x
Z>TDÚ[EÔ ¤†Ô¤Ý IT†[J x 8å>  x[CIØC 2Ö[@ x2Ö@T>¶Ý ZFߤګ
2Ö[@y-2Ö@T>¶ÝY>Tã>y = sin x 8åL@T߂åP[KHCÝHCÝ3¤Ý¯EMTPET>
2r  4[CYPˆ Y>TÙC >TM¯[L[IÖ K[IÜ[HÔ >TDMTÝ  P}P>~E ›„à

131 ¯ÔZ>TDŠJà
4Eå YHT±ã 8åGYPåLTà HCÚ³ãN P[NP[K[J 2r  2N¶ 4CÜHÔ>IT>ZPT
2àM«PMÜHÔ>IT>ZPTF>ßÚGTà™Ù©Ý2ZEP[NP[K™«@…JT>ÜYHT±Û«Ý
4KÙCTPET>P[KHCÝy2Özà2Mxä¤ãIØ©Ý4±ÜH[EÔ>PÔ>¶ÝP[KHCݐß
r r
4[CYPˆ„à·©ÝIä²Ý¤[L°Ý@TßHT>6ãN«2ETP«- ‡±Û« P[K·©Ý
2 2
r 3r
@TßHT>¶Ý ‡±Û« P[K¤[L°Ý@TßHT>¶Ý6ãN«
2 2

(ii) Y>T[@å@T߂åP[KHCÝ
y
1
y=cosx

-2π -π -π_ π
_ π 2π 3π 4π
x
2 2
-1
ஒr c"#

HCÝ3.14 : y = cos x

P[KHCÝy = cos x3G«y = sin xP[KHCÚ[EÜZHTå²ãN«8åH[EÔ>PÔ>MTÝ

r
[@å @T߂å P[KHCÚ[E 4CÜ®LIT>  2N¶ F>ßÚ«ÝZHT« Y>T[@å @T߂å
2
P[KHCÝ x[CÔxL« 4Eä¤Ô >TKDÝ cos x = sin ` + xj  8åL ¯äYLT±[I 3¤Ý
r
2
cos x = cos (- x) = sin ` + xj 8åH[EP[KHCÚà8ˆET>Ô>TDMTÝ
r
2
¤†Ü® (i) [@å Iä²Ý Y>T[@å @Tß®>ã >TM ¯[L[I HÙ[HÜ
YH䆱ÜHETà 2[P>ã YH…«Ý HJåHCÔ >TKDITxL«  FÝ[IÖ
¦ä† FCÔ¤Ý HM €>â¶>ã >TM ¯[L[I HÙ®[CJ[P
8©Ú«Ô>TØCT>¹…J6EJÝIä²ÝI[LE঱ˆå(Spring)ZIà
Iä²ÝŽâZFTÔx4JÔ>Ý>Cà2[M>ã3xJ[P@I4[CYPˆ„à
ZFKÚà ™Ù©Ý ™Ù©Ý €>âEà 2[GÚ«Ô >TM ¯[L[I
€>â¶>[N°Ý [@å Iä²Ý Y>T[@å @Tß®>[N 4[DÚ«Ü
®…Û«Y>TãN¯}°Ý
(ii) 2†ŠJ௵P«ÝKTG4[CYPˆ„àFCÔ¤Ý2[M¶>ã2[M>ã
Iä²Ý ‚L 4JàHTG €>â¶>´Ô¤Ô >TM ¯[L[IÖ @Tß®>ã
HJåH©ÚEÜH©xåLG

;ä[LIä²Ý4KØ[C¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ãĒġġĞīġĢijĢīıįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİ

;ä[LIä²Ý4KØ[CÖ@Tß®>ãzM@I֐ßHÙ®>[N€[L¶ÜH©Ú«xL«x 4å8àMT
YIÞYJÙI܂ä¤Ýf (– x) = f (x) 8àf (x)<ß4KØ[CÖ@Tß®ZI³Ýx 4å8àMTI܂ä¤Ý
f (– x) = – f (x)8àf (x)<ß;ä[LÖ@Tß®HೲܮÔZ>T[P2àMTE4KØ[CIä²Ý;ä[LÖ
@Tß®>´Ô¤¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã;±zLÛE8©Ú«Ô>TØCT¤Ý
x4å8àMTI܂ä¤Ýcos (– x) = cos x8GZPcos x <ß4KØ[CÖ@Tß®3¤Ý
x4å8àMTI܂ä¤Ýsin (– x) = – sin x8GZPsin (x) <ß;ä[LÖ@Tß®3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 132
 2ZEZHTàsec x<ß4KØ[CÖ@Tß®3¤Ý2ZEZHTàtan x, cosec xIä²Ýcot x3xJ[P
;ä[LÖ@Tß®>NT¤Ý f (t) = t - cos t 8åH«4KØ[CÖ@Tß®Ý2àM;ä[LÖ@Tß®Ý2àM9å"

8©Ú«Ô>TØ© ‚åP±Ý @Tß®>[N ;ä[LÖ@Tß® 4KØ[CÖ@Tß® Iä²Ý 4KÙ©Ý

4à[M8GP[>ÜH©Ú«>
(i) sin2 x – 2 cos2 x – cos x (ii) sin (cos (x)) (iii) cos (sin (x)) (iv) sin x + cos x
•ß¶
(i) f (x) = sin2 x – 2 cos2 x – cos x 8å>
f (– x) = f (x) [ 9YGàsin (– x) = – sin x Iä²Ý cos (–x) = cos x]
8GZPf (x)<ß4KØ[CÖ@Tß®
(ii) f (x) = sin (cos (x)) 8å>
f (– x) = f (x), f (x) <ß4KØ[CÖ@Tß®
(iii) f (x) = cos (sin (x)), f (– x) = f (x),8GZPf (x)<ß4KØ[CÖ@Tß®
(iv) f (x) = sin x + cos x
f (– x) ! f (x) Iä²Ýf (– x) ! – f (x)
8GZPf (x) = sin x + cos x8åH«4KØ[CÖ@Tß®Ý2àM;ä[LÖ@Tß®Ý2àM

¤†Ü® (i) YHT«PT>;±@T߂åP[KHCÚày-2Ö[@‚KÜH‡ÜHàITLTIà

4±ÛETà 2Ö@Tß® 4KØ[CÖ@TßHT¤Ý  3[JÜ YHT²Ú« ITLTIà
P[KHCÝ@I֐KT>4±ÛETà2«;ä[LÜH[C@TßHT¤Ý
(ii) ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[NÜ H¤ÜHTÞ¶ Y@ÞPEä¤Ô ¤†ÜHT>Ô ·ØCà
Iä²Ý>‰ÚEà¹ÚKÚà;ä[LIä²Ý4KØ[CÖ@Tß®>ˆåHÙ®>ã
HJ­ãNET>4±Ô¤Ý
(iii) zM P[KJ²Ô>ÜHØC YET[>„C[M Iܘ© Y@ÞPEä¤ 4KØ[C
Iä²Ý;ä[LÖ@Tß®>ˆåHÙ®>ãHJ­ãNET>4±Ô¤Ý4[EFTÝ
¬Ù>~EÚàHTßÜZHTÝ

H„äz
 1 IÜ®>[NÔ>TÙ>

(i) sin (480°) (ii) sin (– 1110°) (iii) cos (300°) (iv) tan (1050°)

(vi) tan `
19r j
(v) cot (660°)
3
(vii) sin `- 11r
3
j

5 2 6m
 2 ØC€[M„à6ãNi -å¯[GJÜHÔ>Ýc , 8åL®ãˆY@àxL«8à
7 7
i -å3²¯ÔZ>TDŠJà@T߂åIÜ®>[NÔ>TÙ>

133 ¯ÔZ>TDŠJà
  3 ‚åP±Ý@T߂åI܂ä¤IäL:Û«¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>[NÔ>TÙ>
1
(i) cos i = -
2
, i  ÂåLTÝ>TäH¤„à6ãN«
2
  (ii) cos i =
3
, i  ¯Eà>TäH¤„à6ãN«
2
  (iii) sin i = - , i  FTå>TÝ>TäH¤„à6ãN«
3
  (iv) tan i = - 2 , i  4KÙCTÝ>TäH¤„à6ãN«
13
(v) sec i =
5
, i  FTå>TÝ>TäH¤„à6ãN«

cot (180c + i) sin (90c - i) cos (- i)

 4 €±‚Ô> = cos2 i cot i 
sin (270c + i) tan (- i) cosec (360c + i)
3
 5 sin2 i = 8åL @IåHTØ[C €[L¶ Y@Þ°Ý 0° 4Ô¤Ý 360° 4Ô¤Ý  4[CÜHØC
4
2[GÚ«ÔZ>TDÕ>[NÔ>TÙ>
r + 2 r + 2 7r + 2 4r =
 6 sin2 sin sin sin 2 8GÔ>Tق
18 9 18 9
¯ÔZ>TDÕ>ˆå¯äYLT±[I>ãėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠČġĢīıĦıĦĢİ

 ·Ø©ÔZ>TDÕ>ˆå ¹ÚKÕ>ã 2àM« ·ØCà 2àM« >‰ÚEà ¯äYLT±[I>ã

ĖIJĪĞīġġĦģģĢįĢīĠĢĦġĢīıĦıĦĢİĬįĠĬĪĭĬIJīġĞīĤĩĢİģĬįĪIJĩĞİ

·Ø©ÔZ>TDÕ>ã 8åH« 4KÙ© 2àM« 2Eä¤Ý ZIäHØC Z>TDÕ>ˆå ·©Eà

3¤Ýf (x + y) = f (x) + f (y)Iä²Ýf (kx) = kf (x),k8åH«;±YIÞYJÙZHTåL@Tß®>ˆå
YETCß[H¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ãÁßÚY@ÞJT«8©Ú«Ô>TØCT>cos (a + b) ! cos a + cos b,
sin (2a) ! 2 sin a, tan 3a ! 3 tan ag 4áPT²sin (a + b), cos (a + b), g ZHTåL¹ÚKÕ>[NÔ
E±ŠÜH« 2PzJÝ Iä²Ý 2[EÜ HJåHTØ© >DÔ¤>ˆà >DÔx©PEä¤ HJåH©ÚEÜ
H©xåLG
Y@ŠÜH[L„à 2µÚEÚ[E 6±PTÔ¤Ý 2߶>[N 4[@JTG« 6±PTÔx°ãN«
4[@;‡[@åP[NÔZ>TØ©P[KHCÕ>ãIT…>NT>4±Ô>MTÝy = sin x2àM«y =
cos xZHTåLP[KHCÕ>[NÜZHTåL«;å²Ô¤ZIäHØC;‡>ã;‡Ô¤ÝZHT«9äH©Ý
Š[N¶2µÚEITG«;áYPT±EÜHØC;‡>ã9äH©Ý2µÚEÚå·©E³Ô¤Ö@IIT¤Ý
4Ö¹O‡à ¯ÔZ>TDŠJ‡å ·©Eà Iä²Ý >‰ÚEà ¯äYLT±[I>[N ¯ÔxJIT>
HJåH©ÚEÜH©xåLG2Ú«Cå2[M>ˆåH¤ÜHTފà¯ÔZ>TDŠJ‡å·©EàIä²Ý
>‰ÚEà¯äYLT±[I>ãHJ­ãNET>4±ÔxåLG
4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ·©E‡å Y>T[@å ¯äYLT±[I[J ¯E‡à FTÝ €²¶ZPTÝ
Iä²Ý4E[G2[GÚ«¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>´Ô¤Ý–Ø}ÜZHTÝ
¯äYLT±[I cos (a + b) = cos a cos b - sin a sin b
€ÄHDÝ

O-: [IJIT>Ô Y>TÙC <KM¤ PØCÚ[EÔ >±Úà Y>Tã> P = P (1, 0) 8å>
+POQ = a, +POR = a + b Iä²Ý+POS = - b 8åL[I°ÝH}Q, RIä²ÝS®ãˆ>[N<KM¤

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 134
PØCÚàHCÝ4à>TØ}JH}¤†Ô>a, a + b Iä²Ý- b 3xJ[PØC€[M„³ãNG
4 Ü Y H T µ «  Q, R  I ä ² Ý  S  3 x J  ® 㠈 > ã  (0,1)
y
R (cos(Į+ȕ), sin(Į+ȕ))
Q (cos a, sin a), R (cos (a + b), sin (a + b))  I ä ² Ý
S (cos (- b), sin (- b)) 3>ÔY>T©Ô>ÜH©xL«DPOR
Q (cos Į, sin Į)
Iä²Ý DSOQ  3xJ[P @ßP@I¯[CJETxL« ȕ
Į x
(-1,0) O ȕ
8GZP P(1,0)

S (cos (-ȕ, sin (-ȕ)

PR = SQ3G«PR2 = SQ2 :ÔY>T©ÔxL«
(0,-1)
3>ZP
஁୼ஂஜ 

[cos (a + b) - 1] 2 + sin2 (a + b) = 6cos a - cos (- b) @2 + 6sin a - sin (- b) @2

- 2 cos (a + b) + 2 = 2 - 2 cos a cos b + 2 sin a sin b
8GZP cos (a + b) = cos a cos b - sin a sin b

¤†Ü® (i) ZIä>ÙC €ÄHDÚà PR = SQ ·²P« 8åGYPåLTà ;±

PØCÚ噫4KÙ©®ãˆ>´Ôx[CZJ6ãNYET[M[P2Eå
3KÝIä²Ý[IJÔZ>TDÚ[EY>TÙ©•ßITÔ>ÜH©xL«

(ii) Šà>ã PR Iä²Ý SQ 3xJ[P [IJÚà ETÕ¤Ý Z>TDÝ a + b

Iä²Ý a + (- b)  3¤Ý 8GZP PR = SQ. 8GZP (cos a, sin a)  Iä²Ý
(cos (- b), sin (- b)) 4Ô¤ 4[CÜHØC ¾K¯Ý (cos (a + b), sin (a + b)) 
Iä²Ý(1, 0)3xJ®ãˆ>´Ô¤4[CÜHØC¾K¯Ý@IÝ3¤Ý

(iii) ZIZM6ãNP±ŠÚE‡à 0 # a < 2r, 0 # b < 2r 3¤Ý[@åIä²Ý

Y>T[@å3xJPä†åß¦OäzÚEå[IJTàZIZMP±ŠÚE¯}¶
8ÛE;±DIä²ÝE4Ô¤ÝYHT±Û«Ý

¯äYLT±[I cos (a - b) = cos a cos b + sin a sin b

€ÄHDÝ
cos (a + b) = cos a cos b - sin a sin b 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
4Õ¤ cos (a - b) = cos [a + (- b)] = cos a cos (- b) - sin a sin (- b)
8GZP cos (a - b) = cos a cos b + sin a sin b

¤†Ü® (i) ZIZM 6ãN ¯äYLT±[I„à a = b  8GÜ ‚K„CÔ x[CÜH«

cos2 a + sin2 a = 1 .
(ii) a = 0 Iä²Ý b = x 8GÜ‚K„CÔx[CÜH«cos (- x) = cos x 4«;±
4KØ[CÖ@Tß®8GÔ>TØ©xL«

135 ¯ÔZ>TDŠJà
¯äYLT±[I sin (a + b) = sin a cos b + cos a sin b
€ÄHDÝ
sin (a + b) = cos 8 r - (a + b) B = cos 8` r - aj - b B
2 2
8G8µIä²Ý¯äYLT±[I:HJåH©Ú€Ä‚Ô>MTÝ

r
a+ b = 8àZIZM6ãN¯äYLT±[Icos2 a + sin2 a = 1 8GIT²Ý
2

¯äYLT±[I sin (a - b) = sin a cos b - cos a sin b

€ÄHDÝ
sin (a - b) = sin [a + (- b)] 8G8µIä²Ý¯äYLT±[I:HJåH©Ú€Ä‚Ô>MTÝ

[@åIä²ÝY>T[@å·ØCàIä²Ý>‰ÚEà¹ÚKÚ[E2~2[I܂à
8µEMTÝ
cos a - sin a cos b - sin b cos (a + b) - sin (a + b)
e oe o= e o
sin a cos a sin b cos b sin (a + b) cos (a + b)

tan a + tan b
¯äYLT±[I tan (a + b) =
1 - tan a tan b
€ÄHDÝ
sin (a + b) sin a cos b + cos a sin b
tan (a + b) = =
cos (a + b) cos a cos b - sin a sin b
sin a cos b + cos a sin b
cos a cos b tan a + tan b
= =
cos a cos b - sin a sin b 1 - tan a tan b
cos a cos b
tan a - tan b
¯äYLT±[I tan (a - b) =
1 + tan a tan b
€ÄHDÝ

tan (a - b) = tan [a + (- b)]

8G8µIä²Ý¯äYLT±[I:HJåH©Ú€±‚Ô>MTÝ

¤†Ü® (i) ETàƒ (CE 100-170) 2Pß>ã Z>TDÚå B

C
FT[D ¯ÔZ>TDŠJà @TßHT>Ô
Y>TÙ© ;± ZEäLÚ[E €Ä‚ÚETß  ;±
PØC FTä>KÚà Â[MŠØCÕ>ˆå
YH±Ô>à 2Eå 8ßÜHÔ>Õ>ˆå
YH±Ô>‡å·©E³Ô¤Ö@IÝABCD8åL D
A
PØCFTä>KÚà

(AC)(BD) = (AB) (CD) + (AD) (BC)3¤Ý ஁୼ஂஜ 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 136
 4[EÜ HJåH©ÚÔ ·ØCà Iä²Ý >‰ÚEà ¯äYLT±[I>[N
€Ä‚Ô>MTÝ  8GZP 4[EÚ ETàƒ„å ·©Eà Iä²Ý ZP²HT©
¹ÚKÝ3¤Ý
(ii) YHT«PT>cos (a ! b) ! cos a ! cos bIäL¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>´Ô¤Ý
4«YHT±Û«Ý
(iii) a = b   8à sin (a - b) = sin a cos b - cos a sin b  4‡±Û« sin 0 = 0
8GÔx[CÔ¤Ý4«¯åZHY>T©Ô>ÜHØC;åLT¤Ý
r
(iv) a =   I ä ² Ý  b = i  8  à   sin (a - b) = sin a cos b - cos a sin b 
2
4‡±Û«sin ` - i j = cos i 8GÔx[CÔ¤Ý4«¯åZH€Ä‚Ô>ÜHØC
r
2
;åLT¤Ý
(v) ;± Z>TDÚ[E 4KÙ© Z>TDÕ>ˆå ·©EMT>ZPT 2àM«
ZP²HT©>NT>ZPT8µ«PEåÂMÝzM¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆå
IÜ[H  FTÝ >TDMTÝ  8©Ú«Ô>TØCT> tan 75°-: I܂©PEä¤
tan (45° + 30°)8å²Ý2«ZHTàcos 135°-:cos (180° – 45°)8G8µ
IÜ[HÔ>TDMTÝ

8©Ú«Ô>TØ© IÜ®>TÙ>(i) cos 15° (ii) tan 165°

•ß¶

(i) cos 15° = cos (45° – 30°) = cos 45° cos 30° + sin 45° sin 30°
3 3+1
=
1 + 1 1 =
2 2 2 2 2 2
3+1
ZI³Ýsin 75c = 8GÔ¤†Ô>MTÝY@Þ«HTß
2 2
tan 120c + tan 45c
(ii) 4Õ¤ tan 165° = tan (120° + 45°) =
1 - tan 120c tan 45c
3GTà tan 120° = tan (90° + 30°) = – cot 30° = - 3
Iä²Ý tan 45° = 1
1- 3
8GZP tan 165° = .
1+ 3

8©Ú«Ô>TØ© sin x = 4
5
¯Eà>TäH¤„à6ãN«Iä²Ýcos y = -
12
13
4KÙCTÝ
>TäH¤„à6ãN«8à
(i) sin (x - y) (ii) cos (x - y) 3xJPä[LÔ>TÙ>

•ß¶
4
sin x =
8GÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN«
5
16 = 3
cos2 x + sin2 x = 1 & cos x = ! 1 - sin2 x = ! 1 - !
25 5
3
Y>T©Ô>ÜHØC¯Eà>TäH¤„àcos x;±ƒ[>8Ù8GZPcos x = .
5
137 ¯ÔZ>TDŠJà
 - 12
4ZEZHTà4KÙCTÝ>TäH¤„àcos y = 13 8GÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN«

sin y = ! 1 - cos2 y .
144 = 5
= ! 1- !
169 13
5
4KÙCTÝ>TäH¤„àsin y ;±ƒ[>8Ù8GZPsin y = .
13
(i) sin (x - y) = sin x cos y - cos x sin y = `
4 - 12 j - 3 ` 5 j = - 63
.
5 13 5 13 65
3 ` - 12 j + 4 ` 5 j = - 16
(ii) cos (x - y) = cos x cos y + sin x sin y = .
5 13 5 13 65

8©Ú«Ô>TØ© cos `
3r + j -
cos `
3r - j = -
x x 2 sin x 8G€²¶>
4 4
•ß¶
3r 3r 3r 3r
 4CÜHÔ>Ý = cos cos x - sin sin x - cos cos x - sin sin x
4 4 4 4
= - 2 sin `r - j sin x = - 2 c
r 1
4 m sin x = - 2 sin x
2

¤†Ü® cos (A + x) - cos (A - x) = - 2 sin A sin x

8©Ú«Ô>TØ© €²¶> A (9, 12)  8åL ®ãˆ ENÚà O :Ü YHT²Ú« 4Cצ‰JT>
60° Z>TDÚà ¦O³ÝZHT« 2[C°Ý ®J €[M B 8å> B 4å 3JÚYET[M¶>[N
>TÙ>
•ß¶
A (9, 12) = A (r cos i, r sin i) 4Õ¤ r = OA 8å>
8GZP r cos i = 9 Iä²Ý r sin i = 12 3¤Ý

r2 = 81 + 144 = 225 & r = 15

8GZPA8åH« A (15 cos i, 15 sin i)
4Õ¤B8åH« B (15 cos (i + 60c), 15 sin (i + 60c))

15 cos (i + 60c) = 15 (cos i cos 60c - sin i sin 60c)

= (15 cos i) cos 60c - (15 sin i) sin 60c
1 - 3
= 9# 12 # = 3 (3 - 4 3 )
2 2 2
3 +
2ZEZHTà 15 sin (i + 60c) = (4 3 3 )
2
8GZPB8åH« B` (3 - 4 3 ), (4 + 3 3 )j 3¤Ý
3 3
2 2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 138
8©Ú«Ô>TØ© 4KÙ© –K[M>ã 4[DP[E ŠNÔ¤Ý 2[MÚYETØ} ;å²
6ãN« h = 8 cos t  Iä²Ý  h = 6 sin t 4Õ¤ t ! [0, 2r)  8G 4KÙ© 2[M>ã 6ãNG
4Õ¤ ZFKÝ t  Š>[M>ˆ³Ý 2[MJT –ßIØCÚ‡±Û« 2[M„å 6JKÝ ƒà‡
™ØC…³Ý 2NÔ>ÜH©xL« 8å> Y>T©Ô>ÜHØC 4± 2[M>´Ý 4[D°ÝZHT«
6±PT¤Ý2[M„å2>HØ@6JKÝIä²Ýt 4åIÜ[H°Ý>TÙ>

•ß¶

t ZFKÚàŠ[N¶2[M„å6JKÝH8GÔY>Tã>
H = 8 cos t + 6 sin t
8 cos t + 6 sin t = k cos (t - a)
= k (cos t cos a + sin t sin a)
3
4Õ¤ k = 10 Iä²Ý tan a =
4
8GZP H = 10 cos (t - a)
 H-å™ÜYH±Ý6JKÝ = ƒ™
3
t = a 8­ÝZHT«™ÜYH±ÝIÜ[HJ[CxL«4Õ¤tan a = .
4

8©Ú«Ô>TØ© Š…PTÔ¤>(i) sin (A + B + C) (ii) tan (A + B + C) .

•ß¶

(i) sin (A + B + C) = sin [A + (B + C)]

= sin A cos (B + C) + cos A sin (B + C)
= sin A cos B cos C + cos A sin B cos C + cos A cos B sin C - sin A sin B sin C
(ii) tan (A + B + C) = tan [A + (B + C)]
tan B + tan C
tan A + tan (B + C) tan A +
= = 1 - tan B tan C
1 - tan A tan (B + C) tan B + tan C
1 - tan A
1 - tan B tan C
tan A + tan B + tan C - tan A tan B tan C
=
1 - tan A tan B - tan B tan C - tan C tan A

¤†Ü® (i) A + B + C = 0 2àM« r  8à  tan (A + B + C) = 0  ZI³Ý

tan A + tan B + tan C = tan A tan B tan C

4ݯ}¶Š…Z>TD¯ÔZ>TDÚä¤ÝYHT±ÛEÝ
(ii) tan (x - y) + tan (y - z) + tan (z - x) = tan (x - y) tan (y - z) tan (z - x)
(iii) tan 3A - tan 2A - tan A = tan 3A + tan (- 2A) + tan (- A) = tan 3A tan 2A tan A
r
(iv) A + B + C = 8àtan A tan B + tan B tan C + tan C tan A = 1 8ÜH}"
2

139 ¯ÔZ>TDŠJà
 H„äz
r r 15 12
 1 0 < x < , 0 < y < , sin x = Iä²Ýcos y = , 8à
2 2 17 13
  (i) sin (x + y) (ii) cos (x - y) (iii) tan (x + y) 3xJPä†åIÜ®>[NÔ>TÙ>
r r 3 9
 2 0 < A < , 0 < B < , sin A = Iä²Ýcos B = 8à
2 2 5 41
  (i) sin (A + B) (ii) cos (A - B) 3xJPä†åIÜ®>[NÔ>TÙ>
4 3r 24 3r
 3 cos x = - , r < x < Iä²Ý sin y = - , r <y <  8à cos (x - y)  4å
5 2 25 2
IÜ[HÔ>TÙ>
8 r 24 3r
 4 sin x = , 0 < x < Iä²Ýcos y = - , r < y < 8àsin (x - y) 4åIÜ[HÔ
17 2 25 2
>TÙ>
7r
 5 (i) cos 105c (ii) sin 105c (iii) tan3xJPä†åIÜ®>[NÔ>TÙ>
12
3 cos x - sin x
 6 €²¶>(i) cos (30c + x) = (ii) cos (r + i) = - cos i
2
(iii) sin (r + i) = - sin i
 7 sin 15cIä²Ý cos 15c3xJPä[LÂMÕ>NT>ÔY>TÙC4±H}Ö@IåHTØ[CÔ
>TÙ>
r
 8 cos (A + B + C) :Š…PTÔ¤4Õ¤ A + B + C = 8à
2
cos A cos B cos C = sin A sin B cos C + sin B sin C cos A + sin C sin A cos B8G
€²¶>
 9 €²¶>(i) sin (45c + i) - sin (45c - i) = 2 sin i
(ii) sin (30c + i) + cos (60c + i) = cos i
 10 a cos (x + y) = b cos (x - y) 8à(a + b) tan x = (a - b) cot y 8GÔ>Tق
 11 €²¶>sin 105c + cos 105c = cos 45c
 12 €²¶>sin 75° – sin 15° = cos 105° + cos 15°
 13 €²¶>tan 75° + cot 75° = 4
 14 €²¶> cos (A + B) cos C - cos (B + C) cos A = sin B sin (C - A)
 15 €²¶> sin (n + 1) i sin (n - 1) i + cos (n + 1) i cos (n - 1) i = cos 2i, n ! Z .

16 x cos i = y cos `i +

2r j =
z cos `i +
4r j
 8à xy + yz + zx 4åIÜ[HÔ>TÙ>
3 3
 17 €²¶> (i) sin (A + B) sin (A - B) = sin2 A - sin2 B
(ii) cos (A + B) cos (A - B) = cos2 A - sin2 B = cos2 B - sin2 A
(iii) sin2 (A + B) - sin2 (A - B) = sin 2A sin 2B
(iv) cos 8i cos 2i = cos2 5i - sin2 3i

 18 cos2 A + cos2 B - 2 cos A cos B cos (A + B) = sin2 (A + B) 8GÔ>Tق

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 140
 3
 19 cos (a - b) + cos (b - c) + cos (c - a) = - 8à
2
cos a + cos b + cos c = sin a + sin b + sin c = 0 8GÔ>Tق
1 + tan A 1 - tan A
 20 (i) tan (45c + A) = (ii) tan (45c - A) = 8GÔ>Tق
1 - tan A 1 + tan A
cot A cot B - 1
 21 €²¶> cot (A + B) =
cot A + cot B
n 1
 22 tan x = Iä²Ýtan y = 8à tan (x + y) :Ô>TÙ>
+
n 1 2n + 1
23 €²¶>tan ` + i j tan `
r 3r + j = -
 i 1
4 4

24 cot a = , a ! `r,

3r j
 Iä²Ý sec b = - , b ! ` , r j  8à tan (a + b) -4å
1 5 r

2 2 3 2
IÜ[HÔ>TÙ>
k- 1
 25 i + z = a Iä²Ýtan i = k tan z 8à sin (i - z) = sin D8G€²¶>
k+ 1

ICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ãIä²Ý6HICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ã
ĐIJĩıĦĭĩĢĞīĤĩĢĦġĢīıĦıĦĢİĞīġİIJğĪIJĩıĦĭĩĢĞīĤĩĢĦġĢīıĦıĦĢİ

3Ý3Ù©[IÔZ>àHTKZC(Michael Faraday)2Pß>ã;±>݂[J;±>TÛEÚå
2±Z>Y>TÙ©Y@à³ÝZHT«>݂„àz†EN¶ƒå@TKÝ6±PTxL«8åH[EÔ>ÙC†ÛETß
4ÛEÜHق‡±Û«6M>ݯµP«Ý6ãN ©>ãŠJTHTK€²PGÕ>ã>àŠÔ·CÕ>ã
3xJPä†ä¤Ú ZE[PJTG ƒå@TKÝ EJT…Ô>ÜH©xL« 3„KÔ>DÔ>TG >݂>[N
ƒ>ÜYH…Jƒå>TÛEÚ[EÖ¦ä†Ö¦Oä²PETàƒ>2>IT>ƒå@TKÝEJT…Ô>ÜH©xL«
ƒåGµÚEÝ8åL2N[P[@å@TßHT>¶ÝP[KHCIT>¶ÝITäLMTÝEä>TMƒå@TKŠJà
Iä²Ý ZP² zM 4JàHTG €>â¶>´Ô¤ ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[N°Ý Iä²Ý ICÕ¤Ô
Z>TDÝ2àM«6HICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>[NÜHJåH©ÚEMTÝ
A8åH«;±Z>TDÝ8à‚L¤2A, 3A, g3xJ[PAåICÕ¤Z>TDÕ>ã8å²
A A
·LÜH©ÝIä²Ý , , g3xJ[PZ>TDÕ>ãA-å6HICÕ¤Z>TDÕ>ã8å²·LÜH©Ý
2 3
4ÜZHT« FTÝ ICÕ¤ Z>TDÕ>ã Iä²Ý 6HICÕ¤ Z>TDÕ>ˆå ¯ÔZ>TDŠJà
ŠxEÕ>[NŠPTÜZHTÝIä²ÝzM¯äYLT±[I>[NE±ŠÜZHTÝ

4±ICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ãćĬIJğĩĢĄīĤĩĢČġĢīıĦıĦĢİ

·ØCàIä²Ý>‰ÚEà¯äYLT±[I>[N8©Ú«ÔY>TÙ©2P䆇±Û«PKÔ·}JzM
Š[N¶>[NÜ3KTÞZPTÝ4±ICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ã·ØCà¯äYLT±[I„å
zLÜ®2[IÜHT¤Ý4KÙ©Z>TDÕ>ã@IÝ8à·ØCà¯äYLT±[I4±ICÕ¤Z>TD
¯äYLT±[IJT> IT²Ý 2[P>ã ¯ÔZ>TDŠJà @IåHT©>ˆå •ß¶ >TD¶Ý Iä²Ý
¯äYLT±[I>[N@…HTßÔ>¶ÝYH…«ÝHJåH©xåLG4±ICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ã
¤[LÜ®¯äYLT±[I>ã2©Ô¤Ô¤[LÜ®¯äYLT±[I>ãP±ŠÔ>ÜHJåH©xL«ZI³Ý
¯ÔZ>TDŠJàZ>T[P>ˆåƒ[>Iä²Ý¤[LIÜ®>[NÔ>TD4±ICÕ¤Z>TD
¯äYLT±[I>ãHJåH©xL«

141 ¯ÔZ>TDŠJà
¯äYLT±[Isin 2A = 2 sin A cos A
€ÄHDÝ
sin (a + b) = sin a cos b + cos a sin b 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
a= b = A 8G8©Ú«ÔY>Tã>
8àFIÔ¤Ôx[CÜH« sin (A + A) = sin A cos A + sin A cos A
8GZP sin 2A = 2 sin A cos A

¤†Ü® (i) y = sin 2x  Iä²Ý y = 2 sin x  3xJ[P YPáZPLTG[P

2[P>ˆåP[KHCÝP[KÛ«ŠÚJT@Ú[E6DKMTÝ
(ii) sin 2A = 2 sin A cos A 4å HJåHT© a  8­Ý [@ZP>Úà
x[CIØCÚä¤ u  8­Ý Z>TDÚà 8†JÜHØC ;± YHT±ã
E[K„KÕ¤PEä¤ ¯å 2« HJ~Ô¤Ý x[CIØC YET[M[P
u2 sin 2a
2NŠ©Ý¹ÚKÝ R = .
g
r u2
a= 8­Ý ZHT« R-å ™ÜYH±Ý IÜ®  8åH« FIÔ¤
4 g
YEˆPTxL«
sin 2A 1
(iii) ௐ sin A cos A = #
2 2
r 1
A =  8­ÝZHT«  sin A cos A-å ™ÜYH± IÜ®  3¤Ý 8GZP
4 2
1
- # sin A cos A # 1
2 2

8©Ú«Ô>TØ© ;± >TàHÛ« Š[NJTØ©  Kß Š[NJTØ©ÚCà

E[KIØCÚ‡±Û«>TàHÛ[E2}Š>[MYETCÔ>Ú[@ZP>Ú«Cå6[EÔxLTß
HÛ« 2[C°Ý 2>HØ@Ô x[CIØCÚ ¾KÚ[E°Ý HÛ« 6[EÔ>ÜHØ© ZIZM 8µÝ®Ý
ZHT«x[CIØCÚ«Cå2«9äH©Ú«ÝZ>TDÚ[E°Ý>TÙ>g = 32 8å>
•ß¶
x[CIØCÚ¾KÝĕ>TDÜHJåH©Ý¹ÚKÝ

u2 sin 2a = (80 # 80) sin 2a =

R= 10 # 20 sin 2a
g 32
8GZP2>HØ@6JKÝ 2}3¤Ýa = 45c8­ÝZ>TDÚà6[EÔ¤ÝZHT«
HÛ«2>HØ@6JKÚ[E2[C°Ý

¯äYLT±[Icos 2A = cos2 A - sin2 A

€ÄHDÝ
cos (a + b) = cos a cos b - sin a sin b 8GFIÔ¤YE…°Ý
D = E = A 8G8©Ú«ÔY>Tã>
cos (A + A) = cos A cos A - sin A sin A
cos 2A = cos2 A - sin2 A 8GÔx[CÔ¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 142
 ¤†Ü® cos 2A = cos2 A - sin2 A 8åL¯äYLT±[I„‡±Û«
cos 2A = cos2 A - (1 - cos2 A) = 2 cos2 A - 1 Iä²Ý
cos 2A = (1 - sin2 A) - sin2 A = 1 - 2 sin2 A 8GÔx[CÔxL«

2 tan A
¯äYLT±[I tan 2A =
1 - tan2 A
€ÄHDÝ
tan a + tan b
4Õ¤ tan (a + b) =
1 - tan a tan b
D = E = A 8G8©Ú«ÔY>Tã>

tan A + tan A
tan (A + A) = 8GFIÔ¤Ôx[CÔ¤Ý
1 - tan A tan A
2 tan A
8GZP tan 2A =
1 - tan2 A

2 tan A
¯äYLT±[Isin 2A =
1 + tan2 A
€ÄHDÝ

sin 2A = 2 sin A cos A 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

2 sin A cos A
=
sin2 A + cos2 A
2 sin A cos A
= cos2 A = 2 tan A2
sin2 A + cos2 A 1 + tan A
cos2 A

1 - tan2 A
¯äYLT±[I cos 2A =
1 + tan2 A
€ÄHDÝ

cos 2A = cos2 A - sin2 A 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

cos2 A - sin2 A
  =
cos2 A + sin2 A
cos2 A - sin2 A
= cos2 A
cos2 A + sin2 A
cos2 A

1 - tan2 A
8GZP cos 2A =
1 + tan2 A

143 ¯ÔZ>TDŠJà
2©Ô¤Ô¤[LÜ®¯äYLT±[I>ã2àM«¤[LÜ®¯äYLT±[I>ã
ēĬĴĢįįĢġIJĠĦīĤĦġĢīıĦıĦĢİĬįįĢġIJĠıĦĬīĦġĢīıĦıĦĢİ

4±ICÕ¤Ô Z>TD ¯äYLT±[I„‡±Û« İine, cosine Iä²Ý tangent 4Ô>TG ¤[LÜ®

¯äYLT±[I>[NÔ>TDMTÝ8©Ú«Ô>TØCT>
1 + cos 2A
cos 2A = 2 cos2 A - 1 & cos2 A =
2
‚åP±Ý2ØCP[D„à2©Ô¤Ô¤[LÜ®¯äYLT±[I>ãY>T©Ô>ÜHØ©ãNG
2©Ô¤Ô¤[LÜ®¯äYLT±[I>ã
1 - cos 2A 1 + cos 2A 1 - cos 2A
sin2 A = , cos2 A = , tan2 A =
2 2 1 + cos 2A

¤†Ü® (i) 2©Ô¤Ô ¤[LÜ® ¯äYLT±[I„à 2©Ô¤ 4KÙ}‡±Û« ;åLT>Ô

¤[LÔ>ÜHØ©ãN«
(ii) 2©Ô¤Ô¤[LÜ® ¯äYLT±[I>ã sine Iä²Ý Ġosine 3xJPä†å
4KØ[CÜH[C 2©Ô¤>[N 2©Ô¤ ;å[L°[CJ cosine 3>
I T ä L Ü  H J å H © x L «    8 © Ú « Ô > T Ø C T >   2 © Ô ¤ Ô  ¤ [ L Ü ®
1 1 3
¯äYLT±[I>[NÜHJåH©Úcos4 x = cos 4x + cos 2x + Iä²Ý
8 2 8
1 1 3
sin4 x = cos 4x - cos 2x + 8G€Ä‚Ô>MTݯJäzY@Þ
8 2 8
(iii) 6Jß >~EÚà 2©Ô¤Ô ¤[LÜ® ¯äYLT±[I>ã YH…«Ý HJå
H©xåLG

¯ÝICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ãėįĦĭĩĢĄīĤĩĢČġĢīıĦıĦĢİ

4 ± I C Õ ¤ Ô Z > T D  ¯ ä Y L T ± [ I > [ N Ü  H J å H © Ú   ¯ Ý I C Õ ¤ Ô  Z > T D

¯äYLT±[I>[NÔ>TDMTÝ

¯äYLT±[Isin 3A = 3 sin A - 4 sin3 A

€ÄHDÝ
sin 3A = sin (2A + A) = sin 2A cos A + cos 2A sin A

= 2 sin A cos2 A + (1 - 2 sin2 A) sin A

= 2 sin A (1 - sin2 A) + (1 - 2 sin2 A) sin A

= 3 sin A - 4 sin3 A

¯äYLT±[Icos 3A = 4 cos3 A - 3 cos A

€ÄHDÝ
cos 3A = cos (2A + A) = cos 2A cos A - sin 2A sin A
= (2 cos2 A - 1) cos A - 2 sin A cos A sin A
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 144
 = (2 cos2 A - 1) cos A - 2 cos A (1 - cos2 A)

= 4 cos3 A - 3 cos A

3 tan A - tan3 A
¯äYLT±[Itan 3A =
1 - 3 tan2 A
€ÄHDÝ
tan 2A + tan A
tan 3A = tan (2A + A) = 8GFIÔ¤YE…°Ý
1 - tan 2A tan A
2 tan A +
tan A
1 - tan2 A 3 tan A - tan3 A
= =
2 tan A 1 - 3 tan2 A
1- 2 tan A
1 - tan A
4±ICÕ¤Iä²Ý¯ÝICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ãŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãNG
sine cosine tangent
sin 2A = 2 sin A cos A cos 2A = cos2 A - sin2 A tan 2A =
2 tan A
2 tan A cos 2A = 2 cos2 A - 1 1 - tan2 A
sin 2A =
1 + tan2 A 3 tan A - tan3 A
cos 2A = 1 - 2 sin2 A tan 3A =
sin 3A = 3 sin A - 4 sin3 A 1 - 3 tan2 A
1 - tan2 A
cos 2A =
1 + tan2 A
cos 3A = 4 cos3 A - 3 cos A

2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ãċĞĩģĞīĤĩĢČġĢīıĦıĦĢİ
2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ã4±ICÕ¤ÔZ>TD¯äYLT±[I>ZNT©YETCß®[CJ[P
zLÜ®ÔZ>TDÕ>ˆå@…HTÔZ>TDÝZE[PÜH©ÝZHT«2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ã
HJåH©xåLG
30c
8©Ú«Ô>TØCT> sin 15c 3G« sin 15c = sin 8GÔY>TÙ©>DÔxCZPÙ©ÝZI³Ý
2
2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>[NÜHJåH©Úƒ>Ö@…JTGIÜ®>[NÔ>TDMTÝ
i i
4±ICÕ¤Ô Z>TD ¯äYLT±[I>ˆà 2A = i 2àM« A = 8GÜ ‚K„C
2 2
Z>TDÕ>´[CJ®J¯äYLT±[I>ãx[CÔ¤Ý
2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>[N‚åP±Ý2ØCP[D„à>TDMTÝ

4±ICÕ¤Z>TD¯äYLT±[I>ã 2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ã

sin 2A = 2 sin A cos A sin i = 2 sin

i
cos
i
2 2

cos 2A = cos2 A - sin2 A i- i

cos i = cos2 sin2
2 2

cos 2A = 2 cos2 A - 1 i-
cos i = 2 cos2 1
2
cos 2A = 1 - 2 sin2 A i
cos i = 1 - 2 sin2
2

145 ¯ÔZ>TDŠJà
 2 tan A i
tan 2A = 2 tan
1 - tan2 A tan i = 2
i
1 - tan2
2
2 tan A i
sin 2A = 2 tan
1 + tan2 A sin i = 2
i
1 + tan2
2
1 - tan2 A i
cos 2A = 1 - tan2
1 + tan2 A cos i = 2
i
1 + tan2
2

¤†Ü® (i) PßÔ>ÜH©ÚEÜHØC ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[N PßÔ>ÜH©ÚETE

¯ÔZ>TDŠJà@TßHT>ITä²PEä¤2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ã
2>ÝHJåH©xåLG
(ii) ; ±  Z > T D Ú  å  cosine I  Ü ®  Y > T © Ô > Ü H Ø } ± Û E T à  2 E å
2[KÔZ>TDÚå sine Iä²Ý cosine IÜ®>[NÔ >ÙC†J
2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ãHJåH©xåLG

c
8©Ú«Ô>TØ© sin b22 12 l 4åIÜ[HÔ>TÙ>

•ß¶
i i 1 - cos i
cos i = 1 - 2 sin2 & sin = ! 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2 2
i = 45c 8å>
45c 1 - cos 45c 1c
sin = ! 8Gx[CÔxL«22 ¯Eà>TäH¤„à
2 2 2
2[IPETàƒ[>Ô¤œš©8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
1
1-
1c 2 2- 2
8GZP sin 22 = =
2 2 2

8©Ú«Ô>TØ© sin i = 12
13
, i ¯Eà >TäH¤„à 2[IxL« 8à sin 2T 4å
IÜ[HÔ>TÙ>
•ß¶
5
;±Y@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÚ[EÜHJåH©Úcos i = 8åH[E8ˆET>Ô>TDMTÝ
13

= 2 sin i cos i = 2`
12 j` 5 j = 120
sin 2i .
13 13 169

¤†Ü® ¯ÔZ>TDÚ[E P}P[IÔ>TIà FTÝ cos T  ! 1 - sin2 i  8­Ý

Y>T[@å¹ÚKÚ[EHJåH©ÚcosTIÜ[HÔ>TDMTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 146
8©Ú«Ô>TØ© €²¶>sin 4A = 4 sin A cos3 A - 4 cos A sin3 A
•ß¶
4 sin A cos3 A - 4 cos A sin3 A = 4 sin A cos A (cos2 A - sin2 A)
= 4 sin A cos A cos 2A = 2 (2 sin A cos A) cos 2A
= 2 (sin 2A) cos 2A = sin 4A

8©Ú«Ô>TØ© €²¶>sin x = 210 sin ` j cos ` 2 j cos ` 2 j g cos ` 10 j

x x x x
210 2 2
•ß¶
x x x x x
cos = 2 # 2 # sin 2 cos 2 cos
sin x = 2 sin
2 2 2 2 2
x x x
= 22 sin 2 cos cos 2
2 2 2
2[KÔZ>TDsine ¹ÚKÚ[E™Ù©Ý™Ù©ÝHJåH©ÚGTàFIÔ¤Ôx[CÜH«

= 210 sin ` j cos ` 2 j cos ` 2 j g cos ` 10 j

x x x x
sin x
210 2 2

¤†Ü® ZIZM 6ãN ¯}PTG« 8ÛE ¯}¶² 8Ù~Ô[>Ô¤Ý –Ø}Ô>

¯}°Ý

sin i + sin 2i =
8©Ú«Ô>TØ© €²¶> tan i
1 + cos i + cos 2i
•ß¶
sin i + sin 2i sin i + 2 sin i cos i = sin i (1 + 2 cos i) =
= tan i
1 + cos i + cos 2i cos i + (1 + cos 2i) cos i (1 + 2 cos i)

1 sin3 x + cos3 x
8©Ú«Ô>TØ© €²¶>1 - sin 2x =
2 sin x + cos x

•ß¶

sin3 x + cos3 x (sin x + cos x) (sin2 x - sin x cos x + cos2 x)

=
sin x + cos x sin x + cos x
1
= 1 - sin x cos x = 1 - sin 2x
2

8©Ú«Ô>TØ© - r # x # r Iä²Ýcos 2x = sin x 8àx-4åIÜ®>[NÔ>TÙ

•ß¶

cos 2x = sin x 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

8à 2 sin2 x + sin x - 1 = 0 8GÔx[CÔxL«
-1 !3
ZIZM6ãN@IåHTØ}åÂMÕ>ãsin x = = - 1 2àM« 1 3¤Ý
4 2

147 ¯ÔZ>TDŠJà
 1 r 5r
4Õ¤ sin x = &x= ,
2 6 6
r
ZI³Ý sin x = - 1 & x = -
2
r r 5 r
8GZP x = - , ,
2 6 6

8©Ú«Ô>TØ© IÜ®>[NÔ>TÙ>
(i) sin 18° (ii) cos 18° (iii) sin 72° (iv) cos 36° (v) sin 54°
•ß¶

(i) i = 18° 8å>

4áPTLT> 5i = 90c
3i + 2i = 90c & 2i = 90c - 3i
sin 2i = sin (90c - 3i) = cos 3i
2 sin i cos i = 4 cos3 i - 3 cos i
cos i = cos 18c ! 0 3EMTàFIÔ¤x[CÜH«
2 sin i = 4 cos2 i - 3 = 4 (1 - sin2 i) - 3
4 sin2 i + 2 sin i - 1 = 0

- 2 ! 4 - 4 (4) (- 1) -1! 5
sin i = =
2 (4) 4
5-1
8GZP sin 18c = ƒ[>Ô¤†8©Ô>ÜHØ©ãN«9å"
4
(ii) cos 18c = 1 - sin2 18c
2
5 - 1E
= 1-; = 1 16 - (5 + 1 - 2 5)
4 4
1
= 10 + 2 5
4
(iii) sin 72c = sin (90c - 18c) = cos 18c
1
= 10 + 2 5
4
2
5 - 1E 5+1
(iv) cos 36c = 1 - 2 sin 18c = 1 - 2 ;
2
=
4 4
5+1
(v) sin 54c = sin (90c - 36c) = cos 36c =
4

¤†Ü® sin 18c = cos 72c, cos 18c = sin 72c Iä²Ý cos 36c = sin 54c 8G
>PÔ>¶Ý

i = 1- a z cos i - a
8©Ú«Ô>TØ© tan tan 8àcos z = 8G€²¶>
2 1+ a 2 1 - a cos i

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 148
•ß¶
2[KÔZ>TD¯äYLT±[I>ˆåH}FIÔ¤Ôx[CÜH«
J 2 i
N
K 1 - tan 2 O
1+ am 2 i K O- a
1 - tan2
z 1-c tan K 1 + tan2 i O
1- 2 2P -
2 = cos i a
a
cos z = = = L J N
z 1+ am 2 i i 1 - cos i
1+c 2 a
1 + tan2
2 1- a
tan
2 K 1 - tan 2 O
1 - aK O
K 1 + tan2 i O
L 2P

8©Ú«Ô>TØ© 3 cosec 20c - sec 20c 4åIÜ[HÔ>TÙ>

•ß¶
3 1
3 1 > cos 20c - sin 20c H
3 cosec 20c - sec 20c = - =4 2 2
sin 20c cos 20c 2 sin 20c cos 20c

sin 60c cos 20c - cos 60c sin 20c E =

= 4; 4
sin 40c

sin 2 n A
8©Ú«Ô>TØ© €²¶>cos A cos 2A cos 22 A cos 23 Ag cos 2 n - 1 A =
2 n sin A
•ß¶
 4CÜHÔ>Ý = cos A cos 2A cos 22 A cos 23 Ag cos 2 n - 1 A
1
= 2 sin A cos A cos 2A cos 22 A cos 23 Ag cos 2 n - 1 A
2 sin A
1
= sin 2A cos 2A cos 22 A cos 23 Ag cos 2 n - 1 A
2 sin A
1
= 2 sin 4A cos 22 A cos 23 Ag cos 2 n - 1 A
2 sin A
4áPT²YETCßÛ«Y@ÞETàFIÔ¤Ôx[CÜH«
sin 2 n A
=
2 n sin A

H„äz

 1 A ¯Eà>TäH¤„à4±Ô¤ÝZHT«cos 2A-åIÜ[HÔ>TÙ>

15 4 16
  (i) cos A =
(ii) sin A = (iii) tan A =
17 5 63
 2 T;±¤²ÕZ>TDÝ8à
1 r i
(i) sin i = 8­ÝZHT« sin c - m
25 4 2
8 r i
(ii) sin i = 8à cos c + m -åIÜ®>[NÔ>TÙ>
9 4 2

149 ¯ÔZ>TDŠJà
 1` + 1j 1 1
 3 cos i = a 8àcos 3i = c a3 + 3 m 8GÔ>Tق
2 a 2 a
 4 cos 5i = 16 cos5 i - 20 cos3 i + 5 cos i 8G€²¶>
1 - tan2 a
 5 sin 4a = 4 tan a 8G€²¶>
(1 + tan2 a) 2
 6 A + B = 45c8à(1 + tan A) (1 + tan B) = 2 8G€²¶>

 7 (1 + tan 1c)(1 + tan 2c)(1 + tan 3c) g (1 + tan 44c) 8åH«44åICÕ¤8G€²¶>

8 tan `
r + j-
tan ` - i j = 2 tan 2i 8G€²¶>
r
 i
4 4
1 c
 9 cot c7 m = 2 + 3 + 4 + 6 8GÔ>Tق
2
 10 (1 + sec 2i)(1 + sec 4i) g (1 + sec 2 n i) = tan 2 n i cot i 8G€²¶>
r r r r r
 11 32 ( 3) sin cos cos cos cos = 3 8G€²¶>
48 48 24 12 6

YH±Ô>‡‡±Û«·ØCàIä²Ý·ØC‡‡±Û«YH±Ô>à¯äYLT±[I>ã
ēįĬġIJĠııĬİIJĪĞīġİIJĪıĬĭįĬġIJĠıĦġĢīıĦıĦĢİ
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåzMHJåHTØ}åZHT«¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåYH±Ô>[M
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã·ØCà2àM«>‰ÚEMT>8µEZPÙ}JZE[P9äH©xL«[@å
Iä²ÝY@T[@å·ØCàIä²Ý>‰ÚEà¯äYLT±[I>ãF©Šà4±Ô¤Ý¤†[JÚEŠK
IäL[P>ã;å²ZHTà4±ÜH«3Ö@…JÚ䤅JET¤Ý
4ÜHÙ® 2Pä[L 4[DÚ«Ü ®J ¯äYLT±[I[J 6±PTÔ> 9«PT> 6ãN«
2Eå ÂMÝ YH±Ô>[MÔ ·ØCMT>¶Ý ·ØC[MÜ YH±Ô>MT>¶Ý ITä† 8µEÔ·}J HM
¯äYLT±[I>ãx[CÔxL«
sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B (3.1)
sin (A - B) = sin A cos B - cos A sin B (3.2)
cos (A + B) = cos A cos B - sin A sin B (3.3)
cos (A - B) = cos A cos B + sin A sin B (3.4)
ZIZM°ãN ¯äYLT±[I>ˆ‡±Û« FTÝ 8ˆET>Ü ‚åP±Ý YH±Ô>‡‡±Û« ·©Eà
¯äYLT±[I>ãE±ŠÔ>MTÝ
1
sin A cos B = [sin (A + B) + sin (A - B)] (3.5)
2
1
cos A sin B = [sin (A + B) - sin (A - B)] (3.6)
2
1
cos A cos B = [cos (A + B) + cos (A - B)] (3.7)
2
1
sin A sin B = [cos (A - B) - cos (A + B)] (3.8) 
2
sine Iä²Ý cosine->ˆå YH±Ô>[MÔ ·©EMT> ITä† 2[IÔ> ZPÙ}J 2PzJÝ
ZE[PH©ÝZHT«ZIä>ÙC¯äYLT±[I>ã2PzJITxL«zMYET[>„C[MI܂©PEä¤
4ÛE°ÚYH…«ÝHJåH©xL«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 150
 ·ØC‡‡±Û«YH±Ô>à¯äYLT±[IÔ¤A + B = C Iä²ÝA - B = D 8GÜ‚K„CMTÝ
C+ D C- D
2àM« ZI³Ý 2Eä¤Ö @IITG A = ,B=  4Pä[L ¯äYLT±[I>ã 
2 2
4‡±Û«P[K‚K„CZPÙ©Ý4EåÂMÝ‚åP±IT²·ØC‡±Û«YH±Ô>³Ô>TG
¯äYLT±[I>ãFIÔ¤x[CÔxåLG

C+ D C- D
sin C + sin D = 2 sin cos (3.9)
2 2
C+ D C- D
sin C - sin D = 2 cos sin (3.10)
2 2
C+ D C- D
cos C + cos D = 2 cos cos (3.11)
2 2
C+ D D- C
cos C - cos D = 2 sin sin (3.12) 
2 2

1
¯äYLT±[I€²¶> sin (60c - A) sin A sin (60c + A) = sin 3A
4
€ÄHDÝ
sin (60c - A) sin A sin (60c + A) = sin (60c - A) sin (60c + A) sin A
16
= cos 2A - cos 120c@sin A
2
18 1
= cos 2A sin A + sin A B
2 2
1 81 1
= sin 3A B = sin 3A
2 2 4
4ZEZHTà‚åP±Ý4KÙ©¯ÔxJITG¯äYLT±[I>[NFT݀ĂÔ>MTÝ

1
¯äYLT±[I cos (60c - A) cos A cos (60c + A) = cos 3A
4

¯äYLT±[I tan (60c - A) tan A tan (60c + A) = tan 3A

8©Ú«Ô>TØ© ‚åP±PGPä[LÔ·ØCà2àM«>‰ÚEMT>Ô·²
x 3x
(i) sin 40c cos 30c (ii) cos 110c sin 55c (iii) sin cos
2 2
•ß¶

(i) 2 sin A cos B = sin (A + B) + sin (A - B) 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

A = 40c Iä²Ý B = 30c8å>

 2 sin 40c cos 30c = sin (40c + 30c) + sin (40c - 30c) = sin 70c + sin 10c
16
8GZP sin 40c cos 30c = sin 70c + sin 10c@
2

151 ¯ÔZ>TDŠJà
 (ii) 2 cos A sin B = sin (A + B) - sin (A - B) 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

A = 110c Iä²Ý B = 55c 8å>

2 cos 110c sin 55c = sin (110c + 55c) - sin (110c - 55c) 8GÔx[CÔxL«
16
8GZP cos 110c sin 55c = sin 165c - sin 55c@
2

(iii) 2 sin A cos B = sin (A + B) + sin (A - B) 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

x 3x
A= Iä²Ý B = 8å>
2 2
= sin ` +
x 3x j +
sin ` -
x 3x x 3x j
2 sin cos 8GÔx[CÔxL«
2 2 2 2 2 2
x 3x = 1
8GZP sin cos [sin 2x - sin x]
2 2 2

8©Ú«Ô>TØ© ‚åP±PGPä[L·ØCàIä²Ý>‰ÚE[MÜYH±Ô>MT>·²>

3x - 9x
(i) sin 50c + sin 20c (ii) cos 6i + cos 2i (iii) cos cos
2 2
•ß¶
C+ D C- D
(i) sin C + sin D = 2 sin cos 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2
C = 50c Iä²Ý D = 20c 8å>

50c + 20c 50c - 20c =

sin 50c + sin 20c = 2 sin cos 2 sin 35c cos 15c 8GÔx[CÔxL«
2 2

C+ D C- D
(ii) cos C + cos D = 2 cos cos 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2
C = 6i Iä²Ý D = 2i 8å>

6i + 2i 6i - 2i =
cos 6i + cos 2i = 2 cos cos 2 cos 4i cos 2i 8GÔx[CÔxL«
2 2
C+ D D- C
(iii) cos C - cos D = 2 sin sin 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2
3x 9x
C= Iä²Ý D = 8å>
2 2
3x + 9x 9x - 3 x
3x - 9x 2 2 2 = 2 sin 3x sin 3x 8GÔx[CÔxL«
cos cos = 2 sin sin 2
2 2 2 2 2

8©Ú«Ô>TØ© sin 34c + cos 64c - cos 4c 4åIÜ[HÔ>TÙ>

•ß¶

sin 34c + cos 64c - cos 4c = sin 34c - 2 sin `

64c + 4c j ` 64c - 4c j
sin
2 2
= sin 34c - 2 sin 34c sin 30c = 0 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 152
 1
8©Ú«Ô>TØ© €²¶>cos 36c cos 72c cos 108c cos 144c =
16

•ß¶

4CÜHÔ>Ý = cos 36c cos (90c - 18c) cos (90c + 18c) cos (180c - 36c)
= sin2 18c cos2 36c
2 2
5 - 1m c 5 + 1m
= c = 1
4 4 16

sin 75c - sin 15c

8©Ú«Ô>TØ© ¦±Ô¤>
cos 75c + cos 15c
•ß¶
2 cos `
75c + 15c j ` 75c - 15c j
sin 75c - sin 15c sin
 = 2 2
2 cos ` j cos ` j
cos 75c + cos 15c 75c + 15c 75c - 15c
2 2
2 cos 45c sin 30c = 1
= tan 30c =
c
2 cos 45 cos 30 c 3

¤†Ü® sin 75c = cos 15c Iä²Ý cos 75c = sin 15c 8GÔ Y>TÙ© •ß¶ >TD
¯JäzY@Þ>

3
8©Ú«Ô>TØ© cos 10c cos 30c cos 50c cos 70c = 8GÔ>Tق
16
•ß¶
1
cos (60c - A) cos A cos (60c + A) cos 3A 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
=
4
cos 10c cos 30c cos 50c cos 70c = cos 30c6cos 10c cos 50c cos 70c@
= cos 30c6cos (60 - 10c) cos 10c cos (60c + 10c) @
3 1 3 1 c 3m
= 8 cos 30cB = ` j = 3
2 4 2 4 2 16

H„äz

 1 ‚åP±PGPä[LÔ·ØCà2àM«>‰ÚEMT>·²>
  (i) sin 35c cos 28c
(iv) cos 5i cos 2i
 2 ‚åP±PGPä[LÜYH±Ô>MT>·²>
 (i) sin 75c - sin 35c
(iii) sin 50c + sin 40c
1
 3 sin 12c sin 48c sin 54c =
8
(ii) sin 4x cos 2x (iii) 2 sin 10i cos 2i
(v) sin 5i sin 4i
(ii) cos 65c + cos 15c
(iv) cos 35c - cos 75c
8GÔ>Tق
153 ¯ÔZ>TDŠJà
 r 2r 3r 4r 5r 6r 7r = 1
 4 cos cos cos cos cos cos cos 8GÔ>Tق
15 15 15 15 15 15 15 128
sin 8x cos x - sin 6x cos 3x =
 5 tan 2x 8GÔ>Tق
cos 2x cos x - sin 3x sin 4x
(cos i - cos 3i) (sin 8i + sin 2i)
 6 = 1 8GÔ>Tق
(sin 5i - sin i) (cos 4i - cos 6i)
 7 €²¶> sin x + sin 2x + sin 3x = sin 2x (1 + 2 cos x) .
sin 4x + sin 2x =
 8 €²¶> tan 3x
cos 4x + cos 2x
 9 €²¶>1 + cos 2x + cos 4x + cos 6x = 4 cos x cos 2x cos 3x
i 7i + 3i 11i =
 10 €²¶>sin sin sin sin sin 2i sin 5i
2 2 2 2
1
 11 €²¶> cos (30c - A) cos (30c + A) + cos (45c - A) cos (45c + A) = cos 2A + 
4
sin x + sin 3x + sin 5x + sin 7x =
 12 €²¶> tan 4x
cos x + cos 3x + cos 5x + cos 7x
sin (4A - 2B) + sin (4B - 2A)
 13 €²¶> = tan (A + B)
cos (4A - 2B) + cos (4B - 2A)
4 cos 2A
 14 cot (A + 15c) - tan (A - 15c) = 8GÔ>Tق
1 + 2 sin 2A
€HÛE[GÔ¤ØHØC¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I>ãĆĬīġĦıĦĬīĞĩėįĦĤīĬĪĢıįĦĠČġĢīıĦıĦĢİ

Y>T©Ô>ÜHØCZ>TDÚå2[GÚ«9ä²ÔY>TãNÔ·}JIÜ®>´Ô¤Ý¯ÔZ>TDŠJà
¯äYLT±[I>ã 6Ù[I 8åH[E FTÝ 2†ZPTÝ zM ¯ÔZ>TDŠJà ¯äYLT±[I>ã
Y>T©Ô>ÜHØC ·©Eà €HÛE[G[J°Ý €[L¶ Y@ÞxL« 2ÜH}ÜHØC ¯äYLT±[I>ã
€HÛE[GÔ¤ØHØC¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ã3¤Ý¯åH¤>ˆà>ÙCYETCß®>ˆå
2}ÜH[C„à zM €HÛE[GÔ¤ØHØC ¯ÔZ>TDŠJà ¯äYLT±[I>[N 4ÜH¤„à
HTßÜZHTÝ

8©Ú«Ô>TØ© A + B + C = r 8à‚åP±PGPä[L€²¶>

(i) cos A + cos B + cos C = 1 + 4 sin `

Aj ` Bj `C j
sin sin
2 2 2
(ii) sin `
Aj ` Bj `C j 1
sin sin #
2 2 2 8
3
(iii) 1 < cos A + cos B + cos C #
2
•ß¶

2 cos `
A+ Bj
cos `
A- Bj+
(i) cos A + cos B + cos C = cos C
2 2
2 cos ` - j cos ` - j + cos C `
r C A B A+ B+ C = rj
=
2 2 2 2 2 2
2 sin ` j cos ` - j + 1 - 2 sin2 ` j
C A B C
=
2 2 2 2
1 + 2 sin ` j8cos ` - j - sin ` jB
C A B C
=
2 2 2 2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 154
 1 + 2 sin `
C j8 ` A - B j -
cos ` - jB
r C
= cos
2 2 2 2 2

1 + 2 sin `
C j8 ` A - B j -
cos ` + jB
A B
= cos
2 2 2 2 2
1 + 4 sin ` j sin ` j sin ` j
A B C
=
2 2 2
(ii) u = sin `
Aj ` Bj `C j
sin sin 8å>
2 2 2

- 1 8cos ` A B j - cos ` A B jBsin ` C j

+ -
=
2 2 2 2

- 1 8cos ` A B j - cos ` A B jBcos ` A B j

+ - +
=
2 2 2 2
A+ B - A- B A+ B +
cos2 cos cos 2u = 0
2 2 2
A+ B
4«cos 4å4±H}Ö@IåHTCT¤Ý
2
A+ B
cos ;±YIÞYJÙ8åHETà4Ö@IåHTØ}ä¤Ú•ß¶6Ù©
2
8GZPEå[I>TØ}b2 - 4ac $ 0 , E±P«JTYEà

A- B - 1 A- B 1
cos2 8u $ 0 &u # cos2 #
2 8 2 8

8GZPsin `
Aj ` Bj `C j 1
sin sin #
2 2 2 8

(iii) 4Õ¤(i)Iä²Ý(ii)4‡±Û«cos A + cos B + cos C > 1 8GÔx[CÔxL«Iä²Ý

1
cos A + cos B + cos C # 1+ 4#
8
3
8GZP1 < cos A + cos B + cos C #
2

A B C
¤†Ü® A + B + C = r 8à sin sin sin > 0 .
2 2 2

8©Ú«Ô>TØ© A + B + C = r 8à
sin + sin + sin = 1 + 4 sin `
A B C r- Aj `r- Bj `r- Cj
sin sin 8G€²¶>
2 2 2 4 4 4
•ß¶

 4CÜHÔ>Ý = cos `
r - Aj+
cos ` - j + cos ` - j
r B r C
2 2 2 2 2 2
= 82 cos ` -
A+ Bj
cos `
B - A jB + 8 -
1 2 sin2 ` - jB
r r C
2 4 4 4 4

cos `
B- Aj-
= 1 + 2 sin `
r - Cj
2 sin2 ` - j
r C
4 4 4 4 4
r - C j8 ` B - A j -
= 1 + 2 sin ` sin ` - jB
r C
cos
4 4 4 4 4

155 ¯ÔZ>TDŠJà
 r - C j8 ` B - A j -
sin `
A + B jB
= 1 + 2 sin ` cos
4 4 4 4
= 1 + 2 sin ` - j8cos `
B- Aj-
cos ` -
r C r A + B jB
4 4 4 2 4
B- A + r - A+ B r - A+ B - B- A
= e o e 4 oG
= 1 + 2 sin ` - j 2 sin
r C 4 2 4 - sin 2 4
4 4 2 2
= 1 + 4 sin `
r- Aj `r- Bj `r- Cj
sin sin
4 4 4

8©Ú«Ô>TØ© A + B + C = r 8à cos2 A + cos2 B + cos2 C = 1 - 2 cos A cos B cos C 

8G€²¶>

•ß¶
16
cos2 A + cos2 B + cos2 C = 2 cos2 A + 2 cos2 B + 2 cos2 C @
2
16 +
= (1 cos 2A) + (1 + cos 2B) + (1 + cos 2C) @
2
3 + 1^
= cos 2A + cos 2B + cos 2C h
2 2
3 + 16
= 2 cos (A + B) cos (A - B) + (2 cos2 C - 1) @
2 2
3 + 1 6-
= 2 cos C cos (A - B) + 2 cos2 C - 1 @ (a A + B = r - C)
2 2
3 - 1 + 1 6-
= 2 cos C (cos (A - B) - cos C) @
2 2 2
= 1 - cos C 6cos (A - B) - cos C @

= 1 - cos C 6cos (A - B) + cos (A + B) @

= 1 - cos C 62 cos A cos B @

= 1 - 2 cos A cos B cos C

H„äz

 1 A + B + C = 180c 8à‚åP±PGPä[L€²¶>

  (i) sin 2A + sin 2B + sin 2C = 4 sin A sin B sin C
A B C
(ii) cos A + cos B - cos C = - 1 + 4 cos cos sin
2 2 2
(iii) sin2 A + sin2 B + sin2 C = 2 + 2 cos A cos B cos C
(iv) sin2 A + sin2 B - sin2 C = 2 sin A sin B cos C
A B B C C A
(v) tan tan + tan tan + tan tan = 1
2 2 2 2 2 2
A B C
(vi) sin A + sin B + sin C = 4 cos cos cos
2 2 2
(vii) sin (B + C - A) + sin (C + A - B) + sin (A + B - C) = 4 sin A sin B sin C

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 156
  2 A + B + C = 2s 8à  sin (s - A) sin (s - B) + sin s sin (s - C) = sin A sin B 8G
€²¶>
2 x + 2y + 2 z = 2x 2y 2z
 3 x + y + z = xyz 8à 8G€²¶>
1 - x2 1 - y2 1 - z2 1 - x2 1 - y2 1 - z2
r
 4 A + B + C = 8à‚åP±PGPä[L€²¶>
2
(i) sin 2A + sin 2B + sin 2C = 4 cos A cos B cos C
(ii) cos 2A + cos 2B + cos 2C = 1 + 4 sin A sin B cos C
r
 5 'ABC ;± Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÝ Iä²Ý +A =  8à ‚åP±PGPä[L
2
€²¶>
(i) cos2 B + cos2 C = 1 (ii) sin2 B + sin2 C = 1
B C
(iii) cos B - cos C = - 1 + 2 2 cos sin
2 2

¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ãėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠĈĮIJĞıĦĬīİ

2†JÜHCTE Z>TDÕ>ˆMTG ¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>[N 6ãNCÔxJ @IåHTØ[C

¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ã8å²2[OÔ>MTÝ2†JÜHCTEZ>TDÕ>ã@IåHTØ[CÜÁßÚ
Y@ÞETà2«ZP¯ÔZ>TDŠJà@IåHTØ}å•ß¶3¤Ý
@TßH>Ú[E >Ø©H©ÚEŠà[M 8åLTà ¯ÔZ>TDŠJà @T߂å >TM PØC Hقå
>TKDÚETà¯ÔZ>TDŠJà@IåHTØ}ä¤8ÙDäL•ß¶>ã4±Ô¤ÝzM@IåHT©>´Ô¤Ú
•ß¶4àMTIà4±Ô¤Ý

3
8©Ú«Ô>TØCT>sin i = 8åL@IåHTØ}䤕߶4à[M>TKDÝ- 1 # sin i # 1 
2
sin i = 0 8åL@IåHTØ}ä¤8ÙDäLHM•ß¶>ã6ãNG2ETP«i = !r, ! 2r, ! 3r, g
4áPT² ¯ÔZ>TDŠJà @IåHTØ}å •ß¶ 8ÙDäL[P Iä²Ý 2ڕ߶>ã >TM
PØCÕ>ˆà>TDÜH©Ý

YHT«Ú•ß¶ĊĢīĢįĞĩĖĬĩIJıĦĬī

;± ¯ÔZ>TDŠJà @T߂å >TMPØCÚå 6EŠ°Cå YHLÜH©Ý ;± ¯ÔZ>TDŠJà

@IåHTØ}å2[GÚ«IÜ®>ã2Ö@IåHTØ}åYHT«Ú•ß¶8å²2[OÔ>ÜH©Ý

¯Eå[Iڕ߶ēįĦīĠĦĭĞĩĖĬĩIJıĦĬī
[0, 2r]  2àM« [- r, r]  4[CYPˆ>ˆà @IåHTØ[CÜ ÁßÚ Y@Þ°Ý 2†JÜHCTE
Z>TDÚå 8ÙDNŠà z†J 8Ù IÜ[H ¯Eå[I •ß¶ 8å² 2[OÔ>MTÝ 4Õ¤
FTݯEå[I•ß¶P[KJ²Ô> [- r, r] 8åL4[CYPˆ[J8©Ú«ÔY>TãZPTÝZI³Ý
4ÛE 4[CYPˆ„à 4KÙ© •ß¶>ã 4±Ô>MTÝ 4KÙ© •ß¶>ã @…JT> 4±ÛET³Ý FTÝ
8ÙDNŠàƒ>Öz†J[E8©Ú«ÔY>TãZPTÝ4«FIÔ¤¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>´Ô¤;ÚE
¯Eå[I@TßH>Ú[EP[KJ²Ô>6E¶xL«

157 ¯ÔZ>TDŠJà
 8- r , r B 8åL 4[CYPˆ„à [@å @T߂å ¯Eå[I IÜ® 4±ÔxL« 2ETP« ¯Eà
2 2
2àM«FTå>TÝ>TäH¤„à4±ÔxL«

[0, r] 8åL4[CYPˆ„àY>T[@å@T߂å¯Eå[IIÜ®4±ÔxL«2ETP«¯Eà
2àM«4KÙCTÝ>TäH¤„à4±ÔxL«

` - r , r j 8åL4[CYPˆ„àYET©@T߂å¯Eå[IIÜ®4±ÔxL«2ETP«¯Eà
2 2
2àM«FTå>TÝ>TäH¤„à4±ÔxL«

¤†Ü® (i) ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ã¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I„‡±Û«

ZP²H©xåLG  9YGåLTà Z>TDÝ TŠå 2­IÔ>ÜHØC
2[GÚ« IÜ®>´Ô¤ ¯ÔZ>TDŠJà ¯äYLT±[I>ã
6Ù[IJT¤Ý  3GTà 2†JÜHCTE zM ¤†Ü‚ØC Z>TDÕ>´Ô¤
IةݯÔZ>TDŠJà@IåHT©>ãY@à³H}JT¤Ý

(ii) ¯ÔZ>TDŠJà @IåHT©>´Ô¤Ú •ß¶>TDÜ YHT«PTG ¯[L

9«Ý 4à[M  3GT³Ý zM @IåHT©>[NÔ >TK~ÜH©Ú°Ý zM
@IåHT©>[NÚ EÚ EÖ @Tß®>NT> IT䆰Ý zM @Tß®>[N
PßÔ>ÜH©Ú°Ý•ß¶>TDMTÝ8åH[EÔ>PÔ>¶Ý

(iii) ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>[NÖzMZFKÕ>ˆà4±®L¯ÝPßÔ>ÜH©Ú«Ý
°Ô[JÜ HJåH©ÚEMTÝ  2Ö@IJÚà EPLTG •ß¶>´Ý x[CÔ>
PTÞÜ®ãN« YPˆÜ®LÚ •ß¶  Extraneous solution  8©Ú«Ô>TØCT>
0 # x < 360c 8 å ­ Ý Z H T «  sin x - cos x = 1  8 å L  @ I å H T Ø } å
•ß¶>TD 4±®L¯Ý PßÔ>ÜH©ÚEÔ x[CÜH« (sin x - 1) 2 = cos2 x
r
& 2 sin x (sin x - 1) = 0  2ETP« x = 0, , r 8åL •ß¶ x[CÔxL«
2
3>ZPx = 0 ;±EPLTG•ß¶8GZPPßÔ>ÜH©Ú«Ý¯[L„à@…JTG
•ß¶>TDÖ@…HTßÚEàY@ÞEàZPÙ©Ý

(iv) ¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ˆå•ß¶>[N8µ«ÝZHT«3[KJå2N¶
2>ÝHJåH©ÚEÜH©xL«
4ÜZHT«FTÝYPáZP²P}Šà6ãN¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ˆå•ß[P>TÙZHTÝ

(i) sin i = k (- 1 # k # 1) 8åL2[I܂³ãN@IåHTØ}å•ß¶

sin D = k8åLPT²8ÙDNŠàz†JZ>TDÝD8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ

8GZP sin i = sin a

sin i - sin a = 0
i+ a i- a
2 cos sin = 0
2 2
i+ a = i- am=
4EåÂMÝcos 0 2àM«sin c 0 8GFIÔ¤Ôx[CÔxL«
2 2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 158
 i+ a = i- a =
4Õ¤cos 0 4Õ¤sin 0,
2 2
i+a = r i- a =
(2n + 1) , n ! Z nr, n ! Z
2 2 2
i = (2n + 1) r - a, n ! Z ... (i) i = 2nr + a, n ! Z ... (ii)

(i) Iä²Ý(ii)-‡±Û«FIÔ¤Ôx[CÜH«

sin i = sin a & i = nr + (- 1) n a, n ! Z (3.13)

(ii)  cos i = k (- 1 # k # 1) 8åL2[I܂³ãN@IåHTØ}å•ß¶
cos D = k8åLPT²8ÙDNŠàz†JZ>TDÝD8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
4áPTLT>
cos i = cos a
cos i – cos a = 0
i+ a a- i
2 sin sin = 0
2 2
i+ a i- a
sin sin = 0
2 2
i+ a = i- a =
4EåÂMÝsin 0 2àM«sin 0 8GFIÔ¤Ôx[CÔxL«
2 2
i+ a = i- a =
sin 0 sin 0
2 2
i+ a = i- a =
& nr, n ! Z & nr, n ! Z
2 2
i = 2nr - a, n ! Z .... (i) i = 2nr + a, n ! Z ... (ii)

(i) Iä²Ý(ii)-‡±Û«FIÔ¤x[CÜH«
cos i = cos a & i = 2nr ! a, n ! Z (3.14)
(iii) tan i = k (- 3 1 k 1 3) 8åL2[I܂³ãN@IåHTØ}å•ß¶
tan D = k8åLPT²a 8ÙDNŠàz†JZ>TDÝ8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
tan i = tan a
sin i sin a
= & sin i cos a - cos i sin a = 0
cos i cos a
sin (i - a) = 0 & i - a = nr
i = nr + a, n ! Z
8GZP tan i = tan a & i = nr + a, n ! Z (3.15)

(iv) a cos i + b sin i = c 8åL2[I܂³ãN@IåHTØ}å•ß¶

a = r cos a, b = r sin a 8G8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
b
r = a2 + b2 ; tan a = , a!0
a
a cos i + b sin i = c & r cos a cos i + r sin a sin i = c
r cos (i - a) = c

159 ¯ÔZ>TDŠJà
 c = c
cos (i - a) = = cos z 8GÔY>Tã>
r a2 + b2
i- a = 2nr ! z, n ! Z
i = 2nr + a ! z, n ! Z

¤†Ü® c # a2 + b2 8­Ý ZHT« IØ©ZI ZIZM ¤†Ü‚ØC ¯[L[JÜ

HJåH©ÚEMTÝ c > a2 + b2 8à a cos i + b sin i = c 8åL

@IåHTØ}ä¤8ÛE•ß¶Ý4à[M

FTÝ4ÜZHT«¯ÔZ>TDŠJ‡å@IåHT©>ˆåYHT«Ú•ß[P¦±Ô>IT>Ô·²ZPTÝ

¯ÔZ>TDŠJà@IåHT©>ã YHT«Ú•ß¶

sin i = 0 i = nr; n ! Z
cos i = 0 r
i = (2n + 1) ; n ! Z
2
tan i = 0 i = nr; n ! Z
r rB i = nr + (- 1) n a; n ! Z
sin i = sin a 4Õ¤ a ! 8- ,
2 2
cos i = cos a 4Õ¤ a ! 60, r @ i = 2nr ! a, n ! Z

tan i = tan a 4Õ¤ a ! `-

r rj i = nr + a, n ! Z
,
2 2

8©Ú«Ô>TØ© ¯Eå[I•ß[P>TÙ>
3
(i) sin i = 12 (ii) sin i = - 2 (iii) cosec i = - 2 (iv) cos i = 12

•ß¶

(i) sin i = 12 > 0 8GZP¯Eå[IIÜ®¯Eà>TäH¤„à4±Ô¤Ý

sin i = 12 = sin r6 8åH«FIÔ¤ÚYE…°Ý

r
8GZPi = 8åH«¯Eå[IÚ•ßPT¤Ý
6
3
(ii) sin i = - 2 <0

8- r , r B8åL4[CYPˆ„àsin i -Šå¯Eå[IIÜ®4±Ô¤Ý8åH«FIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2
3
sin i = - < 0 , 8GZPsin i 4å¯Eå[IIÜ®FTå>TÝ>TäH¤„à4±Ô¤Ý
2
3
 sin i = - 2 = - sin ` r
3
j = sin `- r j
3
r
i = - 3 8åH«¯Eå[IÚ•ßPT¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 160
 (iii) cosec i = –2
1 =- 1
cosec i = - 2 & sin i
2 & sin i = -
2
sin i = - 12 < 0
8GZPsin i 4å¯Eå[IIÜ®FTå>TÝ>TäH¤„à4±Ô¤Ý

sin i = - 12 = - sin r6 = sin `- r6 j

i = - r6 8åH«¯Eå[IÚ•ßPT¤Ý

(iv)cos i = 12
cos i 4å¯Eå[IIÜ®¯EàIä²Ý4KÙCTÝ>TäH¤„à4±Ô¤Ý
cos i = 12 > 0
rB
8GZP¯Eå[IIÜ®80, 8åL4[CYPˆ„à4±Ô¤Ý
2
cos i = 12 = cos r
3
i = r3
8åH«¯Eå[IÚ•ßPT¤Ý

3
8©Ú«Ô>TØ© sin i = - 2 -åYHT«Ú•ß[P>TÙ>
•ß¶

sin i = sin a, a ! 8- r r
, B 4åYHT«Ú•ß¶ i = nr + (- 1) n a, n d Z
2 2
3
sin i = - 2 = sin `- r
3
j
8GZPYHT«Ú•ß¶3G«

i = nr + (- 1) n `- r
3
j = nr + (- 1) n + 1 ` r j; n d Z
3
..... (1)

¤†Ü® ZIZM x[CÔ>Ü YHäL YHT«Ú •ßŠà - ` j -: ¯Eå[I IÜHT>

r
3
8©ÔxZLTÝ 2« POÔ>IT> [–S, S] 8åL 4[CYPˆ„à 8ÙDNŠà
z†J[E¯Eå[IIÜ®8åxZLTÝ4ÛE8©Ú«>TØ}åÂMݯEå[I
•ß¶ P[KJ[L„à ¤†Ü‚ØC«ZHTà [0, 2S] 8åL 4[CYPˆ„³Ý
¯Eå[IIÜ[H8©Ô>MTÝ8åH[E€JTJÜH©ÚEMTÝ
[0, 2S] 8åL 4[CYPˆ„à ¯Eå[I •ß¶ 8©Ú«ÔY>TÙCTà ‚L¤
4r
¯Eå[I•ß¶i = Iä²ÝYHT«Ú•ß¶
3
i = nr + (- 1) n ` j, n ! Z ,
4r 4r 6
! 0, 2r @ ..... (ii) 8åLTxL«
3 3
(ii)-4à n = 0, - 1, 1, - 2, 2, g  8GÔ Y>TÙCTà 2EäY>TÚE •ß¶>ã
4r - 7r - r - 2r 10r
, , , , , g 3¤Ý
3 3 3 3 3
161 ¯ÔZ>TDŠJà
 (i)-4à n = 0, - 1, 1, - 2, 2, g  8GÔ Y>TÙCTà 2EäY>TÚE •ß¶>ã
- r - 2r 4r - 7r 5r
, , , , , g 3¤Ý
3 3 3 3 3
4KÙ©Ý P‰>ˆ³Ý FIÔ¤ <ZK •ß¶>ã x[CÔxåLG 3GTà
YPáZP² P…[@ Y>TÙC[P 4ÛE ŠPTEÚ‡±Û« [0, 2S] 2àM«
[–S, S] 8åL4[CYPˆ„à8ÙDNŠàz†J[E¯Eå[I•ßPT>
8©Ô>MTÝ8åH«€JTJÜH©ÚEÜH©xL«

8©Ú«Ô>TØ© YHT«Ú•ß[P>TÙ>(i) sec i = - 2 (ii) tan i = 3

•ß¶

(i) sec i = –2
sec i = – 2 & cos i = - 12
cos i = cos a, a d [0, r] 4åYHT«Ú•ß¶
i = 2nr ! a, n d Z 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

a d [0, r] 8åLPT² cos a = - 1 = cos `r - r j = cos 2r

2 3 3
2r
3EMTà a = 3
2r
8GZPYHT«Ú•ß¶ i = 2nr ! , n d Z 3¤Ý
3
(ii) tan i = 3
r
tan i = 3 = tan
3
tan i = tan a , a d `-
r rj
, 4åYHT«Ú•ß¶i = nr + a, n d Z 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
2 2
8GZPYHT«Ú•ß¶ i = nr + r3
, n d Z 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> 3 cos2 i = sin2 i 

•ß¶
1
3 cos2 i = 1 - cos2 i & cos2 i =
4
cos 2i + 1
& cos 2i = - = cos `r - j = cos ` j
1 1 r 2r
2
= 4 2 3 3
2r r
2i = 2nr ! , n d Z & i = nr ! , n d Z
3 3

¤†Ü® tan2 i = 3 8G8µÚ•ß¶>TD¯JäzY@Þ>

8©Ú«Ô>TØ© •ß¶>TÙ sin x + sin 5x = sin 3x 

•ß¶
sin x + sin 5x = sin 3x & 2 sin 3x cos 2x = sin 3x
sin 3x (2 cos 2x - 1) = 0
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 162
 1
8GZP, sin 3x = 0 2àM« cos 2x =
2
nr
sin 3x = 0 8à 3x = nr & x = , ndZ ..... (i)
3
1 r
cos 2x = 8à cos 2x = cos
2 3
r r
2x = 2n r ! & x = nr ! , n d Z ..... (ii)
3 6

(i)Iä²Ý(ii)4‡±Û«YHT«Ú•ß¶ x = n3r 2àM« x = nr ! r6 , n d Z 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© •ß¶>TÙ>cos x + sin x = cos 2x + sin 2x 

•ß¶
cos x + sin x = cos 2x + sin 2x
& cos x – cos 2x = sin 2x – sin x

2 sin `
x + 2x j ` 2x - x j
= 2 cos ` 2x 2 x j sin ` 2x 2 x j
+ -
sin
2 2
2 sin ` j sin ` j = 2 cos ` 32x j sin ` 2x j
3x x
2 2
sin ` j8sin ` j - cos ` jB = 0
x 3x 3x
2 2 2
sin ` j = 0 2àM«sin ` j - cos ` j = 0 
x 3x 3x
2 2 2

sin b 2 l = 0 8­ÝZHT« sin b 2 l - cos b 2 l = 0 8­ÝZHT«

x 3x 3x

tan `
3x j = =
1 tan ` j
x = r
n r & x = 2 n r, n ! Z
2 2 4
3x = r 2nr + r
& nr + & x = , n!Z
2 4 3 6
2nr + r
8GZPYHT«Ú•ß¶ x = 2nr 2àM« x = , n ! Z 3¤Ý
3 6

¤†Ü® sin i = cos i 8à i ! (2n + 1) r

2
, n d Z 8GZP
sin i =
cos i
1.

8©Ú«Ô>TØ© sin 9i = sin i 8åL@IåHTØ[CÚ•ßÔ>

•ß¶
sin 9i = sin i & sin 9i - sin i = 0
2 cos 5i sin 4i = 0 Ÿ cos 5i = 0 2àM« sin 4i = 0

r sin 4i = 0 & 4i = nr 

cos 5i = 0 8­ÝZHT« 5i = (2n + 1)
2 nr
r &i= , ndZ
Ÿi = (2n + 1) , n d Z 4
10
r nr
8GZPY>T©Ô>ÜHØC@IåHTØ}åYHT«Ú•ß¶i = (2n + 1) 10 , i=
4
, n d Z 3¤Ý

163 ¯ÔZ>TDŠJà
8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ>tan 2x = - cot ` x +
rj

3
•ß¶

= - cot ` x + j = tan ` + x + j = tan `

r r r 5r + j
 tan 2x x
3 2 3 6

2x = nr + 56r + x, n ! Z & x = n2r + 56r , n ! Z .

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> sin x – 3 sin 2x + sin 3x = cos x – 3 cos 2x + cos 3x.

•ß¶

sin x – 3 sin 2x + sin 3x = cos x – 3 cos 2x + cos 3x

sin 3x + sin x – 3 sin 2x = cos 3x + cos x – 3 cos 2x
2 sin 2x cos x – 3 sin 2x = 2 cos 2x cos x – 3 cos 2x
(sin 2x – cos 2x) (2cos x – 3) = 0
8GZP sin 2x – cos 2x = 0 9YGà 2 cos x - 3 ! 0
sin 2x = cos 2x & tan 2x = 1 & x = n2r + r
8
, n d Z

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ>sin x + cos x = 1 + sin x cos x

•ß¶

sin x + cos x = t
t2 - 1
& 1 + 2 sin x cos x = t2 & sin x cos x =
2
8GZPY>T©Ô>ÜHØC@IåHT©t2 - 2t + 1 = 0 & t = 1 8G3xL«

8GZP sin x + cos x = 1

1 1
2c sin x + cos x m = 1
2 2

2 cos `
r- j
1 & cos `
r - j= 1
4
x = 4
x
2
8GZPFIÔ¤Ôx[CÜH«
r r+
x- = ! 2nr, n d Z
4 4
r+
x = 2nr 2àM« x = 2nr, n d Z
2

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> 2 sin2 x + sin2 2x = 2 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 164
•ß¶
2 sin2 x + sin2 2x = 2 & 2 sin2 x + (2 sin x cos x) 2 = 2
cos2 x (2 sin2 x - 1) = 0
cos x = 0 2àM« sin2 x = 12

r 1 = r
cos x = 0 & x = (2n + 1) , n d Z sin2 sin2 x =
2 2 4
r
& x = nr ! , n d Z (8ÜH}
4
r r
8GZPYHT«Ú•ß¶ x = (2n + 1) 2àM« x = nr ! , n d Z 3¤Ý
2 4

8©Ú«Ô>TØ© a Iä²Ýb 8åL8ÛE;±I܂ä¤Ý

- a2 + b2 # a sin i + b cos i # a2 + b2 8G€²¶>

•ß¶
a b
 a sin i + b cos i = a2 + b2 ; 2+ 2
sin i + 2+
cos i E
a b a b2
= a2 + b2 [cos a sin i + sin a cos i]
a b
4Õ¤ cos a = 2+ 2
, sin a = 2+
a b a b2

= a2 + b2 sin (a + i)

8GZP | a sin i + b cos i | # a2 + b2

4áPTLT>- a2 + b2 # a sin i + b cos i # a2 + b2

8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> 3 sin i - cos i = 2

•ß¶
3 sin i - cos i = 2
(4Õ¤, a = - 1; b = 3; c = 2; r = a2 + b2 = 2 )
8GZPY>T©Ô>ÜHØC@IåHTØ[CÜ‚åP±IT²ITä†8µEMTÝ
3 1 1
sin i - cos i =
2 2 2
r- r r
sin i cos cos i sin = sin
6 6 4
sin `i - j
r r
= sin
6 4
r r
i- = nr ! (- 1) n
, n!Z
6 4
r r
8GZP, i = nr + ! (- 1) n , n ! Z
6 4

165 ¯ÔZ>TDŠJà
8©Ú«Ô>TØ© •ßÔ> 3 tan2 i + ^ 3 - 1h tan i - 1 = 0 

•ß¶

 3 tan2 i + ^ 3 - 1h tan i - 1 = 0
3 tan2 i + 3 tan i - tan i - 1 = 0
^ 3 tan i - 1h^ tan i + 1h = 0
8GZP 3 tan i - 1 = 0 2àM«tan i + 1 = 0

3 tan i - 1 = 0 8à tan i + 1 = 0 8à

tan i = - 1 = tan ` j
1 = r -r
tan i = tan
3 6 4
r r
& i = nr + , n d Z ..... (i) & i = nr - , ndZ ..... (ii)
6 4
(i)Iä²Ý(ii)4‡±Û«FIÔ¤ÜYHT«Ú•ß¶x[CÔxL«

H„äz

  ‚åP±PGPä²Ô¤¯Eå[I•ß¶Iä²ÝYHT«Ú•ß¶>[NÔ>TÙ>
1 1
(i) sin i = - (ii) cot i = 3 (iii) tan i = -
2 3
  0c # i 1 360c 8åL4[CYPˆ„àŽâ>ÙC@IåHT©>ˆå@…JTG•ß¶>[NÔ
>TÙ>
(i) sin4 x = sin2 x (ii) 2 cos2 x + 1 = - 3 cos x (iii) 2 sin2 x + 1 = 3 sin x
(iv) cos 2x = 1 - 3 sin x
  ‚åP±Ý@IåHT©>[NÚ•ßÔ>¶Ý
(i) sin 5x - sin x = cos 3x (ii) 2 cos2 i + 3 sin i - 3 = 0

(iii) cos i + cos 3i = 2 cos 2i (iv) sin i + sin 3i + sin 5i = 0

(v) sin 2i - cos 2i - sin i + cos i = 0 (vi) sin i + cos i = 2

(vii) sin i + 3 cos i = 1 (viii) cot i + cosec i = 3

(ix) tan i + tan `i +

rj+
tan `i +
2r j =
3
3 3
5+1
(x)cos 2i = (xi) 2 cos2 x - 7 cos x + 3 = 0
4

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 166
¯ÔZ>TDÚåHÙ®>ãēįĬĭĢįıĦĢİĬģėįĦĞīĤĩĢ

;± ¯ÔZ>TDÚETà P}P[IÔ>ÜHØC Y@Jà ¯[L ·}J A

HJåHTØ© >DÔ¤>´Ô¤Ú •ß¶ >TÙH« ¯ÔZ>TDŠJ‡å
;± ¯ÔxJÜ HJåHTCT¤Ý ;± ¯ÔZ>TDÚå 2[GÚ«Ü A
HÔ>Õ>[N°ÝIä²ÝZ>TDÕ>[N°Ý>TÙH«¯ÔZ>TDÚ[EÚ
•ßÔ¤Ý ŠEIT>Ô ¤†Ü‚CÜH©xL« 8ÛEYPT± ¯ÔZ>TDÚ³Ý c b
Âå²HÔ>Õ>ãIä²ÝÂå²Z>TDÕ>[N;±¯ÔZ>TDÚå
2}ÜH[C 6²Ü®>ã 8å²  2[OÔxZLTÝ ;± Y@ÕZ>TD
¯ÔZ>TDÚå •ß¶ >TÙHà ‚ÚET>Kæ ZEäLÝ YH±Ý B C
HÕ>Tä²xL«;±Š…ÛE¯ÔZ>TDÚ[EÚ•ßÜHà[@åIä²Ý B a C
஁୼ஂஜ 
Y>T[@åŠ>ãLÝHCHJåH©ÚEÔ·}J¯ÔxJITG>±Š>ã
3¤Ý4܂…Šà;±¯ÔZ>TDÚåÂå²HÔ>Õ>ãIä²ÝÂå²Z>TDÕ>´Ôx[CZJ
6ãNYETCß®>[NH䆊PTÜZHTÝIä²Ý[@åIä²ÝY>T[@åŠ>[NÚE±ŠÜZHTÝ
¤†š© ;± ¯ÔZ>TDÝ ABC 8å> DABC 4å Âå² ¯[G>ã A, B, C 4å
Z>TDÕ>ã A, B, C  8åZL ¤†Ô>ÜH©xL«  A, B, C  3xJ Z>TDÕ>´Ô¤
8ß HÔ>Õ>ã ¯[LZJ a, b, c 8GÔ ¤†Ô>ÜH©xåLG '  8åL ¤†š©
¯ÔZ>TDÚåHKÜ[HÔ¤†ÔxL«
;±¯ÔZ>TDÚåÂ岯[G>ˆåP‰JT>ÖY@àMÔ·}JPØCÚ[E2Eå¦ä²PØCÝ
8åxZLTݦä²PØCÚå[IJÝIä²Ý3KÝR3xJ[P¯[LZJ¦ä²PØC[IJÝIä²Ý
¦ä²PØC3KÝ8GÜH©Ý

¤†Ü® DABC 4à A + B + C = r Iä²Ý a + b > c, b + c > a, a + c > b 3¤Ý

[@åŠ2àM«[@å¹ÚKÝďĞĴĬģİĦīĢĬįİĦīĢģĬįĪIJĩĞ

[@åŠ(Law of sines)

;± ¯ÔZ>TDÚå Z>TDÕ>´Ô¤Ý Iä²Ý HÔ>Õ>´Ô¤Ý 4[CZJ 6ãNYETCßZH

[@å Š 3¤Ý <± ¯ÔZ>TDÚ[E •ßÔ> ‚åP±Ý ¹O‡à [@å Š[J LÝHC
HJåH©ÚEMTÝ

(i) 4±HÔ>Õ>ã Iä²Ý ;± Z>TDÝ Y>T©Ô>ÜHØCTà Y>T©Ô>ÜHØC 4±

HÔ>Õ>´Ôx[CZJ 6ãN Z>TDÝ 4à Z@ßÔ>ÜHCŠà[M 8åLTà Iä[LJ
Z>TDÕ>[NÔ>TDMTÝ

(ii) 4±Z>TDÕ>ãIä²Ý;±HÔ>ÝY>T©Ô>ÜHØ©2«Y>T©Ô>ÜHØC9ZE­YIT±
Z>TDÚä¤8ßHÔ>Ý8åLTàIä[LJHÔ>Õ>[NÔ>TDMTÝ

ZEäLÝ[@åŠ
8ÛE;±¯ÔZ>TDÚ³ÝHÔ>Õ>ˆå–NÕ>ã2Pä†ä¤8ZK6ãNZ>TDÕ>ˆå
a = b = c =
[@åI܂ä¤ZFߊxEÚà4±Ô¤Ý4Õ¤DABC 4à 2R ,4Õ¤
sin A sin B sin C
R8åH«¯ÔZ>TDÚå¦ä²PØC[IJÝ3¤Ý

167 ¯ÔZ>TDŠJà
 €ÄHDÝ
DABC 4à A 8åL Z>TDÝ ¤²ÕZ>TDIT>ZPT 2àM« Y@ÕZ>TDIT>ZPT 2àM«
Š…Z>TDIT>ZPT4±Ô>MTÝ4Õ¤O8åH« DABC -4å¦ä²PØC[IJÝ8G¶ÝIä²Ý
R8åH«3KÝ8G¶ÝY>TãZPTÝ
A A A
D B c A b C
a
A R c b
A R
c a
O B R R C O
R O
R
a 180°-A D
C
A ஒr k#%ேகாண A = 90° A ஒr vrேகாண
஁୼ஂஜ 
€[MČ
+A ;±¤²ÕZ>TDÝ
BO :–Ø©ÝZHT«PØCÚ噫D8åL®ãˆ[J@ÛÔxåL«

+BDC = +BAC = A
+BCD = 90°
BC
sin +BDC = BD
2àM« sin A = 2aR & sina A = 2R

€[MČČ
+A ;±Y@ÕZ>TDÝ
4ۀ[M„àO8åH« DABC 4à6ãNBC -4åHÔ>Ý™«2[I°Ý

4Õ¤
a
= sinBC = 2R = 2 R & a = 2 R
sin A 90c 1 sin A
€[MČČČ
+A ;±Š…Z>TDÝ
BO :–Ø©ÝZHT«D8åL®ãˆ[JÖ@ÛÔxåL«

+BDC + +BAC = 180°

+BDC = 180c - +BAC = 180c - A
+BCD = 90°
BC
sin +BDC = 2àM«
BD
a a =
sin (180c - A) = sin A = & 2R
2R sin A
a =
;áYPT±€[M„³Ý 2R 8GÔx[CÔxL«
sin A

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 168
 b =
4[EÜZHTå² Z>TDÕ>ã B Iä²Ý C 3xJPä[LÔ >±Úà Y>TÙCTà 2R 
sin B
c =
Iä²Ý 2R 8åHGPä[L€Ä‚Ô>MTÝ
sin C
a b = c =
8GZP = 2R
sin A sin B sin C

¤†Ü® (i) [@å Š[J Âå² @IåHT©>ˆå YET¤ÜHT>  8µEMTÝ

a = sin A a = sin A b = sin B
; ; ;
b sin B c sin C c sin C
(ii) [@劄åH};±¯ÔZ>TDÚåHÔ>Õ>ã2[P>´Ô¤8ZK
6ãNZ>TDÕ>ˆå[@åI܂ä¤ZFߊxEÚà2[I°Ý
(iii) ;±¯ÔZ>TDÚå4±HÔ>Õ>´Ý2Pä†äx[CÜHØCZ>TD¯Ý
Y>T©Ô>ÜHØ}±ÛETà[@åŠ[JÜHJåH©Ú¯ÔZ>TDÚå
•ß¶>TD4JMT«
(iv) ;± ¯ÔZ>TDÚå ƒ>ÜYH…J HÔ>Ý ƒ>ÜYH…J Z>TDÚä¤
8ß 2[I°Ý 8åH« [@å Š„å ¦PTKæJITG P}P>~E
Š[NPT¤Ý€Ä‚

ZF܂J…å¹ÚKÝ
ZEäLÝ
DABC 4à
A- B a- b C
(i) tan = cot
2 a+ b 2
B- C b- c A
(ii) tan = cot
2 b+ c 2
C- A c- a B
(iii) tan = cot
2 c+ a 2
€ÄHDÝ
a b = c =
[@å¹ÚKÝ = 2R 8åH«FIÔ¤ÚYE…°Ý
sin A sin B sin C
a- b C 2R sin A - 2R sin B C
4Õ¤ cot = cot
+
a b 2 +
2R sin A 2R sin B 2
sin A - sin B C
= cot
+
sin A sin B 2
A+ B A- B
2 cos sin
= 2 2 cot
C
A+ B A- B 2
2 sin cos
2 2
A+ B A- B C
= cot tan cot
2 2 2
A- B
cot `90c -
Cj C
= tan cot
2 2 2
C A- B C A- B
= tan tan cot = tan
2 2 2 2
4ZEZHTå²IäL4±¹ÚKÕ>[N°Ý€Ä‚Ô>MTÝ
169 ¯ÔZ>TDŠJà
Y>T[@åŠďĞĴĬģĆĬİĦīĢİ
A
;± ¯ÔZ>TDÚå 4KÙ© HÔ>Õ>´Ý 2Pä†[CÜHØC
Z>TD¯Ý 2àM«  ¯ÔZ>TDÚå Âå² HÔ>Õ>ã Y>T©Ô>Ü
HØ}±ÛETà [@å Š[JÜHJåH©Ú 2ݯÔZ>TDÚ[EÚ
•ßÔ> 4JMT«  2Ö@IJÕ>ˆà Y>T[@å Š[JÜ HJåH©Ú c b
¯ÔZ>TDÚå•ß¶>TDMTÝZI³Ý4«4KÙ©HÔ>Õ>´Ý
Iä²Ý 4[CÜHØC Z>TD¯Ý Y>T©Ô>ÜHØCTà ¯ÔZ>TDÚå
HKÜ[HÔ>TªÝ¹ÚKÚ[EP±ŠÔ>ÜHJåH©xL«
B D a C
ZEäLÝY>T[@åŠ
஁୼ஂஜ 
DABC 4à
b2 + c2 - a2 c 2 + a2 - b2 a2 + b2 - c 2
cos A = ; cos B = ; cos C =
2bc 2ca 2ab
€ÄHDÝ
DABC 4à AD = BC 8GP[K>
DABD 4à AB2 = AD2 + BD2 & c2 = AD2 + BD2 
DABC 4å6²Ü®>ˆåÂMÝ AD Iä²ÝBD 4åIÜ®>[NÔ>TDMTÝ
AD
AC
= sin C & AD = b sin C
BD = BC - DC = a - b cos C
c2 = (b sin C) 2 + (a - b cos C) 2
= b2 sin2 C + a2 + b2 cos2 C - 2ab cos C
= a2 + b2 (sin2 C + cos2 C) - 2ab cos C
= a2 + b2 - 2ab cos C
a2 + b2 - c2
8GZP c2 = a2 + b2 - 2ab cos C 2àM«cos C =
2ab
4ZEZHTå²IäL4±¹ÚKÕ>[N°Ý€Ä‚Ô>MTÝ2[PJTPG
b2 + c2 - a2
a2 = b2 + c2 - 2bc cos A 2àM«cos A =
2bc
2+ 2- 2
c a b
b2 = c2 + a2 - 2ca cos B 2àM«cos B =
2ca

¤†Ü® (i) a2 = b2 + c2 - 2bc cos A 8åH« ;± ¯ÔZ>TDÚå ;± HÔ>Úå

PßÔ>Ý IäL 4KÙ© HÔ>Õ>ˆå PßÔ>Õ>ˆå ·©E‡‡±Û«
2[P>ˆå YH±Ô>ØHMå 4±ICÕ[> 2኱ HÔ>Õ>´Ô¤
4[CÜHØC Z>TDÚå Y>T[@å IÜZHT© YH±Ô>Ô x[CÔ¤Ý
IÜ[HÔ >‰Ô>Ô x[CÔ¤Ý IܮԤÖ @IÝ ZI³Ý a, b, c 3xJ
8µÚ«Ô>[N ;± ¹ÚKÚà ¦Oä²Ý ZHT«  IäYLT± ¹ÚKÝ
x[CÔ>ÜYH²xL«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 170
 (ii) ;±Y@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÚä¤Y>T[@åŠ[J8µ«ÝZHT«2«
‚ÚET>KæZEäLIT>Ô¤[LxL«8GZPY>T[@åŠ[JÜ‚ÚET>Kæ
ZEäLÚåYHT«[IJTÔ>ÜHØCZEäLIT>ÔHTßÔ>MTÝ
(iii) ¤²ÕZ>TDÝ Iä²Ý Š…Z>TDÝ 3xJPä†à Y>T[@å @Tß®>ã
[@å @Tß[HÜ ZHTà 2àMTIà ŠÚJT@ITG[P 8åHETà [@å
ŠZJT©;܂©ÝZHT«Y>T[@åŠ[JÜHJåH©Ú«P«HJ­ãNET>
4±Ô¤ÝZ>TDÚåY>T[@åIÜ®ƒ[>8à2«¤²ÕZ>TDÝ
4à[MZJà2«Š…Z>TDÝ3¤Ý
(iv) Y>T[@劄åYHT±ãZFßP‰ÚECݤ[LÛE¾KÚ[E°[CJ«
4EåŠNÔ>Ý‚åP±IT²
DABC 4à c2 = a2 + b2 - 2ab cos C  - cos C < 1 8åH‡±Û« FIÔ¤
c2 < a2 + b2 + 2ab 8G x[CÔxL«  8GZP c < a + b  3>ZP DABC
4à a < b + c, b < c + a, c < a + b 8GÔx[CÔxL«
(v) Y>T[@å Š[JÜHJåH©Ú«ÝZHT«¯E‡à2†JÜHCTE2N Ø}à
YH…J Z>TDÚ[EÔ >ÙC†P« 6ÚEIÝ 4ÜH}YJT±  Z>TDÝ
4±Ô¤ZIJTGTà2«¯ÔZ>TDÚ劅Z>TDÝ3¤Ý

 Oà¹ÚKÝēįĬħĢĠıĦĬīĉĬįĪIJĩĞ

ZEäLÝ
DABC 4àFIÔ¤Ôx[CÜH«
(i) a = b cos C + c cos B (ii) b = c cos A + a cos C (iii) c = a cos B + b cos A
€ÄHDÝ A

DABC 4àFIÔ¤Ôx[CÜH« a = BC
AD = BC :P[K>
c b
a = BC = BD + DC h

BD DC
= AB + AC
AB AC
= (cos B) c + (cos C) b
B D a C
a = b cos C + c cos B ஁୼ஂஜ 

4ZEZHTàIäL4± Oà¹ÚKÕ>[N°Ý€Ä‚Ô>MTÝ

¤†Ü® a = b cos C + c cos B 8åH«a = a4噫b4å Oàa 4噫c

4å  Oà 3¤Ý 8GZP ;± ¯ÔZ>TDÚå ;± HÔ>Úå –NÝ
2E噫IäL4±HÔ>Õ>ˆå Oà>ˆå·©E³Ô¤Ö@IÝ

171 ¯ÔZ>TDŠJà
¯ÔZ>TDÚåHKÜHN¶ĄįĢĞĬģıĥĢıįĦĞīĤĩĢ
A
Š…Z>TD ¯ÔZ>TDÚå zM 6²Ü®>ã Iä²Ý [@å @Tß®
3xJPä[LÜHJåH©Ú¯ÔZ>TDÚåHKÜHN[PÔ>TDMTÝ
2}ÜHÔ>Ý b Iä²Ý 6JKÝ h-: Y>TÙC ;± ¯ÔZ>TDÚå
1 c b
HKÜHN[P>TªÝ¹ÚKÝ bh 8åH[EFTÝ€[GÉØ©ZPTÝ
2
Š … Z > T D  ¯ Ô Z > T D Ú  à  H K Ü H N ¶  ¹ Ú  K Ú [ E Ü
HJåH©Ú«PE䤯å6JKÝh-åIÜ[HFTÝ>TDZPÙ©Ý
ZEäLÝ
B D a C
DABC 4à¯ÔZ>TDÚåHKÜ® ஁୼ஂஜ 
1 1 1
D= ab sin C = bc sin A = ac sin B
2 2 2
€ÄHDÝ
DABC 4à AD = BC 8GP[K>
AD =
DADC 4à sin C & AD = b sin C
AC
1
8GZP D =
2
× 2}ÜHÔ>Ý× 6JKÝ = 12 ab sin C
4ZE¯[L„àIäL4KÙ©¯}¶>[NÔ€±‚Ô>MTÝ

¤†Ü® (i) Š…Z>TD ¯ÔZ>TDÚå HKÜHN¶ >TªÝ ¹ÚKÝ ·²P«

JTYEà 4KÙ© HÔ>Õ>ˆå –NÕ>ã Iä²Ý 2Pä†ä¤
4[CÜHØCZ>TDÚå[@åIÜ®3xJPä†åYH±Ô>ØHMà
HTJT¤Ý
B
வ) D
(ii) P Ø C Ú « Ù } å  H K Ü H N [ P Ô  > T D ட
t+
¯ÔZ>TDÚåHKÜHN¶¹ÚKÝHJåH©xL« 
θ
PØCÚ«Ù© 8åH« ;± FT~ä¤Ý 2« A
r O
YPØ©ÝŠà‡ä¤Ý4[CÜHØCH¤3¤Ý
r 8åH« PØCÚå 3KÝ Iä²Ý T 8åH«
PØCFTÙ AB [IJÚàETÕ¤Z>TDÝ8å> ஁୼ஂஜ 

PØCÚ«Ù©Ąąć4åHKÜ® PØCÔZ>TDÜH¤„åHKÜ®- DOAB 

4åHKÜ®
= 1 r2 i - 1 r2 sin i = 1 r2 (i - sin i)
2 2 2
(iii) ;± Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚå HKÜ® >TªÝ ¹ÚKÚå
YHT«[IJTÔ>ÜHØC ¹ÚKIT> ¯ÔZ>TDÚå HKÜHN¶ >TªÝ
¹ÚKÚ[EÜHTßÔ>MTÝ
(iv) ZIä>ÙC ¹ÚKÚ‡±Û« ¯ÔZ>TDÕ>ˆå HKÜHN[PÔ
>TÙHEä¤ ÂåLTP« HÔ>Úå 2N¶ ZE[P„à[M 8GÚ
YEˆPTxL«  ZI³Ý ;± ¯ÔZ>TDÚå HKÜHN[PÔ >TD
2E­[CJ6JKÚ[EÔ>TDZPÙ}J2PzJƒà[M

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 172
8©Ú«Ô>TØ© B
வ) D
ட
x™ŠØC¯ãNPØCP}Pƒ±>Ô>TØzÁÕ>T;å[L2[IÔ> t+
4 
2K¦ ØCƒ©xL« >TàF[C I±Ú«PI[G 2[IÔ>  x™ θ4
4 A
€N¯[CJ PØC FTÙ Y>TÙC PØCÚ«Ù© EJT> r O
;«Ô>ÜH©xL« >TàF[C I±Ú«PI[G 2[IÔ> ;«Ô>ÜHØC
PØCÚ«Ù}åHKÜ[HÔ>TÙ>
஁୼ஂஜ 
•ß¶
O :[IJIT>ÔY>TÙCPØCÚåFTÙAB8å>
+AOB = i 8å>
PØCÚ«Ù}åHKÜ® PØCÔZ>TDÜH¤„åHKÜ®- DOAB 4åHKÜ®

= 1 2 -1 2
r i r sin i
2 2
= ` 12 # 42j6i - sin i @ = 86i - sin i @ ..... (i)
2+ 2- 2
3GTà cos i = 4 2 (44) (4) 4 = 12
` i = r 3
Ħ4‡±Û«>TàF[CI±Ú«PI[GÔ¤;«Ô>ÜHØCPØCÚ«Ù}åHKÜ®
3m 4
 c -
r
3 2
= 3 (2r - 3 3 ) ™2 3¤Ý.

2[KZ>TD¹ÚKÕ>ãċĞĩģĄīĤĩĢĉĬįĪIJĩĞ

ZEäLÝ
DABC 4à
A (s - b) (s - c)
(i) sin
2
= bc
A s (s - a)
(ii) cos
2
= bc
A (s - b) (s - c)
(iii) tan
2
=
s (s - a)
a+ b+ c
4Õ¤s8åH« DABC 4å2[K¦äLN¶2ETP«s = 
2
€ÄHDÝ

A A = 1 - cos A = 1 c - b2 + c2 - a2 m
(i) sin = + sin2 1
2 2 2 2 2bc
2bc - b2 - c2 + a2 = a2 - (b - c) 2
= 4bc 4bc
(a + b - c) (a - b + c) (a + b + c - 2c) (a + b + c - 2b)
= 4bc
=
4bc
(2s - 2b) (2s - 2c) (s - b) (s - c)
= 4bc
= bc
173 ¯ÔZ>TDŠJà
 A (s - b) (s - c)
2
=
8GZP, sin
bc
4ZEZHTå²IäL4±¯}¶>[N°Ý€±‚Ô>MTÝ

¤†Ü® IäL2[KÔZ>TD¹ÚKÕ>ã

B (s - c) (s - a) C = (s - a) (s - b)
sin
2
= ac
, sin
2 ab
B s (s - b) C s (s - c)
cos
2
= ac
; cos =
2 ab
B (s - a) (s - c) C (s - a) (s - b)
tan
2
= , tan =
s (s - b) 2 s (s - c)

x[NÚZEäLÝ
A A (s - b) (s - c) s (s - a)
sin A = 2 sin cos = 2
2 2 bc bc
2
sin A = bc
s (s - a) (s - b) (s - c)

¯ÔZ>TDÚåHKÜ®oKTåæ¹ÚKÝĄįĢĞĬģėįĦĞīĤĩĢċĢįĬīrİĉĬįĪIJĩĞ

xZKÔ>ÜYHT†JTNßIä²Ý>~EZI[EJTG2MÔ@TÛ…JTŠå£ZKTx‚4å

YHT±Ø©4ÛEÖ¹ÚKÚ䤣KTåæ¹ÚKÝ8GÜYHJß¹ØCÜHØ©ãN«Âå²HÔ>Õ>ˆå
–NÕ>ãY>T©Ô>ÜH©ÝZHT«IØ©Ý4Ö¹ÚKÝHJåH©xL«
ZEäLÝ
DABC 4à D = s (s - a) (s - b) (s - c) 4Õ¤S8åH« DABC 2[KÖ¦äLNPT¤Ý
€ÄHDÝ
ab sin C = ab`2 sin cos j
1 1 C C
D = 2 2 2 2
(s - a) (s - b) s (s - c)
= ab ab ab
= s (s - a) (s - b)(s - c) 

¤†Ü® (i) ;± Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚä¤ £KTåæ ¹ÚKÚ[EÜ

HJåH©ÚÜ‚ÚET>KæZEäLÚ[E€²PMTÝ4EåI²E[MJT>Ö
Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚä¤ ‚ET>Kæ ZEäLÚ[EÜ HJåH©Ú
£KTåæHKܮֹÚKÚ[E€²PMTÝ
(ii) ;± ¯ÔZ>TDÚå HKÜ® ;± ¯µ 8Ù 8à 2Eå ¯µ 8Ù
–NÕ>[NÔY>TÙCHÔ>Õ>[N£KTåæ¹ÚKÚ[EÜHJåH©Ú
>ÙC†JMTÝ
(iii) ¯ÔZ>TDÚå ¦äLN¶ €ßD„Ô>ÜHØCTà £KTåæ ¹ÚKÚ[EÜ
HJåH©Ú ¯ÔZ>TDÚå ¯µ8Ù HKÜHN¶ Iä²Ý ¯µ8Ù
HÔ>Õ>[NÔ>TDMTÝ
8©Ú«Ô>TØCT>;±¯ÔZ>TDÚå¦äLN¶™8à™
™™8­ÝHÔ>Õ>´ÝIä²Ý™HKÜHN¶[CJ¯ÔZ>TDÝ
;å²x[CÔ¤Ý
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 174
8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à b2 sin 2C + c2 sin 2B = 2bc sin A 8G€²¶>
•ß¶
a
sin A
= sinb B = sinc C = 2R 8åH«[@å¹ÚKÝ
8GZPa = 2R sin A; b = 2R sin B; c = 2R sin C
b2 sin 2C + c2 sin 2B = 4R2 sin2 B sin 2C + 4R2 sin2 C sin 2B
= 4R2 (2 sin2 B sin C cos C + 2 sin2 C sin B cos B)
= 8R2 sin B sin C (sin B cos C + sin C cos B)
= 8R2 sin B sin C sin (B + C)
= 8R2 sin B sin C sin (r - A) = 8R2 sin B sin C sin A
= 8R2 ` 2bR j` 2cR j sin A = 2bc sin A

8©Ú«Ô>TØ© DABC 4àsin ` B 2 C j = b a c cos 2A 8G€²¶>

- -

•ß¶
a b = c =
sin A
= sin B sin C
2R 8åH«[@å¹ÚKÝ

b- c A 2R sin B - 2R sin C A
a
cos
2
= 2R sin A
cos
2

2 sin `
B- Cj
cos `
B+ Cj
= 2 2 cos
A
A A 2
2 sin cos
2 2

sin `
B- Cj
cos `90c - j
A
= 2 2
A
sin
2

sin `
B- Cj ` Aj
sin
= 2 2 = sin ` B - C j
sin ` j
A 2
2

8©Ú«Ô>TØ© ;±¯ÔZ>TDÚåÂå²Z>TDÕ>ˆåŠxEÕ>ã1 : 2 : 38à

2EåHÔ>Õ>ˆåŠxEÕ>ã1 : 3 : 2 8G€²¶>
•ß¶
¯ÔZ>TDÚåZ>TDÕ>ãi, 2i, 3i 8å>

8GZP i + 2i + 3i = 180°

3>ZP i = 30°

175 ¯ÔZ>TDŠJà
 a
sin A
= sinb B = sinc C = 2R 8åL [@å ¹ÚKÚ[EÜHJåH©Ú
a
sin 30c
= sinb60c = sinc90c 8GFIÔ¤Ôx[CÔxL«

& a:b:c = sin 30° : sin 60° : sin 90°

3
= 12 : 2 : 1 = 1 : 3 : 2

8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à(b + c) cos A + (c + a) cos B + (a + b) cos C = a + b + c 8G

€²¶>
•ß¶
4CÜHÔ>Ý = b cos A + c cos A + c cos B + a cos B + a cos C + b cos C
= b cos C + c cos B + c cos A + a cos C + b cos A + a cos B
= a + b + c  Oà¹ÚKÚåÂMÝ

2+
b2 = 1 + cos (A - B) cos C
8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à a2 8G€²¶>
a + c2 1 + cos (A - C) cos B
•ß¶
a b = c =
sin A
= sin B sin C
2R 8åH«[@å¹ÚKÝ
2 2
a2 + b2 = (2R sin A) + (2R sin B)
4CÜHÔ>Ý =
a2 + c2 (2R sin A) 2 + (2R sin C) 2
sin2 A + sin2 B = 1 - cos2 A + sin2 B
=
sin2 A + sin2 C 1 - cos2 A + sin2 C
1 - (cos2 A - sin2 B) 1 - cos (A + B) cos (A - B)
= =
2 2
1 - (cos A - sin C) 1 - cos (A + C) cos (A - C)
1 + cos (A - B) cos C
=
1 + cos (A - C) cos B

8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à[@劄‡±Û«Y>T[@åŠ[JP±Š

•ß¶
a b = c =
sin A
= sin B sin C
2R 8åH«[@å¹ÚKÝ

b2 + c2 - a2 (2R sin B) 2 + (2R sin C) 2 - (2R sin A) 2

2bc
= 2 (2R sin B) (2R sin C)
sin2 B + sin (C + A) sin (C - A)
= 2 sin B sin C
sin B [sin B + sin (C - A)]
= 2 sin B sin C

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 176
 sin (C + A) + sin (C - A)
= 2 sin C
= cos A

b2 + c2 - a2
8GZP cos A = 2bc
4ZEZHTàIäL4KÙ©Y>T[@å¹ÚKÕ>[NP±ŠÔ>MTÝ

8©Ú«Ô>TØ© £KTåæ ¹ÚKÚ[EÜ HJåH©Ú 8ÛE €[MJTG ¦äLN¶Ô¤Ö

@IHÔ> ¯ÔZ>TDÝ ;± ™ÜYH± HKÜHN[PÔ Y>TÙ}±Ô¤Ý 8GÔ >Tق ¤†Ü®
xyz # k 4à x = y = z 8冱ԤÝZHT«™ÜYH±IÜ®x[CÔ¤Ý

•ß¶
DABC 4å€[MJTG¦äLN¶2s8å>8GZPs;±IT†‡3¤Ý

D = s (s - a) (s - b) (s - c) 8åH«FIÔ¤ÚYE…°Ý
(s - a) (s - b) (s - c) 8åH«™ÜYH±IÜHT>4±Ô¤ÝZHT«D-Ý™ÜYH±IÜHT>4±Ô¤Ý
8G>PÔ>

(s - a) + (s - b) + (s - c) 3 3
(s - a) (s - b) (s - c) # c m = s [GM < AM 8åHETà]
3 27
s3
8GZP (s - a) (s - b) (s - c) # 8GÔx[CÔxL«
27
s - a = s - b = s - c 8­ÝZHT«ZIZM6ãN2@IåHT©@IåHTCT¤Ý
s3
a = b = c 3>4±Ô¤ÝZHT«(s - a) (s - b) (s - c) 4å™ÜYH±IÜ®
3>4±Ô¤Ý
27
8GZP a = b = c  3> 4±Ô¤ÝZHT« 2s  8åL €[MJTG ¦äLN¶ 6[CJ
¯ÔZ>TDÚåHKÜ®™ÜYH±IÜHT¤Ý
3>ZP€[MJTG¦äLN¶6[CJ@IHÔ>¯ÔZ>TDÚåHKÜ®™ÜYH±IÜHT¤Ý
s (s3) 2
4ÛE™ÜYH±IÜHTG«D = = s @«K2M¤>ã3¤Ý
27 3 3

H„äz

sin A = sin (A - B)
 1 DABC 4à  8à a2, b2, c2  3xJ[P ;± ·Ø©Ú YETCß
sin C sin (B - C)
P…[@„à2[I°Ý8G€²¶>
 2 DABC 4åZ>TDÕ>ã;±·Ø©ÚYETCßP…[@„à2[I°ÝIä²Ýb : c = 3: 2
8à+A :Ô>TÙ>
sin A
 3 DABC 4àcos C = 8à2«;±4±@IHÔ>¯ÔZ>TDÝ8GÔ>Tق
2 sin B
sin B = c - a cos B
 4 DABC 4à 8G€²¶>
sin C b - a cos C

 5 DABC 4à a cos A + b cos B + c cos C = 2a sin B sin C 8G€²¶>

177 ¯ÔZ>TDŠJà
 6 DABC 4à+A = 60c b + c = 2a cos ` j 8G€²¶>
B -C

2
 7 DABC 4à‚åP±PGPä[L€²¶>

(i) a sin `
A + j= + A A
B (b c) sin (ii) a (cos B + cos C) = 2 (b + c) sin2
2 2 2

a2 - c2 = sin (A - C)
(iii)
b2 sin (A + C)

a sin (B - C) b sin (C - A) c sin (A - B)

(iv) 2- 2 = 2- 2 =
b c c a a2 - b2

tan `
a+ b = A+ Bj ` A- Bj
(v) cot
-
a b 2 2

 8 DABC 4à(a2 - b2 + c2) tan B = (a2 + b2 - c2) tan C 8G€²¶>

 9 ;± xKTIÚà ;± YHT†JTNß 120 ™ ¦äLN¶ãN ¯ÔZ>TD P}P  ÁÕ>T[P
P } P [ I Ô >  ¯ [ G x L T ß   Á Õ > T Š å  H K Ü ®  2  > H Ø @ I T >  4 ± Ô ¤ Ý H }
2[IÔ>ÜH©ÝZHT«2EåHÔ>2N¶>[NÔ>TÙ>

 10 12 ™ –N¯ãN ;± >„² Y>T©Ô>ÜHØ© 2[EÔ Y>TÙ© 2>HØ@Ü HKÜ®[CJ
¯ÔZ>TDÝ2[IÔ>ÜHØCTà2EåHÔ>2N¶>[NÔ>TÙ>

 11 (i)[@åŠ(ii)Y>T[@åŠ3xJ[P>[NÜHJåH©Ú Oà¹ÚKÚ[E
P±Š

¯ÔZ>TDÚåHJåHT©>ãĄĭĭĩĦĠĞıĦĬīıĬıįĦĞīĤĩĢ

>Ø}CÔ>[MIä²ÝYHT†„J‡à8ÕY>àMTÝ6²JTG>ØC[IÜ®>ãZE[PÜH©xLZET
2ÕY>àMTݯÔZ>TDÕ>ã«[D®…xåLG>ØC[IܮԤÚZE[PJTG¯ÔZ>TDÕ>ˆå
Z>TDÕ>[NÔ >ÙC†J ¯ÔZ>TDŠJà YH…«Ý HJåH©xL« >Ø}CÔ >[MBß>ã
P[N¶Ô >ØC[IÜ®>[N 2[IÜHEä¤ ¯ÔZ>TDŠJà HJåH©xL«  ;± Y@ÕZ>TD
¯ÔZ>TDݤ[LÛE«;±HÔ>Ú«CåĖĖIä²ÝĖĄ2[I܂àY>T©Ô>ÜHØ}±ÛETà2Eå
IäL6²Ü®>[NÔ>TDMTÝ3GTàŠ…Z>TD¯ÔZ>TDÚå•ß¶>TD;±HÔ>Ý6ØHC
Âå²6²Ü®>ãZE[P¤[LÛE«;±HÔ>2N¶CåÂå²6²Ü®>ãY>T©Ô>ÜHØCTà[@å
ŠY>T[@åŠIä²Ý Oà¹ÚKÝ3xJPä[LÜHJåH©ÚIäLÂå²6²Ü®>[N°Ý
>TDMTÝ
•ß¶>TDŠ>ã
z ;± Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÚà 4KÙ© HÔ>Õ>ã Y>T©Ô>ÜHØ}±ÛETà
‚ÚET>KæZEäLÚ[EÜHJåH©ÚÂåLTÝHÔ>Ú[EÔ>TDMTÝZI³Ý;±
Y@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÚà6ãN¤²ÕZ>TDÕ>ã€KÜ®Z>TDÕ>ã8åL
>±ÚåH};±¤²ÕZ>TDÝIäYLT±¤²ÕZ>TDÚ[EÚ•ßITÔ¤Ý
z ¯ÔZ>TDÚåÂå²HÔ>Õ>ãY>T©Ô>ÜHØ}±ÛETàY>T[@åŠ2àM«
2[KZ>TD¹ÚKÕ>[NÜHJåH©Ú2EåZ>TDÕ>[NÔ>TDMTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 178
 z 9ZE­Ý4±Z>TDÕ>ãIä²Ý2Pä†ä¤8KT>6ãN9ZE­Ý;±HÔ>Ý
Y>T©Ô>HØ}±ÛETà [@å ¹ÚKÚ[EÜ HJåH©Ú IäL HÔ>Õ>[NÔ
>DÔxCMTÝ
z ;±¯ÔZ>TDÚå9ZE­Ý4±HÔ>Õ>´Ý2Eä¤4[CÜHØCÔZ>TD¯Ý
Y>T©Ô>ÜHØCTà [@å Š[JÜ HJåH©ÚE 4JMT« 2Eä¤Ü HMT>Ô
Y>T[@å Š[JÜ HJåH©Ú ¯ÔZ>TDÚå IäL HÔ>Õ>ã Iä²Ý IäL
Z>TDÕ>[NÔ >DÔxCMTÝ 4ۀ[M„à FIÔ¤Ú EÚYET± ¯ÔZ>TDÝ
x[CÔ¤Ý
z Š…Z>TDÚ[E2[GÚ«¯[L>ˆ³Ý•ßÜHEä¤Ô¤[LÛEHØ@Ý;±HÔ>Úå
2N ©3P«Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô>ZPÙ©Ý

Š … Z > T D  ¯ Ô Z > T D Ú  å  • ß ¶  > T ª Ý  ¯ [ L Ü  ‚ å P ± Ý  2 Ø C P [ D „ à

YET¤Ô>ÜHØ©ãN«

Š…Z>TDÝ Y>T©Ô>ÜHØC[P>ã
2[GÚ«Ô
Z>TDÕ>´Ý
¤²ÕZ>TDÕ>ã
2àM«;±Z>TDÝ HZ>TZ>T HHZ>T* HZ>TH HHH Z>TZ>TZ>T

Š…Z>TDÝ

4KÙ©
HÔ>Õ>´Ô¤Ý
4[CÜHØC Y>T[@å
 Z>TDÝ Š
8Ù~MCÕ>T
•ß¶>TªÝ¯[L [@åŠ YEˆŠå[I Y>T©Ô>ÜHC ¯E‡àYH…J
¯ÔZ>TDÕ>ã
8µxL« ZPÙ©Ý Z>TDÚ[EÔ
Y>T[@åŠ >TÙ>
2àM«tangent
¹ÚKÝ

Z>TDÝ4[CÜHØC«4à[M8à;å²Ô¤ÝZIäHØC¯ÔZ>TDÕ>ã4±Ô>MTÝ
[@åŠ[J6HZJTxÔ¤ÝZHT«Â岊EITG¹â€[M>ã6±PTxL«•ß¶4à[M
2àM«;±¯ÔZ>TDÝ2àM«4KÙ©¯ÔZ>TDÕ>ã
a, b, A 3xJ[PY>T©Ô>ÜHØC[P8àh = b sin A 8å>
a < h 8à¯ÔZ>TDÝ2[IJT«a = h 8à2«;±Y@ÕZ>TD¯ÔZ>TDÝ
a > h Iä²Ýa < b 8àFIÔ¤4KÙ©Z>TDÕ>ãx[CÔ¤Ý
a $ b 8àFIÔ¤;ZK;±¯ÔZ>TDÝx[CÔ¤Ý

* HHZ>T 8åH«HÔ>ÝHÔ>ÝIä²ÝZ>TDÝ

179 ¯ÔZ>TDŠJà
8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à a = 3, b = 5 Iä²Ýc = 7 8à cos A, cos B Iä²Ýcos C 
3xJPä†åIÜ®>[NÔ>TÙ>

•ß¶
Y>T[@劄åH}
b2 + c2 - a2 = 52 + 72 - 32 = 13
cos A = 
2bc 2 (5) (7) 14
11 1
4ZEZHTå² cos B = , cos C = - 
14 2

8©Ú«Ô>TØ© DABC 4àA = 30°, B = 60°,c = 10 8àa Iä²Ýb-:>TÙ>

•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC[PA = 30°, B = 60°, C = 180° – (A + B) = 90°
[@å ¹ÚKÚ[EÜHJåH©ÚE
a b = c
sin A
= sin B sin C
a b = 10
sin 30c
= sin 60c sin 90c

10 sin 30c = 10` 2 j =

1
a = sin 90c 1
5

3m
10 c
10 sin 60c = 2 =
b = sin 90c 1
5 3

8©Ú«Ô>TØ© DABC 4à a = 2 2 , b = 2 3  Iä²Ý C = 75°  8à ÂåLTP«

HÔ>ÝIä²ÝZ>TDÕ>[NÔ>TÙ>
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC[P a = 2 2 , b = 2 3 Iä²ÝC = 75°
Y>T[@å¹ÚKÚ[EÜHJåH©ÚE

a2 + b2 - c2
cos C =
2ab
+ - 2 3-1 + - 2
cos 75° = 8 12 c & = 8 12 c & c = 2 ^ 3 + 1h
8 6 2 2 8 6
2+ 2- 2
ZI³Ý cos A = b 2cbc a = 1
2
8GZP A = 60°, B = 180° – (A + C) = 45°.

8©Ú«Ô>TØ©  Y@™  Y@™ Iä²Ý  Y@™ 3xJ HÔ> 2N¶>[N 6[CJ
¯ÔZ>TDÚåHKÜ[HÔ>TÙ>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 180
•ß¶
+ + + + 15
s = a 2b c & s = 13 14
2
= 21 Y@™8GFIÔ¤ÚYE…°Ý
¯ÔZ>TDÚåHKÜHN¶ D = s (s - a) (s - b) (s - c)

= 21 (21 - 13)(21 - 14) (21 - 15) = 84 @«KY@™

8D2
8©Ú«Ô>TØ© 8ÛEYPT± DABC 4à a cos A + b cos B + c cos C = 8G€²¶>
abc
•ß¶

a cos A + b cos B + c cos C = 2a sin B sin C 8GFIÔ¤ÚYE…°Ý

8GZP

D mc 2D m = 8D2
a cos A + b cos B + c cos C = 2a c 2ac ab abc

8©Ú«Ô>TØ© ;±[>ZHz„å8à[MÔ¤ØHØCH¤„à4±[>ZHzZ>T®KÕ>ã
2[IÛ«ãNG ;± [>ZHz„å 8à[MÔ¤ØHØC 4KÙ© [>ZHz Z>T®KÕ>ã xOÔ¤
ZIä>T>x™4[CYPˆ„àZEzJYF©×@T[M„à;ZKZFTßÔZ>TØ}à2[IÛ«ãNG
Iä²Ý [>ZHz YF©×@T[MÔ¤ PCÔZ> 6ãN«
[>ZHzÔ¤PKÔ·}J@ƒÔ[>>ã¯EàIä²Ý4KÙCTÝ .m 31
5k
Z>T®KÚ‡±Û«  x™ Iä²Ý 31   x™ YET[MŠà x
k.
m
6ãN« xOÔx‡±Û« PCÔ>T> ¯Eà Z>T®KÚ‡±Û« θ
6 k.m
8ÛE €[M„à 6ãN« Iä²Ý [>ZHz YF©×@T[MÔ¤
஁୼ஂஜ 
8áPN¶YET[MŠà6ãN«8åH[E°Ý>TÙ>
•ß¶
¯EàZ>T®KÚ‡±Û«[>ZHz„å€[MPCÔx‡±Û«xOÔxä¤9äH©Ú«ÝZ>TDÝ
i 8å>
Y>T[@å¹ÚKÚ[EÜHJåH©ÚEFIÔ¤Ôx[CÜH«

^ 31 h
2
= 52 + 62 - 2 # 5 # 6 cos i
31 = 25 + 36 – 60 cos i
1
2
& i = 60c
cos i =
YF©×@T[M„‡±Û«[>ZHz„å¾KÝx8å>

x 5# 3
sin i = 5
& x = 5 sin i = 5 sin 60c =
2
x™

8©Ú«Ô>TØ© «[L¯>Ú‡±Û« ;± HC¤  x™ YET[M¶ xOÔZ> Y@àxL«

‚å®4CÔ[>ÜHÔ>Ý60°Z>TDÚà±ÝH™Ù©ÝHC¤x™Y@åLTà2ÜHCxä¤Ý
«[L¯>Úä¤Ý6ãNYET[M[PÔ>TÙ>

181 ¯ÔZ>TDŠJà
•ß¶
B
BP 8åH«ZE[PJTG¾KÝ8å>

.m
Y>T[@劄åH}

8k
BP2 = 102 + 82 - 2 # 10 # 8 # cos 120c = 244 Port 60°
x™ P 10 k m
஁୼ஂஜ 
& BP = 2 61 x™

8©Ú«Ô>TØ© 4KÙ© ZKCTß €[MJÕ>ã   x™ 4[CYPˆ„à

2[IÛ±ÜHET>ÔY>TãZPTÝ;áYPT±ZKCT±Ý2[P>´Ô¤4[CZJHLÔ>Ô·}J
ZHTߊITGÝ;å[LÔ>ÙC†xL«¯EàŠITGÝZKCT߀[MJÚ‡±Û«30°9äLÔ
Z>TDÝ Iä²Ý 4KÙCTP« ZKCTß €[MJÚ‡±Û« 45° 9äLÔ Z>TDÚ³Ý ZHTß
ŠITGÝ4±Ü‚å2ۀ[M„àZHTߊITGÚå6JKÚ[GÔ>TÙ>
•ß¶
R1 Iä²Ý R2  3xJ[P ZKCTß €[MJÕ>ã A

8å>ZHTߊITGÚ[EÔ>ÙC†°ÝZHT«2ÜZHTß a
ŠITGÚå€[MA8å>x 8åH«E[KÔ¤ÝZHTß x
30° 45°
ŠITGÚä¤Ý4[CÜHØCZE[PJTG6JKÝ8å>
R1 100 N R2
R1 R2 4Ô¤A4‡±Û«;±¤Ú«ÔZ>T©P[KJ2«
஁୼ஂஜ 
N4à@ÛÔxL«

+A = 180° – (30° + 45°) = 105°

a 100 100 # 1 = 200^ 3 - 1h

8GZP
sin 45c
= sin 105c
&a=
2
3+1 2
2 2

= 100 # ^ 3 - 1h x™
& x = 50 # ^ 3 - 1h x™
x
sin 30° = a

H„äz

 1 +B = 88°, a = 23, b = 2 8åL2N¶>[NÔY>TÙC¯ÔZ>TDÕ>ã;åLT2àM«

4KÙCT"2àM«¯ÔZ>TDÝP[KJ4JMTET"¯ÔZ>TDÝ6Ù©8à2Eå
•ß[PÔ>TÙ>
 2 DABC 4àa = 4, b = 6Iä²Ýc = 88à4 cos B + 3 cos C = 28GÔ>Tق
 3 DABC 4à a = 3 - 1, b = 3 + 1 Iä²ÝC = 60°8àÂåLTP«HÔ>ÝIä²Ý
4±Z>TDÕ>[NÔ>TÙ>
2 2 2
b +c -a
 4 DABC -4à¯ÔZ>TDÚåHKÜHN¶ D = 8G€²¶>
4 cot A

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 182
 5 DABC -4à a = 12 Y@™ b = 8 Y@™Iä²Ý C = 30°8à¯ÔZ>TDÚåHKÜ®
24@Y@™8GÔ>Tق
 6 DABC -4à a = 18 Y@™ b = 24 Y@™Iä²Ý c = 30Y@™8à DABC 4åHKÜ®
216@Y@™8GÔ>Tق
 7 ÁƒÔ¤2}„à;ZKZFßÔZ>TØ}à2[IÛ«ãN4KÙ©YPáZP²¤‰>ˆàAIä²Ý
B8åL4KTªP Kß>ãH«ÕxI[M6Öz„à;±7©±HP[K>PÚEGßA
Iä²ÝB‡±Û«7©±HP…åZ>TDÕ>ãxOÔ¤[@„à¯[LZJ30°Iä²Ý
45° Iä²ÝA-Ô¤B-Ô¤4[CÜHØCYET[M¶5x™8àB-„‡±Û«7©±HP…å
YET[MŠ[GÔ>TÙ>
 8 ;ß3KTÞÖzJTNß;ߤNÚå2>MÚ[EÔxOÔx‡±Û«ZIä>T>Ö@…JT>2NŠC
¯}JTE ZHT« 2[EÔ >ÙC†J Š[OxLTß P 8åL ®ãˆ„‡±Û« ¤NÚå
xOÔ¤ÜH¤„å ¯[G 8 x™ YET[MŠ³Ý 2ZE @IJÚà ZIä¤ H¤„å
¯[G6x™YET[MŠ³Ý6ãN«Iä²ÝP-[J°ÝxOÔ¤ÜH¤„å¯[G[J
4[DÔ¤Ý Z>TØ}ä¤Ý P-[J°Ý ZIä¤ H¤„å ¯[G[J°Ý 4[DÔ¤Ý
Z>TØ}ä¤Ý4[CÜHØCÔZ>TDÝ60°8à¤NÚå2>MÚ[EÔ>TÙ>
 9 >Cà IØCÚ‡±Û« ;ZK 6JKÚà PÕ>TN Š…¤CTŠä¤ ZIà A  Iä²Ý
B  8åL 4KÙ© >CäH[C YS‡>TÜCß>ã YET[MÛE HC[>Ú ZE©xåLG
10 x™ 4[CYPˆ„à 2[P>ã HLÔ¤ÝZHT« 2Eå [HMØ©>ã ;ZK ZFKÚà
2ÛEÜHC[>ÜHTßÔxLTß>ã A4‡±Û«HC¤6x™¾KÚà6ãN«ZI³Ý
Z>TØ©Ú«Ù© ABHCxàETÕ¤ÝZ>TDÝ 60°8à B4ä¤ÝHCxä¤Ý6ãN
YET[M[PÔ>TÙ>
 10 ;±I[MP‰JT>;±ZFßÔ¤[>2[IÔ[>„àI[MÔ¤8ZK6ãNP8åL
®ãˆ„‡±Û«I[M„å4±¯[G>ãAIä²ÝB[>€MINÜHPß>TÙxLTß
AP = 3x™BP = 5 x™+APB = 120° 8àI[MÔ¤[>„å–NÚ[GÔ>TÙ>
 11 120 2} Iä²Ý  60 2} ¯ÔZ>TD P}Šà 2[IÛ«ãN HÔ>Õ>ˆå –NÕ>ã
2Pä†äx[CÜHØCZ>TDÝ60°6[CJ€MÚ[E;±¯ÔZ>TDP}P€MÚ[E
;± ŠP@T„ PTÕ> Š±Ý®xLTß  ;± @«K 2} €MÚå Š[M ) 5008à
2ÛE€MÚ[EPTÕ>ÚZE[PJTGYITÚEÚYET[>8áPN¶"ZI³Ý€MÚå
¦äLN[PÔ>TÙ>
 12 ;±ZHTßYAØŠITGÝx[CIØCIT>ÜHLÛ«Áƒ„³ãN;±z²4MÔ[>ÚETÔ>
ZPÙ©Ý2áŠMÔ[>ŠIT30°4LÔ>ÔZ>TDÚàHTßÔxLTß100 x™HLÛE
‚å®™Ù©Ý2ZE4MÔ[>45°4LÔ>ÔZ>TDÚàHTßÔ¤Ý2ÛEZFKÚàYAØ
ŠITGÚä¤Ý4MÔxä¤Ý6ãNYET[M¶8áPN¶"
 13 ;± ŠITGÝ ;± [Ià >à‡‡±Û« 1x™ ¾KÚà HLÔxL«  2ZE ZFKÚà
IäYLT±[Ià>à³Cå6ãN¾KÝ2x™4KÙ©[Ià>à>´ÝŠITGÚ«Cå
ETÕ¤ÝZ>TDÝ45°8à4KÙ©[Ià>à>´Ô¤4[CÜHØC¾KÝ8åG"
 14 ;±På >T[M F[CÜH„äz„å ZHT« A 8åL ®ãˆ„à YETCÕx  B  Iä²Ý C
3xJ®ãˆ>´Ô¤ÖY@å²4²„à™Ù©ÝA[PPÛE[CxLT߯ÔZ>TDÝ
ABC-4à+A = 60c +B = 45cAC = 4 x™8à2PßFCÛEYITÚEÚYET[M[PÔ
>TÙ>
183 ¯ÔZ>TDŠJà
  15 4KÙ©PT>GÕ>ã;±®ãˆ P‡±Û«;ZKZFKÚàYETCÕx4±YPáZP²
@T[M>ˆàHJ~ÔxL«;±PT>GÝ60x™I~IäYLT±PT>GÝ80x™I~
8åL@KT@…ZP>ÚàHJ~ÔxL«2[KI~ZFKÚä¤Ü‚L¤2áPT>GÕ>ã
AIä²ÝB:2[CxåLGZ>T©AB3G«ē4àETÕ¤ÝZ>TDÝ60°8àAB
:Ô>TÙ>
 16 ;± Y@Jä[>ÔZ>Tã ;± ŠÙYPˆ„à 6ãNET>Ô Y>TãZPTÝ Áƒ„³ãN
€[MJÝ Iä²Ý Áƒ„å [IJÝ 3xJ[P ;ZK ENÚà 2[IxåLG Áƒ„å
2Eå3KÝr8å²Ý2Eå[IJÚ‡±Û«Y@Jä[>ÔZ>TãRYET[MŠà6ãN«
8å²Ý Y>TãZPTÝ Y@Jä[>ÔZ>T´Ô¤Ý Y@Jä[>ÔZ>Tˆå €[MJÚä¤Ý
6ãN YET[M¶ d  8å> Y@Jä[>ÔZ>Tã €[MJÚ‡±Û« Y@Jä[>ÔZ>Tã
30° 9äLÔ Z>TDÚà 6ãN« Y@Jä[>ÔZ>Tã Iä²Ý Áƒ„³ãN €[MJÝ
3xJPä[L4[DÔ¤ÝZ>TØ©Ú«Ù©Áƒ„å[IJÚàETÕ¤ÝZ>TDÝ D
8à d = R 1 + ` j - 2 cos a 8G€²¶>
r 2 r
R R

 ZFßIT²¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã
 ČīijĢįİĢėįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠĉIJīĠıĦĬī
f (x) 8åL@Tß®1-1 Iä²ÝZIà@Tß®8冱ÛETà4±ÛETàIØ©ZI2Eä¤ZFßIT²
6Ù©1-1 HÙ®4à[M8à2Ö@T߮ԤZFßIT²P[KJ²Ô>4JMT«8­Ý
@TßH>Ú[EYHT±ÚEIT>FTÝ>Ø©ÜH©ÚEÜHØC@TßH>Úà1-1@TßHT>ITäLMTÝ
8©Ú«>TØCT> y = x2 8åH«2[GÚ«YIÞYJÙ>´Ô¤1-12àM3GTà x $ 0 
2àM« x # 0 8à y = x2 ,1-1Iä²ÝZIà@Tß®3¤Ý8GZP x $ 0 Šä¤ y = x2 8åL
-1
@T߂åZFßITLà f (x) = x , x $ 0 >TMPØC;µÕ¤[C[IJTà3²¯ÔZ>TD
@Tß®>ˆà8ÛEYPT±@T߂ä¤Ý2Eå@TßH>Úà1-13>4±Ô>T«
¯ÔZ>TDŠJà @Tß®>ˆå @TßH>Ú[E >Ø©ÜH©Ú 2[P>[N ;å†äY>Tå²
YH²ÝH}ÖY@Þ«ZFßIT²@Tß®>ã4±ÚE[M6²Y@ÞJMTÝ
> T M P Ø C  ; µ Õ ¤ [ C [ I J T à  > Ø © Ü H © Ú E [ M  H M  P [ > „ à  Y @ Þ J M T Ý 
>Ø©ÜH©ÚEÜHØC @TßH>Ú[E ¯[LJT>Ú ZEßÛYE©ÜH« 8ZEÖ[@JTG« 3GTà
2[P>ãzM¯ÔxJITG¤DT@JÕ>[NÜYH䆱ԤÝ
;áYPT±>Ø©ÜH©ÚEÜHØC@TßH>¯Ý0,ƒ[>Z>TDÕ>ãIä²Ý¯µ Ö@>Ú[E
>Ø©ÜH©ÚEÜHØC@TßH>Úå‚ÝHÝ6ãNCÔxJ«
[@å ZFßITL[M FTÝ P[KJ[L Y@ÞZPTÝ f (x) = sin x, x d 8- r r
, B:
2 2
>±«ZPTÝ>Ø©ÜH©ÚEÜHØC@TßH>Úà[@å 1-1 Iä²ÝZIà@Tß®8GZP[@å
ZFßIT²@Tß®6Ù©
-1
f (y) = x 8G 4±ÛETà 4±ÛETà IØ©ZI f (x) = y  3¤Ý 8åHE[G >PÔ>
-1
f (x) = sin- 1 (x) 8G8µ«>4áPTLT>sin x = y 8åLPT²4±ÛETàIØ©ZI[@å
ZFßIT[L sin- 1 (y) = x 8GP[KJ²Ô>MTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 184
 r rB - r r
sin x : 8-
, " [ 1, 1] Iä²Ý sin–1 x : [- 1, 1] " 8- , B8åH«YEˆ¶ sin- 1 t 8åH«
2 2 2 2
r r
;±Z>TDÝ2Eå[@åIÜ®t3¤Ý4ÝIÜ® 8- , B 4à4±Ô¤Ý4ZEZHTàIäL
2 2
¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆåZFßITLà>[N°ÝP[KJ²Ô>MTÝ

sin- 1 x, cos- 1 x, tan- 1 x, cosec- 1 (x), sec- 1 (x), cot- 1 (x) 3xJZFßITLà@Tß®>ãZFßITLà
PØCÖ@Tß®>ã8å²2[OÔ>ÜH©xåLGy = sin x8åL@T߂å8Ù~MCÕ>TÔZ>TDÕ>ã
r r
x sin x = t, - 1 # t # 1 :€[L¶Y@Þ°Ý4ÛE8Ù~MCÕ>TIÜ®>ˆà;å² 8- , B
2 2
8åL4[CYPˆ„à4±Ô¤Ý4ÔZ>TDݯEå[IZ>TDÝ8å²2[OÔ>ÜH©xL«Iä²Ý
2E[Gsin- 1 t 8GÔ¤†ÜZHTÝ.YHT«IÜ®>ˆàƒ>Öz†J8ÙDN¶[CJIÜ®ZFßIT²
@T߂å ¯Eå[I IÜ® 3¤Ý 4« ƒ[>JT>ZPT 2àM« ¤[LJT>ZPT 4±Ô>MTÝ ;ZK
8ÙDN¶Y>TÙC4±IÜ®>ˆà;岃[>JT>¶ÝIäYLT岤[LJT>¶Ý4±Ü‚å
ƒ[>IÜZH¯Eå[IIÜ®3¤Ý

¯ÔZ>TDÕ>ˆå @Tß®>ˆå >Ø©ÜH©ÚEÜHØC @TßH>Õ>ã  Ö@>Õ>ã Iä²Ý 2Eä¤

;ÚEZFßITLà@Tß®>ˆå@TßH>Õ>´Ý Ö@>Õ>´ÝŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãNG

r rB r rB
(i) sin x : 8- , " [– 1, 1] ; sin- 1 x : [- 1, 1] " 8- ,
2 2 2 2

(ii) cos x : [0, r] " [– 1, 1] ; cos- 1 x : [- 1,1] " 60, r @

r rB r r
(iii) tan x : 8- , " (- 3, 3) ; tan- 1 x : (- 3, 3) " 8- , B
2 2 2 2

(iv) cot x : 60, r @ " (- 3, 3) ; cot- 1 x : (- 3, 3) " 60, r @

r r B- r r
(v) cosec x : 8- , {0} " R - (- 1, 1) ; cosec- 1 x : R - (- 1, 1) " 8- , B - {0}
2 2 2 2

sec x : 60, r @ - $ . R - (- 1,1) ; sec- 1 x : R - (- 1, 1) " 60, r @ - $ .

r r
(vi) "
2 2

1
¤†Ü® (i) sin- 1 x 4åYHT±ã 2àM
sin x
(ii) @ßATåSß@à(Sir John FW Harschel)2Pß>ã sin- 1 x 8åL
¤†šØ}ä¤arc sin x8GÔ¤†Ü‚ØCTß
r r
(iii) [@å@T߂åZFßITL[MŠPTÔ¤ÝZHT« y = sin x - #x# 
2 2
Iä²Ý x = sin- 1 y, - 1 # y # 1 8GFTÝ>Ø©ÙZCTÝ
-1
(iv) ZFßITLà@Tß® f 4åP[KHCÝ y = x 8åL2Ö[@ÜYHT²Ú«
f - 4å P[KHCÚå ‚KH‡ÜHT¤Ý 8GZP (a, b) d f  8à
-1
(b, a) d f 

185 ¯ÔZ>TDŠJà
 ZFßITLà¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ˆå¯Eå[IIÜ®>ãŽZOHØ}J‡CÜHØ©ãNG

x $ 0 -䤯Eå[IIÜ® x < 0 -䤯Eå[IIÜ®

r - r # sin- 1 (x) < 0
0 # sin- 1 (x) #
2 2
r r
0 # cos- 1 (x) # < cos- 1 (x) # r
2 2
r - r < tan- 1 (x) < 0
0 # tan- 1 (x) <
2 2
r - r 1 cot- 1 (x) 1 0
0 1 cot- 1 (x) #
2 2
r r
0 # sec- 1 (x) < < sec- 1 (x) # r
2 2
r - r < cosec- 1 (x) < 0
0 1 cosec- 1 (x) #
2 2

¤†Ü® (i) ¯ÔZ>TDŠJà ZFßITLà @Tß®>ˆå HÙ®>ã P[KHCÕ>ã

Iä²Ý ZEäLÕ>ã 3xJPä[L ZIà€[M 4KÙCTÝ 3Ù}à
H}ÜZHTÝ
(ii) zMYET[>„C[MI܂CZFßIT²¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ãYH…«Ý
HJåH©xL«2Pä[LÜ‚å®H}ÜZHTÝ

3
8©Ú«Ô>TØ© (i) sin- 1 c 2 m , (ii) cosec- 1 c 2 m , (iii) tan- 1 c 1 m 3xJ[P>´Ô¤
-
3 3
¯Eå[IIÜ[HÔ>TÙ>
•ß¶
3m
sin- 1 c = y 8å>4Õ¤- r r
(i) #y#
2 2 2
3
& sin y = sin r & y = r
=
2 3 3
3
8GZPsin- 1 c m 4å¯Eå[IIÜ® 3¤Ý r
2 3
2 r r
(ii) cosec- 1 c m   y 8å>4Õ¤- 2 # y # 2
3
2 = 3
 & cosec y  sin y = 
3 2
2 r
8GZPcosec- 1 c m 4å¯Eå[IIÜ® 3 3¤Ý
3
-1 r r
(iii) tan- 1 c m = y 8å>4Õ¤- # y #
3 2 2

 tan y   - 1 & tan y = tan `- r6 j & y = - r6

3
-1 r
8GZPtan- 1 c m 4å¯Eå[IIÜ®- 3¤Ý
3 6

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 186
 H„äz

1 3
 , (ii) cos- 1 2 , (iii) cosec- 1 (- 1) , (iv) sec- 1 ^- 2 h , (v) tan- 1 ^ 3 h
 (i) sin- 1
2
  3xJPä†å¯Eå[IIÜ[HÔ>TÙ>
  x ™ØCß2>M¯[CJHT[E„å;±®LÚ‡±Û«HT[E„åI²HÔ>Ý2[IÔ>ÜHØC
a™ØCߊØC¯[CJPØCP}PÜZHTÔ¤PKÚ«@ƒÔ[>„åHÖ[@ŠNÔ[>;±Pß
HTßÔxLTßHÖ[@ŠNÔxå2}ÜH¤„‡±Û«HTßÜHP…å>Ù~åx[CIØCÔ
Z>T©P[K„à6ãN6JKÝ b™ØCß3¤ÝHÖ[@ŠNÔxåŠØCÝHTßÜHP…å
>Ù>ˆàETÕ¤ÝZ>TDÝD8à a = tan- 1 `
a+ bj-
tan- 1 ` j 8G€²¶>
b
x x

H„äz

@…JTG2àM«ƒ>¶Ý9ä®[CJŠ[C„[GÚZEßÛYE©Ô>¶Ý

1 3
1.  - =
cos 80c sin 80c
(1) 2 (2) 3 (3) 2 (4) 4
2. cos 28c + sin 28c = k3 8àcos 17c 4åIÜ®
3 3 3 3
(1) k (2) - k (3) ! k (4) - k
2 2 2 3
2 2 x x
3. 4 sin x + 3 cos x + sin + cos 4å™ÜYH±IÜ®
2 2
(1) 4 + 2 (2) 3 + 2 (3) 9 (4) 4

`1 + cos j`1 + cos j`1 + cos

r 3r 5r j` + 7r j =
4. 1 cos
8 8 8 8
1 1
(1) 8 (2) 2 (3) 1 (4) 1
3 2
3r
5. r < 2i < 8à 2 + 2 + 2 cos 4i 4åIÜ®
2
(1) - 2 cos i (2) - 2 sin i (3) 2 cos i (4) 2 sin i
tan 140c - tan 130c =
6. tan 40c = m 8à
1 + tan 140c tan 130c
- 2 + 2 + 2 - 2
(1) 1 m m (2) 1 m m (3) 1 2mm (4) 1 2mm
7. cos 1c + cos 2c + cos 3c + g + cos 179c =
(1) 0 (2) 1 (3) – 1 (4) 89
1
8. fk (x) =[sin k x + cos k x] 8å>4Õ¤ x d R Iä²Ý k $ 1 8à f4 (x) - f6 (x) =
k
(1) 14 (2) 12 1
(3) 16 (4) 13
9. ‚åP±PGPä†à8«@…JTGEàM"
3 1
(1) sin i = - (2) cos i = - 1 (3) tan i = 25 (4) sec i =
4 4
187 ¯ÔZ>TDŠJà
10. cos 2i cos 2z + sin2 (i - z) - sin2 (i + z) 4åIÜ®
(1) sin 2 (i + z) (2) cos 2 (i + z) (3) sin 2 (i - z) (4) cos 2 (i - z)
sin (A - B) sin (B - C) sin (C - A)
11.  + + =
cos A cos B cos B cos C cos C cos A
(1) sin A + sin B + sin C (2) 1 (3) 0 (4) cos A + cos B + cos C
12. cos pi + cos qi = 0 , p ! q , n9ZE­Ý;±¯µ8Ùn 8àTŠåIÜ®
r (3n + 1) r (2n + 1) r (n ! 1) r (n + 2)
(1) (2) (3) p ! q (4)
p- q p !q p+ q
sin (a + b)
13. x2 + ax + b = 0 4åÂMÕ>ãtan a Iä²Ý tan b 8à 4åIÜ®
sin a sin b
(1) ab (2) ab (3) - ab (4) - ab
14. DABC 4àsin2 A + sin2 B + sin2 C = 2 8à2ÛE¯ÔZ>TDITG«
(1) @IHÔ> ¯ÔZ>TDÝ (2) 4± @IHÔ> ¯ÔZ>TDÝ
(3) Y@ÕZ>TD ¯ÔZ>TDÝ (4) 2@IHÔ> ¯ÔZ>TDÝ
15. f (i) = | sin i | + | cos i |, i d R 8à f (i) 2[I°Ý4[CYPˆ
(1) [0, 2] (2) 61, 2 @ (3) [1, 2] (4) [0, 1]
cos 6x + 6 cos 4x + 15 cos 2x + 10 =
16. 
cos 5x + 5 cos 3x + 10 cos x
(1) cos 2x (2) cos x (3) cos 3x (4) 2 cos x
17. ITLTE¦äLN¶12™Y>TÙC¯ÔZ>TDÚå2>HØ@HKÜHNPTG«
(1) 4 ™ HÔ>Ú[GÔ Y>TÙC @IHÔ> ¯ÔZ>TDIT> 2[I°Ý.
(2) 2 ™, 5 ™ Iä²Ý 5 ™ HÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC 4± @IHÔ> ¯ÔZ>TDIT> 2[I°Ý.
(3) 3 ™, 4 ™ Iä²Ý 5 ™ HÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC ;± ¯ÔZ>TDIT> 2[I°Ý.
(4) ¯ÔZ>TDÝ 2[IJT«.
18. ;±@Ô>KITG«23[KJå>ã2NŠàŠ>[M>ã¦OàxL«8à10¯µ¦ä²
¦ä²PEä¤8ÚE[GŠ>[M>ã8©Ú«ÔY>Tã´Ý"
(1) 10r Š>[M>ã (2) 20r Š>[M>ã
(3) 5r Š>[M>ã (4) 15r Š>[M>ã
19. sin a + cos a = b 8àsin 2a 4åIÜ®
(1) b # 2 8à, b2 - 1 (2) b > 2 8à, b2 - 1
(3) b $ 1 8à, b2 - 1 (4) b $ 2 8à, b2 - 1
A B C
20. DABC 4à(i) sin sin sin > 0 (ii) sin A sin B sin C > 0
2 2 2
(1) (i) Iä²Ý (ii) 3xJ 4KÙ©Ý 6Ù[I. (2) (i) IØ©ZI 6Ù[I.
(3) (ii) IØ©ZI 6Ù[I. (4) (i) Iä²Ý (ii) 3xJ 4KÙ©Ý 6Ù[I„à[M.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 188
 HTCÚYET¤Ü®ĖIJĪĪĞįĶ
·ØCàIä²Ý>‰ÚEà¯äYLT±[I>ãETàƒ„å¯äYLT±[I>ã
cos (a ! b) = cos a cos b " sin a sin b; sin (a ! b) = sin a cos b ! cos a sin b
tan a + tan b tan a - tan b
tan ^a + b h = ; tan (a - b) =
1 - tan a tan b 1 + tan a tan b
sine cosine tangent
sin 2A = 2 sin A cos A cos 2A = cos2 A - sin2 A tan 2A =
2 tan A
1 - tan2 A
2 tan A 3 tan A - tan3 A
sin 2A = cos 2A = 2 cos2 A - 1 tan 3A =
1 + tan2 A 1 - 3 tan2 A
sin 3A = 3 sin A - 4 sin3 A cos 2A = 1 - 2 sin2 A
1 - tan2 A
cos 2A =
1 + tan2 A
cos 3A = 4 cos3 A - 3 cos A
i i i- 2i i
sin i = 2 sin cos cos i = cos2 sin 2 tan
2 2 2 2 tan i = 2
i
i 1 - tan2
2 tan i- 2
2 cos i = 2 cos2 1
sin i = 2
i
1 + tan2 i
2 cos i = 1 - 2 sin2
2
¯ÔZ>TDŠJà@IåHT© YHT«Ú•ß¶
r r
sin i = sin a, 4Õ¤ a ! 8- , B i = nr + (- 1) n a, n ! Z
2 2
cos i = cos a, 4Õ¤ a ! 60, r@ i = 2nr ! a, n ! Z
tan i = tan a, 4Õ¤ a ! `- , j
r r i = nr + a, n ! Z
2 2
sine Š cosine Š tangent Š
a = b = c =
2R b2 + c2 - a2 A- B = a- b C
sin A sin B sin C cos A = tan cot
2bc 2 a+ b 2
c + a2 - b2
2 B- C = b- c A
cos B = tan cot
2ca 2 b+ c 2
a + b2 - c2
2 C- A = c- a B
cos C = tan cot
2ab 2 c+ a 2

DABC -4àFIÔ¤x[CÜH«,
(i) a = b cos C + c cos B, b = c cos A + a cos C Iä²Ý c = a cos B + b cos A  Oà¹ÚKÝ
1 1 1
(ii) D = ab sin C = bc sin A = ac sin B ¯ÔZ>TDÚåHKÜ®
2 2 2
(iii) D = s (s - a) (s - b) (s - c)
A = (s - b) (s - c) A s (s - a)
(s - b) (s - c)
A
(iv) sin , cos - , tan =
2 bc 2 s (s - a)
bc 2
a+ b+ c
4Õ¤s8åH« DABC 4å2[KÖ¦äLN¶2ETP«s = 
2

189 ¯ÔZ>TDŠJà
 4[DJÖY@JàHT©o2

H}
ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý 6K‡[JÚ
ZE©YHT†„à EØCÖ¦ Y@Þ> 2àM«
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý

H}
{ZJT‘ÜKTŠà“XI Std Trigonometry”8åL
®ßH„äz®ÚE>ÝZETå²Ý2ÕZ>…Z>TDƒYETCßHTGHàZP²H„äzÚETã>ã
Y>T©Ô>ÜHØ}±ÜH[EÔ>TDMTÝ2à6GÔ¤ÚZE[PJTG;±H„äz[JÚZEßÛYE©
8©Ú«Ô>TØCT>“Sine and Cosine – Addition Formula ”8åLH„äzÚET[NÚYE…¶Y@Þ«
2[EÚL

H}
4ÜZHT«Fµ¶ÔZ>TØ[CF>ßÚGTà DIä²Ý E-ŠåIÜ®>ãIT²P[EÔ>TDMTÝ
ZI³ÝHCÚà6ãNZ>TDÕ>[NITä²ÝZHT«¹ÚKÚà6ãNIÜ®>ã2EäZ>äH
IT²P[EÔ>TDMTÝ

H} H}


H}

¹ÚKÚàIÜ®>[NITä†Ô>DԎة¯}¶>[N6ä²ZFTÔ¤
4ZEZHTå² Y>T©Ô>ÜHØ©ãN  HàZP²  H„äzÚETã>[NÚ  LÛ«
Y@JàH©Ú«>
HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĨijēĭij

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 190
 4[DJÖY@JàHT©o3

H}

ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ}±Ô¤Ý 6K‡[JÚ

ZE©YHT†„à EØCÖ¦ Y@Þ> 2àM«
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>

H}

The Sine Law 8­ÝGeoGebraH~Ü®ÚE>ÝZETå²Ý2ÕZ>…Z>TDƒYETCßHTG

HàZP²H„äzÚETã>ãY>T©Ô>ÜHØ}±ÜH[EÔ>TDMTÝ2à6GÔ¤ÚZE[PJTG;±
H„äz[JÚZEßÛYE©Ô>8©Ú«Ô>TØCT>“The Sine Law”8åLH„äzÚET[NYE…¶Y@Þ«
2[EÚLÔ>¯ÔZ>TDÚåA, B Iä²ÝC-3xJ6Öz®ãˆ>[NF>ßÚŠ„åH}
IÜ®>ãITLTIà4±ÜH[E3Þ¶Y@Þ>

H}

H}

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĨijēĭij

191 ¯ÔZ>TDŠJà
 2ÚJTJÝ
Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚ
YET¤ÚE†Eà

«~Ö@MTG7>ƒå†8ÛE;±YH…J>Ù©‚}ܮ݀>âÛEà[M

@ß:@Ô–ÃØCå

4.1 2†¯>Ý(Introduction)
Z@ß܂Jà 8åH« 8áPT² 8ÙªP« 8åH[E 8©Ú«[KÔ¤Ý >~EÜ ‚…¶ 3¤Ý
4à YHT±Ø>[N 8ÚE[G P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ 8G¶Ý zM ¤†Ü‚ØC HÙ®[CJ
YHT±Ø>[N 8áPT² 8ÙªP« 8åH« H䆰Ý 4Õ¤ Š…PT> >TDMTÝ 4ÜHTCÚå
2}ÜH[CJTG« x¯ 2800 4à ITJ @«KÕ>ã Iä²Ý 2E­[CJ P}PÕ>[NÜ Hä†
H}ÜHEä¤HJåH©Ú°ãNET>2†xZLTÝ

4ÕxMTÛ[E Z@ßÛE 4Jä‚Jà Iä²Ý >~EŠJà Pà³FKTG @ß :@Ô €ÃØCå

(Sir Isaac Newton) 2PK« 5ßÜ® Š[@[J Hä†J Š>´Ô¤ ƒ>¶Ý ‚KHMITGPß 17 3Ý
¿äLTÙ}å2†ŠJà®KØz„åŠÚET>4±ÛET߀ÃØCåsP}PÕ>ˆå€[MÚEå[It
Hä†JF݂Ô[>2PK«¤†Ü‚CÚEÔ>¯Eà>Ù©‚}ÜHTG5±²Ü®ÚZEäLÚ劅Š[G
YHT«[IÜH©Ú«PEä¤HJåHØC«

€ÃØCå 5±²Ü®Ú ZEäLÚå >Ù©‚}ÜHTG«

P[NP[K>´Ô¤ 4[CÜHØC HKÜ[HÔ >TD 8ˆ[IJTG
P‰JT> 2[IÛE« 2PK« 4ÛE >Ù©‚}Ü® €>âE>[PÜ
®…Û«Y>TãPEä¤ ƒ>¶Ý 2PzJÝ HàZP² IT†>´Ô>TG
YHT«[IÜH©ÚEÜHØC 5±²Ü®Ú ZEäLÝ (Multinomial Theorem)
Z@ß܂JàIä²Ý€>âE>ŠàHKPMT>HJåH©ÚEÜH©xåL«

‚åG¤†š©>[N2PßETå¯Eå¯E‡àHJåH©ÚGTß
Iä²Ý 4±H…ITD P}ŠJ[M HJåH©Ú ZPTZHå[Cå
@IåHT©>´Ô¤ (Diodhantine Equations) •ß¶ >ÙCTß 2Pß
@ß:@Ô€ÃØCå
4[@ÚYETC߯[L>´Ô¤H¤·Ø©ÚYET[>„åZETKTJÚ[E (1643-1727)
ICÔ[>[JÔY>TÙ©>ÙC†ÛETß (4«ÃM…å·Ø©ÚYET[>
¹ÚKÚä¤<߯åZGT})2©Ô¤ÚYETC߯[L[J¯Eå¯E‡à6²JT>HJåH©ÚJ«
IØ©IàMTIà2©Ô¤ÚYETC[KIT䆰Ý2[IÚET߀ÃØCå¯}ŠàMTYETC߯[L„å
>Ù©‚}Ü®>ã [@Iå æ“áæzå E@IÕ>NTà (Simon Stevin's decimals) 6ÛEÜHØ©
6±PTG[P

17054à4ÕxMTÛ«KTé{JÚå2Kz2åZG (Queen Anne)@ß:@Ô€ÃØCå8G

HØCÝ Y>T©Ú« HTKTØ}GTß YM‚Øæ (Libnitz) 6Cå ¬Ù>~EÚå 4å†J[IJTE
Z>TØHT©>[NPNßÚEYH±[I€ÃØC­Ô¤6Ù©

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 192
 F[C¯[L PTâŠà 8ÕY>àMTÝ 8ÙªEà 2PzJÜH©xåLZET 2ÕY>àMTÝ
Z@ß܂Jà HJåH©xåL« 8©Ú«Ô>TØCT> ZE[PÔ¤ 9äLTäZHTà ZHT«ITG 2N¶
2[MZHz 8Ù>[N 6±PTÔ> ¯}°IT 2àM« >~ÜYHT†„à 8ÚE[G ŠÚJT@ITG
>C¶ÖY@Tä>[N2[IÔ>MTÝ8åHGPä[LZ@ß܂J[MÔY>TÙ©•ßITÔ>MTÝZI³Ý
4« 8ÚE[G zLÛE P‰>ã 6ãNG 8GÔ >TÙHEä¤ 2ETP« F[C¯[L„à 6ãN HM
PTÞÜ®>ˆà 8ÚE[G PTÞÜ®>ã 6Ù[I„à FIÔ¤Ö zLÛEET> 2[I°Ý 8GÔ >TDÜ
HJåH©xåL«4ÜH¤„àP…[@ÜH©ÚEÜHØCIä²ÝP…[@ÜH©ÚEÜHCTE2©Ô¤Eà>[N
Hä† FTÝ H}Ô>¶ãZNTÝ 4áPTLTG 2©Ô¤Eà>[N P…[@ ITäLÕ>ã Iä²Ý Z@߶>ã
8å²2[OÔxZLTÝZ@ß܂JMTG«YH±INŠàE>PàYETCß®P[M܂åGआJTÔ>Ý
HT«>TÜ® P[M܂åGà Iä²Ý €>âE>¶ Z>TØHT© ZHTåLPä†à 8ÙªE³Ô¤Ü
HJåH©ÚEÜH©xL«FTÝ4Pä†åHÙ®>[N3KTÞÛ«2Pä[L8ÙªEà>DÔ¤>ˆà
HJåH©Ú«ZPTÝ

FTÝ 4ÜYHTµ« IäYLT± ¹O[M >±«ZPTÝ FTÝ HJåH©Ú«Ý ¬>ßZPTß ƒå

2Ø[C„à¬>ßZPTß8Ù A:B:C8åLP}Šà¤†Ü‚CÜHØ©ãN[EÜHTßÚ±ÜZHTÝ4à
A 3G« «[D ƒå €[MJ (Sub-station) 2àM« 2> ƒå Lå Y>TÙC ƒåITä†
8Ù[D°Ý B 3G« ¤[LÛE ƒåLå Y>TÙC ƒåITä† (Transformer) 8Ù[D°Ý
ZI³Ý C 3G« ¬>ßZPTß 8Ù[D°Ý (Consumer Number) ¤†Ô¤Ý  ;áYPT± «[D
ƒå€[MJÚä¤Ý2>HØ@IT>;±¤†Ü‚ØC8Ù~Ô[>„MTGƒåITä†>[NÚETå
4[DÔ> 4J³Ý 8G¶Ý ZI³Ý ;áYPT± ƒåIT䆄³Ý 2>HØ@IT> ;± ¤†Ü‚ØC
8Ù~Ô[>„MTG ¬>ßZPTß>[NÚETå 4[DÔ> 4J³Ý 8åxåL >Ø©ÜHT©>ã
4±Ô>MTÝ  ;± ®J ƒå €[MJZIT 2àM« ƒåITä†ZJT 8ÜYHTµ« ZE[PÜH©Ý
8åH[E 2†J 8ÚE[G ¬>ßZPTß>ã 2ÛE ƒåIT䆄à 2àM« ƒå €[MJÚà
4[DÔ>ÜHØ©ãNGß 8åH[E 2†J 8ÙªP« 2PzJITxL« 4ÛE 8Ù~Ô[>[J
8áPT²FTÝYH²P«"4ÚE[>J8Ù~Ô[>[J8ÙªE‡å2}ÜH[CÔY>Tã[>>[NÜ
HJåH©Ú«PEåÂMÝ8ˆET>>TDMTÝ

4ÜHTCÜH¤„à 8ÙªEà 8­Ý Y@Jà 8áPT² ZIäY>TãN HC 6ãN« 8åH[E

8ÙªE‡å 2}ÜH[CÔ Y>Tã[>>ˆà YETCÕx P…[@ ITäLÕ>ã Iä²Ý Z@߶>ã
PT„MT>Š…PT>Ô>TDMTÝ

>äLàZFTÔ>Õ>ã

4ÜHTCÜH¤[J>äL‚åITDPß>ã2†Û±Ô>ZPÙ}JHTCÔ>±Ú«>ã
z 8ÙªE‡å2}ÜH[CY>Tã[>>[NHàZP²¹â€[M>ˆàHJåH©ÚEMTÝ
8åH[E2†Eà
z 8ÚE[G P‰>ˆà YPáZPLTG YHT±Ø>[N P…[@ÜH©ÚEMTÝ 8åH[E
2†Eà
z ;± >DITG« ;ZK IT…JTG YHT±Ø>[N 6ãNCÔx„±ÛETà 2Pä[L
8ÚE[GP‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ8åH[E2†Eà
z ;± >DÚ³ãN YPáZPLTG YHT±Ø>ˆå Z@߶>ˆå 8Ù~Ô[>[JÔ
>TD6Ú>[NÜHJåH©Ú«Eà
z >~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L„åHJåHT©>[N2†Eà

FTÝŽâÔ>TªÝHTCÜH¤„à4±Û«YETCÕ¤ZPTÝ

193 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
4.2 8ÙªE‡å2}ÜH[CÔY>Tã[>>ã(Fundamental Principles of Counting)
1. ·ØCàŠ(Sum Rule) Y@Þ«¯}Ô>ZPÙ}J4KÙ©H~>[N8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
;ZK ZFKÚà Y@ÞJ 4JMTE 4KÙ© H~>ˆà ¯Eà H~„[G M P‰>ˆ³Ý
4KÙCTP« H~„[G N P‰>ˆ³Ý Y@ÞJMTÝ 8à 4Pä†à 9ZE­Ý ;±
H~„[GM + NP‰>ˆàY@ÞJMTÝ4E[G8ÙªE‡å·ØCàŠ8åxZLTÝ

8©Ú«Ô>TØ© 17ITDPß>ã 29ITDŠ>ã6ãNP¤Ü‚‡±Û«;±ZHTØ}Ô>T>;±

ITDŠ[JZJT2àM«ITDP[GZJT8ÚE[GZP²HØCP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>¯}°Ý"

•ß¶

¯Eà Y@JMTG ;± ITDŠ[J ZEßÛYE©Ô> 29 P‰>´Ý 4KÙCTP« Y@JMTG

;± ITDP[G ZEßÛYE©Ô> 17 P‰>´Ý 6ãNG 8GZP 4ÛE ZEߊ[G Y@ÞJ
8ÙªE‡å·ØCàŠ„åH}17 + 29 = 46P‰>ã6ãNG

¤†Ü® 4ÛE Š„[G 4KÙ}ä¤ ZIMTG H~>´Ô¤Ý Š…¶H©ÚEMTÝ 3>ZP ;ZK

ZFKÚà Y@ÞJ 4JMTE n H~>ã T1, T2, T3,..., Tn 3xJPä[L Y@Þ« ¯}Ô>
¯[LZJ m1, m2,..., mn P‰>ã 6ãNG 8à 4Pä†à 9ZE­Ý ;å[L
m1 + m2 + ... + mnP‰>ˆàY@ÞJMTÝ

2. YH±Ô>à Š  (Product Rule) ;± Y@J[M Y@ÞJ 4± H} €[M>ã 6ãNG 8GÔ
Y>Tã>¯EàH}€[M[JY@ÞJ M YPáZPLTGP‰>´Ý¯EàH}€[M[JY@Þ«
¯}ÚE‚å4KÙCTP«H}€[M[JÖY@ÞJNYPáZPLTGP‰>´Ý6ãNG8à
YITÚEIT>2ÛEY@J[M M # N P‰>ˆàY@Þ«¯}Ô>¯}°Ý

8©Ú«Ô>TØ© Y@å[G ±Öz Iä²Ý ±YFàZP‡ 8åL Âå² F>KÕ>[N

8©Ú«ÔY>TãZPTÝ ;±Pß Y@å[G„‡±Û« ±Öz P‰JT>ÚETå ±YFàZP‡ Y@àM
¯}°Ý 8å> Y@å[G Iä²Ý ±ÖzÔ¤ 4[CZJ 2 @T[M>´Ý ±Öz„‡±Û«
±YFàZP‡Y@àM3@T[M>´Ý6ãNGY@å[G„‡±Û«±YFàZP‡Ô¤8ÚE[G
P‰>ˆàY@àM¯}°Ý"
•ß¶

Y@å[G„‡±Û« ±Öz Y@àM 2 @T[M>ã 6ãNG 4Pä[L R1 Iä²Ý R2 8GÔ
Y>Tã>ZI³Ý±Öz„‡±Û«±YFàZP‡Y@àM 3@T[M>ã6ãNG4Pä[LS1, S2
Iä²Ý S3 8GÔ Y>Tã> ;±Pß Y@å[G„‡±Û« ±Öz Y@àM R1 : ZEßÛYE©ÚETà
±Öz„‡±Û«±YFàZP‡Y@àMS1, S22àM«S3 4à9ZE­Ý;å[LÚZE߶Y@ÞJMTÝ
8GZP (R1, S1), (R1, S2), (R1, S3) 8åL @TÚJITG @T[M P‰>ã 6ãNG 4«ZHTMZP
Y@å[G„‡±Û« ±Öz Y@àM R2 [P ZEßÛYE©ÚETà (R2, S1), (R2, S2), (R2, S3) 8åL
@TÚJITG@T[MP‰>ã6ãNG
R1 S1

S2

R2 S3
HCÝ
8GZPY@å[G„‡±Û«±YFàZP‡Y@àM2 × 3 = 6P‰>ã6ãNG

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 194
¤†Ü® 4E[G4KÙ}ä¤ZIMTGH}€[M>´Ô¤ÝŠ…¶H©ÚEMTÝ;± Y@J‡à
6ãNP1, P2,..., Pn8åLnH}€[M>[NY@ÞJ¯[LZJm1, m2,..., mn8åLP‰>ã
6ãNG 8å> ZI³Ý P1, P2,..., Pi-1 H} €[M>´Ô¤ ‚L¤ Pi 8åL H}€[M[J
Y@ÞETà2ÛEY@J[M m1 # m2 # ... # mn P‰>ˆàY@ÞJMTÝ

3. Z@ßÚEà  –Ô>à Y>Tã[>  (The Inclusion - Execlution Principle) A B 8åL 4±
H~>[N ;ZK ZFKÚà Y@ÞPET>Ô Y>TãZPTÝ ;áYPTå[L°Ý EÚEZJ
¯[LZJ n(A),n(B) P‰>ˆà Y@ÞJMTÝ 8GÔ Y>Tã> ZI³Ý A, B 3xJPä[L ;ZK
ZFKÚàZ@ßÚ« n ] A + Bg P‰>ˆàY@ÞJMTÝ8à4Pä†à9ZE­Ý;±H~[J
Y@Þ°Ý P‰>ˆå 8Ù~Ô[>[J >TD ·ØCà Š[JÜ HJåH©ÚGTà 2«
6Ù[I„à 6ãN[EŠC 2> 8Ù~Ô[>[J Y>T©Ô¤Ý @…JTG Š[C[J YHL
4኱ H~>[NÖ Y@Þ°Ý P‰>ˆå 8Ù~Ô[>[J ·Ø}J ‚åGß 4KÙ©
H~>[N°Ý;ZKZFKÚàZ@ßÚ«Y@Þ°ÝP‰>ˆå8Ù~Ô[>[J>‰Ô>ZPÙ©Ý
4ÛE¯[L[JZ@ßÚEà–Ô>àY>Tã[>8åxZLTÝ>DÕ>ˆå¤†šØCTà4E[G
ŽâÔ>ÙCPT²¤†ÔxåZLTÝ

n ] A , B g = n ] Ag + n ] B g - n ] A + B g 
1000 P[K 6ãN ƒ[> ¯µ 8Ù>ˆà 2 2àM« 7 3à P¤H©Ý (3GTà 4኱
8Ù>NTàP¤H©Ý8Ù>[NÚEŠßÚ«)8Ù>[N>TÙHET>Y>TãZPTÝ 23àP¤H©Ý
8Ù>ˆå 8Ù~Ô[>[J n(A) 8G¶Ý 7 3à P¤H©Ý 8Ù>ˆå 8Ù~Ô[>[J
n(B)8G¶Ý 2Iä²Ý 73àP¤H©Ý8Ù>ˆå8Ù~Ô[>[J n ] A + Bg 8G¶ÝY>Tã>
22àM«73àP¤H©Ýƒ[>¯µ8Ù>ˆå8Ù~Ô[>

n ] A , Bg =  n ] Ag + n ] Bg - n ] A + Bg = 500 + 142-71 = 571

(¤†Ü®  4Õ¤ 1000 P[K 6ãN 8àMT 2å ICÕ¤>ˆå 8Ù~Ô[>[J n ] Ag 

8G¶Ý  8àMT 7å ICÕ¤>ˆå 8Ù~Ô[>[J n ] Bg  8G¶Ý ZI³Ý 4áPTLT>Ü
HMPä†ä¤ÝYETCKMTÝ)

IKP[KHCÕ>ã
IK P[KHCÕ>ã YH±ÝHT³Ý 8ÙªE³Ô>TG HàZP² PTÞÜ®>[N ¤†Ô>
HJåH©xL«IKÚà6ãNx[N>ãHàZP²PTÞÜ®>[N¤†ÔxL«6ETKDIT>;±Pß
E天ÝHÚä>T>;±IxµÛ[EPTÕ¤PET>Y>TãZPTÝ4KÙ©YPáZPLTGŠJTHTK
¯Ú[K (Branded) IxµÛ«>´Ý ;áYPT± ŠJTHTK ¯Ú[K„³Ý 5 €LÕ>ˆà
IxµÛ«>´Ý6ãNGZI³Ý;áYPT±€LÚ³Ý GL, SS, SL8GÂå²P[>>ã6ãNG
8à ;± IxµÛ[E ZEßÛYE©ÜHEä>TG HàZP² PTÞÜ®>[N IK P[KHCÝ PT„MT>
ŽâÔ>TªIT²¤†Ô>MTÝ

GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL GL SS SL

HCÝ

195 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 FTÝ4ÜYHTµ«ZI䷆JŠ>[N8©Ú«Ô>TØ©>ˆåÂMÝŠ…PT>ŠNÔ¤ZPTÝ

8©Ú«Ô>TØ©;±H㈿M>Úà75>~EÜ®ÚE>Õ>´Ý354Jä‚Jà®ÚE>Õ>´Ý
6ãNG ;± ITDPå 4à 9ZE­Ý ;ZK ;± ®ÚE>Ú[E ZEßÛYE©Ô>MTÝ >~EÝ
2àM« 4Jä‚Jà ®ÚE>Õ>ˆà 9ETP« ;å[L 8ÚE[G P‰>ˆà 2ÝITDPGTà
ZEßÛYE©Ô>¯}°Ý"
•ß¶

(i) >~EÜ®ÚE>Ú[EÚZEßÛYE©Ô>75P‰>ã6ãNG

(ii) 4Jä‚Jà®ÚE>Ú[EÚZEßÛYE©Ô>35P‰>ã6ãNG

 8GZP >~EÝ 2àM« 4Jä‚Jà ®ÚE>Õ>ˆà 9ZE­Ý ;å[LZEßÛYE©Ô>

·ØCàŠÜH}75 + 35 = 110 P‰>ã6ãNG

FTÝ4ÜYHTµ«HTC2†¯>ÚàŠP…ÚE«ZHTåLZHTåL>DÔx[GÔ>TÙZHTÝ

8©Ú«Ô>TØ©;±ƒå¬>ßZPT…åƒå2Ø[C8Ù238 : 110 : 29 8G6ãN«238P«

2> ƒå Lå Y>TÙC ƒå IT䆄à 4ÛE 29 P« ¬>ßZPTß 8Ù P[K 6ãN ƒå
4[DÜ®>ˆå8Ù~Ô[>[J¤[LÛEƒåL­[CJƒåIT䆄à2>ÜHØ@Ý 100
ƒå4[DÜ®>ãIØ©ZI4[DÔ>¯}°Ý8åL€HÛE[GÔ¤ØHØ©>TÙ>
•ß¶

HCITG«ƒåPOÕ>àP[M܂åGà¯[L[JŠNÔ¤xL«

HCÝ

4Õ¤ 110 ¤[LÛE ƒå L­[CJ ƒå ITä†>ã 2> ƒå L­[CJ
ƒåIT䆰Cå4[DÔ>ÜHØ©ãN«;áYPT±¤[LÛEƒåL­[CJƒåIT䆰C­Ý
100¬>ßZPTß>ã4[DÔ>ÜHØ©ãNETà109ƒåITä†>´Ô¤YITÚEÝ109 × 100 = 10900
4[DÜ®>ã 4±Ô¤Ý 110 P« ƒåIT䆄à 29 ¬>ßZPTß>ã 4[DÔ>ÜHØ©ãNGß
8GZP 238P«2>ƒåLåY>TÙCƒåIT䆄àYITÚEÝ 10900 + 29 = 10929ƒå
4[DÜ®>ã4±Ô¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 196
8©Ú«Ô>TØ© ;±FHß;±IxµÛ«PTÕ>Š±Ý®xLTß@Û[E„à4KÙ©P[>JTG
ŠJTHTK¯Ú[KIxµÛ«>ã6ãNGZI³Ý;áYPT±ŠJTHTK¯Ú[KIxµÛ³Ý 3
YPáZP²P[>>ã6ãNGZI³Ý4ÛE;áYPT±P[>„³ÝHCÝ4.24à6ãN«ZHTà
5YPáZP²€LÕ>ˆàIxµÛ«>ãP±xåLG8ÚE[GP‰>ˆàIxµÛ«>[N2PKTà
ZEßÛYE©Ô>¯}°Ý"
•ß¶
;±IxµÛ«PTÕ>;±ŠJTHTK¯Ú[K;±P[>Iä²Ý;±€LÝ3xJPä[L
ZEßÛYE©Ô> ZPÙ©Ý IxµÛå ŠJTHTK ¯Ú[K[JÚ ZEßÛYE©Ô> 2 P‰>´Ý
;áYPT±ŠJTHTK¯Ú[KÔ¤ÝIxµÛåP[>[JZEßÛYE©Ô> 3P‰>´Ý;áYPT±
P[>„³Ý €LÕ>[N ZEßÛYE©Ô> 5 P‰>´Ý 6ãNG 8GZP YH±Ô>à Š„å H}
2×3×5 = 30P‰>ˆàIxµÛ«>[NZEßÛYE©Ô>¯}°Ý

8©Ú«Ô>TØ©>T×z®KÚà6ãNA¶ˆÔ>[C„à;±YHÙ;±HØ©Ü®[C[P[J°Ý
;± ¦Õ¤} ®C[P[J°Ý PTÕ> €[GÔxLTß >[C„à 20 YPáZP² P[>JTG HØ©Ü
®C[P>´Ý 8YPáZP²P[>JTG¦Õ¤}®C[P>´Ý6ãNG®C[P>[N8ÚE[G
P[>„à2PKTàZEßÛYE©Ô>¯}°Ý"

•ß¶
;±YHÙ;±HØ©®C[P°ÝIä²Ý;±¦Õ¤}®C[P[J°ÝZEßÛYE©Ô>ZPÙ©Ý
2ÛEYHÙHØ©Ü®C[P[JÚZEßÛYE©Ô> 20P‰>´Ý¦Õ¤}®C[P[JZEßÛYE©Ô> 8
P‰>´Ý 6ãNG 4ÛE 4KÙ© ®C[P>[N°Ý ZEßÛYE©Ô> YH±Ô>à ŠÜH}
20 # 8 = 160 P‰>ã6ãNG

8©Ú«Ô>TØ© ;± xKTIÚà 6ãNPß>ˆà 80 @E EÝ ZHß YEåGÛZETÜ[H°Ý 65

@E EÝ ZHß YFà PJ[M°Ý [PÚ«ãNGß ¤[LÛEHØ@Ý 8ÚE[G @E EÝ ZHß
4KÙ[C°Ý[PÚ±ÜHTß>ã"

•ß¶
 YEåGÛZETÜ[H [PÚ±ÜHPß>ˆå @E EÚ[E n(C) 8G¶Ý YFàPJ[M
[PÚ±ÜHPß>ˆå @E EÚ[E n(P) 8G¶Ý Y>Tã> 4Õ¤ n(C) = 80, n(P) = 65 8G
Y>T©Ô>ÜHØ©6ãN«Z@ßÚEà–Ô>àY>Tã[>„åH} n ]C + Pg = n ]C g + n ] Pg - n ]C , Pg 
n ]C , Pg åYH±IIÜ®1008GZP n ]C + Pg å¤[LÛEHØ@IÜ®80 + 65-100 = 45.
8GZP¤[LÛEHØ@Ý45@E EÝZHß4KÙ[C°Ý[PÚ±ÜHTß>ã

¤†Ü® 2©Ú«P±Ý >DÔ¤>ˆà r8µÚ«Ö@KÝr 8åL >±Ú[E HJåH©ÚE 6ãZNTÝ

8µÚ«Ö@KÝ8åH«8µÚ«>[N;åLå‚å;åLT>P…[@JT>2[IÜH«3¤Ý
a, b, c Iä²Ý d 8åL 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý Âå² 8µÚ«Ö
@KÕ>[Naaa, abb, bda, dca, cdd,u8G8µEMTÝ

8©Ú«Ô>TØ©
(i) BIRD8åL3ÕxMPTßÚ[E„à6ãN48µÚ«>[N°ÝHJåH©Ú8µÚ«>ã
±ÝHPKTIà8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ
(ii) PRIME 8åL 3ÕxM PTßÚ[E„à 6ãN 5 8µÚ«>[N°Ý HJåH©Ú
8µÚ«>ã±ÝHPKTIà8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ
197 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
•ß¶
(i) 4 >T‡ 4CÕ>[N 4 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 8ÚE[G P‰>ˆà €KÜHMTZIT
2ÚE[G 4 8µÚ«Ö @KÕ>ã 4±Ô¤Ý 4à 8µÚ«>ã ±ÝHPKÔ·CT«
8åH[E€[GŠàY>TãNZP٩ݯEà4CÚ[EB, I, R, D8åL8µÚ«>ˆà
;å†[GÔ Y>TÙ© 4 YPáZPLTG P‰>ˆà €KÜHMTÝ 4ZE ZHTM
4KÙCTP« 4CÚ[E ™E¯ãN 3 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 3 YPáZPLTG
P‰>ˆ³Ý ÂåLTP« 4CÚ[E 2 P‰„³Ý €KÜHMTÝ FTå>TP« 4CÚ[E
1 P‰„³Ý€KÜHMTÝ

3>ZP 4 4CÕ>[N €KÜ®Ý P‰>ˆå 8Ù~Ô[> YH±Ô>à ŠÜ H}

4×3×2×1 = 24.8GZPZE[PJTG8µÚ«Ö@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>243¤Ý

(ii) 4Õ¤  4CÕ>[N €KÜH 5 YPáZPLTG 8µÚ«>ã 6ãNG ¯Eà 4CÚ[E

P,R,I,M,E8åL8µÚ«>ˆà9ZE­Ý;å[LÔY>TÙ© 5P‰>ˆà€KÜHMTÝ
¯Eà4CÚ[E58µÚ«>ˆà9ZE­Ý;å[LÔY>TÙ©€K܂J‚å®™E¯ãN
4 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 4KÙCTP« 4CÚ[E°Ý ÂåLTÝ 4CÚ[E €KÜH
3 8µÚ«Ô>´Ý ZI³Ý FTå>TÝ 4CÚ[E €KÜH 2 8µÚ«>´Ý 6ãNG
™E¯ãN>[Cz8µÚ[E:ÛETÝ4CÚà€KÜHMTÝ
8GZP:Û«4CÕ>[N€KÜ®ÝP[>>ˆå8Ù~Ô[>5 # 4 # 3 # 2 # 1 = 120.

¤†Ü®¤†_4ÛE4±€[M>´Ô¤Ý4[CZJ6ãN;Ü®[I[J>PÔ>

8©Ú«Ô>TØ©FLOWER8åLPTßÚ[E„à6ãN68µÚ«>[NÔY>TÙ©ŽâÔ>TªÝ
>Ø©ÜHT©>´Cå8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ
(i) F4àYETCÕ>ZPÙ©Ý2àM«R4à¯}Ô>ZPÙ©Ý
(ii) F4àYETCÕ>ZPTR4à¯}Ô>ZPT·CT«
•ß¶
8ÛE;±8µÚ«Ö@KÚ³Ý F, L, O, W, E, R 8åL8µÚ«>ã;áYPTå²Ý;ZK
;±¯[LETåP±Ý
(i) ;±8µÚ«Ö@KÚ[EF4àYETCÕxGTà™E¯ãN:Û«4CÕ>[NL, O, W, E, R
8åL8µÚ«>[NÔY>TÙ©€KÜHMTÝ
8µÚ«>[NÚ±ÝHHJåH©ÚE¯}JT«8åHETà 23P« 33P« 43P«
53P«Iä²Ý63P«4CÕ>[N¯[LZJ5432Iä²Ý1P‰>ˆà€KÜHMTÝ
8GZPYH±Ô>àŠÜH}F4à
YETCÕ¤Ý8µÚ«Ö@KÕ>[N
5 # 4 # 3 # 2 # 1 = 120 P‰>ˆà HCÝ
2[IÔ>MTÝ
;±@KÝ R4à¯}JZPÙ©Ý8à™E¯ãN 54CÕ>[N F, L, O, W, E8åL
8µÚ«>[NÔY>TÙ©€KÜHMTÝ

ZIäY@TåG« ZHTMZP R 4à ¯}°Ý

8µÚ«Ö @KÕ>[N°Ý 120 P‰>ˆà
HCÝ
2[IÔ>MTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 198
 ;ß @KÝ F 4à YETCÕx R 4à ¯}°Ý 8à ™E¯ãN 4 4CÕ>[N L, O, W, E
8åL8µÚ«>[NÔY>TÙ©€KÜHMTÝ

ZI䷆J« ZHTMZP F 4à YETCÕx R HCÝ

4à ¯}°Ý 6 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[> 4 # 3 # 2 # 1 = 24.
Z@ßÚEà  –Ô>à Y>Tã[>„å H} F 4à YETCÕ> ZPÙ©Ý 2àM« R 4à
¯}Ô> ZPÙ©Ý 8åLPT²ãN 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå 8Ù~Ô[>
120 + 120 - 24 = 216 3¤Ý

(ii) F4àYETCÕ>ZPT R4à¯}Ô>ZPT·CTE8µÚ«Ö@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>

3G« (i) 4à >DÔxCÜHCŠà[M 4«IØ©IàMTIà F, L, O, W, E, R 8åL
8µÚ«>[N ±ÝH PKTEPT² 6ãN 8àMT 6 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[>[J>DÔxCZPÙ©Ý
4ÜYHTµ«¯Eà4CÚ[E4ÛE68µÚ«>ˆà9ZE­Ý;å[LHJåH©Ú°Ý
4KÙCTP« 4CÚ[E ™E¯ãN 5 8µÚ«>ˆà 9ETP« ;å[L HJåH©Ú°Ý
4«ZHTMZP IäL 4CÕ>[N°Ý €KÜHÔ x[CÔ¤Ý 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[> 6 # 5 # 4 # 3 # 2 # 1 = 720. F4àYETCÕ>ZPTR4à¯}Ô>ZPT
·CTE 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå 8Ù~Ô[>[J YITÚE 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[>„à 4±Û« F 4à YETCÕx 2àM« R 4à ¯}Ô¤Ý 8µÚ«Ö
@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>[J>‰Ô>YHLMTÝ4EåIÜ®720 - 216 = 5043¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© ¯E‡à 4KÙ© YPáZPLTG 3ÕxM 8µÚ«>[N°Ý

2E[GÚYETCßÛ«FTå¤YPáZPLTG8Ù>[N°Ý2àM«¯E‡à4KÙ©YPáZPLTG
8Ù>[N°Ý 2E[GÚYETCßÛ« FTå¤ YPáZPLTG 8µÚ«>[N°Ý Y>TÙ© 8ÚE[G
YPáZPLTG6…IÚEØ©>[N(Licence Plates)6±PTÔ>MTÝ"
•ß¶
4ڕߊ[G4±€[M>ˆà>TDMTÝ
€[M  ¯E‡à 4KÙ© YPáZPLTG 3ÕxM 8µÚ«>[N°Ý FTå¤ YPáZPLTG
8Ù>[N°Ý Y>TÙ© 6±PTÔ¤Ý 6…IÚ EØ©>ˆå 8Ù~Ô[>
26 # 25 # 10 # 9 # 8 # 7 = 32, 76, 000.
€[M  ¯E‡à FTå¤ YPáZPLTG 8µÚ«>[N°Ý ‚åGß 4KÙ© YPáZPLTG
8Ù>[N°Ý Y>TÙ© 6±PTÔ¤Ý 6…IÚ EØ©>ˆå 8Ù~Ô[>
10 # 9 # 26 # 25 # 24 # 23 = 3, 22, 92, 000 3¤Ý
€[M14à2àM«€[M24à6ãNPT²6±PT¤Ý6…IÚEØ©>ˆå8Ù~Ô[>
·ØCàŠ„åH} ]26 # 25 # 10 # 9 # 8 # 7g + ]10 # 9 # 26 # 25 # 24 # 23g = 3, 55, 68, 000 

8©Ú«Ô>TØ© 7000Ú[E ŠC 2>IT>¶Ý 8000Ú[E ŠC ¤[LPT>¶Ý 6ãN

8Ù>ˆà4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTEPT²6ãN3àP¤H©Ý8Ù>ˆå8Ù~Ô[>„[G
>TÙ>
•ß¶
7000Ú[E ŠC 2>IT>¶Ý 8000Ú[E ŠC ¤[LPT>¶Ý 6ãN 8Ù>ã
44MÔ>Õ>[NÔY>TÙ©4±Ô>ZPÙ©Ý8GZP2Eå 1000ITP«4CÚà 74±Ô>
199 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
ZPÙ©Ý ZI³Ý 4« 5 3à P¤HC ZPÙ}°ãNETà ;åLTP« 4CÝ 0 2àM« 5 3>
4±Ô>ZPÙ©Ý

4MÔ>Õ>ã ±ÝH PKT« 8åHETà 100 3P« Iä²Ý 0/5

103P«4CÕ>[N™E¯ãN8Ù>[NÔY>TÙ©¯[LZJ
8Iä²Ý7P‰>ˆà€KÜHMTÝ HCÝ

8GZPZE[PJTG8Ù>ˆå8Ù~Ô[> 1 # 8 # 7 # 2 = 112 

8©Ú«Ô>TØ© 4MÔ>Õ>ã ±ÝH PKTIà 8ÚE[G 4-4MÔ> 4KØ[CÜ H[C

8Ù>[N0, 1, 2, 3 Iä²Ý 43xJ8Ù>[NY>TÙ©2[IÔ>MTÝ"
•ß¶
 4à4KÙ©>Ø©ÜHT©>ã6ãNG

1 44MÔ>8Ù8GZP1000ITP«4CÚà0PKÔ·CT«

2 4KØ[CÜH[C8Ù8åHETà;åLTÝ4CÚà022àM«4PKZPÙ©Ý

;åLTÝ4CÚà 06ãNPT²2àM« 04àMTEPT²8GÔY>TÙ©4Ô>DÔx[G

4KÙ©€[M>ˆà•ß¶>TDMTÝ

€[M  ;åLTÝ 4CÚà 0 6ãNZHT« 1000ITP«

4CÚ[E ÁßÚ Y@ÞJ 4 P‰>´Ý 1003P«
4CÚ[E ÁßÚ Y@ÞJ 3 P‰>´Ý 103P« HCÝ
4CÚ[E ÁßÚ Y@ÞJ 2 P‰>´Ý 6ãNG
8GZP ;åLTÝ 4CÚà 0 6ãNPT²
4 # 3 # 2 # 1 = 24 8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ

€[M  ;åLTÝ4CÚà04àMTEZHT«22àM«48åL
4± 8Ù>[NÔ Y>TÙ© ;åLTÝ 4CÚ[E
2P‰>ˆàÁßÚY@ÞJMTÝ 10003P«4CÚ[E HCÝ
ÁßÚY@ÞJ3P‰>´Ý1003P«4CÚ[EÁßÚ
Y@ÞJ3P‰>´ÝIä²Ý103P«4CÚ[EÁßÚ
Y@ÞJ2P‰>´Ý6ãNG

8GZP ;åLTÝ 4CÚà 0 4àMTEPT² 3 # 3 # 2 # 2 = 36  8Ù>[N

6±PTÔ>MTÝ

44MÔ> 4KØ[CÜH[C 8Ù>ˆå 8Ù~Ô[> ·ØCà Š„å H}

24 + 36 = 60 

8©Ú«Ô>TØ© 5 FTDJÕ>[N ;± ¯[L ¦Ù©Ý ZHT« 9äH©Ý Š[N¶>ˆå

YITÚE8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>
•ß¶
;±FTDJÚ[EÖ¦Ù©ÝZHT«*E[MÁ,8G 2Š[N¶>ãx[CÔ¤Ý8ÙªEà
ŠÜH} 5 FTDJÕ>[NÖ ¦Ù©Ý ZHT« 9äH©Ý Š[N¶>ˆå 8Ù~Ô[>
2 # 2 # 2 # 2 # 2 = 25 = 32 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 200
¤†Ü® YHT«PT>n FTDJÕ>[N¦Ù©ÝZHT«9äH©ÝŠ[N¶>ˆå8Ù~Ô[>2n
3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©

(i) 5HÛ«>[N8ÚE[GP‰>ˆà3YHØ}>ˆàŠ€ZJTxÔ>MTÝ
(ii) 3HÛ«>[N8ÚE[GP‰>ˆà5YHØ}>ˆàŠ€ZJTxÔ>MTÝ

•ß¶

(i) ;áYPT±HÛ[E°Ý3YPáZPLTGYHØ}>ˆà3P‰>ˆà[PÔ>MTÝ8GZP
YH±Ô>à ŠÜH} 5 HÛ«>[N 3 YHØ}>ˆà 3 # 3 # 3 # 3 # 3 = 35 = 243
P‰>ˆàŠ€ZJTxÔ>MTÝ
(ii) ;áYPT±HÛ[E°Ý5YPáZPLTGYHØ}>ˆà5P‰>ˆà[PÔ>MTÝ8GZP
YH±Ô>à ŠÜH} 3 HÛ«>[N 5 YHØ}>ˆà 5 # 5 # 5 = 53 = 125  P‰>ˆà
Š€ZJTxÔ>MTÝ

¤†Ü® 4«ZHTåL>DÔ¤>ˆà9äH©Ý¤OÜHÕ>[NÚEŠßÔ>YHT±Ø>[NHÛ«>[N

8©Ú«4CÕ>ˆàYHØ}>ˆàŠ€ZJTxÔ>ZPÙ©Ý8åH[E€[GŠàY>TãN
ZPÙ©Ý

 YHT«PT> nYPáZPLTGYHT±Ø>[N m4CÕ>ˆà[PÔ>YITÚEÝ mnP‰>ã

6ãNG

8©Ú«Ô>TØ© ;± 2[L„à 10 ŠNÔ¤>ã 6ãNG ;áYPTå[L°Ý EÚEJT>

4JÔ>¯}°Ý2ÛE2[L[J8ÚE[GP‰>ˆà;ˆÃØCMTÝ

•ß¶

 ;áYPT± ŠNÔ¤>[N°Ý EÚEJT> ;ˆÃØ©Eà 2àM« 2[DÚEà 8G

4KÙ©P‰>ã6ãNG8GZP2ÚE[GŠNÔ¤>[N°Ý 210P‰>ˆà4JÔ>MTÝ4à
8àMT ŠNÔ¤>[N°Ý 2[DÚ« [PÔ¤Ý P[>°Ý 6ãNCÕx°ãN« 4Õ¤ 8àMT
ŠNÔ¤>[N°Ý 2[DÚ« [PÚ« 2[L[J ;ˆÃØC ¯}JT« 3EMTà 2ÛE 2[L[J
;ˆÃØC210-1 = 1024-1 = 1023P‰>ã6ãNG

8ÙªPEä¤HJåH©ÝIäYLT±¯ÔxJ>±Š[JŽâÔ>TªIT²8©Ú«[KÔ>MTÝ

®LTÔ·©Y>Tã[>(Pigeonhole Principle)
;±®LTÔ·Ø©ÚYET¤Ü[HZFTÔx;±®LTÔ·ØCÝHLÛ«P±PET>ÔY>TãZPTÝ
®LT·©>ˆå8Ù~Ô[>[JŠC®LTÔ>ˆå8Ù~Ô[>2>IT>4±ÛETà¤[LÛE
HØ@Ý ;± ®LT ·Ø}MTP« ¤[LÛE HØ@Ý 4KÙ© ®LTÔ>ã 4±Ô> ZPÙ©Ý 8åHET¤Ý
4E[G YHT«[IÜH©Ú HàZP² P[>JTG YHT±Ø>´Ô¤Ý HJåH©ÚEMTÝ 2ETP« k
YHØ}>ˆà k + 1 YHT±Ø>ã 4±ÛETà ¤[LÛEHØ@Ý ;± YHØ}„MTP« 4KÙ© 2àM«
2Eä¤ZIäHØCYHT±Ø>ã4±Ô>ZPÙ©Ý8åHET¤Ý

201 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
zM6ETKDÕ>ã

1. 8ÛE ;± 27 3ÕxM PTßÚ[E>[NÔ Y>TÙC YET¤Ü‚³Ý ¤[LÛE HØ@Ý 4KÙ©
PTßÚ[E>NTP« ;ZK 8µÚà YETCÕ> ZPÙ©Ý 3ÕxMÚà 26 8µÚ«>ã
IØ©ZI6ãN«

2. ;± PTKÚà 6ãN 5 ZP[M FTØ>ˆà F[CYH²Ý 8ÛE 6 ·ØCÕ>ˆà ¤[LÛE

HØ@Ý4KÙ©·ØCÕ>NTP«;ZKFTˆàF[CYHLZPÙ©Ý

P…[@ITäLÕ>ãIä²ÝZ@߶>[N®…Û«Y>TãNFTÝs>TK~JÜYH±Ô>Ýt8åL
>±ÚETÔ>Ú[E2©ÚEH¤„à>TÙZHTÝ

 >TK~JÜYH±Ô>Ý(Factorials)
¯Eàn4Jà8Ù>ˆåYETCßÖzJTGYH±Ô>ànå>TK~JÜYH±Ô>Ý8GÜH©Ý
4E[Gn8GÔ¤†Ü‚©xZLTÝ

 2ETP«  n! = 1 # 2 # 3 # ... # n 
4ÛE¤†šØ[Csnfactorialt2àM«sfactorial ofnt8GH}Ô>ZPÙ©Ý

4ÛEn! 8åL¤†š©18084à‚Kצ>~EŠJà2†Bßx±æ}JåY>ÝÜ(Christian
Kramp)8åHPKTà2†¯>ÜH©ÚEÜHØC«n8åL;±ƒ[>¯µ8ÙªÔ¤

n! = n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # 3 # 2 # 1
= n ]n - 1g ! , n > 1-Ô¤
= n ]n - 1g]n - 2g ! , n > 2-Ô¤
= n ]n - 1g]n - 2g]n - 3g ! , n > 3-Ô¤ 4áPTLT>YETCKMTÝ
ZI³Ý 1! = 1
2! = 2 # 1 = 2
3! = 3 # 2 # 1 = 6
4! = 4 # 3 # 2 # 1 = 24
5! = 5 # 4 # 3 # 2 # 1 = 120
... = ...
22! = 22 # 21 # 20 # ... # 3 # 2 # 1 = 1124000727777607680000
>TK~JÜYH±Ô>Úà 22 (ЁPT@ 4KTIT­AÚå ‚LÛEFTã) 8åL 8ÙªÔ¤
EÖzLÜ®6Ù©4«1:ŠCYH…J8Ù>ˆàNå>TK~JÜYH±Ô>ÚàN4MÔ>Õ>ã
6ãNG8åLHÙ[HYHäLƒ>Öz†J8Ù

N4à@…JT> N4MÔ>Õ>[NÔY>TÙC2©ÚE8Ù N8«8GÔ>TÙH«ITDPß

Iä²Ý3z…J±Ô¤;±FàMH„äzJT¤Ý0! = 18åH[E€²Pn = 08G(n + 1) ! = (n + 1) n! 
8åHà‚K„C 1! = ]0 + 1g # 0! & 0! = 1 = 1 8G€±PMTÝ4«ZHTåZLFTݤ[LJäL
1!
¯µ8Ù>´Ô>TG>TK~JÜYH±Ô>Ú[EH䆰ÝŠPTÔ>MTÝ>TK~JÜYH±Ô>Ú[G
zM¤[L8Ù>´Ô¤IØ©Ý2àMTIà>MÜ®8Ù>´Ô¤·CP[KJ²Ô>MTÝ4«4ÜHTC
¿‡åHTCÚØCÚä¤2ÜHTäHØC«
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 202
 >TK~JÜ YH±Ô>Ú[G >TªÝ ¯[L[JÚ YEˆPTÔ> zM 8©Ú«Ô>TØ©>[NÔ
>TÙZHTÝ

8©Ú«Ô>TØ© IÜ[HÔ>TÙ>
8!
(i) 5! (ii) 6!-5! (iii) 5! # 2!

•ß¶

(i) 5! = 5 # 4 # 3 # 2 # 1 = 120.

(ii) 6! - 5! = 6 # 5! - 5! = ]6 - 1g # 5! = 5 # 120 = 600.

8! 8 # 7 # 6 # 5! 8#7#6
(iii) 5! # 2! = 5! # 2! = 2 = 168.

7!
8©Ú«Ô>TØ© ¦±Ô¤> 2!

•ß¶
7! 7 # 6 # 5 # 4 # 3 # 2!
2! = 2! = 7 # 6 # 5 # 4 # 3 = 2520.

n!
r! ]n - rg !
8©Ú«Ô>TØ© I܂©>  4Õ¤ (i) n = 7, r = 5 (ii) n = 50, r = 47
(iii) r = 3,8ÛEnÔ¤Ý
•ß¶

(i) n = 7, r = 58à
n! 7! 7 # 6 # 5! 7#6

r! ]n - r g !
=
5! ]7 - 5 g !
= 5! # 2! = 1 # 2 = 21.

(ii) n = 50, r = 478à

n! 50! 50 # 49 # 48 # 47! 50 # 49 # 48
r! ]n - rg ! 47! ]50 - 47g !
 = = 47! # 3! = 1 # 2 # 3  19600.

(iii) r = 3,8ÛEnÔ¤Ý
n! n! n ]n - 1g]n - 2g]n - 3g ! n ]n - 1g]n - 2g
r! ]n - rg ! 3! ]n - 3g ! 1 # 2 # 3 # ]n - 3g !
 = = = 6 


8©Ú«Ô>TØ© N 8åH« FTØ>ˆå 8Ù~Ô[> 8å> N FTØ>ˆå 6ãN I~
ZFKÕ>ˆå8Ù~Ô[>N! 8GÔY>TÙCTàNåIÜ®Ô>TÙ>"

•ß¶

4Eä¤ N! = 24 # N 8åL@IåHTØ[C•ßÔ>ZPÙ©Ý

 N= 1234 8à N! < 24 # N.

 N = 58à N! = 5! = 4! # 5 = 24N.

 N >58à N! $ 5!N > 24 # N 8GZPN = 5.

203 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 6!
8©Ú«Ô>TØ© n! = 68ànåIÜ®Ô>TÙ>"
•ß¶
6! 1.2.3.4.5.6.
n! = 1.2.3...n = 6.
n<63>4±Ô>ZPÙ©Ý8GZPn= 5.

8©Ú«Ô>TØ© n! + (n-1)! = 308ànåIÜ®Ô>TÙ>"

•ß¶
30 = 6 # 5 
ZI³Ý n! + (n-1) = (n + 1)(n-1)@IH©ÚE ]n - 1g ! = 6 = 3! 4‡±Û« n = 48G
2†JMTÝ

8©Ú«Ô>TØ© 2! + 3! + 4! + ... + 22!-å;åLTÝ4MÔ>Ý8åG"

•ß¶
 5 4à YETCÕx 8àMT n!-Ô¤Ý ;åLTÝ 4MÔ>Ý ÁÖzJIT¤Ý 8GZP ;åLTÝ
4MÔ>ITG« 2 + 3 + 4:IØ©ZIYH²Ú«2[I°Ý4EåIÜ® 2 + 6 + 24 = 32.8GZP
4Eå;åLTÝ4MÔ>Ý2

1 1 A
8©Ú«Ô>TØ©  7! + 8! = 9! 8àAåIÜ®8åG"
•ß¶
4E[G
A 1 1
 9 # 8 # 7! = 7! + 8 # 7! 8G8µEMTÝ
1 A 1 1 A 9
8GZP 7! # 9 # 8 = 7! # :1 + 8 D 4« 72 = 8 Ô¤@IITGIÜ[HYH²Ý
4‡±Û«A = 813¤Ý

]2ng ! n
8©Ú«Ô>TØ© n! =2 (1.3.5...(2n-1) 8G€²¶>
•ß¶
]2ng ! 1.2.3.4... ]2n - 2g]2n - 1g # 2n
  n!  =  n!
^1.3.5... ]2n - 1gh^2.4.6... ]2n - 2g # 2nh
 = n!
(4KØ[CIä²Ý;ä[LH[C8Ù>[NEÚEZJZ@ßÔ>)
^1.3.5... ]2n - 1g # 2 n # ^1.2.3... ]n - 1g .nhh
 = n! 
(8àMTP䆇±Û«Ý2:YPˆZJ8©Ô>)
^1.3.5... ]2n - 1gh # 2 n # n!
 =  n!
  = 2n(1.3.5...(2n-1)).

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 204
 H„äz

1. (i) ;±Pß 4K¶ Š±Ûä>T> ;± 6D¶ Š©Ô¤ Y@åLTß 2Õx±ÛE 6D¶
 HØ}J‡à104ÛJIä²Ý7G6D¶P[>>ã4±ÛEG;±4ÛJ2àM«
 ;±G6D[P2Pß8ÚE[GP[>>ˆàZEßÛYE©Ô>¯}°Ý"

(ii) <ß >[C„à 3 ŠEITG IxµÛ« YHTÝ[I>´Ý 2 ŠEITG YETCß PÙ}

YHTÝ[I>´Ý 6ãNG ;± ¤OÛ[E ;± IxµÛ« YHTÝ[I[J°Ý Iä²Ý ;±
YETCßPÙ}YHTÝ[I[J°Ý8ÚE[GP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ"

(iii) 1, 2, 3, 4, 5 8åL 4MÔ>Õ>[N ±ÝH PKTE ¯[L„à HJåH©Ú 8ÚE[G

4KÙ©o4MÔ>8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ"

(iv) 104±Ô[>>ã6ãN2KÕxàÂå²FHß>ã¬[OxLTß>ã8ÚE[GP‰>ˆà
2Pß>ã2ÛE4±Ô[>>ˆà2IKMTÝ"

(v) 5FHß>[N;±P…[@„à8ÚE[GP‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ"

2. (i);±2[MZHz„à6YPáZPLTG4MÔ>Õ>[NÔY>TÙC>C¶ÖY@Tà6ãN«
 2ÛE>C¶ÖY@Tà[M™ØYC©Ô>2>HØ@Ý8ÚE[G¯Jäz>[NY@ÞJZPÙ©Ý"

(ii) 4YPáZP²€LY>T}>ˆà3Y>T}>[N;å†åŽâ;åLT>2[IÚ«8ÚE[G
YPáZP²ŠEITG@ƒÔ[>>[N6±PTÔ>MTÝ"

3. FT夤OÛ[E>ã;±<ØCÜHÛEJÚà<©xLTß>ã

(i) ¯Eà4KÙ©4CÕ>[N8ÚE[GP‰>ˆà€KÜHMTÝ"

(ii) 2ÛEHÛEJÚ[E8ÚE[GP‰>ˆà¯}Ô>MTÝ"

4. 2, 4, 6, 8 8åL4MÔ>Õ>[NÜHJåH©Ú8ÚE[G3o4MÔ>8Ù>[N

(i) 4MÔ>Õ>ã±ÝHP±IT²

(ii) 4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTEPT²>TDMTÝ

5. 8ÚE[GÂå²o4MÔ>8Ù>[N33G«;åLTÝ4MÔ>4CÚàP±IT²

(i) 4MÔ>Õ>ã±ÝHP±Ý€[M„à

(ii) 4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTEPT²>TDMTÝ

6. 100 Iä²Ý500Ô¤4[C„à0,1,2,3,4,58åL4MÔ>Õ>[NHJåH©Ú

(i) 4MÔ>Õ>ã±ÝHP±Ý€[M„à8ÚE[G8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ

(ii) 4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTIà8ÚE[G8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ

7. 8ÚE[G3 o4MÔ>;ä[LÜH[C8Ù>[N0,1,2,3,4,58åL4MÔ>Õ>[NHJåH©Ú

(i) 4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTIà

(ii) 4MÔ>Õ>ã±ÝHP±IT²>TDMTÝ

205 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 8. ŽâÔ>TªÝ €HÛE[GÔ¤ 6ØHØ© 999 Iä²Ý 10000-Ô¤ 4[CZJ 6ãN 8Ù>[N
8Ùª>

(i) 8ÛE€HÛE[G°Ý4àMTIà

(ii) 8ÛE4MÔ>¯Ý±ÝHPKTIà

(iii) ¤[LÛEHØ@Ý9ZE­Ý;±4MÔ>ݱÝHP±IT²

9. 0, 1, 2, 3, 4, 58åL4MÔ>Õ>[NHJåH©Ú 53àP¤H©ÝÂå²4MÔ>8Ù>ã
ŽâÔ>TªÝ€HÛE[GÔ¤ØHØ©8ÚE[G6ãNG

(i) 4MÔ>Õ>ã±ÝHPKTIà"

(ii) 4MÔ>Õ>ã±ÝHP±IT²"

10. A 8åL 4CÚ‡±Û« B 8åL 4CÚä¤ Y@àM B1, B2  8åL 4KÙ© ZH±Û« P‰Ú
ECÕ>´Ý T1 , T2 8åL 4KÙ© 4K„à P‰ÚECÕ>´Ý ZI³Ý A1  8åL PTå
P‰ÚEC¯Ý 6ãN« B 8åL 4CÚ‡±Û« C 8åL 4CÚä¤ Y@àM B1l 8åL ;±
ZH±Û« P‰ÚEC¯Ý T1l , T2l  8åL 4KÙ© 4K„à P‰ÚECÕ>´Ý ZI³Ý A1l 8åL
PTå P‰ÚEC¯Ý 6ãN« A 8åL 4CÚ‡±Û« C 8åL 4CÚä¤ B 8åL 4CÝ
P‰ZJ;ZKP‰ÚECÚ[E™Ù©ÝHJåH©ÚETIà8ÚE[GP‰>ˆàY@àMMTÝ"

11. 1-Ô¤Ý 1000Ô¤Ý 4[CZJ 6ãN 4KÙ[C°Ý 6ãNCÔxJ 8Ù>ˆà 2 3³Ý 5

3³ÝP¤HCTE8Ù>ˆå8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>

12. LOTUS8­ÝPTßÚ[E„³ãN8µÚ«>[NÜHJåH©Ú

(i) L 4à 3K݂ګ 2àM« S 4à ¯}Ô¤Ý P[>„à 8ÚE[G 8µÚ«Ö @KÕ>ã
6ãNG

(ii) L 4à «PÕ>ZPT Iä²Ý S 4à ¯}Ô>ZPT ·CTE 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå

8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>

13. (i) ;áYPT±¤†ÔZ>TãŠGTŠä¤Ý4PTÞÜ®>ã6ãNG6ŠGTÔ>´Ô¤ 

 8ÚE[GP‰>ˆàŠ[CJˆÔ>MTÝ"

(ii) 3®LT·©>ˆà10®LTÔ>[N8ÚE[GP‰>ˆàEÕ>[PÔ>MTÝ"

(iii) 10 ITDPß>´Ô¤ 12 YPáZPLTG H…¦>[N 8ÚE[G P‰>ˆà

HxßÛEˆÔ>MTÝ"

14. I܂[GÔ>TÙ>
12! ]n + 3g !
(vi) ]
n + 1g !
(i) 6! (ii)4! + 5! (iii)3!-2! (iv) 3! # 4! (v) 9! # 3!
n!
r! ]n - rg !
15. IÜ®Ô>TÙ> 4Õ¤

(i) n = 6r = 2 (ii)n = 10r = 3 iii)8ÛEnÔ¤Ýr = 2

16. nåIÜ[H>TÙ>
1 1 n
(i) (n + 1)= 20(n - 1) (ii) 8! + 9! = 10!

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 206
 >TK~JÜ YH±Ô>Ú[EÜ YHT«[IÜH©Ú 4KØ[CÔ >TK~JÜ YH±Ô>Ý 8G
Žâ>TªIT²P[KJ²Ô>MTÝ

nå4KØ[C>TK~JÜYH±Ô>Ý(Double Factorial of n)

nå>TK~JÜYH±Ô>Ú[En!8G¤†ÔxZLTÝ4E[G f: N , {0} $ N 

4Õ¤ N 4Jà8Ù>ˆå>DÝ4EåP[KJ[L
1 , n = 0,
f(n)= *
n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # 3 # 2 # 1, n ! 0.
n!!:(nå4KØ[C>TK~JÜYH±Ô>Ý)ŽâÔ>ÙCPT²P[KJ²Ô>MTÝ
Z]1 n = 0,
]]
]
g(n) = [] n # ]n - 2g # ]n - 4g # ... # 4 # 2 n ;ä[LÜH[C8Ù8à
]]
] n # ]n - 2g # ]n - 4g # ... # 3 # 1 n 4KØ[CÜH[C8Ù8à
\
4‡±Û«5= 5 # 3 # 1 = 15 ZI³Ý
  8= 8 # 6 # 4 # 2 = 376 8G2†JMTÝ
¤†ÜHT> n!! ! ]n!g ! 9YGà4!! = 83GTà(4!)! = (24)! 3¤Ý

4.4 P…[@ITäLÕ>ã(Permutations)
P…[@ITäLÝ8åLTà8åG"
P…[@ITäLÕ>[NHàZP²¹Oà>ˆà8ßY>TãxZLTÝ

Âå² FÙHß>ã A B Iä²Ý C ;± ®[>ÜHCÝ 8©Ô> P…[@JT>

€ä>ZPÙ©Ý8ÚE[GŠEITGP…[@>ˆà€ä>MTÝ"4[P4Cƒ±Û«
PMIT>ŽZOEKÜHØ©ãN«

A, B, C : A, C, B : B, A, C

B, C, A : C, A, B : C, B, A

3>ZP YITÚEIT> ®[>ÜHCÝ 8©Ô> 6 P‰>ˆà EÕ>´Ô¤ã

P…[@JT>€ä>[PÔ>MTÝ

3>ZP3YHT±Ø>[N;±P…[@„à2©Ô> 3 # 2 # 1 = 3! P…[@ITäLÕ>ã4±Ô¤Ý
FTå¤YHT±Ø>[N;±@IJÚà8©Ô¤ÝZHT«x[CÔ¤ÝP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>
4 # 3 # 2 # 1 = 4! 3¤Ý 8GZP YHT«PT> n YHT±Ø>[N ;± P…[@„à 2©Ô> YITÚEÝ
n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # 3 # 2 # 1 = n! P…[@ITäLÕ>ã4±Ô¤Ý

F݃CÝ6ãNABC, D, E, F Iä²ÝG8åL78µÚ«>ˆàFTÝ48µÚ«>[NY>TÙ©
8µÚ«Ö @KÕ>[N 6±PTÔ¤Ý ZHT« ¯Eà 8µÚ[G ZEßÛYE©Ô> F݃CÝ 7 P‰>ã
6ãNG ¯Eà 8µÚ[E ZEßÛYE©ÚE ‚åGß F݃CÝ 4KÙCTÝ 4CÚä¤ 6 8µÚ«>ã
6ãNG4«ZHTMYETCK43P«8µÚä¤4PTÞÜ®>ã6ãNG

8GZP78µÚ«>ˆà4±Û«6±PTÔ>ÜH©Ý48µÚ«Ö@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>
7#6#5#4#3#2#1 7! 7!
7 # 6 # 5 # 4 = 3#2#1 = 3! = 
]7 - 4g !
207 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 YHT«PT> n YPáZPLTG YHT±Ø>ˆà 4±Û« r YHT±Ø>[N Y>TÙ© 6±PTÔ¤Ý
n!
]n - rg !  4E[G ¤†šØCTà Pr  8G ¤†Ô>MTÝ
P…[@ ITäLÕ>ˆå 8Ù~Ô[> n

4Eä>TG¯[LJTG€ÄHDÚ[E4ÛEÜH¤„à>TÙZHTÝ

4.4.1 YPáZPLTGYHT±Ø>ˆå™ETGP…[@ITäLÕ>ã(Permutations of Distinct Objects)

@Tß®>ˆåPT„MT>P…[@ITäLÚ[E S = " x1, x2, ..., xn , 8åL¯}¶äL>DÚ‡±Û«

Så™ZEP[KJ²Ô>ÜHØC<ß4±®L@Tß[H<ßP…[@ITäLÝ8GP[KJ²Ô>MTÝ Så
P…[@ ITäLÕ>ˆå 8Ù~Ô[>°Ý Så ™« P[KJ²Ô>ÜHØC 4±®L @Tß®>ˆå
8Ù~Ô[>°Ý@IÝ

4ÛEP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>[J nPr 8G¤†Ô>MTÝ

ZEäLÝ

 n, r3xJ[Pƒ[>¯µ8Ù>ãZI³Ý r # n 8à nYPáZPLTGYHT±Ø>ˆà

4±Û«;±@IJÚàrYHT±Ø>[NY>TÙ©6±PTÔ¤ÝP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>
n(n - 1)(n - 2)...(n - r + 1)3¤Ý

€ÄHDÝ ;± P…[@ ITäLÝ 8åH« P…[@„à 2[IÚEMT¤Ý n YPáZPLTG

YHT±Ø>ˆ‡±Û«;±@IJÚà rYHT±Ø>[NY>TÙ©6±PTÔ¤ÝP…[@ITäLÚ[G
nYHT±Ø>[Nr4CÕ>ˆà2[IÚ«YHLMTÝ

n n n (n-r+1)

r
¯Eà 4CÚ[E €KÜH n YHT±Ø>ã 6ãNG 4KÙCTP« 4CÚ[E €KÜ®PEä¤ n - 1
YHT±Ø>ã6ãNGÂåLTÝ4CÚ[E€KÜHn - 2YHT±Ø>ã6ãNG4«ZHTM>[CzP[K
YETCK2ETP« r3P«4CÚ[E€KÜH (n - (r - 1))YHT±Ø>ã6ãNGYH±Ô>àŠ„å
H}FTÝnPr = n(n - 1)(n - 2)(n - r + 1)8GÜYHLMTÝ …

ZEäLÝ
n!
n $ 1 Iä²Ý 0 # r # n 8ànPr = ]
n - rg !


€ÄHDÝ ZEäL݇±Û«

nPr = n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # ]n - r + 1g

n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # ]n - r + 1g # ]n - rg # ]n - r - 1g # ... # 2 # 1
 = ]n - rg # ]n - r - 1g # ... # 2 # 1
n!
=]
n - rg !
  …

¤†Ü® ¤†ÜHT>8ÛE;±ƒ[>¯µ8ÙnIä²Ý¤[LJäL¯µ8ÙįÔ¤Ý

 4E[G
]Z] n!
Pr = [] ]n - rg !
n ] ,r # n
 8G¤†Ü‚CMTÝ
]]
0 , r > n.
\
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 208
 nP = n! , r = n
P r = * n
n
n
¤†Ü®
P0 = 1 , r = 0.
¤†Ü® nYPáZPLTGYHT±Ø>[N;±P…[@„ànPr = n!P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ

ZEäLÝ

nYPáZPLTGYHT±Ø>ˆ‡±Û«;±@IJÚàrYHT±Ø>[N±ÝHP±Ý¯[L„à
r
n P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ

€ÄHDÝ ZEäLÝ414à6ãN«ZHTà

n n n n

r
FTÝ ¯Eà 4CÚ[E €KÜH n YHT±Ø>´Ý 4KÙCTP« 4CÚ[E €KÜH (¯E‡à
HJåH©ÚJYHT±[N™Ù©ÝHJåH©ÚEMTÝ)nYHT±Ø>´Ý4«ZHTMZPrP«4CÚ[E
€KÜHnYHT±Ø>´Ý6ãNGYH±Ô>àŠ„‡±Û«YPáZPLTGnYHT±Ø>ˆ‡±Û«;±
@IJÚàYHT±Ø>[N±ÝHP±Ý¯[L„à n # n # n # ... # n (r¯[L>ã) = nr P‰>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ …

4.4.2 P…[@ITäLÕ>ˆåHÙ®>ã (Properties of Permutations)

HÙ® nP = n Pn - 1
n

€ÄHDÝ
n! n! n!
= 1! = n! = ]
^n - ]n - 1gh ! n - ng !
nP n
 n -1 = = Pn    …

HÙ® n
Pr = n # n - 1 Pr - 1

€ÄHDÝ
]n - 1g ! n!
= ]
^]n - 1g - ]r - 1gh ! n - rg !
  n # n - 1 Pr - 1  =  n #  = nP r

4[EÜZHTMZPYETCßÛETàFTÝYH²P«

 n
Pr =  n # n - 1 Pr - 1 = n # ]n - 1g # n - 2 Pr - 2

  = n # ]n - 1g # ]n - 2g # n - 3 Pr - 3 # ... # ^n - ]r - 1gh # n - r P0

  =  n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # ]n - r + 1g

n
Pr = n # ]n - 1g # ]n - 2g # ... # ]n - r + 1g 

   …
209 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
HÙ® nPr = n-1P
r + r # n - 1 Pr - 1

€ÄHDÝ
]n - 1g ! ]n - 1g !
+r]
^]n - 1g - r h ! n - rg !
  n - 1 Pr + r # n - 1 Pr - 1  = 

]n - 1g ! ]n - 1g !
 =
]n - 1 - rg ! + r ]n - rg !
]n - 1g ! # ]n - rg ]n - 1g !
 =
]n - 1 - rg ! # ]n - rg + r ]n - rg !
]n - 1g ! # ]n - rg ]n - 1g !
 =
]n - rg ! +r]
n - rg !
]n - 1g ! # (]n - rg + r) ]n - 1g !n
 =
]n - rg ! = ]
n - rg !
 

n!
]n - rg ! =  Pr
n
 = …

8©Ú«Ô>TØ© I܂©>(i) 4P4 (ii) 5P3 (iii) 8P4 (iv)6P5

•ß¶

(i) 4
P4 = 4 # 3 # 2 # 1 = 4! = 24.

(ii) 5
P3 = 5 # 4 # 3 = 60.

(iii) 8P4 = 8 # 7 # 6 # 5 = 1680.

(iv) 6P5 = 6 # 5 # 4 # 3 # 2 = 6! = 720.

8©Ú«Ô>TØ© (n + 2)P4 =  42 # n P 2 8àn:Ô>TÙ>

•ß¶
 (n + 2)
P4 =  42 # n P 2
n+2P
 & nP
4
 = 42
2
]n + 2g]n + 1g (n) ]n - 1g
n ]n - 1g
&  = 42

 & (n + 2)(n + 1) = 42= 7 # 6

 & n + 2 = 7 & n = 5.

8©Ú«Ô>TØ© 10Pr= 7Pr + 28àr:Ô>TÙ>

•ß¶
 10Pr= 7Pr + 2
10! 7!

]10 - rg !  = ]5 - rg !

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 210
 10 # 9 # 8 # 7! 7!

]10 - rg # ]9 - rg # ]8 - rg # ]7 - rg # ]6 - rg # ]5 - rg ! = ]5 - rg !
 ]10 - rg # ]9 - rg # ]8 - rg # ]7 - rg # ]6 - rg = 10 # 9 # 8 

 ]10 - rg # ]9 - rg # ]8 - rg # ]7 - rg # ]6 - rg = 6 # 5 # 4 # 3 # 2
(10× 9 × 8::Û«2©ÚE©ÚE8Ù>ˆåYH±Ô>MT>4LÕ¤P…[@„à8µE)
 8GZP 10 - r = 6 & r = 4.

8©Ú«Ô>TØ© "VOWELS"8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[NÔY>TÙ©‚åP±Ý
€HÛE[G>´Ô¤6ØHØ©8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>¯}°Ý
(i) E4àYETCÕ¤ÝP[>„à
(ii) E4àYETCÕxW4à¯}Ô¤ÝP[>„à
•ß¶

Y>T©Ô>ÜHØCPTßÚ[E„à68µÚ«>ã(V, O, W, E, L, S)6ãNG

(i) 8àMT 8µÚ«Ö @KÕ>´Ý E 4à «PÕ>

ZPÙ©Ý8GZP™E¯ãN58µÚ«>[N
P…[@ÜH©ÚE5P5 = 5!P‰>ã6ãNG
HCÝ
3>ZP E 4à YETCÕ¤Ý 8µÚ«Ö
@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>5! = 120.

(ii) 8àMT8µÚ«Ö@KÕ>´Ý E4àYETCÕx

W4à¯}Ô>ZPÙ©Ý5! = 120
HCÝ

8GZPE:¯E‡³ÝW:>[Cz„³Ý[PÔ>ZPÙ©Ý™E¯ãN48µÚ«>[N
4
P4 = 4!P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ

3>ZP E 4à YETCÕx W 4à ¯}Ô¤Ý 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå 8Ù~Ô[>

4! = 24.

8©Ú«Ô>TØ© FTå¤ YPáZPLTG 4MÔ>Õ>[NÔ Y>TÙC 44MÔ> 8Ù>[N

1,2,3,4 Iä²Ý 5 8åL 4MÔ>Õ>[NÜ HJåH©Ú 6±PTÔ¤ÝZHT« ŽâÔ>ÙCPä[L
>TÙ>
(i) 4áPTLTG8ÚE[G8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ"
(ii) 4Pä†à8ÚE[G8Ù>ã4KØ[CÜH[C"
(iii) 4Pä†à8ÚE[G8Ù>ã@…JT>43àP¤H©Ý"

•ß¶

(i) FTå¤4MÔ> 8Ù>ˆå 8Ù~Ô[>JTG« Y>T©Ô>ÜHØC

5 4MÔ>Õ>ˆ‡±Û« 4 4MÔ>Õ>[NÔ Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý P…[@
ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>Ô¤@IÝ8GZP4EåIÜ®5 P4 = 5 # 4 # 3 # 2 = 120

211 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 (ii) 4KØ[CÜH[C 8Ù~ä¤ >[Cz 4MÔ>Ý 2 2àM« 4 3> 4±Ô>ZPÙ©Ý
8GZP>[Cz4MÔ>Ú[E 2 P1 P‰>ˆà
€KÜHMTÝ ZI³Ý ™ 4±Ô¤Ý
3 4CÕ>[N™4±Ô¤Ý44MÔ>Õ>[N
2
p1
Y>TÙ© 4 P3 P‰>ˆà€KÜHMTÝ8GZP
HCÝ
ZE[PJTG 4KØ[CÜH[C 8Ù>ˆå
8Ù~Ô[> 2 P1 # 4 P3 = 2 # 24 = 48 

(iii) <ß 8Ù 4 3à P¤HC 2ÛE 8Ù~å

>[Cz4KÙ©4MÔ>Õ>ã 43àP¤HC 4
p1
ZPÙ©Ý 8GZP >[Cz 4KÙ©
4MÔ>Õ>ã€KÜH12, 24, 32, 52 (4P‰>ã) HCÝ
8G 4±Ô> ZPÙ©Ý ™E¯ãN ¯Eà
4KÙ©4CÕ>[N™E¯ãN 34MÔ>Õ>[NY>TÙ© 3P2P‰>ˆà€KÜHMTÝ
8GZP43àP¤H©Ý8Ù>ˆå8Ù~Ô[> 4 P1 # 3 P2 = 4 # 6 = 24 

 YHT±Ø>ã8ÜYHTµ«Ý;åLT>P±Eà(Objects always together (String method))

nYPáZPLTGYHT±Ø>ˆà¤†Ü‚ØC8Ù~Ô[>„MTG mYHT±Ø>ã8ÜYHTµ«Ý
;åLT>P±ÝP[>„à6ãNP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>[J>TD
z ;åLT>PKZPÙ}J¤†Ü‚ØCmYHT±Ø>[N>Ø}2[E;±2M¤3>Y>Tã>
z 4ÜZHT«F݃CÝ (n - m + 1)YHT±Ø>ã6ãN«4ÛE (n - m + 1) YHT±Ø>[N
(n - m + 1)! P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ
z ‚L¤ ;åLT> PKZPÙ}J m YHT±Ø>[N EÕ>´Ô¤ã m! P‰>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ
z ZE[PJTGP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> m! # ]n - m + 1g ! 

4.4.4 8ÛE4KÙ©YHT±Ø>´Ý;åLT>PKT±ÚEà (No two things are together (Gap method))

nYPáZPLTGYHT±Ø>ˆàY>T©Ô>ÜHØC8ÛE4±kYHT±Ø>´Ý;åLT>PKTI³Ý
Iä²Ý™E¯ãNm = n-kYHT±Ø>ˆå™«8áŠE>Ø©ÜHT©Ý4àMTI³Ý6±PT¤ÝP…[@
ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>[J>TDŽâÔ>TªÝŠ¯[L[JÜ‚åHä²ZPTÝ
z ¯E‡à >Ø©ÜHT}àMTE m YHT±Ø>[N ;ZK P…[@„à P…[@ÜH©Ú«> 4ÛE
mYHT±Ø>[NmPm = m!P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ
z 8áŠE >Ø©ÜHT©Ý 4àMTE m YHT±Ø>´Ô¤ 4[CZJ 6ãN 4[CYPˆ>[N
¯Eà Iä²Ý >[Cz 4CÕ>[N°Ý Z@ßÚ« 8ÙD ZPÙ©Ý 4áPTLTG
4[CYPˆ>ãm:ŠC;å²2>IT>2ETP«(m + 1)4[CYPˆ>ã4±Ô¤Ý
 4ÛE(m + 1)4CÕ>ˆàkYHT±Ø>[N ]m + 1gPk P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ
z 8GZPZE[PJTGP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> m! # ]m + 1g Pk 

8©Ú«Ô>TØ© "EQUATION"8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[NHJåH©Ú
(i) 6„YKµÚ«>ã ;åLT> P±Ý P[>„à 8ÚE[G 8µÚ«Ö @KÕ>[N
6±PTÔ>MTÝ"
(ii) 6„YKµÚ«>ã ;åLT> PKTE P[>„à 8ÚE[G 8µÚ«Ö @KÕ>[N
6±PTÔ>MTÝ"

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 212
•ß¶

(i) "EQUATION"8åLPTßÚ[E„à88µÚ«>ã6ãNG4Pä†à56„YKµÚ«>ã
(E, U, A, I, O)Iä²Ý3YIÞYJµÚ«>ã(Q, T, N)6ãNG56„YKµÚ«>[N°Ý
;±8µÚ«ZHTM>±EF݃CÝ48µÚ«>ã6ãNG4Pä[L4P4 = 4!P‰>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ3GTà4ÛE;áYPT±P…[@ITäLÚ³Ý6„YKµÚ«>ã
E, U, A, I, O3xJPä[L5P5 = 5!P‰>ˆàEÕ>´Ô¤ãP…[@ÜH©ÚEMTÝ

8GZP YH±Ô>à ŠÜH} ZE[PJTG 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå 8Ù~Ô[>

4! # 5! = 24 # 120 = 2880.

(ii) "EQUATION" 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 6±PTÔ¤Ý

8µÚ«Ö@KÕ>ˆå8Ù~Ô[> 8 P8 = 8! = 40320 

8GZP 6„YKµÚ«>ã ;åLT> PKTE P[>„à 6ãN 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå

8Ù~Ô[>[J YITÚE 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå 8Ù~Ô[>„‡±Û«
6„YKµÚ«>ã ;åLT> P±Ý P[>„à 6ãN 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[>[J >‰Ú«Ü YHLMTÝ 3>ZP ZE[PJTG 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
8Ù~Ô[>40320 - 2880 = 37440.

8©Ú«Ô>TØ© 15ITDPß>ã8µ«Ý;±ZEߊà7ITDPß>ã>~EÚZEß[P°Ý
™E¯ãN 8 ITDPß>ã YPáZP² HTCÕ>´Ô>TG ZEß[P°Ý 8µ«xåLGß >~EÚ
ZE߶ 8µ«Ý 8ÛE 4± ITDPß>´Ý ;ZK P…[@„à 2©ÚE©Ú« 4àMTE P[>„à
8ÚE[GP‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ"

•ß¶
>~EÚ[EÚEŠKIäLHTCÕ>ˆàZE߶8µ«Ý8ITDPß>[N8P8 = 8!P‰>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ4ÛE;áYPT±P…[@H©ÚEà>ˆ³Ý94[CYPˆ>ã4±Ô¤Ý8GZP
>~EÚZE߶8µ«Ý7ITDPß>[N4ÛE94[CYPˆ>ˆà9P7P‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ

8GZPYH±Ô>àŠÜH}ZE[PJTGP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[>
9! 8! # 9!
8! # 9P7 = 8! # 2! = 2! 

8©Ú«Ô>TØ© 5 ITDPß>ã Iä²Ý 4 ITDŠ>[N ;ZK P…[@„à 8ÛE 4±

ITDŠ>´Ý2©ÚE©Ú«PKTIà8ÚE[GP‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ
•ß¶

5ITDPß>[N;ZKP…[@„à 5P5 = 5!P‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ4ÛE;áYPT±

P…[@Ü H©ÚE‡³Ý 6 4[CYPˆ>ã 6±PT¤Ý 4ÛE 6 4CÕ>ˆà 4 ITDŠ>[N
6
P4P‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ
8GZP2IK[PÔ¤ÝYITÚEP‰>ˆå8Ù~Ô[>
5! # 6 P4 = 120 # 360 = 43200.
213 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
8©Ú«Ô>TØ© 4 ITDPß>ã Iä²Ý 4 ITDŠ>[N ;ZK P…[@„à ITDP­Ý
ITDŠ°Ý2©ÚE©Ú«P±IT²8ÚE[GP‰>ˆà€ä>[PÔ>MTÝ"
•ß¶

4 ITDPß>[N ;± P…[@„à €ä> [PÔ¤Ý P‰>ã 4P4 = 4! ITDP[G

¯EMTPET>Ô Y>TÙ© 4ÛE ;áYPT± P…[@°Ý 4 4[CYPˆ>[N 6±PTÔ¤Ý 4ÛE
44CÕ>ˆà4ITDŠ>[N4P4 = 4!P‰>ˆà2IK[PÔ>MTÝ

8GZPITDP[G¯EMTPET>Y>TÙCP…[@>ˆå8Ù~Ô[> 4! # 4! 

4«ZHTMZP ZI䷆J P‰¯[L„åH} ITDŠ[J ¯EMTPET>Ô Y>TÙC

P…[@>ˆå 8Ù~Ô[> 4! # 4!  8GZP ·ØCà ŠÜH} ITDP[GZJT 2àM«
ITDŠ[JZJT¯EMTPET>ÔY>TÙCP…[@ITäLÕ>ˆåYITÚE8Ù~Ô[>

]4! # 4!g + ]4! # 4!g = 2 ^4!h 2 = 1152.

8©Ú«Ô>TØ© ;±PÙ}„à84±Ô[>>ã6ãNG¯åP…[@„à24±Ô[>>´Ý
2Eä¤ ‚å®LÝ 4KÙ© P…[@>ˆà ;áYPT决Ý Âå² 4±Ô[>>ã 6ãNG 2ÛE
PÙ}JTG« 9µ FHß>ã F, M, S1, S2, S3, D1, D2 6ãN ;± ¤©ÝHÚä¤ Y@TÛEITG«
‚åP±Ý€HÛE[G>´Ô¤6ØHØ©2Ô¤©ÝHÚ[E2ÛEPÙ}„à8ÚE[GP‰>ˆà2IK
[PÔ>MTÝ"

(i) 8ÛE>Ø©ÜHT©Ý4àMTIà
(ii) F2àM«MPÙ}[J<ØCZPÙ©Ý
(iii) F PÙ}[J <Ø©ÝZHT« D1, D2 @åGZMTK
4±Ô[>„à2IßÛ±Ô>ZPÙ©Ý

•ß¶

(i) PÙ}„à6ãN84±Ô[>„à;±4±Ô[><Ø©G±Ô>T>;«Ô>ÜHØ©ãN«
8ÛE>Ø©ÜHT©Ý4àMTEETàJTßZPÙ©ITGT³ÝZP[G<ØCMTÝ8GZP
<Ø©Fß 4±Ô[>„à 2IK 7P1 = 7 P‰>ã 6ãNG ™E¯ãN 7 4±Ô[>>ˆà
™E¯ãN 6 FHß>ã 7P6 = 5040 P‰>ˆà 2IKMTÝ 8GZP PÙ}„à 2ÛE
¤©ÝHÚ[E 7 # 5040 = 35280 P‰>ˆà2IK[PÔ>¯}°Ý
(ii) <Ø©Fß 4±Ô[> F 2àM« M 3à €KÜHÜHC¶ãNETà 4E[G €KÜH 4KÙ©
P‰>ã6ãNG8GZPPÙ}„à2ÛE¤©ÝHÚ[E 2 # 5040 = 10080 P‰>ˆà
2IK[PÔ>¯}°Ý
(iii) 5@åGZMTK4±Ô[>>ãIØ©ZI4±ÜHETàD1Iä²ÝD23xZJTß@åGZMTK
4±Ô[>„à 2IK 5P2 = 20 P‰>ã 6ãNG <Ø©Fß 4±Ô[>„à 2IßxLTß
™E¯ãN 4 FHß>ã ™E¯ãN 5 4±Ô[>>ˆà 2IK 5P4 = 120 P‰>ã 6ãNG
8GZPPÙ}„à2ÛE¤©ÝHÝ 20 # 1 # 120 = 2400 P‰>ˆà2IK¯}°Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 214
 2©ÚE>DÔ[>Ü®…Û«Y>TãNFTÝ3ÕxM2>KT„àPTßÚ[E„åEKÝ(Rank of a
word in the English Dictionary)8åH[EP[KJ²ÜZHTÝY>T©Ô>ÜHØCPTßÚ[E„à6ãN
8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý 8µÚ«Ö @KÕ>[N 3ÕxM 2>KT„à 6ãN
P…[@„åH}8µ«ÝZHT«2ÛEPTßÚ[EP±Ý4CÝ2EåEKÝ8GP[KJ²Ô>ÜH©xåL«

8©Ú«Ô>TØ© TABLE 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[N P…[@ ITäLÝ Y@Þ«

x[CÔ¤Ý8àMT8µÚ«Ö@KÕ>[N°Ý3ÕxM2>KT„à6ãNH}P…[@JT>2[IÚETà
ŽâÔ>ÙCPTßÚ[E>ˆåEKÝ>TÙ>

(i) TABLE (ii)BLEAT

•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC PTßÚ[E„å 8µÚ«>ã 3ÕxM 2>KT„à A, B, E, L, T 8åL
P…[@„à 2[I°Ý 2>KT„à A „à «PÕ¤Ý PTßÚ[E>ã ETå ¯E‡à P±Ý ¯Eà
4CÚàA:2[IÚ«™EÝ6ãN48µÚ«>[N(B,E,L,T)4P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ
4ZEZHTàYETCKFIÔ¤x[CÜH«

(i) TABLE8åLPTßÚ[E„åEKÝ
A_ _ _ _ = 4! = 24P‰>ã
B _ _ _ _ = 4! = 24P‰>ã
E_ _ _ _ = 4! = 24 P‰>ã
L_ _ _ _ = 4! = 24P‰>ã
T A B E L = 1 P‰
T A B L E = 1 P‰
TABLE8åLPTßÚ[E„åEKÝ 4 # 4! + 1 + 1 = 98.

(ii) BLEAT 8åLPTßÚ[E„åEKÝ

A _ _ _ _ = 4! = 24 P‰>ã
B A _ _ _ = 3! = 6P‰>ã
B E _ _ _ = 3! = 6 P‰>ã
B L A _ _ = 2! = 2P‰>ã
BLEAT = 1 P‰
BLEAT8åLPTßÚ[E„åEKÝ 24 + 6 + 6 + 2 + 1 = 39.

 2[GÚ«ÝYPáZPLT>2[IJTEYHT±Ø>ˆå™ETGP…[@ITäLÕ>ã
(Permuntations of not all distinct objects)

J E E 8åLPTßÚ[E[JP…[@ITäLÝY@ÞPET>Y>TãZPTÝ4à6ãN8µÚ«>ã
2[GÚ«ÝYPáZPLT>4à[M4à E8åL8µÚ«4KÙ©¯[LPÛ«;ZKP[>JT>
2[IÛ«ãNG Eä>T‡>IT> 4ÛE 4KÙ© E 4Ô>ˆà ;å[L E18G¶Ý E2 IäYLTå[L
8G¶Ý Y>TãZPTÝ Âå² YPáZPLTG 8µÚ«Ô>NTà ;ZK ZFßÚà 6±PT¤Ý 8àMT
P…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> 3! 3¤Ý

215 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 E1, E23xJPä[LYPáZPLT>>±«Ý E1, E23xJPä[L<ZKIT…JT>
ZHT«P…[@ITäLÕ>ã >±«ÝZHT«P…[@ITäLÕ>ã
J E1 E2 ,
JEE
J E2 E1
E1 J E2 ,
EJE
E2 J E1
E1 E2 J,
EEJ
E2 E1 J

E1,E28åL28µÚ«>[NEÕ>´Ô¤ãP…[@ITäLÝY@Þ°ÝZHT«6Ù[I„à2ZE
P…[@ITäLÝx[CÜHZE4Eä¤>TKDIT¤Ý4[P4KÙ©Ý;åZL3EMTàZE[PJTG
3!
P…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> 2! = 3.

ZEäLÝ

 nYHT±Ø>ˆà p YHT±Ø>ã;ZKIT…JT>¶ÝIäL[P2[GÚ«ÝYPáZPLT>¶Ý
n!
6ãNYHT±Ø>ˆåP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> p! 

YHT«PT> n YHT±Ø>ˆà p1 YHT±Ø>ã ¯Eà P[>JT>¶Ý p2 YHT±Ø>ã 4KÙCTÝ

P[>JT>¶Ý pk YHT±Ø>ã k 3P« P[>JT>¶Ý IäLYHT±Ø>ã ;áYPTå²Ý
n!
YPáZPLT>¶Ý4±Ü‚åP…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> p ! # p ! # ... # p !   …
1 2 k

8©Ú«Ô>TØ© BANANA8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[N8ÚE[GP[>>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ"
•ß¶

4ÛE PTßÚ[E„à 6 8µÚ«>ã 6ãNG 4à Âå² A >´Ý 4KÙ© N >´Ý

6!
ZI³Ý;±B°Ý6ãN«4Pä[LP…[@ÜH©Ú«Ý¯[L>ˆå8Ù~Ô[> 3! # 2! = 60

8©Ú«Ô>TØ© RAMANUJAN8åLPTßÚ[E„à6ãN6„ßIä²ÝYIÞ8µÚ«>ˆå
4±Ü‚C€[M>[NITäLTIà8ÚE[GP‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ"

•ß¶

RAMANUJAN 8åL PTßÚ[E„à 4 6„ß 8µÚ«>ã (A,A,U,A) 6ãNG 4à

Âå² A>´Ý;± U¶Ý6ãN«ZI³Ý 5YIÞ8µÚ«>ã (R,M,N,J,N)6ãNG4à
4KÙ© N>´Ý IäL[P YPáZPLTGET>¶Ý 6ãN« 4ÛE 4 6„YKµÚ«Ô>[N
4!
(A,A,A,U) 2Pä†ä¤ã 3! = 4  P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ ZI³Ý 5 YIÞ 8µÚ«>[N
5!
(R,M,N,J,N)2Pä†ä¤ã 2! = 60 P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ8GZPZE[PJTGP…[@
4! 5!
ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> 3! # 2! = 4 # 60 = 240.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 216
8©Ú«Ô>TØ© ;± ®[>ÜHCÚä>T> ;± P…[@„à Âå² ZAT} 4KØ[CJß>ã
€äxLTß>ãŽâÔ>ÙC€HÛE[G>´Ô¤ØHØ©8ÚE[GP‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ

(i) 8ÛE;±>Ø©ÜHT©Ý4àMTIà

(ii) ;áYPT±FH±Ý2P…å4KØ[CJ±Ô¤2±xà€ä>ZPÙ©Ý

•ß¶

(i) 8ÛE ;± >Ø©ÜHT©Ý 4àMTIà 6 FHß>[N 6P6 = 6! = 720 P‰>ˆà €ä>
[PÔ>MTÝ

(ii) Âå²ZAT}4KØ[CJß>[NT1, T2 , T38å>;áYPT±ZAT}4KØ[CJß>[N°Ý

;± 2M>T> Y>TÙ© 4Pß>[N 3! P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ 4à 6ãN
;áYPT± ZAT} 4KØ[CJß>[N°Ý 2Pß>´Ô¤ã 2! P‰>ˆà
P…[@ÜH©ÚEMTÝ 8GZP 8àMT P…[@ ITäLÕ>ˆå 8Ù~Ô[>
3! # 2! # 2! # 2! = 48 

8©Ú«Ô>TØ© 1,2,3,4,2,1 8åL 4MÔ>Õ>[NÜ HJåH©Ú 4KØ[CÜ H[C 8Ù>ã

4KØ[C4CÚàP±IT²8ÚE[G8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ"
•ß¶
4à >TDÜH©Ý 6 4CÕ>ˆà 6ãN 3 4KØ[CÜH[C 4CÕ>ˆà 2,4,2 8åL
4KØ[CÜH[C8Ù>ãPKZPÙ©Ý 2,4,28åL4MÔ>Õ>[N 34KØ[CÜH[C4CÕ>ˆà
3!
2! = 3  P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ ™E¯ãN 1,3,1 8åL 4MÔ>Õ>[N ™E¯ãN
3!
3 4CÕ>ˆà 2! = 3  P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ 8GZP ZE[PJTG 8Ù>ˆå
8Ù~Ô[> 3 # 3 = 9 

8©Ú«Ô>TØ© HCÚà >TØ}°ãNPT² ZHTM 6 × 4 >ØC>Úà 3KÝHÚà 4±Û«

4² P[KY@àM8ÚE[GHT[E>ã6ãNG"

HCÝ

•ß¶

;áYPT±HT[E„³Ý6x[CIØC–N2M¤>´ÝIä²Ý4Y@Õ¤Ú«–N2M¤>´Ý
6ãNG ;áYPT± HT[E„³Ý 10 –N 2M¤>ã 6ãNG 4à 6 ;± P[>„³Ý
(x[CIØCÝ)Iä²Ý4IäYLT±P[>„³Ý(Y@Õ¤Ú«)6ãN«
10!
3EMTàYITÚEHT[E>ˆå8Ù~Ô[> 4! # 6! = 210.

217 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
8©Ú«Ô>TØ© BHASKARA 8åL 3ÕxM PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[N 3ÕxM
2>KT„à 6ãNH} P…[@ ITäLÝ Y@Þ°ÝZHT« B „à «PÕ¤Ý PTßÚ[E>´Ô¤
¯åGET>8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>ã4±Ô¤Ý"

•ß¶

BÔ¤ ¯åGET> A „à «PÕ¤Ý PTßÚ[E>ã P±Ý 8GZP A „à «PÕ¤Ý

A,A,B,H,K,R,S 8åL 8µÚ«>[NÔ Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý 8µÚ«Ö @KÕ>ˆå
7!
8Ù~Ô[> 2! = 2520 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© IITJEE 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 2[GÚ« 8µÚ«>[N°Ý 8àMT

P‰>ˆ³Ý P…[@ ITäLÝ Y@Þ« 6±PTÔ>ÜH©Ý 8µÚ«Ö@KÕ>[N 3ÕxM 2>KT„à
6ãNPT²P…[@ÜH©Ú«ÝZHT«IITJEE8åLPTßÚ[E„åEKÝ>TÙ>

•ß¶

IITJEE „à 6ãN 8µÚ«>ã 2>KT P…[@„à E,E,I,I,J,T 8åLPT² 4±Ô¤Ý

2>KT„àE„à«PÕ¤ÝPTßÚ[E>ã¯E‡àP±Ý¯Eà4CÚ[EE3à€K܂™E¯ãN
5!
5 (E,I,I,J,T)8µÚ«>[N 2! P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ

4«ZHTàYETCKFIÔ¤x[CÜH«
5!
E _ _ _ _ _ = 2! = 60P‰>ã
I I E _ _ _ = 3! = 6P‰>ã
3!
I I J _ _ _ = 2! = 3P‰>ã
I I T E _ _ = 2! = 2 P‰>ã
I I T J E E = 1P‰

8GZPIITJEE8åLPTßÚ[E„åEKÝ60 + 6 + 3 + 2 + 1 = 72 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© 1, 2, 4, 6, 8 8åL 4MÔ>Õ>[N Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý 8àMT

4-4MÔ>8Ù>ˆå·©E[MÔ>TÙ>

•ß¶

Y>T©Ô>ÜHØC 5 4MÔ>Õ>[N Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý 44MÔ> 8Ù>ˆå

8Ù~Ô[>5P4 = 120FTݯE‡à;åLTÝ4CÚà6ãN8àMT1208Ù>ˆå·©E[MÔ
>TÙZHTÝ;åLTÝ4CÚà 1:2[IÚ«IäL4CÕ>ˆà™E¯ãN 48Ù>[N 4P3 = 24
P‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ4«ZHTMZP 2 4 6 83xJ4MÔ>Õ>ã;åLTÝ4CÚà 24
¯[L P±xåLG 8àMT 120 8Ù>ˆå ;åLTÝ 4CÚà P±Ý 4MÔ>Õ>ˆå
·Ø©ÚYET[>x[CÔ¤Ý8GZP

^4 P3 # 1h + ^4 P3 # 2h + ^4 P3 # 4h + ^4 P3 # 6h + ^4 P3 # 8h

  =  4 P3 # ]1 + 2 + 4 + 6 + 8g

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 218
   =  4 P3 # 4MÔ>Õ>ˆå·©Eà

  =  4 P3 # 21.      

4«ZHTMZP 103Ý 4CÚà 6ãN 8Ù>ˆå ·Ø©ÚYET[> 4 P3 # 21.  4« 103Ý

4CÚà6ãNETà4EåIÜ® 4 P3 # 21 # 10. 4«ZHTMZP1003Ý4CÝIä²Ý1000ITP«
4CÚà6ãN8Ù>ˆåIÜ®>ã¯[LZJ 4 P3 # 21 # 100 Iä²Ý 4 P3 # 21 # 1000. 8GZP
124688åL4MÔ>Õ>[NÔY>TÙ©6±PT¤Ý8àMT44MÔ>8Ù>ˆå·Ø©ÚYET[>
^4 P3 # 21h + ^4 P3 # 21 # 10h + ^4 P3 # 21 # 100h + ^4 P3 # 21 # 1000h

 = 4 P3 ]21 # 1111g 

 = 24 # 21 # 1111

 = 559944.

7xÚ«6DßEà

nÁÖzJIäL4MÔ>Õ>[NÔY>TÙ©6±PT¤Ý8àMTr4MÔ>8Ù>ˆå·©Eà

{ n - 1 Pr - 1 # (4MÔ>Õ>ˆå·©Eà) # 111...1 (r ¯[L)}

7xÚ«6DßEà

Y>T©Ô>ÜHØC n 4MÔ>Õ>ˆà 0 ;± 4MÔ>Ý 8à 4Pä[LÔ Y>TÙ© 6±PT¤Ý

8àMTr4MÔ>8Ù>ˆå·©Eà

{ n - 1 Pr - 1 # (4MÔ>Õ>ˆå·©Eà) # 111...1 (r¯[L)} -

 { n - 2 Pr - 2 # (4MÔ>Õ>ˆå·©Eà) # 111...1 ((r - 1)¯[L)}.

@Tß®>NT>P…[@ITäLÕ>ã(Permutation as Function)
Sn = {x1, x2, x3,..., xn} 8åL ¯}¶äL >DÚå ™ETG P…[@ ITäLITG«
S n " S n Ô¤ P[KJ²Ô>ÜHØC 4±®L @TßHT¤Ý 8GZP n 6²Ü®>[NÔ Y>TÙC ¯}¶²
>DÚå ™« P[KJ²Ô>ÜHØC P…[@ ITäLÕ>ˆå 8Ù~Ô[> 2Ô>DÚå ™«
P[KJ²Ô>ÜHØC4±®L@Tß®>ˆåYITÚE8Ù~Ô[>Ô¤Ö@IIT¤Ý4««à‡JIT> n
3¤Ý 3>ZP ;± >DÚå ™ETG P…[@ ITäLÕ>[N Hä†Ü H}ÜH«Ý 2Ô>DÚå
™ETG4±®L@Tß®>[NÜHä†ÜH}ÜH«Ý;åZL3¤ÝS3å™ETGzMP…[@ITäLÕ>ã
ŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãNG
A B C A B C A B C
> H, > H, > H, ...
B C A C A B C B A

H„äz

1.  (n - 1)P3 : nP4 = 1:108àn:Ô>TÙ>

2. 10
Pr -1 = 2×6Pr 8àr:Ô>TÙ>

219 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 3. (i) ;±–Ö@àZHTØ}„à8ZHß>MÛ«Y>TãxåLGßEÕ>ÝYPãˆIä²ÝYPÙ>MÜ
H…¦>[N8ÚE[GP‰>ˆàPOÕ>4J³Ý"
(ii) Âå²3Ù>ˆCÝ 4@Ø[C 5ZIà@Ø[CIä²Ý 6YET܂>ã6ãNG2Pä[L
2Pß>ã8ÚE[GP‰>ˆà2~JMTÝ"
4. SIMPLE8åLPTßÚ[E„à6ãN2[GÚ«8µÚ«>[N°Ý;ZKZFKÚàHJåH©Ú
8ÚE[GP…[@ITäLÕ>[N6±PTÔ>MTÝ"
5. ;±ZEߊà10HàPTÞÜ®Š[CJˆŠGTÔ>ã6ãNGŽâÔ>TªÝ€HÛE[GÔ¤ØHØ©
8ÚE[GP‰>ˆà4ÚZEߊ䤊[CJˆÔ>MTÝ
(i) ;áYPT±ŠGTŠä¤ÝFTå¤PTÞÜ®>ã6ãNG
(ii) ¯Eà FTå¤ ŠGTÔ>´Ô¤ Âå² PTÞÜ®>´Ý ™E¯ãN ŠGTÔ>´Ô¤ :Û«
PTÞÜ®>´Ý6ãNG
(iii) n3P«ŠGTŠä¤n + 1PTÞÜ®>ã6ãNG

6. ;±ITDPå5HàPTÞÜ®Š[CJˆŠGTÔ>´Ô¤Š[CJˆÔ>ZPÙ©Ý;áYPT±
ŠGTŠä¤Ý6ãNFTå¤PTÞÜ®>ˆà;å²@…JTG«
(i) 2>HØ@IT>8ÚE[GYPáZPLTGŠ[C>[N;±ITDPGTàEK¯}°Ý"
(ii) ;áYPT± ŠGTŠä¤Ý ;å†ä¤ ZIMTG PTÞÜ®>ã @…JTGET> 4±ÔxL«
8à4ÛEŠ[C8áPT²ITäLI[C°Ý"
7. ARTICLE8åLPTßÚ[E„à6ãNYIÞ8µÚ«>ã4KØ[C4MÔ>4CÚàP±IT²
8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>ã6±PTÔ>¯}°Ý"

8. 8YHÙ>ãIä²Ý63Ù>ã<ßP…[@„à€äxLTß>ã
(i) 8P±Ý8ÛE4Cڳ݀ä>MTÝ8åLP[>„à8ÚE[GP‰>ˆà€ä>MTÝ"
(ii) 63Ù>´Ý2©ÚE©Ú«P±IT²8ÚE[GP‰>ˆà€ä>MTÝ"
(iii) 8ÛE4±3Ù>´Ý;åLT>€ä>TIà8ÚE[GP‰>ˆà€ä>MTÝ"

9. MISSISSIPPI 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[NÜ HJåH©Ú 8ÚE[G

YPáZPLTGP…[@ITäLÕ>[N6±PTÔ>MTÝ"

10. a2 b3 c4 8åL YH±Ô>‡à 2©Ô¤Ô ¤†>[NÜ HJåH©ÚETIà 8ÚE[G P‰>ˆà

8µEMTÝ"

11. 4>~EÜ®ÚE>Õ>ã34Jä‚Jà®ÚE>Õ>ã2ZP„Jà®ÚE>Õ>ãIä²Ý16„…Jà
®ÚE>Ú[E <ß 2MIT…„à ;ZK HTC ®ÚE>Õ>ã ;åLT> P±Ý P[>„à 8ÚE[G
P‰>ˆà2©Ô>MTÝ"

12. SUCCESS8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>ˆà8àMTS>´Ý;åLT>P±ÝP[>„à
8ÚE[GP‰>ˆàP…[@ÜH©ÚEMTÝ"

13. ;±FTDJÝ8¯[L¦ÙCÜH©xåL«
(i) YPáZPLTGE[M>ãIä²ÝÁÔ>[NÔY>TÙCP…[@>ã8ÚE[G4±Ô¤Ý"
(ii) 3²E[M>ãIä²Ý4KÙ©ÁÔ>ãY>TÙCYPáZPLTGP…[@>ã8ÚE[G
4±Ô¤Ý"
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 220
14. INTERMEDIATE 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[NÜ HJåH©Ú ŽâÔ>TªÝ
€HÛE[G>´Ô¤6ØHØ©8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ

(i) 6„ß8µÚ«>ãIä²ÝYIÞ8µÚ«>ã2©ÚE©Ú«P±IT²

(ii) 8àMT6„YKµÚ«>´Ý;åLT>P±IT²

(iii) 6„YKµÚ«>ã;åLT>PKTEP[>„à

(iv) 8ÛE4±6„YKµÚ«>´Ý;åLT>PKTEP[>„à

15. 1, 1, 2, 3, 3Iä²Ý 48åL4MÔ>Õ>ãEÚEJT>2Ø[C„à8µEÜHØ©ãN«;±

64MÔ>8Ù[D2[IÔ>4ÛE3²2Ø[C>[N°ÝP…[@ÜH©Ú«ÝZHT«

(i) 8ÚE[GYPáZPLTG64MÔ>8Ù>[N6±PTÔ>MTÝ"

(ii) 4Pä†à8ÚE[G64MÔ>8Ù>ã4KØ[CÜH[C"

(iii) 4Pä†à8ÚE[G64MÔ>8Ù>ã43àP¤H©Ý"

16. GARDEN 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[N P…[@ ITäLÚä¤ 6ØH©ÚÔ

x[CÔ¤Ý8µÚ«Ö@KÕ>[N3ÕxM2>KT„à6ãN«ZHTå²P…[@ÜH©Ú«ÝZHT«
ŽâÔ>TªÝPTßÚ[E>ˆåEKÚ[EÔ>TÙ>(i) GARDEN (ii) DANGER

17. THING8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[NP…[@ITäLÚä¤6ØH©Ú8ÚE[G
8µÚ«Ö @KÕ>[N YHLMTÝ ZI³Ý 4E[G 3ÕxM 2>KT„à 6ãN« ZHTå²
P…[@ÜH©Ú«ÝZHT«853P«8µÚ«Ö@KÝ8åGPT>4±Ô¤Ý"

18. FUNNY 8åL PTßÚ[E„à 6ãN 8µÚ«>[N P…[@ ITäLÚä¤ 6ØH©ÚÔ

x[CÔ¤Ý8µÚ«Ö@KÕ>[N3ÕxM2>KT„à6ãN«ZHTå²P…[@ÜH©Ú«ÝZHT«
FUNNY8åLPTßÚ[E„åEKÝ>TÙ>

19. 1, 2, 3, 4Iä²Ý 58åL4MÔ>Õ>ã™Ù©Ý±ÝHPKTEP[>„à6±PT¤Ý8àMT

44MÔ>8Ù>ˆå·Ø©ÚYET[>>TÙ>

20. 0, 2, 5, 7, 88åL4MÔ>Õ>ã™Ù©ÝPKTEP[>„à6±PTÔ>ÜH©Ý8àMT44MÔ>
8Ù>ˆå·Ø©ÚYET[>[J>TÙ>

 Z@߶>ã(Combinations)
A,B,C Iä²Ý D 8­Ý 9ZE­Ý FTå¤ FHß>ˆà Âå² FHß>[NÚ ZE߶ Y@Þ« ;±
¤µ2[IÜHET>ÔY>TãZPTÝ4ÛEZEߊ[G8ÚE[GP‰>ˆàY@ÞJMTÝ"8©Ú«Ô>TØCT>
A,B,C 8åH« ;± ZE߶ 4Õ¤ ZE߶ Y@ÞE 6²Ü‚Gß>ˆå P…[@ ¯ÔxJIàM 8GZP
A,B,C8åH«Ý B,A,C2àM« C,A,B8åH«Ý2ZEÂå²FHß>[NÚZE߶Y@ÞPETà;åZL
3¤Ý8GZP@TÚJITGYPáZPLTGZE߶>ã A,B,C; A,B,D; A,C,D;Iä²Ý B,C,D3¤Ý
8GZP4FHß>ˆà4±Û«3FHß>[N4P‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ4ÛE;áYPT±ZE߶Ý
4YPáZPLTGYHT±Ø>ˆà4±Û«;±@IJÚà3YHT±Ø>[NÚZE߶Y@Þ°ÝZ@߶8GÔ
¤†Ü‚CÜH©xåL«

FTå¤FHß>ˆà4±Û«4KÙ©FHß>[NZEßÛYE©ÜHET>Y>TãZPTÝ@TÚJITG
ZE߶>ã A,B: A,C: A,D: B,C: B,D: C,D 8GZP 4 YPáZPLTG YHT±Ø>ˆà 4±Û«

221 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
2YHT±Ø>[NZE߶Y@Þ°ÝZ@߶>ˆå8Ù~Ô[>63¤ÝnYPáZPLTGYHT±Ø>ˆà
4±Û« r YHT±Ø>[NÚ ZE߶ Y@Þ°Ý Z@߶>ˆå 8Ù~Ô[>[J nCr  8åxZLTÝ
ZI䷆JP䆇±Û«FTÝ 4C3 = 4 Iä²Ý 4C2 = 6 8G2†JMTÝ 4C3 8åH«4YPáZPLTG
YHT±Ø>ˆà4±Û«;±@IJÚà 3YHT±Ø>[NÚZE߶Y@Þ°ÝZ@߶>ˆå8Ù~Ô[>
3¤Ý ;áYPT± Âå² YHT±Ø>ˆå Z@ߊ³Ý 3! P‰>ˆà 4Pä[L P…[@ÜH©ÚEMTÝ
8GZP 4 YPáZPLTG YHT±Ø>ˆà 4±Û« ;± @IJÚà 3 YHT±Ø>[N P…[@ÜH©Ú«Ý
P…[@ITäLÕ>ˆå8Ù~Ô[> 4C3 # 3! 3¤ÝZI³Ý4« 4P3 Ô¤@IITGET¤Ý8GZP
4
P3 = 4C3 # 3! 

YHT«PT> P…[@ ITäLÕ>´Ô¤Ý Z@߶>´Ô¤Ý 4[CZJJTG ¯ÔxJITG

YETC߂[GŽâÔ>TªIT²8µEMTÝ
n
Pr = n C r # r!

4JàHT> P…[@ ITäLÝ Iä²Ý Z@߶ Hä† H}Ô¤Ý 8P±Ô¤Ý ;± ¤OÜHÝ PK
PTÞÜ®ãN«8©Ú«Ô>TØ©>´CåŠNÔ>ÜHØ©ãNŽâÔ>TªÝ2ØCP[DJTG«4ÚE[>J
¤OÜHÚ[E–Ô>YH…«Ý6EŠ®…°Ý

P
ŠNÔ>Ý P…[@ITäLÝ Z@߶
8Ù
P[KJ[L YHT±Ø>[NP…[@ÜH©Ú«Eà ZE߶Y@Þ°Ý2àM«
1 2àM«2©Ô¤Eà>ˆå ¤µÔ>[N6±PTÔ¤Ý
8Ù~Ô[> ¯[L>ˆå8Ù~Ô[>
HJåH©ÚEÜH©Ý YHT±Ø>ˆåP…[@ YHT±Ø>ˆåP…[@
2
4CÝ ¯ÔxJÚ«PÝYH²ÝZHT« ¯ÔxJÚ«PÝYHLTEZHT«
n n
3 ¤†Ü‚©Ý¯[L Pr Cr

8©Ú«Ô>TØ©>ã
IØ[CÜHÛ« 15IØ[C Kß>ˆ‡±Û«11 15IØ[C Kß>ˆ‡±Û«11
4 Š[NJTØ}à IØ[C Kß>ãY>TÙC  Kß>ãY>TÙC2~>ˆå
P…[@>ˆå8Ù~Ô[> 8Ù~Ô[>
H…¦POÕ¤E‡à 3YPáZPLTGH…¦>[N 3;ZKIT…JTGH…¦>[N
5 POդݯ[L>ˆå POդݯ[L>ˆå
8Ù~Ô[> 8Ù~Ô[>
¤µŠ[G 136²Ü‚Gß>ˆà4±Û« 136²Ü‚Gß>ˆà4±Û«2
6±PTÔ¤Eà ;±E[MPßIä²Ý«[DÚ 6²Ü‚Gß>ãY>TÙC
6
E[MPßZE߶Y@Þ°Ý ¤µ[P6±PTÔ¤Ý
¯[L>ˆå8Ù~Ô[> ¯[L>ˆå8Ù~Ô[>
YHT±Ø>[NÚ 15YPáZPLTGYHT±Ø>ˆà 15YPáZPLTGYHT±Ø>ˆà
ZEßÛYE©ÚEà 4±Û«3YHT±Ø>[N;åLå 4±Û«3YHT±Ø>[N;ZK
7
‚å;åLT>ZE߶Y@Þ°Ý @IJÚàZE߶Y@Þ°Ý
¯[L>ˆå8Ù~Ô[> ¯[L>ˆå8Ù~Ô[>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 222
ZEäLÝ

n YPáZPLTG YHT±Ø>ˆ‡±Û« ;± @IJÚà r YHT±Ø>[N ZE߶ Y@Þ°Ý

n!
r! ]n - rg !
Z@߶>ˆå8Ù~Ô[> n C r = ,0 # r # n

€ÄHDÝ P…[@ ITäLÕ>´Ô¤Ý Z@߶>´Ô¤Ý 4[CZJJTG YETC߂‡±Û« FTÝ

n
P n!
C r = r!r = ]
r! n - r g !
n
P…[@ITäLÚå¯}Š‡±Û«8GÜYHLMTÝ …

 Z@߶>ˆåHÙ®>ã

HÙ®
n ]n - 1g]n - 2g ... ]n - r + 1g
(i) n C 0 = 1  (ii) n C n = 1  (iii) n C r = r!
€ÄHDÝ
n!
(i) n C 0 =
0! - 0g !
] =1
n
n! n!
(ii) n C n = ]
n! n - ng ! n!0!
= =1
n ]n - 1g]n - 2g ... ^n - ]r - 1gh n ]n - 1g]n - 2g ... ]n - r + 1g
(iii) n C r = r! = r!  …

HÙ® n C r = n C n - r
€ÄHDÝ
n! n!
]n - rg ! ^n - ]n - rgh ! ]n - rg !r!
 nCn - r = = = nCr

8åH‡±Û« n C r = n C n - r 8GÔ>TDMTÝ …

HÙ®
 n C x = n C y 8àx = y2àM«x + y = n

€ÄHDÝ

HÙ®2åH} n C y = n C n - y 8GZP n C x = n C y = n C n - y „‡±Û«

x = y 2àM«x = n - y3>ZPx = y 2àM«x + y = n  …

HÙ®
 nCr + nCr - 1 = n + 1Cr

€ÄHDÝ
Z@߶>´Ô>TG¯}Š‡±Û«YH²P«

n! n!
r!. ]n - rg ! ]r - 1g !. ^n - ]r - 1gh !
n
 C r + n C r - 1 = +

n! n!
r! # ]n - rg ! ]r - 1g ! # ]n - r + 1g !
 = +

n! n!
r. ]r - 1g ! # ]n - rg ! ]r - 1g !. ]n - rg ! ]n - r + 1g
 = +

223 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 #c r + ] m
n! 1 1
 =
]r - 1g ! # ]n - rg ! n - r + 1g
n! ]n - r + 1 + rg
]r - 1g ! # ]n - rg ! r ]n - r + 1g
 = #

n! ]n + 1g
]r - 1g ! # ]n - rg ! r ]n - r + 1g
 = #
]n + 1g !
r! # ]n + 1 - rg !
 = = n + 1 C r  …

HÙ®
 n C r = r # ]n - 1gC]r - 1g
n

€ÄHDÝ
n # ]n - 1g n ]n - 1g !
]r - 1g ! # ^]n - 1g - ]r - 1gh !
 r C]r - 1g = r

n ]n - 1g !
r - 1g ! ]n - rg !
]
 = = n C r  …
r
8©Ú«Ô>TØ© ŽâÔ>TÙHPä†åIÜ®>[NÔ>TÙ>
(i) 10C3  (ii) 15C13  (iii) 100C99  (iv) 50C50

•ß¶
10! 10 # 9 # 8 # 7!
(i) 10C3  =  7! # 3! = 7! # 3 # 2 # 1
10 # 9 # 8
  =  3 # 2 # 1 = 120 
15! 15 # 14 # 13!
(ii) 15C13  =  2! # 13! = 2 # 1 # 13!
15 # 14
  =  2 # 1 = 105 
100 # 99!
(iii) 100C99 =  99! = 100 
50!
(iv) 50C50  =  50! # 0! = 1

8©Ú«Ô>TØ© HÙ®5HJåH©Ú 5C2 Iä²Ý 7C3 åIÜ®>[NÔ>TÙ>

•ß¶
n
 Cr = r # n - 1Cr - 1
n

n = 5Iä²Ýr = 28G‚K„C
5 5 5 4 5#4
 C2  =  2 # 4C1 = 2 # 1  = 2 # 1 = 10 

n= 7Iä²Ýr= 38G‚K„C

7 7 7 6
 C3  =  3 # 6C2 = 3 # 2 # 5C2 - 1
7 6 7 6 5
  =  3 # 2 # 5C1 = 3 # 2 # 1
7#6#5
  =  3 # 2 # 1 = 35

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 224
8©Ú«Ô>TØ©  n C 4 = 495 8ànåIÜ[H>TÙ>
•ß¶
n
C 4 = 495
n # ]n - 1g # ]n - 2g # ]n - 3g
4#3#2#1 = 495

& n # ]n - 1g # ]n - 2g # ]n - 3g = 495 # 4 # 3 # 2 # 1

495: >TK~ÜH©ÚE 495 = 3 # 3 # 5 # 11  ZI³Ý 4ÛE YH±Ô>[M 4 2©ÚE©ÚE

8Ù>ˆå YH±Ô>MT> 4LÕ¤ P…[@„à 8µE
n # ]n - 1g # ]n - 2g # ]n - 3g = 12 # 11 # 10 # 9  8G YH²xZLTÝ n o: YH…J 8ÙªCå
@IÜH©ÚEn= 128GÔx[CÔ¤Ý

n
8©Ú«Ô>TØ© Pr = 11880 Iä²Ý n C r = 495 8ànIä²Ýr-åIÜ®>[NÔ>TÙ>

•ß¶
n
Pr
 = r! 8G2†ZPTÝ
n
Cr
11880
8GZP r! = 495 = 24 = 4! 

4‡±Û«r= 48GÜYHLMTÝ8GZPr= 48GÜ‚K„C n C 4 = 495 8Gx[CÔ¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©446 4à4±Û«n= 128GÜYHLMTÝ

4
8©Ú«Ô>TØ© 24
C4 + / ]28 - rgC3 = 29 C4 8G€²¶>
r=0

•ß¶
4
 24
C4 + / ]28 - rgC3 = 24
C4 + 28C3 + 27C3 + 26C3 + 25C3 + 24C3
r=0
 = 24C4 + 24C3 + 25C3 + 26C3 + 27C3 + 28C3

 = 25C4 + 25C3 + 26C3 + 27C3 + 28C3

 = 26C4 + 26C3 + 27C3 + 28C3

 = 27C4 + 27C3 + 28C3

 = 28C4 + 28C3

 = 29C4 

10
8©Ú«Ô>TØ© C2 + 2 # 10C3 + 10C4 = 12C4 8G€²¶>
•ß¶
 10
C2 + 2 # 10C3 + 10C4 = 10C2 + ]10C3 + 10C3g + 10C4

 = ]10C2 + 10C3g + ]10C3 + 10C4g

 = 11C3 + 11C4

 = 12C4 
225 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 ]n + 2g
8©Ú«Ô>TØ© C7 : ]n - 1gP4 = 13 : 24 8ànåIÜ[HÔ>TÙ>

•ß¶
]n + 2g
 C7 : ]n - 1gP4  = 13 : 24
]n + 2g
C7 13
 ]n - 1g  = 24
P4
]n + 2g ! ]n - 5g ! 13 ]n + 2g]n + 1g n ]n - 1g ! 13
]n - 5g ! # 7! ]n - 1g !  = 24  &  ]n - 1g ! # 7!
 # = 24

 ]n + 2g]n + 1g]ng  = 13 # 7! = 13 # 7 # 6 # 5 # 4 # 3 # 2 # 1

24 24
 ]n + 2g]n + 1g]ng  =13 # 14 # 15
 n + 2  =15 & n = 13 

8©Ú«Ô>TØ© <ß6D¶Š©„àHOÔ>M[P (Fruit Salad)Y@ÞJ3܂ãPT[O

Y>TÞJT IT«[N KTØ[@ HÜHTˆ Iä²Ý 2åGTz HOÕ>ˆà 4±Û« 4 HOÕ>[N
HJåH©Ú«xLTß>ãHOÔ>M[P>[NYITÚEÝ8ÚE[GP‰>ˆàY@ÞJ¯}°Ý"

•ß¶

7HOÕ>ˆà4±Û« 4HOÕ>[NHOÔ>M[PY@ÞJZEßÛYE©Ô>ZPÙ©Ý8GZP
@TÚJITGHOÔ>M[P>ˆåYITÚE8Ù~Ô[> 7C4 = 7C3 = 35 

8©Ú«Ô>TØ© ;±>~EIåLÚà156²Ü‚Gß>ã6ãNGß4à86²Ü‚Gß>ã
YHÙ>ãHTYHÙ>NT>4±Ô¤IT²;±ZHTØ}Ô¤6FHß>[NÚZEßÛYE©Ô>ZPÙ©Ý
8ÚE[G@TÚJITGP‰>ˆà4Pß>[NÚZEßÛYE©Ô>MTÝ"

•ß¶

>~E IåLÚà 8 YHÙ>ã Iä²Ý 7 3Ù>ã 6ãNGß 4à 6 6²Ü‚Gß>ˆà

HT YHÙ>ã (3 YHÙ>ã Iä²Ý 3 IäLPß>ã) 4±Ô¤IT² 8C3 # 7C3 = 56 # 35 = 1960 
P‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ

8©Ú«Ô>TØ© 20 ŠJTHTK ¯Ú[K IxµÛ«>ˆà IxµÛ«>[N Iܘ© Y@Þ°Ý

€²PGÝ5ŠJTHTK¯Ú[KIxµÛ«>[N¯EMTP«4KÙCTP«ÂåLTP«FTå>TP«
Iä²Ý:ÛETP«ƒ>ÖzLÛEŠJTHTK¯Ú[KIxµÛ«>ã8G¶ÝZI³Ý™E¯ãN 154à
7 : ZEßÛYE©Ú« 9ä²ÔY>TãNÔ·}J P[>„³ãN[P 8GÔ ·L 8ÚE[G P‰>ã
6ãNG"
•ß¶

 20 ŠJTHTK ¯Ú[K IxµÛ«>ˆà 5 IxµÛ«>[N ¯EMTP« 4KÙCTP«

ÂåLTP« FTå>TP« Iä²Ý :ÛETP« 8G YITÚEÝ 20P5  P‰>ˆà P…[@ÜH©ÚEMTÝ
™E¯ãN 15ŠJTHTK¯Ú[KIxµÛ«>ˆà 79ä²ÔY>TãNÔ·}JP[>„³ãNG8G
·L 15C7 P‰>ã6ãNG8GZPYH±Ô>àŠÜH} 20P5 # 15C7 P‰>ˆà4E[GÖY@ÞJMTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 226
8©Ú«Ô>TØ© 25 ITDPß>ã Y>TÙC P¤ÜH[L„à 10 ITDPß>[N ¦ä²MT
HJDÚä>T> ZEßÛYE©Ô> ZPÙ©Ý 4à 4 ITDPß>ã 8àZMT±Ý ;åLT> P±P«
2àM« ;åLT> PKTIà 4±ÜH« 8G ¯}YP©ÔxLTß>ã ¦ä²MT HJDÚä¤ 8ÚE[G
P‰>ˆàITDPß>[NZEßÛYE©Ô>MTÝ"

•ß¶
4à4KÙ©@TÚJÔ·²>ã6ãNG

(i) 4 ITDPß>´Ý ;åLT> ¦ä²MT HJDÚä¤ P±PETGTà ™E¯ãN

21!
6 ITDPß>[N 21 ITDPß>ˆà 4±Û« 21C6 = 6! # 15!  P‰>ˆà
ZEßÛYE©Ô>MTÝ

(ii) 4 ITDPß>´Ý ;åLT> ¦ä²MT HJDÚä¤ PKŠà[M 8à

21!
10ITDPß>[N™E¯ãN21ITDPß>ˆà4±Û« 21C10 = 10! # 11! P‰>ˆà
ZEßÛYE©Ô>MTÝ
21! 21!
8GZPYITÚEP‰>ˆå8Ù~Ô[> 21C6 + 21C10 = 6! # 15! + 10! # 11! 

8©Ú«Ô>TØ© ;± CAå 3܂ã HOÕ>ã 6ãN ;± YHØ}„à ;± 2µxJ 3܂ã
6ãN« 4Pä†à 3 3܂ã>[N ;ZK @IJÚà 8©Ô¤ÝZHT« 8ÚE[G P‰>ˆà FàM
3܂ã>[NIØ©ÝYHL¯}°Ý"

•ß¶
123܂ã>ˆà4±Û«3HOÕ>[N 12C3 = 220 P‰>ˆàZE߶Y@ÞJMTÝ

12 3܂ã>ˆà 4±Û« 3 3܂ã>[NÚ ZE߶ Y@Þ°Ý ZHT« ;± 2µxJ 3܂[N
ZE߶Y@Þ°Ý8Ù~Ô[>8åH«;±2µxJ3܂[NZE߶Y@Þ«IäL 23܂ã>[N
™E¯ãN11FàM3܂ã>ˆà4±Û« 11C2 = 55 P‰>ˆàZE߶Y@Þ°Ý8Ù~Ô[>3¤Ý

8GZP2[GÚ«ÝFàMHOÕ>NT>x[CԤݯ[L>ˆå8Ù~Ô[>
12
C3 - 11C2 = 220 - 55 = 165 

8©Ú«Ô>TØ© ;±ŠGTÚETˆà6ãN 8ŠGTÔ>ˆà 4ŠGTÔ>ãH¤2Š³Ý 4

ŠGTÔ>ãH¤3Š³Ý6ãNGZE߶8µ«HPß5ŠGTÔ>´Ô¤Š[CJˆÔ>ZPÙ©Ý
ŽâÔ>ÙC€HÛE[G>[N€[L¶Y@Þ°ÝP[>„à8ÚE[GP‰>ˆà4E[GÖY@ÞJMTÝ

(i) 4± H¤>ˆ‡±Û«Ý 8áŠE >Ø©ÜHT©Ý 4àMTIà 8ÚE[G ŠGTÔ>[N

ZPÙ©ITGT³ÝZE߶Y@ÞJMTÝ

(ii) ¤[LÛEHØ@Ý4KÙ©ŠGTÔ>[NJTP«H¤2Šà4±Û«8µEZPÙ©Ý

•ß¶

(i) 8ÛE >Ø©ÜHT©Ý 4àMTIà  H¤ 2 Iä²Ý H¤ 3 Šà 6ãN YITÚE
8ŠGTÔ>ˆà5ŠGTÔ>[N 8C5 = 8C3 = 56 P‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ

227 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 (ii) ¤[LÛEHØ@Ý 4KÙ© ŠGTÔ>´Ô¤ H¤ 2oŠà Š[CJˆÚEà
4Ô>Ø©ÜHTØ}ä¤ @TE>IT> 6ãN PTÞÜ®>ã ‚åP±IT² 2ØCP[D
H©ÚEÜHØ©ãN«

H¤2 H¤3 Z@߶>ˆå8Ù~Ô[>

4
2 3 C2 # 4C3
4
3 2 C3 # 4C2
4
4 1 C4 # 4C1
 8GZPŠ[CJˆÔ¤ÝŠEÕ>ˆå8Ù~Ô[>
4
C2 # 4C3 + 4C3 # 4C2 + 4C4 # 4C1 = 24 + 24 + 4 = 52 

8©Ú«Ô>TØ© 7YIÞYJµÚ«Ô>ãIä²Ý46„YKµÚ«>ˆà4±Û«3YIÞ8µÚ«>ã
Iä²Ý26„YKµÚ«Ô>ã6ãN8µÚ«Ö@KÕ>ã8ÚE[G6±PTÔ>MTÝ"

•ß¶
7 YIÞYJµÚ«Ô>ˆà 4±Û« 3 YIÞ 8µÚ«>[N°Ý ZI³Ý 4 6„YKµÚ«Ô>ˆà
4±Û« 2 6„YKµÚ«Ô>[N°Ý 7C3 # 4C2  P‰>ˆà ZEßÛYE©Ô>MTÝ ;áYPT± 8µÚ«Ö
@KÚ³Ý 5 8µÚ«>ã 6ãNG 2Pä[L EÕ>´Ô¤ã 5! = 120 P‰>ˆà P…[@ ITäLÝ
Y@ÞJMTÝ8GZPZE[PJTGP‰>ã 7C3 # 4C2 # 5! = 35 # 6 # 120 = 25200 

8©Ú«Ô>TØ© PROPOSITION8­ÝPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[NHJåH©Ú 5
8µÚ«>ˆà8ÚE[G8µÚ«Ö@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ

•ß¶

4à 11 8µÚ«>ã 6ãNG 4à 4 YPáZPLTG 8µÚ«>ã (R,S,T,N) 2 <ZK

IT…JTG 8µÚ«>ã Y>TÙC 2 YET¤Ü®>ã (PP, II) Iä²Ý 3 <ZK 8µÚ«>[N Y>TÙC
;±YET¤Ü®(OOO)3xJ[P6ãNG

ŽâÔ>ÙC 2ØCP[DJTG« ZIä>ÙC YET¤Ü‚ä¤ @TE>ITG HàZP²

Z@߶>[N°ÝIä²Ý2Eä>TGPTßÚ[E>ˆå8Ù~Ô[>[J°ÝE±xåL«

P
8µÚ«>ˆåPTÞÜ®>ã ZE߶>ã P…[@H©Ú«Eà>ã
8Ù
7 7
1 5YPáZPLTG[P(R,S,T,N,P,I,O) C5 C5 # 5! = 2520

3;ZK8µÚ«>[NÔY>TÙC
;±YET¤Ü®(OOO) 1 5!
2 C1 # 2C1 1
C1 # 2C1 # 3! # 2! = 20
;ZKIT…JTG28µÚ«>[NÔY>TÙC
;±YET¤Ü® (PP,II)
3;ZKIT…JTG8µÚ«>[NÔY>TÙC
3 ;±YET¤Ü®(OOO), 1
C1 # 6C2 1 5!
C1 # 6C2 # 3! = 300
2YPáZPLTG[P(R,S,T,N,P,I)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 228
 ;ZKIT…JTG28µÚ«>[NÔY>TÙC
4KÙ©ÚYET¤Ü®>ã (PP,II,OO),
4 3
C2 # 5C1 3 5!
1YPáZPLTG«(R,S,T,NIä²Ý™E¯ãN C2 # 5C1 # 2! # 2! = 450
;å²;ZKIT…JTG28µÚ«
YET¤Ü‚‡±Û«)

;ZKIT…JTG28µÚ«>[NY>TÙC
;±YET¤Ü® (PP,II,OO),
5 3
C1 # 6C3 3 5!
3YPáZPLTG[P(R,S,T,NIä²Ý™E¯ãN C1 # 6C3 # 2! = 3600
4KÙ©;ZKIT…JTG28µÚ«
YET¤Ü‚‡±Û«)

3>ZPYITÚE8µÚ«Ö@KÕ>ˆå8Ù~Ô[>

2520 + 20 + 300 + 450 + 3600 = 6890.

8©Ú«Ô>TØ© m 4[DJTG Z>T©>ˆå ;± YET¤Ü® IäYLT± n 4[DJTG

Z>T©>ˆå ;± YET¤Ü[H ¯Eà YET¤Ü‚à 6ãN Z>T©>´Ô¤ 4[D„àMTE YPØ©Ý
ZHT« 6±PT¤Ý ‚åGà 2[I܂à (lattice structure) 6ãN 4[D>KÕ>ˆå
8Ù~Ô[>[JÔ>TÙ>

•ß¶

m 8Ù~Ô[>°ãN ¯Eà YET¤Ü‚‡±Û« 2 Z>T©>[N°Ý n 8Ù~Ô[>°ãN

4KÙCTÝYET¤Ü‚‡±Û«2Z>T©>[N°ÝZE߶Y@Þ«<ß4[D>KÚ[E6±PTÔ>MTÝ
8GZPYITÚE4[D>KÕ>ˆå8Ù~Ô[> mC2 # nC2 

8©Ú«Ô>TØ©  n HÔ>Õ>ã 6ãN ;± HMZ>TDÚä¤ 8ÚE[G Â[MŠØCÕ>ã

4±Ô¤Ý"

•ß¶

nHÔ>Õ>ãY>TÙC;±HMZ>TDÚàn¯[GÜ®ãˆ>ã4±Ô¤ÝHMZ>TDÚå
4KÙ©¯[GÜ®ãˆ>[N4[DÔ¤ÝZHT«;±HÔ>Ý2àM«;±Â[MŠØCÝx[CÔ¤Ý
n ]n - 1g
4KÙ©¯[GÜ®ãˆ>ãP‰ZJY@à³ÝZ>TØ©Ú«Ù©>ˆå8Ù~Ô[>n C2 = 2 .
4ÛE Z>T©>ˆà HM Z>TDÚå n HÔ>Õ>´Ý 6ãN« 8GZP HMZ>TDÚå
n ]n - 1g n ]n - 3g
Â[MŠØCÕ>ˆå8Ù~Ô[> 2 - n = 2 

¤†ÜHT> ;± :ÕZ>TDÝ Iä²Ý 8µZ>TDÝ 3xJPä†å Â[MŠØCÕ>ˆå

5 ]5 - 3g 7 ]7 - 3g
8Ù~Ô[>>ã¯[LZJ 2 = 5 Iä²Ý 2 = 14 

229 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 H„äz

1. n
C12 = n C9 8à 21 C n :Ô>TÙ>"

2. 15
C2r - 1 = 15 C2r + 4 8àr:Ô>TÙ>"

3. n
Pr = 720 Iä²Ý n C r = 120 8ànr:Ô>TÙ>"

4. €²¶> 15 C 3 + 2 # 15 C 4 + 15 C5 = 17 C5 
4
5. €²¶> 35 C5 + / ]39 - rgC4 = 40 C5 
r=0
]n + 1g ]n - 3g
6. C8 : P4 = 57 : 16 8àn:Ô>TÙ>"
2 n # 1 # 3 # ... # ]2n - 1g
7. €²¶> 2n C n = n! 

8. 1 # r # n 8à n # ]n - 1gC r - 1 = ]n - r + 1g # n C r - 1 8G€²¶>

9. (i) ;± >H} H„äzJTN…CÝ 14 Š[NJTØ©  Kß>ã Š[NJTC EJTß €[M„à
6ãNGß7Š[NJTØ© Kß>[NÔY>TÙC8ÚE[GYPáZPLTG¤µÔ>[N
2Pß2[IÔ>MTÝ?
(ii) ;±Š±Ûà 15FHß>ã6ãNGß8ÛE4±FHß>´ÝEÕ>´Ô¤ã[>¤³ÔxÔ
Y>TãxLTß>ã8GÔY>TÙCTà2ÛEŠ±Ûà8ÚE[G[>¤³Ô>à€>µÝ"
(iii) ;±PØCÚ噫ãN20®ãˆ>ãP‰ZJ8ÚE[GFTÙ>[NP[KJ¯}°Ý"
(iv) ;±PÙ}€²Ú«Ý4CÚà;±P±CH[OJIxµÛ«>ã100 €²ÚEÜHØ©ãNG
2ÛEIxµÛ«>ˆåIT¦>Ø©ÜHTØ©Ô>±Š>ã8áPT²Y@JàH©xåLG8åH[E
Z@TE[GY@ÞJ9ZE­Ý:Û«IxµÛ«>[NÚZEßÛYE©Ô>ZPÙ©Ý8ÚE[G
ŠEIT>4ÛE:Û«IxµÛ«>[NZEßÛYE©Ô>MTÝ"
(v) 33Ù>ã2YHÙ>ãIä²Ý1±FÕ[>3xZJTß>[N53Ù>ã2YHÙ>ã
Iä²Ý2±FÕ[>>ˆà4±Û«8ÚE[GP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ"
10. ŽâÔ>TªÝ 6²Ü®>ˆå 8Ù~Ô[> 6ãN >DÕ>ˆå 6Ø>DÕ>ˆå
8Ù~Ô[>[J>TÙ>

$Š[C¤†Ü® n C 0 + n C1 + n C2 + ... + n C n = 2 n &

(i)46²Ü®>ã (ii)56²Ü®>ã (iii)n6²Ü®>ã

11. <ß2LÔ>ØC[N„à256²Ü‚Gß>ã6ãNGß

(i) 4Pß>ˆà32>T…>[N8ÚE[GP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ"

(ii) ;± E[MPß ;± 6H E[MPß Iä²Ý ;± Y@JM[K 8ÚE[G P‰>ˆà
ZEßÛYE©Ô>MTÝ"

12. ;±¤µŠà6ãN10FHß>ˆà;±E[MPßIä²Ý;±Y@JMß6ãNCÔx6FHß>[N
8ÚE[GP‰>ˆàZE߶Y@ÞJMTÝ"

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 230
13. 12 YPáZPLTG ®ÚE>Õ>ˆà 5 ®ÚE>Õ>[N ŽâÔ>TªÝ €HÛE[G>´Ô¤ 6ØHØ©
8ÚE[GP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ"

(i) 4KÙ©¤†Ü‚ØC®ÚE>Õ>[N8ÜYHTµ«ZIZEßÛYE©Ô>ZPÙ©Ý

(ii) 4KÙ©¤†Ü‚ØC®ÚE>Õ>[N8ÜYHTµ«ZIZEßÛYE©Ô>Ô·CT«

14. 53z…Jß>ãIä²Ý 20ITDPß>ˆà4±Û« 23z…Jß>ãIä²Ý 3ITDPß>[NÔ

Y>TÙ©;±¤µ2[IÔ>ÜH©xåL«8ÚE[GP‰>ˆà4E[GÖY@ÞJMTÝ"ZI³Ý
4Pä†àŽâÔ>TªÝ€HÛE[GÔ¤6ØHØ©8ÚE[G¤µÔ>[NÔ>TDMTÝ"

(i) 2Ô¤µŠà;±¤†Ü‚ØC3z…Jß6ãNPT²

(ii) 2Ô¤µŠà¤†Ü‚ØCITDPßPKTEPT²

15. ;± ITDPß ;± ZEߊà 9 ŠGTÔ>ˆà 2 ŠGTÔ>´Ô¤ >Ù}ÜHT> Š[CJˆÔ>

ZPÙ©Ý 8åL €HÛE[G°Cå 5 ŠGTÔ>´Ô¤ Š[CJˆÔ> ZPÙ©Ý 8ÚE[G
P‰>ˆà2ÛEŠGTÔ>´Ô¤;±ITDPߊ[CJˆÔ>MTÝ"

16. 52 Ø©>ã Y>TÙC ;± Ø©Ô >Ø}‡±Û« 5 Ø©>[NÚ ZE߶ Y@Þ°Ý ;áYPT±
Z@ߊ³Ý 8ÜYHTµ«Ý Âå² 9æ>ã (aces) 6ãNPT² 8ÚE[G Z@߶>ã 4±Ô¤Ý
8GÔ>TÙ>

17. 74ÛJß>ãIä²Ý52YI…Ô>ß>ˆà4±Û«4ÛJß>ã2>2NŠà4±Ô¤ÝH}JTG
5FHß>[NÔY>TÙC8ÚE[GŠEITG¤µÔ>[N2[IÔ>MTÝ"

18. 8 3Ù>ã Iä²Ý 4 YHÙ>ˆà 4±Û« 7 ZHß Y>TÙC ¤µ 2[IÔ>ÜH©xåL«
ŽâÔ>TªÝ€HÛE[G[JÁßÚY@Þ°ÝP[>„à8ÚE[G¤µÔ>[N2[IÔ>MTÝ

(i) @…JT>3YHÙ>ã4±Ô¤IT²

(ii) ¤[LÛEHØ@Ý3YHÙ>ã4±Ô¤IT²

(iii) 2>HØ@Ý3YHÙ>ã4±Ô¤IT²

19. ;± 3ªÔ¤ 4 YHÙ>ã Iä²Ý 3 3Ù>ã 8G 7 6LŠGß>ã 6ãNGß 2PK«
I[GŠÔ¤ 3 YHÙ>ã Iä²Ý 4 3Ù>ã 8G 7 6LŠGß>ã 6ãNGß ;± 4K¶
Š±Ûä¤ 3YHÙ>ãIä²Ý 33Ù>ã2[OÔ>ÜH©ÝZHT«3~å6LŠGß>ã 3
ZHßIä²Ý2PK«I[GŠ„å6LŠGß>ã3ZHß8åLPT²Š±Ûà>MÛ«Y>TãN
8ÚE[GP‰>ˆà2[OÔ>MTÝ"

20. ;±YHØ}„à4KÙ©YPã[NÜHÛ«>ãÂå²>±Ü®ÜHÛ«>ãIä²ÝFTå¤zPÜ®Ü
HÛ«>ã6ãNGYHØ}„à4±Û«Âå²HÛ«>[NÚZEßÛYE©Ô¤ÝZHT«2Pä†à
¤[LÛEHØ@Ý;±>±Ü®HÛ«4±Ô¤IT²8ÚE[GP‰>ˆàZEßÛYE©Ô>MTÝ"

21. EXAMINATION8åLPTßÚ[E„à6ãN8µÚ«>[NÔY>TÙ©8ÚE[G48µÚ«Ö
@KÕ>[N6±PTÔ>MTÝ"

22. 8ÛEÂå²®ãˆ>´Ý;ZKZ>TØ}à2[IJTEPT²15®ãˆ>[NÔY>TÙ©8ÚE[G
¯ÔZ>TDÕ>[N2[IÔ>MTÝ"

231 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
23. 15 ®ãˆ>ˆà 7 ®ãˆ>ã ;± Z>TØ}³Ý Iä²Ý ™E¯ãN 8 ®ãˆ>ã IäYLT±
4[DÔZ>TØ}³Ý 2[IÛ«ãN« 8à 4ÛE 15 ®ãˆ>[NÔ Y>TÙ© 8ÚE[G
¯ÔZ>TDÕ>[N2[IÔ>MTÝ"

24. ;±ENÚà11®ãˆ>ã6ãNG4Pä†à4®ãˆ>[NÚEŠKIäL8ÛE3®ãˆ>´Ý
;ZKZ>TØ}à2[IJŠà[M8àŽâÔ>ÙCPä[LÔ>TÙ>

(i) 4Ü®ãˆ>ˆà;±Z@T}®ãˆ>ˆGTà2[I°ÝZ>T©>ã8ÚE[G"

(ii) 4ÛE ®ãˆ>[N ¯[GÜ ®ãˆ>NT>Ô Y>TÙ© 8ÚE[G ¯ÔZ>TDÕ>[N

2[IÔ>MTÝ"

25. 90Â[MŠØCÕ>ãY>TÙCHMZ>TDÚà8ÚE[GHÔ>Õ>ã6ãNG"

 >~EÚYET¤ÚE†Eà(Mathematical Induction)

¯Eà n;ä[Lƒ[>¯µ8Ù>ˆå·©E[M>±«ZPTÝ4[P 1 3 5 7 2n - 1
3¤Ý¯Eà;ä[L8Ù 14Eå·©Eà 1¯Eà4KÙ©;ä[L8Ù>ã 1Iä²Ý 3.ZI³Ý
4Pä†å·©Eà44‡±Û«‚åP±IT²;±P}PÝ2[IP[EÔ>TDMTÝ

1= 1

1+ 3= 4

1+ 3+ 5= 9

1+ 3+ 5+ 7= 16

1+ 3+ 5+ 7+ 9= 25ZI³Ý4áPT²YETCKMTÝ

PM«®LÚà6ãN8Ù>ã1, 4, 9, 16, 25,...2[GګݯµPßÔ>8Ù>NT¤Ý4ÛE

P}PÚ‡±Û«  ¯Eà n  ;ä[L ƒ[> ¯µ 8Ù>ˆå ·©Eà  nå PßÔ>ITG n2  Ô¤Ö
@IIT¤Ý 8åH[E 7xÔ>MTÝ  4E[G  1 + 3 + 5 + ... + ]2n - 1g = n2    8G ¤†Ô>MTÝ
4±Ü‚­Ý 4« ;± 7>Ô·ä² 3¤Ý  4E[G €²P FTÝ >~EÚ YET¤ÚE†Eà
Y>Tã[>„[GÜ HJåH©Ú«xåZLTÝ  4áPTLTG 7>Ô·ä[L €²¶Ý ¯[L >~EÚ
YET¤ÚE†Eà ¯[L 3¤Ý  ;± ¤†Ü‚ØC ¯}Šå  8àMT @TÚJITG €[M>[N°Ý
6ä²ZFTÔx6±PTÔ>ÜH©Ý7>Ô·ä[LÜYHT±Ú«ETå4ÛEYET¤ÚE†Eà¯[L6ãN«
4« ¯ÔxJIT> 4Jä>~EÝ Iä²Ý >~EÚå IäL ‚…¶>ˆà ƒ[> ¯µ 8Ù n 4à
2[IÛE¯}¶>ã2àM«ZEäLÕ>[N€²PHJåH©xåL«

4ÛE >~EÚ YET¤ÚE†Eà ¯[L„[G 8ÙDäL IT}ÜH}>[N 9²P«Cå

YETCß®H©ÚÜHTßÔ>MTÝ

FTÝIT}ÜH}>ˆå™«9²P[E6²Y@ÞJŽâÔ>ÙCPä[L6²Y@ÞJZPÙ©Ý
(2)FTݯEàH}[J9LZPÙ©Ý
(3);±¤†Ü‚ØCH}[J2[CÛE‚L¤FTÝ2Eä¤2©ÚEH}„à9LZPÙ©Ý

H}€[M>ã (2) Iä²Ý (3) 3xJPä[L 6² Y@ÞETà FTÝ 8àMT H}>[N°Ý
9²P[E 6²Y@ÞJMTÝ  4«ZHTMZP 4ÛE ¯[L[JÔ >~E ·ä²  P ]ng : €²P
HJåH©Ú«ÝZHT«YET¤ÚE†Eà¯[L„àŽâÔ>ÙCH}€[M>ã6ãNG

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 232
 HCÝ

H} n= 1Ô¤·ä²6Ù[I8G€²¶>2ETP« P(1)6Ù[I8G@…HTßÔ>

H}Ô>Ø}å ¯EàH} 9²PET> ;܂ة 4E[G 3KÝH€[M (Initial step)
8åxZLTÝ

H} n = kÔ¤ 6Ù[IJT> 4±Ô¤ÝZHT« n = k + 1Ô¤ 4ÛE ·ä[L @…HTßÔ>

4Õ¤ k ;± ƒ[> ¯µ 8Ù 3¤Ý 2ETP« P(k) 6Ù[I 8GÔY>TÙ©
P(k + 1) 6Ù[I8G€²PZPÙ©Ý4E[GYET¤Ô¤Ý€[M(Inductive step)
8åxZLTÝ

H} H} 1 Iä²Ý 2 3xJ[P €²PÜHØCTà P(n) 3G« 8àMT ƒ[> ¯µ 8Ù>ã
n-Ô¤Ý6Ù[I8GMTÝ

>~EÚà YET¤ÚE†Eà 8åH« >~EÚà €Ä‚Ô¤Ý ¯[L>ˆà ƒ>¶Ý

¦PTKæJITG ;å² 4ÛE ¯[L[J 8©Ú«Ô>TØ}å ÂMÝ ŠNÔ>MTÝ ŽâÔ>ÙC
8©Ú«Ô>TØ}àFIÔ¤FåLT>YE…ÛE¯}Š[G>~EYET¤ÚE†EàÂMÝ€²PMTÝ

8©Ú«Ô>TØ© >~EÚ YET¤ÚE†Eà Y>Tã[>[J HJåH©Ú 8àMT ¯µ 8Ù>ã

n ]n + 1g
n $ 1 Ô¤8G 1 + 2 + 3 + ... + n = 2 €²¶>

•ß¶
n ]n + 1g
P ]ng |= 1 + 2 + 3 + ... + n = 2 8å>

 n
 =1 8G‚K„C
1 ]1 + 1g
  P ]1 g = 2 =1

8GZPn= 1Ô¤4«6Ù[I2ETP« P ]1 g 8åH«6Ù[I

n= kÔ¤4ÛE·ä[L6Ù[I8GÔY>TãZPTÝ

8GZP
k ]k + 1g
 P ] k g = 1 + 2 + 3 + ... + k = 2
4ÜYHTµ« P ]k + 1g 8åH«6Ù[IYJG€²PZPÙ©Ý

233 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 k ]k + 1g ] + g
 P ]k + 1g = 1 + 2 + 3 + ... + k + ]k + 1g = + k 1
144444444424444444443 2
k ]k + 1g + 2 ]k + 1g ]k + 1g]k + 2g
P ]k + 1g = 2 = 2

8GZP P(k + 1)8åH«6Ù[I

P(k)6Ù[I8GÔY>TÙ© P(k + 1)6Ù[I8G€²Š°ãZNTÝ

8GZP >~EÚ YET¤ÚE†Eà Y>Tã[>„å H} 8àMT ¯µ 8Ù>ã n $ 1 Ô¤Ý

n ]n + 1g
1 + 2 + 3 + ... + n = 2 

8©Ú«Ô>TØ© ¯Eàn;ä[Lƒ[>8Ù>ˆå·©Eà n2 8GYET¤ÚE†Eà¯[L„à

€²¶>

•ß¶

P ]ng |= 1 + 3 + 5 + ... + ]2n - 1g 8å>

8GZP P ]1 g = 1 = 12 8åH«6Ù[I

n= kÔ¤4ÛE·ä[L6Ù[I8GÔY>TãZPTÝ

8GZP

 P ] k g = 1 + 3 + 5 + ... + ]2k - 1g

2ETP« P ] k g = k2

4ÜYHTµ« P ]k + 1g = ]k + 1g2 8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g = 1 + 3 + 5 + ... + ^2 ]k + 1g - 1h

= 1 + 3 + 5 + 7 + ... + ]2k - 1g + 2k + 1
144444444444444424444444444444443
= P ] k g + 2k + 1

= k 2 + 2k + 1 = ]k + 1g2

8GZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I

P ] k g 6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I8G€²Š°ãZNTÝ

8GZP>~EÚYET¤ÚE†EàÂMÝ8àMT¯µ8Ù>ã n $ 1 Ô¤Ý

¯Eàn;ä[Lƒ[>8Ù>ˆå·©Eà n2 8G€²PÜHØC«

8©Ú«Ô>TØ© >~EÚYET¤ÚE†EàÂMÝ8àMT¯µ8Ù>ã n $ 1 Ô¤

n ]n + 1g]2n + 1g
1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2 = 6 8G€²¶>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 234
•ß¶
n ]n + 1g]2n + 1g
P ]ng |= 1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2 = 6 8å>

n= 18G‚K„C
1 ]1 + 1g^2 ]1 g + 1h
P ]1 g = 6 = 1

8GZPn= 1Ô¤4«6Ù[I2ETP« P ]1 g 8åH«6Ù[I

n= kÔ¤4ÛE·ä[L6Ù[I8GÔY>TãZPTÝ

8GZP
k ]k + 1g]2k + 1g
 P ] k g = 1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + k 2 = 6
4ÜYHTµ« P ]k + 1g 6Ù[I8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g = 1144444444444
2
+ ... + k 23 + ]k + 1g2
+ 2 2 + 3244444444444
2

= P ] k g + ]k + 1g2

k ]k + 1g]2k + 1g ]
= 6 + k + 1g2

k ]k + 1g]2k + 1g + 6 ]k + 1g2
= 6
]k + 1g^ k ]2k + 1g + 6 ]k + 1gh
= 6
]k + 1g^2k + 7k + 6h
2
= 6
]k + 1g6]k + 2g]2k + 3g@
= 6
]k + 1g6^]k + 1g + 1h^2 ]k + 1g + 1h@
= 6
8GZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I

P ] k g 6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I8G€²Š°ãZNTÝ

8GZP>~EÚYET¤ÚE†EàÂMÝ8àMT¯µ8Ù>ã n $ 1 Ô¤
n ]n + 1g]2n + 1g
1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2 = 6 

8©Ú«Ô>TØ© >~EÚYET¤ÚE†EàÂMÝ8àMT4Jà8Ù>ãnÔ¤Ý
1 1 1 1 n
1.2 + 2.3 + 3.4 + ... + n ]n + 1g = n + 1 8G€²¶>
•ß¶

 P ]ng |= 1.2 + 2.3 + 3.4 + ... +

1 1 1 1 n
n ]n + 1g n + 1
= 8å>

n= 18G‚K„C

235 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 P ]1 g = 1.2 = 2
1 1

8GZP P ]1 g 6Ù[I

n= kÔ¤4ÛE·ä[L6Ù[I8GÔY>TãZPTÝ

8GZP P ] k g = 1.2 + 2.3 + 3.4 + ... +

1 1 1 1 k
k ]k + 1g k + 1
=

4ÜYHTµ« P ]k + 1g 8åH«6Ù[I8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g =
1 1 1 1 1
1.2 + 2.3 + 3.4 + ... + k ]k + 1g + ]k + 1g]k + 2g
1444444444444444442444444444444444443
P]kg + ]
1
k + 1g]k + 2g
=

k 1
= ]k + 1g + ]k + 1g]k + 2g
1 bk + 1 l
= ]k + 1g 1 k + 2
1 c k 2 + 2k + 1 m
]k + 1g
=
k+2
1 c ]k + 1g2 m ]k + 1g
= ]
k + 1g k + 2
=]
k + 2g
8GZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I

P ] k g 6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I8G€²Š°ãZNTÝ

8GZP>~EÚYET¤ÚE†EàH}8àMT4Jà8Ù>ãnÔ¤Ý
1 1 1 1 n
n ]n + 1g n + 1
 1.2 + 2.3 + 3.4 + ... + = 

8©Ú«Ô>TØ© 8ÛE ;± 4Jà 8Ù nÔ¤Ý a 2 b  8à a n - b n  3G« a - b 3à

P¤H©Ý8G€Ä‚Ô>

•ß¶

 P ]ng |= a n - b n 3G«a - b3àP¤H©Ý8å>

 n = 18G‚K„C

 P ]1 g = a - b 4«a - b3àP¤H©Ý

8GZP P ]1 g  6Ù[I 4ÛE ·ä² n = kÔ¤ 6Ù[I 8GÔ Y>Tã> 8GZP

P ] k g = a k - b k 3G«a-b3àP¤H©Ý

P ] k g = a k - b k, m ]a - bg, m ! N

€²PZPÙ}J« P ]k + 1g = a k + 1 - b k + 1 3G«a-b3àP¤H©Ý

P ]k + 1g = a k+1 - b k+1

= a k + 1 - ab k + ab k - b k + 1

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 236
 = a ^a k - b kh + b k ]a - bg

= a ^m ]a - bgh + b k ]a - bg

= ]a - bg^am + b kh

= ]a - bg m1, m1 = am + b k, m1 ! N

8GZP4« a - b3àP¤H©Ý3>ZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I P ] k g 6Ù[I

8GÔ Y>TÙ© P ]k + 1g  6Ù[I 8G €²Š°ãZNTÝ 8GZP >~EÚ YET¤ÚE†Eà
Y>Tã[>„åH}8ÛE;±4Jà8ÙnÔ¤Ý a > b 8à a n - b n 3G«a-b3àP¤H©Ý

8©Ú«Ô>TØ© n $ 1 Ô¤ 3 2n + 2 - 8n - 9 3G«8 3àP¤H©Ý8åH[E€²¶>

•ß¶

P ]ng |= 3 2n + 2 - 8n - 9, 3G«83àP¤H©Ý8å>

n= 18G‚K„C P ]1 g = 3 2 + 2 - 8 ]1 g - 9 = 64 4«83àP¤H©Ý

8GZP P ]1 g 6Ù[I

n= kÔ¤4ÛE·ä²6Ù[I8GÔY>Tã>

8GZP P ] k g = 3 2k + 2 - 8k - 9 3G«83àP¤H©Ý

3>ZP P ] k g = 3 2k + 2 - 8k - 9 = 8k1, k1 ! N

3>ZP 3 2k + 2 = 8k1 + 8k + 9 8G8µEMTÝ

P ]k + 1g = 3 2]k + 1g + 2 - 8 ]k + 1g - 9 3G«83àP¤H©Ý8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g = 3 2 ]k + 1 g + 2 - 8 ] k + 1 g - 9

= 3 2 3 2k + 2 - 8k - 8 - 9

= 3 2 ^8k1 + 8k + 9h - 8k - 17

= 72k1 + 72k + 81 - 8k - 17 = 72k1 + 64k + 64

= 8 ^9k1 + 8k + 1h

= 8k2, k2 = 9k1 + 8k + 1 ! N

P ]k + 1g  8åH« 83à P¤H©Ý 8GZP P ]k + 1g 8åH« 6Ù[I P ] k g  6Ù[I

8GÔ Y>TÙ© P ]k + 1g  6Ù[I 8G €²Š°ãZNTÝ 8GZP >~EÚ YET¤ÚE†EàH}
n $ 1 Ô¤ 3 2n + 2 - 8n - 9 3G«83àP¤H©Ý

8©Ú«Ô>TØ© >~EÚ YET¤ÚE†Eà ¯[L„à n $ 2  8G 6ãN 8ÛE ;± ¯µ

8ÙªÔ¤Ý 3n 2 > ]n + 1g2 8G€²¶>

237 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
•ß¶

n $ 2 8G4±Ô¤ÝZHT« 3n 2 > ]n + 1g2 8åL·ä[L P ]ng 8GY>Tã>

8GZP¯EàH}n= 23¤Ý

P ]2 g = 3 # 2 2 = 12 ZI³Ý 3 2 = 9, 12 > 9 3EMTà P ]2 g 8åH«6Ù[I

n= kÔ¤ P ]ng 6Ù[I8GÔY>Tã>

P ]k + 1g = 3 ]k + 1g2 = 3k 2 + 6k + 3
= P ] k g + 6k + 3
> ]k + 1g2 + 6k + 3
= k 2 + 2k + 1 + 6k + 3
= k 2 + 8k + 4
= k 2 + 4k + 4 + 4k
= ]k + 2g2 + 4k
> ]k + 2g2 , k > 0 3EMTà

8GZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I
P ] k g 8åH«6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I8G€²Š°ãZNTÝ

8GZP >~EÚ YET¤ÚE†Eà Y>Tã[>„åH} 8àMT n $ 2 Ô¤Ý 3n 2 > ]n + 1g2 

3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© >~EÚ YET¤ÚE†Eà ÂMÝ 8G 6ãN 8ÛE ;± ¯µ 8ÙªÔ¤Ý
n $ 2  3 n > n 2 8G€Ä‚

•ß¶

n $ 2 Ô¤ 3 n > n 2 8åH[E P ]ng 8åL·ä²8å>¯EàH}n= 23¤Ý

P ]2 g = 3 2 = 9 ZI³Ý 2 2 = 4 

9>43EMTà P ]2 g 6Ù[I

n= kÔ¤ P ]ng 6Ù[I8GÔY>Tã>

8GZP P ] k g > k 2 

 P ]k + 1g =  3 k + 1 = 3 # 3 k = 3 # P ] k g

  > 3k 2

  2 ]k + 1g2 (8©Ú«Ô>TØ©467‡±Û«)

8GZP n $ 2 8G6ãN2[GÚ«¯µ8Ù>´Ô¤Ý 3 n > n 2 

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 238
8©Ú«Ô>TØ© 8ÛE ;± 4Jà 8Ù n ! N Ô¤Ý >~EÚ YET¤ÚE†E‡åH}

sin b l
nb
]n - 1g b
cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]n - 1g bh = cos c a + m#
2

sin b 2 l
2 b
8GÔ>TØ©

•ß¶

P ]ng | = cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]n - 1g bh

sin b l
nb
]n - 1g b
= cos c a + m#
2
8å>
sin b 2 l
2 b

n= 18G‚K„C
cos ]ag . sin b l
b
P ]1 g = cos ]ag =
2
sin b 2 l
b

8GZP P ]1 g 8åH«6Ù[I4ÛE·ä²n= kÔ¤ P ] k g 6Ù[I8GÔY>Tã>

8GZP
l
sin b
kb
]k - 1g b
cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]k - 1g bh = cos c a + m#
2
sin b 2 l
2 b
4ÜYHTµ« P ]k + 1g 8åH«6Ù[I8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g = cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]k - 1g bh + cos ^a + kbh

1444444444444444444444444444444442444444444444444444444444444444443
P ]k + 1g = P ] k g + cos ^a + kbh
]k - 1g b
m sin b l
kb
cos c a +
+ cos ^a + kbh 
2 2
= 
sin b 2 l
b

]k - 1g b
m sin b l + cos ^a + kbh sin b lE 
1 ; c kb b
=  cos a +
sin b 2 l
b 2 2 2

b
l - 2 m sin b l + cos ^a + kbh sin b lF
1 < cb kb kb b
= cos a +
sin b 2 l
b 2 2 2

1 <c b
cos a + 2 l cos b 2 l + sin ba + 2 l sin b 2 lm sin b 2 l + cos ^a + kbh sin b 2 lF
kb b kb b kb b
= 
sin b 2 l
b

<cos b a + l cos b l sin b l + sin b lc sin ba + l sin b l + cos ^a + kbhmF

1 kb b kb b kb kb
=
sin b 2 l
b 2 2 2 2 2 2

sin b l
b
1
=  >
b cos b a + 2 l cos b 2 l sin b 2 l +
kb b kb 2
c 2 sin ba +
kb
l sin b l + 2 c os ^a + kbhmH
kb
sin b 2 l 2 2 2

239 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 sin b l
b
1
=  >
b cos b a + 2 l cos b 2 l sin b 2 l +
kb b kb 2
^cos a - cos ^a + kbh + 2cos ^a + kbhhH
sin b 2 l 2

sin b l
b
1
= >
b cos b a + 2 l cos b 2 l sin b 2 l +
kb b kb 2
^cosa + cos ^a + kbhhH
sin b 2 l 2

sin b l
b
1
=  > b
kb
l b
b
l b
kb
l
2
c 2 cos ba +
kb
l cos b
- kb H
lm
sin b 2 l
b cos a + 2 cos 2 sin 2 + 2 2 2

cos b a + l
kb
b
;sin b kb l cos b b l + sin cos b kb lE
2
=
sin b 2 l
b 2 2 2 2

]k + 1g b
cos b a + 2 l sin c
kb
m
2
=
sin b 2 l
b
2ETP«

cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]k - 1g bh + cos ^a + kbh

]k + 1g b
sin c m
= cos b a + l#
kb 2
sin b 2 l
2 b

3>ZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I P ] k g 6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I

8G €²Š°ãZNTÝ 8GZP >~EÚ YET¤ÚE†Eà Y>Tã[>„åH} 8ÛE ;± 4Jà 8Ù
n ! N Ô¤Ý

sin b l
nb
]n - 1g b

cos a + cos ^a + bh + cos ^a + 2bh + ... + cos ^a + ]n - 1g bh = cos c a + m#
2
sin b 2 l
2 b


8©Ú«Ô>TØ© >~EÚYET¤ÚE†E‡åH} i 2 =- 1 8GÔY>TÙ©8ÛE;±4Jà8Ù
nÔ¤Ý ^ r ]cosi + isinighn = r n ]cosni + isinnig 8GÔ>TØ©>

•ß¶

P ]ng | = ^ r ]cosi + isinighn = r n ]cosni + isinnig 8å>

n= 18GÜ‚K„C

 P ]1 g = ^ r ]cosi + isinigh = r ]cosi + isinig

1

8GZP P ]1 g  8åH« 6Ù[I 4ÛE ·ä² n = kÔ¤ P ] k g  8åH« 6Ù[I 8GÔ

Y>Tã>8GZP

 ^ r ]cosi + isinigh = r k ]coski + isinkig

k

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 240
 4ÜYHTµ« P ]k + 1g 8åH«6Ù[I8G€²PZPÙ©Ý

P ]k + 1g = ^ r ]cosi + isinighk + 1

= ^ r ]cosi + isinighk # r ]cosi + isinig

= r k ]coski + isinkig # r ]cosi + isinig

= r k + 1 # ^^coskicosi + i 2 sinkisinih + i ]sinkicosi + coskisinigh

= r k + 1 # ^]coskicosi - sinkisinig + i ]sinkicosi + coskisinigh

= r k + 1 # ^cos ]k + 1g i + isin ]k + 1g ih

3>ZP P ]k + 1g 8åH«6Ù[I P ] k g 6Ù[I8GÔY>TÙ© P ]k + 1g 6Ù[I

8G €²Š°ãZNTÝ 8GZP >~EÚ YET¤ÚE†Eà Y>Tã[>„åH} 8ÛE ;± 4Jà 8Ù
nÔ¤Ý

 ^ r ]cosi + isinigh = r n ]cosni + isinnig 

n

¤†Ü® 8©Ú«Ô>TØ©4.70 4àFT݀ĂÚE«4Jà8Ù>´Ô>TG“ITފJ…åZEäLÝ

(Demoivre's Theorem) 3¤Ý4[EÜHä†ZIà€[M4KÙCTÝ3Ù}àŠ…PT>Ü
H}Ô>MTÝ

H„äz
1. >~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L„à n $ 1 Ô¤
n ]n + 1g l2
    1 3 + 2 3 + 3 3 + ... + n 3 = b 2 8G€Ä‚Ô>

2. >~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L„à n $ 1 Ô¤
n ]2n - 1g]2n + 1g
   1 2 + 3 2 + 5 2 + ... + ]2n - 1g2 =
3 8G€Ä‚Ô>
3. Áé{JIäL¯Eàn4KØ[C8Ù>ˆå·©Eà n 2 + n 8G€Ä‚Ô>

4. >~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L„à n $ 1 Ô¤
n ]n + 1g]n + 2g
  1.2 + 2.3 + 3.4 + ... + n. ]n + 1g =
3 8G€Ä‚Ô>
5. >~EÚYET¤ÚE†E[MÜHJåH©Ú n $ 2 8GÔY>TÙC8ÛE;±4Jà8ÙªÔ¤Ý

 c1 - 2 mc1 - 2 mc1 - 2 m ... c1 - 2 m = 2n 8G€Ä‚Ô>

1 1 1 1 n+1

2 3 4 n
6. >~EÚYET¤ÚE†E[MÜHJåH©Ú n $ 2 8GÔY>TÙC8ÛE;±4Jà8ÙªÔ¤Ý
1 1 1 1 n-1
  1 + 2 + 1 + 2 + 3 + 1 + 2 + 3 + 4 + ... + 1 + 2 + 3 + ... + n = n + 1 8G€Ä‚Ô>
7. >~EÚYET¤ÚE†E[MÜHJåH©Ú8ÛE;±4Jà8ÙnÔ¤Ý
1 1 1 1 n ]n + 3g
 1.2.3 + 2.3.4 + 3.4.5 + ... + n. ]n + 1g . ]n + 2g = 4 ]n + 1g]n + 2g 8G€Ä‚Ô>


8. >~EÚYET¤ÚE†E[MÜHJåH©Ú8ÛE;±4Jà8ÙnÔ¤Ý
1 1 1 1 n
  2.5 + 5.8 + 8.11 + ... + ]3n - 1g]3n + 2g = 6n + 4 8G€Ä‚Ô>
241 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 9. >~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L„à€²¶>

  1! + ]2 # 2!g + ]3 # 3!g + ... + ]n # n!g = ]n + 1g ! - 1

10. >~EÚ YET¤ÚE†E[MÜ HJåH©Ú 8ÛE ;± 4Jà 8Ù n-Ô¤Ý x 2n - y 2n  3G«
x + y 3àP¤H©Ý8G€Ä‚Ô>

11. >~EÚYET¤ÚE†EàY>Tã[>„åH} n $ 1 Ô¤

n3
  1 2 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2 > 3 8G€Ä‚Ô>

12. YET¤ÚE†E[MÜ HJåH©Ú 8àMT 4Jà 8Ù>ã nÔ¤Ý n 3 - 7n + 3  3G« 33à

P¤H©Ý8G€Ä‚Ô>

13. YET¤ÚE†E[MÜ HJåH©Ú 8àMT 4Jà 8Ù>ã nÔ¤Ý 5 n + 1 + 4 # 6 n : 20 3à

P¤Ô>x[CԤݙ98G€Ä‚Ô>

14. YET¤ÚE†E[MÜ HJåH©Ú 8àMT 4Jà 8Ù>ã nÔ¤Ý 10 n + 3 # 4 n + 2 + 5  3G«

9 3àP¤H©Ý8G€Ä‚Ô>

15. >~EÚYET¤ÚE†E[MÜHJåH©ÚŽâÔ>ÙC·ä[L€²¶>

sin ]ag + sin b a + 6 l + sin b a + 6 l + ...

r 2r


   ]n - 1g r
sin b a + l # sin b n12
rl
]n - 1g r
+ sin ba + l=
12
  
r
sin b 12 l
6

H„äz

@…JTG2àM«ƒ>ÖzLÛEŠ[C[JÚZE߶Y@Þ

1. 2,4,5,7  3xJ 2[GÚ« 8Ù>[N°Ý HJåH©Ú 6±PTÔ>ÜH©Ý  FTå¤ 4MÔ>

8Ù>ˆà103P«4CÚ³ãN2[GÚ«8Ù>ˆå·©Eà
(1) 432 (2) 108 (3) 36 (4) 18
2. ;±ZEߊà5PTÞÜ®>[N°[CJÂå²HàPTÞÜ®ŠGTÔ>ã6ãNG;±ITDPå
8àMTŠGTÔ>´Ô¤Ý@…JT>Š[CJˆÔ>ÚEP†JP‰>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 125 (2) 124 (3) 64 (4) 63
3. 30 ITDPß>[NÔ Y>TÙC P¤Ü‚à >~EÚà ¯EMTP« Iä²Ý 4KÙCTP«
4Jä‚J‡à¯EMTP«Iä²Ý4KÙCTP«ZP„J‡à¯EMTP«Iä²Ý3ÕxMÚà
¯EMTP«8GH…¦>[NPOÕ¤ÝYITÚEP‰>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 30 4 # 29 2 (2) 30 3 # 29 3 (3) 30 2 # 29 4 (4) 30 # 29 5
4. 8àMTÝ;ä[L8Ù>NT>ÔY>TÙC54MÔ>8Ù>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 25 (2) 5 5 (3) 5 6 (4) 625

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 242
 5. 3ŠKà>ˆà4ZITKÕ>[N2~°ÝP‰>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 4 3 - 1 (2) 3 4 (3) 68 (4) 64
11 ]n - 1g l]n + 3g
6. ]n + 5g
P]n + 1g = b 2 Pn 8ànåIÜ®
(1)7Iä²Ý11 (2)6Iä²Ý7 (3)2Iä²Ý11 (4) 2Iä²Ý6
7. 2©ÚE©ÚErƒ[>¯µ8Ù>ˆåYH±>äHMå8EGTàP¤H©Ý
(1) r! (2) ]r - 1g ! (3) ]r + 1g ! (4) r r
8. ¤[LÛEHØ@Ý ;± 4MÔ>Ý ™Ù©Ý P±IT² 5 4MÔ> YET[MZHz 8Ù>ˆå
8Ù~Ô[>
(1) 90000 (2) 10000 (3) 30240 (4) 69760
2 2

9. a -a
C2 = a -a
C4 8àaåIÜ®
(1) 2 (2) 3 (3) 4 (4) 5
10. ;± ENÚà 10 ®ãˆ>ã 6ãNG 2Pä†à 4 ;ZK Z>TC[IPG 9ZE­Ý 4±
®ãˆ>[N4[DÚ«x[CÔ¤ÝZ>T©>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 45 (2) 40 (3) 39 (4) 38
11. ;±ŠOTŠä¤12FHß>ˆà8FHß>[N;±YHÙ2[OÔxLTß4à4±Pß;åLT>
ŠOTŠä¤PKITØCTß>ã8à2Pß>[N2[OÔ¤ÝP‰>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 2 # 11C7 + 10C8 (2) 11
C7 + 10C8 (3) 12
C8 - 10C6 (4) 10
C6 + 2!
12. FTå¤ 4[DJTG Z>T©>ˆå YET¤ÜHTG« Âå² 4[DJTG Z>T©>[NÔ
Y>TÙCIäYLT±YET¤Ü[HYPØ©ÝZHT«6±PT¤Ý4[D>KÕ>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 6 (2) 9 (3) 12 (4) 18
13. <ß2[L„à6ãN;áYPT±P±ÝIäLP±Cå[>Ô¤³Ô¤xLTß>ã66[>Ô¤³Ô>à
€>âxåL«8à2ÛE2[L„à6ãNFHß>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 11 (2) 12 (3) 10 (4) 6
14. 44Â[MŠØCÕ>ã6ãN;±HMZ>TDÚåHÔ>Õ>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 4 (2) 4! (3) 11 (4) 22
15. 8ÛE 4KÙ© Z>T©>´Ý 4[DJT> 4àMTI³Ý Iä²Ý 8ÛE Âå² Z>T©>´Ý ;±
®ãˆ„à YPØ}ÔY>TãNTI³Ý 4±Ô¤IT² ;± ENÚå ™« 10 ZFßÔZ>T©>ã
P[KJÜHØCTàZ>T©>ãYPØ}ÔY>Tã´Ý®ãˆ>ˆåYITÚE8Ù~Ô[>
(1) 45 (2) 40 (3) 10! (4) 2 10
16. ;±ENÚà6ãN10®ãˆ>ˆà4®ãˆ>ã;±Z>TC[IPG8à2Pä[LY>TÙ©
6±PTԤݯÔZ>TDÕ>ˆå8Ù~Ô[>
10
(1) 110 (2) C3 (3) 120 (4) 116

243 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
17. 2n
C3: nC3 = 11: 1 8ànåIÜ®
(1) 5 (2) 6 (3) 11 (4) 7
]n - 1g
18. Cr + ]n - 1gC]r - 1g 8åH«
]n + 1g ]n - 1g
(1) Cr (2) Cr (3) nCr (4 ) nCr - 1
19. 52 Ø©>ã 6ãN ;± Ø©Ô>Ø}‡±Û« ZEßÛYE©Ô>ÜH©Ý 5 Ø©>ˆà ¤[LÛEHØ@Ý
;±4KTATØ©4±Ô¤IT²6ãNP‰>ˆå8Ù~Ô[>
52 48 52
(1) C5 (2) C5 (3) C5 + 48C5 (4) 52
C5 - 48C5
20. ;±@«KÕ>2Ø[C„à6ãNY@áP>Õ>ˆå8Ù~Ô[>
(1) 81 (2) 9 9 (3) 1296 (4) 6561
21. 2 Iä²Ý 3 8åL 4MÔ>Õ>[N Y>TÙ© 6±PTÔ>ÜH©Ý 10 4MÔ> 8Ù>ˆå
8Ù~Ô[>
10
(1) C2 + 9C2 (2) 2 10 (3) 2 10 - 2 (4) 10!
22.  Pr 8åH« rPr :¤†ÚETà 1 + P1 + 2P2 + 3P3 + ... + nPn 8åLYETC…å·©Eà
]n + 1g
(1) Pn + 1 (2) Pn + 1 - 1 (3) Pn - 1 + 1 (4) P]n - 1g
23. ¯Eàn;ä[L4Jà8Ù>ˆåYH±Ô>‡åIÜ®
(2) b 2 l # 2nCn # nPn (3) b 4 l # 2nCn # 2nPn
1 n 1 n
(1) 2nCn # nPn (4) nCn # nPn
24. n
C4, nC5, nC6 3xJ[PAP„à·Ø©ÚYETC…à6ãNG8ànåIÜ®
(1) 14 (2) 11 (3) 9 (4) 5
25. 1 + 3 + 5 + 7 + ... + 17åIÜ®
(1) 101 (2) 81 (3) 71 (4) 61

HTCÚYET¤Ü®ĖIJĪĪĞįĶ
z n8åL8Ù~å>TK~JÜYH±Ô>Ý8åH«¯Eàn4Jà8Ù>ˆåYH±Ô>Ý3¤Ý
z 8ÛE;±¯µ8Ù n $ 1 Ô¤Ý n! = n ]n - 1g ! 3¤Ý
z nYPáZPLTGYHT±Ø>[N2©Ô¤Ý¯[L>ˆå8Ù~Ô[>n!3¤Ý

z nYPáZPLTGYHT±Ø>ˆà4±Û« rYHT±Ø>[NP…[@H©Ú«ÝP…[@ITäLÕ>ˆå
n! ]n - 1g]n - 2g ... ]n - r + 1g  3¤Ý
8Ù~Ô[> n Pr =
]n - rg ! = n
z nYHT±Ø>ˆà;ZKIT…JT>6ãNp1YHT±Ø>[N¯EàP[>JT>¶Ý;ZKIT…JT>
6ãN p2 YHT±Ø>[N 4KÙCTÝ P[>JT>¶Ýu ;ZK IT…JT> 6ãN pk YHT±Ø>[N
k3P«P[>JT>¶ÝIäL[PYPáZPLT>¶Ý6ãNYHT±Ø>ˆåP…[@ITäLÕ>ˆå
n!
8Ù~Ô[> p !p ! $$$ p ! 3¤Ý
1 2 k
z P…[@ITäLÚàP…[@¯ÔxJÝZ@ߊàP…[@¯ÔxJƒà[M
z nYHT±Ø>ˆà4±Û«rYHT±Ø>[NZEßÛYE©Ô¤ÝZ@߶>ˆå8Ù~Ô[> n Cr 3¤Ý
n! n ]n - 1g]n - 2g $$$]n - r + 1g
r! ]n - rg !
4E[G n Cr = = r! 8G¤†Ô>MTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 244
 4[DJÖY@JàHT©o2

H} 4[DJ 6MTŠ„à ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 6K‡[J EØCÖ¦ Y@ÞJ¶Ý 2àM«

Š[K¶Ô¤†šØ[CHJåH©Ú«>
H} sēĢįĪIJıĞıĦĬīİ Ğīġ ĆĬĪğĦīĞıĦĬīt 8åL ĊĢĬĤĢğįĞ H~Ü ®ÚE>Ý LÔ¤Ý 2à
6Õ>´Ô¤ÚZE[PJTGH„äz[JÚZE߶Y@Þ«HTßÔ>¶Ý8>TsĆĬĪğĦīĞıĦĬī
ĊĞĪĢt
H}o sČīİıįIJĠıĦĬītYHTÚET[G2µÚŠ[NJT©Ý¯[L[JYE…Û«ÔY>TÙ©sĖıĞįıt
YHTÚET[G2µÚÚYETCÕ>¶Ý
H}o Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 3[C P[>>ˆà YHÙªÔ¤ YHT±ÚEITG 3[C[JÚ
ZEßÛYE©Ú« ‚å Z>IKT[P 2µÚE¶Ý 2[GÚ[E°Ý ¯}ÚE ‚å sĆĥĢĠĨt
YHTÚET[G2µÚŠ[C[JÖ@…HTßÔ>¶Ý

H} H}

H} H}

  
IäL H„äzÚETã>[N Y@Þ« P…[@ ITäLÝ Iä²Ý Z@ßÔ[>>ã Hä†
ZI³ÝYE…Û«Y>TãN¶Ý

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĤęīĪĠĎĭ
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý

245 Z@ß܂JàIä²Ý>~EÚYET¤ÚE†Eà
 4[DJÖY@JàHT©o3

H} 4[DJ6MTŠ„àŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãN6K‡[JEØCÖ¦Y@ÞJ¶Ý2àM«
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>
H} sēĢįĪIJıĞıĦĬīİ Ğīġ ĆĬĪğĦīĞıĦĬīt 8åL ĊĢĬĤĢğįĞ H~Ü ®ÚE>Ý LÔ¤Ý 2à
6Õ>´Ô¤Ú ZE[PJTG H„äz[JÚ YE…¶ Y@Þ« HTßÔ>MTÝ 4ÜYHTµ«
sēįĬğĩĢĪİĬīēĢįĪIJıĞıĦĬīİĞīġĆĬĪğĦīĞıĦĬīt8å­ÝH„äz[JÚZEßÛYE©Ô>¶Ý
 H„äzÚETˆàsđĢĴēįĬğĩĢĪt8åxLYHTÚET[GÖY@T©ÔxGTà®J>DÔ¤
ZETå²Ý–Õ>NT>ZP>DÔxå•ß[PÔ>Ù©‚}Ô>ZPÙ©Ý
 ‚L¤ sĖĥĬĴ ĖĬĩIJıĦĬīt 8å­Ý YHTÚET[GÖ Y@T©ÔxGTà Š[C>ã ZETå²Ý
Š[C„[GÖ@…HTßÔ>¶Ý

H}

H}

 HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI

Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĤęīĪĠĎĭ

Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 246
 5±²Ü®ÚZEäLÝ
2ÚJTJÝ
YETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã

sPTâÔ[>®JIä²Ý;ˆƒÔ>3[C>´Cå·}J€[MJTG
–Ää²ÜZHTM8å¯åZG€äxåL«t

ZATSå>TßàÜKYC…Ô>Tæ

 2†¯>Ý(Introduction)
]a + bg  8åL 5±²Ü‚å 8àMT ƒ[> ¯µ 8Ù nå 2©Ôxä¤Ý Š…PTÔ>Ý >TD
5±²Ü®Ú ZEäLÝ P‰ Y@ÞxL«  5±²Ü®Ú ZEäLÝ >~EÚå 8àMTÜ ‚…¶>ˆ³Ý Iä²Ý
2†ŠJà‚…¶>ˆ³ÝHJåH©xL«8©Ú«Ô>TØCT> ]2x - 7g23 劅Šà x20 åY>µ[P
5±²Ü®ÚZEäLÝÂMÝ8ˆ[IJT>Ô>TD4J³Ý;±PßZEzJIJITÔ>ÜHØC;±PÕx„à
;± ¤†Ü‚ØC YET[>[J 8% ·Ø© PØ} ŠxEÚà [PÜ® €JT>Ö Y@³ÚGTà
103Ù©>´Ô¤Ü‚åGß2P±Ô¤8áPN¶¯߶ÚYET[>x[CÔ¤Ý8GÔ>TD¶ÝFÝ
FTØ}å EäZHT[EJ IÔ>ã YET[>°Ý IÔ>ã YET[> PNßÖz ŠxE¯Ý YE…°ITGTà
15 3Ù©>´Ô¤Ü ‚å FÝ FTØ}å IÔ>ã YET[>[JÔ >DÔxC¶Ý 5±²Ü®Ú ZEäLÝ
6E¶xL« ]a + bgn, n ! N å Š…Šà 6ãN 6²Ü®>ˆå Y>µÔ>ã 5±²Ü®Ô Y>µÔ>ã
8GÜH©Ý;±@IPTÞÜ®ÖZ@TE[G„å·²YPˆ¯}¶ãNET>¶Ý2Eå;áYPT±€>â¶Ý
YPä†2àM«ZETàŠ8冱ԤIT„å2ÛEÖ@IPTÞÜ®ÖZ@TE[G„å;áYPT±€>âŠå
€>âE>¶>TÙHà5±²Ü®ÚZEäLݯÔxJHÕ>Tä²xL«4ÜH¤„à5±²Ü®ÚZEäL¯Ý
Iä²Ý2EåHJåHT©>[N°Ý>TÙZHTÝ

xZKÔ>>~EZI[EÃxˆØ5±²Ü®ÚZEäLÚå2©Ô¤2Ô>TG
;± zLÜ® €[M„[GÔ ¤†Ü‚©xLTß 2©Ô¤ 3Ô>TG 5±²Ü®Ú
ZEäLÚ[G63P«¿äLTÙ}à4ÛJß>ã2†Û±ÛEGß15443Ý
3Ù}à [IÔZ>à æ}1YHà 8åL YAßIå >~E ZI[E 5±²Ü®Ô
Y>µÔ>[N2†¯>ÝY@Þ« ]1 + xgn : ]1 + xgn - 1 ÂMIT>·†GTß

ZATSå >Tßà ÜKYC…Ô >Tæ PKMTä†à ƒ>¶Ý ®>âYHäL >~E

ZI[EJTPTß  HMß 4P[K s>~EÚå 4NPK@ßt 8GÔ ¤†Ü‚©Pß ZATSå>Tßà
8Ù>~EÝ 4Jä‚Jà PTJà 8å² HM H¤>ˆà 4P±[CJ ÜKYC…Ô>Tæ
HÕ>ˆÜ®4±ÛEZHT³Ý2P±Ô¤Ü‚}ÚEITGH¤8Ù>~EÝ3¤Ý (1777-1855)

Iä²Ý 4Pß 8Ù>~EÚ[E s>~EÚå 4NPKzt 8å² ¤†Ü‚©xLTß

4P[KÜ Hä†J ;± «ªÔ¤Ô >[E„à 4PK« H㈠3z…Jß  ITDPß>[NÖ Z@TÔ>
ZPÙ} 1¯Eà 100P[K6ãN8Ù>[NÔ·Ø}IÜ®>TªÝH}·†GTß2Pß·†J
zMŠFT}>ˆà>Tæ 50508GŠ[C>TقÚETßz²PGTG>Tæ2ÛEYETC߯[L„å
·©Eà>TD8ÛE¯[L[JÜHJåH©ÚGTß8åH«JT±Ô¤Ý@…JT>ÚYE…JT«

247 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 3„KÝ 3Ù©>´Ô¤ ZIà ®KTDÔ>[E>ˆà YETCß ¯[L Iä²Ý YETCß>[NÔ
Y>TÙC >~E ®ß>ã 6±PTÔ>ÜHØ©ãNG  2Pä†à YETC[KÜ Hä†J ;± ®>âPTÞÛE
®KTDÔ>[E @«KÕ>Ý >Ù©‚}ÚEET¤Ý  4Õ¤ @«KÕ>Ü HM[>„à 6ãN ;áYPT±
>ØC¯Ý 1 2 4 8       8åL 8Ù>´Cå YETCß®[CJET¤Ý  64 3P« >ØCÚä¤Ú
YETCß®[CJ 8Ù[D >äH[G Y@Þ> ·Ø©Ú YETCß Iä²Ý YH±Ô¤Ú YETCß>ˆå HM
HJåHT©>ã€APTâÔ[>Ô¤ÜHJåH©PET>6ãNG

¯å P¤Ü®>ˆà YETCß ¯[L>ã Iä²Ý YETCß>ã Hä† H}Ú«ãZNTÝ  YETC߯[L

8åH« ZETKTJIT> 8Ù>[N ;± ¤†Ü‚ØC ¯[L„à P…[@ÜH©Ú«Eà 8å²Ý 2ÛEÚ
9
YETC߯[L„å 6²Ü®>ˆå ·©Eà YETCß 8å²Ý 2[OÔ>ÜH©Ý  sin 44 r, log 43  Iä²Ý
e20 ZHTåLPä†åIÜ®>[NZE[PJTG2N¶Ô¤ÚZETKTJIT>>TD¯}Š‡ÚYETCß>ã
HJåH©xåLG  YETCß ¯[L>ã P[>ÔY>µ @IåHT©>ˆ³Ý H¤ÜHTފ³Ý (analysis)
HJåH©xåLG4ÜZHT«YETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ãH䆊…PT>Ô>TÙZHTÝ

>äLàZFTÔ>Õ>ã

4ÜHTCÜH¤€[L¶²ÝZHT«ITDPß>ã2†Û±Ô>ZPÙ}JHTCÔ>±Ú«>ã
z 5±²Ü®Ú ZEäLÚå >±Ú« 5±²Ü® Y>µÔ>[N >DÔxCà Iä²Ý 5±²Ü®Ú
ZEäLÚåHJåHT©>ã
z YETC߯[L°ÝYETCß>´ÝHä†J>±Ú«>ã
z ·Ø©YH±Ô¤Iä²Ý4[@Ö@KT@…>DÔxCà
z YIÞYJÙ>ˆà¯}¶²Iä²Ý¯}¶LTYETCß>ˆå·©Eà>TDà
z YETCß>ˆå·©Eà>TDYET[MZFTÔx·ØC[MHJåH©Ú«Ý¯[L
z 5±²Ü®ÚYETCß2©Ô¤Ô¤†ÚYETCßIä²ÝICÔ[>ÚYETCß>[NÜHJåH©Ú«Ý
ŠEÝ3xJ[P

 5±²Ü®ÚZEäLÝ (Binomial Theorem)

4± @Ô>K PT>GÝ 4± >Ù ZFTÔx 4KÙC}ITGÝ 8åHPä[LÜ ZHTå² 4KÙ©
6²Ü®>[NÔ Y>TÙC Z>T[P>ã 5±²Ü®Ô Z>T[P 8GÜH©Ý  8©Ú«Ô>TØCT>
]1 + xg, ^ x + yh, _ x2 + xy i  Iä²Ý ]2a + 3bg  8åHG 5±²Ü®Ô Z>T[P>´Ô¤ zM
8©Ú«Ô>TØ©>NT¤Ý

 5±²Ü®ÔY>µÔ>ã (Binomial Coefficients)

¯Û[EJÜHTCÜH¤„à nCr 8åL¤†š©Ý2EåHJåHT©ÝHä†>ä²ãZNTÝZI³Ý

n ]n - 1g]n - 2g ... ^n - ]r - 1gh n!
=]
r ]r - 1g]r - 2g ...1 n - r g !r !
2Eå P[KJ[L nCr =  8åH« H䆰Ý FTÝ

2†Û«ãZNTÝ nCr  8åH« ]1 + xgn  4à x r å Y>µPT>¶Ý ]a + bgn  4à a r b n - r å
Y>µPT>¶Ý4±ÜHETà4[P5±²Ü®ÔY>µÔ>ã (Binomial Coefficients) 8GÜH©Ý nCr -å
IÜ®>[N ¹ÚKÕ>[N HJåH©ÚÔ >TD 4J³Ý 8åLT³Ý 2[EŠC 8ˆ[IJTG
¯[L„³Ý>TDMTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 248
 HTæ>à¯ÔZ>TDÝ

HTæ>à ¯ÔZ>TDÝ 8åH« nCr å IÜ®>[N ¯ÔZ>TD P}Šà 8µ«Eà 3¤Ý
4Õ¤ ]k + 1g 3P« P…[@JTG« kC0, kC1, kC2, kC3, ..., kCk  3xJ IÜ®>[N 6²Ü®>NT>Ü
YH䆱ԤÝ
0 C0 1
1 C0 1
C1 1 1
2 C0 2
C1 2
C2 , 1 2 1
3 C0 3
C1 3
C2 3
C3 1 3 3 1
4 C0 4
C1 4
C2 4
C3 4
C4 1 4 6 4 1
... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
]a + bg0, ]a + bg1, ]a + bg2, ]a + bg3 8åL ¯äYLT±[I>[N €[G¶H©Ú 2Pä†å
6²Ü®>ˆå Y>µÔ>[N >PÜZHTÝ  2ÛEÔ Y>µÔ>ˆå 2[I܂à ;± 2[IÜ® ¯[L
6ãN[EÔ>TDMTÝ

]a + bg0 = 1 1
]a + bg1 = a + b 1 1
]a + bg2 = a2 + 2ab + b2 1 2 1
]a + bg3 = a3 + 3a2 b + 3ab2 + b3 1 3 3 1
HTæ>‡å ¯ÔZ>TDÚ[E 6ä² ZFTÔ¤ÝZHT« ;áYPT± P…[@„å 3KÝH¯Ý
¯}¶Ý 1 3>¶Ý IäL[P ¯å P…[@„à 2Eä¤ ZIà 6ãN 4± 6²Ü®>[N ·ØC
x[CÜHET>¶Ý 6ãN«  8©Ú«Ô>TØCT> ‘3’ 8åH« 2Eä¤ ¯å P…[@„à 6ãN 1 Iä²Ý
2å·©Eà3¤Ý108åH«2E䤯åP…[@„à10Ô¤ZFßZIZM6ãN4±8Ù>ã4
IäLÝ 6å·©EMT¤Ý ]a + bgn = nC0 a n b0 + nC1 a n - 1 b1 + ... nCr a n - r b r + ... + nCn a0 b n 8åH«
]a + bgn å5±²Ü®Š…PT¤Ý4E[G‚åG߀ĂÜZHTÝ nå2[GÚ«IÜ®>´Ô¤Ý
]a + bgn å 5±²Ü® Š…[P HTæ>‡å ¯ÔZ>TDÚ[EÜ HJåH©Ú 8µEMTÝ
8©Ú«Ô>TØCT> HTæ>à ¯ÔZ>TDÚå :ÛETP« P…[@[J HJåH©Ú ]a + bg4 å
Š…[P°Ý3LTP«P…[@[JÜHJåH©Ú ]a + bg5 劅[P°Ý8µEMTÝ

]a + bg5 劅ŠàY>µÔ>ã4àMTIà6²Ü®>ã
a5, a4 b, a3 b2, a2 b3, ab 4, b5 8åLP}Šà2[I°Ý
HTæ>à¯ÔZ>TDÚå63P«P…[@
1 5 10 10 5 1 8åHET¤Ý
4[P4KÙ[C°ÝHJåH©Ú ]a + bg5 = a5 + 5a 4 b + 10a3 b2 + 10a2 b3 + 5ab 4 + b5 8G
8µEMTÝ
YH±Ô>à P¤ÚEà 4àMTIà ·ØC[M IØ©ZI HJåH©Ú HTæ>à ¯ÔZ>TDÝ
6±PTÔ>ÜHØ©ãN«8GZP ]a + bgn, n ! N 8åL5±²Ü®Š…Š[G8ÛEŠEYH±Ô>³Ý
4àMTIà8µE4J³Ý

249 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 ZIä>ÙC¯ÔZ>TDP}PÝ173Ý¿äLTÙ[CÖZ@ßÛE‚K×Ö>~EZI[E‚NÞ¦
HTæ>‡å >Ù©‚}ÜHT¤Ý  4Pß 4ÛE 2[I܂å >~E HÙ®>[N >ÙC†Û« @…JTG
¯[L„à€>âE>ŠJ‡àHJåH©ÚJPß

 ƒ[>¯µ8Ù2©Ô¤Ô>TG5±²Ü®ÚZEäLÝ
 (Binomial Theorem for Positive Integral Index)

4ÜZHT« ƒ>¶Ý ®>â PTÞÛE ZEäLÕ>ˆà ;åLTG 5±²Ü®Ú ZEäLÚ[GÔ

>TÙZHTÝ

ZEäLÝ5.1ƒ[>¯µ8Ù2©Ô¤Ô>TG5±²Ü®ÚZEäLÝ
 (Binomial Theorem for Positive Integral Index)

9ZE­Ý;±4Jà8ÙnÔ¤

]a + bgn = nC0 a n b0 + nC1 a n - 1 b1 + ... + nCr a n - r b r + ... + nCn a0 b n 3¤Ý

€ÄHDÝ>~EÚYET¤ÚE†EàÂMÝ4ÛEÚZEäLÚ[E€Ä‚Ô>MTÝ9ZE­Ý;±ƒ[>
¯µ 8Ù nÔ¤ P(n) 8åH« ]a + bgn = nC0 a n b0 + nC1 a n - 1 b1 + ... + nCr a n - r b r + ... + nCn a0 b n 
1
C0 = 1 Iä²Ý 1C1 = 1 8GZP P(1)åPMÜHÔ>Ý a1 b0 + a0 b1 3¤Ý4«4CÜHÔ>Ý6ãN
]a + bg1 Ô¤Ö@IÝ4EGTà P(1)YIÞ3¤Ý9ZE­Ý;±ƒ[>¯µ8Ù kÔ¤ P(k) YIÞ
8GÔY>TãZPTÝ2ETP«

]a + bgk = kC0 a k b0 + kC1 a k - 1 b1 + ... + kCr a k - r b r + ... + kCk a0 b k

]a + bgk + 1 = ]a + bg]a + bgk

= ]a + bg7kC0 a k b 0 + kC1 a k - 1 b 1 + ... + kCr a k - r b r + ... + kCk a 0 b kA

= 6kC0 a k + 1 b0 + kC1 a k b1 + ... + kCr a k - r + 1 b r + ... + kCk a1 b k@

+ 6kC0 a k b1 + kC1 a k - 1 b2 + ... + kCr a k - r b r + 1 + ... + kCk a0 b k + 1@

= k
C0 a k + 1 b0 + 6kC1 + kC0@a k b1 + ... + 6kCr + kCr - 1@a k - r + 1 b r
+ ... + 6kCk + kCk - 1@a1 b k + kCk a0 b k + 1
n
Cr + nCr - 1 = n + 1Cr 8åLZ@߶>ˆåHقåH}

= k+1
C0 a k + 1 b0 + k + 1C1 a k b1 + k + 1C2 a k - 1 b2 + ... + k + 1Cr a k - r + 1 b r
+ ... + k + 1Ck a1 b k + k + 1Ck + 1 a0 b k + 1

]a + bgk + 1 = k+1
C0 a]k + 1g b0 + k + 1C1 a]k + 1g - 1 b1 + k + 1C2 a]k + 1g - 2 b2 + ...
+ k + 1Cr a]k + 1g - r b r + ... + k + 1Ck a1 b]k + 1g - 1 + k + 1Ck + 1 a0 b k + 1
8GZPP(k) YIÞ8àP(k+1) YIÞ3¤Ý4EGTà>~EYET¤ÚE†EàÂMÝ8àMT
4Jà8ÙnÔ¤ÝP(n)YIÞ8G€ÄHDITxL«

8GZP ]a + bgn = nC0 a n b0 + nC1 a n - 1 b1 + ... + nCr a n - r b r + ... + nCn a0 b n, n ! N

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 250
¤†Ü®
(i) ]a + bgn, n ! N 8åHEå Š…PTÔ>Ú[G
n n

]a + bg =
n / nCk an - k b k 2àM« / nCk a k bn - k 8G¶Ý 8µEMTÝ
k=0 k=0
(ii) n <ß 4Jà 8Ù 8à ]a + bg 8åL 5±²Ü® Š…Šà ( n + 1 ) 6²Ü®>ã
n

4±Ô¤Ý
n
/ nCk a n - k b k
(iii) ]a + bgn = k = 0 4à ;áYPT± 6²Ü‚³Ý a -å 2©Ô>TG« ;å²
¤[LxL«  ;áYPT± 6²Ü‚³Ý b -å 2©Ô>TG« ;å² 2>…ÔxL«
4±ÛEZHT³Ý ;áYPT± 6²Ü‚³Ý a Iä²Ý b -å 2©Ô¤>ˆå ·©Eà
8ÜYHTµ«Ý n 3> 4±ÔxL«

(iv) n ;± 4Jà 8Ù 8à ]a + bg 8åHEå Š…Šà ( r + 1 ) 3P« 6²Ü®

n

Tr + 1 = n Cr a n - r b r, r = 0, 1, 2, ..., n 3¤Ý

(v) ]a + bg]a + bg ... ]a + bg,  8åL n >TK~>ˆå YH±Ô¤Ú YET[>„à b r :Ü YHL

4ÛE n >TK~>ˆà r >TK~>ã ZE[P4Pä[L n Cr P‰>ˆà FTÝ YHLMTÝ
2EGTàETå nCr 8åH« a n −r b r -å Y>µPT> FIÔ¤Ô x[CÔxL«

(vi) ]a + bgn, n ! N 8åHEå Š…Šà YETCÔ>Ý Iä²Ý ¯}Š‡±Û« @IYET[MŠà

6ãN Y>µÔ>ã @IÝ9YGà nCr = nCn - r

(vii) ]a + bgn, n ! N 8åHEå Š…Šà n  ;± 4KØ[CÜH[C 8Ù 8à Y>µŠå

2>HØ@ IÜ® n C n2 3¤Ý n ;±;ä[LÜH[C 8Ù 8àY>µŠå 2>HØ@
IÜ® n C n -2 1 2àM« n C n +2 1 3> 4±Ô¤Ý

(viii) ]a + bgn, n ! N 8åHEå Š…Šà n  ;± 4KØ[CÜH[C 8Ù 8à [IJ 6²Ü®

n n
Tn2 + 1 = nC n2 a n - 2 b 2  3¤Ý  n ;ä[LÜH[C 8Ù 8à Tn -2 1 + 1 Iä²Ý Tn +2 1 + 1
8åHG4±[IJ6²Ü®>ã3¤Ý

 5±²Ü®ÚZEäLÚ夆܂ØCP[>>ã(Particular Cases of Binomial Theorem)

(i) n ! N 8à ]a + bgn 劅ŠàbÔ¤Hà (-b):Ü‚K„C
]a - bgn = nC0 a n b0 - nC1 a n - 1 b1 + nC2 a n - 2 b2 - ...
+]- 1gr nCr a n - r b r + ... + ]- 1gn n Cn a0 b n
4Õ¤ ‘+’ Iä²Ý ‘-’ ¤†š©>ã2©ÚE©Ú«P±P[EÔ>PÔ>¶Ý

(ii) n ! N 8à ]a + bgn å 5±²Ü® Š…Šà a = 1 Iä²Ý b = x 8GÜ ‚K„C

]1 + xgn = nC0 + nC1 x + nC2 x2 + ... + nCr x r + ... + nCn x n  8GÔ x[CÔ¤Ý
n n n n n
¤†ÜHT>x = 1 8à C0 + C1 + C2 + ... + Cn = 2 ¤†Ü®¤†Ü®

¤†Ü® X 8åH« n 6²Ü®>[NÔ Y>TÙC ;± >DÝ 8à r 6²Ü®>[NÔ Y>TÙC

Xå 6Ø>DÕ>ˆå 8Ù~Ô[> nCr  3¤Ý  r = 0, 1, 2, ... n 8G nCr  4à
‚K„C Xå 6Ø>DÕ>ˆå 8Ù~Ô[> x[CÔ¤Ý  8GZP ZI䤆܂ØC
¯äYLT±[I[JÔ Y>TÙ© n 6²Ü®>ã Y>TÙC ;± >DITG«
2 n 6Ø>DÕ>[NÜYH䆱ԤÝ8åH[E2†JMTÝ

251 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 (iii) ]1 - xgn = nC0 - nC1 x + nC2 x2 - ... + ]- 1gr nCr x r + ... + ]- 1gn x n

YHT«PT> x = 18­ÝYHTµ«
n
C0 + nC2 + nC4 + ... = nC1 + nC3 + nC5 + ... = 2 n - 1 

8©Ú«Ô>TØ© ]2x + 3g5 劅PTÔ>Ý>TÙ>

•ß¶

]a + bgn 8åL5±²Ü®ÚZEäLÚ劅Šà a = 2x b = 3Iä²Ýn = 58GÜ‚K„C

]2x + 3g5 = ]2xg5 + 5 ]2xg4 3 + 10 ]2xg3 32 + 10 ]2xg2 33 + 5 ]2xg 3 4 + 35

= 32x5 + 240x 4 + 720x3 + 1080x2 + 810x + 243 

8©Ú«Ô>TØ© 98 4 åI܂[GÔ>TÙ>

•ß¶

]a - bgn å5±²Ü®Š…Šàa = 100 b = 2 Iä²Ýn = 48GÜ‚K„C

98 4 = ]100 - 2g4
= 4
C0 100 4 - 4C1 1003 2 + 4C2 1002 22 - 4C3 1001 23 + 4C4 1000 2 4
= 100000000 - 8000000 + 240000 - 3200 + 16
= 92236816

8©Ú«Ô>TØ©^ x + yh 劅Šà[IJ6²Ü‚[GÔ>TÙ>
6

•ß¶

4Õ¤n = 64«4KØ[CÜH[C8Ù8GZP ^ x + yh 劅Šà[IJ6²Ü® x 2 y 2

6 6 6

:Ô Y>TÙC 6²Ü®  2ETP« x3 y3 : Y>TÙC 6²Ü®  8GZP 2ÛE [IJ 6²Ü®
6
C3 x3 y3 = 20x3 y3 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©^ x + yh 劅Šà[IJ6²Ü‚[GÔ>TÙ>
7

•ß¶

n = 7 8åH« ;ä[LÜH[C 8Ù  8GZP 4KÙ© [IJ 6²Ü®>ã 2ETP« x 4 y3

Iä²Ý x3 y 4  : Y>TÙC[PJT> 4±Ô¤Ý  2[P 7C3 x 4 y3  Iä²Ý 7C4 x3 y 4 3¤Ý 8GZP
[IJ6²Ü®>ã 35x 4 y3 Iä²Ý 35x3 y 4 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©]3 + 2xg10 劅Šà x6 åY>µ[PÔ>TÙ>

•ß¶

]a + bg10 å5±²Ü®ÜŠ…Šàa = 3Iä²Ýb = 2x8GÔY>Tã>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 252
 x6  8åH« ]2xg6 8GÔ Y>TÙ©ãN 6²Ü‚à IØ©ZI >TDÜH©Ý x6 :Ô Y>TÙC
6²Ü®

C6 a 4 b6 = 10C4 a 4 b6 = 4 # 3 # 2 # 1 3 4 ]2xg6 = 210 # 3 4 # 26 x6 6a 10C6 = 10C4@

10 10 # 9 # 8 # 7

]3 + 2xg10 8åLŠ…Šà x6 åY>µ 210 # 3 4 # 2 6 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©]2 - 3xg7 劅Šà x3 åY>µŠ[GÔ>TÙ>

•ß¶

]a + bg7 å 5±²Ü® Š…Šà a = 2 Iä²Ý b = -3x 8GÔ Y>Tã>  x3 3G« ]- 3xg3
8GÔY>TÙ©ãN6²Ü‚àIØ©ZI>TDÜH©Ý x3 :ÔY>TÙC6²Ü®

C3 a 4 b3 = 3 # 2 # 1 2 4 ]- 3xg3 = 35 # 2 4 # ]- 3g3 x3 
7 7#6#5

8GZP ]2 - 3xg7 劅Šà x3 åY>µ 35 # 16 # ]- 27g =- 15120 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©] x + agn å Š…PTÔ>Úà 4KÙCTP« ÂåLTP« Iä²Ý FTå>TP«

6²Ü®>ã¯[LZJ240720 Iä²Ý10808à x,a Iä²ÝnåIÜ®>[NÔ>TÙ>

•ß¶

4Õ¤ T2 = 240, T3 = 720 Iä²Ý T4 = 1080

T2 = nC1 x n - 1 a = 240 1)

T3 = nC2 x n - 2 a2 = 720 2)

T4 = nC3 x n - 3 a3 = 1080 3)

@IåHT© (2): (1)3àIä²Ý (3):(2)3àP¤Ô>FIÔ¤x[CÜH«

a 6
x = n - 1 4)
a 9
x = 2 ]n - 2g 5)
6 9
@IåHT©>ã (4) Iä²Ý (5) 4P䆇±Û« n - 1 =
2 ]n - 2g
8GZPn = 53¤Ýn = 5:(1)Iä²Ý (4) 4à‚K„Ø©@IåHT© (1) :@IåHT© (4)
5x 4 a 240
a = 6  8G x[CÔ¤Ý  8GZP 5x = 160   Iä²Ý 4Eå ÂMÝ x = 2
5
3à P¤Ô>
x 4
8G¶Ý4[E@IåHT©(4)4à‚K„C a = 3 8G¶Ýx[CÔ¤Ý

8©Ú«Ô>TØ©b2x - 2x l :Š…¶ÜH©Ú«>
1 4

•ß¶

b2x - 1 l = C0 ]2xg4 b - 2x l + 4C1 ]2xg3 b - 2x l + 4C2 ]2xg 2 b - 2x l

4
4 1 0 1 1 1 2
2x
+ 4C3 ]2xg1 b - 2x l + 4C4 ]2xg0 b - 2x l
1 3 1 4

253 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 ]2xg4 - 4 ]2xg3 b 21x l + 6 ]2xg 2 b 21x l - 4 ]2xgb 21x l + b 21x l
2 3 4
=
1 1
= 16x 4 - 16x2 + 6 - +
x2 16x 4

8©Ú«Ô>TØ©_ x2 + 1 - x2 i + _ x2 - 1 - x2 i Š…¶H©Ú«>
5 5

•ß¶

_ x2 + 1 - x2 i C0 ^ x2h _ 1 - x2 i + 5C1 ^ x2h _ 1 - x2 i

5 5 0 4 1
= 5

+ 5C2 ^ x2h _ 1 - x2 i + 5C3 ^ x2h _ 1 - x2 i

3 2 2 3

+ 5C4 ^ x2h _ 1 - x2 i + 5C5 ^ x2h _ 1 - x2 i

1 4 0 5

= x10 + 5x8 1 - x2 + 10x6 ^1 - x2h + 10x 4 ^1 - x2h 1 - x2

+ 5x2 ^1 - x2h + ^1 - x2h _ 1 - x2 i

2 2

_ x2 - 1 - x2 i = C0 ^ x2h _ 1 - x2 i - 5C1 ^ x2h _ 1 - x2 i

5 5 5 0 4 1

+ 5C2 ^ x2h _ 1 - x2 i - 5C3 ^ x2h _ 1 - x2 i

3 2 2 3

+ 5C4 ^ x2h _ 1 - x2 i - 5C5 ^ x2h _ 1 - x2 i

1 4 0 5

= x10 - 5x8 1 - x2 + 10x6 ^1 - x2h - 10x 4 ^1 - x2h 1 - x2

+ 5x2 ^1 - x2h - ^1 - x2h _ 1 - x2 i

2 2

3>ZP

_ x2 + 1 - x2 i + _ x2 - 1 - x2 i = 2 7x10 + 10x6 ^1 - x2h + 5x2 ^1 - x2h2A

5 5

= 2 7x10 + 10x6 - 10x8 + 5x2 ^1 - 2x2 + x 4hA

= 2 6x10 - 10x8 + 15x6 - 10x 4 + 5x2@

8©Ú«Ô>TØ© 8àMTƒ[>¯µ8ÙnÔ¤Ý 6 n - 5n :253àP¤Ô>™18åH[E

5±²Ü®ÚZEäLÚåÂMÝ€²¶>

•ß¶

4[E€²P 6 n - 5n = 25k + 1 k8åH«;±4Jà8Ù8G€²ŠGTàZHT«ITG«

8à ]1 + xgn = nC0 + nC1 x + nC2 x2 + ... + nCn - 1 x n - 1 + nCn x n, n ! N
x = 58G8©Ú«ÔY>TãN ]1 + 5gn = nC0 + nC1 5 + nC2 52 + ... + nCn - 1 5 n - 1 + nCn 5 n 8G
x[CÔ¤Ý
ZIZM6ãN@IåHT© 6 n = 1 + 5n + 25 ^nC2 + nC3 5 + ... + nCn 5 n - 2 h 8GIT²Ý
2ETP« 6 n - 5n = 1 + 25 ^nC2 + nC3 5 + ... + nCn 5 n - 2 h = 1 + 25k, k ! N
4‡±Û« 6 n - 5n : 253àP¤Ô¤ÝZHT«™ 18G2†JMTÝ4«8àMT4Jà
8Ù'n'Ô¤ÝYHT±Û«Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 254
8©Ú«Ô>TØ© 7 400 å>[Cz4KÙ©4MÔ>Õ>ã>TÙ>

•ß¶

7 400 = ^72h = ]50 - 1g200

200

= 200
C0 50200 - 200C1 50199 + ...

+ 200C198 502 ]- 1g198 + 200C199 50 ]- 1g199 + 200C200 ]- 1g200

= 502 ^200C0 50198 - 200C1 50197 + ... + 200C198 ]- 1g198 h - 200 # 50 + 1

502 Iä²Ý2008åHG1003àP¤H©Ý8GZP 7 400 å>[Cz4KÙ©4MÔ>Õ>ã0 1

H„äz5.1

Š…¶H©Ú«>Ħ b2x2 - x l ĦĦ _2x2 - 3 1 - x2 i + _2x2 + 3 1 - x2 i

3 3 4 4
1.

2. IÜ®Ô>TÙ>Ħ 102 4 ĦĦ 99 4 ĦĦĦ 97

3. 5±²Ü®ÚZEäLÚ[EÜHJåH©Ú ]1.01g1000000 Iä²Ý 100003xJPä†à8«YH…J«

8GÔ>TÙ>
1 10
4. c x2 + m 劅Šà x15 åY>µ[PÔ>TÙ>
x3
1 6
5. c x2 - 3 m 劅Šà x6 Iä²Ý x2 åY>µÔ>[NÔ>TÙ>
x
^1 + x3h50 b x2 + 1x l 劅Šà x 4 åY>µ[PÔ>TÙ>
5
6.
1 5
7. c 2x3 - 2 m 劅ŠàIT†‡6²Ü[HÔ>TÙ>
3x
8. 3600 å>[Cz4KÙ©4MÔ>Õ>[NÔ>TÙ>

9. 8àMT ƒ[> ¯µ 8Ù nÔ¤Ý 9 n + 1 - 8n - 9  8åH« 64 3à P¤H©Ý 8G 5±²Ü®Ú
ZEäLÝÂMÝ€²¶>

10. n ;± ;ä[LÜH[C ƒ[> ¯µ 8Ù 8à ^ x + yhn å Š…Šà [IJ 6²Ü®>ˆå
Y>µÔ>ã@IÝ8G€²¶>

11. n ;±ƒ[>¯µ8ÙIä²Ýr8åH«¤[LJäL¯µ8Ù8à ]1 + xgn 劅Šà

x r Iä²Ý x n - r 6²Ü®Ô>ˆåY>µÔ>ã@IÝ8G€²¶>

12. aIä²Ýb8åH[PYPáZP²¯µÔ>ã8Ù>ã8àn8åLƒ[>¯µ8Ù~ä¤
a n - b n å;±>TK~ a - b8G€²¶>¤†Ü® a n = ]a - b + bgn 8G8©Ú«Š…¶
H©Ú«>

13. ]a + bgn å Š…Šà 4 3P« Iä²Ý 13 3P« 6²Ü®>ˆå Y>µÔ>ã @IÝ 8à
nåIÜ[HÔ>TÙ>

14. ]a + xgn 劅ŠàYETCßÖzJTGÂå²6²Ü®>ˆå5±²Ü®ÔY>µÔ>ˆåŠxEÝ

17428ànåIÜ®Ô>TÙ>

255 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
15. ]1 + xgn 劅Šà53P«63P«Iä²Ý73P«6²Ü®>ˆåY>µÔ>ã;±·Ø©Ú
YETCß8ànåIÜ®>[NÔ>TÙ>
2n!
16. C02 + C12 + C22 + ... + C n2 =
]n!g2
8G€²¶>

 ¯}¶²YETC߯[L>ã(Finite Sequences)

YETC߯[L8åH«HØ}J‡à6ãN6²Ü®>[N;±¤†Ü‚ØC¯[L„àP…[@ÜH©Ú
8µ«P«3¤Ý8Ù>ˆåYETC߯[LHä†ÖzÛÔ¤ÝZHT« a1, a2, ... 8åH«ZF…[CJTG«
YETC߯[L[J ;± @TßHT> >±E 2Eå @TßH>Ý ¯Eà n 4Jà 8Ù>ˆå >DÝ 2àM«
N 3> 2[I°Ý  4ÛEÜ HTCÜH¤ ¯µP«Ý YIÞYJÙ>ˆå YETC߯[L>[N IØ©ZI
>TÙxZLTÝ  4Pä[LÚ YETC߯[L>ã 8GÔ ¤†Ü‚CMTÝ  ·Ø©ÚYETC߯[L YH±Ô¤Ú
YETCß ¯[L 8åHG ¯[LZJ ·Ø© Š±Ú (AP) Iä²Ý YH±Ô¤ Š±Ú (GP) 8G
2[OÔ>ÜH©Ý  4ÛEÜ ‚…Šà ¯å P¤Ü®>ˆà H}ÚE zM P[KJ[L>ã ¯}¶>ã Hä†
€[GŠàY>TãZPTÝ 
z X 9ZE­Ý;±>DÝIä²Ý n ! N 8à f: "1, 2, 3, ..., n , " X 8åL@Tß®Xå™ETG
;± ¯}¶² YETCß ¯[L 8GÜH©Ý  g: N " X  8åL @Tß® Xå ™ETG ;± ¯}¶LT
YETC߯[L8GÜH©Ýn4à@Tß®fåIÜ®f(n) : an 8GÔ¤†Ô>MTÝ2ÛEYETCß
¯[L ]ang 8G¤†Ô>ÜH©Ý
z X 8åL >DÝ YIÞ 8Ù>ˆå >DÝ 8à 2ÛE YETC߯[L ;± 8Ù>ˆå
YETC߯[L2àM«YIÞYJÙ>ˆåYETC߯[L8GÜH©Ý
z 8àMT YETC߯[L°Ý ;± @TßHT> 4±ÛET³Ý 8àMTÖ @Tß®>´Ý YETC߯[LJT>
4±Ô>ZPÙ}J2PzJƒà[M
z >DÕ>ˆà6²Ü®>ã™Ù©ÝPKTIà4±ÜH[E2†ZPTÝ3GTà;±YETC߯[L„à
6²Ü®>ã™Ù©Ý™Ù©ÝPKMTݤ†ÜHT>

;± YETC߯[L„à 6²Ü®>ã 2[GÚ«Ý @IITGTà 2« ;± IT†‡Ú YETC߯[L

8GÜH©Ý
z ;±YETC߯[L ]ang :HCIT>ÚYE…Û«Y>TãN "^n, anh: n ! N , 4Ô>TG
P[KHCÚ[GP[KEàZPÙ©Ý4«YETC߯[L[JÜHä†JzMŠPKÕ>[NÔ
Y>T©ÔxL«

HCÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 256
 ·Ø©Iä²ÝYH±Ô¤ÚYETC߯[L>ã(Arithmetic and Geometric Progressions)

zM zLÜ®Ú YETC߯[L>ã YETCߊ±Ú>ã 8GÜH©Ý  4Õ¤ YETC߯[L„å

6²Ü®>ã9²¯>IT>ZPT2àM«4LÕ¤¯>IT>ZPT2[IJMTÝ
FTÝ ¯å P¤Ü®>ˆà H}Ú«ãN ·Ø© Iä²Ý YH±Ô¤Ú YETC߯[L>ˆå
P[KJ[L>[N°Ý¯}¶>[N°Ý€[G¶·ßZPTÝ

·Ø©ÚYETC߯[L (Arithmetic Progression)(AP)

z a, a + d, a + 2d, a + 3d, ..., a + ]n - 1g d, a + nd, ... 8åL YETC߯[L ·Ø©Š±Ú
2àM«·Ø©ÚYETC߯[LĄįĦıĥĪĢıĦĠēįĬĤįĢİİĦĬī8GÜH©Ý4Õ¤¯Eà6²Ü®a
EŠK IäL 6²Ü®>ã ;áYPTå²Ý 2Eå ¯Û[EJ 6²Ü®Cå ;± IT†‡[J
·ØCÔx[CÔxåLG4Õ¤IT†‡ d 8åH«YHT«ŠÚJT@Ý8GÜH©ÝIä²Ý
a 8åH«¯Eà6²Ü®8GÜH©Ý
z ·Ø©ÚYETC߯[L„å n3P«6²Ü® Tn = a + ]n - 1g d 
z 2 , 2 + 3 , 2 + 2 3 , 2 + 3 3 , ... Iä²Ý 12, 9, 6, 3, . . . 8åL YETC߯[L>ã
¯[LZJ 3 Iä²Ý -3:YHT«ŠÚJT@Õ>NT>6[CJ·Ø©ÚYETC߯[L>ã
3¤Ý
z 3, 7, 11 3xJÂå²H>T8Ù>ã;±·Ø©ÚYETC[K2[IÔxåLG
z a Iä²Ý b @TßH>T 8Ù>ã 8à Tn = an + b, n ! N  8åH« 8ÙDäL H>T
8Ù>ãIä²ÝH¤8Ù>[NÔY>TÙC;±·Ø©ÚYETCKT>2[I°Ý

YH±Ô¤ÚYETC߯[L(Geometric Progression) (GP)

z a, ar, ar2, ar3, ..., ar n - 1, ar n, ... a ! 0, r ! 0,  8åL YETC߯[L YH±Ô¤Š±Ú
2àM«  YH±Ô¤Ú YETC߯[L (Geometric Progression) 8GÜH©Ý  4Õ¤ ¯Eà
6²Ü® a EŠK IäL 6²Ü®>ã ¯Û[EJ 6²Ü‚[G ;± IT†‡JTà YH±Ô>
x[CÔxåLG2ÛEIT†‡ r8åH«YHT«ŠxEÝIä²Ý a8åH«¯Eà6²Ü®
8GÜH©Ý
z YH±Ô¤ÚYETC…ån3P«6²Ü® Tn = ar n - 1
z 1 2 4 8 16 … Iä²Ý 2 , 2, 2 2 , 4, 4 2 , 16, ...  8åL YETC߯[L>ã ¯[LZJ
2 Iä²Ý 2 :YHT«ŠxEÕ>NT>6[CJYH±Ô¤ÚYETC߯[L>NT¤Ý
z YHT« ŠxEÝ ƒ[> IÜHT> 6ãN ;± YH±Ô¤ÚYETCß ¯[L„å ;áYPT±
6²Ü‚ä¤Ý ICÔ[> >TD 2« ;± ·Ø©Ú YETC߯[LJT> IT²Ý
a, ar, ar2, ... r > 08åH«;±YH±Ô¤ÚYETC߯[L8à log a, log ]arg, log ^ar2h, ...
8åH« log r:YHT«ŠÚJT@IT>ÔY>TÙC;±·Ø©ÚYETC߯[LJT¤Ý
c ! 0 8à c, c, c, . . .8åLIT†‡ÚYETC߯[L;±·Ø©ÚYETC߯[LJT>¶Ý
YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT>¶Ý6ãN[E2†JMTÝ

0008åLzLÜ®IT†‡ÚYETC߯[L[J8©Ú«ÔY>TãZPTÝ4[E;±·Ø©Ú
YETC߯[LJT>2†JMTÝ3GTà2[E;±YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT>HTßÔ¤ÝZHT«¯Eà
6²Ü® a 8åH« 03>6ãN«2EåYHT«ŠxEÝ8åGPT>4±Ô¤Ý? 1 2 2àM«ZP²
9ZE­Ý;±8ÙYHT«ŠxEÝ8GÔY>TÙCTàFTÝ2ZEYETC߯[L[J000YHL
¯}°Ý4Õ¤4ÛEYH±Ô¤ÚYETC߯[L„åYHT«ŠxEÝ8ÙDäLET>6ãN«4ÛEÔ
¤OÜHÚ[GÚ EŠßÔ>ZP >~EŠJMTNß>ã YH±Ô¤Ú YETC߯[L„å P[KJ[L„à
a ! 0 8G8©Ú«ÔY>TãxLTß>ã

257 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 ·Ø©oYH±Ô¤ÚYETC߯[L(Arithmetico- Geometric Progression) (AGP)

·Ø© Iä²Ý YH±Ô¤Ú YETC߯[L>ˆå Z@ßÜ® ;± ®J YETC߯[L[J

6±PTÔ¤xL«  2« ·Ø©YH±Ô¤Ú YETCß Š±Ú 2àM« ·Ø©YH±Ô¤Ú YETC߯[L
8GÜH©Ý  ·Ø©Ú YETCß ¯[L[J AP 8å²Ý YH±Ô¤Ú YETCß ¯[L[J GP 8å²Ý
¤†ÜH«ZHTà4ÛE·Ø©YH±Ô¤ÚYETC߯[L[JAGP8G¤†Ü‚CMTÝ€>âE>ŠJ‡à
8ßHTßÜ®>DÔxC¶ÝIä²ÝHàZP²HJåHT©>ˆ³ÝAGPåZE[P6DKÜH©xL«

P[KJ[L
a, ]a + dg r, ]a + 2dg r2, ]a + 3dg r3, ..., ^a + ]n - 1g dh r n - 1, ]a + ndg r n, ...  8åL YETC߯[L
·Ø©YH±Ô¤ÚYETCߊ±Ú2àM«·Ø©YH±Ô¤ÚYETC߯[L (Arithmetico- Geometric
Progression)8GÜH©Ý
AP: a, a + d, a + 2d, ... Iä²Ý GP: 1, r, r2, ...  8à a, ]a + dg r, ]a + 2dg r2, ...  8åH« AGP
3¤Ý4ÛEAGPå¯Eà6²Ü®aYHT«ŠÚJT@ÝdIä²ÝYHT«ŠxEÝr4Õ¤ r=1
8à AGP, AP3>¶Ý d = 08à AGP, GP3>¶ÝIT²Ý8GZP·Ø©ÚYETC߯[L
Iä²Ý YH±Ô¤Ú YETC߯[L>ã 8åHG ·Ø© YH±Ô¤Ú YETC…å zM ¤†Ü‚ØC €[M>ã
3¤Ý4«>~EÚàYHT«[IÜH©Ú«EàZ>TØHTØ}å€[M8GMTÝ AGPå n3P«
6²Ü® Tn = ^a + ]n - 1g dh r n - 1  8àMT ·Ø©ÚYETCß Iä²Ý YH±Ô¤Ú YETCß>[N
·Ø©ÜYH±Ô¤ÚYETCß8G¶Ý·LMTÝ8©Ú«Ô>TØCT>AP:0, 1, 2, 3, 4, . . . 8G¶ÝGP
1 1 1 0 1 2 3
: 1, 2 , 4 , 8 , ... 8G¶Ý8©Ú«ÔY>TÙCTàAGP: 1 , 2 , 4 , 8 , ... 8G¶Ý8µEMTÝ

414401042566088åLYETC߯[L;±·Ø©YH±Ô¤ÚYETC߯[LÔ>TG
8©Ú«Ô>TØCT¤Ý4ÛEYETC߯[L„àa=4 d=3 Iä²Ý r=2

 4[@ÚYETC߯[L (Harmonic progression)

¯ÔxJITGYETC߯[L>ˆà;å²4[@ÚYETCߊ±Ú2àM«4[@ÚYETC߯[L
3¤Ý  4« ·Ø©ÚYETCß ¯[LZJT© YF±ÕxJ YETCß®[CJ«  4[@Ú YETCß ¯[L HM
4CÕ>ˆàHJåH©ÚEÜH©xL«

P[KJ[L
h1, h2, h3, ... 8åL YETC߯[L ;± 4[@ÚYETC߯[LJT> (Harmonic Progression)
1 1 1 1
4±Ô> h , h , h , h , ... 8åH«;±·Ø©ÚYETC߯[LJT>4±Ô>ZPÙ©Ý
1 2 3 4

;± YETC߯[L 4[@ÚYETC߯[LJT> 4±Ô> ZPÙ©ITGTà 2Eå 6²Ü®>ˆå

E[MŽ‰>ã ;± ·Ø©ÚYETCß ¯[LJT> 4±Ô>ZPÙ©Ý 8G €[GŠà Y>TãNMTÝ
3GTà 4[@Ú YETC߯[L„[G ·Ø©Ú YETC߯[L„å E[MŽ‰>ã 8G ·L ¯}JT«
9YGà ·Ø©ÚYETC߯[L„à Áé{JÝ ;± 6²ÜHT> 4±ÛETà 2Eå E[MŽ‰
2ßÚE¯ãNET>4±Ô>T«;±·Ø©ÚYETC߯[L„àÁé{JÝ;±6²ÜHT>4à[MYJà
2EåE[MŽ‰>ã;±4[@ÚYETC߯[LJT¤Ý
1 1 1 1
8GZP a , a + d , a + 2d , a + 3d , ... 8åH«4[@ÚYETC߯[L„åYHT«P}PÝ3¤Ý
;± ‚åGÚå H¤ Áé{JIT> 4±Ô> ¯}JT«  2ETP« a + kd ! 0; k ;± ¤[LJäL
-a
¯µ8Ù 8GZP d  ;± ¯µ 8Ù 4à[M 8åL Š 2PzJÝ  4[@ÚYETC߯[L„å
>DÔ¤>[N·Ø©ÚYETC߯[L>NT>IT䆷ةÚYETC߯[LÂMݕ߶>TDMTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 258
¤†Ü®

(i) YETC߯[L b 1 l = 1, 1 , 1 , ... 8åH« ;± 4[@Ú YETC߯[LFTÝ &b n, n l: n d N 0 -å

1
n 2 3
P[KHCÝ P[KÛ« 4[@ÚYETCß ¯[L b n l :>TØzJT>>TDMTÝ
1

2ac
(ii) a, b, c 8åHG HP 8à b = 3¤Ý
a +c
(iii) ;± ¯ÔZ>TDÚå ¤Ú«ÔZ>T©>ã AP 4à 4±Ô¤ITGTà 2Pä†å HÔ>Õ>ã
HP 4à 4±Ô¤Ý

-b
8©Ú«Ô>TØ©a, b, c3xJ[P4[@ÚYETCKT>4±ÛETà ac = ab - c 8G¶Ý4Eå
I²E[M°Ý6Ù[I8G€²¶>

•ß¶

a, b, c 8åHGHP4à4±ÛETà 1a , 1b , 1c 8åHGAP4à4±Ô¤Ý
2 1 1
8GZP b = a + c 4‡±Û«x[CÜH«ab - ac = ac - bc

8GZP a ]b - cg = c ]a - bg 4‡±Û«x[CÜH« c = b - c 

a a-b

I²E[MJT> c = b - c 8à a ]b - cg = c ]a - bg
a a-b

1 1 1 1
4±®L¯ÝĞğĠ3àP¤Ô> c - b = b - a 
1 1 1
8GZP a , b , c 8åHG;±·Ø©ÚYETC߯[LJTxL«4EGTàa, b, c ;±4[@Ú
YETC߯[LJT¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© ;± 4[@Ú YETCß ¯[L„å :ÛETP« Iä²Ý ;åHETP« 6²Ü®>ã

1 1
¯[LZJ 19  Iä²Ý 35  8à 2ÛE YETC߯[L„å HåKÙCTP« 6²Ü‚[GÔ
>TÙ>
•ß¶

( hn ) ;±  4[@ÚYETC߯[L  8å>  Iä²Ý an = h  8å> ]ang 8åH«

1
n
·Ø©ÚYETC߯[L8åHETà a5 = 19 Iä²Ý a9 = 35

a + 4d =19 a + 8d =358GÔx[CÔ¤Ý4Pä[LÚ•ßÔ> a = 3 Iä²Ý d = 4 8GÔ

x[CÔ¤Ý  8GZP ·Ø©ÚYETC߯[L„å 12 3P« 6²Ü® a12 = a + 11d = 47   4EGTà
1
4[@ÚYETC߯[L„å12P«6²Ü® 47 3¤Ý
IT†‡ÚYETC߯[L>ãHä†FTÝ8åG·LMTÝ"
Áé{JÚ YETC߯[L EŠK IäL 8àMT IT†‡Ú YETC߯[L°Ý 4[@ÚYETC߯[L
3¤Ý
 ·Ø©YH±Ô¤Iä²Ý4[@Ö@KT@…>ã (Arithmetic, Geometric and Harmonic Means)

@KT@…[JÜHä†FTÝ2†ZPTÝ@KT@…„àHMP[>6ãN«·Ø©Ö@KT@…YH±Ô¤Ö
@KT@… 4[@Ö@KT@… 8åHG zM @KT@…>ã 3¤Ý  6²Ü®>ã ·Ø©Ú YETC߯[L 2àM«

259 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
YH±Ô¤ÚYETC߯[L„à4àMTIà4±ÛET³Ý·Ø©Ö@KT@…Iä²ÝYH±Ô¤Ö@KT@…>ˆå
P[KJ[L>[N>TÙZHTÝ

·Ø©Ö@KT@…Iä²ÝYH±Ô¤Ö@KT@…

P[KJ[L

n ;± ƒ[> ¯µ 8Ù 8å> a1, a2, a3, ..., an    8åHG  n 8Ù>ã 8å>  4ÜZHT«
a1 + a2 + a3 + ... + an
a1, a2, a3, ..., an 8åL8Ù>ˆå·Ø©Ö@KT@… (Arithmetic Mean) n 3¤Ý

a1, a2, a3, ..., an  8åL 8Ù>ã YPáZPLT>ZPT 2àM« ƒ[> 8Ù>NT>ZPT 4±Ô>
ZPÙ}J2PzJƒà[M 1414172015 8åL8Ù>ˆå@KT@…168GP[KJ[L„‡±Û«
8ˆà 2†JMTÝ  ·Ø© @KT@…„à ·ØCà Iä²Ý n 3à P¤ÚE³Ô¤Ü HMT> YH±Ô>à
Iä²Ýn3ÝH}ÂMÝ8G8©Ú«ÔY>TÙCTàFIÔ¤YH±Ô¤Ö@KT@…x[CÔ¤Ý

P[KJ[L
n ;± ¤[LJäL 8Ù 8å> a1, a2, a3, ..., an    8åHG n  ¤[LJäL 8Ù>ã 8à
n
a1 a2 a3 ...an   8åH« a1, a2, a3, ..., an 8åL 8Ù>ˆå YH±Ô¤Ö@KT@… (Geometric Mean)
8GÜH©Ý

4Õ¤ a1, a2, a3, ..., an 3xJ 8Ù>ã ZP²HØC[PJT> 4±Ô>ZPÙ}J 2PzJƒà[M
3GTà 2[P ¤[LJäL 8Ù>NT> 4±Ô> ZPÙ}J« 2PzJÝ 4 6 9 8åL 8Ù>ˆå
19 1
YH±Ô¤Ö@KT@… 3 216 = 6 3¤Ý469 8åL8Ù>ˆå·Ø©Ö@KT@… 3 = 6 3 3¤Ý·Ø©Ö
@KT@… YH±Ô¤Ö @KT@…[JŠC 2>IT> 6ãN[EÔ >TDMTÝ  4« 8ÜZHT«Ý YIÞJT>
4±Ô¤IT"

¤[LJäL n 8Ù>´Ô>TG ·Ø©Ö@KT@… YH±Ô¤Ö @KT@…[JŠC 2>IT> 2àM«

@IIT> 4±Ô¤Ý 8G €Ä‚Ô>MTÝ  2ETP« AM 8åH« ·Ø© @KT@…[J°Ý GM 8åH«
YH±Ô¤Ö@KT@…[J°Ý¤†ÚETà AM $ GM 8GMTÝ

FTÝ 4ÜYHTµ« AM $ GM 8åL 2@IåHTØ}[G 4± ¤[LJäL 8Ù>´Ô¤

€²PMTÝ

ZEäLÝ5.2

4± ¤[LJäL 8Ù>´Ô>TG ·Ø©Ö@KT@… Iä²Ý YH±Ô¤Ö @KT@… ¯[LZJ AM

Iä²Ý GM 8G ¤†Ô>ÜH©ITGTà AM $ GM   2ÛE 4± 8Ù>´Ý @IIT> 4±Ô¤ÝZHT«
AM = GM3>4±Ô¤Ý2EåI²E[M°Ý6Ù[IJT¤Ý
a+b
€ÄHDÝ aIä²Ý b8åHG9ZE­Ý4±¤[LJäL8Ù>ã8å>4ÜZHT« AM = 2 
GM = ab 3¤Ý
]a + bg2 - 4ab = ]a - bg2 $ 0 2EGTà ]a + bg2 - 4ab $ 0 

4‡±Û« ]a + bg $ 2 ab &
a+b
2 $ ab 
2ETP« AM $ GM ZI³Ý AM = GM + ]a + bg2 - 4ab = 0 8GZPAM = GM + a = b
3>4±Ô¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 260
AM $ GM Ô>TGP}P>~EŠNÔ>Ý

a Iä²Ý b 8åHG 9ZE­Ý 4± ¤[LJäL YIÞYJÙ>ã 8å>  4Pä†à 9ZE­Ý

;å² Áé{JIT> 4±ÛETà GM Áé{JIT¤Ý  8GZP €Ä‚Ô> 9«ƒà[M  FTÝ a > 0
Iä²Ý b > 0  8G Y>TãZPTÝ a + b   –NÝ Y>TÙC AB 8åL ;± ZFßÔZ>TØ©Ú«Ù©
P[KÛ«AB:ŠØCIT>ÔY>TÙC;±2[KPØCÝP[K>M8åH«ABåF©Ü®ãˆ8å>
8GZP 2[KPØCÚå [IJÝ Đ 3¤Ý  Đ 8åH« ABå F©Ü®ãˆ 8åHETà
AM = MB = a + b
2 
a+b
8GZPPØCÚå3KÝ 2 3¤Ý

AD = a, DB=b8­IT²D8åL®ãˆ[JAB噫8©Ú«ÔY>Tã>
C

a+b
√ab 2

D
A B
a M b

HCÝ
D P‰JT> ABÔ¤ Y@Õ¤Ú« Z>T© P[K>  2« 2[K PØCÚ[E C 8åL ®ãˆ„à
@ÛÔ¤Ý8å>CA, CBIä²ÝCM8åLZ>T©>[NP[K>M3G«2[KPØCÚå[IJÝ
a+b a+b
8åHETà CM =3KÝ = 2  MD = 2 - a 8åH«YEˆPT¤Ý TACD Iä²Ý TCBD
CD BD
8åHG;ÚE¯ÔZ>TDÕ>ã8åHETà AD = CD 8GZP CD2 = AD # BD = ab

ZI³Ý CD = ab  ‚ET>Kæ ZEäLÚ[EÜ HJåH©Ú°Ý CD = ab  8G €²PMTÝ

;±2[KFT~å–NÝ8ÜZHT«Ý3KÚ[EŠC¤[LPT>2àM«@IIT>4±Ô¤Ý8åHETà
a+b
CD # CM 2àM« ab # 2 2ETP« AM $ GM 

D 3G« Mà 2[I°Ý ZHT« 2[KFTÙ DC 3G« 3KÚä¤ @IIT> IT²Ý  2Eå
I²E[M°Ý 6Ù[IJT¤Ý  2ETP« AM=GM 8à a = b Iä²Ý a = b 8à AM=GM
3¤Ý

¯}¶   a1, a2, a3, ..., an  8åHG ·Ø©ÚYETC߯[L„à 4±Ô¤ITGTà ak (k 3G« 1Ô¤
ZIMTG¯µ8Ù)8åL;áYPT±6²Ü®Ý2Eå¯åJTG ak - 1 Iä²Ý2EåYETC…JTG
ak + 1 4Pä†ä>TG·Ø©Ö@KT@…JT>4±Ô¤Ý

€ÄHDÝ a1, a2, a3, ..., an 8åH«¯Eà6²Ü®aIä²ÝYHT«ŠÚJT@Ý d Y>TÙC·Ø©ÚYETCß

¯[L„å6²Ü®>ã8å>

ak = a + ]k - 1g d, ak - 1 = a + ]k - 2g d Iä²Ý ak + 1 = a + kd
ak - 1 + ak + 1 a + ]k - 2g d + a + kd 2a + ]2k - 2g d
2 = 2 = 2 = a + ]k - 1g d = ak 

2ETP« ak - 1 Iä²Ý ak + 1 3xJPä†å·Ø©Ö@KT@… ak 3¤Ý

261 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
¯}¶   a1, a2, a3, ..., an  8åH« ;± YH±Ô¤Ú YETC߯[L 8à 2à 6ãN ;áYPT±
6²Ü® ak ]k > 1g  2Eä¤ ¯åGß 6ãN ¯åJTG ak - 1  Iä²Ý 2Eä¤Ü ‚åGß 6ãN
YETC…JTG ak + 1 3xJPä†åYH±Ô¤Ö@KT@…JT>4±Ô¤Ý

€ÄHDÝ a1, a2, a3, ..., an  8åH« ¯Eà 6²Ü® a Iä²Ý YHT« ŠxEÝ r 6ãN YH±Ô¤Ú
YETC߯[L8å>

3[>JTà ak = ar k - 1, ak - 1 = ar k - 2 Iä²Ý ak + 1 = ar k 

8GZP ak - 1 ak + 1 = ar k - 2 ar k = a2 r2k - 2 = ar k - 1 = ak 

2ETP« ak - 1 Iä²Ý ak + 1 3xJ[P>ˆåYH±Ô¤Ö@KT@… ak 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© 4, A1, A2, ..., A7, 7 8åLYETC߯[L·Ø©ÚYETC߯[LJT>4±Ô¤IT²

3
A1, A2, ..., A7  8åL 9µ 8Ù>[NÔ >TÙ>  ZI³Ý 12, G1, G2, G3, G4, 8  8åL YETC߯[L
YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT>4±Ô¤IT² G1, G2, G3, G4 8åLFTå¤8Ù>[N°Ý>TÙ>

•ß¶

3
a = 4 Iä²Ý4 + 8d = 7.4‡±Û« d = 8 8GÔx[CÔ¤Ý8GZPZE[PJTG7
3 6 1 4 7 2 5
8Ù>ã 4 8 , 4 8 , 5 8 , 5 8 , 5 8 , 6 8 , 6 8 3¤Ý
3 1 1
ZI³Ý a = 12 Iä²Ý ar5 = 8  8åHETà r5 = 32 & r = 2   8GZP ZE[PJTG 4
1 3
8Ù>ã 6, 3, 1 2 , 4 3¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© ;±YH±Ô¤ÚYETC߯[L„å 43P« 53P« 63P«6²Ü®>ˆå

YH±Ô>à 4096 Iä²Ý 5 3P« 6 3P« 7 3P« 6²Ü®>ˆå YH±Ô>à 32768 8à 2ÛE
YH±Ô¤ÚYETC߯[L„å¯Eà86²Ü®>ˆå·©Eà>TÙ>

•ß¶

Y>T©Ô>ÜHØCHÙ®>ã6[CJYH±Ô¤ÚYETC߯[L a, ar, ar2, ... 8å>

4 3P« 5 3P« 6 3P« 6²Ü®>ã ¯[LZJ ar3, ar 4 Iä²Ý ar5  3¤Ý

a3 r15 32768
4Pä†åYH±Ô>äHMå a3 r12 = 4096 4«ZHTå² a3 r15 = 32768 8GZP = 4096
a3 r12
2ETP« r3 = 8 & r = 2

a3 r12 = 4096 4àr = 28GÜ‚K„C a3 = 1 & a = 1 

a ^1 - r8h 1 - 28
¯Eà86²Ü®>ˆå·©Eà 1 - r = 1 - 2 = 255 3¤Ý

4[@Ö@KT@…(Harmonic Mean)

Y>T©Ô>ÜHØC ƒ[> 8Ù>ˆå 4[@Ö@KT@… 8åH« 2ÛE 8Ù>ˆå E[MŽ‰>ˆå

·Ø©Ö@KT@…„å E[MŽ‰JT¤Ý  2ETP« h1, h2, ..., hn  8åHG Y>T©Ô>ÜHØC ƒ[> 8Ù>ã
1 1 1
8à 2Pä†å E[MŽ‰>ã h1 , h2 , ..., hn  8GZP 4ÚE[MŽ‰>ˆå ·Ø©Ö@KT@…

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 262
1 1 1
h1 + h2 + ... + hn n
n  3¤Ý  4ÛE ·Ø©Ö @KT@…„å E[MŽ‰ 1 1 1  8åH«
+
h1 h2 + ... + hn
h1, h2, ..., hn 8åL8Ù>ˆå4[@Ö@KT@…8GÜH©Ý

P[KJ[L

" h1, h2, ..., hn , 8åL>DÚà6ãNƒ[>8Ù>ˆå4[@Ö@KT@… n

1 1 1
h1 + h2 + ... + hn
8GP[KJ²Ô>ÜH©xL«
2 2ab
¤†ÜHT>aIä²Ýb8åL4±ƒ[>8Ù>ˆå4[@Ö@KT@… 1 1 = a + b
a+b

sn ƒ[>8Ù>ãY>TÙC8ÛYPT±>DÚä¤Ý YH±Ô¤Ö@KT@…4[@Ö@KT@…[JŠC
2>IT>ZPT 2àM« @IIT>ZPT 4±Ô¤Ýt 8åH[E €²PMTÝ 2ETP« GM • HM
4±¤[LJäL8Ù>´Ô¤GM • HM8åL@I‡[J€Ä‚Ô>MTÝ

ZEäLÝ5.3

4± ƒ[> 8Ù>ˆå YH±Ô¤Ö @KT@… Iä²Ý 4[@Ö@KT@… ¯[LZJ GM Iä²Ý HM
8G ¤†Ô>ÜH©IT„å GM $ HM 8G 4±Ô¤Ý  2ÛE 4± 8Ù>´Ý @IÝ 8à GM = HM
3>4±Ô¤Ý4EåI²E[M°Ý6Ù[IJT¤Ý

€ÄHDÝaIä²Ýb8åHG4±ƒ[>8Ù>ã8å>

2ab
GM = ab Iä²Ý HM = a + b

2ab
GM - HM = ab - a + b
ab ]a + bg - 2ab
= a+b
ab ^]a + bg - 2 ab h
= a+b
ab ^ a - b h
2
= a+b
$0

8GZP GM - HM $ 0 2ETP« GM $ HM
ab ^ a - b h
2
ZI³Ý GM = HM + a+b =0

ab ^ a - b h
2
+ =0

+ a=b

ZEäLÝ 5.2 4à AM $ GM  8G €Ä‚Ú«ãZNTÝ  ZI³Ý EäZHT« GM $ HM 8G

€Ä‚Ú«ãZNTÝ4KÙ[C°Ý4[DÚ« AM $ GM $ HM 8G8µEMTÝ

¯}¶9ZE­Ý4±ƒ[>8Ù>´Ô>TG@KT@…>ã AM, GMIä²Ý HM3xJÂå²Ý

;±YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT>4±Ô¤Ý

263 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
€ÄHDÝa Iä²Ýb8åHG4±ƒ[>YIÞYJÙ>ã8å>
a+b 2ab
AM = 2  GM = ab Iä²Ý HM = a + b 
4ÜZHT«

AM # HM = b 2 lb a + b l = ab = ^ ab h = GM2
a + b 2ab 2

2ETP« AM # HM = GM2   8GZP AM, GM Iä²Ý HM 8åHG ;± YH±Ô¤Ú
YETC߯[LJT¤Ý

‚åP±Ý¯ÔxJ¯}¶>[NÔ>TDMTÝ
z b8åH«aIä²Ýcå·Ø©Ö@KT@…8àa,b,c ;±·Ø©ÚYETC߯[LJT¤Ý
z b8åH«aIä²ÝcåYH±Ô¤Ö@KT@…8àa,b,c;±YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT¤Ý
z b8åH«aIä²Ýcå4[@Ö@KT@…8àa,b,c;±4[@ÚYETC߯[LJT¤Ý

;± PT>GÝ I~Ô¤ x x™ ZP>Úà ;± ¤†Ü‚ØC ¾KÝ HJDÝ Y@Þ«ŠØ© ±Ý‚

I~Ô¤ y x™ ZP>Úà ®LÜHØC 4CÚ[E PÛE[CÛETà 2ÛE PT>GÚå ¯µ HJDÚå
@KT@… ZP>Ý 4± ZP>Õ>ˆå 4[@Ö@KT@…JT> 4±Ô¤Ý  6Ù[I„à ¾KÝ d 8à
d d
;±®LÝY@àPEä>TG ZFKÝ Iä²ÝI²®LÝP±PEä>TG ZFKÝ 3¤Ý
x y
2d 2xy
8GZP@KT@… ZP>Ý d d = x + y 
x+y

8©Ú«Ô>TØCT>I~Ô¤ 60 x™ ZP>Úà ;± ¤†Ü‚ØC 4CÚ[G2[CÛ«‚åGß

I~Ô¤ 40 x™ ZP>Úà ±ÝH PÛE[CÛETà 2ÛE PT>GÚå YITÚE HJDÚ«Ô>TG
2 × 60 × 40
@KT@… ZP>Ý 60 Iä²Ý 40-å 4[@Ö@KT@… 3¤Ý2ETP« = 48 x™/I~ZP>Ý
60 + 40
3¤Ý

H„äz5.2
1. YETC߯[L>ˆån3P«6²Ü®Y>T©Ô>ÜHØ©ãN«2Pä†å¯Eà66²Ü®>[NÔ
>TÙ>  ZI³Ý 2ÛE YETCß ¯[L>ã ·Ø©ÚYETC߯[L YH±Ô¤ÚYETC߯[L
4[@ÚYETC߯[L ·Ø©YH±Ô¤ÚYETC߯[L Iä²Ý 4Pä†à 8«¶ƒà[M 8G
P[>ÜH©Ú«>
]n + 1g]n + 2g ]- 1gn
b 1 l (iv) n (v) 2n + 3 (vi) 2018 (vii) 3nn-
n
1 2
(i) n + 1 (ii)
2 n+3 ]n + 4 g (iii) 4 2 3 n + 4 3 - 1

2. n-3P«6²Ü® an :ÔY>TÙC‚åP±ÝYETC߯[L>ˆå¯Eà66²Ü®>[NÔ
>TÙ>
Z]1
]] ; n = 18à
n + 1; n;ä[LÜH[C8Ù8à ]
(i) an = * (ii) an = []2 ; n = 28à
n ; n4KØ[CÜH[C8Ù8à ]]
] an - 1 + an - 2 ;n > 2
\
n ; n8åH«1, 2,2àM«38à
(iii) an = *
a n - 1 + a n - 2 + an - 3 ;n > 3

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 264
 3. ‚åP±ÝYETC߯[L>ˆån3P«6²Ü®>TÙ>
1 2 3 4 5
(i) 224466 (ii) 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , ...
1 3 5 7 9
(iii) 2 , 4 , 6 , 8 , 10 , ... (iv) 6104122140162

4. 9² P…[@„à YH±Ô¤ÚYETCß ¯[L„à 6ãN Âå² 6²Ü®>ˆå YH±Ô>à 5832

4KÙCTP« 8ÙªCå 6 :°Ý ÂåLTP« 8ÙªCå 9 :°Ý ·ØCÔ x[CÔ¤Ý
8Ù>ã;±·Ø©ÚYETC߯[LJT>4±Ô¤Ý8àYH±Ô¤ÚYETC߯[L„å2ÛE
Âå²8Ù>[NÔ>TÙ>
3 5 7
5. 2 2 , 2 2 , ... 8åLYETC…ån3P«6²Ü‚[G4±6²Ü®>ˆåŠÚJT@IT>
2 2,
1 2 2 3 3 4
8µ«>
6. ;±YH±Ô¤ÚYETC…å k3P«6²Ü® tk 8à kå8àMTƒ[>¯µ8ÙªÔ¤Ý
tn - k, tn, tn + k 8åHG¶Ý;±YH±Ô¤ÚYETCß8G€²¶>
1 1 1
7. a,b,c8åHG;±YH±Ô¤ÚYETC߯[LJT>4±Û«a x = b y = c z 8G¶Ý4±Ô¤ITGTà
x, y, z 8åHG;±·Ø©ÚYETC߯[LJT¤Ý8G€²¶>

8. 4±8Ù>ˆå·Ø©Ö@KT@…JTG«YH±Ô¤Ö@KT@…[JŠC 102>IT>¶Ý4[@Ö
@KT@…[JŠC162>IT>¶Ý4±Ô¤ITGTà2ÛE4±8Ù>[NÔ>TÙ>

9. ^q - r h x2 + ^r - ph x + p - q = 0 8åL @IåHTØ}å ÂMÕ>ã @IITG[P 8à p, q, r

8åHG;±·Ø©ÚYETC߯[LJT>4±Ô¤Ý8G€²¶>

10. ;± YH±Ô¤Ú YETC…å p, q Iä²Ý r 3P« 6²Ü®>ã ¯[LZJ a,b Iä²Ý c 8à
^q - r h log a + ^r - ph log b + ^ p - qh log c = 0 8G€²¶>

 ¯}¶²YETCß>ã (Finite Series)

YHT«PT>8Ù>NTMTG;±YETC߯[L„å6²Ü®>ˆå·©Eà
YETCß 8GÜH©Ý  6²Ü®>ˆå 8Ù~Ô[> ¯}¶² 8ÙDT>
4±Ô¤ITGTà 2« ¯}¶² YETCß (Finite Series) 8GÜH©Ý  ]ang  8åH«
YETC߯[L 8à a1 + a2 + ... + an  8åH« ;± ¯}¶² YETCß 3¤Ý
a1 + a2 + ... + an 8åH« / ak 8G¤†Ô>ÜH©ÝzMZFKÕ>ˆàŠGTÔ>ˆå
n

k=1
¯ÔxJÚ«PÝIä²Ý8ˆ[I[JÜYHT²Ú«;±YETCß a0 + a1 + a2 + ... 8G
POÕ>ÜHCMTÝ4Eå¯Eà6²Ü® a0 3¤Ý

 ·Ø©YH±Ô¤Iä²Ý·Ø©ÜYH±Ô¤ÚYETC߯[L>ˆå·©Eà
 (Sum of Arithmetic, Geometric and Arithmetico-Geometric Progressions)

¯Û[EJ P¤Ü®>ˆà FTÝ ·Ø©ÚYETCß YH±Ô¤ÚYETCß 3xJPä†å ¤†Ü‚ØC zM

6²Ü®>ã P[K„MTG ·©Eà 2àM« ¯Eà n 6²Ü®Ô>ˆå ·©Eà >TÙH« Hä†
2†Û«ãZNTÝ4ÜZHT«2Pä[L€[G¶·ßZPTÝ

·Ø©Iä²ÝYH±Ô¤ÚYETC߯[L>ˆå·©EàĖIJĪĬģĄįĦıĥĪĢıĦĠĞīġĊĢĬĪĢıįĦĠēįĬĤįĢİİĦĬīİ
z ;± YETC…å 6²Ü®>ã ·Ø©Ú YETCß ¯[L„à 4±Ô¤ITGTà 2ÛE YETCß
·Ø©ÚYETCß (Arithmetic Series) 8GÜH©Ý  4«ZHTà ;± YETC…å 6²Ü®>ã

265 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 YH±Ô¤ÚYETC߯[L„à4±Ô¤ITGTà2«YH±Ô¤ÚYETCß (Geometric Series)
8GÜH©Ý
z ;±·Ø©ÚYETC߯[L ^a + ]n - 1g dh å¯Eàn6²Ü®>ˆå·©Eà
]n - 1g n
d = 2 62a + ]n - 1g d@
n
Sn = na +
a ^1 - r nh
2
z YH±Ô¤ÚYETCß ¯[L ^ar n - 1h å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå ·©Eà  Sn = 1 - r
4Õ¤ r ! 1 r = 18à2ÛEYH±Ô¤ÚYETC߯[L;±IT†‡ÚYETCßa,a,a,...
3>4±Ô¤Ý8GZP2Eå¯Eàn6²Ü®>ˆå·©Eàna8G8ˆà2†JMTÝ
1 - rn
2EGTà r ! 1 8à 1 + r + r2 + ... + r n - 1 = 1 - r

·Ø©oYH±Ô¤ÚYETC…å·©EàĖIJĪĬģĄįĦıĥĪĢıĦĠĬĊĢĬĪĢıįĦĠēįĬĤįĢİİĦĬīİ
z ;± YETC…å 6²Ü®>ã ·Ø© o YH±Ô¤Ú YETCß ¯[L„à 4±Ô¤ITGTà 2«
·Ø©YH±Ô¤ÚYETCß (Arithmetico-Geometric Series)8GÜH©Ý
z _^a + ]n - 1g dh r n - 1 i 8åL ·Ø©oYH±Ô¤Ú YETC߯[L„å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå
a - ^a + ]n - 1g dh r n
d 1 - rn - 1 n
4Õ¤ r ! 1
]1 - rg2
·©Eà Sn = 1-r + dr

6 11 16
1 + 7 + 49 + 343 + ...  8åL ·Ø© o YH±Ô¤Ú YETC…å ¯Eà n
8©Ú«Ô>TØ©
6²Ü®>ˆå·©Eà>TÙ>
•ß¶
1
4Õ¤a = 1d = 5Iä²Ý r = 7 
a - ^a + ]n - 1g dh r n
Sn = d 1 - rn - 1 n
]1 - rg2
1-r + dr
JK n-1 N
1 - ^1 + 5 ]n - 1ghb 7 l
1 n KK b1 - 1 l OO
1 KK 7 OO
= + 5 # 7 KK O
1- 7
1
b 1 l2 OO
K 1 - 7 O
L P
1-
5n - 4 5 ^ n-1 h
7 n 7 - 1
= + 7
7n - 1 b 7 l
6 6 2
7

7 n - 5n + 4 5 ^7 - 1h
n-1
= n-1 + n-2
7 6 7 36
 ¯}¶²YETC…åYET[MZFTÔx·©Eà(Telescopic Summation for Finite Series)

¯}¶² 2àM« ¯}¶LT YETCß>ˆå ·©Eà >TD YHT«PT> HJåH©Ú«Ý ¯[L

YET[MZFTÔx·©Eà3¤Ý4ÛE¯[L„àY>T©Ô>ÜHØCYETC…å6²Ü®>ˆå·©E[M
4KÙ© 6²Ü®>ˆå ÂMÝ >TDMTÝ  POÔ>IT> ¯Eà 6²Ü® Iä²Ý >[Cz 6²Ü® EŠK
IäL 6²Ü®>ã ;å[LYJTå² –ÔxÔ Y>Tã´Ý  4[CÜHØC 6²Ü®>[N –ÔxJ ‚å®
YET[MŠà4±ÛE>[Cz6²Ü®¯Eà6²Ü‚ä¤YP¤2±xà4±Ô¤Ý8GZP4ÛE¯[L
YET[MZFTÔx·©Eà (Telescopic Summation)8GÜH©Ý4ÛE¯[L[JÜHJåH©ÚzM
>DÔ¤>[NÖY@ÞJMTÝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 266
 1 1 1
8©Ú«Ô>TØ© + + + ... 8åLYETC…å¯Eà n6²Ü®>ˆå
1+ 2 2+ 3 3+ 4
·©Eà>TÙ>
•ß¶
1
Y>T©Ô>ÜHØC YETC…å k 3P« 6²Ü® tk  8å>  tk =
4[E 4±
k + k+1
Z>T[P>ˆåŠÚJT@IT>8µGTàYET[MZFTÔx·©Eà¯[LÂMÝ•ßÔ>MTÝ

8GZP
1 k - k-1 k - k+1
^ k + k + 1 h^ k - k + 1 h - ]k + 1g
tk = = = = k+1- k
k + k+1 k
8GZP t1 + t2 + ... + tn = ^ 2 - 1 h + ^ 3 - 2 h + ... + ^ n + 1 - n h = n + 1 - 1

/ k]k1+ 1g åIÜ®>TÙ>
n
8©Ú«Ô>TØ©
k=1

•ß¶
1
k ]k + 1g
Y>T©Ô>ÜHØCYETC…åk3P«6²Ü® tk = 8å>
1 1 1
k ]k + 1g k k + 1
H¤‚åGÚ[EÜHJåH©ÚE = - 8Gx[CÔ¤Ý

8GZP

t1 + t2 + ... + tn = b1 - 2 l + b 2 - 3 l + b 3 - 4 l + ... + b n - n + 1 l = 1 - n + 1
1 1 1 1 1 1 1 1

H„äz5.3
1. ;± ·Ø©Ú YETC…å ¯Eà 10 6²Ü®>ˆå ·©Eà 52 Iä²Ý ¯Eà 15 6²Ü®>ˆå
·©Eà778à¯Eà206²Ü®>ˆå·©Eà>TÙ>
13 13 + 23 13 + 23 + 33
2. 1 + 1 + 3 + 1 + 3 + 5 + ... 8åLYETC…å¯Eà176²Ü®>ˆå·©Eà>TÙ>
3. ‚åP±ÝYETCß>ˆå¯Eàī6²Ü®>ˆå·©Eà>TÙ>

(i) 8+88+888+8888  (ii) 6 + 66 + 666 + 6666 

4. 1 + ]1 + 4g + ^1 + 4 + 42h + ^1 + 4 + 42 + 43h + ... 8åL YETC…å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå

·©Eà>TÙ>
4 7 10
5. 1, 3 , 9 , 27 , ... 8åL YETCß ¯[L„å n 3P« 6²Ü® Iä²Ý ¯Eà n 6²Ü®>ˆå
·©Eà>TÙ>

6. 3 + 75 + 243 + ... 8åLYETC…å n6²Ü®>ˆå·©Eà 435 3 8à nåIÜ®

>TÙ>

7. ;±·Ø©ÚYETC߯[L„å (m+n)3P«Iä²Ý (m-n)3P«6²Ü®>ˆå·©Eà m

3P«6²Ü[HÜZHTà4±ICÕ¤8G€²¶>

267 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 8. ;±Pß )3250 8åL YET[>[J ¯Eà ITEÝ )20Ý 2©ÚE©ÚE ;áYPT± ITE¯Ý )15
2>ÜH©Ú°Ý Y@³Ú P±xåLTß 8à 2Pß 2ÛEÚ YET[>[J ¯µ[IJT>
±Ü‚ÖY@³ÚE8ÚE[GITEÕ>ã3¤Ý"

9. ;± HÛEJÚà 20 HÛ«>ã ;áYPTå²Ý 4™ 4[CYPˆ„à ;ZK ZFßÔZ>TØ}à

[PÔ>ÜH©xåLG  ¯Eà HÛä¤Ý YETCÔ>Ü®ãˆÔ¤Ý 6ãN 4[CYPˆ 24™  ;±
ZHTØ}JTNß ;± ZFKÚà ;± HÛ«  EÝ 8àMT HÛ«>[N°Ý YETCÔ>Ü®ãˆÔ¤
Y>TÙ©PÛ«Z@ßÔ>8áPN¶¾KÝ<CZPÙ©Ý

10. ¬Ùª„ß PNßÖz„à ;áYPT± I~ ZFKÚä¤Ý ¬Ùª„…>ˆå

8Ù~Ô[>JTG« 2Eå ¯Û[EJ I~ ZFKÚà 6ãN« ZHTà 4± ICÕ>TxL«
3KÝHÚà30¬Ùª„ß>ã4±Ô¤ITGTà23P«43P«Iä²Ýn 3P«I~ZFK
¯}Šà8ÚE[G¬Ùª„ß>ã4±Ô¤Ý

11. ;± PÕx„à Y@³ÚEÜHØC )500 3G« 10% YETCß PØ}  EÚà 10 3Ù©>ˆà
8áPNPT>IT²Ý

12. ;±F>KÚà[PKæZFT„GTà9äHØC¦>TETKZ>Ø}GTàIÔ>ˆå4Jà®PTâÔ[>
HTÔ>ÜHØ}±ÛE«  ;áYPT± FT´Ý 2ÛE ZFTÞ ETÔ¤Ý [PKæ x±ƒ>ã ;±
YH±Ô¤Ú YETCß ¯[L„à HKŠ P±xL«  4ÛE YETä² x±ƒ>ã ;áYPT± FT´Ý
2Eå¯Û[EJFT[NÜZHTà4±ICÕ>T>YH±¤xL«¯EàFTˆà2Eå8Ù~Ô[>
5 8à 2ÛE x±ƒ>ˆå 8Ù~Ô[> 8ÛE FTˆà 150000Ô¤ 2>IT> 4±Ô¤Ý
8GÔ>TÙ>

 zMzLÜ®¯}¶²YETCß>ã(Some Special Finite Series)

4ÜH¤„à FTÝ AP, GP Iä²Ý 9ZE­Ý ¤†Ü‚ØCYETCß>ˆå ¯}¶² 6²Ü®>ˆå

·©Eà>TDzM¯ÔxJ¹ÚKÕ>[NÔ>TDMTÝ

1. ¯Eàn4Jà8Ù>ˆå·©Eà

/ k = 1 + 2 + 3 + ... + n = n]n2+ 1g
n

k=1
4[EAP4à4±ÜHET>ÔY>TÙ©·©E[MÔ>TDMTÝ

2. ¯Eàn4Jà8Ù>ˆåPßÔ>Õ>ˆå·©Eà

/ k2 = 12 + 22 + 32 + ... + n2 = n]n + 1g6]2n + 1g

n

k=1

[ a - b = ]a - bg^a + ab + b2h 8åL¯äYLT±[I[JÜHJåH©Ú€Ä‚Ô>MTÝ&

3 3 2

3. ¯Eàn 4Jà8Ù>ˆå>DÕ>ˆå·©Eà

/ k3 = 13 + 23 + 33 + ... + n3 = b n]n2+ 1g l
n 2

k=1

[ k 4 - ]k - 1g4 = ^4k3 - 6k2 + 4k - 1h  8åL ¯äYLT±[I[JÜ HJåH©Ú ZIä>ÙC

¯}[P€Ä‚Ô>&

4ÛE¯}¶>ã¯Û[EJP¤Ü®>ˆà€Ä‚Ô>ÜHØ©ãNG8åH[E€[GŠàY>Tã>

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 268
 ¯}¶LTYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã(Infinite Sequences and Series)
¤†Ü‚ØC YIÞYJÙ>ˆå ·©EMTG« YIÞYJÙ>ˆå HÙ®>ˆå 2}ÜH[C„à
Få¤ P[KJ²Ô>ÜHØ©ãN«  3GTà ¯}¶LT YETCß>[NÜ Hä† 2†J FTÝ ;±Õ¤Ú
1 1 1
Eå[I[JÜHä†J>±Ú[E8©Ú«ÔY>TãNZPÙ}°ãN« 2 + 4 + 8 + ... 8åL¯}ŠMTÚ
YETC[K 8©Ú«Ô Y>TãZPTÝ  4à ;áYPT± 6²Ü®Ý ƒ[> 4Eä¤ ;± ¤†Ü‚ØC 8Ù
IÜ®2ˆÔ>4J³IT"¯EàHTß[P„à2«>}GIT>2àM«¯}JTEET>4±Ô¤Ý4ÛEÚ
YETC…å·©Eà;±¤†Ü‚ØCIÜ[HZFTÔxz†«z†ET>F>±P[EÔ>TDMTÝ

4ÚE[MÜ[H3ßP¯ãN;±>DÔ¤CåYETCÕ¤ZPTÝ A, B8åL4±EØ©>[N
8©Ú«ÔY>TãZPTÝ  A EØ}à ;± ¯µ 2ÜHÚ[E°Ý B EØ}[G >T‡JT>¶Ý [PÔ>¶Ý
AEØ}à6ãN2ÜHÚ[E4±@IHT>IT>YPØ};±HT>Ú[E BEØ}à[PÔ>¶ÝI²H}°Ý
A 4à6ãNHT2ÜHÚ[EHTJT>YPØ};±H¤[J B4à[PÔ>¶Ý4ÛE¯[L[J
YETCßÛ« Y@Þ« Y>TÙ}±ÛETà 4²„à A Iä²Ý B EØ©>ˆà 8áPN¶ 2ÜHÝ 4±Ô¤Ý
4[EFTÝŽZO;áYPT±€[MJT>E±ZPTÝ 

 €[M EØ©A EØ©B 1/8

1/128 1/4
0 1 0 1/16
1/256 1/64

1/32

1 1
1 2 2
1/2
1 1 1
2 4 2+2
1 1 1 1
3 8 2+4+8
HCÝ

1 1 1 1 1
4 16 2 + 4 + 8 + 16
1 1 1 1 1 1
5 32 2 + 4 + 8 + 16 + 32
   
1 1 1 1 1 1 1
n
2n 2 + 22 + 23 + 2 4 + 25 ... + 2 n
   
4E[GÜHTßÔ¤ÝZHT«s¯}Šàt (finally)EØ© A4à;岃±Ô>T« B4à;±¯µ
2ÜH¯Ý 4±Ô¤Ý 8GÚ ZETå²Ý 2ETP« A EØ}à 4±ÜH« 0, B EØ}à 4±ÜH« 1 8GÚ
ZETå²Ý
1 1 1 1 1
2ETP« 1, 2 , 4 , 8 , 16 , 32 ... 8åH« Áé{JÚ[E ZFTÔx Y@àxL« (goes) 8G
6DKMTÝ
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Iä²Ý 2 , 2 + 4 , 2 + 4 + 8 , 2 + 4 + 8 + 16 , ...  8åH« 1 : ZFTÔx Y@àxL« 8G
6DKMTÝ

1 1 1 1
2ETP« 2 + 4 + 8 + 16 + ... -åIÜ®1

4Ü‚…Šàq¯}ŠàqIä²ÝqY@àxL«q8åLY@Tä>ã8ÛE¯[L„àHJåH©ÚEÜHØ©ãNG
8åH[E°Ý4«ZHTà¯}PäL6²Ü®>ˆå·©Eà>TÙH«H䆰Ý2†ZPTÝ

269 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 1 1 1 1 1
1, 2 , 4 , 8 , 16 , 32 ... Áé{JÚ[EsZFTÔxÖY@àxL«t8G6DKMTÝ
1 1 1 1 1
4ZE ZHTà 1, 10 , 100 , 1000 , 10000 , 100000 , ...  Áé{JÚ[E ZFTÔxÖ Y@àxL« 8G
6DKMTÝ

]ang ;±YETC߯[LIä²Ýa;±8Ù8å>
Y>T©Ô>ÜHØC 8ÛE ;± ƒ>Ö z†J ƒ[> 8ÙªÔ¤Ý 9ZET ;± ¤†Ü‚ØC €[M„à
an Ô¤Ý aÔ¤Ý  4[C„à 6ãN ¾KÝ 2ÛE 8Ù[DŠC ¤[LPT> 4±Ü‚å 2ÜZHT«
n 3G« 3 : YF±Õ¤Ý ZHT« an 3G« a: YF±Õ¤xL« 8GMTÝ ¬ØHIT> ·L
ZPÙ©IT„å n " 3 8à an " a 8GMTÝ

ZP²P[>„à ·²PET„å an 3G« 8à[MP‰JT> a: 2[CxL« 8GMTÝ

2àM« n " 3 8­ÝZHT« an å8à[M a3¤Ý4E[GYETC߯[L ]ang 8åH« aÔ¤
lim
;±Õ¤xL«8G¶Ý·LMTÝ4E[GZJ¤†šØ}à n " 3 an = a 8G8µEMTÝ

2ZE@IJÝ10101018åLYETC߯[L9ZET;±8ÙªÔ¤Y@àxL«8GÔ
·L4JMT«4«8ÛE;±8à[MI܂ä¤Ý;±Õ>T>Y@àMŠà[M8GZP4ÛEYETCß
¯[LÔ¤ 8à[M IÜ®Ý 4à[M 2ÜH} ;± 8à[M[J ZFTÔx F>±Ý YETCß ¯[L„å
IÜ® ;±[IÚ Eå[I 6[CJET¤Ý 8à[MÜ Hä†J ¯µ[IJTG ®…E³Ô¤ P[> ¬Ù
>~EHTCÜH¤2PzJÝ

 ‚®GTÔxYETC߯[L(Fibonacci Sequence)

‚®GTÔxYETC߯[L8åH«¯Eà4KÙ©8Ù>ã 1 13>¶Ý

2©ÚE8Ù>ã2E䤯åGß6ãN4±8Ù>[N·Ø}x[CÔxåL
;± 8Ù>ˆå YETCß 3¤Ý  4« 1 1 2 3 5 8 13 21 34   8å²
Y@àxL«

4Eå Š xn = xn - 1 + xn - 2, n $ 3  Iä²Ý x1 = 1, x2 = 1 3¤Ý ‚®GTÔx 8åL

>~EZI[E„å YHJKTà 4ÚYETCß ‚®GTÔx YETC߯[L (Fibonacci Sequence) 8G
2[OÔ>ÜH©xL«4«‡JGßZCT‚@T2àM«‡JGßZCT‚@TZGT8G¶Ý2[OÔ>ÜH©Ý
‚®GTÔx YETCß 1202 4à ¯Eå ¯E‡à ‡Hß 2HTz 8åL ®ÚE>Úà 2†¯>ÜH©ÚEÜHØC«
‚@å F>K P~>…å I>GTG ‚®GTÔx HM 4CÕ>´Ô¤ HJDÝ Y@Þ« Š…PT> P~>Ý
Y@ÞEPßPßÚE>YET‰‡à4±ÜHPß>´Ô¤>~E݃>¯ÔxJITG«8åHETà‚®GTÔx
EG«z²PJ«¯EäY>TÙZC8Ù>ˆå™ETGZHKTßPÚ[EPNßÚ«ÔY>TÙCTß
4Û«o2KT‚Ô8Ù>~E¯[L„àETå¯Eå¯E‡à8Ù>[NÜHä†J>±Ú«Ô>ã
6±PTG« 8åHß  ‚®GTÔx PC 3܂…Ô>TŠà 4±ÛE ZHT« 4Pä[L >äL†ÛETß  ‡Hß
2HTz ®ÚE>Ý YPˆP±PEä¤ ¯å® Mڕå ZH¦Ý 6Mxä¤ E@I 8Ù ¯[L
2†¯>ÜH©ÚEÜHCTIà 4±ÛE«  4Pß P}ŠJà P~> 8Ù>~EÝ Iä²Ý ŠxE¯LT
8Ù>ã Hä† HM ®ÚE>Õ>ã 8µ°ãNTß  4Pß Áé{JÝ Hä†J >±Ú« 6±PTP³Ý
HÕ>ˆÚ«ãNTß

n = 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
xn = 1 1 2 3 5 8 13 21 34 55 89 144 233 377
8©Ú«Ô>TØCT> 63P«Iä²Ý 73P«4CÚ«IÜ®>[NÔ·ØC 83P«4CÚå
IÜ®x[CÔxL«2ETP« x8 = 8 + 13 = 21
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 270
¤†Ü® ‚®GTÔxYETC߯[L„å3ßP¯ãN¯[L>[NÔ>TDMTÝ

‚åP±PGPä[L>P°Õ>ã

(i) ;áYPT±ÂåLTP«8ÙªÝ33P«6²Ü‚åICÕ>T>4±Ô¤Ý ]t3 = 2g

(ii) ;áYPT±FTå>TP«8ÙªÝ43P«6²Ü‚åICÕ>T>4±Ô¤Ý ]t4 = 3g

(iii) ;áYPT±:ÛETP«8ÙªÝ53P«6²Ü‚åICÕ>T>4±Ô¤Ý ]t5 = 5g

(iv) ;áYPT±n3P«8ÙªÝn3P«6²Ü‚åICÕ>T>4±Ô¤Ý
13 1
1
8 1 2
3
1 1 5
5 8
1 2 1
13
1 3 3 1 21
3 34
1 4 6 4 1 55

1 5 10 10 5 1
2
1 6 15 20 15 6 1

1 7 21 35 35 21 7 1
1
1 8 28 56 70 56 28 8 1

1 9 36 84 126 126 84 36 9 1
1

HCÝ HCÝ

¯}PäLYETCß(Infinite Series)

]ang 8åH« ;± ¯}PäL YETC߯[L 8à a1 + a2 + ...  8åH« ¯}PäL YETCß
3

8GÜH©Ý4E[G / ak 8GÔ¤†Ô>MTÝ
k=1

1 1 1 1
4ÜH¤„åYETCÔ>Úà 2 + 4 + 8 + 16 + ... 8åL;±¯}PäLYETC[KÜHTßÚZETÝ
4Eå·©Eà18G6DKÜHØC«2ÜHÝ>DÔxàBEØ}à6ãN2ÜHÝ;áYPT±€[M„³Ý
‚åP±IT²4±ÛE«
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
2 , 2 + 4 , 2 + 4 + 8 , 2 + 4 + 8 + 16 , ...
1 1 1 1 1 2n - 1
4Eån3P«6²Ü® 2 + 4 + 8 + 16 + ... + 2 n Iä²Ý2EåIÜ® 3¤Ý
2n
lim
4ÛE·©Eà sn 8à n " 3 sn = 1 3¤Ý
1 1 1 1
3EMTà 2 + 4 + 8 + 16 + ... 8åH«18G6DKÜHØC«

4«ZHTà ]ang  8åH« YIÞ 8Ù YETCß ¯[L 8à sn = a1 + a2 + a3 + ... + an 8åL
YETCß ;± ¤†Ü‚ØC 8à[M sÔ¤ ;±Õ¤ITGTà YETC߯[L ]ang  ·ØCÚEÔ>« 8å²Ý
2Eå·©Eàs8å²ÝY>TãNMTÝ

4[E a1 + a2 + a3 + ... = s  8G 8µEMTÝ  8GZP 4ۀ[M„à 4ÚYETCß sÔ¤

;±ÕxåL«8G·²P«POÔ>Ý

271 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 3

P[KJ[L / an ;±YIÞYJÙ>ˆåYETCß8å>
n=1
sn = a1 + a2 + a3 + ... + an, n ! N 8å>

]sng 8åLYETC߯[L / an 8åLYETC…åH¤Ô·ØCà(Partial Sum)

3

8GÜH©Ý ]sng 3G«;±Õ>[I¶6[CJET>¶Ý n " 3 sn = s 8à ]sng 8åLYETCß

n=1
lim

;±Õ¤ÚYETCßConvergent Series8G¶Ý2EåIÜ®s8G¶Ý2[OÔ>ÜH©Ý

3 3
/ an = s 8G8µEMTÝzM8©Ú«Ô>TØ©>[NÔ>TÙZHTÝ / ]- 1gn + 1 8åLYETCß
n=1 n=1
;±Õ¤ YETCKT> 4±Ô>T« 9å 8à 1 0 1 0 1   8åHEå H¤Ô ·ØCà ;±Õ¤
Eå[IJäL«

¤†Ü® ¯}¶² ·Ø©Ú YETCß>´Ô>TG 4Jä>~E Š>[N FTÝ 2ÜH}ZJ ¯}¶LT

YETCß>´Ô¤ÝHJåH©ÚE¯}JT«
3
/ ]- 1gn + 1 = 1 - 1 + 1 - 1 + ... 8åLYETC[K8©Ú«ÔY>TãZPTÝ
n=1

S = 1 - 1 + 1 - 1 + ... 8à;±Pß SåIÜ®>ã¯[LZJ 02àM« 12àM«

1
2 8G‚åP±ÝP[>„à8©Ú«ÔY>TÙ©EßÔ>ÝY@ÞJMTÝ

 2ETP« S = ]1 - 1g + ]1 - 1g + ...  S = 1 + ]- 1 + 1g + ]- 1 + 1g + ... 2àM« 

1 - S = 1 - ]+ 1 - 1 + 1 - 1 + ... = S g
3
/ xn  8åL YETCß 1
x = 2 Ô¤ ;±Õ¤xL«  3GTà x = 2 8à 4ÛE YETCß
n=0 3
;±Õ>Šà[M  4‡±Û« / an xn 8åL YETCß xå zM IÜ®>´Ô¤ ;±Õ¤xåL«
n=0
8G¶Ý xå zM IÜ®>´Ô¤ ;±Õ>Šà[M 8åH«Ý YE…xL«  xå 8ÛE IÜ®>´Ô¤
4«ZHTåLYETCß>ã;±Õ¤xåL«8åH«4ÛEÜ®ÚE>Úä¤2ÜHTäHØC«8­Ý4ÛE
2Mxå‚åP±ÝH¤„àzMYETCß>ãxå8ÛEIÜ®>´Ô¤;±Õ¤xåL«8åH[E°Ý
2ÜH};±Õ¤ITGTà2EåIÜ®ÝEKÜHØ©ãNG

 ¯}PäLYH±Ô¤ÚYETCß(Infinite Geometric Series)

3
YETCß YH±Ô¤Ú YETCß 8GÜH©Ý / x n, x ! 1 8åL YETC[K
/ xn 8åL
1 - xn n = 0
8©Ú«ÔY>TãZPTÝ  sn = x0 + x1 + ... + xn 8à sn = 1 - x , ; x ;< 1  8G 4±Ô¤ÝZHT« x n
1
Áé{JÚ[EZFTÔxÖY@àPETà sn 8åH« 1 - x 8åH[EZFTÔxY@àxL«8GMTÝ
3
z ; x ;< 1  8åH[E €[L¶ Y@Þ°Ý 8àMT YIÞYJÙ xÔ¤Ý / xn  8åL YETCß
n=0
1
;±Õ¤Eà Eå[I°[CJET>¶Ý 2Eå ·©E[M 1 - x   8G¶Ý 8µEMTÝ
1
2ETP« ; x ;< 1  8G¶ãN 8àMT YIÞYJÙ xÔ¤Ý 1 - x = 1 + x + x2 + x3 + ...

3¤Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 272
 3
z ; x ;< 1 8G¶ãN8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý / ]- 1gn xn 8åLYETCß;±Õ¤Ý
n=0
1
Eå[I°[CET>¶Ý2Eå·©E[M 1 + x 8G¶Ý8µEMTÝ

2ETP« ; x ;< 1 8G¶ãN8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý

1 2 3
1 + x = 1 - x + x - x + ... 3¤Ý
3
; x ;< 2 8G¶ãN8àMTYIÞYJÙx-Ô¤Ý / ]2xgn 8åLYETCß;±Õ¤Ý
1
z
n=0
1
Eå[I°[CJET>¶Ý2Eå·©E[M 1 - 2x 8G¶Ý8µEMTÝ
1
2ETP« ; x ;< 2 8G¶ãN8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý    
1 2 3
1 - 2x = 13+ 2x + 4x + 8x + ... 3¤Ý
xn
z 8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý / n! 8åLYETCß;±Õ¤ÝEå[I°[CJET>¶Ý
n=0
2E[G e x 8G¶Ý8µEMTÝ
x x2 x3 x 4
2ETP« 8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý e x = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ... 3¤Ý
3
z x = 0Ô¤IØ©Ý / ]- 1gn x ;±Õ¤Eå[I°[CJ«
n=0
zMzLÜ®ÚYETCß>[NÔ>TÙZHTÝ2ÛEYETCß>ã;±Õ¤xåL«8åL2}ÜH[C„à
zM>DÔ¤>´Ô¤Ú•ß¶>TDMTÝ

 ¯}PäL·Ø©oYH±Ô¤ÚYETCß(Infinite Arithmetico- Geometric Series)

z R ^^a + ]n - 1g dhh r n - 1 8åL·Ø©YH±Ô¤ÚYETC…å·©Eà
lim a dr
]1 - rg2
S = n " 3 Sn = 1 - r + ; - 1 < r < 1 3¤Ý

4 7 10
8©Ú«Ô>TØ© 1 + 5 + 25 + 125 + ... å·©Eà>TÙ>

•ß¶
1
4Õ¤a = 1d = 3Iä²Ý r = 5 
a dr
]1 - rg2
S3 = 1 - r +
1
1 3# 5
= 1 +
1 - 5 b1 - 1 l
2
5
= 4 + b 5 lb 16 l
5 3 25

35
= 16

 ¯}PäLYETC±Ô>TGYET[MZFTÔx·©Eà
(Telescopic Summation for Infinite Series)

4Eä¤ ¯åGß 552 4à ;± ¯}¶² YETC…å ·©E[M YET[MZFTÔx ·©Eà
¯[L„àHTßÚ«ãZNTÝ8GZP4ZE¯[L„à¯}PäLYETC…å·©E³Ý>TD4J³Ý
273 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 3
8©Ú«Ô>TØ© / 2
1
n + 5n + 6
åIÜ®>TÙ>
n=1

•ß¶
1
Y>T©Ô>ÜHØC YETC…å n 3P« 6²Ü® an  8å>  2EGTà an = 2  H¤
n + 5n + 6
1 1
‚åGÚ[EHJåH©Ú an = n + 2 - n + 3 8G2†JMTÝ

4ÛEYETC…å¯Eàn6²Ü®>ˆå·©Eà sn 8å>

sn = a1 + a2 + ... + an = b 3 - 4 l + b 4 - 5 l + b 5 - 6 l + ... + b n + 2 - n + 3 l = 3 - n + 3
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1
n 3G« ¯}Š‡[J ZFTÔx Y@à³ÝZHT« n + 3  3G« Áé{JÚ[E ZFTÔxÖ
3
Y@à³Ý8GZP 3 - n + 3 " 3 2àM« sn " 3 8GMTÝ2ETP« / 2
1 1 1 1 1 1
=3
n = 1 n + 5n + 6

 5±²Ü®ÚYETCß(Binomial Series)

YH±Ô¤ÚYETC…àFTÝHTßÚEzMYETCß>ãxåYHT±ÚEITGIÜ®>´Ô¤
1 2 3
1 - x = 1 + x + x + x + ... 
1 2
1 + x = 1 - x + x - ... Iä²Ý
1 2
1 - 2x = 1 + 2x + 4x + ... 

2EGTà 1 - x  1 + x  Iä²Ý 1 - 2x  ZHTåL[P>[N ]1 - xg-1   ]1 + xg-1  Iä²Ý

1 1 1

]1 - 2xg-1  8G¶Ý 8µEMTÝ  4Eå ÂMÝ ]1 + xg, ]1 - xg ...  ZHTåLPä†ä¤ 2©Ô¤>ã ¤[L
8ÙDT>PTÞÜ®ãN«8GÚYE…xL«2ETP«2©Ô>TG«¤[Lƒ[>¯µ8Ù>NT>ZPT
2àM«ŠxE¯²8ÙDT>ZPT4±Ô>MTÝZI³Ý (1+x)å2©Ô¤;±ŠxE¯LT8ÙDT>
·C 4±Ô>MTÝ 9ä>GZP FTÝ ZEäLÝ 5.1 ÂMÝ 2©Ô¤ ƒ[> 8ÙDT> 4±Ô¤Ý ZHT«
5±²Ü®Ú ZEäLÚ[G €Ä‚Ú«ãZNTÝ 4ÜZHT« ŠxE¯² 2©Ô¤>´Ô>TG 5±²Ü®Ú
ZEäLÚ[E>TÙZHTÝ

ŠxE¯²2©Ôxä>TG5±²Ü®ÚZEäLÝ(Binomial Theorem for Rational Exponent)

ZEäLÝ5.4

9ZE­Ý;±ŠxE¯²8ÙnÔ¤ x < 1 :€[L¶Y@Þ°Ý8àMTYIÞYJÙxÔ¤Ý

]n - 1g 2 n ]n - 1g]n - 2g 3
]1 + xgn = 1 + nx + n x + x + ... 3¤Ý4Eä>TG€ÄHDITG«6Jß
2! 3!
>~E Z>TØHT©>[N 6ãNCÔxJ« 8åHETà ZEäLÚ[E €ÄHDÝ 4àMTIà
8©Ú«ÔY>TÙ© zM ¤†Ü‚ØC €[M>[NÔ >TDMTÝ ZI³Ý 2Pä†å ÂMÝ zM
>DÔ¤>´Ô¤Ú•ß¶>TÙZHTÝ4ÛEZEäLÚà

1. x:x3>‚K„C
]n - 1g 2 n ]n - 1g]n - 2g 3
]1 - xgn = 1 - nx + n x - x + ... ^ x < 1h
2! 3!
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 274
 2. nÔ¤ÜHMT>n:Ü‚K„C
]- ng]- n - 1g 2 ]- ng]- n - 1g]- n - 2g 3
]1 + xg-n = 1 + ]- ng x + x - x + ...
2! 3!
2ETP«
]n + 1g 2 n ]n + 1g]n + 2g 3
]1 + xg-n = 1 - nx + n x - x + ... ^ x < 1h
2! 3!
3. xÔ¤ÝnÔ¤ÝHMT>¯[LZJxIä²Ýn 8GÜ‚K„C
]n + 1g 2 n ]n + 1g]n + 2g 3
]1 - xg-n = 1 + nx + n x + x + ... ^ x < 1h
2! 3!
ZEäLÚà n ;± ŠxE¯² 8Ù 8G YPˆÜH[CJT> ¤†Ü‚CÜHØ}±ÛET³Ý

YHT«PTGŠxE¯²8ÙP}PÝ q ^q ! 0h 3¤Ý8GZPn = q 8G8©Ú«Š…PTÔ>Ú[G

p p

8µEMTÝ

q c q - 1 m 2 q c q - 1 mc q - 2 m 3
p p p p p
]1 + xg
p p
q = 1+ q x+ 2! x + 3! x + ...

p ^ p - qh 2 p ^ p - qh^ p - 2qh 3
^ x < 1h
p
= 1+ q x+ x + x + ...
q2 2! q3 3!
p ^ p - qh 2 p ^ p - qh^ p - 2qh 3
]1 - xg q = 1 - q x + ^ x < 1h
p p
x - x + ...
q2 2! q3 3!
]1 + xgn :>DÔxC9«PTG¹ÚKÕ>ãZIZMY>T©Ô>ÜHØ}±ÛET³ÝzM8Ù~Jà
>DÔ¤>´Ô¤8ˆ[IJT>•ß¶>TDZFK}JTGzMŠ…PTÔ>Õ>ãZE[PÜH©Ý

4áPTLTG ;áYPT± Š…Š³Ý Y>µÔ>[N 6ä² ZFTÔ¤Eà >DÔ¤>[NÚ

•ßÜHE䤃>¶Ý8ˆET>4±Ô¤ÝzMPä[LFTÝHØ}J‡©ZPTÝ

1. ]1 + xg-1 = 1 - x + x2 - x3 + ...

2. ]1 - xg-1 = 1 + x + x2 + x3 + ...

3. ]1 - xg-2 = 1 + 2x + 3x2 + 4x3 + 5x 4 + 6x5 + ...

4. ]1 + xg-2 = 1 - 2x + 3x2 - 4x3 + 5x 4 - 6x5 + ...

4[P2[GÚ«Š…PTÔ>Õ>´Ý x < 1 8­ÝZHT«IØ©ZIYHT±Û«Ý

x < 1  8åL I܂ä¤ ]1 + xg3  : ¯Eà FTå¤ 6²Ü®>ã P[K

2
8©Ú«Ô>TØ©
Š…¶H©Ú8µ«>

•ß¶

2
4Õ¤ n = 3
2 b 2 - 1l
n ]n - 1g 3 3
2! = 2!
2 b -1 l
3 3
= 2

275 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 -1
= 9
2 b 2 - 1 lb 2 - 2 l
n ]n - 1 g]n - 2 g 3 3 3
3! = 3!
2 b - 1 lb - 4 l
3 3 3
= 6
4
= 81

4EGTà]1 + xg3 = 1 + 3 x - 9 x2 + 81 x 3 + ...

2 2 1 4

1
]1 + 3xg2
8©Ú«Ô>TØ©  : xå 2©Ô¤>NT> Š…PTÔ>Ý Y@Þ>  2ÛE Š…PTÔ>Ý

@…JT>4±ÜHEä>TGxå€HÛE[G[JÔ>TÙ>

•ß¶
1 1
]1 + 3xg2 ^1 + yh2
3x = y8à =

1
4ÜZHT« :5±²Ü®ÚZEäLÚåÂMÝyå2©Ô¤>NT>8µEMTÝ y < 1
^1 + yh2
8G¶ãN 8àMT y IÜ®>´Ô¤Ý 4« YHT±Û«Ý  ‚å® y-Ô¤ 3x 8GÜ ‚K„C 3x < 1
1 1
]1 + 3xg2
8G¶ãN 8àMT x IÜ®>´Ô¤Ý å Š…¶ 9ä®[CJET¤Ý  x < 3  : €[L¶
Y@Þ°ÝxåIÜ®>´Ô¤IØ©ZI4ÛEŠ…¶YHT±Û«Ý

2 = ]1 + 3xg
1 -2
]1 + 3xg
2 ]2 + 1g ]3xg2 2 ]2 + 1g]2 + 2g ]3xg3
= 1 - 2 ]3xg + 2! - 3!
2 ]2 + 1g]2 + 2g]2 + 3g ] g4
+ 3x - ...
4!
1 1
= 1 - 6x + 27x2 - 108x3 + 405x 4 - ..., x < 3
]1 + 3xg2
8GZP

1
]3 + 2xg2
8©Ú«Ô>TØ©  : xå 2©Ô¤>NT> Š…PTÔ>Ý Y@Þ>  2ÛE Š…¶
9ä®[CJET>4±ÜHEä>TGxå€HÛE[G[JÔ>TÙ>

•ß¶

4Õ¤FTÝ ]1 + xg-2 劅PTÔÚ[GÜHJåH©Ú«ZPTÝ

2Eä¤ ]3 + 2xg : 3 b1 + 3 l 8G8µ«ZPTÝ

2x
1 1
]3 + 2xg
8GZP 2 =
32 b1 + 3 l
2x 2

= 9 b1 + 3 l
1 2x - 2

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 276
 = 9 ^1 + yh
1 -2 2x
( 3 = y 8å>)

= 9 _1 - 2y + 3y2 - 4y3 + 5y 4 - ... i, y < 1

1

= 9 c1 - 2 b 2x l + 3 b 2x l - 4 b 2x l + 5 b 2x l - ... m, ; 3 ;< 1
1 2 3 4 2x
3 3 3 3
= 9 b1 - 3 x + 3 x2 - 27 x3 + 81 x 4 - ..., l x < 2
1 4 4 32 80 3

1 1 4 4 2 32 3 80 4 3
]3 + 2xg2 = 9 - 27 x + 27 x - 243 x + 729 x - ..., x < 2
8GZP
3
4ÛEŠ…¶9ä®[CJET>4±Ô> x < 2 3>4±Ô>ZPÙ©Ý

ƒ[>8Ù>´Ô>TGPßÔ>ÂMÝÂåLTÝH}ÂMÝZHTåL[P>[N5±²Ü®ÚZEäLÝ
ÂMÝ>TDMTÝ2«ZHTåL>DÔx[GÔŽZO>TÙZHTÝ
3
8©Ú«Ô>TØ© 65 åIÜ®>TÙ>

•ß¶
n ]n - 1g 2 n ]n - 1g]n - 2g 3
x < 1 8à ]1 + xgn = 1 + nx + x + x + ...
2! 3!
1
3
65 = 65 3
]64 + 1g3
1
=
1

= 64 b1 + 64 l
1 3
1
3

= 4 b1 + 64 l
1 3

1 b 1 - 1l
= 4f 1# 1 3 3
# b 64
1 l2 p
1 + 3 64 + 2! + ...
1 1 1 1
= 4 + 48 - 4 # 9 # 64 # 64 + ...
1 1
= 4 + 48 - 36864 + ...
1
. 4 + 0.02  9YGà 36864 + ... ƒ>Öz†J8Ù
 8GZP 3 65 = 402ZETKTJIT>

1
8©Ú«Ô>TØ© x;±YH…J8Ù8à 3 x3 + 7 - 3 x3 + 4 åIÜ®ZETKTJIT>
x2
8G€²¶>

•ß¶

x3 + 7 = ]x3 + 7g3
1
3

= ;x c1 + mE
7 3 7
(x YH…J8Ù8åHETà
x3 < 1 )
3
x3
1

= x c1 + 3 m
7 3
x

277 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 1 b 1 - 1l
= x f1 + 1 # 7 + 3 3 b l
7 2 p
3 x 3
2! x3 + ...

= x b1 + 3 # x3 - 9 # x6 + ... l
7 1 49 1

7 1 49 1
= x + 3 # 2 - 9 # 6 + ...
x x
x3 + 4 = ]x3 + 4g3
1
3

= ;x c1 + 3 mE
4 3 4
(x YH…J8Ù8åHETà
x3 < 1 )
3
x
1

= x c1 + 3 m
4 3
x
b - 1l
1 1
= x f1 + 1 # 4 + 3 3 b l
4 2 p
3 x 3
2! x3 + ...

= x b1 + 3 # x3 - 9 # x6 + ... l
4 1 16 1

4 1 16 1
= x + 3 # 2 - 9 # 6 + ...
x x
1 1
x;±YH…J8Ù8åHETà x ƒ>Öz†J8ÙDT>4±Ô¤Ý8GZP x å6Jß
2©Ô¤>ã–Ô>ÜHCMTÝ
7 1 4 1
8GZP 3 x 3 + 7 = x + 3 # 2 Iä²Ý 3 x 3 + 4 = x + 3 # 2 
x x
2EGTà 3 x 3 + 7 - 3 x 3 + 4 = b x + 3 # 2 l - b x + 3 # 2 l = 2
7 1 4 1 1
x x x

¤†Ü® 8àMT YIÞYJÙ n Ô¤Ý 5±²Ü®Ú ZEäLÝ 6Ù[I  8©Ú«Ô>TØCT> n = 2

2 ^ 2 - 1h 2 2 ^ 2 - 1h^ 2 - 2h 3
8à ]1 + xg 2
= 1+ 2x+ 2! x + 3! x + ... x < 1.

 H}Ô¤†ÚYETCß(Exponential Series)

3
/ nx! 8åLYETCßH}Ô¤†ÚYETCß (Exponential Series) 8GÜH©Ý4ÛEYETCß xå
n

n=0
8àMTIÜ®>´Ô¤Ý;±Õ¤Ý8G€²PMTÝ
3
8àMTYIÞYJÙIÜ®xÔ¤Ý / n! = e x 4Õ¤
xn
n=0
1 1 1 1
e = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ...
x x2 x3 x 4
e x = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ... 3¤Ý (51)

8àMTx-åI܂ä¤Ý514àx:x3à‚K„C

x x2 x3 x 4
e -x = 1 - 1! + 2! - 3! + 4! + ...  8Gx[CÔxL«  52)
1 -1 1 1 1 1
¤†ÜHT> e = e = 1 - 1! + 2! - 3! + 4! - ...

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 278
 51Iä²Ý523xJ[P>ˆ‡±Û«
e x + e -x x2 x 4 x6 e x - e -x x x3 x5
2 = 1 + + +
2! 4! 6! + ... Iä²Ý 2 = 1! + 3! + 5! + ...
8Gx[CԤݤ†ÜHT>
e + e -1 1 1 1 e - e -1 1 1 1
2 = 1 + + +
2! 4! 6! + ... Iä²Ý 2 = 1! + 3! + 5! + ... 3¤Ý
(514àxÔ¤HMT>2x:‚K„C
2x ]2xg2 ]2xg3 ]2xg4
e2x = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ...

¦±Ô¤ÝYHTµ«FIÔ¤x[CÜH«
2x 4x2 8x3 16x 4
e2x = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ...

 ICÔ[>ÚYETCß(Logarithmic Series)

3
/ ]- 1g xn
n+1
n 8åLYETCßICÔ[>ÚYETCß (Logarithmic Series) 8GÜH©Ý4ÛEYETCß
n=1
x < 1  8G¶ãN xå 8àMT IÜ®>´Ô¤Ý ;±Õ¤xåL«  x = 1 Ô¤Ý 4ÛE YETCß
;±Õ¤xåL«

x < 1 8G¶ãN8àMTxIÜ®>´Ô¤Ý4ÛEYETC…å·©EàĩĬĤ1+x3¤Ý4EGTà

log ]1 + xg = x - 2 + 3 - 4 + ...
x2 x3 x 4

x < 1 8G¶ãN8àMTxIÜ®>´Ô¤ÝxÔ¤HMT>x8G‚K„C

log ]1 - xg =- x - 2 - 3 - 4 - ... 8GÔx[CÔxåL«

x2 x3 x 4

x < 1 8G¶ãN8àMT xIÜ®>´Ô¤Ý log b 11 + - x = log ]1 + xg - log ]1 - xg 4E[GÜ

xl

HJåH©ÚEFIÔ¤x[CÜH« log b 1 - x l = 2 :x + 3 + 5 + ...D 

1+x x3 x5

6ETKDIT> log ]1 + 2xg :;±YETCKT>8µEZPÙ©ITGTà 2xÔ¤HMT> yo:Ü

‚K„C y < 1  8åL 8àMT y Ô¤Ý log ^1 + yh = y - 2 + 3 - 4 + ...  8GÔ x[CÔ¤Ý

y2 y3 y 4

1
3GTà y < 1 8åH« 2x < 1 3¤Ý8GZP x < 2 Ô¤
]2xg2 ]2xg3 ]2xg4
log ]1 + 2xg = 2x - 2 + 3 - 4 + ... 3¤Ý

8GZP log ]1 + 2xg = 2x - 2 + 3 - 4 + ...

4x2 8x 3 16x 4 x < 1 8G¶ãN xå 8àMT
2
IÜ®>´Ô¤ÝYHT±Û«Ý

H„äz5.4
1. ‚åP±PGPä[L xå 2©Ô¤>NT> Š…PTÔ>Ý Y@Þ> 2ÛE Š…¶ 9ä®[CJET>
4±ÜHEä>TGx å€HÛE[G[JÔ>TÙ>
1 2
]3 + 4xg2
(i) 5+x (ii)

(iii) ]5 + x2g3 (iv) ] x + 2g- 3

2 2

279 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 3
2. 1001 åIÜ[HÚZETKTJIT>>TÙ>4±E@IÚ±ÚEIT>

3. x ;± ZE[PJTG 2NŠMTG YH…J 8Ù 8à 3 x3 + 6 - 3 x3 + 3 å IÜ[HÚ

1
ZETKTJIT>  2 8G€²¶>
x
1-x x2
4. xƒ>Öz†J«8à 1 + x 8åH«ZETKTJIT> 1 - x + 2 8G€²¶>

5. ‚åP±ÝH}Ô¤†ÚYETC…à¯Eà66²Ü®>[NÔ>TÙ>
1
(i) e5x (ii) e -2x (iii) e 2 x

6. ‚åP±ÝICÔ[>ÚYETCß>ˆå¯Eà46²Ü®>[NÔ>TÙ>

(i) log ]1 + 4xg (ii) log ]1 - 2xg (iii) log b 1 - 3x l (iv) log b 1 + 2x l
1 + 3x 1 - 2x

4ÛEŠ…¶>ã;áYPTå²Ý8ÛE4[CYPˆ„à9ä®[CJ«8G¶Ý>TÙ>

x2 x3 x 4 y2 y3 y 4
7. y = x + 2 + 3 + 4 + ... 8à x = y - 2! + 3! - 4! + ... 8G€²¶>
n p ]n + 1g p + ]n - 1g q
pIä²Ýq:;܂©ÝZHT«p - qz†J«8à q - ]
n - 1g p + ]n + 1g q
8. 8G€²¶>
8 15
4EåÂMÝ 16 åI܂[GÔ>TÙ>
3 - 4x + x2
9. 劅Šà x 4 åY>µ[PÔ>TÙ>
e 2x
IÜ®Ô>TÙ> / 2n - 1 b n - 1 + 2n - 1 l
3
1 1 1
10. 9
n=1 9

H„äz5.5

@…JTG2àM«ƒ>¶Ý9ä®[CJŠ[C[JÚZEßYE©Ô>¶Ý

1. 2 + 4 + 6 + ... + 2n åIÜ®
n ]n - 1g n ]n + 1g 2n ]2n + 1g
(1) 2 (2) 2 (3) 2 (4) n ]n + 1g

2. ]2 + 2xg10 4à x6 åY>µ

(1) 10
C6 (2) 2 6 (3) 10
C6 26 (4) 10
C6 210

3. ^2x + 3yh20 8åLŠ…Šà x8 y12 åY>µ

(1) 0 (2) 28 312 (3) 28 312 + 212 38 (4) 20

C8 28 312

4. r-å8àMTIܮԤÝ nC10 > nCr 8àn-åIÜ®

(1) 10 (2) 21 (3) 19 (4) 20

5. 4±8Ù>ˆå·Ø©Ö@KT@…aIä²ÝYH±Ô¤Ö@KT@…g8à

(1) a # g (2) a $ g (3) a = g (4) a > g

6. ]1 + x2g2 ]1 + xgn = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + x n + 4 Iä²Ý a0, a1, a2 3xJ[P ·Ø©Ú YETCß

¯[L8àn-åIÜ®

(1) 1 (2) 2 (3) 3 (4) 4

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 280
 7. a8, b8åHG·Ø©ÚYETC߯[La, 4b8åHGYH±Ô¤ÚYETC߯[LIä²Ýa, x, b
8åHG4[@ÚYETC߯[L8àxåIÜ®

(1) 2 (2) 1 (3) 4 (4) 16

1 1 1
8. , , , ... 8åLYETC߯[L
3 3 + 2 3 +2 2
(1·Ø©ÚYETC߯[L 2YH±Ô¤ÚYETC߯[L

(34[@ÖYETC߯[L 4·Ø©YH±Ô¤ÚYETC߯[L

9. 4±ƒ[>8Ù>ˆå·Ø©Ö@KT@…Iä²ÝYH±Ô¤Ö@KT@…¯[LZJ16Iä²Ý88à
2Pä†å4[@Ö@KT@…

(1) 10 (2) 6 (3) 5 (4) 4

10. YHT« ŠÚJT@Ý d 3> 6ãN ;± ·Ø©Ú YETC…å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå ·©Eà
Sn 8à Sn - 2Sn - 1 + Sn - 2 åIÜ®

(1) 0 (2) 2d (3) 4d (4) d 2

11. 3815 :133àP¤Ô>Ôx[CԤݙ

(1) 12 (2) 1 (3) 11 (4) 5

12. 1247118åLYETC߯[L„ån3P«6²Ü®
n ]n + 1g]n + 2g n2 - n + 2
(1) n 3 + 3n2 + 2n (2) n 3 - 3n2 + 3n (3) 3 (4) 2
1 1 1
13. + + + ... 8åLYETC…å¯Eàn6²Ü®>ˆå·©Eà
1+ 3 3+ 5 5+ 7
2n + 1 2n + 1 - 1
(1) 2n + 1 (2) 2 (3) 2n + 1 - 1 (4) 2
1 3 7 15
14. 2 , 4 , 8 , 16 , ... 8åLYETC߯[L„ån3P«6²Ü®
(1) 2 n - n - 1 ( 2 ) 1 - 2 -n ( 3 ) 2 -n + n - 1 (4) 2 n - 1

15. 2 + 8 + 18 + 32 + ... 8åLYETC…ån6²Ü®>ˆå·©Eà

n ]n + 1g n ]n + 1g
(1) 2 (2) 2n ]n + 1g (3) 2 (4) 1
1 7 13 19
16. 2 + 4 + 8 + 16 + ... 8åLYETC…åIÜ®
(1) 14 (2) 7 (3) 4 (4) 6

17. ;± ¯}¶LT YH±Ô¤Ú YETC…å IÜ® 18 Iä²Ý 2Eå ¯Eà 6²Ü® 6 8à YHT«
ŠxEÝ
1 2 1 3
(1) 3 (2) 3 (3) 6 (4) 4

18. e -2x 8åLYETC…à x5 åY>µ

2 3 -4 4
(1) 3 (2) 2 (3) 15 (4) 15

281 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 1 1 1
19. 2! + 4! + 6! + ... åIÜ®
e2 + 1 ]e + 1g2 ]e - 1g2 e2 + 1
(1) 2e (2) 2e (3) 2e (4) 2e

1 - 2 b 3 l + 3 b 3 l - 4 b 3 l + ... åIÜ®
1 2 1 2 2 1 23
20.

(1) log b 3 l (2) 2 log b 3 l (3) 3 log b 3 l (4) 3 log b 3 l

5 3 5 5 5 2 2

HTCÚYET¤Ü®ĖIJĪĪĞįĶ
4ÛE E[M܂à FTÝ YE…Û« Y>TÙC[P>ã

z n d N 4Ô>TG 5±²Ü®Ú ZEäLÝ

]a + bgn = nC0 a n b0 + nC1 a n - 1 b1 + ... + nCn a0 b n
n
z C0 + nC1 + ... + nCn = 2 n

z n
C1 + nC3 ++ nC5 ... += nC0 + nC2 ++ nC4 ... += 2 n - 1

z AM ≥ GM ≥ HM

z ·Ø©Ú YETCß ¯[L„å n P« 6²Ü® Tn = a + ]n - 1g d

z YH±Ô¤Ú YETCß ¯[L„å n P« 6²Ü® Tn = ar n - 1

z ·Ø©oYH±Ô¤Ú YETCß ¯[L„å n P« 6²Ü® Tn = ^a + ]n - 1g dh r n - 1

a+b 2ab
z a Iä²Ý b 9ZE­Ý 4± ƒ[> 8Ù>ã 8 AM = 2 , GM = ab , HM = a + b
·Ø©Ú YETC…å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå ·©Eà Sn = 2 ^2a + ]n - 1g dh
n
z
a ^1 - r nh
z YH±Ô¤Ú YETC…å ¯Eà n 6²Ü®>ˆå·©Eà Sn = 1 - r , r ! 1

z ·Ø©Ü YH±Ô¤Ú YETC…å n 6²Ü®>ˆå ·©Eà

a - ^a + ]n - 1g dh r n
d 1 - rn - 1 n
,r ! 1
]1 - rg2
Sn = 1-r + dr

/ k = 1 + 2 + 3 + ... + n = n]n2+ 1g
n
z

/ k2 = 12 + 22 + 32 + ... + n2 = n]n + 1g6]2n + 1g

k=1
n
z

/ k3 = 13 + 23 + 33 + ... + n3 = b n]n2+ 1g l
k=1
n 2
z
k=1

z ‚®GTÔx YETCß1,1,2,3,5,...

z ŠxE¯² 2©Ô¤Ô>TG 5±²Ü®Ú ZEäLÝ

]n - 1g 2 n ]n - 1g]n - 2g 3
]1 + xgn = 1 + nx + n x + x + ... x 1 1 8G¶ãN
2! 3!
2[GÚ« x-å YIÞYJÙ IÜ®Ô¤Ý 4« YHT±Û«Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 282
z ]1 + xg-1 = 1 - x + x2 - x3 + ...

z ]1 - xg-1 = 1 + x + x2 + x3 + ...

z ]1 - xg-2 = 1 + 2x + 3x2 + 4x3 + 5x 4 + 6x5 + ...

z ]1 + xg-2 = 1 - 2x + 3x2 - 4x3 + 5x 4 - 6x5 + ...

x x2 x3 x 4
z e x = 1 + 1! + 2! + 3! + 4! + ...

x x2 x3 x 4
z e -x = 1 - 1! + 2! - 3! + 4! - ...

e x + e -x x2 x 4 x6 e x - e -x x x 3 x5
z
2 = 1 + + +
2! 4! 6! + ... Iä²Ý 2 = 1! + 3! + 5! + ...

z x < 1 8G¶ãN 2[GÚ« x-å IÜ®>´Ô¤Ý

log ]1 + xg = x - 2 + 3 - 4 + ... 3¤Ý

x2 x3 x 4

z x < 1 8G¶ãN 2[GÚ« x-å IÜ®>´Ô¤Ý

log ]1 - xg =- x - 2 - 3 - 4 - ... 3¤Ý

x2 x3 x 4

z x < 1 8G¶ãN 2[GÚ« x-å IÜ®>´Ô¤Ý

log b 1 - x l = 2 ;x + x + x + ...E 3¤Ý

3 5
1+x
3 5

283 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 4[DJÖY@JàHT©o2

H} 4[DJ 6MTŠ„à ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 6K‡[J EØCÖ¦ Y@ÞJ¶Ý

2àM« Š[K¶Ô ¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý
H}o YETCß Iä²Ý P…[@Ô>TG H„äzÚETã LÔ¤Ý2àsĕĢĩĞıĦĬīğĢıĴĢĢīĔĐ
ĄĐĊĐĞīġċĐt8åL H„äz[J ZEßÛYE©Ú«Ö Y@ÞJ¶Ý
H} @KT@… ¹ÚKÚ[EÔ Y>TÙ©ĞIä²ÝğIT†>[N ITä† >DÔxØ©Ü HTßÔ>¶Ý
sĐĬijĢt8åL ¤†[J F>ßÚ IT†>ˆå IÜ[H ITä²PEå ÂMÝ @KT@…>ã
IÜ® IT²P[EÔ >PÔ>¶Ý

H} H}

H}

Z>T©>ˆå YHJß>ã 9åĄĐĔĐĊĐIä²ÝċĐ8å² [PÔ>ÜHØ©ãN«

8å² 2†J¶ÝIäL H„äzÚETã>[N°Ý Y@Þ« HTßÔ>¶Ý
*HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI.
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıēĪķĔģĚć
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 284
 4[DJÖY@JàHT©o3

H} 4[DJ 6MTŠ„à ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 6K‡[JÚ EØCÖ¦ Y@ÞJ¶Ý

2àM« Š[K¶Ô ¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>sēĄĖĆĄďrĖėĕČĄđĊďĈt8åL HÔ>Ý
LÔ¤Ý2à Âå² YE…¶ YHØ}>ã ¯[LZJ sęĦĢĴ ēĞİĠĞĩ ėįĦĞīĤĩĢt sęĦĢĴ
ēĞİĠĞĩrİđIJĪğĢįİtIä²ÝsęĦĢĴĆĬĪğĦīĞıĦĬīt>TDÜH©ÝHTæ>à¯ÔZ>TDÝ
®ãˆ>NTà>TØCÜH©Ý

H}o ¯Eà 4KÙ© YHØ}>[NÚ YE…¶ Y@Þ« ‚L¤ sīt Iä²Ý sįt 8å­Ý
Fµ¶ÔZ>TØ[CF>ßÚGTàzPÜ®€LÜ®ãˆF>±Ý9ETP«;±8Ù~à
€²ÚsęĦĢĴĆĬĪğĦīĞıĦĬītYHØ}[JÚYE…¶Y@ÞETà2ÛE8Ù~åZ@ßÔ[>
ZETå²Ý™NTÞ¶Y@Þ>

H}

H}

*HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI.
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ ĥııĭİĤĤğĪĞıĔđĤĞċĔġ
Š[K¶Ô¤†šØ[CÜHJåH©ÚE¶Ý

285 5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
 6
4±H…ITDH¤¯[L
2ÚJTJÝ
P}ŠJà

“8G«3äLà>ã@TETKDITG[PETÝ
8åY@Jà>ZNYPä†[JÚZE}E±xåLG.’
        @ß:@Ô€ÃØCå

6.1 2†¯>Ý
‚KTå>Tæ[PØ (Francois Viete-1540-1603) 8åHPß
¯Eå¯E‡à ¯[LJTG 4Jä>~EÔ ¤†š©>[NÔ >ÙC†Û«
2Pä[LÖ @IåHT©>ˆå >±ÚETÔ>Úà(Theory of Equation)
2†¯>ÜH©ÚGTß. 1630->ˆà ‚YKצ FTØ}å >~E
ZI[E>´Ý-EÚ«P 2†Bß>´ITG YK YC>TßZC Iä²Ý
‚J… } 1YHßIßØ 4±P±Ý ‚KTå>Tæ [PØ}å 4Jä
>~EÚ[EÚ EµŠJ H¤¯[L P}ŠJ[M EÚEJT>
>ÙC†ÛETß>ã. YC>TßZC 2Pß>ã H¤¯[L P}ŠJMTG« YKYC>TßZC
s4Jä>~E ¹ÚKÕ>[N HCIT> zÚE…ÜHEä>TG 1596-1650 CE
P‰¯[LJT>¶ÝtIä²Ý 3JÚYET[M 2[IÜHTG«
s®ãˆ>[N ;± ENÚà ¤†ÜHEä>TG P‰¯[LJT>¶Ýt
ZIÝH©ÚGTß. 4Jä>~EÚ[E P}ŠJ³Cå YETCß®H©ÚJZE 2P±[CJ 2…J
@TE[GJT¤Ý. 4Jä>~E @IåHT©>[N P}ŠJ‡à 6ãN P}PÕ>[NÜ HJåH©Ú
8áPT² 8µ ŠP…Ô>MTÝ 8åH[E Š…PT> ŠNÔxGTß. ‘H¤¯[L P}ŠJà’ 8åH«
YC>TßZC YHJ…às>TߓzJå P}ŠJàt (Cartesian Geometry) 8G¶Ý 2[OÔ>ÜH©xL«.
173Ý ¿äLTÙ}‡±Û« >~EŠJMTG« 2}ÜH[C 2àM« ¾J >~EÝ (pure
mathematics) Iä²Ý HJåHTØ© >~EÝ (applied mathematics) 8G 4±ZP² [@>ˆà
PNßÖzJ[CÛ« P±xL«. 17 3Ý ¿äLTÙ}à ;± ZFßÔZ>TØ}à 4JÕ¤Ý ;±
YHT±ˆå 4JÔ>Ý Hä† HJåHTØ©Ô >~EÚà ¯Eå¯E‡à >ÙC†JÜHØC H¤JT¤Ý.
P~>Ý, YHT±NTETKÝ, @Â> 2†ŠJà, 4Jä‚Jà Iä²Ý I±Ú«PÝ 3xJ «[L>ˆà
ZFßÔZ>TØ}å P[KHCÕ>ã YH…«Ý HJåH©xåLG. 2}ÜH[C P}ŠJ‡à ƒ>Ô ¤[LÛE
–NÝ @TßÛE Z>T©>㠃>¯ÔxJÜ HÕ>Tä²P« IØ©IàMTIà PKMTä² ¯ÔxJÚ«PÝ
PTÞÛEET>¶Ý >±EÜH©xL«.
2åLTC PTâŠà F[CYH²Ý ;áYPT± Y@JàHTØ}[G°Ý >~EŠJà YIT‰Ô¤
ITä† 2[IÜHZE FI« ¯Eà H~JT¤Ý. >~E IT…>[N 6±PTÔ>Ü HM 6Ú>ã
HJåH©ÚEÜH©xåLG. Y>T©Ô>ÜHØC E>Pà>ˆå YET¤Ü[HÜ HJåH©Ú 8áPT²
;±H}Ö @IåHT©>[N 6±PTÔ¤P« Iä²Ý 2Pä[LÜ YHT±ÚEITG >~EŠJà
6Ú>[NÜ HJåH©Ú 8áPT² •ßÜH« 8åH[E°Ý >TÙZHTÝ. ŽZO ŠNÔ>ÜHØ©ãN
zM F[C¯[L >DÔ¤>[NÜ HTßÜZHTÝ.
F[C¯[L8©Ú«Ô>TØ© ;± ITDPå, 2P­[CJ  Ø}‡±Û« HãˆÔ¤Ö @KT@…JT>
I~Ô¤ 6 x.™. ZP>Úà FCÛ« Y@åLTà H㈠YETCÕ¤PEä¤ 10 €ƒCÝ ¯åGET>Ü
Hãˆ[JÖ Y@åL[CxLTå. 2ZE ZP[N„à, @KT@…JT> I~Ô¤ 4 x.™ ZP>Úà FCÛ«

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 286
Y@à³ÝZHT« 5 €ƒCÝ ETIEIT>Ü Hãˆ[JÖ Y@åL[CxLTå. 2ÝITDPå G¯Ý
>T[M 8.00 I~Ô¤  Ø}‡±Û« HãˆÔ¤Ü ®LÜHØ©Ö Y@åLTà ‚åP±Ý ŠGTÔ>´Ô¤
8áPT² Š[C>TDMTÝ.
(i) 2P­[CJ  Ø}ä¤Ý HãˆÔ¤Ý 4[CÜHØC YET[M¶
(ii) @…JTG ZFKÚä¤ 2På HãˆÔ¤Ö Y@àM 3¤Ý ¤[LÛEHØ@Ö @KT@… ZP>Ý
Iä²Ý ITDPå Hãˆ[JÖ Y@åL[CJ 3¤Ý ZFKÝ
(iii) H㈠YETCÕ¤Ý ZFKÝ
(iv) ITDPå FCÛ« Y@à³Ý HT[E„å 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©.
(4± ZFßÔZ>T©>ˆå Z@ßÜ®Ö @IåHT©)

F[C¯[L 8©Ú«Ô>TØ©  A Iä²Ý B 3xJ 4±

B
xKTIÕ>´Ô¤Ö zLÜHTG ƒå@TKÝ 2ˆÔ> ;± «[D ƒå
€[MJÚ[E l 8åL @T[M„à 2[IÜHEä>T> 2K¦ A l
ØCƒØ©ãN«. A Iä²Ý B 3xJ xKTIÕ>ã l 8åL Q
@T[M„³ãN ¯[LZJ P Iä²Ý Q 8åL Y@Õ¤Ú« 2} P ?
®ãˆ>´Ô¤ 4[CZJ 6ãN YET[M¶>ã ¯[LZJ 3 x™ HCÝ
Iä²Ý 5 x™ 3¤Ý. P Iä²Ý Q 4Pä²Ô¤ 4[CÜHØC YET[M¶
6 x™ 8à, (i) 4± xKTIÕ>[N «[D ƒå€[MJÚ«Cå 4[DÔ¤Ý >݂„å ƒ>Ô
¤[LÛE –NÝ (xKTIÕ>[N°Ý «[Dƒå€[MJÚ[E°Ý 4[DÔ¤Ý @T[M>ã) Iä²Ý
(ii) ƒå >݂ Y@à³Ý HT[E„å @IåHT©>ã 3xJPä[L 8áPT² >DÔxCMTÝ.

F[C¯[L 8©Ú«Ô>TØ©  2}Ö¦äLN¶ 24 Y@™ Iä²Ý 6JKÝ 10 Y@™ Y>TÙC ;±

6ãžCäL 6±[N P}PÔ >Må YPˆÜ®LÚå 2}ÜH¤„à 4±Û« 4
Y@™ 6JKÚà ;± 8²Ý® 6ãN«. 2Eä¤ ZFß 8ZK >Må 6Ø®LÚà
ZIàH¤„‡±Û« 3 Y@™ ŽZO ZEå «ˆ ;å² 6ãN«.8²Ý® ZEå «ˆ[J
2[CJ F>ßÛ« Y@à³Ý ƒ>Ô ¤[LÛE ¾KÝ 8åGPT> 4±Ô¤Ý? 8²Ý®
F>ßÛ« Y@à³Ý HT[E„å @IåHT© 8åGPT> 4±Ô¤Ý? (HCÝ6.2 -à 8²Ý®
Iä²Ý ZEå «ˆ6ãN 4CÕ>ˆà >TØCÜHØ©ãNG.)
HCÝ
F[C¯[L8©Ú«Ô>TØ© ;± ¤†Ü‚ØC P[> ¤²ÛE>© ;å†å Š[M
`8 3> 4±Ô¤Ý ZHT« 22,000 ¤²ÛE>©>[N PT}Ô[>JTNß>ã PTÕ¤PTß>ã. ;±
¤²ÛE>Ø}[G`30 2àM« 2Eä¤ ZIà Š[M Y>T©Ú« PTÕ> ITØCTß>ã. 2ZE @IJÚà
;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `6 2àM« 2Eä¤Ô ¤[LPT> 4±Ô¤Ý ZHT« 6äHÚJTNß
ŠäH[G Y@ÞJ ITØCTß. 4±Ü‚­Ý, ¤²ÛE>© ;å†å Š[M `14 3> 4±Ô¤Ý ZHT«
6äHÚJTNKTà 24,000 ¤²ÛE>©>[N POÕ> 4J³Ý. ZE[P Iä²Ý POÕ>à 2N¶>ã,
Š[MÔ¤ ZFߊxE @IIT>

8©Ú«ÔY>TÙCTà ‚åP±PGPä[L 8áPT² >TDMTÝ.

(i) ZE[PÖ @IåHT© (Demand Equation)
(ii) POÕ>à @IåHT© (Supply Equation)
(iii) @Û[E @I€[M„à ¤²ÛE>©>ˆå 8Ù~Ô[> Iä²Ý Š[M
(iv) ;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `10 8à ZE[P Iä²Ý POÕ>à2N¶.

287 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 ZIZM ŠNÔ>ÜHØ©ãN ZFßZ>TØ© >DÔ¤>ˆå @IåHT©>ã ;± ¤†Ü‚ØC P[>
•ß¶>[N IØ©Ý 2ˆÔ>TIà, 2P䆇±Û« ZI³Ý HM E>Pà>[N FTÝ YE…Û«
Y>TãPEä¤Ý 6E¶xL«. ZFßÔZ>T©>ã Hä†J >±ÚETÔ>Ú[EÜ HJåH©Ú ZI䤆܂ØC
P[> >DÔ¤>ˆå •ß¶>[N ‚åGß 4ÜHTCÜH¤„à >TDMTÝ. ZFßÔZ>TØ[CÜHä†
®…Û«Y>TãN, ZFßÔZ>TØ©Cå YETCß®[CJ zM 2}ÜH[C >±Ú«Ô>[N FTÝ 2†Û«
Y>TãN ZPÙ}J« 2PzJITxL«. 2[P Hä† 4 Š…PT> ŠPTÔ>MTÝ.

>äL‡åZFTÔ>Õ>ãďĢĞįīĦīĤĬğħĢĠıĦijĢİ

4ÛE 4J[MÜ H}ÚE‚å ITDPß>ã 2†Û±Ô> ZPÙ}J[P>ã

z YPáZP² P}PÕ>ˆà ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ}[G 8µ«Eà
z Y>T©Ô>ÜHØC 4± ZFßÔZ>T©>ã 4[DJTG[PJT 2àM«
Y@Õ¤ÚETG[PJT 8GÔ >ÙC†Eà
z Y>T©Ô>ÜHØC Z>TØ}‡±Û« ¤†Ü‚ØC ®ãˆÔ¤ 6ãN ¾KÚ[EÔ >TDà
Iä²Ý 4±4[D Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÚ[EÔ >TDà.
z Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G>ˆåH} ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHTØ© YET¤>[N
(Family of Straight Lines) >TDà
z 4KØ[CÔ Z>T©>ˆå @IåHT©>ã, 2Pä²Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ, Iä²Ý
2Pä†å Z>TD 4± @IYPØ} 3xJPä[LÔ >ÙC†Eà

 ;±®ãˆ„å€JIÜHT[EďĬĠIJİĬģĞĭĬĦīı

P[KJ[L
;± ®ãˆ ĭĬĦīı 8åH« ;± ENÚå ZIäHK܂à 6ãN ;±
¤†Ü‚ØC 4CÚ[E (location) ¤†ÜHET¤Ý. ®ãˆJTG« ;±
YHT±[NZJT 2àM« P}PÚ[EZJT ¤†ÜHEàM.

4±H…ITDH¤¯[L P}ŠJ‡à ®ãˆ>[N 3JÚYET[M 2[IÜ® ¯[L„à

YIÞYJÙ>ˆå P…[@ÜH©ÚEÜHØC Z@T}>NT> 2ETP« (x, y) 8GÔ ¤†Ü‚©xZLTÝ.
YHT«PT>, x[CIØCÔ Z>TØ[C x -2Ö¦ 8G¶Ý x -2Ö¦Ô¤Y@Õ¤ÚETG Z>TØ[C y-2Ö¦
8G¶Ý 2[OÔxZLTÝ. 4኱ 2Ö¦>ˆå YPØ©Ý ®ãˆ[J 3ܮ㈠2àM« 3 8G
2[OÔxZLTÝ. ;± ENÚå ™« 9ZE­Ý ;± ®ãˆ P-[J ;±EÚE P…[@ÜH©ÚEÜHØC
Z@T} (x, y) 8GÔ ¤†Ü‚CMTÝ. 4Õ¤ x 8åH« ®ãˆ P -Ô¤Ý y -2Ö¦Ô¤Ý 4[CÜHØC
YET[M¶ Iä²Ý y 8åH« ®ãˆ P -Ô¤Ý x -2Ö¦Ô¤Ý 4[CÜHØC YET[M¶ 3¤Ý.
y -2Özå 4CÜ®LÚà x ¤[L IÜ® Y>TÙCET>¶Ý 4ZEZHTå², x -2Özä¤Ô Žâ®LÝ
y ¤[L IÜHT> 4±Ô¤ÝHJåHTØ}åZHT« x Iä²Ý y -Ô¤Ü HMT> ZP² 8µÚ«Ô>[N°Ý
HJåH©ÚEMTÝ. ZI³Ý, 2Ö¦>´Ô¤ YPáZP² 2N¶ÚØCÕ>[N°Ý HJåH©ÚEMTÝ.

P[KJ[L
;±®ãˆJTG«zM¤†Ü‚ØC€HÛE[G>´Ô¤6ØHØ©4JÕ¤ÝZHT«2Ü®ãˆ
F>ßÛ«Y@à³ÝHT[E2Eå€JIÜHT[EďĬĠIJİ8GÜH©Ý

 Žâ>TªÝ ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©>ˆà €JIÜHT[E Iä²Ý 2Eå HJå>[N H䆰Ý

2†JMTÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 288
ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  x…ÔY>Ø Š[NJTØ}à HÛ«  ¦HPß, ;± HÛ[E  ¦ÝZHT«
2ÜHÛ« Y@à³Ý HT[E 2Eå €JIHT[EJT¤Ý. HÛ«  ¦HPß ÂMÝ  zJHÛE[E
IØ[CJTNß >T‡à E©ÚEET©ÝZHT«, HÛ«  ¦Ý 2~„G±Ô¤Ý IØ[CJTN±Ô¤Ý,
4[CZJ 9äH©Ý ‚KÖ@[GÔ¤ (LBW) •ß¶>TD ÂåLTP« F©P…å ¯}¶Ô¤ ŠCÜH©Ý.
2Pß HÛ« Y@à³Ý HT[E[JÚ [K„à
YI«PT> 4JÔ>Ö Y@Þ« 2ÜHÛ« Image courtesy of
ESPNcric info
IØ[CJTNß >T‡à HØ©‚åGß æC݂à
HC PTÞÜ® 6ãNET 8GÖ @…HTßÚ«
‚åGß @…JTG ¯}Š[G 2†ŠÜHTß.
4Õ¤ HÛ[EÜ ®ãˆJT>¶Ý 2ÜHÛ«
Y@à³Ý HT[E[J €JIÜHT[EJT>¶Ý
>±EÜH©xL«. 4ݯ[LJTG« 2xM
6M>Ô x…ÔY>Ø ZHTØ}>ˆà EäZHT« HCÝ
2­IÔ>ÜH©xL«.
https://www.hawkeyeinnovations.com/sports 8åL 4[DJENÚà >TDMTÝ.

ŠNÔ>8©Ú«Ô>TØ© P 8åL ;± ®ãˆJTG« ;± PØCÚå ŠˆÝ‚à 6ãN« 8å>.

2ÛE PØCITG« ;± ZFßÔZ>TØ}å ™« @²Ôx (FµŠ) Y@àMTIà 6±Ù© Y@àxL«.
2áPT² 6±Ù© Y@à³ÝZHT« PØCÚå ŠˆÝ‚à 6ãN P 8åL ®ãˆ 6±PTÔ¤Ý
€JIÜHT[E[J 6±ãP[N (cycloid) 8G 2[OÔ>MTÝ. 4áP[NP[K[J www.mathworld.
wolfram.com/cyloid Iä²Ýwww.gogebra.org/b/bd2ADu2I P[NENÚà >TDMTÝ.
P P

P P
HCÝ

ŠNÔ> 8©Ú«Ô>TØ©  ;± 4MÔ[>Ú ETÔ¤PEä¤ 4KTªPÔ>ÜH‡à 4±Û« ;±

9¶>[D 9PÜH©xL«. 8ßP±Ý 9¶>[D[J 4[CI†Ú« 2‰Ô>Ú E[K„à 4±Û«
IäYLT± 9¶>[D 9PÜH©xL«. 9¶>[D>ˆå €JIÜHT[E>ã HCÚà
>TØCÜHØ©ãNG. 4« ZHTåL €>â¶>ã HM ZHTß>ˆà ¯å ·Ø}ZJ «à‡JIT>
F[C¯[LÜH©ÚE €JIÜHT[E„å
>±ÚETÔ>Ý ƒ> ¯ÔxJÜ HÕ¤ PxÔxL«.
P[N¤CT ZHT…å (2 3>æØ 1990 ¯Eà
28 ‚ÜKP… 1991 ¯}J) ZHT« 4æZK‡å
F>KÕ>[N 5KTÔ æ>Ø (Scud) K>
9¶>[D>[N Y>TÙ© ETÔxJ«.
2Pä[L 4[CI†Ú« 2‰Ô> 4æZKà
ஏvகைணகll2 nயமபாைதக
ZH؅JTØ (Patriot) K> 9¶>[D>[NÜ
HCÝ HJåH©ÚJ«.

289 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 6M> 2KÕxà ŠÙYPˆ 3KTÞÖzJTNß>ã Y@Jä[>Ô Z>T[N YPä†>KIT>
ŠÙ~à Y@³Ú«PEä¤Ý 2Eå ¦ä² PØCÜ HT[E„à €[M €²Ú«PEä¤Ý
€JIÜHT[E„å >±ÚETÔ>Ý ¯ÔxJÜ HÕ¤ PxÔxL«.

x Iä²Ý y 8åL 4± IT†>[NÔ Y>TÙC @IåHTØ[CÖ @TETKDIT> x Iä²Ý y

3xJ YIÞIÜ®Ô>[N Y>TÙC 8ÙDäL ZAT}>㠀[L¶ Y@ÞxåLG. €[L¶ Y@Þ°Ý
;áYPT± ZAT}°Ý 2Ö@IåHTØ}å YIÞYJÙ •ß¶ 8GÜH©Ý. @IåHTØ}å ;áYPT±
YIÞYJÙ •ß¶Ý 2E­[CJ P[KHCÚ[EÜ YH䆱ԤÝ 4áP[KHCÕ>ˆå YET¤Ü®
Y>T©Ô>ÜHØC @IåHTØ}å €JIÜHT[E 8GÜH©Ý.

>~EÚà 6ãN zM ¯ÔxJ €JIÜHT[E>㠂åP±Ý 2ØCP[D„à

Y>T©Ô>ÜHØ©ãNG.

Y>T©Ô>ÜHØC€HÛE[GÔ¤6ØHØ© P[KHCÝ HT[E„åYHJß

F>±Ý®ãˆē
P8åL ;± ®ãˆ 3G« 4± €[MJTG P AB 8åL Z>TØ©Ú
®ãˆ>ã A Iä²Ý B 3xJPä†ä¤ A B
«Ù}å Y@Õ¤Ú«
@I¾KÚà 4±Ô¤ÝH} F>ßxL«. 4± @IYPØ} 3¤Ý.
HCÝ
y
P8åL ;± ®ãˆ 3G« 4KÙ© P
∠xOy 8åL
€[MJTG Z>T©>ã Ox Iä²Ý Oy
x
Z>TDÚå 4± @I
3xJPä²Ô¤Ö @I¾KÚà 4±Ô¤ÝH} O
YPØ} 3¤Ý.
F>ßxL«.
HCÝ

P8åL ;± ®ãˆ 3G« €[MJTG r P

®ãˆ O -Š‡±Û« @I¾KÚà O PØCÝ
F>ßxL«. HCÝ

;± ®ãˆ„å €JIÜHT[E[J >TªÝ P‰¯[L>[NÜHä† 4Õ¤ ŠPTÔ>MTÝ.

€JIÜHT[E„å @IåHT© 8åH« 2ÜHT[E„à 2[IÛ«ãN 2[GÚ« ®ãˆ>ˆå
3JÚYET[M¶>´Ô¤ 4[CZJ 6ãN YETCß® 3¤Ý.

;±®ãˆ„å€JIÜHT[E„å@IåHT©>TªÝY@Jà¯[L>ã
(i) P 8åL ®ãˆ„å €JIÜ HT[E[JÔ >TD ZPÙ©Ý 8à ®ãˆ P-å
3JÔ·²>[N (h, k) 8G 8©Ú«Ô Y>Tã>.
(ii) YE…ÛE 2N¶>[N°Ý Iä²Ý YE…JTE «[DJM¤>[N°Ý (Parameter)
HJåH©ÚÔ Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G>[N@IåHT©>NT> 8µ«>.
(iii) YE…JTE «[DJM¤>[N–Ôx h, k Iä²Ý YE…ÛE 2N¶>ã IØ©Ý 4±Ô¤IT²
@IåHTØ[CÔ >TÙ>.
(iv) x[CÔ¤Ý @IåHTØ}à h-Ô¤ HMT> x Iä²Ý k-Ô¤ HMT> y 8GÜ ‚K„CÔ
x[CÔ¤Ý @IåHT© ®ãˆ p-å €JIÜHT[E„å @IåHTCT¤Ý.

8©Ú«Ô>TØ© x -2Öz‡±Û« 6ãN YET[MPTG« y -2Ö¦‡±Û« 6ãN YET[M¶Ô¤

@IIT> 4±Ô¤IT² F>±Ý;± ®ãˆ„å €JIÜHT[E[JÔ >TÙ>.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 290
•ß¶

P ^h, kh 8åH« €JIÜHT[E„å ™« 2[IÛ«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8å>.

®ãˆ P-‡±Û« x Iä²Ý y-2Ö¦>´Ô¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«ÔZ>T©>ˆå

2}Ü®ãˆ>ã ¯[LZJ A, B 8å>. y

®ãˆ P 8åH« ^OA, OB h = ^ BP, AP h = ^h, kh B

P(h, k)
Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G„åH},
x
AP = BP & k = h y=

h = x Iä²Ý k =y :Ü ‚K„C
O A x
P-å €JIÜHT[Ey = x 8åL3P‰ZJ Y@à³Ý
Z>TCT¤Ý. HCÝ

8©Ú«Ô>TØ© `ct, t j 8åL ®ãˆF>ßPETà 6ÙCT¤Ý HT[E[JÔ >TÙ>.

c

4Õ¤ t ! 0 8åH« «[DJM¤ Iä²Ý c 8åH« ;± IT†‡JT¤Ý.

•ß¶

ZE[PJTG €JIÜHT[E„å ™«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ P ^h, kh 8å>.

c
Y>T©Ô>ÜHØC ŠPKÕ>ˆ‡±Û«, h = ct Iä²Ý k = t 3¤Ý.
4኱@IåHT©>[NÜ YH±Ôx t-: –Ô>MTÝ.
^ h h^ k h = ^cth` ct j & hk = c2 , h = x Iä²Ý k = y 8GÜ ‚K„C

` ZE[PJTG €JIÜHT[E„å @IåHT© xy = c2

8©Ú«Ô>TØ© A ^1, 0h Iä²Ý B ^5, 0h 8åL ®ãˆ>ˆ‡±Û« @I ¾KÚ‡±Ô¤IT²

F>±Ý ®ãˆ„å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

•ß¶
y
Y>T©Ô>ÜHØC 4± ®ãˆ>ã A ^1, 0h Iä²Ý P(h, k)
B ^5, 0h 3¤Ý.
P ^h, kh 8åH« ZE[PJTG HT[E„噫
2[IÛ«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8å>. x=3

Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G„åH}, AP = BP
2ETP« O A(1, 0) B(5, 0) x
^h - 1h2 + ^ k - 0h2 = ^h - 5h2 + ^ k - 0h2
HCÝ
& h=3
8GZP, ®ãˆ P ^h, kh -å €JIÜHT[E, x = 3
4« y-2Özä¤ 4[DJT> 6ãN ZFßÔZ>T© 3¤Ý.

291 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
8©Ú«Ô>TØ©^a sec i, b tan ih 8åL F>±Ý®ãˆ„å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>. 4Õ¤ i 8åH« «[DJM¤ 3¤Ý.
•ß¶

P ^h, kh 8åH«ZE[PJTG HT[E„å ™« 2[IÛ«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8å>.

Y>T©Ô>ÜHØC €HÛE[G„åH}

h = a sec i Iä²Ý k = b tan i

h k
& a = sec i , b = tan i
¯ÔZ>TDŠJà ¹ÚKÚ[EÜ HJåH©Ú, «[DJM¤ i -: –Ô>MTÝ.
a ah k - a bk k = sec2 i - tan2 i
2 2

a ah k - a bk k = 1 . h2 k2
2 2
& 2- 2 =1
b a
y2 2
P ^h, kh 8åL ®ãˆ„å €JIÜHT[E 2 - 2  = 1.
x
a b
https://www.geogebra.org/geometry

¤†Ü® «[DJM>TG«¯ÔZ>TDŠJà2[I܂à4±Ü‚åŽâÔ>TªÝ
¯äYLT±[I>[NÜHJåH©Ú«[DJM¤>[N–Ô>MTÝ

sin2 i + cos2 i = 1 , sec2 i - tan2 i = 1 , cosec2 i - cot2 i = 1

8©Ú«Ô>TØ© –NÝ 6 2M¤>ã Y>TÙC ;± ZFKTG >݂„å ¯[G>ã A Iä²Ý B

3G« ¯[LZJ 8ÜZHT«Ý x Iä²Ý y-2Ö¦>[NÚ YET©IT² F>ßxL«. O-: 3JT>Ô
Y>TÙC D OAB 8åL ¯ÔZ>TDÚå F©Ü®ãˆ„å (centroid) €JIÜHT[E„å
@IåHTØ[CÔ >TÙ>
•ß¶

P ^h, kh 8åH« ZE[PJTG HT[E„å ™«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8å>.

y
O, A Iä²Ý B 3xJ ®ãˆ>ˆå 3JÔ ·²>ã B
¯[LZJ (0, 0), (a,0) Iä²Ý (0, b) 8å>.

D OAB -å F©Ü®ãˆ a
0+a+0 0+0+bk
3 , 3 = (h, k) .
P
a b A
3 = h & a = 3h, 3 = k & b = 3k O x

Y@ÕZ>TDÝ DBOA -‡±Û«

OA2 + OB2 = AB2

(3h) 2 + (3k) 2 = (6) 2 & h2 + k2 = 4

HCÝ
8GZP, P ^h, kh 8åL ®ãˆ„å €JIÜHT[E, x2 + y2 = 4 .

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 292
8©Ú«Ô>TØ© F>±Ý ®ãˆ„å 3JÔ·² ^a ( i - sin i ), a (1 - cos i )h 4Õ¤ i 8åH«
«[DJM¤ 8à, 4ܮ㈠F>±Ý €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
•ß¶

P ^h, kh 8åH« ZE[PJTG €JIÜHT[E„å ™«ãN 9ZE­Ý ;± ®ãˆ 8å>.

h = a ( i - sin i ) (6.1) P P

k = a (1 - cos i ) (6.2)
P P
HCÝ
ZIä>ÙC @IåHT© (6.2) 4‡±Û«
i Iä²Ý sin i IÜ®>[NÔ >TDMTÝ.

k = a (1 - cos i )

& i = cos 1 a a k Iä²Ý sin i =

a-k a-k 2ak - k2
cos i =
-
a a
i Iä²Ý sin i IÜ®>[N @IåHT© (6.1) 4à ‚K„C,

h = a cos -1 a a k - 2ak - k2
a-k

8GZP, 8åL ®ãˆ„å €JIÜHT[E,

x = a cos 1 ` a j - 2ay - y2
- a-y
(6.3)

https://www.geogebra.org/b/bd2ADu2I#material/zCKMj8kE

¤†Ü® ZI䷆J @IåHTCTG« «[DJM¤ P}PÚ‡±Û« >TߓzJå P}PÚä¤

ITäLÜHØ©ãN«3GTàzMZFKÕ>ˆà>TߓzJåP}PÚ[EŠCÚ«[DJM¤
P}PZI[>JTãPEä¤8ˆET>HJåH©xL«

H„äz

1. ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 3JÚYET[M>[N 6[CJ F>±Ý ®ãˆ P -å €JIÜHT[E„å

@IåHTØ[CÔ >TÙ>. 4Õ¤ a ;± «[DJM¤ 3¤Ý.

(i) (9 cos a, 9 sin a ) (ii) (9 cos a, 6 sin a )

2. (i) x-2Öz‡±Û« 4KÙ© 2M¤>ã Iä²Ý (ii) y -2Öz‡±Û« Âå² 2M¤>ã 8åL
ITLTE YET[MŠà F>±Ý ®ãˆ P -å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

3. i ;± «[DJM¤ 8à, x = a cos3 i , y = a sin 3 i 3xJ 3JÚYET[M>[N 6[CJ

F>±Ý ®ãˆ„å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

4. x2 - 5x + ky = 0 8åL €JIÜHT[E„å ™« ®ãˆ>ã P(-3,1) Iä²Ý Q(2,b) 2[I°Ý

8à k Iä²Ý b -å IÜ®>[NÔ >TÙ>.

5. 8 2M¤>㠖N¯ãN ;± ZFKTG >݂„å ¯[G>ã A Iä²Ý B 3xJ[P ¯[LZJ

8ÜZHT«Ý x Iä²Ý y-2Ö¦>[NÚ YET©IT² F>ßÛ« Y>TÙ© 4±ÔxL«, 8à
YPØ©Ú«Ù© AB -å F©Ü®ãˆ„å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

293 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 6. (3, 5) Iä²Ý (1,-1) 8åL ®ãˆ>ˆ‡±Û« ;± F>±Ý ®ãˆÔ¤ 4[CÜHØC
YET[M¶>ˆå PßÔ>Õ>ˆå ·©Eà 20-Ô¤ @IÝ 8à 2Ü®ãˆ„å €JIÜHT[E„å
@IåHTØ[CÔ >TÙ>.

7. A(1,-6) Iä²Ý B(4,-2) 8åL ®ãˆ>[N 4[DÔ¤ÝAB Z>TØ©Ú «ÙCTG« ®ãˆ

P-à ETÕ¤Ý Z>TDÝ Y@ÕZ>TDÝ 8à, ®ãˆ P-å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>.

8. 3ܮ㈠O 8å>. y2 = 4x 8åL P[NP[K„å ™« IT†Ü®ãˆ R 2[IÛ«ãN«

8à Z>TØ©Ú«Ù© OR -å F©Ü®ãˆ„å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

F>±Ý ®ãˆ P-å 3JÔ ·²>ã a 2 (coseci + sin i ), 2 (coseci - sin i ) k 8à, P-å
a b
9.
€JIÜHT[E„å @IåHT© b 2 x 2 − a 2 y 2 = a 2b 2 8GÔ >TØ©>. 4Õ¤ i 8åH« ;±
«[DJM¤ IT† 3¤Ý.

10. Q 8åL ®ãˆ 2x2 + 9y2 = 18 8åL P[NP[K„å ™« 2[IÛ«ãN« P(2,-7)

Y>T©Ô>ÜHØC ®ãˆ 8à Z>TØ©Ú«Ù© PQ-å F©Ü®ãˆ„å €JIÜHT[E„å
@IåHTØ[CÔ >TÙ>.

11. R Iä²Ý Q 8åHG ¯[LZJ x Iä²Ý y -2Ö¦>ˆå ™« 2[IÛ«ãN ®ãˆ>ã, P 8åL

F>±Ý ®ãˆ RQ-å ZIà 6ãN«. ZI³Ý RP = b, PQ = a 8åLPT² RQ-å ™«
2[IÛ«ãN F>±Ý P-å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

12. P(6 , 2) , Q(–2 , 1) Iä²Ý R 8åHG D PQR-å ¯[GÜ®ãˆ>ã Iä²Ý €JIÜHT[E

y = x2 - 3x + 4 -å ™« R 8åL ®ãˆ2[IÛ«ãN« 8à, DPQR -å[IJÔZ>TØ©Ö
@Û„å (Centroid) €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

13. x2 + y2 + 4x - 3y + 7 = 0 8åL €JIÜHT[E„å ™« Q 8åL ®ãˆ 2[IÛ«ãN« P

8åL ®ãˆZ>TØ©Ú «Ù© OQ-: YPˆÜ®LIT> 3:4 8åL ŠxEÚà ‚…Ô¤Ý8à
®ãˆ P-å €JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>. 4Õ¤ O 8åH« 3Ü®ãˆJT¤Ý.

14. Y>T©Ô>ÜHØC P(5,1) ®ãˆÔ¤ 5 2M¤>ã Iä²Ý x-2Öz‡±Û« 3 2M¤>ã ¾KÝ

Y>TÙC ;± €JIÜHT[E„å ™« 2[IÛ«ãN ®ãˆ>ã 8ÚE[G? ZI³Ý
2Ü®ãˆ>[NÔ >TÙ>.

15. (-4, 0) Iä²Ý (4,0) 3xJ ®ãˆ>ˆ‡±Û« ;± F>±Ý ®ãˆÔ¤ 4[CÜHØC

YET[M¶>ˆå ·©Eà 8ÜZHT«Ý 10 2M¤>ã 8à, F>±Ý ®ãˆ„å
€JIÜHT[E„å @IåHTØ[CÔ >TÙ>

 ZFßÔZ>T©>ãĖıįĞĦĤĥıďĦīĢİ

ZF…J @IåHT©>[N 4Jä>~E 2}ÜH[C Š>[NÜ HJåH©ÚÜ HàZP²
P}PÕ>ˆà8µEMTÝ. 4«ZHTåL ZF…J @IåHT©>[NÜ YH±ÝHT³Ý tZFßÔZ>T©>ˆå
@IåHT©>ãt 8GÔ ¤†Ü‚CÜH©xåLG. ZF…J @IåHT©>ˆå YHT« P}PÚ[E

ax + by + c = 0 (6.4)

8G 8µEMTÝ. 4Õ¤ a Iä²Ý b 4Pä†à ¤[LÛE« ;åLTP« ÁÖzJIäLET>

4±Ô>ZPÙ©Ý. <ß @IåHTØ}å •ß¶>ã 2[GÚ«Ý ;± ENÚå ;± ZFßÔZ>TØ}à
2[IÛETà 2ÛEÖ @IåHTØ[C sZF…J (Linear)t @IåHT© 8GÔ ¤†Ü‚CMTÝ.
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 294
 ;± ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÜ HM P}PÕ>ˆà 4Jä>~E 2}ÜH[C Š>[NÔ
Y>TÙ© ITä† 8µE ¯}°Ý. 4áP}PÕ>ˆå YHJß>ã, 2[E 8µ«PEä¤Ú ZE[PJTG
E>Pà>ˆå 2}ÜH[C„à 2[IÔ>ÜHØ©ãNG. 4Pä†à ®ãˆ>ã ēĬĦīıİ @TÞ¶ ĖĩĬĭĢ
Iä²Ý YPØ©Ú«Ù©>ãČīıĢįĠĢĭıİ3xJ[P ¯ÔxJÚ E>Pà>NT¤Ý.

 ;±ZFßÔZ>TØ}å@TÞ¶ÔZ>TDÚä¤Ý@TÞ¶Ô¤Ý4[CZJ6ãNYETCß®ėĥĢ

įĢĩĞıĦĬīİĥĦĭğĢıĴĢĢīıĥĢĞīĤĩĢĬģĦīĠĩĦīĞıĦĬīĞīġİĩĬĭĢ

P[KJ[L y y

;± ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶Ô Z>TDÝ ĄīĤĩĢ

Ĭģ ČīĠĩĦīĞıĦĬī 8åH« 2ÔZ>TCTG« >}>TK 8ß
θ θ
[@„à (ƒ[>) x-2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ
3¤Ý. 4E[G i 8G ¤†Ü‚CMTÝ. O x O x

HCÝ

P[KJ[L

;± ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶ İĩĬĭĢ 8åH« [@ Iä²Ý @…¶ 3xJPä[LÔ

¤†Ô¤Ý ;± 8Ù 3¤Ý.

x Iä²Ý y -2Ö¦>[NÔ Y>TÙC ENÚà ;± Z>TØ}å @TÞ¶ YHT«PT> ‘m’ 8åL

8µÚETà ¤†Ü‚©xZLTÝ. 4ÛEÖ @TÞ¶ Y>T©Ô>ÜHØC ŠPKÕ>[NÔ Y>TÙ© >TDMTÝ.

(i) ;± Z>T© >}>TK 8ß [@„à x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý @TÞ¶Ô Z>TDÝ i

8à Z>TØ}å @TÞ¶ (slope)
m = tan i
r r
4Õ¤ i -å IÜ® 2 8­ÝZHT« m = tan 2 8åH« P[KJ²Ô>ÜHCTE[P.
(x2, y2) B
(ii) ^ x1 , y1h Iä²Ý ^ x2 , y2h 8åL ®ãˆ>ã ;± Z>TØ}å y

™« 2[IÛ«ãN« 8à, 4ÔZ>TØ}å @TÞ¶

∆y = y2 - y1
y -3JÚå IT²HTØ[C x -3JÚå IT²HTØCTà
θ
P¤Ô>Ô x[CÔ¤Ý 8Ù 3¤Ý. 4Õ¤ x2 ! x1 (x1, y1) A
∆x = x2 - x1
4E[GÔ ŽâÔ>ÙCPT² ŠP…Ô>MTÝ.
θ
Dy y -y Y@Õ¤Ú«€[MITäLÝ O x
m= = x2 - x1 =
Dx 2 1 x[CIØC€[MITäLÝ
HCÝ
(iii) ZFßÔZ>T© ax + by + c = 0 8åL YHT«P}Šà
Y>T©Ô>ÜHØCTà,
4ÔZ>TØ}å@TÞ¶
a
m =- b , b ! 0

4Õ¤ b = 0 8à, m P[KJ²Ô>ÜHCTE[P.

295 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
;±Z>TØ}åƒ[>¤[LÁÖzJÝIä²ÝP[KJ²Ô>ÜHCTE@TÞ¶>ã
ƒ[> @TÞ¶ ¤[L @TÞ¶ ÁÖzJ @TÞ¶ P[KJ²Ô>ÜHCTE
y y y y @T޶
π π
(0 ≤ θ < ) ( < θ < π)
2 2
θ=0 θ=π
2

θ θ θ

O x O x O x O x

x-2>…Ô¤ÝZHT« x-2>…Ô¤ÝZHT« x-2>…Ô¤ÝZHT« x-ITLTEZHT«

y-2>…ÔxåL« y-¤[LxåL« y-ITLT« y -IT²xL«

HCÝ

P[KJ[L
;± ENÚà Âå² 2àM« 2Eä¤ ZIäHØC ®ãˆ>ã ;ZK Z>TØ}à 2[IÛETà,
2Ü®ãˆ>[N ;ZKZ>TC[IÜ®ãˆ>ãĆĬĩĩĦīĢĞį 8GÔ ·LMTÝ.

A, B Iä²Ý C 8åHG ;± ENÚå ™« 2[IÛ«ãN 9ZE­Ý Âå²Ü ®ãˆ>ã 8å>.

AB -å @TÞ¶ BC (2àM« AC) -å @TÞ¶Ô¤Ö @IÝ 8à, A, B Iä²Ý C 3xJ ®ãˆ>ã ;ZK
Z>TC[IÜ ®ãˆ>ã 3¤Ý.

 ZFßÔZ>TØ}åYPØ©Ú«Ù©>ã2àM«4[CI†ČīıĢįĠĢĭıİĬģĞďĦīĢ

P[KJ[L
;± ZFßÔZ>TØ}å YPØ©Ú«Ù©>ã 2àM« 4[CI† ĦīıĢįĠĢĭıİ 8åH«
x -2Ö¦ 2àM« y -2Öz[G YPØ©Ý ®ãˆ 3¤Ý.
y - IÜ® Áé{JÝ 8à x[CÔ¤Ý ®ãˆ x -å YPØ© 3¤Ý. ZI³Ý, x-å IÜ® Áé{JÝ
8à, x[CÔ¤Ý ®ãˆ y -å YPØ© 3¤Ý. x[CIØCÝ y
Iä²Ý ZFߤګ 2Ö¦>[N YPØ©Ý ®ãˆ>ã ;± Z>TØ}å B
y-ெவ)t+

YPØ©>ã 8GÜH©Ý. 4P䆇±Û«,

(i) x -2Özå @IåHT© y = 0 8G¶Ý
(ii) y -2Özå@IåHT© x = 0 8G¶Ý YEˆPTxL«.
HCÚ‡±Û« OA 8åH« x -å YPØ©Ú«Ù© A
O x
Iä²Ý OB 8åH« y -å YPØ©Ú«Ù© 3¤Ý. x-ெவ)t+
x Iä²Ý y -å YPØ©Ú«Ù©>ˆå YPáZP² P[>>ã HCÝ

y y y y

B B

O A x A O x A O x O A x
B B

x -YPØ©Ú«Ù©-ƒ[> x -YPØ©Ú«Ù©-¤[L x -YPØ©Ú«Ù©-¤[L x -YPØ©Ú«Ù©-ƒ[>

y -YPØ©Ú«Ù©–ƒ[> y -YPØ©Ú«Ù©–ƒ[> y -YPØ©Ú«Ù©–¤[L y -YPØ©Ú«Ù©–¤[L
HCÝ
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 296
 ®ãˆ>ã@TÞ¶Iä²Ý YPØ©Ú«Ù©>ã3xJPä†å P[KJ[L Iä²Ý Š…PTG
E>Pà>[N 2†Û«ãZNTÝ. 4ÚE>Pà>[NÜ HJåH©Ú YPáZPLTG P}P¯[CJ
ZFßZ>TØ}å @IåHTØ[C €[G¶ ·²ZPTÝ.

 ZFßÔZ>TØ}åYPáZP²P}PÕ>ãćĦģģĢįĢīıģĬįĪİĞīĢĮIJĞıĦĬīĬģĞİıįĞĦĤĥıĩĦīĢ

ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[C 2[IÜHEä¤ 4KÙ© E>Pà>ã ZHT«ITGET¤Ý. @TÞ¶
YPØ©Ú«Ù©>ã Iä²Ý ®ãˆ>ã 4[P>ˆà 9ZE­Ý 4KÙ© E>Pà>[NÔ Y>TÙ©
HMP[>JTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©>ˆå P[>>[N 6±PTÔ> ¯}°Ý.
(i) @TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
(ii) ®ãˆ Iä²Ý @TÞ¶ P}PÝ
(iii) 4± ®ãˆ>ã P}PÝ
(iv) YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
ZI³Ý ŽâÔ>ÙC 4KÙ© zLÜ® P[>Ö @IåHT©>ã.
(v) Y@Õ¤Ú« P}PÝ
(vi) «[DJM¤ P}PÝZI³Ý
(vii) YHT«P}PÝ
3xJ ZFßÔZ>T©>ˆåP}PÕ>[N 4KÙ© E>Pà>[NÜ HJåH©ÚÔ >TDMTÝ.
y
Ħ@TÞ¶Iä²ÝYPØ©Ú«Ù©P}PÝĖĩĬĭĢČīıĢįĠĢĭıģĬįĪ

ŠxEÖ @IITG ZF…J @Tß®>[N y = mx 8åL y = mx + b

P}PÚà 8µEMTÝ. 4Õ¤ m 8åH« Z>TØ}å @TÞ¶.
ŠxEÖ @IIäL ZF…J @Tß®>[N b
x
y = m x + b, b ! 0 (6.5)

8åL P}PÚà 8µEMTÝ. 4ÛE P}PÝ Y>TÙC HCÝ

@IåHT© ;± ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶o YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
3¤Ý. 9YGà, 4Õ¤Ö @TÞ¶ m Iä²Ý y YPØ©Ú«Ù© b 3¤Ý.

¤†Ü®(i) b = 0 Iä²Ý m ! 0 8­ÝZHT«ZFßÔZ>T©3Ü®ãˆP‰ZJY@àxL«ZI³Ý

2Eå@IåHT©y = mx
(ii) b = 0 Iä²Ým = 0 8à4ÛEP[>ZFßÔZ>T©>ãx -2Ö¦Cå;冄±Ô¤Ý
ZI³Ý2Eå@IåHT©y = 0
(iii) b ! 0 Iä²Ý m = 0 8à 4ÛE P[>JTG ZFßÔZ>T© x -2ÖzÔ¤ 4[DJT>
4±Ô¤Ý. 2Eå @IåHT© y = b 3¤Ý.
y
y − y1 = m(x − x1)
ĦĦ®ãˆIä²Ý@TÞ¶P}PÝēĬĦīıĞīġĖĩĬĭĢģĬįĪ

m 8åH« ZFßZ>TØ}å @TÞ¶ Iä²Ý A ^ x1 , y1h P(x, y)

8åH« Z>TØ}å ™«ãN ®ãˆ 8å>. 4ÔZ>TØ}å
™« 2[IÛ«ãN A -: EŠK 9ZE­Ý ;± ®ãˆ P ^ x, yh A(x1, y1)
8à, A ^ x1 , y1h Iä²Ý P ^ x, yh 3xJPä[L
x
HCÝ
297 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
4[DÔ¤ÝZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶
y - y1
m = x - x1

& y - y1 = m (x - x1 ) (6.6)

4áP}PÚ[E ®ãˆ- @TÞ¶ P}PÝ 8GÔ ·LMTÝ.

¤†Ü® y -2Özä¤ 4[DJTG Z>TØ}å @TÞ¶ (m) P[KJ²Ô>ÜHCŠà[M 8åHETà

A ^ x1 , y1h  P‰Ö Y@à³Ý y -2Özä¤ 4[DJTG Z>TØ}å @IåHTØ[CÜ ®ãˆ -
@TÞ¶2[I܂åÂMÝYHL4JMT«4±Ü‚­Ý2ÔZ>TØ}噫ãN2[GÚ«Ü
®ãˆ>ˆàx3JÚYET[M¶>ãx18åHETà2ÔZ>TØ}å@IåHT©x = x13¤Ý

ĦĦĦ4±®ãˆ>ãP}PÝėĴĬĭĬĦīıİģĬįĪ

^ x1 , y1h Iä²Ý x2, y2 4኱ ®ãˆ>[N

(x2, y2)
4[DÔ¤Ý Z>TØ}å @IåHTØ}å y
(y - y )
@TÞ¶ m = 2 1 3¤Ý
(x2 - x1)
y − y1 x − x1
®ãˆ- @TÞ¶ P}PÝ HJåH©Ú (x1, y1) y2 − y1= x2 − x1
y -y
y - y1 = x2 - x1 (x - x1 )
2 1

8G 8µEMTÝ. 4Õ¤ x2 ! x1 Iä²Ý O x

ZIä>ÙC @IåHTØ[C
y - y1 x - x1 HCÝ
y2 - y1 = x2 - x1 (6.7)

8G¶Ý 8µEMTÝ. 4« 4± ®ãˆ>ã P}PZFßÔZ>TØ}å @IåHTCT¤Ý. 4± ®ãˆ>ã

P}PZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[C ŽâÔ>TªIT²2~ÔZ>T[P P}PÚ³Ý ¤†Ü‚CMTÝ.
x - x1 y - y1
=0
x2 - x1 y2 - y1

ĦijYPØ©Ú«Ù©P}PÝČīıĢįĠĢĭıĉĬįĪ
;± Z>T© x Iä²Ý y -2Ö¦>ˆà 9äH©Ú«Ý YPØ©«Ù©>ã YE…°Ý 8à, 2Eå
@IåHTØ[C 4Õ¤Ô >TDMTÝ. x -å YPØ©Ú «Ù© OA = a Iä²Ý y -å YPØ©Ú«Ù© OB
= b 8å>. 4Õ¤, a, b 8åHG ÁÖzJIäL IÜ®>ã 3¤Ý. A ^a, 0h Iä²Ý B ^0, bh 8åL
4኱ ®ãˆ>ã P‰ZJ Y@àMÔ·}J ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©, y
x y
y-0 x-a a + b =1
b-0 = 0-a B
x y
a+b =1 (6.8) b
A
ZIä>ÙC ZFßÔZ>TØ}å @IåHT© YPØ©Ú«Ù© O x
a
P}PÝ 3¤Ý.
HCÝ
;± ZFßÔZ>T© 3ܮ㈠P‰JT>ZPT, x[CIØCÔ
Z>TCT>ZPT, €[MÔ¤Ú«Ô Z>TCT>ZPT 2àM« a, b 4Pä†à9ZE­Ý ;å² Áé{JIT>
4±Ü‚å 4ÛE P}PÚà (Intercept form) 8µE ¯}JT«. P[KHCIT> P[KPEä¤ 4ÛE
P}PÚà @IåHT©>[N 2[IÚETà ƒ> 8ˆET> 4±Ô¤Ý.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 298
ijY@Õ¤Ú«P}PÝđĬįĪĞĩĉĬįĪ

;± ZFßÔZ>T© 3J2Ö¦>[N YPØ©Ý ®ãˆ>ã A Iä²Ý B 8å>. p 8åH« 3Ü

®ãˆ„‡±Û« AB 8åL Z>TØ}ä¤ P[KJÜH©ãN OP 8åL Y@Õ¤Ú«ÚZ>TØ}å –NÝ
8å>. OP 8åL Z>T© ƒ[> [@„à 2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ a 8å>.
OP
Y@ÕZ>TD DOPA -à, OA = cos a Iä²Ý y

Y@ÕZ>TD DOPB -à, OB = cos ` 2 - a j = sin a

OP r
B
1 cos a 1 sin a
& OA = p Iä²Ý OB = p x cosα + y sinα = p

ZIä>ÙC IÜ®>[N YPØ©Ú«Ù© P}PÚà, P

HJåH©ÚE
x y p
OA + OB = 1
α
x cos a y sin a
p + p = 1 O A x

& x cos a + y sin a = p (6.9) HCÝ

8åH«ZFßZ>TØ}å Y@Õ¤Ú« P}PIT¤Ý.

;± ZFßZ>TØ}å 8àMT €[M„³Ý p 3G« ƒ[> 3¤Ý Iä²Ý a 8åH«

x -2Ö¦Ô¤ ƒ[> [@„à (Anti clockwise->}>TK 8ß [@) I܂CÜH©xL« 8à 8àMT
P[>>ˆ³Ý 6ãN Z>T©>ã Y@Õ¤Ú« P}PÚà 2[IÔ>MTÝ. 4Pä[L ŽâÔ>ÙC
HCÚà >TDMTÝ.

y y y y
α α
B B A O x O A x
p
p
P
P P P
p
p α
α
B B
O A x A O x

HCÝ

ijĦ«[DJM¤P}PÝēĞįĞĪĢıįĦĠĉĬįĪ

ZFßÔZ>TØ}å «[DJM¤ @IåHTØ}å P}PITG« y

,y)
P(x

x = ar + x1 Iä²Ý y = br + y1 . 4Õ¤ a Iä²Ý b

1)
1 ,y

8åHG IT†‡>ã Iä²Ý r 8åH« «[DJM¤ 3¤Ý. r

y  y1
x
Q(


x - x1 y - y1 R
a = b = r , ^a ! 0, b ! 0h
x  x1

;± ZFßÔZ>T© Q ^ x1 , y1h 8åL ®ãˆ P‰ZJ 

N M x
Y@àPET> 8©Ú«ÔZ>TãZPTÝ. 4ÔZ>TCTG«
x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ i 8å>. HCÝ

®ãˆ Q -à 4±Û« r YET[MŠà 4ÔZ>TØ}å ™«ãN ®ãˆ P(x, y) 8å>.

299 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 P Iä²Ý Q 8åL ®ãˆ>ˆ‡±Û« x -2Ö¦Ô¤ P[KJÜH©Ý €[MÔ¤Ú«Ô Z>T©>ã
¯[LZJ QN Iä²Ý PM 3¤Ý Iä²Ý QR = PM .
Y@ÕZ>TD DQRP -à,

x - x1 = QR = PQ cos i = r cos i
x - x1
8GZP, =r (6.10)
cos i
4[EÜZHTå², y - y1 = RP = QP sin i = r sin i
y - y1
& =r (6.11)
sin i
@IåHT©>ã (6.10) Iä²Ý (6.11) -‡±Û«
x - x1 y - y1
= =r (6.12)
cos i sin i
4Õ¤ «[DJM¤ r 8åH« ;± Z>TØ}å ™« 2[IÛ«ãN ^ x1 , y1h Iä²Ý ^ x, yh
8åL ®ãˆ>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÝ 3¤Ý. ZIä>ÙC P}PÚ[GÔ Z>TØ}å @I֐ß
P}PÝ 2àM« «[DJM¤ P}PÝ 8G 2[OÔ>MTÝ.

¤†Ü® ;± ZFßÔZ>TØ}å ™« 6ãN 8ÛE ;± ®ãˆ[J°Ý (x1 + r cos i , y1 + r sin i )  8G
8µEMTÝ 4ܮ㈄å 3JÚYET[M¶>ã «[DJM¤ r -: @TßÛ« 4±Ô¤Ý
8åHETà x = x1 + r cos i , y = y1 + r sin i  8åL @IåHT©>ã ZFßÔZ>TØ}å
«[DJM¤@IåHT©8GÜH©Ýr-:ƒ[>JT>ÔY>TÙC®ãˆ>ãIä²Ýr -:
¤[LJT>Ô Y>TÙC ®ãˆ>ã ¯[LZJ Z>TØ}å ™« Y>T©Ô>ÜHØC ®ãˆÔ¤
YPáZP²HÔ>Õ>ˆàZFßÔZ>TØ}åZIà2[I°Ý.

ijĦĦYHT«P}PÝĊĢīĢįĞĩģĬįĪ

a, b Iä²Ý c 3xJ[P Áé{JIäL[P 8à, ;± ZFßÔZ>TØ}å YHT« P}PÖ
@IåHT©
ax + by + c = 0 3¤Ý.

Y>T©Ô>ÜHØC E>Pà>ã2}ÜH[C„à ZFßÔZ>TØ}å @IåHT© P[>>ã

P. Y>T©Ô>ÜHØCE>Pà>ã ZFßÔZ>TØ}å@IåHT©
8Ù
(i) @TÞ¶ (m) Iä²Ý y YPØ©Ú«Ù© (b) y = mx + b
(ii) @TÞ¶ (m) Iä²Ý ®ãˆ (x1, y1) y - y1 = m (x - x1 )
y - y1 x - x1
(iii) 4KÙ© ®ãˆ>ã (x1, y1) Iä²Ý (x2, y2) y2 - y1 = x2 - x1
x -YPØ©Ú«Ù© (a) x y
(iv)
y -YPØ©Ú«Ù© (b) a+b =1
Y@Õ¤Ú« –NÝ (p)
(v) Z>TDÝ (α) x cos a + y sin a = p

«[DJM¤ P}PÝ «[DJM¤ (r) x - x1 y - y1

(vi) = =r
cos i sin i
(vii) YHT«P}PÝ ax + by + c = 0

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 300
 4KÙ©ITLÔ·}J >~JÕ>ã (quantities), ;áYPTå[L°ÝIT†>NT>Ô (variable)
¤†Ü‚CMTÝ. ;± IT†[JÜ YHT±Ú« IäYLT± IT† IT²Ý  EITG«, ;± IT†‡ 8à
2ÚYETCß® ;± ZF…J YETCßHT¤Ý.

ZF…J (Linear) @IåHTØ}à ;± IT† @TßHäL IT†JT>¶Ý, IäYLT± IT†Ö @Tß®

IT†JT>¶Ý 4±Ô¤Ý  YHT«PT> @TßHäL IT† (Independent Variable) x[C 2Öz³Ý
(x-2Ö¦) Iä²Ý @Tß® IT†>[N Y@Õ¤Ú« 2Öz³Ý (y-2Ö¦) ¤†Ô>ÜH©Ý. 2ETP« x-å
IÜ® 8ÜZHT«Ý @TßHäLET>¶Ý, y -å IÜ® x -å IÜ[HÖ @TßÛEET>¶Ý 4±Ô¤Ý.

4± 2Ö¦>ˆå 2N¶Ú ØCÕ>ã (Scale) ;åLT> 4±Ô>Ú ZE[P„à[M. HM

F[C¯[L >DÔ¤>ˆà YPáZP² 2N¶>ã x Iä²Ý y 8åL IT†>NTà ¤†Ü‚CÜ
H©xåLG.

8©Ú«Ô>TØCT>, x 8åH« ŠäH[G Y@ÞJÜHØC [>ÜZHz>ˆå 8Ù~Ô[>

(Mobile phones) Iä²Ý y 8åH« ŠäH[GJTà x[CÔ¤Ý YITÚE P±ITGÝ 8GÔ
Y>TãNMTÝ. YPáZP² >~JÕ>[N YPáZP² 2N¶ ØCÕ>ˆà¤†Ü‚CÜH©xåLG.
8­Ý 4±H…ITD 3J 2Ö¦>ˆå 2[I܂à 4± 2N¶ ØC¯Ý ÁÖzJIT¤ÝZHT«
3„à@ÛÔxåLG.

ZFßÔZ>T©>[NÜ HJåH©ÚÚ •ß¶ >TªÝZHT« Y>T©Ô>ÜHØC E>Pà>ã

2}ÜH[C„à YHT±ÚEITG P}PÚ[E ZIä>ÙC 2ØCP[D„‡±Û« @IåHT©>[N
ZEßÛYE©Ô> ZPÙ©Ý.

8©Ú«Ô>TØ© (5, 7) Iä²Ý (7, 5) 8åL ®ãˆ>ã P‰ZJ Y@àMÔ·}J ZFßÔZ>TØ}å

@TÞ[PÔ >TÙ>. ZI³Ý x-2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý @TÞ¶Ô Z>TDÚ[EÔ >TÙ>.

•ß¶
^ x1 , y1h Iä²Ý ^ x2 , y2h 8åHG ¯[LZJ (5, 7) Iä²Ý (7, 5) 8å>.

i 8åH« x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý @TÞ¶Ô Z>TDÝ 8å>.

y -y 5-7 y
Z>TØ}å @TÞ¶ m = x2 - x1 = 7 - 5 =- 1
2 1

ZI³Ý, m = tan i (5, 7)

3r
tan i = - 1 & i = 4 2àM« 135c (7, 5)
3π
@TÞ¶ Iä²Ý @TÞ¶ Z>TDÝ ¯[LZJ, 4
O x
3r
m = -1 Iä²Ý i = 4
HCÝ

8©Ú«Ô>TØ© ;± ZFßÔ>T© x-2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 150c Iä²Ý y -2Ö[@Ô

¤[L [@„à 5 2M¤ YET[MŠà YPØ©xL« 8à, ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>.
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC y -å ¤[L YPØ©Ú«Ù© = 5,

2ETP« b = -5

301 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 Z>TDÝ i = 150c y

@T޶ m = tan 150c = tan (180-30)

150°
1
= –tan 30 = -
3
O x
ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© P}PÝ:
y = mx + b −5

1
2ETP«, y = - x-5
3 HCÝ
x+ 3y+5 3 = 0

8©Ú«Ô>TØ©a0, - 2 k , (1, - 1) Iä²Ý a2, - 2 k 8åL ®ãˆ>ã;±Z>TC[IÜ ®ãˆ>ã

3 1
8G>TØ©>.
•ß¶
A, B Iä²Ý C 8åL ®ãˆ>ã ¯[LZJ a0, - 2 k , (1, - 1) Iä²Ý a2, - 2 k 8å>.
3 1
y -y
Z>TØ}å @TÞ¶ m = x2 - x1
2 1

3
-1 + 2 1
AB -å @TÞ¶ = 1 - 0 = 2

1
-2 +1 1
BC -å @TÞ¶ = 2-1 = 2
AB -å @TÞ¶Ý, BC -å @TÞ¶Ý @IÝ. 8GZP, Y>T©Ô>ÜHØC ®ãˆ>ã A, B, C ;±
ZFßÔ Z>TØ}à 2[IxL«.

¤†Ü® ;± IT† IäYLT± IT†[JÜ YHT²Ú« IT²Ý  EÝ ;± IT†‡ 8à 2E[GÖ
@TÞ¶8GÔY>TãNMTÝ8©Ú«Ô>TØ©ZP>ݐKT>2>…ÚEà2àM«¤[LEà
P[KJ²Ô>ÜH©Ý 3J 2Ö¦>[NÜ YHT²Ú« ZFßÔZ>TØ}å @IåHT© 2[IxL«
6Ù[I €>â¶>ˆà Z>TØ}å @IåHT©>ã ;å²ZHTà 4±Ô> ZPÙ©Ý
8åHà[M3GTà2EåHT[EIä²Ý¾KÝ3xJ[P;ÚE[PJT>4±Ô¤Ý

8©Ú«Ô>TØ© HTÔ –…[DÜ‚å ™« 2[IÔ>ÜHØ©ãN HTÝHå 8åxåL

YETCßPÙ}Ô>TG >Cà HTMÝ ¦ITß 2065 ™ØCß –NÚà >ØCÜHØ©ãN«. 4ÜHTMÝ •¶
F>KITG 4KTZIæPKÚ[E°Ý 4ÛJÜ H¤„à 6ãN IÙCHÚ[E°Ý 4[DÔxL«.
4ÜHTMÚå ™« YETCßPÙ} Y@àPEä¤Ö zM >Ø©ÜHT©>ã 6ãNG. 2Eå KTG
ZP>Ý 12.5 ™/Š 8GÚ •ßITÔ>ÜHØ©ãN«. IÙCHÚà 6ãN HTMÚå «PÔ>Ü
H¤„‡±Û« 560 ™ØCß –NÝ Y>TÙC YETCßPÙ} F>KÚ YETCÕ¤xL« 8à
(i) YETCßPÙ} Y@à³Ý 4JÔ>Ö @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
(ii) 8ÜZHT« 4KTZIæPKÚ •Šà YETCßPÙ} 4JÛKITG« ¬[O°Ý?
(iii) 8ÜZHT« YETCßPÙ}„å >[Cz YHØ} HTMÚå YETCÔ>Ü H¤[JÔ
>CÔ¤Ý?
(iv) HTÝHå >Cà HTMÚ[EÚ YETCßPÙ} >CÛ« Y@àPEä¤ 8©Ú«Ô Y>Tã´Ý
ZFKÝ 8åG?

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 302
 y
•ß¶
x -2Özà ZFKÚ[E ŠGT}„³Ý,

tர m)டr9
y -2Özà YET[M[P ™ØC…³Ý ¤†ÔxåL«
8å>.
YETCßPÙ} 4JÛKÝ 3ܮ㈠O-à 6ãN« y = 12.5x –560
8å>. 8GZP YETCß PÙ}„å –NÝ 560 ™. y -2Özå
¤[L YPØ©Ú«ÙCT¤Ý. O x
ேநர vனா8கll9
8GZP b = - 560 –560

YETCßPÙ}„å 4JÔ>Úå KTG ZP>Ý HCÝ

12.5 ™/Š 8åH[EÖ @TÞPT>Ô >±EMTÝ.
YET[M¶
m = 12.5 (ZP>Ý= )
ZFKÝ
@TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© Y>T©Ô>ÜHØCTà ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©
y = mx + b (6.13)
(i) m = 12.5 Iä²Ý b = -560 8åHETà
YETCßPÙ}„å 4JÔ>Ö @IåHT©

y = 12 . 5x - 560
(ii) HTMÚå 8ßÜ®L ¯[G[JÚ YETCßPÙ}„å 4JÛKÝ YET©Ý ZFKÝ
y = 2065 Iä²Ý b = 0

2065 = 12.5x

x = 165.2 ŠGT}>ã
(iii) YETCßPÙ}„å >[Cz YHØ}JTG« HTMÚå YETCÔ> ¯[G[J
2[C°ÝZHT«
y = 0 & 0 = 12.5x – 560

8©Ú«ÔY>Tã´Ý ZFKÝ, x = 44.8 ŠGT}>ã

(iv) YETCßPÙ} HTÝHå HTMÚ[EÔ >CÛ« Y@àPEä>T> 8©Ú«ÔY>TÙC ZFKÝ
y = 2065 & 2065 = 12.5x – 560

x = 210 ŠGT}>ã

¤†Ü® YETCßPÙ}„å ¯}¶Ü ®ãˆ 3„à 4±ÜHET>¶Ý Y>TÙ© ZFßÔZ>TØ}å

@IåHTØ[CÔ>TÙ>2«ZIZM6ãN@IåHTCT>4±Ô>T«3GTàYETCßPÙ}
Y@à³ÝHT[E¾KÝZFKÝZHTåL[P;åLT>4±Ô¤Ý¯JäzY@Þ>)

8©Ú«Ô>TØ© y -2Özå YPØ©Ú«Ù© 7 Iä²Ý ZFßZ>TØ}ä¤Ý y -2Ö¦Ô¤Ý

4[CÜHØC Z>TDÝ 30c 8à, ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©>[NÔ >TÙ>.

303 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
•ß¶

y -2Ö¦Cå Z>TDÝ 30c 9äH©Ú«Ý Z>T©>ã 4KÙ© 6ãNG.

HCÚ‡±Û« 2ÔZ>T©>ã x -2Ö¦Cå 60c Iä²Ý 120c 3xJ Z>TDÕ>[N

9äH©Ú«xåLG 8GÚ YEˆPTxL«.

m1 = tan 60c = 3 Iä²Ý y

30°
m2 = tan 120c = tan( 180c – 60c )
B
= –tan 60c = – 3

m1 = 3 , m2 = – 3 Iä²Ý b = 7 30°

ZE[PJTG ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©>ã 7

60° 120°
y = m1x + b Iä²Ý y = m2 x + b
O A x
C
y = 3 x + 7 Iä²Ý y = – 3 x + 7
HCÝ

¤†Ü® 4KÙ©®ãˆ>ãY>T©Ô>ÜHØCTà4±®ãˆP}PÝ2àM«®ãˆ-@TÞ¶P}P
@IåHTØ[CÜ HJåH©ÚEMTÝ 4KÙ© YPØ©Ú«Ù©>ã Y>T©Ô>ÜHØCTà
YPØ©Ú«Ù© P}PÚ[EZJT 2àM« 4±®ãˆ P}PÚ[EZJT HJåH©Ú
ZFßÔZ>T©>ˆå@IåHT©>[N2[IÔ>MTÝ.

ŽâÔ>ÙC 8©Ú«Ô>TØ© 4Jà 5-à,YETC߯[L°Ý YETC±Ý >±Ú[EÜ HJåH©Ú

•ß¶ >TDÜHØ©ãN«. 4±Ü‚­Ý 4ZE 8©Ú«Ô>TØ©Ô >DÔ[> ZFßÔZ>T©>ˆå
>±Ú[EÜ HJåH©Ú4Õ¤ •ß¶ >TDMTÝ.

8©Ú«Ô>TØ© ;± ·Ø©ÚYETCß ¯[L„à (A.P.) 7 3P« 6²Ü® 30 Iä²Ý 10 3P«

6²Ü® 21 8à,
(i) A.P.-à ¯Eà Âå² 6²Ü®>[NÔ >TÙ>.
(ii) 8ÜZHT« ·Ø©ÚYETC…å 6²Ü® ÁÖzJIT¤Ý.
(iii) ZFßZ>TØ}å @TÞ¶Ô¤Ý ·Ø©ÚYETC…å YHT« ŠÚJT@Úä¤Ý 6ãN
YETCß® 3xJPä[LÔ >Ù>.
•ß¶
;± ·Ø©Ú YETCß ¯[LJTG« ;± ZF…J @Tß® 3¤Ý. x 8åH« 6²Ü®>ˆå
8Ù~Ô[> Iä²Ý y 8åH« 2ÛE 6²Ü‚å IÜ® 8å>.

^ x1 , y1h Iä²Ý ^ x2 , y2h ¯[LZJ (7, 30) Iä²Ý (10, 21) 8å>.

y – y1 = m (x – x1 ) 8åL @IåHTØ}‡±Û«

y – y1 = a x2 - x1 k (x - x1 )
y -y
2 1

y – 30 = a 10 - 7 k (x - 7)
21 - 30

y = – 3x + 51 (6.14)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 304
 (i) x = 1, 2 Iä²Ý 3 8GÖ @IåHT© (6.14) -à ‚K„C A.P. -å ¯Eà Âå²
6²Ü®>ã ¯[LZJ 48, 45 Iä²Ý 42 3¤Ý.
(ii) y = 0 8GÖ @IåHT© (6.14) -à ‚K„C
0 =- 3x + 51 & x = 17
2ETP«, ·Ø©ÚYETCß ¯[L„à HZGOTP« 6²Ü® ÁÖzJIT¤Ý.

(iii) 4ÛZFßZ>TØ}å @TÞ¶ -3, ·Ø©Ú YETC…å YHT« ŠÚJT@Úä¤Ö @IÝ

8åH« YEˆPTxJ«.(·Ø©ÚYETC…å YHT« ŠÚJT@¯Ý 2Eå Z>TØ}å
@TÞ¶Ý;åZL8G€Ä‚Ô>¯JäzÔ>¶Ý).

8©Ú«Ô>TØ© ;± ¤†Ü‚ØC P[> ¤²ÛE>© ;å†å Š[M `8 3> 4±Ô¤Ý ZHT«

22,000 ¤²ÛE>©>[N PT}Ô[>JTNß>ã PTÕ¤PTß>ã. ;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `30
2àM« 2Eä¤ ZIà Š[M Y>T©Ú« PTÕ> ITØCTß>ã. 2ZE @IJÚà ;± ¤²ÛE>Ø}å
Š[M `6 2àM« 2Eä¤ ¤[LPT> 4±Ô¤Ý ZHT« 6äHÚJTNß ŠäH[G Y@ÞJ
ITØCTß. 4±Ü‚­Ý, ¤²ÛE>© ;å†å Š[M `14 3> 4±Ô¤Ý ZHT« 6äHÚJTNKTà
24,000 ¤²ÛE>©>[N POÕ> 4J³Ý. ZE[P Iä²Ý POÕ>à 2N¶>ã, Š[MÔ¤
ZFߊxE @IIT>8©Ú«ÔY>TÙCTà ‚åP±PGPä[L 8áPT² >TDMTÝ.
(i) ZE[PÖ @IåHT© (Demand Equation)
(ii) POÕ>à @IåHT© (Supply Equation)
(iii) @Û[E„å @I€[M„à ¤²ÛE>©>ˆå 8Ù~Ô[> Iä²Ý Š[M
(iv) ;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `10 8à ZE[P Iä²Ý POÕ>à 2N¶.
•ß¶
x -2Ö@TG« <ß2M¤3„KÝ 2M¤>ã Y>TÙC ¤²ÛE>©>ˆå 8Ù~Ô[>[J°Ý,
y -2Ö¦ <ß 2M¤;±ÄHT[J°Ý ¤†ÔxL« 8å>.
(i) ZE[PÖ @IåHT© (Demand equation)
(x1 , y1 ) Iä²Ý (x2 , y2 ) 8åL ®ãˆ>ã ¯[LZJ (22, 8) Iä²Ý (0, 30) 8G
8©Ú«ÔY>TãZPTÝ.
4± ®ãˆ P}P ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÜ HJåH©ÚE,
y-8 x - 22 y
30 - 8 = 0 - 22
& yD = - x + 30 yS  1 x  6
3
vைல rபாy9

(ii) POÕ>à @IåHT© (Supply function)

(x1 , y1 ) Iä²Ý (x2 , y2 ) 8åL ®ãˆ>ã ¯[LZJ
(0, 6) Iä²Ý (24,14) 8G 8©Ú«ÔY>TãZPTÝ. yD  x  30

4± ®ãˆ P}P ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÜ

HJåH©ÚE, O எ+; ைக x
y-6 x-0
14 - 6 = 24 - 0 HCÝ

1
& yS = 3 x + 6

305 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 (iii) @Û[E@I€[M„à ZE[P Iä²Ý POÕ>à @I€[M[J 2[C°Ý.
2ETP«, yD = yS
1
- x + 30 = 3 x + 6

& x = 18 Iä²Ýy = 12

@Û[E @I€[M„à ;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `12 Iä²Ý ¤²ÛE>©>ˆå

8Ù~Ô[> 18,000 3> 4±Ô¤Ý.

(iv) ;± ¤²ÛE>Ø}å Š[M `10 4±Ô¤ÝZHT«

ZE[P@IåHTØ}à,
y = 10 & yD =- x + 30
& x = 20

2ETP«, ZE[PJTG ¤²ÛE>©>ˆå 8Ù~Ô[> 20,000 3¤Ý.

4[EÜZHTà, POÕ>à@IåHTØ}à
1
y = 10 & yS = 3 x + 6 ,

& x = 12
4Õ¤, POÕ>ÜH©Ý ¤²ÛE>©>ˆå 8Ù~Ô[> 12,000 3¤Ý.

8©Ú«Ô>TØ© ;± ZFßÔZ>TØ}å 3J 2Ö¦>ã @IIT>¶Ý, 8ßI[L ¤†>[N°Ý

Y>TÙC YPØ©Ú «Ù©>[N 6[CJ Iä²Ý (-1, 1) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àMÔ·}J
Z>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
•ß¶
x -2Özå YPØ©Ú«Ù© = a Iä²Ý y

y -2Özå YPØ©Ú«Ù© = –a 8å>.

2
8GZP, ZE[PJTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©
x y
a-a = 1
& x–y = a
−2 O x
ZIä>ÙC @IåHTCTG« (-1, 1) P‰ZJ Y@àPETà,
(–1) – (1) = a & a = – 2 HCÝ

ZE[PJTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©,

x–y+2 = 0

8©Ú«Ô>TØ© (9, 4) 8åL ®ãˆ P‰JT>Ö Y@à³Ý ¤[L @TÞ[PÔ Y>TÙC L 8åL
;± ZFßÔZ>T© P Iä²Ý Q 8åL ®ãˆ„à ƒ[> 3J 2Ö¦>[N YPØ©xL«. L 3G«
ITLÔ·}JET„å OP + OQ -å ™Öz² IÜ[HÔ >TÙ>. 4Õ¤ O 8åH« 3Ü®ãˆ
3¤Ý.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 306
•ß¶
L 8åL ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶ m 8å>. ZI³Ý 4ÔZ>TCTG« (9, 4) 8åL ®ãˆ
P‰ZJ Y@àxL« 8à L -å @IåHT©

y – 4 = m (x - 9) . (m < 0)

P Iä²Ý Q 8åL ®ãˆ>ã ¯[LZJ b9 - m , 0 l Iä²Ý (0, 4–9m) 3¤Ý.

4

4
OP + OQ = 9 - m + 4 - 9m
4
= 9 + k + 4 + 9k ( a m < 0 8à m =- k, k 2 0 8å>)

= b9 + k l + (4 + 9k) ( a 8àMT 6²Ü®>´Ý ƒ[> 3¤Ý)

4

= (4 + 9) + b k + 9k l
4

4
$ 13 + 2 k # 9k (A.M. $ G.M.)

|OP| + |OQ| > 25

8GZP, |OP| + |OQ| -å ™Öz² IÜ® 25 3¤Ý.

8©Ú«Ô>TØ© ;± ZFßÔZ>TØ}ä¤ 3„‡±Û« P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Úå –NÝ 12

Iä²Ý x -2Ö¦Cå ƒ[> [@„à 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 150c 8à, Z>TØ}å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>.
•ß¶
4Õ¤ p = 12 Iä²Ý Z>TDÝ a = 150c

8GZP, ZE[PJTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©,

x cos a + y sin a = p

2ETP«, x cos 150c + y sin 150c = 12

& 3 x - y + 24 = 0

8©Ú«Ô>TØ© ;± Z>T© 3J 2Ö¦>´Cå 9äH©Ú«Ý ¯ÔZ>TDÚå HKÜ® 36 @«K

2} Iä²Ý 3„‡±Û« 2ÔZ>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú« Z>T© ƒ[> x -2Ö¦Cå
9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 45c 8à, ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
•ß¶
P 8åH« 3„‡±Û« Z>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú« YET[M¶ 8å>.

x -2Ö¦Cå Y@Õ¤Ú«Ô Z>T© 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ = 45c

ZE[PJTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©

x cos a + y sin a = p

& x cos 45c + y sin 45c = p

x+y = 2p

307 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 4ÛEÖ@IåHT© 3J 2Ö¦>´Cå YPØ©Ý ®ãˆ>ã A ^ 2 p, 0 h Iä²Ý B ^0, 2 p h
1
 D OAB -å HKÜHN¶ = 2 # 2 p # 2 p = 36
& p = 6 (4Õ¤p ;±ƒ[>8Ù)
2ETP«, ZE[PJTG ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©
x+y = 6 2

8©Ú«Ô>TØ© ;± ZFßÔZ>TCTG« ƒ[> x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 60c

Iä²Ý (4,7) 8åL ®ãˆ„‡±Û« 5 2 2M¤>ã YET[M[PÔ Y>TÙC x - y + 3 = 0
8åL Z>TØ}å P‰ZJ Y@à³ÝZFßÔZ>TØ©>ˆå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
•ß¶
x - y + 3 = 0 8åL Z>TØ}å @TÞ¶Ô Z>TDÝ 45c Iä²Ý ®ãˆ (4,7) Z>TØ}å ™«
6ãN«.
«[DJM¤ P}PÚ‡±Û«,
x - x1 y - y1
= =r
cos i sin i
ZIä>ÙC @IåHTØ[C 4áP}PÚà 8µEMTÝ.
x - 4 y - 7
1 = 1 = !5 2
2 2
(Z>TØ}噫 (4,7) - Ô¤ YPáZP² HÔ>Õ>ˆ‡±Û« ¾KÝ r = ! 5 2 )
2ETP«, x - 4 = y - 7 = !5

4Eå ÂMÝ, Z>TØ}å ™« 2[IÛ«ãN (4,7) 8åL ®ãˆÔ¤ 9ZE­Ý ;±

HÔ>Ú‡±Û« 5 2 2M¤>ã ¾KÚà 6ãN ®ãˆ>ã (4 + 5, 7 + 5) Iä²Ý (4 - 5, 7 - 5) .

ZE[PJTG ®ãˆ>ã (9, 12), (–1, 2) Iä²Ý @TÞ¶

m = tan 60c = 3

ZIä>ÙC IÜ®>[N HJåH©Ú @TÞ¶-®ãˆ P}PÚà 8µE,

3 x - y + (12 - 9 3 ) = 0 Iä²Ý

3 x - y + (2 + 3 ) = 0

 ;±ZFßÔZ>TØ}åYHT«P}PÚ[EIäLP}PÕ>´Ô¤ITä²EàĊĢīĢįĞĩģĬįĪıĬ

ĬıĥĢįģĬįĪİ
;± ZFßÔZ>TØ}å YHT« P}PÝ Ax + By + C = 0
4Õ¤ A, B Iä²Ý C 8åHG YIÞ 8Ù>ã ZI³Ý 4KÙ©Ý ;ZK ZFKÚà ÁÖzJÝ
3>T«. ZIä>ÙC YHT« P}PÚ[E IäL P}PÕ>ˆà ITäLMTÝ.

Ħ@TÞ¶Iä²ÝYPØ©Ú«Ù©P}PÝ(B ! 0)ĖĩĬĭĦīıĢįĠĢĭıģĬįĪ

Y>T©Ô>ÜHØC @IåHTØ[CÔ ŽâÔ>TªIT² 8µEMTÝ.
A C -A C
y = – B x – B & @TÞ¶ m = B Iä²Ý y-å YPØ©Ú«Ù© = - B

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 308
ĦĦYPØ©Ú«Ù©P}PÝČīıĢįĠĢĭıģĬįĪ
Y>T©Ô>ÜHØC @IåHTØ[CÔ ŽâÔ>ÙCPT² 8µEMTÝ.
x y
+ Ck =1
a- C
A k a - B
(A, B Iä²Ý C 4[P 2[GÚ«Ý Áé{JIäL YIÞYJÙ>ã)
YPØ©Ú«Ù© P}PÚ«Cå ;܂©Ý ZHT«,
-C -C
x -å YPØ©Ú«Ù© (a) = A , y -å YPØ©Ú«Ù© (b) = B

ĦĦĦY@Õ¤Ú«P}PÝđĬįĪĞĩģĬįĪ

Ax + By + C = 0 4Õ¤ A , B 8åHG Áé{JIäL IÜ®>ã.

ZIä>ÙC @IåHTØ[C x cos i + y sin i = p 8åL@IåHTØ©Cå ;܂©ÝZHT«

-A -B |C |
2 4áPT² YHLMTÝ.
2 2 x
+ 2 2 y
= 2
A +B A +B A +B
-A -B |C |
4Õ¤ cos a = , sin a = 2 Iä²Ý p
=
A2 + B2 2
A +B A2 + B2

8©Ú«Ô>TØ© 3 x - y + 4 = 0 8åL Z>TØ[C ŽâÔ>TªÝ @ITG P}PÚä¤

ITä²>.
(i) @TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
(ii) YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
(iii) Y@Õ¤Ú« P}PÝ
•ß¶
(i) @TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT© 3x-y+4 = 0

& y = 3x+4 (6.15) -:

y = m x + b 8åL@IåHTØ©Cå ;܂©ÝZHT«

@TÞ¶ = 3 Iä²Ý y -å YPØ©Ú«Ù© = 4

(ii) YPØ©Ú«Ù© P}PÝ
3x– y + 4 = 0

3x– y = – 4
- 3 y
& 4 x+ 4 = 1
x y
& +4 = 1 (6.16) -:
a- 3 k
4

x y
a + b = 1 8åL@IåHTØ©Cå ;܂©Ý ZHT«
4
x -å YPØ©Ú«Ù© =- , Iä²Ý y -å YPØ©Ú«Ù© = 4
3
309 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 (iii) Y@Õ¤Ú« P}PÝ
3x-y+4 = 0

& ^- 3 h x + y = 4 (6.17) -:

 Ax + By + C = 0 8åL@IåHTØ©Cå ;܂©Ý ZHT«

2 2
A = – 3 Iä²Ý B = 1 ` A +B = 2

@IåHT© (6.17) -: 4±®L¯Ý 2 3à P¤Ô>

3 1
& - 2 x+ 2y =2 (6.18) -:

x cos a + y sin a = p 4Ö@IåHTØ©Cå ;܂©Ý ZHT«

- 3 1
cos a = 2 , sin a = 2 Iä²Ý p = 2 8å>.
5r
& a = 150c = 6 Iä²Ý p = 2

Y@Õ¤Ú« P}PÚå @IåHT©

5r 5r
x cos 6 + y sin 6 = 2 3¤Ý.

¤†Ü® Y>T©Ô>ÜHØC @IåHTØ[CÚ ZE[PJTG P}PÚä¤ ITäL ;ÚE Y>µÔ>ˆå

@IŠxEŠ[JÜHJåH©ÚEMTÝ.

8©Ú«Ô>TØ© 3 x + y + 4 = 0 8åL Z>TØ[CÖ Y@Õ¤Ú« P}PÚä¤ ITä²>.

•ß¶

ZE[PJTG P}PÝ x cos a + y sin a = p

Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT©, (- 3 )x - y = 4 ( a p 8åH« 8ÜZHT«Ý ƒ[>8Ù)

4KÙ© @IåHT©>´Ý ;ZK ZFßÔZ>TØ[CÔ ¤†ÔxåLG. 8GZP ;ÚE ¤D>Õ>ã

@IŠxEÚà 4±Ô¤Ý.
cos a sin a p
= -1 = 4
- 3
2 2
cos a sin a p cos a + sin a 1
= -1 = 4 = =2
^- 3 h + ^- 1 h
2
- 3 2

- 3 -1 4
cos a = 2 , sin a = 2 Iä²Ý p = 2
7r
a = 210c = 6 Iä²Ý p = 2

Y@Õ¤Ú« P}PÚå @IåHT©

7r 7r
x cos 6 + y sin 6 = 2 3¤Ý.

¤†Ü® ;± P[NÛE ENÚå ™« 4± ®ãˆ>´Ô¤ 4[CZJ ƒ>Öz² HT[E[JÔ
>TªEà >}GITG« 4±Ü‚­Ý 6±[N„å P[NÛE ENÚå ZIäHK܂à
6ãN HT[E„å P[NENÚ[E @IENIT> 6±ITä²ÝZHT« –NÝ ITLT«
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 310
 6ãžCäL 6±[N„å P[NÛE ENÚå ZIäHKÜ[H YPØ}Ö Y@áP> P}Šà
EØ[CJTÔ¤PEå ÂMÝ ŽZO Y>T©Ô>ÜHØC >DÔxà 8²Ý® Y@à³Ý HT[E[J
8ˆET>Ú•ßITÔ>¯}°Ý

8©Ú«Ô>TØ© 10 Y@™ 6JKÝ Iä²Ý 24 Y@™ PØCÖ ¦äLN¶ Y>TÙC 6ãžCäL

6±[N P}P >Må 2}ÜHT>Ú‡±Û« YPˆÜ®LIT> 4 Y@™ 6JKÚà ;± 8²Ý®
6ãN«. 2Eä¤ ZFß 8ßÜ®LÝ ZIàH¤„‡±Û« 3Y@™ ŽZO >Må
6Ø®LIT>Ú ZE嫈 ;å² 6ãN« 8à,
(i) 8²Ý® ZEå «ˆ[J 2[CJ F>ßÛ« Y@à³Ý ƒ>Ô ¤[LÛE
YET[M¶8áPN¶?
(ii) 8²Ý® Y@à³Ý HT[E„å @IåHT© 8åG?
(iii) 8²Ý® 6±[NÔ¤ã 8ÛE 4CÚà ¬[OxL«?
HCÝ

•ß¶

6ãžCäL 6±[N[J YPØ}Ö Y@áP> P}Šà EØ[CJTÔ>ÜHØ© ZI³Ý ;±

‚KH‡Ü® Y@Þ°ÝZHT« 8²Ý® Y@à³Ý HT[E[J 8ˆET> >TD ¯}°Ý. HCÚà
>ÙCPT², 6±[N„å 2}ÜHÔ>Ú[E x -2Ö@T>¶Ý, 8²Ý® 6ãN YETCÔ>ܮ㈠A
P‰ZJ Y@à³Ý ¤Ú«ÔZ>TØ[C y -2Ö@T>¶Ý Y>Tã>. 4Õ¤ H 8åH« ZE嫈 4±Ô¤Ý
4CÝ 3¤Ý. E 8åH« 8²Ý® 6±[N„å 6ãZN ¬[O°Ý YETCÔ> 4CÝ. Y>T©Ô>ÜHØC
>DÔxåH},

A (x1 , y1 ) Iä²Ý H (x2 , y2 ) ¯[LZJ

(0, 4) Iä²Ý (12, 13) 8å>. H(12, 13)

3
H H
(i) A -Ô¤Ý, H -Ô¤Ý 4[CÜHØC E
™Öz² YET[M¶

^ x2 - x1h2 + ^y2 - y1h2

A A 10
AH = A(0, 4)

2 2 12
= 12 + 9 = 15
HCÝ
8²ÝHTG« ZEå «ˆ[JÖ
Y@åL[CJ 8©Ú«Ô Y>Tã´Ý ™Öz² ¾KÝ 15 Y@™ 3¤Ý.

(ii) AH HT[E„å@IåHT©
y-4 x-0
13 - 4 = 12 - 0
& y = 0.75x + 4 (6.19)

(iii) ¬[O¶Ü ®ãˆ E -à y = 10 & x = 8

& E = (8, 10) 3¤Ý.

¤†Ü® 3Ü®ãˆ[J YPáZP² 4CÕ>ˆà 2[IÜHETà YPáZP² @IåHT©>[N

6±PTÔ>¯}°Ý3GTàHT[EIä²ÝYET[M¶;åLT>4±Ô¤Ý.

311 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 H„äz
1. ŽâÔ>TªÝ ŠPKÕ>´Ô¤, (1, 1) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àMÔ·}J ZFßÔZ>TØ}å
@IåHTØ[CÔ >TÙ>.
(i) y -å YPØ©Ú«Ù© (-4)
(ii) @T޶ 3
(iii) (- 2, 3) 8åL ®ãˆ
(iv) 3ܮ㈄‡±Û« Z>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú« Z>T© x -2Ö¦Cå
9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 60c .

2. 3J 2Ö¦>´Ô¤ 4[CZJ ;± Z>TØ©Ú «Ù}å [IJÜ ®ãˆ p(r, c) 8à 2ÛE

x y
ZFßÔZ>TØ}å @IåHT© r + c = 2 8GÔ >TØ©>.

3. (1, 5) 8åL ®ãˆ P‰JT>¶Ý, 3J 2Ö¦>[N 3:10 8åL ŠxEÚà ‚…Ô>Ô·}J

Z>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

4. 3„‡±Û« Z>TØ}ä¤ 4[CZJ 6ãN Y@Õ¤Ú« YET[M¶ p 3¤Ý. a Iä²Ý b

8åHG 3J 2Ö¦>ˆå YPØ©Ú«Ù}å –NÕ>ã 8à,
1 1 1
= + 8G €²¶>.
p2 a2 b2
5. –…å 4JàHTG Y>T€[M 100c C 2àM« 212c F Iä²Ý 2Eå 6[L€[M 0c C
2àM« 32c F 3¤Ý.
(i) YPÜH€[M C -¤Ý F-¤Ý 4[CZJ6ãN ZF…J YETC߂å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>. ZI³Ý,
(ii) YPÜH€[M 98.6c F 8à C-4å IÜ® 8åG?
(iii) YPÜH€[M 38c C 8à F-4å IÜ® 8åG?
6. ;± YHT±[N P 8åL 4CÚ‡±Û« ;± 4MÔ[>Ú ETÔ>Ö KTG ZP>Úà
9PÜH©xL«2«4MÔ[>ÚETÔ¤PEä¤15 ŠGT}Ô¤¯å1400 ™ØCß¾KÚ³Ý
Iä²Ý183P«ŠGT}„à800 ™ØCß¾KÚ³Ý4±ÔxL«8à,
(i) 4MÔxä¤Ý 2ÛE 4CÚä¤Ý 4[CÜHØC YET[M¶ 8åG?
(ii) 153P« ŠGT}„à 8áPN¶ YET[M¶ >CÛ±Ô¤Ý?
(iii) 4MÔ[>Ú ETÔ> 8©Ú«Ô Y>Tã´Ý ZFKÝ 8áPN¶?

7. ;± F>KÚà IÔ>ã YET[> 2005 Iä²Ý 2010 3Ý 3Ù©>ˆà ¯[LZJ 1,35,000
Iä²Ý 1,45,000 8à, 2015 3Ý 3Ù© IÔ>ã YET[>[J ZETKTJIT>Ô >TÙ>.
(IÔ>ã YET[>„å PNßÖz ;± IT†‡)

8. ;± ZFßÔZ>TØ}ä¤ 3„‡±Û« P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«ÔZ>TØ}å –NÝ 12

2M¤>ã, 2ÖY@Õ¤Ú«ÔZ>T© x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý Z>TDÝ 30c 8à, 2ÛE
ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

9. (8, 3) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àMÔ·}J«Ý 3J 2Ö¦>ˆå YPØ©Ú«Ù©>ˆå

·©Eà 1 8à, ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 312
 (1,3), (2,1) Iä²Ý b 2 , 4 l 3xJ ®ãˆ>ã ;± Z>TC[I ®ãˆ>ã 8G
1
10.
(i) @TÞ¶ ¯[L„à (ii) ZFßÔZ>TØ© ¯[L Iä²Ý
(iii) ZP²9ZE­Ý¯[L„à>Tق

5
11. A(1, 2) 8åL ®ãˆ P‰JT>¶Ý 12 @TÞ[PÔ Y>TÙC ZFßÔZ>TØ}å ™« A 8åL
®ãˆ„‡±Û« 13 2M¤>ã ¾KÚà ZFßÔZ>TØ}å ZI³ãN ®ãˆ>[NÔ >TÙ>.

12. 150 ™ØCß –N¯ãN YETCß PÙ} ŠGT}Ô¤ 12.5™ €[MJTG [@ZP>Úà
Y@àxL«.
(i) YETCß PÙ} 4JÔ>Úå @IåHT© 8åG?
(ii) ;± >ÝHÚ[EÔ >CÛ« Y@àM 8©Ú«ÔY>Tã´Ý ZFKÝ 8åG?
(iii) 850 ™ØCß –NÝ Y>TÙC HTMÚ[EÔ >CÛ« Y@àM 8©Ú«ÔY>Tã´Ý ZFKÝ
8åG?

13. ;± 2†ŠJà Z@TE[GÔ>T>, ;± ¦±ã P[N >݂ (Spring), ;± Y>TÔx„à >Ø}Ú

YETÕ>ŠCÜHØ©ãN«. ¦±ã P[N >݂„à YPáZP² 8[C>ã 4[DÔ> ¦±ã
P[N >݂„å –NÝ 2ØCP[D„à 6ãNPT² –´xL« 8à,

8[C(xx) 2 4 5 8
–NÝ(Y@™) 3 4 4.5 6
(i) Š[N¶>[N >TØ©Ý P[KHCÝ P[K>.
(ii) ¦±ã P[N >݂„å –NÝ Iä²Ý 8[CÔ¤6ãNYETCß®[CJ @IåHTØ[CÔ
>TÙ>.
(iii) ¦±ã P[N >݂„å 6Ù[IJTG –NÚ[EÔ >TÙ>.
(iv) ¦±ã P[N >݂ 9 Y@™ –NÝ 2[CJZPÙ©Ý 8à 8áPN¶ 8[C 4[DÔ>
ZPÙ©Ý?
(v) 6 xx8[C[J4[DÔ>¦±ãP[NÔ>݂„å–NÝ8åG"

14. ;± ¤©ÝHÝ 14.2 xx 8[C Y>TÙC @[IJà 8…PT°Š[G (LPG) 6±[N„å
8[C°Cå 29.5 xx  KTG ¯[L„à HJåH©Ú«ÝZHT« 24 oP« FTˆà @[IJà
8…PT°Ú •ßÛ« Š©xL« 6CG}JT> ®J 8…PT° 6±[N 4[DÔ>ÜH©xL«
(i) 6±[N„³ãN @[IJà 8…PT°Šå 2NŠä¤Ý Iä²Ý HJåH©ÚEÜHØC
FTØ>´Ô¤Ý6ãNYETCß®[CJ@IåHTØ[CÔ>TÙ>(ii)@[IJà8…PT°Š[G
¯Eà96FTØ>ãHJåH©Ú«PEä>TGP[KHCÝP[K>

15. 800×800×720 2M¤>ã H…ITDÝ Y>TÙC >GY@áP> P}PÝ Y>TÙC ;±

ZHKÕ>T}„à, HCÚà >ÙCPT² ®ãˆ„ØC HT[E„à F>±Ý
H}Ô>Ø© (escalator) 2[IÔ> 6ÚZEzÔ>ÜHØ©ãN« 8à,
(i) F>±Ý H}Ô>Ø}å YITÚE ™Öz² –NÚ[GÔ >TÙ>.
(ii) 8ÛYEÛE 6JKÚà F>±Ý H}Ô>ØCTG« ±Ý®xåL«
8GÔ >TÙ>.
(iii) F>±Ý H}Ô>Ø©>ã ±Ý®Ý 4CÕ>ˆà 2Eå @TÞ¶>[NÔ
>TÙ>. HCÝ
313 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 4±ZFßÔZ>T©>´Ô¤4[CÜHØCZ>TDÝ
ĄīĤĩĢğĢıĴĢĢīıĴĬİıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ
;± ENÚà 4KÙ© Z>T©>ã 4[DJT>ZPT 2àM« ;å†ZJT
2àM« ;å[LYJTå² YPØ}ÔY>Tã´ÝH}ZJT 2[IJMTÝ. 4኱
Z>T©>ã YPØ}ÔY>Tã´Ý ®ãˆ„à 4± Z>TDÕ>ã 6±PT¤xL«. 2à
;å² ¤²ÕZ>TDÝ (acute angle) IäYLTå² Š…Z>TDÝ (obtuse angle)
2àM« 4KÙ©Ý @IZ>TDÕ>NT> 4±Ô>MTÝ.
4኱ Z>TDÕ>´Ý ƒ[> €KÜ®Ô Z>TDÕ>NT> (Z>TDÕ>ˆå ·©Eà 180c )
4±Ô¤Ý. ZI³Ý, P[KJ[L„åH} 4KÙ© Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ 8åH«
¤²ÕZ>TDÚ[E IØ©ZI ¤†Ô¤Ý. y
y = m1 x + c1 Iä²Ý y = m2 x + c2 8åHG 4±
ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©>ã 8å>.
φ
i1 Iä²Ý i2 8åHG x -2Ö¦Cå 9äH©Ú«Ý
Z>TDÕ>ã 8à, m1 = tan i1 Iä²Ý m2 = tan i2 .
z 8åH« 4± ZFß Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ θ2
θ1
8à,
O x
z = i 2 - i1 & tan z = tan ^i2 - i1h
m -m HCÝ
& tan z = 1 +2 m m1
2 1

-1 m2 - m1
z = tan 1 + m m
2 1

m -m
¤†Ü® (i) 1 +2 m m1 -åIÜ®ƒ[>(positive) 8à, z 8åH«;±¤²ÕZ>TDÝ3¤Ý.
2 1

m -m
(ii) 1 +2 m m1 -åIÜ®¤[L(negative) 8à, z 8åH«;±Š…Z>TDÝ3¤Ý.
2 1

 4[DZ>TØ©Ô>TG€HÛE[GĆĬīġĦıĦĬīģĬįĭĞįĞĩĩĢĩĩĦīĢİ

;å[LYJTå² YPØ}Ô Y>TãNTIà ;ZK ENÚà 2[I°Ý 4± ZFßZ>T©>ã

4[DZ>T©>NT¤Ý.
y = m1 x + c1 Iä²Ý y = m2 x + c2

8åL Z>T©>ã 4[D 8à, 4ÔZ>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ Áé{JÝ

2àM« r .
y
4KÙ© Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ z = 0
8à

& tan z = 0
m2 - m1 O x
& 1 + m2 m1 = 0
& m2 - m1 = 0 & m2 = m1
HCÝ
4[DZ>T©>ˆå @TÞ¶>ã @IÝ 3¤Ý.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 314
 Y@Õ¤Ú« 2àMTE (non-vertical) Z>T©>ˆå @TÞ¶>ã @IÝ 8à 2ÔZ>T©>ã
4[DJT¤Ý. 8àMT Y@Õ¤Ú« Z>T©>´Ý 4[DZ>T©>ã 3¤Ý.

a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a2 x + b2 y + c2 = 0 8åL Z>T©>ˆå YHT« P}PÝ 8à,

4኱ Z>T©>ã 4[DJT> 4±ÜHEä>TG €HÛE[G
a1 b1
a2 = b2 2àM« a1 b2 = a2 b1

¤†Ü® (i) a x + by + c = 0 8åLZ>TØ}ä¤4[DJT>6ãNZ>T©>ˆåP}PÝa x + by = k

(ii) (x1 , y1) 8åL®ãˆP‰JT> a x + by + c = 0 8åLZ>TØ}ä¤4[DJT>6ãN

ZFßÔZ>TØ}å@IåHT© ax + by = ax1 + by1 3¤Ý

 Y@Õ¤Ú«ÔZ>T©>´Ô>TG€HÛE[GĆĬīġĦıĦĬīģĬįĭĢįĭĢīġĦĠIJĩĞįĩĦīĢİ

y = m1 x + c1 Iä²Ý y = m2 x + c2 8åL Z>T©>ã y

Y@Õ¤Ú« 8à, 4኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ
r
90c 2àM« 2 .

z 8åH« 4KÙ© Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ θ1 θ2

O x
8à,
m -m
tan z = 1 +2 m m1 HCÝ
2 1

1+m m
& cot z = m - 2m 1
2 1

r 1+m m
cot 2 = m - 2m 1 & 1 + m1 m2 = 0
2 1

& m1 m2 = –1

ZI³Ý, a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a2 x + b2 y + c2 = 0 Z>T©>ˆå YHT« P}PÝ 8à,

4኱ Z>T©>ã Y@Õ¤ÚET> 2[IPEä>TG €HÛE[G

a1 a2 + b1 b2 = 0

¤†Ü® (i) a x + by + c = 0 8åLZ>TØ}ä¤ÖY@Õ¤Ú«ÔZ>TØ}åP}PÝ b x - ay = k

(ii) ^ x1, y1 h 8åL®ãˆP‰JT>¶Ýa x + by + c = 0 8åLZ>TØ}ä¤ÖY@Õ¤ÚET>¶Ý

6[CJZFßÔZ>TØ}å@IåHT© b x - ay = b x1 - ay1 3¤Ý

Z>TØ}åP}PÝ 4[DJT> Y@Õ¤ÚET>

4±ÜHEä>TG€HÛE[G 4±ÜHEä>TG€HÛE[G

y = m1 x + c1 Iä²Ý
y = m2 x + c2 m2 = m1 m1 m2 =- 1

a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a1 b1
a2 x + b2 y + c2 = 0 a2 = b2 (2) a1 b2 = a2 b1 a1 a2 + b1 b2 = 0

315 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
¯ÔxJÔ¤†Ü®
m1 m2 = - 1 8à4±Z>T©>ãY@Õ¤ÚET¤Ý3GTà4EåI²E[MYIÞJT>T«
9YGà 3J 2Ö¦>´Ô¤ 4[DJTG Z>T©>ã ;å²ÔY>Tå² Y@Õ¤ÚETG[P
8­Ý m1 m2 = - 1 -:HJåH©ÚE4JMT«

 ;±ZFßÔZ>TØ[CÜYHT²Ú«;±®ãˆ„å€[MēĬİĦıĦĬīĬģĞĭĬĦīıĴĦıĥįĢİĭĢĠııĬ

ĞİıįĞĦĤĥıĩĦīĢ

a x + by + c = 0 (c ! 0) 8åL 8ÛE ;± Z>T©Ý ;± ENÚ[E 4KÙ© H¤>NT>Ü

‚…ÔxL«.
(i) ;± H¤ 3[J 6ãNCÔxJET> 4±Ü‚å 2E[G ;± Z>TØ}å 3ÜHÔ>Ý
8å²Ý
(ii) IäL[P 3[J 6ãNCÔxJ« 2àM 8à 2ÜH¤[J 3 2àMTE HÔ>Ý
8å²Ý 2[OÔ>MTÝ.
;± ®ãˆ P ^ x1 , y1h 3G« ax + by + c = 0, (c ! 0), 8åL Z>TØ}ä¤ 3ÜHÔ>IT>ZPT
2àM« 3 2àMTE HÔ>ÚZMT 4±ÛETà ax1 + by1 + c Iä²Ý c ¯[LZJ;ZK ¤† 2àM«
8ßÔ¤†Ô¤ 4DÕ> 2[I°Ý.

c > 0 8à, P ^ x1 , y1h 8åL ®ãˆ a x + by + c = 0 8åLZ>TØ}ä¤ 3ÜHÔ>Úå ™«

2àM« 3 2àMTE HÔ>Úà 2[I°Ý 8à, a x1 + by1 + c 8åHG ¯[LZJ ;± ƒ[>
2àM« ¤[L 3> 2[I°Ý.

¤†Ü® a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a2 x + b2 y + c2 = 0 8åL@IåHT©>ˆàc1 > 0 Iä²Ýc2 > 0

8GITä†2[IÚE‚å,
(i) a1 a2 + b1 b2 1 0 8à, 4ÔZ>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ ¤²ÕZ>TDÝ
3¤Ý.
(ii) a1 a2 + b1 b2 2 0 8à 4[P>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ ;± Š…Z>TDÝ 3¤Ý.

 YET[M¶PTÞÜHT©>ãćĦİıĞīĠĢĉĬįĪIJĩĞĢ

ŽâÔY>T©Ô>ÜHØ©ãN
(i) 4KÙ© ®ãˆ>´Ô¤
(ii) ;± ®ãˆ„‡±Û« ;± ZFßÔZ>TØ}ä¤
(iii) 4± 4[D Z>T©>´Ô¤
4[CÜHØC YET[M¶>[NÔ >TDÖ ¹ÚKÚ[E (PTÞÜHT©>[N) 6±PTÔ>MTÝ.
(i) ^ x1 , y1h Iä²Ý (x2 , y2) 4኱ ®ãˆ>´Ô¤ 4[CÜHØC YET[M¶
D = ^ x2 - x1h2 + ^y2 - y1h2 (¯Û[E P¤Ü®>ˆà €Ä‚Ô>ÜHØC«)
(ii) P ^ x1 , y1h 8åL ®ãˆ„‡±Û« ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}ä¤ 4[CZJJTG
ax1 + by1 + c
YET[M¶ 2 2 .
a +b
€ÄHDÝ

AB 8åH« Y>T©Ô>ÜHØC Z>T© ax + by + c = 0 8å>. (6.20)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 316
 Y>T©Ô>ÜHØC ®ãˆ P ^ x1 , y1h P‰JT> AB 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJT> CD 8åL
Z>TØ[C P[K>. ®ãˆ P ^ x1 , y1h -‡±Û« AB-Ô¤ y
Y@Õ¤Ú«Ô Z>T© P[K>. 2ÔZ>T© AB -: M -à @ÛÔxL«.
ZI³Ý 3„‡±Û« AB-Ô¤Ö Y@Õ¤Ú«Ô Z>T© P[K>.
2« AB -: R-³Ý , CD -: Q -³Ý @ÛÔxL«.
C
+BOR = a 8å>. Q

A Px1, y1
4EåY@Õ¤Ú« P}PÝ
R
x cos a + y sin a = p, (p = OR) (6.21) α M

@IåHT©>ã (6.20) Iä²Ý (6.21), ;ZK ZFßZ>TØ[C O B D x

¤†ÔxåLG. 8GZP, ;ÚE ¤D>Õ>ã @IŠxEÚà HCÝ

4±Ô¤Ý.
2 2
cos a sin a p cos a sin a p cos a + sin a
a = b = -c & a = b = -c = 2 2
! a +b
!a !b !c
cos a = 2 2 , sin a = Iä²Ý p = 2 2
a +b a2 + b2 a +b
Z>T© CD -å Y@Õ¤Ú« P}PÝ.
x cos a + y sin a = pl , ( pl = OQ )

®ãˆ P ^ x1 , y1h P‰ZJ Y@àPETà

& pl = x1 cos a + y1 sin a (6.22)

P 8åL®ãˆZFßÔZ>T©ABÔ¤3[J6ãNCÔxJH¤„ZMT2àM«3[J
6ãNCÔ>TEH¤„ZMT2[IJMTÝ 3EMTà

ZE[PJTG YET[M¶ = PM = QR = OQ - OR

= pl - p

= (x1 cos a + y1 sin a) - p

ax1 by1 c ax1 + by1 + c
= ! 2 2
! 2 2
! 2 2 = ! 2 2
a +b a +b a +b a +b

ax1 + by1 + c
ZE[PJTG YET[M¶ = 2 2
a +b

(iii) a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a1 x + b1 y + c2 = 0 8åL 4± 4[D Z>T©>´Ô¤

4[CZJ 6ãN YET[M¶,
c -c
D = 22 1 2
a +b
(®ãˆ ^ x1 , y1h HMT> 3[JÜ HJåH©Ú ¯å® €ÄHDÝ Y@ÞJÜHØC
¯}[PÜ ZHTà 4ÛEÖ ¹ÚKÚ[E°Ý €Ä‚Ô> 4J³Ý)

317 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
¤†Ü®

HJåHTØ}ä>TGzM¯}¶>ã
z P(x1 , y1 ) 8åL ®ãˆ„‡±Û«, ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}å ™« 2[I°Ý
Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å 2}ܮ㈠Q -å 3JÚ YET[M¶>[N, («[DJM¤
P}PÚ[EÜHJåH©ÚE) P(x1,y1)

x - x1 y - y1 (ax1 + by1 + c) c =0
(6.23) -å ÂMIT>¶Ý, y–
a = b =- 2
a +b
2
+b
ax Q
z P(x1 , y1 ) 8åL®ãˆ„å ax + by + c = 0 8åLZ>TØ[CÜ HCÝ
YHT²Ú«Ü‚ÝHܮ㈠P -å3JÚYET[M¶>[N, P

x - x1 y - y1 2 (ax1 + by1 + c)
a = b =- 2 2 (6.24) -å ÂMIT>¶Ý >TDMTÝ.
a +b

8©Ú«Ô>TØ© 3x + 4y = 7 8åL ZFßÔZ>TØ}ä¤ (1, 2) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àMÔ

·}J 4[DZ>T© Iä²Ý Y@Õ¤Ú« Z>T©>ˆå @IåHT©>[NÔ >TÙ>.

•ß¶

3x + 4y = 7 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJTG Z>TØ}å @IåHT©

3x + 4y = 3x1 + 4y1

4Õ¤ ^ x1, y1h 8åH« (1, 2) 8å>.

& 3x + 4y = 3(1) + 4(2)

3x + 4y = 11

ZI³Ý, 3x + 4y = 7 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤Ú« Z>TØ}å @IåHT©

4x – 3y = 4x1 – 3y1

ZIä>ÙC @IåHT© ^ x1, y1h = (1 , 2) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àxL« 8à

& 4x – 3y = 4(1) – 3(2)

4x – 3y = – 2

8GZPZE[PJTG 4[DZ>T© Iä²Ý Y@Õ¤Ú« Z>T©>ˆå @IåHT©>ã ¯[LZJ

3x + 4y = 11

4x – 3y = – 2 3¤Ý.

8©Ú«Ô>TØ© ŽâÔ>TÙHPä†ä¤ •ß¶ >TÙ>.

(i) (5,4) Iä²Ý (2,0) 8åL ®ãˆ>´Ô¤ 4[CZJ 6ãN ¾KÝ
(ii) 5x + 12y – 3 = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ý (1,2) ®ãˆÔ¤Ý 4[CZJ 6ãN ¾KÝ.
(iii) 3x + 4y = 12 Iä²Ý 6x + 8y + 1 = 0 4[CZJ 6ãN ¾KÝ.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 318
•ß¶
(i) ^ x1, y1h Iä²Ý ^ x2, y2h 8åH[E (5, 4) Iä²Ý (2, 0) 8å>.
®ãˆ>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÝ

D = ^ x2 – x1h2 + ^y2 – y1h2

2 2
= 3 +4 = 5
(ii) ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ý ^ x1, y1h 8åL ®ãˆÔ¤Ý 4[CZJ 6ãN
¾KÝ
ax1 + by1 + c
D =
a2 + b2
2ETP«, 5x + 12y - 3 = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ý (1 , 2) 8åL ®ãˆÔ¤Ý 4[CZJ
6ãN ¾KÝ
5 ]1 g + 12 ]2 g - 3
D = =2
52 + 122
(iii) a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý a1 x + b1 y + c2 = 0 4኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CZJ
6ãN ¾KÝ
c1 –c2
D =
a12 + b12
1
Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT©>[N 3x + 4y – 12 = 0 Iä²Ý 3x + 4y + 2 = 0 8G
8µEMTÝ.
1
4Õ¤, a1 = 3, b1 = 4, c1 =- 12, c2 = 2

c1 –c2 1
- 12 - 2 25
D = 2 2
= = 2 # 5 = 2.5 2M¤>ã
a1 + b1 2
3 +4 2

8©Ú«Ô>TØ© 3„‡±Û« 2x + y = 5 8åL Z>TØ}å ™« ƒ> 2Ù[I„à

2[IÛ«ãN ®ãˆ[JÔ >TÙ>.
•ß¶
3„‡±Û« 2x + y = 5 8åL Z>TØ}ä¤ P[K°Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å 2}®ãˆZJ
ZE[PJTG ®ãˆJT¤Ý. 3ܮ㈠P‰ZJ Y@à³Ý Y>T©Ô>ÜHØC Z>TØ}ä¤
Y@Õ¤Ú«ÔZ>T© x – 2y = 0.

2x + y = 5 , x – 2y = 0 4ÔZ>T©>ˆå •ß¶>ã x = 2, y = 1 ZE[PJTG Z>TØ}å

™«, 3Ô¤ 2±>[Iܮ㈠(2, 1) 3¤Ý.
IT䲯[L
Y>T©Ô>ÜHØC(6.23) ¹ÚKÚ[EÜ HJåH©ÚE,
x - x1 y - y1 (ax1 + by1 + c)
a = b =-
a2 + b2
x - 0 y - 0 (2 (0) + 1 (0) - 5)
2 = 1 =- 22 + 12
x y
& 2 = 1 =1 & (2, 1)

319 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
8©Ú«Ô>TØ© 3x + 4y + 2 = 0 Iä²Ý 5x + 12y – 5 = 0 8åL 4± Z>T©>´Ô¤
4[CÜHØC ¤²ÕZ>TDÚå 4±@IYPØ}„å@IåHTØ[CÔ >TÙ>.

•ß¶

Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT©>ã 3x + 4y + 2 = 0 Iä²Ý 5x + 12y – 5 = 0

¯E‡à, 4± @IåHT©>ˆå IT†‡[J ƒ[>JT> ITäL,

3x + 4y + 2 = 0 Iä²Ý -5x -12y +5 = 0 3¤Ý.

4± Z>T©>ˆå 4± @IYPØ}„å @IåHT©,

3x + 4y + 2 - 5x - 12y + 5
2 2
= !
3 +4 52 + 122
(F>±Ý ®ãˆ Z>TØ}‡±Û« @I¾KÚà4±Ô¤Ý)

a1 a2 + b1 b2 = – 15 – 48 < 0, 8åHETà

4± Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC ¤²ÕZ>TDÚå 4±@IYPØ}>ˆå @IåHT©,

3x + 4y + 2 (- 5x - 12y + 5)
5 = + 13
& 64 x + 112y + 1 = 0

8©Ú«Ô>TØ© x + y = 5 8åL Z>TØ}å ™« 2[I°Ý 4x + 3y - 12 = 0 8åL

Z>TØ}‡±Û« 2 2M¤>ã YET[MŠà 6ãN ®ãˆ>[N >TÙ>.

•ß¶

x + y = 5 -å ™« 2[IÛ«ãN 8ÛE ;± ®ãˆ°Ý x = t, y = 5- t 3¤Ý

(t, 5 - t) 8åL ®ãˆ„‡±Û« 4x + 3y - 12 = 0 8åL Z>TØ©Ô¤ 4[CÜHØC YET[M¶

2 2M¤>ã 8à,
4 (t) + 3 (5 - t) - 12
8GZP = 2
42 + 32
t + 3
& 5 = 2

& t + 3 = ! 10 & t = –13, t = 7

8GZP ZE[PJTG ®ãˆ>ã (–13, 18) Iä²Ý (7, –2)

8©Ú«Ô>TØ© ;± €[MJTG ®ãˆ A(6, 8) P‰ZJ Y@à³xåL ZFßÔZ>TØ}å ZIà,

3„‡±Û« 2ÔZ>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å 2}ܮ㈄å
€JIÜHT[E[JÔ >TÙ>.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 320
•ß¶

(x1 , y1 ) = (6, 8) Iä²Ý 3„‡±Û« (O-‡±Û«) 2ÔZ>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý

Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å 2}Ü®ãˆ„å €JIÜHT[E„³ãN ®ãˆ P (h, k) 8å>.

€[MJTG ®ãˆ A(6, 8) -å P‰ZJ m 8åL @TÞ[PÔ Y>TÙC ZFßZ>T©>ˆå

@IåHT©

y - y1 = m (x - x1 ) & y - 8 = m (x - 6) (6.25)

Y@Õ¤Ú«Ô Z>T© OP-å @TÞ¶ a h - 0 k = h

k-0 k

4Õ¤ OP 8åH« @IåHT© (6.25) -Ô¤ Y@Õ¤ÚET> 6ãN«.

m # b h l = –1 & m =- k
k h

h
ZI³Ý, P (h, k) 3G« @IåHT© (6.25) -à 2[IÛ«ãNETà m =- k -:‚K°C
h
k–8 = - k (h - 6)

& k(k–8) = – h(h–6) & h2 + k2 - 6h - 8k = 0

P (h, k) -å €JIÜHT[E

x2 + y2 - 6x - 8y = 0

;± 2[K PØCÚå 6ãN[IÔ Z>TDÝ, ;± Y@ÕZ>TDÝ 8åL 6Ù[I 4Eå

ÂMÝ 2†JMTÝ.

 ZFßÔZ>T©>ˆåYET¤Ü®ĉĞĪĦĩĶĬģďĦīĢİ

;± ¤†Ü‚ØC €HÛE[G[J €[L¶ Y@Þ°Ý 2àM« ‚åHä²Ý 8àMT
ZFßÔZ>T©>´Ý, ;± ZFßÔZ>TØ}å YET¤Ü® 8GÜH©Ý. ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN
8©Ú«Ô>TØ©>ã ÂMÝ zM Z>T©>ˆå YET¤Ü[HÔ >TDMTÝ.

4Õ¤ m, k Iä²Ý h 8åHG ITLÚEÔ> IT†‡>ã

y y y

x
O x
O x

y = mx y=k x=h

HCÝ

a x + by + c = 0 8åL ZFßÔZ>TØ}å YHT«P}PÖ @IåHTØ}à a , b Iä²Ý c 8G

Âå² ITLÚEÔ> IT†‡>ã 4±ÜHET>Ú ZETå²xL«. 3GTà 6Ù[I 2«PàM.
@IåHTØ[C b 3à P¤Ô> (2àM« a, 4Pä†à 8« ÁÖzJIäLET> 6ãNZET 2[E
8©Ú«ÔY>Tã>),
321 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 a c
b x + y + b = 0 4E[G Ax + y + C = 0 8G¶Ý 8µEMTÝ.
a c
4Õ¤ A = b , C = b.

ZIZM >ÙC @IåHTØ[CÖ @TÞ¶ Iä²Ý YPØ©Ú«Ù© P}Šà 8µE 4J³Ý.

4‡±Û« ZFßÔZ>TØ}å @IåHT© 4KÙ© ITLÚEÔ> IT†‡>[N Y>TÙ}±Ô¤Ý
8G¶Ý, 2ÛE ITLÚEÔ> IT†‡„å 8Ù~Ô[>[J ZI³Ý ¤[LÔ> 4JMT« 8G¶Ý,
YEˆPTxL«. 3[>JTà, 8àMT ZFßÔZ>T©>´Ý 4KÙ© ITLÚEÔ> IT†‡>[N
Y>TÙ}±Ô¤Ý. 4Eå Š[NPT> ;± ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[C •ßITÔ> 4KÙ©
€HÛE[G>ã ZE[PÜH©xL«.

ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ}à ;± €HÛE[G[JÜ ‚K„©ÝZHT« 4KÙ© ITLÚEÔ>

IT†‡>´Ô¤ 4[CZJ ;± YETCß® x[CÔ¤Ý. 4ÜZHT« ;± ITLÚEÔ> IT†‡ IäL
ITLÚEÔ> IT†‡[JÚ •ßITÔ¤Ý. 8GZP, ;± €HÛE[G[J €[L¶ Y@Þ°Ý Z>T©>ã
;± ITäLÚEÔ> IT†‡[J YH䆱ԤÝ. 2ÚE[>J Z>T©>ˆå YET¤Ü® ;ä[LÚ
«[DJM¤ ZFßÔZ>T©>ˆå YET¤Ü® ĬīĢ ĭĞįĞĪĢıĢį ģĞĪĦĩĶ Ĭģ ĩĦīĢİ 8GÜH©Ý. ZI³Ý,
2ÛE YE…JTE ITLÚEÔ> IT†‡JTG« «[DJM¤ (Parameter) 8G 2[OÔ>ÜH©xL«.

y = mx + b 8åL @IåHTØ[CÜ HJåH©Ú ZFßÔZ>TØ© YET¤Ü‚å Âå² P[>>[N

FTÝ 4Õ¤ ŠPTÔ>MTÝ. ¯Eà 4KÙ© P[>>ã ;ä[LÚ «[DJM¤ YET¤Ü®>NT¤Ý
(one parameter family of lines) Iä²Ý ÂåLTP« P[> 4KÙ© «[DJM¤>ã Y>TÙC
YET¤Ü®>NT¤Ý(two parameters family of lines).
(i) m 8åH« ITLÚEÔ> IT†‡ Iä²Ý b 8åH« ;± €[MJTG IT†‡.
(ii) b 8åH« ;± ITLÚEÔ> IT†‡ Iä²Ý m 8åH« ;± €[MJTG IT†‡.
(iii) m Iä²Ý b 4áŠKÙ©Ý ITLÚEÔ> IT†‡>ã.

 ;±«[DJM¤ÚYET¤Ü®>ãĒīĢēĞįĞĪĢıĢįģĞĪĦĩĦĢİ

Ħm8åH«ITLÚEÔ>IT†‡Iä²Ýb8åH«€[MJTGIT†‡8å>

y = mx + b 8åL ZFßÔZ>T© @IåHT©>ˆå y = mx +5

y
YET¤Ü‚à b = 5 8å>. 4Õ¤ m YPáZP² YIÞ m=4 m=1
IÜ®>[N 8©Ú«Ô Y>TÙCTà, 5 2M¤>ã 6[CJ
y -2Ö¦ YPØ©Ú «Ù[CÔ Y>TÙC Z>T©>ˆå YET¤Ü® m= 1
3
x[CÔxåL«.
5 m = −2
1
8©Ú«Ô>TØCT> m -å IÜ®>ã - 1,- 2, 3 , 1 Iä²Ý O x
m = −1
4 8G 4±Ô¤Ý ZHT«, ZFßÔZ>T©>ˆå YET¤Ü‚å zM
6²Ü®>[NÜ(Z>T©>[N) HCÚà >TDMTÝ. HCÝ

8©Ú«Ô>TØ© y = mx + 2 8åL ZFßÔZ>TØ©Ú YET¤Ü‚³ãN Z>T©>´Ý 2x + 3y = 0

8åL ZFßÔZ>T©Ý YPØ}ÔY>Tã´Ý ®ãˆ„å x -å 3JÚYET[M Iä²Ý @TÞ¶ m
3xJG ¯µ 8Ù>ã 8à 2ÛZFßÔZ>TØ©Ú YET¤Ü‚à 6ãN Z>T©>ˆå
@IåHT©>[NÔ >TÙ>.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 322
•ß¶

y = mx + 2 8åL ZFßÔZ>TØ©Ú YET¤Ü‚à 6ãN ZE[PJTG Z>T©>ˆå

@IåHT©>[NÔ >TD, «[DJM¤ m -å IÜ®>[NÔ >TD ZPÙ©Ý.

y = mx + 2 Iä²Ý 2x + 3y = 10 3xJ 4± Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ

3m + 2 k 3¤Ý.
a 3m4+ 2 , 10 m+4

4Õ¤, @TÞ¶ m IÜ® Iä²Ý x -å 3JÔ·²>ã ¯µ 8Ù>ã 8G Y>T©Ô>ÜHØ©ãNG.

4
8GZP x -å IÜ® 3m + 2 8åH« ;± ¯µ 8Ù 3¤Ý.

& 3m + 2 8åH« 4 -: P¤Ô¤Ý ¯µ 8Ù>NT> 4±Ô>ZPÙ©Ý.

(2ETP«, ! 1 , ! 2 Iä²Ý ! 4 )

8GZP 3m + 2 = !1, 3m + 2 = !2, 3m + 2 = !4

4Õ¤ m 8åH« ;± ¯µ 8Ù, ZI³ãN@IåHT©>[NÚ •ßÜHETà,

m = {–2, –1, 0} 8GÔ x[CÔ¤Ý.

ZE[PJTG @IåHT©>ã y = – 2x + 2, y = – x + 2 Iä²Ý y = 2 3¤Ý.

ĦĦb;±ITLÚEÔ>IT†‡Iä²Ým;±€[MJTGIT†‡8å>
y = −2x + b
m 8åL €[MJTG IT†‡[J m = – 2 8GÔ y
Y>TÙCTà y = mx + b 8åH« y = –2x + b 8G ITäLI[C°Ý.
b -å HàZP² YIÞ IÜ®>´Ô¤Ö @TÞ¶ -2 6ãN ZFßZ>TØ©
YET¤Ü‚[GÜ YHLMTÝ. 2Pä†à zMPä†å YET¤Ü[HÜ
HCÚà >TDMTÝ. 8©Ú«Ô>TØCT>, b -å IÜ® -3, -1, 0, b
=
4
1, 2, 3 Iä²Ý 4 8G 4±Ô¤Ý ZHT«, ZFßÔZ>T©>ˆå x
b=
2
b = −1

YET¤Ü‚å zM 6²Ü®>[N (Z>T©>[N) HCÚà >TDMTÝ

b = −3
0
b=

4[DZ>T©>ˆåYET¤Ü®Iä²ÝY@Õ¤Ú«ÔZ>T©>ˆå HCÝ
YET¤Ü®3xJzLÜ®P[>>[NÔ>TÙZHTÝ

4[DZ>T©>ˆå YET¤Ü®   ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚET> 6ãN

Z>T©>ˆå YET¤Ü® ax + by + m = 0 8åL P}Šà 4±Ô¤Ý.

m (lambda)-å YPáZP² IÜ®>´Ô¤ ax + by + c = 0 -Ô¤ 4[DJTG YPáZP²

Z>T©>[NÜ YHLMTÝ.

Y@Õ¤Ú«Ô Z>T©>ˆå YET¤Ü®  ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚET>

6ãN Z>T©>ˆå YET¤Ü® bx - ay + m = 0 8åL P}Šà 4±Ô¤Ý.
m -å YPáZP² IÜ®>´Ô¤ ax + by + c = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚETG
Z>T©>[NÜ YHLMTÝ.

323 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 4KÙ©«[DJM¤>ãY>TÙCYET¤Ü®ėĴĬĭĞįĞĪĢıĢįİģĞĪĦĩĦĢİ

ĦĦĦmIä²Ýb3xJ[PITLÚEÔ>IT†‡>ã8å>
y
m=3 m=1
y = mx+b -à m Iä²Ý b 3xJ[P ITLÚEÔ>
IT†>NT¤Ý. 4ÚYET¤Ü‚å P[KHCÚ[E 8ˆà m= 1
3
P[KJ 4JMT«. 3GTà, m -å YPáZP² YIÞ P(x1, y1)
IÜ®>´Ô¤ y–y1 = m(x–x1) 8åL YET¤Ü‚å P[KHCÚ[E
P[KJ 4J³Ý. 8©Ú«Ô>TØCT>, x = x1 8åL Y@Õ¤Ú«Ô O x
Z>TØ[CÚ EŠK (x1 , y1 ) 8åL €[MJTG ®ãˆ
1 m = −4 m = −2
P‰ÖY@à³Ý - 2,- 4, 3 ,1 Iä²Ý 3 3xJ m-å
HCÝ
IÜ®>[N°[CJ Z>T©>[NÜ HCÚà >TDMTÝ.

 4KÙ©Z>T©>ˆåYPØ©Ý®ãˆP‰ÖY@à³ÝZ>T©>ˆåYET¤Ü‚å@IåHT©
L1 = 0
L1 = a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý L2 = a2 x + b2 y + c2 = 0 λ=5 λ=2
3xJ @IåHT©>[NÔ Y>TÙC Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ y
L2 = 0 2
P‰Ö Y@à³Ý Z>T©>ˆå YET¤Ü‚å @IåHT© λ=
5
P(x0, y0)
L1 + m L2 = 0 3¤Ý.
^a1 x + b1 y + c1h + m ^a2 x + b2 y + c2h = 0 λ = −2
O x
4Õ¤ m (lambda) 8åH« «[DJM¤ 3¤Ý.
YPáZP² m -å IÜ®>´Ô¤ YPáZP² Z>T©>ˆå HCÝ
@IåHT©>ã x[CÔ¤Ý.

8©Ú«Ô>TØ© 3x + 2y + 5 = 0 Iä²Ý 3x - 4y + 6 = 0 3xJ Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ

P‰JT>¶Ý (1, 1) 8åL ®ãˆ P‰JT>¶Ý Y@à³Ý Z>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.
•ß¶
4KÙ© Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ P‰Ö Y@à³Ý Z>T©>ˆå YET¤Ü‚å @IåHT©

(a1 x + b1 y + c1 ) + m (a2 x + b2 y + c2 ) = 0 8åL 2[I܂à 4±Ô¤Ý.

8GZP, (3x + 2y + 5) + m (3x - 4y + 6) = 0

ZE[PJTGZ>T© (1, 1) P‰Y@àPETà, ZIZM 6ãN @IåHTØ[C €[L¶ Y@Þ°Ý.

8GZP, {3 + 2 (1) + 5} + m {3 (1) - 4 (1) + 6} = 0 & m =- 2

& m =- 2 -: ZI³ãN @IåHTØ}à ‚K„CÔ x[CÔ¤Ý @IåHT©,

3x - 10y + 7 = 0
(4± ®ãˆ P}PÚ[EÜ HJåH©Ú 4Ô>DÔ[>Ö @…HTßÔ>)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 324
8©Ú«Ô>TØ© A Iä²Ý B 3xJ 4± xKTIÕ>´Ô¤Ö zLÜHTG ƒå@TKÝ 2ˆÔ>
;± «[D ƒå€[MJÚ[E l 8åL @T[M„à 2[IÜHEä>T> 2K¦ ØCƒØ©ãN«.
A Iä²Ý B -Ô¤ ¯[LZJ l 8åL @T[M„à P Iä²Ý Q 8åL Y@Õ¤Ú« 2}®ãˆ>´Ô¤
4[CÜHØC YET[M¶>ã ¯[LZJ 3 x™ Iä²Ý 5 x™ 3¤Ý. P B
Iä²Ý Q -Ô¤ 4[CZJ°ãN ¾KÝ 6 x™ 8à,
A l
(i) 4± xKTIÕ>[NÚ «[D ƒå€[MJÚ«Cå Q
4[DÔ¤Ý >݂„å ƒ>Ô ¤[LÛE –NÝ >TÙ>. P ?
(xKTIÕ>[N°Ý «[D ƒå€[MJÕ>[N°Ý HCÝ
4[DÔ¤Ý @T[M>ã) Iä²Ý
(ii) ƒå >݂ Y@à³Ý HT[E„å @IåHT©>ã 3xJPä[L >TÙ>.

•ß¶ y B
‚KH‡Ü®Ú EÚ«PÚ[EÜ HJåH©Ú •ß¶ >TDà:
A

5 k.m.
PQ-: 4[DÔ¤Ý ZFßZ>TØ[C x -2Ö@T>¶Ý,

3 k.m.
PA -: 4[DÔ¤Ý ZFßZ>TØ[C y -2Ö@T>¶Ý,
P R Q x
P -: 3Ü®ãˆJT>¶Ý Y>Tã>.
A
8GZP, P(0, 0), A(0, 3) Iä²Ý B(6, 5) 3xJ[P
HCÝ
x[CÔ¤Ý.
x -2Ö¦ YHT±Ú« A -å ‚ÝHÝ A 8à A 8åH« (0, –3) 3¤Ý.

A B Iä²Ý x -2Ö¦ 3xJ[P YPØ©Ý ®ãˆZJ ZE[PJTG R 3¤Ý.

AR Iä²Ý BR 3xJ[P >݂ Y@à³Ý HT[EJT¤Ý.

ƒ>Ô ¤[LÛE >݂„å –NÝ

= AR + BR = AR + RB = AB

= ]6 - 0g2 + ]5 + 3g2 = 10 xZMT™ØCß

A B -å @IåHT© y - (–3) = c 6 - 0 m(x - 0)

5 - (- 3)

4x– 3y = 9

y = 0 8à R a 4 ,0 k 3¤Ý.
9

8GZP«[Dƒå €[MJÝ P -‡±Û« 2.25 x™ ¾KÚà 4±Ô¤Ý.

R a 4 ,0 k Iä²Ý A(0, 3) 3xJ 4±®ãˆ>[N 4[DÔ¤Ý

9

RA -å@IåHT©4x + 3y = 9

RA Iä²Ý RB (2àM« A B ) 3xJ 4± >݂>ã Y@à³Ý @IåHT©>ã ¯[LZJ

4x + 3y = 9 Iä²Ý 4x – 3y = 9

325 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
8©Ú«Ô>TØ© ;± IxµÛà ¯Eà 1.8 x™ P[K HJDÝY@ÞJPTC[> `25 Iä²Ý
2Eä¤ ZIà HJDÚä¤ ;áYPT± xZMT™ØC±Ô¤Ý `12 PTC[> P¹‡Ô>ÜH©xL«.
HJD¾KÝ x xZMT™ØC±Ô¤Ý 2Eå PTC[> `y -Ô¤Ý 6ãN YETC߂å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>. ZI³Ý 15 xZMT™ØCß HJDÚä>TG PTC[> >TÙ>.
•ß¶
1.8 xZMT™ØCß P[K ITLTE PTC[> `25. 8GZP, 2Eå @IåHT©
y = 25, 0 # x # 1 . 8 (6.26)
y
xZMT™ØCß 1.8-Ô¤ ZIà ;áYPT± xZMT™ØC±Ô¤Ý
PTC[> `12. 4Eå @IåHT©,
y = 25 +12 (x - 1 . 8), x 2 1 . 8

rபா?
(6.27)
@IåHT©>ã (6.26) Iä²Ý (6.27) 3xJP䆇±Û«,
25
0 # x # 1.8
y=)
25,
25 + 12 ] x - 1.8g x > 1.8
(6.28)

x = 15 8à@IåHT© (6.27) -‡±Û« 1.8 x

kேலா m)ட
y = 25 +12 (15 - 1 . 8) = 183.40. HCÝ

` 15 x™ HJDÝ Y@ÞJ PTC[> `183.40.

–Õ>ã 4±Ô¤Ý H¤„à PTC[> IxµÛ« Z@[P

ĠĞĩĩıĞĵĦ4±Ô¤ITGTà6Õ>ã[>ZHzÂMÝPTC[>
IxµÛ« ;å†[G 2[OÔ¤ÝZHT« 6Õ>ã 2[OÜ®
ETGT>ZP 6Õ>´Ô¤ 2±>T[I„³ãN IxµÛ«Cå
YETCß®Y>TãxL« ‚L¤ EÕ>ã Š±ÜHÚäZ>äH
–Õ>ã2[OÔ¤Ý4CÚä¤PÛ«–Õ>ãY@àMZPÙ}J
4CÚä¤ ETGT>ZP P‰>TØ}Ö Y@à³Ý  4áPT²
–Õ>ã2[OÚE4CÝY@àMZPÙ}J4CÝHT[E¾KÝ2[GÚ«Ý2†Û«Y>TãN
8áP[>JTG3JÚYET[M2[IÜ®4Õ¤HJåH©xL«"
4E[G2†Û«Y>TãNĴĴĴĪĞĭğĬĵĠĬĪ8åLP[MENÚ[EHJåH©Ú«>

8©Ú«Ô>TØ© (3, 0) Iä²Ý (5, 2) 3xJ ®ãˆ>[N 4[DÔ¤Ý Z>TØ[C (3, 0)-:
[IJIT>Ô Y>TÙ© 15c >}>TK 8ߦä†à ¦Oä²ÝZHT« ®J €[M„à ZFßÔZ>TØ©Ö
@IåHTØ[CÔ >TÙ>.
y
•ß¶
P(3, 0) Iä²Ý Q(5, 2) Y>T©Ô>ÜHØC ®ãˆ>ã 8å>.
y -y 15
PQ -å @TÞ¶ = x2 - x1
2 1 Q(5, 2)
2-0 P(3, 0) x
= 5 - 3 =1

PQ -å Z>TDÝ = tan 1 (1)

-

HCÝ
r
= 4 2àM« 45c

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 326
 ®J €[M„à 6ãN Z>TØ}å @TÞ¶ = m = tan( 45c + 15c )
= tan 60c = 3

®ãˆ (3, 0) P‰JT>¶Ý @TÞ¶ 3 -:Ô Y>TÙC ZFßÔZ>TØ}å @IåHT©

y–0 = 3 ] x – 3g
3x-y-3 3 = 0

H„äz
1. 3x + 2y + 9 = 0 Iä²Ý 12x + 8y - 15 = 0 3xJ[P 4[DZ>T©>ã 8GÔ >TØ©>.

2. 5x – 4y +3 = 0 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJT>, x -2Özå YPØ©Ú«Ù© 3 8GÔY>TÙC

ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

3. 4x+3y+4=0 8åL Z>TØ}ä¤Ý Iä²Ý (i) (-2, 4) (ii) (7, -3) 8åL ®ãˆÔ¤Ý 4[CZJ
6ãN YET[M[PÔ >TÙ>.

4. (1, -1 ) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@à³Ý

(i) x +3y – 4 = 0-Ô¤ 4[DJTG
(ii) 3x +4y = 6-Ô¤ Y@Õ¤ÚETG,
 ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[C >TÙ>

5. @TÞ@«KÚå ;± ¯[G®ãˆ(-4, 7), ZI³Ý 5x - y + 7 = 0 8åL Z>T© ;± Â[M

ŠØCÚå @IåHT© 8à, IäYLT± Â[MŠØCÚå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

6. 4x - y + 3 = 0 Iä²Ý 5x + 2y + 7 = 0 8åL 4኱ Z>T©>ã YPØ}Ô Y>Tã´Ý ®ãˆ

P‰ZJ Y@àMÔ·}J«Ý Iä²Ý
(i) (-1 , 2 ) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@à³Ý
(ii) x - y +5 = 0 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJTG
(iii) x - 2y + 1 = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚETG
ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

7. 12x + 5y + 2 = 0 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJT>, (1, -1) 8åL ®ãˆ„‡±Û« ;± 2M¤

YET[MŠà 6ãN 4± Z>T©>ˆå @IåHT©>[NÔ >TÙ>.

8. 3x + 4y–6 = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚET>, (2, 1) 8åL ®ãˆ„‡±Û« 4 2M¤>ã

YET[MŠà 6ãN ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

9. 2x + 3y = 10 8åL Z>TØ}ä¤ 4[DJTG Z>TØ}å 3J 2Ö¦>ˆå

YPØ©Ú«Ù©>ˆå ·©Eà 15 8à, 2ÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

10. (- 10,- 2) 8åL ®ãˆ„‡±Û« x + y - 2 = 0 8åL Z>TØ}ä¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô

Z>TØ}å –NÚ[E°Ý 2Eå 2}Ü®ãˆ[J°Ý >TÙ>.

11. x sec i + y cosec i = 2a Iä²Ý x cos i - y sin i = a cos 2i 8åL Z>T©>´Ô¤

3„‡±Û« Y@Õ¤Ú«Ú ¾KÕ>ã ¯[LZJ p1 Iä²Ý p2 8à p12 + p22 = a2 8G
€²¶>.
327 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
12. ŽâÔ>TªÝ4[DÔ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÚ[EÔ >TÙ>.
(i) 12x + 5y = 7 Iä²Ý 12x + 5y + 7 = 0
(ii) 3x - 4y + 5 = 0 Iä²Ý 6x – 8y – 15 = 0
13. 3x + 4y - 12 = 0 8åL ZFßÔZ>TØ}ä¤
(i) Y@Õ¤ÚETG (ii) 4[DJTG ZFßÔZ>T©>ˆå YET¤Ü‚[GÔ >TÙ>.

14. A(2, 0) Iä²Ý B(3, 1) 3xJ ®ãˆ>[N 4[DÔ¤Ý Z>TØ[C, ®ãˆ A -: YHT²Ú«Ô
>}>TK 8ß[@„à 15c Z>TDÚà ¦Oä²PETà x[CÔ¤Ý ®J €[M„à 6ãN
ZFßÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

15. (1, 2) 8åL ®ãˆ„‡±Û« P±Ý ;± ;ˆÔ >ß x -2Özå ™«ãN ®ãˆ
A-à ‚KH‡Ú«, (5 ,3) 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àxL« 8à ®ãˆ A-å
3JÚYET[M>[NÔ >TÙ>.

16. 5x = y + 7 8åL Z>TØ}ä¤ Y@Õ¤ÚET> P[KJÜH©Ý Z>T© 3J 2Ö¦>´Cå

9äH©Ú«Ý ¯ÔZ>TDÚå HKÜ® 10 @ 2M¤>ã 8à 2ÔZ>TØ}å @IåHTØ[CÔ
>TÙ>.

17. x + 2y - 9 = 0 8åL Z>TØ[CÜ YHT±Ú« (-2 , 3 ) 8åL ®ãˆ„å ‚ÝHÜ ®ãˆ[J

>TÙ>.

18. ;± ®[>ÜHC F>M>Úà ¯Eà 10 ‚K>´Ô¤ ;± ‚KÔ¤ `1.50  EÝ

P¹‡Ô>ÜH©xL«. 10 ‚K>´Ô¤ ZIà 2©ÚE©ÚE ‚K>´Ô¤ `1  EÝ >ØCDÝ
P¹‡Ô>ÜH©xL«. x 8åH« ‚K>ˆå 8Ù~Ô[>[J°Ý, y 8åH« F>à>ˆå
>ØCDÚ[E°Ý ¤†ÔxL« 8å>.
(i) x -å IÜ® 0 ¯Eà 50 F>à>ã P[K 6ãN >ØCDÚ[EÔ ¤†Ô¤Ý P[KHCÝ
P[K>.
(ii) 40 ‚K>ã 8©ÜHEä¤ 3¤Ý >ØCDÝ 8áPN¶?

19. y = 5x + b 4Õ¤ b ITäLÚEÔ> IT†‡ Iä²Ý 3x - 4y = 6 8åL Z>TØ©Cå YPØ©Ý

®ãˆ„å x -3JÚYET[M Iä²Ý b 3xJ[P ¯µÔ>ã 8à, 2ÛE ZFßÔZ>TØ}å
YET¤Ü‚à ¤[LÛEHØ@Ý 4KÙ© ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

20. y = mx - 3 8åL ZFßÔZ>TØ© YET¤Ü‚³ãN Z>T©>´Ý x - y = 6 8åL ZFßÔZ>T©Ý,

YPØ}ÔY>Tã´Ý ®ãˆ„å x -å 3JÚYET[M Iä²Ý @TÞ¶ m 3xJG ¯µÔ>NT¤Ý
8à y = mx - 3 -å ZFßÔZ>TØ© YET¤Ü‚à 6ãN Z>T©>ˆå @IåHT©>[NÔ
>TÙ>.

 4KØ[CZFßÔZ>T©>ãēĞĦįĬģĖıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ

4KÙ© 2àM« 2Eä¤ ZIäHØC @IåHT©>[N ;åLT> 4[DÚ« 6JßH} 6[CJ
@IåHT©>NT> ŠP…Ô> ¯}°Ý. x Iä²Ý y -à6ãN ZF…J @IåHT© ;± ZFßÔZ>TØ[CÔ
¤†Ô¤Ý 8åH[E FTÝ 2†ZPTÝ. 4KÙ© ZF…J @IåHT©>ˆå YH±Ô>äHMå ;±
4KØ[C ZFßÔZ>TØ[CÔ ¤†ÔxL«. 4KØ[C ZFßÔZ>TØ[C x Iä²Ý y -à ;± 4±H}Ö
@IåHTCT>Ô >TDMTÝ.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 328
 L1 / a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ý L2 / a2 x + b2 y + c2 = 0 8åHG 4± EÚE
ZFßÔZ>T©>ã 8å>. P (x1 , y1 ) 8åL ®ãˆ L1 -å ™« 2[IÛ«ãN« 8à L1 = 0 8åL
@IåHTØ[C €[L¶ Y@ÞxL«.

4ZEZHTà, P (x1 , y1 ) 8åL ®ãˆ L2 -å ™« 2[IÛ«ãN« 8à, L2 = 0 8åL

@IåHTØ[C €[L¶ Y@ÞxL«.

P (x1 , y1 ) ®ãˆJTG« L1 = 0 2àM« L2 = 0 4Pä†à 9ZE­Ý ;å†à 2[IÛ±ÔxL«

8à, (L1) (L2) = 0 8åL @IåHTØ[C €[L¶ Y@ÞxL«. ZI³Ý, ZP² 8ÛE ®ãˆ°Ý
L1 . L2 = 0 -: €[L¶ Y@ÞJT«. 8GZP, L1 . L2 = 0 8åH« L1 = 0 Iä²Ý L2 = 0 8åL
Z>T©>ˆå 4KØ[C ZFßÔZ>T©>[NÔ ¤†ÔxL«.
y
8©Ú«Ô>TØCT> y  3x 0

y + 3 x = 0 Iä²Ý y - 3 x = 0 .

ZIä>ÙC 4KÙ© @IåHT©>´Ý 3 P‰ZJ

Y@àMÔ·}JET¤Ý. 4KÙ© ZFßÔZ>T©>ˆå @TÞ¶>ã x
¯[LZJ - 3 Iä²Ý 3 8GÔ ¤†ÔxL«.
y 3x 0
ZIä>ÙC @IåHT©>ˆå Z@ßÜ®Ö @IåHT©
இர)ைட ேநேகாக y2 3x2 0
_ y + 3 x i_ y - 3 x i = 0 HCÝ

& y2 - 3x2 = 0 8åH«;±4KØ[CZFßÔZ>TØ[CÔ¤†ÔxL«.

 3P‰ZJY@à³Ý4KØ[CZFßÔZ>T©>ãēĞĦįĬģĩĦīĢİĭĞİİĦīĤıĥįĬIJĤĥıĥĢĬįĦĤĦī

FTÝ ¯E‡à ;± 8ˆJ P[> @IåHT©>[N 8©Ú«ÔY>TãNMTÝ. 4± Z>T©>ã 3
P‰ZJ Y@àMÔ·}J[P 8à, 2Pä†å @IåHT©>ã
y – m1x = 0 Iä²Ýy – m2x = 0 8å> y

4Pä†å ;±Õx[DÛE (Z@ßÜ®) @IåHT© y m1x 0

^y - m1 xh^y - m2 xh = 0 (6.29)

y2 - ^m1 + m2h xy + m1 m2 x2 = 0 O x
y m2x 0
ZIZM 6ãN @IåHTØ[C ax2 + 2hxy + by2 = 0 8åL
இர)ைட ேநேகாக
4KÙCTÝ H} @IH}ÚETG @IåHTCT> 8µEMTÝ. 4Õ¤
HCÝ
;áYPT± 6²Ü‚å H}°Ý 4KÙCT¤Ý.
- 2h a
ZI³Ý m1 + m2 = b Iä²Ý m1 m2 = b 3¤Ý

¤†Ü® @IH}ETG@IåHTØ}åZ>T©>ã3P‰ÖY@à³Ý

8©Ú«Ô>TØ© 5x2 + 6xy + y2 = 0 8åL 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å EÚEÖ

@IåHT©>[NÔ >TÙ>.
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT© 5x2 + 6xy + y2 = 0
ZIä>ÙC @IåHTØ[C >TK~H©ÚE,
5x2 + 5xy + xy + y2 = 0

329 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 5x ^ x + yh + y ^ x + yh = 0

^5x + yh^ x + yh = 0
8GZP, ZE[PJTG Z>T©>ã, 5x + y = 0 , x + y = 0
IT䲯[L
Y>T©Ô>ÜHØ©ãN @IåHT© @I H}ÚETG @IåHT©

5x2 + 6xy + y2 = 0
4±®L¯Ý x2 3à P¤Ô>,

5 + 6` x j + ` x j = 0
y y 2

y
x = m (@IÜH}ÚETG @IåHTØ}å @TÞ¶)
ZIä>ÙC @IåHTCTG«
m2 + 6m + 5 = 0
>TK~H©ÚEx[CÜH«

^m + 1h^m + 5h = 0

& m =- 1, m =- 5
y y
& x =- 1, x =- 5

ZE[PJTG @IåHT©>ã x+y = 0, 5x+y = 0

8©Ú«Ô>TØ© 2x2 + 2xy + y2 = 0 8åL @IåHTØ[C 4J³ITGTà 4KØ[C

ZFßÔZ>TØ}å EÚEÖ @IåHT©>NT>Ü ‚…Ô>¶Ý.
•ß¶

2x2 + 2xy + y2 = 0 8åH« @IÜH}ÚETG @IåHT© 8GZP, x2 3à P¤Ú«

y 2
x = m 8G ‚K„C, m + 2m + 2 = 0 8GÔx[CÔ¤Ý.
4Õ¤ m -å (@TÞ¶) IÜHTG« YIÞYJÙ 2àM^a D = B2 - 4AC = 4 - 8 = - 4 < 0h
(>MÜYHÙ) 8GZP,

2x2 + 2xy + y2 = 0 8åL @IåHT©[CJ 8ÛE ZFßÔZ>T©>´Ý 2[IJŠà[M. zM

ZFKÕ>ˆà 4ÛE @IåHTØ[C >äH[GÔ Z>T©>ã 8GÔ ·LMTÝ. ¤†ÜHT> ¯µ
ENÚ³Ý (0, 0) IØ©ZI @IåHTØ[C €[L¶ Y@ÞxL«.

 4KØ[CZFßÔZ>T©>´Ô¤4[CÜHØCZ>TDÝĄīĤĩĢğĢıĴĢĢīĭĞĦįĬģİıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ

3P‰Ö Y@à³Ý 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©

ax2 + 2hxy + by2 = 0 (6.30)
m1 Iä²Ý m2 8åHG 4኱ Z>T©>ˆå @TÞ¶>ã 8å>.
y
@IåHT© (6.30) -: x2 -3à P¤Ú« x = m 8G ‚K„C,

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 330
 bm2 + 2hm + a = 0 8GÔx[CÔ¤Ý

4Ö@IåHT© m -à 4±H} @IåHTCT¤Ý.

4Eå ÂMÕ>ã m1 Iä²Ý m2 8à

- 2h a
m1 + m2 = b Iä²Ý m1 m2 = b
i 8åH« 4኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ 8à,
m -m
tan i = 1 +2 m m1
2 1

^m1 + m2h2 - 4m1 m2

= 1 + m2 m1

a -b2h k - 4 ab
2

= a
1+ b
2 h2 - ab
tan i = a+b
2 h2 - ab
ZE[PJTG Z>TDÝ i = tan
-1
a+b

¹ÚKÚ‡±Û«¯}¶Y@ÞJÔ·}J[P

1. m1 Iä²Ým2 3xJ[PYIÞIä²ÝYPáZPLTG[P8àZ>T©>ãYIÞIä²Ý
YPáZPLTG[P>NT¤ÝZI³Ý, h2 - ab 2 0 .

2. m1 Iä²Ým2 3xJ[PYIÞIä²Ý@IÝ8àZ>T©>ãYIÞIä²Ý;冄±Ô¤Ý
(coincide), ZI³Ý, h2 - ab = 0

3. m1 Iä²Ý m2 3xJ[P YIÞ 2àM 8à Z>T©>ã YIÞJàM (>äH[G), ZI³Ý,

h2 - ab 1 0 .

ax2 + 2hxy + by2 = 0 -: ¤†Ô¤Ý 4KØ[CÔ Z>T©>ã 3 P‰ZJ Y@àxL«.

4ÔZ>T©>ã 4KÙ©Ý 4[D 2àM« ;冄±Ô¤Ý 8à,

tan i = 0 . 2ETP«, h2 - ab = 0 . ZI³Ý,

4ÔZ>T©>ã Y@Õ¤Ú« 8à, cot i = 0 .

` a+b = 0 .

4KØ[CZFßÔZ>T©>ã 4[DJT> Y@Õ¤ÚET>

4±ÜHEä>TG€HÛE[G 4±ÜHEä>TG€HÛE[G
ax2 + 2hxy + by2 = 0 h2 - ab = 0 a+b = 0

8©Ú«Ô>TØ© ax2 + 2hxy + by2 = 0 8åL 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}ä¤ Y@Õ¤ÚET>¶Ý,

3 P‰Ö Y@à³Ý 4KØ[CÔ Z>T©>ˆå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

331 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
•ß¶
m1 Iä²Ý m2 8åHG a x2 + 2h xy + by2 = 0 8åL Z>T©>ˆå @TÞ¶>ã 8å>.
y – m1x = 0 Iä²Ý y - m2x = 0 (6.31)

8åHG ZIä>ÙC @IåHTØ}å EÚEÖ @IåHT©>ã 8å>. 4኱

@IåHT©>ˆå Z@ßÜ® (;±Õx[DÛE) @IåHT©
^y - m1 xh^y - m2 xh = 0

y2 - ^m1 + m2h xy + m1 m2 x2 = 0 (6.32)

Y>T©Ô>ÜHØC[P, ax2 + 2hxy + by2 = 0 (6.33)

- 2h a
8GZP, m1 + m2 = b Iä²Ý m1 m2 = b (6.34)

@IåHT© (6.31) -Ô¤ Y@Õ¤Ú« Z>T©>ã

1 1
y + m x = 0 Iä²Ý y + m x = 0
1 2

4Ö@IåHT©>ˆå Z@ßÜ® @IåHT©,

^m1 y + xh^m2 y + xh = 0

m1 m2 y2 + ^m1 + m2h xy + x2 = 0

@IåHT© (6.34) o: HJåH©ÚE,

a 2 2h 2
b y - b xy + x = 0
ZE[PJTG @IåHT© ay2 - 2hxy + bx2 = 0 (6.35)

 a x 2 + 2h xy + by 2 = 0 8åLZ>T©>´Ô¤4[CÜHØCZ>TDÚå4±@IYPØ}„å
@IåHT©>TªEàĈĮIJĞıĦĬīĬģıĥĢĞīĤĩĢğĦİĢĠıĬįİĬģĭĞĦįĬģİıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ

y - m1 x = 0 Iä²Ý y - m2 x = 0

8åHG 4KÙ© ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT© 8å>.

- 2h a
8GZP m1 + m2 = b Iä²Ý m1 m2 = b
;± ®ãˆ„‡±Û« 4± Z>T©>´Ô¤ P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>T©>ˆå –NÝ @IÝ
8à, 2Ü®ãˆ„å €JIÜ HT[E 2ÔZ>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÚå Z>TD 4±@I
YPØ} 3¤Ý.

P(p,q) 8åH« 4± @IYPØ}„å €JIÜHT[E„å ™« 2[IÛ«ãN 9ZE­Ý ;±

®ãˆ 8å>.
y–m 1x = 0 8åL Z>TØ}ä¤ P(p, q) 4±Û« P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å
–NITG« y–m2x = 0 8åL Z>TØ}ä¤ 2ܮ㈄‡±Û« P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å
–NÚä¤ @IÝ.
q - m1 p q - m2 p
! 2
=!
1 + m1 1 + m22

2ETP«, ^q - m1 ph2 ^1 + m22h = ^q - m2 ph2 ^1 + m12h

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 332
 8ˆETÔ¤PETà,
a
1-
p - q = 2pq c m + 1m 2 m & p2 - q2 = 2pq f 2hb p
2 2
1-m m
1 2 - b
p2 - q2 pq
2ETP« a-b = h
x2 - y2 xy
` P(p, q) -å €JIÜHT[E, a-b = h (6.36)

8©Ú«Ô>TØ© x2 - 4xy + y2 = 0 Iä²Ý x+y = 3 3xJ ZFßÔZ>T©>ã ;± @IÜHÔ>

¯ÔZ>TDÚ[E 2[IÔ¤Ý 8GÔ >TØ©>.
•ß¶

x+y = 3 8åL Z>T© x2 - 4xy + y2 = 0 8åL 4KØ[CÔ Z>TØ[C A Iä²Ý B-à

YPØ©xL« 8å>. ZI³Ý x2 - 4xy + y2 = 0 3®ãˆ„à O YPØ}ÔY>Tã´Ý

x2 - 4xy + y2 = 0 8åL Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ.

2 y
2 4-1
tan i = 2 h - ab = 2 = 3
a+b 0
B =
& +AOB = i = tan -1 3 = 60c x –y
x+y=3
D AOB 4å Z>TD 4±@IYPØ}„å @IåHT©,
30O A
x2 - y2 xy 30O
a-b = h
x
^ x + yh^ x – yh = 0
O
& x2-y2 = 0 &

& x + y = 0 Iä²Ýx – y = 0 HCÝ

x – y = 0 -å Z>TD 4±@IYPØ} Y>T©Ô>ÜHØC Z>T© AB, 2ETP« x+y = 3 -Ô¤

Y@Õ¤ÚET> 6ãN«.

8GZP D AOB 8åH« 4± @IÜHÔ> ¯ÔZ>TDÝ 3¤Ý.

& + ABO = + BAO = 60c ZI³Ý +AOB = 60c

8GZP, Y>T©Ô>ÜHØC Z>T©>ã ;± @ÝHÔ> ¯ÔZ>TDÚ[E 2[IÔxåL«.

8©Ú«Ô>TØ© x2 - 2cxy - y2 = 0 Iä²Ý x2 - 2dxy - y2 = 0 3xJ[P 4KØ[CÔ

Z>T©>[N ¤†ÔxåLG. ;áYPT± 4KØ[CÔZ>T©>ã IäL 4KØ[CÔZ>T©>´Ô¤
4[CZJ 6ãN Z>TDÚ[E @IIT>Ü ‚…ÔxL« 8à, cd = -1 8G €²¶>.
•ß¶
Y>T©Ô>ÜHØC 4KØ[CÔ Z>T©>ˆå @IåHT©
x2 - 2cxy - y2 = 0 (6.37)

x2 - 2dxy - y2 = 0 (6.38)
@IåHT© (6.37) -å Z>TD 4± @IYPØ}>ˆå @IåHT©
x2 - y2 xy
2 = -c

333 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 cx2 + 2xy - cy2 = 0 (6.39)

@IåHT© (6.38) @IåHT© (6.37)-å Z>TD 4±@IYPØ} 8åHETà @IåHT© (6.38)

Iä²Ý (6.39)

x2 - 2dxy - y2 = 0

cx2 + 2xy - cy2 = 0

;ZK @IåHTCT> 2[IxL«.

8GZP, ZIä>ÙC @IåHT©>[N ;܂C,

1 - 2d - 1
c = 2 = -c
& cd = -1

 4KØ[CZFßÔZ>T©>ˆåYHT«P}PÝĊĢīĢįĞĩģĬįĪĬģĭĞĦįĬģİıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ

l1 x + m1 y + n1 = 0 Iä²Ý l2 x + m2 y + n2 = 0

8åHG 9ZE­Ý 4± ZFßÔZ>T©>ã 8GÔ >±«ZPTÝ. 4ÔZ>T©>ˆå

;±Õx[DÛE @IåHT©,

^l1 x + m1 y + n1h^l2 x + m2 y + n2h = 0

4኱ >TK~>[N YH±Ô¤PETà, x[CÔ¤Ý 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å YHT«

P}PITG«

ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 (6.40)

ZIä>ÙC @IåHT©, 2@IH}ÚETG 4±H}Ö @IåHTCT¤Ý.

4Õ¤, a = l 1l 2 2g = l1n2 + l2n1

b = m 1m 2 2f = m1n2 + m2n1

c = n 1n 2 2h = l1m2 + l2m1

ZIä>ÙC @IåHT© (6.40) -: l1 x + m1 y + n1 = 0 Iä²Ý l2 x + m2 y + n2 = 0

8G 4± ZF…J >TK~>NT>Ü ‚…Ô> ¯}°ITGTà @IåHT© (6.40)-: 8ÜYHTµ«Ý

4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©>ã 8GÔ ¤†Ü‚CMTÝ.

YHT«PTG <ß 4±H}Ö @IåHT©

ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0

4KØ[C ZFßÔZ>T©>[NÔ ¤†ÜHEä>TG >Ø©ÜHTØ[CÔ >TÙZHTÝ.

Y>T©Ô>ÜHØC 4KØ[C ZFßÔZ>T©>[N

ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åH[EÔ ŽâÔ>TªIT² x -å 4±H}Ö @IåHTCT>

ITä† 8µEMTÝ.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 334
 ax2 + 2 ^hy + gh x + ^by2 + 2fy + ch = 0
-^hy + gh ! ^hy + gh2 - a _by2 + 2fy + c i
4Eå •ß¶, x = a
ax + hy + g = ! ^hy + gh2 - a _by2 + 2fy + c i

2ETP«, ax + hy + g = ! ^h2 - abh y2 + 2 ^ gh - af h y + g2 - ac

ZIä>ÙC 4±@IåHT©>ã ;± ZFßÔZ>TØ[CÔ ¤†ÔxL«. 8GZP, 4Ö@IåHT©>ã

x Iä²Ý y -à ;±H}ÚETG @IåHT©>NT¤Ý. 3[>JTà ZIä>ÙC Š…PTÔ>Úà
H} ÂMÔ¤†„à 6ãN y -å @Tß[H PßÔ>IT> (perfect square) ITäL 4J³Ý. 2Eä>TG
€HÛE[G[J HJåH©ÚE

4 ^ gh - af h2 - 4 ^h2 - abh_ g2 - ac i = 0 ( a D = B2 - 4AC = 0 )

4E[G Š…¶H©ÚÜ ‚åGß ;µÕ¤H©Úa -„GTàP¤ÚETà

abc + 2fgh - af2 - bg2 - ch2 = 0 8GÔx[CÔ¤Ý

a h g
ZI³Ý 4E[G h b f = 0 8G 8µEMTÝ.
g f c
(4ÛE 2~Ô Z>T[P„å Š…[P 2©ÚE 4J‡à >TÙZHTÝ)

€±HDƒå†ÜHJåHTØ}ä>TGzM¯}¶>ã
(i) ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åL 4KØ[CÔZ>T©>ˆà 6ãN 4KÙ©
Z>T©>´Ý 4[DJT> 6ãN« 8à,
a h g 2 2
h = b = f 2àM« b g = a f
(ii) ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åL 4KØ[C 4[D ZFßZ>T©>[N
¤†ÚETà, 2኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC YET[M¶,
(g2 - ac) (f 2 - bc)
2 2àM« 2 3¤Ý.
a (a + b) b (a + b)
YHT«Iä²ÝØC4KØ[CZFßZ>T©>´Ô¤4[CZJ6ãNYETCß®ėĥĢįĢĩĞıĦĬīğĢıĴĢĢī
ıĥĢĢĮIJĞıĦĬīİĬģĭĞĦįĬģİıįĞĦĤĥıĩĦīĢİ

a x2 + 2h xy + by2 = 0 (6.41)

ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 (6.42)

4኱ 4KØ[C ZFßÔ Z>T©>ˆå ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0

@TÞ¶>ã x2, xy Iä²Ý y2 -å ¤D>Õ>[N
IØ©ZI @TßÛ±Ô¤Ý. y

(iii) @IåHT© (6.41)-å P

YPØ}ÔY>Tã´Ý ®ãˆ (0, 0)

Iä²Ý @IåHT© (6.42)-å
O x
YPØ}ÔY>Tã´Ý ®ãˆ
ax + 2hxy +
2 by2 =0
Pc m 3¤Ý.
hf - bg gh - af
,
ab - h2 ab - h2 HCÝ
335 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 (iv) Z>TDÝ i 8åH« a x2 + 2h xy + by2 = 0 Iä²Ý
ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 3xJ 4± 4KØ[C ZFßZ>T©>ˆå
Z>TDÝ @IIT¤Ý. 3>ZP,
2
i = tan-1 2 h - ab
a+b
(v) a x2 + 2h xy + by2 = 0 Iä²Ý ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åL 4KÙ©
4KØ[C ZFßZ>T©>ã Y@Õ¤Ú«Z>T©>ã 8à, a + b = 0

8©Ú«Ô>TØ© mx2 –10xy + 12y2 + 5x–16y–3 = 0 8åH« ;± 4KØ[C ZFßÔZ>TØ[C

¤†Ô¤Ý 8à,
(i) m -åIÜ® Iä²Ý EÚEÖ @IåHT©>[NÔ >TÙ>.
(ii) 4኱ Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ[JÔ >TÙ>.
(iii) 4± Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ >TÙ>.
•ß¶
(i) YHT«Ö@IåHT© ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0
 Y>T©Ô>ÜHØC @IåHT©, mx2 –10xy + 12y2 + 5x–16y–3 = 0
ZIä>ÙC@IåHT©>[N;܂C
5
a = m , b = 12, c = – 3, h = –5, g = 2 , f = – 8

4ÝIÜ®>[N 4KØ[CÔ Z>TØ}ä>TG >Ø©ÜHTØ}à ‚K„C,

abc + 2fgh–af2 –bg2 –ch2 = 0

2ETP«, m ^12h^ –3h + 2 ^ –8hb 2 l^ –5h –m ^ –8h2 –12 b 2 l – ^ –3h^ –5h2 = 0

5 5 2

& –36 m + 200 – 64 m – 75 + 75 = 0

& m =2

8GZP, ZE[PJTG @IåHT©, 2x2 – 10xy + 12y2 + 5x – 16y – 3 = 0.

ZIä>ÙC @IåHTØ}à 4±H} 6²Ü®>ã 2x2 – 10xy + 12y2 -:8©Ú«ÔY>TÙ©

>TK~ÜH©ÚE,

2x2 –10xy + 12y2 / ^ x–2yh^2x–6yh

8GZP 2x2 –10xy + 12y2 + 5x–16y–3 / ^ x–2y + c1h^2x–6y + c2h

;ZK IT…JTG Y>µÔ>[NÖ @IÜH©ÚE,

2c1 + c2 = 5, 3c1 + c2 = 8 , c1c2 = –3

¯Eà 4KÙ© @IåHT©>[NÚ •ß¶ >TÙHEå ÂMÝ

c1 = 3, c2 = - 1 8GÔx[CÔ¤Ý.

8GZP, EÚEÖ @IåHT©>ã

x - 2y + 3 = 0 , 2x - 6y - 1 = 0

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 336
 (ii) 4KØ[CÔ Z>T©>ˆå YPØ©Ý ®ãˆ[JÔ >TD,
EÚEÖ @IåHT©>[NÚ •ßÜHEå ÂMÝ (x, y) = a- 10 , - 2 k
7

2àM« c m 8åL ¹ÚKÚ[E°Ý HJåH©ÚÔ >TDMTÝ.

hf - bg gh - af
,
ab - h2 ab - h2
(iii) Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ

tan i = 2 h2 – ab
a+b
2 25 – 24 1
= =7
2 + 12

i = tan -1 b 7 l
1
8GZP,

8©Ú«Ô>TØ© ;± ITDPå, 2P­[CJ  Ø}‡±Û« HãˆÔ¤Ö @KT@…JT>

I~Ô¤6 x.™. ZP>Úà FCÛ« Y@åLTà H㈠YETCÕ¤PEä¤ 10 €ƒCÝ ¯åGET>Ü
Hãˆ[JÖ Y@åL[CxLTå. 2ZE ZP[N„à, @KT@…JT> I~Ô¤ 4 x.™ ZP>Úà FCÛ«
Y@à³ÝZHT« 5 €ƒCÝ ETIEIT>Ü Hãˆ[JÖ Y@åL[CxLTå. 2ÝITDPå G¯Ý
>T[M 8.00 I~Ô¤  Ø}‡±Û« HãˆÔ¤Ü ®LÜHØ©Ö Y@åLTà ‚åP±Ý ŠGTÔ>´Ô¤
Š[C>TÙ>.
(i) 2P­[CJ  Ø}ä¤Ý HãˆÔ¤Ý 4[CÜHØC YET[M¶
(ii) @…JTG ZFKÚä¤ 2På HãˆÔ¤Ö Y@àM 3¤Ý ¤[LÛEHØ@Ö @KT@… ZP>Ý
Iä²Ý ITDPå Hãˆ[JÖ Y@åL[CJ 3¤Ý ZFKÝ
(iii) H㈠YETCÕ¤Ý ZFKÝ
(iv) ITDPå FCÛ« Y@à³Ý HT[E„å 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHT©.

•ß¶
x -2Ö@TG« ZFKÚ[E I~„³Ý, y -2Ö@TG« ¾KÚ[E xZMT™ØC…³Ý ¤†Ü‚©xL«
8å>.Y>T©Ô>ÜHØC E>P‡åH},
10
y = 6 (x - 60 ) & y = 6x - 1 (6.43)

5 1
y = 4 (x + 60 ) & y = 4x + 3 (6.44)

ZIä>ÙC @IåHT©>ã (6.43) Iä²Ý (6.44) •ßÔ> ^ x, yh = a 3 , 3 k

2

2
x = 3 I~>ã = 40 €ƒCÕ>ã, y = 3 x™

(i) 2PG« HãˆÔ¤Ý  Ø}ä¤Ý 6ãN YET[M¶ 3 x™

(ii) HãˆÔ¤ ZFKÚä¤Ö Y@àM 8©Ú«Ô Y>Tã´Ý ¤[LÛEHØ@ @KT@…

60
ZP>Ý = 40 # 3 = 4 . 5 x™ / I~
2
Iä²ÝHãˆ[J 2[CJ 3¤Ý ZFKÝ = 3 I~ 2àM« 40 €ƒCÝ

(iii) H㈠YETCÕ¤Ý ZFKÝ >T[M 8.40 3¤Ý.

337 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 (iv) F[CHT[E„å 4KØ[C ZFßZ>T©>ˆå @IåHT©
^6x - y - 1ha4x - y + 1 k = 0
3
72x2 - 30xy + 3y2 - 6x + 2y - 1 = 0 (6.45)

ŽZO Y>T©Ô>ÜHØC P[MENÚå ÂMÝ P[NP[K[J P[KJMTÝ.

https://www.geogebra.org/graphing, https://www.geogebra.org/m/fhS6HUtP

8©Ú«Ô>TØ© ax2 + 2hxy + by2 = 0 8åL 4KØ[CÔZ>T©>ˆà ;± Z>T©

px + qy = 0 -Ô¤ Y@Õ¤ÚET> 6ãN« 8à ap2 + 2hpq + bq2 = 0 8G €²¶>.
•ß¶

m1 Iä²Ý m2 8åHG ax2 + 2hxy + by2 = 0 8åL 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å @TÞ¶>ã

Iä²Ý m 8åH« px + qy = 0 8åL Z>TØ}å @TÞ¶ 8å>.
- 2h a p
8GZP, m1 + m2 = b , m1 m2 = b Iä²Ý m =- q

ax2 + 2hxy + by2 = 0 8åL 4KØ[CÔ Z>T©>ˆà ;± Z>T©, px + qy = 0 -Ô¤

Y@Õ¤ÚET> 6ãNETà, Y@Õ¤Ú«Ô Z>T©>ˆå €HÛE[G>[NÜ HJåH©ÚE,

mm1 = –1 2àM« mm2 = –1

& (mm1 + 1) = 0 2àM« (mm2 + 1) = 0

& (mm1 + 1) (mm2 + 1) = 0

& (m1 m2 ) m2 + (m1 + m2 ) m + 1 = 0

` ab ja- q k + a- 2bh ka- q k + 1 = 0

p 2 p
&

& ap2 + 2hpq + bq2 = 0 8G €Ä‚Ô>ÜHØC«.

8©Ú«Ô>TØ© 3x - 2y + 2 = 0 8åL Z>T©, 3x2 + 5xy - 2y2 + 4x + 5y = 0 8åL

4KØ[CÔ Z>T©>[N YPØ©Ý 4± ®ãˆ>[N 3°Cå 4[DÔ¤Ý Z>T©>ã
Y@Õ¤ÚETG[P 8GÔ >TÙ>.
•ß¶

Y>T©Ô>ÜHØC Z>T©>ã YPØ©Ý ®ãˆ>[N 3°Cå 4[DÔ>Ô x[CÔ¤Ý

Z>T©>ˆå @IåHT© ;± 4KÙCTÝ H} @IH}ÚETG @IåHTCT¤Ý.

3x2 + 5xy - 2y2 + 4x + 5y = 0 Iä²Ý 3x - 2y + 2 = 0 8GÔ Y>T©Ô>ÜHØC 4KÙ©

@IåHT©>[N°Ý HJåH©Ú @IH}ÚETG @IåHTØ[CÔ >TÙZHTÝ.
(3x - 2y)
3x2 + 5xy - 2y2 + (4x + 5y) (1) = 0 Iä²Ý -2 =1

3x2 + 5xy - 2y2 + (4x + 5y) a - 2 k = 0

3x - 2y

2ETP«, (- 2) (3x2 + 5xy - 2y2 ) + (4x + 5y) (3x - 2y) = 0

4E[GÖ¦±Ô¤PETà 2x2 + xy - 2y2 = 0 8GÜYHLMTÝ.

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 338
 4Õ¤ x2 Iä²Ý y2 -å Y>µÔ>ˆå ·©Eà ÁÖzJIT¤Ý.

2ETP«, a + b = 0 , (a a = 2 , b =- 2)

8GZP, Z>T©>ã ;å[LYJTå² Y@Õ¤ÚET> 2[IxL«.

H„äz
1. x - 2y - 3 = 0 Iä²Ý x + y + 5 = 0 8åL EÚEÖ @IåHT©>[NÔ Y>TÙC
Z>T©>ˆå ;±Õx[DÛE @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

2. 4x2 + 4xy + y2 - 6x - 3y - 4 = 0 8åH« ;± 4[D 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å

@IåHTØ[CÔ ¤†Ô¤Ý 8GÔ >TØ©>.

3. 2x2 + 3xy - 2y2 + 3x + y + 1 = 0 8åL Z>T© ;± Y@Õ¤Ú« 4KØ[C ZFßÔZ>T© 8GÔ

>TØ©>.

4. 2x2 - xy - 3y2 - 6x + 19y - 20 = 0 8åH« ;å[LYJTå² YPØ}Ô Y>Tã´Ý Z>T©>ã

-
8G¶Ý, 2Eä¤ 4[CÜHØC Z>TDÝ tan 1 (5) 8G €²¶>.

5. y = x 8åL Z>TØ©Cå a Z>TDÚ[E 6[CJ 3 P‰Ö Y@à³Ý 4KØ[CÔ

Z>T©>ˆå @IåHT© x2 - 2xy sec 2a + y2 = 0 8G >Tق.

6. 2x - 3y + 1 = 0 Iä²Ý 5x + y - 3 = 0 8åL Z>T©>´Ô¤Ö Y@Õ¤ÚET>¶Ý, (1,3) 8åL

®ãˆ P‰JT>¶Ý Y@àMÔ·}J 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

7. ŽZO Y>T©Ô>ÜHØ©ãN 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆå EÚE ZFßÔZ>T©>ˆå

@IåHT©>[NÔ >TÙ>.
(ii) 6 ] x – 1g2 + 5 (x – 1) (y–2) - 4 ^y – 2h = 0
2
(i) 3x2 + 2xy - y2 = 0
(iii) 2x2 - xy - 3y2 - 6x + 19y - 20 = 0

8. ax2 + 2hxy + by2 = 0 8­Ý 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ˆà ;å†å @TÞ¶ IäLå

@TÞ[PÜZHTà 4KÙ© ICÕ¤ 8à 8h2 = 9ab 8G €²¶>.

9. ax2 + 2hxy + by2 = 0 8­Ý 4KØ[C ZFßZ>T©>ˆà ;å†å @TÞ¶ IäLå @TÞ[PÜ
ZHTà Âå² ICÕ¤ 8à 3h2 = 4ab 8GÔ >TØ©>.

10. x2 - 4xy + y2 = 0 8åL 4KØ[CÔ Z>T©Ý x + y - 2 = 0 8åL @IåHTØ[CÔ Y>TÙC

PQ Z>T©Ý DOPQ -: 6±PTÔ¤xL« 8à, O -‡±Û« P[KJÜH©Ý DOPQ -å
F©Z>TØ}å @IåHTØ[CÔ >TÙ>.

11. 6x2 + 5xy – py2 + 7x + qy – 5 = 0 8åH[P ;å²ÔY>Tå² Y@Õ¤ÚET> 4±Ô¤Ý

4KØ[C ZFßÔZ>T©>ã 8à, p Iä²Ý q -å IÜ®>[NÔ >TÙ>.

12. 12x2 + 7xy – 12y2 – x + 7y + k = 0 8åL @IåHT© 4KØ[C ZFßZ>TØ©>ˆå

@IåHTØ[CÔ ¤†ÚETà k -å IÜ[HÔ >TÙ>. ZI³Ý 2[P 4[DJT? 2àM«
YPØ}Ô Y>TãH[PJT? 8GÔ >TÙ>.

13. 12x2 + 2kxy + 2y2 + 11x – 5y + 2 = 0 8åL @IåHT© 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å

@IåHTØ[CÔ ¤†ÚETà k -å IÜ[HÔ >TÙ>.

339 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
14. 9x2 – 24xy + 16y2 – 12x + 16y – 12 = 0 8åH« 4[DJTG 4KØ[C ZFßÔZ>T©>ã
8G €²¶>. ZI³Ý 4኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÚ[EÔ >TÙ>.

15. 4x2 + 4xy + y2 - 6x - 3y - 4 = 0 8åL 4KØ[CÔ Z>T©>ã 4[DJTG[P 8GÔ

>TØ©>. ZI³Ý, 4኱ Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC ¾KÚ[EÔ >TÙ>.

16. ax2 + 2hxy + by2 = 0 4Pä†à ;± Z>T© 3J 2Ö¦>´Ô¤ 4[CÜHØC Z>TDÚå

4±@IYPØ} 8à (a + b) 2 = 4h2 8G €²¶>.

17. x2 – 2kxy – y2 = 0 8åL 4KØ[C ZFßÔZ>T© x2 – 2lxy – y2 = 0 -å Z>TDÕ>ˆå

4±@IYPØ} 8à, 4KÙCTPET>Ô ¤†Ü‚ØC Z>T©>´Ý ¯EMTPET>Ô ¤†Ü‚ØC
Z>T©>ˆå Z>TDÕ>ˆå 4±@IYPØ} 8GÔ >Tق.

18. 3x - 2y - 1 = 0 8åL ZFßÔZ>T© 3x2 + 5xy - 3y2 + 2x + 3y = 0 8åL 4KØ[CÔ

Z>T©>[N YPØ©Ý 4±®ãˆ>[N 3°Cå 4[DÔ¤Ý Z>T©>ã Y@Õ¤ÚETG[P
8GÔ >TÙ>

H„äz

@…JTG2àM«ƒ>¶Ý9ä®[CJŠ[C„[GÚZEßÛYE©Ô>¶Ý

1. ;± ®ãˆÔ¤Ý y 2Özä¤Ý 4[CÜHØC ¾KITG« 2Ü®ãˆÔ¤Ý

3Ô¤Ý4[CÜHØC¾KÚàHT8à2ܮ㈄å€JIÜHT[E
(1) x2 + 3y2 = 0 (2) x2 - 3y2 = 0 (3) 3x2 + y2 = 0 (4) 3x2 - y2 = 0

2. (at2 , 2at) 8åL®ãˆ„å€JIÜHT[E

2 2
x2 y x2 y
(1) 2 - 2 = 1 (2) 2 + 2 = 1 (3) x2 + y2 = a2 (4) y2 = 4ax
a b a b
3. 3x2 + 3y2 - 8x - 12y + 17 = 0 8åL€JIÜHT[E„噫2[I۱Ԥݮãˆ
(1) (0,0) (2) (-2, 3) (3) (1, 2) (4) (0, -1)
2
x2 y
4. 16 25 = k  8åL €JIÜHT[E„å ™« (8,-5)  8åL ®ãˆ 6ãN« 8à k -å
-
IÜ®
(1) 0 (2) 1 (3) 2 (4) 3

5. (2, 3) Iä²Ý(-1, 4)8åL®ãˆ>[N4[DÔ¤ÝZFßÔZ>TØ}噫 ( a ,b ) 8åL

®ãˆ4±ÛETà
(1) a + 2b = 7 (2) 3a + b = 9 (3) a + 3b = 11 (4) 3a + b = 11

6. 3x – y = – 5 8åLZ>TØ©Cå 45c Z>TDÝ9äH©Ú«ÝZ>TØ}å@TÞ¶>ã

1 1 1
(1) 1, –1 (2) 2 , –2 (3) 1, 2 (4) 2, – 2

7. 4 + 2 2  8åL ¦äLN¶ Y>TÙC ¯Eà >Tà H¤„à 3J 2Ö¦>´Cå 2[I°Ý

4±@IHÔ>¯ÔZ>TDÚ[E6±PTÔ¤ÝZ>TØ}å@IåHT©
(1) x + y + 2 = 0 (2) x + y – 2 = 0 (3) x + y – 2 = 0 (4) x + y + 2 = 0

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 340
 8. (–24o1212Iä²Ý248åLP…[@„àFTä>KÚåFT夯[GÜ®ãˆ>[N
8©Ú«Ô Y>Tã>  ;± Z>T© o1 2 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@àxL«  ZI³Ý 2«
FTä>KÚ[E@IHKÜHT>‚…ÔxL«8à2Eå@IåHT©
(1)x1 0(2)x + y 1(3)x + y3 0(4)x – y3 0

9. (1 2 Iä²Ý 3 4 3xJ ®ãˆ>[N 4[DÔ¤Ý Z>TØ©Ú«Ù}å Y@Õ¤Ú«

4±@IYPØ}JTG«3J2Ö¦>´Cå9äH©Ú«ÝYPØ©Ú«Ù©>ã
(1) 5, –5 (2) 5 , 5 (3) 5, 3 (4) 5, –4

10. @TÞ¶ 2 6[CJ Z>TØ}ä¤ 3„‡±Û« P[KJÜH©Ý Y@Õ¤Ú«Ô Z>TØ}å –NÝ

5 8à2ÔZ>TØ}å@IåHT©
(1) x + 2y = 5 (2) 2x + y = 5 (3) 2x + y = 5 (4) x + 2y - 5 = 0

11. 5x – y  0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤Ú«Ô Z>T© 3J 2Ö¦>´Cå 2[IÔ¤Ý

¯ÔZ>TDÚåHKÜ®5@2M¤>ã8à2ÔZ>TØ}å@IåHT©
(1) x + 5y ! 5 2 = 0 (2) x – 5y ! 5 2 = 0
(3) 5x + y ! 5 2 = 0 (4) 5x–y ! 5 2 = 0

12. x – y + 5 = 0 8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚET>¶Ý y 2Ö[@ YPØ©Ý ®ãˆ P‰ZJ

Y@àMÔ·}J«ITGZFßÔZ>TØ}å@IåHT©
(1) x – y – 5 = 0 (2) x + y – 5 = 0 (3) x + y + 5 = 0 (4) x + y + 10 = 0

13. ;±@IHÔ>¯ÔZ>TDÚå;±¯[G23Iä²Ý4Ü®ãˆÔ¤8ßÜ®LÝ2[I°Ý

HÔ>Úå@IåHT©x + y 28àHÔ>Úå–NÝ
3
(1) 2 (2) 6 (3) 6 (4) 3 2

14. p Iä²Ý q 3xJPä†å 8ÛE IÜ®>´Ô¤Ý (p +2q) x +(p – 3q) y = p – q  8åL

Z>TØ}噫2[I°Ý®ãˆ
(1) a 2 , 2 k (2) a 5 , 5 k (3) a 5 , 5 k (4) a 5 , 5 k
3 5 2 2 3 3 2 3

15. (1 2 Iä²Ý 3 4 3xJ 4± ®ãˆ„‡±Û« @IÚ YET[MŠ³Ý 2x - 3y = 5   8åL
Z>TØ}噫Ý2[IÛ«ãN®ãˆ
(1) (7, 3) (2) (4, 1) (3) (1, –1) (4) (–2, 3)

16. y = –x 8åLZ>TØ}ä¤238åL®ãˆ„å‚ÝHÜ®ãˆ

(1) (–3, –2) (2) (–3, 2 ) (3) (–2, –3) (4) ( 3, 2 )
x y
17. 3 - 4 = 1 8åLZ>TØ}ä¤3„‡±Û«Y@Õ¤Ú«ÚYET[M¶
11 5 12 5
(1) 5 (2) 12 (3) 5 (4) 7

18. 2x – 3y + 1 = 0  8åL Z>TØ}ä¤Ö Y@Õ¤ÚET>¶Ý 1 3 8åL ®ãˆ P‰ZJ Y@à³Ý

ZFßÔZ>TØ}åyYPØ©Ú«Ù©
3 9 2 2
(1) 2 (2) 2 (3) 3 (4) 9
341 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
19. x + (2k - 7) y + 3 = 0  Iä²Ý  3kx + 9y - 5 = 0  4኱ Z>T©>ã Y@Õ¤ÚETG[P
8àk -åIÜ®
1 2 3
(1) k = 3 (2) k = 3 (3) k = 3 (4) k = 2

20. ;±@«KÚå;±¯[G3JT>¶ÝIä²Ý2Eå;±HÔ>Ý 4x + 3y - 20 = 0 8åL

Z>TØ}噫Ý2[IÛ±ÛETà2ÛEÖ@«KÚåHKÜ®
(1) 20 @2 (2) 16 @2 (3) 25 @2 (4) 4 @2

21. 6x2 + 41xy - 7y2 = 0 8åL4KØ[CÔZ>T©>ãx2Ö¦Cå9äH©Ú«ÝZ>TDÕ>ã a

Iä²Ý b 8à tan a tan b = ?
6 6 7 7
(1) - 7 (2) 7 (3) - 6 (4) 6

22. x2 - 4y2 = 0 Iä²Ýx = a8åLZ>T©>NTà6±PTÔ>ÜH©Ý¯ÔZ>TDÚåHKÜ®

3 1 2 2
(1) 2a2 (2) 2 a2 (3) 2 a2 (4) a
3
23. 6x2 - xy + 4cy2 = 0 8åLZ>T©>ˆà;±Z>TCTG« 3x + 4y = 0 8àc-åIÜ®
(1) –3 (2) –1 (3) 3 (4) 1

24. x2 - xy - 6y2 = 0 8åLZ>T©>´Ô¤4[CÜHØC¤²ÕZ>TDÝ i 8à

2 cos i + 3 sin i
-åIÜ®
4 sin i + 5 cos i
1 5 1
(1) 1 (2) - 9 (3) 9 (4) 9

25. x2 + 2xy cot i - y2 = 0 8åL4KØ[CZFßÔZ>TØ}å@IåHT©>ˆà;±@IåHT©

(1) x - y cot i = 0 (2) x + y tan i = 0
(3) x cos i + y (sin i + 1) = 0 (4) x sin i + y (cos i + 1) = 0

HTCÚYET¤Ü®ĖIJĪĪĞįĶ

z Y>T©Ô>ÜHØCE>Pà>ˆå2}ÜH[C„àZFßÔZ>TØ}å@IåHT©P[>>ã
P ZFßÔZ>T©>ˆå
Y>T©Ô>ÜHØCE>Pà
8Ù @IåHT©
(i) @TÞ¶ m Iä²Ýy-YPØ©Ú«Ù©( b ) y = mx + b
(ii) @TÞ¶ m Iä²Ý®ãˆ (x1, y1 ) y − y1 = m( x − x1 )

4KÙ©®ãˆ>ã (x1, y1 ) Iä²Ý (x 2 , y2 ) y − y1 x − x1

(iii) =
y2 − y 1 x2 − x1
(iv) x-YPØ©Ú«Ù©(a)Iä²Ýy -YPØ©Ú«Ù©(b) x y
+ =1
a b
(v) Y@Õ¤Ú«–NÝ(p)Iä²ÝZ>TDÝ(D) x cos α + y sin α = p
(vi) «[DJM¤P}PÝ«[DJM¤(r) x - x1 y - y1
= =r
cos θ sin θ
(vii) YHT«P}PÝ ax + by + c = 0

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 342
 4[DÔ>TG Y@Õ¤Ú«Ô>TG
z ZFßÔZ>TØ}åP}PÝ
€HÛE[G €HÛE[G
y = m1 x + c1 Iä²Ý y = m2 x + c2 m2 = m1 m1 m2 =- 1
a1 x + b1 y + c1 = 0 Iä²Ýa2 x + b2 y + c2 = 0 a1 b2 = a2 b1 a1 a2 + b1 b2 = 0

z ;±®ãˆ P ^ x1 , y1h 3G« ax + by + c = 0, (c ! 0) 8åLZ>TØ}ä¤3ÜHÔ>IT>ZPT

2àM«32àMTEHÔ>ÚZMT4±ÛETà ax1 + by1 + c Iä²Ýc¯[LZJ;ZK¤†
2àM«8ßÔ¤†Ô¤4DÕ>2[I°Ý
z ^ x1 , y1h Iä²Ý ^ x2, y2 h 4኱®ãˆ>´Ô¤4[CÜHØCYET[M¶
  D = ^ x2 – x1h2 + ^y2 – y1h2
ax1 + by1 + c
z P ^ x1 , y1h 8åL®ãˆ„‡±Û« ax + by + c = 0 -Ô¤6ãNYET[M¶
a2 + b2
z a1 x + b1 y + c1 = 0  Iä²Ý a1 x + b1 y + c2 = 0  8åL 4[D Z>T©>´Ô¤ 4[CÜHØC
c -c
YET[M¶ 2 2 1 2
a +b
z ax + by + c = 0 8åLZFßÔZ>TØ}ä¤
(i) 4[DJTGZ>T©>ãax+by = k
(ii) Y@Õ¤ÚETGZ>T©>ãbx - ay = k
z ;±®ãˆ (x1 , y1) P‰ZJ ax + by + c = 0 8åLZFßÔZ>TØ}ä¤
(i) 4[DJT>6ãN«8à ax + by = ax1 + by1 Iä²Ý
(ii) Y@Õ¤ÚET>6ãN«8à bx - ay = bx1 - ay1 3¤Ý
z ax + by + c = 0  8åL ZFßÔZ>TØ[CÜ YHT±Ú« (x1 , y1 )  ®ãˆ„å ‚ÝHܮ㈄å
x-x y-y 2 (ax1 + by1 + c)
ĦĪĞĤĢĬģĭĬĦīı3JÚYET[M>ã a 1 = b 1 =-
a2 + b2
z 4KØ[CZFßÔZ>T©>ã 4[DÔ>TG€HÛE[G Y@Õ¤Ú«Ô>TG€HÛE[G
ax2 + 2hxy + by2 = 0 h2 - ab = 0 a+b = 0
z ax2 + 2hxy + by2 = 0  8åL 4KØ[C ZFßÔZ>TØ}å Z>TDÚå  4±@IYPØ}„å
x2 - y2 xy
@IåHT© a - b = h
z 4KÙCTÝH}YHT«@IåHT© ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 
(i) ZIä>ÙC @IåHT© <ß 4KØ[C ZFßÔZ>TCT> 4±ÜHEä>TG €HÛE[G
>Ø©ÜHT© abc + 2fgh - af2 - bg2 - ch2 = 0
2
(ii) 4Pä†ä¤4[CÜHØCZ>TDÝ i = tan-1 2 h - ab 4Õ¤a + b = 08à
a+b
Z>T©>ãY@Õ¤Ú«ÔZ>T©>ã3¤Ý
(iii) YPØ}ÔY>Tã´Ý®ãˆ>ã P = c 2 m
hf - bg gh - af
,
ab - h2 ah - h
z ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åL4KØ[CZFßÔZ>T©>ã4[DJT>2[I°Ý
a h g
8à h = b = f 2àM« bg2 = af 2
z ax2 + 2hxy + by2 + 2gx + 2fy + c = 0 8åL 4[DJT>Ö Y@à³Ý 4± ZFßZ>T©>´Ô¤
(g2 - ac) (f 2 - bc)
4[CZJ6ãNYET[M¶ 2 2àM« 2 
a (a + b) b (a + b)

343 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 4[DJÖY@JàHT©o2

H}
4[DJ6MTŠ„àŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãN6K‡[JÚEØCÖ¦Y@ÞJ¶Ý2àM«Š[K¶Ô
¤†šØ[CÜHJåH©Ú«>

H}
sěČĖėćĄīĞĩĶıĦĠĞĩĊĢĬĪĢıįĶt8åLĊĢĬĤĢğįĞHÔ>ÝZETå²Ý2àY>T©Ô>ÜHØ©ãN
Y@Jà>ˆà9ZE­Ý;å[LÚZEßÛYE©Ú«Y@Þ«HTßÔ>¶Ý8>TsďĬĠIJİĄīĤIJĩĞįąĦİĢĠıĬįt
H}
sďĬĠIJİ ĄīĤIJĩĞį ąĦİĢĠıĬįt 8åL H„äzÚETˆà sćt 8åL ®ãˆ[J 2Eå €JIÜHT[E„à
F>ßÚE¶Ý
H}
sćt 8åL ®ãˆ 4KÙ© Z>T©>´Ô¤Ý @IITG Y@Õ¤Ú« ¾KÚà F>ßÛ« Z>TD
YPØ}JT>ÖY@àP[E2†J¶Ý

H} H}

H} H}

4ZE ZHTå² Y@Õ¤Ú« 4±@IYPØ} HKP[NJÝ ZFßÔZ>TØ}å @IåHTCTG

y = mx + c ZHTåLY@JàHT©>[NÖY@Þ«HTßÔ>¶Ý

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĔđĞđĤĥčĝ

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 344
 4[DJÖY@JàHT©o3

H}
4[DJ6MTŠ„àŽZOY>T©Ô>ÜHØ©ãN6K‡[JÚEØCÖ¦Y@ÞJ¶Ý2àM«Š[K¶Ô
¤†šØ[CÜ HJåH©ÚE¶Ý sěČ Ėėć ĄīĞĩĶıĦĠĞĩ ĊĢĬĪĢıįĶt 8åL ĊĢĬĤĢğįĞ H~Ü ®ÚE>Ý
LÔ¤Ý2à6Õ>´Ô¤ÚZE[PJTGH„äz[JYE…¶Y@Þ«HTßÔ>MTÝ4ÜYHTµ«
sēĞĦįĬģĖıįĞĦĤĥıďĦīĢĦīćĬIJğĩĢĈīġĆĬīĢt8å­ÝH„äz[JÚZEßÛYE©Ô>¶Ý

H}
¯ÜH…ITDÚà6ãN;±@IENÚ[E4KÙ©¯[GY>TÙC·Ý®2Eå6ÖzP‰ZJ
YPØ}ÖY@à³ÝZHT«<ß4[DZFßZ>T©2[IP[EÔ>TDMTÝZI³ÝĈIä²Ýć
3xJ®ãˆ>[NF>ßÚ°Ý™NTÞ¶Y@ÞJMTÝ

H}

H}

HCÕ>ã2[CJTNÚä¤IØ©ZI
Y@JàHTØ}ä>TG6K‡ĥııĭİĤĤğĪĞıĔđĞđĤĥčĝ

345 4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
 Š[C>ã
H„äz
(1) (i) {2, 3, 5, 7} (ii) {1} (iii) {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}
2
(iv) {ï5} (2) { x ‫א‬Թ : x = 1} (3) (i) ¯}¶² >DÝ
(ii) ¯}¶LTÔ >DÝ (iii) ¯}¶LTÔ >DÝ (iv) ¯}¶LTÔ >DÝ
(v) ¯}¶LTÔ >DÝ (5) 6Ù[I 2àM (6) 0
(7) 128 (8) {0, 1, 2, 3} (9) A = { x , y, z} Iä²Ý B = {1,2}
(10) {(ï1, 0), (ï1, 1), (0, 2), (1, 2)}
H„äz
(1)(i) Eä¦Ø© ; @IÖß 2àM ; >CÜ® (ii) Eä¦Ø© 2àM ; @IÖß ; >CÜ® 2àM
(iii) Eä¦Ø© ; @IÖß 2àM ; >CÜ® 2àM (iv) Eä¦Ø© ; @IÖß ; >CÜ®
(v) Թ ;± YPä²Ô >DÝ ; Eä¦Ø© 2àM ; @IÖß ; >CÜ®
(2) (i) (c , c) Iä²Ý (d , d) (ii) (c , a )
(iii) Z@ßÔ> ZPÙ}Jà[M (iv) (c , c) , (d , d) , (c , a ) Z@ßÔ>ÜHCZPÙ©Ý
(3) (i) (c , c) (ii) (c, a ) (iii) 9«ƒà[M (iv) (c, c) Iä²Ý (c, a )
(5) {(3, 8), (6, 6), (9, 4), (12, 2)} Eä¦Ø© 2àM ; @IÖß 2àM ; >CÜ® ; @ITGÚ YETCß® 2àM
(7) R ={(1,1), (1,2), (1,3), (1,4), (1,5), (2,1), (2,2), (2,3), (2,4), (3,1), (3,2), (3,3),
( 4,1), (4,2), (5,1)} Eä¦Ø© 2àM ; @IÖß ; >CÜ® 2àM ; @ITGÚ YETCß® 2àM
(8) ™Öz² >DÝ = {(a , a ), (b, b), (c, c)}. ™ÜYH± >DÝ = A × A

H„äz
(1) 3Ý; ZFßIT² @Tß® 2àM
(2) f (4) = 8, f (1) = 0, f  2  = 6, f (7) = 0, f (0) = 0
(3) f  3 = 1, f (5) = 38, f (2) = 1, f (1)  ï5, f (0)  ï3

(4) (i) @Tß®; ;å²ÔY>Tå² 2àM, ZIäZ>TßÚEà 2àM (ii) @Tß® 2àM .
(5) (i) f = {(1, a ), (2, a ), (3, a ), (4, a )} (ii) 4JMT«
(iii) 4JMT«  (iv) {(1, a), (2, b), (3, c), (4, d)}
π 1
(6) \ − {n π + (−1)n }, n ∈ ] (7) ‫׎‬ (8) (ï f , ]‫[׫‬1, f )
6 3
(9) Թï{0}, Թï{0} (10) 8àMT x -Ô¤Ý ( f D g ) = 0, ( g D f ) = 0
x 5
(12) f 1(x )  (13) x > 0
3
(15) YITÚE >ØCDÝ = 0.43 ™ + 50, HJD >ØCDÝ = ` 738
(16) (A + S)(x) = 55, 000 + 0.09 x , YITÚE P±ITGÝ = `14, 05, 000
(17) ( g D f ) ( x ) = 62.115 x
3ÝP¤Ü®>~EŠJà 346
 (18) P±ITGÝ = `(200ï x ) x ; YITÚE Y@M¶ = `100(200ï x );
4MTHÝ = `(200ï x ) x ï100(200ï x )
−1 9x x 4
(19) f (x ) = + 32 (20) f 1
(x ) 
5 3
H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
(3) (2) (4) (1) (1) (4) (2) (2) (3) (2) (2) (3) (3)
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
(2) (4) (3) (4) (3) (2) (4) (4) (1) (4) (2) (3)

H„äz
1 22
(1) 7  »  »,   _, 0  », », 3.14 ∈ _, 4  », », », _
4 7
(3) 3ITÝ, 4  3, 2  3 (4) 3ITÝ, 2  3, 2  3
1
(5) 1001
2
H„äz
11 13
(1) (i) ï4 < x < 10 (ii) Թ (iii) dxd (iv) ï7 < x < 7
3 3
 5   7   7   7 
(2)  ,    ,   (3)  ,    ,  
 12   12   3  3 
15 11 3 7
(4) x (5) !x! (6) •ß¶ 4à[M
2 2 10 10

H„äz
(1) (i) [ï1, 4) (ii) [ï3, 5] (iii) (ïf, 3) (iv) (ïf, 5)
(2) (i) 1, 2, 3, 4 (ii) ï3ï2ï1, 0, 1, 2, 3, 4
 9
(3)(i)  ,   (ii) ï7ï6ï5 (iii) •ß¶ 4à[M
 2
 34 
(4)(i) (ïf, 2] (ii)  ,   (5) 93
 5 
(6) 120 ‡ØCß, 300 ‡ØC±Ô¤Ý 4[CZJ
(7) (11, 13), (13, 15), (15, 17), (17, 19) (8)t = 9 ŠGT}>ã, 11 ŠGT}>ã
(9) 10 I~Ô¤ ¤[LPT> (10)< )21,000 2àM« > )33,000.

H„äz
2 2 2 1
(1) x 2  4x  21  0 (2) −
5
(
x − 2x − 4 (3) x 
2
)3
x 0
3
(6) (i) b = 0 (ii) 3b 2 16ac (iii) c = a

347 Š[C>ã
 (8) (i) YIÞ Iä²Ý @IIäL« (ii)YIÞ Iä²Ý @IIäL« (iii) YIÞ Iä²Ý @IIäL«
(9) (i) @ÛÔ>T« (ii)2 ®ãˆ>ˆà @ÛÔ¤Ý (iii) ;± ®ãˆ„à YET©Ý
2 2
 5 3
(10)  x     
 2 2
H„äz
 5
(1)  3,  (2) [1, 2]
 2
H„äz
5
5 3  53 3  53
(1)  Iä²Ý 2 (2) Iä²Ý
2 2 2
3
(3) x = ±2 (4) x   2àM« 1
5

H„äz
(1) x 2

 2x  1 x 2  2x  1  (2) a = 5

H„äz
 3
(1) (0, 1) ‰ (2, f) (2)  ,    2, 4  (3) ( −3, − 2] ∪ [2, 5 )
 2
H„äz
1 1 7 2
(1)  (2) 
2a (x  a ) 2a (x  a ) 3(x  2) 3(x  1)
1 2 3x  1 1 1
(3)   (4) 
6(x  1) 15(x  2) 10(x 2  1) (x  1)2
(x  1)3
1 1 1 1 2
(5)   (6) − 2
4(x  1) 4(x  1) 2(x 2  1) x x +1
13 7 32 11
(7) 1   (8) (x  5)  
x 3 x 2 (x  3) (x  2)
14 11 14 4 2x  3
(9) − − 2
+ (10)  2
9(x + 1) 3(x + 1) 9(x − 2) x 1 x 1
 2 1  3 4  3x
(11) 2     (12)  2
 x  3 x 1 x 1 x 1

H„äz
1 1 1 1
(1) (i) 25 (ii) (iii) (iv) (v)
8 100 9 3
1 1
(2) 8 (3) (4) (5) 2
2 2
2+2 6
(6) 21  7 2  3 6  2 3 (7) 5 (8)
7 5

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 348
 H„äz
5
(1) log b y x , (0, f), (,  ) (2)
6
(3) 64 (4) 2 (11) 2 2 (12) 10

H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(2) (1) (1) (3) (2) (2) (3) (1) (2) (2)
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
(2) (3) (3) (2) (3) (1) (3) (1) (1) (4)
H„äz
(1) (i) ¯Eà >TäH¤ (ii) 4KÙCTÝ >TäH¤
(iii) FTå>TÝ >TäH¤ (iv) FTå>TÝ >TäH¤
(v) 4KÙCTÝ >TäH¤
(2) (i) 35 (ii) 165 (iii) 70 (iv) 90 (v) 270
p2  1 p2  1 p2  1
(8) k ! [ï1, 1] (9) sec   ; tan   ; sin   2
2p 2p p 1
c 
2
2
(10)  bd  (ad  cb )2  (ac  b 2 )2

H„äz
S 3S 41π
(1) (i) ZK}Jå>ã (ii) ZK}Jå>ã (iii) − ZK}Jå>ã
6 4 36
5S 11π
(iv) ZK}Jå>ã (v) 6 ZK}Jå>ã
6
(2) (i) 60c (ii) 20c (iii) 72c (iv) 420c (v) 200c
20"
(3) r | 31.82 ™ØCß>ã (4) s  = 20.95 Y@.™
3
(5) i = 12c 36l (6) s 7.16 2} (7) r1 : r2 5 : 4
(8) PØCÔ Z>TDÜ H¤„å [IJÔ Z>TDÝ . 65c27l 16m
3S
(9) 6000c (10) 14° (11)
4
H„äz
3 1 1 1
(1) (i) (ii)  (iii) (iv) 
2 2 2 3
1 3
(v)  (vi) 3 (vii)
3 2
2 6 5 2 6 7 7 5
(2) sin   ; cos   ; tan   ; cosec  ; sec   ; cot  
7 7 5 2 6 5 2 6

349 Š[C>ã
 3 2 1
(3) (i) sin θ = − 2 ; cosec   ; sec   2; tan   3; cot  
3 3
5 3 3 5 2
(ii) sin θ = ; cosec  ; sec   ; tan   ; cot  
3 5 2 2 5

5 3 3 2 5
(iii) cos   ; FRVHF¬θ = − ; sec   ; tan    ; cot   
3 2 5 5 2
1 1 2 5
(iv) sec    5 ; cos    ; cot    ; sin   ; FRVHF¬θ =
5 2 5 2
5 12 13 12 5
(v) cos   ; sin    ; cosec   ; tan    ; cot   
13 13 12 5 12
(5) i = 60c, 120c

H„äz
220 171 220
(1) (i) sin(x  y )  (ii) cos(x  y )  (iii) tan  x  y  
221 221 21
187 156
(2) (i) sin(A  B )  (ii) cos( A  B ) 
205 205
4 87
(3) cos(x  y )  (4) sin(x − y ) = −
5 425
1- 3 3 +1  7" 
(5) cos 105c = ; sin 105c = ; tan    (2  3 )
2 2 2 2  12 
2
(7) 4x 2  2 6x  1  0 (16) 0 (22) 1 (24)
11
H„äz
161 7 3713 2 3 1
(1) (i) (ii)  (iii) (2)(i) (ii)
289 25 4225 5 3 2

H„äz
1 1 1
(1) (i) 2 6sin 63c + sin 7c@ (ii) #sin 6x  sin 2x $ (iii) #sin12  sin 8 $
2 2
1 1
(iv) #cos 7  cos 3 $ (v) #cos   cos 9 $
2 2
(2) (i) 2 cos 55c sin 20c (ii) 2 cos 40c cos 25c

(iii) 2 sin 45c cos 5c (iv) 2 sin 55c sin 20c

H„äz
" n  " π "
(1) (i) "   ;   n "   1    , n  ] (ii) θ = ;   n "  , n  ]
4  4 6 6
"  " 
(iii)    ;   n "     , n 
 ]
6  6

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 350
 " 3" 2" 4" " " 5"
(2)(i) x  0, ," , (ii) x  , ," (iii) x  , , (iv) x = 0, π
2 2 3 3 2 6 6
" n" n "
(3)(i) x  (2n  1) 2àM« x    1 , n'
6 2 12
" n "
(ii)   n "   1 2àM«   n "   1
n
, n'
6 2
"
(iii)   (2n  1) 2àM«   2n " , n  '
4
nr " 2n "  " 
(iv) i = 3 2àM«   n " % , n  ' (v) θ = 2n π 2àM«      , n  ]
3 3  6
" π π
(vi)   (8n  1) , n  ] (vii) θ = 2n π + ± , n ∈ ]
4 6 3
" 2" n" "
(viii)   2n "  % , n ] (ix)    , n ]
3 3 3 18

" "
(x)   n " % , n ] (xi) x  2n " % , n ]
10 3
H„äz
(2) &A  75 (9) 40 ™, 40 ™, 4 ™ (10) 4 ™, 4 ™, 4 ™ Iä²Ý 4 3 @.™

H„äz
(1) ¯ÔZ>TDÝ x[CÔ>T« (3) +A = 15c, +B = 105c
5 2
(7) x.™ (8) 2 13 x.™ (9) 3  73 x.™ (10) 7 x.™
3 1
(11) YITÚE Y@M¶ : `155800 Iä²Ý ¦äLN¶ 180  20 27 2}

(12) x 100 x.™ (13) 5  2 2 x.™ (14) 2 6  4( 3  2) x.™

(15) AB 10 52 20 13 x.™

H„äz
" " π 3" "
(1) (i)   (ii)   (iii) θ = − (iv)   (v)  
6 6 2 4 3
H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(4) (1) (1) (1) (4) (4) (1) (2) (4) (2)
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
(3) (2) (3) (3) (2) (4) (1) (1) (1) (1)
H„äz
(1) (i) 17 (ii) 6 (iii) 20 (iv) 720 (v) 120

351 Š[C>ã
 (2) (i) 151200 (ii) 24 (3) (i) 12 (ii) 24
(4) (i) 64 (ii) 24 (5) (i) 90 (ii) 64
(6) (i) 144 (ii) 80 (7) (i) 48 (ii) 90
(8) (i) 9000 (ii) 4536 (iii) 4464 (9) (i) 36 (ii) 60
(10) 13 (11) 400 (12) (i) 42 (ii) 78
6 10 12
(13) (i) 4 (ii) 3 (iii) 10 (14) (i) 720 (ii) 144
(iii) 4 (iv) 144 (v) 220 (vi) (n  3)(n  2)
n (n 1)
(15) (i) 15 (ii) 120 (iii) (16) (i) 4 (ii) 100
2

H„äz
(1) 10 (2) 4 (3) (i) 336 (ii) 172800 (4) 720
(5) (i) 410 (ii) 34 u 56 (iii) 11! (6) (i) 45 (ii) 155
(7) 144 (8) (i) 14! (ii) 9! × 6! (iii) 8 ! u 9P6
(9) 34650 (10) 1260 (11) 6912 (12) 60
(13) (i) 28 (ii) 28 (14) (i) 43200 (ii) 151200
(iii) 19807200 (iv) 151200 (15) (i) 180 (ii) 60 (iii) 30
(16) (i) 379 (ii) 135 (17) 120, NIGHT (18) 7
(19) 399960 (20) 571956
H„äz
(1) 1 (2) 3 (3) 3 (6) 20
15
(9) (i) 14
C7 3432 (ii) C 2 = 105 (iii) 20
C 2 = 190 (iv) 100
C5
5
(v) C 3 '4 C 2 '2 C1  120 (10) (i) 24 16 (ii) 25 32 (iii) 2n

10
(11) (i) 25
C3 (ii) 25
P3 (12) P2 × 8C 4 = 3150
10
(13) (i) C3 120 (ii) 10
C5 = 252 (14) 5C 2 '20 C 3  11400
(i) 4
C1 ×20 C 3 = 4560 (ii) 5C 2 '19 C 3  9690 (15) 7
C3 35
(16) 4512 (17) 546 (18) (i) 280 (ii) 336 (iii) 736
15
(19) 485 (20) 64 (21) 2454 (22) C3 455
(23) 364 (24) (i) 50 (ii) 161 (25) 15

H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
(2) (2) (1) (2) (4) (2) (1) (4) (2) (2) (3) (4) (2)
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
(3) (1) (4) (2) (3) (4) (3) (2) (2) (2) (1) (2)

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 352
 H„äz
27
(1) (i) 8x 6  36x 3  54  [ x 8  216x 4 (1  x 2 )  811
(ii) 216 (  x 2 )2 ]
x3
(2) (i) 108243216 (ii) 96059601 (iii) 4782969
6
(3) (1.01)10 ! 10000 (4) 10
40
(5) 15, x 6 8åL 6²Ü® @TÚJƒà[M. (6) 26235 (7) 
27
(8) 01 (13) n 15 (14) n 55 (15) n 7 2àM« 14

H„äz
(1) (i) (H.P.) 4[@Ú YETC߯[L (ii) 9«ƒà[M
(iii) (G.P) YH±Ô¤Ú YETC߯[L (iv) 9«ƒà[M (v) 9«ƒà[M
(vi) 9«ƒà[M (vii) (A.G.P) ·Ø©-YH±Ô¤Ú YETC߯[L
(2) (i) 2, 2, 4, 4, 6, 6, . . . (ii) 1, 2, 3, 5, 8, 13, . . .
(iii) 1, 2, 3, 6, 11, 20 , . . .

(3)(i) an = )
n + 1 ; n;ä[LÜH[C8à n
(ii) an  , (n  `
n ; n4KØ[CÜH[C8à n 1
2n  1
(iv) an = )
7 - n ; n;ä[LÜH[C8à
(iii) an  , (n  `
2n 8 + n ; n4KØ[CÜH[C8à
1 1
(4) 12,18, 27 (5) tn  2
 (8) 5, 45
n (n  1)2
H„äz
133 2 304
(1) a  ,d  , S 20  (2) S17 527
25 75 3
6
(3)(i) S n =
8
81 ⎣
( )
⎡10 10n − 1 − 9n ⎤
⎦ (ii) Sn =
81
[10(10n − 1) − 9n ]

4 n n 3n  2 3n  (3n  2) 3n 1  1
(4) Sn  (4  1)  (5) , 
9 3 3n 1 2 ) 3n 1 8 ) 3n 3

(6) n 15 (8) 20 ITEÕ>ã (9) 2480 ™ØCß>ã (10) 120,480,30(2)n

n
 11 
(11) 500   ,1296.87 (12) 15 3P« FTã
 10 
H„äz
1⎡ x x x ⎤
2 3

(1) (i) ⎢1 − + − + …⎥ ; | x | 5
5⎣ 5 25 125 ⎦
2  4x   4x 
2
 4x 
3
 3
(ii) 1  2    3    4    * ; | x |
9   3   3   3   4
2
   2 1 4 
(iii) 5 3  1  (x )2  x4  x 6  * ; x 2  5
 15 225 81 ' 125 

353 Š[C>ã
  2 ⎛ 1⎞
   x 5 2 5 3  ⎜⎝ ⎟⎠
3
(iv) 2  3
1  3  36 x  81 x  * ; | x | 2 (2) (1001) ≈ 10.00333

25x 2 125x 3 625x 4 625x 5

(5) (i) 1 + 5x + + + + +…
2 6 24 24

4x 3 2x 4 4x 5 1 1 1 3 1
(ii) 1  2x  2x 2     * (iii) 1 + x + x 2 + x + x4 + …
3 3 15 2 8 48 384
64x 3 64x 4 1
(6)(i) 4x  8x 2    * ; | x |<
3 3 4
4x 2 8x 3 16x 4 1
(ii) 2x     * ; | x |
2 3 4 2
27x 3 243x 5 2187x 7 1
(iii) 2[3x     *] ; | x |
3 5 7 3
8x 3 32x 5 128x 7 1
(iv) 2[2x     *] ; | x |
3 5 7 2
1
⎛ 15 ⎞ 8 28 1
(8) ⎜ ⎟  0.99196 (9) (10) loge 10
⎝ 16 ⎠ 3 2
H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(4) (4) (4) (4) (2) (3) (1) (3) (4) (1)
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
(1) (4) (4) (2) (3) (2) (2) (3) (3) (2)
H„äz
2 2
x y
(1) (i) x 2  y 2  81 (ii)  1 (2) (i) y = 2 (ii) x 3
81 36
1
(3) x 2/3  y 2/3  a 2/3 (4) k  24, b   (5) x 2  y 2  16
4
(6) x 2 + y 2 − 4x − 4y + 8 = 0 (7) x 2  y 2  5x  8y  16  0

(8) y 2 2x (10) 8x 2  36y 2  16x  252y  431  0

x 2 y2
(11)  2  1 (12) 9 x − 33 x − 3 y + 35 = 0
2
2
a b
(13) x  y 2  12x  9y  63  0
2
(14) (5  21, 3),(5  21, 3),(8, 3),(2, 3)

x2 y 2
(15) + =1
25 9
H„äz
(1)(i) y  5x  4 (ii) 3x  y  2 (iii) 2x  3y  5 (iv) x  3y  (1  3 )

3ÝP¤Ü®>~EŠJà 354
 5 9
(3) 10x + 3y = 25 (5) (i) C  (F  32) 2àM« F  C  32
9 5
(ii) C = 37c (iii) F = 100.4c (6) (i) 4400 ™ (ii) D 3000 ™
(iii) T 22 ŠGT}>ã (7) P = 1,55,000
(8) (3)x  y  24 (9) 3x  4y  12, x  2y  2
(11) (13, 7),(11, 3) (12) (i) y  12.5x  150 (ii) 12 ŠGT}>ã
(iii) 80 ŠGT}>ã (13) (ii) x  2y  4  0 (iii) 2 Y@.™
71
(iv) 14 x.x (v) 5 Y@.™ (14) (i) y  
x  14.2, 0  x  24
120
(ii) y f (x ) >TM¯[LÖ @Tß®, >TM¯[L 24, f (x ) = f (x + 24)
(15)(i) ¤[LÛEHØ@ –NÝ = 3280 2M¤>ã
9
(ii) 180, 360 Iä²Ý 540 2M¤>ã (iii) @TÞ¶ =
40
H„äz
8 23
(2) 5x  4y  15  0 (3) (i) (ii)
5 5
(4) (i) x  3y  2  0 (ii) 4x  3y  7  0 (5) x  5y  31  0
(6)(i) x  1  0 (ii) x  y  0 (iii) 2x  y  3  0
(7) 12 x + 5 y + 6 = 0 Iä²Ý 12 x + 5 y − 20 = 0
(8) 4x  3y  15  0 Iä²Ý 4x  3y  25  0
14 5
(9) 2 x + 3 y − 18 = 0 (10) 7 2 Iä²Ý (3, 5) (12) (i)
(ii)
13 2
(13) (i) 4 x − 3 y + k = 0, k ∈  (ii) 3x + 4y + k1 = 0, k1 ∈ \
 13 
(14) 3x − y − 2 3 = 0 (15) A  , 0  (16) x + 5y ± 10 = 0
 5 
-1.50x , 0  x  10
(17) (0, 7) (18) (i) y  . ( ii) ` 45
/x  5, x , 10
(19) y  5x  7,y  5x  10 (20) y  3  0 , 2x  y  3  0 Iä²Ý 2x  y  3  0

H„äz
2 2
(1) x  xy  2y  5x  3y  15  0
(6) 3x 2  13xy  10y 2  33x  73y  126  0
(7) (i) x  y  0 , 3x  y  0 (ii) 3x  4y  11  0 , 2x  y  0
67
(iii) x  y  5  0 , 2x  3y  4  0 (10) y x (11) p 6, q 17 2àM« 
6
35 8
(12) k  1 (13) k  5 2àM«  (14) (15) 5
4 5
H„äz
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
(4) (4) (3) (4) (3) (2) (2) (4) (2) (3) (1) (2) (3)
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25
(4) (2) (1) (3) (2) (1) (2) (1) (3) (1) (3) (4)
355 Š[C>ã
 >[MÖY@Tä>ã
2ÚJTJÝo>DÕ>ãYETCß®>ãIä²Ý@Tß®>ã
IØ©@Tß®2àM«8ÙDN¶Ö@Tß® ĞğİĬĩIJıĢijĞĩIJĢģIJīĠıĦĬīĬįĪĬġIJĩIJİģIJīĠıĦĬī
2}ÜH[CÚYETCß®>ã ğĞİĦĠįĢĩĞıĦĬīİ
4±®LÖ@Tß® ğĦħĢĠıĦijĢģIJīĠıĦĬī
Y@áYPÙ[I ĠĞįġĦīĞĩĦıĶ
Â}J4[CYPˆ ĠĩĬİĢġĦīıĢįijĞĩ
«[DÖ@TßH>Ý ĠĬġĬĪĞĦī
@Tß®>ˆåZ@ßÜ® ĠĬĪĭĬİĦıĦĬīĬģģIJīĠıĦĬīİ
IT†‡ ĠĬīİıĞīı
IT†‡Ö@Tß® ĠĬīİıĞīıģIJīĠıĦĬī
@TßÛEIT† ġĢĭĢīġĢīıijĞįĦĞğĩĢ
Š…Eà ġĦĩĞıĦĬī
YPØCTÔ>DÝ ġĦİħĬĦīıİĢı
@TßH>Ý ġĬĪĞĦī
YPä²ÚYETCß® ĢĪĭıĶįĢĩĞıĦĬī
YPä²>DÝ ĢĪĭıĶİĢı
@ITGÚYETCß® ĢĮIJĦijĞĩĢīĠĢįĢĩĞıĦĬī
4KØ[CÜH[CÖ@Tß® ĢijĢīģIJīĠıĦĬī
2©Ô¤Ô¤†Ö@Tß® ĢĵĭĬīĢīıĦĞĩģIJīĠıĦĬī
6Ö@ÚYETCß®>ã ĢĵıįĢĪĢįĢĩĞıĦĬīİ
¯}¶²>DÝ ģĦīĦıĢİĢı
™ÜYH±¯µ8Ù@Tß® ĤįĢĞıĢİıĦīıĢĤĢįģIJīĠıĦĬī
x[CIØCÔZ>TØ©ÖZ@TE[G ĥĬįĦķĬīıĞĩĩĦīĢıĢİı
@IÖ@Tß® ĦġĢīıĦıĶģIJīĠıĦĬī
‚ÝHÝ ĦĪĞĤĢ
E>T6Ø>DÝ ĦĪĭįĬĭĢįİIJğİĢı
@TKTIT† ĦīġĢĭĢīġĢīıijĞįĦĞğĩĢ
¯}¶LT>DÝ ĦīģĦīĦıĢİĢı
ZFßIT² ĦīijĢįİĢ
ZFßITä²ÚEå[I ĦīijĢįıĦğĩĢ
ZF…JÖ@Tß® ĩĦīĢĞįģIJīĠıĦĬī
ICÔ[>Ö@Tß® ĩĬĤĞįĦıĥĪĦĠģIJīĠıĦĬī
;ä[LÜH[CÖ@Tß® ĬġġģIJīĠıĦĬī
;å²ÔY>TåLTG@Tß® ĬīĢıĬĬīĢģIJīĠıĦĬī
ZIäZ>TßÚEà@Tß® ĬīıĬģIJīĠıĦĬī
LÛE4[CYPˆ ĬĭĢīĦīıĢįijĞĩ
2©Ô¤>DÝ ĭĬĴĢįİĢı
¯å‚ÝHÝ ĭįĢĦĪĞĤĢ
E¤6Ø>DÝ ĭįĬĭĢįİIJğİĢı
 Ö@>Ý įĞīĤĢ
ŠxE¯²Ö@Tß® įĞıĦĬīĞĩģIJīĠıĦĬī
YIÞYJÙZ>T© įĢĞĩĩĦīĢ
YIÞIÜ®Ö@Tß® įĢĞĩijĞĩIJĢġģIJīĠıĦĬī
E[MŽâ@Tß® įĢĠĦĭįĬĠĞĩģIJīĠıĦĬī
‚KH‡Ü® įĢģĩĢĠıĦĬī
Eä¦Ø©ÚYETCß® įĢģĩĢĵĦijĢįĢĩĞıĦĬī
>DZP²HT© İĢıġĦģģĢįĢīĠĢ
¤†šØ©Ö@Tß® İĦĤīIJĪģIJīĠıĦĬī
<±²Ü®>DÝ İĦīĤĩĢıĬīİĢı

3ÝP¤Ü®>~EŠJà
356
™Öz²¯µ8Ù@Tß® İĪĞĩĩĢİıĦīıĢĤĢįģIJīĠıĦĬī
H}€[MÖ@Tß®>ã İıĢĭģIJīĠıĦĬīİ
6Ø>DÝ İIJğİĢı
@I֐ßZP²HT© İĶĪĪĢıįĦĠġĦģģĢįĢīĠĢ
>CÜ®Ö@Tß® ıįĞīİĦıĦijĢįĢĩĞıĦĬī
4CÜYHJßÖz ıįĞīİĩĞıĦĬī
YPãˆ[C6Ø>DÝ ıįĦijĦĞĩİIJğİĢı
Z@ßÜ®Ô>DÝ IJīĦĬīĬģİĢıİ
2[GÚ«ÚYETCß® IJīĦijĢįİĞĩįĢĩĞıĦĬī
IT† ijĞįĦĞğĩĢ
€[MÔ¤Ú«ÔZ>TØ©ÖZ@TE[G ijĢįıĦĠĞĩĩĦīĢıĢİı
Áé{JÖ@Tß® ķĢįĬģIJīĠıĦĬī
>DÝ İĢı
ZIä>DÝ2àM«ƒ[>>DÝ İIJĭĢįİĢı

2ÚJTJÝ2}ÜH[C4Jä>~EÝ
4[D ĠĬīħIJĤĞıĢ
Eå[I>TØ} ġĦİĠįĦĪĦīĞīı
P¤ÚEàZ>TØHT© ġĦijĦİĦĬīĞĩĤĬįĦıĥĪ
2©Ô¤Ô¤† ĢĵĭĬīĢīıİ
2@IåHT© ĦīĢĮIJĞĩĦıĶ
H¤‚åGÝ ĭĞįıĦĞĩģįĞĠıĦĬī
HೲܮÔZ>T[P ĭĬĩĶīĬĪĦĞĩĢĵĭįĢİİĦĬī
FTå>TÝH} ĮIJĞįıĦĠ
:ÛETÝH} ĮIJĦīıĦĠ
H}ÂMÝ įĞġĦĠĞĩİ
ŠxE¯²2@IåHT© įĞıĦĬīĞĩĦīĢĮIJĞĩĦıĶ
™ÚZEäLÝ įĢĪĞĦīġĢįıĥĢĬįĢĪ
2ÚJTJÝo¯ÔZ>TDŠJà
YETCß®[CÔZ>TDÕ>ã ĞĩĩĦĢġĞīĤĩĢİ
ØC€[M„àZ>TDÕ>ã ĞīĤĩĢİĦīİıĞīġĞįġĭĬİĦıĦĬī
¯ÔZ>TDÚå6JKÝ ĞĩıĦıIJġĢĬģĞıįĦĞīĤĩĢ
¿ä†å·²¯[L ĠĢīıĢİĦĪĞĩİĶİıĢĪ
FTÙ ĠĥĬįġ
PØC¯[L2[IÜ® ĠĦįĠIJĩĞįİĶİıĢĪ
¦ä²PØC[IJÝ ĠĦįĠIJĪĠĢīıįĢ
¦ä²PØCÝ ĠĦįĠIJĪĠĦįĠĩĢ
¦ä²PØCÚå3KÝ ĠĦįĠIJĪįĞġĦIJİ
€KÜ®ÔZ>TDÕ>ã ĠĬĪĭĩĢĪĢīıĞįĶĞīĤĩĢİ
·Ø©ÔZ>TDÕ>ã ĠĬĪĭĬIJīġĞīĤĩĢİ
4[D„JZ>TDÕ>ã ĠĬīħIJĤĞıĢĞīĤĩĢİ
YHT«Ú•ß¶ ĤĢīĢįĞĩİĬĩIJıĦĬī
4[CYPˆ ĦīıĢįijĞĩ
ZFßIT²¯ÔZ>TDŠJà@Tß®>ã ĦīijĢįİĢıįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠģIJīĠıĦĬīİ
>TM¯[LÜHÙ® ĭĢįĦĬġĦĠĦıĶ
2©Ô¤Ô¤[LÜ®¯äYLT±[I>ã ĭĬĴĢįįĢġIJĠĦīĤĦġĢīıĦıĦĢİ
¯Eå[I•ß¶ ĭįĦīĠĦĭĞĩİĬĩIJıĦĬī
 Oà ĭįĬħĢĠıĦĬī
>TäH¤ ĮIJĞġįĞīı

357 >[MÖY@Tä>ã
 3[KJåZK}Jå įĞġĦĞī
PØCÔZ>TDÜH¤ İĢĠıĬį
6ØICÕ¤ÔZ>TDÕ>ã İIJğĪIJĩıĦĭĩĢĞīĤĩĢİ
ƒ[>€KÜ®ÔZ>TDÕ>ã İIJĭĭĩĢĪĢīıĞįĶĞīĤĩĢİ
¯ÔZ>TDŠJà¯äYLT±[I>ã ıįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠĦġĢīıĦıĦĢİ
¯ÔZ>TDŠJàŠxEÕ>ã ıįĦĤĬīĬĪĢıįĦĠįĞıĦĬİ
2ÚJTJÝZ@ß܂JàIä²Ý>~EYET¤ÚE†Eà
¤†JTÔ>ŠJà ĠįĶĭıĬĤįĞĭĥĶ
>TK~JÜYH±Ô>Ý ģĞĠıĬįĦĞĩ
8µZ>TDÝ ĥĢĭıĞĤĬī
Z@ßÚEào–Ô>à ĦīĠĩIJİĦĬīĢĵĠĩIJİĦĬī
YET¤Ô¤Ý€[M ĦīġIJĠıĦijĢİıĢĭ
>~EÚYET¤ÚE†Eà¯[L ĪĞıĥĢĪĞıĦĠĞĩĦīġIJĠıĦĬī
:ÕZ>TDÝ ĭĢīıĞĤĬī
P…[@ITäLÝ ĭĢįĪIJıĞıĦĬī
HMZ>TDÝ ĭĬĩĶĤĬī
YH±Ô>àŠ ĭįĬġIJĠıįIJĩĢ
>Ø©Eà¯[L İıįĦīĤĪĢıĥĬġ
·ØCàŠ İIJĪįIJĩĢ

2ÚJTJÝ5±²Ü®ÚZEäLÝYETC߯[L>ãIä²ÝYETCß>ã
·Ø©Ö@KT@… ĞįĦıĥĪĢıĦĠĪĢĞī
·Ø©ÚYETC߯[L ĞįĦıĥĪĢıĦĠĭįĬĤįĢİİĦĬī
·Ø©ÚYETCß ĞįĦıĥĪĢıĦĠİĢįĦĢİ
·Ø©ÜYH±Ô¤ÚYETC߯[L ĞįĦıĥĪĢıĦĠĬoĤĢĬĪĢıįĦĠĭįĬĤįĢİİĦĬī
·Ø©ÜYH±Ô¤ÚYETCß ĞįĦıĥĪĢıĦĠĬoĤĢĬĪĢıįĦĠİĢįĦĢİ
5±²Ü®ÔY>µÔ>ã ğĦīĬĪĦĞĩĠĬĢģģĦĠĦĢīıİ
5±²Ü®Š…¶ ğĦīĬĪĦĞĩĢĵĭĞīİĦĬī
5±²Ü®ÚYETCß ğĦīĬĪĦĞĩİĢįĦĢİ
5±²Ü®ÚZEäLÝ ğĦīĬĪĦĞĩıĥĢĬįĢĪ
YHT«ŠÚJT@Ý ĠĬĪĪĬīġĦģģĢįĢīĠĢ
YHT«ŠxEÝ ĠĬĪĪĬīįĞıĦĬ
;±Õ¤ÚYETCß ĠĬīijĢįĤĢīıİĢįĦĢİ
2©Ô¤Ô¤†ÚYETCß ĢĵĭĬīĢīıĦĞĩİĢįĦĢİ
¯}¶²ÚYETC߯[L ģĦīĦıĢİĢĮIJĢīĠĢ
¯}¶²YETCß ģĦīĦıĢİĢįĦĢİ
YH±Ô¤Ö@KT@… ĤĢĬĪĢıįĦĠĪĢĞī
YH±Ô¤ÚYETC߯[L ĤĢĬĪĢıįĦĠĭįĬĤįĢİİĦĬī
YH±Ô¤ÚYETCß ĤĢĬĪĢıįĦĠİĢįĦĢİ
4[@Ö@KT@… ĥĞįĪĬīĦĠĪĢĞī
4[@ÚYETC߯[L ĥĞįĪĬīĦĠĭįĬĤįĢİİĦĬī
¯}¶LTÚYETC߯[L ĦīģĦīĦıĢİĢĮIJĢīĠĢ
¯}¶LTÚYETCß ĦīģĦīĦıĢİĢįĦĢİ
¯Eà6²Ü® ĦīĦıĦĞĩıĢįĪ
ICÔ[>ÚYETCß ĩĬĤĞįĦıĥĪĦĠİĢįĦĢİ
H¤Ô·©Eà ĭĞįıĦĞĩİIJĪ
ŠxE¯²2©Ô¤ įĞıĦĬīĞĩĢĵĭĬīĢīı
YET[MZFTÔxÔ·©Eà ıĢĩĢİĠĬĭĦĠİIJĪĪĞıĦĬī

3ÝP¤Ü®>~EŠJà
358
 2ÚJTJÝ4±H…ITDH¤¯[LP}ŠJà
@TÞ¶ÔZ>TDÝ ĞīĤĩĢĬģĦīĠĩĦīĞıĦĬī
ITLÚEÔ>IT†‡ ĞįğĦıįĞįĶĠĬīİıĞīı
4±@IYPØ} ğĦİĢĠıĬį
@I€[M ĢĮIJĦĩĦğįĦIJĪ
€[MJTGIT†‡ ģĦĵĢġĠĬīİıĞīı
€[Mܮ㈠ģĦĵĢġĭĬĦīı
YHT«P}PÝ ĤĢīĢįĞĩģĬįĪ
@IÜH}ÚETG@IåHT© ĥĬĪĬĤĢīĬIJİĢĮIJĞıĦĬī
YPØ©Ú«Ù© ĦīıĢįĠĢĭı
€JIÜHT[E24JÕ¤P[K ĩĬĠIJİ
¤[LYPØ©Ú«Ù© īĢĤĞıĦijĢĦīıĢįĠĢĭı
¤[L@TÞ¶ īĢĤĞıĦijĢİĩĬĭĢ
2@IÜH}ÚETG@IåHT© īĬīoĥĬĪĬĤĢīĬIJİĢĮIJĞıĦĬī
Y@Õ¤Ú«P}PÝ īĬįĪĞĩģĬįĪ
«[DJM¤ ĭĞįĞĪĢıĢį
«[DJM¤P}PÝ ĭĞįĞĪĢıįĦĠģĬįĪ
ƒ[>YPØ©Ú«Ù© ĭĬİĦıĦijĢĦīıĢįĠĢĭı
ƒ[>@TÞ¶ ĭĬİĦıĦijĢİĩĬĭĢ
@IÖß İĶĪĪĢıįĶ
4±®ãˆ>ãP}PÝ ıĴĬĭĬĦīıģĬįĪ

ZIäZ>Tã¿à>ã
z Advanced Mathematics - Merilyn Ryan S.S.J, Marvin E. Doublet, Mona Fabricant Theoran
D.Rockhill, Prentice Hall
z Higher Algebra - Bernard and Child.
z Higher algebra - Hall and Knight.
z Algebra and Trigonometry - Marshall D. Hestenes, Richard O. Hill, Jr.
z A semester course in Trigonometry - Marcel B Finan, Ar Kansas Tech University, U.S.A.,
z Trigonometry - S.L.Loney
z Discrete and Combinatorial Mathematics, by Ralph P. Grimaldi, Pearson Education Asia,
z Discrete Mathematics with Applications, by Thomas Koshy, Elsevier
z Discrete Mathematics and its Applications with Combinatorics and Graph theory,
by Kenneth, H, Rosen, Tata McGraw Hill Education Private Limited, 6th Edition
z Calculus - James Stewart.
z Calculus - Robert T.Smith, Roland B. Minton, McGraw Hill
z Calculus and Analytical Geometry, George B.Thomas and Ross L. Finney (Ninth
edition) Addison-Wesley.
z Differential and Integral Calculus, N. Piskunov, Mir Publsihers, Moscow.
z Analytical Geometry for beginners, The straight line and circle Vol-I by Thomas Grenfele
Vyvyan Classic Reprint Series.
z Analytical Geometry (The straight line and circle) Arthur Le Sueur – Google books.

359 >[MÖY@Tä>ã
 >~EŠJàoZIà€[M¯EMTITÙ©
HTC¿à6±PTÔ>Ô¤µ

HTCPà³Fß>ã HTC;±Õx[DÜHTNß
¯[GPßZ>TЁPT@åZHKTz…JßIä²Ý«[LÚE[MPß<Þ¶ HTEƒâY@àŠ«[D4JÔ¤Fß
>~EÚ«[LIT€MÔ>àƅEåGTØzY@å[Go IT€MÔ>àŠ„JàIä²Ý3KTÞÖz€²PGÝY@å[G
¯[GPß4KTÂßÚ¯EàPß<Þ¶
2K¦Ô>[MIä²Ý2†ŠJà>àƅ6ÚKZIÄß
HTC¿MTz…Jß>ã
FT>[MÖY@àPݯ«>[M3z…Jß
¯[GPß9@ÛKZ@>Kå>~EÚ«[LZHKTz…Jß
Y@å[GÜYHÙ>ãZIà€[MÜHãˆYå[Go
ZPàYCÔ4KÕ>KTAå¯[GPß@¤ÛEMT
2†ŠJàIä²ÝYET‰à¬ØH3KTÞÖzIä²Ý 2HTM¯±>寫>[M3z…Jß
ZIÝHTØ©€²PGÝY@å[Go 2JITå2K¦3Ù>ãZI€HãˆEßI®…o
¯[GPßĊē°PKTé4JÔ¤Fß 4KTŠàMPåZ>T[E¯«>[MJTz…Jß
4KTIT­AÝ>~E6Jß>àŠ€²PGÝ 2K¦YHÙ>ãZI€H㈱PãÇßITPØCÝ
Y@å[GHà>[MÔ>O>ÝY@å[Go Z>T¦ KKT>P寫>[M>~E3z…Jß
¯[GPßYF@Ù¯>Ý>~EÜZHKTz…Jß<Þ¶ Ðx±èDTYI؅ÔZI€HãˆZ>TJݮھßo
2ÙDTHà>[MÔ>O>ÝY@JMßY@YEFTJ>ÝJT>KTJF>ß ¯[GPßxYPÕ>ZCæPKå>àŠ4JÔ¤Fß
ZI[MÜHãˆY@å[Go ĄęąYI؅ÔZI€HãˆZ>TJݮھßo
¯[GPß4KTzPKTIå4[DÜZHKTz…Jß>~EÚ«[L
«Z>T[PDPÔ>àƅY@å[Go
HTC«[DPà³Fß>ã
¯[GPß4KTZPÝ®4[DÜZHKTz…Jß
ĖąĎ>àƅ2±Ü®ÔZ>TØ[Co
¯[GPßZ>THO6EŠÜZHKTz…Jß
CTÔCß2ÝZHÚ>Tß2K¦>[MÔ>àƅY@å[G
¯[GPßÐzP¦Ü‚KI~Jå4[DÜZHKTz…Jß>~EÚ«[L
2ÙDTHà>[MÔ>O>YHT†„Jà>àƅÙ}PGÝ
3ZMT@>ß>ã
¯[GPßē KI~ZHKTz…Jß>~EÚ«[L
4ÛJYET‰à¬ØH€²PGÝY@å[Go
¯[GPß2…ÛEITzÕZHKTz…Jß>~EÚ«[L
4ÛJYET‰à¬ØH€²PGÝY@å[Go
¯[GPßZATGxąZ>TèZHKTz…Jß>àŠ„Jà«[L
ZM}ÐKTÝ>TZM鮫à‡
¯[GPß[@ZMè‹KT‡4JÔ¤Fß
‚ZSIMET«[LÚE[MPß>~EÝ¯«>[M>~E3z…Jß
ZPMÝITãYI؅ÔZI€HãˆY@å[Go
¯[GPßHZKP«[D¯EàPß
YH¦Jß6€HãˆY@å[Go
KIZ>æP…¯«>[M>~E3z…Jß
ETZEŠ>ZKT}JT4Û«ŠÚJTMJTZI€HãˆY@å[Go
@@ÛJT¯«>[M>~E3z…Jß
PJP߯YPÕ>C¦ÜHTKTáYI؅ÔZI€HãˆY@å[Go
;±Õx[DÜHTNß
Ďē¦ATETHØCET…3z…Jß
IT€MÔ>àŠ„JàIä²Ý3KTÞÖz€²PGÝY@å[Go
ęKIT‚KHT¯«€[MŠ…¶[KJTNß
IT€MÔ>àŠ„JàIä²Ý3KTÞÖz€²PGÝY@å[Go
HTC3ÞPTNß>ã
¯[GP߯HYAJKTIå>~EÚ«[DÜZHKTz…Jß
ďđ2K¦>[MÔ>àƅYHTåZG…o
¯[GPßFTŽET>~EÚ«[DÜZHKTz…Jß
@>TJTڅHãˆ6Jß>àŠĎĉČĎįĦİĥīĞĪIJįıĥĦĉĬIJīġĞıĦĬīČīġĦĞ ďđ2K¦>[MÔ>àƅYHTåZG…o
¯[GPß@zEßYA>•@åđĊĒ HáJ‚KHT¯«>[M>~E3z…Jß
ĉĞĠIJĩıĶĆĢīıįĢģĬįďĢĞįīĦīĤYHÕ>DZ 2K¦ZI€HãˆY@å[Go

;±Õx[DÜHTNß
ĖŠAJMئƒHØCET…3z…Jß
IT€MÔ>àŠ„JàIä²Ý3KTÞÖz€²PGÝY@å[Go
>[MIä²ÝP}P[IܮԤµ
E[M[I;±Õx[DÜHTNß
4[DJÖY@JàHT©;±Õx[DÜHTNß
P}P[IÜ®3Ô>Ý PT¦KTéETHØCET…3z…Jß>~EÝ
Y>T@®ß®Oà‚NTÔ±PãÇß
PT@åFCKTAå

P}P[IÜ®
ATÞxKT‚ÔæY@å[G
KTéxKT‚ÔæY@å[G
ĄİĨīĢıİĢįijĦĠĢİY@å[G
>[M<ŠJÝ
Ċ2Ö¦Eå<ŠJ3z…Jß
čĊ4Û«ŠÚJTMJTYI؅ÔZI€HãˆY@å[Go
4Û¿à{8æ8Ý8‡>ÙØZI܇ÚZETETˆà2ÖzCÜHØ©ãN«
EØCÖ@ß 3ÜY@د[L„à2ÖzØZCTß
ēYAJÛEØCÖ@ßćČĈėIåGTߤ}
ĔĠ
IZGT>ß4KTETx±èDå
@Eƒâ¤IKå
2Ø[CP}P[IÜ®>ß3²¯>Ý
;±Õx[DÜ®
KZI证@Tƒ
360