Przedmowa

Boczne skrzywienia kręgosłupa (scoliosis) znane są od dawna i ze względu na czę-

stość występowania (2—3% ogółu dzieci i młodzieŜy) stanowią powaŜny problem spo-
łeczny. Zniekształcenie to jest cięŜką wadą postawy, której towarzyszą wtórne zmiany
w układzie krąŜeniowo-oddechowym ograniczające w znacznym stopniu ogólną spraw-
ność chorego.
Liczne badania zmierzające do wyjaśnienia przyczyn powstawania bocznych skrzy-
wień kręgosłupa pozwoliły wysnuć pewne koncepcje etiopatogenetyczne, ale nie rozwią-
zują problemu.
Zagadnienie skolioz od wielu lat stanowi jeden z wiodących tematów Warszawskiej
Kliniki Ortopedycznej. ZałoŜyciel i wieloletni Kierownik Kliniki Prof. dr med. Adam
Gruca zainteresował tym trudnym problemem zespół swych uczniów i wytyczył kie-
runki badań. Powstało szereg oryginalnych prac teoretycznych, klinicznych i doświad-
czalnych.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie — na podstawie najwaŜniejszych
danych z piśmiennictwa i wyników badań przeprowadzonych w Warszawskiej Klinice
Ortopedycznej — ogólnej koncepcji patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa.
Pracę tę podjęto ze względu na brak w rodzimym piśmiennictwie wyczerpującego omó-
wienia tego tematu.
W monografii, która zdaniem autora, powinna być dostępna nie tylko dla wąskiego
grona specjalistów z zakresu ortopedii i rehabilitacji, ale równieŜ dla lekarzy szkolnych,
magistrów wychowania fizycznego i wszystkich, którzy biorą udział w leczeniu skolioz,
przedstawiono podstawowe wiadomości z embriologii, anatomii kręgosłupa, sposobów
badania i oceny postawy. Po dosyć obszernym wprowadzeniu omówiono patomecha-
nikę skolioz o znanej i nie znanej etiologii, zagadnienia kompensacji i uwagi na temat
etiopatogenezy. Zakończeniem kaŜdego rozdziału jest krótkie streszczenie przedstawione
w punktach.
Ujęcie tego zagadnienia jest trudne i dyskusyjne, ale ujednolicenie poglądów na pato-
mechanikę bocznych skrzywień kręgosłupa moŜe przyczynić się do podjęcia dalszych
badań w tym kierunku i ułatwić wybór właściwych sposobów leczenia.

A utor
 1
Osobniczy i rodowy rozwój kręgosłupa

Rozwój kręgów i krąŜków międzykręgowych

Kręgosłup stanowi najbardziej pierwotny i istotny składnik układu kostnego wszysi-
kich kręgowców. U człowieka kręgosłup chroni rdzeń kręgowy, utrzymuje cięŜar głowy,
kończyn górnych oraz trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej oraz jest centralnym
elementem wiąŜącym kościec w jedną całość.
W rozwoju osobniczym i rodowym kręgosłup jest narządem wtórnym, gdyŜ jego
powstanie poprzedza zawsze twór zwany struną grzbietową (chorda dorsalis). Struna
grzbietowa powstaje z grzbietowej części jelita pierwotnego i jest pochodzenia entoder-
malnego. Po wydzieleniu się z jelita pierwotnego struna grzbietowa przesuwa się w stro-
nę tworzącej się cewy rdzeniowej. Struna grzbietowa jest tworem jednolitym i ciągłym,
zbudowanym z duŜych, pęcherzykowatych komórek spojonych ze sobą osłonką włók-
nistą. WzdłuŜ struny po obu jej bokach ułoŜone są odcinkowo somity. Somity zbudo-
wane są z trzech zasadniczych części: z dermatomu, z którego powstanie skóra właści-
wa; z miotomu, stanowiącego zaczątek mięśni szkieletowych; ze sklerotomu, z którego
wytworzy się tkanka łączna, a zwłaszcza układ kostny. Komórki sklerotomu układają
się przede wszystkim wokół struny grzbietowej i cewy rdzeniowej (ryc. 1)

Z części sklerotomu otaczającej strunę grzbietową powstaje trzon kręgowy (corpus

vertebrae), natomiast z części okrywającej cewę rdzeniową wytwarza się łuk kręgowy
(arcus vertebrae).
Sklerotom — jak wszystkie elementy somitu — posiada budowę odcinkową. KaŜdy
odcinek sklerotomu zbudowany jest z dwóch części ułoŜonych jedna nad drugą. Części
te róŜnią się między sobą strukturą zagęszczenia komórek. Część ogonowa sklerotomu
jest bardziej zagęszczona od części dogłowowej (ryc. 2a), którą stanowią komórki luźno
9
ze sobą powiązane. Początkowy podział odcinkowy sklerotomu i miotomu jest zgodny.
Wkrótce jednak w przestrzenie pomiędzy pierwotnymi odcinkami sklerotomu zaczyna
wnikać mezenchyma, która łączy ogonową część wyŜszego sklerotomu z dogłowową
częścią niŜszego. Pomiędzy róŜnymi strukturalnie częściami pierwotnego odcinka skle-
rotomu zaczyna się tworzyć szczelinowata przestrzeń (ryc. 2 b). Powstaje w ten sposób
wtórne rozczłonowanie sklerotomu. Ogonowa część pierwotnego odcinka po wtórnym
rozczłonowaniu staje się dogłowową częścią nowo wytworzonego odcinka sklerotomu.

Miotom nie ulega wtórnemu rozczłonowaniu i w związku z tym powstające z niego

włókna mięśniowe łączą dwa sąsiednie kręgi (ryc. 2 c). Zjawisko wtórnego rozczłono-
wania sklerotomu posiada więc bardzo istotne znaczenie, gdyŜ stwarza warunki do pracy
mięśni i zapewnia im dynamiczny wpływ na sąsiadujące ze sobą kręgi. Przy pierwot-
nym rozczłonowaniu sklerotomów obydwa końce mięśnia przyczepiałyby się tylko na
jednym kręgu, a jego praca nie mogłaby powodować ruchów poszczególnych kręgów.
Z komórek wchodzących w skład bardziej zagęszczonej części sklerotomu wytwarzać
się zaczyna krąŜek międzykręgowy (discus intervertebralis). KrąŜek ten powstaje począt-
kowo w części grzbietowej, a więc najbardziej oddalonej od aorty, a bliŜszej cewy rdze-
niowej. Struna grzbietowa w obrębie trzonów kręgowych stopniowo zanika. W prze-
strzeniach oddzielających poszczególne kręgi, a odpowiadających tworzącym się krąŜ-
kom międzykręgowym, struna grzbietowa pozostaje, ulega jednak znacznym przekształ-
ceniom tworząc ostatecznie jądro miaŜdŜyste (nucleus pulposus).
Tkanka sklerotomalna nie tylko tworzy otoczkę wokół cewy rdzeniowej oraz struny
grzbietowej, ale wnika wypustkami w głąb miotomu układając się tam w tzw. przegrody
międzymięśniowe i przegrody poziome. W okresie wtórnego rozczłonowania skleroto-
mów tkanka tworząca przegrody równieŜ ulega podziałom, dając początek zawiązkom
Ŝeber (costae). KaŜde Ŝebro powstaje z części przegrody poziomej i dolnego odcinka
przegrody międzymięśniowej. śebra zachowują więc układ zgodny z pierwotnym roz-
członowaniem sklerotomu i dlatego kaŜde z nich łączy się z dwoma sąsiednimi kręgami.
Zaczątki Ŝeber powstają wzdłuŜ całego kręgosłupa, jednak w okolicy szyjnej, lędźwio-
wej i krzyŜowej oraz ogonowej bardzo wcześnie ulegają one uwstecznieniu i zespalają
się całkowicie z poszczególnymi kręgami. śebra w miarę wzrostu płodu ulrgają stopnio-
wemu wydłuŜeniu, dąŜąc do połączenia się z Ŝebrami strony przeciwnej. Wytwarzanie
mostka polega najpierw na połączeniu końców wszystkich Ŝeber jednej strony w tzw.
listewkę mostkową. W tworzeniu listewki biorą udział tylko Ŝebra mostkowe. Początko-
wo obie listewki mostkowe, lewa i prawa, oddzielone są szczeliną, która stopniowo
zanika i ostatecznie wytwarza się mostek (sternum).
Mezenchymatyczne kręgi zostają powoli przekształcone w twory chrzestne. Ogni-
ska chrzestne pojawiają się w kaŜdym trzonie po obu stronach zanikającej struny grzbie-
towej oraz jako parzyste ogniska ułoŜone symetrycznie w bocznych częściach łuków.
Proces chrzęstnienia kręgu rozpoczyna się w drugim miesiącu Ŝycia płodowego i postę-
puje stosunkowo szybko, gdyŜ w czwartym miesiącu chrzęstnieją juŜ obie połowy łuków,
zamykając światło kanału kręgowego. W trzecim miesiącu Ŝycia płodowego rozpoczyna
10
się następna zmiana struktury kręgów, elementy chrzestne zaczynają się stopniowo prze-
kształcać w elementy kostne. Powstają trzy pierwotne ogniska kostnienia: jedno umiej-
scowione centralnie w trzonie oraz dwa dalsze ułoŜone symetrycznie w bocznych masach
łuków kręgowych u podstawy wyraźnie juŜ zaznaczonych wyrostków poprzecznych
(ryc. 3).
W trzonie kręgowym powstają początkowo jakoby dwa punkty kostnienia (Epstein):
jeden w przedniej, a drugi w tylnej części trzonu, oddzielone grubą przegrodą chrzestną.

Kostnienie postępuje jednak zazwyczaj szybko i przegroda chrzestna zanika, a oba

punkty kostnienia łączą się w jeden. Są jednak autorzy, którzy uwaŜają, Ŝe punktów
kostnienia jest więcej, maksymalna ilość tych punktów ma wynosić sześć (Gołub, Bolton,
Mamojko).
Pierwsze punkty kostnienia trzonów kręgowych pojawiają się w 9 tygodniu Ŝycia pło-
dowego (Epstein) lub 10 (Caffey, Bochenek, Mowszowicz). Kostnienie rozpoczyna się
początkowo w odcinku piersiowo-lędźwiowym, a następnie stopniowo obejmuje kręgi
leŜące dogłowowo i doogonowo.
Kostnienie łuków kręgowych występuje nieco wcześniej i głównie w kręgach odcin-
ka szyjnego, pojawiając się następnie stopniowo w odcinkach niŜej leŜących.
Proces kostnienia kręgów pozostaje w ścisłym związku z rozwojem i wnikaniem
w głąb chrząstki naczyń krwionośnych (Kólliker, Bohmig, Mowszowicz). Tworząca się
tkanka kostna nie jest początkowo ściśle ze sobą połączona, lecz tworzy szereg drobnych
punktowanych ognisk, które mogły być oceniane przez autorów jako oddzielne punkty
kostnienia.
W piątym miesiącu Ŝycia płodowego proces kostnienia jest juŜ tak daleko posunięty
we wszystkich kręgach, Ŝe obejmuje 1/a środkową trzonu. W siódmym miesiącu Ŝycia
płodowego na górnych i dolnych powierzchniach trzonów komórki chrzestne przybie
rają charakterystyczny warstwowy układ, występujący w chrząstkach nasadowych.
U noworodka mimo daleko posuniętego skostnienia kręgu wyróŜnia się jednak wy-
raźnie trzy oddzielne punkty, rozgraniczone warstwą chrząstki. W końcu pierwszego
roku Ŝycia punkty kostnienia obu łuków łączą się ze sobą u nasady wyrostka kolczy-
stego. Kanał kręgowy zostaje więc zamknięty od strony grzbietowej płaszczem kost-
nym. Pomiędzy trzonem kręgowym a łukiem pozostają jednak przegrody chrzestne zwane
synchondrozami neurocentralnymi (ryc. 4).
Proces kostnienia synchondroz neurocentralnych rozpoczyna się w odcinku szyjnym
kręgosłupa dopiero w trzecim roku Ŝycia i stopniowo obejmuje kręgi leŜące bardziej
obwodowo. Kostne połączenie w jedną całość trzonów i łuków w lędźwiowym odcinku
kręgosłupa występuje dopiero w szóstym lub siódmym roku Ŝycia.
Wyrostki poprzeczne oraz wyrostek kolczysty mimo skostnienia ich części nasado-
wych są aŜ do okresu pokwitania w duŜej mierze zbudowane z chrząstki. W okresie
pokwitania pojawiają się dopiero wtórne punkty kostnienia, umiejscowione w wierz-
chołkowej części wyrostków kolczystego i poprzecznego oraz na górnych i dolnych kra-
wędziach wszystkich trzonów — apophysis (Zawidzka). Te dwa ostatnie trzonowe punkty
kostnienia, oglądane z góry, przybierają kształt półpierścieni, obejmujących od przodu i
boków górne i dolne krawędzie trzonów. Punkty te nie odgrywają roli we wzroście
trzonów kręgowych, a znaczenie ich nie jest dotychczas ostatecznie wyjaśnione. Prawdo-

podobnie tworzą one przyczepy d!a więzadła podłuŜnego przedniego, więzadeł między-
kręgowych i włókien Sharpeya (Bick, Epstein). Omawiane punkty kostnienia łączą się
z pozostałą masą kostną trzonu kręgowego dopiero w wieku 17—22 lat. Punkty kostnie-
nia wyrostków kolczystego i poprzecznych równieŜ dosyć długo zachowują swą odręb-
ność i łączą się z całością łuku w okresie od 16 do 20 lat.
Odmienny przebieg kostnienia wykazują krąg szczytowy i krąg obrotowy. W kręgu
szczytowym wprawdzie wyróŜnia się trzy punkty kostnienia, ale czas ich łączenia się
ze sobą oraz umiejscowienie są inne niŜ w pozostałych kręgach. Krąg obrotowy posiada
aŜ pięć punktów kostnienia. Kręgi te mają budowę anatomiczną tak dalece róŜną, od
pozostałych kręgów, Ŝe ich odmienny proces kostnienia jest zupełnie zrozumiały. Kręgi
odcinka lędźwiowego wykazują równieŜ nieco odmienny przebieg kostnienia, gdyŜ po-
wstają w nich dodatkowe punkty przy dolnych i rzadziej przy górnych wyrostkach sta-
wowych, które są odpowiednikami punktów kostnienia Ŝeber.
Kość krzyŜowa w okresie Ŝycia płodowego składa się z oddzielnych zupełnie kręgów.
W kaŜdym z tych kręgów powstają po trzy punkty kostnienia z tym, Ŝe uwidaczniają się
one znacznie później niŜ w kręgach wyŜszych odcinków. Trzy pierwsze kręgi krzyŜowe
wykazują u płodów 6-, 8-miesięcznych jeszcze po dwa symetryczne punkty, ułoŜone
bocznie od punktów kostnienia łuków. Punkty te odpowiadają szczątkowym zawiązkom
Ŝeber, a tworzą boczne części kości krzyŜowej. Te punkty kostnienia łączą się ostatecz-
nie z resztą kręgu między drugim a piątym rokiem Ŝycia (ryc. 6). W kręgach tworzą-
cych kość krzyŜową występuje w okresie nieco późniejszym jeszcze szereg innych dodat-
kowych punktów kostnienia, których omawianie zostanie tu pominięte.
W dzieciństwie kość krzyŜowa tylko pozornie tworzy jednolitą całość. Poszczególne
kręgi są połączone ze sobą chrząstkami międzykręgowymi. Zrastanie kręgów krzyŜo-
wych rozpoczyna się w wieku dojrzewania, poczynając od obwodu i kończy dopiero
około 25 roku Ŝycia.
KaŜdy krąg kości guzicznej posiada tylko jeden punkt kostnienia. Kostnienie rozpo-
12
czyna się od kręgu dogłowowego, w drugim do czwartego roku Ŝycia i posuwa ku obwo-
dowi. Zakończenie kostnienia kości ogonowej obserwowane jest dopiero około 20 roku
Ŝycia.

Rozwój Ŝeber
Kostnienie Ŝeber zbiega się w czasie z kostnieniem łuków. W okresie tworzenia się
punktów kostnienia w bocznych częściach łuków kręgowych ujawniają się równie/,
punkty kostnienia Ŝeber. Pierwotny punkt kostnienia Ŝebra po rozszerzeniu się tworzy
trzon Ŝebra. Wtórne punkty kostnienia Ŝebra, umiejscowione w jego głowie i guzku,
powstają znacznie później. W okresie wzrostu wtórne punkty kostnienia są oddzielone
od trzonu Ŝebra płytką chrzestną podobną w swej warstwowej budowie do chrząstki
nasadowej.

Unaczynienie kręgosłupa
Przebieg kostnienia kręgów związany jest z wnikaniem do tkanki chrzestnej naczyń
krwionośnych. Wnikanie do chrząstki naczyń zapowiada jej ostateczny rozpad i two-
rzenie kości (Patten).
Unaczynienie kręgosłupa u płodów i niemowląt nie zostało dotychczas ostatecznie
poznane, a wyniki badań róŜnych autorów nie są zupełnie ze sobą zgodne. Fergusson
uwaŜa, Ŝe kręgosłup jest unaczyniony przez dwie parzyste tętnice okalające od
przodu i boków trzon kręgowy. Tętnice okalające poszczególne kręgi mają układ
segmentalny i biegną na obwód, odŜywiając wyrostki poprzeczne, stawowe, kolczyste,
mięśnie grzbietu, Ŝebra i inne twory anatomiczne, zaleŜnie od odcinka kręgosłupa. W
tych tętnicach ze względu na bliskość aorty panuje wysokie ciśnienie krwi. Tętnice
okalające oddają

małe gałązki, które przebijają przednio-boczne powierzchnie trzonów i kończą się w ich
wnętrzu na głębokości ok. 1 mm. Istnieje jednak jedna większa tętniczka przednio--
środkowa trzonu, która wnika głęboko w poziomą szczelinę w tkance chrzestnej i do-
chodzi prawdopodobnie do punktu kostnienia trzonu (ryc. 7).
Tętnica okalająca w okolicy otworu międzykręgowego wytwarza dość duŜą gałąź,
która przez wyŜej wymieniony otwór wnika do wnętrza kanału kręgowego. Gałąź ta
dzieli się następnie na trzy części:
 a) tętnicę tylną wnikającą w tylną część łuku i więzadło Ŝółte,
b) tętnicę rdzeniową odŜywiającą rdzeń i opony,
c) tętnicę trzonową tylną, która łączy się z analogiczną tętniczką strony przeciwnej.
Ostatnia z wymienionych tętnic leŜy pod więzadłem podłuŜnym tylnym i po połą-
czeniu z tętnicą strony przeciwnej oraz z jednoimiennymi tętnicami kręgów wyŜej i niŜej
połoŜonych tworzy śródkanałowy splot tętniczy. Od tego splotu odchodzi pojedynczo
tętniczką przebijająca od tyłu ścianę trzonu kręgowego i wnikająca w jego głąb. Tęt-
nica ta nosi nazwę tętnicy tylno-środkowej trzonu i dochodzi do punktu kostnienia. Tęt-
nica tylno-środkowa w obrębie jądra kostnienia posiada szereg drobnych rozgałęzień,
które kończą się zatokami krwionośnymi.
Bardziej wnikliwy opis ukrwienia tylnej części trzonu kręgowego podał Portych.
Gałąź tętnicy okalającej po wejściu do kanału kręgowego dzieli się — jego zdaniem —
na przednią i tylną gałązkę kanału kręgowego. Gałązka przednia dzieli się na część
wstępującą i zstępującą, które w połowie wysokości trzonu kręgowego łączą się z ana-
logicznymi gałązkami wychodzącymi z wyŜszych i niŜszych otworów między kręgowych.
Połączenia poprzeczne występują w połowie wysokości kaŜdego trzonu, a tętniczką łą-
cząca leŜy pod więzadłem podłuŜnym tylnym (ryc. 8). Zdaniem Portycha i Mowszo-
wicza od poprzecznego zespolenia tętniczego odchodzą w głąb trzonu kręgowego jedna
lub nawet dwie tętniczki tylno-środkowe, które dzielą się następnie na szereg drobnych
gałązek, kończących siq zatokami krwionośnymi. W piersiowym odcinku kręgosłupa
tętniczki pionowe często odchodzą bezpośrednio od tętnic podstawowych, a nie od
zespolenia poprzecznego.
Ukrwienie kanału kręgowego oraz łuków i środkowej części trzonu jest bardzo dobre.
Natomiast ukrwienie obwodowych części trzonu jest znacznie gorsze, a strefy chrzestne
i krąŜek międzykręgowy są praktycznie pozbawione ukrwienia. Te obwodowe części
kręgu oraz krąŜek międzykręgowy odŜywiają się głównie na drodze dyfuzji. Ukrwienie
krąŜków międzykręgowych i jądra miaŜdŜystego istnieje prawdopodobnie tylko w okre-
sie Ŝycia płodowego i pochodzi z nielicznych tętniczek wnikających od strony trzonu,
wzdłuŜ struny grzbietowej oraz od obwodu krąŜka. Po ukończeniu wzrostu kręgosłupa
krąŜek międzykręgowy jest pozbawiony naczyń krwionośnych.
W trzonie kręgu wnikające od przodu i tyłu tzw. tętniczki przednio- i tylno-środko-
we ulegają licznym rozgałęzieniom i kończą się zatokami krwionośnymi. Bezpośrednich
połączeń pomiędzy tętniczką przednio- a tylno-środkową nie ma, kaŜda z nich jest na-
czyniem końcowym. PowyŜsze spostrzeŜenie wskazuje na niebezpieczeństwo zatorów
tych końcowych tętnic. W wyniku zatorów tętniczek przednio- i tylno-środkowych mogą
powstawać rozliczne rozwojowe zaburzenia kręgów, jak np. półkręgi, kręgi klinowe,
rozszczepy łuków kręgowych itp.
Układ Ŝylny kręgosłupa dzieli się na dwie zasadnicze części: przednią i tylną.
Z części przedniej kręgów krew odpływa przez parę Ŝył przednio-bocznych do splotów
zewnątrzkręgowych przednich. Część tylna układu Ŝylnego składa się z dwóch par Ŝył
biegnących po tylnej powierzchni trzonów kręgowych oraz dwóch par Ŝył biegnących
tuŜ przed więzadłami Ŝółtymi przedniej powierzchni łuku. Przednie Ŝyły kanału kręgo-
wego mają szereg połączeń poziomych i poprzecznych oraz są mało ruchome w przeci-
wieństwie do Ŝył tylnych, które nie są ściśle połączone z częściami łuków i tworzą splot
ruchomy. śyły wewnątrzkanałowe łączą się z Ŝyłami międzykręgowymi. Na przestrzeni
Th3—Tli5 po stronie prawej odpływ krwi następuje wprost do Ŝyły nieparzystej (v. azy-
gos). Wynika stąd niebezpieczeństwo zatorów powietrznych przy uszkodzeniach opera-
cyjnych tej części układu Ŝylnego. śyły kręgowe nie mają zastawek.

14
 Rozwój mięśni grzbietu
Istotnym czynnikiem wpływającym na kształt kręgosłupa i jego czynność statyczną
i dynamiczną są mięśnie. Powstają one w Ŝyciu płodowym z miotomów. Rozwijające się
w miotomach włókna mięśniowe przebiegają początkowo w kierunku głowowo-ogono-
wym. Następnie pierwotne masy mięśniowe częściowo zmieniają kierunek przebiegu
włókien i przesuwają się z miejsca swego powstania na dosyć znaczne odległości. Mię-
śnie kręgosłupa i mięśnie międzyŜebrowe oraz szereg mięśni tułowia zachowują jednak
pierwotny układ odcinkowy. Przesunięcia mięśni z miejsca pierwotnego ich powstania
moŜna śledzić na podstawie unerwienia. Zawiązki mięśni bardzo wcześnie zostają odcin-
kowo unerwione. Wrośnięty w zawiązek mięśnia nerw pozostaje w nim na stałe i po
znacznym nawet przesunięciu mięśnia wskazuje wysokość odcinka, z którego zawiązek
powstał. Na podstawie przebiegu nerwu moŜna więc śledzić drogę, jaką przebył w Ŝyciu
płodowym mięsień, zanim osiągnął swe ostateczne połoŜenie.
Mięśnie grzbietu i tułowia zachowują z niewielkimi tylko zmianami swój odcinkowy
układ. Układ odcinkowy jest szczególnie typowy dla krótkich mięśni grzbietu, które po-
wstają z głębszych warstw miotomów. Powierzchowne warstwy miotomów wykazują
większe zmiany, które polegają głównie na łączeniu się ze sobą końców poszczególnych
miotomów. Dzięki tym połączeniom powstają mięśnie długie, jak np. mięsień biodrowo -
Ŝebrowy (m. iliocostalis), mięsień najdłuŜszy (m. łongissimus) i inne.

Pozapłodowy rozwój kręgosłupa

W Ŝyciu płodowym człowieka tworzy i kształtuje się narząd ruchu, który nie jest
jeszcze przystosowany do podjęcia czynności, a szczególnie do postawy wyprostnej.
Noworodek człowieka, w przeciwieństwie do większości ssaków, jest całkowicie bez-
radny i wymaga szczególnie troskliwej opieki. W okresie pierwszych miesięcy po uro-
dzeniu moŜe on przebywać tylko w pozycji leŜącej. Pierwszy rok Ŝycia to przystosowy-
wanie się narządu ruchu do postawy wyprostnej.
Postawa wyprostna stwarza dla kręgosłupa szczególnie waŜne zadanie i wymaga jego
specyficznego ukształtowania. U czworonoga kręgosłup stanowi wieloodcinkową sprę-

Ŝystą belkę kostną. Poszczególne odcinki tej belki (kręgi) połączone są ze sobą za po-
mocą krąŜków międzykręgowych z półpłynnym jądrem miaŜdŜystym oraz więzadeł
i mięśni. KrąŜki międzykręgowe oraz więzadła zapewniają spręŜystość kręgosłupa.
Mięśnie natomiast są elementami czynnymi, które mogą wpływać na jego kształt.
Kręgosłup w płaszczyźnie horyzontalnej u czworonoŜnych ssaków, a czołowej u czło-

15
wieka, stanowi linię prostą. Istotne róŜnice kształtu występują w płaszczyźnie strzałko-
wej. U czworonogów kręgosłup ustawiony jest długą osią prawie równolegle do pod-
łoŜa i zawieszony na czterech kończynach (ryc. 9). Kręgosłup czworonoga jest więc bel-
ką, która łączy poszczególne części ciała, a równocześnie stanowi element dźwigający
podwieszone do niej narządy wewnętrzne klatki piersiowej i jamy brzusznej. Środek cięŜ
kości ciała zwierzęcia znajduje się nad długą i szeroką czworoboczną podstawą, utwo-
rzoną przez cztery kończyny. Kończyny większości ssaków są ustawione w zgięciu w du-
Ŝych stawach, co zapewnia moŜliwość tłumienia i niedopuszczania do przeniesienia na
kręgosłup wszelkich wstrząsów związanych z chodem, a szczególnie biegiem i skokami.
Zdolność wytłumiania wstrząsów posiada równieŜ kręgosłup, który jest belką spręŜystą
wygiętą w płaszczyźnie strzałkowej łukowato ku grzbietowi. Wolne końce belki kręgo-
słupowej (odcinek szyjny i ogonowy) wykraczają daleko poza podpory utworzone przez
kończyny, przyczyniając się do zwiększenia spręŜystości kręgosłupa. Lekko zgięte koń-
czyny i spręŜysty kręgosłup zapewniają centralnemu układowi nerwowemu zwierzęcia
dostateczną ochronę przeciwwstrząsową. Ciekawą konstrukcję architektoniczną stanowią
wyrostki kolczyste, które u niektórych czworonoŜnych ssaków są szczególnie długie
w odcinku szyjno-piersiowym oraz w odcinku krzyŜowym. Długie wyrostki kolczyste
tworzą tzw. kłęby karkowy i krzyŜowy (torus nuchalis et torus sacralis — Poplewski).
16
Więzadła karkowe, nadkolcowe i między kolcowe, łączące wyrostki kolczyste, upoda-
bniają zbudowany w ten sposób kręgosłup do konstrukcji wiszącego mostu (ryc 10).
Przyczepiające się do długich wyrostków kolczystych mięśnie mają dłuŜsze ramię dźwi-
gni, co wybitnie zwiększa ich moment działania. Jest to szczególnie waŜne dla długich
i ruchomych odcinków szyjnych i guzicznych kręgosłupa.
Kręgosłup człowieka jest równieŜ belką wieloodcinkową, spręŜystą i podatną na od-
kształcenia. Belka ta jest jednak ustawiona w przedłuŜeniu wyprostowanych kończyn
dolnych. Posiada on szereg krzywizn w płaszczyźnie strzałkowej, róŜnych swym kształ-
tem i umiejscowieniem od występujących u ssaków czworonoŜnych (ryc. 11).
Krzywizny s t r z a ł k o w e k r ę g o s ł u p a c z ł o w i e k a : przodowygięcie
w odcinku szyjnym (lordosis cewicalis), tyłowygięcie w odcinku piersiowym (kyphosis
thoracalis), przodowygięcie lędźwiowe (lordosis lumbalis) i tyłowygięcie krzyŜowe (ky-
phosis sacralis). Znaczenie krzywizn strzałkowych dla utrzymania postawy pionowej
uwidacznia się szczególnie po przeanalizowaniu postawy nagle spionizowanego czworo-
noŜnego ssaka. Postawę spionizowanego czworonoga zgodnie z prawami fizyki cechuje
rzutowanie środka cięŜkości ciała na podstawę utworzoną przez kończyny tylne, speł-
niające w tym ustawieniu rolę podporowych kończyn dolnych. Podstawa posiada bar-
dzo małą powierzchnię, a w związku z tym cały układ znajduje się w stanie równowagi
chwiejnej (ryc. 12).
U spionizowanego czworonoga środek cięŜkości ciała znajduje się daleko ku przo-
dowi od kręgosłupa i jest wysoko uniesiony ponad podstawę. Krótkotrwałe nawet utrzy-
manie postawy pionowej wymaga w wytworzonej sytuacji duŜego wysiłku ze strony
mięśni grzbietu i mięśni kończyn tylnych.

Stopniowe przystosowywanie się kręgosłupa i innych części ciała do pozycji wyprost-

nej moŜna prześledzić porównując układ kostny spionizowanej małpy człekokształtnej
i człowieka (ryc. 13). Małpy człekokształtne mogą znacznie dłuŜej od innych ssaków
przebywać w pozycji zbliŜonej do wyprostnej i w związku z tym budowa ich układu

17
kostnego posiada szereg cech przejściowych. Małpy człekokształtne nie posiadają przo-
dowygięcia w odcinku lędźwiowym, a środek cięŜkości jest w związku z tym wysunięty
daleko do przodu od długiej osi kręgosłupa. Przodowygięcie lędźwiowe ustawia w od-
cinku lędźwiowym kręgosłup człowieka w linii rzutu środka cięŜkości ciała.
Istotne zmiany dotyczą równieŜ u k s z t a ł t o w a n i a c z a s z k i . U człowieka —
w porównaniu z innymi ssakami — dochodzi do zmian w stosunku wielkości czaszki
trzewnej do mózgowej. Zmiany kształtu i wielkości poszczególnych części czaszki powo-
dują równieŜ zmiany warunków statycznych. U małp człekokształtnych środek cięŜkości
czaszki leŜy ku przodowi od punktów podporu, którymi są kłykcie potyliczne. U czło-
wieka kłykcie potyliczne przesunęły się znacznie do przodu, a tym samym kręgosłup
w odcinku szyjnym znalazł się w rzucie środka cięŜkości czaszki.
Zmiany kształtu k l a t k i p i e r s i o w e j ssaków czworonoŜnych i człowieka doty-
czą głównie przekroju poprzecznego. U ssaków czworonoŜnych klatka piersiowa ma
kształt czółenkowaty, natomiast u człowieka beczkowaty (Juszko, Poplewski) — ryc. 14.
W typie czółenkowatym klatka piersiowa posiada dłuŜszy wymiar strzałkowy, a krót-
szy wymiar poprzeczny, w typie beczkowatym jest odwrotnie. Przy beczkowatym typie
klatki piersiowej Ŝebra w odcinkach przykręgosłupowych wykazują łukowate tyłowy-
gięcie. Przekrój poprzeczny przybiera wtedy kształt nerkowaty, a kręgosłup jest wpuklo-
ny do środka jamy klatki piersiowej.
Z punktu widzenia mechaniki spionizowanego człowieka beczkowata budowa klatki
piersiowej jest korzystna, gdyŜ punkt stanowiący środek cięŜkości klatki piersiowej i jej
trzew zbliŜa się do kręgosłupa. Korzystne zmiany zachodzą równieŜ w obrębie obręczy
kończyny górnej wolnej. U czworonoŜnych ssaków kończyny przednie są nośne, oboj-

czyk jest nierozwinięty, a łopatki znajdują się po bokach czółenkowatej klatki piersio-
wej. U człowieka łopatki znajdują się na tylnej, grzbietowej powierzchni klatki piersio-
wej i są utrzymywane przez silnie zbudowany obojczyk. Obojczyk stanowi belkę kostną
pomiędzy mostkiem a wyrostkiem barkowym łopatki. Chwytne kończyny górne nie zwi-
18
sają ku przodowi jak u małpy człekokształtnej, lecz układają się w płaszczyźnie czołowej
równolegle do tułowia.
Zmiany w o b r ę b i e miednicy. U czworonoŜnych ssaków kości biodrowe
są wąskie, o kształcie wydłuŜonym, natomiast u człowieka kości biodrowe są znacznie
szersze i ustawione tak, aby przy pionowej pozycji ciała mogły podtrzymywać opadające
trzewia jamy brzusznej. Płaszczyzna wchodu miednicy u czworonoŜnych ssaków ma

kształt owalu o nieco dłuŜszej osi strzałkowej. U człowieka kształt płaszczyzny wchodu
jest równieŜ owalny, lecz posiada większy wymiar poprzeczny. Przekształcenie to spowo-
dowane zostało pionizacją (Poplewski) ryc. 15.
W o b r ę b i e k o ń c z y n d o l n y c h występuje równieŜ szereg istotnych zmian
związanych z postawą pionową. Omawianie tych zmian zostanie celowo pominięte, gdyŜ
nie wiąŜą się one z tematyką. Ogólnie naleŜy jednak stwierdzić, Ŝe wyprostowane w sta-
wach biodrowych i kolanowych kończyny dolne nie mogą tak skutecznie tłumić wstrzą-
sów, jak czynią to kończyny większości czworonoŜnych ssaków. Rolę amortyzatora
wstrząsów u człowieka spełnia częściowo stopa, która zapewnia elastyczność i sprę-
Ŝystość chodu. Przy wszelkiego rodzaju większych wstrząsach wywołanych np. biegiem
lub skokiem człowiek — podobnie jak czworonogi — ustawia kończyny dolne w lekkim
zgięciu w stawach i przez kontrolowane napięcie mięśni wytłumia siłę działającego urazu.
Kręgosłup w związku z odcinkową budową moŜe równieŜ wytłumić działający w jego
osi wstrząs i chroni w ten sposób ośrodkowy układ nerwowy przed uszkodzeniem.
Amortyzacyjna rola kręgosłupa jest szczególnie istotna przy wstrząsach w pozycji sie-
dzącej.
Noworodek nie jest przygotowany do przyjęcia postawy wyprostnej. Kręgosłup po-
siada tylko jedną krzywiznę tylną grzbietową, obejmującą wszystkie jego odcinki (ryc.
16). Kręgosłup noworodka jest w swym kształcie zbliŜony do kręgosłupa czworonoŜnych
ssaków. Dalsze krzywizny kręgosłupa wykształcają się w ciągu pierwszych miesięcy i lat
19
Ŝycia. Krzywizna szyjna (przodowygięcie — lordosis) zaczyna się kształtować wówczas,
gdy dziecko leŜąc na brzuszku unosi głowę. Pogłębienie tej krzywizny następuje wtedy,
gdy dziecko zaczyna siadać i utrzymuje głowę w pionie, wiąŜe się to z potrzebą swo-
bodnego i szerokiego pola widzenia. Tworzenie przodowygięcia w odcinku lędźwiowym
(lordosis) rozpoczyna się w momencie prób utrzymania postawy pionowej, a więc około
pierwszego roku Ŝycia lub później. Dalsze kształtowanie się tej krzywizny następuje po
opanowaniu przez dziecko umiejętności chodzenia (ryc. 17).
Kształtowanie krzywizn kręgosłupa człowieka w płaszczyźnie strzałkowej jest wy-
razem jego przystosowania do postawy pionowej.

Podsumowanie
1. Kręgosłup jest najbardziej istotnym składnikiem układu kostnego wszystkich krę
gowców. Powstanie kręgosłupa poprzedza twór zwany struną grzbietową. Kręgosłup
powstaje z części somitu nazywanego sklerotomem, a mięśnie z części zwanej mioto-
mem.
2. Somity posiadają pierwotną budowę odcinkową. Sklerotom w odróŜnieniu od
miotomu ulega wtórnym podziałom, które odpowiadają poszczególnym kręgom.
W miejscach szczelin wtórnych podziałów wytwarzają się krąŜki międzykręgowe.
Wtórny podział sklerotomu umoŜliwia dynamiczne oddziaływanie mięśni na poszcze
gólne kręgi.
3. Chrzestne elementy kręgosłupa dzięki wnikającym naczyniom krwionośnym ule
gają stopniowemu przekształceniu w tkankę kostną. W trzonie kręgowym powstaje
pojedynczy, centralnie połoŜony punkt kostnienia oraz dwa symetryczne punkty kostnie
nia w obrębie łuku.
4. Wrodzone wady kręgów powstają prawdopodobnie w wyniku zaburzeń w una-
czynieniu chrzestnych elementów płodowego kręgosłupa.
5. Mięśnie grzbietu posiadają budowę odcinkową odpowiadającą pierwotnemu po
działowi miotomu.
6. Kręgosłup noworodka człowieka posiada tylko jedną krzywiznę grzbietową.
Przednie i tylne krzywizny strzałkowe tworzą się w Ŝyciu pozapłodowym i są przeja
wem przystosowywania się kręgosłupa do postawy pionowej.
7. Zmiany przystosowawcze do postawy pionowej występują w całym narządzie
ruchu i polegają na dąŜeniu ustroju do przesunięcia rzutu środka cięŜkości ciała nad
podstawę utworzoną przez stopy.
8. Spionizowany kręgosłup człowieka spełnia główną rolę podporową, wiąŜe
w jedną całość wszystkie elementy kośćca oraz spełnia rolę amortyzatora chroniące
go ośrodkowy układ nerwowy przed wstrząsami, wynikającymi z motorycznej roli na
rządu ruchu.

Piśmiennictwo
1. Bick E., Copel J.: The ring apophysis of the human vertebra. JBJS 1951, 33-A, 3,
783. — 2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, t. 1. PZWL, Warszawa 1952. —
3. Bolton B.: The blood supply of the human spinał cord. J. Neuro psychiat. 1932, 2, 137. —
4. Bóhmig R.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 5. Caffey L: cyt. wg 17. Zawidzka W. —
6. Epstein B.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 7. Fergusson W.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 8.
Golub D.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 9. Juszko J.: Filogeneza kręgosłupa a skoliozy
20
 2
Anatomia i biomechanika kręgosłupa
Kręgosłup w płaszczyźnie czołowej połoŜony jest w linii środkowej ciała i stanowi
jego główną oś mechaniczną. W związku z tym spełnia on rolę podporową, a jego
obciąŜenie narasta stopniowo od góry ku dołowi. Pod wpływem narastających obciąŜeń
kręgi stają się coraz większe i mocniej zbudowane. Kręgosłup dzielimy na odcinki:
szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyŜowy i guziczny. W odcinku krzyŜowym obciąŜenia
przenoszone są z kręgosłupa poprzez obie kości miednicy na kończyny dolne. Przy
wyprostnej postawie człowieka odcinek guziczny kręgosłupa nie spełnia roli motorycz-
nej i podporowej, a w związku z tym ulega uwstecznieniu i zanikowi.
W rozdziale tym zostaną omówione dane anatomiczne tylko tych odcinków kręgo-
słupa, w których tworzą się boczne skrzywienia.

Budowa anatomiczna kręgów

U noworodka kręgi róŜnych odcinków kręgosłupa posiadają niezróŜnicowaną bu-
dowę anatomiczną. ZróŜnicowanie morfologiczne kręgów następuje wraz z ich wzro-
stem i podjęciem zadań, typowych dla kaŜdego odcinka. Krąg składa się z dwóch za-
sadniczych części: mocnego walcowatego trzonu (corpus vertebrae) oraz znacznie
cieńszego, ale bardziej zróŜnicowanego w budowie łuku (arcus vertebrae) — ryc. 18.
Trzon kręgowy i łuk ograniczają przestrzeń nazywaną otworem kręgowym (foramen
vertebrae). UłoŜone jeden na drugim kręgi tworzą kolumnę kręgosłupa, a otwory krę
gowe tworzą kanał kręgowy (canalis vertebralis). W kanale kręgowym znajduje się

rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Z łuku typowego kręgu wyrasta siedem wyrostków.
Ku tyłowi odchodzi od łuku nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), ku
bokom parzyste wyrostki poprzeczne (processus transversi), ku górze i ku dołowi
równieŜ parzyste wyrostki stawowe górne i dolne (processus articulares superiores et
inferiores).
22
 Trzony kręgowe, które spełniają rolę podporową i dźwigają cięŜar odcinków ciała
połoŜonych powyŜej, mają kształt walców. Powierzchnie trzonu górna i dolna są poro-
wate, jedynie na obwodzie ulegają wygładzeniu. Powierzchnie te łączą się z chrząstką
tworzącą krąŜek międzykręgowy. Powierzchnie boczne trzonu oraz powierzchnia
przednia są nieco wklęsłe, a tylna zupełnie płaska.
Łuki kręgów spełniają inną rolę niŜ trzony. Łuki otaczają z trzech stron rdzeń
kręgowy i stanowią jego mechaniczną osłonę. Odchodzące od łuków wyrostki stawowe
łączą poszczególne kręgi ze sobą. Wyrostki kolczysty i poprzeczne są miejscami przy-
czepu więzadeł i mają zasadnicze znaczenie w tworzeniu połączeń międzykręgowych.
Wyrostki poprzeczne i kolczysty są ramionami dźwigni dla przyczepiających się mięśni,
zwiększając ich moment siły. Łuk kręgu rozpoczyna się w górnej części powierzchni
tylnej trzonu symetrycznymi nasadami (pediculus arcus vertebrae). Na górnej części
nasady łuku istnieje płytkie wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior), a na
dolnej głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis injerior). Oba wcięcia wraz
z chrząstką krąŜka międzykręgowego i wyrostkami stawowymi ograniczają otwór mię-
dzykręgowy (foramen intervertebrale). Po obu stronach sąsiadujących ze sobą kręgów
istnieją parzyste otwory międzykręgowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia
rdzeniowe. PołoŜona ku tyłowi od nasady część łuku tworzy tzw. blaszkę łuku kręgo-
wego (lamina arcus vertebrae). Obie symetryczne blaszki łuku, prawa i lewa, ograni-
czają od tyłu otwór kręgowy.
Budowa strukturalna kręgu. Trzon kręgowy zbudowany jest z tkanki kostnej gąb-
czastej, pokrytej warstwą tkanki kostnej zbitej. Tkanka kostna zbita ma przebieg po-
dłuŜny, podobnie jak to występuje w trzonach kości długich. W tkance kostnej gąbczas-
tej zajmującej wewnętrzną część trzonu znajdują się poziomo i promieniście ułoŜone
kanały dla Ŝył trzonów kręgowych. Blaszki kostne istoty gąbczastej są ułoŜone pro-
stopadle do górnej i dolnej powierzchni trzonu, odpowiednio do kierunku największego
obciąŜenia (ryc. 19). Przestrzenie pomiędzy blaszkami wypełnione są czerwonym szpi-
kiem. W odróŜnieniu od trzonu kręgowego łuk i wyrostki mają grubą warstwę tkanki
kostnej zbitej.

Wzrost trzonu kręgowego odbywa się podobnie jak wzrost kaŜdej z kości długich.
Na górnej i dolnej powierzchni trzonu występuje warstwa chrząstki nasadowej — ryc.
20 (Schmorl, Coventry, Ghomley i Kernohan, Bick, Roaf).
W odróŜnieniu od kości długich w rosnącym trzonie kręgowym człowieka nic
wytwarzają się nasady. Rolę nasad spełnia blaszka hialinowa. U czworonoŜnych ssa-
ków w rosnącym trzonie kręgowym wytwarzają się cienkie nasady, które po ukończe-
niu wzrostu łączą się z trzonem w jedną całość (ryc. 21). Obecność nasad stanowi jedną
23
z charakterystycznych cech ssaków, gdyŜ u wszystkich innych kręgowców trzony są
beznasadowe (Poplewski). Wzrost łuków kręgowych przebiega jak w kościach płaskich.
Kręgi w zaleŜności od odcinka kręgosłupa wykazują pewne charakterystyczne cechy
budowy morfologicznej.
Odcinek szyjny kręgosłupa
Pierwsze dwa kręgi posiadają zupełnie odmienną budowę od pozostałych wcho-
dzących w skład tego odcinka. Omawianie budowy tych kręgów zostanie celowo po-
minięte, gdyŜ nie odgrywają one istotnego znaczenia w patomechanice bocznych skrzy-
24
wień kręgosłupa. Trzony pozostałych kręgów szyjnych są niskie (ryc. 22).
Górna po wierzchnia trzonu jest siodełkowato wklęsła, natomiast dolna
wypukła, odpowiadająca krzywizną wklęsłości górnej powierzchni trzonu
leŜącego poniŜej. To siodełkowate ukształtowanie powierzchni trzonów
zapewnia większą ruchomość kręgosłupa w odcinku szyjnym. Łuki kręgów
szyjnych są cienkie i pochylone lekko w dół. Otwory

kręgowe duŜe, o kształcie zbliŜonym do trójkątów. Wyrostki kolczyste w

górnych kręgach krótkie, w dolnych ulegają wyraźnemu wydłuŜeniu i pochyleniu
do dołu, końce wyrostków z wyjątkiem kręgu siódmego dwudzielne. Wyrostki
stawowe górne i dolne posiadają okrągłe powierzchnie stawowe. Płaszczyzna
powierzchni stawowej wyrostków przebiega 'skośnie od góry do dołu i od
przodu do tyłu, pod kątem ok. 45°. Powierzchnie stawowe wyrostkó w
górnych są zwrócone ku górze i do tyłu, a dolnych do dołu i do przodu.
Wyrostki poprzeczne są krótkie, skierowane do boku i nieznacznie w dół. W
odróŜnieniu od innych odcinkó w kręgosłupa utworzone są one przez dwie
listewki, kostne, przednią i tylną, które łączą się na wolnym, bocznym
końcu, tworząc dwa guzki — przedni i tylny (tuberculum anterius et posterius).
Listewki przednia i tylna ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen
transversarium). Przez ten otwór, poczynając od szóstego kręgu szyjnego,
biegną tętnica i Ŝyła kręgowa, a takŜe splot nerwów współczulnych. Pomiędzy
guzkami, przednim i tylnym, na górnej powierzchni wyrostka poprzecznego
znajduje się rowek dla przedniej gałęzi nerwów rdzeniowych (sulcus nervi
spinalis). W wyrostku poprzecznym kręgu szyjnego tylko listewka tylna
odpowiada zarodkowej części właściwego wyrostka, pozostałe elementy powstają
z za-wiązka Ŝebra.
Krąg siódmy, tzw. wystający (vertebra prominens), posiada nieco odmienną
budowę, zbliŜoną do budowy kręgów piersiowych.

Odcinek piersiowy kręgosłupa

Utworzony jest on przez dwanaście kręgów. Trzony tych kręgów zwiększają
się, poczynając od najbardziej dogłowowego ku obwodowi. Trzon pierwszego
kręgu ma wymiary poprzeczny i podłuŜny w przybliŜeniu równe, natomiast
trzony kręgów niŜej leŜących mają zwiększony wymiar poprzeczny. Kształt
trzonów odpowiednio do istniejącego tyłowygięcia kręgosłupa (kyphosis) jest
lekko klinowy i dlatego wysokość ich jest w części przedniej nieco mniejsza niŜ
w części tylnej (ryc. 23).
Począwszy od trzeciego kręgu piersiowego na lewej bocznej powierzchni
trzonów kręgowych wyŜej leŜących, a na przedniej powierzchni trzonów kręgów
niŜszych występuje wyraźne spłaszczenie spowodowane przez aortę i nazywane
wyciskiem aorto-wym (impressio aortica). Powierzchnie trzonów górne i dolne
są zupełnie płaskie. Dziewięć górnych kręgów piersiowych ma lekko wklęsłe,
połoŜone bocznie po obu stronach trzonów powierzchnie stawowe, tworzące tzw.
dołki Ŝebrowe (foveae costales) słuŜące do połączeń z głowami Ŝeber. Pierwszy
krąg posiada dołek Ŝebrowy leŜący poniŜej górnej krawędzi trzonu i zwykle
sam tworzy połączenie z głową pierwszego

25
Ŝebra. Kręgi jedenasty i dwunasty, a niekiedy równieŜ dziesiąty, posiadają pojedyncze
dołki dla połączeń stawowych z głowami Ŝeber.
Łuki kręgów mają wąskie, na przekroju okrągłe lub lekko owalne nasady, które
przechodzą w płaskie szerokie blaszki ustawione pionowo. Otwory kręgowe posiadają
kształt okrągły i w stosunku do odcinka szyjnego mają mniejszą średnicę.

Wyrostki stawowe ustawione są w płaszczyźnie zbliŜonej do płaszczyzny czołowej.

Powierzchnie stawowe wyrostków są lekko łukowate, stanowiąc wycinek kuli lub
walca.
Wyrostki poprzeczne odchodzą od łuku kręgowego pomiędzy wyrostkami stawo-
wymi górnymi a dolnymi i skierowane są bocznie z lekkim odchyleniem do tyłu. Wy-
rostki poprzeczne w piersiowym odcinku kręgosłupa są mocne, zgrubiałe na końcach.
Na przednich powierzchniach wyrostków poprzecznych znajdują się pokryte chrząstką
dołki Ŝebrowe (foveae costales transversariae). Dołki Ŝebrowe słuŜą do połączenia
wyrostków poprzecznych z guzkami Ŝeber. Na wyrostkach poprzecznych kręgów jede-
nastego i dwunastego dołki Ŝebrowe nie występują.
Wyrostki kolczyste od pierwszego do ósmego okręgu piersiowego stają się coraz
dłuŜsze, mają przekrój trójkątny i są silnie pochylone ku dołowi, dachówkowato za-
chodząc na siebie. Od dziewiątego kręgu do dwunastego wyrostki kolczyste są znów
krótsze, a ich przebieg staje się bardziej poziomy, upodabniając się do wyrostków od-
cinka lędźwiowego.
W odcinku piersiowym kręgi są ściśle połączone z Ŝebrami za pomocą stawów Ŝe-
browo-kręgowych (articulationes costovertebrales). KaŜde Ŝebro łączy się w dwóch
punktach z kręgami. Głowa Ŝebra porusza się w dołkach Ŝebrowych trzonu, a równo-
cześnie guzek Ŝebra obraca się na powierzchni Ŝebrowej wyrostków poprzecznych. Me-
chaniczne połączenie głowy Ŝebra i guzka Ŝebra z kręgiem stanowi jeden staw.
śebra są częściowo zbudowane z kości, a częściowo z chrząstki. Są to spręŜyste
listewki, które odchodząc od kręgosłupa, tworzą po połączeniu z mostkiem zamkniętą
przestrzeń klatki piersiowej. Klatka piersiowa ochrania znajdujące się w jej wnętrzu
narządy oddechowe i krąŜenia. U człowieka występuje dwanaście par Ŝeber. Siedem
górnych par Ŝeber łączy się z przodu z mostkiem — są to tzw. Ŝebra prawdziwe (costae
verae). Pozostałe Ŝebra to tzw. Ŝebra rzekome (costae spuriae). śebra, ósme, dziewiąte
i dziesiąte łączą się swą przednią chrzestną częścią z połoŜonym wyŜej Ŝebrem i tworzą
łuk Ŝebrowy (arcus costarum), a jedenaste i dwunaste kończą się swobodnie pomiędzy
mięśniami brzucha i noszą nazwę Ŝeber wolnych (costae fluctuantes).
Ścisłe połączenie kręgów w odcinku piersiowym z Ŝebrami wpływa na wybitne
ograniczenie ruchomości tego odcinka. Budowa kręgów, a szczególnie płaskie po-
26
wierzchnie trzonów, ustawienie wyrostków stawowych w płaszczyźnie czołowej, da-
chówkowate ułoŜenie wyrostków kolczystych — to wszystko równieŜ ogranicza rucho-
mość tego odcinka.
Odcinek lędźwiowy kręgosłupa
Ma on u człowieka z reguły pięć kręgów. Mocno zbudowane trzony kręgów lędź-
wiowych mają płaskie powierzchnie górną i dolną, o kształcie nerkowatym lub owal-
nym (ryc. 24). Pierwsze cztery kręgi lędźwiowe mają równą przednią i tylną wysokość
trzonów. Trzon piątego kręgu jest w części przedniej znacznie wyŜszy i przybiera
kształt klina zwróconego ku tyłowi.
Wyrostki poprzeczne odchodzą od trzonu kręgu i podstawy łuku. To odmienne
umiejscowienie wyrostków poprzecznych w porównaniu z innymi odcinkami kręgosłu-
pa uzaleŜnione jest od szczątkowych Ŝeber lędźwiowych, które stanowią główną masę

opisywanych wyrostków. Wyrostki poprzeczne, nazywane niekiedy wyrostkami Ŝebro-

wymi, wzrastają od pierwszego kręgu do trzeciego, a następnie znów ulegają zmniej-
szeniu. Wyrostki poprzeczne są najczęściej wąskie i płaskie oraz nieco odgięte ku ty-
łowi. Właściwy rozwojowo wyrostek poprzeczny tworzy w kręgach lędźwiowych mały
guzek zwany wyrostkiem dodatkowym (processus accessorius).
Łuki kręgów lędźwiowych są mocne, zwęŜone i okrągłe lub lekko owalne na prze-
kroju nasad, rozszerzają się ku tyłowi w płaskie, prawie pionowe blaszki. Otwory krę-
gowe dosyć duŜe, o kształcie trójkątnym lub owalnym są szersze w wymiarze czoło-
wym niŜ strzałkowym.
Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, a płaszczyzna stawu międzykręgowego
przebiega w płaszczyźnie strzałkowej. Górne wyrostki mają powierzchnie stawowe
wklęsłe, skierowane ku tyłowi i przyśrodkowo. Dolne wyrostki posiadają powierzchnie
lekko wypukłe, zwrócone do przodu i boku. Wyrostki stawowe górne obejmują od
zewnątrz dolne wyrostki kręgu wyŜej leŜącego. Budowa wyrostków stawowych ogra-
nicza moŜliwości ruchów obrotowych poszczególnych kręgów, natomiast pozwala na
znaczne ruchy w płaszczyźnie strzałkowej. Ruchy obrotowe, które obserwuje się
w przejściowym odcinku piersiowo-Iędźwiowym, związane są ze specyficzną budową
wyrostków stawowych kręgów piersiowych, jedenastego i dwunastego oraz pierwszego
lędźwiowego. W tych trzech kręgach wyrostki stawowe stopniowo zmieniają swą
płaszczyznę przechodząc z ustawienia czołowego, typowego dla odcinka piersiowego,
w ustawienie strzałkowe, charakterystyczne dla odcinka lędźwiowego.
Wyrostki kolczyste odchodzą od łuku wprost do tyłu i mają kształt płytek pio-
27
nowych, lekko wygiętych w dół. W tylnej części wyrostki kolczyste wykazują zgrubie-
nie.
Piąty kręg lędźwiowy często posiada szereg cech przejściowych. Typowy, omówio-
ny juŜ powyŜej, klinowy kształt trzonu róŜni go od pozostałych kręgów lędźwiowych.
Wyrostki poprzeczne tego kręgu są krótkie, silne, szerokie u podstawy, skierowane
w stronę boczno-tylną i niekiedy lekko ku górze. W tym kręgu dość często obserwu-
jemy niespojenie łuku (spina bifida).
Kość krzyŜowa (os sacrum)
Powstaje ona ze zrośnięcia się ze sobą pięciu kręgów krzyŜowych. Całkowite
zrośnięcie się tych kręgów występuje dopiero u ludzi dorosłych między 20 a 25 ro-
kiem Ŝycia. Kość ta ma w całości kształt klina, którego górna część nazywa się podsta-
wą (basis), a dolna wierzchołkiem (apex ossis sacri). Kość krzyŜowa wraz z dwiema
kośćmi miednicznymi tworzy pierścień kostny zwany miednicą. Najmocniej zbudowa-
ne są trzy pierwsze kręgi krzyŜowe, które przenoszą główne obciąŜenie kręgosłupa
na kości miedniczne, a następnie poprzez stawy biodrowe na kończyny dolne. Kość
krzyŜowa widziana z boku wykazuje znaczne tyłowygięcie (kyphosis sacralis). Przy
pionowej postawie kość krzyŜowa widziana z boku jest pochylona od góry i przodu
ku tyłowi i w dół. Kąt utworzony między lędźwiowym odcinkiem kręgosłupa a kością

krzyŜową waha się w granicach 130 — 170°. Wierzchołek tego kąta znajduje się na
kość krzyŜowa jest połoŜona bardziej poziomo niŜ u męŜczyzn. Powierzchnia ucho-
wata Ŝeńskiej kości krzyŜowej jest krótsza i znajduje się na bocznych częściach tylko
dwóch pierwszych kręgów krzyŜowych.
Kość krzyŜowa w rozwoju rodowym jest wykładnikiem stanu
anatomicznego i czynnościowego kończyn dolnych. U większości ssaków
czworonoŜnych występuje tzw. długi typ kości krzyŜowej w odróŜnieniu od typu
szerokiego, występującego u człowieka (Poplewski). Przyczyną tego zróŜnicowania
kości krzyŜowej u ludzi jest nośna i podporowa rola kończyn dolnych.

Połączenia kręgów
Istotne znaczenie dla wyjaśnienia patomechaniki bocznych skrzywień kręgosłupa
posiada znajomość budowy anatomicznej więzadłowych połączeń pomiędzy kręgami,
połączeń kręgów z Ŝebrami i połączeń kości krzyŜowej z kośćmi miednicznymi.
Połączenia trzonów kręgowych
Kręgi łączą się ze sobą za pośrednictwem krąŜków międzykręgowych (disci inter-
vertebrales). KrąŜki międzykręgowe są zbudowane z płaskich, ułoŜonych róŜnokie-
runkowo płytek chrząstki włóknistej, wypełniających przestrzeń między zwróconymi
ku sobie powierzchniami trzonów. Połączenie krąŜków z trzonami następuje za po-
mocą cienkiej warstwy chrząstki szklistej. Średnica krąŜków międzykręgowych jest
nieco większa od powierzchni trzonów i w związku z tym uwypuklają się one poza ich
obrys. Wysokość krąŜków jest róŜna i wzrasta od odcinka dogłowowego ku obwodowi.
Wysokość wszystkich krąŜków międzykręgowych równa się ok. ]/4 długości kręgosłu-
pa. W zaleŜności od istniejących przodo- lub tyłowygięć kręgosłupa wysokość krąŜków

jest wyŜsza lub niŜsza w części przedniej w porównaniu do tylnej części tych samych
bliŜej tylnej części trzonu. W obrębie jądra miaŜdŜystego panuje duŜe ciśnienie, które
ujawnia się po miejscowym nacięciu pierścienia włóknistego gwałtownym wypłynię-
ciem półpłynnej jego zawartości. Wewnętrzne ciśnienie jąder miaŜdŜystych powoduje
stałe spręŜenie kolumny trzonowo-krąŜkowej (ryc. 26).

Pierścień włóknisty silnie łączy powierzchnie sąsiadujących trzonów kręgowych,

a tym samym utrudnia ruchy poszczególnych kręgów. Jądro miaŜdŜyste jest natomiast
kulistym i spręŜystym przegubem, który sprawia, Ŝe trzon kręgowy leŜący powyŜej
znajduje się stale w równowadze chwiejnej. Jądro miaŜdŜyste ma moŜliwość drobnych
przesunięć i przy ruchach kręgosłupa przesuwa się zawsze w stronę wypukłości powsta-
łego skrzywienia (ryc. 27).

Wszystkie trzony kręgowe połączone są między sobą przez dwa długie więzadła:
więzadło podłuŜne przednie (ligamentum longitudinale anterius) i więzadło podłuŜne
tylne (ligamentum longitudinale posterius).
Więzadło podłuŜne przednie biegnie na przedniej powierzchni trzonów kręgowych.
Więzadło to rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej kości potylicznej,
a kończy się na przedniej powierzchni kości krzyŜowej. W przebiegu swym od góry
30
ku dołowi więzadło ulega rozszerzeniu, przechodząc stopniowo z przednich równieŜ na
boczne powierzchnie trzonów, przykrywając częściowo więzadła głów Ŝeber (ryc. 28).
Więzadło podłuŜne przednie od odcinka dogłowowego ku kości krzyŜowej ulega wy-
raźnemu zgrubieniu z tym, Ŝe w odcinku lędźwiowym jest ono wzmocnione przez
włókna ścięgniste przyczepów przepony. W odcinku lędźwiowym więzadło podłuŜne
przednie osiąga grubość 2 mm. W skład więzadła wchodzi kilka warstw włókien róŜnej
długości, jedne z nich łączą tylko dwa sąsiednie kręgi, a inne przebiegają przez cztery
do pięciu kręgów. Więzadło podłuŜne przednie jest szczególnie mocno powiązane z
pierścieniem włóknistym krąŜków międzykręgowych.
Więzadło podłuŜne tylne przebiega we wnętrzu kanału kręgowego i leŜy na tyl-
nych powierzchniach trzonów. Więzadło to rozpoczyna się na stoku kości potylicznej
i przednim brzegu otworu potylicznego wielkiego, a kończy w górnej części kanału
krzyŜowego (ryc. 29). Więzadło podłuŜne tylne rozszerza się na wysokości krąŜków
międzykręgowych i ściśle się z nimi wiąŜe, a zwęŜa na trzonach, gdzie wnikają pod
nie sploty naczyniowe (rozdz. 1).
Więzadło tylne podobnie jak przednie składa się z włókien o róŜnej długości.

Połączenia łuków i wyrostków kręgów

Wyrostki stawowe poszczególnych kręgów tworzą stawy międzykręgowe, natomiast
łuki oraz wyrostki poprzeczne i kolczyste są połączone tylko więzadłami.
Wyrostki stawowe górne i dolne stykając się swymi chrzestnymi powierzchniami
tworzą stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales). Torebki tych stawów są
cienkie i przyczepiają się do krawędzi powierzchni stawowych wyrostków. W odcinku
szyjnym kręgosłupa w związku z jego duŜą ruchomością torebki stawowe są luźne
i dłuŜsze niŜ w odcinkach piersiowym i lędźwiowym.

Łuki kręgowe połączone są przez więzadła Ŝółte (Ugamenta flava). Więzadła te gru-
bości ok. 2 mm łączą zwrócone ku sobie brzegi łuków kręgowych (ryc. 30). Przebie-
gają one bezpośrednio ku tyłowi od torebek stawów międzykręgowych, stanowiąc ich
dodatkowe wzmocnienie. Więzadła te mają zabarwienie Ŝółte i składają się z piono-
wych włókien. Więzadła Ŝółte tworzą dwie warstwy, przednią i tylną, rozdzielone
bardzo wąską szczeliną.
31
 Wyrostki poprzeczne kręgów połączone są ze sobą przez więzadła międzypoprzecz-
ne — ligamenta intertransversaria (ryc. 31). Więzadła te, zbudowane z tkanki łącznej
włóknistej, najmocniejsze są w odcinku piersiowym, a najsłabsze w odcinku szyjnym.
Wyrostki kolczyste połączone są przez więzadła międzykolcowe (ligamenta interspi-
nalia) oraz przez więzadło nadkolcowe (ligamentum supraspinale), a w odcinku szyj-
nym przez więzadło karkowe (ligamentum nuchae).
Więzadła międzykolcowe łączą w postaci płaskich pasm zwrócone ku sobie brzegi
wyrostków kolczystych. Włókna tych więzadeł przebiegają skośnie od góry i przodu
ku dołowi i do tyłu. Więzadła międzykolcowe w odcinku szyjnym łączą się z w.ę-
zadłem karkowym, a w pozostałych odcinkach z więzadłem nadkolcowym (ryc. 32).
Więzadło karkowe rozpięte jest pomiędzy kością potyliczną, guzkiem tylnym kręgu
szczytowego i wierzchołkami wyrostków kolczystych pozostałych kręgów szyjnych.
Więzadło nadkolcowe przebiega wzdłuŜ kręgosłupa od siódmego kręgu szyjnego
do środkowego grzebienia kości krzyŜowej, przyczepiając się do końców wyrostków
kolczystych. Włókna więzadła mają róŜną długość i przebiegają między dwoma są-
siednimi wyrostkami lub łączą trzy, a nawet cztery wyrostki kolczyste. Więzadło nad-
kolcowe stanowi mocne pasmo łącznotkankowe, które napina się podczas zginania
kręgosłupa i ogranicza zakres tego ruchu.

Połączenia kręgów z Ŝebrami

śebra połączone są z kręgosłupem stawami Ŝebrowo-kręgowymi (articulationes
costovertebrales). śebro łączy się z trzonami kręgowymi głową Ŝebra umieszczoną
w dołku Ŝebrowym. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą lub szklistą.
Głowa Ŝebra połączona jest z trzonami kręgowymi przez dwa więzadła: więzadło

głowy Ŝebra promieniste (ligamentum capitis costae radiatum), które wachlarzowato

biegnie na przedniej powierzchni torebki stawowej i łączy głowę Ŝebra z boczną po-
wierzchnią trzonów kręgowych i krąŜka międzykręgowego, więzadło głowy Ŝebra śród-
stawowe (ligamentum capitis costae intraarticulare) przebiegające śródstawowo od
grzebienia głowy do krąŜka międzykręgowego i dzielące staw na komorę górną i dolną
(ryc. 33). śebra pierwsze, jedenaste i dwunaste nie posiadają tego więzadła.
Stawy Ŝebrowo-poprzeczne występują w Ŝebrach od pierwszego do dziesiątego.
'Letora. jedenaste i dwunaste, tzw. wolne, połączone są z wyrostkami kręgów tylko wię-
zadłami. Powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą i otoczone torebką sta-
wową. Stawy te wzmacniają następujące więzadła: więzadło Ŝebrowo-poprzeczne
32
górne (ligamentum costotransversarium superius), więzadło Ŝebrowo-poprzeczne boczne
{ligamentum costotransversarium laterale), więzadło szyjki Ŝebra (ligamentum colli co-
siae) przebiegające od tylnej powierzchni szyjki Ŝebra do przedniej powierzchni wyrost-
ka poprzecznego, więzadło guzka Ŝebra (ligamentum tuberculi costae) łączące wierz-
chołek wyrostka poprzecznego z powierzchnią tylną guzka Ŝebra.

Połączenie kręgosłupa z kością krzyŜową

Pomiędzy piątym kręgiem lędźwiowym a kością krzyŜową istnieje krąŜek między-
kręgowy. Ponadto piąty krąg lędźwiowy połączony jest z kością krzyŜową przez wię-
zadła: podłuŜne przednie i tylne, więzadło Ŝółte i więzadła między- i nadkolcowe.

Połączenia kości krzyŜowej z kośćmi biodrowymi

Połączenie kości krzyŜowej z symetrycznymi kośćmi biodrowymi następuje stawami
krzyŜowo-biodrowymi. Staw krzyŜowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) utworzony
jest przez powierzchnie uchowate kości krzyŜowej i biodrowej. Powierzchnie stawowe
pokryte sa najczęściej chrząstką włóknistą, a szpara stawowa jest wąska. Torebka sta-

wowa krótka, silnie napięta. Jest to typowy staw półścisły wykazujący bardzo ograni-
czoną ruchomość. Staw krzyŜowo-biodrowy wzmocniony jest przez następujące wię-
zadła:
więzadła krzyŜowo-biodrowe brzuszne (ligamenta sacroiliaca ventralia), łączące
licznymi pasmami przednią powierzchnię kości krzyŜowej z powierzchnią uchowatą
kości biodrowej;
więzadła krzyŜowo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia), które dzie-
lą się na krótkie i długie;
więzadła krzyŜowo-biodrowe międzykostne (ligamenta sacroiliaca interossea), wy-
pełniające przestrzeń między guzowatością krzyŜową a biodrową;
więzadła lędźwiowo-biodrowe (ligamenta iliolumbalia), które w postaci mocnych
pasm łączą wyrostki Ŝebrowe czwartego i piątego kręgów lędźwiowych z tylną częś-
33
cią grzebienia biodrowego oraz z powierzchnią wewnętrzną talerza kości
biodrowej i powierzchnią przednią podstawy kości krzyŜowej (ryc. 34).
Kość krzyŜowa połączona jest ponadto z kością kulszową przez więzadło krzyŜo-wo-
guzowe (ligamentum sacrotuberale) i więzadło krzyŜowo-kolcowe (ligamentum
sacrospinale).

Mechanika kręgosłupa
Jak wynika z nazwy, kręgosłup moŜe być porównywany do słupa utworzonego
z kręgów (ryc. 35). W odcinku przedkrzyŜowym kręgi stanowią oddzielne elementy
kostne, silnie ze sobą zespolone za pomocą włóknisto-chrzęstnych krąŜków międzykrę-
gowych oraz stawów międzykręgowych i więzadeł. Znajdujące się wewnątrz krąŜków
międzykręgowych jądra miaŜdŜyste pozostają w stanie wewnętrznego napręŜenia, któ-
re po przecięciu więzadeł przejawia się wydłuŜeniem kręgosłupa o długość ok. 3,7 cm
(Ruee, Pusch).
 Zakres wychyleń trzonów połączonych krąŜkiem międzykręgowym jest wprost pro-
porcjonalny do kwadratu wysokości krąŜka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu (Durchmesser).
KrąŜki międzykręgowe w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym mają znacz-
ne róŜnice wysokości, które moŜna przedstawić następującym stosunkiem liczbowym:
20,7 : 34,9 : 42,85. Wysokość krąŜków jest zmienna i zaleŜna od wielu czynników. Za-
sadniczym elementem warunkującym wysokość krąŜka międzykręgowego jest jądro
miaŜdŜyste, którego objętość zaleŜy od stopnia zawartości wody. W dzieciństwie i wie-
ku młodym zawartość wody jest duŜa. W okresie 25—30 lat Ŝycia zawartość wody
w jądrze miaŜdŜystym zaczyna się stopniowo zmniejszać i obniŜa się tym samym wyso-
kość krąŜka międzykręgowego. Wraz z wiekiem zmniejsza się równieŜ rozciągliwość
krąŜka międzykręgowego (Galante, Hirsch).
Powierzchnie poprzecznych przekrojów kręgów w odcinkach szyjnym, piersiowym
i lędźwiowym mają następujący stosunek liczbowy: 225 : 640 : 784 (Weber).
Dysponując tymi wskaźnikami moŜna na podstawie podanej powyŜej zasady teore-
tycznie obliczyć zakres ruchomości poszczególnych trzonów kręgowych w stosunku do
siebie w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym. Obliczenia są jednak tylko
teoretyczne i dotyczą wyłącznie kolumny trzonowo-krąŜkowej, gdyŜ ruchomość kręgo-
słupa odbywa się przy stałym i trwałym połączeniu kolumny trzonów i krąŜków mię-
dzykręgowych z kolumną łuków i wyrostków.
W odcinku szyjnym kręgosłupa wysokość krąŜka międzykręgowego jest dosyć duŜa
przy stosunkowo niewielkiej powierzchni poprzecznego przekroju trzonu. Zgodnie z za-
sadą Durchmessera występuje więc moŜliwość znacznych wychyleń bocznych poszcze-
gólnych kręgów w stosunku do siebie. Zakres tych wychyleń zwiększa jeszcze wypukło--
wklęsłe ukształtowanie powierzchni trzonów kręgowych. Płaszczyzna stawów między-
kręgowych tego odcinka przebiega od góry ku dołowi i od przodu ku tyłowi pod ką-
tem ok. 45°. Połączenie powierzchni obu stawów między kręgowych tworzy więc wyci-
nek koła, którego środek znajduje się na trzonie kręgowym nieco ku przodowi od jądra
miaŜdŜystego. Taki przestrzenny układ płaszczyzny stawów międzykręgowych z rów-
noczesnym korzystnym dla zakresu ruchów stosunkiem wysokości krąŜka międzykrę-
gowego do wielkości przekroju trzonu zapewnia w tym odcinku duŜą ruchomość
w płaszczyźnie strzałkowej, czołowej oraz poziomej (ruchy obrotowe). W odcinku szyj-
nym kręgosłupa kręgi posiadają duŜą średnicę otworów kręgowych, co umoŜliwia
znaczny zakres ruchów przy zachowanym bezpieczeństwie przebiegającego przez te
otwory rdzenia kręgowego (Poplewski).
W piersiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krąŜka międzykręgowego do
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest niekorzystny, górne i dolne powierzch-
nie trzonów są płaskie i w związku z tym wzajemna ruchomość poszczególnych trzo-
nów jest znacznie ograniczona. Wyrostki stawowe w tym odcinku kręgosłupa ustawione
są prawie ściśle w płaszczyźnie czołowej, co rygluje moŜliwość większych przemieszczeń
obrotowych. W odcinku piersiowym mogą więc praktycznie występować ruchy tylko
w płaszczyźnie strzałkowej. Ruchy w płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe są
blokowane przez układ wyrostków stawowych. W związku z ograniczoną ruchomością
piersiowego odcinka kręgosłupa średnica otworów kręgowych jest mniejsza niŜ w od-
cinku szyjnym.
W lędźwiowym odcinku kręgosłupa stosunek wysokości krąŜka międzykręgowego
do powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest bardziej korzystny dla zakresu ru-
chów niŜ w odcinku piersiowym. Powierzchnie stawów międzykręgowych są ustawione
w płaszczyźnie strzałkowej. Całość mechaniczna tego układu zapewnia znaczny zakres
ruchów zginania i wyprostu przy ograniczeniu ruchów obrotowych oraz ruchów
w płaszczyźnie czołowej.
35
 W przejściowym odcinku piersiowo-lędźwiowym układ wyrostków stawowych
zmienia się stopniowo z ustawienia czołowego w strzałkowe i podobnie jak w odcinku
szyjnym płaszczyzna obu stawów międzykręgowych stanowi wycinek koła lub nawet
kuli. Mechanicznie korzystny układ zapewnia w odcinku piersiowo-lędźwiowym duŜy
zakres ruchów w płaszczyznach strzałkowej, czołowej i poziomej (ruchy obrotowe).
Ruchy zginania i prostowania, występujące w płaszczyźnie strzałkowej, zaleŜne są
głównie od stosunku wysokości krąŜka międzykręgowego do powierzchni poprzecznego
przekroju trzonu.
Ruchy w płaszczyźnie czołowej równieŜ zaleŜne są od krąŜka międzykręgowego
i powierzchni przekroju trzonu, ponadto od płaszczyzny stawów międzykręgowych.

Ruchy obrotowe zaleŜą głównie od płaszczyzny stawów międzykręgowych. Płasz-

czyzna stanów międzykręgowych, stanowiąca wycinek koła lub kuli, umoŜliwia duŜy
zakres ruchów.
Kierunek ruchów zaleŜy więc od ukształtowania powierzchni stawowych, ale zakres
ograniczony jest przez torebki stawowe i więzadła.
Zakres zginania ograniczają więzadła Ŝółte, więzadła międzykolcowe i nadkolcowe,
więzadła międzypoprzeczne oraz tylna część pierścienia włóknistego.
Zakres prostowania ograniczają: więzadło podłuŜne przednie, przednia część pier-
ścienia włóknistego, zaryglowanie wyrostków stawowych oraz ewentualne zaryglowa-
nie łuków i wyrostków kolczystych.
Wychylenia boczne ograniczają boczne części pierścieni włóknistych, więzadło po-
dłuŜne przednie i tylne, więzadło Ŝółte (po stronie wypukłej), torebki stawowe, więzadła
międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym Ŝebra.
Zakres ruchów obrotowych ogranicza pierścień włóknisty i napięcie torebek sta-
wów międzykręgowych.
Zakres ruchów we wszystkich płaszczyznach ograniczają mięśnie.
Ruchy kręgosłupa są zmienne i w duŜej mierze zaleŜą od wieku człowieka oraz od
36
jego sprawności fizycznej. PrzeŜyciowo ruchy kręgosłupa są na ogół złoŜone i odby-
wają się równocześnie we wszystkich płaszczyznach.
Zakres ruchów zaleŜny jest równieŜ od krzywizn fizjologicznych i zwiększa się
w odcinkach kręgosłupa ustawionych w przodowygięciu (Fick).
Wielkość poszczególnych krzywizn kręgosłupa i ich ukształtowanie są zmienne,
zaleŜne od płci, wieku, rasy itp. (ryc. 36). W sposób najprostszy krzywizny moŜna po
równywać do wycinków koła, ale popełnia się wtedy duŜy błąd. Wielkość krzywizny
jest wzajemnie uwarunkowana. Krzywizny strzałkowe trzonów kręgowych i wyrost-
ków kolczystych mają róŜny kształt, co wiąŜe się z róŜną długością wyrostków kolczy-
stych w poszczególnych odcinkach kręgosłupa. Istnieje jednak między krzywiznami
linii trzonów kręgowych i wyrostków kolczystych ścisła współzaleŜność (Fick).
Bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia mechaniki ma wytrzymałość kręgosłupa
na ściskanie osiowe. Wytrzymałość zaleŜy od wielkości i kształtu kręgosłupa w prze-
kroju poziomym oraz od układu jego krzywizn.
W przekroju poziomym trzon kręgowy wraz z łukiem i wyrostkami poprzecznymi
przypomina literę T. Jest to układ znany w technice, gdzie przez prostopadłe połącze-
nie elementów uzyskuje się wzrost ich wytrzymałości (ryc. 37). Usunięcie grzebienia
wyrostków kolczystych powoduje sześciokrotne zmniejszenie wytrzymałości belki krę-
gosłupowej (Zschakke).
Krzywizny strzałkowe kręgosłupa przyczyniają się równieŜ do zwiększenia jego wy-
trzymałości. Wytrzymałość esowato powyginanej belki w porównaniu z belką prostą
ustala się według wzoru:

Stąd wniosek, Ŝe dzięki krzywiznom strzałkowym wytrzymałość kręgosłupa wzrasta

siedemnastokrotnie. Przeciętna wytrzymałość kręgosłupa dorosłego człowieka, a tym
samym jego siła nośna, jest bliska 350 kg (Maclister).
Wytrzymałość na obciąŜenie osiowe zmienia się w zaleŜności od odcinka kręgo-
słupa. Najmniejszą wytrzymałość posiada odcinek szyjny (ok. 113 kg), większą odcinek
piersiowy (ok. 210 kg), a największą lędźwiowy (ok. 400 kg) — Fessler.
Przeciętne obciąŜenia w pozycji wyprostnej ciała poszczególnych odcinków kręgo-
słupa są znacznie niŜsze od ich wytrzymałości i wynoszą: w odcinku szyjnym ok. 50 kg,
w odcinku piersiowym ok. 75 kg, a w odcinku lędźwiowym ok. 125 kg (Maisonable).
Przy obciąŜeniu osiowym kręgosłupa najpierw ulegają odkształceniom krąŜki mię-
dzykręgowe. Odkształcenie pojedynczego krąŜka jest niewielkie i polega na zmniejsze-
niu jego wysokości przy równoczesnym uwypukleniu pierścienia włóknistego. Odkształ-
cenie to związane jest ze zmianą kształtu półpłynnego jądra miaŜdŜystego, znajdują-
cego się wewnątrz krąŜka międzykręgowego (ryc. 38).
W odcinku piersiowym dorosłego męŜczyzny wytrzymałość na osiowe obciąŜanie
krąŜka wynosi ok. 200 kg, przy większych obciąŜeniach pierścień włóknisty moŜe ulec
rozerwaniu, a jądro miaŜdŜyste wypływa.
Odkształcenia krąŜka przy zgniataniu osiowym są nieduŜe i wynoszą maksymalnie
1—2 mm. Przy próbie rozciągania zmiana wysokości krąŜka jest większa i przy sile
rzędu 45—50 kg wynosi 4—5 mm (ryc. 39). Przy mimoosiowym jednostronnym roz-
ciąganiu krąŜka międzykręgowego odkształcenia wynoszą 6—8 mm przy sile równej
45—50 kg. PowyŜsze badania pozwalają wnioskować, Ŝe przy bocznych skłonach krę-

37
gosłupa jądro miaŜdŜyste przemieszcza się w kierunku strony wypukłej raczej na sku-
tek ssącego działania krąŜka po stronie rozciąganej niŜ ucisku po stronie wklęsłej (Tyl-
man, Ramotowski).
Wytrzymałość na osiowe obciąŜanie poszczególnych kręgów jest znacznie wyŜsza i
dla odcinka piersiowego wynosi ok. 800 kg, a dla odcinka lędźwiowego 900 kg (Tyl man,
Ramotowski).
Wytrzymałość łuków kręgowych i wyrostków poprzecznych była badana przy za-
stosowaniu sił rwących. Wytrzymałość na zrywanie wykazuje znaczne róŜnice w od-

cinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym. Siły potrzebne do złamania łuku w krę

gach piersiowych wynoszą 80—100 kg, a w odcinku lędźwiowym 120—150 kg. Siły
łamiące wyrostki poprzeczne są rzędu 10—15 kg.
Wytrzymałość łuków kręgowych oraz wyrostków zaleŜy w duŜej mierze od wytrzy-
małości więzadeł.
Wytrzymałość więzadeł jest duŜa i tak najmocniejsze z więzadeł kręgosłupa — wię-
zadło podłuŜne przednie posiada średnie wytrzymałości na zrywanie 2.12 kg/mm-
przekroju. Więzadło podłuŜne tylne jest słabsze i jego wytrzymałość wynosi 1,98 kg/mm1'

przekroju. Więzadła osób młodych (do 20 roku Ŝycia) wykazują w porównaniu z wię-
zadłami osób starszych (po 50 roku Ŝycia) o ok. 30% większą wytrzymałość (Tkaczuk).
Kręgosłup posiada trzy zasadnicze zadania: podporowe, ruchowe oraz ochronę
rdzenia kręgowego. Podporowa rola kręgosłupa i charakterystyka wytrzymałościowa
zostały omówione powyŜej. Omówiono równieŜ zakres ruchów kręgosłupa. Ochrona
rdzenia kręgowego związana jest z budową anatomiczną kręgosłupa. Części kostne
i krąŜki międzykręgowe szczelnie otaczają kanał kręgowy, w którym umiejscowiony
jest rdzeń. Wytłumienie wstrząsów urazowych odbywa się w kręgosłupie dzięki nie-
38
wielkim zmianom wielkości krzywizn i wysokości krąŜków między kręgowych z zawar-
tym w ich wnętrzu półpłynnym, a nieściśliwym jądrem miaŜdŜystym.
Fizjologiczny kształt kręgosłupa nie ulega zmianie tylko wtedy, gdy krąŜki między-
kręgowe i więzadła kręgosłupa, czyli cały bierny aparat równowagi oraz czynny aparat
równowagi utworzony przez mięśnie grzbietu, są w stanie symetrycznego napięcia. Po-
między stanem czynnego napięcia mięśni grzbietu a kształtem kręgosłupa istnieje pro-
sta zaleŜność. JeŜeli zmienia się stan napięcia mięśni, ulega zmianie kształt kręgosłupa
i odwrotnie, kaŜda zmiana kształtu kręgosłupa pociąga za sobą zmianę napięcia w apa-
racie równowagi biernej i czynnej (Wejsflog).

Mięśnie głębokie grzbietu

W czynnym aparacie równowagi kręgosłupa zasadniczą rolę odgrywają głębokie
mięśnie grzbietu. Mięśnie te przebiegają po obu stronach wyrostków kolczystych i oto-
czone są powięzią piersiowo-lędźwiową (fascia thoracolumbalis), która wraz z kręgo-
słupem tworzy rodzaj kanału kostno-włóknistego. Powięź piersiowo-lędźwiową ma
dwie blaszki: tylną zwaną powierzchowną, która leŜy pod mięśniami powierzchownymi
grzbietu (mm. czworobocznym, równoległobocznym i najszerszym grzbietu), i przed-
nią zwaną głęboką, która rozpięta jest od 12 Ŝebra do grzebienia biodrowego.
Mięśnie głębokie grzbietu w całości noszą nazwę prostownika grzbietu (erector
spinae). U człowieka pierwotny odcinkowy układ włókien mięśniowych zachowany jest
w najgłębszych warstwach, natomiast w warstwach bardziej powierzchownych pasma
mięśniowe stają się dłuŜsze i w przebiegu swym obejmują większą liczbę kręgów.
Ze względu na przebieg i końcowe przyczepy włókien mięśniowych wyróŜnia się
następujące układy: poprzeczno-kolcowy, międzykolcowy i międzypoprzeczny. Układ
poprzeczno-kolcowy i międzykolcowy tworzą tzw. pasmo przyśrodkowe. Pasmo bocz-
ne utworzone jest przez mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) oraz mię-
sień prostownik grzbietu (m. erector spinae). Mięsień prostownik grzbietu dzieli się na
mięsień biodrowo-Ŝebrowy (m. iliocostalis) i mięsień najdłuŜszy (m. longissimus).
Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu
Mięsień prostownik grzbietu rozpoczyna się na grzebieniu biodrowym, więzadłach
krzyŜowo-biodrowych tylnych, na tylnej powierzchni kości krzyŜowej oraz wyrostkach
kolczystych kręgów lędźwiowych i 2—3 kręgów piersiowych dolnych. Mięsień ten prze-
biegając ku górze dzieli się na dwa pasma: m. biodrowo-Ŝebrowy i m. najdłuŜszy.
Mięsień biodrowo-Ŝebrowy dzieli się na część lędźwiową, grzbietową i szyjną. Część
lędźwiowa przyczepia się do kątów dolnych Ŝeber od 9 do 6. Część grzbietowa prze-
biega bardziej przyśrodkowo od części lędźwiowej i rozpoczyna się od kątów 12—7 Ŝe-
bra tzw. wiązkami początkowymi, a kończy na kątach 5 lub 6 górnych Ŝeber. Część
szyjna rozpoczyna się obwodowo wiązkami początkowymi na kątach Ŝeber od 6 do 3
lub nawet od 7 do 2, a dogłowowo przyczepia się do guzków tylnych wyrostków po-
przecznych od 6 do 3 kręgów szyjnych.
Mięsień najdłuŜszy równieŜ zaczyna się obwodowo wspólną masą mięśnia pro-
stownika grzbietu, przebiega bardziej przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-Ŝebrowego
i dzieli się na dwa pasma: przyśrodkowe i boczne. Podział ten związany jest z róŜnym
umiejscowieniem przyczepów tych pasm. W swym wymiarze długim dzieli się on na
części: lędźwiową, grzbietową, szyjną i głowową, które częściowo zachodzą na siebie.
Część lędźwiowa rozpoczyna się obwodowo we wspólnej masie mięśnia prostowni-
ka grzbietu, a kończy pasmem bocznym na wyrostkach poprzecznych i pasmem przy-
środkowym na wyrostkach dodatkowych kręgów lędźwiowych.
39
 Część grzbietowa mięśnia najdłuŜszego rozpoczyna się od powierzchownej masy
m. prostownika grzbietu na wyrostkach kolczystych górnych kręgów krzyŜowych, krę-
gów lędźwiowych i dolnych piersiowych, kończy pasmem bocznym na kątach Ŝeber od
12 do 2, a pasmem przyśrodkowym na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów
piersiowych.
Część szyjna przebiega przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-Ŝebrowego, a bocznie
od części głowowej mięśnia najdłuŜszego. Część szyjna mięśnia najdłuŜszego rozpo-

czyna się na wyrostkach poprzecznych górnych 4—6 kręgów piersiowych i kończy nx

guzkach tylnych wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od 5 do 2.
Część głowowa mięśnia najdłuŜszego rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych
górnych kręgów piersiowych od 3 do 1 i dolnych kręgów szyjnych od 7 do 3, a koń-
czyn na wyrostku sutkowatym kości skroniowej.
W skład pasma bocznego mięśni głębokich grzbietu wchodzą równieŜ mięśnie
40
międzypoprzeczne (mm. intertransversarii). Mięśnie międzypoprzeczne łączą dwa są-
siednie wyrostki poprzeczne. Mięśnie te występują w odcinku szyjnym i lędźwiowym
w układzie podwójnym: przednim i tylnym lub bocznym i przyśrodkowym.
W kręgach szyjnych mięśnie międzypoprzeczne przednie łączą guzki przednie wy-
rostków poprzecznych sąsiednich kręgów, a mięśnie międzypoprzeczne guzki tylne
tych samych wyrostków.
W kręgach lędźwiowych mięśnie międzypoprzeczne boczne łączą sąsiednie wy-
rostki poprzeczne, a mięśnie międzypoprzeczne przyśrodkowe łączą wyrostki dodatko-
we z wyrostkami sutkowatymi.
Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu
W skład tego pasma wchodzą mięsień kolcowy, mięśnie poprzecznokolcowe, mię-
śnie międzykolcowe i dźwigacze Ŝeber.
Mięsień kolcowy (m. spinalis) jest bardzo cienki i przylega bezpośrednio do wyrost-
ków kolczystych. Mięsień ten biegnie od wyrostków kolczystych kręgów niŜej połoŜo-
nych do wyrostków kolczystych kręgów wyŜej połoŜonych. Początkowy przyczep tego
mięśnia łączy się z mięśniem najdłuŜszym, a przyczep końcowy z mięśniem półkol-
cowym i wielodzietnym.
Mięsień ten dzieli się na trzy części: mięsień kolcowy grzbietu, szyi i głowy.
Mięsień kolcowy grzbietu rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-
gów lędźwiowych od 3 do 1 oraz na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 12
do 10, a kończy na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 8 do 2.
Mięsień kolcowy szyi rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych kręgów od 2 do 1
w odcinku piersiowym i od 7 oraz 6 w odcinku szyjnym, a kończy na wyrostkach koi-
czystych kręgów szyjnych od 4 do 2.
Mięsień kolcowy głowy rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych krę-
gów piersiowych i dolnych szyjnych, a kończy na kości potylicznej w okolicy guzo-
watości potylicznej zewnętrznej.
Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą pasmo ciągnące się od miednicy do czaszki.
Włókna tych mięśni biegną od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych.
W masie tych mięśni wyróŜnia się trzy warstwy: warstwa powierzchowna utworzona
przez mięsień półkolcowy, warstwa środkowa utworzona przez mięsień wielodzielny
i warstwa głęboka, którą tworzą mięśnie skręcające.
Mięsień półkolcowy (m. semispinalis) — jego włókna przebiegają przez odcinki 6,
7 kręgów i w związku z tym mają przebieg stromy. Mięsień ten dzieli się na część
grzbietowo-szyjną oraz głowową.
Część grzbietowo-szyjna rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych 5—6 kręgów
piersiowych oraz od 7 do 2 kręgu szyjnego.
Część głowowa rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych od 6 do 1 kręgu pier-
siowego oraz na wyrostkach poprzecznych i stawowych od 7 do 4 kręgu szyjnego,
a kończy się na łusce kości potylicznej.
Mięsień wielodzielny (m. multifidus) biegnie od kości krzyŜowej do kręgu obroto-
wego, pokryty jest on przez mięsień półkolcowy. Włókna mięśnia wielodzietnego mają
przebieg mniej stromy, gdyŜ mijają tylko 2—4 kręgi. Mięsień ten jest najsilniej rozwi-
nięty w części lędźwiowej. Rozpoczyna się on na tylnej powierzchni kości krzyŜowej,
więzadłach krzyŜowo-biodrowych tylnych, grzebieniu biodrowym, powięzi lędźwiowo--
grzbietowej oraz na wyrostkach suteczkowatych kręgów lędźwiowych, wyrostkach po-
przecznych wszystkich kręgów piersiowych i wyrostkach stawowych 7—5 kręgu szyj-
nego. Koniec mięśnia znajduje się na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych,
piersiowych i kręgach szyjnych od 7 do 2.
Mięśnie skręcające kręgosłup (mm. rotatores) są najgłębiej połoŜoną warstwą ukła-
41
du poprzeczno-kolcowego i w układzie tym posiadają najmniej stromy przebieg wią-
zek mięśniowych. Rozpoczynają się one na wyrostkach poprzecznych Jub ich odpo-
wiednikach i kończą na wyrostkach kolczystych kręgów wyŜej leŜących lub teŜ mijają
jeden krąg.
Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) naleŜą do mięśni pasma przyśrodkowe-
go i występują w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa. Mięśnie te łączą ze sobą
wierzchołki wyrostków kolczystych sąsiadujących kręgów. W odcinku szyjnym przebie-
gają one parzyście, łącząc guzki rozszczepionych wyrostków kolczystych.
Mięśnie dźwigacze Ŝeber (mm. levatores costarum) połoŜone są do tyłu od stawów
Ŝebrowo-poprzecznych. Początkowe przyczepy tych dwunastu mięśni rozpoczynają się
na wyrostkach poprzecznych 7 kręgu szyjnego i 11 górnych kręgów piersiowych, koń-
czą na Ŝebrze niŜej połoŜonym z tym, Ŝe w 3—4 najniŜszych odcinkach mijają jedną
przestrzeń międzyŜebrową i kończą się na następnym kolejnym Ŝebrze.

Miomechanika głębokich mięśni grzbietu

Mięśnie głębokie grzbietu tworzą tzw. układ grzbietowy właściwy, w odróŜnieniu
od układu grzbietowo-barkowego, który stanowią mięśnie powierzchowne grzbietu (Po-
plewski). Głębokie mięśnie grzbietu utrzymują właściwy kształt kręgosłupa w płaszczy-
źnie czołowej oraz w płaszczyźnie strzałkowej, współpracując głównie z mięśniami
brzucha.
Mięśnie głębokie poprzeczno-kolcowe z punktu widzenia miomechaniki kręgosłupa
zaliczone są do tzw. I układu odniesienia (Wejsflog). 11 układ odniesienia stanowią dłu-
gie mięśnie grzbietu, tzn. oddziaływające na elementy szkieletowe bezpośrednio zwią-
zane z kręgosłupem, a 111 układ — mięśnie oddziaływające na kręgosłup i kończyny
dolne.
Czynność poszczególnych głębokich mięśni grzbietu najłatwiej rozpatrywać w po-
szczególnych pasmach: bocznym i przyśrodkowym.
Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu utworzone jest przez mięśnie biodrowo--
Ŝebrowy i najdłuŜszy oraz mięśnie międzypoprzeczne. Mięsień biodrowo-Ŝebrowy dzia-
łając jednostronnie silnie pochyla kręgosłup w kierunku bocznym. Boczne pochylanie
kręgosłupa jest ułatwione przez długie ramię siły mięśnia biodrowo-Ŝebrowego. Do-
głowowe przyczepy tego mięśnia znajdują się na kątach Ŝeber i są oddalone o kilka
centymetrów od kręgosłupa. Mięsień biodrowo-Ŝebrowy wraz z mięśniem najdłuŜszym
działając obustronnie prostują tułów. Wspólne symetryczne napięcie obu mięśni utrzy-
muje kręgosłup w ustawieniu pionowym. Mięśnie międzypoprzeczne kurcząc się jedno
stronnie pochylają kręgosłup do boku. Obustronny skurcz mięśni wspomaga stabiliza-
cję kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej. Mięsień najdłuŜszy głowy działając jedno-
stronnie prostuje ją i pochyla ku bokowi. Mięsień prostownik grzbietu, a więc biodrowo-
Ŝebrowy i najdłuŜszy współdziałając razem biorą zasadniczy udział w procesie
oddychania. Obustronne napięcie mięśni prostuje tułów, zmniejsza tyłowygięcie piersio-
we kręgosłupa i ustawia klatkę piersiową w pozycji wdechu.
Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu jest utworzone przez: mięsień kol-
cowy, mięsień półkolcowy, mięsień wielodzietny, mięśnie skręcające i międzykolcowe.
Mięsień kolcowy przy jednostronnym skurczu pochyla kręgosłup do boku, obustronne
działanie mięśni kolcowych powoduje prostowanie kręgosłupa. Mięsień kolcowy jest
synergistą mięśnia krzyŜowo-grzbietowego.
Mięśnie półkolcowe grzbietu i karku działając jednostronnie pochylają kręgosłup
w kierunku bocznym. Obustronne działanie powyŜszych mięśni powoduje wyprost krę-
gosłupa i jego stabilizację pionową.
42
 Mięsień wielodzielny przy skurczu obustronnym prostuje i stabilizuje kręgosłup,
przy działaniu jednostronnym pochyla kręgosłup do boku i obraca wyŜszy odcinek
w stronę przeciwną. Analogiczne działanie posiadają mięśnie skręcające, których czyn-
ność obrotowa w związku z mniej stromym przebiegiem wiązek mięśniowych jest wiek
sza od działania obrotowego mięśnia wielodzielnego.
Mięśnie międzykolcowe prostują szyjny i lędźwiowy odcinek kręgosłupa.

Mięśnie dźwigacze Ŝeber współdziałają w ruchach prostowania kręgosłupa oraz przy

bocznych skłonach i w ruchach obrotowych. Mięśnie te nie odgrywają istotnej roli
w procesie oddychania i dlatego są zaliczone do mięśni grzbietu.
Mięśnie układu poprzeczno-kolcowego, a szczególnie mięsień wielodzielny, mięśnie
skręcające, międzykolcowe i dźwigacze Ŝeber, łącząc poszczególne kręgi ze sobą, odgry-
wają rolę krótkich stabilizatorów kręgosłupa. Działanie tych mięśni nie wywołuje duŜe-
go zakresu ruchów, a spełnia raczej działanie „czynnych więzadeł".
Czynność wszystkich wyŜej omówionych mięśni w utrzymaniu pionowego ustawie-
nia kręgosłupa jest skoordynowana, co upowaŜnia do określenia ich wspólną nazwą
prostownika grzbietu (m. erector trunci).
NajwaŜniejszym antagonistą mięśnia prostownika grzbietu jest mięsień prosty brzu-
cha, zwany ze względu na swą czynność ,,zginaczem grzbietu" (Poplewski). Prostow-
nik grzbietu i mięsień prosty brzucha działają na przeciwne końce dźwigni dwuramien-
nej, której punktem podparcia jest jądro miaŜdŜyste i krąŜek międzykręgowy. Mięsień
prosty brzucha i mięśnie z nim współdziałające (mm. skośne brzucha i in.) posiadają
długie ramię siły (Ŝebra), natomiast mięsień prostownik grzbietu ma bardzo krótkie
ramię siły (kąty Ŝeber, wyrostki poprzeczne i kolczyste). Na korzyść mięśnia prostego
brzucha działa ponadto cięŜar trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej (ryc. 42).
W związku z koniecznością zrównowaŜenia momentów działania mięśnia prostego
brzucha mięsień prostownik grzbietu posiada olbrzymią siłę rzędu 350 kg (Bradford
i Spurling).
Na krąŜki międzykręgowe działa więc olbrzymi nacisk osiowy, który w odcinku
lędźwiowym moŜe wynosić ok. 400 kg (Tkaczuk). Jest to siła wystarczająca do zgnie-
cenia krąŜków międzykręgowych. Nadmiernemu obciąŜeniu i zgnieceniu krąŜków prze-
ciwdziała tłocznia brzuszna, która podpiera klatkę piersiową od dołu poprzez przeponę,
częściowo odciąŜając kręgosłup, szczególnie w odcinku lędźwiowym (Tkaczuk).
Kręgosłup wbudowany jest w ściany dwóch komór zawierających powietrze, płyn
i elementy półpłynne, a więc mało lub całkowicie nieściśliwe (klatka piersiowa i jama
brzuszna). Układ ten chroni struktury kręgosłupa przed mechanicznym uszkodzeniem,
przejmując część obciąŜenia osiowego (Morris, Lucas, Bresler).
Wszystkie mięśnie stabilizujące kręgosłup, a więc mięśnie grzbietu, klatki piersio-
wej i brzucha, działają na kręgi bezpośrednio lub pośrednio poprzez Ŝebra. Mięśnie te
biorą udział w utrzymaniu równowagi poprzecznej (po obydwu stronach kręgosłupa)
43
i równowagi osiowej, która polega na wyrównaniu momentów sił działających na Ŝebro
ku górze i ku dołowi (ryc. 43).
2 badań przekrojów fizjologicznych wynika, Ŝe siła mięśni działających na Ŝebra
maleje od Thi do Thg i wzrasta od Thij do Thj2- Przekrój fizjologiczny mięśni po-
przeczno-kolcowych i mięśnia kolcowego grzbietu w odcinku od Thi do Thj2 nie wy-

kazuje większych wahań. Przekrój fizjologiczny mięśnia biodrowo-Ŝebrowego oraz

przekrój mięśnia najdłuŜszego zmniejsza się od Thi do Th3, a począwszy od Th:j w dół
ponownie wzrasta. Wysokość trzeciego kręgu piersiowego jest punktem przejściowym,
w którym stabilizacja kręgosłupa w płaszczyźnie czołowej moŜe być trudniejsza do
utrzymania od pozostałych odcinków.
Podział kręgosłupa na odcinki o róŜnym układzie mięśniowym tłumaczy się zróŜni-
cowaniem działania mięśni. Mięsień najdłuŜszy w odcinku górnym wykazuje wzrost
siły mięśniowej prawdopodobnie ze względu na konieczność stabilizacji kręgosłupa
w odcinku szyjnym w stosunku do tułowia.
Wzrost siły wszystkich mięśni grzbietu od trzeciego kręgu piersiowego w dół zwią-
zany jest z koniecznością zrównowaŜenia i stabilizacji niŜej leŜących i coraz bardziej
obciąŜanych kręgów (W. Ramotowski, A. Marynowski).
Z powyŜszych badań wynika, Ŝe najbliŜsza okolica trzeciego kręgu piersiowego
posiada najsłabszy układ mięśniowy i Ŝe mogą w niej stosunkowo łatwo powstawać
zaburzenia równowagi kręgosłupa.
Omówione powyŜej dane miomechaniczne ograniczają się tylko do głębokich mięśni
grzbietu i częściowo mięśni brzucha. Mięśnie te bezpośrednio biorą udział w utrzymy-
waniu równowagi kręgosłupa. Równowaga kręgosłupa pośrednio zaleŜna jest jeszcze
od działania wszystkich mięśni tułowia, a nawet kończyn. Są to jednak zagadnienia
bardzo złoŜone, niedostatecznie jeszcze przeanalizowane.
Przypomnienie w powyŜszym rozdziale podstawowych wiadomości anatomicznych
zawęŜonych do budowy części szyjnego, piersiowego i lędźwiowego odcinka kręgosłupa
ma ułatwić czytelnikowi zrozumienie mechanizmów powstawania bocznych skrzywień
kręgosłupa.
44
 Podsumowanie
1. Kręgosłup stanowi wieloodcinkowy słup kostny powiązany elementami chrzęst-
no-więzadłowymi, wsparty na podstawie utworzonej przez kość krzyŜową. W związku
z fizjologicznymi krzywiznami przednio-tylnymi wzrasta wytrzymałość kręgosłupa na
obciąŜanie, a równocześnie zwiększa się jego spręŜystość i zdolność wytłumiania
wstrząsów.
2. Ruch pomiędzy poszczególnymi kręgami odbywa się w tkankach międzykręgo-
wych oraz w obrębie krąŜka międzykręgowego. Zakres ruchów jest wprost proporcjo
nalny do kwadratu wysokości krąŜka i odwrotnie proporcjonalny do kwadratu po
przecznego przekroju trzonu. Zakres i kierunek ruchów w stawach międzykręgowych
zaleŜny jest równieŜ od płaszczyzny stawów międzykręgowych.
3. W szyjnym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa na zwiększenie zakresu ruchów
wpływa przodowygięcie w płaszczyźnie strzałkowej.
4. Wysokość krąŜków międzykręgowych zaleŜy od stopnia zawartości wody w ją
drze miaŜdŜystym. Jądro miaŜdŜyste przy bocznych wychyleniach kręgosłupa prze
mieszcza się w wypukłą stronę skrzywienia.
5. Zakres ruchów kręgosłupa ograniczony jest przez opory więzadeł. Ruchy zgina
nia ograniczają: więzadła Ŝółte, między- i nadkolcowe, więzadła międzypoprzeczne oraz
tylna część pierścienia włóknistego. Ruchy prostowania ograniczają: więzadło podłuŜne
przednie, przednia część pierścienia włóknistego oraz opory zaryglowanych wyrostków
stawowych lub zaryglowanych łuków i wyrostków kolczystych.
Ruchy boczne ograniczają: boczne części pierścieni włóknistych, boczne części
więzadeł podłuŜnych przednich i tylnych, więzadła Ŝółte (po stronie wypukłej), torebki
stawowe, więzadła międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym
Ŝebra.
Ruchy obrotowe ogranicza pierścień włóknisty i opory napiętych torebek stawo-
wych.
6. Osiową równowagę kręgosłupa utrzymuje napięcie aparatu więzadłowo-torebko-
wego oraz działanie mięśni. Zasadnicze znaczenie w utrzymaniu równowagi kręgosłupa
odgrywają mięśnie tułowia, a szczególnie głębokie mięśnie grzbietu.
7. Głębokie mięśnie grzbietu dzielą się na dwa zasadnicze pasma: boczne i przy-
środkowe. Pasmo boczne tworzą mięśnie międzypoprzeczne i mięsień prostownik
grzbietu. Pasmo przyśrodkowe tworzą mięśnie: kolcowy, poprzeczno-kolcowe oraz
dźwigacze Ŝeber. Głębokie mięśnie grzbietu ze względów miomechanicznych są wyod
rębnione jako tzw. I układ odniesienia (Wejsflog).
8. Długie, głębokie mięśnie grzbietu utrzymują równowagę kręgosłupa w płaszczyź
nie czołowej, a przy działaniu jednostronnym powodują jego boczne wychylenia. Krót
kie głębokie mięśnie grzbietu w zasadniczej swej masie są stabilizatorami kręgosłupa,
a główne ich działanie ruchowe polega na obracaniu poszczególnych kręgów lub od
cinków kilkukręgowych.
Równowagę kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej utrzymuje współdziałanie głę-
bokich mięśni grzbietu z mięśniami brzucha — głównie z mięśniami prostymi brzucha.
9. Głębokie mięśnie grzbietu wykazują najmniejszą masę na wysokości 3 kręgu
piersiowego — Th3. NajbliŜsza okolica tego kręgu moŜe być szczególnie predyspono
wana do występowania zaburzeń równowagi kręgosłupa.

45