INTERNACIONALNI UNIVERZITET U TRAVNIKU

EKONOMSKI FAKULTET / TURIZAM I GOSTITELJSTVO

Stepenovanje I korjenovanje
kompleksnih brojeva
SEMINARSKI RAD

Predmet: Matematika I

Mentor: Prof. dr. Sead Rešić Student: Antonija Mikić

Dženan Kasumović
Asistent: V. Anela Hrnjičić Broj indeksa: E-03/18
E-08/18

Travnik, januar 2019

0
Contents
I. SADRŽAJ....................................................................................................................1
II. UVOD..........................................................................................................................2
III. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja..............................................................3
IV. Množenje i dijeljenje kompleksnih brojeva u trigonometrijskom obliku.................7
V. Stepenovanje i korjenovanje kompleksnih brojeva u trigonometrijskom obliku.........9
VI. Korjenovanje kompleksnog broja...........................................................................11
VII. LITERATURA:.......................................................................................................16

1
I. UVOD
Tema ovog maturskog rada je trigonometrijski oblik kompleksnog broja. Kao prvo,
postavlja se pitanje zasto se uopšte uvodi trigonometrijski oblik kompleksnog broja.
Podsjetimo se da smo u svakom novom skupu brojeva mogli uvesti neku novu operaciju.
Tako smo u skupu mogli oduzimati (tj. dobili smo inverzne elemente u
odnosu na sabiranje), u skupu smo mogli dijeliti (tj. dobili smo inverzne elemente u
odnosu na množenje), a u skupu R smo mogli računati potencije pozitivnih brojeva i
kada je eksponent racionalan broj, tj. mogli smo vaditi korijene iz pozitivnih brojeva). U
skupu C je pak moguće vaditi korijene iz svih komplesnih brojeva. Također, u skupu
je za n  N i a  R jednačinaa x n  a imala najviše dva rješenja (ovisno o predznaku
broja a i parnosti broja n), no u skupu C ona će uvijek imati tačnono n rješenja.

Da bismo na jednostavan način vadili korijene iz kompleksnih brojeva uvodi se novi

način zapisivanja kompleksnoih brojeva tj. trigonometrijski oblik kompleksnog broja.
Zaključak se odosi na primjenu kompleksnih brojeva u fizici, prije svega, ali i u
svakodnevnom životu.

2
II. Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Poznato je da kompleksnom broju

z  x  yi (1)
možemo pridružiti (obostrano jednoznačno) tačku M (x,y) koordinatne ravni. Označimo
sa  udaljenost tačke M (x,y) od koordinatnog početka, a sa  orijentisani ugao
između pozitivnog dijela x-ose i vektora OM (radijus-vektor položaja tačke M (x,y).

Sa slike nalazimo:
x   cos  y   sin  (2)
y
 x2  y 2 tg  (3)
x
Iz (1) i (2) dobivamo:
z   (cos   i sin  ) (4)
Izraz (4) zovemo trigonometrijski oblik kompleksnog broja z.
 - modul kompleksnog broja z
 - argument kompleksnog broja z.

3
Definicija (argumenta): Neka je M (x,y) tačka koja predstavlja kompleksan broj
z  x  yi ( z  0) . Svaki mjerni broj  orijentisanog ugla koji čini radijus vector OM

sa pozitivnim dijelom x-ose zove se argument broja z i označava se sa Arg z. Argument

broja z koji zadovoljava uvjet 0    2 zove se glavna vrijednost argumenta broja z i
označava se arg z.
Uglu (x, OM ) odgovara tačno jedan mjerni broj  0 koji se nalazi u intervalu  0,2  ,
dok se svi ostali mjerni brojevi  ugla (x, OM ) dobiju po formuli
   0  2k ( k  z ) .

Iz navedenog zaključujemo broj  = Arg z je određen kompleksnim brojem z  0 samo

do sabirka 2k ( k  z ) , dok je broj arg z potpuno određen brojem z ( z  0) i važi:
Argz  arg z  2k

tj. Argz ima beskonačno mnogo vrijednosti.

Pokažimo sada kako određujemo  i  iz zadanog broja z  x  yi .
Ako je z  0  0(cos   i sin  ) iz (3) slijedi  =0 pa je (4) zadovoljeno za svaki realan
broj  . Za određivanje glavne vrijednosti argumenta imamo:
 3
Ako je x  0 i y >0 (y<0) onda je arg z  , arg z  ;
2 2
Ako je x  0 onda  =argz određujemo rješavanjem jednačine
y
tg  (x=Rez, y=Imz)
x
uz uvjet da je:

  (0, ) , ako je x>0 i y>0 (tačka M (x,y) je u prvom kvadrantu),
2

  ( ,  ) , ako je x<0 i y>0 (tačka M (x,y) je u drugom kvadrantu),
2
3
  ( , ) , ako je x<0 i y<0 (tačka M (x,y) je u trećem kvadrantu),
2
3
 ( ,2 ) , ako je x>0 i y<0 (tačka M (x,y) je u četvrtom kvadrantu).
2
Na osnovu izloženog o glavnom argumentu kompleksnog broja z treba naglasiti da
jednačina

4
 y
tg 
x
(5)
nije ekvivalentna sistemu
x y
cos   , sin   , (6)
 

Istina, svako rješenje sistema (6) jeste i rješenje od (5), međutim tg (   )  tg ,
cos(   )   cos  pokazuje da su  i    rješenja od (5) ali da jedan od tih brojeva

nije rješenje od (6). Imajući sve ovo u vidu, aposebno ova ograničenja za arg z , onda

y
formule  x2  y 2 i tg 
x
koristimo za transformaciju kompleksnog broja z , iz
oblika z  x  yi u trigonometrijeski oblik z   (cos   i sin  ) .

Primjer1:
Predstaviti u trigonometrijskom obliku broj:
 
z  1  sin  i cos
7 7

 2   5
z  (1  sin )  (cos ) 2  2(1  sin )  2 cos ,
7 7 7 28

jer je općenito
        
1  sin   sin  sin   2 sin(  ) cos(  )  2 cos 2 (  ) (jer su lukovi 
2 4 2 4 2 4 2 4 2

    2 5
i  komplementni) odakle za   dobivamo 1  sin  2 cos . Dalje je
4 2 7 7 28

  
cos cos  cos
tg 
Im z
 7  2 7  ctg 9  tg 5
Re z    28 28
1  sin sin  sin
7 2 7
 5
Odakle zbog 0    slijedi   . Znači
2 28
  5 5 5
1  sin  cos  2 cos (cos  i sin ).
7 7 28 28 28
z  1  i

5
 z  x2  y2  (1) 2  (1) 2  2

Im z  1 5
tg   , pa je   arg z  , jer se tačka (-1,-1) nalazi u trećem kvadrantu.
Re z  1 4
Prema tome imamo
5 5
1 i  2 (cos  i sin ).
4 4
Teorema:
Dva kompleksna broja z1 i z2 zadana u trigonometrijskom obliku
z1  1 (cos 1  i sin 1 ) , z 2   2 (cos  2  i sin  2 ) jednaka su onda i samo onda kada je

1   2 , 1   2  2k , ( k  Z ) .

Dokaz: Ako je z1  z 2 imamo

1 cos 1   2 cos  2 , 1 sin 1   2 sin  2 (7)
pa je odavde
z1  1 (  2 cos  2 ) 2  (  2 sin  2 ) 2   2  z 2 (8).

Iz (7) i (8) imamo cos 1  cos  2 , sin 1  sin  2 što daje 1   2  2k , ( k  Z ) , i
obrnuto, ako je 1   2 , 1   2  2k , tada je očigledno z1  z 2 .

III. Množenje i dijeljenje kompleksnih brojeva u

trigonometrijskom obliku

6
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja pogodan je za množenje i dijeljenje
kompleksnih brojeva.
Ako su
z1  1 (cos 1  i sin 1 ) , z 2   2 (cos  2  i sin  2 )

dva zadana kompleksna broja onda je:

z1  z 2  1  2 (cos 1  i sin 1 )(cos 2  i sin  2 ) 

 1  2  (cos1 cos  2  sin 1  sin  2 )  (sin 1 cos  2  cos 1 sin  2 ) 

 1  2  cos(1   2 )  i sin(1   2 ) , (2)
Iz formule (2) slijedi:
z1  z 2  z1  z 2 , Arg ( z1  z 2 )  Argz 1  Argz 2  2k , ( k  Z )
Dakle, kompleksni brojevi zadani u trigonometrijskom obliku množe se tako da im se
moduli pomnože a argumenti saberu.
Primjer2:
Naći proizvod kompleksnih brojeva:
2 2    
z1  2(cos  i sin ) , z z 2  4cos(  )  i sin(  )
3 3  6 6 

 2  2  
z1  z 2  cos(  )  i sin(  ) 
 3 6 3 6 

 4   4   
 8cos( )  i sin( ) 
  6 
 
 8(cos  i sin )  8(0  i )  8i .
2 2

z2
Za količnik ( z1  0) vrijedi:
z1

z 2  2 (cos  2  i sin  2 )  (cos  2  i sin  2 )(cos 1  sin 1 )

  2 =
z1 1 (cos 1  i sin 1 ) 1 (cos 1  i sin 1 )(cos 1  sin 1 )

 2  cos( 2  1 )  i sin( 2  1 )  2
   cos( 2  1 )  i sin( 2  1 ) .
1 (cos 2 1  sin 2 1 ) 1

Imamo dakle na osnovu teoreme o jednakosti kompleksnih brojeva:

7
 z2 z2 z
 , Argz ( 2 )  Argz 2  Argz 1  2k , ( k  Z ),
z1 z1 z1

Pa je modul količnika jednak količniku modula djeljenika i djeljitelja, dok je argument

količnika jednak razlici argumenta djeljenika i argumenta djeljitelja.

Primjer3:
Naći količnik kompleksnih brojeva:
  1 2 2
z1  4(cos  i sin ) i z 2  (cos  i sin )
6 6 2 3 3
z1 4  2  2     4   4 
 cos(  )  i sin(  )  8cos  i sin 
z2 1 6 3 6 3   6 6 
2
     
 8cos( )  i sin( )  8(cos  i sin )  8i.
 2 2  2 2

Napomena: Formula za množenje kompleksnih brojeva zadana u trigonometrijskom

obliku lahko se proširuje matematičkom indukcijom na slučaj proizvoda n kompleksnih
brojeva . Prema tome, n kompleksnih brojeva oblika z k   k (cos  k  i sin  k )
k  (1,2,..., n) množe se na sljedeći način:

z1  z 2  ...  z n  1   2  ...   n  cos(1   2  ...   n )  i sin(1   2  ...   n ) .

IV. Stepenovanje i korjenovanje kompleksnih

brojeva u trigonometrijskom obliku

Ako u jednakosti
z 1  z 2  1  2  cos(1   2 )  i sin(1   2 )

8
stavimo z1  z 2  z   (cos   i sin  ) dobit ćemo

z 2    (cos  i sin  )   2 (cos 2  i sin 2 ).

2

Slično imamo i za:

z1  z 2  z 3  1   2   3  cos(1   2   3 )  i sin(1   2   3 ) ,

Neka je z1  z 2  z 3  z   (cos   i sin  )

tada je
z 3    (cos   i sin  )   3 (cos 3  i sin 3 ).
3

Uopće, ako u jednakosti

z1  z 2  ...  z n  1   2  ...   n  cos(1   2  ...   n )  i sin(1   2  ...   n )

stavimo z1  z 2  ...  z n  z   (cos   i sin  ) dobit ćemo

z n    (cos  i sin  )   n (cos n  i sin n )

n
(1).
Na osnovu teoreme o jednakosti kompleksnih brojeva iz formule (1) slijedi:
, Argz n  n  Argz  2k , (k  N ) .
n
zn  z

Dakle, kompleksan broj se stepenuje prirodnim brojem n tako što se njegov modul
stepenuje sa n, a argumene pomnoži sa n.
Jednostavnost formule (1) pokazuje da stepenovanje još više nego množenje i djeljenje
kompleksnih brojeva, opravdava cjelishodnost uvođenja trigonometrijskog oblika
kompleksnog broja.

Formulu (1) otkrio je francuski matematičar Moivre (1) (Moavr), pa se ona po njemu i
naziva Moivreova formula.
Specijalno za z   1 iz (1) dobivamo
(cos   i sin  ) n  cos n  i sin n .

Primjer4:
Primjenom Moivreove formule izračunati:
7 2
       
a) cos( )  i sin( )  b) cos( )  i sin( ) 
 4 4   6 6 

9
    
7
7 7    
a) cos( 4 )  i sin( 4 )  = cos 4  i sin 4  cos( 4 )  i sin( 4 )  cos 4  i sin 4 

2 i 2 2
   (1  i ),
2 2 2

(1)
Abram de Moavr emigrira iz Francuske u Englesku 1685. po ukidanju ukaza iz Nanta i izgnanstvom Hugenota. Živeo je
siromašno, te je kao stalni gost “Slaughter's Coffee House, St. Martin's Lane at Cranbourn Street“ zarađivao je novac igrajući šah.
Poznat po “Moavrovoj formuli“, koja povezuje kompleksne brojeve i trigonometriju i po radu na “normalnoj distribuciji“ i “teoriji
slučaja“, godine 1697. izabran je kao član Naučne akademije (Royal Society) u Londonu. Godine 1718, De Moavr je napisao knjigu o
teoriji verovatnoće nazvanoj “Doktrina sreće“ (The Doctrine of Chances).

V. Korjenovanje kompleksnog broja

Definicija: Neka je n  N ( n  2), z dati kompleksni broj; n-tim korijenom

kompleksnog broja z nazivamo takav kompleksan broj čiji je n-ti stepen jednak broju z.
Znači,
n
z  n  z
Za n-ti korijen kompleksnog broja vrijedi:
Teorema:

10
Za svaki kompleksan broj z  0 postoji n različitih vrijednosti n
z, tj. jednačina  n  z
, gdje je z bilo koji zadan kompleksan broj različit od nule, ima tačno n različitih rješenja.
Dokaz:
Neka je dat kompleksan broj z   (cos   i sin  ) , ( z  0)
i neka je
n
z   ,   r (cos   i sin  )
gdje je  broj koji treba odrediti. Na osnovu definicije je  n  z tj
r n (cos n  i sin n )   (cos   i sin  )

Odakle na osnovu jednakosti kompleksnih brojeva zaključujemo

r n   , n    2k , ( k  Z ) , tj.

  2k
r n ,   (k  Z )
n

gdje je ( n  ) aritmetička vrijednost korjena.

Dakle, sada imamo

  2k   2k
  n z  n  (cos  i sin ) ( k  0,1,2,3,...) (1)
n n
U formuli (1) broj k može imati bilo koju cijelu vrijednost. Međutim, pokazat ćemo da
postoji tačno n različitih vrijednosti  k n-tog korjena broja z i da se one dobiju ako je
k   0,1,2,..., n  1

Dakle, tvrdimo da su sve vrijednosti  k k=0,1,2,…,(n-1) među sobom različite.

Pretpostavimo suprotno tj. da postoje bar dva različita indeksa k1 , k 2   0,1,2,..., ( n  1)

formula za koje je  k   k a ovo bi značilo da je

1 2

  2k1   2k 2
  2 s (s  Z )
n n
k1  k 2
tj. s
n
što je nemoguće jer je k1  k 2  n i s cijeli broj.
Pokažimo još da za svaki cijeli broj k 3 takav da k 3   0,1,2,..., n  1 vrijedi

11
 k3   0 , 1 ,  2 ,...,  n 1 .

Broj k 3 možemo predstaviti u obliku k 3  qn  k1 (q  Z)

 k1   0,1,2....,  n  1  odakle je

  2k 3   2k
  2 q
n n
Što znači da je
 k 3   0 , 1 ,  2 .....,  n 1 

Prema tome n
z ima tačno n različitih vrijednosti wk koje odgovaraju vrijednostima
k = 0,1,2…..,n-1;
   2k   2k 
 k  n p cos  i sin (2)
 n n 

i to su:
  
 0  n p cos  i sin 
 n n

   2   2 
1  n p cos  i sin
 n n 

   4   4 
 2  n p cos  i sin
 n n 

   2 n  1   2 n  1 
 n 1  n p cos  i sin 
 n n
Ovim je teorema dokazana.

Vrijednost
  
 0  n p cos  i sin  (2)
 n n

Zove se glavna vrijednost n-tog korjena broja Z

Iz izraza (2) za  0 neposredno zaključujemo da Morvreova formula vrijedi i za
razlomljene eksponente tj. da je

12
 1 1
 1 1 
Z  P cos   i sin   ako je z = 
n N  cos   i sin  
 n n 

Iz izraza (2) za vrijednost  k mozemo primjetiti da su moduli svih vrijednosti  k

jednaki to znači tačke koje odgovaraju tim brojevima nalaze se na kružnici poluprečnika
n p i centrom u tački O; pri tome poluprečnici ma kojih dviju uzastopnih tačaka grade

2
ugao .
n
Prema tome, korijeni  k su tjemena pravilnog n-tougla upisanog u krug poluprečnika
n p

Na osnovu toga zaključujemo da svaka binarna j-na

zn  a
( n-prirodan broj, a  0 dati kompleksan broj) ima n korjena; z 0 , z1, z 2, ....z n 1
Tačke koje ovim korjenima odgovaraju leže na krugu poluprečnika n
la sa centrom u
koordinantnom početku.

Primjer4: Naći sve vrijednosti 6

 64
Napišimo z=-64 u trigonometrijskom obliku
-64=64  cos   i sin  
Prema formuli (2) imamo
   2k   2k 
 k  6 64  cos  i sin 
 6 6 
(k=0,1,2,3,4,5)

13
Slijedi:
  
 0  2 cos  i sin   3  i
 2 6

  
1  2 cos  i sin   2i
 2 2

 5 5 
 2  2 cos  i sin    3 i
 6 6 

 7 7 
 3  2 cos  i sin    3 i
 6 6 

 9 9 
 4  2 cos  i sin   2i
 6 6 

 11 11 
 5  2 cos  i sin   3 i
 6 6 

Tacke  0 , 1 ,  2 ,  3 ,  4 i 5 su tjemena pravilnog šestougla u kružnici poluprečnika 2 s

centrom u koordinatnom početku.

14
VI. LITERATURA:

1. Aleksandra Kostić, Vahidin Hadžiabdić, Midhat Mehuljić, Jasmin Bektešević

Matematika 1 – teorija sa urađenim zadacima Sarajevo 2011 Mašinski fakultet
Sarajevo
2. Aleksandra Kostić – Uvod u analizu, teorija sa urađenim zadacima Matematika 1
Sarajevo 2015 Mašinski fakultet Sarajevo
3. Bračković, M., Matematika, determinante, sistemi linearnih jednačina, elementi
vektorske algebra I analitičke geometrije, “ Svjetlost” OOUR Zavod za udžbenike
I aučna sredstva, Sarajevo, 1986

15
16