Materiałoznawstwo elektryczne

1. Rezystancja, rezystywność, konduktancja, konduktywność – oznaczenia, jednostki,

zależności, znaczenie,

Rezystancja – wielkość charakteryzująca relację między napięciem a natężeniem prądu elektrycznego

w obwodach prądu stałego. W obwodach prądu przemiennego rezystancja nazywa się część
rzeczywistą impedancji zespolonej. Jednostka ohm

Rezystywność – (oporność właściwa, opór właściwy) – wielkość charakteryzująca materiały pod

względem przewodnictwa elektrycznego. Jednostka ohm * metr

Konduktancja – przewodność elektryczna – miara podatności elementu na przepływ prądu

elektrycznego, odwrotność rezystancji, jednostka simens (S)

Konduktywność – przewodność elektryczna właściwa, przewodnictwo elektryczne właściwe –

wielkość fizyczna charakteryzująca przewodnictwo elektryczne materiału. Jednostka: simens / metr

2. Materiały przewodowe – rodzaje, przeznaczenie, budowa.

Nazwę materiałów przewodowych noszą metale i stopy, z których są wytwarzane przewody i kable
elektroenergetyczne. Do tej grupy należą przede wszystkim miedź i aluminium, a także niektóre brązy,
stopy aluminiowo-magnezowo-krzemowe oraz stal.
Miedź używa się na ogół w stanie miękkim, natomiast aluminium — ze względu na potrzebę polepszenia
właściwości mechanicznych — w stanie półtwardym. Przewody o specjalnym przeznaczeniu, jak np.
przewody jezdne w sieci trakcyjnej, od których wymaga się dużej wytrzymałości mechanicznej i małej
ścieralności, wykonuje się ze 2 stopów Cu z dodatkiem do 1% Cd. Przewody nawojowe przeznaczone do
dużych transformatorów są wytwarzane ze stopów CuAg, ze względu na występowanie dużych sił
elektrodynamicznych w stanach zwarciowych. W liniach napowietrznych wysokiego napięcia znajdują
zastosowanie nie tylko tzw. sploty stalowo-aluminiowe (rdzeń z liny stalowej jako element nośny,
zapewniający odpowiednią wytrzymałość mechaniczną), ale także linki ze stopów Al-Si-Mg o różnych
nazwach firmowych: Almelec, Aldrey itp. Wytrzymałość mechaniczna tych ostatnich jest na tyle duża, że
nie wymagają one elementu nośnego, konduktywność zaś jest zaledwie o kilka procent mniejsza od
konduktywności Al. Przewody ze stopów Al są coraz powszechniej stosowane. Znacznie mniejsza masa
przewodów wykonanych ze stopów Al-Si-Mg w porównaniu ze splotami stalowoaluminiowymi powoduje,
że budowa linii jest tańsza, pomimo wyższej ceny stopu niż Al. Przewody te cechuje duża odporność na
korozję. W splotach stalowo-aluminiowych, w celu nadania im odpowiedniej odporności na korozję
niezbędne jest stosowanie drutów stalowych ocynkowanych. Ocynkowanie zapobiega tworzeniu się ogniw
na styku Al-stal.

3. Miedź, aluminium, stal – właściwości, zastosowanie.

Miedź – właściwości (miękki metal, bardzo dobre przewodnictwo ciepne i elektryczne, zastosowanie
(przewody miedziane, elektromagnesy, układy scalone, obwody drukowane, radiatory, wymienniki
ciepła)

Aluminium – właściwości (lekki, wytrzymały pierwiastek, trzykrotnie mniejsza gęstość niż stal,
elastyczny, plastyczny, łatwy do łączenia), zastosowanie (sektor spożywczy – puszki, opakowania,
budowa części samolotów, motoryzacja, budowa przewodów elektroenergetycznych)

Stal – właściwości (duża gęstość, duża wytrzymałość na rozciąganie i ściskanie, duża twardość, wysoka
temperatura topnienia, podatność na obróbkę plastyczną i cieplną), zastosowanie (przemysł,
technika, budownictwo)

4. Budowa przewodów: AFL, instalacyjnych nN, kabli.

AFL – żyły z drutu aluminiowego twardego, rdzeń wielodrutowy z drutów stalowych ocynkowanych,
smarowany, warstwa zewnętrzna z drutów aluminiowych twardych skręconych współśrodkowo,
kierunki skrętu warstw są przeciwne, kierunek warstwy zewnętrznej prawy
Przewody nN – w liniach napowietrznych nN, jako przewody robocze należy stosować samonośne
przewody pełnoizolowane, wiązkowe, o żyłach aluminiowych i izolacji z polietylenu usieciowanego,
odpornego na rozprzestrzenianie płomienia. Napięcie znamionowe przewodów 0,6/1kV.

Zasadnicze elementy kabla:

- żyła- przewodnik prądu

- izolacja żyły

- ekran – wyrównuje i zmniejsza natężenia pola elektrycznego

- powłoka ochronna – ochrona izolacji przed wilgocią, czynnikami chemicznymi i innymi wpływami
zewnętrznymi

- pancerz – ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi

5. Izolacja w przewodach: instalacyjnych nN, napowietrznych izolowanych,

napowietrznych gołych, kablach.

Izolację samonośnej napowietrznej pełnoizolowanej linii nN stanowi polietylen usieciowany

przewdodów, odporny na działanie promieni UV i rozprzestrzenianie się ognia.

6. Materiały przewodzące – oporowe.

Ze względu na zastosowanie materiały oporowe dzieli się na następujące grupy:

- Stopy oporowe na rezystory techniczne, regulacyjne, rozruchowe, obciążeniowe itp.;

- Stopy oporowe na rezystory pomiarowe, wykazujące mały współczynnik temperaturowy rezystancji

oraz małą jednostkową siłę termoelektryczną względem miedzi (połączenia w miernikach);

- Metale i stopy oporowe oraz materiały oporowe niemetalowe na elementy grzejne;

- Metale na oporowe czujniki termometryczne, wyróżniające się dużym współczynnikiem

temperaturowym rezystancji α; ich temperatura robocza zawiera się na ogół w granicach od - 200 do
350°C:

- Materiały na rezystory specjalne bezindukcyjne, oraz o nieliniowej charakterystyce napięciowo-

prądowej (warystory).

7. Materiały przewodzące – stykowe.

Dowolne połączenie w torze prądowym nazywa się zestykiem. Część zestyku należąca do jednego toru
nazywa się stykiem. Ze względu na sposób pracy rozróżnia się następujące zestyki: — nierozłączne
nieruchome, — nierozłączne ruchome (ślizgowe), — rozłączne bezłukowe, — rozłączne łukowe. Materiały
stykowe mogą być: jednorodne, dwuwarstwowe (bimetale oraz z warstwą zewnętrzną nakładaną
galwanicznie lub natryskiwaną) i wielowarstwowe. Materiały stykowe jednorodne wykonuje się w kształcie
prętów, drutów, płytek, nakładek stykowych lub blach. Bimetale stykowe wytwarza się jako blachy, taśmy,
pręty lub rurki. Trwałość styków bimetalowych jest na ogół nieo mniejsza niż styków jednorodnych, są one
jednak tańsze i łatwiej obrabialne. Warstwy nanoszone galwanicznie i metodą natryskową wykonuje się
przede wszystkim z materiałów szlachetnych. Wielowarstwowa struktura styku — w której zarówno
twardość, jak i gęstość materiału zmniejsza się stopniowo od warstwy do warstwy wówczas, gdy
konduktywność się zwiększa — poprawia warunki pracy zestyku oraz ułatwia montaż styku dzięki
łatwiejszemu lutowaniu. Materiałami stykowymi są: metale czyste, stopy i spieki. Do najlepiej nadających
się metali czystych należą metale szlachetne, takie
jak srebro, złoto, platyna i pallad. Do często stosowanych metali nieszlachetnych należy miedź, wolfram i
molibden. Zaletami miedzi są: duża konduktywność i dobre przewodnictwo cieplne, łatwość obróbki i
lutowania, niska cena; wadami zaś: łatwość tworzenia warstw nalotowych z półprzewodzących tlenków i
siarczków, niska granica plastyczności i dość niska temperatura topnienia. O doborze stopów i spieków
decydują zarówno względy ekonomiczne (niska cena materiału), jak i możliwość sterowania
właściwościami materiału przez odpowiedni dobór składników. Materiały stykowe z metali czystych
wykonuje się metodą odlewania i obróbki plastycznej (łącznie z wyżarzaniem). Materiały ze spieków
wytwarza się albo typową metodą metalurgii proszków (mieszanie, prasowanie i spiekanie), albo metodą
nasycania, polegającą na tym, że 5 porowaty, spieczony szkielet utworzony z jednego składnika, np.
wolframu o dużej liczbie połączonych ze sobą porów, wypełnia się roztopionym metalem, np. miedzią.
Warunkiem nasycenia jest to, że temperatura topnienia materiału stanowiącego szkielet jest wyższa niż
metalu przesycającego ten szkielet. Porowatość szkieletu może być zmienna w obszarze kształtki stykowej,
co pociąga za sobą zmienny stopień nasycenia. W ten sposób uzyskuje się żądany rozkład właściwości
mechanicznych i cieplno-elektrycznych w zestyku, podobnie jak w przypadku struktury wielowarstwowej.
Materiały na styki zestyków ślizgowych, zwane potocznie materiałami szczotkowymi dzieli się na: —
elektrografitowe (surowce: sadza, koks naftowy, koks pakowy, koksy specjalne, grafit naturalny i sztuczny,
tzw. elektrografit); — metalografitowe (mieszanina metali i grafitu); — węglowo-grafitowe i węglowe
(mieszanina grafitu i surowców węglowych); — grafitowe (grafit naturalny lub sztuczny i niewielka ilość
dodatków). Do podstawowych właściwości materiałów szczotkowych zalicza się: masę właściwą,
rezystywność, twardość i wytrzymałość mechaniczną, ścieralność, dopuszczalną prędkość obwodową,
dopuszczalną gęstość prądu, spadek napięcia na rezystancji przejścia, współczynnik tarcia.

8. Zjawiska opalania zestyków, wędrówki materiałów, erozji mechanicznej w

zestykach rozłącznych.

Opalanie zestyków – wywołane ciepłem przy procesie łączenia

9. Rezystancja zestykowa w zestykach rozłącznych.

Wprowadzenie do toru prądowego zestyku powoduje zwiększenie rezystancji tego toru o wartość
równą rezystancji zestykowej. Skladają się na nią:

- rezystancja przejścia, wywołana zagęszczeniem linii pradu w miejscach rzeczywistej styczności

powierzchni styków

- rezystancja warstw nalotowej i adsorpcyjnej

Wartość rezystancji przejścia zestyku zależy od powierzchni zestyku. Powierzchnia styku niezależnie od
dokładności obróbki nie jest idealnie gładka i rzeczywista powierzchnia może być potraktowana jako
suma elementarnych powierzchni zestyków punktowych przy czym zależy ona od rodzaju materiału
stykowego i siły docisku styków.

10. Materiały przewodzące – spoiwa.

Do łączenia metali stosuje się luty — stopy metali o temperaturze topnienia niższej niż temperatura
łączonych metali. Rozróżnia się luty miękkie — o temperaturze topnienia niższej niż 400°C i luty twarde
— o temperaturze topnienia wyższej niż 700°C. Połączenia wykonane lutami miękkimi mają
wytrzymałość na rozciąganie 20÷78 MPa, lutami twardymi zaś — 200÷490 MPa. Do połączeń
elektrycznych stosuje się zarówno luty miękkie, jak i twarde. Temperatura topnienia lutów powinna
być o ok. 150°C niższa niż temperatura topnienia łączonych metali. Luty miękkie stosuje się do
połączeń szczelnych, a luty twarde — do połączeń szczelnych i przenoszących obciążenia

11. Materiały przewodzące – termobimetale.

Termobimetal wykonuje się przez spojenie pod wysokim ciśnieniem, a następnie walcowanie płyt
dwóch metali o różnej rozszerzalności cieplnej. Pod wpływem temperatury termobimetal ulega
odkształceniu na skutek różnicy rozszerzalności. Dzięki tej właściwości jest stosowany na elementy
termoregulacyjne w obwodach elektrycznych. Termobimetale dają się obrabiać plastycznie.
Najczęściej stosowanym zestawem materiałów tworzących termobimetale jest nikiel ze stopem żelaza
z niklem, noszącym nazwę inwar.

12. Materiały przewodzące – termoelektryczne.

Materiały na ogniwa termoelektryczne (termoelementy), nazywane także materiałami

termoelektrodowymi, odznaczają się stałością charakterystyki temperaturowej, niezbędną
wytrzymałością mechaniczną oraz odpornością na utlenianie. Do tych materiałów należą zarówno
metale szlachetne z grupy platynowców i ich stopy, a także złoto, jak i metale nieszlachetne z rodziny
chromowców (chrom, wolfram, molibden), żelazowców (żelazo, nikiel) oraz aluminium, miedź i
mangan. Wpływ na charakterystykę termoelementu ma nie tylko rodzaj stykających się metali, lecz
także ich czystość i jednorodność struktury. Konieczna jest zatem stabilizacja właściwości metali
tworzących termoelement przez ich uprzednie wyżarzenie. W tablicy 2 podano rodzaje materiałów
stosowanych najczęściej do wyrobu ogniw termoelektrycznych oraz ich charakterystyki.
Charakterystyki ogniw zamieszczone w katalogach należy jednak traktować zawsze jako orientacyjne;
każdy termoelement wymaga bowiem odrębnego skalowania. Należy je co pewien czas powtarzać,
gdyż występująca 6 dyfuzja stykających się ze sobą materiałów może spowodować znaczne zmiany
potencjału stykowego. Dyfuzja przebiega tym szybciej, im temperatura pracy termoelementu jest
wyższa. Zmiana potencjału stykowego może zostać spowodowana również procesami korozyjnymi.

13. Korozja elektrochemiczna.

Niszczenie metalu w wyniku procesów elektrodowych zachodzących na granicy faz metal – elektrolit.
Metal ulega rozpuszczaniu przechodząc do elektrolitu w postaci jonów. W wyniku takiej reakcji na metalu
(metalowej elektrodzie) powstaje elektryczny potencjał, którego wartość zależy od aktywności chemicznej
metalu i rodzaju elektrolitu. Potencjał pomierzony względem elektrody wodorowej, w standardowych
warunkach, tzn. temp 25C i 1-molowym roztworze jonów danego metalu.

14. Zjawisko pełzania aluminium.

Pełzanie to zjawisko polegające na wzroście odkształceń materiału pod wpływem długotrwałego

działania stałego obciążenia, w stałej temperaturze.

W temperaturze pokojowej, zjawisko pełzania można zaobserwować w tworzywach sztucznych i w

stopach metali lekkich, w temperaturach podwyższonych - również w stalach. Przyjmuje się, że za
powstawanie zjawiska pełzania w metalach odpowiadają ruchy dyslokacji (defektów sieci
krystalicznej), efekty dyfuzyjne oraz poślizg na granicach ziaren. Pod wpływem obciążenia defekty
sieci mogą się przemieszczać i nawarstwiać, co skutkuje jej plastycznym odkształcaniem. W obszarze
granic ziaren powstają pory, które mogą być przyczyną powstania mikropęknięć. Rozwój tych zjawisk 2
prowadzi do zniszczenia wiązań atomowych, powstania złomu i zniszczenia próbki pod wpływem
stałego obciążenia. Ruch dyslokacji lub propagacja szczeliny może nastąpić, jeśli naprężenia na
krawędzi dyslokacji/szczeliny przekroczą granicę plastyczności, przy czym granica ta obniża się silnie ze
wzrostem temperatury. I dlatego pełzanie metali pojawia się łatwiej w wysokich temperaturach. W
zależności od zakresu temperatur, zjawisko pełzania dzielimy na pełzanie nisko- i
wysokotemperaturowe.

15. Złącze półprzewodnikowe p-n

Złączem p-n nazywamy obszar półprzewodnika, w którym następuje zmiana przewodnictwa z typu p
na typ n. Sama powierzchnia graniczna rozdzielająca półprzewodniki o odmiennych typach
przewodnictwa nazywa się złączem technologicznym. Po obu stronach złącza technologicznego
znajduje się warstwa przejściowa, będąca dipolową warstwą nieruchomego ładunku. Właściwości
złącza zależą od rodzaju użytego półprzewodnika (homozłącze) lub rodzaju obu różnych
półprzewodników tworzących tzw. heterozłącze, typu domieszek i sposobu ich rozkładu. Rozkład
domieszki uwarunkowany jest w znacznej mierze rodzajem technologii użytej do wytworzenia złącza.

16. Materiały półprzewodnikowe domieszkowane.

Wtrącanie do sieci krystalicznej zbudowanej z atomów czterowartościowych domiszki

pięciowartościowej powoduje wytworzenie elektronu słabo związanego z siecią.

17. Układy prostownikowe – 1 i 2 połówkowe.

18. Filtracja w prostownikach jednofazowych.

Filtracja – poprawa parametrów wyjściowych układów prostownikowych. W celu poprawy

właściwości układów prostownikowych stosuje się w nich elementy reaktancyjne L, C. Spełniają one
dwa podstawowe zadania: zmniejszają tętnienia oraz magazynują energię wówczas, gdy zmienne
napięcie prostowane ma dużą wartość, aby zwrócić ją do obciążenia w czasie gdy napięcie to maleje.
 19. Charakterystyka diody półprzewodnikowej.

Dioda jest najprostszym jednozłączowym przyrządem półprzewodnikowym; dziurowo-elektronowe

złącze p-n powstaje na styku neutralnych obszarów typu p i typu n w monokrystalicznej strykturze
półprzewodnika. Obszary neutralne nazywane są bazami diody, a wraz z omowymi kontaktami z
wyprowadzeniami zewnętrznymi obszar p stanowi anodę, a obszar n – katodę diody. Nieliniowa
charakterystyka napięciowo-prądowa złącza jest zasadniczą cechą diody złączowej. Użyteczność diody
rzeczywistej zależy głównie od stopnia podobieństwa jej charkterystyki z charaketerystyką diody
idealnej oraz wartości szeregu parametrów elektrycznych tworzących jej schemat zastępczy.

20. Podział diod półprzewodnikowych.

- dioda prostownicza- zasadnicza cecha diody: duża rezystancja w kierunku zaporowym i niewielka jej
wartość w kierunku przewodzenia. Wykorzystywana w układach prostowniczych, detekcyjnych i
modulacyjnych.

- diody stabilizacyjne – pracują w zakresie rewersyjnym charakterystyki npięciowo-prądowej w

warunkach odwracalnego przebicia elektrycznego złącza p+ - n+ o mechanizmie Zenera lub/i
lawinowym. W takim bardzo cienkim złączu powstają warunki ostrego i wyraźnego przebicia
wyrażającego się nagłym i znacznym wzrostem prądu przy stosunkowo niskich napięciach.
Wykonywane zwykle z krzemu dlatego są bardziej stabilne i odporne na przebicie cieplne niż diody
germanowe.

- diody tunelowe – są to diody jeszcze bardziej zdomieszkowane niż diody Zenera. Napięcie przebicia
takiego złącza jest bliskie zeru. Dioda taka ma większą rezystancję w kierunku przewodzenia niż w
kierunku zaporowym (dioda wsteczna). Bardzo użyteczna własność w detekcji sygnałów
mikrofalowych.

- diody elektroluminescencyjne – gdy złącze pn zostanie spolaryzowane w kierunku przewodzenia

dzięki obniżeniu bariery potencjału dziury wnikają do półprzewodnika typu n, a elektrony do
półprzewodnika typu p. W złączu następują intensywne spontaniczne procesy rekombinacyjne.
Rekombinacja dziury i elektronu jest związana z emisją kwantu promieniowania o energii równej w
przybliżeniu szerokości przerwy energetycznej. W przypadku diod z arsenku galu fotony te nie są
reabsorbowane przez kryształ; ich długość fali zawiera się w widzialnej dziedzinie widma

- fotodiody – w zaporowo spolaryzowanym złączu pn prąd wsteczny jest określony przez prąd
generacji Ig. Jeżeli złącze zostanie oświetlone promieniowaniem zdolnym wzbogacić proces generacji
nośników prąd generacji zwiększy się, co spowoduje zwiększenie prądu wstecznego

21. Zjawisko polaryzacji dielektrycznej.

Wyróżniamy następujące rodzaje polaryzacji dielektryka: elektronową, jonową i orientacyjną.
Skutkiem polaryzacji jest zmniejszenie się natężenia pola elektrycznego wewnątrz dielektryka.
Makroskopowe własności dielektryków opisuje wielkość fizyczna nazywana przenikalnością
elektryczną . Generalnie przenikalność elektryczna nie jest stałą, jej wartość zależy od temperatury, a
w silnych polach elektrycznych może zależeć od natężenia pola elektrycznego (dielektryki nieliniowe).

22. Przenikalność dielektryczna.

Jest miarą polaryzacji dielektryka i zdefiniowana jest jako stosunek pojemności kondensatora o
określonych wymiarach z danym dielektrykiem, do pojemności kondensatora o identycznych
wymiarach ale wypełnionego próżnią.

Pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego dielektryk podlega zjawisku polaryzacji elektrycznej,
polegającej na powstawaniu w jego objętości elektrycznego momentu dipolowego oraz pojawieniu
się na jego powierzchni ładunku elektrycznego. Zdolność ośrodka do polaryzacji elektrycznej określa
jego podatność elektryczną związaną z jego względną przenikalnością dielektryczną.

23. Rezystancja skrośna i powierzchniowa.

Rezystancja skrośna – zdolność materiału do przewodzenia swobodnych nośników ładunków

elektrycznych w objętości materiału.

Rezystancja powierzchniowa - zdolność materiału do przewodzenia swobodnych nośników ładunków

elektrycznych na powierzchni materiału.

24. Zjawisko starzenia się izolacji.

Proces polegający na zmianie właściwości użytkowych danego materiału wraz z czasem. Dla wielu
materiałów starzenie jest procesem negatywnym i skutkuje pogorszeniem ich właściwości.

25. Straty mocy w dielektryku przy przepływie prądu stałego.

Straty energii zmiennego pola elektrycznego w dielektryku zachodzące na skutek zjawiska polaryzacji
dielektrycznej. Występują ponieważ mechanizmy polaryzacji dielektrycznej wymagają przesunięcia
mas, polaryzacja dielektryka jest opóźniona w stosunku do przyłożonego zmiennego pola
elektrycznego, a siły pola muszą wykonać pracę. Co za tym idzie, pole dostarcza pewnej energii, która
następnie jest rozpraszana w dielektryku w postaci ciepła.

26. Straty mocy w dielektryku przy przepływie prądu przemiennego.

27. Zadanie: oblicz rezystancję zastępczą podanego obwodu elektrycznego.
28. Zadanie: oblicz pojemność zastępczą podanego obwodu elektrycznego.