Materijali II – Završni ispit

1. Šta se utvrđuje razarajućim, a šta nerazarajućim metodama ispitivanja materijala?

Nabrojati barem po 3 razarajuće i nerazarajuće metode ispitivanja.
Razarajućim metodama se utvrđuju mehaničke osobine materijala, dok se nerazarajućim
metodama utvrđuju greške, površinske I unutrašnje, te homogenost materijala.
Razarajuće: savijanje, uvijanje, pritisak, smicanje.
Nerazarajuće: radiografsko, vizuelno I ultrazvukom.

2. Nacrtati Hook-ove dijagrame jednog izrazito krtog i jednog izrazito plastičnog

materijala, pri čemu oba materijala imaju isti modul elastičnosti. Od čega zavisi
vrijednost modula elastičnosti jednog materijala?
Modul elastičnosti zavisi od jačine međuatomskih veza, što su jače, to je i modul
elastičnosti veći.

3. Nabrojati po jedan pokazatelj čvrstoće I jedan pokazatelj plastičnosti pri ispitivanju na:
a) Uvijanje: uvojna čvrstoća ugao uvijanja
b) Savijanje: savojna čvrstoća ugao savijanja
c) Zatezanje: granica razvlačenja jedinično izduženje ε
d) Pritisak: pritisna čvrstoća jedinično suženje poprečnog presjeka
4. Nacrtati Hook-ove dijagrame jednog materijala za različite temperature T 1, T2, T3, pri
čemu je T3<T1<T2. Kako temperature utiče na čvrstoću, a kako na plastičnost
materijala?
Što je veća temperature manja je čvrstoća, a veća plastičnost.

5. Šta je energija loma, od čega se sastoji I od čega zavisi?

Energija loma pri ispitivanju udarom je rad koji se izvrši da se epruveta slomi.
Sastoji se od energije elastične deformacije (energije inicijacije pukotine, tj. energije
potrebne da nastane pukotina u materijalu) i energije plastične deformacije (energije
propagacije pukotine, tj. energije potrebne da se pukotina proširi i dođe do loma).
Zavisi od materijala koji se ispituje (hemijski sastav, tip kristalne rešetke) i uslova
ispitivanja (temperature ispitivanja, karakter naponskog stanja, brzina nanošenja
opterečenja, uticaj sredine).

6. Šta je tranzitna temperature nekog materijala? Definisati je preko kriterijuma nulte i

potpune plastičnosti.
Tranzitna temperature je temperature pri kojoj material prelazi iz plastičnog u krti lom.
Zavisi od većeg broja faktora kao što su: hemijski sastav, mikrostruktura, veličina
metalnog zrna, hrapavosti površine I oblika epruveta, dubina zareza i brzine
deformacije.

7. Šta je tvrdoća materijala. Koje su direktne, a koje indirektne metode ispitivanja

tvrdoće?
Tvrdoća je otpor kojim se neko tijelo opire prodiranju drugog, tvrđeg tijela, u njegovu
površinu. Direktne metode ispitivanja tvrdoće su po Brinell-u i Vickers-u, a indirektna
metoda je po Rockwell-u.
8. Šta je zamor, a šta puzanje materijala I pri kojim uslovima se javljaju?
Zamor materijala predstavlja proces postepenog razaranja putem nastanka i razvitka
prskotine do loma dijela u eksploataciji pod dejstvom promjenljivog opterečenja. Zamor
se obično javlja na mjestima sa najvišim naponskim stanjem, kao što su: mjesta
koncentracije napona (prelazi, otvori, žljebovi za klinove itd.), mjesta grešaka u
materijalu (gasni mjehuri, nemetalni uključci; razugljenisana mjesta), mjesta površinskih
grešaka (zarezi, udarna mjesta, mjesta zahvaćena korozijom).
Puzanje je proces sporog plastičnog deformisanja metala koji su izloženi dugotrajnom
dejstvu statičkog opterečenja, čak I nižim od vrijednosti napona tečenja, tj. zavisnost
vrijeme – deformacija. Javlja se kod mašinskih dijelova koji su u eksploataciji izloženi
povišenim temperaturama (npr. dijelovi raketnih motora, lopatice turbine, alati za
kovanje…). Puzanje se javlja na temperaturama T0>0,3Tt, gdje je Tt – apsolutna
temperatura topljenja.

9. Šta je trajna dinamička čvrstoća na zamor, a šta vremenska granica puzanja?

Trajna dinamička čvrstoća (σD) je napon koji se sastoji od srednjeg napona σSR i najveće
amplitude napona σA pri kojoj neće doći do loma epruvete ni pri neograničenom broju
ciklusa. Određuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Vremenska granica puzanja predstavlja konstantni napon koji pri određenoj
temperaturi, poslije isteka određenog vremena (računato od početka ispitivanja),
prouzrokuje određeni iznos puzanja.

10. Šta je ultrazvuk, kako se dobija i gdje se primjenjuje u mašinstvu?

Ultrazvuk je mehanički talas (pojava oscilacija gustoće) čija je frekvencija veća od 20000
Hz. Ultrazvučni talasi se dobijaju pomoću piezoelektričnog provodnika koji električne
oscilacije pretvara u mehaničke vibracije i obratno. U mašinstvu se ovo metoda koristi za
ispitivanja: otkrivanje unutrašnjih grešaka u materijalu, određivanje osobina metala,
mjerenje unutrašnjih napona, mjerenje debljine materijala.

11. Nabrojati barem 4 najčešće korištena polufabrikata koji se proizvode u čeličanama.

a) profile (I, U, T, Z)
b) sine (standardne, vezice)
c) šipke (okrugle, kvadratne)
d) žice (ekseri, žičane mreže)

12. Šta su legirajući elementi u čeliku i u kojem obliku se mogu pojavljivati?

Legirajući elementi su elementi koji se namjerno dodaju u čelik da bi se dobila
 odgovarajuća struktura i osobine čelika.
Mogu se:
- nalaziti u slobodnom obliku
- rastvarati u željezu i graditi čvrste rastvore
- rastvarati u Fe3C ili stvarati slobodne carbide
- stvarati intermetalna jedinjenja ili jedinjenja sa nemetalima

13. Pored oznake čelika upisati o kojem čeliku je riječ (nelegirani, niskolegirani,
visokolegirani ili brzorezni):
a) 13CrMo4-5 niskolegirani
b) HS10-4-3-10 brzorezni
c) C45E nelegirani
d) X108CrMo17 visokolegirani

14. Šta je sivi liv, kada ima eutektičku strukturu I šta čini mikrostrukturu metalne osnove
sivog liva?
Sivi liv je liv koji se dobija iz sivog livenog gvožđa sporim hlađenjem koje omogućava da
se ugljik u toku očvršćavanja izdvoji u obliku lamela grafita.
Sivi liv ima eutektičku strukturu kada je C.E. (ugljikov ekvivalent) = 4.3%.
Mikrostruktura metalne osnove sivog liva može biti:
a) potpuno feritna
b) perlitna sa 10% perlita
c) potpuno perlitna

15. Šta je temper liv, šta čini njegovu strukturu na sobnoj temperaturi i od čega zavisi
kakva će biti struktura na sobnoj temperaturi?
Temper liv je liv koji se dobija dugotrajnom termičkom obradom bijelog liva na visokim
temperaturama da bi se ugljenik koji je bio vezan u cementitu izdvojio u oblik temper-
grafita.
Njegova struktura zavisi od: načina hlađenja (može biti: feritni, perlitni, feritno-perlitni,
martenzitni) i od atmosphere u peći u toku temperovanja (bijeli temper liv i crni temper
liv).

16. Šta su:

a) Silumini – Legure aluminijuma i slicija
b) Bronze – Legure bakra sa drugim elementima (olovo, kalaj, aluminij)
c) Duraluminij – Legura aluminija, bakra I magnezija
d) Mesinzi – Legure bakra i cinka
17. Od čega je načinjena:
a) Tradicionalna keramika – Ona je načinjena od tri osnovne komponente: gline,
silicijuma dioksida (SiO2) I feldspata.

b) Tehnička keramika – Sastoji se iz čistih ili skoro čistih jedinjenja, pretežno oksida,
karbida i nitrida. Sačinjene su od aluminijumdioksida (Al2O3), silicijumnitrid (Si3N4),
silicijumkarbid (SiC), berilijum oksid (BeO), barijumtitanat (BaTiO2).

18. Od čega zavisi i kako se određuje modul elastičnosti vlaknima ojačanih kompozita?
Zavisi od modula elastičnosti matrice Em i vlakana Ev, kao I njihovog zapreminskog udjela
Vm i Vv, a određuje se prema izrazu

Ec=VmEm+VvEv

19. Šta su polimeri, od čega se sastoje i kakva može biti njihova molekularna struktura?
(Nabrojati i nacrtati)
Polimeri su makromolekularna jedinjenja, tj. jedinjenja koja čine veliki molekuli, a nastali
su iz niskomolekularnih jedinjenja, tzv. monomera. Sastoje se od molekula etilena i
politilena (lanac sačinjen od velikog broja molekula etilena).
Molekularna struktura polimera može biti: linearna, razgranata, pooprečno povezana i
umrežena.

20. Šta su mehanička, a šta tehnološka ispitivanja materijala i čemu služe?

Mehanička ispitivanja su ispitivanja koja se sprovode na materijalu u cilju ispitivanja
mehaničkih osobina materijala isprovode se da bi se utvrdile ili dokazale osobine koje
materijal posjeduje, te u cilju poboljšanja svojstava I otkrivanja novih područja primjene.

21. Nacrtati Hook-ov dijagram jednog izrazito plastičnog materijala, te na njemu označiti i
definisati najmanje dva pokazatelja čvrstoće.
Rm – zatezna čvrstoća: Predstavlja maksimalni inženjerski napon koji materijal može da
podnese prije nego što dođe do loma materijala.
Rv – granica razvlačenja: Predstavlja onaj napon pri kojem počinju intenzivnije plastične
deformacije u materijalu.
E – modul elastičnosti: Predstavlja odnos između napona I jedinične deformacije u
 području elastičnosti.

22. Nabrojati i objasniti razlike ispitivanja tvrdoće po metodi Brinell i Rockwell?

Razlike:
- u vrsti i obliku utiskivača: kod Brinella je utiskivač u obliku kuglice od kaljenog čelika ili
tvrdog metala, dok je kod Rockwella utiskivač u obliku dijamantskog konusa ili čelične
kuglice,
𝐹
- u načinu očitavanja tvrdoće: kod Brinella se računa pomoću izraza: HB=𝐷𝜋ℎ , dok je kod
Rockwella mjerilo tvrdoće dubina otiska.

23. Šta je dinamička (vremenska) čvrstoća na zamor (σN), a šta vremenska čvrstoća na
puzanje (σ100.000/500)?
Dinamička čvrstoća na zamor je napon sastavljen od zbira srednjeg napona σSR i najveće
amplitude napona σAN pri kome epruveta izdržava N ciklusa do loma. Određuje se iz
Velerovog dijagrama zamaranja.
Vremenska čvrstoća kod puzanja predstavlja konstantni napon koji, pro određenoj
temperature, poslije isteka određenog vremena, izaziva prekid epruvete.

24. Šta je prirodna, a šta tehnička granica razvlačenja?

Granica razvlačenja predstavlja napon koji proizovdi sila na granici razvlačenja na jedinici
površine prvobitnog poprečnog presjeka epruvete.
Tehnička granica razvlačenja predstavlja napon pri kojem trajno-plastično izduženje
iznosi 0,2% prvobitne mjerne dužine.

25. Kako se utvrđuje tehnička granica razvlačenja?

Utvrđuje se tako što se na rastojanju 0,2% povuće prava paralelna sa Hook-ovim
 pravcem, i gdje se presjeku tu je tehnička granica razvlačenja R0,2.

26. Šta je modul elastičnosti nekog materijala? Kako se utvrđuje računski, a kako grafički?
Modul elastičnosti predstavlja otpornost materijala prema deformaciji, a definiše se kao
𝜎
odnos napona i jediničnog izduženja. E= 𝜀

E=tgα

27. Šta su električni tenzometri i čemu služe u inženjerskim konstrukcijama?

Električni tenzometri se koriste za mjernje malih deformacija. Najširu primjenu imaju
mjerne trake. Pricnip rada se sastoji u tome da se tanka žica prilijepi uz epruvetu koja će
se ispitati. Sa promjenom dužine epruvete mijenja se dužina žice i električni otpor.
1 𝛥𝑅
ε=𝑘 ∙ , k – faktor trake
𝑅
28. Šta je tranzitna temperature nekog materijala i koji kriteriji se smiju primijeniti za
njeno utvrđivanje?
To je temperatura na kojoj plastični lom prelazi u krti lom.
T1 – temperatura potpune plastičnosti,
T2 – temperatura 50% plastični, 50% krti lom (temperatura na kojoj plastični lom prvi
put prelazi u mješoviti lom),
T3 – temperatura 50% apsorbovane energije,
T4 – temperature na kojoj apsorbovana energija iznosi 20J,
T5 – temperatura nulte plastičnosti (temperatura na kojoj nema prisutnosti plastičnog
loma).

29. Šta je trajna dinamička čvrstoća i kako se utvrđuje (odeđuje)?

Trajna dinamička čvrstoća (σD) je napon koji se sastoji od srednjeg napona σSR i najveće
amplitude napona σA pri kojoj neće doći do loma epruvete ni pri neograničenom broju
ciklusa. Određuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Na dinamičku čvrstoću utiče: koncentracija napona, hrapavost površine i stanje
površine.

30. Šta je vremenska čvrstoća i kako se utvrđuje? (Prikazati na dijagramu puzanja)

Predstavlja konstantan napon koji pri određenoj temperature, poslije isteka određenog
vremena, izaziva prekid epruvete.

31. Nacrtati zavisnost energije loma i temperature za materijal bez izražene tranzitne
temperature? (Navesti primjer)
32. Šta su prednosti Vickers-ove metode ispitivanja tvrdoće u odnosu na Brinell-ovu
metodu?
Vickers metoda nema ograničenja u ispitivanju, nema ograničenja pri veličini sile (od o,1
do 1000N), lakše očitavanje površine otiska jer su pentranti u obliku dijamantske
četverostrane piramide.

33. a) Šta je čelik i kako se dobija?

Čelik je legura željeza, ugljika i ostalih legirajućih elemenata sa sadržajem ugljika od
0,025% do 2,14%. Dobije se preradom sirovog gvožđa iz visokih peći, tj. smanjenjem
procenta ugljika i silicijuma i dodavanjem drugih legirajućih elemenata.

b) Šta je gvožđe i kako se dobija?

Gvožđe je legura željeza, ugljika I drugih primjesa sa sadržajem ugljika od 2,14% do
6,67%. Dobija se iz rude željeza, krečnjaka i koksa u visokim pećima.

34. Kakvu strukturu mogu imati nelegirani čelici na sobnoj temperature i od čega zavisi?
Mogu imati: feritnu, perlitnu, ferit+perlitnu strukturu.
Zavisi od temperature i sastava ugljika, a određuje se na osnovu Fe 3C i KH dijagrama.

35. Navesti primjere za sljedeće čelike:

a) Nelegirani konstrukcioni čelici: S235JR, S2753JR, E335, E360
b) Niskolegirani toplootporni čelici 27Mo6, 75CrL, 100MnCr4
c) Visokolegirani nehrđajući čelici: X5CrNi18-10, X120Mn12, X45CrSi9-3

36. Šta su to čelici za poboljšanje? Šta je poboljšanje?

Spadaju u čelike za termičku obradu. Poboljšanje je mijenjanje mehaničkih i hemijskih
osobina metala i legura, prije svega faznim I strukturnim promjenama u čvrstom stanju.

37. Šta je nodularni, a šta temper liv?

Nodularni liv ima mnogo manji sadržaj sumpora i fosfora i sadrži magnezij. Ima bolju
zateznu čvrstoću, plastičnost i žilavost I može se termički obrađivati jer je osobinama
sličan čeliku.
Temper liv se razlikuje od ostalih jer se odlivci izrađuju od bijelog liva sa
mikrostrukturom koja se sastoji od grafita metalne osnove koja može biti feritna i
perlitna.

38. Koje legure aluminijuma se mogu očvršćavati termijskom obradom, a koje hladnom
plastičnom deformacijom?
 Legure aluminijuma koje se očvršćavaju termičkom obradom su legure koje taložno
ojačavaju: Al-Cu, Al-Mg-Si, Al-Mg-Zn.

39. Šta su prednosti, a šta nedostaci polimera u odnosu na metalne materijale?

Prednosti: manja gustina, nije potrebno dorađivati, ne podliježu koroziji, otporni na
hemikalije, dobri su izolatori, mogu biti prozračni, providni i neprovidni.
Nedostaci: slaba mehanička svojstva, slaba termička otpornost i sklonost ka starenju.

40. Šta su vlaknima ojačani kompoziti? Od čega zavise njihove osobine?

To su materijali dobijeni sjedinjavanjem čvrstih, krutih, i krtih vlakana sa mekom I
plastičnom matricom. Matrica služi da prenese silu sa vlakna na vlakno. Raspored
orijentacija i koncentracija vlakana utiču na čvrstoću I druga svojstva. Modul elastičnosti
1 𝑉𝑚 𝑉𝑣
se određuje: = +
𝐸𝑐 𝐸𝑚 𝐸𝑦

41. Koje osobine materijala se mogu utvrditi (ispitati) primjenom instrumentiranog

Šarpijevog klatna? Dati definicije tih osobina.
Šarpijevom metodom se određuje energija udara, tj. udarna žilavost.
Udarna žilavost se izražava kao utrošena energija za deformaciju i lom zarezane
epruvete ispitivanjem na savijanje-udarom.

42. Nacrtati Velerov dijagram. Kako se konstruiše i čemu služi?

Velerov dijagram predstavlja dijagram zamaranja. Služi za određivanje dinamičke
čvrstoće (izdržljivosti). Na ordinate se nanosi aplituda napona, a na apscisi ciklusa do
loma.

43. Nabrojati najvažnije metode kojima se može povećati čvrstoća čelika?

- rastavarajuće ojačavanje,
- ojačavanje granicama zrna,
- ojačavanje sekundarnim fazama,
- ojačavanje dislokacijama,
- ojačavanje usljed deformacija
44. Šta su čelici za termičku obradu i kako se dijele?
Cilj termičke obrade metala I legura jeste da se promijene neke njihove mehaničke I
fizičko-hemijske osobine, prije svega faznim i strukturnim promjenama u čvrstom stanju.
Te promjene su uglavnom funkcija temperature i vremena.
Dijele se na: čelike za poseban termički tretman, čelike za cementaciju, čelike za
poboljšanje, čelike za površinsku termičku obradu i čelike za nitriranje.

45. Navesti osnovne sirovine u proizvodnji glinice i osnovne sirovine (ulazne materijale) u
proizvodnji aluminija. (Šta je glinica?)
Glinica je dehidratisani aluminijev oksid (Al2O3) koji se dobija prečišćavanjem boksita pri
proizvodnji aluminijuma (Bayerov process).
Aluminijev oksid se iz boksita odvija rastvaranjem u natrijum hidroksid, pri čemu se
ostale komponente (silicijumovi, željezni i titanovi oksidi) ne rastvaraju I ostaju kao
crveni mulj. Zagrijavanjem dolazi dehidratacija nastalog aluminijum hidroksida I
nastojanja čistog aluminijum oksida.

46. Šta su prednosti, a šta nedostaci titana u odnosu na obične konstrukcione čelike?
Prednosti titana su: visoka tačka topljenja, velika otpornost korozije oksidirajućim
sredinama, dobre mehaničke osobine, mala specifična težina.
Nedostacisu: nizak koeficijent topltonog širenja, modul elastičnosti, dvostruko manji
nego kod željeza, električna I toplotna provodljivost su prilično niske, te je nepogodan u
primjeni na objektima gdje se zahtijeva toplotna ili električna provodljivost.

47. Šta su bronze? Navesti najvažnije vrste I njihova područja primjene?

Legure bakra sa aluminijumom nazivaju se bronze. Aluminijske bronze koje se
upotrebljavaju u inženjerkoj praksi su dvokomponentne I višekomponentne. Bronze se
odlikuju čvrstoćom, posebno na visokim temperaturama. Imaju visoku dinamičku
čvrstoću.