07.

2019

W W W. N AT I O N A LG E O G R A P H I C .C OM .T R

Geri Sayım Başladı

ÖZEL SEKTÖRÜN KâR HIRSI UZAY ALIŞMALARINI
ATEŞLEDİ: MADENCİLİK VE TURİZMİN BULUŞTUĞU YENİ
UZAY AĞINDA AY AKTARMA İSTASYONU MU OLACAK?

“Ay kanıtlama FİYATI: 15 TL / KKTC 19 TL

alanı; hedefte ise
Mars var.” 112757 219 ISSN 1302-8464

JIM BRIDENSTINE
(NASA)
BU BİR İLANDIR.
 DAHA ÖTESİ TEMMUZ 2019

İ Ç İ N D E K İ L E R Kapak
Astronot William Anders
“Dünyadoğumu” olarak
bilinen bu fotoğrafı,
Apollo 8 görevi sırasında
çekti. Anders’in fotoğraf
filminin bir kopyası, ABD,
Houston’da, bu karenin
çekildiği Johnson Uzay
Merkezi’nde bulunuyor.
DAN WINTERS

22
FOTO HABER YA R I N A D O Ğ R U KEŞFET

ARGÜMAN

Uzaya Yalnızca
Kadın Gönderelim
Eğer kadınlar uzun
uzay yolculukları için
gerekli özelliklere
sahipse, erkek gönder-
meye ne gerek var?

38
14
YA Z I : N A D I A D R A K E

HEDEFE DOĞRU

Göldeki Tuz Adası

Lut Gölü’ndeki bir
noktayı incelemek
için drone uçurup
tuzlu suda yüzmek.
YA Z I : N I N A ST RO C H L I C

MERCEK ALTINDA

Yeni Nesil Tuvalet

GEZEGEN Mİ PLASTİK Mİ?
Yenilikçi tuvalet pro-
İçkinin İç Dünyası totipleri, dünyanın
Sıvı gittikten sonra Pipet Anketi her yerinde kullanılabi-
viski kadehinin içinde Metal, silikon ve hatta lecek ucuz sıhhi tesisat
ne kalıyor? Uhrevi bambu pipetler plas- sistemlerinin yolunu
coğrafyalardan oluşan tiğe alternatif oluyor. hazırlayabilir.
YA Z I : SA R A H G I B B E N S
sürreal bir koleksiyon YA Z I : M A N U E L C A N A L E S
—tabii nasıl bakacağı-
nızı biliyorsanız. AYRICA AYRICA

F OTO Ğ R A F L A R : Karahindiba Uçuşu Ahtapotların Tuhaf İlişkisi

E R N I E B U T TO N Uykunun Faydaları Ateşböceklerinin Gecesi
 KATILIN.
KEŞFEDİN.
YAŞAYIN.

Tüm dünyada 800'den fazla noktada lounge konforuna

ücretsiz erişmenin keyf ini yaşayın.
www.alternatifbankdinersclub.com’u ziyaret edin,
şubelerimize uğrayın, Diners Club dünyasına adım atın.

DINERS CLUB AYRICALIKLARI SADECE ALTERNATİF BANK’TA.

dinersclubtr
T E M M U Z | İÇİNDEKİLER

ANA KONULAR İnsanlar Ay’a Dünyanın Sonundaki Nijer Bıçak Sırtında

Nasıl Gitti...
Uzay yolculuğu zamanla
gelişti: mürettebatlar,
ekipman, hedefler.
YA Z I : N A D I A D R A K E . . S.
… ve Sırada Ne Var?
Uzay yarışı günümüzde
çokuluslu, paralı ve
hiç olmadığı kadar
kalabalık. Kazananların
ödülü ne olacak?
YA Z I : S A M H . V E R H O V E K
F OTO Ğ R A F L A R ( İ K İ
M A K A L E ) : DA N W I N T E R S
......................................
Denizi Korumak
National Geographic’in
Bakir Denizler projesi,
5 milyon kilometrekareyi
48 aşkın okyanus alanının
korunma altına alın-
ması için deniz koruma
alanları oluşturulmasına
yardımcı oldu. Proje,
Arjantin’de yeni bir
deniz koruma alanı
için gerekli bilimsel
altyapıyı oluşturdu.
ÖY K Ü V E F OTO Ğ R A F L A R :
ENRIC SALA
S. 82 ......................................
Batı Afrika ülkesi,
kaosun tehdidi altında.
YA Z I : R O B E R T D R A P E R
F OTO Ğ RA F L A R :
PA S C A L M A I T R E
..................................... S. 112
Kaybolan
Mangrovlar
İklim değişimi, koca bir
alanı koruyan doğal bir
savunmaya zarar veriyor.
YA Z I : P. S C H WA RT Z S T E I N
F OTO Ğ RA F L A R :
A R K O D AT T O
S. 98 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S. 138
BALİ & CANCUN
dünyanın en fazla ülkesine uçan
havayoluyla keşfet

ENDONEZYA
MEKSİKA
BU BİR İLANDIR.
T E M M U Z | EDİTÖRDEN
NESİBE
BAT
1972’de, Apollo 17’nin Ay’a
yolculuğu sırasında çekilen
ve “Blue Marble” (Mavi Bilye)
olarak bilinen bu Dünya fotoğ-
rafı, uzay görevinin en büyük
getirileri arasında sayılıyor.
Birçok astronot, uzayda görü-
len en güzel manzaralardan
birinin geldikleri yerin kendisi,
yani Dünya olduğunu söylüyor.
8 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
Dünya’ya
Dışarıdan Bakınca...
BAŞLANGIÇTA UZAY çalışmalarını ateş-
leyen yegâne itici güç, süper güçler ara-
sındaki güç gösterisiydi. İki süper güç
arasındaki uzay yarışı ABD’nin Ay’a inişi
ilan etmesiyle taçlanmış olsa da, Sov-
yetler’in uzaydaki ilkleri de fazlasıyla
göz kamaştırıcıydı. Uzaya gönderilen
ilk uydu. İlk hayvan. İlk kadın. İlk erkek.
İlk çoklu mürettebat. İlk uzay yürüyü-
şü. Bunların tamamı Sovyet hanesine
yazılan başarılardı.
Ay’a inişin 50. yıldönümünde geldiği-
miz nokta mı? Bir kere, bir zamanların
ilk heyecanlarının yarattığı beklentilerin
karşılandığı noktada olmadığımız kesin.
1969’da NASA başkanı olan Thomas O.
Pain’in öngörüsüne göre içinde bulun-
duğumuz şu yıllarda çoktan Mars’a ve
hatta Jüpiter’in uydularına kadar gitmiş
olmalıydık. Bu henüz gerçekleşmedi. En
azından Ay’a inişin 50. yılı itibarıyla ger-
çekleşmedi. Ama bu, 100. yılı civarında
bir tarihlerde gerçekleşeceği beklentisini
engellemiyor. Neden mi? Çünkü, en
temelinde insanın keşif dürtüsünün
yattığı daha ileriye, daha yükseğe, hiç
ulaşılamamış olana, bilinmeyeni bilinir
kılmaya yönelik o durdurulamaz ara-
yış ve coşkuya, artık, ABD ve günümüz
Rusya’sının birlikte, hatta aynı aracın
içinde uzaya gitmesi, yani işbirliği yap-
ması; uzay istasyonlarındaki çokuluslu
ekipler; tarihte bir ilki başarıp bu yıl
Ay’ın uzak yüzüne ulaşan Çin dahil
olmak üzere uzaya uzanan farklı pek
çok ülke; süper milyarderlerin kârlılık
esaslı ve aşırı iştahlı –madenciliğin
yanı sıra turizmi de kapsayan– uzay
çalışmaları eşlik ediyor ve yön veriyor.
Çünkü, bir zamanların tıkış tıkış uzay
araçlarının yanında, günümüzde plan-
lanan ve uygulamaya sokulanlar yıldızlı
oteller gibi kalıyor –yani teknoloji kısa
ya da uzun uzay uçuşlarını daha kon-
forlu ve dayanılabilir kılıyor. Çünkü,
insan keşif dürtüsünü, artık, bedenini
dünyada gözünü uzayda tutarak da çok
rahat tatmin edebiliyor. Çünkü, örneğin
aylara yayılabilecek bir Mars seyaha-
tinde, bırakın bedensel esenliği, ruhsal
olarak da fazlasıyla etkilenecek insan-
ların duygu karmaşasından yoksun ro-
botlar daha başarılı olabiliyor ve artık
onlar da karanlık uzayın bilinmeyenleri
içinde güvenle ilerliyor.
Gözlerimizi uzayın derinliklerine
çevirmiş hâlde hızla yol aldığımız bu
çağda hiç unutulmaması gereken iki
ayrıntı var. Bunlardan birincisi, Ay’a
bırakılmış bir plaket –ki üzerinde bu
uğurda yaşamlarını yitirmiş 14 astronot
ve kozmonotun isimleri yazıyor. İkincisi
de uzayda yaşama, yörüngede dönme,
Dünya’ya bir de dışarıdan bakma şansına
sahip isimlerin tamamının geri döndük-
lerinde dünyamızın nasıl inanılmaz bir
mucize olduğunu ve onu korumak için
nasıl hararetle çalışmamız gerektiğini
bize bir kez daha hatırlatan açıklamaları.
Teknolojinin şu ana kadar bizi getirdiği
noktada bildiğimiz, yerkürenin en acı-
masız ortamlarının dahi Dünya dışı bir
yaşamın sunduğu olanakları aştığı. Yani
kelimenin gerçek anlamıyla gerçekten
başka bir Dünya yok. Ona çok ama çok
iyi bakmanız dileğiyle.
FOTOĞRAF: STOCKBYTE/GETTYMAGES
YKS PUANLARINDA;

BURS
 D Ü N YAY I D E Ğ İ Ş T İ R M E K İ Ç İ N B İ L İ M İ N,
KE ŞFİN VE ÖYKÜ ANL ATICILIĞININ
GÜCÜNE İNANIYORUZ .

Nevzat Çalışkan
İMTİYAZ SAHİBİ nevzatc@groupmedya.com (Sorumlu) Nesibe Bat
Bige Daruga Çalışkan GENEL YAYIN YÖNETMENİ nesibeb@groupmedya.com
YAYINCI bigedc@groupmedya.com

Fatih Büyükbayrak YAZI İŞLERİ

YAYINLAR DİREKTÖRÜ fatihb@groupmedya.com ÖZEL HABER VE KONU EDİTÖRÜ Onur Uygun
GÖRSEL YÖNETMEN Hüseyin Takmaz
LİSANS SAHİBİ YARDIMCI EDİTÖR Kemal Gözegir
NATIONAL GEOGRAPHIC PARTNERS
ÇEVİRMENLER Fahire Kurt, İpek Gencosman,
TÜRKİYE LİSANS SAHİBİ Gökçe Çiçek İpek, Onur Aymete, Gamze Bulut
GROUP MEDYA VE BİLGİ TEK. TİC. A.Ş.
Cemal Sahir Sokak, Profilo AVM, No:33/328 Şişli / İstanbul BU SAYIDA KATKIDA BULUNANLAR Prof.Dr. Barbaros Gönençgil, Prof.Dr. Ahmet
Tel: (212) 224 9330 / (212) 335 0050 Karataş, Şahan Nuhoğlu, Prof.Dr. Adnan Ökten

NATIONAL GEOGRAPHIC SOCIETY REKLAM SATIŞ

keşfin sınırlarını zorlayarak dünyayı daha iyi REKLAM GRUP BAŞKANI Gürhan Gezer gurhang@groupmedya.com
anlamaya ve daha sağlıklı ve sürdürülebilir bir
gelecek için çözümler üretmeye adanmış, kâr REKLAM GRUP BAŞKAN YARDIMCILARI Işıl Baysal Turan isilb@groupmedya.com
amacı gütmeyen küresel bir organizasyondur. İsmail Küçük (Bölgeler) ismailk@groupmedya.com

PRESIDENT AND CEO REKLAM GRUP DİREKTÖRLERİ Nurol Ceylan nurolc@groupmedya.com

Tracy R. Wolstencroft Deniz Toz denizt@groupmedya.com

SENIOR MANAGEMENT REKLAM DİREKTÖRLERİ Funda Gökgündüz fundag@groupmedya.com

CHIEF SCIENTIST AND SVP: Jonathan Baillie Funda Yıldız funday@groupmedya.com
CHIEF ADMINISTRATIVE OFFICER: Tara Bunch
Nilüfer Araç nilufera@groupmedya.com
CHIEF MARKETING OFFICER: Emma Carrasco
GENERAL COUNSEL AND SECRETARY: Angelo Grima REKLAM KOORDİNATÖRÜ Eren Enes (Bölgeler) erene@groupmedya.com
VP GLOBAL EDUCATION BUSINESS STRATEGY: Lina Gomez
SVP PARTNERSHIPS: Leora Hanser EVENT VE PROJELER SATIŞ KOORDİNATÖRÜ Gökhan Gülsoy gokhang@groupmedya.com
VP EDUCATION PROGRAMS: Kim Hulse
VP MEDIA INNOVATION: Kaitlin Yarnall EVENT VE PROJELER OPERASYON DİREKTÖRÜ Ebru Döner ebrud@groupmedya.com

BOARD OF TRUSTEES DERGİ REZERVASYON MÜDÜRÜ Ender Parlar enderp@groupmedya.com

CHAIRMAN: Jean M. Case REZERVASYON VE AR–GE MÜDÜRÜ Seyhan Erat seyhane@groupmedya.com
Brendan P. Bechtel, Michael R. Bonsignore, Katherine Bradley,
Ángel Cabrera, Elizabeth (Beth) Comstock, Jack Dangermond,
REKLAM TEKNİK MÜDÜRÜ Mesut Öztürk mesuto@groupmedya.com
Alexandra Grosvenor Eller, Jane Lubchenco, Mark C. Moore,
George Muñoz, Nancy, E. Pfund, Peter H. Raven, Lyndon Rive,
Edward P. Roski, Jr., Frederick J. Ryan, Jr., Anthony A. Williams, ONLINE
Tracy R. Wolstencroft
DİJİTAL DİREKTÖR Seda Özcan sedao@groupmedya.com
RESEARCH AND EXPLORATION COMMITTEE DİJİTAL İÇERİKLER DİREKTÖRÜ Gizem Kırca gizemk@groupmedya.com
CHAIRMAN: Peter H. Raven
VICE CHAIRMAN: Jonathan Baillie
Kamal Bawa, Justin Brashares, Ruth DeFries, Margaret Honey, ABONE www.groupmedya.com/index.php/iletisim/
Anthony Jackson, Gary Knight, Steven R. Palumbi, E-POSTA: uye.natgeo@groupmedya.com
Andrew Revkin, Jerry A. Sabloff, Eleanor Sterling
WEB SİTESİ VE SOSYAL MEDYA İLETİŞİM nationalgeographic@groupmedya.com
EXPLORERS-IN-RESIDENCE
Sylvia Earle, Enric Sala
BASKI VE CİLT Turkuvaz Haberleşme ve Yayıncılık A.Ş.
EXPLORERS-AT-LARGE Tel: (216) 585 90 00
Robert Ballard, Lee R. Berger, James Cameron, J. Michael Fay, www.turkuvazmatbaacilik.com
Beverly Joubert, Dereck Joubert, Louise Leakey, Meave Leakey
DAĞITIM Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A. Ş.
FELLOWS
Katy Croff Bell, Jim Bentley, Steve Boyes, Joe Grabowski, BASKI YERİ VE TARİHİ İstanbul, Haziran 2019 YAYIN TÜRÜ: Yerel süreli yayın
Kavita Gupta, Dan Hammer, Stephanie Harvey, Charlie Hamilton www.nationalgeographic.com.tr
James, Corey Jaskolski, Heather Koldewey, David Lang,
Erika Larsen, Tom Lovejoy, Arthur Middleton, Pete Muller,
Alex Oberle, Sarah Parcak, Joe Riis, Paul Salopek, Joel Sartore,
DERGİ ABONELİĞİ HESABI HESAP ADI: GROUP MEDYA VE BİLGİ TEK. TİC. A.Ş.
Shah Selbe, Brian Skerry, Martin Wikelski
TEB KAĞITHANE ŞB. TR96 0003 2000 0000 0023 5443 61
KURUMSAL ABONELİK FİYATI: 23 TL
NATIONAL GEOGRAPHIC PARTNERS

CEO Gary E. Knell NATIONAL GEOGRAPHIC MAGAZINE

SENIOR MANAGEMENT EDITOR IN CHIEF Susan Goldberg

CHIEF MARKETING OFFICER: Jill Cress
EDITORIAL DIRECTOR: Susan Goldberg
GENERAL MANAGER NG MEDIA: David E. Miller
GLOBAL NETWORKS CEO: Courteney Monroe
EVP SALES AND PARTNERSHIPS: Brendan Ripp
EVP BUSINESS AND LEGAL AFFAIRS: Jeff Schneider
HEAD OF TRAVEL AND TOUR OPERATIONS: Nancy Schumacher
CHIEF FINANCIAL OFFICER: Akilesh Sridharan
BOARD OF DIRECTORS
Ravi Ahuja, Jean M. Case, Bob Chapek, Nancy Lee, Kevin J. Maroni,
Peter Rice, Frederick J. Ryan, Jr., Tracy R. Wolstencroft
INTERNATIONAL PUBLISHING
SENIOR VICE PRESIDENT: Yulia Petrossian Boyle
Ariel Deiaco-Lohr, Gordon Fournier, Ross Goldberg, Kelly Hoover,
Jennifer Jones, Jennifer Liu, Rossana Stella
MANAGING EDITOR, LONG FORM: David Brindley. SENIOR DIRECTOR, SHORT FORM: Patty Edmonds
DIRECTOR OF PHOTOGRAPHY: Sarah Leen. EDITOR, LONG FORM: David Lindsey
CREATIVE DIRECTOR:Emmet Smith. MANAGING EDITOR, SHORT FORM: Alissa Swango
SENIOR DIRECTOR, MAJOR PROJECTS: Michael Tribble
INTERNATIONAL EDITIONS
EDITORIAL DIRECTOR: Amy Kolczak. DEPUTY EDITORIAL DIRECTOR: Darren Smith.
TRANSLATION MANAGER: Beata Kovacs Nas. EDITORIAL SPECIALIST: Leigh Mitnick
Her hakkı saklıdır. National Geographic Türkiye, National Geographic Partners’ın lisansıyla yayımlanmaktadır. Bu dergide yer
alan yazı, makale, fotoğraf ve illüstrasyonların elektronik ortamlar da dahil olmak üzere çoğaltılma hakları National Geograp-
hic Partners ve Group Medya’ya aittir. Yazılı ön izin olmaksızın hangi dilde ve hangi ortamda olursa olsun materyalin tamamı-
nın ya da bir bölümünün çoğaltılması yasaktır. Bu dergi, basın meslek ilkelerine uymaya söz vermiştir.
Copyright © 2019 National Geographic Partners, LLC.
Tüm hakları saklıdır. National Geographic ve Sarı Çerçeve Tescilli Markalardır ® Marcas Registradas.National Geographic
talep edilmemiş materyallerden dolayı hiçbir sorumluluk kabul etmez. ISSN 1302–8464

10 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
F O R U M | OKURLARIMIZDAN

Yaşam Hakkına Saygı

Uzun yıllardır derginizi takip ediyorum. Her sayınızı merakla alsam da bazı
sayılar var ki, soluksuz okuyorum. Haziran 2019 sayınız da, merakla ve hayran-
lıkla okuduğum sayılarınızdan biri oldu. Yaşam hakkına saygının vurgulandığı
bu sayı için tüm ekibinize yürekten teşekkür ederim. Bu sayı tekrar tekrar
okunmak üzere arşivimde yerini aldı. Tüm ekibin emeğine sağlık. Sevgiler...
— FATM A U Z U N C U L A R , E – P O S TA

Bilime Âşık olarak yıllardır mutluluk kaynağım. E–POSTA

Leonardo’ya ayırdığınız sayı beni cez-
betti. 24 yaşında genç bir mühendis
olarak, 15. yy’da sahip olduğu düşünce-
ler; doğayı gözleme, taklit etme düşün-
cesi ve en önemlisi de, merak duygu-
sunun insanoğlunun hangi dönemde
olursa olsun ne denli ileri görüşe sahip
olmasını sağladığını hayretle görmüş
oldum. Bilime âşık bir insan olarak her
sayıyı heyecanla bekliyorum. Sizden
ufak ricam; dergi eklerinin odamın
duvarlarını süsleyip her an beni dü-
şünmeye merak etmeye iten unsurlar
olmasını isterim. Teşekkürler...
—H A K A N TA Ş , E – P O S TA
Yaban Hayatı Nöbeti
Her zaman olduğu gibi Nesibe Bat’ın
sunuş yazısı ile başlayarak, ilk sayfa-
sından itibaren sırası ile okuduğum
dergimi bu defa “Yaban Hayatı Nö-
beti” başlıklı özel dosya bölümünden
başlayarak daha bir dikkatli okudum.
İyi ki de öyle yapmışım çünķü maka-
leyi okuyunca şunun farkına bir daha
vardım: National Geographic okumak
farklı olmayı, duyarlı olmayı, duygu-
lanmayı gerektiriyor. Her makaleniz-
de yeni dünyalara yol almak bir okur
İyi ki varsınız, teşekkürler... forum.natgeo@groupmedya.com
—MUSTAFA BALCI, SINIF ÖĞRETMENİ, E–POSTA FACEBOOK
/NatGeoMagazineTurkiye
Esaretin Bedeli TWITTER
@NatGeoMagTR
İlk kez, aldığım bir derginin her sayfa-
sını büyük bir özenle okudum. Yaban INSTAGRAM
@NatGeoMagazineTurkiye
hayatını konu alan sayınız oldukça
kalbime dokundu. Sık sık bahsedil- ADRES
mesi gereken bir konu olduğunu dü- Cemal Sahir Sokak
şünüyorum. Kediye, köpeğe, kuşa ve Profilo AVM No:33/328
Şişli – İSTANBUL
benzeri evcil türlere elimizi uzatırken,
bir şekilde yaban hayatı bilinci hep
geri planda kalıyor. Artık derginiz
kütüphanemde her ay yerini alacak.
Yolunuz her daim açık olsun.
—T U Ğ Ç E G Ü N E R , E – P O S TA
Genç Bir Okur
Derginize hayran kalmadım diyemem.
İlgi alanım olan fotoğraf çekmek, bi-
lim, sanat ve teknolojiye sizin saye-
nizde yenilerini de ekliyorum. “Yaban
Hayatı Turizmi” beni etkileyen konu-
nuz oldu. Tasarımlarınız derginize
daha modern bir hava katıyor ve rahat
bir okuma imkânı sunuyor. Emeği
geçen herkese teşekkür ederim.
—A H M E T A KG Ü N , E – P O S TA

12 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 6XQ([SUHVV*¾QHġ(NVSUHV+DYDFóOóN$Ġ<HQLJ¸O0DK1HUJL]6RN1R3.750XUDWSDġD$QWDO\D
6XQ([SUHVV'HXWVFKODQG*PE+*DWHZD\*DUGHQV'H6DLQW([XS«U\6WUD¡H')UDQNIXUWDP0DLQ
ZZZVXQH[SUHVVFRP_7/GDN
7HN\¸QW¾PYHUJLYHKDU©ODUGDKLOGLU

$QWDO\D

EDġOD\DQ
$NWDUPD

$YUXSDň\DJLGHQHQKó]Oó\RO

Vó]
Avrupa

*
NJ\DWODUOD
 ŽşGDQ
.D©PDVóQ
Avrupa Keyfi.
 FOTO HABER

N AT I O N A L G E O G R A P H I C

N O. 2 1 9

İÇKİNİN İÇ
DÜNYASI

D Ü N YAYA FOTOĞRAFLAR:
OLASI ERNIE BUTTON
HER
AÇ I DA N Bir kadehteki Scotch viski
BAKMAK tüketildikten sonra geriye
İÇİN ne mi kalır? Başka dünyalara
ait saklı manzaralar tabii ki…

14 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
Scotch viski, kadehinde
tortu bırakabiliyor. Er-
nie Button renkli ışıklar
ile fotoğraf düzenleme
yazılımları kullanarak
Macallan Scotch viski
kalıntılarını gezegenle-
ri andıran bu manzara-
ya dönüştürmüş.

TEMMUZ 2019 15
F O T O H A B E R

Glenlivet marka Scotch viski ve benzeri, ahşap fıçılarda bekletilmiş alkollü

içkilerin kadehte bıraktığı tortular lav görünümlü dalgalar oluşturuyor.

16 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
Button; Balvenie, Macallan ve Glenfiddich’in kadehte bıraktığı tortuları fotoğraflamış (sol üstten, saat yö-
nünde). Daha sonra Photoshop’ta bazılarıyla oynayarak, gök cisimlerini andıran bu görüntüleri elde etmiş.

TEMMUZ 2019 17
F O T O H A B E R

İskoçya’da sıkı düzenlemeler altında üretilen single malt viskiler arasında yer alan Macallan’ın
bulunduğu kadehteki partiküller bir çiçeği andıran helezonik desenler oluşturuyor.

18 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
Button, tortu desenlerini fotoğraflıyor. Yaratıcılığı ise Macallan (en üstte) ya da Glenfiddich marka viski-
lerin kalıntılarını bulutsu ya da zengin metalik görüntülere dönüştürebilen ışıklar altında ortaya çıkıyor.

TEMMUZ 2019 19
F O T O H A B E R

PERDE ARKASI
V İ S K İ K A D E H İ N D E K A L A N TO RT U E Ş S İ Z
M A N Z A R A L A R YA R ATA B İ L İ YO R .

BULAŞIK YIKAMAK gibi sıradan bir ev işi
fotoğrafçı Ernie Button’ı hayal ürünü bir
evrende on yıllık bir keşif yolculuğuna
çıkarmış. Boş bir viski kadehini bulaşık
makinesine koyarken kadehin dibinde
buharlaşan alkolden –spesifik olarak
söylemek gerekirse İskoçya’da üç yıldan
uzun süre meşe fıçılarda bekletilmiş
Scotch viskiden– geriye kalan ince tortu
katmanı Button’ın dikkatini çekmiş.
Button kadehi stüdyoya götürüp yan
yatırmış ve fotoğrafını çekmiş.
Viski tortusu tıpkı kar taneleri gibi
eşsiz desenler oluşturuyor. Ama Button
onları renkli lambalarla aydınlatana dek
açık gri renkteler. Gri çizgiler ile hele-
zonik şekiller bu lambalarla canlanınca
ortaya gezegen ve uyduların rengârenk
manzaralarını andıran zengin desenler
çıkıyor. “Önce içiyor, sonra şovu izliyor-
sunuz,” diyor Button. Deneme yanılma
yöntemiyle, Button yalnızca Scotch
viskilerin yeterince tortu bıraktığını
keşfetmiş. Fotoğrafını çektiği en uzun
süre yıllanmış viski 25 yıllık. (Sonuç:
Arada pek büyük bir fark yok.)
Egzotik yerlerde görkemli manza-
ra fotoğrafları çeken fotoğrafçıların
aksine Button olduğu yerde kalıp onu
kuşatan dünyaya odaklanıyor. Alkollü
içkilerin fotoğrafını çekmeden önce de
kahvaltılık mısır gevreği kutularından
manzaralar yaratmış ve marketlerdeki
bozuk parayla çalışan oyuncakların
yok oluşunu belgelemiş. Button’ın ça-
lışmaları günlük yaşamda, hatta kirli
kadehlerde sıradışı şeyler gözlemle-
nebileceğini kanıtlıyor. — DA N I E L S TO N E

Fotoğrafçı Ernie Button’a göre bir viski kadehinin dibine “yakından bakmanız yeterli”.
 BU BÖLÜMDE

Plastik Pipete Alternatif

YA R I N A D O Ğ R U Karahindiba Uçuşu
Yüksek Teknoloji
Sağlık Desteği

G E L E C E Ğ İ N D Ü N YA S I N I B İ Ç İ M L E N D İ R E C E K G Ü N Ü M Ü Z K E Ş İ F L E R İ

N AT I O N A L G E O G R A P H I C NO. 219

Uzaya Yalnızca
Kadın Gönderelim
K A D I N L A R U Z U N S O L U K L U U Z AY Y O L C U L U K L A R I İ Ç İ N N E G E R E K İ Y O R S A
TA M A M I N A S A H İ P. Ö Y L E Y S E E R K E K L E R İ G Ö N D E R M E Y E N E G E R E K VA R ?

G
YA Z I : NADIA DRAKE

GEZEGENLER ARASI bir uzay yolculuğuna –özellikle

de oldukça uzun sürecek ve yeni bir dünyaya yayıl-
mayı kapsayabilecek bir yolculuğa– hazırlanıyorsanız
yalnızca kadınlardan oluşan bir astronot ekibi gön-
dermek akıllıca olabilir. Bu fikri yabana atmadan önce
NASA’nın onlarca yıl boyunca yalnızca erkeklerin
bulunduğu ekipler oluşturup uzaya gönderdiğini
hatırlayın. Hatta Dünyalıların insanları uzaya gön-
derdiği 58 yıllık sürecin toplamında uzaya gidenlerin
yalnızca yaklaşık yüzde 11’i (63 kişi) kadındı.
“Yalnızca kadınların gönderildiği bir uzay yolculuğu
NASA’nın kaçındığı bir şeydi, çünkü insanlar bunun
şov amaçlı olduğunu düşünebilirdi,” diyor ABD Ulusal
Hava ve Uzay Müzesi’nin küratörü Margaret Weite-
kamp. Ama bazı açılardan kadınlar uzay yolculuğu
için erkeklere göre daha uygun olabilir.
Şimdi burada incelenecek dört faktör var. Kadınlar
fiziksel olarak genellikle daha küçük. Uzay uçuşunun
olumsuz fiziksel etkilerinden daha az zarar görüyor-

22 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
YA R I N A D O Ğ R U | ARGÜMAN

HEDEF MARS’A –YA DA YILDIZL ARA !–

GİTMEKSE İRİ BİR ERKEĞE YETECEK
YİYECEK MİKTARI İLE UFAK TEFEK
BİR KADINA YETECEK MİKTAR
ARA SINDA A ZIM SANMAYACAK BİR
FARK OL ABİLİR.

lar. Bazı karakter özellikleri nedeniyle uzun süreli

yolculuklara erkeklerden daha uygunlar. Ve sonuncu
ama çok önemli bir diğer faktör de: Başka bir dünyaya
yerleşmek için üremek gerek ve şimdiye dek kadınlar
olmaksızın bu mümkün değilken, erkekler üremeye
katkılarını küçük bir şişe spermle de sağlayabiliyor.

avantajından söz edelim. Uzaya daha

Ö N C E L İ K L E K İ LO Cinsellik,
hafif insanlar göndermenin akıllıca olduğu açık; çün- cinsiyet ve uzay
kü uzaya roketle ağırlık göndermek de, aracı uzayda
uçurmak da yakıt gerektiren şeyler ve bu da maliyet Uzaya kimlerin gön-
demek. Aylar ya da yıllar sürecek bir yolculuk için derileceğini tartışırken
uzaya altı iriyarı adamdansa altı kadın göndermek biz de NASA’nın yaptı-
çok daha ucuza mal olabilir. Ayrıca düşük vücut ğı tanımları kullanalım.
ağırlığı işin yalnızca küçük bir bölümü. Aradaki farkın “Uzaya Adaptasyonda
kalanını yiyecek, oksijen ve daha minyon insanları Seks ve Cinsiyetin Etki-
hayatta tutmak için gerekli diğer kaynaklar oluşturu- si” başlıklı bir araştırma
yor. Kısa süreli bir gezide bu farklar göz ardı edilebilir. yazısında cinsiyet “bi-
Ama hedefiniz Mars’a –ya da yıldızlara!– gitmekse iri reyin genetik özellikle-
bir erkeğe yetecek yiyecek miktarı ile ufak tefek bir rine göre sınıflandırılı-
kadına yetecek miktar arasında azımsanmayacak bir yor”. Cinsellikse “kişinin
fark olabilir; çünkü, erkekler bir günde kadınlardan erkek ya da kadın ola-
ortalama olarak yüzde 15 ila 25 oranında daha fazla rak sosyal etkileşimleri-
kaloriye ihtiyaç duyuyor. ne dayalı benlik tasarı-
Kate Greene, 2013’te katıldığı 4 aylık Mars simü- mı” olarak tanımlanıyor.
lasyonu uçuşunda gözlemlemiş bu farkı. Greene’in Şimdiye dek NASA bi-
görevlerinden biri de ekip arkadaşlarının ne kadar reyleri uzaya gönde-
kalori yaktığını takip etmekti. Ve raporuna göre, ka- rirken cinsiyetlerini ta-
dınlar benzer aktivite seviyelerine rağmen ortalama nımladı, cinsel benlik-
olarak erkeklerin sarf ettiği kalorinin yarıdan azını ten hiç söz etmedi ve
sarf ediyordu. Buna ek olarak, daha minyon insanlar cinsel yönelimleri, yani
daha az atık (karbondioksit ve diğer bedensel atıklar) bireylerin hangi cinsi-
üretiyor ve bu da uzay aracında atıkları geri dönüştü- yetten insanları çekici
rüp ortadan kaldıran kanalizasyon ve havalandırma bulduğu konusunaysa
sistemlerine gereksinimi azaltıyor. hiç değinmedi. — N D
Öyleyse neden uzaya cinsiyetine bakılmaksızın daha
minyon insanlardan oluşan bir ekip yollamıyoruz?
Uzaya giden pek fazla kadın olmadığından veriler
görece az olsa da, insan bedenleri uzay uçuşuna farklı
tepkiler veriyor ve kadın bedeni uzay uçuşunun etkileri
karşısında gerçekten de biraz daha avantajlı görünüyor.

D Ü N YA’ N I N KO RU Y U C U manyetik kalkanının ötesinde

zararlı radyasyona daha çabuk maruz kalınıyor ve bu da
kanser ve diğer bazı rahatsızlıklara yakalanma riskini
artırıyor. Ayrıca ne hücrelerin, ne de bütün olarak insan
bedeninin ne tarafın yukarı ne tarafın aşağı olduğunu
kestiremediği yerçekimsiz ortamda tuhaf şeyler olabi-
liyor: Beden sıvıları yer değiştiriyor, bağışıklık tepkisi

24 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
İLLÜSTRASYON: MALIKA FAVRE TEMMUZ 2019 25
YA R I N A D O Ğ R U | ARGÜMAN

daha hassas olmaları gerek. Etrafınızdakilerin farkın-

ERKEKLER KISA SÜRELİ, HEDEF da ve iletişime daha açık olmalısınız,” diyor Teksas
Üniversitesi Tıp Bölümü’nden, grup davranışları
ODAKLI DURUML ARDA ÇOK İYİ
alanında uzman psikolog Sheryl Bishop. “Kadınlar
PERFORMANS GÖSTERİRKEN; bu becerilerin pek çoğuna doğuştan sahip.” Bu, erkek-
K A D I N L A R U Z U N VA D E L İ , lerin uzun süreli uzay yolculuklarında birbirleriyle
YERLEŞİK DÜZEN GEREKTİREN geçinemeyecekleri değil, yalnızca bu görevlerde
KO Ş U L L A R D A D A H A İ Y İ . başarıya ulaşmak için gerekli özelliklerin tipik olarak
daha ziyade kadınlarda bulunduğu anlamına geliyor.

SON OLARAK aciliyeti az ama cazibesi çok bir mesele

düşüyor, bazı genlerin dışavurum biçimlerinde büyük
değişiklikler görülüyor ve görüş kabiliyeti de esrarengiz
biçimde bozularak sorunlara yol açıyor.
NASA, Mercury Projesi’nin ilk günlerinden beri
astronotlarının uzay uçuşuna verdiği fizyolojik tepki-
leri inceleyerek medikal bilgiler topluyor. 2014’te uzay
ajansı onyıllar boyunca toplanmış verilerden derlenen
geniş kapsamlı bir rapor yayımladı. Baylor Tıp Üni-
versitesi Uzay Tıbbı Merkezi’nden Virginia Wotring,
“Uzay yolculuklarına birden fazla kadın göndermeye
ancak yakın zaman önce başladık, dolayısıyla cinsiyet
temelli farklılıklar henüz ön değerlendirme aşamasın-
da,” diyor. Görünüşe göre erkekler uzay tutmalarından
daha az etkileniyor ama daha çabuk işitme kaybına
uğruyorlar. Kadınlardaysa idrar yolu enfeksiyonu
vakalarına daha sık rastlanıyor (her kadının bildiği gibi
bu uzay uçuşlarına özgü bir durum değil).
Daha önemlisi, erkekler görüş kaybı yaşamaya daha
yatkınken bu problem kadınlarda o kadar sık ya da
ciddi boyutlarda görülmüyor.
FENA FİKİR DEĞİL. Ama fiziksel koşulların ötesinde
hesaba katılması gereken şeyler var. Tamamı ka-
dın bir ekip aylar ya da yıllar boyu bir uzay aracına
hapsolduğunda ne kadar iyi geçinir? Anlaşılan, bili-
minsanlarının, yalnızca kadınlardan oluşan ekiplerin
monoton ve zorlu uzay ortamının üstesinden nasıl
gelecekleri hakkında pek bir fikri yok (sürpriz!).
Uzun süreli yolculukların başarı ya da başarı-
sızlıklarındaki faktörleri belirlemek üzere yapılan
az sayıdaki çalışmada biliminsanları, çölde yaşam
gezileri, kutup keşifleri ve Antarktika’da geçen kışlar
gibi Dünya’daki benzer stresli ortamlarda bulunan
ekipleri inceledi. Erkekler kısa süreli, hedef odaklı
durumlarda çok iyi performans gösterirken kadın-
ların daha uzun vadeli, yerleşik düzen gerektiren
koşullarda daha başarılı oldukları sonucuna vardılar.
“Yerleşik düzendeki insanların birbirlerine karşı
daha var: uzak bir gezegene yerleşip çoğalmak. Uzaya
üç erkek ile üç kadından oluşan bir ekip gönderip,
keyiflerine bakmalarını ve gezegene daha fazla insan
getirmelerini söyleyebilirsiniz. Öte yandan işin maliye-
tine bakarsak: Erkeklerin gelecek nesillere katkılarını
dondurup minik şişeler içinde göndermek varken
neden kendilerini gönderesiniz ki? Uzaya yalnızca
kadınlardan oluşan bir ekip ile bir sperm bankası gön-
dermek bir uzay programının maliyetini düşürmeye
olanak tanırken gen havuzu çeşitliliğini artırıyor.
Meseleyi ayrıntılarıyla ele alırsak, kilogram başına
maliyet, fiziksel etkilere karşı dayanıklılık, psikolojik
beceriler ve astro–bebekler doğurabilme becerisi açı-
sından baktığımızda kadınlar uzun uzay yolculuklarına
oldukça uygun görünüyor. Peki bundan, bu yolculukla-
ra erkekleri göndermeye gerek olmadığı sonucuna mı
varıyoruz? Pek sayılmaz. Grup dinamikleri hakkındaki
veriler takım çalışmalarında genel olarak en yüksek
başarıya kadın ve erkeklerden oluşan karışık ekiplerin
ulaştığını ileri sürüyor. Uzay maceralarında neden
kadınların başarılı olacağını ayrıntılarıyla belirleyebi-
liyoruz ama en yüksek başarıya yalnızca kadınlardan
oluşan bir ekibin ulaşacağını da söyleyemiyoruz.
192 yıl boyunca ABD Yüksek Mahkeme yargıçlarının
tamamı erkeklerden oluşuyordu. Mahkemede ne za-
man yeterli sayıda kadın olacağı sorulduğunda Yüksek
Yargıç Ruth Bader Ginsburg cevabıyla bazılarını çok
şaşırttı: “Hepsi kadın olduğunda.” Uzaya hiçbir zaman
yalnızca kadınlardan oluşan bir ekip gönderilmedi ve
onyıllardır yalnızca erkeklerden oluşan ekipler gön-
deriliyor. Peki uzay araçlarında ne zaman yeterince
kadın olacak? Nitelikli herkes araçta yer kapmak için
eşit fırsata sahip olduğunda. j
Nadia Drake uydular,
örümcekler ve kedilere
özel bir düşkünlüğü
olan bir National
Geographic yazarı.

Uzaydaki ilk kadınlar

16–19 HAZİRAN 1963 18–24 HAZİRAN 1983 25 TEMMUZ 1984 10 EKİM 2008

Valentina Tereshkova Sally Ride Svetlana Savitskaya Peggy Whitson

Sovyet kozmonot uzaya
giden ilk kadındı. Vostok
6 uzay aracında yaklaşık
70 saat geçirdi ve Dünya
çevresinde 48 tur attı.
Challenger uzay mekiği
ile fırlatılan NASA astronotu
Sally Rider, uzaydaki ilk
ABD’li kadın ve uzaya
giden üçüncü kadın oldu.
Sovyet kozmonot Salyut 7
uzay istasyonunun dışında
yaklaşık 3,5 saat süren bir gö-
revle, uzay yürüyüşüne çıkan
ilk kadın unvanına hak kazandı.
NASA astronotu 2008’deki bir
uzay yolculuğunda Uluslararası
Uzay İstasyonu’nu yöneten ilk
kadın oldu; 2017 yılında yeni-
den aynı yerde görev yaptı.

FOTOĞRAF: NASA
YA R I N A D O Ğ R U | GEZEGEN Mİ PLASTİK Mİ?

Pipet materyalleri:

PİPET ANKETİ: HANGİSİ

Avantajları ve
Dezavantajları
1 . M E TA L

DAHA ÇEVRE DOSTU?

Paslanmaz çelik, alüminyum
ve hatta titanyumdan yapılan
metal pipetler yaygın birer
alternatif hâline geldi. Metalik
tatları, sıcak içeceklerdeki ısıyı
iletmeleri ve dişlere çarpmaları
nedeniyle eleştirilseler de taşın-
FOTOĞRAF: REBECCA HALE ma ve yeniden kullanım açısın-
dan dayanıklı bir seçenekler.

2. KÂĞIT
ABD’DE HER GÜN 100 milyonu aşkın tek kullanımlık 1800’lerin sonlarından beri var
pipet çöpe gidiyor. Suyolu ve kanalizasyonlar üzerinden olan kâğıt pipetler genellikle
zaman içinde sıvıyı emiyor, yu-
denize ulaşıp deniz canlılarına zarar veriyor, parçalanıp muşuyor ve içeceklerde tat ya
dünyanın dört bir yanına yayılan mikroplastiklere dönü- da lif bırakabiliyor. Plastik pipet
yasağı uygulayan yerlerde en
şüyorlar. Pek çok işletme küresel plastik atığı sorununun yaygın kullan–at tipi örnekler.
üstesinden gelmenin ilk adımı olarak plastik pipet yasağı
3. SİLİKON
getirdi. Ne var ki engelli hakları savunucuları bu yasaklara Bu materyal, yeniden kullanıla-
karşı çıktı: Pipetlerin pek çok insan için her gün kullanılan bilir metal pipetlere yumuşak,
popüler bir alternatif sunuyor.
gereçler olduğunu ve plastik olmayan çeşitlerinin uygun Bir şirket, fazladan bir çevre
alternatifler olmayabileceğini söylüyorlar. —SARAH GIBBENS dostu özelliği daha olan bir sili-
kon pipet geliştirdi: Yakıldığın-
da biyoetkisiz küle dönüşüyor.
2
4. CAM
Cam pipetler kolay kırılabildik-
leri için diğer materyallerden
yapılan yeniden kullanılabilir pi-
petlere oranla taşınmaları daha
zor. Ama yıkanıp yeniden kulla-
1 nıma elverişliler. Bazı üreticiler
renk çeşitliliği, üfleme cam tasa-
rımları ve süslemelerle pipetle-
re artistik bir hava da katıyor.

3
5 . S E RT P L A S T İ K
4 Sert plastikten yapılan yeniden
kullanılabilir pipetler taşınabilir,
temizlemesi kolay ve dayanıklı.
Yeniden kullanılabilir plastik su
şişelerinin pipet boyutlarına in-
dirgenmiş hâli gibiler.

6. BAMBU
Sürdürülebilir olarak üretilebi-
len bu doğal materyal, bitkisel
bir alternatif. Bambu pipetler
yeniden kullanılabiliyor ama
tamamen temizlenmeleri zor
olabiliyor ve içecekteki aroma-
yı emebiliyorlar. Elden çıkarılma
vakitleri geldiğindeyse doğada
kolaylıkla çözünebiliyorlar.
7
7. B Ü K Ü L E B İ L İ R P İ P E T
1940’larda ilk üretildiğinde, has-
taların içecekleri doğrulmadan
5 6 içebilmesini sağlayarak sağlık
kurumlarının imdadına yetişti.
Bu tür ortamlarda güvenli, dü-
şük maliyetli birer ilk seçeneğe
dönüşmüş olsalar da daha çevre
dostu alternatifler için arayışlar
başlamış durumda.

Plastik atıklar hakkında ayrıntılı

bilgi ve tüketimlerinin azaltıl-
masına katkıda bulunmak için
natgeo.com/plasticpledge

28 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
YA R I N A D O Ğ R U | OBJEKTİF

Pozitif Parazit
Science dergisinde

YARDIMSEVER MİSAFİR yayımlanan bir makale-

ye göre bu helmint,
az gelişmiş ülkelerde
insan bağırsaklarında
yaşıyor. Ve onlara fay-
FOTOĞRAF: DENNIS KUNKEL dalı oluyor. Bu helmint,
inflamatuvar bağırsak
hastalığına ve diğer
rahatsızlıklara yol açabi-
len bakteriyi azaltan
bir mikrobiyota geliş-
tiriyor. Bu olmadığında
ise bakteriler artabili-
yor. — L O R I C U T H B E R T

Miniheadtk Ipsem
Tiossime audit ut eve-

HEADTK IPSEM LOREM rio. Atiatur audis raeri

optaepu dicium dolo-
ra acia dolupe tatem u-
temperum nost volorm
dibla ndiatur fulat ipso
PHOTOGRAPH BY NAMETK NAME simint lam rem hictas-
si dolup turionpore lam
kini dolorem conseria
volo res et vel in corino
freh. — N A M E T K N A M E

30 N AT I O N A L G E O G R A P H I C DENNIS KUNKEL MICROSCOPY, BİLİMSEL KAYNAK (TARAMALI ELEKTRON MİKROSKOBU)

YA R I N A D O Ğ R U | YENİ KEŞİFLER

Karahindiba Uçuşu
Havada sürüklenen karahindiba to-
humlarını inceleyen araştırmacılar,
BİLİM VE yeni bir uçuş yöntemi keşfetti.
Tohumun çanak tüylerinden
KEŞİFLERİN geçen havanın oluşturduğu girdap,
Ö N SA F L A R I N DA N püskülü üstte tutarak tohumun
TA Z E H A B E R L E R süzülmesine yardımcı oluyor. Buluş,
farklı yaşam türlerinin hareketlerini
açıklamaya yardımcı olabilir. — C Z

NÖROBİLİM

Uyusun da
İyileşsin
Nature Communica-
tions’da yayımlanan
araştırma, uykunun
bilinen yararlarına
bir yenisini ekledi.
Zebrabalığı bey-
nini görüntüleyen
uzmanlar, hücre-
lerin DNA onarım
sistemlerinin gün
içinde biriken ha-
sarı uyanıkken
onaramadığını, uyku
sırasındaysa çok
daha etkili oldukları-
nı ortaya koydu.
Araştırmacılar
bu buluşun uyku
alışkanlıkları, be-
yin sağlığı ve HAYVANLAR

yaşlanma arasın-
daki bağlantıları
aydınlatabileceği KADİM ORMANDA
görüşünde.
—CATHERINE ZUCKERMAN MİTOLOJİK BİR YARATIK
T E K B OY N U Z L U P E YG A M B E R D E V E S İ

Brezilya’nın Atlantik Ormanları’nı inceleyen araştırmacılar, beş

ila yedi yeni peygamberdevesi türü keşfetti. Yeni bulunan canlılar
arasında tek boynuzlu at peygamberdevesi de yer alıyor. Fotoğraf-
taki Zoolea cinsi üyesinde de görüldüğü gibi, bu türlerin başlarında
boynuzu andıran yapılar var.
Bu çıkıntıların tam olarak ne işe yaradığı bilinmiyor. National
Geographic Society’nin finanse ettiği Projeto Mantis keşif gezisi-
nin ekip lideri Leonardo Lanna, çıkıntıların belki de “hayvanların
siluetlerini bozmaya” yaradığını söylüyor. Böylece yırtıcı hayvanlar
peygamberdevesini yaprak tomurcuğu gibi yenilmeyen bir şey sana-
biliyor. Yani Atlantik Ormanları’nın peygamberdeveleri, adlarına esin
veren sihirli yaratıkların aksine, kamuflajda usta. — D O U G L A S M A I N

FOTOĞRAFLAR: SERG64, SHUTTERSTOCK (EN ÜSTTEN); LEONARDO LANA; MAGNUS WENNMAN

YA R I N A D O Ğ R U

DEHA
ELIZABETH MYNATT
YA Z I : J E R E MY B E R L I N F OTO Ğ R A F : DAN WINTERS

O, insanların daha uzun

ve sağlıklı yaşamlar
sürmesini istiyor.
Üstelik bilgisayarlarla.
Diğer bilgisayar uzmanları gibi
Elizabeth Mynatt da ileri teknolojiyi
kullanıyor. Onu diğerlerinden ayıran
şeyse bütüncül ve insancıl yaklaşımı.
“Tasarımlarımı yaparken denklemin
her iki tarafını da gözetiyorum,” diyor
Mynatt. “Ve işin insan tarafı her zaman
daha zor olan taraf oluyor.”
Mynatt’ın sağlık bilişimi ve yardımcı
teknoloji alanındaki çalışmaları, gör-
me engelli bilgisayar programcılarının
grafik uygulamalarından yararlanma-
sına, çocuk epilepsi hastaları ile bakı-
cılarının mobil sensörlü uygulamaları
kullanmasına olanak tanıdı ve kendi
evlerinde, güvenli ve rahat koşullarda
yaşamak isteyen ileri yaş yetişkinlere
destek verdi.
Mynatt’ın yakın tarihli yapay zekâ
projelerinden biri, Georgia’nın kırsal
kesiminde yaşayan göğüs kanseri has-
talarına ameliyat ve kemoterapiden
tutun da kaygı bozukluğuyla baş etme
ve sosyal hizmetlerle iletişim kurmaya
kadar her konuda kişisel öneriler ve-
E. Mynatt, Georgia İnsan ve Teknoloji Enstitüsü yöneticisi. ren, konfigürasyonu hazır bir tablet
bilgisayar. Emory Üniversitesi işbir-
liğiyle gerçekleştirdiği son çalışması,
demansa dönüşebilecek hafif kognitif
bozukluk teşhisi koyulmuş yaşlı has-
talara yardımcı oluyor.
“Çalışmalarımda her zaman, ‘Bura-
daki temel insani ihtiyaç nedir?’ ve ‘İn-
“DENKLEMİN HER İKİ san davranışının bundaki yeri nedir?’
TARAFINI DA diye sorarım,” diyor Mynatt.
GÖZETEREK TASARIM “Ancak bu iki sorunun cevabını bir
araya getirdiğiniz zaman insanların
YAPIYORUM VE İNSAN
kendilerine ve ailelerine bakma yön-
TARAFI HER ZAMAN
temlerini etkili bir şekilde geliştirecek
D A H A Z O R O L U YO R .” tasarımlar ortaya koyabilirsiniz.” j

34 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 BU BÖLÜMDE

Lut Gölü
K E Ş F E T Ahtapotların Tuhaf İlişkisi
Ateşböcekleriyle
Dolu Bir Orman

D Ü N YA N I N H A R İ K A L A R I N A V E G İ Z E M L E R İ N E I Ş I K T U T U Y O R U Z

N AT I O N A L G E O G R A P H I C NO. 219

YENİ NESİL TUVALET Gates Vakfı’ndan Doulaye Kone, tuvaletlerin bir çeşit “süper
B I L L V E M E L I N DA
aşı” olduğunu söylüyor. “Hastalıkları üretildikleri yerlerde öldürüyorlar.” Klasik
sıhhi tesisat sitemlerinin kurulum ve bakımları masraflı oluyor. Bill ve Melinda
Gates Vakfı’nın Baştan Yaratılmış Tuvalet girişimi, işte bu nedenle bu sayfalar-
da gördüğünüz tuvaletler vb. alternatiflerin geliştirilmesine yardımcı oluyor.
Kullanımları sağlıklı ve ucuz olan bu klozetler şebeke suyu olmaksızın çalışa-
biliyor, kimi örnekler elektriğe de ihtiyaç duymuyor. Sürdürülebilir tuvaletler,
NANO HTCLEAN
patojenleri ortadan kaldırırken besin ve enerjinin de geri kazanımını sağlıyor. ÇEPER TUVALET TUVALET SİSTEMİ

1
K ak aşa
Kap a ğı indindiri
iri
r lin
ince
ce
e
klozet
kloz ça
zet ç nağ
nağıı dönü ü-
İşlenmemiş su yor
o , atıklar
t klarıı sıyı
tık sıyırar
rarak
akk
İşlenmiş su bir ta
ankak dö
d ken n bıbıçağ
çağ
ağıı
Dışkı etkinl
etk inleşt
eş iri
eşt iriyor
yo .
yor

2
Arşimett burg
Arşime urgusuusu,, dışk
dışk
şkıı-
l ı kuru
lar urutma
tma ha hazne
znesin
zne sin
i e

MEKANİK KURU t ıyo

taş ıyor.
ısıtıl
ısı tıl
ılara
r. Sıv
arak
ı ıla
ılarr ise
k buha
uhara
ise
ra dön
dö üşş-

BİYOYANMA
tü ülü
tür ülüyoryor ve
v çe eper
p de
fi tre
fil trelen
len
e iyo
iyor.
r.

Nano Çeper Tuvalet, bir dış

enerji kaynağına gereksinim
duymayan, taşınabilir ve kendi
başına çalışan bir birimden
oluşuyor. Atıklar mekanik ola- Kurutma
rak ayrılıyor. Yakıcı parça, dışkıyı haznesi
kurutup yakarken sıvıları ısıtıp
Dönen
arındırıyor. Ortaya çıkan steri- sifon çanağı
lize edilmiş kül ve su, sağlıklı bir
biçimde imha edilmek üzere Sıvı ısıtma
tuvaletten çıkarılabiliyor. spirali

Depo
haznesi

10
GÜN LÜK
10
K ULLA N IM
KUL L A N ICI ÖMRÜ (Y IL)

Süzgeçler

3
S Ü R E Ç , 2 4 SA AT T E N Ar tıl
Arı tılan
an buh har,
r yo
y - Kurru
Ku utu
tulan dı
dış
d ışkı
şk , y
yakm
a a
akm 110
0 ki
kişşini
k ininn kull
kullaa-
K I SA B İ R Z A M A N DA ğunlaş
ğun l ara
laş arak
k suya
suya ha
haz
aznes
nesine
ine dü
düşüy
şüyor
şüy or ve nımıyl
nım
n ıyl
y a günd
günde e
TA M A M L A N I YO R .
dön
d ö üşü
üş yor ve ay ayak
aklık
akl ık kendi
ken d ken
di kendin
dinne deva
deva
e m 100
0 gr
00 g ama ul u a-
o rak
ola rak da kukulla
llanıl
lla nılan
nıl an e n yakm
ede yakm
akma a döngn üsü
üsüyle
yle
le şab
abile
ilen
ile n kül,
kül,
l, he
er
ttan
ankkaaddök
ökülü
ülüyor
y .
yor burada
bur a kü
ada küle
le dön
önüşü
üşü
ş yor
yor.. gün
ün bo
boşal
şaltıl
şal tı ıyo
tıl or.

36 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 KÜRESEL BİR SORUN
892 milyar Dünya nüfusunun yarıdan fazlası,
4,5 milyar Güvenilir sıhhi
tesisata sahip değil
Açıkta
dışkılıyor güvenilir sıhhi tesisata sahip değil. Nere-
7,6 milyar deyse 1 milyar kişi açık havada dışkılıyor.
Toplam Her yıl 5 yaş altı yaklaşık 361 bin çocuk
nüfus
sıhhi tesisat yoksunluğunun yol açtığı
hastalıklar nedeniyle yaşamını yitiriyor.

M E R C E K A LT I N D A YA Z I : MANUEL CANALES

YÜKSEK BASINÇ VE ISI

HTClean’in vakumlu sifonu, tuvaletten yüksek sıcaklık ve
basınç ayırma süreciyle geri kazanılan suyu kullanıyor. So-
nuçta arıtılmış su ve atılabilir dışkı atığı parçaları ortaya
çıkıyor. Lağıma ihtiyaç duymayan bu klozet şimdilik elekt-
10
GÜNLÜK
20
KULLANIM ELEKTRİK
rikle çalışıyor, ancak biliminsanları elektrik şebekesinden KULLANICI ÖMRÜ (YIL) GEREKTİRİYOR
bağımsız işleyebilmesi için çalışmalarını sürdürüyor.

S Ü R E Ç YA K L A Ş I K
3 – 4 SA AT T E
TA M A M L A N I YO R .
Temiz su
tankı

2
Isıtılan
Isıtıl an atı
atıkla
k r, ba
kla ba--
s ç ve
sın ve daha
daha fafazla
zla
ısıyla
ısı yla sı
sıvı
vı ve kar
kar-
bonik
bon ik mad
maddey
dey ye
dönüşe
dön üşecek
cekler
erii reak
reak--
töre
tör e taşı
taşınıy
nıyor.
or. Çok aş a ama
amalı lı fil
filtre
tre--
tre
l sı
ler sıvıy
v ı,, tuv
vıy u alealetin
tin
sifonu
sif onunda
nda
da ku ulla
anını--
Reaktörr
Reaktö lan
n susuya
ya dön
dönüşe üşe
şecekcek
ek
Havalandırma haz
znes
nesii bi imd
biç imde e arıt
rıtıyo
ıyo
or.r

Çıkan katılar
için tank

3
Ba ın
Bas ınç uy
u gul
gulaya
aya
yann me
me -
k ik
kan k par
parça,
ç ma
ça, m dded yi
s arak sıvı
sık ıvısın
sınıı çıka
çıka-
r or
rıy or; ka
k tı par
p çalça ar
ssağ
ağlıklı bir bibiçim
çimde
çim dee
Normal bi
Normal birr kul
kul-- atı
a t lab
ab
bili
ilirke
rkenn su,
lanıml
lan ımlaa günd
günd de f tre
fi
fil reler
ler
erden
den gegeçiy
çiy
yor.
or
yaklaş
yak laşık
ık 30
ade
d t 10
10 gram
gram
ramlık
lık
ık
a k parç
atı parç
ar ası
ass Toplama
ortaya
ort aya çıkıy
çııkıy
ıyyor.. tankı

Çıkan sıvılar
için tank

1
Az su kulllan lanan
an sif
sifon,
on do
on, do--
k mat
kun a ik k bir
b eke ran
ranla
la A an
Art n sıv
vı, atı
t lma
lmak k
çalışt
çal ışttırı
ırılıy
lıyor.
o Va
or. Vakum
kumlu
kum lu emi
e ş veya
vey a başk
şkaa bir
birr sefferd rd
rde
de
gücü,
güc ü, atıık ve ve suyu
suyu bi
b rikk- k lan
kul lanılm
ılmak
ılm ak üzere
üze
zere r
tirme
tir me tan
t kın kınaa akta
akta
ktarıy
rıy
ıyor.
or
or. tanka
tan ka gön
ö der
derilii y
ili yo
yor
or.

PATRICIA HEALY. ÇİZİM: BRUCE MORSER. KAYNAK: BILL VE MELINDA GATES VAKFI; ALISON PARKER, CRAN-
FIELD ÜNİVERSİTESİ; CHRISTIAN SEILER, HELBLING; WHO/UNICEF JMP; UNESCO WWAP
K E Ş F E T | HEDEFE DOĞRU

SAYILARLA

OTOMOBİLLE KUDÜS’E
2
U Z A K L I K ( S A AT )

%34
T U Z YO Ğ U N L U Ğ U

434
D E N İ Z S E V İ Y E S İ A LT I
MESAFE (METRE)

GÖLDEKİ
A S YA
Lut
Gölü
AFRİKA
Lut Gölü,
yeryüzünün en
alçak noktası.

Lut Gölü’nün (Ölü Deniz) ada benzeri tuz oluşumuna

NGM MAPS
 ‘ORAYA ULAŞMANIN TEK
YOLU YÜZMEK. VE SU ÇOK
TUZLU OLDUĞU İÇİN BU
Ç O K Z O R L U B İ R İ Ş .’
—Ricardo Braz

Ricardo Braz Instagram’da gezerken, Lut Gölü’nde tuzdan

B İ R K AÇ Y I L Ö N C E
oluşmuş ufak bir adanın fotoğrafıyla karşılaşmış ve adacığı, ölmeden önce gör-
mek istediği yerler listesine eklemiş. 24 yaşındaki serbest fotoğrafçı, aralıkta
İsrail’e seyahat etmiş, bir drone ödünç almış ve adayı aramaya koyulmuş.
GEZİYE BİR GÜN KALA GEZİ GÜNÜ GEZİ ZAMANI

GÖLE D O ĞRU OLMAZSA OLMAZLAR HAREKETE HAZIR

Braz, bir fotoğrafçılık atöl-
yesiyle bir hafta boyunca
Ürdün çöllerini, Petra hara-
belerini ve Kızıldeniz’i keş-
fetmiş. Ardından, arkadaş-
ları Vilma Öhrman ve Guy
Davies ile birlikte bir oto-
mobil kiralamış ve İsrail
sınırına gitmişler. Üçlü,
sınırı geçebilmek için sa-
atler boyunca bir aske-
ri tatbikatın sonlanmasını
beklemiş. Buradan servis
arabasıyla Kudüs’e gelmiş,
ertesi gün de yine kiralık
bir otomobille tatil bölge-
si Ein Bokek ve peşi sıra da
Lut Gölü’ne gitmek üzere
yola koyulmuşlar.
Lut Gölü, ortalama okyanus
suyunun neredeyse 10 katı
tuzlu bir yapıya sahip. Göl-
de yüzmek ve çevre bölgeleri
keşfetmek için özel ekipman
gerekiyor –fotoğrafçı Braz,
bu gereçlerin bazılarını yanın-
da getirmeyi akıl etmediği
için pişman.
• Deniz gözlüğü
• Fazladan su
• Havlu
• Drone veya drone kiralamak
için gerekli iletişim bilgisi
• Soğuk çöl geceleri için taşı-
ması kolay, içi tüy ile doldu-
rulmuş bir mont
• Geniş açı lens
• Yürüyüş botu
“Adanın fotoğraflarını uzak-
tan çekmeye çalıştık ama
çabamıza değmedi bile,”
diyor Braz. Drone ile bir
deneme uçuşu yaptıktan
sonra grup, drone’u kontrol
etmek için kimin geride
kalacağını ve kimlerin ada-
ya yüzeceğini belirlemek
amacıyla aralarında kura
çekmiş. 15 dakikalık yüzüş
boyunca tuzlu su, Braz ve
arkadaşı Öhrman’ın gözle-
rini yakmış, ağızlarını kurut-
muş. İkisinin de yanında ne
deniz gözlüğü, ne de şişe
su varmış. Adaya vardıkla-
rında onlar güneşlenirken,
drone üstlerinde uçarak
fotoğraf çekmiş.

TUZ ADASI
ulaşmak için dünyanın en tuzlu su birikintilerinden birini yüzerek aşmanız gerekiyor.
YA Z I : NINA STROCHLIC FOTOĞRAF: RICARDO BRAZ

TEMMUZ 2019 39
K E Ş F E T | TEMEL İÇGÜDÜ

Büyük argonot
(Argonauta argo)

OKYANUSLARIN BU TUHAF İKİLİSİ 1. NAMI DİĞER

Yumurtalarını tutan kabuğu
kâğıt kadar ince kalsiyum kar-

ÇİFTLEŞMEYİ NASIL BAŞARIYOR? bonattan oluştuğu için bu ah-

tapot türü kâğıt notilus olarak
da biliniyor. Türün Çince adı
da “beyaz denizatı yuvası”
anlamına geliyor.

FOTOĞRAF: JULIAN FINN 2. ARGONOT EFSANESİ

İÖ 300’de Aristoteles, kabuğu-
nu bir tekne, dokunaçlarını yel-
OLA Kİ ÜREME dürtüsünün olağanüstü gücünden kuşkuluysanız bir de ken ve kürek olarak kullanan bir
dişi argonot tasvir etmişti. Ger-
Bay ve Bayan Argonot’un (Argonauta argo) dünyaya bebek argonotlar çekte olup biteniyse 2010’da
getirmek için üstesinden gelmesi gerekenleri düşünün. Julian Finn ve Mark Norman
belgeledi: Argonot tazyikli su
Bu ahtapot türü, tropikal ve subtropikal açık denizlerde yaşıyor. fışkırtarak hareket ediyor, ka-
Buralarda eş bulmak pek kolay değil, özellikle de erkek argonot minicik buğuna yeterince hava doldu-
(15 milimetreden kısa), dişi ise onun 30 katı kadar daha büyük yapıda racak kadar yüzeye çıkıyor, son-
ra da hava kabarcığı vasıtasıyla
olabildiği için. Dişi, sırtında yer alan özelleşmiş iki kolundan salgıladığı uygun su seviyesine süzülüyor.
kireç benzeri maddeyle –içinde saklanıp süzülebildiği ve içine yumur-
3 . YAYG I N A M A
talarını bırakabildiği– kıvrımlı bir kabuk oluşturuyor. Erkek argonotun
BULUNMASI ZOR
kabuğu yok ama onun da özel bir kolu var: hektokotil denilen, dokunaç
İnsanlar tarafından nadiren gö-
benzeri, yerinden çıkabilen bir üreme organı. rülse de A. argo tropikal okya-
Erkek, dişiye tutunduktan sonra hektokotilini çıkarıyor ve bu üreme nuslarda oldukça yaygın. Ton
balıkları, yunuslar, yelkenbalık-
organı kıvrılarak dişinin manto boşluğuna giriyor. Dişi, birkaç farklı ları ve kılıçbalıklarının avı olma-
partnerin bedeninden aldığı sperm dolu kolları depolayıp zaman içinde sına rağmen IUCN Kırmızı Liste-
yumurtaları döllemek için kullanabiliyor. Yumurta kesesi de denen bu ka- si’nde soyu tükenme tehlikesi
en az olan tür olarak yer alıyor.
buğa bıraktığı dizi dizi yumurta büyürken onlarla yakından ilgilenebiliyor.
Uzmanlar argonot anneleri canlı gözlemleyebildikleri için bunu biliyorlar.
Ne var ki kolunu bağışlayarak babalık görevini gerçekleştirdikten sonra
Dişi, 438 Erkek, 15
yeni bir kol çıkardığı görülen hiçbir canlı erkek olmamış; yalnızca ölüleri milimetre milimetre
bulunmuş. Küçük ama kudretli aile reislerinin yerine getirdiği son görev,
üreme uğruna sırf kollarını değil canlarını da bağışlamak.
— PAT R I C I A E D M O N D S V E E VA VA N D E N B E R G

J. FINN, AVUSTRALYA, VICTORIA MÜZELERİ; TAYLOR MAGGIACOMO (İLLÜSTRASYON)

K E Ş F E T | FOTOĞRAFÇININ GÖZÜNDEN

Gecenin
Işık
Ustaları
F O T O Ğ R A F Ç I , M E K S İ K A’ D A
SÜREGELEN İSTİKRARSIZLIK
V E VA H Ş E T T E N G Ö Z L E R İ N İ
A L I P, Ü L K E N İ N G E L İ P
GEÇİCİ DOĞAL
GÜZELLİKLERİNDEN BİRİNİ
İZLEMEYE BA ŞLIYOR.

YA Z I : KIRSTEN LUCE

Meksika’nın ateşböcekleri ile ilgili

E D İ TÖ R B E N İ A RAY I P,
bir yazı için fotoğraf çekip çekemeyeceğimi sorduğun-
da evet demeden önce ajandamı kontrol etmedim bile.
Onları daha önce Tlaxcala ormanlarında görmüştüm
ve oraya dönme fırsatına balıklama atladım.
Colima Üniversitesi’nde okurken Meksika’yı gez-
meye başlamış, ülkeyi boydan boya otobüsle birkaç
kez kat etmiştim. Meksika’nın 31 eyaletinin 28’inde
vakit geçirdim. Michoacán’nın kumsalları, Colima’nın
yanardağı ya da San Luis Potosí’nin yaylaları. Bu
ülkenin coğrafi zenginliği beni başka hiçbir ülkenin
etkilemediği kadar büyüledi.
Artık Meksika’da bir foto muhabiri olarak çalışı-
yorum ve sınır boyunca, Meksika halkı için nadiren
iyileşiyor gibi gözüken umutsuz durumları belgeli-
yorum. İhtiyaç duyduğumda buradan ayrılabilecek
kadar şanslıyım ben; Meksikalı meslektaşlarım ise
sansür ve ölüm tehditleriyle yüzleşiyor.
Gerekli ve önemli olsalar da yaptığımız haberler,
sevdiğim pek çok insana yuva olan ve âşık olduğum
Meksika’yı yansıtmıyor. Ülkenin doğal güzelliğine
odaklanan bir iş işte bu nedenle bana çok iyi geldi.
Ormandaki büyülü manzarayı yakalamak için üç
gecem vardı. Alacakaranlıkta, elimde tripodla, puslu
ormanın derinliklerine yürüdüm. Hazırlığımı yaptım
ve beklemeye başladık; gün ışığı azalıp küçük ışık nok-
taları belirmeye başlarken sohbetimiz de buharlaştı.
Rehberlerimize göre normalde ziyaretçilerin
ateşböceklerinin fotoğraflarını çekmelerine izin
verilmiyor, çünkü elektronik aygıtların yapay ışıkları

42 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
davranışlarını etkileyebiliyor. Çekim sırasında aza-
lan ışığa karşı pozlamada sürekli değişiklik yaptım.
İstediğim kompozisyonu elde edebilmek için dik
ve taşlı bir patikaya yerleştirdiğim tripodumu uzun
pozlamalar boyunca sabit tutmam gerekti. Normalde
bu sorun olmazdı, ama ateşböcekleri kamerayla ve bir
uzantısı olarak benimle çok ilgiliydi. Onlar üstümde
(kollarımda, saçımda, yüzümde) gezinip burnumu
ve yanaklarımı gıdıklarken tamamen hareketsiz
durdum. Gördüğüm kadarıyla ateşböceklerinin en
yoğun toplaşması her gece yaklaşık 20 dakika sürü-
yordu; yani birkaç deneme için vaktim vardı.
Son gece her şey istediğim gibi oldu. Hava uygun-
du. Karanlıkta odaklama ve kompozisyon oluşturma
yöntemimi güçlü bir fenerin hızla yanıp sönen ışığıyla
geliştirmiş, yüzümde böcek olmasına da alışmış-
tım. Ve sonuçta bu sayfada gördüğünüz fotoğrafla
ödüllendirildim. Her bir ışık tanesi, 30 saniyelik bir
pozlama içinde hareket eden bir ateşböceğinin birkaç
parlayışından biri. Böceklerin yollarının izini süre-
bilirsiniz: Fotoğrafın alt kısmının ortasındakiler gibi
kimileri küçük döngüler yapıyor; kimileri ise bir yöne
doğru sabit bir biçimde hareket ediyor.
Ateşböceklerini ilk kez ziyaret ettiğimde, bu harika
sahneyi yakalayıp aktarma baskısı üzerimde değildi.
Yalnızca kendimi kaptırmış ve tamamen büyülen-
miştim. Işık saçan bu yaratıklara dair en sevdiğim
deneyimim her zaman o olacak. j
Kirsten Luce’un dergideki son çalışması, Haziran 2019 tarihli
sayımızın kapak konusu olan yaban hayatı turizmi konusuydu.
TEMMUZ 2019 43
T E M M U Z | N AT I O N A L G E O G R A P H I C .C O M .T R
KÖPEK KAŞLARI
DERLEYEN: KEMAL GÖZEGİR
YENİ BİR ARAŞTIRMA, köpeklerin o
anlam dolu, masum bakışlarının biz
insanları bu denli etkilemesinin rastlantı
olmadığını ortaya koyuyor: Asırlar bo-
yunca devam eden evcilleştirme süreci,
köpeklerin kaş anatomisini yeniden bi-
çimlendirerek yüzlerini –ve duygularını–
insanlar tarafından kolayca okunur kıldı.
Köpekler insan bakışlarına karşılık
verirken, gözlerini daha büyük ve sevimli
hâle getirmek üzere iç kaş kaslarını kal-
dırıyor genelde. Araştırma lideri, Ports-
mouth Üniversitesi (İngiltere) psikoloğu
Juliane Kaminski, “Köpeklerin bu kaş
kasını kasıtlı hareket ettirdiğine dair kanıt
yok; ancak bizim açımızdan abartılı bir
hareketle sonuçlanıyor bu” diyor.
Önceki araştırmalarında köpeklerin
insan hareketlerini anlamakta eşi gö-
rülmeyen bir başarıya sahip olduğunu
keşfeden Kaminski, birkaç yıl önce de
bu ilişkiyi tersten inceleyip, insanların
köpek hareketlerini nasıl yorumladığını
araştırmaya koyulmuş. Ve 2013’te ya-
44 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
yımladığı deneyinde –davranışlarından
herhangi birinin ne kadar çabuk evlat
edinildiklerinde etkili olup olmadığını
görmek üzere– barınaklardaki köpekleri
filme almış. Göz önünde bulundurduğu
tüm faktörler arasından yalnızca birinin
önemli olduğunu ortaya koymuş: kaşların
yukarı ve içe doğru hareketi.
Proceedings of the National Academy of
Sciences’ta yayımlanan son araştırmada
ise, Kaminski ve meslektaşları, 6 köpek
cinsinin yanı sıra 4 yabanıl gri kurdun
yüz kaslarını inceledi. Altı köpek cinsinde
de büyük ve belirgin olan levator anguli
oculi medialis kasının kurtlarda neredey-
se var olmadığını gören ekip, retractor
anguli oculi lateralis kasının kurtlarda
köpeklere kıyasla daha ufak ve bireyden
bireye daha değişken bir boyuta sahip
olduğunu da gözlemledi. Köpeklerde
göz beyazını daha çok ortaya çıkaran
bu kas, daha insanvari gözükmelerine
yol açıyor. Köpeklerin evrimi temmuz
ayında nationalgeographic.com.tr’de.
FOTOĞRAF: MIKE LINNANE/GETTYIMAGES
T E M M U Z | N AT I O N A L G E O G R A P H I C T V
YILDIZLAR GEÇİDİ
H E R PA Z A R , S A AT 2 2 .0 0 ’ D E
belgeseline yer
H E R PA Z A R B İ R U Z AY
verecek “Yıldızlar Geçidi” temmuz ayı
boyunca National Geographic ekran-
larında olacak...
7 Temmuz’da, “Apollo 8: Dünyayı
Değiştiren Görev” ile uzay yarışını
Ruslara kaybetmekten korkan NASA’
nın Ay’a gerçekleştirdiği ilk insanlı uzay
uçuşunu ve bu görevin –Dünya’nın
uzaydan çekilmiş ilk renkli fotoğrafı
dahil olmak üzere– getirilerini keşfe-
decek; 14 Temmuz’da ekranlara gelecek
Y I L D I Z L A R L A B U LU Ş M A
Ünlü astrofizikçi Neil
DeGrasse Tyson ile uzay
tartışmaları 5 Temmuz
saat 21.00’den itibaren
National Geographic’te.
“Challenger Felaketi: Kayıp Dosyalar”
ile bu felakete giden günler ve olaylara
tanık olacaksınız.
Yıldızlar Geçidi’nde, ayrıca, 21 Tem-
muz’da, Ay’a iniş yapacak ilk özel des-
tekli araç olma iddiasıyla yola çıkan
SpaceIL’i anlatan “Spaceil Hikayesi”
ve 28 Temmuz’da, Jüpiter’in, Güneş
Sistemi’mizde dünyadışı yaşam bul-
mak için en iyi umudumuz olabilecek
uydusu Europa’ya yapılacak yolculuğu
ele alan “Europa’ya Yolculuk” da var.
KÖPEKBALIĞI FESTİVALİ
Denizlerin korkulu yır-
tıcıları ay boyunca her
hafta sonu 20.00’de
National Geographic
Wild ekranlarında.
FOTOĞRAFLAR: NATIONAL GEOGRAPHIC
 “ YAT M A D A N Ö N C E O K U YA B İ L E C E G İ N İ Z İ Y İ
B İ R K İ TA P YA D A D E R G İ Y E S A H İ P O L D U Ğ U N U Z U
B İ L M E K Z E V K L E R İ N E N B Ü Y Ü Ğ Ü D Ü R .”
–V. N A B O K O V

nationalgeographic.com.tr facebook.com/NatGeoMagazineTurkiye

twitter.com/NatGeoMagTR instagram.com/NatGeoMagazineTurkiye
N AT I O N A L G E O G R A P H I C TEMMUZ 2019

Uzay: Neler Yaptık . . . . . S. 48

Uzay: Sırada Ne Var . . . S. 82
Deniz Korumacılığı . . . . . S. 98
Kavşaktaki Nijer . . . . . . . . S. 112
Yıkıcı Taşkınlar . . . . . . . . . . . S. 138

ANA KONUL AR

‘SOĞUK VE BESİN AÇISINDAN

98 ZENGİN SULAR, EN MUHTEŞEM

DENİZ EKOSİSTEMLERİNDEN
BİRİNİ BARINDIRAN DEV
ATLANTİK DENİZYOSUNU
O R M A N L A R I N I B E S L İ YO R .’

FOTOĞRAF: ENRIC SALA

UZAYDA YENİ
 GERİ SAYIM BAŞLADI

AĞ

Astronot Harrison Schmitt, Aralık 1972’de, insanların Ay’a son kez

ayak bastığı Apollo 17 görevi sırasında keşif aracına doğru ilerliyor.
E D İ T Ö R Ü N N O T U : Üstteki görsel, NASA’nın 18 farklı fotoğraf kullanarak
oluşturduğu panoramanın bir parçasıdır. NASA, Ay yüzeyinin astronot
gözüyle algılandığı şekliyle aktarılması amacıyla, ufku karartarak
güneş ışığından kaynaklanan lens yansımasını kaldırmıştır.
NASA/AY VE GEZEGEN ENSTİTÜSÜ

49
 E
lli yıl önce bu ay, astronotlar Ay’da
ilk kez yürüdü. Apollo 11’in başarısı
–Wright Kardeşler ’in ilk uçuşundan
yalnızca 66 yıl sonra– insanlığın azim ve
hünerlerini sergiledi. Şimdi Ay, bilimin
kârla buluştuğu bu yeni alanı test edecek
yeni bir nesil için yeniden görüş alanımızda.

00:0 :05 :04 :03

ÖNCÜLER ORAYA NEREYE
VARMAK GİTTİK

ÜSTTE: Apollo 11 astronotlarının küçük adımlarını belgeleyen Buzz Aldrin, bot izlerine ait bu fotoğrafları çekti.
 GERİ SAYIM
0:06 :02 :01 :00
NE POPÜLER SIRADA
ALDIK KÜLTÜRDE NE VAR

NASA JOHNSON UZAY MERKEZİ 51

GERİ SAYIM

SOLDA: John Glenn,

ÖNCÜLER
HAYVANLAR İLK UZAY GEZGİNLERİMİZDİ.
20 Şubat 1962’de VE ÜNLÜ ASTRONOT VE KOZMONOTLAR
Dünya yörüngesinde, VE DAHA AZ BİLİNEN İSİMLER DAHİL,
üzerine sıkıca oturması
için 27 fermuarı olan TÜM UZAY KAHRAMANLARININ
bu uzay giysisini giydi. YOLUNU ONLAR AÇTI...

YAZI: NADIA DRAKE FOTOĞRAFLAR: DAN WINTERS

 uri Gagarin, Alan Shep-
Y ard, John Glenn, Neil
Armstrong (ilk dalga
uzay gezginleri) riskli görevler
için “gerekli niteliklere” sahip
olduğu düşünülen, askeri eğitimli
astronotlardı.
Ancak erken dönem uzay araç-
ları, erkeklere –hatta insanlara–
özel bir alan değildi. Meyve sinek-
leri, maymunlar, fareler, köpekler,
tavşanlar ve sıçanlar insanlardan
önce gitti uzaya.
Gagarin’in Nisan 1961’de Dünya
çevresinde yaptığı yolculukla
uzaya çıkan ilk isim olmasından
üç yıl önce, Sovyetler uzaya bir so-
kak köpeği gönderdi. Laika, Dünya
yörüngesine giren ilk hayvan oldu
ama uçuşu sırasında öldü. ABD
uzaya Ham adında bir şempanze
fırlattı. Neyse ki şempanze hayatta
kaldı ve Shepard’ın 1961 yılının
mayıs ayında uzaya çıkan ilk
Amerikalı olmasının yolunu açtı.
Ayrımcılığa rağmen kadınlar
da uzay çağına öncülük ettiler.
Glenn’i 1962 yılında Dünya yörün-
gesine giren ilk Amerikalı yapacak
olan uçuşun güzergâhının ayrın-
tılarını hesaplayan matematikçi
Katherine Johnson gibi bazıları
perde arkasında kaldı. Erken dö-
nem kozmonotlarından Valentina
Tereshkova, 1963 yılında yörün-
geye giren ilk kadın oldu. Sally
Ride’ın uzay mekiği Challenger’la
uzaya çıkan ilk Amerikalı kadın
olması içinse aradan yirmi yıl
geçmesi gerekti.

EN ÜST TE ÜST TE SAĞDA

Sputnik’in 4 Ekim İki köpek (Strelka ve Bel- Ay’a iniş yapan ilk
1957’deki fırlatılışı, o ka); bir tavşan, 40 fare, iki astronotlar dahil
dönem görece yeni bir sıçan, sinekler ve bazı bitki olmak üzere tüm
medya aracı olan ve gi- ve mantarlar ile birlikte, Apollo 11 müretteba-
derek popülerleşen te- 19 Ağustos 1960’ta bir tı, 16 Temmuz 1969’da
levizyonda yer aldı. Sov- Sovyet aracıyla uzaya fırla- Columbia adlı bu ku-
yetler Birliği’nin uzaya tıldı. Bu canlı hayvan gru- manda modülünde
insan yapımı ilk nesne- bu Dünya’ya geri dönme- uzaya taşındı. Üç
yi göndermedeki sürp- yi başardı. Birer kahraman astronot, Hawaii’nin
riz başarısı ABD’yi şaşkı- olarak görülen köpeklerin güneybatısında suya
na çevirdi ve “süper güç” tahnitleri, Moskova’da inen kapsülün içinde
uzay yarışını tetikledi. bir müzede sergileniyor. Dünya’ya geri döndü.
FOTO–İLLÜSTRASYON KOZMONOTİK MÜZESİ UÇUŞ MÜZESİ (SEATTLE)

54
GERİ SAYIM

ORAYA VARMAK
ERKEN DÖNEM ROKETÇİLERİ, ÇOK
SOLDA: Rusya, mart ayın-
da, eski ama güvenilir AŞAMALI BİR FIRLATICININ İNSANLARI
teknolojiyi kullanarak, AY’A GÖNDEREBİLECEĞİNİ FARK ETTİ.
Kazakistan’daki Bayko-
nur Uzay Üssü’nden SATURN V TAM OLARAK BUNU YAPTI
Soyuz roketi fırlattı. VE GELECEĞİN ZEMİNİNİ HAZIRLADI.

UZAYDA YENİ BİR ÇAĞA GERİ SAYIM SAYFA 57

 özlüklü, sakallı, bilim-
G kurgu meraklısı Rus bir
RU SYA’ N I N
münzevi olan Konstantin
Tsiolkovsky, insanlığın kaderinin 1950 KİLOMETRE TAŞLARI
yıldızlar arasında olduğuna inanı- 22 TEMMUZ 1951
Sovyetler Birliği, yolcu olarak
yordu. 1900’lerin başında insanla- köpek taşıyan, yörüngeye
rın Dünya’nın yerçekiminin öte- oturtulmayan uçuşlara başladı.

sine gidebilmesi için gerekli olan

denklemi çözdü. Ayrıca Ay roket-
lerinin nasıl çalışacağını da hayal
etti –sıvı yakıtlar ve çoklu ateşleme
kademeleri gerekiyordu.
Birbirlerinden bağımsız olarak, 1955
Hermann Oberth ve Robert God- ABD’NİN
dard da benzer çıkarımlara ulaştı. KİLOMETRE
1926’ya gelindiğinde, Amerikalı TAŞLARI 4 EKİM 1957
Sputnik uydusu Dünya
Goddard ilk sıvı yakıtlı roketi inşa etrafında dolanan ilk
etti. Yine aynı dönemlerde, Al- 31 OCAK 1958 insan yapımı nesne oldu.
Explorer 1, uzaya ulaşan ilk
manya’da yaşayan Oberth, çoklu ABD uydusu oldu. 3 KASIM 1057
kademelerin uzun yolculuklar için Sputnik 2 ilk kez bir hayvanı,

1960
Laika adlı köpeği Dünya
hayati önemde olduğunu açıkladı. merkezli bir yörüngeye taşıdı.
Bu üçlünün fikirleri, kırk yıl
sonra, Apollo mürettebatını 5 M AY I S 1 9 6 1 12 NİSAN 1961
uzaya gönderen devasa Saturn V Yörüngeye oturtulmayan Vostok 1’i uçuran Yuri
uçuş yapacak ilk Amerikalı Gagarin, uzaya ulaşan ve yö-
roketleriyle hayat buldu. 111 metre olan Alan Shepard rüngede dönen ilk insan oldu.
uzunluğunda olan ve sıvı hidrojen, Freedom 7 ile fırlatıldı.

sıvı oksijen ve kerosen ile çalışan 2 0 Ş U BAT 1 9 6 2

16 HAZİRAN 1963
Vostok 6, uzaya gönderilen
Saturn V, tarihte yapılmış en güç- John Glenn, Friendship
ilk kadın olan Valentina
7’nin pilotluğunu üstlenerek
lü roketti. II. Dünya Savaşı’ndan yörüngede dönen
Tereshkova ile fırlatıldı.

1965
sonra ekibinin büyük bölümünü ilk Amerikalı oldu.
18 M A RT 19 6 5
çalışmak üzere ABD’ye taşıyan Nazi Alexei Leonov ilk uzay
Almanya’sı roketbilimcisi Wernher yürüyüşünü gerçekleştirdi.

von Braun tarafından tasarlanan 3 Ş U BAT 1 9 6 6

Saturn V, sırayla ateşlenen üç ka- İnsansız uzay aracı
Luna 9, Ay’a ilk yumuşak
demeye sahipti. Roket bilimi hâlâ inişi gerçekleştirdi.
Tsiolkovsky’nin denklemi üzerine
kurulu. Ancak, henüz hiçbir roket,
insanları yıldızlara daha önce 20 TEMMUZ 1969
Apollo 11’in Neil Armst-

1970
hiç olmadığı kadar yaklaştıran rong ve Buzz Aldrin’i Ay’da
Saturn V’i gölgede bırakamadı. yürüyen ilk isimler oldu.

SAĞDA

Çan biçimli beş motor,

Apollo görevlerinin ço-
ğunu Dünya yörünge-
sinin dışına çıkaran ve
sonuç olarak astronot-
ları Ay’a taşıyan Saturn
V roketinin ilk kademe-
sini ateşledi. Beş motor
1975
birlikte 85 Hoover ba- 15 TEMMUZ 1975
rajı kadar enerji üretti. ABD ve Sovyetler Birliği’nin yürüttüğü Apollo–Soyuz Test
NASA KENNEDY UZAY MERKEZİ Projesi uzayda yapılan ilk uluslararası işbirliği oldu.
ZİYARETÇİ KOMPLEKSİ

58
FOTO-GRAVÜR: SOVFOTO/UNIVERSAL IMAGES GROUP/SHUTTERSTOCK (SPUTNIK); OMIKRON/SCIENCE SOURCE/GETTY IMAGES
(EXPLORER); GENE J. PUSKAR, AP/SHUTTERSTOCK (KAPSÜL); SPUTNIK/SCIENCE PHOTO LIBRARY (LUNA 9); NASA (ALDRIN) 59
SOVYETLER Fırlatma
Paraşütler
UZAYDA aracı
SPACE
Sovyetler’in Dün-
SHUTTLE
ya’nın etrafında
1981–2011
yalnızca bir tur atan
Vostok aracı (Rusça-
da “Doğu”), uzaya Uzay aracı
çıkan ilk insan olan VOSTOK 1 Yörünge aracı
Yuri Gagarin ile 1961 COLUMBIA
beraber fırlatıldı. 1981–2003
Fırlatma aracı
Üçüncü
R7
kademe
1957–günümüz
Birinci
R7 uzay uçuşları Birinci kademe Kargo İlk kademe
için ilk olarak Sput- kademe bölümü (yeniden
Katı yakıt
nik’in fırlatılmasın- kullanılabilir)
roketleri
da kullanıldı. Daha kullanımdan
sonra üçüncü bir İkinci kademe
sonra hiçbir
kademe eklendi; hasar sap-
modifiye edilmiş tanmadığı
versiyonları hâlâ takdirde Yörünge
kullanımda. yenilenebili- içi yakıt
yordu.
Birinci İniş
FERNANDO G. BAPTISTA, kademe, dört ayakları
KAYA BERNE, EVE roket açılıyor
CONANT, RONALD
PANIGUA. KAYNAK:
NASA; SMITHSONIAN
ULUSAL HAVA VE UZAY
MÜZESİ; SPACEX; SOYUZ
FIRLATMA ARACI,
CHRISTIAN LARDIER VE
STEFAN BARENSKY
2,9 milyon kg
2 milyon kg
Üstteki araçlar TOPLAM AĞIRLIK 0,54 milyon kg
için sayılar or- (oran bilinmiyor)
talama olarak
0,26 milyon kg %91
%84
verilmiştir.
Yakıt (%) %88 Uzay aracı
YÜK (mürettebat ve kargo) 5000 kg (düşük Dünya yörüngesine) 113.400 kg 45.400 kg (Ay yörüngesine) 28.800 kg 22.700 kg
GİDİP GERİ GELMEK
VOSTOK Astronot ABD AY’A
KALKIŞ
Uzay uçuşlarında kaydedilen hızlı
3. Kademe ilerlemeler, ABD ile Sovyetler Birliği
Mürettebat
için basınçlı
ULAŞIYOR arasındaki uzay yarışı sırasında ger-
2. Kademe alan İnsanları düşük çekleşti. Savaş için kullanılan balistik
Dünya yörüngesine füzeler, keşif için gönderilen roketle-
1. Kademe taşıyan tek roketin re evrildi. Artık ticari uzay şirketleri
Kapsül
ikinci ve üçüncü ka- de uzay aracı üretiyor ve geleceğin
Motor demesinde hidrojen-
le çalışan motorlar
turist uçuşları için bilet satıyor.
bulunuyordu.
APOLLO Ay Ay
3. Kademe modülü Uzay aracı
2. Kademe
APOLLO 11
Paraşüt
1969 ABD TİCARETLE
1. Kademe
Kapsül Fırlatma
BULUŞUYOR
aracı NASA Uluslara-
Yakıt SATURN V rası Uzay İstas-
deposu 1967–1973 yonu’na insan ve
kargo taşımak
SHUTTLE için SpaceX
Dış yakıt deposu Üçüncü ile anlaştı.
kademe
Uzay aracı
1. Kademe
CREW DRAGON
Ara kademe 2019
Fırlatma
aracı
FA L C O N 9
Takla
GİDİŞ–DÖNÜŞ FALCON 9
2010–
1. Kademe
manevrası BİLETİ günümüz
İnsanları yörün- İkinci
geye taşıyan ilk kademe
Kapsül tekrar kullanılabi-
İniş pisti lir uzay aracı sekiz
yolculuk bir kapa-
İkinci siteye sahipti. Dış yakıt
kademe deposu
Soyuz uzay aracı geç-
tiğimiz martta Bay-
konur Uzay Üssü’nde
fırlatma rampasına
çekiliyor. 1960’larda
Sovyetler Birliği ta-
rafından geliştirilen
bu dayanıklı tasarım,
Rusya’nın uzay prog-
ramı tarafından hâlâ
kullanılıyor. Son uzay
mekiklerinin 2011’de
emekliye ayrılması
nedeniyle ABD’li ast-
ronotlar Uluslararası
Uzay İstasyonu’na
ulaşım için Soyuz ara-
cına otostop çekiyor.

62 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
U Z AY D A Y E N İ B İ R Ç A Ğ A G E R İ S AY I M 63
 TAKIMLARI KUŞANMAK
Oksijen ve uygun atmosfer basıncı sağlamak üzere tasarlanan uzay giysileri,
yüksek irtifa uçak pilotları için yapılan basınçlı elbiselerden, astronotların uza-
yın vakuma yakın koşullarında hayatta kalmasını sağlayacak giysilere evrildi.

HAYATTA KALMAK İÇİN TASARLANMIŞ

Gemi dışı faaliyet Gemi içi faaliyet Gemi içi/dışı faaliyet
E I IE
(EVA) Uzay Giysileri (IVA) Uzay Giysileri (IEVA) Uzay Giysileri
EVA giysileri uzay gemilerinin IVA giysileri kabin içi kirlenme Dışarıda çalışabilmek üzere
dışında çalışmaya olanak tanıyor. ya da basınç düşmesi durumla- donatılmış IVA giysileri olan
Bu giysiler aşırı sıcaklıklar, uzay rında birer acil durum sistemi. IEVA’lar, iki ayrı giysi gereksi-
çöpleri ve radyasyon ve benzeri Uygun seviyedeki basınç, beden nimini ortadan kaldırıyor
tehditlere karşı koruma sağlıyor. sıvılarının kaynamasını önlüyor. ve kargo ağırlığını azaltıyor.

Gösterilen giysiler basınçlıdır

Yedek oksijenli
havalandırma
kontrol modülü
(HKM)

Oksijen
tankı
Manevra
cihazı

1934–1935 (giyildiği yıllar) 1959–1968 1961–1963 1965–1966

WINNIE MAE I X– 1 5 I M E R C U RY I GEMINI IE
Wiley Post pamuk ve kauçuktan Deniz seviyesinin 100 kilo- Bir inişte su aldı; daha sonraki Bir aracın dışında
yapılan ilk uzay giysisini tasarla- metre üzerinde, uzayın başla- Mercury giysileri, yüzdürme giyilen ilk giyside, bir
dı ve bu giysinin içinde yaklaşık dığı sınıra ulaşmak için yapı- aygıtları içeren bir hayatta oksijen ve bağlama
15 bin metre boyunca uçtu. lan ilk roketli araçta kullanıldı. kalma donanımı içeriyordu. ipi bulunuyordu.
Ağırlık: kaydedilmemiş Ağırlık: 11 kg Ağırlık: 10 kg Ağırlık: 15 kg HKM: 4 kg

Lockheed Vega Winnie Mae North American X–15 Mercury kapsülü Gemini kapsülü

FERNANDO G. BAPTISTA, KAYA BERNE, EVE CONANT, JOSE DANIEL CABRERA PEÑA
KAYNAK: KENNETH S. THOMAS; NASA; SMITHSONIAN ENSTİTÜSÜ ULUSAL HAVA VE UZAY MÜZESİ; RICHARD D. WATSON; AMY J. ROSS
AY GEMİ DIŞI İÇ ÇAMAŞIRLARI
SİPERLİK TAKIMI
1 Sıvı soğutuculu çamaşır
Biri altınla kaplı iki aşırı ısınmayı önlüyor
siperlik, kullanan Ayarlanabilir
kişiyi güneş ışınları güneş kalkanı 2 İdrar toplama takımı
ve sıcaklıktan koruyor.
UZAY GİYSİSİ KATMANLARI
3 Konforlu astar
4 Basıncı koruyan
neopren–kaplı naylon
5 Naylon sınırlama katmanı
6 Koruyucu katmanlar ter-
NEIL ARMSTRONG mal–düzenleyici alümin-
yumlu polimerler ve ateşe
Apollo 11 giysisi dayanıklı kumaş içeriyor

YAŞAM DESTEK SİSTEMİ (YDS)

8 7 Taşınabilir yaşam destek
ünitesi (altı saate kadar)
Basınç
8 Acil durum oksijeni (30 dakika)
miğferi

7
6

YDS için kontrol ünitesi

5
YDS’ye bağlı bulunanlar:
Saf oksijen sağlayan 4
vanalar
Karbondioksiti dışarı 3
atan vanalar

Ay tozları o kadar
keskin ki giysinin
dış katmanlarına
nüfuz ederek fer-
muarları tıkamış.
1
İlaçlar için
enjeksiyon yaması

1969–1974 1983–günümüz

APOLLO IE SHUTTLE/ISS E
Ay’da kullanılan ilk giysi Eskiden kişiselleştirilmiş olan giysiler ar-
astronotların bir uzay ge- tık Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki (ISS)
misinden tamamen ayrıl- kadın ve erkeklere uydurulabilen kap-
masına olanak tanıyordu. samlı, değiştirilebilir parçalar içeriyor.
Ağırlık: 35 kg YDS: 57 kg Ağırlık: 55 kg YDS: 85 kg

Shuttle
Apollo kapsülü Galoşlar
GERİ SAYIM

SAĞDA: 1966 ve 1967’de

NEREYE GİTTİK APOLLO GÖREVLERİ AY’IN
beş yörünge kâşifi Ay’ı YAKIN YÜZÜNE ODAKLANDI.
fotoğraflayarak, Apol- ŞİMDİ İNSANSIZ SONDALAR
lo görevlerinin iniş
noktalarının belirlen- AY VE ÖTESİ HAKKINDA DAHA
mesine yardımcı oldu. FAZLASINI AÇIĞA ÇIKARIYOR.

UZAYDA YENİ BİR ÇAĞA GERİ SAYIM SAYFA 66

NASA GÖRSEL KOLEKSİYONU/ALAMY STOCK PHOTO (EN ÜSTTE); NASA/ABD JEOLOJİK ARAŞTIRMALAR/AY VE GEZEGEN ENSTİTÜSÜ (2)
YENİ KEŞİF EVRESİ
yakın yüz

60° Py
th
National Geographic Ay haritacılığında
her zaman ön sıralarda oldu. Apollo a
programı hedefine yaklaşırken, Volt
kartograflar Şubat 1969’un elle boyanan
haritasının yapımında, 1966 ve 1967
yörünge kâşiflerinden elde edilen Sin
fotoğrafları (dönemin en iyi referansları) Ro

O
kullanmışlardı. Elimizdeki en yeni vo
Branu

C
versiyon, NASA’nın tüm Ay yüzeyini n
tarayan Ay Yörünge Keşif Uydusu’ndan

E
alınmış ayrıntılı yükseklik ölçümlerini
30°

A N
ve yaklaşık 15 bin görüntüyü kullanıyor. Lu
Ay yüzeyi, insanlığın onu keşfetmek için 11/1
harcadığı çabanın birer kalıntısı olan n te s
Mogricola
sondalar ve uzay araçlarıyla dolu. A

U S
Mon
Harb

Poster boyutlu harita için Aristarchus

tein

s
otu
natgeo.com/spacemaps od

Eins
Luna 13 Her
12/24/1966

P R
Bohr

Luna 8 Luna 7
12/6/1965 10/7/1965

O
Kepler
Ay görevleri Luna 9
2/3/1966

C
İniş IN
Çarpma veya darbe
60°

E
0° EKVATOR
Ülke veya kurum

L
Riccioli Surveyor 1
ABD 6/2/1966

L
Sovyetler Birliği/Rusya Grimaldi
Schlüter

A
Çin
Japonya
R
Avrupa Uzay Ajansı (ESA) A
lis U
M s
La tum
u

on
cu n i o n r i s

Hindistan
irs

İsrail Gassendi
t e
M s Ve
La

ae S

Crüger
cu

Ay’ın topoğrafyası (metre)

Rim

Mersenius
MAR
C o

Darwin
t e

HUMOR
r d i

9150
Cavendish
s

4575 *Ay’da deniz seviyesi olmadığı için, 1737 Lamarck

l l e r
R o o

kilometrelik yarıçapa sahip bir kürenin

0* yüzeyi sıfır noktası olarak alınır.
a

SMART-1
k

Lacus
Lag

-4575 an 9/3/2006
r

g tiae
e Excellen
-9150 30° azz
Pi

i
Sc
Va

hic
llis

ou kar
B

va d
rd
i
de Inghiram
Baa

gré
Pin

TANIDIK YÜZ 60° Ha

Ay-Dünya arasında kütleçekimsel bir
senkronizasyon var ve yakın taraf hep
Dünya’ya bakıyor. Maria adlı (Latincede
denizler) dairesel ovaları, çarpma ha-
vuzlarının lavla dolması sonucu oluşmuş.
 Kuzey Kutbu
Peary

itter
Pascal GRAIL A (Ebb) De S
GRAIL B (Flow) ud Hay
12/17/2012 Bailla n 60°
ha
g ora Meto
s n
Goldschmidt Barrow ld Hum Ma
Anaxi Arno bold re
tianum
mander
e J. He o
Babbag rschel W. Bond Strab

M A R E F R Endym
ion
nus rius
I G rcu
ris Me
O R I S Lac
Tem
Plato es Aristoteles poursi us
Jura Alp s Lacei
es s Hercules Atlas Sp
Mo Valli
nt

Sinus n Lacus ala

Mess ss
Mo

Gau
tes

Iridum Mortis
Chang’e 3 n
Alp

Frankli
30°
us

12/14/2013
es

aucas

Lac s Hahn
una 17 Cassini us S Berosu
7/1970
omni
orum Geminus
Montes C

M A R E Aristillus Beresheet
4/11/2019 M on te s
Luna 2 rch
MARE Ta ur us Cleomed
es Mare
An Pluta le
ntes 9/14/1959
Apollo 15 Hubb
binger Luna 21

gu
Palus 7/30/1971
I M B R I U

is
s

Putredinis 1/15/1973
nu

M S E R E N I TAT I S rd
Godda
ni

on MARE
M

Luna 15
en

tes

MA
Ap Apollo 17

MARGI
Ha 7/21/1969
s em 12/11/1972 E
te

R
us NI
Mon
tes Carpa
tus
Mon
Palus C R IS IU M S
MARE Manilius Somni
MARE Luna 23
Luna 5 VAPORUM Luna 24 11/6/1974 Neper
5/12/1965 Copernicus Ranger 6 8/18/1976
Surveyor 4 2/2/1964
TRANQUILLITATIS Mare
MARE Undarum
7/17/1967 Ranger 8 Taruntius
NSULARUM Luna 18
Reinhold Batı Doğu Surveyor 5 2/20/1965 Luna 20 9/11/1971 Schubert
30° Boylamı 0° Boylamı 9/11/1967 30° 2/21/1972 60° MARE
Apollo 14 0°
Surveyor 3 2/5/1971 Surveyor 6 Apollo 11 Luna 16
Tranquility Base
FE MA
4/20/1967 11/10/1967 CU 9/20/1970 SMYTHII
ND RE
is
eri s
t at
sp Sinu

7/20/1969
Apollo 12 Surveyor 2 ITA
11/19/1969 9/23/1966 A TI Kästner
Mare Ptolemaeus Apollo 16 S
Ranger 7 Langrenus
4/21/1972
U Cognitum 7/31/1964 Ranger 9 MARE La Pérouse
Pyren
Montaeesus

M 3/24/1965
NECTARIS Colombo
Lamé Ansgariu
Catharina Vendelinus s
MARE Arzachel
Ru

Bullialdus La Caille
E Santbech
pe

Fracastorius Gibbs
NUBIUM
s

Purbach
RUM Apianus lt Hecata
A

Regiomontanus ai eus
Werner Piccolomini Petavius
Va

Pitatus Deslandres
lli

Palus Zagut
Epidemiarum
s S

Gemma Rabbi Hum

Frisius Stevinus bold
Capuanus Levi t
nel

Orontius Rheita Barn

lius

e Lacus er Hiten
Timoris Surveyor 7
öfl ard
Metius 4/10/1993 30°
St

Hainzel Maurolycus Furne

1/10/1968 Tycho r ius
Va

Faraday Fabricius Abe

lli

Barocius l
s

Licetus
Ja n s s e n
Rh

Maginus
Longomontanus Ham
eit

Cuvier Baco Pitiscus ilton

a

Sc Watt Oke
hill Peir n
er Rosenb e sciu
Jacobi erger Biela s
ylide s Clavius
Phoc Zach
Sc iner
he Nearc
h
s Blancanus
ot

Mutus
Zucchiu inus Curtius Po
nté Ly
Bett er
Gruemberg Manzinus co
ula
nt
B

Lunar SELENE/Kaguya
a

i Prospector Chandrayaan-1 6/10/2009

l He 60°
usen l y LCROSS, 7/31/1999 Ay Darbe Sondası lm
Centaur Impactor 11/14/2008 ho
ltz

10/9/2009 Demonax
Scott 0 km 400
Amundsen LAMBERT EŞ–ALAN AZİMUTAL PROJEKSİYONU

Güney Kutbu
 Kuzey Kutbu
SÖZLÜK (Tekil, çoğul) Nansen
Rozhdestvenskiy

ill
Catena, catenae: kraterler zinciri ce
Lovela elich

err
Dorsum, dorsa: sırt Plaskett

M
Fro

d
bla
Lacus, lacūs: küçük ova Milank

ind
ch ovič ev L
Mare, maria: geniş, düz ova 60° ovi Schwarzschild Thiessen e nt s
Bel'k Mez

e
s
rate

Pan
Mons, montes: dağ Karpinskiy p oc
Schjell Hip he r
Palus, paludes: küçük ova erup Nöt
Rupes, rupēs: dik bayır Yab c
loch Gamow Kirkwood ol u
Sinus, sinūs: küçük ova on kov s Sm
Comp
t Avogadro Stebbin van'tff
Vallis, valles: vadi Sommerfeld Zsig
m
Olivie Ho
İsimlendirilmiş diğer Volte r Emden
r ra Tikhov
tüm yapılar birer kraterdir. off
von
Bék Birkh
ésy Störm
er Yamamoto Kra
Rowland
Fab Chappell
r y De Mo Ale Carnot

D'
Millik raes
i

mb
Slipher Paraskevopoulos n
Harkheb

an ert De b Schlesi
ye Esnault-
Ca

Bridgm Pawsey el Montgolfier Pelterie

l
ten

an pb Chernyshev
Cam
a

H. G. W ip
Ves Von Ze

Fow
Su m

ti ells Ley Dunér er

ne Canto Wiener Kulik

l
ne r

30° Ma Szila
rd r
C Von Neumann Schneller
x wel
l Richa Kidinn Kur aten Kurchatov
rdson Harriot u c ha a
t Champollion Gadomski
ov Appleton Moore
Jolio Lom Evershed
t onos Sanford
ov Seyfert
Ediso Nušl Shayn Cockcroft
n Larmor
Deutsc Polzuno
h v RE NSE Trumpler Jou
Dziew Florensky MAOVIE
ulski Vernadskiy SC Fitzgerald SELENE /Okina
Al-Bir Olcott O Komarov Freundlich Dante 2/12/2009
M

uni Siedentopf
Popov Buys-Ballot Morse
Harv
Ibn Flemin Gavrilov Konstantinov Bredikhin
Yunus Hertz g Mach
Kostinskiy McMath
Anderson
Dreyer Guyot Kohlschütter Raimond
Lobachev Meshcherskiy Spencer Jones
skiy Sharonov
Moiseev Ostwald
Papaleksi A
Al-Khwarizmi ev
Ibn Firnas Zhukovskiy Lebedinskiy
e

Lunar Orbiter 1
el

Saenger Tsand
120°
nd

Firsov Schuster 10/29/1966

Babcock Krasovskiy Kib
Me

Lunar Orbiter 2
Abul Wáfa 10/11/1967 150° Coriolis 180° EKVATOR 150°
0°
Vening
Wyld Saha Schliemann Meinesz Doğu Batı
Bečvář Boylamı Boylamı Lun
s

Vesalius K o r o l e v
ri

Pannekoek
Vent

Stratton Daedalus Icarus

Einthoven Dellinger
Hirayama Chaplygin
Lane Marconi Keeler Heaviside Amici
Langemak Perepelkin Mechn
Chauvenet Doppler
Pa

Beijerinck Racah
Meitner
icky

oi

s
st

McKellar l
Ga
eu

Zw

r Aitken
Isaev Mohorovičić
Cyrano Vertregt De Vries
d
Backlun Fe r m i Pirquet Gagarin
Hilbert
Tsiolkovskiy Paracelsus
do wska Levi-Civita Nassau Plummer
Sklo d ef f Orlov Von
Sierpinski a
Gr an

Alden
a

Rumford
V

Barringer Mariotte
Neujmin Pavlov Leeuwenhoek
Cu

e Scalig
er Subbotin MARE Thomson Birkeland
ri

nd Seidel
us Lam la
p
Lacinis Jules Oppenheimer
ud ne INGENII A p o l l o
So l i t Mil Verne
Leibnitz Davisson
ne r Eötvös Obruchev
Don urst Maksutov
30° Parkh Ramsay Finsen
Oresme n
nd o c he Koch Kármá
Rossela r on Chang’e 4
R

e Chrétien
V

Carv
M

Pauli 1/3/2019 Leavit

Crocco Grisso t
AR

der Garavito m
ner Van aals ev iy Cori
Jen Kozyr Tserask
E

mb
W Hopmann Boyle
U La
A

Bose Baldet
ST e dev Hess Karrer
RA Leb é Bhabha
e grain Poincar Abbe Minko
LE hin Cass k Bellinsgauzen wski
uc a n c
An P l Cabannes Fizea
u
Lemaît
Va Berlage re
llis Lyman
r

Wat
rlin
gle

P lan Eijkm son

be Minnaert iadi an
Ku

ck
am ton ov Crom
An mer meli l
Ch

Nu n Petzva
Valli
60° s Schrö Sch
dinger rödi De Forest man Do
MATTHEW W. CHWASTYK nger Zee e
rfe

KAYNAK: NASA; GEZEGENSEL TERMİNOLOJİ

l

SÖZLÜĞÜ, GEZEGENSEL GEOMATİK GRUBU,

Hale ook
USGS; NASA/JPL; ARİZONA ÜNİVERSİTESİ;
JOHNS HOPKINS ÜNİVERSİTESİ UYGULAMALI
Ashbr
FİZİK LABORATUVARI; WASHINGTON
CARNEGIE ENSTİTÜSÜ; LISA GADDIS, USGS Güney Kutbu
ASTROJEOLOJİ BİLİM MERKEZİ
 UZAK YÜZ AY’A YA DA BAŞARISIZLIĞA
Uzay yarışının ödülü (insanları Ay’a
indirmek ve güvenli bir şekilde eve
60° geri getirmek) 1960’larda ABD ve
h

Sovyetler Birliği arasındaki rekabeti

ki ateşledi. Artık robotik görevler
ws
t

ho
but

Ay’ın Güneş Sistemi’nin daha

cz o

y
ond derinlerine gitmemizde bir atlama
Po

mb
ulo taşı olup olamayacağını belirliyor.
Co
l in
ame
rs ug h
M cLa
ton
Sar an
Stef ner gg
W e ge Bra
nger 1960
ni
Woo
d chi
Lac
dau

m o v er nst
Lan

Razu re N
Lo

pel 1965
t nt
o s k z
F r inloc en 30° Apollo 8
iy W Rön
tg
t ro pa vlovsk
Charlier Pe Apollo 10, 11, 12
1970
Laue Apollo 13
kaya pus
Kovalevs Leucip Apollo 14, 15
er
o Berkn Apollo 16, 17
g
Parena 1975
ule Bell
Bronk
Ro bertson
1980 Görev tipi
Ohm
ey Fersman Yakından geçiş, yörüngede
Po y

veya test aracı

ti n Lunar Orbiter 3
n

Kekulé g 10/9/1967 1985

Yüzeye indirilen veya çarptırılan
LADEE
4/18/2014 Başarısız görev
Artem'ev Ca
te 1990
na

Michelson
Le

er
us

Ülke veya kurum

ch
ne

al'chich 1995
r

ABD
Ca

He r tz s p r ung
t en

120°
0°
aM

Sovyetler Birliği/Rusya
Vavilov
ich

Cat
ena 2000 Çin
elso

ar Orbiter 5 L ucr
e
n

1/31/1968 tiu Japonya

a
e r
s

l Avrupa Uzay Ajansı (ESA)

Lucretius 2005
Hindistan
l

ikov
i

o k
d

İsrail
o
r

Ioffe 2010 Güney Kore

R
C o

Ranger 4 Lowell
4/26/1962 Maunde
s

r
s

Strömgren 2015
t e
t e

Gerasim
IEN RE
TAL

der Pahlen ovich

OR MA
n

M o n

2020 Planlanan görevler

o
M
ev

h
bys
Ch e
Langmuir Brouw
er
Black 30°
Buffon ett
Stet
son

Ryd
e b
nd Gu erg
l

Me thn
ick
ann En yüksek nokta
pm 10.786 m
Lip Ar
rh en
i
us

60°
PÜRÜZLÜ ARKA YÜZ
Uzak yüz, yakın yüze oranla
daha fazla çeşitlilik ve krater
barındırıyor. Ay’ın yer şekilleri- En alçak nokta
ne astronotlar, biliminsanları ve -9178 m
bilginlerin isimleri verildi.
 960’larda Ay’ımız hâlâ büyük
1 oranda bir gizemden ibaretti.
Apollo ziyaretlerinden ola-
bildiğince bilgi elde etmek için, NASA,
yok olan lav okyanuslarının yont-
tuğu karanlık, düz ovalar ve meteor
çarpmaları tarafından oluşturulan
yükseltiler gibi çeşitli yüzey şekillerine
sahip iniş noktaları seçti
1969’dan 1972’ye kadar ABD’li astro-
notlar her biri farklı bilimsel amaçlar
nedeniyle seçilmiş altı noktaya iniş
yaptı. Noktaların her biri Ay’ın, yörün-
ge kâşifleri tarafından kapsamlı şe-
kilde incelenmiş olan ve Görev Kont-
rol’ün astronotlarla doğrudan iletişim-
de kalabileceği, yakın yüzündeydi.
Uzay ajansları Güneş Sistemi’nde-
ki uzak yerleri ziyaret etmek üzere,
içlerinde insan olmayan sondalar
gönderdiler. Uzay araçları diğer 60
uyduyu keşfetti ve hatta içlerinden
birine, Satürn’ün Titan uydusuna
iniş yaptı. Kendi Ay’ımız üzerinde
ise robotik taşıtlar dört farklı bölgede
izlerini bıraktı.
Çin bu yılın başlarında, Chang’e 4
adlı aracını Ay’ın uzak yüzüne indire-
rek tarihe geçti.
Ay’a ulaşması planlanan ilk özel
araç nisan ayında düştü, ama bu
aracın ardındaki kâr amacı gütme-
yen İsrailli kuruluş hızlıca, yeniden
deneyeceklerini duyurdu.
ABD de astronotların Ay’a tekrar
dönebilmesi için zemin hazırlayacak
teknolojiye sahip bir dizi araç gönder-
meyi amaçlıyor.
 APOLLO’DAN SONRA
İnsanlığın 1972’de Ay’a yaptığı son ziyaretin üzerinden neredeyse yarım asır geçti. Fakat
keşfetmekten asla vazgeçmedik. Dünya’nın yörüngesindeki araştırma istasyonlarında yaşa-
dık (sağda) ve Mars’ta özçekimler yapması, Jüpiter’in derinliklerine dalması ve Güneş Siste-
mi’mizi yakından araştırması için uzayın daha derinlerine robotik araçlar (altta) gönderdik.

İÇ GÜNEŞ SİSTEMİ
AY V E O L A S I L I K L A R I
Uzay şirketleri, Dünya’nın en
yakın komşusunda madencilik,
ticari seyahat ve kolonileşme
gibi projelerle para kazanılıp
kazanılamayacağını araştırıyor.

Ay

Merkür
25
2 Venüs

19
Güneş

10
Görev

Renkli çizgilerin her

biri, 1973 yılından
sonra bir gökcismini
incelemek için yapı-
lan bir görevi temsil
ediyor. Çizgiler
cismin dışına doğru
kronolojik olarak Deimos
sıralanıyor. Noktalı Dünya
çizgiler başarısız gö- Phobos
revleri gösteriyor. 6

Görevi Gerçekleştiren
ABD
SSCB/Rusya Mars
Avrupa
ABD/Avrupa 30
Japonya
Çin
Almanya
Hindistan
İsrail

M A R S ’ T A YA Ş A M ?
Bir dizi robotik araç Mars’ı tüm
açılardan keşfetti ve bir zamanlar
çok daha ıslak ve sıcak olan –ve
hatta üzerinde yaşam olmuş ola-
bilecek– bir dünya çıkardı ortaya.
Asteroitler
11
ASTEROİT KARŞILAŞMALARI
Gezegenimsi cisimlerle dolu asteroit
kuşağı, Güneş Sistemi’miz ve geze-
genlerin nasıl oluştuğuna dair ipuç-
ları barındırıyor. Sondalar asteroitleri
ziyaret ederek örnekler topladı.

CİSİM BOYUTLARI VE YÖRÜNGE UZAKLIKLARI ÖLÇEKSİZDİR.

 D Ü N YA Y Ö R Ü N G E S İ N D E D Ö N E R K E N YA Ş AY I P Ç A L I Ş M A K
Uluslararası ekipler Dünya yörüngesindeki istasyonlarda araştırmalarını sürdürürken, NASA’nın
yeniden kullanılabilir uzay mekikleri 30 yıl boyunca çeşitli görevlerde mürettebat ve kargo taşıdı.

Programın süresi Ülke

SALYUT: 6 uzay istasyonu/48 ziyaretçi SSCB ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU: 1/236
SKYLAB: 1/9 SPACE SHUTTLE: 135 görev/355 mürettebat ve yolcu TIANGONG: 2 / 7
ABD ABD MIR: 1/ 104 Çin
SSCB/Rusya
1971 1980 1990 2000 2010 Nisan
2019

ASTEROİT KUŞAĞI DIŞ GÜNEŞ SİSTEMİ

Phoebe
ÇALKANTILI JÜPİTER 2 KUIPER KUŞAĞI
Gezegene yapılan ilk görevler Güneş Sistemi’mizin en uzak cisimle-
Iapetus
şiddetli, dönen girdap yapılarını 3 rine ulaşan New Horizons uzay aracı,
açığa çıkardı. Jüpiter’in bazı uy- Plüton’u ziyaret eden ilk araçtı; daha
duları yaşam barındırma potan- Hyperion sonra Ultima Thule’yi keşfetmek
siyeli açısından incelendi. 3 üzere uçuşuna devam etti.

Titan
Callisto 4 Oberon
4
Rhea Titania
3
Ganymede
Umbriel
5 Helene
3 Ariel Hydra
Europa Dione Miranda Nereid Kerberos
5 3

Calypso Puck Triton Nix

Io 2
5 Perdita Proteus Styx
Telesto
2
Thebe Belinda Larissa Charon
Tethys
3
Amalthea Rosalind Galatea
3 Enceladus
3 Portia Despina
Metis
Pallene Juliet Thalassa
Adrastea
Methone Naiad
Plüton
Desdemona

Jüpiter Mimas
Cressida
1
3
8 Janus Bianca
2
Epimetheus Ophelia Ultima
2 Thule
Neptün
Pandora
2
Cordelia
1 1
Prometheus
2
Atlas
2
Satürn Uranüs Halley
Daphnis
4 Pan 1 HALLEY
Kuyruklu-
yıldızı

SAT Ü R N K AÇA M AĞ I
KUYRUKLUYILDIZI
Neptün’ü geçen alışıl-
5
Gezegen birkaç görevle mamış bir yörünge izle-
ziyaret edildi. Cassini yen Halley her 76 yılda
2004 yılında gezegene bir Güneş Sistemi’ne
ulaşarak 13 yıl boyunca geri dönüyor. 1986’daki
keşif yaptı; veriler son ziyareti çeşitli araç- Kuyruklu-
hâlâ işlenme sürecinde. lar tarafından incelendi. yıldızlar
11
NGM ART. MATTHEW TWOMBLY; ALEXANDER STEGMAIER. KAYNAK: NASA; ASIF SIDDIQI, FORDHAM ÜNİVERSİTESİ;
JONATHAN MCDOWELL, HARVARD–SMITHSONIAN ASTROFİZİK MERKEZİ; USGS ASTROJEOLOJİ BİLİM MERKEZİ
GERİ
SAYIM

SOLDA: Bir tür bazalt olan
Ay Örneği 15016’nın bir
parçası, akıcı ve saflaş-
tırılmış nitrojen gazıyla
dolu paslanmaz çelik
bir dolapta korunuyor.
NE ALDIK
ASTRONOTLAR KAYA, ÇAKIL, TOZ
VE TOPRAK ÖRNEĞİ ALDI. KENDİ
İLGİ ALANLARI, İNANÇLARI
VE TUTKULARINI YANSITAN
KİŞİSEL EŞYALAR BIRAKTI...

UZAYDA YENİ BİR ÇAĞA GERİ SAYIM SAYFA 75

NASA JOHNSON UZAY MERKEZİ

 ASA astronotları dört yıl
N içinde Dünya’ya 382 kilog-
ram ay taşı getirdi. Ama
en etkileyici hediyelik eşyaların bir
ağırlığı yok: Dünya’nın fotoğrafları.
Apollo 8 astronotu William Anders
1968 yılı Noel Arifesi’nde, mavi ge-
zegenimizin Ay’ın kraterli ufkunun
yakınlarında, karanlık içinde asılı
durduğu tarihi fotoğrafı çekti.
Astronotlar yalnızca fotoğraf
çekip ay taşları toplamadılar; aynı
zamanda Dünya’dan taşıdıkları bir
dizi nesneyi de kendileriyle birlikte
uzaya çıkardılar.
John Young (Gemini 3), yaygınca
bilindiği gibi, gemiye konserve
sığır etinden yapılmış bir sandviçi
gizlice sokarak, mürettebattan ar-
kadaşı Gus Grissom’la paylaşmıştı.
Grissom, kırıntılar kabinin içinde
havada süzülmeye başladığında
sandviçi cebine koydu.
Buzz Aldrin (Apollo 11), Komün-
yon’u kutlamak için yanına şarap,
ekmek ve bir kadeh almıştı. Müret-
tebattan arkadaşı Neil Armstrong
ise Wright Flyer’ın tahta pervane-
sinin bir parçasını taşıyordu. Alan
Shepard (Apollo 14) Ay’da iki golf
atışı yapmak üzere bir aletin sapına
iliştirdiği golf sopası kafasını giz-
lemek için çorap kullandı. Charles
Duke (Apollo 16) yanına bir aile
fotoğrafı aldı ve onu Descartes
düzlüklerinde bıraktı.
Ay yüzeyinde bulunan belki de
en dokunaklı yadigâr, Apollo 15
görevinde David Scott tarafından
bırakılan küçük, alüminyumdan
yapılmış bir insan figürü. Figür, ya-
şamlarını kaybeden 14 astronot ve
kozmonotun adlarının yazılı oldu-
ğu bir plaketin yanında duruyor.

76 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
NASA’nın en çok talep
gören uzay fotoğraf-
larından biri olan (Blue
Marble adı ile anılıyor)
Dünya fotoğrafı, Apollo
17’nin 1972 yılında Ay’a
yolculuğu sırasında,
yaklaşık 29 bin kilomet-
re uzaklıktan çekildi.
NASA JOHNSON UZAY MERKEZİ

SOLDA

Walter Schirra 16 Aralık

1965’te, Gemini 6 göre-
vi sırasında mızıkasıyla
“Jingle Bells” parçasını
çalarken, Thomas Staf-
ford çıngırakla ona
eşlik etti ve böylece
uzayda ilk müzik yapıldı.
SMITHSONIAN ABD ULUSAL
HAVA VE UZAY MÜZESİ

S O L D A , A LT TA
Buzz Aldrin, Ay’a iniş
yaptıktan sonra, Hous-
ton yakınlarındaki eski
kilisesinde hâlâ kullanıl-
makta olan, sekiz san-
timetrelik bu kadehten
kutsanmış şarap içti.
WEBSTER PRESBİTARYEN KİLİSESİ
GERİ SAYIM

SOLDA :
POPÜLER KÜLTÜRDE
Look dergisi 10 Ocak UZAY, TELEVİZYON PROGRAMLARINDAN
1967’de, Neil Armstrong FİLMLER, OYUNCAKLAR, YİYECEKLER
Ay’a ayak bastığında orta- VE KENDİMİZİ İFADE EDİŞİMİZE KADAR
mın nasıl görünüyor olabi-
leceğini anlatan bu Norman HER ALANDA HAYAL GÜCÜMÜZÜ
Rockwell resmine yer verdi. ETKİLEMEYİ SÜRDÜRÜYOR.

UZAYDA YENİ BİR ÇAĞA GERİ SAYIM SAYFA 79

© 1967 RESİM, ROCKWELL AİLE AJANSI’NIN İZNİYLE KULLANILMIŞTIR/SMITHSONIAN ULUSAL HAVA VE UZAY MÜZESİ
 zay yarışı hız kazanır-
U ken amaçları da arşa
çıkardı ve yaşam şekli-
mizi değiştirdi.
Sputnik heykelciklere ve şar-
kılara ilham verdi. Life dergisi
ABD’nin ilk astronotları olan
Merkür Yedilisi’nin yaşamlarını
övdü. Seattle, Dünya Fuarı için
Uzay İğnesi’ni inşa etti. Stanley
Kubrick 2001: Bir Uzay Efsane-
si’ni çekti. Uzay çağı filmlerde,
televizyonda, müzikte, mima-
ride ve roketlerin pürüzsüz,
aerodinamik hatlarının araba
ve trenlerin görüntüsüne ilham
verdiği tasarım alanında geliş-
meye devam etti.
Uzay popüler kültüre hâlâ hâ-
kim; NASA logosu dövmelerden
Vans’ın boğazlı spor ayakkabıla-
rına kadar her yerde karşımıza
çıkıyor. Uzay Yolu, Jetgiller,
Mork ve Mindy, Yıldız Savaşları,
son dönemlerdeki Mars filmleri
akını ve uzay temalı televizyon
programları... Ayrıca: Houston
Astros ve Houston Rockets,
Uzay Kampı, yerçekimine karşı
tükenmez kalemler, astronot
dondurmaları, “moonwalk”
ve “Space Mountain.”
SAĞDA
Rusya’da kozmonot-
lar genellikle hatıra eş-
yalarına nakşediliyor.
“Dünya’da İlk” manşetli
bu poster, 26 yaşında-
ki eski tekstil işçisi ve
hava dalışçısı Valentina
Tereshkova’nın 1963 yı-
lında gerçekleştirdiği,
kendisine “uzaya giden
ilk kadın” unvanını ka-
zandıran uçuşun 20. yıl-
dönümünü ilan ediyor.
DAVID POLLACK, GETTY IMAGES
ÜST TE
General Motors tarafın-
dan üretilen ve “ilk uzay
etkileşimli araba” olarak
tanıtılan Firebird III, gaz
türbini içeren bir mo-
torla çalışıyordu ve yedi
kanada sahipti. 1958 yı-
lında yapılan konsept
arabanın bir bilgisaya-
rı, elektronik kumandası
ve hızlanma, fren ve
direksiyon kırmak için
bir manevra kolu vardı.
GENERAL MOTORS HERITAGE CENTER
KALKIŞ!

SIRADA NE VAR?
ONLARCA YILDIR YERİMİZDE SAYIYOR
SOLDA: Virgin Galac-
tic’in (2015) VSS Unity GİBİ GÖRÜNEBİLİRİZ. OYSA Kİ KEŞİF
roketi, NASA’nın uzayın VE KÂR YARIŞINI BİRLEŞTİREN
başlangıcı kabul etti-
ği 80 kilometrelik yük- YEPYENİ BİR UZAY YOLCULUĞU
sekliğin üzerine çıktı. ÇAĞI BAŞLAMAK ÜZERE...

YAZI: SAM HOWE VERHOVEK FOTOĞRAFLAR: DAN WINTERS

 nsanoğlu 50 yıl önce bu ay ilk kez Ay’a ayak
bastı ve bu, tarihin en hayret verici anların-
dan biriydi. Başka bir dünyaya yapılan bu
ziyaretin insanlığın en büyük bilimsel ba-

İ şarılarından biri olması, ya da bu yapılanın

iki küresel süper güç arasındaki destansı
yarışın doruk noktasını temsil etmesi…
Her ikisi de doğru olsa da neden, bunlar-
dan biri değildi. Söz konusu gelişmenin ar-
dından The New York Times ön sayfasında
Archibald MacLeish’in bir şiirine yer
verirken, “Amerika’nın en güvenilir adamı” olan haber spikeri Walter
Cronkite de, 500 yıl sonrasında dahi insanların, Ay’a inişi “tüm zaman-
ların en önemli başarısı” olarak göreceklerini söyleyecekti. ¶ Ancak asıl
önemli olan, yarışın sona ermiş olması, hatta bir zamanlar hayal bile
edilemeyecek bir dönüm noktasının aşılmış olması değildi. ¶ Bu başarı
yalnızca bir başlangıçtı. ¶ İnsanlığın ufuklarına, keşfedebileceği ve hat-
ta yaşayabileceği yerlere bakışında yepyeni bir çağın başlangıcı. Karada
hareket eden bir tür olarak yola çıkmış, denizciliği keşfettikten sonra
gezegenin tamamına erişim sağlamış, motor gücüyle uçuş bizi göklere
çıkardığında atmosferi fethetmiştik ve artık geleceğimizde yepyeni, engin
bir âlemin gezginleri olmak gibi bir seçenek belirmişti. Uzay yolcularıy-
dık –ve bu ufuk açıcı zafer aracılığıyla, tanınmış bilimciler ile yazar Isaac
Asimov’un “gezegensel şovenizm” olarak adlandırdıkları tutumumuzu
geride bırakırken, çok geçmeden gezegenlerarası bir tür hâline gelecektik.
“Dünyalılar” terimi artık kimliğimizi tanımlamakta yetersiz kalacaktı. ¶
Tüm bunlar, Apollo 11’in Ay modülü Eagle 20 Temmuz 1969’da Ay yüzeyi-
ne iniş yaptığında hissedilen tüm o coşku ve merak içinde, yaygın olarak
beklenen olaylardı. En büyük yolculuklar tek bir adımla başlar. Bir kişi için
küçük bir adım, tüm insanlık için devasa bir sıçrayış. ¶ ABD Ulusal Uzay
ve Havacılık Dairesi başkanı Thomas O. Paine, çok geçmeden Mars’ı he-
deflemeye başlamıştı; üstelik, yalnızca gelecekteki bir hedef olarak değil,
National Geographic’te açıklanan ayrıntılı yol haritasıyla birlikte. Kalkış:
3 Ekim 1983. Nükleer roketlerle fırlatılacak 75 metre uzunluğunda iki uzay
aracına bölüştürülmüş 12 mürettebat. Mars yörüngesine giriş: 9 Haziran
1984. Mars yüzeyinin 80 günlük keşfi. Dünya yörüngesine dönüş: 25 Mayıs
1985. ¶ Ay’a ulaşma eyleminin kendisi bir şekilde insanı yüceltmiş, uza-
yın daha derinlerine gidebileceğimize dair bir güven hissi oluşturmuştu.
Apollo 11’in kumanda modülünün pilotu Michael Collins, “Nereye gitsek,
insanlar, ‘Bunu siz başardınız,’ demek yerine, ‘Başardık!’ diyorlardı,” diye
anlattı o günleri. “İnsanlık, insan ırkı, biz insanlar başarmıştık bunu.”

84 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
Mars’taki hava koşul-
ları çarpıcı ölçüde de-
ğişkenlik gösterebil-
diği için astronotların
-60°C kadar düşük
ve 20°C kadar yüksek
sıcaklıklarda dışarıya
çıkmalarına olanak
tanıyacak uzay giysi-
leri giymesi gere-
kiyor. Kuzey Dakota
Üniversitesi’ndeki
bir laboratuvarda NA-
SA’nın maddi deste-
ğiyle geliştirilme aşa-
masında olan bu de-
neysel giysi 350 farklı
bileşenden yapıldı.
NASA KENNEDY UZAY MERKEZİ
 ündoğumuna hâlâ birkaç saat var; oto-
G büsümüz Güney Kazakistan’ın ırak boz-
kırlarında kilometreleri kat eder ve yalnız
bir patika boyunca ilerlerken, farlar, kimi kez bir
anlığına da olsa, kenarları kırık mozaik fayansları
ya da devasa boyutlarda solgun bir duvar resmini
aydınlatıyor. Bu stilize edilmiş sanat eserleri, kız-
gın yazlar ve kara kışların tahribatını gösteriyor.
Kocaman, paslanmış, terk edilmiş binaları süslü-
yor ve artık var olmayan bir ülkenin, Sovyetler
Birliği’nin uzay programının onlarca yıl önceki
görkemine selam duruyorlar.
Sonunda, Soğuk Savaş’ın enkazlarını içeren bu
“Alacakaranlık Kuşağı” manzarasında kilometre-
ler kat ettikten sonra, otobüs aniden bir geçitten
sapıyor ve harap ama terk edilmemiş olduğu açık-
ça belli olan devasa bir yapının önüne yanaşıyor.
Kamuflajlar içindeki tam teçhizatlı Rus ve Kazak
güvenlik görevlileri, projektör ışıklarıyla baştan
aşağı aydınlatılmış bu alanın tamamını kuşatmışa
benziyor. Bu bir hangar ve içinde pırıl pırıl, yepye-
ni bir roketli uzay aracı var.
Baykonur Uzay Üssü’ndeyim. Çünkü, Ay’a
inişin 50. yıldönümüne bu kadar az bir süre kal-
mışken, gezegen üzerinde bir insanın uzaya fır-
latılmasını izleyebileceğim yegâne yer burası. Bu
insanların uçup gidebileceği tek yer, Dünya’nın
yaklaşık 400 kilometre üzerindeki Uluslararası
Uzay İstasyonu ve bu uzaklık da Ay ile aramızdaki
mesafenin yalnızca binde birine denk düşüyor.
Son sekiz yıldır, yani NASA’nın uzay mekiğini
emekliye ayırmasından bu yana, uzay istasyonuna
Amerikalı bir astronot gönderebilmenin yegâne
yolu, gidiş–geliş yolunda bir koltuk sahibi ola-
bilmek için kabaca 82 milyon dolar karşılığında,
Rusların Roscosmos olarak bilinen aracına otostop
çekmekten geçiyor.
Ay’a inişin elli yıl sonrasında, uzaydaki konu-
mumuz işte bu ve burada “biz” derken insanları
kastediyoruz. Ki bu da özünde hiçbir şey demek
–en azından 1969 yılının büyük beklentilerini bir
ölçüt olarak alırsak. Bugüne kadar Ay’a on iki kişi
(hepsi Amerikalı, hepsi erkek) ayak bastı; tamamı
1972 öncesindeydi ve Dünya yörüngesindeki uzay
istasyonları dışında hiçbir insan evrenin başka bir
yerine ayak basmadı.
Ama yaptıklarımızı farklı bir ölçekle değerlen-
dirirsek, uzayda olağanüstü şeyler yaptığımızı
söyleyebiliriz aslında.
Güneş Sistemi’mizdeki diğer tüm gezegenleri
keşfetmek için insansız sondalar gönderdik ve bu-
nun sonucunda şaşılacak fotoğraflar ve hazine
değerinde veriler elde ettik. Güneş Sistemi’ni keli-
86 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
menin tam anlamıyla uçarak geçerek yıldızlararası
uzaya çıkan ikiz Voyager uzay araçları, bunu yapa-
bilen ilk insan yapımı nesnelerdi. Bizden 17 milyar
kilometre uzaktalar ve hâlâ bizimle iletişimdeler.
Voyager’lar sonsuza dek boşlukta yolculuk
edebileceği ve hem Güneş hem de Dünya’nın bir
son kullanma tarihi olduğu için (endişelenme-
yin, buna daha çok var), günün birinde sedan
büyüklüğündeki bu ebedi konukların, bir zaman-
lar var olduğumuzun yegâne kanıtı olacakları
düşünülebilir. Yine de, varisimiz olacak başka
bir türün o zamana kadar çoktan yıldızlararası
yolculuklara başlamış olacağı ve Voyager’ların bu
başarısının bize bir parça itibar kazandıracağını
düşünmek de olası.
Ve eğer bunu yaparlarsa, zamandaki bu nok-
taya –yani 2010’ların sonu ve 2020’lerin başına–
“dönüm süreci” olarak bakabilirler; bu terim Rus,
Avrupa ve Amerikan roketlerinde uydu fırlatma iş-
lemlerini denetlemiş olan fizikçi Jim Keravala’nın
günümüzün ticari uzay endüstrisinde yaşanan
hareketliliği adlandırma biçimi.
“Bizler,” diyor Keravala, “uzay yerleşimi çağının
ve insanlığın dünya dışı geleceğinin gerçek baş-
langıcının şafağındayız.” (Keravala günümüzde,
iç Güneş Sistemi’ni “yaşam ve uygarlıklar için
daha iyi, daha nazik, daha yeşil bir hâle getirmek”
adına milyonlarca robot göndermeyi amaçlayan
OffWorld adlı şirketin yönetiminde bulunuyor.)
Keravala’nın merak uyandırıcı öngörüsü tartış-
maya fazlasıyla açık; bunun nedenlerinden biri,
eski endüstri esprisinin (“uzay katıdır”) aslında
doğru olması; engeller ve gecikmeler hemen her
defasında ilerleme sürecinin birer parçası.
Ancak uzayda büyük işlerin gerçekleşiyor oldu-
ğunu inkâr edemeyiz. İki ABD şirketi (SpaceX ve
Boeing), kendi uzay aracı modellerinin onaylan-
masına gün geçtikçe yaklaşıyor ve NASA yöneticisi
Jim Bridenstine’in ifadesiyle, “NASA’yı Amerikan
astronotlarını Amerikan roketleriyle Amerikan
topraklarından uzaya fırlatmanın eşiğine getiri-
yor”. Apollo’nun daracık modülleriyle kıyaslan-
dığında, 1950’li yıllarda kullanılan pervaneli yolcu
uçaklarının yanında Boeing 787 Dreamliner gibi
kalan bu gemiler, bu yılın sonlarında ya da önü-
müzdeki yılın başlarında mürettebatlı görevler
yürütecek duruma gelebilir.
Bu arada, Virgin Galactic ve Blue Origin adlı
iki özel şirket için yapılan uzay araçları da büyük
adımlar attılar ve bizi yepyeni bir uzay turizmi ça-
ğına hiç olmadığımız kadar yaklaştırdılar. Söz ko-
nusu araçlar öncelikle, varlıklı müşterileri yaklaşık
90–100 kilometre arasındaki bir mesafeye, uzayın
 YÖRÜNGEYE GİRMEK
1950’lerde Sovyetler Birliği ve ABD ilk fırlatma tesislerini kurdu. Diğer ülkeler 1970’lerde
onları izledi. Bugün var olan tek özel tesis Rocket Lab’e ait, ama diğerleri de yapım
aşamasında. 22 faal uzay üssünün birçoğu ülkelerin güney bölgelerinde, çünkü Dünya
yüzeyi Ekvator’a yaklaştıkça daha hızlı dönüyor, bu da fırlatmalara destek sağlıyor.

Pasifik
Uzay Üssü
Kompleksi Plesetsk R U S YA

KUZEY Yasny
A S Y A
AMERİKA Vostochny
KAZAKİSTAN K. KORE
AVRUPA
Baykonur Taiyuan
ABD Sohae JAPONYA
Wallops Uçuş Ciukuan
İRAN Naro Uçinoura
Vandenberg Tesisi/Orta Atlantik ÇİN
Hava Palmachim İmam Siçang
Bölgesel Uzay Üssü İSRAİL Tanegaşima
Kuvvetleri Humeyni G. KORE
Cape Canaveral
Üssü HİNDİSTAN
BÜYÜK A F R İ K A Vençang
OKYANUS Satish Dhawan
Guyana Reagan Test Alanı
UZ AY MARSHALL
ÜS SÜNDEN FRANSIZ ADALARI
GUYANASI EKVATOR
YAPILAN (Fransa)
FIRLATIŞ ATLAS BÜYÜK
1000’in GÜNEY
AMERİKA O K YA N U S U OKYANUS
üzerinde
HİNT
100–1000 OKYANUSU
10–99
AVUSTRALYA
1–9
Rocket Lab
Yörüngeye Fırlatma
insan gönderildi Kompleksi

YENİ ZELANDA

başladığı yere fırlatacaklar; müşteriler burada sıfır mek üzere işbirliği yapıp yapamayacağını test et-
yerçekiminde ağırlıksız olmayı deneyimleyecek, mek için tasarlanmış birer “mini–biyosfer” içeren
karanlık evren boşluğunu ve Dünya’nın mavi bir de yüzey aracı konuşlandırdı. Çin nisan ayında,
eğimini görecekler. Tüm bunlar, günümüzde aşa- önümüzdeki on yıl içinde Ay’ın güney kutup böl-
ğı yukarı 200 bin dolar karşılığında sizin olabilir gesinde bir araştırma istasyonu kurmayı hedefle-
–bu arada her iki şirket de, daha fazla roketli uzay diğini de duyurdu. Ancak ülkenin uzay ajansı, Ay
aracını kullanıma soktukları zaman fiyatların hızla yüzeyine “taikonot” adıyla anılan astronotlarını
düşeceğini ve seçeneklerin artacağını söylüyor. ne kadar yakın bir zamanda indirmeye çalışacağı
Blue Origin ayrıca, mayıs ayında, Blue Moon konusunda suskunluğunu koruyor.
olarak adlandırdıkları, iniş yapabilen bir uzay aracı Kendini atılgan bir “girişim ülkesi” olarak gören
inşa etmekte olduğunu duyurarak, insanları tekrar İsrail’de, SpaceIL adlı kâr amacı gütmeyen bir kon-
Ay’a götürme yarışını kızıştırdı. Bu robotik araç 6,5 sorsiyum nisan ayında, Ay’ın yörüngesine giren
tonluk kargo taşıyabilecek ve 2024 yılına kadar Ay ilk özel firma olarak tarihe geçtiğinde hem alkış
yüzeyine astronot gönderebilir duruma gelecek.
Uzaydaki hareketlilik Amerikan şirketlerinin ya
da Rusya’nın programının tekelinde değil elbette. SONRAKİ FOTOĞRAF rağa iniş yapmak üzere
Çin ocak ayında, insansız bir uzay aracıyla Ay’ın Bir teknisyen, Boeing tasarlanan roketin, inişi
tarafından geliştirilen yavaşlatmak için para-
Dünya’dan görülmeyen arka tarafına yumuşak iniş ve Uluslararası Uzay İs- şütleri ve hava yastıkları
yaparak, Ay keşiflerinde “yeni bir sayfa açtığını” tasyonu’na beş yolcu bulunuyor. Aynı kapsül
övgüyle duyurdu –söz konusu bölgeye temas eden taşıyabilen CST–100 10 kez kullanılabilecek.
Starliner kapsülünün bi- Boeing bu yılın sonla-
ilk araçtı bu. Uzay aracı, meyve sinekleri, çeşitli leşenlerini yerleştiriyor. rında mürettebatlı bir
bitkiler ve tohumların ay koşullarında gıda üret- Su yüzeyi yerine top- test uçuşu planlıyor.

2008 İLE 2018 ARASINDA YÖRÜNGEYE EN AZ BİR FIRLATMA GERÇEKLEŞTİREN TESİSLER GÖSTERİLİYOR.
SOREN WALLJASPER. KAYNAK: THOMAS G. ROBERTS, CSIS HAVA–UZAY GÜVENLİK PROJESİ 87
hem de gözyaşı seli yaşandı. Ancak İsrail’in bir
gökcismine yumuşak iniş yapan dördüncü ülke
olma girişiminin sonu sert oldu: SpaceIL’in Beres-
heet adlı küçük uzay aracı, yumuşak iniş yapmak
yerine Ay yüzeyine çarptı ve kontrol merkeziyle
bağlantısını kaybetti.
Daha ötelerde, Yeni Zelanda’da, devasa bir ko-
yun merasının bitişiğindeki fırlatma rampasın-
da, Rocket Lab şirketi düşük Dünya yörüngesine
uydu fırlatmak için yenilikçi, düşük–maliyetli
roketler kullanıyor.
Dubai’nin kıyısında, Emirates havayollarının
bir zamanlar boş bir çölden ibaret olan bir bölgeyi
hava yolcuları için devasa bir küresel kavşak hâline
getirdiği yerde, yapım aşamasında olan bütünüyle
yeni ve daha da devasa bir havaalanı dünyanın
ilk “kozmotropolis”i olarak anılıyor. Yetkililer bu
havaalanının geleneksel jet yolcu uçaklarının yanı
sıra roket gemilerini ve hiper ve süpersonik hava
taşıtlarını da kaldırabileceğini söylüyor.
Ve Japonya’da resmi uzay ajansı JAXA, mart
ayında, astronotların Ay yüzeyinde 10 bin kilo-
metrenin üzerinde yol kat edebilmelerine olanak
tanıyacak bir insanlı Ay taşıtı geliştirmek için To-
yota’yla işbirliği yaptığını duyurdu.
ünümüzün roket bilimi, çoğunlukla, hırs-
G ları –ve egoları– dünyaları aşan birkaç
“süper milyarder” arasındaki yoğun re-
kabet tarafından körükleniyor.
Onların uzay araçları mazidekilerden fark-
lı, çünkü yalnızca bilimsel keşif amacıyla inşa
edilmiyorlar. Bu uzay araçları, insanları Dünya
üzerindeki herhangi iki nokta arasında hızla uçu-
rarak, ya da Keravala’nın önerdiği üzere, sonunda
bizi çok–gezegenli bir tür hâline getirerek, özenti
astronotların pahalı dileklerini gerçekleştirmek
ya da asteroitlerde maden kazısı yaparak değerli
kaynaklar elde etmek için tasarlanıyor.
Söz konusu uzay devlerinin birçoğu bizi han-
gi yöne götürmekte olduklarına dair açık birer
görüşe sahip ama kolektif olarak, tüm bunların
etiğini –ya da gerektirdiği bilgeliği– tartışmaya
yeni yeni başlıyoruz. Eğer Güneş Sistemi, uzay ve
ticaretin amansız vaizi Jeff Bezos’un ısrar ettiği
üzere, aralarında “bin tane Einstein ve bin tane
Mozart”ın yaşayacağı “bir trilyon insan”a kolaylık-
la ev sahipliği yapabilecekse, Amazon kurucusu-
nun cesaretimizi toplayıp göksel alanlarda üreme-
miz gerektiğine dair çağrısını dinlemeli miyiz? (Ve
eğer bunu yaparsak, Amazon Prime yine de satın
aldığımız ürünleri kapımıza kadar getirecek mi?)
Bu kibirli sloganlar, planlar ve hedef tanımları-
90 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
nın ardında, özel uzay şirketlerinin tanıtım mal-
zemelerinde yer verdikleri garip bir şey de var:
Birçoğu, uzaya gitmenin aslında … Dünya’yı kur-
tarmak ve onu daha iyi bir yer hâline getirmekle
ilgili olduğunu vurguluyor.
“Dünya’yı kökten değiştirmek için alan açıyo-
ruz” (milyarder Richard Branson tarafından kuru-
lan Virgin Galactic). “Dünya’yı korumak istiyorsak
… sınırsız kaynakları ve enerjisinden yararlanmak
için uzaya gitmeliyiz” (Bezos’un şirketi Blue Ori-
gin). “Dünya’daki yaşamı iyileştirmek için uzaya
erişim sağlıyoruz” (Rocket Lab). “Çoğu yolculuğun
30 dakikadan kısa sürdüğünü, dünyanın dört bir
yanında her yere bir saatin altında ulaştığınızı ha-
yal edin” (uzay yolculuğunun bu tür Dünya’dan
Dünya’ya gezintileri olası kılacağını düşünen mil-
yarder Elon Musk’ın parlak fikri, SpaceX).
Ve bir soru: Neden uzaydayız? Elli yıl önce, bu
soruya yanıt vermek çok daha kolaydı. Ay’a ulaş-
mak için! Elbette, genel olarak keşif, özel olaraksa
ulusal saygınlık için. Gösterişli bir iyi niyet bildirisi
yapabilmek için: “Tüm insanlık için barış içinde
geldik.” Herkes asıl meselenin Ay’a ayak basmak,
sağ salim geri dönmek ve sonrasında da bunu bö-
bürlenerek anlatmak olduğunu biliyordu.
Fakat bu soruyu bugün sorarsanız, bir düzine
farklı yanıt alabilirsiniz. Ve tamamı incelenmeye
değer, çünkü orada ne yaptığımızı ya da yapmayı
hedeflediğimizi anlamadan, uzayda olmamız ge-
rekip gerekmediğini sorgulayamayız.
azakistan’daki hangarın dışında, grubu-
K mun geri kalanıyla birlikte otobüsten
iniyorum –çoğu Rus, birkaçı da Kanadalı
habercilerden oluşan geniş bir grup bizimki.
Orada dikilerek bir süreliğine durduğumuz yerde
adım sayıyoruz, çünkü aralık ayı başlarında soğuk
bir gün. Ve çok daha soğuk hissettiren sert rügâr
eşliğinde, eksi 14 santigrat dereceyi yaşıyoruz.
Bir güvenlik bariyerinin kenarındayız –ellerinde
kameralar ve defterlerle benim grubum bu tarafta;
silahlarına sarılmış ve üniformalarının omuzların-
daki cebe yerleştirilmiş telsizlerine bir şeyler söy-
leyen güvenlik görevlileri de diğer tarafta. Roketli
uzay aracı açık kasalı bir vagonun içinde yatay po-
zisyonda duruyor; beyaz silindirin tabanında koni
biçiminde dört yardımcı itici, tepesinde ise parlak
renklerle boyanmış bir Rus bayrağı var. Tren alçak
bir ıslık sesi eşliğinde yavaşça harekete geçerek,
birkaç kilometre uzaklıktaki fırlatma rampasına
doğru ilerliyor.
Fırlatma sırasında küçük bir gerginlik yaşanı-
yor; çünkü ekim ayında fırlatılan bir önceki roket,

Günümüzün roket bilimi,
hırsları bilimsel keşiften
ibaret olmayan birkaç
süper milyarder arasındaki
yoğun rekabet tarafından
ateşleniyor: Bu uzay
araçları para kazanmak
için tasarlanıyor.
henüz ancak 93 kilometreye yükselmişken, sen-
sörlerdeki bir arızanın mürettebat kapsülü ile yar-
dımcı iticilerin roketten ayrılmasına neden olması
üzerine fırlatma iptal edildi. Ve NASA astronotu
Nick Hague ile Rus kozmonot Alexey Ovchinin
acil iniş sürgüsünü kullanarak bir felaketi önledi.
“Mürettebat şanslıydı,” diye açıklamıştı, yar-
bay, Irak savaşı gazisi ve helikopter pilotu Anne
McClain bir NASA–TV basın toplantısında. “Ama
yörüngeye ulaşabilen her mürettebat şanslıdır.
Uzay uçuşu kolay değildir.”
McClain bu gerçeği en iyi bilenlerden biri: Ken-
disi bir NASA astronotu olarak, izlemek üzere uzay
üssüne geldiğim fırlatmada yer alıyor.
Roscosmos sorunun çözüldüğünü ve Soyuz ro-
ketinin bu kez sorunsuz fırlatılacağını söylüyor.
McClain ve diğer iki mürettebat, özel bir karantina
bölgesindeki cam duvarın ardından bize –İngiliz-
ce, Rusça ve Fransızca olarak– buna kendilerinin
de inandıklarını söylüyor. Her açıdan tam not. Bu-
günlerde görenek hâline geldiği üzere, bir Rus Or-
todoks rahip, mürettebat ile gemiyi kısa ama resmi
iki törenle kutsuyor; hatta haberci topluluğunu
bile kutsuyor –özgür basına amansız saldırıların
yapıldığı böylesine bir dönemde bu hareketi takdir
etmekten kendimi alamıyorum.
Haberciler Baykonur’da 1,5 kilometre öteden
bir fırlatmaya tanık oluyorlar ki bu da habercilerin
beş kilometre ötede tutulduğu Cape Canaveral’a
göre çok daha yakın bir mesafe. Büyüleyici ve et-
kileyici bir gösteri yaşanıyor: ateşleme sırasında
roketin altından yayılan turuncu renkli dev alev
patlamaları, motorun kükreyişi, gümbürtüler, sar-
sılan zemin. Hissettiğim huşu, geminin en ucun-
da, üç insan hemcinsimin gökyüzüne fırlatılırken
her şeyin yolunda gideceğine inanıyor olduğunu
bilmemle daha da artıyor.
Uzayda yaşayan insanların sayısı ikiye katlan-
mak üzere –üçten altıya. Üç haftadan kısa süre
içinde, halihazırda uzay istasyonunda olan üç kişi
eve dönecek ve Dünya atmosferinin ötesindeki
–Ay’ın, Güneş Sistemi’ndeki diğer tüm gezegenle-
rin, diğer tüm uyduların, asteroitlerin ve insanlığın
altmış yılı aşkın süredir inşa edip yörüngeye fırlat-
tığı diğer her şeyin üzerinde ya da içindeki– insan
nüfusu tekrar üçe düşecek. Geri kalan yaklaşık 7,6
milyarımız mı? Biz hâlâ yerküreye bağlıyız.
ok yakında ABD, astronotları uzaya gön-
Ç dermek için bir değil, iki Amerikan yapı-
mı seçeneğe sahip olarak, sonunda NA-
SA’nın Rus Soyuz roketlerine olan bağımlılığını
sona erdirebilir. Bu yeni uzay gemileri çok daha
uzun erimli görevlere uzanan ilk adım: Ay’a, aste-
roidlere ve hatta Mars’a.
Ve böylece, şaşırtıcı derecede dokunaklı, hatta
mistik olan, Soyuz kalkışını izleme deneyimimden
birkaç ay sonra, kendimi gökyüzünün masmavi
olduğu harika bir Florida gününde, parıldayan Bü-
yük Okyanus’un neredeyse bir kilometre ötesinde,
yerden 50 metre yükseklikte buluyorum.
Cape Canaveral Hava Kuvvetleri Üssü’nde, tari-
hi, Apollo öncesinde yürütülen uzay programları
çerçevesinde Titan roketlerinin fırlatılmaya baş-
landığı 1965 yılına kadar dayanan Uzay Fırlatma
Kompleksi 41’in tepesindeyim. Günün birinde,
Uluslararası Uzay İstasyonu’na bir defada beşe
kadar yolcu taşıyabilecek olan Boeing’in CST–100
Starliner kapsülü buradan fırlatılacak.
Asansörden iner inmez ilk fark ettiğim şey, fır-
latma kompleksinin tam kenarından yere doğru
inen çelik halatlar.
Boeing ve Lockheed Martin’in ortak girişimi
olan fırlatma birliği ULA’da yönetici ve fırlatma
operasyonları genel müdürü Tony Taliancich,
“Eğer bir astronotsan bu sürüşü yapmayı asla, ama
asla istemezsin,” diyor. Yetki alanına yaptığım zi-
yaret boyunca durmadan gülümseyen Taliancich,
400 metre uzunluğundaki bu halatların, son da-
kikada yaşanan bir patlama, yangın ya da gemiyi
terk etme emrini gerektirecek başka herhangi bir
acil durumda devreye giren kaçış sisteminin kritik
birer parçası olduklarını açıklıyor.
Halatlar yararlı birer hatırlatıcı: Uzay uçuşu bu;
hâlâ tehlikeli bir iş. Astronotlarımız bir uzay ara-
cının kapsülüne ne zaman tırmansalar aslında bir
bombanın üzerine çıkmış oluyorlar; kontrollü bir
şekilde patlayacağını umdukları bir bomba.
K A L K I Ş ! S I R A D A N E VA R ? 91
 Yapılan 135 uzay mekiği uçuşundan ikisi felaket-
le sonuçlandı ve her biri yedi can aldı. Eğer ABD’de
güvendiğimiz ticari havayollarında böyle bir hata
payını kabul etseydik, her gün 500’den fazla uçak
kazasına göz yumuyor olurduk.
Kariyerinin büyük bölümünü ABD Hava Kuv-
vetleri’nin fırlatma operasyonlarında geçirmiş
olan Taliancich, Starliner mürettebat kapsülünün
nereye geleceğini gösteriyor ve astronotlar içeri
girdiğinde kapsülün tertemiz kalmasını sağlaya-
cak olan yalıtılmış odanın girişini işaret ediyor.
Bir saat kadar önce, yakınlardaki bir montaj te-
sisinde bir Starliner görmüştüm. Daha doğrusu,
dıştaki ısı kalkanları olmadığı için, koni biçimli
kapsülün akıllara durgunluk veren, uzay aracının
içine uzanan borular, teller ve elektrik kabloları
karmaşasının açığa çıktığı üst ve alt yarısını görme
şansına sahip olmuştum.
Geliştirilmiş koltuklar, daha büyük pencereler
ve LED’li ortam ışıklarıyla bu uzay aracının kabini
açıkça Apollo kapsülünün geliştirilmiş 21. yüzyıl
sürümü. Aydınlatma özelliği biraz saçma gibi gö-
rünse de öyle değil. Gelişmiş aydınlatma, astronot-
ların sirkadiyen ritimlerini, uyku döngülerini ve
hatta duygularını düzenlemeye yardımcı olabilir,
ki bu da NASA ya da başka bir uzay ajansı insanları
aylar sürecek bir yolculukla Mars’a göndermeden
önce aşılması gereken kritik zorluklardan biri.
onusu açılmışken, Mars yolculuğu ne
K zaman gerçekleşecek?
NASA’nın, kızıl gezegenin insanlı keşfi
için belirli bir zaman çizelgesi yok. Bu sırada hem
insanların, hem de uzay araçlarının kapasitesini
ölçmenin bir yolu olarak, astronotları Ay’a geri
göndermeye odaklanıyorlar.
“Ay bir kanıtlama alanı, Mars ise ufuktaki he-
def,” demişti NASA’dan Bridenstine, mart ayında
uzay ajansının önerilen bütçesini açıklamak için
Cape Canaveral’da yaptığı bir sunum sırasında.
Astronotların, Ay’da mevcudiyet kurabilmek
adına, hem insan hem de makineler için birer ya-
kıt olarak su, oksijen ve helyum çıkarmanın bir
yolunu bulmaları gerekecek. (Orada kayda değer
miktarlarda bulunduğuna inanılan helyum–3,
gelecekte nükleer füzyon–itişli roketler için kul-
lanılabilir.) Ay, ayrıca başka yerlere yapılacak fır-
latmalar için bir harekât bölgesi olarak da kulla-
nılabilir: Dünya’nın yerçekiminin yalnızca altıda
birine sahip olduğu için, bir uzay gemisini Ay’ın
çekim alanının ötesine göndermek, gezegenimize
göre çok daha az enerji gerektiriyor.
Bunun Mars’a ulaşmak için fazlasıyla yavaş bir
92 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
1969’da NASA başkanı olan
Thomas O. Paine, içinde
bulunduğumuz bu tarihlere
dek Mars’a ve Jüpiter’in
uydularına ayak basmış
olacağımız inancındaydı.
Öngörüsü hâlâ
gerçekleşebilir –Apollo
11’in 100. yıldönümünde.
zaman çizelgesi ortaya çıkaracağını söyleyen uzay
keşfi savunucuları, belirlenen bütçeden hoşnut
değil. Bridenstine ise, özel sektörü mürettebatlı
inişler için gerekli kapasiteyi hızlandırmaya teş-
vik edeceğini söyleyerek bu görüşe karşı çıkıyor.
Starliner –ya da Crew Dragon adlı SpaceX versiyo-
nu, ya da her ikisi birden– kolaylıkla, insanlı uzay
keşfinin geleceği olabilir.
Yine de, Dünya’ya geri dönelim ve bugün bu-
lunduğumuz konumu hatırlayalım.
Açıkça görülen o ki 50 yıl önce, birçok kişinin
olacağımızı öngördüğü yerde değiliz; NASA’dan
Paine’in olabileceğimizi söylediği yerde olmadı-
ğımız da bir gerçek –yalnızca Mars’ta değil, aynı
zamanda Jüpiter’in uydularında ve kim bilir daha
nerelerde olacağımızı söylemişti o. Tekrar Ay’a bile
gitmedik. Oysa ki, 1992 yılında ölen Paine, kendi
yaşam süresi içinde binlerce insanın Ay tatillerinin
keyfini çıkaracağına inanıyordu.
1969’un büyük öngörülerinin gerçekleşmesi
hâlâ olası –fakat Ay’a inişten yarım asır son-
ra değil, daha çok 100. yıldönümüne yakın bir
zamanda.
Günün birinde Mars’a taşınmayı hedeflediğini
söyleyen Musk, zaman çizelgesi konusunda en
agresif davranan isim. SpaceX’in mürettebatlı
uzay gemisinin Mars topraklarına iniş yapması
için 2024 yılına işaret ediyor. Ve bu tahmin, ge-
nel anlamda umutsuz –ya da düşüncesiz– ölçüde
iyimser olduğu düşünülerek ciddiye alınmıyor.
Nisan ayında ABD hükümeti tarafından denetle-
nen bağımsız bir analiz, NASA’nın 2034 yılından
önce Mars’a insan göndermesinin “tüm bütçe se-
naryoları, teknolojik gelişmeler ve test çizelgeleri ÖZEL SEKTÖRÜN GELİRİ KAMU
KAYNAKLARI
307,3 milyar $
altında dahi imkânsız” olduğu sonucuna ulaştı. 80,6 milyar $
20,7 milyar $
Diğer Mars savunucuları, 2040’ların başlangıcının Ürünler/hizmetler Savunma ABD
daha olası olduğunu söylüyor. Altyapı Bakanlığı Diğer

İniş ve keşif: mümkün. Ancak açık olmak ge-

97,6 milyar $ Gelir oranı,
rekirse, birçok uzman göklerdeki yaşama dair ce- Uydu yayın hizmet-
televizyonu lerinin reka-
surca öngörülerin çılgınlık olduğunu düşünüyor.
betine rağ-
Televizyonda popüler ve etkileyici Science Guy men istikrarlı
19,7$
NASA
olarak ünlenen ve Planetary Society’nin CEO’su seyrediyor.

olan Bill Nye’a geçen yıl Washington, D.C.’de yapı-

lan bir uzay konferansında rastladığımda, Mars’ın
8,6$
eninde sonunda insan yerleşimine uygun hâle Çin
(tahmini)
getirilmek üzere “dünyalaştırılabilecek” olması Çin’in uzay büt-
fikri karşısında gözlerini devirmişti. “İnanılmaz çesi halka açık
değil; ülkeler 7,0
derecede soğuk, neredeyse hiç su yok, yiyecek gayrisafi yurti- ABD dışında
85,8$ çi hasılalarının askeri
yok ve bu arada, nefes alabileceğimiz bir şey de Yer istasyonları yaklaşık yüzde
yok,” demişti Nye. (Nye kızıl gezegene yapılacak ve ekipman 0,07’sini uzay 6,6$
için harcıyor. Avrupa
görevleri destekliyor, ama kalıcı yerleşimi değil.) Uzay
Ajansı
Uzay araçlarıy-
ekrarlamamız gereken bir diğer şey de la iletişime geç- 3,1$
Rusya
T şu: Bizim yapabildiğimiz her şeyi robot- mek ve sinyalle-
ri alabilmek için 2,2$
larımız daha iyi yapıyor (yani, uzayday- Dünya’da dona- NOAA
ken); oradaki görkemi yalnızca bir ressam ya da nıma gereksi-
nim var. 2,1$
şairin yapabileceği kadar anlamlı şekilde yakala- Fransa

manın dışında. Uzaya hiç insan göndermeden de 1,8$

81,9$ EC*
harika şeyler yaptık ve bunun yegâne nedeni; Geolokasyon, 1,6$
iletişim kurma, yön bulma ve gelecek öngörüsün- navigasyon ve Daha fazla Japonya
zaman tutma akıllı telefon 1,4$
de bulunma –en azından hava tahminleri konu- ve otomatik
Hindistan
araba üretil-
sunda– ve Dünya’da sayısız pek çok şey yapma dikçe, tale- 1,4$
İtalya
şeklimizde yaşanan kuantum sıçrayışlarına öna- bin artması
bekleniyor. Almanya
yak olmuş tüm o uyduları yörüngeye fırlatmış Güney Kore
olmamız değil. Birleşik Kral- NSF
lık 2017 yılında
Sondalar ayrıntılı görüntüler göndermeye 23,2$ yaklaşık yüzde
İsveç
Uydu Diğer ülkeler
devam ediyor; ayrıca, kısa bir süre sonra uzaya, haber-
98 ile devlet
harcamaların- EUMETSAT†
ışıkları milyarlarca yıl önce oluşmuş uzak nes- leşmeleri
da en büyük Kanada
Diğer bakanlıklar ‡
nelere bakabilmemizi sağlayacak kadar güçlü bir artışı gördü. Birleşik Krallık
teleskop göndereceğiz. İsrail
6,8$ İspanya
Bu veriler erken evren hakkındaki sorularımızı Uydu 53 milyon $
üretimi Polonya
yanıtlamaya ve belki de kozmosun başka bir yerin-
de yaşam bulmamıza yardımcı olacak.
1977’de fırlatılan ve minik, nükleer enerjili jene-
5,4$
Uydu UZAY A.Ş.
HAVALANIYOR
radyosu
ratörlerle çalışan şaşırtıcı ikiz Voyager sondaları 3,4$
standart bir ampul kadar enerji harcayan radyo ve- Dünya
gözlemi
ricileri aracılığıyla içinde bulundukları ortam hak- Uzay ekonomisinin 2017–2040 yılla-
Uydu fırlatışı rı arasında, 1 trilyon doları aşan bir
kında bize veri göndermeye hâlâ devam ediyorlar. gelir elde ederek üç katın üzerinde
Sigorta
Voyager’ların oralarda bir yerlerde hâlâ savru- primleri büyümesi öngörülüyor. Endüstri-
larak ilerliyor olması önemli bir noktanın altını nin neredeyse yüzde 80’ini oluştu-
10 milyon $ ran ticari girişimlerin hızla büyüme-
çiziyor. Açıkçası, insanlar bu yolculuğa çıkamaz- Turistik uzay
si bekleniyor. Ticari uyduların yanı
uçuşu
dı. Hava, yiyecek, su ve kozmik radyasyon ya da depozitoları sıra askeri, bilimsel ve diğer amaç-
güneş patlamalarına karşı korunmanın yanı sıra, larla gönderilen uydular gittikçe
küçülerek daha verimli hâle geliyor
gittiğimiz yer her neresiyse oraya gitmek için ve fırlatma harcamaları azalıyor.
katlanacağımız uzun yolculukta aklımızı kaçır-
mamamız için gereken uyarıcılara olan rahatsız DAISY CHUNG VE KAYA BERNE. KAYNAK: UZAY VAKFI

* AVRUPA KOMİSYONU
† METEOROLOJİK UYDULARIN İSTİSMARI KONUSUNDA AVRUPA ORGANİZASYONU
‡ FEDERAL HAVACILIK İDARESİ VE ENERJİ, İÇİŞLERİ VE TARIM
BAKANLIKLARI DÂHİL
NASA, Ay yüzeyinde
bulunan toz ve kaya
örtüsünü kazmak, taşı-
mak ve başka bir nok-
taya bırakmak için,
RASSOR adı verilen bu
hareketli robotik plat-
formu tasarladı. Düşük
kütle çekimli bir ortam-
da çalışabilmesi için
platformda çekiş ya da
ağırlığa bağımlı olmak-
sızın ters yöne dönen
tamburlar bulunuyor.
edici gereksinimimiz göz önüne alınırsa, şu soruyu
sorabiliriz: Zaten neden gidelim ki? Özellikle de
yapabileceklerimiz arasında, robotik bir sonda-
nın gerçek bir insandan daha etkili, hızlı, ucuz ve
güvenli şekilde yapamayacağı hiçbir şey yokken
neden gidelim? Gerçeği kabul edelim: Mürette-
batsız sondalar, ender maddeler elde etmek için
asteroitlerde maden kazısı yapmaktan, diğer geze-
genlerin fotoğraflarını çekmeye kadar, her göreve
bizden daha uygun.
ine de bu, keşfe çıkmamızın önemli olup
Y olmadığı sorusunu doğuruyor. Mürette-
batsız yolculuk –milyarlarca kilometre-
lik bir yolculuk bile– bir adamın, çok daha yakı-
nımızdaki Ay’a attığı ilk adımın yarattığı –ya da
bir kadının günün birinde Mars’a atacağı adımın
yaratacağı– heyecan, merak ya da huşu kadarını
yaratamayacak. (Bridenstine’in söylediğine göre,
Ay’a adım atacak bir sonraki Amerikalı olasılıkla
bir kadın olacak.) Eğer insan türünün üyeleri,
içlerinde kendilerini Everest Dağı’nı ölçmeye ya
da kutuplarda zorlukla ilerlemeye iten dürtüler
hissediyorsa, Mars ve ötesine gitmek için duyu-
lacak kaçınılmaz bir dürtü de yok mudur? Bu…
Anladınız işte… Biz böyleyiz.
“Doğamızda temel bir gerçek var: İnsan keş-
fetmeli,” demişti Apollo 15 kumandanı David
R. Scott, 1971 yılında Ay’da, Hadley Rille Vadisi
yakınlarında bir yerlerdeki konumundan Hous-
ton’daki yer kontrolle konuşurken. “Ve bu, keşif-
lerin en büyüğü.” Ayrıca, Dünya’nın kendisinin
yaşanmaz hâle gelmesi durumunda türümüzün
hayatta kalması açısından, bazı fütüristlerin “si-
gorta poliçesi”, diğerlerinin ise “B Planı” olarak
adlandırdıkları bir durum da var. Bu, dinozorları
yok etmiş olana benzer bir asteroit gibi kontrolü-
müz ötesinde bir güç aracılığıyla gelebileceği gibi,
nükleer savaş ya da iklimimizin çarpıcı biçimde
dengesizleşmesi gibi kendi ahmaklıklarımızın
sonucunda da gerçekleşebilir.
A Planı konusunda bazı endişelerimiz var ve
bu güzel bir şey, çünkü bu şu anda elimizdeki, en
iyi ve olasılıkla tek plan. Çevre aktivisti ve yazar
Bill McKibben’ın ifade ettiği üzere, Dünya’nın en
az elverişli bölgesi bile, insan yaşamı için başka
herhangi bir yerde bulduğumuz erişilebilir tüm
noktalardan çok daha elverişli.
İlk uzay çağının en büyük ironisi, ortaya çıkar-
dığı en tarihi görüntülerin Ay ya da diğer gezegen-
lere değil, kendi gezegenimize ait olması. Durgun
ve huzurlu görünen mavi küremizin, Ay’ın ufku
üzerinde bulutlar tarafından kucaklanmış biçimde
96 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
yükseldiği “Dünyadoğumu” bunların en ünlüsü.
Bu fotoğraflar çevreci hareketleri ateşledi, su ve
havamızı temizlemek için yeni yasalara önayak
oldu ve birçok insanın şu basit soruyu sormasına
yol açtı: “Onca parayı öncelikle kendi sorunlarımı-
zı çözmeye harcamamız gerekmez mi?”
“Onca para” bölümü, bazı yıllarda ABD federal
bütçesinin yüzde 4,5’ini tüketen uzay programını
işaret ediyordu. (Günümüzde NASA’nın bütçesi
yüzde birin yarısı kadar.) Öncesinde, kadın ve er-
kekleri Mars’a götürmek kolaylıkla aynı miktarda
bir bütçeye mal olabilirdi; yani bunu erteleyerek
doğru şeyi yaptığımızı oldukça sağlam şekilde
savunabiliriz.
Artık, yeniden kullanılabilir roketler gibi sonu
gelmez yeniliklerin ulaşım masraflarını aşağıya
çektiği ikinci uzay çağına giriyoruz. On ya da otuz
yıl sonra, oraya ulaşmanın maliyetinin, günümüz-
de ve elbette 1980’lerde olduğundan çok daha dü-
şük olacağı kesin.
Neil Armstrong’un yerden biraz Ay tozu kaldır-
masını izlemiş olanlarımız, Mars’a gitmenin bu
kadar uzun süreceğini hiç hayal etmemiş olsa bile,
bu güzel bir pazarlık.
Daha ne kadar süreceği ise hâlâ muamma.
Herhangi bir uzay girişiminde yaşanacak ciddi
bir kaza ya da trajedi, tüm uzay keşiflerini –bazen
yıllarca– erteliyor. Kaynaklar da pek sınırsız değil:
Şu an için konuşursak, örneğin asteroit madenci-
liği planları biraz hız kesmiş gibi. Uzaydaki ender
metallerden (endüstri amigolarının ileri sürdüğü
üzere) 1 trilyon dolar ya da daha fazlasının kazanı-
labileceği gerçek olabilir –ya da olmayabilir. Peki
ya bunu öğrenmek için gereken teknolojinin geliş-
tirilmesi için harcanacak miktar 100 ya da 200 mil-
yar doları bulursa? Bu, yarışta sizin tek boynuzlu
atınızın kazanacağına dair bahis oynamanız için
çok yüksek bir meblağ.
Son olarak, uzayın bir de karanlık tarafı var ve
bu uzaya çıkmış olan astronotların tarif ettiği o en-
gin karanlık değil yalnızca. ABD, Çin ve Rusya’nın
uzay silahları geliştiriyor olması karşısında (üçü de
bunun savunma amaçlı olduğunda ısrarcı), kendi-
mizi gelecekte uzayda savaşıyor, füzeler fırlatıyor,
uyduları yok ediyor ve Dünya’daki hedefleri vu-
rabilmek için güçlü lazer silahları deniyor olarak
bulabiliriz –üstelik bu hedeflere insanlar da dahil.
azakistan’daki Soyuz fırlatılışına gider-
K ken, önce birkaç kozmonotla görüşmek
ve bazı müzeleri ziyaret etmek için Mos-
kova’ya uğradım. Kanımca, onları uzaya çıkmaya
teşvik eden Sovyet uzay programının yarattığı

Yeniden kullanılabilir
roketlerin Mars’a gidiş
maliyetini aşağı çektiği
ikinci bir uzay çağına
giriyoruz. Bilinmeyen:
Oraya gidebilmemiz için
daha ne kadar zaman
geçmesi gerekiyor?
güçlükleri anlamadan, NASA astronotlarının Ay’a
ulaşma çabalarını takdir etmek güç.
Amerikalılar, Ay’a iniş mücadelesini bir futbol
maçı gibi değerlendirmeye yatkın. Hiç kimse ya-
rışın büyük bölümünde kimin önde olduğunu ha-
tırlamaz ya da umursamaz, önemli olan kimin ka-
zandığıdır. Yani, ABD galip geldi. Hikâyenin sonu.
Ama Sovyet dönemi kozmonotlarının ulusal
simgeler olarak görüldüğü Rusya’da, tamamen
bambaşka bir uzay yarışı ve bambaşka bir bakış
açısıyla karşılaşıyorsunuz. Öykünün Rusya ver-
siyonunda, yarışın tamamı daha çok bir atletizm
yarışması gibiydi ve Amerikalılar en sondaki
oyunlardan birini kazanarak saygınlık elde etmiş
olsa da, Rusya oyunlar sırasında kazanılan toplam
puan açısından üstünlüğü elde tutuyordu.
Uzaydaki Sovyet ilklerinin listesi gerçekten
etkileyici; uzaydaki ilk uydu, köpek, erkek ve ka-
dından, ilk çok insanlı mürettebata ve uzay yürü-
yüşüne kadar uzanıyor bu liste. Bunlar herhangi
bir Amerikalının, Soğuk Savaş’ın doruk noktasın-
dayken, “Komünist rakiplerimizin elinden çektiği-
miz ulusal aşağılanmanın büyüklüğünü ve Başkan
John F. Kennedy’nin neden 1960’lar sona erme-
den önce astronotları Ay’a indirip Dünya’ya geri
getirme yemininin, küresel sahnede saygınlığımızı
telafi etmek açısından muhteşem bir hamle oldu-
ğunu” fark etmesi için yeterli.
İlginç olan şu ki Rusya’da tanıştığım kozmo-
notların, Amerikalı meslektaşlarıyla paylaştığı iki
görüş vardı. Birincisi, uzayda geçirdikleri zaman
onların da Dünya’yı koruma konusuna derin bir
ilgi duymalarına neden olmuştu. (Gerçekten de
iki kozmonot bana kendi yazdıkları kitapları ver-
diler –uzay hakkında değil, doğamızı korumak
üzerineydi bu kitaplar.) İkinci olarak da, insanların
uzayı bizzat keşfetmesini güçlü şekilde destekli-
yor olsalar da, insanların uzaya yayılması ve kalıcı
olarak yerleşmesi fikrinin biraz kaçıkça olduğunu
düşünüyorlar.
“Orası pek… hoş değil, açıkçası,” demişti Viktor
Savinykh, ona uzayda yaşamak hakkında düşün-
celerini sorduğumda, uzun bir duraksamanın
ardından. 79 yaşındaki Savinykh, 1985 yılında
bozulan, buzla kaplanan ve tehlikeli derecede
yörüngeden çıkan Salyut uzay istasyonunun
tamiratında oynadığı rol nedeniyle Rusya’da ol-
dukça ünlü. “Yönünüzü kolayca şaşırıyorsunuz,
oradayken birçok şeyi hatırlayamıyorsunuz,” diye
devam etmişti. “Beyni gerçekten zorluyor. Gözleri-
nize vuran parlak güneş ışığı. Tarifi zor. Bedeniniz
güçsüz düşüyor.”
Yine de, Bezos’un hayallerinin günün birinde
gerçek olacağını kabul etmişti.
Savinykh bana, “Buna verecek cevabım yok,”
demişti. “Yeni nesil ve ondan sonraki ve ondan
sonraki –kararı onlar verecek. Biz üzerimize dü-
şeni yaptık.”
Bu nesiller kesinlikle ilginç sorular soruyor
olacak. Washington’da katıldığım uzay konfe-
ransının sonlarına doğru, ABD’li astronotlardan
oluşan bir heyet, dünyanın dört bir yanındaki öğ-
renciler tarafından video aracılığıyla gönderilen
soruları yanıtladılar.
Baltimore’da yaşayan beş yaşındaki Braith Or-
tenzi şunu bilmek istiyordu: “Bir galaksiden diğe-
rine gitmek mümkün mü?”
Bugüne dek üç uzay mekiği görevinde yer alan
ve uzay istasyonuna yapılacak ilk Boeing Starliner
yolculuğunda olması planlanan Chris Ferguson,
“Büyük düşünmesine sevindim!” diye yanıtladı.
Kalabalık kahkahalara boğulurken, “Bir galaksi-
den diğerine gidebilmemiz için,” diye ekledi, “ön-
celikle şu ışık hızı olayını çözmemiz gerekecek.”
“Bu teknolojiyi o geliştirecek!” diye araya girdi,
SpaceX’in ilk Crew Dragon uçuşunda yer alması
planlanan astronot Victor Glover. “Lütfen bizi de
al,” dedi, uzay istasyonuna iki kez yolculuk etmiş
emekli astronot Nicole Stott. “Bizi de yanında gö-
tür!” Glover, kocaman bir gülümsemeyle başını
sallayarak, son sözü söyledi.
“Bu sana bağlı, kardeşim!” j
Sam Howe Verhovek 20 Temmuz 1969’da Apollo
11’in ay modülünü görebileceğini düşünerek Ay’a
uzun uzun bakmış. Çocukluğunda astronot olmak
isteyen Dan Winters şimdilerde insanlığın uzayda-
ki keşiflerini kaydetmekten büyük zevk alıyor. Na-
dia Drake oldu olası Ay’da dans etmeyi düşlemiş.
K A L K I Ş ! S I R A D A N E VA R ? 97
 D Ü N YA N I N

98
 G E Z E G E N İ N E N Ü C R A K Ö Ş E L E R İ N D E N B İ R İ ; Ü S T E L İ K YA Ş A M L A

D O LU P TA Ş I YO R . V E A R JA N T İ N ’ İ N B U

YA Ş A M A L A N I N I B O Z M AYA H İ Ç N İ Y E T İ YO K .

YA Z I V E F OTO Ğ R A F L A R : ENRIC SALA

SO N U N DA K İ
DENİZ
Binlerce güney yalancı
kral yengeç yavrusu
(Paralomis granulosa)
Boynuz Burnu (Şili) ya-
kınlarındaki bir dev
Atlantik denizyosunu
ormanına akın ediyor.
Tür, bölgede yoğun
olarak avlanıyor ve
bu denli yüksek sayılar-
da bir arada oldukça
ender görülüyorlar.

ÖNCEKİ FOTOĞRAF

Denizanası, Isla de los

Estados (Arjantin) açık-
larında bir denizyosunu
ormanının yaprakları
arasında. Okyanustaki
en büyük algler olan dev
denizyosunları (Macro-
cystis pyrifera) yüzeye
doğru uzuyor ve boyları
45 metreyi aşabiliyor. Ve
bu denizyosunu orman-
ları, gezegenimizin en
yüksek çeşitliliğe sahip
ekosistemlerinden biri-
ne ev sahipliği yapıyor.

101
Güney denizaslanları
(Otaria flavescens) Şili
fiyortlarında, Francis-
co Coloane Deniz Par-
kı’nda bir araya toplan-
mış. Park aynı zaman-
da, kambur balina için
de Kolombiya kıyılarıy-
la Patagonya suları ara-
sındaki yıllık göçleri sı-
rasında dinlenip besle-
nebildikleri bir sığınak.
 GÜNEY
AMERİKA

ARJANTİN
BÜY Ü K ATLAS
O KYA N U S O K YANUSU
Thetis Koyu

ANTARK
ANT AR
ARK
R TİK A

Arjantin’de,
Tierra del Fuego’nun
en uç noktasının
hemen yanı başındaki
Thetis Koyu, aynı
zamanda Amerika
kıtasının ulaşılabilecek
en güney noktası. Güney denizaslanı er-
Ve çok az insan ona ulaşıyor. Kaptan James Cook, keği, Isla de los Esta-
1768’de günlüğüne “Şüphesiz, gemiler için çok dos’ta dalganın için-
den fırlayıp bir güney
kötü bir yer,” diye yazarak, gelecekteki ziyaretçi- kaya penguenini (Eud-
lerini yosunlardan uzak durmaları için uyarmış. yptes chrysocome) ka-
Ancak çetin denizi ve sert rüzgârlarıyla adı çıkmış pıveriyor. Güney kaya
penguenleri balık ya-
bu bölgede yine de sığınılacak bir yer sunuyor. kalamak üzere –yüzler-
Şubat 2018. Hava soğuk ve kapalı. Hanse Explor- cesi bir arada–yüzerek
er adını taşıyan gemimizden botla ayrılıyor; The- denize açılıyor. Kalaba-
lık olduklarında tehli-
tis’te, kalın bir Atlantik denizyosunu örtüsünün ve kelerden korunuyorlar
sular çekildiğinde ortaya çıkan kumulların arasın- –tabii bu her zaman ve
dan dikkatle sıyrılarak kıyıya doğru yol alıyoruz. hepsi için geçerli değil.
Arjantin hükümeti, Tierra del Fuego yerel yö-
netimi ve Patagonya Deniz Koruma Forumu iş-
birliğiyle gerçekleştirilen bir National Geographic
Pristine Seas (Bâkir Denizler) ekpedisyonuna li-
derlik etmek üzere buradayım. Yanımda, 2004’te
kurulan bu forumun kurucuları arasında olup, ya-
şamını Arjantin’in deniz memelilerini inceleme ve

104 N AT I O N A L G E O G R A P H I C NGM MAPS

korumaya adamış dostum ve meslektaşım Claudio
Campagna da var. Amacımız, Arjantin sularında
yeni bir deniz koruma rezervine önayak olmak
üzere bilimsel veri toplamak ve film çekmek.
Yaşamım boyunca bu tür rezervler (deniz ulu-
sal parkları) yaratmak için çalıştım. Son on yılda,
Pristine Seas ekibimiz yerel paydaşlarla bir araya
gelerek, 5 milyon kilometrekarenin üzerinde ok-
yanus alanının, avlanma ve diğer tehditlerden ko-
runması konusunda hükümetlere yardımcı oldu.
Ekspedisyonlarımızda, engin Pasifik’in mercan
resiflerinden Kuzey Denizi’ndeki donmuş takı-
madalara, dünyanın dört bir yanında dalıp çıktık.
Bu makale, Pristine Seas bağışçıları ve 2030 itibarı
ile gezegenimizin yüzde 30’unun koruma altına
alınması için National Geographic Society’nin yanı sıra
dünyanın dört bir yanından değişik kuruluşlarla çalışan
Wyss Campaign for Nature tarafından desteklendi.
Tierra del Fuego’nun uç noktasındaki bu eks-
pedisyonunsa benim açımdan özel bir anlamı
var –yalnızca elde edebileceğimiz başarıyla ilgili
değil, bölgeyle aramdaki kişisel bir bağ nedeniyle
de önemli. Burası, dostum ve bilimsel akıl hocam
Paul Dayton’ın, 1973’te çığır açan incelemelerde
bulunduğu yer. Paul ve arkadaşları, kutup rüzgâr-
larına, doluya ve kara aldırış etmeksizin, üzerle-
rinde –modern, su geçirmez elbiseler giyen biz-
lerin aksine– yalnızca eski usul dalış elbiseleriyle
Thetis Koyu ve hemen doğusunda yer alan Isla de
los Estados’un dört bir yanında daldı. Bu sualtı
habitatlarını onlardan önce kimse incelememişti.
Ve bizim misyonumuzun bir parçası da Paul’un
söz konusu araştırmalarını yinelemekti.
Okyanuslarımızın değişik yerlerinde aşırı avlan-
ma ve iklim değişikliğinin neden olduğu vahim
değişimleri ilk elden gözlemledim; en göze çarpan
D Ü N YA N I N S O N U N D A K İ D E N İ Z 105
106 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 İklim
değişikliğinin
okyanuslarımızda
neden olduğu
vahim
değişimleri
gördüm: Mercan
resiflerinin
ölümü ve Kuzey
Denizi’nde
eriyen buzullar.
Peki ya burada,
yüzeyin altında
bizi neler
bekliyor?

Büyük güney kırmızı

ahtapotu (Enterocto-
pus megalocyathus)
Isla de los Estados’ta,
bir denizkestanesi ya-
tağının üzerinde dinle-
niyor. Doymak bilmez
denizyosunu yiyicileri
olan denizkestaneleri
tüm bir ormanı sıfırla-
yabiliyor –ama burada
orman yine de ayakta
kalmış. Ahtapotlar ise
–ölü ya da diri olmaları
fark etmeksizin– balık
ve yengeç yiyor.

D Ü N YA N I N S O N U N D A K İ D E N İ Z 107
108 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Yüzeye
ulaştıktan
sonra da
büyümeye
devam eden
dev Atlantik
denizyosunları,
gün ışığının
aralarından
rengârenk
bir vitraydan
süzülürcesine
sızdığı bir
orman örtüsü
oluşturuyor.

Boynuz Burnu’nun 110

km güneybatısındaki
Islas Diego Ramírez’de
kriller, dev Atlantik de-
nizyosunu ormanına akın
ediyor. Kriller balıkları,
penguenleri, denizas-
lanlarını, kürklü fokları,
balinaları ve en tepede
de okyanusun en muh-
teşem avcılarından olan
orkaları besleyen muaz-
zam bir besin ağının
temelini oluşturuyor.

D Ü N YA N I N S O N U N D A K İ D E N İ Z 109
değişimler, mercanlardaki beyazlama ve ölümler Isla de los Estados’ta bir
ve de yaz aylarında Kuzey Denizi buzullarında ya- fırtınakuşu, güney kaya
şanan küçülme. Acaba, Paul’un ziyaretinden 45 yıl pengueni kolonisi üze-
rinde uçuyor. Koruma
sonra burada, yüzeyin altında bizi neler bekliyor?
statüsü hassas olarak be-
lirlenmiş bu penguen
türünün, dünya geneli
temel alındığında nü-
fusunun yüzde 10’dan
fazlası burada yaşıyor.

sahile ayak bastığımız anda bir toplu

C L AU D I O İ L E
mezarın üzerinde yürüdüğümüzün ayırdına varı-
yoruz. Çok eskilerden kalma denizaslanı kemikleri
attığımız her adımda ayaklarımızın altında çatırdı-
yor –20. yüzyılın ilk yarısında yaşamış avcılardan
geriye kalmış izler bunlar.
Denizaslanı ve kürklü foklar, büyük oranda de-
rileri ve yakıt olarak kullanılan yağları için ayrım
gözetilmeden avlanmıştı. Paul Dayton’ın dönemi-
ne gelindiğinde, Arjantin hükümeti söz konusu
türleri yasal koruma altına almış olsa da halen eski
günlerine dönebilmiş değiller. Araştırmacılara
göre, yerel denizaslanı sayıları, büyük olasılıkla
üreme çağındaki dişilerin ciddi oranda azalma-
sı ve endüstriyel balıkçılığın bıraktığı derin izler
nedeniyle, 70 yıl öncekinin beşte biri civarında.
“Geçmişte, insanlar bu hayvanları direkt öldü-
rüyordu,” diyor Claudio. “Artık onları besinlerin-
den de yoksun bırakıyoruz.” Thetis Koyu’na ulaş-
mamızın üç gün öncesinde, Ushuaia limanında
gördüğümüz 110 metrelik süper–trol gemisinin
ağları, bir düzine Boeing 747’yi kucaklayabilecek
kapasitedeydi. Tierra del Fuego kıta sahanlığı sı-
nırında, derin havzanın başladığı yerde, işte bu
ve benzeri dip trolü ve paragat gemileri çalışıyor.
Kıyıya daha yakın kesimlerde yılın büyük bö-
lümünde hava o kadar sert ki, Thetis Koyu ve Isla
de los Estados’ta dalma zahmetine çok az kişi giri-
yor; ama biz görece sakin bir zamanda buradayız.
Dolayısıyla da ada çevresinde iki hafta boyunca
dalış yapma olanağı buluyoruz. Bu soğuk ve besin
açısından zengin sular, gezegenimizin en muh-
teşem deniz ekosistemlerinden birini barındıran
dev Atlantik denizyosunu ormanlarını besliyor.
Atlantik denizyosunu sütunları 45 metreye varan
derinliklerden –bazen günde yarım metre kadar
uzayarak– yüzeye ulaşıyor. Yüzeye varınca da
büyümeyi sürdürüyor ve gün ışığının rengârenk
bir vitraydan geçercesine aralardan süzüldüğü bir
örtü oluşturuyorlar.
Paul nezaket gösterip, elyazısıyla tuttuğu def-
terlerinin fotokopisini çekmiş bizim için; sayfalar
1973’e ait ayrıntılı doğa tarihi gözlemleriyle dolu.
Bir hazine gibi yanımızda taşıyoruz onları. Dev At-
lantik denizyosunu ormanları yüzeyden bakınca
hep aynı görünüyor, ama suyun altında iş başka.
Paul her bir koyun kendine has ilginçlikleri, ne-
redeyse ekolojik birer kişiliği olduğunu fark etmiş.
Notlarında, bir koyda Atlantik denizyosunlarını
sadece bir–iki deniztarağı türünün sardığını; bir
başkasında küçük, yumuşak mercanlar olduğunu,
bir diğerindeyse, zengin sulardaki besin tanecikle-
rini yakalamak için ince dallara ayrılan tüyleri olan
bebek denizhıyarları olduğunu yazıyor.
Şaşırtıcı biçimde, her bir koydaki Atlantik deniz-
yosunlarının hâlâ aynı türlere ev sahipliği yaptığı-
nı görüyoruz. Oşinografik koşullar, belli ki yarım
yüzyılda pek değişmemiş: İklim değişikliği henüz
kalıcı bir iz bırakmamış. Bu müthiş armağan kar-
şısında neşeyle doluyorum. Bizi hayrete düşüren
bir başka şey de canlı bolluğu. Deniz tabanının her
bir santimetrekaresi organizmalarla dolu: beyaz ve
sarı süngerler, kabuk gibi saran pembe algler, loli-
popa benzeyen tulumlular… Dev Atlantik deniz-
yosunları, üzerlerinde büyüyen midyelerin ağırlı-
ğıyla deniz tabanına doğru eğilip bükülüyor. Mavi
bir denizyıldızı salyangozlarla keşiş yengeçlerinin
yanında midyeleri de mideye indiriyor.
B İ R G Ü N D A L I Ş A A R A V E R İ YO R ve kıta sahanlı-
ğının ötesindeki havzaya bakmaya gidiyoruz.
Yaganes Havzası, Şili ve Arjantin’in güney u-
cundan Antarktika’ya uzanan, Pasifik, Atlantik
ve Antarktik sularının kavuştuğu, kendi içinde
bağlantılı muazzam bir ekosistemin kalbini oluş-
turuyor. Mühendisimiz Brad Henning’in yanında
çok sayıda National Geographic Dropcam’i var;
içlerinde sinema kalitesinde çekim yapan kamera
ve ışıklar bulunan cam (borosilikat) küreler bun-
lar. Üzerlerinde bulunan ağırlık sistemi kamerayı
dibe indirip, birkaç saat sonra yüzeye geri çıkarıyor
–olasılıkla da deniz tabanının daha önce görülme-
dik görüntülerinden oluşan bir hazineyle.
Dropcam’ler bizi hüsrana uğratmıyor. Brad bize,
kameraların yakaladığı video görüntülerinden bir
seçki izlettiğinde şaşkınlıktan ağzımız açık kalı-
yor. Dişbalığı, berlam ve diğer derin deniz balıkları
Brad’in Dropcam’e iliştirdiği yeme hücum ediyor.
Bir aşamada, şişman bir mürekkepbalığı kameraya
yaklaşıyor ve sonra bir mürekkep patlamasıyla
gözden kayboluyor. Bu türlerin birçoğu havza
içinde aşırı tüketiliyor. Hâlâ oralarda olmaları da,
eğer insanlar olanak verirse, popülasyonlarının
yeniden toparlanabileceğinin göstergesi.
Ekspedisyonun ardından dalış elbiselerinden

110 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
takım elbiselere geçiş yapıyor ve Patagonya De-
niz Koruma Forumu’yla Tompkins Conservati-
on’dan ortaklarımızla birlikte Arjantin hükümet
yetkilileriyle okyanus koruma konusunda ikna
görüşmelerine başlıyoruz. Pristine Seas Latin
Amerika direktörü Alex Muñoz, Yaganes deniz
parkını kurma planını desteklemesi amacıyla eks-
pedisyonumuzun sonuçlarını hükümete sunuyor.
Ayrıca, Buenos Aires ekspedisyonumuzun belge-
sel filminin ilk gösterimini yaparak, Arjantin’in
liderleriyle yurttaşlarını Yaganes ve Tierra del
Fuego’nun harikalarıyla tanıştırıyoruz.
Ve aralık ayında Arjantin Parlamentosu teklifi
değerlendirmek üzere olağanüstü gündemle top-
lanıyor. Hepimiz endişeliyiz. Ulusal Park İdare-
si’nin ve hükümetten bazı kilit isimlerin bölgenin
korunmasından yana olduğunu biliyoruz. Ama
Arjantin yasalarına göre, parkın yapımına izin ve-
recek olan tasarının hem Temsilciler Meclisi’nin
hem de Senato’nun onayını alması gerekiyor.
Gergin geçen müzakereler sonunda, 5 Aralık’ta
Meclis oylaması yapılıyor. Hayretler içindeyim.
Tasarı, 196’ya karşı sıfır oyla kabul ediliyor –daha
önce hiçbir ülkede koruma iradesinin bu denli
güçlü bir yansımasına tanık olmadığımı söyle-
meliyim burada. Senato, 12 Aralık’ta nihai onayı
veriyor. Şili, Boynuz Burnu’nun güneyinde, tama-
men koruma altına alınmış kendi deniz parkını
bu tarihten bir yıl önce zaten kararlaştırmıştı. Şili
ve Arjantin bundan kırk yıl önce Tierra del Fue-
go’nun güneyindeki toprak hakkı tartışması ne-
deniyle savaşın eşiğine gelmiş iki ülke. Şimdiyse
bu iki ülkenin devlet başkanları, bölgeyi, denizde
oluşturulmuş bir barış parkı olarak ilan etmek isti-
yor –belki de koruma altındaki en geniş, sınır–aşırı
okyanus koruma alanı.
“Bugün, tüm Arjantinliler için sevinçli bir gün,”
diyor Claudio bana telefonda, park yasa tasarısının
yasalaşmasının ardından. Ama bu sevinç yalnızca
Arjantinliler için geçerli değil. Söz konusu suları
keşfe çıkma ve belgelemenin ayrıcalığını yaşamış
biri olarak, onu yaşamdan koparmak için sarfetti-
ğimiz amansız güç karşısında okyanusun her şeye
rağmen yine de belini doğrultabileceği duygusu
içindeyim. Her iki hükümetin önderliği sayesinde,
dünyanın sonundaki bu muhteşem ekosistem bü-
tünlüğünü yıllar boyunca yitirmeyecek. j
National Geographic kâşifi Enric Sala, beş mil-
yon kilometrekareyi aşkın okyanus alanının
korunmasında hükümet liderleri, STK’lar ve
bölge halklarıyla birlikte rol üstlenen Pristine
Seas (Bâkir Denizler) projesinin kurucu direktörü.
D Ü N YA N I N S O N U N D A K İ D E N İ Z 111
 N İ J E R , D Ü N YA N I N

E N S O R U N LU

BÖLGELERİNDEN

BİRİNDE İSTİKRARINI

K O R U M AYA Ç A L I Ş I YO R .

PEKİ AMA NE

Z A M A N A K A D A R?

YA Z I : R O B E RT D R A P E R
FOTOĞRAFLAR:
PA S C A L M A I T R E
BIAK SIRTINDAKİ ÜLKE

113
114 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Nijer dahil değişik Afri-
ka ülkelerinin mensubu
olan bu gençler, Aga-
dez’deki göçmen “get-
tosunda” Libya’ya gi-
decek kervanı bekliyor.
Ortalama yaşam süre-
sinin kısalığı, sınırlı eği-
tim olanakları ve yüksek
yoksulluk oranıyla Nijer,
Birleşmiş Milletler İnsani
Gelişme Endeksi’nin
en sonunda yer alıyor.

ÖNCEKİ FOTOĞRAF

Değişik Afrika ülkele-

rinden gelenlerle dolu
kamyonetlerden olu-
şan konvoy, Agadez’den
Libya’ya uzanacak üç
günlük yolculuğa başlı-
yor. Göçmenlerin çoğu
orada çalışmayı hedefli-
yor; geri kalanlar ise
bir şekilde Avrupa’ya
ulaşma umudunda.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 115
116 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Bir kamyon dolusu giy-
si, mobilya, cihaz ve çe-
şitli ev eşyası Agadez
gümrüğünde. Libya’da
çalışan Nijerliler, Libya
dinarındaki istikrarsız-
lık nedeniyle kazançları-
nı ülkelerine para olarak
göndermiyor; bunun
yerine çeşitli mallar sa-
tın alıp, satın aldıklarını
ailelerine ulaştırıyorlar.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 117
 KONTROL

N O K TA S I N I G E Ç E N

İ L K K A M YO N E T L E R ,

G Ü N B AT I M I N D A N

H E M E N Ö N C E N İ J E R’ İ N

AGADEZ KENTİ

ETEKLERİNDE ÇÖL

B O Y U N C A S I R A L A N I YO R .

Yolcular, yirmi beşerli küçük gruplar hâlin-

de araçlara doluşuyor. Libya’ya yapacakları üç
günlük yolculuk sırasında kumdan korunmak
için yanlarında güneş gözlükleri, eşarplar, in-
sanın iliklerine kadar işleyen gece soğuğuna
karşı kalın paltolar var. Madende kazı yapar-
Gençlikleri bariz. Tanımadıkları kişilerle bir ken toza bulanmış bu
araya sıkıştıkları bu ortamda kıpırdanıp duru- genç delikanlı da turiz-
min çöküşü, uranyum
yor ve kendilerini bekleyen bomboş coğrafyaya madenciliğindeki düşüş
ilgisiz gözlerle bakıyorlar. Eski püskü el araba- ve göçmen taşımacılı-
larıyla dolaşan satıcılar üçüncü el mantolar, ğının yasadışı ilan edil-
mesinin ardından işsiz
şeker kamışı, plastik su torbası, sigara ve sırık erkeklerin son umudu
satıyor. Bu sırıklar, kamyondan düşerlerse, acı- olan kuzeydeki altına
masız araç konvoyu durup onları almak yerine hücuma katılan çok sa-
yıda Nijerli arasında.
yoluna devam ettiğinde vahşi ve ıssız Sahra’da
saplanıp kalma olasılığına karşı destek olarak
kullanılmak için.
Kamyonetler art arda gelmeye devam ediyor.
Konvoy harekete geçene kadar sayıları yüzü
aşacak. İki askeri araç hantal bir şekilde öne
çıkıyor; biri başı çekecek, diğeri de arkayı koru-
yacak. Karanlık çöktüğü sırada bir motosikletli
güruhu beliriyor ve hızla kontrol noktalarını
geçiyor. Aşırı dolu kamyonetlere binmek için

118 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
son dakikada pazarlık yapmak isteyen telaş
içindeki hevesli yolcu kalabalıklarını taşıyorlar.
Motosikletlerden biri, sona kalanların yarattığı
kargaşanın içinde dengesiz kum zeminde ka-
yarak duruyor. Sürücü, otururken bile iri yapılı
ve haşmetli bir şahsiyet. Dağınık sakalı ve du-
daklarının kenarına yerleştirdiği kürdanıyla,
bu ortam için uygunsuz denilebilecek mutlu
bir gülümsemeyle kalabalığı inceliyor.
Ardından kahkahayı patlatıyor: “Fasulye
pilav!”
Agadez’de herkesin Patron diye hitap ettiği
kişi o. Ve bu ifadesiyle yemekten söz etmiyor.
Sözünü ettiği şey, konvoyun oluşturduğu karı-
şım. Konvoyda pilav var: Yani, haftada bir Lib-
ya’ya giden bu kervana komşu ülkede iş bulmak
üzere katılan Nijerli yüzlerce yolcu. Bir de fa-
sulye diye tabir ettiği –her kamyonette tahmi-
nen yedi–sekiz kişi kadarlar– diğerleri. Onlar
başka bir yerlerden geliyor ve kendilerine özgü
nedenlerle başka bir yerlere gidiyorlar. Patron
böyle bir tarif yaratmış. Yani, bu tarifinden yola
çıkarak siz Patron’un fasulye ihracatı yaptığı-
nı söyleyebilirsiniz. 2001’de başladığı ve Nijer
hükümetinin 2015’te koyduğu yasağa rağmen
halen sürdürdüğü söz konusu faaliyet sırasında
elinden binlercesi gelip geçmiş.
Yolcu akışı durmamış ve durmayacak da. Batı
Afrika’nın giderek artan istikrarsızlığı bunun
garantisi. Patronun işi de işte bu akışı yönet-
mek. O bir passeur olarak, en az yüz şoför ve
emri altında düzenlemeleri yapan bir o kadar
B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 119
 TEHLİKELİ
KAVŞAKLAR
Nijer’in kurak toprakları yüzlerce yıldan bu yana
ticaret ve insan geçişinde önemli bir bağlantı
noktası. Yoksulluğuna rağmen görece istikrarlı
olan ülke, değişik İslamcı terörist grupların T
Ta
Tao
oudenni
ude
d
Taoudenni
kök saldığı çatışma bölgeleri ile çevrili. Batı El Cuf
ülkeleri, Birleşmiş Milletler ve bölgesel askeri
birlikler, Nijer’i radikalizmle mücadelede S A H İ L’ D E T E R Ö R
bölgenin önemli bir merkezi olarak görüyor. Binlerce BM ve Fransız askeri,
bölgesel istikrarı sağlamak için Bo
B
Bor
or
o ddjj Badji
Bordj Bad
Bad
addjijiji
Mali’de mevzilendi. Ancak yine Mookkhht
Mok
Mo hta
Mokhtart r
de IŞİD ve El Kaide ile bağlantılı
olan gruplar askeri ve sivil hedef-
lere sıklıkla saldırılar düzenliyor.
Tessa
Te
Tes salitt
Tessalit
Kuzey yönündeki göç rotaları
Büyük Diğer
Terör saldırıları sayısı, 2001–2018 S A
Araoua
Ara oua
ouane
uanee
Araouane A
Ag
Agu
guelh
eellh
l ok
Aguelhok ok
51 veya daha çok Boko Haram
10-50 İslam Devleti veya El Kaide’ye bağlı gruplar
6-9
2-5 Diğer İslamcı gruplar
1 M A L İ
Nijer’deki maden bölgeleri
Altın Uranyum
T
Tim
im
i buk
b ktu
tu
Timbuktu
Yabancı asker varlığı Üs, karakol ve
diğer kurulumlar Ocak
Oca k 2018:
2018
01 :
Bèèrr
Bèr
Bè Nijer Bou
Bourem
ourem
ou re
rem
14 Mal
M
Malii a ske
k ri
askeri
öldü
ö
öld
dü Gou
Go
G ounnda
ou nddam
Goundam G
Gaaaoo
Gao
ABD Fransa Almanya İtalya Birleşmiş
Milletler
Annsson
Ans
A ong
ngo
ng
Ansongo
0 km 100

Do
Dou
D ouuent
ou ent
een
nt
ntza
Douentza tza
za
Ayorou
Ay
Ayo
Ayo
yorou
r
TEHLİKELİ GÖÇ Go
G
Gor
oorrom
om
m--Gor
Gor
Gorom-Goromorom
m
r
Kuzey Afrika’da hemen hemen her 10 Ni j e Mooppti
Mop
M
Moptiti
S
göçmenden 9 kadarı daha iyi ekonomik
olanaklar arayışında yer değiştiriyor. O ahig
Ou
Ouaahig
hi ouy
hi
higouy
o ya
Ouahigouya A
Ara
Ar rralık
Aralıkık
k 2016:
20116
20 6:
San
an
an 112
2 Bur
B urrkin
kina
Burkina
Hükümetlerin zayıf, terörist grupların
askeri
a
as
ask ker
eri öldü
r öl
ö ldü
dü
ise güçlü olduğu topraklardan geçen,
çok kullanılmış rotaları izliyorlar. B U R K İ N A
Ouagadougou
O
Ou
Oua
uaggad
ua adoug
ouuggouu
Koupéla
Kou
Koupél
oupél
p a
pé
A V R U P A
A S YA F A S O
TUNUS A
Ağğussto
Ağustostos 2017:
2017
01117
0 7:
FAS B
Bi
Birr restorana
resto
ressto
stora
t ran
to ana
Trablus Bob
Bobo-
obboo-- düz
dü
d üz
ü zen
enlnle
düzenlenenenne
n e
enn
Dio
D ioula
lasso
Dioulassosss
sso sal
ssa
alld
a dır
ıırrıda
saldırıda ıd
da 21
d 21 kişi
kiişi
k işi
şi öldü
öld
dü
CEZAYİR
Kahire
LİBYA
BÜYÜTÜLMÜŞ San
S ansan
sa nné-
néé-
Sansanné- é-
ALAN MISIR
Man
Maangoo
Mango
T O G O

MORİTANYA
MALİ
ERİTRE Ta
Tam
Taamale
le
Tamale
AGADEZ (FFİLDİŞİİ KIYIS
SI)
Bamako NİJER Hartum
Niamey ÇAD
SUDAN

Addis Bl
Bli
B
Blitta
tta
tt
ta
NİJERYA Ababa
İ
AL

GÜNEY ETİYOPYA
ORT.
M

KAMERUN SUDAN G A N A
SO

AF. CUM
İslamcı terör Mogadişu
UGANDA KENYA Volta
Voltta Gölü
G
eylemleri
A F R İ K A
KONGO DEM.
Az Çok CUMHURİYETİ
Kumasi

Lomé
 G E Ç İ R G E N L İ BYA
Arak Parçalanmış ülkenin delik
Ghat deşik sınırını aşan çoğu insan,
burada mevsimlik ya da sürekli
Djanet
iş arıyor veya Avrupa’ya gider-
ken bu topraklardan geçiyor.

I-n-Amguel
I--n
I-n
- -A
-Am
Amgue
Am
mgue
g l
L İ B Y A
C E Z A Y İ Ra a r .
g g
A h
Tamanrasset
Tamanrrass
Tam a ett
as

Madama
Mad
Ma
M adama
ad maa
m

Tchibarakaten
Tc
Tch
Tchiba
b rak
kate
aten
t n

Djado
Djad
D
Dj
Dja
jja
ado
do

T
Séguédine
S guuuéd
Sé
Ség éddine
ne

é
H R Aïr A
n D
Dir
irrkoou
Dirkou
Arrl
Arl
A rlit
it
Arlit
Kidal
Kiiiddaall
Kid
K
Dağları é
Ib
IIbi
bl
Ibil

N İ J E R r
Fasso
Fa
Fas
Fassso
o
Arrey
Arr
Arrey
y é
Amzeguer
A
Am
m
mzegu
mz
zegu
eg
guer
g er
Goofat
Go
Goo
Go
oo
ofat
fat
at AGADEZ
AG
AGA
AGAADEZ
EZ
K AÇ A KÇ I L I K M O L A S I
Nijer
Nij
N ijer
ijer Sahra’nın kıyısındaki tarihsel bir
Hava
Hav
H ava ÜÜssü
sssü
ü turizm merkezi olan hareketli
Ménaka
Mé
Mén
é aka
aka
k 20
201
201
0
Nisan
Ni
Nis
N issann 2018:
20
201
200118:
8: ticaret kenti Agadez, her yıl çölü
30 sivil
0 siv il öldü
ivil ölldü
ö geçen ana yollarından birini kulla-
nan binlerce göçmeni ağırlıyor.

Tanout
Taanoutt
Tan
T
Ekim
Ek
Eki
Ekim 2
k 2017:
017
017
01 7:
Tahoua
Tah
Ta
Tahhouaa ÇAD
4AABD
BD
Daaskeri
kerii ve
ask
sk
keri ve
A 5 Nijeryalı öldü H İ L Nguigmi
Ngu
guuigm
igmi
Mao
M ao
Niamey
Nia
Ni
N iiamey
mey Zinder
Z der
Zin derr Gouré
Gou
Gou
oouré
uré
rréé
Ni
Nij
N
Nijerya
ie
ery
errry
ya Hava
Hav
ava
va Üssü
Üsssü
Ü ssü
sü 101
101
01 Birnin
B rnin
Bi
Bir i
in
Konni
Ko n
Konni Diffa
Diffa
D a Çad
Ç
Sokoto
Sok
So
S okoto
ootttoo Gölü
Dos
D ossso
Dossoso Nguru
Ngu
N gu
g ru
ru
Mayıs
ayıs 2014:
May
Ma
M 201
20
0114:
4
315
5 sivil
315 vil öldü
siv öldü
d
Gamboru
Gaam
Gam
G ambbooorru
N B
Bir
rnin
i K
Birnin Ke
ebbbi
bbbbi
Kebbi
Gusau
Gus
G usau
au N’Djamena
N’
N’D
N ’Djja
’D jam
ameena
am ennnaa
Maiduguri
Ma
Maaiiddug
du
ugur
ug uuri
rrii
Cha
ije

r Kano
Ka
Kaanno Potiskum
P
Po
otisk
issk
skuum
sku m
ri

B O KO H A R A M
Kuzey Nijerya merkezli ayak-
İ N

Kandi
Kaandi
Kan
K andi
di lanmacı grup, 2011’den bu
yana ülkede şeriat rejimini
B E N

Mar
M
Ma
Maroua
aarrou
ouua
a
hayata geçirmeye çalışıyor.
Örgüt, 37 bin 530 ölüm Kaduna
Kad
Ka
Kaduuna
ad un
na
na Bongor
Bon
oongor
goor
Gombe
Goom
Gom
Go mbbee Nisan
Nis
N i an
is n 2014:
20
201
2 0
0114:
4
4:
olayıyla ilişkilendiriliyor. 276
76 kız
27
27 öğrenci
kıız ö
k ğre
ğ re
enc
nci
c
Jos
JJoooss rehin
rehhin
in aalındı.
alı
l ndı
dı.

Pa
Par
P
Parakou
aarrako
ak u
ak N İ J E R Y A Yola
Yool
Yol
Y ola
Garoua
Gar
G arroua
ua
Bida
Bid
B idda Abuja
A
Ab
bujjaa
bu
Ilorin
Illo
IIlo
lorrin
in
in Nijer

nu
e KAMERUN
IIseyin
Ise
seyin
yiin Be
Osogbo
O
Osssog
sooggbo
gbbo
bo
Ikare
IIka
kka
are
re
Makurdi
Mak
M
Maaakkuurd
rdi
rd
Ibadan
Iba
Ib
bba
adan
dann N dé é
dé
Ngaoundéré
u ovo
no rto-N MATTHEW W. CHWASTYK, SCOTT ELDER. KAYNAK: TERÖRİZM VE TERÖRLE MÜCADELE ÇALIŞMALARI
to

o ULUSAL KONSORSİYUMU (START), KÜRESEL TERÖRİZM VERİTABANI (1970-2017, ÖN VERİ: OCAK.-EKİM

Lagos
Co
P

2018); RICCARDO PRAVETTONI, RHIPTO; ULUSLARARASI GÖÇ ÖRGÜTÜ; EMMANUEL GRÉGOIRE VE

LAURENT GAGNOL, “RUÉES VERS L’OR AU SAHARA,” ECHOGÉO, 2017; ABD AFRİKA KUVVETLERİ; ÉTAT-MAJOR
DES ARMÉES, FRANCE; BİRLEŞMİŞ MİLLETLER; OPENSTREETMAP KATILIMCILARI; EOX IT SERVICES GMBH
Sahil bölgesini Kuzey Afrika’ya, Batı Afrika’yı Akdeniz’e bağlayan Agadez, çok eski dönemlerden bu yana bir ti-
caret kavşağı olarak varlık gösterdi. Kentin otogarı (en üstte) göçmenlerin toplanma noktasıyken, canlı hayvan

122 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
pazarı (üstte, solda) bölge ekonomisine geçim kaynağı olarak destek veriyor. 15 ve 16. yüzyıllara tarihlenen ta-
rihi kent merkezi (üstte, ortada) kerpiçten inşa edilmiş. İki Tuareg kadın nargile kafesinde sosyalleşiyor (üstte).

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 123
da coxeur ile, olasılıkla Agadez’in en büyük ör-
gütü olan bu şaibeli ağın tepesinde duruyor.
Kamyonlar kontrol noktasına gelmeden önce
coxeurler Agadez otobüs durağındaki bir bele-
diye yetkilisinden izin kâğıtlarını alıyor. Yetkili
kişi Patron’dan başkası değil. Paralar ödeniyor.
Kâğıtlar imzalanıyor. Gözler kaçırılıyor. Yolcu-
luk başlıyor.
“Beni her yerde tanırlar,” diye açıklıyor Pat-
ron. “Patron’un göçmenlerle fotoğraflarını in-
ternette bile görebilirsin.” Agadez’den yola çı-
kıp Sahra’yı aşarak orta Libya’daki Saba kentine
geçmelerini sağlıyor. Ardından onlara Saba’dan
Trablus’a kadar rehberlik edecek meslektaşını
ve bir de Akdeniz’den Batı’ya geçirecek olan
kişiyi ayarlıyor. Yolcuların nereye ulaştıkları
ise Patron’un ilgi alanı dışında –İtalya, Ameri-
ka Birleşik Devletleri veya sınır dışı edilmeden
önce içinde tutulacakları bir hücre de olabilir
bu; çölde ölmeye ya da denizde boğulmaya terk
edilmek de.
Yine de Kamerun’dan Agadez’e, oradan da
Almanya’ya iki haftadan kısa sürede ulaşan bir
müşterisinden gururla söz etmesi, bir üçkağıt-
çının böbürlenişinden daha derin bir anlam
taşıyor. Kimilerine göre suç işleyen ve “işlet-
mesi”nin müphem özelliğinden dolayı adını
açıklamak istemeyen Patron, kendisinin son
derece girişimci bir kamu çalışanı olduğunu
düşünmeyi tercih ediyor.
bu türden ancak bir-
H E R Ş E Y D E N Ö N C E PAT RO N ,
kaç aktörün bulunduğu bölgede dengeleyici
bir unsur. Konuya yabancı olanlar açısından,
kontrol noktasındaki tablo çığırından çıkmış
gibi duruyor olabilir. Ama öyle değil. Burada
işleyen bir sistem var; üstelik de herkes tara-
fından anlaşılan ve pek çok kişinin işine ya-
rayan bir sistem bu. En iyi sistem değil tabii
ki; sonuçta yasadışı. Ancak, Nijer’in kaos ile
çevrelenmiş olduğu şeklindeki kaçınılmaz ger-
çeğe karşı yaratıcı bir çözüm de aynı zamanda.
Sayısız soruna sahip bir ülke Nijer –ülkede yo-
ğun yoksulluk, nüfus artışı, çölleşme nedeniyle
iyice kötüleyen tarıma elverişli arazi sıkıntısı
ve kırılgan bir siyasi sistem var. Ama yine de
komşuları gibi bir şiddet beşiği değil. İnsanların
kaçarken geçtiği ülke burası, kaçtığı değil.
Nijer’in geleceği, kaosu uzak tutup düzeni
bir nebze sürdürüp sürdüremeyeceğine, diğer
bir ifadeyle kaosa tamamen yenik düşüp düş-
memesine bağlı.
Nijer’in dramında Patron’un üstlendiği rolü,
124 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
bir pazar sabahı birlikte birkaç saat boyunca
Agadez’deki göçmen “gettolarını” arabayla do-
laşana kadar kafamda net değildi. Merkezinde
sultanın sarayı ve 500 yıllık bir caminin bulun-
duğu, alçak yapılardan oluşan tarihi bir kent
burası. Dış mahalleleri büyük oranda balçık ve
samandan oluşuyor ve Patron’un buradan gelip
geçen müşterileri bir yana bırakıldığında, 130
bin sakini var.
Müşterilerin bazılarını kerpiç duvarların ge-
risinde, arka odalarda sessizce zaman öldüre-
rek pazartesi konvoyunu beklerken buluyoruz.
Burkina Faso, Mali ve Fildişi Kıyısı’ndan gelen
ve yaşları 15 ile 18 arasında değişen dört genç,
gözlerini küçük bir televizyona dikmiş. 50 ya-
şında ince yapılı Kamerunlu bir adam, Alman-
ya’daki karısına kavuşmayı umut ediyor ama
tam şu anda duvarları buradan gelip geçen di-
ğerlerinin karalamalarıyla dolu karanlık odada
volta atıyor: Ezekiel. Tala. Cherif Kante. Tanrı
hepimizin yardımcısı olsun. Burkina Faso’nun
bir köyünden gelmiş olan zayıf yapılı iki erkek
kardeşin masumiyetleri de dişleri de kusursuz.
Okula gitmemişler, yaşlarını bilmiyorlar, Ceza-
yir’de onları bekleyen bir ağabeyleri var, yan-
larına birkaç parça eşya almışlar ve Avrupa de-
nilen yere bir şekilde ulaşmayı umut ediyorlar.
Konvoyun yola çıkmasından bir önceki sa-
bah, Patron beni bir duvarın hemen ardındaki
avluya götürüyor. Paslanmış araba parçalarıy-
la dolu avluda 25 kadar Afrikalı genç erkek var
–hepsi olmasa da çoğu Nijerli. Bazıları uyuyor,
bazıları da gölgede bir yerlerde sigara içiyor.
18 yaşındaki Muhammed, Agadezli; kamyone-
tinin motoruyla uğraşıyor. İki saat önce kon-
voyla Libya’dan dönmüş ve gözlerinden uyku
akıyor. Yarın kuzeye doğru tekrar yola çıkacak.
15 yaşından beri bu güzergâhta gidip geldiğini
söylüyor. Eskimiş kamyonetinin yolcu koltuğu
ile sol arka çamurluğu kurşun izleriyle dolu.
Son üç yılda çölde dört kez soyulmuş. Bu tür
deneyimlerin kendisini çok korkuttuğunu an-
latıyor. Araba tamircisi olduğunu ve hâlâ tamir
işi yaptığını söylüyor ve ekliyor: “Ama burada
daha iyi para var.”
Delikanlılık çağındaki kamyonet şoförü, kı-
pırdaşıp duran yolcular, hatta Patron... Sonuçta
öyküleri çakışıyor. Huzursuzluk, Batı Afrika’nın
değişmeyen öyküsü. Ekonomik çıkmaz, aşırı
artış gösteren ve çok sık yer değiştiren bir nü-
fus, çevresel bozulma, siyasi istikrarsızlık ve
giderek artan şiddetle hırpalanmış bir bölge
burası. Ve kontrolden çıkıyor. Kuzeyde Cezayir
 ile Libya, batıda Mali, doğuda Çad ve güneyde
Nijerya olmak üzere, kıtanın aşırı İslamcı grup-
ların beşiği niteliğindeki beş ülkesiyle kuşatıl-
mış olan Nijer, bu ülkelerin tamamından daha
yoksul ama şimdilik en barışçıl olanı. ABD’nin
Nijer büyükelçisi Eric Whitaker’ın deyişiyle,
“Nijer sorunlu bir bölgenin iyi ülkesi.”
Tehlikelerden uzak durmaya çalışmak zor bir
mesele. Oysa ülkenin –ABD Dışişleri Bakanlı-
ğı’nın ifadesiyle– “terörizme karşı koyma ve
istikrarı teşvik etme konusundaki bölgesel ça-
baların önemli aktörü” statüsüne sahip olduğu
YOKSULLUK, ÇÖLLE ŞME VE KIRILGAN BİR SİYA Sİ SİSTEM.
SAYISIZ S ORUNA SAHİP BİR ÜLKE OLMA SINA KARŞIN
Nİjer komŞuları gİbİ bİr Şİddet beŞİĞİ deĞİl.
İNSANLARIN KAÇARKEN GEÇTİĞİ BİR ÜLKE BURASI, KAÇTIĞI DEĞİL.
da düşünüldüğünde, bazı Batılı güçler arasında
yüksek sesle dile getirilmese de var olan ortak
anlayışın hareket noktası da anlaşılıyor: “So-
runlu bölgenin” şiddet ve radikal eylemlerin
kaynadığı bir kazan hâline gelmemiş yegâne
ülkesi olan Nijer’i kaybedersek her şey değişir.
ABD Hava Kuvvetleri’nin benim orada ol-
duğum dönemde Agadez’in eteklerinde bir
hava üssü inşa etmesinin ve ABD özel harekât
timinin Nijer’de terör karşıtı misyonlara katıl-
masının nedeni buydu. (Ekim 2017’de yapılan
misyon sırasında İslamcı militanların saldırısı-
na uğrayan dört Amerikan, dört de Nijer aske-
rinin yanı sıra Nijerli bir tercüman da yaşamını
yitirmişti.) Nijer’in bütçesinin yüzde 40’ının
dış yardımlardan oluşmasının nedeni de bu.
Patron’un Batı Afrikalıları dünyanın dört bir
yanına dağıtarak, kolayca kaosa gömülebilecek
bir bölgenin ayakta kalmasına paradoksal bir
tarzda destek oluyor olmasının nedeni de bu.
Bir sabah Patron Agadez’deki otelimde beni
ziyarete geliyor. Güneş gözlükleri, sarığı ve ağ-
zında kürdanıyla avludaki sandalyede kam-
burunu çıkarıp oturmuş, akıllı telefonunda
Fransız bir radyo kanalını dinlerken düşün-
celi görünüyor. En sonunda ağzının içinde
geveliyor: “Avrupa her şeyi bloke etti. Turizm,
göç, madencilik. Uyumaktan başka yapacak
ne var? Biri önce canınızı yakıyor, sonra da ne
ağlıyorsun diyor.”
AG A D E Z ’ D E N B İ R S A AT U Z A K L I K TA K İ Goofat kö-
yünde yaşayanların Aralık 2018’de düzenlediği
toplantıdayım. Genelde yarı göçer Müslüman
Tuareglerin çoğunluğu oluşturduğu kalabalık,
ilk şeflerini seçecek. Etkinlik özenle hazırlan-
mış bir töreni içeriyor. İnek kesiliyor, halk tür-
küleri çalınıyor. Kilimler üzerinde bağdaş kur-
muş kadınlar altın mücevherler takıp yüzlerini
sarıya boyamış. Erkekler parlak renkli sarıkla-
rını ve en iyi elbiselerini kuşanmış. Köydeki
270 civarında ailenin her birinden bir temsilci
(genelde kadın) birer birer soyadıyla çağrılıyor;
tek adayı kabul edip etmediklerini gösteren oy-
larını plastik bir fıçıya atıyorlar.
Yaklaşık iki saat süren oy kullanma işlemi ve
sayımın ardından, Kourouza ailesinden orta
yaşlı ve ince yapılı aday seçimi büyük farkla
kazanıyor. Ve görev duygusuyla öne çıkıyor;
sandalyede yerini alıp, köyün yaşlıları ciddi bir
edayla kafasına mor bir sarık sararken krallara
layık somurtkan bir yüz ifadesi takınıyor.
Bu törenin ardında aslında tedirgin edici bir
gerçeklik gizli: Ailelerin Muhammed Kourou-
za’yı şef olarak seçmesinin nedeni, Goofat’ın
yönetilmeden kalmak için aşırı büyüdüğüne
karar vermiş olmaları. Göz alıcı giysiler içindeki
bebekler ile çocukların sayısı yetişkinleri çok
aşıyor. Tarımla geçinen köyün 2 bin 300 kişilik
nüfusu 20 yıldan daha kısa bir süre içinde kaba-
ca ikiye katlanmış. Çocuk sayısı arttıkça daha
fazla okul, daha fazla sosyal hizmet ve daha
fazla otlak gereksinimi ortaya çıkıyor. Goofat,
Nijer’in ibret niteliğindeki küçük bir modeli.
Teksas eyaletinin yaklaşık iki katı büyüklüğün-
deki ülkede, doğum oranı Teksas’takinin 3,5
katı ama gayri safi yurtiçi hasıla eyalet rakam-
larının ancak yüzde 0,5’i civarında.
B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 125
126 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Nijer’in kuzeyinde, Ce-
zayir sınırındaki altın ma-
deninde yüzlerce kuyu
açılmış. Ekipler manivela-
ları döndürerek maden-
cileri altın dolu katman-
lara ulaştırmak üzere 90
metreye kadar indiriyor.
Madencilerin yukarı çı-
kardığı kayalar kırılıp, iç-
lerinde yatıyor olabile-
cek hazineler aranıyor.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 127
128 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Hayvan pazarında se-
çilip satın alınan hay-
vanlar yeni sahipleri ta-
rafından Agadez’deki
bu mezbahaya gönde-
riliyor. Burada kesilen
keçi, koyun ve diğer
hayvanların etleri satış
zincirine girmek üzere
kasaplara dağıtılıyor.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 129
 Sorunlu kıtanın standartlarına göre dahi Ni-
jer’in açmazı –iki olumsuz istatistiğin de gös-
terdiği gibi– oldukça ciddi: Kişi başı bin dolarlık
GSYİH dünyadaki en düşük değerlerden biri
ve kadın başına yedi çocukluk doğum oranı
da dünyanın diğer tüm ülkelerini geride bıra-
kan bir oran. Ancak demografi, Nijer’in içinde
bulunduğu durumu tam olarak açıklamaya
yetmiyor. Kıyısı olmayan bir çöl ülkesi olarak
Nijer, korkunç kuraklıklara sahne oldu ve iklim
değişikliklerinin bunları daha da kötüleştirmesi
bekleniyor. Yoksulluk ve çevresel kırılganlık
ülkede siyasal dengesizliği de körükledi.
1960 yılında Fransa’dan bağımsızlığını
kazanmasından bu yana, Nijer’in başından
–sonuncusu 2010’da olmak üzere– dört askeri
darbe geçti. Ayrıca son 30 yılda kanlı iki Tua-
reg ayaklanması yaşadı. On yıl önce sonlanan
en son ayaklanma, Nijer’in sekiz bölgesinin
en büyüğü olan Agadez’de kalıcı izler bıraktı.
O döneme dek Agadez, Sahra’ya açılan bir tu-
rizm kapısı olarak her yıl, çoğu Paris’ten direk
uçuşla gelen 20 bin civarında turist çekiyordu.
Ayaklanmacılar ile Nijer ordusu arasında üç yıl
boyunca yaşanan kanlı çarpışmaların sonucu,
bu önemli endüstrinin ortadan kalkması oldu.
Boşluk, Patron gibi göçmen taşıma faaliye-
tine karışanlar tarafından dolduruldu. Coğrafi
konumundan ötürü Agadez (“ziyaret etmek”
anlamındaki Tuareg kelimesi egdez’den türe-
tilmiş) yüzyıllardır tuz kervanları ve deve ile
yük taşıyan göçer tüccarların geçiş noktasıydı.
Ve Afrikalı göçmenlerin aktarma noktası ola-
rak düşünüldüğünde de, elverişli bir konumda
olup, eski turist rehberleri ve şoförleriyle iyi de
bir donanıma sahipti.
“Her yıl buraya 300 bin göçmen geliyordu,”
diye konuşuyor kentin belediye başkanı Rhis-
sa Feltou. “Şoförler, oteller, pazarlar, bankalar,
telefon şirketleri; tüm kent faydalanıyordu.”
Libya devlet başkanı Muhammed Kadda-
fi’nin devrilmesinin ardından, Nijer’in Libya
ile olan sınırında açılan boşluklar nedeniyle
göçmen akışı 2011’de aşırı artış gösterdi. Ancak
artık güneye giden trafikte Libya hükümetinin
stoklarından ele geçirilmiş silahlar da vardı.
Pek de kontrol edilmeyen göçmen akışındaki
bu artış, Avrupa ülkelerindeki sosyal kaynak-
ları daha da zorlarken, bir yandan da çölde ve
denizde insanlık trajedileri yaşanmasına ne-
den oldu. Afganistan’da El Kaide’ye ve Irak’ta
IŞİD’e karşı ABD önderliğinde gerçekleştirilen
müdahaleler, bu örgütleri daha misafirperver
130 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
sığınaklar aramak zorunda bıraktı ve bu ne-
denle de Afrika sınırlarının delinmesi sonuçta
terörizmin yayılması konusunda endişelerin
artmasına neden oldu.
Avrupa Birliği’nin maddi teşviklerinin ar-
dından Nijer hükümeti 2015’te göçmen sevki-
yatını suç ilan etti. Agadez’de polis çok sayıda
kamyonete el koydu. Coxeurler ve şoförlerin
yanı sıra Patron da tutuklanıp üç hafta hapis
yattı. Kentin bir numaralı gelir kaynağı resmi
olarak yasaklandı; sonuçta Agadez’in turizm
sonrası ekonomisi karaborsanın ellerine teslim
edilmiş oldu.
İnsan kaçakçılığına karşı getirilen sıkı ön-
lemlere rağmen, konumu, Agadez’in yabancı
yolcuların geçiş noktası olmayı sürdüreceğini
garantiliyor. Şimdilerde yeni bir tür konuğu
daha var. Air Base 201 olarak bilinen bu askeri
tesis Nijer hükümetine ait; ancak ABD tarafın-
dan kiralanmış ve onun 550 civarında Hava
Kuvvetleri personelini barındırıyor. Varlığı sır
olmasa da Amerikalı sakinleri ortalıkta fazla
gözükmüyor. Bir okulu yeniden inşa etmek
için Agadez’e veya bir su kuyusu açmak için
civar köylerden birine gitmek dışında büyük
oranda üste kalıyorlar. Aralık ayındaki ziyare-
tim sırasında, ABD’li askeri mühendisler çöl
koşullarına dayanıklı 1,5 kilometrelik bir pist
inşa etmekle meşguldü.
C-17 ve C-130 uçaklarının yanı sıra, radikal
grupların faaliyetlerini gözlemlemekle kalma-
yıp aynı zamanda hedef de alacak olan silahlı
MQ-9 drone’ları da bu pisti kullanacak.
Söz konusu operasyonlar, Agadez bölgesinin
çok ilerisine geçerek radikal grupların ortaya
çıktığı “sorunlu bölgelerin” içlerine girecek.
“Düşman bu –çok geçirgen olan– sınırları sü-
rekli olarak istismar ediyor,” diyor, ABD ordu-
sunun Nijer’deki çalışmalarını yöneten ABD
Afrika Kuvvetleri sözcüsü Samantha Reho.
Ekim 2017’deki saldırının da gösterdiği gibi,
terör karşıtı misyonlar beraberlerinde net teh-
likeler getiriyor. (Geçen yıl ABD güçlerinin ateş
açtığı bir olay bildirisi olmadı). Amerika’nın
bölgedeki askeri varlığı, yabancı bir ülkenin
sunduğu bir hayırseverlik gösterisi değil,
ulusal güvenlik menfaati gereği bir uygulama.
ABD İçişleri Bakanlığı’nın açık tanımlamasıyla,
“ABD’nin Nijer’e dış yardımı, siyasi dalgalan-
malara, terörizme ve yanı sıra kanlı radikalizm,
gıda güvensizliği ve bölgesel istikrarsızlığın
yayılmasına karşı hassas bir ülkede istikrarı
korumak açısından önemli bir rol oynuyor.”
 ABD Savunma Bakanlığı’ndan bir yetkilinin
verdiği bilgiye göre, en son istihbarat tehdit de-
ğerlendirmelerinde Agadez’in adı geçmiyor.
Ancak, askeri üssün varlığı ve sınır bölgelerin-
den uzak konumu Agadez’i yalnızca geçici bir
süre koruyabilir.
Kerpiç duvarların ardında geçen konuşmalar
artan hoşnutsuzluğu yansıtıyor. Genç erkekler
neredeyse tükenmiş olasılıklarını değerlendiri-
yor. Okula gitmişler, iş aramışlar, oyunu kural-
larına göre oynamışlar. Yapılacak az sayıda iş
olmasından dolayı bazıları Patron’un girişimin-
ESKİDEN KAMYONET İTHAL EDEN
G E N Ç A D A M I N Ş İ M D İ B İ R K A Ç M Ü Ş T E R İ S İ VA R .
Bu böyle sürmez. orman kanunu hâkİm
OLACAK, DİYE ÖZETLİYOR DUYGULARINI.
de kendilerine yer bulmuş. Arkadaşlarının tu-
tuklandığını ve kamyonetlerine el koyulduğu-
nu gördükten sonra geri adım atmışlar. Şimdi
bundan sonra başlarına gelecekleri bekliyorlar.
Bu arada kendileri dışındaki genç erkeklerin
yaptığı çağrıları da duyuyorlar: İş mi arıyorsu-
nuz? Biz veririz. Evlenmek için paraya mı ihti-
yacınız var? Biz öderiz. Nijerya merkezli cihat-
çı örgüt Boko Haram’ın YouTube videoları ve
WhatsApp mesajları etrafta dolaşıyor.
Bir akşam fada (Nijerli genç erkeklerin çay
içip iskambil oynadığı doğaçlama toplantı) es-
nasında, geçmişte kamyonet ithal edip iyi para
kazanırken şimdilerde ancak birkaç müşterisi
kalmış olan bir girişimci, oyunu bırakıp olası-
lıkları –kötümserlik içinde– değerlendiriyor.
“Bu böyle gitmez,” diyor yavaşça. “Orman
kanunu hâkim olacak.”
Batı Afrika’da bir
S A H R A’ N I N G Ü N E Y K I Y I S I N DA ,
altına hücum olayı yaşanıyor. Binlerce erkek
taşlarla kaplı çalılık alanlara hücum ediyor.
Bazıları kazma kürek sallıyor. Birkaçı matkap
kullanıyor. Elinde hiçbir alet olmayanlar da
toprağı yumuşatıp kazmak için taş kullanıyor.
Arada boğuk bir patlama eşliğinde yer sar-
sılıyor: Dinamit. Tehlikeli olsa da daha etkin
bir kazma biçimi bu ve aslında yasadışı. Zaten
buradaki erkeklerin çoğu, hatta belki de tama-
mı, ellerinde devletten resmi bir izin belgesi
olmadan çalışıyor.
Etraflarını çadır kent denilebilecek bir alan
çevreliyor ama bir farkla; rüzgâr tarafından şerit-
ler hâlinde parçalanmış çadırlar, zeminde horla-
yarak uyuyan madencilerin üzerinde çırpınıyor.
Amzeguer adını taşıyan bu derme çatma köy
beş yıl öncesine kadar yokmuş.
Üzücü bir şekilde tanıdık Afrika çelişkilerinin
eseri olarak Nijer, mineraller açısından zengin-
liğine ve dünyanın beşinci en büyük uranyum
üreticisi olmasına rağmen Birleşmiş Milletler
İnsani Gelişme Endeksi’nin en alt sırasında yer
alıyor. (Ülkenin en büyük üç madeni, uluslara-
rası Fransız şirketleriyle gerçekleştirilmiş ortak
girişimler olarak varlık gösteriyor. Uranyum
fiyatlarının düşmesi Nijerli çalışanların işten
çıkarılmasına yol açmış.)
Hükümet, 2017’de kuzeydeki Djado Plato-
su’nda bulunan en büyük altın madeni alanı-
nı kapattı. Görünür neden terörist faaliyetler
olmasına rağmen, olası neden Çad, Sudan ve
Libya’dan yabancı madencilerin geliyor olma-
sıydı. Nijerli madencilerin çoğu şimdi burada.
Onların dışında yine burada bulunan Agadezli
erkekler, yarı yasal bir geçim kaynağı elde et-
mek için umarsız bir çaba içinde.
“Umudum var mı?” diyor, 46 yaşındaki Ja-
mal. Sonra da üzerindeki koruyucu örtüyü çe-
kerek kumla kaplı yüzünü gösteriyor. “Sakalıma
bak. Umut ederken beyazladı.”
Jamal üzerine derin çukurlar açılmış bir te-
pede dikiliyor. “53 metreye kadar indikten sonra
su çıkıyor,” diyor. “Suyu boşaltmak gerekiyor.
Hepimizin ortak kullandığı bir pompa var ama
bozuldu.” Birkaç metre ötede duran, mavi tu-
lumu neredeyse tamamen toz tabakasıyla kap-
lı ince uzun adamı gösteriyor. Yaşları 12 ile 30
arasında değişen 11 oğlu ile birlikte 60 metrelik
B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 131
132 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Agadez’deki Izala oku-
lu 1300 civarında öğ-
renciye eğitim veriyor.
Izala, kadınların yüzle-
rini örtmesi gibi mu-
hafazakâr uygulamala-
ra bağlı kalan, köklere
dönüş niteliğinde bir
İslami reform hareketi.
Ancak aynı zamanda
eğitimi yüceltiyor da.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 133
134 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Tuareg kadın, Goofat’ta,
köy şefinin seçiminde
ailesi adına oy kullanı-
yor. Tüm ulusa hâkim
demografik eğilime pa-
ralel olarak, bu köyün
nüfusu da son 20 yıl
içinde ikiye katlanmış
ve 2 bin 300’e ulaşmış.

B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 135
bir çukur açmış ve bu değerli mineralin izlerine
ulaşmış. “Altın orada bekliyor,” diye sürdürü-
yor konuşmasını Jamal. “Sadece pompayı tamir
edecek parayı bulmamız gerekiyor.”
Amzeguer yaklaşık üç yıldır Jamal’ın çalışma
mekânı. Ondan önce Agadez’de göçmenlere çöl
rehberliği yapıyormuş ve yönetimi altında altı
şoför varmış. Göç yasağının uygulamaya koyul-
masının ardından polis kamyonetlerinden iki-
sine el koymuş. Şimdi beş parasız küçük ölçekli
bir madenci. Yeni iş arkadaşlarından birkaçı,
üzerlerine bir aletin düşmesi ya da madenin
çökmesi sonucu tünellerde ölmüş. “İki iş de
riskli,” diye konuşuyor.
“Ama” diye devam ediyor düşünceli bir şekil-
de, “Kentten biri beni arayıp ‘Elimde 50 göçmen
136 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
var, taşımaya yardım eder misin?” diye sorsa
elbette yaparım.” Jamal’ın ses tonu gerçekçi.
“Altın bulamazsam o işe döneceğim,” diye ekli-
yor. “Kamyonet olmazsa eskiden yaptıkları gibi
deve kervanıyla.”
Agadez’de hırsız yok-
“ YA K I N Z A M A N A K A DA R
tu,” diyor, Agadez’in katı İslamcı okulu Darul
Kuran’ın imamı Şeyh Salahadine Madani. “Tu-
rizm işlerinde ve göçmenlerle çalışıyorlardı ya
da altın aramak için madenlere gidiyorlardı.
Şimdi hapishaneleri ziyaret ettiğimde orada
görmeyi ummayacağım kişileri görüyorum.
Çaresizliğe kapılmış dürüst insanlar bunlar.”
Beni otelimde ziyaret eden imam, avludaki
şemsiyenin altında Coca-Cola yudumluyor.

ABD Hava Kuvvetle-
ri askerleri, silahlı dro-
ne’lar göndermekte
kullanılacak olan Aga-
dez yakınlarındaki yeni
Nijer hava üssünün pis-
tini asfaltlıyor. Bu üste
konuşlanmış yüzlerce
Amerikalı havacı, IŞİD
ve El Kaide’ye bağlı
unsurlar dahil, terörist
gruplara karşı yürütülen
bölgesel mücadeleye
katkıda bulunacaklar.
Sesi hüzün dolu. Ancak ait olduğu muhafa-
zakâr İslami hareket Izala’nın, Boko Haram’ın
kurucusuyla tarihsel bağları olduğundan söz
ettiğimde sinirleniyor.
“Kuran, İslam adına masum kişileri öldürün
demiyor,” diye altını çiziyor. Ekonomik çare-
sizlikten kanlı radikalliğe uzanan yoldan ge-
çildiğini kabul ediyor. “Evet, gördüm,” diyor.
“Bazen çocukların hiçbir şansları kalmadığını
işitiyorsunuz. Bunun belki de geriye kalan tek
seçenek olduğunu konuştuklarını duyuyorsu-
nuz sokaklarda.”
Her şeye rağmen, yıkıcı derecede anti-sos-
yal, dini hiçe sayan, sonuçta kendini yok oluşa
mahkûm eden bu seçenek, ondan uzak durmak
için ellerinden geleni yapan Batı Afrikalılarca
lanetlenmiş gibi duruyor. Patron ve müşterileri
hakkında ne düşünürseniz düşünün, kararlı-
lıkları şaşırtıcı.
Bir sabah, Agadez’de, göçmenlere memle-
ketlerine dönmeleri konusunda yardımcı olan
bir sığınakta, boynuna ucundan jilet sarkan bir
kolye takmış, Fildişi Kıyısı vatandaşı 19 yaşın-
daki Muhammed ile tanışıyorum. Beş gündür
buradaymış.
Ayrıntısına fazla girmeden, köyünde ailevi
sorunlar yaşadığını ve bundan bağımsız olarak
da zaten hayalinin her zaman Amerika’da ya-
şamak olduğunu söylüyor. Ağustos 2018’de bir
kamyonetin arkasında Mali’nin Gao kentine
gitmek için yapacağı altı günlük yolculuğun
parasını ödemiş. Yolda diğer 19 yolcu ile birlikte
soyulmuşlar, eşkıyalar su kaplarından birkaçı-
nı kırıp parçalamış. Son 110 kilometreyi çölde
yürüyerek aşıp Cezayir’e ulaşmışlar.
Bir ay boyunca buradaki bir sınır kasabasında
araba tamircisi olarak çalışmış. Sonra da önce
deniz yoluyla İspanya’ya, ardından Amerika’ya
geçme umuduyla yürüyerek ve yer yer de otos-
top çekerek Fas’a gitmiş.
Ancak Fas’ta göçmen yetkilileri tarafından
beş gün boyunca hapse atılmış. Ardından yeni-
den Cezayir’e kaçmış ve son parası da elinden
alınmadan önce kısa bir süre daha hapis yat-
mış. En sonunda da, onu kullanmak için başka
bir yol bulamayan Cezayir yetkilileri tarafından
bir damperli kamyonun arkasına koyulmuş.
Kamyon Muhammed’i almış, Nijer’e götürüp
çölün ortasına bırakmış. Birkaç gün yürüdük-
ten sonra, başarısız yolculuğuna başlamasının
dört ay ardından, Agadez’e ulaşmış.
Bana öyküsünü anlatmayı bitirdiğinde, ce-
sareti kırılmış gibi görünmüyor. Duygularını
paylaştığımı ifade edecek sözleri söylememe
olanak vermeden, “Geri dönmek istemiyorum.
Hedefimi belirledim,” diyor aceleyle.
Yeni bir planı var. Fildişi Kıyısı’na geri dö-
necek, para kazanacak, pasaport çıkartacak ve
sonra Fas’a uçak bileti satın alıp çölü pas geçe-
cek. Ve sonra da denize açılacak.
“Tanrı izin verir de Avrupa’ya sağ salim va-
rırsam başaracağıma inanıyorum,” derken
kastettiği başarı, zeki bir araba tamircisine
ihtiyaç duyan milyonlarca aracın bulunduğu
Amerika’ya ulaşmak. j
Robert Draper on kadar Afrika ülkesinden
katılımcı yazar olarak yazılar yazdı. National
Geographic’e sık katkıda bulunan isimlerden
Pascal Maitre görev gereği Nijer’e 15 kez gitti.
B I Ç A K S I RT I N DA K İ Ü L K E 137
 YA Z I : P E T E R S C H WA R T Z S T E I N
F O T O Ğ R A F L A R : A R KO DAT TO

Küçülen Dev Orman Ve Suyun

Alıp Götürdüğü Hayatlar
Y Ü K S E L E N S U L A R V E YA S A D I Ş I K E R E S T E C İ L İ K , H İ N D İ S TA N V E B A N G L A D E Ş
K I Y I L A R I N I K O R U YA N A Ğ A Ç L A R I Ö L D Ü R Ü YO R .

138
139
 Bir arkadaşının
naaşı kapısının
önünde akan taşkın
sularının içinden
yüzeye çıktığında,
Bulu Haldar artık
evini geri dönüşü
olmayan biçimde
kaybettiğinin
farkına varmıştı.
Güneybatı Bangladeş’te, Khulna bölgesinde yer
alan Doğu Dhangmari’yi koruyan bent, haftalardır
Pusur Nehri’ne gömülme tehlikesiyle karşı kar-
şıyaydı. Önce, amansız bir fırtına beton dış kat-
manı soymuştu. Ardından, 2017 sonlarında nehir
topraktan yapılmış gözenekli iç duvarı yemeye
başlamıştı. Halk alelacele kum torbaları yığmıştı
yığmasına ama bu yalnızca birkaç gün soluklana-
cak kadar zaman kazandırmıştı onlara. Sonunda
nehir, Haldar’ın bahçesinin hemen karşısındaki
mezarlığa ulaşıp iskeletleri toprağın altından sö-
küp almış, köyün içme sularını mikroba bulamıştı
–ve bu arada Haldar’ın tek göz kulübesi de yarı
bele kadar boz bulanık suyla dolmuştu.
“Evimi kurtarmak için yapabileceğim bir şey
kalmamıştı,” diyor Haldar. “Hepimiz çaresizdik.”
50’li yaşlarda dul bir kadın Haldar. Engel ola-
masa da en azından olacakları sezebilmiş. Köyün
bir yanını kuşatan koca bir mangrov ormanı olan
hemen yakınlardaki Sunderban’ın zayıfladığını,
ağaçların giderek çelimsizleştiğini görmüş. Or-
man zayıf düştükçe suların adeta daha da güç-

140 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
 Sunderban ormanının
batı ucundaki Ghora-
mara Adası (Hindis-
tan) kerestecilik ve de-
niz seviyesi yükselme-
si sonucunda koruyucu
mangrovlarını yitirmiş.
Yitirilenler arasında Nit-
ya Gopal’in evi de var.

ÖNCEKİ FOTOĞRAF

Ghoramara’nın güne-
yinde, Hugli Nehri’nde-
ki Sagar Adası’nın bazı
kesimleri, artık, gelgit
suları yükseldiğinde
adadan kopuyor.

K Ü Ç Ü L E N D E V O R M A N V E S U Y U N A L I P G Ö T Ü R D Ü Ğ Ü H AYAT L A R 141
lendiğini fark etmiş. Köyün toprak bentlerinin bu
kadar uzun süre dayanabilmiş olmasının dışında
onu şaşırtan bir şey olmadığını söylüyor ısrarla.
“Ağaçlar bizi hep korudu; ama biz onlara çok kötü
davrandık,” diyor. “Şimdi bunun ceremesini he-
pimiz çekiyoruz.”
BANGLADEŞ’TE ve komşu Hint eyaleti Batı Ben-
gal’de Doğu Dhangmari gibi binlerce köy var
–tam da iklim değişikliği hızını artırırken ona
karşı duran doğal savunmalarını yitiren yerler bu
sayılanlar. Arazi çarşaf gibi dümdüz ve Himalaya-
lar’dan gelen kar sularının doldurduğu nehirlerle
bölünüyor. Bengal Körfezi açıklarını sık sık vuran
siklonlar kimi zaman binlerce insanın ölümüne
neden oluyor.
Karadeniz Bölgesi’nden biraz büyük, 160 mil-
yonluk bir nüfusa sahip olan Bangladeş’teki bazı
çiftçiler vatanlarını tanrının bir şakası olarak gö-
rüyor: Olağanüstü verimli topraklara sahipler ama
bunların her an sulara kapılıp gitme ihtimali var.
1998’de yaşanan korkunç boyutlardaki taşkında
ülkenin yaklaşık yüzde 70’i sular altında kalmıştı.
Bölgenin kıyı kesimlerinde yaşayan halkın
her zaman güvenebileceğini düşündüğü şeyse,
dünyanın en büyük sınır–aşırı mangrov ormanı
olan Sunderban. Hindistan–Bangladeş sınırının
her iki tarafında, 10 bin kilometrekareyi aşkın bir
alana yayılan; sele dirençli sık ağaçlardan oluşan
bu sulakalan, fırtına dalgalarının önünü kesen
ve en zorlu siklonları dahi dindiren yeşil bir set
oluşturuyor. Köylüler için bereketli bir bal ve balık
kaynağı. Harinagar (Bangladeş) balıkçı derneği
başkanı Joydev Sardar, “Sunderban bizim ana-
mız,” diyor. “Bizi koruyor, besliyor, çalıştırıyor.”
Ama insan ve doğanın yıllardır yıprattığı bu
mangrovlar artık tükenmek üzere. Büyük oran-
da bölgenin hızla artan nüfusunu barındıracak
inşaat malzemesini üretmek amacıyla yapılan
yasadışı kerestecilik, ormanın çevre sınırını da-
raltmış. Ayrıca, içerilere doğru ilerleyen denizin
sularda neden olduğu tuzluluk artışı da, ormana
adını veren sundari gibi, fırtınaları durduran bir-
çok değerli ağaç türünü öldürüyor. Tuz saldırısı
hem karadan hem de denizden geliyor: Hindistan
nehirlerinin yukarı kesimlerindeki barajlar, Sun-
derban’a gelen tatlı su miktarını azaltırken, iklim
değişikliği nedeniyle deniz seviyesinin yükselme-
si de mangrovlara dolan tuzlu suyu iyice artırıyor.
Bangladeş Mühendislik ve Teknoloji Üniversite-
Internews Gazetecilik Ağı, Sunderban’ı
konu alan bu makaleye destek sağlamıştır.
142 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
si Su ve Sel Yönetimi Enstitüsü’nden akademisyen
Maşfikus Salehin, “Tuzlanma sorunu büyüdükçe
büyüyor,” diyor. “Doğallığını hâlâ koruyan alanlar-
da tuzluluk artacak, orta düzeyde tuzlu alanlarsa
yaşanamaz hâle gelebilir. Ve durum giderek büyük
bir soruna dönüşüyor.” En kötü senaryoya göre,
deniz seviyesinin içinde bulunduğumuz yüzyılda
1,8 metreye yükselmesi hâlinde, yalnızca Bangla-
deş, Sunderban’da 2 bin kilometrekarenin üzerin-
de mangrov alanını kaybedebilir. En iyi senaryoda
ise yitirilecek alan 200 kilometrekare civarında
kalacak. Salehin ve diğer biliminsanları, insan
gereksinimlerinin ormanı abluka altında tuttu-
ğu böylesi yoksul bir ülkede, bu kadarının dahi
felakete neden olacağı endişesini taşıyor.
Toprak bile yok oluyor: Tutunmasını sağlayan
dolaşık mangrov kökleri olmadığında denize karı-
şıp gidiyor –ve nehir tortularını bu noktalara ulaş-
maları öncesinde hapseden barajlar nedeniyle de
bir zamanlar olduğu gibi kendini yenileyemiyor.
Hindistan’ın Hugli Nehri’nde, Sunderban böl-
gesinin batı ucundaki Ganj halicinde yer alan
adalar, bu bozunmanın ileri aşamalarını gözler
önüne seriyor. Yüz yıl önce mangrovlarla kaplı
olan en az üç ada –Lohachahara, Suparibhanga
ve Bedford– silinip gitmiş durumda. Diğerleri de
hızla eriyor: Sagar Adası 20. yüzyıl ortalarından
bu yana yaklaşık 50 kilometrekare küçülmüş du-
rumda, üstelik tam da nüfusunun yok olan komşu
adalardan gelenlerle arttığı sıralarda. Sagar’da ta-
rım koşulları o kadar kötüleşmiş durumda ki, ada
sakinleri artık büyük ölçüde farklı bölgelerdeki
mevsimlik işlerle geçiniyor.
Sunderban’ın bazı kesimlerinde deniz yılda 180
metre ilerliyor. “Sunderban çevresinde yaşayan
insanların kaybı büyük olacak,” diyor Jadavpur
Üniversitesi’nden (Kolkata) akademisyen Tu-
hin Ghosh. “Halihazırda yaşanan bu.” Yok olan
mangrovlara o kadar yakın olmayan Kolkata ve
Dakka gibi kentlerin dahi kendilerini “siklon ve
fırtına dalgası tehdidine aşırı derecede açık” hâlde
bulacağını ekliyor sözlerine.
Ş U B AT 2 0 1 8 ’ D E Doğu Dhangmari’de (Bangladeş),
batıdaki Chunar Nehri’ni tutan bendin bir bölümü
o yıl içinde üçüncü kez yıkıldı. Yerli halk açısından
neredeyse çoktan sıradanlaşan bir felakete dönüş-
müş olan bent yıkılması olayında bu defa on altı
ev sulara kapılıp gitmişti. Ancak ilerleyen aylarda
bu talihsizlikler silsilesine yenileri eklendiğinde,
bölgenin en eski, en aklı başında sakinleri dahi bu
yaşananların artık pek de olağan felaketler olma-
dığının farkındaydı. 2018’in yağışsız mevsiminde-
 Khulna

BA
Rampal

NGL
Kolkata

HİND
Doğu

ADE
Dhangmari

İ S TA N

r
su
Canning

Pu
Diamond Harinagar
Harbour

Haldia n
a

Ha
rin
b
r

ghat
li

e
ug

a
H

Ghoramara
d

Ku n g a
Adası n
ri

S u
a
Bidyadh

Mangrov
ng al ormanı
Raima

Sagar
n

Adası
ur a

0 km 10

zi
ak

fe
Th

r
Kö
e n gal
B

Yitirilen Kalkan
Sunderban, Bengal Körfezi boyunca, Hindistan ve Bangladeş
Yeni Delhi
topraklarının 10 bin kilometrekaresine yayılıyor. Dünyanın HİNDİSTAN
Dakka
en büyük sınır–aşırı mangrov ormanı olan Sunderban’ın BÜYÜTÜLMÜŞ
barındırdığı türler büyük bir çeşitlilik gösteriyor. Bu orman, ALAN
bölgede yaşayan 7,5 milyon insan açısından gelgitler ve BANGLADEŞ
siklonlara karşı doğal bir kalkan. Ama insanlar ağaçları kestik-
çe ve denizin yükselmesiyle tuzlu su arttıkça yalnızca orman
değil, topraklar da küçülüyor. Kıyı kesimlerinde yaşayan
1 milyonu aşkın insan şimdiden kuzeye göçmüş durumda.

ki hasatta elde edilen çeltik mahsulü çok düşüktü.
Çoğu yerde hektar başına yarım tonun altındaydı
ki bu da, gıda fiyatlarını yukarı çekmişti. Birçok
tarlada tuzlu toprak zaten artık sebzelerin büyü-
mesine izin vermiyordu.
“Suyun yarattığı zarar nedeniyle, bazen nere-
deyse bir tek marangozlar iş yapabiliyormuş gibi
geliyor insana,” diyor, çiftçi Bimol Sardar.
2018 yazında, Güney Bangladeş’i saran bir has-
talık, ülkenin bu sakin köşesini de teslim aldı. Sı-
cak havalarda ve Sunderban’ın giderek acılaşan
sularında uygun bir ortam bulan kolera, doğduğu
yer olduğu söylenen bu bataklığa güçlü biçimde
geri dönmüştü. Orada olduğum dönemde, bölge
doktoru inanılmaz bir iş yükü altındaydı.
“Hastalarımın neredeyse tamamı, daha önce
asla bu tür bir soruna dönüşmemiş olan, su kay-
naklı hastalıklar yüzünden burada,” diye özet-
ledi durumu Shivapada Mondol. “Tehlikeli bir
hâl almaya başladı.” Muayenehanesinin önünde,
sedyede yatan, bir deri bir kemik kalmış adam şid-
detli biçimde kusuyor, kızıysa hâlâ ona bir şeyler
içirmeye çalışıyordu.
Yeni Sunderban’da yaşamanın olanaksızlığını
ortaya koyarcasına, onlarca aile nisan ayında tası
tarağı toplayıp, Bangladeş’in başkenti Dakka’ya
göç etti. Dünya Bankası, 2050’ye gelindiğinde
–Sunderban sınırlarında yaşayanların çoğu da-
hil– 13 milyonun üzerinde Bangladeşlinin iklime
bağlı nedenlerle göç edebileceğini öngörüyor. Batı

CLARE TRAINOR. KAYNAK: NASA K Ü Ç Ü L E N D E V O R M A N V E S U Y U N A L I P G Ö T Ü R D Ü Ğ Ü H AYAT L A R 143

Gündelik işçiler, Sagar
Adası’nda, sele karşı
yapılmış toprak setle-
ri onarıyor. Siklonlar ve
fırtına dalgaları güçle-
rini artırıyor olsalar da,
acil durum prosedürle-
rinin ve sığınakların iyi-
leştirilmesi sonucunda
yitirilen canlar azalıyor.

144 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
K Ü Ç Ü L E N D E V O R M A N V E S U Y U N A L I P G Ö T Ü R D Ü Ğ Ü H AYAT L A R 145
Sağda: Kishari Mandal,
Ghoramara Adası’nda,
gelgit çekildikten sonra
hayvanlarını otlatıyor.
En sağda: Bijoy ve Sona
Bag çocuklarıyla Sagar’da,
2017’de yaşanan gelgitin
ardından sulara yenik dü-
şen okul enkazı üzerinde.
Altta, en sağda: Hindu
hac kafilelerinin Ganj’da
yıkanmaya geldiği Sagar
kıyılarında bir cankurta-
ran görev başında.
Altta, sağda: Muham-
med Giyasuddin Havla-
dar (soldaki) ve Muham-
med Şobuk Havladar,
Bangladeş’te, Çalitabu-
nia adasının dağılmak-
ta olan kıyı seddi üstün-
de. Birçok insan sellere
giderek açık hâle gelen
Sunderban’ı terk etti.

Bengal için de benzer düzeyde alarm veren tah-

minler yapılıyor.
Beklenen tüm bu zorluklara rağmen, buradaki
bazı insanlar geleceğe temkinli bir iyimserlikle
bakıyor. Sınırın her iki yanındaki hükümetler,
verdikleri yüksek cezalarla mangrovda ağaç ke-
simlerini kontrol altına almış ve geçmişteki doğal
afetlerden ders çıkarmış durumdalar. Daha çok
sayıda siklon sığınağı inşa eden ve büyük fırtına-
ların bölgeyi vurması öncesinde sayıları 150 bine
varan gönüllüyü konuşlandıran Bangladeşli yet-
kililer, ölümleri ciddi oranlarda azaltmayı başardı.
Sunderban’ın en yoksul köşelerinde dahi, köylüler
etkileyici bir adaptasyon becerisi sergiliyor. Tuz-
lanmanın yaşattıkları üzerine, çeltik tarımından
vazgeçip karidesçiliğe yönelmişler.
Ancak, mangrovları –ve uzun vadede belki de
Bangladeş’in tümünü– koruma mücadelesi gide-
rek zorlaşıyor. Dakka, Rampal’da inşa edilecek,
kömürle çalışan, Hindistan destekli büyük bir
enerji santraline yeşil ışık yaktı –ve bu girişim,
kirlilik yaratacak farklı endüstrilere de yol açabi-
lir. Çin, mangrovların kalan tatlı su kaynağını da
tehlikeye atabilecek biçimde, Brahmaputra havza-
sında yeni barajlar yapılmasını teklif ediyor. İklim
ise değişmeye, her zamankinden daha dengesiz
yağmurlar, fırtınalar ve sıcaklık değişimleri yarat-
maya devam ediyor.
Sorunlar giderek artarken bazı bölge sakinleri
de mangrovların biçimlendirdiği bu topraklarda,
iklim değişikliğinin krallığını ilan edip etmeyece-
ğini sorguluyor.
Bulu Haldar, “Bu ülkeyi Sunderban yarattı,”
diyor. “Ve belki de onu yok edecek olan da Sun-
derban’ın, yani bu ormanlık bölgenin yitip gitmesi
olacak.” j

Atina’da yaşayan gazeteci Peter Schwartzstein,

gıda, su ve iklim değişikliği konularına odaklanı-
yor. Kolkata’da yaşayan Arko Datto Hint Yarıma-
dası’nda uzun süreli projeler üzerinde çalışıyor.
Bu, her iki ismin de dergi için yaptığı ilk çalışma.

146 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
K Ü Ç Ü L E N D E V O R M A N V E S U Y U N A L I P G Ö T Ü R D Ü Ğ Ü H AYAT L A R 147
 SİZİN KARENİZ
SMAHA CİHANGİR
TOPLULUĞUMUZDAN GELEN FOTOĞRAFLAR

KİM Doğum gününde Birleşik Arap Emirlikleri’nin bü-

Pakistan, Faysalabat’ta yaşayan
bir göz hastalıkları uzmanı.
NEREDE
Dubai’de yer alan, dünyanın
en yüksek binası Burç Halife’nin
125. katında.
NE İLE
Nikon D610 fotoğraf makinesi
ve Tamron 15–30mm f/2.8 lens
Fotoğraflarınızla National Geographic’in Sizin Kareniz topluluğunda yerinizi alın: YourShot.ngm.com
yük binaları ve yüksek ihtiraslarıyla tanınan kenti
Dubai’ye giden Cihangir, bir gün, akşamüzeri geç
saatlerde günbatımını dünyanın en yüksek binası
Burç Halife’den izlemek isteyen turistlerin doluştuğu
124 ve 125. katlardaki seyir platformlarını ziyaret
etmiş. Genç bir çift akşamüzeri güneşinin altın ışığı
içinde camın önünde dururken Cihangir, görüntü-
den etkilenip siluetlerini çekmiş. Genç çift birkaç
saniye sonra oradan uzaklaşmış.

148 N AT I O N A L G E O G R A P H I C
TEMMUZ SAYISI
BAYİLERDE

2 POSTER
HEDİYE
5 š 3 , â : &

AY HAKKINDA
HER ŞEY

RÜYA YOLCULUK

Bu Kadar
YAKIN PLAN:
GÖZLER
Komik
Olan Ne?
7 »
TEMMUZ 2019 F‹YATI: 10 TL

muzip hayvanın eğlenceli

KKTC Fiyat›: 13 TL
hikayeleri seni bekliyor

HERKESE OPTİK
HEDİYE İLLÜZYON SETİ