NAUČNA OSVJETLJENJA – KARST ISTOČNE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG

PRIOBALJA

REKAPITULIRANA OSNOVNA PITANJA

NOVIJA IZDANJA / PRIKAZI - “KARST ISTOČNE HERCEGOVINE
I DUBROVAČKOG PRIOBALJA”, PETAR MILANOVIĆ
 
Knjiga Petra Milanovića (“Karst Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja”), nema
sumnje, dugo je nastajala...
- Tokom dvadeset godina rada na projektu Hidrosistema Trebišnjica - zapisao je
autor - imao sam priliku da se upoznam sa geološkim i hidrogeološkim
karakteristikama Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja i da učestvujem u
brojnim istraživanjima na ovom području. Poseban stručni izazov je predstavljala
priroda karsta. Brojni problemi pa i promašaji pri realizaciji sličnih projekta u svetu
upozoravali su na složenost i riskantnost projekta Hidrosistema Trebišnjica u
području koje je poznato kao svetski najizrazitiji i najpoznatiji primer fenomena
karsta. To su potvrđivala i upozorenja stranih pa i nekih domaćih eksperata da se
akumulacij Bileća nikad neće napuniti. Zahvaljujući znanju, upornosti i hrabrosti tima
projektanata, investitora i konsultanata, među kojima moram da pomenem imena
prof. Lukovića i prof. Mikuleca, uspešno je započeta realizacija ovo projekta i
izgrađeni njegovi ključni objekti.
 
Milanović u predgovoru svoje knjige podsjeća na ekskluzivnost projekta Hidrosistem
Trebišnjica koja je bila sadržana u samoj “ideji da se u surovom  i negostoljubivom 
karstu  ostvari  ravnoteža  između potrebe za razvojem”, ali i u namjeri da se
očuvaju prirodne specifičnosti ovog regiona.
- Za ostvarenje te ideje - podsjeća dr Milanović - bile su neophodne decenije
sistematskih istraživanja. Čitavo područje Istočne Hercegovine i dubrovačkog
priobalja su istraživani i analizirani kao jedinstvena hidrogeološka i hidrološka celina.
Rezultati ovih istraživanja su već ugrađeni u brojne projekte ali predstavljaju i veliko
bogatstvo na kome treba da se bazira dalji razvoj ovog jedinstvenog regiona.
 
Ova knjiga, bar jednim dijelom, nastala je i zbog činjenice da rezultati svih tih
istraživanja nisu dostupni svima koji su zainteresovani za problematiku karsta. Otud,
autor posebno podvlači da je knjiga “napisana sa ciljem da se prikažu generalne
karakteristike karsta ovog regiona i daju osnovni podaci o problemima koje je
nametnula priroda karsta u toku izgradnje brojnih objekata, pre svega brana,
akumulacija i tunela”.
Osim toga, Mlanovićev rad, indirektno, aktuelizuje projekat HET u njegovoj cjelini ali
i aktuelno stanje...
 - Jedan od ciljava Hidrosistema Trebišnjica je da se smanji podzemno oticanje i da
se voda što duže zadrži na površini. Veliki deo vode sada teče prema moru i dolini
Neretve kroz tunele i vodonepropusne kanale (objekti prve faze HET-a). Brojni ponori
i ponorske zone su plombirani ili na drugi način izolovani pa je sprečena direktna
infiltracija i prihranjivanje karstnih izdani. Najizrazitiji primeri su Doljašnica, Pasmica,
Crnulja, Provalija. Cirkulacija u sistemima ovih ponora sada zavisi samo od padavina
na njihovom neposrednom slivu (između ponora i mesta isticanja).
Očigledno je, zaključuje Milanović,  da su odnosi površinskih i podzemnih voda nakon
izgradnje prve faze sistema HET znatno izmenjeni. Izgradnjom prve faze ovog
sistema oko 4 milijarde metara kubnih vode otiče godišnje do mora direktno kroz
hidrotehničke tunele. Za tu količinu osiromašene su karstne izdani nizvodno od
objekata prve faze.
- Na bazi sadašnjih saznanja veoma je teško predvideti kakve će biti dugoročne
posledice ove promene po same karstne izdani, misleći pre svega na intenzitet
razvoja procesa karstifikacije i opstanak endemskih vrsta. Postavlja se i pitanje
ogromnih količina suspendovanog i vučenog materijala koji poplavne vode unose u
podzemlje kroz brojne ponore, da bi na nizvodnim izvorima isticala relativno bistra ili
potpuno bistra voda - piše Milanović.
Promjene u podzemlju Hercegovine, i iz perspektive laika, mogu da budu značajne,
jer, izgradnjom sistema “transport suspendovanog materijala u karstno podzemlje”
višestruko je izmijenjen. Tu promjenu Milanović smatra značajnom.
 
Pošto ni u prirodnom stanju ova pojava nije dovoljno analizirana, teško će biti
praćenje posljedica novonastalog stanja, iako je pitanje uticaja izgradnje HET-a na
nizvodna vrela postavljeno na samom početku realizacije ovog projekta.
- Zbog toga je 1960. godine - podsjeća Milanović -  pet godina pre nego što su prvi
objekti izgrađeni, urađen katastar izvora i uspostavljen sistem osmatranja. Ovim
katastrom su obuhvaćena skoro sva veća vrela od Konavala do Deranskog blata,
ukupno 120 vrela (P. Ramljak 1978).
 
Interesantno, tim osmatranjima utvrđeno je da HET nije ugrozio minimalne vode, što
znači da izgradnja sistema nije dovela do presušivanja izvora. Samo vrelo Doljani
kod Metkovića izgleda da ima nešto manju izdašnost.
S druge strane, postoje indikacije “da je u pojedinim slučajevima uticaj hidrosistema
na minimalne proticaje pozitivan zbog gubitaka iz akumulacija i hidrotehničkih tunela
pod pritiskom”. Milanović iznosi i pretpostavku da  gubici iz kompenzacionog bazena
"Gorica" i tunela za HE Dubrovnik pozitivno utiču na male vode Robinzona i Zavrelja,
a gubici iz kompenzacionog bazena "Hutovo" i tunela za PHE Čapljinu na minimalne
izdašnosti izvorskih zona u dolini Neretve i po obodu Svitave.
Milanović je podsjetio i na povremeno vrelo Lušac u Trebinju koje je, nakon izgradnje
kompenzacionog bazena "Gorica", postalo stalno vrelo.
 
Podsjećajući da nema negativnih uticaja ni u Malostonskom zalivu, Milanović se bavio
i uzvodnim problemima i pitanjima, među kojima je i ono - hoće li, pri visokim
kotama akumulacije, doći do prelijevanja vode prema slivu Bregave, čiji su izvori oko
200 m niži od vrela Trebišnjice, odnosno hoće li se voda gubiti iz akumulacije, i
kakve će se posljedice javljati u okolini?
 
Za današnju situaciju u sistemu posebno je interesantno Peto poglavlje knjige u
kome su obrađeni uticaji i posljedice izgradnje hidrotehničkih objekata na
hidrogeološke, hidrološke i druge prirodne karakteristike.
Na jednom mjestu, rekli bismo, rekapitulirani su osnovni problemi (osiromašenje
karstnih izdani, uticaj na nizvodna vrela, posljedice potapanja vrela Trebišnjice,
prognoza posljedica prevođenja voda iz slivova Bune i Bunice u sliv Trebišnjice,
povećanje minimalnog proticaja Bregave kroz Stolac, posljedice po opstanak
endemskih vrsta, indukovana seizmičnost, eolska erozija...)
 
Posljednje poglavlje u knjizi odnosi se na hemizam i kvalitet voda. Autor je sagledao
ono što je do sada urađeno u domenu kvaliteta voda, prezentirao je rezultate novijih
istraživanja, osvrnuo se na autopurifikacione sposobnosti karstnih podzemnih
tokova, evidentirao potencijalne zagađivače, opisao uticaje na nizvodna vrela, i
skrenuo pažnju na zone sanitarne zaštite...
N. MARIĆ
 
INDUKOVANA SEIZMIČNOST
- Prilikom punjenja akumulacije "Bileća" - saopštava Milanović - registrovana je
indukovana seizmičnost kao posledica naglog punjenja karstnog podzemlja u krugu
od približno 75 km. Posebno intenzivna seizmička aktivnost je registrovana u
radijusu od 20 km od akumulacije. Indukovana seizmičnost je bila posebno
intenzivna u toku prvog ciklusa punjenja i pražnjenja akumulacije "Bileća".
Stanovnici okolnih sela uzvodno od brane osetili su veliki broj slabih potresa koji su
izazvali manja oštećenja objekata. Tokom prvih 6 godina funkcionisanja akumulacije
registrovano je preko 8.000 potresa. Najveći broj potresa je registrovan u periodu
maksimalnog nivoa akumulacije. Magnituda najjačeg registrovanog potresa bila je M
= 4,5.
Autor, takođe, informiše da je “analizom velikog broja registrovanih potresa utvrđeno
je da se tokom punjenja akumulacije energija oslobađa kroz veliki broj slabijih
potresa (tremora), a da se najaktivnije područje nalazi blizu brane (P. Stojić 1980).
Indukovana seizmičnosti, kaže se u knjizi, tumači se kao posljedica naglog punjenja
karstne izdani i eksplozija "vazdušnih jastuka" sabijenih u sifonskim dijelovima
karstnih kanala. Slične pojave, prema Milanoviću, dešavaju se i pri naglom punjenju
akumulacije. Posljedice ove vrste seizmičke aktivnosti su uglavnom lokalne ali mogu
da prouzrokuju manju štetu.