16 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011

02 διεθνή ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ENΘΕΤΟ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Διαδρομή Πέμπτη / 16 Απριλίου 2011 / istoria@edromos.gr
Συντακτική ομάδα: Βασιλική Λάζου, Μαρία Μαυροειδή,
Κοστάντσο Πρέβε Γιάννης Σκαλιδάκης, Δημήτρης Στεμπίλης

Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν μεταμοντέρνο

του ευρωκομμουνισμού Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974:
Σ ΥΝΕΝΤΕΥΞΗ στην Αριάδνη Αλαβάνου
Εγχώριες και διεθνείς διαστάσεις
Ο
Κοστάντσο Πρέβε, Η Λιβύη βομβαρδίζεται επί Αφρικανικής Ένωσης να επέλθει

Ιταλός φιλόσοφος
και συγγραφέας,
φιλέλληνας με μια βυρονική
διάσταση, αφού «πριν από
τις αρχαιότητες, πριν από τα
νέα ελληνικά, πριν από τον
Σοφοκλή και τον Σωκράτη,
πρέπει να επιζήσει ο ελληνι-
κός λαός», όπως λέει χαρα-
κτηριστικά, είναι γνωστός
και αγαπητός στο ελληνικό
κοινό από το έργο και την
παρουσία του στην Ελλάδα.
Σε τούτη τη συνέντευξη
στο «Δρόμο» μιλά για την
ιμπεριαλιστική επίθεση
στη Λιβύη και ερμηνεύει
τη στάση που έλαβε μέρος
της Αριστεράς στην Ιταλία
υπέρ των «ανθρωπιστικών
βομβαρδισμών».
τρεις και πλέον εβδομάδες από
δυτικές νατοϊκές δυνάμεις, με
τη γνωστή πια ιμπεριαλιστική
αυθαιρεσία. Τι θα είχατε να
πείτε για την εξέλιξη αυτή;
Ποιες οι προοπτικές;
Όταν ξεκίνησε η επανάσταση, η
εξέγερση στη Λιβύη, αντιλήφθηκα
αμέσως ότι δεν ήταν μια κατάσταση
ίδια με τις εξεγέρσεις στην Τυνη-
σία και την Αίγυπτο. Ήταν κάτι
πιο οργανωμένο. Αλλά τις πρώτες
τρεις-τέσσερις ημέρες κρατούσα ίσες
αποστάσεις. Διότι, εφόσον έγινε
εξέγερση, πρέπει να είχε και μια
αιτία στη Βεγγάζη και αλλού. Στη
συνέχεια, όταν είδα τη στρατιωτική
επέμβαση της Αμερικής και του
Σαρκοζί, κατάλαβα ότι υπήρχε κάτι
το βρόμικο μέσα εκεί. Τώρα, μετά
την επίθεση, την ένοπλη επίθεση
του ΝΑΤΟ, δεν πιστεύω βεβαίως
ότι ο Καντάφι είναι «σύντροφος» ή
καλός κοκ, έχει όμως το δικαίωμα
να αμυνθεί. Πιστεύω ότι όλοι εμείς,
οι Έλληνες, οι Ιταλοί, οι αριστε-
ροί, πρέπει να υποστηρίξουμε τις
προσπάθειες του Τσάβες και της
συμβιβασμός και μεσολάβηση.
Αυτή είναι η σωστή στάση και
όχι, βεβαίως, η υποστήριξη της
«ανθρωπιστικής επέμβασης».
Αυτό είναι το χειρότερο, κατά τη
γνώμη μου.
Όπως και στην περίπτωση των
πολέμων στη Γιουγκοσλαβία,
ένα μέρος της Αριστεράς,
παγκοσμίως, αλλά ιδίως
στην Ευρώπη και την Ιταλία
ειδικότερα, υποστήριξε την
«ανθρωπιστική επέμβαση».
Πού οφείλεται αυτή η στάση;
Θεωρώ τον εαυτό μου αριστερό,
αλλά πιστεύω ότι στην Ιταλία η
Αριστερά είναι γενικά η πιο χρε-
οκοπημένη πολιτικά σε όλη την
Ευρώπη. Ο Πιέτρο Ινγκράο τά-
χθηκε υπέρ των βομβαρδισμών.
Η Ροσάνα Ροσάντα τάχθηκε υπέρ
των βομβαρδισμών, οι καλλιτέχνες-
ηθοποιοί Ντάριο Φο και Φράνκα
Ράμε τάχθηκαν υπέρ των βομβαρ-
δισμών. Ο πρόεδρος της Ιταλίας,
ο πρώην κομμουνιστής Τζόρτζο
Ναπολιτάνο, είναι άνθρωπος των
Αμερικανών και τάχθηκε υπέρ των
βομβαρδισμών. Πίεσε, μάλιστα,
τον Μπερλουσκόνι να συμμετάσχει
στους βομβαρδισμούς. Αυτό πρέπει
να εξηγηθεί.
Πιστεύω ότι τώρα βρισκόμαστε
μπροστά, ας πούμε, σε ένα με-
ταμοντέρνο εκφυλισμό του ευ-
ρωκομμουνισμού. Θεωρώ ότι ο
ευρωκομμουνισμός τότε, πριν
από τριάντα χρόνια, δεν ήταν μόνο
αρνητικός. Ήταν και θετικός. Δεν
είναι τυχαίο ότι μεγάλες ψυχές, όπως
είναι αιματηρός δικτάτορας, ο
Σαντάμ Χουσεΐν είναι αιματηρός
δικτάτορας, ο Καντάφι είναι χασά-
πης της Αφρικής. Αυτό σημαίνει
ότι η Αριστερά λαμβάνει την εικόνα
των δυτικών mass media. Από την
άλλη πλευρά, λέει «δεν πρέπει να
βομβαρδίζουμε», ειρήνη, ειρήνη,
ειρήνη. Πρόκειται περί τρέλας. Αυτή
είναι μια προσπάθεια εξήγησης,
αλλά ξέρω ότι δεν είναι μια πλήρης
εξήγηση. Σήμερα, στην Ιταλία, το
κίνημα ειρήνης, ο πασιφισμός, είναι
Ο
ι «Δρόμοι της Ιστορίας» με
αφορμή την 44η επέτειο από
το απριλιανό πραξικόπημα και
τη βύθιση της Ελλάδας στο επτάχρονο
σκοτάδι της καταπίεσης και της βίας
παρουσιάζουν ένα διπλό αφιέρωμα
σε δύο συνεχόμενα τεύχη του Δρό-
μου για την περίοδο αυτή. Σκοπός μας
είναι να υπενθυμίσουμε γεγονότα και
διεργασίες που συντελέστηκαν πριν
και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας
και να αναδείξουμε κάποια ιδιαίτερα
θέματα.
Η θεματολογία του πρώτου μέρους
του αφιερώματος ξεκινάει με μια κα-
ταρχήν παρουσίαση και ανάλυση της
περιόδου πριν το στρατιωτικό πραξι-
κόπημα. Έχουν γραφεί πάρα πολλά
από ιστορικούς, δημοσιογράφους,
μελετητές και πρόσωπα που έπαιξαν
ρόλο στα γεγονότα της περιόδου αλλά
ακόμα μένουν πολλά να ειπωθούν
στο πλαίσιο της ιστορικής ανάλυσης
αφού οι συνέπειες της χούντας για
την πολιτική, οικονομική και κοινωνι-
κή ζωή του τόπου επηρεάζουν ακόμα
και σήμερα πολιτικές συμπεριφορές
και στάσεις. Το πολιτικό μοντέλο της
Μεταπολίτευσης, που σύμφωνα με τις
περισσότερες σύγχρονες πολιτικές
αναλύσεις βρίσκεται στο τέλος του,
δημιουργήθηκε από τα απομεινάρια
της προδικτακτορικής περιόδου αλλά
και από την ανάγκη να μην βρεθεί
ποτέ ξανά ο ελληνικός λαός κάτω από
τα δεσμά της απολυταρχίας και του
ολοκληρωτισμού στερούμενος των
βασικών δικαιωμάτων του.
Η περίοδος της χούντας όπως ονομά-
στηκε, δανειζόμενη το όνομά της από
τις δικτατορίες της Λατινικής Αμερικής,
δεν ήταν μια στατική περίοδος, ένα
διάλειμμα της ελληνικής πολιτικής
ζωής όπως τις περισσότερες φορές
εμφανίζεται. Αποτελεί μια απόληξη
της μετεμφυλιακής περιόδου και του
τρόπου λειτουργίας του ελληνικού κρά-
τους που είχε στηριχθεί στον αντικο-
μουνισμό, στην προσπάθεια για μια
ανάπτυξη δυτικού τύπου με ενδογενείς
αντιφάσεις, στην επέμβαση του ξένου
παράγοντα αλλά και στην ανάπτυξη
ενός μαζικού κινήματος που έχει ως
αναφορά την κυνηγημένη Aριστερά
μετά την ήττα στον Εμφύλιο Πόλεμο
αλλά και τις σύγχρονες ανάγκες που
προέκυψαν τις δεκαετίες του 1950 και
1960. Βασικά αιτήματα παρέμεναν ο
εκδημοκρατισμός της χώρας, η συμ-
μετοχή στα πολιτικά πράγματα και η
βελτίωση των συνθηκών ζωής των πο-
λιτών με τη διεκδίκηση οικονομικών
παροχών και κοινωνικών δικαιωμάτων.
Στην περίοδο της χούντας θα έρθουν
όλα τα αιτήματα της προδικτατορικής
περιόδου να μετουσιωθούν με αργούς
ρυθμούς σε αντιδικτατορικό κίνημα
που θα εκφρασθεί από την ελληνική
νεολαία και το φοιτητικό κίνημα, με
αποκορύφωμα την κατάληψη της
Νομικής και την εξέγερση του Πολυ-
τεχνείου που θα σηματοδοτήσει και
την αρχή του τέλους για το καθεστώς.
Τα αίτια και οι αφορμές όμως του απρι-
λιανού πραξικοπήματος παραμένουν
ένα ενδιαφέρον πεδίο για να μπορέ-
σουμε να εξηγήσουμε πολλά από αυτά
που συντελέστηκαν στη διάρκεια της
δικτατορίας. Στο δεύτερο μέρος του
αφιερώματος, στο τεύχος 62 που θα
κυκλοφορήσει τη Μεγάλη Παρασκευή
22 Απριλίου θα βρείτε ένα εκτενές αφι-
έρωμα στον αντιδικτατορικό αγώνα
μέσα από τα αρχεία του με πλούσιο
υλικό από φωτογραφίες, ντοκουμέντα
και άλλα υλικά από τις οργανώσεις της
Αριστεράς και όχι μόνο.

21η Απριλίου 1967: Η κατάληξη μιας χρόνιας

δύο Έλληνες, ο Νίκος Πουλαντζάς
Μια Κριτική Ιστορία του Μαρξισμού και ο Άγγελος Ελεφάντης, ήταν
υπέρ του ευρωκομμουνισμού. Και
Ένα ενδιαφέρον βιβλίο του Κονστάντσο Πρέβε
οι δύο ήταν φίλοι μου. Ο ευρωκομ-
μουνισμός είχε τέσσερα συνθετικά
πολύ αδύναμο. Και εγώ πιστεύω
ότι η αδυναμία αυτή έχει βαθιές
ρίζες. Αυτές έχουν να κάνουν με
πολιτικής κρίσης και η έναρξη μιας σκοτεινής περιόδου
το μεταμοντέρνο εκφυλισμό του
ευρωκομμουνισμού, όπως τον όρισα

«Κ
άθε δυνατή ιστορική εκδοχή
του μαρξισμού, ή καλύτερα
των μαρξισμών που κάθε
φορά συναγωνίσθηκαν για τη θεωρη-
τική ηγεμονία στη δεδομένη ιστορική
συγκυρία, είναι πάντοτε και μόνο μια
υποκειμενική ερμηνεία της ιστορίας
του ίδιου του μαρξισμού... καθόσον
το υλικό προς ταξινόμηση είναι τόσο
πλατύ ώστε μία επιλογή να επιβάλλεται
και η επιλογή αποκαλύπτει κατά συνε-
παγωγή την τοποθέτηση της ερμηνείας
που κατά βάθος στηρίζει».
Μ’ αυτή τη πνευματικά έντιμη δήλωση
ο Κονστάντσο Πρέβε εισάγει τον ανα-
γνώστη στο βιβλίο του Κριτική Ιστορία
του Μαρξισμού, Από τη Γέννηση του
Κ. Μαρξ μέχρι την Κατάρρευση του Ιστορικού Κομ-
μουνισμού του 20ού Αιώνα (Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα
2010, μτφρ. Δ. Κουνάδη). Και πιο κάτω, παραθέτο-
ντας τον Γκούναρ Μιρντάλ, γράφει «η αποκαλούμενη
“αντικειμενικότητα” συνίσταται πριν απ’ όλα στην
πλήρη διευκρίνιση των δικών μας προϋποθέσεων, όχι
μόνο των μεθοδολογικών αλλά και των αξιολογικών».
Η Κριτική Ιστορία του Μαρξισμού είναι ένα πυκνό και
ενδιαφέρον βιβλίο, από την άποψη των προκλήσεων
που εγείρει το ίδιο το αντικείμενό του: Μέσω μιας
απλής περιοδολόγησης του ίδιου του μαρξισμού,
όπως λέει ο συγγραφέας, επιχειρεί μια νέα ερμηνεία
του μαρξισμού, «δηλαδή της διαμάχης μεταξύ των
διαφόρων εμπόλεμων μαρξισμών».
Η περιοδολόγηση μπορεί να ηχεί ως ουδέτερη έννοια,
αλλά και ως προς αυτό φροντίζει να προειδοποιήσει ο
Κ. Πρέβε: πρόκειται για «επιλογή περιοδολόγησης».
Το βιβλίο συγκεντρώνει σε μια ενι-
αία συζήτηση τρεις διαστάσεις που
συνήθως παρουσιάζονται χωριστά:
Φιλοσοφική ερμηνεία του Μαρξ,
ιστορικότητα του μαρξισμού και
διαίρεσή του σε περιόδους βάσει
συγκεκριμένων κριτηρίων. Πρωτο-
μαρξισμός (1878-1917 περίπου), η
εποχή της ίδρυσης, μεσο-μαρξισμός
(1917-1956 περίπου) η εποχή της
οικοδόμησης και υστερο-μαρξισμός
(1956-1991 περίπου) η εποχή της
διάλυσης. Η μετά το 1991 περίο-
δος παρουσιάζεται σε ξεχωριστό
(τελικό) κεφάλαιο με τίτλο «Με-
ταμαρξιστική εποχή ή εποχή νέας
ανασυγκρότησης του μαρξισμού;
Ένα αναπάντητο προ το παρόν δίλημμα».
Προηγείται όλων ένα εξαίρετο κεφάλαιο με τίτλο «Πριν
από τον Μαρξ, Μια σύντομη έλλογη ανασυγκρότηση
του ιστορικού και φιλοσοφικού πλαισίου της νεώτερης
εποχής στην Ευρώπη», ήτοι του πλαισίου εμφάνισης
της σκέψης του Μαρξ.
Τέλος, το βιβλίο διατρέχεται από την κριτική του
ωφελιμισμού, από φιλοσοφική άποψη, πολύ επί-
καιρη στην εποχή μας, κατά την οποία η απόλυτη
κυριαρχία της οικονομίας στην κοινωνία δημιουργεί
συνθήκες ασφυξίας.
Ο ωφελιμισμός στη φιλοσοφία και στις κοινωνικές
επιστήμες ερευνάται στην περίοδο του ανταγωνισμού
του με τους αντιπάλους του, το φυσικό δίκαιο και το
κοινωνικό συμβόλαιο, εξιστορείται η αμφισβήτησή
του από τον Χέγκελ και τον Μαρξ και αναλύονται
οι τρόποι της σημερινής του ηγεμονίας.
στοιχεία. Ένα κομμουνιστικό, ένα
σοσιαλιστικό, ένα δημοκρατικό
και ένα φιλελεύθερο. Μετά την
κατάρρευση του σοσιαλιστικού
μπλοκ, τα πρώτα τρία στοιχεία
-κομμουνιστικό-σοσιαλιστικό-
δημοκρατικό- εξαφανίστηκαν.
Και έμεινε μόνο το τέταρτο, το
φιλελεύθερο, το οποίο, μετά την
παγκοσμιοποίηση, έγινε νεοφιλε-
λεύθερο. Η συνέπεια ήταν όχι μόνο
να εξαφανιστεί από το ρεύμα αυτό
η αναφορά στην ταξική πάλη αλλά
και στον ιμπεριαλισμό και σε πολλά
άλλα. Έμειναν μόνο οι αιματηροί
δικτάτορες. Ο Μιλόσεβιτς, ο Σα-
ντάμ Χουσεΐν, ο Καντάφι κ.λπ.
Η υποστήριξη του «ανθρωπιστικού
βομβαρδισμού» δηλώνει μια χρεο-
κοπία, και θα ήθελα να το εξηγήσω
αυτό με ένα παράδειγμα από την
ψυχολογία. Ξέρουμε για τη σχολή
του Φρόιντ. Υπάρχει μια εκδοχή
αυτής της σχολής, στην Καλιφόρνια,
στο Μπέρκλεϊ, η οποία ονομάζεται
σχολή του Πάλο Άλτο. Αυτή εξηγεί
τις ψυχολογικές νόσους των παιδιών
με τα αντιφατικά μηνύματα που
λαμβάνουν. Η συμπεριφορά των
γονιών είναι αντιφατική και το παιδί
τρελαίνεται. Λοιπόν, η Αριστερά
λαμβάνει αντιφατικά μηνύματα.
Από τη μια πλευρά, ο Μιλόσεβιτς
είναι ο χασάπης των Βαλκανίων,
παραπάνω, και με αυτά τα αντιφα-
τικά μηνύματα. Από τη μια πλευρά,
τίθεται ότι αυτοί είναι δικτάτορες
και πρέπει να καταστραφούν. Από
την άλλη, υποστηρίζεται η ειρήνη.
Ο πασιφισμός, για να είναι σοβα-
ρός, θέλει θεωρητικό υπόβαθρο,
καταλαβαίνετε τι εννοώ.
Λοιπόν, αυτή είναι, κατά τη γνώμη
μου η κατάσταση της Αριστεράς
στην Ιταλία. Είναι μια τραγική κα-
τάσταση φιλοσοφικά, πολιτικά και
ιδεολογικά.
Ωστόσο, φαίνεται ότι το ζήτημα
της Λιβύης και η στρατιωτική
επέμβαση διαιρεί και τους
διεθνείς οργανισμούς, τις
χώρες μεταξύ τους αλλά και
εσωτερικά...
Αυτό πιστεύω ότι είναι σημαντικό.
Η Ρωσία και η Κίνα δεν είχαν το
θάρρος να ψηφίσουν « Όχι» στο
Συμβούλιο Ασφαλείας. Αλλά και
η Αμερική φαίνεται διχασμένη.
Αυτός δεν είναι ο πόλεμος του Ομπά-
μα. Είναι ο πόλεμος της κυρίας
Χίλαρι Κλίντον και των σιωνιστών.
Πιστεύω ότι αυτό μπορεί να παίξει
ρόλο στο μέλλον. Είναι ο πόλεμος
του Σαρκοζί και του Κάμερον.
Η «επίσημη» Ιταλία δεν ήθελε τον
πόλεμο αυτόν, διότι είχε πολύ καλές
σχέσεις με τον Καντάφι. Ο Μπερ-
Εγχώριες και διεθνείς διαστάσεις
Δημήτρης Στεμπίλης *
Εικοσαετία
προετοιμασίας
Για να μπορέσει κανείς να κατα-
λάβει το απριλιανό πραξικόπημα
και τη χούντα των συνταγματαρ-
χών θα πρέπει να γνωρίζει τις δύο
δεκαετίες που προηγήθηκαν. Το
1947 είναι μια σημαντική χρονιά
για την εξέλιξη της μεταπολεμικής
Ελλάδας και ειδικότερα για την
πορεία του ελληνικού εμφυλίου
πολέμου αλλά και για τη μετέπειτα
θέση της χώρας μας στο διεθνές
πλαίσιο. Λόγω της αδυναμίας της
Αγγλίας, ύστερα από την οικονομική
της εξάντληση, κατά τη διάρκεια
του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, να
αντεπεξέλθει στις ανάγκες μιας
υπερδύναμης, η Ελλάδα περνάει
στην «εποπτεία» και «καθοδήγηση»,
βλέπε εξάρτηση, των ΗΠΑ. Ενώ
το δαχτυλίδι έχει δοθεί από τους
Βρετανούς στους Αμερικανούς, ο
δούρειος ίππος γι’ αυτή την εξάρ-
τηση είναι το σχέδιο Μάρσαλ και
το πρόγραμμα ανασυγκρότησης
της χώρας. Η αποτυχία να διαλυ-
θούν οι ομάδες του Δημοκρατικού
Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) μέχρι το
καλοκαίρι του 1948 επιτείνει τις
ανησυχίες των Aμερικανών για την
εξέλιξη του εμφύλιου πολέμου. Το
1947 τον Γεώργιο Β’ διαδέχεται στο
θρόνο ο βασιλιάς Παύλος με την
πολύ δυναμική σύζυγό του, Φρει-
δερίκη, οι οποίοι στο πλαίσιο του
εμφύλιου πολέμου αλλά και των
ανακατατάξεων σε παγκόσμιο επί-
πεδο θα υιοθετήσουν την ακραιφνή
αντικομουνιστική ρητορική και θα
θελήσουν να παίξουν έναν πιο πα-
ρεμβατικό ρόλο στη διαχείριση της
πολιτικής εξουσίας. Το 1948 την
αρχηγεία του στρατού για τις επιχει-
ρήσεις στο Γράμμο-Βίτσι αναλαμ-
βάνει ο αρχιστράτηγος Παπάγος.
Είναι ένα κομβικό σημείο γιατί οι
υπερεξουσίες που δίνονται στον
Παπάγο και η νίκη του εθνικού
στρατού απέναντι στο ΔΣΕ ένα
χρόνο αργότερα θα τον καταστή-
σουν ως το πρόσωπο κλειδί των
αρχών της δεκαετίας που ερχόταν.
Ο Παπάγος θα αποτελέσει τον εκ-
πρόσωπο της «νέας γενιάς» στην
πολιτική ζωή με τη νίκη του στις
εκλογές του 1952. Παράλληλα θα
ενδυναμώσει λόγω της επαγγελ-
ματικής του ιδιότητας, το στρατι-
ωτικό πόλο στα ελληνικά πολιτικά
πράγματα. Οι δύο δεκαετίες που
θα ακολουθήσουν για την εγχώρια
πολιτική ζωή σηματοδοτούνται από
την ύπαρξη του τρίπολου, βασιλιάς-
στρατός-εκτελεστική εξουσία. Η
παρέμβαση των ανακτόρων σε κάθε
έκφανση της ελληνικής πολιτικής
πραγματικότητας είναι διάχυτη στις
δεκαετίες του 1950 και του 1960.
Χαρακτηριστική περίπτωση αποτε-
λεί η διαδοχή του αποβιώσαντος το
1955 Παπάγου από τον Κωνσταντίνο
Καραμανλή. Η εντολή σχηματισμού
κυβέρνησης στο μακεδόνα πολι-
τικό θα καταδείξει την αντίληψη
του παλατιού για τις κατευθύνσεις
και τους προσανατολισμούς της
Η τριανδρία των πραξικοπηματιών: ταξίαρχος Στυλιανός Παττακός, συνταγμα-
εγχώριας πολιτικής. Και ο Παύλος
τάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, ταξίαρχος Νικόλαος Μακαρέζος
και ο διάδοχός του μερικά χρόνια
αργότερα, γιος του Κωνσταντίνος, Παύλο. Ο Κωνσταντίνος, όπως και τον Παύλο το 1955 θα αλλάξει τα
θα αποδειχθούν πολύ σκληροί ο πατέρας του, Παύλος, θεωρούν δεδομένα αφού ο Καραμανλής θα
παίκτες για το ελληνικό πολιτικό δεδομένο τον έλεγχο που πρέπει επιδιώξει αυτό που ονομάστηκε
σύστημα και θα συγκρουστούν με να έχουν στο στράτευμα, έτσι ώστε «βαθεία τομή» προσπαθώντας να
τις ηγετικές μορφές του. Ο νεαρός σε ενδεχόμενη περίπτωση απειλής χειραφετήσει την εκτελεστική εξου-
Κωνσταντίνος δε θα διστάσει, παρά της εξουσίας τους να μπορούν να σία από τις ανακτορικές παρεμ-
τα αναμενόμενα, να υιοθετήσει επιλέξουν τη συνταγματική εκτροπή βάσεις αλλά και να απεμπλέξει το
έχοντας στο πλευρό τους το στρά- στρατό από την πολιτική. Η περιβό-
σκληρή στάση απέναντι στον αστικό
πολιτικό κόσμο που θεωρούσε ότι τευμα. ητη φράση του μετά τη δολοφονία
λόγω της νεότητάς του δε θα είχε Όσον αφορά την εκτελεστική εξου-
την ίδια πυγμή με τον πατέρα του σία, η επιλογή Καραμανλή από συνέχεια στη σελ. 18
18 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
21η Απριλίου 1967: Η κατάληξη μιας χρόνιας
πολιτικής κρίσης και η έναρξη μιας σκοτεινής περιόδου
συνέχεια από τη σελ.17
Λαμπράκη «Ποιος κυβερνάει αυτό
τον τόπο» δηλώνει την αδυναμία
του ισχυρού πολιτικού ηγέτη να
απαγκιστρωθεί από τις παθογέ-
νειες και τις εγγενείς αδυναμίες
που κουβαλούσε η δεξιά παράταξη
σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο
που όμως από την άλλη πλευρά
την είχαν βοηθήσει να επικρατήσει
μέσω ενός κράτους καταστολής. Ο
άλλος ισχυρός πολιτικός άντρας της
περιόδου, ο Γεώργιος Παπανδρέου,
ακολουθώντας πολλές φορές τις
εξελίξεις βρέθηκε να είναι ηγέτης
ενός κινήματος που έχει μείνει στην
ιστορία ως «Ανένδοτος Αγώνας»,
ειδικά μετά την ισχυροποίησή του
από τη νίκη του στις εκλογές το
Φεβρουάριο του 1964 με 53%. Οι
εύθραυστες συμμαχίες που δη-
μιούργησαν το κόμμα στο οποίο
ηγείτο ο Γ. Παπανδρέου, την Ένωση
Κέντρου, θα σπάσουν ακριβώς τη
στιγμή που θα υπάρξει η διαμά-
χη μεταξύ βασιλιά Κωνσταντίνου
και Παπανδρέου για τον έλεγχο
του στρατού και της ΚΥΠ. Πολλοί
ιστορικοί και αναλυτές της περιό-
δου έχουν μιλήσει για τη διαφορά
συμφερόντων ανάμεσα σε μερίδες
της ελληνικής αστικής τάξης. Ο
Πουλαντζάς λέει συγκεκριμένα
για τα αίτια της δικτατορίας ότι
ήταν η σύγκρουση της μεταπρατικής
αστικής τάξης και της ενδογενούς
αστικής τάξης που υποστήριζε πε-
ρισσότερο την ένταξη στην ΕΟΚ.
Από την άλλη πλευρά τα Ιουλιανά
του ’65 αποτέλεσαν και μία περίοδο
όξυνσης του ανταγωνισμού μεταξύ
των δυνάμεων που θα οδηγούσαν
στην οριστική επικράτηση του κοι-
νοβουλευτισμού και αυτών που θα
είχαν πάντα ως εναλλακτική λύση
τη συνταγματική εκτροπή αφού
και το τότε ισχύον σύνταγμα του
1952 άφηνε παράθυρα προς αυτή
την κατεύθυνση.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να ανα-
φερθούμε και στο ρόλο της ΕΔΑ σε
όλη αυτή την περίοδο που ανέδειξε
την ενίσχυση και την ισχυροποίηση
του αριστερού και του κομμουνι-
στικού κινήματος στην Ελλάδα,
παρά τις απαγορεύσεις και την
καταστολή από το καθεστώς της
δεξιάς. Αξίζει να σημειωθεί ότι
σφοδρός αντικομουνιστής ήταν και
ο Γεώργιος Παπανδρέου, γεγονός
που αποτελούσε πάντα σημείο τρι-
βής μεταξύ του γηραιού πολιτικού
και των αριστερών δυνάμεων. Ο
γιος του Γεωργίου Παπανδρέου,
Ανδρέας Παπανδρέου και Υπουργός
Προεδρίας της Κυβερνήσεως θα
κατηγορηθεί από τους αντιπάλους
του Γ. Παπανδρέου ότι θέλει να
οδηγήσει τη χώρα σε μία κυβέρ-
νηση με την παρουσία της ΕΔΑ.
Ο τρίτος πόλος που παίζει σημαντι-
κό ρόλο όλη αυτή την περίοδο είναι
ο στρατός που όπως προαναφέραμε
στις αρχές της δεκαετίας του ’50
βρίσκει την πολιτική του έκφραση
μέσω του στρατάρχη Παπάγου και
του «Ελληνικού Συναγερμού». Η
ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ το
1952 θα αναδείξει τη σημασία των
στρατιωτικών καθ’ όλη τη διάρκεια
της περιόδου που αναφερόμαστε.
Όμως ο στρατιωτικός μηχανισμός
δεν απέκτησε ποτέ στην Ελλάδα
τη θεσμική και διαρκή αυτονομία
που είχε αποκτήσει ο τουρκικός
στρατός. Αυτό οδήγησε θερμόαι-
μους αξιωματικούς οι οποίοι είχαν
δράσει την περίοδο του εμφυλί-
ου και είχαν ως κοινή ιδεολογική
βάση τον αντικομουνισμό, να
συγκροτήσουν ή να αναβιώσουν
παραστρατιωτικές οργανώσεις οι
οποίες δεν χειραγωγούνταν από το
στέμμα ή από τους αρχηγούς του
στρατού. Το χαρακτηριστικότερο
παράδειγμα είναι ο Ιερός Δεσμός
Ελλήνων Αξιωματικών (ΙΔΕΑ) που
αν και δεν ήταν η μόνη αντιπειθαρ-
χική στρατιωτική οργάνωση απο-
τέλεσε τον πυρήνα των μετέπειτα
πρωταιτίων του απριλιανού πρα-
ξικοπήματος. Η σημαντική χρονιά
για τους συνταγματάρχες όπως ο
Παπαδόπουλος ήταν το 1966 όταν
οι περισσότεροι από αυτούς είχαν
μεταφερθεί στην Κύπρο ή την επαρ-
χία μετά την ανάληψη της εξουσίας
από τον Γ. Παπανδρέου το 1964,
επιστρέφουν και αναλαμβάνουν
στην Αθήνα σημαντικά πόστα
για τη διοίκηση του στρατού. Οι
σχέσεις επίσης του Γεωργίου Πα-
παδόπουλου και του ανταγωνιστή
του Δημήτρη Σταματελόπουλου για
την ηγεσία της ομάδας με τον αντι-
συνταγματάρχη Λάζαρο, διευθυ-
ντή του γραφείου του αρχηγού του
ΓΕΣ και με τον αντισυνταγματάρχη
Βαγενά, θα τους βοηθήσει εκτός
από την κατάληψη καίριων θέσε-
ων στο στράτευμα να έχουν και
αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης
στα ανώτερα κλιμάκια. Ο Σπαντι-
δάκης, αρχηγός του ΓΕΣ μάλλον
γνώριζε την ύπαρξη του ΙΔΕΑ αλλά
όμως δεν έδινε και τόση σημασία
στη δυναμική και τις δυνατότητές
του. Οι συνταγματάρχες κατηγο-
ρώντας τον Ανδρέα Παπανδρέου
και προσπαθώντας να «εκκαθα-
ρίσουν» το στράτευμα από τους
δημοκρατικούς αξιωματικούς θα
μεγαλοποιήσουν και ουσιαστικά
θα κατασκευάσουν την υπόθεση
Ασπίδα που αποτέλεσε πολιτικό
πλήγμα για τον Α. Παπανδρέου
και τον πατέρα του Γεώργιο, αλλά
και αφορμή για εκκαθαρίσεις στο
στράτευμα. Η αποστασία του Ιου-
λίου του 1965 θα σηματοδοτήσει
την προβληματική διάσταση και
σχέση του τριγώνου εκτελεστικής
εξουσίας, στρατού και βασιλιά που
θα προετοιμάσει το δρόμο για το
στρατιωτικό πραξικόπημα της 21ης
Απριλίου.
Ο ρόλος
του Ανδρέα Παπανδρέου
Ο γιος του πρωθυπουργού Γ. Πα-
πανδρέου και μετέπειτα πρωθυ-
πουργός Α. Παπανδρέου αποτέλεσε
ίσως ένα από τα πρόσωπα κλειδιά
στα χρόνια πριν από την επιβολή
της χούντας. Ο Α. Παπανδρέου
αποτέλεσε γρήγορα έναν από τους
δύο εσωτερικούς πόλους στην
Ένωση Κέντρου, ο άλλος ήταν ο
Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Ο Α.
Παπανδρέου εμφανίστηκε στην
πολιτική σκηνή της χώρας εκφρά-
ζοντας έναν πιο ριζοσπαστικό λόγο
και έχοντας περισσότερο ριζοσπα-
στικούς στόχους χωρίς βέβαια να
αποφεύγει κι αυτός την οικογε-
νειακή παράδοση του λαϊκισμού.
Για την εποχή αυτή όμως και στο
πλαίσιο της κοινοβουλευτικής νο-
μιμότητας, οι προτάσεις και η πα-
ρουσία Παπανδρέου αποτελούσαν
μία εναλλακτική λύση για ένα κομ-
μάτι που είχε εμπιστευτεί την ΕΔΑ
στις εκλογές του ’58 και ένα άλλο
κομμάτι που ανήκε στην αριστερή
πτέρυγα της Ένωσης Κέντρου. Ο
Α. Παπανδρέου έθιξε εκείνη την
περίοδο ένα από τα σημαντικότε-
ρα ζητήματα που επηρέασαν την
ελληνική κοινή γνώμη, αυτό της
ξένης επέμβασης και του διεθνούς
προσανατολισμού της χώρας. Μι-
λούσε ανοιχτά για την επέμβαση
του αμερικανικού παράγοντα και
της ντόπιας ελίτ που την υποστή-
ριζε και διακήρυττε ότι χρειάζε-
ται πλήρης εθνική κυριαρχία, το
γνωστό «Η Ελλάδα ανήκει στους
Έλληνες». Ουσιαστικά εννοούσε
στο βαθμό που αυτό θα ήταν εφικτό
μια πολιτική ανεξάρτητης λήψης
αποφάσεων με εκμετάλλευση των
συμμαχιών για τη διεκδίκηση των
εθνικών συμφερόντων. Στον δε ευ-
ρωπαϊκό προσανατολισμό πίστευε
ότι θα πρέπει να επανεξεταστεί η
συμφωνία σύνδεσης με την ΕΟΚ.
Ο Α. Παπανδρέου έβαλε πάλι στο
τραπέζι της ελληνικής εξωτερικής
πολιτικής και ασφάλειας συνεπι-
κουρούμενος από την έξαρση και
την κορύφωση στο εθνικό ζήτημα
της Κύπρου τον «εξ ανατολών» κίν-
δυνο της Τουρκίας, η οποία απο-
τελούσε σύμμαχό μας στο πλαίσιο
του ΝΑΤΟ. Προσπαθεί δηλαδή να
«σπάσει» για την Ελλάδα το δόγμα
του δυτικού συνασπισμού και του
από βορράν κίνδυνο, δηλαδή τη
Βουλγαρία και να ανοιχτεί σε μία
πιο αδέσμευτη εξωτερική πολιτική.
Το State Department την περίοδο
1966-1967 αναφέρει με συνεχείς
προαναφορές τη σφοδρή σύγκρουση
μεταξύ Α. Παπανδρέου και πα-
λατιού κυρίως στα ζητήματα που
αφορούν το στρατό και τον έλεγχο
της ΚΥΠ. Πάντως μέχρι την τελευ-
ταία στιγμή ο Ανδρέας Παπανδρέου
Οι επικεφαλής της Ένωσης Κέντρου και της ΕΡΕ, Γεώργιος Παπανδρέου και
Παναγιώτης Κανελλόπουλος
πιστεύει ότι η μαζική κινητοποί-
ηση την οποία θέλει να εκφράσει
θα αποτρέψει το πραξικόπημα.
Συγκεκριμένα την 20η Απριλίου
1967 ο Παπανδρέου φέρεται να
δηλώνει «το βράδυ των εκλογών
θα σχηματίσουμε λαϊκή κυβέρνηση
στην πλατεία Συντάγματος χωρίς να
ειδοποιήσουμε το βασιλιά». Αλλά
και ο κόσμος της Αριστεράς ήταν
πεπεισμένος ότι υπάρχει συμφωνία
μεταξύ βασιλιά, Κανελλόπουλου
και Γεωργίου Παπανδρέου, κάτι
που έτσι κι αλλιώς είχε γίνει στις
18 Δεκεμβρίου του 1966, ότι οι
εκλογές του Μαΐου θα πραγμα-
τοποιηθούν. Η πιο γνωστή ιστορία
που αξίζει να υπενθυμίσουμε είναι
ότι η εφημερίδα Αυγή στο φύλλο
της, της 21ης Απριλίου 1967 που
δεν κυκλοφόρησε θα δημοσίευε
το τρίτο και τελευταίο μέρος μιας
σειράς κειμένων που εξηγούσαν
γιατί δεν μπορεί να γίνει δικτατορία
στην Ελλάδα. Ο Λεωνίδας Κύρκος
δήλωνε ότι ο λαός θα αποτρέψει
το πραξικόπημα και οι συνθήκες
δεν ήταν ώριμες.
Στο κόμμα της ΕΡΕ μετά την απο-
χώρηση του Καραμανλή, το 1963,
και την αυτοεξορία του στο Πα-
ρίσι υπήρχε βαθύ χάσμα μεταξύ
των σκληροπυρηνικών δεξιών
στοιχείων και των μετριοπαθών
όπως ο αρχηγός της, Παναγιώτης
Κανελλόπουλος. Και ο Αβέρωφ,
και ο Πιπινέλης αλλά και ο Κανελ-
λόπουλος, μπροστά στον κίνδυνο
μιας εκτράχυνσης της κατάστασης
μπορεί και να αποδέχονταν ένα
ελεγχόμενο πραξικόπημα από το
βασιλιά που τελικά οργανώθηκε
αλλά δεν ευοδώθηκε. Η ηγεσία
της ΕΡΕ φαίνεται κατώτερη των
περιστάσεων. Πάντως είναι γνωστό
από τα αμερικανικά αρχεία ότι ο
Γ. Παπανδρέου ανησυχούσε ότι ο
Βασιλιάς Κωνσταντίνος πιεζόταν
από τον Πιπινέλη, το Γαρουφαλιά
και τη Φρειδερίκη για την επιβολή
δικτατορίας και ότι ζητούσε πα-
ρέμβαση των Αμερικανών λόγω
της όξυνσης των σχέσεων μετα-
ξύ Παπανδρέου και Βασιλιά. Ο
άγνωστος Χ στην εξίσωση ήταν
ο Κων/νος Καραμανλής ο οποίος
ως αυτοεξόριστος στο Παρίσι δεν
προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τη
συγκυρία λόγω της ρευστότητας της
πολιτικής κατάστασης. Συγκεκρι-
μένα, σε τρεις συναντήσεις που είχε
μαζί του ο διευθυντής του γραφείου
του βασιλιά, Δημήτριος Μπίστιος,
τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο
του ’66 και τον Μάρτιο του ’67,
ο Καραμανλής αρνήθηκε να έρ-
θει στην Ελλάδα και να αναλάβει
εντολή σχηματισμού κυβέρνησης,
ζητώντας την αναθεώρηση του Συ-
ντάγματος και έκτακτες εξουσίες
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
όπως αυτές που είχε ο Παπάγος,
πριν από 15 χρόνια.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες ξαφνικά
βρέθηκαν αμήχανες λόγω των
δικών τους ανακατευθύνσεων
στην εξωτερική πολιτική. Το State
Department και η πρεσβεία στην
Ελλάδα έβλεπαν ότι μπορούσαν να
επηρεάσουν τις εκλογές του Μα-
ΐου του 1967 και κινούνταν προς
αυτή την κατεύθυνση. Από την
άλλη πλευρά είχαν επεξεργαστεί
σενάρια όπου θα επιβαλλόταν στην
Ελλάδα δικτατορία των στρατηγών,
υπό την καθοδήγηση του βασιλιά.
Ο Κωνσταντίνος με το φόβο της
ισχυροποίησης του Α. Παπανδρέου
μετά τις εκλογές του Μαΐου του
1967 έλεγε στον αμερικανό πρέ-
σβη Τάλμποτ ότι δεν μπορούσε
να επιτρέψει την κατάσταση της
«ελεύθερης Ελλάδας», ανεχόμε-
νος την άνοδο στην εξουσία του
Α. Παπανδρέου. Η παραίτηση της
κυβέρνησης Παρασκευόπουλου και
η ανάληψη της πρωθυπουργίας
από τον Κανελλόπουλο εξωθεί τα
πράγματα ακόμη περισσότερο με
τον Γ. Παπανδρέου να στέκεται
αδιάλλακτος απέναντι στις πρω-
τοβουλίες του Κωνσταντίνου. Από
την άλλη πλευρά οι συνταγματάρχες
οι οποίοι ήδη είχαν οργανώσει ένα
«επαναστατικό συμβούλιο» από
το Δεκέμβριο του 1966 και με τη
βοήθεια της CIA είχαν πάρει τις
αποφάσεις τους. Ο ίδιος ο Τάλμποτ
θα φανεί αιφνιδιασμένος το πρω-
ινό της 21ης Απριλίου 1967 όταν οι
συνταγματάρχες θα αναλάβουν την
εξουσία με τα τανκς. Ο βασιλιάς
επίσης θα βρεθεί σε δύσκολη θέση
και μετέπειτα σε πολιτικό αδιέξο-
δο που θα τον οδηγήσει μετά το
αντιπραξικόπημα του Δεκεμβρίου
του 1968 σε έξοδο από τη χώρα.
Όσον αφορά την Αριστερά σε όλο
αυτό το πλαίσιο της δεκαετίας του
1960, έχοντας υποστεί πολλές πι-
έσεις και συμπίεση από την κε-
ντροαριστερή πτέρυγα της Ένωσης
Κέντρο υ, δεν θα μπορέσει να κάνει
τουλάχιστον στη φάση λίγο πριν το
πραξικόπημα πολλά πράγματα.
Η ΕΔΑ και το παράνομο ΚΚΕ εί-
ναι οι «συνήθεις εχθροί» που όλοι
χρησιμοποιούν για να επιβάλουν
τις απόψεις τους. Τελικά όμως η
Αριστερά θα είναι αυτή που για
μια ακόμη φορά όπως συνέβη και
στην κατοχή του ’41-’44 θα απο-
τελέσει ίσως τον βασικότερο πόλο
του αντιδικτατορικού κινήματος
ενάντια στην χούντα των συνταγ-
ματαρχών.
* Ο Δημήτρης Στεμπίλης είναι υποψή-
φιος διδάκτορας Σύγχρονης Ιστορίας
& Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο
Paris 1-Σορβόννη
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974
Η ανανεωτική κομμουνιστική Αριστερά
στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα (1972-1973)
Αργύρης Υφαντόπουλος *
Τ
ο φοιτητικό κίνημα που ανα-
πτύχθηκε κατά της στρατι-
ωτικής δικτατορίας της 21ης
Απριλίου 1967, αναμφίβολα απε-
τέλεσε το σημαντικότερο πολιτικό
γεγονός της περιόδου 1967-1974.
Οι λόγοι που συνετέλεσαν σε αυτό
δεν ήταν άσχετοι με την κατάσταση
στην οποία βρισκόταν, την περί-
οδο εκείνη, η ελληνική Αριστερά
και το συνδικαλιστικό κίνημα. Η
επιθετικά κατασταλτική πολιτική
των συνταγματαρχών, οι ενδοκομ-
μουνιστικές έριδες και η ανοχή που
επέδειξε για αρκετό χρονικό διά-
στημα η ελληνική κοινωνία, είχαν
ως αποτέλεσμα την περιορισμένη
και αναποτελεσματική αντιστασι-
ακή δράση στα πρώτα χρόνια της
δικτατορίας.
Η συγκρότηση του αντιδικτατορι-
κού φοιτητικού κινήματος, περί
τα τέλη 1971 – αρχές 1972, άλλαξε
άρδην αυτά τα δεδομένα. Η κλι-
μακούμενη δράση του προοδευ-
τικά σηματοδότησε την ποιοτική
αναβάθμιση της αντίστασης, με
το ξεπέρασμα των συνωμοτικών
δομών των αντιστασιακών οργανώ-
σεων και την αντικατάστασή τους
από την οργανωμένη και ανοιχτή
αντιπαράθεση με τη χούντα. Με
τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν
οι κατάλληλες προϋποθέσεις που
οδήγησαν στην επανεισαγωγή του
λαϊκού παράγοντα στις πολιτικές
εξελίξεις, όπως συνέβη στην πε-
ρίπτωση της κατάληψης της Νο-
μικής Σχολής και, αργότερα, στην
κατάληψη και εξέγερση του Πο-
λυτεχνείου. Από την άποψη αυτή,
το φοιτητικό κίνημα λειτούργησε
ως πολιτικός παράγοντας πρώτης
γραμμής στα χρόνια της δικτατορί-
ας, αντικαθιστώντας την αδράνεια
των πολιτικών κομμάτων.
Ωστόσο, η σχέση που ανέπτυξε με
τις πολιτικές δυνάμεις αυτής της
περιόδου, κυρίως με τα παράνο-
μα κομμουνιστικά κόμματα και
οργανώσεις, εμφανίζει ιδιάζοντα
χαρακτηριστικά. Σχεδόν καθ’ όλη
τη διάρκεια του 1972, περίοδο
συγκρότησης και ανάπτυξης των
οργανωτικών του δομών, η σχέση
αυτών των πολιτικών δυνάμεων με
τα συλλογικά όργανα του φοιτητικού
κινήματος περιορίστηκε στον ρόλο
που διαδραμάτισαν οι φοιτητές που
διατηρούσαν οργανωτικούς δεσμούς
με τα παράνομα κομμουνιστικά
κόμματα. Με άλλα λόγια, στο με-
γαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου
δεν παρατηρείται κάποια άμεση
εμπλοκή της κομμουνιστικής Αρι-
στεράς στα δρώμενα του κινήματος.
Από την άποψη αυτή, η πολιτική
παρέμβαση του κόμματος της κομ-
μουνιστικής ανανέωσης, εκείνη
την περίοδο, ελάχιστα συνεισέφερε
στη διαδικασία συγκρότησης των
συλλογικοτήτων του φοιτητικού
χώρου. Όπως διαφαίνεται μέσα
και από τα επίσημα κείμενα του
ΚΚΕ Εσωτερικού αυτής της περιό-
δου, τα καθοδηγητικά του όργανα
δεν αντιλαμβάνονταν το ιδιαίτε-
ρο πολιτικό βάρος του φοιτητικού
κινήματος, αντιμετωπίζοντας τις
εξελίξεις στα πανεπιστήμια ως μία
δευτερεύουσα πλευρά ενός ευρύτε-
ρου αντιστασιακού κινήματος, για
το οποίο όμως δεν εκπληρώνονταν
ούτε καν οι βασικές προϋποθέσεις
συγκρότησής του.
Από τα τέλη, όμως, του φθινο-
πώρου 1972 και αμέσως μετά τις
φοιτητικές εκλογές του Νοεμβρίου
του ίδιου έτους, η συγκρότηση και
δραστηριοποίηση των πολιτικών
φοιτητικών οργανώσεων, σε συν-
δυασμό με κάποιας καθοριστικής
σημασίας γεγονότα στο εσωτερικό
του φοιτητικού κινήματος αλλά και
με τις συνέπειες που προκάλεσε
σε αυτό η πολιτική των συνταγ-
ματαρχών, είχαν ως αποτέλεσμα
την όλο και μεγαλύτερη συμβολή
της κομμουνιστικής Αριστεράς στα
δρώμενα του φοιτητικού χώρου.
Πιο συγκεκριμένα, το φθινόπωρο
του 1972 διασπάστηκαν οι Φοιτη-
τικές Επιτροπές Αγώνα (ΦΕΑ) στη
Νομική και Φιλοσοφική Σχολή
της Αθήνας, με αποτέλεσμα τη
δημιουργία δύο διαφορετικών
οργανωτικών σχημάτων στις πα-
ραπάνω σχολές. Το πρώτο, που
ενσωματώθηκε στο ήδη υπάρχον
οργανωτικό σχήμα, ελεγχόταν από
την Κομμουνιστική Οργάνωση
Σπουδαστών (Κ.Ο.Σ.) του ΚΚΕ
Εσωτερικού μέσω του Ρήγα Φεραί-
ου, ενώ το δεύτερο από την ΚΝΕ,
μέσω της Αντί-ΕΦΕΕ. Παράλληλα η
προσπάθεια των συνταγματαρχών,
στις αρχές του 1973, αποψίλωσης
του φοιτητικού κινήματος μέσω
των αναγκαστικών στρατεύσεων
σημαντικών στελεχών του, έδωσε
την ευκαιρία στις πολιτικές φοιτητι-
κές οργανώσεις να διαδραματίσουν
βαρύνοντα ρόλο στις μετέπειτα
εξελίξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι η
κατάληψη της Νομικής Σχολής της
Αθήνας, τον Φεβρουάριο του 1973,
απετέλεσε προσχεδιασμένη ενέργεια
στελεχών του Ρήγα Φεραίου και
της Αντί-ΕΦΕΕ. Στους παράγοντες
αυτούς θα πρέπει να προστεθεί και
η λεγόμενη «φιλελευθεροποίηση»,
δηλαδή η πολιτική της ελεγχόμενης
από το καθεστώς χρήσης ηπιότε-
ρων μεθόδων διακυβέρνησης, που
Το φοιτητικό
κίνημα λειτούργησε
ως πολιτικός
παράγοντας πρώτης
γραμμής στα χρόνια
της δικτατορίας,
αντικαθιστώντας
την αδράνεια των
πολιτικών κομμάτων
ήταν αποτέλεσμα των εσωτερικών
αντιφάσεων της δικτατορίας και
της αδυναμίας της να εξασφα-
λίσει τα απαραίτητα κοινωνικά
ερείσματα. Βεβαίως, στη φάση
αυτή, η υπεροχή των πολιτικών
φοιτητικών οργανώσεων έναντι των
σχετικά αυθόρμητων οργανωτικών
δομών που είχαν ήδη αναπτυχθεί
στα ΑΕΙ, υπήρξε αποτέλεσμα και
των οργανωτικών δυνατοτήτων που
χαρακτήριζε τις κομμουνιστικές
οργανώσεις. Σε κάθε περίπτωση
όμως, αυτές οι οργανωτικές δυ-
δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 19
νατότητες δεν υλοποιήθηκαν με
τον συνήθη για τις κομμουνιστικές
οργανώσεις τρόπο, αλλά ενσωμα-
τώθηκαν και προσαρμόστηκαν στις
αμεσοδημοκρατικές λειτουργίες των
Φοιτητικών Επιτροπών Αγώνα. Στο
πλαίσιο αυτών των διαδικασιών το
επίκεντρο των αποφάσεων, σε αντί-
θεση με τις τυπικές κομμουνιστικές
οργανώσεις, μετατοπιζόταν από
την κορυφή στη βάση της οργανω-
τικής πυραμίδας αντανακλώντας
την, κάθε φορά, διαμορφωμένη
συλλογική βούληση των δρώντων
υποκειμένων.
Η σχέση του αναδιοργανωμένου
Ρήγα Φεραίου, που ανασυστήθη-
κε το 1972 από στελέχη του προη-
γούμενου κλιμακίου του Ρήγα και
δραστηριοποιήθηκε στο πλαίσιο
του αντιδικτατορικού φοιτητικού
κινήματος, με το κόμμα της ανα-
νεωτικής κομμουνιστικής Αριστε-
ράς, δηλαδή το ΚΚΕ Εσωτερικού,
είναι δυνατόν να προσδιοριστεί
γύρω από δύο βασικούς άξονες.
Ο πρώτος αναφέρεται στον ιδιά-
ζοντα χαρακτήρα του φοιτητικού
κινήματος, ο οποίος καθορίστη-
κε από τις αμεσοδημοκρατικές
διαδικασίες που υιοθετήθηκαν
στα φοιτητικά περιβάλλοντα. Ο
δεύτερος καθορίστηκε στη βάση
των πολιτικών, ιδεολογικών και
οργανωτικών δεσμών του Ρήγα με
το ΚΚΕ Εσωτερικού.
Λίγους μόνο μήνες πριν τις πρώτες
εκδηλώσεις του αντιδικτατορικού
φοιτητικού κινήματος, το ηγετικό Ριζοσπάστης (Μαχητής),
κλιμάκιο του ΚΚΕ Εσωτερικού δεν όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ (Εσωτερι-
αντιλαμβανόταν ακόμη τις δυνατό- κού). Αρχείο ΕΜΙΑΝ, Συλλογή Ξεν.
τητες αντιδικτατορικής δράσης που Γιαταγάνα
διαμορφώνονταν στον φοιτητικό
χώρο και δεν επεδίωξε να επενδύ- συντελεστεί στα πανεπιστήμια.
σει πολιτικά σε αυτές. Η πολιτική Τον Οκτώβριο του 1972 κυκλοφόρη-
αυτή, ουσιαστικά, ακολουθήθηκε σαν οι θέσεις της Κομμουνιστικής
μέχρι και το φθινόπωρο του 1972, Οργάνωσης Σπουδαστών (ΚΟΣ) του
αν και οι πρώιμες αποτυπώσεις ΚΚΕ Εσωτερικού για το φοιτητικό
της μεταστροφής της καταγράφο- κίνημα, οι οποίες εγκρίθηκαν από
νται από τα τέλη της άνοιξης του την Κ.Ε. του κόμματος. Στο ση-
ίδιου έτους. Μία από τις πρώτες μαντικότατο αυτό κείμενο υπήρχε
ενδείξεις αυτής της μεταστροφής σαφής αναφορά στη δυνατότητα
έχουμε τον Μάη του 1972, όταν το συγκρότησης αντιδικτατορικού φοι-
Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ Εσωτερι- τητικού κινήματος και καλούνταν O Κώστας Κωσταράκος στη δίκη
στελεχών του «Ρήγα Φεραίου» το
κού με απόφασή του υιοθέτησε τη
γραμμή της αποφασιστικής στρο-
όλοι οι κομμουνιστές και δημοκράτες
φοιτητές να συσπειρωθούν γύρω 1971. Αρχείο εμιαν. Φωτ. συλλογή
φής των μελών και στελεχών του από τις Φοιτητικές Επιτροπές Αγώ- Γιάννη Ρέγκα
κόμματος προς την κατεύθυνση να, που ήδη λειτουργούσαν στα
της ανάπτυξης μαζικού κινήμα- ΑΕΙ, διεκδικώντας τη διενέργεια σή του με το Γραφείο Εσωτερικού
και την Κομμουνιστική Οργάνωση
ελεύθερων φοιτητικών εκλογών.
τος. Στην απόφαση αναφερόταν
ότι το βάρος της μαζικής δράσης Μετά την κατάληψη της Νομικής Σπουδαστών του ΚΚΕ Εσωτερικού
θεωρείται δεδομένη, διότι πολλά
έπρεπε να μετατοπιστεί στον χώρο Σχολής τον Φεβρουάριο του 1973,
δηλαδή σε μια περίοδο όξυνσης από τα στελέχη του διατηρούσαν
της νεολαίας. Αυτή, ωστόσο, η πο-
λιτική πρωτοβουλία εκδηλώθηκε των φοιτητικών κινητοποιήσεων, επαφές με το κόμμα της ανανεωτι-
κής κομμουνιστικής Αριστεράς. Στη
μόνο όταν οι βασικές προϋποθέσεις το Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ Εσωτε-
συγκρότησης του φοιτητικού χώρου ρικού με απόφασή του ανέφερε βάση αυτή, πολλά στελέχη του Ρήγα
προσπάθησαν να ενσωματώσουν
είχαν ενεργοποιηθεί, μέσα από τις
πρώτες φοιτητικές κινητοποιήσεις
ότι οι φοιτητές αναδεικνύονταν
πρωτοπόροι στην ανάπτυξη του στη δράση τους τις πολιτικές από-
ψεις των καθοδηγητικών οργάνων
και τη διαδικασία των προσφυγών ευρύτερου λαϊκού κινήματος.
του ΚΚΕ Εσωτερικού σχετικά με τη
κατά των διορισμένων διοικήσεων Παράλληλα, τόνιζε ότι οι κινη-
στρατιωτική δικτατορία. Οι από-
των φοιτητικών συλλόγων. Επομέ- τοποιήσεις των φοιτητών ήταν
ψεις αυτές σχηματοποιούνταν στη
νως, δεν επρόκειτο για μία πολιτική ακαθοδήγητες, καλώντας όλες
λεγόμενη «Θεωρία των ρωγμών»,
παρέμβαση μέσω της οποίας προ- τις αντιδικτατορικές δυνάμεις
σύμφωνα με την οποία η δικτατο-
αποφασίστηκε η ενεργός ανάμειξη να εκδηλώσουν τη μεγαλύτερη
ρία, από ένα σημείο κι έπειτα, δεν
των στελεχών του ΚΚΕ Εσωτερικού δυνατή συμπαράσταση προς τους
μπορούσε να αναπαραχθεί δεδο-
στον φοιτητικό χώρο με στόχο τη αγωνιζόμενους φοιτητές.
μένου ότι στερούνταν ιδεολογικής
συγκρότηση αντιδικτατορικού φοι- Σε ό,τι αφορά τη σχέση του Ρήγα
νομιμοποίησης και κοινωνικών
τητικού κινήματος. Αλλά για μία Φεραίου με το κόμμα της ανανεω-
ερεισμάτων. Επομένως, εμφάνιζε
εκ των υστέρων διαπίστωση της τικής κομμουνιστικής Αριστεράς
«ρωγμές» σε δομικό και λειτουργικό
αναγκαιότητας του μαζικού αγώνα, μπορούμε να παρατηρήσουμε τα
επίπεδο και ένας πρόσφορος τρό-
μέσω της οποίας καταγράφηκε το εξής. Αν και το ζήτημα του ιδε-
πος αντιμετώπισής της αναφερόταν
πολιτικό ενδιαφέρον του κόμματος ολογικού χαρακτήρα του Ρήγα
στη δυνατότητα αξιοποίησης, από
για τις ήδη σχηματοποιημένες κι- ήταν ένα θέμα που απασχόλησε
νηματικές διαδικασίες που είχαν εξαρχής την οργάνωση, η σύνδε-
συνέχεια στη σελ.23
20 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
Οικονομικές σχέσεις και μηχανισμοί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας
Β
Μιχάλης Λυμπεράτος * ασική και καταστατική προϋ-
πόθεση όταν τίθεται υπό συ-
ζήτηση η οικονομική πολιτική
της χούντας είναι να διευκρινιστεί
ότι, παρά τις επί τω χειρίστω τροπο-
H οικονομική ποιήσεις που επέφερε, ήταν απόλυτα
εναρμονισμένη με τις οικονομικές
πολιτική της χούντας στρατηγικές που δρομολογήθηκαν όλη
τη μεταπολεμική περίοδο. Στην ουσία
ήταν απόλυτα επρόκειτο για την εφαρμογή ενός
εναρμονισμένη με σχεδιασμού που εγκαινιάστηκε με το
σχέδιο Μάρσαλ και μορφοποιήθηκε
τις οικονομικές από τις οικονομικές προτεραιότη-
τες μιας ελληνικής αστικής τάξης,
στρατηγικές που όπως αυτή προέκυψε δυνάμει των
δρομολογήθηκαν όλη συνθηκών που επικράτησαν στην
Κατοχή και τον Εμφύλιο και η οποία
τη μεταπολεμική δρομολόγησε έναν συγκεκριμένο τύπο
ανάπτυξης, ιδίως από τα μέσα της
περίοδο δεκαετίας του 1950 και μετά. Αυτές
προσδιορίστηκαν από την πρόσδεση
της ελληνικής οικονομίας στις σχέσεις
εξάρτησης που οικοδόμησε ο διεθνής
καπιταλισμός στις μεταπολεμικές
Η χούντα υλοποίησε δεκαετίες.
Με αυτήν την έννοια, το καθεστώς
στο ακέραιο τη εκτεταμένων και σκανδαλωδών εν
πολλοίς φορολογικών «διευκολύν-
συμμαχία του σεων» που επέκτεινε η χούντα (ΝΔ
μεταπρατικού 916/1971) βασίστηκε στο νόμο 4171
του 1961 περί κινήτρων οικονομικής
ελληνικού ανάπτυξης, τις βασικές ρυθμίσεις του
οποίου ανανέωσε. Ο νόμος 2687 του
κεφαλαίου, με 1953 «περί επενδύσεως και προστα-
τμήματα του σίας κεφαλαίων εξωτερικού» εξελί-
χθηκε με ενδιάμεσες τροποποιήσεις
διεθνούς που (1961,1965) στο νόμο 608/1970 της
χούντας περί «εταιριών επενδύσε-
προσανατόλισαν ων χαρτοφυλακίου», ο οποίος και
αποθέωσε την εξάρτηση της ελλη-
την οικονομική ζωή νικής οικονομίας και εδραίωσε ένα
της χώρας στα στενά καταναλωτικό μοντέλο ανάπτυξης
συναρτημένο με την επέκταση των
συμφέροντα του υπηρεσιών χωρίς ανταγωνιστικό με-
ταποιητικό τομέα αλλά ως επί το
τουριστικού, του πλείστον βασισμένο σε μονάδες
οικοδομικού και συναρμολογήσεων, παραγωγής
ελαφρών καταναλωτικών αγαθών
του ναυτιλιακού και πρωτογενούς κατεργασίας πρώ-
των υλών χωρίς καθετοποίηση της
κεφαλαίου παραγωγής, ιδίως στη μεταλλουργία.
Το ίδιο συνέβη με την πολιτική των
συμβάσεων του ελληνικού κράτους
με ξένες ιδίως εταιρίες. Επρόκει-
το για συμβάσεις, όπως αυτή της
Γιγαντώνεται η «Ολυμπιακής», που υπεγράφη
στα 1956 και παραχωρούσε δεκά-
τραπεζική πίστη δες προνόμια εκμετάλλευσης των
και στη διετία 1971- αεροπορικών μεταφορών, η οποία,
μεταξύ άλλων, στα 1971 απέδωσε
1973 τριπλασιάζεται τη δυνατότητα στον Ωνάση για την
προμήθεια αεροπλάνων με πλήρη
η ανάληψη
βιομηχανικών
μετοχών και
ομολογιών
από τράπεζες,
συντελώντας
στην τραπεζική
επικυριαρχία του
όλου πλαισίου
κεφαλαιοκρατικής
συγκρότησης της
χώρας
1η Οκτωβρίου 1971: Ο αντιπρόεδρος της χουντικής κυβέρνησης Στυλιανός Παττακός καταθέτει το θεμέλιο λίθο στο υδροη-
λεκτρικό έργο της ΔΕΗ «Β. Καρδαμάκης» στον Αλιάκμονα. Ιστορικό αρχείο ΔΕΗ
απαλλαγή των αγορών αυτών από
οποιοδήποτε φόρο ή εισφορές υπέρ
του δημοσίου.
Το ίδιο καθεστώς αναπαρήγαγε
και επέκτεινε η χούντα και με τις
προδικτατορικές συμβάσεις του
αμίαντου (Εταιρία Μεταλλεία Βο-
ρείου Ελλάδος), του Νιάρχου για τα
ναυπηγεία, του Τ. Πάππας για τα
διυλιστήρια, ή με τη σύμβαση με
την Πεσινέ για το αλουμίνιο κ.λπ.
Μάλιστα, για τη σχέση αυτή των προ-
δικτατορικών συμβάσεων και αυτών
της χούντας η πιο χαρακτηριστική
περίπτωση ήταν του Πάππας και
της «ΕΣΣΟ»: η σύμβαση του 1962
ήταν τόσο σκανδαλώδης ώστε για να
χρυσωθεί το χάπι επιβλήθηκε στην
εταιρία ως συμβατική υποχρέωση να
δημιουργήσει 5-6 γεωργικές βιομη-
χανίες, στη δημιουργία των οποίων
ποτέ δεν προχώρησε. Η χούντα στα
1972 απάλλαξε και τυπικά την εται-
ρία από τις υποχρεώσεις αυτές, με
αντιστάθμισμα τη δημιουργία ενός
εργοστασίου εμφιάλωσης της Κόκα-
Κόλα στην Ελλάδα.
Δανειακή
και οικονομική εξάρτηση
Την ίδια στιγμή επιταχύνθηκε η
διαδικασία δανειακής εξάρτησης
της χώρας. Με βάση τα στοιχεία
της Τράπεζας της Ελλάδος μόνο
την πενταετία 1967-1971 εισήχθησαν
στην Ελλάδα 550,8 εκατ. δολάρια
στον ιδιωτικό τομέα και 602,2 εκατ.
με τη μορφή δανείων στο δημόσιο.
Για να αντιληφθεί κανείς το μέγεθος
της επιτάχυνσης της πρόσδεσης στις
δομές εξάρτησης που συγκροτήθηκαν
αρκεί να σημειωθεί ότι τα κρατι-
κά αυτά δάνεια αντιπροσώπευαν
το 90% του συνολικού εξωτερικού
δημοσίου χρέους της χώρας μέχρι
την περίοδο εκείνη.
Μόνο η επιβάρυνση σε επίπεδο χρε-
ολυσίων υπερδιπλασιάστηκε μέσα
στα 5 αυτά χρόνια, συνιστώντας πε-
ρίπου το μισό των κεφαλαίων που
κάθε χρόνο εισήχθησαν ως δάνεια.
Έτσι, μεταξύ του 1968 και του 1971
τα χρεολύσια αυξήθηκαν από 35,5
εκατ. δολάρια σε 51,6 εκατ. για να
δημιουργήσουν ακόμα μεγαλύτερες
υποχρεώσεις στα 3 επόμενα χρόνια.
Η συντριπτική πλειοψηφία των χρη-
μάτων αυτών κατευθύνθηκαν στις
ΗΠΑ (το 48%). Μάλιστα, για να μην
εμφανίζεται άμεσα το ελληνικό δη-
μόσιο ως οφειλέτης, τη λήψη των
δανείων διαμεσολαβούσε η Τράπεζα
Οι εγκαταστάσεις της βιομηχανίας παραγωγής αλουμινίου Αλουμίνιον της Ελλάδος Α.Ε., ιδιοκτησίας της γαλλικής εταιρίας
Πεσινέ, στη Βοιωτία τη δεκαετία του ’60
της Ελλάδας, η οποία μέσα σε ένα
χρόνο, από τα μέσα του 1973 ως την
πτώση της χούντας, δανείστηκε 688
εκατ. δολάρια και έτσι αυξήθηκε
το εξωτερικό χρέος κατά 20 δισε-
κατομμύρια δραχμές. Την περίοδο
1967-1972 το 38,6% των 2.070 εκατ.
δολαρίων που εισήχθησαν, και λίγο
αργότερα το 50% περίπου, έφευγε
από τη χώρα ως τόκοι, μερίσματα
και κέρδη.
Συνολικά το ύψος των αμερικανι-
κών τοποθετήσεων κάθε μορφής
στην Ελλάδα μέχρι και τις αρχές
του 1973, αν και δεν υπάρχουν
επίσημα στοιχεία, πρέπει να υπο-
λογίζεται σε 400.000.000 δολάρια
ενώ οι εμπορικές σχέσεις Ελλάδας
και ΗΠΑ ξεπέρασαν το ένα δισεκα-
τομμύριο δολάρια. Από τη Γαλλία
εισήχθησαν περίπου 230.000.000
ενώ μέχρι το 1973, με στοιχεία του
Γερμανο-ελληνικού Επιμελητηρίου,
η Δυτ. Γερμανία είχε επενδύσει πε-
ρίπου 60 εκατ. δολάρια, όμως ήταν
η πρώτη χώρα σε αριθμό εταιριών
γερμανικών συμφερόντων στη χώρα
με 30 θυγατρικές εταιρείες διεθνών
γερμανικών επιχειρήσεων, 80 επι-
χειρήσεις γερμανικών συμφερόντων
και 40 τεχνολογικής συνεργασίας
με ελληνικές.
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
Προστασία
του κεφαλαίου
Στον τομέα προάσπισης των συμ-
φερόντων του ιδιωτικού κεφαλαί-
ου επιχειρήθηκε μια εκτεταμένη
παρέμβαση στην αγορά, πάλι στα
πλαίσια της προδικτατορικής λογικής.
Φοροαπαλλαγές, διπλασιασμός της
κρατικής κάλυψης των αποσβέσε-
ων, απελευθέρωση της τραπεζικής
χρηματοδότησης από το Σεπτέμβριο
του 1968, συνταγματική προστασία
για την εγκατάσταση αλλοδαπών
εμποροβιομηχανικών εταιριών με
πλήρης φοροαπαλλαγές μέχρι και
επί του χαρτοσήμου (Άρθρο 23 του
Συντάγματος 1968-1973), παρεμβά-
σεις του δημοσίου για απαλλοτρι-
ώσεις και δωρεάν παράδοση γης
στις ιδιωτικές εταιρίες (π.χ. 3.000
στρέμματα στην Πάχη Μεγάρων,
1.000 στρέμματα στην Ελευσίνα για
«Στραν» και «Πετρόλα»). Επιπλέον,
χαριστικές συμβάσεις για δημόσια
έργα με ξένες εταιρίες χωρίς μελέ-
τες, ελαστικότητα στις υπερβάσεις
προϋπολογισμού που ξεπερνούσαν
το 50%, εγγυήσεις και συγκρότηση
κοινοπραξιών με ξένους χρηματο-
πιστωτικούς οίκους για την παροχή
δανείων προς το δημόσιο, επιδότηση
επιτοκίων του ιδιωτικού δανεισμού.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά
παράδειγμα της κατάστασης αυτής
ήταν το δάνειο της ΔΕΗ από την
Boston Corporation και την Deutsche
Bank που υπερχρέωσε την εταιρία.
Το 1972 η ΔΕΗ συνήψε δάνεια 20
εκατομμυρίων δολαρίων από τις δύο
τράπεζες και ορισμένες άλλες με
επιτόκιο 8,25%. Την επόμενη χρονιά,
με τις ίδιες βασικά τράπεζες, συνήψε
νέο δάνειο 60 εκατομμυρίων δολα-
ρίων αλλά με επιτόκιο 10%. Εκτός
αυτών, υπέγραψε και συμβόλαιο
με τη Siemens για τη δημιουργία
5 κέντρων διανομής ρεύματος αξί-
ας 26.000.000 δολαρίων και πήρε
δάνειο από γερμανική τράπεζα για
να καλύψει τις υποχρεώσεις της.
Και αυτά πλέον των δανείων που
ελήφθησαν την ίδια περίοδο για τα
λιγνιτωρυχεία της Πτολεμαϊδας και
ήταν της τάξης των 100.000.000
δολαρίων προκειμένου να καλυφθούν
οι απαιτήσεις των γαλλικών εταιριών
που ανέλαβαν το έργο. Από αυτά η
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974
χώρα εισέπραξε στην πραγματικότητα
μόνο 18.000.000 μετρητά, όσα και
οι αμοιβή των τεχνικών εταιριών που
εκπόνησαν τις μελέτες.
Να σημειωθεί ότι η συντριπτική πλει-
οψηφία των ξένων κεφαλαίων που
εισήχθησαν ήταν φτηνές επενδύσεις
κατώτερης τεχνολογίας που διατη-
ρούσαν ένα πολύ χαμηλό επίπεδο
παραγωγικότητας της εργασίας ή
διοχετεύτηκαν σε τρεις μόνο βιομη-
χανικούς τομείς (χημικά, αλουμίνιο
και διύλιση πετρελαίου). Η χούντα
υλοποίησε στο ακέραιο τη συμμαχία
του μεταπρατικού ελληνικού κεφα-
λαίου, οι επενδύσεις του οποίου στη
μεταποίηση ήταν στο 13% των συ-
νολικών επενδύσεων, με τμήματα
του διεθνούς που προσανατόλισαν
την οικονομική ζωή της χώρας στα
στενά συμφέροντα του τουριστικού,
του οικοδομικού και του ναυτιλιακού
κεφαλαίου. Είναι ενδεικτικό αυτό
που έγινε με την οικοδομή: καταρ-
γήθηκε ο φόρος υπεραξίας επί των
ακινήτων και προσφέρθηκε αθρόα
δανειοδότηση κατασκευαστών και
αγοραστών για κατοικίες. Το αποτέ-
λεσμα ήταν να απορροφήσει ο τομέας
αυτός, με χαμηλής παραγωγικότητας
επενδύσεις, το σύνολο των άλλων
δραστηριοτήτων και τους πόρους
της χώρας και να εξαφανίσει κάθε
ιδέα χωροταξικού σχεδιασμού.
Ανάλογου «αναπτυξιακού» προτύπου
ήταν και τα φαινόμενα με τις συμ-
βάσεις με την εταιρία «Μακντόναλτ»
για την διάνοιξη της Εγνατίας Οδού,
που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε,
αν και πληρώθηκε από το κράτος, η
σύμβαση με τη «Λίττον» που ανέλαβε
την οικονομική ανάπτυξη της Πελο-
ποννήσου και σύντομα αποσύρθηκε
αφού ιδιοποιήθηκε όλες τις εγγυήσεις
του ελληνικού κράτους, οι συμβάσεις
με σειρά αμερικανικών πετρελαϊκών
εταιριών όπως η «Οσεάνικ», η «Έσσο
Στάνταρτ Όιλ», η «Τέξακο» κ.λπ.,
οι οποίες αφότου πήραν κρατικά
χρήματα αποσύρθηκαν σε σύντομο
διάστημα, χωρίς καμία επίπτωση.
Τα ίδια συνέβησαν και με σειρά άλ-
λων μικρότερων συμβάσεων, όπως η
σύμβαση με την Στάγιερ-Ντρέμλερ
για την ίδρυση βιομηχανίας παρα-
γωγής ελκυστήρων, φορτηγών και
μοτοποδηλάτων, όπου με τον πρώτο
ισολογισμό της στα 1973 διαπιστώθηκε
ότι η εταιρία δεν είχε καν καταθέσει
το μερίδιο της στο μετοχικό κεφάλαιο
της κοινής εταιρίας με την ΕΤΒΑ,
ενώ αποκαλύφθηκε ότι η εταιρία
εισήγαγε έτοιμα τρακτέρ από την
Αυστρία –και δεν τα παρήγαγε στην
Ελλάδα– επιβάλλοντας την πώληση
τους βάσει της σύμβασης που είχε
υπογράψει μέσω δανειοδότησης των
αγροτών από την Αγροτική Τράπε-
ζα. Της ίδιας μορφής ήταν και η
σύμβαση του ελληνικού κράτους της
16 Οκτωβρίου 1972 με τη «Νεστλέ»
που παρέδωσε στην εταιρία αυτή το
μονοπώλιο της εσωτερικής αγοράς
γάλακτος για 30 χρόνια.
Αξίζει ενδεικτικά να αναφερθεί η
περίπτωση της αμερικανικής εταιρίας
«Μακντόναλντ» και της σύμβασης
του 1969: για να διανοιχτεί η Εγνα-
τία Οδός από το συνολικό κόστος
των 150.000.000 δολαρίων που
προϋπολογίστηκε, η Ελλάδα υπο-
χρεούνταν ως μερίδιο της να κατα-
βάλει τα 45.000.000. Όμως επειδή
η «Μακντόναλτ» δεν είχε δικά της
κεφάλαια, θα την διευκόλυνε το ελ-
ληνικό δημόσιο με την παροχή κρα-
τικών ομολόγων αξίας 80.000.000.
Δηλαδή η αμερικανική εταιρία θα
δαπανούσε μόνο 25.000.000 δικά της
χρήματα. Αξιοσημείωτο με βάση τη
σύμβαση θα έπαιρνε ως αμοιβή για
τις υπηρεσίες της το 14% του κόστους
όλου του έργου, δηλαδή 21.000.000
δολάρια. Με άλλα λόγια θα έβαζε
δικά της κεφάλαια μόνο 4.000.000
δολάρια ενώ θα εκμεταλλευόταν το
έργο για 30 χρόνια. Το έργο δεν πραγ-
ματοποιήθηκε αφού οι Αμερικανοί,
που είχαν αναθέσει υπεργολαβικά, το
έργο σε ελληνικές τεχνικές εταιρίες,
δεν εξασφάλισαν ούτε τα ελάχιστα
αυτά κεφάλαια. Σημείωση: η ατυ-
χής αυτή σύμβαση με την απίθανη
αυτή εταιρία στοίχισε στο κράτος 1
½ δισεκατομμύριο δραχμές.
Στα τέλη του 1973, 1.000 ανώνυμες
εταιρίες με ξένα κεφάλαια λειτουρ-
γούσαν επωφελούμενες από την απου-
σία ελέγχων και ένα ανεξέλεγκτο
καθεστώς υπερτιμολογήσεων και
υποτιμολογήσεων. Τα έσοδα των
βιομηχανικών επιχειρήσεων αυ-
ξήθηκαν στα 1972 κατά 32,6% και
μέσο ετήσιο ρυθμό 5ετίας 17,5%,
που ήταν προφανώς ακόμη μεγα-
λύτερος αφού στην πραγματικότητα,
ιδίως στο βιομηχανικό κλάδο, δεν
δηλώνονται τα πραγματικά κέρ-
δη. Την ίδια στιγμή γιγαντώνεται
η τραπεζική πίστη και στη διετία
1971-1973 τριπλασιάζεται η ανάληψη
βιομηχανικών μετοχών και ομολο-
γιών από τράπεζες, συντελώντας
στην τραπεζική επικυριαρχία του
όλου πλαισίου κεφαλαιοκρατικής
συγκρότησης της χώρας. Να σημει-
ωθεί ότι μόνο ο Όμιλος Τραπεζών
του συγκροτήματος Ανδρεάδη είχε
τέτοια κέρδη και γιγάντωση ώστε
περιελάμβανε την Εμπορική, την
Ιονική, την Τράπεζα Επενδύσεων,
την Τράπεζα Αττικής, την Τράπεζα
Πειραιώς, εκτός από σειρά άλλων
εταιριών οικονομικού χαρτοφυλακίου.
Συμπίεση
του εργατικού κόστους
Εκεί όμως που αποδείχθηκε εξαι-
ρετικά αποτελεσματική η χούντα,
προδιαγράφοντας και το μέλλον
των εργασιακών σχέσεων, ήταν να
καθηλώσει το εργασιακό κόστος,
απαγορεύοντας τις απεργίες και
νομιμοποιώντας απαιτήσεις για λη-
στρική εκμετάλλευση της εργασίας.
Έτσι, οι μισθοί στην τριετία 1968-1971
αυξήθηκαν κατά 8%, όταν τα κέρδη
κατά 18%, ενώ τις επόμενες χρονιές,
όταν η διεθνής κρίση εκδηλώθηκε,
η χούντα απλά πολλαπλασίασε τα
κέρδη του κεφαλαίου στο 32% και
περιόρισε τους μισθούς στο 6% του
καταβεβλημένου κεφαλαίου. Σε
επίπεδο παραγωγικότητας της ερ-
γασίας ιδίως από το 1969 και μετά η
παραγωγικότητα εργασίας ανέβηκε
στο 11,6% ενώ ο μέσος πραγματικός
μισθός έπεσε στο 6,9%, ενώ το 1973
με παραγωγικότητα εργασίας στο
8,4% ο μέσος πραγματικός μισθός
έπεσε στο 1,5%, τη στιγμή, μάλιστα,
που το ονομαστικό κόστος εργασίας
ανέβηκε στο 8,1 από το -0,2% που
ήταν στα 1971.
Βεβαίως, στα πρώτα χρόνια η σχέ-
ση της μέσης ετήσιας ανόδου των
ωρομισθίων και των τιμών ειδών
κατανάλωσης ήταν 8 προς 2 και ο
μέσος πραγματικός μισθός 2 μονάδες
μεγαλύτερος του ύψους της παραγω-
γικότητας της εργασίας (στα 1968 στο
9,5%), φαινόμενο που εμφανίστηκε
και σε άλλες χώρες την ίδια περίοδο
υπό χουντική διακυβέρνηση, όπως
στην Ισπανία, γεγονός που κατά τον
Πουλαντζά εξηγεί και την απουσία
σημαντικών εργατικών αγώνων στην
πρώτη αυτή φάση. Όμως, ειδικά
μετά τα 1971, με την εκτίναξη του
πληθωρισμού σε πρωτοφανή επίπεδα,
(το 1972 ο δείκτης τιμών καταναλωτή
αυξάνεται κατά 4,3%, το 1973 κατά
15,5% και το 1974 κατά 26,9%) και
την ανεργία να υπερδιπλασιάζεται
σε ετήσια βάση, η συμπίεση στην
αγοραστική δύναμη των εργαζομένων
ήταν αλύπητη. Αλλά και στις φάσεις
που δουλειά φαινόταν να υπάρχει, η
αξία της εργατικής δύναμης ήταν πολύ
χαμηλή. Το πόσο χαμηλή φαίνεται
από το γεγονός ότι, ακόμα και τη
στιγμή που εμφανιζόταν στις εκθέσεις
ως χαμηλός ο δείκτης ανεργίας, η
εξωτερική μετανάστευση αυξανό-
ταν συνέχεια. Μόνο την περίοδο
1968-1971 έφυγαν ως μετανάστες
συνολικά 297.500 άτομα.
Πέρα από τα χαμηλά επίπεδα των
μισθών, η χούντα συμπίεσε στα όρια
του και τον έμμεσο μισθό. Καταρχήν
πάγωσε τις περισσότερες οφειλές
προς το ΙΚΑ των εργοδοτών, μειώ-
νοντας τις εισφορές τους κατά 20%
για σειρά επιχειρήσεων, ιδίως των
μεταλλευτικών επιχειρήσεων, των
βιομηχανιών σιδήρου και χάλυβα αλλά
και των τουριστικών εκμεταλλεύσεων
(ΝΔ 1377/1973). Και ενώ μείωσε τις
ασφαλιστικές εισφορές καταληστεύ-
οντας τα ασφαλιστικά ταμεία, στην
ουσία εμφανίστηκαν ασφαλιστικές
ιδιωτικές εταιρίες που κερδοσκο-
πούσαν σε ένα περιβάλλον, όπου
με απόφαση της νομισματικής της
επιτροπής του 1969 απελευθερώθηκε
η τραπεζική αγορά, διευκολύνοντας
τους τραπεζίτες να ασκούν ανεξέ-
λεγκτη πιστωτική πολιτική και να
απαιτούν στήριξη στην ουσία από
τα αποθεματικά των ασφαλιστικών
ταμείων.
Απέμειναν μόνο, και αυτά για να
εξασφαλίσει η χούντα μια κάποια
κοινωνική στήριξη, η άναρχη και
ευνοιοκρατική χρηματοδότηση, τμη-
μάτων της μικροαστικής τάξης και
των συνεταιριστικών βιοτεχνιών. Έτσι,
δημιουργήθηκε σωρεία μικρών παρα-
γωγικών μονάδων χωρίς δυνατότητες
επιβίωσης, ιδίως της οικοδομικής και
τουριστικής δραστηριότητας, εξαρ-
δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 21
τημένες από τους υψηλόβαθμους
υπαλλήλους της χούντας, όσο και
μορφές επιλεκτικής παραγραφής
χρεών και απόδοση μικροϊδιοκτη-
σιών σε αγρότες και συνεταιριστι-
κές ενώσεις, που δημιούργησαν μια
ακραία πελατειακή νοοτροπία. Την
ίδια στιγμή, βέβαια, που το μέσο
αγροτικό εισόδημα συρρικνωνόταν
ραγδαία για να αγγίξει τα χαμηλά
επίπεδα της προηγούμενης δεκα-
ετίας στα 1972.
Οι άμεσες συνέπειες
Η παροχή «κινήτρων» προς το κε-
φάλαιο από τη χούντα προκάλεσε
μια γενική οικονομική αναρχία,
που αρχικά εκδηλώθηκε τον πρώ-
το χρόνο της δικτατορίας με πτώση
του ετήσιου ρυθμού ανάπτυξης που
μειώθηκε κατά 3% σε σχέση με την Ο Αριστοτέλης Ωνάσης το 1968
προδικτατορική περίοδο, φαινομενική παντρεύεται την Τζάκι Κένεντι και
ανάκαμψη τα δύο επόμενα χρόνια,
ανακοινώνει επενδύσεις στην Ελλά-
για να αποδιαρθρωθεί οικονομικά
δα. Το 1969 «το πρώτον σκάφος που
η χώρα από το 1971 και μετά. Όταν
εισήλθεν εις την πλωτήν δεξαμενήν
εκδηλώθηκε η διεθνής κρίση του 1971
στην Ελλάδα, απλώς επιβεβαιώθηκε
της Α/Ε Ναυπηγεία Ελευσίνος»,
συμφερόντων Στρατή Ανδρεάδη.
πλήρως, και χωρίς καμία αντίσταση,
η διαδικασία απρόσκοπτης εξαγωγής Δύο εξώφυλλα της Βιομηχανικής
των συνεπειών της διεθνούς κρίσης Επιθεώρησης, στο πρώτο διακρίνε-
από τις ισχυρές χώρες στις εξαρτη- ται η σφραγίδα της λογοκρισίας
μένες, ιδίως στον τομέα του πληθω-
ρισμού και της ανεργίας. Για αυτό
και η Ελλάδα στα 1973 εμφάνισε το
ρεκόρ πληθωρισμού στην Ευρώπη
με 30%, μαζί με την Πορτογαλία,
ενώ η ανεργία υπερδιπλασιάστηκε
μέσα σε δύο χρόνια. Αποτυγχάνοντας
δε πλήρως στην απόπειρα σταθερο-
ποίησης που υποσχέθηκε η χούντα,
σε ένα ακραία υπονομευμένο πεδίο
από ανεξέλεγκτους επενδυτές και
μια νέα γενιά κεφαλαιοκρατών που
πλούτισαν απότομα, χωρίς πραγ-
ματική παραγωγική βάση, η οικο-
νομία της χώρας δεν απέφυγε την
κατάρρευση.
Όταν λοιπόν, στο διεθνές πρόβλημα
προστέθηκε η πετρελαϊκή κρίση του
1973, εξαιτίας του Ισραηλοαραβικού
πολέμου του Yom Kippur, γεγονός
που επιτάχυνε την εκδήλωση των
συνεπειών της κρίσης υπερσυσσώ-
ρευσης που βρισκόταν σε εξέλιξη,
ήταν σχεδόν αδύνατο να τιθασευτούν
οι επιπτώσεις της στην Ελλάδα. Ο
Σ. Καράγιωργας το απέδιδε στη
σώρευση των επιπτώσεων από το
καταναλωτικό μοντέλο που επιβλή-
θηκε από την χούντα και το οποίο Όταν εκδηλώθηκε
προκάλεσε μια υπερβάλλουσα ζήτη-
η διεθνής κρίση
ση χωρίς αντίστοιχες αναπτυξιακές
τομές και διεξόδους συμπίεσης της του 1971 στην
κατανάλωσης.
Έτσι, κατά ριπάς εμφανίζονταν Ελλάδα, απλώς
πλέον οι συνέπειες της πολιτικής
επιβεβαιώθηκε
της χούντας. Την ίδια στιγμή εκδη-
λώθηκαν με ιδιαίτερη ένταση όλες
πλήρως, η
οι επιπτώσεις των κοινωνικών ανι-
σοτήτων που είχαν προηγηθεί. Μια διαδικασία
τεράστια έκρηξη τιμών και καθίζηση
της παραγωγής αύξησε, μέσα σε ένα απρόσκοπτης
χρόνο, τα επίπεδα φτώχειας στο 30%
εξαγωγής των
του πληθυσμού. Οι συνθήκες που
επικράτησαν επέτειναν τη μεταφορά συνεπειών της
κεφαλαίων στους κερδοσκόπους ενώ
επιβλήθηκε η δραστική περιστολή των διεθνούς κρίσης από
κρατικών δαπανών, που προκάλεσε
τις ισχυρές χώρες
μια άνευ προηγουμένου συρρίκνωση
στην κοινωνική ασφάλιση. Η ανα-
στις εξαρτημένες,
τροπή της χούντας ήταν πλέον εκ
των ων ουκ άνευ. ιδίως στον τομέα
του πληθωρισμού
* Ο Μιχάλης Λυμπεράτος
είναι διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης και και της ανεργίας
Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
22 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ
Οι σχέσεις της χούντας με τη Λιβύη
και ο αμερικανικός φόβος περί «Ελλήνων Καντάφηδων»
Παναγιώτης Κουργιώτης*
Η
Λιβύη μετά την πτώση της
μοναρχίας το 1969 υπήρ-
ξε εξαιρετικά ευέλικτη ως
προς τις εξωτερικές της σχέσεις,
οι οποίες διαμορφώνονταν βάσει
τριών παραγόντων: την απόκτηση
του οπλισμού της από οποιονδή-
ποτε συνασπισμό, την πώληση του
πετρελαίου της στη Δύση, και την
προσέγγιση άλλων αραβικών δυ-
νάμεων για τη σύμπηξη ενός πο-
λιτικού στρατιωτικού οικονομικού
μπλοκ, που θα συνεισέφερε στον
κοινό αγώνα κατά του Ισραήλ. Το
σημαντικότερο όπλο της κατά τους
ελιγμούς της με τη Δύση υπήρξε
βεβαίως το πετρέλαιό της. Η ση-
μασία του πετρελαίου της, ειδικά
εκείνη την περίοδο, είχε αναβαθ-
μιστεί για δύο λόγους.
Πρώτον: όσο η διώρυγα του Σουέζ
παρέμενε κλειστή (από τον πόλεμο
των Έξι Ημερών το 1967 μέχρι και
τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο του
1973), το λιβυκό πετρέλαιο κάλυ-
πτε ένα κρίσιμο ενεργειακό κενό,
αφού μπορούσε να μεταφερθεί
στις ευρωπαϊκές καταναλώτριες
χώρες εντός 6 ημερών. Συνεπώς,
το γεγονός αυτό καθιστούσε την
τιμή του ανταγωνιστική σε σχέση
με το πετρέλαιο των χωρών του Κόλ-
που, για τη μεταφορά του οποίου
απαιτούνταν τότε 35 με 45 μέρες.
Δεύτερον: η πολύ χαμηλή περιε-
κτικότητα του λιβυκού πετρελαίου
σε θείο, που μείωνε σημαντικά το
κόστος της περαιτέρω επεξεργασίας
του για τους Ευρωπαίους1.
Τα συμφέροντα των ΗΠΑ στη Λιβύη
ήταν σημαντικά από οικονομικής
άποψης, αφού 28 αμερικανικές
εταιρίες παρήγαγαν το 90% του
λιβυκού πετρελαίου (η συνολική
παραγωγή τον πρώτο καιρό του κα-
θεστώτος Καντάφι ήταν 3.000.000
βαρέλια ημερησίως) από το οποίο,
ένα ποσοστό 25% προοριζόταν για
τις χώρες της ΕΟΚ και ένα 43% για
τη Δυτική Γερμανία μόνο. Επι-
πλέον, οι αμερικανικές εταιρίες
είχαν ετήσια κέρδη της τάξεως των
500.000.000 δολαρίων2. Όπως
αναφέρθηκε σε έκθεση του Συμβου-
λίου Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ,
βασικό αμερικανικό συμφέρον στη
Λιβύη μετά το πραξικόπημα ήταν
να διατηρηθεί η βάση Wheelus, όχι
όμως εις βάρος των στρατηγικών
οικονομικών συμφερόντων. Επίσης,
τονίστηκε η ανάγκη να προστατευ-
θεί η εξάρτηση των Ευρωπαίων από
το λιβυκό πετρέλαιο, το οποίο λόγω
γεωγραφικής θέσης και ποιότητας
θεωρούνταν –όπως καταγράφηκε
Στη δίκη των πραξικοπηματιών, πίσω από τους Μακαρέζο και Παττακό, ο
«αόρατος δικτάτορας» Δημήτριος Ιωαννίδης
στην έκθεση– κυριολεκτικά αναντι-
κατάστατο. Επομένως, η σημασία
που είχε αποκτήσει τα τελευταία
χρόνια το λιβυκό πετρέλαιο επέ-
τρεψε στο νέο καθεστώς να είναι
σκληρό στις διαπραγματεύσεις
του με τις ΗΠΑ, αναφορικά με τη
βάση Wheelus. Οι Λίβυοι πράγματι
απαίτησαν και κατάφεραν χωρίς
κανένα πολιτικό ή οικονομικό κό-
στος να εκκενωθούν οι αμερικανι-
κές και οι βρετανικές βάσεις στη
χώρα. Οι Αμερικανοί φοβούνταν
πως η ενεργειακή εξάρτηση των
Ευρωπαίων μείωνε σημαντικά τα
περιθώρια ελιγμών τους στις σχέσεις
τους με τον Καντάφι αφού, όπως
ανέφεραν, ακόμα και αν η Λιβύη
εθνικοποιούσε το πετρέλαιό της, δεν
θα είχε δυσκολία να διατηρήσει τις
οικονομικές της συναλλαγές με τις
ευρωπαϊκές εισαγωγικές εταιρίες,
εφόσον η τιμή του θα παρέμενε
ανταγωνιστική. Σε κάθε περίπτωση
Η Λιβύη αποτέλεσε
το μοναδικό
ριζοσπαστικό
αραβικό καθεστώς
με το οποίο οι
ΗΠΑ διατήρησαν
μια μειωμένη σε
σχέση με τα προ
του 1969 επίπεδα
σχέση στρατιωτικής
συνεργασίας
πάντως, έπρεπε να βρεθεί τρόπος
να διατηρηθεί η πρόσδεση της Λι-
βύης στο άρμα της Δύσης, αφού η
εκκένωση των αμερικανικών και
βρετανικών εγκαταστάσεων είχε
δημιουργήσει ένα νέο κενό ισχύος
στην ανατολική Μεσόγειο. Η μόνη
θετική εξέλιξη για τις ΗΠΑ ήταν ότι,
λόγω της οικονομικής της ισχύος,
η Λιβύη δεν ένιωθε υποχρεωμένη
να στραφεί στη Σοβιετική Ένωση
για όπλα, ακολουθώντας το πα-
ράδειγμα άλλων ριζοσπαστικών
αραβικών καθεστώτων.
Η δύναμη που έσπευσε εγκαίρως
να καλύψει το κενό στη Λιβύη ήταν
η Γαλλία του Πομπιντού. Ήταν η
εποχή που η Γαλλία, έχοντας απο-
φασίσει την επιβολή εμπάργκο
στα άμεσα εμπλεκόμενα μέρη
της αραβοϊσραηλινής σύγκρουσης,
επανασχεδίαζε τη μεσογειακή της
πολιτική, μέσω των Αράβων της
Βορείου Αφρικής3. Μεγάλο ρόλο
στη διαμόρφωση της γαλλικής αρα-
βικής πολιτικής έπαιζαν βεβαίως
οι πιεστικές ανάγκες της γαλλικής
πολεμικής βιομηχανίας. Η Λιβύη,
έναν περίπου χρόνο μετά το πραξι-
κόπημα, σχεδίαζε να αγοράσει 110
Mirage, τα οποία θα παραλαμβά-
νονταν σταδιακά. Η γαλλική βιο-
μηχανία αεροπλάνων είχε υποστεί
σημαντικό πλήγμα μετά την επιβολή
του εμπάργκο στο Ισραήλ, αφού
οι παραγγελίες της είχαν μειωθεί
κατά 55%, επομένως η «δίψα» των
Λίβυων για αεροσκάφη αποτελού-
σε μια έξοχη ευκαιρία. Η Ελλάδα
παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τη
μεσογειακή πολιτική της Γαλλίας
και ήταν προς το συμφέρον της να
τη στηρίξει, πρώτον επειδή η γαλ-
λική κυβέρνηση ήταν μια από τις
λίγες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που
επιδείκνυαν πραγματισμό ως προς
τις σχέσεις τους με τη χούντα, αφού
αποτελούσε τον καλύτερο εναλλα-
κτικό προμηθευτή οπλισμού μετά
τις ΗΠΑ4, και δεύτερον, επειδή
μπορούσε να προσφέρει έναν
τρίτο πόλο στις στρατιωτικές και
διπλωματικές επιλογές των Αρά-
βων, μεταξύ του υπερβολικά φιλο-
ϊσραηλινού αμερικανικού από τη
μια, και του σοβιετικού από την
άλλη. Η ανάδυση αυτού του νέου
πόλου υπήρξε πράγματι κοινή επι-
θυμία των Γάλλων και των Αράβων
το διάστημα εκείνο αφού, όπως
ανέφεραν οι Αμερικανοί, ο ίδιος
ο Νάσερ συμβούλευε τον Καντάφι
να μην εξαρτηθεί στρατιωτικά από
τη Μόσχα, αλλά να στραφεί στο
Παρίσι5. Παράλληλα, η Λιβύη απο-
τέλεσε το μοναδικό ριζοσπαστικό
αραβικό καθεστώς με το οποίο οι
ΗΠΑ διατήρησαν μια μειωμένη σε
σχέση με τα προ του 1969 επίπεδα
σχέση στρατιωτικής συνεργασίας,
και αυτό μάλιστα παρά τη βίαιη
αντιισραηλινή ρητορική του.
Επομένως, ένα χρόνο μετά το
πραξικόπημα, η Λιβύη αποτε-
λούσε μια ιδιόμορφη περίπτωση
αραβικού καθεστώτος, το οποίο
είχε αποκτήσει άρματα μάχης
από τη Σοβιετική Ένωση λόγω
των βρετανικών κωλυσιεργιών
για την αγορά των Chieftains,
και την ίδια στιγμή διέθετε έναν
μικρό αεροπορικό στόλο (περίπου
30 αεροσκάφη), που αποτελούνταν
από κάποια αμερικανικά F-5 και
γαλλικά Mirage, ενώ εκκρεμούσε η
πώληση άλλων 8 F-5 και η παραλα-
βή ενός μεγάλου αριθμού Mirage.
Η διατήρηση κάποιας μορφής
στρατιωτικής συνεργασίας με το
καθεστώς αποτελούσε για τις ΗΠΑ
τον μοναδικό τρόπο να έχουν μια
ελάχιστη δυνατότητα επιρροής των
πραγμάτων στην Λιβύη, αλλά και
μια σχετική ασφαλιστική δικλείδα
για τα συμφέροντα των εταιρειών
τους.
Οι Αμερικανοί γνώριζαν πως οι Λί-
βυοι αντιμετώπιζαν μεγάλο πρόβλη-
μα αναφορικά με τον χειρισμό των
F-5 και τη συντήρηση των βάσεων
που είχαν εκκενωθεί, επομένως,
η ύπαρξη μιας φιλικής δύναμης,
ικανής να εκπαιδεύσει τους Λίβυους
Ο συνταγματάρχης Καντάφι, επάνω με τον Αιγύπτιο ηγέτη Νάσσερ και κάτω
με τον επόμενο πρόεδρο της Αιγύπτου Ανουάρ Σαντάτ και τον πρόεδρο της
Συρίας Χαφέζ Αλ Άσαντ
στα αμερικανικά όπλα, ήταν ένας
καλός τρόπος να αντισταθμιστεί η
φθίνουσα αμερικανική στρατιωτι-
κή επιρροή μετά την αποχώρηση
από τη βάση Wheelus. Η Ελλάδα
μπορούσε να παίξει άνετα τον ρόλο
αυτό, στο πλαίσιο της ενίσχυσης της
συνεργασίας της με τους Άραβες
γείτονες. Έτσι, το 1970, 110 Λίβυοι
πιλότοι στάλθηκαν στην Ελλάδα
για εκπαίδευση ώστε να μπορούν
να επανδρώσουν τα F-5. Επίσης,
Λίβυοι εκπαιδεύονταν από Έλληνες
στη Σχολή Δοκίμων στον χειρισμό
ακταιωρών6.
Οι Αμερικανοί, βέβαια, δεν απέ-
κλειαν το ενδεχόμενο μια τέτοια
πολιτική να στρεφόταν μακρο-
πρόθεσμα εναντίον τους, αφού
οι εκπαιδευμένοι από Έλληνες
σε αμερικανικά όπλα Λίβυοι κατά
πάσα πιθανότητα θα στρέφονταν
εναντίον του Ισραήλ. Αυτό ωστόσο
δεν έδειχνε να προβληματίζει διόλου
την Ελλάδα, η οποία έφτασε στο
σημείο να στείλει αποστολή στην
πρώην βάση Wheelus, η οποία
μαζί με μια αντίστοιχη πακιστα-
νική επικουρούσαν Αιγύπτιους
τεχνικούς συμβούλους στο έργο
της εκπαίδευσης των Λίβυων και
της συντήρησης της βάσης7. Και
οι Αιγύπτιοι, βεβαίως, ήταν με τη
σειρά τους εκπαιδευμένοι από τους
Σοβιετικούς, αλλά ούτε αυτό έδειχνε
να ενοχλεί την Ελλάδα.
Οι ελληνολιβυκές σχέσεις αποτέ-
λεσαν ζήτημα που απασχόλησε
τους Αμερικανούς, σε μικρότερο
ή μεγαλύτερο βαθμό, καθ’ όλη την
επταετία. Αρχικά οι Αμερικανοί τις
αντιμετώπισαν με νηφαλιότητα,
ίσως και με κάποια ικανοποίηση.
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
Σε μνημόνιο της 17ης Μαΐου του
1971 αναφέρθηκε χαρακτηριστικά:
«Η Ελλάδα και το Πακιστάν απο-
τελούν δύο φιλοδυτικές δυνάμεις
που ζητούν να παίξουν ρόλο στα
οικονομικά και στρατιωτικά ζητή-
ματα της Λιβύης, στην κατεύθυνση
της ανάσχεσης του κομμουνιστικού
κινδύνου για το καθεστώς8». Εντού-
τοις, λίγο αργότερα η συνεργασία
αυτή έδειχνε να τους ενοχλεί, αφού
πίστευαν πως είχε χάσει τον αρχικό
εποικοδομητικό της χαρακτήρα.
Μάλιστα μετά το πραξικόπημα
του Ιωαννίδη, έφτασαν μέχρι το
σημείο να αναφέρουν ότι η ελλη-
νική χούντα θα ακολουθούσε τον
δρόμο του Καντάφι σε περίπτωση
που επιδεινώνονταν οι σχέσεις της
με τις ΗΠΑ.
Η «επιρροή του Καντάφι» στους
Έλληνες χουντικούς και η προτίμησή
τους για τις εθνικιστικές, ουδετε-
ρόφιλες πολιτικές του –ασχέτως του
πόσο ήταν υπαρκτή ή όχι– άρχισε
να προβάλλεται όλο και συχνότε-
ρα στα αμερικανικά διπλωματικά
έγγραφα ως ένα νέο είδος ελληνι-
κού εκβιασμού. Η «επιρροή του
Καντάφι» ακόμα και αν υπήρξε
ένας διπλωματικός μύθος, χρησι-
μοποιήθηκε κατά κόρον από τον
πρέσβη Τάσκα στην προσπάθειά
του να σκιαγραφήσει το προφίλ της
νέας ομάδας εξουσίας στην Αθήνα.
Άλλωστε, υπήρχε η τάση το όνο-
μα του Καντάφι, όπως παλιότερα
και του Νάσερ, να χρησιμοποιείται
μεταξύ των ελληνικών πολιτικο-
στρατιωτικών κύκλων, με σκοπό
την πρόκληση των εντυπώσεων ή
τον εκβιασμό. Χαρακτηριστικό πα-
ράδειγμα υπήρξε ο πρωθυπουργός
ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011
ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ /Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974
της χούντας Μαρκεζίνης, ο οποίος
λίγο πριν από την ανατροπή του
Παπαδόπουλου τον Νοέμβριο του
1973, είχε δηλώσει σε συνέντευξή
του στη Le Monde πως αν απο-
τύχαινε το φιλελεύθερο πείραμά
του και ανατρεπόταν, τότε θα τον
διαδεχόταν ο «Έλληνας Καντάφι».
Ωστόσο, ποιοι ήταν αυτοί οι περι-
βόητοι «Έλληνες Καντάφηδες» και
πόσο στα σοβαρά τους έπαιρναν
οι Αμερικανοί;
Η εμμονή του Τάσκα με τους «Έλ-
ληνες Καντάφηδες», πέραν της
επιθυμίας του Αμερικανού πρέ-
σβη να περιγράψει με γλαφυρότητα
το ύφος της πολιτικής των νέων
πραξικοπηματιών, ουσιαστικά
αντανακλούσε κάποιες πολύ εν-
διαφέρουσες παρατηρήσεις για τη
βάση της εξουσίας στην δικτατορική
Ελλάδα. Το πολιτικό σύστημα, το
οποίο μελετούσαν οι Αμερικανοί
αναλυτές κατά την περίοδο της
επταετίας, ήταν το στράτευμα,
δηλαδή ο μόνος πόλος εξουσίας
του προδικτατορικού πολιτικού
συστήματος που είχε διατηρηθεί
στην Ελλάδα.
Ωστόσο, ο πόλος αυτός δεν ήταν
ενιαίος στον βαθμό που θα μπο-
ρούσαμε να μιλήσουμε για ένα
αυστηρά μονοπολικό σύστημα
εξουσίας. Αντίθετα, γινόταν
αντιληπτός ως κατακερματισμέ-
νος σε μικρότερους πόλους, σημα-
ντικούς ή ασήμαντους. Οι πόλοι
αυτοί, βέβαια, δεν ήταν τίποτε
άλλο παρά άμορφες ή περισσό-
τερο οργανωμένες συσπειρώσεις
αξιωματικών του Στρατού Ξηράς.
Κατά τους Αμερικανούς, το μέλλον
του συστήματος εξουσίας που είχε
Η ανανεωτική κομμουνιστική Αριστερά
στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα (1972-1973)
συνέχεια από τη σελ.18
μέρους των αντιδικτατορικών δυ-
νάμεων, αυτών των δομικών και
λειτουργικών της αντιφάσεων.
Αργότερα, το καλοκαίρι και το
φθινόπωρο του 1973, η πρόθεση
κάποιων στελεχών της καθοδηγη-
τικής ομάδας του ΚΚΕ Εσωτερικού
για συμμετοχή του κόμματος στις
εκλογικές διαδικασίες που τέθηκαν
σε κίνηση με το λεγόμενο «πείρα-
μα Μαρκεζίνη», σχετιζόταν με τη
συγκεκριμένη πολιτική αντίληψη
περί «ρωγμών» στο εσωτερικό της
δικτατορίας, αν και πολλά στελέχη
του κόμματος διαφοροποιήθηκαν
ως προς αυτό το ζήτημα. Παρόμοιες
διαφοροποιήσεις εκφράστηκαν στα
καθοδηγητικά όργανα της ΚΟΣ και
του Ρήγα. Στο σημείο αυτό παρατη-
ρήθηκαν οι πρώτοι τριγμοί ανάμεσα
στην ηγεσία του κόμματος και στη
νεολαία. Ωστόσο, δεν οδήγησαν
ούτε σε διάσπαση αλλά ούτε και
σε εκτεταμένες διαρροές στελε-
χών. Αυτό συνέβη διότι τα μέλη
του Ρήγα Φεραίου διέθεταν, ως ένα
βαθμό, τη δυνατότητα να δρουν
ανεξάρτητα από τις αποφάσεις της
κομματικής καθοδήγησης.
Η προσπάθεια των πολιτικών φοι-
τητικών οργανώσεων, συμπεριλαμ-
βανομένου και του Ρήγα Φεραίου,
να ταυτισθούν με τις επιλογές των
πολιτικών τους φορέων ήταν περισ-
σότερο ευδιάκριτη στην περίπτωση
της εξέγερσης του Νοεμβρίου 1973.
Η εξέγερση και η κρισιμότητα της
κατάστασης που διαμορφώθηκε
κινητοποίησαν τους καθοδηγητικούς
δημιουργηθεί θα εξαρτιόταν είτε
από τη συνεχιζόμενη αδυναμία της
μιας ομάδας να αντισταθεί στις πι-
έσεις της άλλης, με αποτέλεσμα τη
διαρκή εκδήλωση πραξικοπημάτων
και αντιπραξικοπημάτων και την
τελική αυτοκατάλυση της δικτατο-
ρίας είτε από την ανθεκτικότητα
που θα επιδείκνυε μια ομάδα κατά
την παραμονή της στην εξουσία.
Η κοινή εκτίμηση, ωστόσο, ήταν
πως καμιά ομάδα δεν θα άντεχε
για πολύ, δεδομένης της διαρκούς
συρρίκνωσης της βάσης της εξου-
σίας. Βάσει των όσων ανέφερε ο
Τάσκα στον Κίσινγκερ τον Μάρτιο
του 1974, η χούντα του Ιωαννίδη
υπήρξε το καθεστώς με τη μικρότε-
ρη βάση εξουσίας στη χώρα από το
1821. Η μόνη του στήριξη ήταν 20
με 30 ή ίσως 10 με 12 αξιωματικοί9.
Οι αμερικανικές υπηρεσίες πλη-
ροφοριών εκτιμούσαν ότι πέραν
του δικτύου του Ιωαννίδη υπήρχαν
και άλλες ομαδώσεις αξιωματικών,
άλλες χαλαρές και άλλες πιο συ-
μπαγείς. Μία από αυτές ήταν ένας
σκληρός πυρήνας των λεγόμενων
«Καντάφηδων», πολλοί από τους
οποίους φαίνεται ότι βοήθησαν τον
Ιωαννίδη να ανατρέψει τον Παπα-
δόπουλο, ελπίζοντας πως θα επέ-
βαλλε ένα πιο ακραίο εθνικιστικό
καθεστώς.
Όπως αναφέρει το εν λόγω έγ-
γραφο, οι «Καντάφηδες» ήταν
υπερεθνικιστές αξιωματικοί, που
επιθυμούσαν μια πιο ανεξάρτητη
πολιτική για την Ελλάδα στις σχέ-
σεις της με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ,
ιδίως σε ό,τι αφορούσε τη χρήση
των εγκαταστάσεων επί ελληνικού
εδάφους10.
μηχανισμούς της κομμουνιστικής
Αριστεράς με στόχο την πραγμάτωση
των πολιτικών τους επιλογών. Σε
αυτό το πλαίσιο διαμορφώθηκε και
η στάση του Ρήγα στην εξέγερση
του Πολυτεχνείου. Συγκεκριμένα, η
πρώτη αντίδραση της καθοδήγησης
στο φαινόμενο της κατάληψης ήταν
η απόρριψή της. Η συγκεκριμένη,
όμως, γραμμή δεν αφομοιώθηκε
πλήρως από το σύνολο των μελών,
πολλά από τα οποία συντάχθηκαν
με τους υποστηρικτές της κατάλη-
ψης. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί και
από τη δυναμική των γεγονότων
που εξελίχθηκαν ραγδαία, χωρίς να
προσφέρουν τη δυνατότητα εκτιμή-
σεων αλλά και από το γεγονός των
ιδιαζόντων χαρακτηριστικών του
κινήματος τα οποία επιβίωναν από
την πρώτη του φάση και έφεραν
τα στοιχεία ενός κινήματος που
οργανώνεται και δρα ανεξάρτητα
από τη «γραμμή» των πολιτικών
δυνάμεων. Έτσι, πολλά στελέχη
δεν υπάκουσαν στην καθοδήγη-
ση ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, οι
καθοδηγήσεις δεν λειτούργησαν
με σαφήνεια, εξαιτίας της σύγχυ-
σης που δημιουργούσε η ταχύτητα
των εξελίξεων, με αποτέλεσμα η
πρωτοβουλία να περνά στα στε-
λέχη των οργανώσεων. Με τον
τρόπο αυτό, η τελική στάση των
στελεχών του Ρήγα στα δρώμενα
της εξέγερσης ήταν ένας συγκε-
ρασμός αυθόρμητων πρωτοβου-
λιών, που επιβάλλονταν από την
εκάστοτε εξέλιξη των γεγονότων,
και δρομολογημένων δράσεων, οι
οποίες εξέφραζαν τις επιλογές των
πολιτικών καθοδηγήσεων.
δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 23
Σε κάθε περίπτωση, οι Αμερικανοί
γνώριζαν πως χωρίς οποιασδήποτε
μορφής στήριξης από τις ΗΠΑ, μι-
σμού τους. Πρακτικά, ο εθνικισμός
αυτός σήμαινε τρία πράγματα:
Πρώτον: Ότι η ομάδα Ιωαννίδη
στην περιοχή δεν ταυτίζονταν με
τα αμερικανικά συμφέροντα.
Ουσιαστικά αυτός ο νέος εθνικι-
κρής ή μεγαλύτερης, το καθεστώς θα θεωρούσε οποιαδήποτε μορ- σμός ήταν που ώθησε τον Τάσκα να
θα κατέρρεε. Εντούτοις, μέχρι και φή αμερικανικής πίεσης προς την αναζητά τους «Έλληνες Καντάφη-
την κατάρρευσή του, ήταν υποχρε- κατεύθυνση της πολιτικής φιλε- δες», αφού όπως ο ίδιος πίστευε,
ωμένοι να διατηρούν όχι απλά μια λευθεροποίησης ως απροκάλυπτη οι νέοι κυβερνώντες δεν θα είχαν
επαφή αλλά κανονική συνεργασία παρέμβαση στα εσωτερικά της χώ- κανέναν δισταγμό –εφόσον οι ΗΠΑ
με τη χούντα, για την αποφυγή ρας, γεγονός που θα οδηγούσε σε αρνούνταν να τους βοηθήσουν– να
νέων δυσάρεστων κενών ισχύος εκβιασμούς «αλά Καντάφι». «γίνουν Γάλλοι» (go French) και
στην κρίσιμη περιοχή της ανατο- Δεύτερον: Ότι το νέο καθεστώς αν όχι Γάλλοι, να «γίνουν Άραβες»
λικής Μεσογείου. θεωρούσε πως ο μόνος τρόπος (go Arab). Και βέβαια λέγοντας
Προς μεγάλη τους απογοήτευση, για να συνεργαστεί αρμονικά με «Άραβες», ο Τάσκα εννοούσε τον
το Κυπριακό δεν είχε διευθετηθεί τις ΗΠΑ θα ήταν να παραδεχτούν Καντάφι, αφού όπως ανέφερε στον
«ατλαντικά και ήσυχα» από το κα- οι τελευταίες ότι η Ελλάδα είναι Κίσινγκερ, οι Έλληνες χουντικοί
θεστώς Παπαδόπουλου, η Μέση το ίδιο σημαντική για αυτές όσο ήταν αυτοί που είχαν εκπαιδεύ-
Ανατολή παρέμενε ασταθής, ενώ και αυτές για την Ελλάδα, πράγμα σει το ναυτικό και την αεροπορία
ακόμα υπήρχαν Σοβιετικοί στα θερ- που σήμαινε πως οι Αμερικανοί της Λιβύης.
μά ύδατα. Οι Αμερικανοί, επομέ- θα έπρεπε να βοηθούν την Ελλάδα
νως, ήταν αναγκασμένοι, χάριν των χωρίς κάποιο αντάλλαγμα. *Ο Παναγιώτης Κουργιώτης
συμφερόντων τους, να ανεχτούν Τρίτον: Ότι οι ΗΠΑ όφειλαν να είναι υποψήφιος διδάκτορας
μια χούντα πολύ πιο ενοχλητική από παραδεχτούν πως η Ελλάδα δεν στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών
την προηγούμενη, την οποία δεν θα μπορούσε να τις βοηθήσει εφό- του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
μπορούσαν ούτε να ανατρέψουν, σον έκρινε ότι τα συμφέροντά της Θεσσαλονίκης
αφού μια τέτοια εξέλιξη θα συνέ-
βαλε στην αστάθεια της περιοχής,
αλλά ούτε και να αφήσουν απόλυ- 1. Foreign Relations of the United States, 1969 – 1976 Volume E-5, Part 2,
τα ανεξέλεγκτη, αφού υπήρχε μια
Documents on North Africa, doc.39, p.1 – 10.
γενικότερη αίσθηση πως θα ήταν
2. Ό.π., doc.44, p.1 – 11.
επιρρεπής στην πρόκληση νέων
3. Berstein S. & Rioux J-P, The Cambridge History of Modern France,
προβλημάτων.
The Pompidou Years 1969 – 1974, Cambridge University Press –
Η αίσθηση αυτή πήγαζε από την
αντίληψη που είχαν για τον εθνικι- Edition de la maison des sciences de l’ homme, Paris, 2000.
4. Το Βήμα, 27/2/1970 & 19/9/1970.
σμό του νέου καθεστώτος: Ενώ τους
ταύτιζαν ως προς τον αντικομμου- 5. Foreign Relations of the United States, 1969 – 1976 Volume E-5, Part 2,
νισμό με τους προκατόχους τους, Documents on North Africa, doc.52, p.1 – 2.
θεωρούσαν ότι οι νέοι κυβερνώντες 6. Το Βήμα, 13/1/1970.
της χώρας –αν και φιλικά διακεί- 7. Foreign Relations of the United States, 1969 – 1976 Volume E-5, Part 2,
μενοι απέναντι στο ΝΑΤΟ– δεν Documents on North Africa, doc.74, p.1 – 13.
αποτελούσαν εκείνο το είδος των 8. Ό.π., doc.77, p.1 – 15.
Ατλαντιστών με τους οποίους θα
προτιμούσαν να συνεργαστούν οι
9. Foreign Relations of the United States, 1969 – 1976 Volume XΧΧ,
Greece; Cyprus; Turkey, 1973 – 1976, doc.12, p.47 – 60.
ΗΠΑ, λόγω του ακραιφνούς εθνικι- 10. Ό.π., doc.13, p.60 – 69.
Στο σύντομο αυτό άρθρο προσπα-
θήσαμε να σκιαγραφήσουμε την
παρουσία και τον ρόλο της ανανε-
ωτικής κομμουνιστικής Αριστεράς
στα δρώμενα του αντιδικτατορικού
φοιτητικού κινήματος και τη σχέση
που διείπε το ΚΚΕ Εσωτερικού με
τον Ρήγα Φεραίο. Το κόμμα της
κομμουνιστικής ανανέωσης, όπως
και οι λοιπές πολιτικές δυνάμεις
που δραστηριοποιήθηκαν μέσω των
φοιτητικών τους οργανώσεων στο
αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα,
συνέβαλαν αποφασιστικά στην αντι-
δικτατορική πάλη. Ακολούθησαν
όμως, μέχρι και τα τέλη περίπου
του 1972, τις εξελίξεις που είχαν ήδη
σημειωθεί στον φοιτητικό χώρο και
οι πολιτικές τους διαμεσολαβήσεις
σε αρκετές περιπτώσεις είχαν ως
μέριμνα, εκτός από την ανατρο-
πή του τυραννικού καθεστώτος
της 21ης Απριλίου, την πολιτική
τους αναπαραγωγή. Τέλος, στη
σχέση των πολιτικών φοιτητικών
οργανώσεων, μεταξύ αυτών και ο
Ρήγας Φεραίος, με τις καθοδηγή-
σεις των κομμάτων της κομμουνι-
στικής Αριστεράς συνυφαίνονταν
οι αυθόρμητες διαμεσολαβήσεις,
απόρροια των αμεσοδημοκρατι-
κών γνωρισμάτων των πρώιμων
οργανωτικών δομών του φοιτητι-
κού χώρου, με τις πιο οργανωμένες
παρεμβάσεις, φορείς των οποίων
υπήρξαν τα στελέχη των πολιτικών
φοιτητικών οργανώσεων.
* O Αργύρης Υφαντόπουλος Αφίσα του «Ρήγα Φεραίου» του 1969 φιλοτεχνημένη από τον Θ. Σκρουμπέ-
είναι διδάκτορας του τμήματος λο. ΑΣΚΙ, Συλλογή Γ. Κουκουλέ
Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του
Παντείου Πανεπιστημίου
24 ■ δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011 ΣΑΒΒΑΤΟ 16 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2011 δρόμος ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ ■ 25

ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ / Η στρατιωτική δικτατορία 1967-1974

διεθνή 02

Μανώλης Γλέζος ■ Η συνάντηση

στην Ντόχα

«Εσείς εκτελέσατε τη Δημοκρατία…»

Όπως ήταν αναμενόμενο, η συ-
νάντηση της «Ομάδας Επαφής

Ο Μανώλης Γλέζος θυμάται και εξιστορεί
την πρώτη μέρα της δικτατορίας. Το
κείμενο γράφτηκε στις 14 Μαρτίου
2006 και δημοσιεύτηκε στην περιοδική
έκδοση των Αρχείων Σύγχρονης
Κοινωνικής Ιστορίας «Αρχειοτάξιο»,
στο αφιέρωμα του 8ου τεύχους στην
21 Απριλίου 1967, το Μάιο του 2006.
εκφυλισμό
για τη Λιβύη» στην Ντόχα του
Κατάρ την Τετάρτη 13/4 το μόνο
«Έρχομαι από τον Αντώνη Μπριλλάκη και
που συζήτησε ήταν οι «επενδύ-
σου φέρνω παραγγελιά του», μου απαντά.
σεις» που θα κάνουν Ευρωπαίοι
Κατάλαβα. Τρέχω ν’ αρπάξω καρέκλες να
βάλω πίσω από την πόρτα. Πρόλαβα κι έβαλα και Άραβες ολιγάρχες στις προ-
οπτικές εξέλιξης της λιβυκής
μία. Ο γιός μου ο Νίκος (δώδεκα χρονών) είχε
πεταχτεί από το κρεβάτι του. Τον πήρα και εξέγερσης, σύμφωνα με το επι-
τον πήγα στη μάνα του, όπου προσπαθούσε να θυμητό γι’ αυτούς αποτέλεσμα.
ησυχάσει τη μικρή μας κόρη τη Μαρία (δυόμισι Το χρήμα. Όμως, οι ρωγμές
χρονών), που τρομαγμένη είχε ξυπνήσει και
δεν μπορούν να καλυφθούν.
φώναζε: «βιβίο να βαβάσει». Πριν κοιμηθώ, λουσκόνι ο ίδιος είχε πολύ καλές σχέσεις. οικογενειακές στην Ελλάδα. Είμαστε Ρω-
Κάμερον και Σαρκοζί χάνουν έδαφος. Το NATO, οι υπουργοί Εξωτερικών του οποίου συνα-
ξαπλωμένος στο κρεβάτι έπαιρνα πάντα ένα Και η Ιταλία είναι η δεύτερη ηττημένη

Ε
ίχα γυρίσει από την Αυγή περασμένα
μεσάνυχτα. Δείπνησα με τις σκέψεις
να κλωθογυρίζουν στο κεφάλι, μαζί
με τις ειδήσεις της ημέρας. Χτες είχαν
κυκλοφορήσει και πάλι οι φήμες πως «απόψε
τη νύχτα θα γίνει το πραξικόπημα», όπως
βδομάδες συνέχεια, μήνες, χρόνια. Απόψε
όμως δεν ξεμύτισε καμιά τέτοια «σίγουρη»
πληροφορία, όπως τις άλλες φορές. Απόψε
τίποτε. Από πουθενά δεν μας ήρθε παρόμοια
είδηση. Άκρα του τάφου σιγή. Η πρωινή
πληροφορία δεν επιβεβαιώθηκε.
Το παιχνίδι, με τον Αισώπειο μύθο του λύκου,
μας είχε ταλανίσει δυο χρόνια και βάλε.
Κάθε τόσο, πότε από το στρατό, πότε από
το κόμμα της ΕΡΕ, πότε από τον κρατικό
μηχανισμό, πότε από φίλους που μάθαιναν,
έρχονταν η πληροφορία: «Απόψε θα γίνει
το πραξικόπημα». Το πρωί κάτι ειπώθηκε.
Απόψε όμως το βράδυ ησυχία.
Χθες το πρωί, κάποιος είπε στον Μπάμπη
Δρακόπουλο «πως απόψε θα γίνει δικτατορία».
Ο Ηλίας Ηλιού και ο Αντώνης
Μπριλλάκης ανέλαβαν τον
πολιτικό κόσμο, να ψάξουν,
να ερευνήσουν, να μάθουν.
Κάθε τόσο, πότε
Ο Μπάμπης Δρακόπουλος από το στρατό,
και ο Χαρίλαος Φλωράκης
ανέλαβαν να ρωτήσουν τις πότε από το κόμμα
οργανώσεις. Επιπρόσθετα
όμως και ανεξάρτητα από της ΕΡΕ, πότε
το αν στηριζόταν κάπου η
πληροφορία, οι οργανώσεις
από τον κρατικό
έπρεπε να επαγρυπνούν. Τα μηχανισμό, πότε
στελέχη και οι υπεύθυνοι των
τομέων να μην κοιμηθούν στα από φίλους που
σπίτια τους. Με το ξέσπασμα
της δικτατορίας: χτύπημα των
μάθαιναν, έρχονταν
καμπάνων των εκκλησιών, η πληροφορία:
χωνιά και συγκεντρώσεις στις
συνοικίες κι από κει μεγάλη «Απόψε θα γίνει το
διαδήλωση στο κέντρο της
Αθήνας. Το ψάξιμο όμως πραξικόπημα»
και η έρευνα, δεν έφεραν
αποτέλεσμα. Το παιχνίδι με
τον Αισώπειο μύθο συνεχίζονταν ή ο λύκος
θα ’ρθει απόψε. Οι σκέψεις κλωθογύριζαν κι
άκρη στο νήμα του κουβαριού δεν έπιανα.
Έπεσα στο κρεβάτι και τα νήματα των σκέψεων
δε με άφηναν.
Ντρινν, ντρινν, ντρινν. Ένα παρατεταμένο
κουδούνισμα μ’ έκανε να πεταχτώ απάνω.
Τρέχω προς την εξώπορτα. Ρωτάω ποιος είναι
και ταυτόχρονα ανάβω τα φώτα της εισόδου
και κοιτάω μέσα από τον οφθαλμό της πόρτας.
Ένα άγνωστο πρόσωπο είχε κολληθεί πάνω
στον οφθαλμό. «Ποιος είσαι;» ξαναρωτάω.
Aφιέρωμα 2ο μέρος: Δικτατορία στην Ελλάδα
βιβλίο να διαβάσω. Δίπλα μου στο κρεβατάκι
της ήθελε κι η Μαρία «βιβίο να βαβάσει».
Μπροστά σ’ αυτή την τρομερή αναστάτωση
από θορύβους –είχαν αρχίσει να χτυπούν με
τους υποκόπανους των όπλων την πόρτα– η
μικρή Μαρία αποζητούσε την ησυχία, ήθελε
ένα βιβλίο να διαβάσει, ήθελε τη γαλήνη,
ήθελε να ησυχάσει από τους θορύβους.
Ως να πάρω και να βάλω δεύτερη καρέκλα, η
πόρτα είχε υποχωρήσει κι ένας αξιωματικός
με εφτά-οχτώ φαντάρους, με άρπαξαν
και σηκωτό με κατέβασαν από τις σκάλες
του πέμπτου ορόφου στο ισόγειο. Στις
διαμαρτυρίες μου «Γιατί; Τι συμβαίνει;»
ο αξιωματικός απαντούσε μόνιμα: «Για την
ασφάλειά σας κύριε Γλέζο, μην ανησυχείτε».
Στο δρόμο (Φαιδριάδων 71 - Άνω Κυψέλη)
υπήρχαν τρία φορτηγά αυτοκίνητα. Με έβαλαν
στο μεσαίο και η πομπή ξεκίνησε. Φαιδριάδων
- Πλατεία Κυψέλης - οδός Κυψέλης - Ευελπίδων
- Πατησίων. Εκεί στην οδό Πατησίων άκουσα
τον χαρακτηριστικό ήχο των ερπυστριών
των αρμάτων μάχης.
Τον γνώριζα από την
εποχή της Κατοχής.
Από τα γερμανικά
άρματα μάχης, που
είχαν κατακλύσει την
Ελλάδα. Κατάλαβα.
Η δικτατορία με τα
άρματα μάχης και το
στρατό κατέλυε τη
δημοκρατία, την κολοβή.
Ναι, την κολοβή,
αλλά Δημοκρατία.
Απευθύνομαι και
πάλι στον αξιωματικό.
«Δικτατορία, λοιπόν,
του λέω και λέτε να
μην ανησυχώ;». Δεν μου
απάντησε. Η πομπή από
Ακαδημίας - Βασιλίσσης
Σοφίας έφτασε τελικά
στο Γουδί. Στο κέντρο
εκπαίδευσης των
τανκιστών. Στην είσοδο αξιωματικοί πολλοί
και στρατιώτες. Στις διαμαρτυρίες μου
καμιά απάντηση. Με ανέβασαν στον πρώτο
όροφο και βρέθηκα σ’ έναν φρουρούμενο
θάλαμο. Είχε μέσα έναν μόνο κρατούμενο,
τον Λεωνίδα Κύρκο. Συνεννοηθήκαμε στην
αρχή με τα βλέμματα κι αργότερα ψιθυριστά
ανταλλάξαμε απόψεις.
Μια μεσόπορτα χωρίς πορτόφυλλα οδηγούσε
σ’ έναν άλλο θάλαμο. Παρ’ όλο που στεκόταν
εκεί ένας σκοπός, την πέρασα και μπήκα μέσα.
Βρίσκονταν εκεί ο Παυσανίας Κατσώτας και
Ο στρατός μπροστά στο κτίριο της Βουλής το πρωί της 21ης Απριλίου 1967
ο γιός του, και ο Γεώργιος Παπανδρέου. Τον
πλησίασα. Πιάσαμε κουβέντα. Το μόνο που
είπε ήταν: «Δεν κατάφερε ο Κανελλόπουλος,
ούτε να ολοκληρώσει μήνα ως πρωθυπουργός».
Προφανώς δεν ήθελε να πει άλλα, να μην
ακούσουν οι σκοποί. Ακίνητοι με παγωμένα
πρόσωπα και γυάλινα μάτια χωρίς έκφραση,
κοίταζαν ίσια μπροστά. Σαν να κόβονταν το
βλέμμα από έναν τοίχο. Το στυγνό πρόσωπο
της δικτατορίας αποκαλύπτονταν σ’ αυτά
τα ανέκφραστα πρόσωπα με τα βλέμματα
που δεν δύνανται να δουν μακριά προς το
μέλλον.
Σε λίγο έφεραν τον Πουρνάρα, τον Κόκκα,
τον Δημ. Ψαθά και τον Κ. Μητσοτάκη. Οι
άλλοι στο θάλαμο που ήταν ο Γ. Παπανδρέου.
Ο Κ. Μητσοτάκης, με τις πυτζάμες, όπως κι
εγώ, με τον Λεωνίδα Κύρκο στον μπροστινό
θάλαμο. Με το ξημέρωμα μας έφεραν κι
έναν άγνωστο που δεν τον ήξερε κανένας.
«Χαφιές θα είναι», λέει ο Κ. Μητσοτάκης.
Πάω τον πιάνω. «Ποιος είσαι;» τον ρωτώ.
Ήταν αστυνομικός της φρουράς Ανδρέα
Παπανδρέου και επειδή αντιστάθηκε στη
σύλληψη του Ανδρέα τον πιάσαν κι αυτόν.
Τον Ανδρέα Παπανδρέου, όπως μας είπε,
τον είχαν στον απέναντι, πέρα από το
διάδρομο, θάλαμο, όπου επίσης είχαν τον
Γιάννη Αλευρά, τον Γεώργιο Ράλλη, τον
Παπαληγούρα.
Άλλες πληροφορίες δεν είχαμε. Είχα αρχίσει
ν’ ανησυχώ. Αφού άλλα στελέχη από την ΕΔΑ
δεν πιάστηκαν, παρά μόνον ο Λεωνίδας κι
εγώ, γιατί δεν υπάρχει, γιατί δεν εκδηλώνεται
η προσχεδιασμένη αντίδραση. Περίμενα ν’
ακούσω τις κωδωνοκρουσίες. Το χτύπημα
των καμπάνων. Κάποια στιγμή σαν κάτι
ν’ άκουσα. Πιάνω τον Λεωνίδα «Ακούς
κωδωνοκρουσίες Λεωνίδα» τον ρωτώ. «Όχι»
μου απαντά. «Τότε, εγώ γιατί ακούω;».
Μ’ αυτές τις παραισθήσεις έφτασε το
μεσημέρι. Μας έφεραν φακή, για μεσημεριανό
φαγητό. Το απόγευμα ήρθε ένας ανώτερος
αξιωματικός ντυμένος με στολή εκστρατείας
και έπαρση πολλή. Κουβέντιασε με τον
Γ. Παπανδρέου. Δεν ακούσαμε τι είπαν.
Στην κουβέντα με τους Κατσωταίους,
ακούσαμε να τους λέει: «Εσείς μας μάθατε
τα πραξικοπήματα». Σ’ εμάς ανήγγειλε τον
σχηματισμό κυβέρνησης, όπου ο ίδιος είναι
υπουργός Εσωτερικών. Όταν έφυγε ρώτησε
τον Κ. Μητσοτάκη ποιος ήταν αυτός. Μου είπε
πως ήταν ο Στυλιανός Παττακός, διοικητής
του Κέντρου Εκπαίδευσης των Αρμάτων
Μάχης στο Γουδί. «Ποιος τον έβαλε σ’ αυτή
τη θέση;» τον ρωτώ. «Εμείς» μου απαντά.
«Και μετά μου λες, πώς προετοιμάστηκε η
δικτατορία Κώστα» του απαντώ.
Τη νύχτα μας μετέφεραν στο ξενοδοχείο
«Πικέρμι» στο Πικέρμι. Εμένα με τον Λεωνίδα
στο ίδιο δωμάτιο. Σ’ ένα ξεχωριστό τον Γ.
Παπανδρέου. Δίπλα σε μας τον Ανδρέα
Παπανδρέου με τον Γιάννη Αλευρά.
Την άλλη μέρα ήρθε ο Στ. Παττακός. «Γιατί
κάνατε τη δικτατορία», τον ρώτησα, «με ποιο
δικαίωμα;». «Γιατί ετοιμάζατε να καταλάβετε
την εξουσία», μου απάντησε, «βρήκαμε και
τα όπλα στα γραφεία της ΕΔΑ». «Πάμε αυτή
τη στιγμή να μου τα δείξεις» του απαντώ.
Οπότε έξαλλος βγαίνει από το δωμάτιο
φωνάζοντας: «Είμαστε και μεις ήρωες».
Οι μέρες περνούσαν. Κωδωνοκρουσίες
δεν ηχούσαν, μόνον οι παραισθήσεις μου
έπαιζαν παιχνίδι, το φοβερό παιχνίδι των
παραισθήσεων.
Μια μέρα με μετέφεραν εκεί όπου είχαν
προηγούμενα τον Γ. Παπανδρέου, τον οποίο
είχαν πάει στο Νοσοκομείο γιατί αρρώστησε.
Ένα πρωινό, ανοίγει την πόρτα ο αξιωματικός
φρουράς και μαζί του εισέρχονται κι άλλοι.
«Κύριε Γλέζο», μου λέει, «έχει διαδοθεί
ότι σας εκτελέσαμε, γι’ αυτό φέραμε τους
δημοσιογράφους να σας δουν». Αμέσως του
απαντώ: «Εσείς εκτελέσατε τη Δημοκρατία
και έχει σημασία αν ζει ο Γλέζος ή όχι;».
Γρήγορα-γρήγορα τους πήρε κι έφυγε.
χώρα από τον πόλεμο. Ο Μπερλουσκόνι
εκβιάζεται εξαιτίας των σκανδάλων και
πολιτικά είναι πολύ αδύναμος.
Όμως και οι ιμπεριαλιστικές χώρες είναι
διχασμένες. Δεν μπορώ να ξέρω εάν αυτή
η προσπάθεια μεσολάβησης, που έχει
αναλάβει η Αφρικανική Ένωση, μπορεί
να είναι καλή. Όπως και οι προτάσεις
της Τουρκίας. Μέχρι στιγμής, δεν έχω
ξεκαθαρίσει τι ακριβώς πάει να κάνει η
Τουρκία. Αρχικά ήταν εναντίον αυτού του
πολέμου. Και η Ελλάδα, πιστεύω, ήταν
εναντίον, αλλά η Ελλάδα δεν μπορούσε
να πει τίποτα στον κόσμο, γιατί η Ελλάδα
έχει μηδενική ισχύ. Η Τουρκία είναι κάτι,
αλλά δεν είναι και τόσο ισχυρή, ώστε να
μπορέσει να παίξει σημαντικό ρόλο. Ο
Ερντογάν έχει εσωτερικά προβλήματα
με το στρατό, με τους κεμαλιστές. Και
εγώ δεν μπορώ να πω με σιγουριά τι θα
γίνει τώρα, στο κοντινό μέλλον. Δεν εί-
μαι ειδικός στα διεθνή θέματα, αλλά κάτι
καταλαβαίνω.
Η στάση της Κίνας και της Ρωσίας
ήταν μόνο δισταγμός ή υπάρχουν,
ιδιαίτερα στην περίπτωση της Κίνας,
συμφέροντα που την καθορίζουν;
Για την Κίνα πιστεύω ότι έχει στην Αφρική
μεγάλα συμφέροντα, που δεν σχετίζονται
μόνο με το πετρέλαιο. Ο δισταγμός της
Κίνας έχει να κάνει με το ότι ξέρει πως
«Από τη μια πλευρά,
τίθεται το θέμα ότι αυτοί
είναι δικτάτορες πρέπει
να καταστραφούν. Από
την άλλη, υποστηρίζεται
η ειρήνη. Αυτό είναι μια
τρέλα…»
στρατιωτικά παίζει ρόλο μόνο στην κοντινή
με τα σύνορά της περιοχή, στην Κεντρική
Ασία κ.λπ. Στην Αφρική, η Κίνα παίζει
σοβαρό οικονομικό ρόλο, αλλά όχι στρατι-
ωτικό. Σ’ αυτό οφείλεται, κατά τη γνώμη
μου, το ότι η Κίνα ήταν λίγο διστακτική.
Όσον αφορά τη Ρωσία, πιστεύω ότι στο
εσωτερικό της υπάρχουν διαφορετικές τα-
κτικές. Όχι ανάμεσα στους κομμουνιστές
και στους αντικομμουνιστές. Στη Ρωσία
μιοί από τη Μικρά Ασία, από την πλευρά
της μητέρας μου. Ξέρω τα νέα ελληνικά
και θεωρούμαι λίγο Έλληνας. Δεν αγα-
πάω μόνο τα νησιά, τις αρχαιότητες, την
ομορφιά του τόπου. Διαβάζω Ελύτη και
Καβάφη και Σεφέρη και, πρώτα από όλα,
Αναγνωστάκη, ο οποίος για μένα είναι ο
καλύτερος, είναι ο ποιητής ο οποίος είναι
ο πιο κοντινός σε μένα. Δεν αγαπώ μόνο
την αρχαία Ελλάδα.
Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει για μένα ο ελλη-
νικός λαός και δεύτερον υπάρχει και το
ελληνικό έθνος. Υπάρχουν κάποιοι που
λένε ότι το ελληνικό έθνος είναι μια δεξιά
έκφραση. Δεν συμφωνώ. Συμφωνώ με
τον Μίκη Θεοδωράκη, ότι ο ελληνικός
λαός και το ελληνικό έθνος συνδυάζονται.
Αυτό δεν σηματοδοτεί κάτι ούτε προς τα
δεξιά ούτε προς τ’ αριστερά. Το πρώτο
και κύριο είναι ότι ελληνικός λαός πρέπει
να επιζήσει.
Πρώτα απ’ όλα, πριν από τις αρχαιότη-
τες, πριν από τα νέα ελληνικά, πριν από
τον Σοφοκλή και τον Σωκράτη, πρέπει
να επιζήσει ο ελληνικός λαός. Και εγώ
πιστεύω ότι, όσον αφορά αυτό το ζήτημα
του χρέους, έχετε δίκιο που βάζετε ως
κριτήριο να επιζήσει ο ελληνικός λαός.
Δεν είμαι οικονομολόγος και δεν ξέρω
πολύ καλά τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά
της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά αυτό το
καταλαβαίνω. Εάν, για να μείνει στην
Ευρώπη, ο ελληνικός λαός πεθαίνει,
καλύτερα να βγει έξω απ’ αυτήν. Είναι
μια προσέγγιση ενός Ιταλού φιλοσόφου
και ενός φιλέλληνα.
Έχετε υπογράψει την έκκληση για τη
συγκρότηση Επιτροπής Λογιστικού
Ελέγχου...
Έχω υπογράψει. Διάβασα το κείμενο,
συμφωνούσα μ’ αυτό και υπέγραψα.
Εγώ δεν είμαι και τόσο σπουδαίος, είμαι
συνταξιούχος καθηγητής. Αλλά ξέρω ότι
στην Ελλάδα υπάρχουν πολλοί ή λίγοι, οι
οποίοι με ξέρουν, και είμαι ευτυχισμένος
που θα διαβάσουν ότι είμαι στο πλευρό
τους. Αυτό μου προσφέρει μεγάλη χαρά
τώρα που βρίσκομαι σε μια κρίσιμη πε-
ρίοδο της ζωής μου.
Και για μας είναι χαρά το να σας
ακούμε και να συνομιλούμε μαζί σας,
να διαβάζουμε τα βιβλία σας, όπως το
πολύ ενδιαφέρον και πυκνό «Κριτική
ιστορία του μαρξισμού».
ντήθηκαν στο Βερολίνο, είναι βαθιά διαιρεμένο: Οι Αγγλο-γάλλοι πιέζουν για μεγαλύτερη
στρατιωτική δράση και εμπλοκή, μιλούν ακόμη και για χερσαία στρατεύματα. Γερμανοί και
Τούρκοι προτείνουν πολιτική λύση. Η διαμάχη αφορά ακόμη και τον εάν θα έπρεπε να παρά-
σχουν στη Βεγγάζη όπλα, η Ιταλία προτείνει να δοθούν μόνο «αμυντικά όπλα». Οι Δανοί υπο-
στηρίζουν ότι θα έπρεπε να συμμετάσχουν περισσότερες χώρες στους βομβαρδισμούς, οι
Ισπανοί ότι δεν πρόκειται να συμμετάσχουν. Ο Ράσμουνσεν –γ.γ. του ΝΑΤΟ—φιλολογεί περί
εκδίωξης του Καντάφι, αλλά διστάζει να αυξήσει τη στρατιωτική δράση και ο περιορισμός
των Αμερικανών «σε υποστηρικτικό ρόλο» έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία σε ορισμένους
από τους επικεφαλής του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου της Βεγγάζης που μεταβαίνουν
στην Ουάσιγκτον για να ζητήσουν «μεγαλύτερη δύναμη κρούσης επί του εδάφους». Ήτοι
όπλα που διαπερνούν υπόγειες κατασκευές --τα οποία διαθέτουν μόνο οι Αμερικανοί.
Σε μια προσπάθεια να εμφανίσουν ενωμένο το δυτικό μέτωπο ο Ντ. Κάμερον, ο Ν. Σαρκοζί
και ο Μπ. Ομπάμα έγραψαν από κοινού άρθρο που δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες London
Times, The Washington Post και Le Figaro. Εκεί αναφέρουν: «Είναι αδιανόητο κάποιος που
επιχείρησε να σφάξει το λαό του να παίξει ρόλο σε μελλοντική κυβέρνηση». Αυτή η τοπο-
θέτηση ορίζει πού μπορεί να κινηθεί η διαμεσολάβηση της Αφρικανικής Ένωσης, αλλά και
της Τουρκίας για μια εκεχειρία, την οποία όμως απέρριψε η ηγεσία της Βεγγάζης, αλλά και
ο Καντάφι.
■ Οι BRICS
Εν τω μεταξύ, στην τρίτη ετήσια σύνοδο
κορυφής στην Κίνα, οι BRICS (Βραζιλία,
Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική),
συνέστησαν «αποφυγή βίας», και ο Με-
ντβέντεφ δήλωσε στη συνέχεια ότι όλοι
συμφωνούν απόλυτα πως οι αποφάσεις
του Σ.Α. πρέπει να εφαρμοστούν στο
πνεύμα και στο γράμμα τους, συνεπώς
παραβιάζονται διότι στην ουσία «έχου-
με στρατιωτική επιχείρηση». Όμως,
φαίνεται ότι οι BRICS είναι και με τον
«αστυφύλαξ και με τον χωροφύλαξ», αφού η δήλωσή τους αναφέρει ότι «θέλουμε να συνε-
χίσουμε τη συνεργασία με το Σ.Α. για τη Λιβύη» και ότι υποστηρίζουν την διαμεσολαβητική
πρωτοβουλία της Αφρικανικής Ένωσης. Είτε δεν έχουν το ανάστημα να αντιπαρατεθούν,
είτε υπάρχουν αποκλίνουσες απόψεις μεταξύ τους, είτε και τα δύο.
■ Ο ξεσηκωμός συνεχίζεται,
ο γρίφος της Συρίας
Η κοινωνική και πολιτική αναταραχή συνεχίζεται αμείωτα στην Ιορδανία, στην Υεμένη, στο
Ιράκ με συνεχείς διαδηλώσεις και συγκρούσεις. Στο χορό μπαίνει το Μαρόκο, με προγραμ-
ματισμένη πανεθνική κινητοποίηση στις 24/4. Στην Αίγυπτο αυξάνονται οι απεργιακές κινη-
τοποιήσεις και πλήθη παρουσιάστηκαν ξανά στην Ταχρίρ. Στο Μπαχρέιν, μετά την καταστολή
των διαδηλώσεων, τη στρατιωτική κατοχή από τη Σαουδική Αραβία, η κυβέρνηση προχωρεί
σε διάλυση οργανώσεων της αντιπολίτευσης κυρίως σιιτικών, σε διώξεις και βασανιστήρια.
Στην κατάσταση εμπλέκεται το Πακιστάν, που εξάγει τους πιο φτωχούς πολίτες του στο Μπα-
χρέιν ως αντίβαρο στον ντόπιο πληθυσμό, με αντάλλαγμα ευνοϊκές προμήθειες πετρελαίου
από τη Σαουδική Αραβία στενότερους οικονομικούς δεσμούς. Στο όχι και μεγάλο βάθος
όλων αυτών προβάλλει η επιδιωκόμενη όξυνση με το Ιράν. Η συνεχώς επιδεινούμενη κα-
τάσταση στη Συρία, όπου η αύξηση των θυμάτων της αστυνομικής καταστολής (οι δημο-
σιογραφικές πληροφορίες μιλούν για πάνω από 250 νεκρούς) και η τεράστια σύγχυση που
επικρατεί στον πληθυσμό, με ορατό το ενδεχόμενο σεχταριστικής θρησκευτικής διαίρεσης,
οδηγεί την πλειοψηφία των πολιτών στην υποστήριξη της «σταθερότητας», δηλ. στην αγκα-
λιά του Άσαντ. Πάνω σ’ αυτόν τον καμβά κεντούν οι Αμερικανοί, με στόχο να σπάσουν τον
«άξονα Συρίας-Ιράν». Χαρακτηρι-
στικό είναι ότι ακόμη ούτε οι ΗΠΑ

Τα αρχεία του αντιδικτατορικού αγώνα δεν υπάρχουν σχεδόν πια κομμουνιστές.

Το δεύτερο μέρος των Δρόμων της Ιστορίας για την
περίοδο της δικτατορίας κυκλοφορεί στο επόμενο
τεύχος, την Μεγάλη Παρασκευή, 22 Απριλίου. Σε αυτό
παρουσιάζονται τα σημαντικότερα αρχεία του αντιδικτα-
τορικού αγώνα (Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας,
Εταιρεία Μελέτης Ιστορίας της Αριστερής Νεολαίας,
Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων, Σύνδεσμος Φυ-
λακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών, Αρχείο
ΟΜΛΕ-ΠΠΣΠ κ.ά.), τα οποία συνιστούν πολύτιμη πηγή
για την ιστορική έρευνα της περιόδου, με πλούσιο
Υπάρχει μια εθνική γραμμή που εκφράζει ο
και πρωτότυπο εικονογραφικό τεκμηριωτικό υλικό. Το Πούτιν και μια δυτική γραμμή που εκφρά-
τεύχος αυτό περιλαμβάνει χρονολόγιο της χούντας ζει ο Μεντβέντεφ. Και γι’ αυτό πιστεύω
και της αντίστασης σε αυτήν, καθώς και μία σύντομη ότι η Ρωσία μέχρι τώρα είναι αδύναμη.
παρουσίαση των αντιδικτατορικών οργανώσεων που
έδρασαν στο διάστημα 1967-1974. Τέλος, παρουσιάζο- Γνωρίζετε πολύ καλά την Ελλάδα και
νται αποσπάσματα από ένα σπάνιο ντοκουμέντο, το είστε πολύ αγαπητός στους Έλληνες
«Γράμμα από την Ελλάδα», που συντάχθηκε από την αριστερούς. Ο ελληνικός λαός
Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας (ΟΜΛΕ) υφίσταται τώρα μια απεχθή πολιτική
λίγο μετά την επιβολή της Χούντας. Μην χάσετε τους ακραίας λιτότητας εν ονόματι του
Δρόμους της Ιστορίας! δημόσιου χρέους...
Εγώ, ξέρετε, είμαι φιλέλληνας. Έχω ρίζες
Πιστεύω ότι είναι ένα πυκνό βιβλίο, αλλά
πιστεύω επίσης ότι ο μέσος αριστερός θα
το θεωρήσει λίγο απαισιόδοξο. Εγώ δεν
είμαι απαισιόδοξος, είμαι αισιόδοξος για
την επανάσταση. Αλλά είμαι κριτικός,
καταλαβαίνετε; Και ενίοτε οι αριστεροί
θέλουν μόνο μια θρησκεία. Θέλουν μια
οπτιμιστική θρησκεία.
Έχετε δίκιο, η κριτική σκέψη δεν είναι και
τόσο αρεστή σε αρκετούς αριστερούς.
Όλοι λένε «ζήτω η κριτική». Αλλά, όταν η
κριτική έρχεται, δεν είναι ευτυχισμένοι.
ούτε οι Ισραηλινοί μπορούν να
εκτιμήσουν πού θα γείρει η κατά-
σταση στη Συρία. Ορισμένοι υπο-
στηρίζουν ότι με την πτώση του
Άσαντ χαμένοι θα είναι το Ιράν, η
Χεζμπολάχ και η Χαμάς. Άλλοι φο-
βούνται ένα «πιο ριζοσπαστικό κα-
θεστώς» (των Αδελφών Μουσουλ-
μάνων;) και κατά συνέπεια την
περιφερειακή ενίσχυση του Ιράν,
μετά την πτώση του Μουμπάρακ
και την αύξηση της λαϊκής πίεσης
στο σαουδαραβικό καθεστώς.