СОДРЖИНА

I. Интегрално сметање на функција од една променлива..................... 1

1. Неопределен интеграл ............................................................................................... 1

1.1. Дефиниција на неопределен интеграл................................................................. 1
1.2. Својства на неопределениот интеграл................................................................. 2
1.3. Таблица на интеграли на некои основни функции ............................................ 3
1.4. Метод на замена кај неопределен интеграл ........................................................ 3
1.5. Парцијална интеграција кај неопределен интеграл ........................................... 5

2. Определен интеграл ................................................................................................... 6

2.1. Плоштина на геометриска слика.......................................................................... 6
2.2. Дефиниција на определен интеграл..................................................................... 9
2.3. Својства на определениот интеграл .................................................................. 12
2.4. Фундаментални теореми на интегралното сметање ........................................ 15
2.5. Метод на замена кај определен интеграл .......................................................... 20
2.6. Метод на парцијална интеграција кај определен интеграл ............................. 21
2.7. Несвојствени интеграли ...................................................................................... 22

3. Примена на определениот интеграл во геометријата ....................................... 25

3.1. Поларен координатен систем во рамнина......................................................... 25
3.2. Плоштина на рамнински лик.............................................................................. 27
3.3. Должина на лак на крива .................................................................................... 31
3.4. Волумен и плоштина на ротационо тело .......................................................... 33
 I. Интегрално сметање на функција од една променлива
1. Неопределен интеграл
1.1. Дефиниција на неопределен интеграл

Дефиниција. Ако постои диференцијабилната функција F ( x) таква што за

секоја вредност на x од некој интервал од реалната права важи
F '( x) = f ( x) ,
тогаш таа се нарекува примитивна функција за функцијата f ( x ) на тој
интервал.

Ако c е реална константа, тогаш ⎡⎣ F ( x ) + c ⎤⎦ = F ' ( x ) + 0 = f ( x ) , па заклучуваме

'

дека сите функции од облик F ( x ) + c се исто така примитивни функции на

функцијата f ( x ) . Значи, примитивната функција не е еднозначно определена.
Две примитивни функции за една иста функција на ист интервал, може да се
разликуваат меѓу себе само за константа. Навистина, ако F ( x ) и G ( x ) се две
примитивни функции за функцијата f ( x) на ист интервал, тогаш
F ' ( x ) = G '( x) = f ( x ) за секоја вредност на x од тој интервал, па следува
( F ( x) − G ( x)) ' = F ' ( x ) − G '( x) = 0 за секоја вредност на x од тој интервал. Од
последицата на теорема на Лагранж следува F ( x) − G ( x) = c , т.е. функциите F ( x ) и
G ( x ) се разликуваат за константа.

Дефиниција. Множеството од сите примитивни функции за функцијата

f ( x ) на некој интервал се нарекува неопределен интеграл на функцијата
f ( x ) на тој интервал и пишуваме

∫ f ( x ) dx = F ( x ) + c, c∈ .

Функцијата f ( x ) се нарекува подинтегрална функција, а постапката на

пресметување неопределен интеграл на функцијата f ( x ) се нарекува интеграција.
Реалната константа c се вика интеграциона константа.
Геометриски, неопределениот интеграл претставува фамилија криви од облик
y = F ( x) + c (интегрални криви). Тоа се криви добиени од кривата y = F ( x) со
нејзино поместување за произволна константа во правец на y -оската.
Да забележиме дека за секоја функција не мора да постои примитивна функција
на кој било интервал.
⎧ 2 x, x < 1
Пример. Да се провери дали функцијата f ( x) = ⎨ 2 има примитивна функција
⎩3 x , x ≥ 1
на целата реална права?

1
 Функцијата f ( x) има прекин од прв ред (скок) во точката x = 1 бидејќи
2 = f (1− ) ≠ f (1+ ) = 3 . Ако претпоставиме дека f ( x) има примитивна функција F ( x)
на , тогаш важи F ' ( x ) = f ( x ) , ∀x ∈ , а тоа е невозможно бидејќи изводната
функција не може да има прекини од прв ред. Значи дадената функција нема
примитивна функција. Заклучуваме дека функциите кои имаат прекин од прв ред на
некој интервал немаат примитивна функција на тој интервал. ▲
Може да се докаже дека секоја непрекината функција на некој интервал има
примитивна функција на тој интервал. Но постојат и функции кои имаат прекин (кој
не е од прв ред) во некои точки од разгледуваниот интервал, а сепак имаат
примитивна функција на тој интервал.
Од друга страна, постојат функции, дури и елементарни, кои се непрекинати на
разгледуваниот интервал, па според тоа имаат примитивни функции, но нивните
примитивни функции не може да се изразат аналитички (преку формула), т.е.
неопределениот интеграл не може да се реши аналитички. Такви се на пример
интегралите:
⌠ e dx ( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ), ⌠ sin x dx ( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ),
x

∫
− x2
e dx , ⎮ n ⎮ n
⌡x ⌡ x
⌠ cos x ⌠ 1
⎮ n dx ( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ), ⎮ dx ( x > 0 ), ∫ cos x 2 dx .
⌡ x ⌡ ln x

1.2. Својства на неопределениот интеграл

За неопределениот интеграл важат следниве особини под претпоставка дека

сите примитивни функции за подинтегралните функции постојат.

( ∫ f ( x ) dx ) = f ( x )
'
10

20 d ∫ f ( x ) dx = f ( x ) dx
30 ∫ F ' ( x ) dx = F ( x ) + c
40 ∫ dF ( x ) = F ( x ) + c
50 ∫ k f ( x ) dx = k ∫ f ( x ), k = const.
60 ∫ ⎡⎣ f ( x ) ± g ( x )⎤⎦ dx = ∫ f ( x ) dx ± ∫ g ( x ) dx.
Доказ. 10 Бидејќи ∫ f ( x ) dx = F ( x ) + c, c ∈ , добиваме
( ∫ f ( x ) dx ) = ( F ( x ) + c ) = f ( x ) .
' '

20 Ова својство следува непосредно од 10.

( ∫ f ( x ) dx ) dx = f ( x ) dx
'
d ∫ f ( x ) dx =

30 ∫ F ' ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx = F ( x ) + c.
40 Ова својство следува непосредно од 30.
∫ dF ( x ) = ∫ F ′ ( x ) dx = F ( x ) + c .
2
50 Ќе покажеме дека k ∫ f ( x ) е една примитивна функција на функцијата kf ( x) , од
каде ќе следува ∫ k f ( x ) dx = k ∫ f ( x ), k = const. Користејќи ја особината 10 и
соодветната особина кај изводи добиваме

( ′
k ∫ f ( x) = k ) ( ∫ f ( x ) )′ = kf ( x) .
60 Се покажува на ист начин како претходната особина, покажувајќи дека
∫ f ( x ) dx ± ∫ g ( x ) dx е една примитивна функција на функцијата f ( x ) ± g ( x ) . ■

Од особините 20 и 40 заклучуваме дека операциите диференцирање и

интегрирање се инверзни. Поради тоа, може да се направи таблица на интеграли
користејќи ја таблицата на изводи на елементарните функции.

1.3. Таблица на интеграли на некои основни функции

xα +1 ⌠ dx = ln x + c, x ≠ 0
∫ x dx =
α
+ c, α ∈ , α ≠ −1 ⎮
α +1 ⌡ x
∫ sin x dx = − cos x + c ∫ cos x dx = sin x + c
⌠ dx = − ctg x + c, ⌠ dx = tg x + c, π
⎮ 2 x ≠ kπ , k ∈ ⎮ x ≠ ( 2k + 1) ,k∈
⌡ sin x ⌡ cos 2 x 2
ax
∫ e dx = e + c ∫ a dx = ln a + c, a > 0, a ≠ 1
x x x

⌠ dx ⎧ arctg x + c1 , ⌠ dx 1 1+ x
⎮ 1 + x 2 = ⎨-arcctg x + c ⎮ = ln + c, x ≠ ±1
⌡ 1− x 2 1− x
2
⌡ ⎩ 2

⌠ dx ⌠ dx ⎧ arcsin x + c1
⎮ = ln x + x 2 + 1 + c ⎮ =⎨ , x <1
⌡ x +1 ⎩-arccos x + c2
2
⌡ 1− x 2

⌠ dx
⎮ = ln x + x 2 − 1 + c, x >1
⌡ x −1
2

xα +1
Забелешка. Ако функцијата xα не е дефинирана за x ≤ 0 , тогаш ∫ x dx =
α
+c,
α +1
α ∈ , α ≠ −1 важи само за x > 0 .

1.4. Метод на замена кај неопределен интеграл

Методот на замена е еден од основните методи на интегрирање со кој

интегралите кои не се таблични може да се сведат на таблични.

Теорема 1.1. Нека ϕ ( t ) има непрекинат прв извод на некој интервал од

реалната права, при што ϕ ' ( t ) ≠ 0 за секоја вредност на t од тој интервал. Ако
ϕ ( t ) = x на разгледуваниот интервал, тогаш

∫ f ( x ) dx = ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt .

3
 d
f ( x ) dx = f ( x ) . Тогаш
dx ∫
Доказ. Од својството 10 имаме дека

f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt = ⎡⎣ ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt ⎤⎦
d d dt
dx ∫ dt dx
=

1
= f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) = f (ϕ ( t ) ) = f ( x ) .
ϕ ' (t )
Заради еднаквоста на десните страни од последните две равенства, заклучуваме дека
f ( x ) dx = ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt ,
d d
dx ∫ dx
а оттука следува и точноста на тврдењето на теоремата. Притоа, ја користевме
формулата за извод на инверзната функција t = ϕ −1 ( x ) . Постоењето на инверзната
функција следува заради претпоставката дека ϕ ' ( t ) е непрекината функција која е
различна од нула на разгледуваниот интервал, што значи дека функцијата ϕ ' ( t ) нема
нули, т.е. нејзиниот график не ја сече t -оската. Од овде заклучуваме дека ϕ ' ( t ) > 0
или ϕ ' ( t ) < 0 за секое t од разгледуваниот интервал, т.е. ϕ ' ( t ) не го менува знакот
на разгледуваниот интервал. Ако ϕ ' ( t ) не го менува знакот на некој интервал, тогаш
заклучуваме дека функцијата ϕ ( t ) е монотона на тој интервал, па постои нејзината
инверзна функција ϕ −1 . ■

Забелешка 1. Во теорема 1.1. претпоставуваме дека подинтегралните функции во

интегралите ∫ f ( x ) dx и ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt имаат примитивни функции на
разгледуваниот интервал.

⎡ kx = t ⎤
Пример. ∫ sin kxdx = ⎢ ⎥ = 1 sin tdt = − 1 cos t + c = − 1 cos kx + c .
⎢ dx = dt ⎥ k ∫
1 ▲
k k
⎣ k ⎦
Забележуваме дека при користење на методот на замена кај неопределен
интеграл потребно е на крајот да се вратиме на почетната променлива.

Забелешка 2. Кај интегралите од облик ∫ f (ϕ ( x ) ) ϕ ' ( x ) dx , најчесто се користи

замената t = ϕ ( x) , при што се добива ∫ f (ϕ ( x ) ) ϕ ' ( x ) dx = ∫ f ( t ) dt .
ln x
Така на пример, при решавање на интегралот ⌠ ⎮ dx забележуваме дека
⌡ x
dx
d (ln x) = , па ја воведуваме замената t = ln x . Со оваа замена интегралот го добива
x
t2 ln 2 x
обликот ∫ tdt = + c = +c.
2 2
Забелешка 3. Поимот за примитивна функција на функцијата f е поврзан со
интервалот над кој се разгледува функцијата. Ако F е примитивна функција на
функцијата f на еден интервал, таа не мора да биде примитивна функција на f на
друг интервал.

4
 −x
Така на пример, примитивна функција на функцијата f ( x) = e на
−x
интервалот [0, +∞) е F1 ( x) = −e , а на интервалот (−∞, 0) е функцијата F2 ( x) = e .
x

−x
Ако ја бараме примитивната функција F ( x) на функцијата f ( x) = e на интервалот
⎧ e dx, x ≥ 0 ⎧−e − x + c , x ≥ 0
⎪∫
−x
⎪
(−∞, +∞) добиваме ∫ e dx = ⎨ −x
=⎨ x 1
= F ( x) .
⎪⎩ ∫ e dx, x < 0 ⎪⎩ e + c2 , x < 0
x

Од тоа што секоја примитивна функција е диференцијабилна, следува дека

секоја примитивна функција е непрекината на интервалот на кој се разгледува. За да
примитивната функција F ( x ) биде непрекината на потребно е да биде
непрекината и во точката x = 0 , т.е. да важи F (0) = F (0 ) = F (0− ) . Од овде добиваме
+

−1 + c1 = 1 + c2 , од каде c1 = 2 + c2 . Според тоа, примитивна функција на функцијата

−x
⎧⎪−e − x + 2 + c2 , x ≥ 0
f ( x) = e на интер-валот (−∞, +∞) е функцијата F ( x) = ⎨ x , т.е.
⎪⎩ e + c2 , x<0
важи
⎪⎧ −e + 2 + c2 , x ≥ 0
−x

∫
−x
e dx = ⎨ x .
⎪⎩ e + c2 , x<0

Понатаму, при решавање задачи ќе пресметуваме неопределени интеграли, т.е.

ќе определуваме примитивни функции, но без определување на интервалот на кој
примитивните функции се дефинирани, освен ако тоа експлицитно не се бара во
задачата.

1.5. Парцијална интеграција кај неопределен интеграл

Уште еден метод, со кој интегралите кои не се таблични може да се сведат на

таблични, е методот на парцијална интеграција.

Теорема 1.2. Нека u ( x ) и v ( x ) се диференцијабилни функции на некој

интервал од реалната права. Тогаш
∫ u ( x ) dv ( x ) = u ( x ) v ( x ) − ∫ v ( x ) du ( x ).
Доказ. Користејќи го правилото за диференцирање производ на функции:
⎡⎣u ( x ) ⋅ v ( x ) ⎤⎦ = u ( x ) v ' ( x ) + u ' ( x ) v ( x )
'

и својството 30:
∫ ⎡⎣u ( x ) v ( x )⎤⎦ dx = u ( x ) v ( x ) + c ,
'

добиваме
∫ ⎡⎣u ( x ) v ( x )⎤⎦ dx = ∫ ⎡⎣u ( x ) v ' ( x ) + u ' ( x ) v ( x )⎤⎦ dx =
'

= ∫ u ( x ) v ' ( x ) dx + ∫ v ( x ) u ' ( x ) dx.

Тогаш ∫ u ( x ) v ' ( x ) dx =u ( x ) v ( x ) − ∫ v ( x ) u ' ( x ) dx.
Бидејќи v ' ( x ) dx = dv ( x ) , u ' ( x ) dx = du ( x ) , следува

∫ u dv = u ⋅ v − ∫ v du. ■

5
Забелешка. Во теоремата претпоставуваме дека подинтегралните функции на
интегралите ∫ u ( x ) v ' ( x ) dx и ∫ v ( x ) u ' ( x ) dx имаат примитивни функции на
разгледуваниот интервал.

⎡u = x, du = dx ⎤
Пример. ∫ x sin xdx = ⎢⎣dv = sin xdx, v = − cos x ⎥⎦ = − x cos x + ∫ cos xdx = − x cos x + sin x + c .
▲

2. Определен интеграл
2.1. Плоштина на геометриска слика

Нека е дадена геометриска слика чија плоштина треба да се определи. Решението

е многу едноставно ако сликата е квадрат, правоаголник, трапез, ромб, круг или е
формирана од овие слики. Но, ако сликата не е една од погоре наведените, се
поставува прашањето како да ја определиме нејзината плоштина.

Нека y = f ( x) е непрекината и ненегативна функција дефинирана на сегментот

[ a, b ] . Сакаме да ја пресметаме плоштината на сликата заградена од долу со делот од
x-оската кој се наоѓа меѓу правите x = a и x = b , од страните со правите x = a и
x = b и од горе со лакот на функцијата y = f ( x) кој се наоѓа меѓу овие прави.

Плоштината што се бара може

приближно да се пресмета како плош-
тина на правоаголникот со страни
b − a и f (b) , т.е.
P1 = f (b) ⋅ (b − a ) = f ( x1 ) ⋅ (b − a ),
при што x1 = b.

6
 За да најдеме подобра апроксимација,
го делиме сегментот [ a, b ] на два
еднакви дела и со x1 ја означуваме
средишната точка на сегментот,
b−a
односно x1 = a + .
2

Тогаш,
b−a b−a b−a
P2 = f ( x1 ) ⋅ + f ( x2 ) ⋅ = ⎡⎣ f ( x1 ) + f ( x2 ) ⎤⎦ ,
2 2 2
при што x2 = b.

Постапката ја продолжуваме
понатаму и после n-чекори сегментот
[ a, b ] е поделен на n-еднакви делови со
b−a
должина , а плоштината на бара-
n
ната слика ќе биде приближно:

b−a
Pn = ⎡⎣ f ( x1 ) + f ( x2 ) + + f ( xn ) ⎤⎦ ,
n
n
b−a b−a
или пократко Pn = ∑ f ( xi ) , xi = a + i, i = 1, 2, … , n .
i =1 n n
Граничната вредност на низата { Pn }n =1 кога n → ∞ , ако постои и е конечна, ќе ја
∞

даде точната вредност на бараната плоштина:

n
b−a n
⎛ b−a ⎞b−a
P = lim Pn = lim ∑ f ( xi ) = lim ∑ f ⎜a + i⎟ .
n →∞ n →∞
i =1 n n →∞
i =1 ⎝ n ⎠ n

Следниве конечни суми и нивните својства ќе ги користиме понатаму за

решавање проблеми поврзани со пресметување плоштина користејќи ја погоре
опишаната постапка:

n n n
10 ∑ ( a ± b ) =∑ a ± ∑ b ,
i =m
i i
i =m
i
i =m
i m < n, m, n ∈

n n
2 0
∑ c ⋅ ai = c∑ ai , c = const., c ∈ , m < n, m, n ∈
i =m i=m

n
30 ∑1 = n
i =1

7
 n
n ( n + 1)
4 0
∑i =
i =1 2

n
n ( n + 1)( 2n + 1)
50 ∑i
i =1
2
=
6

⎡ n ( n + 1) ⎤
2
n
6 0
∑ i =⎢
3
⎥
i =1 ⎣ 2 ⎦

∑ ( 2i + 3), n > 1, n ∈ .
n
2
Пример 1. Да се пресмета
i =1
Користејќи ги горенаведените особини на конечните суми, имаме
n(n + 1)(2n + 1) n ( 2n 2 + 3n + 10 )
( ) ∑ ∑
n n n

∑
i =1
2i 2
+ 3 = 2
i =1
i 2
+ 3
i =1
1 = 2
6
+ 3n =
3
. ▲

Пример 2. Да се пресмета плоштината на ликот заграден со кривата

f ( x) = −0.25 x3 + 1.3x и делот од x-оската меѓу правите x = 1 и x = 2 .

Сегментот [1, 2] го делиме на n-еднакви делови со точките

b−a 2 −1 i
xi = a + i = 1+ i = 1+ .
n n n
Плоштината на ликот ќе биде
n ⎛
i ⎞⎞ 1
3
n
b−a ⎛ i⎞ ⎛
P = lim ∑ f ( xi ) = lim ∑ ⎜ −0.25 ⎜1 + ⎟ + 1.3 ⎜1 + ⎟ ⎟ =
n →∞
i =1 n n →∞ ⎜
i =1 ⎝ ⎝ n⎠ ⎝ n ⎠ ⎟⎠ n
1 n ⎛ i3 i2 i ⎞
= lim
n →∞ n
∑ ⎜
i =1 ⎝
−0.25 3
− 0.75 2
+ 0.55 + 1.05 ⎟ =
n n n ⎠
1 ⎡ 0.25 n 0.75 n 0.55 n n
⎤
= lim ⎢ − 3 ∑ i 3 − 2 ∑ i 2 + ∑ i + 1.05∑ 1⎥ =
n →∞ n
⎣ n i =1 n i =1 n i =1 i =1 ⎦

1 ⎡ 0.25 n ( n + 1) 0.75 n ( n + 1)( 2n + 1) 0.55 n ( n + 1) ⎤

2 2

= lim ⎢ − 3 − 2 + + 1.05n ⎥ =
n →∞ n
⎢⎣ n 4 n 6 n 2 ⎥⎦
0.25 0.75 0.55
=− − + + 1.05 = 1.0125.
4 3 2
▲

8
 2.2. Дефиниција на определен интеграл

Нека е дадена функцијата f ( x) дефинирана и ограничена на сегментот [ a, b ] од

реалната оска. Конечното множество точки Π = { x0 , x1 ,… , xn } , a = x0 < x1 < < xn = b
го нарекуваме партиција (поделба) на сегментот [ a, b ] на n-точки.

x
a = x0 x1 x2 xi-1 xi xn-1 xn=b

Притоа, за секое i = 1, 2,… , n важи xi −1 < xi , а должината на секој сегмент [ xi −1 , xi ] ја

означуваме со Δxi = xi − xi −1 .

Норма на партицијата Π = { x0 , x1 ,… , xn } е најголемиот од броевите Δxi ,

i = 1, 2,… , n , односно Π = max {Δx1 , Δx2 ,… , Δxn } = max Δxi .
⎧ 1 2 ⎫
Пример 1. Ќе разгледаме две партиции на сегментот [0,1] : Π1 = ⎨0, , ,1⎬ и
⎩ 3 3 ⎭
⎧ 1 3 ⎫
Π 2 = ⎨0, , ,1⎬ . Во двата случаи се добиваат по три сегменти.
⎩ 4 4 ⎭

1 2 x 1 3 x
0 1 0 1
3 3 4 4

1 ⎧1 1 1 ⎫ 1
За партицијата Π1 важи Δx1 = Δx2 = Δx3 = , па Π1 = max ⎨ , , ⎬ = . За парти-
3 ⎩3 3 3⎭ 3
1 1 ⎧1 1 1 ⎫ 1
цијата Π 2 имаме Δx1 = Δx3 = , а Δx2 = , па Π 2 = max ⎨ , , ⎬ = . ▲
4 2 ⎩4 2 4⎭ 2

Во секој сегмент [ xi −1 , xi ] од партицијата Π = { x0 , x1 ,… , xn } избираме по една

точка zi и ја формираме сумата
n
S n = Sn ( f , Π, zi ) = ∑ f ( zi ) Δxi = f ( z1 ) Δx1 + f ( z2 ) Δx2 + … + f ( zn ) Δxn
i =1
која се нарекува интегрална или Риманова сума за функцијата f ( x) на сегментот
[ a, b ] .
Во општ случај Римановата сума не се совпаѓа со сумата со која ја
апроксимиравме плоштината во претходниот параграф, бидејќи кај Римановата сума
- функцијата f ( x) не мора да биде непрекината на сегментот [ a, b ] ;
- функцијата f ( x) може да биде негативна;
- сегментот [ a, b ] не мора да се дели на n-еднакви делови;
- точките zi се избираат произволно во сегментите [ xi −1 , xi ] .

9
 Дефиниција. Определен интеграл на функцијата f ( x) на сегментот [ a, b ] е
граничната вредност, ако таа постои и е конечна, на интегралната сума
S n ( f , Π , zi ) кога нормата на партицијата Π тежи кон нула, независно од
изборот на партицијата Π и точките zi од сегментите [ xi −1 , xi ] . Во тој случај
велиме дека функцијата f ( x) на сегментот [ a, b ] е интеграбилна во
Риманова смисла и пишуваме
n b
lim
Π →0
∑ f ( z ) Δx = ∫ f ( x ) dx.
i =1
i i
a

Вредноста a се нарекува долна, а вредноста b горна граница на интеграција.

Функцијата f ( x) се нарекува подинтегрална функција.
Геометриски, Римановата сума за непрекината и ненегативна функција f ( x) на
сегментот [ a, b ] е сумата од плоштините на правоаголниците чии страни се Δxi и
f ( zi ) .

Ако Π = max Δxi → 0 (т.е. основите на правоаголниците се доволно мали), тогаш

Римановата сума се доближува до плоштината на криволинискиот трапез ограничен
со кривата y = f ( x) и правите y = 0, x = a и x = b . Значи, ако плоштината на
криволинискиот трапез ограничен со кривата y = f ( x) и правите y = 0, x = a и
x = b ја означиме со P, тогаш
b
P = ∫ f ( x ) dx.
a

Теорема 2.1. Секоја интеграбилна функција во Риманова смисла на [ a, b ] е

ограничена на [ a, b ] .

Значи, потребен услов за интеграбилност на функцијата f на [ a, b ] е таа да

биде ограничена на [ a, b ] . Според тоа, функциите кои не се ограничени на
интервалот на интеграција не се интеграбилни. Така на пример, функцијата
⎧1
⎪ , 0 < x ≤1
f ( x) = ⎨ x не е интеграбилна на [0,1] , бидејќи не е ограничена на овој
⎪⎩ 0, x = 0
сегмент.

10
 Обратно тврдење од тврдењето на теоремата не важи, како што покажува и
следниов пример.
⎧0, x ∈ I ∩ [0,1]
Пример 2. Функцијата на Дирихле f ( x) = ⎨ е дефинирана и ограниче-
⎩1, x ∈ ∩ [0,1]
на на [0,1] , но не е интеграбилна на овој сегмент.
Навистина, нека избереме произволна партиција Π = { x0 , x1 ,… , xn } на сегментот
[0,1] , така што 0 = x0 < x1 < < xn = 1 . Формираме две интегрални суми Sn* и Sn** кои
одговараат на истата партиција Π , но на различен избор на точки zi ∈ [ xi −1 , xi ] . Кај
сумата Sn* точките zi* ∈ [ xi −1 , xi ] се ирационални броеви, а кај сумата Sn** точките
zi** ∈ [ xi −1 , xi ] се рационални броеви. Значи

S n* = Sn ( f , Π, zi* ) = ∑ f ( zi* ) Δxi = ∑ 0 ⋅Δxi = 0 , и

n n

i =1 i =1

S n** = Sn ( f , Π, zi** ) = ∑ f ( zi** ) Δxi = ∑1⋅Δxi = Δx1 + Δx2 + … + Δxn = 1 ,

n n

i =1 i =1

па lim S = 0 и lim S = 1 , од каде заклучуваме дека функцијата не е интеграбилна

*
n
**
n
Π →0 Π →0

на сегментот [0,1] . ▲
Доволни услови за интеграбилност на функцијата f на сегментот [ a, b ] се
дадени во следниве теореми.

Теорема 2.2. Секоја непрекината и ограничена функција на [ a, b ] е интегра-

билна во Риманова смисла на [ a, b ] .

Теорема 2.3. Секоја монотона функција на [ a, b ] е интеграбилна во Риманова

смисла на [ a, b ] .

Теорема 2.4. Секоја ограничена функција која има конечен број точки на
прекин на [ a, b ] е интеграбилна во Риманова смисла на [ a, b ] .

Пример 3. Користејќи ја дефиницијата на определен интеграл, да се пресметаат

следниве определени интеграли:
3 4
3 1
⌠ dx
в) ⌠
dx
∫ x dx ; б) ∫ e dx ;
2
а) ⎮ ; г) ⎮ .
x

⌡ x ⌡ ( x + 1)
2
1 0
1 2
Подитегралните функции се непрекинати и ограничени на сегментот над кои се
пресметуваат интегралите, па според тоа тие се интеграбилни.
а) Подинтегралната функција е f ( x) = x 2 , а границите на интеграција се a = 1, b = 3 .
Должината на сегментот [ a, b ] е l = b − a = 2. Ќе го поделиме сегментот на n-еднакви
l 2
делови чија должина е Δxi = = со точките
n n
2 2
x0 = a = 1; x1 = x0 + = 1+ ;
n n

11
 2 2⋅2 2i 2n
x2 = x1 + = 1+ ; xi = 1 + ; xn = 1 + = 3 = b.
n n n n
Точките zi ги избираме да се совпаѓаат со крајните десни точки од сегментите
2i
[ xi −1 , xi ] , т.е. zi = xi = 1 + , i = 1, n . За интегралната сума имаме:
n
2
n n
⎛ 2i ⎞ 2 n
⎛ 4i 4i 2 ⎞ 1 ⎡1 n 4 n 4 n 2⎤
S n = ∑ f ( zi ) Δxi = ∑ ⎜1 + ⎟ = 2∑ ⎜1 + + 2 ⎟ = 2 ⎢ ∑1 + 2 ∑ i + 3 ∑ i ⎥ =
i =1 i =1 ⎝ n⎠ n i =1 ⎝ n n ⎠n ⎣ n i =1 n i =1 n i =1 ⎦
⎡1 4 n ( n + 1) 4 n ( n + 1)( 2n + 1) ⎤ ⎡ 2 ( n + 1) 2 ( n + 1)( 2n + 1) ⎤
= 2⎢ n+ 2 + 3 ⎥ = 2 ⎢1 + + ⎥.
⎣n n 2 n 6 ⎦ ⎣ n 3n 2 ⎦
Тогаш
3
⎡ 2 ( n + 1) 2 ( n + 1)( 2n + 1) ⎤ 26
∫1 x dx = lim S n = lim 2 ⎢1 + + ⎥= .
2
n →∞ n →∞
⎣ n 3n 2 ⎦ 3

б) Подинтегралната функција е f ( x) = e x , а границите на интеграција се a = 0, b = 1 .

Должината на сегментот [ a, b ] е l = b − a = 1. Ќе го поделиме сегментот на n-еднакви
l 1
делови чија должина е Δxi = = со точките
n n
1 1 1 2 i n
x0 = a = 0; x1 = x0 + = ; x2 = x1 + = ; xi = ; xn = = 1 = b.
n n n n n n
Точките zi ги избираме да се совпаѓаат со крајните десни точки од сегментите
i
[ xi −1 , xi ] , т.е. zi = xi = , i = 1, n . За интегралната сума имаме:
n
n
⎛ 1n ⎞
⎜ e ⎟ −1
n n i
1 1 ⎡ 1n 2 n
⎤ 1 1n ⎝ ⎠
Sn = ∑ f ( zi ) Δxi = ∑ e n
= ⎢e + e + … + e ⎥ = e
n n
1
.
i =1 i =1 n n⎣ ⎦ n e −1
n

Тогаш
⎡ ⎛ 1n ⎞
n
⎤
⎢ − 1 ⎥ ⎛ ⎞
1 ⎜ ⎟
e
1
⎢ 1 ⎥ ⎜ 1
1 ⎟
n ⎝ ⎠
∫0 = lim = lim = ( − 1) lim ⎜ ⎟ = e − 1.
x n
e dx S e e e
n →∞ ⎢ n 1 ⎥ e1/ n − 1 ⎟
n
n →∞ n →∞
⎢ e −1 ⎥ ⎜
n
⎜ ⎟
⎢ ⎥ ⎝ 1/ n ⎠
⎣ ⎦
▲

2.3. Својства на определениот интеграл

10 (линеарност на определениот интеграл) Ако f ( x) и g ( x) се интеграбилни

функции на сегментот [ a, b ] , а p и q се константи, тогаш функцијата pf ( x) + qg ( x)
е интеграбилна на сегментот [ a, b ] и важи
b b b

∫ ⎣⎡ pf ( x ) + qg ( x )⎦⎤ dx = p ∫ f ( x ) dx + q ∫ g ( x ) dx.
a a a

Доказ. Ја користиме дефиницијата на определениот интеграл:

12
 b n

∫ ⎡⎣ pf ( x ) + qg ( x )⎤⎦ dx = maxlim
Δxi →0
∑ ⎡⎣ pf ( zi ) + qg ( zi )⎤⎦Δxi ,
i =1
a

при што Π = { x0 , x1 ,… , xn } , Δxi = xi − xi −1 , Π = max {Δx1 , Δx2 ,… , Δxn } = max Δxi ,

zi ∈ [ xi −1 , xi ] , i = 1, n. Од својствата на конечните суми имамe:
n
⎡ n n
⎤
lim
max Δxi →0
∑ ⎡⎣ pf ( z ) + qg ( z )⎤⎦Δx
i =1
i i i = lim ⎢ p ∑ f ( zi ) Δxi + q ∑ g ( zi ) Δxi ⎥ =
max Δxi → 0
⎣ i =1 i =1 ⎦
n n b b
= p lim
max Δxi → 0
∑ f ( z ) Δx +q
i =1
i i lim
max Δxi →0
∑ g ( z ) Δx
i =1
i i = p ∫ f ( x )dx + q ∫ g ( x )dx,
a a
што требаше да се покаже. ■

20 Ако f ( x) е интеграбилна функција на сегментот [ a, b ] , тогаш

b a

∫ f ( x ) dx = −∫ f ( x ) dx.
a b
b
Доказ. За интегралот ∫ f ( x ) dx
a
ја избираме партицијата Π = {a = x0 , x1 ,… , xn = b} ,
a
при што a = x0 < x1 < < xn = b и Δxi = xi − xi −1 > 0 . За интегралот ∫ f ( x ) dx
b
избираме

партиција b = x0 > x1 > > xn = a , така што Δxi = xi − xi −1 < 0 , што доведува до
интегрални суми со спротивен знак. ■

30 Ако f ( x) е произволна функција, тогаш

a

∫ f ( x ) dx = 0.
a

Доказ. Тврдењето е последица од својството 20 земајќи предвид дека b = a , па

a a a

∫ f ( x ) dx = −∫ f ( x ) dx
a a
од каде што следува дека ∫ f ( x ) dx = 0.
a
■

40 (адитивност на определениот интеграл) Ако f ( x) е интеграбилна функција на

сегментите [ a, b ] , [ a, c ] и [ c, b ] тогаш
b c b

∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx.
a a c

Доказ. Нека a < c < b . Избираме партиција Π така што

a = x0 < x1 < … < xk = c < xk +1 < … < xn = b .
За интегралната сума имаме:
n k n

∑ i =1
f ( zi ) Δxi = ∑ f ( zi ) Δxi +
i =1
∑ f ( z ) Δx .
i = k +1
i i

Ако пуштиме во горното равенство Π → 0 , добиваме

n k n
lim
Π →0
∑
i =1
f ( zi ) Δxi = lim
Π →0
∑ i =1
f ( zi ) Δxi + lim
Π →0
∑ f ( z ) Δx ,
i = k +1
i i

од каде што следува тврдењето што требаше да се докаже.

Ако a < b < c , тогаш од претходно докажаното следува

13
 c b c

∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx, односно
a a b
b c c c b

∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx − ∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx.
a a b a c

Значи, тврдењето важи за кој било распоред на точките a,b и c. ■

50 Нека f ( x) е интеграбилна функција на сегментот [ a, b ] . Ако f ( x) ≥ 0 на

b
сегментот [ a, b ] , тогаш ∫ f ( x ) dx ≥ 0 . Аналогно, ако f ( x) ≤ 0 на сегментот [ a, b ] ,
a
b
тогаш ∫ f ( x ) dx ≤ 0.
a

Доказ. Ако f ( x) ≥ 0 на сегментот [ a, b ] , тогаш за сите интегрални суми важи

n b n

∑ f ( z ) Δx
i=1
i i ≥ 0 , од каде ∫ f ( x ) dx = lim
Π →0
∑ f ( z ) Δx
i=1
i i ≥ 0 . Аналогно се покажува и
a

тврдењето во случај кога f ( x) ≤ 0 на сегментот [ a, b ] . ■

60 Ако f ( x) и g ( x) се интеграбилни функции на сегментот [ a, b ] и f ( x) ≤ g ( x) на

истиот сегмент, тогаш
b b

∫ f ( x ) dx ≤ ∫ g ( x ) dx.
a a

Доказ. Ако f ( x) ≤ g ( x) на сегментот [ a, b ] , тогаш f ( x) − g ( x) ≤ 0 , па од 50 имаме

b
дека ∫ ⎡⎣ f ( x ) − g ( x )⎤⎦ dx ≤ 0.
a
Оттука, користејќи го 10 добиваме дека
b b b b

∫ f ( x ) dx − ∫ g ( x )dx ≤ 0, односно ∫ f ( x ) dx ≤ ∫ g ( x ) dx. ■

a a a a
1 1

∫ xdx и ∫ x dx , да се определи кој од

2
Пример 1. Без да се пресметуваат интегралите
0 0

нив има поголема вредност.

1 1
Од тоа што x ≤ x , ∀x ∈ [0,1] следува ∫ x dx ≤ ∫ xdx .
2 2
▲
0 0

70 Ако f ( x) е интеграбилна функција на сегментот [ a, b ] и m ≤ f ( x) ≤ M , ∀x ∈ [a, b] ,

m, M ∈ , тогаш
b
m ( b − a ) ≤ ∫ f ( x ) dx ≤ M ( b − a ) .
a

Доказ. Од особина 60 и од неравенството m ≤ f ( x) ≤ M следува

b b b b b
m ∫ dx = ∫ mdx ≤ ∫ f ( x ) dx ≤ ∫ Mdx = M ∫ dx .
a a a a a

Од тоа што интегралната сума за функцијата f ( x) = 1 на сегментот [ a, b ] е

14
 n n
S n = ∑ f ( zi ) Δxi = ∑1⋅ Δxi = Δx1 + Δx2 + … + Δxn = b − a независно од изборот на пар-
i =1 i =1

тицијата Π = { x0 , x1 ,… , xn } и точките zi од сегментите [ xi −1 , xi ] , добиваме

b

∫ dx = lim S
a
n →∞
n = b − a , од каде следува бараното неравенство. ■

1
Пример 2. Да се оцени вредноста на интегралот ∫0
3 + x 2 dx без да се пресметува.

Од тоа што 0 ≤ x ≤ 1 следува 3 ≤ 3 + x 2 ≤ 2 , па од претходната особина

1 1
добиваме 3(1 − 0) ≤ ∫ 3 + x dx ≤ 2(1 − 0) , т.е.
2
3 ≤ ∫ 3 + x 2 dx ≤ 2 . ▲
0 0

80 Нека f ( x) е интеграбилна функција на сегментот [ −a, a ] . Ако f ( x) е парна

функција на сегментот [ −a, a ] , тогаш
a a

∫ f ( x ) dx = 2∫ f ( x ) dx.
−a 0
a
Ако f ( x) е непарна функција на сегментот [ − a, a ] , тогаш ∫ f ( x ) dx = 0.
−a

Доказ. Од парноста на функцијата f ( x) на сегментот [ −a, a ] имаме дека

f (− x) = f ( x) , ∀x ∈ [ −a, a ] . Тогаш, користејќи го својството 4 имаме 0

a 0 a 0 a 0 a

∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx = ∫ f ( − x ) dx + ∫ f ( x ) dx = − ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx =
−a −a 0 −a 0 a 0
a a a
= ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx = 2 ∫ f ( x ) dx.
0 0 0

Од непарноста на функцијата на сегментот [ −a, a ] имаме дека f (− x) = − f ( x) ,

∀x ∈ [ −a, a ] . Слично како погоре добиваме
a 0 a 0 a

−a
∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx = − ∫ f ( − x ) dx + ∫ f ( x ) dx = 0.
−a 0 a 0
■

2.4. Фундаментални теореми на интегралното сметање

Теорема 2.5. Ако f ( x) е интеграбилна функција на сегментот [ a, b ] и

m ≤ f ( x) ≤ M за секој x ∈ [ a, b ] , m, M ∈ , тогаш постои реален број
μ ∈ [ m, M ] така што
b

∫ f ( x ) dx = μ ( b − a ) .
a

Доказ. Тврдењето од теоремата е директна последица од својството 70, од кое

добиваме

15
 b b
1
m ( b − a ) ≤ ∫ f ( x ) dx ≤ M ( b − a ) , т.е. m ≤ f ( x ) dx ≤ M .
a
b − a ∫a
b
1
f ( x ) dx се добива тврдењето на теоремата.
b − a ∫a
Ставајќи μ = ■

Теорема 2.6. (теорема за средна вредност кај определен интеграл) Ако

f ( x) е непрекината функција на сегментот [ a, b ] , тогаш постои барем еден
реален број c ∈ ( a,b ) така што
b

∫ f ( x ) dx = f ( c )( b − a ) .
a

Доказ. Од теоремата за апсолутен екстрем следува дека функцијата f ( x) достигнува

најмала и најголема вредност на [ a, b ] . Нека m = min f ( x) и M = max f ( x) ,
x∈[ a ,b ] x∈[ a ,b ]

m, M ∈ . Тогаш од теорема 2.5. следува постои реален број μ ∈ [ m, M ] така што

b

∫ f ( x ) dx = μ ( b − a ) . Бидејќи f ( x) е непрекината на [ a, b ] следува дека постои

a

c ∈ ( a, b ) така што μ = f (c) со што се добива тврдењето на теоремата. ■

Бројот c се нарекува средна вредност на функцијата f ( x) на сегментот [ a, b ] .
Во специјален случај, ако f ( x) е
непрекината и ненегативна функција на
сегментот [ a, b] , тогаш интегралот
b

∫ f ( x ) dx
a
ја определува плоштината на

ликот ограничен со лакот на кривата f ( x) ,

правите x = a , x = b и делот од x-оската
меѓу нив. Од теоремата 2.6. следува дека
постои барем еден број c ∈ ( a, b ) така што
оваа плоштина е еднаква на плоштината на
правоаголникот со страни b − a и f (c) .

Теорема 2.7. (Обопштена теорема за средна вредност) Нека f ( x) и g ( x) се

функции кои на сегментот [ a, b ] ги задоволуваат следниве услови:
- f ( x) ⋅ g ( x) и g ( x) се интеграбилни функции;
- f ( x) е ограничена функција, т.е. за секој x ∈ [ a, b ] важи m ≤ f ( x) ≤ M ,
m, M ∈ ;
- g ( x) не го менува знакот, т.е. за секој x ∈ [ a, b ] важи едно од следниве
неравенства: g ( x) ≥ 0 или g ( x) ≤ 0 .
Tогаш постои реален број μ ∈ [ m, M ] така што
b b

∫ f ( x ) ⋅ g ( x ) dx = μ ∫ g ( x ) dx.
a a

16
Доказ. Нека се задоволени условите на теоремата, при што g ( x) ≥ 0 , ∀x ∈ [a, b] .
Тогаш од неравенството m ≤ f ( x) ≤ M добиваме mg ( x) ≤ f ( x) g( x) ≤ Mg ( x) ,
∀x ∈ [a, b] . Доказот на теоремата директно следува од својството 60, од кое добиваме
b

b b b ∫ f ( x ) ⋅ g ( x)dx
m ∫ g ( x ) dx ≤ ∫ f ( x ) ⋅ g ( x)dx ≤ M ∫ g ( x ) dx , т.е. m ≤ a
b
≤M.
a a a
∫ g ( x ) dx
a
b

∫ f ( x ) ⋅ g ( x)dx
Ставајќи μ = a
b
се добива тврдењето на теоремата. Аналогно се
∫ g ( x ) dx
a
покажува и тврдењето во случај кога g ( x) ≤ 0 , ∀x ∈ [a, b] . ■

Теорема 2.8. (Основна теорема на интегралното сметање) Нека f ( x) е

непрекината функција на сегментот [ a, b ] и
x
G ( x ) = ∫ f ( t ) dt , x ∈ [a, b].
a

Тогаш G ( x) е диференцијабилна функција на [ a, b ] и важи

'
⎛x ⎞
G ' ( x ) = ⎜ ∫ f ( t ) dt ⎟ = f ( x ) , ∀x ∈ [a, b].
⎝a ⎠

Доказ. Нека x, x + Δx ∈ [a, b] . Тогаш

G ( x + Δx ) − G ( x ) 1 ⎡
x +Δx x
⎤
G ' ( x ) = lim = lim ⎢ ∫ f ( t ) dt − ∫ f ( t ) dt ⎥ =
Δx → 0 Δx Δx → 0 Δx
⎣ a a ⎦
1 ⎡ ⎤
a x +Δx
x +Δx
1
⎢ f ( t ) dt +
Δx →0 Δx ∫
∫a ( ) f ( t ) dt.
Δx ∫x
= lim f t dt = lim
⎥ Δx →0
⎣x ⎦
Според теоремата за средна вредност 2.6, постои реален број c ∈ [ x, x + Δx ] , така што
x +Δx

∫ f ( t ) dt = f ( c )( x + Δx − x ) = f ( c ) Δx . Според тоа добиваме

x
x +Δx
1 1
G ' ( x ) = lim
f ( t ) dt = lim f ( c ) Δx = lim f ( c ) .
Δx → 0 Δx ∫ Δx → 0 Δx Δx →0
x

Ако ставиме c = x + θΔx, 0 ≤ θ ≤ 1 , од непрекинатоста на функцијата f ( x) добиваме

G ' ( x ) = lim f ( c ) = lim f ( x + θΔx) = f ( x ) . ■
Δx → 0 Δx → 0

Со други зборови, изводот на определениот интеграл по променливата која е

горна (долна) граница е еднаков на вредноста (негативната вредност) на под-
интегралната функција во горната (долната) граница на интеграција.
Оваа теорема укажува на друг начин за пресметување определен интеграл без
притоа да се определува граничната вредност на Римановата сума.

17
 Видовме дека функцијата F ( x) е примитивна функција за функцијата f ( x) на
[ a, b] ако F '( x) = f ( x) , ∀x ∈ [ a, b] . Исто така, две примитивни функции F1 ( x) и
F2 ( x) на една иста функција f ( x) на сегментот [ a, b ] се разликуваат меѓу себе само
за константа c, т.е. F1 ( x) = F2 ( x) + c . Според теоремата 2.8 секоја непрекината
функција f ( x) на некој сегмент кој ја содржи точката a има примитивна функција
x
G ( x) од облик G ( x ) = ∫ f ( t ) dt . Така, секоја примитивна функција F ( x) на
a

непрекинатата функција f ( x) може да се претстави во облик

x
F ( x ) = G ( x ) + c = ∫ f ( t )dt + c
a

за некоја константа c.

Теорема 2.9. (Формула на Њутон-Лајбниц) Ако f ( x) е непрекината

функција на сегментот [ a, b ] и има примитивна функција F ( x) на [ a, b ] , т.е.
F '( x) = f ( x) , ∀x ∈ [ a, b ] , тогаш
b

∫ f ( x ) dx = F ( b ) − F ( a ) .
a
x
Доказ. Бидејќи F ( x) е примитивна функција на f ( x) важи F ( x ) = ∫ f ( t )dt + c за
a

некоја константа c. Ја определуваме вредноста на функцијата F ( x) за x = a :

a
F ( a ) = ∫ f ( t )dt + c = 0 + c = c.
a
x
Значи, c = F ( a ) , па F ( x ) = ∫ f ( t )dt + F ( a ) . Ја определуваме вредноста на функци-
a

јата F ( x) за x = b :
b
F ( b ) = ∫ f ( t )dt + F ( a ) .
a
b
Оттука ∫ f ( x ) dx = F ( b ) − F ( a ) .
a
■

Формулата на Њутон-Лајбниц дава врска меѓу определен и неопределен

интеграл.
b

∫ f ( x ) dx = F ( b ) − F ( a ) = F ( x)
b
Често ја користиме ознаката a
.
a

Пример 1. Да се пресметаат следниве определени интеграли:

2 2 π

∫ 3x dx ; ∫ (2x − 5 ) dx ; в) ∫ sin x dx .
2 2
а) б)
−3 1 0

Подинтегралните функции на горните интеграли се непрекинати на сегментите

каде се дефинирани определените интеграли, па може да се примени формулата на
Њутон-Лајбниц.

18
а) Примитивна функција на f ( x ) = 3 x 2 е функцијата F ( x ) = x 3 , т.е. ∫ 3x dx = x
2 3
+c,
2

∫ 3x dx = F ( 2 ) − F ( −3) = 2 − ( −3)
3
па според формулата на Њутон-Лајбниц 2 3
= 35.
−3
2
2 2
⎛ x32
⎞ 31
б) ∫ ( 2 x − 5 ) dx = 2∫ x dx − 5∫ dx = ⎜ 2 − 5 x ⎟ = .
2 2

1 1 1 ⎝ 3 ⎠1 3
π
π
в) ∫ sin x dx = − cos x 0 = 2 . ▲
0

Пример 2. Од парноста на подинтегралната функција следува

1/ 2 1/ 2 1/ 2
dx dx 1 1+ x
∫
−1/ 2
1− x 2
=2∫
0
1− x 2
= 2 ⋅ ln
2 1− x 0
= ln 3 .

∫π x(2 + cos x) cos xdx = 0 бидејќи подинтегралната функција е непарна.

17
▲
−

⎧ x2 , 0 ≤ x ≤ 1
Пример 3. Дали функцијата f ( x) = ⎨ е интеграбилна на [0, 2] ? Во
⎩ 2 − x, 1 < x ≤ 2
2
потврден случај да се пресмета интегралот ∫ f ( x)dx .
0
+ −
Од тоа што f (1) = f (1 ) = f (1 ) = 1 следува дека функцијата е непрекината во
точката x = 1 . Значи функцијата f ( x) е непрекината на [0, 2] , бидејќи е непрекината
во секоја точка од (0, 2) , непрекината од десно во точката x = 0 и непрекината од
лево во точката x = 2 . Од теорема 2.2. следува дека функцијата f ( x) е интеграбилна
на [0, 2] . Бидејќи подинтегралната функција f ( x) е дефинирана по делови,
интервалот на интеграција ќе го поделиме на два подсегменти над кои функцијата
f ( x) е исто така непрекината, па може да се примени формулата на Њутон-Лајбниц.
2 1 2 1 1
x3 x2 5
∫ f ( x)dx = ∫ x dx + ∫ (2 − x)dx =
1
2
+ 2x 0 − = . ▲
0 0 1
3 0 2 0 6
Пример 4. Дали функцијата f ( x) = [ x ] ( [ x ] е најголемиот цел број помал или
еднаков на x ) е интеграбилна на [0,3] ? Во потврден случај да се пресмета
3
интегралот ∫ f ( x)dx .
0

⎧0, 0 ≤ x < 1
⎪1, 1 ≤ x < 2
⎪
Функцијата f ( x) = [ x ] = ⎨ има конечен број точки на прекин (прекин
⎪2, 2 ≤ x < 3
⎪⎩3, x = 3
од прв ред (скок) во точките x = 1 , x = 2 и x = 3 ), па од теорема 2.4. следува дека таа
е интеграбилна на [0,3] . Њутон-Лајбницовата формула важи само ако
подинтегралната функција е непрекината на сегментот над кој се пресметува
интегралот. Поради тоа, ако подинтегралната функција има прекини од прв ред,

19
тогаш интервалот на интеграција треба да се подели на подсегменти над кои
подинтегралната функција е непрекината.
3 1 2 3

∫ f ( x)dx = ∫ 0dx + ∫ 1dx + ∫ 2dx = x 1 + 2 x 2 = 3 .

2 3
▲
0 0 1 2

Пример 5. Дали може да се примени формулата на Њутон-Лајбниц за решавање на

1
1
интегралот ⌠
⎮ dx ?
⌡x
−1
Со формална примена на Њутон-Лајбницовата формула би се добило
1
⌠ 1 dx = ln x 1
= 0 . Ова решавање на интегралот не е правилно, бидејќи условите за
⎮
⌡x −1
−1
примена на Њутон-Лајбницовата формула не се задоволени (подинтегралната функ-
1
ција f ( x) = има прекин од втор ред во точката x = 0 , f (0− ) = −∞ и f (0+ ) = +∞ ).
x
1
Освен тоа, функцијата f ( x) = не е ограничена на [−1,1] , па од теорема 2.1. следува
x
f ( x) не е интеграбилна на овој сегмент. ▲

2.5. Метод на замена кај определен интеграл

b
Теорема 2.11. Нека е даден определениот интеграл ∫ f ( x ) dx каде што f ( x ) е
a

непрекината функција на сегментот [ a, b ] . Воведуваме нова променлива t со

формулата ϕ ( t ) = x . Ако се задоволени условите:
1. ϕ (α ) = a, ϕ ( β ) = b ,
2. функциите ϕ ( t ) и ϕ ' ( t ) се непрекинати на [α , β ] ,
3. f (ϕ ( t ) ) е дефинирана на [α , β ] ,
тогаш
b β

∫ f ( x ) dx = ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt.
a α

Доказ. Ако F ( x) е примитивна функција на f ( x ) , тогаш ∫ f ( x ) dx = F ( x ) + c,

односно ∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt = F (ϕ ( t ) ) + c. Според формулата на Њутон-Лајбниц
b

∫ f ( x ) dx = F ( b ) − F ( a ) , и
a
β
f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt = F (ϕ ( t ) ) =F (ϕ ( β ) ) − F (ϕ (α ) ) = F ( b ) − F ( a ) .
β
∫
α
α

Од еднаквоста на десните страни на последните две равенства следува еднаквост и на

b β
левите страни, т.е. ∫ f ( x ) dx = α∫ f (ϕ ( t ) ) ϕ ' ( t ) dt.
a
■

20
 e
⌠ sin ( ln x )
Пример. Да се пресмета определениот интеграл ⎮ dx.
⌡ x
1
e
⎡ dx ⎤ 1
⌠ sin ( ln x ) ⎢ ln x = t , = dt ⎥ = sin t dt = − cos t 1 = 1 − cos1.
⎥ ∫0
⎮ dx = x ▲
⌡ x ⎢ 0
1 ⎣ x = 1 ⇒ t = 0, x = e ⇒ t = 1⎦

Забележуваме дека, за разлика од неопределениот интеграл, при замена на

променливите кај определен интеграл не е потребно да се враќаме на почетната
променлива.

2.6. Метод на парцијална интеграција кај определен интеграл

Теорема 2.12. Нека u ( x ) , v ( x ) , u ' ( x ) и v ' ( x ) се непрекинати функции на

сегментот [ a, b ] . Тогаш
b b

∫ u ( x ) dv ( x ) = u ( x ) v ( x ) a − ∫ v ( x ) du ( x ).
b

a a

Доказ. Познато е дека

d ⎡⎣u ( x ) ⋅ v ( x ) ⎤⎦ = ⎡⎣u ( x ) ⋅ v ( x ) ⎤⎦ dx = v ( x ) du ( x ) + u ( x ) dv ( x ) .
'

Сите функции во горното равенство се интеграбилни на [ a, b ] , па според формулата

на Њутон-Лајбниц имаме
b b b

∫ d ⎡⎣u ( x ) ⋅ v ( x )⎤⎦ = ⎡⎣u ( x ) ⋅ v ( x )⎤⎦ = ∫ v ( x ) du ( x ) + ∫ u ( x ) dv ( x ).

b

a
a a a

Оттука се добива тврдењето на теоремата, т.е.

b b

∫ u ( x ) dv ( x ) = u ( x ) v ( x ) − ∫ v ( x ) du ( x ).
b
a
■
a a

∫x e
2 2x
Пример. Да се пресмета определениот интеграл dx.
0

⎡u = x 2 , du = 2 x dx ⎤ 1
1
⎢ ⎥ ⎛ 2 e2 x ⎞ 1

∫0 = = ⎟ ∫ xe dx =
−
2 2x 2x
⎢ dv = e 2 x dx, v = e 2 x dx = e ⎥ ⎜⎝
x e dx 2x x
⎢⎣ ∫ 2 ⎥⎦
2 ⎠0 0

⎡u = x, du = dx ⎤
e 2 ⎡⎛ e 2 x ⎞ 1 2x ⎤
1
1
⎢ ⎥
= = −
⎢ dv = e 2 x dx, v = e 2 x dx = e ⎥ 2 ⎢⎜⎝ 2 ⎟⎠
2 x ⎢ x − ∫0 e dx ⎥⎥ =
⎣⎢ ∫ 2 ⎦⎥ ⎣ 0
2
⎦
1
e2 e2 1 e2 x 1 2
= − +
2 2 2 2
=
4
( e − 1) .
0
▲

21
 2.7. Несвојствени интеграли

При дефинирањето на определениот интеграл претпоставивме дека интервалот

на интеграција [ a, b ] е конечен и подинтегралната функција f ( x) е ограничена на тој
сегмент. Меѓутоа, често пати се среќаваат определени интеграли кај кои барем еден
од овие два услови не е задоволен. Ваквите интеграли се нарекуваат сингуларни
или несвојствени интеграли.

10 Несвојствени интеграли со бесконечни граници

(несвојствени интеграли од прв вид)
Несвојствен интеграл од прв вид се добива кога едната или обете граници на
интеграција не се конечни броеви, т.е. a = −∞ или b = ∞ .
По дефиниција
∞ b

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x )dx,
b →∞
a a

под услов f ( x) да е интеграбилна функција на [a, b].

b ∞
Ако lim ∫ f ( x ) dx постои и е конечен број, велиме дека интегралот ∫ f ( x ) dx постои,
b →∞
a a

т.е. конвергира, а ако граничната вредност не постои или тежи кон −∞ или +∞ ,
∞
тогаш интегралот ∫ f ( x ) dx дивергира.
a

Слично,
b b

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx,
a →−∞
−∞ a

∞ c b

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx + lim ∫ f ( x ) dx,

a →−∞ b →∞
−∞ a c

каде што c е произволен конечен реален број.

Пример 1. Дали се конвергентни следниве интеграли:
∞
0
1
а) ⌠
⎮ dx , б) ∫e
−x
dx ?
⌡ 1 + x2 −∞
0
∞ b

а) ⌠
⎮
1
⌡ 1+ x 2
dx = lim ⌠⎮
1
b →∞ ⌡ 1 + x 2 b →∞ b →∞
( π
dx = lim arctgx 0 = lim ( arctgb − arctg0 ) = .
b

2
)
0 0

( ) = lim ( e
0 0
− 1) = ∞ .
0
∫ e dx = lim ∫ e dx = − lim e
−x −x −x −a
б) ▲
a →−∞ a →−∞ a a →−∞
−∞ a

20 Несвојствени интеграли од неограничени функции

(несвојствени интеграли од втор вид)

22
 Ако подинтегралната функција f ( x) има прекин од втор ред на сегментот
b

[ a, b] , тогаш ∫ f ( x ) dx се нарекува несвојствен интеграл од втор вид.

a

Ако функцијата f ( x) е интеграбилна на [ a, b ) и lim− f ( x ) = ±∞ (т.е. f ( x) има

x →b
прекин од лево од втор ред во точката x = b ), тогаш
b b −ε

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx.
ε →0
a a

Ако функцијата f ( x) е интеграбилна на ( a, b ] и lim+ f ( x ) = ±∞ (т.е. f ( x) има

x→ a
прекин од десно од втор ред во точката x = a ), тогаш
b b

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx.
ε →0
a a +ε

Ако функцијата f ( x) е интеграбилна на [a, c) и (c, b] , c ∈ (a, b) и има прекин од

втор ред во точката c, тогаш
b c −ε1 b

∫ f ( x ) dx = εlim ∫ f ( x ) dx + εlim ∫ε f ( x ) dx.

a
1 →0
a
2 →0
c+ 2

Двата независни параметри ε1 и ε 2 се воведуваат за да се зачува особината за

адитивност на определениот интеграл, бидејќи од горната дефиниција добиваме
b c −ε1 b c b

∫ f ( x ) dx = lim ∫ f ( x ) dx + lim ∫ f ( x ) dx = ∫ f ( x ) dx + ∫ f ( x ) dx .
ε1 → 0 ε 2 →0
a a c +ε 2 a c

Да забележиме дека во горните три дефиниции, ε , ε1 и ε 2 тежат кон 0+ иако

тоа не е експлицитно нагласено.
Пример 2. Дали се конвергентни следниве интеграли:
2 1 1
1 ⌠ 1 1
а) ⌠
⎮ dx , б) ⎮ dx , в) ⌠
⎮ 2 dx ?
⌡ x ln x ⌡ x −1 ⌡x
1 0 −1

⎡ dx ⎤
⎢ ln x = t , = dt ⎥
2 2 x
⌠ 1 dx = x = 1 + ε ⇒ t = ln(1 + ε ) ⎥ = lim
⎢ ln 2
1 1
a) ⌠
⎮ dx = lim ⎮ ⎢ ⎥ ε →0 ∫ dt =
⌡ x ln x ε → 0 ⌡ x ln x ⎢ x = 2 ⇒ t = ln 2 ⎥ ln(1+ε )
t
1 1+ε
⎢ ⎥
⎣ ⎦

ε →0
( ln 2
)
= lim ln | t | ln(1+ε ) = lim ( ln ln 2 − ln ln(1 + ε ) ) = +∞.
ε →0

23
 1 1−ε ⎡1 − x = t , − dx = dt ⎤ ε
⌠ 1 ⌠ 1 ⎥ = − lim 1 dt
dx = ⎢⎢ x = 0 ⇒ t = 1
ε →0 ∫ t
б) ⎮ dx = lim ⎮ ⎥
⌡ 1− x ε →0 ⌡ 1− x
0 0 ⎢⎣ x = 1 − ε ⇒ t = ε ⎥⎦ 1

( )
ε
= − lim ⎛⎜ 2 t ⎞⎟ = −2 lim ε − 1 = 2.
ε →0 ⎝ 1 ⎠ ε →0

1 0 1 0 −ε1 1
⌠ 1 ⌠ 1 ⌠ 1 ⌠ 1 ⌠ 1
в) ⎮ dx = ⎮ dx + ⎮ dx = lim ⎮ dx + lim ⎮ dx =
⌡ x
3 2
⌡ x
3 2
⌡ x
3 2 ε1 → 0
⌡ 3
x 2 ε 2 →0
⌡ 3
x2
−1 −1 0 −1 0 +ε 2

( x) ( x) ( ) ( )
− ε1 1
= 3 lim 3
+ 3 lim 3
= 3 lim 3 −ε1 − 3 −1 + 3 lim 3
1 − 3 ε 2 = 6.
ε1 → 0 −1 ε 2 →0 ε2 ε1 → 0 ε 2 →0

▲
Забелешка 1. Понекогаш е тешко или невозможно да се пресметаат определените
интеграли на конечен интервал кои се јавуваат при пресметување несвојствени
интеграли. Поради тоа се користат одредени критериуми за конвергенција кои
овозможуваат да се испита конвергенција на несвојствените интеграли без тие да се
пресметуваат.
Забелешка 2. Како што веќе нагласивме кај неопределениот интеграл, постојат
функции, дури и елементарни, кои се непрекинати на разгледуваниот интервал, па
според тоа имаат примитивни функции, но нивните примитивни функции не може да
се изразат аналитички (преку формула), т.е. неопределениот интеграл не може да се
ex sin x
реши аналитички. Такви се на пример: ∫ e − x dx , ∫ n dx ( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ), ∫ n dx
2

x x
cos x 1
( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ), ∫ n dx ( x ≠ 0 , n = 1, 2,… ), ∫ dx ( x > 0 ), ∫ cos x 2 dx . Некои од
x ln x
овие интеграли може да се сведат на некои функции, кои исто така не се
елементарни, но се добро изучени и за нивните вредности постојат готови таблици.
Овие функции се дефинираат преку интеграл и се наречени специјални функции.
+∞
sin x
- интегрален синус six = − ∫ dx ( x ≥ 0 ),
x
x
+∞
cos x
- интегрален косинус cix = − ∫ dx ( x > 0 ),
x
x
x
2
∫e
−t 2
- функција на грешка Erf ( x) = dt ( x ∈ )
π 0
+∞

∫e
− t x −1
- гама функција Γ( x) = t dt ( x > 0 ),
0
1
- бета функција B( p, q ) = ∫ t p −1 (1 − t ) q −1 dt ( p, q > 0 ).
0

24
 3. Примена на определениот интеграл во геометријата
3.1. Поларен координатен систем во рамнина

Положбата на точката M во Декартов правоаголен координатен систем во

рамнината е целосно определена со подреден пар координати кои се проекции на
радиус векторот на таа точка врз координатните оски.
Освен Декартов правоаголен координатен систем, во рамнина може да се
дефинира и поларен координатен систем определен со ориентирана полуправа со
почеток во точката O, наречена поларна полуоска. Точката O е наречена пол.

y Положбата на точката M во однос на поларен

координатен систем е определена со
M подредениот пар ( ρ , ϕ ) , при што ρ е
y
растојанието од точката M до полот O, а ϕ е
r
аголот меѓу поларната полуоска и векторот
j OM . Координатата ρ се вика поларно
N
O x
x растојание, а ϕ поларен агол.

Јасно е дека ρ ≥ 0 , додека вообичаено ϕ ∈ [0, 2π ) или некој друг полуотворен

интервал со должина 2π , на пример [−π , π ) .
За да се добие врската меѓу Декартовите и поларните координати на една иста
точка во рамнина, ќе претпоставиме дека координатниот почеток се совпаѓа со полот,
а позитивниот дел на апсцисата се совпаѓа со поларната полуоска.
Од триаголникот OMN се добиваат врските:
x = ρ cos ϕ , y = ρ sin ϕ .

За премин од поларни во правоаголни координати ја користиме врската:

y
ρ = x 2 + y 2 , tgϕ = .
x

График на функцијата ρ : X → + , X ⊂ зададена со правилото ρ = ρ (ϕ ) во

поларен координатен систем е множеството подредени двојки (парови)
{(ϕ , ρ ) ρ = ρ (ϕ ), ϕ ∈ X } . Множеството X ⊂ е дефинициона област на оваа
функција.

Пример 1. Нека е дадена функцијата y

ρ = r , r > 0 , ϕ ∈ [0, 2π ) .
Ако преминеме во правоаголни
координати ја добиваме равенката
x
x 2 + y 2 = r 2 . Значи, графикот на
функцијата ρ = r , r > 0 , ϕ ∈ [0, 2π ) е
кружницата x 2 + y 2 = r 2 .
▲

25
Пример 2. Нека е дадена функцијата ρ = b sin ϕ , b ∈ , ϕ ∈ [0, 2π ) . Ако преминеме
2 2
⎛ b⎞ ⎛b⎞
во правоаголни координати ја добиваме равенката x + ⎜ y − ⎟ = ⎜ ⎟ . 2

⎝ 2⎠ ⎝2⎠
Значи, графикот на функцијата ρ = b sin ϕ , b ∈ , ϕ ∈ [0, 2π ) е кружницата
2 2
⎛ b⎞ ⎛b⎞
x +⎜ y− ⎟ =⎜ ⎟ .
2

⎝ 2⎠ ⎝2⎠
Аналогно се добива дека графикот на функцијата ρ = a cos ϕ , a ∈ , ϕ ∈ [0, 2π )
2 2
⎛ a⎞ ⎛a⎞
⎜x− ⎟ + y =⎜ ⎟ ,
2
е кружницата додека графикот на функцијата
⎝ 2⎠ ⎝2⎠
ρ = b sin ϕ + a cos ϕ , a, b ∈ , ϕ ∈ [0, 2π ) е кружницата
2 2 2 2
⎛ a⎞ ⎛ b⎞ ⎛a⎞ ⎛b⎞
⎜x− ⎟ +⎜ y− ⎟ =⎜ ⎟ +⎜ ⎟ .
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ ⎝2⎠ ⎝2⎠
y y y

a
2

b b
2 x 2
a
2
a x
2
b x
2

▲
π
Пример 3. Нека е дадена функцијата ϕ = . Ако преминеме во правоаголни
4
y π π
координати ја добиваме равенката = tg = 1 . Значи, графикот на функцијата ϕ =
x 4 4
е полуправа, поточно дел од правата y = x кој се наоѓа во првиот квадрант.

y
y

Делот од правата y = x кој се наоѓа во третиот квадрант во поларен координатен

π 5π
систем има равенка ϕ = + π = . ▲
4 4

26
 3.2. Плоштина на рамнински лик

Видовме дека определениот интеграл на непрекината и ненегативна функција

y = f ( x) на сегментот [ a, b ] претставува плоштината P на криволинискиот трапез
ограничен со кривата y = f ( x) и правите y = 0, x = a и x = b , т.е.
b
P = ∫ f ( x ) dx.
a

Ако y = f ( x) ≤ 0 и е непрекината на
сегментот [ a, b ] , тогаш
b
P = − ∫ f ( x ) dx.
a

Ако за непрекинатата функција f ( x) важи

f ( x) ≥ 0 за x ∈ [ a, c ] и f ( x) ≤ 0 за
x ∈ [ c, b ] , тогаш обележаниот лик има
плоштина
c b
P = ∫ f ( x ) dx − ∫ f ( x ) dx.
a c

Ако за непрекинатите функции f ( x) и g ( x)

y = f HxL на [ a, b ] важи f ( x) ≥ g ( x) , тогаш обележаниот
лик има плоштина
b

a b
x
P = ∫ ⎡⎣ f ( x ) − g ( x ) ⎤⎦ dx.
a

y = gHxL

Пример 1. Да се пресмета плоштината на ликот ограничен со кривата y = 3 x ,

1
правите x = −1 , x = и x-оската.
2
1/ 2 0
3 1/ 2
3 0
3 3
P = ∫ 3 x dx − ∫ 3 x dx = 3 x 4 − 3 x 4 = 3 + .
0 −1
4 0 4 −1 8 2 4

27
 y

1 x
-1
2

-1
▲
Пример 2. Да се пресмета плоштината на ликот ограничен со параболата y = 2 x − x 2
и правата y = − x .
⎧ y = 2 x − x2
Со решавање на системот ⎨ се добиваат пресечните точки на парабо-
⎩ y = −x
лата и правата (0, 0) и (3, −3) .
y

x
-1 1 2 3
-1

-2

-3

Бараната плоштина е
3
3 3
⎛3 x3 ⎞ 9
P = ∫ ⎡⎣ 2 x − x − ( − x ) ⎤⎦ dx = ∫ ( 3 x − x ) dx = ⎜ x 2 − ⎟ = .
2 2
▲
0 0 ⎝2 3 ⎠0 2

Забелешка. Ако функција x = g ( y ) е y

непрекината и ненегативна функција d
на сегментот [ c, d ] , тогаш плоштината
P на криволинискиот трапез ограничен
со кривата x = g ( y ) и правите x = 0 ,
y=c и y=d е
d
P = ∫ g ( y ) dy.
c
c

Пример 3. Да се пресмета плоштината на ликот ограничен со кривите y = ( x + 1) 2 и

x = sin π y и правата y = 0 ( 0 ≤ y ≤ 1 ).

28
 y

5
4
3
2
1
x
-1 1

Бараната плоштина е P = P1 + P2 , каде што

0 0 1 0
( x + 1)3 1 1 2
P1 = ∫ ( x + 1) dx = 2
= , и P2 = ∫ sin π y dy = − cos π y = . ▲
−1
3 −1
3 0
π −1 π

Нека функцијата е зададена во параметарски облик со равенките

x = x(t ), y = y (t ) , при што x(t ) и y (t ) се непрекинати функции на [t0 , t1 ] , а
( x(t0 ), y (t0 ) ) и ( x(t1 ), y (t1 ) ) се координати на точките A и B соодветно. Ако y (t ) ≥ 0 ,
∀t ∈ [t0 , t1 ] , а x ( t ) е интеграбилна функција на [t0 , t1 ] , тогаш плоштината ограничена
со дадената крива и правите x = x(t0 ), x = x(t1 ) и y = 0 може да се пресмета со
формулата
t1

P = ∫ y ( t ) x ( t ) dt.
t0

Пример 4. Да се пресмета плоштината на ликот ограничен со елипсата зададена во

параметарски облик со равенките x = a cos t , y = b sin t , 0 ≤ t < 2π .
Бараната плоштина е P = 4 P1 ,
y
каде што P1 е плоштината на ликот
што се наоѓа во првиот квадрант. Од b
тоа што точката A(0, b) се добива за
π
t= , а точката B(a, 0) се добива за x
2 a
t = 0 добиваме:

0 0
P = 4 P1 = ∫ y ( t ) x ( t ) dt = 4 ∫ b sin t (−a sin t )dt =
π /2 π /2
π /2 π /2 π /2
1 − cos 2t ⎛ 1 ⎞
= 4ab ∫
0
sin 2 tdt = 4ab ∫
0
2
dt = 2ab ⎜ t − sin 2t ⎟
⎝ 2 ⎠0
= abπ .

29
 y
Нека во поларен координатен
систем е дадена непрекината
функција ρ = ρ (ϕ ) , ϕ ∈ [α , β ] , r = rHjL

α , β ∈ [ 0, 2π ) . Ликот ограничен со ji

ρ = ρ (ϕ ) и полуправите
zi
кривата b
ji-1
ϕ = α и ϕ = β се нарекува криво-
a
линиски сектор. x

Го делиме сегментот [α , β ] со поделбата Π : α = ϕ0 < ϕ1 < < ϕn = β на n делови, при

што Δ ϕi = ϕi − ϕi −1 , i = 1, 2,… , n . За секое i = 1, 2,… , n избираме произволен агол zi
1 n 2 1
∑
така што ϕi −1 ≤ zi ≤ ϕi −1 и ја формираме сумата
2 i =1
ρ ( zi ) Δϕi , каде што ρ 2 ( zi ) Δϕi
2
е плоштината на кружниот исечок на кој му одговара радиус ρ ( zi ) и централен агол
Δ ϕi . Плоштината P на криволинискиот сектор е гранична вредност на збирот од
плоштините на сите кружни исечоци на кои им одговараат радиуси ρ ( zi ) и
централни агли ϕi , i = 1, 2,… , n кога max Δϕi → 0 , т.е.
1 n 2
P = lim
max Δϕi →0 2
∑
i =1
ρ ( zi ) Δϕi .
n
Збирот ∑ ρ ( z ) Δϕ
i =1
2
i i е интегрална сума на непрекинатата функција ρ 2 (ϕ ) на

сегментот [α , β ] , па горната гранична вредност секогаш постои независно од изборот

на zi и изборот на поделбата Π . Значи,

β
1
P= ∫ ρ 2 (ϕ ) d ϕ .
2α

Пример 5. Да се пресмета плоштината на ликот ограничен со кривата ρ 2 = a 2 cos 2ϕ ,

a > 0.

π /4 π /4
4 1
ρ (ϕ ) dϕ = 2 ∫ a 2 cos 2ϕ dϕ = 2a 2 sin 2ϕ 0 = a 2 .
π /4
P = 4 P1 = ∫
2
▲
2 0 0
2

30
 3.3. Должина на лак на крива

Нека е дадена непрекината функција f ( x) која има непрекинат прв извод на

сегментот [ a, b ] .
y

Го делиме лакот на кривата f ( x) Mi-1

A
меѓу точките A ( a, f ( a ) ) и B ( b, f ( b ) ) Mi
со точките y = f HxL
A ≡ M 0 , M1 ,… , M i −1 , M i ,… , M n ≡ B B
така што M i ( xi , f ( xi ) ) , i = 1, 2,… , n и
Δxi = xi − xi −1 , а Δyi = f ( xi ) − f ( xi −1 ) .
Тогаш должината на отсечката M i −1M i x
a xi-1 xi b
е:

⎛ f ( xi ) − f ( xi −1 ) ⎞
2 2
⎛ Δy ⎞
( Δxi ) + ( Δyi ) = Δxi 1 + ⎜ i ⎟ = Δxi 1 + ⎜
2 2
M i −1M i = Δli = ⎟ .
⎝ Δxi ⎠ ⎝ xi − xi −1 ⎠
Функциите и
f ( x) f '( x) се непрекинати на секој од потсегментите
[ xi −1 , xi ] , i = 1, 2,… , n . Според теоремата на Лагранж, постои барем една точка zi ,
xi −1 < zi < xi , така што
f ( xi ) − f ( xi −1 )
= f ' ( zi ) .
xi − xi −1

1 + ⎣⎡ f ' ( zi ) ⎦⎤ .
2
Според тоа, Δli = Δxi
Должината на лакот е гранична вредност на впишаната искршена линија M 0 M1…M n
кога max Δxi → 0 , т.е.
n n

∑ Δl ∑ Δx 1 + ⎡⎣ f ' ( zi ) ⎤⎦ .
2
l = lim i = lim i
max Δxi →0 max Δxi → 0
i =1 i =1

∑ Δx 1 + ⎡⎣ f ( zi ) ⎤⎦
2
Збирот i е интегрална сума на непрекинатата функција
i=1

1 + ⎣⎡ f ' ( x ) ⎦⎤ на сегментот [ a, b ] , па горната гранична вредност секогаш постои

2

независно од изборот на точките zi и изборот на делбените точки M i . Значи,

b

l = ⌠ 1 + ⎡⎣ f ' ( x ) ⎤⎦ dx.
2

⌡
a

x2
Пример 1. Да се пресмета должината на лакот на кривата y = − 1 отсечен од x-
2
оската.
2x
Од тоа што y′ = = x добиваме
2

31
 2 2

∫ 1 + x dx = 2 ∫ 1 + x 2 dx =
y
l= 2

− 2 0

( )
2
1 = ln x + 1 + x + x 1 + x 2 2
=.
0

-2 -1 1 2
x
= ln ( )
3 + 2 + 6.
-1
▲

Забелешка. Ако функција x = g ( y ) е y

непрекината и има непрекинат прв d
извод на сегментот [ c, d ] , тогаш
должината на лакот AB на кривата
x = g ( y ) меѓу точките A ( g (c), c ) и
B ( g (d ), d ) е
d
c
l = ⌠ 1 + ⎣⎡ g ' ( y ) ⎦⎤ dy.
2

⌡ x
c

Нека кривата е дадена во параметарски облик со равенките x = x(t ), y = y (t ) ,

t ∈ [t0 ,t1 ] , при што x(t ), y (t ) се непрекинати функции на [t0 , t1 ] и важи
x 2 (t ) + y 2 (t ) ≠ 0 за секое t ∈ [t0 , t1 ] . Точката A ( a, f ( a ) ) , односно B ( b, f ( b ) ) се
добива за вредност на параметарот t = t0 односно t = t1 . Тогаш должината на лакот
AB е
t1
⌠ ⎡ y (t ) ⎤
2

l = ⎮ 1+ ⎢ ⎥ x ( t ) dt , т.е.
⎮ ⎣ x (t ) ⎦
⌡
t0

t1

l = ∫ x 2 ( t ) + y 2 ( t )dt.
t0

Нека кривата е дадена во поларни координати со равенката ρ = ρ (ϕ ) ,

ϕ ∈ [α , β ] , α , β ∈ [ 0, 2π ) , каде што ρ (ϕ ) и ρ ' (ϕ ) се непрекинати функции на [α , β ] ,
ρ '2 (ϕ ) + ρ 2 (ϕ ) ≠ 0 , а точката А, односно B се добива за ϕ = α , односно ϕ = β .
Равенката ρ = ρ (ϕ ) можеме да ја запишеме во параметарски облик:
x = ρ (ϕ ) cos ϕ , y = ρ (ϕ ) sin ϕ , при што
x = ρ ' (ϕ ) cos ϕ − ρ (ϕ ) sin ϕ , y = ρ ' (ϕ ) sin ϕ + ρ (ϕ ) cos ϕ .
Оттука x 2 + y 2 = ρ '2 (ϕ ) + ρ 2 (ϕ ) , па за должината на лакот AB на дадената
крива добиваме

32
 β
l = ∫ ρ '2 ( ϕ ) + ρ 2 ( ϕ ) d ϕ .
α

3.4. Волумен и плоштина на ротационо тело

Нека во просторот е дадено тело ограничено со рамнините x = a и x = b .

Плоштината на пресекот на телото со рамнина која минува низ точката ( x, 0, 0 ) ,
a ≤ x ≤ b и е нормална на x-оската е S ( x ) .
Нека S ( x ) е непрекината функција на [ a, b ] и
S(x) Π = { x0 , x1 ,… , xn } , a = x0 < x1 < < xn = b е пар-
тиција на сегментот [ a, b ] на n-точки. Во секој
a x b сегмент [ xi −1 , xi ] од партицијата Π избираме по
една точка zi и ја формираме интегралната
n
сума ∑ S ( z ) Δx
i =1
i i за функцијата S ( x) на

сегментот [ a, b ] .
Вредноста S ( zi ) Δxi претставува волумен на прав цилиндар со плоштина на основата
S ( zi ) и висина Δxi . Tогаш волуменот на телото е еднаков на
n
V = lim
max Δxi → 0
∑ S ( z ) Δx , односно
i =1
i i

b
V = ∫ S ( x ) dx.
a

Нека f ( x ) е непрекината ненега- y y=f(x)

тивна функција на [ a, b ] и на овој сегмент
избираме партиција дефинирана како
погоре. Со ротација на кривата y = f ( x )
околу x-оската се добива површина која x
a xi
со рамнините x = a и x = b затвора тело b
чиј волумен е
n b
V = lim
max Δxi → 0
∑ S ( z ) Δx = ∫ S ( x ) dx ,
i =1
i i
a

при што пресекот на телото со рамнина која минува низ точката ( zi , 0, 0 ) , и е

нормална на x-оската е круг со радиус f ( zi ) , па S ( zi ) = r 2π = f 2 ( zi ) π .
Според тоа волуменот на телото што се добива со ротација на кривата y = f ( x ) ,
x ∈ [ a, b ] околу x-оската е

33
 b
V = π ∫ f 2 ( x ) dx.
a

Плоштината на ротационата површина што се добива со ротација на кривата

n
y = f ( x ) , x ∈ [ a, b ] околу x-оската може да се пресмета со P = lim
max Δxi → 0
∑ M ( z ) , каде
i =1
i

што M ( zi ) е плоштина на обвивката на пресечен конус чија висина е Δxi , а

радиусите на основите се r1 = f ( xi ) , r2 = f ( xi −1 ) . Бочниот раб на овој пресечен конус

( xi − xi −1 ) + ⎡⎣ f ( xi ) − f ( xi −1 ) ⎤⎦ . Кај должина на лак на крива покажано е

2 2
е si = Δli =

1 + ⎣⎡ f ' ( zi ) ⎦⎤ , па од формулата за плоштина на обвивка на пресечен

2
дека Δli = Δxi
конус M = π (r1 + r2 ) s добиваме

M ( zi ) = π ( r1 + r2 ) ( xi − xi −1 ) + ⎡⎣ f ( xi ) − f ( xi −1 ) ⎤⎦ =
2 2

= π ⎡⎣ f ( xi ) + f ( xi −1 ) ⎤⎦ Δxi 1 + ⎡⎣ f ' ( zi ) ⎤⎦ =
2

f ( xi ) + f ( xi −1 )
= 2π f (ωi ) 1 + ⎡⎣ f ' ( zi ) ⎤⎦ Δxi , f (ωi ) =
2
.
2
Се покажува дека

∑ ⎛⎜⎝ 2π f (ω ) 1 + ⎡⎣ f ' ( zi ) ⎤⎦ Δxi ⎞⎟ =

n n

∑ M ( zi ) = lim
2
lim
⎠
i
max Δxi → 0 max Δxi →0
i =1 i =1

∑ ⎛⎜⎝ 2π f ( z ) 1 + ⎡⎣ f ' ( zi ) ⎤⎦ Δxi ⎞⎟ =

n
2
= lim
⎠
i
max Δxi → 0
i =1
b
= 2π ∫ f ( x ) 1 + ⎡⎣ f ' ( x ) ⎤⎦ dx.
2

Според тоа, плоштината на ротационата површина (т.е. ротационото тело без

основите) ќе биде
b
P = 2π ∫ f ( x ) 1 + ⎡⎣ f ' ( x ) ⎦⎤ dx.
2

Забелешка. Аналогно волуменот на y

телото и плоштината на ротационата
површина што се добиваат со ротација
на кривата x = g ( y ) , y ∈ [ c, d ] околу y-
оската се пресметуваат со формулите d y=f(x)
d
V = π ∫ g 2 ( y ) dy , x
c c
d
P = 2π ∫ g ( y ) 1 + ⎡⎣ g ' ( y ) ⎤⎦ dy.
2

34
 Исто како кај плоштина на рамнински лик и кај должина на лак на крива, може
да се изведат формули за волумен на ротационо тело и плоштина на ротациона
површина во случај кога функцијата е дадена во параметарски облик, или во поларен
координатен систем.
Пример. Да се изведе формулата за преметување волумен на топка и плоштина на
сфера со радиус r , земајќи ја топката како тело кое настанува со ротација на горната
полукружница околу x-оската.

y Равенката на горната полукружница е

y = r 2 − x 2 . Според тоа, волуменот на
топка е

r r
V = π ∫ (r − x )dx = 2π ∫ (r 2 − x 2 )dx =
2 2

x −r 0
r
r
⎛ x3 ⎞ ⎛ r3 ⎞ 4
= 2π ⎜ r 2 x − ⎟ = 2π ⎜ r 3 − ⎟ = π r 3 ,
⎝ 3 ⎠0 ⎝ 3⎠ 3

x2
r r
а плоштината на сферата е P = 2π ∫ r − x2 2
1+ 2 dx = 2π r ∫ dx = 4π r 2 . ▲
−r
r −x 2
−r

35