Professional Documents
Culture Documents
Дефиниција. d ( A, B ) = ( x1 − y1 )2 + ( x2 − y2 )2 + + ( xn − yn )
2
Реалниот број се
нарекува растојание меѓу точките A ( x1 , x2 , … , xn ) и B ( y1 , y2 , … , yn ) во n
.
За n = 1 , d ( A, B ) = ( x1 − y1 )2 = x1 − y1 , за n = 2 , d ( A, B ) = ( x1 − y1 )2 + ( x2 − y2 )2 , а за
n = 3 , d ( A, B ) = ( x1 − y1 )2 + ( x2 − y2 )2 + ( x3 − y3 )2 .
1
За n = 1 ε-околина на точката A(a) е отворениот интервал со центар во A(a ) и
должина 2ε, т.е. отворениот интервал (a − ε , a + ε ) . За n = 2 тоа е внатрешноста на
круг со центар во точката A ( a1 , a2 ) и радиус ε, зададена со неравенството
( x1 − a1 )2 + ( x2 − a2 )2 < ε 2 , а за n = 3 тоа е внатрешноста на сфера со центар во точката
A ( a1 , a2 , a3 ) и радиус ε, зададена со неравенството ( x1 − a1 )2 + ( x2 − a2 )2 + ( x3 − a3 )2 < ε 2 .
Дефиниција. Точката A ( a1 , a2 , … , an ) ∈ n
, n∈ се нарекува граница или
лимес на низата {A k } ако за секој ε > 0 , постои природен број N кој зависи
од ε (понатаму означуваме N (ε ) ), така што d ( A n , A ) < ε кога n > N (ε ) и
пишуваме lim A k = A , или A k → A кога k → ∞ .
k →∞
2
⎛2 3 ⎞
Пример. Низата {A k }
е зададена со општиот член A k ⎜ , 2 ⎟ . Да се определат
⎝k k ⎠
неколку нејзини први членови. Дали низата е конвергентна?
⎛ 3⎞ ⎛2 3 ⎞ ⎛1 3 ⎞
A1 ( 2,3) , A 2 ⎜1, 2 ⎟ , A 3 ⎜ , 2 ⎟ , A 4 ⎜ , 2 ⎟ , … .
⎝ 2 ⎠ ⎝3 3 ⎠ ⎝2 4 ⎠
2 3
Од тоа што lim = 0 и lim 2 = 0 следува lim Ak = (0, 0) . ▲
k →∞ k k →∞ k k →∞
3
Нека y = f ( x1 , x2 , … , xn ) е реална функција од n реални променливи.
Множеството подредени n+1-торки
{
G f = ( x1 , x2 , … , xn , f ( x1 , x2 , … , xn ) ) ( x1 , x2 , … , xn ) ∈ D f }
се вика график на функцијата f : X → Y .
z = sin x + sin y
z = ax + by + c
4
y
x
1 2
5
Нека u = f ( x1 , x2 , … , xn ) е реална функција од n реални променливи, каде што
xi = ϕi (t1 , t2 ,… , tk ) , i = 1, n се реални функции од k реални променливи. Тогаш велиме
дека е дефинирана сложена реална функција u од k реални променливи, зададена
со равенката u (t1 , t2 ,… , tk ) = f (ϕ1 (t1 , t2 ,… , tk ), ϕ 2 (t1 , t2 ,… , tk ),… , ϕn (t1 , t2 ,… , tk ) ) .
xn → an
Се покажува дека ако постои граничната вредност тогаш таа е единствена. Исто
така, ако A е точка на натрупување на дефиниционата област на функциите f и g и
функциите f и g имаат во точката A гранични вредности B и C соодветно, тогаш
f
и функциите f ± g , f ⋅ g , kf (k-константа) и имаат во точката A гранични вред-
g
B
ности B ± C , B ⋅ C , kB и ( C ≠ 0 ), соодветно.
C
Ќе разгледаме случај на функција од две реални променливи, z = f ( x, y ) .
( x − x0 ) + ( y − y0 )
2 2
кога 0 < < δ и пишуваме
lim f (X) = L или lim f ( x, y ) = lim f ( x, y ) = L.
X →A x → x0 ( x , y ) →( x0 , y0 )
y → y0
6
Граничната вредност L = lim f ( x, y ) = lim f ( x, y ) се нарекува тотална или
( x , y )→( x0 , y0 ) x → x0
y → y0
x2 − y 2
Пример 1. Дали постои двојната гранична вредност на функцијата f ( x, y ) =
x2 + y2
во точката (0,0).
Ќе покажеме дека граничните вредности по правите x = 0 и y = 0 постојат, но се
разликуваат, од каде ќе заклучиме дека не постои L.
x2 − y 2 − y2
lim = lim = lim (−1) = −1,
( x, y )→( 0, 0 ) x 2 + y 2 ( x , y )→( 0, 0 ) y 2 ( x, y )→( 0, 0 )
x =0
x2 − y 2 x2
lim = lim = lim 1 = 1. ▲
( x, y )→( 0, 0 ) x 2 + y 2 ( x , y )→( 0, 0 ) x 2 ( x, y )→( 0, 0 )
y =0
⎛ ⎞ ⎛ ⎞
Граничните вредности L12 = lim ⎜ lim f ( x, y ) ⎟ и L21 = lim ⎜ lim f ( x, y ) ⎟ се
x → x0 ⎝ y → y0 ⎠ y → y0 ⎝ x → x0 ⎠
нарекуваат итерирани, сукцесивни или последователни гранични вредности на
функцијата f во точката ( x0 , y0 ) .
7
1
Од тоа што lim sin не постои следува дека не постојат
x →0 x
⎛ ⎛ 1 1 ⎞⎞ ⎛ ⎛ 1 1 ⎞⎞
L12 = lim ⎜ lim ⎜ ( x + y )sin sin ⎟ ⎟ и L21 = lim ⎜ lim ⎜ ( x + y )sin sin ⎟ ⎟ .
x →0 y → 0 ⎝ y ⎠⎠ y →0 x →0 ⎝ y ⎠⎠
⎝ x ⎝ x
Ќе покажеме дека постои двојната гранична вредност L и L = 0 . Користејќи ја
особината на сендвич-функција, од неравенството
1 1 1 1
0 ≤ ( x + y ) sin sin = x + y sin sin ≤ x + y ≤| x | + | y |
x y x y
1 1
и од тоа што lim (| x | + | y |) = 0 добиваме lim ( x + y )sin sin = 0 . Следува дека
( ) ( )
x , y → 0, 0 ( x , y )→( 0, 0 ) x y
1 1
lim ( x + y ) sin sin = 0 . ▲
( x, y )→( 0, 0 ) x y
⎛ ⎞ ⎛ 3 x3 − 6 y 2 ⎞ −6 y 2
L21 = lim ⎜ lim f ( x, y ) ⎟ = lim ⎜⎜ lim 2 ⎟ = lim = lim(−6) = −6 .
y → 0 ⎝ x →0 ⎠ y →0 ⎝ x →0 x + y 2 ⎟⎠ x →0 y 2 x →0
Јасно е дека ако постојат L12 и L21 и L12 = L21 , може, но не мора да постои L, како
што покажува следниот пример.
Пример 4. Да се определат последователните и двојната гранична вредност на функ-
x3 y
цијата f ( x, y ) = 6 во точката (0,0).
x + y2
⎛ ⎞ ⎛ x3 y ⎞
L12 = lim ⎜ lim f ( x, y ) ⎟ = lim ⎜⎜ lim 6 ⎟⎟ = lim 0 = 0,
x →0 ⎝ y →0 ⎠ x →0 ⎝ y →0 x + y 2 ⎠ x →0
⎛ ⎞ ⎛ x3 y ⎞
L21 = lim ⎜ lim f ( x, y ) ⎟ = lim ⎜⎜ lim 6 ⎟ = lim 0 = 0 .
y →0 ⎝ x →0 ⎠ y →0 ⎝ x →0 x + y 2 ⎠⎟ y →0
Значи L12 и L21 постојат и се еднакви, но оттука не следува дека постои L.
Ќе покажеме дека граничните вредности по правата x = 0 и кривата y = x3
постојат, но се разликуваат, од каде ќе заклучиме дека не постои L.
x3 y 0⋅ y
lim 6 2
= lim =0,
( x, y )→( 0, 0 ) x + y ( x, y )→( 0, 0 ) 0 + y 2
x =0
x3 y x6 1
lim 6 2
= lim 6 6
= . ▲
( x, y )→( 0, 0 ) x + y ( x, y )→( 0, 0 ) x + x 2
3
y=x
8
Аналогно како кај реална функција од една реална променлива се дефинира
двојна гранична вредност на функцијата f : 2 → , z = f ( x, y ) кога
( x, y ) → (±∞, ±∞) .
( x − x0 ) + ( y − y0 )
2 2
f ( x, y ) − f ( x0 , y0 ) < ε кога 0 < <δ .
h ( x, y ) = ⎨
⎪⎩3, ( x, y ) = ( 2, 1)
има прекин во точката ( 2, 1) , бидејќи lim h( x, y ) = 5 ≠ h(2, 1) = 3 . ▲
( x , y )→( 2, 1)
9
2. Диференцијално сметање на реална функција од повеќе
реални променливи
2.1. Парцијални изводи од прв ред
y0+D y
y0
x
x0 x0 +D x
нараснувањето
Δ x z = f ( N ) − f ( M ) = f ( x0 + Δx, y0 ) − f ( x0 , y0 ) , Δx ≠ 0
се нарекува парцијално нараснување на функцијата z = f ( x, y ) по променлива-
та x во точката M ( x0 , y0 ) .
30 Ако постои δ y > 0 , така што за секој Δy < δ y и Q ( x0 , y0 + Δy ) ∈ D f , тогаш
нараснувањето
Δ y z = f ( Q ) − f ( M ) = f ( x0 , y0 + Δy ) − f ( x0 , y0 ) , Δy ≠ 0
се нарекува парцијално нараснување на функцијата z = f ( x, y ) по променлива-
та y во точката M ( x0 , y0 ) .
10
Дефиниција. Ако постои граничната вредност (конечна или бесконечна)
Δ z f ( x0 + Δx, y0 ) − f ( x0 , y0 )
lim x = lim ,
Δx → 0 Δx Δx → 0 Δx
тогаш таа се нарекува прв парцијален извод на функцијата z = f ( x, y ) во
∂z
точката M по променливата x и се означува со ( M ) или z x' ( M ) .
∂x
Ако постои граничната вредност (конечна или бесконечна)
Δ z f ( x0 , y0 + Δy ) − f ( x0 , y0 )
lim y = lim ,
Δy → 0 Δy Δy → 0 Δy
тогаш таа се нарекува прв парцијален извод на функцијата z = f ( x, y ) во
∂z
точката M по променливата y и се означува со ( M ) или z 'y ( M ) .
∂y
f (0, 1 + Δy ) − f (0,1) 0
f y' ( 0,1) = lim = lim = 0.
Δy →0 Δy Δy →0 Δy
⎧ x3 y ⎧ x3 y
⎪ , x 6
+ y 2
≠ 0 ⎪ , ( x, y ) ≠ (0, 0)
f ( x, y ) = ⎨ x 6 + y 2 = ⎨ x6 + y 2 .
⎪ 0, x + y = 0 ⎩
6 2 ⎪ 0, ( x, y ) = (0, 0)
⎩
Дали функцијата е непрекината во точката (0,0)?
f x' ( x, y) =
(
3x 2 y y 2 − x6 ), f y' ( x, y) =
(
x3 x 6 − y 2 ).
(x 6
+y )
2 2
(x 6
+y 2 2
)
Парцијалните изводи во точката (0,0) ги добиваме користејќи ја дефиницијата:
( Δx )3 ⋅ 0 − 0
f (0 + Δx, 0) − f (0, 0) ( Δx )6 + 02
f x' ( 0, 0 ) = lim = lim = 0,
Δx →0 Δx Δx →0 Δx
11
03 ⋅ Δy
−0
06 + ( Δy )
2
f (0, 0 + Δy )
f y' ( 0, 0 ) = Δlim = lim = 0.
y →0 Δy Δy →0 Δy
Прв диференцијал
f ( x + Δx ) − f ( x ) Δy
f ' ( x) = lim = lim .
Δx → 0 Δx Δ x → 0 Δx
⎡ f ( x + Δx) − f ( x) ⎤ f ( x + Δx ) − f ( x )
Тогаш lim ⎢ − f '( x ) ⎥ = 0 , т.е. − f '( x) = α ( Δx ) , каде
Δx → 0
⎣ Δx ⎦ Δx
што lim α ( Δx ) = 0 . Значи y = f ( x) е диференцијабилна функција во точката x ако
Δx →0
12
каде што lim α ( Δx ) = 0 .
Δx → 0
13
каде што lim α1 ( Δx, Δy ) = 0 . Добиваме
( Δx , Δy )→( 0,0 )
f ( x0 + Δx, y0 ) − f ( x0 , y0 )
= D1 + α1 ( Δx, Δy ) ,
Δx
∂z f ( x0 + Δx, y0 ) − f ( x0 , y0 )
од каде ( M ) = Δlim = lim ( D1 + α1 ( Δx, Δy ) ) = D1 .
∂x x →0 Δx Δx → 0
∂z
Аналогно се покажува дека D2 = ( M ) . ■
∂y
Од теорема 2.3. заклучуваме дека ако z = f ( x, y ) е диференцијабилна функција
во точката M ( x0 , y0 ) , тогаш тоталното нараснување Δz во точката M ( x0 , y0 ) може да
се запише во облик
Δz = f ( x + Δx , y + Δy ) − f ( x , y ) =
∂z ∂z
= ( M ) Δx + ( M ) Δy + α 1 ( Δx , Δy ) ⋅ Δx + α 2 ( Δx , Δy ) ⋅ Δy ,
∂x ∂y
каде што lim α1 ( Δx, Δy ) = lim α 2 ( Δx, Δy ) = 0 . Слично како кај реална функ-
( Δx , Δy )→( 0,0 ) ( Δx , Δy )→( 0,0 )
ција од една реална променлива, за мали вредности на Δx и Δy , нараснувањето на
функцијата Δz во точката M ( x0 , y0 ) може да се апроксимира со
∂z ∂z ∂z ∂z
( M ) Δx + ( M ) Δy , односно Δz ( M ) ≈ ( M ) Δx + ( M ) Δy , од каде добиваме
∂x ∂y ∂x ∂y
∂z ∂z
f ( x + Δ x , y + Δ y ) ≈ f ( x , y ) + ( M ) Δ x + ( M ) Δ y.
∂x ∂y
14
Забележуваме дека ако z = f ( x ) е функција од една реална променлива, тогаш
∂z
се добива познатата формула за прв диференцијал dz = dx + 0 ⋅ dy = f ′( x)dx .
∂x
Нека растојанието меѓу точките M ( x0 , y0 ) и P ( x0 + Δx, y0 + Δy ) го означиме со
( Δx ) + ( Δy )
2 2
ρ= .
Тогаш изразот α1 (Δx, Δy ) ⋅ Δx + α 2 (Δx, Δy ) ⋅ Δy го трансформираме на следниов начин:
α1 ⋅ Δx + α 2 ⋅ Δy ⎛ Δx Δy ⎞
α1 ⋅ Δx + α 2 ⋅ Δy = ⋅ ρ = ⎜ α1 ⋅ + α2 ⋅ ⎟ ρ .
ρ ⎝ ρ ρ ⎠
Δx Δy
Ставаме α ( Δx, Δy ) = α1 ⋅ + α2 ⋅ , па α1 ⋅ Δx + α 2 ⋅ Δy = α ( Δx, Δy ) ⋅ ρ . Ќе покажеме
ρ ρ
дека од lim α1 ( Δx, Δy ) = lim α 2 ( Δx, Δy ) = 0 следува lim α ( Δx, Δy ) = 0 .
( Δx , Δy ) →(0,0) ( Δx , Δy ) →(0,0) ( Δx , Δy ) →(0,0)
Δx Δy
( Δ x ) + ( Δy ) ( Δx )
2 2 2
Од ρ = ≥ = Δx следува ≤ 1 . Аналогно ≤ 1 . Тогаш
ρ ρ
Δx Δy Δx Δy
0 ≤ α ( Δx, Δy ) = α1 ⋅ + α2 ⋅ ≤ α1 + α2 ≤ α1 + α 2 .
ρ ρ ρ ρ
( Δx ) + ( Δy )
2 2
Δz = D1Δx + D2 Δy + α (Δx, Δy ) ⋅ ,
каде што lim α (Δx, Δy ) = 0 .
( Δx , Δy ) →(0,0)
f (0, 0 + Δy ) 3 0 ⋅ Δy − 0
f y' ( 0, 0 ) = lim = lim = 0.
Δy →0 Δy Δy →0 Δy
15
f (0 + Δx, 0 + Δy ) − f (0, 0) = Δz = f x' ( 0, 0 ) Δx + f y' ( 0, 0 ) Δy + α (Δx, Δy ) ⋅ ( Δx ) + ( Δy )
2 2
,
( Δx ) + ( Δy )
2 2
од каде 3 Δx ⋅ Δy = α (Δx, Δy ) ⋅ , каде што lim α (Δx, Δy ) = 0 .
( Δx , Δy ) →(0,0)
3 Δx ⋅ Δy
Ќе покажеме дека lim α (Δx, Δy ) = lim ≠ 0.
( Δx , Δy ) →(0,0) ( Δx , Δy ) →(0,0)
( Δx ) + ( Δy )
2 2
( Δx )
2
3 Δx ⋅ Δy 3
1 1
lim = lim = lim =∞,
( Δx , Δy ) →(0,0)
Δy =Δx ( Δx ) + ( Δy )
2 2 ( Δx , Δy ) →(0,0)
( Δx ) + ( Δx )
2 2
2 ( Δx ,Δy )→(0,0) 3 Δx
x2 y | x 2 || y | x2 | y | 1
0≤ 2 = 2 ≤ = | x|
x +y 2
| x + y | 2 | x || y | 2
2
16
⎛1 ⎞ x2 y
и од тоа што lim ⎜ | x | ⎟ = 0 , следува lim = 0 , од каде заклучуваме
( x , y ) →(0,0) 2
⎝ ⎠ ( x , y ) →(0,0) x2 + y2
x2 y
L = lim = 0 . (Во горното неравенство го користевме неравенството
( x , y ) →(0,0) x 2 + y 2
x 2 + y 2 ≥ 2 xy добиено од ( x − y ) ≥ 0 ).
2
( Δx )2 ⋅ 0 − 0
f (0 + Δx, 0) − f (0, 0) ( Δx )2 + 02
f x' ( 0, 0 ) = lim = lim = 0,
Δx →0 Δx Δx →0 Δx
02 ⋅ Δy
−0
02 + ( Δy )
2
f (0, 0 + Δy )
f y' ( 0, 0 ) = Δlim = lim = 0.
y →0 Δy Δy →0 Δy
( ) ( )
( Δx ) + ( Δy )
2 2
( Δx ) Δy
2
вредност по правата Δy = Δx е
( Δx ) Δy ( Δx )
2 3
1
lim = lim = ,
( Δx , Δy ) →(0,0)
Δy =Δx ( ( Δx )
2
+ ( Δy ) )
2 3/ 2 ( Δx , Δy ) →(0,0)
( 2 ( Δ x ) )
2 3/ 2
23
17
Пример 4. Да се покаже дека функцијата
⎧ 2 1
⎪( x + y ) sin 2 , ( x, y ) ≠ (0, 0)
2
f ( x, y ) = ⎨ x + y2
⎪ 0, ( x, y ) = (0, 0)
⎩
е диференцијабилна во точката (0,0) и има парцијални изводи од прв ред во некоја
околина на точката (0,0) кои се прекинати во точката (0,0).
За првите парцијални изводи во точката (0,0) добиваме
1
( Δx )2 sin −0
⎛ ⎞
f (0 + Δx, 0) − f (0, 0) ( Δx ) 2 1
f x' ( 0, 0 ) = Δlim = lim = lim ⎜ Δx ⋅ sin
Δx →0 ⎜
⎟ = 0,
⎟
x →0 Δx Δx →0 Δx
⎝ ( Δx )2 ⎠
1
( Δy )2 sin −0
⎛
f (0, 0 + Δy ) ( Δy )2 1 ⎞
f y' ( 0, 0 ) = lim = lim = lim ⎜ Δy ⋅ sin ⎟ = 0.
Δx →0 ⎜
Δy →0 Δy Δy →0 Δy
⎝ ( Δy )2 ⎟⎠
Од тоталното нараснување на функцијата во точката (0,0)
добиваме (( Δx ) 2
+ ( Δy ) sin
2
) 1
( Δx ) + ( Δy )
2 2
= α (Δx, Δy ) ⋅ ( Δx ) + ( Δy )
2 2
. Бидејќи
1
( Δx ) + ( Δy )
2 2
lim α (Δx, Δy ) = lim sin =
( Δx ) + ( Δy )
( Δx , Δy ) →(0,0) ( Δx , Δy ) →(0,0) 2 2
⎧⎪ Δx 2 + Δy 2 = t ⎫⎪
=⎨
( ) ( ) 1
⎬ = lim
t →0
t sin 2 = 0
⎪⎩(Δx, Δy ) → (0, 0) ⇒ t → 0 ⎪⎭ t
следува дека функцијата е диференцијабилна во точката (0,0).
За парцијалните изводи во точки ( x, y ) ≠ ( 0, 0 ) имаме:
1 2x 1
f x' ( x, y ) = 2 x sin 2 2
− 2 2
cos ,
x +y x +y x + y2
2
1 2y 1
f y' ( x, y ) = 2 y sin − cos .
x2 + y 2 x2 + y 2 x2 + y 2
Според ова
⎧ 1 2x 1
⎪2 x sin 2 2
− 2 2
cos 2 , ( x, y ) ≠ ( 0, 0 )
f x' ( x, y) = ⎨ x +y x +y x + y2
⎪ 0 , ( x, y ) = ( 0, 0 )
⎩
⎧ 1 2y 1
⎪2 y sin 2 2
− 2 2
cos 2 , ( x, y ) ≠ ( 0, 0 )
y) = ⎨ f y' ( x,
x +y x +y x + y2 .
⎪ 0 , ( x, y ) = ( 0, 0 )
⎩
' '
Се покажува дека изводните функции f x ( x, y ) и f y ( x, y ) се прекинати во точката (0,0).
▲
Ако функцијата z = f ( x, y ) е диференцијабилна во секоја точка од множеството
X ⊆ D f , тогаш велиме дека z = f ( x, y ) е диференцијабилна на множеството X .
18
Аналогно како кај реална функција од две реални променливи, се дефинира
диференцијабилност и прв диференцијал кај реална функција од повеќе реални
променливи. Така, првиот диференцијал за функцијата y = f ( x1 , x2 , … , xn ) е
∂f ∂f ∂f
dy = dx1 + dx2 + … + dxn .
∂x1 ∂x2 ∂xn
y
Пример 5. Да се определи првиот диференцијал за функцијата z = f ( x, y ) = arctg .
x
∂z 1 ⎛ y ⎞ y ∂z 1 1 x
= ⋅ − 2 ⎟=− 2
2 ⎜
и = ⋅ = 2 .
∂x y ⎝ x ⎠ x +y 2
∂y y x x + y2
2
1+ 2 1+ 2
x x
∂z ∂z y x 1
dz = dx + dy = − 2 dx + 2 dy = 2 ( xdy − ydx ) . ▲
∂x ∂y x +y 2
x +y 2
x + y2
∂z ∂z ⎛ ∂z ∂u ∂z ∂v ⎞ ⎛ ∂z ∂u ∂z ∂v ⎞
dz = dx + dy = ⎜ ⋅ + ⋅ ⎟ dx + ⎜ ⋅ + ⋅ ⎟ dy =
∂x ∂y ⎝ ∂u ∂x ∂v ∂x ⎠ ⎝ ∂u ∂y ∂v ∂y ⎠
∂z ⎛ ∂u ∂u ⎞ ∂z ⎛ ∂v ∂v ⎞
= ⎜ dx + dy ⎟ + ⎜ dx + dy ⎟ =
∂u ⎝ ∂x ∂y ⎠ ∂v ⎝ ∂x ∂y ⎠
∂z ∂z
= du + dv.
∂u ∂v
Забележуваме дека првиот диференцијал ја задржува формата независно дали u и v
се независни променливи или зависни променливи (функции). Велиме дека првиот
диференцијал има инваријантна форма.
Специјално, ако z = f ( x, y ) , каде што x = x(t ) и y = y (t ) , т.е. z = f ( x(t ), y (t ) ) ,
тогаш
19
dz ∂z dx ∂z dy
= ⋅ + ⋅ .
dt ∂x dt ∂y dt
Ако пак, z = f ( x, y ) , каде што y = y ( x) , т.е. z = f ( x, y ( x) ) , тогаш
dz ∂z ∂z dy
= + ⋅ .
dx ∂x ∂y dx
Нека u = f ( x1 , x2 , … , xn ) е реална функција од n реални променливи, каде што
xi = ϕi (t1 , t2 ,… , tk ) , i = 1, n се реални функции од k реални променливи. Тогаш
аналогни равенства важат и за сложената реална функција u од k реални променливи
зададена со равенката u (t1 , t2 ,… , tk ) = f (ϕ1 (t1 , t2 ,… , tk ), ϕ2 (t1 , t2 ,… , tk ),… , ϕ n (t1 , t2 ,… , tk ) ) :
зададена функција
20
∂z ∂z
Првите парцијални изводи и може да се определат и директно преку
∂x ∂y
диференцирање на равенката F ( x, y, z ) = 0 прво по x , а потоа по y .
∂z ∂z
3z 2 − 3 yz − 3xy = 0 ,
∂x ∂x
∂z yz
од каде се добива = 2 . Аналогно ако равенката z 3 − 3xyz = a 3 ја диференци-
∂x z − xy
∂z xz
раме по y добиваме = 2 .
∂y z − xy
За првиот диференцијал добиваме
∂z ∂z yz xz z
dz = dx + dy = 2 dx + 2 dy = 2 ( ydx + xdy ). ▲
∂x ∂y z − xy z − xy z − xy
21
2 2
Пример 1. Да се најде Du f (1, 2 ) ако z = f ( x, y ) = 6 − x 2 − y 2 , а u = i+ j.
2 2
2 2
⎛ 2⎞ ⎛ 2⎞
Векторот u има интензитет u = ⎜⎜ ⎟⎟ + ⎜⎜ ⎟⎟ = 1 . Користејќи ја дефиницијата, за
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
изводот од дадената функција по правец на векторот u во точката (1, 2) добиваме:
⎛ 2 2 ⎞
f ⎜1 + h, 2 + h ⎟ − f (1,1)
⎝ 2 2 ⎠
Du f (1, 2 ) = lim =
h →0 h
2 2
⎛ 2 ⎞ ⎛ 2 ⎞
6 − ⎜1 + h⎟ −⎜2 + h ⎟ − 6 +1+ 4
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
= lim =
h →0 h
(
= lim −3 2 − h = −3 2.
h →0
)
▲
Ако u = i , тогаш
f ( x0 + h, y0 ) − f ( x0 , y0 )
Du f ( x0 , y0 ) = Di f ( x0 , y0 ) lim = f x' ( x0 , y0 ) .
h →0 h
Слично, ако u = j , тогаш
f ( x0 , y0 + h ) − f ( x0 , y0 )
Du f ( x0 , y0 ) = D j f ( x0 , y0 ) lim = f y' ( x0 , y0 ) .
h →0 h
22
Дефиниција. Нека функцијата z = f ( x, y ) има конечни парцијални изводи во
точката ( x0 , y0 ) . Градиент на функцијата z = f ( x, y ) во точката ( x0 , y0 ) е
векторот
grad f ( x0 , y0 ) = ∇f ( x0 , y0 ) = f x' ( x0 , y0 ) i + f y' ( x0 , y0 ) j .
23
∂z ∂z ∂z
f1' ( y0 ) =
(M) , па заклучуваме дека (M) = tgβ , т.е. (M) е коефициент на
∂y ∂y ∂y
правец на тангентата на кривата L1 во точката N .
∂z
Аналогно се добива дека (M) = tgα , каде што α е аголот меѓу позитивната
∂x
насока на x -оската и тангентата на кривата L2 во точката N (кривата L2 се добива
како пресек на површината S со рамнина која минува низ точката M и е паралелна
∂z
со xOz рамнината). Значи (M) е коефициент на правец на тангентата на кривата
∂x
L2 во точката N .
t1 t2
z = f (x, y )
L1
N N z = f (x, y )
y0
x0 x0 y0
M M
β
α L2
x − x0 y − y0 z − z0 x − x0 y − y0 z − z0
t1 : = = и t2 : = = .
0 1 ∂z 1 0 ∂z
(M) (M)
∂y ∂x
24
⎛ ∂F ∂F ∂F ⎞
M ( x, y, z ) од S е сингуларна точка на S ако ⎜ ( M ) , ( M ) , ( M ) ⎟ = ( 0, 0, 0 ) или
⎝ ∂x ∂y ∂z ⎠
барем еден од парцијалните изводи не постои во М.
∂F ∂F ∂F
Σt : ( x0 , y0 , z0 )( x - x0 ) + ( x0 , y0 , z0 )( y - y0 ) + ( x0 , y0 , z0 )( z - z0 ) = 0.
∂x ∂y ∂z
25
∂z ∂z
∑t : ( x0 , y0 ) ( x − x0 ) + ( x0 , y0 ) ( y − y0 ) − ( z − z0 ) = 0.
∂x ∂y
i j k
∂z ⎛ ∂z ∂z ⎞
n = t1 × t2 = 0 1 ( x0 , y0 ) = ⎜ ( x0 , y0 ), ( x0 , y0 ), − 1⎟ .
∂y ⎝ ∂x ∂y ⎠
∂z
1 0 ( x0 , y0 )
∂x
t3 t1 n
Σt
N z = f (x, y )
t2
x − x0 y − y0 z − z0
n: = = ,
∂F ∂F ∂F
( x0 , y0 , z0 ) ( x0 , y0 , z0 ) ( x0 , y0 , z0 )
∂x ∂y ∂z
x − x0 y − y0 z − z0
n: = = .
∂z ∂z −1
( x0 , y0 ) ( x0 , y0 )
∂x ∂y
26
x0 π
Ја наоѓаме апликатата на точката N : z0 = sin = sin = 0 .
y0 1
1 x x x
cos и f y' ( x, y ) = − 2 cos добиваме f x' (π ,1) = −1 и f y' (π ,1) = π .
Од f x' ( x, y ) =
y y y y
Тогаш за тангентната рамнина и нормала во точката N (π ,1, 0 ) добиваме
∑t : − 1( x − π ) + π ( y − 1) − ( z − 0 ) = 0 , т.е. ∑t : x − π y + z = 0 (рамнина која минува низ
x − π y −1 z − 0
координатниот почеток) и n : = = . ▲
−1 π −1
Пример 2. Да се напише равенка на тангентна рамнина и нормала на графикот на
функцијата z = f ( x, y ) зададена имлицитно со равенката z 3 − 3xyz = a 3 , a е константа
во точката A(0, 0, a) .
Диференцирајќи ја функцијата F ( x, y, z ) = z 3 − 3 xyz − a 3 = 0 по x, y и z добиваме
∂F ∂F ∂F ∂F ∂F
= −3 yz , = −3 xz и = 3 z 2 − 3xy . Оттука, (A) = 0 , (A) = 0 и
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y
∂F
(A) = 3a 2 , па добиваме дека тангентната рамнина во точката A(0, 0, a) има равенка
∂z
∑t : 3a 2 ( z − a ) = 0 , т.е. ∑t : z = a (рамнина паралелна на xOy рамнината), а равенки-
те на нормалата во точката A(0, 0, a) се
x−0 y−0 z −a x y z−a
n: = = , т.е. n : = = . ▲
0 0 a 0 0 a
27
Според горната дискусија, дифе-
ренцијалот dz во точката M ( x0 , y0 ) ја
дава промената долж тангентната
рамнина ∑t на графикот на функцијата z0+Δ z
Δz
(површината S ) повлечена во точката
N ( x0 , y0 , f ( x0 , y0 ) ) . dz T
Σt z0 Q
Кога се користи диференцијалот dz N
y0+Δ y
y0
во точката M ( x0 , y0 ) за апроксимација
x0 M
на нараснувањето Δz во точката
P
M ( x0 , y0 ) , т.е. Δz (M) ≈ dz (M) , тогаш x0+Δx
површината S во N ( x0 , y0 , f ( x0 , y0 ) )
се апроксимира со тангентната рамни-
на на површината во таа точка.
∂3 z ∂ ⎛ ∂ 2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂ 2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂2 z ⎞
= ⎜ ⎟ , = ⎜ ⎟ , = ⎜ ⎟ , = ⎜ ⎟,
∂x3 ∂x ⎝ ∂x 2 ⎠ ∂y 3 ∂y ⎝ ∂y 2 ⎠ ∂x 2 ∂y ∂x ⎝ ∂x∂y ⎠ ∂x∂y∂x ∂x ⎝ ∂y∂x ⎠
∂3 z ∂ ⎛ ∂ 2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂ 2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂2 z ⎞ ∂3 z ∂ ⎛ ∂2 z ⎞
= ⎜ ⎟ , = ⎜ ⎟ , = ⎜ ⎟ и = ⎜ ⎟.
∂y∂x 2 ∂y ⎝ ∂x 2 ⎠ ∂x∂y 2 ∂x ⎝ ∂y 2 ⎠ ∂y 2 ∂x ∂y ⎝ ∂y∂x ⎠ ∂y∂x∂y ∂y ⎝ ∂x∂y ⎠
28
По дефиниција нултиот извод на функцијата е самата функција z = f ( x, y ) .
∂2 z ∂2 z
Во општ случај ≠ , како што покажува следниов пример.
∂x∂y ∂y∂x
⎩ 0, ( x, y ) = (0, 0) ⎩ 0, ( x, y ) = (0, 0)
∂2 f ∂2 f
Вторите мешани парцијални изводи и во точката (0,0) ги наоѓаме по
∂x∂y ∂y∂x
дефиниција.
− ( Δy )
5
∂f ∂f −0
(0, 0 + Δy ) − (0, 0)
( Δy )
4
∂ f
2
∂ ⎛ ∂f ⎞
(0, 0) = ⎜ ⎟ (0, 0) = lim ∂x ∂x = lim = −1 ,
∂y∂x ∂y ⎝ ∂x ⎠ Δy → 0 Δy Δy → 0 Δy
( Δx ) − 0
5
∂f ∂f
(0 + Δx , 0) − (0, 0)
( Δx )
4
∂2 f ∂ ⎛ ∂f ⎞ ∂y ∂y
(0, 0) = ⎜ ⎟ (0, 0) = lim = lim = 1.
∂x∂y ∂x ⎝ ∂y ⎠ Δx →0 Δx Δx → 0 Δx
∂2 z ∂2 z
Значи (0, 0) ≠ (0, 0) . ▲
∂x∂y ∂y∂x
29
Слично како изводи од повисок ред се дефинираат и диференцијали од повисок
ред. Ако функцијата z = f ( x, y ) е диференцијабилна и има непрекинати парцијални
изводи од втор ред на D f ⊆ 2
, тогаш
⎛ ∂z ∂z ⎞ ⎛ ∂z ⎞ ∂z ⎛ ∂z ⎞ ∂z
d 2 z = d (dz ) = d ⎜ dx + dy ⎟ = d ⎜ ⎟ dx + d (dx) + d ⎜ ⎟ dy + d (dy ) =
⎝ ∂x ∂y ⎠ ⎝ ∂x ⎠ ∂x ⎝ ∂y ⎠ ∂y
⎛ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ⎞ ⎛ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ⎞
= ⎜ ⎜ ⎟ dx + ⎜ ⎟ dy ⎟ dx + ⎜ ⎜ ⎟ dx + ⎜ ⎟ dy ⎟ dy =
⎝ ∂x ⎝ ∂x ⎠ ∂y ⎝ ∂x ⎠ ⎠ ⎝ ∂x ⎝ ∂y ⎠ ∂y ⎝ ∂y ⎠ ⎠
⎛ ∂2 z ∂2 z ⎞ ⎛ ∂2 z ∂2 z ⎞
= ⎜ 2 dx + dy ⎟ dx + ⎜ dx + 2 dy ⎟ dy =
⎝ ∂x ∂y∂x ⎠ ⎝ ∂x∂y ∂y ⎠
∂2 z 2 ∂2 z ∂2 z ∂2 z 2
= dx + dxdy + dxdy + dy .
∂x 2 ∂y∂x ∂x∂y ∂y 2
3
∂3 z 3 ∂3 z ∂3 z ∂3 z 3 ⎛ ∂ ∂ ⎞
d 3z = dx + 3 dx 2
dy + 3 dxdy 2
+ dy = ⎜ dx + dy ⎟ z.
∂x 3
∂x ∂y
2
∂x∂y 2
∂y 3
⎝ ∂x ∂y ⎠
k =0 ⎝ k ⎠ ∂x ∂y ⎝ ∂x ∂y ⎠
30
или директно
dz = d (( x − y ) ) = 3 ( x − y ) d ( x − y) = 3 ( x − y ) (dx − dy) .
3 2 2
∂ 2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ∂ 2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂
= ⎜ ⎟ = ( 3( x − y ) 2
) = 6( x − y ) , = ⎜ ⎟ = ( −3( x − y ) 2 ) = 6( x − y ) .
∂x 2
∂x ⎝ ∂x ⎠ ∂x ∂y 2
∂y ⎝ ∂y ⎠ ∂y
Сите парцијални изводи до втор ред се непрекинати функции, па следува еднаквост
на вторите мешани изводи.
∂2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ∂2 z
= ⎜ ⎟ = ( −3( x − y ) ) = −6( x − y ) =
2
. .
∂x∂y ∂x ⎝ ∂y ⎠ ∂x ∂y∂x
Аналогно и вториот диференцијал може да се определи со користење на формулата
∂2 z ∂2 z ∂2 z
d 2 z = 2 dx 2 + 2 dxdy + 2 dy 2 = 6( x − y )dx 2 − 2 ⋅ 6( x − y )dxdy + 6( x − y )dy 2 =
∂x ∂x∂y ∂y
( )
= 6( x − y ) dx 2 − 2dxdy + dy 2 = 6( x − y ) ( dx − dy ) ,
2
или директно
d 2 z = d (dz ) = d ( 3( x − y ) 2 ( dx − dy ) ) = 3d ( ( x − y ) 2 ) ( dx − dy ) + 3( x − y ) 2 d ( dx − dy ) =
= 3 ⋅ 2( x − y ) ( dx − dy )( dx − dy ) + 3( x − y ) 2 ( d ( dx ) − d ( dy ) ) =
= 6( x − y ) ( dx − dy ) .
2
▲
Пример 3. Да се определат чистите парцијални изводи од втор ред за функцијата
z = f ( x, y ) зададена имлицитно со равенката z 3 − 3xyz = a 3 , a е константа.
∂z yz ∂z xz
Во примерот од параграфот 2.4. видовме дека = 2 и = 2 . За
∂x z − xy ∂y z − xy
вторите парцијални изводи добиваме:
∂z 2 ⎛ ∂z ⎞
∂ z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ yz ⎞
2
∂ ⎛ z ⎞ ∂x
( z − xy ) − z ⎜ 2 z − y ⎟
⎝ ∂x ⎠
= ⎜ ⎟= ⎜ 2 ⎟= y ⎜ 2 ⎟= y =
∂x ∂x ⎝ ∂x ⎠ ∂x ⎝ z − xy ⎠ ∂x ⎝ z − xy ⎠ (z − xy )
2 2 2
⎡ yz ⎛ ⎞⎤ 2 xy 3 z
=
y
⎢ 2 ( z 2
− xy ) − z ⎜ 2 z
yz
− y ⎟⎥ = − .
(z − xy ) ⎣ z − xy ⎝ z − xy ( z 2 − xy )
2 2 3
2
⎠⎦
∂ 2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ 2 x 3 yz
Аналогно се добива = ⎜ ⎟ = − . ▲
∂y 2 ∂y ⎝ ∂y ⎠ ( )
3
z 2
− xy
Нека е дадена сложената функција z = f ( u , v ) , каде што u = u ( x, y ) и
v = v ( x, y ) , т.е. z = f ( u ( x, y ) , u ( x, y ) ) . Претпоставуваме дека функциите u и v се
дефинирани во некоја околина на точката ( x, y ) , а функцијата f е дефинирана во
некоја околина на точката ( u, v ) , каде што u = u ( x, y ) и v = v ( x, y ) . Видовме дека
ако функцијата f е диференцијабилна во точката ( u, v ) , а функциите u и v се
диференцијабилни во точката ( x, y ) , тогаш функцијата z е диференцијабилна во
точката ( x, y ) и првиот диференцијал има инваријантна форма.
Особината за инваријантност не важи за вториот диференцијал d 2 z . Навистина,
31
⎛ ∂z ∂z ⎞ ⎛ ∂z ⎞ ∂z ⎛ ∂z ⎞ ∂z
d 2 z = d (dz ) = d ⎜ du + dv ⎟ = d ⎜ ⎟ du + d (du ) + d ⎜ ⎟ dv + d (dv) =
⎝ ∂u ∂v ⎠ ⎝ ∂u ⎠ ∂u ⎝ ∂v ⎠ ∂v
⎛ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ⎞ ∂z ⎛ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ ∂z ⎞ ⎞ ∂z
= ⎜ ⎜ ⎟ du + ⎜ ⎟ dv ⎟ du + d 2u + ⎜ ⎜ ⎟ du + ⎜ ⎟ dv ⎟ dv + d 2 v =
⎝ ∂u ⎝ ∂u ⎠ ∂v ⎝ ∂u ⎠ ⎠ ∂u ⎝ ∂u ⎝ ∂v ⎠ ∂v ⎝ ∂v ⎠ ⎠ ∂v
∂2 z ∂2 z ∂2 z ∂z ∂z
= 2 du 2 + 2 dudv + 2 dv 2 + d 2u + d 2 v.
∂u ∂u∂v ∂v ∂u ∂v
За разлика од случајот кога u и v се независни променливи, па d (du ) = 0 и
d (dv) = 0 , во овој случај d (du ) = d 2u и d (dv) = d 2 v . Затоа d 2 z во случај кога u и v
се функции (т.е. z = f ( u , v ) е сложена функција) содржи два дополнителни собироци
∂z 2 ∂z 2
d u и d v.
∂u ∂v
1 1 1 n
f ( x, y ) = f ( x0 , y0 ) + df ( x0 , y0 ) + d 2 f ( x0 , y0 ) + + d f ( x0 , y0 ) + Rn ( x, y ),
1! 2! n!
1
каде што Rn ( x, y ) = d n +1 f ( x0 + θ ( x − x0 ) , y0 + θ ( y − y0 ) ) , 0 < θ < 1 е оста-
( n + 1)!
ток.
1 ⎡ ∂f ∂f ⎤
f ( x, y ) = f ( x0 , y0 ) + ⎢ ( x0 , y0 )( x − x0 ) + ( x0 , y0 )( y − y0 )⎥ +
1! ⎣ ∂x ∂y ⎦
1 ⎡ ∂2 f ∂2 f ∂2 f 2⎤
⎢ 2 ( 0 0 )( 0) ( 0 0 )( 0 )( 0) 2 ( 0
x , y0 )( y − y0 ) ⎥ +
2
+ x , y x − x + 2 x , y x − x y − y +
2! ⎣ ∂x ∂x∂y ∂y ⎦
n
1⎛ ∂ ∂ ⎞
+ + ⎜ ( x − x0 ) + ( y − y0 ) ⎟ f ( x0 , y0 ) + Rn ( x, y ),
n! ⎝ ∂x ∂y ⎠
32
каде што
n +1
1 ⎛ ∂ ∂ ⎞
Rn ( x, y ) = ⎜ ( x − x0 ) + ( y − y0 ) ⎟ f ( x0 + θ ( x − x0 ) , y0 + θ ( y − y0 ) ) ,
(n + 1)! ⎝ ∂x ∂y ⎠
0 < θ < 1 е остаток.
Полиномот
1 ⎡ ∂f ∂f ⎤
Tn ( x, y ) = f ( x0 , y0 ) + ⎢ ( x0 , y0 )( x − x0 ) + ( x0 , y0 )( y − y0 )⎥ +
1! ⎣ ∂x ∂y ⎦
1 ⎡ ∂2 f ∂2 f ∂2 f 2⎤
⎢ 2 ( 0 0 )( 0) ( 0 0 )( 0 )( 0) 2 ( 0
x , y0 )( y − y0 ) ⎥ +
2
+ x , y x − x + 2 x , y x − x y − y +
2! ⎣ ∂x ∂x∂y ∂y ⎦
n
1⎛ ∂ ∂ ⎞
+ + ⎜ ( x − x0 ) + ( y − y0 ) ⎟ f ( x0 , y0 )
n! ⎝ ∂x ∂y ⎠
се нарекува Тајлоров полином од n -ти степен за функцијата z = f ( x, y ) по степените
на ( x − x0 ) и ( y − y0 ) . Значи, Тајлоровата формула го добива обликот
f ( x, y ) = Tn ( x, y ) + Rn ( x, y ) . Јасно е дека, f ( x, y ) = Tn ( x, y ) важи само за полиномни
функции.
Тајлоровата формула овозможува да се добие приближна вредност на функ-
цијата z = f ( x, y ) во произволна точка ( x, y ) која припаѓа во некоја околина на
точката ( x0 , y0 ) преку пресметување на вредноста на Тајлоровиот полином во таа
точка, т.е. важи f ( x, y ) ≈ Tn ( x, y ) за ( x, y ) во некоја околина на точката ( x0 , y0 ) .
За x0 = y0 = 0 се добива формулата на МакЛорен:
1 ⎡ ∂f ∂f ⎤
f ( x, y ) = f ( 0, 0 ) + ⎢ ( 0, 0 ) x + ( 0, 0 ) y ⎥ +
1! ⎣ ∂x ∂y ⎦
1 ⎡ ∂2 f ∂2 f ∂2 f ⎤
+ ⎢ 2 ( ) + ( ) + 2 (
0, 0 ) y 2 ⎥ +
2
0, 0 x 2 0, 0 xy
2! ⎣ ∂x ∂x∂y ∂y ⎦
n
1⎛ ∂ ∂ ⎞
+ … + ⎜ x + y ⎟ f ( 0, 0 ) + Rn ( x, y ),
n ! ⎝ ∂x ∂y ⎠
n +1
1 ⎛ ∂ ∂ ⎞
каде што Rn ( x, y ) = ⎜x + y ⎟ f (θ x,θ y ) , 0 < θ < 1 .
(n + 1|)! ⎝ ∂x ∂y ⎠
33
∂z ∂z ∂2 z ∂2 z ∂2 z
f (1,1) = −1 , (1,1) = 0 , (1,1) = 0 , 2 (1,1) = 6 , 2 (1,1) = 6 , (1,1) = −3 ,
∂x ∂y ∂x ∂y ∂x∂y
∂3 z ∂3 z ∂3 z ∂3 z
(1,1) = 6 , (1,1) = 6 , (1,1) = 0 , (1,1) = 0 .
∂x3 ∂y 3 ∂x 2 ∂y ∂x∂y 2
Според тоа,
1 ⎡ ∂f ∂f ⎤
f ( x, y ) = f (1,1) + ⎢ (1,1) ( x − 1) + (1,1) ( y − 1) ⎥ +
1! ⎣ ∂x ∂y ⎦
1 ⎡ ∂2 f ∂2 f ∂2 f 2⎤
( ) ( )( ) (1,1) ( y − 1) ⎥ +
2
+ ⎢ 2 (1,1) x − 1 + 2 (1,1) x − 1 y − 1 +
2! ⎣ ∂x ∂x∂y ∂y 2
⎦
1 ⎡ ∂3 z ∂3 z ∂3 z ∂3 z 3⎤
( ) ( )( ) ( )( ) (1,1) ( y − 1) ⎥ +
3 2 2
+ ⎢ 3 (1,1) x − 1 + 3 (1,1) x − 1 y − 1 + 3 (1,1) x − 1 y − 1 +
2! ⎣ ∂x ∂x ∂y
2
∂x∂y 2
∂y 3
⎦
+ Rn ( x, y ) = −1 + 3 ( x − 1) − 3 ( x − 1)( y − 1) + 3 ( y − 1) + ( x − 1) + ( y − 1) + Rn ( x, y ),
2 2 3 3
а) Локални екстреми
34
Доказ. Нека функцијата z = f ( x, y ) има локален екстрем во точката ( x0 , y0 ) ∈ D f и
∂z ∂z
нека постојат првите парцијални изводи ( x0 , y0 ) и ( x0 , y0 ) .
∂x ∂y
Ако y = y0 , тогаш z = f ( x, y0 ) = f1 ( x) е функција од една реална променлива x
∂z
која има локален екстрем во точката x0 . Од тоа што постои f1' ( x0 ) = ( x0 , y0 ) и од
∂x
∂z
теоремата на Ферма следува f1' ( x0 ) = 0 , т. ( x0 , y0 ) = 0 .
∂x
∂z
Аналогно се покажува дека ( x0 , y0 ) = 0 . ■
∂y
Аналогна теорема важи и за реална функција од повеќе реални променливи.
Реална функција од две реални променливи може да има локален екстрем само
во оние точки од нејзиниот домен во кои барем еден од првите парцијални изводи не
постои или двата први парцијални изводи се еднакви на нула. Овие точки се
нарекуваат критични или стационарни точки. Критичната точка во која функцијата
не достигнува локален екстрем се нарекува седло за графикот на функцијата.
Аналогно се дефинираат критични точки кај реална функција од повеќе реални
променливи.
Пример 1. Да се определат критичните точки на функциите:
а) z = f ( x, y ) = y 2 − x 2 , б) z = f ( x, y ) = x 2 + y 2 .
∂z ∂z
а) Од условот = −2 x = 0 , = 2 y = 0 добиваме една критична точка (0,0).
∂x ∂y
∂z 2x ∂z 2y
б) Првите парцијални изводи = и = не постојат во точката
∂x x +y
2 2 ∂y x + y2
2
35
1) Ако d 2 z ( x0 , y0 ) > 0 за (dx, dy ) ≠ (0, 0) , тогаш f има локален минимум во
точката ( x0 , y0 ) .
2) Ако d 2 z ( x0 , y0 ) < 0 за (dx, dy ) ≠ (0, 0) , тогаш f има локален максимум во
точката ( x0 , y0 ) .
3) Ако d 2 z ( x0 , y0 ) го менува знакот за различни (dx, dy ) ≠ (0, 0) , тогаш f нема
локален екстрем во точката ( x0 , y0 ) .
4) Ако d 2 z ( x0 , y0 ) = 0 за (dx, dy ) ≠ (0, 0) , тогаш се потребни понатамошни
испитувања.
∂2 z ∂2 z ∂2 z
A= ( x0 , y0 ) , B = ( x0 , y0 ) и C = ( x0 , y0 ) .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
Тогаш
1) Ако AC − B 2 > 0 , тогаш f има локален екстрем во точката ( x0 , y0 ) , и тоа
- ако A > 0 тогаш f има локален минимум во точката ( x0 , y0 ) ,
- ако A < 0 тогаш f има локален минимум во точката ( x0 , y0 ) .
2) Ако AC − B 2 < 0 , тогаш f нема локален екстрем во точката ( x0 , y0 ) . Во овој
случај, точката ( x0 , y0 ) е седло.
3) Ако AC − B 2 = 0 , тогаш се потребни понатамошни испитувања.
⎨ ∂z .
⎪ = 3 y 2 − 3x = 0
⎪⎩ ∂y
Од првата равенка добиваме y = x 2 , со чија замена во втората равенка добиваме
x 4 − x = 0 . Решенија на оваа равенка се x1 = 0 и x2 = 1 . За y добиваме y1 = 0 и y2 = 1 .
Значи стационарни точки се M(0, 0) и N(1,1) . Испитувањето на природата на
стационарните точки ќе го спроведиме на два начини, првиот начин е со примена на
теорема 2.9., а вториот начин со примена на теорема 2.10.
∂ 2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂
Прв начин. Од тоа што 2 = ⎜ ⎟ = ( 3 x 2 − 3 y ) = 6 x ,
∂x ∂x ⎝ ∂x ⎠ ∂x
∂ z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂
2
∂2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂
= ⎜ ⎟ = ( 3 y − 3x ) = 6 y и
2
= ⎜ ⎟ = ( 3x 2 − 3 y ) = −3 , следува
∂y 2
∂y ⎝ ∂y ⎠ ∂y ∂x∂y ∂x ⎝ ∂y ⎠ ∂x
36
∂2 z 2 ∂2 z ∂2 z 2
d 2z = dx + 2 dxdy + dy = 6 xdx 2 − 6dxdy + 6 ydy .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
Забележуваме дека d 2 z (0, 0) = −6dxdy го менува знакот за различни (dx, dy ) ≠ (0, 0) , па
поради тоа f нема локален екстрем во точката (0,0).
Бидејќи
(
d 2 z (1,1) = 6dx 2 − 6dxdy + 6dy = 3 2dx 2 − 2dxdy + 2dy 2 = )
(
= 3 dx 2 + dy 2 + dx 2 − 2dxdy + dy 2 = )
= 3 ( dx 2
+ dy + (dx − dy )
2 2
)>0
за (dx, dy ) ≠ (0, 0) , тогаш f има локален минимум во точката (1,1).
Втор начин. Од тоа што
∂2 z ∂2 z ∂2 z
A = 2 (0, 0) = 0 , B = (0, 0) = −3 и C = 2 (0, 0) = 0 .
∂x ∂x∂y ∂y
следува AC − B = −9 < 0 , од каде заклучуваме дека функцијата f нема локален
2
локален екстрем во точката (1,1). Од тоа што A = 6 > 0 следува f имама локален
минимум во точката (1,1), и тој изнесува f min = f (1,1) = −1 . ▲
б) Условни екстреми
37
и потоа за функцијата F ( x, y, λ ) ги определуваме локалните екстреми. Се покажува
дека добиените локални екстреми за функцијата F ( x, y, λ ) претставуваат условни
екстреми на функцијата z = f ( x, y ) при услов g ( x, y ) = 0 .
Функцијата на Лагранж е :
F ( x, y , λ ) = f ( x, y ) + λ g ( x, y ) =
z = x + 2y
условен
(
= x + 2 y + λ x2 + y 2 − 5 . )
максимум Стационарните точки ги наоѓаме со
решавање на системот
⎧∂F
⎪ ∂x = 1 + 2λ x = 0
2 2 ⎪
x +y =5 ⎪ ∂F
⎨ = 2 + 2λ y = 0 .
⎪ ∂y
⎪ ∂F
условен ⎪ = x2 + y 2 − 5 = 0
минимум ⎩ ∂λ
1 1
Од првата и втората равенка добиваме x = − и y = − соодветно. Со замена во
2λ λ
1 1 1
третата равенка добиваме + 2 = 5 . Решенија на оваа равенка се λ1 = − и
4λ 2
λ 2
38
1
λ2 = . За x и y добиваме x1 = −1 , y1 = −2 и x2 = 1 , y2 = 2 . Значи стационарни
2
точки за функцијата F се M (−1, −2) и N (1, 2) .
∂2 F ∂2 F ∂2 F
Од тоа што = 2λ , = 2 λ и = 0 , следува
∂x 2 ∂y 2 ∂x∂y
∂2 F ∂2 F ∂2F
A = 2 (−1, −2) = 1 , B = (−1, −2) = 0 и C = 2 (−1, −2) = 1 .
∂x ∂x∂y ∂y
Бидејќи AC − B = 1 > 0 , следува дека функцијата F има локален екстрем во точката
2
M (−1, −2) . Од тоа што A = 1 > 0 следува F има локален минимум во точката
M (−1, −2) , т.е. дадената функција f има условен минимум во точката M (−1, −2) и
тој изнесува f min = f (−1, −2) = −5 .
∂2 F ∂2F ∂2 F
A= (1, 2) = −1 , B = (1, 2) = 0 и C = (1, 2) = −1 .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
Бидејќи AC − B 2 = 1 > 0 , следува дека функцијата F има локален екстрем во точката
N (1, 2) . Од тоа што A = −1 < 0 следува F има локален максимум во точката N (1, 2) ,
т.е. дадената функција f има условен максимум во точката N (1, 2) и тој изнесува
f max = f (1, 2) = 5 . ▲
в) Апсолутни екстреми
Дефиниција. Функцијата z = f ( x, y )
дефинирана на множеството D f ⊆ 2
f ( x, y ) ≥ f ( x0 , y0 ), ∀( x, y ) ∈ D f ).
39
апсолутен
максимум
X
апсолутен
минимум
⎨ ∂f
⎪ = 3x3 = 0
⎪⎩ ∂y
добиваме дека точките од облик (0, y ) , y ∈ се стационарни точки за дадената
функција. Но тие не припаѓаат во внатрешноста на квадратот K . Според тоа,
дадената функција достигнува апсолутен екстрем во некоја точка од работ на K .
1) Ако x = 0 и 0 ≤ y ≤ 1 , тогаш дадената функција се анулира, т.е. z = f ( x, y ) = 0 .
2) Ако x = 1 и 0 ≤ y ≤ 1 дадената функција го добива обликот
f ( x, y ) = 3 y = f1 ( y ) . Ги бараме апсолутните екстреми на функцијата од една
променлива f1 ( y ) на сегментот [0,1] . За 0 < y < 1 , функцијата нема стацио-
нарни точки бидејќи f1' ( y ) = 3 ≠ 0 , ∀y ∈ [0,1] , па f1 постигнува апсолутен ми-
40
нимум во точката y = 0 и тој изнесува f1 (0) = 0 и апсолутен максимум во
точката y = 1 и тој изнесува f1 (1) = 3 .
3) Ако y = 0 и 0 ≤ x ≤ 1 , тогаш дадената функција се анулира, т.е. z = f ( x, y ) = 0 .
4) Ако y = 1 и 0 ≤ x ≤ 1 дадената функција го добива обликот
f ( x, y ) = 3x 3 = f 2 ( x) . Ги бараме апсолутните екстреми на функцијата од една
променлива f 2 ( x) на сегментот [0,1] . За 0 < x < 1 , функцијата има стацио-
нарни точки x1 = −1 и x2 = 1 кои се добиваат со решавање на равенката
f 2' ( x) = 9 x 2 = 0 . Точката x1 = −1 не припаѓа на сегментот [0,1] . Со споредба на
вредноста на функцијата f 2 ( x) во точките x = 0 и x = 1 , заклучуваме дека f 2
достигнува апсолутен минимум во точката x = 0 и тој изнесува f 2 (0) = 0 и
апсолутен максимум во точката x = 1 и тој изнесува f 2 (1) = 3 .
41