Atencion Divers Id Ad Sec Und Aria Galicia

ndice
1. Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S
2. Nedidas de atencin a diversidade na educacin secundaria obrigatoria . . . . . . . /
2. 1. Nedidas curriculares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2. 2. Nedidas organizativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
3. Nedidas curriculares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3. 1. Accin titorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
O conecemento e seguimento persoal do alumno . . . . . . . . . . . . . . . 13
Relacin co grupo-clase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Relacin coas familias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1+
Relacin co equipo docente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1+
3. 2. Nedidas individuais de adaptacin do curriculo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1S
Reforzo educativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1S
Adaptacin curricular individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1S
Definicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1S
Proceso de toma de decisins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Procedemento de deseno e desenvolvemento
da adaptacin curricular individualizada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Aprobacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Elementos curriculares da proposta curricular individualizada . . . . . 1/
3. 3. Optatividade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
A optatividade no primeiro ciclo da ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
A optatividade no segundo ciclo da ESO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
+. Nedidas organizativas para a atencin a diversidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
+. 1. Agrupamentos especificos como medida de apoio
as aprendizaxes basicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Destinatarios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Organizacin e distribucin horaria dos agrupamentos especificos . . . 23
Proceso de aprobacin dos agrupamentos especificos . . . . . . . . . . . 2+
Inclusin do alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Curriculo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Netodoloxia e avaliacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2/
+. 2. Programa de ciclo adaptado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Proceso para a creacin do Programa de Ciclo Adaptado . . . . . . . . . 28
Recollida da informacin e valoracin das necesidades
do alumno ou alumna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Seleccin do profesorado e equipo docente . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Curriculo e programacins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Organizacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Espacios e materiais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Netodoloxia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Autorizacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Proceso de avaliacin do alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Avaliacin inicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Avaliacin continua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Avaliacin final . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3+
+. 3. Outros tipos de medidas organizativas para a atencin a diversidade . . . 3+
Anexo: Exemplificacins horarias dos agrupamentos especificos
A. Consideracins xerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3/
B. Exemplo de elaboracin de horarios para un centro de tres linas . . . . . . . . . +1
C. Exemplo de elaboracin de horarios para un centro de cinco linas . . . . . . . . S1
A atencin a diversidade na E.S.O. 5
1. Introduccin
Todo proceso educativo implica aprendizaxe e, no contexto escolar, esta realizase
como un proceso individual que se da nun marco social: o centro educativo e o
grupo-aula.
Asi, como proceso individual, cada persoa construe as novas aprendizaxes segundo
as suas caracteristicas persoais -conecementos previos, motivacins e intereses,
capacidades e ritmos de aprendizaxe...- e factores de tipo social -xnero, contorno
familiar, etc -
Todo isto significa que o feito educativo algo profundamente ligado a diversidade
dos seres humanos. En consecuencia a LOXSE fai deste principio o eixe vertebrador do
modelo de practica docente e considera a axuda educativa mais personalizada como un
garante para que as diferencias existentes nos alumnos e alumnas non impidan o seu
desenvolvemento persoal e social nunha sociedade democratica.
Esta atencin personalizada pode realizarse para a maioria do alumnado no ambito
das actuacins pedagxicas que configuran a maneira habitual de proceder dos equipos
educativos nos centros escolares e nas aulas. Sen embargo, en ocasins, as necesidades
educativas de certos alumnos e alumnas demandan actuacins extraordinarias tanto de
caracter curricular como organizativo.
A atencin a diversidade do alumnado dentro dun ensino comprensivo debe, polo
tanto, entenderse como o conxunto de medidas educativas planificadas para procurarlle
alumnado contextos de aprendizaxe que favorezan maximo a socializacin e o
proceso individual de adquisicin dos conecementos necesarios para desenvolverse e
participar na sociedade.
Dar resposta axeitada a esta diversidade constitue, sen dubida, o mellor indicador da
calidade do ensino e debe ser, en consecuencia, un dos obxectivos da Administracin
educativa.
2. Medidas de atencin diversidade na educacin
secundaria obrigatoria
O sistema educativo ofrece unha ensinanza basica, comprensiva e comun para
tdolos alumnos e alumnas ata os 16 anos. Dentro deste periodo educativo, a ensinanza
secundaria obrigatoria escolariza o alumnado dos 12 s 16 anos. Nestas idades, os
alumnos e alumnas xa contan cunha historia de xito ou fracaso escolar e experimentan
importantes cambios fisiolxicos e psicolxicos. Todo isto vai diferenciandoos
progresivamente, polo que nesta etapa educativa resulta moi significativa a sua
diversidade de capacidades, intereses, motivacins e expectativas de xito -tanto
propias como familiares -.
Diante desta realidade, cmpre que as institucins escolares conten cun marco de
actuacin regulamentado, pero flexible, que posibilite unha utilizacin eficaz dos recursos
para ofrecer respostas educativas adaptadas as diferencias individuais do seu alumnado,
dentro dun curriculo comun, dunha organizacin escolar apropiada.
Tratase, en definitiva, de ofertar unha ensinanza de calidade nun marco axeitado para
o desenvolvemento persoal e social de cada alumno e alumna.
A resposta educativa adaptada a tdolos alumnos e alumnas require que os centros
educativos adopten medidas curriculares e organizativas que respondan as necesidades
do seu contexto.
Esta clasificacin das medidas de atencin a diversidade responde unicamente a
necesidade de ofrecer maior claridade expositiva, xa que ambalas medidas -curriculares
e organizativas- coexisten necesariamente, pois toda medida organizativa implica unha
toma de decisins en calquera dos elementos do curriculo -obxectivos, contidos,
criterios de avaliacin ou enfoques metodolxicos-.
A atencin a diversidade na E.S.O. S
2. 1. Medidas curriculares
Este tipo de medidas ten a finalidade de posibilitar desenvolvementos do curriculo
diferentes en funcin das posibilidades e necesidades dos alumnos e alumnas. Estas
medidas van desde a contextualizacin do curriculo establecida no DrxI urruIar
para tdolos alumnos e alumnas dun centro, ata os r/rzs uaIvs para atende-las
dificultades do alumnado xurdidas nun momento determinado do proceso educativo ou
as aaDIans urruIars nvuaIzaas para os alumnos con necesidades educativas
especiais.
Igualmente, mediante a an IIraI, como dimensin educativa da practica
docente, favorcese a integracin dos alumnos na vida do centro educativo e realizase
o seguimento personalizado do seu proceso educativo, o que lles axudara a supera-los
obstaculos que poidan dificulta-la sua aprendizaxe e a realizar unha toma de decisin
responsable respecto seu futuro acadmico e profesional.
Ademais, a oferta de maIras DIaIvas unha medida ordinaria de atencin a
diversidade que posibilita que os centros poidan ofertar itinerarios formativos que lles
dean resposta as necesidades, motivacins e intereses do alumnado.
2. 2. Medidas organizativas
A posta en practica das medidas curriculares de atencin a diversidade implica o
deseno de medidas de caracter organizativo que garantan a sua eficacia.
As medidas de caracter organizativo refirense a forma na que estan estructurados os
agrupamentos para consegui-la atencin a diversidade. Son medidas organizativas os
tipos de agrupamentos que cada profesor realiza cos seus alumnos na aula, as Iass
ruDran, os agruDamnIs sD/s establecidos como apoio as aprendizaxes
basicas do alumnado con dificultades xeneralizadas de aprendizaxe, e os Drgramas
I aaDIa, especialmente destinados alumnado con risco evidente de abandono
escolar ou con problemas de conducta.
Dentro das medidas organizativas de atencin a diversidade incluense, igualmente,
os Drgramas vrs/an urruIar para grupos reducidos de alumnos maiores
de 16 anos e escolarizados no segundo ciclo de educacin secundaria, a organizacin dos
apoios para a aInn aIumna n nsas uaIvas sDas e mesmo a
atencin educativa de certos alumnos fra da ensinanza regrada, como o caso dos
Drgramas garanIa saI.
Medidas de atencin diversidade na ESO
Mas urruIars
! Titoria.
! Adaptacin curricular individualizada.
! Reforzo, recuperacins e outros apoios.
! Optatividade.
Mas ID rganzaIv
! Agrupamentos especificos.
! Permanencia dun ano mais.
! Apoios a alumnos con necesidades especiais -NN.EE -.
! Diversificacin curricular.

3. Medidas curriculares
Os centros que imparten educacin secundaria obrigatoria, en coherencia co
proxecto educativo e considerando os recursos materiais e humanos cos que contan,
establecen no seu proxecto curricular as medidas de caracter xeral para atende-la
diversidade.
Pola sua parte, e tendo como marco de referencia o proxecto educativo e o proxecto
curricular de centro, os departamentos didacticos concretan nas correspondentes
programacins didcticas os obxectivos e contidos de cada area, a sua secuencia e
distribucin por curso e os criterios de avaliacin, asi como os principios metodolxicos
adoptados. Todo isto, co fin de lograr que o maior numero de alumnos e alumnas poida
consegui-los obxectivos da educacin secundaria obrigatoria.
Finalmente, cada profesor, desde a sua area ou materia, adapta a programacin
didactica do seu departamento a cada grupo de alumnos en particular. En ocasins estas
adaptacins deberan chegar ainda mais lonxe, como no caso dos alumnos con
necesidades educativas especiais, para os que sera necesario realizar adaptacins
curriculares individualizadas. O profesor, cando desenvolve a sua programacin de
aula para un grupo concreto de alumnos, desena estratexias de caracter ordinario que
lle permitan atender a diversidade do alumnado, tales como:
$ Establecer secuencias de contidos que aseguren aprendizaxes basicas para todos
e conecementos de maior complexidade para alguns.
$ Desenar actividades de ensinanza-aprendizaxe variadas e con diferente nivel de
dificultade.
$ Establecer agrupamentos que permitan contextos de aprendizaxe colaborativos.
$ Considerar diferente tempo de realizacin das actividades en funcin dos diferentes
ritmos de aprendizaxe.
$ Utilizar recursos e materiais diferenciados -graficos, audiovisuais, manipulables...-
para contempla-los distintos estilos de aprendizaxe dos alumnos.
$ Aplicar criterios de avaliacin que contemplen diferentes graos de logro.
$ Incluir aIvas r/rz para aqueles alumnos que non seguen o ritmo de
aprendizaxe do grupo.
$ Proponer aIvas ruDran para aqueles que final da secuencia non
acadasen os obxectivos previstos.
$ Proponer aIvas amDIan para aqueloutros que van diante na sua
aprendizaxe.
Ademais das medidas curriculares que, con caracter xeral, se definen ou adoptan nos
diferentes niveis da concrecin do curriculo, como se sinalou anteriormente, a accin
titorial, as adaptacins do curriculo e a optatividade son medidas que permiten unha
adecuacin mais individualizada do curriculo as diferentes capacidades, intereses e
motivacins que caracterizan a diversidade do alumnado.
3. 1. Accin titorial
A accin titorial forma parte esencial da funcin docente, xa que a sua finalidade
que o alumno integre conecementos, actitudes, valores e normas que lle faciliten a
aprendizaxe, o seu crecemento persoal, a toma de decisins acadmicas e profesionais
e a insercin social.
De ai a consideracin de hora lectiva que a normativa lle outorga a hora semanal de
titoria presencial do titor ou titora con todo o grupo-clase longo de toda a etapa e, en
consecuencia, a necesidade dunha planificacin e seguimento sistematico da accin
titorial como de calquera outra programacin docente.
O desenvolvemento adecuado das funcins da accin titorial constitue, pois, un medio
eficaz para conecer cada alumno e alumna, identifica-las dificultades que poidan existir
no seu proceso de aprendizaxe, prever e segui-las adaptacins curriculares, considera-lo
tipo de agrupamento adecuado e facilita-la integracin dos alumnos e alumnas no seu
grupo clase e no centro.
Isto implica que o titor ou titora deba obter informacin de contactos regulares coas
familias e co resto dos profesores do alumno para trazar estratexias de actuacins
conxuntas que axuden proceso madurativo deste.
Pola diversidade de factores que influen nos procesos educativos, a esta coordinacin
cmpre engadirlle, en ocasins, a colaboracin doutros profesionais ou institucins
-servicios sociais, sanitarios, empresas, concellos, etc.-.
Asi, a accin titorial desenvlvese en diferentes ambitos que abordaremos
brevemente de seguido:
O coecemenIo e segu1menIo persoaI do aIumno
Dado que longo da hora semanal de titoria presencial se levan a cabo as accins
desenadas no plan de accin titorial do seu centro, o titor pode chegar a un
conecemento mais fondo das aptitudes e capacidades do alumnado, dos seus
intereses e motivacins, asi como do seu grao de responsabilidade. Este
conecemento constitue o punto de partida para, en colaboracin co resto de
profesores do grupo e co departamento de orientacin, desenar estratexias para
lograr actitudes positivas cara estudio e s companeiros, habitos de traballo e
comportamentos socialmente adecuados.
As actuacins desenvolvidas sobre a base do conecemento do alumnado hanlle
axudar a alcanza-la sua autonomia persoal tanto na toma de decisins
fundamentada e responsable sobre os estudios posteriores, como na sua posible
incorporacin no mundo laboral.
No caso da accin titorial relacionada con alumnos e alumnas con historia de
fracaso escolar e con problemas de insercin social e, polo tanto, de conducta,
evidente a importancia que cobra o apoio experimentado do titor para posibilitar
que se conezan a si mesmos, recuperen a confianza nas suas capacidades e nos
demais, e aprendan estratexias de autorregulacin, tanto da sua aprendizaxe
como dos seus comportamentos sociais.
ReIac1on co grupo-cIase
O grupo-clase constitue o contorno social inmediato no que se producen as
aprendizaxes. Neste sentido, esencial que o titor ou titora aborde actividades e
pona en marcha estratexias para lograr un clima de aula adecuado, que permita
a cohesin do grupo e que ofreza posibilidades de participacin nas decisins da
aula.
A diversificacin dos agrupamentos dentro da aula permite o conecemento de
cada un, crea contextos de axuda mutua na aprendizaxe e propicia a adopcin de
valores de solidariedade e colaboracin, tan necesarios para o desenvolvemento
persoal e social do alumnado.
ReIac1on coas 1am1I1as
Os valores que rexen a vida nas familias constituen un referente para os alumnos
e alumnas. Conecer estes valores, as expectativas que as familias tenen con
respecto s seus fillos e fillas, e a sua concepcin da educacin e mesmo do
centro educativo contribue a un maior conecemento do alumnado e permite que
se establezan actuacins coordinadas entre os pais e o centro.
A miudo, a actuacin adecuada das familias en relacin co proceso educativo dos
seus fillos e fillas depende dos estimulos e da informacin que reciben do centro
educativo. Neste sentido, a existencia de reunins peridicas longo de todo o
curso e a comunicacin fluida titor-familias son un apoio esencial a toda accin
titorial.
ReIac1on co equ1po docenIe
O profesor titor debe procurar que, sen prexuizo da peculiaridade de cada area,
exista unha proposta comun por parte do equipo docente do seu grupo de
alumnos. Isto implica lograr certos acordos metodolxicos, establecer criterios
sobre as necesidades educativas que deben ser obxecto de apoios coordinados,
conseguir que o labor conxunto sexa coherente e a esixencia dos niveis de logro
similares, obter sobre os procesos educativos dos alumnos informacin
significativa e transferible as familias e s propios alumnos, e realiza-la busca
comun de causas de problemas e de solucins alternativas.
En definitiva, o titor non pode traballar illado do equipo docente do seu grupo,
senn que as suas actuacins deben incidir na coordinacin das respostas
educativas que este aporte desde as suas distintas programacins, e mesmo
diferentes concepcins do feito educativo.
1
Neste sentido, a Orde do 6 de outubro de 199S -DOG 7 nvmDr- , regula as adaptacins do curriculo nas
ensinanzas de rxime xeral.
2
Orde do 19 de maio de 199/, pola que se regulan os Programas de Diversificacin Curricular -DOG xun-.
3. 2. Medidas individuais de adaptacin do currculo
Nun sentido amplo, podemos entende-la adaptacin do curriculo como as
modificacins ou axustes que se realizan sobre o curriculo comun para darlles resposta
as diferentes necesidades educativas daqueles alumnos e alumnas que non lles permiten
segui-lo proceso educativo ordinario.
As necesidades educativas, con caracter permanente ou transitorio, poden ser
debidas a diversas razns de indole educativa, social ou cultural, a calquera
discapacidade ou a cualidades excepcionais. Para este alumnado necesario desenar
medidas individuais concretas de adaptacin do curriculo.
As medidas de adaptacin individual do curriculo refirense, con caracter xeral, tanto
as distintas medidas de reforzo educativo como as aaDIans urruIars
nvuaIzaas propiamente ditas
1
.
Re1orzo educaI1Vo
O reforzo educativo unha medida ordinaria de atencin a diversidade que afecta
a elementos non prescritivos do curriculo; dicir, a todo o que conforma a opcin
metodolxica de cada profesor: secuencia e organizacin de contidos, secuencia
e tipos de actividades, formas e instrumentos de avaliacin, agrupamentos na
aula, etc.
Ter recibido esta medida de atencin a diversidade que non afecta
significativamente curriculo requisito indispensable para poder acceder a un
Programa de Diversificacin Curricular
2
.
AdapIac1on curr1cuIar 1nd1V1duaI1zada
! Oe11n1c1on
Entndese por adaptacin curricular individualizada a proposta curricular especifica
para un alumno ou alumna con necesidades educativas especiais. Nesta proposta
introducense modificacins significativas nos elementos prescritivos do curriculo
comun -obxectivos, contidos e criterios de avaliacin- e pode afectar a unha,
a varias ou a tdalas areas.
! Proceso de Ioma de dec1s1ons ACT}
Polo caracter extraordinario que esta medida de atencin a diversidade implica,
cmpre que antes de toma-la decisin de realizar unha adaptacin curricular
individualizada se tenan aplicadas outras medidas menos excepcionais
-flexibilizacin na temporalizacin para consegui-los obxectivos, organizacin das
actividades con distinto grao de dificultade, tratamento dos contidos basicos do
curriculo unicamente, etc.-.
! ProcedemenIo de deseo e desenVoIVemenIo da adapIac1on
curr1cuIar 1nd1V1duaI1zada
A conveniencia da realizacin da adaptacin curricular individualizada vn
determinada pola avaliacin psicopedagxica do alumno. Esta realizada polo
departamento de orientacin, en colaboracin co equipo de profesores.
O deseno e desenvolvemento da adaptacin curricular individualizada
responsabilidade do profesorado que imparte a area ou materia, coa colaboracin
dos departamentos didacticos, co asesoramento do departamento de orientacin
do centro e, cando sexa necesario, do equipo de orientacin especifico provincial
ou de calquera outro profesional que participe na atencin alumnado con
necesidades educativas especiais.
conveniente que o desenvolvemento da adaptacin curricular se realice
integrado, na medida do posible, nas accins educativas ordinarias do grupo de
alumnos de referencia, para asegura-lo maior grao de integracin no grupo-clase
do alumnos que segue unha ACI.
! Aproac1on
Correspndelle a inspeccin educativa a aprobacin desta medida extraordinaria
de atencin a diversidade, a vista da proposta de adaptacin curricular
individualizada enviada polo director ou directora do centro no que o alumno esta
escolarizado.
! EIemenIos curr1cuIares da proposIa curr1cuIar 1nd1V1duaI1zada
# OXecI1Vos e conI1dos
Para a seleccin dos obxectivos e contidos da adaptacin curricular
individualizada deberanse priorizar:
$ Os de maior caracter funcional e instrumental.
$ Os mais adaptados s intereses, capacidades e necesidades do alumno.
$ Na medida do posible, os obxectivos xerais basicos da ESO establecidos
no PCC.
Non obstante, en ocasins pode ser necesario eliminar ou potenciar alguns
obxectivos e contidos do curriculo de referencia do ciclo ou curso no que o
alumno esta escolarizado, e introducir outros do curso, ciclo ou etapa anterior
ou posterior, co fin de afianzar aprendizaxes basicas -no caso do alumnado
sobredotado - amplia-la competencia curricular.
# Pr1nc1p1os meIodoIoX1cos
Para o desenvolvemento da adaptacin curricular individualizada esencial
basearse nos seguintes principios :
$ Considera-los intereses do alumno e os seus conecementos previos.
$ Adecua-las actividades estilo e ritmo de aprendizaxe do alumno ou
alumna.
$ Elaborar unha secuencia de contidos cunha progresin lenta e moi
graduada ou mais rapida, segundo corresponda.
$ Organiza-los contidos cun enfoque globalizador ou con caracter
interdisciplinar, de tal maneira que se segreguen o menos posible as
areas ou materias que componen o curriculo.
$ Empregar diferentes vias de informacin -visual, auditiva... -.
$ Desenar actividades que conxuguen agrupamentos flexibles,
potenciando os grupos cooperativos que lle posibiliten profesorado
unha atencin mais individualizada a estes alumnos.
$ Utilizar materiais de apoio que reforcen as aprendizaxes basicas.
3
Puntos dcimo primeiro e dcimo terceiro da Orde do 2S de abril de 199+ sobre avaliacin na ESO.
+
O catalogo de materias optativas para a educacin secundaria obrigatoria nos centros dependentes da Conselleria de
Educacin regulase pola Orde do 1 de febreiro de 199S (DOG 3U marz!, e ampliase a dita oferta pola Orde do 30 de
abril de 1996 -DOG 29 ma -.
As condicins para establece-la oferta de materias optativas propias de cada centro de ensinanza secundaria obrigatoria, asi
como a determinacin do numero de alumnos que as poden cursar regulanse pola Orde do 19 de xuno de 1996, de
implantacin da educacin secundaria obrigatoria -DOG JJ xuII -.
A atencin a diversidade na E.S.O. 1S
# AVaI1ac1on
Cada adaptacin curricular ten os seus propios criterios de avaliacin, polo que
o alumno avaliado en funcin do logro dos obxectivos establecidos na sua
ACI. Isto non significa que se o resultado do seu proceso de aprendizaxe
mediante ACI satisfactorio, conste sempre como tal no libro de escolaridade,
xa que para obter unha cualificacin positiva e para a obtencin do IIuI
graua n uan sunara o referente son, para tdolos alumnos e
alumnas, os obxectivos xerais de ciclo, curso ou da etapa -segundo
corresponda- establecidos no proxecto curricular do centro
3
.
Dado que nos documentos de avaliacin -expediente acadmico, libro de
escolaridade actas de avaliacin final e informes individualizados- a
adaptacin curricular individualizada se reflicte como AC -adaptacin
curricular- e non aparece a progresin do alumno en funcin dos seus propios
obxectivos, resulta esencial que no informe a familia conste a valoracin do
proceso de aprendizaxe do alumno que segue unha ACI. Isto servira de
estimulo tanto para o alumno como para a sua familia e creara un clima
afectivo e de motivacin esencial para a aprendizaxe.
3. 3. Optatividade
4
As materias optativas son propostas educativas que pretenden responder s intereses
e modos de aprender dos alumnos e alumnas. Estan concibidas para contribuir a
consecucin das capacidades basicas que promoven os obxectivos xerais desde
diferentes campos do saber e da practica.
A sua combinacin coas areas obrigatorias da ESO da lugar a diferentes itinerarios
formativos e posibilita a eleccin do alumnado en funcin dos seus intereses, motivacins
e preferencias.
Resulta, pois, esencial que o plan de accin titorial do centro contemple actividades
de autoconecemento e de toma de decisins para que os alumnos e alumnas poidan
elixir responsablemente de entre a oferta de itinerarios formativos do centro aquel que
mellor responda as suas capacidades, necesidades, posibilidades e intereses.
O departamento de orientacin sera un elemento esencial de apoio neste ambito,
tanto pola sua participacin no plan de accin titorial, como polas vias de informacin
e asesoramento que debe establecer para tdolos alumnos e alumnas do centro.
A opIaI1V1dade no pr1me1ro c1cIo da E5O
Tendo en conta que no Drmr I da educacin secundaria obrigatoria
predomina o curriculo comun, o espacio para a oferta de materias optativas ainda
reducido. Esta oferta, non obstante, posibilitalle alumnado:
$ Reforza-las aprendizaxes basicas nas areas troncais naqueles casos nos que
existen dificultades significativas ligadas a comunicacin oral e calculo.
$ Desenvolver capacidades da etapa mediante contidos e obxectivos diferentes
que incluen aprendizaxes que non forman parte do curriculo ordinario -a
Segunda Lingua Estranxeira, de oferta obrigada en tdolos centros-.
A opIaI1V1dade no segundo c1cIo da E5O
A oferta de materias optativas no sgun I da ESO, especialmente no cuarto
curso, ten que conformar itinerarios formativos nos que estean conxuntamente
presentes duas finalidades que caracterizan a ESO:
$ TrmnaI ou de formacin xeral, que garanta as aprendizaxes basicas
necesarias para a incorporacin plena no mundo laboral e social.
$ PrDuIa, que vincula a eleccin das materias ou areas optativas con
estudios posteriores de bacharelato ou ciclos formativos.
En relacin con ambalas duas, parece indispensable que aqueles itinerarios
formativos que non incluan as Ciencias da Natureza -ou a Bioloxia e Xeoloxia-
introduzan as Ciencias Nedioambientais e da Saude, para posibilita-la reflexin
sobre temas tan fundamentais e evitar que o alumnado perda a unha idade tan
tempera o contacto co mundo cientifico nestes momentos nos que a ciencia
aborda aspectos esenciais para o Planeta, para a nosa saude, para a reproduccin
humana, etc.
En consecuencia, resulta redundante a presencia da materia de Ciencias
Nedioambientais e da Saude xunto coa Bioloxia e a Xeoloxia, polo que esta
deberia compartir itinerario coa Cultura Clasica, a Segunda Lingua Estranxeira, a
Educacin Plastica e visual ou a Nusica.
4. Medidas organizativas para a atencin
diversidade
A flexibilidade metodolxica un principio clave na resposta a diversidade de todo o
alumnado, e a organizacin dos agrupamentos constitue un dos elementos da
metodoloxia que permite maior adaptacin dos contidos e das actividades que se
aborden.
A programacin de distintos tipos de agrupamentos permitelle o profesor momentos
para a atencin individualizada, crea contextos de aprendizaxe colaborativos e facilita o
contacto coas estratexias de aprendizaxe que desenvolven os alumnos mais avanzados,
etc. Como se aprecia de seguido:
$ O traballo en gran grupo idneo para a presentacin de temas e debates,
motivacin, deteccin dos conecementos previos, presentacin dos traballos,
lecturas, proxeccins, etc.
$ O traballo en grupos reducidos favorece a realizacin de actividades relacionadas
con contidos procedementais e actitudinais, permite o conecemento dos outros e
resulta esencial para a aprendizaxe da responsabilidade no reparto de tarefas.
$ O traballo individual necesario para posibilita-la adaptacin ritmo de
aprendizaxe e as caracteristicas de cada alumno, e crea momentos de
introspeccin necesarios para o conecemento das propias capacidades.
En todo caso, cada tipo de agrupamento ten unhas potencialidades educativas
diferentes, polo que ningun bo en si mesmo. Por outra parte, non se debe aborda-los
agrupamentos de modo improvisado, xa que todo traballo en grupo debe asegura-la
participacin diferenciada de tdolos alumnos, tempo que os resultados da tarefa
realizada en comun non debe se-la suma de actuacins individuais dos componentes do
grupo.
4.1. Agrupamentos especficos como medida de apoio s aprendizaxes
bsicas
Tradicionalmente, o sistema educativo escolariza os alumnos e alumnas conformando
grupos homoxneos de idade, dos que resultan, xa que logo, grupos heteroxneos en
niveis de desenvolvemento e en capacidades.
Tdolos estudios realizados sobre agrupamentos inciden na riqueza que supn este
agrupamento heteroxneo, especialmente cando o que se pretende non unicamente
o desenvolvemento das capacidades cognitivas, senn o desenvolvemento integral do
alumno, que inclue capacidades de equilibrio persoal, de relacin interpersoal e de
insercin social, como o caso dos obxectivos xerais da ESO.
Non obstante, cando a heteroxeneidade en capacidades tal que a resposta a
diversidade de intereses e competencias dos alumnos e alumnas resulta de gran
dificultade para un unico profesor, comeza a cuestionarse o principio de heteroxeneidade
sen matices e a falarse da conveniencia de grupos de heteroxeneidade moderada.
Asi, convn en determinados casos establecer agrupamentos especificos transitorios
para apoia-lo alumnado con dificultades xeneralizadas de aprendizaxe naquelas areas
curriculares que, ben por teren caracter instrumental para seguir a aprender, como o
caso da Lingua e das Natematicas, ben polo seu peso conceptual, reclaman unha
atencin mais individualizada.
Con esta medida pretndese, ademais, incidir na motivacin e na mellora da
autoestima deste alumnado que dificilmente pode segui-lo ritmo de aprendizaxe da aula
ordinaria con simples medidas de reforzo educativo.
OesI1naIar1os
Os destinatarios seran, polo tanto, alumnos que se atopen nalgunha das seguintes
situacins:
$ Oue estean escolarizados no primeiro ciclo de educacin secundaria
obrigatoria e presenten atraso acadmico xeneralizado.
$ Oue tendo cursado o primeiro ciclo da ESO non alcanzaran os obxectivos
minimos e que esta medida organizativa de atencin a diversidade se
S
A este numero de horas habera que engadirlles en cada centro as que resulten da aplicacin do apartado h) do punto
/1 da Orde do 1 de agosto de 199/, pola que se dictan instruccins para o desenvolvemento do Decreto 32+/1996, polo que
se aproba o regulamento organico dos institutos de educacin secundaria -DOG 2 sImDr J99-. Segundo o
disposto nesta Orde , "Para os grupos de mais de 2S alumnos, na area de Ciencias da Natureza e as materias de Fisica,
Ouimica, Bioloxia e Xeoloxia, poderase desdobrar unha hora a semana para a realizacin de practicas de laboratorio. Esta
medida irase aplicando pola Conselleria de Educacin e Ordenacin Universitaria nas materias ou areas da Lingua Estranxeira
en funcin das disponibilidades do profesorado e dos recursos materiais do centro.
considere esencial para garanti-la eficacia da sua permanencia un ano mais
no ciclo.
$ Oue estean escolarizados no segundo ciclo da ESO e non tenan 16 anos e,
excepcionalmente, aqueles para os que, ainda tendo esta idade requirida
para incorporacin a un programa de diversificacin curricular ou de
garantia social, esta medida se considere mais apropiada.
Organ1zac1on e d1sIr1uc1on norar1a dos agrupamenIos espec111cos
O cmputo do horario semanal docente establecido para as medidas de atencin
a diversidade nos centros docentes de catro horas por grupo de educacin
secundaria obrigatoria
S
.
Os centros educativos poderan organizar durante este horario agrupamentos
especificos acumulando tdalas horas establecidas para a atencin a diversidade
dun nivel educativo a un grupo determinado. Neste caso, capital que o equipo
de profesores do dito grupo tena experiencia docente e, preferentemente, destino
definitivo no centro. Asi mesmo, recomendable que o profesor titor sexa tamn
definitivo e conte con experiencia en accin titorial.
Estes agrupamentos especificos consisten en facer desdobramentos transitorios
que permitan en determinadas areas constituir un grupo especifico cos alumnos
dos distintos grupos do mesmo nivel que presentan as caracteristicas
anteriormente mencionadas.
Os agrupamentos especificos poden facerse nunha das areas de Lingua e
Literatura, e en Natematicas, asi como en Ciencias da Natureza e en Ciencias
Sociais, Xeografia e Historia.
O alumno podera permanecer no agrupamento especifico o 100 do horario
semanal que lles corresponda a estas areas. Cando as circunstancias asi o
aconsellen, nas areas de Ciencias da Natureza e Ciencias Sociais, Xeografia e
Historia, o alumnado podera permanecer no agrupamento especifico unicamente
parte do horario semanal.
En todo caso, o alumno pertence para tdolos efectos a un grupo ordinario de
referencia, polo que os agrupamentos especificos resultantes non deben supera-lo
+0 do horario comun do grupo. Asi, o numero maximo de periodos lectivos
semanais que o alumno pode permanecer nos agrupamentos especificos non sera
superior a 12, agas no primeiro curso no que poderan ser 13 periodos lectivos,
sempre que no segundo curso resulten 11.
Exemplo de agrupamento especifico:
3 A
30 alumnos
3 B
30 alumnos
3 C
30 alumnos

3 A
26
alumnos
3B
23 alumnos
3 C
26 alumnos
3 A +B +C
1+ alumnos
Lingua
Natematicas
CC. da Natureza
CC.Sociais XH.
Cmpre sinalar que se trata de agrupamentos de caracter transitorio, polo que en
ningun momento suponen a ampliacin de linas no centro, nin sequera nos
momentos de atencin especifica.
Para a organizacin dos agrupamentos especificos nos centros educativos
dbese ter en conta que:
$ Para asegura-la sua efectividade, o numero maximo de alumnos de cada
agrupamento especifico non debe ser superior a 1S.
$ Cando a organizacin do centro o permita, recomendable que os profesores
do agrupamento especifico impartan docencia nos grupos de referencia.
$ Na medida en que os recursos do centro o permitan, o profesorado dos
agrupamentos especificos debe ter unha dedicacin horaria semanal
considerada como horario lectivo para a elaboracin da programacin
adaptada e a coordinacin co equipo de profesores.
Proceso de aproac1on dos agrupamenIos espec111cos
A xefatura de estudios debera convocar unha reunin co xefe do departamento
de orientacin e cos profesores titores dos distintos grupos que conforman cada
nivel da educacin secundaria obrigatoria. Nesta reunin realizarase a seleccin
dos alumnos, asi como a concrecin das areas previstas nos agrupamentos
especificos que cada un vai cursar total ou parcialmente.
A proposta das areas que seran obxecto de agrupamentos especificos debe ser
realizada pola comisin de coordinacin pedagxica. En todo caso, cando as
posibilidades de agrupamentos especificos non poidan abranguer tdalas areas,
dbese prioriza-los agrupamentos en Lingua e Natematicas.
A proposta de alumnos para agrupamentos especificos dbese realizar remata-lo
curso escolar co fin de facilitarlle a xefatura de estudios a organizacin do horario
dos departamentos didacticos para o seguinte curso acadmico e de que se
proceda a elaboracin, polos respectivos departamentos didacticos, das
programacins didacticas adaptadas as necesidades educativas destes alumnos
e alumnas.
No caso do alumnado de nova incorporacin centro, comezo do curso o equipo
de profesores debera realiza-la sua avaliacin inicial, de tal maneira que antes do
30 de setembro en tdolos grupos que conforman a educacin secundaria
obrigatoria se decida a proposta de sIn /nIva dos alumnos dos
agrupamentos especificos.
Logo de realizado todo o proceso anterior, o director do centro enviar a
proposta de organizacin dos agrupamentos especficos servicio de
inspeccin educativa. Esta proposta incluira:
$ A seleccin de alumnos con indicacin dos criterios
$ O horario no que estes permaneceran nos agrupamentos especificos.
$ O profesorado que se vai encargar da docencia directa nos agrupamentos
especificos, indicando situacin laboral e distribucin horaria semanal.
$ As areas curriculares que se van impartir nos agrupamentos especificos, asi
como as correspondentes programacins didacticas adaptadas.
A aprobacin definitiva da inspeccin educativa basearase nos seguintes
criterios:
$ O numero adecuado de agrupamentos especificos, considerando o numero de
alumnos en cada un dos grupos ordinarios.
$ A proposta xustificada das areas seleccionadas e a respectiva distribucin
horaria axustada como maximo +0 do horario total semanal.
$ A adaptacin das programacins didacticas as caracteristicas dos alumnos e s
obxectivos e contidos basicos da etapa.
$ A experiencia docente e o destino definitivo do profesorado que se vai
responsabilizar da docencia directa nos agrupamentos especificos.
No centro educativo, a xefatura de estudios debe velar polo cumprimento do
establecido para os agrupamentos especificos autorizados pola inspeccin
educativa.
O remate do curso, a Comisin de Coordinacin Pedagxica realizara a valoracin
desta medida de atencin a diversidade, a vista dos informes dos departamentos
didacticos que seran o punto de referencia para propone-la renovacin, reaxuste
ou supresin dos agrupamentos especificos constituidos durante o curso.
TncIus1on do aIumnado
Os alumnos propostos para cursar algunhas areas en grupos especificos deberan
contar cun informe individualizado elaborado polo profesor titor, en colaboracin
co departamento de orientacin. Neste informe incluirase unha xustificacin
pormenorizada das razns polas que esta medida se considera a mais adaptada
para o alumno ou alumna con atraso escolar xeneralizado.
Os pais ou titores legais dos alumnos deberan estar informados a travs do
profesor titor correspondente.
Dado que esta medida ten caracter reversible, o equipo de profesores e o
departamento de orientacin deberan realizar un seguimento individualizado de
cada alumno ou alumna co fin de que poida integrarse a tempo completo no
grupo de referencia. Esta decisin debera tomarse na xunta de avaliacin.
O remate do curso escolar, o profesor titor, en colaboracin co departamento de
orientacin, elaborara un informe individualizado de cada alumno de
agrupamentos especificos, no que indicara a efectividade desta medida , asi como
a proposta sobre a continuidade ou non nela.
Curr1cuIo
Con caracter xeral, estes alumnos deben te-los mesmos obxectivos c seu grupo
de referencia, ainda que se poidan adaptar contidos da etapa anterior cando se
vexa necesario. importante considera-las posibilidades de acada-los obxectivos
minimos propostos para o grupo de referencia, ainda que se incida unicamente no
tratamento dos contidos basicos, pois neste principio basase a posibilidade de
que o alumnado poida reincorporarse seu grupo de referencia.
Asi, as programacins adaptadas seran elaboradas polos correspondentes
departamentos didacticos a partir dos obxectivos e contidos basicos establecidos
no proxecto curricular do centro e mesmo, cando sexa preciso, retomados do 3
ciclo de educacin primaria para afianzar aprendizaxes basicas.
Estas programacins forman parte das programacins didacticas elaboradas con
caracter xeral polos respectivos departamentos e, polo tanto, dbense incluir no
proxecto curricular do centro.
meIodoIoX1a e aVaI1ac1on
O alumnado destes agrupamentos necesita un cambio metodolxico substancial,
polo que o enfoque metodolxico debera ser en base a proxectos de traballo ou
unidades didacticas nas que prime o caracter practico e funcional dos contidos.
Sen prexuizo do caracter individualizado que debe te-la avaliacin, para a
elaboracin dos criterios de avaliacin do alumnado que reciba esta medida de
apoio as aprendizaxes basicas teranse en conta os criterios establecidos con
caracter xeral para o grupo de referencia.
A participacin nos agrupamentos especificos faraselles constar s alumnos no seu
expediente como reforzo educativo.
4. 2. Programa de ciclo adaptado
Tratase dunha medida extraordinaria de atencin a diversidade que vai dirixida
exclusivamente a atencin do alumnado no que confluen, ademais dun atraso acadmico
xeneralizado, problemas graves de conducta e de convivencia no centro.
Estes alumnos poden estar escolarizados no segundo ciclo de educacin secundaria
ou estar no primeiro ciclo, pero te-la idade propia do alumnado do segundo ciclo (1+-16).
A permanencia do alumnado nestes Programas de Ciclo Adaptado dependera das
caracteristicas de cada alumno ou alumna. En todo caso, a programacin debe ser
flexible para permiti-la posibilidade da permanencia un curso ou dous, como maximo.
Cando o alumnado que siga un Programa de Ciclo Adaptado progrese en relacin cos
obxectivos propostos, podera incorporarse a un grupo do nivel no que esta escolarizado
ou, se o caso, a un Programa de Diversificacin Curricular ou de Carantia Social. Esta
incorporacin entenderase como froito dos resultados observados na avaliacin continua
e sera perceptivo o informe do titor e do xefe do departamento de orientacin ou, se
o caso, a avaliacin psicopedagxica.
Proceso para a creac1on do Programa de C1cIo AdapIado
Posto que se trata dunha medida extraordinaria, o proceso para incorporar un
alumno ou alumna a un destes programas debe facerse con plenas garantias de
que a decisin tomada a que mais o beneficia. Polo que ese proceso tera as
seguintes fases:
! RecoII1da da 1n1ormac1on e VaIorac1on das neces1dades do
aIumno ou aIumna
O xefe do departamento de orientacin debera realizar unha avaliacin
psicopedagxica que inclua informacin recollida en contacto directo coa familia,
cos profesores e mesmo cos companeiros.
A informacin debe ser obxectiva e exhaustiva, e ofrecer base suficiente para
asegurar que o alumno reune as seguintes condicins:
$ Oue, con esta medida, as posibilidades de insercin social son maiores que se
permanece nun grupo ordinario.
$ Oue, estar seguindo un curriculo mais adaptado, previsiblemente aumentara
o seu nivel de rendemento e satisfaccin, e, en consecuencia, as suas
posibilidades de logra-los obxectivos da etapa.
! 5eIecc1on do pro1esorado e equ1po docenIe
Unha das claves de xito deste tipo de medidas estriba na reduccin do numero
de profesores que intervenen no grupo de alumnos. Especialmente debido a un
mellor conecemento do alumnado, a maior posibilidade de establecer criterios
comuns de intervencin entre o equipo docente e a menor dispersin de contidos.
O equipo docente estara composto, como maximo, por catro profesores que
impartiran as ensinanzas que se establezan en relacin s ambitos practico,
socio-lingistico, cientifico-matematico e a educacin fisica.
conveniente que o titor reuna un perfil no que se poidan da-las seguintes
caracteristicas:
$ Con destino definitivo no centro.
$ Con conecemento das caracteristicas do alumnado da etapa de educacin
secundaria obrigatoria.
$ Con certas habilidades que favorezan a motivacin do alumnado.
$ Con habilidades para o establecemento de relacins fluidas entre a familia e o
centro e, de se-lo caso, con outras institucins.
$ Con certa experiencia, se posible, en atencin alumnado con estas
caracteristicas.
Estes profesionais deberan ter unha reunin semanal de coordinacin para
programar obxectivos comuns, establecer criterios, estratexias e pautas xerais
para promover conductas sociais adecuadas, e avalia-lo progreso do alumnado.
! Curr1cuIo e programac1ons
Como o seu mesmo nome indica, os Programas de Ciclo Adaptado tenen como
referente o curriculo da Educacin Secundaria Obrigatoria e, se o caso, os
obxectivos do terceiro ciclo de Educacin Primaria adaptados s intereses e
necesidades deste alumnado. esencial que a sua programacin tena un enfoque
practico e moi vinculado a vida e realidade extraescolar.
Na definicin dos obxectivos deben ser prioritarios os aspectos relacionados coa
motivacin, coa posibilidade de modificacin das conductas deste alumnado, asi
como coa adquisicin e desenvolvemento das capacidades basicas da etapa.
Dadas as caracteristicas deste alumnado, as capacidades prioritarias a hora de
realiza-las programacins son as relacionadas con:
$ Comunicacin.
$ Convivencia e traballo en grupo.
$ Organizacin do traballo.
$ Autonomia no contorno.
$ Configuracin dun proxecto persoal e orientacin profesional.
Para a seleccin de contidos os profesores que impartan a docencia configuraran
os contidos dos ambitos segundo segue:
$ AmDI DraI : contidos da area de Tecnoloxia e dunha materia optativa de
Iniciacin Profesional, e da area de Educacin Plastica e visual.
$ AmDI nI/ : contidos das areas de Ciencias da Natureza e de Natematicas.
$ AmDI s-IngusI : contidos das areas de Ciencias Sociais, Xeografia e
Historia, Lingua Castela e Literatura/Lingua Calega e Literatura e Nusica.
$ uan Fsa : contidos da area de Educacin Fisica e da area de Nusica.
! Organ1zac1on norar1a
A asignacin horaria a cada ambito dependera das caracteristicas do alumnado e
podera modificarse de acordo cos resultados da avaliacin formativa. En todo
caso, conveniente que o ambito practico constitua o S0 do total.
Posiblemente, poidan existir actitudes iniciais de rexeitamento a algun dos ambitos
de consideracin mais acadmica. Conseguir capta-lo interese deste alumnado
esencial e non debe condicionarse a unha distribucin horaria que non se adapte
as suas necesidades educativas. En consecuencia, inicialmente pode reagruparse
o numero de horas nos outros ambitos e facer un tratamento transversal de tales
contidos ou paulatinamente ir incorporandoos.
Distribucin horaria recomendada
mbito ou rea Horas
Ambito practico 1S
Ambito socio-lingistico S
Ambito cientifico-matematico S
Educacin Fisica 3
Titoria 2
Total: 30 horas
Exemplo de organizacin horaria para unha semana do curso
Sesin ]
da
Luns Martes Mrcores Xoves Venres
1
Presentacin do
plan de traballo
semanal (titor)
Ambito
cientifico-
matematico
Ambito
socio-
lingistico
Ambito
cientifico-
matematico
Ambito
socio-
lingistico
2
Ambito
cientifico-
matematico
Ambito
socio-
lingistico
Educacin
Fisica
Ambito
socio-
lingistico
Ambito
cientifico-
matematico
3
Ambito
socio-
lingistico
Educacin
Fisica
Educacin
Fisica
Ambito
cientifico-
matematico
Titoria e revisin
da semana
4
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
5
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
6
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
Ambito
practico
! Espac1os e maIer1a1s
Todo Programa de Ciclo Adaptado deberia contar cunha aula propia. Ademais,
seria conveniente utilizar outros espacios e instalacins do centro de acordo coa
sua disponibilidade -aula de tecnoloxia, biblioteca, etc.-.
fundamental que a organizacin do espacio da aula sexa a adecuada. As
experiencias de aprendizaxe socializadoras, necesarias para este alumnado,
precisan dunha optimizacin do espacio que lle permita desenvolver actividades
individuais e grupais.
En canto s recurso materiais, sobre todo para o ambito practico precisarase
dunha serie de ferramentas, segundo a tipoloxia do obradoiro planificada.
! meIodoIoX1a
O mtodo de proxecto de traballo resulta especialmente apropiado dado o seu
caracter globalizado e interdisciplinar. Propicia-la actividade, o descubrimento por
si mesmo e a implicacin do alumnado debera se-la base metodolxica destas
medidas de atencin a diversidade. Estes proxectos deberan ser variados e de
curta duracin, polo que poden completarse coa organizacin de obradoiros que
permitan desenvolver unha habilidade ou capacidade determinada. Por exemplo:
un obradoiro de fotografia, xardineria, teatro, video, ceramica, informatica, etc.
En funcin das necesidades observadas no grupo, conveniente que as
actividades didacticas propostas versen preferentemente sobre temas transversais
-Educacin para a saude, Educacin civica e social, Educacin ambiental,
Educacin para a paz e a tolerancia, etc.-.
AuIor1zac1on
A solicitude de autorizacin para establecer un Programa de Ciclo Adaptado debe
tramitarse, por proposta do claustro de profesores e coa aprobacin do consello
escolar, antes do 30 de setembro a travs da inspeccin educativa, e
corresponderalle delegado provincial a autorizacin destes programas.
A solicitude debe incluir:
$ A proposta xustificada e o informe do departamento de orientacin.
$ Un informe individualizado de cada alumno no que consten datas e causas de
amoestacins privadas ou por escrito, da suspensin do dereito de asistencia
a clase ou de calquera outra correccin que lle fose aplicada por amosar
reiteradamente conductas contrarias as normas de convivencia.
$ A programacin didactica e a distribucin horaria semanal.
$ Os recursos materiais e humanos para desenvolve-lo programa.
$ A disponibilidade de aulas adecuadas.
$ Os profesores con destino definitivo no centro que se responsabilizaran da
docencia no programa.
Proceso de aVaI1ac1on do aIumnado
A avaliacin do alumnado que segue un Programa de Ciclo Adaptado realizarase
segundo a normativa vixente para a avaliacin na ESO.
De tdolos xeitos, cmpre incidir nalguns aspectos:
! AVaI1ac1on 1n1c1aI
O primeiro mes debe realizarse a avaliacin inicial. En funcin desta, de acordo
coas necesidades detectadas, mediante reunin do equipo docente, xunto co
orientador, estableceranse uns obxectivos comuns. Os resultados da avaliacin
e as decisins tomadas expresaranse nun informe.
O informe serviralle titor para, por unha parte, nunha sesin individual de
titoria, establecer co alumno un plan de traballo anual que periodicamente
revisaran conxuntamente e, pola outra, para establecer co resto do
profesorado o plan de intervencin psicosocioeducativa.
! AVaI1ac1on conI1nua
En consonancia coas capacidades priorizadas para o alumnado escolarizado
neste Programa de Ciclo Adaptado, o desenvolvemento de actividades
favorecera a autoavaliacin do propio alumnado. Xa que logo, este debera
valora-lo seu propio progreso e tomar conciencia dos logros e das dificultades
atopadas.
A autoavaliacin un elemento esencial para o conecemento de si mesmo,
para a identificacin das propias capacidades e estratexias, para o
desenvolvemento dunha autoestima adecuada e, finalmente, para logra-la
capacidade de autorregulacin da conducta, tan capital en alumnos destas
caracteristicas
! AVaI1ac1on 11naI
A avaliacin final debera ter en conta o punto de partida do alumnado para
valorar se houbo ou non progreso. Isto sera un referente esencial para a
incorporacin, se o caso, dos alumnos a un grupo ordinario ou a un
Programa de Diversificacin Curricular.
A cualificacin consignarase nas distintas areas do curso no que lle
corresponderia estar escolarizado, nos termos establecidos para expresa-la
cualificacin e indicando a existencia de adaptacin curricular mediante AC.
4. 3. Outros tipos de medidas organizativas para a atencin
diversidade
No caso de que os centros docentes opten por outras medidas organizativas de
atencin a diversidade, a comisin de coordinacin pedagxica debe proponelas nos
prazos establecidos para os agrupamentos especificos, correspondndolle a inspeccin
educativa a sua autorizacin, sempre que tales agrupamentos vaian acompanados de
cambios metodolxicos que permitan unha atencin mais individualizada alumnado.
Asi, os centros poden desenar outras propostas de atencin a diversidade, tales
como:
$ Actividades de recuperacin de areas ou materias con marcado caracter
instrumental.
$ Apoio das areas instrumentais fra do horario escolar do alumno.
$ Estudio asistido para o alumnado fra do horario escolar.
ANEXO
Exemplificacins horarias
dos
agrupamentos especficos

A. Consideracins xerais
A. 1. Introduccin
A organizacin dos agrupamentos especificos do centro educativo, que debe facerse
cos recursos humanos existentes nel, entendida como medida de apoio as aprendizaxes
basicas, implica unha certa complexidade organizativa.
Para tal efecto, nos capitulos que seguen formulase unha serie de posibles exemplos
de organizacin de agrupamentos especificos para a atencin a diversidade na Educacin
Secundaria Obrigatoria. Dbese, xa que logo, entender como unha guia orientativa que,
para tal fin, considera os casos mais extremos na sua exemplificacin. Asi, tendo en
conta as caracteristicas dos alumnos que necesitan apoio, pode considerarse que non
sexa necesario facer estes agrupamentos nas catro areas mencionadas ou que esta
medida de apoio se oferte s a tempo parcial nas duas areas nas que se contempla esa
posibilidade.
Tnase en conta, por outra parte, que toda exemplificacin esta realizada sobre o
suposto dun centro tipo, polo que pode non coincidir coas posibilidades de agrupamento
dun centro que ten condicionantes derivados do seu contexto: numero de alumnos que
necesitan recibir apoios en agrupamentos especificos, areas obxecto de apoio, numero
de profesores, numero de aulas, etc.
En todo caso, a exemplificacin horaria vai precedida dos criterios utilizados para a
sua realizacin, deles reproducense de seguido aqueles que se consideran mais
esenciais:
$ Oue o profesor ou profesora que imparta docencia nun agrupamento especifico
asuma a docencia en cantos grupos de referencia lle sexa posible.
$ Oue coincidan as areas nos agrupamentos especificos e nos grupos de referencia
de tal xeito que o alumnado daqueles poida incorporarse a estes para segui-lo seu
horario semanal.
A. 2. Criterios seguidos na elaboracin desta proposta
$ Establecemento de agrupamentos especificos como medida de apoio as
aprendizaxes basicas nas catro areas establecidas: Lingua -galega ou castela-,
Natematicas, Ciencias da Natureza e Ciencias Sociais, Xeografia e Historia. En
todas estas areas realizanse os desdobramentos transitorios no 100 do seu
horario, considerando que o maximo establecido.
$ Utilizacin do menor numero posible de profesores para que estas exemplificacins
poidan ser aplicadas en tdolos casos.
$ Existencia de profesores adscritos primeiro ciclo da ESO, diferentes dos do 2
ciclo.
$ Posibilidade de que os profesores do 2 ciclo asuman labores de docencia no 1
ciclo nos casos en que se considere imprescindible para atende-los
desdobramentos xerados polos agrupamentos "ABC e "DE.
$ Dado que os profesores que atenderan tdolos cursos do primeiro ciclo son os
mesmos -os profesores adscritos a este nivel-, para facilita-la confeccin dos
horarios utilizanse duas bandas horarias diferenciadas, co obxecto de atende-las
areas afectadas polos desdobramentos: as tres primeiras horas destinadas as
devanditas areas nos cursos de 1 ESO, e as tres ultimas horas para atendelas nos
cursos de 2 ESO. Evidentemente, poderian utilizarse as bandas horarias
contrario ou utilizar outros criterios mais axeitados a realidade concreta de cada
centro.
$ Na medida do posible, localizacin destas areas nos extremos das bandas horarias
para diminuir, asi, as necesidades de cambios de aula.
$ Adxudicacin de grupos de tal xeito que o profesor que atenda os alumnos do
agrupamento "ABC ou "DE nunha area tamn atenda nesa area o maximo
numero posible dos demais alumnos do mesmo nivel.
$ Canto a nomenclatura utilizada nas exemplificacins seguintes, convn aclarar que
nun centro de cinco linas de ESO, no que existen cinco grupos de 1 de ESO -A,
B, C, D, E-, para os efectos das catro areas citadas, poderan formarse, se o
numero de alumnos o xustifica, cinco grupos de alumnos e dous agrupamentos
especificos que denominaremos:
1 ESO ABC Alumnos de tres grupos necesitados de apoio
1 ESO DE Alumnos de dous grupos necesitados de apoio
1 ESO A* Alumnos de 1 ESO -A- non necesitados de apoio
1 ESO B* Alumnos de 1 ESO -B- non necesitados de apoio
1 ESO C* Alumnos de 1 ESO -C- non necesitados de apoio
1 ESO D* Alumnos de 1 ESO -D- non necesitados de apoio
1 ESO E* Alumnos de 1 ESO -E- non necesitados de apoio
A. 3. Metodoloxa xeral para a elaboracin dos horarios
A optimizacin dos recursos humanos debe levar a establece-las minimas
coincidencias dunha mesma area a mesma hora do mesmo dia da semana en diferentes
grupos, pois cada coincidencia implicaria un profesor mais desa area. Asi, por exemplo,
no caso de situa-la area de Natematicas a primeira hora do luns nos grupos 1 ESO A*,
1 ESO B* e 2 ESO ABC (centro de tres linas) necesitarianse tres profesores desta area
para poder desenvolver esas clases.
Evidentemente, esta situacin resulta complexa no caso das catro areas afectadas
nos agrupamentos ABC, pois, os demais son os que xeralmente se presentan na
confeccin dos horarios.
Do mesmo xeito, non pode haber coincidencia entre as catro areas obxecto de
apoio e as restantes nas que o grupo non se desdobra porque esa circunstancia
impediria que os alumnos do agrupamento especifico asistiran a clase das areas que non
son obxecto de apoio. Por exemplo, non se pode impartir Ingls no grupo A mentres no
agrupamento ABC, A*, B* ou C* se estivese impartindo Natematicas, pois a esta hora
tdolos alumnos do grupo A deben estar na clase de Ingls.
Para establece-lo numero minimo de coincidencias dunha area, na mesma hora
do mesmo dia, conveniente ter en conta:
$ Nos grupos de primeiro ciclo da ESO, establecer diferentes bandas horarias para
situar estas areas.
Asi, por exemplo, nun centro de tres linas poderianse establece-las as tres
primeiras horas da mana para desenvolvelas no 1 curso, e as tres ultimas
horas da mana para desenvolvelas no 2 curso.
Deste xeito, a situacin pode estudiarse por separado no 1 curso e no 2
curso, pois xa aseguramos coa medida anterior que non habera problema de
coincidencias entre grupos de diferente nivel. Isto resulta fundamental porque
en todo o primeiro Ciclo os profesores seran, en xeral, os mesmos.
$ En cada nivel -curso-, establece-lo numero de coincidencias inevitables entre
profesores da mesma materia.
Asi, por exemplo, nun centro de tres linas, dado que as horas de
desdobramento nun 1 curso son 13 (+ de Lingua, 3 de Natematicas, 3 de
Ciencias da Natureza e 3 de Ciencias Sociais) e que a area de Lingua ten
asignadas 16 (+ horas por + grupos), resulta imposible que un s profesor
poida desenvolver estas clases. Si poderia atender tres dos catro grupos (12
horas), e, neste caso, caso un dos tres grupos deberia se-lo "ABC.
B. Exemplo de elaboracin de horarios
para un centro de tres lias
B. 1. Primeiro curso da ESO
reas, noras e pro1esores
reas
Horas
desdobramentos
Total horas grupos
A*, B*, C*, ABC
N profesores]
rea
Lingua
+ 16 2
(1)
Natematicas
3 12 1
Ciencias da Natureza
3 12 1
Ciencias Sociais
3 12 1
Total
13
(1) Por excede-las horas de desdobramento (13) son necesarios dous profesores
Cadro de co1nc1denc1as norar1as das areas nos caIro agrupamenIos
Hora 1 ESO ABC 1 ESO A* 1 ESO B* 1 ESO C*
1 Lingua Natematicas Ciencias da Natureza Ciencias Sociais
2 Lingua Natematicas Ciencias da Natureza Ciencias Sociais
3 Lingua Natematicas Ciencias Sociais Ciencias da Natureza
+ Lingua Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Natematicas
S Natematicas Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua (2)
6 Natematicas Ciencias da Natureza Lingua Ciencias Sociais
/ Natematicas Ciencias Sociais Lingua Lingua (2)
8 Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua Natematicas
9 Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua Natematicas
10 Ciencias da Natureza Lingua Natematicas Lingua (2)
6
Este mesmo cdigo (2) tamn se utilizara para indica-lo segundo profesor de calquera outra area
11 Ciencias Sociais Lingua Natematicas Ciencias da Natureza
12 Ciencias Sociais Lingua Natematicas Ciencias da Natureza
13 Ciencias Sociais Lingua Ciencias da Natureza Lingua (2)
EXpI1cac1ons:
1- Establcese unha orde en vertical na elaboracin do horario, comezando por
Lingua, por se-la area que inicialmente pode dar mais problemas. Na columna de
1 ESO A* establecmo-la orde que resulta de pasa-la 1 area do agrupamento
ABC -Lingua- ultimo lugar deste grupo A*, o que fai subi-las demais s catro
lugares correspondentes que deixa libres a area anterior nas catro primeiras
horas. Asi, nestes dous grupos xa non temos coincidencia entre elas e, polo tanto,
o profesor de cada area pode se-lo mesmo.
2- Na columna do grupo B* seguimo-lo mesmo procedemento de rotar areas:
as catro primeiras horas do grupo A* -tres de Natematicas e unha de Ciencias
da Natureza- pasan a se-las catro ultimas do grupo B*, subindo as demais areas
s catro lugares correspondentes. De novo garantimos asi que non haxa
coincidencias entre as areas a mesma hora nos tres grupos e, polo tanto, que o
profesor de cada area nos tres grupos poida se-lo mesmo.
3- Na columna do grupo C*, partimos de que as horas de Lingua poden coincidir
coas de Lingua dun dos outros tres grupos, porque sera impartida por un profesor
distinto. Sen embargo, para as areas de Natematicas, Ciencias da Natureza e
Ciencias Sociais, Xeografia e Historia debemos garanti-la non coincidencia cos tres
grupos anteriores para que cada unha delas poida ser impartida polo mesmo
profesor. Polo tanto, no grupo C*:
! Situariamos agora a area de Natematicas nos tres dos catro ocos de que
dispn sen coincidencia cos tres grupos anteriores.
! Fariamo-lo mesmo coa area de Ciencias da Natureza e coa de Ciencias
Sociais, Xeografia e Historia.
! Por ultimo, nos ocos restantes colocariamo-la area de Lingua, dado que, polo
exposto anteriormente, poden existir coincidencias. Indicase con (2) que
sera impartida polo segundo profesor de Lingua
6
.
Cadro norar1o semanaI das noras de desdoramenIos dos caIro
agrupamenIos de J E5O
ABC A* B* C* ABC A* B* C* ABC A* B* C* ABC A* B* C* ABC A* B* C*
1
L N N S L N N S N N L S L N S N L N S N
2
N S L N N N S L-2 N L N L-2 N S L N N S L L-2
3 S L N N S L N L-2 S L N N
4
5
6
51gIa 51gn111cado 51gIa 51gn111cado
L Lingua N Ciencias da Natureza
M Natematicas S Ciencias Sociais, Xeografia e Historia
Horar1o dos agrupamenIos J E5O A, J E5O B e J E5O C
Indicanse as areas tanto para os agrupamentos de alumnos que non reciben apoio
-A*, B*, C*- como para o agrupamento especifico -ABC-. A indicacin (2) sinala que
esa area impartida polo segundo profesor.
! J E5O A
H
A* ABC A* ABC A* ABC A* ABC A* ABC
1 N L N L N N N L N L
2 S N N N L N S N S N
3 L S L S L S
4
5
6
! J E5O B
H
B* ABC B* ABC B* ABC B* ABC B* ABC
1 N L N L L N S L S L
2 L N S N N N L N L N
3 N S N S N S
4
5
6
! J E5O C
H
C* ABC C* ABC C* ABC C* ABC C* ABC
1 S L S L S N N L N L
2 N N L (2) N L (2) N N N L (2) N
3 N S L (2) S N S
4
5
6
/
Nas areas de Natematicas, Ciencias Sociais e Ciencias da Natureza, o profesor que as imparte a catro
grupos de 1 de ESO e a dous grupos de 2 de ESO alcanza 18 horas lectivas. Isto motiva a necesidade dun
profesor diferente (2) para impartir estas areas en 2 ESO B e 2 ESO C.
B. 2. Segundo curso da ESO
Aplicando criterios similares s expostos no caso do primeiro curso e rotando as
areas de tres en tres, obtense o cadro que se expn a continuacin.
Cadro de co1nc1denc1as norar1as das areas nos caIros agrupamenIos
Hora 2 ESO ABC 2 ESO A* 2 ESO B* 2 ESO C*
1 Natematicas CC. Sociais CC. da Natureza (2)
/
Lingua
2 Natematicas CC. Sociais CC. da Natureza (2) Lingua
3 Natematicas CC. Sociais CC. da Natureza (2) Natematicas (2)
4 CC. Sociais CC. da Natureza Lingua Natematicas (2)
5 CC. Sociais CC. da Natureza Lingua Natematicas (2)
6 CC. Sociais CC. da Natureza Natematicas (2) CC. Sociais (2)
7 CC. da Natureza Lingua Natematicas (2) CC. Sociais (2)
S CC. da Natureza Lingua Natematicas (2) CC. Sociais (2)
9 CC. da Natureza Natematicas CC. Sociais (2) CC. da Natureza (2)
10 Lingua Natematicas CC. Sociais (2) CC. da Natureza (2)
11 Lingua Natematicas CC. Sociais (2) CC. da Natureza (2)
agrupamenIos de 2 da E5O
H Luns Martes Mrcor Xoves Venres
1
2
3
+ N S N(2) L S N L N(2)
S N L N(2) S(2) N L N(2) S(2) N S N(2) N(2) S N N(2) S(2)
6 S N L N(2) L N S(2) N(2) N S N(2) L N N S(2) N(2) L N S(2) N(2)
Horar1o dos agrupamenIos 2 E5O A, 2 E5O B e 2 E5O C
-A*, B*, C*- como para o agrupamento especifico -ABC-. O simbolo (2) indica que
esa area impartida polo segundo profesor.
2 E5O A
H
1
2
3
4 S N N S
5 L N L N S N N S
6 N S N L S N N N N L
2 E5O B
H
1
2
3
4 N N L S
5 N N N N N N N S
6 L S S L N N S N S L
2 E5O C
H
1
2
3
4 L N N (2) S
5 S (2) N S (2) N N (2) N S (2) S
6 N (2) S N (2) L L N N (2) N N (2) L
B. 3. Terceiro curso da ESO
Este caso o mais sinxelo, pois abonda con rota-las areas para garanti-la non
coincidencia entre elas, dado que cada unha das catro areas ten asignado tres periodos
lectivos.
Cadro de co1nc1denc1as norar1as das areas nos caIro agrupamenIos
de 3 E5O
HORA 3 ESO ABC 3 ESO A* 3 ESO B* 3 ESO C*
1 Lingua Natematicas CC. da Natureza CC. Sociais
4 Natematicas CC. da Natureza CC. Sociais Lingua
7 CC. da Natureza CC. Sociais Lingua Natematicas
S CC. da Natureza CC. Sociais Lingua Natematicas
9 CC. da Natureza CC. Sociais Lingua Natematicas
10 CC. Sociais Lingua Natematicas CC. da Natureza
agrupamenIos de 3 da E5O
H Luns Martes Mrcores Xoves Venres
1 L N N S L N N S N N S L L N N S N N S L
2 N S L N N N S L N S L N S L N N N S L N
3 S L N N S L N N
+
S
6
Horar1o dos agrupamenIos 3 E5O A, 3 E5O B e 3 E5O C
-A*, B*, C*- como para o agrupamento especifico -ABC-.
! 3 E5O A
H
1 N L N L N N N L N N
2 S N N N S N L S S N
3 L S L S
4
5
6
! 3 E5O B
H
1 N L N L S N N L S N
2 L N S N L N N S L N
3 N S N S
4
5
6
! 3 E5O C
H
1 S L S L L N S L L N
2 N N L N N N N S N N
3 N S N S
4
5
6
C. Exemplo de elaboracin de horarios
para un centro de cinco lias
C. 1. Aspectos xerais
Unha vez determinado o numero de alumnos que debe ser obxecto de
agrupamento especifico para apoio as aprendizaxes basicas, e, sempre que este numero
xustifique mais dun agrupamento, pode procederse establecendo dous bloques:
I II
A* B* C* D* E*
ABC DE
Todo o exposto sobre un centro de tres linas aplicable a organizacin horaria do
bloque I. A continuacin exponse o proceso de elaboracin dos horarios do bloque II.
C. 2. Primeiro curso da ESO
Cadro de coincidencias horarias dos agrupamentos DE, D* e E*
Hora 1 ESO DE 1 ESO D* 1 ESO E*
1 Lingua Natematicas Ciencias da Natureza
3 Lingua Natematicas Ciencias Sociais
4 Lingua Ciencias da Natureza Ciencias Sociais
5 Natematicas Ciencias da Natureza Ciencias Sociais
6 Natematicas Ciencias da Natureza Lingua
7 Natematicas Ciencias Sociais Lingua
S Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua
9 Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua
10 Ciencias da Natureza Lingua Natematicas
11 Ciencias Sociais Lingua Natematicas
13 Ciencias Sociais Lingua Ciencias da Natureza
Cadro norar1o semanaI das noras de desdoramenIos dos
agrupamenIos OE, O e E de J E5O
H
Luns Martes Mrcor Xoves Venres
DE D* E* DE D* E* DE D* E* DE D* E* DE D* E*
1 L N N N N S L N N L N S L N S
2 N S L N S L N N L N L N N S L
3 S L N S L N S L N
4
5
6
Horar1o dos agrupamenIos J E5O O e J E5O E
Indicanse as areas dos agrupamentos dos alumnos que non reciben apoio -D*
e E*- e do agrupamento especifico -DE-.
! J E5O O
H
D* DE D* DE D* DE D* DE D* DE
1 N L N N N L N L N L
2 S N S N N N L N S N
3 L S L S L S
4
5
6
! J E5O E
H
E* DE E* DE E* DE E* DE E* DE
1 N L S N N L S L S L
2 L N L N L N N N L N
3 N S N S N S
4
5
6
C. 3. Segundo curso da ESO
Cadro de co1nc1denc1as norar1as dos agrupamenIos O*, E* e OE
1 Natematicas Ciencias Sociais Ciencias da Natureza
4 Ciencias Sociais Ciencias da Natureza Lingua
5 Ciencias Sociais Ciencias da Natureza Lingua
6 Ciencias Sociais Ciencias da Natureza Natematicas
7 Ciencias da Natureza Lingua Natematicas
S Ciencias da Natureza Lingua Natematicas
9 Ciencias da Natureza Natematicas Ciencias Sociais
agrupamenIos O*, E* e OE de 2 E5O
H
Luns Martes Mrcor Xoves Venres
DE D* E* DE D* E DE D* E DE D* E* DE D* E*
1
2
3
4 N S N
5 N S N S N L N S N S N L S N N
6 N L N L N S N L N L N S N N S
Horar1o dos agrupamenIos 2 E5O O e 2 E5O E
Indicanse as areas dos agrupupamentos de alumnos que non reciben apoio -D*
e E*- e do agrupamento especifico -DE-.
! 2 E5O O
H
1
2
3
4
S N
5
S N N S S N N S N S
6
L N N L L N N L N N
! 2 E5O E
H
1
2
3
4 N
N
5
N N L S N N L S N S
6
N N S L N N S L S N
C. 4. Terceiro curso da ESO
Cadro de co1nc1denc1as norar1as dos agrupamenIos O*, E*e OE
S Ciencias da Natureza Ciencias Sociais Lingua
agrupamenIos OE, O* e E* de 3 E5O
H
DE D* E* DE D* E* DE D* E* DE D* E* DE D* E*
1
L N N N N S L N N L N N N N S
2
N S L N S L S L N N N S N S L
3
S L N S L N
4
5
6
Horar1o dos agrupamenIos 3 E5O O e 3 E5O E
Indicanse as areas dos agrupamentos que non reciben apoio -D* e E*- e do
agrupamento especifico -DE-.
! 3 E5O O
H
1
N L N N N L N L N N
2
S N S N L S N N S N
3
L S L S
4
5
6
! 3 E5O E
H
1
N L S N N L N L S N
2
L N L N N S S N L N
3
N S N S
4
5
6

Atencion Divers Id Ad Sec Und Aria Galicia

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atencion Divers Id Ad Sec Und Aria Galicia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ndice

You might also like