DRAMATURJ VE SAHNELEME I DERS NOTLARI - I --20.

Yzyln kinci Yarsndaki Tiyatro Hareketlerinin Beslendikleri Kaynaklara Dair

Yirminci yzyln son eyreinde belirginleen tiyatro hareketleri yirminci yzyl tiyatrosu iinde beslendikleri kaynaklar itibariyle bir srekliliin de gstergesidirler. Politik ierii, biemsel zellikleri, sanatsal aralar ve stratejileri birbirinden devralarak ve dntrerek bir sreklilik ve kopu diyalektii ile hem ardardalk hem ezamanlk iinde birbiriyle ilikili olan yirminci yzyln bana kadar geri gtrlebilecek bir dizi sanatsal hareketin oluturduu geni bir kaynaktan besleniler. Bu kaynak iinde ana yol ne kar. Bunlardan biri tiyatro iin bir dnm ve krlma noktas olan Absrd Tiyatronun ortaya kna giden yol, dieri batnn modernist deerlerine romantik bir ereveden yaklaan maneviyat neoromantik duru, ncs de tiyatroyla zellikle yirminci yzyln son eyreinde youn bir etkileim iinde olmu ve ortak gsterim uzamlar ve mantklarnn gelimesine yol am olan performans sanatnn evrimidir. Ancak grlecei zere tm bu kaynaklara ait kanallar, birbirini katksz tarihsel bir ardardalk ilikisi iinde izlemekten ok, birbirleriyle iie gemi bir biimde, zamansal olarak rten yanlar ve ezamanllk barndrlar.

1. Absrd Tiyatroya Doru

Yirminci yzyln ilk yars sanatsal adan hummal bir hareketlilik barndran, deneyselliin arln hissettirdii ve deiken bir dnemdi. Bu, iinde bulunulan tarihsel dnemin de genel bir karakteristiiydi aslnda. Endstri devriminin saysz rn insanlarn alg biimlerinde ve zihin kurgularnda nceden kestirilemeyen deiiklikler yaratmaktayd. Batda Aydnlanmann ardndan gelen bu sre, ilerlemeci bir deiim anlayn perinlemitir. Srekli olarak yeni olann peinde olma ve eski olan hereyi yeniye ulamada almas gereken bir engel olarak grme anlayn ieren zamann ruhu sanat evrelerini de sarmt. Yzyln banda byle bir ortamda, son derece dinamik ve sanatsal anlamda ykc 1

bir tavrla ortaya kan avangard sanatn gen sanatlar, yerleik kurumlara ve onlarn temsil ettii btn geleneksel biimlere topyekn bir sava ilan ediyorlard. Birinci Dnya Sava avangard hareket iin nemli bir dnm noktasdr. Teknolojik gelimelerin tetikledii yenilik ve yeni dnya zlemi, savan fiziksel ve tinsel kayplar karsnda, yerini nihilist bir ruh haline brakarak yeni kua sava kart bir muhalefete yneltti. Sava srasnda Avrupann farkl blge ve lkelerinden ve farkl sanatsal arkaplanlar ve anlaylardan birok gen sanat savatan kaarak svirede biraraya geldi. Sava boyunca sanatsal bir bakent ilevi yklenen Zrihte Parisli yenilikilerle Orta Avrupadan gelenlerin karlamas sonradan Daday ortaya karacak bir gelimenin balangcyd. Eskide kalmas gerektiine inand tm sanatsal biimleri ykmay biricik amac edinen bir ykm sanat olarak ortaya km olan Dada, bir okul ya da akm olmaktan ok bir dnemin ruhu ya da zihin kurgusuydu. Tm elikilerine karn Dada hareketi yirminci yzyl avangard sanatnda nemli ve tetikleyici bir yere sahiptir. Dada, Birinci Dnya Sava ncesi avangard hareketlerden farkl olarak Avrupann farkl blgelerindeki avangardlar bir at altnda toplamaya ynelik bir giriimdi. Sava sonrasnda Dada, iinde yer alan sanatlar araclyla tm Avrupaya ve Amerikaya tand. Bu srete New York ve Pariste oluan iki ana kol sava sonrasnn avangard hareketlerinde arlkl bir yer tuttular. Dadann Paris odakl Avrupa hareketi zaman iinde evrilerek ykm tiyatrosu ve sanat etkisini yitirdi ve etkinliini gerekstc akma devretti. Almanyada ise Dadaistler Alman davurumculuuyla ibirlii iinde sava sonras Alman avangardn ynlendirici bir rol stlendiler. Bu srada Avrupadaki nemli bir avangard hareket de Bolevik Devriminin yol at kkten dnmlerin glendirdii sol avangard hareketlerin en ne kan olan Ftrizmdi. Ftrist akma dahil gen sanat eletirmenleri, zellikle Rus ve talyan ftristleri, hemen sava sonras dnemde gelecein modern sanat kuramlarnn temellerini atmakla urayorlard. Ancak 1930lar Avrupadaki avangard hareketlerin zora girdii yllardr. Zira bu dnemde Avrupada ykselen totaliter politik hareketler yenilikilik iddiasndaki sanatsal hareketler iin ciddi bir sorun yaratt. Avangard sanatlarn ounun, hem sol hem de san yeniliki politikalarna kar derin bir sempati besledii, byk bir yaknlk duyduu ve amalarn ayn sayd, belli bir politika ne kadar radikal ve hatta totaliter olursa bunun o kadar derin ve cokulu olacan ngrd tarihin kaytlarna gemi bir gerektir. Ancak geriye dnp bakldnda bunun, gerekte tek tarafl bir yaknlk olduu grlr. Politik devrimciler, doal olarak, parti disiplini zerinde ilke ve kurallar ngren herkese kukuyla bakyorlard. Dahas, sanatlarn sekinci eilimleri, avangardn ykmak iin urat avam zevki vmeye daha 2

yatkn olan politikaclarn kitle desteini almak iin verdikleri savama zarar verebilirdi. Sonuta, sava sonras dnemde radikal politik hareketin deiim ruhuyla kout olan avangard sanatlar, bu politik hareketlerin iktidarlama srecinde rahatsz edici unsurlar olarak grldler ve ideolojinin dorudan propaganda arac haline dntrlme ynnde basklara maruz kaldlar. Bu durumda yeniliki sanatlarn nnde uzanan iki seenekten biri baskc politik sistemle uzlamak, dieri ise sanatlarnn avangard nitelikleriyle varlklarn srdrebilecekleri yerlere g etmekti. Bu g nce avangard hareketin Avrupada son tutunduu yer olan Parise, oradan da savan balamasyla Amerikaya doru olmutur. Byk bir sanat ve bilimadam gnn New Yorku, kinci Dnya Savayla balayan srete yeniliki sanatn merkezi haline getirmesinin ardndan, avangard hareket tm Amerikada etkin bir biimde yaylarak dnemin ruhuna uygun olarak kltr endstrisinin bir paras haline gelme srecine girer. rnein Andy Warholun endstriyel markalarn, hazr orba kutular ya da kltrel ikonlarn yzlerini seri retim yoluyla basp rprodksiyonlarn oluturarak dolama sokmas bu tr bir dnmn en vurucu ve tipik dnemini belirler. Bu srada Avrupada yirminci yzyln ilk yarsnda iki byk savala yaanan ykm gemile byk bir hesaplamann da k noktas olur. Aydnlama ile birlikte retiletirilen ilerlemeci anlay bu hesaplamann odanda yer alr. Sava ncesi yeniliki sanatlarn tad saldrganlk, ykclk ve yeni bir dnya kurma istei ynndeki enerji bu dnemde grlmez. Sava sonras dnem, Avrupada salt i dinamiklerle deil belirli dzeyde Amerikan sanatyla da etkileim iinde bir kltrel yeniden yaplanmaya gidilen ve Avrupann kendi sanatsal ve kltrel kimliini yeniden organize etmekle urat yllar olarak gze arpar. Avrupada zellikle kinci Dnya Sava sonras balayan srete ortaya kan sanatsal gelimeler bir bakma sava ncesi basklanan avangardn yeniden kefini ierir. Bu, sava sonrasnda Amerikadakinden farkl bir modernist hareketin ekillenmesine de yol aar. Avrupa modernizminin yeniden kefi ve dntrlmesi ise, tiyatro alannda 1940 ve 1950lerde Fransada Absrd Tiyatronun ortaya kyla vcut bulur. Avangardn ideolojik temeli modernitenin kendisi gibi ilerlemeci bir paradigmaya dayanr. Avangardn gerekilikten biimsel bir kopu gerekletirmesinin, btnlkl sanat eseri idealini terketmesinin, montaj ve bilinak gibi teknikleri ilevselletirmesinin temelinde, modernizmin hedeflerine doru bir hzlanma talebi yatar. Ancak yirminci yzyln ikinci yarsnda ilerlemeci anlay, politik adan da avangardn kanlmaz sonunu hazrlad. lk dnemlerinde avangardn itici gcnden yararlanan radikal politik hareketler sonrasnda iktidar srecinde, tm avangard sanat hareketini bask altna alma yoluna gittiler. kinci 3

Dnya Savandaki byk ykmn ardndan ilerleme fikri ve onunla birlikte avangard dnce byk bir yara ald. Bu gelimelerin ortaya kt dnemde, birok sanatnn gerekletirilmesi olanaksz olarak grd Vahet Tiyatrosunun kuramsal giriimcisi Antonin Artaud, ardnda bir ok sorunsal metin ve tasarm brakarak bir akl hastanesinde lr. Artaudnun tiyatroda btn alar iinde deimeyeni, evrensel insan gereini aramas avangard hareketin iinden kp avangardizmi reddettii dnemlerde yank bulmamtr. nk Artaudnun tarih d olan, kltr d olan kefetme dncesi sava ncesinde devrimi bekleyen Avrupada ilerlemeci yaklam sarsacak gce sahip deildi. Bu nedenle avangardn iinde ancak bastrlm bir yn olarak kald. Ancak Artaudnun nerdii bu tiyatro ve armlar, sava sonras avangard hareketin zayflamasyla etkin duruma gemeye balad. Bu dnemde, tarihselletirmeye dayal dramaturjiyi reddederek tiyatronun tarih d olanla ilgilenmesi fikrinden hareketle eserler veren Eugene Ionesco, absrdn ilk habercilerinden oldu. Samuel Beckettin oyunlarnda da Artaud etkisi grlebiliyordu. Hayatn anlamszl, iletiimin imkanszl, hilik gibi temalar ileyen Beckett ustalkl imge kullanm ile anlam srekli erteleyerek hayatn kendisi olacak tiyatroya giden yolda anlamn sorgulanmasn ilevselletiren giriimlerde bulundu. Jean Genet, Harold Pinter gibi yazarlar da iine alan bu teatral anlay ayn dnemde tiyatro eletirmeni ve kuramcs Martin Esslin tarafndan Absrd Tiyatro ad altnda kavramsal erevesine oturtulmutur. Absrd tiyatro, o dnem hala baskn olan geleneksel doalc anlaya avangard gelenein aralarndan faydalanarak kar kar. ykleme yerine paral yaplarn ne kt iirsel imge kullanm, gerekstclerin etkilerini tar. Dil, Dadaist oyunlar artracak bir ekilde samalatrlarak ve bozularak kullanlr. Ancak Absrd Tiyatro avangardn ilerlemeci anlayn reddetmi, temalarnda hayatn anlamszl ve gerekliin yokluundan duyulan bir acy ne karmtr. 1960lardan sonra belirginleen ve 1970lerden sonra yaylan sanat hareketleri avangardn ilerlemeci anlayn btnyle reddetti; ancak avangardn yaratt sanatsal biimleri kendine maletmekten de geri durmad. Gerek dnsel olarak gerek sanatsal aralar asndan postmodern hareket iinde Absrd Tiyatronun ortaya koyduu sylemin etkileri grlr. Her ikisinde de avangardn sanatsal miras devralnmtr. Ancak absrd hareketin temsilcileri, ilerlemeci yaklamn kanlmaz terkiyle anlamn sorgulanmasnn etkisini gl bir hilik duygusu ve nihilizmle yaamlar ve ounluu toplumun snrlarndaki uzlamaz kiilikler 4

olarak muhalif kalmlardr. Ancak postmodern eilimli sanatlar bu trden bir muhaliflik yerine sonradan kltr endstrisinin paras haline gelme riski tayan ve gelmi de olan bir kar duru iine girdiler.

2. Tiyatroda Neo-Romantik Etki

Tarihsellii iinde verilen gelimelerin bir baka ynn, yirminci yzyln ikinci yarsn etkileyen araylarn arkasndaki baka bir etkiyi de belirtmek gerekir. Daha nce de belirtildii zere on dokuzuncu yzyln son yarsnda Bat toplumlarnda aklclk ve maddecilik ilkelerine kar bir tepki domaya balad. Bu tepkilerin kyaslama noktas modern ncesi kltrlerdi. Yirminci yzylda bir ok dnsel ve sanatsal hareketin esin kaynaklarndan olan Friedrich Nietzschenin 1872 ylnda yaynlad Tragedyann Douu tiyatroya analitik bir adan bak anlamnda ilk eserlerdendi. Nietzsche tiyatronun iki kart estetiinin, Apollon ve Dionysos kaynakl Antik Yunandaki ayinlerden doduunu ileri srd. Apollon sanat akla dayalyd ve daha serinkanlyd. Dionysos sanat ise duygusal ve komnaldi. Nietzsche, her ikisinin de insan deneyimlerinin gerekli yanlarn temsil ettiini ileri srmesine karn, ada dnya ile eletirel bir karlatrmasn sunarak st kapal ekilde Dionysos kaynakl sanatn tarafnda yer almtr. Zira Dionysos kaynakl esrimenin aklcl ykma gcne sahip olduunu dnr. Nietzsche iki bakmdan nemlidir. Bu ilk eseri, modern nedenlerden phe duymas ve tiyatroya ritel kkenli bir kaynak bimesinin yannda, modernizm akmnda belli ynelimlerin geliimine n ayak olan fikirleri ieriyordu. O dnemde modern kltrel unsurlarn, nceki alarda varsaylan rneklerinin kopyas olarak uygulanmas eilimi belirir. Tiyatro nceki biimi varsaylan, Antik Yunanda yaplan Dionysos enliklerindeki ritelistik danslarla ilikilendirilir. Ritel fikrini, insan bedeninin roln, Nietzschenin dncelerini, kendi gerekstc gr erevesinde Vahet Tiyatrosunu olutururken, daha sonra Antonin Artaud da ele alr. Ancak Tragedyann Douu bir tarafta aklc gr ve zihin, dier yanda nefs ve igd arasnda kutuplaan insanlara sunduu imgeler asndan ok nemlidir. Yirminci yzyln balarnda en nemli sylemlerde de ska dile getirilen ve sonrasnda zellikle avangard ve absrd sonras postmodern sanatta ska karmza kan bu ikiliin modernist benlik kavram iin ne kadar nemli olduu anlald. 5

Modernist dnceye de temel olan bu sylemlerin ilk etkisi, var olan dnyayla ilgili grleri ykmasyd. Freudun, Marxn, Nietzschenin, Einsteinn eserleri eski anlaylardaki kesinliklere meydan okuyordu. Aslnda yirminci yzyln balarnda, yazlan eserlerin nemli bir ksmnda dolayl yoldan yeni an eskisiyle ban koparmamasn hatrlatan bir ara olarak mitlerin kullanlmasna ve temel sylemlerinin onu reddettii bir ada maneviyatn yeniden kefine bir zlem vardr. Ancak bu zlem avangardn iddetli kar knn varolduu dnemde baskn bir unsur olarak ne kamamtr. Btn bunlar ksmen modern dnyaya kar bir honutsuzluun sonucudur. Bu da kaybolduu hissedilen eyi yeniden kefetme abasyla sonulanr. Bu tr fikirlerin arl zellikle avangard hareketin ykeliiyle yirminci yzyln ilk yarsnn ilerleyen yllarnda azald. Ancak daha nceden de belirtildii zere avangardn gerilemesiyle kinci Dnya Savandan hemen sonra kltr sahnesinin merkezine oturdu. 1960larn genlik hareketlerinin getirdii neo-romantizm diyebileceimiz akmdan, Batnn maddeciliini eletiren ve insanlar doaya, maneviyata dnmeye aran alternatif militan bir kltr tredi. Bu ar hippiler zamannda en sesli biimine kavutu. Ancak aslnda etkisi ok daha byk oldu. Sanayilemi Batdaki ehirlemeye, otomatie balanm i hayat ve bo zaman dualitesine bir tepki olarak doal yaam tarzlarna, ortak yaamaya, salkl yiyeceklere, vejetaryenlie ve ifal otlarla tedaviye ynelik yeni bir ilgi ortaya kt. Bu dnem dier yandan 1960lar ile 1970ler arasndaki uyuturucu kltr ve bu kltrn yeni bilin durumlar yaataca iddialar ve uygulamalarnn da arlk kazanmasna tanklk etmitir. Bunlarn pek ou 1960 ve 1970lerde Jerzy Grotowski, Peter Brook, Eugenio Barba, Richard Schehner, Julian Beck ve Judith Malinann Living Theatre gibi eitli tiyatro adamlarn ve topluluklar dorudan ya da dolayl bir biimde etkiledi. Bu yzden o dnemin en nemli zelliinin batl olmayan kltrlere, zellikle de Asya kltrne ynelik bir dnem olmas rastlant deildir. Neo-romantik gre gre, Asya hem doayla hem de varoluun manevi boyutuyla kurduu ba koparmayarak modern Batnn felaketlerinden olabildiince kanmt. 1960larn sonu ve 1970lerde bir ok sanat Asyann sadece kaftanlarn, ttslerini, sitar mziini deil, ayn zamanda Yoga, Taoizm, Budizm, Tai Chi, guru, meditasyon, in ve Japon sava sanatlar gibi manevi unsurlarn da getirip kltrel eitliliini sunarak Batdaki genlik kltrne yeni bir ivme kazandrd. James RooseEvansn da saptad gibi;

Grotowski ve saysz sradan insan gibi, Brook da manevi deerlere yneliyor. zellikle Batda saylamayacak kadar ok insan hafta ii ve hafta sonu Tibet ilahileri, meditasyon, Tai Chi ve dier alternatif dinsel uygulama kurslarna katlmak iin byk paralar harcyor. Bu etkinliklerin ouna akla hayale smayacak kadar talep vardr, ancak bu hareketin temelinde bugnn insanlarnn korkularn, zlemlerini ve atmalarn kutsal bir eymi gibi gizleyen ritellere duyulan bir alk, bir ihtiya olduu su gtrmez bir gerek.

Ancak bu yaklam, belirtildii zere, Roose-Evansn iaret ettiinden daha geni bir alan birok eitlemeleriyle kapsar. Eugenio Barbann nc Tiyatro diye adlandrd almalar da bu anlayn bir uzantsdr. Eer birincisi Peter Brookun ticari tiyatroya takt isim olan lmcl Tiyatro, ikincisi de allagelmi, ynetmenin kontrolnde ancak yeniliki olan tiyatroysa, ncs birlikte allan, deneyerek sadece yeni bir tiyatro deil, ritelistik bir tiyatro deneyimi yaatmay amalayan ve yukarda belirtilen topluluklarn oluturduudur. Bu tiyatrolarn hepsi uygulamalar, amalar ya da ilkelerinin hepsini ya da bir ksmn paylaarak ritelistik etkilerin ne kt tiyatro formlar gelitirdiler. te yirminci yzyln ikinci yarsnda tiyatro ve gsterim anlaynda etkili olan damarlardan biri de bu rituel kaynakl yaklamdr ve ilerlemeci paradigmann iflas ile de dolayl olarak etkin hale geen bir unsur olmutur. Hem Barba hem de Grotowski batl olmayan kltrlerdeki tiyatro uygulamalarn aratrarak Tiyatro Antropolojisi iinde yer aldlar. Tm bu gelimelere kout olarak, hem avangard plastik sanatlarn geleneini, hem de tiyatronun bu tr bir yaklamn harmanlayan yeni bir disiplin olarak performans sanat sanat sahnesinde belirginlemeye balad. Richard Schehner ve daha sonra Victor Turner gibi tiyatro adamlarnn kanatlar altndayken tiyatroyu ritel, spor, oyun, hatta sorgulamalar ve sosyal krizler, toplumsal dramlar gibi ok daha geni bir balama yerletirmeyi amalad. tesinde, performans sanat zellikle 1970 ve 1980 sonras tiyatro araylarn besleyen ve etkileyen bir kaynak oluturdu. Ancak performans sanatnn da kaynaklar yine yirminci yzyln balarndaki hareketlerde yatar. Tiyatroyla biem, anlam sorgulama, anlam retme gibi alanlarda youn bir etkileim iinde bulunan performans sanatn, bu etkileimi ortaya koyan daha derinlikli bir biimde ele almak gerekir.

3. Performans Sanatnn Geliimi

Postmodernizmin odanda en genel anlamda, gereklikin kendisinin bir kurgu, bir temsil olduu kabulunun yatt sylenebilir. nsan znellii dnyay anlamlandrr, kltrn salad kavramsal aralar kullanarak ona bir anlam ykler. Dolaysyla insan asla gerek dnya ile karlamaz; sadece onun kltrel olarak biimlendirilmi formlasyonlaryla karlar. Postmodern anlaya gre bu, canl sanat ya da performans sanat olarak adlandrlan belli baz radikal kltrel aralar tarafndan kesintiye uratlp bozulabilir. Modernizm byk lde ondokuzuncu yzyl sanat ve dncesine bir tepkiydi. Freud, Marx, Saussure ve dier etkin dnrlerin yazlarnn oluturduu, geliiminin odandaki sylemler, daha derin ve daha gerek kurallar belirleme araynda, gereklik ve insan znesine ilikin kendinden nceki grleri yerinden etti. Buna sanat alanndaki yenilikler de koutluk gsterdi. Modernist gre gre gereklik, tanm gerei, grndnden farkldr. nk modernist yaklam algnn bilind glerce oluturulduu, ideolojiler ve mirass olduumuz gsterge sistemleri tarafndan ekillendirildii dncesinden hareket eder. O halde grneni taklit etmek giriimi olarak gerekilik, temel bir kusur barndryordu. Ve yirminci yzyln ilk yllar, daha nce de belirtildii zere, dnyay gereki olmayan yollarla biimlendirme peinde olan bir dizi sanatsal hareketle belirginlemiti. Ancak Lyotardn iaret ettii gibi, gerekliin yeni kavramsal modellerini nermek iin, modernist sanat ve dncenin nce varolanlar ykmas gerekiyordu. Modernist sylemin gerekliin grnen yznn tesine ve derinliklerine ulama giriimi, daha kendi formlasyonlar onlarn yerini alacak yeterli kltrel geerlilik kazanmadan, gemi anlamlandrma kiplerini ykt. Yenileri yeterince geerlilik kazanp gvenli hale gelmeden dnyaya ilikin eski grlerin altnn oyulduu noktada, verili anlam kiplerini bertaraf eden bir durumla karlald. yleyse Lyotarda gre, modernizmden iki trl sanatn domas olanakldr. Birincisi daha nce de deinilen avangarddr. Daha nce tarihsel balamn sunduumuz avangard, temsil edilemeyeni temsil eder, temsilden kurtulan ve anlam retmek iin elde olan yntemlerle yakalanamayan bireyler olduunu gsterir. Ancak, byle yaparak, yakalanamayan bireyler olduu bilgisini anlam olarak nermi olur. yi biimin avuntusunu nermek yoluyla, izleyiciye tandk, eriilebilir bir ortamda sunulamaz sunarak, sanat yapt kendisini bilinebilir 8

klar; bylelikle, varolan anlam kipleri ile dnyann kesin bir biimde kavranamayacan vurgular. Ancak bu anlamlandrmamann bizzat kendisi, anlam retmenin bir yoludur. rnein Beckettin tiyatrosu, tm anlamlarn retilmi olduunu bildirir, ancak bu paradoksal bir biimde onun anlam, bilmeye kar koyan bir ey olsa da sahne olayn ve dnyay bilmenin bir yolu haline gelir. Bylece avangard, anlamn yokluunun bir imgelemini sunar, ancak sre iinde o yokluu kodlar, lmlemenin baarszln gstererek bir anlamlar mekan olarak dnyaya ilikin grmz dolayl yoldan yeniden onaylanr. kinci olaslk daha radikaldir. Tm bilindik kltrel biimlerden kanarak sanat yapt, sunulamayan bizzat sunumun iinde ne karr, izleyene hibir anlam retme yolu nermez. Anlamszl bir anlam olarak ilan etmek yerine anlamsz ve varolan yorumlama stratejilerince ele gemez kalr. Ancak temsilin snrlar dnda olduunu kantlarken, temsilin snrlar olduunu gsterir. Bu, bilginin tesinde varolan bilmek ya da bilme giriimi deil, daha ok, varolan bilgi trlerinin tesinde de birey olduunu kabul etmek demektir. Bylece, gerekliin insann formlasyonlarndan daha farkl birey olduunu, dolaysyla insan, gereklii kavrama formlasyonlarnn yapnt olduunu kabul etmeye zorlar. Bu yaklam pratikte radikal bir biimsel deney gerektirir. Bu trden sanat almas, Lyotardn novatio dedii amanszca yeni, sarsc biimde yeniliki olana ynelendir. zleyenin eriebilecei bir estetik dil kullanmadan, kendinin izlenebilecei bir zne konumu sunmaz. Nesne, radikal bir tekillie sahip, varolan herhangi bir dncenin edeeri ya da ona lekde olmayan bir esizlie haiz bir saf olu halinde deneyimlenir. Bylece daha ne olduu bilinemeden, olmakta olan nesne ya da olay gerei ile yzyze gelinir. Bu sanat almasnn temel deneyimi olmakta olann, srekli imdinin deneyimidir. Bu trden sanatn Lyotardn kastetii anlamda ne dereceye kadar tamamyla gereklenebilir olduu tartma gtrr. Lyotard Bu, bir ynyle izleyenin bilincini yitirmesini talep eder. nk bu, absrd tiyatroda karlalan aklanamazlk cinsinden bile aklanamaz olan birey demektir. Sadece yaptn anlaml klnmasna olanak veren anlam kipinin deil, onun anlamsz olarak nitelenmesini olanakl klacak dier anlam kiplerinin de yitirilmesi anlamna gelir. Ancak bu trden sanat yapt tam anlamyla gereklenemez gzkse de, yine de yaptlarn varolan temel grme biimlerini rtmesi olanakldr. nsanlar nesneleri ya da olaylar bak as ve anlamlandrma anlamnda, ereveler iinden izler. ereveler bu almann ilgi alan asndan, grleni tanmlamada, grme biimini belirlemede kullanlan, kltrel olarak tretilmi balamlardr. Bir nesne resim olarak sunulduunda insan ona, daarcndaki verili yntemlerle yaklar. Bu yaklamda bir heykele, tiyatroya, dansa ya da mzie, tesinde bir 9

masa, sandalye, kalem ya da tabak olarak sunulan bir nesneye yaklamda kullanlandan farkl stratejiler kullanlr. Hepsi estetik olarak biimlendirilmi olabilir, ancak herbirini farkl biimlerde ve bazen farkl anlam trleri iin sorgularz. O halde ereveler, yaptlarn alglanma ve okunma biimlerini belirlemeleri itibariyle, anlamlandrmann altyapsn olutururlar. O nedenle anlam yaratma iin verili yntemlere kar en gl saldr, bu tr erevelerin snrl, ksmi veya anlk da olsa, rtlmeleri yoluyla gerekletirilebilir. Kltrel bir biim olarak temel karakteristii verili bir biimi olmamas olan performans sanat, bu trden bir yarlmay salama potansiyelini barndran trlerden biridir. Tiyatro bugnk tanmyla ok geni bir eitlilik barndrsa da, bu eitliliin bir snr vardr ve o snrn almas, olay tiyatro olmaktan karr. Tiyatronun ne olduuna ilikin kltrel anlay srekli olarak deiime urasa da, her zaman tiyatronun ne olduuna ilikin bir kltrel anlay vardr. Ancak performans sanatnn kendine zg snrlar byle belirli deildir, nk tek ya da tannabilir bir estetik dil kullanmaz. Canl sanat olay olarak performans sanat hereyi ierebilir ve bu nedenle hibir beklenti kkrtmaz ya da karlamaz, tek talebi olmaktr. Bu nedenle izleyicileri ve bilindik anlam yaratma yollarn redderek belirli bir erevelemeye izin vermez. 1917de Fransz sanat Marcel Duchamp, sradan porselen bir pisuvar eme ad altnda sergiledi. Bu onun hazr yapm (ready made) dedii ve kar krei, bisiklet tekerlei, ie kasas gibi sradan nesnelerin, deimemi, genelde fabrikadan ktklar ilk halleriyle sanatolarak sunulmasnn balangcyd. Duchampn bu trden buluntu nesneleri (objets trouvs) kullanmas yirminci yzyln sanatsal deneyinde kaydadeer bir ynelim yaratt. Bu, salt sanat yaptnn geleneksel alglanma biimlerine bir kar duruu sergilemiyor, ayn zamanda insann sanat alglayndaki temel bir mekanizmann altn izecek bir dizi sanat ve sanat yaptnn gelmekte olduunun da habercisi oluyordu. emede kullanlan pisuvar dekoratif olmamann tesinde tandk ve ilevsel olmas nedeniyle o zamann grne gre estetik olarak nitelenemeyecek bir nesne idi. Dahas seri retim rn idi ve Duchamp tarafndan hibir ey eklenmemiti. Bu nedenle yaratcs tarafndan bilinli olarak yklenmi bir anlam bulmay hemen hemen olanaksz klyordu. Ancak bunun bir galeri de sergileniyor olmas, zerinde bir balk ve sanatsnn ismini tayor olmas izleyicinin bunu bir sanat eseri olarak alglamas ynnde bir iaret oluturuyordu. ereveleyici gsterenler kavramsal snrlarn fiziksel edeerleridir ve yapt sradan toplumsal uzama ait nesnelerden ayrrlar. Bir resim erevelendiinde ya da bir tiyatro oyunu 10

zel olarak ayrlm bir uzam/zamanda canlandrldnda, yaptn zel bir biimde izlenmesi gerektii anlalr. Bylece maddesel nesneyi kavramsal ierii asndan okuyarak ona sembolik bir anlam atfedilir. Bu yaklam insan asndan bir tr kltrel mirastr. nk ereveleyici gsterenlerin okunuu genellikle bilinddr ve bu nedenle karsanan anlamlar da bizzat yaptn kendisine ikin varsaylr. Ancak bu trden sradanl aikar nesneleri ereveleyerek Duchamp, anlam retmede izleyenin roln ne kard. Bu, yalnzca onun hazr yapmlarnn sembolik anlam yoksunluundan deil, daha ok izleyicilerin genelde sembolik olmayan nesnelerde sembolik anlam bulmaya davet edilmesi ve bu giriimlerinde baarszla urayarak, yeniden nesneyi yalnzca nesne olarak alglamaya geri dnmeleri dolaymyla gerekleti. eme alayc bir ekilde izleyicilerden bir pisuvarda estetik bir deer bulmalarn talep etti. Bu zelliiyle eme, bu trden deerlerin yklenmi dolaysyla da kurgu olduunu gstermiti. Gncel olan erevelemek diye adlandrabileceimiz bu strateji, daha nce belirttiimiz modernist deneyselliin merkezinde yer alyordu. Bugn bu trden olaylar daha az artc ve anlalr durumdadr. nk onlar ekillendiren fikirler daha geni biimde yaygnlk kazand ve film endstrisi, reklam sektr ve medya araclyla dolama sokuldu. Ancak, o zamanki gsterimleri srasnda, verili yorumlama kiplerini ykc bir yenilik, Lyotardvari bir novatio tayorlard. Ayrdedilebilir bir gsterim mekannda sergilenerek ve kabare, iir gibi nitelemelerin yer ald uygun ereveleyici gsterenlerce desteklenerek, Dadaist ve Ftrist olaylar, byk lde onlar okunmasna ynelik kavramsal aralardan yoksun bir izleyici topluluuna kendilerinin okunabilirliini iaret ettiler. Bylelikle konumlandrlamayan saf eylem olarak kaldlar. Sadece vuku buldular. Bu trden bir deneyselliin mantksal ve tarihsel sonucuna tanmas ABDde gerekleti. kinci Dnya Sava ncesi basklar sonucu Avrupadan Amerikaya g eden sanatlarca 1933de Kuzey Carolinada kurulan Black Mountain College deneysel performans iin nemli bir odak oldu. Mzisyen John Cage ve dans Merce Cunningham 1940larda buradan yetien sanatlardr. Duchamp ve Ftristlerin etkisini onaylarcasna Cagein besteleri yamur sesi, an sesi, yrme sesi gibi gnlk ses malzemesini kullanyordu. Genelde grlt olarak kabul edilen sesleri konser salonlarnda kullanarak yaptnn ortak bir kavray zerine kurulduunu ima ediyordu. Bu ortak kavray, kendisinin malzemeyi, yani gsterenleri kullanm ve seyircinin bunu algs zerine ina edilmiti. John Cagein ilk kez 1952de icra 11

ettii en nl eseri 433 sanatnn izleyicinin karsnda piyanonun banda drt dakika otuz saniye boyunca hibir ey yapmadan oturmasndan ibaretti. Cage, bu srenin sonunda seyirciden duyduklar hereyi, yani bu sre iinde seyircinin arasndaki fsldamalar, ksrmeler, sandalye ekme sesleri gibi grltleri, mzik olarak dnmeleri gerektiini bildirdi. Bu durumda fondaki grlt varolan tek mzik oluyor ve allmadk bir yorumlayc baka maruz braklyordu. Bylelikle yorumun odanda bir kayma olutuu, izleyici uzamnn okunmas gereken bir malzemeye dnt iaret ediliyordu. Bu trden dnceler performans sanat pratiine egemen olmaya balad. 1960larda bir platform zerinde yzleri yaldz boyal bir biimde mekanik hareketler yapan Gilbert ve Georgeun yaayan heykelleri gibi uygulamalar hep bu dnem sonrasnda geldi. Yrme gibi eylemlerle insan bedeni gibi nesneler genelde bu belirli trdeki anlamlar ifade etmek iin varsaylan ereveden yoksundur demek yanltr, nk gnlk yaamn kendisi bizzat insann onu alglayyla ekillenir. Baktmz ereve onlara sembolik bir anlam yknden ok bir ama atfeder. Bu da onlar bir gsteren olarak deil, doal olarak nitelememize neden olur. Bu nedenle yukarda bahsedilen trden performanslarn yapt, dier ereveleri etkin bir biimde erevelemektir. Bir anlam kipini bu ekilde bir dierinin karsna koymak, ayn olay ya da nesneden farkl anlamlarn tretilebileceini ve bylece anlamn izleyenin katld bir srete retildiini gsterir. Bu strateji, dier performanslarn erevelerini ereveleyen performanslarda byk olaslkla en verimli biimine ular. Meredith Monkun 1986 tarihli Turtle Cabaret (Kaplumbaa Kabaresi) gsterisi sahnede kendi alglann sorunsallatran bir yaklam barndryordu. Gsterinin banda bunun bir kabare olduunu belirtilmesiyle oluan grsel ve iitsel keyif beklentisine karn, oynantaki bilinli ve allm hatal danslar, tutarsz ritimler, arklarn uyumsuz melodileri ve giysilerin karmakl ile hareketlerin basitlii arasndaki eliki, oyunculukta bilinli bir acemilikle birletiinde tm beklentileri kryordu. Bu tr gsterilerdeki temel zellik birok tiyatro uygulamasnda da grlen, birbiriyle atma iindeki elikili erevelerin birarada bulunmasdr. Turtle Cabaret de hem bir kabareydi, hem de kabarenin ne olduuna ilikin bir gsteriydi. Bu durum izleyicin kendini radikal bir biimde belirsiz bir konumda bulmasn amalar. Gsterim kendini sembolik olmayann hem sembolik hem de sembolik olmayan bir grnts olarak sunar. Bu yorum mulakl, performans sanatnn hemen tmnde ortaya konur. Daha nce belirtildii gibi, bir kltrel biim olarak performans sanatnn tanmlayc zellii, bir 12

biiminin olmamasdr. Seyirci, tipik olarak grafik ve plastik sanatlara ya da gsteri sanatlarna uygun paralar yerine koymaya alarak, yorumlayc bir formlasyon oluturma peindedir. Avangardn geliiminin ilk dneminde Duchampda, ve sonrasnda Cagede, Monk ve Turtle Cabaretde, genelde erevelenmemi olarak dnlen bir etkinliin sembolik anlam oluturmaya ynelik bir erevelenmesi, yani gndelik etkinliin erevelenmesi sz konusudur. Sonraki baz rneklerde ise tersine, sanatsal yaptn btnnn aka erevelenmesinin reddi vardr. 1975de Claire Watson hi kimsenin haberi olmadan ters evrilmi bir kayn altnda bir evsiz gibi aylarca yaam ve bu sre iinde hibir eyden haberdar olmayan yrenin insanlar onu arasra ziyaret ederek yiyecek getirmilerdir. Bylece Watson, yaptn sanatsal bir ereve olmadan sunmu olur. Ancak bu tr ilerin kamusal biimde sanat olarak erevelenmesi, sadece geriye dnk olarak olay yayn organlarnda, kitaplarda ya da grsel medyada yer alrsa ve yer aldnda olanakldr. Anlam retmesi olas ereveleyici gsterenler sadece, olayn olmasndan ok sonra ortaya kabilecek rportajlardaki sz ya da fotoraflarda bulunabilir. Kald ki bunlar olay bizzat yaayan yre halknca asla grlmeyebilir de. Performans sanats, Watsonn yapt trden kendini hazrlanm bir seyirciden gizleyerek sanatsal bir anlam erevesinden kanm olur. Bu zellii dolaysyla canl performans sanatsal ereveden kanmak iin ideal bir ara olabilir. nk bunun kitap ya da grsel ve yazl medya yoluyla duyurulmasna kadar herey olup bitmitir. Ancak burada unutulmamas gereken nokta, performansn bu duyurulma iin bir ekilde kaydedilmesi gerekliliidir. Bu ise aslnda amalanan kendiliinden olma, olup bitme ve geme srecine farkndalk ykleyen ayr bir ereve oluturur. Yani llen her bykln lm tarafndan deitirilmesine benzer bir ekilde, gzlenme bilinci, saf yaama ya da olma srecine mdahele eder. Bu ise izleyici konumundaki kiinin alg srecine etki etmese de, performansn genel yaklam olarak paylaanlardan birinin, performans icra edenin, deneyim srecini gndelik yaamdan farkl klm olur. Bu trden sanatsal ereveden kurtulma ve bunu sorunsallatrmann en ok ne karld performans biimi ise ad bizzat ngilizcede olmak anlamndaki happen szcnden tretilmi olan Happeningdir. Jim Dine, Robert Rauschenberg, Claes Oldenburg ve zellikle 13

de Allan Kaprow, Happeningin en nemli isimleridir. 1959 ylnda Kaprow, New Yorkta bir sanat galerisinde 18 Happenings in 6 Parts (6 Blmde 18 Happening)i gerekletirdi. Burada izleyiciler plastikten yaplm oda iinde farkl ynlere bakacak ekilde oturtuldular ve hareket eden ekiller, okumalar, saydam gsterileri, alan ziller, hoparlrden gelen sesler gibi bir dizi olayla karlatlar. Olaylarn belli bir yks olmad gibi, nceden belirlenmi herhangi bir sras da yoktu. Hibir seyirci olaylar ayn sra ve yerden gremedi. Hibir aklama yaplmad, anlaml hibir ara sunulmad, tesinde tm bunlar hibir balama da oturtulmad. Anlam reten ereveleyici gsterenler birok biimde olabilir. Ykseltilmi sahne, olayn tanmlanm bir uzam ve zamanda geiyor olmas, belirli bir tarzn karakteristik zelliklerini tamak trnden unsurlar bir resmin etrafna yerletirilen gerek bir ereve gibi, nesnenin ya da olayn nasl okunacana ilikin gstergeler oluturucak biimde ilevelleebilir. Hatta bir yaptn i tutarll, bir btn oluturmas bile onu sradan toplumsal uzamdan farkl klma yetisine sahiptir. Kaprow hi bir yk ya da temaya bal kalmayarak, genel bir tutarlk gzetmeyerek, btnlkl ve anlalabilir bir uzamsal dzenlemeye gitmeyerek ve deneyimi srekli farkllatrarak izleyicinin, karsndaki ii bir yere oturtabilmesi iin gerekli kavramsal nirengi noktalarn elinden alr. Daha sonralar Kaprow ve dierleri ilerini, bilinen galeri ya da performans mekanlarndan dar tadlar; nk Duchampn emesinin de gsterdii zere, mekann kendisi olayn doasn anlamlandrabiliyordu. Bu nedenle terkedilmi otellerin bahelerini, otoparklar yaptklar ileri sergilemek iin kullandlar. Buralada izleyiciler her ne kadar genel geer sanatsal erevelemeden yoksun braklm olsalar da, orada bir eit performans olduunun ayrdndaydlar. Ancak Happeningin sokaklara, alanlara dolaysyla gndelik hayatn uzamna kaymasyla bu da yitirildi. Gelip geenlerin ne olduu hakknda ak bir fikir sahibi olmadan olay grmeleri sz konusu oldu. Sradan toplumsal uzamn bu trden igalinin sonularndan biri, izleyicinin olayn bir paras durumuna gelmesidir. Dorudan tepkilerle sembolik uzamn snrlar mulaklat, yle ki, Cagein 433 adl paras Cagein savunduu anlamda toplumsal uzam sembolik klarken, Kaprowun Happeninglerinde herey potansiyel olarak gsterimin bir unsuru haline dnyordu.

14

Happeningler seyirciyi bir anlamda sergilenen olayn ibirlikisine dntrdler. Ancak bunun yannda ok nemli bir unsuru, kendiliindenlii (spontanite), iin bir paras olarak sunmu oldular. Her trl anlamlandrc n bilgi ve ereveden yoksun olan izleyici, tepkileriyle o an olanlar nceden kestirilemez bir ekilde ynlendirebiliyordu. Geri ans faktrn ve nceden kestirilemeyen olaylar kasten iin iine katmann Avrupa ve Amerika avangard hareketinde de rnekleri vardr. rnein Gerekstcler rastlantsal ve amasz bir ekilde szel ve grsel imge kolajlar yaratmlar ve bunun anlamn genel biim ve yaplarn bertaraf ederek bilinalt gereklii aa karabildiini iddia etmilerdir. Happeninglerdeki ve John Cagein izleyiciyi tm sesleri rastgele reten unsur durumuna soktuu 433 adl eserindeki rastlantsalln kullanm ile avangardlarn kullanm arasnda temel bir fark vardr. Gerekstcler rastlantsall yzeydeki anlam krp daha derin bir anlama ulaacak bir yntem olarak kullanrken, Cage ve Kaprow gibi sanatlar bireysel ifadeden tamamen kanyorlard. Amacn reddi en ok Cagein Merce Cunningham, Robert Rauschenberg ve David Tudor gibi dier sanatlarla ortaklaa yapt ve bir dizi badatrlamaz mzik, iir ve eylemin yer ald almalarda grlr. Herey planl bir ekilde yapld halde, olaylar bir btn halinde deerlendirilebilinecek bir iskeletten yoksundur. Bu trden amalanm ya da organize amaszlk, Joseph Beuysun Coyote: I Like America and America Likes Me (Coyote: Amerikay Seviyorum ve Amerika da Beni Seviyor) gibi performanslarnda ilgin bir hal alr. Beuys 1974 tarihli bu performansnda Amerikaya ilk geliinde, uaktan bir battaniye iinde indirilerek sonraki bir haftasn Amerika ktasna zg bir vahi kpek tr olan bir coyote ile birlikte geirecei galeriye gtrlr. Burada tm aksiyon hayvanla etkileim halinde, nceden kestirilemez ve senaryosuz bir ekilde gerekletirilir. Ancak aslnda tm bu trden ilerde nceden dnlm bir yap vardr ve bu yaplar kendi rastlantsallklarn tehir eden unsurlar barndrrlar. Bylece seyirciyi planl, amal ve anlaml bir btn olduklar varsaym altnda yoruma tevik ederken gsterinin iinde yer alan birok unsurun okunamaz olduunu da bildirirler. Anlam ve anlamszln birbirine kar, ancak yanyana konumlandrlmasyla gsteriler, varolan anlam kiplerinin snrlar olduunu ve bylece yorumlamann ya da temsilin yersizliini iaret ediyorlard. Bu trden performanslar, hayvanlar ngrlemeyen rastlantsal hareketleri sahne zerine getiren canl unsurlar olarak kullanarak, kurgusall nedeniyle okunabilir olarak nitelenen gereklikten farkl, formlze edilemeyen, tanmlanamayan bir gereklii performansa katma iddiasndaydlar. Bu okunamaz gerekliin ska gndeme getirildii durum ise dorudan 15

bedensel tehirin yer ald performanslard. Daha ok kadn vcudunun kullanld bu tr performanslar 1963de Carole Schnemannn Eye Bodysi ile balamasna karn ve 1980lerde yaygnlat. Annie Sprinkle ve Karen Finlay bu trn en ne kan sanatlar oldular. Cinsel iddet artran aksiyonlar, izleyiciye kar kfrl ve saldrgan bir dil kullanmalar, tiksinti uyandrmaya ynelik davranlar, kendi bedenlerine ac vermeye ynelik hareketleri, bedenleri zerindeki her trl tasarrufun onlara ait olduu yolundaki gndergesellikleri ve tm bunlarn uygulan tarzlaryla bu tr performanslar, bu almann ilgi alan dnda kalan birok farkllk barndrrlar. Ancak temsilin, yani bedensel gerekliin sembolikliinin, bu trden yarlmalarnn en etkin ortaya k, gerek bir fiziksel hasar yaratmaya ynelik bedensel performanslardr. 1971 tarihli Shooting Piece adl performansnda Chris Burden, herkesin nnde kendini gerekten vurdurup sahici bir iddeti canlandrdnda Bat kltrnde yaygnlaan sterilize iddet imgelerine yaklam deitirmeyi umuyordu. Tm rahatsz ediciliinin tesinde bu trden performanslar fiziksel hasar yaratarak ve yaatarak temsilin krlmas yoluyla izleyicinin sterilize iddet imgesini paralamak iin gelitirilmitir. zleyiciye bu tr eylemleri toplumsal uzamdan soyutlayp, onlar saf bir temsil olarak sembolik uzama aktarmasnn olanaksz olduu iletilmeye allr. Grece yeni bir performans tr olarak, dans-tiyatrosunu gelitirirken Pina Bausch bu yntemi incelikli bir biimde kullanmtr. Dans tiyatrosu aslnda anlatmsal bileeni gl olan bir danstr. nsan bedeni genelde varolan gsterge sistemlerini ykc, kesintiye uratc deil, tesinde ve aksine, genellikle ar derecede kltrel bir biimlendirmeye maruzdur. Pina Bausch bir ok yaptnda bunun altn izer. rnein Bauschun 1978 tarihli ilk dnem eseri Kontakthofun temas kltrn bedeni ekillendirmesi zerine kuruludur. Dans ve teatral mimesisin bir bileimi olarak dans tiyatrosu iki ayr biimin okuma yntemlerini oyuna dahil etmesi nedeniyle, yorumsal belirsizlie eilimlidir. Bausch bunu danslarn izleyici ile dorudan etkileim kurmalarn salayarak glendirir. Onlara ay sunmak, fkralar anlatmak, seyirciler arasnda dans etmek vs. gibi. Bylece mekann toplumsal uzamdan ayrlmasnn alt oyulmu olur. Bunun iin Bauschun kulland bir dier yntem, dansnn/oyuncunun fiziksel ya da ruhsal rahatszlk ya da acy sahnede gsterip yaatarak sembolik olann erevesini seyircinin oyuncuyla zdeleimi yoluyla krmaktr. Tm bu sanatlar ya da yaptklar iler kukusuz yer aldklar biimlerin snrlar iinde kalmad. Turtle Cabaret kabul grm, alldk biimde bir kabare deildi rnein. zleyici asndan olmakta olann deneyimi yaratmak iin, ncelikle bir anlam yaratma balam 16

oluturmak gerekir. Bu da aslnda simgeselletirmenin snrlarn belirginletirecek biimde sembolik yorumlama giriimlerini kkrtmakla olanakldr. Duchampn emesi ve ardllar, sonradan sanatnn okunamaz kullanarak anlamszln ortaya koyduu, bozguna uratt, okunabilir bir metin beklentisi uyandrrlar. Ancak ayn ilkeyi kullanrken Bausch gibi sanatlar biraz farkl bir strateji gtmler, dier verili biimlerin erevelerini, onlarn snrlarn aabilecek incelikli bir biimde artrarak, grnrde sunduklar anlamdan kanan iler yaratmlardr. Bu strateji, performans sanat ile tiyatronun her ikisinin birden uzamlarn kullanan iler ortaya kartmtr. The Wooster Group ve Robert Wilsonn sahnelemeleri bu tr bir kaynan etkin olarak kullanmna tipik birer rnek olutururlar. Her ikisinde de, sahneleme farkl biimsel stratejiler yoluyla da olsa yazarn bir kenara braklmas, merkezsizletirici aralarn kullanm, yorumlama edimi iin gereken ereveleyici gsterenlerin mulakl ya da terkedilmesi, sembolik uzamn erozyonu, kendi iinde tutarl bir temsil mekannn, tutarl bir teki mekann yokluu, uzamsal erevelemenin krlmas, zamansal erevenin dna tamak gibi unsurlar kullanlr. Uzam, zaman, yazar, karakter, kurgusallk, seyirci her ikisinde de sorunsallatrlr. rnein Wilsonn sahnelemelerinde izleyici kendini radikal bir biimde belirsiz bir konumda bulur. Gsterim kendini sembolik olmayann hem sembolik olmayan hem de sembolik olan bir grnts olarak sunar. The Wooster Group ve Robert Wilsonn tiyatro yaklamnn sunduu en u deneyim, radikal performansta yaygn olan, olayn doasna bal bir mulaklktr.

Yrd. Do. Dr. Ata nal

17