KO CI, STAWY, WI ZAD A BIERNY UK AD RUCHU

Szkielet cz owieka sk ada si ktrych wchodzi: z cz ci: podporowej, konstrukcyjnej i ruchomej. W sk ad,

y y y y

szkielet osiowy z o ony z kr gos upa z osadzon szkielet ko czyn grnych z obr cz barkow szkielet ko czyn dolnych z miednic klatka piersiowa

na nim czaszk .

Ka dy z tych elementw dzieli si na kolejne drobne ko ci a te z kolei na jeszcze drobniejsze kosteczki. A na tym nie koniec - elementy szkieletu czy, rozdziela, scala, pozwala na ruch kolejna liczba struktur anatomicznych. Szkielet cz owieka to niezwykle misterna konstrukcja z ogromn ilo ci elementw, ktre aby cho troch pozna , warto uporz dkowa i zestawi w pewne grupy.
REKLAMA czytaj dalej

Tak wi c...zaczynamy ko ciec (szkielet) zbudowany jest z:

y y y y

ko ci chrz stek staww wi zade niami umo liwia wewn trz ich

Wiele ko ci funkcjonuje jako d wignia, ktra wraz z przymocowanymi do niej mi ruch. Inne ko ci z kolei cz c si ze sob s naturaln ochron narz dw - czaszka chroni mzg, kr gos up rdze JAK ZBUDOWANA JEST KO ? kr gowy,

dla znajduj cych si

ebra p uca i serce. Warto te

wspomnie o szpiku - rd o krwinek czerwonych - ktry znajduje si w ko ciach. Ko zbudowana jest z tkanki kostnej - czyli z osteocytw i z substancji podstawowej, zawiera sole wapnia i substancje organiczne. Osteocyty czyli komrki kostne mieszcz si w jamkach rozproszonych w substancji mi dzykomrkowej. Jamki te kostnymi w tych kanalikach le cz si ze sob cienkimi kanalikami cienie wypustki tych osteocytw.

Tkanka kostna tworzy elementy strukturalne zwane blaszkami kostnymi czyli sole mineralne oraz p czki w kien kolagenowych zespolonych substancj podstawow . To w a nie blaszki kostne stanowi jednostki morfologiczne i czynno ciowe ko ci. W zale no ci od uk adu blaszek kostnych wyr niamy: tkank kostn zbit - o zwartym uk adzie blaszek, wyst puje w cz ciach zewn trznych ko ci oraz tkank kostn g bczast - mieszcz c si wewn trz ko ci. Blaszki kostne zbite - istota zbita - uk ada si w s upy kostne - osteony. Natomiast blaszki kostne g bczaste - istota g bczasta - tworzy grube beleczki, p ytki lub r nokszta tne bry y. Uk ad tych struktur zale y od si dzia aj cych na ko kostny znajduje si pomi dzy beleczkami istoty g bczastej. Ko Ko otacza okostna - mocna warstwa cznotkankowa. odwapniona w roztworze kwasu solnego, pomimo zachowanego kszta tu, jest mi kka, daj ca jest twarda i niezmieniona w kszta cie. . Wspomniany szpik

si wygina . Natomiast pod wp ywem maceracji -proces gnilny- ko Je eli poddamy ko organiczne. Taka ko KSZTA T KO CI procesowi spalania, zniszczymy w ten sposb obecne w niej sk adniki b dzie wwczas krucha, atwo rozpada si na kawa ki.

d ugie - ma jeden wymiar to jest d ugo , ktry zawsze jest wi kszy od szeroko ci i d ugo ci. Sk ada si z trzonu w kszta cie rury i dwch ko cw. U m odych ludzi nasady oddzielone s od trzonu pasami chrz stki, umo liwia to wzrost ko ci na d ugo . W wieku dojrza ym , gdy proces wzrostu ustaje, chrz stka mi dzy trzonem a nasadami kostnieje. W trzonie ko ci d ugiej zwanej jam szpikow znajduje si szpik kostny. Trzon zbudowany jest z istoty kostnej zbitej, ktra przechodzi w istot g bczast . Na powierzchni nasady ko ci d ugiej znajduj si powierzchnie stawowe, tworz one r nego kszta tu powierzchnie b d ce miejscem przyczepu wi zade i ci gien.

krtkie - maj r ne kszta ty i wymiary. Do tego rodzaju nale zawieraj przestrzenie o r nych rozmiarach wy cielone b on wype nione s powietrzem.

ko ci pneumatyczne luzow . Przestrzenie te si z dwch blaszek istoty g bczastej. W

p askie - najmniejszy jej wymiar to grubo . Ko ci p askie sk adaj istoty kostnej zbitej. Pomi dzy tymi blaszkami znajduje si r na ilo jej nie ma.

niektrych ko ciach na przyk ad w opatce - istoty g bczastej jest bardzo ma o, lub w ogle

Odmian si PO

ko ci p askich s ko ci sklepienia czaszki - pomi dzy blaszkami istoty zbitej znajduje

rdko cie - czyli liczne i znacznie grubsze ni w istocie g bczastej beleczki kostne. CZENIA KO CI ruchomo ci ko ci zale y od sposobu ich po cze . Ko ci w szkielecie po czone s ze

R ny stopie

sob w sposb:

y y y

nieruchomy - to po czenia kostne - ko ciozrosty ma o ruchomy - to po czenia za pomoc tkanki w knistej czyli wi zozrosty lubchrz stkozrosty - czyli po czenia za pomoc tkanki chrz stnej. ruchomy - zwane inaczej stawami lub po czeniami maziowymi

Wyj tkiem jest ko mi niach szyi.

gnykowa, ktra rozwojowo pochodzi z ukw skrzelowych zawieszona jest na

Mo emy wi c dokona podzia u w inny sposb:

y y y

po czenia w kniste - budulcem jest tkanka w knista. Odmian s szwy czaszki oraz z bodo y. po czenia chrz stkowe - budulcem jest tkanka chrz stna po czenia maziowe - budulcem s stawy.

tego rodzaju po cze

zrosty kostne. Do tego typu po cze

zaliczamy

STAWY - w po czeniach tego typu dwie ko ci przylegaj do siebie powierzchniami stawowymi pomi dzy ktrymi znajduje si w sk przestrze . Powierzchnie te pokryte s chrz stk szklist lub w knist . Powierzchnia powleka g wk i panewk stawow , ca o od zewn trz pokryta jest torebk warstw zewn trzn w knist zwan mazi stawow . Je eli popatrzymy na torebk to wyr nimy w niej: i wewn trzn maziow , to w a nie ona wydziela lepk ciecz ki stawowe, obr bki stawowe,

stawow . Torebka stawowa jest jednym z czynnikw utrzymuj cych ko ci w stawie.

Strukturami pomocniczymi w funkcjonowaniu staww s : kr kotki stawowe, wi zad a i kaletki maziowe.

Kr ki stawowe - znajduj si pomi dzy powierzchniami stawowymi jako chrz stki w kniste. Na obwodzie s zro ni te z torebk stawow przez co dziel jam stawow na dwa tzw. pi tra. Dzia aj jako amortyzatory, wyrwnuj jam kotek. powierzchnie stawowe. Wyr niamy rwnie stawow - tak jest w stawie kolanowym - kr kr ki stawowe, ktre nie w pe ni dziel kszta t litery C i nosz nazw ki maj

Kaletki maziowe - tworz r nej wielko ci woreczki wype nione mazi . S po o one w miejscach do ktrych dochodz wi zad a i ci gna mi ni. Kaletki umo liwiaj lizganie si wi zade i ci gien w s siedztwie staww. Obr bki stawowe - to struktura w postaci pasma chrz stki w knistej, otacza ona staw typu panewka. Wi zad a - pasma tkanki cznej zbitej, ktrej w kna kolagenowe pewien zakres ruchw staww. STAWY mo na podzieli na podstawie: cz ze sob ko ci. Reguluj

y y y y

liczby cz cych si ko ci kszta tu powierzchni stawowych ruchomo ci liczby osi

Mamy wi c:

y y y y

staw prosty - sk ada si tylko z dwch ko ci staw z o ony - tworzy go kilka ko ci staw p aski - posiada p askie powierzchnie stawowe, umo liwiaj przesuwanie si wzgl dem siebie staw zawiasowy - tu powierzchnie stawowe s walca, druga odpowiada jej wkl s zr nicowane. Jedna z nich ma kszta t panewk . Taki staw jest stawem jednoosiowym to one jedynie na

znaczy, e o biegnie poprzecznie do osi d ugiej cz cych si ko ci. Staw jednoosiowy umo liwia wykonywa ruch zginania i prostowania czyli w a nie ruch zawiasowy. Stawy

y y

tego typu cechuj silne wi zad a poboczne staw obrotowy - powierzchnie stawowe maj

kszta t panewki i g wki. Rwnie si

jest

stawem jednoosiowym. Ruch jest obrotowy wzgl dem powierzchni stawowych staw eliptyczny - natomiast ten staw jest dwuosiowy czyli osie przecinaj prostym. Powierzchnie stawowe maj prostowania - wzd u pod k tem osi kszta t elipsy. Umo liwia wykonanie ruchu zginania i

osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia i przywodz enia wzd u

y y

pod u nej. Sumowanie ruchw daje ruch obwodzenia staw siode kowaty - jak nazwa wskazuje powierzchnie stawowe maj

kszta t siode ka -

jedna powierzchnia wkl s a, druga wypuk a. Jest to staw dwuosiowy staw kulisty - to typ stawu wieloosiowego, pozwala na dowolne ruchy: zginania i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia, obrt na zewn trz i do wewn trz, pozwala te zsumowa te ruchy. Powierzchnie stawowe maj panewki. odpowiednio kszta ty g wki i wkl s ej

Zakres ruchw ka dego z wymienionych staww jest uzale niona jest ponadto od wiotko ci lub napi cia torebki stawowej, od uk adu i si wi zade . Ze wzgl du na liczb Mo liwo osi w zakresie ktrych opisujemy ruchomo staww, wyr niamy:

ruchw w stawach zale y od: wiotko ci i napi cia torebki stawowej uk adu i si y wi zade stawu jest bezpo rednio zwi zana z dzia aniem mi ni. Je eli z r nych

y y

Ponadto ruchomo przyczyn mi sie

nie wykonuje pracy dochodzi do przykurczw i usztywnienia staww. Mo na temu

przeciwdzia a wykonuj c odpowiednie wiczenia -zapewniaj ce powrt ruchomo ci w stawie.

Pewne elementy staww s s abo ukrwione, dlatego te uszkodzenie struktur staww wymaga d ugiego czasu gojenia a chrz stka szklista powierzchni stawowych nie posiada adnych zdolno ci regeneracyjnych. STAWY JEDNOOSIOWE :

y y y y y y y y y y y

g owowy-dolny - szczytowo obrotowy g w ebrowych ebrowo-poprzeczne promieniowo- okciowe bli sze i dalszy rdr czno-paliczkowy kciuka mi dzypaliczkowe r ki skokowo-goleniowy - skokowy grny skokowo-pi towy - skokowy tylny skokowo- dkowo-pi towy - poprzeczny st pu pi towo-sze cienny mi dzypaliczkowe stopy

(szczeg owy opis poszczeglnych staww w tabeli poni ej) STAWY DWUOSIOWE :

y y y y y y y

g owowy-grny - szczytowo potyliczny okciowy promieniowo-nadgarstkowy nadgarstkowo- rdr czny kciuka - siode kowaty rdr czno-paliczkowe kolanowy rdstopno paliczkowe

(szczeg owy opis poszczeglnych staww w tabeli poni ej) STAWY WIELOOSIOWE :

y y y y

mostkowo-obojczykowy barkowo-obojczykowy ramienny biodrowy

(szczeg owy opis w tabeli poni ej) STAWY P ASKIE :

y y y y y y y

nadgarstkowo- rdr czny krzy owo-biodrowy piszczelowo-strza kowy klinowo- dkowy st powo- rdstopne mi dzy rdstopne mi dzy rdr czne

(szczeg owy opis poszczeglnych staww w tabeli poni ej)

Staw kolanowy ( ac. articulatio genus) - najwi kszy staw cia a cz owieka. Jest to staw z o ony - cz si tu ko udowa, piszczel oraz rzepka, tworz c staw udowo-piszczelowy oraz staw udoworzepkowy, ktre otoczone s wspln torebk stawow . Staw posiada dwie cznotkankowe kotki dopasowuj ce do siebie powierzchnie stawowe w czasie ruchw. Funkcjonalnie jest to staw zawiasowy, umo liwiaj cy ruchy zginania i prostowania, ale w zgi ciu mo liwe s rwnie ruchy rotacyjne. Wzmocniony jest wi zad ami zewn trznymi (pobocznymi oraz torebki stawowej) oraz dodatkowo bardzo silnymi wi zad ami wewn trznymi - wi zad em krzy owym przednim i tylnym. Staw kolanowy jest nara ony na przeci enia zwi zane z pot n si mi nia czworog owego uda (ci g na rzepk max. 300 kg). Ponadto jest drugim najbardziej obci anym stawem cz owieka (po stawie skokowym.) W stawie kolanowym cz si trzy ko ci: ko udowa, ko piszczelowa i rzepka. G wk stawu tworz wypuk e k ykcie ko ci udowej, natomiast jego panewk lekko wkl s e k ykcie ko ci piszczelowej i powierzchnie stawowe rzepki. po czenie pomi dzy ko ci udow a ko ci piszczelow (staw udowo-piszczelowy, art. femorotibialis): k ykie boczny ko ci udowej (condylus lateralis femoris) - powierzchnia stawowa k ykcia bocznego ko ci piszczelowej (condylus lateralis tibiae) k ykie przy rodkowy ko ci udowej (condylus medialis femoris) - powierzchnia stawowa k ykcia przy rodkowego ko ci piszczelowej (condylus medialis tibiae) po czenie pomi dzy ko ci udow a rzepk (staw udowo-rzepkowy, art. femoro-patellaris) k ykie boczny ko ci udowej (condylus lateralis femoris) - powierzchnia stawowa rzepkowa boczna (facies articularis lateralis patellae) k ykie przy rodkowy ko ci udowej (condylus medialis femoris) - powierzchnia stawowa rzepkowa przy rodkowa (facies articularis medialis patellae) K ykcie ko ci udowej na powierzchni dolnej s p askie, dzi ki czemu bardzo dobrze przylegaj do k ykci ko ci piszczelowych, a tym samym stabilizuj staw w pozycji wyprostowanej. Podobnie jak w innych stawach torebka stawowa sk ada si z dwch warstw: zewn trznej b ony w knistej i wewn trznej b ony maziowej. Inaczej ni w innych stawach przebieg obu b on nie jest jednakowy. B ona w knista torebki stawowej stawu kolanowego na powierzchni przedniej rozpi ta jest mi dzy brzegami powierzchni stawowych ko ci udowej, rzepki i piszczeli. Na stronie tylnej przymocowuje si do kresy mi dzyk ykciowej ko ci udowej i biegnie do ko ci piszczelowej w okolicach chrz stki stawowej. B ona maziowa ma nieco inny przebieg, gdy z ty u omija pole mi dzyk ykciowe i wi zad a krzy owe - wy czaj c je w ten sposb z jamy stawowej. Pomi dzy obiema warstwami znajduje si cia o t uszczowe podrzepkowe (corpus adiposum infrapatellare) wype niaj ce przestrzenie powstaj ce podczas ruchw stawu kolanowego. kotki [edytuj]

kotki ( ac. menisci) - dwa elastyczne twory, zbudowane z tkanki chrz stnej w knistej le ce pomi dzy ko ci udow a piszczelow , b d ce elementami dodatkowymi stawu kolanowego. Wyr niamy kotk boczn i kotk przy rodkow , nieco r ni ce si wie ci . Ich zadanie polega lko na: pog bieniu i dopasowaniu do siebie powierzchni stawowych stawu kolanowego (pomi dzy ko ci udow a piszczel ) umo liwienie ruchw obrotowych w zgi tym stawie kolanowym, poprzez przesuwanie si ich na powierzchni stawowej grnej ko ci piszczelowej. Dziel staw kolanowy na dwa pi tra: grne i dolne. W pi trze grnym ( kotkowo-udowym) wykonywane s przede wszystkim ruchy zginania i prostowania kolana, natomiast w pi trze dolnym ( kotkowo-piszczelowym) przede wszystkim ruchy rotacyjne. Na przekroju poprzecznym maj kszta t trjk ta prostok tnego, zwrconego podstaw na zewn trz, zro ni tego z torebk stawow . Powierzchnia przylegaj ca do ko ci piszczelowej jest p aska, grna przylegaj ca do k ykci ko ci udowej jest wkl s a. Obie kotki ustawione s swoimi rogami do rodka powierzchni stawowej, gdzie przytwierdzone s do ko ci piszczelowej przy pomocy pasm cznotkankowych. Dodatkowo,od przodu po czone s ze sob przez wi zad o poprzeczne kolana. kotka przy rodkowa ( ac. meniscus medialis) jest d u sz i szersz z kotek, a swoim kszta tem przypomina liter C. Przyczep pocz tkowy znajduje si na przedniej cz ci pola mi dzyk ykciowego przedniego, a przyczep ko cowy na przedniej powierzchni pola mi dzyk ykciowego tylnego. Jest mniej ruchoma od kotki bocznej, ze wzgl du na po czenie z wi zad em pobocznym piszczelowym. kotka boczna [edytuj] kotka boczna ( ac. meniscus lateralis) jest krtsza i bardziej zakrzywiona, przez co tworzy prawie pe ny pier cie . Jej pocz tkowy przyczep znajduje si ku przodowi od guzka mi dzyk ykciowego bocznego, a ko cowy ku ty owi od guzka mi dzyk ykciowego przy rodkowego. Nie jest powi zana z wi zad em pobocznym strza kowym, dzi ki czemu jest bardziej ruchoma od kotki przy rodkowej. Powi zana jest natomiast ze ci gnem mi nia podkolanowego.

Ze wzgl du na du e si y przenoszone przez staw kolanowy jego torebka stawowa wzmocniona jest wieloma wi zad ami. Dodatkow stabilizacj zapewniaj wi zad a krzy owe i wi zad a powi zane z kotkami, otoczone przez torebk w knist . Z tego wzgl du w stawie kolanowym wyr nia si wi zad a zewn trzne i wi zad a wewn trzne. Wi zad a zewn trzne stawu kolanowego [edytuj] Wi zad a poboczne ( ac. Ligamenta collateralia) silnie wzmacniaj staw kolanowy po obu jego stronach. S mocno napi te, kiedy kolano jest wyprostowane. Wwczas stabilizuj staw - na tym polega ich g wne znaczenie. W po o eniu zgi tym rozlu niaj si i umo liwiaj ruchy obrotowe

(rotacyjne). Z powodu ich obecno ci w stawie kolanowym niemo liwe s ruchy odwodzenia i przywodzenia kolana. Wi zad o poboczne piszczelowe ( ac. Ligamentum collaterale tibiale) -jego w kna przebiegaj w dwch grupach - powierzchownej i g bokiej. Biegnie ono od nadk ykcia przy rodkowego ko ci udowej do cz ci przy rodkowej brzegu podpanewkowego i st d dalej ku do owi do ko ci piszczelowej. Wzmacnia cian tyln torebki stawowej. G wn funkcj tego wi zad a jest ograniczenie nadmiernej ko lawo ci oraz rotacji zewn trznej piszczeli. Wi zad o poboczne strza kowe ( ac. Ligamentum collaterale fibulare) - g wna rola tego wi zad a polega na ograniczaniu szpotawo ci kolana. Rozpoczyna si na nadk ykciu bocznym ko ci udowej i ko czy si na g owie strza ki. Wi zad a zwi zane z rzepk Wi zad o rzepki ( ac. Ligamentum patellae) Troczki rzepki ( ac. Retinacula patellae) biegn po obu stronach wi zad a rzepki. Wi zad a tylnej powierzchni torebki stawowej Wi zad o podkolanowe sko ne ( ac. Ligamentum popliteum obliquum) - wzmacnia cian tyln torebki stawowej. Jest to mocne, p askie wi zad o biegn ce z okolicy k ykcia bocznego ko ci udowej sko nie ku do owi. Jego w kna cz ciowo gubi si w torebce stawowej, a cz ciowo przechodz w ci gno mi nia p b oniastego. Wi zad o to hamuje nadmierne prostowanie stawu i ruchy obrotowe. Wi zad o podkolanowe ukowate ( ac. Ligamentum popliteum arcuatum) - przebiega w kszta cie uku wypuk ego ku do owi od k ykcia bocznego ko ci udowej do ciany tylnej torebki. Od wi zad a tego dwiema zbie nymi odnogami odchodzi pasmo ktre przyczepia si do g owy st ki; nosi ono nazw rza troczka wi zad a ukowatego. Wi zad a wewn trzne stawu kolanowego [edytuj] Wi zad a krzy owe Wi zad o krzy owe przednie ( ac. Ligamentum cruciatum anterius) - rozpoczyna si na powierzchni przy rodkowej k ykcia bocznego ko ci udowej i biegnie ku do owi, przodowi i rodkowi, przyczepiaj c si na polu mi dzyk ykciowym przednim ko ci piszczelowej. Najwa niejsza rola tego wi zad a polega na ograniczaniu przedniego wzgl dem ko ci udowej, ograniczaniu nadmiernego zgi cia i wyprostu oraz forsownego ko lawienia i szpotawienia w wypro cie i w zgi ciu. Wi zad o krzy owe tylne ( ac. Ligamentum cruciatum posterius) - biegnie od powierzchni bocznej k ykcia przy rodkowego ko ci udowej do pola mi dzyk ykciowego tylnego. Wi zad o to sk ada si z dwch oddzielnych cz ci zr nicowanych anatomicznie i funkcjonalnie. Taka budowa wi zad a gwarantuje jego podstawow funkcj , jak jest zabezpieczenie tylnego przemieszczania piszczeli oraz ograniczanie maksymalnego wyprostu i zgi cia. Wi zad a zwi zane z kotkami

Wi zad o poprzeczne kolana ( ac. Ligamentum transversum genus) aczy ze sob rogi przednie kotek. Wi zad o kotkowo-udowe przednie ( ac. Ligamentum meniscofemorale anterius) Wi zad o kotkowo-udowe tylne ( ac. Ligamentum meniscofemoraleposterius) Kaletki maziowe stawu kolanowego [edytuj]

W okolicy stawu kolanowego zlokalizowanych jest kilka kaletek maziowych, cz sto maj cych bezpo rednie po czenie z jam stawu kolanowego. kaletka nadrzepkowa kaletka pod ci gnowa podrzepkowa kaletka podskrna podrzepkowa kaletka podrzepkowa g boka kaletka mi nia p b oniastego kaletka pod ci gnowa mi snia brzuchatego ydki zachy ek podkolanowy Struktury stabilizuj ce staw kolanowy [edytuj]

HOMINIDY NA EWOLUCYJNEJ SCENIE Australopithecus anamensis (4,2 - 3,9 mln lat temu), obj. mzgu - 400 cm3 Najprawdopodobniej dwuno ny. Najwcze niejszy udokumentowany hominid. Australopithecus afarensis (3,9 - 2,5 mln lat temu), obj. mzgu - 400 cm3 Mia jeszcze sporo przystosowa do ycia nadrzewnego. Przypuszczalnie spa na drzewach lub kry si tam w razie niebezpiecze stwa. Cechy: d ugie silne ramiona, stopa wygi ta jak u ma py nadrzewnej, zagi te ko ci palcw. Budowa z bw wskazuje na wszystko erno , a znaleziska grupowe ma ych i du ych szkieletw wiadcz o istnieniu ycia spo ecznego. Dwuno ny. Do tego gatunku zalicza si s ynn Lucy znalezion w miejscowo ci Hadar w Etiopii. Australopithecus africanus (3 - 2 mln lat temu), obj. mzgu - 450 cm3 Opiera ci ar cia a na ca ych stopach (stopa niewysklepiona). Ma e z by wiadcz o braku czasu na d ugie ucie i po ykaniu po ywienia du ymi kawa kami. Dieta: bulwy, owoce, mi so. Jedzenie mi sa staje si konieczno ci w rodowisku coraz bardziej sawannowym. Nie polowa . Szybkie wypady na sawann po wie padlin . Dwuno ny. Homo habilis (2,5 - 1,5 mln lat temu), obj. mzgu - 650 cm3. Pierwszy gatunek z rodzaju CZ OWIEK. Prawdopodobnie bardzo post powy gatunek pochodz cy od A. afarensis. y na otwartej sawannie, jako pierwszy wiadomie u ywa narz dzi. Koegzystowa przez d u szy czas zA. africanus i jego kr pym kuzynem - A. robustus. Homo ergaster (2 - 0,5 mln lat temu), obj. mzgu 1000 cm 3. Przodek H. erectus i H. sapiens heidelbergensis. Pierwsza (?) w drwka z Afryki 1,9 mln lat temu. wiadcz o tym znaleziska w Chinach datowane na ten okres. Homo erectus (1 - 0,5 mln lat temu), obj. mzgu - 1000 cm3. Zna i wykorzystywa ogie , y w sza asach. Wyw drowa z Afryki ok. 1 mln lat temu. Sta o si to podczas interglacja u, kiedy wilgotniejszy i cieplejszy klimat spowodowa redukcj sawanny i zwi kszenie liczebno ci uci liwych populacji much tse-tse. Szcz tki ras cz owieka wyprostowanego znajdowano najpierw w Chinach (Sinantropus pekinensis) i na Jawie (Pithecantropus erectus). Stanowi y przypuszczalnie gatunki charakterystyczne dla Azji i stanowi ce lep uliczk ewolucji. Homo sapiens heidelbergensis (600 000 200 000 lat temu), obj. mzgu 1200 cm 3 Przodek dwch poni szych gatunkw, znaleziska w Afryce i p n. Hiszpanii. Homo sapiens neanderthalensis (200 000 - 35 000 lat temu), obj. mzgu - 1500 cm3 Najprawdopodobniej zaawansowana forma H.heidelbergensis. Dokona drugiego

wyj cia z Afryki 200 000 lat temu. Przystosowany do ycia w tu ndrze, ktra pokrywa a tereny wczesnej Eurazji. Panowa tam klimat ch odny i suchy z d ugim okresem wegetacji. D uga wegetacja i zatrzymywanie soli mineralnych przez wieczn zmarzlin powoduje, e wczesna tundra jest ekosystemem bardzo produktywnym bogat ym w ro linno i du e zwierz ta: mamuty i nosoro ce w ochate. Neandertalczyk staje si wyspecjalizowanym my liwym. Poluje w grupach na du e zwierz ta, a mi so przechowuje w wiecznej zmarzlinie (nie jest to pewne). Interglacja powoduje jednak zmian klimatu w tundrze na bardziej wilgotny, czego nie wytrzymuj du e zwierz ta. W osy ich futer sklejaj si i przestaj stanowi os on termoizolacyjn . Neandertalczyk wymiera, gdy :
y y

Pada ofiar swej w asnej specjalizacji i ginie wraz ze swoj baz pokarmow . W Eurazji pojawia si bardziej plastyczny konkurent - H. sapiens sapiens.

Istnieje rwnie hipoteza, ktra mwi, e H.sapiens sapiens wch on gatunek neandertalczyka poprzez krzy owanie si . Zjawisko zlania si dwch gatunkw w jeden nazywamy introgresj . Na bliskim Wschodzie stwierdzono obecno w pobli u siebie, w tych samych warstwach geologicznych, odr bne morfologiczne szkielety neandertalczykw i cz owieka wsp czesnego sprzed 100 000 lat. Wszystko wskazuje na to, e koegzystowa y one tam przez 65 000 lat. Neandertalczyk znika nagle 35 000 lat temu, co jest skorelowane z wybuchem symboliki plemiennej u cz owieka wsp czesnego. Homo sapiens sapiens (~200 000 lat temu - teraz), obj. mzgu - 1350 cm3 Najprawdopodobniej bardzo post powa forma H. heidelbergensis (czyli neandertalczyk stanowi boczn lini ). Dokona trzeciego wyj cia z Afryki 100 000 lat temu. Czo o pozbawione ukw brwiowych, dalsza redukcja trzewioczaszki, delikatniejsza budowa cia a w porwnaniu z neandertalczykiem. Jako pierwszy pos uguje si z o on mow . Uprawia my listwo, bartnictwo a tak e rolnictwo (rys.2).