V ^.

'

./ -

^:
\
 .

i^li«

It O iH A I¥ UM
 Digitized by tiie Internet Arciiive
in 2011 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/spicilegiumroman08maia
 ,

SPICILEGIUM
T O MU S VIII.

SEDULII SCOTI , AUG. CARD. VALERII , ANT. iM. C.RATIANI

CARD. lOH. C03IMEXD0XI ET P. REMBI, A. S. SANNAZARII,
lUL. VALERII, ANT. GALATEI, lUL. CAESARIS CAPACIL,
OXLT>HRlI PAXVINII , PROCLI LYCII ,

SANCTI AUGUSTIM EPISCOPI IIIPPONENSIS

OPUSCULA.

TTPI8 C O E. I' E «I V BBA IV 1

M.DCCC.XLIL
 ,;
,

i2:pa^(D]aa^ ]?iBAigi?A^jja^4

DE SEDULn OPUSCULO POLITIf.O.

i.U,trum Sedulii scoti

'
opus de roctoribus christianis

prelo committerem, parumper dubitavi quia nec dee- ,

rat qui semel editmu diceret, et tamen eruditis plerisque

omnihus ignotum erat, neque in publicis bibliothecis
quod sciam, extabat. De hoc ita scribit Faustiuus Are-
valus in prolegomenis ad Sedulium seniorem cap. H.
num. 61. Goldastus, ut ex Labbeo num. 45. liquet,
'<

» possidebat ms. opus Sedulii inscriptum de regimine

» principum. Schoettgenius ,
qui bibhothecae fabricia-
" nae medii et inlimi aevi volumen sextum edidit , re-
» fert , SeduUmn de rectoribus christianis, et convenien-
» tibus regulis ,
quibus est res publica rite guhernanda,
» Lipsiae an. 1619. editum in 8. memorari a Fabricio
» fortasse in paucis schedis mss. quas ad sextum vo-
» lumem paratas rehquit. Addit Schoettgenius Frehe- ,

» rum ad Petrum de Andlo de imperio rom.Jl. 16. scri-

» bere se anno 1612. hunc hbrum anecdotum ad pre-
,

» lum pai'are ex eodem libello octo chsticha adducere

,

» Nicolaum Cusanum de concordantia cathoL praef.

" lib. 3. Non invenio quisnam ahus hbrum viderit
» aut de eo locutus fuerit : neque indignum opus certe
' est, quod ad huius temporis novitates convellendas
" recudatur. Extat in codice vat. palat. 591 etc. . Is. cap.
» 9. laudat pietatem Caroh magni, et Ludovici (filii) qui
» regnare coepit (post patrem) anno 814; adeoque Se-
' duhus huius operis auclor ante saeculum IX. nonflo-
' ruit , et videtur esse ille ipse quera laudat Hepidam-
» nus , et fortasse Seduhus scotu.s , cuius manu psalte-
 ,

VI EDITORIS
» rium graecum scriptum recenset IMontfauconius pa-
» laeogr. gr. III. 7. p. 236. » Hactenus Arevalus. Uuus
ergo Schoettgenius scoti Sedulii hoc editum opus dixit
etquidem aheno testimonio fretus. lam vero etiamsi id
forte dictumsit vere de quo dubitare licet nihil ta-
( )

men impedit quominus,

liber ex hominum conspectu
usuquc ereptus , ineditorum instar haberi possit. jVunc
ad mcas quoque manus palatinus codex venit ,
qui uon
est aUus, ut suspicor, quam ille ipse a Goldasto olim
inGermania visus etenim id exemplar anno 1G19. in
:

Palatinatu apud Heidelbergam adhuc erat, neque Ro-

mara nisi anno 1622. cum palatina bibhotlieca migra-
vit. Quum vero hunc codicem et tantulae mohs et sum-
mac raritatis esse viderem, veritus sura ne quo casu ali-

quando periret, atque ita opus priscum, et pro illa aeta-

te non contemnendum sempiterno cxitio interciderct.
,

Haec potior, inquam graviorque Mbri imprimendi mihi

,

causa fiiit.

II. Etsi autem vocabulum scotus ad SeduUmn in co-

dice non adiungitur, attamen de re dubitarc prorsus non

licet. Etenim Hepidamnus in suis annahbus ad annum

Christi •D'CCC"XVIir scribit: Sedulms scotus clams habe-

tur. Item Trithemius (quamquam Seduhos varios con-
funditj postremum inter Sedulii opera librum epistolarum
recenset, quem ait incipere Sedulius scotifjena. Est autcm
notissimum quot docti viri rehgiosi sub Carolo eiusque
posteris ex Angha atque Hibernia (quae tunc erat Scotia) in
GaUias ad florentissimam Carohngioram aulam vcneruit,
praesertim post Alcuini magnam apud eos regnatores
gloriam. Annum quoque scripti hl)ri praecise mihi vi-
deor deprehcndisse. Etenim Sedulius cap. IX. p. 28.
Carolum maguum postrcnium in romanis imperatoribus
nominat, et mox addit, a Deo fiiissc adordinatum Ludo-
vicum imperatorem. lUud, inquam, vocabulum adordi-
 ,

PRAEFATIO. Vir

natum, videtur prorsus significare imperii cum patre so-

cietatem, quae coepit anno •D-CCC-XIII', Caroli ultimo;
sequente enim excessit e vivis, solum post se reliquens
Ludovicum imperatorem. Libri igitur ortus extra an-
num •DCCC-XIII- statui vix potest. Hinc etiam factum
puto, ut titulus non singulariter de rectore christiano sit
positus, sed pluraliter, quia duo christiani rectores illo
amio erant. Atque hoc opere per imperii provincias vul-
gato, Seduhi nomen celebre evasit, ita ut auctoris clari-
tatem quinto post ecUtionem anno Hepidamnus aduotave-
Neque inutihs Ludovico Caesari liber fuit; etenim his
rit.

quoque Seduhi praeceptis ad regias virtutes informatus,

clementissimus ct iustissimus princeps evasit, et rchgio-
ni ac praelatis eius summe addictus. Certe post illos ve-
teres Coustantinum ac Theodosium nulli principes reh-

giosiores fuere ,
quam Caroh magni maiores ac posteri,
quoruin ihustrem memoriam et aha
et annales retinent ,

inuumera monumenta testantur. Est autem hic ipse Sedu-

hus scotus, cuius in divi Pauh epistolas extant CoUecta-
uea, in Matthaeimi autem conservabautur Parisus mss.
apud lesuitas, testeLabbeo. iVobis quidem non iniucun-
dum accidit ut tria Seduhi opuscida lectoribus offerremus
I. Expositioues in argumenta evangehorum Matthaei
Marci, et Lucae, quas tomo IX. Script. vet. p. 159-181.
eidubuimus . II. Praesens opusculum de rectoribus chri-
stianis. III. Explanatioues in praefationes S. Hieronjrai
ad evangeha ,
quae in sequente volumine demum pare-
bunt. (1)

(1) Latiuae eruditionis studiosos nolo hac obiter notitia fraudare, ncni-
l)e rae scliolia quaedam in prisco codite ^idisse ad Mart. Capellam, cuius
in calce littcris quadratis legitur liaec jnscriptio : ExpUciunt rjlossae se-
iundi libri de nupdis Pfiilologiae et Mercurii, Mynei Martiani Fclicis
fapellae afri carf/iaginicnsis , qiws fertnr composuisse serERCs scho-
tasticus urhis Koniae.
 VIII EDITORIS

DE TRIBUS TRACTATIBUS AUGUSTINI VALERII CARDIXALIS.

III. Transeo iam ad Augustinum Valerium Veronae

episcopum et S. R.E. Cardinalem. Hic nobili loco Vene-

tiis anno Christi -M-D-XXX- natus, optimis a pueritia

studiis innutritus, et senatoriis honoribus ingenii ac pru-

dentiae merito destinatus , ecclesiasticum vitae geiius
Anno postea -M-D-LXV. factus episcopus,
pracoptavit.
anno autem JM-DLXXXIir creatus Cardinalis, anno de-
raum -M-DC-Vr vitam hanc mortalem beato fine com-
ple\it. Quantis vir hic sanciimoniae et doctrinae orna-
mentis cumuTatus fuerit, non tam eius vita diligenter
conscripta ostendit (apud Calogerum T. XXV.) quara illa
confrctorura ab eo bbrorum mira congeries, ubi castis-
simus eius animus, eruditio omnimoda, et perfectum ci-
vilis atque ecclesiasticae vitae magisterium elucet. La-
tina ilhus scripta Ponzettus (in editione commentarii de
consolatione ecclesiae) nonaginta et unum supra centum
enumerat ,
quorum -LXXXVI- typis iam impressa, reli-
qua 'CV* hicem adhuc desiderantia italico quoque ser- :

mone scripta XLVI- in pubJicis libris extantia, octode-

cim vero nondum impressa. Ex latinis ineditis, quatuor
iios ipsi inveniraus ,
quorura prinmm de occupationibus
Cardinale diacono dignis ante hos aimos edidimus uunc 5

aba tria, quorum titiib infra leguntur, quod bonum fau-

stumque civili scientiae et christianae pietati sit , liben-
tissirae typis comraittimus. Primum quippe opusculum
de bona Principis fama , seu de bene regnandi arte , ad
Franciscura Mariam II. Roboreum , Urbini postremum
ducem , raittitur; quera quia p. 85. carentera liberis di-
cit, sequitur ut Augustinus inter annos 1.570. et 1598.
libellum hunc composuerit: tantum enim adamussim tem-
poris Franciscus dux cum priore coniuge Lucretia libe-
 PRAEFATIO. IX

i-oruiu expers transegit. »que enira de Francisci orbi-

tate, qui susceptum ex secunda uxore Livia filium \irili

iam aetate auctum aniisit sermo esse potest, qiiando-

,

quidem Augustinus cum ea calamitas Urbini accidit, mul-

to ante ex hac vita excesserat. Immo vero, quia regnandi
praecepta , non veteranis principibus sed tironibus ple-
rumque dantur, valde arbitror , missura bunc libellum
ad Franciscum sub regni primordiis, id est paulo post
annura -M-D-LXXIV- Haec de bistoria operis; nam de
merito eius, quod mibi non paenitendum videtur, lecto-
res iudicabunt. Inventus fuit bic tractatus m urbinensi
codice , nunc vaticano enim ipsura fortasse exem-
; est

plar, quod Duci bibliotbecae domino ab auctore fuit

oblatum.
IV. Secundum opusculum ab Augustino Valerio scri-

ptumfuisse anno Domini IMDXCV-

demonstravi p. 89.
in adnotatione qui erat;
anuus aetatis eius -LXV-, post

episcopatum aiitem susceptura trigesimus, ante Cardina-

latum deuique undevigesimus, ut ex ante a me dictis col-
ligitur. Senili igitur iam aetate et iu pastorab ministerio
,

tractando diu exercitus, ad electura nuper magnae ec-

clesiae arcbiepiscopum , hominem quidem virtutibus or-
natissunum , sed adbuc adolescentem , qui maguo Carolo
post alterum succedebat, tempestivi sane argumenti scri-
ptum vigdanti consibo misit de cauta imitatione sancto-
rmn episcoponnn. Meminerat quippe prudentissimus vir
AugustLuus, quam severo et beroico pastorabs regiminis
genere Carolus fuisset usus ; reputabat secum inmianes
eius labores , vitara orani asperitate plenissiraara ,
quara
in raedio cursu mors spontaneis cruciatibus accita ab-
rupit; satis noveratqualem quantamque morum disci-
pbnaeque reformationem non in suo clero ac populo so-
lum fecisset sed in universa provincia cui mmiere rae-
,

tropoUtani advigilabat; denique decertationes etiara eitls

 ,;

X EDITORIS

accrrimas ciim magistratibus episcopalis officii causa co-

gitahat , ct summa vitae per nefarios homines intentata
pericnla , de quibus late Glussianus , ab Oltrocchio au-
ctus , in vita sanctissimi \iri scril)it (1). Hacc inquam , ,

Augustinus cogitans , admonendum censuit Federicum ,

ut in iniitaudis Caroli patruelis illustrissimis ac fortissi-

niis gestis cautclam quandam modumque adhiberet, ne-
quc hunc exacquandum sibi praesumeret; cuius
in cunctis
consiUi varias ct acquas rationcs su1)dit deque re tota ,

non sine pcrpctua ac plurima bcati Caroh laude diu ,

multumque cum Fcdcrico loquitur, cumquc hac captata

occasione episcopaha officia copiosissime docet; ita ut
hic Augustini tractatus in utihoribus de tam gravi ar-
gumento scriptis liabendus sit, dignusque omnino quem
pastores animarum diurna sibi nocturnaque manu ver-
sandum arbitrentur.
Y. Prisca ot nohihs quaestio
est utrum sapienti ,

honores sint quod idem est utrum ad

capessendi , seu ,

rem puhhcam sit accedcndum, nec ne: quam quaestio-

nem toto prohoemio ad suos de re pubhca hbros Cice-
ro vcntilat, simulque illorum argumentis respondet, qui
lioiiorum cursum vitabant. Quum autem ego in copiosis
scholiis,quae ilh operi atte\ui, tot aUorum veterum de
hac re disputationes iam memoraverim earumque fon- ,

tcs et loca indicaverim, nulla in praesentiarum est cau-

sa cur actuni agam. Rectc tamen Augustinus Valerius
non tain cx hbris doctrinaque ethnicorum ,
quam ex
christiaua sapientia et modestia , honorum fugara novo
hoc ad Fedcricnni Borromaeum hbro suadet : qui hber,
supcriore ad cundcm Federicum, tempore anterior est
hic enim scribitur ad Cardinalem nondum factum ar-
chiepiscopum , intra annos scihcet 1587 et 1595. Re-
(I) Lib. II. capp 12.20. 22, ad 2r.. Lil). III (•app.?. d .'J.Lib. V. capji.
I ct ". Lib. VI. cap. et i).
 ,;

PRAEFATIO. XI

conclitas in lioc libello, christianae philosopliiae , vitae

praesertim aulicae , exemplorum ac sententiarum opes

cur c^o enumerem, cum in ipso fonte a lectoribus cog-

noscendae sint ? Sed audio susurrantem ahquem: cur

Cardinalis apud Cardinalem post adeptum honorem de
de fufjiendis honoribus disputat ? Hanc animadTcrsionem
sane praesensit ipse Augustinus p. 146, futuros nempe
qui dicerent " CardJKah non ad Cardinalem
esse difficile

de fufidendis honoribus scrihere,,. A^^erumtamen hanc

exceptionem non illo sensu is intcllexit ,
quasi lii dice-

rent , facile esse homini saturo ieiunium pracdicare

sed pie yereque dictum existimavit, facilem esse fugae
ilhus laudationem homini cxperto molestias varias et

soUicitudines quas lionorum insignia coniunctas habent.

Tum de suo ac Federici modesto et honestissimo ho-
norum cursu taha narrat, quae si quis imitctur, eum
dignitatis susceptac vix paenitebit.

DE AXTONII M. «RATIAXI OPERE HISTORICO ET EPISTOLIS,

VI. iSon mediocri fortunae douo acceplum refero,

quod Antonii Mariae Gratiani celeberrimi episcopi ame-
rini in vaticanis codicibus reperi historicos hbros qua-
tuor , et epistolarum latiuarum hhros undecim : quod
utrumque opus liabuit in ms. codice Hieronjmus quo-
que Lagomarsinius, ut ipse in adnotationibus dicit ad
Gratiaui vitam, nec non ad eiusdem lil)ros de scriptis in-
vita Minerva, denique etiam in adn. ad Iiilii Pogiani

epistolasT. IV. p. 177. 199. 37G; et sine dul)io editurus

erat, nisi nescio quis casus aut certe mors intervenis-
set. Libri quidem historici, id est tres de Despota Va-
lacliorum principe, et unus de fratre eius, iam addendi
erunt praeclaro Gratiani commentario de casibus viro-
rum illustriuni qui iamdiu magno cum historiae fiuctu
 ,

Xir EDITOIUS

legebatur : libri autem epistolarum cum iUis sane lulii

Poiiiaui certabunt ,
quos utpote amici sui ,
prelo olim
Gratianus ipse parabat , et tlcnique paulo ante aetatem
nostram Lagomarsiniius vulgavit. Historicum opus com-
posuisse se in Asulano rure feriantem ait Gratianus epist.
lib. X. 4. anno Domini •M-DLXVII-, qui Gratiani erat
trigesimus, quia Christi anuo •M-D-XXXVII- natum sci-
mus : quod scriptum a Cardinale Commendono Cardi-
nali Avarmiensi Hosio olim ostensum , niiiifice liunc de-
lectavit ; neque is tamen ab auctore impetravit ut sine-
ret divulgari. Id sive modestia animi Gratianus fecerit,
sive recentium rerum et hominum respectu aliquo, equi-
dem ncscio. ]\am Despota principatu Valacliorum poti-
tus est aimo •MD^LX^ , neque ultra biennium tenuit
(hb. I. 12. hb. III. 18.) Itaque vix quinquennio a re-
bus gestis elapso , historiam hanc scripsit Gratianus
cum eorum quos nominaverat viverent. lustus
plerique
crgo suberat metus, nequem forte offenderet vel ne- ,

quid sil)i incauto ac longinquo forte cxcidisset, quod illi

redarguereut vel quod etiamsi apprime verum, falso
, ,

negareut. Profccto in aliis quoque historicis scriptis val-

dc liberum gratiamque hominum miiiime aucupantem
Gratianum vidcmus. Sed utcumquc se ista habent, nunc
his demum remotis causis, praeclarum politicae histO'
riae incrementum , castissima latinitate et eximia arte
conscriptum, diutius in tenebris non fuit continendum.
VII. Decem modicae molis hbros lafinarum episto-
larum sumpsi ex alio codice vaticano , librarii quidem
opera scripto, sed ipsius passim Gratiani raanu non emen-
dato solum verum etiam refecto. Porro scriptae fiierunt
hac cunctac epistolae a mense octoJ)ri anni •M*D-LXVI-
usque ad aprilem mensem anni MDLXX^ ideoque
triemiium occupant cum dimidio, in divi Pii •V* pon-
tificatu. Tantus autem litterarum numerus ad unum
 PRAEFATIO. XIII

(paucis exceptis) scribitur adolescentem polonum Ni-

colaum Thomicium cuius uljerem notitiam a Lagomar-
,

sinio in adnot. ad Pogiani epistolasT. IV. p. 367. et p.

375. seq. scriptam, in pauca equidem verba couferam.

Nempe hic jNicolaus lohannis poloni praenobilis et Var-
saviae praefecti fdius, anno M-D-LXII- Patayium stu-
diorum causa venit, ubi lutheranos seu calYinianos er-

rores ,
quibus exemplo patris afflatus fuerat , suadeiite
Commendono eiura^it tantamque
in primis Cardinale ;

mox honestatem morum, iugenii elegantiam iucundi- ,

tatem convictus prae se tidit, ut plurimorum animos

sUji devinxerit, atque in primis Gratiani nostri ,
qui cum
in comitatu CardinaHs esset, Nicolai etiam quotidiana
consuetudine utebatur ; absens vero uulkim fere tabel-
larium dimittebat sine suis ad hunc iuvenem litteris :

qui octo demum post annos a patre in Poloniani re-

vocatus, id est anno -^r-D-LXX., ibideni ecclesiasticae
vitae se addLxisse videtur. Paulo post tamen, adeo ab
se ipso descivisse dicitur, ut oinnem Gratiani et Cardina-
lis conceptam de se spem fefellerit neqiie ahud postea
:

de eo traditum quod virente adliuc aetate an-

est, nisi

no -M-D-LXXXV- supremum diem obierit. Manet ergo

Poloni huius memoria in Gratiani epistolis nec non in ,

historia Despotae, quam pariter illi inscripsit, et deni-

que in Augustini Card. Valerii libello quodam, quehi

p. 408. appellavi.
VIII. Profecto humanissimus Gratiani animus nus-
quam adeo se prodit, quam his epistohs, quibus amo-
rem suinmum erga Thomicium, catholicae rehgionis gra-
tia susceptum, expromit; quam ob causam nuUi incom-
modo parcit, nullam propriae valetudinis rationem ha-
bet, nidhs denique occupationibus retardatur, quomi-
nus ei adolescenti omni ope et officiorum genere con-
sulat. lam harum cpistolarum latinitatem cur ego com-
 XIV EDITORIS
ineudem , cuiii eam Gratianus aliis quoque lihris iam-
pridcm taleni tantamque demonstraverit, ut is nemini sit

inferior, plcrosqnc supcret ? Testis locuples lulius Po-

gianus, sumnms et ipse latinitatis artifex, qui in cunc-
tis suis ad Gratianum cpistolis hanc ciusdem peritiam
depraedicat (1). Neque sola latinitatis praestantia has
commendat epistoias, sed etiam historiae utilitas; nam
quicquid eo tempore, in civili praesertim Galliae bello, in
Belgicis jiiotij)us, in Germania, et apud Polonos idem-
tidem, Moscos, Svecos, Scotos gestum est, curiosa narra-
tionc auctor persequitur. Duae sunt praesertim de catho-
lica rehgione magnae epistolae lib. III. 9. YII. 10;una
de Carolo Phihppi hispani fdio VI. 1; alia de Erico Sve-
corum rege V. 13; aha de Vehni fluminis catarrhactis IV.
i; nonnuUae m libro VII. de suo germanico cum Card.

Commendono itinere ; duae denique luctuosissimae de

Pogiani obitu VII. 10. 11. quae singulari cum sensu
legcntur; quamquam et aliae multae eodem colore sunt.
Quid quod integrum Caroli IX. Galhae regis contra
Ilugonotios cdictum sua nobis latinitate vestitum exhibet
lib. V. 4 ? Ceteroqui temporum suorum historiam mul-
to is uberius exsequitur in secundo praesertim scripto-
rum invita Miiierva tomo. Porro haec sive historica si-

ve familiaria Gratiani scripta lautam nobis scholiorum

appingendorum materiam suppeditabant ; veluti fecit

Lagomarsinius ad Pogiani epistolas, qui docte quidem

scd redundantius fortasse in scholiis semet dilatavit. Sed
praeter quam quod ad alia nos properamns , illa etiam
simplici et pura paginarum specie delectamur, qua pa-
rLsiaci cditores libros Gratiani de vita Card. Commcn-
doni, et de casibus virorum illustrium, lectoribus obtu-
lerunt. Ac ne sedulo quidem adnumerandum putavi quae
(t)Tom. I. cpp. 2U. 234. 235. T. II. epp. 1. 39. T. 111 epp. 31. 36.

T IV ep. 3.
 ,

PRAEFATIO. XY

vcl quot litterarum harum fragmeuta (iiiter quae Cle-

mentis -Vlir epistolium) Lagomarsinius obiter aduota-
tionibus suis sive ad Pogiani epistolas sive ad Gratiani
libros de scriptis invita Minerva admiscuerit ; id enim
cuni parum iutererat, tum certe pars minima rei erat.

IX. Atque heic ego edendorura Gratiani scriptorum

finem feci; eteiiim nec historia primi anni Sixti V- pontifi-
•

cis, quam Lagomarsinius autographam apud se habuit,

et cuius cxemplar Casimiro Tempesto largitus est (1),

neque quicquid huius Pontificis nomine Gratianus scri-

psit, cui fuit ab epistohs, neque volumiiia duo littcra-

runi ab eodem partim suo partini Commendoni nomi-

ne scriptarum (Lagom. ad Pogiau. T. III. p. 63.)in
mauus meas quidem cx his, ut puto vo-
inciderunt. Et
luminibus avulsa fuerunt duo ad Thomicimn epistola-
rum fragmenta, quae idem Lagomarsinius ad Pogiau.
T. IV. ]). 199. recitat, quaeque a codice vaticauo pror-
sus absunt. Mitto cetera Gratiani scripta, quae in addi-
tis ad eius vitam commcntariis laudautur. Legi tamen

in codd. vatt. tria magua itahcarum epistolarum volumi-

ua annis 1596. 1597. et 1598. Venetiis scriptarum, quum
ibi legatione pro Clementc •YIII- pontifice fuugeretur:
magnum hercle politicae ac negotiosae sapientiae penu
quod satis denotat htteratissimos quoque homines e suo
doctrmae fastigio ad gerendam rem pubhcam bene na-
viterque , si res ferat, descendere. Multa ibi de beUo
ferrariensi contra Caesareu Estensem, cui secreto multi
favebant ; de maris hadriatici dominatu quem Veneti
,

affectabaut ; de ratioue fungendi apud eam rem pubh-

cam legatione sacra et consulatu; de subortis saepe ob
spirituale reginjen controversiis, quae iam tum adeo ca-
lebant, ut mahs iis, quae sub Paulo •V- demum eve-

(1) Laguinarsinius ia adnot. ad \ilani Graliani, insertani opcri cinsdein

de icript. inv. Min. Item Tempestus in vifa Sixti V. P. M. p. 24.
 XVI EDITOBIS

nerunt, via tunc muniretur. Sed hacc et huiusmodi alia

Graliani multa, quae sive in his sive in ahis vidi co-
dicibus , expilaiida potius pro re nata suut, quam sine
delectu effundenda. Denique de Cardinaliumloh. Com-
mendoni et Petri Bembi, atque A. S. Sannazarii novis
carminiJ)us , ncc non de Petrarchae et lul. Valerii sup-
plementis, propriis iu locis pp. 479. 488. 512. 513. di-
ctum fuit.

DE ANTOXII GALATEI EPISTOLIS.

X. Antonii Galatei ex gente italo - graeca anno

•M-CCCC-XLIV- in lapygia nati, anno autem M-D-XVII.
extincti, notitiam plenissimam tradiderunt plurimi histo-
rici, praesertim vero De-Angelis script. salent., Tafurius
script. regn. Neap. , Polydorus vit. Galat. , Fabricius
B. L. med. aevi, Buccanerius et Papadias script. neap.
et salent.Quin adeo nemo fere est vel iUius aetatis eru-
ditus auctor , vel posteriorum temporum bihliograi^hiae
studiosus, qui Galateum honoris causa non appellet; at-
que haec ipsa pUuMmorum tcstimonia apud praedictos
Hinc otium mihi iam factum
historicos passim extant.
est, quominus plura de hoc celebri homine, philoso-

pho insigni, acadcmiae pontanianae sodaU , vix cuiquani

Utterarum gloriatunc secundo, verba connectam. Quia
tamen post veterem nonnuUorum Galatei scriptorum
editionem basileensem, tum etiam singularium aUquot
deinde vulgatorum , muUa adhuc in vaticano codice ia-

cere conspexi, dolui fortunam praeclari ingenii, cuius

repositi in umbra fructus trecentis iam ac triginta an-

nis mitescunt. Vaticanus igitur codex persimiUs iUi est,

quem ( ut narrat Fabricius loc. cit. ) Bern. Bonifacius

neapolitanus Hauriae marchio, is qui basileensem librum
«uraverat eodemque anno natus est quo Galateus de-
, (

cessit) Gedanensi rei pubUcae, apud quam profugus exula-

 ,

PBAEFATIO. XVII

bat, dono attribuit: vaticaiii autem iiotitiam et iiidiculum

commuuicatum sibi vulgaruut praedicti biographi Buc-

canerius et Papadias ,
quorum postremus apologeticam
etiam Galatei epistolam pro Leoniceno medico scriptam
impressit. Nemo tamen no^it autographum ipsius Gala-
tei videri vaticanum codicem, quod ego inde colligo, quia
bis in extimo tegumento scrO^itur epistolae ^vostrae.
Utique scripturae forma Galatei saeculo apprime con-
,

formis est quod palaeographiae gnari inspecto codice

,

statim concedeut. Equidem haud omnia, quae codex

continet, sum daturus tum quia de editis cogitandum ;

non putabam tum quia delectui magis quam acervo

,

soleo studere. Quae tamen proferam, ea vel cuncta la-

tuerant hactenus, vel certe pleraque, nec nisi fere in
mss. codicibus a Galatei biographis lecta fuere. Cetero-
quin ad unum omiies ,
qui Galatei ahquid continent
impressos hbros ^idere mihi ut credo non hcuit , veluti
hbrum Lllum in quo Tafurius Galatei alterutram ex epi-
stohs ad Behsarium Aquaevivum vulgasse se dicit. Ga-
latei autem apud nos epistolae duphcem veluti clas-
sem constituunt quarum priorem implent historicae
;

vel quasi historicae undecim alteram phUosophicae et ,

variae novem. Historicas appello qiiae ad reges prm- ,

cipesve scribuntur ad viros bello aut doctrina cla-

, vel
ros : rehqiiae iUae sunt in quibus auctor philosophice ,

vel multifariam disputat. Utra utri classis praestet, non

defmio ; sed mihi quidem utraque valde placet propter
elocutionis facihtatem sensuum al-
, veritatis studium ,

titudinem ac sanitatem, vividam denique ac tem- morum

porum et ipsius scribentis picturam. Digimm igitur Ga-
lateum iudicavi quem cum Antonu Gratiani historico
,

opere epistohsque , et cum Petri Bembi ac Sannazarii

carminibus , in hoc meo vohimine copularem.
 XVI ir EDfTOBIS

DE Vms PROREOr.n aliquot steap.

XI. Ludovicum ^Muratorium , italicarura reruin scri-

ptores raagno ausu coUigentem, scripta multa necessa-
rio fugerunt; quod ii qui mss. codicuin bibliothecas
administraut ,
quotidie comperiuiit. In his, ut sciinus,
praecipua Vaticana est, cuius uberrimas italicae histo-
riae divitias magnus illc vir ^lutinae sedens et hicu-
brans non conspexit. Atqui tot tautaeque sunt, ut ip-
sarum vel solus indiculus si paulo accuratior fiat ad, ,

mediocrem libri inolcm consurgere queat. Ecce enim

Assemanus a Christi anno -D* usque ad -^lCC-^idest
intra septem annorum ceaturias, ex regni neapoiitani
scriptorilius Muratorio incognitis quinque gravia volu-
miiia effecit. Quid vero si posteriores subiungantur ?
Equidem ut spartam ahquam in liac quoque eruditionis
parte ornarcm, lulii Caesaris Capacii cuidam operi inen-
tem intendi de vitis Proregum ahquot regni et urbis
Neapolcos, quod manu scriptum intcr urbiuensium Prin-
cipum codices, pontificiis iamdiu additos, dudmn ob-
scrvaveram. Quippc Capacius, postquam diu ab actis
neapohtanae urbi fuerat, multisquc editis scriptis orbi in-

claruerat, aFrancisco MariaRoboreo •II-, postremo Ur-

bini principe , institueiido suo in htteris et pohtica scicn-

tia filio unico praepositus fuit : qua in aida et officio

dum versaretur , has Gubernatorum neap. vitas scripsit,
teste etiam in elogiis Laurentio Crasso his verbis: " de-
,
, nique vitas Proregum Neapoleos aggressus est ,
quas
,, pro voto editas non vidit morte occupatus anno ,

'M-DC-XXXI- Tredecim autein Proregum vitae in urbi-

nensi codice Jeguntur, nempe a Consalvo inagno, qui
primus regnum iieap. cathohco regi Eerdinando adsc-
ruit, usque ad Pctrum de Castro, qui aano -M-DCX'
 :

PBABFATIO. XIX

factus est prorex. Sunt autem hi. 1. Consalvus magnus

cod. p. 2. II. Raimundus de Cardona p. 17. 111. Phi-
libertus Aurantius p. 27. IV. Porapeius Cardinalis Co-
lumna p. 35. V. Petrus de Toleto p. 45. VI. Ferdi-
nandus de Toleto Albae dux p. 67. VII. Antonius Pe-
renotus Cardinalis Granvellanus p. 86. VIII. Petrus
Gironus senior p. 94. IX. Henricus Guzmanus Oliva-
rensiura comes p. 106. X. Ferdinandus Ruiz de Castro
p. 122. XI. Franciscus de Castro p. 144. XII. loh.
Alphonsus Pimentellus Beneventanorum comes p. 148.
XTII. Petrus de Castro p. 162. Capacii latinitas hoc cer-
te in opere lutulenta et pedestris mihi videbatur , soloe-
cismis etiam inqpiinata, nec venustate solum verum etiam
perspicuitate qiiandoque carens. Itaque ne exosam ni-
mis barbariem aliquoties exscriberem stilum idemtidem ,

verti, tamen ut mutatis variis hac illac vocabuhs,

ita

orationem incolumem nativamque servarim. Quam ob

rem, tum etiam quia totum codicem evulgare non libe-
bat trium tantummodo Proregum vitas delegi duorum
, ,

quidem in re miiitari clarorum, tertii autem propter

concitatum sub eo popularem annonae causa tumultum
in urbe Neapoh; ut ea narratio civilibus magistratibus
salutari exemplo sit , ne famehcam plebis rabiem ilh-
ciant; et si ea forte ingruat, idoneo tempore, ac forti
manu, providoque consilio praecaveant.

DE ONUPHRII PANVINIl S<:RIPT0.

XII. Magnum augustiniani ordinis lumen Onuphrius

Panvinius romanas antiquitates centum libris describere
orsus erat. Tam vasU. operis tela quam acerba mors
,

interrupit , in. vaticanis codicibus a me fuit obBcrvata

sed praefationem tantummodo eruditissimam nunc di-
vulgare praestat , cuius nonnisi aliqua pars legebatur ha-
 XX EEITORIS

ctenus edita ante ipsius Pan\inii commentarios de rep.

roraana, Venetiis anuo m.d.lviii, et alihi impressos. Pro-
fecto tanti est haec praefatio , ut etiamsi integra fuisset
edita , nihUominus studiosorum iu gratiam recudenda
saepius videretur.

DE PROCLI COMMEXTARlO.

XIII. Ex elegante , et adhuc inedito Procli conmien-

tarioad Platonis de rep. Uhrum dectmum, fragmenta
nonnulla intuh in adnotationes raeas ad Ciceronis de rep.
hbrura sextura. Prohxiora vero segraenta duo scripsi suh
eiusdera volurainis (ed. sec. ) initio ac fine de platonica fa-
bula Eris resurgentis, et de aniraarum inter se colloquio.
Utinara vero milii hceret Proch hoc scriptum eruditissi-
raura cura ipso pulvisculo totura efferre! Sed codex et
misere truncatus est , et in superiore singulorum foho-
rum parte raadore ac situ corruptus , ita ut nuUa pagina
integra sit, hiante oratione. Quin et ipsi quaterniones
sus deque perturhati fuerunt, qui abrupto toties, ut di-
xi, serinonis filo, aegre ordinantur. Sequar igitur insti-

tutura meum quoque voluminis calce tam-

ut in huius ,

quam ahquod erablema nova excerpta coUocem pro-

,

chani coramentarii ,
postreraam scihcet operis disputatio-
nem , in qua muha philosophiae priscae theologiaeque
paganae capita evolvuntur.
De sancti Augustini sermonibus dicara p. 713.

DE ADDITA.MENTIS FACIEXDIS AD VESPASIANUM

FI.OREXTINITM.

XIV. Scriptas a Vespasiano tlorentino illustrium .sua

aetate virorura vitas edidi in prirao Spicilegii volumine,

deque his multa in praefatione disserui. Ecce autem in
quodara vat. codice aharum insuper eodera auctore vi-
tarum titulos offendi, quamquam ubinara eae lateaut in-
 PKAE1'ATI0. XXi

comperttun mihi sit ; codex tantummodo dicitur fuisse

viri ecclesiastici cuiusdam Magii qui certe codex ab eo

differt , uiide vita Philelphi olini prodiit ,
qui fuit sacer-

dotis Laucellotti: nisi forte idem exemplar al) uno ad al-

terum , ut fit , dominum migravit. Notitia igitur ,

quam
invidere lectoribus nolo, ita se habet in codice.
Di Vespasiano fiorentino vite d' alcuni iiomini illustri,

che si con^ei-vano in codice dcirillustrissimo e reverendis-

simo Maygi, cioc: I. Vita di frate Girolamo da Mcdelica

p. 312. II. Di Ferrando di Catelano p. 313. III. Di

Maestro Evangelista de' Pisci delV ordine di S. Agostino
p. 316. IV. Di maestro &irolamo da Napoli deWordine sud-
detto. V. Di Marcello Strozzi p. 316. VI. Di Domenico di
Leonardo Boninsegna [\)p. 317. YVl.Di Bartolomeo di Be-
nedetto Fortini (2) p. 319. VITI. Di Maestro Nicolb Spine-
gli francescano p. 321. IX. Difra Giuliano Lapaccini fio-
rentino domenicano. X. Di fra S. Fiorentino domenicano
p. 322. XI. Di Letnno fiorentino {3) p. 323. XII. Di Ales-
sandrade' Bardi figliuolOf,di Alessandro p. 327. Rebus au-

tem quae ad Vespasiani vitas adnotari poterant sequen- ,

tia addenda videntur. I. Ad Eugenii -IV- vel Nicolai 'V-

PP. MM. vitas. -In cod. vat. 3709. proUxus extat lati-
nus dialogus de recte regendo pontificatu ad Clementem
•VII" PP., auctore CaUisto placentino, qui eidem Pon-
tifici a concionibus sacris fuit. Lectitavi opus; sed cum
generaha plerumque praecepta tradat , nihilquc adferat
quod in iamdiu cognitis Mbris non legatur, nihil ex eo

(1) Huius exlat historia florentina.

(2) Extat haec in florentinis codicihus, ul dixi T. I. in praef. p. XVII.

(I) Lemni nosocoiBiuni Florentiae, memorat Vespasianus p. 364. Obi-
ter heic adtexo ahquot eius voluminis emendatioues, nempe. pag. XXVII.
et p. 360. vera lectio habeatur Lomoln, cuius reperi in vat.cod. etiam ora-
tionem ef quoddam diploma. P. 305. magnam codicis ccrruplelam iudico
privato sugrjello pro protosincello Pag. 365. corr. Jzano. Pag. 567. v.
.

18. scribe Piccmo , ct v. ?.9.. cammiuo.

 .

XXII EDITOBIS
excerpendum iudicavi. Meliora sane dicuntur in duo-
l)us codem titulo sed italica lingua scriptis sermonibus
ad Sixtum Y- PM. codd. vatt. 5476. et o917. Puto
tamen, magnum hunc Pontificem suis potius animi et
ingenii vivibus, quam his anonymi hominis monitis et
consiliis, principatum sacruni rexisse. 11. Mcolai legati
(id est B. Nic. AUiergati) ad GalUae principcs oratio de
dissidiis inter apost. sedem ctiniusregni praelatos cod.
vat. 3878. Montf. B. Mss. p. 1 10. Deest haec in coUecta-
iieis de B. TSlcolao apud Ben. XIV. de Can. SS. tomo sexto
TII. Callisti PP. III. bibhothecae extat syllabus vaticanus,
(Montf. p. 114.) propter dicta apud Vcspasianum p. 284
IV. Scriptae a lacobo Zeno cpiscopo patavino vitac rom.
Pontificura extant in crasso codice vaticano 5942. de
quo opere Vespas. p. 261. V. Lauri Quirini oratio de
pace Italiae cod. vat. 536. VI. S. Bernardini senensis
tractatus de usuris cod. vat. 7667. VII. Gregorii Corrarii
liber de fugiendo saeculo ad Cacciliam virginem fuit in

codd. Card. Dominici Capranicae , ut in indiculo lcgi,

Ceteroqui iam edidit Martenius. VIII. Laurentii Bidulphi
tractatus de usuris cod. vat. ottob. 3335. IX. Scriptam
Pallantis Strotii nomino elegautem ilalicam cantilcnam a
poetanobih, quem Itah dicunt Saviozzo (pleniore autera
nomiue Simone di Scr Dino Forcstani) iiiemini me videre
quodani codice vat. cum ahis multis poctae eiusdem
\\\

itahcis aeque carminibus.X. Marasii (Vesp. Mulraso) car-

mina latina complura sunt in cod. vat. Beginae svecae
1555, cum iUa ad ipsum poctam Leonardi arctini cpisto-

la, quac prima est scxti libri in editionc Mehusii. De Mar-

rasio Mongitorius in 1)ibL sicul. T. I. p. 352. XI. Epi-
gramma itahcum di Ciano dcl Borcjo a me echtum in po-
streina voluminis 1. pagina, quod mQ\\)\\. Alessandro lascio

la sif/noria, vidi postca vulgatum intcr poemata rainora

Oantis Ahgerii T. I. part. 2. p. 153, uon tamen sine va-
 ,,

PRAEFATIO. XXiri

netatibus. lani lUri auctori tribuendum sit , iudicabunt

eruditi. Denique hoc loco admoncndiim c^iiseo lecto-

rem , opus illud inscriptum consueh/dines Cluniacensiiim,

cuius dedi specimen in praef. ad T. VI. p. XXXIX.
Bernardum mo-
seq., habere reapse priscum auctorem
nachum cluniacensem quem Trithemius n. 347. ait flo-
,

ruisse medio saeculo XI.

DE SIMOXE SEXEXSI EIUSQIE CAR-MINE.

XV. Simonis Forestani, seu SaAlotii, senensis, qui

aureo huguae itahcae saeculo poetica facultate cla-
ruit, nuper feci mentionem ; sed midto uberiorem eius
notitiam scripsit Marius Crescimbenius in commentariis
suis de Yulgari Italorum poesi T. II. part. 2. p. 119-
r20, ad quos lectorem a me ablegari aequum est , ne
dicta recinam. Carminum autem ab eo scriptorum uon
exiguus numerus in codicibus superest plerumque ad-
l)uc iueditorum , vehiti etiam in nobih codice vaticano
unde milii hymnum iu B. Mariam virginem, sive quandam
eiusdem invocationem sumere placuit a Simone com-
, ,

positam ,
pestilentia per Itaham grassante ,
quam anno
•M-CCC-LXXXIir civitatem quoque Sencnsem invasisse,
tradit Muratorius in annahl)us. En igitur scripti huius
annus natalis, quod tempus in ipsius auctoris aetatem
ahunde satis exploratam prorsus incidit. Hunc nostri
poetae hyninum eius metri quod Itali dicunt Capitolo
,

apud Magliabecchium quoque extitisse, narrat loc. cit.

Crescimbenius idemque legitur in cochce quoque gad-
;

diano seu mediceo, ut ait Bandinius Catalog. codd. latt.

T. V. p. 447, qui et eiusdem versiculos primum et ul-

timum indicii causa recitat. Habeant igitur a me lecto-
res hoc Simonis senensis poetae carmen ,
quod neuter
eerte e jjraedictis cditum dicit.
 ! , , , ,,

\Xn EDIXOBTS

M.Ladre di Cristo gloriosa e pura

Vergine benedetta iminaculata ,

Donna del ciel colonna alta e sicura ,

Sacratissima ancilla incoronata

Da quella sapienza eterno amore ,

Per cui dall' angel fusti annunziata ;

Tu se' colei , in cui 1' alto Signore

Assumpse carne nella tua virtute
Per tor del primo padre il nostro errore.
Tu fosti nave e porto di salute
De' santi padri, e nostra vera guida
Di quelle grazie ch' hai dal cielo avute
Tu se' colei a cui tanto si grida

Misericordia , e dove ogni uom ricorre.

felice colui che in te si Ma
lo non saprei gia mai tanto disporre
Quant' una favilluzza del tuo lume
Poria piu digna loda e gloria torre.
Ma tu , Madonna , unde il beato fiume
Di vene di clemenza e caritade
Esce di grazia sempre per costume,
Ascolta me se nella tua pietade
,

Tu exaudisti mai un cor contrito,

E guarda al pianto mio pien d'umiltade.
Vedi tu il detestabile partito
Non dico pur di me , ma di tua terra

Che sempre il nome tuo ha riverito.

L'ira di Dio che ora 1' arco afferra,
Misericordia o madre ' or tu sostiene
Che remedio non' c' e , se lul disserra
V^edi la citta tua che a te ne viene
Siena , che e sempre stata ancilla e serva.
Deh , madre mia , or non te ne sovviene 7
Clementissima donna or tu reserva
L' ira del tuo figliuol , che sopra noi
Vedi quanto e pestifera ed acerba !
 , ; ,, , ,,

PRAEKATIO. XX

Kincuora i santi e casti prieghi tuoi

E spunta quella orribile saetta

Per tua pieta , che sai che far lo puoi.

santissima madre alma perfetta ,

santa avvocatrice onesta e pia,

Misericordia e grazia , e non vendetta 1

Qui si udira tua dolce melodia

D' innanzi al tuo figliuolo 1' orazione
Qui fioriranno i prieghi di Maria.
Ecco la citta tua che inginocchione
D' innanzi a' piedi tuoi non puo parlare
Tant' e il suo pianto della contrizione!
Tu sola se' che lei puoi consolare
E ben conosci quauto e mestiero, 1'

Tu la puoi ben soccorrere e aiutare.

Non fu mai re si dispietato e fiero
Che nou volgesse gli occhi a qualche grazia;
Qual sara dunque il tuo cleraente impero ?
Vedi la cruda morte or che la strazia ,
Toglieudo a poco a poco i suo' bei membra,
Di divorarla non si vede sazia.
regina del cielo , or ti rimembra
Che sempre 1' hai difesa in ogni strerao
Per la pieta che del tuo cor consembra.
O santissima madre , or che faremo ?

Non c' e rimasa in terra altra speranza

Se non nel gremio tuo , a chi giremo ?

Tu se' lo scudo nostro e la baldanza,

Che ci difendi dall' eternal spada ,

E perche c' e rimasa ogni fallanza.

Vergin , se amor dell' umilta t' aggrada
Quando dicesti : padre , ecco I' ancilla ,

Fa che la voce mia giusta non cada.

lo te n'obsecro per quella favilla
Del superno splendor , la cui gran lampa
La nostra morte iu croce dipartilla ,

Madre tu ci difendi
, , tu ci scampa
 , , , , , ,

r.DiTonis

Tu ci ricopri sotto 11 ricco manto ,

Dove nullo perisce e nuUo inciumpa.

Ed io quel salino benedetto e santo
Diro con tcco o preziosa Dia
Con r armonia del tuo piatoso canto.

Magnifica il Signor V anima niia

E lo spirito mio exultera
IVel salutare Iddio come desia.
Pcrche conspesse tanta umilita
Di me sua vera ancilla. E tutta gente
Pero ognor benedetta mi dira.
Donde mi fece lui quale possente
Le magne cose scritte , e nomc eterno
Signor del cielo padre onnipotente
La tua misericordia in sempiterno
Di progenie in progenie a tutti noi

Che seguiremo il santo tuo governo

Fece potenza nel suo braccio, poi
Disperse voi superbi (e ancor si vede)
Dal regno del suo core ; e guai a voi !

Poi depose i potenti dalla sede ,

E gli umili exalto (pianto conviene,

Gome si mostra per escmplo e crede.
Gli esurienti tutti empie di bene,
I ricchi del tesor vani ha lasciato

Ch' hanno nel mondo posta la lor spene.

Suscepit Israel suo doloe nato ,

Si ricordo di sua misericordia

E come a' padri nostri avea parlato.
regina iuimica di discordia ,

Tu di' nel sahno tuo , io ben lo intendo

Amica e d' umilta pace e concordia.
Madre , piii oltre uon troppo mi stendo ,

Perocche io penso ci abl)i exauditi

Se tanta grazia nel mio cor comprendo.
Pregoti ancor cbe tutti siamo uniti
Tuoi cittadini senza odiarci insieme.
 , ,

PRAEFATIO. XXVII

D' altronde siamo nssai bene puniti.

Anior mi stringe pur ch' io dica e prcme
Della mia terra che inferma si giace
Ch' io ne vegga divelto ogni mal seme ,

Si ch' ella possa omai viver in pace.

DE ALTO r.VRMIXE ITALICO.

XTT. In hoc Spicilegio T. I. p. 567. locutus sum

dc codice quodam mediolaucnsi , in quo cum aliis imil-

tiscarminibus inerat quoque lamcntatio scripta nomi-

ue Francisci comitis Guidi de Eattifolle postremi Pu- ,

picnsium in Etruria rcguli qui anno •M-CD-XL* a Flo-

,

rentinis principatu exutus fuit. Codex quidem mediola-

nensis nunc a me abest , scd vaticanus adest nobilior
quo res eadem coramode continetur. lam Pupiensis re-
guli luctuosam catastrophem narrat Scipio Ammiratus
liist. florent. XXI, qui orationem quoque Princi-
lib.

pis ponit huic cantilenae consonam, victores suos mi-

,

scricordiam fi^ustra rogantis. Longc vero accuratius dc

Francisco eiusque bberis Carolo Ruperto et Lucchi- , ,

no item de filiabus Ludovica saltem et Gualdrada scri-

,

bit idem Amrairatus in singidari tractatu de gente co-

mituni Guidoruni p. 48. et seqq. Gamurrinus autem
hist. famil. nob. tusc et urabr. T. I. p. 157-158. tan-
tum numerum oppidorum ab his Guidis comi-
recenset
til)us possessorum quantum iusti ac raagni principatus
,

dignitas postulat. Cantilenae quidem auctor incognitus ,

aetas tamen eadera quae rei narratac est. Huic respon-

dit Fiorentinorura nomine Percgrinus quidani cuius ,

itcm poetae particulam postea rccita])o. Vidit utrum-

quc carmcn in florentino codice etiam l]andinius, qni
et jnitiuni finenique sed non satis emeudate
, adscri- ,

psit Biblioth. Leopold. T. •IIL p. 331.

 , , ! ! , !

II EDITOKIS

L A M E N T

DI FKA.XCESCO DA BATTIFOLLE CO^TE DI POPPI.

o me , o me , o rne , o me dolente !

mille volte , o me , o cento milia !

dolente vigilia
Di mala festa ! o mal pensiero e folle !

Oime saugue gentil da BattifoUe

Come ho condutto me e mia familia
A si trista quisquilia

Che fui signor gia si alto e possente

O Perusin fallace e fraudulente

IVon piccino (t) ma grande in mia ruina
venenosa spina
Che m' hai trafltto il core ond' ei mi scoppia
.... (2)

Angoscioso dolor che il cor mi preme ,

Pensando il gentil seme

Che ha maculato mia dura cervice.

lo era alto e felice

lasso me ! ed ora son cacciato
Per mia follia di si felice stato.

Queir alta Signoria ch' e tanto prona

E generosa a perdonar le offese

Mi fu tanto cortese
Che aveva indulta mia vecchia follia ,

Datomi onore e possente balia

Di commessione (3) in quel vago paese
Ove prima disccse
Quel cristallin ruscel di Faltarona.

Ivi si riposava. mia persona

(1) II codice ha : non picciara mai grande etc. Ho corretto , come il

lettore vcde , stimando doversi qui intcndere Nicolo Piccinino perugino ,

col quale collegatosi il Conte di Poppi, perdfe la battaglia di Anghiari, e poi

lo stato (2) Manca im verso. (3) Ammirato farnil. Giiidi [». 48.
 , , ,,,
,,

PRAEFATIO. XXtX
Cou si bella famiglia e tanto onore

Deir antico valore

Del generoso sangue ond' io son nato.
Ma io solo da me mal consigliato
Non curando 1' onor ruppi la fede

A quel bel flor che vede

II presente e futuro ; ond' io rimango
O lasso me nel faugo
Cacciato con vergogna e con disdagio
Abbandonando il mio alto palagio.
Sotto r ombra possente di marzocco
E sotto r ale di fiero artiglione
Che trafigge il dragone,
Giocondo stava e dormiva sicuro :

Firenze bella m' era scudo e muro ,

Come agli Ebvei il possente Sansone

Si che nulla offensione
Temea di cavalier pedone o roceo.
Ma io dolente o me deliro e sciocco ,

lo dico sciocco e debbo dire stolto

Percotendomi il volto
Si che di sangue sia tutto vermiglio
Ostar credetti a quel possente giglio
A cui non manca mai vivace umore
iVe mai caugia colore
Per ispirar di veuti o di tempesta.
Ma la mia dura testa
me , me , mal volontier' il dico
Cacciato m' ha fuor del mio albergo antico.
O Carlo mio , o Ruberto , o Lucchino
Anna , o Ludovica , e tu Gualstrada !

Misero me , o qual sia nostro ostello ?

Ove rltroveremo il l)el castello ,

Lasso dolente ! e la bella contrada V

aspra o cruda spada
Trafiggi il core a me lasso tapinol
O sale imperiali , o bel giardino !
 , ; , ! ! ,
! , ,

EDITORIS
O camere lcggiadre e compassate
Di fiDO oro adornate !

scala trionfante a bcccatelli

bei corsieri , o bracchetti , o ucelli

tanta riverenza di vassalli

Che per monti e per valli
Tenea lo scettro e bella signoria !

Ma mia trista follia

M' ha traboccato d' alto iu basso loco ,

Onde ho perduto festa e riso e gioco.

O folle padre di noi tristi figli

Che n' a\ ea fatti si leggiadri e belli

Or ci ha fatti ribelli
Senza nostro peccato, e fatti tristi.

Maledetto sia 11 di che tu assentisti

AI folle tradimento, e i tuoi drappelli
Drizzasti e i pensier felli

A osteggiar con quei possenti artigli

Del gran leone e dei possenti gigli
Che abbalte ogni auimal che li fa guerra

Ognun batte ed atterra

Che contra al suo valor alza la testa.
EIIo ha la branca si possente e presta ,

Che non teme I' assalto d' altra belva

di moute c di selva

Si che costar li fa il folle ardire.

Ma chi li vuol servire

Con lieto volto e con serena fronte,
Ei fa star franco e per piano e per monte.
dolci uati e di mio geutil sangue ,

lo vel confesso , onde il mio cor si squatra

E siccome can latra
Ovver come leon ch' ha febre ruggliia ,

Come toro ferito grida e mugghia ,

E 1' alma trista per gran peua e atra
Sospira grida e lalra ,

Come percosso da colubro o d' augue

 , , , . , , ,,

PB\EKATTO. XXXI

11 cor dolente niio si duole e langue.

Ch' io son cagion del mio e vostro male ,

Ch'io non aveva equale

Nel mio dolce paese ne pareggio.
Ora dolente e misero m' avveggio
Ch' io ho disfatto voi e me in un punto
Ond' e 11 mio core emunto ,

E consumar mi sento ogni valore.

lo son pien di dolore ,

dolci nati miei , e tanto lasso

Ch' io bramo morte e ciiiel dolente passo.

gentil fior che in tutto il mondo spiri

Tanto deir odor tuo che ognun ne sente

Glorioso e possente
Contro del quale io ho tanto fallato ,

Merce merce merce del mio peccato

Merce domando a tua piatosa gente
Con lagrime sovente
Con doglia e con angoscia e con sospiri ;

E prego il tiio valor che non riiiiiri

Al mio fallir , ma li miei (lolci nati
Ti sien racconiandati
Che innocenti sono e senza colpe.
lo diedi lorooime V ossa e le polpe.
E del mio fallo lor dispiacque tanto
Che con sospiri e pianto
Contradiceano e con piatosa voce (1).
Ma mio core feroce
il

Non speculando il fm fece il gran , fallo

Clie car mi costa e tutto il mondo , sallo.
Canzon dolente mettiti in viaggio
E narra a quei Signori il mio lamento
Che hanno il reggimento
Di queir alma citta ch' e si piatosa
Con umil voce enon con orgogliosa
Fa manifesto il mio grau pentimento
(1) Cio conferma 1' Aminirato pag. cit.
 ; ,

XXAII EDITOBIS PBAEFATIO.

E ch' io son mal contento ,

Se inverso lei cercai alcuno oltraggio.

Di cli' un poco di raggio

Della lor gran pietade in me rifiilga

Se non a me , a' miei figliuoli indulga.

Huie , ut dixi , lamentationi responderunt alio car-

mine Florentini ,
qui post diu celel)ratam iustisque lau-
dibus exaltatam suam rempul)licam, miseri Principis po-
stulata prorsus rcpulerunt. Sic enim apud dictum Am-
miratum liist. loc. cit. loquitur Nereus Capponius floren-
tini exercitus ductor quodammodo expri-
, cuius verba
mit poeta in penultima cantilenae stropha quam so- ,

lam heic recitaho.

Adunque qual follia o qual mattezza

Ti fece , o quale orgoglio o pensier foUe ,

Conte da Battifolle,
Clie contra al mio valor alzasti il dito ?
Questo ciie io lio narrato avevi udito
Aperto e cliiaro e per piano e per colle ,

Che ciascun che mi volle

Oltraggio fare , io 1' ho messo in bassezza.

II lamento che fai ,

qui non s' apprezza ,

E perdonanza qui non ha piu loeo.

Si che pregarmi , poco
Utile fia a te o a' tuoi nati.
A quello, a cui tu hai largiti e dati
Tutti li sensi tuoi , ti raccomanda
Che di nostra vivanda
Piu non se' digno , e non ne puoi gustare.
Da te puote imparare
Ciascun che dar mi vuole affanno o briga,
Che la mia mazza arguta il reo castiga.
 , ,

L I B E R

DE RECTORIBUS CHRISTIANIS
AD CAR0LU3I MAGNUM IMPERATOREM
VEL LUDOYICUM PIUM. (l)

INCIPIT OPERIS
praefatio subsequextis.

0.'mne ministerium trifido quod praemiuet orbe ,

Arte guberuandum. Suut artis plurima dona.

Omnigreans dominus terras mare sidera caelos , , ,

Arte creat totum pnlchrum regit arteque niundum.

,

Artibus egregiis sapientia celsa tonantis

Praeposuit homiuem cunctis aniraalibus orbls.
Ars currum regitat , naves ars rite gubernat
Atque triumphalis res artem bellica spectat.
Indiget arlis apes. Sic ut res publica felix
Esse queat , rectore bono populoque beato.
Ob hoc caclestum transcurrens prata librorum
Florida cengessi vobis , Piex , iuclyta serta ,

Quae capitis vestrae menlis diadema perornent

Sceptraque glorificent Christi dominantia nutu.
Alque salutiferas divlni dogmatis herbas
Pollice decerpsi nardo redolente calathis.

(i) Vitlesis capituluui IX.

 '2 SEDULIUS
Sumite de liquidls Israhel fonlibus undas
Quae satient bibulum praedulci rore palatum.
Gloria nara regum , nitidis et stemmata sceptris
Dogmata sunt Domini nec non exempla priorum
, ,

Gestaque nobilium procerum famosa per orbem.

Artibus bis vigcat vestri res publica victrix ,

Atque gubernetur multis feliciter annis ,

Donec sideream vos ascendatis in aulam ,

luste reguantum qua perpes gloria pollet.

EXPLICIT PRAEFATIO.

Tecum principium , finis , rex Christeque , tecum.

Alpha operis famnli sis , Deus , wque tui.

INCIPIUNT CAPITULA EIUSDEM LIBRI.

I. De 60 quod pium rectorem accepta potestate regali,

,

primum dignos Deo et sanctis ecclesiis honores di-

care oportet.
II. Qualiter rex orthodoxus senict ipsum regere debet.
III. Qua arte et industria raomeutaneum regnum sta-

biliri potest.

IIII. De regia potestate non tam opibus et fiducia for-

titudinis, quam sapientia cultuque pietatis peror-

nanda.
V. Quanta sacri raoderaminis sollicitudo erga uxoi'em

et liberos propriosque domesticos ab eodem est ex-

liibenda.
VI. Quales consiliarios et amicos bonum principem ha-
bere decet.
VII. Quae res malos principes faciat.
VIII. De avaris vel impiis regibus , et quanta per eos-
 DE RECTORIBUS CHUISTIANlS. 3
dem populum raala , vel ipsos ulllo dlvina conse-
quilur.
IX. De rege pacifico atque clementi. Vel quibus tlanda
sunl beneficia.
X. Quot coluranis regnum iusti regis sustentatur.
XI. De eo quod bonus princeps ecclesiasticis causis
benivola intentaque sollicitudiue favere debeat et
syuodalibus convenlibus.
XII. De eo quod saluberrimis antistitum admonltioni-
bus et correptionibus pio rectorl obtemperare sit

gloriosum.
XIII. De zelo boni rectoris ratlonaljlli ac pletati per-
mixto.
XIV. De duce cbristiano , ut non in sua et suorum
fortitudine sed in Doniino confidai.
XV. De eo^quod immincntibus bostilium bellorum fra-
goribus divinum sit implorandum auxilium.
XVI. De adversis^si forte coutigerint.
XVII. De non superbiendo post oblatam etiam ab bo-
stibus pacem . seu proslratos bostes.
XVIII. Gratlarum ac benlvola vota post pacem seu vi-
cloriam Deo reddenda.
XIX. De privilegiis sanctae matrls ecclesiae a pio re-

ctore conservaudis , ac dignis cccleslarura praepo-

sitis atque ministris.
XX. Quanta Ignomiula superbos ,
qualisque vel quan-
la gloria bic et in fuiuro principes ortbodoxos co-
mitatur.
 4
INGIPIT LIBER SEDULII
DE RECTORIBUS CIIRISTIANIS ET CONYEPJIEKTIBUS REGULIS
QUIBUS EST RES PUBBLICA RITE GUBERNANDA.

GAPITULUM r.

Jr ostquam rcgale sceptrum regnique gubeniacula re-

ctor christiauus susceperit primum quidem gratiarum
,

actiones alque conJignos omnipotenti sanctaeque ec-

clesiae honores oportet ut rependat. Res eteuim publi-
ca tunc suo initio pulcherrime consecratur, cum regia
sollicitudo et sacra devotio sancto supcrni i-egis tinio-
re simul et amorc accenditur; cumque de gloriosa ec-
clesiae ulilitate provido consilio procuratur ; ul quem
regalis purpura ceteraque regni insiguia exterius con-
decorant , eundem laudabilia vota erga Dcum ct san-

ctam ecclesiam intcrius p(u-oriient ; quia nimirum ad

temporalis regni fasligium tunc insigniter ascenditur ,

cum omuipotentis rcgis gloria vel honor pio studio per-

iraclatur. Pius itaque princeps sumnii donatorls oni-
uium voluntali et sanctis praeceptis obedire magnope-
re studeat , cuius superna voluntate atque ordiuatione
se ad culmen regiminis ascendisse noii dubitat, testan-
te apostolo qui ait non cst potestas nisi a Deo; quae
:

autem Deo sunt ordinata sunl. Quantum sc bonus

a ,

reclor a Deo ordinatum esse coguoscit lantum pia sol- ,

licitudine invigilat, quatenus onmia coram Deo et ho-

minibus secundum trutlnam rociitudinis ordinabilitcr
disponat atquc pej'penset. Quid cnim sunt cliristiani
populi rectores, nlsi ininistri omuipotentis? Porro ido-
neus ct fidelis quisque cst minislcr , si siucera devotio-
 SEOrLirS r»E FECTOn.ICUS CHBIST. CAP. t. O

HC fecei-it quae el insseiit suus tlominus atque magi-

ster. Hiuc piissimi ot gloriosi principes plus se mini

stros ac servos excelsi ,

quam dominos aut reges ho-
minum nuncupari et csse exultant. Unde beatus Da-
vid rex et propheta eximius saepe scrvum Domini se
nominat. Nec non et inclytus Salomon eiusdem filius

omnipotentem deprecans, inler cetera sic ait: respice

ad orationem servi tni, et ad preces eius, domine Deus

meus ,• audi hjmnum et orationem quam servus tuus
oratcoram te^ hodie , ut sint oculi tui aperli super do-
raum de qua dixisti , erit nomen meum ihi.

Unde et celeberrimae memoriae magnus Constau-

linus imperator , credito atque perfecto salutaris cru-
cis et catholicae fidei mysterio , cum laetanti eius im-
perio etiara religio valde floi'ebat , non sibimet arro-
gans ,
gratias oiiinipotenti Deo referebat ,
quia mini-
strum opportuuum eura habere dignatus fuerat Deus
sui consilii. Ecce imperator eraiuentissimus plus gra-
tulabatur se Del fuisse minislrum ,
quam terrenum ha-
buisse imperium. Hinc ipse ,
quia raintstcr supernae
volunlalis fuerat, a britannico raari usque ad loca orien-
tis regnum dilatavit paeincum; et quoniam omnipoten-
ti semet. ipsum subdiderat , cuucta hostilia bella ,
quae
sub codem sunt gesta ,
potentlaliter atque fideliter sn-
peravit. Construebat et amplis opibus Christi dotabat
eccleslas. Hinc ei supcrna gratia triumphales concessit
habere victorias. Quia procul dubio sacri rectores quan-
to plus se regi regum humiliter ^subiciunt , tanto ma-
gis ad gloriosae diguitatis eminentiam sublimiter ascen-
dunt. Quis autem nou miretur quantos honores Domi-
no praefatus Salonion rependerit, postquam regni scep-
trum Deo auctore suscepit? quam sapientissima devo-
lione templum Domini construxerit atque mirifice or-
 ,

6 SEDULIUS DE RECTORIBUS

iiavcriL? quanias deniquc pacificas hoslias Deo optu-

lerit?Hinc fructum suae devotionis atque orationis per-
cepit, sicut apparens ei Dorainws locutus est dicens :

audivi orationem tuam et deprecationera quam depre-

coram rae sanctificavi
calus es ; domum lianc quam ae-
dificasliut pouerem noraen raeum ibi in sempiter-
,

num; et erunt oculi mei et cor meum iLi cunctis die-

bus. Tu quoquc si ambulaveris coram me sicut am-
, ,

bulavit paler tuus in simplicitate cordis et in aequita-

te , et feceris omnia quae praccepi libi , et legitima mea
el iudicia mca servaveris, ponam thronura regni tui su-

per Israliel in sompilernum , sicut locutus sum David

patri tno dicrns ; noii auferetur de genere tuo vir de
soKo Israhel. Ilaque si ille rex Salomon pro sacra devo-
tione proque construenda domo terrcstri Domini, tan-
tam remunerationls gloriam habere promcruit ,
quam
inaestimabilpm habebit gloriae palmam si quis Deo ama-
bilis rector sanctam perornaverit ecclesiam ,
quae est

Dei vivi spirituale tabernaculum ? Sed liaec quae bre-

viter stilo prosali diximus , aliqua vei"suum dulcedine
conchidamus.
Quisquis florigeri sceptrum fert nobile rcgni ,

Primum celsithrono vota precesque ferat.

In cuius sacro sunt orania numine sceptra ,

Et pax nobilinra, vita sahisque ducura.

Nam regale decus radians diademaque regni

Est timor ahilhroni sanctus amorque Dei.
Lilia florigerum comunt ccu lactea campum ,

Ut rosa punicei scheraatis ore rul^et

Sic iustus rcctor virlutuin flore virescit ,

Germinet ut fructus mentis in arce sacros.

Pulchra Saloraonem decoravit purpura rcgem ,

Nec non Davidis fulgida sceptra patris ,

 CHRISTIA^^IS r.AP. I.
7

Sed magis interins pviulens devotio cordis

Ornavit iiivenem gloriflcando Deum.
Instar luciferi niteat res publica vestri ,

Exortuque uovo splendida vota gerat.

C A P. 11.

\}m apicem regiae dignitatis Domino praestante , ,

ascendcrit, oportet ut se ipsum primum regat','quem

divina dispositio alios regere ordinavit. Rex enim a

reffendo vocatur. Tunc autem hoc nomine se veraciter

appellari intelligat ,
qui semet rationabiliter gubernare
non Rex itaque orthodoxus summopere stu-
iguorat.
deat ut qui subditis hene concupiscit impcrare, alio-
,

rumque errata disponit corrigere ipse mala non ad- ,

mittat, quae stricte malus corrigit, et bona quae im-

perat, ante omnes implere contendat. Sex autem modis
bonus rector sese laudabiliter regit ; primo quidem
dum illicitas cogitationes animi severitate repriniit ; se-

cundo dum salubria consilia tam ad suam quam ad

populi utilitatem pertinentia pertractat ,• tertio cum
oliosa et inuiilia seu noxia inanium verborum folia
profluere devitet ; quarto cum gloriosorum principum
prudentiam simul et verba , nec non divinae scriptu-
rae eloquia super mel ct favum mentis faucibus sapl-

ficet ; quinto cum perniciosae actionis omne dedecus

perpetrare expavescat; sexlo vero cum siqua sunt lau-
dabilia , siqua sunt gloriosae dispositionis opera mag-
nifica insiguitcr osteudat , ut qui interius coram Do-
mino devota fulgescit voluntate , exterius coram popu-
lo sermone clarescat et opere. Quem decet trinam ob-
servare regulam , terrorem scilicet et ordinationem at-

quc amorem. Nisi enim ametur pariter ct mcluatur ,

 8 SEDrLIUS DE RECTORtBUS

ordinalio illins conslare minimc poterit. Ergo per af-

ral)!litatem et heneficia procurct ut diligatur, et per

iustas vindictas non propriae victoriae sed legi Dci
studeat iit metuatur.
Hunc ergo oportct esse humilcm in suis oculis sicut
scriptum est : rcctorem te posuerunt , noli extolli , sed
esto in illis quasi unus ex ipsis. Nec solum iustehomini-
hns , sed sui corpwis ct animae domiuari passionihus ,

quatenus recior iurc queat nuncupari, sicut quidara sa-

piens ait: rex erit, qui recte faciet; qui non faciet, non
crit. Sit ergo consilio prudenlissimus in sermone, nunc
ut possit torrihilis; saepius vcro gralia dulccdinis afTa-
hilis , viclor Hhidinis , supcrhiae , atque vesanae fero-
citatis , aniicus honorum et inimicus tyrannorum , ho-
stis criminum , hostis vitiorum, in hello cautissimus,

in pacc constantissiraus , fidelihus proraissionihus pro-

hatissinius , divina humanis praeponens , suhiectos de-
terrens a malo , invitans ad hona , remunerans copia ,

indulacutia liherans , ex malis honos , cx honis facicns

optimos. Sit sanctus ct ulilis rei puhlicae , clementia
comniendahilis , in honitate conspicuus ,
piotate , for-

liludinc, castitate , iustitia pracclarus, vir optimus et

apice principali dignissimus , Dci timorem semper prae
oculis hahcns , ct secundum omnipotentis dccreta, iu-
sta perpensans iudicia, qui dat salutem regihus, ct om-
uia {[uaecumque vult facit in caelo ct in lerra et in

omni creatura ; quia ipse est doniinus omnium, cui om-

ne genu flcctitur caelestium terrestrium et infernorum,
in cuius raanu omnis poteslas iu caelo et in terra qui ,

est rex reguni et spes gloriae iusle et pie dominan-

,

lium.
Qui regit aflectus animi, rcx iure vocalur ,

Et fluxas carnis qui domat illecehras.

 .

CHP.ISTIANIS CAP. II.

9
Quamvis qui fulvum superat virtute leoncm
Rex teneat clarum laudis lionore locum ;
SeJ plus est laudum fastos calcare superbos ,

Iram ceu rabidam mitificare feram.

Magnus et ille cluit saevos qui triverit hostes,

Laurigcr ac victor clara trophaea refert.

Gloria sed maior comptum caelestibus armis
Hostes acreos vincere posse ducem.
Est magis imperium mentem frenare per artem ,

Quam si quis habeat triplicis orbis opes.

Nam templum Domini iusti mens regla fulget ,

Fit thronus excelsi iudicis ipsa Dei.

Comitur illa domus flavo speciosior auro ,

lustitiae solem gaudet haberc suum.

C A P. III.

ALegnura huius saeculi momentaneum vohibilis ro-

tae vertigini sapientes esse consimile iudicaverunt

Nam sicut omnis rotac vertigo, quae superiora liabet

modo deicit, et quae deiecta suut modo superius ex-

tollit , ita subito erectiones , subito elisiones terrestris
gloria regni sustinet ; unde nec veros , sed imaginarios
et citius fugitivos honores habet. Illud enim verura
regnum est quod in semplternum perdurat
,
; hoc au-
tem quod transltorium est ct caducum non , veritateni
sed quamdam niediocritcr similitudinem veri ei per-
manentis semper regni ostendit. Sicut enim arcus cac-
li varios pingens ornatus arcuato curvamine celeriter
refugit , ita nimirum saecularis gloriae diguitas, quam-
vis ad praesens ornata , tamen est citius fugitiva. Qua
itaque arte et quali industria quanlaque sollicitudine
haec instabilitas ad aliquam stabilitaiis effigiem refrc-
 ,

I O SEDULtUS DE RECTORIBUS

natur ? Forle vcro aut armorum violenta fortitudiiie

aut pacifica tranfjuillitalis concordia terrestre regnum
stabilitatur ? Sed rursus in ipsis armis bellorumque
fragoribus grandis instabilitas inesse cernitur. Quid
enini incertius est magisque instabile bollicis eventibus,

ubi nullus est certus laborlosi certaminis exitus , nul-

la certa victoria, et saepe ab inferioribus sublimiores
superantur , nonnumquara vero in alterutros vergcn-
tia mala eveniunt coaequalia ,• et qui se praesumebant
liabituros esse victoriam, utrique in fiae non liabent
nisi calamitosaiYi miser:am. Quanta quoque mala sub
ficto nomine pacis proveniunt, quis explicare potest ?
cum etiam illa pax ,
quae slabilis ac firma intcr bo-
nos esse credebatur , iuterdum per prava malorura
cousilia in exitiosas discordiarum tempestates transfer-
tur. Unde in armls instabilitas , in pace trausitorium
vldetur.
Quld crgo aliud restat nisi ut cor regls et to- ,

ta Cducia nou In armorum bominumque fortltu-

spei
ne neque in pacis trausltorlae fallacla sed in omni-
, ,

potentls clemeutia figatur ? qui regnum quod donavit,

slve In adversls slve In prosperis siabilire novlt. Gor
iiaque princlpls, ct fidelis In minlsterll regimine devo-
llo, ipsura non descrat , a quo tautum beneficium et
gloriosum mlnlsierluux donaium fuit ; ne forte ille
summus rector indlgnatus ab co abstrahat beneficlum
qnod dederat , sl infidelem esse senserit ,
quem lam-
quam fidelem mlnistrum ordinavit. Nam sl rex terre-
nus a quollbet sibi homiiie infidcdi datara auferre valet
potestatem , alilque tribuii quem fidellorera comperlt
csse ,
quanto magls supcruus univcrsorum donalor ,

quem nuUius perfidiae nublla fallere possunt ,

poteus
est a reprobis sua abslrahere beneficla , alilsque prae-
 CHRISTIANIS CAP. 111. I j

slare quos idoneos suae voluntatis minislros noverit es-

se ? Unde et impius ille Saul rex Israhel privatus fuit

regno quoniam neque fidelis minister extitit co-

et vita ,

ram Doraino. At vero David virum electum secundum

cor suum omnipolens invenit ,
quem ob lioc in apicem
regiae potestatis sublimavit, quia iUum fidelem fore mi-
nistrum elegit praesciendo. Itaque prudens rector cor
suum in excelsi gratia stabilire studeat, si transitoriura
regnum quod est ei commissum aliquam stabilitatis ,

habere similitudinem desiderat. Et quoniam iustus et

misericors est Dominus cui cordis afFectu debet inhae-
,

rere , opera multipliciter exhibeat misericordiae , ut

muham mercedis gloriam metat. lustitiam diligat si-

mul atque custodiat ; iniusta vero atque mallgna opera

in subiectis repudiet , ac laudabili zelo ,
qui est secun-
dum scientiam, corrigal- Qui dum sit in divinis praecc-
ptis stabilis , illius regiiura raagis magisque in hoc sae-
culo slabilitur, et ad aeterna stabilitatis gaudia superno
iuvamine perducitur.
Ceu rotae cychis celerl recursu
Volvitur summas reprlmilque ad ima
,

Quas rotat partes rapidum per axem

Mobilitate ;

Rcgna mundi trifidum per orbem

sic

Gloriae celsum stabilire culmen

Nesciunt , lapsura sed habere norunt
Aurea scepti*a.

Inclytae plcbis fuit Israhelis

Floridura regni decus adlevatum
Quando servabant sacrosancta legls
Mystica iura.
Unde Domini triumphis
pollebat ,

Atque crudeles snperabat hostcs ,

 l 2 SEDULTUS DE RECTORIBUS

Diim snnin plcbcm pietas tonantis

Glorificabat.
Rursus heu quantis pi-emitur ruinis
Abrahae sanctum specialc patris ,

Dum creatori sua prona tejnpsit

Subderc colla .'

Una sed taniae medicina p-entis

o
lam fuit votis rogitare celsum ,

Qui poteus noscit stabilire regna

Perpete nnlu.
Principes terrae domino poienti
Ferte gaudentes tbjmiama voti ,

Quem tremunt caeli proceres superni

Magnificatc.

:-l
G A P. IV.

\_/mnis autem regia potcstas ,

quae ad utilitatem rei

publicae divinitus est constituta , non tam caducis ope-

ribus ac terrestrl fortitudine ,
quam sapientia cultuque
divino cst ; quoniam procul dubio tunc po-
exornanda
pulus providi arle consilii gubcrnabilur adversarii Do- ,

mino propitiante profligal)unlur provinciae regnum- ,

quc conservabuntur , si regia sublimitas rcligione et

sapientia perornetur. Namque liominis naturam Deus
hanc esse voluit , ui duarum rerum ipse homo cupi-
dus et appeteus ossei , religionis et sapientiae. Est au-
tem religiosa sapientia saluberrimum decus, dovotarum
lumen animarum caelcstc donum et gaudiura sinc fi-
,

ne mansurum. Qui ergo vult gloriose regei'e ac sa- ,

pienter populum guijernaro, et vehemens in consiliis

cssc a Domino poslulct sapicntiam qui dat omnibus
,

a/Ilucntcr , et non impropcrat , ipsamque sapienliam

 cnrasTiANis cap. iv. i3

sludiose , labore simul et amore perquirat ; quatenns

ei congruat illud quod scriptum est : beatus est qui in-
veuit sapieiitiam , ct qni affluit prudentia , ceteraque
quae iu laudibus sapienliae dcscribuntur. Ille ilaque
rector vere beatus est cclebraudus ,
qui spleudore il-

lumiuatur sapientiae ,
quae est fons consiliorum , fons
sacrae religionis , corona principum , origo virtutum ,

iii cuius comparalioue omnes pretiosarum claritates

gemmarum vilescunt. Haec cautissima est in consiliis,

rairabilis in eloquiis , magnifica in operibus , fortis in

adversis , temperans iu prosperls , oculosa In iudiciis.

Haec suos amatores caelesti gratia venuslat et tam- ,

quajn sidereum flrmamenlum eosdem clarificat sicut ,

scriptura est : iusti fulgcbunl quasi stellae, ct intelli-

gcutes quasi firmameulum.

Haec Saloraonem prae cunctis terrae regibus subli-
mavit, quia illam amayit ab adolescentia sua, et amator
factus est decoris eius. Unde sicut in regnorum libris
legitur , ipsi apparuit Dominus Salomoni per somnium
nocte dicens : postula quod vis ut dem tibi. A quo cum
Saloraon cura esset puer, cor docibile postularet, ut iu-
dicaro posset populum Doiniui , et discernere inter raa-

lum ct bonum tale responsum

, a Domino recepit : quia
postulasli verbum Iioc et non , petisti tibl dies multos
nec divitias aut aniraas inimicorum tuorum , sed postu-
lasti tibi sapientiam ad discernendura iudicium, ecce fe-

ci tibi sccundum sermones tuos, et dedi tibi cor sapiens

ct iutclligens in tantum , ut nullus ante te similis tibi
fuerit, nec post te surrecturus sit. Sed et liaec quae non
poslulasti dedi tibi , divitias scilicet et gloriam , ut ne-
rao fuerii siinilis tibi in i-e^ibus cunctis retro diebus.
Si aulcm arabulaveris in viis meis , et custodieris prae-
ccpta raea , ct maudaia mea , sicut ambulavit David pa-
 , ,

l4 SEDULirs DE nECTOr.IBTJS

ter tuus , longos faclam dies tuos. O quam JnefTabile

est divinae largimentum gratiae ! quae si recto corde
et pia intenlione poscitur plus douat quam quod 1*0-
,

gatur. Ecce rex Salomon non argentum nou aurura

uon alias opes terrenas sed sapientiae gazas poposcit
,

a Domino. At qui simplum recle poslulaverat, duplum

accepit. Nam non solum ditatus est sapientia sed et ,

sublimatus est indita regni gloria. Unde regibus ter-

rae egregium dalur exemphim ,

quatenus spiritualia
dona pbis quam carnab'a pio desiderio ab omnipoten-
li exposcant si diu et feliciter in boc saeculo reguare
,

desiderant. Decet igitur amabilem Deo principem discen-

di babere vobiutatem desideriumque caelestiura . Sic
enim vere et cor babet in manu Dei et regnum cura ,

pace muUis anuorum curriculis favente Domino gu-

bernabit.
Qui cupit rector probus esse iudex ,

Lance qui iusti trutinaqne gaudet

Inbians pulcbri terebrare falsa
Cuspide veri
Luminum patrem rutili creautem
Solis ac biuae nitidique cosmi
Poscat , ut sensis niteat coruscis
Luce sopbiae.
Vota cognoscat Salomonis aequi
Quae volaverunt subito per aetbram ,

Ac penetrarunt Domini sabaolb

Aurca tecla.

Ipse percepit docileraque sensum

Mente luslratus, sapiensque factus.
lusuper regui columen gubcrnat
Genlis hebracac.
Quid valet llavi nitor omnis auri ?
 ,

CHRISTIANIS LIB. IV. I^

Osira quiJ prosunt rosel decoris ?

Gloriae quid suut scytbicaeque gemmae ?

Quid diadema?
Orba si mentis acies liefcescat

Lumen ut verura nequeat tueri ,

Unde discernat bona prava iusta , ,

Fasque nefasque.
Ei'go rectori decus est amare
Te patris verbum sapiensque lumen ,

Gbriste ,
qui sceptris dominaris orbem
Gelsaque regna.
Guius iu dextra requies beata
Gonstat , in laeva locuplesque gaza.
Gloriae princeps humiles coronaus
Tollis opimos.

G A P. V.

jLl.ex pius et sapiens tribus modis regendi ministe-

riura gerit. Nam primo se ipsum , quomodo in supe-
rioribus ostendimus; secundo uxorem propriam et libe-
ros suosque doraesticos populum sibi commis-
; tertio

sum rationabili et glorioso moderamine regere debet.

Bonum itaque principem non solum siblmet dominari
oporlet, dum a malis declinet, et quae bona sunt eligat
et firmiter teneat ; sed etiam alios sibi coniunctiores ,

uxorem videlicet , liberos , atque domesticos provida

sollicitudine ac familiari caritate gubernet. Hoc autem
faciens duplicem thesaurizat sibi gloriae palmam ut ,

dum in se bouus et sanctus sit , alios sibi coniunctos ,

bouos faciat et sanclos , iuxta psalmistara qui ait : cum

sancto sanctus eris , et cum viro innocente innocens
cris , et reliqua. Non enim sufficit propriara habere
 ,

|6 SEDULIUS DE RECTORIBUS

honeslatem , nisi pudicae et casiae coniugis , nec non

eliam filiorum ct comitum ac ministrorura pudore de-
coretur ,dicente David ambulans in via immaculata, :

liic mihi ministrabat. Nara sicut lilium agri aliorum

olerum ac violarum multiplici pulchritudine venusta-
tur et sicut luna stellarum splendore circumstantium
,

gratius emicat nimirum rex iustus ac sapiens

, ita , ,

aliorura societate bonorum perornetur. Is ergo pex-spi-

caciter procuret, ut non solum nobilem pulchram ac
divitem, sed et castam prudentem quoque atque in ,

sanctis virtutibus morigeram habeat coniugem Nam .

quantum coniux iui'e est coniuuctior, tantum aut fel-

le malitiae noxia fit , aut morum dulcedine mellea .

Etenim mulier inepta domus est ruina divitiarum , ,

defectio iniquorum saturatio omnium malorum et vi-

, ,

tiorum commoratio; quae divcrsis superstitionibus mul-

tum se exterius ornans interiora animae suae nescit ,

decorarc. Quem diligit hodie , odit in crastino. Et si-

cut quidani ait : naufragium rerum est mulicr male

fida marito . Ita e contrario casta et prudens mulier
utilibus rebus disciplinabiliter intcndens , hurnili facie

hilarique sermone pacifice liberos et familiam regit

proque viri salute , si necesse fuerit , suam animam

opponit morti , ac divitias quae sunt raariti sui cum
bona fama custodit . Qui est amicus eius heri , idem
amicus eius hodie. Fit ergo ipsa divitiarura dcductio ,

ct domus confirmatio, viri iocuuditas, familiae pulchri-

tudo omniumque virtutum conuexio. Talera autein
,

decet non solum viro suo casta copula esse conncxam

et subditam , sed pietalis et sanctac conversationis sem-
per ostendcre forraara , ac prudcntiura cousiliorum es-
se lepcrtriccm. Sicut cnim persuasioue malae coniugis
damnosa nascuntur pcricula, iia prudcniis uxoris coa-
 .

CaRISTIA.MS CAP. V. IJ

silio imilta proveiiiuiit iitilia quae snnt otniiipotculi ]je-

neplacita. Unde et apostolus ait : quoniain vir iuGde-

lis salvabitur per muliei-em fidelem.
Nec solum iufideles sed eliam saucti et ortliodoxi

principcs mirabilem saepe in uxoribus perpeuduut et

auscultaut prudeuliam non sexum fragilem conside-
,

rantes , sed fructus bonorum consiliorum carpentes

Uude et de gloriosi imperatoris Theodosii veuerabili
coniuge nomine PlacilLi refertur, quod ipse princeps
dum iu se bonus et iustus et sapiens erat , habebat ct

aliam utilitatis occasionem per quam de bonis operi-

bus triumpharet. Goniux enim eius divinas leges eum
saepius admouebat , se ipsara tamen perfecte prius eru-
diens. Non enim regni fasligiis elevata est sed po- ,

tius divino amore succensa. Beneficii namque magni-

tudo raaius ei desideriuni beuefactoris adhibebat. l\e-

pente namque veuit ad purpuram. Claudorum atque
debilium maximam habebat curam non servis non ,

aliis miiiistris utens , sed per semet ipsara agens , et

ad eorum habitacula veniens , et unicuique quod opus
haberet praebens. Sic etiam per ecclesiarum xenodo-
chia discurrens suis manibus minislrabat iufii"mis , ol-
las eorum tergeus , ius gustans , ofTerens cochlearia ,

paiiem frangens, cibosque minislrans, calicem deluens,

et alia cuucta faciens ,
quae servis et ministrls mos
est sollemniter operari. His autem qui eam talibus de
rebus nitebautur prohibere dicebat : aurum distribue-
re , cpus imperii est ego autem pro ipso imperio hoc
,•

opus offero , bona mihi' omnia conferenti. Nam viro

suo saepe dicebat : oportet le semper , marite , cogitare
quid dudum fuisti ,
quid modo sis. Haec si semi^er co-
gilaveris , ingratus benefactori non eris , sed imperium
({uod suscepisti , legaliter gubernabis , et harum rerura
2
 , ,

1 8 SEDULIUS DE RECTOKIBUS

placabis auctorem. His ergo sennoiiihus vc]ut optimain

quamdam ulilitatem virtulisque habundantiam coniugi
suo ofTercbat.
Rex pius et sapicns toruo moderamine regnat
Semet suosque subditos.
Gloria regnantis proba moribus eminet uxor ,

Sicut honesta vinea.

Illam nobilitas triplici virtute venustet
Rosis pudici pcctoris.
Lactea formoso niteant si colla decore ,

Magis nitescat caslifas.

Christus ut ecclcsiam sibi casto iunxit amore
Uxor viro sic baereat.
Mitis simplicitas iu cuius mente redundet
Velut columbae gratia.
Quara decoret pietas prudentia
, , sacra poteslas ,

Esther ul alma floruit.

Vincula pacis amcnt rex et regina , duobus
Sit foedus et concordia.
Invida non dirimat geniinos discordia pacis
Quos lex supcrna innxcral.
Disciplina regat quorum praenobile germen
Rami decori florcant.
Aridus ut viridi bene crescat in arbore palmes ,

Cultor bonus boc providet.

Princeps et rcctrix populum si rite gubernant
Suam rrgant prosapiam.
Abrahac vcluti generosa slirpc creaiis
Ornent polos nepotibus.

C A P. VI.

xn humanis rcbus nuUa quidcm ars , ul dicunt , dif-

ficilior cst quam inter turbulcntissimas huius saecu-

 CURISTIANIS CAl'. \I. l Cf

]'i nrocelJas henc impcrarc , et providc rcin publicaiu

fTubernarc . Sed {lacc ars tuiic ad.liiicm pcrfcclionis
pcrveiiit , cnm ipsa res publica prndeates ct optimos
consiliarios babet. Trina autera regula iu consiliis cst

observanda ; prima quidem ut divina praeponantur bu-

manis, cum obedire o^orteai Z)eo magis quam bomi-
nibus. Si quis ergo navim rei puWicae tamquam bonus
gubernator regere fellcitcr dlsponit et exopiat , optima
Domini coasilia (^ua:; iu sacris eloquiis suut propa
,
-

lala non negligenler custodiat. Secuuda vero cousi-

,

liorum est reguia quatcnus providus rector non latu

,

in suo quam in suorum prudenlissimori^m innitatur

consillo. Unde illa Antonini imperatoris praecipua scm-
per in cousiliis fuit sententia : aequius est ut ego tot

et talium amicorum cousilium sequar ,

quam ut tot et
lales amici meam uuius vobintaicm sequantur. Salorao-
ne quoquc boc ipsum attestaute, qui ait : dissipautur
cogilationes ubi uou est consilium ; ubi vero plurirai
sunt consibarii , couGrmantur, et erit saKis ubi mul-

ta consilia sunt. Nam prudens prudeutes in consilium

vocat , et sine eorum consilio nibil facit. Stultus vero
iu semet ipso cogiiat, quod sine
et consilio aliorum
cito vult facit. Porro terlia norma in cousiiiis est opti-
neuda , ne bonus rector dolosos et perniciosos liabeat.
Quis enim del)et iu consiliis maliguauiium confidere ?

Nam sicut vallis per campos, et laquei in plateis , et

pedicae ubi non putautur, pedes aliorum rctinent, ita

irapiorum consilia felle ncquitiae permixta iuslos et san-

ctos in itineribus male impediunt. Sicut cuim boni con-
siliarii sursum rem criguut publicam , sic mali ruiuosa
calamitalc pi-accipitaut . Tales ergo rcpudiandi suiit

cousiliarii alque omnimodis delestaudi ; quia num-

quam erga principem tcrrenum devoti erunt ,
qui Dei
 20 SEDULIUS DE RECTOEIBUS

praecepta male vivendo contcmpiiunt. Qui enim pos-

sunt esse boni ,
qui sibi sunt mali ?
Sed sicut omnipotentis Dei saluberrima devulgan-
da sunt consilia atque praecepta , ita uonnumquam
prudenlium i'ectorum hostibus sunt occultanda consi-
lia. Siquidem in re publica nnlla sunt meliora consi-

lia, quam illa quae ignoraverit adversarius. Eteuim se-

curum iter agiiur ,
quod agendum hostes minime su-
spicantur. Duo vero maxime contraria sunt consilio ,

festinatio et ira. jNam ira obcaecat aniraum ne ulile

videat consilium , etquomodo longa cousilia plerum-

que Jion labuntur. Tunc autem praecipue consilium ad
prosperitatis evenlum perducitur, cum regia fiducia
in omnipotentis auxilio figiiur. Unde vero post Deum
bona prodeunt consilia nisi a fidelibus et optimis ami-
cis qui promerentur superna
,
illustrari gratia, ut nou
errent in consilio ? Quorum provida deliberatione , di-

vina inspiranie clementia, saepe salubris cousilii botrus

carpitur. Absit vero ut crudelcs tyrannos tamquam in-
festos dracones bonus habeat princeps amicos quod
,

pantheris exemplo animalis adstruitur. Siquidera pan-

ther genus quadrupedis , est ut physici perhibent om-
nium animalium amicus , exceplo dracone . Illorum
itaque amiciiiam habeat ,
quos probos esse coguoscit.
Qui sunt autem boni amici? nisi illi qui sunt sancli
ac venerabiles
, non maliliosi uon furaces non fa- , ,

ctiosinon,
callidi , non ad malum consentientes , non
bonorum inimici , non libidinosi neque crudeles non ,

circumventores sui principis , sed saneti , continentes,

religiosi, amatores principis sui , et qui de illo nec ipsi

rident, nec risui esse volunt ,

qui neque mentiuntur ,

neque fingunt, et numquam decipiunt; sed vei'aces ,

sobrii ,
prudentcs , atque in omnibus suo principi C-
 ,, , ,

CHElSTIA?fTS CAP. VI. 21

(leles. Talibus itaque personis salya efficitur res pu-

blica ,
piique vegnatoris fama crescit et gloria.
Absque guberuaculo navis ceu nutat in alto

Fluctibus , ac tumidis tunditur illa notis ,

Oloria sic regui praeclaraque sceptra labascunt

In pessumque cadunt heu sine consilio.
Nam sunt nounulli quorum fit mellea iingua ,

Aspidis at subtus tctra venena latent.

Qui delenificiis persuadent omnia verbis ,

Quorum sermo strepit subdola ceu fovea.

Horum consilio res publica fuka vldelur

Ob hoc consilii praedulcem carpere botrum

Cum submersa ruat o miseranda nirais!

lam decet excelsum qui lenet imperium.

Dorcades ut vigili montis de vertice visu
Quo cito transfugiant cuncta pericla uotant
Sic adversa cavet speculari luraine mentis
Dux bonus arte bona consiliisque probis.
Ceu margaritum bibulis praenobile conchis
Quomodo dulcifluo mel legiturque favo ,

Sic et amlcorum puro de fonte legendum

Et decet ct prodest ulile consilium.
Verus araicitiae custos sine felle probatur ,

Cui placet omne bouum , displicet orane malum.

Est est qul vere , seu non uon diccre norit
Cui cor secretum consonat atque pium.
Olli firma fides vita fit carior ipsa ,

Nescit harundineas texere mente strophas.

Non illum nutare facit clangorque lubarum ,

Anchora nam stabili corde manet fidei.

Talem non gazae non auri pondera norunt
Fallere , ne laesa sit preii'"'-'' fides.
 23 SEDUtlUS DE RECTORIBUS

C A P. VIL

N,unc autem or<lo oxposcit, ut de malis etiam priu-

cipibus ali([ua iios bieviter p(.'rstringamas ,
quouiam de
bonis quaedam utilia sccptris ,
quae rei pubiicac neces-
saria diximiis. Lbi priiiio quaerilur, quae causa eLiara
cx bonis malos priucipes fiiciat? Ad quod dicendum :

iam primum rcgalis licentia , deinde reruin copia cum ,

ipsa babundanlia rerum causa malorum fial . Amici

praeterea improbi , satellites dclesiandi , eunucbi ava-
jissiml , aulici vel slulti vel dcteslnbiles , piir quos om-
nes etiam in illo dominatore , qui videbatur bonus
essc , liascitm- oblivio mandatorum Dei. Postremo quod
lic-^nri non potesl , rerum publicarum ignoranlia. Hinc
colligunt se quatuor vel quiuque , atcrue unum cousi-
liuni ad decipiendum imperatorem seu regem capiunt.

Dicunt quid probandum sir. Tmperator qui domi clau-

sus est, vera non novit ; cogiiur hoc lantum quod illi
loquuntur . facit iudices quos fieri uon oportet amo- ,

vel a re publica quos debeat oplinerc . Uade eliam

venditur Jjonus el cautus et optiraus imperator ,
qui
co ipso miscr eilicitur cuui apud ipsum vera reticean-
lur. (linc sacpe tumuliuosa indisciplinalione et Dei cul-
trix pielas et veritas opprimiliir , cum multum dero-
gatio praevaleai quando dcrogatores crcduntur fide dig-
ni , quos gcmiua pestis corrumpit accrblssima araor ,

videlicet falsilatis et odium veritatis.

Quam praecipitans turbo regentes
Subvertil nimium copia rcruni I

Qui primumque Iwni regimine ciarent,

Fiunt saepe mnii fine profano.
Sacris qui fuerant moribus aurum ,
 CHRISTIA!»IS CAP. VII. 23

Mox plnmbo similes viliier horreut.

Et qui vitis eraiit ubere laeti ,

Agrescunt veluti spreta labrusca.

Incautum dominum mente stropliOsa
Fallunt praecupidi sic et amici.
Muliis inde dolis optimus ille
Anceps fit titubans sicut harundo ,

Iguoratque miscr figmina falsi ,

Nec lucent domino luraina veri.

Nam caecant oculos rcgis honores ,

Aurum , divitiae , nubila , meudae ,

Vultus feminei blanda voluptas ,

Cari falsidici ,
pompa ,
potestas.

C A P. VIII.

lVj.odo consequens esse vidctur quatenus de impiis

rectoribus nos disseramus, uc agnita illorum malitia
et pessirao in hoc saeculo fine ,
perpetua quadam ra-
tione ,
qui prudens cst rector a malis operibus se ab-
stiuendo cautior et melior fiat , atque summo benefa-
ctori placere magnopere procuret . Quid sunt autem
impii reges, nisi maiores terrarum latrones, feroces ut
leones , rabidi ut ursi? sicut scriptum est de illo : leo
rugiens , et ursus esuriens ,
princeps irapius super po-
pulum paupei'em. Pvex siquidem impius tamquam leo-
nis personam habens ad omne responsum acriter ver-
bum nequam sine prudentium consilio cum omni ma-
litid profert , bonos humilians , malosque exaltans ; cu-
ius dies abbreviantur , et eius memoria cum sonitu pe-
ribit . Peccavit enim plus quara potuit. Tales itaque
sunt amici malorum , inimici bonorura , servi libidinis
et avaritiae , servi totius nequitiae , minislri diaboli ,
 2^ SEDULIUS DE r.ECTORIEUS

scmpcr labovanles ac nihil facientes , gurgites luima-

ni generis misei*iae , pabula aeternae gehennae , ut
,

codrus subito exaliati , sed in profunda tartari praeci-

pitati. Hinc psalmista dicit: vidi impinm superexalta-
tnm et elevatum ut cedros Libani , et iransivi et ecce
non erat , et quaesivi eum non est inventus locus
et

eius. Florent enim slcut olera et focnum agri quod ,

hodie cum speciositaie oritur, et in craslino aroscens

non reperilur. De quibus per prophetara dicitur ipsi :

regnaveriint, et non ex me principcs extiterunt et ; ,

ego ignoravi ; qui neque rccle et i"egia via sciunt seu

volunt incedere , sed ad dcxteram sinistramque norunt
declinare. Qnibus competit iMud quod per Esaiam Do-
miuus h)qaitiir diccns : dereliquerunt Dominum sa-
baoth , ct arabulaverunt per vias distortas. Dolosi in
consiliis , atroces et mendosi in verbis , maligni in ope-
ribus quorum finis erit secundum opera eorum. De
,

quibus per eundem prophetam dicitur Dominus exer- :

cituum cogitavit , ut detraheret superbiam omnls glo-

rlae , et ad ignominlam deduceret inclytos tcrrae. Sed
et beatus lob : laus implorum brevis est et
, inquit , ,

glorla hypocritae est instar puncti. Haec eienim vita

temporalis in comparatione aeternitatis minimo pun-
cto comparatur. Veh autem illls qui pro parvo puncto
praeseutis fellcltatis vendunt gloriam aeternae beatitu-
dinis I

Quanta vero vel eosdem siibdltos mala vel ipsos

rectores ultio divina consequalur , non est nostrae fa-

culiatis enarrare ; sed pauca de multis placet in ma-

nifestuni propalare. Piegis Pharaonls impietas ,
quae
ex cordis duritla inolcverat , sibi suisque aegyptiis de-
cem plagas intullt , alquc insuper rubro raari tartarei-
que Acheruntis iaio ipsum suosque subrncrsit. Antio-
 ,

CnRISTIHNIS CAP. VIII. 25

chum et Herodem acPontium Pilatum quis nescit ,

quanta districti iudicis ultio perculit ? Quid dicam de

Nerone, Aegea, et impiissimo luliano, aliisque eorum ia
nequitia consimilibus? Noune omnes cum suis sequaci-

bus post mortem pessimam os inferui devoravit? Sed ut

innumeros praeteream, Theodorici crudelissimi regis
de hoc saeculo exitum infelicem explicabo ,
qui cura es-
set arrianae sectator invidlae, ac bouorum insecutor
christianorura ,
postremo sicuti cuidam viro i"evelatum
fuerat , inter lohaunera papam
Syraraachum patri- et

cium discinctus atque discalciatus et vinctis manibus

deductus , in Vulcaui ollam iactatus est. Nam quia lo-
hannem papam affligendo in custodia occidit , Symma-
cura quoque patriciura ferro trucidavit , ab illis in
ignera inmissus apparuit ,
quos in hac vita iniuste iudi-

cavit. O qnam districta et iusta suut oranipotentis iu-

dicia ! cuius disponente nutu digna ultio inmitem se

cuta est tjrannum. Nam qui servis Domiui iniuste tran-
sitoriam mortera intulit , duplici morte corporis et ani-
mae iuste deperit. Qui alios praesenti vita spoliayerat

ipse tara monientauea quara aeterna vita spoliatus fuit.

Idem itaque geraiuura peregit miuisteriura ; nara sibi

gehennae suppliciuni ubi cruciabitur in saecula sae-
culorura , sauctis vero supernae gloriae palraam ad-
ministravit . Iniuste iudicati , fiunt repente coronati ,

atque iudices a Domino in crudelera tjrannuni trans-

missi. At vero iuiuste iudicans , fit subito iudicatus
atque aeternae dampnationis flararais addictus. Qua in
re nimis terribile exemplura proponitur, ne terrae po-
leutes servos Domini persequantur quos valido vir- ,

tutis suae brachio Deus oranipotens ulciscitur Sed .

haec de reprobis dicta sint rectoribus. Nunc ad potio-

ra stilo consequenti transeamus.
 20 SEDULIUS DE RECTORIBUS

Kcges teirar quos niale gcsta

Dedccorant , sirailes ne videntur
Apris ursis tigridibusque ?
Ili maiores sunt ne latrones
Terrigenum rabidive leones
, ,

Unguibus accipiiresque rapaces.

Comigit Antiocho et Pharaoni ,

Ilerodi niiseroquc Pilato

Momentanea perdere regna ,

Cum sociis Acherouta subire.

Sic semper reprobos mala damna
Affligunt nimis hic et in aevum.
Quid floretis tempora proles
Ardentes ostroque decorl ,

Quos cxpectat clibanum iguis ,

Qucm nec laedet roscidus imljer ?

Qui dominuui lucis ncc amatis ,

In tcnebras vos exteriores

Ibitis ; illic glorla vestra
Arens marcebit sine fine.

lustos vero celsa corona

Glorificabit luxque beata.

C A P. IX.

Oepiein speciosiora sunt aliis creaturis Dei , ut sa-

pientcs ferunt , caclum iuuubiale quando argeuteo co-
lori mirabili simililudiue comparalur ; sol iu virlute
sua quatido reciprocis curslbus in splcndore gloriac
suae habitatores miindi inluminat ; luna in iutegritale
nudataque facie iiubibus recedenlibus ,
quando proprio
cursu solis vestigia investigal ; ager fructuosus quan-
do divcrsis floribus nodisque crispautibus depingitur;
 CHKISTIANIS CAP. IX. 27
varietas maris quando screuitas caeli nubiumque pla-
cidis fluctibus in littoribus pulcherrime ostenditur ;

chorus iustorum in una fide habitautium ,• rex pacificus

in gloria regni sui , quando in aula regia ostensis rau-

neribus donisque traditis rauha beneficia praestat. Rex

etenim iustus et pacificus laeta facie boaa dividit , et

uniuscuiusque causam diligeuter raeditatur , et infir-

raos et pauperes populi non despiciens , cum senio-

rum et prudenliorum consilio et iudicio vera iudicia
loquitur , malos humilians , boaosque exaltans . Dies
eius cum gloria exteudeutur , et eius raemoria in ae-
ternum manebit. Priuceps pacificus taraquam floridus
ct fertilis est in proximo paradisus et quasi vinea ho- ,

nesta copioso habaudaus fructu omnera a splendore ,

conspecius sui conturbans discordiara ,

qui duni pa-
cem iu aula suae meutis amplectitur, procul dubio man-
sionem praeparat Christo ,
quia Ghristus pax est , eC
in pace requiescere cupit. Porro ubi pax est , iu di-
spuiationibus veritas , et in operibus iustitia inveuitur.
Sicut ergo providus gubernator procellosi maris peri-
cula arrideute temporis serenitate evadere nititur , sic

rector pacificus serena raentis trauquillitate ac pacis

concordia irapetus discordiarum sedula deliberatione
compescere meditatur. Quem trinam pacis regulam cou-
servare oportet , hoc est supra se , iu se , iuxta se ;

quia erga Deura , et iu se ipso , et circa proximos de-

bet esse pacificus. Tantum est enira pacis bonum , ut
etiara iu rebus terrenis atque mortalibus nihil gratius
soleat audiri , nibil desiderabilius coucupisci, uihil po-
stremo raelius invcniri. Fructus autem paciticae meu-
tis est , erga subiectos et amicos beniguam ostendere
miserlcordiam simul ei cleraentiara ,
quibus virtutibus
tam pius regnaior quam eius reguum gloriose couser-
 U8 SEDULIUS DE RECTORIBUS

vaiur; lostanle Salomone qul ait : mlsericordia et vc-

rcgem ct roborabitur clementia thro-
ritas cuslodiunt ,

uus eius. Nou enim quicquam est quoJ bonum rectn-

rem melius populo favorabilem atque amabilem com-
meiidet ,
quam clementia et pacifica serenitas.

Hacc , ut alios causa brevitatis omittara , Augustum

Caesarem fecit celeberrimuui ; haec Antoninos ,mag-
nuni quoque Gonslantinum , Theodosios , ceterosque
raagnificos principes sublimiter Ijeatificavit. Eadem quo-
que magnum Karolum inter cetera virtutum insignia
in sacratissimum prae ceteris terrarum principibus au-
gustum dedicavit. Haec Ludovicum piissimum adordi-
navit imperatorem. Et quid plura referam ? Cerle sc-
renissima pietatis clcmentia gloriosos principes et glo-
rificavit in terra , et consortes sanctorum collocavit in
caelo. Quippe qul non solum sua , sed et totos semet
ipsos omnipotenti dederunl. Nihll autem ab iusto et
pio rege donandnm est , nisi quod sit beneficium. Be-
neficlum autem si ad aliquam mercedis remuneratio-
nem in hoc saeculo refertur , interlt atque finitur. Ncc
enira possumus id habere intcgrum , culus pretium no-
bis persolutum Unde non tam bencficium sed po-
est.

tius commerciura dicenda est lalis largltlo. Danda sunt

vero beueficia quae data boni prlncipls famam pie-
,

tatemquc et iustltiam non laeduut, iuxta dlgnitates per-

sonarum et utilllates rerum , non secundum cupldita-
tes acciplentlum ,
qul facile slblmet dcnegant ; qula
quod difficile aut impossibile est , improba atque atro-
clter exposcuut. Unde Ncrva imperator dlcebat : arai-

ci cum se mereri omnia praesumunt,quicquam non si

exlorserlnt atrocioi'es fiunt. In omnibus itaque largi-

,

tlonibus tempoialibus scrvanda est mensura rectaque

in donatione intentio , ut pro salute rei publlcae et
 CHRISTIANIS CAP. IX. ^9
sauclae ulilitate ecclesiae proque caeleslis iudeplione
gloriae bonis melioribus optimis cuncta per sereni pf^n-
cipis munificeutiam distribuautur.
Gouditor supcrnus orbis imperator omnium
Ipse cuncta quae creavit pulchra fecit artifex,
Inter haec creata , septem pulchriora praeminent ,

Picta caeli sphaera hicis emicantc gratia ,

Alma solis inter astra candidansque gloria ,

Ac referta post bicorne hma stemma lumine ,

Fructuosus et virescens hortus flore germinum ,

Thetyos serenitas quae visa mulcet omnium ,

Sanctus ct chorus piorum te Deum colentium ,

Gloriosus atque rector optimus per omnia ,

Liberalis et serenus sanctitate praeditus ,

Aequitate puritate cordis ille praeminet ,

Quera tremit superbaque reprobiim celsitas ,

Qui bonos honorat sponte largitate regia.

Pacifer et beatus ille fit sicuti vinea ,

Trinitatis est imago digna sorte caelitum.

G A P. X.

Oed iuter haec aliud quod est sciendum ,

quoniam
ut sapienles pcrhibent, sunt octo columnae ,
quae for-
liter regnum , iusti regis susteutant. Prima colunina

veritas est in omnibus rebus regalibus. Secunda colum-

na patientia in omui negotio. Tertia largitas in rau-
neribus. Quarta pcrsuasibilitas seu affabilitas in vcrbis.
Quinta malorum correctio atque contritio. Scxta bo-
norum amicitia atque exaltatio. Septima columna le-
vitas tributi in populos. Octava aequitas iudicii inter
divitcs et pauperes. Hae suut itaque octo columnae ,

(juae reguum hoc saeculo stabili-

iusli principis ct in
tant, al(jue ad aetcrnac slubilitalem p-loriac "Td-cunt.
 3o SEDULIUS DE RECTOP.IBUS

Fabrica nulla lenet slabllera per tempora formam,

Si non fiilluris nixa sit ilJa suis.

Nec stabilirc queunt splendentia lumine templa ,

Aula nec et regum his sine firma potest.

lusti recloris propriis sic stare columuis
Pulilica rcs poscit propitiante Deo.
Prima columna micat veri speciosa decore.
At patiens regimeu rite secunda lenet.
Tertia lar^iflua
o meritis dat muaei'a dextra.
Quartaque blandiluquax dulcia verba sonat.
Quinta malos reprimit , miro zeloque coruscat.
Gaudfct sexta potens magnificare bonos.
Septima clementer populi levigatquc tributum.
Ast octava regit iustitiae trutinam.
Nitilur bis solidis res publica fulta columnis ,

Sicuti raons Sion bis stabilisque nianet.

C A P. XI.

^um ilaque bis octo cobamnis rcgiae potestatis emi-

nentia fulciatur , decet amabilem Deo rectorem causam
sui persoualem utilitatibus poslponere ccclesiasticis, ut
in quantum memor est beneficiurum Dei, quae ilb su-
perna graiia concessit , in tautum beneOcii largitorem
bonorct. Tunc vero bonorare altissimum bonus prin-
ceps cognoscitur , cuni illorum qui laborant in agro
dominico , tamquam magni regis dispensatur adiulor ,

et protecior elficitur. Certum namque est quod tanto

propitius-causas lerreni principis omnipotens sua pie-
late disponet ,
quanto de sua, sanctae videlicet ccclc-
siae, causa illum sollicitum esse viderit. Itaque provi-

dus rector studeat facere quae Deo sunt bcneplacila ,

si ipse desiderat , ut Dcus faciat quae suut ilb" pro-

 CHRISTIAKIS CAP. XI. 3l

spera et gloriosa. Isquc diligeati cura sollerier provi^

dcat quatenus synodales conveutus per singulos aunos
bis vel ter fieri iubeai, ut quod ad veruin Dei cul-

lum pcrtinet ,
quod ad ecclesiarum ipsius reverentiam ,

et ad honovem pertinere cognoscitur sacerdotum , vel

quid contra mandata Domini gestum sit in ipso , re-

verendo atque unaniuio discutiatur convcntu, ut quic-

quid benc actura sit, corroboretur; siqua vcro sunt ma-
le gesta , in melius corrigautur. Ubi et ipsi praeposi-

ti oportet ut investigentur qualiter suis ministeriis fun-

gantur , vel quomodo plebem sibi commissam tam cae-
lesti informent doctrina, quam sanctae conversationis
imbuant exemplo. Quac omnia si cum pacis unauimi-

tale et canonica iuslitia subtiliter pertractentur , fru-

ctuosa ulilitas sanctae ecclesiae gignitur , ac revcren-
di rectoris , cuius benivola delibpraiioue scilicet et au-
cloritate haec agunlur , magni seminariuDi propagatur
meriti.
INam pretiosa religiosi pvincipis est corona san-
clum episcoporum concilium in quo famosissimus ,

maguus videlicet Constantinus imperalor exullans in

Domino gloriabatur ,
qui collectos ex omnibus fere

genlibus quae sub caelo sunt ,

quibus Christi praedi-
catum erat evaugelium , viros sacratissimos plus quam
trecentos episcopos tam doctrina quam miraculis coru-
scantes, propter catholicae discussionem fidei in unum,
hoc est uicaeinim , congi'egavit concilium. Unde et hic
huc usquo mos christianus iuolevit , ut apud omnes
orlhodoxos ecclesiarum principes synodales fieri con-
ventus decernalur ,
propter necessarias sanctae eccle-
siae utilitates ,
quae non nisi sjnodalibus iuvcstigari
couciliis alque canouicis defiuiri . sauctionibus debeut.
l-'ndc caulum ct humilem et valde circumspcclum opor-
 02 SZDVLWS DE BECTORIBUS
tet esse regem ; nec quicquam de negotiis ccclesiastl-
cis iudicare praesumat , ante quam sjnodalia statuta
cognoscat . Siquidera ecclesiastica iudicia valde sunt
coram Deo periculosa , nisi cum maxima proferantur
iustitia; praecipue si per calumpniosos accusatores et

mendosos testes ,
qui innocentes sunt examinentur ab-
sentes ,
quod est christianitatis alienum. Unde et illud

in evangelio legitur : numquid lex nostra iudicat ho-

mlnem , nlsi audlerit aJ) ipso prius ct cognoverit quid
faciat ? Pius ilaque rector tamquam lumlnosa pupilla
primo quod iustum et legitimum est secundum cano-
nonicas sanctorum episcoporum sanctiones perspicaci-
ter adtendat ; dehinc consensum atque auctoritatis ad-
miniculum quae sunt vera et iusta adhibeat. Per
his
se vero nuUatenus de talibus praeiudicium faciat , ne
forte errando ante conspectum Domlni culpam aliquam
detestabilem incurrat.
Unde venerabilis mcmoriae Valentinianus impera-
tor cum a sanctis episcopis rogai-etur quatenus dig-
uarctur ad emendailoncm sacri dogmatis interesse , mi-
hi , inquit, cum mlnimus de populo sim, fas non est ta-

lia perscrutari ; verum sacerdotes ,

quibus haec cura
est , apud semet ipsos congrcgcntur ubi voluerint. Et
haec quidem dicebat impcraLor tam virtute Immilita-
tis praeditus quam Dei timore munltus ne forte of-
, ,

fenderet altisslmum si sua propriam pi-aetullsset po-

liorlbus sententiam . Hoc ipsum fecit , ut praedlxi ,

magnificus et sapientissimus impei'ator Gonstanlinus ,

non sanctorum prudentia sapieutiaque

in sua sed in
episcoporum coufidens. IIoc beatus lovlnianus Deo ama-
bilis princeps fide inconcussu servavit ; qni dum ho-

stis csset arrianae perfidiae alque sectator nicaenl de-

cretorum coucilii , ex momenlaneo lerreslris imperii
 , ,,

CHRISTIANIS CAP. XI. 33

fasligio aelerni sibl gluriain rcgiii comparavit . Quid

referara de duobu.s sacratissimis diviua praestaate gra-
tia imperatoribus Theodosiis ? qui \n taiitam omriipo-
tenti placuerunt, nt regias purpuras, sceptra qnoque
et apieem imperatoriae digiiitatis diviais praeceplis et

canonicis institutis Domino inspirante subdercnt , ac

piura zelum erga Dei ecclesias indefessa caritate sem-
per haberent. Unde illos universorum dominus subli-
mavit iii terris , et post praeseutis gloriam felicitatis
laraquam dilectos sibi ministros in aeternum beatiGcat
in caelis. Sed si quis est tantorum aemulus gloriae prin-
clpum, si quis christianus rector feh"citer ot gloriose in
hoc saeculo regnare desiderat , et ad palmam sempi-
ternae beatitudinis pervenire couteudit , illoruin flde-
lissimam erga cultum omoipotentis imitetur devotio-
nem , seque benivolum , clementem , in iudiciis distri-
ctura , in coi'dis humilitate mansuetum , in visceribus
raisericordiae compatientem , in largitate munificum ,

in zelo qui secundum Deum est fulmiaeum circa Dei

ecclesiam sollerter exhibeat , si consortio supernorum
civium cum sanctis et iustis rectoribus regnare pe-
renniter procurat.
Princeps magnificus quem Deus extulit
Ut praesit populo sceptriger incljtus ,

Debet celsithrono se bene subdere ,

Cedros qui Libaui conditor edidit ,

Montes qui superos vertice sublevat

Qui gemmare faclt ruraque floribus ,

Piuxit quique polos siderlbus pater

Qui caeli Cherubiin rex supereminet.
Reges terrigenas malignos Is ordinat.
Ob hoc provideat rector honoribus
Excellens superis quos Deus attulit
3
 ,,,

34 SEDULIUS DK RICTORIBUS

OIH quo placeat qui regit omnla ,

Regnum qui tribuit maxlmus arblter.

Illum magnificat quisquis eum colit

Verbo corde pio regimine moribus.

Christi quique voleus ecclesiae favet
Servator canonum , ductor et optimus
Claret iusliliae stemmale fulgidus.
Rex est iure sacer qui sacra dogmata
Ac decreta patrum servat ia omnibus.
Illum clarificat ponlificum chorus ,

Ceu gemmae radiant in diademate ,

Ut campum decorant violae ac lilia

Ulustrantque polum fulgida sidera.

C A P. XII.

porlet autem modestum dominatorem pondere hu-

niilitatis et obedientiae virtute fieri praeditum , ut vir-

lutcs humilitatem videlicet atque obediemiam, quam

ipse in subicctis dihgit, in se ipso recognocat. Itaque
si contjgerit ut a prudentibus repreheudatur , se qui-

dem repreliensibilem esse acriter doleat , ac protinus

ad paenitentiae medlcamenta currere festlnet ; et qui
libenier peccaverat , virgam corrcclionis libenter atque
gratauler accipiat ; et prius quam crealor manum suam
ad feriendum excuiiat , de correctione commissi scele-
ris summopere studeat ne tam postmodum acrius de-
,

strictus iudex feriat quanlum diutius ct clementer

,

expcctat . Praeoccupet faciem Domini in confessiouc,

si quis regui gubernator in abscondito peccavit vel pu-
Quomodo de saucto rege et propjjieta David lc-
blico.

gitur qul cum post stuprum Bcrsabec et liomicidium

,

commissum in Lriam hethaeum pcr Nathan reprchen-

 CHRISTIANIS CAP. XII, 35
derelur prophetam , non erat reprelieusori indignaius,

sed sibimet, recognoscens suuni peccatum , iam fuerat

iratus ; et qui post culpam bilarescebat perpetratam,
se ipsum per amaram deflevit paenitentiam. Hinc la-

crimis veniam promeruit qui coram Domino gravia

scelera coramisit , et ex fonte lacriuiarum venit ad
manipulum gaudiorura , slcut ipse alibi dicit: qni se-
minant in laerimis , in exultatione raetent ; et reliqua.

Sed et illnd quod dc gloriosi principis Theodosii

admiranda humilitate atque paenitentia traditur , nec
praetereundum esse videlur ,
qui cum post iniustam
multorum milium necem Mediolanum venisset et sol- ,

lemniter in sacrum voluisset intrare templum ei san- ,

clus Ambrosius huiusmodi cladera, plenam valde ge-

mitibus, audiens occurrit foris ad ianuas, et ingredien-
tem his sermonibus a sacri liminis ingressu prohibuit.
Nescjs, imperator ,
perpetratae a le necis quanla sit

magnitudo ? IVeque post causam tanll furoris mens lua

molem praesumptlonis agnosclt ? Sed foi'te recogni-
tionem peccati prohibet potestas iraperii. Qulbus igitur
ocuHs asplcies communis domini teraplum ? Qulbus
calcabis pedibus sanctum illlus pavimentum ? Quomo-
do raanus extendes de quibus adhuc sanguls siillat

iniustus ? Quomodo huiusmodi manibus susclpies san-

ctum Dei corpus ? Qua praesumptione ore tuo pocu-
lum pretiosl sanguinis perciples, dum furore sei^monum
tantus iniuste sit sanguis effusus ? Kecede igitur , re-
cede , nec secundo peccato priorera nequitiam augere
contendas. Suscipe vinculum quo te omnium dominus
nunc ligavit. Est enira raedicina raaxima sanitatis.
His sermonibus obediens ( erat enira divinis eru-
ditIonil)us cnutritus , et aperte seiens quae sunt pro-
prla saccrdotum , quae regum geraens et dellens ad
)
 ,

Z6 SEDUIIUS DE RECTORIRUS

regalia remeavit. Cumque octo mensium coutlnuo traii-

slssent tempora ,
propinquavit nativitatis Salvatoris no-
stri festivitas . Imperalor autera lamentationibus assi-
duis in palatio residens, contlnuas lacrimas incessabi-
Uter expendebat. Ingressus autera Pvufinus tunc magi-
ster , et singularem apud principem fiduciam habens
et vldens principem in lamentatione prostratum , ac-
cessit ut lacviraarum causas inquireret . At ille ama-
rissime ingcmiscens et vehementlus lacrimas fundens ,

tu , inquit , Rufine , ludis et mala mea non sentis ;

ego autem lamentor e', gemo calamitatem meam ,

quia
quidem servis et mendicantibus aperta sunt templa
Dei , et proprium Dominum llbenter exorant , mibi
vero ingressus nou est ad eum. Insuper etiam clausi
sunt Haec dlcens, verba singula singultibus ir-
caeli.

rumpebat. Quem cum idem Rufinus beato reconcib"a-

re Ambrosio pcrsuaderet neque tamen potuisset haec , ,

imperator in media lam platea cognoscens pergo in- ,

quit et iustas in facie suscipio contumelias.

Cumque ad sacra limina pervenisset , in sanctam
quidein baslbcam non praesumpsit intrare , sed ve-
nlens ad antlstitem , et inveniens eum in salutatorio
residentem , suppllcabat ut eius vincula resolveret. At
ille tyrannicam dicebat clus pracsentiam , et contra
Deum vcsanire Theodosium , eiusque calcare leges .

Verum imperator non , inquit , iusurgo adversus ec-

clesiaslicas sanctiones , nec inique ingredi llmlna sa-
cra contendo , sed le solvere vlncula mca deposco , et

communis Domijii pro me exorare clementiam , nec

mihi ianuara claudi ,
quam cunctis paenltcnliam ageu-
tibus Dominus noster aperult. Tunc antlstes quam, in-

quit ,
paenllenllam oslcndisti post tantas iniquitales ?
quibus mcdicaminibus incurabilia vulnera plagasque
 ,

CHRISTtANIS CAP. Xlt. 3^

cuvasti ? At imperator luum inquit, opus est et do- ,

cere et medicamlna tempevare meura vevo oblata su- ,

scipere. Quibus vevbis irapevatoris auditis quae illius ,

humilitatem atque ipsum spontaneam paeniteutiae su-

,

scipeve sanctus Ambvosius

afflictionem monstvabant ,

salutavera medicinam tantorura vulnevum apposuit

ei

qua percepta imperator magnas gvatias refcvcbat. Ta-

li evgo tantaque et pvacsul et impevatov vivtute cla-
rescebant ,
quovura opus valde fuit admivabile , illius

fiducia , huius obedieutia , illius zeli fevvov , huius au-

tem fidei puvitas. Povvo vegulas pietatis quas a maguo
sacevdote pevcepit , etiam revevsus in Constantinopo-
litanam uvbera servavit. Nam dum festivitatis lempo-
re ad ecclesiara pvocessisset , oblatis in altavi munevi-
bus , mox egressus est. Cumque Neciavius pvaesul ec-
clesiae, mandasset c«v intus stave noluisset, mandavit
princcps : vix , inquit, poltii disceve quae diffei-entia
sit impevatoris et sacevdotis ; vix euim vevitatis inve-

ni magistrum ; Ambrosium namque solum novi voca-

ri digne pontificem. Tantura itaquc pvodest incvepa-
tio a viro virtutis prolata !

Unde perspicuum est quod decet bonos et pios re-

ctores salubres aiitistitum ,

quasi spivitualium medico-
rum , humilitev et libcntev auscultave covvectiones, te-
stante Salomone qui ait : inauvis auvea et mavgavlla
fulgens, qui arguit sapientem et auvera obedlentem.
Melius est enira a sapiente covripi , quam stultovum
adulatione decipi. Nam si nostvovum vulneva covpo-
ruin a medicis sanavi vehementev deslderaraus, et in
praesenlla medlcovum eadem ostcndeve non evabesci-
mus , medicluae spc salutis oblectamuv
et in dolove ,

quanto magis de vulaevlbus et plagis aniraavura no-

stvavum nos malovem habeve curam opnvtet quousque ,
 ,

38 SEBULIUS DE RECTOniCUS

spiritunlis mcdicns , quamvis acerrimam medclam ad-

liibeat ,
per quam spos ccrla nostrae sanationis fiat ?
Sicut enim scalpcllus mcdici iiou oh hoc malus est

quod resecet vulnera , et putridas aniputet carnes , sic

el corrcctio salubris.

Quam lux rutilo nova caelo

Yh grata habiiantibus orbem
Post nubila noctis opacae
Phoebl radiante corona ;

Quam ros sitientibus arvis

Post torrida caumala cancri
Boreae post frigora saeva
Vcr florigerumque screnum ;

Sic praevenicule piaclo

Animae fit cara mcdela.
Morbis medicanlur anhelis
lam quisque salubribus herbis
Tulerint quo corporis aegra.
Cura vigilante sagaci
Famulae si tanta rependunt
Fragili medicamina cnrni ;
Cur uoii potior medicina
Domiuam medicatur hbnoram ,

Simulaudo iura creanlis

Animam deitale ]>eandam ?

Quis vuhiera tollere culpae

Mcdico potest sine docto ?
Cavcant igitur dominantes ;

Vitiis si raenle lahascunt,

Adeant medicosque peritos ,

Christi pielale ministros

Quis discant subdere colla ,

Qui possunt pellerc morbos

 CnRISTIAMS CAP. XII. •59

Oleo vinoque salubri.

Nec noii caelesliLus hei'bis
Paradisi flore crealis
Extinguuut dira veneua.
Revocant animas et ab imis
Verbo virgaque potenti ,

Quas sancta caelitus arte

Revehunt ad pascua vitae.

G A P. XIII.

N,on hominibus universas vitare hostis iii-

est facile

sidias . Nam dum quispiam libidinis efFugerit passio-

nem , incurrit in avaritiam ; qua declinala invidiac ,

fovea praeparatur ; hanc si ti'ansconderit , vitium fu-

roris incurrit ; et alios pkirimos laqueos ponit inirai-

cus, quo capere possit iucautos. Et corpus quidem pas-

siones habet facile ministrantes , ut animam possit oc-
cidere ; sed mens divino solatio vigilans machinaiio-
nuni eius destruit argumenta. Humauam naturam pav-
ticipatus Theodosius praefatus imperator habuil passio-
num quoque communionem, iustoque furori immen-
sam permiscens crudelitatem iniustam operaius est ,

passionem. Quam rem narrare necessariura est propter

utilitatera legentium (i). Thessalonica civitas est grandis
et populosa , in qua dum fuisset ovta seditio ,
quidam
iudicum lapidatl sunt atque tracti . Hinc indignatus
Theodosius non refrenavit infirmitatem iracundiae sed ,

iussit iniuslos gladios super omnes evaginari , et una

cum nocentibus innocenles interimi. Septem milia ete-

(1) Sumitur sequens narralio ex Theodoreti historia lib. \. cap.

17. 18; ut ex capitulo eiusdem 19. derivata fuerunt quae nostcr dixit
dc Placilla cap. V. p. 17.
 ,

/|o SEDULTUS DE RECTORIBUS

iilm lionilnnm , sicut ferlnr , occisi siiiit, non praece-

denle indicio , sed tamquam in niessilnis omnes simul
incisi sunt. Quam ol) rein , nt dix^imus , beatus Ara-
brosius praefatimi imperatorem sancto zelo succensus
graviter redai-g;uit, ac furorem priucipis inratlonabilem
et scclus nefandum severa invectione detestatus fuit.
Unde bonus et prudens rei publicae gubernator
aptuni est ut illud praecaveat, ne dum suam snorumve
iniuriam nlcisci supra modum disponit, inralionabilis
reatum furoris incidat ; sed propriam iram refrenare
non negligat , et iusti furoris stimulos affectu pietatis
removeat , nc forte si plus iusto desaeviat in subiectos,
incurrat rabiem leoninae ferocitatis. Unde scriptum est:

noli esse sicut leo in donio tna , subvertens domesticos

tuos , et opprimens subiectos tibi. Nam sicut debellare

superbos , ita et parcere subieclis, iustum et misericor-

dem dominum oportet. Unde et Antoniuus iraperator
diccbat , malle sc unum civem servare ,
quam mille
liostcs occidere. In corrigeudis itaque criminibus mi-
sceuda cst lenitas cum severitate ; facieudum ex utra-
que lemperamentum ut neque muha asperitate exul- ,

^erentur subdiii neque nimia benignitate solvantur.

,

Nec ulla correctionis seu vindictae habeat modum , ni-

si recte praecedat iudiciura. Ncc decet serenum reclo-
rem furore iracundiae , tamquam fclle amaritudinis ,

esse perlurbatnm , si iustum vult proferre iudicium ,

cuni nimis irascentiuni caeca sint iudicia . Non enim

potest serenum lumen iustitiae ac veritatis cernere
qui caligiue obnubilatur iracundiac. Opponatur itaque
fortis patienliae clypeus, coctra inrationabilis impetum
furoris. Nani sicut scriptum est, melior est patiens viro
fortl, ct qul dominatur auirao suo expugnalore urbium.
Fortior enim est qui yiolentiam, et in se ipso inclusam
 ,,

CHRISTIANIS CAP. XIII. ^f

feram snperat iracnndiam quara qui leonem perimit.
,

Quanta vero mala per subitaneum furorem el im-

patientiae vitium eveniant , Rex
quis explicare potest ?
Saul furoris impetum non refrenans immani saevitia
,

sacerdotes Domini trucidavit. Salomon quoque quara-

vis splendore sapientiae fuerat illuminatus , tameu fu-
roris passione repletus suum fratrem iuterfici praece-
pit ,
pietatem tyrannidi postponens. Quid referara de
reprobis ludaeis ? qui dum zelum , sed nou secundum
scientlam habuerunt , in filium Dei et sanctos eius di-
scipulos houiicidae extiterunt. At palientis virtule man-
suetudinis sanctus David praeditus , etiam inimicis suis
saepe pietatis afFectu pepercit ; nonnumquam vero Del
zelo stimulatus inimicos Domlui usque ad mortls exi-
lium protrivit. Decet enim dilectum Deo principem
contra hostes et blasphemos christiani nominis fulmi-
neum frequenter habere zelum. Nam si Nabuchodo-
nosor res alienigena, ne blasphemaretur Dens Israhel
in tanlum saeviit , ut tale decretum firmaret dicens
quicumque dixerit blasphemiam in Deum Sidrac Mi- ,

sac et Abdenago
, ipsi in inleritum erunt
, et domus ,

eorum in perditionem ; quanto magis orthodoxos re-

ctores contra inimicos christianae fidei ct doctrlnae
atque religionis zelare oportet? quatenus omnipotenti
euius minislri gratla sunt ordinatl , tanto magls pla-
ceant, quanto ferventius ea quae Ghrlstl sunt, lauda-
bilizelo satagrere anhelant.
o
Post inclytos labores Cum purpura coruscat,
Ac laurea trophaea ,
Aulae decorus ordo ,

Toga candente pacls ,

Feliciter regentem
Et regla corona Cum sors beafa comat,
Lectis micante gemmls Qnam saepe mentis aulara
Auroque compta flavo ; Perturbat ira praeceps ,
 4'-i SEDULTUS DE RECTORIBUS

j^c zeliis ardet intns Mlsceatui* ergo menti,

Caeco furore cretus ! Flagransque odore pacis
Aenea fervet olla Dux fiat , ac sereaus
Nec sic fiirens in astra , Grato uitente vultu.
Ceu principis severa Nec iudicans sit ante
Cor saevit ut leaena. Quam verilas patescat.
Nolens modum tenere Nam notione nocte
Infecta mens veneno. Cor splendet ut lucerna

C A P. XIV.

l^ed dum boni rectores faslum superbiae tyrannidis

in adversariis debellare studcnl, non in se nec in suo-
rum fortitudine , sed in altissimi virtule et gralia to-
tam confidentiam stabilire debent ,
quia ipse est solus

et omnium in ipso fiducialiter spe-

potens protector
rantium. Unde per psalmistam dicitur bonum est spe- :

rare in Domino quam sperare in principibus bonum

, ;

est confidere in Domino quam confidere in bomine ,

.

Et alibi : nolite confidere in principibus neque in fi-

liis hominum , in quibus non est salus. Exiet spiritus

eius et reverietur in terram suam ; et reliqua . Cui

etiam Hieremias concinit dicens : Domine, omnes qui
le derelinquunt , confundeutur; recedenles a tc, in ter-

ra scribenlur ; qunniam dcreliqucrunt venam aquarum

viventium Dominum. Maledictus liomo qui confidit ia
hominc ct ponlt carncm brachium suum, et a Do-
,

mino recedit cor eius; et reliqua. NuIIus ergo debet

confidere in in homine, aut pra;\sumei'e quod nullus
ei possit resistere. P.'aesumebat et silurus piscis quod

hamum sibi ncmo iaceret , nemo tenderet retia ; et si

incidisset , omnia disrumperet , et tamcn fuscinam (i)

(i) Piscalorlum instrumealura fuscina est ,

bidcns aut tridens,
 CUillSTIANIS CAP. XIV. ^3
non evasit. Quod si qais singulari fortitudine excellens
ob hoc singulos non tiineat, idem multos necesse est

ut caveat. Nam qui ab uno vinci non potest interdum

a raultis vincitur. Elephas grandis est, et occiditur; leo
fortis est , tigris fortis est , et occiditur. Prudentis au-
tem rectoris est etiam metuere vel praecavere inferio-
res, cum saepe ab inferioribus superiores supei'entur .

Quam immanis est crocodilus et dentibus atque un-

guibus intolerabilis ! qui tamen ab enideo bestiola ven-
tre perimitur.Monoceron elephantem cornu perforat.
Formidabilis elephantus murem limel. Leo rex fera-
rum exiguo scorpionis aculeo occiditur. Nemo itaque
in suis viribus temere praesumat.
Sed ne quis in suoi*um fortitudine ac numerositale
coufidat Xerxes rex Persarum bcllum adversus Grae-
,

qua velociter et perite vibrata confixi pisces capiuntur Id ex ve-

terum scriptis constat , et usus etiam laodiernus demonstral. Nam
et ego autumnalibus feriis in Circaea palude ad Luculli villam ia-
cta fuscina breve piscibus bellum intull. Hinc , utpofe Deus ma-
rinus , trldentem fuscinam gestat Neptunus, eique ipsam sub pedl-
bus sternlt Martianus Capella ;
quo loco , doctus alioqul vir Cay-
luslus , ut dlxi iu praefalione ad Homeri plcturas , rldlcule legit
lusciniam pro fuscina. Causara hanc verissiraara, cur detur Ne-
ptuno fuscina , unus fortasse Inter mythographos novit Phornutus
cap. de Neptuno quamquam et Ipse immerito dubitans <^sgH Ss
, :

Tg/aivay , jroTigov S7r=l «i/tij j/gwvTai Trgoj tjjv ruv ip^Syw» B/ipa.v ,

7) cJj iTtnridsiou tootou tow ogyayou ffgd? Tjjy y.i'v-/j(Tiy tij? y)7f ? Ce-
teri ,
quod valde miror, in aUas abeunt ,
quas piget referre ex-
pllcationes , hanc unice veram , ut reor , ignorantes; veluli Servius
ad Aen. I. i38; Fulgentius hb. I. 3; et vaticanl Mythographl apud
nos Class. AA. T. III. pp. 5g. 86. i85; nec non graecl Auctores
laudatl a Munckero ad Fulgentiura loc. clt. Pictores vero ac slatua-
rli, hoc aptlus ,
prae ceterls plscatoriis , instrumentum Neptuno di-
stiuguendo adhlbenl ; etenim Iridens cum marinum Deum dcnolat,
tura etlam sceptrl vicem gerit , et omnino decoram atque speciosnm
nfpiarum domino J gnltatcu conciliat.
 jil^ SEDULIUS DE RECTORIBUS

ciam a palre susceptiiai per quinqiicnnium inslruxit 4

qui viilolicet Xerxcs •dcc- milia armatorum de regno, et

cccmilia de auxiliis, rostratas eiiam mille duceutas, one-
rarias tria milia nnmero habuisse uarratur ; ut meri-
to iuopinato exercitui , immensacqiie classi vix ad po-
tum flumina vix terras ad ingressum, vix raaria ad
,

cursum sjifTecisse memoraium sit . Sed Leonidas rex

Spartanorum cum quatuor milibus hominum contra
mille milia ai"raatorum ciusdem Xei'xis in bellum pro-
cessit , ac deletis Persarum copiis , victor et bello cla-
rissimus cum suis paucis pro araore liberandae pa-
triae occubuit. Xerxes vero bello in Graecia iufeliciter
gesto, coutempiibihs suis factus, in regia circumven-
lus occiditur . Nam saecularis gloriae et incurvabilis
superbiae pedissequa est ignominia. Hinc per Salomo-
iiera dicitur : Domiuus cxercituum hoc cogitavit ut de-
trahrrct superbiara omuis gloriae , et ad ignorainiam
dcduceret omnes incljtos terrae.
Non ergo glorietur fortis iu fortitudine sua , nec
dives in divitiis suis. Nam si eruca parvusque vermi-
culus fortior honiine est , ut quid se iactat terra ct ci-
nis , et clata pcr superbiam, cum ex humo sit, huma-
na contempnit ? Itaqiie qui gloriatur, in Domino glo-
lietur , qui arcum potcntium infirmat, ct infirmos ro-
bore accingit ; cuius adinvcntioues sunt ut superbi ca-
dant et humiles surgant ; cui omnis potestas a pa-
ire data est in caelo et iu terra , et orania subiccta
sunt sub pedibus cius. lu quo si quis fiducialiter an-
choram spei fixerit , niiscricordia circumdabitur , sicut
scriptum est ,
qui sperat in Doraino sublevabitur. Ex-
pectatio iustorum lactitia ,
psalniista aitestante qui ait :

sperantes aulcm in Doniino misericordia circumdabit.

Et iterum : bcaius vir , cuius esl i|omcn Domini spes
 ,

CHRISTIANIS CAP. MV. 4^

elus. Qiiis enim speravit in Domino, et confusus est ?
Quis permansil in mandatis eius , et dereliclus est ?

Quis invocavit Dominnm , et clespecl.us est ? Quoniam

pius ct miserlcors Dominus.
Quisquis bellipotens saevis confidit iu armis ,

In se sive suis spem male fidus habens ,

Instabili tremulans folio simulabitur ille,

Grando quod excussit ,
quod notus atque mov^et.

Cuius loricae textura rigente metallo

Ut fragilis telae nutat araneolae.
Plumbeus nt pugio gladius lentescit acutus ,

Nec fidus dominum protegit et clypeus.

Quem galeae tutela premit ceu lanea cassis ,

Lancea vulnipotens sicut harundo valet.

Talibus horrendus iactabat saepe Gollas ,

Quem funda missus stravit ab hoste lapis.

Illum non vicit cljpeus , non arma trcmenda

Nonque minax serrao profuit allophylo.
Si leo si tigris perimitur si crocodilus ,

Ingens si murem trux elephasque timet ,•

Ergo nec in proprii fidendura viribus ulll

Belligero ,
quamvis aenea membra gerat.
In Domino potius vivo spes tqta locetur,
Qui regit aliithronus numine regna Deus.
Qui dat et omnipotens ducibus sperare superua ,

Virtutem valida vincere posse manu.

G A P. XV.

vJ nde sl quando bellici rumores crebreseant non ,

lam In arrais corporalibus et foriitudine confideudum,

quam assiduis ad Dominum orationibus est insistendam,
Deique sunt imploranda auxilia, cuius 1n manibus con-
 ,,

^6 SEDUtlTJS DE RECTORIBUS

sistit salus ,
pax , atque victoria ; qui si pia devotio-
iie invocalus fuerit , numquam se iuvocantes deserit

sed eisdem misericorditer adiutor iu inportunitatibus

assistit. Nam cum suorum electorum manus et voces ad
patrem misericordiarum elevantur , hostium ferocitas
adnihilatur, ac nonnumquam hostibus subitanea igno-
minia mortisque fovea ,
piis vero inopina victoria dis-
ponitur ; dum pii viam desperatae salutis , impii au-
tem decipulam insperatae mortis intrant. Sed quod di-
cimus evidentibus exemplis nos approbemus.
,

Moyses legislator cum manus suas in oratione ele-

vabat ad Dominum vincebat Israhel ; cum paululum ,

remiitebat, vincebat Amalec. Sic et rege lezechia nou

corporalibus armis pugnaute , sed cura lacrimis exo-
rante , angelus Domini centum octoginta quinque mi-
lia Assjriorum una nocte interfecit. losaphat rex lau-

des Domino personabat , el Dominus pro laudante ho-

stes superabat , ita ut convcrteret hostinm insidias in
semeiipsos , vel muluis cadereut vuhieribus. Israheli-
tae vero ingentem pracdam de spoliis occisorum tol-

lentes , ita ouusti sunt, ut omnia portare non possent

nec per tres dies spolia aufcrre prae praedae magni-
tudine. Quid referam de Machabaeis ,
qui divino fre-
ti adiutorio saepe viclores fuerunt? Unde et famosis-

simus ille ludas atque in bellis Domini invictissimus,

ad plebom formidantem ac dicentem ,
quomodo pote-
rimus pauci pugnare adversus multitudinem tantam
et tam fortem et nos fatigati sumus ieiunio hodie ?
,

respondit : facile est concludi multos in manus pauco-

rum ; et non est differcmtia in conspectu Dei caeli li-

berare in multis vel in paucis ,

quia non in multitu-
diue excrcitus victoria belli , scd de caelo fortitudo est.

Ipsi veniunt ad nos in multitudine contumaci et su-

 : ,

CHRISTIANIS CAP. XV. /^^

perba , ul disperdant nos et uxores nostras et filios

nostros , et ut spolient nos ,* nos vero pugnemus pro

animabus noslris et legibus nostris , et ipse Doniiuus
conteret eos ante faciem vestrara . Vos autem ne ti-

mueritis eos. Sicque irrumpens iu hostes, contrivit eos,

et victoriam accepit de inimicis suis.

Ncc solum iu vetori tcstamento haec facta sunt

sed etiam in novo his similia contigerunt. Unde hi-
storiae tradunt ,
quod Constantlnus imperator cruce
Christi pro vexlllo utens, uuiversos hostes suos supe-
ravit. Similiter et Theodosius augustus magis orando
quam bellando quosdam tyrannos eoruraque exercitus
prostravit ; cui Dominus tempestates , fulgura , et to-

nitrua iu auxilium contra adversarios misit , et eos vin-

dicta caelesti protrivit , de quo quidam eleganter poe-

ta (i) sic ait

O nimls dilecte Deo , tibl mllitat aether ,

Et coniurati venlunt ad classica venti.

Quid autem mlrum si per raagna elementa magnus
Dominus maguah'a operetur cura etiam in minutis ,

vohitilibus stupenda miracula ipse facere praedicetur ?

Ecclesiastica namque refert historia quod lempore ,

Constantil imperatoris rex Persarum Sapores nomine,

Nisibin clvitatem ,
quam quldam Antlochlara mygdo-
uiam vocant , multls cum milibus obsidebat , cuius ui*-
bis episcopus atque rector et dux erat sanctus laco-
bus apostoh'cae gratiae radiis illustratus. Per idem er-
go tempus Ephraim vir rairabllls et conscriptor egre-
gius apud Syros sacrailssimo lacobo suppllcabat ut ve-
niret ad rauros , et videns barbaros , malediclionis ia-
cula contra eos emltteret. Flexus ergo vencrabills lio-
mo ascendit in murura , et cum mlha mllium videret
(i) Claiulianus clc leitio consulatii Honorii.
 ,

48 SEDULIUS DE RECTORIBUS

exercitus, aliam maledlctionem eis non petiit, uisi sci-

niphes et culices, ut per parva animalia supernam vir-
tutem potuissent agnoscere . Orationem vero secutae
sunt nebulae sciniphum et culicum . Et elephanto-
rum quitlem proboscidas , cum sint cavae , equorura
vero aliorumque iumeutorum aures simul et nares im-
plerunt. At illi ferre vim parvorum aniraalium non
valentes , sessores suos ductoresque excussos dorsis pro-
iecerunt, et disruptas acies confuderunt , exercitura-
que relinqueutes, suramo impetu fugiebant. Hoc modo
territus imperator parvam cleraentemquc correptionem
in se cognoscens factam. a Deo habeute providentiam
animarum eum pie colentiura , suum exinde reduxit
exercitum , coufusiouem nou victoriam ex illa obsidio-
ne percipiens.
Legimus et alios sanctos viros, quos contigit ali-
quando cum christiano populo in expeditionem exer-
citus esse , magis oratione contra hostes quam armis
saecularibus puguasse; quomodo sanctus Germauus an-
tisiodorensis episcopus fecisse legitur, qui cum beato
Lupo , episcopo Tricassinae civitatis , in Britanniam
ad extirpandam pelaglanam haeresim raissus fuerat
quo lempore necessitas belli Britonibus contra Pictos
etSaxoues imminebat quia Picti et Saxones confi-
,

dentes in multitudine exercitus sui , Britones oppri-

mere dispouebant ,
quos eadem necessitas in castra
conlraxerat (i). Et cum trepidi partes suas impares iu-
dicarent , sanctoriim autistitum auxilium petierunt. Ita-
que apostolicis ducibus Christus militabat in castris.

Aderant etiam quadragesimae venerabiles dies ,

quos

(i) Surait hanr; nDrraliorem SeJulius a Gunslanlio anlifjuo

S. Germaiii biographo lib. i. cap, 28 ,

quem videsis apud Surium
(lic 3i. iuhi.
 CHRISTIANIS CAP. XV. ^Q
relJgiosiores redJebat praesenlia sacerdolum iii tanluni
xil cottidianls pi*aedicationibus instituti, certatim popa-
li ad gx'atiam baptismatis convolarent . Nam maxima
exercitus multitudo undam lavacri salutarls expetiit.
Ecclesla ad diem resurrectionls dominicae fi'ondibus
contexta componltur , atque In expeditione campestri
instar civltatis aptatur . Madidus baptismate procedlt
exercitus , fides fervet in populo et contempto armo-
,

rum praesidio , divinitatis expectaiur auxillum. Tunc

Germanus ducem se proelii profitetur , eliglt expedl-
tos , et e regione qua hostium sperabatur adventus ,

vallera circumdatam editis montibus intuetur ,

quo
in loco novum componit exercilum ipse dux agminis .

Et iam aderat ferox multitudo hostlum quam cum ad- ,

propinquare intuerentur in insidiis constituti , tunc

subito Germanus signlfer universos admonet , et prae-
dlcat ut voci suae uno clamore respondeant ; securis-
que hostibus, qui se insperatos adesse coufidereut al- ,

leluia iam tertio repetitam sacerdotes exclamabant . Sc-

quitur una vox omnium, et elatum clamorem repercus-
so aere montium couclusa multlplicant. Hostile agmen
terrore prosternitur , et super se non sohim rupes cir-
cumstantes sed eliam ipsam caeli machinam contreraes-
scunt, trepidationlque iniectae vix sufEcere pedum per-
nicitas credebatur. Passlm fuglunt , arma proiciunt ,

gaudentes vel nuda corpora eripuisse discrlmlni. Plu-

res eliam timore praecipltes flumen quod transierant
devoravit. Ultionetn suam innocens exercitus intuetur,
et victoriae concessae otiosus spectator efficitur. Spolia
colliguntur exposlta , ct caelestis palinae gaudia miles
religiosus amplectltur. Triumphaut pontifices, hostibus
fusis sine sanguine ; Irlumphat victoria , fide obtcnta
non viribus.

4
 .,

5o SEDULIUS DE RECTORICUS

HIs itaque et talibus excmplis evidenler oslendi-

tur ,
quod raagis homines sanctis orationibus ac di-
vino auxilio quam armis saccularibus a periculo mor-
,

tis protegantur. Unde autem solatia praesentls vitae ,

et defensio coutra universa pericula , et victoria de

hostibus maxime quaei"enda sit ipse Domiuus ia ve- ,

teri lege priorem populum inslruens ita osteudit di-

cens : si in praeceptis meis ambulaveritis et manda- ,

ta mea cuslodieritis , et feceritis ea dabo vobis plu-

,

viam in temporibus suis, et terra gignet fructum suum,

et pomis arbores replebuntur. Adprebendet messlum
tritura vlndemiam , et vindemia occupabit seraentem ,

et comedctis iianem vestrum in saturitate , et absque

pavore habltabilis in terra vestra. Dabo pacem iu fi-

nibus vestris ; dormielis , et non erit qui exteri'eat

Auferam raalas bestias et gladius non transibit ter- ,

minos vestros. Persequemini inimlcos vestros , et cor-

ruent coram vobls. Persequentur quiuque de veslris
centum alienos et centum ex vobis decem mllla. Ca-
,

dent inimlci vestri in conspectu vestro . Gaudio re-

spiclam vos , et cresccre faclam , multlplicabimini. Et
firraabopactum mcum voblscum Ponara tabcrnacu- .

lum meum in medlo vesiri et non ablciet vos ani- ,

ma mea Ambulabo inler vos ct ero vester Deus

. , ,.

vosque erltls populus meus. Ego dominus Deus vcster.

Quod si non audierlils me nec fecerltls omnia man- ,

data mea , si spreverltls leges jneas , et iudlcia mca

contempseritis , ut noii faciatls ca quac a me consti-
tula sunl , et ad irritum perducatis pactum meum
ego qunque baec faclam vobis : visltabo vos in ege-
state et ardore, qul conficiat oculos vestros et consu-
mat aiiimas vestras. Fruslra scicils semcntem, quae ab
hostibus devoral)Itur. Ponam faclcm meam contra vos..
 CIIRISTIASIS CAP. XV. Ul

ct corruelis coram hoslibas vcstri.s , et suuicicminl his

qui oderuut vos. Fugietis ,

ncmine persequealc. Qnod
si nec sic volueritis recipere disciplinam , sed amba-
laveritis ex adverso mihi , ego quoque contra vos ad-
versus incedam ; et percutiaia vos septies propter pec-
cata vestra, iuducamque super vos gladiuui ultorera
foederis mei Cumque eonfug -ritis iu urbes mitLam
. ,

pestileiitiam in medium vestri et trademini in ho- ,

stium manus ,•
ct reliqua.

Haec ergo iicet priori populo ,

qui lerrena hona
arabieLat, per legisiatorem dicta sint , tamen chri-
sliano nunc populo convenienter aptari possunt , cui
a Domino suo in praesenti tribulatione consulitur , et

insuper boua futura in caelis promittuuiur. Huic er-

go oplime couveuit , ut mandata Domini sui servet ,

et totam spera suam in eo constituat, qui potens est

ab omuibus adversis in se sperantes eripere atquc ad ,

prosperitatis eventum et hic et in futuro suos electos

transferre.
Veutosa cum desaeviat Fugit timens haec omnia,
Euri procella perstrepens, Tutum capessat ut locum.
Altitonans de montibus Sic ingruente maximo
Cum nubilosa grandine ,
Advcrsitatum turbine
Silvae ruautque protinus, Totii peieuda viribus
Turl^elur et actus maris ,
Caelitonautis dextera.
IVJinas et asLris innn-at Bcatus ille praeminet
Ventus crepanti fulmine ; Qui lunc volante praepete
Ferit pavor mortalium Oratione machinam
Tunccordacontremeniium, Poli penetrat arduam .'

Ne steruat ira caelitus Alas babet haec aureas

Propaginera terrcstrium. Volucris ore lucida.
Quisquis sapit pericula Laevara regit ieiuuiuni ,

\ ilare corde provido ,

Dextram teuetque largitas.
 .
,

52 SEDULirs DE RECTORIBUS

Hanc nosclt ordo caelitum, Votiva menlis xenia

Gaudcns salulat advcnam ,
Tunc prendit , ipsa lactea

OfFert eamque gloriae Poli revislt climalaj

Tribuual ante principis. Donisque jomnla gratiae j,

C A P. XVT.

/l.t vero si bene regentibus et pi-aecepta Dei custo-

dlentlbus aliqua in hoc mundo adversa contlgeriut
nec mox debeut contristati ab eo refugere atque de
eius auxilio desperare , sed fiduclaliter agere , ac de
Dei bonltate plenlter confidere. Siquidem baec tran-
sitorla vlta est iustotemptallo tota in qua plus in- ,

terdum uoceut prospera quam adversa; quia Dei ele-

ctos prospera deiciuut, adversa vero erudlunt. Ut enim
sapieutes perblbent ,
qulnque temporum varietatlbus
regnum lerrenum consistit. Nam primum tempus la-
borls est ,
quando per fragores bostium et bella con-
tendltur. Secuudum vero quando ipsum regnum suis

incrementis ut luua usque ad pleniludinem tendit

Tertium tempus est ipslus pleultudlnls ,
quando un-
dique ab omuibus nou ofFenditur scd , in plenitudine
gloriae suae tamquam pleuilunii claritas nobilitatur.
Quartum tempus est In quo ipslus regni sublimitas
instar luuae decresccre iuclpit. Porro quiulum, quod
est novisslmum, tempus est conuctationis et contradi-

etlonis quando rel publlcac quasi turris SUoa summa

,

corrult ac nuUus ad ipsam rem publlcam stabilien-

,

dam qulcquam boni facere vult. Unde colllgoudum

est quam mobills et quani variabilis slt terrenl regni
glorla ,
quae numquam eodem statu perseverat
in , sed
sicut luna ut pcr momenta crcocit lu prosperis , ita

ct decrescit In adversls. At vcro gloria slne mobilita-

 ,

Cnr.ISTfANIS CAP. XTt. 53

te ncquaquam in tcrrestri sed in caelcsti regno in- ,

venitur. In momentanea enira huius saeculi potestate ,

et confusa rerum transibilium inconstantia quomodo ,

saepe ex procellis adversitatum serenitas reddilur , ila

in procellas serena mutantur,

Itaque si aliqua contigerint adversa, qui providus
est rei publicae gubernator, non statim talibus tempe-
statum turbinibus infringatur, sed e contra valida men-
tis fortitudine in Domino confortetur atque omnipo- ,

tenti gratias in adversis referat ,

qui in prosperis suc-
cessibus de Domini sui clementia grat( s agebat. Pa-
rura est enim quando in Dci beneficiis ^ quae nobis
accidunt ,
gratulamur. Nam et boc gentilis facit ct iu-
daeus et publicauus et eibnicus. Christianorum pro-
pria virtus est , etiam in iis quae adversa putantur
referre gratias creatori , ut in Dei praeconium mens
laela prorumpat dicamusque nudus exivi de ulero
, :

matris meae nudus ct redeam.

, Sicut placuit Domino ,

ita factum est ; sit nomen Domini benedictum. Quo-

tiens enim aliqua trlbulalio in mundo evenerit ,
qui
boni sunt velut vasa sancta, gratias aguut Deo qui eos
castigare digualur ; illi vero qui sunt superbi vel lu-
xuriosi vel cupidi , blasphemant contra Deum et raur-

raurant dicentes : o Deus ,

quod tantum mali fecimus
ut talia patiamur ? At vero de bonis tribulalis ita in
lob legitur : beatus homo qui corripitur a Domino !

lacrepationem ergo Domini ne reprobes ,

quia ipse
vulnerat et medetur ,
percutict et manus eius sana-
bunt. Nam fomentis lenibus, quibus nos Deus conso-
latur saepe , saepe etiam mordacissimum raedicamen-
lum tribulationis adiuugit, et quasi clementissimus me-
dicus iucldere cupicns putridas carnes et cariosa vul-
nera adurere, cauterio non parcit ; non miseretur , ut
magis misereatur.
 54 SEDrLIUS DE r.EC.TORIBXTS

Intercluni vero plus nol)]s utlHa suiit hella et qnae-

lihpt advcrsa quam pax ci oliutn ,
quia pax delicatos
ct remissos facit ac limidos ; porro belhira et mentem
acuit, et praesentia quasi transeuntia contempnere per-
suadet. Ac sacpe supcriia disponente gratia dulcissimos
fruclus maioris pacis et concordiae progenerat. Unde et

Constantinus imperator , suavioros inquit sunt araici-

tiae post iuimicitiarum causas ad concordiam restitu-

tae. Quisquis vcro bonus et iustus rector spirituales

et carnalcs hostes nec non quaelihct adversa vel eva-
dere vel Iriumphaliter vincere desiderat armamentis ,

spiritualil)ns muiiitus alque ordinatus (iat , iuxta apo-

stolum indutus lorica iustitiae , galea spei , nec non
clypco fidei protcctus, ac divini sermonis gladio co-
ruscus emineat. Ilis enim ct talibus armis sanctos at-
que clarissimos terrarum reges fuisse munitos et su- ,

prrasse adversarios et ampla trophaea de hostihus re-

,

tulisse, atque inclyta regna diu et feliciter guhernas-

se , multis scripturarum locis saepissime legimus. Quo-
modo sanctus David , ut alios causa hrevilalis omit-
tain , armis spiriiualihus praeditus, quia Deum verum
toto corde tiniehat et anuiljat , raulta evaserat pericu-
la , atque hostes Domini digna saepe perculit ultione.
Ut glohus lunae raodo luce crescit
Ductus in sphaeram radiis coruscam ,

Nuncque dccrcscit variante motu

Corniger orhis ;

Regna sic terrae hifido tenore

Gloria ci'escunt modo prosperante ,

Nunc et adversis minuunlur ortis

Aulica sccptra.
Res quid humanas querimur fugaccs
Esse ceu fuinus fluviusquc praeceps ?
 , ,

CHRTSTIANIS CAP. XVI. 55

Noiinc sic mnndl vaiMaut recursum
Haec elemeuta ?
Post diem claram teuebrae sequuntur ,

Post serenatas placidas et auras ,

Ilico surgit nebulis opacis

Saeva procella.
Taliter dulcera sequiturque pacem
Litium gurgcs subitae ruinae.
Uude marcescit hominum propago
Flos velut agri.
At pius princeps Domino potenti
Corde contrito bilarique vultu
Gratias postquam nova damna sentit
,

Taliter ofFert.
Patris excelsi benedicta proles
Qui creas totum renovasque mundum ,

Nunc tuae grates forinius salubri

Nos medicinae.
Tune castigas medicante virga
Nos volens salvos nitidos ut affnos
In tui sacra gregis esse caula
Optime paslor.
Unde myrrbati calicem liquoris
Quem pie nobis tua dextra porgit
Simus ut salvi , bibimus libenter
Dona salutis.

Nosque lorica renitcntc iusti ,

Ac spei tuta galea , flagrante

Ense sermouis , fideique scuto
Quaesumus arma.
Et crucis siguo radiantc cornu
Exbibe votis populi precantis
Hostium cunctos superare fastus
Te dominante.
 56 SEmTLITJS DE RECTORIBUS

C A P. XVII.

V^ul bonus est princeps, multis virtutum praecouiis

adoiuatur , maxime vero clementia , mansuetudine ,

animae Iranquillilate numquam

, recipiens tempesta-
tcm , sed pacis coucordiam quam fieri potest semper
amplexans, non solum erga suos sed eliam circa ini-

micos ; quos exemplo patientiae alque clementiae pium

et magnanimum rectorem vincere oportet, testante psal-
mista qui ait : cuni his qui oderuut pacem eram paci-
ficus.Prudens igitur dominator per pacis connexionem
studet semper amplificai'o ordinare atque gubernare , ,

imperium ; cum pax sit omuium rerum tranquillitas

ordinis et connexio et increinentum regiae potesta-
tis.Ut enim discordia maximae res labuntur ila cou- ,

cordia pacis etiam minima crescunt. Unde Publio Sci-

pione intcrrogaute qua ope res publica Numantiae
,

prius invicta durasset, aut post fulsset eversa , Tyrseus

quidam nuraantinus respondit : concordia , invicta ;

discordia , exllio fuit. Siquideni Numantia civitas per

annos .xiin-, soHs •im- milibus suorum, -xl- milia Roma-
norum non solum sustinuit , sed etiam vicit. Coucordia
dissensiones reprimit , aspera ad lenitatem , adversa ia
prospcritatem , inlmiclas ad amicitiarum tranquillita-
teni reducit ; amabills inter amlcos , inexpugnabilis ab
advci'sariis , desiderabills ctiam ab inlmicls. Haec sere-
na est doml , vletrlx in proelio ; licei neque bellis vellt

esse Implicata, nisi cum pernecessarla et iustissiraa exe-

gerit causa.
Sed suut nonnulli ,
qui successu terreuae felicitatls

et tumore superblae in tantum existunt elatl , ut pacem

ab hostibus oblatam spernere, et iniusta bella susclpere
 CHRISTIANIS CAP. XVII. 5j7

non pertimescant ; et quod est gravius , duobiis forte

bellis impliciti , tamquam Spai-tanorum furore, tertium
non recusent. Sed saepe tales virga divinae ultionis iu-
ste intereunt ,
quoniam pacis donura siLi oblatum su-
scipei'e nolunt. Quomodo Amasiae regi ludae contigisse
legimus ,
qui misit nuncios ad lohas filium loachaz fi-

lii lehu regis Israhel dicens : veni et videamus nos.

Remisitque lohas rex Israhel ad Amasiam regem ludae
dicens : carduus Libani misit ad cedrum quae est ia

Libano dicens, da filiam tuam filio meo usox'em. Tran-

sierunlque bestiae sakus quae sunt in Libano et con- ,

culcaverunt carduum. Percutiens invaluisti super E-

dom , cor tuum. Coutenlus esto gloria
et sublevavit te ,

et sede in domoQuare provocas malum ut cadas

tua. ,

tu et ludas tecum? Et nou adquicvit Amasias. Ascen-

dltque lohas rex Isi'ahel , et viderunt se ipse et Ama-
sias rex ludae in Bethsames oppido ludae; percussusque
est coram Israhel.
Libet etiani commemorare quod de ipso luliano
principe in historia refertur ecclesiastica ,
qui multos
vicos casiraque detinens , iam Persarum
etiani civitates

capiebat. Cumque venisset Ctesiphontem civitatem , in

tantum obsedit regem , ut crebris legationibus uteretur
ofFerens dare suae patriae partem , si soluto bello disce-
deret ; quod lulianus noluit neque supplicautibus est ,

misertus neque ,mente percepit quia vincere quidem ,

bonum est ; supervincere , nimis invidiosum. Gredens

utique magicis artibus , et falsa spe victoriae praesu-
mens ; qui dum equo et exercitum confor-
fuerat in
tabat certum sperans triuniphum contra illum ia- ,

culum repente delatum , discurrens per brachium in

eius latus immcrsum est. Ex hoc vulnere susceplt tcr-
mlnum vitae . Qui vero iustissimuiu iiUtilit vulnus,
 !,

58 SEDVLirs DE RECTOP.IBUS

haclenus quemclam invisibilium

ignoratnr , sed alii

lioc intulisse ferunt pastorem Ismahe- , alii vero unum

litarum alii militcm fame et itiuere fatigatum
, Sed .

siye liomo sive angelus fuerit palam est quia divinis ,

iussionibus raiuistravit. Aiunt enim quia dum fuisset

vulneratus mox manum sanguine suo compleverit et
, ,

iu aercm proiecerit diccns Galilaee vicisti. Et in eo ,

ipso confessus cum blasphcmia victoriam.

Nulhis ergo pacis gratiam fastu temci-ario dehet
spernere , aut pnst hostes prostratos elato corde super-
bire , quomodo praefatus Amasias et lulianus fecerunt.
Unde scriptum est : non laeteris super inimici tui in-

teritu , ne forte supervcniant in te similia. Et iterum :

cum ceciderit inimicus tuus , ne gaudeas , et in rui-

na clus ne exuket cor tuum. Nam Dco displicct quis-
quis exahat se in malis alterius. Unde beatus David
de suorum interiiu inimicorum non solum non erat
Lielatus , sed vehementcr fuerat contristatus , affectu
caritatis plangens forles Israhel a Philistaeis fuisse pro-
stratos , et dicens : iuclyti Israhel super montes suos
interfccli suut. Quomodo ceciderunt fortes ? Nolite ad-
nunciare in Gelh ncque adnuncietis in compitis Asca-
,

lonis , ne forte laeieutur filil Phlllstiim, nc exuhent

fih'ae incircumcisorum ; et cctera . Quibus evidenter
ostenditur , quautum pietatis affecium sanctus David
etiam erga inimicos liahehat.
O quam pacificos cunctipotens amat
Quis regnum Solymae pcipctis annuit
lilos angellci gratia schcmalis
Ornans chirificat pectore vultibus ,

Quorum simplicitas cordibus Insita ,

Sicut mos avibus felle carentibus.

Ilac gaudet sobole celsithronus paler
 , , ,

CriRISTlA2VIS CAP. XVII. 5q

Heredesque suos hos Deus eligit.

Pacem qui scquitur, splendidus enitet ,

Et verbis redolet mel velut atticum.

Qui pacem reiiuit in tenebris manet ,

Et caecus gi-adiens iu foveani cadit.

Nam discors animi liirbida molio
Expers consilii uaufraga parturit
Incautis ducibus saepe pericula ,

Quam mortis sequitur mox violentia.

Pax vero medicans dissona glutinat,
Pax lites repriraens gaudia seminat
Pax iungit populos perpete foedere ,

Regnura pace regit rector et optimus.

Quis cbarisma placet pacis aromate
Virtutuni rcdolent sicut olivifer
Mons pinguis Domini ,
quo fluit affalim

Lac mel cbristicolis nectaris ubere.

C A P. XVIII.

VTloriosi principes ct reges atquc duces timorem Al-

tissirai ante oculos babentes , neque de pacis tran-
quillilate , neque de triurapbis victoriac sibiraet ar-

rogabant , sed totura Omnipotentis gratiae deputan-

tes , dignas gratulationcs sacraque vota , seu pro sla-
lu pacis , seu pro transacta victoria Domino persol-
vebant ,
qui dat sakitem et gloriam rcgibus , in ipso

fiduciam spei babentibus , qui volunlatem diligeniium

se faciet , et orationes eorum exaudiet salvosque , ta-

ciet eos ; quia custodit Dominus omnes diligentes se ,

et omnes peccatores disperdet ; sapicntia quoqus boc

ipsum attestante atque dicentc : qui tinietis Dominuni
sperate in ilbmi , et iu obU^ctatione veniet vobis ini-
 6o SEBVLIUS DE RECTORtBrs

sericordia . Unde per loliel proplictam dicitur : Do-

minus spes popnli sui , et fortitudo filiorum Israhel.
Quem pro multitudinc misericordiarum suarum , et
habundautia consolationum et largitate beneficiorum , ,

quibus humano generi ineffabili bonitate consulit , ad-

mirari et pi^aeconiorum laudibus ac beuignis devotio-
nibus exahari et honorari oportet ; psalraista nos ex-
hortante atque dicente confiteantur Domino miseri-:

cordiae eius et mirabilia eius filiis hominum. Gui et

,

illud coucinit quod in deutcronomio legitur ipse est :

laus tua et Deus tuus, qui fecit tibi haec magnalia et

terribilia quae viderunt oculi tui . Unde et Israhel
,

populus duce INIoyse pertraiisilo mari rubro, submer-

sisque pelago Aegyptiis , canlicum cxultatiouis Dorai-
110 personuit ,
quia eius maguifica iu se beneficia per-
sensit. Quid autem referam de famosis et sanctis du-
cibus ac regibus eiusdeni populi ,
qui quotiens de ma-
nibus iuimicorum liberati , vel de hostibus fueruut vi-
ctoriosi , liberatori et protectori suo tam hymnicas
lautles quam pacificas hostias ceternque vota Domiuo
accepla])ilia retribuebaut? Inter quos ille devotus hym-
nidicus David pro collatis Domiuo beneficiis sibi a
spiritualitcr exuhans aiebat cautabo Domiuo qui bona :

Iribuit mihi et psallam uomiui Domini ahissimi

,
.

Hinc ille populus per Naum prophetam admonetur di-

centem: celebra, ludaea , festivitates tuas, et redde vola

tua. Quanta vero bona ipsa plebs Domini cousequeba-
tur ,
per lohel prophetam breviter ita describitur : et

comedetis vescentes et saturabimini , et laudabitis no-

men Dei vestri qui fecit vobiscum mirabilia , et nou

coufuudelur populus meus in aeternum.
Sed et in novi testamenli tempore multi sanctissi-
mi reclores, beneficiorum Altissimi uon fueruut im-
 CIIRISTIANIS CAP. XVUI. 6t

iiicmores ; sed quanto celeris divina largieiile gratia

fortiores eminebaut et gloriosiores , tanto magis Om-
nipotenti diguos recompensabant honores ,* qualis erat
magnus et optimus imperator Constanlinus ,
qui iusi-
gni pielale decoratus , superna disponente providentia ,

potitus est Europa universa atque Libya ,• super has

etiara maximam Asiae parlem tenens , subiectos habuit
ubique devotos . Sed etiam barbarorum alii quidem

sponte serviebant , Ubique triumphi vide-

alii devicli.

bantur , et victor cernebatur iu omnibus imperator ,

qui divinae celsitudinis polcntiam cognoscens atque

admirans , et tanta sibl et humauo generi collata per
Omnipotentis gratiam beneficia enumerans , divitias di-

vina laude atque honoris gloria refertas iu hunc mo-

dum descripsit diceus : sacratissimam custodieas fi-

dem , veritatis luce participatus sum ; luminis veritate

gubernatus, sacram agnosco fidem. Deuique per hoc ,

sicuti res ipsa coufirmat , vencraljilem religionem esse

conspicio , et doctrinam aguitionis sanctissimi Dei om-
uibus offerentem. Huius cultum me habere profiteor,
quia huius Dei virtutem in auxih'o habens , inchoaus
a finibus oceani omnem terrarum orbem Grma spe
,

salutis obtinui. Hunc Deum colo cuius signum Deo ,

dicatus meus exercitus portat iu humeris , et a quo

dum iusto serinone ah'quid poscitur impetratur. Ex ip-
sis autem trophaeis insignibus beneficia repente suscl-
pio. Huuc itaque Deum immortali memoria nie ho-
norare profiteor , eumque summa puraque mente su-
per omnia esse credo. Hunc inclinatls genibus iuvo-
cabo , qui puram taniummodo nientem et immacuLi-
tam auimam ab omuibus exigit; virtutis et pietatis actus
exquirit, mansuetudiuis et clcraenliae dclectatnr ope-
ribus , mites amat , habet odio turbiilenios , diligit fi-
 .
,

62 SEDL'LIUS DE RECTORIEUS

(lem ,
puuit perfldiani , omuemque poicntiam cum fa-
stu despicit , superborura pimit asperltatem , ad fa-
slum elevatos perimit , humilibus autem ac palientibus
digna retrlbuil. Quibus omnibus consideraiis, multas
Dco refero gratias ,
quoniam iutegra provideutia omne
genus humanum colens legem divinam reddita sibi ,

pace decenter exultet.

Et haec quidem piissimus atque cliristianissimus im-
peralor dans gloriam Deo pro immensis ipsius bene-
ficiis dicebat. Quis enim rector sub cbristiani nomi-
iiis titulo insignitus , atque ab infantia tutela matris
ecclesiae ubere lacie slnu edncatus , et in principali dl-

gnitatis apice divina disponente gratia sublimalus , nou

iugiter omnipotentl victimas gratiarura offcret , non
illius voluntati humililer atque ardeuter obedire , et

sanctis eius servis placarenon magnopere contendet ?

si rex impius Nabuchodonosor Deum Israhel hono-
rat si Alexander mngnus cum csset paganissimus il-
,

lius templum adiit illius maiestati cervicem subdidit

,

se genibus provolulus curvat , ab illo auxilium eilla-

gitat, illi victimas immolat , atque insuper sancti pon-

tilicem templi laddum plurimis honoribus sublimat
Tlieodosius quoque lux imperatoriae dignitatis sacra-
tissima pro IjcneGciis a Deo sibi coliatis creberrimas
,

gratias refcrebat mukis houoribus Christo suo vota

,

compeusans, quibus Cbristi amore refcrtis tam Hiero- ,

solymis ecclesias consiitulas ([uam per singulas civita-

les posiias multum honoravit ct cum Hierosuiymam ,

pergeret , et cum denuo remearet.

Si pax proveniat , seu plaudaiit anipla trophaca ,

Arroset incautus talia nemo sibi.

JNaju Deus omnicreans , ingralos alque superbos

Meate sui cordis spernit ubique duees.
 ,

CHRISTIANIS CAP. XVIII. 63

Diligit et raites ,
grales Dominoque ferenles ,

Cuius mulliplices gratificantuv opes.

Nam neque diviliae faciuut neque regna bealos ,

Si non celsiilirono laus sit honorque patri,

Ob lioc eximius divino munere princeps

Hyranidicas laudes vota Deoque ferat.

Dum pax arridet tumidus dum , sternitur hoslis ,

Dum pollct terris copia plena honis ,

Dum Deus ex aho regem populunique triumplict

Magnifice plehem glorificaiido suam.

Ahsit murmurinm populo , cum manna redundet
Tranquillae pacis multiplicisque honi.
Cantica laetitiae potius tollantur in aslra ,

Tantis pro donis organizare decet.

Spiritus omnipotens orhis dum climata rcfcrt
Dum quoque lerrigenis regna superna patent.

C A P. XTX-

N=am quisquis est prudens et sanctus chrisliani po-

puli doraiuator , heueficiorum Domini semper fit mc*
raor ; ideoque heueficii largitorem honorihus magnifi-
cat , atque honoratum se esse cognoscit ,
piaque afle-

ctione de privilegiis et causis sanctae niatris eccleslae ,

quae est sponsa Dei vivi , conservandis et augendis ,

nec non de honorc ac reverentia sacerdotali laudahi-

lem sollicitudinem liahet. Tunc enim se fidelem Del
cssc cuhorein oslendit , dum christiana devotione quic-
quid ad honorem et gloriam Christi sanctaeque eius
ecclesiae pertinet, ordinahiliter disponere fideli sermo-
ne studet , seque omnihus adversitatihus , si necesse
fuerit, oh defensiouem populi Dei , tamquam sciilum
ohicit ,
qui se suumque regnum divlaa proteccione de-
 .

'
64 SEDULIUS DE RECTOKIBUS

fendi exoptal. Nec cessat augere honoribus Dei eccle-

siam ,
qui vult suum augeri et amplificarl imperium ;
ac de pace et securitate pia sollertia pertractat eccle-
siastica ,
qui transitoriam et aeternam pacem ac secu-
ritatem desiderat obtinere. Sit ergo fortis imitator ip-
sorum principura ,
qui ante ipsum iuste et pie in vo-
lunlate Dei regnaverunt , et cliristianum populum be-
ne rexerunt , Christique ecclesiam opportuno solatio
foverunt, Dei timorem et caelestis remunerationis spem
semper anle oculos habentes , et omnia quae agebant
sivei dispouebant, secundum voluntatem eius perficere
festinantes , non pravorum iniquilatibus consentientes ,

sed prava in directa summo secundum trutinam

studio
iustitiae transferentes. Sciebant enim quia qui emen-
dare potest , et neglegit ,
participem se procul dubio
delicli constituit ,
quomodo in libris regum narratur
dp Heli sacerdole ,
qui filiis suis in cultu divino de-
linquentlbus ,
ct populo oblationes suas Deo offerenli
vim facientibus , insnper et cum mulieiilma qnac oL>
servabant ad ostiura tabernaculi dormientibus peper-
cit , et non eos auctoritate paterna acriter corripuit
Quauta vindicta super eos venlt , et super omnem po-
pulum ! Quoniam tradlti sunt ipsl filii simul cum arca
Doralni et uuivcrsus populus in manus Phllistllm, et

caesus est Israhel plaga magna uirais , ita ut trlginta

mllla peditum ibl cecidlssent, quoad arca Domini ca-

ptd est. Duo quoquc filii Heli Ophni et Phinees mor-
lui sunt ipseque Heli cum
, audii'et arcam Dei captam
et fillos suos mortuos , cccidit de sella retrorsum , et

fractls cervicibus raorluus est; slcque saccrdolium ab

eius domo ablalum ad aliam domum translalum esl ,'

licc. quisquam de slirpc Heli ultra in lcmplo Domini

rainlstravjt.
 cnRISTIANIS CAP. XIX. >^ 65
lloc Itaque exemplo et allis similibus ,
quac iii scri-

pturis sacris referuntur consideratis , sacratissimi prin-

cipes atque rcctores non recipiebant personas adula-

torum , mel dulcediuis verborum pravae persuasionis
veneno intermiscentium , nec consentiebant fraudibus
iniquorum nequiter blandientium •
quoniam si illis
conseiitiatur in talibus nequitiis , non solum ipsi pec-
cantes , scd et eis consentientes pariter interibunt. Ac
boni et prudentes reges ,
quoniani ipsi recte vivunt ,

pio zelo praevaricantes disciplinabiliter redarguunt et

corrigunt ; unde sibi duplicem remunerationis a Do-
mino palmani adquirunt dum male in subiectis red- ,

arguere et eosdem ad bona verbo et exemplis pro-

,

vocare studeut. Oportet enim Deo amabilem regnato-

rem quem divina ordinatio tamquara vicarium suum
,

in regimine ecclesiae suae esse voluit, et potestatera

ei super utrumque ordinem praelatorura et subdito-
rum tribuit , ut singulis personis et quae iusta sunt
decernat , et sub sua dispensatione prior ordo devote
obediendo fideliter subditus fiat. Et ideo ia bono re
ctore debet laudabilis intentio esse , et bono studio il-

lud providere ,
quatenus praepositi ecclcsiarum Dei
suum locum legitime teneant , eisque ad boc admini-
culum regia clementia tribuat , ut officium suum se-

cundum maudata Dei , et sacrorum canouum instituta

pleuiler agere valeant ; nec eis saeculares potestates
impedimento fiant , sed potius ad fidem Dei servandam
et cultum iustitiae perficiendum faveant. Ideoque , ut
iu superioribus praediximus ,
per singulos annos syn-
odales fieri conventus uecesse est , ubi ecclesiastica
iura et negotia iuste et legitime discutianlur. Idcirco
diligentissime bono et provideudum cst ut
pio rectori ,

sanctificatio nominis Domiui, quae iu locis Deo consc-

5
 ,

66 SEDULIUS DE RECTORIBL^S

cratis manet sine ulla reprehensione, in quantum possi-

hile fuerit, servetur. Et tales rectores atque diepensato-
res in eis constithantur ,
qui sine inexplebili avaritia
atque luxuria res bene tractent divinas, et Dei servis at-

que famulaLus sufficieutem victum atque vestitum tri-

buant , viduisque et orphanis atque pauperibus iuxta

canoncs provisionera condignam primum impendant
et servitutem congruam regi orthodoxo de rebus quae
supersunt exhibeaut ; utprimo ordine fiat quod ad di-
vinum , et in sequenti quod ad humanum pertinet ob-
sequium. Nam si provida sollertia erga carnales milites
cura sit exhibenda ,
quatenus eis cuncta necessaria ero-
gentui' impendia ,* et qui plus iu bellicis tumultibus la-
boraut , et ad profectum rei publicae devotiores et for-
tiores atque uliliores fiunt, pKis niercedis et honoris
accipiunt ; quanto magis providcndum de spiritualibus
Christi militibus ,
quorum sanctis laboribus et oratio-
nibus ipsa res pul)lica servaiur incolumis ct illaesa ?

Hostes quoque visibiles et invisibiles superantur , co-

pia rerum temporalium cum prosperitatis eventu cumu-
latur. Sancti angeli in adiulorium popiJo iuvitantur ,

serenitas pacis redditur , imperium amplificatur. Po-

stremo regia dignitas et houorificentia diu atque feli-

citer potestatc extenditur , ac filii filiorum in apice re-

gni nobililautur.
Orthodoxus ac bcatus ille rector eminet
Qui Dei timore mactus atque amore fervidus
Anteponit illa scmper aulicis acgotiis ,

Christiana quts ubique crescit ahna gloria.

Qui pio tenore servat omne privilegium ,

Unde regis candidata sponsa Christi gaudeat.

Qui lupos rapaces arcet aequitate regia ,

Ghristiana nc premantur improbis ovilia.

 CHFxISTIANIS CAP. XIX. 67
Ipse zelotes el inslat ardens more fulmlnls ,

Eraicans et ultor ensis insequeudo reprobos.

Auribus modestis ille verba tempnit aurea
Ne mel ore suggerentis det venena toxica.
Nam colax in ore gestat arte verba raellea,
Cordis ac sinu retentat intus felle machinas.
His homunculis resistat christianus arbiter.
Scita legum raos et ordo patriaeque regulae ,

Ac Dei colat ministros sanctitate fulgidos ,

Qui Deo placere norunt ore corde moribus.

His precantibus beatis res beata pubh'ca
Omnibus bonis habundat , sicut arva fructibus.

Principis honor thronizat , ac Irophaea bucinant,

Laeta pax ubique regnat quieta gaudia.

C A P. XX.

Xlas autem paucas de multis, divinas ethumanas histo-

rias percurrens , vestrae domine Rex excellentiae cora-
monitorias obluli litteras, vestro amore ad lioc opuscu-

lura instigatus, sciens rue debitorem esse vestrae celsi-

tudinis obsequio ;utile fore perpendens , si quae spar-

sim in diviuis et humanis eloquiis de quibusdam malis

rcgibus sive principibus leguntur, in unum breviter
deflorarem opusculum ; uude possit vestrum delectari
ingenium , ct nostrae devotionis erga vestrae claritu-
dinem intelligentiae manifestari benivolum queat ob-
scquium. Sic et apes ex diversis floribus mella in uti-
litatera dominorum trausitura colligunt ,
quibus gva-
lissimos favos artificiosa dispositione coraponunt.
Hos itaque apices velut enchiridion vestri sagacitas
ingenii saepius transcurrendo pcrlegat ,
quatenus faci-
lius animadvertere possit, quanta mala malis, et quanla
 ;

68 SEDULIUS DE RECTORIBUS

bona bouis reclorlbus superna ei divina iustida re-

pendat. Ut enim reprobis praesentes ofFensiones , ca-
lamitates , caplivitates , filiorum orbitates , amicorum
strages , frugum sterilitatcs ,
peslileutias intolerabiles ,

bre\es et iufelices dies , diuturnas aegrotationes , mor-

tes pessimas , et insuper aeterna supplicia retribuit
ita e contra iustis et sanctis rectoribus multa in prae-

senti solatia , divitiarum habundantiam , triumpboruiu

gloriam ,
pacis tranquillitatem ,
praeclaram sobolis in-
dolcm , multos et felices annos ac perpetuum regnum
in fnturo donat. Nam sicut impiis sive prospera sive

adversa cuucta in exitiosos fines accidunt , sic electis

Dei omnes advei'sitates seu felicitalis eventus in bo-

num concurrunt teslante apostolo qui ait r omnia au-
,

lem concurrunt in bouum bis qui secundum propo-

sitnm vocati sunt sancti. In adversis quldem pro tem-
pore exercitati , sed in prosperis habundanter a Do-
mino consolati ; fastu superborum despecti, sed caele-

sti iuvamine victoriosi. Quorum meritis et sanctarum

precum intercessionibus hostes superati ,
principes ca-
pti , urbes munitissimae fractae sunt tamquam tela

arancae , maria fuerunt pervia , fortla quaeque facta

sunt infirma , et quae infirma cxistimabantur mox ex-

tiierunt fortia. Aiir quoque saepc ^entis nubibus et

srandiue coutra rcbelles decertavit , ultoribus aether

iffnibus alque tonitruis supcr hostes iutonuit, aequora
violentissimas exercuerunt lempestates , angelica descr-
vierunt miuisteria , sol hina ceteraque sidera cursum
stabiliri statuerunt , terra vivos deglutivit ac mortuos
ab inferis eadem evomuit. Omues enim creaturae eis
erant subiectae ,
quoniam ipsi creatori cordc verbo et

opere suhditi perraanserunt. Quippe quorum erat san-

ctum studium Deum timerc simul et amare sacra per- ,
 CHRISTIANIS CAP. XX. 6g
scrutari eloqui.i , noscenles gloriam regiim esse inve-
stigare sermonem et Dei sapientlara ,
sicut scrlptum

est: posside sapientiam, posside prudentiam priucipium

sapientiae; arripe illam et exahabit te , glorificaberis
ab ea cum eam fueris amplexatus , dabit capiti tuo
augmenta graiiarum et corona inclyta proteget te. ,

Has ia"Itur artes Omnipotenti beneplacitas studlose

didicerunt , iuste iudicare , bumiles ac benivolos csse
erga bonos , superbos vero et invectos in malos; panpe-
res alere , ecclesias Dei adiuvare , nec spera in tran-
sitorio et caduco regno ponere , sed in caelesti et per-
manentis semper regni beatitudine votum ac deside-
rium collocare. Quorum exempla et insignia gesta, at-
que felicem transitoriae vitae cursum insuper aeter- ,

nae relrlbutionis gloriam vos semper amare cogita- ,

re , atque imitari domiue Rex summopere decet. Sic

, ,

enim Dominus omnipotens erit custos et defensor ve-

omnes adversarios vestros
ster contra ,
quos magnifi-
ca potentia sua conteret pedibus vestris , vel benico seu
pacis iure subiciet, et corona gratiae suae vos in om-
nibus adornabit , dies vestros cum felicitaie et gioria

in hoc saeculo extendens , atque iustorum consortio

regum ,
qui Deo placuerunt , in pcrpetua felicitate

constituens. Et erunt filii tui sicut novellae olivarum

in circuitu mensae tuae. Sedebunt post vos in solio

regni vestri. Dabit els longaevam in hoc muudo ae-

latem scilicet ac felicitatem , si in viis Doraini am-
bulaverint atque mandata ipsius custodierint; insuper
vero regnum caclorum ,
potestate et gi^atia salvatoris
et domini nostri lesu Chrlsti , cui est perpes gloria
et potestas cum Patre et Spiritu sancto in saecula sae-
culorum. Ameu.
EXPLICIT SEDULIVS DE r.ECTOBIBVS CURISTIAMS.
 7"
Sequuntur codice podmatia XI. brevia de vir-
in Sedulii

tutibus. Deinde ds poematia X. Cuncta haec quia ne-

vitiis ,

que auctoris neque aetatis notam prae se ferunt nunc certe ,

omittenda censuimus. Postremo carmina in basilica romana

sancti Petri olim prostantia quae videre est apud Grute-
,

rum inter epigr. Christ. T. Il.part. I. Sed pauca quaedani

nec ibi neque apud me in inscript. cJirist. Script. vet. T. y.
,

videbar mihi reperire , quae ita se habent.

I. la dextro atrio sancti Petri.

Ingrediens quisquis radiantis limina templi ,

In varias operum spccies dum lumina tendis ,

Inclusum niirare diem fulgore perenui.

Cuncta micant si lux tota luminatur in aula.
,

Ornavit praesul venerandas Symraachus (i) aedes ,

Priscaque cesserunt magno virtutis lionore.

2. In arca super corpus sancti Petri.

Ruflnus luventius Gallus vir inlustris expraef. urbis pro

bcneficiis domiui aposloli volura solvit.

3. In fronle fovas in ecclesia sancti Petri ubi quatuor ,

animalia circa Christum sunt picta.

Marinianus vir inluslris expraof et cons. ord. cum Ana-

slasii inl. per-
feraina debita vota beatissimo Petro apostolo
solvit; quae precibus papae Leonis invocata sunt atque per-
fecla.

(i) Ileic vides cpigranimatis aetatcm.

 ,
,

7'

AUGUSTINI VALERII
S. R. E. CARDINALIS VERONAE EPISCOPI
DE COMPARANDA ET TUENDA
BONI PRINCIPIS EXISTIMATIONE
AD FRANCISCUM MARIA3I RUERIUM URBINI DUCEM (l).

1. Ala se res hal)et, ut optime nosti, Fraucisce Maria

UrLinatum dux , et innamerabiles qui in amplissima
tua LiLliolheca sunt liLri testanlur , iufra gloLum lu-
nae perturLationum et sollicitudinum variarum ple-
na sunt omnia ,• nihil firmutn , nihil solidura , nihil
per se vehemcnter expeteudum; fluxa caduca momen-
tanea omnia, vita hominum Lrevis , calamitatiLus ex-
posita variis ; singulas aetates plurima circumveniunt
incommoda status itidem hominum diversi diversis
,• ,

et illis quidem magnis periculis et perturLationiLus

sunt expositi. Aerumnas suas hahet paupertas ; divi-

tiae pariunt saepe monstra plurima, incontinenliam
fastum, insolentiam, ct Lona saepe corrunipunt ingenia.
Et principcs dum aliis imperant ,
piurirais privantur
vitae solatiis , neque eorum oculi rerum plurlmarnm
varietate , nec aures variis et erudltis multorum ser-
moniLus recreari , nec peregrinationiLus rerum usum
siLi comparare facile possunt ; pretioso etiam thesauro
amicitiae carent; dulci veneno adulationis saepe infecti,
a perniciosis et domesticis inimicls decipiuntur. Quod
argumentum tractat egregie discipulus iJIe Socralis
Platonis aeraulus, Xenophon in quodam dialogo, in quo
loquentem facit Simonidem poctara cura Hlerone quo-
(i) Poslreraum scllicet
, quo dominante , Cardinalis noster vc-
ronensem ecclesiara re"cbat.
 ,

^2 DE COMPARAXDA ET TUENDA

dam tvranno, ct vit.ira privatonim hominum vitae prin-

cipum anteponit.
2. Et profecto veiissima sunt illa ,
quae in sacris li-
hris scripta sunt : potestas terrena , haculus arundinens
est. Omnis potentatus hrevis vita ; hodie rex est , cras
morietur,- deiecisti eos, dum adlevarentur. Et illa etiam,
quac sancti doctores scripscrunt : quanto quis in loco
superiori , tanto in periculo maiori versatur. Sicut in
exercitu hostes visihih;s ducem cxercitus capere vcl oc-
cidere conantur , eo quod ipso capto vcl occiso exerci-
tus dispergatur; sic hostes iuvisiljilcs cum, qui praeesl,
maximc persequi. Et facile rsse in alto existentem oh-
stupescere, et de vita periclitari; ut lonathas in excel-
sis occisus est, et incljti super montes interfecli sunt .

Accidere saepe, ul quisplam dominetur in malum tuum.

Faculfatem eliam saepe auferri dominandi sihi ipsi ,

ut principihus plerumque non sit tempus cogitandi de

se , ct agendi ea quae ad salutem suam pertiuent. Quae
omnia huc speclant , ut minime adpetendum princi-
patum saua ingenia intelligant; illis ,
qui imperant
minime invidendum, pro ipsis 0J'andum polius, slatuant.
Vocantur quidem ad regondos alios, ilaque a natura
videntur esse formati ut curam ccterorum haheant: ct
,

quo magis omnera curam suam studium et diligen- , ,

tiam ad aliorum uiih*tatem referant, eo praestantiores

principes existimentur.
3. Dandamque esse operam principihus , ut honi
principes hahcantur ,
prudentes viri existimant. Nam
plurimi sane faciendus est honor, cura sit testimonium
virlutis et rectae conscientiac; iudicium ; de quo cum
agitur, maximis eliam periculis pi'aeclaro ingenio viri
seipsos soleut exponere ; et idcirco deiractores ,
qui ali-

ciiius famam minuunl , homicidis similes non defue-

 EONI PRI^-CIPIS EXISTIMATIOWC. ^3
rnnt qni scripserint negHgentes autem honorem, cru-
:

deles sunt nominati. Qua de re Sapiens protulit illa

verba : melius esse nomen bonum, quuam divitias niul-
tas. Principes existimationem bonam negligentes, et sola
dominandi dulcedine et splendidis titulis contenti, ut
plane insanientes vituperandi sunt maxime, cum hac ra-

tione in plurimorum invidiam palam saepe vi-

incidant,
tupereutur, et contemnantur a quam plurimis, quod po-
tentissimis etiam regibus molestissimum solet continge-
re.Non uegligendae sunt igitur principibus opiniones
hominum nationum etiam externarum. Porro lubrica
,

admodum res est dominatio potestate enim deteriores ,*

plurimi fiunt; plerique, superbi, incoutinentes, in ipso

principatu evaserunt superbum enim animal homo
:

interdum fit iutolerabile, cum potest quod libet. Ve-

rum communi quotidianaque vita, et in hac
in hac
humani generis societate, quemadmodum facultates ani-
mi et sensus ipsi rationi obtemperant ; ita aut plu-
ribus aut uni legitimam potestatem habenti pareant ce-
teri necesse est . Hacc ipsa facultas slve ars guber-
nandi ceteros ,
praestantissima est et maxime laudan-
da , cum sit etiam plena industriae et laboris et mul-

tiplicis utilitatis , et alat virtutes quam plurimas.

4' Viri crudiiione varia et usu rerum edocti , et qui
res civiles libenter t\'actant, saepe dlsputant, qua ratio-
ne qui ceteris praeest rex aut prlnceps aliquis christia-
nus, exlstimationem sibi queat comparare , illamque
tueri ; et quaestioncm uobilissimam et maximi momenti
non satis videntur explicare. In quam sententlam cum
non pauca mlhi dlxlsses superloribus diebus, cum Pvo-
ma Veronam redli ad castlssimos amplexus sponsae meae;
hac ipsa de re aeslivls hisce diebus ut tlbi satlsface- ,

rem, horls subsecivis scribcndum omnlno aliquid ccu-

 n^ DE COMPARANDA ET TUENDA

aui iu)'e hospitii ; exceptus euini sum quaier , quin-

quies eliam , bumanissime et honorificentissime abs te
iu variis ilineribus meis, tum ad Urbem proGciscens ,

tura eliam ab Urbe rediens; exceptus etiam ante quam

sacris initiarer , dum GuiJoiialdus pater tuus vene-
tos lejiatos ad obcdientiam Paulo •IIII* sumrao Pon-
tifici praestaudara eunies ,
pro bereditaria sua erga
rem publicam vcnetam benivolentia, regio apparatu ex-
cepisset . Erat in ea legalione Bernardus Navagerius
avunculus meus ,
qui deinde fuit Cardinalis. Muhiplex
et excellens eruditio tua , admirabilis quaedam huma-
nitas ,
qua omncs ,
qui ad te veniunt , in amorem tui

trahis ,
praecipuum in primis studium et benivolentia
quam in me ostendisti , faciuut ut nihil tibi denegare
possim, obsequar potius tibi in re tam honesta. Et quam-
quam notissima erunt, quae a me in hoc libello col-

ligi poterunt ad buiusmodi quaestioneni explicandam ,

ratum taraen erit mihi obsecutura esse optirao princi-

pi et mel amantissimo. Tu vero non dclectari non po-
terls meo hoc obsequio , et hac raea scriptione quam ,

non dedecere aetatem meam senilem , et episcopale et

cardinalitium officium ,
quo fungor, quispiam putave-
rit ; cum maxirae sint iuvandi principcs pro communi
cbristianac rei publicae bono, non sohira precibus , sed
hortationibus, scriptionibus etiara: qui si dant specimem
virtutum , ut sane tu praebes, ratiouibus oranibus cou-
firmaudi sunt ; si monitionibus indigent , raoneantur
et ipsi.

5. Orationes extant mukae ab egregiis philosO'-

phis scriptae ad reges et principes, Isocraiis , Phitar-
cbi , Pllnii, et aliorum. Fult et a Xeuophontc delinea-
tus, depicta forma regis optimi sub nomine Cyrl. Et
a Platone et ab Aristotcle muUa tradita suut ad in-
 ,,

BOM PRINCIPIS EXISTIMATIONE. y5

structionemregum pertinentia . In libris regum opti-
mi regis forma expressa est Et sanctus Ambrosius .

Theodosium laudans in funere, optimi principis par-

tes explicat luculentc . Doctissiraus etiam et sanctis-
simus vir Thomas aquinas de regimine principum
scribens , ea complexus est quae ad optimum prin-
,

cipem constituendum spectant ; quibus exislimationem,

qui ceteris iniperaut , consequl apud omnes possint
illamque tueantur et augeant. Idem etiam argumentum
Iractavit egregie doctissimus vir Aegidius Gardinalis ad
Pliilippum Francorum regem scribens volumeu satis

magnum et eruditum valde. Quamobrem putabit for-

tasse quispiam supervacaneum esse quaestionem pro-

positam tractare, cum illis in libris ,
quos commemo-
ravi , contineantur omnia quibus quaestio huiusmodi
Sed breviter et dilucide difficillirais
explicari queat.
hisce lemporibus de comparanda et tuenda existima-
tione ad usum principum scribere neque inutile ue- ,

que iniucundum futurum est ; cum non suppetat tem-

pus, principibus praesertira , longos libros evolvere , et

ea excerpere ,
quae ad quaestionem satis nobilem tra-

ctandam pertinent.
6. Verum enimvero haec est comparandae et tuen-
dae priucipibus existimationis ratio ( ut dilucidae bre-
viiati studeutes ,
paucis multa complectamur ) si so-
craticam illam sententiam notam habeant , et ad usum
revocent nimirum ut ii sint qui haberi cupiunt: ne-
, ,

mo enim non cupit haberi iustus verax rectus, et , ,

beneficus, et virtutibus omnibus praestans ; cum niliil

sit virtute amabilius in omni aetate, et in omni genere

hominum virtus auctoritatem pariat, eamque tueatur.

lustitia illa in primis universaHs, quae omnem virtutem
compleciitur , quae unicuique tribuit quod suum est
 ,

•pG DE COMPARAKDA ET TUENDA

in primis jirincipi et bonarum oranlum rerum auclo-

ri Deo cultum exliibet. Illa eliam sollemuia , nihil esse
tam pnpulare ,
quam bonitatem , ad hunc locum perti-
nent , ul bonitas ipsa sufficiat ad existimatiouem com-
parandam principi , atque etiam conservandam ; quae
in hoc sita est , ut princeps ueque sibi , neque aliis

noceat. Mirandura in modura sibi nocerc solent ,

qui
aliis dominantur, fastu , incontineutia, et peccatis aliis
quam plurimis ,
quibus iura plerumque pervertunt, et

sibi ipsis et aliis valde obsunt. Bonilatis nomine cha-

ritas continetur , mater et regina virtutum , virtus Deo
acceptissima ,
qua homines praesertim principes Deum
imitantur , et Dii quodammodo per quandam partici-
pationem efficiuntur. Haec etiam est compendiaria ra-
tio tuendae existimationis, si principes patres se essc
illorum ,
quibus praesunt intelligant, eisque paterua
viscera expandaut , si pastoris officia praestent si om- ,

nia sua studia ad aliorum utilitalem , non ad suam

referant ; Deum imitentur, et qua ratioue caeli et ter-

rae rex ille gubcrnatione sua generi humauo consulit

consulant ipsi subditis suis ; si putent se esse in po-
pulo suo , ut est anima in corpore ; si humana de-
spiciant ; si caelestia cogitent , si adulationcm ct om-
nes laudes respuant , si optiraorum et doctorum viro-
rum consuetudine delectenlur, si verbum Del libenter
audiant , sanctissimis sacramentis pocnitentiae et eu-

charistiae se muniant, catholicae fidei et sanctae Sedis

filios et defensores acerrimos se ostendanl; gloriam Dei
semper ante oculos habeant : hoc scmper cogitantes ,

ut a ditione sua et a populis ,

quibus praesunt , ini-

quitatera auferant ; virtuti faveutes , oppressis et mi-

seris subvenientes ; suo aspectu, vei'bis eiiam suis ad
se vcnienies consolanles , scelcrum vindlces, iulcrdum
 BOJfl PRINCIPIS EXISTIMATIONE. 7^
etiam clementes , summam eis divinitus traditam po-

testatem morum lenifate temperantes.

y. Paucis hisce capitibus quaestio illa tota, quae pro-

posita est, ni fallor, explicabitur facile, et sophismata il-

lorura ,
qui alia ratione instituendos esse principcs pu-
tant, diluentur. Sophistica sunt illa, ne dicam tyrannica:
raodo quis habeatur bonus ,
quid , refert , sit , nec ne ,

praesertim si ceteris imperet? simulandum esse princi-

pi, violandum esse ius, imperandi causa; ad usum illud
revooandum, oderint dum raetuant; nihil esse domina-
tione suavius ; beatos esse omnes, qui rebus cupitis po-
tiunlur ,
quibuslibet voluptatibus difflueutes. Huiusmo-
di hominum funesti fuerunt exitus, et vita plane mi-
serabilis , ut plenae sunt historiae de malis imperato-
ribus jXerone, Galigula, Domitiano, de non bonis prin-
cipibus multisquorum nomiuibus parcendum esse cen-
semus Audiuntur de bonis principibns qui paterna
.
,

viscera populo suo expandunt ; qui calamitosis tempo-

ribus in annonae caritate, populi inopiara sublevant ;
,

qui aerario suo non parcunt , calamitatibus populi ut

subveniant ; qui bonis inslitutis provident ut nemi-
nl fiat iniuria , cum iustitia clementiam iungunt ,
que-
relas singuloram libenter audiunt ; audiuntur voces :

Dominus prlncipem paterno amore nos complectentem

conservct diutissime ! Et hae voces proferuntur , si

quemadmodum Homerus de Agamemiionc scribens po-

pulorum pastorcm illum appellat, pastoris officia prae-
stet crga populum hoc , est si populum suum noscat ,

custodiat et defendat . In coguoscendis illis , quibus

princeps praeest, agnoscatur diligentia ; in illis custo-
diendis prudeutia et charitas , in defendendis fortitu-
do auirni et pecuniarum contemptns.
8. Putaverim igitur paucis (piacstloui propositac re-
 nS DE COMPARANDA ET TUENDA

sponsum esse : ad existimationem comparandam atque

etiam conservandam sufficere principi, si pastoris mune-
re fungatur. Quae nomina dulcia pastoris et patris ma-
xinie pertinent ad episcopos pastores auimarum, atque
etiam accommodantur ad priucipes, quos houorum ora-
nium distributor Deus ad principatum delegit ut ip- ,

si servientes populorum commodis consulereut. Et id-

circo principcm bonum maximum sa- , Dei donura
pientes viri malum suis
putaverunt; ut principem ,

comraodis omnia deCnicntem calamitatem maximam , ,

et pocnam scelerum plurimorum divinitus inflictam ,

pii viri existimaverunt « Et ob id illa verba lcgun-

tur : permittere dominum Deum , ut regnet hypocrita,
propter peccala populi * Vera et magnifica sunt illa

verba ,
quae sanctissimus et doctissimus vir Thomas
aquinas in libris de regimine principum ,
quos an-
lea commemoravimus , scripsit : optimum principem
illum esse populorum amore et laudibus dignum qui ,

ea ,
quam Deus praeslat in mundo gubernatione, prae-
est ipse popuhs suis ; illuminat Deus mundum ,
pur-
gat , nutrit , fovet, tuetur iuvat . assiduis et perpetuis

beneficiis consolatur ; ita princeps bonus episcopis et

concionatoribus favens ,
populos suos illuminat sahi-
tari doctrina ,
pracdicatioue perpetua verbi Dei ad san-
clam catholicara fidem retinendam et propagandam ,

instructionibus phuMmis vitac in primis exemplo hiu- ,

dabih; purgat iustitia, in castissimis sponsi Christi com-

plexibus 3U03 subdilos retiuens ; soclestas omues no-
vitates a sua ditione avertens ; facinoi*osos homines pu-
niens, et bonos viros honoribus debitis afficicns , vili-

latis annonae studiosus, artibus variis inopes homines

sublevans, calamitosis etiam annis nutrieus ; industrios
homines ,
pauperes in priinis fovens , ne deiiciant ani-
 ;

BONI PRINCIPIS EXISTIMATIONE. HCf

raum , illosquc praesiJiis suis ab iniuriis viciuorum et

iusoleutium defeudens fortltudiue anirai , consilio suo ,

sua pecuuia , et rationibus omnibus.

9. Et queraadmodum Deus non solum defendit or-
bem a Satauac insidiis ,
quae ipsi semper exstruuntur,
sed illum etiara innuraerabilibus et quotidiauis afficit

beneficiis, ita etiam bonus princeps a faciuorosoruni bo-

miuura fraudibus et insnltibus populos suos tuetur , in
illos etiam beneficia confert ; ita ut de principe vere
illud dici queat bomo bomini Deus princeps popub*s
: ,

suis veluti Deus. Anima est vitac principium ab ipsa ,

motus in homine , et omnes buraanae actiones profici-

scuntur , dirijrit grcssus; et praecipua eius pars , nera-
pe ratio , facultates concupiscibileni ct irascibilcra teni-
perat; scnsibus imperans, est veluti aurlga quo cur- , a
Haec boui principis sunt rauuera,
sus vitae dirigitur.
populorum actioues raodtnari, abquoruui cocircere, ira-
cundiara comprimere viara paqis et sabxtis ostendere .
,

lustitiam exercens et cbaritatem suani in populos , i-es

Ijumanas despiciens , inanem in primis gloriam, mag-

nam apud bomines existimationem consequitur ,
qui
ceteris imperat, et res buraanas conteranit : quo cou-
teraptu ulhil esse cxcelsius sapientes viri putaverunt
et cadere in bonum principera , ad illamque egi*egiara
virtutem ,
quae dicltur maguaulraltas, rcferri , ncmo
dubitaverit. Pecuniae contemptus mirabilitcr princlpi-
bus animos conciliat; et celsitudo quaedam animi ,
quae
in aura populari sperneuda , et adulalionibus digiio-
scendis et deprimendis cernitur , dulce veneuum fii-

giens , solidara virtulem amplectitur. Vir caelestia co-

giians, In sacris libris versans, raedilationi deditus, sae-
pe cuui Deo loquitur, consilio dlvino adiutus crcditur,
in magna apud populos est exlstiniatlone , ut plis mul-
 8o DE comParanda et tuenda

tis et opllrais principibus accldit^ ita ut nihil tara

commendet princlpem apud homines, quam immacu-
lata rellgio ,
quam fides incorrupta in hanc sanctam
cathollcam Sedem; sine quo studio calholicae fidei con-
servandae haeresum profligaudarum, nuHus prin-
, et

ceps solidam landem consequitur ; quod maiores tui

optimi et invictissimi duces noverunt omnes. Tu do-
mesticarura avitae et paiernae pletatis heres , religio-
uis studlo valde excellis. Sed de tuis laudlbus scribere
uon est proposilum.
lo. Et bellum magnam existlmationem afTert prlnci-

pi , si in duceudo exercltu fortitudlnis spccimen exhi-

beat , sl In expugnandis clvitatlbus pericula maxima su-
beat, sl labores perferat omncs, si glorlam Del proposi-
tam habeat , si iustam defendens causam
pecunlam ,

morlem ipsam conteranens, ne

riegh*gat, servans fidem,

quid indignum principe faciat uuquam. De milltari di-

sclplina, de strategematibus, de vlrtutibus Imjieralorlis,
pleni sunt libri ; omnia praecepta ad belllcam gloriara
comparandam notiora sunt tibl, quam non solum a me,
sed a quoplam expllcarl queant. Res a Caesare, a Pora-
peio , ab Hannibale, ab Alexandro gestas, quas Plutar-
chus commemorat, et egregli hlstorici tradlderunt ; illa

etiam ,
quae de inslgnibus vlris imperatoribus ,
prae-
sertim de avo tuo , cuius nomen et vlrtutes refers, uo-
stri temporis historici ti*adlderunt. Et res bellica exi-
comparandae documenta continet in qui-
stimationis ,

Lus magnam partem habet rei opportunltas vel occa- ,

sio quae fortunae usltato loquendi more irlbuuntur

,
,*

ut praeter rei mllitarls sclentiam , animi forliludinem,

et singularcm prudeutiam, felicitas quaedam , fortuua
quaedam prospera requiratur ; quam fortunam inane
nomen uos esse diclmus , regis regum et summi ini-
 BONI PaiNCIPIS EXISTIMATIONE. 8l

peratoi-is Dei subsidium. Et imperatoriam functiouem

et bellicam glorlara lubricam valde , et variis pericu-

lis expositam , nemo dubitarit, quam aemulatio in- ,

vidia poiius , detractio , et rerum humanarum incou-

stantia miuult , saepe etiam obscurat ; ut saepe acci-
dat , ut illi ipsi principes, pro quorum commodis ue-
ci vitam exposuerunt suam ,
post maxima accepta be-
neficia vituperent illos ,
qui maxime ab ipsis essent
laudandi ; quamquam veritas ,
quae filia temporis nou
immerito est nuncupata , plerumque tandem vincat, et

egregiam virtutem posteritas agnoscat et amplectatur.

I I. Principes, qui aut corporis valetudine irapedili,
aut regendis populis suac fidei creditis occupati, bellis
uon inlerfucrunt , domi subditis suis rationibus variis

consulentes , laudaudi et ipsi sunt valde ; solidiorem

consequuntur laudem ,
quo minus se laudis avidos os-
teudunt ; diliguntur , si diligi student magis ,
quam
raetui ; sl domesticara uniu* aut paucorum tvranni-
dem fugiunt ; si piis et raodestis favent ; si lioras diei
recle dividunt ; si otium fugiunt. Aliter plerique sen-
liunt ,
qui nihil tam alienum a principe putant ,
quam
variam raultorum librorum lectionem ; quasi vero do-
'
ctrina varia , et historiarnm in primis cognitio prin-
cipibus obsit ; et Cicero , Hortensius , et quam plurimi
alii ,
quia libris delectabantur , raagistratus gerere am-
plissimos uequiverint ; Caesar etiam exercitus ducere ,

victoriis potiri plurimis , commentarios egregios scri-

bere non potuerit. Putant etiam alienum esse a prin-
cipe mortem et novissima omnium meditari quan-
, ;

doquidem meditationem illam putant tristitiam parere ,

et priucipes rebus gerendis minus idoneos efficere .

Sed aliter sese res habet nam solida philosophia medi- :

talio mortis est , insolentiae ct contumeliae expultvix ^

G
 82 DE COMPARANDA ET TUEJfDA

prudentiae socia , conlemplaiionis nulrix , ct virtututn

plurimarutn magislra ; in qua qui non iulerdum ver-

santur principes, plerumque iusaniunt.
1 2. Fuerunt , et foriasse nunc etiam vivunt, homines
eruditi, qui praecepla plurima tradiderunt de re publica,
de unius etiam dominatione , acuta valde et exemplis ex
bistoriis desumptis illustrala plurimis, quos libros te le-

gisse, cerlo scio. Praeclara sunt, quae attulerunt veleres

pbilosopbi, Xenopbon et Aristoteles, paucis raulta com-

plectentia documcata. Ea etiam quae de Davide Moy- ,

se, losue losepbo scripla sunt, non rainimam ad quae-

,

stionem ,
quam proposuinius tractandam utilitaiem af- ,

ferent : maguam enim viri illi auctoritatem apud po-

pulos ,
quibus praeerant , sibi compararunt et retinue-

ruDt, prudentia, iustitia , mansuetudine , liberalitate ,

tolerantia , longanimitate , beneficentia , et virlutibus

aliis ,
quae amabiles priucipes efficiunt. Hanc discipli-

nam regendi, Dei donum magnum putaverim; quam as-

siduis precibus, frequentia sacrameutorum, lectione bo-

norum librorum nutriri , et consuetudine plorum vi-

rorum , et bistoriarum cognitione, usu compertum est;

fastu vero , volupiatibus variis , adulalionibus , ct per-
versis quibusdam regulis corrumpi ,nemo non potuit
observare. PSicolai Malclavelli , et bominum buiusmo-
di , utilitate omnia metientium , libri ,
qui humilita-
tcm, abiectionem animi; calliditatem, prudentiam; cru-
delitatem, iustiliam ; insolentiam, magnanimitatem ; fa-

stum, decorum nominant ; qui dissimulatiouibus per-

peluis fallunt, suspicionibus plurimis sana consilia cor-
rumpunt , veritatis tisorcs , fallaces , religioucm con-
temnentes , ministri Satanae , orbis cbristiani rem pu-
blicam confundentes, nunquam legcudi sunt; veluti ve-
nena principibus sunt fugiendi , ut sanclae ministris
 BONI PRINCIPIS EXISTIMATIONE. 83
ecclesiae rescrlpto caulum est . Viros simplices et re-

ctos ct llraentes Deum pervei-si scriptores irrident ; et

praeceptis huiusmodi imbuli principes nullam unquam

exislimationem apud bouos cousequentur,
i3. De lob Moabitarum rege verba illa scripta sunt:
erat vir simplcx et rectus et timeus Deum , recedens a
malo. Virtus regla , et digna priucipe est simplicitas ,

rectitudo , et timor Dei. Simplicitas illa , quae oniuem

dolum excludit. Et rectitudo raentis ostenditur , cum
omnes cogitationes , actiones itidem singulae, In Deum
referuntur. Ille autem timet Deum, qui aihil praeter-
raittit facere ,
quod Deiis praecipit ; cuius timoris pro-
prietas cst , nihil negligere, quod ad communem ora-
nium ulilitatem , et ad gloriam Dei pertinet. Et ver-
ba ex hebraeo de lob trausferentes septuaginta inter-
pretes haec sunt quae adhuc vlrtutes quae in prin- , ,

cipibus requiruntur , raagis exprimunt ; verba autcra

sunt huiusmodi: erat lob horao verus, irreprehensibi-
lis , iustus ,
pius , abstiuens ab onini re mala ,•
quae
graeci scriptores iiiterptetantur , sancti in primis Ba-
sillus , et Chrysostoraus : sunt sane quidam homlnes,
qui non siint vcri homines , cum moi-e pecudum vi-
vant et ratione minime nitantur ,• ad quos pertinent
illa verba : homo cum in honore esset , non intelle-
xit , et comparatus est iumentis insipientibus , et simi-

lis factus est illis. Hoc ipsum iudicaverat philosophus

ille ,
qui se homineni nou reperire dictitabat. Irre-
prehensibilis ille dicltur,, qui peccato mortali ralnime
contaminatus reprehendi non potest ; iustus est , ut an-
te indicavimus ,
qul ea virtule est praeditus ,
quae ce-
teras virtutes complectilur omnes, qui debitum cul-
lum Deo tribuit quo ad exteriora et Interiora it ab ,

omni re mala abstinet Porro autcm

. hl possunt elici
 :!

84 DE COMPARANDA ET TUElfDA

loci : simplicitas cordis ,

quae ( iit sanctus scrlbit Au-
gustinus ) est idem quod raunditia; omnis autem re-

ctitudo et timor Dei existiraationera parit principibus,

partaraque tuetur. Qui verus esthomo, nobilissirao no-
mine dignus , irreprehensibilis , iustus ,
pius et i^ece-
dens ab omni malo , is in ore hominum versatur , di-

ligitur , celebratur ab omnibus. Hanc ipsam discipli-

nam non noverunt ,

qui adulterinas falsae prudcutiae
regulas sectantur.
i4« In h*bro Sapientiae scripta sunt statim a prin-
cipio verba haec : sentife de Domino in bonitate ,

et in simphcltate cordis quaerite illura ,

quoniam in-
venituT/ ab iis ,
qui non tentant illura ; apparet au-
tem iis , qui fidera habent in illum . Haec dicla sunl
a Spiritu saneto iudicantibus terrara , hoc est prin-
cipibus . Sed utinara inler illos ,
qui rerum potiun-
tur , non sint muhi ,
qui falsos Deos sibi confingant
cum summum et ukimum bonum in rebus caducis
aique tei-renis ponant ; de Deo non sentiant in bo-
nitatecum non agnoscant illum patrem et bono-
, ,

rum omnium hargitorem cum fato et foriunae omnia ;

bona ,
quae cousequuntur , tribuant. Sentiunt de Deo
in bonitate illi ,
qui divinae pi'Ovidentiae se facile ac-
commodant , et divina iudicia venerantur , et quae-
runt Deum in simplicitate cordis ; qui omuia consiha
sua , omnes actiones suas dirigunt in illum absque ul-
lo fuco , absque ullis fallaciis. Et huiusmodi princl-
pes existimationem sibi conciliant , atque etiam tuen-
tur , si parcntes Spiritui sancto non tentant Deum
quod plerique facei'e solent , dum sibi persuadent , si-

ne labore , siue indusH*ia suo fungi muuere; et otio

indulgentes , voluplalibus variis di/iluentes exlstimalio-

liem sibi comparare posse arbitranlur. Qulbus rebus sen-
 ,

Boiri PBirrciPis existimatioxe. 85

tire te de Deo in bonitate ostenJis? Gum sine liberis
hilaritatem etiam animi retineas ; et adversa utens va-
letudine, gaudeas in Domino , et ei gratias agas, et si-

ne intermissione ores , apostolicis verbis obtemperans.

i5. Verum caput illud sextum a Spiritu sancto iu

loco Sapientiae dictatum ad usum regum et principum,
inserendutn huic libro existlmo; continet enim praecla-
rissima documenta , et est vehemeDs quaedam hortatio
ad virtutem principibus necessarias capessendas. Me-
lior est, iuquit , sapientia ,
quara vires; et vir pru-
dens ,
quam fortis. Audite ergo reges et inlelligite;

discite iudices finium terrae ; praebete aures vos ,

qui
continetis multitudines , et placetis vobis in turbis na-
lionum ,
quoniam data est a Domino potestas vobis ,

et virtus ab Altissimo ,
qui interrogabit opera veslra
et cogitationes scrutabitur ; quoniam cura essetis mi-
nistri regni illius, non recie iudicastis , nec custodistis
legem iustitiae , neque secundum voluntatem Dei am-
bulastis. Horrende et cito apparebit vobis : quoniam iu-

dicium durissimum his, qui praesunt, fiet. Exiguo enim

conceditur misericordia: potenles auiem potenter tor-
menta patientur. Non enim subtrahet personam cuius-
quam Deus , nec verebitur magnitudinem cuiusquam •
Quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et aequaliter
cura est illi de omnibus. Fortioribus autem fortior in-
stat cruciatio. Ad vos ergo , reges, sunt hi sermones
mei , ut discatis sapieutiani , et uon excidatis.
16. Et verba illa ,
quae in capitulo declmo Ec^Iesia-
stici leguntur, ad eamdem rem maxime pertluent; boni
enim priucipis proprietates ibi explicantur ,
quibus et

comparatur auctoritas, et gratla apud omues, atque etiam

conservaiur. laden sapieus iudicabit populum suum et ,

principatus sensali stabilis erit. Secundum iudicem po-

 ,

86 DE COMPARANDA et tuenda
puli , sic el miuistrl eius; qualis rcctor cst civitatis, ta-

les et inhabitantes in ea. Rex insipiens perdet popu-

liim SLium , ct civitates inliabitahuntui' per seusum pru-
dentium. At verba Isaiae proplietae raagis adbuc ex-
primunt ,
quod quaerimus : qui ambulat in iustitiis ,

et loquitur veritatem ; qui proiicit avaritiam ex calum-

nia , et exculit manus suas ab omni munere ; qui ob-
lurat aures suas, ne audiat sanguinem ; et claudit ocu-
los suos , nc videat malum ; iste in excelsis babitabit
munimenla saxorum sublimitas eius. Haec quae scri- ,

bimus prudentes huius saeculi prudentiores filiis lu-

,

cis non magni facienda putabunt contemnenda potius ,

imprudenter ne dicam irapie ; nullus enim est raa-

,

gister ,
qui cuni oplimo magistro Spiritu sancto sit

conferendus; nullam senteniiam excogitare potuerunt

pbilosopbi tam gravem ,
quae cum sententiis ,
quae in
^acris libris conlinentur ,
qucat comparari ; sanctas
magister ficlos fugit discipulos. Tu ,
princeps Dei ,
qui
in magnis eliam occupalionibus, quas affert populoruni
multorum gubernatio sacrae tbeologiae optimo exem- ,

plo das operam cognosces ea quae scripsi esse ve-

, ,

rissima ; observabis lu multo pbira.

I j. Compendiariam felicitatis consequendae et existi-

mationis comparandae rationem sanctus tradit Angusti-

nus in libro V. de civilate Dei bis verbis: ncque enim
nos christianos iraperatores ideo felices dicimus, quia vel
diutius imperarunt, vel imperatores filios morte placida
reliquerunt, vel bostes rei publicae domuerunt, vel ini-
niicos cives adversus sc insurgentcs et cavere et oppri-
mere potuerunt: baec enira et alia vitae buius aerumno-
sae vel munera vel solatia quidam eliam cultores dae-
monum accipere meruerunt qui non pertinent ad re- ,

gnum Dei ,
quo perlincut isli ; el boc ipsius miscri-
 BONI PRINCIPIS EXISTIMATTONE. W^
cordia factnm est , ne ab illo ista ,
qui in eum cre-
derent , velut summa hona desiderarent . Sc^d felices

eos diciraus , si iuste imperant , si inter linguas su-

Llimiter honorantiura, et obspquia nimis humiliter sa-
lutantium non extolluntiir , sed se horaines esse me-
ininerunt ; si suam poiestatera ad Dei cultum maxime
dilatandum raaiestati eius faraulam faciunt ; si Deum
timent , diligunt colunt; si plus amant
, illud reg-

uum , ubi non timent habere consortes ; si tai-dius

vindicantur , facile ignoscunt; si eamdem vindictam

pro necessitate regendae tuendaeque rei publicae , non
pro saturandis inimicitiarum odiis exserunt ; si eam-
dem veniam non ad impunitatem iniquitatis , sed ad
spem correctionis indulgent ; si quod aspere cogun-
tur plerumque decernere, misericordiae lenilale, et be-
neficiorum largitate compensant ; si luxuria tanto eis
est casiigatior quanto posset esse liberlor ; sl malunt
,

cupiditatibus pravis ,
quam quibuslibet gentibus impe-
rare ; et si haec omnia faciunt uon propter ardoreni
iuanis gloriae , sed propter charitatem felicitatis ae-
ternae ; si pro suis peccatis , humilitatis et raiseratio-
nis et orationis sacrificium Deo suo vero immolai*e non
negligunt. Tales christianos imperatores dicimus esse
fehces , inlerim spe ,
postea re ipsa futuros , cum id
quod exposcimus advenerit.
i8. Eamdemque methodum, et quasi artem compa-
randae existimationis sanctus docet Ambrosius libro ,

quem de obitu Theodosii scripsit , verbis illis : dilexi

virura misericordcm, humilem in imperio, corde puro et

pectore maiisueto praeditum ,

qualem Dominus amare
consuevit , dicens : super quem requiescara , nisi su-
per humilem et quietum ? Dilexi virum ,
qui magis ar-
guentcm ,
quam adulantem probai-et : stravit omne ,
 ,

SS DE COMPi ET TUENDA BOm PHITTC. EXISTIMAT.

quo ulebatur , iusigue regium ; deflevit iu ecclesia pu-

hlice peccatum suum, quod ei aliorum fraude obrepse-
rat ; gemitu et lacrimis oravit veniam quod privati :

erubGscunt, non erubuit imperator ,

publice agere pae-
nitentiam ; nequc ullus postea dies fuit quo non illum ,

doleret crrorera . Dilexi virum, qui me in supremis

suis uiiimo spiritu requirebat. Dilexi virum ,
qui cum
iam corpore solveretur , magis de statu ecclesiarum ,

quam de suis periculis angebatur.

19. jAccipe , ilalonim principum decus ,

qui vi-
lae innoceniiam cum doctiina muliiplici et excellen-
ti coniungis ; qui unice ab illis ,
quibus praees , di-
ligeris ; qui in buius vitae periculoso certamiue ve-
xillum Cliristi sequens , ad caclcstem patriam con-
lendis ; non saiis aliquando firma utens valetudine ,

animi constautiam et cordis laetitiam relinens , hu-

iusmodi corporis incommoda , dona Dei , ut sanctus
faciebat Gregorius , existimans ; dona illa puians ,

non flagella ,
quia non sinunt ea ,
quae in hoc mun-
do tibi sunt largita divinitus , nimis placere. Pei'ge ,

princeps Dei , fave virtuti , ut facis : doclos viros , et

bonos testimoniis et beueficiis tuis orna ; bibliothe-

cis tuis nobilissimis fruere cum sanctissimis et
; do-
clissimis principibus, qui monumenta ingeniorura suo-
rum reliquerunt , ut frequenter soles , versare ; cum
Deo perge ambularc . Cum per occupationes mullas
raeas licuerit , expecla ut libellum de priucipum com-
paranda et tuenda existimatione inchoatum non per-
fectum , delineatum non debitis coloribus expressum,
mittam ad te. Hanc ipsam delineationem veteri in ho-

spilio meo ad Urbem rediens, mense novembri, patrue-

li tuo luliano Ruerio , iuveni moribus optimis , et eru-

ditione varia praedito dederam ,

qnae tibi mitteretur
indicem amoris raei et magnae in te observantiae.
 89
EIUSDEM
AUGUSTINI VALERII
GARDINALIS ET EPISCOPI
DE CAUTA IMITATIONE
SANCTORUM EPISCOPORUM
AD FEDERICUM BORROMAEUM S. R. E. CARDINALEM ,

ET ARCHIEPISCOPUM WEDIOLANE-NSEM.

lum trigesimum primum ageus, Cardinalis an-

i.Xl.um
norum septem biennio postquam sacerdotls fungeris
,

raunere, ita disponenle dignitatum omnium dislributo-

re, caeli et terrae domino Deo, creatus es in sacro Car-
dinalium coUegio, testificante beatissimo patre uostro
Clemente Christi vicario doctrinam et iJlustres tuas

virtutes , et approbantibus Cardinalibus omnibus, ar-

chiepiscopus mediolanensis (i).Episcopalis honor et-sub-
limi.tas ( ut sanctus, cui mille amplius post annos suc-
cedis , scribit Ambrosius ) nuUis potest comparationi-
bus adaequari. jNIediolanum tanta est civitas , tamque
insiguis , ut nulla totius Italiae civitate inferior ha-
beaiur. Tautum onus, proviuciam lam duram, recu-
sasti quidem quantum potuisti ; gravissimum pericu-
lum studuisti fugere quantum licuit. Quid agam ego
, ,

cum te archiepiscopum factum vidam? Gaudeam? Gau-

dendum esse non arbitror laboribus et periculis ma-
(i) Cura edidi aliud egregium Aug. Valerii opusculura in sexto

Tolumine Script. vet. , dlxi in scholio pag. ult. natum esse Federlcum
Borromaeum anno i564, creatum autera Cardinalem anno iSS^.
Nunc quia apparet, scrlptara esse hanc alterara lucubrallonem an-
po FedericiXXXI, cura archieplscopus est electus ; scquilur ut ca
ad annum Christi iSgS. referenda sit.
 ,;

go DE CAUTA IMITATIOXE

ximis ,
quibus le quem uiiicc diligo cxposilum intel-
ligo , ob causam gralulalioni nullum
(jufim pvaecipuc

esse locum video- Nec dolendum esse intelligo ne mei ,

quidem causa, qui non possum non vehemeuter affici ,

cum cogitem sermonibus nostris et lua iucundisslma ,

consuetudine mc cariturum. Sed quia pro certo habeo

te dolere , condoleo tibi , ut sanclissimus vir Bernar-
dus, cum ad summum pontificatum Eugenlus tertius es-
set evectus, condoluit. Ipse cum tibi condoleo , singu-
lari meo in te amorl videor satisfacere ; quem anio-
rera meum cogitavi diu, qua ratione tibi eliam archie-
piscopo declararem. De boni pastoris munere superva-
caneum mihi videbatur aliquid scribere. Legisti sancti
Gregorii nazianzeni librum apologeticum inscriptum; li-

bros sex sancti lohannis chrysostomi de sacerdotio; Gre-

gorii magni insigne lllud opus pastorale inscriptura; san-

ctorum Ambrosii , Augustini, Prosperi, et aliorum plu-

rimorum ,
qul praecepta ad animarum regimen per-
tinentia tradiderunt. Collegit etiam phn'ima Carolns
patruelis tuus ad munus pastorale perlinentia. Quae
si libello ilti ,
qui stimulus pastorura inscribitur ab
oplimo viro archiepiscopo bracarensl conscriptus , ad-
dantur quicquam desiderari potest ad anima-
, nihil
rum gubernandarum artem absolvendam.
a. Erant homlnes nonnuUi tui amantissimi qui in ,

coramuni bonorum omuium laetitia dolere et maxirae ti-

mere videbantur, ne ( cum sis corporc non satis firmo
ingenio fervidus, assiduis orationibus deditus, castlgan-
do corpori assuctus valde , Caroli adrairator ct prae-
dicator perpetuus ; archiepiscopatus iste, tot animarura
cura , tot sollicitudines , corporis vii'es debilitent tuas

ne in grave morbum incidas, et raortera acceleres .

Verum non idco scribara dc moderando zelo. Non cst

 SANCTORUM EPISCOPORUM. QI

argumentum hulusmodi ut ab episcopo tractari de- ,

beat : non enim raiuuendus est zelus uec moderan- ,

dus, sed augendus nobis quibus animarum cura iniun-

,

cta est . INIuIti polius episcopi snis scrlptionibus nos

excltaverunt ad zelum augendum , et ad glorlam Dei
in dles magis quaerendam. Episcoporum laus est , ut
zelo honoris Dei ardeant , et hac in re bonorum om-
nlum auctorera Deum Imitcntur. Zelum autem Del sic

definitum esse scls , tranqulllisslmam eius sincerissi-

mamque lustlilam , qua auima falsls opinlonibus pra-
visque cupiditatlbus corrupta repudlatur, ct a Dei con-
iuglo tamquam adultera removetur. Haec Ipsa tran-
qnillissima et slncera iuslltia in servis Dei , in pasto-
ribus, in episcopis requirltur maxime, ut scUicet di-
vlnae maiestati debitus bonor non adimatur; exhibea-
tur pareuti et regi nostro Deo cultus tum exterior sa-
cris caeremoniis tum multo magis interior fide spe
, , ,

charitaie ,* non aduherent animae non separentur a ,

sponso Christo, blandltlis, voUiptatum Illecebris, et fal-

sae et adulterinae prudentiae regulis dcceptae; nec re-

llcto crucls Christi vexillo, Satanae mancipiaefficiantur.
3. Legiraus in historils, in coraoediis etiam expressa
snnt et usu ipso comperlmus , quae sint indlcla Illo-
,

rum, qui vehementer conluges suas diligunt, et zelotypi

nominantur : de conlugibus suls cogitant semper, ob-
servaut omnia , vcl minlmos Illarum nutus occaslo- ,

nes removent quil)us earum dlslrahantur aut cor-

rumpantur animi ; absentos vero non soKun de ipsls
cogitant, sed etlani hiquuntur ,• et nt paucis dicam ,

et potitae utar versiculo-res est solllclti plena tlmorls

amor -, Quln immo eo sollicitudo maior est , quo amor
purior ot castlor. Haec boni pastoris indicla sunt , cum
somper ct ipsc salutcm cogltct animarum fidei suae
 ;

92 t>E CAUTA iMITATrONl!

creduarum , cuni occasiones peccandi iilis nitatur prae-
cidere ; cura monitionibus , praedicationibus verbi Dei
assiduis , synodicis constitutionibus , reprehensionibus ,

poenis ,
praemiis conetur efficere , ne forniceutur ; ut
fidem ,
qua in sanctissimo baptismatis sacramento Deo
coniunctae sunt , servent inviolatam . Hic ipse zelus
Spiritus sancti zelus domus
verbis illis exprimitur :

tuae comedit nie. Quae beatissimus pater Augustihus

ita explicat quia quaesivi gloriam tuam in domo tua,
:

quia flagellavi in templo male versanies. Et Moyses ,

et Phinees , et Elias, et plurimi ante adventum Chri-

sti , multl etiam saucti episcopi , huius zeli documeu-
ta reliquerunt , ut historiarum phmi sunt Sed
libri.

quid moror ? Audiamus doctorem ecclesiae ,

populi tui
maglslrum, Mediolanensium , ut tu es, pastorem. Is ex-
planans psahnum cenlesimum deciraum octavum, iuquit
haec verba zclus ad vitam est divina praecepta serva-
:

re ; et amore Domini , cius custodire mandata . Ze-

lum qui habet, omnes ininiicos putat ,
qui sunt ho-
stes Dei ,
quaravls patrem, fratrem, sorores. Omnibus
dicit , ^lcut dixii David : inimici facti sunt mlhl. Hae
nostrae sint inimlcitiae, hi tantum sint inimici nostri,
qui Dei voluntati adversantur qui cum Deo videntur ,

pugnare impie. Sed ita sint inimici ut eorum ami- ,

citiam studiose quaeramus, et omuibus rationibus ipso-

rum emendationem procuremus.
4» Verum quemadmodum virtutum plerumque spe-

cie quadam alliciuntur homlnes et decipiuntur idem ,

( ut optime nosti ) in zelo interdum coniinglt nam si :

iustitia simulata sit , duplex iniustilia a Platone no-

minatur ; callidltas prudentiam imltatur; popularis cu-
iusdam benivolcntlae cnpidilate aspersn plerumque li-

beralitas , terrainos egressa , ambitlonis faciem induit

 ,

SATtCTORUM EPISCOPORUM. ^3
forlitudo vix ab audacia et a temeritate discernitur •

Ila accidit , ut qui zelum profitentur , aliquando mo-

dum nou adhibeant ,• lenitatis, longauimitatis , et pru-
dentiae oblivisci videantur ; atque in illis desideren-
tur proprietates eae, quas sanctus apostolus de carita-
te scribens enumerat: charitas patiens est, benigna est,

non aemulatur non agit perperam non inflatur uon

, , ,

est ambitiosa non quaerit quae sua sunt, non irrita-

,

tur non cogitat raalum non gaudet super iniquitate

, , ,

congaudet autem veritali, omnia suffert, omnia credit

omnia sperat, omnia suslinet. Si aliqua harum proprie-
tatum desit , nullus pastoralis zelus reperitur : iracua-
diae , clamores, altercationes, laudabilem banc pastorum
virtuiem turbant: et quamquam interdum ira videatur

zelus esse, nihilominus tantae virtutis est infida comes.

5. Omnino autem me ad scribendum tibi aliquid ,

suscepto tanto ai*chiepiscopatus onere, qui te dib'gunt ,

hortati sunt ; et argumentum fore accommodatum arbi-

trantur , si de cauta imitatione sanctorum episcoporum
scriberem aliquid ; si amanter tibi ostcnderem , non
in omnibus tibi ab initio tui archiepiscopatus imitan-
dum esse servum illum Dei Carolura; cum illa senten-
tia in prudentissimorum hominum ore versetur : facta
sanctorum omnia veneranda , sed uon semper imitan-
da ; diversas esse temperaturas corporura, ingenia di-
versa , diversa tempora , non eundera semper modum
servari oportere ; aliam esse artem restitueudae col-
lapsae disciplinae , aliam retiuendae et excolendae ; ra-
tionem aliara gubernandi fuisse antequam concilia pro-
vincialia celebrarentur , aliam celebratis conciliis et
decretis ad usum revocatis. Vigesimum secundum
illis

annum agens Garolus archiepiscopus est factus , cum ,

Pius quartus eius avuncnlus viveret. Eo vivcnie, et eius

 94 DE CAUTA IMITATIONE

ab Ui'be profectionem non satis probante, Mediolanum

se contulit ; celebrera synodum babuit provincialem ,

cum episcopos omnes comprovinciales coegisset : et se-

quenlibus annis , a sancto concilio tridentino miuime

recedens , alias babuit synodos . Rem novam in Italla
admirari bomines, laetari pios viros in ecclesiastica di-
sciplina progressus fieri, provincialcs episcopos M.e-
diolanum accedere , ab ipso humaniter et bonorifi-
ce excipi , bospitalem se praebere , ut decet episco-
pum , ingenii et doctrinae etiam speciem osteadere .

Hoc synodorum proviucialium institutum qui non se-

quitur errat , nec zelum bonoris Dei et disciplinae
ecclesiasticae conservandae osteudit. Et buiusmodi con-
ciliorum proviucialium conventus mirabiles fructus
parit : enim invicem consolantur episcopi mutuo
se ,

se docent remedia sanandae provinciae accommodata

,

in medium afferentes , abusus conantur tollere , vitia

extirpare , totam provinciam optimis legibus exornare.
Praeterea dioecesanae synodi utiles sunt admodum , in
quibus paucorum dierum spatio, uno iutuitu parochOs,
quos in animarum cura adiutores habent, episcopi lu-
strant. Haec medicorura spiritualium vehiti coliegia in-

credibiliter prosunt; ab iis nuuquam abest sanctus Spi-

ritus; in illis pastorum maxime ehicet zelus, eorumque
commendatur industria, praesertim si e superiore loco
dicant , et interdum reconditis e sanctis prophelis sum-
de officio paslorali, de aniraabus Ghrlsto
ptis sententiis

hicraudis, habeant orationem. luterfui ego dioecesanae

synodo quara habebat Carolus : sane serraonera ,
quem
habuit ad clerum, sum valde admiratus , et Incredlbi-

lem ordinem eius in diceudo, et pletatern novcrunt ora-

nes qui ibi consederant.
6. Et in assiduis praedicationibus verbl Dei , in ope-
 sanctorUm jiPiscopoRUM. 90
ribus pHs excolendis elucet ut scis zelus et diligeii-
, ,

tia pastoris. Porro in quotldianis sacrificiis in pre- ,

cibus statis horis fundeudis in lectione bonoruna li- ,

brorum etiam in mensa, in audiendis festls diebus ser-

monibus, cura pastoralls apparebat raaxlma Caroli cui ,

post alterum succedis. Haec omnia facllllme imitaberls.

Quod si te non esse facturum
dubitarem borlarer plu- ,

ribus verbis
,
ponderandam libi csse illam sententiam,
vae mlhi quonlam tacui ct illara praedlca argue
; , , ,

increpa , opportune importune; etlam versiculum 111 um

ardentissima illa verba conlinentem : cgo , ait Chri-
stusdominus constltutus sum rex a Deo supra Sion
,

montem sanctum eius praedlcans praeceptum eius

,
.

In medium afFeiTcm ea quae sacrura concilium tri-

,

dentinum tradldit esse praeclpuum munus eplscopl

,

docere. Et certisslmum est lacte matrls nutrlrl mellus

infantes qiiam lacte nutricis quamvis sit robusllsslma.
Pascere verbo et exemplo solent boni pasiores ; ver-
bo tamen allorum opera greges pascere possunt ; quam-
quam multo felicius contlnglt , sl utllissimuui ac ne-
cessarium hoc raunus per se unusquisque episcopus fre-
quentius quam fieri potest obeat. Filii dum a patre mo-
uentur, illa affectlo maguam vim habet : praeter quam
quod rerum moderator Deus linguas Infantlum pasto-
ram facit disertas, et divino beneficlo addlt anlmos,- na-
turae etlam impedimenta magna ex parte sustulisse ob-
servatur. Ipse enlm, ut scls , dlviuae clementlae hac in
re lestis esse possum locuples. Noster etlam Carolus ,

quera admiraraur, ad dicendum minlme uatus videba-

tur, usu tamen et exercitatloue, divino potius Spiritu
adiutus, In dlcendo sanorum ingenlorum sentenlla non
miniraam laudem est consecutus , cutn niedltata oiallo-
ue uteretur , locosque afferret In medium jiraeclaros.
 ;

96 DE CAUTA IMITATIOIfE

7. Nec non satls firma lalera

vocis exiHtatem aut
causetur episcopus quo minus dicat, ut si in magna
,

concione ab omnibus andiri non possit, illosque in-

struere , audiatur saltem a paucis ut ipsi erudiantur, ut
ofEcio pastorali suo satisfaciat , ul illo ipso aflTectu ora-
nes qui adsunt delectentur. Speciosa enim admodum et

adstantibus grata esse consuevit episcopi concionantis

facies . Et beatissimus pater Gregorius cura podagra
laboraret, stomachique doloribus affligeretur, concio-
nem interdum habebat, cum vix a minima parte au-
ditorum audiri posset; qua de re in quodam sermone se
ipse excusat. Et usitatum esse iu ecclesia legimus , ut
qui vocem concionanlis episcopi audire uequireut ob
infirma eius laiera, aut ob corporis aegritudinem, scri-
ptis erudirentur: ita ut episcopus qui lingua docere non
poterat, doceret propriis scripiis, meditatione adhibita
magno iudicio et diligentia expolitis. Spero benignis-
simi patris Dei ausilio , fore ut hac in parle officio

tuo et populo tibi credito consulas, pascas nobihssi-

mum gregem , illumque ad superna perducas pascua.
Illa ipsa frequentia catholici populi , numei'Osus et in-
signis clerus cathedralis ecclesiae, illa templi ampll-
tudo, sacrura illud theatrum, chorus ille in quo Dei
canuntur laudes , augent incredibiliter dicentis indu-
striam. Quod ipse etiam sum expertus, qui episcopus
Veronae, semel eliam Cardinalis, e superiore loco (quod
milii semper iucundum et honorificum putabo) in prae-
clarissima illa ecclesia dixi . Consueverat enim Ca-
rolus arcbiepiscopus diligentissirous ac humanissimus
excitare episcoporum ad se venientium industriam et
pietatem , enixe illos hortari et rogare ut dicereut ali-
quid , ut populo suo aliqua documenta ipsi darent
nihil quicquam sibi accidere posse acceptius et iu-
 SANCTORUM EPISCOPORXJM. QH
ciindins . Qui mos retinendns est raaxitne ; ita tameii
ut nemo episcopus liospes vehementioribus verbis , sed
potius gravibus et suavibus invitetur et excitetur , ut
collegia, seminaria, et alias clericorum cougregationes
invisat et erudiat. Quod bumanitatis et cbaritatis exem-
plum retinebis non dubito. Docebat euim tacite Garo-
lus ea ratione. Docebis etiam tu venientes ad te ofE-
cii causa , aut inter facientes, valde pastorali et suavis-
sima hac ratione.
8. Haec sanctorum episcoporum instituta, a Caro-
lo Mediolani renovata et aucta , nemo bonus episco-
pus non imitabitur. Neque equidem difficilis est imi-
tatio , cum tamen diflicife valdc fuerit id praestare
quod esset imitandum , eaque instituere quae discipli-
uam ecclesiasticam renovarent, et in perfectam formani
redigerent. Interesse concionibus , divina ofEcia dic-
bus festis celebrare , christianae doctrinae scholas sae-
pe visitare, ad oratorium sancti Sepulchri (i) interdum
accedere ,
gravibus ibi et piis sermonibus illos , qui
eum locum frequentant , consolari ; genialibus diebus
in quibus videtur insultare Satanas , musicis canticis,
et ecclesiastlca harmonia allicere populum, et artes Sa-
tanae quasi eludere ac frangere ; haec sunt munera ve-
re episcopalia; in his imitandus est optimus archiepi-
scopus Carolus, et imilandum est eius assiduum in ora-
tionibus studium; necnon imitandum domesticum illud
oraiorium vespertinum, in quo memini eodem die, quo
haec sciibo, nimirnm kalendis maii, anno salutis no-
stare millesimo quingentesimo sexagesimo octavo, prae-
sente Cardiuali, primum me habuisse sermonem, cui in-
terfuerunt pii multi viri ex illis etiam qui uondum
(i) Est haec Mediolani sacra aedes apuJ quara Card. Federi-
,

cus celeberrimam poslea condidit bibliothecara ambrosianam.

7
 ,

nb DE CAUTA IMITATIONE

sacrls initiati fuerant, inter quos erat Augustinus Cusa-

nus, qui nunc collega noster sacrum Gardinaliura ornat
collegium. Praeterea oralionem quadraginla liorarum
saepe indicere , utile admodum et salutare esl populis ;

praeseriim si sermonibus brevibus et fere iaculatoi*iis

inflammentur.
g. Et quoniam oportet plerumque concionatores, aut
clericos, qui cum pastoribus vivunt , ut excitentur, lau-

dare; hac in re servandum esse modum; nam adhibenda

est laus tamquam raedicina pusilhs animis et velut ,

praemium humilibus ; ut etiam in accipiendis laudibus

moderatio quaedam adhibenda est. Qua de re libet ea ,

quae sanctus Augustinus eieganter scripta reliquit ia

homilia de anniversario episcopalis ordiuationis hoc ,

loco inserere. A male viventibus , iuquit , uolo et dete-

autem a bene viventibus si dicam
stor laudari; laudari ,

nolo, mentior dicam volo timeo ne sim inanilatis

; si ,

appetentior quam soliditatis. Quid ergo dicam ? Nec

pleue volo nec plene nolo non plene volo in laude
, :

humana- periclitari ; non plene uolo , ne ingrati sint

quibus praedico. Haec Augustinus. At beatissimus ille
pater sanctus Franciscus laudes nuncupabat flagella ; ut
quemadmodum propter charitatem flagella toleranda
sunt, ita ferantur laudes; atque dum quispiam laudatur,
haec secum ipse suspirans loquatur : non sunt tibi uo-
ta , bone vir quae in me vituperanda sunt
,
. Quem
modum adhiberc solitum fuisse Carolum observavi ,

dum ad ipsum libri scriberenlur , aut serraones au-

diret clcricorura.
lo. Verum enimvero illud quod mihi erat pro-

positum , vix tractare adgressus vidcor praeclarum ar-

gumeutura , et libi , Gardinalis optirac , ut arbitror

pernecessarinra. Nimirum caute adraodura sanciorum

 SANCTOBUM EPISCOPOUU \I. QC)

virorum et praeserliin episcoporuHi facta esse imi-

,

landa. Mirus enim variarura et salutarium iaspiiatio-

num artifex est Spirilus sanctus , et viae ,
quibus ad
caelura aiiimae asceudunt , variae sunt et inter se,di-
versae ; quam sententiam libro primo de civitate Dei
sanctus attigit Augustinus his verbis : non omnia quae
bene facta sunt a sanctis, ab aliis indifferenter facien-
da ,• ut quia Abraham obtulit filium ad necem, quilibet
pater possit suum sacrificare filium. Quia Pelagia cum
mati'e et soi'oribus , ut scribit sanctus Ambrosius (i),

praecipitem se dedit in flumen ne a persequenle milite

violaretur ,• et Sophronia , ut refert Eusebius (2), se oc-
cidit , ne vim a Maxentio Gaesare pateretur ideo pos-
,

sim ego me praecipitare aut occidere. Nec quia sanctus

Gregorius nazianzenus illis verbis utens, cum Byzaa-
tii in invidiam hominum incidisset : vale cathedra, su-
blimitas invidiae, et periculo obnoxia, nisi magna cum
cautione est iraitandus ,• cuin alii praestantes episcopi
in functione sui pastoralis muneris sanguinem etiam
profuderint . Nec defuerunt qui cum in eremis et
monasteriis degissent, facti episcopi in tota vita parcis-
sirao cibo utentes, perpetuis ieiuniis carnem castigau-
tes , vilara lamen satis longam produxerunt ; ut san-
ctus Gregorius nazianzenus , et alii praesertim graeci.
Et huiusmodi cautio eo magis adhibenda est ,
quia ple-
rique alii sancti episeopi , aique etlam pontifiees sum-
mi , tempori servienles , lucrandis auimabus intenti ,

ad copiosiorem vitam sese accommodaverunt. Ad quem

locum videntur illa verba pcrtinere alius sic alius : ,

auiem sic. Et modo letalia peccaia tamquam pestifera ,

venena fugiantur , et populi erudiantur verba et exem-

(i) De virgin. lih. III. cap. 7.

(2) Hist. eccl. Vill. 14.

 ,

lOO DE CAUTA IMITATIONE

plo , noii esse semper elaborandum vehementer episco-

pis ut corporls casligatlonis et asperrimae paeniten-
tiae documenta denl. Nam celeberrimum illum episco-
pum ,
qui , ut captivos redimeret , se ipse vendidit

quis audeat imitari ?

II. Omittamus longe petita exempla , in hisloriis
enim reperiuntur innumex-abilia ; ad Carohim tuum
immo potius nostrum animum intendamus. Quis non
,

satis firmo corpore perpetuos eius labores sine caulione

audeat imitari? eius pernoctationes , illam somni quasi
fugam, illara quadraginta sermonum et quadraginta ho-
rarum sine cibo , sine potu , sine somno tolerantiam ac
perseverantiam, illos cum pestc infectis hominibus quo-
tidianos congressus ? In quibus, inquies , consistit haec
cautio adhibenda in domesticarum illustrium virtutum
imitatioue ? In his , ut vires corporibus diversas esse
consideres; acres minime valentibus corporibus non es-
se necessarias medicinas; quippe si corporibus imbecinis
alieno temporc acria medicamenta adhibeantur ,
perire
ca consuevisse; leniora, esse tutiora; laudari solitos me-
dicos illos qui morbos brevi, tuto , et suaviter sanent •

In hoc spiritualis medici , hoc est episcopi , maximum

esse ponendum studium. Quamquam haec curaudi ratio

semper fuitdifficilis, his vero difficillimis temporibus est

etiam difficillima. Nec illud facile praestari potest , ut
suaviter dentur et accipianlur medicinae, cum sacpe fa-
cilitas et indulgoniia enervet disciplinam, gregem cor-
rumpat ; ita ut severior gubernatio videatur plerisque
longe tutior. Mcminisse autem saepe oportet , episco-
pos cssc quidcm medicos , uominari autem potissimum
patres , cui dulcissimo nomini lenilas et mansuetudo
convenit. Studium illud vehem'jus iuslitiae, quod initio

sui archicpiscopatus adhibuit Carolus , dum Nicolaus

 SANCTORrM EPISCOPORUM. lOI

Ormanetiis ,
qui aliqiiot post anaos cpiscopus fult pa-
tavinus , vicarii munere fungeretur, hoc tempore non
videtur valde necessarlum: modo caveatur , ne indul-
gentia deterior fiat clerus, et ut optimae serventur con-
suetudines, et synodi cnm provinciales tum dioecesanae.
la puniendis parochis et clericis, ut exemplo deterrean-
tur , cognosces , ut spero, tibi vehementer non esse la-

borandum et cautionem in Caroli studio iusiitiae imi-

;

tando, non esse admodum necessariam.

12. Nec contra turbatores ecclesiasticae iurisdictio-
nis, ut opinor, tibi opns erit insurgere, et iis armis uti,

quibus sapienter et fortiter usus cst Garolus, cum catho-

lici Pvegis eximia sit pietas ct studium tuendae i*eligionis

et huius sanctae Sedis aposlolicae auctoritatis.Ille etiam

qui tantam civitatem tanii Regis iussu gubernat , et se-

natus ille mediolanensis nihil aget quod canonibus ,

ecclesiasticis adversetur et quod animum tnum possit ,

laedere. Quod si aliqna oriatur coutroversia , servan-

dum illud est praeceptum, ne quid nimis; et illud, fe-

stinandum leute ; et i'egula illa prudentium magnam

vira habens, maxiraa raaxiraa, mediocria raediocria, rai-
nima miniraa putare. Quae sunt maxima, dices ? Pro-
hibere , ne haeresibus contaminetur populus ; ne pu-
blicis concubinariis et adulteris corrumpatur civitas;

ne a potentibus violentur pauperes; ne clerici turpiter

serviant laicis , a quibus eorum ineontinentia et pe-
tulantia foveantur ; ut in sanctimonialium monasteriis
castitas excolatur ; ut graviter ,
qui illa violare au-
dent ,
puniantur ; ut a catholicis et doctis conciona-
toribus civitas doceatur. Pro his moribus , et saluta-
ribus necessariisque institutis , sanguis etiam ipse fun-
dendus est. Si autem inter ministros fori aliquae lites
suboriantur ,
quod, ut spero ,
perraro conlingct, mode-
 ,

I02 DE CAUTA IMlTATIONE

raiione aniini , adhibit.i tamen tliHgontia, ius retinealur

ecclesiasticum. At si ecclcsiae armis, nimirum censuris,

opus esse vidcatur, laudarcm de toto negotio antea Chri-
sti vicarius romanus Pontifex certior fieret , ut facere
solitnm audivimus ilhim, qnera saepe nominamus Ca- ,

rolum in negotiis Iractandis diligentissimum archie-

piscopum.
i3. Minima etiam quae pulantur ,
quae comme-
moiare non est necesse , negh'genda non sunt , sed
accurate potius tractanda , cum scriptum sit apud Sa-
lomoncm : tlmentem Dcum nihil negh*gere, et minima
etiam crrata ohservare et corrigere. Cavendum esse epi-
scopis maxime videtur, ne a qnibusdam, qul valde spl-
rituales existimantur , et zehim Del profitentur, urgeri
se nimls patiantur; qui taraen fovendi sunt, et verbls

humanitale conditls retlnendi , et monendi ne tanto-

pere urgeant ; nihil esse facillus quam turbare civita-
tem ; ubi discordiae oriri coeperint inler illos qui ci-

vitati pracsldent, et inter episcopos, difficile admodum

esse imponere litlgiis finem ; impedlri maiora bona ,

ot frequentiam nobihum virorum ad ecclesiam Dei

ad conciones audiendas; Pontificem summum maxima
afiici molestia; perturbationes ab Initio minimas, soh*tas
crcscere ; qulclem adlmere pastoribus, pios progessus
retardare , tantos dcnique exciiare motus ut saepissi-

rae paeniteat , rem maturius non considerasse. De ad-

hibendls in consilio senioribus et prudentlorlbus ca-
nouicis et parocliis , de communlcandis animi sensis
cuni illis quibus famihariter utitur episcopus, cautio
est maxima adhibenda , ne sine consiho quicquam aga-
tur ; ne tot adhlbeantur consUiarii ,
quorum multipH-
citas confusiones pariat , et mulla temporis pars iu
consulendo ponalur ; qua in re , ut in aliis ,
disponen-
da mirifice praestitit Carolus.
 ,

SANCTORUM EPISCOPORUM. I o3

14. Quod ad pronoctationcm pertinet, debitas horas

negare corpori , integras vigilare noctes , aut orare ,

aut sacros libros volveie , iategras hebdomadas in le-

cto caput non reclinare , aliis etiam rationibus cor-

pus macerare et perpetuis ieiuniis affHgere , vinum vix

gustare ,
pane et acqua contentum esse ; haec , Car-
dinalis et archiepiscope , tu vide an sint imitanda ,

praesertim tibi corpore non admodum firnio , studiis

optimarum artium sacrae theologiae iu primis us-

, ,

que ab adolescentia valde dedito, Mediolani in nobi-

li et splendida familia nato ,
qui Romae etiam aliquot
annos vixisti sobrie semper , non tamen ea ratione qua
anachorilae vivere consueverunt. Blandus quidem ho-
stis , tyranuus domesticus est corpus , ut sanctus scri-
psit Gregorius nazianzenus; non tamen ipsius cura ita

negligenda est, ut servire nequeat animae. Tyrannis eius

frcnanda est parsimonia, sanctis ieiuniis , aliqua etiam
castigatione; nec charitas quae laboribus plurimis, iu iti-

neribus et functionibus in pastorali niunere adhibetur.

impedienda est debilitate et afflictione corporis. Cum-
que virtus multo praestantior sit charitas quam paeni-
tentia, cedat exercendae virtutis illius studiura chari-
tati : nec adeo corpus castigetur , et deprimatur , ut
Christi servitio nequeat exhiberi , ut vigorem animi
vitam etiam ipsam ,
quispiam sibi videatur adiraere .

Valde siquidem corpus somno reci^eatur ,

quo vires
reficiuntur et couservanlur. Vinum curas pellit , cor
laeiificat , excitat robur animi, si modice sumatur ; et

quamquam scriptum est ,

principium vitae panis et

aqua ; perpauci tamen reperiuntur hoc tempore ,

qul
vino abstinenles alacritatem quandam in rebus agcndis
necessariam retineant.
1 5. Non abhorruerunt sancti episcopi a commu-
 ;

Io4 DE CAUTA IMITATIOXE

nl vivendi i atione , exceperunt convivio homines ad

se venientes , mensam sacris lectionibus condienles
ct a beatissimo patve Ambrosio sanctura Augustinura
exceptum fuisse satis episcopaliter , ipsemet Augusti-
nus scriptum reliquit (i), Hoc vei'bum episcopaliter
consideranti mihi ,
quid sibi velit nunquam venit in
,

mentem intcrpretari episcopaliter , hoc est laute , opi-

pare , regie ; sed potius cpiscopalitcr , hoc est , niti-

de , sine luxu , sine epularum varietate , ne prandium

aut caena possit dici dubia , sed cibis usitatis ad vi-
res corporis reslaurandas singillatim unicuique convi-
vae cum debita mensura appositis, cum lectione sacra
cum gratiarum actione sumptis. Quam rationem pasto-
ralem Carolum adhibuisse scimus. Ego in mensa fui
cnm ipso, interdum crediderim fuisse et te; una fui-
mus etiam in ceJeberrimo raediolanensi seminario, san-
cti Gregorii nazianzeni die ,
quatuordecim , ni fallor,
iam abhinc annis , tres Cardinales, quorum unus fuit

ponlifex Gi'egorius •XIII*, et ibi archicpiscopaliter in-

structum couviviura a seminarii fih'is habuimus. Quam
cousuetudinem arbitrarer omnino libi esse retinendam.
Sanctitas , ut sanctus scribit Dionjsius areopagita cu-
ius lectione delrctaris, est ab orani scelere libera per-
feclaque ac omni ex parte incontaminata puritas. Di-
citur etlam confirmata iustitia , cuius participatione vl-
ri pretioso Christi sanguine tincti, ab omni terrena
afTectione alieni. sancti nominantur. Sanctificationis au-
lem auctorem Icsum Christura filium Dei agnoscimus ,
quem solum sanctum , solum dominura solum altissi- ,

raum cum saucto Spiritu in gloria Dei patris saepis-

sime canimus.
i6. Et ut christiana perfectio ct felicitas iu Chri-
(i) Coufes3. lib. VI. cap. i3.
 ,,

SAXCTORUM EPISCOPORUM. I03

sti sita est imilatione , ita laudalui- magnopere slu-

dium quod adhibetur in iraitatione sanctorum quod ,•

est quidem facilius, quia sancti iisdem, qulbus nos, cir-

cumdati fuere infirmitatlbus, ita ut eorum non sit de-
speranda imitatio.Verum praecipue post Christum ve-
nerandi sunt et imltandi qui ecclesiis ,
quibus nunc
praesumus , ante nos praefuerunt. Quaeris fortasse, ut
interpreler quld slt imitarl ? Tibl quippe notura est

non esse aliud ,

quam sequi ,
quam expriraere ,
quam
referre illas ipsas virtutes ,
qulbus illos ,
quos iraitan-
dos nobls proposuimus , excelluisse putamus. Sequitur

Christum ,
qui Christum imitatur ,
qui mansuetudi-
nem qui humilllatem qui charltatem et patlentlani
Chrisll studet referre. Et sanctos etiam ut imitemur
curandum est , ne nlmluna nobls arx-ogemus , ne in
altisslmum gradum conscendere nitentes , miserablliter

prolabamur. Ad illos ,
qui llbros scribunt pertlnent
illa Sumite materiara vestris qui scrlbltls ae-
poetae : -

quam Viribus et versate diu quid ferre recusent,-

- ,

Quld valeant humeri.- Haec possunt etlam ad res ge-

rendas accommodari ut in orani vita videant homi-
,

nes ,
quid adgrediantur ,
quld possint perficere. Cum
in via proficientium sint , ne putent se profeclsse. Cum
sint tiroues , ne egreglos se exlstlment railites . Cum
in numero sint descripti militum , ne inter imperato-
res numerai'i ambiant.
Tj. Diversl sunt spirltus, diversa tempora, diversl
civitatura morcs, varia principum Ingenia; maiora mala
vitanda, difTereuda et dlsslmulanda quaedam, quae alio
tempore sancti viri non disslmularunt neque tulerunt
qucmadmodum in pastorali sanctus Gregorlus hls ver-
bls expllcat : sciendum est , Inqult, quod ah'quando
subiectorura vitia prudenter dissimulanda sunt ; sed
 ,

I o6 DE CAUTA IMITATIONE

quia dissimnlantnr , indicanda; aliqnando etiam aperte

cognita, mature toleranda ; aliqnando vero subtititer et
occnlta perscrutanda , aliqnando leniter argnenda , ali-

quando vcTiementer increpauda. Quae omnia faciunt

ut cauta adraodnm debeat esse imitatio. Nam rationem ,

qnam sancti adhibuernnt lob. cbrjsostomns et Basilins

et alii plerique sancti episcopi eiusdem ingenii in ani-

madvertendis acriter erratis illorum,quibus praefuerunt,
fortasse non expedit semper sequi , sed parere potius
sancti Gregorii monitis ,
qni moderationem incredibi-
lem in regimine pastorali, suo illo registro epistolarnm
indicavitquem librura semper esse nobis in manibus
,

babendnm putaverim. Haec autem cautio ut adhibea-

lur, studendum est maxime episcopis , ne delatoribus
facile fidem praestent, cum rainores utilitates redundent
in ecclesiam Dei , si severa exerceatur iustitia, quara si

aliquandiu res dissimulentur et differantur. Haec ipsa

dissimulatio et dilatio necessaria videtur esse cum de
rebus agitur mediocribus , ut solet accidere in iis , ia
quibus praeventioni est locus.
i8. Nimirura in rebus ad non tamen praecipuos,
ritus,

pertinentibus, et ad negligentiam minirae tamen per-

,

niciosara, tollendara ; in qulbus sanctos non ignoramus

interduni adhibuisse diligeutiara, de ea diligentia ad
vitanda maiora incommoda , dissimulatione detrahen-
dum est aliquid. Locus etiam cautionem docet, ut sicubi
ob caeli temperiem , et ob cibos valde nutrientes, par-
simonia ct tenuissimus cibus non nocet ,
prodest po-
lius valetudini tuae ; alibi cavendum esse videatur , ne
imitatio tenuilatis illius obsit valeludini . Qua de re
memini me longam epislolara scripsisse Garolo Gardi-
nali , cui per falniliarera suum Gaimum ,
qui in reli-
gione patrum Gapuccinorum vita excessit, respondit,
 SA^CTORUM EPISCOPORUM. I OJ

\n suo pi'oposito persistens. Hanc vero Del dispensa-

tionena fuisse putaverim ut nostra quoque tempesta-
,

te liaberemus qui nobis mortificationis exemplum (mi-

,

nime ciceronianis verbis libenter utor, rem ipsam me-

lius explicantibus) praeberet: cuius tamen virtutem, cum
valetudinis periculo, caute admodum imitandam cen-
suerim . Illa ipsa itinera ad visitaudas reliquias san-

ctas, et assiduae illae preces, et ieiunia , cum longis

raysteriorum Christi meditationibus coniuncta, indicia
sunt pietatis eximiae, et suscipienda inlerdum, praeser-
tim florente qua es aetate ; sed ut curandum est , ut
incalescat animus fervore , ita ne concidat et aflliga-

tur corpus. Ubi oratio quadraginta horarum indicitur

ab episcopis, sermones aliquot habendi sunt ad popu-
lum at quadraginta sermones habere quadraginta ho-
:

rarum spatio, arduum est humanamque conditionem

videtur superare. Arbitror pro tua humilitate hac in re
non ausurum te imitari Carolum; satis enim illum imita-
beris, si quaiuor aut quinque sermones habueris. Et
verissima est illa sententia: prima sequcntem, laudabile
est in secundis et tertiis consistere. Carolum habe aute
oculos, sit tibi satis praecipuas eius et excellentes paslo-

rales virtutes imitari: quasdam, in quibus admlrationem

considerandum an possis imitari. Ad-
sui excitavit, tibi

mlraberis illum semper, et in munere pastorali fun-

gendo maximam eius sollicitudinem laudibus efferre
non desines,* idque non solum palrueli tribues , sed
ptiam cuilibet ,
munere lau-
qui aute te archiepiscopali
dabiliter est functus cum maxime mos illorum dam-
,*

nandus slt ,
qui vituperatione eorum qul eos prae- ,

cesserunt, crcscere, ct illorum existimationera minuere

niluntur.
19. Paucis dicamus rem tolam , de qua agitur,
 lo8 DE CAUTA TMITATIONE

coraplecteiiles. Satis imitatur sanctos episcopos ,

qui lu-
cet et ardet ,
qui sacrarum rerum scientiam habet , sed
in primis qui charitate ,
quac est virtutum omnium
forma et vehiti anima , excellit . Salvator noster le-
sus Christus quo praeclara et salutaria omuia do-
, a
cumenta manant, dum Petrum apostolorum principem
pastorem ecclesiae catholicae , et sui vicariura insti-
tueret , non dixit: versatus es magis in sacris littei'is?

ingenio ct iudicio his praestas ? castigas magis cor-

pus, quam ceteri ? iUustriora das exempla paenitentiae
quam alii mei discipuli ? habes maiorem facultalera di-
cendi ut populo persuadeas quicquid expedierit ? II-

la non dixit Petro, sed potius haec: dihgis me plus

his ? Quanta est charitas , tanta est pastoris sanctitas .

Si charitate conditus est zelus , laudabilis est : imita-

tio sanctorum omnium charitate metienda est : haec
servos Dei illustrat, filios efEcit Dei, imitatores san-
ctorum , imitatores etiam Christi. Haec tunc agnosci-
tur cum quis sua, suos, se ipsum etiam dat pro salu-
te hominum, quemadmodum magister immo exemplar
charitatis Christus ostendit, qui sua omnia , hoc est ea

quae caeli ambitu continentur ; suos, hoc est, ange-

los administratorios omues spiritus ; se ipsum denique
dedit , ut nos ad sahitem perduceret , ut caelestis pa-
triae heredes essemus . Ad Christi summi pastoris et

regis nostri imitationem nos cpiscopi, nos pastores, no-

stra omnia ; nostros, qui scilicet nobiscum vivunt qui ,

nostro ex nutu pendent ; nosmet ipsos etiam hoc est ,

meutem , cogitationes , studia, labores, sanguinem quo-

que , ad populorum qui nobis crediti sunt sahitem
conferamus, Cuius excellentis et vere pastoralis virtu-
tis exemplum Carolus dedit, redditus ecclesiasticos iu
pauperes distribucns , sacrarum virginum monastcriis
 SANCTORUM EPISCOPORUiM. I CK)

subveaiens, inopiam pluriniorum sublevans, peslilentiae

iii primis tempore non solura pecuniam, in qua com-
mulanda nullum adhibuit studium scd totam supcl- ,

lectilem suam in usum pauperum conferens pericu- ,

losissimo illo tempore alacri animo se exponens ut ae-

gris et morbo infectis consuleret.

20. Chai'itati coniunctura est gaudium, pay, patientia,

benignitas , bonitas , raansuetudo , longanimitas, fides ,

modestia, contiuenlia, castitas, quos sancti Spiritus fru-

ctus enumerat sanctus apostolus Paulus ad Galatas scri-
bens. Haec optimum efBciunt episcopum ; discernunt
zelum Dei secundum scientiam ab eo, qui uon est secun-
dum scientiam. Virtutem sequitur voluptas , tamquam
umbra corpus , ut optime nosti, et scribit Aristoteles;
cuius voluptatis tanta est vis , ut sine ea virtus diu non
possit consistere : voluptatem intelligo honestam, quani
gui ex virtute vivit percipit , quaeque divina est ac ae-
lerna futura, et psalmo vigesimo sexto voluptas Domini
a Davide appellatur. Beatae vitae cogitatio expeclatioquc.
alit hanc laetitiam , fides in primis constans et sincera
in Christura Dei filium. Quo gaudio exultaverunt in
maximis cruciatibus raartjres Dei ; quo etiam non ca-
ruerunt ,
qui pro salute patriae adversus inimicos cru-
cis pngnantes, fortiter occubuerunt. Hacc ipsa laetitia et

alacritas iu rcbus agendis, pia et religiosa rruaedam hila-

ritas, in viris Dei apparet maxinve; apparebat semper in
Carolo, et tunc magis ,
quando perturbationibus variis
et magnis afHigi crederetur , illo ipso praesertim die
quo scelestissimi homines illnra nefario ausu de medio
lollere conati fuerant : et pestilentiae tempoi'e prae se
tulit eandem hilaritatem, qua incredibiliter, qui cum
illo vivebant, recreabantur. Gaudio afficiuntur maxi-
mo pastores , dum divinis intersunt ofiiciis , dum fre-
 :

IIO DE CAUTA IMITATIOTfE '

•

quentiam cathollci populi sibi crediti intuentur ; qna

voluptate nulla est sincerlor, eamque ine etiam per6e-
pisse niemini. Sed quanlum percipitur gaudiura, si lu-
cratum se esse animas aliquas Christo pastor intellig^t
suis hortationibus, sua industria, suis precibus? Si glo-
ria illa caelesti, si pane angelico filios plurimos suos
ministerio sanctissimi eucharistiae sacramenti ahierit?
Appellat illos sanctus Paulus ad Philippenses scribens ,

gaudium suum , et coronam suam. Gaudium tuum erit

amplissimus et nobilissimus populus , grex egregie in-
stitutus. Quod gaudium, Spiritus sancti fructum et do-
num Dei in pastoribus iure nominaverimus ; quod-
que consuetudine etiam ac sermonibus piorum horai-
num, in quorum vultibus alacritas nescio quae et pu-
ritas mentis apparent , couservatur et augetur.
2 1. Cessatio et quidem a gravioribus negotiis ali-
quando videtur necessaria ut sanctus putavit lohannes ,

apostolus, de quo doctissimorum honiinum sanctissimus,

quem merilo admiramur Thomas in summa scripsit ,

cum ipso praesente eius discipuli luderent, mirantibus

quibusdam , imperasse illis ,
qui mirabantur , ut arcum
non his et ter sed quater et quinquies intenderent ; qui
cum rcspondissent , se defessos esse , nec amplius ar-
cum intendere posse indicavit, eadem ratioue cessatio-
,

nem esse uecessariam ne mens quodanimodo hebescat.

,

Verum mirabile et insolilum illud erat voluplatis ge-

nus, quam Carolus percipiebat cum in cadavera quae
ad sepulturam efTei-ehantur inclderet; dicebat enim gau-
dere se salutari illo spcctaculo, cogitatione brevis huius
peregrinationis, memoria inortis, et meditatione migra-
tiouis ad caelestera ct aelernam patriam . Immodera-
tum miscrrimae huius vltae studiura , cupidilatem pro-
traheudae peregrinationls, in qua lot sunt pericula, tot
 SANCTORUM EPISCOPORUM» I I I

niiseriac , vir Dei hac iusolita rafioue damnabat. Et

comitem zeli pastoralis dixcrimus esse pacem il au- :

tem pacem consequuntur, qui regem pacificum imitan-

les Christum dominum, eius praecepta servant, pro eius
gloria, si opus est omnia patiuntur, hominum inimi-
,

citlas et odia uou extimescunt iuteriore pace fruen- ,

tes, sensus ratioui subiicientes, rationem autem Deo; pa-

cera quantuni fieri potest cum omnlbus hominibus ha-
fcentes. In controversiis interdum pro honore Dei , et

pro iurlsdictione ecclesiastica tuenda suraptis, tranquil-

litatein cum admirabili constantia coniunctam in Caro-
lo observaviraus
22. Patienfia quoque zeli comes est ,
quam iie-

cessariam esse sanctus scriblt apostolus , ut i"eporte-

mus repromissionem. Haec vero posita est in perfe-
rendis calumnlis , et ia malivolis hominlbus toleran-
dis ; quam In muuere pastorali fungendo, et in zelum
Del ac domus eius tenendo , valde esse necessariam ,

multi sancti episcopi re ipsa ostenderunt qua ; sine

neque In regendis clvitatibus , neque In gubcrnandis
familiis ulla praeclara ratio adhlberi potest; ut dissimu-
larc necesse sit quaedam , alla in meliorem partem In-

lerprelarl ,
quaedam patl , ut malora vltentur mala ;

discendum etiam sit , vlnci ; cura interdum In quibus-

dam rebus magna iis qui sibi videnlur vincere , affera-

tur utllltas. Benignitas illa, beneficus anlmus, christia-

na charitas, iuyandi studium, pastoralis est virtus; qua-
cum christianus verus et siucerus coniunctus est zelus,
a quo zelo disiungi non potest propensio ad res bonas;
quac nemini noccat ,
prosit plurimis , sibi ipsi In pri-
mis, non corpori , nec cxternis rcbus, sed animo. Et
mansuetudo germana pastoris virtus est, a suramo pa-
store Ghrlsto proficiscens , culus haec sunt verba : di-
 ;
,

I I :? DE CAUTA IMITATrONE

scite a me ,
quia mitls sum et humilis corde. Ila ut,
qui non sit mitis , hoc est raansuetus , discipulus es-
se nequeat Christi , ignoi'ans arteni qua viucatur in
Lono malum : ita enim sanctus interpretalur Augu-
stiuus verbum illud mitis ; hoc est ,
qui vincat in bo-
no malum, qui provocatus uon respondeat ,
qui la-
cessilus iniurlis taceat, prosit iis a quibus offenditur: ut
exploratum habeat ,
quod tradidit sanctus loh. chrjso-
stomus, neminem laedi nisi a semetipso. Et longanimi-
tatem zelus Dei fovet , ut diu paslor toleret errala , et
iniurias hominum ; errata , si facile et breve corrigi
non possint ; iniurias, propter gloriam Dei, et ut cha-
ritas retineatur.

23. Ab omni mendacio et fallacia remotus est ze-

lus Dei ; ut nullam ob causam unquam mentiendum
esse videatur ; ne officiosa quidem , ut aiunt , menda-
cia admittens ; Christum ,
qui veritas est , sequens
cum nihil quod magis pastoralem deturpet digni-
sit ,

tatem et gravitatem minuat episcopalem quam men- ,

dacium. Virtutum etiam omnium condimentum ama-

bilissima virtus modeslia zeli comes est qua facile , ,

omnium conciliantur animl et qua iustltiae studium ,

,

et discipllnae observationem suavitate quadam adhi-

bita faclliorem efficl , nemini dublum est . Et ab in-
continentia , Iioc est rerum externarum appetitu, alie-
nus est zelus. Atque etiam castus est cum nihil sit ,

quod Deo hominern videatur solungerc magls quam

a ,

vitae impurltas et lascivia ; qua mens hebescit ct suae ,

dignitatls homo oblitus brutum animal quodammo- ,

do efficitur, et in mlseralnlem animi caecilatem inci-

dit. Haee sunt indlcla zeli qul donls illis ac fructi- ,

bus Spiritus sancti dilatus egregla exempla recle vi-

vendi dat; cuni is, in quo est zelus, sapiens sit; hoc est,
 SANCTORUM EPISCOPoaUM. IIO

ut paucis multa et magna compi-ehendam , cognoscat

Dei sapientiam potenliam bonitalera ; Dei se liliura
, ,

adoptivum, fratrem Ghristi, heredem caelestis patriae ,

ct coheredem Christi futurum, uisi sibi ipse desit, nisi

crucis Chrisli vexillum uuquam deserat . Intellectum

habet intelligens peregrlnalionis humanae molestias ,

deceptorem esse mundum, inopiam cupiditatum esse re-

rum exlernarum copiam. Et bonis utitur consiliis, qui
pugnat cum Salana, carne, et mundo, sauctissimis sa-
cramentis se muniens, omnium malorura escam volup-
tatem cum brutis communem fugiens, sanctis volupta-
tibus se recreans, lectione librorum bonorum , et pio-
rum hominum sermonibus, iuvans semper omnes quan-
tum potest. Fortitudinis auteni dat exemplum , vitam
ipsam si opus est exponens proper Dei gloriam, verbum
asperum non timens ; stans murus pro dorao Dei; iis se
obiicieus ex adverso , qui audent aliquid tentare contra
eius ecclesiam; legens pluriraa, et sciens ea quae sacris
libris continentur, et in ecclesiasticis hlstoriis sunt ex-
pressa; pietatis dans documenta, sacris caerimoniis iu-
structus, siraplex, et rectus, et tiraens Deura; inter prae-
varicatores habitans , mentem fixam Viabens in caelum ,•

terrena non sapiens , sed caelestia . Vere dixerimus ,

Cardinalis optime , veri et sinceri pastoralis zeli aucto-

rem ministrum et conservatorera esse sanctum Spiritura,
et eiusdem donis all laudabilem omnem zelum pasto-
i'alem : boni pastoris officia contineri eiusdem saneli
Spiritus fructibus ab aposiolo coniraemoratls: imitatio-
nem sanctorum episcoporum, in his donis retinendis ,

hisque fructibus gustandis , esse posilara.

24« Haec est illa cautio , de qua scribere ab initio

pvoposuiraus," qua cautione uon egebas quidem, nani iu-

dicio praestas ct super senes etiam vales inielligere, sed

8
 ,.

ii4 iJE CAVTA imitatio:ne

audiens sapiens sapientiov eiit. Leges libenter quae tui

et tuae familiae amantissimus scripsit senex Cardinalis,

nou equidem recondita, sed qnae in menlem venire cni-
vis poluisseat , et quae satius fortasse fuisset familiari

sermone proponere, quam tam longo libello explicare .

Sed liceat in huius calce scriptionis ,

quara singularis
meus iu te amor dictabat, haec addere: me valde spe-
rai'e , sperandnmque omnibus
esse adiuvante Deo ,

bonum te fore archiepiscopum non modo Caroli imi- ,

tatorem, scd etiam sanctorum Auibrosii, Dionysii, Gal-

dini, Eusebii, el ceierorum mediolanensium sanctorum
episcoporum ,
quorum catalogum resque gestas optime
nosti. Quamvis profecto miserrima sit conditio admi-
nistrandarum civitatum et provinciarum, in quibus (ut
et ethnici nobilis scriptoris verbis utamur ) diligentia

pleua simuhatum est, negligentia vituperationum ; ubi

severitas periculosa est , liberalitas ingrata , sermo insi-

diosus , asscniatio periculosa, frons omnium familiaris ,

multorum animus iratus , iracundiae occuhae , blan-

ditiae apertae. His addalur ,
quod satietas regentium
muhos capit, mutatio plurimis laetitiam affert. Quae
muho magis in pastorali regimine eveniunt, in quo
non de se ipso tantum , sed de innumerabilibus ani-
mabus ralio reddenda crit supremo iudici Christo
Spero taraeu divino fretus auxilio omnia tibi feliciter

successura quandoquidem prudeniia

,
qua excellis , ,

quam charilatis et virtutum omnium aurigam essc di-

xerinius quam abbatissam rehquarum non incongrue
,

sanctus nuncupavit Bernardus tuas virtutes omnes di- ,

riget, medium in eis definiet, charitati etiam modum

imponet , ne ilhim transeat , et freno quodam coer-
cebit. Comitem pracstabis ei forlitudinem ,
quae in ar-

duis quando opus est adgrediendis posila est , ad quae

 SANCTORUM EPISCOPOKUM. 1 i 5
adgreJienda noii sufEcit pniJeulia, si rortiiuJiuis prae-
siJio Jestituatur.
20. Omnes taraeu virtutes cum nobiJitas ffeueris
nobilitare censeatur , fieut tuae virtutes illustriores no-
bilitate tua , et utilior erit sapientia aJiunctis Jivi-
liis. Scire, velle, et posse, valet plurimura aj res nia-
xiraas perficienJas . Haec est Jivina quaeJara socie-
tas, qua gubernator Deus aJmirabili
caeli et terrae
proviJentia totum gubernat munJurn. Iia et priuci-
pes cum sciunt ,
possunt, et volunt ea quae expeJiunt,
munere suo funguntur feliciter. Haec iu te orania cou-
veniuat: uara iu sacra theologia , et in ecclesiasticis
hisioriis, ut omiies norunt, es egregie versatus; Romae
raultis cougregationibus Jiiigeuter iuterfuisti aliquot
aunos ; mentem tuara, oranes cogitationes, et stuJia aj
muuus pastorale obeunJum intenJis . Nou Jeerunt
etiam adiumeuta, quibus hospitalitatera, christiauara li-

beralitatera, Jecorum ecclesiasticum uecessariis et hono-

rificis sumptibus sustineas. Imitaberis orauino Carolum
in omnibus, quibusdam exceptis, in quibus valetudo tua,
temporis mutaiio , et ecclesiasticae Jiguitatis tuenJae ,

atque hospitalitatis servanJae, hisce temporibus ratio

aliud suaJere viJealur.
26. Ut autera iu paslorali arlc omuium artiura
nobilissima progressus iu Jies maiores facias , orais-
sis subtilibus quaestionibus et abstrusis, in quibus ver-
saius es Jum theologiae operam Jares , totum le tra-
Jes lectioni sanctorum patruui. Et meo quiJem iu-
Jicio , uullus locus maiorem vim habebit quara si sae- ,

pissime , praesertim MeJioIaui , senteutiae es saucto

Ambrosio sumptae iu meJium aJferantur. Saucti etiam
lohannis chrysostomi concioues mullae suut praecla-
rissimae, praesertim serraones illi aJ populum autioche-
 Il6 DE CAUTA IMITATIONE

num habiti ; et quae excerpi possunt ex commenlarils

in sanctuin lohannem , et Matthaeum , et moi*ales illi

seijmones admirabiles, quos eloquentissimus et sanctis-

simus ille vir epistolas sancti Pauli explicans , adiun-
xit. Sed de his saepe locutl sumus, et ita ea nosli ut ,

de illis te monere, non sit necesse. Lectionem Aloy-

sii Lippomani cui ego post noiinullos alios iu epi-
,

scopatum veronensem successl, admodum utilem credi-

derira: cuius viri labores Laurentius Surius in facillo-
rem ordinem redigere conatus est cum legentium ,

non minima utilitate. Nam vitae sanctorum, sunt vi-

tae chrisiianae et solidae disciplinae ad usum rcvu-
cata praecepta. Et epistolae sancti Pauli , item epistolae
ceteraque scripla sanctnvutn Kasilil , Gregorii nazianze-
ni, loh. chrysostomi, Athauasii; et latinorum beatissimi
Ambrosii , Hieronymi , Augustini , et summi pontifi-
cis Gregorii, incredibilem utiliiatem pastoribus adfe-
runt . In honim quidem epistolis collega noster do-

ctisslmus vir et opiimus Guliehnus Alanus saepc di-

cere consueverat, compendium contineri excellentis pie-
latis , et multlplicls doctrinae ,
quibus sancti illi prae-
stiterunt quam sententiam verissimam esse comperio.
;

Quamobrem uulla magis lectione delector, nulla magis

rae iuvari seiitio, quam eplstolarum a sanclis patribus
conscriptarum . Vera enira dogmata et regulae quae-
dam admirabilis prudentiae incredibiliter erudlunt et
delectant legentium animos ; ut accidit etiam iis , qui
in Ciccrouis , Senecae , Plinii , et gravissimorum alio-
rum epistolls versantur.

2y. An credls, quemadmodum beatissimus pater

Augustinus mlrandum in modum precibus et lacrimls
matris adiutus est , ut iii vils Domlni progressus raa-
gnos faccret , tibi parum profuturas preces clarissi-
mae feminae matris luae ? cuius pietatera et devotio-
 SANCTORVM EPISCOPORUM» I I
^
nem ipse novi, et exemplum datiiram nobllibus et de-

votis feminis mediolanensibus crcdiderim. Vis te ro-

sem , ni excnsatam habeas senectutem meam verbo-

siorem aliquanto factam ? Quamvis forlasse necessa-
ria , minime iucunda csset huiusmodi excu-
tibi certe
satio. Accipe igitur libcllum non docie non elabora-

le conscriplum, neghgenter potius, candide tamen et

amanter dictatum. Illum cum legeris , memiueris mei,

meae senectutis, appropinquantis migrationis meae; tuis-
que precibus et sanctis sacrificiis interdum adiuva aman-
tissimum tui Cardiualem , et in Carolo diligendo et ob-
servando secundum nemini cupidissimum dignitatis
,

et consolationis tuae , tuorum progressuum in viis Do-

mini, et salutis tuae populique mediolanensis. Procui*an-
dae autem salutis, nobilium praesertim virorum, ratio
praeclara est, si gravi morbo laborautes episcopus adeat,
propriis hortationibus illos consoletur , de Dci raiseri-
cordia adfei-ens inmedium illa quae alllictum corpus re-
crcent omuemque adimant desperationem, graves sen-
,

tentias de vi paenitentiae commemoraus quod saepe ;

facere solitum scimus quem saepe nominavimus Ca-, ,

rolum ,
qui admirabilem diligentiam in comprovincia-
iibus episcopis iuvandis periculosisslmo illo lempore ,

hoc est in raortis articulo, adhibere consueverat. Et pa-

storalibus item epistolis solet populus recreari maxi-
me ;
quam formam renovavit sapienter Carolus, quem
deinde plurimi Italiae episcopi sumus imitati . Hanc
retinebis tu : incredibilem- enim vim habet episcopalis
et paterna illa aucloritas ; et in bene institutis fami-
liis avidissime legi consueverunt, quae a pastore sua-
vissima illa ratione suggeruntur. In his pastoralibus
muneribus diligenter pracstandis zclus episcopalis dig-
noscitur , ct imitatio tuta ct solida optimorum et san-

ctorum episcoporum clucct maxime.

 ,:,

ii8
E I U SD EM

AUGUSTINI VALERII
CARDINALIS ET EPISCOPI
QUATENUS FUGIENDI SINT HO^ORES

AD FEDERICUM B0RR03IAEUM S. R. E. CARDINALEM

I. \_ium admodum adolescens Plautum legissem, ver-

siculus ille nunquam animo excidil virtute ambire :

oporlet, non favitoribus (i); illumque saepe dum ia Ve-

nela rep. patria raea versarer, usurpare consueveram.
Speculum vitae comoedia est, populum erudit comicus,
damnat prensationes ambitiosorum, tecbnas vituperat
virtutem commendat. Amabilis profecto cst virtus et po-
pularis ; et verissinia illa etbnici bominis seutentia est

nibil est tam populare ,

quam bonitas . Bonis , boc est

jnnocentibus viris , laedcntibus neminem , ad bene me-

rendum de aliis propensis, aliqua erudltione nraeslanti-
bus, vel etiam invitis interdum tribuuntur bonores; nam
diliguntur a bonis bonorum virorum sunt
, in ore
digni existimantur maximis omnibus honoribus, quam-
vis intcrdum honoris insignia minime consequantur ;

quandoquidcm illis callidi homines insignia illa praeri-

piunt. Utrum versicuhis ille Plauti ad rem pubh*cam
ecclesiasticam , ad ecclesiam sanctam Dei , ad aposto-
hcam romanam sedom accoramodari possit licet ne ,

ambire etiam virtute insignia honorum maximorum ,

nimirum Episcopatus Cardinalatus ahissimac demum ,

(i) Amph. prolog. v. 78.

 ,

OUATENUS FUGIENDI SINT nONORES. I IQ

sedis Pontificatus , et ulriim ca iii re modus adhiberi

queat , nohilis qaaestio, et non infructuosa exislimatur:

qiiae ut traclaretur , non dialcctico more , sed aliqaan-
to plauius et fusius visus es , Cardiualis Borromaee ,

optare. Cur aulem ipse ,

qui te ob suavitatera inge-
nii , et virtutes plurimas mirifice diligo , bac in rc
tam honesta noii obseqnar , meaque scriplione te ista
tua florenle aetate non excitem ad copiosias boc ipsuin
argumentum sanc nobile tractandum ? cara ipse iara

faclus senex occupatlonibus quam plurimis pastorali-

bus ita impediar , ut ne raediocrem quidem diligeu-
tiam in scriptiouibus raeis possiin ponei'e.
2. Acutum, multiplex , et supcrbum animal bomo,
nalurae miserabili sane instinctu inter alios cxcellere ,

imperare ceteris cupit ,

quamvis infeliciter ipse cupidi-
tatibus vai'iis suis serviat; sibi pracferri aliquem, quam-
vis eo se virtutibus omnibus inferiorem cognoscat ae- ,

gerrime fert ; et nemo est iugenio , dicendi facuhate ,

eruditlone aliis ita inferior, ut se eisdera iudicio su-

periorera esse uon existimet. Ab huiusmodi perversitate
iudicii, anirai aegritudines variae, detractio, maledicea-
tiae, earum nutrix invidia, ambitio, proficiscuntur ; ut
admodum difEcile sit reperiri perpaucos in amphssima
orbis christiani re pu])h'ca ,
quibus persuaderi possit
fugiendos esse honores : eo difficihus, cum probabilia
muha argaraenta excogitata sint, quibus probatar, nou
licere solura , sed generosi aniini esse, adbibita etiara
diligenlia honores quaerere , ut quisque existimatio-
nem augeat suam ; ut familiam , in qua natus est , ma-
gis uobilitet ; ut illis splendoris insignibus vehit excel-
lealis virtutis testimouiis excitentur ilH ,
qui in eadem
famiha nasceutur. Hanc etiam ob causam difficihus ea
sentcntia persuaderi posse videtur ,
quia mos obtinuit
 .

I 20 QUATENVS FUGIENDI

ut ia rebus piiblicis, in auHs principum, Romae etiam

( ubi apostolica sancta sedes , ia qua sedet Cbristi vi-

carius romanus Pontifcx recte intelligendi , et bene

vivendi documenta dat) non admodum multi reperian-
tur ,
qui bonores fiigiant. Hcreditarius morbus hic est,

filii Adae sumus . Lucifer parenlem illum nostrum de-

cepit subdole , cum prius Evam matrem decepisset
Vohimus haberi , non sumus, quamquam ethni- qui
cus ille Socrates diceret compendiariam recte vivendi
viam csse si simus qui haberi cupimus. Excelle-
,
,

re inter alios optamus , vinci a quoquam turpe du-

cimus , volumus
doctiores et meliorcsquam haberi ,

simus ; iudicio iu rebus tractandis nemini mortallum

cedimus. Hunc in modum decipimur specie recli ; non
virtutcm noii optimam vitae rationem non Dei gi'a-
, ,

tiam , non caelestem patriam , ad quam nati sumus ,

summum bonum plerique raortalium videmur existi-

mare ; sed praeferri aequalibus omnibus noslris , ho-
nores raaximos consequi, divitias curaulare, in ore om-
nium viverc. Corainunis hic morbus est ah"ter sentire ,

paradoxum putatur; irridentur qui aliter sentiunt et

loquuntur. Nec mirum; quia sophista mundus est; quia
stultorum plena suul, omnia ; quia mundus et caccus ,

et miser , et ingratus est.

3. Ah'xander hixit, cum phires mundos philosophus

nescio quis esse dicerct, cum unius mundi se adhuc do-
minum non esse intelligeret. Caesar aequalem pali non
poterat, et infelix Hei"odum illa stirps, et ante illos Na-
buchodonosor , et Antiochus extitcrunt ; et saevani ty-
rannorum phxriinorum progeniem monstra uon pauca ,

imperatorum qui miserandum in modum orbem ter-

,

rae afflixerunt dira ambitio execrabilis honorum cu-

, ,

pidilas peperit. Luciferi imitatores , eiusque satellites ,

 SINT nONOEES. 121

hominum non contenti obsequiis , Dii haberi et norai-

nari voluerunt: et in rebus pablicis, in omnibusque ad-
ministrationibus multae sedltiones exortae sunt , et ca-

lamitates variae inde manarunt, quod optimam discipli-

nam fugiendornm lionorum mortales neglexerunt: irrisi

sunt potius ,
qni praeclarissimum et valde salutare boc
dogma docere studuerunt. Putat aliquis se Dcum ,
quia
bonoribus potitus est maximis. Nonne eadem illa quae
perniciosi et infamcs etiam homines sunt consecuti ?
Nero , Caligula , et ante hos Marius , Sylla , Pompeius ,

Caesar , et in Graccia Alexander, et alii quam pluri-

mi, ebrietaie , luxuria ,
perfidia , et vitiis maximis con-
taminati ,quorum numero filiorum
regnaverunt ; in ,

etiam suorum horaicidae saevissimi Turcarum tyi'an-

ni , et Jiarbararum phirimarum gentium crudeles do-
mini extiterunt , et extanl.

4. Nec bona igilur per se , nec optanda est domina-

tio , cum perversis ingeniis , et flagitiosis hominibus sit

comraunis. Non est optanda dominatio, vitanda potius ;

non quaerendl honores , sed fugiendi ; pericula vltanda

sunt ,
pericula fugienda. Qui se exponit periculis, au
non censetur insanus? Dum honores quis quaerit, dura
illos consequitur , dum illis valde cupilis potitus inter
alios excellit ,
quibus periculis esl cxpositus ? quibus
molestiis cruciatur ? Expetendum esse dominari ceteris,
idque excelsi esse animi , vulgo dicitur. Non est ita.

Nullum venenum, nullum gaudium plus formidandum

putat sanctus Bernardus. Potestatem terrenam sapientes
viri intelligunt esse non naturae insitam sed consequi ,

poiius culpam , brevem esse omnem potestatem subie- ,

ctionem verius quam dorainium continere, multum ha-

bere periculi multum oneris punitionis pleruuique
, ,

multum , cum noceat ei qui magis videtur possc. Non

 ,

122 QXJATENUS FUGIENDI

concessisse ab initio auctorera rerum omuium , domi-

nium homini ut praeesset hominibus , sed potius ani-
malibus ratione carentibus cum in sacra genesi scri-
,

plum sit : faciamus hominem ad imagiiiem et siml- ,

litudiuem uostram , ut praesit piscibus maris , volucri-

bus caeli , et bestiis terrae. Pares esse omn.es horaines
sanctus scribit Gregorius; non esse" datam praelationem
hominibus , ut praesiut , nisi volucribus et piscibus ,

hoc cst horainibus qualenus induant faciem illorum .

Non esse laudabilem cupiditatem dominandi, cum cha-

ritas , ut sauctus scrjbit apostolus , iion sit ambitiosa:
lerrenam potestatem esse baculum arundineum, ut spi-

ritu Del afflatus Isaias illis verbis indicavit : ecce con-

fidis super baculum arundineum. Imperium in alios
homines rcs sublimis , allissimus locus , vldetur ; sed
est locus infimus, iuferno proximus , et a caelesti pa-
iria valde remotus. Facilis est enim illius dcscensus ad
inferos , difficilis ascensus in caelum ; cum saepe fiat

ut per Davidem sanctus docuit Spiritus , ut verissimum

illud esse comperiaraus , deiecisli eos dura adlevarcn-
lur .

5. Ut dignitates modis indignis obtineant , viliores

fiunt horaines honoribus maxiniis potiii ,

quam antea
fuerint ; et fiunt valdc ignobiles , ut sanctus apostolus
iiidicavit : quia , ut Salvatoris utamur verbis ,
quod al-

tum cst hominibus, abominatio Deum. Unus est ante ,

et ille solus est dominus Deus. Reges, principes, et om-

niura generum administratores rainistri sunt Domini ,

uuius. Superbi ambitiosi , cupita dignitate acquisita ,

practer horribilem diaboli servitutera, et vitiorura qui-

bus contaminati suut , servient eliam illis ,
quibus vi-

dentur dominari; illorum qucrelas aucJiant, eorum odia,

seditiones, conspirationes, timcaut necessc est. Poteslas

 SINT HONORES. I 23

locus cst spirltualibus deliciis vacuus ; alta enim sic-

cantur , ima replentur , ut sanctus Augustinus scri-

ptum reliquit Saepe puniuntur aliqui magistratuura
.

et maximorum honorum adeptionc nam cappa plu- :

vialis ceteris vestibus superponitur ad veslium aliarum

conservationem ; non quia carior habeatur , sed polius
ut sola deturpetur. Misericordiarum pater, et Deus to-
tius consolationis ,
quos valde diligit filios, a pericu-
Hs liberos tutiore in loco collocat; ut paterfamilias so-
let, qui ad labores maximos perferendos, et ad pericula
subeunda servos mittit , filios diligenter custodit ; filios

virtutibus variis exornat , servos in pulvere deturpari

pcrmittit. De quibus viris propheta sanctus Isaias verba
illa protulit : erit vir ,
quasi qui absconditur a vento ,

et celat se a lempestate. Revera lutus est , cum in imo

dcgat. Quam rem sanctus explicat Augustinus , cum
scribit : qui in imo ost , non habet ,
quo cadat ; bo-
nis spiritualibus abundat , velut vallis fertilis ,
quam
Spiritus sanctus indicat in Davidis psalmo: valles abun-
dabunt frumento. Daemones ,
qui ob suam superbiam
de caelo in profundum miseriaruin delapsi suut, cum
maxime invideant illis ,
qui sublimi in loco constitu-
ti sunt , illos oppugnant acrlter, illorum expugnatlone
se quam plurlmis domlnaturos arbitrantur.
6. Verum Borromaee Cardinalis , ut rem , verissi-
mam ,
quae pauclsslmis persuaderi potest, honores fu-
giendos esse, firmissirais rationibus demonstremus, bre-
vitate cum dlluciditale conluncta quatenus fieri po-
test utamur , et comlnus contra vulgus , contra ad-
miuistratores mundi , contra aulicos plerosque pugne-
raus. Victoria erit penes nos , si verltati debitus ex-
hibeatur honor , si vanitas non diligatur , non qnac-
si

lalur mendacium , si umbr as morlales non sectabun-

 1
o/f
24 QUATENUS FUGIENDI
lur , si lauJem solidam , veros honores, falsae glorio-
lae e.t inanibus splendoribus anteposuerint . Hunc in
modum iacula in vulgus insipiens, in homines hono-
rum cupidissimos ,
qui litulos nescio quos tamquam
idolum sibi faciunt et colunt , contorqueam. Si quae-
renda, si amanda humilitas est , fugiendi honoi"es sunt,
Si vilae tranquillilas optanda cst, quaerendi minime ho-
nores sunt. Si molestias ,
quas affert varias et magnas
multorum in quempiam concitata iuvidia sentire no- ,

lumus nou solum a petitione honorum sed ab om-

, ,

ni cupiditate dominandi , abstinendum est . Si varia

ct multiplex rerum cognitio ,
quae assidua lectione
comparatur , existimanda est valdc , sl altissimaruni
rerum, novissimarum in primis, meditatio praestantibus
viris digna est , contemnendi honores suiit. Si discri-

mina viiae si pericula pcrditionis aeternae vilare cu-

,

pimus praefcrrl ceteris et honores appeterc non dc-

,

bemus. Si rex regum et dominus dominantium Chri-

slus imitandus, eiusque sanctam vitam exemplar recte
vivendl nobis proposuimus , ut proposuisse debuimus,
splendoris iusignia omnia vitanda sunt . Si sanctos
apostolos , ct iunumerabiles alios viros solidis virtutl-
bus praestantes , incly tos Del marlyres , sanctos do-
ctoi'es, et confessores , et veros Dei eremitas angelicam
vitam degentcs magnificamus , ut debemus, hoiiorum
cupiditatem vituperare , corumdemque adeptlonem ut
periculosam deljemus existimare. Si raortem aliquan-
do meditamur, non esse magnl faciendos honores, sper-
nendos potius ducimus. Si ultimum et horribile iu-
dicium consideremus interdum ct horribile illud tri- ,

bunal ante quod adstabimus omnes, ante oculos nobis

,

proponamus, eligeraus antc treraendum illud iudicium

accedere abiecti potius, quam ulla diguitale elati, Si cae-
 SINT HO.\ORES» 120

lestein patriam cogitanius , debemus, bea-

ut cogitave

tissimam illam Hierusalem qua sanctissima Trini-

, in
tas in altissima sede constituta naturam angelicam ,

et felicissimas animas perpctuo exhilarat , terrenos de-

spiciemus bonores , ut tutius ad caelestem gloriam per-
venianius. Si denique miserrimum inferni locum , et

perpetuo iugendam tragoediam illorum ,

qui Dei vi-
sione privati sempiternis cruciantur poenis , interdum
aiiimo volvamus , cum locus ille infimus despiciendus
et fugiendus maxime , superborum et ambitiosorum
bominum plenus esse dicatur, inanem omnem gloriam,
ut ambltionis et superbiae nutricera , detestandam et
fugiendam maxime inlelligeraus.

^. Haec omnia capita aliquanto uberius explicabuu-

tur , ut verissimam quam proposuimus sententiam de
fugiendis bonoribus cxplicemus. Ubi est humllitas, ibi
et sapientia, ut Salomon ait. Humilitas est virtus altis-

sima, pbilosophis non admodum cognita, qua quisque se

ipsum cognosclt, et variis huius vitae periculis exposltus
sibi attendit, sibi cavet, Deura timet; tamquam peregri-

nus, exul etiam, adspirat ad patrlam. Raram esse honora-

tam humilitatem sanctus scrlbit Bernai'dus, cum in re-
gum, principum, et potentlum virorum aulls , vix tanta
reperiatur virtus ; quae ceterarum omnium fundamen-
tum est; quae ita requiritur in christiano viro, ut beatis-
slmus pater Augustlnus interrogatus, quid prlmum esse
in christiano iudlcaret, quld secundura, quid tertlum,
responderit semper: humilitatem. Est sane mansuetudi-
nis soror, alumna contlnentiae, et custos pacis, ut innu-
merabiles huius virtutls laudcs omitlam. Beatos paupe-
res spirltu , hoc est humiles , verae saplentiae magister
Christus docuit; ipsorum dlxlt esse regnum caelorum :

tantumque est eximiae huius virtuti^ lus , ut sali exal-

 ,

I 26 QUATEWUS FUGIEKDI
tentur humiles. Et idcirco scriptum est : qui se hu-
miliat, exahabitiir. Et alio in loco: exahavit humilita-
tera auciJlae suae . Diviuae sunt hae voces , ut est
etiam illa : qui se exahat , humih'abitur. Non fugiraus
honoi'es sed appetimus, inanem gloriolam aucupamur,
imperare aliis volumus, nomiuis celebritatera avide no-
bis comparare studemus . Hoc est humihtatcra despi-
cere , hoc est excelsani virtutera coiitemnere , hoc est
nolle imilari Ghristum ,
qui dixit discipulis suis et
nobis : discite a me ,
quia miiis sum , et humilis cor-
de. Hoc est Salanam imitari , uoii Christum. Chri-
stus enim rex recrum , et dominus dominantium fuofit

in moniem , ut terreuam et regiara potestaiem fuge-

i'et . Legimus quid Salanae contigerit propter suam
superbiam ,
qui praestanli dignilate miuiiue conten-
tus , ahiora cogitans , infeHciter in tantam miseriam
prolapsus est. Sed o clementissime caeli et terrae Do-
mine ,
qui admirabili providentia orbis terrae rem pu-
blicam gubernas , deponis potentes de sede , et exal-

tas hutniles ! Caesaris , Porapeii , imperatorura pluri-

morum , regum ,
principumque ihfelicissimos exitus le-

gimus , illorum extincta est memoria , aut omnium fe-

re iudicio damnata; imitatores Filii tui, qui exinani-

vit seraet ipsura formara servi accipiens , diem suum
cum feliciter obierint magnam norainis , celebritatem
suut consecuti. Quem locum Borromaee , ,
paulo post
fortasse tractabimus : nos qui hurailitatem amandam.
non immerito statuimus honores tamquam venena hu- ,

militatis quae illara plerumque extirpant fugiendos

,
,

esse censemus.
8. lu qua sententia confirmamur ,
quia vitae tran-
quillilati studemus maxirae. Nam qui houores quaerit
iudicia hominuia de se extimescit ,
potentium verba ,
 ,

SINT HO?.'onFS. 127

iiec potentlura tantnm, sed rnmores etiam vulgi ponde-
rat : ut uno verbo dicam, dum servit ambitioni , servus
fit omnium; dum odium etiam malorum timet, vcritatera

negligit , mendaciis assuescit, adulatur, suspicionibus

variis aifligitur , interdum detraliit aliis; invidiae tor-
mento ,
quo tyranni, ut poeta ille dicebat , maius nou
invenere, cruciatur, iusoranes saepe ducit noctes; illis,

quibuscum versatur molestus miseram vitam ducit. Hoc,

ipsum quod dico pbilosopbi multi cognoverunt, qui in-

signibus omnibus honoris virtutem auleponendam ceu-
suerunti et illis bonis quae a parente natura, dicamus ,

rectius a largitore bonorum Deo acceperunt contenti , ,

raente nimirura , voluntate, memoria , sensibus , oculis

in primis et auribus fruentes, taraquam totius orbis ter-

rae rei publicae cives, caeli pulcbritudine , terrae fru-

ctibus, bominura societate, artibus, et scieutiis variis, se

jpsos oblectantes, beatitudinem quacsierunt ; quam ad-

urabratam valde aliqui eorum se rcperisse gloriali sunt,
re vera in exilio et valle lacrimarum reperire mini-
me potuerunt ; cura in caclesti patria speranda sit

et in sanctissimae Trinitatis visione et fruitione sit

conslituta. Huius tranquillitatis , buius interioris pa-

cis ct quielis ,
quo quisque est sapientior , eo certe
est avidior ; et studiosi , et avidi fuerunt et sunt in-
nuraerabiles homines , qui ex variis quotidianae hu-
ius vitae fluctibus , veluti in portum se recipiunt , et
in monasteria se abdunt; quorum tamen pacem et tran-
quillitatem ibi perturbare non desinit perennis anima-
rum nostrarum hostis Satanas , cum appetendos esse il-

lis suggerat honores nescio quos , miserabiles quasdam

praeiationes , curas , sollicitudines , afflictiones intole-
rabiles.

9« tt inter varias raiserias ,

quibus praestans et
 .

128 QUATENUS FUGIEKDI

multiplex animal non mini- homo est expositiis, lianc

mam prudentes quod iavidiae lelis

vlri existimaniut ,

suLiectus est ; quam molestiam magiiam quod incom- ,

modum, nemo fugere potest qui liouores non fugit ,

Cuuj euim verissima sit illa sententia veritalem o- : ,

dium ; virtutem invidiam ; facilitatem contemptum

, ,

parere; exteuuatur , et fere extinguitur invidia, si vir-

tus se ipsa contenta ; quod quara- sit , ut esse debel

quam non semper contiugit accidit tamen plerumque. ,

Extat Gregorii nazianzeui egregiura exemplum qui ,

cum egregia doctrina, et excelleutibus pastoralibus vir-

tutibus esset praeditus , in tantam episcoporum invi-
diam incidit, ut pairiarchali sede constantiuopolitaua
relicta , memorabilia illa verba prolulcrit: si propter
me tempesias baec exorta est ,
proicite me in raare .

Et illa : vale calhedra nutrix iuvidiae , et origo per-

turbationum muharum mearum. Hinc philosophicum
illud : sic vive , ut lateas. Hiuc houorum coutemptus,
magistratuum, maximarum dignitatum, regnorum etiam
taedium ,
quod non paucos cepit , ut lcstautur histo-
riae • Petrus Damianus episcopus ostiensis Gardinala-
tum reliquit. Sanctus Hieronyraus cum Romae magno
ju honore essct apud sauctum Damasum poutificem ,

eumque iu conscribendis epistolis pontificiis adiuvaret,

spoute discessit, et Bethleem augustias tautae urbis am-
plitudiui praetulit. Sanctus Arseuius Honorii et Ar-
cadii augustorum praeceptor , et iuventutis moderator,
sprelis aulae imperatoriae houoribus , ad deserla lo-
ca commigravit , ct factus monachus. Vulgare ad-
cst

modum est illud , oplabiliorem esse statum illum quo

quis iuvidcatur , eo iu quo ipsi celeri compatiantur .
llle taraeu afTectus ,
quo quis humauis coiupatitur mi-
seriis , et illi qui compaiitur est utilis , et illis in
 ,

SINT HONOBES. I 2Q
quos misericordiae afrectiim exercet, est fructuosus. In-
vidia et iuvidentein euecat , et perturbat iucredibi-
liter illos in quos coucitata est : est enira matcr ca-
lumuiae ^ ut sapicus dicit : conlurbat etiam sapientem ,

discordiarum et iiitestiuorum odiorum altrix ,

pacem
aufert , corrumpit quietem , affligit familias ,
perturbat
civitates , confundit regna , vexat ecclesiam , satauicam
sobolem auget, sauctissimam Trinitatem mirandum in
modum offeudit , iufernum summopere dilatat , tem-
pestas saeva ,
pestifera lues , calamitas orbis. Quae fu-
gienda est maxime, maguo studio extermiuanda, exter-
narum rerum contemptu , diviua virtute , bumilitate ,

et mediiaiione assidua caelesiis patriae , ad quam qui

adspirat ex anirao , honores fugit, et fuga illa iacula
omnia vitat iuvidiae ; ut sancti plurimi viri fccerunt ,

qui sanctam paupertalem sequentes , et angelicam vi-

tam degentes , Deo et angelis noti , ignoti mortali-
bus , iter ad beatissimam Hierusalem feliciter confe-
cerunt; sancti apostoli, martjres , confessores ,
plurimi
sancti eremitae , beatae virgines , sancti Benedictus
Domiuicus , et Franciscus ,
qui innumerabiles homi-
nes vitae exemplo , et sanctis regulis , ab invidiae ve-
ueuo praeservarunt , et ad caelestem patriam perdu-
xeruut.
10. Et varlarum ac maximarum rerum cognitionem,
houorum fuga parit. Cuiu enim in novis comparandis
amicis , in faviloribus couciliandis, muhum teraporis
ambitiosi terere soleant, suspicionibus variis aemulatio-
nibusque distrahautur, eorum animus inani plerumque
spe, timore vauo . acri dolore , et inepta laetitia , lam-
qnam fluctibus iactelur, nihil ahum miseri , nibil su-
J)Iiiue cogitaut , iu bouis libris leviler versantur : si la-
horem aliquem iuterduin ia saera theologia, aut iii iure
 ,

l3o QUATE?IUS FUGIENDI

canoriico ponunt, omnia ad honores consequeiulos cuni

referant , doctrinam servam faciunt ambitionis per- ,

verso ingenio viri , qui lubricos ei fugiendos honores

scientiae ,
quae valde expetenda est, anteponunt. Quara
suavis sii animorum nostrorum pastus contemplatio ,

quam deliciosus cibus sit mulliplex rerum cognitio ,

fructuosus etiam si ad ab'oj'um utilitatcm referatur

facibi novit is qui deliciis huiusmodi aliquando est de-
lectatus.Nec Socratcm, nec Platonem, nec Aristotelem,
philosopbos summos rem publicam unquam attigisse
legimus : bonores ,
qu' tantopere vulgo expeluntur
prudcnter fugisse testantur bistoriae Scholam etiam .

stoicorum, et ante hos PythagOram, in eadem scimus

fuisse sententia qui bonestuna otium molestis occu-
,

pationibus anteferentes , umbram virtutis pluris fece-

runt ,
quam inaues honorum splendores. Qui sanctos
apostolos , doctores ecclesiae , et innumerabiles alios
sanctos qui honores fugeruut, recusant imitari, Caesa-
rem , Pompeium , et ante lios Alcibiadem, et alios, qui
in rebus publicis degentes summum bonum in adipi-
scendis honoribus constituerunt , miserabiliter imitan-

tur. Aulici homines vani ,

queruli, plcrumquc subdo-
li , magno pretio perpetuam animi sollicitudinem emen-
tes, sibi aliquem praeferri, calamitosura existimantes, ho-
norum cupiditate se ipsos cruciant. Homines huiusmodi
ambitiosi infclicissirai sunt ,
qui amicitiam hominum
fallacem Dei amicitiae praeferunt ; cum nimis hono-
rati sint amici Dei , iidemque sinl humiles , honores
tamquam periculosissimos scopulos fugieutes. Sanctus
Bernardus in libro de considei-atione, pontificatura Eu-
genio discipulo a Cardinalibus delatum vcbementer do-
let , et quantop(3re fugiendi sinl lionores ostendit , cum
in hanc senleutiam scribit discipulo: condolerc se illi,
 SINT HONORE.S. l3l

si doleat ad allissimiim illnd pontificalus rastigium se

fuisse evectum ; si uou dolcat , se dolere mngis. San-
clarom autem conf^regationum ,
quas religiones nomi-
iiamus , instilutores et patres , sanctum Benedictum ,

Dorainicuni, Franciscura, ut Hieronymum et Basilium

oraittamus, honorura fuga delectatos maxirae, colloquiis
cum Deo , et divinorum raysteriorum meditationi in-

lentos fuisse legimus. Habnerunt hi oranes nioderatio-

nis suae quam plurimos imitatores. Nec huiusraodi mo-

derationis et honorum contemptus, quemquara nn- ,

quam paenituit ut adeptionis maxiraarum dignitatum ;

paeniluit saepe plurimos qui hominum de se iudiciis ,

non responderuat ; ct se officio suo defuisse, tandem

aliquando iutellexerunt.
I I. Haec, Borromaee, pro tuo acri indicio conside-
ra , et observa quanta piis viris oblala sit lugendi ma-
teria ,
praesertim in aulis degentibus , in qnibus haec
quae scribimus paraJoxa putantur et ambitiosorum ,

hominura plena sunt omnia; cum pauci CLiam iiivenian-

tur ,
quos ambitionis pudeat ,
qui licere non arbitren-
tur surama diligentia honores petere , se ipsos occulta

quadam ratione laudare , callide ostentare ingeninm ,

ct doctrinam famamque sanctimoniae aucupari , illabi

in animos eorum qui gratia et aucloritate apud Ponti-

ficem summum valeant. Eo magis lugenda Cardinalis ,

oplime, hanc sunt ,

quia est morbus incognitus quia ,

non percipiiur ,
quia malum putatur bonum ,
quia vi-
lium laudatur ,
quia pcstis huiusmodi serpit ,
quia vix
esi speranda sanitas intestini
et deplorati morbi.

Sed videor audire disertum nescio quem auHcura,

i^.
qni conlra hanc verissiraara sententiam dicat fugam :

lianc qnam laudamus honorum , esse perniciem civi-

lis vitae, inertes hotnines eilicere , rebus gerendis inc-
 ,

l3a QUATENUS FUGIENDI

ptos , suis familiis iuutiles , ab liuiusmodi hominibus

uullas civitates illustralas : cupiditatem vero honorum
alere industriam , foverc studia litterarum , egregios
multos libros conscriptos esse et ad romanos Ponti-
fices missos ab hominibus honorum cupiditate incen-
sis y cx quibus ipsi laudem , et sludiosi bonarum lit-
terarum ulilitatem perceperunt ; honorem artes alere;
stoicam esse seutentiam quam defendimus . Quae ora-

nia adulterinae cuiusdam prudentiae sophismata suut;

quandoquidem nec Basllius , nec Nazianzenus ,
qui
episcopatus quanta niaxima potuerunt dibgentia fu-
gerunt , inertes unquam sunt habiti nec otiosi. In de-
serto sanctus loh. Baplista, Hilarion, Antonius ,
quam-
quam solitarii , vixeruut in coUoquiis cum Deo , et in

meditatione rerum altissimarum exceilenter occupati .

Haec altrix iheologiae et praestantissimarum artium et

scientiarum appellauda est ambitlo ,
pietas potius, et

mentis quaedam devotio . Haec , non gloriae cupidi-

las, ccclesiasllcum nobis Arislotelcm aluit, sauctum ni-
mirum Thomam aquinatem qui nunqnam ad scri- ,

bendum aliquid accedebat quin antea orasset. Nec ,

ullus unquam magis civitatem aut oppldum in quo ,

nalus sit illustravit quam Assisium seraphicus patei*

,

Franciscus illustravit. Stoicam, Borromaee, non defen-

dimus senleiitiam quamquam non semper erraveruut
stoici
; sed veram philosophiam sequimur, solidara sa-
pieutiam a sanctis prophetis ex ore Dei prolatam , et

a Christo rege, et maglstro nostro sanctlsoimae suae vi-

tae documcntis comprobalam ,
qui cum populus illum
crearc vellet regem , fugit in montem solus . Nemo
polest explicare quantopere fallatur , ct fallat raundus .

Errorum fortasse hic est maxunus , tauia rerum exler-

narum cupiditas , et admiratio praesertim honorum
 ,

SITfT HONORES. l33

qui danlnv plerumqiie callidloribus et doctiorlbns ne- ,

cantur , qni magna cum animi sollicitudine qnaerun-

tur , aemnlatione , maledicentiis , et calumniis ; panlo
etiam post amitluntur , exercentur timide , anxie , et

maximis cum existimaiionis et salutis periculis praeser-

tim aeteruae.
i3. Quod si quis interdum mortem consideret
quae diu abesse non potest ; nihil enim ut ellinicns ,

ilie dicebat , in bac vita est diu non video cur tot
;

laboribus , lanla animi sollicitudine quaerendi sint ne-

scio qni tituli ,
quibus brevissimo temporis spatio non
dicam quis frualur , dicarn potius insaniat , et levita-

lem ostendat suam. Egregius litulus et maxirae exo- ,

ptandus est titulus regis. O domine o frater o fill , , ,

o bone Cardinalis Borroraaee! Rcges etiam eramus si ,

sapiebamus, anlequam Cardinales essemus ; reges sunt

omnes ,
qui Christi vexillum sequuutur, quia regis fi-

lii , qula rcgls fratrcs , filH enim Dei adoptivi noml-

namur et sumns , fratres Christl , ut apostolicls verbls
ntamur , coheredes etlam futuri caelestis patrlae. Sed
o mlserandam rem I Pveglae sublimitatls oblltl plerlque
inorlales infeliclter servlnnt hominlbus , ut ab ilHs ho-
nores conscquantur. Dum
enlm nunquam cogitant se
christlanos esse, in hanc lucem missos ut caelesti reffno
allquando potianlur, student regnare in exilio, In valle
lacrlmarum, in umbra raorlls exultant , si praeferantur
ceteris. Sunt vera ,
quac dico ; sunt paradoxa, non ne-
go ; prudentibus tamen et pils virls probantur maxi-
rae.Tremendum allquando iudlclum qui cogltat et ,

sedentem Chrislum regem regum ct dominum doml-

nanliura in aliisslmo sui throni sollo sibi Ipsi ante ocu-
los meutis ponlt; sc redditurum esse ratlonera et actio-
uura et cogitailonura et vcrborum eliani otiosorum, exi-
 ,,

l34 QUATENUS FUGIENDI

tnm nnn exiimescet ? Et cum verum sit , quod ali-

cjuando poetae , apertius etiara nescio quis Epictetus

stoicus scripsit, humanam vitam scenae cuidam esse si-

milem, in qua agatur comoedia; sintque comoediae par-

tes variae a pcrsonis variis explicalae ; explorataque
sit res omnibus ,
persouatos plurimos diversas agere
personas ,
quas revera non suslinent ; in comoediis
enim plerumque ignobiliores diadenaata gestantes re-
ges repraesenlant , nobiliores viri servorum personas
referuot, imbelles Thrasones effingunt; ut uno verbo di-
cam , in comoediis fictionum plena snnt omnia ; ita est

in hac vita, praeserlim in aulis principum et regum.

Quod si intcrdum quispiam ita secum loquatur: co-
moediarnm aliquando finis erit necesse erit personam ;

cxuere ; nuda erunt omnia ante oculos iremendi regis ,

-^
inierrogationes erunt graves , aculae , horribiles , hor-
rcndus illic erit timor ; non video cur huiusmodi me-
ditatio ab omni ambitione quemqnam non deterreat
et honorum fuajam non facile suadeat.
i4« Nam praeter illas communes examinaliones, quae
ad opera misericoi-diae pertinent , in quibus si rite a no-
bis responderi queat, beatitudo consislit nostra ; et si

deficiamus, aeterna miseria; rationi consentaneum est in-

terrogationibus pluribus, et vehementioribus veluti tor-
mentis acturum csse iustissinium iHnm iudicem cum il-

lis, quos in subiimiuribus dignitatibus constituerat , et

veluli ministros suae volunialis universae orbis terra-

rum rei publicae ,
quam paierno amore complectitur
praefecerat ; et huiusmodi a^occs prolaturum altissimum
regem credibile est ad Episcopos , ad Cardinales , et ad
summos etiam Ponlifices ,
qui adstabunt ante eius tri-
bunal reddituri ralioncm rcrum a se gestarum : legati

fuistis mei; pastores, magistros vos coustitui, patres vos

 ,

SINT nOWOP.ES. i35

tledi populis meis ; qiiid egistis ? Lucem muudi ut
tenebras errorum ciicerctis , sal lerrae ut christiaua
sapientia ecclesiam coudirelis , vos constitueram ; os-
tendiie, quos illumiuaveritis ,
quam orbis terrae par-
tem sapieutia vestra condieritis. Quae dixeram disci-

pulis raeis , ad vos etiam pertiuebant ; hortatus vos

fueram ad mei imitationem verbis illis : discite a me ,

quia mitis sum et humilis corde . Mansuetudinis ve-

sti"ae et humilitatis exempla quae dedistis recitale. , ,

Dixeram vobis etiam, uegotiamini, dum venio. Negotia

mea sunt opera pietatis, propagatioues sanctae religio-
nis hicra auimarum meo sanguiue redemptarum red-
, ;

dite mihi rationem uegotiorum veslrorura , ostendite

auimarum luci^a. Baculo illo vestro pastorali quem tra-
didi vobis ,
quos iu discipliua coutinuistis ? quos in
viam reduxislis? Dixi saepe ne timeretis ; quotus quis-
que vestrum verbura asperum timuit et iudulgeutia ,

sua muhos doteriores fecit ? Et mitra, quae cognitionem

utriusque testamenti requirere videtur, et oruamenta
episcopah*a omnia vereor , ue contra uos episcopos cla-
meut; emeutitae legationis, aut si uou ementitae, negli-
genter saltem actae uos accusent; oves contra pastores ,

fihi contra patres, discipuli coutra magistros insurgaut.

Vis dicam, Borromaee? Purpura haec nostra , bii-retum
hoc noslrum rubrum ,
galerus etiam sollemniter in sa-
cro consistorio acceptus ,
quae nihil aliud indicaut ui-
hil testificantur aliud , nisi cardinalitiara caritatera
vereor ue extremo rt tremendo illo die aliquos no-
stri ordinis accuseut , contorqueanturque illae iuter-
rogationes iu uos : ostendite ardentem caritatera aliqui
vesirum , quam profitebaraiui , cuius signura in vestris
capiiibus gestabalis.
i 5. Quid referam ? quae commcuter verba ,
qui-
 l36 QUATENUS FUGIEKDI
bus pontificiim omnium pontlfexChrislus Vicarios suos
est alloquuturus ? Hi autem huiusmodi fovtasse prae-
fatione uti poteriini tu scis supreme ponlifex Chri- : ,

ste quod non ambiverara ipse aliissimam sedem Pe-

,

tri , fugeram ipse cathedi-am illam ipse tuus esse Vi- ,

carius non ausus essem nisi quodammodo tu me com- ,

pulisses crucem illam tuli

: secutus sum te Ghri- , ,

ste ,• ignosce negligentiis meis ,

parce mihi , salva me
propter misericordiam tuam . Siqui Pontifices dice-
re poterunt , ut non pauci polerunt : sanctissimam fi-

dem tuam , Christe, comprobavi; sanguine etiara meo

imilatus sum caritatem tuam ,
quatenus infirmitas mea
passa est ; in multis lamen defui ; ostende mihi mi-
sericordiam tuam. Pontifices multi , martyres sancti ,

Linus , Anacletus , Clcmens , Eleutherius, Stephanus ;

sanctissimi etiam doctores Damasus , Leo, Gregorius ,

qui pontificatum minime appetierunt , fugerunt po-

tius , hac loquendl forma uli poterunt. Nec scribere ,

nec cogitare audeo, quas voces horribili illo die con-

tra Vicarios suos , siqui extiteruut ,
qui in tanto ob-
eundo munere deliquerint ,
prolaturus sit supi'emus rex
et pontifex Ghristus ! Tantum periculum fugiendum
sancti plurimi pontifices , cautl et pii homiues, semper
consueverunt.
i6. Verum enim vero cam stcllam unam decu-
plo maiorem universa terra, astronomi scripserint, to-
tusque orbis humanis subiectus oculis , si cum caelo
conferatur, sit veluti punctum; deploraverit etiam ro-

manae eloquentiae princeps ille, dum somnium narrat

Scipionis , insipientiam ei Icvilatem humanara quod ,

homunculi tanli faciant ,

quid in minima terrae por-
tiuncula de ipsis sonlianl homines , et ut titulum ali-
quera assequantur , insaniant ; et iure aJmlratus sit
 ,

SIITT HO>or,ES. iBj

ille , qui siiara levitatem lacite accusavit ; nos chri-

sliani, quibus per sacrosanctam fidei revelaiionem bea-
tissima illa palria cogniia est , et caelestis illa aula ,

in qua sanctissima praesidet Trinitas , adsunt varii

angelorum et archangelorum chori , super quos om-
nes beatissima est mater Dei , regina caeli et nostra,

Maria semper virgo, et innumerabiles etiam sancti et

sanctae Dei , martyres , coufessores , virgines , viduae ,

reges ,
priucipes, privati homiues , sacerdotes , laicl ,

divites ,
pauperes , et omnium generum ,
quibus cae-
lestis inquam illa aula vivis coloribus descripta est
ad illamque vehiti peregrini aspiramus , si non de-
sipimus ; si houores non fugimus , insipientes certe su-
mus. Prudens est ,
qui saepc ita secum loquitur : cur
in exillo desiplo ? Gur inter tot insldias et fraudes
saeculi non lugeo ? Quieli non studeo ? Cur me frau-
dlbus expono volens ? Cur niagno prelio
et insidiis

et so]h'cItudIne animi miserias varias emo ? Altlsslmus

ille locus , ad quem tendiraus, bonls omnibus abuu-
dans est , nullus tiraor , nullus labor , nulla aemula-
tio , nulla invldla , nulla dctractio , uulla Inopia , nul-
la aegritudo , nuUa fallacla , nulla varletas beatisslmas
raentes perturbat. Illic caritas ,
gaudlum, exultatio, fe-
licltas ,
glorla, cantus , et harmonia perpetuo canen-
tium laudein Ahlssirao ; illio ut uuo verbo dicam
,
,

Deus trlnus et unus in maiestaie sua consplcitur , su-

premum et emincntissimura bonuni,fons bonorura ora-
niura a quo bona orania raanant , caeli et terrae do-
mlnator , benlgnissimus mortallum parens , ct mune-
rum omniura largitor ; qul solem , lunani , stellas , ele-
raenia , planlas , anlmalia omnla iubet servli^e nostris
commodis ; qui eos ,
quos pretloso sanguine agni Ira-
raaculaii rediniendos esse constltuit, vocat altisslails
 l38 OUATENUS FUGIENDI
vocihus ,1.1 pnratam ipsis hercditatem, ad regnum illnd
niiiplissimum et feJicissimum. Insignia lionoris in Im-
ius vitae peregrinatione distribuit quibus ipsi magis
placet, ad excitandum interdum alios ad virtutem, ad
exercendam aliquorum patleniiam el caritatem ; inter-
dum ctiani ( mirabile dictu! ad confundendos ipsos,
quos extoUit. Qnod ctiam facit, ut ostendat, honores
esse minima virlutum praemia si cum beaiitudinis ,

praemio conferantur. Fugam honorum suadet etiam

maxime meditatio poenarum inferni ; vehemens ille ti-
mor a prudentia profectus damnationis aetcrnae ; et
verba illa : potentes potenter lormenta paticntur. TI-
mens aeternam miseriam audet quis ambire, audet ama-
re pericula , aeternos cruciatus non extimescit ? Fell-
ccm variarum perturbationum exitum sibl poUicetur?
O rniserabilis audacia Utinam non exitialis ambitlo-
!

sorum hominuni sluhitia !

17. Vcrum enimvcro ,

qui ambltiosorum partes
tuentur , nomen mutant
moderatum honoris studium ;
,

ambilionem nominant; conlemptum et fugam honorum

variis modis vituperant , et sic loquuntur: si fugiendos
csse honores per.suadcs , aufers industrlam, otiosos ho-
nes cificis , mercedem praeclaris ingeniis adimis , rem
publicam litlerariaui laedis , rcs publicas confundis ,

regum ct priucipum aulas ignobiles facis : fuga ho-

norum eKcelsos animos deiicit , nobilitatis est inimica ;

nihll sublime cogitans , excellentia obscurat Ingenia ,

callidis Ingeniis relinquit locum , rcgibus et principi-

bus aucloriiatem adimit , aulicam vitam e niedio tol-

lit, ut uno verbo dicam , lotum pcrvertit orbeni. Ne-
cesse est , Borromaee , ut sophismata luiiusmodi di-
iuamus ; id aulem faciemus breviter ct dilucide. Pau-
perias rsl matcr industriae , liberales artes alunt in-
 SINT IIOIVORES. 1 3c)

clusirlam pareates iiidu.stria sua itiduslrios faciunt fi-

,

lios,- cupidilate hoiioruni, ambitione, non est opus ad

coraparandam laudabiliuni rerum alumnain indnsiriam:
a<Tricultura, peregrinationes, liberalis mercattira, ars mi-
litaris prudentium horainum consuetudo, ad indu-
, el

striam excitant homines, fiiganl olium*. Deus bone !

Quid aduhcrina comraentatur prudenlia ? Oliosos esse

homines ,
qui non sint ambitiosi ? Virtus igitur erit
otiosa? Tot rcligiosi viri cum Deo saepe loquentes, ob-
sequia varia in monasteriis Deo praeslantes, innnmera-
biles homines piis operibus intenti, nulla honoris cu-
piditate incensi , nominandi ne sunt otiosi ? llomi-
nes contemplationi dediii , divina beneficia mcditan-
les et coramemorantes , debitura cultura Deo exliiben-
tes , in privatis domibus Litilanles , in sacris tem-
plis totum fere suae vitae tempiis consumentes, otiosi

iion sunt appellandi. Oliosos dixerimus potius , nihil

pracclarum , nihil dignum homine agentes aut cogi-
tantes , umbras sectantes , fumum attrectantes ,
quae-
rentes vanitatem , dihgenles mendacinm. Quid est il-

hid quod quidam non mali homines dicere consueve-

runt , insigne nescio quod splendoris, virtutis merce-
dem esse? Sibi ipsi raerccs virtus est , aut potius se
ipsa contenta est virtus. Mercedem nos, qui in christia-
na pietate enutriti sumus, cxpectamus a Deo; merces
nostra Deus ipse esL ,* caelcste regnum, beatissima il-

la Hierusalem proposita cst verae et non adumbratae

virtutis pracmiura. Ilonores ,
qui sine ulla virlule dan-
tur, Dco ita permittente, indigni etiam viri consequnn-
tur. Captiosa igitur pulanda est ambitionis excusatio .

Ncc tamen negaverimu.s virluli dcbito.s honore.s tribuen-

dos csse , eiusdcmque viilulis ct doctrinae pinemium
interdum honorcs extitisse. Hoc cHiccre, distributivam
 ,, ,

I^O QUATENUS FUGIENDI

sei-vare iustitiam, ad illos, penes quos distribuendavum
dignitatum potestas est, maxime pei'tinet. Funguntur
ipsi interdum , ifa disponente moderatore rerum om-
nium Deo munere suo. Erratur iuterdum ab ipsis
,

qui huius non minimi erroris dabunt aliquando poe-

nas , cum adstabunt ante altissimi regis tribunal , ad-
ministrallonis suae ratioiiem reddituri.
i8. Quod vero lionornm fuga litterariae rei pu-
blicae dctrimentum afFerat, absurdum est dicere , cura
augeat polius , contemplationem litteratum otium alat
progrcssiones in scientiis et artibus faciat. Miserrimum
genus bominum dixerimus eornm qui studiis incum- ,

bunt litterarura ad nuUum alium usura nisi ut ti- ,

tulos nescio quos obtineant , ut ad bonores perve-

niant , scientias bac ratione ambitioni servire cos^entes.

Honorum fnga auget rem pubh"cam litterariam. Prae-

cipui inomni scientiarum genere scriptores, bonores
ut impedimenta doctrinae fugieudos censuerunt ut ,

sanctus Tbomas aquinas uunquam satis laudatus vir, et

in cadem sancta religione enutriti viri sancti , et quam
plurimi alii ; ut scriptores veteres graecos ei latinos
omittamus. Quid adulterina et malitiosa prudentia ex-
honorum fugam confundere
cogitavit, res publicas? Hu-
iusmodi sopbismate utuutur quidam : si viri bonl et
prudenles, bonores fugient, callidi et ambitiosi bomi-
n^s regnabunt , bonitas infructuosa erit , nulla erit re-
cta ratio administrandae rei publicae. Bonam esse Ve-
nelara rera publicara ,
quis ausit negare ? Fugara ho-
norum nunquam in ea ^s?.^ laudatam , eorumdem pcti-

lionem tolerabilem semper habitam, utilitatera etiara rei

puWicae afferre crcdilura est. Verlsirailia suut liaec ,

quae dicuntur non tamen vera. ISIuIto secus rcs se habet;

quod sumraus etiam philosophus Plato animadvertit

 si?rT uo.xoBEs. izj r

qui sna iu re pablica cogendos esse viros bonos ad ma-

gisiratus suscipieudos censuil; cum bonorura fuga fuga-

re simul adulationes, mendacia, detracliones ,

periuria,
invidias, odia, maledicenlias , occasiones oranes pertur-
bandae rei publicae, virtuti favere, bonitatem extollere,
publica commoda privatis anteferre , distributivam iu-

slitiam , in qua salus rei publicae constituta est , luori

videatur. Fuit aliquando tempus quo pi-isci Veneti ho-

noris insignia fugiebant ,
principatum etiam reiicic-
bant, concives suos sibi praefei^ebant. Ubi crevit am-
bitio , ubi honorum fuga e re publica fugata est , to-

lerandus non uego ambitus , verum quod tolerabile

putatur , nemo prudens vir putaverit.

esse laudabile ,

19. Ambilus incommoda pluriraa coramemorare

non est necesse , et noslra eliam aetate fuisse quosdara
qui honores fugientes ad principatum pervenerint, pos-
sem osiendere; ct Roraae quoque, qua in urbe non plu-
rlmos reperiemus ,
qui hanc fugam houorum proban-
dam censeant , reperiuntur seraper aliqui ,
qui gene-
rosa hac fuga ad aniplissimos currunt honoi'es , et ad
Episcopatum , ad Carditialatum etiam , ita disponente
Deo, romani Poutificis vicarii sui arbitrio et iudicio as-

sumuntur. Haec principum regum

, , Pontificis in pri-
mis, aiunt, aulas ignobiles honorum fuga efficil. Miseras
potius et detestandas saepe illas facit ambitio. Audeo
dicere , si reges , et principes , si Cbristi Vicarius ara-
bitiosorum quorumdam petitionibus et technis variis
non perlurbarentur , in honoribus distribuendis vir-
tutem ante oculos haberent , et communera utilitatem
speciarent," doctrinae et virtutum omnium scholae, pie-
latis , modesiiae , ceterarunique virtutum officinae , au-
lae principum, romana in primis aula, appcllarentur.
Quam romanam aulam ,
quis ausit uon laudarc, docto-
 ,
,

1^2 QUATENUS FUGIENDI

rum et pioram hominum copia florentem ? Fuga ta-
mea honornm fieri posse uobiliorem et florentiorem ,

pii el prudentes viri existimaverint; quam fugam op-

landam polius quam sperandam multis de causis non

negaverimus.
20. Quae aulem calumnia haec est , fugam ho-
norum nobilitatem destruere ? Nobilitat potius nobi-
litatem ; quia cum antiqua maiorum virtus sit nobi-
litas , ca viitute, qua maiores sui conlenti fuerunt
cum quisque sit conteutus , illaque nltatur , hojiorum
fuga , quae moderationem animi magnitudinem etiam
,

coniuuclam habet , solidum honorem qui virtutem ve- ,

luti umbra sequiiur , sibi comparat. Qui honores fu-

gerunt iu Veneta re publica, praestautiores celeris ha-
bili sunt, ct nulla ratione aiiis ignobiliores suat exi-
slimati. Ita se res habet; tanla est vera nobih'tas, quaii-
ta est virtus ; ad tanlum unusquisque pervenit hono-
rem ,
quantam consecntus est virtutem. ]N'ec honorura
coatemptus excelleuiia obscurat ingenia , ilhistrat po-
lius; Diogenetn, Epictetum, et [)lurimos stoicos, Socra-
tem , Platouem, et e uostris eremitas quam plurimos,
et sauctos omnium generum viros illustravit. Sine epi-

scopatu illustriores fuerunt sancti Bernardus , et Tho-

mas , et alii plurimi prjestantissiml viri , et qui Pon-
tificatum rccusarunt. Praeier quam quod fugientes ho-

nores, plerumque hoaores, ipsos sequuntur , ut sanctis

Basilio ,
Gre/^orio nazianzeno , lohanui chrysostomo ,

Gregorio summo pontifici , et plerisque aliis ,

quos iam
commemoravimus , contigir.

21. Qui auti-m dicunt, honorum fugam principibus

et rcgibus aucloritatem adimeie , fallunt ipsi sese et

alios ; cum laudabili hac Ipsa fuga iidem principes et

rege.s , sumnius in primis romanus Pontifex, magnis li-
 SINT HONOnES: l/\^

l)ei'enlur molestiis , ct favendi virtnti maiorcm occfisio-

nem habcant,- cnm ambitiosoram quoi-iimdam poslula-

tionibus, intimorum praesertim cubiculariorum ( qui

eorum iii animos illabunlur) importunitatibus ita sae-
pe alfliffantur iit ea concedant quae illos concessis-
, ,

se paenitet , cuni In plurimorum malediceutias inci-

dant. Aulica vila mcndaciis , adulatiouibus , fallaciis ,

tecbnis , blanditiis saepe nititur , tempus in ea Lcritur,

gravia sludia inlermittuntur , cui-iositas alitur. Si bu-

iusmodi vitae vatio e cbristiauo orbe tolleretur ; ct si-

ne do!o et fallaciis ad oculum minime servientes, qui-

cumque serviunt summo Pontifici , regibus , et prin-

cipibus , debita illis pracslarent ofOcia ; iustitia distri-

butiva servaretur, virtuti baberelur bonor; melius cum

Pontificc et principibus ageretur. Et si nullum in au-
licis esset artificium, multo miuores in orbe christiano

extarent pertnrbatores , multa minus

vitia tollerentur ,

gravia esscnt peccata multorum bominum, iucundiorem

vitam illi qiii in aulis vivunt , viverent. Quam vilae

ralionem fuga bonorum si non tolleret , saltem valdc

covrigeret vix enim fieri potest
: ut arlis illius prae- ,

cepta nou extent aliqua quae e portiuncula quadam ,

pbilosopliiae, et illa quidem intima, proficiscuntur, ni-

mirum a virtutibus illis , do quibus Aristoteles scri-
psit, a modestia, comitate, et maxime a prudentia, eius-

que filia perspicacitate manantia.

22. jVec valent illa sancti apostoli verba ad fugam
honorum ecclesiasticorum dissuadendam : qui episco-
patum desiderat, bonum opus desiderat. Laborem, mo-
lcstias , alflictiones corporis , sollicitudinem anlmi po-
tesl dcsiderare quis , nropter caritatera, bonorem fii-

gicns. Rei publicae quidem principatns exerceri , aut

episcopatus geri laudabiliter potest , laudabililer vero
 ;
,

l44 QUATENUS FUGIE^DI

appell non potesl. Hoc ipsura fugere, tutissimum est.
Quam senteutiam , nec sententia illa sancti Thoraae
aquiuaiis cnervat ,
qui in episcopali munere haec qua-
tuor cousiderat, celsitudiuem gradus , houorem et re-
verentiara quae episcopatui exhibetup , copiam rerum
exteruarum uimirum divitlarum Item onus pascen- ,

darum anlmarum. Qua distinctione adhibita sine ava- ,

ritiae , sine ambitionis , slne arrogantiae vitio, appeti

posse videtur existimare honores ecclesiasticos ,
guber-
nationes itidem , et regna, sl ad communem utilitatem
optentur. Taraen haec inter se adeo conuexa sunt, ut vlx
hoc studium ab arrogantia selungl queat ; praesertim
cum nemo sul ipsius slt ludex sincerus , et nemo sciat ,

gratia an odio slt dlgnus ,

possltque de se Ipso pol-
liceri, se eum, quem cupit populo Del uti-
futurum
lem parem tanto onerl fereudo. Fugam etlam hauc
, et

honorum de qua scribimus, mlnime putaveriraus gra-

,

vlssimoruin quorumdam homlnum arguraentis repre-

hendi posse ,
qul fugiendos episcopatus uon soham
non laudant , sed permitlunt etiam aliqua ratione illos
appetendos esse , cum quis se virtutibus Illis praedi-
tum cogooscit ,
quas sanctus in episcopls requlrlt Pau-
lus. Difficile huiusmodl ludiclum dlxerimus uos , etsl

quls non fallalur ,• sibl poUiceri perseverantiam , mo-

desti non esse ingenii et infirmitatem humanam ag-
noscentis ,
quispiam fortasse dixerit.
2^. Quod autem sacrosanctum trldentlnum cou-
cilium in Spirltu sancto cougregatum edicta publica
qu.bus ad parochiales ecclesias pelendas saccrdotes in-
vitantur proponens fugam hanc quam laudamus , , ,

miuime probare videtur ut quidain existlmaut ; con- ,

slderandum est quod eadcm sancta synodus sacerdo-

,

les HIos ab episcopls examinatoribus examinarl iubeat

 SINT HONORES. I/|5

et qul se examiuaiidiini pracl)et , cum saneto concilio

obediat , non petit , noii ambit munus illud , quod qul-

dem munus laborem potius quam honorem dixerimus.
Hanc eamdem honorum fugam, praeserlini ccclesiasti-
corum, commendavit sanctus Augusliuus, cum illa ver»
La scripsit , nihil esse in hac vita, et maxime hoc tem-
poi-e , facilius et laetius et hominibus acceptabilius ,

episcopi ,
presbYteri , aut diaconi oflScio, si perfuncto-
rie et adulatorie rcs agatur ,-
sed nihil apud Deum
miserius , tristius , et damnabilius. Quamquam alio lo-

co scripserit, nihil officio episcopi esse beaiius , si eo

modo miliietur quo noster imperator iubet ; eamdem
,

tamen fugam ut tutiorem videtur probai^e quia peri-

, ,

culosum est admodum militai*e ut imperator iubet ; ,

immo potius magnum periculum est , ne aclem Chri-

sti deseramus. Et sauclus Gregorius nazianzenus cum
apologeticum scripsit^et saiictus lohannes chrysostomus
de sacerdotlo tractans, maguus etiam Ponlifex ii> egre-
gio ilJo opere quod luscribilur pastorale , fugam ta-
cite suadent honorum.
24. Explodere conantur quidam naturali quodam
impetu , et non recto , ut opinor, iudicio, hanc senteu-
tlam , cum asserunt contra caritatem esse , honores fu-
gere , cum hac ratione pravis hominibus permittan-
lur hunc in modum res publica deseralur; hoc mi-
,

nime ad prudentem et modestum hominem sed ad ,

inertem et se ipsum nimis amantem, pertinere. Qua-

,

si vero timendum sit ne totius orbis terrae rei pu- ,

blicae administrator Deus, ad orbem terrae gubernan-

dum hominum ambltione Indigeat', vlrtus ipsa per se
non sit amabilis, sibi Ipsi nou faclat aditum. Insl-
gnlores illi fueruut episcopi ,
qulbus praeter eorum ex-
pectationem , ipsis etiam reluctanllbus , episcopatus sunt
 ,

1^6 QUATENUS FUGIENDI

traditi , ut sauctl Gi'egorius nazianzenus , Basilius , lo-

haanes clirysostomus , et alii ,

qui cpiscopatus sibi de-
Jalos, coutemplatioui reruin uiviuarum dediti , diu rc-
cusaruut. Quo tempore e nioiiasleriis , veluti cx do-
ctrinae et virtutum plurimarum ofEcinis vocati, et qua-

si coacti sunt monachi, qui sul> sauctorum patrura i'e-

gulis vixerunt , sancti in primis Deuedicti, ad episco-

patum ,
poutificatum etiara ipsum suscipieudum , egre-
gia pastoralium virtutum excmpla tradideruut, doctri-
na eximia , et optimis, ac diviuis plane exeraplis , ec-
clesiae Dei profuerunt , ut historiae testantur . Quod
autera usurpaut uon iudocti , nec mali horaincs verha
illa Isaiae " ecce raitte rae,, ut non scmpcr fugienda
videantur ecclcsiastica raunera , lionores ipsi , sed ali-
quando se ipsos liceat ofFerre ,
prophelae exeraplo
quem sauctus Hieronymus appellavit evangelislam ; ha-
bucrat firma indicia divinae gratiae ,
quam erat con-
secutus sanclus proplieta Isaias, o})tulerat se ad labo-
rem , ad praedicationis munus ad , inartyrii pcricula ;

cuin quibus omnibus si coiiiunctus sit lionor , non est

tameii praecipua pars praestautissimi illius muueris

honor.
20. Verum, caudlde Dorromaee, optiine Gardlnalis,
de fugiendis houoribus dum scribo , ut tuae obsequar
voluntati ,
qno
hoc commeutario dictando
ningis in

progredior co plura raihi veniunt in mentem quac

, ,

obiiciet fortasse aliquis iu cuius mamis commcntarius ,

hic pcrvenerit. Priinum illud, quemadmodum ille di-

ccbat : facile cssc Alhenis athcinousein laudare , ita

aulicorum schola fortasse dicat , Gardiuali non esse dif-

ficile ad Gardinalcm dc fugiendis hoiioribus scribe-
re. Tum cadem dicci schola : quid est rugere houorcs ?
Dcbet ne aliquis fugere virtutem ? Nemo certe debet.
 SINT HONORES. •'^
•47
'

Houor virtutem S0(]uilur ; cum non fiigienJa sit vir-

tus , nec liouor fugienclus est ; et inter non minima
bona honores numerati sunt a Platone eiusque con- ,

discipulo Xenophoute sed maxime ab Aristoiele et , ,

omnibus peripateticis. Deinde vox ipslus Dei est glo- ,

riam meam alteri iion dabo. Cur monet igitur quis-

piam fugiendos houores, quos Deus tauto in pvetio ba-

beudos exemplo suo divino hoc oraculo docel? Stoica

vldentui* haec esse, et ad acumen ingcnii ostendendum
pertinere. Adversari etiam videtur liis, quae scrlblmus,
illa sententia : non nobls solis nos esse natos , sed pa-
Iriae et amicis . Paucos demam futuros esse qui 11-

brum hunc legant ,

pauciorcs qui probent ; facile esse

Cardinalibus de fugiendis honoribus scribere ,

quia
raolestlas varias et sollicitudiues ,
quas coniunctas ha-
bent honorum insignia , sunt experti. Non negaveri-
raus ; cum amicitiae fructu , otio Jitterario , et aninii

plerumque doleant uec quia

tranqulllltate privatos se :

ad Cardlnalatus splendorem pervenerint quod mag- ,

num esse fatemur , ea de re facilius est illis scribere,

quam ceteris : aeque enim oranibus est facile, veris-
sinias tuerl senteniias , varia perlcula, incommoda plu-
rima, quae secum afTeruut houorum insignia, a sapien-
tibus viris cognlta , atque etiam enuraerata , in me-
dium afferre. Quod sl quis post cupitos , et adeptos
honores hunc locum tractandum sumeret ob id ma- ,

xime reprehendendus esset ? Laudandus potius quod ,

errorem faterctur suum , et daret operam ne ceteri er-

rarent.

Quamquara, Borromaee, si recte rem ipsam con-

26.
slderemus quod ad nostrum Cardinalatum attinet, a
,

lugiendorum honorum regulls quas scribiraus nou ,

,

abhorruiraus ; secuti potlus illas esse visi sumus : nam

 i^8 QUATENUS FUGIE^DI
cum viginti fcre integros anuos episcopus Veronae in
pastorali munere ipse essem versatus , iloraae viginli
tantum dies fui sanctissimo iubilaei anno ; de Cardina-
latu a nec minimum uuquam verLum est factum
me ;

nullae unquam ullius principis aut rei publicae in , ,

qaa sum natus, commendatitiae liiterae mea causa scri-

ptae sunt ad Gi'egoriura XIII. summum pontificem , a
quo in sacrum collegium cooplatus sum. De se ipso quic-

quam dicere, aut scribere, periculosum est valde; idcirca

de rae uon scribam plura. Ta vero cum Romam vents^
ses , ut sanctissimos Cbrisli Vicarii pedes osculareris j

commuiiem matrem urbera Romam videres, sauctorum

corpora inuumerabilia veuerareris, doctorum virorum
qui Piomae vivuut doclrinam degustares, et ex illa

doctrinae et pictatis fructum caperes , raodestiae im-

mo potius humililatis exempla dedisti et eruditiouis ,

egregiasque virtutes mullas celaudas potius quam pa-

tefaciendas es arbitralus : taeiturnitate tua , raodcratio-
ne tua omnibus in rebus, quaraquam esses Pioraac, Car-
dinalatum videbaris fugere. Cura i^atioues illas oranes ,

quibus alii ad eam dignitatera aspirant prorsus uegle-

xeris , Cardinalis lamcn creatus es , magna cuni Sixti
quinti summi Pontificis, viri iudicio et sapientia prae-

stantis , laude. Quamobrem usus uterque uostrum Car-

diaalatus fuga , Cardinalatum adcptus est.

ar. Quod vero acuti liomiues dicuut, qui houo-

res fugieudos suadent , videntur quodammodo suadere
fugiendam virlutein , hi valde crrant. Ambiguitas er-
rorum. uutrix, et sophismatum mater, iu voce illa ho-

KOR latet. Cum

euim honor definialur virtutis testi-
monium ei quaedam veluti approbatio ui facilius
, ,

rera ipsam explicemus bonitatis et rerum laudabili- ,

ter gestarum ; hic ipse honor cum virlute ita coniun-

 ;
.
,

SINT lIONor.ES. l/^q

cliis est , ut seiungi neqneat ; et est huinsmodi , ut ne-

mo illum possit fugere , nec si posset, fugiendus esset

essetenim virtutem ipsam quodammodo dcstruere

Hnnc ipsum lionorem qui non tueretur crudelis es- ,

set , ut sanctissimi patris et exlmii theologi Augustini

verbis utamur; eoque magis adversus huius honoris frau-
datores , nimirum detractores , maledicos , et calumnia-
tores, acriter, si necesse est, pugnare qulsquc debet
quia illius cura fit iaclus , iustitiae iniurla fit , boni
viri offenduntur maxlme , iiloque ipso exemplo dete-
rioresquam plurlmi fieri possunt Et hanc ob cau- .

sam cum maxlma qnotidlo cxtent clementisslmi patrls

Dei in nos mortales beneficia , si noii agnoscantur,
si disslmulentur , si fato , si fortuuae tri.buantur ; si

eius praeceptis minime parentes, divinam iustitiam mor-

tales minimc videantur extimeseei'e, iure honorera suum,
gloriam suara , altisslmls vocibus per servos suos alr-

teri se raandaturum , claraat domlnus Deus : idque ad

utilitatera hnmani generis , cum nec iustura sit, nec
orbls terrae rei publlcac expediat ,
plures esse Deos ,

aliura caeli Deum, praeter Deum nnum et trinum, cae-

li conditorem , et rerum oranium gnbernatorem. Qua
in re ad rcgis et patris nosti'i Dei imltatiouean unus-
quisque honorem suum, Dei nirairura munera , snam
existimationem , et famam bonani iure tuetur ; et si

non tueatur , crudelis est , et reprehensione dignus .

Magistratus autem episcopatus , et cetera omnia splen-

doris inslgnla ,
quae interdum etiam sine virtute non
bonis viris Del permlssu dantur quae per se invi- ,

diosa sunt , et perturbationes varias saepe afferunt ,

ut paulo ante attigimus , haec ipsa insignla , hos ip-

sos tltulos,
honores huiusmodi, fugiendos essc diclmus.
Siue his niagno in honorc sunt hablti rcliglosi plu-
 ,

I 5o QUATENUS FUGIENDI
rimi viri : in ererais , in vita privata , in virtutum of-
ficinis sanctis monasteriis , laudabiliter valde plurimi
homines vixerunt. Haec iiisignia negligit virtus ^ se ip-
sa contenta est , ut philosophi etiam tradiderunt , ut
sacrosancta Christi doctrina et admirabili eius vitae
exemplo discere potuiraus.
P.8. Stoica sunt quae scribimus ah'qua ex parte ;

sed non quia sloica , sed quia e christiana philosophia

desumpta , admittenda et sequenda sunt. Qnamquam,
optime Cardinalis , non semper contemnendi sunt stoi-

ci , cnm vcra magnifica et iHustria documenla tradant

in libris suis de rebus externis , honoribus in primis,
contemnendis , de araanda virtuie , et de morte non
forraidanda. Carokis Gardinah's , dum diaconus esset
in maxima rcrum alfluentia Epicteti stoici admirator
fuit , h'belhim ilhira aureum qui inscribitur enchiri-
dion , legebat saepissime et a(hnirabatur,- Seneca etiam
delectabatur valde. Vera pleraque , et speciosa multa ,

in libris stoicorum reperimus ; qui si peccatum origi-

nale cognovissent, et imbcciSh'latem humanam, et virtu-
tem excelsam ceterarum omuiura fundamentum, nimi-
rum humilitalera, perspectara habuisscnt , eorura phi-
losophia cum christiana philosophla niultis in rebus ,

quae ad moi'es pertinent , consenliret. Nec ignoi'amus

a beatissimo patre Auguslino in libris dc civitate Dei ,

vituperatos stoicos , qui aflTectiones anirai quadaramodo

cxtirparent , et chrislianas virtutes multas e medio tol-

lerent : ([uorura senteutiac no)i assentJmnr ; cum tamen

egregiis scntenliis ,
quibus inleivlum paupertatem com-
mendant , et res omn(.'s externas magnificis admodum
verbis parvi videiitur facere , non delectari non pos-
simus. Optirais enim rationibus contra exteraarum re-
rum admiratores argumentatur Epictetus , ante ipsum
 ,

SINT IIONORES. l5l

Zcno et tota stoicorum scliola. Seueca ipse de morte

,

minime extiraesceiida multa praeclara et egregia pro ,

tueuda illa senlentia, virtutem se ipsa esse couteutam ,

et contra rerum exteruarum adrairatores , disserit. Nos

qui raagistrura Ghristum diviuitus habemus , cum in
eius sacrosaucla discipliaa verseumr , sacros libros iu
mauibus haheutes, a(hniratores miseri rerum extcrua-
rum muliis iu rejtus in his quae ad mores pertiueut
, ,

et ad auimi ccl.sltudinem quamdam, a stolcis viuclmur.

PLilosophica suut ,
quae scrihimus; cum Socraiis ser-
mouil)us cum Phatonis cum Xenophoutls
et vita , ,

cum doctorum plurlmorum virorum sententiis conve-

niunt ; sed quod maiorcm haljet vim, ex intiraa chri-
stiaua philosophla mauaut. Ita se rcs habet: tanti unus-
quisque est ,
quaiili apud Deum est. Verus liouor so-

lida uniusculusque uostrura exlsliraatlo, iu hoc est si-

ta , ut commeudet domijius Deus opera nostra. Verus
houor non pendet extrinsecus virtutem sequitur ; in ,

privatis domibus, intcr paupercs lares habitat houor ; ,

ut uno verbo dicam ubi est virtus ibi cst houor; bo- , ,

ni viri inter ignotos honorati sunt, qula boni , etsi

incogniti.
29. Illa sentcntia a philosophis plurimis usurpa-
ta : non nobis solis esse uatos, sed patriae et arai-
cis , verissima est , ct fugam etlam houorum complecti-
tur ,'
pertiuet euim fuga illa ad rei pobllcae utilita-
tem , cum ambitiones et fallacias varlas a i*e publica
eiiciat. Iluniaul corporis variae sunt partes , et quam-
quam pedes et manus maiora commoda corpori vi-
deantur afferre , oculi taraen sine dubio suut velutl
principes , et uobllior in aalmali praestantissimo pars.
Slc viri rerum altissimarum contemplatlone dedlti af-
fectiones animi varias moderanles ,
quietam ct tran-
 .

l52 QUATENUS FUGIENDI

cjuillam vitani sectantes non solum patriae , sed orbi
christiano suut utiles ,
quia exeropla varia exhibent
virtutum. Vere dixerimus , si honores fugientes raaxi-
mas patriae uiilitates attulisse affirraavei-imus ; cum ho-
norum fuga minime sit pertinax , et si necessitas rei
publicae cogat maxima utilitas persuadeat labo-
, aut ,

res maximos non recuset. Moyses octoginta amplius

annos agens ducatum fugiebat impedimentis linguae ,

se excusabat ; cum tamen a Deo fuisset vocatus ad gu-

bernationera illam, suscepit onus virtutum maxima- ,

rura cxempla dedit, popnlo Dei vehementer profuit.

Sanctus Ambrosius , ut sciptor ille ,
qui eius vitara
conscripsit , testatum reliquit, meretrices in domura
suam venire permiitebat , non incontinentiae causa ,
sed ut illis ipsis colloquiis , illi qui episcopum illura
optabant, ei favere desisterent. O admirandum polius
quam imitandum exemphim Sed quia divinitus ad !

episcopatum mediolanensem vocabatur quo fugiebat ,

magis , eo cupiebatur ardentius episcopus ; et fuit prae-

sulum decus et ornaraentura ; qui Theodosiura irape-
ratorem iu officio continuit, quera solum ipse dioimm,
qui nominai-etur episcopus, existimavit. Et Grcgorius
magnus cum diu summum pontificatum fugisset , illa

fuga magnam
ei auxit auctoritatem , fuitque pontifex
is ,
qucm omncs scimus, admiranda doctrina et carita-

te eximia.
qtii librum hunc meum
3o. Futuros autem paucos ,

lecturi sint non ignoro ; tantumque abest ut hoc

, ,

moleste feram ut mihi iucundum sit valde ; tibi enim

,

uni, Cardinalis Borromaee, scribendum censui, quia ti-

bi iucundara futuram hanc ipsam scriplionem osten-

disti. Nec popularis applausus ullave iuauis gloria in
aciionibus et scriptionibus mcis mihi est proposita
 ,

SI3VT HONORES. I 53

Nec video, cum sancti Ambrosii egreginm extet opus

de fao"a saeculi , ut rrajsa^o^ov videri debeat scribere de
fuga honorum ; cura inter alias saeculi illecebras , il-

lecebrae raagnae sint honoris, sive splendoris insignia,

quae qui consequi non possuut , se putant miserri-
mos. Divina vox est : tamquam a facie cohibri fuge
peccatum. Spiritus itidem sanctus consulit nou esse
amauda perlcula, cum in honorum insignibus quaeren-
dis peccare valde soleant homiues ; in superbiae, ma-
livolentiae, detractionis, invidiae morbos iucidant, ca-
lamitatibusque variis et raovti aeternae sc miserabi-
liter exponant. Honorum fuga merito laudanda est
tamquam fuga miseriae et calaraitalis , tranquillitatis
mater , virtutis magistra , alumna doctrinae , superbiae
expultrix , humilitatis socia , sincerae araicitiae nutrix,
fidei , spei , caritatis, patienliae, et excelsarum oranium
virtutum conservatrlx , raagnaniraitatis comes, discipli-
na ab optimo magistro et rege nostro Christo, ut pre-
stantlssima ars ,
perfectis homlnibus relicta , egregia vi-
lae ratio, quara maximi plerumque sequuntur honores,
quae valde existimationem auget, quae celebres adrao-
dum homines efEcIt.
3i. Verum ut intelllgatur facilius quid slt iu
,
, ,

quo consistat haec quam tantopere probamus hono-

,

rum fuga non erit Inutlle commemorare quid sit fu-

, ,

ga saecull. Fugimus saeculum, si saeculi illecebrls non

capiamur , si a saeculi curis nos absolvimus . ]\Iun-
dum si fugimus , et ipse nos fugit, ut cum nautae
in tempestate fugiunt terram , terra ipsa ipsos navi-
gantes videtur fugere. Et iure fugiendum est saeculum,
ubi nihil est solidum ubi re vera inane est quod ,

magnificum exlstimatur ; et qui se piitat aliquld esse ,

nihll omnino est quemadraodum Spiritus sanctus do-

,
 ;

I 54 QUATENUS FUGIENDI
cuit illis verbis : vidi impium superexaltatum , et ele-

vatum sicut cedros Libaui , et trausivi , et ecce non

erat. Fugiendum saeculum ,
quia in eo nihil firraum,
nihil perpetuum , instabilia et transiloria omnia : flu-

ctihus variis in huius vitae proccllis quatimur ; vitiis

quam plurimis coutamiuatum saeculum, innumerabili-

bus expositum est periculis. Fiigere saeculuui est ab-
stinere a peccatis , exleudere humanas vires ad imita-
tiouem Dei, quatenus humaua palilur iufirmitas. Fuge-
re est , scire quo tendamus, mori elementis huius mun-
di, abscoiidere vitam in Doo, dcclinare corruptelas mun-
di ,
qui noljis varios gignit dolores; exinanivit cum re-
pleverit ; cum cxinajiiet , replet. Fuga cst , non terre-
na relinquere , sed diguitates omiitere; iuslitiam ct so-
brietatem tueri , renuutiare vitiis, non usibus elcmen-
torum. Potes , inquit sauctus Ambrosius animo fuge- ,

re , etsi reiinearis corpore ; poies hic esse , et adesse

ad Doniinum, si illi adhaereat aniraa tua. Fuga bona est

paenitentia ,
gratia Dei fnga est bona , in qua assum-
ptio est fugientis. Descrlum fuga est bona , ad quod
fugit Eiias, Eiisaeus , loh. Baptista , et alii quam plu-
riiui, Huiusmodi fnga anxium tiniorem ncscit hor- ,

rorem ignorat morlis nulla afficitur auimi sollicitu- ,

dine otium lasciviam torporem non novit, sed pa-

, , ,

triae caelestis requirit viatoi"em impigrum regni su- ,

perioris competitorem strenuum divitera agricolam ,

qui fructus suos cogat. Bene fugit quicumquc si cor ,

eius non iraitetur impiorum consilia , si oculus eius

aliena decliuet , et lingua eius veritatem custodiai
bene fugimus non respondeamus imprudenti ad
, si

imprudentiam illius beue fugimus, si auferaraus gres- ;

sum pedum noslrorum ex orc iusipientium. Facilc est

malis ducibus in varios ct graves errores prolabi. Fu-
 SINT HONOKES. 1 DO

ga nutem sacerdotum illorum qui aliis praesunt est , ,

abdicatio domesiicorum et quaedam alienatio carissi-

,

morum ; ut suis se a])neget ,

qui Deo servire cupit.

32. ITaec magna ex; parte ex gravissimo scriptore

egregio Ambrosio desurapia ad fugam saeculi commen-
dandam perlineut ; quae omnia ad fugieudos lionores
aliqua ex parte transferri possunt. Sed conemur hoc fa-

cere planiiis, lionovesqne fngiciitium proprletales quas-

dam comincinoremus. Qul fugit honores, lmmih's est,
aUum sapit, qiiia de
quia nlhil se mngnifice non sen-
lit : prudcns est ,
qiiia non se cxponit perlcuh's, cum
nemine conlcndit, virluie frclus solido honore con-
tentus cst. Hniiismodi viri celel^res sunt , dihguntur
ab omnihus, feliciores ceteris pulantur ; eorum mouita
veluti oracula excipiuntur; verilatis amatores cum li-

bere proferant quid sentiant, et uerainem timeant ni-

si sohim Douuj ; populareni auram negdigentes ; vene-
num importunarura huichim, adulationis pestiferae, nec
propinantes cetcris , nec bibentes ipsi ; quieti homiues,
faciles, veram nol)ihtalem tuentes, et ad sohdam glo-
riam , hoc est ad patriam caelestem aspirantes ; hoc
ipso gaudentes ,
quod filii Dei siut et nominentur, ado-
plivique fratres Christi ,
quod sanctae matris eccle-
siae lacte nutriti ; de se ipsis parum aut nihil loquen-
tes : si ingenio praestant aut iudicio, de divinis his
muneribus largitori ])onorum omaium Deo gratias ag-
entes ; virtules , siquae in ipsls elucent celantcs , alios
slbi praeferenles , aequalium doctrinam et laudabiies
mores commemorantes ; hanc ipsam honorum
lil^euter

fugam minime captantes non vituperantes illos etiam ,

qui rerum publlcarum aut aularum principum mores

sequcntes honorum ingeuia sludiose quaerunt : iucundi
plerumque viri, amabiles, rerum externarum minime
 ,,

1 56 QUATENUS FUGTENDI
admJratores , minime detractores, minime fallaces, rai-
nime vani.
33. Quid egi, Borromaee Cardinalis? Satis longum
scripsi commenlariuni ,
quem nnllus lcgat praeter te

et Silvium. Honoixs enim fugienliura rarus est nume-

rus , moderalionis huius incredibilis penuria cst. Sed
fortasse aliquis potest defendere , non minimura fuisse
nuraerum hominum honores fugientium ; nam in re
publica Venetain qua natus sum, cxtiterunt non pau-
,

ci ,
qui cum honores fugerent , araplissimos honores
sunt consequuti. In familia Gontarena Andreas prin-
cipatura recusans , adeptus est ; eius gentiles , Gaspar
et Thoraas fratres, honores minime appetentes , honori-
ficentissiraos in re publica magislratus suut consequu-
ti. Et Marcus Antonius Trivisanus, cura audientibus
omnibus diceret, se principatu indignum esse , creatus
est princeps. Et praeturae patavina , veronensis , bri-
xiensis, egregiis senatoribus rccusantibus dantur , co-
guntur ipsi potiusmunera ob-
ad. praestantissima illa

eunda. Vere dicam: Romae etiam crediderim non pau-

cos esse , in quibus ea insint ,
quae paulo ante d\x\^

raus ; qui insignia honoris fiigiant, qui non arabiant

qui de aliorum depressione in animo non habeant
crescere ,
qui aliorum virtutes libenler celebrent ,
qui
modestiae et humililatis exempla dent . Gongregatio-
nes pi-esbyterorum, celebris illa patrura lesu societas ,

quae mullitudine doctorum et piorura virorura abun-

dans hanc, quara coramendamus, honorum fugam etiam
jex voto profitetur; item illapalrum Theatinorum ; tua
etiam, aut potius nostra, in qua opiimus episcopus Ale-
rius doctrina et vitac integritate praestans floret , vi-

dentur esse scholae huius quam commemoi'aviraus fu-

gae . Nec solum hae congregationcs presbyterorum

 ,

SINT HOISORES» lOy

sed amplissimae illae ,

quae sub i'egulis sauct,orum Be-
nedicti , Augustini , Domiuici , et Francisci florent
gymnasia suut bumilitatis , eiusque sororis oLedieutiae,
cum qua est couiuncta honorum fuga.
34« Sed haec quae ad nos erudiendos pertlnent
,

valde, plerumque nou animadvertimus. Scribam etiam

libere pi-aesertim libi
,
non ut aliquorum benivolen- ,

liam mihi conciliem , sed ut laudem omnium virtutum

auctorem Deum. Pater Philippus tuus, nieus eliam, ec-
clesiasticus Socrates ; quid Socratem nominem ? pri-
mitivae ecclesiae dignus sacerdos, sauctorum Benedicti ,

Domiuici , Francisci dignus discipulus , hac ipsa ho-

norum fuga, urbi Romae humilitatis ,
pietatis , et phx-

rimarum virtutura dedit et dat exempla. Gymnasium

illud Spiritus sancti ,
quolidianum ilhid oratorium ,

schoLim ilLim paenitentiae et christianarum virtutum

instituit, praestantes ahquot sacerdotes in huiusmodi
honorum fuga egregie versatos ad communem vitam
redegit; iuter quos vivit Caesar ille noster Baroulus ,

qui plurimos libros ad usum ecclesiae cdidit , et scri-

bit quotidie : in qua dlsciplina egregle versatus est Sil-

vius Antonlanus noster , et viterblensis ille senex La-
tinus Latinius , vir muUiplIcI erudltioue et excellen-
ti pietate praeslans. Flauiiulus nobilius lucensis , cu-
ius eximia llnguarum, et sclentlarum phirimarum prae-
sertim theologiae cognitio tibi perspecta est, et cogulta;
Fulvius etiam Ursinus In optimarum dlsclplinarum stu-
dlis egregie , et magua cum laude versatus in urbis
Romae theatro , in oculis summorum Pontlficum et

Cjardlnalium , honores fuglsse visl sunt , cum minl-

nic ambiverint , cum proprla vlrtute eoutcnti sibi ip-
sis vixerlut Sed quid huiusmodl vlros commemo-
.

rcm ? Horum sane uon parvus Rouiac cst numcrus ,

 l58 QUATENUS FUGIENDI
ut veterum summoi-um Pontificum omittamus excra-
pla .

35. Huius fugae ,

quara commenclamus , egregius
magister fuit lohaiines Petrus Carafa ,
qui deinJe Pon-
tifex maxiraus Paulus quartus est dictus . Is cnm ar-
chiepiscopus theatinus o]) egregiam suara virtutem crea-
tus fuisset , et paslorall illo raunere aliquot annos fuis-
set perfuuclus, noljilissiinaui ]ianc fugani cogltavit, Ve-
netias se recepit, et cougregationem patrum Theatlno-
rum ab ecclesiae suae nuncupalione iiistltult, semina-
riura, iit alio loco (lixl, piel.atis et ecclesiastici orna-
tus , ex ([uo iiisignes etlara Ciar«liuales duo prodierunt.
Ad lohaunem Peirura, dum Venetils degebat, praestan-
tissimi conflueljant seualores, Excellcnlcra eius doctri-

nara , et niorura gravilatera admiraljatur Caspar ,

qui
postea fult Cardlnalls Goatarenus Andreas, susplcieljat
Grlplus priiiccps. llle de hoMOinm contemptu de re- ,

formauda ccclesla , sarpe et copios:; disserehat- Vero-

nam etiam vencrat a loljaniie Mallhaeo Gilicrto egre-
gia virtute episcopo liberalitcr exceptus. Monores fu-
giens, honorihus affectus est maxiinis , et a Paulo ter-

tio acerrimi iudicii viro in Cnrdlnaliura collegiura co-

oplatus est , nullo ambitu , nulils princlpura, aut re-

guni coraraendaiitiis littcris , vitae sanctimouia , et ho-

norura fuga pracclpuc conimcndatus . Quo lempore

Cardinalis fuit , fuit autera pluriraos annos , riihil is

quicquara diligeutius visus est agerc ,

quara summum
PoutiCcatum fugere , cum valde alienus a sibi conci-
liandis Gardlnalium animis videretur , aliqaorum rao-
res pahm reprebcndcrct , lil)ere admodura senientiam
suam in consistorio diceret , odlum principura et re-

gum polentissimorum minime formidans.

36. Et eodcm tempore MarceUus Cervinus ,
qui
 ,

SINT nONORES. I 59
ante Paulum quartum , ad altissimam illam ponllGca-
tus sedcm fuerat evectus , in honorum fuga se raaxime
erudituni e.sse prae se tulit , cum aUa voce diceret
dum Cardiuales ad illura Pontificera creandum accur-
rerent , miuime se esse dignum pontiGcatu , seniorem
se, doctiorem, et meliorem Cardinalem theatinura Pou-
tiGceni esse creaudum. Quas voces quo magis ex aul-
mo profere])at , eo veliemenlius Cardinales ad illum
PontiGcem eligendum saucto Spiritu duceT)antur Et .

gravis adraodum fuit, aulicorum voces minirae

ille vir

extimuit, ecclesiasilcae disciplinae fuit cultor exiraius.

Viginti die])U3 ponliGcatus eius est a])Solutus ; etenim
migravit in caelum , triste et maximum sui dcsiderium
iirl)i Romae , et orlji cliristiano reliuqucus ; eique suc-
cessit in ea.lem fugieudorum honorura disciplina vei'-

satus Cardinalis lljcalinus, qnem antea uominaLamus.

37. rfic Pontifex pios et sanctos doctores sequu-
tus , illos eplscopatu et honori])us omniljus diguos pu-
tavit, qui uec rainimam amljitionis suspicionem de-
dissent. E nostris Dominicum Bollanum seaatorem, qui
tunc Brlxiaa praetor erat ,
postquam inlegrura anuum
episcopalls illa scdes vacasset , nihil tale cogitantem
Brixlcusihus episcopum dedit. Et cauouicatus , et ec-
cleslasticas dlgnitates multas contulit piis et doctis vi-
ris eliam a]3senli])us , ahsentla houorum iusIiTfiia fu-
gIentil)U3 . Et Gulielmum Sirletum latinis graecisque
litterls excuhum hominem , in ecclesiasticis hlstorlis
egregie versatum , vltae integrltate , et amahillssimis
morihus praeditum , atque excellenii humilitate prae-
siantem , ex improviso ad se vocarl iussit : cumque
accessisset, hortatus est illum suhridens , ut palliolum
illud , quo vestic]-)atur lalcorum more, depoueret ,• de-
decere litteratuna hominem ita vestirc ,• ecclesiastlcum
 ,,

l6o QUATENUS FUGIENDI

habitum ,
qui illi paratus fuerat . indueret ,* protouo-
tarium illum apostolicum ex eorum numero ,
qui pon-
tificalis raensae participaut , creavit : qui in lectulo

iacens , in perpelua rerum altissimarum medilatioae ,

et praestantissimorum librorum lectione , tempus po-

nens , ad caclestem pairiam aspirans , honorum om-
nium insignia fugiebat , nullum librura edens tautae
eruditionis vir ipsum abiiciens, iu angusta domo
, se

latitaus. Sed divina Caroli Borromaei noslri virtus vi-

rum Dei honores fugientem ad amplissimam Cardina-

latus dignitatem dedusii, cum Pium quartum pontifi-
cem avunculum ,
qui eum praecipuo amore diligebat
rogasset, ut Gulielraum etiam Sirletum in Cardinalium
numerum adscriberet. Quod Pii ponlificis iudicium,quae
Caroli Cardinalis commendatio, urbi Romae, rectius di-

cam ecclesiae universae ,

probata valde fuerunt. Nam
quemadmodum vere scriptum est , filium sapientem es-

se gloriam pairis , ita Cardinales doctos et pios , esse

gloriam Pontificis , nemo negaverit ; et nihil magis ad

solidam Cardiualis laudem pertinet ,
quam favere pie-

tati et lilteris.

38. Pveligiosus etiam vir Paulus Aretinus in Thea-

linorum disciplina vei-salus, qui deiude Cardinalis pla-
centinus est nuncupatus hac ipsa honorum fuga ex- ,

celluit, cum praestauti doctriaa vir inter Theatinos

non paucos vixerit annos et nullo ambitu vel mi- , ,

uima diligentia adhibita ad Cardinalatum pervenerit

et episcopatus duo nobilissirai ipsi siut delati ,
placea-

linus el ueapolilanus. Exemplis plurimis uli nou est

necesse ad verissimam sententiam tuendara. Michae-
lem Ghislerium Cardinalem alexaudrinura ,
Pium V.
nominatura, excelsa virtute pracditum, fugientera insi-

gnia omnia honorum , ad altissimam illam Ponlificatus

 ,

s\yT HoiyoRE.s. i6i

sedem vocatam scimus ; illum Pio quarto Garoli Car-

diiialis nostri ,
quem saepe uominavimus favoribus suf-

fectum esse Pontificem, et in pontificatu excellentium

virtutum documenta dedisse constat ; sententiamque il-

]am probasse in ecclesiasticis muneribus distribueadis ,

ut qui episcopatum, aut ecclesiasticas dignitaies peteret,

eo ipso ,
quod peteret, esset indignus. Horum ipsorum,
quos nominavi Cardinalium et Pontificum maximo-
,

rum honores fugientium liae fuerunt proprietates uo- :

vis non studere amicitiis , de se ipsis aut nuuquam

aut raro loqui , laudare paucos ne aucupari videren-
tur amicltias., excellentes viros commeudoiione debita
non defraudare quietam vltam ducere principum et
, ,

regum Ijenivolentiam non sibi studiose comparare, ec-

clesiastica iura defeudcre , et moderationis exemjjla
dare.
39. Verum euimvero , ut opusculo quod scribere
instituimus , finem imponamus , horribilis illa videtur
cogitatio , diabokim ruisse, quia elegit potius praeesse

quam subesse . Plurimae ctiam plurlniorum virorum

sententiae ante oculos habendae stint; ut, quoties ho-
minibus praeesse desidero , totles Deo meo praelre cou-
tendo. Ouicumque desideraverit prlmatum iu terra
inveuiet coufusiouem in caelo ; nec iuter servos Chrl-
sti computabilur ,
qni de primatu traclavcrit. Quanto
quisque hlc altius erigitur, lanto curis gravioribus oue-
ratur. Aerugo meniis est appetealia digultatum. Inanis
gloria hulus saecull , fallax est suavitas et iufructuosus
labor ,
perpetuus tlmor ,
perlculosa sublimitas , inltium
sine providentia , fiais cum paeuitentla. Ilonor saecu-
li abiit , aniequam veuerit. Honores secum periculum
irahunt. Cito periclltatur potestas ; et quauto maior
houor , eo maiora pericula. Suut etiarn aliae sententiae,
1 1
 162 QrATE?fUS rUGIE!?DI

quas Spiritus sanctus pi'otulit. Noli le efTerre nc cadas j

ct animam tuam afficias ignominia. ludicium durissi-

mum fiet illis ,
qui praesunt; exiguo enim conceditur
misericordia. Quantum glorificavil se , et fuit in dcli-

ciis , tormenlum
tantum date ei ct luctum. Noli quae-
rere ab homine ducatum neque , a rcge cathedram bo-
noris . Si exaltatus fueris ut aquila , et inter sidera
posueris nidum tuum, inde detiaham dicit, Dominus.
Calcabit Deus excelsa terrae. Elevasti me , et quasi ex-
tollens allisisti me. Quid sibi voluut hae senientiae ,

Borromaee ? Clamant fugiendos esse honores , diram

detestantur ambitionem , venenum ostendunt , morta-
libus aegris ,
pericula commemoi'ant ut fugiantur , hu-
mih'tatem commendant ,
prudentiam docent.
4o. Gravissimi et inlesLini huius morbi , caelestis

medicus varia reliquit remcdia ,

praestantissiraa para-
vit antidota, mortis meditaiionem et passionis Christi,
sacras litteras, sanctorum plurimorum exerapla. Anti-
dotum paravimus nobis , si aliquando illo nos egere
senserimus , et paucis amicis nostris quibus hoc uo-
strum opusculum communicabitur. Misera est ambi-
tio, timida, fallax , crux ambientium, superbiae filia,

alumna, inimica Deo cum

vanitatis mater, adulationis ,

novum sibi constituat Deum, idolura sibi faciat hono-

rem quem aliquando consequuntur improbi, qui ple-
,

rumque virtuti denegatur. Ambitiohem inexplebilem ,

honorum cupiditalem, seditiones excitasse provincias ,

perturbasse, ecclesiam Dei afflisisse, testantur historiae;

veluti fecundam perniciem orbi christiano calamitates
attulisse quam plurimas , haereses innumerabiles pepc-
risse , aluisse impietatem maliumeticam, coniuraliones ,

periuria , fraudes , incendia , bella , cacdcs docuisse,

insanos effecisse interdum homines , sui dissimilcs , et
 SiyT IIONOEES: l63

ferlnis morlbus ccteris hominibns nocentes . Verum

lioc ne ambitiosl quidem negaat hoc tameu conlen- ;

<hint, iu arabiendo esse raodum; moderatum esse quod-

dam honoris studlum ,

plautinum ilhid hahent iu ore ,

quod iuitio huius librl attullmus virtute ambire opor- :

tet non favitoribus. Hoc est quod dlsputamus virtu- ,

tem nolumus esse servam ambitlonis, ambitura nullum

in ecclesiaslico viro probamus Del gratiam avide et ,

studiose petendatn diclmus , humilitatem amandam et

quaerendam , culus novercam cum ambltlouem esse
sciamus , eam omnino arbllramur fugiendam.
4i. In fugiendis tamen honoribus adhlljendum esse
modum non negaveriraus : protervl enira et pertinacis
ingenli est , Dei voces nou audire , ad labores voea-
tum , laborem recusare. Interrogabis pro acumlne In-
genii tui , Cardinalis Borromaee , cui loquitur doml-
nus Deus ? quae sunt Del voccs ? Tota vis argumeu-
ti ,
quod traetaraus , in hoc sita est : loquitur rationl-
bus multis dominus Deus, quod testatus est Davld cum
dixit audiam quld loquatur in me dominus Deus. Lo-
:

quutus est Moysi loquutus est prophetis ore suo di-

, ,

vino nobis coramunlcavlt mysteria , loquutus est in li-

b*o suo unigenito domino nostro lesu Christo , loquu-

tus est per augelos, iliisque utiiur tamquam ministris
voluntatis suae. Vicarius Chrlstl romanus Pontlfex est
Dei vox , consensio plorum et doctorum hominum di-
vina quaedam videtur vox; prlnclpum regum popu- , ,

lorum etlam vox Dei nuucupatur Qnibus In rebus .

liaec maxlme adhlbenda est cautlo ut unusquisque se ,

ipsum observet his regulis se examinet, si inanem

,

gloriam quaerit , si divitias sibi proponit, si elatione

(juadam anlmi , aliis cupit praeferri , si aemulatione
aut polius invldia aequallum suorum ad eumdem dig-
 l64 QUATENUS FUGIEIVDI
nitatis gradura aspiret. Postremo diligeiiter aniraadver-
tat, num illa quara prae se fert burailitas, siraulata quae^
dam humilitas sit , ut in eorum sit numci*o de quibus
sapiens scripsit ,
qui se nequiter humiliaut.
42. Quod si non bonis artibus, nimirum adulatio-
nibus , et importunitate neseio qua auh*ca ,
quis sit as-
suetus ad honores aspirare, nec illas quas antea euu-
meravi voces Dei audivit uuquam ; is tanquam pesiife-
i"osmorbos honoris insignia fugiat quibus eius in dies ,

magis aflligatur anima et ad aeternam morlem pro- ,

peret. Tanta est clementissimi palris Dei in nos mor-

tales beiiiguitas , ut uos saepe ad suum admiitat collo-
quium , dum meditamur , dum oramus aperiat nobis
plerumque voluntatem suam , ut aperuisse existiman-
dum est sanctisslmo patri Thomae aquinati cum ar-
chiepiscopatum neapoliianum recusavit , et sancto Am-
brosio dum episcopatum mediolanensem suscepit, post-
quam iJhim plurimos dies fugisset , ut onus angehcis
humeris formidandnm . Quid igitur ? Fugiendos esse
honores, non lamen recusandos si vocantur ad houoreSy
si Dei voluntaiem pcr pios viros eins ministros explo-
raverini , si illa capita quae paulo ante attigimus ex-
aminaveriut diligenter. Quae res maxiuii momenti in
ecclesia Dei ,
quia negligilur, variae perturbationes ex-
ortae sunt ; sponsa Christi cancta maler ecclesia mi-
randum in modum afflicta est : quas omnes calamita-
les inde ortum habnisse iure exislimaveris ,
quia a di-
sciphna fugiendorum lionorura plerique horaines ab-
horruerunt, quia dii-a ambitio rcgnavit , et horrenda
in chrisiiana re publica pcperit mouslra . Lutherus
Germaniae pestis , et orbis christiani perturbatio , sub
regula sanctissimi patris Augustini aliquot annos enu-
tritus ,
quia ecclesiaslicas dignitaies , ad quas aspira-
 SINT noNORES. l65

bat, non didicit fiigere , ardeuter potius expetivit , tat

horribiles tragoedias in sanctam romanam apostolicara
Sedem invexit. Et plerique alii haeretici apostatae in

idera raiseriarnm harathrura praecipites ruerunt, quia

honores fugere nesciverunt.
43. Verum certa regula cst ,
quae rationibus plu-
rimis confirraari potest , eo diligentius fugiendos csse
honores ,
quo illi suljlimiorcs sunt. Ita enlra se res
habet : superbum ct iuquietura animal horao quo ma- ,

gis in hac lacrimarum valle evehitur, eo gravioribus

periculis exponitur ; ideoque de sua salute eo magis

sibi timendum esse intelligat. In priucipalibus in rc-
gnis succcdunt filii parenli])us legitimis successioni-
bus ; voces hae vidcntur Dei . miram horai-
Sed o

num couditionem! Mistorici multos commemorant qui ,

in rerum prosperitate, moderationem non retinuerunt,

qui non mcminerunt se cssc homines qui in princi- ,

patibus elati iusanieriint illius rauneris quod divini- ,

tus illis est iniunctum obliti. Sunt principes et reges

a Deo excelsum illum in locura evecti , ut sint velu-
li patres et pastores , ut homerico verbo utamur ,
po-
pulorum ; ut communi consulant utilitati , ut iustitiam
tueantur , ut bonas artes alant , ut pauperibus subve-
uiaut , ut divites iu officio coutineant , ut beatos, quan-
tum in ipsis est , eos efficlant quibus imperant . Bo-
nos huiusraodi prin<;ipes , et nunc esse , et fuisse, non
negaveriraus ; qui eo raagis laudandi sunt ,
quo diffi-

ciliore in raunei'e versautur , et maiore in ipsius ad-

ministratione Dei auxilio indigent. Ex regibus Israhel

paucissiraos laudabiles rcgcs observavimus ,
plurimos
tyrannos se ostendisse perspicuum est; et Saul, cum
nemo eo esset mclior in Israhel, rcgia potcstate inso-
lens factus , Dco et hominlbus invisus, inter infelices
 l66 OUATENUS FUGIENDI
reges numeraliis est. Episcopos etlam, Cardinales, et
suramos Pontifices, miserrimos fuisse possemus in hi-
storiis observare ,
qui dignitates htiiusmodi suramum
in primis poniificatum appetiverunt. Sed in lougum
nimis protraheretur uostra haec scriptio : praeter quam
quod domesticas calamitates ecclesiao coramemorare et ,

sanata quaedam vulnera refricare molestura esset. Ve- ,

rissimuni hoc esse nerao negaverit , Poutifices ,

quos
taraeu paucos fuisse crediderimus ,
qui pontificatum
avide cxpetiverunt, illumque principum et regum aut
araicorum suorum ,
qui suis taiitum comraodis pro-
spexerunt , favoribus sunt consequuti, parura utiles ec-
clesiae Dei , infelices potius Ponlifices extitisse; quan-
doquidem nulla ipsorum cum laude cum piorum po- ,

tius vlrorum consolatlone, diem suum exlremum ob-

icrunt^
44' Quid ergo ? PJautinum illud carmen , de quo
in huius opusculi priucipio mentionein fecimus , vir-
lute ambire oportet ,
probaverimus? Minime, Cardina-
lis Borromaee ,
est enim ab
probaverimus: expelleuda
ecclesia Dei omnishonorum appelentia ex-
ambitio ,

lerminanda est. Si quis vocetur a Deo lamquam Aa-

rou sumat honorem delatum. Una et masima vocatio-
,

nis regula haec sit cum sentit se illum nou appete-

,

re honorem, cum onus honori illi adiunctum intel-

ligit , et non recusat , ne laborem vldeatur detrecla-
re, nec aliorum saluti desil. Quam regulam maxime
adhibendam esse censuerunt pii et sapientes virl ,
qui
episcopatus, ponlificatum ipsum fugerunt, cum In re
maxime periculosa cautioneui maximara adhibulssent.
Quid euira pastorali muuere sublimius? Quid altissi-
ma illa romani Pontificis Christi vicarii sede excel-
sius ? lu qua magna sua cuui laude , et populi chri-
 ,

si:vT uo:«oREs. 167

stiani utilitate, sedentcm Sixtum quintum conspicimus,
cum legatione pro Christo fungatur maxima onmium,
lamquam Christo e^hortante per illum , ut populi re-
concilientur Deo.
/\5» Quid potest esse horribilius ,
quani si quis Pon-
tifex ante tribunal Chrisli in extrerao illo die emen-
titae legationis accusetur ; si tacuerit ubi non fuerat
opus tacere , si legati officium uegligenier egerit , si

protervos non deterruerit , si non dissipaverit, ut Spi-

ritus sancti verbo utamur illos qui bella volunt se- , ,

ditiosos homines christianam rem publicara perturban-

les , si practermiserit pascex'e verbo et exemplo uni-'
versum chrlstianum populum suae fidei creditura, paa-
peres etiam eleemosynis , cum iUum oeconomura divi-
tiarum suarum constituerit rex Ghristus ? Qua in re ,

si iustas causas silentii sui afferre voluerit Pontifex

tiraendura est valde , ne in hoc succumbat, cura dili-

gentiam maximara adhibere debeat in illis exquireu-

dis ,
qui pro ipso explicent verbum Dei , et frangant
panem esurientibus. Magister sapremus cura sit, valde
extiraescendum est, ne suo muueri defuisse convinca-
tur , cum occasioues multas praetermiserit. Cum vero
bealissimus Pater nominatur ,
periculosura est valde ,

ne paternae caritatis nou semper praestitae arguatur.

Pontifex sumraus ne interdura indulgentia sua , ut ho-
mo ille non raalus Heli sacerdos fecit , detei*iores fi-
lios suos fecerit ; durius quosdara tractaverit , obii-
lus dulcissirai nominis nempe suprema potesta- patris,
te sua uleus , imbecillos quosdam animos nolens affli-
xei-it. Episcopus etiara episcoporura cum sit ,
quod epi-
scopaliura muuerum non satis magnam curara ha])ue-
rit , accusetur ; iu episcopis etiara creandis nou sem-
per ante oculos sibi proposuerit honorera Dei , et po-
 l68 QUATENUS FUGIE?fDI
pulorum utilltatem, sed victus preclbus, benivolentiae
etiam suae ia aliquos indulgens, illos aliquando crea-

verit episcopos ,
quos tanta dignitate ornasse ipsum
paenituerit.
/^6, Postremo , ut sancti Bernardi verba examine-
mus, ipse est sacerdos magnus, pontifex summus, prin-
ceps episcoporura, heres apostoloj-um ,
priraatu Abel ,

gubernatu Noti, patriarcbatu AJjrabam , ordiue Melcbi-

sedech , dignitale Aaron , auctorilate Moyses, iudica-
tu Samucl ,
potestate Peirus , unctione Christus , cui
claves tradilae sunt. Tantam personam suslinere diffi-
cillimum et periculosissimum est . Quibus rationibus
fuga pontiCcatus , ut considerata admodum et sapiens ,

laudanda est in illis ,

qvii poutificatum fugerunt ; iu-
ter quos sanctus fuit Gregorius magnus , ut diximus,
cuius sollemne festum bodie celebraraus , qui alienis
vestibus iudulus in spelunca delituit , ne fieret Pon-
tifex. Petrus Moronus ,
qui postea Caelestinus quintus
dicLus est , omninm patrum consensu Pontifex decla-
ratus , coactus pontificatum admiuislravit , quo tamen
non multo post se abdicavit. Beuedictus tertius cum
diu Cardinalium votis restitisset, invilus non sine la-
crimis ad altissimum diffnitatis pradiim ascendil. Ni-
o o
colaus primns in vastam quandam eremum aufugerat,
a qua extractus a populo vi impulsus est , ut Pouti-
ficatum susciper.t. Miratur interdum quispiam ,
quod
praestantiores virlute viri nonnunquam gravioribus af-
lici iniuriis, et calumniis variis opprimi videantur , ut
sanclis episcopis conligit Athanasio, lohanui cbrjsosto-
mo, Basilio, et aliis quam plurimis; quibus eliam admi-
rando Dei iudicio accidit , ut ob ipsorum excellentem
virtutem tantuni iji illos cojicltatum fuerit odium, ut
plurimas calamitates sint pej'pessi ,
quae tamea ij)sis
 ,

SlIfT HOTfORES. 1 69
maiorem honorem , et gloriam pepererunt. Athanasius
adulterii accusatus , calumniam aequissimo animo per-
tullt , omncm remisit inliiriam , ex ea ipsa accusatio-
ne honorc vi!Mnil)us sais dehito carere noa potuit.
,

Et sanctus lohannes rhrjsostomiis episcopiis, horrlhl-

le dlcta ! de se ipso ellam scrlhit: ainnt me cmn mu-
liere cuhasse ; exuite mc,etvidete memhrorum meo-
rum morllGcatlonem. Iuter has raaledlcorum voces ,

et fnriosas imperatilcis minas sanclus vir amicus Dei

valde houoratus crat. Ita sanclus Basillus modis variis
vexatus, eplscopo dignam moderationem semper reti-

nuit.

47. Cur haec permittlt dlgnltaium orauiura distri-

bulor , et honorum omniuni inslltutor Deus ? Ut mo-

mentanea haec ah hominum vokintate pendentia testi-

monia , et insignia honoris coutemnantur et verus ho- ,

nor quaeratur ut ad caelestem patriam referantur om-

,

nia. Quid ergo? Cum honores fugieudi sint, non tamen

recusandi propter caritatem , ut christianae rei puhli-

cac consulalur , adhihilis illls reguh's ,
quas paulo an-
te attlgimus; cumque ne virtute quldem slt amhien-
dum , sed omnis exterminanda sit amhitio; plautlnum
carmen quod initio huius operis citavimus sequitur
,

ponderandum ad quem usum revocandum proponi-

,

mus. Sat habet fautorum ,

qui recte faclt ; de fahulis
loquitur poeta, de applausu spectautlum , de comoedia-
rum suarura fautoribus. Cur ad usura etiam nostrnm re-
vocarl non posslnt hacc? Quandoquldem vita haec no-
slra fabula quaedam slt , ut probati scrlptores tradide-
runt, hicque qucm incoHuius mundus ,
quaedam sit

scena , mors quiutum cLiudat actum. Recte facere , est

ex virtute vivere , nil conscire sibi , nulla pallescere
culpa , boua conscientia delectari , neminem laedere ,
 .

I yo QUATENUS FUGIENDI
prodesse quam plurimis ; ut uno verl>o dicam, se chri-

stianum esse ostendere , imitari regis Christi humilila-

tem, palientiam et cavitatem. Sat habere fautorura, qul
sic vivit; eins enim cousilia et actiones dirigit actionum
bonarum auctor Deus ,• favent illi angeli ministri Dei
pi'incipes et reges nuUisquc in rebus desunt Pruden-
, .

tia magna non confidere iu hominibus spem suani

est ,

ponere in Deo, qui nec fallit, nec fefellit uuquam. Ora-

re debemus caeli et terrae moderatorem Deum, et or-
bis teri'ae rei publicae sapientissimum gubernatorem ,

ut hanc fugiendorum honorum disciplinam in pkirimo-

rum animis inserat: tanli fiant insignia honoris, quanti
facienda sunt: virtus rebus omnibus praeferatur, quam
seraper verus honor , et solida gloria consequuntur
Hoc si a clementissinio patre precibus nostris impetra-
verimus , Cardinalis Borromaee , in ecclesia Dei bona
quam plurima speranda sunt : in omnibus regnis et
administralionibiis felicius res succedent ,• fraus, de-
Iractio , maledicentia , adulatio , raaxima ex parte tol-

lentur ; veritas , bonitas , amicilia , vera pietas , revivi-

scent et florebuni in dies majiis in ecclesia sancta Dei.
Quod magnopere a nobis expelendum est , et assiduis

precibus a Deo postulandum.

48. Libellum hunc ,
quem scripsi , nt Cardina-
lis optimi et mei amanlissimi voluntati obsequerer , le-

gendum esse pej'paucis putaverim ne soli nos videa- ,

mur sapere ne industriani nescio quam tolerabilem a

, ,

quam plurimis existimatam vituperemus nos homines ,

alioqui non asperi , et minime difficiles ; sed potius

aliorum actiones in raeliorem partem interpretantes ,

alios nobis libenler anteponentes. Nullam ipse huius

scriptionis meae mercedem postulo laudem. Quis enim

opusculum uon satis diligenter scriptura, diciatura po-
 SIIVT HONOBES- inf

lius quo nec ordo adhibilus est maguus recon-

, in ,

dilarum rerum uulla est copia nec ulla vel minima ,

est elegantia verborum, iure laudare possit? Probabis

tu conatum meum , araabis, certo scio , meum erga

te studiura , non iniucundura tibi esse poterit novum
hoc testimoniura singularis mel erga te amoris. Haec
mea sit mercedula laboris haec mea laus Cardinali , ,

optimo Borroraaeo ,
queni unice diL'go , et valde ob-
servo in hac quaestione de fugiendis honoribus ira-
ctanda , me satisfecisse.

EDITORTS ADINOTATIO.
Invideamus saeculo ,
quod talera ecclesiae dedlt ejiiscopum et

Cardiaalera. Qiianta in his opusculis sapientia! quae vis prudentiae !

quantus humanarura lerum contemptus ! quam eximia virtus et san-

ctimonia reluceat! Ausim prope dlcere : Cardlnalem Valerium mag-
nis eccleslae patrlbus , sanctlssimis ilhs prlscl aevi episcopls , esse
comparandum. Cardlnalis vero Federicus Borromaeus , in sinu bea-

ti Phihppi enutrltus , cuius etiam anlma appellabatuv; hls Insuper

Cardinahs Valcrii praeceplls Inforraatus ( neque hls solum , sed et
illo opusculo de occupationibus Cardlnale dlacono dignis ,
quod
alibl edidiraus , iteraque aliis sci'iptls) quantus evasit! Sclt Medio-
lanensis ecclesla , quam -XXXV' annis sapientissime atque utilis-
sime rexit ; scit Ambroslaua blbhotheca ab eo iufinltis sumplibus
exstructa , codiclbus impressisque libris repleta , in qua nos ipsi

studiorum rudimenla posuimus. Salvete , anlmae sanctissimae , et

me chentulum in vcstrura caelestem coelum , cum Deus anuue-
rit , recipite !
 ANTONII MARIAE GRATIANI
EPISCOPI AMERINI
DE DESPOTA VALACHORUM PRINCIPE
L I B R I T R E S

AD NICOLAUM TEOMICIUM ADOLESCENTEM ILLUSTREM.

L I B E R I.

i.V^imm Despotae initia atque exitura leges , con-

Gtitutum mihi non est, Tlioraici (i), magis ne sis fortu-

nac facilitatem in deferendo ei regno an in anferendo

levitatem , accusaturns. Nemo quidem certe minori un-
quara negotio sesc altius cxtulit, nemo celerius prae-
ceps decidit. Qni eo sublatus , ut graviore casu rue-
ret , et singnlare posteris collndeutis fortnnae exera-
plum relinqueret , videri possit. Quae me res^ vel ip-
sa cogitatione liumanae sortis operae pretinm liabitu-
ra , eins fabulam eveutnmqne tibi a me saepe id pe-
tenti , ut scriherem , impulit ; eo quidem minus repu-
gnautem ,
quod et in Rnssiam, finitimaque Valachiae
loca , ubi haec acta sunt , veiiire rae conligit, paene
illo ipso temporc , cum accideruut ; et omnia ab iis
accipere qui rehns omnibus iutcrfnerunt. Tu vero
,

iam unnc caecos contemplare horainum casus quibus ,

subicctam dncimus vitam et quam fluxa , quam non ,

stabilis couditio sit eorura ,

qui se ita fortunae per-
miserunt , nihil ut sibi in se ipsis reliqui fecerint ;

quara vero etiara consilium sit ipsura fallax , cura a

divina ratione recesserit , expende.

(i) De hoc nobili adolescenle polono, aJ quem non Gratianus so-

lum sed eliam Card. Valerius scripta misit,satis diximus in pracfatione.
 .

DE DESPOTA VALACHORUM PRINCIPE L1J3. I. I ^3

a. Guius rel, etsi ipsa stiidia , iu quibus versaris,
satis multa esempla suppeJitare possnnt es antiquis re-
rum scriptoribus, taniea recentissimum quodque ma-
xime insidere menliJjus solet. Nec sane est alius res
gestas legeutium fructus uberior dum intenditur ani- ,

mus ad eas artes ,

quibus aut partum imperiura , aut
amissum fuerit. Te vero hoc decet maxime , Thomici ,

qui et eo loco es nalus , ut a patre accepturus sls ,

quibus imperes; et in te unum omnia natura contu-

lit ,
quae evasuro in summum virum expeti posse vi-

deantur ; genus , opes , iugenium , vim animi et cor-

poris. Atque haec ,

quibus cerle maiora homini tribui
non possunt , slc tu sludiis opllmarum dlscipllnarum
excoluisti , sic modestia , slc totlus vllac religione , su-
pra aeiatis tuae captura , oruasLi ; slc denlque condi-
visti humaullate , et commodllate morum , ut quam
expecialiouera divinae prope Indolis venlensln Italiam
excltaras , eam uon susLlnuerls modo per hoc trlen-
nium , sed plane iara in vlrLutls admirationera con-
verlcris : ut lc uno in ista urbe (i), et sapienliae et
praesLaatlssImarum artlura sede , Istaque nobllium iu-
venum frequentla , nemo neque faraa iugenii clarior ,

neque gratla florentlor unquam fuerlt. Quod si istis

,

ire itiueribus perrexeris , equidcra haud scio ( nec rae

noster falllt amor )
quera terminum habltura slt lua
gloria. Verum de te allus erit dicendi locus ; nLinc
quod quaeris dc Despota cognosce.
3. Cura captara Coroneni in Peloponneso auuo sa-
lutis •M'D*XXX111I' Hlspani deserulssent, nol)Iles grae-
ci homines ,
qui in spera erecti excutieadae Turcaruin
serviiutls, Caroli quiutl partes secuii fuerant, ad i-jsum

(«) Intellige Patavium , ubi tunc Thomicius op^im stuJiis

dabat.
 ,

I
^4 ^E DESPOTA VALACHORUM

ia Belgas coufugerunt ; in his «N* Heraclides, cuius ma-

lores Pari et Sami insularum regnum obtinuerant ( De-
spotas graeci appellant ) ut patria amissa Caesari ope-
ram suam uavaret. A quo cum propter familiae dig-
nitaiem , tum propter recentia eius coronensi bello me-
rila, honeste habitus, aliquot post annis vita excessit.
Erat iu eius familia cretensis quidam , lohanues no-
mine ,
parentibus ortus obscuris ,
quippe cuius patrem
naviculariara fecisse constat. Verum ipse, ut homo grae-
cus , acri sane et ad omnia prompto ingenio; qui cum
Romae adolesceus plures annos in bibliotheca vatica-
na describcndis libris operam locasset et cum lin- ,

gua speciem quandam romanae clegantiae didicisset ;

graecis praeterea latinisque litteris ,
gallico , et hispa-

nico sermone instructus , assiduitate et diligentia sua

tantam apud dominum gratiam inierat, ut filii pae-
ue loco ab eo haberetur , rerumque et consiliorum om-
nium particeps esset . Qui gratiae intiraus locus ple-
rosque in eam opinionem adduxit , ut eum Despo-
tae sanguine coniunctum existiraarent ; idque homi-
nis postea commento ut fides haberctur , facile ansam
praebuit . Is enim , Despota mortuo , ut erat diser-
tus et eruditus , familiac persuadet , ut se fratris fi-
lium Despotae asserat , ne ab alienis occupata , ipsi he-
reditate excludautur. Pollicetur se omnia inter ipsos
divisurum ; et tabulis modo scriptisqiie Despotae cou-
lentura , reliqua libenti animo remissurum. Quod cura
facile persuasisset , rem ficto nomiui antcfei-entibus
pecuuiam fortunasque omnes i-emittit , scriptis poti-

tur , et ex graeculo scriba Heraclides repente factus

se pro Despota habere coepit. Multos inde post an-
uos a Gaesare ,
qui fastidio huraanarum rerum omni
imperii x*eguorumque relicta administratione , in Hi-
 PRINCIPE LIE. I. iy5

spanias , solitucHnemque secedebat , haud difficile im-

petrat ut fratris filius
,
Despolae, eiusque liercs decla-
retur, sibique egregiae in bello navatae opcrae ( nam
inter levis armaturae equites Epirotarum stipendia me-
ruerat) teslimonium tribuatur. Quaraquam in dividun-
do orta inter conservos controversia , alienum illum
falsumque heredem esse , ante rumoris nescio quid af-
flavcrat ; sed curante id nemine , ipse auctoritate Gae-

saris Despota appellatus , ex Belgis Lubecam, quod est

oppidum in extremis Germaniae fiuibus ad Balticum

mare situm navigavit ; ac se regio ortum sanguine
, ,

a Turcis pulsum apud omncs vendi'ans, Gaesaris ea de

re diploma ostentans , in principum etiam virorum
amicitias se insinuabat.
4. Lubeca in Daniam ,
quae cimbrica Ghersonesus
vcteribus fuit , veuit ; et humaniter a Federico rege
acceptus muneribus donatus, in Sveciam transmisit;
,

et eius quoque regis liberalitale usus Dantiscum ad ,

Vistulae ostium nobile emporium , traiecit; unde pe-

dihus Regium montem ad Albertum Brandeburgensem
in Prussia regulum , se contuiit , cura eruditione et
uobilium linguarum intelligentia , tum officiorum dex-
teritate , principum ultimarum gentium ani-
facile sibi

mos concilians. Atque Albertus quidem in Lithuaniam

ad Poloniae regem profieiscenti praeter munera, lit- ,

quoque ad Nicolaum Radivillum palatinum Vil-

tei-as

nensem principem virura, dedit; quibus eum dih'gen-

,

tissime commendabat : a quo Vihiam advenicns Li-

ihuaniac capat , ubi Sigismundus Augustus rex fre-
quens habitare consueverat hospitio accipitur ab eo , ,

ad regem perducitur , eiquc accurate commendatur. Ihi

Despoia , ut se in Palatini consueludinem insinuarct,
ciusque patrocinio , si possel , nilerclur , homiuis vi-
 1^6 DE DESPOTA VALACHOaVM

Jelicetnou solura ingenio, sed copiis et opibus Po-

lonorum facile principis id de Deo deque toia reli- ,

gione sentire et loqui quod apud eum docel)atur; ,

ea sacra caerimoniasquc complccli ,

quas ille scqueLa-
tur , inslituit ; quod eam rem , ad eius aiiimum sibi

concilianduni , maKiuiiim poiidus babiluram esse in-

telligebat. Is cnim Palatiuus raullis fortuuae atque ani-
mi bonis a Deo cumulatus , banc diviiiae l)euigiiita-

ti gratiara retulit , ut ambitiose piclaLem ct religionem

opibus bouoribusque poslbaberet ; et prlvalae potentiae

causa , a maioribus accepta Dei coleudi praecepla ,

qui-
bus unis res publicae stant , eilciens , novara ipse ra-
tionem inducere conaretur.
5. Sed Despola dura apud ipsum coramoratur, par-
tim eorum sermonibus, quibus Valacbiae res cognitae
erant ,
partim ex scriptis ac lilteris , quibus eum poti-

tum diximus , cogaoscit uxoi-cm, Ale^andrl Valacborum

regls affinem esse illius , in cuius ipse nomen invase-
rat ; ipsuraque esse Alexaudrum bominera fei"ura , at-

que invisum suls, propter imraanem crudeh'tatem; gen-

tera natura raobllem , iufidam barbaram impotenti-
, ,

bus tyrannis tam servlre bumiliter quam fidenter af-

ferrc raauus assuelani. Erat DespoLa raaibematicorum
studiis deditus sic, ut cum cx eorum raiionibus maxi-
raara sibi fortuiiara portendi auimadverteret , eius spe

magnopere interdum efferri soleret.' llis Igiiur cogni-

lis et banc esse viam
,
quae slbl fato moustraretur fa-
,

cile sibi persuadens , a1)Iatis cum a rego ipso Poloniae

tura maxlme a Radivlllo litlerls, quibus Alexandro com-
mendabatur , adbibitisque nonuullis Italls bominibus ,

qul viseudi studio proviucias exteras , in ea loca ve-

aeraut , bonesto comitatu , Valacbiam peliit ,

profectio-

nem in Graeciam simulans. Ubi ab Aiexandro ,

eius-
 PRINCIPE LIB. I.
177
qae uxore affinera credeutibus huraanitei' acceplus , et

iu praecipuo bonore est liabitus.

6. ApuJ quos dum versatur, ut id quod animo par-

turiebat, facilius aliquando pareret , nihil habuit. anti-

quius, quam ut linguam eius quoque gentis addisce-

rcl , sibique quam raultos ex omni nobilitate adiun-
geret. Quod utrumque ingenii commoditate et elegan- ,

tia morum paucis mensibus est assecutus. Praedicabat

etiam se a Valachls ortum , maioresque suos ibi reg-
nasse , cuius rei satis belle a se coufictam historiam
afTerebat. Quod barbaris hominibus et non modo alia- ,

rum gentium sed suarum etiara rerum ignaris, haud

,

difficile erat persuadere ; in eoque ita felix fuit , ut bi-e-

vi rudem illara nobilitaiem totam sibi addictam habe-
ret . Alexandcr autem ,
propier insignem ac inaudi-
tam paeue feritatera , suorum odio flagrabat ; quippe
cuius iussu multis hominum milibus desectae nares ,

praecisae manus, effossi oculi essent; quorum bona pars

miserabiliter visebatur illo tempore, passimque in om-
nium oculos incurrebat. Atque hanc naturae atrocita-
tem avai*itiae aequabat, ut incertura esset caede an prae-
da magis laetaretur.
7. His confisus Despota , coepit clam apud nonnul-
los ,
quos maxime infensos Alexandro sciebat , cruen-
tas eius rapinas insectari , et detestari imraanitatem :

interdum illorum aeruranas cum raiseratione deplorans,

interdum increpans vix dignara servis patientiaui , et
degeneres animos ,
quos non desperatione abiicere, sed
audacia , in qua unicum perfugium est raiseris, ad se
ipsos tuendos vindicandosque a saevo perditi horainis
dominatu , acuere deberent ; res magnas sine magno
periculo nec incipi nec perfici; ipsostamen si virl ,

csse voluerint , haud difficile negotium suscepturos; sin

12
 ,

1^8 DE DESPOTA VALACHORL^M

desides melu lerreaniur, \i\ foeda scrvitute contabesceii-

dum iis fore. Haec quamquam llbenter ab iis , et suam
fortunam raiserantibus audiebantur , nemo tamen ty-
ranni metu biscere audebat. Quod tauta in Alexau-
dro erat saevitia , ut quos suspeclos aut exosos liabe-
ret , vel levissimis de causis , non solum ipsos morti
dabat , sed integras nonnunquam tollebat familias, pu-
blicatis et ad se conversis earum bonis . Qua ex re
cum pari invidia , magnas sibi divitias comparavei*at.

Sed bis Despotae sermonibus ad Alexandrum

8.

delatis cui pridem suspecla esse coeperat nimia sa-

,

gacis bominis apud suos gratia, eum veneno tollendum

mandavit Verum re per amicos Despotae enunciata ,

confirmatis iis quos ausuros aliquid et sludere sibi

, ,

intellexerat , cobortaiusque ut leterrimi tyranui iu-

gum aliquando deiiccrent , seque eis non defuturum
pollicitus, provincia excessit, et ad Maximilianum Fer-
dinandi filium, Hungariae tum regem designatum, se-
se contulit , ab eo summis precibus contendit , ut se
ajixilio atque opibus contra immanissimum tyrannum
Turcis addictum iuvet : quam parvi negotii res sit il-

lam beluam , iufensis populis , exlurbare rcgno , edo-

cet; simul demonsli'at quantam opportunitatem babitu-
ra sit ea provincia, ad arcendos finibus Hungariae Tur-
cas , si in amici bomiuis, et ei omnia accepta referen-
tis ,
potestalcm pervenerit : ac ne vana afferre , et ina-

ni spe ductus baec postulare videretur, binas litlteras

principum nobilitatis noraiue Valacbia ad se perlatas
protulit singulorum cbirograpbo signisque consigna-
,

tas ; quibus si arraatus provinciam ingrederetur , reg-

uum , trucidato sive expulso Alexandro, sibi pollice-
bantur.
9. Ncc falsa baec narrabat; Valacborum cnim prin-
 PRI\CIPE LIB. r. IJC)

cipes , ut suut versuto iugenio postquam Despolani

,

ad Maximillanum confugisse , ac belKim moliri cogno-

verunt, Alexandrum prodere ,

prodendi Despotae simu-
latione aggi-ediuntur. Ad eum adeunt , et si permittat,
rationera se invenisse aiuut qua Despotara vivura iu
,

eius potestatem dcdant : proditionem simulantes, De-

spotara in Valachiara vocaturos: facile spe regni pel-
lectura in laqueos perductum iri. Re probata , binas
litteras Despotae scribunt , alteras de Alexandri sen-
tentla ; akeras quibus de suo consilio Despotara cer-
tiorem faciebant, et ut serio adventum maturaret, etiani

atque etiam hortabantur . Verum Maximiliano muha

pollicito , rera ex die in diem ducente ,
quod sibi om-
nia prius diligentius exploranda iudicabat , consilium
sibi ipse capit , et muhorum opibus ,
qui eo terapore
novas res iu Polonia molientes eura maona
o tentantera
sibi devincire cupiebant , collecta haud exlgua manu,
plenus fiducia in Valachlam ire contendit ,• nihil du-
bitans, Valachos crudelem Alexandri domiuatum pe-
rosos , slmul atque armatura sese ostentasset, ab eo ora-
nes defecturos.
10. Erant oranino itinera duo ,
quibus itineribus
jpse coplas in eara provinciam duceret ; unum multo
facilius per Piussos ; alterum per Geculos populos ,
qui
Trausllvaniae raontes iucolunt, brevius, sed diiHcile ,

atque impeditum. Placuit per Russiam ire. Ea est pro-

vincia ,
qua a Valachia fluraine Tlra dlvidltur , sub
imperio regls Poloniae ; cuius iussu , advenienti De-
spotae Palatinus Russiae ( sic enim proviuclarura prae-
fectos Polonl appellant ) vir bello clarus, magno equi-
tatu sese opposuit. Despota et numero, et robore mili-
lum , et rebus omnibus irapar , ne congredi quidem
ausus , dissipatis copiis , ac nonnullis minoribus tor-
 l8o DE DESPOTA VALACnORUM

mentis , et omnl raililari instrumento amisso , rursus

ad Maximilianum refngit. Forte offeudit apud eum Al-
hertum Laschium polonum , Hieronymi filium , illius

quo internuntio cuiusque ope et consilio lobannes ,

Vaivoda Transilvaniae a Solimauo Turcarum tyranno

rex Hungariae appellatus et constitutus fuit virum , ,

paternos gereutera spiritus , aetate , opibus , et graiia

apud MaKimilianura florentem, rerum novarum, et glo-

riae cupiditate incensum.Hunc communicatis consiliis
amicitia sibi adiungit, magna spe , et pollicitationibus

pellectura: ac per eum a Maximiliano impetrat, ut Hun-

gariae praefectis mandet idoneo militum numero ad di-

ctam diem Laschio ut praesto sint ipsi per Rutellium :

Sequanum Viennae Germanorum atque Italorum de-

,

lectum habent.
II. Haec dura parantur , ut Alexandrum metu li-

beratura , el eo imparatiorem invaderet , Despota iu

iu Chesmareo Laschii oppido , morbum simulat ; emis-
sisque rumoribus ingravescentis morbi, paulo post, quo
Alexandri speculatorem falleret ,
quem Chesmarchi es-

se compercrat , mortem suam enunciari iubet ; atque

ut eius rel raaiorem fidem faceret , occlusum feretro ,

et atris tectum pannis , se pro raortuo efferri sustinuit.

luterea Valachos ,
quos sibi fidos habebat, occuhissimis
nunciis coufirmat , maturi adventus sui spem facit , et

ut sese ad exculiendam servitutem comparent , horta-

lur. Cum milites convenissent , numero ad quatuor ml-
lia ,
quorum miiie quingenti erant equites , atque in
his ducenti Germani , eorum quos al) neglecto atque
horrido cultu corporis , nigros vocant ; plures Itali ,

GalH nonnulli, per Trausiivnniae montes , mlnime re-

pentino eorum adventu raunitos, deleclis agreslibus iu-
colis , iu Valachiam transcenderunt.
 PRINCIPE LIB. I. l8l

12. Hoc cognito Alexaudei', qiio nuper solutior me-

lu nunciata Despotae raorte fuerat eo vehementius ,

uovo nuntio perculsus extemplo ne si quid insta- , ,

ret adversi omnium slmul rerura discrimen subire co-

,

geretur uxorem cum liberis et pretiosiore suppelle-

, ,

ctile ad Danubium praemittit atque ibi eventum rei ,

expectare iubet. Ipse copiis turaultuavie coactis, Dcspo-

tae occurrerc, properat, et cum manus eo consercre ,

ante quam suis res novas moliendi spatium detur. Sed

tyrannornm ingenio ut in dominatu atrox ita in pe-
, ,

riculo timidus , cura ei , ex conscientia , in se unum

stricti omniuna gladii viderentur coraraisso vix proe- ,

lio , acie excessit et deposito clam regio ornatu, mi-

,

litari veste assumpta , cum paucis servis ,

qaibus salu-
tcm suam committere audebat , nunquam intermisso
cursu , ad Danubium pervenit ,
protinusque Byzantium
ad Turcarum regem perrexit. Cuius cognita fuga ,
qui
eius partes tutabantur , et acre cum Despotae militi-
bus ad Pontem ( id loco nomen est )
proelium miscue-
rant, amisso regni vexillo , terga verterunt . Valachi
missis ,
qui frustra Alexandrura persequerentur , raag-
nis iu eius caput propositis praemiis , ingenti laetilia
Despotam suscipiunt, et parentera et liberatorera suum
conclaraant. Itaque Despota sine proelio, sine sanguine,
atque adeo sine coutroversia tantam rem , tam parvo
negotio confecit, et quasi ad accipiendum paternum
regnum , non ad occupandum alienum venisset , con-
tinuo Vaivoda a Valachis salutatur , amplaque provin-
cia potitur , salutis anno 'M-D-LX*
i3. Est Valachia ,
quara Dacos oiim ct Getas in-
coluisse arbitraniur , in duas divisa partcs ,- quarura
aliera quae ad meridiem vex^git
, montana et aspera , ,

Valachia transalpina appellatur . Altera plana agro ,

 102 DE DESPOTA VALACnOBUM

virjsque opulentior ad septentrionem speclans , Mol-

davia dicitur,- utrique Vaivodae imperant, sic enim ipsi
suos regulos appellant ; ulraque Turcarum vectigalis.
Moldavia in laiitudinera duodecim dierum iter expe-
dito patet , tantundera in longitudinem; et qua ad Eu-
xinum pontum porrigitur longissimo tractn ad Bial- ,

logradum usque periinet; sed ea sunt loca vasta et ,

ab omni cultura hominum deserta propter conlinuas ,

Tartarorum incursiones. Agri summa est fertilitas , ve-

rum homiues miniine agvicullurae dediti, frumenti tan-
tura semiuant ,
quantum sit ad annuum victum satis ;

sementes non ante kalendas apriles faciunt. Vino non

,

quidem carent sed mnltum uUintur mulso

, quippe ,

qui melle ahundent. Pecudum vero incredibilis paene

copia,hoves duodecim trahendo arati*o iungunt, hisque
alendis magls propter egregia pascua ,
quam colcndo
agro student. Vitulum caedere religio est. Porro ex Vala-
chia educitur illa houm
quorum carnihus non pro-
vis,

ximi modo populi Hungariae et Russiae verum etiam , ,

Poloni , Germani atque ipsa denique Italia, et civi-

,

tas in primis Vcnetiarum magnopere vescuntur, Hos ,

Veneti hungaricos boves appellant, ceterisque eius ge-

neris carnihus praeferunt. Boum nundinae in Valachia
quotannis septios, magna mercatorum celehritate, iu pa-
lentissinils campis hahentiir , ad quas singulas multa
admodum boum milia compelli solent , uhi trlduo iu
unius capitis pretio, quo reliqua multitudo exaequatur ,

constitueudo a mercatorihus consumpto, quod raro tres

aureos nummos excedit omnis illa boum vis pauca-,

rum horarum spatio divenditur inque varias regio- ,

nes ahducitur. Ex ea re maguum quaestum faciunt no-

hiies ,
qui armenta alunt , ipsequc adco Vaivoda indc
maxime ditescit ,-
nam et ipse magnum boum numerum
 PhlNCIPE LIB. I. l83

ex suis praediis quotannis veudcre solet, et ex his uun-

dlnis magnopere eius augeutur vectigalia. Piegulo ad .

quadringenla milia anreorum nunimum in aerarium ex

totius provinciae proventu a quaestoribus quotannis

inferuntur ; quorum sexaginta milia tributi nomine
Turcarura vegi penduntur.
i4« Oppida Valachi perpauca habent ,
pagos vicos-
que incolunt , casis trabe paleaque exaedificatis con-
tenti ,
quibus vim hiemis arceant. Tres arces a recen-
tioribus Vaivodis coramunitas habent; Suchiavae, quae
Vaivodae est regia ; Chotini ad Tiram
Ncmeli ad Se- ,

retum flumina. lus scriptum habeut nullum sed ora- ,

nia regis aut iudicis arbitrio permittuntur , reguntur-

que per manus tradita consuetudiue. Accusator si ter
conceplis more gentis verbis iuraverit , vera esse quae
defert , reus damuatur. Item debitor , si solvendo se
non esse, iure iurando affirmaverit ( tanta religioni fi-

des!)debitum remittitur. Si quis spoliatus fuerit , quod

mercatoribus haud raro accidere solet , ab iis repetit
ablatum , in quorum agro iniuriam acceplt ; atque ei
iubente principe ex coramuni eius municipii aut pa-
gi tributo satlsfit. Lingua utuntur sua eaque haud ,

magnopere latinae dissimili. Latinorum enim coloniam,

post devictam a Traiano imperatoregentem , eo dedu-
ctam ferunt. Verum diuturnitate temporis , et barba-
rorum pcrmixtione, depravato sermoue, latinas voces ,

vel mutatis litterls , vel sono ipso horridioi'e , sic pro-

ferunt , ut a nostris hominibus prlmo non nisi adhi-
bita attentloue et dlligeutla , intelligautur ; sed ubi
paulum assueverunt, facile totam linguam assequuntur.
i5. Ghrlstianae fidei ritus, ut a Graecis acceperunt,
ita studlosissime colunt. Matrimonia viri vei ininimis
ue causis saepe solvuut , remisso uxori nuucio , peu-
 l84 DE DESPOTA VALACHORUM

sisqne fisco cluodecim denariis. Belli magis, quatn pa-

cis , studia sectautiTr. Cum Scythis, sive Tartaris tau-
ricam Chersouesum incolentibus quo a fossa quam
, ,

toto duxerunt isthmo , Prsecops eorum h'ngua appel-

lato, Prsecopienses dicuntur : continentibus fere bellisy
seu verius latrociniis ( vix enim umquam accidit, ut
iusto bello contendant ) exercentur: aut enim eorum
incursiones repelhmt , aut ullro ipsi in eorum agros
incurrunt. Genus ipsum hominum vafrum ,
procero
firmoque corpore , et bello ferox ; armantur praelon-
ga hasta , clypeo et falcato gladio , turcico maxime ar-
matu ; pauci ferream clavara ,
plerique securim affe-

runt. Tanta autem audacia proelium ineunt , tantaque

hostium contemptione , et fiducia sui , ut saepe haud
magna manu vel integros fiuitimorum exercitus fu-
derint: suis niagis dissensionibus debilitati, quam bello
victi, a Turcis subacti sunt. Quadraginta miha equitum,
si totis decertandum sit viribus, conficere possunt : pe-
ditum fere nulhis est apud illas gentes usus , tum quia
viHssimo genere hominum
tum quia celeri- constant ,

tate ct copia equorum inutilis redditur. Equos habent

paucos sed summi laboris stabulis haud magnopere

, ;

assuescunt ; vel media hieme pascuntur in agris , et

quotidiana exercitatione uecessitateque edocti, gramen

tegentem glaciem ungula frangunt, quamvis feri'eis so-

leis careant.

16. Vaivodas regcs suos Valachi instar numinis ve-

nerantur , summeque
colunt eosdem tyrannice fere :

imperantes corum dominatus pertaesum est non

, cuni ,

solum rcgno eiiciunt sed omnibus interdum crucia-

,

tibus necant ; ac perpaucis nccessitati naturae , aut vi

aliqua morbi consumi contigit. Nobililas plebem ser-
voruni paene loco habet , rex ipse nobilitatem. Petrus
 PRINCIPE LlB. I. l85

conspii'atioue nobilium regno expulsus, fugiens aureos ,

nummos quibus ,
colligendis persecutores tardarentur,
dispersit , atque ila eoruni manus evasit. Idem paulo
post, cum Stephaiius ,
quem iu eius locum barbari suf-
fecerant, atnore turcicae puellae captus Mabumetis se
impiae sectae addixisset , et ob id iniquam tyrannidem
Turcarum more exercens, obtruncatus a popularibus es-
set , revocatus in i*ognum , universam paene nobilita-
tem sustulit , novos ipse nobiles legit. In principatu
adipiscendo iis ,
qui opibus pollent, multum affert mo-
raenti decora facies, proceritas, et forma corporis, quam
barbari maxime iu suis regibus requirunt, usque eo ,

ut siquis forte membro aliquo captus , aut cicatrice ,

aliove corporis vilio deformis fuerit , ei vel nobilissi-

simo , minus nobilem excellenti forma , facile, pi-aefe-

rant. Post Pctri mortem Zoldam tumultuariis multi-
,

tudinis suflfragiis Vaivodam conclamatum biduo post ,

immissi equites ab Alexandro quem exulem socii re-

,

gem elegerant , in vico quodam ab omni praesidio im-

paratum oppresseruut , atque ei confestim ante quam ,

sui opem ferre possent , nares amputarunt ; quod ubi

in vulgus cognitum est , universa ab eo multitudo di-
scessit, atque Alexandrum regem recepit , eum quem
a Despota expulsum iam diximus.

LIBER II.

.E.orum igitur regnum adeptus Despola, primum

omnium in eam curam incubuit, ut iraperii et Vaivo-
dae insignia a Soliraano, cuius uti diximus Valachi
sunt vecligales , impetraret sociusque et Vaivoda ap- ,•

pellareiur. Nara Alexander qui post fugam Byzan-

tuim se receperat , Soliraani animum in Despotam rao-
 l86 DE DESPOTA VALACHOKUM

dis omnibus incitabat : rumores sparserat Despotam

cura magnis Germanorum auxiliis , acliunctis Valachis,
in Thraciam impetum facturura , atque ipsam imperii
sedem Byzantiura invasurum. Quae rcs cum reliquis
omnibus Turcis, tum ipsi regi non parum terroris at-
tulisse dicitur quod et se imparatura opprirai posse,
,

hominem graecum
intelligeret, et a graecis hominibus ,

Turcarum imperium indignisslme ferentibus , cupidis-

simis animis exceptum iri non ignorabat ,-
et sunt , qui
praeclaram tunc affligendi subita nec opinata irruptio-
ne tuixici nominis, occasionem praetermissara existi-

ment.
2. His delationibus Alexander iam perfecerat , ut
se quamquam ob nefarios et crudeles mores invisum,
armis reducendum rex decernei'et. Verum Despota mis-
sis celeriter Constanlinopolim oratoribus gentis nobi-
lissimis , Alexandri scelera iusectando , et profusissi-

me largiendo , celeriter Bassas in suas partes tradu-

xit ; et per eos Solimano commendatus , virtutis aman-
tiori ,
quam barbara fert consuetudo , additis veteri

tributo decem milibus aureorum nummum rem , ob-

tinuit ; et Vaivoda est appellatus , atque insuper mu-
neribus a rege houestalus. Post haec cum Sigismundo
Augusto rege Poloniae , a quo transitu in Valachiam
prohibitum diximus antiquum
, in gvatlam redit , et

foedus quod Valachis est cum Polonls, renovat La-

,
:

schio ob navatam operam Choiinum oppldura cum mu-

nita arce in finibus Russiae ad flumea Tiram quod ,

incolae Niester appellant , atlribult ; et iuris dlctlonis

aequitate , et humanitatls specle, suorum studla horai-

num tenere instituit. Atquc, ut anlmum haudquaquam
fortunae imparem ostentaret , ea nobilium frequentia
celebrari assidue reglam vokdjat , ea aulam opulenlia
 PRTNCJPE LIB. II. iSy

luxuque auxerat , ut culiu corporis, et splendore vitae,

maguos reges superare conaretur.
3. quod aut mutet aut certe ape-
Sed nihil est ,
,

riat magis uniuscuiusque mores quam imperium, et ,

adepta supra leges potestas : largitorem iu inopia ha-

bitum , vix dum insidentem in regni solio , summa co-
gendae pecuniae seu libido , sive ut ipse ferebat , ne-
cessitas invasit : nam aerarium , thesaurosque regios
Turcis apud Gonstantinopolim largieiido exhaustos ha-
bebat ; praeterquam quod Alexander fugiens gemmas ,

et caelati argenli magnum pondus secum abstulerat, si-

bi vero novo homini, et ad illud fastigium incerla for-
tunae aura subvecto , et adhuc ab amicis inopi , ad pa-
tranda quae animo agitabat cousilia , stabiliendumque
regnura ,
pecunia maxime opus esse existimabat. Igi-
tur sumptui parcendi gratia ,
peruicioso ut mox pa-
tuit consilio, Germanos et italicae nationis mililes, quo-
rura potissimum opera adiutus quorum , et fides et

virtus ad omnes casus reservanda fuerat cum , Ruiellio

missos fecit , atque Hungaris incertae fidei hominibus ,

parva mercede conductis , salutem suam commisit, et

corporis custodes adhibuit; ita ludente foriuna, ut reg-
num fortuito partura, inconsideratius etiam amitteret.
Hoc facto, ad augendos annuos fructus edixit, ut ara-
tores satiouum quique suarum iugera duplicarent , et

vectigalia omniura rerum lota ditione auxit. Quod etsi

ad comraendanda regni iuitia , et ad iungeudas sibi

horainura voluntates rainime opportunum , et iis iu-

expectatura accidit ,
qui sibi optimura et perbeuig-
num principeni polliciti fuerant , taraen haud iniuste
factum ab eo pecuuiai-ura indigeute videri poterat, si

intra hos fines iramoderatara cupiditatem continuissel.

4. Verum fortunae ludlbrio, futuri aniraura igna-

 l88 DE DESPOTA VALACnORtTM

rum , et infectum ante vllnensl implctate , ad templa

multo auro argentoque referta ( est enlm illa natlo ad-
raodum dedita religioni ) adieclt ; et fit fere , ut qui no-
vas secuti sectas , a veterum religione et romanae ec-
clesiae observantia discedunt ,
primum omnium sacer-
dotum bonis fortunlsque inhient; et ii maximam pie-
latis laudem ab eorum dlscipllnae doctoribus ferant ,

( tanta est partlum rabies!)qui divino cultui spleudori-

que dicatas res diripiunt , fana dlruunt , sacerdotes ir-

risioni-bus contumeliisque vexant. Id Despola , ut ra-

tlone ab se fieri non cupldine viderelur, primo perraro

adire templa , eorum sacrificiis mox etiam
abstinere ,

irridcre , et per iocum obiectare principibus indignam

vlrls credulltatem ,
qui tantum trlbuerent invetei'atae
vulgl oplnioni , ut se paterentur anilibus superstitio-
nibus obligari ; pla mente sensuque , nou inani cae-

rlmonia , et verborura praestigiis rite coll placarique

Deum , cetera ex horainiira coramcnlis esse . Ad hoc
saepe In sacerdotes locans dicia cum aculeis conturae-

liarum lacere , monachos aversari raaxirae, perinde ac

si eorum aspcctu laederetur : post liberius , sacrum

(
quod raissara appellamus ) dctestari , et acerbe inse-

ctari maledictis ; opiniones de Deo falsas esse arguere;

disserere ipse de divlnis pi'aeccptIonibus ,
suara sentea-
tiara confirmare sacrorura librorura auctorilate; deni-
que non obscure ferre , daturura se operam esse, ut
vana abrogarcntur sacra , ritusque , et infixus eorum
mentibus error evelleretur.
5. Offeudebant haec homlnes suorum sacrorum re-

tinentisslmos quo minus expcctaverant mi-

, eo magis ,
,

nusque refellere ipsi quae a Despota dicebantur ob ,

iguorantiam carum rerum poterant ; maiorum euim ,

institutls fideque Insistentes, religlose raagls quac docte

 ,,

PftTNClPE JLIB. II. 189

Deum colere didicerant. Commovit vero vehementer ,

quod Despota Lismauinum nescio quem doctrinae a

lolianne Calvino inventae niagistruin , et alios eiusdera

sectae homines in dicendo exercitatos e Polonia ac- ,

civerat per quos his de rebus

,
populus erudiretur. IIo-

rum , ut est quisque maxime confldens , ita acerri-

me invehi solet in missam , et sacrum illud , inexpia-

Lile commissura appellare ; diviuum illum panera, quo

verissimum ac sacrosanctum lesu Christi corpus, ma-
ioribus mysteriis ,
quam quae capere intelligentia uo-
stra possit , continetur, pro ridiculo habere : siniula-

cra Dci divorumque passim deiicere

, confringere ,

incendere, omnes divinorum ofEciorum caerimonias re-

spuere et suam cum sacrarum litlerarum testiinoniis
,

sententiam convenire, airoganter affirmare. Ac Despo-

ta privata sacra facere domi , ad ea primos quosque
amicorum invitare, recusantibus adesse irasci , adgredi
interdum et commonere singulos, ut laudem se re-

spicerent , et animos a vanitate ad solidam religionem

revocarent. In his paratos aculeos et tniledicta in sa-
cerdotes contorquens , inscitiam , ignaviam, mores, to-
tam denique vitam eorum criminibus exagitare ,
per
illorum maxime turpitudinera , sacris religionique 0-
diura struens. Secundum haec ubi seutentiam volun-
tatemque suam satis se indicasse arbitratus est ,
pro-
perata cupiditate , detrahere delubris aurum , sacra va-
sa , vestemque, ct ut quaeque pretiosi(5ra erant , mul-
lis locis auferre. Quod per se indignum , Valachi eo
ferebant acerbius ,
quod se insuper derideri putabant
praedicante Despota ea se religionis studio incoepisse,
quo sublata superstitione , iu cuius usum illa conipa-
rata essent , veram pielatera culturaque , ad eam diem
sivc negleclum , sive ignoratum , restitucret ; daemo-
num esse mancipia qui secus sentirent.
 :go CE DESPOTA VALACHOnUM

6. His rebus languescei'e primura , deinde prorsus

exlingui hominum in illum sludia ; post ofFensis ani-
mis eliam accendi odium. Sic eni,m intelligebant , et
imminere eius cupiditatem universis sacerdotum fortu-
nis ,
qui dictitaret , iniquum esse tam iners, et vcn- ,

trl deditum genus , lam bonis praediis saginari; et ni-

mirum, cuius libido x'ebus sacris aon parceret , iis ab-
sumptis , multo minus a privatorum facultatibus tera-
peraturam. Flagrantem iam harum rerum iufamia , in
maximum invidiae incendium coniecit novum ct sane
a chfistiana consuetudiue ac religione abhorrens faci-
nus. Cruces eraut aliquot argenteae satis magni pon-
deris , caelalae auro , ac preiiosis lapillis distinctac ,

et sanctae non reliquiis magis ,

quas inchisas conti-
nebant ,
quam ipsa vetustate habitae. Eas Despota e sa-
crariis ereptas conflari , et in monetara cudi , imagine
sua insculpta nummis, iussit. Td vero ita indignum om-
nibus visum est , tanturaquc inde odii ac doloris exar-
sit , ut prorsus coustet id factum Despotae exitium at-
tulisse. Tanta tum quidem rci ofFeusio fuit , ut pleri-
que illa uti pecuuia religioni haberent. Sic ahenatis
oraniura animis, cum sacerdotes omnibus iniuriis cix-

positi sacrorura causam non deserei'ent ; sed raonendo

horiaudoque nobilcs ad tueiidam ,
quam a maioribus
acceperant religionis fidem , accendercut ; apparebat
non solura omues dulaii rcgui paenitere ,• sed paratis
ad rebellionem animis, et natura infidis, duces modo
deesse; praesertim quod multorum sermonibus iucre-
buerat , ipsum pseudo Despoiam csse ct nequaquara ,

Ueraclidura gente orlum.

^. Huc accedebat quod militibus ,
quos circura se
habebat solvendis stipeudiis, tribulura aratoribus ple-
bique imposuerat , cuius cousilii auctores ipsi fuerant
 PRINCIPE LIB. II. 191

nobiles ,
qui eo facto popnlares ,
quos adliuc Despota
iustitiae opinioiie retineljat ,
penitus avertere ab eo cu-
piebant : secreto vero ipsi in privatis colloquiis Despo-

tam carpere seque spe sua deceptos queri

, qui ne- ,

farlum lYrannum auimi vitia bumauitatis specie oc-

,

cultantem ,
pro optimo rege ultro accersivissent ; cu-
ius immanis avaritia sauctissimis et ad eam diem ne ,

a Turcis quidem boslibus violatis immortab's Dei de-

lubris sacrilegas mauus iniicere non esset verita. Qui
,

cum pietatem rcligionemque omnem exuisset , Cbri-

stumque ipsum Deum colere desiisset potentibus qui- ,

busdam externis bomiuibus gratificans, novas rcligio-

nes cultusque pro sua libidine induceret , et prae quae-
stu nibil sauctum existimaret. lam qui se Alexandri
tyraunidis ultorem glorietur , Alexandro ipso scelestio-
rem existere. Illius enim saevitiam bominum mulctis
exsatiatam esse , bulus impietatem caelestibus divis in-
expiabile bellum intulisse ,
qui de templorum insignl-
bus atque ornameutis summa maiorum religioue de- ,

dicatis tauquam de bostium spoliis praedas agat : se

,

quoque illo piaculo universos teneri , et nisi scelera-

tae audaciae obviam eaut ,

gravissimos ipsos poenas
Deo persoluturos. An suas iniurias saepe tyrannorum
suppliciis ulti , taulum in Deura scelus impunitum esse
sinent ?
8. liis vocibus, quae saepe iuter ipsos iactabantur
doloris et indignationis pleuac , alii alios querendo
acceudebaut,- atque ita occulle, uibil ut persentisceret
Despota ,
qui suis confisus fatis , sie despexerat incul-
la et domiuatui assueta iugeuia , ut tamquam in ser-
vorum familia , cuncta audcret ,
quaecumque animo
cum praesenti felicitate, tum maiori spe inflato, col-
libuisseut , nibili peudens graiia inde an offensio se-
 ,: ,
;

19^ DE DESPOTA VALACHORUM

queretur. Rem ingenlis invidiae , et sua sponte ad fu-
rorem , et ad uliiraa consllia inclinantem, haud medio-
criter impelK^bat praelorianorum ( et ii doctrinam sper-
nentem ecclesiam sequebantur ) intoleranda licentia
cum in sacerdotes lum in ipsam quoqnc nobilitalem ;
,

cuius querelas saepe reiecerat Despota , omnia indul-

gens militibus quo sibi fideliores , magisque addictos
efficeret. Ergo iisdem auctoribus , quibus Alexander
eiectus fuerat , Mozuccba ferocis ac turbidi infienii vi-
ro , et Spanzuchio rcgiarum coplarum praefecto ,
prin-
cipibus nobilitatis, clam eius iuterficiendi consilia ini-
Lantur. Hos enira praeler pubhcura dolorem violatae
religionis ,
privatura instigabat odium ,
quod contera-
ptos se ab eo , atque negh^ctos exisliraabant ,
qui cum
eius recipiendi auctores fuissent , eos minime partici-
pes fortunae haberet, quin infensura slbi propter eo-
rum apud nobiles gratiam et auctoritatem intellige-
bant.
9. Hoc ipso tempore Albertus Laschius , cuius opi-
bus adiutum Despotam et cui Chotinum attributum ,

supra demonstravimus ab eius amicitia discesserat

,

nam ex occulta suspicione , simultate inter ipsos or-

ta , cum Laschius in Polonia abesset , Despota per si-

mulationem obeundi regni Chotinum venit ,• et ingres-

sus arcera, emisso Laschii praesidio , suis militibus cu-
stocliendam tradidit. Qua iniuria incensus Laschius
sumptus ocloginta niilium aureorum nummum quos ,

in bellum se fecisse alebat, ab Despota reposcebat

ille plus viglnti mllibus insuniptum ncgabat. Dum in-

ternunciis disceptationibusque contendunt , Laschius

ingratum hominis animum execratus , iniuriae impa-
tiens,et vindictae avidus, Demetrium Visniowieczkium
iu Despotam excitat,- et icto cum eo foedere , consilii
 PRINCIPE LIB^ ir. I()3

socium slbl adinnglt. Is orat nationc lithnanus , non

longe a Valachoriim finibus illustri ortus familia , opi-
bus , clientelis , et cognationibus valens ; et niiliiaris

virtutis scientiaeque opinione , magnae apud finitlmos

quamquam inconstantlae ]abe notatus
auctoritatis ; ,

quod modo Turcls modo Moscis vicinis gentibus mi- ,

litaus , neutrls fidem servaverat. Is ad spem Valachiae

occupandae ei*ectiis ,
quod ei communis erat cum Va-
lachis i*eh'gio ,
quod cum iis aliquam afBnitatis con -
iunctionem haberel et nonnuUos e nobilitate sibi ami-
,

citia et famlllarltate devinxerat , a qulbus eodem tem-

tempore solllcltabatur , cognita gentis alleuatlone a De-
spola , ne occasionem tantae rei amitteret , delectum
habere , militcs undique conquirere , et niagno conatu
bellum parare inslituit ; et Laschlum monet , ut idem
faciat , et coniungere vires approperet: nam opportu-
ne tegendis consiliis , utrique a Sigismundo Augusto
rege imperatum erat, ut copias compararent, quas con-
ti-a Moscos ,
quibuscum regi tum bellum crat, duce-
rent.
lo. Despota illis diebus uxorera sibi desponderat
Christinam excellentl forma virginera , fillam Martini
Sborowschll Cracoviae castellani ,
qul magistratus sc-
cundum regem et episcopos ,
principera locum in se-
uatu Polonorum obtlnet , ut hominis potentis affinita-
te res suas constitueret ac firmiores redderet . Quae
coniunclio cum externo et Incertae religionis homine,
Valachis sua sponte , et iadlgnatione poiluti a Despo-
ta patril rilus incitatis , stimulos admovit . ISam qui
Despoiae studium iu alienos suam conlumeliam aute
lulerprelabautur , seque negligi quod peregrinis pate-
ret exislimabaut , illa sibi affinltate penitus Imponi in
tolerandae servitulis iugum credebant ; et brevi fu-
i6
 .
,

I94 DE DKSPOTA VALACUOKU.Nr

lurum , ut omnibus gratiae locis ab uxore occupatrs ,

ipsi praefecturis ceterisque commodis et honoribus pa-

triae excluclercnlur ; et quod ipsa servitute gravius fo-
ret, suis elatos praemiis incedt^^tes Polonos naturales
hosies suos viderent ; nec inlegrum postbac amplius
fore Deum accepto a maioribus ritu colere, quod Mar-
tinus infestus eorum sacris , ad ea funditus evertenda
adveniret. Hic fuit Martinus nobilis idem ac magnis
divitiis praeditus vir ,
quas ab sc partas babebat; ce-
terum polenliam usitata iam multorum via uactus
Eral ei elaium , ac minime quietum ingenium : itaque
ad hasce novas excogilaiasque opiniones adhaeserat
peropportunas iis ,
qui novae religiouis specie novas
sibi opes moliuntur. Ad eum igitur illa animi fero-
cia , illis copiis, illo honoris loco validum , ac prae-
terea felici seplem filiorum prole ,
qui senem iam vi-
ri et ad honores certa spe ingressi circumslabant , to-
lius illius naiionis novas res novilate religionis quae- ,

rentium, quae se late in Polouia diffudit ,

principalus
quidam delatus est. Qua ex re summam poteniiam ade-
ptus , regi ipsi paeue metuendus evasei-at. Gum eo De-
spota aliiora quaedam spectans , et novas amicitias in
Polouia quaereus , alllnitatem iniei-at, et Succhiavae
novam nuptam , ipsumque IMartinum socerum expe-
ctans , regiis sumptibus nuptias apparabat.
1 1. Quod tempus Valachi non omitlendum rati , si-

mul vcriti, ne si Martini adventum expectarent, eorum

consilia vel impedirentur vel aperireutur; Despota nu-
ptiis , et pulcherriniae virgiuis expectationi intento ,

cogitala patrai-e constituunt ; atque occasionem capieu-

di arma captaulibus opportune sors obtulit. Nam De-
metrius Visniowieczkius ,
quem supra a Valachis ad
spem regni sollicitatum , una cum Laschio bellum De-
 PRINCIPK LIB. II. IpD

spotae moliri dixiraus , cognitis quae Valaclii de iiiler-

deque eligendo novo rege struebant,
ficiendo Despota ,

omne momeutum in celeritale positum ducens ne La- ,

schium quidem expectare statuit ,

qui lercentos eqni-
tes , ex iis qui sclopetis utuntur ex Italia conducere
parabat ; quorura genus , expedilaraqu€ operam et ad ,

eam ipsam expeditioneni , et ad cetera belH consilia,

maguo sibi usui fore confidebat,' quibus qui praeesset,
eosqne in Poloniam adduceret , Petrum Franciscum
Ferufinum in Italiam proficisci iusserat. Igitur Deme-
irius coactis quatuor milibus equitum, Valachiae fines
ingreditur quod ubi Succhiavae cognilum est con-
: ,

iurati ad Despotam adeunt Denietrii copias fama ma- ,

iores esse aiunt et quanto cura periculo homo prom-

,

ptus et peritus belli armatus imparatos ofFensurus es-

set , demonstrant : hortantur ut arma capi, et ad pro-
hibendos hostes contendi iubeat.
12. Despota quamvis Demetrium Laschiumque ,

quorum consilia anie comperta habebat , contemni a

se videri volebat , tamen adventante iam illo , ae pae-
ne praesente , deposcentibus suis , quod ipsum eorum
in se fidei et amoris argumentum ducebat , de sua sa-
lute laborantium ; imperat ui milltes parent , et copias
in hostes ducant. Hoc impetrato, Valachi celeriter ar-
matam multitudinem convenire iubent, ac ut pari do-
lo Despotam omui praesidio spoliarent, ab eo petunt, ut
Hungaros, quos penes se habebat, una mittat; fore enim
ut cetera multltudo veterani militis exemplo acrius si ,

usus ferat proelietur. Id Despota primura negare, de-

,

hortantlbus amicis ,
qui Valachis nihil temere creden-
dum apertissime monebant; sed persuasus a Mozucciia,
a suis nihil ne suspicans quidem hostilc ( ita hominis
vigilantiani secundae res , et inanis quaedam futurae
 ;

ig6 t»E DESPOTA VALACHORUM

magnltudlnis ,
quam fato sibi pm^tendi putabat , fidii-

cia extinxerant) maiorem partem illorum militum, qui-

bus unis corporis sui custodia salusque continebatur, ,

a se abduci passus est. His lohanneoi Cancellum ex

Norciae municipio praefecit , atque ei bellica tormen-
la quinque attribuit. Goactis copiis coniurati rem ita

ordiuntur , ut Spanzuchius ad exercitum sit , et cum

eo Tomsa regiae domus pracfectus ,
quem in Despotac
locum «ufficere , atque Vaivodam creare statuerant, vi-
rum forma corporis et nobilitate praestantem ; Mo-
zuccha ad tollendam omnem suspicioncm apud Despo-
tam maneat.
i3. Rebus ita comparatis, sexto idus augusti , eo
ipso die, quo praetoriani milites hungari ad exercitum

venerunt ,
qui viginti milia passuum a Succhiava con-
sederat , Tomsa convocatis subito militibus, et nobi-
lissimo quoque adhibito , exercitum alloquitur. Et ex-
orsus ab instanti periculo belli , et ab iusta Dei in Va-
lachos ira ,
gravissime in Despoiam invehitur , cuius
ea scelere contracta esset tyrannum, Dei to- , appellat
tiusque religionis contemptorem ; deplorat suam om-
niumque calamitatem qui adumbratae virtutis specie ,

decepti, ignotum hominem uhro dominum adscivissent,

falso Despotae nomine egregie cunctis imponentem
spoliata passim temphi , sacratas cruccs, ceteraque ma-
iorum pietatis monumenla cessisse impiae cupiditati ,

promiscue omnia sacra profanaque praedae loco habi-

ta , contemptas patrias caerimonias ; peregrina ex exe-
crauda sacra ambitiose inducta; saccrdotes nefarie mul-
ctatos atque omnibus ignominiis affeclos
,
quod sa- ,

cram suppellectilem quod Ghristi Dei cultum ut a,

,

patribus acceperaut , tueri a scelestissimi tyranui im-

pietate avaritiaque conati essent. Nec satis hacc ; uxo

 PBINCIPE LIB. II. igy

rem quoque ab inimica gente petitam ; eamque supev-

bo Polonorum comitatu stipatam atlveutare ; his mox
domiuis servieiidum hos domi forisque omuibus bel-
,

li ac pacis habendos ; se
muneribus praepositos esse

vilia corpora exieruis etiam iam addici. Quic- servitiis

quid denique superbe quicquid impotenter ab eo fa- ,

ctum, recenset. Postremo eliam atque etiam admonet,

ut pristinae virtutis racmores , tandem aliquando ty-
rannis parere dedignentur , et temere ab illis imme-
renti delatura imperium , iustissime eripiant ; si se se-

qui velint, auctorem profitetur.

i^. Tum vero tamquam patefacto aditu, occuhata
ad eam diera odia in Despotara erupere ; conclaraaut
oranes , collaudantque Tomsam , et coeptum peragcrc
iubent ; se uhorem sacrilegiorum , se vindicem reli-

gionis et publicae libertatis non deserturos ; et ut fit

in repentinis vulgi motibus, certatim in Tomsam lau-

des , maledicta in Depotam coniiciunt ; eiuscaput,ut
devotum diris , ut Deo divisque omnibus invisum de- ,

testantur ; illius sanguine pollutam religionem expian-

dara fremunt. Atque eodem ducente Tomsa qui opi- ,

uione sua opportuniores nactus et quo gravius De- ,

spotam violassent , eo sibl obnoxios magis futuros ra-

tus , nova oratione ad facinus accenderat ; continuo
ad opprimendos praetorianos couvolant ,
quos deposi-
tis arrais , securos tabernacula tendentes , ad unum
omnes cum duce iuterficiunt. Mozuccha hoc celeriter
cognito, clara Succhiava ad Torasam profugit rellcto ,

apud Dcspotam Beruoschio, qui simulala fide quid con-

silii caperet iu tam subito casu exploraret. His rebus
Oespotae uuuciatis, iu Succhiavae arcera cum familla-
ribus , et Huugarorum quod rcliquum crat praesidio
se reccpit ; nam ad ostentandum bellicum vigorera, et
 ;
,

IQS DE DESPOTA VALACnORUM

aulae suae luxum , positis in agro tabernaculis , uxo-

rem excipere parabat. Sed Sboroschius iam cum fines
Valachiae atligisset , harum rerum nunciis acceptis
•

retro in Poloniam abiit ,• neque amicorum hortatu ne- ,

que filiae lacrimis homo , ut habitus fuit rei quam of-

ficii dibgentior, permoveri poslea potuit, ut obsesso
genero auxilium ferret.

I 5. Valachi summa r erum ac regno ipso ad Tom-

sam ,
quem Stephanum , grato genti noraine , appel-
laveraut , ut initio constiluerant , delaio , de obsiden-
do Despoia agitabant ; nam expugnationem arcis sine
muralibus lormcntis , nc lentandam quidem censebant,
cgregie cum natura , tum opere ,
quantum eius geniis
fert consuetudo, munitae. Succhiava urbe occupata, ar-
cem circuradare instituebant; cum subito affertur, De-
metrium magna manu Succhiavam appi-opinquare. Ste-
phanus relicta obsidione ut spatium cognoscendi vi- ,

res Demetrii haberet copias quindecim a Succhiava ,

milia passuum 1'emovit. Dcmelrius positis ad urbem

castris , Piasseczchium polonum in arcem ad Despotam
mitlit, qui ei suadcat , ut tradita arce , in Demetrii
fidem amicitiamque se conferat , et ab eius gratia et

dignum illo obsequio praemiura expectel

liberalitaie
quandoquidem retinendi regni spem nnllara haberet
ad quod ipse Valachorura consensu, vocaretnr.
i6. Ad ea Dcspota , audax esse consilium respon-
dit , et inanes Dcmetrii spes , cui et nihil esse cum
Valachis , et ipsos eo neglecto alium regem fecisse ,

quorum quando etiara assequeretur

ipse iniperiura, ,

retinere propter infensos Turcas non posset suam es- ;

se Valachiam et iure et armis partam

,
neque quo- ;

rumdam factiosorura rebellione , regnura sibi eripi ,^

qui pecunia ihesaurisque regiis mnnitissiraara totius

 PRINCIPE LIB. IT. 199
ffentis ai'cem ia potestatc haberet , omnibus rebus et

ad propulsandam vim , et ad sustinendam , vel lon-

crissimam obsidionera instructam: auxilia se ab ami-
cis regibus expectare , eaque bi'evi aflutura ; quibus
non modo tumultum sedaturus sed in auctores seve- ,

re animadversurus esset ; se tamen Dometrium, sl sibi

cum illis copiis , quas adduxei'at , militare vcllet, ho-
nestissimo loco babiturum , eique amicorum omniura
prlnclpatum delaturum ; atque eius operam restincto
bello maximis praemiis compensaturum . Regno vero
labore parto temcre alteri cedere, cuius foret slultitiae?
17. His ad Dcmetrium relatis, conditionem homo
cum natura fcrox , tum nova spe regni inflatus, totaiu
irrisit. Verum a spc potiundae arcis deiecto , litterae

a Valachis iis , a quibus fuerat ante sollicitatus , i"ed-

duntur ,
quae nunciabant illum sero advenisse , Vala-
chos regem sibi cx suorum numero delrgisse , in cu-
ius verba omnes iurassent , ab eo discedere nrfas esse.

Itaque hortabantur uti domum reverteretur, et ne quid

ulira tendere auderet. His nunciis hominis impotentis
aniraus sic exarsit, ut minaci responso Valachis dato ,

se non rediturum domum ante quam sceleratae perfi-

diae pocnas ab ils caperet ,
protinus eodem die ad ho-
stes profectus mille passus ab eorum copiis consederit.
Louge erat railitura numcro inferior Dcraelrius , cui
vix quatuor millibus equitum , cum ingenti Valacho-
rura multitudine esset congrediendum , sed ingenii fe-
rocia et temeritate Valachos ipsos fidentissimura ge-
nus hominum anteibat. Itaque qua vindictae, qua re-
gni cupidine acrem aniraum stimulantc , simul veri-
tU3 hominum existimationem , si milites nihil ausus
egregii facinoris reduceret , rem fortunae committerc
statuit ; et ne hostibus cognoscendi paucitatem suorum
 2QO DE DESPOTA VALACHORUM

teinpus daret , intempesla iiocle uihil tale suspicnates ,

ct quod inter utrasque copias Siretus fluvius iiitere-

rat , levi septos muaimeuto adorlri parat.

i8. Igilur lluvium media nocte triparliio suos di-
versis locis traiecit , et magnis sublatis clamorlbus , ut
speciem iusti exercitus praeberet , liostes a tribus par-

tibus maximo conatu , maiori etiam animo aggreditur.

At Valachi ,
quibus Demetrii vires perspectae ei'ant ,

optimo usi consllio , nequa in tenebris perturbatio fie-

ret , loco se non movernut ; el Demetrlanorura impe-
tus excipicntes , satis habcbant suslinere , et rem iu
lucem perducere. Orto die dispersos et nocturno la-
bore fessos magua vi aggressi maiorem partem eorum ,

iuterfecerunt, Demetrium ipsura vivum ceperunt; qui

perspecta suorum caede , desperatis rebus , cum nul-
lum fortls ducls officlum illa uocte praetermislsset ia ,

proximam silvam fuga se receperat ; ibique eum diem,

quod erat pedibus aeger delituerat. Postridie ab ara- ,

lore inveutus ei qui sit aperit, magna poUicitus prae-

,

mia si ab eo cxtra fincs Valachiae in tutum locum

,

perducerelur* Promittit callidus rusticus suam operara,

hortatur ut lantisper expcc'.et dum tcctum currum , ,

quo veheretur adducat ; impositum deiude curru clau- ,

sumque ne a quoplam cerui posset recta ad Slepha- ,

uum deduxit, iu proximam Podoliam se duci existi-

mautem. Quem Stephanus ut couspexit laetus custo-
diae tradidlt , hortatus ut adversam fortunam , cui res
humanae omucs subiaceut , forli auimo ferret ; paulo
posl eum cum Piasseczchio , et selectis captivis duceu-
lis Constanlinopolim ad regem Turcarum mislt , ut eo
muuere tvrauni sibi auimum gratiamque conciliaret.

iQ. Solimanus ceterls in servltutem traditis , De-

meirium et Piasseczchium crudelissimo et plaue barba-
 PRINCTPE LIB. II. 20T

ro genere ,
quod Tui-cae Hispanorum vocabulo
raortis

gancho appellant interfici iussit ; quod cum apud se

,

paucis aale annis ordines duceret arcem ad Euxinum ,

raare per defectionem occiipaverat, quae vix raagno ne-

gotio a Turcis , eo expulso , recepta fuit. Genus hoc
est tormenti : tigna duo iusto intervallo in terra de-
figunt , his trabem transversam ab uno ad alterum du-
ctam aflSgunt, e qua paribus spatiis adunca pedalia fer-
rea, instar aquilae rostri , acutissirais mucronibus pro-
minent. In haec revinctis post tergum manibus , atque
manibus ipsis pedibus alligatis, per fenestras insuper
aedificata tignis raatcria perforatas ,
praecipitatum cor-
pus gravi casu infigitur , et longo supplicio crucia-
tum exanimatur Sed Demetrii mortis barbari impa-
.

tientes illum antequam vita deficeret

, sexcentis sa- ,

gittis ludibundi confixerunt. Alque ita interiit vir ob

generis claritatein, et ingenium militaremque virtutem,
minime dignus tam foeda fortunae iniuria.

L I B E R III.

.1,.nlerea Laschius, audita Valachorum rebellio-

ne , revocato ex itinere Ferufino ,
quera ad conducen-
dos equites in Itah'am illis diebus miserat , coufectis
quatuor circiter milibus armatorum , in quibus mul-
ti erant Germani , atque Itali nonnulli , iu Valachiara ,

ut se Demetrio coniungeret, contendebat. Provinciae

appropinquans, victum Demetrium, caesas eius copias,
ipsum in potestatem hostium pervenisse cognoscit. Quo
nuncio vehementer commotus Camenetii quod est , ,

oppidum Poloniae rogis , non longe a flumine Tira ,

ancipiti consilio substitit ; quod neque dimittere mag-

nis sumptibus collectos milites volebat , neque Vala-
 ,

^02 DE DESPOTA VALACHORUM

chiam ipse per se lentai-e andebat. Plaribus in capien-

do consilio consumplis diebns, demum Despotae pre-
cibus victus , eius opem cvebris nuuciis litterisque ira-
ploranlis, et se se eius fidei sine exceptione permitten-
tis , cui raodo bellum omni conatu inferebat, sic res

\ersante fortuna , ei obsesso venire subsidio , atque no-

vo sibl nec opinato beneficio devincire statuit.

2. Hoc constituto, dum a vicinis Hungaris, qui De-

spotae stnderent , auxilia convenirent ,
quibiis se con-
iungeret , fatali Dfspotae mora , expectabat. Verum his
cunctantibus , ne se rpgii pueri , ut copias dimitteret
et ab inferendo Valachis bello abstineret, denuncian-
tes assequerentur, Tiram ponte ex scaphis lintribusque
faclo milites traduxit , et Chotino recepto , maiori ani-
mo quam vivibus , munito agmine ad Despotam ire

pcrrexit. Tribus a Succhiava milibus passuum , naso

auribiisqiie decisis germanus miles occurrit , se tam
foede mulctatum ,
quod cum Despota fuisset , Despo-
lam ipsum interfectum , eiusque caput hastae infixum
ad spectaculum circumlatum , renunciavit . Nam Va-
lachi victo Demetrio, atque eius equitatu deleto ad ob-
sidendum Despotam omnibus copiis convenerant ; qui
interea dum illi demetrlano bello distinentur , mag-
uam frumenti vim , ct oranis generls commeatura in
arcem importaverat ; ct ad id praesidium quod habe-
bat, qulngcntos equltes, partlra Hungaros, partira Grae-
cos adlecerat. Hos quotidle arce eralttebat , et levlbus

proelils cura hostibus Iniquo eis loco contendens, mag-

nis illos iucomraodis afEciebat. Nam et bellica tormen-
ta qulnque, quae cum praefccto militum, et parte prae-
sidli amiserat , eis eripuerat , et palantes singulosque
excipiens ,
plurcs eorum interfecerat. Quibus rebus fie-
bat , ut vulgus , (
quod plerumque solet maxime Va-
 PRITfClPE LIB. III. 2o3
lachorum) ingenlo mobili, et eius saepe negligens quod
nuper summe cupiverat partim desperatione victoriae,
,

parlim belli labore ,

partira etiam metn ,
qnod anxilia
quamvis iuceriis rumoiibus adveniare fcrebanUir, mis-
sionem a ducibus flagitabat; et vix magnis precibus
impetrata est paucorum dierum mora , dum e Tran-
silvania milites conduccrentur, quoruni laborc bellum
gereretur.
3. Est Transilvania finilima Valacbiae regio , in
qua regnum obiiuet loliannes adolescens , eius lohan-
nis filius, qui de imperio Hungariae cum Ferdinan-
do Caesare ope Turcarum diu excidio gentis con-
, , ,

tendit. Gum eo adolescente Despotae inimiciliae inter-

cedebaut quarum ei'at causa quod cum Valachiae re-
, ,

ges Cizovum, et Chechillam oppida in Transilvaiiiae

finibus multos anuos possedisseiit, a Matthia rege Dra-
culae moldavo dono data corum lohannes pelenti De-
,

spotae possessioiicm negaverat; quam rem inique ferens

Despota, per litteras lohanni superbe comminatus fue-
rat , se eam ditionem etiamsi in mediis praecordiis re-
condidisset e pectore cvulsurum. Et cum superiore an-
no Ceculi Transilvaniae populi, ob graviora imposita
tributa rebellassent , atque in lohannem arma sumpsis-
sent, a Despota sollicitati dicebautur; quem missi etiam
veneni ad illnm iuterficiendum nuilti insimulabant. Ab
eo Stephaniis Transilvanorum anxilia peliit ,
quos De-
spolae militibus ,
qui fere Transilvani erant obiiceret,
et quibus interpretibns ad eos subornandos uteretur.
Missi sunt pari numero peditum sexcenti equites ,
quo-
rum adventu omnium rerum facta est commutatio , ac
tuuc primum Despota sensit se obsidt^ri.
4* Illorum enim dux militum haud ignarus belli
gerendi , arcem paucis diebus circumvallavit , ut ne-
 ,

2o4 t)E DESPOTA vALACnoP.UM

rnini Jie singulis quiclcm egredi vel iugredi sine cer-
10 'periculo liceret. Praeterea suos milites quotidie ad
moenia arcis adraovens, iubebat ut queni quisque no-
tum aut municipem haberet ex Despotae militibus evo-
caret , hortaretur , ut desperatis auxiliis, salutis ratio-
nem haberent , ne uhima experiri , et pertinacia sua
neci , extremisque cruciatibus , si expugnarentur alie-

ni hominis causa se se obiicere vellent , et inanem con-

stantiae famam certa pernicie quaererent : utrosque in-
ler feram gentem , et eorum nomini inimicam ver-
sari : utri vincereut , Transilvanorum sanguine victo-
riam constare necesse fore: proinde incoluraitati con-
sulerent. His multa ad spem largitionis si portas ape- ,

ruissent, addebant. Referebantur haec colloquia ad De-

spotam, qui militibus suis, adiectis minis, necum ho-
stibus colloquerentur frustra interdicebat ; nam bar-
,

bari privati commodi et sahitis potius quam fidei et ,

iuris iurandi rationem habendam existimantes , ad de-

fectionem prorsus spectabant iamque eo audaciae pro-
;

gressi erant , ut aperte imperium detreclarent.

5. Quax'e Despota curu perfidiae indignatione, tum
vero raaguitudine periculi vchementer , ut par erat
commotus ut unius poena reliquos ab incoepto detei'-
,

reret, Pctrum Divum cecuhim ceuluriorem, quem prae-

ter ceteros turbulcntum ac pi'aecipuum illius motus ,

concitatorem esse intelHgebat, per speciem consuhandi,

in conclave acccrsitum graviter obiurgat ; arrogantius
respondentem , et suam fidem in suspicionem vocari
contumacissirae indignantera , servus aethiops venabu-
lo transfixit. Qua res ad terrorem patrata , maturan-
dae pi-odltionis causa fuit. Clamautis enim voce exau-
dita, fit concursus miliLum adcuriam, minaci intcr-
rogaiione, quid Petro factum csset quaei-ilantium. Gum
 PRIXCIPE LIB. III. 2o5
clamore omnia et trepidatione raiscereiitur, exiluit, au-

ctoritate sua tumuhum ut sedaret Despota , et quena-

que ad stalionem domuraque suam reverli audacter

imperavit ; sed ab irato milite , mortera , iiisi se in-

tus reciperet ipse , intentante reiectus , rediit in coii-

clave. Paulo post, cognita Pelri nece, Transilvani se-

cessionem faciuntet legatos ex suorum numero ad,

Stephanum mittuut qui ita cum eo pacli sunt : uli ,

Stepbanus omnem pecuniam regiamque suppellectilem

universam ,
quae Despolae fuerat , eis permitteret, tu-
toque cum praeda et armis extra regni fines in Tran-
silvaniam deducendos curaret ; ipsi conlra portas ape-
rirent , atqfte Despotam cum duodecim ,
quos ipse di-
xisset , famibaribus in Stepbani potestatem traderent.
6. Hoc patrato consilio, Despotae significant, se ,

quod diutius obsidio tolerari non possit , et quia De-

spota contra fidem datam Petrum interfecisset , con-
venisse cum Stepbano , ut posteiva die arcem dedereut.
Hoc audito , incusatis iis , et questus ,
quod principis
sui ,.et sociorum salute neglecta , privatum comraodum
quam fidem
pluris et iusiurandum fecissent , Despota
quamquam exigua rerura spes superesset , tamen per
internuncium ab iis petiit, ut sibi saltem fugae pote-
statcm facerent. Transilvani se non futuros impedimen-
to respondent. Convocatis igitur, quos fideies cognove-
rat , consuhisque quid facto opus esset , statuunt, iit

intempesta nocte , occuha arcis parte, e moenibus se

dcmittant, et per notas semitas elabi conentur. Haec
paranti et mox fugituro Despotae , barbari nunciant ,

se salva fide , fugae potestatem facere non posse quod

,

Stepbano promisissent cum arce eum quoque deditu-

ros :eodem tempore custodias omnibus locis po-
atque
nunl. Fugae spe abiecta, Despota de sabite penitus de-
 ,,

2o6 DE DESPOTA VALACnoRUM

sperans in intlmum conclave solus recesslt, ibique diu

commoratus , demum in proximum cubiculum lacri-
nians prodiit ; vocatisque ad se Ilalis et Graecis ali-
cjuot, quoniin in omui re fideli fortique opera fue-
rat usus , foitunae iuiuriam conqueritur ,
quae sibi fa-
cultaiem eripiat ,
gratiam illis pro summis eorum in
se merilis , et singnlari fide referendi ; et flens flen-

tes complexus, annulos gemmasque , quas magni pretii

habcbat , iuter eos distribuit, et sui erga illos amoris
et grati animi pignus liabere iubet; ac quidquid prae-
terea ex argenteis vasibus , totaque suppelleclile vel-
lent ,
poiestaiem tollendi facit ; consubiit tamen , ut
iis , quae facile occultari possent, coutenti , cetera ne-
gligerent periculi plus quam commodi al-
,
quae illis

latura essent enim ut Valachi datam Transil-

,• fore ,

vanis fidem minime servanies quique arcem prodi-

, ,

derant, quique receperant, omnes hostium habeant nu-

mero et apud quem plurimum repertum fuerit eum
, ,

maximum vilae discrimen aditurum ; ipsi tamen cum

hungarico ornaiu amicti essent , Hungaris sese aggre-
garent , et eandem potius cum eis fortunam subirent,
quam privatim sibi consilium capereut.
7. Narravit nobis Dionysius eius medicus , cousi-
liorum fere omnium , maxime eius belli particeps, De-
spotam in commemoranda calamilate sua , fassum vin-
dice Deo in ea se incidisse mala ,
quod adipiscendi pri-
mum , deinde propagandi regui libidiue ut quorum-
,

dam poientium hominum studia sibi couciliaret , di-

viuae religioni illusisset; atque eos ,
qui tunc adei-ant
in quibus fuit Dionjsius , tesies esse iussit , se novas
i'eHgionum scctas omues reiicere, aique cxecjari , Chri-
stumque Deum , sicut sacrae praescribunt litterae , et

maiores fecerunt ,
pura a se mente coli , et ad cam
 ;

PRIWCIPE LIB. III. 207

tllein animo magis quam specie cultum. Adeo non ea-
dem nobis ferocia iu Deum , neque idem contempius
mauet religionis , ubi fati inevitabilis necessitas urget,
ac dum vixae fiducia praesentibus conimodis servieutes,

divinis praeceptis ad uostras cnpiditates abullmur! Ite-

ratis dehinc saepe amplesibus , cum e singulorum col-
lo divelli vix posset , collacrimantes omnes dimisit
nociemque illam quae ei suprema fuit, partim fleti-
,

bus partim preclbus Deo placando iusomnem duxit.

,

Albescenle deinde die in atiium , ubi miiites Transil-

vani , ne qua dilabi omues ar- , aut eriimpere posset ,

mati observabant exiit atque eos rogare , et omni-

, ;

bus precibns obtestari iustitit, ut ad octavum diem de-

ditionem differrent ,• dum aut vitae ab hoste impetraii-
dae viam , si qua esset , inveniret , aut certe de mor-
te cogitandi iliud quicquid esset temporis liaberet : post
id spatii saci*amentum se eis ,
quod sibi dixissent, re-
mittere ,
quo soluli religione liberam de se ex eorum
arbitrio slatucndi babeient poteslatera. Id barbari de-
missis ad terram oculis ,
perlinaci perfidia sibi iute-
grum esse perneganl.
8. Tum Despota adesse snpremum fatum cernens ,

quod vitari noti posset , cruciatus quorum est ea na-

,

lio excogitratrix mirifica ,

praesertim si jegem ipsum
ultura sit , metuens , appellare singulos , obsecrai-e ,

ne se eorum ducem , cuius slipendia bienninm me-

ruissent , cui sacramento obligati cssent, de iiiis lar-
ge semper et bumaniler meritum , tam indigne vio-
larent, ac sibi ipsis
nomiuique Transilvanorum aeter-
nam iilam igndminiam inurerent ; et a se potius ser-
valae fidei , quam violatae a perfidis rebellibus prae-
mia expectareut. Id si impetrare non posset , quando-
quidcm couslitutum baberent , suo exitio propria com-
 ,

208 DEDESPOTA VALACHORUM

moda pacisci , at illud saltein iu extrema calaraitate ne
negareat , ut se ipsi potius interficerent ,
quam ad sup-
plicium et ludibrium furentibus illis beluis ,
per sum-
mam crudelltatem dederent ; nec se invitum militis
manu casurum, et ipsos satis magnum beueficium no-
vo regi daturos , si se mortuo arcem *ei tradidisseut.
Siraul haec locutus , nudato coUo in genua procura-
bens , iugulum cum precibus lacrimisque feriendum
praebebat. Maguo profecto et singulari saevientis for-
tunae exemplo eum qui paulo ante rex fama co-
, ,
, ,

piis spe visus felix

, quem finitimi populi sibi regem ,

appetierant quem vix plura regna capere posse vide-

,

hantur , tanta repente prostratum ruina , ut occidi sup-

plex posceret , nec tamen impetraret ; cum nemo re-
pertus sit iii tot militibus ,
qui pius ne in scelere qui-
dem At barbarorum ne ita quidem fi*acta
esse vellet.

ferltate maerens in conclave se rursum recepit ce-

, ,

dens ac permittens se fato et tempus quo dederetur ,

expectans.
Q. Rebus omnibus pai-alis, barbari prodire iussum
circumsistunt , et spem faciunt fore ut vivus Constan- ,

tinopolim mittatur indutumque insignibus regiis et , ,

sceptrum manu gestantem arce educunt; quae edito si-

ta loco , alque oppido immiuens , declivem admodum

abea parte , ubi hostes armati instructique iu equis

ipsum opperiebauiur, descensum habet. Sepserant egres-
sum longa coroua ab uno lalere primi Valachorum ,

ab akero Transilvaui ,
quos Despota ut gonspexit , si

tautum , inquit , fidei in meis militibus vestrae gcntis

hominibus fuisset, in vobis ad eos sollicitan- quantum

dos subornaudosque industriae ct diligcnliae fuit nc- ,

que ego rcgno neque vestrum nomen fama jspolia-

,

tum esset : sed quae res mihi exitio , eadem solatio est
 PailVCIPE LID. I^t. 20f)

qiiod pvodiuis nou vicliis ilicar. Iiidc ad Valacbos cou-

versxis , vos vero , inquit ,
qiiantas hiilus defectionis

poenas , et qiiain matnre persolvetisl neqiie enim nico

interitn inultum abibit vestrum scelus . Ceteruin utl

sunt miseri ,
qui rebtis omnibus destituti , ab una spe
nunquam deseruutur, incertus supplicio afnciendus, an
Turcarum tyrauno tradendus esset , cuius oratorem in
hostiam castris iam prldem esse cognoverat , et eius rei

spem Transilvani exeuuli iniocerant, proxiiniini vala-

chum sibi anlea notum ad se accersit ; timide adeun-
tem ac refugientem manu prehensum ad seque ira-
, , ,

ctura sciscitatur, morti ne damnatus esset? Ille melu

simul , ac pudore conterritus , vix illud tanlum , igno-
rare se , respondlt.
lo. Ductus inde ad legatum Turcarum ,
qui pro-
pe adstabat , regni vexillum, quod sibi exeunti prae-
ferrl iusserat , de manu oratori tradens , vexjlluiu lioc,
inquit , mea vlrtute , et regis Solimani beneficlo par-
tum defensurus eram contra omnes
, eius hostes; sed
quando non victus a quoquam sed , a meis proditus,
necessitati cederc cogor , salvum tibi illud , ut ad re-

gera referas tuum reddo. Legatus seu viri aspectu ct ,

miserabili eius casii commotus sive hoc a Solimano ,

mandatum tulerat , vivus sibi , Gonstantinopolim du-

cendus ut dederetur regis verbis imperavit ; cunctan-
tibus denunciavit contra regeui facturos , nisi parerent.

Valachi ad Slephanum ducenduin respondent , cuius

esset ea de re arbitrlum ; atque ita rcclamante orato-
re, equo impositum , Stephano obviain ducunt, qui iam
e castris equo et ipse iusidens venlebat. Cum in con-
spectu esset Stophani , ut imperatuin fuit equo descen-
dit , et pedibus proximc accedeus ,
quamquani euui vi-
res iim auimi voxque defecerant , foedae mortis mc-
'4
 21 O DE DESPOTA VALACHORTJM

tu curaque abiectum , tamen mouuit Steplianum ne

secundac fortunae ita fideret , ut regnandi inltium a
Gl'udelltate faceret. et vicissitudines humanarum rerum,
quibus et ipse subieclus esset , vereretur. Deinde pe-
tilt ut iis omnibus , quorum in se fuerat egregla fides ,

parceret , et incolumes finibus excedere pateretur. Po-

stremo neu se ,
quem nuper regem habuerat , indigna
rege morte afficeret.

r I. Cum Stephano ipsi , barbarisque miserabile id

spectaculum, paulum omnes silentio tenuisset; Despoia
quod non uti pulaverat , sublto raptus ad supplicium
esset, altollens paulum animum, spemque iterum vitae,

flectendique misericordia barbaros erigens, suppliciter

Stephani clementiam implorat ; obtesiatur , ut se satls
iam fortunae perfidiam expertum edoctumque , nihil
ne in regno quidem ab illius violentia et temeritate
tutum esse , nec se posthac ampHus eius potestati com-
missurum in raonaslerii alicuius septa inclusum re-
, ,

liqnum vitae agere et animo ab humanis curls vacuo

, ,

religiose Deo servire pateretur. Verum qua re maxime

placaturum speraverat , ea accendit omnium in se ani-
mos ; ad commemorationem enim religionis ,
qua par-
te gravissime premebatur , ita revocatum odium est ,

et tamquani sublecta flamma incensum , ut continuo

exortus a circumfusis undique sit clamor , atque in-
dignatio rogantinm in quae vellet monasteria includi I

An in ea qnorum faua sanctissima expilasset ,

quorum-
que indignisslme antistites habulsset ? Tum Stephanus
tyrannidem ei et impietatem obiiciens canem quae , ,

vox apud barbaros plena cst contumeliae , appellans ,

equo bls pepulit , stravitque; resurgcntem clava per-

cussit, et ut eum occlderet , servo a pedibus , natione
Tartaro , imperavit. Qul stricto gladlo unlco ictu cer-
 PHtNCIPE LIB. III. 21 I

vicem praebenti abscidit ,• caputque ut ab omnibus s^ •:

ctaretur , hasiae praeflxit. Cadaver spoliatum , atque

multis vulneribus concisum , terrae maadaruut.
12. Hunc exitum tulit lohannes Basilius , Pari et
Sami Despota habitus , el ex humili loco ad Valachiae
regnum insano fortunae lusu snblatus ; homo utiqne
meraorabili» si quantum audaciae in
, afFectando ag-
grediendoque regno , tantum in regendo consilii ha-
buisset. Verum ille coeptu minime christiano , simul
abolita veteri religione ,
gratum se multis potentibus
viris facturum , simul nova inducta ,
gloriam et au-
ctoritatem constitutae ab se tamquam verae Dci colen-
di rationis, initurum apud imperitam multitudinem ar-
bitratus est; et aflinitate cura Sboroschio , magno et

potenti homine, non confirmaturum modo nullis dum

certis praesidiis nitentem dominaiionem sed ad va- ,

stissimas quoque spes quas insano animo alte fovebat

, ,

aditum slbi aperiturum putavit. In utroque , ut exitus

docuit, vehementer cst falsus. Nam et violanda religio-
ne , atque fanorum direptione
illa in impietatis et ,

avaritiae infamiam odiumquc suorum acerbissimum in-

currit , et externis nuptiis nobilitatem sua sponte alic-
natam non solum indignantera ex
a se plane avertit ,

suis coniugium Despoiam aspernari a quibus lantum ,

modo beneficiorum accepisset sed multo etiam ma- ,

gis reputantem , sese praeteritis , ac reiectis brevi re-

rum potituros homines iugeniis ad omnes
Polonos ,

anlae artes captandique principum voluntates egregic

institutos . Mediocri omnino quam regia fortuna sa-
pientius est usus; ingenio tamen acri et audaci fuit;
et quem, sicut si cx ipsius conditione spectes, nullam
an eo excellentem virtulem reperias, propter quam dig-
num ludices regno , ita si regem considercs , indig-
 ;

212 DE DESrOTA VALACHOUUM

nivm dices eo lucllbrio, et tantae calamltatis ictu: quam'

fjnam merltas ille solvisse poenas videri possit ,
qai
amblilone praeceps , impiorum hominum sectas propa-
gare , sacrosanctam Dei religionem pervertere aggres-
sus sit , euiiis cultu alque observantia maiores nostri ,

per summam innoceniiam ac pietatem rem christia-

nam tot saeculis conservaverunt ; nisi sera quidem , sed
tamen utili crratl confessione , dignum se mlsericor-

dia praebuisset.
i3. Stopbaniis eo Inlerfecto laetus primo arcem
,

intravlt : mox secum repntans qnod Despotam SoII-

,

manl iniussu regno , atque contra eius legatl Impe-

rlum vita quoque privaverat timere tyranni iram ,

neque tam regnuni adeptum se quam Despotae ere- ,

ptum intelllgere. Itaque anxlus soliicltusque ,

qulbus
rationibus suam probaret causam, agltare; et nusquam
•adversus tyranni indignationem , nisi in avaritia pur-
puratorum spem babere. Moris est Turcarum regum ,

ut maximi Iniperii administrationem paucis seiTis com-

mittant : servum vero regis appellari , et esse ,
quod
vile ae turpe apud nos , ipsi summo bonori ducnnt.
Ex borum numero delecli qualuor ,
quorum industria
ac fides per varia pacis ac militiae munera probata
est,imperium regunt. Hos Turcae Bassas Vlsirlos vo-
cant; quorum principis qul rcglum signum collo ap- ,

pcnsum geslat tanta plcrumque est apud regem gra-

,

tla , fides , auctorlias, ut dare atque adimere i'egna ,

pacem , ])elliim, servo potestas sit. Nam reges ipsl ,

quod ita a suis coluntur , nt tantum non pro dlis ha-

bcantur, suramae maiestalis putant quam mlnlmum ,

sui copiam facere raro prodire in conspectum. Prae-

,

ler hos quatuor , ct qui practerea illis domestica mu-

nera administraat , nemlni ad se , nisi gravi de cau-
 :

PRlHCfPE LIB. III. 21 3

sa adltnm patere sinunt. Per hos admissls semel ad

se salutauduru eKterorum regum legatis respousa dan-
tur ,- his iuterpretlbus maudata regi feruntur ; denique
hos peues omuium rerum ac consiliorum iides. lianc

ipsi facultatem venalem hahere , neque id regi suspe-

ctum ,
suam gloriam ducit quos ipse servos ha-
qui ,

bet , eorum gratiam ab aliis maximo emi Hos adire .

sine donis , sive externo sive socio impudenlia est

ut paucis ahsolvam , totius inqierii copiae ad hos , at-

que per ipsos ad regem iranscunt. Namque eorum ut

quisque est regi carior , ita eius animum novis subin-

de cxquisiiisque muneribus tenere studet. Quibus vita
functis congestarum opum ac divitiarum hereditatem
,

iion liberi adeunt , sed ipse dominus cernit : atque

hae interdum tautae suut , ut proxime fama fuerit,
octuaffies
o aureorum nummura ex una
centies mille ,

Solimanum venisse.
Rustenii hei"editate ad
i4» Hunc ipsum Kustenium Stephanus concilian-
dum sibi pecuuia iudicabat: per hunc si explere mu- ,

neribus barbari animum valeret , efBci posse ut sibi

a Solimano admissum faclnus condonaretur , ac Vala-
chis id publice deposcentibus , imperare luberetur. Ve-
rum exhaustas i'egni opes , regias fortunas a Transil-
vanis in praemium sceleris auferri, Stultum igitur id.

pati ralus , suos ad Laschium opprimeudum profici-

scentes Transilvauos abeuntes persequi iubet , et ne-
quem elabi non spoliatura permittaut , eliam atque
etiam praecipit. Valachi protiuus iussa faciunt , ac bi-
dui iter progressos adepti omnes diripiunt fngant- ,

que, ct integram ad Stephanum praedam referuul. Ea

res Laschio haud duble saluti fuit nisi euim ferocien- :

les recenti victoria barbaros diripiendi Transilvauos

cupiditas avcrtisset , suprcmo obicctus discriiuiui , tan-
 ,

2l4 I^E DESPOTA TALACHORTJM

tac raultitudiuis vim minime videbatur laturus. Is ac-
cepto de Despotae casu uuncio , ut supra docuimus
quamquam periculi maguitudine vehementer pertur-
haretur ac perculsas suorum meutes animadverteret,
,

non tameu^abiecit animum , cohortatus milites ut ne ,

quid barbaros aliis occupatos rebus timei*ent , sed con-

ferti intentique iter maturare conarentur , instructis
copiis pedem refcrre coepit ; et ut se adversus insul-
tationes hostium communiret totum paene agmeu ,

maxime ab ea parte qua hostis irrupturus videbatur ,

plaustris quorum morc gentis maguum numerum du-

,

cebat , ita circumduxit , ut prope septi castris miiites

iter facerent ,
perturbandique et incessendi facultas ho-
stibus adimeretur. Hoc modo progressos , nusquam ap-
parente hoste , metus incessit , ne qua essent compa-
curam simul ac suspicionem
ratae insidiae. Guius rei
augcbat quod per illam silvam recessus esset in qua
, ,

commemorabant patrum memoria lohannem Albertum

Poloniae regem ingeutem cladem a Valachis duce
, ,

Stephano feroci atque impigro rege , accepisse.

•
i5. Ilaec paventibus nuuciatur , caedi silvam, at-
que ingentes prosterni arbores quibus obstructac viae ,

remorentur et impediant iler. ( In id opus sive mis-

su Stephani , seu spoute sua agrestes homines strenue
ac uaviter incumbebant. ) Laschius nihil cuuctatus ,

quod in ea re et sua et suorum salus vertebatur , ce-

leriler expeditissimum quemque equitum praecurrere
iubet , ipse quam ocissime potest per carrorum impe-
dimenta agmen ti'ahit. Equiles iugressi nemus , cum
nullum operi adiunclum armatorum praesidium ofFen-
dissent, facile adventu suo disiiciuntin fugamque dant
operas , ac tcneri ab se silvae aditus , ct hostile iii-

liil magnopere apparere Laschio renunclant . Addi-

 ,
;

PRINCIPK LTC. Jir. 210

ta hinc doli* suspicio, militi iion sublaia cuia . Ita-

cfue sollicitos trepidosque desperatio cepisset ; sic eniiii

coucusserat omniuni animos insidiarum metus , ut qua-

cumque couiicerent oculos exilientes contra insidiato- ,

ves , et se circuraveniri a barbaris videre sibi videren-

tur , nisi ardor Laschii ct oratio sustinuisset; qui ani-
madverso pavore , circumlre omnes , ac sua quosque
lingua appellans , hortari , rogare, ecquid inconsidei-a-
tae multitudinis , ac sine duce , sine imperio , sine or-

dine excurrere assuetae , vanos impetus perhorrcsce-

rent? Non ausuros irrumpere; et si auderent , non eis

impune futuruni ; obiectis pro munitione curribus ip-

sos cx tulo dimicaturos ; facile rcpelli posse vel a so-
lis sclopetariis feroculas barbarorum incurslones; re-

tinerent modo ipsi pristinuni vigorera animl , ac suo

quisque loco , ordine atque sllentio pergerent.
Haec Laschius tolo agraine pervolitans mone-
i6.
bat thrace maxime agili insldens equo; ex quo suspi-
,

cio incessit milites ipsum allter animo afTectum, dif-

,

fidentem rebus in fuga et pernicitaie equi spem ha-

,

i)ere. Quod ubl Laschius sensit , desiliens equo , iam

inquit , milltes quod crat ducls ofEcium vobis praesti-
ti ,
providi pro uecessltudine nt vobls quam optima
pugnac conditio sit , sl hoslcs impetant: qui vobls con-
sillo prospexi, manu exemplo sum futurus, aut vos in-
columes hinc reducam , aut hic voblscum occurabani
haud enim tanti est vita , ut cara vestrae saluti et
naeae faraae anteponam ; licuit miiii domi acceptis a
paire coplls oiloso frui , nisi me huc paternae virtu-
lis acmula cupiditas gloriae duxisset; hanc vos fidei
hanc animi mei obsldem habete sed confirmo vobis :

milites nisi mcam de vestra virtute spem oplnlonem-

,

que ipsi fefellerilis non incoUxmes modo hlnc, sed ,

'
 ,,

2l6 DE DESPOTA VALACnORVM

iiiagua nostra cuni gloria evademus. Vernm, nt ut res

cadat, fiigientem certe Laschium ncuio viderit. At quos
fiigianiiis, milites? Hostes qui nondum conspecti sunt
cl qui optandum est ut se nobis dent obviam ,
quo
clarior reccptus hic noster viclorla sit. An vos multi-
tndinis fama terret, non armis congi-edi , sed voce tan-
tum inccssere hostes solitae? Depouite islum limorem
indiguum illa audacla ,
qua nuper subsidio Despotae
per m."dias hostium copias vadebatis ; et pergite fiden-
tes duei , ut vobis dux fidens obviam dari sibi hostes

ila non limcl , ut exoptet.

I ^. His summa vocis atque oris alacritate pronun-
ciatis , ita laugueutes mililum auimos erexit , tantusque
pudor ccpit falsae suspicionis , ut omnis ille metus in
amoiem ducis conversus paeue maiorem pugnandi ,

quam e\adendi cupidilatem nccenderit. Ipse autem La-

schius eo die cum neeessaria ducis rauuera obire pedi-
bus ,
])oIouico praesertim cothurno impeditus , nequi-
rcl , cquo tamen militari abstiuuit, neque militum pre-
cibus , id ut ne facerct , rogautium cessit. At Valachi
inlerca , dircptis Trausilvanis , ad quaiuor milia equi-
lum ad 0]>primeudum Laschipm ]>raecurrere iusserant,
qui magiiaiu itiueris partem euieusum assecuti , ubi se
se cx sii\is ostculanlibus nullam fugam aut trepidatio- ,

nem, et munltum agmeii animadverluut primo substi- ,

lere, mox turmaiim procursare tcutare cIamoJ'ibus , ,

ac barbaiico uluiatu iuccdentes terrere. Nihil his con-

tra perturbari Laschius , sed paratus intetitujque , ac
milites assidue cvcitaus , tenere institutum iter. Vala-
chi ,
])ostquam perrum|>erc couati ultro se a sclopeta-
riis ,
quos Laschius inter ])laustia scieuter disposuerat,

])Iiimbatis glaudibus cuiu dctrimenlo rc^iclli videut

 ,

PIUNCIPE LIB. III. 217

persequendi finem faciunt: Lascliius milites ti-ans TI-
ram iii tutuni reductos dimisil.
18. Slepbaiuim nou muUo post , eadem quae De-
spotam fortuna lulit. Nara stabiliendo reguo omnibus
curis intentum , dum quantis potest muneribus lega-
tionera ad Solimanum iiistruit , Alcxander aiitevertit.

Is, ul initio raemoravimus , Valacbia eiectus a Despo-

ta,Byzaniii exulabat ; sed Despotae ncce audila, pre-
cando, ambiendo, ac maxime largiendo, per Bassas So-
limano commendari studebat. Erat Solimanus veheraen-
ler Valachis iratus ,
quod cum ab se Despotara regem
tanto studio opereque depoposcissent , eius iraperium
vix biennium tulerant. Quocirca eorura inconstantiam ,

el adversus reges saevitiam graviter puniendam cxistl-

mans sat poenarum cxacturum arbitratus est si eis
, ,

Alexandrum dominum imponeret cuius infinitnm ad- ,

versus Valachos odium animi feritas superaret. Huc ac-

cedebat, quod genti inqulctae ac bellicosae hominem suo
beneficio, quam eorum arbitratu, regnare malebat. Ita-
que Alexandrura In Valachiara armis reducendum de-
cernit ; atque ei iustuin turcarum railitum uumerum
attribul iubet . Praetcrea tauricanis Tartaris scribit
ut ei Valachiam intrantl cum magna raultiiudine equi-
tum adsint.

19. IIIs auxiliis Alexander regno recepto , hor-

ribllememoratu est quas strages cdiderit quantam-
, ,

que In omues crudelitatem exercuerlt. Immanis barba-

ri aniraus recenti adhuc dolore acceplae inluriae ae-
stuaiis , et lampvidem caedibiis gaudens , suorum san-
guiue satiarl nequibat. Tartaris pro navata sibi opera
lulegram regul regionem piaedae concessit ,
qui seni-
hus atque imbL-Ili aelale oecisa , aedifieiisque incen-
sis , quiudecim milia capiium christiani uominis in
 2l8 DE DESPOTA VAL\CnORUM PRINCIPE LIB. TII.

seivituleni abduxei-e. Ipse lyrannus cum totam paene

nobilitatem trucidasset ,
praeicr eos qui se cruentis
eiusmanibus fuga eripuerant in convivio quo Tur- , ,

carum legatum de suis rebus ad regem Poloniae eun-

tem acceperat triginta nobiles nuper captos ipso in-
, ,

spectante Turca, necari iussit. Stephanus ipse , cum in

proximam Russiam profugisset , captus a Polonis di-
reptusquc, paucos post dies Solimano postulante , cum
Mozuccba et Spanzucchio , Leopoli in foro securi per-
cussus est. Hisce auiem cladibus ac vastitati nulla ob-
noxior teri'a : nam cum legum tyrannide gentis mo-
bilitas et contumacia certare propemodum videlur , et

pati ct inferre caedem laetautis : ut probe Commeii-

donus Gardinalis patronus meus quocum ego legato ,

obeunte Poloniam in Russiam veni cum ei a peritis ,

res Valachorum recenserentur magnam ti*agoediaram ,

scenam illam sibi provinciam videri dixerit.

,

E X P L I c I T.

(i) Nota sunt haec itinera ex ipsius Commendoni Carilinalis vita a

Gratiano noslro ekgantissimc scripta , el Parisiis anno -M-DC-LXIX-

Cramoisianis tjrpis edita.
 219
E I U S DEM

ANTONIl MARIAE GRATIANI

EPISCOPI AMERINI
DE lACOBO DESPOTAE FRATRE
AD NICOLAUM THOMICIUM ADOLESCENTEM ILLUSTREM

LIBER UNICUS.

1. .r ari audacia, infeliciori etiam cxltu, huius fra-

ter lacobus , cui Didascalo cognomen fuit , regnura in
Gypro insula affectavii : tanto quidem ille fastidiendus

magis, quanto humilloribus ab ariibus instrumenta reg-

ni petierat. Nam quibus adiumentls homlnes vlx ad me-
dlocrem fortunam pervenire solent , iis graeca callidi-
tas ad regium sibi fastigium niunlre viam conata est.

Quod dlcere instltui brevisslme , si prius quibus re-

bus. confisus , tantum facinus conceperlt ,
paucls expo-
suero. Ex quo, Thomicl, Intelliges nusquam infirmiori-
bus regna stare fuudamentis ,
quam ubi varlails opi- ,

nionibus non eadem omnibus religloais fides neque

, ,

sacris neque sensu eodem colitur Deus ; tum enim di-

visis anlmls cuique vel levissimo in promptu est cie-

,

re partes , et per concionum llcentiam commolls stu-

diis , excitare seditlonum flammas ,
quae ubl accensac
sunt , haudquaquam facili negotio extinguunlur.
2. Cyprus insnla ,
postquam lacobus postremus i'e-

gum , diem suum sine llberis obiit , et Cornella uxor

seu nccessitatibus compulsa , seu Georgii fratris ora-
lione et preclbus victa , relicto regno in Itallam na-
vigavit , omnis sub Veuetorum ditionem concessit : et

nobilitas ut tum iuvita sic nunquam libcntcr alterlus

 220 D E I A C O B O

quam rcgis imporii paiiens fuit: quamquam enim com-

municato cum magnis ct claris familiis connubio se se
Venetis miscuerit, corum modei'ato et aequabili pro-
ct

pe septuaginla annorum imperio oblitterata illius tem- ,

poris memoria videatur tamen permanet insitum ani^ ,

mis regii nominls desiderium . Plebes ,

praeter quam
quod oninis natura inconslans mobilisque ct novarum ,

rerum cupida Graecis maxime innata levitas est. Haec

,

commuui civitatum morbo adversa nobilitati et eadem ,

pertiuacia qua olim in sacris conciliis consentienti-

,

bus cetcris patribus uni Graeci etsi cessere tum qui-

, ,

dem postmodum ad ingenium redcuntes publicam

, ,

auctoritatem neglectui babuerunt suo more sacrorum ,

caerimonias colit , et ingenli odio ab iis dissidet qui

romanae ecclesiae religione et ritibus continentur, quo-
rum est tota insula satis magnus numerus. Quod qui-
dem odium saepe in populai"es tumultus erumperet ,

uisi magistratuum metu omues cobiberentur, qui vc-

teri concessu Graccos suis uti sacris permittunt ; prae-
ter quani nobiles, quorum tamcn ipsorum permulti iu-
fecli vulgi superslilionibus , rcspuere Latinorum ratio-
nem videiilur; (juamvis palam id facere quod lege
,

iiobililati Graecorum ritibus interdiciiur, non audeaut.

3. Agrorum cultura penes servos est ,non aliunde
cocmptos capt(>sve , sed locorum incolas , et dominis in
ipsa servitute natos quam miseram duramque ita ser-
,•

viunt , ut queri non vereantur acerbiorem ne apud

viclnos quidem barbaros perferri. Et ab ingenita Grae-
cis animi sollertla, nec agrestibus bominibus cupido 11-

bertalis abest , aliquaijto etiam ,

quam pro illa forlu-
na , in qua nnti sunt, maior ; ct arrepturl per quodvis
lacinus videntur eo cupidius ,
quo minus spei ostendl-

lur meliore aliquando conditione fore. Hi paroeci a

 DESPOTAE FRATr.E. 22 1

Graecls appKllantur, cademquc iis religio est, quae re-

liquae fere Greeclae. Est et allud genus libertinovum ,

qui aliquo merlto a domlnls manumlssl , ac suo iure

Jibertateque utt-ntes, niliil ab agrorum cultu discedunt.
Horum tamea luventus In militiam describitur , dele-

ctu per insulam liablto , cdocenturque ac Instituun-

tur pcr praefectos , ut et servare ordines , et slgna se-
qui , et ferlre hostem sclant ,• parailque et Instrucii ar-
mis sint , nt sl res postulet , iisul rei publicae esse pos-
slnt. Is nobililatis , Is plebis et agrestium slatus crat ,

cura varlus inter sequo discors rellgionls sensu , tum

maxlme In contrarla scissus studia.

4« Dldascalus Igltur barura rcrum nlbll ignorans ,

multls peragratls Europae natlonlbus , morlbus instltn-

lisque cognitis , comparato tisu multarumque pcritla

linguarum, et omnibus rcbus ad sese inslnuandum in-
structus, in Cyprum venit. Ac primo quidem niliil se
prodens, inter infimam plebem latuif; doncc aperto Ni-
cosiae ludo, pueros morcede docere instltult et quia :

baud paulo plus homlne doctrinae crat, quam quan-

iu
ta esse in iis solet qul grammatlcam artera proCten-
,

lur , et Ipse non litterarum modo sed raorum quo- ,

que ct colendae religlonis praecepla tradebat , diligen-

tisslmeque sine dlscrlmlne omnes Inslituebat, quicum-
que ad se mitterentur puerl , brevl eruditionls ac di-
ligentiae fama rellquos maglstros antecellnit ; und(; el
Didascall cognomon cst inditum. Laborl suo nec pre-
tlum ullum statucrat , nec quod afferebatur recusabat ,

sed aeque et egenllum et coplosoriim filios babens ,

operae gratiam quam praemluin magls quaerere ,* (|iia

saue ralione ulruraque conse(juc])atur. Glarus ea iani

arte , uon solum ab iis coli, quorum graliiito filios cru-
di(jj)at, sud eliam nuillis ex no])iIitate carus esse cue-
 222 D E I A C O C O

pit ; itaquc eius in dies magis ludus celebrari . Tpse

nihil remittere , sed assiduitate et labore quam pluri-
morurn studia colligere.
5. Ubi se adeptum intelligit ,
quantuin effici illa

arte posse videbatur ,

parum in ea dignitatis esse ad
id quod agitabat anirao reputans rem desinit ; et cu- ,

ius ante documenta dederat medicinam exercere in- ,

stituit ; quod studium in Graecia natum , ut pleraque

omnia obsolevit apud graecam nationem veteris ora- ,

nium bonarum artium laudis nibil iam praeter fasti- ,

diosam commeraorationem retinentem. Ad eam Dida-

scalus nec parum doctrinae , et ingenii plurimum af-

ferens , et nonnibil etiara exercitationis , incredibile

est quam brevi illa quoque facultate claruerit. At ne
hanc quidera quaestuosara habere , sed parem oranibus
diligentiam adhibens , et christianae humanitatis lau-
dera captaus , infimo et pauperrirao cuique maxime
opcrara dare: hos solari verbis , curare studiose ,
pe-
cunia etiara, quae ei ex ubere snapte natura arte abun-
de suppetebat, iuvare; atque ad hanc in egenos libe-
ralitatem adiicere speciera pietatis , et cxiraiura quod-
dam studium patriae religionis. Quibus rebus ita ce-
pit popularium animos, ut a plerisque indigentium pa-
ter appellaretur , et magnam apud ipsos quoque no-
biles opiuionem sui effecerat cum , iisdem animi bo-
n'is , tum praeterea inlelligeutia nobilium linguarum ,

notitia atque usu variarum rerum , et maxirae diserto

coraique sermone ; ut iam non ars ipsius magis ab af-

fe^is raorbo ,
quam ab oranibus consuetudo appete-
retur.
6. Ubi satis gratiac , saiis etiara auctoritatis colle-

clura videt , cura familiaribus prirao , ut osteniationis

suspicionem fugerct ,
proderc gcnus ,
patriam , maio-
 DESPOTAE FllATRE. 223

res suos , et fideiii eodem privilegio firmare ,

quod ei

Carolus quintus sicuti Despotae fratri indulscrat. Cre-

ditum est eo facilius quod nec ante aperuisset ,
, et a

vanitatc et mendacio hominem , mores et instituia vi-

ta satis vindicabant. Itaque re non eius ulla vendi-

tatione , sed amicorum sludiis sermouibusque vulgata,
crescere in dies hominis fama; oriundum clarissimo lo-

co , indigna demersum fortuna, propria emersissc vir-

tute: magnam enimvero vira esse verae nobilitatis, eam
non inopia , non solitudine , non uUis domesiicae dif-

ficultatis tenebris occuli posse. Quantum vel in ipsa

egestate viri animum quam ,

liberale ingenium enituis-

se Haec amici saepe iaclando eiusquc virtutis prac-

! ,

dicatione augendo ut plerumque solet et efierendo

, ,

verbis magnum eius nomen non Nicosiae sohim sed

, ,

tota insula fecerunt et Nicosia regia civitas in medlo

:

insulae posita , populi celebritate et omnis nobilitatis

frequeutia , regni paene totius instar habet.
y . Ipse autem consilio intentus ,
postquam pro-
gredi coepta videt , nihil cunctari quin protinus illam
viam ingrederetur ,
quaui inilio sibi dcstinaverat ani-

mo. Igitur nihil omissa medendi exercitatione , ad po-

pukim de religione conclonandi munus , ipsis etiam
hortantibus et adiuvantlbus amicis , invadit . In quo
maximam omnium de se cxpectationem vlclt uberta-
te et pondere oratlonis . Homo ingcnti naturae dono
ad illam facultatem factus, ita sese ad eam Ipsam omni-
bus studiis exercitationibusque conformaverat, ita elo-
quenliae vim integrltatis opinio praefulserat , et su-
stulei'at acceptus antiquae stirpis rumor , ut cum dc
sacris religionibus, de hominum moribus , de futurae
vilae quae bonos manct felicitate dissercret
, ct ad , ,

eam per innocentlam petendam, concionem adhortare-

 ,,

2a4 ^' lACOBO

liu' ,
prope humanae admii*aiionis mndum apud impe-
ritum vulgus cxcederet. Hunc certe ingenli , et pieta-

tis , cuius maxime laudcm aucupabatur , ostentandae

campum nactus , celeritei' omnium sic est generimi stu-
dla consccutus , nt quoties allocuturus populum esset
ingens ad ipsum multitudo tota urbe conflueret , eius-
que nomen in omnium ore versaretur. Ttaqne maximos
brevi patriae religionis amores excitavit ; et par indc
odium secntum est in omnes ,
quicumque a Graecorum
sacris discipliuaque dissentirent ; ut elata suopte inge-
nio gens , vix contcnta arbitrio suos colendi rltus fo-
re videretur , siquam occasionem res novandi nanci-
sci posset.
8. Porro autem in antiqua Graeciae gloria com-
meraoranda , Didascali exultabat oratio; illic ingenia,
opes , imperium olim floruisse , illic doctrinas , illic

omnes liberales artes natas et perfcctas esse ; illinc

morum , fidei , humanitatis , omninm bonarum rerum

disciplinam ad alias geutcs dimanasse, denique ibi ve-
ram christianae religionis laudem , et totius pietatis

magistros Haec sacpc iactabundus conciona-

extiiisse.

batur. Huiusce Graeciae imaginem magno verborum

apparatu magnifice exprcssnm tamquam spectandam ,

oculis audientium proponebat ; quo, quam nunc ea de-

forroata ,
quot spoliata ornameutis esset quam misero
,

scrvitio obruta intelligentes . dolcntius tantae maiesta-

tis interitum quercretur. Hinc misertum tandem Grae-
ciae esse Ueum , et tempus nou abesse ,
quo depulso
servitutis foedissimae ingo, in pristinam magnitudinem
splendoremque esset reditura , tamquam Dei nuncius
pollicebatur ; ad quod ipsos praeparare iam animos
Deumque iustis placai*e precibus iubebat. Atque hu-
ius rci tantam npud ignarum vulgus fidcm , taulam
 DESPOTAE FRATRE. 225

spem jniecerat , ut et veterem dignitatis et nmplitudiuis

florem recuperaturam esse Graecia.,i persuasum liabe-

rent ct per nemlnem magis
, quam per ipsuni qui ,

praedicaret , recuperanda liaec esse confiderent.

9. In hac vero veteris Graeciae laudis et religio-

nis ostentatione ,
quamquam orationis suac ita mode-
rabatur , ut cum de christianae fidei placitis dissere-
ret Graecorum cultum sensumque efFerens laudibus
, ,

atque omaibus rationibus confirmans reliquasque om- ,

ues sectas incesseus, verbo nihil laederet Latinos, ta-

men ofTensionem non efFugit. Accusatus quod de ca-

iholica religione ( id ne Graecis quidem fas cst ) de-
traxisset , habendi concloues facultate privaiur , et di-

scedere urbe iubetur. Paruit ipse quidem ; scd quo

moderatius illam ferre iniurlam visus est , eo amlco-
rum studia magls ad se defendendum excitavit. Itaque
adnitentlbus multis ,
probata et cognlta calumnla , con-
tinuo restituitur. Ea damnatio per insulam sermonlbus
celebraia , mlre homlnls nomen et exlstimationem au-
xit ; tantum abest, ut ullam in partem dignltatem mi-
nuerlt. At Ipse , simul ut in celebri et frcquentl clvi-
tate aemulationem atque invidlam ,
quam exorlri sen-
serat, evltaret , et malus absentla desiderium sui face-

ret , simul ut agrestium animos ,

quorum maxime spe
totum eius conslllum nltebatur ,
perteutaret alllceret-
que , relinquendam slbi Nlcosiam , atque obeundara
insujam decrevlt.
opiuione sua etiam maiorem de se fa-
10. In .agrls
mam apud servos libertosque invenlt. Quacumque iret,
magni undique ad Ipsum concui*sus fiebant ; alios spe-
ctaudl homlnis atque audleudi cupidltas , allos de sua
aut suorum valetudlne pereunctandi alios alia trahe- ,

bant: omnlum ipse de se spem non tuebatur modo con-

15
 226 DEIACOBO
cionum laude et approbatione , sed ingenti pietatis si-

raulalione studiosissime aiigebat ; et plerosque morbo-

rum periculis , scientia medicinae libei'ans , iu eam ad-
miraiionem sul addnxerat , ut sunt Graecoruro inge-
nia maxime agrestium ad omnem superstitionem pro-
clivia , ut artem hominis in mii^aculum verlerent ; et

divina mente praeditum non bumana ope sed divino , ,

monitu agerc orania dictitarent. Id ipse nec abnuere

prorsus nec palam aiBrmare
, sed quorum curabat ,

niorbos , eorum verbis augens periculum, admirabilio-

ra sua remedia facere studebat. IVec minori cura tum
concionibus, tum privatis collocutionibus sanare aegri-

tudinibus animos laborabat, deterrens a vitiis , ad vir-

lutem ac probilatem abbortans; astute interim id agens,
ut servorum dum fortunam oratione solatur , liberta-

tis cupidinem refricaret ; quam his artibus plane ita

accendit , hunc sibi de-

ut Dei benignitate liberatorem
raissum caelo qui praeter suam ipsorum
,
spem suis ,

cervicibus saevum servitutis iugum depclieret taclti, ,

tamquam timentes ne quid eius conatibus irapedimen-

to esset ,
gauderent.
II. Insinuavevat iam . planeque inseruerat in om-
nium animis eam, quara de se volebat, opinionem. Ita-

que progredienduni , atque instandum coeptis ratus ,

secreto cum per se , tum per quosdam ,

quos consiliis

non tam couscios dum ,

quam socios sibi adiunxerat ,

dabat operara ut pro cuiusque ingenio varias omnibus

ordinibus cupiditates iniiceret. Et quamquam ita scse

plebi , et agrestibus tradiderat , ut ab nobilibus ,

pro-
pter ipsorura superbiara luxumquc, alienns videri vel-

let, tameu in iis quautum poterat regura desiderium

renovabal : quae ccmditio maiorum . quai; amplltudo

olim sub regibus fuissct, subinde disseri inter ipsos
 ;

despotae fratre. 127

curans ; habuisse eos domi cuius animum conciliare
ofciis atque praesenti obsequio possent , a quo hono-
res, a quo praemia virtutis alque industriae sperarent

quae nulla sub segni Venetorum imperio , cuncti in

patricios suos avertentium, cssent. Atque hos inter no-

hiles sermones serebat. Populares magnum in nobili-

tatem odium habentes, novarum rerum cupiditate ; ser-

vos , libertatis ; libertos ,

praedarum spe ; omnes , reii-

gionis facibus ( ea enira via ingressus, reliqua sibi ape-

ruerat )rem publicam et venetum nomen faci-
contra
le Tantum tamen fuit iu bomine liuiusce
accenderat.
rei artificium ut cum ad novandas res omnium aui-
,

nios erectos haberet nemo quo eius spectaret animus, ,

aut sensit oranino aut prodidit , cuncti piiblicae uti-

litatis amantem praedicarent.
12. lara satis opum, satis aucloritatis ad omnia mo-
venda, cum libuisset , contractum intelligens , adscisce-
re sibi aliquos consilii conscios statuit , auibus admi-
nistris adiutoribusque ad reliqua peragenda uteretur .

Erat tum in insula epirotis equitibus, queis custodia

maritimae orae mandata est ,
praefectus homo graecus
Megaducus 7iomine, qui stirpem suam ad illum Mega-
ducum referebat ,
qui in illa Bjzantii expugnatione ,

qua unum oraniuni maximum christiano nomini vulnus

iuflictum est , iraperatori proximum dignitatis locum
obtinuerat. Summura ad omnia momentum aflfectauti res

Cypri is erat Megaducus futurus cui duo equitum mi- ,

lia , maximura regni robur qui circuraductis stationi- ,

bus maritima totius insulae loca amplexi custodiunt

ac speculantur Quod cum Didascalum mi-
,
parebant.
nime fugeret huuc omnium primum aggressus eius
, ,

virluti asseutando ac antiquam nobilitatera comme- ,

morando , in spcra potiundi regni , ab ingcuii vanita-

 ,

228 C E I A C O B O

te pellectum , facilc in suara sententiam adduxit. Cre-

ditum est aliquot praoterea ex Cypriorum principibus
coniurationis eius pariicipes fuisse ,
quod sine illorum
spe atque ope Didascalus tautum rerum motum con-
clre non fuisset ausus. Verum aut ipse in quaestione
postea nullius nomen rcm edidit , aut silentio totam
obruendam Veneti censuerunt, nequa maior inde flam-
ma oriretur mihi quidem neutrum satis compertum
;

est ; in neminem certe eo crimine animadversum ne

in Megaducum quidem ipsum quamquam obtinuerit ,

fama olim cum Didascalo contra rem publicam consi-

lia habuisse ; et rei fidem auxit quod Didascalo in- ,

terempto, paucos post dies Megaduci ipsius secuta mors

est, quae ut non manu conscita, iia dolore accersita pu-

tabatur. Sed sive hos sceleris socios habuerit , seu tan-

lummodo populari gi-atia , et libertinorum ac scrvo-
rum manu quam ,
fidissimam habiturus erat , confide-
ret , satis constat eo rem perductam habuisse ut, cum ,

vellet, exigere tota insula venetum nomen et regnum ,

occupare possel.
i3. Verum homo minime rerum impcritus inlelli-
gebat eadem facilitate ,
qua expulsi essent , recupera-
turos regnum Venetos nisi prius ipse providisset ut , ,

in Turcarum clienielam susciperetur quorum poten- ,

tia niti , atque insulam magnis inde classibus cona-

tuque repetentibus Venetis , par esse posset. Igitur ex
omnibus amicis maxime fidum atque industrium de-
ligit , et rebus communicatis , magnis oneratum pol-
licitationibus , littcris mandatisque instructum , Cou-
stantinopolim niittit. Is cum co venisset ,
gnarus tur-
cicae linguae , brevi sibi aditum ad Bassas , Solima-
numque aperuit ; quibus cum exposuisset couiuratio-
nis stalum , et quam nullo negotio Didascalus regnum
 ,

DESPOTAE FRATP.E. 229

Cypri , cum vellet , occupaturus esset , atque inde Ve-

nelos eiecturus , si in regis fidem elientelamqne reci-

peretur ; cupide admodum a barbaris auditus est , iam.

pridem eius insulae occupandae occasioni imminenti-

bus , et pro insita ferocibus animis superbia , indignan-
bus in Asiam usque , ac paene in imperii sui viscera
finesvenetam rem publicam protulisse. Verum quia res
niagna movebatur neque satis fidei erat in nunlio
, ,

dum omnia certe explorant et modura agendae rei ,

componunt , bona spe bonoque animo esse cyprium

iubent.
i4» Peractum haud dubie fuissct maximuni facinus,
et polluisset graeca audacia regiani maiestatera, puden-
dis obsessam captamque iam artibus, nisi Dei benig-
nitas , et felicitas rei publicae illara labem avertisseU
Erat tura forte Constantinopoli crelensis quidam , cui
pecuniaria levis controversia ante cum hoe ipso nuntio
intercesserat, Is graeca calliditate praeditus, cum adver-
sarium suum cerneret frequentiorem esse apud Bassas ,

facilioresque aditus habere , quam et hominis conditio ,

et consuetudo barbarorum ferre videbatur , primo rai-

rari unde iili haec gratia , atque hinc observare dili-

gentius hominem coepit. Cum ipso demura congressus,
percunctatur , et quid ei tanlopere negotii esset Byzan-
tii ? Ille civilem araici causara fingere, ei se operam da-
re. Grelensis quo minus simile vero videbatur civilem

causam agentem , tam familiariter ad Bassas admitti

ad quos vel regum legatis saepe difficiles aditus esse
sciret , eo magis suspicari id quod erat , ipsum aliquid
conlra rem publicam agitare ; id quale esset intelligen-
di ingens hominem cupido invasit : ct cum neque ab
ipso expiscari , nec investigarc uspiara facile esset, va-

frieic plusquam graeca hanc viam excogitat.

 ,

ZCO BE lACOCO
i5. Horainem conficta causa in ius vocat. lus By-
zaulii venelis civibus sociisque legatus rei publicae di-

cit. Cum ille citatus venisset , cretensis pauca de cau-

sa locutus ,
quae ct nulla erat , et malam defendi ab
se videri ipse volebat , insolentcr se iactare coepit , mi-
nima legati reverentia. Facile eum alter rifutavit. At
legatus qui cretensis conlumaciam aegre quamdiu di-

ceret suslinuerat, malam causara impudentiori lingua

agcntis , non solum secundum adversarium ilico pro-
nunciat, sed hominem magno convicio excipit , et om-
nibus probris insecutos , multaque acerbe intermina-
tus , e conspeclu abii"e iubet. Ille quasi iniuriam le-
gati iniquissime ferret , maerens fremensque discessit.

Una cyprius egreditur , ut insuper dolori ilbidcret.

Cretensis iram omnem in legatum intendere , illum
accusare , stoniacljari vero indignam servitutem ipsam ,

aperte perstringere rem publicam lanta quidem accrbi-

late , tanta animi coramotione , ut cyprius qui ob coe-
pti facinoris conscientiam laeto baec animo accipiebat
adversarium oblitus, amice hominem solaretur.. Ille di-

grediens gratias ei agere , et omnia reconciliati animi

.signa prae se ferre . Postera die cyprio dedita opera
occurrit., roganti ecquid irain remisisset , iratum se
quidem mulla pridie dixisse , respondet ,
plura, si pos-
set , enim illorum iam super-
ratione facturum. Quis
biam ferat queis non publice solum quod ipsum cst
. ,

deplorandum serviendum sit sed tol esse dominos

, ,

habendos ,
quot nascantur Venetiis patricio genere ?
Ecquis ipsorum non se regi aequari vult ? Quis vero
non regiam superbiam exercet ? Se quideni sancte iu-
rare , amico in Venetos animo nunquam futurum , et

quia facultas sibi non sit ulciscendi improbos tyran-

nos , Deum precari ut impiam stirpem eradicei. Haec
 DESPOTAE FRATSE. 23 I

alqiie alia huiiismodi, quae studiose ad invidiam con-

fingebat , saepe cum in Vcnetos evomeret , ut ea non
ab recenti ira , quae deferbuerat , sed ab constanti vo-
luntate dici viderentur , fidem fecerunt iafesti in rem
publicam animi.
i6. Itaque cyprius, qui lanlae rei ,
quam agebat,
molem aegre solus sustinebai ,
peropporlunam ratus
sibi futuram acris et industrii hominis operam consi-
liumque , crctensem seducit , et eius comprehensa dex-
tra fidem postulat religioso quae enunciasset silentio
teclurum , adiutoremque ac socium patrando negotio
futurura . Accepta fide , rem omnem ei ordiue ape-
rit ; Cyprum in Didascali poteslate esse , servos , liber-

tos ,
plebem , nobiiitatem suo quosque captos hamo te-

neri; Solimani auctorilatem auxiliumque expectari, ip-

sum liberaliter omnia polliceri. Crelensis mixtum cum

admiratione iugens animi gaudium siraulare , collau-
dare ipsum , Didascalum in caelum ferre ,
qui tan-
tam rem et suscipere , et conari primus Graecorum
sit ausus : multa deinde ultro interrogat de statu ne-
gotii , ac multum inter se de omnibus rebus collocuti,
postremo ad exequenda quae statuerant digrediuntur.
Gretensis recta domum contendit , et totam rem sicuti

acceperat Cretae insulae praetori perscribit , et quanio

in discriraine Cypri res sint , nisi celeriter occurratur
demonstrat; scriptas deinde litteras legato rei publicae
osiendit , atque totam rationem coniurationis patefacil.
Legatus attonitus sceleris simul et periculi magnitudi-
ne , cretensis fidem industriamque satis laudare cnrn
non posset hominem complexus, nunquam cariturum
,

suis praemiis tantum in rem publicam meritum reci-

pit ; atque ei mandat , ut pergat cypril consilia actin-
nesque explorare , et orania ad se deferat ; ct confestim
 232 DEIACOBO
Jiltcras ab eo scriptas per exploratoriam navim ( celer-
rimum Id navJgii genus ) in Grelam mittit. Inde pari
celeritate in Cyprum perlatae sunt.
17. Erat tum in insula militaribus rebus praefe-
ctus lohannes Matthaeus Bembus ,
prudens atque effi-

cax vir , et eius sceleris eo acrior vindex futurus ,

quo
rainus tantam ipse pestem in sua provincia versan-
tem senserat. Is ubi ex constantinopolitanis cum lega-
ti tum crelensis litteris de nefariis Didascali consiliis
et coniuratione cognovit , sc ipsum accusans ,
quem
tanta res fefellisset , nihil interea pcriculo terretur ;

sed tota cogitatione ad ultionem incumbens , et nihil

tam metuens quam negligeniiae crimen apud senatum,

siquod incommodum accepisset res publica quod tan- ,

tum intestiuum malum suae provinciae prius Constan-

tinopoli enunciatum ,
quam ab se intellectum esset ,

re cum suorum communicata

paucis flammam ante ,

opprimere quam erumpere posset intendit ; ac Dida-

scalum vagantem per insulara et confirmantem suo- ,

rum animos , Paphi quo tum forte ad concionandum

venerat , comprehendi , et ad se Nicosiam deduci con-
tinuo iubet ; missis qui praesidio essent trecentis equi-
tibus. Id Bembi iussum etsi prius peractum est, quam,

suspicari quisquam possct tamen ante quam Nicosiam ,

perveniret Didascalus quae Papho milia passuum cen-

,

tum distat, tanta ad famam capti eius excita multi-

tudo ex oppidis agrisque Nicosiam sese efTuderflt , ut
facile appareret sludiorum plus satis eum omnis gene-
ris comparasse ad quodvis facinus exequendum.
18. Itaque Bembus , et qui ei veneti cives in con-
silio aderant, cum tantum insulae motum perspicerent,
veriti ne si vivum diutius asservarent , eis eriperetur,
resque in apcrtam seditionem ac vim erumperet , cui
 ,
,,

DESPOTAE FRATRE. 233

obsistere ipsi non valerent , ea ipsa nocte ,

quae diera
adveutus eius secuta est , tolleuduni hominem decer-
nunt; et pro temporis angustia acri de illo quaestione
habita , ante quam luceret, ad supplicium tradunt. Du-
ctus , cum in curiae vestibulum exiisset , vociferari , ac
fidem opemque suorum implorare coepit. Tum Bem-
bus iniici in os linleura , et gulara reluctantis laqueo
frangi imperat. Quod ubi factum, asello, qui tum forte
oblatus est , cadaver imponunt , delatumque ad carni-
ficinam, altero pede ,
quod proditorum suppli^ium est,
patibulo suspendunt, dispositis deinde armatis, impe-
rio dato , ut quemcumque tumultuantem cernerent
extemplo opprimerent. Ubi illuxit, edici a praeconibus
per urbem iussit , ut omnes, sivc servus sive liber qui
eo triduo Nicosiam venisset , civitate sine mora abiret
ac domum quisque suam rediret. Confluxerat ad tam
triste spectaculum universa paene civitas, stupenlesque
maerore intuebantur modo se ipsi, modo ducem suum:
cum praeconis vox iubentis abscedere foro et in suam ,

quemque domum divertere, audita est. Edicto, quod ue-

que auctor quisquam existeret quem mullitudo seque- ,

retur , et fora compitaque armati tenerent , maesti do-

lentesque paruere; ila tamen ut animi dolor in omuium
vultibus cerneretur , coustaretque ducem iis ad furo-
rem , noa voluntatem, deesse. Exivere eo die Nicosia
supra octo hpminum milia ; ex quo intelligi potest
quantas liber ac integer vires fuisset habiturus , ad
quem sola comprehensi fama excita tot hominum milia
concui-rissent.

19. Ita.Bembus culpam non detectae coniurationis,

extinguendae celeritate praeclare correxit ; et Venetiis
codem paene tempore et factam ct oppressam esse ,
pa-
tres acceperunt . Extiactum sic deflevere tola iasula
 2j4 "^^ lACOBO DESPOTAE rr.ATBE.

oinnis gcneiis homines , sic indigne peremptum palam

forebant , ut praetor cdiclo praecipere necesse habue-
rit, tit ne quis Didascalum post haec ullam in partem
nominarct,* gravi defuucturura poena, qui nominasset.
Hoc tum metu coerciti sunt, quominus quod statuerant
in divorum numerura relato, divinos ei honores publi-
ce decernerent. Quin habeant animo ita absterreri ,

non possunt ( tanta caelestis eius mentis opinio occu-

pavit imperitae multitudinis sensum , et in Graecorum
pectora facile omnis superstilio illabitur!) ut ad eius tu-
mulum , quem in solo , ubi humatus est, coniectu la-
pidum excitarant , mulierculae paroecique supplican-
tes saepe eundcm mortuura apud Deum ad-
videantur ,

missorum deprecatorem sperantcs, quem vivum salu-

lis auctorem et vindicem libertatis slulti sequuti fue-
rant.

E X P i, I C I T.
 235

ANTONII MARI4E GRATIANI

EPISGOPI AMERINI
EPISTOLARUM AD NICOLAUM THOMICIUM

L I B R I D E G E M.

LIBER I.

I. AKTONIUS MAKIA GRATIANUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

V idcor loqui tecum cutn ad te scribo , eaque re

ita recreor , ut nulla magis desiderium tui sustentem.
Scripsi teruas tibi ex iiinere litteras ; alleras ipsa di-

gressus nostri die , alteras Ferraria , tertias Pisauro .

Sed pisaui'enses , nautae dedi uescio cui ,

qui vereor
ne earum litterarnm priraam iacturam faciat , si navis
ex tempestate levanda sit. Has babes quartas Laureto
missas, quo heri ad vesperura venimus . Maximam mi-
hi laetitiam altulit loci huius fanique sanctissimi aspc-
ctus, propter difKcillimi illius morbi mei ,
quo apud
Russos laboravi , recordationem , salutisque impetratae
gratiam. Cum enim omni fere humana ope destituerer,
Divae beneficio servatus sum ; cui secundum Deura sa-

Intem acceptam dum refero ,

gratesque et vota persol-
vo , incredibile quoddam gaudium animo cepi Ipse .

Cardinalis (i) rem divinam fecit, nobisque omnibus sua

manu salutarem hostiam porrexit. Cras discedemiis re-
ligione omnes pleni. Renaldus lippitudine sua labora-
bat , sed convaliturura brevi speramus. Salutat te Car-

(i) Scilicet Coramendonus , ciuocum Giatianus ex polonica lega-

tione redux erat.
 236 A. M. GRATIAM
tliiialis et comites omnes. Tu Pomoi'schium (i) nostrum
salvere iube plurimum meis verbis , et vale etiam at-

que etiam, mi amantissime et suavissime Thomici. Lau-

reto •VIII* cal. novembris 1 566.

2. GRATIANUS THOMICIO.

Veni Komam a Cardinali praemissus postridie cal.

novembrls quo Venetias litterae mittuntur die ;
, ipso
sed tempus ad te scribendi non habui. Gum tamen abs
te mihi binae litterae adveuienti redditae essent •XVI*

et •XI* cal. novembris datae his vehementer sum lae- ,

tatus. De rebus tuis deque constantia tui promissi

, stu- ,

diorumque tuorum rationc grata mihi fuerunt quae ,

scripsisti omnia. Graecis litteris hortor te ut incura-

bas ; magno tibi eruut et ornamento et adiumento ad

ceteras artes, ad quas videris factus consequendas. Per-
ge, mi Thomici ut coepisti, magno et erecto animo
, ,

et saepe cogites quautam de te expectationem concita-

veris. Enitere ut eam non sustineas modo j sed etiam
vincas. Ac mihi crede , si ingenii islius nervos inten-
deris , eo pervenies paucis annis, quo aspirare pauci
possunt« Gratulor tibi episcopi posnauiensis adventum,
quem tibi et litteras et mandata et cetera quae expe-
ciabas a patre aitulisse arbitror. Ei meis verbis salu-
tem referes plurimam. Regiuam Poloniae a patre tuo
Viennam ad Caesarem fratrem deducendam ferunt. Sed
hoc tu melius ab episcopo cognosces. Cardinalis Urbem
ingressus est pridie nonas sollemni obviam itione, et

concursu maiore quam ipsius tulisset voluntas. Sed ita

(r) Erat lilc polonus homo ,

q^uem Thomicio adolesccnti ad pata-
vinAm academiam studioium causa pioficiscenti pater custodem ad-
iunxeraf.
 IIPISTOtAEtTM LIB. I. aS^
Pontificl placult. Officiis nunc adeuntium ac visenlium

nos amicorum detincmur. Cum ab his quieverimus ,

scribam ad te pluribus ,• nam haec scribens , centies

sum interpellatus. Vale «VI' id. novembris.

3. GRATIANUS GEORGIO POMORSCHIO.

Etsi quas ad Thomicium raeum litteras scribo , eas

tibi communes esse intelligo tamen has ad te proprias ,

dare volul non ob aliam causam quam ut te ad scri-

,

bendum provocarem. Ne sls quaeso, in officio negli- ,

gens mi Pomorschi
, quaravis enim tam altas radices
:

egerit noster amor , ut lltterarum adminiculis non in-

digeat tamen haud exiguus est absenlium amIcoi'um
,

finictus , h"tterarum sermo ; quem fructum ego dabo

operam , ut uberrimum a me capiatis. Tu mihl Tho-
micii raei amorem conserva , et cavc ulli rei parcas ,

qua re ipse aut tu indigeas , aut nostri praeslare Istic

possint. Valetudinem et tuam et Thomicli mei diligen-
ter cura. Vale. 'VI* id. novembris.

4- GRATIAUUS THOMICIO.

Tu ne id veritus es , ml Thomici optlme , ne aut

tul immemor sim , aut in scribendo negh'gens fuerlm ?
praeserlim ad te , culus desiderlo ita teneor , ut nihll
mlhi slt iucundius quam tecura per litteras colloqul.
Quotus enlra dies ablt qul non tul tuoruraque ser-,

monura iucundam habeat recordatlonem ? quo tui sae-

pe mentio a nobls non fiat non sohim apud nostros,
sed etiam apud eos qui te non noverunt ? quibus in-
genii tui praestantiara alque illara morum suavitalem
qua omnium tlbi anlmos devincls praedicaus , fructura
 ,

238 A. M. GBATIAJfl

(jnendam exlmii mei erga le amoris capere raihi videor.

Vide quantum absit ut me negligentiae aut oblivioiiis
accusare possis. Scripsi ego ad te ex itiuere ,
post il-

las litteras quas Ferraria dedi , Pisauro primuni , dein-

de Laureto ; ac saiis accusare ipsc nou possum ta-
bellariorura negligentiam ne dicara an improbitatem ?
Quamquam perieriut licet quas ex itinere dedi litte-
ras , non est quod dubites quin ego te scribendo sim
expleturus ; tu modo mecum certare hoc officii geue-
re velis. Gurtium rediisse Patavium laetor , teque ho-
minem allocutum, ac doctrinam ct morcs eius probas-
se. Velim vos in eadem perstare sententia. Vir est me-
lior quam quanlus est de illo sermo ,
qui tjimeu est
maximus et quam uno congressu inteliigi possit. Mi-
,

hi quidem de te saepissime cogitauti nihil occurrit et ,

tibi et tuis studiis accomraodatius. Contubernium Po-

louorum, praeter quam quod crebras interpellationes

habiturum est discendae italicae linguae magnuni im-
,

pedimeutura afFeret quod negligendum tibi uou ar-

,

bitror,* ac ne illud quidem, et cum racdico et cura vi-

ro optimo et humanissimo et uostri peramante esse te

qui nec valetudine sis firmissima, et litteris des ope-

ram. Diligenter quaeso rera expendite , et id consilii

capite, quod vobis vestrisque rationibus magis expedi-

ve videbitur. Vale etiam atque etiara , et a Gardiuali
^alve. Romae 'XVI* cal. decembris 1 566.

5. GBATIASUS THOMICIO.

Cum tuas lltteras avide ul soleo expectarem ,

prae-
cipiendum mihi hoc tcmporis ad tc scribeudi duxi, an-
lequam adveniant labellarii ,
quod eorum advenlu tan-
la saepe litterarum Inrba opprimor , tjuibus nccessa-
 EPISTOtARUM LIB. I. aSq
vio iTScribendnm sit , ut angusiia temporis veliemen-

ter interdum urgeri soleam , et ad te ,

quem praeterive
uullo modo possum , nonnisi raptim scribere cogar.
Superioribus meis litleris bortatus te sum , ut de me-
dico consilium ne mutcs ; idem nunc censeo ; melio-
reni virum , humaniorem hominem , araantiorcm tui ,

nostri etiam studiosiorem, non facile istic invcnies. De-

leclabit , crede mihi , hominis consuetudo ,
probabun-
tur mores ,
proderit ipsa hominis ars qua excellit. Stu-
diis praeterea tuis atque instituto vulgaris linguae no-
strae perdiscendae aptissima ea mihi conditio videtur.
Cum Polonis tuis ne licebit quidem eliam maxime vo-
lenti tam teraperanter vivere ,
quam et aetas et sludia

et valetudo tua poslulant: saepius iuLerpellaberis, non-

nunquara etiam abduceris a libris studiisque luis in-
vitus. Linguae quidem , cuius intelligeutia usu maxi-
me acquiritur , minus certe impendes operae. Sed haec
vos videritis. Ego quoniam te lesuitam auditurum pro-
ximis tuis ad me scripsisti
litleris cura nuper cum ,

Renaldo nostro et Carga apud eos in ger raanico con-

lubernio essem ,
petivi ab eis ut mihi a Societatis ma-
gistro ad patavinos sodales suos litteras dareut , qui-
bus te diligenter coramendarent. Facluros receporunt,
et lilteras mihi cras daturos ,
quas ego ad te mittam;
non quod te commendatione indigere esistimeni, quem
satis et dignitas et mores et ingenium coramendat
tuum ,
praeseriim ad eos viros qui omnibus pro sin-
gnlari eorum humanitate patent ,-
sed ut apud eos ipsos
lestaium facerera singularera araorera erca le meum.
Vidimus germanicum contubernium , inspexiraus-
que lotum admiratus sum cura ranltitudinem nobi-
:

lium adolesccntium tum rairificum ordinem et ratio-,

nem , qua et vivunt et regnnlur omnos. Sunt eliam

 ^^O A. M. GRATIAM
iuvenes adultl permulti ,
qui eadem disciplina conti-
nentur, atque una omnes i'egula ad litteras , ad pro-
bos mores , ad pietatem diriguntur , ad quod ipsum
est inslitutum contubernium . Consentaneas instituto
leges liabent , dislributa tempora diei noclisque sic ,

ut quae divinis officiis ,

quae studiis ,
quae cibo ,
quae
somno ,
quae exercitationibus corporis , animique re-
laxationibus dandae sint horae ,
quisque teneat. Inge-
nui cantus musicae et fidium permissi , negatae sal-
tationes ,
quae levitatem habent. Ludi latrunculorum
et pilae conceduntur. Atque haec omnia , ut dixi , sta-

tutis temporibus. Nemini datur famulus ; ipsi sibi in-

vicem ministrant ,* lectum sibi quisque sternit ,

qua in
re imperitiam lulii Savorniani ,
quem nuper his ag-
gregaveramus, risimus ,
qui suum lectulum vix conte-
xerat stragulo, iucompositumque reliquerat. Geterorum
mira elegantia. Hic tu mihi ; tantum ne tibi , inquis ,

ab re tua est otii , ut isthaec ad me scribas ? Ego ve-

ro propterea adventum tabellariorum ad scribendum
expectare nolui ut tecum quasi cum praesente loque-
,

rer. Ut enim cum una eramus omnia narrare et quic- ,

quid in buccam garrire solebamus idem cur absen- ,

tes per litteras non faciamus cum otium est non vi- , ,

deo. Ego certe si quid mihi superest temporis a mu-

nere et occupatione mea quocum libentius
,
et iucun-
dius consumam ,
quam tecum non habeo. ,

Sed hactenus iucunda ; accipe nunc tristem nun-

cium qui de Regina Scotiae hisce diebus ad Urbem de-
latus est ,
quamquam iucertis auctoribus. Memini me
tibi aliquando ostendisse editum scriptum de quorum-
dam Hugonotiorum coniuralione qui in Reginae cae- ,

dem ipso conscio Rege conspiraverant. Vidisti tum quo-

modo subita paenitentia Regis e sceleralorum manibus
 EPISTOLARUM LIB. t. S^ I

erepta fuerit. Quam ferro iiequiverunt , veneno appe-

tisse dicuutur. Ecqua barbaiMes ,
quae tanta iramanitas
usquam terrarum est quam isti unius huius feritate
,

non superarint? Et feminam et Reginam quod

facinoris
ea de sacris ac religione sententiam haberet ,
qnam a
maioribus acceperat ,
quam colit ecclesia Dei ,
quam
ab ipsis acceptam apostolis inviolatam continentibus tot

saeculis retiuuit, necare veneno? nec eos aut regia ma-

commovisse,
iestas aut sceleris ipsa novitas et atrocitas

quos vel ipsius aetas imbellisque natura deterrere de-

buit? Scilicet cuius rei hominibus auctores sunt, exem-
plo etiam esse volunt ; etquod verbis docent re com- ,

probare. Librum enim pervulgarunt snperioribus men-

sibus ,
quo licere populo necem regi moliri rellgionis
causa tradunt ; quo quid magis apostolorum insiitutis
praeccptisque adversatur? Sed omnino huius sectae pro-
pria ac siugularis crudelitas est , ut dubitari cei'te pos-
situtrum faciant magis scclerate in homines an de ,

Deo magis impie loquantur. Horret animus ea recor-

dari ,
quae facta ab iis proximo gallico bello hisce die-
bus legi , defossos horaines vivos , in alios alligatos ar-
boribus tormeutorum globos certatim collineatos, avul-
sas aliis partes canibus obiectas , suspensos alios iis

membris in quibus summus est pudor et dolor, sexcen-

ta praeterea genera crudelitatis ,

quae ab impiis illis

copiis piissimus quisque tulit ,

qui iu sacrilegas earum
manus incidit. At ista quamquam inauditae feritatis ,

in privatos tamen homines, flagrante bello, cuius sum-

nia semper fuit licentia. Si vero reges ipsi appetuntur
ferro a sceleratissimo quoque , si grassari venenis li-
cet , cuius tandem vita satis firmis praesidiis septa erit?
Vidcs , mi Thomici , in quae tempora veneris ; et cum
aetatem istam, qua es, fluxam iufinnamque longe prae-
16
 ,

24 2 A. M. GRATIATfl

eurras ingenio , ita fac animum luum instiluas , ut

Deum Deique cultura ac religionem haLeas antiquis-
simam. Hacc autem etsi praeier id quod initio iusti-
,

tueram ad te scripsi tamen eo perlineljiint nt inlel-

, ,

liffas quam tecura praeclai'e sit actura ,

qui nullo tuo
consilio sed divino beneficio illarura pestiura contagio-
nem vilaveris.

His scriptis, rcdditae sunt raiTil litterae tuae, in qui-

Lus de immincnti tifn gallica profectionc scribis ; quo
magis videor praesagienti qnodam animo saperiora scri-
psisse. Te patris lui voluntati obsequi convenit. Equi-
deni vellem te non tantum fundaraenta doctrinae et

eruditionis iecisse , scd eliara extruxisse allius aliquid

quod magis appareret ante quam te perej^rinationibus,

dederes ; neque omitteres islam cum urbis tura prae-

ceptorum opportunitalem in tanlo et aelatis et ingenii
flore ; sed , ut dixi parenti obsequeudura qui fortas-
, ,

se alia quae nos non vitlemus spcclat.Gaudeo te tam

bona valctudine uti cui rei ut , des operam, tc vebe-
mentcr rogo. Miror vero nullas tc litteras accepisse a
nobis cum ego nulbim tabellarium praetermiserim
,

cui litteras ad le non dedcrim eliam ex ilinere. De-

iectura me illa spe, quam te llomae videndi paene cer-
tam conceperam, ita moleste fero ,
, ut totus ille noslri
digressus dolor renovatus sit. Sed nescio quod mihi
Nuraeu spem abiicei"e vetat. Vale. Roraae 'IX* cal. de-
cembris.
6. GRATIANUS THOMICIO.

Cunt exivissem nudius tertius ad visendura regis

Poloniae legatum ,
qui dum multa in suum adventum
apparantur , 'XX» ab Urbe lapide restitit , ita avide ad
tuas litteras legcndas bodie recurri Roraam , ut etsi
 ,

EPISTOLARU.M LIB. I. S^J

merldie inde discessei-im , tamen incitatis cquis anle
quam porta escluderer veuerim. Recta ad tuas litteras,
quae apud Cardinalem erant , pergo , quas quid dicam
breves, cum paene uullae fuerlut ? Ita ne vinci te pa-
terls a me , cum ego tam multis occupationibus et
ut
boc ipso muuere meo scribeudi Cardiualis llttcras as-
sldue dlstluear , uullum praetermiserim labellarium ,

cui nou ad te longam epistolam dederlm tu In tan- ,

to otio tam breves ad me lltteras mlltas ? Scd uou est

nunc tempus ad exposlulaudum aut accusaudum tuam ,

negligeutlam ne dicam an amorls et vobmtatis rcmls- ,

slonem? Sed expecta allas a me Iltteras, a quibus ut

dlgnus es vapules. Pomorscblum appello vel potius li- ,

bi dlem apud Illum dlco quo iudice poeuas le mibi ,

daturum spero. Sed plura uon possum. Vale. Romae

prldie cal. decembris.

7. GRATIAiVUS THOMICIO.

Proxlme brevitati littcrarum tuarum Irascebar ;

nunc vero cum ea ad silentiuna res etiam reciderit

quibus te accusem verbls ? Quas tantas occupatioues
tuas fulsse putem ,
quae te ab amoris cursu revocarlnt?
Equldena si le iu litterls abdidisii slc , ut nulluni tem-
pus a studiis vacuum tibl concedas , laudo lustltutum
tuum, teque lu eam rem ad quam mihi natus esse
vlderi solcs , totum hjcumbere , valde laetor. Sed vl-
de , ml Tbomici ,
primum ue studils Ipsls tuis Inlu-
riaui facias ,
qui de ils nibll ad me scribas , de qui-
bus studium meum et curara non Ignoras. Delude II-
bid cousldera ,
praecipuara esse partem tuorura studlo-
rura , qui scrlbendi laudem sectarls, frequenlem et ac-
curatam eplstolaruni scriptioncm ,
quibus eodem tem-
 ,,;

pore et expolitur oratio, et amicitiae coluntur. Ad hanc

exercitalionem quae et officii et laboris fructum ha-
,

bet , ego te provocare non destiti , non quidem mea

causa ,
qui pridem cum Ciceroni tuo, tura studiis om^-
nibus multani salutem dixi , et quem imbeciUitas va-
letudinis ct assiduitas muneris atque operae meae istam
laudem appetere uon sinunt, sed quod tuae hoc esse
cun*iculum industriae , hunc campum quo tui vis illa

atque acies exultet ingenii, semper iudicavi; quam ne

negligas pro perspecto tibi amore meo erga
,
te , mag-
nopere adhortor. Verum ut ad inslitutam accusationem
redeam ,
qua te re impeditura fuisse dicam, quominus
ad me scripseris promissi fidem non exsolveris
, et

cum ne sludiorum quidem quantumvis magna occupa-

tio satis iustam excusationem habeat? Quam de animi

tui quicquam dubitare malo accusare ne-

constanlia ,

gligentiara non le modo iam sed ipsum etiam

, cuius ,

quem nuper appellabam Pomorschium, condemno. Quid

enim ? Usque adeo mihi in amore non respondetis
nt rescribcre ad meas litteras pigeat? Itanc ardens il-

hid vestrum erga nos studiura refrixit? Hoc certe mihi

persuadere nunquam potero qui Thomicii mei libe- ,

i^alera animum atque utriusque vestrum humanitatem

,

perspectam habeo. Omnem ergo culpara ncgligentia su-

slineat ,
qua ita vos liberabo , sl cam mihi ubertate at-

que frequentia litterarum compensabitis.

Ilazwillus dux Olicae •¥• cai. decembris discessit.

Ego illum unius diei iter sum prosecutus ; ac dum Ro-

mae fuit observavi coluique iuvenera dillgeniissime
cuius ita mihi iucunda fuit paucorum dierum consue-
tudo , ut perpctuis mc sibi vincuh"s amoris obh'gaverit.
Hic vero eum se in omnibus rebus praebuit , ut cum
nK)destiae ct probilaiis , tum catholicae religionis prae-
 EPISTOLAr.UM LIIU I. S^S
cipuara laudem tulerit. Quod divinae benignitatis be-
neficiura eo fuit nobis adrairabilius , quo eius omnem
antehac institutiouem alieniorem ab hac laude fuisse
inlelliffimus. Pontlficem maximum sancle veiieratus est,
et ab eo summa cum humanitate acceptus. Templa fre-
quens adiit , rei divinae quotidie interfuit, reliquias
sanctorum iion curiose magis quara religiose inspexit.
Et erant veslrum quidam, qni illi hoc munusdivini be-
nefieii invidentes , simulationis optiraum iuvenera in-
simularent , et non religionis causa haec ab eo fieri

criminarentiir ; qui raihi nec quid christiauo homine

dignum sit, satis perspicere videntur. Quid enim a li-

bero nedura a principe alienius ,

quam contra sensura
animi et vultura et actiones et sermouem ad aliorum
voJuutatem fingere ? Quid vero chri^iano homine in-
<lignius , quam alitid sentire de Deo , aliud loqui ? cum
mortem ipsam appetere in confessions fidei gloriosum
alquc sahitare semper habitum fuerit. vSaucti illi viri
qui nobis aerumnis et laboribus suis hanc chrlstianae
Cdei discipllnam reliquerunt , quos cruciatus ,
quae
supplicla subire maluerunt ,
quara vel unico verbo de
professione fidei suae ,
quam cordibus infixam habe-
bant , decedere I Guius autera irapietatis est de Deo sa-
crisque rehgionibus aliud oeculte sentire , aliud gratiae
causa osteutarel Ab hac certe Indigna chrisliano ho-
mine slmulatione abest ingenium, absuut mores huius
opiimi et praestantissimi iuvenis. Cum eo mihi de te
creber sei'mo fuit, deque tua profectione in Galllas ,

quam ipsehoc tempore minime videtur pi*obare mul-

lis de causis quas prudenter afferebat. Ipse qui Galhas
universas excurrere cogilaverat , rautavlt consillum , et
visaGenua, quo per dispositos equos profectus est, iri
Poloniam contendit, ubl domestlcis rebus compositis,
 2^6 A. M. CRATIATfl

in Italiam se redJtnrum miln confirmavlt. Dens elus

cousilia fortuuet ! Bartius Regis legatus ad Ui-bem est,
ingrcssura tamen suiim differt cerlis de causts, qni qui-
dem ingressns splcudidissime apparatur. Lesniovolse-
ium proximc Pioraam mocum adduxi optiraum adole-
scentem eL lui peraraanlera. A te raihi litieras oslen-

dit poloiiice scriplas , ac aegerrirae fert , se propter

tuura disccssura conviclus tul spe decidisso. De le , de
tnls studiis , alqne adeo de tuis rebns omnllius lilteras
a te expecto. Saluiat te Cardinalis , ego Poraorsclilura ,

alque ah utroque peto ut Pendasium et niedicum sal-

vere mihi plurimum iubeatis. Valete. R.omae .•VII* id.
decerabrls i 566.

8. GfiATIA^US THOMIcro.

Quamquam longas ad te lllteras hodle publlcls ta-

bellariis dederim , lamen ne Hieronymum qnidem Ros-
dzrazonium Venetlas sinc mels litteris veuire sum pas-
sus ; qua iu re meara dillgcnliam Ita velim ames ut ,

imitere qul abnndans oiio

,
ab occnpatissimo horalne ,

studio atquc officio vincarc. Qnod si mibl in amore

respondes , ut certc respondes, (quid enini raibi cxplo-
ratius amore Tlioralcii niei erga nie ?) raihi ad oranes
meas lilteras rescribas. Hieronvrao ornalissirao luveui
mil^Ique amlclssirao calecbismum Pvomae nuper ex cou-
cilil trideiUlnl iussu editum , ad te perferendum dedi.
Eum vclim legas , nara praeter quam quod cbrisllanae
rellgionls praecepta atque mysleria paucis compi*eheii-
sa eo libro contiuentur , ita est eleganter atque accu-
rate scriptus , ut cum theologorura loca pertractet , ta-

meu ubi res ferat, incorrnptara latini sermonis integrl-

tatem plane retineat. Vale. Romae •VII* id. decembris
I 566.
 EVISTOLARCM LIC T> 2^7

GRATIANUS THOMICIO.

Flagraulem tuarum desiclerio lltlerarum, aique adeo

suLirascenteni libi ,
quod supcrioribas perbrevcs ,
pro-
xirais tal)cllariis uullas ad nos litlcras dederas ,
plaea-
vit me planeque tibi restituit cpisLoIa tua , iiou lou-

gissima illa quldem , ncque eiusmodl quac explerc cu-

piditatcm raeain potuerit, sed amoi'Is uoiis , ct suavis-

«Imis ingenii lui flosculis inslgnis ,

quibas utrlsque in-
crcdlbilitcr sum dcleclatus. Quod sl pleulor iu scri-
beudo fuerls , ulbil erit ampllus quod in tuls lltteris
requlram Et qnamquam iuopla rerum laborare non
.

poies ipsaque tibi sludla tua satls niaguam argumeu-

,

torum segelem suppeditatura slut tamen si celera de- ,

«int, vcl illas Ipsas fabellas mlbi narrato ,

quibus rao-
lestiam calorum atque itlnerura nostvoruni levare iu-
ter<lum, inlerdum etiam nie oblundere solcbas. Age
dum mibi Fritlum illum tuum , atque cxcita festivum
seircm, ut quando necessitate tlisiuugimur , couimodi-
tate litteraruui cfficiamus ut pracsentes videamur. JNoii

vulgari amore iuucti , ml Tbomici , sumus; igltur tan-

tani uecessltudluem alamus litteris, excolamus officiis,

tueamur obscquio , omnem vero ab ea removeamus ne-

gligenliam , f[ua torpet amor, ciusque comiiibus silcn-
tio et lacilurnitate cxtingultur: bas amicltiae pestes a
nostra bcnivolcniia profligemus.
ricnaldus, uon causa nostra, Ilppitudlne cum lcviter
laboraret , iusalubritatem caeli causatus , et uescessita-
tem disccdendi cupiditati praelendens , me repente de-
seruit ferus , ueque hiemls atque ventorum uunc raa-
s^imc furentium raetu , neque ullis raeis precibus re-
tineri potuit. Consuetudiuis luae fructu privatus , ia
 ,

a^S A. M. GRATrATTl

liuins amorc alqne assiduitate acqniescebam. Hoc quo-

que solatio spoliatus ,
qnid milii ad summam solitu-
dinem deest ? Ergo. iacebo desertus in maeroi'e ac le-
nebris , orbatns utroqne amicitiae lumine. Neque enim
is ego sum qui illis circeis poculis , de quibus scri-
bis, immulari possim, quae ne libavi quidem unquam;
et bas omnes fucosas amicitias , atque omnem aulae
spleudorem cum unica profecto nostra ambulatione noa
confero. Grudelem igitur Renaldum , a quo quaeso
poenas tu et Pendasius iniquae profectionis repetite ,

neque eum abire Patavio ante nonas ianuarii permittite.

Haec animo in Asulanum sunm properanti gra-
illi

vissima poena erit. Ego abeuntem prosecutus sum ad

Rosenra niontem. Haec vero ad te scribebam ante lu-

cem ; sed cum iam exaudiam surgentium strepitum
immo vero cum iam vale dicat Renaldus finem fa- ,

ciam scribendi. Illud tamen non praetermittam , lae-

tari me snmmopere tua cum Pendasio consnetudine ,

viro optimo et doctissimo , cuins et eius similium ami-

citiae tibi , mi Tbomici , et fructuosae semper et bo-
ncstae ernnt. Pomorscbium salvere iubeo. Ad eius epi-
stolara rescribara cum Romam rediero. Vale. Monte
roseo •XIX* cal. ianuarii 1 566.

I O. GRATIAKUS TnOMICIO.

Ad litteras tnas -Vnr id. decembris datas rescri-

psi ea epistola quam R.enaldo dedi , brevius quam vel-

lem , et quara mea superiorum dierum consuetudo fe-

rebat , propter loci ac temporis augustiam ; sed lamen

pluribus fortasse quam tu velles , nam mihi interdum
venit in mentera vereri ne te raolestia afficiant meae
litterae, cum intelligam iis te non modo ad scribendum
 EPISTOLARXTM LIB» I. 2^9
non excitari , scd plane fieri negligentiovem ; quo in-

iuriam tu quidem facis amicitiae in qua nullus est ab-

sentium iucundior fraclus quam litterarum crcber et ,

familiaris sermo. Illud non assequeris, ut ego litteras

ad te dare intermittam ;
quac si tibi molestae erunt,

tuam scilicet negligentiam ulciscentur ; si gratae ,

cor-

rigent. Excute quaeso istam pigriliam , teque huic da

exercitationi qua nibil studiis atque insiituto tuo uli-
,

lius , nihil mihi optatius facere potes. Numera episto-

las meas ,
quas ad te post discessum meum scripsi;

numera ,
quas ad me dedisti ; confer tuas cum meis
occupationibus, victum te officio, victum amore faleare

necesse est atque ita quidem victum

; ut ne certasse ,

quidem videri possis. Quid autem te, quid ingenium

tuum minus decet quara certamen dib*gentiae officii,
,
,

benivoleutiae defugere? Sed nolo vehementius te urge-

re. Tuas litteras expectabo quibus si mihi non salisfe- ,

ceris , incessam te asslduis conviciis.

Hortensia semina , de quibus ad me scripsisti cu-

rabo diligenter. Mandatorum tuorum memor, quae mi-

hi pi'oficiscenti dederas , effigies veterura Urbis rao-
numentorum aeneis forrais impressas ad te mitto non ,

tam ut eorum imaginem absens coutemplere quam ut ,

admiratione antiquitatis ad ipsa visenda aliquando ac-

cendaris. Quibus adiunxi nonnulla sanctorum virorum
atque ipsius praeterea auctoris et Servatoris nostri si-

mulacra desumpta de optimorum artificum tabulis. At-

que hacc quidem non solum admirationem , verum
ctiam venerationem liabent eoque libi gratiora ai-bi- ,

iratus Sed nactus opporlunitatein, ante quam

sum fore.
Renaldus vectoribus istuc ferenda apud me reliquit,
nenpoliiauos mustaceolos ,
quos vocant , tibi mitto ,

Neapoli mihi his diebus allatos. Sunt aulem leuociuia

 2 0O A. M. GBATIAM
qiiaeJ.im ciborum , ac cacnae ct pi-ancliorum capita ,

aromatnm salubri.et iucunda conditione commendata.

Est enim illa urbs borura artifex et magisira delecta-
mentoriim. Ilis adieci alutas cx serico violaceas et pur-
pureas , et eleganter elaboralas pyxides odorati et ar-
tificiose conditi saponis eiusdem urbis Iiis dcliciis sem-
per affluentis. Vale. Romae. •XIII* cal. iaimarii. i566.

I I . GRATIANTJS TnOMICIO.

Taraen a Ijreviloquenlia non discedis ? Quid exi-

lius litteiis tuis ? quid aridius ? Esto sn]>erioriI)us die-
bus uibil ad nos scripseris iustis impeditus rcbus ; at
iis exsolutus ,
quam raibi epistolam misisti ! quam bre-
vem ! quam jiibil babentem ,
praeter exiguam cxcusa-
lionem anterioris ncgligenliae ! qnae ipsa non tam ex-
cusanda ,
quam compensanda sludio proximarum Ht-
lerarum fuit. At nibil erat quod scriberes. Primum us-
que adeo es inops ab argumentis, ut coraplerc duas
pagcllas etiam nullo proposito argumento nequeas ?
Deinde quam multa erant in mcis lilLeris quibus re-
sponderes ? quae omnia a te praeterita sunt. Alr eram ,

inquis ,
perturbatus littcris quas a patre gravius in me
scriptas acceperam. Id quidera silentii culpam levat ,

brcvitatem litterarum non excusat ,

quas pacato iam
animo , ut ipse slgnificas, scripsisti. Verum illud ip-

sum quicquid fuit doloris ex parernis litteris quod ac-

ccpisti , communicare ac partiri inecum maxime debui-
sti , cui propte)' nostram coniunctionem idem apprime
quod tibi fulurum scicbas ; a quo velparem dolorem
et sollicitudinem , vel consilium si minus prudens, fi-
dele certe et bcnivolum, expectares. Atqui ego vebe-
mcnter cxpecto quid illud sit quod de tc improbi ho-
 ,

EPISTOlARrM IIB. I. 20 1

mines el raallvoli quod tamen

ad palrom detulerunt ,

laetor esse quo tu nixus aninio nullius. cri-

huiusmodi ,

mlnis cousclo non magnopevc conHnovearis. Haec ti-

,

Li rectae mentis conscientia pluris semper sit quam

hominum sermo ; neque trausversum unguem ab ea
unquam discedas. Probi adolescentis est, quab^m te ip-
sa fiusit natura culpam praestare , invidorum dela-
,

liones non perhorrescere ; neque enim oppriuii aut oc-

cultari veritas atque innocentia potest ,
quac se per se

ipsa in lucem vindicat. Hac tu fretus, studia tua ala-

cri pacatoque animo persequere ,

quorum potissimum
causa abes a patria , ct tuis , et nobis ipsis qui maxi-
me tui sumus , cares. Ac perge quo te vocat Deus ,

cui quin curae sis , dubitare non debes. Ipse te ex

omnibus semper periculis pignerabitur. Sed, amabo te,
illud quicquid fuerit , fac me certiorem . Aveo scire
quo se usque liominum nequitia. Tuum suspi-
eiTerat

cor cum Deo piorum parente ecclesia reditum in qra-

et

tiam ,
patrem gravi ipsum erroie o])caecatum ofFendis-
se. Id si ita est ,
quid commovcare ? Factum boc tuum
praestabit Deus.
Patris labare illud consilium de le in Gallias mit-
tendo, magnopere laelor ; non studiis mihi crede ,

non moribus non deuique incolumitati luae e.vnedirc

,

censeo illo mittaris ; et urbera aptissimam littcris, se-

dem oranis liberalis fortunae relinquas ; eas sequaris
terras ubi nihil sanctum nihil inviolatum nihil tu- , ,

tum , omnia caedlbus insidiis, tumuliibus permiscen-

,

inr , ubi non hospcs ab hospite tutus, nec socer a ge-

nero ; totusque ille locus quo ferreura saeculura de-
,

pingere conatus est clarissimus poeta in mlseras nunc

,

Ijallias cadere videatur quondam rcligionis

, in qulbus
liumanitatis atquc oranium bouarum rerura domicilium
 252 A. M. GRATUNI
ruit. Et hoc proh saacte Deusl paucorum efficere potuit

impielas siniulatione religionis dominationem appetea-

tium. Scd quoniam ia Gallias delatus sum , haec iade
uuntiaatui' : Lutetia discessisse omnes Hugonotiorum
principespraeter Condeium quem sunt qui sperent
,

improhorum causam deserturum atque rcditurum ad

sanitatem. Huius frater Borhonius Cardinalis cum in
cousiiio Porlianum ,
quod in oppidum Cardinalis ditio-
nis impictalis ministros immisisset, qui concionibus
populum ab eius fide atque obsequio averterent, acriter
accusaret seque non muhum eam iuiuriam laturura
,

palam diceret Piex ipse Cardinalls verba secutus ita

,

Portianum accepit, ut ille concideret animo. Sed Am-

miralius Hugonotiorum caput et praecipuus concitator
superioris belli Portianum excusans adiecit aequura
, ,

esse ut Rex permissa cunctis sacrorura licentia ipsos

quoque uti paterelur. Tum Cardlualis , (juac inquit

vobis in nostras urbes nostrosque clientes licentla per-

raissa est ? At tu, Ammiralle, qui Germanos in Gallias
evocasti ,
patriamque feris uationibus pervastandam ob-

ieclstl , exitium Regi puero moliri sustinuisti, eumque

quantum in te fuit regno spollasti , dignus cs qui in-
viso isto capile pocnas persolvas. Qua certe de re si

ad consilium referatur , ego te iudicio omniura dam-

uatura priraus raea seutentia conderanabo. Quae a Car-
diuali approbante Rege dlcta , atque etiam deauncian-
le se daturum operam , ut sibi rem amplius cum pue-
ro non esse intelllgerent , tantus illis metus est incus-

sus , ut urbc protinus cesseriut. Sed quoniara quieluri

mlulrae existimautur , Rex legioncra Helvetiorum cou-
scribi , et in Gallias adduci iussit. Reginara Scotiae
veneui vim adhlbitis subito medicamentls superasse ,
,

iacolumemque evasisse scrlbunt. Ex Hispania transmis-

 EPISTOLAr,U\f Lin. I. 253

surum Rcgera in Italiam. confirmatur multorum lilte-

ris , et ad pacandos Belgas ob rcligionem tumultuan-

tes cum magnis copiis iturum. Is quidem est Bartio
Rcgis vestri lcgato optatissiraus nuncius , qui incom-
moda longissimi itineris se sperat vitaturum. Vale. Ro-
mae •¥!• cal. ianuarii 1 566.

12. GRATIANUS TnOMICIO.

Si scriberem ipse , retinerem instilutum meum , et

longiorem ad te hanc epistolam milterem : sed dicta-

vi propler morbum oculorum , in quem ex assidua su-
periorum dierum vigilia et scriptione incidi , ila mo-
lestum ut eorum paene mihi usum eripuerit , ncque
adhuc abstinentia ulla aut inedia depellere infesti hu-
moris vim potui. Credo hoc mrhi Renaldi imprecatio-
nibus contigisse ,
quem interdum irridere lippitudine
illa sua laborantem solebam ; de quo ,
quia nihil ad
nos post suum discessum scripsit, eram sane sollici-
tus ; quem si convaluisse et salvum ad vos venisse cog-
novero , facile feram eius morbum in me esse trans-
latum , in quem morbi paene omncs coniurasse vi-
dentur; ita appetor ab illis assidiieque exerceor neque :

puto deslstent , donec summa dies ab illorum impor-

tunitate me vindicet ,
quam tantum abest ut reformi-
dem , ut etiam ultro interdum exoptem ; nihll enim
est miserius hac tanta valetudinis perturbatione ,
prae-
sertim nulla spe melius aliquando fore : praestat pro-
fecto relinquere vitam, quam totiens interpellatain at-
que impeditam morbis ducere. Verum hoc Deus vide-
nt; ego certe onus hoc impositum in ipso iuventuiis
aditu propc vivi cadaveris feram aequo animo quam-
diu vixero , deponam aequiore cnm tempus ad%enerit.
 254 ^' ^'* GPATIATTI

Te vero, mi Thomici optirae miliique carissime, ve-

licineiiter horlor , ut valetudinem tuam cures diligea-
ler , eaque secuudum Deum et virtutem nihil tibi du-
cas in omni Praeclarum munus coi-^jus be-
vita pluris.

ne constitutum et haud scio an maius a natura ho-

,

mini iribui possit illi tnmen homini qui tanlo non

,

abutitur naturae dono. Fere enim ut rjuisque est cor-

pore firmlssimo, ita facillime in ea vitia praecipitatur ,

qiiae morbi inrirmilasqne valetudinis consequuntur ; a

qui])us qula tu longlssime abes mi Thomici atque , ,

isto adolescenliae flore , nialurae aetatis in omnibus re-

bus consilium adliibcs , valde laetor.
Novi apud nos nihll erat, quod ad te magnopere
scriberem. Percrel)rescit ruraor de Regis Hispaniarum
adventu, ad quein in iLallam asportandum orones undi-
qnc naves atque trlremcs ,
quae quld(;m elus imperio
parent, Barclnonera ipsius litteris evocalae sunt. Bar-
lius Urbem inibit •¥!• idus ; •III* dabltur ei senalus;
utrlusque diel pompam perscrlliet ad te Staritovius qui

iu ipsius legali domum migravit , atque omnI])us re-

l)us intcrerlt ; id ego ab illo petil. Orationem lcgati

nomlne habeljlt •^l* Antonius Muretus, vir in hoc di-

ccndi gcuere magna semper cum laudc versatus. Eam
orationcm , uIjI fuerit lia])Iia , scrlptam ad te mlttam.
Romae maxlmc qui loca prope flumen iucolunt, in ma-
gno metu fuerunt; nam Tibcris conlincnti]>iis allquot

dicrum im])rll:)us et nlviljus auclus ,

quae australibus
ventis soluiae ex omaiI)us niontibus profluxcrunt , at-

que eorumdem flalu veniorum lepulsa ah ostio vi at-

que impetu fluminis , ita tumuit ut superatis ripis pro-

xima quaeque proluvie aquisque inundaverit. Subur-
baua prata plane oljrula aljlala pars lecta illius am-,

])ulalionis quae ab Hadriani mole ad palatiuiu perdu-

 EPISTOLARVM LIB. I. Sl55

cltur; vinariae cellae plurimae completae , collisis cffu-

Ilerbarum semina collegi permulta quae

siscfue doliis. ,

ad vos mittam cum sercndi et coleiidi tempora ac ra-

tionem didicero. Pomorschio salutem. Vale. Romae •IV»
cal. ianuarii i 067.

I 3. GHATIA.NUS TIlOMICfO.

Odi paene meos oculos , etsi oculi sunt , id est om-'

nium rerum carisslmi, quorum morbo fit ut ad te sicut

soleo scribere ipse non possim. Diclare cogor, qua iii

re ita milii displiceo , ut fructu illo qui est litteris ad

eos scribendis, quorum desldcrio afficimur, periucun-

dus, privari mibi videar. Sed parendum necessitali, cui

veniam dare erit humanitatis tuae. Quamquam licet

mihi brevllate uti , te magislro. Non tua te fefcllit de

me opinio ; legeutem tuas litleras priaium commovit
furtum, quod domi tuae factum esse sbribis; deinde Po-
morschii periculo periurbatum, mirlfice recreavit atque
adeo exlidit nunlius de patj-Is lilleris ad te ajlatis , niu-
latum aut certe reiectum consilium de gallica profe-
ctioue ,quo tua piofcclo salus et inculumiias age-
in
baiur ; suppediiaiam abuude pccunlam permissum ut ,

diutius sls in Ilalla ; qnae omnia dicl non polesl quan-

tam nobis laetitiam atlulerlnt, taulam scillcet quantam
tu ipse esistlmas, cui cognitus perspcctusque cstauiT.-us
in te noster. Cum aulcm nos dico, Cardinalem qao-
,

que dico , cui ita carus es mi Thomici ut nemo

, ,

pater de fllii salute magis laborare posse videafm\ Hac

lu uon tam humanlLate parentis quani benlguiiate Dei ,

erga te, ita fac utai'e ut ad ipsum Deuin consilia ^ique

,

cogitationes tuas omnes referas ; iacta in Dominuin cu-

ram tuani ct ipse tc enutriet. Quod ccrte li; facies
, :
 ,

256 A. M. GRATIAIVI

novi enim iDgenll tui probitatetn , novi indolem , uovi

pium erga Deum aniraum, cuius proximae tuae litiei-ae
quantam significationem habent Quanti illa est cupi- .'

ditas tua vitam ipsam, si res ferat, pro catholicae re-

ligionis veritate atque dignitate profundendi ! Quam
vero illa sapiens, quam christiana, quam supra aetatem
luam usurae huius lucis contemptio , atque caelestis
illius et Macte ;
aeternae vitae appetitio ! te enim curat
Deus ,
qui quos fructus maturae olim istius virtutis

capturus sit ,
nescio quo pacto ut
praestituit. Sed fit

cum ad te quod institueram ad

scribo ,
praeter id ,

exhortandi rationem saepe delabatur oratio mea ; quod

totum velim amori tribuas et summo cuidam studio ,

erga te ac de te meo pei"specto tibi quidem ,

sed quo ,

cgo interdum provehor. In posnaniensis episcopi do-

mum migrasse te laetor , et ut apud eum sis, quamdiu
ipse Patavii fuerit , et optimi viri humaniiate fruaris,
te horlor. Donec iudicium fiat de sublata pecunia
caute nec unquam soh per urbem incedite , tenebras
vitate insidiis aptas et nocendi cupidis opportunas.
Quaraquam magnopere iam Pomorschii pedibus confi-

do. O illum virum ,

qui gladios pernicitate elusit !

Ipsum et lacobum Bresnicium salute impartire. Et tu

vale mi Thomici oplime ct optalissime. Vale et salvc.
,

Romac 'XI' id. iauuarii 1 56^.

L I B E R II.

I. ANTONIUS MARIA GRATIANUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

Viui libi venit in mentem , me de tua constantia du-

Nunquid igitur nobis nostro inter nos animo
bilasse ?
quicquam cxploraiius ? Si pcctus profecto tuura ut di-
 ,,

EPISTOLARUM LTE. H. 257

citur videam , nou sane mlhi ccitior ,
quam nunc sim
de iutimis tuis seusibus esse videar. Sint licet multae
latebrae multique recessus iu hominum auimis, et mul-
lis simulatiouura involucris tcgatur uniuscuiusque vo-
luntas , uostra certe uatura apcrta semper et simplex ,

nihiJque occultum , uihil obscurum , uihil fictum ha-

beat. Ego te pigritiae in scribendo accusavi saepe
fideinunquam. Et quamquam fructum quendam capi
ex amicorum litteris dico quo magnopere excitatur ,

et acuitur amor qiio in genere tuam interdum dili-

,

gentiam desideravi tamen is ego sum maxime qui ; ,

vim
amicitiae caritate , caritaiem ipsam non lam officiis

quam auimo At tu hbmo es mirificus qui

raetiri soleo.

ex meis lilteris eum seusum a quo omuis meus abc ,

rat seusus pro epistolae argumento eruere

,
quam ,

mihi ad multa de quibus ad tescripsi respondere ma-

luisti. Fuit hoc malitiae illud liumauitatis tuae quod , ,

nullum post hac tabellarium praetermissurum te cui ,

litteras non des tam sancle polliceris ; in quo rem

,

facies et tua diligentia et nostra benivolentia dignis-

simam mihique longe gratissimam. Ita valeam mi

, ,

Thomici ut laugueutem me assidueque cum morbis

,

luctanlem nihil tam recrcat quam tuarum lilterarum ,

sermo. Ego tecum et copia et crebritate epistolarum

libeutissime certabo ucque me aut occupationes qui- ,

bus me exsolvere non possum, aut valetudo quam pe-

nitus amisi , ab hoc certamine revocabuut. Ta modo
fac ut vir sis , et congredi audeas ,
praesertim cum sis

et ab otio et ab omui re paratior. Polonum homiuem,

etiam nobili geuere ortum, a Turcis legatum Venetias
venisse quod doles , facis lu quidem pie et amauter
,

erga palriam , cuius nomen vereris ne qua macula ex

liuius labe aspergatur. Altamen non hoc Poloniae igno-
•7
 258 A. M. GRATIANI

miniosum quae illum genuit ( quae enim civitas , non

modo natio est in qua uon iinprobi multi nascantur?)
,

sed ipsi perniciosum qui ambitione et inanium hono-

rnm dulcedine elatus , aeternis se supplioiis destinatr

Sed quando lu ab eo in convivium adhibitu* es , aveo

scire qui fuerint veslri sermones ,
quidve ipse de sacris
religionibusque ,
quid de Christo ab se dcserto loqua-
tur. Hortensia seraina misi ad te superioribus diebus,
plura Neapoli expecto ,
quae ubi venerint, ad te per-
ferenda curabo. Brzesnicio velim me excuses quod ad
eius epistolam non rescribo , excludor enim angustia
temporis. Saluta mihi et ipsuin et Pomorschiuni , et

vale. Romae •XVIII' ianuarii i56y.

2. GRATIANUS THOMICIO.

Amo , mi Thomici , dolorem tuum , vel amorera

potius ; ab hoc enim profectam inlelligo illam curam
qua te angi scribis valetudinis meae ; quam quaeso
curam nos deponamus et committamus omnem Deo : ,

ipse regit nos , et custodit nos , et fecit et creavit nos.

Me quidera ita proxiraorura annorum morbi confece-

runt , ut de lucro iam prope biennium vivere videar r

ita vero mihi molesta esl diuturna haec cnratio per-

ditae cuiusdam et profligalae valetudinis , ut mirum
quam me mei ipsius satietas et fastidium ceperit, cui

propter reccns hoc malum oculorum ne ilbid quidem

solatium relictum est me cum libellis oblectandi. Sed
,

haec ut dixi omittamus ne coramemoratione mearum,

miseriarum in parem te molestiam vocem. Semiua her-

barum dcdi siipcrioribus diebus Bononicnsium tabel-
lariis ut ad te perferantur sine vectura ; nam si tabel-

lariis Venetorum dedissem ,

pluris tibi semina canste-
 ,

EPISTOLARVM IA\). U. 2^9

tissent quam quanti sunt gcrmlnum fructus. Neapolltana

nondum erant allata ; expecto iii dies ; ad te cum

veneriut , contiuuo miltani.
Oralionem de obedientia Pontifici maximo Rege a

Polonlae delata , mitio ad te liabitam a 'M* Antonio

Mureto erudito homine et in diceudo exercitalo lu- :

culenta sane est amplitudinem vestri regni , mores

,

atque iustituta gentls , et res a vobis gestas ila copiose

complectitur , ut historiam condere quam ad rem di-
cere mahiisse videatur. De legati regii ingressu in
Urbera , ac de celebritate elus dici ,
quo illi senatus
datus est, scribendl ad te negotium Staricowio dederam,
cura essem ipse occupatior , sed ille insita vobis ad
scribendum pigritia ,
quod i*eceperat , ut ab eo iniel-
lexi , nou praestitlt. Is a patre revocatur in Poloniam.
Cras ad visendam NeapoHm proficiscltur , ut Ineunte
quadrageslma Romara redeat. Pataviura, ut ar])itror

veniet, ubi patris litteras expectare se velle dicit, quem

de profectione sua in Hispaniam consuluit. Carneva-
libus vehementer cupit Renaldus noster , ut Asoli sis
apud eum , mecumque per litteras egit, ut te de eo
rogarem. Quaeso igitur te ne pluris habeas armorum
ludos spectare Patavii, quam vlri optiml et suavissimi
et amantissiml nostrum consuetudine et humanitate
frui : atque illud tempus quod recepto more totum
laetitiae atque ineptils dandum essc vldelur , cum ho-
mine amico ac percupldo tui , atque id ipsum enixc
postulanti agere, potlus quam in spectaculis, quae nun-
quani periculo carent , velis. Quicquid statueris , Re-
naldum faclto certlorem. Cardinalis mlhi mandavit ,

tihi iit ad eas Iltteras quas ad eum scripsistl respon-

dinem sed cuui fessus scribendo slm
; peto abs tc ut ,

hoc mihi remiitas. Vale Ixomae •VIII* cal. februar.i 067.

 afio A. M. GRATIANI

3. GRATIANUS GEORGIO POMORSCHIO.

Semina perlala ad vos iam arhlti-or ,

quae pridem
Dononiensium labellariis dedi ; plura Neapoli expecta
atque opliniorum olerum , nisi me fallant olitores. Tu
vero mi Pomorschi praeclare qui palrono tuo noii
, ,

lam quae terrae mandanlur quara quae animis com- ,

mittuntur caelestis religionis semina mittere optas •

Haec autem, crede mllii, a Deo iacta sunt in isto ado-

lescenle , cui tu rector et gubernator es datus ,
quae
Lerbescente adbuc eius ingenio cxcepta , cum id ado-

leverit , tanta ubertate fruclus edent, ut eorum sua-

vitatem minime aspernaturus sit pater ; quamquam ut
qai morbo laborant ciborum iucun-
, sensus stupore ,

ditatem nou sentiunt , ita horum ipse nunc fructuum

gustum non habeat. Vale, mi Pomorschi, et a nobis
omnibus plurimum salve. Romae •VIII' cal. februarii

i56;.
4' GRATIANUS TIIOMtClO.

Succensebara (
quid enim nogem? ) tibi, quod nihil
a te nobis litterarum atlulissent proximi tabellarii,

Haeccine diligenlia? Iloccine toties iteratum proraissum

receptumque , neminem Romam venieutem praetcrmit-
tendi ? Iliccine araor ? Nosti reliqua. Quid quaeris ?
Acuebam me ad miriGcam expostulationem , cum ecce
tibi litterae a lacobo Brzesnicio ,
quibus te Mantuam,
ut abeunti ex Italia Olicensium duci occurreres ,
pro-
fectum iutellexi ; quem quidem Ducem nos vel ad
Borislhenem pervenisse iam arbitrabamur , ita a nobis
properans discessit mense novcmbri. At laelor te eo
oificio humanitatis perfunctum csse , vidisseque eumi
 EPISTOLARUM irB. 11. 201

anlc quam Italiam reliquerit ; a quo , cum cadem tibl

aliquanJo percgrinaiio instet, oniuia cognosceres. Sed

heus tu , videsis ne plurls Mantua tibl quam Asulus
fuisse videatur. Iniurlam sibl abs te fierl putabit Re-
naldus qui te cupide expectat , et sibi a te promlssum
ait , et me sponsorem appellat. SI morem Illl gesseris,

vel regem te Asulanorum constituet. Sinat boc Po-

morschius noster ab se impetrare Renaldum. Quod sl

duriores vos praebebitis , In eam partem acclplemus,

ut futuros Patavil ludos , amlclsslml hominis cupldita-
tl ac studio vos antetulisse , exlstimaturl simus. Valete^
Romae cal. februaril iSGy*

y. GRATIAJJUS THOMICIO.

Tu vcro vatlcinatus es ,
qui me frustratum expe-
ctatione litterarum tuarura, id molesle nec tacite latu-
rum existimastl. Ac veram quldem fuisse vaticinatio-

nem tuam cognovlsti ex litterls quas ad

, te cal. fe-

bruarii dedi , in quibus velim ames aequitatem meam,

qui certior factus a Brzesnicio , Mantuara ad Olicen-
sium Ducem visendum profectum esse te , ne verbo
quidem accusavl , cura tamen sl meum lus persequi ,

quam tibl in scribendo non Irapigro indu]gere ma-

lulssem , accusaudi locus defuturus iion fuisset. Gur
nou ante discessum scripsistl cum esset ad quod mihl ,

responderes ? Quid vero fult negotil proficlscentem

aliquid litterarum exarare? An Mantuae denique qulbus
dares erant defuturi , si Id cordl fuissct? Sed nou agam
tecum summo iure , neque ullara exi.juisitajn diligeu-
tlam a te requiram , a quo uou tam mihl molcsta fuit
oflicil illa praetermisslo ,
quam iucunda cxcusatlo. Pla-
cuisse libi Mantuam , teque et Rad^willum humauitci-
 ,

2G2 A. M. GRATIANI

acccplos a Mauluanoruni duce Mautuanisque omuibus

gaudeo. Neapolitanas delicias, quas ad te misi, perlatas
nondum csse miror. Renaldo prius reddenlur , cuius
est arcula , in quam illas conieci. Quaeres de illo ,

apud quem fortasse eris cum liaec leges Asuli ,

quod
ipsura fac quaeso ut sciani,
Lesuiovvolscio i-eddidi tuas litteras; decumbit is ex
bubone in inguiuibus nato. AfBciebatur maerore quod
Bartium Regis legatum Neapolim sequi nequivisset.
lam vero putat sccum praeclare actum ; nam hodie
allatum est, Baptistam Grisonum, Laurentium Gosli-
cium Petrura Guiadoscium cum publico Neapolitano-
,

i-um taLellario iter ad Barlium Neapolim habentes

inter Terraciuam et Fundos spoliatos esse a latronibus,
quibus illa tota infesta est regio; Grisono ereptos GCG*
numos aureos , aliis item ablatum quicquid erat pecu-
niae et vestium, atque omnes fustibus male acceptos.
Huius mali periculum Lesniovi^olscius qui cum illis ,

profecturus erat, raorbo vitavit. Herbaruin scmina Nea-

poli allala nondum erant ; non cesso urgere litteris

eos quibus id negotium dedi ; neque euim vereor ne

illa nobis intercipiantur, nisi forte bortis etiam se ob-

lectare latrones existimas. Polonis hominibus, quos

mihi commendasli , eorumque egestatem
non deero ,

eo libentius pro mea quo illos et

tenuitate sublevabo ,

hanc et cetera peregrinationis incommoda religionis et

pietatis studio subiisse scribis. Vides me ad singula
capita ac paene verba tuarum litterarum tibi respon-
dere? Quod si tu idem inslilutum tenercs , neque tibi

scribendi argumenta deesseut , nec mihi accusandi le

dares.
Belgarum motus suut qui compressos nliqua cx
parte proxima nostrorum victoria imncient ; pcndent
 EPISTOtARUM LIB. 11. 263

lamen omnia expectatione adventus Philippi. Interea

valent iibique arma. Hugunotiorum tanta est rabies ,
ut intercepto per soditioncm sacerdoti exsecto pecto-
re spiranti adhuc praecordia abstraxerint, inque ocu-
los iniecerint. Quis divinae iustitiac iura perscrutari
audeat ? Hunc sacerdotem flagitiosura antea homiuem
fuisse scribuut , et ei vitae flnis obtigit quem sanctis-
simis viris id ipsum optantibus ct ultro se periculis

obicientibus saepe negavit Deus. Viennae sperant a

Turcis pacem fore , Turcarura rege voluptatura magis

quam armorum studiis dedito ; quod intelligens Caesar
bellum malle videtur, si id paribus animo copiis in-
struere ac parare liceat. Cracovia scribunt, a Tartaris
magnum incommodum acceptum csse in Russia , dire-
ptas vastatasque provincias Podoliae et Volliiniae , sie

ut ad solitudin.em paene slnt redactae , raulla hominura

milia in servltulera ducta , incensis aedidciis, senibus
ct imbelH aeiate necata, nunquam maiorem calamitatem
ab illis beluis genli vestrae illatam. Moscorum Prin-
cipera tamdiu vestros spe legatorum detinuisse , donec
arcein non longe communierit; expectari
a Vilepsko
lamen adlmc ab eo de pace legatos sed nemo est ,

quin aut bellum pai'andum aut iniquas condiliones ,

contra polonici nominis exisliraationcm acciplendas esse

intelligat. Itaque bellum futuruia scribunt , cui ut ipse
Rex intersit postularunt atque impetrarunt Lilhuani.
In ipsam igitur flanimara Radzwillus tuus. Tu vero
interea le Patavii cum libellis.,

Tezvcv £^5v , cv tci dedozai T:ckzy:r\io'. tpyx ,

Alla. av y ly.tpcevTo. uizipy^eo epyoc loycio.

Ad haec nunc et ingenium et aetas et tempus hor-

le

lantur. Curiium medicum et Pendasium philosophum

 S>b> .4. M. GRATIAKI

Iminaiiissimos et doclissimos velim salvere iiibeas incii>

Pomorschium
verbis, item et Brzesnicium. Tu a nostris
omnibus salve. Romae»

6 GRATIA^US THOMICIO.

Etsi mibi deest quod scribam , nam neque novi

est quicquam, neque ullas abs tc litteras accepi , tamen
sollenme ineum rctiuebo ut ne quem tabellarium sinc
nieis litteris V^enetias venii*e patiar. Te autem exlstl-

mo ad nos non dedisse eam ob causara quod Patavio

abfuerisin Asulano Renaldi nostri ut cum eo id ,

magnopere cupiente carnevalia ageres. luvat enira iam

meditari causas qulbus te excusem. Verum eniravero
si te R.enaldo gratificatum intellexero me tuis litteris
,

caruisse feram Nos hic ieiunia religio-

non moleste.
sissime iiiivimus, ipso in hanc curam incumbente Pon-
lifice maximo ut hoc toto tempoi'e non modo tempe-
,

ranter sobrieque vivatur verum etiam ut ne quld

,

dissolutum in Urbe ne quld alieuum ab horum die-

,

rum religioue committatur, casle Integreque omnla

peragantur cum ut corporis atque sensuum vis effer-
,

vescens abstinentia et temperantia comprlraatur tum ,

multo magis ut expiatis ab omni flagiiio animls, nosmet

ipsos per innocentiam Deo comraendemus. Itaquc ipso

Pontifice duce tola civitas mirlficese pietati dedldlt.

Semina dum haec scrlbebam Neapoli allata sunt : ea

Bononlara Fulvlo Ruggerlo mittara , ut is ad te perfe-

renda curet. Tu silenlium borum dieruin fac plenis-

sima epistola mihi compenses. Vale, meumque mlhi
Pomorschium saluta. Vale •XV* cal. martii. ij6y.
 ,

EPISTOI.AUU.M LIB. I!. 2DD

7. ORATIANUS THOMICIO.

Opprimor , Thomici , ac nisi me hoc onere abieclo

huic pesti eripio , funditus perii. Vix dum lucebat
cum hodie ad opus surrexi , ac continenter fere nullo
intervallo usque ad muham noctem scripsi ; tanta fuit

litterarum turbal in qua tameu te praeterire nou potui,

ad quem scribens ex diuturuo labore ,

quasi in aliquo
diversorio, requiescere mihi videor. O mi Thomici
quam tecura agitur beue ,
qui solutus curis omnibus,
ingenio et aetate florens in iis doctrinae sludiis arbi-
tratu tuo vohitaris , a quibus me fortuna arcuit semper
atque repulit! At ego video mihi aut evolandura hinc
esse , aut oneri succurabeudum. Nam iam non vale-
tudinis meae negoiium hoc est ; otiosa mibi aliqua et
libei^a cessatio quaereiida, quam certe E.omae non in-
veniara. Nam Cardinalis quidera cum languentem me
graviterque afFectum videt, cessare protiuus iubet a
scriptione , a lectione atque omui negotio prohibet,
dolet , ac me sibi ullam operam dedisse nollet , se
ipsum qui raaudaverit , ac me siraul qui obtetupera-
verim, accusat. Gura vero melius est mihi ,
quasi uun-
quam recasurus siin, ita denuo subicior oneri. Hinc,
inquam, hinc evolandum in aliquam solitudinem- Quo,
inquis , Quo putas? Ad te scilicet. Piides ?
tu evoles ?
Nae tu me salvum vis etiam accerses.
, si ,

Renaldus scripsit ad me litteras querelarum plenas

de te ,
quod ludos Patavii spectare tibi tanti fuerit,
ut Asulauuni suura seque ipsum contempseris , atque
biduo raoratus cum eo , At quos ludos?
discesseris.
quorum exitus irrideados vos magis praebuit, qui quod
uiuaremiui habituros cssc sperastis ,
quam eos ipsos
 266 A. M. GRATIAIVI

qui tanto apparatu nihil dignum miratione fecerunt.

Patavium venisse Turcarum leo^atum usuraque hospi- ,

tio vestro intellexi a multis , iflque vos iu suspicionem

apud quosdam vocasse scrupulosos rerum speculatoi'es.
Perendie hinc iu Poloniam proiiciscuntur Staricowius
et Derabinius. A Rosrazonio coraite nuper accepi lit-

teras Venetiis ante eius discessum datas , in quibus

caput unum erat de te , cuius exemplum til)i mitto,
ut ipse ex eo iudices quanta nos voluplatc affecerit,

et quara raerito a nobis araeris. Cardinalis incredil)i-

liter est delectatus. Tu vero macte virtute. Ec^o enim
de tua praestanti indole ita semper iudicavi , ceteris
etiam recepi, neque unquam sum veritus ne opinionera
et iudicium de te meum falleres. Vale, Thomici optirae
et suavissirae. Vale. Romae 'X» cal. martii i56y.

8. Gr.ATIANUS THOMICIO.

Quantum mihi campura ad accusandum excusatio-

nes tuae aperuerunt ! iScilicet tu in scriliendo tlibgens,

qui quaternis meis litteris tantula epistola trigesimo

post die rescripseris? At etiam Pomorschium palronum
adhibuisti a quo nae tu es proditus magis quam de-
,

fensns. enim
Is te excusans breviloquentem solere ,

scribit omnia in ipsura reiicere litterarum diem. In

quo ut cetera tibi iam condonem lianc certe culpam ,

non effugies. Gum enim neque ad meas litteras quod

rescribas unquamncque de te deque tuis rebus mihi
,

quod scril)as utrumque ista procrastinatione

desit ,

amittis. Comraodum tibi ad scribendum tempus prae-

cipe, neque te in illas angusiias redige ; multa enira
otioso occurrent ,
quae properanti excident. Scd haec
haclenus. Quid vero est quod Alberto scribitur ? ii>-
 EPISTOLARUM LIB. II. 26^
feslum uocturnis latrociniis Patavium , et maxime Po-
lonis a sicariis hellura indictum videri , petitos alios

eladiis , alios lapidibus fngatos , Orhiovianam domura

oppugnatnm atquc aegre defensam : hoc qnaeso totum
quid sit fac ut sciam; nam etiam in Pomorschii littei*is

in extrerao erat , Polonos omnes Patavio cogitare.

Expecto totum hoc quid sit. Renaldus valde lihi ira-

scitur , neque adhuc placari a me potuit , nullam ac-

cipit excusationem , satisfieri sibi abs le prorsus vult,

aut ante aut ad summura feriis raaiorihus, ut ruslicatum
in Asulaniini suura eas , et nt cgo sponsor pro te sim
postulat. Ego vero mallem rusiicationis socius esse;
hic enira urhanos calorcs valde reformido, sed ferendi
scilicet erunt. Tu Renaldum per litteras tibi restitue.

Orationem de ohedientia, Regis Poloniae nomine, Pon-

tifici dehata hahitam a •M» Antonio Mureto misi ad

te superiorihus diebus," vereor ut acceperis, nihil enim

scribis. Staricowius Bononiam discessit , ubi litteras a
patre expectare statuit. Ante quam in Poloniam pro-
ficiscatur sperat sihi permissum iri ut Hispanias visat.
Eum Cardinalis per litteras Bononiara oratori dihgen-
ter commendavit. Romanae res nullae sunt quas ad te

scriham , quiescunt hic omuia , ac in unis moribus

corrigeu(h's restituendaque vetere discipliua oraais ope-
ra consuraitur ,
proceditque res egregie.
Externa liaec fere uunciantur : venturum cum im-
perio in Italiam ducem Albanura a rege Phih'ppo prae-
raissum ad delectus conficiendos cogendasque copias;
Regem ipsura secuturum coraparato exercitu , ac pro-
linus in Belgas ad sedandos illos tumultus concessurum,
qui ipsa fama adventantis Regis paulum compressi vi-
dentur. Agrestes qui superiorihus diebus concionibus
,

Hugoaoiiorum coucitati arma ceperant , ac inceudiis

 268 A. M. GRATIANI

direptionibus caeclibus, qua furore agebantur, omnia

complebant, clade a Gatholicis accepta paenitere coe-
perunt. Quod modo ferrum in optirai cuiusque per-
niciem sumpserant , id nunc in jpsos auclores facino-
ris ac doctores suos intentant
et adniissi veniam a ,

regiis praefectis deprecantur.

Aliorum quoque remissus
videtur ille ardor animorum ; est enim earum gentium
et ad sumeuda et ad deponenda arma subituna inge-

nium.
Caesav in paternis provinciis conventus agit, toto
anirao Turcarum bello intentus , neque eius studio
deesse dicuntur populi , qui tam necessario tempore
libenter ei suas fortunas offerunt. Sed otnnium est
opinio pacem a Turcis fore, quorura rex baud obscure
a belli consiliis abhoi^ret. In obeundis provinciis Caesar
animum suum de religione provincialibus aperuisse
dicitur, Calholicorum partcs erexisse atque confirraasse:
plerisque ex urbibus haereticos concionatores amovit;
templa, monasteria, bona ecclesiarum permulta ab his
occupata Catholicis restituit; quibus rebus mirum quam
sibi bonorum animos adiunxerit. Tartarorum ille nim-
bus, qui tantam Kussiae stragem intulit, si in turbi-
nem vestri equitatus inciderit, disiectum ac dissipatum
iri speramus. Ti se in Valachiam receperunt , atque
aliis Tartaris domo evocatis sibique adiunctis, iter per
Russiam ad suas sedes facturi putahtur ,• quibus oppo-
nere se paral Palatinus Eussiae Albertus Laskius et
alii complures principes. Eex Poloniae conventum reg-
ni Petricoviam indixit , in quo bellum adversum Mo-
scos decernetur. Tu quando isthinc cogitet posnanien-
sis episcopus, fac sciamus; cui et Pomorschio a uobis
omnibus, me in primis, salutem dicito plurimam, et

valc. Romae cal. marlii 1067.

 EPISTOLARUM LIE. IT. 269

9. GRATIANUS THOMICIO.

Reddel tibi has litteras lohannes Fishuns Ducis

Bavariae legalus, vir inter suos clarus, et sumraae pro-
hitatis ac zeli ,
gravis, et mihi amicissimus. Huic nos
de te , de luo praestanti ingeuio , de pietate , de hu-
manitate ea narravimus , ut plane sit incensus studio
lui. Eum cum Patavium venerit convenies ; nara qum
capturus hominem suavitate tua sis, eiusque expectatio-
ni de te responsurus, nihil dubito. Is Piomae postuhive-
rat a Pontifice , ut Ernestus Ducis filius coadiutor , ut
appellant , episcopo frisingensi daretur ; quod cum
negatum propler pueri aetatem esset , ilkid impelravit
ut procurator illius provinciae constituatur ; ecclesiae
ipsi episcopus praeficietur cum per aetatem licebit. Ad
hunc tu Ernestum litteras legato dabis, quibus hanc
ei

procurationem , et hoc de illo Pontificis maximi et

amplissimi Ordinis iudicium gratulere, ut quam semel
inivisli cum
raagno regulo magnae iadolis atque spei
puero amicitiam, eam absens Iitteris tueare. Dabis
eiiam ad pueros nostros Oenipontem litteras scriptas
germanice , ut ipsos currentes sane ad eam linguara
perdiscendam cohortalioiie tua incites. Vale. PvOmae.
•V» non. martii 1667.

L I B E R III.

I. ANTOKIUS MARIA GRATIAIVUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

V
J-ix litteris, quas Pomorschius ad Albertum scripsit,
altcro pede laborare te intellexi iacereque in lecto;
,

liunc quidem morbum esse levem sed tameii iaccre

,
 ayo A. M. onATrANi

te. O vestros rairlficos pedes ! Da tu quidem ope-

ram ut convalescas sed ila ut uihil , feslines nequc
,

morbo vim afferas. Quid eiiim properato est opus?

Recubes modo lenlter requiescas suaviter, , vivas de-
licate et iucunde ; et quamquam fides idem scienter
adraodum pulses, tamen praestat aliura adhiliere ne di-
gitos defatiges tuos. Fac denique ut te cures molHter;
et quod caput est cave ut ne litteram quidem ; nihil ,

enim pedlbus capltalius. At tu, inquis, morbum meum

rides cum ego tuo nuper angerer. locari libuit haec
,

tecum quando aliam 7ion babeo scribendi ullam sen-

,

lentiam. Sed profecto extra iocum quaeso te cum ,

potes scribas ad me neque committas ut «XV* ipsos ,

interdum dies slm slne tuis litteris, nara haec quidem

iniuria est. Discesslt Roraa nudius tertius Bavariae
Ducis legatus ,
qui cura nobis dixisset Pataviura se
venturura , ei ad te litteras dedlraus , atque incendi-
raus homlnem studlo tui. Ipse vir est sanc probus et
Prlnclpi sao percarus. Iluic tu ad Ernestum Ducis
filium littcras dalo ; eius enlm ornatlsslmi pueri ami-
cltia incepta a parvis , culta litteris , aetate aucta , or-
namento tibi , utrlque voluptati crlt. CAvicovius cras
cogitat Pataviura , ut elus mihi praeceptor heri nar-
ravit. Expectabant nescio quam abs te pecuniam de
qua mercatorl pro vestimentis solverent ; ea cura non
venerit , et Ipsi differre discessura nollnt, praes ego
pro illis sum ; tu igitur ia meo aere.
Qul Neapolim euntes Poloni spoliati a latronibus

fuerant , ablala receperunt ; nam latrones subito con-

cursu ex proxlmis municlpiis facto circumventi , in
potestatem omnes iutegra praeda pervencrunt ; praeda
domlnls reddlta , dc latronlbus supplicium sumptum.
Lesniowolscius Neapoli mansit apud Regls lcgatum ,
 EPISTOLARUM LIB, tll. 2^1

vnlt Hlspaiiias visere prius quam Patavium vidcat , si

modo in Italiam Philippus rex non venerit , cuius

adveutus crebris quidera uunciis confirmatur , ac in-
dictum iam esse iter et profectionem parari , sed ue
his quidem apparatibus fides habetur. V^alentiani Bel-
gae omnibus rebus obsessi ac paene capti iam viden-
tur. Eruptionem proxime suramo conatu in obsiden-

tes fecerunt , a quibus ita sunt in oppidura repulsi,

ut ducentos suorum, in his valentissimum quemque,
desideraverint; regiorum duo lantum ceciderint. Fracti
hoc incommodo deditionem facturi viderentur neque ,

cspectaturi ut quod fieri cocptum est , tormentis ad-

motis moenia quatiantur , ac disiiciantur , nisi con-
cionatorum paucorum civium potentia et auctoritate
et

deterrerentur; qui cum ipsi poenas, quas commeruerunt

rebellionis et perfidiae, effugerese non posse inteUigant,
cumque pari scelere civitatem obstrinxerint, populum
malunt seeum ad exitium trahere quam suis ipsorum ,

capitibus falsae ab se ac inductae multitudinis culpam

luere. Caesar ita paternas provincias obit , ut fidei et
pietatis suae expressa ubique vestigia relinquat , niiri-

ficequc haereticorum audaciam rctuudat , et crigat et

confirmet Catholicos ; itaque in caelum fertur sermo-
nibus ac lltteris omnium bonorum. Episcopis, qui in
Gallia defecerant a fide , superioribus diebus Pontifex
maximus episcopatum abrogavit, atque novorum epi-
scoporum nomina in eorum loca edi a Rege iussit.
Obtemperavit decreto Kex atque ainotis fidei deser-
,

toribus , alios Pontifici probatos viros obtulit. Vale.

Romae postridie non. martii i56y,

2. GRATIANUS THOMICtO.

Binas abs te liitoras eodem die accepi , alleras

 ,

2^2 A. M. GP.ATIANt

postridie id. febru.irii daias , eas quas jm fasciculum

Cwicovii conieceras ; alteras Hui
pridie non. mart.
binas litteras eodem die a Thomicio Quis te iam
.'

amplius pigritiae accuset ? Ac postremam quidem lon-

gissimam te de omnibus rebus cpistolam Valentino
Ponietowschio dedisse significas, quam quidem expecto

avidissime. Sed vide ne me in falsam expectationem

conieceris. Irrides me quod Patavium cogitax-e scri-
pserim ? Utinam lam facile cogitata perficere liceat
quam saepe bis ex fluctibus in istum portum cogitatione
deferor I Renaldum litteris iuterdum appella , atque
salutem ei adscribe meis verbis. Post posnauieusis epi-
scopi disccssum ,
quam couduxeris domum quibusque
contubernalibus usurus sis , fac ut sciam , et quando
cetera desunt , domestica ad nos perscribe. Vale.
Acceptum iii Hispania incommodum puto te audis-
se, •XXX* onerarias naves, in quibus magua armorum
et omnis generis bellici instrumenti atque ingens tor-
mentorum apparaius apud Malacam tempestate
erat ,

disiectas atque abreptas interiisse. Haec Hispani callido

ac sollerti consilio simulatione belgici belli ad oppu-
gnandum in Afiica Algerium archipiratarum sedem
comparaverant. R.es enim occasionis esse videbatur , at-

que ea pevopportuue oblata, Barbaris distineri Hispanos

sociorum bello arbitrantibus, et ideo imparatioribus, ac
piratarum classe ,
quae stationem habere in illo portu
consuevit, praedatum in nostrum mare profecta. His
si nostrorum conatibus fortuna aspirasset perfugio ,

praedonibus detracto magnum Barbaris frenum esset

,

inieclum. At visum aliter Dco. Philippum regem huius

naufragii nuncio ita perturbalum scribunt, uL triduum
conspectu bominum abstiuuerit. lam vero quin ven -

turus in Italiara xion sit , nemo est qui dubitet. Atqui

 EPISTOLARUM LIB. Ul. 2^3
de ducis quoque Albani adventu ruraores valde refri-
xere. Sed de hac tota hispauieusi re certioies nuncii
quotidie expectantur. Vale. Roraae idibus martii iSSy.

3. GRATIANrS TQOMICIO.

Duabus epistoh"s tuis his lilteris respondebo ,

qua-
rum alteram Ponietowschius attulit plenam suavissimi
amoris tui , alteram a publicis tabellariis accepi slo-
machosiorem ; non enim tam te purgas de Htterarum
missione ,
quam me accusas in eo quod tuam negligen-
tiam insectatus sim. Audi , mi Thomici ; si ita statue-
ris , te tibi ipsi cariorem non esse quam es mihi, nihil
mirabere si cessationem tuam non fero , teque aculeis
excito ; praesertim cum me ueque occupaiiones meae,
quibus scis quam solcam distineri ', neque morbi qui-
bus assidue vexor , usque eo interpellare unquam po-
tuerint , ut ad te litteras mittere intermiserim , aut
quemquam praeterea non mo lo tabellarium sed notum
mihi homiuera Venetias venire sine aliqua mea epi-
stola sira passus. Fuere igitur obiurgationes nostrae
amoris non stomachi ; quod genus quamqnam ab ami-
,

cltia nostra alienum iion sit tamen quando tibi mo- ,

lestum est eo posthac non utar ; attameii ita non ntar,

,

si tu, ut instituisli, ita perges; sin minus, at sentics.

De RadzAvillo duce nihil ad me scripseras praeter

quam te cum illo fuissc. Nuuc laetor optimo inveni
optimam mentem esse ac de iilorum eum via deces- ,

sissc qui in circuitu ambulaut , et quasi labyrintheis

in flexibus errantcs, postreino in terrificae illius beluae
fauces iucidunt. Atque eo quidem laetor magis quo
abs le iUi primum exeundi viam monstratam , te ilii

glomcrem lini , quo se ex ilio errore cxpiicaret tvadi-

i8
disse intelligo. Robortellii raorbo omnes qui bonis ar-
tibus ,
qui doctrinae studiis , qui ingeniis favent per-
moveri debent. Illo enim viro, quod Deus omen obruatl
morte amisso , quis esset reliquus qui antiquam istius
urbis dignitatem retineret? qui exteros homines eliceret
istuc doctrinae aique erudilionis fama ? Equidem quod
ei ipsum amo , et eius plurimi facio virtutes et quod ,

amplitudini istius urbis, ac profecto etiam quod studiis

tuis faveo ,
pendebo anxius auimi expectatione quid
de eo afFerant proximi tabellarii. Subit etiam illud;
quid fiet nobis ? si illa corporis firmitas , ilkid robur
Bobortellii lanlulo repente morbo extinguitur ? Quid
quaeris? Eram commotus cum periculo excellentis viiu,
tum cogitalione nostrae infirmitatis.
Bespondi ad posteriorem epistolam , accipe nunc
ad primam. Ponietowscbius si qua in re mea opera
studioque indiguerit, intelliget quantum habeat apud
me pondus Thomicii mei commendatio; horainem certe
officiis et amore complectar sed praeclaros inter nos ;

habebimus sermones, cum tam sciat ipse latine, quam

ego polonice. Gum me Patavium invitas , mi Thomici,
tam amanter lani liberaliter , atque adeo instas alque
urges , scis quid agis ? Hefricas desiderium meum;
moriar ni tecum vivcre discupio , atque hoc aut de-
posito onere aut abiecto , in tua humaniiate, suavitate,
amore erga me , ac , ut ipse scribis, in tuo sinu con-
quicscere. O nos beatos una agere proximam aesta-
si

tem liceret , una iocari una rusticari una in litteris

, ,

ac studiis noslris volutari Per te enim cum iratis

I

pridem mihi musis , ad quas me vocas , in gratiara

redirem. Tu me discendi , ego te caenandi discipulum
haberem. O nostras caenulas, si venirem, nostros iocos!
Illara profecto Pumorschil severitatem tristitiamque le-
 EPISTOLARrM LIB. 111. 2^5
niremus ac raiiigaremus noslra Sed quid ego
liilaritate.

haec fruslra vaticinor ? Nimis multa sunt quae impe-

diant. Veneram equidem superioribus diebus huius rei
in aliquam spem quod videbatur placere raedicis ut
,

ad hicenses aquas me conferreni. lude scilicet recta

ad te ; ueque enira Romam in ipsos aestus redirem.

At labare iani coepit hoc consih'um. Te igitur fruar

ut licet per litteras , in quihus fac quaeso ut luam

mihi diligentiam naves. Hei"i modo redditae mihi suiit
a Brzesnicio litterae quas Patavio id. feb. ad me dedit;
in lautum videlicet aliquem hospitem iuciderunt, a quo
detentae sunt. Scrihit mihi de lesuitis duohus ,
quos
cupit posnauiensis episcopus secum in Polouiam addu-
cere , eorum opera ad instituendam Posnaniae iu-
ut
veututem utatur pctitque a me ut agam cum societatis
,

magistris. Fecissem ego id quidem sed cuin litteras ,

serius acceperim ; ac instare inteHigam episcopi disces-

sura, rogo te ut ipsius hac de re voluntatem cognoscas,
et ad me scribas.
Habes ad tuas et ad Brzesnicii litteras, accipe nunc
cetera. Svendius Caesaris praefectus Moncacium in
Transilvania per deditionem recepit ,
quadringentis
railitibus qui in praesidio erant cum singulis vestimen-
tis dimissis. Gopias deinde ducebat ad Huslium op-
pugnandum ; est enim iussus abslinere in praesentia
Turcarum finibus ac unum , bello persequi Transil-
vaniae Regulum. Spcs prope certa pacis a Turcis ,

eaque de re Caesar missurus erat Constantinopolim

Agriae episcopum. Tartari veriti Polonorum equitatum,
per deserta Valachiae ad suas sedes se recipiunt, non
magnopere itineruin incomraodis ac rerum inopia de-
terriii, qujbus tectum caelam, tcrra stratum, iumenta

quibus insident esca suni. In Belgis summa perturbalio

 2^6 At M. GEATIANI

omnium rerum ; nihil nisi seditiones , caedes , dire-

ptioues, tcmplorum incendia nunciantur, qua rauniun-
tur invito Rege oppida, qua diruuntur qua eiiciuntur ,

Catholici qua haeretici obsidentur. Quibusdam in

,

urbibus Hugonotii tabulas atque omne publicum in-

strumeutum palam in foro atque concione combusse-
runt ne quid extet veteris memoriae
, novas ipsi con- :

ficiunt tabulas , novas leges condunt ,

pro arbltrio" ac
libidine statuunt omnia , atque evangelium iactanl.
Antuerpiensibus summum impendere discrimen vi-

detur, improbissimo quoque diripiendae opulentissimae

uvbis occasionem captaute. lu proximis oppido locis
raagna scrvorum, damnatorum, et agrestium colluvies
omnium fortunis iuhiantium quotidie cogitur. Negotia
prorsus inlermissa, fieretque vulgo mercatorum disces-
sus , nisi retiuerentur parlim Aurangii precibus et

auctoritate qui conservare urbem studet partim metu ,

obsidentium vias nebulonum. Scribunt, Aurangium ut

tantis malis occurrat ( quo animo Deus noverit ) ad

mitigandam plebem augustanae confessionis ritus cae-

rimoniasque perraisisse ,• ea vero concessione incitatos
esse Hugonotios, qui sibi Lutherauos praeferri non
feruut. Gallici quoque motus in Allobrogibus afferun-

tur , trausire alpes Bordilionem Piegis praefectura cum

septingentis equitibus cataphraciis: missos a Rege, qui
duas regiones Helvetiorum conducant. Haec quo eru-
ptura siut , nescitur.
Ecce tibi novum raonstrum. Cadaver Regis Scotiae
occisi proiectum in agro inventum id. febr. Genus
caedis , causae , atque auctores facinoris ignorabantur;
sed uon dubitatur quin ex religlonis dissensionibus
sint. Magni motus lcmpOrum atque omnium rerum

conversiones imminere videiilur nisi nos Deus aspe- ,

 ,

EPISTOLARUM LIB. Iir, 2^^

XBrit. Disslpatus erat his diebus tota Urbe rumor
apucl GeTitnmcellas efFossum thesaurum , quae res ia
tanla pontificii aerarii inopia peropportune videbatur
cecidisse. Nunciatum id fuit Pontifici ab ipso qui lo-
cum commonstraverat ; missi qui inspicerent ; aurea
numismata cii'citer mille quiugenta in veleri urna re-
perta renunciarunt; atque huc recidit illa thesauri spes
quae totam urbem occupaverat. Sunt autem numismata
comraunis aurei nummi instar in quibus plerisque ,

imago est Honorii imperatoris ; atqui ita fulgent, ut si

recentissime essent cussa. At ego sic omnia persequor

dum tuae cupio satisfacere curiositati , iu qua plane
es o^uTTStvoc , ut verear ne arguta nimis haec tibi sedu-
litas videatur ;non est. Tu autem iu
nostri certe otii
eam partem accipies me iu meis summis occupatio-
,

nibus txiae memoriae libenter dare operam. Idem tu

facito , et cura ut valeas. Romae •XII* cal. aprilis.

4« GRATrANUS THOMICIO.

Male de Robortellio. Me certe singulari molestia

affecit non quo amiclim amiserim
, nam ad huuc ,

quidem dolorem iara obdurui ; neque etiam propterea

quod ipse usura huius Iiicis careat quem luee frui ,

sempiterna speramus, et quem satis aetati, satis nomini

ac gloriae suae vixisse existimo ; uemo enim nostra
memoria omni ingenuarum doctrinarum genere cla-
in
rior ; sed profecto quod in tanta doctorum hominum
inopia, dignitas istius urbis, quae theatrum oliiu sum-
morum ingeuiorum fuit , dimiuuta admodum ac paene
collapsa videtur eius interitu. Nam ut philosophis et
luns iuierpretibus floreat Patavium , tamen exteri ho-
mines, et nostrorum ul cuique praestaus est ingenium,
 2^/8 A. M. GRATIANI

earuin maxime lilterarum studiis ducuiitui*, quao et

sunt et vocantur humaniores , in quibus qui excellant,

qui quidera suffici Robortellio possint , summam esse
video paucitatem. Doleo praeterea alienissimo tuo tem-
pore ipsum decessisse , tcque fructu privatum atque
usu eruditissimi viri. Ac vererer ne luus ad hanc lau-
dem aut interrumperetur aut retardaretur cursus, nisi te
eo progressum intelligei'cm, atque iis esse aaturae sub-
sidiis munitum , ut si te ipse excitaveris , si ingenii
tui nervulos intenderis , cuiusquam operam ad eniten-
dum non magnopere desideraturus esse videaris. Com-
motum esse te hac iactura , nihil miror , qui quanta
sit in te probilas ,
quam mollis ad omnem humanita-
tem animus, probe novi. Sed hac conditione nati omnes
suraus. Ac tu quidem ,
qui vitae prima nunc quasi
spatia ingrederis, fereudis his casibus mature assuesce;
saepe enim accidunt , ac nisi provisos habeamus, into-
lerabilem interdum dolorem faciunl.
Expecto quam nuuc rationem studiorum institue-
ris, ac ne graeca intermittas, valde te hortor. Ego, rai
optatissime Thomici , sacris hisce diebus legi libcllum

Augustini inscriptura de utilitate credendi , in quo

quam me raulta delectarunt ! quam apto huic tempori
atque adeo his teraporibus pabulo animum refeci ac

recreavi meum ! quam saepe te desideravi vel laudato-

rem , vel interprctem , vel socium iucundissimae ma-
ximeque salutaris lectionis ! Lege , ainabo te , hunc
libellum , ex quo et fructum et voluptatem capics ma-
ximam. Perbi-evis est , uuica perleges die ; scribito

deinceps ad me tuum de eo iudicium. Cupio enim ut

vel absentes de studiis inter nos communicemus. Vale.
•III' cal. aprilis. Rpmac io6j.
 ,,

EPISTOtARUM LIB. 111. Hy^

GEATIANUS TnOMICIO.

Grassatoribus istis ,
qui vobis periculum faciuut
Deus male faciat Quod enim scribis de rapto ingenuo
.'

puero intolerandum sane facinus. Cardinali certe ita

,

res visa est indigna ut cum Veuetorum legato qui

,

Roraae est vehementer egerit ut ad senatum hac de ,

re scribat, quod de se facturura recepit, et curaturum

ut Polonorum natio Patavii ab iniuriis vindicetur
habeaturque Gardinalis coramendaiione carior. Spero
senatum ,
pro sua sapientia et ia exteros hum:\nitate
mandalurum magislratui , ut vobis vestram digiiitatem
retinere Patavii liceat , et de rapto puero diiigenter
perquiratui'. Sed eum puerum inlelligo negligenter
admodum custoditum fuisse ab iis ,
quorum curae ac
fidei commissus erat. Tu quid actum erit , scribito
ad nos.
De te autera ego ita censeo ,
quando conductam
habes domura Patavii , ut maneas usque ad maiores
ferias ,
quarura nisi fallor initium fit ineunte iulio.
Deinde protinus rusticatum exeas in Asulanum Renal-
di , atque ibi reliquam aestatem agas. Hic mihi videor
clamantem videre PomOrschium : hui rusticatum duos
menses ! Maxirae. Quid enira potius facias? Sed ne mc
putet velle ut feriatum eas iu Asulanum , hbros illo

tuos deferas omnes iubeo. Non sane video ubi iHud

tempus, quo vacationes Patavii et calores suut maximi,
aut salubrius aut utilius consumpturus sis ,
quam iii

summa araoenitate, suinmo otio, summaque commodi-

tate studendi arbitratu tuo. Et quia illius temporis mul-
tum animo indulgeildum est, superva-
valetudini atque
caneas operas iuterdura aucupio interdum veuationi ,
 28o A. M. GRATIANI

dahis. Aut si ab his te calo^es prohibchunt , ludcs

aute cihum pila ; praj^.sus ad vitandas raeridiationes,
quae nec utiles sunt et torporem afferunt, aut tesseris
aut tah"s,' pomeridianas horas falles aut latrunculorum
ludo , in quo latrunculum te esse raaximum narrat
Pomorschius. Armaturam illam quam a Radzwillo duce
dono accepistl seponito , atque nunc aliis exercctor
armis.
Luditoque effigiem helli simulataque veris
Proelia , huxo acies fictas , et ludicra regna ,

Ut geraini inter se reges albusque nigerque

Pro laude oppositi certent hicolorihus armis.
Haec tu bella gere, quibus te gloriatur Pomorschius
saepius a se victum. Vir optimus est hic Pomorschius
et amans tui ; de te cum illo iucundissimos habuimus
sermones , expiscatus sura ab eo omnia. Hanc autem
iucunditatis plenam rusticationera condiet suavitas et
humanitas Reuahli nostri ct araor erga te singularis.
Hoc meura consilium si prohaveritis , fac me continuo
certiorem, quo priraus per litteras Renaldo significem,
gratiamque huius rei dh eo ineam. Scio enim ei nihil

posse accidere optatius.

Peracta hoc modo aestate , simul ac se calores fre-
gerint , solum vertas et Bononiam tc conferas suadeo;
nam ut Bomam venias tam cito , vix audeo sperare.
Sunt Cardinali in illa civitate rauhae araicitiae , mag-
nae cum primario quoque civiura necessitudines, qui-
bus iia te coramendabit oranibus , ut sperem hominum
natura hospitaliunj et amaiitium externorura te in ocu-
lis fore. Audies illic Sigoirlum doctum virum et in
illo munere puhlice doceudi diu cura laude versatum,
et vestrae genlis ut audio perstudiosum. Ego ita cen-
seo ; vos quid conslitueritis , fac me certiorem. De
 EPISTOLARTTM LT8. IIT. l8l

Luc.T moHacho qaod quaeris , affirmare nihil possum;

ipse mihi uarravit iussum se iu Poloniam redire. Sci-

licet Pontifici non placet , monachum ab suorum coelii

diutius abesse ; et homo disertus operam suam utilius

in concionibus ad populum habendis erudiendaque

plebe positurus videtui-. Sed hac de re certiora omnia
ad te scribam ubi Regis legalus Neapoli redierit, qui
propediem expectatur.
Nova haec fere nunciabantur. Mille et quingenti
Hugonotii ducibus Fonlentio et Tolesano prope An-
tuerpiam consederant , ac si qui tumultus in oppido
orirentur expectabant , direptioni opuleutissimae urbis
inhiantes , atque omnia circum loca lati'Ociniis infe-
sta habebant. Ad hos opprimendos, missu magisti'atus,
Beavoius cum decem cohortibus profectus 'V* id. mart.
iniia pugna Hugonotios in fugam dcdit, octingentos
eorum cum ducibus interfecit paucis suorum amlssls. ,

Hessels est oppidum in Eburonibus episcopi leodiensls.

Hoc Hugonotii occupaverant, ac populo in suam sectam
perducto , episcopi praefectum sacerdotesque omues
oppido eiecerant, direptis eorum domibus, templa auro
atque veste detracta incenderant ac solo aequaverant,
publicas tabulas ut omnis extingueretur antiquitatis et
catholicae religionis memoria , in foro combusserant.
\
Episcopus indignitate rei vehementer commotus , coa-
clis celeriter quatuor milibus homiuum ante ad Hessels
pervenit ,
quam
se Hugonotii communire potuissent;
ac missis quipopulum ad sanitatem revocarent op- ,

pugnatlonem oppidi instituerat. Oppidani metu ac pae-

nitentia ducti, episcopo se dediderunt hls condillonibus
ut templa restituerentur templorum ac sacerdotum
,

damna illorum omni haeresl abtecta

aere resarcircutur,
calholicam religionem reciperent retinercntque sum- ,
 !

282 A. M. GRATIANI

pius ab episcopo ia id bellum factos ipsi praestarent

Gotha a Saxone vehemeuter premebatur; obsessis Man-
sveldius, sollicitata nobilitate, coactisque circiter mille
quingentis equitibus auxilium ferre conabatur; sed cura
Saxonis equitatu congressus , victus in potestatem ho-
stium pervenit. Grombachius fertur paratum venenum
habcrc ,
quo si vincatur , ac potiatur oppido Saxo,
mortem sibi consciscat. Vale. Non. aprilis 1 667. Romae.

6. GRATIANUS THOMICIO.

Patrem tuum ab illa indignatione, quod non ipsius

iussu in Italiam veneris Pomorschium revo-
, statuisse
care in Poloniam , atque alium ad
te in eius locum

mittere, quocum Gallias petas, quidam hic distulerunt;

quod etsi non aJ^iVTr/wj narratur tamen me quidem ,

pupugit huius rei vel falsus rumor ; nec sane quiescam

ante quara mihi hunc scrupulum ex animo ipse evellas;
cupidissimus enim tuae gloriae, ferre non possum egre-
giis tuis ad laudem conatibus moras iniici. Nihil certe

alienius rationibus tuis accideret. Quem enim mittat

pater fide erga te , araore , diligentia cum Pomorschio
conferendura ? qui tibi est cura et pietate pater , con-
silio rector, assiduitate operae paene servus, humanitate
paene frater paene aequalis. Atque haec
et comitate ,

quidcm quae maxima sunt, aequat probitas horainis,

religio , mores , integritas , litterae ; quibus accedit
naturae atque ingenii lui , ac earum rerum quae ad
istius aetatis iusiitutionem et conservationem valetudi-
uis pertinent, perfecta cognitio. Novus praeceptor non
tam reget te, quam regendus tibi raoderandusque esset.

Sed ego vereor ne habjas qui iara nunc nascenti tuae

laudi iuvidentes, incomraodare tibi, ac tuos ad gloriam
 EPISTOLARUM LIB. III. 283

cursiis obiectis impedimentis reraorari studeant. Haec,

elsi nullo certo accepta auclore ,
tamen iguorare te

nolui. Tu si quid ad te de liis rebus scripsit pater , vel

omnino quid odoratus es fac me certiorem. De tua ,

mansione istic quid seutiara scripsi ad te proximis ,

meis litteris , ac expecto quid statueritis.

Egi cum societatis lesu raagistris ut de suorura
nnraero electos duos viros hd posuaniensem episcopura
mitterent Posnnniam, quorum ille opera ad instituen-
dam iuventutem uti possit ;
quod quanto cura fructu
catholieae religionis foret futurum ,
quae opportunitas
urbis ,
quae episcopi, deraonstravi. Pvcsponderunt, se
libeuter morem tam piae episcopi cuplditati fuisse ge-
sturos ,
praesertim in ea dominicae vineae parte, ubi
iri summa messis copia, operarum paucitate laboratur;
sed non esse consuetudinis eorum societatis , neque
omnino licere per eorum leges, siugulos sodales quo-
quam dimittere. Praeterea duo esse in Polonia iani
instituta collegia , alterum Brauspergae, alterum Pul-
toviae ,
quibus vix aut ne vix quideth idoneos borai-
nes suppeditare possunt;non tam quod inopia docto-
rum hominum apud sit quam quod mirus est
ipsos ,

concursus postulantium eadem priucipum ac episcopo-

rum quorum tantum cst hac in re studium ut ma-
, ,

gistri societatis statueriut, ante quam instituta collegna

suo quodque uumero expleverint , a novis deduceudis

prorsus abstinere.
Seminarium Romae discentium puerorum constltu-
tum est ut in eo adolescentes qui sacris initiari, ac
,

in templis saccrdotibus ministraturi suut, instituantur,

quo illa clericoruin muuera caste scieuterque obcant.
Horum maguus quidem sed praefiuitus est numerus,
ac Pouiificis maxirai sumpiibus aluntur. li cum tem-
 ,

284 A. M. GEATIANI

plorum usui comparentur plerumque i'omani sunt ,

pauci proximorum raunicipiorum ; in Htteris praeterea

instituuntur erudiunturque diligenter. Quo fit ut in eo-
rum disclplinam multi ordinem tradantur no-
extra
biles et ingenui adolescentes qui in contubernium ,

nummos aureos singulo quo-

recepti quatuor pro victu
que mense pendunt. Horum est omnium eadem viven-
di conditio, eadem ratio quae servatur in contubernio
Germanorum , de quo memini me ad te scripsisse.
Eosdem domi magistros habeot , iisdem utuntur foris
praeceptoribus lesuitis , eadem prorsus utrisque insti-

tutio , iidem mores. liabes de seminario, in quod da-

bitur a me opera ut recipiatur is de quo scribls.
De Regis Daniae morte puto vobis falso nunciatum,
in recentibus enim ex Germania ad nos litteris nihil
lale scribitur. Nex Scotorum Regis confirmatur tum
rumore et nunciis tum litteris multorum. In Livonia
,

copias Regis Sveciae fusas a Polonis caesasque scri-

bunt ; Regera vero vestrum artuum dolorc laborantem
Varsaviae restitisse , ac conventum rcgni in post id.
aprilis relecisse. In Russia nobilitatem esse in armis
duce Alberto Lasklo , ct Valaclio imminere dlcitur,

quo auctore in vcstram provinciam Tartari irruere.

Moscorum lcgaios Litbuaniam atiigisse, ac iter babere
ad-Regem, Crasinius scribit. Morte cuiaviensis episcopi
valde a/ilictam esse scribunt Volscorum domum ipsum ,

tam grandem pecuniam debuisse , ut 'LXX* M. flo-

renorum aerls alleni reliquerit. In eius locum sufTe-

ctum iri putant Gamuesnium , nam Vicccaucellarius

certam plocensis ecclesiae spem , et hoc ipsura raunus
quo nunc fungitur commutare cum episcopalu cuia-
,

vicnsi nolle vidctur.Pragam venturus erat ad Gaesa-

rem Elector brandeburgeusis nam multa esse ia Ger- :
 EPISTOLARTJM LIB. III. 285

mania bellornra semiua conspersa videntur quibus ,

occurrere Priucipes student. Qui enim Gotbae a Saxo-

ne obsidentur , non modo Germaniae nobilitatem sol-

licitare ad arraa dicuntur , sed cum gallorum princi-

pibus Hugouotiorum raiscere consilia. Coutra Saxo

fretus Caesaris gratia darauatos poenis afficiendos cou-
tendit , ac variis artibus Principes iu amicltia sua re-
tinet : interim oppugnationi oppidi magno couatu in-

stat , sed pari diligentia ab obsessis resistitur. Verura

vereutur homines ne hacc magnorum motuura initia

sint.

Ex Gerraania desceude nuuc iii Belgas, ubi cuncta

armis decernunlur. Dum apud Antuerpiam proxime
pugnaretur, Hugonotii qui in oppido erant suorum ,

strage aniraadversa , capiunt arraa , ac subsidio suis

venire parant. Aurangius portas claudi iubet , et om-
iiibus locis custodias ponit. Hiigonotii furere tota urbe,
intentare necem , ininari incendia , tormenta belllca
producere , vl erupturi. His Catholici conglobati se
obiiciunt ,
praetorio ac foro occupato. Catholicis se
Lutherani adiungunt, ncutris ardor aulini ad pugnam
deerat. Sed cum Hugonotii numero se impares cerne-
rent, Catholici Aurangii auctoritatc moverentur, com-
posita res est , ac tunc quidem discessum -ab armis.
Valentiauenses omnium rerura Inopia adducti , ad col-
loquium nostros vocaveruut ut de deditlone agereut. ,

Sed cum Interea accepisseut Hugonotiorum augeri co-

pias circura Anluerpiam quibus a sociis in urbem
,

intromissis fore sperabaut ut oppido potirentur , di-

rempto colloquio ad arma redierant. At paulo post
acceptis de Hugonotiorum clade nuuciis desperaia ,

venia, omnes fortunas unum iii locum cougesserunt,

eas subieclls flammis iucensuri , ubi tenerl a Catliolicis
 286 A. M. Gr.ATIAM

oppidura intellexissent
; ipsl vero contraria porta fugae

se mandare, ac pedibus salutem quaerere statuerant.

Postrerao monentibus quibusdam non esse de Regis
et Gatholicorum clemeutia desperandura , repetito col-
loquio Regi se dediderunt , eique se ac sua omnia
permiserunt. Norchermius regiarum copiarum praefe-
ctus confestlm ingressus ui'bem praesidlo firmavit,
animadversionem ad Regls arbitrlum reieclt. Hoe suc-
cessu multa variis in locls oppida praesldium Regls
Bredarodam hugonotlcae factlonis
acceplsse scribunt.
priucipem Ambsterdamo, quo potissimum se receperat,
nobili Hollandiae oppido excedere iussura a civlbus.
Rumores de Phllippi regis Hispanlarnm adventu, qul
superloribus dlebus prorsus i"efrixeraat , calent iam,
constanterque nunciatur venturum. Constat ducem Al-
banum convocata Regls famllia pronunciasse Regem
in Belgas profecturum , mandasseque ex auctoritate
Regls ut omnes ad cal. iunli parati instructique ad
iter essent , eam enlm dlem dlscessui dictam. Ipsum
vero Albanum antecessurum |legem. Anlmadversum
vero esse eura In edlcenda Regls profectlone in Belgas,
oraislsse qua iter esset facturus. Si pedibus ex Italla

an classe per oceanura ,

quo aut qua , brevl scietur,
si ,
quod. multi verentur , consillum non mutabltur.
Vale. td. aprills 1 667.

7. GRATIANUS THOMICIO.

Quid ais? Niiiil a nobis litterarum? Scelus tabellario-

rum non ferendum! ego enim dedi singulis, et quidem

longlsslmas. An vero haec tua malltia est ,
qul rcscri-
bendi laborem defugiens , non esse tibi redditas meas
littcras causaris ? Neque enira video qua Interire Illae
 EPISTOLARUM LIB. Itl. '-iSj

polueriat, et te artificem esse mirificum fallendi in-

lelliffo. Ac ut reclditae nondum essent, quas non. aprilis

dedi temporique non responderint tabellarii , certe

,

eas accepisse debueras quae •III- cal. sunt datae. Nol-

,

lem eas periisse quibus petieram abs te ut libellum

,
,

Augustini legeres de utilitate credendi ,

quod elus me
libri lectio ita delectaverat , ut illius mecum cum vo-

luptatis tum fructus participem te esse cupiverim. Ad

hanc tu mihi epistolam rescribas velim , si acceperis;

sin minus , id ipsum significes.

Post captam in Belgis Valcntianam , Regis prae-

fectus copias ad Cameracum duvit, atque oppido mul-
lis hostium intcrfectis potitus est. Restant Boscodu-
censes et Antuerpiani qui recipere in urbem praesi-
,

dia recusant , in ceteris rebus facturos se pollicentur

quod Rex imperaverit. Gontra magistratus, nihil cre-

dendum Hugonotiis existimat, nuUamque conditionera

accipiendam , nisi praesidio militum imposito. Gaesar
Pragae contendere dicitur , ut Bohemi omnes , cum
superiorum tum nostrorum temporum reiectis haeresi-

bus ad archiepiscopi pragensis auctoritatem et catholicae

ecclesiae fidem redi^antur ; ac de omnium ordinum

sententia lex promulgetur, qua Galviniani qui ad sani-
tatem redire, atque illam sectam deserere recusaveriat,
excedere regno iubeantur. Svendium adventu Turca-
rum copiarum ,
quod impar adversariis esset soluta ,

obsidione ab Hustio recessisse scribunt. Gonstantino-

poli item scribunt venisse illo Picgis Poloniae legatum
questum de Tartarorum et Valachorum iniuriis ,
qui
coutra ius foederis provinciam Russlae populati, mag-
nam ilils populls calamitatem intulissent. Itaque postu-
lare Regem ut captivi reddantur , et ut poena in pacis
\iolatores statuaiur. Regera praeterea quod hungarico
,
 288 A. M. GRATIAKI

bello Caesaris parllbus favisse diceretur, purgavit. Ad-

duut, interrogatum legatum quo auimo Caesarem uuiic
esse existimaret, alienissimo a pace respoadisse, atque
oraaia ab eo comparari ad bellum. la baac poloui
legati vocem iacidisse nuacios cum litteris a Traasil-
vaao missos opem adversus Svendium imploraates;
atque eodem tempore litteras Buda allatas esse, Caesa-
rianorum crebras excurslones iii Turcarum fiaes nun-
ciantes. Quibus rebus Tnrcam vehementer comraotum
coufestim hungaris praefectis imperasse ut omni co- ,

pla auxillum Transilvauo ferrent , ac suis mandasse ut

belkim adversus Caesarem indiceretur. Sed hanc ab
effemiuati Regis, et omuia ad voluptates et ad vacuum
curis vltae genus referenils anlmo cito iracundiara
,

abscessisse, repelltamque coatinuo de pace actlonem,

iieque uUum extare maioris belli apparatum. Venisse
tamen Constautinopolim paulo post a Transilvano le-
gatos cum siipendio quod is Turcis quotannis ex foe-
,

dere pendit. Hos raunera singulis Bassis afferre adni- ,

tique ut Tyranno bellum adversum Gaesarem persua-

deant.
8. GRATIANUS THOMICIO.

Quid commendari te per lias Iltteras Pendasio po-

stulas? Num quis est humauior? num quis tui araan-
tlor? Unice le ab eo diligi fierique plurimi, et praesens
intellexi ct cognovi ex ipsius litteris. Cum enlm ad
eum fere nunquam scriberem sine tui commendatione,
respoudit proxime , seque nihil tam cupere ostendit,
quam tibi operam et studium navare suum ,* non solum
amorls nostri , cuius ille lestis est , causa , sed etiam
tui. Igitur da tc in hominls intimam familiaritatem;
iulelliges in eo viro cum admii'abiH doctrlaa parem
 EPISTOLARUM LIB. Ilt. 289
conuinctam esse probitatem, raorum vero incretlibllem
et inteffritatem et suavitalem. Ego potius tibi ut mo-
rem geram ,
quam quod necesse esset , dedi ad cum
litteras ,
quibus tamen nostra et te non tam ei com-
mendavi, ne iniuriam facerem oflTiciosissimi viri buma-
nitati ,
quam gratulatus sum quod in vicinam domum
commigraveris , ut te secum quamdiu vohierit habi-
turus sit, volet autem quamdiu per munus doceudi
suum licuerit. Vide vero quam te me alterum esse

iam putent. Vialis noster petlit nuper a me per liite-

ras ut canem venaticum conquisitum optimum ad se
mittcrem : quod ut facilius quasi proposito praemio,
bonus videlicet orator a rae impetraret de ^enatione
, ,

se mihi saepe missurum poHicitus est. Ac ne mireris,

inquit quod me tibi missurum dixerim qui tercenta
, ,

ipsa passuum mih'a abes a nobis ; cum enim te dico,

Thomicium tuum dico : huic cum misero , tibi ipsi

misisse mihi plane videbor. Quid quaeris? Haec an-

tiqui hominis, et amantis utriusque nostrum, de nobis
opinio me mirum in modum deleclavit.
De Pomorschio ruinor a quibus emanaverit nesclo,
ac difficile esset auctorem invenire , de quo ne labo-
randum quidem est , sed laetandum non esse verum.
Quamquam eius i'ei suspicionem auget ,
quod tu tibi
in Poloniam redeuudum suspiceris , ex litteris ne ali-

cuius an ex coniectura? Mihi certe nihil posset accidere

quod magis nolim. Rediit Ponietowschius et cras ad ,

te proficiscitur, vult enim nundiuas Venetiis spectare,

quarum instat dies. Huic perferenda ad te multa se-

mina dedi Neapoli allata. Novi his diebus nihil mag-
nopere est nunciatum. Pergit Hispaniarum rex suspen-
sos hahere omues expectalione sui adventus, qui quanto
studiosius apparatur , tanto magis simulari homines
'9
 ,

2po A. M. GRATIA?ir

suspicanlur. A Belgis quidera qui in fide manserunt

flagitatur. Etsi enim res in illis locis prospere geslae
sunt , taraen nisi compressam flammam praesenti au-

ctoritate extinxerit ,
paulo post ab universo incendio
periculura futurura videtur. Tarnonium diem apud vos
obiisse , ex Ci-omeri litteris cognitum est. Scribit agen-
tem illum animam vehementer a familiaribus haereticis
sollicitatum ad deserendum catholicam fidem, quorum
ille impiam pietatcm execratus , e catholicae ecclesiae
gremio de vita se migrare professus est. Vale •¥!• cal.

maii 1667.
9. GRATIANUS THOMICIO.

Ut illa vera esse crederem ,

quae de patrls animo
atque consilio ferebantur , equidem non facile addu-
cebar ,
quod aliena gravitate et prudentia illius viri

mihi videbantur. Nunc cum neque tu litteras a tuis,

neque omuino de eo iudicinm ullum habeas, prorsus
falsa esse mihi persuasi , et iactata ab iis qui te istis

itineribus ad summam
laudem contendentem
virtutis

deterrere aut remorari student. Verum ut ut est, amare

tui satis non possum excelleutis animi constantiam

qui religione et pietate nihil duceus autiquius , tibi

Deo obtemperandum magis esse statuis quam homini-

bus. Et quemadmodum ex omnibus rebus humanis
aihil esse in adolescente laudabilius intelligis i-everen-
tia et obsequio erga parentes , ita in his quae caelestia
sunt , et salutem animae aeternam continent , unum
libi illum parentcm audiendum esse ducis ,
qui nos
caelo extorres adoptavit sibi filios, et infinitam a nobis
miseriam, infinitam calamitatem, summis suis aerumnis
suppliciisque redemit. jYam , ut Paulus ait , si patres

carnis noslrae eruditores reveremur ,

quid est quod
 EPISTOLAKU.M LIB. IH. 2g I

non multo magis obtempcremus patri spirituura ut vl-

vamus ? Et illi quidem in lempore paucorum dierum
secundnm \oluntatem suam erudiunt nos lii autcm ,

ad id quod utile est in recipiendo sauctiGcationem.

Itaque te complexus cogitatione absentem, gratulor tibi

tanto divini beueficii munere , meoque perpetuo de te

iudicio laetor in dies raagis.

Ne autem ne commoveare , mi Thomici ,
quicquid
tibi adversi vel struuut vel ominantur ii ,
qui te Deo
partum restitutumque dolent, eorum capiti erit. Patrem
habens praestanti virnm prudentia , ac si non optimi
In ecclesia sensus ,
quod depravatus sit eius auimus,

et iisdem macbinis quibus tu nunc appeteris , a recta

salutis via deductus , tamen baerentera et quid potis-

slmum in lota fidei ratione sequatur ambigentem , de-
precatore te reducet ad ecclesiae auctorltatem Deus ;

a qua cum discessimus, quasi spoliata navis guberna-

tore irapenimur huc illuc fluctibus , neque cursum
tenere, neque omnino quo intendamus expertes rationis
et consilii scire possumus. Una enim est ecclesia ab
illo capite Christo emauata , bonorum omniura fons,
una norraa , una regula saluiis ,
qua horainum mentes
ad caelestis iter patriae dirigunlur. Hac aut odio ab-
iecta , aut errore deserta , vagamur incertl In tenebris,

et anxius animus ubi requiescat invenire non potest.

At factura est quorumdam, arabitione ne dicara an sce-

lere ? an utroque ? ut ea quae sit , uou ignoretur
quidem , nam id efficere adversarius generis humani
uunquam poteril, quod portae inferi non praevalebunt
adversus eara ,* sr.d certe aut decepti atque inducti
permuhi a sanctissiraa antiquisslraaque parente desci-
verint, ac tot adeo ecclesias ex factloslssimi cuiusque
llbidiue condidcrlut , ut quam quis vindicat , atquc
 292 A. JI. GUATIAMr

ex Ghristi praeceptis inslitulam coiifirinatamque con-

teadit, quantura in ipsis fuit, omnibus in dubio positis,
christianae religionis vim auctoritatemque sustulerint»
Horum primus Lutherus tamquam perfrictis agge-
ribus, quibus pelagi vis excludebatur , irrumpentibus
aquarum agminibus , haec in ecclesiam monstra intro-
misit, a quibus infinitam paene hominum multltudinem,
atque ipsius quoque oniuem scholam absumi quotidie
cernimus. Et quidem constitutam a Deo et praescriptam
fidei ratiouem evertere conantes, in sacrarum littei^arum
auctorltate omues delitescunt , et miseri vldentes non
vident , et audientes non iuteliigunt , has ipsas llttcras
ab ea se ecclesia accepisse ,
quam odio amentes lanto
opere impugnant. Ut enim est apud Augustinum in eo
libello quem scripsit de utilitate credendi ,
qui lesu
Christi acta dictaque et evangelia litteris mandaverint,
plures cxtitere ; uos tamen ceteris reiectis , solummo-
do illorum libros lecepimus ac retinuimus , hisque
fidera habemus ,
quos cathollca coraprobavlt ecclesia.
Igitur si quae sunt in sacrls libris minus explicata,

quae certe sunt quem potlus interpretem Christi vo-

,

luntatls adhlbebimus quam eccleslam ipsara, cuius ,

auctoritate permoti Christura illa tradidisse credimus?

Ab hac quid constantlssime dlcatur potlus ,
quae fun-
damentum estet columna verllatis, animadvertere, quam
aliorum pernicie, sua ctiam peste, inanem sibi gloriam
et famam doclrinae quaerere deberent ii, qui se evan-
gelicos appellarunt , et nomlnis dignitate abutuutur ad

imperitos aillclendos; quos captiosls argumcntationibus

ita circurascribunt decipiuntque , ut cum eas dlssolvere

ob inscltiam non possint , desciscant plerlque a ve-

ritate. Fidc , iuquiuut, iuslificamur. Non quaero quam
\ere ; illud dico , lubricuiu hoc esse gcnus oi*ationis,
 EPISTOLATirM LIR. III. 298
et liomini non acriler iatelligenll paene praeceps. At-
<jui eo iam dedncta res est , ut (
qnod oliin veteribus

accidebat in deligeuda quara quisqiie sectam philoso-

phorum amplecteretur ) plerique infirmlssinio aetatis
tempore aut obsecuti amico cuidam , aut una alicuius
quem primum audierunt oratlone capti de rebus in- ,

cognitis iudicent et ad quamcumque sint disciplinam

,

quasi tempestale delati ad eam tamquam ad saxum ,

adhaerescant , neglecta atque adeo derisa catholicae ec-

clesiae longe alia doceutis auctoritate.
Hoc apud antiquos cum nullo neque rei publlcae
neque cuiusquam periculo ficret, tamen temeritatis no-
mine reprehendebatur quod de rebus difficillimis non
,

nisi consideraie statui censebant oportere. A nobis fit

in re maxima et ex qua non animus modo cuius

, ,

salus omnibus rebus anteferenda est supremura adit ,

discrimen verum etiam summae regnorura rerumque

,

publicarum perturbationes eversionesque consequuntur.

Hi demum fructus sunt ecclesiam contemuentium et
abeuntium in adinventiones suas tantumque sibi tri- ,

buentium ut se solos scire orania solos verura in-

, ,

venisse glorientur ; qui post Chrlslura natura aliter

atque ipsi docent, senserunt, eos suppliciis apud inferos
mactari sempiterms. Quo quid potest dlcl indignius?
quid magis Impium ? quid etiara magis absurdum ?
Qui cum omnes ab uno foute profluxerint , tamen ita

inter se dissident assidueque digladiantur , ut quam

qulsque sententlara velle innuerit ipse , vel ab alio
inventam adamavit , eara pugnacissime defendat , et se
solos beatos fore , solis sibi corapertae veritatis gloriam
vindicare audent. Nae ego horum impudenti inipietate
stomacharl iaterdum ita soleo ut errare malim quam ,

cum ista diceutibus sentire. Sed beuedictus Deus qui

 2C)4 -^* M» GBATIANI

nos in ecclesia sua coutiuet , uec cum impiis ia cir-

eamque nobis mentem dedit,
cuitu ambulare permittit,
ut pro ecclesia quae omnes omnium charitates com-
plectitur ne mortem quidem oppelere si res ferat
,

recusaturi simus. Unam igitur cum divino vate , mi

Thomici optime, petamas a Domino, hanc requiramus,
ut habitemus in domo Domini omnibus diebus vitac
nostrae.
Sed ego quid ago ? Paene disputationem in epislo-
lam inclusi. Redeo ^d ilhid. Tantum abest ut hoc
timeam ne te pater de optimae mentis sententia co-
,

netur dimovere , ut prorsus in ea spe sim , te patri

olim auctorera redeuudi ad salutarem fidei sensum fu-
turum. Quid vero miuus credibile, quam illa prudentia
virum pati se eo perduci , ut quo filio omnium fortu-
nam superasse vlderi potest , ei irascatur quod mon-
slratam a Deo salutis viam ila sit ingressus, ut veterem
familiae laudem pietatis ac religionis paene intermissam
restltulurus atque etlara illustraturus esse videatur ?
Spargant licet ista invidi ; tu, rai Thomici, quod facis,

constantl fac sis animo ac bono de patre optime et

,

speres et sentias. Gardinalem certe liabebis cui aeque ,

carus sis ac patrl. Vale. Romae 'VI* idus maii i SGy.

lO. GRATIANUS THOMICIO.

Liberalis Ponietowschius qui adhibiti erga illum

nescio quid officii magnae humanitatis instar praedicat!
Nos quidem eximia virum sumus
probitate et nobilitate
amicitia et benivolentia complexi eo libentlus quo no- ,

bis abs te studiosius commendabatur; ac si quid fuisset,

in quo navare illi operam poiuissemus , intellexisset

quanta sit apud nos suavissimi Thomicii nostri com-

 EPISTOLAKUM LIB. III. 2Q5
mewdatio. Hanc vero voluntatem nostram vir optiraus
pro facto accipiens , facile ostendit , enndein se animi
habitum ei"ga nos induisse. Igitur tu, qui liuius arai-
citiae conglutinator extitlsti , conservator quoque fac
ut sis* Ei, si apud te est, salutem dic a nobis plurimam;
sin disccssit , adscribito. Ex Pomorschii litteris ad Al-
Lertum, annum tibi ad manendum in Italia prorogatum
esse a parente intellexi ,
quod mihi accidit periucun-
dum , non solum quia te diutius esse apud nos laetor,
verum quia ex hac prorogatione deprehenditur rumo-
rem de alienatione patris confictum dispersumque fuis-
se a malivolis atque iis qui te iniectis terroribus mi-
nisque, ab ecclesiae studio, susceptoque verae laudis et
gloriae itinere avertere cupiani,- quorura inanes conatns
utinam aliquando una ridere nobis liceat ! Tu Patavii
ne permanendum tibi proxima hieme , an alio trans-
eundum sit fac ut sciam. Istius te domus conductione
,

delectai'i magnopere audio quod et loco sita sit com-,

modo et salubri et quod hortulos habeat ubi te oble-

,

ctare sine interpellatoribus possis. Quod si ita est, puto

te non discessurum praesertira quod te aiunt
Patavio ,

gladio accinctuin ( malo enlm dlcere quam alllgatura)

incedere ut iam nihil sit quod a patavlnis grassatori-
,

bus qui infestam vobls superlorlbus diebus urbem ita

,

reddiderant, ut discesslonera facere cogltaretls , ti-

meat Pomorschius noster , nefarias facinorosorura ho-

minum impresslones pedibus eludere solitus.
Novi nlhll raagnopere affertur. Pacantur Belgae, et
ad Regls imperiura redituri videntur. Fiegis soror Aa-
tuerpiam ventura erat ad res eius urbls ccmponenJas.
Diruta ab Hugonotiis terapla ubique surarao studio
rcstituuntur. Gotham captam , veuisseque hostes ia
Caesaris potestalem audivisse te arbltror ; de Groma-
 ,

396 A. M. GRATIANI

chio eiusque sociis suppliciutn sutnptuin; Vinarieusem

ducem in custodiam traditura , eiusque omnera dlllo-
nem fratri accessisse. Vale. Romae 'Xir cal. maii.
1567.
II. GRATIANUS THOMICIO.

Non amicitla modo Pendasii te , sed intima fami-

liaritate , uti laetor. Pergc eum docentem diligenter
audiendo; tum, quod istara aetatem decet , adhaerendo
eius lateri, stude fieri quotidianis viri optiml summique
philosophi serraonibus doctiorera. Huie quod etiam scri-
bis in morali uunc potissimura philosophia operara da-
turum, mu'ifice probo consilium tuum quod hanc sa-
pientiae partem, in qua vitae sita est honestas oranis, ab
eo maxime accepturus sis qui illius praecepta tam verbis
apte expllcat quam moribus, et vita cum virtute semper
acta exprimit. Tu , mi Thomici ,
quaraquam ea vis
sit ingenil atque aulmi tui , ut nihil arduum tibi
nihil difBcile volenti atque adniteuti arbitrer fore, ta-
men tanta scito te in expectatione esse, ut elaborandum
tibi magnopere sit , ut summae cuidam hominum de
te opinioni , ac nostrae mehercule In primis praedi-
cationi iudicioque, respondcas. Suscepisti onus grave
et Patavii et Pendasii , ad quos tamquam ad merca-
turam boaarum artium profectum te quotidie debes
cogitare. Itaque cum omnia tibi a natura suppeditata
sint ,
quantum conniti animo potes ,
quanlum labore
contendere ( si discendi labor est potius quam volu-
ptas ) tantum fac nt virtute atque industria tua et ui^bis

auctoritatem decores et magistrl. Disces enim a prin-

cipe huius aetatis philosophorura , et discesquamdiu
voles , tamdiu autem velle debebis ,
quoad te quantum
proficias non paenitebit. Licet enim verbls iisdem mihi
 KPISTOLAUUM LIB. ITT, 0.gy

afFari te, mi Thomici, quibus affatui* filium ille noster,

et ad haec ipsa studia haudquaquam tibi spe atque

indoleparem cohortatur. Atque eo quidem licet magis,

quo et Gicerouem filiura tu fama ingenii longe ante-
cellis, et haec illi a patre charitate et studio maiori,

quam tibi a me dicuntur , non tradebantur. Quis au-

tem ille est Polonus ,
quem tu collegam in condisci-
pulatu habiturus es? non enim eius nomen adscripsisti.

Ledesmae tuas h'tteras reddidi ,

qui te vir sanctus as-
siduis precibus Deo commendat. Mi Thomici , ego
studio tuae laudis provectus te ad studia litterarum
hortor , ita tamen ut valetudinis curam antiquissimam
tibi esse velim. Gave enim putes quicquam esse mi-
serius iis qui imbecillo infirmoque corpore utuntur;
quae quidem infirmitas studiis maxime accersitur , nisi
his modus adhibeatur. Vale et a Gardinali plurimum ,

salve, salvereque Pomorschium nostrum iube. Romae

•IX* cal. iunii. 1 667.

L I B E R IV.

I. ANTO?JIUS MARIA GRATIANUS KICOLAO THOMICIO S. P. D.

Jl ostridie idus eodem quo ,

vos die Avernia profecti,
•XIII» cal. Narniam venimus itinere usi percommodo;
nam ab turbido caelo , et paene assidue pluviam mi-
nante hoc tnlimus boui
, quod caloris et pulveris ,

molestiam non subivimus quod quidera nobis eo ac- :

cidebat iucundius quod coramunem vobiscum esse co-

gitabamus difficiliori via iter habentibiis. De adveutu
luo Bononiam
, deque confectis mandatis
meis ex- illic
pecto abs te litleras. Patavinae urbis praetori pracfe-
ctoque commendaberis Cardinalis verbis a torccllano
 298 A. M, GRATIAM
episcopo. Eos ubi conveueris, quam te accepei'int hu-
maiiiter, scribito ad me.
Quam Poloni cladem Moscis duce Romano bresla-
viensi palatino , intulere , sic scribitur : erat is regiis
copiis in Moscorum finibus praepositns , atque eam
partem Litbuaniae custodiendam acceperat qua Dui- ,

na fluvius labitur. Vir navandae operae cupidus si ,

qua sibi ex bostium negligentia occasio rei gerendae

daretur , intentus observabat. Nec fefellit res ipsa ho-
minis spem. Nam Moscorum duces, quod coeptam esse
pacis tractationem intelligebant , securi communire ar-
cem in illis locis inslituerant. Consederat autem non
longe ab eo loco ubi arx extruebatur Petrus Sebinius
cnm decera septem milibus hominum , ut praesidio
munieniibus esset. Is quod nullam firmiorem manum
Polonorum esse in Lithuania cognoverat , dissolute
admodum negHgenterque copias habebat. Quo intelle-

cto, E.omanus delectis equitibus numero ad tria milia

ad opprimendos hostes •VIII* cal. augusti profectus ,

non longe ab eorum castris in sexcentos equites Tar-

tarorum casanensiuni incidit, qui circum castra vaga-
bantur. His ad unum occisis aut captis , et quid apud
hostes ageretur cognito , adhibita celei*itate Moscos ,

ante quam eius adventum senlirent , inermes ac repen-

tino metu trepidantes invadit. Primus omnium Petrus,
qui cum paucis tumultuarie arreptis, ut ceteris capien-
di arma tempus daret , sese Polonis obiecerat , interfi-

citur. Reliqui, duce amisso, in fugam omnes se praeci-

pites eorum partim caesa partim capta septem

dant :

milia feruntur ; magnura praeterea numerum in vici-

nis paludibus quo se fugientes coniecerant periisse;
, ,

ac praeter Petrum Georgium Colicovium ac Simo-

, ,

nem Palezchium claros in illa geute duces cecidisse.

 RPrsTol.ARV.M l:b. IV. 299
Romamim ab ea victoria Tocmacovium cum quattuor

Moscorum milil)us iu ipsis arcis muiiitionibus obsidere.

Huius cladis nuntio accepto , Moscorum legatus ,

qui

de nace ad Poloniae Regem veuerat , eius aequiores

multo quani ante conditloues afferebat sed quum com- :

perlum esset ipsum quac proponebat transigendi facul-

tatem ab Rege suo non habere , infecta re dimissus
est , ac utrimque bellum paratur. Vale. Narniac •XII*
cal oct. 1067.

2. GRATIANUS THOMICIO.

Heros Radzwillus tuus, quos paler eius adulterinae

religionis antistites ac ministros constituerat , bos ipse
omnes tota ditione sua repulisse et e.vterminasse dici-
tur, et in eorum locum revocatos catbolicos sacerdotes
substituisse : restitutis ,
quae pater eripuerat , bonis.
Erat rumor in Polonia, Regem Sveciae domi suae a
familiari coafossura , sed auctor eius nuncii nullus.
Illnd quidem certe percrebrescit , ab boc ipso Rege
Magnum fratrem, sororis vestri Regis virum , veneno
in custodia necatum , eiusque uxorem Mosco despon-
sam ,
quocum Svecus foedus icisse dicitur ; ac putant
illum ab terra ingenli exercitubunc mari octoginta ,

navium classe Livoniam invasuros et Rlgam maxime

, ,

oppuguatum iri. Poloniae Regem Grodno ad exercitum

lustrandum rbeda profectum ,
prorsusque confirmant
ipsum bello interfuturum, et omnem copiam recta du-
cturum in Moscoviam , ipsis paene Mosci legati ,
qui
antecessii , vestlgiis inslslentem.
Habes res polonicas ; accipe reliqua, nisi boc etiam
ad Poloniam perlluet Reginam vestram Vieuna non
,

discessuram aute quam Caesar iu Bohemiam proficisca-

 OOO A. M. GP.ATIANI

lur,- concedet deinde Linciiim ,

quem locum sedem vi-
duitatis elegit. Ex Polonia Vienuam te ,
quae proxima
est , ducam. Veuatu redieus Caesar, in quo uxorem et
maiores natu filias aliquot dies habuerat, in levem mor-
bum iuciderat , ex gelida vini potione ; sed facile pau-
corum dierum inedia morbum depulit. Agitur nunc
apud ipsum maxime de Reglna Britanniae matrimonio
cum Carolo Austriae archiduce coniungenda; qua de re
Reginam speciosam Caesari legationem misit. Sed calli-
da mulier, quantum intersit inter Reginam et Regis
uxorem probe intelligens verba dare putatur, ut Bri-
,

tannis suis ipsam ad nuplias impellentibus ,

gratificari
velle videatur : eius autem animura omnes alienum a
nuptiis putant. Caesar legatum ad se a turca Hungariae
praefecto missum perhoneste habitum, ac multis affe-
ctum muneribus laetum dimisit. Et nunc quidem a bar-
baris in Hungaria quies ; quamquam utraque gens la-
gaudeus prohiberi ab excursionibus nequit.
trociniis ,

Qui Bjzautium missi sunt Caesaris legati pacem rela- ,

turi pulanlur.
Transilvaniae Regulus ex illo suo morbo ut releva-

retur, spes nulia erat ; quamobrem convenerant prin-

cipes eius geniis de novo Rege crfeando , inter quos et
auctoritate ct nobilitate cxcellere dicitur Stephanus Ba-
torus, vir inignis, praestantl cum in adolescentem Re-
gulum , tum vero in Deum fide : huius enim aniraus
neque ab eo ,
quem sibi Regem habeudum serael de-

crevit, averti cuiusquam pollicitationibus potuit ; ne-

que de catholicae religionis fide, uUius unquam suasio-

uibus dimoveri. Legationes obire pro puero, et oranibus

periculis s(t obiicere, nunquam cst veritus; ab eodera
tamcn hoc uno magnopere semper dissensit ,
quod
cura Regulus raedici cuiusdam ,
quem a puero reve-
 EPISTOLARUM LtB. IV. 3o I

reri assueverat, et cui plurimum trlbuit sempcr, assidua

consuetudine ac sermonibus depravatus ad triaitariam

sectam ac disciplinam traductus esset Batorus exirnia ,

constantia in catbolicae vitae ac fidei ratione perman-

sit , et omni conatu reliquias antiquae pietatis tutatus

est. Idem desperata nunc adolescentis salute ne uber-

rima Pannonici regni pars in provinciae formam re-
dacta Turcarum imperio adiiciatur , Caesari vehemen-
ter studere fertur. Quid et Regulo ipsi et regno fiet,

brevi scietur. nunc gravibus edictis Cal-

Insectatur
vinianos Caesar ac non modo aulani familiamque
,

suara illa labe purgare aggressus est verum etiam ,

magistratibus Hungariae , ubi latissime disseminatum

hoc malum videtur , imperavit , ut huius impietatis
magistros ,
qui iidem sunt seditionum ac civilium ar-
morum tubae , omnibus oppidis eiiciant. In Belgis
speratur otium , sed ab iis magis ,
qui provident mi-
nus : nam geatis aliena imperia detrectare solitae , et

capitaii in Hispanos odio , moti animi videntur ad-

ventu Albani ducis et exercitus ; et collocati in prae-
cipuis oppidis praesidii causa Hispani , neque ipsi ab
insita militibus licentia continerl a maleficio poterunt,

neque Belgae iniuinas ferre magnopere didicerunt.

Et haec quidem novi erant.
Nos post cal, octob. cogitabamus Roniam. Tenclni
Comitcm Neapolim concessisse videndi eius urbis causa
intellexi. Rozrazewscius Tibure iu Urbem rediit ; a
lulio Pogiauo , cui illum diligentlsslrae commendave-
ram, ad Cardinaiem alexandrlnum adductus et ab eo ,

ad Ponilficem ; a quo scrlbit se summa humanitate ac-

ceptum , atque ultro mandatum ut aedes illi in palatio
altribuantur ,
quod paucls, ac nonnisi percaris tribui
solet. Ad hunc ipsum Pogianum llttei'as a te expecto:
 ,

3o2 A. M. GRATrANt
cupio eaim excellentem virum , et iii omni potiori do-
ctrina , humanitateque nostrae memoriae facile princi-
pem , tibi adiuugere. Fac ut bellara aliquam ad eum
epistolam mittas : nam ego, quod mihi cum illo usque
ab ineuule mea aetate familiaris consuetudo intercedit,
reddam hominem totum tuum. Est aliud quod tibi scri-
bam? Est illud scilicet, cum Pendaslo quid constitueris,
fac ut sciam ; et ubi Patavium redieris, ad me de lota
studiorum tuorum ratione, et de omnibus rebus, lon-
gissimam cpistolam mittas. Numquid aliud? Pomor-
schio nostro salutem , et vale. Narniae •¥• cal. octob.

1067.
3. A. M. GRATIANUS lACOBO BRESNICIO S. P. D.

Non ego is sum ,

qui amicorum animum erga me
pendam significatione litterarum. Itaque nec tua silentii
excusatio necessaria , et amoris conslantia mihi iucun-
dissima fuit. Qui quidem amor tuus eo mihi amandus
est magis ,
quo non abs te solum amari me , sed ut
ab amplissimo isto viro patrono tuo diligar , effici in-

telligo. Fac igitur ut utrumque mihi amorem couserves;

neque enim est quo de me mereri possis amplius. Ma-
nutii amicitiam quod absens colis facis ex ingenio tuo ,

et humanitate ,
qui virum omnibus doctrinae oruamen-
tis praestantem , non tui solum amantem habere , sed
patrono ctiam tuo adiungere studes. Ego cum Romam
venero , cram enim in itinere cum haec scribebam,
conveniam hominem tuo nomine , et de praeclara tua
in illum voluutate edocebo ,
quam illi futuram arbi-
tror gratissimam ; neque dubito quin oblatam maximi
viri benivolentiam ,
quae illi honori futura est , cu-
pidissime sit amplexurus. Nemo euim illo facilior

nemo etiam amicitiarum principum ac cxcellentium

 EPISTOLARtTM LlB. IV. 3o3

virorum appeienlior. Perseus Cataneus est apud Regis

leffatum ; ei ut iubes , salutem adscribam tuis verbis.
,

Ipsos nunc arbitror Hispaniam petere. Nam Philippus

rex, cum expetitus a bonis omnibus in Belgis iam iam-
que expectaretur repente transmissionem suam in se-
,

queutem annum reiecit. Thomicius meus Patavii lan-

tos ad laudem progi'essus facit et in optiinarum stu- ,

diis doctrinarum tamquam iii campo eius iugenii

,

proprio , sic excurrit industria ac diligentia , ut equi-

dem nullum gloriae terminum eius virtuti statui posse
existimem. Vita modo adolescenti suppetat , nihil du-
bito quiu et iudicio uiultorum et meis optatis sit re-
sponsurus. Habes ad tuam epistolam. Reliquum est ut,

sicuti instituisti , amare me pergas. Vale Narniae •V*

cal. oct. I 067.

4. GRATIANUS THOMICIO.

Proxime eum ad te scriberem ita eram occupatus

advenlu ipso nostro ad Urbem , ut vix illi tantulae
tempus habuerim, idque somno ereptum. Dc-
epistolae
deram aulem ad te paulo aiite plenissimas de polouicis
rebus litteras neque enim erat aliud quod scribercm,
et te illa maxime tibi perscribi velle intelligo. Narnii
dum fuimus , institutum nostrum vagandi , et vicina
semper loca adeundi, non iutermisimus. Vidimus Ve-
linum lacum ; nihil tam visendum; est in editis mon-
libus inter Reatinos et Interamnates , Velino fluvio et
aquarum divortiis coUectus , atque suramis cacumini-
bus inclusus ; latus ad sagittae iactum, circiler mil-
le passuum in longitudinem patet. Tranatur piscato-
riis liniribus, neque fere unquam accidit ut coramo-
veaiur , quod undique clausus iugis a veniis defen-
 3o4 A. M. GRATIA^fl

ditur,- et quia arenoso solo aquatn perlucidam ac fluen-

tem liabet , tructae in eo et alia piscium optimorum
genera capiuntur ; sed nou hoc miraiidum. Qua inter-
ciso monte emissus decidit, hoc te vidisse velim. Exiens
alveo haud latis exceptus ripis , iam flumcn ad locum
praecipitem delabitur. Hiuc cx altissimo scopulo illa

omnis aquarum moles praeceps in profundam vallem

devolvitur tanto fragore atque impetu ut vel ex tuto
, ,

speclantes terreat ad ipsius vero loci latera accedere,

:

et e margine extremo imum vallis despicere, pauci su-

stinent ,• fierienim siue oculorum et animi vertijjine
vix potest. Visum horribile, atque hoc ipso maxime vi-
seudum ! Praeruptis saxis ac cautibus incidens aqua
illisa in altum resilit , et circum aerem aspergine re-
plens ,
perpetuam efficit piuviam ; et qua miuus denso
humore aer perfunditur , ictus solis radiis perbelle
caelestis arcus speciem praebet. Terra circum assiduo
rore muscosa. Vis autem aquae omnis in iNar amnem
monte decurrens, hoc ipso Velino
defluit, qui Fiscello
vehementer auctus, iu Tiberim citatus fertur, et eum
maxime replet. Hoc totum adscripsi, quod quicquid
1103 voluptatis animo recreando captamus id mihi ,

tum demum fit iucundum , cum te per litteras par-

ticipem habeo.
Quare ne hoc quidem ignorare te volo adve- ,

nientem Romam Cardinalem uhrb abbatiae benefi-

cio afTectum a Pontifice raaximo ; cuius quidem ho-
noris atque commodi fructus eo nobis accidit iucun-
dior, quo magis testatum erga Cardinalem optimi Pon-
lificis animum fecit, qui quod coram pctentibus mul-

tis eius ordinis viris negavit absenti noslro ac mi- ,

nirae petenti spoute detulit. Rosdzrazonio in palatio

penes valicanos horlos atlributae sunt aedes, tricli-

 EPISTOLARUM LIB. IV. 3o5
nium amplissiraum, testudiue pictisque foruicibus in-

siffue , cui adiuncta est ambulatio pulcherrima ma-

ximeque illustris : cunctae vero aedes commodae ad-
modum et magnificae le magnopere videntur deside-
rare. Cum eo assidue sum, capioque ex optimi iuvenis
consuetudine magnam voluptatem; estque mihi eo qui-
<lem carior, quo tui amantiorem esse intelligo : de te

enim et loquitur saepe, et sentit amplissime, et quae

ipse praedicat, iucundiora mihi sunt, quod iuvenem
apertissimum ac liberalissimura nihil fingere aut dare
meis auribus suspicari possura. Nuper cum in curia ,

quae vocatur Regum, spatiaremur, ac forte lulium Po-

gianum mediura accepisseraus , tribus vix con^ectis spa-
tiis de te sermo est ortus ,
quo tuas laudes persecuti
ita sumus , ut viruin cum doctrinae gloria iUustrem,
tum vero ingeniis mirifice faventem , araore et studio
tui incenderimus. Dabis igitur ad eum lilteras, ex qui-
bus iugenii tui pi'aestantiam degustare possit (i). Expe-
ctabam abs te lilteras ,
quibus quouiam Bononia nihil
dedisti, de tuis rebus omnibus me facias certiorem. In
primis scire cupio, quid cum Pendasio constitueris; illa

enim prima nobis et antiquissiraa cura et est et esse

debet.
Haec cura potissimum scriberera , reddita est mi-
hi tua epistola, quara Bononiae scriptam, Patavio de-
mura dedisti. Rixas tu quaeso fac devites , amant enim
studia quietem et otiura, turbas et lites litterae as-

pernantur: quamquara video te in tumullu fuisse sa-

pientem ,
qui auxilia accersitura ieris. Laetor vestrum
nemini quicquam accidisse adversi , ac in prirais pro-

(0 Dedit reapse llueras ad Pogiannm Thomiclus, ut ipsemet te-

statur inter epistoks Pogiani a Lagomarsinio editas T. IV. p. 369-
in adn.
 3o6 A. M. GRATIAKI

fecto Firleo quera maxime insidiatores

,
illi petiisse
videntur. Quod quando ita contigit qui ,
Patavii Ger-
manos humanitate ac suavitate tua victos in amicitiam
eum Polonis redire compulisti, erit tuae cum gratiae
apud utramque gentem tum industriae laborare atque
aduiti ut Poloni quoque iniraicitias , praesertim quae
nullam habeant iustam causam deponant. Suscipe ,

rem dignissimam moribus et ingenio tuo : spero id

tibi, si studium adhibueris, haud difficile fore» De Pen-
dasio nihil scribis. Per spem perque indolem tuam,
mi Thomici excellentis viri tantam opportunitatera ne
,

omiltas. Grede mihi, si hanc neglexeris, nunquam tibi

talis viri copia usquam erit. Mibr quidem de te deque

studiis tuis assidue cogitanti riihil quo magis laeter ,

occurrit quara te Patavium docente illic Pendasio

,

venisse ut olim Philippum macedonem laetatum scri-

,

buut Alexandrum filium sibi Aristotelis maxime tera-

poribus natum esse. Urge mi Thomici istam cura , ,

viri tum temporis tum etiam loci facultatem. Hoc

, ,

nunc aetas tua, hoc ingenii vis ista postulat. Praetereunt

enim dies ,
qui revocari non possuut, succedunt aliae
curae , alia consilia , aliae cogitationes. Te vero talem
natura finxit , iis animi bonis instruxit , ut tibi sine
maximo tuo damno atque iniuria negligenti esse non li-

ceat. Fac igitur verara illam et solidam gloriam semper

spectes , ad eam per virtutem eontendas. Sed ego arao-
re efferor; quare saepe nescio quo pacto , certe contra
animi voluntatem, ad cohortandum te labor, sponte tua

ad decus et ad omnem laudera curi-entem. Sed ea sum-

ma sil ut te totum ad Pendasium
cohortationis raeae ,

conferas , maxime
ei des operam. Et si ( quod
uni
pro viri humanitate ct crga te nosque omnes benivo-
lentia spero ) ab eo impetras, ut tibi domi suae Ari-
 ,

EPISTOLARVM LIB. IV. So^

slotelis llbros de moribus interpreletur, nihil facias

tanti. Cum Stanislao Warsovicio, quem mibi commen-

das, vetus mihi usus et amicitia est , viro profecto tan-

tae pietatis , eruditiouis , eloquentiae, ut eius similes

multi utinam ia eius ordiiie apud vos essent! Reddidi
illi tuas litteras , atque eas item osteudi quas ad Car-
dinalem de ipso et ad me scripsisti : egit tibi summas
apud me gratias, teque mihi visus est unice diligere. Quo
consilio Romam venerit, quidve in animo habeat, scri-

bam tibi postea.

Novi haec fere sunt. A vestrls in Moscoviae fi-

nibus octo milia hostium in fugam data ac ubique ,

regios victores apparere Regem ad bellum profici- ;

sci, nec secum Polonorum ullas copias ducere ge- ,

sturum lithuano milite bellum adversus Lithuanorum

hostes ; id eius consilium plerisque senalorum non
probari ,
qui Lithuanorum neque fidei , neque virl-

bus satis fidere vldentur. Scd hoc tu tecum habeto.

Poloni Volhinlae et Podoliae fines defendendos susce-
perunt. Albertus Laschius Craviae delectum habebat
prlvato ne an publico consilio incertum , nam vi-

rum acrem et imperli cupidum Valachiam spectare di-

cunt(i) , cuius Pxegem et sibl vehementer lufeusura in-
telligit , et el genti maxime gravem atque invisum.
Micolaiewscius vir nobills castellauum Siradieusem ho-
miuem opulentissimum in via publica aggressus in-
terfecit,quod antea esset ab eo por vim possessione
bonorum quae ad ipsum ex hereditate veniebant, pul-
,

sus. Is autem Castellanus liberis carens heredem su-

periorlbus annls Regem Instituerat ,

quem testamento
ducentorum milium aureorum nummum hereditatera

(i) Recole nostrum Gralianura dc Dcspota Valachorum prin-

cipe lib. II. el III.
 3o8 A. M. ORJiTIANI

crevisse dicunt ,
praeter lionestas praefecturas tres*

Plura non scrjbain , ue posthac novas tantum ves ha-

bere dicas meas epistolas. Vale. Romae •¥• cal. oct.

1067.
Obsignatis iam litteris, magnus est Hugonotiorum
motus iu Gallia nunciatus maximas ui-bes Viennam, ,

Valentiam Maceronara, Romanum ab his occupatas,

, ,

Gratianopolira obsideri ac veberaenter premi, conspiras-

se nefariae factionis principes ut Pvegem, Regis fratrem
matremque interficerent, et cum his Sabaudiae quoque
ducem, ne impedimento ad rcgnum occupandum postea
foret. Dieni •III^ cal. oct. dictum esse quo tumultibus ,

toto i'egno excitatis sceleratum consilium patrarent •

Lugdunenses pro Hege stetisse , ac primo tumaltu ca-

piis armis Hugonotios oppido eiecisse. Rex ubi ageret,
ignorabatur ; putant tamen salvum esse» Ilaec si vera
nunciantur, magnae caedes impendere illi regno viden-
tur.
5. GRATIAHUS GEORGIO POMOKSCHIO.

Groditium ,
quem mihi commendas, nondum vidi.

lussi illi nunciari per Albertum, quatn tu mihi illum

amanter commendaveris, quantique apud me ponderis
sit auctoritas tua. Videbo ipse hominem , et amicitia

et amore libeuter coniplectar. De Pendasio nihil mi-

hi scribitis. De hoc deque celeris rebus scripsi Thomi-

cio. Cognosces omnia de illo ex ipsius lltteris. Tu mihi
cum tuum tuni eius ajnorem conserva , ac utriusque
valetudinem diligentissime fac cures. Vale. Romae "V*
id. octobris 1 667.

6. GRATIANUS THOMICIO.

Accepi a Pendasio epistolam , cuius hoc erat ini-

 ,

EPtSTOLARUM UB. Iv. So^

lium: Thomicio tuo Aristotelis philosophiara de mo-
ribus apud me interpretari institui Quid qnaeris ? .

Sum vehementer laetatus urgebis igitur istam oppor- :

tunitatem. Appeto condiscipulatum tuum ; quae mihi

si facultas ofFerretur , nae ego huuc Urbis aspectura at-
que haec arabitionis ii-ritamenta cupide relinquerem,
meque in tuum contubernium, atque in istum portum,
unde nuper egi-essus insolens tempestatum iactari me
sane aegre fero, recipercra. Habes a Pogiano epistolam
perbellam (i). Tibi hoc ego confirmo, te ei esse in oculis,
fama ingenii tui mirifici est captus. Tuae litterae nihil

babent praeter gratiarum actionem ; et haec taraen ex

pridem esse debuerunt, aut certe
amicitia nostra sublata
tollenda aliquando sunt; et quidem quod rescribam ad
eas , nihil habeo.
quae horribiles nuntiantur
Igitur gallicas res ,

de Hugonotiorum coniuratione deque hominum bar- ,

baro atque immani coiisilio Regem regiamque domum

exscindendi , cognovisti ex ea epistola , quara obsigna-
tis iam prioribus litteris , subito ad te dedi. Haec
postea subsecuta sUnt. Factio , ad perniciera huraani
geueris ex scelere et impietate conflata , regna , im-
peria , dominatus ,
per seditiones et malas artes affe-
ctans , miscere omnia atque ex pertui'batione rerura
in omniura fortunas invadere cupiens , ct quod feren-
dura iam non est, imraani cupiditati religiouem prae-
tendens , ab illa proximorura annorum necessaria for-
tasse , sed certe inutili atque indecora pace nihil quie-
verunt. Quod aperla vi miuus potuerant , id arte oc-
cultisque consiliis efficere studebant. Hinc turbarum
flammas pace compressas magis quam extinctas ac-
cendere, bonis caedera , omnibus, quos suis conatibus
(i) Extat haec Pogiani epistola aJ Thomicium T. IV. p. 367.
 3lO A. M. GRATIAM
resistere iiuelligebant , insidias moliri. Qiiibus cum
idenlidem occurri , suasque frustra esse machinationes
perspicerent, Regemque , cuius caput maxime peteba-
tur, in se custodiendo diligentiorem quam ipsi speras-

sent, furentes audacia, rursusadvim, ad bellum fe-

runtur,- cogunt milites, familias armant , clienles con-
seiosque undique accersunt , in singulas urbes seditlo-
sos idoneosque homines dimittunt, cives parlim spe
partim metu sollicitant , nec tamen interea dolos in-
termittunt.
Habebat Rex circuni se custodiae causa Helve-
tiorum saiis firmam mauum eorumque integram le- ,

gionem conduclam pretio domi continebat quorum ,

si opus foret expedita forlique opera uteretur. Gon-

deius illius causae ac totius conlurationis non tam
auctor quam cum eo Sciatilionus regia-
princeps, et
rum classium praefectus quem Galli aramiralium vo-
,

canl ,
qui unus horum omuium scelerum arcliitectus
existimatur , litteras suo chirographo Regi miserunt^,
iureiurando confirmantes famam fidemque suam obli-
,

gantes , se arma nunquam religionis causa moturos;

idque ideo faciebant ut rex Helvetios dimittere , seque
liberatus suspicione opportuniorem illoruni insidiis

praeberet. Ad hoc Lugniium virum nobilem, qui ex

arelatensi archiepiscopatu ad eorum partes superiori
bello iransierat submittunt ,
qui Regi selectos ad ve-
nandum canes accipitresque dono ferat , cumque et
matrem , ea enim puerum Regem e conspectu nun-
quam dimittit, in proxiraum oppidura ditionis suae
invitet. In huius domo collocati armati homines rem
perfecturi erant. Fuissetque maximura et post hominum
raemoriam atrocissimum facinus admissum; sed et hoc
ei floreutissimi regui excidium avertit felicilas pueri
 EPISTOLARUM LIB. IV. 3ll

Regis, qui lioc ipso tempore admoiictur magnum equi-

tum numerum convenire ad Gondeium. Missus, qui
quorsum illa pararcntur , interrogaret , id responsi
retulit , Condeium aditurum Regem , ut cum eo de le-
vaBdo a tributis regno ageret ,
quae quia publica causa
erat , raultos eum officii causa comitaturos. Hoc tegi

suum consilium ( ueque enim erat iam aliud quo oc-

caltaretur ) volebant , mauifesta erat coniuratio , vis

aperte parabatur. II ex tamen denuo et ad Gondeium, et

ad Sciatilionum raisit qui monerent ut ne quid turba-
,

rum ex eo motu oriretur, diligenter caverent. Responsa

paene eadera; atque hoc ferunt amplius, quod cum is qui
ad Sciatilionum missus fuerat, fratrem quoque eius, no-
mine Andelotum, adiisset, hoc ab eo respousum R.egi fe-
rendura relulit: una salus victis nullam sperare salutem.
Eodem tempore ad Regera venit unus coniurato-
rum , index omniura quae struebantur. Is veniara pre-
catus , fide accepta , cuncta Regi aperuit : diraissos in

omnes GaJIias homines ,

qui excitatis factionura stu-
diis , oppida occuparent , sollicitatos externos populos,

tria equitura milia descripta , atque hanc esse consi-

liorum sumraam uti Rex, frater Regis, Regina occi-
dantur, regnura ad Gondeium deferatur; iramissos qui
sabaudiura quoque Regulura ex insidiis interficerent s

atque his omnibus patrandis •III* cal, oct. dictum esse^

qui dies divo Michaeli tutelari Gallorum nuraini sacer,
festus Gallis sollemnisque est : se sceleris immanita-
tecoramotum ea regi iudicasse. Hoc indicio territara
Reginam filiosque , , et continuo Parisios proficisci
properantes, paene retinuit quidam, qui occulte favens
temere credendura suadebat. Va-
haereticis, indici nihil
luit tamen sententia ut Lutetiara iretur, ubi ex tuto
explorari omnia et parari posseut, Haud longe ab urbe
 3(2 A. M. GRATIANI

perveutuni erat, cum Regem octingenii eqaites hostium,

qui reliquos^aatecurreraut, •III* cal. oct, die ab indice
praedicta , assequuutuv. Erat cum eo praeter regium
equitatum, iustum Helvetiorum praosidium. At Hugo-
notii rati , id quod res erat , regios equites et numero
et armis impares suorum inipetum uon laturos, inva-
suri Regem videbantur; fuissetque periculosum certa-
men commissum, nisi Helvetii, recepto ad se R.ege, facta
phalange , hostes a proelio deteruisseat. Atque ita Rex
omnibus incolumibus Luletiam se recepit; uade confe-
stim a RegiuaRomam missus Hannibal Rucellaius, qai
Ponti6ci salvum esse Regem nunciaret eum de tota ,

couiuratioae edoceret , et auxilium poscei^et adversus

communem rei publicae christianae pestem. Is postri-
die cal. oct. Lutetia profectus, adhibita celeritate, •III*
id. decimo die Romam venit. jNTarrat, Lutetiae decretura
in consilio Regis fuisse , ut Condeius ceterique socii
coniurationis , hostes iudicarentur ; sed Reginara , eo-
dera illo auctore, qui fldera indici non habendam sua-
serat, rem distulisse. Sabaudiae Ducem, post patefactara
coniurationem, vanosque sceleratorum conatus, dixisse
ferunt:quod nunc isti cogitata non perfecerint, Deo
acceptum esse referendum; posthac facultatem eis talia
moliendi uon futuram.
Pontifc^x, advocato heri seuatu, ad patres de gallicis
rebus deque subsidio mitteudo retulit , huiuscemodi-
que orationem habuit , ut in commemoraudis delictis

christiani populi ,
quibus infensura nobis Deum red-
dimus, ac totius rei publicae vulneribus et regni in
prirais Galliae calamitatibus deplorandis , commotus
sanctissimi senis animus vix temperaverit lacrimis .

Patres miro consensu omnes subsidium Regi Galliae

decreveruut. Et quia ponlificii aerarii magna inopia
 EPISTOLARrM LIB. IV. 3 I 3

est itutn in sententiam Cardinalis saucti Clementis ut

Pontifex, qui couficiendae pecuniae rationes quaererent,

quiqne de subsidio mittendo , deque pecunia e re pu-
blica distribuenda curarent, diceret. Dicti sunt Cardi-
nales •VII*, Moronus, sancti Vitalis, sancti Clemeutis ,

Sabellius, Commendonus , Gravellanus, Vitellius. Pon-

tifex praeterea supplicationes decrevit trium dierum ,

in quas ipse pedibus , senatu atque omnibus ordinibus

comitatus, iturus est. ludixit quoque toiidem dierum
ieiunium; atque secundum hoc ,
qui delicta dolenter
confessi divinam hostiam sumpserint , his ex Dei lar-
gitate indulgentias est elargitus; cuius caelestis muneris
tu quoque , mi Thomici, fac ut particeps fias ; et vale

•.XV* cal. nov. 1 567.

GRATIANUS THOMICIO.

Meas ego litteras in fasciculum Balthasaris Cauci

conieceram ,
qui quia Venetiis aberat, ideo tibi serius

redditas fuisse arbitror ; periisse certe nec puto , nec

sane velim, erant enim plenissimae. Pendent uuuc om-
nium animi expectatione gallici tanti motus. Furunt
enim Hugonotii, passim facinorosorum manus cogunt,
nihil tutum , nihil quietum patiuntur , Regem Lutetiae
paene obsessum habent, castra ad divi Dionysii vetustum
et apud Gallos longe sanctissimum templum ,
quod
tamen ipsis pro stabulo est posuerunt. Hinc assiduis ,

circum moenia urbis excursionibus commeatum pro-

hibcre , et quam maximis Regem difficuhatibus afficere
conanlur. Huius templi ( atque utinam eadem cetero-
rum sors fuisset, quae in illorum latronum potestatera
vcneruntl ) multa et pretiosa vestis , sacrorum vasorum
ex caelato auro et argeuto magnum pondus , decora
 3l4 A. M. GHATIA^I

anliquae plctatis et priorum Regum monumenia, Uraa-

]ii ducis religiosa diligentia et celeritaie servata sunt;
qui omnia paulo ante hoslium adveutum, haud ignarus
jllorum sacrilegi furoris , Lutetiam importaverat. In
Avenionensem provinciam, quae Pontificis ditionis est,
irruerunt; nonnullis occupatis oppidis, cuncta latrociniis
infesta reddunt ; incendiis , caedibus, vaslitate repleta
omuia. Ac ut arma in ipsum Deum movisse videantur,
maxime divorumque aras debac-
in sacras aedes, Dei
chantur; in sacerdotes beluarum rabie feruntur; rao-
nachorura, si quos intercipiunt, carnificinas faciunt, in-
auditae crudelitatis exempla.
Vides quo ilii tendunt libelli quorum infinitus ,

numerus ad imperitam multitudinem capiendam ab im-

pietatis ministris quotidie dispergitur ? qun fallacium

hominum illae fucatae et artificio slmulationis eruditae

conciones ? quo illa pestis parva initia ,

quae primo
negligunt principes , ac prolatando, indulgendo, su-
stentando curari posse confidunt ? Serpens vero raalum
et occulte irrepens , ac paulatim omnia inficiens, in
has demura flammas , in haec incendia erumpit , quae
nonnisi ruina restingui posse videntur. Cuius raalitio-
sae negligentiae iustas a principibus poenas reposcit
Deus , ut quem morbum nascentem depellere omise-
runt , eo nunc ipsi ita laborent , ut verendum sit, eius

vim superare aliquando ut possint. Sic errant ii qui

divinis iussis hominum consilio moderari , ecclesiae

sanctissimae et antiquissimae parentis praecepta et in-

stituta ad arbitrium et iudiciura suum revocare sibi

putant licere. Sed haec ipsi viderint ,

qui adraittunt.
Regi certe et puero et optirao bene velle , et precari

boni oranes debent.

In tanto rerum et tam repentino tumultu , cum
 ,

EPISTOLARUM LIB. IV. 3l5

qulbasdam agi placuisset de compositione , non ac-

cipere , ut par Kege honestas conditio-
fuit , illi a

nes, sed impudentissimas ipsi leges imponere sunt

ausi. Haec enira est illorum summa postulatorura
uti Rex Helvetiorura praesidium dimittat ac ( ut po- ,

pulares videantur omniumque studia a Rege ad se

ipsos convertant ) uti tributa provinciis remittantur ,

sibi vero , ut totius paene regni raaximae urbes tra-

dantur, Bononia in oceani britannici littore firmis-

«imis munitionibus Anglis obiecia Galetum in Bel- ;

gis unde brevissimus in Angliam Iraiectus ; Meten-

sium civitas in Mediomatricis qui Lotbaringi bodie ,

sunt , in Belgarura et Trevirorura finibus,- Lugdunum

clarissimum Galliae emporium Helvetiis et Italiae fi-

nitimum. Ad baec , ut singularem bominiim audaciam

animadvertas , Kegis fratrem obsidem sibi dedi postu-
lant : si baee impelrant, scilicet discessuros ab armis.
Hae a Iala*onibus leges latae, summo oraniura stomacbo
auditae, actionem concordiae valde retardarunt.
Edictura e Piege tum erat, ut quicumque domura in-
frft Iriduum redissent , iis fraude ne esset. Post illud
tempus, qui in illis castris conspecti fuissent, Regis ho-
sles omnes eorum bona publicarentur, ipsi
censcrentui'^
infamia notarentur. Atque haec qui Condeio et ceteris
coniurationis prlncipibus denunciarent, magister equi-
tura ,
qui coneslablea Gallis dicitur, ac Namursii Dux
raissi erant: hi enira se in pacificationera interposue-
rant. Expectatur quid Hugonotii responderint , nam
tempus sibi ad deliberandum sumpserant. Interea quod
contumaces atque impii homines non placandi condi-
tionibus , sed vi atque armis coercendi videntur , in
belli negoiiura suraraa cura incurabitur. Conducuntur
a Regc , praeter eara quara habet servaii Regis gloria
 3l6 A. M. GRATIANI
insignem, duae Helvetiornni legiones, scribuntur equi-
tes peditum Jelectus toto regno raagna diligentia
,

habentur. Brevi Rex firmum exercitura habiturns vi-

detur, in quo comparando a Pontifice et Italiae Re-
gulis eximio christianae pietatis studio pecunia iu-
,

vatur ; putant etiam egregiam manura italici peditatus

auxilio Regi a Ponlifice missum iri.

In Belgls post traditos in custodiam factionis prin-

cipes , et subtractos multitudini duces , otium nuncia-
tur ; quamquam novas res in finibus Germaniae mo-
liri eos, qui vinculorum metu in exllium concesserunt,
putant. Ex Polonia nihil novi. Bjzantio rumores non
boni , nihil nisi classes , exercitus , belli apparatus.
Angliae quoque motus quidara afferuntur; cuius Regi-
nam Archiduci Austriae nupturara multi sunt qui ne-
gaut, licet huius rei Viennae raagna spes ostendatur.
Habes quae hic feruntur oninia. Nos hostiam caelestis
panis ex optirai Pontificis hortatu cras sumpturi ora-
nes de Cardinalis manu eramus : idem tu quoque si

istic feceris, saluiem inde tibi atquc divini illius niy-

sterii quara uberrimos fructus precor. Vale •VIII* cal.

nov. 1 067.

8. A. M. GRATIANUS NICOLAO SANDERO S. P. D.

Ad duas epistolas tuas redditas raihi superioribus

diebus ,
quod diu nusquara constitiraus , noa respondi;
atque ea postea subsecuta sunt , ut ne respondendum
quidem iis sit. Tuum certe amorem, mi Sandere, vehe-
menter amo; atque eodem anirao ut perpetuo sis ve- ,

heraenter te rogo ego enim erga te idem semper ero.

:

Nos hic gallici motusexpectatio suspensos habet. Mag-

»um illic versari malum pridem a multis intelligeba-
 EPISTOLARUM LIB. IV. Sl^
tar sed tantum coucipi scelus adversus puerum Re-
gera , nemo unquam putavit. In Belgis vero quo loco
res sint post traditos in custodiam factionum princi-
,

pes, a te potissimum aveo scire: sed illud multo

magis,

quid ipse agas, atque ubi locorum sis; significant enim

tuae litterae tc nou semper Lovanii mauere. Vale. Ro-
mae •VIII* cal. nov. 1667.

g. GRATIANUS TnOMICIO.

O salutares mihi tuas litteras ! o suavitatem ingenii

amandam amorem mirum (i)! Scis a nobis quam om-
!

nis assentatio absit et quam ego te certe adversum,

, ,

minime blandus esse soleam crede mihi hoc sancte ,

affirmanti. Ita integra benevolentia et amore nostro

frui nobis perpetuo liceat , ul hoc valetudinis statu ,

atque in huius assiduitatis operae molestia nihil est

quo sustenter ac recreer magis quam tuis litteris. ,

Quare licet acute tu quidem , et vere de amicitiae

legibus disputes et eas interdum relaxandas
, neque ,

acerrima norma omnia perpendenda et esse

illa officii ,

quamdam in hac tota epistolarura ratione non iuiu-

cundam nesliorentiam coniendas in amicis minime re-
prehendendam tamen sic habeto, tuas mihi litteras ,

longissimas quasque gratissimas fore , atque his ipsis

quas proxime accepi , neque copiosius , neque aman-
lius, neque iucundius esse quicquam. Accuratum geuus
oi'ationis et elaborate elegans in tuis epistolis non re-
quiro ; nara cuius id esset fastidii? Ubertatem desidero
sermonis et copiam ; ut et ego ex iis fructum capiam
paene pi^aesentis et familiaris nostrae collocutionis ; et

(i) Hanc Gradani adralrationem modeste temperat Thomicius

apud Pogianum T. IV. p. 369. in adn.

 ,

3l8 A. M. GRiTUTfJ

tu quemadmodum cum coram sumus et lotos una dics

ita consumimus ut deesse tlbi nunquam soleat quo
,
,

tenere meas aures possis , ita absens per litteras de

omnibus rebus tamquam cum praesente loquaris. Re-
ligiosa illa et exquisita in scrlbendo industria valcat
quae et ingenli ostentationem puiidam habet , et elo-

quentlae laudcm aut nullam , aut certe huic generi

nostro quotidiano et communi non necessariam tenea- :

mus nos cursum ,

quem instituimus et orationis et ,

amoris, ut et corameantibus opportune septimo quo-

que dle venetae rei publicae tabellarlls lltteras dare
nunquam intennlttamus , et in IHis scribendls loculio-

nis nimiam religlonem vltemus ; ne dum diligentius

in nos inquirentes elaboratam concinnltatem sectamur,
benivolentiae fructum, propter quem suscepta res est,

deperdamus.
Tu igitur, inquis , barbariae mihi auctor es? Mi-
nlme omnlum; quld enim indlgnius facultate ista in-
genli ? Ciceronis ego te , et ut qulsque Glceronis est
simllllmus, studlosum et imltatorem esse maxime volo;
et emendata ac polita oratione nlhll esse dico pulchrius,

nihil in tota diguitate praestautlus , nlhil vero tibi

quod in tantis animl bonis plus ornamentl in omni

vita sit allaturuni ; sed, ut dixi, ab humili hoc et fa-
miliari genere scriptlonis slngulorum undlque floscu-
lorum fastidlosam consectationem reilcio, verborum de-
lectum non aucupium probo totius vero oi'ationis ,

integrltatem ct ornatum quemdam

, qui ralhl non ,

fuco Illitam , sed proprio sangulne suflrusani efliclat

venustatera. Hanc tu et adeptus es , et quotldie magis

assidua Ista optimorum et virorum et librorura con-
suetudine assequerls , slc ut in hulusce laudis princl-

pibus brevi te sperem futurum* A me quidem cui tu,

 EPISTOLARUM ttB. IV. SlQ
amorl nostro semper aliqiiid indulgens , mullum sci-

licet tribuis quod ista expectes ; neque enim

, non est

meae vel facultatis vel omnino otii sunt. Pridem ego

hastam abieci, et omnibus litteris mullam salutem dixi;
necessario quidem magis quam libenter, sed lamen dixi;
et quas ego ad te do epistolas, eae a me diuturna vi-

gilia et scriptione iam languenti et urgente plerum-

,

que somno scribi soleut : tantum abest ut ullus adhi-

beri cultus Sed de his satis
possil! et plus eliam ,

quam satis enim tui provectus sum.

; studio
Novi 6 Gallia nihil erat allatum quod ipsum ple- ,

rique in pesslmam partem interpretantur viae enira ,

ab Hugonotiis clausae aique obsessae putantur. E Bel-

gis scribunt, Lutetiae Regem ita premi rerum omnium
inopia , ut vel ad accipiendas intolerablles concordiae
leges ,
quae ab infensisslmls hostlbus afFeruntur, co-
actum iri, vel perlculoso sibl et universo regno exltioso
proelio decertaturura existiment. Et haec tamen ipsa
nullis auctoribus. Expectatur repentinum aliquod ful-
men. Qulcquid erit perscribam tibi. Pendasio scrlpsi, te

illi apud nos per litteras et saepe et maximas gratias

agere. lohannis Cargae hominis officiosisslmi et amantis
nostri litteras tlbi misi ad sodalem iesuitam, iuveuem,
nt Carga praedicat, exlmlae cum religionis et mode-
stiae tum etlam erudltionls : eum tu convenies , et libi

a me de illo scriptum esse dlces. Da te horum homi-

num consuetudlni ; solet enim esse non solum chri-
stlanac pietatls studils fructuosa , sed etiam commodi-
tate doctrinae et humanitatis fructu iucunda. Vale.
Pomorschlo nostro etiam non adscrlptara salutem di-
cito tameu. Romae cal. novembris. 1 067.
 320 A. M. GBATIAKI

TO. GRATIANUS TnOMICIO»

Hugonotii ab impudeziti impietate non discedunt

fiunlque regiorum diffideuiia ia dies audaciores. In
eo perstaut , ut in ipsorum potestatem Bononia, Me-
tium, Caletum, Lugdunum, munitissima oppida, qui-
bus diversis populis oppositis universum paene Gal-
lorum imperium ab externo boste clauditur, tradantur;
omnis a Rege copia et cum primis Helvetii dimittan-
,

tur Regina a filii gubernatione amoveatur et quod

, ;

maxime populare , id est , ut omnes iutelligunt sedi-

tiosum est , et tributa i^emittantur ; barum rerum obses
sibi Iiegis minor natu frater dedatur. Numquid potest
bis postulatis fingi aut excogitari impudentius? Arma,
pecuniam , urbes, matrem, fratrem, Regi adimuut , ce-
lera rellnquunt Quid legitimo bello victo
: benigne !

essent acerbius imperaturi ? Quid esset aliud Regem

omni praesidio, omnibus rebus spoliatum, inermem ,

derelictum, iuopcm, obiicere parricidarum perfidiae et

crudelitati ? Quis non in scelere audaciam borainum
singularem delestetur ? Et erit qui dubitet ,
quin has
pestes ex-adicaturus sit Deus ? et innocentem adole-
scentem impiis suorum armis circumsessum e mediis
periculis pigneraturus ?
rioc loco illa mibi in mentem Veniunt a praestan-
tissimo et vate et rege divinitus olim prodita : si cou-
sistant adversum rae castra, non timebit cor ; meum
si

exsurgat adversum me proelium, in boc ego sperabo :

unam petii a Domino, banc requiram, ut inbabitem in

domo Domiui omiiibus diebus vitae meae. Hoc mihi sit

animo Rex, neque verealur, ne eius causam cura eccle-

siae causa coniunctam non defeusurus sit Deus, quem
 EPISTOLARUM LIB. IV. 32 1

ut iure optimo iufensiim ob nosti'a delicta habeamus,

tamen nou avertet misericordiam suam a nobis , ne
forte superbiant eius hostes, ct dicant: mauus nostra
excelsa, et non Dominus, fecit haec orania. Augentur
quotidie utrinque copiae Res peditatu crat superior, ,

equitatu hostes quo circum Lutetiae moenia quibus

, ,

se Rex adhuc continebat excurrentes, commeatus in-

lercipere et Regera ad relinqueudam urbera compel-
,

lere conantur* rem enim proelio coramittere anie quani

auxilia ad Recrem conveniant , et fortuuara totius belli
experiri, student. Rex conlra, vel quorura ipse consilio
regitur , concordiae rationes exquirunt , sive interpo-
uendi temporis causa ,
quo maiores copias coraparent,
sive quod nihil pace utilius , nihil civili bello exitio-
sius putent. Quaraquam nou videtur quae sit futura
pax cum ils ,
qui sahitem in aliorura pernicie , poten-
tiam iu optimi cuiusque oppressioae onauium re- , et

rum perturbatione ,
positara habeut. Quae vero pacis
conditio sit , in Rex faciat,
qua eis, cum quibus pacera
nihil concedere possit non pax ,
quod si concesserit ,

illa sed aut servitulis pactio, aut belli non diturna

,

dilatio futura sit? Bellum quidem atrox et saevum pa-

ratur atque utri vicerint, magnopere necesse est de-

;

bilitari unlversl regni vires : sed tamen resecare ali-

quando praestat ferro vltiosura membrura ,

quam ut
desperatae curalioni dum Insistitur , mortiferl morbi
exedens virus , ad vitales parles manaus, totum corpus
interlmat.
Haec tanta tamquc exitlalls conluratlo ,
quae coutra
omnium fortunas fieri aperte videtur , atque haec tota
calumnla prlnclpum omnium
religionis quorum ca-
, ,

pilamaxime pcluulur si non religione at certe metu ,

rerum suarum anlmos strinxisse vldelur. Pontifex

,

21
 32 2 A. M. GRATUNi
quidem maximus admlrabili cum erga Deum cuius ,

causa agitur pietate et studio

,
tum erga Regem cba- ,

ritate, in eam cogitatiouem incumbit, ut regno de chri-

stiana re publica praeclare merlto, perdiiorum homi-
num scelere ruenti, subveniatur. Italiae prlnclpes ad
confcrenda auxilia vehementer est per lltteras adhor-
tatus, quiomnes egregiam vohintalem profitentur. Ipse
propter aeraril tenuitatem nemo enlm unquam Pon-,

tlfex pecuniae minus sluduit qui legitlma etlam po- ,

pulis vectigalla remiserlt ,

pecuniarlae rel explicandae
nunc niaxime intentus est. Ut tibi me scripsisse me-
mini, datum erat hulusce rei negotlum •VII* Cardlnali-
hus, inter quos erant variae quaesltae ratioues. Postre-
rao Pontlfex convocatls in curiam patrlbus ad eos de
pecunia retulit , deque ducentesima ex omnium bonis,
qui in romanae ecclesiae ditlone suut, exigenda. Sen-
tentlae d'ci coeptae : qul princlpes interrogantur , ila

locutl sunt, ut de industria ,

quod decernerent, in du-
bio rellqulsse vlderentur. Cardlualis sancti Clementls
primus trlbuti collationem ex ducentesima aperte cen-
suit , idque multls vei*bls. Contra Sabellius , non tam
quam ipse ratlonem probaret , afferebat ,
quam totam
sancti Clementis sententiam reilciebat. Huic, quia Far-
nesius in senatum non venerat ,
quod sequenti die
forte rem divinam in sollemuibus pontificiis sacris erat
facturus , vehementer assentiebantur elus familiares ,

atque romani Cardlnales omnes ,

qui quod eam rem
rei pubiicae romanae gravem futuram intelligebant j

suis sententlis consultisque suorum clviura gratiam ini-

re studebant. Inclinata res videbatui'.
InteiTOgatus sententiam Commendonus, patres mo-
nult non quid modo praesens necessitas posceret eis
considerandum , sed etiam longius in posterum prospi-
 EPlSTOLARUM LIG. IV. 323
ciendum ; non minus essc gubernatoris magnas tcm-
pestates providere, quam perferre. Magnum vero hunc
esse in tanta publicl aerarii angustia pecuuiarum no-
dum, qui sinc dilatione esset explicandus. Pecuniam ita
comparandam abunde, ut ea maxime necessariis rei pu-
blicae temporibus ne dcsit; ita mature , ut non frnstra
comparata sit. Multa praeterea de universo rei publicne
statu , de singulorum membrorum , de totius corporis
morbis medicinisque. Postremo sententiam Cardinalis
sancti Clementis paucis adieclis comprobavit ,
quod id
esset tributi genus ,
quod aequaliter omnes altingeret;
quo quique essent abundantiores, eo pbis collaturos; quo
tenuiores, eo minus. Illud quoque censuit addcndum, ut
quorum bona minori quingentis aureis numis aestima-
rentur ii tantum quadringeutesimam solverent
, quo ,

capite pauperum egestati maxime consulitur. Ilunc om-

nes, qui post ipsum sententiam dicunl, secuti sunt. Ac
Pontifex in sententiam sancti Clementis et Commen-
doni Gardinalium seuatusconsultum fieri iussit, edici
tributum ,
quaestoribus exigendi uegotium dari.
Quod tibi pollicitus sum de Stanislai Warsovicii
consilio ,
quo Romam veuit, scribere , id fuit huiusmo-
di. Vir theologus et diviuarum rerum studiis deditus,
inque iis non ambitiose ut plerique, sed pio maxime-
que demisso animo diu cum laude versalus , niml-
rum quam sit buius vitae volucris et fluxa conditio
mtellexit , et eum sibi salutariter consulere, cuius ani-
mus quam maxime se a corporis vinculis abstrabens
foras eminei , atque alte ad caelestem illam quae bo-
,

nis a Deo tribuitur fidei et laborum raerces nunquam

mtentura, spectat. Ergo ea nobilitate , honoribus , dig-
niiaie vu-, tauta praeterca
spe omuia auiplissima apud
suos consequendi divinum secutus monitum ab ulll-
,
 "
3^24 A. M. GRATIAWI

mis prope Sarraatiae finibus Romain tam loug6 venit

ut se in lesnitarum societatera conferret. Hanc mentem
Cardinali primura nostro aperuit , a quo fuit ille qui-
dem in co summopere collaudatus , quod omnes suas
cogitationes, caras, aetiones, seque ipsum pro catholica
ecclesia proque sua ipsius aeterna salute devovere Deo
statuisset ; veruni quo id potissimum vitae genere at-

que instituto esset facicndum ,

quo eius haec esset
chrislianae rei publicae et in primis patriae haud sane
optime affectae fructuosior devotio , rem sibi consilii

videri. Praecise respondit: sibi certum csse magistro-

rura societatis arbitrio, non suo, operam ecclesiae pro
sua tenui parte navare sanctissimis illis innocentiae
legibus : consultalione nihil amplius opus esse ; trien-
nium ipsum a se in huius consilii deliberatione con-
sumptum. jNJonenti ac prope iam manu reprehendenti
Deo obnitendum diutius non esse ; probalum ab se
spiritum nec dubitare quiu haec sibi salutis via di-
,

vinitus deraonstretur.
Facile lam acri tam salutari prudentis hominis
studio assensus est Cardinahs. Quid ni facei'et ? Ho-
minem humana despicientem , aeterni illius boni quo
caelcstes animae fruuntur cupiditaie iucensum, ad ve-
ram chrislianae pietatis gloriam currentem , retarda-
ret ? Retardaret dico ? Non incitaret et inflammaret ?
Cardinalis vero oratione miriflce est in sententia cou-
firmatus. Itaque •III* non. novembris cum apud Cardi-
nalem, a quo mire diligitur, prandisset , ut ab eo ad
Pontificera maximum duceretur postulavit, quod cupe-
ret summum sacrorum principem vicarium lesu Christi
venerari. Ut ei gereret morem Cardinah's, ad Pontifi-
cem adiit; cum quo nbi ex consuetudine variis de rebus
esset collocutus, de Warsovicii studio deque praestanti
 EPISTOLARUM LIi;. IV. 320
elus virtule et auimi impetu ad clii'istianara pielatem,
facit certiovem. lucredibile est quam eos complcclatur
animo Pontilex qui tcrrena negiigunt , ad caelum, in
quo sunt omnia honis , monstratis a Deo itinerlbus ire
properant. Introniissus Warsovicius osculatus de more
Pontificis pedem ,
pia adniodum et rei accommodata
oratione est usus, culus summa fuit de suo consilio ad-
iungeudi se lesultarum societati , suasque actiones Deo
omnes consecrandl, ac de beueficiis ecclesiasticis, quibus
esset ipse se abdicaturus , aliis spectatis viris tradendis.
Postremo , ut slbi benedictionls munus impartirctur ,

postnlavit.
Pontifex sua illa qua omnes vlncit christiauo digna
principc bumanltate atque comltate, accepto et audlto,
paucis verbls iu banc fere sententiam respondit : ista

te mente, fiii , ista praeditum doctrina et innocenlia

hortaturi essemus , nt in tanta bonorura et catholicae
fidei amantium virorum apud tuam gentem inopla, In
veterl tuo vitae instltuto permancres , nlsl et uuper a
Cardinali nostro Gommendono, et modo a te Ipso, tuum
istuc anlmi decretum totius trlennii deliberallone pvo-
balum et confirmatum esse intelligeremus. Quapropter
macte rebglone, macte pietate esto : nos quidem eccle-
siastlca beueficia tibi qulbusvls daudi, luo freti iudicio

et integritate, polestatem facimus. Tu quo problor es,

fili
,
quo sancllovi discipllnae tradendus ,
quo Deo fu-
lurus gratlor , eo a le magis petimus nt pro nobis ma-
ximo buic et gravissimo onerl subleciis , divlnam cle-
mentlam preccre ; nt in hoc famulatu nostro saluti iio-
bis non exitio sit tanti muueris admiuistratio. Sic War-
sovicius noster elalus spe caelestiura praemlorum, hu-
manis rebus multam saluteni dlceus, optlmam slbi par-
lem elegit quae non auferetur al) eo. Ego quantura ,
 SaG A. M. or.ATIAWt

per mcas et ipsius occupaliones licebit, fruar liominis

iucunda et religiosa consuetudine.
' Venio nunc ad tuas litteras , et amari a Pendasio
praestantissimo pliilosopho et optimo viro , te , et de-
lectari illius amore, mirifice laetor. Eius libi summa
doctrina, bumanitas, prol)itas, quo perspeclior est, eo
te illi cariorem esse debes exislimrire si enim tu ipsius
:

excellenlem virtutem, multo ipse meliiis eximiam tuam

virtutis iudolem cognitam babeat. Fruimini vestris

utriusque tantis bonis. Ego ad eura nuHas dedi litteras,

quae insignem aliquem stimulum ad te complectendum
non babucrint , sed mebercule currentem eum qui-
dem et sponte omnia sua studia in te conferentem in-
citasse videor. Hic ego te apud Pogianum virum ea
eruditioue et eloquentia, cuius in ea epistoba ,
quam
pi'0xime ad te dedit, aliquid degustare potuisti, in sum-
mam ponam vel potius iam plane posui ; est
gratiam ,

enim tui quam qui -maxime amans et cupidus. Is erit

tibi Romac Pendasius. Sed quando buc veneris ?

Gommodum haec scribebam, cura ad me venit Po-

gianus, an ad te scriberem aliquid interrogans. Multa,
inquam , atque utinam buius officii labore me levaret
aliquando eius in Urbem adventus! Quid plura? inam-
bulans scriptori meo epistolam tibi dictavit, qua prae-
ter cetera , te Bomam invitat. Mireris tu licet in ea
singularem latini serraonis splendorem et integritatem,

eso dictandi sum vebementer admiratus.

celeritateni

Habes ab co duas iam epistolas et quamquam ex te ,'

ipso magnus et clarus futurus es , tamen ut ca tibi

deessent gloriae ingenita semina, barum certe epistola-

rum monumentis te non esset ignoratura posteritas.
Salutat te Kosdzrazonius. Is beri ad me venit irruens in
amplexum. Quid , inquam , affers laeti ? Ille nihil, sed
 ,

EPISTOLARUM LIC. IV. 827

me arctius coniplecti? Quid, inquam, quid novl? Simul
rae ab eo explicavi ; tum ille ,ex Thomicii inquit ,

tui litteris ,
nomine amplecterer, mihi
qui ut suo te

mandavit. Ego tum scilicet rui'sus in eius collum. Sed

iara valebis. Nam vereor, ne dum ad te scribens, tecum

loqui raihi videor epistolae raodum excedam. Vale.

,

Medicum raihi scito decessisse virum bonum et amaa-

tem mei. Vale. Lugduno scribitur, Condeium regem
se de suorum assensu et acclamatione appellasse, re-
gium sibi vexillum pi*aeferri , regium tabernaculum
tendi iussisse , Ludovici •XIII* nomine assumpto. Sed
hoc designatum magis animo ab illis ,
quam re patra-
tum , puto. Pioniae •VIII* id. nov. loG^»

II. GRATIANTJS THOMICIO.

Hodie raodo tabellarii Romam venerunt , et mihi

abs te epistolam reddiderunt totam aqua madidam ,

quo miuus statuto tempori responderint, imbribus im-

pediti ; qui certe tanti et tam assidui fuerunt , ut ego
plures dies pedem domo non extulerira. Accesserunt
huc singulares quaedam occupationes, quibus confectus
paene ct consumptus sura,- et Jippitudo , cum qua pri-
dera raihi induciae fuerant , refricare ac movere rursus
bellum coepit , et tota paene valetudo concussa est.

Quae per se raolestissima, mihi fuerunt molestiora, quod

cum Orlicouibus nostris rainus esse frequenter licuit.
Ubi redierit serenitas ,
quae maxirae visenda Romae
sunt , ut videant omnia curabo ; atque in orani officio
ornatissimis adolescentibus praestando ero raemor quam
mihi abs te diligenter fuerint coraraendati. Stanislaus
Gardinalem est festiva oratioiie allocutus ; plane , iu-
quam, belle dixit.
 328 A. M. GRATIAKI

Accepium uescio quid iiicommodi in Polonia a

Moscis scribitur , cum cjuibus renovata pacis actio
rursus iu spem veslros adduxit , sed a superbo hoste
uihil aequi affertur. Piex iu castra uoudum veuerai;
bellum seguiter geri , atque odio legis de regiis bonis,
quam possessoribus regui imposuit , multorum stu-
dia retardari , ac prorsiis illam iusitam genli ad bel-
lum alacritaiem in indignallouem verti scribuut. Alii
praeterea sexcenti morbi. Nolim quicquam gravius illi

1'eguo omiuari, iu quo tu patriam, ego te habiturus

sim ; sed certe, maguum aliquod in eo videtur vcrsari
malum, et me Galliae monstra terrent. Uri posse flam-
ma ligneam materiam uecesse est , ait ille de rerum
uecessitudiue disputaus ; et vos fere lignea habelis om-
nia aedificia ,
quo magis timendum est ab iucendio ,

quod et facile fieri et extingui difficillime poterit.

,

At faces suut iam multorum iu manibus, et quidem

quod miseranduiu est , ab iis pi'aebitae a quibus op-
primi maxime debuerunt. Spero extortas iri ; ueque
defuturos praestantes viros ,
qui intempestivis , atque
adeo malitiosis quoruudam ,
qui nimium catholici vi-
deri volunt, couslliis se pro re publica obiicient. Uri
si quid est vitii in quod reliquo corpori no-
corpore ,

ceat , et sccari saliitariter saepe solet. At sane ad hoc

medici , uisi iuviti et uecessario non vcuiuut, ncc nisi

reliquis prius adhibitis medicinis. PIus enim interdum

mali iu his qui graviter aegrotaut , efficitur ex dolore
et acerbitate vulneris ,
quam periculi morbus, propter
quem vuluus factum est , afferebat. Suut iu vestra re
publica, qui ad gubernacula cum sedeaut, naufragium
optare videntur ,
quod paratam tabulam se putent ha-
bere ,
qua delati ad littus, ceterorum calamitatis et in-

teritus speclatores fiant. Nae isli uon iutelligunt quan-

 EPlSTOLARrM LIB. IV. SsC)

ventorum quanta maris commoti \'is; de illa ipsa

ta sit

tabella qua coulidunt, aut deiicerentur iluctibus aut

,
,

appulsu prohiberentur, ab illis ipsis quos ante in littore

ad excipiendum constituerunt quorum nunc cousilio ,

navis in scopulos agitur. Exemplo, per Deum, sit Gallia,

cuius miserandis tempestatibus ,

quibus univcrsa dis-
iecta propemodum ac dissipata est quis nou commo- ,

vetur ? Qao magis miror quorum exitus perborresci-

,

tur ,eorum vestigia non declinari. Sed spcro Deum

deprecatoribus multis optimis et innocentlbus viris, et
maxime ab his opiniouum novitatibus inlegris , hos a
vobis turbines procellasque depulsuram.
Duditliius adhuc in uxorcuhie siuu Gracoviae deli-
Quidam illum prae pudore, hominum conspectus
tescit.

non ferre quidam pangere allquid qao suum hoc fa-

,

clum defendat, putant. Me miserum, qui ornatissimum

virum, quem in sinu ferebam, odissc cogor, iudignum a

quo tantum flagitium admitteretur (i)?Regina Poloniae

Liucium ad infaustae viduitatis scdem ierat. Transilva-
niae Regulus in Poloniam proficiscebatur, seu valetudi-
nis recreandae causa , sive , ut quldani scribnnt, ut se
suorum insidiis eripiat , ipsum trlnllarium factum ini-
quissimc ferentlum. Lcgati ad Turcam Gaesari nun-
ciaruiit, sc arctius Bjzautil custodlri:; quod Alberti, is

est alter legatoruui, dispensator ad hostes transfugerlt,

ac els multa arcana prodiderit : in his duos Turcas,
quorum Ipsi opera clam utebantur ad hostium consIHa
cognoscenda. Plaue hoc nunclo debilitata pacis spes
videtur nimirum hoc unum ad rem christianam
: di-
vexandam deest ut barbarus hostis iu [lungarlaui
, in-

i) Aadrcae Diidilliii apostasia qui post episcopatam susceptum,

(
,

ad nuplias atque ad lulheranam vel socinianam sectara transiit , oi-

mis nola csl ex illorum lemporura hisloriis.
 33o A. Mt GRATIAM"

vadat. E Gallia nihil erat allatum. E Belgis quoque

nihil, atque aliud novi item uihil. Cecidit vero perbel-
le , ut eodem tcmpore tibi de Warsovicio Romae
et ego
iesuita facto , ct mihi tu de Micleczkio pari nobilitate
iuvene Viennae in eandem disciplinam tradito nuncia-
res.Equidera augeri vestris hominibus illam familiam
laetor. Vale, et Peudasio dic salutem et Pomorschio.
Romae idibus uovemb. i56y.

I 2 GRATIANUS THOMICIO.

Cum statuissera nihil ad te scribere , vel potius

cum tempus ad scribendum nou haberem , et Vialem
nostrum rogassem ut me tibi excusaret , ecce libi lit-

terae afTeruntur Pontifici maximo a Duce Sabaudiae

magna celeritate missae in quibus erat epistola ad ip-
,

sum Ducem scripta Rogis Galiiae manu Lutetiae ,

•III* id. novembris data ,

qua nunciabat, pridie eius
diei ab suo excrcitu, duce magistro equitum, Hugono-
tiorum copias ad divi Dionysii pulsas ac fugatas essej
capta illorum castra , et permultos interfectos; sed iu
eius victoriae laetitia inesse multum doloris ,
quod ip-
sum equitum magistrum in eo proelio graviter vulne-
ratum acccperat , ex quo quanta contentione esset di-
micatum iutelligi posse ; cetera sc postea uli acta sunt
scripturum; intcrea haec ipsa Pontifici maxirao nun-
ciarel. Quae iugenti omnium laetitia accepta quiu ,

tibi perscriberem, facere non potui. Ex Polouia qiiae

nunciabantur, scripsi ad te superioribus litteris. Nunc
nihil erat allaiura novi praeter illud, ploceusem epi-
scopum aetate confectum decessisse. Vale. Piomae 'X*
cal. decembris 1 667.
 EPISTOLARrM LIB. IV. 33 1

l3. GRATIANUS TnOMICIO.

Tu vero in tua, ut videri vis, infantia excusanda

mlnime extitisti infans ; et inopiam conquerens ver-
borum , divitias effudisti orationis et suavissimi ingenii

tui ; atque tuam istam paupertatem eo cultu , eo ve-

stitu adornasti , ut ipsa copia nunquam mihi visa sit

suo plenior cornu. Itaque capio in dies maiorem vo-

luptatem ex tuo ad virtutem, et ad hanc ipsam latine
loquendi et scribendi laudem progressu ; si hoc est

progredi et non potius evolare. Perge , et quod facis,

rerum scientiam cum sermonis dignitate coniunge; eL
cave putes quicquam esse hac coniunctione pi'aestan-
tius aut ulkim tibi ornamentum comparare illustrius
,

posse. Ad eam epistolam quam Gardinali scripsisti, ,

rescriptum cst tibi.

Ex Polonia quod saepe quaeris, , nihil novi. Pesti-

lentia erat magna in Borussia, atque in vicina quoque
Moscoviae oppida irrepserat , sed ea facile hiemis et
frigoris vi opprirai et extingui solet. Elbingenses ie-

suitam concionem apud eos habentem lapidibus peti-

verunt. Miserat hunc eo Cardinalis warmiensis , vir
non doctrinae gloria magis clarus ,
quam innocentiae
et religionis studio excellens. Est autem Elbinga ci-
vitas suis legibus ntens in ipsius Cardinalis proviucia,
subiecta Regi Poloniae ; quam communi horum tem-
porum procella obrutam Lulheranorum erroribus in
pacaium sinum ecclesiae ut reduceret Cardinalis, cuni
aiiassaepe tum proxime elaboravit ; atque ea de causa
magistrum eius collegii lesuitarum quod ipse Bran- ,

spergae institutum habet, eo miserat. In hunc paulo

f'i*e, popi um et seditiosos quosdam iuvcnes incita-
 ,

332 A. M« GRATIAiVr

verat acerrimis concionibus impiac faclioais miuister:

itaque cuni coepisset loqui , reclamatum est a lulhera-
nis operis , atque insuper lapides coniecti ,- qua re ie-
suita niliil territus ,
peragere concionem institit ; vicit-
que sua constantia emissariorum importunilatem. Sed
eam rem uti acta est quo plenius cognoscas exem-
, , ,

plum tibi Warmiensis litterarum misi: item aliud exem-

plum riegis litterarum ad Elbingenses, ut divinaruin
rerum praecepta a warmiensi Cardinali petant; el quos
ipse religionis sacerdoies ac fanorum antistites eo mi-
serit , accipiant imperat, raulcta centum railium aureo-
rum nummura dicta , nisi paruerint.
Post Regis Galliae litteras ad Sabaudiae Ducem de
victoria ad divi Dionysii parta, neque a Rege ipso, ne-
que quod multo maiorem admiratiouem affert, a Nuucio
apostolico, qui apud Regeni est, quicquam nunciatui'.
Qui in meliorem partem iuterpretantur , interclusos ab
hostibus aditus dicunt* R.es tamen quo loco sint, quid-
ve illa nobis victoria pepererit, ignorari diu non potcrit.
Aviuione quae scribuntur de Hugonotiorum crudclita-
te vererer mi Thomici, nc humanissimum animum
,

tuum iis commemorandis offenderem ; nisi quorum bo-

norum spe pii horaines supplicia a nefariis latronibus
pertulere, eorum nos cogitatione dolorem ,
quera ex in-
dignis innocentiura cruciatibus capiraus, leuire debere-
raus. Oppiduni est Nemausiura noraine in Tolosatibus
non Narbona. Hoc haeretici de improviso aggres-
louge a
si imparatum occuparunt, ac raagna oppidanoruin occi-

sione facta, ad episcopi doraum, templuraque diruendum

furiali impetu feruntur : obviura queraque sacerdolem
obtruncant, spoh'a detrahunt templo, sacrariura in quo
sacra vasa vestisquc conduntur diripiunt , distrahunt
perfringunt, exscindunt omnia. Sex ipso in templo ca-
 ,

EPISTOLARUM LIB. IV. 333

nOTiicos ingularunt , et cum his eius ecclesiae archi-

diaconum et episcopi vicarium : atque hunc quidem

uti se prius pecunia redimeret , spe vitae facta , coege-
runt, ac redemptione accepta, confestim necaveruni.
Et ut pari scelere filios quoque suos oLstringerent , eos
in conspectum forte adolesccntulum , de illo nuraero
qui sacerdolibus rem divinam facientibus ministrare
solent , immiserunt, a qnibus innocens pucr obrutus
lapidibus crudelitcr est intcrfeclas.
Ubi" universe in omnes saevitnm est , ad singulo-
rum caedes discurrunt. Civitatis dccuriones , magistra-
tus insignibus ornatos per ludibrium circumduxerunl:
demum ia domus episcopi vestibulo, hunc enim locum
pro carnificina elegerant , interfecerunt et in puteum
,

qui iu veslibulo erat praecipitaveruiit. Pari supplicio

civitatis pvincipes , et in his quosdam regios consi-
liarios affecerunt, quorum praeses, vir ob excelJentera
probitatem calholicis omnibus carissimus, initio tumul-
tus fide accepta apud haereticorum ducem asservatus
est. At postquam reliquorum caede grassatura fuit
dux sacrilegae manus hunc quoque et dignitate et ae-
tate praestantem virum ad necem tradidit, qui ad eun-

dem adductus locum petiit ab impiis sicariis ut ante

,

quam occideretur, sibi iJeum precandi fncerent pote-

statem: quod cum impetrasset et ad Deum cum pro ,

se tum pro ipsis etiam percussoribus magna animi

,

constantia pias preces funderet, eius oratlonem non fc-

rentes tetcrrimae beluae irruunt in hominem, ac mul-
lis vulneribus concisum in eundera puteum proiece-
runt.
Ipse vero episcopus, ut cum boni omnes occullare co-
narentui', tanicn caplus a nefariis carnificibus summo bi-
dibrio esi habitus, anuuloatque aurea cruce, quam colJo
 334 ^* ^* GRATIAPfl

suspensam gestabat , et episcopall toga detracta ,

per
contumeliara militari sago inclutum ad spectaculum tota
urbe dnxerunt. Postremo pertractns ad puteum, invitus
et mortem pro fide appetens railitis voce servatus est, ,

monentis huius comrautatione duos ministros haereti-

cos , qui captivi apud vicinam civitatem erant , redimi
posse. Cum ad supplicium ducei'etur, uuus familiarium,
natione ilorentinus , miseratione amplissimi viri , et
charitate doraini iacitatus, obiiciens sese gladiatoribus
ilhs , rogabat ut pro episcopo se potius occiderent •

Ipsi nihil propterea episcopo parcentes , deprecatorem

pugionibus confoderunt. Alius episcopi sacellanus cum
fugere conatus e fenestra in viam desiliens crus fre-
gisset , impetrai'e non potuit ut eodem in loco confi-
ceretur , s>'d crus fractum trahere ad puteum coactus
est , saepe pugionibus ,
pro stimulis, quo gressura raa-
turaret, compunctus; denique iugulatura in puteum ab-
iccerunt. Augustinianum quoquc raonachura ,
qui in
concionibus magna eloquentiae vi et contentioue animi
baereticorura impietatem fuerat assidue insectaius, prius
in suas partes traducere conati sunt : negantem , ex-
carnificalum, ac rescissa lingua, inputeum couiecerunt.
Huic Quadrato cognomen erat, qui cum vix trigesimum

annum excessisset, raagni oratoris laudem ubertale in-

genii fuerat assecutus. At quibus etiam barbarae et

imraanes natioues saepe pepercerunt , sacratas virgines

divae Glarae e penetralibus templi et monasterii exlra-
ctas, virgis caesas et excruciatas, capitis supplicio omncs
affecerunt. In omne denique genus, omnem aetatem, ac
sexum catholici nomiuis incredibili feritate saevitum est;
eo quidem furore et amcnlia ut canes ipsos quos , ,

fuisse caiholici domini intellexissent occidereut. Quae ,

huiusraodi sunt , ut scribi profecto sine magno dolore

 EPISTOLAKUM LIB* IV. 335
uon possint. Praeter eos quos passim trucidarunt ,
qua-
dringentos homines in funestum illum puieum coniece-
runt. Atque eadem, quae Nemausenses , multae aliae ur-
Les ,
quas sceleratorum dispersae manus occuparunt ,

pertulere. Idem in Montepessulano, idem in Marna op-

pido factum, ubi superiorl quoque bello ex arce, alta
in rupe Rhodano imminenti sita , multi mortales quasi
per iocum a truculentis hominibus in flumen devoluti
sunt. Vale. Romae •III* cal. decembris 1067.

l4« GRATIAIVUS THOMICIO.

Nae tu, si isto animo es, ut quam maxime discendo,

et excellentem naturam tuam optimis artibus ac disci-
plinis excolendo, gratiam mihi pro meis, ut tibi viden-
lur, beneficiis relaturum te putcs , et ego mea in te
merita tum praedicari , tnra magni aestimari abs te

facile patiar , et tu meum erga le animum eo mihi

gratiori quo tibi utiliori munere compensabis . Et
quamquam te paratum tua sponte et pleno graJa in-
gressum ita videamus, ut cuiusquam cohortatiouem non
desideres tamen hoc quoque genere ofBcii cumulare
,

volumus tuam istam gratiae debitionem ut te curren- ,

tem ad laudem incitemus. Sic enim habeto; nunquam

tibi tantum futurum istius quidem facultatis ,
quiu ego
si ab illis artibus mihi soluturus sis, a te multo sim
plus exacturus. Fac igitur ut quam amplissimas tibi

doctrinarum dlvitias compares ,

quibus nostram de te

summam expectationem redimere possis. Vale. Romae

VIII. id. decembris ijGy.
 ,

336 A. M. GRATIANI

L I B E R V.

I. ANTONIUS MARIA GRATIANUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

X_io ipso quod sunt oculi , ut scrlbis , rerum omniura

carissimi, diligentiores nos in iis conservandis esse opor-
tet. Equidem qui te habeam ipsis oculis cariorem, sum
lentatione ista tua vehementer commotus leque oro ,

ut medicos consulere ne difFeras. Tua quidem cautio

temere te medicis non permittendi, prohatur a nobis,
dummodo ea suspiciosa nimis ne sit , ac mcdicorum
operam dum fidelem vei'eris , necessariam ne omittas.
Qua de quoque verbis te moneo
re Cardinalis qui ,

expertus olim est quantum in oculorum morbo sit pe-

riculi qui ista paene aetate qua tu es
, ista ipsa ia ,

urbe , iisdem in studiis pari animi contentione ver-

sans quadriennium ipsum oculorum usu ita caruit f
,

ut recnperandi lurainis spem inlerdum nullam habue-

rit(i). Quamquam
quidem longe ab eo periculo abes;
tu
sed tamen morbi obstandum ccnsemus
initiis quae ,

neglecta primo, ubi invaluerunt, magni negocii est de-

peHere. Et ego te, mi Thomici, susceptum tanta spe
tanta ingenii fama, doctrinarum et gloriae cursum per-
ficere sine interpellationibus velim. Gura, amabo te, mi

Thomici, ut valeas. JNam etsi absens a uobis ulhim gra-

viorem in morbura incideres , nihil me uno sollici-

tum essct maijis. Mebescere interdum oculorura aciem

quod scribis, vide ne id ex nocturna post caenara le-
ctione fiat. Atque illud tibi fac perpetuum ac sollemne
sit , ut cesses post cibum , et ab omni cum aiiimi in-

(i) Scribit eadem hacc ipsemel Gratianus in Card. Gommendo-

ni vita lib. I. cap. 3.
 EPISTOLARUM LIB. V. 33^
tentione tibi , tuni etiam vehementiori corporis exer-

citaiione tempei'es sumpto cibo duas semper ho-

, et a

ras ludicra aliqua et iucunda aut aclione aut sermone

teras. Bellacatum inedicorum istic principem habes lui

studiosissimum; hunc consule Pendasio adhibito, cuius

humauitati et amori erga te magnopere nos fidimus,
et cui curam lui totius praecipue commeudavimus. Fac
deniquc ut, secundum Deum et virtutem, nihil tibi sit

valetudine antiquius, in eaque tuenda maxime diligen-

tiam et temperantiam nobis probes tuam.
\'ialis ad mc scripsit, ita laetatum te nuntio iiovi et

perampli beneCcii ,
quo Cardinalis a Ponlifice maximo
iiuper est afTectus, ut gaudio illacrimatus sis. InteHigo
quantura lioc sit amoris tui argumentum quod mihi ,

periucundum fuit etsi minimc novum. Pendasio carissi-

mum esse te, ex ipslus et ex tuislitteris intclligoel lae-
tor; cuius fontes quo tibi aperti suut magis, eo te, quae
tua sitis est, haurire avidius atque uberius audio. Ethi-
corum primum iam At Pendasium
lilirum absorbuisti.
scito raantuanam nobilem virginem civem suam sibi
despondisse, quam rem optare rae ei prospere et felicl-

ter evenire, dicas velim meis verbis. Warsovicius pro-

bat nunc se Societatis magistris , eiusque familiac iu-
stitutis initiatur summa animi et constantia et alacri-
tate , ac suo consilio quotidie magis laetari videtur.
Orlicones ad viscndam Neapolim profecti sunt. Rosd-
zrazonius te salutat. Pogiano es iu oculis. Haec ad
tuara epistolam.
E Gallia rairura nihil certi aunciari , ac neque
a Rege neque ab apostolico Nuntio nllas post pul-
,

sura Condeium liiteras afferri hanc in promptu cau- ,

sani habeut ,
quibus id excusare est curae, regni ora-
ncs egressus teneri ab Ilugonotiis , obsideri itinera ,

22
 338 A. M. ORATIAM
tabellarios suppliciorum mctu ,
quibus iu interceptos
saevitur , deterreri ; et ut accidere iu tanta rerum pev-
turbatioue necesse est , iufesta latrociniis esse omniat
itinera Haec tamen ex lugdunensibu* litteris nunciata
sunt proelium ad divi Dionysii templum, Sansachii
:

maxime consilio et hortatu, coramissum fuisse cui se ,

magistrum equitum opponere ne favere sororis filiis ,

j

aut eorum impiura scelus miuus detestari videretur ,

non ausura Eo autem proelio ut Regina uxori

csse. ,

Ducis Sabaudiae scribit finiri bellum potuisset nisi , ,

nostri ad subvenieudum laboranti magistro equitum ^

ab ipso partae vicloriae cursu retracti fuisscnt. Am-
rairalium sauciura evasisse. Fratrem eius, is qui a Pia
IV. Pontifice maximo Gardinalium senatu ob haeresim
amotus est ,
quique iuterfectus ferebatur ,
post proe-
lium incohimem visum. Mortuos ex bostium ducibus
Saium , Clermontium Puchinlum Senerpotiura Te-
, , ,

liguiura. Condeium ipsum perterritura cum omuibus

copiis in eam belgicae Galliae partem ,
quae Picardia
vocatur , cui provinciae antea Regis beneficio praeerat^
castra movisse. Inexpiabile vero peccatum commissum
iri bellorum periti disputant , si Kex hostibus viciis,

ac de illa ,
qua maxime valebant apud populos , bellici

roboris et virtutis opiuione deiectis , recolligeudi ac

sese coufirmaudi spatium dederit. Expectari in Regis
castris, praeter auxilia Belgarum, priorem Arverniae,
ducera Guisiae, et Tavanium; quorum adventu, dupli-
eatum iri regium exercitum. Contra extenuari hostium
copias , a quibus ad fiegera multos quotidie , impunita-
te proposita , transire," multos etiam domum suam di-

labi ; quamquara diligentissime ab iis retinentur, par-

tim spe et pollicitatiouibus ,
partim terrore supplicii r

suramis euim cruciatibus, si quem intercipiunt, in coii-

 ,

EPISTOLARUM LIB. V. SJQ

spectu omniuin necant. Hoc tamen satis couslat, ami-

sisse illos populoriim exlstiraationem , quae et valere

plurimum in omni bello solet , et ipsi bac una, quam
studiosissime collegerant , hactenus stetere.

Magistrum equitum ex vulneribus raortuum esse

confirmant omnes liiterae, magnum virum, el quocum
feliciter actum videri posset, qui sui temporis omnibus

bellis, omnibus cladibus Gallorum superstes, postremam

hanc vitae clausulara imposuisset , ut pro Rege ,
pro
patria, pro ecclesia Dei, contra haereticorum impiam
factionem dimicans occubisset, nisi eius nimia in Scia-
tilionos sororis filios indulgentia, suspectum sagacis se-

nis animum reddidisset. Multa tamen in eo viro ,

quae
posteritati prodant, habebuut rerum scriptores. Gallo-
rum magnis exercitibus praefuit,* ac re saepius impro-
spere gesta, nihil apud suos de pristina, sive auctoritate,^
sive opinione virtutis amisit. Ticinensi proelio , quo
universa paene Gallia concidit , cum Rege ipso captus
est. In Belgis a Sabaudiae Duce, qui Hispanorum exer-
citui imperabat, victus in hostium potestatem perveuit;
et captivus, illius pacis interpres et perfector fuit, qua
chrisliana res publica multorum annorum contineuti-
bus bellis paene oppressa respiravit. Solum ex illa
,

Fi*ancisci regis militia ac disciplina superstiiem, ad

magnas opes Henricus Francisci fillus evexit ; ab eo
magister equilum creatus qui honos secuudum Re-
,

gem in Gallia mavimus habetur. Ab eodem tauta re-

rum omnium fides habita tauta potestas commissa
,

ut regium nomeu penes Henricum, regni imperiura

peues ipsum putarcitur. Iii eo minime felix quod Hen-
rico , cuius moricm eKitium Galliae secutum est , su-
perfuit. Vale •VIII' idus decembrls 1067, Romae.
 S/Jo A. M. GRATIAKt

2. GRATIANUS THOMICIO.

Ut illud verum sil, quod scribis, mco studio navan-

dae operae , operae laborcm molestiamque levari; ta-

men scito , mihi tuam cohortationem ad otium, otio

ipso iucundiorem esse ; atque mibi occupationum mea-
rum ac laborum omne levamentum esse iii tiiis litleris,

in quibus oplatus niibi amor tuus sic enitescit , ut in

tua humanitale et animo erga mc singulari acquiescam.
Wam illud quidcm quod amanter tn magis et acute
quam vere niones de vitae terminis pi^oferendis, quanci
tandem esl? Aut quid omnino interest, utrum paulo
maturius finiatnr quod esse diuturnura non potest ?
,

Tu igitur, inquis, et Cardinalem a quo ut filius, et

me a quo ut fraier diligei'is, libenter linquas? Si amoris
ac pietatis vim, qna lUrumqne vestrura amplexum ha-
beo, buius vitae finibus tcrminari putem nac ego vi- ,

tam ipsam minoris quam anlea aestimem quae bre- ,

vissimis naturae spatiis circumscripta, tum plerumquc

amittitur , cum maxime iucunda esse coeperat , aut
certe amicitiae fructus exiguos habet: nam, ut omitlam
arctissimas necessitudiues, propter mutabiles bomiaum
voluntates, saepe dissolutas esse, quis est, qui eo, quera
amorc ataue animo coniunctum hnbet frui perpetuo ,

possit,ac non saepius locis distractus interpelletur ?

Et quoties verissimi amoris cursus diuturna absentia
intercisus est? Quoties maxima benivolentia tempore
consenescens plane exaruit ? Quantus vero in digi'essu
amicorum sit dolor , tu tibi testis es optimus , cuius
ego lacrimas discedentis inlerdum ut tenerem durum ,

nie conabar praebere qui puerilem fletum aegre com-

,

primebam. Si vero voluntatum idem consensus post

 EPISTOLARUM LIB. V. 3^ I

discessum e vila manct ( cum eiilm vis amoris omnis

sit in animo, nihll amicillac officiat interitus corporis )

ac non manet modo,' verura etiam perficilur et exple-

si

tur quid est quod deseri existimemus ab amicis qui

,
,

migrant e vita ? Equidem te non descram, si decedere

niaturius, quam nalurae legibus praefiaitum est, con-
tigerit; sed ut nunc tecum a])seute cogitatione sum,
ita tum mente illis ipsls animi tui boiiis ,
quibus nunc
deleclor , fruar eo commodius quo ero ab omni ter-
,

rae coutagione ]Ibci-Ior ; donec ( nam illud quoque

tenipus futurum beatorum sedibus caritate
est ) in

iungamur sempiterna. At inquis ita tecum agis qui ,

nondiim •XXV» annum excessistl ut cum eo qui , ,

exacta aetate prope slt occasum. Maxime ; ([uid enim

utrum annorum numcro ijuis, an corporis im-
interest
sit senex ? Sed vi'Ierit ipse Deus. Nos modo
beciUilate
operam demus ut cum vocabimur non imparati of-
, ,

fendamur: quia, ut ipse nos sapientissime raonuit, ne-

que diem scimus neque horam. Pbilosopbari me dlces.
Quld nl faclam? cum pbllosopho enim loquor.
Novi quod est aUatum e Gallia quia iu banc ip- ,

sam turliam litterarura et occupationum Incidit, scri-

ben'li mibl tempus non erat proximis tabellariis per-
:

scribam tlbi omnia. Ollceuslum Ducem auimum stu-

diumcfue In catholicam fidem quotldle magls declarare

Postquam redlit In Lltuaniam, Vilnae nou-
intelligo.
dum quod prius paterna oppida obire voluit,
fuerat ,

in qulbus extiuctam veram religiouem ad vitam revo-

cavit et ut ad pristlnuin quoque cukum pietalemque
,

restituat enixe dat operam. Dixlsse ferunt, sibl certum

esse uibil prius agere ubl venerit Vihiam ,
quam sa-
cellura a patre
profanum factum expiare , , i'esiitutis-

quc Del divorumque siraulacrls, quae ille sustulerat,

 342 A. M. GP.ATIANI

denuo consecrare. Miraiiti cuidam atque accusanti, quod

cum Romae fuisset, et romanae urbis ( si Deo placet)
foeditates oculis ipsis suis perspexisset , ab iis non ab-
horreret ; respondit, fuisse tempus cum talia sibi per-

suaderi passus esset ; quae cura falsa compererit, ac

Romae nihil alienum a christianae disciplinae ratio-
nibus viderit , atque hic maxime extare veteris exera-
pla et raonumenta pietatis , horum se fidem quae cum
antiquitate consentiat cupide amplexum esse. luvenis
bono ingenio in optima raente videtur perseverare.
Sed quia parati adsunt corruptores, confirmari inter-
dum ilhim abs te per litteras velim , ue impiorura
consiliis de verae non sohira gloriae , sed salutis cursu
deducatur. Cracoviae Volschium, interpretem illic ac
doctorem philosophiae ,
quod cum Blessinschii summi
haeretici funus duceretur, provocatus a quodam qui ,

funeri operam dabat , verbum iniecisset ,

quo mortui
religio perstringcbatur , Miscovii praefecti urbis iussu
captura et raptura ad supplicium scribunt : erat Cnim
is multo ante Miscovio haereticorum priricipi invisus

proptcr ogregium in cathohcam fidera stiidiura. Huius

indigua raorte consternatam iuventutem ,
quae studio-
rura causa Cracoviae est ; ac verendura esse , nequa
seditio periculosior inde existat. Vale. Idibus decem-
bris I f)6y. Pvoraae.

3. GF.ATIANUS THOMICIO.

Ardet Gallia eo bello ,

quod nisi brcvi insigni Re-
gis victoria extinguitur, verenduraest ne non ipsa modo
universa iucendio pereat, verum etiam ad vicinas quo-
que nationes funestae illae flamraae adhaerescant. Nunc
quidera res videntur ita esse comparatae , ut tam dif^
 ,

EPISTOLARUM LIB. V. 343

flcile sit futuri quid iudicare, quam facile inlelligere

maffnum ac pestlferum id esse bellum , et quo res Gal-

liae alterantur necesse sit. Re ad divi Dionysii tem-

plum prospere gesta, plus existiraationis hostibus quam
vii"ium est quidem sed
ademptum. Gessere enini illi ,

integra copiarum summa et numero et

,
quae et genere
animis instructa ad dimicandum videtur. Anreliam
petebant sive ut eo totius belli sedem transferant
,

sive ut Gerraanorum auxiliis obviam proficiscantur ,

quae transisse Rhenura, et Galliae fines ingressa di-

cuntur, ducibus acerrimis iuvenibus Palatini, Landgra-
regulorum filiis, quorum singuli
gravii, et Virtembergii
duo equitura milia ducunt. Horum motu omnes Ger-
maniae principes liberaeque civitaies esse in armis fe-
runtur ; sed non tam , ut quidem putatur , iniuriam
cuiquara inferendi , aut se ullam in partem liuic bello
immiscendi, quam sui defendendi , si quid hostiliter
quisquam moliretur, enim illa gens va-
gratia. Constat

riis, atque ita inter se cohaerentibus multorum regulo-

rum et civilatum imperiis , ut dum pro sua quique vel
potentia vel libertate intentis animis excubant, nullus
armorum strepitus existere in iis possit, qnin omnes
eod^m sonitu excitati arma expediant seque ad sua ,

tuenda paratos ostendant. Qui Germanos transitu ar-

ceant , et ne se cum hostibus coniungant, prohibeant,
Guisius et Tavanius cum iusto peditum numero a Rege
missi sunt. In cuius castra nuper Arembergius cum
Belgarum auxiliis venerat , in quibus esse scribunt
uobilium iuvenum egregiam manum ,
qui extra ordi-
nem duce Beavoio Arembergium secuti sunt, ut pri-
ma militiae tirocinia maxime pio et legitlmo adversus
communes omniura hostes bello susciperent. Rex ipse
Condeium firmo exercitu insequitur in quo totius ,
 ,

344 *• ^'' CiRATIANI

Galliae nobililatern habet, praeter eos qui curn Condelo

et celeris impiorum ducibus consenserunt et quidem :

regii omnes proelii cupidissirai quo uno aut patriam

,

liberos, tenipla , aras , Dei religionem, fortunas om-

nium, atque ipsum Regem ab iinportunis parricidarum
armis in perpetuum vindicentaut pro his omnibus ,

non honestam modo sed etiam salutarem morlem op-

petant. Huius animi indices saepe in Regis castris au-

diri voces nunciant, qui inde veneruni; et uihil pacis

mentione ,
quam nullam cum latronibus et fidei ac
sacramenti desertoribus osse posse intelligunt, gravius
aut odiosius esse omnibus.
In hoc ardore exercitus et tanto victoriae oraine,
non desunt tamen Regi puero domestici hostes ,
qui
pactionum consilia clam misceant Reginam , ad quas
Regis matrem his dissidiis regiam sibi potentiam mu-
nientem descensuram facilc sperant. Et haeretici non
aspernaturi conditiones pulantur; tum quia spoliatos se
existimationc superiori proelio sentiunt , et ne ab se
Germanorum auxilia excludantur timent ; tum quia
nova pactione interposita universam nobilitatem ab
extremis regni fiuibus evocatam , et decerncndi cupi-
dam, alienatum iri a Rege putant, quod se contemptam
et delusam arbitrabitur, neque eam posthac si usus ferat

dicto audientem futuram: sibi vero renovandi belli , et

patrandi cousilia, hoc rerum statu , neque occasiones

alias , neque facultates defuturas. Haec disputant, qui-
bus res Galliae et ingenia Gallorum cognita sunt. Ita-

que limere magnopere videmur posse , nequa coufle-

tur exitiosa et plena insidiarum pax. Verum modera-
bitur haec ipse Deus , cuius tanta causa agitur.
Regem Poloniae lustraio exercitu, qui constat innu-
merabili equitatu, Moscoviae fines ingressum esse, et
 EPI5T0LAP.UM LTC. V. 3^5
perenni vestri nominis hosti magDa vi bellum inferre
scribunt; sed ,
quo nibil in bello perniciosius, dissi-

dere duces , milites nulla disciplina coulineri. Tantos

Regi conatus fortunet Ueus ! lu Polonia pestilentia
multa loea occupavit, atque eadem morbl coutagio per
Germaniam quoque oppido magnum morialium nume-
rum consumens pervadit , in qua probibeuda utrius-
que gentis mira est negligentia. Miscovio, quod quaeris,

non sobim qui succcssurus sit , sed an successurus ora-

nino quisquam sit, ignoratur, Equidcm quod coniectu-
ra provideii possit, Casiniura puto : sunt qui przerais-
liensem episcopum arbitrautur , virum bonum et uti-
lem rei publicae alii alios ;
; cerlus nemo. Gracoviae
Volschium iuveatulis doctorem ob dictum indigno sup-
plicio innocenlera periisse intellexisti. Multa indigna
locis omnibus. Sed hoc nihil iniqulus haereticos non ,

incessei'e modo verbls optimura queraque irapune, sed,

etiam mullos ab iis vi possessione eccleslarum expel-

li , eccleslas Ipsas non pro lemplis in qulbus sacro-
rum mysleria Gaut , et iustis preci])us placetur Deus,
sed pro schohs Irapietalis ,
pro perdltorum ac seditio-
sorum homlnura receplaculis haberi calholico ob di- ,

ctura capltl.s ilico pociiam luendam esse. Sic ovcs ut ,

aiunt, lupis corarailtuntui'. In convculu ,

quem Gaesar
Austriae habuit, magno studlo a provlnclallbus eifla-
gilata est sacrorum llbertas ,• quod cum Gaesar pauco-
rum factiosorura potentla fieri iutelligeret, iis obiur-
gaiis, illorum postulata reieclt. Orlicones Neapoli re-
dleruut. Gonabor cos Pvomae ad ielunla retlnere ,
quo
ternpore hulus urbis rellgio et pietatis studia maxime
cernuniur.
Haec scripseram raane, cum allatum est nobls ve-
nisse Romara Theodorum Sanglorgium nobiiem iu-
 346 A. M. GRATIAM
venera ,
qui narrat Ferrarlae dixlsse sibi Ducem, red-
ditas tum sibi a Rege Galliae lilteras , quibus rursum
se cum hostibus secundo proelio conflixisse nuuciat.
Id Theodorus Romam veuiens cum amicos an verum
esset percunctaretur (huc prius nunciatum existimans)
mirautibus iis, quod sibi dixerat Confestim Dux i-etulit.

totam urbem rei fama pervagatur, atque omnes ingenti

laetitia efFecit ,• quae deciderunt, cum intellectum est,
nullas neque Pontifici , neque cuiquam litteras ea de
re essc allatas , et Theodorum nihil affirmai^e sed ,

tautum dicere se a Duce audivisse. Eodem tempore ex

geuuensibus litteris ad mercatores scrlptis confirma-
tura est commissara pugnara , hostium raaguura nurae-
rum caesum ,
permultos captos , oranes dissipatos esse,
Verura de re tanta , rumoribus et auditionibus fides
non habetur. Solent enim haec interdura ab otiosis

hominibus coufingi et pro veris disseminari. Quam-

quara spera aliquara facit Theodorus auctor ex ferra-
rlensis Ducis verbis. Itaque suspensis animis expectan-
tur in slngulas horas certiores nuncii. Deum precor
ut in falsum gaudlum coniecti non slmus. Vale. Ro-
raae •XII* cal. ianuarii 1 568.

4. GRATIATfUS THOMICIO.

Orniils araoris tui et curae, qua de mea salute

sollicitus angcris , imaglnem quandam et simulacrura
penicillo atque coloribus expressum spectavi in tua
epistola. Siraili plctura ingenii tui Pogianum quoque
huius artificii princlpem delcctatura esse , ex cius lit-

terls, qiias proxime ad le dedlt , cognovisti. An sua

queraquain gloria tam putas lactari ,
quam ego, mi
Thoraici , tua hac laude et facultale triurapho ? Ma-
 EPISTOLARUM LIB. V. 3^7
cte virtute enim ad summa et natura finxit et
! te ,

vocat Deus. Venit hisce diebus Romara ex Polonia Me-

tellus Venturellus patris tui familiaris ,

qui sermones
de te deque nobis cum eo habitos Mirum nar- retulit.

rat eius in me studium, summum et maximum in Car-

dinalem , sic ut maius esse non posslt. Laetor, quorum
alter natura , alter voluntate, pari uterque amore ti-

bi est patereorum quoque extare inter se benivo-

,

lentiam. Nam hic quidem noster illum ita animo com-

plectitur , ut pro eius salule saepe supph'cet Deo.
Itali cuiusdam ex Brixia urbe, hominis nequissimi,
levitate et perfidia paene magnum incommodum in
Lithuania est acceptum ,
quod tamen Dei beneficio ia
ipsius et hostium caput omne vertit. Venerat is Vien-
na in Lithuaniam, ductus belli, quod geri a Rege cum
Moscis acceperat fama , et spe quod esset urbium
,

munieodarum peritus militaris ahcuius praefecturae:,

quae cum illum spes fefellisset adscriptus tamen mi- ,

litiae Lieplovium in praesidium cum N. praefecto est

missus. Id est oppidum in finibus Moscoviae a quo ,

circiter viginti milia passuum Szucza Moscorum ca-

stelhim distat ubi hostium satis magna raukitudo sta-

,

tionem liabebat. Brixianus sive dolore iniuriae, auod

se contemptum arbltrabatur slve pravitate ingenii in- ,

citatus nactus occasionem

, quod palus qua oppidum , ,

circumfunditur , et hieme
cuius aquls repletur fossa ,

durucrat quod accidere illls locis saevltia frigorls

. et
solet , repente non solum hominibus pervia sed etiam ,

plausiris erat ; moenium vitiis dih*genter animadversis

nociu ad hostes profugit. Hic qua parte infirmior sit
munilio ct quam facili negotio capi oppidum possit
,

demonstrat. Probatur res : coufestim quatuor milia ho-

minum ad Lieplovium oppugnandum ducuntur. At
 348 A. M. GRATIAM
qui Polonorum praesidio praeerai, ea die forte consl-
lium habuit, iu quo cuni iion adesset Brixianus quae-
,

situs, nusquam iuventus est. Praefectus id quod res erat

suspicatus ,
glaciem perfringi , milites in raui-o disponi
iubet; quingcntos ipse selectos equites totidemque sclo-
petarios in proxiraam silvam ex oppido deducit atque
ibi in insidiis coUocat.
Hostes post mediam noctem silentio ad oppidum
accedunt, ac prirao impetu ignem eorum more sagittis
et iaculis alligatum in aedificia geutis consuetudine
lignea coniiciunt, ac multis locis inceudunt. Miscetur
acre iuitio cerlameu. Verura intentos oppugnalioni ho-
stes ,
poloni cquites adiunctis sclopetariis repente a
tergo sublato clamore adoriuntur , atque eodem tera-

pore ex oppido signo accepto fit ernplio. Mosci cir-

cumveuti, protinus iu fugara dantur. Nostri caedendo
tei*ga usque ad Szuczam persequuntur, sic ut ex omni
illo nnmero •XV* raodo Moscorura evaserint. Reliqui
aut interfecti aut captl omnes. Ex qulbus electi sexa-
ginta nobillorcs ad Regem missl , ceteri per opplda
distributi. Septlmum iam hoc auno cum illls hostibus
feliciter pugnatum est. lu hnins nuucii laetitla dolorem

coepl ex improbo uostri homluis conatu quod Illius ,

turpltudine facinoris , aspersa raacula videtur Italico

uorainl apud vestrara geutem. Pvex, metu liostibus in-
lecto, Vilnam se cum regio coraitatu reciplebat, exer-
citu legatis tradito ,
qul tripartlto ad devastandam Mo-
scoviam discedant , dentque operam ut superbisslral

hostiscontumaces spirllus refringaut. Ipse de adiuu-

geuda Polonorura iraperio Lithuania conventura prin-
cipum Lublinl habiturus ante caL aprllls putatur.
Gaesar principibus Germaniae prlmum pro imperlo
interdixit , ut Regis Galliae hosles nulla re iuvarent.
 EPISTOLARUM LIB. V. 3/f9

Delnde cum equites scribi a Palatino, Virtembergio,

et Lando-ravio intellexissct ,
quos Condeio auxilio mit-
terent, eos comraonuit quam alienam ab eorum dig-
nitate rem facturi essent qnanlumque turpitudinis et
,

invidiae apud omnes christianos Reges subituri si se- ,

ditiosos homines , et suo ipsorum Regi nefaria con-

spiratione caedem molitos , suis tuendos atque defen-
dendos copiis susccpissent. Postremo dcnunciari illis
iussit, contra imperii romani maiestatem esse facturos,

si adversus Gallorum Regem milites in Galliam tra-

ducerent. Cacsaris dicto obtempcratnri non putantur.

Ruraor, quem tibi perscripsl de novo proelio a Rege
Galliae cum hostibus facto ,
plaue effluxit atque extin-
ctus est. Res nunc verti illic in eo videtur ut sc Ger-
mani ,
qui Rhcnura transierunt, cum Hugonotiis non
coniuugant, quos regii sperare dicuntur excludi posse,
et rem ante ad proelium deduci. Si hoc fiat, explorata
victoria : si hostlum copils Germani acccsserint an- ,

ceps belhim. Regii iuterdicti, quo haeretici omnium ma-

gistratuura administratioue privantur, latinura e gallico
factum huic epistolae subscripsi. Matiscona in Heduis,
quam inilio belli propter loci opportunitatem ha^retici
occuparant , a Niverni duce ad deditionera compulsa
est. Is oppugnatione instituta, ubi crcbris maximorura
tormentorum ictibus concutcrc inoeuia coepisset, atque
ea disiici hostes auimadvertereiit , cathoh*cos homines,
quorum intus magnum numcrum habebant, in moeni-
bus collocant , atque ipsos iugcntium globorura pcti-
tionil)us sic exponunt , ut sinc illorura oraniura mise-
rabili caede peti torraentis muri non possent. IVIotus
miscricordia optimorura dux oppugnalionem
civiura
intermin.it. Hostes ad eum de deditione mittunt. Qui
sive negoiii diOicultaie deterritus, sivc quod ad Regem
 35o A. M. GRATIANI

properans detlueri ea oppugnatione diutius nolebai, in-

dignantibus militibus oppidum in deditionem accepit
,

pactus ut praefectos railitum numero •XVII* cum equis

atque armis , oeteros cum singulis gladiis abire salvos
pateretur , fide ab iis atque iureiurando accepto contra
Regem eo bello arma non laturos. At Geiievam pelentes
ab agrestibus honiinibus ,
qui se ab his male acceptos
meminerant, passim iniquis locis circumventi, ipso con-
nivente Niverneusi , ad unum omnes direpti atque in-
terfecti sunt.

INTERDICTUM EEGIS GALLIAE.

Carolus Galliae rex omnibus qui haec legcnt S. D.

Cum regni nostri lotius siatus maxime duabus quasi
columnjs innixus fulciatur omnis et sustineatur , i-eli-

gione et iustitia , iisque iia inter se counexis atque con-

iunctis , ut dividi aut separari nullo modo possint ,* et

cum Galliae universae unus sit Rex , veluti in caclo

divino consilio unus est sol constitutus ,
pari quoque
rationc divinae religionis unam complecti sententiam,
iisdem legibns, eadem regula ab eodem ducta
iustitiae

fonte , omnes debent ut Deo cul-

regi atque contineri ,

tum Regi honorem tribuentes, pravis opinionum dis-

,

sensionibus sublalis uno omnes seusu una mente iu-

, ,

stiiiara colant. Itaque cum intelligeremus, quantum con-

fusionis omnibus rebus in regno nostro quantumque ,

dctrimcnti attulcrit religionis et sacrorum novitas ista

et discordiarum plena disceptatio ; ct cum plerosque

dolose ad magistratus consequendos , et publica mu-
nera administranda trusos ,
qui uon modo caiholicae
fidei non cuhores , scd etiam eius quam ipsi tuemur
religionis inimicissimi extitcrint , cx eaque re infini-
 EPISTOLAnUM LIB. V. 35 1

tuni malum invectum iu regnum iunumeras coortas ,

seditiones et ius propterea magno dolore nostro

,
et ,

nostrorum inconiraodo populorum, inaequaLiliter di-

ctum , aniraadverteremus ; quae certe iion accidissent,
si ii qui potestatem gerebant, catholicae pietatis ama-
tores fuissent , nostraeque colentes religionis sanctita-
tem a catholica se ecclesia non seiunxissent ; huic
,

malo occurrenduiu esse censuiraus. Et quia optamus

maxime ut aequc ius et integre unicuique tribuatur,
,

quod est aherum fundamentorum quibus nostrura ui- ,

ti iraperiura dixiraus idque fieri non posse videainus, ,

nisi magistratibus et iuri dicendo viri praeficiantur,

quornm spectata sit fides et pietas ,
qui Deum reve-
reantur , nobis pro eo dignitatis gradu , in quo nos
Deus beneficio suo constituit, honorein habeant ; sta-

lutura et decretura haberaus , atqui- decernimus et sta-

tuimus , ita ut antiquari aut iufirniari posthac inter-

dictum hoc nostrum nunquara velimus , ut quicuraque
sive a nobis renunciatus , sive in mortui locum suffe-

ctus , sive ab alio substitutus provinciae aut alii pu-

bhco munerl iurisdictionem habenti praeficietur , is

ante quam magistratura Ineat , suara de tota religione

sententiara profiteatur apud procuratorem nostrum ,

qui dih'genter de cuiusque vita , raoribus , discipliua

perquiret: et qui vel confessione sua vel inquisitione,
aherius quam catholicae et romauae religionis, quam
ipsi colimus , sectator inventus fuerit , ei potestas nul-
la coraraittetur , sed protinus alio subrogato , reiicie-
tur. Quod si quis post acceptum houorem in pravas
oplniones diversum abducl se patietur , huic abroga-
bitur imperium , loco ipse amovebltur , eiusque rau-
nus aUeri mandabilur nostrae religiouis cuhori. Atque
naec mens est ct vokintas nostra. Vohimus autem et
 ,

352 A. M. Gr.ATIAXI

mandamus omnibus praefectis, decurlonibus, magistra-

tibus regui uostri, ut decretum hoc cunctis edicant,
perscribaut , et ut ei obtemperetur, diligentcr curent.

5. GRATIA^^US THOMICIO.

Accepi tuani epistolam vulgarl sermone nostro scri-

ptam (i) sane eleganter , et verbis et sententiis sic ap-
tam, ut si in media Italia natus institutusque esses, per-
fectius atque omnino accomraodatius loqui non potuisse
videaris. Singularis haec est tua laus quascumque ,

adieris gcntes, illarum linguas admirabili ingenii feli-

citate , tam pcrcipere celeriter ,
quara scienter iraitarl.

Huius quidera linguae cognitio tiJ)i spcrnenda non est

tum quia versanti in Italia usui , et uljique ornamento
erit ; cum onmes prope iani artes liberalesque doctri-
nae , nostro sermone et absoluie comprehensae, et co-
piose explicatae sint , sic summornm ingeniorum
ut
industria locuplelata et exculta oratio cum illarum lin-
guarum facultate conferri posse videatur, a quibus ipsa
tota emanavit. Itaque nostra leg(>ns , utiiiter operam
posuisse te scnties. Attamen quia is vivit sermo , et

quotidiaria noslrorum homiuum consuetudine facile ad-

discitur, multum ut in eo sludii pouas, non necesse

ost. Omnis tibi labor in latina oratione exornanda con-
sumatur , cui ct nobilitate et ubertate nulla antecellit;

et ipsa certe in eo reliquis praestat ,

quo<I communis
nobis sit cum omnibus paene uatiouibus ; ut a quibus
moribus, h^gibus, institutis, locis, longissime distamus,
cum his huius communitate sermonis ,
quodam modo

(i) Extat haec italica Thomicil epislola inter illasPogiani T. IV.

p. 369 , ubi Lagomarsinius in adn. profert e suo codice haec ipsa
Graliani nostri verba.
 ,:

EPISTOLARUM LIB. V. 353

consocicmur , iis nostra communicemus , illorum ipsi
res cognoscamus. Huc tu intendere animura debes , ct

omne studium ad eloqueniiae studia conferre. Nam

sicut ceteris artibus ingenium , ita ingenio ipsi haec
decus et luraen affert : et in ea tu gente , atque eo
loco natus es , ut tibi haec facultas magno futura sit

ad ea consequenda , ad quae nobis factus esse videris,

praesidio : neque enim dicendi exerciiatio tam neces-
saria est iis, qui unius dominatione devincti , quemad-
modum ea honeste utantur non habent ,
quam iis qui-
bus libertas sit, quae velinl quaeque seutiant de re pu-
blica dicendi.
Te ,
praeter cetera naturae munera , hoc quoque
beneficio cumulavit benignitas Dei , ut in eo regno
nascereris , in quo est regia potestas circumscripta le-
gibus , ut ea nihil officere communi libertati possil;
et Pvegi in adminislrauda re pubiica plus concessum
auctoritatis ,
quam poteslatis permissum sit. Est vobis
praeses et custos publicae libertatis senatus , a cuius

consentiente vohmtate ne Pvegi quidem discedere licei

in hunc ex omni nobilitate ii leguntur ,
quorum est

probata et cognita virtus : horum liberae sunt de. re

publica sententiae : in hoc et rerum pondere prudens,
et verborum ornatu splendida regnat oratio ; et tan-
tum quisque inter ceteros eminet existimatione quau- ,

tum dicendi laudc excellit. Sunt practerea illae sin-

gularum provinciarum ad concilia regni quae fre- ,

quenter haberi solent missae legationes, quae maxime ,

eloquentia eniteut ; quamquam hae quidem sapienter

institulae eo immoderata liceutia progressae iam sunt
ut quos vindicGS libertatis maiores vestri esse volue-
runt , verendum sit ne ab turbidis corum consiliis,
scryitulis aliquando iuitium oriatur.
23
 ;

354 -^* >f' ORATIANI

At ut ad illud revertar, ad hanc lcavlem, iii qua

ciuii summa gloria summa voluptas est , totum censeo
eonfei*as, reliquarum rerum sclentias adiungas tibi tam-
quam liuius comites atque administras virtutis. Mihi
enim in te, mi Thomici , intuenti, quod tibi saepe iam
scripsi, et seribere nuuquam desiuam , hoc esse currl-
culum singularis et ingeuii et industriae tuae videt ur;
teque in ea tempora ineidisse intelligo , ut si ad dig-
riitatem generis , et ad cetera tum fortunae tum animi
subsidia, quibus instructissimus es, haee accedat doml-
iiatrix animorum vis et facultas eruditae et copiosae
orationis , magnum praesidium in te collocaturi omnes
boni , magua ipse pairiae adiumeuta ad sanandos ,
qui-
bus conflictatur, morbos, et veterem disciplinam resti-

tuendam , importaturus esse videaris. Ad hanc laudem,

ut Pogiani surami viri litteris adiuveris , tibique ab eo
ratio et via tradatur qua progredi debeas , mihi erit

curae ; quamvis a rogando homine deterreut me eius

maximae occupaiiones ; et est sane ipse iu hoc toto
genere fastidiosior quam ut cuiusquam rogatu scribe-
,

re soleat ; me tamen aliquid posse confido

extorquei-e
riam illius capieudae voluntatis ego auceps sum opti-
mus: tu modo ad eum iu eam sententiam de qua te ,

superioribus meis lilteris mouui , scribilo. Vale •III*

iion. ianuarii i568.

Rcvum uovarum neque erat quicquam magnopere
tibi quod scriiierem , ot angustia temporis (nam haec
hora noctis sexta dictabam )
plane iam excludebar.
Quae in Gallia gerantur , incerta huc sine auctore ru-
raoribus nunciis pcrferuntur. Incubuisse dihgenter in
hoc negotium Hugonoiii videntur, ut oranes obsideant
regni egressns , ne quis pcMielravc in Ilaliam possit ,

quo Ponlificis et rcliquorum principum consih*a , ob

 ,

" EPISTOLARUM LIP,. V. 3o5

incertos illarum rerum uuncios , suspensa liabeant. Ex
antuerpiensibus lameu litteris baec feruutur : Gonde-
lum ad Regem legatos de pace misisse eo consilio
ut interposita mora tempus Germanorum auxiliis
, in ,

quibus spem omnem baeretici collocatam babent ad ,

se veniendi detur. Ob bauc causam modo veniam po-

scunt , modo difficultates interiiciunt. Quam perfidiam
Rex animadvertens, unam esse concordiae conditionem
Condeio respondit, si posilis armis snpplex ipse ad se
veniat , exercitumrjue dimil.tat : ad baec ut seditioso-
rum conciones ,
quarum licentia concidit Gallia, to-
to regno tollantur: Gondeius ipse , et qui eura secuti
sunt, a re publica atque omnl magistratu in perpetuum
araoveantur. Denunciari praeterea Rex Gondeio iussit,
ut populandis agris vastandisque regionibus abstineat;
sinon fecerit se de uxore , eius et liberis , quos ia
Germaniam obsides euutes , interceptos babet in cu-
stodia , iustum supplicium sumpturum. Scribunt pc-
ditum tria milia et quingentos equites Sequanorum
ad Condeium proficiscentcs , ab regiis fusos ac dissi-
patos esse. Sed haec orania certius nunciari brevi, ne-
cesse est.
In Belgis Dux Albac, qui illis provinciis cum im-
pcrio praeest , in praecipua quaque urbe aedifi<;arc et
communire arces aggressus est , ut in iis singulis Hi-
spanorura pracsidio collocato , atque bis tamquara frc-
nis turbidae genti inicctis ,
populi in fide et officio
coutineantur. Quid illis nova suscepta haeresis pepe-
rerit , nae brevi seusuri sunt , atque intellecturi , illa

arma adversus catholicara religionem sumpta , iusto

Dei iudicio , iu eoruui ccrvices recidissc.
 356 A. M. GEATlANi

6. GRATIAIVUS TaOMICIO.

Oiii factum sit quod mihi iiullas abs tc littei'as at-

tuleriiit proximi labellariii, nulla coniectura asscquor;

quidvis enim potius suspicari possum ,
quam te nihil
scripsisse. Quod si ita est, et datae a te litterae casii

aliquo interierant , eas ego periisse mihi nolo ; et tibl

plaue raando , ut illud quicquid fuit ,

quod postridie
idus ianuarii scripsisti , mihi reddas. Hic summa est

gallicarum rerura expeclatio , in quas nunc maxime

oraniura raentes conversae sunt ,
quod in eius belli
eventu, ceterorura quoque regnorum salus et incolumi-
tas verti videtur. Quod tibi proxime scripsi, Condeiani
simulatione pacis, quo lerapus Germanis advenlantibus
daretur , , octo dierura inducias a Rege impetrarunt ;

atque pei^moveri se patriae periculo ,

quae externis et

infensis gallico nomini nationibus obiiceretur , et ci-

vilis sanguinis effusione, ita belle simulanl, ut fidera

facereut sceleris eos paenitere, ac redituros ad sanita-
tem : nam et admissorum veniam petebant , et velle se

ipsos et suas fortunas in Rcgis fidera et clementiam

tradere prae se fercbant; ad camque rem Rotellini Du-
cissa aliisque nobilibus feminis interpretibus uteban-
lur ,
quae sexus privilegio tutae , ultro citroque libere
commeabant. Quae omnia eo videlicet pertinebant , ut
octo dierum mora interposita , Gerraani appropinqua-
rent , ipsi interea decerlare proeho nori cogerentur.
Erant enira paene coUata casira , cum inler utrumque
oxevcitum flumen uiodo illaberetur, cuius pojitem Con-
deiani tenebant.
Hoc igitur interiecto induciarura spatio , ac regiis
soncordiue spc turpilcr chisis , Hugonolii noctu rescis-
 EnSTOLAP.UM LlB. V. 35^7

so ponie sileiilio castra nioverunt , et Germanis ob-

viam profecti sunt ,
quorutn discessus ante quani a no-
stris animadverieretur ,
pons reficeretur , copiae tradu-
cei'entur , ipsi magno intervallo antecesserunt ; et qua-
cnmque iter faciunt, calamitatis instar et turbiuis va-
stant et exinaniunt orania ; pccora frumenta,et re- ,

liquos commeatus aut secum avehunt aut corrum- ,

punt , ne nostris insequentibus sint usui. Regii duces

praemissis equitibus qui hostium iter morarentur , re-
liquum exercitum traiecerunt , et abeuntes perseque-
Lantur. Sed Hugonotii summa adhibita contentione et
labore , cum in eo positam salutis spem habeant , si

ad se Germanos recipiant, antevertisse putantur , et se

cum Gerraanis equitibus numero ad sex milia con-

iunxisse. Id si ila erit , meluo quem finem hoc bel-
lura habiturura sit. De illorura crudeh*tate in bonos,
quae inde scril)untur, i"eferre dispudet. Ad suramam,
sine discriniine omnes homines catholici nominis siu-
gularibus cruciatibus necant ; non sexui , non aetati

parcuut , occisorum jiecuniis fortunisque se suosque

alunt. Atque liaec siraul iustituto et more suo , simul
ut multitudinem his contaminatara facinoribus , et a
Rege et a religione magis aversara , et ex desperatione
veniae et societate scelerum, sibi magis obnoxiam fa-
ciant. Qui illara concitent incendantque, iisdem illis

utuntur praeclarls evangelii doctoribus ,

quos habent
raagistros et antistites totius irapietatis. Horura lin-

gua laraquam seditionis flabello illae ventilantur sa-

crilegac latronum copiae , et ad haec scelera impel-
luntur.
Ex Polonia id raodo scribunt, habulsse Rcgem Li-
thuaniac convcntum , ex eoque in spem venisse illam
uationcm reguo Poloniac in perpetuum adiungendi
 358 A. M. GRATIAXI

comraodis conditionibus ; eaque de re in Poloniam

ventunira brevi , et piincipum utriusque gentls con-
cilium Lublini habiturum. Sed haec fortasse tu melius.
Orlicones Tiburim concesserunt, ut villae Hadriani im-
manes ruinas et cetera aiitiquitaiis monumenta quae ,

illic iacent phira inspiciant. Patavium post paucos

,

dies cogitant. Vale, et Pendasium et Pomorschium sa-

lute impartire meis verbis , atque ipse a Pogiano et

Kosdzrazonio salve •IIII* id. ian. 1 568.
Romae his diebus migravit e vita Cardinalis Arae-
caeli Franciscanorum sodalis, illorum qui h"gneis cre-
pidis utunlur, vir ob excellentem probitatem , et eius

discipliuae cultura , in quam se ab adolescentia tradi-

derat, a Paulo quarto pontifice maximo in amplissimura
Collegiura lectus; quera honorem magna huraanitatis
et innocentiae laude ita gessit per decem annos ut ,

superioribus coraitiis parura abfuerit ,

quiu Pontifex
maxiraus crearetur. Vitam inter sodales suos , a quo-
rum consuetudine et contubernio ne Cardiualis qui-
dem discesserat , rehquit , annum ageas sexagesimum
octavum. Elalus est magna frequeutia bonorum , et in

aede divae Mariae Araecaeh , vulgari sepulchro , sicut

ipse antea praeceperat , condiius. Testaraento here-
dem insiituit hospitalem doinura divi lacobi, praeteri-
tis suis omnibus quos paulo supra eam fortunam
,
re-
liquit, qua nati suut humili atque infima.
,

J. GRATIAKJJS
TnOMICIO.

Tu quidem aptis et mukis verbis , et sane subti-

lius et sapicntius quam in istam aetatem cadere posse

videatur, philosopViaius es iii tua epistohi, et ex intima

socraticorum scieuiia mirliicam mihi disputationem de-
 EPISTOLAF.UM LTB. V. oOQ
prompsisli ; in qua singulave acumcii liium ciim pari
amore erga me eiiituit utrumque e.v ingcuio et huma-
:

nitate tua, utrumque mihi gratissimum. Quo rnngis do-

leo, non esse uunc mihi tempus arbilratu meo rescri-
bencli prorsus distinehar. Vide quantum absim ab eo
:

portu, in quem tu me crebra hortaiione, et luculentis-

sima niodo epistola, quasi secunda aura invehere sludui-
sti: qua propellis tu quidem me iu pacatum interdum
sinum, ubi paulum requiescere possim; at quamdiu illa

uti tranquillitate licet ? Pvesorbeor iisdeni continuo ae-

stibus , et in altum referor, sic ut evolare e couspectu
fere fugiens terra videatur. Tu vero non desistis , et

qua vales arte navim ad portum dirigis semper, et ad-

versis nileris fluctibus : uihil tamen adhuc agis , et

ut tuo verbo ular non proGcis hilum: vehementio-

res enim venti reflant ,
quam ut eis resisti aut contra
tendi possit. liaque ille mihi spectandus est portus ,

quem cum cepero , verendura non erit ne me inde ulla

vis , ulla tempestas exigat. Biennium , mi Thomici , et

tempori et studiis tuis , et fructui nostro ,

quem ex hac
commoditate litterarum percipimus accessisse, quid lae-
lari me dicam ? qui tristibus assidue et curis et mo-
lestiis occupatus , ad huius nuncii laetitiani paene re-
vixi. In sumnia gaudeo iramortaliter ma-, eo quidera
gis quo spero fore
, , maiorem
ut huius tolius temporis
partem una agamus. Tu modo quantura de mea salu-
te laboras , tantum fac diligentiae in tua valetudine
conservanda ac tuenda adhibeas. Vale. Romae •XVI*
cal. febr. i 568.

8. GRATIANUS POMORSCUIO S. D.

Biennii ista prorogatione, atquc hoc toto patroni

 36o A. M. GRaTIANI

tai consilio equidcm triumplio. Nec sanc sclo ,

quid
mllii gratius acclderc potulsset, tum quod nobis fruen-
di amore et consuetudine nostra , cuius rel avidissimi
utrique sumus , facultatem spero futuram ; tum etlam
multo magls, quod Thomicii raei lempori studllsque
mlrifice prospectum intelligo , de quibus equldem nou
minus laboro quam de ipsa salule
,
et valetiidine mea,
qua nlhil mihl debet esse in vita carius. De nostro
adventu ad vos certi nunc quldem tibi nlhil audeo
affirmare : lis nobls et controversia est cum Farnesio
Cardlnali summo summaeque potentlae viro (i): huius
nos causae iudiclum relinquere nullo modo possumus.
Statutum certe habemus, ea finita, et ut speramus se-
cundum nos iudlcata causa , Veronara proficisci ,
quod
fut\jrum arbltror ante cal. quaraquam harum iunli :

rerum definltum tempus dlfficlle slt non

statuere quam
ignoras. Verum de hoc scribam tibi postea. Tuas llt-
teras ad Scalovlum misi Neapobm , ubi ipsum agere
intellexl. Semlna conquiri raandavi ; ea dabo Orlico-
nibus vestris ,
qui Patavium perendie pvoficlscuntur.
Vale. Romae •XVI' cal. lanuarli 1 568.

GRATIANUS TnOMlCIO.

Ex superloribus meis litterls, quaenunciabantur e

Gallia cognovlstl ; haec postea subsecuta sunt. Gon-
delus poslquam simulata paenitentia reglos duces spe
concordiae per inducias eluslsset, et Matronam relln-
quere dlfficultatibus rerum compulsus ad reciplendos
ad se Germanos profectus esset ,
quamquam multum
antecesserat i*egIos, ita taraen contendere, quln nostri
celeriter iusecuti novissiraura eius agmen assequeren-
(i) De hae lile Gralianus in Carcl. Comracmloni vita lib. IV. i5.
 EPISTOtAKUM LIB. V. 36 1

tur , neqnivit; a quibiis diii male habilus , multls sno-

rum impeclimentorum amissa, cum

interfcctis, et parle

ubique iustarent atque urgerent i-egii in Mediomatri- ,

ces extra regni fines se recipere coactus est : ibi se sc

cum Germanis coniunxit. Regius exercitus quindecim

railia passuum longe ab hostibus consederat cum ab ,

omnibus rebus paratissimus , tum robore et numero

militum paene invictus : sic enim Rex ipse Birragae
Lugduni pi-aefecto scribit , eas se habere in armls co-

pias coactas unum

locum ut instructiorem et fir-
in ,

miorem exercitum nemo unquara superiorum Galliae

regum habuerit quem quotidie scrlbunt augere for-
:

tissimorum equilum turmis, cum ad tantum communis

sahiiis periculum excita toto regno nobiliias Regi dif-

ficilllmo eius tempore cevtatim opem afferre conien-

dat. Ad haec venisse in castra Ludovicum Gonzagam

Niverni ducem cum Helvetiis et italico equitatu. Et
non contemnendas praeterea raanus Guisium , Auma-
h*um , VelHevillium ducere ,
queis regni aditus sic , ut
ingressu hostes prohibeant, luentur. Mirum vero esse
ardorem omnium ad pugnam mihtura ; pacis mentione
nihil odiosius , nihil molestius omnibus. Nec tamen
eius actionem a quibusdam interniilii , subortumque
propterea ah'quid inter exercltus principes coutentio-
nis , ad quam sedandam , explicandumque de totius

belli ratione consllium, ut aiunt quidam, ut alli su-

splcantur, ad pacis conditioncs conflandas Reginam rc~
gis matrem , Lutetiae reh"cto filio , dispositis ad cele-
ritalem equis, rheda vectam ad exercitum excurrisse.
Res in magna expectationo sunt ; etiam in spe bo-
na , nisi Reginae animum nomon ipsum inane pacis
raollierit. Illud certe omnes intelUgunt, rei christianao
publicae paene uuiTersae forlunam in unum hoc bel-
 ,

362 A. M. GP.ATIANI

ium couiectam esse. A ConJeio Claramontium cum sno

equitatu domum discessisse ; idem Genleium fecisse ,

atque utrumque hoc facto sperare se a Rege impunita-

tcm consecuturum. Prope Catalaunum oppidum depre-
hensae in vicoquodam Condeianorura sex turmae equi-
lum a Brisachio veteri et strenuo duce vapularunt sic,

ut perpauci evaserint. Hoc ipso ex oppido cum adven-

tu regiarum copiarum Hugonotii omnes aufugissent
uxoribus ,
quas domi reliquerant , ut post intromissos
miJites , signo accepto uno omnes tempoi^e urbem in-
cenderent ,
praeceperant. Sed ceterae impeditae metu
maudatum perficere non sunt ausae , una suas ipsa ae-
des subiecto igne inflammavit, qui ,
quia ligneis fere
aedificiis oppidum constat, celeriter dilatus prius in-
tegram oppidi regionem absumpsit ,
quam succurri a
militibus atque extingui incendium potuerit. Lansachii
filius a Pvege cum litteris et mandatis ad Palatinum
Rheni cum Palatini ipsius legato raissus, ab adversariis
interceptus est , fraude legati, qui eos de suo et Lan-
sachii itinere clam monuit. Mandatorum commentarii
et litierarum fasciculi, servi fide et industria, in hostium
potestatem non pervenerunt.
Litterae cal. ianuarii datae ex castris Germauorum,
illos nunciant non militum sed latronum more loca
omnia quae incurrerint diripuisse; Wolfangi Nimbur-
gensis, e familia Palatinorum, agro magnam depopula-
tionera intulisse; qua de iniuria cum ipse questum ad
Casimirum ducem misisset , responsura est dolcre se
Wolfangi gentilis sui incommodis, suam vero non esse
apud milites tantam auctoritatem ut eos a maleficio
cocircere possit: turpis quidern confessio in imperaiore,
sed taraen vera ; sic enim scribunt, in illis castris uul-
lam disciplinam , infinitam essc omnium rerum licen-
 EPISTOLARUM LIR. V. 363
tlam ; mllitcs Casimirura ducem potius ad bellum se-

qui ,
quam imperatoie uii , ipsi pro libidine cuucta
admlnistrant. Potuisse maguam partem eius equitatus

a Caslmiro abduci , si ,
qui conduceret uberioribus
stipendiis , inventus esset. Philibertum marcbionem
Badensem ,
qui duo milia equitum , ut Condeio mili-

taret confecerat, indignatum quod stipendia a Condeia-

nis difFerrentur, frigideque res pecuniaria explicaretur,
in Regls partes traductum esse , litteris Spira allalis

confirmatur,* ac pridie cal. ianuarii , stipendio accepto,

Regi se militari more sacramento obligavisse. Philip-
pum quoque Hessum cum mille quingentis equitibus
conductum se cum Guisio coniunxisse expectarique ,

ia dies lohannem Willelmura Vinariae ducem cum

quatuor milibus equitum a Rege magnis praemiis e
Saxonia evocatum. Haec novi. Ad tuam epistolam vix
est quod rescribam aut ne vix quidem ; nihil euim
,

habet praeter ipsius excusatioiiem brevitatis. Vale. 'IX*

cal. iau. 1 568.

lO. GRATIANUS TIIOMICIO.

Scilo nos ineunlibus ieinniis Rorca discessuros.

Quid gcstis ? Me etiam antecursurum recta Patavium,
dum Cardiiialis in Ferrariensi subsistet , nosque una
annum ipsum acturos. Rem omnibus partibus iucun-
dam mihi etiam salutarem qui hisce curis occupa-
,
,

tionibusque paeue confectus discessu primum ipso re-

laxabor ; caelo deinde isto , et tua consuetudine , qua
nihil mihi est oplatius , recreabor atque reficiar. Cura
ut te valentem offeudamus. Illa quae iuter Comineu-
donum ei FarnesiumCardinales de veroaensi divite sa-
cerdotio erai controversia, iudice ac disceptatore Pon-
 ,

364 r A. M. GRATIAM
tifice (lirempta est, Farnesio causam, qua inferiorem
se intelligebat tradente^ qaae res consilium profectionis

nostrum raaturavit.
Cura Pogiano longus milii hodic de te serrao. Et
te diligit niagnopere, et tua causa iam omnia cupit ; et
magnae curae illi est, ut laudis et gloriae cursura quem
instituisti teneas atque perficias; quam ad rem omnem
tibi operam, si Romara veneris, pollicetur. Paulo quo-
que Manutio rairifice te venditavi, itera aliis multis.
Itaque, cum quanta de te sit omniura expectatio in-
intelligas, fac te ita corapares , itaque instructus ve-
nias aliquando inhanc urbem, ut horainum de te sum-
mac opinioui respondeas. Sed ego tccum de adventu
tuo ridicule nunc ago qui ipse ad te propediem sim
,

profecturus. Bononiae Lesuiovolscius ab insidiatoribus

qui se in eius domo coudiderant, in cubiculo ad ignem
sedens in capite secundura aurera grave vulnus acce-
pit ; id ego ex praeceptoris ipsius litteris cognovi, cu-
ravique ut ca de re et alexandrinus Cardinalis ex au-
ctoritate Pontificis ad bononiensera practorera , et no-

ster quoque Cardinalis veliementer scriberent, quo tam

nefariura ausura severe vindicetur : vitae periculum
nullura erat. Post exactnm Galliae finibus Condeium
nihil cstmagnopere nuuciatum. Ruraores raodo et su-
surrationcs ingratae omnibus veniunt, de concordla et
pactione aliqua conflanda agi venisseque a Condeio ,

Reginae permissu, Lutetiara ad Regcra hac de re Scia-

tillonum, iHura quera Pius quartus ob haeresim sena-
tu movuit. Deus bone, caccitatem animi et stuhitlam
non ferendaral Quod enira bellum hac erit pace exi-
liosius ? aut quae pax esse potcst cum iis hostibns, qui
pietate , fide , religionc iucolumi, sc salvos fore non
putent ?
 EPISTOLARU.M LIB. V. 365

lu Germauia couveuive Fuldaui a Caesare et ab

quidem ut de sumptibus
electoribus missi legati, specie
gothensis belli quod uuper ab Augusto sa.voue adver-
sus lobannem Federicam Viuariensem ex Caesaris au-
ctoritate gestum est agatur, re autem ipsa, ut tot Ger-
,

maniae raotus compoueudi ratio exquiratur , atque eo-

rum licentiam coerceudi ,
qui privato cousilio contra
leges proximo augustauo conventu sancitas ,
milites

scripserunt , exercitumque confecerunt. Ac praeterea

ut serpeuti ac dimananti quotidie latius Hugonotio-
rum malo occurratur ; quod nisi fiat , imminere per-
turbationem ac conversionum omnium rerum intelli-

gunt : ad plures enim quam quisquam putat buius

sceleris contagio pertinet ; et quid iu hac venditata et

pietaiis fuco praeclare illita religionis causa delitescat,

patere etiam iis coepit ,

qui contra catbolicam eccle-
siam hanc pestem diu akierunt. Venenatos Hugonolii
libellos germanico sermone scripseruut, religionis cau-
sam immanibus suis cupiditatibus praetendunt falla-

cissimeque oslentant ,
pro ea tuenda multitudinem ad
arma vocant : regum ac principum iniquam domina-
tiouem seditiosissime insectantur ; alios potentiae , li-

centiae alios , omnes praedarum spe, sollicitaut. Ho-

rum librorum infinitum numerum tota Germania pas-
sim dividi, pervulgari, atque edi populis curant: itaque
ii non leguntur modo , sed etiam ediscunlur , ac miri-
fice depravant imperitorum animos. Quamobrem Luthe-
rani ,
qui hos ante protegebant , iisque quasi emissa-
riis uti in catholicos consueverant , nunc sero sentiunt
quantam perniciem foverint. Horum malorum multa
semina in Polonia quoque dispersa feruutur , miscere-
«[ue polouos quosdam viros nobiles cum Gallis consi-
ba. Iies prorsus omnes speclare ad interilum videntur.
 366 A. M. GRATIAM
Ta cura ut valeas , et Pomorscliium saliUa, et ipse a
Cardinali et a Pogiano salve •VIII- idus febr. 1 568.

II. gratianus thomicio.

Vide qiuim mihi oninia ad voluntatem minime ca-

dant. Multos Pontifex Gardinales ex Urbe ia suara
quemque ecclesiam dimisit , nonnullos eiiam iuvitos;
Commendono discedendi veniam sponle et quidem stu-
diose peienti et multas causas sibi ad proficisceudum
necessarias affercnti ,
praecise. negavit, quod eius prae-
senti opera et consilio incoramode se carere diceret.
Hoiiestum id quidem nobis, sed baud scio an etiam
invidiosum. Quid quaeris ? Tuli molestissime : omnem
enim exoptati congressus atque aJeo convictus nostri
anteceperam animo iam fructum , et cum plenis in
portum velis ferri mihi viderer , repente ab ipso in-
gressu atque aditu portus sic reiectus sura in altum,
ut raetnam qui navigationis huius finis futurus sit. Re-
liqua est una spes ,
qua me ipse consolor, transactis
ieiuniis, Pontificem, ut excurrat isto Cardinalis ,
per-
raissnrum. Quod si ne id quidem impetretur, ego cer-
te mihi consiliura capiam , et mc quovis modo ad te,

quem unum suavitate , amorc , consuetudine raederi

affecto animo , et afflictae valetudini posse reor , eri-

piam. Hoc tibi poUiceor ,

planeque confirmo. De lit-

terarura brevitate sine causa abs te accusor ,

praescr-
tim cum raihi gravibus oneribus presso, in tanto oiio
par ipse non sis. Equidem et cetera argumonta paene
omnia coasumpsi, ct nihil praetcrmisi quod novi buc
alferretur quin tibi perscripserim. Nunc quidem sum
,

brevior ,
quia uihil erat aliud quod scriberera. lulio
 EPISTOLARUM LIB. V. 867
Savorgiiauo reddidi tuam epistolam , caiiis fiatri ct

palruo peto abs te ut salutem dicas mcis verbis. Vale.

I 2i GRATIANUS TIIOMICIO.

Et eram ipse occupatus babebam tibl quod scri-

, et

Lerem nibil , et brevem adniodum epistohim a te ac-

ceperam. Quum quo abuudas ipse otio, ego caream,
vide ne tibi turpe sit, me ia scripto uberiorein essc

quam te. De nostri discessus dilatioue coguovisti iam

ex superloribus mels licteris. Perfercndi suut duo no-
bis menses ,
quibus sclo nibil futurura nostrum ulri-

que longlus; sed obdurentur tamen. Pogiani raiionem

imitandi Giceronis quod probas tenesque atque irai- ,

taris, excellentiam in eo iugenii tui declaras. Incumbe

in banc laudem , sine qua ceterarum artium scientia,
ut multum baboat utilitatis , illo certe spiendore et glo-
ria caret , in qua plurimum est admirationis et fru-
ctus. Sed ne tibi haec ab aliqua re nova inanis ve-
niat epistola , Regis Sveclae acerbilas illa et crudelitas,
cuius tantam suo nomini notani inusserat , in manlfe-
stam demum insaniam discessumque a mente erupisse
narratur; ipsumque propterea a suis caplum in pubii-
ca custodia haberi, et gubernationem regni Finlaudiae
Ducl , carceribus educto ,
qulbus eum E.ex frater diu
torserat , tradilam. Vide quam sii; humanarum rerura
fluxa commutabilisque conditio! Epislolam ad te mitto
mihi e Gallia allatam , scriptam tibi ab Erasmo Dzia-
linio. Resiguata est, quod eam in arculam, quam Rosd-
zrazonius a fratrc accepit, coniecerant , In qua argcn-
tc:ae fibulae , torques , et ferramenta erant nonnulla ,

([uibus onmium paenc cpistolarum ,

quae mullat; in ca
arcula eraut , sigua rcscissa sunt. Valc. Romae. Cal.
maiiil 1068.
 . :

368 A. M. GRATIANI

l3. GEATIANrS THOMICIO.

Nou tauti est Romae Cardinalem fieri , ul consue-

tudini nostrae sexaginta ipsi dies eripiantur. Qui qui-
dem mihi dies omnlbus annis longiores futuri sunt
credo item tibi ,
qui acceptis prioribus meis litleris ,

quibus te de profectionis uostrae consilio feceram cer-

tiorem ,
quibus gaudiis exultaveris, facile tua epistola
declarat ,
quae profecto ipsa gestire laetitia mihi visa
est. De Gallia iustitueram tibi omnia scribere ,
quae
quidem buc iiunciabantur ,• sed scito dierum plurium
intervallo nibil esse ex iis locis certi allatum.^Ilumorls
modo nescio quid afflusit, elus concordiae consilia ini-
ri, quae brevi eo acerbius et exitiosius paritura bellum
videatur hoc ipso quod nunc geritur, quo concussa et
iam labefactata Begis legumque auctoritas novis mo-
tibus facilius deiici atque everti poterit.
E Svecia tragica quaedam nunclata sunt. Erlcus
rex furens scelere atque amentia Catharinam Regis
vestri sororem feminam summae innocentiae et probi-
tatis, quam cum eius viro Flnlandiae Duce In arctissima
custodia aliquot annos babuerat Mosco hostl decreve-
,

rat tradere , et ea de re ad barbarum legatos miserat.

Qui nihil sibi optatlus , nihil suis consillis opportunlus
ofTerrl posse intelligens , cum ipsis Icgatis egregiam
nobilium equitum manum proficiscl iusserat ad susci-
piendam ad seque perducendain Catbarinam. Mos cum
Sveciac fines ingressos , atque adventare , Erico re-
gi esset nunciatum , confestim qui fratrem et fratris

infantem filium in carcerc occiderent mlsit , ciusque

uxorem Moscis dederent. Asscrvabantur ii in oppido

circiter quindecim milia passuum a rcgla dislante

 EPISTOLAEUM LIE. V. 36g
His imperatls , horarum vix trium iutervallo tanta su-
bito commutatio voluntatis insecuta est , et ex cogi-
tatione concepti facinoris tantus repente dolor Regis
animum iuvasit, ut protiuus minorem natu fratrem acl

se accersiverit ; rem ei aperuerit, et celeriter rcvo-

cari percussores iusserit ; ipse eodem paene tempore
exierit cum fratrc et proceribus regni qui tum ade-
,

rant , et ad captivum Ducem contenderit ,

praemissis
qui enm
uxorem et custodia eductos
expectare Regem
imperareut. Ubi in conspectum ventum est, ignaro ad-
huc Duce quid sibi et coniugi esset futurnm devol- ,

vitur ad genua fratris Rex et flens et supplex magnis ,

precibus ipsum et Catharinam coniugeni obtestatur ut

sibi ignoscant et veniam dent. Crudelem se in ipsos
non tam sua spoute quam quorumdara artificiis im-
pulsum fuisse hanc tamen acerbitatera suam qua pos-
:

set maxima humanitate compensaturum: regnum, cuius

ipse libidine eis infe.stior fuerat , et pro aemulis du-

xerat quos imperii consortes habere debuerat , acci-
perent ; se ea fortuna coutentum fore ,
quam ipsi de-

dissent. His dictis, sese regno abdicat,

et fratrem re-

gnare iubet. Qui subita re attonitus, Regi summisse re-

spondit praeteritorum culpam in parum utrique fi-
,

deles consiliarios confereus,- demum gubernatione reg-

ni suscepta, Regis appellationem in praesentia repudia-
vit. Quid multa ? Qui modo in vinculis vitae incertus,
miser habebatur Rex ; qui felix aute sibi visus fue-
,

rat et impotenti domiuatu cunctos exercuerat , pri-

,

vatus ab eo congressu discessit. Haud scio an quiJ

aetate nostra memorabilius acciderit. Sunt qui scri-
bant, Ericum non paenitentia neque sponte regno ces-
sisse fratri, sed conspiratione principum coactum. Ha-

bcs tragoediam Ericl. Ab'ud quod scriberem nihil erat.

 3^0 A. M. GRATIANI

Pomorscliio igltur salulem . Et vale. Romae. Pridie

eal. martii i 568.

l4« GRATIANUS BRESMCIO.

Non lam occupationibus meis , quibus sane disti-

neor , iiiipeditus pridem ad tc uihil dedi litterarum,
quam ductus expectatione reditus ad Urbem illius qui
nobis superioribus mensibus litteras abs te et posna-
niensi episcopo attulit. Sic enim et tu mihi significa-
ras , et saepe confirmavit Ticinius , ipsum paucos Nea-
poli dies commoratum Romam rediturum , atque hinc
recta in Poloniam profecturum. Huius ego spe distuli
ad le scribere ; quamquam ut vere dicam iu hoc
, ,

officii genere , nisi subsit necessaria scribeadi causa,

soleo esse negligentior. Ut ut est ,
quldvis potius tibi

in meutcm veniat suspicari, quam de animi nostri con-

staniia crga vos ; quam non officio litterarum , in quo
fucosl quoque amici diligentes esse possunt , sed vo-
luntatis studio speclare debetis. Hoc coutcndere vos
nobiscum lactamur , vinci a vobis nunquam patlemur.
Thomicium admonebo ego libenter vestris verbls , ut

vos saepius litteris appellet ; nam ei et in summo otio

negligenti esse non licet, et in iis nunc studiis versatur,

quae crebra atque accurata scriptione raaxime excolun-

tur; in quibus it sane maximis itineribus; it dico, qui
cos cursus confecit paucis mensibus , ut evolasse vi-
deatur.
Nos ineuule maio Patavium atque in illa loca co-
gitamus ubi una agemus proximam aestatem
, neque :

enim feret Cardiualis ipsum non csse nobiscum qui ,

eius ingenio aique moribus ita delectatur , ut aeque

carum babeat ac si ei csset pater. Gum uiia erimus ,
 EPISTOLARUM LIB. V. 3J I

studioruni exercitatioues iustitueraus eas , in quibus sc

acuat , et ad hoc virtutis decus ai'bitratu suo excurrat
eius industrla. Warsovicius in socletatis lesu disclpli-
na praeclare sibi viara ad caelum munit ; mirifice iu
optimorum virorum instilutis proficit atque ita in- ,

census pielatls et caelestis vitae studio fertur , ut nihil

eo dici possit ardentius , nihil religioslus , nihll ca-

stius , et in illa humilitate animi ,

quae in christlanis
hominibus ex humanarum rerum contemptione efEci-
tur nihil demissius. Est propterea in oculis patrum
,

Societatis , et ab omnibus valde diligitur. A me saepe

visitur ; nam et illius consuetudiae delector , et ad
pietatis cultum eius sermonibus studeo erudiri; et qula
polonus est , videor me illi quodam amoris vinculo
coniunctus esse debere, propter meum in vestram gen-
tem animum slngularem. Quod ideo tlbi scribo ut ,

laeteris egregium virum a vobis in hauc sanctissimam

disciplinam esse traditura. Vale. Romae. Pridie cal.
martii 1 568.

L I B E R VI.

I. ANTONIUS MARIA GRATIANUS MCOLAO THOMICIO S. P. D.

JZjcce autem Hispaniae Rex Carolum filium et uni-

cum et tantae fortunae heredem tradidit In custodiam.
Quid causae patrem ad tam severum de fillo decre-
tum perduxerlt, aut ignoratur aut siletur. Multa qui-
dem ut iu huiusmodi rebus accidere solet iactantur
, ,

a multis de afFectato regno , de conspiratione in pa-

Iris nccem de foedere cum Gondeio curaque esuli-
,

bus Belgis clam inlto: comperti tanien ncmo qulcquam

habct. Periiiores Id totum infirmo adolesceatis inge-
 Oy2 A. M. GRATIANI

nlo adscvlbunt ; in quo mulla saepe perturbatac nec

sanae mentis iudicia sunt animadvei'sa quae quam- ,

quam diligentissime ocultata , erant tamen nota per--

inultis : quo facilius eius animus ab Ilugonotiis, qui
nulluni scelus intentatum relinquuut , sollicitatus in
patrem crcditur. Illud constat Kegem antequam id ,

consilii ceperit multorum dierum sacrificiis suppli-

,

cationibusque lesu Christi veniam pacemque imploras-

se , neque praetermisisse quicquam quod in tantae rei

deliberatione cbristiauum maximeque catbolicum Re-

gem decebat. Postrerao 'XIIII* cal. februarii intem-
pesta nocte qualuor principibus aulicorum comitatus
venit adfilium, atque ingressus cubiculum ,
primum
omnium gladium ,
qui propter lectura erat appensus ,

manu sua abstulit. Excitatus Regulus , ac viso patre,

insolita re exterritus exiluit strato , atque ubi auferri
arma , captumque se animadvertit ,
praecipitare scse
lentavit e fenestra; a qua proliibitus ab his qui cum ,

Rege venerant , iii ignem quem famuli subito accen-

derant Regis adventu , coniicere se conatus est : cum
ne id quidem successlsset , devolutus ad patris genua,
ecquid, inquit, mihi vitam eripi non imperas? Ad quem
Rex sine , inquit , fili, nec perturberis nam haec quo-
;

que salutis tuae causa suscepta sunt. Denique armariis ,

arculis , epistolis, scriptis omnibus ablatis Reguloque ,

in proximum cubiculura cui fenestrae a pavimento re-

motae , angustae , ac ferreis cancellis munitae erant,
inducto ; illis ipsis quatuor principibus, quos Rex se-
cum adduxerat
, custodiam commisit , Ruygomio
eius
in primis cui plurimum fidit , quem etiam migrare in
cubicula iuxla Garoli carcerem iussit. Quaecumque il-

lae fuerint causae ,

quae Regem huc impulerunt , res
certe ipsa magna est, et magni in re publica momenti»
 Eri^TOLAP.irM LIB. VI. 3j3
At vides ue quae tempora ? qui motus reinim ?
quae conversiones ? Quaeso percurre dum auinio om-
nes rei publicae partes ; singula regna circumspice ,

nihil enim, niliil non ruere ad exilium dices. Incipe a

Gallis. Quam paucis annis quam raultas plagas acce-

perunt ? Regem ciarissimum tot bellis , tot rebus ge-

stis, parta iara pace, in filiae nuptiis, festls ipsis ludo-

rura diebus, bastac ictu miserabiliter interemptum. Qui

ei successit , filium immatura morte subtractum. lio-
rum ex casibus exarsisse illas flammas, quibus regnum
ipsum deflagravit, atquc ita uunc ardet, ut eius incen-
dium nisi ruina reslingui posse non videatur. Hinc
accensae faces, in viclnam Belgarum materiam conie-
ctae adbaeseruut ,
quarura ardor , etsi divino benefi-
cio resedisse videatur, atque minori sonitu, quam erat
hominum opinio , illarum rerum orbis conversus fue-
rit , et ad pristinam rationem retortus; tamen et ma-
nent impressae orbitae , et clades , vastitates , direptio-
nes quas illa gens pertulit. omnibus acerbior ser-
Illis

vitus insecuta est , cuius delicere iugum vix est ullius

iam virium. Ti^ansmilte modo in Britanniam. Ut pro-
ximorum annorura vulnera , bonorum caedes , expul-
siones , proscriptiones , supplicia omittamus ,
quam il-

lud miserum est servire impotenli feminae atque ipsl

suis cupiditatibus servienti? Scotia quae scelerum mon-
stra peperit ? quot couiurationes ,
quot proelia, quot
seditiones ? Postremo Hegi ipsi necem, Reginae vin-
cula intulit. Non illic ius aut ratio ulla , vis atque
audacia dominantur.
Germaniae is status nunc est , is motus aniraorum,
ca nobilitatis alienatio a principibus , ea priucipum
inler se disseusio , ac tania in populos ab iisdcra Hu-
gonotiis semina bellorum ac seditiouum iacta, atque
 3^4 *• ^'* GRATIAM
res oinues ila turbidac, iil ingens aliqua tempeslas im-
penderc illi videalur. Dt: Hungaria uihil dlco ,
quae
prideni in barbarorum servitutem concessit. Svcco-
rum regis tragicum exitura libi proxime scvipsi. Reslat
Polonia nostra. 'Nunquid ea horum maloi^um cxpers ?
Illi quidem nihil libet gravius ominari , sed certe ve-
neni multum in ea sparsum est , atque Pxegis hoc a
Regina dissidium; haec coniugis aut expulsio , aut di-
raissio , timerc mc nimiura cogunt. Quantum illud est,
non esse qui Piegi succedat heres ! Quantum in unius
hominis saepe aegrotantis anima vobis periculi ! Quid
multa ? Sumus in magno temporum motu, neque res
ita stare possunt. Sed ego haec tibi , dum tamquam
cum praesenle loquor , scripsi fortasse temere , nec
neccssario. Sermonum haec nostrorum sunt, non litte-

rarum. Quare hanc tu epistolam conscindes. Vale. Pri-

dle non. martii 1068. Eomae.

GRATIANUS TnOMICIO.

Narro tibi: cum Pogiani ad te litleras mitto , ipse

a scribendo delerreor. Et qui doctissiml viri erudlto at-

que iucorrupto genere sermonis, acui tuam industriam
leque ad hanc laudem incendi, ct ingressum tua spon-
te pracsenti exemplo veteris eloquentiae incitari cupio,

nescio quomodo tardari ipse meum studium sentio ad-

miratione praestantis eius facultatis* Obtineat antiqui-
tas suam dignitatem , tribuatur Ciceroni omnium qui
latine scripserunt principatus; sit in manibus Gaesar;
legatur Terentius , Sallustius , Livius , iis qui hoc in-
genii decus sibi compare student ,•
ego Pogiauum aut
cum hls coufero , aut ab his cumdiscessl, qui illam
loculionis integritatem cum lacte suxerunt, hunc ha-
 :
,,

KnSTOLARVM LII5. VT. 3^5

beo proxiraum. Is rnilii aiitiquam illam scribendi ra-
ionem relulisse ; huius non rerura ac verborum 'M*
Tullii putida atque inepta conquisitione constructa et
taraquam tempestivis floscuh's conspersa, sed suo in-
nixa poudere , suo ilhistris nitore, non deducta quasi
pluviis aquis , sed proprio fonte fluvius, videttir ora-
tio. Et cum latissima sit ac varia latinae linguae cog-
nitio , Pogianus eius omnes partes sic complexus est

ut quaulum pauci in siugulis excelluerunt tautum ip- ,

se in universis omnes praestitisse videatur et acutis- ,

sime inveniendo , et ornatissime explicando ; eo verae

laudis gloria dignior ,
quo ab ostentatione alienior
quippe doclus, eloquens, eruditus esse, quam dici, ma-
vult; et doctrinas, ipsarum fructu, non praedicatioue
vulgi, melitur. Quae scribit, ut absolutissima sint, ta-

men comprimere nec nisi necessario proferre solet

impotentem quorundam ambitionem saepe ridens et

stomacbans, qui ut quidque fuerint elucnbrati, ita pro-
perant edere ; et posteritatis spe decepli, cuius memo-
riam aucupautur, non tam spectant quid afferant, quam
quod attulisse sibi videntur ut foras dent.
At istos errore suo frui patiamur. Pogiani virtuteni
et lemperantiam colamus , cuius praeclara scripta vel
ipso negb"gente , omnis racmoria immorlalitatis memo-
ria prosequetur. Quocirca maguam ego capio volupta-
tem cx illius eximio iu te anirao , tuoque item Jn il-

lum studio singulari ; roaxime ( libet enim hoc apud

te gloriari ) cum fnerim ipse pracclarae buius benivo-
lcntiae conglutiuator. Mitto igitur tibi ab eo epistolam
similcra ccterarum scriptam elegantissime ," ct Deum
precor , ut pulcborrimae istius tabnlac , cui parem ar-
tificem desidcrat piclor ipse aliquando exislat , in-
,

que ea exornanda ariificii sul quam habet reconditara

 3yG A. M. GRATIANI

scientiam promat. Nae eo nihil fingi aut escogitari pos-

set opere admiraLilius! Discessus nostri banc dilatio-
nem latnrum te molestisstme non dubitabam ,
qui ex
maturi adventus expectatione, quam tibi prope certam
feceram ,
qua laetitia fueris affectus, ex prioi-ibus tuis
litteris Efflnent hi quoque dies ; et nos
iutellexeram.
interea dabimus operam ut desiderium nostrum quod ,

nova illa spe totum emerserat crebris et longis epi- ,

stolis leniatur.

Gesta quae essent in Gallia, dum certi aliquid af-

non intermisi. Sed mirum quam

ferretur scribere tibi
nihil diu nunciatum sit ; quod silentium de re tanta
verentur multi nequod repente monstrum pariat. De
,

concordia scilicet agiiur , id est de Piegis et bonorum

servitute, de religionis interitu, de regni et totius gen-
tis excidio ,
quibus rebus concordiae nomen imponi-
tur. Qui aperte favent Condeio ,
qui liiteras quotidie
mittunt , accipiunt , tuentur perditam causam , iidem
adhibentur in regium consilium , sententias interro-
gantur , fiunt participes publici negotii. Begis pueri
divina mens foris impiorum armis oppugnatur do- ,

mi infidelibus consiliis. Quod ipse intelligens neque ,

quos consulat , neque quos audiat sibi statuere potest,

neque rerum consilia ex-

ipse per aelatem tantaruin
plicare timet omnia
: atque ipso metu proditionis , ,

raaxime sc prodendum praebet. Lugdunenses tamen

postremac lilterae habebant decretum fuisse in consilio,
magno studio contendente Ilege ( ingemiscere enim
puerum ad pacis mentionem dicuni ) ut ubi Germa-
iiorum equitatus, qui ex ultima Saxonia raagnis stipen-
diis conductus adventare nunciabatur, in castra venis-
set , decertaretur proelio , ut bellum cum nefariis ho-
stibus , non pactione seductoria finiretur. Sed huius
 ,!

EPISTOLARfM LIR. VI. Sj^

nuncli neqne auctor quisquatn , et transigi res a prae-
claris pacificatoribus ante poterit, quani se Germaui
cum Hege coniunganl. Venit nuper inde Romam Chri-
stophorus Rosdzrazouius, Hieronymi huius nostri fra-
ter. Deus Lone! quae loquitur quae facinora, quae !

exempla narrat I Is in regio equitatu interfuit ei pu-

gnae quae ad divi Dionysii templum commissa est, in
qua cum essent exercitus in conspectu animadvertere ,

tum licuisse dicit genus civilis belli , cum Galii ex

acie suos aut colore veslium , aut galearum cristis,
aut aliis signis agnoscerent in hostium ordiuibus , at-

que ostentarent digitis alii fratrem , alii parentem

alii filium ferentes contra se arma. En evangelium
liaec scripseram ante tabellariorum adventum 'XV*
cal. martii, natali ipso die Cardinalis. Heri reddita mi-

hi est Pomorschii epistola , ex qua cognovi, in febri-

culam te incidisse : tuli scilicet tnolestissime," et quam-
quam temperantia tua, humanitate Pomorschii, et Bel-
lacati nobilissimi medici erga te studio confisus , bre-
vi depulsum iri morbum sperem , tamen angar animi,
dum mihi litierae abs te ipso afferantur ,
quae valere
te significenl. ]Me quidem haec valetudinis tuae crc-
bra tentatio excruciat. Ac te oro , mi Thomici ,
quan-
tum nos amas , aut quantum te amari a nobis putas,
tantum fac diligentiae in recuperanda prius , deinde
in confirmanda ac tuenda valetudine adhibeas. Ego
ad Pendasium scripsi et ad Vialem, utrumque aman-
,

tissimum tui omni opera atque officio libi prae-

, ut in
stando praesentis mei vices sustineant. Tu modo cura
ul valeas. Etiam atque etiam vale. Romae •XIII- cal.
aprilis i568.
 ,,

3^8 A. M. ORATIAM

3. GRATIANUS THOMICIO.

Elsi anxium de tua valetudine , Poraorschii cpi-

stola levavit ,
quae relictum te a febri significabat
tamen sollicitus esse ante non desinam quam ex tuis
,

Jpsius litteris esse tibi recte cognovero. Te autem

mi Thomici ,
per amicitiam oro atque obsecro ut va-
letudini tuae diligenter servias , eiusque conservandae
rationem sic instituas , ut neque religiose temperans
iieque intemperantcr effusus sis in iis rebus ,
quae
obesse corporibus solent ; et adolescentiae viribus haud
ita confidas , ut non memineris te deditum littcrarum
studiis ,
quibus firmissima saepe corpora frangi ac de-
bilitari videmus. Quod ut facias, cum una erimus mihi
erit curae; interim , si mc valere vis, da operam ut
ipse recte valeas.
A Turcis octo annorum inducias terra mariquc
impctralas, heri nunciatura cst litteris Vienna allatis.

Quae res nostrorura animos tot rei publicae malis af-

flictos paululum relevavit : lanta enim et tam execra-
bili Christianorum discordia opportunius accidere ni-
hil potuit ,
quam quietem csse ab illo hoste , cui ad
occiipandam terrarum orbis tyrannidem quotidie raa-
gis a nostris aperitur ac raunitur aditus ; ut raagna
sit habenda Deo gratia , quod barbarus luxui et vo-
luptatibus deditus suas ipse ignorat vires , et a maio-
ribus accepto iraperio frui, quara in cius terrainis pi*o-
fercndis gloriam quaercre raavult. Scribit Crassinius
Tartaroruni raagnam raidtitudinem ab Taurica Cher-
soncso in Moscoviara irrupisse , ct vastatis late popu-
latisque agris onustos praeda ad suos se recipere , at-

que insequi ingenti cquiliim cxercitu Moscum. Con-

 EPISTOLARUM LID. VI. 3jC)

flicturi putantur : quocl si fiet , utrl viceriut , vestro-

rum liostium vires minui necesse est.

•IX' cal. aprilis Pontifex, cum id nerao suspicare-

tur, quatuor Cardinales creavit excellentes saue viros;

abbatem Claravallensem gaHum et Spinosam prae- ,

sidom in Hispania i-egii consilii , utrumque absentem

atque ignarum huius animi atque consilii Ponlificis:
liispanum magno usu rerum magna prudcntia digni-
tate integritatc praeditum ; gallum singulari doctriua
et scientia sacrarum litterarum atque admirabili in-
nocentia et religione in Tridentino concilio cognitum,
in quo cum ^varmiensi Cardinali et senteutiis et aui-
mo couiunctissimus semper fuit. Tcrtiuin lobanuera
Paulum ab ecclesia mediolanensi nobilem iurisconsul-
lum. His adiecit Anioniura CarafTam iuvenem peril-
Justri familia natum , cui Poutifex accepti honoris a
Paulo quarto gi^atiam^ referre voluit ,
quod et genlilis

illius Pontificis , et ei in primis gralus fiiit. Dicitur

cum nemine communicalo consilio, paucos anle dics
supplicari in ouinibus lemplis ac raonastoriis Deo ius-
slsse , ut eius mcatem in masfnae rei deliberatloue re-
gerct. Est enim hoc sanclissimi vlrl sollemne institu-
lum , ut nihil, nisi pacato prius pcr piorum et rell-

giosorum hominum preces divino numine, aggredla-

tur. Vale. Romac ¥!• cal. aprilis 1 568.

4« GRATIAIVUS POMORSCHIO S. D.

Thouiiclo haec scrlbere visum non cst , non qui-

dem quod meam illi aut Iniucundana curam , autnon
graium consilium existimem ; (quid cnim ci a mo non
lucundum ? ) sed quia sum vei-Itus ne illl acclderent
moJesta, quod qui aegrotant accusari sc omnes indigne
 ;

38o A. M. ORATIAKI

ferunt. Sollicitum me de illius valetudine vehemenler,

mi Pomorschi angit eius in curatione fastidium; et
,

quaedam eoruni quae praecipiuntur a medicis negli-

gentia ita enim mlhi scribitur perdifKcilem eum mo-
:

rosumque se praebere ac minime patientem in iis ,

quae aliquara modo molestiam hal)eant , ac ne raedicos

quidem Quae etsi communia sunt ae-
ipsos ferentem.
grotantium vitia tamen ipsum velim moderatiorem
,

esscj cuius et a natura ad omnem humanitatem infor-

matus est aniraus , et in iis artihus doctrinisque ver-
satur quae aspera quoque ingenia moIHre , et tradu-
,

cere ad mansuetudinera ])eniguitatemque morum so-

lent.Audio praeterea graviter solere irasci, idque me-
dicum dicere valde illi nocere.
Quid ego te horter, ut haec cures ? cuius in ipsum
tantam perspexi benivolentiam , sollicitudinem , dili-

gentiara , ut in araore erga eum , si cuiquara ego con-

cederem, tibi certe concedei'em. Moneudus est dih*gen-

tissimeque rogandus , ut liaec quae et rationis nihil

habent, et sunt sane subodiosa deponat. Temperanliam
colat conservatricem bonae valetudinis, lucem ingenii,
vitae cum laude institutae magistram. Iloriandus , ut
illam humanitatem qua est oraniljus carissimus, illas

litteras quibus est supra actatem inslructus suscitet

earum praesidio ad expellendos animi incomraodos mo-
tus utatur. Corpore nec est firmissimo , nec eliam si

sit , tueri satis eius integritatem possit, continentia et

raoderatione non adhibita. Quam si ad cetera bona ,

quibus eum cumulatissime Deus auxit, adiunget, nihil

iam erit amplius quod in ipso desideremus : contra
ea neglecta, ne ipsae quidera illae virtutes maturos fru-
ctus edere poterunt, valetudine saepius interpellata at-
que impedita. Cui per Deum effice ut deserviat , atque
 ;

EPISTOLARUM LIS. YI. obf

meo ipsius periculo terreatur, qui crebris movbis con-

fectus aegre me raisereque suslento. Vellem intueri
iiostrum posset aniuium haec scribentis. Eodem si , ut
spero , accipiet Thomicius noster , et nos magna cura
liberabit , et ipse quando carior esse non poiest , erit

certe nobis iucundior. Valete et salvete uterque. Ro-

mae •III» nou. aprilis i568.

5. GRATIANUS THOMICIO.

Pomorschius quidem uosler me sine cura esse iu-

bet : te et febri carere , et tussim minus iam raolestam

esse, et brevi Sed tamen quia abs
confirmatum fore.

te ipso nihil litterarum accepi, quod mihi argumento

est te non potuisse scribere, non possum omuem solli-

citudiuem deponere. Mi Thomici, prudentiam tuam qua

aetatem antccellis , confer ad tuendani valetudinem ;

et quantum tibi molestiae ac stomachi curationes afTerre

solent tantum in vitandis ofTensionibus adhibe dili-
,

gentiae. At iam certe puto valebis ; si quid enim reli-

quum est morbi , depellet is nuncius, quem mihi haec
scribenti Jetulit Gardinalis, Pontificem sibi discedendi
Roraa atque in ista loca veuiendi potestalem fecisse ;

cuius rei ut vere dicam spem perexiguam habebam.

Quid multa? llarum rerum fastidio paene consumptum
atque horum molestia onerura oppressura extuli caput
et plane ita sum recreatus , ut ad summara laetitiam
tuae raodo raihi litterae desint , ex quibus tibi esse
optime iutelHgam, quas a proximis tabellariis avidis-
sime expectabo. In profectione comparanda hic nobis
mensis consumetur; hinc circiter cal. maii movebiraus.
Sed el discessum, et iter nostrum tibi tum perscribam.
Tu interim etiam atque etiam cura ut valeas , daque
 ,

382 A. M. Gr.ATIANr

operam , quam bellissimam

ut adyenlentibus te nobis

ofFeras. Mi Tliomicl vale vale et salve. ,

Signum tuum quinto iam reficiendum curavi ali- ,

(juid semper omittente fictore : eius tibi impressam

imaginem mitto, quae ipsa haud scio quam tibi pro-
babitur. Mihi quidem in eo satis faclt, quod in cera
impressa belle eminet. Factam in Gallia cum liostibus
pacem , et lugdunensibus litterls nunciatur, et rumore
ita constanti percrebuit, ut prorsus fides habeatur
quamquam neque a P\.ege ipso neque ab apostolico
Nuncio, qui apud Piegem est, ea de re litterae slnt ul-
lae allatae. Coudltiones adhuc ignorabantur , sed ex
eo satls quod Regem scribunt et ad
intelliguntur ,

concordiam ipsam invitum ac repugnantem esse per-

ductum a suis et ad elus mentlonem fletum non te-
,

nere quod insidiosae pacls nomine captum se ac cir-

,

curavenium esse sentlt, et salutem suam coactum iis

c»'edere a quibus saepe pelitum suum caput , saepe
suae vltae Insidlatura , tantum adversum se bellum ex-
citaium , suum regnum externis nationlbus pervastan-
dum obiectum ,
quos denique ab se bostes iudlcatos ,

decretis gravissimis conscissos , eorumque bona publi-

cata esse meminlt. Itaque mire sunt omnium animi
nou solum dolore instanlisGalliae periculi , sed com-
miseratioue adolescentis Regis conimotl. Contra nun-
clant ketos hac pactlone inler se impios paiTlcidas tam-
quam si vicissent gratularl. Atqui pracclaros quoque
lltulos appetitae et confectae pacis , et llberatae belli

metu patriae slbi audent vludicare ; atque eo impu-

dentlae proceduut , ut se vindices regiac dignitatis di-

ciitent, et vendltent populis ,

qui Regls necem, Icgum
iuteritum , bonorum caedes , omulum rerum exiiium
moliti suut , atque adeo moliuntur: quae scelera inul-
ta Deus et impunita non dlmittct.
 ,

EPISTOLARUM LIB. VI. 383

Vienna scribitur Mariam Gaesaris uxorera, qua die

nunciatura illi est de pactis ad aunos octo cum Tur-

ca induciis , egentihus epulum domi suae praebuisse,
in eoque ipsam et maiores natu filias rainistrasse

aquam dedisse manibus , struxisse mensas, posuisse po-

cula , et cetera ministrantium raunera praestitisse ; ac

postremo pauperes omnibus rebus ,

queis couvivium
apparatum fuerat, donasse. Signum hoc est cbristianae
humanitatis atque animi omnia Deo accepta referentis.
Romae •IIII* id. aprilis 1068.

6. GRATIANUS THOMICIO.

Quam te vis importuuae febris concusserit, indicat

epistola tua vacillantibus scripta litterulis ; quae ta-

men epistola me recreavit, et quod esse tibi recte in-

teliigo quod cautior in posierum sis fulurus. Gou-

, et

firraa te mi Thomici ut cum venerimus valen-

nunc , ,

tissimum ofFendamus ; venturos autem Deo adiuvante, ,

non est quod dubites. Gardinali certum est discedere ,

et iara per Pontificem licet. Tenuitate tua , modo va-

letudo integra sit , uon est quod commovearis. Baiu-
lorura est et aihletarura firmitas illa et robur corporis,
praestantia iugenia id certe non desiderant. Gum te

confirmaris, ad Pogianum scribito, a quo et a Gardi-

nali salve et vale. Romae •XV^* cal. maii ,
pridie pa-
schatis.

y. GRATIANUS THOMICIO.

De medicorum fide postea videbimus : tu modo id

cura , ut ne ope neve opera eorum indigeas. De uostro
adveniii cave dubites. Ego, etsi valctudine uunc utor
adversissiraa, taraen vcl lectica, si equo uti non licebit,
 ,

384 A. M. GnATIANI

deferri me istiic ad te volo. Tu cubiculum illud raeum

fac paratum mllii ut slt. Galllcae pacls , ad quam pa-
cisceadara impulsus Rex puer atque inductus est, Lug-
clunenses caput illud reiiciunt quo conciones habendi,

potestas haerelicorum magistris permittitur. Negant se

introraissuros amplius in urbem eos homlnes, quorum
lingua tamquara certis civiliura dissensionum turbini-
bus, oranes pacls et otli tempestales coramoventur , at-
que illae seditiouum procellae concitantur quibus to-
ties clvltatis salus periclitata est: frustra sedari dlscor-
dias , si dlscordiarura instruraenta non tolluntur. His
de cansis postulant, ut eodem iure sibi esse liceat quo
Parisli, de quibus norainatim exceptura est in pactio-

ne, in qua regia dignitas et auctoritas ita prosternitur

ut difficlle slt constltuere, utrura ea turpior an pesti-

lenlior sit. Vale. Romae •VIH» cal. maii i568.

L I B E R VIL

I. ANTONIUS MARIA GRATIAJfUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

u.trum itallce scriptas meas Htteras aspernaris , an

ipse uegligens es ? An meam expectatiouem antever-
tere celerltate advcntus Nec enim satis
tul cogltas ?

constltuo, quld horum

quominus mihl ad quaternas
te,

meas litteras vulgari sermone uostro scrlptas respon-

deris, tenuerlt. Illad quidem mlnime veri simile mlhi
fit, latinis te tantum meis delectari, respuere vernacu-

la ; qua enim lingua ipse ad allos et ad me ipsura

saepe et quldera pure admodura et eleganter scripsi-

sti quiu ea tibi interdum a me quoque scribatur, re-
,

cusare non debes. Si vero tua negllgentla cst habeo ,

quo ulciscar ; sin necessariae, de qua mihi pcr Renal-

 EPISTOI-ARUM LIE. VII.
"

385
dum slgnificasti , morae simulatione siibitus mihi at-
que insperatus advenire paras , vereor ut liabeam quo
tibi pro merito satisfaciam ; ita mihi iucuudus , atque
adeo et animo et corpore languenti salutaris erit ad-
ventus tuus ! Videbis igilur utrum eligas , me ne prae-
sentia aspectuque tuo accurrens leves , an meam spem
eludens , silentiumque et moram iniiciens , desiderio
alfligas. Vale. Veronae •III' id. iunii i568.

2. A. M. GRATIANUS VALENTINO CURBOSCIO S. D.

Postquam Iloma circiter nonas maii discessimus ,

nihil ad te scripsi ; quod in his locis fuirnus ubi scri-

bendi nuUam invenio fere sententiam , ei abs te nq-
naginta ipsis diebus nihil acceperam litterarum. Mag-
nopere autem cupiebamus de statu vestrarum rerum
valetudinisque tum tuae , tum warmiensis Cardinalis
aliquid intelligere. Hanc igitur tibi epistolam exaravi ,

quo tuas eliciara rerum plenas aliquas litteras. Audi-

vimus his diebus de morte Ostrorogii posnaniensis ca-
pitanei ,
qua dicunt afflictam eius urbis ac paene op-
pressam religionem paulum sustulisse caput. Nunciant
etiam Thomicium castellanum gnesnensem placatiorem
quotidie fieri in catholicos , et ab haereticis alienio-
rem. Est nunc apud nos ipsius filius futurusque est ,

donec in his locis erimus , adolescens non indolis mo-

do , sed plane virtutis tantae ut nihil dici possit ad- ,

mirabilius, sumrao ingenio et bono ,

probissimis mo-
ribus , et mira suavitate , et quod caput est singulari
religione. A Cardinali et curatur, et profecto diligitur
ut filius. liuuc ogo fuUirum aliquando spero, qui re-
ducti ad salutem patris gloriam ferat , atque hanc ei
laudem a Deo reservari. Narravit mihi se lilteras su-
25
 386 A. M. GRATIANI

perioribus diebus dedisse ad Warmiensem. Si rescrip-

seril cohortatusque fuerit adolesceiitem, crit operae pre-
tium. Vale, et salutcm a uobis dic vestris omnibus ,

atque ipse a Cardinali salve. Veronae.

Narraverunt raihi Thoraicius et Pomorschius quos
hac aestate , dura feriae sunt Patavii , apud nos ha-
buiraus, graves in ea urbe exorias inimicitias esse in-
ter Polonos et Belgas , et illata utrinquc vulnera mag-
Jiopere iuvenum animos concitassc. Consilii mihi visa
res est quamquara enim abfuere hi
: cum ea acci- ,

derunt tamen quia inimicitiac non cum uuo aliquo,

,

sed cum natione ipsa geruntur , et Thomicius Patavii

in praexiipuo honore ab omni inveutute habetur, uon
sum arbitratus illum csse Patavii sine periculo posse,
dum illae non sedentur turbae. Itaque cum mihi di-
scedendura nunc esset in Germaniara, quo Cardinalis
legalus ad Gaesarem proficisci magna de re repente
iussus cst, placuit nobis Paiavium non redire eum hoc
tempore, ne adolescens erudiendi causa huc missus ,

ei ad omnem eruditionem ac doctrinam natus , effre-

natorum iuvenum temeritati temere obiiciatur ; alque

illud tempus quod iu litteris consumere imbuendo- ,

que integris raoribus animo debet id contentionibus ,

atque adeo rixis tam inutiliter quam periculose perdat.

Decrevimus igitur ut apud nobilera virura veterem ,

amicum atque hospitem meum atque ipsum eximiae ,

liuraanitatis homincm et Nicolai peramaniem, tamdiu

,

maneat, donec aut res compouantur Patavii , aut patris

voluntatem cognoscant, ad qucm Pomorschio dixi ut de
lota re diligentissimc scribat. Si Patavii essc sine pericu-

lo liceat, aptiorem nullani urbera essc ccnsco , in qua

inchoaia studia Nicolaus pcrsequi possit, cum propter
caeli et loci commoditatem , ct rcrnm omnium copiam,
 EPISTOLARUM LIB. AII. 38^
liim pvopter doctorum praestantiam. Veruni si illi raa-
neant tnmultus ,
praestare videtur allo aliquo demi-
grarc cr.m, ubi sine cura teaerc institntam lilterarum
iter possit, quam Patavii cum periculo permanere.
Quo antem se potissimum transferat, statuet paler: ego
liac quoque de re menm consilium exposui. Equidem

cum Nicolaum ob singularem spem atque adeo virtu-

tem qna Dei et naturae munere praeditus est siri-
,
,

gulariter diligam qnamdiu in Italia erit tantae mi-

,
,

hi curae futurus est ,

quantae cum in Polonlam re-

dierit vobis esse debebit. Vale. Veronae pridie cal. oct.

1 568.
3. GRATIANUS TnOMICIO.

Ut nudius tertius facturum rae tibl scripsi, ad vl-

sendum Benacura proficiscor, Verouam ante diem quai'-
tum reversnrus. Nam de obeundo lacu sine te neque
cogito , neque sane me ulla amoenitas loci delectaret.
Litteras tuas festinationis plenas heri mihi ad vespe-
rum reddidit Veronensinm tabellarius. Comiter te Vi-
cetiae acceptum ab eius urbis praefecto dicis Lippo-
mano. Est oranino haec in te suavitas niorum , ut
neminem adeas alloquarisque ,
quin tui cnpidlssimum
relinquas. Ain vero in illa se castra coniecit noster ?
O hominem sui semper slmilem Crederem si for- ! ,

tunae aliquo vitio, non suo decoxisset. Scribe quae-

,

so ad mo rem sicuti acta est aut si vis etiam nostro

,

congressui reserva digna enim mihi videtur tuis et

•

Piotroschii cachinnis. Haec tibi scrlbebam ante solis

ortum, dum se comites parant, equique educuntur: nec
te tamen gravissimi nuncii, qui nobis heri allatus est
expcrtem habebo. Bruxellis apud Belgas nonis iun. de
Agamontio et Hornio gentis illius principibus quos
, ,
 388 A. M. (JP.ATIANI

iuitio tumultus Albae dux iu custodiam iradiderat , pu-

blice supplicium suraptum. Trisie Belgis spectaculum !

Agamoutium cervicem caraifici praebentem ceriiere,

quem nuper beatum opibns, regum affinitatibus, clien-
lelis ,
praefecturis validum ,
gestarum rerum gloria et,
Philippi gratia florentem , omnes suspexerant. Scri-
bunt convictos indiciis, lilteris, et confessioue sua, poe-

nam quae in damnatos maiestatis est constituta subiisse.

Habes singulare exemplum bumanae fragilitatis. Ego

ad rem divinam evocor ,
qua facta discedemus. Vale-
bis igitur et salvere Pomorschium iubebis. Vale. Ve-
ronae 'IX* cal. iul. 1 568.

4« GRATIANUS TUOMICIO.

Veniens Veronam Torcellanus episcopus salulem

mihi abs te dixit, litterarum nihil attulit; scilicet val-
de dolui. An cum tui desiderium non feram ,
plane
inquam non feram , cumque tamen prope nunc absi-

raus , te mihi aeque carendum est , ac ciim Romae

sum ? Hoc vei'0 non ferendum. Ecquid (maluml ) igi-

tur , inquis , cunctaris ipse ad me venire , ut raihi di-

scedenti nuper a te , nou proraisisti raodo sed etiara

recepisti? Tamen non iguoras quam non facile mihi

sit obsequi voluntati meae. Et Torcellanus quidem, et
qui cum eo venerunt obliti omnes caeno , tantam ex
coniinentibus tot dierum imbribus aquarum vim ob-
ruisse omnia itinera uarrant , ut evadi difficillime pos-
sit, atque ipsi impositis equis vias navigiis tranare qui-
busdam in locis coacti fuerint. Ouid quaeris ? Paene
nos deterruisscnt , nostrum certe discessum in nescio
quod tempus reiecissent , nisi exclamassem ego , et me
negassera dilaturum: aquas iisdem navigiis transilurum
 ,

EPISTOLARUM LIB. VII. 889

me, cruibus ipsi essent traducti. Itaque obtinui ut prae-
raittautur lioclle Patavium ,
qui Gardiuali domiiin Cor-
neliorum ad divi Antonii ap'.^arent. Ea, et qnae pr::.jterea

opus sunt , comparatis , nos hiuc discedemus. Pomoi'-

schio dices , ut cubiculum quod mihi apud te est , or-
net libellis tuis , et suo quidque loco ita collocet , ut
advenienlem ipse me nilor et concinnitas delectet. De
prandiis nihil moneo , nostis enira ipsi quam edacem
hospiteni habituri silis. Tu quaeso nobis Vicetiae oc-
currito : qua enim illuc dic venturi simus , cognosces
de nostris. Vale •III" iul. 1 568. Veronac.

y. GRATIANVS TnOMICIO.

Quamdiu in digressu fuiraus, cum repetitis ample-

xibus distrahi non possemus , ne luum fletum meo do-
lore augerem , compressi lacr-mas vi quanla potui •

Ast ubl e conspectu abivimus , et progredi qui me cx-

pectabant iussis , solum me relictum esse seusi , laxan-
dae fuerunt desiderio habenae, quod sic erupit, ut cura
nequirem, subsistere in via coactus fuerim
illud fei-re
ut hanc tibi epistolam exararem, cjuam cuicumque cjui
mihi obviara fiet Tridentum euuti clarem , sperans me
in ipso sermone litterarum , levatiouem a!ic|uam in-
venturum. Quod conti-a accidit ,• quo enim magis te
raihi praesentera cogitatione constituo , eo dura abesse
intelligo, gravius angor, sic ut scribere iara plura dolo-
re prohibear. Vale igitur vale et salve , mi Thomici
optatissime, a quo peterem , ut huic meae imbecillita-
ti ignosceres, nisi te imbecilliorera ,
quam me, intelli-
gerem, Sed vale. Renaldo utroque , viris profecto hu-
manissimis, fruere; atque iu repetendrs studiis, ne te
aviditas provehat, cave ; saepe enim raorbus inde tibi
 .>CjO A. -VI. CRATIA^'!

concilialiis est. Scd progressi comiies multum viac

sunt. Vale iternm , et Pomorschio et Kenaldis dic sa-
lutem. Valc. Ex itinere prope Tridentum eodem dio
quo a le digressi sumus.

6. GRATIAfVUS THOMICIO.

Veuiraus Oenipontem ad 'III* idus oct. cadem caeli

commoditate usi ,
qua abs te discessimus , usque Bri-
xinoncm. Hic primos hiemis nuntios ab Alpium iugis
obvlam babuimus , ipsa vcro bicms continuis tribus
diebus frigida sane imparatos omnes oppressit ,
prae-
ter >ne ,
qui boc providens, ante profectionem egregie
me ad bunc casum communieram. Erat nix crebra et
constricta frigore , ventus vehemens adversus nivem
omnem in oculos inferebat ; cui malo maxime ambu-
laiido occursiim est ab iis ,
qui proficiscentes pracsen-
tis modo temporis rationem duxerant. Hic vidimus Ba-
variae ducem, qui apud Fcrdinandura crat cum uxore,
et liberis , et nova nuru praeter Ernestum quem pa-
,

ter domi reliquit ; quo tuum mandatum exequi nequi-

\i , sed ei abs te salutem ut diceret , Echium scriba-

rum Ducis praefcctum rogavi. Cardinalem is princeps

Omnibus amoris significaiiouibus accepit. Dc rc publi-
ca longos habuere sermones : est et sensu optimo , et

prudentia profecto non mediocri ; quae duo perpauci

sunt qui coniunxerint.
Haec potissimum scribente me , nunciari Cardi-
nali Dux iussit litteras allatas sibi ex Belgis , Au-
rangium in conspectu catbolici excrcitus castra posuis-

se , et quotidie certari levioribus proeliis , dum Mo-

sam haud ignobile flumea ut superet Aux'angius , Al-
banus ut prohibeat, enixe contenduut. Si Albanus ho-
 ,,

EPISTOLARVM LIB. VII. O^ t

stes traiectu fluinials aliquot modo dies arcebit, spes

cst liaud Qui cnim cura Aurangio

dubia victoriae.
sunt milites, non lam ipsura quam praedae spem se-
<juuntur qua praeclusa instaute praesertim hieme
,
, ,

Lrevi dilabantur necesse est. Quod ipse iatelligens dat

operara ut hostem ad universi certaminis fortunam

eliciat; quam Albauus putatur tum tum etiam consilio,

iusita eius ingenio cunctatione non subiturns neque ,

discessurus a fabianis illis consiliis quibus olira Han- ,

nibal a victoria victus est. Transitiones quoque cre-

bras fieri scribunt ab Aurangianis, et quia rerum om-
niura inopia premuntur , et quia certa stipendia, quae
ab Albano proposiia suut , osientatac rapinarura spei
multi praeferunt. Brevis espectatio est : neque enim
esse in ea contentione diu possunt.
non alio sed plane eo-
Gallia scilicet flagrat bello ,

dem quo aano neque enim pax illa fuit

superiori :

sed belli ad ipsum tempus dilatio. In Germania quoque

magni armorum terrores. Sed nihil mihi nunc scito
minus esse, quam otium ad haec scribenda. Hinc nos
triduo proficiscimur , decretumque est nobis iter na-
vigiis faceresecundo Oeno. Nostri pucri germanice
iam perbelle loquuntur, in quo milii periucunda fuit
Antonii garrulitas , cui abs te suavium , ut mihi prae-
ceperas, dedi : ulerque te amat , et a Cardinali unice
diligi intelligit, quo magis ad te imitandum accendun-
tur. Meum desideriura , rai Thomici , aut potius no-
strum, fac ut quam creberrimis litteris leniatur. Equi-
dem in meis maximis laboribus respirare raihi videor
ad te scribens ,
plane vero i-ecreor tua legens: amabo
factuam tuam diligentiam in hoc genere ae desiderem.
Cura ut valcas. Oenipoule pridie id. oct. 568. 1
 3^2 A. jV. oratiani

". GRATIANrS THO.MICIO.

Discessiraus Oeuiponte 'XVII* cal. wovembris , tri-

duum retenti nautarum et remigum inopia ,

quos Ba-
variae dux, qui nos antecesserat secum omnes abdu- ,

xerat. •XV^* cal. Halae pransi conscendimus , et non

flumine magis secundo quam caelo ,
quiuto die Pata-
viam venimus ad Oeni et Dauubii confluentem, •VIII*
cal. ante mcridiem Lintium. Hic tantisper descendi-
mus , dum Poloniae Reginam Cardinalis salutaret ac
viseret. Eodem die, quamvis humanissime et accepti a
Begina et invitati ad manendum, quindecim milia pas-
suura progressi suraus •VI' cal. raane coortus adver-
sus ventus non cursum raodo nostrum tardavit sed ,

plane sic impedivitet aegre Crempsium applicucri-

,

raus : ubi dura resistiraus , haec ad te hypocausto in-

clusus , et quasi cum praesente loquens scribebam. In-
terea magna vis et stridor venti ; et vereri naulae di-
cuntur ne plures hic dies reflaiu hoc leneamur. Vien-
na iter unius diei absumus , quo ego cras dispositis

equis, si ventus manet. Inde ad te plura scribam.

Dura hic raoraraur, ex vicnnensibus litteris intelle-
ximus, Aurangium cum omnibus copiis Mosara traie-
cisse, et ignobilibus quibusdam oppidis occupatis, mag-
no frumenti numero atque omni genere commeatus
,

reperto, exercitum famc et desperatione confectura, affa-

tira refecisse. ^lirura quod aiunt, haud lougius sex mi-
libus passuum a Catholicorum castris nemine impedien-
te , ac ne sentiente quidem ,
pacate tantam equitum ac
peditum raukitudinera traductam csse, idque non ante
a catholicis ducibus intellectum ,
quam eis saccrdos
quidam, dum eius diripitur domus, inter hoslium ma-
 EPISTOLARUM LIB. TII. SqS

nus astu elapsus fidem primo noa habeniibus , mox rei

mao-nitudine stupentibus nunciavit. In ea le magaopere

fertur desiderata imperatoris vigilanlia. Quid enira ?
Hostium discessu cognito, nonne missum oportuit ex-
ploratum illorum iter ? Vicerat si transitu prohibuis-
set , nunc negligentia videtur admissum , ut aequata
sit belli fortuna , in qua profecto magnum ad univer-
sam rera publicam momentura vertitur. Ingens om-
nes expectalio tenet et metus ne aut populorum mo-
tus aliquis et defectio ab Hispanis existat , aut ne qua
nobilior urbs amittatur , ubi stalivam belli scdem ha-
bere , alque hibernare sub tectis hostes possint ,* aut
proelio certare quod ei omni ratio-
Albanus cogatur ,

ne videbatur evitandum cum multo plus ex adverso ,

periculi quam commodi ex pi"Ospero pugnae eventu

,

propositum sit. Grudele atque omni imbutum odio bel-

lum geritur non captis non dedltis parcitur : qui-
: ,

cumque in potestatem veniunt , xVurangius exemptis

pi'aecordiis flammis exuri , Aibanus suspendi iubet.
Rem atrocem ! Utinam aucloribus modo calamitosam!
Sed haec ipsi viderint.
Ego cum tamdiu requiescam quamdiu ad te scri- ,

bo egere mihi nunc videor epistolae argumento nam

, :

nostro more quicquid in buccam, non libet^ ita sum

auimo minime ad garriendum parato. Et mehercule
angor desiderio tui , cuius mihi ante oculos assidue
obversantur discedentis lacrimae . Utinam mihi ad-
venienti Viennam quod spero praesto sint tuae lit-
, ,

terae , in quorum sermone omnes doponam molestias

quibus alficior! Sed haec quoque missa sint. Scribenii,
aut potius quid aliud ad te scriberem aiiiino quaerenti ,

concidisse repente ventum naihi nunciatur , et Cardi-

nalera vocare ad navem. Valebis igitur. Grcmpsii •VII*
cal. noyembris i 568.
 hri M. GRATIANI

GBATFANUS THOMICIO.

Nunc ad eam epistolam respondebo

quam miln
•XIII- cal. scripsisti brevem sed suavissimi amoris tui
,

plenam , sed hoc prius. Hodie forte epistolam lewens

divi Pauli ad Timotheum, cum ad eum locum venis-
sem , ubi diviiius vir suam erga sanctissimuni iuvenem
pietatem verbis amplissimis testatur ^ continuo mecum:
quam haec apte usurparem ego in meum Thomicium!
Saepius deinde legi; et plane tam belle quadrare mihi
visa sunt, ut libuerit adscribere , saltem quo plenior
haec libi veniat epistola. "Gratias ago Deo meo iu con-
,, scientia pura, quod sine intermissione hal)eam tui me-
„ moriani in orationibus meis , nocte et die desiderans
„ te videre, memor lacrimarum tuarum; ut gaudio im-
,, plear , recox'dationem accipiens eius fidei quae est ,

,, in te non ficta „. Quid potuit ad amorem nostrum ,

aptius? Tu vero, ut redeam ad tuam epistolam, me etiam

rogas, ut in hisce laboribus interdum me rcsplciam, mi-
hi parcam, atque in tuenda valetudine mea sim tua cau-
sa djligentior , et me tibi conservem. Quod cum facis,
quam refricas , nii Tiiomici , desiderium meum ! quan-
tos excilas amoris ignes I Sed haec iam nimis saepe.
Gum patre ante quam quid incipiamus, expectandum
censeo , ut ad eas litteras resci-ibat ,
quas ei Verona
misisti circiter cal. oct. Spero illum facilem se libi

praebiturum ,
planeque futurum in nostra potestate ,

praesertim cum Cardinalis consilium paterni officii ple-

num accesserit. Festivum puerum tibi e Polonia mis-
sum , iucundumque eum esse tibi laetor : curabis ut
non solum erudiatur ils artibus , ad quas illum tam
longe evocasti , sed ut moribus probis modesliaque
 EPISTOLABUM LIB. VII. 3^5

sic Imbnalur, ut apud te inslitulus agnosci possit. Mar-

tinuui in Poloniam dimisi habuique quamdiu mecum ,

fait tua causa buniauiter.

Pienaldus utevque in suis litteris, quas ad me scri-

pseruat, exultant praesentia tua, et mihi mirificas agunt

gratias qui tibi auctor fuerim istuc secedcudi. Pater-
num fac quaeso visas : de instltutione vinearum , de
arborum ordinibus , de delectu , de lacu quem prope
villani iu convalle facere instituimus, et quod oculus
illius loci futurum est de aquaeductu videto ; ipsum
foutem inspicias velim uude duceuda est aqua; atque, ,

amabo, surculos etiam ex selectis arboribus lua manu

aliquot iuserito ,
quorum tibi postea fructus vel in Po-
loniam mittam; mihi certe erunt hoc ipso, quod a te

sati, multo suaviores. Quam vero velim videre te ibi

villicum agentem, et imperantem operis : heus tu hanc

adminiculo fulci , illius caput religa , hoc atnputa ,

illud propaga , bic arborem istara , illic aliam sere ,

istuiu huc ordiuem dirige , ut illi recte respoudeat , et

efficiatur quincunx. O mirificura agricolam! Tibi , mi

Thomici illud pracdium vere Paternum puta. Nisi
,

una tecum ambulalio mihi pluris esset, quam vel cum

Caesare consplci , dicerem noii luvidcre me aucupiis
et venationibus vestris; uam Caesar occisarum ferarum
luculentam nobis copiam suppeditat. Proxime veuatu
rediens, venire recta iu domuin nostram lusslt oiiusta

plaustra cervls et apris certe raaximis, plscibus prae-

terea lectissimls , lu quibus erat sturio (i) admlrandae
magnltudinis , cuius iugcutla frusta misimus omnibus
priucipum legatis mirantibus tatn Iminaue beluae cor-
pus.

(i) Obnotam nominis conlroversiani ,

poult italicum voculjuliiin
Gralianus. Videsis Forccll. lcx. voc. acii>eiisci\
 iC)6 A. M. ORATIAIVI

Dc pataviiils lurbis nihil milii scribis. Pomorscliius

quidem spem afFerebat sedatas iri , et videbatnr Pa-

tavjum tecum cogitare ; cuius rei mentionem uescio
quam uam exclamans scribit ad me Hie-
istic intulit :

ronymus, meam fidem, meum promissum appellat:

et

spopondisse me sibi ait, non ante ieiunia te abs se di-

scessurum. Equidem in medio desiderio tui te cum
nemiue malim quam cum illo esse qui me haud mi- ,

nus dibgit quam te paene dixi quam tu sed mihi, ;

antiquissimus est reditus ad studia tuus , et tu fortasse

Palavii eris cum haec leges ; quod si ita est , nec tc
tuorum imporiunae inimicitiae impediunt, Pen- scilicet
dasio omnem operam. De nostro reditu in Italiam quid
ad te scribam nunc quidem uescio , incerta enim ad-
huc sunt omnia : vereri tamen cogor, ne paulo diutur-
nior haec nostra mausio sit ,
quam cum a te discessi-
mus arbitrabaraur. Venimus in negolium , mi Thomi-
ci , molestis^imum ,
plaiieque praecops , atque huius-
raodi quod cadere sine omnium prope rerum ruina non
posse' videalur.
Caesaris quidem praeclara mcns , sed ea mirls quo-
ruradam artificiis oppugnatur. Non voluutatis, sed opi-

nionis vitio lapsus ab optimo sensu ad exitiosum con-

silium deflexit. Itaque laboratur vehementer ut hic er-
ror ,
qui falsa spe oblccta maioris commodi , haesit iu

eius animo evellatur. Spissum opus

, , sed hoc nobis
fatale iam ess'^ videtur. Ecquis enim nodus his decem
annis extitit in re publica difficilior, quin huic nostro
ti-adltus fuerit cxplicandus ? Mihi omnls spes est in

Deo ,
qui uos reget eius causam agentes. Fillola Gae-
sarem auctum scito , uon solum sine periculo , sed pae-

nc etiam siue dolore Marlae uxoris. Ncc mirum, quae

)uinc sextum declmum ediderit partum ,
quo Annae
 EPISTOLARVM LIB. VII. Sq^
reiriuae socrus suae foecunditatem feliclssime superavit.

At regina Hispauiarum, in cuius capite duorum maxi-

morum christianae rei publicae populovum pax et so-

cietas nitebatur, optima ipsa et sanciissima femina, eni-

xa immaturum foetuni ex dolore parturiendi mortua est,
in sumrao et aetatis flore et iuopia filiorum , et regiam
domum unico nuper filio orbatam ,
quem quod muko
miserius est, susceptum nunquam vellet funere suo ,

acerbissimo cumulavit. Mi Thomici, pallida mors aequo

pulsat pede pauperum tabernas i^egumque turres. Scri-
bunt ipsam quum omnibus sacramentis eccleslae rite
,

magna cum religione adhibitis animam ageret, Regcra ,

ad se vocari iussisse, et magno dolore animi perturba-

tum flentemque, cum lacrimis ipsam obtestatam esse, ut
quando rei publicae salutarem illum propinquitatis no-
dum qui ei cura fx-atre Rege Galliae erat et sua vita
,
,

constriugebatur laxare suo iateritu Deo visum esset,

,

eum et benivolentiae vinculo revincire , et conservare

ipse vellet , et sibi eius rei fidem dextera morienti ob-
Atque inter haec et lacrimantis Regis com-
stringere. ,

plesum, extremum vitae spiritum edidisse tristissimo ,

desiderio sui universis Hispanis , a quibus studiosissi-

me colebatur relicto. Huius morte novae hic nuptia-
,

rum cogitationes suscipiuutur. Nemo enim dubitatquin

aliam Rex ducturus sit cum marem ex ea nullum su-
,

sccpcrit. Itaque maior natu Caesaris filiarum virgo ple-

nis annis nubilis paene desponsa Galliae Regi, huic iu-
dicio et sermone omnium destinatur neptis avuncu- ,•

lo ; altera quae Regi Lusitaniae petebatur

, iungetur ,

Gallo , aetate illi propior.

Belgica sic nunciantur litteris •IX* cal. novemb. da-
lis ex castris. Traiecla Mosa Aurangius Lovanium iter
habcre coepit spe illius urbis haudquaquam pro raag-
 398 A. M. Or.ATIANI

nitudiae miuiitae potiundae. Seculus cum exercitu Al-

Ijanus : eodem die ia conspeclu castra simt posita :

idem sequenti factum ; et cum uostri ad occupandum

coUem ,
qui liostibus imrainebat, misissent , atquc id
animadvertissct Aui-angius, quo uosiros deterreret, edu-
xit omnes copias ; et Albanus, ne detrectare videretur,
in acie idoneo loco structa constitit, paratus proelium
exeipere, si hostes invasissent; inter quos sententiis cer-
tatum scribunt , cum Hostratius committendara pug-
nam censeret, Aurangius pernegaret se fortunae peri-
culum facturum anle quain auxilia Gallorum iu castra
venissent quibus magnopere fidit ; atque ita reducti
,

milites, levioribus proeliis aliquot locis commissis , iu

quibus uostri apparuere superiores , et aurangianos
villa quadam cum caede eiecerunt. Postridie hostes ,

quamquam dimicandi cupidi videri voluerant ,

prae-
missis ante lucem impedimentis , mane summo castra
silentio raoverunt : neque id a nostris ante est animad-
versum ,
propter locorum ingenium, quo longior con-
spectus adimebatur ,
quam ipse Albanus ad exploran-
dum progressus , abire hosics inielle.vit. Tum praemis-
sis aliquot equitum turmis,quae ipsum fuerant secutae,
iussisque morari bostium iter, ipsc ad recipiendum
exercitum revertitur. Continuoque cum omui cquita-
tu, ct expedltis tribiis milibus sclopclarlorum , reliquis

copiis subscqui iussis, ad hostes proficiscilui"» Erat eis,

antc quam ad locum quo intendebant pervenirent ,

transeundus fluvius : hunc traiicientes consecuti nostri

ita egerunt in fluvium , ut plus duobus milibus eorum

interfecerint : et debellatum eo die vel confessione ad-

versariorum fuissct , si omues nostrorum copiac super-

veuissent : grave lamen incoramodum est illatum; nam
praeter occisos clar.os aliquot viros et captum. Loyenium
 ,

EPISTOLARUM LIB. VII. 899

imum de Belgarum princlplhus ipse Hostratius gra- ,

viter plumbeae glandis ictu vuliieratus e proelio ela-

tus est , et putatur ex vulnere periturus. Hanc qui-
dem pugnam, quamquam ad minuendas vires hostium
nou muhum , ad vicloriae certe praeiudicium, et exi-

stimationem ,
contiuendosque in officio popalos, nou
parum profecisse disputant ii qui belli ratioues teneut.
Pendemus singularum horarum expectatioue magni ali-
cuius proelii, in quo de rei publicae salute decernatur.
Vale. Viennae HI» id. novemb. i568.

GRATIANUS TnOMICIO.

Quam essem occupatus cum haec scribebam, etiam

tacente me, ex litterarum brcvltate facile intelHges. Id
tu uon solum mihi ignosces , sed pro tua humanitate

etiam dolebls vicem meam , cui hoc quoque solatium,

quod mihl reliquum est, h*tteras colloquen-tecum per
di eripltur et in quo uno tamquam divcrsorio huius
:

molestissimae ojierae soleo laugueus animo requiescere,

eo excludor. Eram autem disteutissimus qua opera
qua mente , et vehemcnter sane sollicitus de publica
re ,
quam hic gerimus. jMolestum omnino negotium
et maximum ! lacenli ac paene moribundae in his lo-

cis religioni pro medicina venenum paratur; ef. quam

ruinani fulclrl voknit , eam prorsus impellunt his ad-
miniculls , sl adminicula haec sunt , et non potius arie-
tes ad ipsum disturbandum cuhnen acti. Inductus Gae-
sar In eum se unde vereor
locum comDiisisse videtur ,

ut referendi pedem habeat facultatera. Ipse quidem la-

bitur opinlone et suum hoc consilium utile fore reli-
,

gioni persuasum habet quo nullum his quadragiula

,

annis suscepium est exllioslus. Hanc opiniouem quam ,

 ,

4oo A. M. GRATIANI

mente iufixam habet nlsi ratio convulserit

, in quo ,

omnes cogitationes, omnes Cardlnalis curae cousumun-

tnr flammam video et fax accensa
, : est , ex cuius agi-
tatione quantum incendium excitari potest!
Sed apertius haec et pluribus quam huic epistolae
committendum fuit ,
quae tu tecum habebis , aut cum
archiepiscopo Gypri communicabis, praeterea cum ne-
mine , tibi mi
cuius viri egreglum erga te studium ,

Thomlci, gratulor et quando Patavii iam es quod te

: ,

hortari coram non destiti, fovebis illud, et quibuscum-

que poteris rebus augebis: capies ex eius viri benivo-
lentia atque usu iucundissimos et uberrlmos fructus.
lam quanta in eo slt doctrina ,
quanta optimarum cog-
nitio et exercitatlo rerum ,
profecto intelligis, qui sae-
pe mecum admirari solitus es in homine veneto , ut
tu ais , alque eius dlgnltatis et ampHtudinis viro tan-
tam et tam recondltam philosophlae scientiam. Hoc
ego pi-aeterea tibi plane afErmo, has ingenii et indu-
strlae laudes , facile superare innocentiam viri et inte-
grltatcm ,
quae omnia Ita condlt humanitas , ita or-
nat domestlcus splendor , ut nihil supra. Sed ego ine-
ptus ,
qui vlnim omnlbus et anlmi et vitae ornamentis
cLarissimum haudare instiluerim. Tu certe non ex ip-

sius solum , sed etiam ex doctisslmorum hominum ,

quorum fi*equentla elus quotldl^ celebratur domus ,

sermonlbus et consuetudlne , magnum usum et utilita-

lem capies. Quae tecum ipse de me cum mea laude
Ipcutus est, fecit ex veleri sua erga me benivolentia , et

forlasse dare etlam allqnid auribus tuis vohiit ,

quod
ipsum est mlhi gratissimum.
Sed ego fui louglor, quam inilil meum tempus cou-
cedit , et quam fore me putabam cum scrUjere coepl
ct te video adhuc expectare res belgicas. Accipe igitur
 EPISTOLARUM LIE. VII. /^O l

brevissime. Mosam Aurangius repetebat, sive provincia

ccdens compulsus inopia pecuniae et commeatus , sive

ut Gallorura auxiliis occurrat ,

quorum auctus viribus
bellum instauret: nam iieutrum pro comperto scribunt.
Hoc quidem omnium litterae confirmant, ipsum affici
summis rerum difficultatibus et quod cum ipsius, tum ,

suorum spes et opinronem valde fefellit, nusquam re-

cipi qui simul ac armatum se ostendisset
;
et intra ,

Regis fines castra babuisset , niagnos motus totis Bel-

gis, magnas ab Hispanis defectiones futuras rebantur.

Nunc omnibus locisexclusum, omni auctoritate amissa,

ipsum deiecisse animum. Igitur spem aliorum defeclio-
nis secuta est magna eius animi defectio ; itaque fri-
get eius fama iara , aut plane refrixit. Boni rursus in
expectationera victoriae erecti, eo magis quod recipien-
ti se ad Mosam ita institisse Albanum scribunt ut ,

quingentos equites, peditura maiorem numerum amise-

rit. Si Gallis adiunctis penetrare denuo in provinciam
conabilur , spes est posse ex occasione in itinere op-
primi : nostri quidem et ducibus et numero et genere
militum, et ,
quod caput est cansa snnt superiores.
,

Haec de Belgis.
Ad tuas litteras, quas eodem die datas tribus epi-
stolis accepi, tempus nunc quidem rescribendi non ha-
beo. Hoc tamen scito, fuisse mibi iucundissiraas , ma-
xime quas scripsT*sl,i postea quam cum ai*cbiepiscopo fue-
ras locutus. Quid enim potuit amantius ? O mi Tho-
mici , cur nobis nostro arbitratu , nostro amore frui
non ]icet ? De domestico familiae nostrae incommodo,
quo ego sane cxcrucior scribam tibi quid sentiam
,

cum erit plus otii nunc enira neque animi neque

,

lemporis satis habeo. Pendasio velim dicas quod ip- ,

siim de te semper rogem, ut mihi ignoscat; non eninv

?.6
 /^0 2 A. M. GRATIAWi

possum praetermlitere ad illum scribens ,

quin le el

commendem: quod si quoque illi igno-

aegre fcret, ego
acam cum quam , le amet sua sponte me non praete-
reat : tu vero affixus illi fac ut sis. Fabio fratri meo
mandavi ut secundum archiepiscopum te maxime co-
lat, domum ventitet, obsequio et quotidiana assiduitate

absentis mei studio respondeat. Tu habito eum in tuis.

Nunquidaliud? Etiam. Podoschium Regis tui legatum,
amplum et praestantera virum et mei peramantem to- ,

tum reddidi tuum. Sed heus tu! videsne procedere al-

leram paginam ? Valebis igitur.
Nondum obsiguata hac epistola, rediit a Gaesare Car-
dinalis, quocum duas paene horas fuit: egit magna con-
tentione. Quid multa ? Rem obtinuit : sic enim ab eo
discessit, ut totum hoc consilium concedendae suis au-

gustanae confessionis Caesar abiecerit, inque Pontificis

romaui auctoritate futurum se promiserit ; cuius rei
emanato iam rumore mirifice laetantur omnes boni.
Tu quod nos facimus id totum Deo acceptum re-
,
,

ferto. Qui nuncium huiusce rei perferat Pontifici, cer-

tum hominem dispositis equis Romam celeriter mitti-

mus. Itaque plura ad non possum. Tu huius lae- te

tissimi nuncii archiepiscopum, Pendasium, et ceteros

amicos quam primum participes habeto. Vale. Viennae
•XIV- cal. decembris 1 568.

JO. GRATIANUS THOMICIO.

Si mihi cssct otium , aut nisi essem assidue in nc-

goiio , non solum nullam partem tuarum liilerarum
praetermitterem ad quam accuratc iion rescriberem ,

6td raultls te rebus ad scribendum ultro laccsserem ;

nequc enini libentius quicquam facio. Verum plerum-

 EPISTOLARUM LlBt VH. 4^^^

(jue premor angustia temporis, quod elsi uoii igno-

rari abs te inielligo , tamen hac ulor saepe excnsatione,
cnm ut in litteris raptim scriptis maiox'em diligentiam
nc requiras , tum quod laboris mei molestias pei'scri-
bens tibi , levari quodammodo videor. At mihi nii ,

Thomici , scito iu summa vohiptate quam ex plcnis-

simis amore , benivoleutia , fide , suavitate, litteris tuis

cepi, magnum dolorem attulisse quod de patre nuper

ad me scripsisti. Ego vero, quod quaeris, plane censeo,
nt te indices patri , et totius facti et consilii tui ratio-

nem aperias. Nisi esses eius litteris admonitus ,

liceret

forlasse tibi silentiorem dissimulare: nunc vero neque

licet, neque omnino expedit. Equidem mihi persuadere
non possura aegre laturum patrem, ecclesiae tibi au-

ctoritatem et fuisse et futuram antiquissimam , et plu-

ris quam ipsius etiam patris. Sic enim admouemur di-
vino praecepto , obedire nos oportere Deo magis quam
horainibus ,• et ita observandos et colendos nobis es-
se parentes , ut eorum causa nihil ab ecclesia id est

a Dei iussis recedamus. Qui enim , inquit Dominus ,

amat pati-em aut matrem phis quam me, non est me

dignus. Itaque omni adhibito verborum houore ea ,

modestia qua ornare omnia et dicta tua et facta soles ,

perscribe audacter patri, te in catholica esse ecclesia ,

atque in ea in qua et pro qua tot sanctissimi et Deo

dilecti viri mortera oppetierint , inque ca quara maio-
res tui viri clarissimi augustissime semper coluerint.
Esse enim (contra quarahi nostri evangelii doctores
docent) ecclesiam Dei , ac non solum esse sed noiam ,

quoque, et urbi supra montem posiiae comparatam esse.

Cum enim praeceperit uobis divina vox, ut in ecclesiae
potestaie et eius imperio audientes simus ,
qui id fieri

a nobis posset , si eam igaorareraus? Esse igitnr, et

 4or4 A. M. GRATtAWr

quidem ita esse , ut perpetuo fiitura sit , ut caelesti vi

ct potestate regatur , ut portae inferi nou slnt prae-
valiturae adversus cam. Hanc autem esse uuam quia ,

vcra ; et a falsis facile dignosci posse , sl quis non ex

praeiudicata quadam apinione de iis , qui eius partes
admlnisti'ant , sed ipsam ex ipsius proprietatibus ct
natura consideret. Quarum prima illa est quod non ,

ab ullo hominc , sed ab ipso Deo originem ducit et ,

ab apostolis pei'petua successlonum serie ad uostruni

tempus continuata sit. Deinde ecclesiae doctrinam, ut
ab ipsis olim tradlta fuit apostolis, ita servatam esse;
non lemporibus non re , ulla variatam : atque hunc
uniusmodi et perpetuum fidei tenorem proprium esse
catholicae ecclesiae; et hoc maximc privatos quorum-
dam coetus ab ecclesia dissidere. Patere cunctis innu-
merabiles de maximis rebus controvei'sias ,
qulbus in-
ter se concertant ,
qui suum sensum plurls quam ec-
consensum superbe faciunt. Nec id
clesiae universae
mirum; permissa enlm unicuique h*centia interpretan-
dl pro libidine sacras litteras , et laxatis ecclesiae ha-
benis ,
quibus reguntur nostrae mentes , ne de recta
rationis via deflectant , lum uuicuiusque sensus tam-
quam effrenatus equus rapiatur praeceps necesse est;

et de Deo , de rellgione sententiae tam muhae sint,

quam sint varia et muhiplicia hominum ingenia. Quod
accidere quotidie videmus , dum alios libido, alios ava-
riila , alios vindictae cupido stimulat ; alios aTubitio

rapit , ut novae ahcuius seclae auctores ferantur , aut

ad immoderatam potentlam colleciis vulgi studiis aspi-

rent , ita deteriora quotidle excogitare.

lara geminas illas rel publlcae furias Lutherum a
Galvino , tamquam tetrani a teterrima ]>elua dllania-
lum ac paene consumptum esse. Ab his ortos Tri-
 EPISTOLARUM LTB. VII. ^o3
nitarios maius atquc immanius monslrum ntrisque im-
minere. Hos iii ipsam Dei naturam notionemque in-
vadere non duljitasse : quos quidem a Galvini fonti-
bus profluxisse, ne ipsi quidera Calviniani iuficiantur,
qui in libro quem coutra Gregorium quendam huius
sceleris principem scripserunt , hoc eis iracunde ex-
probrarunt : nisi vitula nostra arassetis, non invenisse-
tis. Hac nefaria licentia nihil iam esse in christiaua

fide . quod non in dubium vocatum sit , neque finem

huius mali ullum videri : ut enini prohiberi uon pos-
sunl aquae, ne in iraum quemque locum cmissae de-
fluant ; ita hominum audaciam nihil intactura reliclu-
ram , et in profundum impietalis torrentis instar rui-
turam esse , nisi ecclesiac auctoritate tamquam agge-
,

re et munitione, cotirceatur. Hanc esse columnam et

firmamentum veritatis huic adesse seraper divinum :

numen : hanc qui non audiunt, totain ignorare sahi-

tis viam ea qui non continentur
: illa spe excludi ,

qua aeternae et beatae vitae fruendae alimur et su-

stentamur. Quocirca miserabilcs tibivideri, qui post-
habita ecclesiae auctoritate vagantur semper in tene-
bris , et proprii sensus fluctibus assidue iactantur sic
ut neque portum nuUura videre , neque omnino quo
nando exeant constitutura habei'e possint : atque ita

aut Lutheri saxis , aut Calvini scopulis adhaereant ,

quibus demum illisi iniseri pereant.

Te, cum diu Argcntinae, diutius Tubingae fueris ,

cum Lutheranis cum Calvinianis hominibus, ut loci et

temporis ratio ferebat, familiarissimi versatum, permul-
ta, illa etiam puerili aetate, aniraadvertissc in illorura
disciplina ,
quibus inagnopere ab eorum communione
ct socictafce fueris deterritus. Illi enira cum assidue
verbum Dei, et sacrarura litteraruni aucloritatem iac-
 ijo6 A. M. rrRATIANI

tent, si qiiia dlligentins rcni expendaf, id illis esse vev-

bum Dci ,
qnod aut Calvinus , aut Lutherns, aut Zuin-
glius , aut horum similes hominum quisquiliae suis
effatierint , intelliget. Ab his sacra ipsa volumina con-
versa e graecis latina quotannis edi , immuiari , depra-
vari, ad suam a quoque scntentiam accommodari. Quae
ecclesia, sanctissimis viris inlerpretibus, summa et do-
ctriua el fide reddita accepit, et nobis tradidit , ea
tamquam nimis antiqua reiici. Et cum veteres illi pa-
tres ( aua sapientia ! qua sanclitate homines !) ex tam
dlversis et tnm longinquis terrarum orbis locis , di-

vinae doctriuae mvsteria mandantes litteris , nunquam

in fidei et morum disciplina discrepariiat ; hos pvae-
claros evangebi doctores in eadem civitate, contraria

et dissidentia quotidie concionibus proferre. Calvini

ab Oecolampadio , huius a Lulhero , illius ab utroquc,
scripta de suramis rebus dissentire. Dcnique illud om-
n^*bus proyinciis usu evenisse ,
quaecurnque horum ho-
rum hominum partes faciionesque sunt secutae , ut

nulla ab iis neque externi belli , neque domeslicarunir

discordiarum calamitas abfuerit.
His te atque multis aliis gravissimis de causis, quae
unica epistola comprehendi non possunt , tecum feli-

citer aclum existimare, quod in tanta temporum tem-

pestate tantis dissidentium opinionum procellis
,
qui- ,

bus diversae aguntur hominum mentes receperis te ,

in ecclcsiae navim , atque in illam Noae arcam cu- ,

ius fierura et similitudine ecclesia nobis tanto ante de-

o
signata et demonstrata est; cxlra quam qui depi'ehen-
si sunt, errorum undis oumes obruuntur. Id autem abs
te noii temerc , neque inconsulte fictum , sed postea
quam diligeutissime summaque rfcligione ct contentio-

nc anirai , te ipsum et tuam adolesceniiam Deo com-

 KPISTOLARUM LIB. VII. 4oy
mendaveris ,
atquo omnibiis precibus obtestatus fncris,
ut quain salutis viam ingreJererls , libi monstraret ,

non bominum consilio sed plane divino monitu fecis-

se , inque buius tete sinnra tamquam sanctissiraae pa-

rcntis totum reiecisse; in bac summam invenisse pa-

cem , summara tranquillitateni cnndera cultum in ,

Deura eundem oranium scnsum. Et ut multa a mul-

,

lis quotidie et scribantur et doceantur tamen omnia ,

ad unius auctoritatem ccclesiae referri ; cui cuni pol-

sit Dominus
iicilus se , eam non deserturum usqne ad
consummationem saeculi ,
quem locura dubitandi re-
linqui, quin ecclesiae iussa cum Dei praeceptis et vo-
iuntate consentiant ? Itaque liac tamquam certa fidei

regula nostros animos ad caelestem dirigi sedem , iu

qua cum clarissimo illo et felicissimo beatarum raen -

liura coetn aeterna beatitudine perfruantur.

Hic patrera appella : tuum obsequium, tuam fidera,

tuam observantiam , denique illum tuum singularem

amorem ac pictatem qua utrumque parentera ( ipse tibi
sum testis ) colis nec defuissc illi unquam , , nec de-
futuram : eius te imperio , eius nutui subiectum sem-
per fore : spera llbi in Deo esse , ut qua clementia
aditum tibi suam ecclesiam aperuit eadem placa-
in ,

ratum et benlgnum tibi redditurus sit pati*em qua- ,

lem bactenus expertus es. Postremo illum obtestarc ,

ut sine illius ofFensione manere sibi iu ecclesiae fide

liceat , in qua tuas preces , tua vota pro eius salute
auditurus aliquando sit Deus. Quod si tibi irasci pro-
pierea voluerit , non te recusaturum quominus quae
libuerii de te supplicia sumat: caque tibi iucunda, quod
fidei et religionis causa ,* acerba fore boc uno, quod
ab carissimo tibi patrc perferes. Sed vide, amabo, quo
rae provcverii anior. Ignoscito milji ; vix eulm ad te
 ,

/foS A. M. Or.ATIAM

scribcns moJerari scrmoal possiuu ,

quod fcre tecum
tamqnam cum praescute loquor. Ilaque ue illud qui-
dem praeiermittam, de quo coram cum utroque vestrum
cgi , ut memiueris aliquid operae augustiuiano illi
ihcologo amieo luo impartiri ,
quo te compares ad il-

lud tempus, cum in patriam a qua puer discessisti , iu-

venis redieris. Ubi uon te fugit, quaj turbae siut lio-

minum ab ecclesia alieuissimorum, et quidem tui etiam

ordiuis , a quibus coutiuuo tua peletur fides. Quorum
ut multitudiuem facile reiicias , ageut cerie tecum pro-
ximi quique, orabunt, suadebunt, ipse pater etiam suo
iure contendet : quibus tu quomodo resislas ante libi

providendi est (i). x\t vero cave te bis angas ; et mihi

crede, ipse te Deus ex mediis hisce difficuhalibus pig-
uerabitur. Nou te patcr a catholica fide deterrebit
sed patrem tu iu gratiara cum cathohca ecclesia re-
duces. Et profccto cum te intueor, luam probitatem ,

religiouem , totius vitae iunoceutiam considero , in

prope certam spem venio , tibi liauc palmam a Deo
reservari. Ego certe si ilhim diem videro , salis me
vixisse putabo.
De Amahheo, probo uam bouuni et doctum ado- ; ,

lescentcm csse mihi dixit Pcndasius cum essem Pata-

vii. Videbis etiam de Gallo, nam magui refert poteris :

per Pendasium , cuius Piuellus (2) est amicissimus , ct

(i) Commode igllur Auguslinus Valerius Cardiaalis scripsit li-

bellum, editum poslea inter epislolas Cardinalis Quirini , cuius hic

est tituluiquatenus cum iis qui a sanctae matris Ecclesiae
:

gremio recesserunt sil versandum siue de vitae ralione inter ;

haereticos recte inslituenda ad Nicolaum Thomicium polo- ,

num. Eum ego Idjellum ,

qnod doleo, nondum tonspexi ;
sed ibi

magnopere commendatam fuisse Thomicii virlutcia , testis mihi est

Lagomarsinius in adnot. ad Pogiani epistolas T. IV. p. 377.

(2j Vincentius Pinellus vir doclissimus ,
qui tujic Patavii bi-
 EPISTOLARUM LIE. YU. 4*^9

huic clebet Gallus niaxime. Res, de qna niissi liuc era-

mus, queru quo
fiiiem habuerit, scripsi libi eodeni dle

perfecta est. Boais eo accidit gralior quo minus spei ,

ostendebatnr. Equidem eo progressam videbam ut ,

plane cocperam dcsperare Sed respexit rem publicam !

Deus: maior euim res in motu erat, quam quanta vi-

debatur. Eram plura scripturus , sed ecce tibi Fran-

ciscus magnum litterarum fasciculum ex Italia allatum
et redditum Gardinali mibi significat. Videbo si quid
abs te deinde pergam si quid erit reliquum. Interea
,

vale. Viennae •VII* cal. deceinb. 1 568.

quem accepi nuncium
Mi Tbomici ,
? Pogianum
nostrum diem suum obisse. Niiiil milii scito neque
minus expectatum neque magis acerbum accidere po-
tuisse plane sum dolore ita conturbatus
: vix ut mei ,

sim compos. Hei mibi in florenti actate in medio , ,

cursu gloriae ercptus es nobis Pogiane Quanla Tbo-

, !

micio meo facultas excolendi ad verarn eloqneutiac lau-

dem pracstantis ingenii adcmpta ! quantum in te lu-
men omnis liberalis doctrinae extinctum est ! Heu nos
miseros ,
quid sumus ? quae nostrae spes ? Expectanti
mibi quotidie, ut scribeudis poutificiis litteris iii FIo-
rebellilocum succederct atque cius , rei animo iam
gaudium praecipienti raortuus reperte , affertur. Quan-
tus ad eam gloriam ad quam eniteris tibi dux deces-
sit ! Quam cgo gravi tesle mei amoris erga te privatus
sum! Quam vero te ipse diligebat, quem nunquam vide-
rat! Quam favebat ingenio tuo Quam te sibi dari cu- !

piebat , in quem om-

divitias singularis doctrinae suae
ncs effunderet! Non fero,mi Thomici hunc dolorcm. ,

Cjur tu non adcs , in cuius me amplcxum reiiccrem in ,

bliotbccam illani ingenlcm codicum eongercbat quae postca in me-

,

diolanensera ambrosianam migravit.

 ,

4'° A. M. GRATIAA'1

cuius simirn lias lacrimas profunderem ,

qui meum lu-
ctum aut consolando , aut aeque dolendo lcvares I O
Pogiane , ex illa beatorum sede , iu quam certe ex hac
misera et calamitosa vita coramigrasti , respice lias la-
crimas , et qui meus fuerit in tc vivum animus ex
dolore mortis tuae cognosce. Mi Thoraici vale non , :

enim possura pku-a ita occupor dolore et lacrimis. :

Erant adhucmulta, de quihus ad te scrlberem scd ,

fletu intercludor. Tuas litteras expecto. Te oro ut va-

leas ; nam ego concidi hoc nuncio.

II. GEATIANUS THOMICIO.

Pogiani raors me afflixit , sic inquam ut relevari

posse non sperem ante quara te videro , et in tuo com-
plexu , sernione , bcnivolentia , hunc dolorem animi
quera incrcdibilem sustineo, deposuero, atqiie lacrimas
quas tenere non possura, quotiens mihi illius venit in

raentera, oniucs siraul effudero. Quotiens venit in men-

tem dico ? Cuius niihi ita observatur assidue ante ocu-

los irnago , ut ne aberrare quidem animum ab eius

cogitatione patiatur. Haeret infixus mcnte sermo, queoi
illis ipsis diebus, quibus cgo Roma profectus sum , cum
in vaticani horti ainbulatione ,
quod fere facere con-
sueveramus , spatiarcmur, mecum habuit de morte; cu-
ius initium erat ortura ab ipso discessu raeo , cum ille

mortis quoddam siraulacrura esse (Jt-^gi^essum ab amicis

diceret; in quo accui*ate admodum de discessu animi a
corpore , de contemptione vitae ,
quara eius brevis usu-
ra ,
quam fluxa conditio ; de spe futurae et aeternac
felicitatis ,
quae raanet bonos et qui caste innocenter-
que vixerunt, Christum Deum secuti, nihil ab eius fide

et praeccplis declinantcs; de pcrnicie quam christianae

 ,

EPISTOLARUM LID. VII. Z^ I I

rei publicac iutulissent nostri lemporis haereses ,• de

vanitate , de lubrica et peviculosa illorum traclatione
( fuit enim in illo viro cum singulare luinen ingenii ,

lum mirificum pietatis studium ) : praelei'ea quam illa

ipsa gloria, ut nostri nominis fama tradatur posteris et

monumentis litterarum ab interitu vindicetur , nou

magni facienda sit , cum eius omnis fructus ,
quan-
tum ad nos ailinet , ipso vitae spatio terminetnr: po-
stremo quam christiano homini, spretis humanis rebus,
in unam illam beatorum sedem coniicicndi sint oculi
illam spectandam, illo contendendum, illo fide et recte
factis iter aperiendum disseruit inque omni : illa di-
sputatione ita diligens , itaque multus praeter eius con-
suetudinem fuit, ut mihi nunc videatur se ipsum, qua-
si instans pi'aesagiens fatum , confirmarl illa oralione
voluisse.
At quae commotio in digressu nostro .'
quae ad-
hortatio ad parcntis huius mei , sic enim libet potius

dicere quam doraini , vitam custodiendam ! quae dc

ipso laudes I quae pracdicationes ! Quid multa ! Ita me
ab se dimisit ( nam domi coiiveneram ) quemadraod-um

si nunquam postea visurus esset. Et quidem postremura

eius mandatum fuit quod mihi nunquam excidet ut
,
,

libi ab se salutem dicerem quem uiiice dihgi a me ,

probe norat. Haec tum ego tantum amoris significatio-

ncm putavi ,
quac nunc caelesti quadam mente perci-
tus vicinum vitae occasum praesentiens dixisse mihi
divinus vir videtur. Qualem ego, Thomici , in hoc vi-
ro amicum amisi ! In eius mihi amicitia ornamentura ,

consuetudine fructus , coniunctione praesidium fuit.

Eumne in ipso flore aetatis repentina vi morbi ab-

sumtuni in tanto gloriae cursu ? Sed quid cgo ? Non
rcsisto huic dolori; iia enim insedit, ut lenipus ipsum.
 4*12 A. M. GRATIAM
quod mollirc omnes aGcrbitates et abstergcre paulatim
recordatioucs solet ,
quid inihi subsidii allaturum sit

nesciam : adhuc quidem non solum mi- nihil proficit

nuendo sed ne mitigando quidem dolore. Mihi illius
,

memoria non perpetuo vigeat? Eius ego morte in luctu

uon sim? Atcuius viri? Omuium, quos aspicit sol, dig-
nissimi qui quoniam raortis necessitas nobis imposita
;

est, nonuisi cxacta aetate moreretur . Mei certe ita

amantis , ut ego in illius admiratione virtutum , non

admirari singularem eius erga- me animum non po-
tuerim.
Quid igitur , inquis , aut tibi aut illi proderit con-
flictatio tua ? Quid ? Habet dolor ,
qui iustc percipitur,
executione ipsa ofHcii ,
quoddam levamen.. Me quidem
nunc magis quam gemiius recreat , nihil. Tum amicus,
tum vir bonus lam gratus mihi , in illum mortuum
essQ videor , cum Lacrimis cura extinclura prosequor.
Hoc quoque fero commodi, quod disco haec despicere
quae stabilitatem nuHam habent. Quid mihi nunc Po-
giani morte inopiriatius poterat aecidere, de illius ho-
nore nuntios quotidie expectanti? Cum enim Florebel-
lus episcopus , Poniificis ab epistolis, iam gravis senio
ab Urbe in patriani , atque otium secessisset , ei Pon-
tifex Pogianura substituebat. Qucm locum si adeptus
fuissct ,
quantum ei muneri gravissimo dignitatis et

splendoris sua virtute attulisset ! Quanta cx illo loco

eius illuxisset laus ! At tam praeclaram facultatem sin-
gulari illius industriae invidit fortuna mors praeri- ,

puit. Et nos quid spei in vita collocamus? Eius cupi-

dilaie duci nos patiemur ? In hisce rebus defigimus
nostras cogitationes ? Quam imbecillitatem nostram ig-
noramus ! quibus interitus quotidie ita imminet propter
incertos casus , ut abesse longe propter vitae brevita-
lcm nunauam possit.
 EPISTOLARUM LIB. VII. 4'^
Mi Thomicl ,
quis tibi meum acl tc reditum prao-
stat ? Propone dum tibi aninio eundcm de mc casum;
hunc de me nuncium tibi afierri cogita ,
quo quid fa-

cilius , in tanta tenuitate valetudinis cvenire potest ?

Tum ex tuo sensu, qui meus sit de illius acerbo inte-
ritu dolor intelliges. At ego etiam eo mirifice crucior,
quod tibi illum incommodissime ereptum esse video ,

in quo tantara spem inchoatac tuae laudis perficiendae

collocaveramus qui quidem te ita diligebat ut mihi
: ,

hoc ipso esset eius in me amor multo iucundior. Si

eius itineribus , rai Thomici, ipso maxime duceate, ire

potuisses , mihi crede, quae tua est ingenii vis, non

eodem solum pervenisses, sed si ulterius progredi quis-
quam hominura potuit lu esses progressus. Nunc libi ,

per te conandum atque enitendum erit, quod certe fa-

cies ; neque ego quicquam puto.
tibi volenli difficile
Sed tamen Pogiano meo inquam, quem tibi can- , illo

tare lantopere solebam, carebis. Quos ego, cum tu Ro-

mam venisses siudiorum, quos consuetudinis ,
quos do-
mestici usus , fructus mihi cum illo fingeham! O fal-

laces cogitationes nostras! Sed vale, mi Thomici , ne-

que enim tam tristi sermone detinere diutius
te volo.
Vale. Viennae postridie cal. decemb. i568.
,

Tuas •XIII* cal. decembris datas accepi litteras ,

quibus iustitutam abs te cum Pendasio, cum Araaltheo,

cum Gallo studiorum rationem perspexi. Perge , mi
Thomici , atque perfice ut laetitia tuae laudis deside-
rium nostrum quam maxirae leniatur.

I 2. GRATIANUS TUOMICIO.

Me adhuc uihii practer maerorem ipsuni, cui me

uedidi , ct quanidain spem uonduin tameu salis expli-
 4l4 A. M. GRATIANI

catara tui brevi" videndi iuvat ,• animuin ab illius co£?i-

o
tatione abducere noa possum , in quo si tibi , fractior
aut intemperaaiior videbor, erit humanitatis tuae mihi
igaoscere* Multum enira amabam, nec araabar rainus ,

et quantum virum. Sed non coramittara ut te

scio ,

diutius meis questibus molestum habeam deploratum :

sit quod deplorari satis uunquani potest. Epistola tua

,

qua le in Asulanum ad Renaldum cogitare signifi-

cas magnopere meum desiderium quo utriusque ve-
, ,

strum incredibilem in modura afBcior refricavit; at- ,

que ita eraersit amor ut alas cupiverim ad evolan- ,

dum. Me quidem certe si capere nunc delectationem ,

ullam possem illius maxime loci recordatio delecta-

,

ret. Atque utinam nobis iUucescat aliquando ille dies,

cum rediens ego vos ab ipso villae ingressu desilien-

tes gradibus, et fereutes obviam amplexus conspiciam!

Sed quando id erit ? Alia enira impendent. Inlerea rae
vel in hac frequeutia et celebritate hominum totum
abslrudam in solitudinem ,
qua profecto raihi secun-
dum te uihil est hoc tempore amicius.
Quod scrilMs pueros nobis a patre tuo cuin litteris

venturos , eos expectabo , et ad litteras ita rescribam

quemadmodum te maxime velle inlelligo. Tu quid ei

rcsponderis , de quo te interpellavit, aveo scire. Quam-

quam lios quidem pueros ego venturos non arbitror;
aut si venerint, quam recipiendi sint nescio: magna
enim peslilentia dicitur esse in Polonia ,
praesertira

maiori , atque adeo circum ea loca ubi habitai pater :

et Silesia quoquc, qua pueris iter futurura erit, val-

de infesta eadem est lue. Sed et patrem credibile est

diligentissirae curare, ne qua pestis contagio suam di-

lionern attingat, et pueros, si venient, iter caute factu-
ros. At aliud pesiilenlia ipsa multo gravius muhoque
 ,

EPISTOLARUM LIB. VII. 4*^ '

pestilentias malum, Poloniam nostram ,

mi Tliomici
invasit; quod quale sit, si coram essemus, aperirem tibi,

et tecuni perversitatem cum temporum , tum quorum-

dam horainum conquererer. Huic cpistolae committere
uon est consilium ,
praesertim vulgo datae. Tantum
habeto , ingens parturiri monstrum ,
quod si edetur
aliquando 'D.ti? magna malorum. Si ad unum mcdo
,

sermonem tuarum raihi auriura facultas esset iiicre- ,

dibilia intelligei-es ; tu tamen hoc ipsum rcticc.

Cum Podoschio Regis legato saepe de te sum lo-

cutus; item cum aliis. Es mi, Thomici, in summa om-

nium expectatione . Quare etsi supervacaneum sit te
sponte tua currentem hortari , tamen quia me quae-
dam tenet propter singularera amorem infinita in te
cupiditas gloriae , hortor ut quoniam in isiis sLudiis
optimarum disciplinarum tanla spe , tanta ingenii fa-
raa versaris , ut nihil a te vulgare , nihil quotidianum
expectetur , sed suraraa et singularia omnia- Fac cogi-
tes assidue quo pacto in omnibus rebus tantis homi-
nura opinionibus , tantis de te indiciis, respondeas. A
Cardinali warmiensi (i) nuper accepimus litteras , iu
quibus erat de te honorifica , et plena amoris mentio ,

coniuncta tamen cum illa querela de patris tui ,

quo-
cum ei multa et pervetus benivolentia intercedit, ab-
ducto potius quam averso ab ecclesia animo. Qui quidem
Cardinalis , si pestis ex Polonia abierit , Lublinum ad
regni conventum cogitabat: ubi utinam ei faciat sui co-
piam pater! cum doctrina etsermonibus, tum admirabili
ilhus viri sanctitate permoveri poterit , ut aut ecclesiae
recoucilietur , aut sese prorsus det in pcrditorura cau-

(i) Slauislao Hosio ,

qui tunc erat catliolicae rellgionis in Polo-
iiia lulcrum, et romanae purpurae lumen , cuius res gestac litlera-
rum moniimentis commendatae sunt.
 ,

4l6 A. M. GRATIAKI

sara , et tibi opportunior ad sanandum eius aninmm

postea tradatur. Quod ego sperare nunquam desinam
cnm propter ipsius eximiam prudentiam , tum propter
eoruni vanitatem , a quibus ille abduci se passns est;

qui cnplditatcm hominibus novitate rerum iniicientes

quasi verborum quibusdam praestigiis in crrorem in-
ducunt ; quorum licentia mirum quanta in Poloniam
religionum confusio illata sit ,
quae tamen ipsa per-
multos ad ecclesiam concordiac matrem et magistram
converiit.
Proxime Cracoviae concilium haerelicornm theo-
logorum Miscovius Palatinus habuit homo ut scis ,

Calvinl cultor , in quo conatus est omnes coniungere

in nnam aliquam de tota religione sentenliam. Acta
res est plures dies summo et Palatini studio , ct illo-

rum contentione. Demum non opinionibus magis quam

odiis dissidentes discesserunt: tantum abest ut de re,

quae maxime consensione nititur, convenire potuerint I

Huic concilio atque horum concertationibus Palatini

vicarius interfuit , homo et ipse calvinianus sed qui ,

Palatini potius quam suo staret iudicio. Is accensum

sermonem niedium abrumpens, consessu exsurgit , et

indigna})undus ad Papistas , inquit , abeo. ( hoc enim

ab iis noraen Catholicis inditum est ) apud quos con-
sentiens est de rcligione sententia; vos Deus perdat
qul vestra ambitione et pertinacia unam Cbristl fidem
confunditis , et nefarie discerpitis: tu vlderis, PaLitine,

qui nebulonibus istis fidcm habes. Atque haec dicens,

e concilio sese fremens proripuit. Quod factum ubL
rescitura, risu et appr,»batione celebratum est. Ad eas

disputationes Dudithius fuit adbibitus, quibus prorsus

navrant a Calvinianis alienatum essc. Cracoviae tribus
loeis in privatorum acdibus, trium diver«aruni disci-
 EIMSTOLARUM LIB. VH. 4' 7

pliuaruni haercticos clocere sna quosque (3'o77.aT'/. , Cal-

vinianos, Trinitarios, Anabaptistas. Lutheranae familiae
doctorem nullum esse ; eam desertam iam obsolevisse:
maximum numerum esse Trinitariorum ,
quorum est
doctrina proxima impietati summae. Hac illi , inquam ,

Jabe valde conspersam esse nobilitatem plebem ca- ,

iholicam fidem colere ncque a maiorum iustitutis

,

discederc.
Sed tu miiaherc unde mihi otium ad haec scriben-
da. Mihi vero vacui teraporis nihil conceditur :; scd
si quid conceditur , aut potius quicquid erlpere assi-
duitati meae operac possum, id totum consumo lecum,
et le res polonicas minimas qiioque scire velle inlel-
iigo. De Kadzwillo tuo fama sane praeclara : in catho-
lica religione mirifice constans sic , ut omnibus ar-
tibus cum a gentilibus suis sunimis viris , tum a pa-
ternis amicis oppugnatus , deiici de suscepta sententia
raauendi in ecclesia Dei non potuerit. Sororem is Bu-
czaczchio , illius Buczaczchii fratri ,
qui proxime Pa-
tavii luit, despondit, catholico iuveni, ut audio, et cum
praecipuae ia Russia nobilitatis , tuni magnis copiis
praedito. Lublini si peslis discesscrit frequentissimum

seualum futurum scribunt. Rex eo VVarsuvia profectus

erat: divertet tamen paulum dc via quod sibi Lilhua- ,

nos priucipes in itincrc occurrere iussit. De JMosco

silentium est. In Borussia triginla magnas naves apud
Dantiscum aedificari Pvex imperavit, quibus Baltici ma-
ris orara tueatur : has naves deductas iam esse et iu-
siructas ferunt, atque omnibus lolianuem Kostkara Dan-
lisci casiellanum praefectum esse et ei datum maxi- ,

rae negotium curandi ut ex raaritimis Saxoniae civi-

tatibus arma et bellica tormcnta in Livoniam atque
iude iu Moscoviam ad hostes non importentur quod
,

27
 4lB A. Mt (illATIANI

frequenter fieri a Saxonibus ductis spe uberrimi quae-

stus consuevit. Classe aute hoc tempus Poloni nun-
quam usi sunt , cuius conficiendae auetor fertur ipse
praefectus , egregiae vir industriae , et magnae vir-
tutis ; atque valde hoc eius consilium utile regno Po-
loniae futurum putatur ; ad multa enim pertinet. De
Polonia satis.

De Galliis nunc omnis expectatio est ,

quo tolius

belli impetus conversus videtur. Nam Auraugius, con-

ti"a quam sibi ac suis persuaserat, nusquam receplus a
Belgis , et undique ab Albano actus, ad Gondeium iter

habere dicitur , ui coniunctis consceleratorum raani-

bus impium bellum utriqueRegi, communi consilio,
infei'ant. Sed eius magnopcre extenuatum esse exerci-

lum narrant, parte suorum aut domum dilapsa, aut

variis proeliis consumpta. Decedens minacia et speciosa

jn singulis paene oppidis Belgarum edicta affigi cura-

vit. Patriam se Hispanorum tyrannide oppressam si ,

per eos licuisset liberaturum advenisse summis suis ,

laboribus amicorum opibus comparatum exercitum non

finibus modo admovisse sed in intcrioi'em provin- ,

ciam induxisse; neminem eorum memorem libertatis

fuisse: itaque brevi se maioribus copiis rediturum, nec
patriam illam , sed bostium terram ducturum ferro ,

atque igni vastatura iri omnia. Irrisa haec sunt. Sed eum
Condeio coniungi, ancipitem curam facit. Quod tu ge-
nus calamitatis abfuturum a Galliis censes ? Quid illic
Anglos, quid Belgas Aurangium secutos, quid Saxones
lotamque illam colluviem perditorum hominura scele-
ris praetermissui'am putas? Quid in sacerdotes, si quos
deprehenderint , efTecturos ? Quas caedes, Deus bone,
quae exempla ! Profecto , ml Thomici , iu raisera tem-
pora et difficillima incidimus.
 EPISTOLARUM LIB. VII. 4'9
Hic 1*11 luor est ex litteris Spira allatis, Wolfangum
Palatiuuni illura nimburgensem ciim mille quingen-
lis equitibus ad Gondeium eantem profligatum esse ab
Umalio strenuo Gallorum duce, quem etiam scribunt
,

egressum Galliae finibus cum tribus milibus equitum

et viginti cohortibus, Blpontem Wolfangi oppidum in

Germania obsidere ,• et sunt (jui putent progressurura,

et in ipsius Palatini provinciam impetum facturum ,

ut intelligant Germani, Regeiu vires non solum ad pro-

pulsandum , sed etiam ad inferendum bellum habere.
Quod quidem de Umalio subiti atque expediti consilii

duce credi facile potest vel si violarl proptei*ea pax

,

quae Gallis universe est cum Germanis atque Impe-

rio deberet. Vale 'V* idus decembris 568. Viennae. 1

L I B E R VIII.

I. ANTONIUS MARIA GRATIANUS NICOLAO THOMlCIO S. P. D.

IVjle vero nihil fefellit ,

qui irritatos vulneribus iuve-
venes nunquam quieturos , et quo dissimulantius age-
bant , eo vobis observandos et cavendos esse diHofen-
tius ,
praedicebam. Nos quidem dici nou polest quam
commoti simus tuam epistolam legentes , in qua pri-
mum erat de cura et sollicitudine qua ,
te perturba-
tum narrabas , vix ut quid scriberes intelligeres. An
rae hoc initium putas non pupugisse ? Deinde de Pio-
trowschii reditu. Hic ego suspicatus, id quod res erat,
reliqua magno auimi timore legi, ne quid tibi aut tuis

adversl accidisset. Hinc de pacis simulatione qua Bel-

gae usl essent, post de impetu ab iis in Polonos faclo,
et de Polonorum virtute ,
qui pauci plures non su-
stinuerunt modo , sed etiam illatis vulneribus repule-
 ,,

^ao -^' M« ORATIANI

ruiit. Et haec quidetn gi-ata viitus, uisl caedes Belgae

lulervealsset , quae profecto rae perstrluxit , cum il-
llus misericordia qui cecidit, tum eorum causa qui
patraruut, qui se gravissimi delicti culpa obstrinxe-
runt. Postremo insanum Adami facinus ( quid enlm
audacter eum fecisse dicam ?) qui veritus non sit mi-
uistris et satellitibus publlcae potestatls raanus afferre ,

et quidem unus tam raultis. Ego horainis audaclam

paene raagls admiror ,
quam elus facti successu lae-
tor. Gravc crlmen ; itaque aliquo amandandus est
dum videatur ista quorsum evadant.
Vide modo : quid si cum ilHs quatuor tnm fuis-
ses? quod ego profecto vel potuisse fieri horreo. Per
Deum ,hac me spUicitudine libera , et te nunc a tur-
bis istis proiinus subtrahe. Antiquisslraa cura sit sa-
lutis ,
proxlraa studiorum ,
quorum hauc iacturam
quam facere in nationis tuae tempestate necesse ha-
bes , in Asulano cum suavisslmo et humanissirao Re-
ualdo nostro facile resarcies industria et diligentia
tua; quo nisl eogltare te propediem siguificasses, equi-
dem augerer animo, neque possem quiescere , donec
te iu aliquem iocum periculo vacuum secessisse in-

lelligerera. Nunc expecto hac spe tuas litteras ,

quae
ad •XIIII' calendas iauuarii afFerentur . De pace , cum
caedes inlercesserit, video difficilem esse rationem; et
raanentibus inimicitiis uullum invenio cousilium, quod
probem : nam quidvis potius ,
quam ut Patavii sis

cum periculo ; et ut absis diu , aut te alio conferas ,

et Pendasium et tantas praeterea opportunitates re-

linquas , adduci non possum ut fcram. Quamquam
spem facit archiepiscopi aptissima persona , qui se tua
causa in istam pacificatlouem iuterposuit ; eius enlm et

magna prudentia cst , et slngularls auctoritas , et com-

 EPISTOLAUUM LtB. VIH. /f
2 I

modissiine praetorl ipsi sangaiiie coniuuctns. Expecta-

bimus si qnid ipse efiiciet. Tu te interea in Asulauo
cum libellis tuis , et pacem per litteras ui"gebis : nihil

enim interpellatione hac tuo tempori importunius.

A patre nihil dum litterarum : pcslileutia iter chiu-

sum esse arbitror ; quam tameu exliuctum iri hac vi

frigoris in spe sumus. Quod si tibi propterea pecunia
in sumptum non mittitur sume deCauco(i) quan- ,

tam opus erit illi euim scripsimus ut tibi suppeditet.

,

Curabis autem ut nou sokim tibi nihil desit , sed etiara

ne Conieczpolscii coutuberuales tui indigeant , si fbrte
eadem ipsi difficultate afficiuntur quos velim meo no- ,

miue iubeas salvere. Et ne multis, cave putes quicquam

te nobis gratius facere posse ,
quam si te nostra om-
nia , maxime lua ducei-e intelligamus. Quod in extre-
raa epistola scribis de archiepiscopo , id est huiusmodi
ut non tam ego mouendus abs te fuerim (etenim ue ipsi
quidem cupiditati concedo qui te rogavit , cuius tameu
tu retices nomen ) (juam ipse amandus a rae es, qui
mihi lam diligeuter ct tatn studiose scripseris. Atque
utlnam hulus votl compotes efliceremur ! quod mihi
esset mille nominibus gratlssimum ; esset hoc ipso gra-
tius, quod de eo tu tanto studio laborasses. Vale. Vien-
nae •XVIt* cal. ian. 1 568.

2. GRATIANUS POMORSCUIO S. D.

Ego vero , ml Pomorschi ,

quod scripsl nuper Ni-
cohio , uihil explico consilil ,• itaomnes nostras raiio-
nes imporlunae istae iniraicitiae perturbarunt: quo ma-
gis affligor dolore , pauconmi temeritate nos impediri,
et illius studia saepe iuterrupta , aliquaudo , ut milii
(i) Erat liic CarJinalis Coniini;mloni ck sororc nepns.
 ;

4^^ A. M. GHATIANI

ipse scripserat , constituta , denuo interpellari. Patavii

vos esse sine gravi periculo non video posse , cui certo
Nicolaus non est committendus neque quo vos po-
;

tissimum transferatis, locum ullum cius studiis aptura

invenio, et si maxime invenirem, taraen relinquendum
Pendasium , et sexcentas praeterea ,
quae Patavii sunt
opportunitates,non censerem. Quid igitur, inquis, sua-
des ? Quidvis potius quam ut Pendasinm deseratis
in liuius enim summa doctrina et mirifico in Nico- ,

laura animo, omnera spera illius erudiendi repositam

habeo. Cai*dinalis quidem, ut ex litteris quas Nicolao
scripsi , intelliges , in Asulano vos reditura suum ex-
pectare iubet. Ille est locus omni periculo vacuus , et

ipsa solitudine et salubritate aptissimus studiis: amant

enim recessum litterae , in quibus sine ulla interpel-
latione Nicolao arbitratu suo abdere se licebit , atque
eodem tempore valetudini operam dare.
Intei^ea aut pacabuntur res Patavii ,
quod illorum
quatuor discessu fortasse fiet , adnitente maxirae ar-
chiepiscopo et novo praefecto ui'bis , ceterisque Car-
dinalis amicis; aut quid aliud, cum nos redierimus ,

consilii de Cardinalis sententia capieraus. Nihil potuit

nobis accidere incommodius; itaque irascor etiam stre-
nuis istis vestris. Ecquid (raalum!) illos in Poloniara

non compulistis ? Quod certe nisi feceritis quod ante ,

monere non destiti etiara praedico vobis quocuraque

,
,

se conferant in Italia periculo nou carebunt ; ubique

,

illis insidiae , et vis parabitur. Hac enim caede plane

incitati sunt Belgae nec eam inultam unquam ferent.

,

Extrudite homines ; neque Tarvisii , neque circum isla

loca labitare tuto possunt. Sed illud leneto maxime, ut

ubicumque illi sint eo tu Nicolaum ire ne permittas:

,

enim participem eum harum iuimicitiarum fecit

satis
 EPI.STOLARtTM LIB. VUI. /['l'^

Adauil audacia. Qiiod si eliam cum illis videretur ,

omnis ira Belgarum omnis impelus in ipsum couver-

,

teretur , ipsum unum maxime peterent qui insignem ,

fore suam vindictam in adolescente cum praecipua no-

bilitate tum excelleuti gratia clarissimo, exisiimarent.
,

Sed haec orania uberius scripsi Nicolao. F!t quid prae-

terea de Gonicczpolsclis coiisilii attulerim , cognosces
de illius litteris. Vale. Vicnnae 'X' cal. ian. i568.

3. GRATIANUS THOMICIO.

Petrum Scargam canouicum leopoliensem cum Ro-

mam iens, Vienuam ex Polonia venisset, plures dies
apud nos habuimus, spe maturioris discessus nostri, ut
uiiaveniret nobiscura. Sed huuc discessura differri
quotidie cum intelligeret , expectare noluit ,
quod in-
euntibus ieiuniis Romae esse vult ,
quo non alia quam
religionis causa profectus est ex usque Russia. Quare
hominis piam cupiditatem remorarl diutius non pla-
cuit ita tamen dimisimus, iit ad te salutatum divei'-
:

tat ,
quod facturum uon dubito ; recepit enim neque ,

est devlum et te videre Inceusus fama praestautls in-

,

geull ei vlrtutis tuae , magnopere cupit. Gum Sacilum

venerit, qua illi rectum est iter, paulum de vla decedet

ad Altanum comitem , ad quem litteras a nobis affe-

ret : inde eum ad vos In Asulanum qui ducat , Alta-

nus dabit. Hlc est Scarga ,
qul nie superioribus annis
in Russia gravlssimo ac paeue desperato morbo affe-

ctum , et cum Ipsa morte luctantem , et vlsere saepls-

sime , et consolari solebat , vir innocentlae et probi-
talis singularis ,
quod facile ex ipso vultu homlnls et
sermone luielliges: quo minus iiecesse habeo abs te pe-
tere, ut optimum et religiosissimum virum , et studio
tui flagrantem, humanllatc et benivolentin tua comple-
ctarls. Retine aliquot tecum dics : eius te ct consuc-
tudo delectabit, et res polonicas cognosces ab co oni-
nes; est enini inde recens. Vale , nam de ceteris re-
bus dabo publicis tabellariis litteras, quae foriasse hanc
epistolam antccedent. Quae hic frigora nos experti si-
mus, ipse libi Scarga probe narrabit , sentiet enim an-
te quam in Itallam veniat. Vale •VII" cal. ian. i 568. ,

4' GRATIA>'US THOMICIO.

Cum din tuas litteras desiderassem , accepi tandein

uberrlmas et amorls pleuas ,
quas Tarvisio ipso Chvi-
sti natali die dedisti. Video te diligentisslme omnia
collegisse ad minuendum dolorem meuin , quem ex vi-
ri omiiium praestantissiml mihique amicissimi nostri
ccpi . Atque cfrecisti tu quidera quod cupiebas , ut
me consolareris , sed, mihi crede, non tam ils ratlo-

nibus ,
quae sunt quam ipsa
a te accurate conquisitae ,

Equidem mihi non desum et

voluntate et studio tuo. ,

eas recordationes quae acrcs quosdam doloris morsus

habeut quoad possum refugio. Verum magna vis est
,

amoris. Gum me ex dolore ac tristltia exemi , ct ad

constantiam , et ad illa de quibus me tuae lltlerae mo-
nent , revocavi animum , tum denuo peccare hoc fa-

ciens mihi videor, et nescio quomodo moerore ipso ma-

gls delector : nihil tamen gratius tuis liiterls , nihil
salutarius. Quare te rogo, nt scribere non intermittas;
hoc enim ipso mirifice levas dolorem meum ,
quod dc
eo ievando tautopere laboras. O
mi Thomicl, quae un-
quam aetas referet talem virum ? Ac tu quod mc pe- ,

nitus augit, hoc amisso, ad quem te conferes ? Sed ccce

libi subito se lacrimae piofuderunt. Hacteiius igiiur.
 EPISTOLARVM LIB. VIU. /f^iO

Discessus nostri clies dicta eial ad •XIII* cal. febriia-

rii, quo tempore Caesar Possonium ad habendiini Hun-

gariae conciltum cogitabat. Sed profectio dilata fuit ad

tempus incertum propter uuncialos ex Hiuigaria nescio
quos principura motus, qnorum nobilissimi quidam ad
Transilvaniae Pxcgalum transfugissc dicuntur. Nobis
quid futurum sit ncscio. Tu lamen hoc scito, nihil csse

quod raagis verear ,

quam ne ab hac spe quam lenere ,

videmur repenle ,
in novum aliqucra rerum oceanum
quo hunc refla-
reiiciamur. Paralura video nirabura, a
tum limeam quocumquc fcreniur, danda nimirum ve-
:

la erunt. x\dhuc quidem nos tenuit hic opinione no-

stra diulius, quod Pontifex huius urbis templa sa- ,

craria resque omncs sacras Cardinalem inviscre alque

,

inspicere vohiit : quem eliara corrigcndis sacerdotura

nioribus , et vcleri discipliiiae reslitucndae lola Ger-
mania ila praefecit , ut imperium iu ipsos etiaiu epi-

scopos dederit. Obire ipsuni provincias, quae quidem

iJli videbautur , iusslt, lustrare omncs ecclesias, sin-
gularum vitia , depravatasque consuetudines ,
quae ir-

repserunt , subiicere oculis , emendare, corrigere ; re-

vocare pristinos res sacras tractandi ritus; in civitati-

Lus scminaria puerorum, qui ad ecclesiasticura usura

erudiantur , instituere ,• in monasteriis quos abbates ,

aut monachos inquinalae viLae aut sui muneris negli-

gentcs csse compercrit ,
poteslate abrogare, novos sub-
stituere , alius aliis poenis cocrcere ; dare dcnique ope-
ram ut et antiquentur ea ,
quae paulatim ab antiquis
ecclcsiae moribus instilutisque degenerarunt , et stu-
dia atque artes,
quae sunt veterum sanctissimorum. vi-
roium monumenlis disciplinaque tradita, colantur ; at-
que omnia quoad eius heri potest ad pristinam
, , in-
tegritatem splendurcmque rostiluantur. Magnura, in-
 4^6 A. M. ORATtAM
qiiis ,
negotium uarras : maximum. Sed , ne commo-
vearjs, decretum est Cardinali hinc discedenli niliil

de via ,
quae in Italiam ducit, huius rei causa defle-
ctere.
Ex itinere Bavariam, et Saltzburgeusem provinciam
ipse obibit , in alias Germaaiae partes ,
quae quidem
mediciuara ferre posse videniur , huius potestatis suae
vicarios , spectatae integritatis et ecclesiasticae institu-
lionis iutelligentes viros dlmiitet; tolam enim rem Pon-
tifex eius ar])itrio voluntatique permisit. Morabitur hoc
quidem nostrum in Italiam cursura, taraen in ipso na-
vigabimus portu. Alius vero ventus est, qui si flare coe-

perit, in altum uos reiiciat. Verum hoc quicquid fu-

lurum sit ,
gubernabit Deus: ego paratus nihil laboris,
nihil defugere incommoli. Unum, ita me Deus adiuvet,
desiderium tui ferre niihi vix videor posse. Si te ha-
berem , cum quo tamquam cum me altero omnia et
laeta et iristia commuuicarem quem facerem omnium ,

rerum et quae acciduut et quae timentur participem,

in hoc acquiescerem: cetera sic acciperem ut se dareut.

Sed hoc quoque Deus gubernabit. Ex archiepiscopi lit-

teris in spe sum brevi te Patavium rediturum. Etiara
,

atque etiam videbitis, ut tuto illic esse possitis : nobis

quid videretur, et ad te et ad Pomorschium perscripsi.
Si redibitis, memeniote ita Belgarum fidei vos commit-
terc , ut nihil caulionis ad vos custodiendos raunien-
dosque praetermittatis. Quanium enim credendum eis

sit , iam profecto intellexistis: cgo non possum hac de

re non vehementer esse sollicitus.

De rebus novis et raaxime de gallico et aurangiano

bello ,
quibus bellis de omniura prope rerura salute
dfcernitur , avere te certo scio scirc quid agalur; ne-
que ego cupiditati tuae deessem ; sed incredibile est
 EPISTOLAr.UM LIP.. Vltl. i^iy

quanta iii iis vavietas et dissensio sil ,

qni ea ant scri-
bunt aut nunciant, quae geruntur ,• ita sunt infecti
partibus omnium animi Quo in genere mira est sedu- I

litas adversariorum cum veris multa affinguni tum

: ,

confingunt ipsi falsa et concinne pro veris venditant.

Itaque quotidie nobis iiovae sunl clades audieudae, ut
si tot accepta incoramoda , tot proeliis superati nostri

essent ,
quot tribus biscc mensibus iactata sunt , nibil

iam abesset quin internicionc deleti catholici exercitus

omnes esseut. Vide impudentiam! Dux ( sed reticebo
nomen ) magna certe dignitate , magna etiam gravitate
vir , superioribus diebus litteras Caesari misit , in qui-
bus erat, Regem Galliae acie victum a Condeio, caesas,
profligatas , dissipatas eius copias , ipsuin fugere Ke-
gera , et instare victis Condeium. Quid quaeris ? Ter-
ruerat is nuncius bonos. Eas litteras germanice scri-
ptas ipse Caesar Cardinali legit , et interpretatus est,
cum tamen constaret , neque tum Piegem ad exercitum
fuisse , et aliquot secunda proelia illis ipsis diebus a
regii-s ducibus esse facta. Quid hos censes multitudinis
auribus inculcare ,
qui tantam rem Caesari ementiri
non sunt veriti ? Atqui hos nuncios perscribunt suis
per omnes provincias , nunciant in concionibus popu-
lo , iubent ire , agere gratias Deo ,
qui illorum rera
respiciat. Nosti genus. Atque his irretitura raendaciis
vulgus tenent. Nostri non tam quidem impudentcr ,

nec lam gloriose , sed tamen suofura res quoque ef-

ferunt verbis. Ita certatur studiis , et difficile est, ut
quaeque res gesta sit cognoscere. ,

Id nunc maxirae caediiur omnium scrmonibus, Re-

gi (jalliae Albanum ducem nihil saiis fecisse ; priraum
quod Aurangium prohibens a Belgis, in Gallias potis-
smium corapuh'rit ; poluisse enim iu Gernianiam agi,
 4*^8 A. M. r.PATIATVI

iinde venerat ; cleinde quocl protinus scciitus jpse lio-

siem nnn fuerit. Gontra qucri Albanum, se relictis Bel-

gis iu Galliam exercitum induxisse , necjue ex regiis

ducibus praesto sibi cjuemcjuam fuisse ; atque Aurau-
gio , cura undique tenereiur , et opprimi posset , com-
meatum lutumque in Germaniam regressum a Gallis
praebitum esse ; regios amicos non tara ut vincal Rex,
quam ut ne vincatnr , laborare ; id cjuantum peccatum
sit, sero inlellecturos. Ilas querelas, sive bae verae
sint sive falsae , buic certe tempori non utiles, non
clesunt cjui De receptu Aurangii in
studiose serant.
Gcrmaniam magnus fueral rumor, et nunciabant om-
,

nium lilterae. Verura cognitum est, ipsum in Gallia

adhuc esse ; et castra ad Gatalaunum Iiabere, atque ibi

putatur moram ducturus , tum ut in bostium lerra

cxercitura alat , el siinul Condeio et reliquis regiis bo-
stibus ex propincpio animos addat. Tum sperat, si, quod
timeri nou dcsinilur nova aliqua turpi pactione ado-
,

lescenti Hegi arma dc manilms extorta fuerint meh'ori ,

loco fore suas res , boc saltem ipso , cjuod suum di-
scessura Galli rediraere pecunia cogentur , cuius in

sumraa ipse difficultate versatur.

Haoc quidem liic de Aurangio intelligebanius,- cjui
si belium in secjuenlera aestaiem j:)erduxerit, multo nia-

iores motus futuri videntur: miscentur enim passim in

Germania belli cousilia, et crexit aniraos in expectatio-

ncm mafrni alicuius conflati foederis nova Palatini cura

Saxone inita affinitas. Palatini enira filio Augusti filia

nujjsit , inler cjuos cum tantac el tara acres gestae ini-

micitiae sint, et tot odii et inimicitiarura causae inter-
cesscrint, iure suspicautur Iiomines, buic conglutinatae
concordiae magnum ali(juod subcsse raysterium. Nara
Condcium Palatini oraues opi,'s confirmant, Aurangium
 EPISTOLAllUM LIB. Vtll. 4^9
Saxoals. Illud quoqae liuc pertinet ,
quocl eodem tem-
pore pax inter reges Sveciae et Daniae , de regnorum
possessione paulo ante omnibus viribus decerncnles ,

confecta Huius autem soror in Augusti matrimonio

sit.

est. Aliquid certe monstri conceptum est. Huius totius

coitionis auctor et architectus ,
qui putabatur, Ghristo-
phorus virtembergensis dux , re nondum perfecla , de
vita migravit , magni vir consilii , atque eo acrior ho-
stis catholicae fidei.
De rebus polonicis nihil erat magnopere nuncia-
tum. Rex Lublinum 'X* cal. ianuar. cnm splendido
Lithuanorum principum comitatu ingrcssus est. Multi
iisdem diebus senatores, quos admodum frequentes con-
venisse scribunt. Prima erit actio de adiungenda Po-
loniae Lithuania ,
quae res quotannis agitata, perfecta
iri tandera aliquando putalur. Quod si fict , regni ve-
slri fines latissime proferentur , et fortasse frenum im-
portuno hosti iniicietur ; qui quidem movere
hostis

dicebatur , et innumeris illis suis eqnitum gregibus

potius quam turmis, Lithuaniae finibus appropinqua-
re. Alii emissos dicunt a Lithuanorum principibus hos
rumores ,
quo maturius Lublino dimittanlur , et res de
adiunctione iu sequentem annum difieralur. Sed in-
cubuisse Pvex in hauc vohmtatem videtur, ut perficiatur.
Ad hunc convcntum duos legatos amplissimos viros
Caesar decrevit; quorum princeps est Guilellmus Pro-
sinoschi episeopus olomucensis , de cuius excenentil)us
animi atque ingcnii ornamentis scio me tecum esse
saepe locutum: est enim mihi ])robe cognitus, quippe
una Patavii viximus ,
qui cum Cardinalem raandato
Caesaris convenissct , ut ab eo idoneis consiliis ( sic
enim praefatus est ) ad hanc ipsam legaiionem inslrue-
 ,

4^0 A. M. GRATIAM
retur, postea quam variis essent de rebus collocuti , in
commouefacieudo cpiscopo de quibusdam Poloniae
principibus ad amicitiam partesque Gaesaris adiungen-
dis , de patre tuo multa, qua prudentia qua auctori- ,

tate ,
qua gralia ,
quibus in maiori Polonia clientelis
sit praeditus. Sed haec omnia cum illa exceptione, alie-
natum eum a Gatholicis esse: et ab episcopo
vehemen-
ter petiit, darel operam ut eum ecclesiae restitueret.
Narravit etiam , amore communem sibi cum illo te esse
filium. Itaque episcopus me de eo diligentissime postea
et de le percunctalus est. Ego vero materiam nactus,
accendi hominem studio tui ,
qui etiam mihi litteras
ad te dedisset nisi fuisset sunimis occupationibus im-
peditus. Quibus autera de rebus raissa haec legalio in
Poloniam sit , huic epistolae nou committo, omnia co-
ram intelliges. Huuc tu virum ,
proi'sus yolo ut ames;
est enim omnibus vitae et humanitatis laudibus cumu-
latissimus, et in rpiscopalibus muneribus, praeter con-
suetudinem horum et temporum et locorum , ita di-
ligens, ut sohis in hac gente episcopus esse videatur.
Quod scrlbis de Borussis , nihil equidem audivi ;
quamvis cum illis quoque negotii non nihil futurum
videlur. Longe est aliud, quod ego tibi parturiri pe-
riculum scripsi qui nisi quod sperare iam
,• partus ,

coepi maturis medicamentis abigatur

,
nullum cst ,

quod non impendat malum. Sed hoc quoque coram,

utinam mea spe et opinione celerius ! Valc. Idibus
ianuarii 1068. Viennae.

0. GRATIANUS THOMICIO.

Ex Pcndasii litteris ,
quae tranquilla esse Patavii
omnia significabant , co vos rediisse putabam , cum
 ,

EPISTOLAnUM LIB. VIII. 4^1

haec scribebatn. Quod si ita est , et tua te iani iii sede
collocasti ,
prinium illud etiam atque etiam moneo , ut

omniuo cautc uec siiie comitibus per urbem incedas,

ante quam indagaris Belgis quid animi sit; quod dabis
operam per Pendaslum et reliquos amicos penitus ut
odorere : eorura enim sraiiae reconciliationi fidendum
maguopere nou esse intelleximus lura cum vulneri- ,

bus modo esseut irrilali. Quid uunc credemus inci-

tatis caede ? Deinde ut litteris ac studiis tc tuis totum
involvas , ita tameii ut valetudiuis rationem ducas , et

memiueris tibi saepe ex Icctionis iutemperautia malum

accersitum ; praesertim siquod terapus iutermiseris
tum enim soles tamquam diuturnam sitim explere cu-
pieus , avidius te iu litterarura uberrimos illos foutes
ingurgitare. Fac tibi moderere , et taraeu Pendasii op-
portunitatem ctiam atque etiam urgeto. De Tarvisinae
iuveututis studio et observantia ei'ga ad me
te scripsit

Renaldus : id mihi gratissimura fuit , novura uou ac-

cidit. Praetori, ut te velle intellexi, significabimus te
nobis de eo soripsisse ,
grataque Gardinali olficia hu-
raanitatis ,
quae tibi praestitit csse.

Laetari te faraa, quae de Gardinali ad vos perfertur,

certo scio; sed multo laetabere magis cum coram a me
omuia cognosces. Scis me ita parcc solere loqui de eo,
ut etiam extenuare verbis eius res tibi saepe visus
sim ; tantum abest ut gloriari ,
praesertira apud te ,

velira. Sed taraen sic habeto ,

plus multo in re esse ,

quam in serraoue. Illa, quae tu suspicere et admirari

soles , maxirae iu hoc toto negotio atque itinere eni-
tuerunt. Et quod fortunae fuit (ucque euira ratio hoc
praestare poterat ) mirifice est ab hac tota comitum
coliorle nostrae famae et existimationi servituni : sniu-
ma in omnibus modestia ct abstinentia. Plane est illud
verum ojy. r^av vin-nonv..
 4i'2 A. M. GRATIANI
De Petro iugerat inc ad te scrihere, ita uuiic elatiis,
Ila iuflatus est , ut sc Ipse non caplat. Eum Gaesai- se
primuin , clelnde etiam tillas plngere volult. Fecit per-
Ijclle. Gaesari certe suam scientiam mlrlfice probavit
elus artificii Intelllgciiti exlstimatori : et cuin uuo Gae-
sare niiill comins, niliil Invenirl posslt commodius, non
soltim loqultur lam cum eo Petrus , sed etlam fami-
liariter garrit. Hal cum Gaesare Petrus ! Si vidcres
liominem, risum noii teneres ; ita subnixus et se clr-
cumspiclens ambnlat. Quld multa ? Vel cum veteri illo
Apelle se coufert a (|uo uuo pingi se rex Alexaudcr
,

volchat. Hicautem iioster Apelles praeter Gaesarem, ,

pingere vult nemiuem. Itaque cum cgo illum monc-

rem , ut aliquaudo receptum ac promissum ,
quod tibi
discedeus , me sponsore fecerat , cxsolveret; non ha-
J)eo quid , inquit. iSrovI , Inquam , tuara glonani : dc-
pinge dum mlhl Caesarem , culus imaglnem habes do-
mi. Ille CYcusare se , credo quod vuJgare Gaesares ne-
fas putnret. Appielicudi homlucm, couvlciura ei mirl-
ficum feci ; et scls quam cum illo soleam pro Imperlo,
et quam me ipse revereatur. iYe multa ; praeclaram
Gaesaris cffiglem atrameulo uua nocte sic effecit , iit

ne illa quidcm sit simillor , quam coloribus deplctain

habet. Eain cuui inihl altulisset , hoc quidem, iiiquam,
exiortum est : fac tua spoulc Gaesaris filias rcddas , si

vls fidem tuam solvere. PoIIIcitus est ; ego urgebo lio-

miucin ; sed cessator est maximus. Eam imagiuem in

harum litterarum fasciculum addldl.

De discessu, nisi quis novus casus nos impedlerit,
constltutum est uobis proficlsci Vienna ante cal. feb.

de quo ipso certius tibi scrlbam allquld iis littci'is quas

polouicis tabellariis ad sextum calend. daturus sum ,

cl faclam te de tola ratlonc Itlneris noslri ccrtiorcm.

 ,

EPISTOLARUM LIB. VIII. /{33

E Polonia uunclant ita frequentes convenisse Lubli-

num non Polonlae modo scd etiam Lithuaniae "prin-
cipes , ut capere urbs lantam horainum multitudinem
non possit ac permultos in tabernaculis quae sibi in
,
,

campo collocarunt, manere. Pater tuus eo nondum ve-

nerat. Ut opinio est omnium coibitur tandem illa in
,

perpetuum cum Lithuanis socictas sic ut idem slt ,

utriusque gentis Rex atque eam dirlmere in posterum

,

societatem neutri populo fas potestasve slt. A Mosco

venerant illis ipsis diebus cum litteris ad Regem nun-
cii: quid sibi velint , nondum erat cognitum. Si in
partem regni Lithuani recipiuntur, pacem fortasse vo-
let Barbarus. Indlclo est, quod Pvegis legatum quera ,

superlori euntem in vincula coniecerat

anno ad se

dimisit et tum ipsi tum mercatoribus

, qui eum ut ,

mos genti est, secuti fuerant, omnia ablata restituit.

Grassinlus certus putatur vicecancellarius Haec ex .

Polonia.
Ex Gallia prldem nihll certi ,
quod ipsum non pla-
cet. De Auraugio quotidie percrebrescit rumor sed ,

nullo auctore, excessisse Galllis a magna miiitum parte

desertum ; ipsum cum i"ellquis ab Uraalio , in quem
incidit, vapulasse.Sed hoc totum ut dixl, ferebatur ,

sine auctore. Novi et magui belli inltlum hodle alla-

tum est. Hlspanica magna navis, quae Antuerplam pe-
tebat ,
quadrlngenta mllla nummum
aureorum in belli
usum Albano duci ferens, cum
portum in Brltannlae
delata esset eam Regina suam pracdam duxit ; atque
,

intercepla navi pecuniam omnem eripult ; ad quam

repelendam et questum de ea inluria cum Albanus
,

mislsset Ita responsum est a Beglna

, ut Albanus brl- ,

tannos homlnes qul in Belgis ncgotlantur

,
custodiae ,

omnes Iradiderit eorumque res in publlcum retulerit»^

,

28
 ,

I^^ A. M« GRATIA5I

idem Regina belgis negotiatoribus in Britannia fecerit.

Tarl)u]entus initur auuus. Sed nos nostra praestemus,
reliqua committamus Deo. Has ego lltteras Patavium
Fabio fratri misi , ut si Patavii es , tibi reddat ; sia

adbuc abes , ad te mitiat. Domus nostra te tota salutat.

Yale. •XIII' cal feb. i568. Viennae.

6. GRATIANUS THOMICro.

Cardinali epistolam misisti sane perbellam , tuin

pure loquentem , tum multis ingenii conspersam lu-
minibus. Gum te paulum incitasti, nihil est quod non
asseqnaris. Perge, el cave puies nos ex ulla re plus
laetitiae capere, quam ex boc genere tuae laudis. De
pi-ofectioue nostra nihiliam dubito ; dicta dies est ad
pridie ord. febr. Haec aulem scribebam ad te 'VI' cal.
et eram sane occupatus. Cogitabamus parva itinera
facere propter nostrura quorumdam imbecillitatem , et
laborum insolentiam et profecto eliam quod intem-
,

pestivo hoc caeli tempore solutis nivibus omnes vias

leneri aquis narrant qui veniunt , et nos cuiTUum et

plaustrorum impedimenta trahimus. Nostrum erit iter

primum Lintium ubi Reginam Poloniae videbimus

deindc Pataviam ,
qua Oenus in Danubium influit. Hic
Cardinalis urbis templis inspiciendis et sacris ordinan-
dis rebus aliquot necessarlo dies dabit. lude Saltzbur-
gum ineuntibus ieiuniis; et incidet adventus noster ia
concilium ,
quod ad eam diem indictum est ilHus pro-

vinciae episcoporum, cui concilio vult Pontifex ut Car-

diualis praesideat. Ea res plures nobis detrahet dies.
Saltzburgo cogitamus Monachium, quo Cardinalis cre-
bris lilteris a duce Bavariae invitatur.
Sed hacc tibi deinceps ex illis ipsis locis, in quibus
 EPISTOLAF.UM LIB, VIII, /|35

cousistemus, pcrscrlbam,* et cui-abo ut itinerum nostro-

rum tempora sclas , ut statuere possis quando et quo
nobis obvlam cum Pvenaldo nostro progrediarls. Cura
quo quidcm Renaldo communes te meas litteras habcre
arbitrabar, et eo eram in ipsum negligentior. Sed que-
stus nuper raecum est per litteras quod ei de Car- ,

dinalis valetudlne nihil significassem de qua se dicit ,

multis post diebus a te casu iniellexlsse. Velim me hoc

labore leves , et eum participem habeas omuium rerum
quas ad te scribo. De vestro reditu Patavium statuetis,
ut ex incolumitate , studiis, rationibusque vestris vobis

et archlepiscopo et Pendasio videbitur. Expecto quld

Poraorschius egerit Patavii. Equidem ex litteris Pen-
dasii, quas mihi misisti , rediisse vos putabam. Quod
quaeris, ita credendum censeo Belgis, ut eis facultatem
tul nullam facias , teque ita compares, ita munias, ut
etiam si velint, nocere tibi non possint. Qui cum Po-
morschlo locutus est, sane liberaliter; sed ut non si-
mulate ,
quod afBrmare est difficile , tameu ei tam de-
hcs pari humanitate respondere,- quam nihil de custo-
dia tui remlttere. Omnino toto isto negotio vobis opus
non fuit. Bolderius triumphat tua epistola , mlrificus
mehercule iuvenis et plane liberalis naturae , ita cer-
te probus iucundus ut commodlorem homlnem
, ita

non viderim; itaque nobis est in amoribus, atque ego

huius maxime suavitate tul desiderium suslento.
Scargam tantopere properasse nollem ,• fuisset enim
tibi gratus illius de polonicis rebus sermo , et vir ipse
est summa religloue et innocentia : vidisse te tamen
illura et allocutum esse, laetor. Cupivlssem hanc epi-
stolam lougiorem facere , sed me res iam et tempus
deficluat. Pomorschio salutem. De puello tuo nihil nun-
cias: scire velim ecquid discat, et quando tam bono-
 ,

436 A. M. GRATIAKI

ingeuio cst, cui'a, obsecro, eum diligenler. Vale, et va-

lere per litteras Conieczpolschios tuos iube, atque ipse
a Cardinali salve , et a domo uostra tota ; rogant euim
id me certatim omnes quotieus ad te scribo. Vale •VI*
cal. fcbi-. 1569. Viennae.

L I B E R IX.

I. ANTONIUS MARIA GRATIANUS NICOLAO THOMICIO S. P. D.

Oicut ad te scripseram nos esse facturos, pridie cal.

febr. pransi Vienna discessiraus , et ad 'XV* miliare
Maurbacbii substitimus , cum ut comites qui alius alia
de causa ad biduum Viennae restiterunt expectareraus
tum ut litteras Romara publice mittereraus: qua in re
ciim essem sane occupatus, et itiaeris uostri rationem
omnera perscripsissem tibi proximis meis litteris noii ,

eratmagnopere quid scriberem; tamen buic tabellario

uibil dare ad te, religio fuit. Heri mihi profisciscenti
litterae ex Polonia redditae sunt in quibus hoc potis-
simum erat, Lithuanos postulasse a Rege ut si adiun-
gcndi ipsi et eorura regio Poloniae foreut , ante san-
ciretur , ut ne quis Polonorum in Liihuania magistra-
tnm gerere , neve ulli publico muneri sive id sacrum
sive profanum neque oranino bona ulla
fuerit praefici,

possidere possii. Hoc vero irapudens senatui visum, et

Polonis omnibus adeo raovit stomachum ut conviciis ,

temperatum non sit. Regem cerle habuit molestissi-

mum ,
qui interposita haec postulata, quo tota res re-
iiciatur intelligit a paucis h*thuanae nobilitatis prin-
cipibus, subdi se Polonis ( id enim ipsi coniunctionem
appellari suis persuadere student ) non fcrentibus. In-
crepati a Rcgc sunt, et iussi aequiora poslulare ; sed
 EPlSTOtARXJM LIB. IX. /\Z^

in inccrto res est, quam paene coufectam putabamus :

€t equitum legati, quos appellalis ,

poiestate illa sua
plane iam tribunilia, quam ipsam sibi a paucis annis
assumpserunt , negant se passuros ulla de re agi anle
quam de coniunctione transactum sit: ita pendent ad-
huc reliqua omnia. Publicum regni signum a Plocen-
sium episcopo praeter multorum expectationem sponte
iix senatu depositum , et Grassinio coiitinuo datum a
Rege audivisti; id tu Crassinio gratulabere. Gaesar Re-
gi militai'es octo equos dono misit; item dnos Olicae
duci cum
, tum epliippiis et ornatu
ipsos pulcherrimos,
insignes. Quem ego Ducem ad conventum frequen- ,

tia maxime Lithuanorum clarum, non venisse miraius

sum. Ne pater quidem tuus venerat dum Lublinum,

ct venturus ne esset ignorabatur. Sed valebis , nam
urgeor temporis angustia. Vale. Gal. feb. 1069. Maur-
Jsachii.

2. GUATIANUS THOMICiO.

Novae, quod me cruciat, res quotidie existunt, quae

nostrum iter morentur ut nec quando in Italia fu-
,

luri simus , nec quam diu peregrinaturi, scire possim.

Verum id quidem fors viderit. Illud ego tibi confir-
mo, valde me negotii taedere : agituv iam duodecimus
annus ex quo siue Scytharum ritu do-
ulla certa sede
mum vehentes plaustris vagamur in quo quanta mi-
,•

seria sit, crcdere te mihi malo quam re uuquara ex-

periri. At praeclarum est alienas regiones multas pe-
ragrasse ; ego vero in illo meo lectulo ,
quem Patavii
mihi librorum tuorum iu conspectu , straverat Pomor-
chius, rcquiescere multo malim; aut in Asulano noslro
tecum vel lacertas captare ,
quara illius omnem laudena
ferre, qui raores hominum ctc Qiiin illud mihi saepe
 ,

438 A. M. GRATIAXI

cano : quicl brevi fortes iaculamur aevo multa ? Quid

terras alio calentes sole mutamus? cic. Otio mihi opus
est , cuius tanta cupiditate teneor , ut semel nactus ita
coraplectar , nae ut abstrahi rae ab eo ulla causa non
sim passurus. Sed hoc tum agemus cura licebit.

Novi haec habebamus. Non discedere Galliis Au-

rangium ; quod maioribus quibusdam subsidiis ho-
et

minem fulciri argumento est, consumptis omnibus fa-

cultatibus , tamen unius mensis stipendium militibus
solvisse eoque alienatos ac prope aversos eorum ani-
,

raos adhuc retinere. Wolfangum quoque nimburgen-

sem sex railia equitum germanorum scripta habei'e:
ne hunc quidem sua pecunia utrumque britannico ,

auro sustentari. Ad hoc Daniae regis equitum ac pe-

ditum haud negligendas copias ,
quas contra Svecura
habuit ,
post iilara conglutinatara pacera transire ad
Aurangium. Atque eo scilicet spectare hunc totura co-
natum ut Galliae regi adolescenti et a fidelibus araicis ,

admodum inopi, novae pactionis compedes iniiciantur;

ac deinde totius belH moles in Philippum regem aver-
tatur. Fovent illorum hanc spem mutuae Gallorura et
Albani ducis querelae quibus nihil poterat rei pu-
,

blicae causae intervenire incommodlus. Goniuncti enim

hi duo Reges non solum quod timeant non habent
sed ultro terrori hostibus ipsi cssent futuri: disiuncti,
verendura est , ut paresmultorum principum conspi-
rationi esse possint. Magni enim armorum strepitus ex-
audiuntur. Hoc mihi certius, ingens vere ineunte bel-

lum fore. Quot hominum milia innocentissimorum ,

quot urbes excidio et vastitaii paucorum scelere addi-

ctas putas ? Quot templa diruta quot sacras res dire-

,

plas et pollutas iri ? O rem miseraml dimicare nefarios

homines de sua potcnlia chrislianae fidei totius pcri-

 EPISTOLARUM LIB. IX.
4«5f>

rJculo , nequc huic tam apertae tam manifestac

pesli

OccuiTi a nostris priucipibus qui mihi profecto pru-

,

dentes et scientes ruere ad perniciem videntur : qui

non intelligant , dum spectator quisque alterius ca-
iamitatis esse vult , se mox ipsos spectaculo futuros.
Quot enim tu Gondeios et Aurangios latere nunc cen-
ses ? qui cum tempus feret , nisi ante provideatur, va-

lidissimi reurgent. An vero his scopum hunc esse exi-

stimas ut beati populi, ut liberi sint, et quod assidue
iactant, ut suo iudicio de religionis cuhu et Cde utan-
tur ? An ut ex dissidio et confusione religionum ipsi
adversus reges convalescant , et populorum licenliara
instrumentum habeant perturbandi et raiscendi arbi-
tratu suo omnia, et ad amplissimas opes et ad regnum
ipsura viam affectandi ? Magnum , mi Thomici , in
christiana re versatur malum.
Haec tibi scribebam in Gartusianorum monasterlo,
ipsis sane invidens monachis harum rerum ignarls om-
nium. Hinc autem cras cogitabamus , et Lintii brevi
nos sperabam futuros , ubi non dubito quin luas lit-
teras accepturus sim ; eo enim italicas omnes litteras

conferrl iussimus. Inde ad te plura scrlbara ; neque

sane ullum locum praetermittam in quo paulum mo- ,

do consederimus quin aliquid ad te dem. Haec scri-

,

bente me litteras Vienna accepimus

, excessisse Gal- ,

liis Aurangium veritum Regis adventum, quem magno

exercitu evocatis undique ducibus ad se oppriniendum

iter habere cognovit, simul ea spe deiectum, quam
Catalaunuin per prodiliouera occupandi alebat. Nam
eius cohortes ,
quae noctu cum scalis ad raoenia acces-
serant, cura magno detrimento a regiis repulsae sunt in
castra; et intus re patefacta, de auctoribus suraptum pu-
blice supplicium. Reliqui omnes Hugonotii ab oppida-
 ^/^O A, M. GRATIAKi

nis aut trucidati , aut eiecti sunt. Ipse traiecit Mosam

Aurangius : alii ad Nassavium frati'em ia Hessos , alii

ad Wolfangum eum Wolfaugo

se recipere scribuut ; et
quidem et Palatinis omuibus Umalium ducem cum
iusto exercitu imminere, quem eorum fiuibus admovil.
Vale ex Gimnich id. feb. 669. i

3. GRATIANUS THOMICIO.

Non dubitavit Umalius acer et beue sibi fidens dux,

Aurangio exacto , in Palatinorum provinciam irrumpe-
re,- ut qui totiens nulla provocati iniuria milites in Gal-
lias contra Regem traduxerint, Piegis hostes omnibus
rebus iuverint , uon semper id eis impune fore intel-
ligant ; et quas belli calamitates aliis intulere, eas ipsi
aliquando perferant. Late incensis ac depopulatis agris
Umalius tantum terrorem iniecit, ut Palatinus timens
rebus suis, Svevorum coucilium convocaverit , ut quae
propria ipsius est, communem omnium efficiat causam.
Coutra Umalius et edictis et litteris denunciavit Ger-
manis, se Palatinis tantum hostem venisse ,
qui priores
Regi belhim intulere; ceterum pacem colere. Ipse Rex
raagnis refertus copiis, ut Umalio ex propinquo praesi-
dio sll, et Germanorum transitiones in regnum prohi-
beat, Metas venerat.
De Aurangio si vera sunt quae scribuntur nae
, ,

illemagno conatu magnam sibi infamiam pepererit.

Fertur enim post eius in Germaniam receptum, cura
flagitanlibus stipendium militibus et minas inter fla-
gitandum iacientibus , solvendi neque facuhaiem neque
spem ullam explicaret , metueus ne ab iis vinciretur,
deseruisse exercitum , atque Argentinam ingressus, se
ui'bis moenibus a militum suorum vi tutabatur. Verum
 ,

EPISTOLARUM LIB. IX. 44'

cum Argentiuenses, ne quid periculi eorum civitati ex

illa re crearetur, ei praecepissent ut urbe excederet

ille se Manhemium in Palatini oppidum ad uxorem
recepit. Constat duos eius equilum praefectos ad Gallos
transivisse adiunctosque Philiberto badensi germano-
,

inim equitum in regiis castris praefecto. Francofordiae

legatorum cum Caesaris tum principum conventus ha-
belur , intumultibus qua ratione occurri pos-
quo tot

sit Atque
consultatur. hunc conventum publicum Ger-
maniae concilium pariturum putant^ magni enim mo-
tus nunciantur. Haec nobis Saltzburgum venientibus
narrata sunt ,
quae tlbi subito cura dcscendissem equo,
et proficisci celeriter in Italiam Caesaris tabellarium
mihi nunciassent ,
penulatus exaravi. Reliqua scribam
postea. Vale. Saltzburgi , nouis martii 1 069.

4. GRATIANUS TnOMICIO.

Litteras tuas •XTII* calendas mar. datas, Saltzburga

proficiscens accepi in ipsa via, quibus resigiialis pri-
mum me delectavit ipsa ubertas, erant euim longissimae.
Quid quaeris ? Earum lectione me illum diem commo-
dissime refeci. Nam de Piotrowschio , mi Thomici ,

quam mihi gratum acciderit, facilius est libi existimare

quam mihi scribere qui raeam curam de illius salute
,

saepe perspexisti. Et factura vehemeutcr laetor , et tua

potissimum auctoritate , diligentia , consilio , industria
factum , mi Thomici* Quando iIIud,Dei in eum be-
niguitate et studio ac virtute tua , sublatum estquod
quasi muro interiecto coire voluntates nostras non pa-
tiebalur , nihil est quod me retiucre iam possit ,
quiix
me lecum dem penitus in illius amorem. Tu vcro ma-
cle pielate esto. Ego de eo ([uoque te amo, quod mihi
 44^ A. M. GRATIANI

sermouem oranem dispuiationemque accurate pleuissi-

nieque perscripseris. Orselchium doleo me non vidisse.
Eum ut diligam, quid opus fuit tam diligenti cohorta-
tione ? An me tui in illum animi et amoris significatio
non impelleret ? Tu vero eflSce ut ego ab ipso diligar
,

quod sane videris perfecisse humanissimas enira ad •

me litteras et benivolentia plenas scripsit , ut facile

venditatum me illi abs te intellexerim. Ad ipsum et
ad Piotrowschium quid ego rescripserim cognosces ex ,

litterarum exemplis quae tibi misi. Nunc quidem Pa-

tavii certe es , nbi non dubito quin istam plurium die-
rum moram tuis studiis illatam cursu sis correcturus: ,

quem ego ne interrumpam, ne audeo quidem a te pe-

lere ut nobis obviam cum Renaldo ad Alpes procedas.
Verum de hoc quid statuerimus scribam tibi Oeni-
, ,

ponle.
Nunc Saltzburgum redeo unde discessei'am. Ibi
Ernestum Bavariae ducis filium invenimus, et quidem
quamdiu Saltzburgi fuimus cum illo lotos dies. Non
le salvus videam , mi Thomici , si aliter scribo ac sen-

tio : nihil illo puero vidi humanius , nihil amabilius,

ita se apie in omui gcnere officii adhibet. Atque in
illo canonicatu ac munere suo ita vivit et priuceps
et puer , ut pudoris, innocentiae , religionis, assidui-
tatis exeraplum sit collegis suis : prorsus magua est

indole, persuasumque habere videtur, non omnem lau-

dem esse in generis claritate , nisi propriis animi oi*-

namentis cumuletur; idque agit strenue; itaque maxi-

mis honoribus non solura commeudaiione maiorum ,

et dignitale et studio patris , summi viri ac principis,

sed etiam bonorum optatis destinatur. Cardinalem nos-
que convivio accepit splendido illo quidem et magni-
fice ornalo , verura iiihil in eo conditius , nihil sua-
 ,

EPISTOtARUM LIB. IX. 4i-^

vius ipsius faD^iliarllate et humaiiltate pueri . Quld

ego tibi sermones de te cum illo habitos a uobis scrl-
bam ? Eius in te conceptura ante amorls igniculum
non cxcitavimus raodo , sed plaue acceudimus. Qua-
re licet tibi plane persuadeas , amari te ab eo , fie-

rique plurirai. lucredibili cuplditate Itallae viscndae

tenetur , de qua cum raecum loqueretur , velim , in-
quam , ut aute Thomicii discessum. O utinara, inquit!
Quiu tu raihi, ut hoc Gardinalis a patre impetrct, cu-
rato.Dabo inquam, operam. Proficiscentem Gardina-
,

lem houoris causa ipse ct archieplscopus prosecuti sunt

ad quintum miliare. Haud ah'a profecto de re quam de
te sermo uosti enim meam, cum de te coepi, intem-
;

perautiara. la ipso vero dlgressu nostro post dictam ut

fit omuibus salutem ,
postulauti mlhi sua mandata
suavissime Dux Thomicium, iuquit, nostrum cum vi-
deris , salute a me plurlma. Slmul dexteram germa-
nico ritu coustrinxlt; qua quidem salute ,
quod eam
tibi dulcissiraam fore certo scio , claudam epistolam.
Vale •XV. cal. aprilis i56g, ipso Gardlnalis natali die;
cuius causa ut rem divinam ipse faceret , constitlmus
hodie Pamburgi. Vale.

5. GRATIANUS THOMICIO.

Hodie accepiraus, Wolfaugum Lotharingla atque il-

lo in Gallias aditu ab Umalio prohibitum ,

quocum
congredi ausus uon est, iter per Helvetios in Sequa-
nos convertisse (Burguudi hi sunt) ubi Goudeius illi

occurret. Ducit septem milla optimorura equitum , ct

vigintipedltnm cohortes , iuslum excrcitum et per-
timescendum, si se cum illa raauu sceleratlssimorum
latronura coniunxerit. Quid a nostris, conlra hoc eius
 :

444 A* M. GRATIAM
consilium , consilii capiatur, vehenieuter cxpectamus.
Aurangius ia infaraiae suae sordibus iacet , vel sua
confessione perditus ac miser. Si in militum manus
incideret , iam non vinciretui", non , sed discerperetur
ita exarsere in ipsum odia! Locutus ipse sum cum qui-
Lusdara, qui eius fugae interfuerunt ; orania maledicta,
quae in nequissimum proditoreni ac perfugam dici pos-
sunt , in ipsum coniiciunt*
Evasisse ita narrant. Cum se intra moenia Argen-
tinae urbis coniecisset , specie conquirendae in stlpen-
dium pecuniae et iam illius consiliura de fuga cogni-
,

lum mililibus esset, saepe postularunt a civitatis consu-

libus milites ut imperatorem suum sibi dederent; quod
cum ipsi recusarent , sed eum secedere urbe coacturi
pollicerentur; milites eludi se existimantes, et vim fru-
stra futuram in oppidum egregio opere raunitum et

iusto praesidio flrmatum intelligentes , aliquot illorum

varils portis blni ternlve urbem ingrediuntur , et ad
Aurangii domum eodem tempore conveniunt , taciti-

que se in aedes inferunt ; atque ipsum Aurangium cum

ui"bis praefecto ,
quod ei saluti fuit , caenantem im-
peratorio apparatu offendunt : tum arma ci intentantes
cooperiunt horainem oranibus probris , desertorem ,

perfidum appellant. Cura ille metu simul ac pudore

conturbaius, se in conclave proripuisset , railiies vasa
argenlea totamque suppellectilem diripuerunl. Ipsum
quideni appetlverunt, sed ab urbls praefecto defensus
est , cuius fidei cnra se flens et afTectam ac perditara
suara fortunara conquerens coraraendasset , ab eo edu-
ctus clara domo atque in parvura navlgiura cum tri-

bus servis illatus effugit. En vindicem germanicae li-

bertaiis ! en palriae liberatorem! Uis enim illura ante

titulis efTerebanl.
 ,

EPISTOlARUM LIB. IX. 44^

6. GRATIANUS THOMICIO.

Ad •III' cal. aprllls cum venlssem Oenlpoutem, LI-

nas abs te Hlteras accepi ,

quas mihi Alexander red-
didlt •XVII- et •VIII- cal. datas. Ad eas nihll equidem
rescribam cum te propedlem vlsurus slm. Tu enim
Patavio •III^ id., nos prldle Brlxlnone ubl festos dies
agere decrevimus. Fgltur ad constitutum Lavisii, et om-
nla ad noslros sermones , quorum cgo Incredlbili cu-
piditate teneor. Unum praeterlre non possum. Quid,
quaeso , quid est , mi Thomlcl ,
quod In posiremam
eplstolam obscure Inlecisti , expectare te certum ho-
miiiem a patre ,
qui tibi et litteras et mandata afferat,

qualia uterque nostrum desiderat ? Hoc primum mihi

cum veueris aperito ; in magnam enim spem me con-
ieci. Mihi quldem de patre scribitur, ipsum Lublinum

nou venlre decrevisse ubl non rei publlcae consuli-

,

tur, sed omne tempus tempestlvis conviciis conlerltur.

Illa certe socletatis spes cum Llthuanis cocundae pe-
nltus reclsa vldetur : eo enim contentlonibus progres-
sum est , ut prlncipes illius gentis, ne salutato quidem
Rege , Lublino dlscesserint. Est omnlno dlfficile ne-
gotium, et in magnum allquando malum erupturum
nlsi provideatur. Contemnl se Lilhuani a Polonis Ini-
qulssime ferunt; atque hinc illorum in vos odlum
acerblsslmum accendltur. Roysius Regls iurlsconsultus
duobus versiculis non bcllisslmls illls quidem, sed ta-

men veris , rem expllcavit.

Vis gens iungatur gentl Ilthuana polonae ?
Fac hinc conteraptum dempseris unde odium. ,

Sed ne ipsl quldem inter se Lithuani conseutiunt.

Volhinli cnlm et Podolii ab aliis secesslsse et sc Po- ,
 44^ *• *'• GRATIANI

lonis adiunxisse dicuntur , Polonoruni iure et legibus

acceptis ; quo ne toia res penitus reiecta sit , effectum
esse scribunt.
Sed quando res novas coepi , nos Oenipontem ve-
nientes maximum de Condeii caede et Hugonotiorura
clade nuncium accepimus de quo cognovisse te ante ,

existirao. Ferdinando quidem archiduci quaternis ho-

die litteris sic allatus est. Ad •III* id. martias cum

regis frater Castianum ab liostibus cepisset, ante quam
Condeius opem ferre suis posset , atque ipse postera
die cum omni exercitu Condeius supervenisset; ne fru-
stra susceptus labor , neve illo incoramodo quicquam
sibi aut vlrium aut animi detractuni viderctur ,
quem
prorsus Wolfangi spes, ad quem recipieadum vadebat,
extulerat , aciem struxisse et nostris pugnae potestalem
ostendisse , non eo quidem consilio ut proelii fortunara
subiret ,
quam in Wolfangi adventum differebat sed ,

tantum ut se superbe adversariis ostentaret. Ne regios

quidem lum de pugna cogilasse ,
quamquam et ipsi
copias instructas haberent. Condeium, ubi paulum in
acie constitlsset, movisse suos, et transire fluvium coe-
pisse, qiio iter institulum persequeretur. In illius tran-
situ fluminis accensis aliquot levioribus certamiuibus,
dum subinde novae utrinque cohortes submittuntur ,

rem ad universam pugnam delapsam esse.

Culus inltium ab Guisio fortissimo puero , et pa-

teruae virtutis probe raemore , ortum esse quem iii ,

hostes invectum secutl celeri , Condelanos terga dare

coegerunt , slrage maxima totius exercilus. Ammlra-
liura duobus vulneribus acceptis, aegre Sontaglum eva-
sisse eodem se Landelolium fratrem et puerum Na-
: ,

varrae prlncipem ex fuga receplssc. Rupefucaldium et

nonuuUos praeterea uobilcs duces vivos in poteslatcm
 ,

EPISTOLARUM LIB. IX. 4^7

pervenisse , in quibus Mougumerium , illura Henricl
regis interfectorem esse ; idque maguopere victoriae
laetitlam auxisse. Is enim cum veniam illius funestae
caedis et ab ipso Rege ante quam exanimaretur et a ,

regiis filiis impetrasset tantum abest ut facti dolorcm ,

quem debuit ceperit, ut acerrimum sc rcglae domui

hostera praestiterit , et saepe dexterara cxtollens , il-

lam esse quae Henricum sustulisset, nefarie gloriatus

sit; cuius nunc gloriae dJgna praemia feret. At Con-

deius amisso equo ,
qui ictu glandis traiectus conci-
derat , accurrentibus subsidio suis tamdiu se tutatum
esse , dum in amblguo quis esset fuit: ex inslgnl enim
ornatu et suorura in ipso defendendo conatu , aut Ira-
peratorem eum aut imperatori proximum esse omnes
intelligebant , eoque instabant acrius. Demum ubi clr-
cumvento extracta galea est, et impii bclli dux atque
auctor oraniura calaraltatis apparuit, nlbll valuere pre-
ces vitam slbi concedi suppllciter obtestantis, et prae-
raium ducenla milia nummum aureorum , si vivus ser-
varetur, milltibus proponentls, quin rcleclus convicils,
multls vulnerlbus obtruncatus slt , elusque corpus ad
Regis fratrera ab exultantibus gloria et gaudio millti-
bus relatum.
Regi vero magls quam expeclatae tum
ipsi optatae

tantae victorlae nunclum Lossiura pertullsse. Hunc

Metas post medlam noctem pervenisse ac Regi e som- ,

no excltato fasclculum litterarum a fratre rcddidlsse

recenti adbuc cruore conspcrsum ,
quo Rex terrltus
cum salvus ne frater interrogasset ; Lossius , salvus
inqult , ac victor , a quo tlbi bas litteras Condeli san-
guine tlnctas attuli ,
qucm ego multls vulneribus cae-
sura in fratris tabernaculo stratum hisce ocuHs aspexl.
lum Regem lectis fratris litteris et victoria cognila ,
 44^ A. M. GRATIANI

ingenti laetitia effusura se lecto eiecisse , et confestim

ducum ac militum concursu in regiam facto, laetissl-
mi nuncii partlcipes omnes habuisse, et totam conti-
nuo urbem clamore et gratulatione repletam esse. Ast
ubi illuxit cum Rex ad agendas Deo gi-atias lacri-
, ,

raans processisset primum omniura templum Hugo-

,

notiorum . quod peramplum sibi in illa urbe extruxe-

rant , ipsis inspectantibus civibus hugonotiis fere om-
nibus exscindi funditus, et aequari solo imperasse, id-
que incredibili militum alacritate factum fuisse. Divi-
num adolescentem ,
qui nuUa re magis pias persolvi
Deo grates posse putayit , quam si eum demoliri lo-
cum iuberet, in quo maxime Del ipsius iussa sacra-
quc violari quolidie intclligebat! Regium facinus iam
diu nullum praeclarius! Potitus estmaxima et inspe-
rata victoria , sed perinde futura ac uti Rex sciet aut ,

Regem qui regunt. Sed ego nimis fui longus, qui te

visurus iam iamque sim. Fac , mi Thomici , ut va-
lenlem te hilaremque videam. Vale. Postrldie cal.april»
I 569. Oeniponte.

^. A. M. GRATIANUS lOnANNI PIOTROWSCnlO S. P. D.

Ncque sera gratiarum actio reprehendi potest, quae

nulla eius, qui debet, culpa praetermissa neque sit ;

ista, mi Piotrowschi, liberalitas animi, qua nescio quid

officii a me in te profectum instar magni beneGcii,

commemoras non amarl ,magnopere non potest. Sed

tu tarditatem scribendi tuam excusans meumque in ,

te (ut tu quidem interpretaris) promeritum praedicans,

et'cum eximia praeclarae tuae erga me voluntatis signi-
ficatione coniungens, subtiliter in me omucm gratiae
dcbitionein relorsisti. Qui ct quam me diligeres et ,
 EPISTOLARUM LIB. IX. 4^9
quam ipse isto auimo diligendus amandusque sis, de-
clarasli. Ego vero et amore tuo ita delector ut a ne-

mine dilio^i malim , et voluntati tuae ita studio et be-

nivolentia responderi mca intelliges, si usus feret , ut

ne eos quidem mihi ante laturus sis ,
quos tibl con-
iunctissimos habes. Referre praesertim apud le non
libet,
quae me tuae et quot laudes adiunxerint tlbi,

quae sunt certe ingenii et huraanitatis maximae.

Sed ut eas mittam quantum illud est vinculum ,

amoris qui tibi cum Thomicio meo intercedit ? Quo

quidem vel uno vinculo ita astringimur , ut laxari con-

iunctio nostra nulla iam temporis longinquitate possit.

Nam etsi charitate in Thomicium nec te mecum nec
alium quempiam confero , etenim mihi in amando sic

primas concedi volo proximum longe pouam, ta-

, ut
men et tuum esse singularem in illum amorem perspe-
xi, et ego benivolentia erga te vel cum ipso Thomicio,

cui te carissimum esse scio libenter sum certaturus. ,

Qua profecto consensione nostra nectetur nodus ami-

citiae pulcherrimus : cuius fructum praeseutis consue-
ludinis eripi nobis discessu in Poloniam tuo sanc do-
leo , eo magis quo non voluntarium nunc quidem
istura in patriam reditum esse intellexi ex tuis litteris,

sed eius tibi necessitatem irapositam ab illis ipsis per-

turbatoribus studiorum vestrorum ,
qui Thomicium
abesse plures Patavio dies magno suo nostroque cum
dolore cofgerunt ; quibus ego propterea irasci non de-
sino. Importuni ! qui neque pacem pati propter incon-
staniiam animi potuerunt , et lacessentes idtro novas-
que cientes turbas gravius semper multati discesse-
runt , ignaviae ipsi multo magis quam vos iniuriae rei.
Verum quoniam sic accidit, ct tu immaturi disces-
sus tui incomraodum mitigabis rerum tibi carissima-
29
 ,

^OO A. M. GP.ATIAJi?

rum aspectu , et Thomicius amissuni aliena culpa tem-

pus facile recuperabit celeritate ingenii sui; cuius lanla

vis est, ut nisi is cursus doctrinae et optimarum disci-

plinarum , in quo esl , intercidatur praepropcra ad suos
revocatione , boc tibi, mi Piotrowscbi , confirmo noa
temere , nec benivolentia inductus qua faveo eius lau-
di , sod iudlcia praestantissimorum virorum secutus
Bberrimos amoris nostri ex illius summa virtute fru-
ctus capiemus. Non is graditur , mihi crede , ad glo-
riam, sed piane sic evolat, ut defulurum illi spatium
videalur. Vos modo videte, ne quid festinetis, et ma-
lurari banc virtutem sinatis. Mibi si coram agei'e cum
clarissimo vii'o patre eius liceret, essent sane permulta
de quibus noii iniucundam sperarem ei fore meam scn-
t(Miliam. Quamquam vereor ne provehar studio , et fa-

ciam parum pudenter ,

qui consilium afferre me posse
putem ct patri de frlio , ct viro illa prudentia atque
illo usu. Sed amoris mei in Nicolaum vis tanta est , ut
parum admodum abfuerit, quin nuper Vienna in Po-
loniam bac una de causa colloquendi cum patre ex-
currerim: fecissemque, nisi me pestilentia, quae illis iii

locis ingens esse ferebatur, multo magis quam aut meae

imbecillitas valetudinis , aut longitudo itineris, deter-
ruisset. Gupio enim mirum in modum ipsi patri pate-
facere me ipsura, ct susceptum erga totam illam fami-
liam buius causa animum, cum re minus liceat, et lit-
teris asst^qui non possim saltim congressu ipso at- , ,

que vultii, qui praeclarus est index animi, aperire. Sed

buius quidem rei ereptam tum mibi facultatem, in per-
petuum praecisatti esse non statuo. Te tamen rogo , ut
suscipias meas partes , sl Nlcolal patrem fratresque
viderls , et mibi eorum benlvolentiam concilies ; quo
uno cave putes te mibl gratius facere qulcquam posse.
 ,

EPISTOLAr.UM LIB. IX, 45'

ViJes me uti couiunctione iam noslra, qui tibl huius
officii vicein mandare et onus imponere noa dubita-
rim. Ex quo scilicet intclliges , et quam verus sit amor
in te raeus , et quam mihi tua in Nicohium fides

itemque illius in te voluntas, perspecta sit. Restat ut

tu de me tibi omnia pollicearis ,
quae ab amicissimo
homine expectari possunt , et eum mihi amorem con-
serves quera humanissime detulisti. Vale.

S, A. M. GRATIANUS ANDREAE FABRICIO LEODIENSI. S. P. D.

Ad llttcras tuas respondebo brevlus quam velim,

quod haec scribebam Monachio quo ad proficiscens,
•XI*cal. aprilis venimus. De Frisingeusibus rebus actum
est diligenter a Cardinali et cum duce Bavariae et cum
canceHario; demonstratumque est quam conveniat, Du-
cem prospicere illius ecclesiae rationibus cum ipsius ,

maxime virtute maximus puero

ac fide fretus Pontifex
fillo illam administrationem commendarit id autem :

maxime factum iri conservanda ac restituenda ecclesiae

disciplina , corrigendis clerl lillus Inquinatis moribus,
coercendaque turpi quorumdam licentia : ad haec de
consillariis Ernesto adhibendis non solum catholicae
fidel cuhoribus , sed moribus , studlis , et totius vitae

genere ad eius instiiutionem accomraodatis ; item de

seminario , deque aliis rebus. Ut est summae pietatis

atque opiimi sensus princeps, videtur suscepturus lianc

curam , ut illius ecclesiae vuhiera sanentur , idque
prorsus se facturum reccpit, ad quam rem magno ad-
iumento cruut ea ,
quae vos istic in synodo sanciveri-
tis. Vestris enim dccretis starc onines nccesse erit. De
misslone Ernesti in Italiam, niliil quidem nunc statuit
Dux ; sed magnam spem fecit se brevi missurum et ,
 ,

45i A. M. GKATIAKI

magnopere proLare consllluni visus est : sl accessei*it

adhortalio quoque tua, facile a cancellario ,
qui reirt

valdc probat, impelli poterit, ut brevi vos mittai. Quod

faxit Deus enim ego ad priucipeni istum pue-
! nihil
jum , spem bonis facit, recte insli-
qui tanlam de se
tuendum fieri posse puto commodius. Haec de re. De
nvea voluutate erga te, cum me tibi coram patefecerim
iiihil arbitror necesse esse ut ad te scribam amplias»
Tuum in me studium et benivolentiam cum ex prae-
setvtisevmone tum ex tuis litleris ita perspexi, ut du-
bitare iion possim quin ea perpetua futura sit i*estat :

ut bac voluntatum coniunctione utamur quotieas usus

feret. Nus prosequimur iter nostrum nivosa et incom-
moda sane via. Ernesli ,
qui nos sibi omnes humaui-
tate et modestia sua certe singulari devinxit, gratiam
mihi ut conserves, a te raaiorem in modum peto. Hoc
mihi facere gratius uihil potes. Valetudinem tuam cu-
ra , et perge me amare ut coepisti. Vale. Monachii*
.VH- cal. aprilis 1069.

g. SIKE EPIGBAPHE.

Cum singularem voluptatem cepissem ex ea epl-

stola, quani mihi superioribus mensibus misisti , cum
ipsam elcgantem et plane latinam , tum mirificum er-

ga me animum ac studium tuum significantem ,

quo
mihi accidere opiatius nihil nec poluit nec debuit
prope nunc pari dolore afficior quod parum tibi dili-

geus ac paene negligens officii videri potuerim, qui hu-

manissimis abs te litteris ad benivolentiam amicitiam-
que provocatus, ad eas quarto iam mense responderim.
Quod quideni cgo peccatum tautum duco, ut crucia-
rcr animo , uisi oie aequitatis et humanitalis luae spes
 ,

EPISTOLARUM UB. IX. 4^^

consolaretuv ,
qua couGdo fore ut cum silcntil moi cau-
sam cognoveris , sic accipies excusationem mcam , ut
€go de tua voluntate erga rae nihil detractum intelli-

gam ,
planequc mihl le eundem constave ,
quem tuae
Hlterae declarant»
In itinere rediens ex Germanla accepl tuas litteras,

et cum affecto vlarum molestlis raultlsque praetcrea ,

curls anirao, Illarum responsum in meum redltum et

quletius tempus rcleclssem; siraul ac Itallam attigl , ex
infirraa valetudine ,
qua fere ego utor , in leiiium et

perlculosum morbum incldi ,

quo Iia sum conflictatus

per hosce menses , ut saepe In salutis desperationem

venerim. Eo eraersi nunc quldem aliquantum ; con-
valescendi, tam prostratis oranlbus viribus, ne spera
quldem video ullara. In illa raorbl conflictalione , «t
rae tibi excusaret , saepe TOgavi Thomiciura meura
tuuraque , culus mllal amar, assidultas , curaque et sol-
licitudo meac salutis paene salutl fuit. Ita lucundus ac-
cldit fructus nostrae benlvolenliae ! Is mihl de te pror-
sus ea dixit , ita ingenium, humanitatem , mores, cru-
dltionem praedicavit tuam , ut et quanll te ipsc faceret
ostcnderit , et me currentem ad te amandum comple-
ctenduraque Incllarit. Itaque qui diligendus mihi fuis-
ses , vel hoc ipso , quod Thoraicio carlssiraus esses , ac-
cedentibus praeterea tot tui aniral ornamentls, tantaque
in rae benivolentia
, staluere debes nihll esse me uno ,

ia amando iam ai-dentius. Quod cum tibl persua-

te

sum esse magnopere cuplo, tum Illud abs te peto ut ,

qua beulgnitatc me dlligendum suscepisti, eadcm amo-

rcm et benivoleutiam mihi tuara perpetuo conserves.
Ilaec scrlpsl ad te cum essera apud Thomlciura no-
strum, et adcssent Woinowichil , quorura ego sermoui-
bus studlo tui sura inccnsus. Vale.
 454 M, GRATIANl

lO. GEATIANUS NICOLAO SANDERO.

Ante quam ad duas epistolas luas rescribam ,

qua-
rum alteram 'X- cal. augustl datam a Gibbone , altc-

ram •XV^l* cal. decemb. a Bntloro paulo ante cal. ian.

accepi ,
peto abs te ut minime aut oblivioni noslrae
benivolenliae, aut meae negligentiae tribuas, quod au-
num pacne ipsum nihil ad le litterarum dederim. Nam
non solum ab urbe abfr.i sed partim itineribus ( in ,

Germania enim fuimus boc anno ) partim morbis ita

cxercitus sum boc toium tempus, ut amicos qui lon-
gissime ut ipse aberant lacita potius recordaiione quam
ullis litterarnm officiis coluerim. Huc accessit ,
quod
ignorabam tu ubi esses : dictum erat enim mihi in
Hispanias profectum esse te ad Frauciscura tuum il-

]um, cuius humanitate , om-

diligentia, facultatibus ,

nes qui patria carere quam ecclesiam deserere mavul-

tis , sustentamini (i).

silentii meara, quam veram

Habes excusationem
praesertira non dubito quin acccpturus sis. Et quando
Romae iam ipse sura , quo ad idus decemb. venimus ,

nec tu Lovanio discessisti, pi'aeleriti temporis silentium

facile, ut spero, sarciemus frequentia litterarum. Gib-

bonus libellum mihi tuum de sacrificio missae cum

cpistola leddidit. Quid raihi eura gratum dicam fuis-
se qui rae ipsum paene pluris quam antea faciam hoc
,

ingenii tui et doctrinae monumento memoriae poste-

ritatique commendatum ? Et cum hac mca laude de-
lector, tum vero rairificc Lietor extare hoc perpetuum
amoris nostri indiciuni. Atque cgo quid hac sivc cora-

(i) Nicolai Sandcri augli satis noia sunt cl consUmlia in fiJe

calholica , et ob eani t-xiliinn, ct cdita opcra.
 KPTSTOI-AKUM LlB. IX. 4"^^*

Wieiidatione mei nominis , sivc leslimonio lui anlmi

erga me, sivie utroque, iia fruor, ut me tibi plus mul-
to hoc benivolentiae tuae munere debere intelligam ,

quam quantum agendis gratiis assequi videar posse.

Ago tamen maximas habeoquc eo maiores quo li-
, ,

brum ipsum doctissimi cuiusque iudicio maxime pro-

bari intelligo. Quem quoniam a me multi petiverunt,
curabis ut eius plura huc exemplaria mittantur , ct ad
me aliquot publicis labellariis perferenda dabis. Bul-
lerus Gibbonus eo amiclliae loco apud mc erunt,
-et

quo sunt apud te ipsum ; cum quibus minus adhuc

fui fuequens, quod hosce adventus noslri dics saluta-
tionibus amicorum officiisque omnes consunipsimus ,

fuimusque in iis occupatiores quam quanti ipsa res

tota est.

De Anglia tua ad nos quidem nihil ccrii affere-

batur; erat tamen rumor satis iUe quidem constans ,

ct esse iu armis aliquot -iusulae civilatcs , et plurcs, si

raodo firmos duces viderint ad eandem defcctionem

,

spectare: taedere omnes impotcntls iam quorumdam do-

minatus. Tu quaeso ad nos certi aliquld scribe, cuni
vestra omnium, qui exulatis, atquc iu primls lua, tum
publlcae rei causa, veliernentcr expectantes ut florentis-
simae olim christianae ecclesiae parti antlquum fidei

et religlonls decus recuperandi spes aliqua alFuigcat.

Tum, quod modo dicebam, fac ut amlssus tacituruitate
litterarum fructus, crebritate compcnsetur; et mihi qiiac
ratio mlttendarum litterarum dehlnc sequenda slt, qwo

tuto ad lc pcrferantur, scribc. Has quidem ego Autucr -

piam Taxo, qui publicis tabellariis dispositisquj equis

pi'aeest, mlsi. A Gardiuali meo, qui te mcrito tuac vir-
tutis ct dillgit et faclt pluruiii, etiam atquc etiam salvc;
ct salvcre iubc ipsius verbls Anglos (£ui istic suut oiu-
nes. Vale. Romae.
 ;

456 A. \»t GRATIAItr

L I B E R X.

I. ANTOmUS MARIA GRATIANUS NIC.OLAO SANDERO S. P. D.

muem conditionein eoium ,

qul in Anglia pro cliri-

stiana i'eligione , et pvo commuul libertate , utraque

que impoteuli feminae dominatu oppressa , arma ce-
perunt , statumque Auglici regni mihi demonstrai*unt
litterae luae ,
quas ad me *XV* cal. raartii lougissimas
dedisti ; in quibus ex omnibus partibus cum prudentia
tum singularis pietas in patriam tua sese ostendit
quae profecto rae , tanta praesertim araoris erga rac
significaiione adiuncla , vel in medio dolore ,
quem ex
istarum rerum perturbaiione cepi , rairifice delectavit.
Sic enira, Sandei'e, velim existimes, probitatem , reli-

gionem , cxcellentem doctrinam tuam, lanti a me fieri,

ut ex omnibus amicis , ad quos diligendos ipsorum me

virtus adduxit, te uno mihi neque cariorem esse quera-
quam , neque ullius benivolentiam iucundiorem : eui
certe benivolentiae tantuni tribuo , ut tuain de patriae
salute sollicitudinem curamque , communem raihi du-
cam, planeque ea sic afficiar, ut ne vobis quidem ipsis,

quibus tanti fuit catholicae fidei professio , ut pro ea

extorres pairia , iis rebus omnibus careatis ,
quae suut
bominibus carissiraae , studio et voluntate in praestan-
tissimi regni salute , concedam. Quod si par animo
mihi facultas suppetcrct , nae tu ex rebus ipsis intel-

ligeres, quam amanli tui, quam cupido rei publicae

patriam tuam commendasses.
Sed redeo ad tuam epistolam. Ea raihi reddita est
ad *XII* cal. aprilis, quain cum legissem, continuo ad
Cavdinalcm qui , ut scis , singulari est in veslram gen-
 EPTSTOLARUM LIP. X. 4^7
lem auuiio , detuli. Is codcm die ,
qaod convenlendl
tum Pontificem propter eius incommodam valetudinem
potestas neminl erat , Pontificis ipsius Intimo consilio-

rum ministro ostendit , et apud eum reliquit, quo Pon-

tlficem de omnibus rebus ,
quae scripsisti ,
edocere pos-
set. Quod et factuni est ab eo diligenter , et plane est
quod speremus currentem Pontlficis animum ad vos

complectendos suscipiensdosque iis litterls incitalum

iri. Sed incredlbile est, sanctissimus senex quam mul-
tls curls occupatlonlbusque dlstiueatur; ut nisi Dei sin-
gularl in ecclesiam benignltate ,
quae tottemporum
procellis sic cuncta mlscentc adversario humani gene-
ris baud alio gubcrnalore cgct , conservaretur , fieri

non posse videatur , ut illa aetale , illa etiam tenullate

valetudinls , tantis rerum fluctlbus tempestatibusquc
sustinendis sufBcerct. Quo minus mirum libi videri

debet, si non ut quaeque provincia fluctuare coepit,

continuo ad opem ferendam praesto sumus.

Quae enlm nunc rel publicae pars uon periculose
iactatur? Qua Hugonotil amentes scelere atque audacia
orania conturbant ; qua Turcae pereunes hosies cbri-
stiani nominls cunctorum exltlo immineut, ct modo

Venetos Ingenti bello terra marique aggrcssi in re- ,

liquorum quoque fortunas sua splcula intenderc vldeu-

tur. Et cbristiani cum prlnclpes tum popull aut re- ,

b*gionis discordla , aut prlvatis simultatibus Inter se

perniciosissime dissidcntes, dum quisque spectatov esse
vult alterius periculi , omnes se opportunos barbaro-
rum effrenatae violenliae praebeut. In tantarum rerum
curis cogitationibusque, quae Pontlficem maxlmum ma-
xlme tangunl , ne vos quidem expertes opls suae prln-
ceps paterua plane in omnes cbaritate ,
quicumque ec-
clesiae Del amantes sunt, rellnquet. iNam ct de iis ip-
 ,

458 A, M. GRATrAM
sis remeJiis, quae tu cominemoras, cogilalum atite est,
et adhibebuutur cum exploratum erit salutaria fore;
adhuo quidem habere videutur deliberatiooem ; de qua
re cura clarissimo viro priore Angliae ,
qui eximia pie-
late omnem suam industriam , curas, labores in pa-
triae salute consumit, muhnmque apud opiimum quem-
que Cardinalium et gratia et opinione virtutis pollet
locuti sumus. Ipse, ut arbitror, omnia Francisco In-
ghefildio tuo, a quo mihi longam et prudenter scri-
ptam epistolam nuper ostendit, perscribet. Tu de Fran-
cisco ipso cognosces : ego certe agendo, rogando, rao-
)iendo ubi opus fuerit, meam vobis et libi in prirais
diligentiam ac fidem praestabo,
Warmiensi Gardinali h^gendam cpistolam tuam de-
di, deque ea ipse et Cardinalis meus acturi sunt cum
Pontifice. Qui quidem Cardinales libi salutem nt ad-
scriberem , suis verbis uterque mihi mandavit. Ego
abs te peto ut crebx-as ad nos , et ut instituisti facere,

plenas de omnibus rebus liiteras mittas. Gratius face-

re mihi nihil potes. Illud etiam a te quaero, ecquod
te Italiae atque huius urbis desiderium teneat? Nihil
enim causae est , cur iion te utilem patriae tuae ope-
ram praj-staturum confidcres , si Roniae esses. Vale.

Romae •IIII' cal. apr. iS^o.

2* GRATIANUS TIIOMICIO.

In meas huiusmodi occupationes incideriint lilterae

si maxime velim rescribere, lameii tibi ad eas
tuae, ut
minime possim. Disiiueor eniin, ut aegre huic tantulae
epistolae raptim exarandae lempus necessariae opcrae
eripuerim. Omisissem profecto ad te scribere ,
quod
tllji visum esset raonstri simile, nisi metuisscm ne, quod
 EPISTOLARUM LIB. X. 4^9
mliiaris, omitteres postliac ipse itallce ut instituisli ad
me scribere. Quod institulum obsecro te ut teneas ; ne-

que enim ego aut possum aut libenter facio ut ialine

scribam sed multo possum niinus voluntati tuae non
,

obsequi. De pecunia tu tamen a gratiarum actione non

discedis. Quousque baec manere in amicitia nostra vis,
quaepridem sublaia esse oportuit? Piotrowschio rescri-
bam postea; interea scito, mihi graussimam eius fuisse

epistolam. Perbellam tu ad iocanJum per litteras ma-

teriam praetermisisti qui mihi de Voronicizchio si ,

modo vera sunt quae feruntur , nihil scripsisti. Mirl-

ficavero transitio a germanico contubernio Os ho- !

minis speciemque per fora volitantis videre mihi vl-

deor , nec teneo risum. Sed plura quam putaram. Va-
le , et libi rae et Carolo Sanbonifacio coniitl excusa-
to, quod ad eius epistolam non rescribam. Rosdzrazo-
nius uudius quartus Roma in Gallias missu Pontifi-
ces profectus est per dispositos equos : defert sacratum
ensem ad Piegis fi-atrem. Proficiscens a me petiit ut
tibi §alutem a se dicercm. Vale, et salve ab utroquc
Cardinale. Homae, idibus aprihs lojo.

3. GRATIANUS lOHANNI PIOTEOVv SCniO.

Cum essem in magno dcsiderlo de te allquid cog-

noscendi , et scripsissem Thomicio sl quid ipse acce-
pisset, mihi ut significaret , commodissime mihi tua al-

lata cst epistoha pridie id. februarli data ,

quae huma-
nitatis, benivolentiae, dlligentiae tuae plena , fuit mi-
hi quidem debuit iucundissima. Nam et vivere tlbl
ut
racmoriam nostri couscrvarique nobis optatissimum
,

amorem tuum intellexi ; et qua una re efferri ego lae-

titia soleo , pracclaram istic dc Thomicil mel laudibus
 4^0 •
A. M. GRATIANI

faniam esse , cx le libentisslme cognovl. Nam etsi haec

quae scribis, uova raihi miiilme acclderunt, cui et egre-
gil eius conatus ad solidara virtutis gloriara , surama-
que illa spcs, quam de se divinus adolescens commovit
notissima sunt , et eadem ab aliis itera multls saepe
accepi ; tamen vel in magna de eo praedicatiouis con-
stantia , cogebat mc illustris meus in illum amor et
singularls auimus , subvereri inlerduni ne aliquid lau-
dis eius cupidissimis meis aurlbus etiam darent ii , qui
isthuc aut veniunt , aut ad me scribunt : quae in te

suspiclo non cadlt, tanla fide , tanta in utrumque no-

strum benivolentla.
Itaque sic habeto : magnam me ex tua epistola ce-
plsse voluptatera ; quara praeterea mlrifice curaulavit,
quod scrlbls de patrls eius animo amore erga me ,
et

quem quidcm ego amorem facio certemaximi et quid ,

ni faclam ? Si enim ab illa amplitudine, dignitate, no-

l)Ilitate viro dlligi magnum est ,
quanti tandera mlhi
esse putes et a tali viro , et a Nlcolai patre dlligi ?

Quem Nicolaum cgo quid araicum appeliem ? in qnem

ita efTusus sura , iia me cum illo coniunxit quaedam
animi et naturae simUitudo , ita vero cepit summuni
eius ingenium , suavisslmi inores , slngularis probilas,
ut ne ipsura quidera carissimura et sanclissiraum no-
raen ainicitlae posse raihl videatur assequi vim pietatis
atque anlmi in illum mel. Tum quod in araicltia ipsa

primum et niaxlmum et suraraae felicitatis est, sic raihi

ab eo par voluntas et gratia refertur, ut dliudlcari nou

facile posslt, utrura amabilior ipse, an mei amantior sit.

Hacc mutuae caritatls vinculls conluncla et constltuta

surama et siugularis inter nos benlvolentla , non unis

tameu in nobls consistlt , sed dlfFunditur et propaga-
tur in nostros, ut utriquc aeque cari sint qui ab altcro
 ,

EPISTOLARUM LIB. X. 4^1

diliguntur. Quod ideo a me commemoratutn est ut ,

cum diligendi summi istius viri tot tantasque et ipsius

dignitatis et Nicolai necessitudinis causas habeam, quam
grata mihi acciderit tua de illius exiniia voluntate er-
ga me testificatio, intelligas. Ego vero abs te peto, de
me ei ut id prorsus confirraes vel etiam recipias, cura
a Nicolai et domestica pietate discesserit, me habiturum
esse proximum.
Utinam mi Piotrowschi, nos illum dlem videamus
,

cum Dei benignitaie ruptis et reiectis illis laqueis

quibus irrefitum cum callidi quidam homines tenent
aliquando se vir prudens colligati et eum orrorem , in
quem novitate rei ,
quae plerosque decipit , inductus,
et falsa religionis specie non animi vitio delapsus est,
ratione et prudentia sua depellat ! et cum illa ,
quae
columna est et Crmamentum veritaiis et salutis nostrae,
communi piorum parente ecclesia, a qua hominvim am-
bulantium in circuitu et in adinventionibus suis abe-
untium artificiis alienatus est , in gratiam redeatl Tum
eius praeclara virtus, tot animi et iugenli dotes , illa

civilis et senatoriae prudentiae laus qua excellit, sine

,

exceptione praedlcabuntur a nobis; tum raeum studlum

amorque in eum liber sine ulla impeditlone feretur ,

et vel cum Nicolai mei pietate ,

qua est in palrem
singulari , contendet. Qiiod certe ego cum viri ipsius
sapientl et subtlli iudlcio , tum eorum quos sententlae
suae auctores habet vanitate fretus, sperare non desi-
nam , tum maxlme confisus clementia et raisericordia
Dei qui asslduas Nicolai multorum prae-
et meas , et
terea preces pro salute rogantlum
illius uon asper- ,

nabitur. O illum diera faustum Thomicio meo Huc I

enmi optatorum adolescentis votorumqae sumuia om-

nium refertur in lioc eius curae cogitatiuuesque cou-
,
 462 A. M. GP.ATIAM

sumunlur. Sed ego pluribus quam Iiaec ad tc scripsi,

de])ul ad eum cui notissima sunt Nicolai omnia. Quod

tamen tu mihi facile ignosccs nosti enim quam mlhi :

ea cordi sint.
Ad postremam epistolac tuae partem ,
qua de tua
ratione accedendi ad rem publicam scribis , unum est

quod rescribam , ac ne id quidem necessarium, ut te

borter coeptis ut instes tuis, teneasque institutum iter,
neque ut quidque tibi ad progredicndum obstiterit,

coutinuo resistas, muUo minus pedem referendum tibi,

aut de suscepta ralionedecedendum ut putes. Sed con-

ira quo plures ad superandum obiectas videris rerum
,

asperitates eo tibi adnitendum et contendendum sta-

,

tuas magis. Animadverti enim in tuis litteris inso-

lens adhuc aulicarum ariium , liberum et simplex in-
genium tuum deterreri ac detrectare istud molestia- ,

rum iugum quod tamcn necessario subeundum est

,

genus applicaverunt. Ne-

omnibijLs qui ad istuc se vitae
que enim, mi Piotrowschi, ad magna sine magnis labo-
ribus pervenitur. Tibi ad enitcndum pi*aesidia et na-
turae praeclara suppetunt, et fortunae non desunt. Na-
ctus praeierea es, quod non omnibus contigit virum ,

cui te adiunxisti sane egregium apud quem diim sis ,

innocentiae, religionis, officj, virtutis, exemplum quod

tibl ad imitandum propouas aliunde petendura non erit.

Huius auctoritate ,
gratia , studiis, opibus, adiuta tua
industria nihil est ,
quod non assequi posse videatur.
Thomicius quidem et , ego quibus aeque carus es et

es profecto carissimus, in raagna de te expectatione

suraus; quam tu, si tua huc ea omnia con-
noris bona, si

luleris , non sustiuebis modo, sed etiam vinces. Tuis

certe commodis ct ornaraentis qui magis lactetur quam
nos habiiurus es prorsus neminera. ^''ale. Komac "X"
cal. maii i Sjo.
 ,

EPISTOLARUM LIB. X. 463

4. GRATIANUS THOMICIO.

cum veaissem ad Cardinalera augustannm (i)

Heri
scis quem virum qua amplitudlue sed mitto ampl'-
, ,

tudiaem, qua humanitate, qua bonitate praeditum; cum

ad se ingredientem me vidisset, primis tribus verbis
sane amauter et comiter ut solet Thomicius , inquit,
, ,

tuus ut valet? Nihil ad meas litteras rescripsit. Hic

ortus de te sermo contiuuatus nobis est, planeque mul-
tus fuit, cum ego quam dignus esses in quem vir sura-
mus orani se benivolentia cffunderet ostenderem, ipse ,

eadem se a Cardinali quoque iiostro de tua praestanti

virtute audissfe diceret. Postremo, at vos ,
inquit ille ,

insiiinem fecistis vestram bfnivoleiitiam ; slc enlra au-

o
divi a muhis, nihil iam esse amlcitia vestra conlunctius.
Hoc quidem ego sermone optlmi et ampllsslmi viri
iucensus sum nou amore tui ,
quid euim rae uiio esse

potest ardeutius? sed studio coniunctionera ilhistrandi

nosiram. Quis enim prohibet aspirare nos ad illara lau-

dem , ut cum trla admodum aul summum quatuor ami-

corura paria universa vetiistas nuraeret , amicitiae 110-
strae vlm sanctilatemque et iu praesentia claram et

prosteritati notam efficiamus ? Ego vero si vita suppe-

tet nobls , confido sic fore tua fretus virtute, luo in-
genio. Ad eplstolam quod non rescripserls , dlxl non
nlla negligeutla tua factum , sed quod iuanibus lltlerls

homineni summis semper in rebus occupatlonibusque

versantera interpellare sis veritus. Hanc ipsc excusa-
lionem non accepit : itaque medltandum aliquid est
quod ad eum scribas. Exemplum litterarum, quas Gar-

(i) Intellige Otthonem Trusches, inler ct'lul>riorci cius lcnipo-

vis Cardinales.
 :

464 A. M. onATIANI
(iinalis warmiensis ad Firleium scripsit, quas scilo bel-
lissimas esse ab ipso Cardinale apud quera ho-
,
pelii

die eius invilatu sum pransus cum prolonotario Spi-

iiola , ut mihi describendum daret : quia tum non est
inventum, promisit perquisiturum missurumque mi-
se

hi ; id cum accepero, ad to continuo mittam. In istis

cxercitationibus qaas domi luae instituisti docendi
,

alios quae ipse aut legeris aut commentatus fueris, lae-

toi" nactam esse te discipulos ex animi tui senteutia ,

qui ingenio et diligentia sua etiam acuere tuam indu-

striam posslnt, cum intelligas tibi cum intelligentibus
et leretes aures habeutibus rem esse. Ad patrera si quid
pangis , fac opus appareat; videor enira mihi odorasse
aliquid ex tua epistola. Vialis quod officiosus in te sit,

mihi est gralissimam : id ego mandatum ei proficiscen-

ti maximum dedi.
Expectas tu ves novas tibi ut scribam ; sed sclto ni-
hil csse, a quo magis avocare cogitationem velim ; tan-
tura abest ut conti'cctare commemorando nostra vulne-
ra possim! Ruere omnla Yldentur ad interltum, et quod
miserrlmum est , ita decipiuntur quldam In tota ratlo-

ne tot malis incommodisque medendi, ut timendura slt

ne peniiciosiora remedia sint quara morbi. Plena- sunt

discordlis tumultlbus et seditionibus omnia: qua oppres-
sus Hugonotioi-um Impetu et scelere Gallus ; qua Hi-
spanum Impediunt atque occupant Mauri qua omnium ;

exitio imminet Turca ingenti bello terra marique nos

aggressus. Nostrl vero priucipes novis honorum tilulis

delectantur, quos aut intempcstlve appetunt aut delatos

aliis ambitiose invident. Huiusce rei allenissimo sane
lempore coepta contentlo nunc maxlme nos exercet
quae quorsum eruptura slt, equldem horreo. Audicnda
est hac de re nobis Gaesaris legatlo, quae superioril)us
 EPISTOLARUM LIB. X. 4^^
diebus ad Ui-bem venit. Haec quid attulerit, faciam ut
scias.

Libellum de Despota (i) meum, quem Iriennio ante

dum rusticamur in Asulano rogatu atque impulsu tuo
scripsi, legit -warmieusis Cardiualis ei datum ab Car-
dinali Commendono , me ipso nescio. Nisi sanctitatem
gravissimi viri perspectam haberem , dicerem mihi as-

sentatum esse. Sic enim extulit illud opusculum, ut

cum edendi eius mihi magnopere esset auctor , mole-
ste videatur tulisse ,
quod id ego negaverim. Tuo , in-
quit Thomicio iniuriam facis cuius verissimis laudi-
, ,

bus ornasti nomen. Ne id quidem, inquam, impetrare

a me potest , ut librum divulgare velim. Quid quae-
ris? Tulit aegre. Libellum, quando ita vis, ad te mitto
cum ea obtestatione ne a quoquam describi patiare ;
vulgari enim plane nolo. Vale. Romae 22. apr. iS^o.

5. GRATIANUS BRESNICIO.

Rem vero belle tenes, qui me ex harum rerum mo-

lestiis solere intelligis in tuis litteris acquiescere : ne-
que enim est profectoquo fessus curis et la-
aliud in
boribus tamquam recHnet animus. At cum omnes mihi
litterae tuae iucundissimae et suavissimae sunt , tum
me quas proxime accepi mirifice delectarunt. Erant
enim pulcherrimae , et verbis scriplae amantissimis ,

et hoc ipso mihi niaxime voluptati fuerunt quod fu- ,

luras ipse putaris. Petri fratris adventum miror qui-

dem quid moretur, nec tamen dubito hanc esse causam
cur tibi tam dlu nihil a patre litterarum quod et ,

mandata et litleras de omnibus rebus fratrer sit allatu-

(i) Noleinus lcstimonium de libello ,

quem nos in hoc volumiue
ediiUraus , scripto an. 1567.

3o
 /^66 A. M. GRATIANl

rns. Itaque de ea re sollicltus ,

qnaeso , amplius ne sis»

Crncifixl eburneam imaginem utramqne habeto apud

te dum
, tibi quo alteram missurus sis significem: in-
lerea memenlo mihi, ex his mitteudam esse eam quam
ipse delcgeris tibi utramque gaudeo pari opere et pul-
:

chro artificio subtih*que effectam.

Bolderium enim mihi Patavii apud
vidisti: scripsit,

tc fuisse cuna Veronam

Sed heus tu qui ar-
curreret. ,

des desiderio nostri ecquld vldes inslare tempus quo

,

hinc disccdamus ? Quo ? iuquis. Satis tlbi sclre, quod

non ad te nam quo aut qua quld tua ? Exlre nobis
:
,

constitutum est ante quam maius exeat , et cogitamus

Tudertum : id est munlcipium
quod bidui iter ab ,

Urbe dlstat et caelo, et loco

, et copia rerum quletl et
,

otio ,
quo nos egemus, aptisslmum maximeque salubre.
Experlar uler nostrum magnetis aut ferrl plus habcat;
aut enim tu me Patavium hac aeslate , aut ego te ira-

ham Tudcrtum. At iu quo plus crlt ferri , is certe

mlnns orit ferreus. Sed hoc tum vidcrimns.
Caesaris legatlo audlta est. Ad 'X* cal. mail Pon-
tifex vocatls ad se in curlam 'XXII* Cardinalibus, quo-
rum tamen tres impediti morbo non adfuerunt, legatos
introducl iussit, qui adorato de more Pontifice eam
orationem habuerunt, ut dlcercnt, salvls imperii ro-
manl iuril)us, FIoi'entiae ducl novam magni ducis E-
trurlae appellatlonem tribui non potuisse, quod FIo-
rentlnl in Imperli dltione et societate sint : ob quam
causam coactum Caesarem fuisse appellalionem eam
abrogare. Haec summa oratlonls eorum fuit ,
quam ta-

men habuerunt tanto honore verborum, tanta et in pon-

tificlam potestatem et in Pontificem ipsum reverentia ,

ut cum tangentes genu terram dum dicercnt, Pontl-

fex surgere cl stare iusslsset , non nisi saepc monili, et
 ,

EPISTOLARUM LIB. X. ^^J

crebra manus slgnificatione paene coacli a Pontiiice
siirrexeriut , stantesque peroraiint , saepe repetentes
Caesarera observantem ct obsequenlem Pontificis filium
vehementer rogare, ut hoc eius necessarium factum
Pontifex patresque in malam partem ne acciperent
neque propterea quicquam de sua pristina vohintate de-
tractum existimarent. Nam sicut summam et duces et
reges appellandi quoscuraque et titulos vellet honorum
iribueudi potestatem Pontifici maxirao concederet ita ,

iis qui sine dubitatione romano imperio pareant, ea non

ab alio quam ab Imperatore tribui oportere. Hacc Gae-
saris in re ancipiti minimeque facili ad explicandura
raodestia et moderatio magnopere quorumdam ardorem
lenivit : nihil certe huic toti aclioni poterat accidere
salutarius. Itaque in spe sumus aversa iri quae time-
bamus. Legati •VIII* cal. discesserunt sine responso ,

quod Pontifex per suum legatum daturus esse dici-

tur (i). Tu valetudinem tuam cura, et Pendasio, Carolo
comiti Pomorschio
, Conieczpolsciis tuis plurimam
,

salutem. Vale •III* cal. raaii iS^o. Romae.

(i) Exfat tle hoc collato raagnl ducis Etruriae titulo constitutio

S. Pii V. data an. i56g, in magno bullario T. IV. part. III. p. y^-

Res autern gesta descvibilur accurate abs I. B. Cino in vita -MD-

Cosmi lib. VII. p. 482. seqq. Controversia deniqiie cum Maximilia-

no Caesarc exponitur in vita S. Pii per A. Maffeium lib, III.

cap. 18.
 468
ANTONII MARIAE GRATIANI
EPISGOPI AMERINI
EPI8T0LARUM APPENDIX SIVE LIBER Xlr

ex alio codice vnlicano

r. IllERONYMO COMITI A EOSTAZOFFA EPISCOPO VLADISLAVIEWSr,

X . Lambardinus theologus societatis lesu nudiuster-

sius mihl litteras tuas reddidit mense usque septem-
,

Lri scriptas/ quibus binarum exempla litterarum, quas

aulea ad me dedisse te scribis , adiuncta erant ,
quai»
ogo litlerarura neutram accepi ; neque enim commis-
sisissem , ut ad eas nou rescriberem praesertira tan-
,

tam ac lam optatara veteris nostrae benivolentiae com-

memoratiouem habentes, tuaeque constantiae atque hu-
mauitatis tam insignes notas. Et fero sane aegerrime,
quod desideratum nulla quidem mea culpa sed de- ,

sideratum tamen abs te suspicer officium nieum.. Equi-

dem iu tam diuturno muhorura iara annorum utrius-
que nostrum sileutio, meisque variis ac pleruraque dif-
ficilibus et nunquara non exercitis temporibus , nou

solura interire amoris ac soUicitudinis nostrae memo-

riam in anirao meo passus non sum , sed mansit plane
idem meum erga te studium eadera observantia, idera
,

desiderium non ipsa longinquitaie irarainutura non ,

bonis non malis rebus imrautatum. Nec quia siluerimy

propterea tuus me secuadus famae , dignitatis , cursus
rniuus delectavit, raiuusque cx tua fortuna atque am-
plitndine voluptatis atque fructus cepi : quin eo haec
mih laetiora iucundioraque accideruut, quo raeis de
te deque tua probitate, religioue, virtute, iudiciis egre-
gie responderunt.
 EPISTOLARUM LIR. XI. 4^9
Me post morlcni illius praestantissimi viii ,
queru
ut scis pareutis loco summa semper ficle ac pietate co-
lui (i) cum secedere doraum ab Urbe aulaque, alque
,

in otium litterulasque nostras abdere me decretum

constitutumque haberem, Sixti primura pontificatus iu-
vitum plane ac repuguantera retraxit Roraam , roraa-

nisque iterura aestibus involvit , iteruraque molestissi-

mo atque inviso scribendarum epistolarura niuneri aV
ligavil. Deinde Clemeute hoc octavo , viro oraniura

quos aetas uostra tulit optimo atque sanctissirao , ad

summum huraanariun rerum fastigium uua sufFragante
virtute evecto , idera otiura eundemqr.e spectans re-
cessum , Amerinae ecclesiae procurationem episcopa-
tumque suscipere iussus sum ; quara procurationem ,
quando detrectandi locus non fuit cum suscepissera, ,

raorara mihi uullara feci prolinusque relicta Urbe ac ,

urbauis rebus , illecebrisque muha salute dicta , Ame-

riam abii , atque iu tradita mihi statione vigiliaque
tamdiu fui , doncc eiusdem Poutificis maxirai imperio
evocatus legatiouis huius (2) snbire praegrave ouus coa-
ctus sum ,
quo bieuuium ipsura iam preraor ; ac pri-
dera labore ac taedio fessus, aliquot raeuses de raissio-
ne ageutera , atque adeo flagiiantem, fcrrarieusis haec
belli expectatio , et additum raihi ex ea re arduum ac
salebrosura sane negotium iuterpellavit. Ex secuta uunc
cximio Dei munere pace , et recepta sine arrais Fer-
raria, magna mihi spes rediit fore , ut boua cum Pon-
tificis venia decedere hac lcgatioue , et ad caululas
(i) Intelligit CarJinalera Commendonum ,
qui aano oLiit

MDLXXXIV
(2) Inleliigit legationem venetam, qua per Irienniuin functus est
Gratianus. Huius non postretnus fructus tria volumina italicarum
epislolarum fuerunt de gravibus negotiis scriptarum, quas ego iu va-
licanis codicihus lesi ineditas.
 47° -^- ^f* GRATIAlVt

meas me recipere liccat , ubi quod reliqnum est vitae

sacris et officiis et curis quiete ac trauquille transigere

est animus. lucumbit enim gravis in sexagenario se-

nectus , et mors aurem vellens , vivite , ait , venio ; et
sarcinulas colligere , et reliqua ad supreraum quod iu-
stat iter comparare mouet.
Verum ego ubicumque et quacumque fortuna sim,
et meam veterem observantiam benivolentiamque erga
te retinebo semper ; et meum tibi obsequium , opera,
studium , si eo uti aliquando volucris, promptum pa-
ratumque erit. Ac si hoc litterarum officio defuugi in-

terdum uos placuerit quo et ego de tua salute cog- ,

uoscam et tibi significem de mea ego quidem non

, ,

solum provocanti i-espondebo sed ultro te summa vo- ,

luntate lacessam. Vale. Venetiis •XV* cal. martii iSgS»

2. GRATIAWUS EPISCOPO CUIAVIENSI. ( I

)

Cum apud ccclesiam meam agerera ,

quo protinus
ab veueta legatione mc recepi , reliquarum iam re-
rum maxime romanarum incuriosus
, et et tantum ,

ad episcopalis huius officii munera animnm curasque

intendens divertit forte ad me Patavio Piomam re-
,

diens vetus hospes atque amicus raeus a quo cum ,

raulta percunctarer , alque ille item raulta , ut fit de

suo itiuere , deque Patavii rebus narraret ,
polonum
episcopura magnae amplitudinis virum Patavii esse, et
curandae valetudini , et quartanae febri depellendae
operam dare mihi exposuit Cuiavienseraque a suis
, ,

Vix habenti fidera; quid? inquit, si ego ipse

appellari.

(i) Cuiaviensem sive vladislavicnsera, uniun eundcmque episco-

patum esse , omnes sciunl. Itaque cunclae luiiui libri epislolae ei-

<Ieai sciibunlur homini,

 EPTSTOLARUM LIB. XI. qrX
noa vidl soluin eum , sed etiam alloculus suni , bomi-
nem procero corpore , stauiia egregia , et ipso quocjue
aspectu , atque oris specie raagnara gravitatem morum,
ac dignitatem praefereiitem. His auditis non dubiiavi
quin tu Patavii esses, Quaado autem in Italiam ve-
neris , et qua de causa ^ etsiigaorem tamea sive ,

publice iussu Regis , sive privatim ad a"ecuperandara

confirmandamque valetudinem, sive ad urbem R,omani,
quod malira, longo intervallo revisendam, instante prae-
sertira iubileo tam lougum iter susceperis facieudum
, ,

mihi putavi , et ut appellarera te litteris, et vivere me,

€t pristiaum erga le studium , amoreai , observantiara
vigere mihi adhuc , nec tara longinqua tani diuturna
abseutia silentioqueimmutatam imminutanive
nostro
€sse , non temporum utriusque nostrum varietate, nou
ulla fortunae vicissitudine convulsam , te facerera cer-

liorem , tibique operam , oflicium , ac singularera vo-

luntatera raeam deferrem , eaque , si uti volueris, sci-
res tibi praesto fore. Quin ipsemet Patavium accurre-
i^em cupidine videndi atque amplectendi tui ,nisi me

non tam iter , et aetas , et graves iam anni ,

quam do-
mesticura irapediraentum moraretur. Decumbit enim
apud me duplici correptus febri et plures iara dies ,

male habetur Carolus unicus fratris mci filius puer ,

aut adeo adolescens et iudolis probae , et raihi unice

carus. QuL-m ego utroque parente paucis mensibus or-
batum paterno animo complexus, periculose laborantem
deserere pie non videor posse. Verum et diligentia
sumraa in eo curando adhibetur a nobis , et Deum pro
sua benignilate confido incolumera mihi praestaturum,
De le , de statu valetudinis tuae , et quaradiu , et ubi
in Italia futurus sis, sane aveo scire, ut , si qua erit ,

iairc aliipiam convcnicndi tui ralionem possim. Vale.

Ameriac •IIII- idus septembris 1699.
 472 A» M. GRATIANr

3. GRATIAJSUS EPISCOPO CUIAflENSI.

Ex tuis litteris ,
quas ad me •XI' cal. oct. Patavio
proficiscens dedisti , susceptum abs te ad Urbem iter,

itinerisque consilium cognovi , et spem revisendi ali-

quando tui toto sum animo atque cogitatione ample-

xus. Gura et Bononiae quatriduum , et totidem Laureti
dies subsistere ,
quietis capiendae causa , et sustentan-
dae valetudinis ,
qua non optima utebaris , in animo
haberes , 'VI" circiter idus Narniam te esse venturum,
ex viae atque itineris tui ratione coniecturaque exi-
stimabam. Narnia milia quinque Ameria abest. Huc
ut divertas ,
devium et veteris
quando non sane est ,

»mici humile hospitium subeas, primum quidem te ro-

go quod ea res et voluptati magnae mihi
, , et ho- ,

nori erit deinde etiam suadeo. Hic enim splendo-

,

rem fortasse cultumque illura qui personam atque ,

amplltudinem istam decet , desiderabis , ceterum lam-

quam domi tuae ages ; nostraque erga te ofEcia , noa
illa fucata atque ambitiosa ,
quae speciem modo gra-
tiae atque studii habent , sed veri amoris , verae be-
nivolenliae atque observantiae plena erunt ; remoto-
que inani ac supervacaneo luxu , more institutoque
antiquo simpliciter , atque intima cnm hilaritate ac-
cipieris , habeberisque a nobis ; omniaque tibi lau-
tiora conditioraque et iucundiora vultus ipse animus-
que a vultu non discrepans , sed ad omne obsequium
promplus pai'atusque hospitis, efBciet. Hinc tu prae-
mittere Romara tuorum aliquos qui domum tibi, alia- ,

que quae necessaria videbuntur in adventum tuum ,

comparent praeparentque, poteris. Atque hic ubi dies

aliquot resederis , fessumque de via, uec dum satis ya-
 EPISTOLARUM tlB. Xi. ^7^
lidum a superiori morbo corpus , requiete ipsa ac la-

xameiito refecei-is , lum demum iu Urhem Lidui iti-

nere perges.
Invenies praeterea Ameriae Federicum Borromaeum
Cardiualem archiepiscopum mediolanensem ,
qui his

diebus ab Urhe , salubritatein nostri caeli, secessum-

que ab omni interpellatione liberum secutus huc ve- ,

nit moraturusque est nobiscum ad calendas usque no-

,

vembris; iuvenem non nomen magis munusque ac ,

dignitatem superioris Borromaei Cardinalis, quam mo-

destiae innocentiae , religionis , doctrinae , morum ac ,

omnes referentem. Cuius libi con-

toiius vilae laudes
gressum sermonemque propter ingeniorum studio-
,

rumque vesH'orum similitudinem optatum iucundum- ,

que fore uon dubito. Igitur abs te peto etiam atque

etiam ut me de tuo itinere
, et ad quam diem ad- ,

venturum te putes facias certiorem. Ego tibi Narniae

,

occurram deducamque Ameriam. In quo unum raodo

,

est quod me nonnihil molestum habeat quod ine- ,

ptam curribus sis amerinam viam habiturus non il- ,

lam quidem arduam nimis , aut tumulis ascensuque

difficilem , sed salebris saxisque paulo asperiorem , non
inviam tamen siquidem Borromaeus Cardinalis nuper
,

germanica huc rheda sexiuga pervectus est. Deum pre-

cor , ut te quam primum quam valeulissimum videam.
Vale. Ameriae postridie cal. oct. 1099.

4« GRATIANUS EPISCOPO CUIAYIENSI.

Post tuum a nobis discessum nihiladte, ut pol-

licitus fueram scripsi ,
quod aliquot et ipse dies abfui
dorno , Balneoregium ad visendum Montaltuin Cardi-
nalem profectus. Cum rediissem Ameriam ,
partiin ex
 4y4 •*• ^i* onATiAM
puLlicis actlLuscorum qui res urbaaas colllgere, el ab-
sentibus pprscribere et omnia persequi quae aut ge-
,

ruutur aut feruutur, cousueveruut, partim ex Sinibaldi

mei litteris de tuo in Urbem adventu cognovl Ipsura- ,

que Sinibaldum commodum hominem, et cura in-

certe
genio eruditum , tum romanarum rerum diuturno usu
apprime gnarum praesenlem fuisse tibi, teque congressu
ac sermone eius delectatum esse, raihi sane iucundura
accidit. Ego quidem ad eum sci-ipsi , ut nuUum ob-
servantiae officium erga te praetermittat , ventitet do-
mum, le saepe adeat , an quid eum velis roget ; de-
nique et tibi et tuis utoperam navet qua sl ,• ute-
ris , conGdo fore , ut non studium solum eius , sed
consih'um etiara atque industriam probes. Me illud
scilicet primura ct maxime dcdcctavit ,
quod libi ex
ipsa qulele et tepore urbani caeli nielius aliquanto
esse , et ahquid remisisse de molestia sua quartanam ,

in eiusque accessu minus iara te quati frigore , mi-

nusque obrui sorano solcre , accepi.
Laetura delnde optaturaque fuit quod scrlbunt
, ,

Pontificera simul ac advenisse te Ilomam intellexit, ml-

sisse domura tuam, qui te viseret, ac suis verbis saluta-
ret, fructuum quoquc ac vinorum vario geuere. et medi-
cis ac citreis malis odoris et magnitudinis eximiac mu-
neratura te esso, ac praeterea aditum tibi ad se, quoiiens
et quando velles, patere iussisse , velleque ut ex dorao,
quam conductam habes, in pontificios qulrlnales horlos
aedesque in hortis longe magnificenlissimas dcmigres:
medicis quoque suis recreandae valetudiuis luae ac
depellendae quartanae curam mandasse. Postremo cura
ad ipsum adlisses , tanta te liumanitale accepisse ferunt,
ut repctltis saepe amplexibus , saepe collo inhaeserit.
Qunc etsi a Pontificis natura nihil abhorreaut , faci-
 EPrSTOLARUM LIB, XI. 4/^
Je ad omaia comiiatis et benignitaiis ofBcia prolaben-

tis , tamen quia feiri singulari in te anirao videtur ,

est sane quod tibi de eo magnopere gratulemur. Ilaec

quamquam a Sinibaldo nou vano nec dubio auctore
accepta , et rumore etiam , ac sermone vulgi delata ,

si certiora ex tuis litteris cognovero,tam eritmihi gra-

tum ,
quam quod gratissimum. Vale. Ameriae •XVI'
cal. decemb. 1 099.
Ferre aequo animo non possum, esse non solum ia
Italia D. V. illiuam sed etiam Roraae , et praesens stu-

diura, operam, assiduitatemque meam desiderare. Etsi

multa me nunc quidem impediant retineanlque do- ,

mi tamen de conducenda comparandaque mihi do-

,

mo Sinibaldo iam scripsi : neque enim antiquius quic-

quam mihi aut longius est quam ut teeum sim hoc
, ,

lempore , et amore nostro tuaque singulari erga mc

benivolentia perfruar coram.

5. GRATIANUS EPI5COPO CUIAVIENSI.

Uterque nostrum alterum studio ac benivolentia

antevertit. Nam quo die tu ad me de tuo adventu iii

Urbem , de tua valetudine , de aditu ,

primoque cum
Pontifice maximo congressu scripsisti , eodem ego haec
ipsa audisse me de aliis , et de te ipso scire avere
scripseram tibi. Factum utrinque bene; mihi cerle tuae
]!ttei'ae fuerunt iucundissimae, spero item mcas tibi.

Quirinalis habitatio ista hoc anni tempore , hoc statu

valetudinis tuae mihi de le , deque tua salute assidue
cogitanti suspicionem incussit minus salubris consilii,
quod eo iii colle , elsi summa sit amoenitas , summa
serenitas , atque laxitas , magnificenlia , uilor pontifi-
ciarum aedium , adiunctique aedibus liorti tam laeti ,
 /iy6 A. M« GBATIANl

tam culti, tum viridantes, et dix*ectae in tam longa spa-

tia ambulalioues, non visu solum , sed aspectu quoque
ipso exhilarent ac recreent animum tamen pro quar- ,

tauae ac morbi ratione ,

quocum ipse nunc luctaris,
videtur caelum eo loci , adventante adeo praesente iam
bieme algentius affectum tertio quoque die fe-
esse , et
bri non levissima corpus modico ac temperato aeris ,

calore fovendum domique habendum potius quam

, ,

his oblectandum , et caelo licet puriori ac tenuiori ,

frigidiori tamen exponendum. Sed haec tu cum medi-

cis melius. Ego Deum tibi , consiliis , rebusque tuis

omnibus summe propitium opto. Vale. Ameriae 'V*

eal. decemb. i5gg.

6. GRATIANUS EPISCOPO CUIAVIENSI.

Carolo fratris mei filio has litteras tibi reddendas

dedi, eiquc mandavi, ut te conveniret , viseretque meis
verbis , seque islic in lua fide alque auctorilate fore
tibi profiterctur, et quid agas, ut valeas, ut diuturnam
molestiam tam lentae quarianae feras , ut cura ac tem-
peranlia tua leuias , ad me scriberet. Eum ego Ivomam
erudiendi gratia mlsi, et in contubernium convictum-
que eorum tradidi ,
qui ex lesuitarum disciplina at-
que in ipsorum raaxime scholis instituuniur. Istis enim
praeceptoribus nunc valde plaudltur , ac sub iis po-
tissimum magistris videntur adolcscentes , et in litterls

opiimarumque doctrinarum studlis proficere et quod ,

omni doctrina praestantius est castis et probis mo- ,

ribus ad religionem et pietalein , sine qua probitas ip-

sa caslitasque nulla est , imbui atque instrui. Cupio

autem iu eo , vel ob id cum aetate bonas quoque ado-
lesccre artes , ut quem heredcm perpetui atque singu-
 ,

EPISTOLARUM L!B. XI. ^77

laris mel erga te amoris atque obseiTantiae relicturus
sum , ne te quidem susceptae iam nunc erga illum be-
nivolentiae unquam paeniteat. Vale ,
priclie idus de-
cemb. 1 599.

CLEMENS PAPA •VIII- (i)

ANTONIO MARIAE GRATIANO EPISCOPO AMERINO.

Venerabilis frater , salutem et apostolicam benedi-

ctionem. Facit vetus noster in te amor , ut tua omnia
praecipuo quodam afFectu sentiamus. Itaque cum ex di-
lecto filio uostro, et secundura carnem nepote, Cardi-
nale sancti Georgii , et ex litteris quas ad eum scri-

psisti , cognovissemus de obitu Aloysii germaui atque

unici fratris tui , cuius animae Dens aeterna gaudia
largialur ! sane commoti non mediocriter sumus , ct
iustura dolorem tuum doluimus. Homo enim est hu-
manitate praeditus; tum ille id a te promeritus erat
ut scribis , ut eum natu maiorem , sed obsequiis erga
te minorem , toto ex animo diligeres. Accedunt dome-
stica onera ,
quae narras , tot nubilium filiarum ,
quas
reliquit , et unius maris impuberis. Sed quid agas ,

Ex hac lacrimarum valle bos

frater ? fructus colligi-
mus. Nos quoque quot carlssimorum fratrura funera
extulimus , et ante nos praemisimus ! qui ex tot fra-

(1) Inter italicas Ant. Gratlani mss. epistolas una extat, qua
fratris sui obitum Venetiis •IX" calendas tebruarii an. 1798. signllicat
ipsiusmet fratris uxori. Domesllcum liunc dolorem Clemens •VIII-
tunc pontifex lenlre voluit hac epistola ,
quae cum sit Gratii\no
noslro perhonorifica , et latlnitate Silvii Antoniani commcndctur ,

non incongruara epislolaris buius collectionis clausulam cxislima-

viraus.
 4^8 A. M. Gr.ATIAM EPISTOLARUM XIB. XI.

iribus ,
quorutn complures meministi , soli relicli su-
mus. In Dei voluntate acquiescendum est. Hoc unicum
perfugium hic portus in huius vitae tempestatibus tu-
,

tissimus. Quare fraternitaiem tuam hortamur ut , ex-

ciles virtutcm tuam et qui alios multos consolatus
, es,
te ipsum consoleris in eo qui consolatur nos in omni
tribulatione nostra
; quod te facere pro tua prudentia
nou dubitamus. Fralri vero mortuo gratu-
et pietate

lemur quod tam pie et christiane, ut scribis, in Do-

,

mino et in tuo complexu obdormivit. Deus autem ,

qui tui sollicitus semper fuit , te et res tuas guberna-

bit. Tibi 'vero quam humiliter pelisti apostolicam be-
nedictionem nostram paterne impartimur. Datum Ro-
mae apud sauctum Petrum sub annulo Piscatoris pri-
die cal. februarias •M.-D'XGVIII* pontificatus nostri

anno scxto.
Silvius Anlonianus.
 ,,

479
DE CARSIINIBUS ALIftCOT

lOHAMS FRAllSCI CARDmilS COJIIIEIOM

J-dem codex , qui A. M. Gratiani epistolarum libros nobis

exhibuit , Cardinalis quoque Commendoni , qui Gratiani per-
petuus patronus fuit , complura continet latina poemata , quo-
rum nonnisi quinque brevissima , in laudem operis Hippolyti
Salviani , quod aquatilium animalium liistoria inscribitur
cdita fuerunt in ptraedicto libro an. 1554. Reliqua latent ha-
ctenus ,
quorum nos partem aliquam nunc sumus vulgaturi.
A. M. Gratianus in Commendoni vita lib. I. cap. 3. ubi de
studiis eius iuvenilibus loquitur , haec habet :
^'
captus primo
„ poetarum suavitate , ita se poetices studiis , leyendisque
„ ac scribendis carminibus dedidit, ut inde praecipuam sibi
„ famam comparaverit , ita ut cum claris viris conferretur
,, qui poetices laude praestare tum existimabantur.
,, Deinde

cap. 8. idem Gratianus pergit dicere poeticam facultatem

,

fuisse Commendono iuveni primam apud lulium III. pon-

tificem commendationem. '' Hortos lulius extra portam Fla-

„ miniam sumptu atque opere sane magno aedificabat. [n

„ eos nobilis ac vetusti fontis aquatn virginem duxerctt. An-
„ tiqui opcris statua eam virginis sopitae sowrio ac super

,, urnam recumbentis rffundebat. Hanc celebrari carminibus

„ varii generis prout spatia lapidvm erant quibus inciden-
, ,

„ da essent et lulius iussity etcertatim non Romae solum,

,

„ sed per Italiam quoqv.2 arrepta materia est decoris inge-

„ niis. Commendom.is illud studium suum quo a pueritia ,

„ fuerat incensus, deque aninii ad eam rem impetu pluri-

,, mum remiserat. Sed tum incitatus studio Po7itificis, et

,, contentione eruditissimorum hominum , et ipse epigrani-

„ mata aliquot et argumento et intervallis apta composuit.

 48o
„ Quae cum lulius legisset , ( et hahehatur talium peracutus
„ aestimator) non probavit modo , sed omnihus praelata in-
,, „ Quod autem mox Gratianus ad-
sculpi protinus iussit.
dit, post id tempus desivisse prorsus in Commendono rei
poeticae studium id parum accurate dictum videtur ; guan-
,

doquidem Commendoni versus et ad Paulum IV. PP. et in

obitu Pii V. hahemus in codice vaticano, quo tempore qua-
dragesimum octavum aetatis annum Commendonus agebat:
is enim anno 1524. natus est , Pius autem anno 1572. cae-

lum cimi terra commutavit'

Age vero qvum in scxto Spicilegii volumine prosae ora-
tionis specimen ex Commendono attulerimus , nunc aliquot
eiusdem carmina, atque in primis fortunata illa de aqua
virgine in hortis lulii pontijicis, et de pulcherrimo virginis
simulacro , aquam illam ah urna fundente , lihenier heic
proferam ex dicto codice
,
quoniam lapides cui insculpta fue-
rant nusquam hodie iani apparent. Antea tamen audiamus
virum cl. Hieronymum Lagomarsinium , qui in ms. disser-
tatione italica, codici adnexa , sic loquitur " Supersunt ad-
.

,, huc cxtra portam Flaminiam, in dextra parte euntibus

„ ad pontem Milvium , apud palatium , quod vulgo dicitur
„ lulii papae, horti illi , haud tanien ut olim ad delicias

„ culti, sed vitibus plerumque et olerihus consiti. Et virgo

„ quidem aqua abundanter ibinonuno in loco scaturit, ve-

„ rumtamen neque virginis statua, neque urna, neque ulla
„ marmora aut incisa epigrammata uspiam visuntur. Sed
„ duo tamen fortuito superfuerunt lapides muris injixi qui ,

,, aquae virginis scatebras circumstant , cum his egregiis in-

„ scriptionibus , quas a nie hoc anno 1768. (inquit Lago-
,, marsinius ) non sine labore cjcscriptas heic
expono, „
 ,

VILLAE lULIANAE INSCRIPTIONES. 4^ '

I.

lULII III. PONT. MAX. AUSPICIO

J3alduinus eius frater praediolum suburbanum pro-

pe Flaminiam , ab Antonio patruo Cardinale olim ani-
mi causa comparatum , silva , bortis , villis , vinetis-
que contiguis , et cuiusvis plantarum gcneris numero
paene iulinito a se auctum novoque ac politiore cul- ,

tu nullo non loco directum atque illusiratum aqua ,

virgiue et fonlibus saluberrimis e latebris terrae iuac-

cessisnon minus ad commune omuium qiiara ad pri-
j

vatum commodum in lucem eductis, undique irriguum

factum , salienlibus ,
pisciua , aviario , atque boc quasi
tlieatro admirabilis picturae , statuarum , emblemalura
splendore conslruclis tcmploque in primis Deo opt. ,

max. , ac divo Andreac ab ipso lulio pontlfice erecto

atque dicato Innocentio Cardinali, et Fabiano
, sibi ,

comiti eorum posteris in ampliorem et au-

filiis , et ,

gustiorem formam redegit. Praedium autem boc ipsum,

ac quicquid uspiam in eo ortum cultuni structum , , ,

ampliatura ornatum vel iu praesenti est

, vel erit , ,

in posterum, sive totura sive aliqua ex parte, cuiusque

modi et quantula ea cumque fuerit, praeter ipsos fru-*
ctus , uti nullo prorsus precio , nullo pacto , uullo iu-
re , cuiquam unquam alicubi vendi , obligari , donari
aliove quovis modo alienari possit , testamento in per-
petuum ab eodem Balduiuo omnibus est interdictum ,

ne de nomine exeat familiae suae.

II.

Deo et loci dominis volentibus , hoc in suburba-

no , omnium si non quot in orbis , at quot in urbis
sunt ambitu ,
pulcberrimo , ad bonestara potissime vo-
luptatem facto , boueste voluptarier cunctis fas hone-
3i
 ,

/82 VILLAE lULIANAE

stis esto. Sed ne forte quis gratis ingratus siet , iussa

haec ante omnia omnes capessunto.

Quovis quisque ambulanto , ubivis quiescunto , ve-
rum hoc citra somnum. Circum septa passim quidli-
bet lustranto ast nec hilum quidem usquam attingun-
,

to. Qui secus faxint quidquamve clepserint aut rap-

,

serint non iam ut honesti moribus sed ut furtis

,
,

onusti in crucem pessumam arcentor.

Ollis vero qui florum frondium pomorum ole- , , ,

rum aliquid petierint , villici pro anni tempore ,

pro
rerum copia et inopia ,
proque merito cuiusque , lar-

giuntor.
Aquam hanc quod virgo est ne temeranto ; si-
,
,

timque fistuh's non flumine poculis non osculo aut ,

Yohs estinguunto.
Piscium lusu oblectantor , cantu avium mulcentor;
at , ne quem intcrturbent interim , cavento.
Signa , statuas , lapides , picturas , et cetera totius

operis rairacuLi ,
quamdiu lubet , obtuentor , dum ne
nimio stupore in ea vertantur.
Si cui quid haud mirum videbitur , eorum caussa
quae nemo mirari sat quivit , aequo potius silentio ,

quam sermonibus iniquis praeterito. ,

Dehinc proxumo in templo Deo ac divo Andreae

gralias agunto , vitamque et salutem lulio *lll' pont.
mas, Balduino eius fratri, et eorum familiae universae
pluriniam et aeviternam precantor.
Huic autem suburbano speciem atque amplitudinem
pulchriorem in dies maioremque ac in eo quidquid ,

inc »
, lelix , faustum ,
perpetuum optanto.

Hisce actis valento , et salvi abeunto.

 ;

INSCRIPTIONES. /^83

JLJ.actems mlianae villae inscriptiones in Lagmnarsinii

schedis : quam ego villam qmim hoc anno 1842. forte invi-
serem, mirabar potentiam tcmporis omnia transformantis
vacuum nempe palatium , atque uni commissum seni custodl
picturas quidem parietum partim certe superstites et ad-
huc floridas , sed statuas plerasque ablatas , aquaeductm
magnam partem effractos , cavaedia silentia et Jierbida , in-
culta nemora , vineas ad dominos varios translatas : 2ibi vero
in stabulis aurati currus et bullata cphip>p)ia olim nitebant,
atque equi regii alebantur , ante hos postremos annos boum
nosocomium collocatum fuit ; et nunc demum , hoc quoque
amoto , tristes ibi custodiuntur sandapilae, quae cadaveribus
efferendis cholerico morbo, heu quam graviter saeviente ! fue-
runt adhibitae.
Nunc Commendonide aqua VIRGINE , et de VIRGINIS
simulacro ibi recubantis , venusta epigrammata
si non om- ,

nia, partim saltcm recitemus.Quibus ptostremo ^Mnca alia

carminum Cardinalis eiusdcm specimina subiungemus.

lOH CARD COMMENDONI

I.

X1 jrnpha loci niveosque sinus peciusquc pudicum

Tecla iacet , cvincs fusa , supina caput.
Virginei flos oris hiat ,
patulisque JaLellis
Halat inoffenso blanda sopore quies.
Dextra iniecta humero tereti labentia tergo
Golligit in parvos lintea pressa sinus.
Laeva comes lateri pronae superincuLat urnae ,

Qua nitidis virgo desilit unda vadis.

Et fovet algentes latlces levis lialitus almi
Pectoiis ; haud aJio mitior aura loco cst.
 ! , , ,

y^84 CARD. COMMENDOWI

Ede diu molles animas ,

genialia fonlis
Flumina! Sic felix irriget ora sopor !

Sic et nympharum princeps celebrere clioreis I

Sic tibi perpelua defluat amnis aqua !

Resque paterque hominum totum qui temperat orbem

Saepe suam dicat semper lulus amet ,

II.

Tibure ducta ,
patris sub luli montibus aureis
Foeta undis virgo delicias pario.
III.

Casta verecundis oculis petc virginis hospes

Limina , virgineas et pete purus aquas.
Labitur una vadis virgo , cubat altera virgo ,

Sacra vides geminis marmora virginibus.

Labilis in blandos dum murmurat unda susurros ,

Sub luli dormit muuere nympba loci.

Et somnum et violare sacrae vada virginis, hospes,

Parce , bibe , et domino laeta pvecatus abi.
IV.
Quisquis ab aurorae populis et luminis ortu
Quisquis ab occasu pelagoque , ruente quadriga ,

Sive aestu nimio , sive ustis frigoi'e ab oris ,

Geruis inexpletis oculis haeresque tuendo

Eximia forma recubantis virginis ora ,

Compositosque iu somnum artus propriumque quieti ,

Obrepens per membra decus placidisque labellis

,

Molliter halantes tranquilli flaminis auras ;

V"*<2 volo te monitum paucis , ignarus luli

e forte in legem commisso ,
principis iram
OfFendas ,
graviter teneros violare sopores ,

Vlrgineosque manu latices temerare profana

Ausis Oreadum cum sit castissima princeps.
,

Virgo est quam spectas efflantera pectorc somnum

 ,

C A R M N I A. i^BS

Virginis ad blandae crepitantia murmura lymphae»

Scilicet haec olli pater ocia fecit lulus.
V.
Sum fons virgineus , fluenta pura ,

Aqua virginea virginis puellae,

Nitori sacer , et sacer pudori.
Immundi procul este et impudici.

VI.
Virgo puclla vii'go aqua est.,

Aut purus hospes adi aut abi. ,

VII.
AD CARDINAliEM SIRLETUM.

Quemnam ego te appellem? vel quo te nomine signem?

Divitiis sapientis aquae pleno ore fluentem ,

Vasta animae raemoris vi omnia circumplexum

Oceanum , velque ipsa oblivia capta trahentem
Sirletum , Lethes iterura submersa palude
Victorem ? Qui cuncta unus monumenta virorum
Sive Syris Latiisque olim seu scripta Pelasgis
mente tenes colleclasque undique condens
Pi-aesens ,

Semper inexhausto depromis pectore gemmas •

Anne tuos potius castae pletatis amores ?
Utque licet nimis et contempto forsitan auro
Fortunam superante raanu rairer te animo amplo
Aurea facundae manantia flumina linguae
Aequantem ? Innocuos an nullo crimine mores
Exemplo proraptuque pari sermone loquentes
Allicieutem homines in caecae oblivia vitae ,

Perque salutarcs divinitus aetheris auras

Monstrantem certi cursus corapendia caelo?
Salve , oh I Hesperiae , et nostri decus ordinis ingens !

Thesauro rerum et verborum fonte perenui,

 , ,

486 CARD. COMMENDONI

Congestisque opibus tantis , locupletior lieres

Scriptorum ,
quos prisca tulit foecuudior aetas.
Viribus aucte novis , o terque quaterque beate
Salve 5 nosque diu donis caelestibus orna
Temporaque heroum raonitis expressa repone.

VIII.

AD PAULUM IV. PONT. MAX.

Sancte heros , mundi coluraen labentis Averno ,

Quem veterum exemplar morum , quem relligionis

Pervigilem excubiis custodem , et pectore firmo ,

Casto assertorem eloquio pietatis avitae ,

Adrairata diu , demum dedit oscula plantis

Roma , iubente Deo et nostros miseraute labores ;

Quam nos in tanta rerum caligine , et Orci

Praestigiisque dolisque ruentes erigis in spem !

Salve heros atavis , heros heroibus orte ,

Quasque tibi proprias superi fecisse dederunt

Caelestes curas , et relligionis amore
Eflerventem animum factis ingentibus exple,
Iraraensique laboris opus ( res postulat ) urgeus
Aggredere , excelsae raenti datur aequa potestas.
SoHs iuextiucti sublimis i'egia , solis

Aeternum geniti ,
quam tu , Pater optime , terris

In genus huraanum sumrai pietate parentis

Structara opere immenso, et pretium superante labore,
Caclesti eloquio radiisque salubribus orbi ,

Virtutisque tuae exemplo et pietate serena

Exprirais incolumem propriisque coloribus ornans
Pandis inexhaustos puri candoris honores etc.

IX-
DE VICTORIA CHRISTIANORUM AD ECHINADAS.
Ut crucis elatum sublimi e vertice classis
 C A R M 1 N A. /|8j?

Terris et caelo semper venerabile lignum

Fulsit etc.
Procubuei*e omnes preliosa in vulnera flxo
,

Eminus obtutu gemebundi et pectoris iclu

,

Dux procerumque cohors ptignaeque accincta iuventus.

X. (etc.

IN OBITU PII V.

Ergo ne tanta ruunt flammato fulmina caelo ?

Ergo ne caelitibus lantae clementibus irae ?
Orbis Atlas , caelestis Atlas ,
quo publica firmo
Cardine nixa salus , et quo stetit ardua virtus ,

Cana fides ,
populi cultus , reverentia regum ,

Et castae incolumis maiestas relligionis ;

Concipiens caelos , terrarum raargine maior ,

Par Superis pietate Pius sublatus olympo esl ? ,

Ergo ne in infensas astris llecatesque triformis ,

Lunatas acies et vero sole carentes

, ,

Perpetuumque piorum hostem immanemque tyranaum

Collatis signis rerum discrimine tanto
Coramissa est Europa Asiae felicibus armis ,
Sospes ut in cassum cedat victoria retro ?
O pietas , o prisca fides ! decussa magistro
Classis iter repetat victrix ? Quis publica curet
Comraoda ? ne primis studiis dilapsa fatiscant
Foedera ,
quae nixu nimio et duro edita partu
Vix tanto sludio , tanto acgre iuncta labore
Et probitate sua , et vi invicta relligionis
Fortiter una Pii dexlra indefessa tenebat. (i) etc.

(i) Postrema hacc Iria poemata siint satis proliKa.

 ,

488
DE PETRI mUBl
ET ACTII SYNCERI SANNAZARII
CAR3IIIVIBUS ALiaUOT.
P
•*- oetico CardinaUs Comniendoni specimini , maioris multo
Jamae ac poctam subtexere placet Petrum Bem-
suavitatis
hum , qui fuit aeque ro^nana purpura ornatus. Ab hoc enim
plurimos iuvenili praeseriim aetate dictatos versus scimus,
qui non omnes ad typograpliorum manus venerunt ; veluti
poematium heroicum de Sarca fiuvio ,
quod in vindobonensi
codice contineri nunciavit Apostolus Zenus Epist. ed. sec.
T. III. p. 30. Ego vero exemplar huiiis in Italia nactus
7iovum hoc bembinae elegantiae documenium divulgare non de-
trectavi. Est aufem ingeniosissimae fabulae argurnentum hoc.
Sarca ftuvius (is qui e iridentinis aljnbus in Benacum in-
fluit) filiam Gardam (quod est niinc oppidum ad eius lacus
ripam) legitimam coniugem a Benaco patre impetravit.
sibi
Connubii conditiones fuerunt, ut Sarca aquas suas cum Be-
naco, qui tunc tanium rivulus erat, misceret; ita ut inde lacus
efficeretur qualis qiiantusque nunc cernitur , eique Garda no-
men imponeretur. Paranlur igilur miptiae, ad quasfinitimi
celebrandas tum terrestres tum fluviatiles Dii concurrunt. In
hisfatidica Manto , futurafata ad thalamum pi-aecinit , nem-
pe quod e Garda naturus sit filius , id est fluvius Mincius,
is qui Mantuam afilio vatis 3Ianius aedificatam stagnantibus
aquis cingit. Porro ex hoc Mincio ei Maia nympha andina
(Tiempe oriunda pago dicto Andes) oriturum j^oetam maxi-
mum Virgilium, cuius pocmata summatim recensentur. Hunc
autem in Calabris extincium et Neapoli in colle Paupihjpo
sepultum imitaturos fore postremis saeculis lovianum pracser-
tirn Pontanum, et Actium Syncerum Sannazarium ,
quorum
magnifiis laudibus carmen suum Bemlms concludit.
Bembi poemati subieci inedita aliquot Sannasarii prae-
dicti carmina, quae in eius autograplio vindobonensi (cuiics
ego ifalum vidi exempkir) adhuc htebant.
 489
PETRI BEMBI
PATRICII VENETI ET POSTEA CARDINALIS

POEMA HEROICUM CUI TITULUS

S A R C A.

JT ierides magno genus ab love ,

queis labor alto
Asserere interitu clarorum gesta virorum ,

Longaque cousulere involvant ne saecla tenebrae ,

Neu subeaut animos priscarum oblivia rerura ;

Linquere si geliJas Permessi fluminis undas,

Murmuraque Aonii fontis rupemque potestis ,

Alato quam excussus equo sacer abluit amuis ;

Huc px'ecor buc nou sit grave concessisse:

, ,
fluenta
Hic quoque sunt virldes inlrer labeutia ripas ,

lo Hic quoque perspicui fontes et amoena vireta.

Nec procul umbrosae valles tacitique recessus , ,

Prataque nec pictis distincta coloribus absunt.

Benaci ad ripam dulces captablmus umbras ,

Antiqui donec referam connubla Sarcae ,

Et Gardae liquidas ti'auslatum uomea ad undas.

Sunt ignota quidem , el multis baec obsita saeclis ;

Vos meminlsse tamen , vos et raemorare potestis.

Eia aglte , ipse lacus sternlt cantantibus undara ,

Ncc fremitu assurgeus , nec fluctu concitus ullo.

20 Sarca i) erat alpinos inter clarissimus amues ,

Qui moutana ruens inter fragraenta sonanti

Gurglte praeclplti spumans delabitur uuda.
HIc dum forte Arci per valiem et pluguia culta
Mitior allapsu leni rigat arva , suasque
(i) De Sarca fluvio, qiii superne in lacum Bcnacum influit,

Cluverius Ital. antiq. T. I. p. ^i^.

 ,
,

49® PETRI EEMBI

Attenuans vires per prata virenlia fundit

Tectus harundinea madiduin caput extulit umbra
Gurgite de niedio , circumspectansque subinde
Hiuc atque hinc lacvae deflexit lumina ripae-
Atque hic umbrosam prope morum visa fluentes
3o Pectere nympha comas ad solem, quas mgdo fontis
Egelidi intingeus secreta laverat nnda.
Benaco hanc olim rapta de Balbide nympha
Progenitam dici Gardam voluere parentes ,
,

Cedeutem nulli vultus formaeque nitore

Quac nemora alta colunt foutesque aut stagna Dearum.
Sed luuc non magno saliens Bcnacus ab ortu
Piivus erat(i), modico qui stagnans gurgite laevam
Vallis ad apricae partem secesserat , alla

Dum timet ad dextram labentis flumina Sarcae.

^o Huius ut ad roseos defixit lumina vultus
Si me virgo
, tuis non dediguabere taedis
, ,

Ne me aliquem credas inquit de plebe creatum. , ,

Ille ego sum aiircis qui nascor in alpibus in quem ,

Innumeri exonerant nivium sua pondera montes ;

Qul convulsa trahens uoa uno ex vertice saxa

Vorticibus vallem rapidis haac Sarca pererro.
Omuia cum libuit sterno sata votaque spemque ,

AgricolaruiTi eludo ; at cura libct , arva remisso

Fluraine pcrlustro , et flurcntia rura peragro ,

Ijo Humorem glebis tacitum atque alimeuta ministrans ,

Ut poraa evincant ramos , atque horrea messes ,

EQicio ; sic finitimis dominaraur in agris.

Dicere plura parabat , at illa rubore dcceutes

Interfusa genas , veluti perfuderit ostro
Siquis ebur, roseis vel candida lilia sertis ,

(i) De hoc Fracastonu5 in epigrammate quod incipit : laiirum et

citrum
 ,

S A R C A. 49 '

Effugit , et medio haerenlem sermone relitiquit.

Tum Sarca in vitreas Beuaei proruit undas ,

Atque illum his audens compellat vocibus ultro.

Ex aequo tecum est animus Benace pacisci- , ,

60 Legitimos Gardae Divos quod tu ipse precari

,

Nunquam ausus, nunquam tibi quod contiugere posset

Sperasses thalamos pcto
,
pacem aeternaque tecum :

Foedera percutiam: inter nos satis hactenus esto

Ira certatum atque odio. Quam ferre maritis

Consuevere nurus dotem non ferre recuso ,

Ipse meae sponsae. Mansuri pignus amoris

Confuudam mea regna tuis discrimen aquaruni ,

Sit nullum inter nos nomen cedamus uterque

, ,

Tu natae ut dotem exsolvas ego munera nuptae.

,

jo Garda tui simul et nostri sit gurgitis heres.

Atque hic praecipue nostro qui flumine cretus
Hanc vallem implebit magni lacus aequorls instar ,

Ventura ut postliac connuhia nostra loquantur

Saecula , et aeternum nostros testentur amores ,

Signetur piacet egregio de nomine Gardae

Garda sit ut nullo pcr me nou nobilis aevo.
His pater auditis , fugat ornnem mente timorcm
Atque odium; bene consulluiu nataeque sibique
Esse putat vel coniugio vel munere tanto.
80 Moxque manum iuveni intendeus, haec insuper addit:
JNon haec , Sarca, Deum veniunt sine numine; mentem
Caelicoliim pater hanc tibi summo inspirat olympo ,

Qui statuens odiis ut res utriusque sepullis

Laetius assurgant ,
paribus communia regna haec
Auspiciis iubet et sccptris moderemur iisdcm.
NuUa tuis per me fuerit contentio dictis.
Cuncta probo gener ipse phices ante omnia ; ualam
,

Luica quac nostrae spes est iucunda seuectae,

 49^ PETKI BEMBI

Quod tibi quodque illi sit faustum , spondeo ; dextra

90 Polliciti et veri posihac sit pignus amoris. (haec
Inde manum pallentis adhuc multumque timentis
Attollit natae ,
generoque iunectit et esto ,

Hic , inquit , tuus auspicibus Dis

Garda marltus , , ;

Cum quo mox pulchrajvideam te prole parentem.

Illa verecundo niveum os perfusa rubore
Sidereos terrae vultus et lumlna figit ,

Insperata premens occulta gaudia mente.

Ergo diem placulr ccrtam slatuisse , iugales
Qua ihalamos ineant qua sollemnes hymenaeos
,

loo Concelebrent : it finitlmas vaga fama per urbes ,

Perque agros , monies vlclnaque flumlna perque

, ,

Sllvicolas Dryades et amantes rura Napaeas.

Antrum Ingens fuit excelsa sub rupe cavati
Montis , ab ingressu patulo quod protinus ore
Panditur Introrsum , mox in spatla ampla recedens ,

Humida per varios partitur tecta recessus.

Desuper irrlguo dependent pumlce saxa ,

Et clrcum vlrldi stant picta sedilia musco.

VestlbuII ad dextram i-amls florenlibus hortos
iio Apricl claudunt scopull ,
quibus aspera nulla
Tempestas vii'idem follorum excusslt honorem.
Non annus varlare vlces , non tempora norunt.
Semper odoratis pendet vlndemla citris

Aurea, surgenti semper sublt altera foetu ;

Quaeque super gravlbus pomis nova poma recumbunl,
Prospectu varlo tabulata per alta renldent.
His ,
quae massyllo quondam servata draconi
Herculeae carpsere manus his naufragus heros ,

Dulichius quae Corcyrae miratus in hortis ,

120 Invldisse queant. Haec magni regla Sarcae

Tunc fuit ; huc fessum se se referebat ab undis
 , , ,

S A R C A. 49'

Cum libuit longo vires reparare labori.

Hic ergo in mediis thalamus penetralibus iugeus

Erigitur pedibus pariter sublimis eburnis

Et gradibus tum sponda illusa figuris

variis ;

Utraque , nuuc auro nuuc dente intexitur indo.

Conclavi tborus in medio velatur araictu
Purpureo spinis borrens quem carduus ambit
;

Aureus , et foliis et lento vimine limbum

i3o Saepius intexens , et eodem margine currens.
Parte alia priscis pendent variata figuris
Aulaea , iutcxtis quae non Ati'abata Gallis
Misere , aut Morinum extremae gens ultima terrae ,

Sed quae parmeusi doctae de vellere nympbae

Texueraut vario pariter distincta colore.
Nam procul hinc agmen ramosis cornibus errat
Cervorum , incessu gestans capita alta superbo.
Illic auriti lepores , capreaeque fugaces ,

Demissis aliae longis cervicibus herbas

i^o Attondent, aliae per mollia prata recumbunt
Nonnullae arrectis pavitanles auribus adstanl.
Ergo dies optata aderat raontana relinqunt ,*

Proxima quisque ; ruunt Baldi de vertice nymphae

Grandia vimiueis portantes dona cauistris.
Quaeque Nagum educto positum sub vertice quaeque ,

Torbilis ima colunt oleis bene cdnsita saxa.

Tum Melsemninae vaHIs quae rura frequentant
Quaeque his Lenaee pater clarissima donis
Praedia nou procul hinc mensas queis nulla secundas ,

1 5o Uberius decorant pomis aut dulcibus uvis.

Quatuor ante alias forma venere sorores
Egregia , fidibus doctae et cantare peritae
Nobilis antiquo Nogarolum a sauguine prolcs.
Harum si iugeuii cultum respexeris ,
ipsae
 ;

^gl PETRI BEMBI

Piericles poterunt cunclas genulsse viderl.

Si libuit spectare manus , didicisse putabis
Pingere acu et tractare colos inoastrante Miaerya.
Vigilius pater ipse suo nam rure docendas
A teneris patrias annis curaverat artes.

i6o Vigilius ,
quo non Masis dilectior alter ,

Sivc raodis libet imparibus connectere carmen ,

Sive libet fortes armare ad pvoelia reges.

Hae passim alternis inler se vocibus aptant
Quod canere ad ihalamum carmen geniale parabant.
Aemula queis totidem mittebat clara puellas
Sirmio ,
quae docti numeros cantare Galulli
Assuetae , aeoliis poterant coniendere plectris.
Te quoque , coningii licet averseris Iionores,
Virgineum statuens nunquam violare pudorem ,

i^o Huc misisse nurus perbibent , Tritonia virgo,

Illa ex arcc tuo nomen quae a nomine surapsit.

Ipsa etiam antiquura dederat queis Tuscia nomen

INIoenia , turmatim laetos miscre colonos.
Hos Hammone satus rex idem idemque saccrdos
Salodius pulcber ducebat , tempora sacris
Incinctus vittis , qui post baud tempore lohgo
Fundavit , dixitque suum de nomine piilcbrum
Salodium , antiquam migrans quo transtulit ui*bem.
Adde Gariguani cymbis quicumque frequentant
i8o Littora piscosi ; ponuntur relia , cessant
Cuspide depositl nodoque ab barundinis liaml
Qua libuit tuto lascivit piscis in uuda ,

Nec timet insidias , impuneque seligit aurum

Carpius (i), In sicca naxae feriantur barena.
Ipse etiain borrisonis dcsccndcns montibus Oenus

(i) De hac re elegaatem labulam scripsit Fracastorius quac inci-

pif : ille tuiis , Gilberte.

 S A R C A» 49^
Vlciuo cupiens Athesi placuisse roganti
Nympliarum coramissa viris longa agraina mittit.
Nymphis compressae corpusque et bracchia vestes
Substringunt gremium crispo sinuatur amictu
, ,

190 Colla humerosque breves claudunt velaminis orbes

Pectora nectentes et candida guttura nexu
Aurato , tum serta premunt his florea crines, -

His flava incingunt geramantes tempora cycli.

Intactis facies nivibus cerlare , capilli

Flaventi possunt auro , tum lumine parlim

Caeruleo ,
partim glaucis variantur ocellis.

At iuvenes lunicas pertusi in mille ftniestras ,

Et palrio pictas gestantes morc lacernas ,

Virgatosque sagos, incedunt ordine longo.

200 Tympana rauca animos , et acuto libia cantu
Exhilarant ,
gressumque sono moderantur eodem.
Arma illis humero ferratae cuspidis hasta ,

Et lateri fidus qui numquam ponitur ensis.

Ast Atliesis magno Sarcae devinctus amore ,

Nec minus antiqua consanguinilate propinquus

Eligit ex omni numero turbaque clientum
Bis deuos ,
quibus assueto compescere in alveo
Mandat aquas se absentc , aliis hunc praeficit uudis,

Hunc aliis , varient solitos ne flumina cursus.

210 Praecipit his curare sinus , tortosque reflexus
Uudarum , ast illis rectos intendere cursus
Per valles campi spatiosa per aequora molles.
Ipse his compositis centum pracmiltit ab orani
,

Lectas natarum numero totidemque ministris

,

Stipatus , veteris petit alta palaiia Baldi ;

Atque ad neptis avum thalamos comitatur euutem ,

Graudaevumque senem grandi comitatur honoi'e.

lllum mille viri laetantes , mille sequuntur
 ,,

^g6 PETRI BEMBI

Matres atque nurus ,

pueri , iniactaeque puellae.
220 Illa patrem blando compellat Hamadryas ore ,

Illa salutat avum , tendentes bracliia parvos

Protendunt aliae poscentis ad oscula natos.
Omnibus his tenues capitum velamina vittae
Exertis immissae humeris , virgataque multis
Palla modis late niveos circumtegit artus.
Tu quoque barbarico nimium Verona furori
Obvia , et alpiuae infelix male proxima genti
Posterior nulli officiis donisque fuisses ,

Ni tua cinxissent fulgentes aere cohortes

23o Moenia et horrisonis quateret tunc ictibus urbem
,

Plurima contorquens ferri grave machlna pondus.

His super advenit Phoebi thebana sacerdos
Inlerpres Manto ,
quae post tibi , Mantua nomen ,

Indidit , auspiciis postquam felicibus urbem

Filius , et Musis dilectas condiJit arces.
Venerat Hesperiam paucis haec ante diebus
Crudeles fugieus dircaea ex urbe tyrnnnos ,

Cui pater ipse (i) suas primis monstrarat ab annis

Solamen rapti quondam sibi himinis artes
a^o Fatidicas dederatque ignaram Iiaud esse futuri.
,

Haec ut coniugium Dis hoc auctoribus esse

Decretum atque huius venturum a stirpe nepotem
,

luferat ingenio qui se sublatus olympo

, ,

Praescia fatorum cernebat , laeta penates

Confertos hominum turba matrumque subibat

Gratatura novis, quibus haec ignota ,
proplnquis.
Decedunt omnes vati , mlrantur et omnes
Illam incedentem , et longa se veste ferentem ,

Tum lauro et niveis redlmltam tcmpora vittis

260 Insigni ante alias veuerati sede locarunt.

(i) Scilicet Tiresias.

 s A R c A. z|
gy
Inlerea posilis omues longo ordlne mensis
Discumbunt epulas cumulatis lancibus alle
,

Praecincti appouunt famuli ; tum pocula cuique

Slant sua creteo primum spumantia Baccbo ,•

Inde mero nigrum simulanli plena falernum ;

Mox tridentinae servant quae frigida cellae ,

Pressaque nobilibus ponuntur rbaetica prelis ,

Quaeque dedit fervens ardenti sole Maranum ,

Quaeque incincta iugis Annonia vallis apertis.

260 Tum variare dapes pergunt , semesaque tollunt
Fercula , substituunt alio condita sapore.
Integer bas onerat mensas aper , bas simul implent
Cervorum et vcrubus caprearura tosta colurnis
Viscera nou desunt lepores variaeque volucres
, ,

Et pavo et perdix et babens a Pbaside nomen

, , ,

Quem geuitrix quondam crudeli caede peremptum

Apposuit patriis epulandum perfida mensis.
Postquam epulis fine iraposito sublatus edendi ,

Est amor assurguut cboreis iuvenesque nurusque

,
,

ayo In numerumque pedes concordi lege moventes

Alternis agltantdeductum cantibus orbem ,

Aut manibus per rautua ncxls.

blni inter se
Interea occiduo surgeus tacituruus oljmpo
Vesperus exacta referebat luce lenebras.
Ecce autem abductls sese peuctralibus effert

Tecta verecundos croceo velamine vultus

Garda mlcans , roseo qualls cura Lucifer ortu
Oceanum linqueus radiantl luce tenebras
Excutlt , atque alios praecellens occulit Ignes ;

280 Haud secus Illa allas forma superemlnet omnes,

Quae circum egreglo glomerantur corpore nympbae.
Nec mora ,
prorumpunt Hymenaeum accli-e canentes
Hi priraum , argutls respondent voclbus Illae ;

3a
 ,

/|q8 petri bemfi

Exultant iuvenes laeti , exultantque puellae»

Et iam nox caeli raedium perstrinxerat orbera
Indicens miseris curarum oblivia terris ,

Cum turba et choreis et cantu fessa quievit

Nec strepitu resonant ullo nec murmure tccta.

Tura vero varios vultu rautata colores

290 Assurgensque alta paulatim a sede sacerdos

Admovit thalamo se se dircaea iugali ;
Atque immota raanens tacitis utriusque pererrat
Coniugis ora oculis , doiiec decreta Deorum
Mente haurire queat , venturaque discere fata.

Verum ubi caelestis visa est arcana senatus

Concepisse salis , tunc longa silentia rumpens
Expectata diu tandem haec in verba resolvit.
Quis circum thalamos fulgor radiare decoros
Quem video ? Non hic facibus difFunditur alte
3oo Demissis , nitor est humana lampade maior
Vividiorque , Deos nobis denuntiat hic , qui
Ambrosius sentitur odor , venisse vocatos.
Ecce Hymenaeus adest auspex et regia luno ,

Pronuba iam cilharam plectro Gi'jnaeus eburno

,

Percutit auratam , viridis cui laurus ubumbrat

Tempora , cyrrhaeo modo quam de vertice Musae
Decerptam molli contexuerant hyacintho.
Lanificas etiam tres hic adstare sorores
Cernimus intortis ducentes stamiua fusis ,
3io Immoto decreta lovis quae condita fato
Distribuunt miseris mortalibus ; aurea magnis
Fila trahunt heroibus , et qui fortibus ausis ,

Et qui praeclaris potuerunt scandere caelum

Ingeniis numeroque addi meruere Deorum.
,

Talia sunt saeclis , ni fallor , Garda , futuris

Aui'ea , quae nostro debentur pensa nepoti.
 ;

S A U C A. 499
Nara ne te fiigiat quibus iugrediare iugaies
Auspiciis thalamos , quibus aut connubia fatis

Haec fieri voluit magnl dominator olympi ,

320 Accipe fatidicns quae dat mihi noscere Phoebus.

Principio Beuace tua et tua flumina
, Sarca , , , ,

Miscere inter vos et perdere nomeu utrumque

Vallis ab ingressu ,
primisque a faueibus hiiius
luspicio ,; tum cuncta undis obducitur aliis

Quara longe lateque paleut quae cuncta videtis

Aggere ceu longo lapidosis monlibus arva.

Finilimi te , Garda , coleut dominamque vocabunt
Reginamque lacus ,
quem mox vehit aequoris undas
lonii ventis et vastis fluctibus actum
33o Plui'imus audaci sulcabit nauta carina,
Huius ad extremi lateris gens accola ripam
Moenia clara tuum noraen testantia ponet.
Haec tua regia erit, cedent hic sceptra voleutes
Virque paterque tibi, et totis domiuaberis undis.
Illic te decimus raeusis gratique labores
Lucinae invadent , et magna vocabere mater
Ingentis nati. Hic materni liniiic regni
Nescius arctari , colleclis viribus alta
Frauget claustra , rainaxque italas perrumpet ia oras.

340 Omnia vi patria priraum loca proteret , agros

Agrorumque premet pelago mapalia vasto ,

Ipsaque cum miseris rapieus armenta colonis

Regis
o ad Eridani fluviorum deferet undas.
Sed postquam Hesperiae caelum clementius ille
Hauriet et terras iustrare assuescet amoenas
, ,

Paulatim alpestres freraitus cursusque furentcs

Exuet , et patrios dediscet lempore mores
Donec perspicuis labens et mollibus undis
Assuetas leni gaud-^^it flumine ripas
 ,

5do PEriii BE^rBi

36o Lambere , et itmocuo per campos sei-pere lapsn

Mitius , uiide agris qua sese infundet ab ipso

MiNcius eventu dicelur uomlne ducto (i).

Hic dum olim noster coudet quas filius arces

Obductis incinget aquis , stagnoqae patenles
Piscoso campos , et claram muniet urbem
Gramlneam ad ripam vitreis egressus ab undis
lungitur andinae nostro de sanguine nyraphae
Coniugio ,
quae par forma , nec nomine discors ,

jNec minor insigni partu tc Atlante creala ,

360 Q»a Dlviim interpres , et culti raaximus auctor

Editus eloquil , raagnl qui iussa Parentis
Fertque rcfertque secans Ilquldas talarlbus auras.
DII qualem nobis quantumque nepotem
magni ,

Nostra bnec Maia (2) dabit Fellclor altera prole !

Non erit in terris , nec toto clarlor orbe.

Ecce novem iam nunc Aganlppes fonte rellcto
Haud procul hinc taclto qua flumine Mlncius errat,
Aonias video parienti adstare sorores.
Lucina exceptura puerum tibi tradit alendura ,

3^70 Calliope , atque allls curara partita Caraoenis.

Hae priraum ex ipsa cui innixa puerpera lauro

Infantem ediderat , decerptis frondibus illum

Involvunt,* hinc mollis amaracus atque rubentes
Suave rosae , et violae super insternuntur odorae.
Mox ambrosium infundunt pro lacte liquorem
orl
Certatlm Charites Venerls quod munus ab alto ,

Demissum attulerant haec ipsa ad muiila caelo.

Dlvinae huic inerat doctas vis mentis ad aures
Magnaniraum heroum qua decanteulur honores.
(i) Conf. Virgil. aen. X. 2o5-2o6.
(2) Maia maler Virgilii , testibus Donalo in vita cius , ct Servio
»tl aen. pvaef.
 ,

S A n C Ai

38o Quippe sui Venus Aencac indignata iaccrc

Nomen aclhuc , scriptisque virurn clarcscerc uullis ,

Cum Thelidis nati praeconia clara feranlur

Docta pcr ora virum nullis non cognita tcrris
Constituit vatem primis cfHngere ab annis
Qui latios inter princeps graiosque poiitas
Praecipuam sacro mereatur carmine laudcni ,

Buccina dardanium cuius per saecula regem

Laudibus illustret toto resonantius orbe
Quam larissaeura quae quondam ornarat Achillem.
390 Hic ergo ut florens annis adolevcrit aelas
Musarum in gremio qua cura eductus eadem ,

PieriasPhoebo sacer inrormabilur artes ;

Et quia virgiueum assuescet servare pudorem ,

Virgineum (i) insigni nomen cum laude merebit.

Hic patris ad ripas patulae sub tegmiue fagi
Inter oves, inier beue olentia gramiua carmen ,

Trinacrium latia prlmura cautabit avena.

Carmine quo taurus dulces oblitus araores
Deseret in silvis dilcctam saepe iuveucam :

4^0 Ipsa quoque et vituli mater lactantis , et herbae

Imraemor ante pedes cantu stupefacta
, iacebit.

INIox pastorales saltus et roscida llnquens

Pascua per domilos cultu spatiabitur agros ;
Quid faciat laetas segetes quo sldere terram
,

Vertcre couvcnlat ,
quls cultus apesquc pecusque
Augeat, et vlti quae cura adhibeuda , docebit;
Ascraeumque canens romana per oppida carmeu ,

Primus idumaeara referet tibi Mautua palmam. , ,

Hinc plirygiam hesperias classem deducet in oras,

4^0 Quam dux dindymcae raolitus monte sub Idac
Post varios casus post mille pericula reruni
(i) Diclus scilicet luit Paillicnias. Sciv. ad aen. pracf.
 , , . ,

5o2 PETBI BEMBI

Dardanus ad tuscas appellcl Tlbridls undas.

Ante tameii llbycam vento Didonis ad urbem
Delatus magno reginam accendet amore ;
Cui postquain occasum Troiae fraudesque pelasgas
Erroresque suos narraverit , illa medullis
Coiicepli impaliens ignis , submittet amori
lampridem resides aiiimos desuctaque corda.
Sed postquam iliacas monitu lovis aequora puppes
420 E specula aequatis velis sulcare videbit
Pertundet pbrygio flammanlia pectora ferro.
Ille iterum siculas vento compulsus ad oras
Persolvet patrio ludos et clara sepulcro
Funera. Chalcidicas post baec adnabit ad arces ,
Ingressusque lacus stygios penetrabit ad umbras
Pallentes Erebi , obductis loca caeca tenebris
Elysiasque domos viset , sedesque piorum.
Tantura amor et cari poterit suadere parentis
Magnanimo pietas iiato , laudumque cupido !

43o Mox Superiim reginae odiis , ubi semina belli

Clam sata Dardanios inter Latiosque vigebunt,
Coniuge promissa phrygius fraudabitur heros ,

Ipsaque causa novi rursus nova femina belli

Accendet formosa procos ad proelia reges.
Tum claros ad bella duces populosque ruentes
Urbibus ex variis vates varia induet arma ,

luque aciem turmas equitum peditumquc catervas

Commiltens campos miseranda slrage replebit
,

Arvaque purpureis obducct sanguinis undis.

44o Ausoniae donec decusso floi-e virorum ,

Et mullis hominum demissis millibus Orco ,

Gouiuge et Turnus spoiiabitur aura.

aetherea
Tunc vero invidia Superum (i), ne munera tanla

(1) Loquilur poeia Iii pevsona ellinica.

 , , ,

S A R C A. •
OOJ
Si possessa diu miseris mortalibus essent
Clara potensque hominum uimio plus gloria surgat
Eripieris humo , mcdiisque locaberis aslris

Aeternum caelo et terris victure poeta.

Victure aeteruum uam docta
, Neapolis ossa
Montibus in calabris primum defleta , sacrato
4^0 Antinianeis tumulo tua condet iu hortis ,

Posleritas ubi te veuerabitur omnis et aelas

Successura tuos imitabitur aemnla cantus ,

Iutendetc|ue suos tua per vestigia gressus.

Tunc tibi vicinis lectos Sebetides agris,
Et quae Pausilypi , et quae Nesidos alumnae,
Gertatim flores gremio calathisque fereutes
Ad tua odoratos efFundeut busta maniplos.
Immo etiam erectis aris tibi sacra quotannis
Thura dabit studiosa cohors , numenque vocabit
400 Ad sua quisque tuum conceptis carmina votis.
Te duce fraternas acies ihebanaque septem
Castraducum dulci cantabit statius ore ,

Carmineque haemonium latio ilhistrabit Achillem.

Te duce divinus longo post tempore vates
Proximus ingenio accedens iovianus (i) et arte

Prisca poetarum studia interraissa novabit

Advertens modulosque tuos numerosque decoros.
Nec temere hinc animos suniens sese efleret extra
Terrarum iractus, perque ardua nubila tranans ,

47° Unde nives terris unde imber et horrida grando

,

Dicet et unde ahos ferieuiia fuhnina raontes. (2)

,

Donec oloriuis sublatus ad aelhera pennis

Perque domos caeli porque alta vagabitur astra ,

(i) Conferatur mira elegia lib. I. 9, quara Sannazarius scripsit

Je studiis suis , et de libris loviani Pontani.

(2) Tnnuit Ponlani librum mclcororum.
 5o4 P. EEMEI SARCA.

Describens quae slgna cadant,quaeque orta resurgant.(i)

Te quoque soUerti doctus suspendere carmen
ludicio , teneris iraitari assuescet ab aunis
AcTius , arcadicis quem grex eductus ab agris
Et Glauci a liquidis chorus admirabitur undis ,

Ad INIergellinas dum nectet carmina turres.

480 Hunc tu virgineos partus prolemque Tonantis
Ad nostras bominum delendas sanguine culpas
Demissam , et poenas pro nobis morle luendas
Concinere , et tecum numeris certare docebis ,

Idque adeo in templo quod sumptu atque arle superbum

Egregia Divo gentili (2) ponet ad ima
,

Collis tristitias animo curasque fugantis

AcTius ille sua ornabit qui saecula culta
Ingenii , clarisque viris tenerisque puelHs
Deliciae , toto vivens cautabitur orbe. (3)

490 His ergo atque aliis post saecula mille poetis

Sidus ut arctoum sulcautibus aequora nautis
Dux eris , aeternosque inter uumerabere DIvos.
Salve , mague parens vatura antistesque verende
Musarum , ingenio quo nou divinior aher
Ortus adbuc neque veuturis orietur in aunis.
,

Salve , magne nepos ; tibi nunc orditur avorum

Hic tbalamus seriem ,* hinc ortus primordia sumes ;

Hinc tibi clara fluet clari natalis origo.

(1) Designat elusJeni llbros cle stellis.

(2) Adi sis Sannazarli elegiam llb. IT. a. In festo dle dlvi Na-
zarii. Item cpigram. lib. II. S^. 5i. 60.

(5) Mortuo deinde Sannazarlo parenlavlt Bembus celebri di-

sticho :

Da sacro cinerijlores; Jiic ille Maroni

Sjncerus Musa proximiis^, ut (umulo.
 ,

5o5

ACTII SYNCERI SANNAZARII

CARMINA INEDITA.

I.

AD FULVIUM SCAI-AM ( I ).

Di 'ic mlbi lam grato quid volvis , Scala , recessu

Quom vacet exhaustis Parthenope studiis ?
Scribis quae recinant Vulturni ad flumina nympbae
Nec cedant priscis carmina tcmporibus ?
An te Maecenas per tanta negotia reguna
Invitura solito distinet ofEcio ?
Quicquid agis, nam te numquam marcere putandum est,
Non es qui tradas pectora desidiae.
Nemo est crede mihi ,te fortunatior uno , ,

Nec quoi tot dederint uumina delicias.

Tecum est dimidium uostri Cbariteus Arion ,

Qui mibi vel propria carior est aniraa.

Tecura Zeuonis facundia clara diserti

Vivit , lucani spesque decusque soll.

Nec non romanis qui destiuat otia cbartis

Nelaeoque socer Nestore amabilior.
Et quod suavius , et quod raro coutigit ulli ,

Est thalamus thalanio castior hectoreo.

Quod sl fortunamque tuam mollemque iuventam
Noris , nec vulgi vixeris arbltrio ,

Sublimi poteris contingcre vertice caelum ,

Et Dcus bumanis cedcre flafjitils.

o
Hoc opus , baec tibi palma sacris gestanda triumphls,

(i) Scala vir disertus laudatur a Sannazario eleg. lib. I. ii; ibi-
demque Chariteus el Rutilius Zeno.
 ; , ,

5o6 "^
". ;.. SANJiAZAEII

Si cupis exlinctos vivere post cineres.

Me vero ambusti rctinent vinela Vesevi
Gautantem teneras inter Hamadryadas.
Quem circum innumerae tondent sata laeta capellae
Haedorumque meis turba frecjuens gregibus.
Palantesque iuvat hominum spectare catervas ,

Et procul angusto vivere praedioio.

Nec pudet allrita modulari carmina canna ,

Nec rude rusticuio fundere ab ore melos.

Nec raanibus uivei tractare coagula lactis
Nec calalhos leutis texere virainibus.
Hic vitae mihi finis erit. Sit dives oportet

Quoi cura extremos quaerere Gangaridas

Et Nerei perferre miiias , et fidere ventis ,

Et navem ignotis credere littoribus.

Illi iure suas fundat PactoKis harenas ,

Exhibeat fulvos India chrysolithos.

Ipse ego securus silvis et vure beato
Perfruar , et ponti murmui-a despiciam.

Est quoque alia elegia fortasse imperfecta quae in ,

cditionibus non apparet , in codice autem ita se

habet.
II.

AD LAUEENTIUM MEDICEN ( I ).

Laurenti patrii decus et tutela senatus ,

Inler et etruscos gloria prima patres

Si mc castalia docuisset Phoebus in umbra ,

Oraque gorgonea nostra rigasset aqua ;

Mcque sophocleo donasset Musa cothurno ,

Et foret in uostro grandior ore sonus ;

(i) Comparelur com Poliliani elegia ad cundem Laurenlium apud

nos T. II. p. 3i.

 C A R M I N A. Ooy
Non ego phasiacae canerem certamina Colchi ,

Aequora non prima sollicitata rate ;

Non coniuratos subvertere Pergaraa Graios ,

Non Troiae profugos post duo histra Deos ;

Thebanasque acies fratrumque immitia , bella ,

Saevaque discordi funcra rapta pyra.

Teque tuosque meo celebrarem carmine , nec me
Pignore tam grato dulce gi'avaret onus.

Ecloga ,
qtiae inscj'ihitur Galatea , iii dicto codice
prorsus differt ah illa quae suh eodem titulo re-

perilur in editionihus [EcLII>) Est auteni haec inc'

dita huiusinodi,
III.

G A L A T E A.

Colle sub hoc mecum sedit Galatea ,• videbam

Et Capreas , et quae Sirenum noraina servant
Rura procul veteres alia de parie ruinas
,

Herculis ambusta clngebat rupe Vesevus.

Tunc ego : cur Galatea gravem non despicis url)em ?

Hic tibi consuetas formosior exphcat umbras
Populus , et motae zephyris dant sibila quercus.
Si iuga , si fontes , si te silvestria tangunt
Pascua , et errantes per devia rura capellae ,

Teque iuvat dulces pastorura admittere cantus ,

Nos quoque non fragiles uunc primum iungere avenas

Discimus impulsae uorunt mea carmina valles
, ,

Et mea maenaliis pendet iam jQstula silvis.

Siu magis adrident haec littora , sln niagis ahi
Divitiae pelagi iucundaque raurraura ponti ,

Et fortunatae Divis praeseutibus undae ;

Quis nielius vacuas sub aquis scit poncre naxas ,
 5o8 SAXNAZARtl

Et praelcasa vagas ad retla cogere praedas ?

Praeterea quicquid resouant liaec littora ,
quicquld
lli scopuli modulantur , hal^ent quod dicere possis
Esse meum(i), docui nostras haec prlmus ad undas.
Quls mellus fixas scopulis educere conchas ,

Gertius aut rigidum didicit iaclare tridenlem (2)

Sclllcet , et sparsas sub aqua defigere praedas ?
Non ego delphiuls , te iudice , non ego thynnis
Gurgltibus medils dubltera certare natando.
Me Ligurum durae rupes , me galllca norunt
Aequora (3) ,
piscantem vldlt me Varus et ingens ,

Sequana , nec pelagi tunul fera monstra britannl.

Quid tlbl me iactem ? . . .

IV.

In elegin lih. II, 10, cuius inscriptio mala puulca,

ad Rabirium aegrotanteni post distichon iios quo-
que dum libjcos etc , ita in codice sequitur.

Nos quoque mlrata est poslto Pomona bidenle

Quom sua puniceo duxit in arva solo.
At tu qui tenui contentus sorte trlumphos
Desplcls , et mlserae munera luxurlae ,

Acclpe nos faclll dextra , facunde Rablri ,

Et slccam infirmo gutture pelle sltim.

In operibus editis eiusdem Sannazarii lib. II. elegia-

jum, sextus elegiae quartae 'versus est imperfe-
ctus vel potius nullus ,
qui in codice restiluitur sic:

Arbor et cventu gaudeat Ipsa suo.

(i) Intelligit suas eclogas piscatorias, quod est opus longc prae-

stantissimum.
(i) Confer quae adiiotavi in hoc torao ad Sedulium p. ^^-^^-
(5) Itinera sua innuit , de quibus Vulpius in vita eius.
 C A R M I N A. 5oC)

Abest etiam ah editionibus epigramma qaod ,

est hu~
iusniodi.
V.

I N C I rf N A M.

Quid tibi vis insane? sacros quid tendis ad aniues,

,

Cinna, per ignotas heu periture plagas ?

Digne capistrato Romam lustrare elepbanto ,

Atque suburranas risu bilarare vias.

Te ne Heliconiades , isto len' Pallas amictu,
Ten' Pboebus calvo vertice respiciat ?
Non est , crede mihi , non est tua nosse facultas
Parnassus quantura distet ab Anticyra.

Inveniunlur eliam nonnulli iamhi in eundcm Cinnam ,

qui non hahentur in excusis , et sunl huiusmodi»

VL
I N C I N N A M.

Inepte Cinna , ceteris prorsum omnibus

Dature documenta insolenliae tuae ,

Quae te maligua mens ,

quis impulit furor
Parvum , ut putasti , sed scelestum atque impium
Patrare fncinus ? An tibi , ignavissime ,

Manes liccbit vatis impetere optimi ?

Mihi non bcebit iraprobam ab radicibus
Istam tibi bnguam eruere , et istos mala
Dentes ni^ros
o rubigine
o manu evellere ?
Istasque libi manus cruentas vindici
Falce araputave penitus , et acheruntica
Fugaculos istos pedcs scutica insequi ?
 ,

OlO SANNAZARir

Deest qiioqiie iii editionibus Sannazarii scazon qui

est huiusinodi.
VII.

DE PRISCO.

Priscus , Marulle , Prlscus ille quem nosti ,

Sectarum ocellus dogmatum omnium cultor

, ,

Antiqua solus dicta qui senum septem ,

Omnesque callet atticae sales linguae,

Et quicquid allo cum sllentio dixit
Osor fabarum ille Samius lupinique,
Zenonis heres, Socratisque successor
Aristotelis idem et Platonis adfinis ,

Cuius per urbera fama iam volat totam ,

Romam perosus cum Neapolim nuper

Pexalus atque coccinatus intraret
Et disputantum vocibus sopliistarum
Hinc inde septus per theatra per thermas
Iret supiaus , et scholas poclarum ;

Occurrit illi parvulus quidem coetus ,

Sed nec Minervae paenitendus aut Musis ,

Qualem biceps Parnassus et virens Aon

Vix ante natum annis fuisse sexcentis
Creduut , et hoc verissimum csse contendunt.
Hic post salutes obvlosque congressus ,

Cum iam putaret Pittacum aut Solonem ipsura

Venisse miro prosecutus adfectu
,

Per templa duxit per vlrela per fonles , , ,

Nec uHum omisit officii genus. At ille

Utpote raalignus , insolens , inurbanus ,

Negavit ullum rhetorem poetamve

Vidisse se Neapoli. Sed hi porro
Deos per omnes caelitumque supremum
lovem parentem dcierare non cessant
 C A R M I N A. 5 r I

.... hiic usque philosophum sese

Nec hic nec alibi praenotasse terrarum.

Extant in codice etiain aliquot versiis liendecasylla-

bi in maledicimi quendam , cui nomen ^contio ,

qui aeque in editionihus non reperiuntur,

viir.

I N M A L E D I C U M.
Paternos Pudericus (i)''**^^ penates.
Quia doctissimus unus Italorum ,

Qui me plus oculis suls amat nec ,

Absentem patitur iacere cultis ,

Pontanus meus ornat umbilicis.

Tum Summontius (2) inter eruditos
Pontani legit et colit libellos.

Pontano quoque vel iubente seras

Decantat Chariteus ad lucernas.
Illos et puto non tacebit unquam
Sacris Antiniana harundinetis.
Suspiras miser? at fleas necesse est.
Hos senariolos , inepte ,
quos tu
Nigris dentibus et nocente lingua
Audes carpere regibus legendos
,

Dant Chrysostomns et Potentianus ,

Nostros queis licet educare reges.

lam suspendia cogitas , miselle ,

Si novi bene te tuamque mentem.

lam te dlscipulum crucis sed altae
Compellantibus hinc et inde ventis ,

lam cum vulturibus nigrisque corvis

Ludentem volo te videre Aconti. ,

(1) De Puderico familiari suo Sannazarius ccl. ult. ct clc^

lil). I[. 2. Est autcm acephalura hoc carraeu.
(2) De Summoatio extat Sannazarii epigramraa lib. II. 9.
 ,

5 I 2

FRAIVCISCI PETRARCHAE
FRAGMENTUM.

Petrarchae itlnerariuni hierosoljmitanum quod extat ,

in tomo I. operum ecl.BasiL anni 'M'D'LXXXI'

p, 556- 564, est -^ne evidenter mutilum ^ adeoque
supplendum ope praedicti codicis sic*

O fortunae fides ! O rerum finis humanarum ! Cer-

tc ut es ingenio promptus ac docilis (i), facile tantis ac
talibus raagistris ,
quantum
fidendum di-
prosperis sit

sces perpeiuoque memineris. Sed iam satis itum est

satis est scriptum. Hactenus tu remis et pedibus raa-

ria et terras , ego hanc papyrum calamo properante

sulcaverira ; et an adhuc tu fessus sis eundo, certe ego
scribendo iam fatigatus sum , eoque magis quo cele-
rius incessi ; quod cum iter tu tribus forte vix raen-
sibus , ego hoc triduo consummavi. Hic utrique igitur
viae modus sit. Tibi domum, mihi ad raea studia re-
deundum quod ego confestim fecero tibi vero
est , ,

plusculum negotii superest peragendum. Christi ope

feliciter his speclaculis et hoc duce doctior nobis ac
sanctior remeabis.

(i) Loquitur Pelrarcha cuin amico , cui hoc itineranum quasi

viae ducem scripsit.
 yi 3

lULII VALERII
DE REBUS GESTIS
ALEXANDRI MAGEDONIS
SUPPLEMENTA QUAEDAM

EX CODICE TAURINENSI.

J^raeclictum opus lulii Valerii a me olim editum fuit ex co-

dice vetere mediolanensi, cuius tamen erant duae non exi-
giiae lacunae, initio scilicet libri primi, etin dimidio secun-
di.Deinde in nova editione mea romana lacunas illas ope codi-
cum vatt., qui eandem historiam , quamvis a nescio quo con-
tractam et suhinde variatam , exhibebant iitcumque repara- ,

vi. Ceteroqui nondum meas repereram supple-

inter schedas
menta aliquot genuina , quae ex codice taurinensi ad me olim
Mediolanum benigne transmissa fuerant a cl. V. Amedco Pey-
ronio. Nunc vero, quum haec oblivioni mandata fragmenta
in chartis meis forte deprehenderim , ne ea vel casu aliquo
vel certe obitu meo pereant , constitui heic in qualicumque li-

bri huius parte deponere , et sic denique lulium Valerium pro

viribus resarcire.

• . . (i) equi fuisse Laomedoniis eiasmodi praedican-

tur. Nec secus senserat Philippus , nam et aciu cor-
poris et linea pulchritudinis movebatur. Addebant
aiitein : haec quidem , o rex, sunt in hoc equo talia;
sed et vitium Ijehiile , namque ut homines videt in ,

eiuscemodi pahulum saevit. Heu rex ait, num illud

,

in isto proverbium est quod semper rebus bonis de-

,

teriora conlimitant ? Eninivero quoniam deductus est

,

semel , claudi eum atque ali curavit suh claustris sci-

(i) Pertinet hoc genuinura fragraentum ad lil). T. cap. 7. seqq.

ed. rora. uLi sevnio est de buccphalo equo in aulam Philippi regis
ducto.

33
 ,,

5l4 lULlI VALEni

licet praeferratis. Siquis enini subcubuevit legibus tri-

stioribus huiusce rei , mclius oblectabit is lanium. Et
haec quidem re\ ; et cum dicto iussa complentur.
Sed interea Alexan'!er iam annum duodecimum ap-
pelleus et couies patri fit
, et usu armorum indui me- ,

dilabatur ; siraulque cum exercitibus suis gaudebat

equis insiliens, et reliqua omnia miles ut poterat ; adeo
ut Philippns haec demirans , sic ad illum : o puer
plaudo quidem ^nrihus ct moribus tuis; eorumque aliud
duco ad simililudinem nostri , aliud vero auctius quam
ut sit ex nostra natura. Sed nunc mihi ad proximam
usque iter est civitatem.

Quod dictum cum Olyrapias etiam usurpasset ,

pro-
fectusque Philippus foret nou simili adfectu quo solitus,
Nectanahum protinus repetit eumque consulit super
clandestino marili consih"o. Qui cnm, adsidente sibi Ale-
xandro, cx arte ilhi astrica loqueretur, interpellat puer;
et heus tu , inquit, istae, quas stellas appellas, agitant
nunc in caek) ibique sunt ? Et Nectanabus ita esse

respondit. Possumus crgo istas videre , ct oculis usur-

pare? Annuit posse. TenqDus exigit; vesperum pollice-
tur; quod ubi advenerit comilare , , inquit , mecum ad
campestrem locum easquc tibi in , caeli choro lucentes
ostendam. Recipit ita sese facturnm , velut cupidus
puer. Ergo ubi tempus est ,
progressUs oppido , dabat
videre Alexandro quae cupierat , non unam sed muhas
discenti puero. Cum magistro namque paulatim Ale-
xander ad praescitam fossani veniens hominem adpel-
^

lens inpulsu impraeviso praecipitat ,* ibique leiali ictu

cervicis Nectanabus adflictus haec conquestus est : rai ,

inquit , fili Alexander ,

quodnam huiusce facti tui con-
silium fuit ? At ille respondit : conquerendum igitur
libi cst dc arte ista ,
quam noveras ; quippe nescius
 SUPPLEMENTA. 5l5
quae te inpendevent , riraare illa quae caeli sunt. Ad
haec magus : equidem , inquit , Alexauder , laesum me
letaliter sentio. Profecto nulli mortaliura contra fatum
permissa est fuga. Tura ille : cur isthaec , inquit ? Re-
spondit magus : olira quippe per hanc scientiam vide-
ram , fatale mihi fore , a filio interfeclum iri. Eu igi-
tur praescrlpia non fugi. anne ego sum
Et Alexander :

tuus filius ? Ita esse confiletur et fabulae reliquam ,

subserit serieni , tum Aegypti fugam tum ingressum ,

suura ad Olympiadcm , et tractatura , et amorem , et

quanam arte putitus uxore sit ad sirailitudinem Dei.
Et his dictis , anima exaestuat. Hic Alexander comper*
to quod pater sibl quem interfecerat fuerit, metuit eum
in illo defosso insepultum et praedam bestiis derelin-
qui ; nam et nox erat, et secretura quo venerat. Na-
turali ergo monitus adfectu superponit hominem hu-
meris quam valeniissime , et revectat ad regiam. Ut
autera reversus admatrem est cuncta enarrat quae ,

sibisupremo alloquio pater dixerat. Hoc demirata est

mulier et secus de se quam voluerat iudicavit quod
, ,

vanis scilicet artibus lusa, probritatera * fecerat. Nihi- * ita cod.

lominus et sepelit quam decore Nectanabum , et ut pa-

tri filius sepulchrum erigit operosissimura. Fuitque ia-

de pi'aenosse quid huic genti clausum iam deberetur;
,

cum Nectanabus Aegjpto oriundus in Macedonia sit

sepultus, tautumderaque sj^atii e diverso Alexander rex
Macedoniae post mortem suam foret Aegypto traditu-
rus.
Enira Philippus Delphos misit super regni suique
sollicitus successoi'e , responsumque accepit in hunc
modum : Philippe , is demura luis oranique oi*be po-
tietur , et hasta omnia subiugabit ,
quicumque l>uce-
phalum equura insilieus, medium Pellae transicrit. Vo-
 ,

Jl6 IVLII VALERIf

cabatur enim equus , quem siipra diximus , iilo no-

mine non eo modo quod corniculata fronte tei-ri-
;

bilis foret scd quod iuustio etiam quaedam fortuita

,

eius coxae veluti taurini capitis imitamen insederat. Sed

hac sorte recepta rex opinionem fovebat praedici sibi ,

Herculem iuniorera cx famula sibi natum.

At vero Alexander cura x\ristotele iam tanto magi-
stro uteretur forte praeceptoris istius ad puerorum in-
,

genia colligenda tale periculum extiierat : quippe cum

plerique essent Clii regum et optumatium nobiles , si-

gillatim ab his sententias rimabatur , eequid sibi quis-

que polliceretur, si modo ad regnum patris succederet;

aliisque operam, aliis gratiam dignitatesque amplissimas
verbis laxioribus pollicentibus ; ubi ad Alexandri sen-
tentiam ventum est , ut si ipse quoque foret Philippo
successor , super futuro profiieretur , haud equidem
mihi , ait , ut a sapiente isthaec sententia rideret ; de
futuris enim instabilibus et incertis fixam dicere spon-
sionem , errantis est benignitatis et flabilis , cum cra-
stiui ratum pignus nullus facile possederit ; dabo ta-

men tunc quod facultas et terapus hortabitur * . .

. . . probata sis tutela benivolentiam circumspectam. Et

ave , inquit , sane tu rex profecto mundane , cum isto
• prudentiae tuae pignore. Atque haec fuerat sententia de
magistro adverso vulgo , ut qui percitus et vi mentis
calentior habebatur. Quamvis eum Philippus iam sin-
cerius amplecteretur videbat enim plenam indolem :

regalemque eoque admordebatur solo quod nihil de

, ,

se voltu et similitudine mutuaretur. Cum igitur plera-

que ex his quae in studentem pater largius confei^ebat
ipse quoque liberalitate transcriberet Xeuxidis cuius- ,

dam 7ion celebris illius ad pingendum sed enim ad-

, ,

seculae regalis , tales litterae referuntur. " Xcuxis Phi-

 SUPPLEMENTA. 3 1

„ lippo ct Olyrapiadi salutem plurimam dicit. E re est

,, scire , vos ea quae Alexaudro destinatis nou illi ad

,

,, frugi custodiam retineri , enim labi omnia cum faci-

,, litate donandi. Quod quare sat sit , aestiraatote ,' mi-
,, hique mittite dispensandum. „ liaec reges Aristoteli
scribunt ita. " Xeuxis , qui sumptibus Alexaudri est
„ pi'aefectus, ea quae in eius usus largimur , ab eodem
,, fa cile dilabi scribit ,
quod sit inconsideratior . . .

„ . . susceperis, atque ex sententia dispensabis.„Ad haec

Aristoteles " Ratum quidem habeo mi rex noslris
: , ,

,, Alexandrum institutum, nihil se nobisque iu-

litteris

„ dignum factitare. Itaque mox coram indole eius [in-

,, specta quodque (i) sententia confirmaverit illi sci-
,
,

„ licet in agendis rebus non aetatis sententia sed doctri-

„ Tiae, si vobis cordi est , experiri sufEcit consilium. ,,

Ad haec reges scribunt rursus ad Xeuxin. " Litteras

„ tuas, Aristoteli, quas super Alexandro feceras, iutima-
„ vimus ; quidve ad haec ille responderit tibi prae- ,

5, sto est. Igilur ex utroque colligito, quld facto opus

„ arbitrere. ,, Id tamen scriptum cum suscepisset Ari-

stoteles , altius in hunc modum ad Alexandrum re-
fert. " Scripsere raihi Philippus et Olympias paren-
„ tes tui , ea quae tibi sunitui mitlerent , inconsultius

„ deperire. jNeque accedo sentcntiae quidquam te in- ,

„ dignum nobis ac parentibus sapere.,, Ad haec puer.

" Scire te par est , mi magister , ea quidem quae ad
„ nos a parentibus destinantur , indigna esse illorum
,, opibus et nomine. Sed secus tamen de inslitutione
„ regali reges paritcr ac parentes ,
quara decorum fue-

(i) Cod. quoque, Secl locus liic , ut alii mulli in codice suat
corrupli cl obscuri.
 ;,

5l8 lULII VALERII

„ rat , commoveri , si fortunam hanc censeant fruga-

„ Htate populari. „_
Sunt etiam litterae utriusque parentis ad filium in
modum. " Sumtus tibi fortuua noslra digni mittun-
„ tur. ]Ne prodegeris , fili, nec litterarum Aristotelis
„ de te perverteris teslimonium. Enim frugi te parsi-
,, monia esse compobato. „ His respondit Alexander :

" Equidem missorum a vobis mi parentes modum , ,

„ nomine vestro dignum non confiiebor ; expensam

,, tamen eorum Ceri pro necessiiate regimonii fateor.
„ Neque vero de me magistri litterae claudicabunt
„ eius praeceptis lion dignum a me nibilum fieri no-
j, scetis. Enim vos mallem neque adversus istbaec au-

„ res raalis sermonibus reseravisse veritatemque hanc ,

„ decentius converlisse in eos qui facere audent ne no-

„ stri curam regiam gerere pro illa populari mab'tis. „
Id iam temporis, deciraum quartumque annum Ale-
xander appellebat. Qai cum quadam die bicum quo ,

clausus equus bucepbalus fuerat praeteriret conversus ,

ad amicos baec ait o viri, binnitus ne aures meas,

, :

an vero rngitus aliquis leoninus offendit ? Ad haec

Ptolemaeus qui Soter postea nominaius est
,
, immo ve-
ro hic ille est bucepbalus equus vester ,
quem ob ve-
hementiam pariter et saeviludinem dentium hactenus
claudi rex pater iussit. Et inter haec rursus alius
equi eiusdem binnilus auditur , altus quidem ille , sed
nihil increpans ad formidlnem prlstinain , enim mi-
te aliquid et raansuetiim ; prorsus uti diceres adlo-
quia illa ad dominum esse morigera , non equi fre-
mitum saevientis. Nam et pedes priores extenderat
et gesticula mansuetudinis luserat, et supplici quodam
motu blanditus est. Quod ubi intuitus est Alexander,
fuisse ilH anlehac tam truculentum officium edendi ho-
 ,

SUPPLEMENTA. 5ig
mines demiratiir. Denicjue custodibus eviiatis claustris-

que (liraotis , animal educit , iubamque eius cum laeva

adprehendisset, auclacius nescio an felicius tergum qua-
dripeJis insultat , efFrenemque eum sed raorigerum ta-
men imperiosis motibus aurigabundus hac atque aliter
circumducit. Quod cum admirationi visentibus foret
excursu quidam rem periculi huius nuntiat Philippo.
Sed ille ad memoriam monitus oraculo , occurrit ad
puerum , et salutat inde uti orbis ingredi dorainum.
Quare laetior spe quidem filii pater iam Phib"ppus tunc
agel»at.

Sed Alexander quintum et decimum ingi'essus an-

num explorato tempore opportuno
, cum veniam a ,

paternis auribus praepignerato osculo impetrasset, prc-

cario petit ut apud Olyrapia certaturo necessaria iti-

neri largiretur. Ecquid , inquit , laboris aut arlis ge-

nus quod
est ,
tibi ad certamina praeparatur ? Neque
euim reor non regii te nominis memorem , hauc glo-
riam cupivisse. Tum ille quidem quae sint parum
ubera munera refutat ac negat ,
pugillatus scilicet at-
que luctae ,
quaeve de cesiiJ^us sive cursu plebeculam
iuvant. Enimvero , inquit ,
quadrigis ut certem. Scdet
patri professio adulesceutis ; equos , ait , ad hosce tibi

usus iubebo protinus deductum iri , de quibus tibi ad

votum proclivitas fiat. Neque enim inprobo huiusce
desiderii gloriam et cetera iit in editione nostra ro-
mana lib. I, lo. Classic. AA* T. VII» p, 69.

Sequentia fragmenta codicis taurinensis pertincnt ad

lacunam editionis meae rom, lih, II. cap. 28, p. 5j. i

Quae enini cgo supplevi ex vaticanis codicibus ,

conlractiora sunt , et ex aliis fontibiis suinpta,

. • . . omni scilicet alacriiate bclbiiu sibi desiderau-

 520 lULII VALERII

tium expeclantiumque. Aciebus igitui' ordinatis pi'ae-

ter litus flumiuis Straugae , Darium eodem Macedones
adveritare cum omni suo agmine iara intrepidi cerne-
bant ; omni scilicet parte terrarum ,
qua visentium
oculi vagarentur, phalangis * eius atque ordinibus con-
* ita cod
flueutibus. Cum illa Straugae mobiliias naturalis rur-
sus ad glaciem convenisset , et stratum alvei tenacissi-
mura fideliter etiam transeuntibus polliceretur ,
Darius
prior haud dubitans , ordines suos proinde ut in acie
consliterant, transgredi flumen intersitum iubet. Emen-
sis igitur universis ,
quidquid de Stranga metui potuis-
set idem Darius e curru regio cuius suggestu altius
, ,

vectus eminus cunctis visi consuerat demutat ad cur- ,

rus quibus proeliaribus utebantur : itidcmque cuncti

satrapes et optimates eiusdem imitalu fccerant , raultis

iam exercitum intercurrenlibus, qui virtutis solitae sin-

gulos et necessitatum praesentiura commonerent.

E diverso autem cum longe tranquillius doctius-
que Alexander Macedones in cornua protendisset, ipse
bucephalo suo vectus imperatoris officiis fungebatur.
Tandein igitur bellicum lituo praecinente ,
pari ulrin-

que procursu partes in sese procurrunt ,- primumque

saxis ac missilibus iaculati , mox ensibus etiam strictis,

cominus procliantur. Multis denique de utraque parte

consumplis , ubi nou dissimili discrirainis parilitate

protrahi lielbim Darius vidit , enimvero quod unum id

morae Macedonibus videreiur ut metiendis persicis ,

militibus tantummodo laborarent ; quara rem periculo

tendere liaud dubie interpretatus fugam capessit ot
, , ,

curru sese quam properiler possit praesentibus libe-

rat. Strangam dcnique cliam tunc stratura- firmitudiuc

perviabili transmillit atque exit. Et ipse quidem iter

ad regiam properat. lamvero turbatis persicis rebus ,

 SUPPLEMENTA. 52 1

cum omnes pariter illae tot plialangae * ,

qiiae tamen ^ ^^^ '^°''-

ferri hostinmque nondum expcrtae essent , ad eundera

alveum avidius advenissent sive cx illa fragilitate na- ,

turae sive inconsulto agmine pariter irruente Stran-

, ,

ga suum officium defecit , ingressosque submergit, om

nesque quos alveo acceperat necat ; reliquos porro in-
secuti Macedones obtruncant ; nec fere fit aliquid ex
illis omnibus reliqui , quos emersa
. . . cunctaque Alexandri victorla videretur. Tum ergo
Darius, omni spe meliore deposita, cum ingi-essus regiam
suam Iiumi sese heiujabundus miscrabiliier prorsus et

ignobilius constravisset , maerebat quidem eorum mor-

tes qui sibi adeo infauste militassent, maerebat etiam
damnum regni quod ad incitas deduxisset tunc no- ,

men et gloriam et parta tot saeculis, deformataque nunc

Persidis regna lugebat ; recursabantque eum et captae
urbes , et subiugatae regiones , et aequatio sui ad Deo-
rum immortalium vires , soiisque ortus , qucm conses-
sorem sibi dixerat ,
gloriatio ; qui quidem nunc pro-
fugus desertusque et inops omnium foret : profecto di-
cens nulli esse hominum rata, vel stabilia fortunari;
quae si parvam inclinationera status sui nacta sint ,

in conti'arium protinus resultarent , et quosque dc cul-

mine ad profundas tenebras urguerent. Indulgens ergo
lamentis eiusmodi humi porrectus inopsque solacio-
,

rum diu miseriter agitabat.

Tandem tamen ubi satietas eum praesentium cepit,
veluti sobrius raaestitudinis factus , conscribit litteras
ad Alcxandrum in hanc senteniiam (i) "Darius doniino

(j) Sequens epislola satis videtur fuisse spaliosa in genuino Vale-

ni codice , cuius nos nonnisi partem nacli sumus. Quae autem esl
in noslra editione rom. p. i58. brevis Darii epistoln, ex hac scilicet
prolixiore contracta fuit.
 522 lULII VALERII SUPPLEMENTA.

„ Alexandro haec dicit. Ante omnia quidem hoc moneo,

,,uti le in hac forlunae beatitudin.e, tanien hominem re-

,, cognoscas; siquidera satis idoneum arguraentum ad id

„ consilii ego praesto sim ejuod profecto docere
tibi ,

„ possim, nihil horaines quam quaeqiie praesenlia sua

„ praesumere oportere. Neque modo de me primum
,, fortuna commenta est ; iampridem istud in parente
5, meo Dea illa illa Xerxe monstraverat. Is quippe pari
„ adrogautia cupitorum , cum in vestros militiam dele-
„ gisset , alioquin avidior rerum , quae regum glorias
„ trahunt ; pro hisce omnibus , quae pelebat , opes
,, suas, tot illa militantium milia adtrita pariter amis-
„ saque, ad paenitudinem vertit.Hisce igitur usus exem-
,, pb*s , doclusque de tab'bus pro graeco nomine at- ,

„ que clementia , competentius feceris, si miseratione

,, hosce Jmpertias ,
quos tibi fortuna supplices procu-
„ ravit. Igitur le ,
pi'r favisores tui Deos , nostrique
„ adversitures ,
quaeso obsecroque , uti mecum . . .

,, . . . (i) verit Darius ille miserationem ; cui mihi

„ nou mater amanlissima , non suavissimi filii proptcr
„ sint ; quin haec cuncta adversantibus serviunt. Qua-
„ re pollicenlem me non modo thesauros opesve re-
5, gales , sed regni quoque uoslri quam amplissimara
,,
portionem ,, et. cetera , iit in eclitione noslra ro-
rtiana lib. II, cap, 3o. p» 109.

(i) Pars est hacc cpistolae Darii ad Porum indum, qualis erat
apud genuinum Valerium. Namque illa Lrevior apud ed. rom.
p. iSS-iSg. ex hac raaiore compilata fuit. Et quidem hoc fragmcn-
tum taurinense incurrit in hiantcra codicem mediolancnscm uli

p. iSq. videre cst.

 523

ANTONII GALATEI
VIRI DOCTISSIMI

EX CODICE VATICANO.

1. AD CATHOLICUM BEGEM FERDINANDUM.

DE CAPTA TRIPOLI (l).

Hi Lic est mos Deo immoitali, iaclyte rex, nec non et vobis

regibus qui illius vicem in terris geritis , ut eorum quae ve-

stro numini offeruntur (habet enim suapte natura numen quod-
dam regia maiestas) non magnitudinem aut pulchritudinem aut
grande pretium spectetis sed dantis meutem atque animum.
,

Quis enim eum qui suo regi aureas vestes , vascula aurea at-

que argentea, aut ipsa humanae vanitatis indicia indicas gem-

mas et vitro nostro non absimiles lapillos quorum ipse locuple- ,

tissimus est , donaverit , non cauponem aut foeneratorem ap-

pellaverit , aut potius piscatorem qui sub parva esca gran-
dem venari putet acipenserem aut rhombum ? Quis umquam
e templo eiectus est ,
quod parva obtulerit munuscula ? feli-

cia saecula, in qulbus Superi contenti erant ut puris moribus,

sic et purissimis donis , farre , et ture , et spiceis sertis , et
oleo ! Nam neque ceram neque mel antiqua lex in sacris ad-
misit, puto cjuod aculeata et venenosa erat illa bestiola cjuae
mel et ceram concinnabat quia apum reges aut carent aut
,

non utuntur aculeo. j\ec{ue ego delic|uerim si magnitudini no-

minis, immo et numinis tui ,
parva cjuidem sed pura et sin-

cera obtulerim munera ; ut qui pro tuis partibus ,

pro fide in
te servanda , ut pleric|ue Hispanorum noverunt , superioribus
bellis res meas , me ipsum uxorem , , et filios ,
periculis oimii-
bus exponere non dubitaverim. Utinam ego te ingenti classe,
nummorum copia , eciuorum et hominum magna vl iuvare pos-

(1) Anno MDX. Viae Marianam dc rebiis Ilisp. lih. XXIX. cap. 2'>.
 524 ANT. GALATEt

sem ! Sed quod possum et precibus et verbis, id libenti animo

praesto.
Quis est tam a veritate et iustitia et pietate alienus, ut
non admiretur et colat , eumque regem non participem suo-
rum annorum si possit faciat, quem vidimus iuvenem cum
patre sene inter difficultates maximas laborantem, innumeram
hostium multitudinem cum parva manu e propriis regnis pro-
fligasse, et suos qui a fide desciverant , subegisse? Deinde vero
quanto is animo ,
quanta virtute et prudentia uxoris regna
pacaverit, nemo ignorat. Pacatis regnis, tamquam duratus tot
iustis bellis maiora animo concepisti. Liberasti Hispaniam
,

ab illa antiqua Saracenorum peste , quae per septingentos aut

ferme octingentos aunos paene ad interitum Hispanias omnes
vastaverat. Quid si sub aliquo ignavo rege Saraceni, qui opti-
mam Baeticae partem tenebant , cum iis qui Africam incolunt
eonspirassent , nonne in Hispania maximos tumultus concitas-

sent? Et forte non esset nobis minus metuendus occidens,

quam sit nunc oriens. Tu tuis viribus , laboribus , et periculis

sine alicuius ope omnia nobis secura reddidisti. Tua ipsius

opera Hispania nostra est.

Nec his contentus pro tua virtute, proque amore christianae

rei publicae oculos in vicinam Africam vertisti. Victis ac eie-

ctis ex hoc Apuliae regno GalUs, victricem classem tuam in

Africam traiicere iussisti. Quid dicam ? Ubicumciue tuum vene-

randum nomen exauditur codem et victoria sequitur. Tu so-
,

lus inter christianos principes non christianorum sed hostium ,

Christi sanguinem semper sitisti. lam tenes Christo duce mu-

,

nitiora et tutiora utriusque Mauritaniae , et Numidiae , et afri-

cauae orae loca ; et usque in Aegyptum fere nihil est , quod in
littore Saracenis usui sit. Substulisti Saracenis opportunitatem

infestandi (ut semper solebant) christianas regiones , Apixliam

Calabriam , Brutium agrum , Siciliam, et universum mare Tyr-

rhenum, et oram Hispaniae, et Massiliae, et Galliae narbonen-
sis, quae interno mari abluitur, praecipue capta nuper magna ur-

be TRiPOLi quae opportune sita est Afris et Mauris ad Italiae et

Siciliae incursiones, nec minus Turcarum receptui qui christia-
na littora depraedabantur. Adeo ut mihi constituam, plus pro re
 EPISTOLA I. 525
christiana fuissetripolim quam Tunetem eapi quamvis ea ,

quoque favente Christo suh tuo iam iam erlt imperio. Olim pa-
ganorum reges mvidentes virtuti et fortunae tuae te admiraban-
tur ; nunc timere quisque rehus suis incipit , et tamdiu saluti

suae bene consultum esse putant ,

quoad contra illos victricia

arma non moveris.

Totus orbis christiana quae nondmn noverat arma reformi-
dat. lam ad Taprobanem per maria nullius ante trita rate de-
venimus. Taprobane hispana et signa et arma vidit. Vestrum
nomen iam utrumque horret hemisphaerium. Nec fraudabo Lu-
sitanos tuos suis laudibus. O inclyti , o felices occidentis re-

ges ! nunquam satis me

quamvis vestra egregia facta
a laudati ,
et aeterna digna memoria ubicumque locus tempusque sua-
,

sit , nunquam tacui neque liic tacebo. Vos vos ausi estis rem

futuris saeculis memoraudam atque admirandam, quam nec con-

fmes et praepotentes Carthaginienses uoverunt nec rerum do- ,

mini Romani, nec is qui se lovis filium et mundi regem ap-

pellari iussit. Coniunxistis Indos Hispaniae ; sulcastis va-
stum illud et inane naturae ; ostendistis nobis ignotas ter-
ras et inaudita nedum visa maria; iunxistis
indicum hispa-
nico oceano circumiluam demonstrastis esse Africam ,
, et

quod astrologonim maximus in Aegypto sul) florente roma-

no imperio natus, nec non et luba rex rerum diligentissimus
indagator ignoravit. Quid aliud hoc est, quam aut ex duobus
unum, aut ex disiuncto terrarum orbe continuum fecisse?
Auxistis commercia et eonsuetudines gentium , totcpie imma-
nes nationes et pecorum more viventes ad religiouem et ad
bene et culte vivendum instituistis. Non est facile dicere quan-
tum vobis hmnana immo et christiana res debeat.

Tibi vero, cui directa est oratio mea, data est ultio tanti
per tot saecula fusi christiani sanguinis. Sequere ergo, magna-
nime rex, christianorum regum qui sunt et qui fueruut et
f[ui futuri sunt gloria , unica spes christianae religionis , vi-
ctoriam ,
quam tibi Christus donat. Capta est urbs inter Ale-
xandriam et Carthagiuem , inter remotissimas terras praestan-
tissima populosissimaque, primo quod maxime mirum est im-
petu ; et gens illa quidem sumptis non tarda pharetris nec ,
 226 ANT. GALATEI
imbellis, ut plerique Saracenonim , sed crebris in Christianos
ineursioni])us armis assueta , et omni armorum quo Cliristiani
utuntur genere instrueta, et Cln-istianorum spoliis et captivis

opima. Nonne a Domino factiun est istud, et est mirabile in

oculis nostris?Tot bella confecisti avita regna tua paene amis- ;

sa recuperasti; uxoris regna nescio an dicam pacata feceris

an de novo adeptus fueris ; tot pericula evasisti ; regnum Apu-
liae quod fere totum sub Gallorum erat
,
potestate , recepisti.
Pauci eramus sub tuis felicibus signis, et iidem (si diutius
aut prudentius hostes vexassent ) in Siciliam navigaturi , ut
nostrae saluti consuleremus. Ecce iam subito alata, utpingi-
tur, victoria ex caelo demissa est. Ab hostibus paulo ante
obsessi, et qui muris fossiscjue claudebamur ,
parvo momento
hostes u])ique superavimus , fudimus , stravimus , fugavimus,
et haec non sine numine Divum.
Haec sunt, magnanime rex, quae mihi fidem faciunt , cel-

situdinem tuam ad multo maiores res gerendas a Christo ser-

vatam. Nec a me expectes obscura et vana apotelesmata, (pii-

bus ego quamvis ea non penitus ignorem tamen lidei

, nihil

adhibeo , ut quae milii fidei nostrae catholicae minime conve-

nu-e videantur. Nam et Basilius ille magnus et pliilosophus

et theologus , et Gregorii graeci duo , Chrysostomus quoque,

et Damascenus , et ex nostris Hieronymus, et Augustinus, et

ceteri, huiusmodi nugas abominati sunt. Quin etiam ipsi gen-

tiles, qui plus quam ceteri sapere visi sunt, ut Socrates , Pla-
to , Aristoteles, Theophrastus, nunquam talium vanitatum me-
minerunt. Avicenna quoque, et Averroes, et sapientissimi Ara-
bum contempserunt. In lege veteri cautura est, ne a signis
caeli timeamus. Ipse solus Deus est ,
qui vult timeri amari et
coli. Impium esse duco, putare aliquid in caelo esse malignum
aut noxium. Malignitas non in caelo , sed in terris est. Senex
sum, neminem novi, qui se his vanitatibus involveret, ad bo-
num exitum pervenisse. Habemus , catholice rex , Christum
ducem , secpiamur nohis oblatas sponte victorias, et consensum
gentium pro divino consilio ha])eamus. Videmus etenim sae-
pe spiritum Dei in raentem populorum occulte influere, ut ne-
jnine auctore quod verum sit iudicent. Memmi me puerum
 EPISTOL\ I. 527
( ita Deus benc me amet, non mentior) vulgo audisse Ferdinan-
dum quemdam faturum qui Saracenos ex Hispania pelleret,
eumdemque recuperaturum sanctam Dei civitatem Hierusalem.
Idem omnes sentiunt , nemine auctore praeter Deum opti-
mum maximum , a cjuo ita fore decretum est. Conseusus gen-
tium ex Deo est. Utere felicitate tua , optime rex , dum li-

cet , et restitue nobis rem christianam cpiae ad angulum mun-

di redacta erat.
Satis est nobis hactenus ora Africae, dum et portus et re-

ceptus habeamus , et Saracenis adimamus spem iacursionum.

Arentia loca et sitientes campos, ({uos multo difilcilius est tu-

tari quam vincere, vagi et nudi sibi habeant Nomades. Ag-

grediamur imperium romanum a Turcis occupatum. Quae qui-
dem expeditio tanto facilior erit ,
quanto maior est spes prae-

miorum. Paucissimi sunt pro Christianorum numero Turcae;

quis nescit ? Imbecillum praeterea est ac debile Turcarum re-
gnum cum invitis dominetur et non suis constet pedibus, ac
,

hostes secum ubique habeat. Christianorum pestilentes di-

scordiae! Et tamen tantae ac tam maturae messi nemo inven-
tus est qui falcem imponat. Nimirum illa tibi servatur. Bel-
lum Turcarum ( crede mihi ) facilius est finire quam inchoare.
m Africa nullos amicos habemus et si omnes urbes expugna- ;

verimus , tamen universa provincia nobis erit semper infesta.

Quis fugientes per invia et inaquosa loca Arabes insequetur ?
Aut quae esset utilitas persequendi ? At Iiic si semel viceri-
mus, una pugna totum bellum conficiemus , ac omnes proviu-
ciae nostrae erunt. Hi teinvocant, te sperant te votis , om- ,

nibus templis, omnibus aris exposcunt, et tamquam a Deo mis-

sum expectant. Nos unde haec novimus ? Vicini sumus: etenim
nonnisi freto quinquaginta milium passuum ab illis distamus.
Sunt e conspectu littoris nostri in culminilius Acrocerauniorum
montium et Chimaerae duodecim milia fortissimorum bellato-
rum, qui se suaque omnia toties celsitudini tuae commiseruut.
llli si te venturum non dubito quin impleant
senserint , e vi-

cinis locis uumerum ([uinquaginta milium pugnatorum ,

qui
sub impcrio tuo sine ulla mercede militabunt , assueti iampri-
dem Turcarura bellis. Spero ad priinum nuncium adveutus
 .

o28 A.AI. GALATEf

tui aut ducum tuorum , mille urbes uno die ad nos redi-
turas
Suadet mihi ut credam haec ita ut dico futura esse , ordo
et series quaedam rerum humanarum a Deo instituta. In orien-
te apud Assyrios Medos Persas , coepere imperia. Inde Ae-
, ,

gyptii et Scythae in magna parte terrarum, ludaei et Phoenices

in quota parte dominati sunt. Post vero Macedones rerum po-
titi , ultimo oriente terminaverunt imperium. Carthaginienses
quoque Africae et Hispaniae et mediteranei maris nonnullis
insulis imperaverunt. Romani longius latiusque quam ceterae
nationes quas unquam legimus propagaverunt imperii sui fi-
nes sanctius iustiusque, quam ceteri omnes mortales suis vi-
: ,

ribus usi sunt: gentes, qaas subegerunt, humanitate et bonis

moribus instituerunt ,
participesque fecerunt imperii : ab una
urbe orbis victus est plus fide , clementia , liberalitate , et be-
neficiis ,
quam armis. Gothi et Longobardi diu regnaverunt.
Prisci Galli usque in Asiam et Taurum montem penetraverunt.
Posteriores vero, quos potius Francos appellaverim ( sunt enim
ab antiqua origiue Germani) sul) romanorum Pontificum um-
bra multas orbis partes occupaverunt ,
praeclaraque gesserunt
opera. Germani iamdiu dono Pontificum romancrum obtinent
imperium.
Soli Hispani huc usque suam vicissitudinem non habue-
runt, soli Hispani sua signa nunquam e solo patrio extulerunt.
Fortissimi viri, ut constat apud omnes scriptores, Hispani sem-
per habiti sunt , sed sub alienis signis , sub alienis auspicus ,

nunc sub romanis nunc su])poenis ducibus. lam redditae sunt

,

Hispaniae suae vices et te regnante iam caput orbis erit. PIus

,

tibi se debere Hispaniam fateri necesse est, quam omnibus

ante te regibus. Tu illam a servitute eripuisti, militari disci-

plina et mitissimis moribus instruxisti. Ne perdite, Hispani,
occasionem. Venere vestra tempora. Hoc non a vate sed a viro
non raalo dictum accipite et credite; sub Ferdinandi istius au-
spiciis toti terrarum orbi imperabilis; si modo in victoriis ve-

stris et in tanto et novo afflatu fortunae vobis temperare di-

diceritis
, memores humanarum rerum et eorum qui vobiscum
una periculis se suaque omnia exposuerunt. Indignabunda res
 ! ,

EPISTOLi I. 529

\ictoria est: cum se non perbeuigne ac perhuniane , sed su-

perbs et iasoleater tractari noverit, alas habet et fugit alio;
et quos ante afflixerat, nonnumquam amplectitur. Illius hae
tantum leges sunt: parcere subiectis et clebellare superbos.
Vive diu et bene vale, rex felicissime atque invictissime
unus qui uobis properando restituas rem

2. AD FERDINA^DUM DUCEJI CALABRIAE. (l)

Multum interest, inclyte adolescens, inter nos f{ui ad servi-

eudum nati sumus , etvos qui ad imperandum. Si omnia pen-

semus, liberius nos vivimus qui servimus, quam vos qui impe-
ratis. Nos tantum vobis placere studemus, et Diis (2) immorta-
libus, quos placare modo velimus haud difficile est. Yos et ,

Diis, quorum amplissima accepistis beneficia, et nobis, et populo,

incertae rei, et mutabili fortunae, famae, raaioribus vestris, et
posteritati, et nostris et externis nationibus, sociis, amicis, sub-
ditis,atque hostibus satisfacere oportet; quod quam difflcile sit,
iitantum qui experti sunt , noverunt. Necesse est enim, ut
quem omnes spectant, omnes admirantur, et diligentissime et
sanctissime vivat. Nos si quid peccamus nobis ipsis tantum ,

peccamus ; vos si quid delinquitis , et omnes idem delinquere

oportet : nam vos principes in aliorum exemplui« fortuna ef-
flnxit. In vos oranium oculi intenti sunt. Menda, non quae
in turpi facie est notatur, sed quae in formosissima. Quae in
aliquo lapillo est, maculam tantura notat qui vendit aut erait:
quae in lucenti Imiae globo, oraniura qui sunt et qui fuerunt
ora in se convertit. Vos, quibus tantum a rerum domina for-
tuna aut a Diis immortalibus datum est ; vos ,
qui in terris
vicem geritis Deorum , divinitus et sine labe inter homines

(1) Erat hic filins Federiti tertii ,

qiii postreimis Aragoiiioriim Neapoli
regnavit. Fenlinaiidus enim , numiinam adito paterno regno, iu Hispania
captivus obiit. Porro Galateus ad eura liaec inonita scribebat, quuni puor
sub praeceptoribus erudiretur. Ergo baec epistola antiquior est praecedente
ad regem catliolicum , regni neapoiitani iam factum dominuni.
(2) Loquitur etbnicorum latinorum lingud vel more Gaiateus; iiifelli-
git tamen Deum cum tlivis scu bealis in caelo liominibus; quod semel mo-
nuissc sufliciat.

34
 »30 A^T. GALATEI
OpOitet viverc. Qui ali^s fecerunt,
omnes iratam fortunam, et
laesa experti suntnumina, ob collata iiidignis tot munera.
Par est principum mores tantum ab aliorum moribus differ-
re, quantum et potentiam et opes et gloriam. Tantum decet

principes, eos quibus imperant animi virtutibus superare, quan-

tum principatu ne videatur ei esse tributum rerum huma-
;

narum imperium, quem non alios ab bene beateque vivendum

dirigere atque instruere, sed ab aliis instrui necesse sit.

Age igitur, inclyte adolescens, ut praeripuisti ceteris sum-

mum futurae regiae dignitatis locum, sic iflgenti et generoso
animo amplectere doctrinam et virtutes omnes; ut magis vi-
dearisadmirandus et animi et corporis virtutibus, quam reg-
tio et genere. Tibi praeterea prae ceteris principibus magis la-
borandum est, quoniam maiorum tuorum in illustri loco po-
sita sunt exempla quae itnitere ; cpios ut magum
et divinum

est gloria superare ; sic non aequare, turpe; ac Federici filio,

ct cui natura egregias et corporis et auimi virtutes dederit,
indignum. Tibi secundis nato sideribus benigna parens natura
larga manu tribuit et robur, et pulchritudinem corporis, vul-
tus venustatem et gratiam , uec minus divinitatem ingenii et

memoriae. Tu , si naturae donis recte usus fueris , maiores

tuos non dicam imitaberis aut aequabis sed longe superabis. ,

Exempla aeternae gloriae et ingentium virtutum tibi maiores

tui reliquerunt et regnum ; tu si regni hereditatem desideras,
amplectere et virtutes.

Ne vetera, et ab hominum memona abolita, sed tantum in

annalibus reservata repetamus, atavus tuus Ferdinandus (1) cu-
ius vencrandum nomen refers, et ut speramus, virtutes etiam re-

feres, vir extitit sanctissimae vitae. Nemo illum. iustitia, pietate,

humanitate, fide, pudicitia, recti observantia, vicit. Alphonsus

primus, Apuliae rex, proavus tuus, munificentia, humanitate,
clementia, comitate, magnitndine anim.i, et gioria, et litterarum
amore, omnes suae aetatis principes antecelluit (2). Ferdinandus
avus tuus gravitate, sapientia, gioria, prudentia, felicitate, in-

(1) Intelligit rerdiuandum Aragoniae et Siciliae regem, Alphonsi primi

?>feapolis regis patrem.
(2) Legatur apud nos Alplionsi I. vita a Vespasiano scripta, Spicileg.T.L
 EPISTOLA II. 53i
tegritate \itae, iustitia, perseverantia, aequabilitate animi, con-
stantia, modestia, lilDeralitate , cui unquam regum cessit? Al-
phonsus secunclus patruus tuus, magnitudine animi, laborum
tolerantia, castrametandi disciplina, rei militaris peritia, pie-
tate, reiigione, omnium disciplinarum atque egregiarum artium
amore ac studio, cum omni anti(mitate comparandus est(l).Fer-
dinandus secundus patruelis tuus strenuitate, audacia, ferocia,
largitate , indulgentia, gratia, et publica benivolentia, nemiui
est postponendus. Federicus pater tuus multarum rerum pe-
ritia, sapientia, modestia, clementia, misericordia, innata be-
niguitate, et ad conciliandos homines affabilitate, comitate, iu-

cunditate vultus, dexteritate ingenii, omnique regia disciplina,

tantum quantum nemo alius , valet; ita ut illum regem ap-
pellare quis potuisset ante (juam esset rex. Semper enim in
illo nescio ciuid regium perspiciebamus , ante quam ad regni
fastigium perveniret.
Habes igitur iiereditarias virtutes, habes exempla, ut dLxi,
non externa aut peregrina, sed domestica (juae imitere, aut
Ut speramus superes. Et si, ut quibusdam non obscuris aucto-
ribus, et ipsi divino Platoni placet vim quandam habent no-
,

mina tu hoc venerandum nomen sortitus es hoc fortasse ia

, ,

fatis est. Quicumque ex vestra vetustissima christianarum om-

nium familia, ex quo ex Italia Gothi a quibus tibi origo est ,

in Galliam, et deinde in Hispaniam transierunt Ferdiiiandus ,

appellatus est, eumdem humanitate, fide, probitate, ceterisque

virtutibus , semper praeditum fuisse constat. Et si educatorum

nostrorum, ut virtutes, sic interdum et vitia imbibimus (aiunt
enim Alexandrum illum macedonem orbis domitorem Leoni-
dae paedagogi sui quaedam vitia hausisse tu educatorem et )

inslitutorem adolescentiae tuae comitemPotentianum, tu Chry-

sostomum habes praeceptorem, in quibus ita optima sunt om-
nia, ut nihil in illis desideremus (2). Qaorum operam atque in-

dustriam, Diis bene iuvantibus, boua fortuna faustusciue even-

(1) A(l hunc Alphonsum adlmc Calabiiae ducem pjaedarum misit

, ,

Pontanus dc principe librimi; scdparum laefo succcssn; ctenim is regnum

Ti\ aclilum neccssario abdicavit, el in Sicilia profugus interiit.

(2) Hos ambos Saimazarius laudat regios praeceptores apud nos p. 51 1.

 532 AXt. GALATEI
tus sequetur; hoc est, ut qualem ipsi optant atque speranty
talis Mturus sis princeps. Et ut epistolae Aristotelis ad Philip-
pum, cjuam tibi mitto, ultimis verbis utar, bene vale, -^ux-nv
TTf^o; <^tAo<To^ty.v , (Tui/.a. 3s n^oq vyeia.v aywv.

3. AD ILLLSTIIE5I DGMIXAM BGXAM SFORTIAM. (l)

Mellitulae litterae tuae, iHustris puella, maxima me afficiunt

iucunditate, maximum videndi tui desiderium afferunt. Inge-
nium tuum non modo laudare, sed admirari soleo: quotidie
bona animi tui incrementum suscipiunt. Tu, si tibi litterae cordi
sunt, maxima sapientissimaque inter nostri saeculi puellas eva-
des. At si fortasse hae nunc tibi labori sunt, si operam navave-
ris, eaedem erunt tibi summae voluptati. Ne desere, illustris
puclla, ne desere studia, ad quae natura ipsa, et prudentissima
mater tua, et praeceptor tuus vir sanctus et idem doctissimus,
omnesque boni te hortantur. Utere felicitate ista ingenii tui;

ne despicias dotes, quas tibi natura fortunaque larga manu

porrexerunt. Nulla in re magis accusandi magisque plectendi
sumus, ({uam cum naturae bona ingrati recusamus atque de-
spicimus. Siprincipes natura, non solum legibus et consuetudi-
ne, ceteris praestant , ut plerique opinantur, maxima inter te
ceterasque puellas distantia csset debet. Tu ad imperandum, il-
lae ad serviendum nataesunt: illae cclo fusoque utuntur, tu le-

gibus disciplina ac bonis moribus: illae corporis cultui student,

tu animum colere debes: illae herae serviunt, lanam faciunt,
sericum trahunt et auri tenuissima fda; vos quibus, quoniam
fortiinae ita visum est , etiam viris imperare datum est , libros

(l) Ex Galeatio Sfortia Mediolaneiisium principe, et Isabella Aragonia

Alphonsi II. regis Xeapolitanoniin tilia, nata est Bona; quae, patre extincto,
Barium cum matre venit, quae urbs cuni sua ditione siib Sfortiadum im-
perio erat, nominatimque Isabellae viduae ad regnandum obtigerat. Ea in
aula medici personam gerebat Galateus noster, (pio tenipore et Isal)Pllae
principi orationis doraijiicae explanationem composuit, et hanc monitorianl
scripsit epistolam ad Bonam puellulam; quae deinde Sigismundo Poloniae
regi nupsit, eique filium Aiigustum peperit, qui ultimus lagellonnm Polo-
niae sceptrum tenuit. Regnanle filio, Bona regina coortis dissidiis, Barium

denuo se reccpit, ubi vitae ferminum nacta, insigni tumulo condita fuit.
Haec oiania ex illorum temporum historia satis constant.
 EP1ST0L\ in. a33
sanctoruin virorum et philosophorum evolvite, cxempla illu-

strium feminarum imitari discite, ut dipnae videamini quae

vii'is imperare valeatis, ut in quas fortuna sua dona bonacjue
omnia congesserit.
Incipe, assuesce, in ista tua tenella aetate contemnere io-
cos, lusus, inanes fabellas, vanitates, et levia et inutilia ver-
ba: fuge otia et confabulationes muliercularum, pictas vestes,
aurea monilia, quae omnia vilissimae ac plebeiae admiran-
tur vetulae, et oculos et mentes ancillarum attonitas detinent.
Incipe aliquid de viro sapere, quoniam ad imperandum viris,

ut dixi , nata es. Ride muliercularum ineptias; attpie ita fac

ut sapientibus viris placeas , ut te prudentes et graves viri

admirentur, et vulgi et muliercularum studia ac iudicia de-
spicias. Rem dignam clarissimo genere et ingenio tuo facies,
si dum istae tuae coaetaneae ancillulae, aut trocho, aut iactu
taxillorum ludunt, aut si dies festus non sit dum illae la- ,

nam, linum, sericum tractant non enim te ad haec vilia, sed

(

ad iura hominibus reddenda fortuna instituit) tu interea Yir-

giliura, Ciceronemque amplectere; veteres et novas scripturas
perscrutare:divum Hicronymum, Augustinum, Ghrysostomii.m
illum graecum et istum tuum latinum 1) sanctissime cole: tan- i

toque te praestare ceteris, quae tibi serviunt, puellis exislima,

non quanto auro, argento, pretiosis lapillis, et vestibus prae-
stiteris (ista enim iis, qui magno ac excellenti animo pollent

levia sunt ) sed quanto animi virtutibus illas superabis, tan-

to te illas anteire existima. Nec ideo dominum servo praees-
se putes quia plus potest, aut quia melioribus ortus sit na-
talibus, aut quia plus auri atque argenti ac praediorum am-
plitudinem possideat, sed ideo quia ingenio ac viitutibus prae-
stet. Multos enim, etsi fortuna servi sint, suis tamen dominis
meliores sanctioresque esse, nemo sapieus dubitat. At si non
fortuna sed uatura parens quosdam servos, quo;?dam dominos
esse voluit, non, ut nos solemus, libertatem servitutemque di-
stinxit. Dominos enim non a censu, non a elaro genere, non
a pulchritudine aut a magnitudine, ut erat apud Aethiopes, te-
ste Aristotele, aut in ^ eteri lege habetur de Saule, aut a for-

(0 IUum scilicet, qiii Aragonioruiii iiriucipuin pracccpfor crat.

 534 AAT. GALATEl
titiuline aut viribus corporis csse statuit, secl ab ingenio, ct
auimi ^irtutibus, iuslitia, liberalitate, clementia, et modestia,
gratiiudine, sapientia, iunocentia, patientia, veritate, integrita-
te, lide, benignitate.
Ait Aristoteles, corpora robusta et c^uae minus ingenio va-
ient, apta esse ad serviendum; quae vero plus iugenio valent,
c{uamvis corporis viribus et claritate generis cedant, nihilomi-
nus apta esse ad dominandum. Tu te tuis, quae tibi serviunt,

puellis parem puta, si paribus studiis atciue affectibus tenea-

ris: at si sublimioribus, tunc te pracsta ntissimam esse non du-
bitabis. Da colos ancillis, partire sericum calathiscis : tu la-
bora, invigila aUioribus curis, saecularibus ac divinis scriptu-
ris. Illae tornos, aut peusa rotent, fila trahant: tu Chrysosto-
mo aures sensumque omnem adhibe, ut te non plebeiam puel-
lam, sed heroinam appellemus. Ego non tibi, ut divus Hiero-
nymus Pacatulae, placentulas do, sed subiratus aliquantulum
hanc epistolam scripsi , non quod de tuo erga litteras amore
dubitem, sed cjuod, ut acrius illas prosequaris, rigidulis exhor-
tationibus meis efficiam. Ego quod currenti et veloci ecjuo cal-
earia adigo, fortasse non inepte facio. Nam ut ignavus, sic et
generosus equus, eget calcaribus. Cum tu inter illustres mulie-
res clarissimum, ut spero, nomen assequeris, qui epistolas meas
legerint, ciuam felices dicent fuere Chrysostomi labores simul
et Galatei exhortationes ! Bene vale, litteris incumbens. Nam
sine litteris nemo recte aut vivere, aut valere potest.

4. AD BELISARIUM AQUAEVIVUM MARCHIONEM NERITINORUM.

Ne sis expers meorum scriptorum, illustris vir, saepe in li-

bellis meis appellaberis, quoniam semper solitus es meas esse

aliquid putare nugas. In praesentia nihil occurrit, nisi ut sen-
tentiam meam de armorum litterarumcjue, de contemplativae
et activae vitae dignitate, quam Pancratio nostro olim scripse-
ram, tibi cjuocpie impertiar. Tu qui et arma et littevas no-
visti, poteris melius aut laudare aut refellere sententiam, ut
qui utriusq[ue rei peritiam habes cgregiam. Eum optimum iu-
dicem putavit Aristoteles, qui earum rerum de quibus iudicium
 ,

EPISTOLA IV. 035

ferre volueiit , cognilionem habet. Eam oi) rem existimo hu-

manis in rebus tam vai*ias esse opinioues atque senteutias,
quia aut iiemo aut pauci admodum id de quo iudicaut , satis

cognoscunt. Quod si huic malo accedat, ut quae quis uesciat

se scire pertinacissime putet , tunc et pestilentissima species
ignorantiae oritur, quae totum fere orbem pervertit. Duplex
ab Aristotele ponitiu' ignorantia, negationis altera dicitur quae
non adeo prava est, altera maiae dispositiouis. Ilacc est de qua
nunc loquor, haec nos deteriores, haec indociles et protervos

facit, haec peritiores contemnere, haec nostra laudare, aliena

despicere.
Secus tu, vir integer et optirao atque humanissimo inge-
nio praedite. Utramcjne enim rem, de qua est quaestio, satis
cognoscis. Litterarum enim ab ineunte aetate studiosissimus
et amantissimus semper fuisti, atqiie eos qui in aliqua doctri-

na praestare tibi visi sunt, maxirao seraper honore prosecutus

es. In re bellica quantum omnes noverant. In l)eiio
valeas,
gallico virum fortem semper Ferdinandum regem extre-
egisti.

ma per omnia, ut ait poeta, secutus es; unde inter regni pro-
ceres magnam gioriam adeptus es. Quaproptev Ferdinaiido
mortuo, Federicus rex te ob ingentia merita tua istius pul-

cherrimae et celeberrimae urbis Neriti titulo decoravit. In

bello veneto apud Saleutinos (l) paene puer sub fratre tuo, qui
aetate nostra et armorum et litterarum gloria poUet militasti,
atque ita te gessisti, ut facile omnes ccgnoscerent , te nihil de-
generasse a fraterna, paterna , atque avita virtute. Pater enim
tiius lulius vir fortis et strenuus, et tara Italis quara barba-
ris notissimus , omnes aetatis suae duces arraorura gloria su-
peravit ,
gloriosamque vitara honestissiraa raorte insignivit,
quando a tot Turcarum milibus circumseptus, pro Christo pro-
que suo rege non procul ab Hydrunto fortissime diraicans cae-
sus est. Quamobrera magnaniraus ille heros corporis et animi
viribus insignis, gloriosus Christi maitj-r, et fratri tuo animae
meae domino, et sibi totique familiac vestrae tam pulcherri-

(I) Hhius bfUi ppriiliaieni hisfoiiam moinini n\o vidisso in codic ibiu
vaticanis.
 ;

53G AXT. OALATEI

mi facti perpetuam memoriam omui auro , omniI)us gemmis

pretiosiorem hereditatem rcliquit.
Transeo tuorum laudes iuclytas; nequc enim hac de re
uunc agitnr. Hoc tantum ex iis, quae dixi, velim intelligas
quia sicut nihil lucri, ita nihil damni ex lata mea sententia
reportabis. Nam ex illa nec victor, nec victus eris; si alteru-
tra pars vicerit, necesse est ut in altera succumbas , ut qui
utriusque simul es particeps. Et quoniam antistrephon seu re-
ciprocum est hoc argumentationis genus, concludendum, ut li-

bet: aut victor simul et victus eris, aut victor neque victus.
aut partim victor partim victus. Securus igitnr lege ac lauda
sententiam, nec refelle. Novi ingenium tuum, quoniam parvo
labore, si velis, potes refellere. Nam nihil est tam difficile, quin
dicendo fiat probal)ile : et nonnulla, ut ait Aristoteles , falsa
sunt probabiliora veris, praecipue cum inter praeclaras res sit
controversia, et multitudinem pro iudice habeamus; cui saepe
divini poetae , ut ait Plato , sapientiae duces, nec non et rhe-

tores populares sapientes plerumque serviunt. Vale.

5. AD ILLUSTKEM C0MITE5I POTENTIAE

DE TUKCAEUM APPAHATU.

Fama est Turcarum potentissimum regem classem vali-

dissimam parare, quam nuUi portus capere possint: remiges ac

sagittarios undicfue accire, equitum ac peditum incredibilem
numerum, pecuniae et commeatus, armorum machinarum
et

quantu.m nemo alius superioribus saeculis congesserit. Nos si-

ne soUicitudine aliqua, sine timore securi vitam agimus, non
secus ac si aut nuUi, aut apud Indos et Seres essent hostes.
Hostes dixi, quoniam inter Italos et barbaros, inter Christianos
et ethnicos perpetuum est bellum. Hic mercatur; hic pecunias
accumulat ,
quibus forte se ab hoste ( si servatus fuerit ) redi-
mat; hic arbores inserit, quarum fructus fortasse hostis de-
cerpet; hic plantat vineas, quarum fortasse vindemiis alius gau-
debit; hic domos aedificat, quas hostis, nisi Deus provideat,
aut nos homines simus, habitabit; hic uxorem ducit alteri ser-
vituram. De pueris, virginibus, senibus, matronis, quid cogi-
 EPISTOLA V. 537
tem intelligas , iiara horret animus dicere. Si quis nostrum in-

c,ruentem timet tempestatem , is ignavus atque insanus habe-

tur, et regis simul ac patriae hostis. En quo redacti sumus,
quibus loqui non licet, etiam (quod ne servis quidem nega-
tum est) timere non permittitur. Nos Hercules et Achilles non
sumus, sed imbelles et minime ad bella nati.

Timuere Athenienses fiu'orem irruentium Persarum et ,

quam interea non speraverant salutem in mari quaesierunt. Ti-

muit illa urbs orbis domina victores Gallos, a quibus paene
deleta est; atque actum esset de romano nomine, nisi Romani
fugissent, et deinde capitolinis claustris septi fuisset. Hannibal
quanto terrori fuit Romanis! Timuit Roma venientes Cim-
bros: et ipsa urbs, cuius fama orbis totus terrebatiu', ante quam
illi Alpes transcenderent , adeo constrata ac pertervita erat , ut
opifices omnes relictis officinis, clausis taberuis, matronae ac
virgines desertis domibus, turbatis crinDDus, ad instar captae
urbis, die noctuque templa omnia ululatibus et planctibus re-

plerent. Adeo populus ille orbis doniitor consternatus timore

hostium, quos nondum viderat aut senserat, qui tot regioni-
bus aberant I Nobis qui stoicitatis severitatem non laudamus,
cum peripateticum dogma profiteamur, licet et timere, et dolere,
et misereri, et irasci, ubi, (fuando, quomodo, et quorsum, et

quibuscum oportet : et ut Gicero ait, istiid nihil debere, ut ego,

istud nihil timere , non contingit sine maxima mercede i)nma-
nitatis in animo, stuporis iu corpore. Nos uon timebimus tru-
culentissimos hostes, propinquos ac paene coutiguos, potentis-
simos, et quos vidimus, et quantum iili valerent nostris ma-
lis didicimus ac re ipsa experti sumus? Crede mihi, illud nihil
timere uou contingit sine magna mercede aut inscitiae , aut
stuporis, aut audaciae, autquod excusabilius quidam putant,
dissimulationis. TSon timebo ego mortem. Hoc viro diguum
est nam si non aliud bonum, finis tamen malorum est. At
;

non timere servitutem, ignominiam suam ac suorum, stupra,

verbera, compedes barbarorum, durum atque inhum.anum im-
perium, divinarum atque humanarum rerum eversionem, hoc
viro minime dignum est.

Pices : sed illi alio arma movebunt, uon contra nos quos
 538 ANT. fiALATEI

amicos habent. Dii faciant ! De amicitia taceamus, quae quan-

ti apud omnes novimus. Sed quonam movebunt?
illos sit ,

Dices Syriam atque Aegyptum petent, quae regna opulen-

:

tissima sunt et una tantum victoria parari possunt

, regio- :

nes amplae ,
pauci bellatores ,
populi imbelles, et qui princi-
pum et externornm tyrannidem non paterentur, si haberent
ad quos desciscerent. Exemplo didicimus, a paucis illis bel-
latoribus exercitum Turcarum bis aut ter fusum fugatumque
fuisse. Cum contra Christianos bellantur, nescio cur ubique
victores sint.Unde apud Turcas vulgatum est, eum contra Ae-
gypti regem pugnant, se contra Deum suamque religionem
pugnare. Multum potest apud plebem et ignaros litterarum
ista persuasio. Pudet dicere: nos Christiani, qui veram tene-

mus religionem inter ceteros, religionis negligentes sumus: ideo

a barbaris vexamur atque opprimimur. Praeterea si S^a-iam
petere in animo esset, cur in Macedonia et Thracia congre-
gatur exercitus, nec potius in Asia? Nec magna classe opus

est, ubi nulia est classis. Patet aditus per Ciliciam et Ama-
num montem: ac si non patet, ferro facile aperiendus est;

nec classe tentanda sunt tot maria, quod non fit sine iactura

et maximo periculo.
Dices: Cyprus petenda est; nam et Aegypto et toti immi-
net Syi'iae: quae insula opportuna est et commoda ad inferen-
dum aegyptio regi bellum; sed ipsi quoque Veneti amicitiam
astipulantur. Pro Cypro, neque equestri apud Macedoniam
exercitu , neque tanta classe opus est : insula patet cuivis
occupanti , nedum Turcarum regi , cui angusta Ciliciae pro
rluvio sunt, quique insulam contiuenti, ut sic dicam, ponte pos-
quae tantum Venetis posset obsistere, sa-
set adiungere. Classis,
tis quoniam tantum a Christianorum fmibus Cyprus
esset,
disiungitur. Habet littora Syriae et Jssici sinus, quae sub di-
tione smit aegyptii regis cum quo iamdudum pax et amiei-
tia firmata est, et icta foedera. Corcyra et Epidaurus pusilla
quaedam res sunt pro tanto apparatu. Sicilia vero longinqua
?st, quo tantum traiiciat exercitum, ubi si res non successe-
rit , non haberent praeter Africam, quo se Turcae reciperent.
Creta natura munita est^ nec apta equestribus proeliis, sagit-;
 ,

EPISTOLA Y. 539
tariorum liabet ingentem multitudinem , et gens illa quidem
quamdiu bclla non noverit , tamen ferox est, et sumptis non
tarda pharetris. De Rhodo forte timendum: est enim locus ille

Turcarum regi infestissimus, qui universis pkatis receptui est,

qui Aegaeum pelagus et Carpathium obsident, eosque cjui sub
Turcarum imperio sunt depraedantur. Neque immemorem puto
Turearum regem, quod magister ut dicunt equitum hierosoly-
mitanorum fratrem eius eundemque hostem receperit, et quod
in Galliam tanquam captivum ac dediticium miserit, quodque
pro illo regi stipendium, aut si sic velis appellare, tributum
annuum quadi-aginta milium aureorum imposuerit; quod a
Rhodiorum urbis oppugnatione paternus exercitus turpiter at-
que ignominiose discesserit.

Hae causae atque iniuriae, nec non et quaedam occul-

ta vis stellarum (ni me non satis nostra tempestate certa
ars fallit)movent, ut credam hoc anno turcicam classem
Rhodon obsessum ire, nec propterea nobis uihil timendum.
Quid si in nos quoque arma convertat, aut dimissa Rho-
do, aut parvo ibi relicto exercitu ? Scit enim Baizetus rem

sibi gerendam esse cum sexcentis non amplius equitibus re- ,

liqua imbellis est et graecula [multitudo , et alienis et eisdem

Gallis gravissimam servire assueta servitutem; pauci sunt pro
urbis magnitudine mercenarii milites. Yelit Deus optimus
qui Rhodios quondam tutatus est, ut tantas hostium vires
substinere possintl Uno eodemque anno Machometes et Rho-
don terra marique obsidione cinxit, et Hydruntum expugna-
vit: quo tempore regnum Apuliae et armis et viris et opi-

bus florebat, nec vires erant attritae intestinis et externis bel-

lis. Tanta classis quo itura sit , nemo novit. Alii se suis qui-
bus possunt et auxiliaribus viribus muniunt, omnes Turcarum
tamquam communium christianae reipublicae hostium consi-
lia perscrutantur, omnes sibi timent. Nos nobis timeamus,
nostris rebus consulamus. Securum et audacem militem volo,
ducem vero consiliarium et gubornatorem , fortem simul ac
crcdulum, sollicituin et consideratimi. Saepius in periculum ve-
nit, qui periculum contempsit, quam qui metuit. Placet in im-
peratore ficta securitas et simulata audacia, vera non placet.
 540 AKT. GALATEI
Vii' sapiens uihil non debet timere, quod possit noccre si con-
temnatur. Et ne ab arte mea discedam, divinus Hippocrates
medicum neque timidum neque audacem esse oportere cen-
suit; qiioniam timor infirmitatem insequitur, audacia vero in-
docilitatem: illa in melius duci ac pei-fici potest, haec non po-
test. Et ut Quinti Fabii apud Livium verl)is utar : malo te

hosfis sapiens metuat^ quara stulti cives jJrobent^ qui saepe

virum fortem, timidum; audacem vero et inconsultum, fortem
existimant.
Tu vero quoniam tantum, cpiantum par est, tibi fidei tri-

buit rex sapientissimus, et in cognoscendis hominum moribus

sollers ac perspicax; quoniam omnium oculi te intuentur, time
ac consule et regno et patriae. Cape consilium senis otiosi, qui
litterulas novit. Herodotus et Livius historias scripsere, neuter
arma unquam. Aristoteles et Plato de re publica scri-
tractavit
psere, nunquam rem pubhcam administraverunt. Non est tur-
pe etiam maximis ducibus et iis qui in summis sunt magistra-
tibus accipere pliilosophorum consihum: est enim philosophia
magistra vitae. Mittendi sunt ilhco per httora lonii et Aegei pe-
lagi, Hellesponti et Propontidis, qui et numerum et consiUa
Turcarum explorent. Ac subinde de omnibus regem certiorem
facito, qui sapientia et pi'udentia sua, qua maxime inter omnes
principes valet, et sibi et nobis provideat, suasque et amico-
rum expUcet vires in tutando regno suo pro sakite et Uber-
tate totius ItaUae et omnium Christianorum. Quoniam, ut mi-
hi aut mens aut metus dictat, Turcae aut Rhodon aut Apu-
Uam sunt invasuri. Nam quo pugna-
se vertet exercitus iUe

cissimus atque avarissimus? Graecos suljegit, vastavit Alba-

nenses, Dalmatas, Illyrios, Macedones, Thraces, Mysos, com-
pressit Panonios atque assiduis incursionibus fatigavit, per-
terruit Germanos. Nuper Turcae Dacos, Ruthenos, Sarmatas
aggressi sunt, et non hostium vi , sed longis itineribus tem-
pestatibus et continuis nivibus abacti atque afflicti sunt : ta-

men ingentem praedam ( ut narrant ) reportarunt. Quid di-

cam? Cunctas regiones, per quas vagati sunt, exhaustas viris
et opibus ac paene desertas fecerunt. Magnus exercitus sine
beUo teneri non potest : si quiescit miles, marcescit: ((ui aliis
 EPISTOLA Y. 54 i

non infert, saepe in se bellum concitat: magnum imperium

nonnisi belligerando servatur. Ait Aristoteles , regiones es-
se arma tenentium. Vicina Turcarum imperio et dives est
Italia, quae aut servire aut imperare nata si Deus est. Quod
regnum illud non everterit, aut discordes Italorum mentes
non composuerit, brevi futiu'um est, quod Lactantius Constan-
tino imperatori vaticinatus est, occidens serviet, et oriens do-
minabitur. Vale.

6. AD CHBYSOSTOMUM

DE PUGNA TBEDECIM EQUITUM. (l)

Scripseram tibi ante calendas decembres, Ghrysostome,

hendecamachiam equitum hispanorum et gallorum, in qua
aequo marte pugnatum est. Inde ad paucos dies Lamotta gal-
lus captivus apud Didacum jMendocium, quum in convivio de
numero equitum sermo haberetur, iuvenis ferox et insolens
(ut mos est Gallorum) coepit contra Italos obloqui et blate-
rare : asseverabat Italos imbelles esse et infidos et perfidos,
et nihili faciendos, neque inter equites adnumerandos. Enicus
Lupus (2), qui Italos probe noverat, cave, inquit, hoc de Italis
sentias ; sunt enim viri prudentissimi fortissimique, nefjue no-
bis neque vobis postponendi. Si periculum facere vultis, si

virtutem italicam experiri, quantumque iili et armis et consl-

lio valeant, ego pro Italis spondeo. Qui cum optimo Gallorum
concurrere audeant, cpios et quot vis Italos dabo: si decem, si

(l) Celebre hoc tredecim pugilum anno !\IDin. certamen meraorarunt

vel etiam descripserunt multi illorum temporum atque etiam posteriorum
historici, quos inter lovius in vita Consalvi lib. II, et Guicciardinus histor.
tialic. lib. V. Hieronymi quoque Vidae beroicum de eodem facinore poema,
imperfecfum licet, prodiit primum ^lediolani anno ^NIDCCCXVIII. Noster
vero Galateus praecipuam meretur fidem, quia de re scribit illis ipsis die-
bus se tantiun non inspectante gesta, qui et pro impetranda Italis victoria
sacrum ipso mane fecisse adfirmat. Ceteroquin aetate costra nemo iam non
improbat ac detestatur absurdum liunc et feriuuin piivatorum certaminum
morcm, quem nec religio nec sauiuii coasiiium nec humanifas patiuntur, et
quem bicidcuto tractatu dclia sclenza cfiiamaia cavalleresca Scipio iu
primis Maffeius profligaviS.
(2) lovio e.st Indicus Lopes.
 542 ANT. GALATEI
viginti, si triginta ciim totidem Italis decernere optatis, ego
totidem Italos constituam in campo, seu pedibus, seu equis,
seu levi seu gravi armatura rem gerere placet, et iis armis, et
iis in locis ,
quae vos ipsi eligetis. Amabo , amice mi , in-
quit Gallus, ne tantum Italis tribuas. Quis enim mortalium
cum Galiis audebit certare ? Sunt enim imbelles Itali, et infi-
di ; et cum polliciti fuerint pugnare, deludent et tergiversa-
buntur.
Falleris, inquit Hispanus, neque vobis, neque ulli gentium
aut mari aut terra in re bellica Itali cedent. Quum perfidiam
Italis exprobras, bona verba quaeso. Itali neque iugum neque
iniurias, nisi vi coacii, ferre queunt, libertatem et iustitiam, iso-
nomiam et iustos principatus plus quam ceterae gentes con-
cupiscunt. Si id non sortiti fuerint ius piumque, et secundum
leges quarum ipsi conditores sunt peritissimi esse putantur, a
fide atque amicitia quoquo modo possunt discedunt (1); beneque
instituti animi esse ducunt nescire obedire , nisi iuste im-
peranti. NuUae gentium libeftatem, aut norunt, aut colunt, aut
amant magis , aut saltem desiderant praeter Italos : nos et
vos , et bai'baros et mancipia regum dictitant. Illi et res pu-
blicas plerlsque in locis habent, neque regum subiacent arbitrio;
omnes libertatem quam nos non novi-
libertate jnulti gaudents,
mus optant atque admii'antur, cuius amore plerumque in ntuse-
ram incidunt exterorum servitutem. Novi ego Italorum mores.
Qui illis imperare diu cupit, iuste dominetiu' oportet; nihil ar-
ripiat; alias, cum possunt, collo iugum excutiunt, detrectant ira-
perium. Haec est causa, ob quam tot exercitus exterorum in Ita-

lia deleti sunt, non ob Italorum, ut vos dicitis, perfidiam, sed

ob illorum interaperantiam et superbiara. Si verum fateri veli-

. mus, nullas gentium mansuetiores et minus feroces, nullae ad

Hiisericordiam propensiores , nullae prudentiores iustioresque,
nullae cum optimos duces nactae fuerint, fortiores; nulli exer-
citus, nulli militos itali ducem suum prodiderunt; nulli ho-
minum sanctius fidem, pietatem sine simulatione, iusiurandum,
veritatera, araicitiam, sanctius colunt, si bene iusteque tracten-

(1) Sunt haec iurenilis militarisque iactatiae dicta, quae gravibus vi-

ris, sanisque politicis non probabuntur.

 ,

EPISTOLA Vt. 543

tui". Neque Italorum quispiam provocatus iustuni detreetavit

unquam eertamen. Vos bona fortuna virtutem italicam, si

placet, experiamini. Scio universos libentissime vobiscum pug-

naturos.
Lamotta revertens ad suos rem detulit, et ut est fuitque
semper gens illa pugnaudi avida, pugnam impigre, et plus

ferociter poscebat, quam postea gessit. Duces Gallorum as-

senserunt, tredecim strenuos et feroces viros ex omni exer-

citu elegerunt. Dux hispanus rem omnem commisit Prospero

-Columnae viro romano, et rei militaris peritissimo, et qui par-
tes hispanicas Meliter, et ut sic dicam, pertinaciter amissis
rebus omnibus secutus est. Hic tredecim et fere omnes fami-
liares suos conscripsit ex variis Italiae provinciis, ne qua de-
specta videretur, in quorum numero fuerunt Insubres, Roma-
ni, Siculi, et ex hoc regno nonnulli. Operae pretium erat vide-
re atcjue audu*e dueem liispanum quibus promissis nostTOS
adhortabatur . Aiebat debere illos meminisse italicae vu*tu-

tis, seque ex ea gente ortos, quae quondam toti orbi terra-

rum et imperitavit et leges dedit ;
quae toties Gailos et in Ita-

lia, et extra Italiam fudit, atque illos a feris moribus ad cul-

tura vitae revocavit : seque sub felici auspicatu catholicorum
regum pugnare; et Italos atque Hispanos gentem esse eius-
dem sanguinis, eiusdem linguae; victoriamque, de qua ipse
certam spem conceperat, gratiorem quam Italis, Hispanis fu-
turam. Hinc Prosper Columna arma omnium tractare, monere
atque instruere siios, ac iubere meminisse hunc esse Roma-
num, illum Gampanum; non debere o])livisci recentis cladis

immerentis ac proditae , ac sub fide captae patriae suae, si-

ne ulla aba nisi rapiendi atque grassandi causa vastatae: II-

lum ne deesset honori nobilissimae urbis Neapolis; illos Si-

culos esse, qui tot railia Gallorum ob illorum intemperan^

tiam atque saevitiam caecideruut: omnes meniinisse nou pro
auro aut argeiito vilibus rebus , et a fortibus viris contem-
nendis , sed pro amore et gloria patriae pugnaturos : neque
eani rem in abdito futuram , sed coram omnibus gentibus
plusque momenti habituram quam credi posset. <\am in in-
geuti bcllo et ia magais copiis plerumque plus fortuna, ia
 544 AM. OALATEI
tam parvo autem niimero plus virtus potest. Humana im-
becillitas curare tam magnas res nequit. Memorabat etiam

tales conflictus plerumqne fuisse causam, aut saltem prae-

sagium futuri belli eventus, ut qui acl aquas Sextias. (l) Re-
ferebat etiam exemplum Torquati et Corvini, qui optimos Gal-
lorum singulari certamine obti-uncaverunt. Addebat etiam sin-
gulare certamen David et Goliae. (2)
Verba clari viri Prosperi Columnae eventus comprobavit.
Nam ut ante Galli semper superiores fuerant , sic post illam
pugnam semper nostris cesserunt. Tanta cum Gallis pugnan-
di cupiditas nostros incesserat, ut omnes quam qui in
alii,

numerum fuerant adsciti, et ante et post pugnam Prospero

graviter irascerentur. Locus inter Andriam et Choratam con-
stitutus est, dies idus februariae. Ad locum Galli primi ut pro-
vocatores convenere; nec nostri morati sunt, qui salute huma-
nissime, ut Italos decet, data et a Gallis reddita, magno utrin-
que ardore animorum manus conserere coeperunt. Nostri et
solem et pulverem et ventum austrum advei^sum habebant,
ex ea enim parte Galli procedebant; attamen, neqiie Galli, ne-
que nostri hastis propter vim venti uti valebant. Ad enses et
secures et clavas ventum est. Primo impetu Galli, ut so-
lent, acriter et strenue restiterunt: inde, ut refrixit furor illi

genti insitus , Galli omnes victi sunt ac dediti in arbitrium

et fidem Italorum. NonnuIIi ex Gallis vulnerati; unus tantum
caesus est, Diis ( ut puto ) ultoribus qui cum in parte Italiae
cisalpina Gallia natus esset, et in Gallia transalpina educatus
coatra patriam ferrum stringere ausus est,(3): quamvis ille ut
italus honestam mortem; non enim dedi aut capi pas-
obiit

sus est , sed fortissime dimicans cecidit. Ceteri omnes Galli

incolumes, nonnullis acceptis pusillis vulneribus , se benigne
urbaueque dediderunt, fassique sunt eo certamine nullam gen-
tem Italis cum iu omni virtute tum etiam in re bellica om-

(1) Confcr etiani quae narrant Polybius 111. XXI. 42. de

62, ct Livius
ccrtaraine aliquot Galloruni , liortanfe Hannibaleapud Insubrcs.
,

(2) Diversam prorsus fuisse naturam scopuin(pic certaniinis Da^ id cuni

Goliu, a generc pugnae trcdecim horuni pujjjUum, consiueranti facilc apiiaret.
(.3) IIoc idem narrat Vida vers. 28i-2s7.
 ,

>:pistola \l. 5-15

nium praestautissimis posse resistere inter se eousentientibus:

perspicuumque esse, Italis neque prucleutiam, neque animi aut
corporis vires, niliilque aliud deesse, uisi bonam mentem con-
cordiamque, ut iterum toti orbi domlnareutur. Nemo ex no-
stris vuhieratus, praeter uuum, qui parvo vuluere percussus
est. Vix guttam italici sauguiuis armatis Italis et pugoare vo-
lentibus Galli effuudere potueruut. Duo ex nostris dum Gal-
los persequerentur ac loco pellerent, et ipsi suo ipsorum im-
petu medio equorum eorpore extra termiuum prolapsi suat.
Kostri ingentibus animis^^magnis viribus pugnam inierunt.

Ducem habueruut fortissimum iuvenem Hectorem Ferramu-

scam campanum , qui e Gallia a rege Federico nuper re-
dierat. Hic ita instruxit aciem , ita suos cohortatus est, ut
nonnisi victores redituros nostros posses ante perspicere. lo-
hannes Capotius nobilis romanus equo, eui insederat, clava
in capite percusso ac nutaute, rem ausus est romano viro dig-
nam: statim in terram desiliit, ac accepto pilo armos equorum
ferire coepit. Illum quem dixi iu terram prolapsum interemit:
alium e loco statuto summovit. Bracalo et ipse romanus for-

tissime certavit. Galli arma proiicere ac certatim se dedere

contendebant. Rem o.T.nem non perdidici; hoc in summa ve-
rum: est. Ita gloriosissimi equites nostri fortiter ob honoreui
patriae non ob rapiendi aviditatem se gessere, ut neminem
habeas, quem alteri anteponas. Itaque victores uostros cum
magna gratulatione Gonsal Fernandus amplexatus , matti
inquit, estote virtute iuveues, de nostris regibus, de patria ve-
stra, de me duce, de praeclaro viro Prospcro Coiuunia opti-
me meriti: ostendistis hodierua die nobis hostibusque nostris
et toti 'Europae nullam gentium, ut humauitate, misericordia,
benignitate, sapieutia, auri coutemptu, et laudis amore, sic et
in re bellica, aut esse fuisseve superiorem, aut italicis ho-
minihus parem. Haec igitur pro tempore parva dona et pig-

nora virtutis vestrae lacti accipite , mullo maiora habituri

quum \*ictoriam regibus nostris Deus, qui nuuquam iusto bel-
lo adversatur , concesserit. Inde omnes tam Italos, quam Hi-
spauos Italiam conclamarc iubet. Deiude victos et captivos
suis armis, suis vestibus indutos, suis, qui superslites erant-
35
 U40 A^t. GALATEi
equis insidentes, victores nostri sequentes in triumphi modum
Baretum, ingressi sunt, non minore plausu Hispanorum quam
Italorum. His artibus mirumest quantum prudentissimus immo
et gratissimus dux obstrinxit Italorum animos, et eorum qui
cum Hispanis, et eorum qui cum Gallis militabant.
In calce huius epistolae non praetereunda mihi res est risu
digna in exemplum gallicae levitatis. Non solum armis Gal-
los ea die vicimus, sed votis et precibus (1). Plusapud Deum
valuere preces Galatei tui medici, quara sancti cuiusdam mo-
nachi galli. Ego die, quo pugnatum est, quatuor divis equiti-
bu3, Georgio, Demetrio, Martino, et Nicetae iuxta sepulchrum
divi Nicolainon surdis numinibus rem divinam faciens vota
persolvebam, qui sempe]&4»uperbos abominantur Dii audivere
voces meas. Monachus ante aciem viltatus, humi prostratus
iacebat, et quanta poterat voee Deos suos (2) invocabat. Ve-
rum ut Gallos et loco et virtuti nostrorum cedere vidit , ob-
mutuit primo, ut quem lupus, ut dicunt, viderit. Inde Gallis
victis, et vittas et infulam et librum proiecit, in ora et ca-

pilios manus tandem non

convertit, et sine magno nostrorum
risu muliebriter plorans discessit. Bene vale, et spera meliora.
Barii, pridie calendas martias.

7. AD CHBYSOSTOMUM

DE PKOSPERO COLUMNA, ET DE FERRAMUSCA,

En tibi, Chrysostome, Prosperum Columnam ducem egre-

gium, de cuius laudibus pro materia dlcere, neque Galatei est
neque praesentis epistolae. Putato quum illum videris primum
ducem Italiae videre. Roma princeps est urbium Italiae, im-
mo et totius orbis; Prosper primus omnium iudicio civis ro-
manus quo duce videre poteris omnem romanam di-
est, in

sciplinam, magnanimitatem mixtam clementiae, prudentiam

(1) Sabellicus en. XI. lib. II. iibi hoc ccrtamen narrat ait: peracds sa-

cris, guibtis llali inlcrfuere , ciuttcs in piKjnant, cic. Porro et licndeca-

niachiam Hispanoram et Galloriiin a Gaiatco nostro inifio c})istolae nienio-

ratam, describit lovius vit. Consalv. lib. II.

(2) Recok dicta p. 529. n. 2.

 EP1ST0L\ VII. 547

humanitati , fortitudineni misericordiae , vii'tutem modestiae

sine iactantia, pudorem magoitudini rerum gestarum, tempe-
rantiam victoriae. De quo quouiam factis aequa dicere non

possum, intercidendus est in praesentiarum sermo. En tibi no-

strum Ferramuscam campanum illum, de quo ad te scripse-
ram; hic est italicorum equitum, qui cum Gallis pugnaverunt,
princeps et dux: in illo enim, ut de Diomede scribit Home-
rus , maior in exiguo regnabat corpore virtiis. Miraberis in
tam pusillo corpore esse tantum animorum, in adolescente sen-
sum et prudentiam senilem et peritiam rei militaris, modestiam
et religionem. Non possum, Chrysostome, parcat mihi latini-
tas, a sacris litteris quas colo discedere. Hic, ut de David re-
ge aiunt, abstulit obproprium nostrum, hic Gallos vicit, hic
Italis decus suum restituit. Huic Italia multum debet qui Gal-
lorum superbiam obtudit. Hunc, Chrysostome, si italus es, si

unquam res romanas legisti, venerare, amplectere. Hic est He-

ctor immo Achilles italus qui Italiae toti honori est. Huic
,

multum omnes docti pariter atrjue indocti debemus. Hic est

noster Camillus, noster Corvinus, noster Torquatus; ah hoc
pendet victoria nostra; ab hoc, ut ad te scripsi, primum aus-
picium , atque omen ])onum accepimus futurae belli totius

victoriae nostrae. Non miraberis quantum in illa pugna pon-

deris fuerit , si memineris post singularia aut paucorum cer-
tamina, eodem fortunam totius belli incluiasse. Nostris quan-
tum animorum tantum hostibus minuit. In magnis
addidit ,

rebus mirum est quantam vim habent minimarum quarun-

dam rerum momenta. Tu interea bene vale, et meliora expe-
cta. Non enim in hominum sed in Deorum potestate sita sunt

haec mortalia.
8. AD MARAMOMTIUM

DE PUGNA SINGULAni VETERANI ET TIRO^IS MILITIS.

Narrabo til)i, generose Maramonti, singularem pugnam no-

bilis madalunensis iuvenis animosi et ferocis, nec nou et ve-
terani equitis suessani. Causa dissidii quod iuvenis ille vete-
rani fratrem multis vulneribus percusserat , asserebatcjpie se
id iure fecisse, nec quod id fccisset paenitere , idque se ar-
 548 A^T. GALATEl

mis experiri pollicebatur, siquls vellet factum improbare. Ve-

teranus negabat id iure factum fuisse. Quapropter iuvenis ve-
teranusque ius impune decertandi a rege impetravere. Locus
tironi; armorum delectus quod magni momenti est, veterano
obvenit. lustiorem pugnandi causam, quod maxime in armis
valere, nec ab re, omnes opinantur ,
plures veterano tribue-
bant. Tandem rege annuente constitutus est puguandi locus
in fo3sa novae arcis, constitutus et dies. Descendunt ambo in
Claustra ad hunc usum fabrefacta, spectantibus rege ac fi-
lio et duabus reginis, atque Hispanorum regis et Venetorum
oratoribus, ac universo populo neapolitano. Prodiere ambo hi-

larj ac iucundo vultu , ut qui ad nuptias ire non ad necem

viderentur; et ne quid doli lateret, alter alterius corpus con-
trectabat. Ardor animorum utriqne par, vires in iuvene ma-
iores, in veterano rei bellicae experientia maior ; bis enim ex
provocatione antea pugTiaverat , bis victor evaserat. Paria ar-

ma in medium posita, sed quae infelLx tiro nonnisi pugnan-

di tempore noverat: Duae galeae, duo longa scvita et gravla
quae nunquam fuerat expertus tiro, duo enses.
Armantur ambo, et dato sigiio, manus impigre eonserunt,
ambo scutis protecti corpora longis. luvenis ferox et ingenii

avidi ad pugnam crebris ictibus nequicquam verberat auras;

veteranus raros ictus, attamen certos vibrat, at({ue ora iuve-
nis bls ferit eodem paene loco. luvenis et ipse parvo ictu pun-
ctim ora viri pupugit. Inde inter pugnandum audax, sed uon
satis cautus, dum ensem acriter et magna vi rotat, caesim hostis
umbonem ferit , atque ita ensis adactus est scuto , ut nun-

quam a tenaci ligno potuerit avelli. Interea veteranus bra-

chiura tironis, quo ensem et eum scuto veterani haerentem

gestabat, punctim percussit. Tiro proiecto ense, scutum scuto
et pedi pedem admovit, et paene ad brachia ventum est, am-
bobus huc atque aiuborum eruribus tremen-
illuc nutantibus,

tibus, ut cerneres aut hunc aut illum iam iam casurum. Ve-
teranus loco parumper cessit , ac iuvenis costis ensem af-
fixit, cpii forte ossi occurrens non penetravit in praecordia.
Atque iterum scutum scuto iungit, quo arte in orbem revo-
luto, ac simul cervici tironis iam ex fluxu sangaiinis deficien-
 ,

EPISTOLA Vin. 549

iis manu apposita, comprehensa galea, scutum cleiraxit. Ita
iuvenis inermis extitit. Dumque iterum veteranus paululum
loco cessisset, ut stricto ense iterum latus Tironis punctim
perfoderet , ante quam receptui caneretur, ille statim se victo-
ri dedidit, ac mortem deprecatus est. A'eteranus sive mise-
ricordia motus, sive ut puto aliquo numine, ut audies, sive
concursu circumstantium militum, sive quia id moris est apud
strenuos, ut supplici et vitam precanti parcatur , manum con-
tinuit, ac tironem dextra, utmorisest, manu prehensum ca-
ptivum spectante populo duxit, et apud regera di\ ae Mariae
Carmelitarum illum donavit.
Magna et mira profecto est et omnibus saeculis fuit vis re-
ligionis, quam qul contempserit perditum iri nemo sapiens du-
bitavit. luvenis, aut quia conscius erat quam non iuste pug-
naturus esset, seu quia puderet detrectare ceitamen, quod se-
mel promiserat, aut quoniam beata Yirgo suadebat , summo
mane illius diei cruo pugnatum est, in eeelesia divae ISIariae
Carmelitarum confessus est peccata sua, seque beatae Yirgi-
ni vivum mortuumque Nec id noverat veteranus, qui
devovit.
cum ut captivum ac dediticium iuvenem regi dono daret
omnes suaderent, ac praecipue Prosper Columna sub cuius au-
spiciis veteranus iaindiu militaverat , et cuius favore ac sum-
ptu certamen inierat, tactus caelitus ut puto virgineo numme.
clamavit: hunc ego divae Mariae Carmelitarum dono do. Ha-
bes, mi Maramonti, rem gestam et ordinem puguae, seu hidi

gladiatorii, cuius et ego quoque spectator fui. Unde coniicere

possis, quantum plus valet, quantum prudentia et rerum expe-
rientia vhibus corporis, et etiam animi, hoc est audaciae et

ferocitati antecellat.

9. AD CHRYSOSTOJIUM DE MORTE FRATRIS.

Legi deplorationem mortis unanimis fratris tui non sme

lacrimis, eamque lcgendam praebui omnibus amicis tuis, qui
hic sunt, ut et tn et ego socios haberemus doloris ac moero-
ris nostri. Aiuut enim solatium esse miseris socios habere do-
loris sui. Sed Chrysostomum alloquamur, non eum qui fratrem^
 GoO ANT. r.ALA.TEI
litteris et Iionis moribus instructum, dilectissimum, ol)scfjucn-
tissimum, filium magis appeilari dignum quam fratrem , ami-
serit, secl eum Chrj-sostomum, qui nonclum cari fratris mor-
tem aut rescierat, aut senserat. Si amicorum caterva in se-
eundis ( ut flt ) rebus congratuletur iis qui litteras non no-

verunt, maxime est voluptati ; si in adversis contristetur, so-

latio. Quid de Chrysostomo putandum est, qui tot habet con-
solatores, cjuot libros, et eos non abiectos et plebeios, sed eos

CJU03 non fregit impetus fortunae, non dolores, non exilia, non
tormenta domuerunt, non tyranni perterruerunt, non secunda
extulit fortuna, non adversa depressit ? Absint a te libelli de
Ponto, et de tristibus, et si qui sint tales. Parcant manes Na-
sonis; eiulatus et lamentationes mihi videntur muliercularum.
Est profecto et aliqua inermis fortitudo, nec minus immo for-
tasse magis probanda, quam armata; cjuoniam haec ut et mag-
nis viris, sic et infimae sortis hominibus coutingere potest;
llla tantum magnorum et illustrium virorum est. Tu Socra-
tem, Platonem, Aristotelem, Xenophontem, Callisthenem, Ze-
nonem, et stoicos omnes specta et imitare; et ex nostris Ca-
tonem, Seipionem, Senecam, Boethium, Petrarcham, et Ponta-
num nostrum. Et ne videar contra praecepta artis meae cru-
dis vulneribus manus admovere, ad hos te relegabo, hos in-
tuere, hos lege, eos die, eos nocte, eos dormienti tibi, eos vi-
gilanti, eos cum solus es, eos cum lacrimis oculos foedas, di-

cere cxistima:
Quiddefles, quid deploras, Chrysostome? ereptum fratrem?
Non deploras fratris mortem, sed invides fratri immortalita-
tem. Nos et fratres et dulces natos amisimus , nos carissirno-
rum m.ortem tam patienter tulimus, nos tormenta, nos neces,
nos tyrannorum furores experti sunms. Beploras immaturam
mortem ? Abstulit clarum cita mors Achillem, longa Titho-
nurn minuit senectus. Multos longissima vita dignissimos ci-
tissima mors rapuit; multis longa vita fuit supplicio. Errant,
Chrysostome, quicumque immaturam mortem putant quae ve-
nit ante annosam senectam. Matura semper est ea mors, cjuam
Sorores decreto immutabili sanxerunt, ({uac non temporis, non
ioci,non aetatis, non morum, non formae, non fortunae, non
 EPISTOLA IX. 551

dignitatis, noii divitiarum, non sapientiae delectumhabent,scd

ut cuique sua supersunt, aut desunt fila, aut subtrahunt, aut

adiiciunt. Omnium vitae certa habent temporum spatia et sta-
tutas in caelo periodos: matres, atque viri, pueri, innuptaeque
puellae, cum Parcae volunt umbras Orci et stygios lacus ad-
eunt. Nesciunt quid mors sit, qui immaturam aut seram vo-
cant mortem. Quomodo inmiaturum est, quod paratimi sem-
per est, ac promptum, et ut sic dicam praesens ? Nemo eo ci-
quo necessario intra pusilluiu temporis curriculum
to venit,
eundum est. ]Xemo eo sero venit, unde nunquam cum semel
venit, potuit reverti.
Deploras in adolescente fratre virtutes egregias, mores in-
tegerrimos , rerum notitiam? Tu fratri sua invides bona, quae

attulit secum immortali aevo mansura. Deploras cmi te deseruit?

Deploras, Chrysostome, secessum eius qui te expectat, ut (pji-

bus ipse, \x\ quocpie eisuem aeternis bonis fruaris. Sed tu illum
participem sperabas fortunarum tuarum, cjuae iam venturae
sunt; at ille praeripuit tibi occasionem. Tu qnam speras, ille
Deorum largitate ac munilicentia fruitur. Tu quae tecum peri-
tura sunt desideras, iile immortalia et semper secum victura
possidet. Tibi incerta spes est, illi certa et immutabilis bonorum
possessio. Sed poterat fortasse in adversis particeps esse ca-
lamitatum tuarum. ?^'on amas fratrem, Chrysostome, si aeque
miserum atque calamitosum futurum tecum sperabas. Deces-
sit ex hac vita, in qua si labores, si aerumnas, si malorum pe-

stilentes linguas spectaverimus, aut nulla aut parva csse pos-

sunt boua.
Age igitur, Chrysostome, redi ad Chrj-sostomum; redde te

tibi, et c{uantum habes eloquentiae, ([uantas vires iu persuaden-

do, cfaantas in consolandis aliis, explica in te ipsum, fac te
hominem sentiamus , et dignum ea quam a nobis acccperis di-
seiplina: ne forte aliqui putent vera esse quae quidam dicunt,
tantum eos infractos esse in doloribus, qui rusticis (4 austeiis

sunt rnoribus ct uatura crudeles; mites vero, temperatos, ac

modestos, ut sunt ad lenitatem et misericordiam propensiores,
sic ad dolores perpeticndos tam animi cjuam corporis minus ido-
neos, Quod falsum est; nam efferalissiniae gcntcs fortiludiueD»
 oo2 ANT. OALATEI

vel iJOtiiis iuuatain ferociam tautum iu bello demonstraui.

Quae vero plus lialjent humaaitatis et ratiouis ,
quae mitiores
incolunt plagas, patientius ferunt dolores et adversos ictus for-
tunae, labores et egestatem, quae non spernenda pars fortitudi-
nis est. Audacia fortasse tantum in bello utilis est, haec et in
bello et in pace. Illa insanis ac pessimis hominibus inesse po-
test, haec tantum bonos et sapientes solet comitari. Haec tibi,

o carissime Chrysostome, ab iis quos colis, quos domi ha-

l;es, quos quotidie allocpieris , consolatoribus dicta puta. Nos
autem, qui tuo immo communi dolore moeremus et cruciamur,
non aliter solaberis, quam si des operam ut patientissime et
humane, et ut virum decet, feras carissimi fratris mortem.
Et quoniam tibi placere video, de mc alicpiid dicam. Scito,
amice, me non Aesculapii aut Apollinis ut ethnici dicere so- (

lebant, sed Christi et Lucae medici ope ab inferis revocatum.

)

Dii boni bonis consulunt. Ego cum in ma.\.imo periculo essem

constitutus, plus laborum quam annorun^ plenus, hoc tantum
Superos rogabam, ut quicciuid futurum esset, id subito fieret;

sed vota piae matris et sororum et amicorum, et ut ais, genius

natalis soli, aut hospitalis Deus, non 'Tyi/a aut jravaxsia , me

sanitati restituerunt. Yellem, ut pro congratulatione tua, in^i-

eem de magna alic£ua re tibi quoc^ue et ego congratularer; sed

cj[Uoniam sic Diis placuit, pro congratulatione accipe quam lae-

to poteris vultu piam magis et ofuciosam quam doctam et or-

natam consolationem. Bene vale et feras aec|uo animo quod
,

vitari non potest.

10. AD CHRVSOSTOMUM DE MORTE LTCII PONTASI (l).

Nondu m signatae erant priores litterae, cum subito super-

venit altera epistola tua, per quam intellexi mortem unici fdii

Pontani nostri infelicis senis, si non novisset litteras. Quonam

abiit Apollo medicus, cuui morcretur infelix iuvenis, cum cape-
ret illam virosam ac perniciosam chamaedaphnen ? Forte erra-

vit, qui nimirum Virgilio credldit, qui dixit nec miseros fal- :

lunt aeonita legeates. Vcl forte erravit incautus adolescens, de-

Pontanus libros de stellis, cf librum
(1) A(l hJinc Liiciiini fiiium scripsit
ineteororum. Eiusdem aatem obiiuni luxit curmine tiuod cxfat.
 ,

EPISTOLA X. 553
ceptus nominis et foliorum similitudine , et quac chamaeda-
pliue erat, putavit esse patri sno dilectam Daplmen. Tonta est

foliorum similitudo, ut ipsos medicos fallere possit: et si non

alium late iactaret odorem, laurus erat. Dolemus nos et angi-
mur amicorum morte, nec dissimulamus; quod nimium est
damnamus; cum peripateticos esse nos profiteamur, permittimus
hominibus ut homines sint. Nam, ut Pius ille dicebat, neque
philosophia, neque impcrium tollit affectus. Illud autem stoico-

rum nihil dolere (ut ait Cicero) niliil misereri, nihil timere,
,

nunquam irasci, nuncfdam gaudere, non contingit sine maxi-

ma mercede immanitatis in animo, stuporis in corpore.
Sed Pontanus nunquam vivet orbus liberis? IXec quaesivit

sibi per progeniem et per corpus immortalitatem et aeternam

gloriam, sed per animum. Pontani liberi sunt libri, nunquam
morituri, pleni omni disciplinarum genere, in quibus apparet
felicitas illa varii, versatiiis, copiosi, ac floridi luculentique
ingenii, seu praecepta quaeris philosophiae, seu carmina omnis
generis, seu astronomiae dogmata. Si iocos quaeris,nemo Pon-
tano suavior, nemo iucundior. Si seria, nemo illo gravior; si
sulrtilitatem, nemo Pontano doctior aut diiigentior. Adeo ut

si quae Pontanus in variis generihus scripserit legas eum ,

tantum illi rei intentum fuisse, et in ea aetatem consumpsisse

putes.Quod quam difflcile sit servare in tam diversis rebus,
modum et suum cuique decorem et gratiam, et ut sie dicam,

mutare se Protei more in varias formas, quisquis non noverit,

Pontanum imitetur, aut aliquod iilius operum, ut erat Aegy-
ptiorum regis inscriptio, exsuperet. Consolantar etiam Pontani
orbitatem alumni, quos etsi non vili semine genuerit, mentis
tamea et doctrinae illis fecundis seminibus et fovit et aluit.
Praecesserunt ex auditoribus Pontanum, atque illum in cam-
pis elysiis hoc est in paradiso expectant Hermolaus Barbarus,
Georgius, Maonius, Ladislaus, lohannes et Paulus Attaldi, Cora-
pater, atque alii quos longum est enumerare. Qui euntibas or-
diue fatis illum sequentur illustris Aquaevivus, et comes Poten-
tianus, Syncerus, Carbo, ^lilanus, Altilius, Corviuus, Pardus,
Chariteus, Cotta, Pucius, Augustinus, Gravina, et Summontius
candidissimus librorum Poutani censor et cultor, et tu ipsc
 554 A>T. GALA.TEI
Chrysostome. Et si isti vestrae novae neapolitanae academiae
annumerabo Tristanum, Pudericum, Hieronymum, In-
placet,
genuum, Sergium, et Galateum, qui Deorum munere soli ex
vetere academia supersumus. Bene valeat Pontanus cum tota
neapolitana academia, et mortem filii, ut solet et ut Ponta-
num decet, patienter ferat ; ut diu nol)is vivat.

11. AD HIERONYMUM CARBO^EM DE MOSTE PONTANI.

Potuisses unquam, mi Carbo, eredere quod non lacrimas

non gemitus primo aspectu tam tristes, ut scri-
attulerint miiii
bis , et ut par est , litterae tuae , in quibus sapientissimi iu-
cundissimi et carissimi senis ,
patris academiae nostrae, lo-
viani Pontani mortem deploras? Tu Pontanum, at ego quoti-
die uostra lempora deploro, immo iam diu deflevi ac deluxi
patriam, deluxi tam bonos priucipes exules et regno pulsos,
et amicos huc atque illuc per maria ac terras iactatos, alios
extra natale solum longe ab amplexu natorum et amicorum
in alieno caelo animam emisisse. Eleazarus noster Caesarau-
giistae obiit, vir bonus et suo principi percarus, et medicinae
peritissimus, nec nimis senex. Qui mihi tristis esse potest felix
illa et fortunata mors longaevi senis, qui ante oculos quoti-
die videam tot calamitates , tot aerumnas , mortes , tormen-
ta, servitutes, carceres, morbos, inopiam amicorum et mise-
rorum civium? Ubique pavor et plurima mortis imago. Quum
videam externa arma, et efferatas gentes , et colluviem Hi-
spanorum Gallorumque ab ultimo oceano in nostram perni-
ciem erupisse; quum videam ante oculos extremum Italiae ex-
cidium. Horret animus dicere; sed ita futurum est barbaris ,

undequaque irruentibus, barbaris plena sunt omnia. Neque un-

cruam haec bella quietura sunt, quousque illi bellando quin
potius latrocinando, nos ferendo defessi simus.
Cum omnia vastaverint, utinam sim falsus vates periculum
est ne in Turcarum potestatem debilitati et continuis bellis fracti

deveniamus, opera et benignitate duorum christianorum catho-

licorumque regum, qui in suis regais quietem agunt, apud
nos bella saevissima exercent, et Turcarum regi iter parsnt, ut
 !

EPISTOLA XI. 555

totius orbis imperio potiatur. Quotidie viros fortes christianos

beHa consumunt, quotidie exliauriuntur aeraria, quotidie Chri-

stianorum vires, qiiae in hoc Europae angulo relictae sunt
debiUtantur. Facile erit Baizeto, simul ac voluerit, omnibus do-
minari: et ut Antiochus et ^NIithridates , ciuibus ille multo po-
tentior est, aiebant,oceanum pontico mari adiungere: et tamen
romana arma eo tempore maxime pollebant. Nec id conside-
rant principes adeo caeca est mens hominum cum ad supre-
:

mum gradum et ad summas opes et ad omnium rerum luxu-

riam pervenerit. Haec intuens Baizetus tamquam e specula om-
nibus insidiatur; ridet calamitates et mala nostra, et omnia ad
regni sui incrementa accedere recte existimat; et dubito ne hoc
volentibus cunctis accidat; meliuscfue esse putent infideli regi
in pace servire, quam tot continuis bellis perpetuo vexari.
Tu Pontanum. deploras, in quo nihil meo iudicio deploran-
dum est , nisi quod tamdiu vixit c{uoad videret pessumdatam
Italiae libertatem et deinde vastitatem. Utinam mortuus fuisset
antequam a Gallis Capua caperetur, antec{uam Brutius ager so-
ciis et fraternis armis praeter omnium opinionem occuparetiir
Satis diu vixitPontanus. Utinam omnibus nobis tamdiu vivere
contingat! sed sine barbarorum metu sine bellis, cjuae nos per
tres et viginti annos tenuerunt; tot enim sunt a capto Hydrun-
to (1). jVos orientem timebamus; nescio cjuis malus genius in nos
occidentem armavit: rapiendi cupido et barbarorum avaritia il-
la fuit. Sed Pontano c{uid defuit? Fuit in iilo felix cjuaedam et
iucunda ingenii ubertas , multarum rerum peritia et eruditio
singularis, eloquentia maior quam quae temporibus conveniat,
in omni genere pi"omptitudo ciuaedam et gratia. Magna fuit in

illo persuadendi vis, fuit comis, iucundus, festivus, floridus,

gravis, iocosus, severus, copiosus, et tam verus cjuam ipsa ve-
ritas, amicorum stadiosissimus tam versatilis et varia fuit in
:

illo natura, ut cuicumque rei applicaret ingenium, feliciter ac

foecunde illi onuiia provenirent. Praecepta philosophiae et ser-
vavit et clarissime ac disertissime explicavit, et ex tetrica illa

et severa anticjuorum scribendi consuetiidine ad commuiiem

(1} Ergo hacc epistnla scripla est Rimo MDIII, eUniin IIy<iriintiim ca-
picbafur aiino MCCCCLXXX.
 006 AXT. GALATEI
usum revocavit, et ut scripsit ita et vixit. Astronomiam et ver-
su et soluta oratione elegantissinie tractavit , et multa ex sua
Minerva illi Hoc est quod
arti adiecit. in Pontano maxime mi-
ror. Homo in magnis rebus, in regum negotiis occupatissimus,
nec a re rustica alienus, tam diligenter litterarum studia perse-
cutus est, ut uon plus agere potaisset homo otiosus et in nego-
ciis aut publicis aut domesticis minime impeditus.
Verumtamen cum paululum deposita temporum tristi con-
templatione ad me redeo, et Pontani iucundissimam consuetudi-
nem sales, et suavissimos mores, et sermones doctissimos in
,

memoriam revoco, non possum non dolere angi et lamentari,

ingentes illi quas solas possum lacrimas fundo. Litteras tuas
amicis, quos hic in hoc exilio habeo, Placentio, Guidbni, aliis-
que nonnullis osteudo ;
plus cpiam centies ille a nobis lcctae
sunt, omnes mecum coUacrimant. Tria sunt et illis et mihi
maximo solatio, ne dicam voluptati; prirnum quia mortuus est
hoc ipso tempore, ne peiora videret mala quae imminent; de-
inde quia, ut ais, ad eljsios campos relictis liumanis miseriis
ad meliorem vitam transierit; tertio quia nomen immortale e*
aeternam gloriam post se reliquit. Nos Poutano quotidie iusta
persolvimus, quando meritas laudes nunquam tacemus. Bene
vale. Vive, et meliora spera, et moestam academiam et paren-
te suo orbatam meo nomine salvam esse iube. Barii.

12. AD CHBYS0ST0MU5I
DE ACADEMIA LUPIEXSI ET DE IXGEXUO.

Velim, Chrysostome, ut Actius meus et idem noster intelii-

gat, mihi optimam conclitiouem oblatam fuisse a viris hydrun-

tinis et eorum praetore veneto(l): recusavi, abnui, nou quia an-
gusta res mea et inopia recusare debebat, simul et impotentia

eorum quorum nutu liic versantur omnia; sed cjuia timui ne in

calumnias, quas amieorum ope et innocentia mea vitaveram,
de integro inciderem. Nescimus enim quahs sit futurus reruin
exitus. Ego autem si quid acciderit, apud Venetos minime esse

(0 Hydruntum scilicet Venelis dediturn fuerat. Bembus histor. lii). lif.

 EPISTOLA Xri. 557

velim. Quamvis Hydruntum munitissimum oppidum, ta- sit

men nescimus, quo animo erga nos sint Veneti, genus bomi-
num, vel ex levi causa, quod ad rei publicae gubernationem
non miuime curiosum , c^oH-j lcni/ dTroTTQo-oyiy-ivoy. Contcrra-
nei mei verbis utar: Graecia terribili tremit borrida terra tu-
raultu. Nee minus mare fervet classibus. Hic autem niliil est

tutum; ii dominantur, rerum potitintur, qui nos ode-

immo et
runt. In eorum potestatem fere deveuimus a quil)us nuUa est
provocatio, cfuorum libido pro lege est, et ut uno ^ erbo dicam,
quibus plus quam Diis licet. Ego spero optuna, si non merui,
attamen benignitate Deorum, siqui sint qui cmyoy^ri to-J,- y.ax-.-j^^

cogito; difficillima perferam quaecumque Dii volent idemque :

vir fortis et philosophus nihil metuo praeter mendacia, quae

tam in speculativae quam in activae vitae geuere perniciosissi-
ma sunt. In illa enim ignorantiam pariunt , malorum omnium
pessimum; in bae vero et animae et corporis et fortuuis nocent.
Credo, ciuoniam me nosti, te opinari Galateum, aliis timen-
tiljus ac servientibus, solum in summa securitate ac libertatc

enim me, Ghrysostome, non parcum esse Dei optimi

esse. Scis

maximi cultorem: idola (l) venerari neque ego uncjuam, nec£ue

maiores mei cOnsueverunt. Idcirco cpiando necessitas rei fami-
liaris, aut aegrotantium petulantia non me in urbem vocat,
in agris beato fruor otio; cfuamvis raro licet, fruor tamen dum
licet, et spero ut liceat; et non fruor, furor otium, et vito
si

oculos homiuum, si linguasminime possum. Et si quando

tempus rusticandi datur, animam meam mecum porto; non il-
lam, ut plericjue, in urbe relinquo, ciuod non est vere otiari.
Multo melius esse puto animum quiescere, corpus laborare,
quam in cpiiete corporis animum angi, ac variis affectibus
perturbari. Cum in urbe sum sola nobis solatio est hierony-

miana cryptoporticus et cellula illa plus elegans quam sum-

,

ptuosa, in qua 'nuper inscripsimus ovddt •/.a.v.oq eiaolro. Sed ne

alicpiis Diogenis scommate in nos quocjue utatur, et ut aliis

praeripiamus dicterium aut sententiolam , dicet cpiis : at tu et

dominus qua non mali non sumus , neque in
intrabitis ? Certe
consessu nostro malus cj[uispiam diu admittitur, quod ad cog-

(1) Intolligit potcntes aiit divites hoinines.

 aiiS ANT. GALATEl

nosceados hominum mores, crede mihi, argiimentum est mi-'

nime ac nunqiiam fallax. Nos
hic praeter Spinetum et Mara-
montium tuum egregie moratos iuveues, Raimundum, Sergium,
Donatum, et alterum Donatum , neminem admittimus. Caena-
mus hic quandoque non laute, sed laete et frugaliter coUoqui- ,

mur libere. Vivimus nou ad alienum, sed ad nostrum arbi-

trium, nisi quantum me aegrotantes, Maramontium et Rai-
mundum hortorum cura, Sergium Flora (scis quam dico), Do-
natum negotia, et alterum Donatum forensis exercitatio, om-
nes simul Turcarum metus perturbat.
lugenuus ipse quietem agit, et solidam felicitatem nonnisi
in otio et quiete esse et dietis et factis fatetur. Nec Turcas
raetuit, nec Afros. Tam pertinax in illo est securitas Nun-
!

quam domo nunquam urbe egreditur, nunquam per-

abesi:,

ambuiat; forum, quod ducentorum pedum spatio distat, vix se-

mel singulis mensibus videt. Tam parva est illi alienarum re-
rum cural Lectica est illi minor pertica; camera non maior ca-
vea, qua inclusas tenemus aviculas ; caenaculum, quod novem
convivas capere vix potest sedentes. Spatiatur saepe in porti-
cu, immo in cuniculo, seu potius in portu ab omni ventorum
impetu tutissimo. Mane descendit in sacellum, quod contiguum
est domui. Dehinc totus dies amicis datur, et adeo totus, ut
nefas sit pueros interrogare, an domi sit Hieronymus. Ridet

seraper, iocatur, et humana omnia tanti facit quanti facienda

sunt; amlcos habet pkucos, sed illos amat unice, loquitur li-

benter, audit libentius. Irascitur quandoque ferociter, sed tam

cito sedatur ille furor, ut fulmen esse putes non bilem. Nemi-
ni unquara facit iniuriam. Quid plura ? In illo natura philoso-
phorum effmxit. Pater illi optimus philosophus fuit et me-
dicus, qui in illum simul cum anima philosophiam quoque
infudit, non eam quae in captiunculis disputationibusque, sed

quae in bene beateque vivendo versatur, in contemnendis hu-

manis rebus, hoc est in coercendis affectibus. Ipse paucis, ut

iubet noster Ennius, philosophatur, et de philosophia gustan-

dum esse aliquid existimat non in ea ingurgitandum. Nihil
audet, nihil sperat, nihii timet, nihil mentitur, nihil simulat,
nihil dissimulat, et suis contentus rebus frugaliter ^ivit. Felix
 EPISTOLA XII. 659
qui cognatonim caret molestial neminem enim habet, praeter
iiliolum et eum obsequentissimum.
Talis est nostra, Ghrysostome, vita: et quamvis neminera
laedimus, neminem iniuria afficimus, tamen non caret (ut scis)
haec nostra academiola suis obtrectatoribus. Tam prona est

ad maledicendum mortalitas ! Tales sunt quales semper fue-

runt philosophiae fructus. At vos amicos, quam maxime de-
eere existimo habere vationem dignitatis aetatis fortunae im-
mo et salutis meae. Scitis enim quantum audet dum potest
saevitia hominum atque Me, ne ad vos ad^ olem,
perversitas.

onus rei familiaris et egestas tenet. lUustri comiti Potentiano

viro sanctissimo, me commendato, et has litteras post quam
ipse atque Actius, quorum consilium (1)

13. AD ANTONIUM LUPIEXSEM EPISCOPTJM

DE DISTI^CTIOXE HUJIAKI GENERIS ET NOBILITATE.

Veteres Graeci, quod minime Platoni et Straboni placere

video, genus humanum in duas partes distinxere, in Graecos
et Barbaros. Hanc eo tempore solitam distinctionem Herodo-
tus in principio historiarum, et Aristoteles in libro de caelo,
et fere omnes alii Graeci secuti sunt. Nos et Latinos adiunxi-
mus; et triplicem, vel ipsis Graecis consentientibus, distinctio-
nem fecimus, ut universum genus, in Graecos, Latinos, et
Barbaros dividatur. Nos, praeter Latinos, ceteras nationes non
ut Graeci foedo illo vocabulo, sed externas appellavimus.
Quin etiam ipsi barbari sua habent nomina, quibus exter-
nas gentes non sine contumelia quadam notant. Alii unam
eademque nationem in nobiles et ignobiles dividunt; alii ali-

ter et suo modo. li vero, quibus, si qua est in rebus humanis,

inest sapientia, in philosophos et non philosophos mortales
omnes divisisse videntur. Sic et Cicero Platoni consentiens ne-
gavit optimates nationem esse, cpii non genere, sed profes-
sione et moribus , distinguuntur. Nam et Barbari suos etiam
dicuntur habuisse sapientes, ut Indi gymnosophistas , Persae
ac Babylonii magos et chaldaeos, Acgyptii sacerdotes seu va-

(I) Sef|uifur vacua iu codice pagina.

 5G0 A^T. GALATEI

tcs, Galli druidas, Graeci jihilosophos, Latini sapientes. Apucl

Aral)es etiajn, nostrae aetati proximis saeculis, multi et excel-
lentes viri in studiis sapientiae floruerunt. Nos Christiani ha-
buimus quondam nostros, qui veram sapientiam secuti sunt,
quam et nos docuerunt, apostolos et evangelistas.
Haec vera est, et quodammodo essentialis divisio ; nam
ab eo sumitur principio, quo homines sumus , et ab aliis ani-

malibus separamur, hoc est ab ipsa mente et ratione. Quos-

dam non obscuros viros dixisse compertum habeo, tantam in-
ter homines esse differentiam et tam dispares mores, ut alii

ab aliis specie differrent: et hoc nomen homo, aequivocum es-

se, etnon secundum eandem rationem de omnibus praedicari,

ut de homine picto et de homiae vero. Dii immortales Quid !

ad hominis, qua homo est, constitutionem, facit potentia, aut

genus, aut opes, aut fama, aut magistratus, aut impcrium, aut
vires corporis, aut pulclu-itudo, aut agilitas, aut eloquentia,
aut favor et gratia popularis, aut amicitia principum ? Quae
omnia non solum pessimis et flagitiosissimis hominibus, sed
rudibus atque insanis accidere possunt. Fortasse si quis haec
aliena a ratione hominis et non sua appellaverit, non erra-

bit. Si mens sola est, quae nos a brutis disterminat, profecto

quanto ilUimagis valemus, tanto magis verae humanitatis par-
ticipes sumus. Ea propter rationali distinctione homines in
philosophos et plebeios, hoc est non philosophos, dividere licet,

sive in doetos et indoctos, bonos et malos, quod idcm est; ne-

mo enim philosophus aut indoctus aut malus est. At si in ali-

quibus aut virtutibus aut viciis interdum eos convenire accidat,

in pluribus tamen dissentire manifestum est, ut in institutis
vitae, et inoribus, et opinione. Fere omnia aliter vulgus, aliter
philosophi intelligunt ac docernunt. Deum, caelum, sidera, et

illorum motus, aera, mare, et hanc quam incolimus terram,

plantas, animantia, et ipsum hominem, aliter philosophus, ali-

ter plebeius contemplantur. Mens philosoplii per haec omnia

libere vagatur , alque eisdem quibus et ipse mundus terminis

clauditur. Plebs, quae iuxta Sahatoris verba de terra est, scm-

per de terra loquilur, terram \olutatur. JXccessc cst, ut
et cirea

qui aliter iutelligunt ac sapiunt, aliter atque aliter vitam et

 EPISTOLA Xllf. 561

mores instituant; niultnmque iuterest vitae , an niens et ratio,

an affeetus imperet. Pliilosophi ea tantum putant turpia, quae

sunt mala et vere turpia; ea pulchra et bona, quae honesta
iusta et saucta sunt; ut honeste et hono modo ditari , non per
fraudes et furta et scelera; iniuriam potius pati, quam facere,
quod apud popuhues quanto chiriores sunt voco enim hie (

popuhires et plel)eios omnes qui carent philosophia tanto )

ignominiosius atque abominabilius est; veritatem semper et

ubique et apud omnes ingenue fateri, ratione vinci, iustitiae

cedere, nihil mentiri, nihil simulare, nihil dissimulare, nemi-

nem laedere, omnibus bene facere, aut saltem non male facere,
nihil pertinaciter vincere , cedere potius quam superbe su-
perare.
Populares etsi verbis id laudent quoniam \ irtus lauda-
(

tur et alget) factis tamen non probant. Si verum fateri veli-

mus, pulcherrimum putant ostentare sapientiam , ostentare
sanctissimos mores, occultare scelera; aliena vitia, quamvis
minima, turpiora existimare quam sua, religiosos videri et nu-
minum cultores: quae ipsi, ut ignorant, sic et negligunt. Tur-
pissimum putant vinci, refelli et coargui non patiuntur, ne
)iioneri quidem etiamsi id ratioue fiat. Tm-pissimum egere, et
,

magno esse dedecori viro secundum eorum appellationem bono

carere pecunia et pictis tapetibus , aulaeis, argenteis vasculis
et pretiosis vestibus, anulis et lapillis, atque humiles habitare
casas. Contraria vero horum, honesta et pulcra et glorioso
viro digna. An vera an falsa sint quae dico, examinet quis-
que pectus suum. Nam aliud quandoque verba sonant, aliud
mens cogitat. Si haec iuste an iniuste adepti fuerimus, non cu-
rat populus. Unde, iiisi ex visceribus popularis sapientiae, orta
sunt illa exitialia proverbia unde habeas quaerit nemo, sed
:

oportet habere? Et illud: si vis, amice, virum cognoscere , do-

mum eius intuere. Satius erat dicere animum et mores. Et il-

lud: per obliquum et rectum imple domum usque ad tectum.

Et illud: in magno censu , satis est parvus seusus. At philoso-

phi a sensu iudicant homines, non a ceusu. Haec, ut pleraque

alia quae populo placent ,
philosophis execrabilia videntur.
Populares ,
praesertim ii barbari a quibus nostri procerea.
3(J
 562 A?,X. tlALAXEI

nobilitatem traxisse se iactant, non pati iniurias, sed ulcisci,

propulsare atque ultro inferre ,
gloriosum et virile putant; in
litibus non superari, et adversarios eircumvenire; pro minimis
verbulis arma capere viri fortis esse; scire simulare atque
disjimulare, et nocte dieque alienum sumere vultum, adulari,
assentari, tegere profunda odia, celare simultates, prudentis et
circumspecti viri csse; posse aliis iniuste dominari ,
patriae et
coucivibus suis, quod est parricidium, imperare; impune aliis

uocere, alios anteire, salutari, prima habere in tempiis et in

tum regium quid-
theatris subsellia, primas sedes in conviviis,
dam esse,tum fuiem vitae. Suam vero rcm agere non ca- ,

pessere rem publicam, magistratus contemnere, unde claros

viros et opulentos fieri dicunt, apud illos summa ignavia est.

Padet dicere, etiam meatiri, atque peierare Deos, atque homi-

nes fallere, inficiari veritatem, foenerari, et per fas, ut dicunt,,et
nefas accumulare divitias, quamvis mala habeantur, attamen
boua invidenda et utilia existimant, si modo ea celata sint,
aut certe, ut fit, impunita : nam paucula data mercede, omnia
crimina deleri videmus. Nec solum homines placare credunt
sceleratis et miserorum sanguine partis muneribus, sed etiam
Deos. Si qui autem sunt, qui haec aut optimae naturae impul-
su, aut philosophiae sanctissimis iustitutis abominantur, cos
nunc imprudentes, nunc inutiles, nunc domus suae immemores,
nunc insanos, aut quod hodie in usu est, uescios dicunt. Nec
tantum ii, qui scioli apud plebem habentur, sed ii quibus ani-
ma pro sale data est, nos insanos appellant. Quid ultra? Tam
dissimilia sunt et philosophicae et popularis vitae instituta, ut
altera ab alteris tantum differre videantur, quantum homo a
brutis, quantum caelum a terra, quantum immortales a mor-
talibus.
Magna in rebus humanis ac potentissinia res est educa-
tio, primaque illa pabula teneris animis adhibita multum lia-

bent in tota vita momenti. Qui inter improbos a rudibus an-

nis in illa aetate ia utramrjue partem flexibili versati sunt,
qui perditissimorum et mendacissimorum hominum mores et

admirati sunt et imitati, qui trivialem et venalem vitam ad

alicnuni arbitrium percgcrunt ,
quomodo possunt idem quod
 tPISTOLA XIII. 5Go

phiiosophi saperc, qui ab ineunte aetate probatissimos viros

amplexati sunt , eosque sibi ut exemplar quoddani vitae pro-
posueruut? qui Platonem atque Aristotelem, qui veteres et

novas scripturas vcnerantur et colunt, earumque praccepta

mentibus irapressa gerunt. Duos nascentibus nobis aiunt ge-
iiios deputari; alterum qui semper dirigit atque Jiortatur ad

optima, alterum qui depravat ad mala. Duo in adolescentia

nostra offeruntur calles, ut dicunt de littera Phythagorae, alter
ad philosophicam vitam hoc est ad nobilem et patriciam, al-

ter ad trivialem et plcbeiam, et si vis etiam barbaram appel-

lare. Sed divinus Plato gratias se habere naturae aiebat, quod
graecus natus esset, non barbarus. Non quod Graeci barbaris
sint meliores, sed quod eo tempore et arma, et litterae, et phi-

losophia, et omnis ingeniorum cultus, omnes ingenuae disci-

plinae apud Graecos vigebant. Non gentem igitur Plato proba-
vit, sed mores et studia. Barbari, ut nunc quoque, semper ode-

runt litteras. Qui ])onum genium, qui dextrum callem arri-

piunt, pauci numero sunt; et cum potissima pars rei, princi-

pium sit, cuicumque parti primo te addixeris , difficile cum

velis illam vitabis ;
quamvis multo facilior sit a bonis ad ma-
la lapsus, quam a malis ad bana ascensus. Nam revocare
gradum superasque evadere ad auras, hoc opus, hic lal)or est.
Vis dicam, cpialis futurus sis seuex? qualis iuvenis fuisti.

Vis dicam, quales habiturus sis in senectute mores? quales in

adolescentia imbibisti. Nec quoniam et consue-

ideo id dico,
tudine et aetate possint, sed quoniam id raro acci-
mutari non
dit. Ideo Plato ait, ad constituendam optimam rem publicam,

maximam e>se habendam curam ad instruendos pueros; nam

ex iis viri liuut. Ideo apud barbaros nulla est res publica bLuic

instituta, quoniam illorum pueri negligunt litteras, sed inter

scorta, ludos, aleas, chartas, talos, vivunt, aut regibus ser-

viunt. Non potest libertas animi a servitio vitam auspicari.
Ideo Romani purpuratos et regum limina terentes, regum
mancipia nuncupabant. Nos hic de viro in omni aetate perfecto
loquimur, non ut ii qui eos qui totam ^ itam sceleiibus macula-
verunt, in fme aliquod virtutis opus ostentant, approbAnt; aut
003 qui totam vitam sine labc transegcrunt, quia semel pecca-
 ,

564 A>T. GALATEI

veruut, reprobant. Virtus enim et vitium, habitus et diuturuae

res sunt , neque una tantum actione uotantur : una liiruncl»
non facit ver, neque una clies : nam ilios natura bonos duxe-
rim, ho5 vero divina gratia.
Ut ad rem igitur redeamus. Ne mirare, vir optime, si vul-
go non placent, quae philosophis placent: nam et quae me-
dici probant, aegrotis saepe invisa ac molesta sunt. Sic et
quae praecipiunt pliilosophi, vulgo gravia sunt, et multitudi-

nis opinioni minime cousentanea, immo et stulta contemnen-

daque videntur. Ttque aegrotorum non est decreta medico-
rum, sic nec popularium quamvis ii sapientes vulgo hal)ean-
tur, pliiloijophorum placita et mores aut laudare aut vitupe-
rare. jNaiu illud peritioris medici opus est, hoc autem viri sa-
pieutioris. Sed quum nihil facilius sit, quam se ipsum fallere,

nihilque in vita divinius, quara seipsum cognoscere, saepenu-

mero cum homines simus, fallimur; sed nunquam superbius
aut arrogantius, quam cum eorum, quoram vix discipuli esse
meremur, cousilia atque actiones eorrigimus atque damna-
mus. Non est discipulus supra magistrum. Haec Dominus no-
ster verba dixit ad castigandam hominum audaciam ac te-
meritatem, qui et docliores et sapientiores se, corrigere et car-
pere audent, qui philosophos hoc est magistros vitae dam-
nant. Si bonam habent mentem, si sibi credunt, si conscien-
tiam suam secum ipsi consulunt, se multo inferiores esse fa-
teantur necesse est, quam ii qui corripiuntur.
Ego in omnibus causis meis iudicium tuum reformido, tum
quia gravissimum est, tum etiam quia in anin^as nostras ha-

bet imperium (Ij. Addo etiam, quoniam tautum me tibi debere

fateor, quautum fdii optimis parentibus. Ceterorum vero iudi-
eia tanti facio, quanti facienda sunt. Idque ex philnsophorum
senteutia mente semper teuelo , tantum id vituperabile esse

quod malum est. Omne malum vitium est ; atque ubi pecca-
tum nou est, non posse esse turpitudiuem; neque aliorum de-
licta, uuciuam aliis esse pudori. At uou posse pati aliorum

difficiles et perversos mores atque iusolentiam, fugere mole-

Stias, quaerere tranquillitatem vitae , nescio au hoc iure nobis

(1) LO'i^utur Giilateiis ciim episcopj.

 ,

EPISTOLA XIII. 065

laudi an vitupcrationi, virtuli an vitio dandum sit. Forti vi-
ro, infracto et magno animo ferenda est ira Deorum^ et bene
iusteque vivendo, magis quam votis et sacrificiis, deprecan-
da atque placanda. Ferendi sunt principes qualescum({ue sou-/.-

Kqovou T:auc,^ et ut scriptum est, etiam disciioli : ferendus est

impetus saevientis fortunae : ferendum est imperium patris
quamvis iniquum ferenda est paupertas, ne illius causa
: ali-

quid iniuste agamus: ferendi dolores et ceteri casus. At fer-

re imperium eorum, qui tibi iure servire deberent, difiicilli-

mum est, et l)ene instituto animo intolerabile. Tergiversari et

fugere pertinacissim.os homines, aut rem publicam male in-

stitutam ,cum iure et ratione vincere nou possis, etiamsi ea
res tibi damno sit, laudabilius existimo, quam contentiose
yincere. Sicut post labores corporis grata est quies, sic post

labores anirai suavissima res est otium et tranquillitas; quae

quanti sit, et quam beata, si f[ua est vita otiosa ,
qui pliiloso-
phi non sunt non noverunt.
Tidetur uamcjue ( ut ait Aristoteles ) felicitas in quiete es^

se: et sedendo, ut anima sapiens et pru-

ait, et quiescendo fit

dens. Otium apud sapientes beatum habetur; apud barbaros,

hoc est apud indoctos et plebeios, ut ignavum contemptui ac
dedeeori. Soli igitur philosophi, et siqui sunt quos benigna
natura et bonus amavit lupiter, laborant ut quiescant et
otientTir; populares vero laborant quotidie, ut magis ac ma-
gis laborent et angantur. Non licet igitur ex aliorum mori-
bus alios iudicare. Multa deceat principes, quae non decent
subditos: multa senibus conveniunt, quae iuvenibus turpia
sunt ,
quamvis dicat Homerus tuJ v/w na-^-z IniLiy.s In mu- .

lieribus iucundum esse silentium refert Aristoteles yj/ajfi" y.o-

(71J.0-J /j o-jyv? (^ipu . Yiris sUentium inurbanum est: qui viris

turpissimus est, mulieres decet ornatus: quae Iil>eris deben-
tiu", non debentur servis : viro ci\ili indecens est vulgi rumo-
res, et plebis, cui servit, iudicia contemnere, philosopho id ip-
sum summae laudi; nam vir civilis plebi natus est ,
philoso-
phus sibi ipsi et Diis immortalibus. Is igitur vere civilis -sir

est, qui populo placet; is philosophus, qui populo non placet

sed optimatibus, qui vere el ro, non noinine, nohiles sunt. et
ubique paucissimi.
 oCG A^T. GALATEI
Ait Dominus noster, cuius vita non civilis fuit , sed vere
ut Chrysostomus ait philosophica , Ijcatos nos esse cum )na-
ledLxerint nobis honaines, et cu)ti persecutionem patimur pro-
pter iustitiam; tunc sapientes, cum vilissima plebs nos insanos
iudicaverit. Quae conscia stultitiae et malitiae suae interdum
referet illa verba: hi sunt, quos habuimus aliquando in deri-
sum et similitudinem improperii. INos insensati vitam illorum
existimabamus insaniam, et finem illorum sine honore. Ecce
{juomodo computati sunt inter filios Dei, et inter sanctos sors
illorum est ! Ergo erravimus a via veritatis, et iustitiae lumen
non luxit nobis, et sol intelligentiae non est ortus nobis. Hi
sunt barbari, hi sunt feram brutorum vitam degentes, hi ple-
beii, hi ignobiles, ex quocumque genere orti sint, ex quacum-
que patria, ex quacumcpje gente. At probi viri, nobiles sunt,
quamvis barbari fuerint, aut libertino patre nati. Quis enim,
nisi inscius rerum humanarum et verae nobilitatis, Horatium
plebeium aut ignobilem appellaverit? Quis Virgilium a nobi-
litate abdicaverit, qui in parvo pago et obscuro patre?Quis
Ciceronem qrd in municipio ? Quis Demostheaem ex patre fa-
bro ferrario? Quis Socratem, qui ex marmorario patre et ma-
tre obstetrice? Quis Aristotelem, ({ui in Stagira? Quis Platonem,
qui in Acaderaia? Theophrastum, qui in Eresso? Hippocratem,
qui in Coo? Et litterarum parentem Homerum, ciui in Cea in-

sula, seu potius in exiguo scopulo , natus sit ?

Magna inter bonos maloscjue, inter sapientes et insipien-

tes, inter doctos et indoctos, inter philosophos et eos qui a

philosopliia alieni sunt; inter (iraecos auteiu et Latinos et
barbaros, et ut divus Paulus ait, inter ludaeos et Graecos
nulla distinctio est; nulla inter plebeios et patricios, nulla in-
ter servos et dominos, nulla inter Aethiopes et Scythas, mo-
do mores conveniant. Barbarorum appellatio primo a sermo-
nc sumpsit initium, demum ad snores traetum vocabulura: et
recte cjuidem; nam perniciosior barbarismus est in moribus,
cpjam in sermone : minus malum eit in grammatica peccare,
quam in philosophia. Et inter barbaros, optimos et sapientis-
simos viros et mulieres quandoque; ct inter Graecos Latinos-
crne, indoctissimos et scelestissimos fuisse legimus. Xon igitur
 ,

EPISTOLA XIII. •'jf.7

a gencre, aut a censii, aut a patria, aut a natione aceipien-

da est humani generis distinctio, sed a vita et moribus: et

ut dixi, Cicero rccte sentit nol)ilium et optiniatum non natio-

Tiem esse, sed professionem. iSon satis habere menlis et vir-

tutis puto eum, qui proavorum facta extollit , illos admiratur
et colit qni se claris iactant ortos natalibus, qui nullos putat
esse nobiles nisi generosos. Profecto aliena laudat, qui genus
iactat suum. Maior et coniunctior cognatio est inter bene mo-
ratum aethiopem et graecum virum bouum, quamvis hic rex
ille sit servus, quam inter graecum et graecum, quorum aiter

optimus sit, alter pessimus, quamvis uterque eisdem sit natus

parentibus. Anteponeuda est animae afiinitas et morum pa-

ritas corporis cognationi; distinctio a forma accipienda est,

non a materia.
Dominus noster cum illi obiiceretiu-, quod samaritanus es-
set et daemonium haberet, negavit se daemonium habere; ad
alteram obiectionem nihil respondit, ne videretur , ut multi
solent, geutem ali;{ua:n, aut nationem, aut fainiliam parvi fa-

cei-e, atque probro notare. Nam et inter Samaritanos verisi-

mile est bonos quoque viros fuisse: et magis afnnem et pro-
ximum iudicavit euni qui misericordiam fecerat
,
in illum

quem latroues percusserant, quam eoniribulem eius levitam.

Idem Dominus et pracceptor noster, iuquit: Elias multas ha-
bebat viduas in iudaico populo et natis orbas, et tamen \i-
suscitavit. Philippus Canda-
duae sareptanae alienigenae filium
ees Aethiopum reglnae servuni sacro baptismate insignivit
nec illi obiecit quod servus esset aut aethiops aut eunuchus.
Id multi ex romana et graeca nobilitate non meruerunt.
Quid mihi opponis nobilitatem ? Quid maiorum claritatcm ?
quae, ut idea Platonis, aut nihil penitus in re est; aut si est,

extra nos est, et in sola hominum opinione consistit. ToUe

tuum, precor, Hannibalem victumque Syphacem in castris et
cvim tota Garthagine migra. Quid tibi cum iis, qui ante quam
tu nascereris, mortui suut? Quid gloriaris de patriae magni-
tudine, de amplitudine praediorum, de servorum multitudine,
de virtute cognatorum, de innumeris gregibus, de immensis
Oniia haec aliena sunt.
opiims, de sumptuosa supellc-!ili>?
 568 ANT. GAL^TEI

Lauda ct cole qiiae tua sunt, quae te comitaTite, sive impe-

i-ator sis, sive miles, sive ex patricio et senatorio, sive ex
equestri ordine, sive fortuna eorum cjuae diximus domina te
servire iubeat sive dominari , sive moreris , sive peregre pro-
ficiscaris, et quae te nec in vita nec in morte relin({umit. Nul-
li, aut admodum pauci eorum quos admiramur, locupletissi-
mi fuere, aut claro genere, aut patria illustri, ut diximus, na-
ti sunt. Aristoteles in politicis inquit : uatura conatur ex bo-
nis boua facere, sed plerumc|ue non potest. Et idem: verisimi-
le est ex bonis bonos nasci. Idem negat potentiorum natos
posse institui bene. Et Dominus noster divites et potentes ab-
dicat a regno Dei : deposuit potentes de sede, et exaltavit hu-
miles. Heli iuste gubernavit populum, at filii et sibi et patri
pernicies fuere. Samuelis filiorum peccata a iudicibus ad re-
ges transferre imperium populum coegere: maluit populus du-
ram servitutem pati, quam iuclicum rapinam et insolentias et
stupra.
Fateamur verum. Quot videmus eorum, qui nimis possunt,
(juibus plus licet, sancte et secundum \irtutem vivere? Et
(juamvis regioues ad formandos animos homiuum multum pos-
sint (raitior enini plaga mitiores gignit homines, etpraestan-
tiores animi moresi tamen videmus potissimas in o)nni re par-
tes habere institutionem. Hippocrates dicit Asiae gentes man-
suetioresque et ad bella minime idoneas, Europae vero feroces
ac bellicosas; sed videmus nostris saeculis Europae impe- illas

rare. Quae nostri maiores Asiae gentibus obiiciebant, mani-

catas tunicas, mitrarum redimicula, unguenta^ eadem ab illis

nobis obiici possunt. Natos ad flumina deferre, raptu et ve-

natu vivere, canieiem galea premere illi didicerunt. Graeco-
rum esse Aristoteles putavit barbaris imperare ; at nunc et
Graeci et Latini, qui quondam toti orbi dominati sunt, exter-
nis serviunt. Magna perfecto vis est et disciplinae et consue-
tudinis ! Non igitur ({uia {[uisc|uam graecus sit, nobilis est; nec
quia sit aut appelletur barbarus, ignobilis; nec quia patricius
c[uisc[uam sit aut eciuestris ordinis, bonus; nec malus, (juia ex
infima plebe natus sit. Ait Cicero: qui neminem posse hone-
-Sto loco nasci dixerit, nisi qui cx patricio genere ortus , facit
 r.PTSTOLA XIII. -5fi9

ut iterum plebs m Aventinum secedat. Multos servos a rcgi-

bus, multos rcges a servis originem traxisse, auctor est Plato.

Nobilitas igitur sola est atque unica virtus.
Nec ideo me haec dixisse putes, pater optiine, qaia sim adeo
humili genere natus, ut non possim cum omni nobilitate cer-

tare. infelicem hauc Ttaliae partem ! Rarus est, de quo non

possit dici: maiorum primus quisquis fuit ille tuorum, aut pa-
stor fuit, aut id cpiod dicere nolo. Quis est ex his, qui nobi-
les appellari volunt, qui possit ultra ceutesimum annum suae
stirpis initium demonstrare ? Cuius non pater ,
aut avus al)

externis, ne dicam a barbaris, Gallis, aut Germanis, venerit

nudus, inops, famelicus, squalidus, pannosus; et hic locuples

factus et clarus per caedes furta et rapiuas, nihil ibi uude ve-
nerat relicpiit, nihil seeum tulit uisi rubiginosum ensem et

hastam. Nec fuere magua virtutis opera ; vicere non repug-

nantes , sed ultro vocantes. Yis ut his me comparem ? qui
nosti et patriam et patrem meum graecis et latinis litteris

instructum, virum iustum, beue mori'tum, alieui abstinentem.

Avus meus et proavus et ceteri progenitores mei sanctissi-
mi sacerdotes graeci fuere ,
piiilosophiae et sacrarum scri-

pturarum scientissimi . Audeijit ne alicjuis venerando sacer-

dotum generi conferre latrones, praedones, sicarios, violentos,
iniurios et barbaros? Cum barbaros dico, non illis, ut saepe
dixi, uationem impropero, sed mores et pessimas artes, per
quas ad eum in c{uo nunc sunt locum pervenere. Sit igitur

tam longo sermoni pro conclusione hoc paradoxon: omnes do-

ctos bonos et philosophos, nobiles ac patricios et illustres es-
se, et ut stoici dicunt etiam reges : omnes autem malos et in-

doctos iniustosque, ignoljiles esse plebeios servos et barbaros.

14. AD ILirSTREM AQUAEVIVUM

DE GLORIA CO^TEMXEXDA.

Hortaris, mi Aquaevive, ut alic{uid scribam, ut aliquod mo-

numentum ingenii mei relincjuam. Finge me talem esse qui
aliciuidyicturum scribere possem. Sed dic, quaeso, quam ag-
grediar materiam ? Quid a maioribus nol)is relictum est ? Quid
 o»0 ATvT. GALATEI
intentatum illis fuit? Vis ne me
physica scribere? lubes et ma-
nes Aristotelis laedere. Quid enim illi aut adiiciendum aut am-
putandum est ? Omnia divini vir ingenii absolvit. Dices: inter-
pretari potes quae in eo aut rerum magnitudine, aut aucto-
ris subtilitate, aut interpretum vitio, aut exemplarium men-
dositate obscurata sunt. Sed utinam mihi nota essent, quae
alios ignorare video! Ego 'summo ingenio virum esse duco,
cui intelligere ea contingit, quae Aristoteles invenit. Occurrit
tibi ubique turba interpretum, habemus Graecos, habemus
Arabes, qui Graecos imitati aptissime Aristotelis aenigmata eno-
daverunt. De nostris (quid dico de nostris?^ de Francis nosti,
quid sentiam. Utinam Aristotelem nunquam attigissent! Hi dum
veterum vestigia sequi dedignantur, et res quasdam novas ma-
chmantur nec ipsi Oedipodi dissolvendas , trahunt verba in
suas significationes, mutant et transponunt, ordinem perver-
tunt, et corrumpunt sententias, et aliqua divinant quae nun-
quarn ipse auctor imaginatus est.

Timon interrogatus, quomodo cmendata Homeri opera ha-

beri possent, respondit: si in ea quis incidisset, quae nemo

emendavit. Idem sentio de Arislotele. Averroes arguit eos,

qui putant Aristotelem sine iuterprete nunquam intelligi pos-
se. Mihi ^erum dicere videtur ; scripsit enim vir ille ut in-
telligeretur, sed nos dum laborem fugimus, labimur in erro-
res. Si philosophari vis, illustris Aquaevive, dignare consilium
accipere : purum , simplieem , et solum legas Aristotelem , et
universum : quoniam, ut dicunt, liber librum aperit: quoniam
ubique ipse sibi similis est, ubique invenies quod iuvet, et ad
obscuras et arcanas res intclligendas serviat. Graecos habeas
codices; erunt enim tibi optimi interpretcs, ubi aiiquos locos
nimio obscuros, aut male a nostris in latinum versos inve-
neris.Si quando opus est interprete, non praetereas Alexan-

drum, Themistium, aut ipsum Avcrroen ceteros autem me- :

lius est aut nunquam videre, aut ita percurrere, ut explo-

ratores faciunt quando hostium castra, aut ignotas regiones
adeunt. Profecto satius est aliqua iguorare, quam scire.

At de moribus scribendum fortasse existimas, quando haec

pacs phiJosophiae multos a speculatione rerum naturalium re-
 EPISTOLA XIV. j/ 1

vocavit, et ca cst qiiae plurimum vitae conducat. Sed quid iii

liac re Aristoteli defuit ? Scio te nosse, quam bene Aristoteles

ethicam tractavit. Quis clavam de manu Herculis poterit sur-

ripere ? Certe divinus ille vir calamum scribcntihus, qui fue-

runt, qui sunt et qui futuri sunt, extorsit de manibus. Plato
hanc rem alio ordine, atcpie alio docendi genere pertractavit.
Ciceroni in philosophia nec ingenium defuit, nec docendi ars
atque elegantia. Tiieophrastus tractavit locos ab Aristotele au-
te tractatos. At ego ex philosophis illum Aristoteli proxime
accedere existimo, et sic secundum tenere locum, ut propior
sit primo quam tertio. Nec putandum sanctum virum praece-

ptoris, qui illiomnia sua moriens commiserat, manes sollici-

tasse, et ita locos tractasse, ut se ilU aenuilum praeberet. Sed
quae Aristoteles suo more, ut Boethius ait , turbavit, hic cla-
rius et intelligibilius scripsit, ut non modo non ingrati disci-
puli, sed boni interpretis munus effecerit. Hic profecto, ut et

cetera bona sibi commissa, nunquam moritura ope-

sic et illa

ra servavit, et divino sermone uade nomen accepit illustravit.

In dialectica quis Aristotele dicente auderet loqui? Subti-
lissime disseruit omnia, et ordine quodam mirabili mihi mi-
rabilia videutur. Sunt qui nova sophismata, immo ingeniorum
capturas, calculationes, et inanes nescio quas suppositiones
laudant et colunt; sed illa piugui Minerva scripta putant, haec
vero adeo subtilia, ut et ipsum Aristotelem fallere posseut,
Heu misera mortalitas! Certe in apicem ignorantiae deventiun
est, dum barbarorum disciplinas colimus. Graeci vi et armis
et vicissitudiue fortunae, quae luimana omuia suo arbitratu
dispensat, barbaris serviunt. Nos nostra sponte barbaris ce-
dimus, dum eorum dogmata sequimur. Utinam hoc tantum
in nosti'is studiis fieret ! Quod pudendum est, barbarorum lin-

guas miramur et colimus. Nos qui eos a feris moribus et im-

manitate liberavimus, a barbaris habitus, incessus, nobilita-
tem, et sermonem, et leges vitae accipimus. De hoc alias.

In astrologia Ptolemaeo eredendum est. Quid plura desi-

deras? Sunt quae in illo Arabes emendaverunt, forte et non-
nulla emendanda forent nostra tempestate, quandoquidem cae-
lum ipsum non ita metiri possumus, ut non certis tcmporuin
 ,

572 A^T. OALATEI

periodis, ex vix sensibili errore, qui vel sollertissimos fallere
potest, aliquid proveniat corrigendum. Quod certe solutae men-
tis et viri tantum sibi viventis opus est, nec occupati in vi-
horam differat ad meridiem, cae-
sitandis aegrotis, qui prandii
nae vero ad mediam noctem. At in medicina, in qua versa-
ris, aliquid novi tentandum est. Dii facerent, ut quae a ve-

teribus tradila sunt, noscere possem! Scripsit cous ille vene-

randus senex, cuius nomen mihi numen est, sacra quaedam
opuscula, qune intelligere, ut scis, magni laboris, excellentis-
que ingenii est. Pater artis Galenus nihil posteris scribendum
reliquit, omnia absolvit, tantusque ille est in medicina, quan-
tus Aristoteles in philosophia. Sunt et Graeci, et Arabes, et
Latini comphues, qui parva quaedam adiecerunt etsi multa ,

scripserint. lubes me
lyram capere, et carmina pangere, ut
forte
saltem hoe modo aUquantisper post obitum vivam? Non omnia
possumus omnes: negavit natura: nihil possumus invita Miner-
va facere nec superest tempus, etiam si natura non negasset.
;

Sed magna gioria est res gestas scribere aut nostrorum

aut externorum. Mihi non tantum est virium. Ego qui obscu-
rus fiam post obitum, ut laborem ahos iUustrare? AUi curent,
quae sunt, quae fuerint, quae mox futura trahantur. Mihi tan-
lum cura sit rationem reddere bonam brevis aevi, quo vixi,
et victurus sum, quoad fata volent; nec parvum duco, si id

efficere potero. O rem miram, mortale animal iam iamcpie sol-

vendum tam avidum esse immortaUtatis ! Unusquisque lon-
gam sibi promittit vitam famamque post mortem: omnibus,
ut diu vivant, cura est; paucis, ut bene. Tecum ego, ne ignavi
aut tardi aut pusilli ingenii dicar, chim loquor, Aquae- illustris

vive, ideo litterulas meas cera signatas non publice legendas

mitto. Quid prodest illis sanctis cineribus Aristotelis tam cla-
ra per totum orbem fama? Quid prodcst umbris Hippocratis
et Galeni, quod graece; c{Uod latine, cpiod iudaice, quod arabice

legantur illorum divina opera? Non tanti est ista umhrarum

gloria, ut tot labores subeamus. In hoc uno summopere la-

borandum est, ut recte vivamus in hoc saeculo, ut in altero

participes simus aeternae gloriae nunquam defuturae. Nemo
in posterorum utilitatem, sed in sui laudem ( si 's erum fateri
 EinSTOLA XIV. 573

velimus) scri])it: ideo alter alterius opiiiionem carpit, allei*

alteri praestare studet, alter alterum accusat : tantumque se

gloriae uuusquisque adeptum existimat, quantum strenue al-

terum expugnaverit. Omnes sibi famam novitate aliqua au-

cupantur, et nonnisi ex aliorum vituperatione sibi laudem
comparant. Multi divitiascontempsere: qui gloriam contem-
pserint, vidi neminem: immo qui videri cupit magis illam con-
temnere , is eam amplexatur. Vana est ista libido,
ardentius
sed non minus perniciosa mortalibus quamquam omnium ma- :

lorum caput est avaritia capit eruditum vulgus magis, quam

:

rude; omnesque tunc vivere maxime sperant, quando amplius

vivere non possunt. Nescio cur quanto generosior est mens,
tanto magis huic morbo obnoxia est.
jXec ideo dico, quia non sollicitat me, ut et ceteros, haec
vanitas, nec est mihi cornea fibra; nec ego quia tardi, ut di-
xi, sum ingenii, id damno quod consequi nequeo, sed ideo
quia in hac peste video miseram mortalitatem involvi. Quid
igitur ? Desidesne ac ignavi vivemus, uec nomen nostrum ad
posteritatem prorogabimus? Quid mihi cum posteris? Ego, mo-
destissime mi Aquaevive, si ignavia est veterum scripta per-
discere, et noctes atque dies in legendis illis consumere, at-

que artem, cui me Deus addixit, pro virili mea ma-

exercere,
lo periturae parcere chartae ; ignavus haberi ,
quam audax
atque impudens, qui dum me a rogo atque a cineribus sub-
movere cupio, dum ea impressoribus vendo, quae ante me
moritura sunt, ipsum laborem, et si quid otii est perdam, et
quod maius scelus est, aegrotorum, qui mihi vitam suam com-
mittunt, curam negligam, et contemnam ea quae a veteribus
inventa sunt. Volo igitur, princeps sapientissime, ne ignores
siquando legeris epistolas meas, aut eucrasiam quam tuo no-
mini dedicavi, aut quatuor illa mea volumina problematum,
aut si qua alia dies tulerit, minus polite minusque accurate
scripta, putes scriptorem oecupatum in curandis aegrotis, for-
midantem iudicia multorum, non posteris sed tibi et admo-
dum paucis placere voluisse. Ideo uec magnum impendo la-

borem, sed quocumque calamus duxit, eo ct manus et mens

secuta cst. Stultum enim cst navarc operam, ut cibonusdo-
 .j7 4 A:ST. GALATEl
ctusque videaris, cui mores et omnia tua studia nota sunt,
Bene vale, decus Musarum.

1.5. AD ACTIUJI SYNCERUM

DE INCOISSTANTIA HUMANI ANIMI.

Magnum iter emensus tandem incolumis, sed defessus ac

domum redii. Ali quantnm mundi est inter me et
defatigatus,
Actium meum Cur non licet una vivere ? Postridie quam do-
!

mum ingressus sum, »rpoj r6v Ni/cv^Tav (i) accessi, ut urbes, ut ho-

mines, ut me ipsum fugerem. Urbes niduli sunt scelerum, ho-

mines ferae bsstiae me ipsum fugio quoniam saepe mihi ipsi
,

oneri sum, mihi ipsi non semper eadem est mens. Nunc placent
urbes, nunc solitudines, nunc mare, nunc silvae, nunc me of-
fendunt quae ante iuval)ant, et summo fastidio sunt turba ho-

minum, strepitus, tumultus urbium, pompae, triumphi, curras

et passim occurrentes rhedae, equi, asellorum ingcns caterva,
impedimenta, mendaces officinae, nidores, clamores, tubae hor-
ribiles, campanae, longa sonantia mortaria, nautarum voces,
ubique fraudes, ubique periuria, servulorum infidum mendax
rapax et querulum genus, pictae et fucatae facies, triplices ma-
tronarum vestes, puellarum impudentissima ostentatio, noctur-
nae cantiones , crebra amantium suspiria , rara gaudia , cho-
ri, lyrae, tibiae, crebra funera, lugubres vestes, fletus, la-

crimae, gemitus, luctus ubique et plurima mortis imago, car-

ceres, tormenta, cruces, suspendia, et poenas non iis intlictas

qui maxime merentur, furta, foenora, mentitae amicitiae, pro-

cerum superba atria, diuturnae salutationes , auratae vestes

hoc est larvarum ludibria , hypocrisis et doli , turba crassan-
tium iudlcum , et scribarum rapinae et populorum sangui-
,

ne constructae et saginatae domus, causidicorum simulati ad

clientulorum perditionem clamores , aegrotantium lamentatio-
nes et in miseros medicos convicia ,
pigmentariorum inexpli-
cabiles niLxturae, et vitiata in perniciem humani generis me-
dicamenta , compositae dapes , lauta convivia ; et ut Galeni
verbisutar, fugienda est vroXvv.yBouTro; TroKig, hoc esturbs mul-

(l) Nicetas idem qai Nicolaus liyiliiiiitinus. Viilcsis de Angelis et Poly-

dorura in vila Galafei.
 EPISTOLA XV. 57;>

torum hominum, qualem et Aristoteles videtuc non satis pro-

basse; ait enitn politicorum libro septimo : aSJvarov sJyo/y./o-Sat

TV7'v X('av TToXuccyJ^UlTTOV.

Rursus me taedium capit silvarum, nec semper placet 11-

lud perpetuum silentium, illa horrida et inculta naturae facies,

garritus avium, balatus pecudum, mugitus boum, incompositi
pastorum et messorum cantus, viles epulae, inempti cibi, som-
ni sub divo, quaeque ante maximae fuerant voluptati, nunc
sunt fastidio. O inconstantia liumanae mentis ! Aiiud mane,
aliud vespere sapimus. Quando nobis ipsis constabimus ? Glo-
riosa res est urbes colere , attamen periculosa; inglorius vivit,

sed securus et sibi tantum, qui in agris vitam agit. Nusquam

est maior, quam in urbibus temporis iactura. At in urbibus

amici sunt, sine quibus ne vivere quidem optimus vir velit.

Magna et praeclara res est amicitia , bonorum virorum

et

conversatio, sed calamilosa. Certe experimento compertum est

verum illud esse : nulli te facias nimis sodalem , gaudebis mi-
nus et minus dolebis. Quid mihi profuit novisse Maoaium ?

Quid Ladislaum? Quid Hermolaum? Quid Paulum Attaldum?

sanctae animae, non potuistis et hunc spiritulum vobiscum
ducere ad Superos ? Tu vero, Acti mi suavissime, quando mi-
hi tantum afferes voluptatis, etiamsi Nestoris annos superes,
quantum attulisti tristitiae in illis tuis periculis, a quibus te

Dii boni et ipse Federicus eripuit ? Tu colebas Mergellinen

intrepidus ac victor pestilentis morbi, quem divus parcns me-
dicinae Hippocrates epidemiam appellavit; ego ad extremam
lapygiam cummoerore et lacrimis noctes diesque agebam, ea-
que soUicitudo immo is cruclatus animum meum praeter ce-
tei'a, huc atque illuc distrahebat, quia an viveres dubitabam.
Ad amicos redeo. h\ humanis rebus nihil est amicitia ho-
nestius, nihil iucundius, uihil utilius, nihil sanetius. infidum
genus humanum ! Difficile est amieum invenire, sed diffieilli-
mum servare. Tam variae sunt naturae hominum, tam dispa-
res mores, ut vix duo aut tria legamus amicorum paria. Tolle
paritatem morum, tolles amicitiam. Physici duos homines pos-
se ciusdem esse complexionis negant. Tanta cst singulorum
varietasl Consequens est, ut nec eiusdem opinionis duos ho-
 ,

o7G A>T. GALATEI

niines invenias, Esto sint pares in omnibus, ut de duobus py-
apud Dionysium fama est,
thagoricis et de duobus geminis
apud Augustiuum haec paritas non
: erit perpetua, quoniam
idem homo aliud mane sapit, aliud vespere.
Natura omnis est
in contiuuo fluxu. Profecto omnium rerum vicissitudo est:
sic etmens nostra inconstans est et varia. Talem refert Ari-
stotelessecundum Homeri sententiam habere animum homi-
nes in terris, qualem dedit pater hominum Deorumque.
Memini me vidisse viros gravissimae auctoritatis damnare
quod ante summopere commendaverant nec id intra mul- ,

tos annos contigisse, sed intra paucos dies, ne dicam lioras.

Mutata igitur opinione, necesse est et raores mutari : mutatis
moribus, tollitur amicitia. Ambigua igitur et fluxa non minus
est quam calamitosa amicitia, etsi sit optima. Legimus gravis-
simos et sanctissimos viros inter se inimicitias exercuisse, et

postea in amicitiam rediisse. Inter Hierouymum, Augustinum,

Rufinum, inter Platonem et Xenophontem orta est dissensio.
Nosti enim quantum-mali milii ex amicis accidere potuit, ni-
siamici me in tam bona causa defendissent. Certe homini ab
homine plurima sunt mala. Nonne vera sunt verba unius d.e
septem sapientibus, qui dicere solebat w (fiXot, ou^^si^ 6 (piKoq.

Feres me nec ol^iurgabis, si quod palam dicere soleo, etiam ad

te scribam : optimura est, ut Aquaevivus noster ait, quando-
que sedere ; ut ego, latere. Dices, cfuare? ut fagiam mihi in-
visum humanum genus, ut fugiam me ipsum, quem nun-
quam possum fugere, qui mihi saepe sum discors atque ho-
stis, proponamque mihi iUud poetae carmen semper cantan-

durn: Pallas quas condidit arces, ipsa colat; nobis placeant an-
te omnia silvae. Et quamvis Ulpianus, testimonio Ciceronis, di-

cat: quod fieri potest absque

latitare est turpis occultatio sui;

fraudationis causa ob tyranni metum, aut ob domesticas se-

ditiones, id non vitio dandum est. At si id ob fugiendam ma-
lorum hominum consuetudinem flat, et peccandi occasionem,
id meo iudicio probitati et ^ irtuti tribuendum est. Hanc olim
veteres vitam coluere prophetae et sancti viri, qui tutius cum
feris Libyae , ut Phalaris quamvis tyrannus fuerit fatetur
versari putaverimt, quam cum hominibus. Hoc est quod di-
 EPISTOI.A XV. 577

vus Hieronymus amicis suadet : ea propter puto Aristotelem

dixisse IiomTuem solitarium , aut Deum esse , aut bestiam :

Deum, si id virtutis et bene vivendi , bestiam si fraudationis

et scelerum perpetrandorum causa faciat.

IC. AD ILLUSTREM AQUAEVIVUJI

AP0L0GETIC0>\

Cam ad te scribo, illustris Aquaevive, aut de uatura, aut

de moribus, aut de medicina, aut de re domestica, aut de
aliqua re, quam ipsa occasio fert (quoniam sicut fortuna iubet

a te absum ) videor mihi te alloqui, te amplecti, notas audire

et reddere voces. Tecum loquor cui a natura , ut et morum
sic et vietus et habitus et sermonis data est iucunda simpli-
citas. Fateor, illaboratus est sermo meus, non exquisitus, non
elegans, sed qui a vero non multum abest, qui non ab aliis,
sed a te tantum benigne aadiatur. Fateor me dicendi artem ha-
bere nullam, neque tanlum mihi esse otii, ut in verborum pi-
ctura studeam. Sed si quis est, cui veritas et simplicitas pla-
ceat ,
qui eloquentem appellet ( ut ait Socrates ) vera dicen-
tem, huic ego fatebor me rhetorem esse , neque Ciceroni ne-
que Demostheni eedere. Non accurate non fucate iis loquen-
dum est, cpii veritatem sectantur ,
qui non ad posteros sed
ad notos scribunt; sed iis, quibus ut Gellio placet, concessum
est uti falsis audacibus subdolis captiosls senteutiis. Nobis
inconcessa sunt ista, quoniam Musas colimus severiores immo
potius veriores.
Ego a grammaticis, (fuorum perversa est subtilitas, barba-
rus fortasse dicor,quoniam nescio cuius Laurentii (1) praecepta
non servo, quoniam iis parum latine loqui videor tamquam ;

niliil philosopho curandum sit, nisi ut quam latinissime, aut

atticissime loquatur. Cum ego et Actius meus quasdam Se-

necae epistolas legeremus, occurrit forte sententia, quae mihi
summopere placuit; et quoniam his, quae nunc dico oppor-
tuna ^idetur, ipsius Senecae verba subscribam (2) : "miuus tibi

(1) Vallae scilicct, dc cuius villa lcpiduiii eiustolr.in .scripsit Galatcus

«|iiac ianiiliu extat.

(2) V(l Luciliuni cp. L.WY.

37
 o78 A?>T. GALAXEl

,-, aceuratas a ine epistolas mitti quereris. Quis enim accurate

,, loquitur, nisi qui vult putide loqui? Quaiis sermo meus es-

,, set, si una sederemus aut ambularemus, illaboratus et fa-

,, cilis, tales volo esse epistolas meas , cjuae nihil habeanl ac-
,, cersitum, nec fictum; sed si fieri posset, quid sentiam, os-

,, teudere quam loqui mallem: etiam si disputarem, nec sup-

,,
ploderem pedem, nec manum iactarem, nec attollerem vo-

,, cem, sed ista oratoribus reliquissem.,, Satis est mihi, prin-

ceps optime, quando uon aliis, sed soli tibi mitto litteras meas,
etsi uon quid dicam , saltem quid dicere velim , intelligas.

Tuum est et a te triUim proverbium: malo virum, qui quan-

doque quod non intendit proferat, quam qui verba trutinet, at-
({ue ut tu dicere soles rotundo ore loquatur. Putas enim eos
{]ui nimium sermoni studeut, qui belle loquuntur, utiliora ne-
gligere, meliusque esse peccare verbis quam moribus, melius
csse vocabulorum proprietates ignorare quam rerum.
Hoc Plato, boc Aristoteles sensit, boc Galenus : et quam-
vis hic eloquentissimus fueritin asiatico, ut videtur, dicendi
genere, etpoematum non iguarus, ille vero rhetoricae arti, ut
ait Cicero adiumenta plurima sul)ministi'averit tamen eos
, ,

testes admittunt. Quid quod idem Cicero, Quintilianus, Plinius,

Gellius senserunt? Atticissent qui velint, nos Io({uamur ut li-

bet : soloecismos vitemus in vita et in arte medica, quam pro-

fitemur, in qua non de verborum significatioue, non de pictis

verbis, sed de hominum vita agitur. Nos, ut nostra dictat Mi-

nerva, loquamur. Quid agendum nobis sit cogitemus, non quid
dicendum. Ego ut in loquendo, ita et in scribendo hunc mo-
rem teneo: simpliciter dico, nec quibus verbis dicam cogito^
dummodo quod sentio aperiam, nec verba exquiro, nec ver-
bis parco, lil>ere vivo, liberins loquor, lacesso neminem, vir-

tutes laudo et personas; si quando vitia accuso, personis par-

co : nunc familiaribus verbis utor , nunc grandibus, si aut res

postulat, aut animus fert, aut casus obtulerit: interdum grae-
ca verba si occurrunt inculco, quoniam et tibi placent, et ha-
bent nescio quid innatae suavitatis, quoniam etiam quandoque
latina verba desunt propter egestatem linguae. In philosophia et
medicina quaudoque verbis utor veterum , ut Plinii, Cornelii,
 KPISTOLA XVT. 579
Senccae, et aliorum. Si illa non occurruut, non tantum m\-
hi otii est ut per onines bll)liothecas perquirani: sed si aut
aha, aut nova a recentioribus inventa sunt et usitata, quam-
vismiuus latina, et illis utor, quoniam tempus et consensus
multorum illa probavit simul ac civitate donavit.
Similia mihi videntur esse vocabula c|uibusdam fructibus,
qui quando ab ar])oribus leguntur, acerbi sunt; deinde cum
illos domi, aut intra fictilia, aut intra paleam triticumve, aut
ad solem servaveris, tempus illos raitiores facit, et ut cetera

omnia concoquit ac perficit. Et interdum mutantur tempore

ipsa vocabula: multa renascentur, quae iam cecidere, cadent-

que cfuae nunc sunt in honore vocabula. Quin etiam, et quod

istis qui cum raatre Evandri loquuntur , c|uicjue nihil nisi la-

latine dicendum existimant, ridiculum videretur, arabica ver-

ba non reformido, vere barbara et latinis auribus, ut et no-
stra illis gentibus, horrenda vocabula. ?\eque illa fugere de-
bemus cura ipse Atheniensium dux Themistoeles, natus in di-

sertissima urbe, Persarum linguam tam paucis raensibus didi-

cerit ob coramercia belli quod inter Graecos Persasciue gereba-

tur. Nobis idem facienduni est, qui non, ut ille, hostes occi-

dere, sed homines sanitati restituere curamus. Cogit ad hoc

ignavia immo inscitia interpretum, cjui Graecorum disciplinas
non a Graecis ipsis, sed a barbaris mutuati sunt, existimantes
melius esse a sordidis rivulis quam ab ipso puro fonte bibe-
,

re. Unde fit, utmagnam partem doctrinaruni, aut raale, aut

perverse, aut cum magno labore inteUigaraus. Ex altera ir-
ruunt in me novi philosophantes et niedici, qui si a rae aliciuid
latine, aut inter amicos, aut apud principes dictum fuerit,
qiiod aures plenas sopliisticis vanitatibus numc|uam intraverit;

si me ex aliquo poeta (ut sapientissimi veteres fecerunt) sen-

tentiam adducere, aut ex historia hoc est ex magistra vitae
aliquod exeraplum afferre, aut aliquid ex veteribus latinis,
aut ex graecis ipsis proferre audierint, rae poetam, me rhe-

thorera dicunt.
Utinani raihi tantum Dii immortales boni praestitissent, ut
dignus essem inter poetas annumerari! Utraciue enim ars, rae-
dicina scilicet et poetica, eundem habent auctorem; undcillud:
 580 A.-ST. GALATEI
inventum medicina meum est , opiferque per orbem-dicor et

herbarum subiecta potentia nobis. Et 111 ud: carminis et medicae

Phoebe repertor opis. Non sine causa veteres illi divinorum
consiliorum capaciores, ut €t multas artium, sic et medicinam
ad Deos et Deorum genitos retulerunt, comitemque dederunt
poeticam quoniam ut puto , utraque plus ingenii requirit',
: ,

quam artis. Et quamvis in omnibus artibus multum natura po-

test, tamen in medicina et poetica videtur maxime natura cae-
lestisque influxus operari: unde poetae et medici divinitatis no-
men assecuti sunt; ex quibus nonnulli adhuc viventes templa
et divinos honores meruerunt. Semperque hae duae discipli-

nae sacrae habitae sunt, et cum religione 'quadam illas vete-

res exercuerunt. Aegyptiorum sacerdotes medicinam in ady-
tis habebant. Graeci medicis et divinos honores instituerunt.
Haec una artium imperatoribus quoque imperat, et auctores

suos locavit in caelo: illic Apollo est, illic Mercurius, illic

Centaurus, et ipse Deorum genus Aesculapius. Romani, qui

ut cetera omnia, sic et Deos a Graecis habuerunt, nemo igno-
rat quanta veneratione Aesculapium receperunt. Troiauis tem"
poribus Graecorum tantum proceres medicinam exercuerunt:
unde Homerus rm-oe, yag av/jg ttoXXujv avToi^ioq stni. Virgilium
ipsum medicinae operam dedisse legimus. Transeo Catonem,
Antonium Musam, Macrum, Cornelium Celsum, Ausonium,
et multos ex antiquis Pvomanis. Ipse x\vicenna totam artem
carminibus explicavit. Plaeent mihi poetae et historiarum scri-

ptores, sed bae succisivae fuerunt mihi cjuondam lectiones.

Placuerunt Platoni et Aristoteli, placuerunt Galeno. Aristotelis
volumina auctoritatibus Iiistoricorum et pdetarum plena sunt.
Galenus Homerum, Hesiodum, Menandrum, Euripidem, He-
rodotum, Thucydidem, et plures alios saepe advocat; adeo ut
videatur omnes poetarum et historicorum libros re^olvisse.
Tu philosophiam et medicinam ingressus es illotis pedi-
bus, qui vix novisti prima rudimenta grammaticae: tu in cal-
culationibus occupatus es, tu in legendis dissolvendisque so-
phismatibus, tu in theologiae parte illa curiosa et minime di-

sputanda otium teris. Haec doumata neminem ex his, quos

tu ipse magnos iudicas, soUicitaveruut. Ego ct politica, et
 EPisroLA Xyi. 581
ethica, et historias legi, et ipsos poetas, qui per iucunda quae-
dam ohlectameuta non minus, quam philosophi per se\ cra prae-
cepta, et legum latores per minas et tormenta vitae conclucunt.
Ego in cognoscendo situ caeli terrarumque sollicitus sum ; tu
in alta, ut Galeuus ait, cathedra, ut captiosis puerili])usque
disputatiunculis gloriosus videaris: tu gloriae studes, ego cou-
scientiae : tu auditorum multitudini , ego mihi et admodum
paucis. ?von sumus crgo pares. Tu maximus philosophus ha-
beris , tam iniqua sunt magnatum ,
qui se omnia scu'e pu-
tant, iudicia ! ego nugator atque inutilium disciplinarum stu-
diosus. Tu Burleos, Bonetos, Scotos, lacohos, Hugones sectaris,

ego quando opus quamvis invitus lego tamen. Sed me

est, eos

plus iuvant Plato, Aristoteles, Theophrastus, Alexander aphro-

disiensis , Themistius , Hippocrates , Dioscorides , Galenus , et

Alexander medicus , Paulus aegineta , Orihasius , Aetius , et

arabes nonnulli, ut verum fateamur, non contemneudi aucto-

res. Mihi placet Plinius antiquorum Graecorum et uostrorum
medicorum interpres ,
placet Coruelius, et illa simplex et us-

que ad tempus virgo antiqua medicina, nec sosphisma-

illud

tibus Inqumata; et nonnunquam recentiorum volumina, quae

mihi utilia videntur, revolvo.
Tu quaestuosus, tu nummosus es : tu mille una liora ae-

grotos curas, ego vix paucos curare tecte valeo. Tu uno ve-
narum morbos omnes vel occultissimos cognoscis ego
ictu ,

vix millesimo, vel parvi morbi naturam comprehendo. Tu ci-

tius totam urbem percurris, quam ego uuain domum: adeo
mea segnis est mediciua, tua vero suhita et tumultuaria. Tu
stipatus caterva ecpiitum peditumque incedis per urbem , me
vix unus comitatur pucr; et siquando ii occurrunt, protiuus
repello. Tu ({uaestui et avaritiae servis, ego necessitati ami-
eis et Diis immortalibus. Tu venalis es, ego liber ac meus:
te splendidae vestes et aurea zona et bullata mularum orna-
menta decorant, mihi pulla vestis hieme aestateque satis est:

habenae mihi non ad solem micantes, non auro radiantia cal-

caria, sed ([uibus mulam regere et pungere possim. Tu ad

opes maximas anhelas, ego illas desidero pariter et contem-
»0. Pueri tui vilibus cibis vix vcntrem implent, mihi cum
 ,

582 AXT. GALATEI

nieis non lauta scJ copiosa et communis est coena. Tu niag-

na sti-uis tecta : at ego in parvis non niinus laetus vivo: te
operiunt pictae testudines et aurata laquearia, me vero non
bene dolata ligna, calami et imbrices ab imbribus et cauma-
tibus defendunt ; at laquearia milii sunt caelum ipsum, et no-
ta sidera , armatus auro Orion , Arcturus , Pleiades , Hyades
geminique Triones, et gemini fratres Helenae : lucida testudo,
lacteus circulus , commissura caeli , et beatorum via. luxta

hanc aquila lovis, et ipse pater medicinae Aesculapius, et ce-

tera sidera ,
quae enumerare non est praesentis negotii. Quis
pulchriora poterit struere tecta? Quae testudines ditiores, quae
aulaea, quae ganmae, qui colores liis aeternis luminibus com-
parari possunt? Haec celestia semper spectare debemus, et illa
humana contemnere: ab his sedibus egressi ad easdem redi-
bimus, utcum Superis aeternain beatamque vitam agamus.
Yides igitur, priuceps optime, quantum mihi conducunt
mea studia, quantum illis nocent sua, quibus affectata suut
omnia. Me professionis meae homines alienum pulant, quo-
niam eorum nec dogmata nec mores secpior. Cultores vero
latinae linguae me tamquam non satis latinum non admit-
tunt. Itaque convenire mihi videtur conficta ab Horatio fabu-
la. Quid igitur faciam,mi Aquaevive? Incusarem ego fortunam
meam, nisi viderem idem, quod nunc mihi, antea principi me-
dicorum Galeno contigisse, qui ob fastus medicorum Romam",
ut ipse ait, TroX-jaySgi^n^oy, hoc est multorum hominum, fugit;
et nescientibus amicis, relicta domo et parva familia, per
Brundusium et Cassiopeiam, quae est in Corcyra, Asiam petiit.

Utricpie me carpunt ; ego Democriti exemplo utrosc{ue rideo.

Sic res se habet: tu tibi places, ego mihi. Inter te meque hoc
interest, cpiod tu malos auctores, ego bonos colo. IVemo homi-
num maledicta vitare potest, etiam si bene vixerit, si nemi-
nem laeserit. Maledicum enim ex sui natura et mordax est
humanum genus, nec minus in aliorum vituperationein cj[uam ,

in sui laudem promptum.

Pater, ut narrant, senex ex urbe in agrum dueebat par-
vum fdium. Asellus modicum portabat viaticum. Obviam ve-
nerunt quidam, cj[uibus, ut saepe accidit, maior cura est alie-
 EPISTOLA XVI. r)S3

nae rei, quam siiac; ([iii salute clata redditaque, sic senem pue-
rumque allocuti sunt : o insana capita! seuex puerque ob ae-
tatem iufirmi, pedes per arenas traliitis, asellus vacuus onere
sequitur. Senex asceudit. Sul)inde alii occurrunt, incusant se-
nem, tam bonae indolis puerum fatigaret; ipse iam satur
([ui

\itae, sui curam haberet. Is enim mos est iis, qui ma-
tautam
ledicere solent, semper sub uml)ra quadam boni mala leniter ,

invehunt: non aliter quam nos medici, (jui sub melle amara
medicamenta condimus idqne facimus non solum quod in
,

illo optime et diu servantur, sed etiam ut natura cjuae mel-

lis avida et duleium rerum amica est, simul cum melle tra-
hat -et illa medieamenta. Acer est is malediceadi modus, nee
minus capit bonorum, quam malorum aures. Descendit pu-
dibundus senex, ascendit puer. Qui tertio loco obviam veniunt

execrantur puerum, qui patris senis tardipedis et luminibus

paeue orbi non miseretur. Ascendunt ambo. Qui quarto loco
veniunt, accusant ambos, (pai tam bellum et pinguem asellura
<igitarent ad mortem. Invenit et asellus qui sui misererentur.
Adeo est ingeniosa ad m,aledicendum mortalitas !

Talis est, Aquaevive, vita: quacumque eamus via, semper

obtrectatores obviam liabebimus. iVec putet quis({uam laudem
aut vituperationem bene aut male esse mortalibus, quod recte
aut non recte vixerint, sed esse, ut ait A. Gellius de Epicteto
philosopho, iguotas causas ad ({uas paucorum potuit pervenire
curiositas. Haec quaestio philosophorura et sanctorura viro-
rum mentes soUicitavit, nec soluta ab aliquo est, qnem ipse
noverim. Nos, Aquaevive, vivamus i^ecte (|uoad possumus: sa-
piaunis cum iis, cum ([uibus vel errare nobis laudi est. ludi-
cia hominum tanti faciamus, quanti ipsi nostra. Ceteras curas
Diis immortalibus relin([uamus. Vale.

17. AD BELISARIUM AQUAEVIVUM

DE NEOPHVTIS.

Vanissimum esse, illustris piunceps, iudicium plurimorum

constat, qui de statu hominum secundum vulgi opinionem iu-
dicaut. Nos de falsa nobilitatis appcllatioiic satls nnilta dixi-
 584 a:vt. galatei
Tnus quam quondam sub hieronymiana portica
in epistola,

ad Gelasium tuum scripsimus; nec non et alibi hmie locum

tractavimus. Quoniam in hac re video caligare humanum ge-
nus ,
quod honores- saepe dat indignis et famae servit ine-
ptum : quae maxime laudi dare deberet novitatem vituperat:
,

nescit praestantiorem esse nobilitatis aut divitiarum aucto-

rem, quam qui vel bene inventis utitur ; et architectum artifi-

ce, et magistrum discipulo. Facile est inventis addere, at inve-

nire difficile. Et cjuamvis difficile sit, ut Galenus ait, eundem
incipere, et perficere, tamen ^.instoteles ingenue, ut phiioso-
phum decet, fatetur nos aequum esse reddere non modo habere
gratiam, non solum iis qui bene, sed iis qui male dixerunt;
moverunt enim mentem nostram ad speculandum et ad in-
vestigandam veritatem. Nationes omnes sua habent vocabula,
quibus alienigenas notant, Latini externos, Graeci barbaros,
Judaei gentes, Turcae horrido quodam verbo gauros nun-
cupant, quod a ludaeis ortum puto, illi enim gentes goim
appellant. Rabl)i Moses vir doctus, qui aetate Averrois floruit,
inquit, arabicam linguam a ludaica sicut latinam a graeca ori-

giuem habuisse, corrupte tamen. Qui veritati serviunt, re ipsa

nou nomine iudicant omnia. Ideo apostolus Paulus dixit: in-
ter ludaeos et Graecos non est distinctio.
Sapientis mulieris ad romauum regem sententia est : cpiis

sis, non unde natus sis, reputa. INec miror si popellus decipia-
tur; sed hoc mirumest, multos eorum, ciui sapientes haben-
tur, in hoc errore volutari. Multi gallicam, nonnulli germani-
cam, clariores troianam originem ostentant. Si nostra ut aliena
iudicaremus, si genus quisque suum examinaret, Inveniret
multos Laomedontes, multos Tantalos, multos Gyges, multos
Sisyphos, complures Dionysios et Autolycos, unde genus du-
xit ille tot voluminibus a po'3ta cantatus lHysses, multas Me-
deas, multas Phaedras, multas Helenas, multas Deianiras, Pa-
siphes, Ariadnas, Tarpeias, Lupas, Ilias, et genus invisum et
rapti Ganymedis honores. Ingrata certe latinitas est. Quae vi-
tia ,
scelei'a Graccis non obiicimus ? a c|uibus omnes
quae
ingenuas, si quas habemus, disciplinas accepimus. At Graeci,
Qialdaeos, Magos, Aegyptios, ludaeos, a quibus nonnulia ac-
 EPISTOLA XVII. 585
ceperimt, colunt, celebrant, et paternae venerationis nomen il-

Ils indiderunt. Nos erga Graecos parum grato animo sumus.

Eos vero qui a ludaeis profeeti sunt detestamur, ac probrose
nominamus neophytos. Si Christiani sumus, si semen Abra-
hae nos esse quotidie palam in templis profitemur , si Chri-
stum magistrum et dominum colimus, quare iudaicam origi-
nem inter omnes l)arl)aros in omni virtute praestantissimam
et iustissimam abominamur?
Nullus meorum ex ludaeis progenitus est, sed ex Italo-
graecis et iis sacerdotibus secundum ordinem Melchisedechi,
hoc secundum ordinem iusti regis, qui ut et nos Christia-
est

ni panem et vinum sincerum sacrificium offerebat. At si (jiiis

ex ludaeorum nobilissimo et antiquissimo genere ducat ori-
ginem dummodo cum Christianorum orthodoxa fide recte
,

sentiat, eum nobiliorem putaverim, quam si ex barbaris et

iis regibus natus sit. Nonne dominus et Deus noster ex bea-

tissima virgine, et tamen iudaea, ex Davidis inclyta prole na'
tus est ? Prineeps apostolorum Petrus , ceterlque apostoli et
evangelistae, non troiani, non graeci, non latini, uon galli,

non germani fuere, sed iudaei. Paulus doctor geutium, vas

electionis ait: Hebraei sunt? et ego. Israelitae sunt? et ego: se-

men Abrahae sunt? et ego. Idque sibi gloriae dari existima-

bat, quod erat ipse a stirpe genitus, non ia ramis, ut ipse ait,
insitus, aut neophytus. Unde leges habuimus? Qui nos cultum
veri numiuis docuerunt? Qui nos bonis et sanctis moribus
instruxerunt? Qui nos ex foedis sacrorum ritibus liberaverunt?
Qui nobis viam ad regnum caelorum aperuerunt ? Nonne lu-

daei fuere ? Cur abominamur et turpi nescio qua ap-:

igitur
pellatione notamus, quod re et factis probamns? Quid in tem.-
plis legimus ? Livii decades, an Herodoti musas, aut bella gi-

gantum, aut Platonis leges et rem publicam , aut ethicos libros

et politicos Aristotelis ? Legimus, cantamus pentabiblum et sa-

cran) illam historiam salubribus et divmis praeceptis plenam,

et sanctorum prophetarum monita ,
psalmos et epistolas , et

actus apostolorum, et divinissimam christianam philosophiam

quatuor evangelia ,
quibus nec Atheniensium , nec Lacedae-
monioruni, aut Cretensium, nec Romanorum, nec ipsius Pla-
 ,

586 ANT. GALATEI

tonis leges , nec duodecim ,
quarum memoria abolita es , ta-
bulae comparari possunt. In Ins multa sunt ,
quae ad re-
rum publicarum et populorum, aut ad potentum, aut ad re-
gura utilitatem scita sunt : in illis vero nihil est nisi divinum
et sanctum, rectum et pium, nihil quod a vera iustitia discre-

pet. Cur igitur, ut dixi, eos damnamus ac detestamur, quo-

rum instituta et sanctissimos mores amplexamur?
Percurramus veteres historias. Quae gens nobilior, quae
antiquior et melioribus orta auspiciis, quae Deo gratior fue-
rit, quam genus ludaeorum ? Ante captam Troiam Graeci ra-
des et litterarum expertes erant , et ut antiquissimi hominum
Aegjptii, apud quos diu versati sunt ludaei, aiebant: semper
pueri Graeci, nec cpiisquam ex Graecia senex. Linus, Orpheus,
Musaeus, Homerus, Hesiodus, multo post captam Troiam fuis-

se posteriores, certum est. Tempore belli troiani res ludaeo-

rum ample ac magnifice florebant. Sed nmlto ante eversam
Troiam, et primam olympiadem, leges divinas divinissimus vir
Moses ludaeis dederat. Pentabiblus illa sacratissima, cui om-
nes liommes consentiunt praeter paucos, qui se nimis sape-
re putant, vetustissima est et omnibus nationum libris anti-
(juior; prima scriptura omnium quae in orbe terrarum haben-
tur, unde tamquam e fonte leges omnes emanarunt: in qua
de origine mundi, de primordio rerum, de caeli, stellarum
elementorum creatione , deque eorum distinctione , de ortu
hominum, animantium et plantarum tam sapienter et elegan-

ter, quam vere et pie scribitur; de separatione humani generis

in varias provincias, de idiomatum confusione, et de sanctis
et iustis legibus et institutis digito Dei scriptis. IXon hic Ceu-
tauros,non Gorgonas, Harpyiasque invenies, non portentosam
illam metamorphosim ethnicorum. Quid plura ? Omnia, quae
nos Christiani habemus, a fontibus Hebraeorum nos illa hau-
sisse ingenue fateri necesse est, si ingrati esse bene merenti-

bus nolumus. Ingenui viri est fateri per quem profecerit.

Desinaut igitur lacessere ludaeos patres nostros, quorum

dogmata sequimur, Abraham, Tsaac, lacob, Mosen, Christmn,
et apostolos illius Petrum et Paulum doctores gentium qui ,

nos docuerunt legem sanctam et orthodoxam, qui sanguine

 EPISTOLA XYII. 587

suo regniini caeloruni et illam caelestem patriam nobis pepe-

rerunt. Quibus quantum debeamus, ethnicorum impurae leges
et nefandi sacrorum ritus ostendunt. At si recentiores ludaei

durae cervicis et pertinacis ingenii gens, ut et nonnulli Chri-

stiani Christo non credunt, non id culpae dari debet generi et

sanetis quos diximus patribus. Damnandi sunt igitm- ho-

illis

mines quidam, non genus totum. At si quis ex iudaeo vere

christianus effeetus, nonne est laude dignior, ciuam nos, qui
in alieno solo sati, in aliena stirpe tamquam neophyti hoc
est novelli surculi insiti sumus ? Yir quidam magnus et rex
inclytus iure praeposuit duodecim patriarchas duodecim il- ,

lis, quos Franci patres appellant.

Ea propter, illustris vir, pro tua sapientia et doctrina ne-
minem aut genere, aut fortuna, aut morbo, aut obscuris na-
talibus, aut progenitorum scelere vituperandum ducas, quem
non sua vitia premunt. Yirgunculam illam, quam bonis avi-
bus filio tuo iunxisti, dilige, ama, instrue bonis moribus et or-
thodoxa et christiana disciplina. Nata enim est ex nobili et
bene morato palre, quam bene novi matre, et ex
et honesta
gente in toto terrarum orbe quondam celeberrima (1), et non
ut nostri non minus inscite quam impie dicuiit, contumclia nu-
minum, immo veri numinis cultu insigni. Tu autem, vir pru-
dens, cfuoniam res acta est, sis contentus voto tuo, et garru^
litatem vulgi coutemnas. Yulgus autem voco eos omnes, qui
nou noverunt litteras, quamvis magnates sint et illustres. No-
sti enim naturam rumoris hominum et famae; cpio malo ut

nihil velocius, nihil quod sese in auras attollat vehementius,

sic nihil est quod citius languescat et concidat. Si nos ^iri
fortes et philosophi sumus, nullam \ ituperationem curare de-
bemus nisi eam cjuae ex vitiis, nullam laudein nisi eam cjuae
ex yirtute nascatur. Bene vale.

(1) En quae caiisa vol orcasio fiiit Clalateo scribciuli lianc Ilpiiraconiiu
vel iiotius Xeoplijtoiuni aiioloyiaiu, niipliae videlicct ciiristiani .\(]iia\i\ac
cuni pucila neopliyta.
 ,

588 AKT. OALATEI

18. AD MARI?JUM PAXCBATIUM

DE DIGNITATE DISCIPLINARUM.

Duae sunt, Pancrati, ingenuae disciplinae de quibus inter

nonnullos niagna dissensio est; litterarum altera est, altera
rei militaris. (1) Qui regibus scrviunt, qui auspicatu suo magnas
res gerunt, multas legiones ducunt, qui regna custodiunt, cpii
hostes propulsant, omnes rem militarem praeferunt, eoque ar-
gumento utuntur, quia tam sacrae litterae, quam gentiles, et
ipsi divini poetae, nonnisi fortium virorum facta continent,

singularia certamina, pugnas, incursiones, obsidiones, et expu-

gnationes urbium, victorias, et ex victis gentibus triumphos :

quae omnia ad rem militarem pertinent. Ipsi beroes Diis, ut

aiunt, geniti hac via caelum petierunt. Tot insignia, tot hastas,

tot oscilla, tot vexilla et scuta in ipsis templis pendentia, tot

titulos, tot praeclaras familias, tot principatus, tot imperia,

nonne arma pepererunt? Denique, ut Aristoteles ait, militaris

vita- multas habet partes virtutis. Contra cpii litteras tutantur,
obscura esse omnia dicunt , nisi sint litterae, cjuae cuncta ilr

lustrant, quae Deos hominibus conciliant, cpiae caelestem il-

lam patriam cpiae elementorum unde nos constamus et vi-

,

vimus plantarura animantium omnium, deniciue ipsius homi-

nis naturam nobis demonstrant. His constant regna, res pu-
blicae , urbes , et ipsi exercitus. Leges , sine cj[uibus ne vive-

re quidem possuraus, ipsis litterarum monumentis servantur,

Sine litteris nec reges, nec duces , nec milites, nec classes,
nec ipsi piratae suo munere fungi possent. Nisi litterae essent,

nec clarorum virorum facta nosceremus Hae lucem humanis

rebus ministrant, hae nostri memoriam plus (juam aut aera,
aut marmora prorogare possunt. Sicut nec sine armis tuta
sic nec siue litteris clara aut beata potest esse vita.
Barbarorum ferocissimae nationes, et ad moriendum prom-
ptissimae,quoniam sine litteris sunt, et humanis moribus, im-
raanes semper habitae sunt. Earum bella beluarum pugnis

(0 Iluic Galafei epistolae rcspomlet A^iiiaevivus apml de Angelis iii vi-

ta ciusdem Galatei p. 52.

 EPISTOLA XYIII. 589

similia, quae ad necanclum, non ad vincendum, aut ad bene

parta victoria utendum geruntur: non tanguntiir misericor-
dia,mortem contemnunt, quoniam earum vita morti aut bru-
torum vitae similis est vulnera non borrent, non ratione ip-
:

sa duce, sed naturae suae feritate; ad ferarum enim naturam

proxime accedunt. Barbari et qui ad austrum et ad scptentrio-
nem in intemperatis regionibus siti, sunt adeoimmanes ut et
humanis carnibus vescantur; in utraque enim extrema mundi
parte anthropophagos esse Aristoteles auctor est. Romani quot
captas urbes libertati pristinae restituerunt ? Semper Inermibus
pepereerunt. CarthaginiensilDus, qui toties plus perfidia et frau-
de, quam bello Roraanos vicerant, victis servire licuit. Pyr-
rhus captivos Romauos, quorum vlrtuti belli fortuua pepercit,
sine pretio remisit. Quae igitur in mitiori plaga habitaut gen-

tes et bonis moribus institutae sunt, plus habent humanitatis,

mmus, ut sunt Graeci, et Itali, et si qui his proxir
feritatis

mi svmt moribus, qui pro gloria, pro imperio pugnare solent.

Hos ad bella plerumque compellit non immanitas animi, non
humani sanguinis aviditas, sed aat gloria aut ipsa rerum hu-
manarum necessitas. Ideo hostes miuus patiuntur; dolorem au-
tem vulnerum, morbos, febres, egestatem, fortiter ferunt. Quia
huic loco maxime convenire videntur, verba Giceronis subscri-
bam (1); ait enim: " itaque barbari quidam. et imraanes ferro

,, decertare acerrime possunt, aegrotare viriliter non queunt.

,, Graeci autem homines non satis aaimosi, prudentes ut est
,, captus hominum, satis hostem aspicere non possunt. lidem
„ morbos toleranter atque humane ferunt. At Cimbri et Cel-
,, tiberi in proeliis exultaut, lamentantur in niorbo. rsihil po-

,, test esse aequabile, (jpiod non a certa ratione proficiscatur.,,

Haec ille. Ideo Graeci et Romani semper humauius beila ges-
cum Pyrrho tamquam cum competitore pugnatum est,
serunt:
cum Hannibale tamquam cum hoste, cum Gallo et Cimbro
tamquam cum leone, aut serpente, aut tigre.
Hae quaestiones saepe nos otiosos, ut scis, dum regem ex-
pectaremus , sollicitabant, unusquisque suis favet partibus, et
eontemnit ea, quae aut non suae sunt facultatis, aut quae con-

(1) Tuscul, 11. 27. Coufer. cle off. 1. 12.

 ,

590 ANT. GALATEI

sequi posse se non sperat, aut quae non novit. Scientia eniiii,

ut dieunt, tot habet hostes, quot habet sui nescios. Pancrati

vir ingeniose, vetus haec est et adhuc sub iudice quaestio; sed
facile solvi potest, si bene dubitare nOverimus. Qui nescit quae-
rere, nescit invenh-e: qui nescit dubitare, nescit solvere.
Quae-
stiohaec non de terminis est, sed de tota possessione. Qui
arma aut rem militarem nomlnat, unam tantnm pronunciat
ex virtutibus, quas philosophi morales appellant, fortitudinem
scilicet. Qui vero litteras dicit , et moralem. et intellectualem

virtutis partem comprehendit. Peripatetici bifariam virtutem

distinguunt, intellectualem alteram, alteram moralem appel-
lant. Illa speculationi et cognitioni rerum tautum vacat, haee
ad bene beateque vivendum necessaria est. Illa partes habet
tres , metaphysicam , physicam, et mathematicam
videlicet :

moralis vero quatuor prudentiam iustitiam temperantiam

,
, ,

et fortitudinem. Placet quae ab Aristotele inter iutellectuales

virtutes adnumeratur, prudentiam hoc in loco moralibus vir-
tutibus adiungere. Nam et in actione semper est, et his virtu-

tibus admixta, et iu activae vitae genere versatur non comtem-

plativae.
Utra autom illarum dignior sit, non oportet disputare ab ;

Aristotele eulm lata sententia est, a qua non licet provocare.

Quicquid Aj"istoteles decrevit, non ab imperatoris ore, aut a
praetoris edicto, aui a senatus consulto, aut ab aliqua quavis
optima republica sancitum esse putes, sed ab ipso Dei et natin-ae

oraculo. In primo libro ethicovum, quem cum Ferdinandum

setjpieremur ad ripam Vulturni amnis una legere coepimus, et

utinam omnes decem libros legissemus ! mota est de dignita-

te virtutum quaestio, in decimo libro soluta. In primo vide-
tur Aristoteles sentire omnes virtutes sub civili disciplina es-

se ,
quoniam haec, ut omnium princeps, videtur de omnibus
cognoscere. In decimo anteponit contemplationem omnibus
virtutibus, cuius solius Deos participes facit, et per quam ho-
mines quantum possunt similes fiunt Haec igitur tantum
Diis.

divina est: moralis vero humana, cuius Dii non sunt partici-
pes. Fortis cst qui audet, non propter gemmas et aurum, non
ob amorem, aut ol) fugiendas vitae calamitates, sed pro Diis
 EPtSTOLA XVIII. 591

pro patria pro suo rege houeste mori. Non enim qiiovis modo
vitam proiicere fortitudo est: nam nec lenones cum pro me-
retrice, nec nobiles quosdam cum pro levi causa, ut mos est
barbarorum, cum coniunctissimis pugnant, fortes appellare
aequum est, nisi eo modo quo crassatores, aut piratas, iustos
appellamus, quoniam iuste praedam partiuutur; aut fures pru-
dentes, quia caute et bene furari sciunt. Humana igitur virtus
moralis est, eaque homini inest, qua homo est animal ratio-
nale et sociale et gregatile. Intellectualis vero inest in quan-
tum aliquid divinum ia illo est. Aristoteles ait, siomnium,
quae in mundo sunt optimum esset homo , fortasse moralis
virtus esset optiina virtutum. Sed quanto Dii hominibus prae-
stant, tanto a irtus intellectualis morali praestantior est. Pos-
sem multa huic loco adiicere, sed frustra disputantur, quae
ab Aristotele ante disputata sunt ac determinata. Contempla-
tivam virtutem, quae tota in cognoscendo est, non in agendo,
morali praetulit non tantum Aristoteles, sed redemptor noster
Christus. Dixit enim: haec est vita aeterna, ut cognoscant. Et
idem Mariam, quae non negotiosam, sed contemplativam vi-
tam significat, optimam partem elegisse iudicavit. Quis ab hac
domini et magistri uostri sententia provocare audebit ? Nec te a
Yero amoveant, vir sollers et acute, rationes quae multos qui
tardioris sunt ingenii, moverunt. Vident enim eos, qui in magi-
stratibus sunt, cpii arina exercent, qui exercitus ducunt, qui
classes gubernant, ciui magnas merces undique apportant, nec
non ipsos humani generis hostes piratas, in magnis divitiis

et honoribus esse, et apud principes et apud populos claros

haberi; et ut Cato dicere solebat, fures privatos in compedi-
bus, publicos vero in auro et pui^pura; eos vero, cjui contem-
plationi vacant, obscuros inopes et abditos iacere. Haec sunt
c]uae multos errare fecerunt, praecipue Colutium Salutatum,
ciui cum nihil sciat, omnium reium notitiam sibi vindicat (I);

et nuper Ilicinum virum aliocjuiu doctissimum, cfui Franci-

scum Petrarcham interpretatus est. Sed ille aperte mentitus

(1) ^escio qmi l)ile conimotiis haoc scriliat dc Coliilio viro docfissiino
Galafciis. IJcrnardi auteiu llicini extat comaicntariiis ad retrardiae Iriiini-

|)llOX
 ,

i02 Ai\T. GALATEI

cst, credens se scire, quae nunquam noverat : hic vcro blan-
diri , ne dicam, assentari fortasse conatus est suo principi et
potentil)Us viris; aut fortasse litteris arma praestare intellexit
tantum fama, quoniam de fama disputabat, quae tota popu-

laris est, quod et ego non negaverim.

Si plebis iudicio, si popularibus auris, si vulgi erroribus
vehamur, non tantum honores, magistratus, divitias, et ce-
tera quae si illis bene utamur bona sunt; si male
(
,ma- ,

la ; indifferentia enim sunt sed ea , quae manifeste mala

)

sunt laudare cogemur , ut insidiari

, adulterare , peierare ,
,

testamenta falsa supponere , latrocinari , foenerari. Philoso-

phi non multitudinis opinionem sequuntur , sed eorum qui
vere sunt viri, quamvis pauci sint. Dicere alteram disciplinam
nobiliorem altera, quoniam aut honoratior sit aut fructuosior,
aut regibus et populis gratior, nihil aliud est, quam ipsius rei

naturam negligere, spectare vero quae illi aut aliena sunt

aut extrinsecus accidunt. Finge esse aliquem in tua urbe vi-
rum ( nonnullos tales fortasse invenies ) noliili genere natum,
probum, innocentem, ingenio et virtute praeditum, pauperem
tamen, et invisum, ut fit, fortunae; inglorium (etquod felicis-

simum est) ignotum principibus: alterum ignobilem, foenerato-

rem, delatorem, facinorosum, brevibus Gyaris et carcere dig-

num, opulentum et gloriosum et magistratibus et titulis clarum;

utrum istorum, Pancrati, praeferes alteri? Scio quoniam novi
mores tuos, dices: bonum illum virum et pauperem. Hoc exem-
plo non intelligas rae bona malis velle conferre : utracpie enim
virtus intellectualis et moralis, optima est in suo genere; nam
hic de dignitate disputatur; sed quod monstrare velim ea quae
extrinsecus accidere dixi, non solum bonis, sed etiam malis
posse contingere. Itaque iudicare alteram artem esse nobiliorem
altera, quod honoratior aut quaestuosior sit, ne dicam rapacior,
simile est ac si quis iudicet alterum equum altero meliorem
quod auratam habeat sellam, aufc aureos et gemmatos frenos,
aut quod hic dominum portet, ille servum: aut alterum librum
alteri praestare, quod sit pumice perpolitus et auro et argento

ornaliis. Bonum librum non auri bractea, non purpura, non

docta pictoris manus, nou fucata verba, non ipsa clocutio, sed
 EPISTOLA XVIII. 593
eruditio facit. Oportet eum, qui de aliqua re ludicare vult, ea

quae illi Ego si in hoc

propria suiit spectare, non quae aliena.
erro, libenter erro. Tanto eontemplativam vitam activae prae-
stare puto, quanto intellectum sensibus, animam corpori, quan-
to hominibus Deos immortales. Illa sola nos Diis similes fa-

cit.Hanc partem intellexit conditor Deus cum dixit: faciamus

hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Et cum ce-
teris carebimus, illa sola virtus nos in futura vita comitabi-
tur. Ideo dixit Dominus et magister noster: haec est vita
aeterna, ut cognoscant te Deum.
Quae circa mores versatur, hanc cum beluis quodammodo
communem habemus. Non est praesentis negotii dicere, quam
multa animalium genera prudentissima sint. Mittamus mag-
na animaha, ut leones, ursos, equos, elephantes, et aves, quae
statutis temporibus ex aliis in alias migrant regiones. Apes,
et ipsa pusilla animalia formicae, quis nescit quanta utantur
parte prudentiae? lustitia et pietas, ausim dicere, in multis ani-
malibus magis cpiam in quibusdam hominibus conspicitur.
Grues volantes vicissim ducunt agmen , vicissim agunt no-
cturnas vigilias. Palumbes cum incubant, vicissim pascuntur.
Multa animalium imica coniuge contenta sunt ,
quibus cu-
dalnm est, ut niultas ineant
ra est filiorum; multis a natura
feminas. At humanum genus pronum est in adulteria, quam-
vis illi hoc a natura negatum est cpioniam parentes habe-
,

re debent maximam filiorum curam. Ciconias senio confe-

ctas natae alunt. Maximum est hoc pietatis documentum. At
homines aec|uum putant a parentibus bona aceipere, nihil il-

lis praestare. Quot natos vidisti non deseruisse miseros pa-

rentes inopia et morbo laborantes! Quis parentibus pro tantis
beneficiis debita reddit merita ? Intemperantius homine anima-
lium nullum est: illa expleta fame, nihil amplius voraut; nos
post saturitatem, rursus acria quaedam et acida et salsa, hoc est
irritamenta ciborum et potuum petimus, ut coenam longiorem
faciamus, et famem sitimque et libichnem extinctam reaccen-
dere possimus. Nocte comesationes celebramus. Nos stomacho
repugnanti imperamus , ut iterum vas illud iam exinanitum
impleamus, nos vina, nos condimenta novimus. Animalia ac[ua
38
 ,:

394 Ant. galatei

et simplicibus cibis contenta sunt; nobls nec terra nec mare?
Jpsurn satis est. Quin etiam ipsae phasides aves et laudati pi-
sces non sapiunt, nisi indicis et arabicis odoribus condiantur:
parum putamus gulae satisfacere, nisi etiam et naribus pla-
ceamus.
f ortitudo ipsa, de qua sermo est, in multis animalibus vi-
get. Est tamen aliquod genus, ut visum est naturae , timidum
et imbelle. Multa animalium pugnas suo ordine inire didice-

runt, insidias parare, locare praesidia,. hostes aggredi, sua tu-

tari, aliena populare, cum sui et diversi generis animalibus,
immo et cum ipsis hominibus , foedera inire ad praedam. Qui-
bus venatus curae est, ista noverunt. Mittamus grandia ani-
malia; ipsae ?c^pes suos habent ductores, suos reges, suos mili-
tes, 3ua castra, suas cohortes. Operae pretiiun est videre quam
ingentibus animis pugnas committunt. Animalia pro cibo
proque ^enere pugnare dicunt; hominem tantum pro gioria;
sed neminem legi qui gentes inopes bello petiisset. Alexan-
der non Scythas adortus est, sed ditissimos et Persas et In-
dos. Coucedamus hominem pro gloria pugnare, scilicet ut pue-

ris placeant, et declamatio fiant. Inanis res est, si verum non

negeraus, gloria; nec tanti est, ut tautum sanguinis fundamus.
Quanto mehus animalia faciunt, quae pro necessariis rebus
pugnant ! Ho© ilUs a natura datum esse patet; quoniam aliis

data sunt cornua, aUis acuti dentes, aUis dura rostra, aliis

adunci ungues, aUis atra venena: haec sunt iUorum arma.

Homines inermes et imbeUes et mites natura genuit. Nos ipsi
beUa fecimus, nos tenue corpus rigido ferro, quod natura in
alios creavit usus, tegimus: nos teneras manus ghidio arma-

mus : uos pro auro et argento et lapiUis vitam exponimus

utque nostram cupiditatem celare videamur, totum gloriae at-
tribuimus, ac si honcstior, aut certe excusabilior sit, Ubido glo-
riae quam auri aut argenti. Haec est illa heroica virtus, ut
iugulemus homines. ]Nec dubitant non modo ii, qui niagnis re-
bus gestis clari habentur, sed viles mercenarii milites, qui
non pro gloria, non pro salute patriae, scd pro vili nomisma-
te, pro tcnui mercedula vitam cxpouunt, nos foeda ut putant
appellatione calamarios nuncuparc.
 EPISTOLA XVIIl. .595

Non sic nos appellavit AIexander,.non sic Lysimachus, nou

sic Denietrius, et alii invictissimi duces, qui toto orbe domito,
post morteni Alexandri omnes reges evasere. Tantum in illo
exercitu philosophiae tribuebatur, quantum rei divinae. Ope-
rae pretium erat in tam ancipiti bello, in tanta mole rerum,
videre regem et tantos duces philosophari, vidcrc ingenuos
adolescentes philosophari, simul discere et militare, videre in
illo exercitu tot poetas, tot historicos, tot scriptores. Transeo
alios medicos; solus Philippus in quanta eo tempore opinione
ars habebatur, ostendere potest. Ille liberato ab incurabili
morbo rege, in tanta apud omnem exercitum admiratione ha-
bitus est, ut omnium ora in se converteret. Graeci et armis
et litteris post captam Troiam, usque ad Romanorum tempo-
ra per totum orbem clari extiterunt. Sed nec arma sine litte-
ris, nec litteras sine armis exercuerunt. Nec non et Romani

litterarum avidissimi fuere. Mittamus privatos, qui iu omni

genere litterarum vix ipsis magistris graecis cesseruut. Impe-
ratores fere omnes non minus litteris, quam armis operam
dederunt. lulius Caesar, Augustus, et Titus deliciae humani ge-
neris, Hadrianus, Antoninus Pius, M. Antoninus philosophus,
Severus et Antoninus pater et fdius, ad quos Alexander aphro-
disiensis, Aristotelis nobilissimus interpres , scripsit nobile il-

lud volumen de fato, item Alexander Mammeae qui Persas

vicit, et ceteri quos longum est enarrare. Nos Latini, immo
potius semibarbari ,
quamdam a barljaris ipsis labem contra-
ximus. Qui arma exercent, nescio cur litteras despiciunt; qui
autem litteras colunt, armorum et rei bellicae laudes prae-
dicant. Nimirum cpii litteras, et cetera bona omuia noverunt;
qui arma, minime, nisi tantum arma. Unde non incongrue mi-
hi videtur philosophus quondam respondisse. Interrogatus enim
cur sapientes potentum, non potentes sapientium limina tere-
rent, dixit: quoniam sapientes scirent quid illis opus esset,
potentes autem nescirent. Res enim profecto admiratione dig-
na Homeri et Virgilii sacra illa poemata^ (p-iid aliud sunt,
!

nisi ferrum et ignes et funera ? In Graecorum et Romanorum

historia nil nisi regum ct populorum bella invcnies. Hi om-

nes scriptores videntur mihi magna ex parte multitudini pla
 '

J9fi ANt. GALATEI

cere voluisse, eaque magni fecerunt, quae homines aestimaut

at philosophi ea scrihunt et tractant, quae plus Diis quam
hominihus grata sunt.
Ex his quae ciicta sunt, Pancrati, cognoscere poteris quan-
tum ego anteponam ea studia, quae in contemplatione rerum
versantur iis quae in agendo. Dices: quomodo tam cito pro-
fers sententiam, cum magni viri in hac quaestione dissentiant ?

j>«onne ipse Socrates philosopliiam e caelo ad communem vi-

taeusum transtulit? Aristoteles ipse, ut dixisti, primo ethico-

rum sub civili hoc est sub activa omnes alias disciplinas lo-
cat. Marcus TuIIius, cuius ego plus verba et ingeuii magni-
tudinem, quam mores Iaudaverin>, al)solvit illotis ut dicunt pe-
dibus locum a Panaetio, ut ait, praetermissum, scilicet duobus
propositis honestis, utinim honestius, hoc est utrum officium
praeponeudum an id quod in cognitione et scientia con-
sit;

tinetur, itn illud quod ad coniunctionem societatemque homi-

num tuendam valet. Parcant mihi manes Ciceronis; ego non
ausim Ciceroni repugnare, etiam si certe scierim illum falsa

dixisse. Durum enim est, ut ait divinus Plato, adversus in-

cI}ios et antiquos viros, seu vera seu falsa dixerint, ferre

sententiam. Sed si mihi Aristotelis numen aderit, vel cum ipso

Hercule luctari non formidaverim. Cicero suo studio delecta-
tus, ut ipse ait de Aristotele et Isocrate, contempsit alterum:
ipse honoribus et magistratibus ne dicam ambitionibus et opi-

bus serviens , seu eloquentia et virtute seu fortuna sua ad

consulatum usque penenit, summum eo tempore locum, sum-
mam rerum humanarum fortunam. Hancquaestionem melius
erat si ipse, ut et Panaetius, praetermisisset, quam quod vir
forensis oratorio more non philosophico, ut decebat, dissol-
veret, et tantae rei inaudito adversario sententiam diceret.
Si verum fateri voluerit, qui haec legerit, quae ego ex
principiis peripateticae disciplinae, hoc est ipsius veritatis scri-
psi, satis rationibus Ciceronis responsum esse existimabit; et

plane cognoscet, illum non rei dignitatem spectasse, sed com-

munitatis utilitatem; quam si spectare deceret, non arma to-

gae cedere debere censuisset, nec toties praedicassct illa ver-

ba: o fertunatam natam rae consule Rjomam! Ipse tantura pa-

 EPISTOLA X\1II. 597
triae iililitatls attulisse, ipse patriaiii servasse se iactat, quo-
niam eoniuralioaem iliam detexit. Esto magnum et memora-
bile servasse urbem orbis dominam, si servata urbs dici po-

tuit, quae post paucos annos ipso servatore et vidente et tem-

pori dominoque serviente, in unius potestatem devenit.Nec
putemus multo meliorem Gaesarem, quam fuisset Catilina si
vicisset. Et ut ait Seneca de Caesare et Pompeio, dominus

eligitur; quid tum? alter vincere potest, melior ^incere nou

potest. Magnam rem putat Cicero se fecisse eloquentia et pru-
dentia sua, quas praestare scientiae et rerum cognitioni cre-
dit, quia coniurationcm detexit; et quamvis ipse fato regi rem
publicam fateatur, concedamus urbem servatam illius opera
et industria. At nos multas coniurationes detectas fuisse a
pueris et mulierculis et servis legimus. Nonne et anser suo
clangore rem romanam servavit? Cur tantum sibi deberi iu-
re existimat ,
quia semel in toga rem romanam servavit ?
Mittamus, ut Platonis utamur rationibus, fabros machinarum
qui urbes servant, gubernatores navium et raedicos qui quo-
tidie tot liomines ab inferis , ut sic dixerim, revocant. Quid
de Camillo dicemus? quid de Q. Fabio? quid de Scipionibus,
et militibus, qui a condita urbe, usque ad occupatum a Cae-
sare imperium, rem romanam armis et servaverunt et auxe-
runt ? et ut poeta ait, cjui sanguine nobis banc patriam pepe-
rere suo? Num idcirco arma praeponenda sunt togae, hoc est
legibus et eloquentiae, quia plus utilitatis rei publicae attule-
runt? Certe institutis \itae et eloquentiae quibusdam urbibus
Roma aut aequalis fuit, aut forte inferior. In re autem bel-
lica nulli unquam gentium a condito aevo omnes pro-
cessit,

cul dubio antecelluit. Nam armis coeptum et auetum est roma-

num imperium. Si Aristotelem , aut nou vidit Cicero aut con-
tempsit, cur divino Platoni suo non credidit, qui vitam contem-
plativam omnium putavit esse divinissimam?Sed Firmianum in
hac, in cpia minirne debuit, sententia , cum in multis aliis dis-
sentiat, Ciceroni cionsensisse video. Ait enim institutionm sua-
rum libro tertio : reete TuIIius civiles viros philosophiae do-
ctoribus praefert. Sed huius auctoritas iu lacte est, et ferula
non rationibus confutanda. Pueriliter enim errare solitus est,
 .

508 ANT. GALATKI

inani illi suae elocfuentiae conflsus: inanis enim res est, sine
eruditione eloqiientia. Quam ridiculus est cuin de terrarum si-

tu disputat, et cum nescio quos millenarios annorum circui-

tus somniat, et cum philosoplios impudenti quodam et cau-

sidica libertate carpitl Melior, ut divus Hieronymus ait, ad

contradieendnm et confutandum ,
quam ad comprobandum,
hic tanti faciendus est, quanti ipsi theologi ceterique docti
viri faciunt (1).

Duo sunt, Pancrati, cpiae in hac re considerare oportet,

in quibus stat tota vis quaestionis, dignitas et utilitas. Exem-
pla ponamus. In domo vasa sunt aurea et argentea, quae ra-
ro in usum veniunt; picta monilia et gemmae, (fuae recte di-
xerim nunquam. Quid enim aliud gemmae et aureae vestes
significant, nisi nostram vanitatem? Sunt et vasa aenea et te-

stea, quae in varios et crebros veniunt usus; ab utendo enim

utile dicitur. Utiliora igitur haec smit; illa digniora existimant
melioracpie. In domo vestes sunt aureae et laneae; illae melio-
res, hae ut Dionysius in lovem iocatus ad utrumque tempus
est,

aptiores et utiliores. Peripatetici non quod utilius, sed quod

id

lionestius est et nobilius, anteponuut. Unde et disciplinas quan-

to minus serviles minusque utiles, tanto nobiliores putant:
illaeenim propter se sunt non aliarum gratia. Sed metaphy-
,

sica omnibus praestat quoniam nulli servit, omnibus domi-

:

natur: aliae propter ipsam, ipsa non propter alias. Unde non
improprie sapientia appellatur, quam vel solus Deus, vel Deus
habet ma.xime. Qui igitur activam vitam praetulerunt , ad
utilitatem rei publicae , ad bene beateque vivendum respexe-
runt. Qui vero contemplativam, ad ipsius rei nobilitatem, et ad
perfectam hominis felicitatem. Nec mirum, si multitudini quae
plerum(pie non quae bona et honesta sunt, sed quae utilia
laudat, gratior sit activa vita, quam contetnplativa. Ideo qui
hanc sequuntur, apud homines obscuri sunt et inopes. Saepe
enim est, ut ipse ait Cicero, sub palliolo sordido sapientia. Qui
vero in magnis rebus agendis .versantur, clari et opulenti sunt.
Apud Deos, hoc est apud ipsam veritatem, e converso: quo-

(1) Reapse de erioribus Lactantii Firmiani extat ingeiis libcr Ant. Rliau-

(lensis
 :

EPISTOLA XVIII. 599

iiiam Iristotelis gententia est, si Deos tangit curn Imniana-

rum rerum, hi sunt amieissimi Deo, simile enim simile gau-
det.Unde Socrates interrogatus ab adolescente, utra studia ca-
pessenda suaderet, an philosopliiae, an rhetoricae, per quam
nos ius civile intelligere possumus, respondit : ^l utrd SsiJv^

fTPo; T/jv (ti\o<joiLicfj' £(' jjt.zTc/ rtJy aySgwTTwv , T^oi ~'n'J pyiTOoixvjv.

Divi Gregorii nazianzeni sententia est: nqd^jy TTQoriy.oTsia.; v

^suploc-j- 6-^1 ; r;X-Juy spyov , -n 2= nXstoyuv : hoC CSt, Specuhdiva

yita an activa praeponenda sit ? Contemplatio perfectorum
,

opus aciio vero plurimorum.

est,

Quod dictum est de re l)eliica, ({uae sub una moralium

virtutimi locatur , i<Iem intelligas de iure civili et rhetorica.
Erat euim, ut diximus, non de terminis sed de totu posses-
sione contentio. Leges et rhetorica sub morali parte philoso-
phiae sunt, et ad vitam quae in agendo est reducunrar, non
ad eam quae in contemplatione. Unde bene Aristoteles ait
ethica est, non ut sciamus sed ut boni fiamus. Colucio illi
,

aliter visum est. Hic dum medicinae civilem disciplinam an-

tefeiTC conatur, videtur et philosophiae illam praeponere. Mul-

ti et hanc ipsam materiam sive hunc locum per longas am-

bages tractaverunt, non sine aut huius aut illius disciplinae

iniuria. Non parvum inscitiae signum est, cum duas aut plu-
res praeclaras res ad invicem conferre volueris, alteram dam-
nace, ut filteram extollas. Ego paucis, ut puto, nbsolvam. Ad
ea, quae muItipLiciter cttcuntur, non possumus simplicitev re-
spondere. Duo in medicina cousiderantur, scientia ipsa et opus.

Quantum ad opus, medicma est quasi uua, ut ait Averroes, me-

diauicarum artium, sed praestantissima est, quoniam circa no-

bilissimum subiectum versatur. Id humauum corpus est, quod

inter generabilia et corruptibilia supremum obtinet locum, quo-
niam formae subiicitur nobilissimae. Cuius causa cuncta alia
genuisse natura videtur. Ideo artis huius inventores in nu-
merum Deorum recepti sunt. Unde coniicere possumus, quan-
tum sancta antlquitas honoris huic ai-ti tribuerit. In hac, pace
medicorum dixerim, civili disciplinae et sanctis legibus cedi-
mus : nos corpora curamus, illi corpora et animas, urbes, res
publicas, regna et imperia. Bonum igitur quanto eommunius,
 000 AM. GALATEl
tanto clivinius, iit Aristoteles ait. Altera vcro pars, quae ele-
menta, et regiones, situs urbium, naturas locorum et tempo-
rum, vires herbarum metallorum et animalium, denique opifi-
cium humani corporis considerat, longe praestantior est ipsis
legibus. lUa enim Dei et naturae opera sunt ; hae vero ho-
minum. Haec pars medicinae quodammodo sub contemplati-
va est. Civilis disciplina omnis in actione est. Repetitis igi-
tur, quae a principio diximus, quantum contemplativa activae
praeest, tantum medicinae ista pars civilis disciplinae.

Sed quid dicendum , si comparemus arma et leges inter se?

Utraque euim sub activa continentur. Pancrati mi humanissi-

sime, in proverbio est, omnis comparatio est odiosa. Ideo ne
ego hanc quaestionem indissolutam omnino relinquam, pauca
dicam, sokitionem vero exquisitam ad arbitrium legentis remit-
tam. Armis imperia tuta sunt, arma uobis libertatem pariunt,
arma res publicas, templa, vii'gines, matronas, pueros, iuve-
nes, senes, et omnes familias defendunt: nisi arma foris es-

sent, nec legibus nec libertate uteremur. Cum immanissima

gens Turcarum Italiam invasit, quid nobis profuisset Scevo-
la, Paulus, et Ulpiauus, nisi Alphonsus fuisset, qui a barbaris
nos redemit? qui sudore, labore, vigilantia, et tot periculorum
generibus libertatem, iramo nos ipsos nobis restituit; uxores
liberos, parentes uostros a servitute, cfuae iam imminebat, li-

beravit : tandem pertiuacissima virtute sua inter tot telorum

et tormentorum genera, inter tot morbos qui omnem exerci-
tum invaserant, faventibus Diis, Turcas vicit, bella compressit,
quibus nec graviora nec periculosiora permulta ante saecu-
la Italia senserat. INec solum regnum suum tutatus est, sed
totam chrlstianam rem publicam. Multae urbes , immo multa
regna nune sua libertate gaudent, quae nisi Alphonsus Turca-
rum furori oljstitisset, misera servitute premerentur. Narro
tibi rem non incognitam. Tu ante oculos nostros in agro lu-
piensi primum cum Turcis manus conseruisti. In ea prima
pugna, cjua vos christiani duces iusultantes Turcas multis eo-
rum caesis terga vertere coegistis , dedistisque spem perterri-

tis, Turcas et vinci et fugere posse.

At leges nec conteimiendae sunt, quibus maiestatem non

 ,

EPISTOLA XVITI. 001

minus armatam, quam armis decoratam csse oportere, ipse et

legiim et armorum gloria lustinianus putavit. Leges non mi-

nus in bello quam in pace necessariae sunt, nec in exercitu,

nec in agris, nec in urbe, nec in senatu, nec in templis, nec

in plateis, nec in foro, nec in ipsa nostradomo cum uxore
et liberis nostris, sine legibus vivere possumus. Arrna unam
tantum, vel praecipuam partem virtutis moralis comprehen-
dunt. At leges omnes quatuor, et de fortitudine cognoscunt
puniunt desertores, qui ante quam signum detur receptui, fu-
giunt et aeiem relinquunt, praemia et honores iis tribuunt
quia strenue aliquid egerint, temperantiam suadent, casti-
gant intemperantiam. Similiter et prudentia in legibus conti-
netur et iustitia. In civili igitur disciplina, ut Aristoteles ait,
est omnis virtus. Et idem in politicis ait: homo a !ege et

iustitia separatus, peior est omni bestia. Et cum ita sit, in quo
differat civilis scientia ab ipsa philosophia morali , nunc di-

eendum non est, ne in longum sermonem trahamus. Bella non

propter se ipsa expetenda sunt: bella gerimus, ut sub pace, ut
sub bonis legibus bene beateque vivamus: aliter sanguinolen-
ti essemus, si bella propter se ipsa, propter necandos mortales
appeteremus. Propter quod unumquodque est, et iilud magis.
arma propter leges sunt, non leges propter arma. Ideo rerum
publicarum, quibus sola vel praecipua cura fuit beili, pacis
autem minima aut nulla cessantibus bellis virtus emarcuit.
,

IUas quoque malum exitum habuisse constat, ut ait Aristo-

teles de re publica Lacedaemoniorum, quae tantum ea quae

erant belli curabat, pacis autem minimam curam habebat:

videbatur enim illa respublica tantum nata ad bellum.
Quare igitur clariores viri evadunt qui arma, quam qui
leges exercent, satis responsum est cum de contemplativa et
activa vita disputaremus. Et quamvis tam leges quam arma,
ut dictum est, ad moralem virtutis partem pertinent, tamen il-

lae magis ad intellectualem, haec magis ad moralem accedunt.

Cicero cuius tanta vis ingenii est tanta dicendi copia, ut quic-
quid velit, facile persuadere immo potius extorquere possit;
quo orante quid verum sit, nisi qui excellentis ingenij fuerit,
aut in altiori disciplina eruditus non intelligat, si pro Sulpi-
 C)02 AXT. GALATET

cio, non pro Murena dicere voluisset, alias rationes excogitas-

set. Rlieiorum euim mos est nunc lias partes tutari nunc il-

las; sed Sulpicius fortasse propter communem litterarum stu-

dium nihil porrigebat , Murena dives ex Asia redierat. Quam-
vis ego ad consulatum adipiscendum, in illo turbulento tem-
pore, in civitate armata et plena seditionum, nutante ac in
servitutem ruente fortuna libertatis romanae, plus arma va-
lere quam leges non negaverim: aliud enim, ut saepe dixi-
mus, est dignitas rei, aliud quae ex ipsa re sequitur utilitas
et commoditas. iS'on praeteribo hoc in loco referre verba di-
vi Thomae, quem tu ut patronum colis. Inquit ille tertio po-
liticorum: non bene opinabantur quantum ad hoc, quod puta-
bant virtutem, cpia homo bene se habet in l)ellis , esse opti-
mam; cum aliae virtutes, scilicet prudentia et iustitia, sint
digniores fortitudine; et ipsum etiam bellum sit propter pa-
cem nou autem e converso.
Quoniam de contemplativa et activa vita multa dicta sunt,
libet et de voluptate aliquid dicere. Magna pars mortalium sub
hac laxatur, Aristoteles ait: multi sunt pecorum vitam eligentes,
similes Sardanapallo. Paris tres Deas nudas vidisse dicitur, lu-
nonem, Minervam, Aenerem. Sapientissime a litterarum patre
Homero efllctam esse hanc fabulam existimo, ut quae summa-
tim omnia vivendi genera complexa est. Paris ipsa mortalitas
est, Minerva sapientiae et scientiae, luno agendarum rerum,

Venus voluptatum Dea. Prima obscura et ignota, innno et in-

visa multitudini, nec quaestuosa, paucis tamen cognita: ideo a

conterraneo meo dictum fuisse puto, philosophandum esse
paucis; ipse enim nonnisi cum Scipione et Laelio familiarissime
versabatur. Secuuda gloriosa et superba et dives, ut decet lo-
vis coniugem et sororem, sed ea non sine maximis et labo-
ribus et periculis tractatur, sive bella geras, sive rem publi-

cam administres, sive regibus carus sis, sive populo gratio-

sus. Praesto nobis sunt innumcrabilia tam nova, quam ^ete-

ra exempla. Tu hos quatuor contemplare, Scipionem, Hanni-

balem, Demosthenem, et Ciceronem. li tibi satis sint: horum
perscrutare mores, fidem, iudustriam labores, pericula, res
gestas, et demum exitum. Tertia suavis et grata multitudini,
 .

EPISTOLA XYIII. «03

nec minus proceribus, ad quam post maximas res gestas, post

adepta iniperia, post subactos hostes, nullae non gentes labun-
tur, nec secus ac ferrum, quad cum ab opere cessaverit, aeru-
gine consumitur. Haec est aerugo potentissimorum et ducum
et populorum, voluptas ipsa, quae multas gentes, quae ante
imperare consueverant , servire coegit, multa regna subvcr-
Haec Paridi ut Helenam raperet suasit; haec troiani belli
tit.

causa fuit. Nec putes, ut dixi, frustra a poetis fictam fuisse

fabulam. Praepostere vivit humanum genus. Paris, hoc est

homo ipse, voluptatem praeponit rebus omnibus: si quid stre-

nue egerit, si quid lucratus fuerit, totum ad illam dirigitur.
Huius gratia praecipue avaritia expetitur, huic navigatur ad
Nilum et Tanaim et ad ultimas occidentis insulas, huic pro-
funda vada exquiruntur, quin etiam et huic bella geruntur,
huic ferrum stringitur, huic scalae moenibus admoventur. Ni-
hil ahud vulgus bene vivere appeUat, nisi genio inckilgere,

voiuptatibus frui , et molliter et delicate vivere.

Si quis excellentioris est ingenii, hae contempta, eam quae

in agendo est vitam eligit, magistratus conplectitur, rem publi-
cam capessit, anhelat ad honores, opes accumulat, et genus cx-
suum, nomenc|ue prorogat ad posteritatem. Qui sapientiam
tollit

amplectantur, aut nulli sunt aut perpauci, contempti a mul-

titudine, sed (juos aequus amavit lupiter. Hi, si qui sunt, plus
Diis quam sibi Aivunt, honores et divitias nee omiiino con-
temnunt, nec ardenter appetunt. Si eas non habuerint, patien-
ter inopiam ferunt, nec illam propulsant per scelera: si di-

vitias possederint, liberaliter illis utuntur, suis bene faciunt,

amicis largiuntur, nullis invident, ut qui simul cum bona men-
te et cetera omnia possideant; ita ut non sibi, sed aliis nati
videantur : iniurias inferunt nemini, illatas aut patiuntur ae-
quo animo, aut non crudeliter ulciscuntur. Quae vero de Diis
ab hominibus sciri possunt, speculantur: caelorum, siderum,
elementorum,pIantarum, animalium, et it^sius hominis naturam
scrutantur. Denique in divinarum et humanarum rerum cog-
nitione tota illorum mens est. Hoc est vitam mortalem cum
immortalibus agere, hoc est in humano corpore divinitus vi-
vere, hoc est quod Socrates dixit: £i p-srci r«v ^suv, n^oq r-/jv

<piXocro^/av
 : , ,

(»04 AXT. CrVLATEr

Nec tacebo sententias divinorum poetarum, qui melius,
quam rhetores populorum aurae servientes, iudicaverunt. Ideo
ut Aristoteles supremum operum suorum metapliysica uno Ho-
meri clausit versiculo ita ego liunc sermonem signabo do-
,

ctissimis Yirgilii et Ovidii sententiis. Uterque vitam contem-

plativam ceteris praeposuit. Ovidius ait:

Felices animae, quibus haec cognoscere primum

Incjue domos superas scandere cura fuitl

II bi et militari et forensi vitae et divitiis et honoribus contem-

plativam vitam anteponendam esse , apte demonstrat. Virgi-
lius secundum mentem Aristotelis et Theoplirasti, quos fami-
liarissimos habuisse non duljiis argumentis compertum habeo,
primas partes felicitatis, hoc est ipsum summum bonum, in
conteniplatione et revum cognitione collocavit non uti cau- ;

sidici in actionibus, in quibus more Ixionis celeri et perpe-

tua volutantur rota. FeUx, inquit Yirgilius, qui potuit rerum
cognoscere causas ! £t paulo ante dixerat
Me vero primum dulces ante omnia Musae,
Quarum sacra fero , ingenti perculsus amore
Accipiant, caelique vias et sidera monstrent,
Defectns solis varios, luuaeque labores,
Unde tremor terris, qua vi maria alta tumescant
Obicibus ruptis rursusque in se ipsa residant,
Quid tantum oceano propereut sc tingere soles

Hiberni, ^el que tardis mora noctibus obstet.

Has divino afflatus spiritu vates appellavit summas na-

turae partes. Haec est igitur summa hominis felicitas et sum-
mum naturae bonum , c|uod homines quoad licet Diis similes

facit.

19. AD PETRUM SUMMOIVTIUM

DE SUO SCRIBE>DI GENEBE.

Simoenti optime, deliciae amicorum, sis salvus. Quereris,

et iure quereris, qui promissam tibi per alium nuncium epi-

stolam non acceperis. Nondum ilki signata erat, cum nuncius

excessit. Sed ea tunc epistola fuit, nunc est libellus, et hoc in
lucro est; plus aecipies, quam promissum fuerat; tempore foe-
 EPISTOLA XIX. 605
niis provenit. Si Galateum amas, ut ais, lucundior erit tibi libel-

lus, quain fuisset epistola; sin minus, molestior. Si figulus es-

sem, dum urceolum facere statuerem, nescio quo pacto currente
rota amphora cxiret. Ttaque aut epistolam \oca, aut episto-
lium, aut libellum, ut libet. Non potest quispiam mortalium
non obse(£ui ingenio suo : quam ob rem tot sunt differentiae
ingeniorum, quot et corporum. Difficile est vitare quae ge-
nius noster suadet, difficillimum et servare decoi-um in ea re
ad quam nos natura non provocat. Sit igitur cuique dux sua
Minerva; quisque suos patimur manes. Plato varius est, iu-
cundus, floridus, copiosus: Aristoteles concisus, brevis, gravis,
acutus, circumspectus. Uterque suo more placet. Spartanis
gratus est suus laconismus, suus Atheniensibus sermo prolixus
et copiosus.

Novi ego ingenium meum, novi et ut sic dicam lasciviam

sermonis , et has longas parentheses, ut interdum videatur

ipse sibi sermo non cohaerere. Quoties lego, toties aliquid ad-

dendum videtur, etiam si millies legerem. Si quis hoc nolit

copiae et notitiae multarum rerum, adseribat vanitati et in-
scitiae. Optarem maxime ut de me dicere quis posset, quod
de conterraneo meo dictum fuit-Ennius ingenio maximus, arte
rudis. -Agnosco peccata mea; sed aliud est agnoscere innata
vitia, aliud vitare: nee si vitare possem, in hoc admodum la-

borarem. Non ego impero ingenio meo, sed ducor ab illo, im-
mo potius trahor, et quocumque traxerit, sequor. Scilicet hoc
erit curae Galateo, concinnare verba, disponere clausulas, et in

fine, ut ait Hierouymus, aliquid servare, ut plausum moveat

auditoribus; fucare sermonem, aut balba de nareloqui? Fa-
ciant haec, qui plus in bene dicendo, quam in bene agendo
student. Yis dicam ? Non ego calamum verso, sed illum quo-
cumque, ut dixi, duxerit, sequor ac libens. Curae sunt mihi
non verba sed sententiae, eraditio non elocutio. Xec ignoro
nonnullos doctorum Iiominum offensum iri, cum litteras abo-
minor, execror, profano. At si quis mentem non verba in-
spexerit, cognoscet me tunc maxime litteras laudare cum vi-

tupero.
Aiunt Platonem tuuc inaxime usum rhetorica cum con-
 600 ANT. GALATEI
tra rlielores invehebatur : tunc Homerum ceterosque poetas
admiratum , cum illos a sua re publica eiiciebat. Non par-
^i ingenii esse puto paradoxa persuadere. Plus admirationi
fuitRomae Garneadis ingeuium et eloquentia cum coutra iu-
quam cum pro iustitia disputabat quo dicente, quid
stitiam,
;

verum esset, agnosci minime poterat: a quo Ciceronem quam

plurimos locos sibi assumpsisse video. Pyrrho eliensis plus
famae adeptus est cum contra logicam, physicam, ethicam,
hoc est contra bonos mores scripsit, quam plerique alii, qui
de his diligentissime tractaveruut : cuius commentariorum frag-
menta aliqua Sergius nostev diligentissimus librorum veterum
indagator hic apud Salentinos hi quadam antiqua casula et
ruinosa reperit (1); quorum titulus est: mpp-^yiuv uTroT-jT^-aa-suy.

Et ab hoc Ciceronem multa retulisse ad verbum deprehendi.

Dices: non licet contra veritatem aut serio aut ioco di-
sputare. Fateor, et Ciceroni assentior, cpii melius esse putat in
bona causa vi opprlmi, quam malae cedere. Est apud hierogra-
phos: pro iustitia agonizare, et usque ad mortem certa pro iu-
stitia, et Deus expugnabit pro te mimicos tuos. Aristoteles cen-
set oratorem oportere scire tutari vel malam causam, non
ut Cicero, Crassus, et Demosthenes saepe fecerunt, sed ut ma-
lam causam tutanti sciamus respondere. Callisthenis oratio
admirationi fuit, et cum pro Graecis contra Macedones, et
cum pro illis contra Graecos diceret, sed in altera parte ani-
nios Macedonum non parum offendit. Etenim suapte natura
amara est atque odiosa veritas; nec est facile invenire, qui
contra se dicta libenter audiat, etiam si vera sint. Plinius,
ut ego ex illius verbis coniicere possum, vir fuit benigni et
humani ingenii, et tamen illi non turpe visum fuit eontra Grae-
cos, a quibus omnes ingenuas disciplinas accepimus, et per
quos ipse, ut fatetur, profecit, et contra medicos, et contra
parentem, ut ipse ait, omnium naturam scribere, et contra
providentiam et immortalitatem animorum. Cicero quoque lau-
dator Graecorum, cum rapacem jiraetorem pro magna, ut pu-
to, mercede apud senatum defenderet, quae et quanjta con-

(1) Animadvcrle iiotitiani iiivcntnnini primo Sexti eminrifi instifufio-

miiij pyrrhoniarimi apud Salcntinos.

 EPISTOLA. XIX. G07

tra Graecos enarravit! Lucianus ille laudator muscarum, et

auctor falsissimarum narrationum, contemptor ut ait Lactan-

tius hominum Deorumque, et apostata ortliodoxae fidei no-
strae, quot et quanta in philosophos evomuitl
Picus plura volumina contra apoleleiimata scripsit. et meo
iudicio non mlnus vere, quam docte et copiose. Hiiius sen-

tentiae, et sancti viri, et ipsa veritas, et si qui sunt, qui ve-

re philosophentur consentiunt. At si falsa dixisset, gratias illi

agendas esse existimo, ut Aristotelcs ait. Veterihus agere gra-

tias debemus, etiam si moverunt enim mentem
male di.terint,

nostram. ad veritatem investigandam, ad repugnandum fal- et

sis opinionibus. Fuit graecus quidam, qui extollens virtutem

et mores Macedonum apud Darium, instruebat quomodo et

qua arte cum illis pugnandum esset. Huius consiiium si au-
ditum fuisset, forte res aliter evenisset. Sed huic veritas, ut
assolet, et rectum consilium in perniciem cessit. Quin etiam
ipse Darius poenas dedit et mortis innocentis viri et negl&-
cti consilii. Explorandae sunt vires, conatus, ingeuia, et loca

hostium, si vincere velimus. Socrates philosophus adversario-

rum maledicta clementer ferebat, dicens: si illa vera essent,
se meliorem futurum, dum peccata emendaret; sin falsa, ni-
hil ad se pertinere. Propterea iainiicos aiunt optimos esse
magistros, et monitores, et primos qui nostra delicta sentiunt,
quoniam quae amici ne clam quidem audent nobiscum in
nos loqui, illi palam pronunciant.
Cum legeris, quae contra litteras dixi (l^, puta me non ha-
bere odio litteras, sed illarum fortunam. iNam nollem ^ ivere
si At si ea quae dixi non placent, pu-
sine litteris viverem.
ta me secutum exemplum Eratosthenis illius, qui cum
fuisse
nullius esset pretii, cupidus famae et gloriae, quod virtute non
potuit, scelere memoriam sui aeternam facere tentavit. Neque
id fefellit; ignem in templum ephesiae Dianae iniecit: inter-
rogatus, cur id fecisset, respondit: ut eius facinoris memoria
in futura saecula extenderetur. Senatus neque puniendum ho-
minem censuit, neque illius nomen, aut factum in annalibus
scribendura. Et tamcn et nominis illius et facti memoria in-

(I) Scripsit reaiise Galemis, lii.sus caiisa, ^itiii>cratioiiem liitcraruiu.

 608 ANT. GALATEI EPISTOLA XIX.
vito senatu adhuc restat. Sic res se habet, humanissime Si-
moenti, cum fortuna volet, etiam scelera clarissimos homines
faciunt.Tu, ut es mitissimi et indulgentissimi ingenii, men-
tem mores amicorum observa, non verba. Actii nostri non
et
solum manus, ut hispanice loquar, sed os et oculos pro me
osculare. Vale, decus et deliciae amicorum. Data Gallipoli .X.
calendas novembres.

20. AD ALTILIUM
DE EIUS ITINERE.

Invideo tibi, mi Altili, tuam cum regulo nostro peregri-

nationem (nosti enim quantum sim peregrinandi avidus.) In-
video tibi et Hermolai Barliari amplexus, quem ut puto Me-
diolani videbis. Testor Deos, ni me res familiaris graviter ur-
geret , tecum venirem tecum regulnm nostrum comitarer,
,

ut pariter et tyrrhenum, et ligusticum pelagus legeremus.

Quis fuit ille, qui liberas hominum et eorumdem philosopho-
rum mentes coniugii vinculis alligavit? Tu autem, qui liber
cs, i felix, et ventos secundos, et mare placidum experiare, et
- sit Galatea tuae non aliena viae. - Habebis fortasse mea mu-
nuscula, hoc est plagas mundi in arctum coactas, quae et na-
vigandi tramites monstrent (1), et Galateum tuum tibi refe-

rant. Ego Diis et Alphonso volentibus hic in lapygia ohe

saturnalia peragam cum Actio et Ghariteo. Bene vale. Data
Lupiis VI. nonas octobres.

(1) En piinunn liuius scienliac speciiiien, aucloie Galaleo.

 fiO»

lULII CAESARIS CAPACII

VITAE PROREGUM
REGNI ET URBIS NEAPOLIS.

CONSJkSWS M^ONUS GOBDUB^NSIS.

..T,antani rerum militarium molem sustinuit omni aetatis

cursu magnus Consalvus, et tam fortiter et sapienter per ma-

ximos gloriarum triumplios fortunae auspicia confecit, ut ad

aeternarum laudum culmina provectus, non modo Hispaniam ,

debellatis hostibus, eiectis christianae fidei regumque Aragonio-

rum perduellibus, illustrarit, sed Italiam quoque praeclaris vi-

ctoriarum facinoribus, splendida fortissimi dueis virtute, nomi-

nisque magnitudine, et rerum post hominum memoriam ad-
mirabili praestantia, ^eteres duces aemulatus, ita complerit,
ut ad omnes honores diuturnis bellorum Iabori])us accesse-
rit.Nec hyperbolice de eo loquutum assererem, qui scripsit
Graecos decem annorum molestiis, ex una tantum urbe victo-
riam reportasse, quando Consalvus, nullo insidiarum molimi-
ne, collatis viriliter signis, iii apertis canipis ad urbium moe-
,

nia, ut belli fortuna tulerat , subductis copiis , animi viribus-

que corporis , biennio pacavit Italiam , Neapolim bis ereptam
suis regibus restituit, et provincias, quae defecerant, in fidem
revocavit. Nec mirum perdomitam Galliam Caesar romano
si

subiecit imperio, qui cum veterano milite multis iam proeliis

assueto, omnibusque bellicis instrumentis instructo, eam gen-
tem tunc imbellem fere, quae vix pugnare didicerat fudit et
profligavit (juando Consalvus Gallos multorum bellorum ex-
;

perimento gentem ferocem effectam ,

potentem armis ,
quae
et armatoru?n multitudine, et pugnantium virtute, et vincendi

cupiditate, multis nationibus terrori fuit, tanto conatu expulit,

inque sua regna detrusit. Quare novus Hercules Geryonem
tot imminentibus periculis in Hispania suporavit, cum sig-

30
 6f0 CO.NSAI.VLS MAONLS.
na victncia baibaris gentibus intulit, novusque Marcelius hi-

•--panoruni regum ense ita j)Ugnavit, iit ad eius nominis glo-

riain aclhue in iieapolitanis jnonumentis cuncta gaudio ca-
leant, cuncia plausibus tripudient. Quod si non omnibus vi-

ctoriis ,
quas in regno neapoHtano consequutus est , eius regni

prorex est appellandus, ante quam enim praetectiiram urba-

nam habuit , inulta belia confecit ; seniper tamen praefectum
fuisse dicenuis, qaein doini reges continere non poterant, cunv
adesse militiae eum oporteret, ad regni tutelam a regibus voca-
tum, atque iam tum cum ex Hispama advenit, ut Ob«fnina
(ialloium proregi obsisteret, eo munevi praefectus ^isus fuerit.
2. Alplionsus eius nominis secundus Aragoniae rex, quod
Gaili praecipiti ailuvione cx Alpibus oinnem Italiam armorum
saevitia corruperaut, ipseque mortuo Ferdinando patre, avi-

tum regnum deserere coactus, et omni spe destitutus, Nea-

poli in Siciliam se i"eceperat, in oranium rerum soiitudinem
adductus, ignorabat quam tandem rationem iniret, ut in pri-

stinuin locum i'estitueretur : multaque secum animo voivens,

tandem Bernardinum Liernandum in Hispaniam misit, a ca-
thoiico rege auxilium postulatum. fs nihii sibi opportunius
proposuit, quam Consalvum illi negotio praeficere: qui mui-
torurn navigiorum classe comparata, conscrinti.s peditibus equi-
tibusque , expedita navigatione Messanam appuiit ,
qua At-
phonsus , et Ferdinandus filius ( FerraiKiinum dicebant ) de
regia fere dignitate deiecti se receperant; nihil cnim loci irt

eorum regnis inerat, quod hostili iniuriae non esset obnoxium.

Eius adventu, quasi felicissimo sidere praenuntio, cuncta sibi
fauste eventura veges arbitrati simt , omnemque recuperan-
dae salutis spem in eo fortissimo viro collocarunt. Tunc prae-
eipue, cum ne punctum quidem temporis immoraudum arbi-

tratus, ad (^labriae littora descendit, Rhegium obsedit, vi

cepit , Galiosque possessores obtruncavit , et secimdiore pro-
speritatis flamine succedente, universas v ires in hostium con-
spectiun dedit, iussitque suis, ut in oinnem Caiabriam ferro
sibi iter npcrirent. Ouare subito tiraore consternati hostes,
••>ut fugere, aut in inunitiora ioca se recipcrc coeperunt.
:3. (juae res tanlos animos Consalvo dedit, ul vel si longe
 ,

CONSVL^US MAOMS. 011

iiiferior nuini^-o militum esset , his tamen initiis spem certam

\ suorum regum tre-
ictoriae conciperet, et contemptis hostibus,

pidos animos lirmaret. Quare Seminariam, quo omnes (jallorum

vircs conlluxerant, aggressus est: streuue utrimque pugnatum,
caedes multorum subsecfuuta est, Gallique tandem in urbem
pedem retulerunt. Quod cum Eberardus Stuardus cui Obe- ,

gnini cognomen erat, scotus genere, summaeque virtutis dux,

et Galabriae praefectus , animadvertisset, ne iis locis spoliare-
tur, quae tot laboribus in galli regis potestatem redegerat,
et ue eius gentis nomen videretur Hispanorum virtute abo-
leri, iungendo eopias, quas pluribus locis coUocaverat, invictis-
simum exercitum fecit: mox per praeconem Hispanos ad proe-
lium lacessivit. Ferdinandus in quo excelsae indolis manifestis-

sima erant indicia, ardebat certamen et pugnam, ad quam

hortabatur Consalvum, cuius virtute cuncla sil)i feiicia eventura
coulidebat. Consalvus vero, quem militaris usus prudentem
rerumciiie experientia peritum reddiderat, ut iuvenis animum
ferocientem, et ad immortalitatem temere properantem frena-
ret, multa proposuit, quibus a pugna illum revocaret ; nun-
quam scilicet cum hoste inconsulte concertandum ; nec ma-
nus conserendas, nisi commodiorcm occasionem tempus tulerit;

nequicquam sapere ducem, qui hoslis monitu castra sit mo-

turus; illud pro compcrio esse habcndum, Obegninum bcHi-
cae rei apprime gnarum, provocare non essc ausiim, nisi exer-

citum recentioribus auxiliis obfirmasset; cunctaudum ea de

causa ipsum ducere ; tunc enim celeriter manus conseriUn-
cum bene pugnatur.
4. Quod vero Ferdinando Yehemeuter dispiicebat; c[ui ne ae-
stimaretur Gallos pertimescere , utc{iie ostenderet victorem au-
te pugnam se futurum, cum ab ingentibus spiritibus ad proe-
lium committendum impelleretur, aciem instruit, et ad Pe-
tracem lluvium, c{ui Seminariam alluit, subductis copiis, col-

latis ad sinistrum cornu peditiinis, ad dextruni equitatu, ct

post lios maunia Italorum manu, expectabaf Gallos thnium
transituros. Obegninus contra hispanum pcditatum, Helvc-
tios, ct Aquitanos; et contra cquitatum, •CC(X- gravis, •DCCC-
levis armaturae mililes opposuit; cxtremum Acro agmen, nuxi-
 i'A-2 CO>SALVLiS JIAGMiS.

liaribus militibus, tuin iis, qui ab Aiidegavensibus craiit, ve-

kiti lirmo praesidio immivit. \'adato Iliimine a Gallis, i'ru-
entissimum proelium post hominum memoriam com«iiss«ra
est. Ferebatur quisque victoriae desiderio , et quia impedie-
batur torn>entorum usus, confertissimo utrimque agmine con-
cursum est: hic vulneratur, ille cadit, it clamor caelo, ob-
tubarum clangor, cuncta timoris, tumultus, caedis ple-
strepit

na erant. Demum cum equitatus liispanus numero et armis ,

inferior, sustinere non valeret, loco excessit, ut cum peditata

se coniungeret: quae res cffeeit, ut Consalvi milites abiicerent
animos, et Galli vires resumerent; utricpie enim sibi persuEi-

serant, equitatum ih fugam esse conversum. Hinc Obegni-

nus, et Persi"vus frater , opinantes posse tunc hispanum exer-
citum profligari , tanto impetu irruerunt , ut nisi Consalvus
fortius obstitisset, omnium internecio facta esset. Ferdinan-
dus plenus animi viam inter armatos sibi fecerat , et Obegni-
num hasta percusserat ; sed ex vulnerato equo decidit , nec
mortem effugisset, nisi eo accurrens Consalvus proelium red-
integrasset , imposito equo Ferdinaudo a lohanne de Capua,
qui ut regis saluti consuleret, suam nihili fecit, maluitque su-
perstitem regem suae virtutis testem habere, quam vivus abs-
que sui regis praesidio inter homines versari. Quo eventu tan-
tum fiduciae ac spiritus victis militibns accessit, ut acri con-
cursu facto, victmuam in suis manibus ponerent. At quoniam
nullo pacto hostium multitudinem sustinere potuerunt, saluti
consulendum arbitrati sunt. Non belli casus, sed Consalvi ver-
borum recordatio , Ferdinando molestissima fuit ; monuitque
posteros, ut in rebus arduis, sapientium consilio pareant. At
Consalvo tantus incessit ex eo incommodo dolor ut non me- ,

diocri dedecore suam dignitatem atque virtutem affectam pu-

taret ^ ideoque aut summam belli cum auctoritate imperaiv
di habendam, aut discedendum deliberavit: atque ideo Fer-
diaandus , tradito illi exercitus imperio, in Siciliam regres-

sus est.
5. Cum haec in Calabria fierent, Carolus rex, in quem mul-
ti proceres conspiravei-ant , relicto Mompenserio qui Neapo-
li praesidio esset , invitis Venetis et foederatis ,
qui iter il-
 ,,

CO^iSALVtS MAONUS. 613

1\id impedire conabantur, in Galliam se eontuHt. Ea occasio-
ne sibi oblata, Neapolitani Ferdinaudum revocarunt, apertis-
que portis, intra urbem publicis gratulationibus receperunt,
quas paulo post luctus occupavit, mortuo Alphonso. Galli si-

mul atque de Neapolitanorum motu renuntiatum est indigna- ,

tione permoti, in Gonsalvum exarserunt, eductisque omnibus

copiis in intimam Calabriam, quam maturrimf^ illi occmren-
dum putarunt tantumque sibi arrogantiae sumpserant ut
, ,

Hispanos veluti pecudes subigendos iactarent. Ubi eo ven-

tum est, collatis signis pluribus in locis , suae uti-ique virtu-
tis periculum fecerunt. Ad extremum Hispani hostem pedem
referre coegerunt, adusque eorum castra insequuti, occupa-
tisque Seminaria, Sebari, Cotrone, populisque in lldem acce-
ptis, Consalvus non esse abeundum duxit, donec omnia, quae
in hostium potestate erant, in Ferdinandi dominio retineret.

Cumque in liiljernis esset , et Persivus equites Neapolim trans-

duxisset , Ferdinandus animadvertens hostium numerum iu

dies ipsumque rebus necessariis carere, Consalvum

augeri,
monuit, ut expedito itinere Neapolim contenderet, faetusque
Gallis obviam potestatem proeliandi doret. Consalvus convoca-
to aliorum ducum concilio , relatis mandatis quae a rege acce-
perat, percunctatus est ab iis, utrum potius faciundum eli-

gerent, pacatam ne omnem Calabriam lial)ere , ut nullus con-

sistendi locus hostibus sit reliquus, an regi qui in angustiis
versabatur auxilium ferre ? Cumque de occupanda Calabria
consuluissent , respondit nihil eos magis egregium factiu'os
:

quam regi et Neapolitanis opem ferre qui enim ea urbe po-

:

titus fuerit, regno quoque facile esset potiturus.

6. Castra igitur movit, atque iu itinere, uno die ter pugnan-

do, triplicem victoriam est consequutus, captaque Consentia
Galli optima civitate exuti, abierunt. Paulo post Castrum Fran-
cum, et Castrovillarum obtinet: sed ad Muranum a rusticis in-
terclusus, qui Aiarum angustias et saltuum difficultates me-
iius noverant, alio divertens, inopinato eos aggreditur, fugat-
que, et eapto Murano, nuUum de rebellibus supplicium sum-
psit. Sed quod Galli itineribus occupatis, audaciores facti, li-

berius insultabant, onmiaque periculis plena reddiderant, ab-

 ,

tii CONS\L\l.S MACiNUS.

eundum Consalvusarbitrabatur. Sed ne fngere videretur, cog-
aitis per exploratores locis, Lainum petiit, quo se plerique

contulerant e.\ Sanseverinis ,

qui Andegavensibus favebant:
quos, cum tota nocte ivisset, sepultos somno invasit, et se-
minudos quasi inermes cepit. Itaque ingenti praeda onustus
in Lucania regem adiit i illuc enim diverterat i qui cum car-
Mantuae marchione qui Ve-
dinali Borgia Pontificis legato, et
netorum exercitui imperabat, (^onsahum multis gratulationi-
bus excepit. Extemplo ad Ateliam itum est quo confuge- ,

rat hostis, quem lacessitiun pluribus proeliis, et vicerunt, et

ad oppidum compulerunt. Tunc fracti viribus Galli, deditionem
facere decreverunt, quae tamen ea conditione permissa est,

ut ex regno neapolitano excederent. Itaque conscensis navi-

bus non sine maximo dolore profecti, quod nobilissimum reg-
imm e manilius sibi ereptum fuerat, in mediis Tyrrheni ma-
ris undis coorta tempestate ita disiecti sunt, ut perpauci ad
Galliae littora pervenerint. Virginius Ursinus praeviderat, Atel-
iam Gallis exitio futuram, ipseque Neapolim perductus conie-
etus in vincula misere periit. Praeclari quoque duces perie-
re, inter quos Mompenserius gallici exereitus imperator.
7 ^ ix composita omnia fuerant cum ex rebellium Cala-
. ,

brorum pectoribus no\a perduellionis germina repullularunt,

.'id quae resecanda Consalvus missus est. Cum interea regum
tlos Ferdinandus , acerbae mortis ictu coucidit ; eaque effe-

{•it, ut Neapolitani unanimi \oIuntale Federicum regem accla-

marint, qui nepoti succederet. Js vero omni retinendi regni
spe in Consalvo collocata, eum ex Calabria in Samnium ac-
civit, ubi Olvetanos, qui defecerant, continuo in fidem resti-
tuit, omneinque provinciam pacavit. Ea tempestate Alexan-
der VI. Pontifex a Consalvo auxilium petiit contra Menal-
dum Guerram na^ arrensem insignem praedonem ,
qui Ostiae
arce potitus , tantam tyrannidem exercebat , ut non modo
eam Pontifici restituere recusaret , sed cunctis etiam indigenis
et advenis vim inferret, ignique subiiceret navigia, quae Ko-
mam commeatum comportabant ,
quae res maximum dam-
uum Romanis erat paritura. Consalvus a Federico missus ,

Ostiam circumsedit, eiectisque Gallis, Menaldum cepit, quem

 .

CO \ S A L\ l S M AO M" S 01 .'>

trinniphi instnr Roiiiain duxit ;

i>lurinii([iu' ei honoros a Pon-
tifice et llomanis habiti luere. Arcein (iuliehiiam postea Fe-
derico recupera^it. [nde siniultates siculas cum lohaune \u-
cia eius insulae prorcize sedavit. Fi.\lomplo ad Federicum pro-
fectus ,
qui ad Dianium , Antonellum Sauseverinum obsede-
rat , tantum timoris huic incussit, ut petlta pace, regis fidei se

wmmiserit, et Senogalliam se receperit, ubi vitan; cum morte

commutavit. Consalvus donatus a ]'>derico multis opj)idis et

ducatus titulo, in Hispaniam navigavit, ubl totidem houoribus
a Ferdinando et Isabella coniugibus, cum tota fere hispanica

iiobilitate obviam prodeuntibus, exceptus est. Iji eo tranquillo

Aragoniorum regum statu, Alexander Sfortia, denuo in Ita-

liam Gallorum arma concitavit, quae tamen in ipsius discri-

men illico redundarunt ; vix enim Mediolanum appulenuit,
inmi ipsi destituto urbe et lai-ibus abeundum fuit. Quod ve-
ro occasionem urbis potiundae hostis nactus, di\ina atque
humana iura subverterat, civesque in maximam omnium re-

a'um calamitatem adduxerat, Alexander omnium AOtis revo-

catus est. Renuentibus vero Helvetiis manus conserere, in ho-
stium potestatem devenit, atque in Galliam captivus perdu-
ctus est. Tantum perfidia valuitl quia cum in Alphonsum cou-
spirassent, nihil pensi habebant Sfortiae Italiam perdere, ut
ilominandi libidinem exsatiarent.
8. Inter haec vero cum animadverteret Federicus, Ludovi-
cum, Yenetos, Alexandrum inito foedere, de regni nea-
et
politani exitio cogitare, ad Ferdinandum legatos misit, qui au-
xiliuin peterent. Sed quoniam verebatur ne hostis accederet ,

ante quam legati in Hispaniam pervenireut, legatos quoque ad

Ludo\ icum niisit quod aegerrime Ferdinandus tulit atcjue
;
:

ita, dum utriusque animum sibi conciliare contendebat, eo-

lumdem odium in se convertit. Tota Aero Italia ab hostibus
occupata, optime provisum fore putavit Ferdinandus, si devictis
Mauris ,
qui in Hispaniae montibus communiti ad pristiuas
superstitiones redierant, Consalvutn mitteret. Hic vero com-
parata classe, in Siciliam venit; Yeuetique prinuun ,
quibus
novus Herculos advenisse visus est, qui a liaia/.ete Turca-
rum imperatore, capto Pedaso, omnium contumeliarum el
 ,

61 f> CONSALVUS MAGiVUS.

caedium oenera pevtulerant, ad ipsius opem confugerunt; iun-
ctisque suis cum hispanis navigiis, et in ea littora facto im-
petu, Cephalaenem vi capiunt, iNavarinum diripiunt, cunctaque
loca, quae amiserant, in fidem recipiunt, ipseque in Siciliam
reversus est. Dum ibi esset, Ferdinandus metuebat, ne sibi
regnum neapolitanum tot lal)oril)us receptum eriperetur ; Lu-
dovicus , ne prohiberetur illuc adire. Quare uterque facto
foedere cum Pontifice et Venetis, contra Federicum ita con-
venere , ut ipsi sibi regnum Gremona re-
di^^iderent , Venetis
stitueretur , Valentinus Navarrae regis neptem uxorem du-
ceret; gallo regi Campania, Samnium, Beneventum hispano ;

Calabria, Lucania, Apulia, et Salentini obtingerent. Consal-

^us ubi primum haec rescivit, quae a Federico acceperat,
restitueuda duxit; et Federicus regia magnanimitate, iterum
ipsi et successoribus rata habuit; licet adversa fortuna ad
Inarimem eum expulisset : cum interim Consalvus provincias
quae Catholico obtigerant, retineret, et Tarentum obsidei'et,

cuius custodiae Federicus, Ferdiuandum filium Calabriae du-

cera reliquerat ,
qiiem in deditionem Consalvus acceptum , in
Hispaniam misit.

9. Cum vero de provinciarum finibus cum duce Namursio

disceptarent, ille quidem iure, hic vero armis, rem exequi co-

nabatiu-; cuius rei caussa ad Tripaldam proelium consertum

est, atque inde Galli expulsi sunt, qui priores locum occupave-
rant. Easque simultates alebant Bernardinus Bisiniani , Rober-
tus Salerni princeps, et Honoratus Mileti coUies ex Sanseve-
rina familia, quos paullo ante exules et extorres, patria at-
que fortunis exutos Consalvus revocaverat , et antiquae bo-
norum possessioni restituerat. Ad Ceriniolam extemplo castra
posuit, cum Gallus Cauusii Petrum Navarrum circumsessum
teneret; qui cum triduum fortiter obstitisset, tandem multarum
rerum inopia victus, deditione facta, ad Consalvum contendit;
in quem omnes copias produxit; collatisque signis, a Con-
hostis
salvo fugati sunt; qui etiamsi in maximcun calamitatem et pe-
nuriam adductus esset, semper tamen spe suae virtutis elatus,
nunquam animos deiecit, et semper perstitit, donec adveniente
Hugone Cardona ex Sicilia, Emmanuele Benavida ex Hispania,
 CONSAL\US MAGMIS. I»f7

Rhegium .
.
, Terram novam , atqiie Calvoniam capiunt, et iutc-

gro milite cum hostibus feliciter pugnant. Hinc Gomesius cum

suis ftt obviam, et hostes fugat. Hinc Aguilara, Pignerum intra
Crotouem liberat, oppida, urbes, castella, vicos, capiunt, diri-

piunt, incendunt, cuuctaque timore complent. Itaque in ea com-

mutatione fortunae, resumptis animis ab Hispanis, Calabri Gal-
lorum auxilium petentes, nullo pacto se hostium vires sustinere
posse aiebant, idque effecit, ut pars Gallorum in Apulia Consal-
vo se opponeret, pars in Calabriam suis opem latin-i proficisce-

retur. Hispani,qui ad Terram novam et Seminariam se recepe-

rant,de adventu hostium facti certiores , ut in munitiora loca

se reciperent , castra movere deliberarunt ,
quos ex improviso
Obegninus aggressus, adeo perterruit, ut nisi Hugo Cardona
inter loci angustias insistens, potestatem suis fecisset ut sa-
hiti consulerent, omnium intei-necio facta esset; ipseque ab
ea clade per avia locorum ad Hieracem evasit. Nec incruen-
tam Galli obtinuere victoriam, praecipuis ducibus amissis. Ea
tamen fortuna elati , agrum consentinum vastarunt , ipsamque
urbem diripuerunt. v

10. Eadem tempestate , cum in Apulia memorabiUs post

homines natos rixa coorta esset inter hispanos gallosque mi-
lites, qui vicissim se iniuriis h-icessebaut, Galli quod Kispa-
nos inertes pugnando ex equis , Hispani eosdem et pedestris et

equestris miUtiae imperitos dictitarent, ad monomachiae provo-

cationem ventum est, in qua undecim utrinque equites ades-
sent (1). Consalvus suos in arenam descendere iussit, Didacum
Garciam, Didacum Yeram, Marinum Testam, Morenam, OU-
varem, Seguram, Consalvum Arevalum, Georgium Dias, Agui-
laram, Pricarum, et Ognattum, qui primi in campum prodie-
re. Ex GaUis adfuere Moson, Ribera, Petrus Yaiartes, Mon-
dragonus, Simonetta, Honartes, Terighius, Samponus, FiordiU-
tius, Yehiures, et Petrus Ahies. Ad Tranii moenia pugnatur.
^enetis iudicium delatum Undeni itaque concurrunt, ha-
fuit.

stiscpie primo occursu duo ex GaUis totidem ex Hispanis trans-

verberantur : at qui reUqui fuerant , districtis gladUs, acriori

(1) Ilanc. hemlecamachiani iiiemoral etiani Galateus initio eiiistolae

.sextae.
 »!1.S <:O^S\L\LS MAC.MS,
pugna, soluin sanguine foedarunt. Tuni ex Gallis quinque, e.K

Hispanis tres oecubuerunt; quibus Galli inferiores nuniero ut

ul)sislerent, mortuos eqiios pro aiiucre obiecerunt ; quos cuni
transilire ncquircnt cqui Hispanorun» ( exhorrebant enini eo-
rum cadaverai saluti Galiorum consultum fuit; cum praesertim
nox, quae advenerat, propriam et e.xpeditam Hispanorum \i-

ctoriam interpellaverit; atque ita quisque in castra rediit; li-

cet Hispanis, veluti victoribus, a siiis fuerit acclamatum.

n. Galli ambitiosius iterum ((uerelas redintearare; omnem
iram, omnemque putrnae appavatum in Hispanos ad Barlettam
convertere, ibique Oidacus Mendocia ab Hispanis, Carolus
Anoreius Mottae dominus a Gallis, in<>enti animo ad victoriuni
propei"are. Tnferuntur signa , et spes omnis in virtute poni-
tur. Hispani prorsus victi fuissent , nisi Prosper et Fabricius
Columnae cum equitatu liostem aggressi in fugam compulis-
.sent. Ira percitus Motta, denuo contumeliosa verba in Italos
profudit: nihil esse cur suam ipsi virtutem extollant; semper
fore ut Itali succumbant Gallis ; cuius rei iterum periculum
faciant: deligantur viri, qui pugnandi provinciam capessant.
Xon abnuit Consalvus. Ad eam rcm peragendam -Xlir viros
clelegit Hectorem Ferramoscam capuanum, Marcum Corella-
,

rium neapolitanum, lohamiem Bracalonem, Hectorem luvena-

lem, et lohannem Capocium romanos, Gulielmum Albamon-
tem, et Franciscum Salomonem siculos, Ludo\icum Abenavo-
lum, quem vel copnanum vel theanensem dixerunt; Marianum
Alberghettum e Sarno; Riccium parmensem; Titum e Laude
Pompeia, quem TranfuIIam appellabant, Piomauellum e Foro
fulio, et Meialem etruscum. Ex Gallis electi sunt, ipse dux
Motta (1), Marcus Eufem, Graucus de Fortis, Claudius Graia
astensis, Martellinus de Lamblis, Petrus de Lie , laches c
Fonteria, Elotrus de Barat, Saccetus de lacceto , Francus de
Pises, laches de Guntibun, Xantes e Frasce, Carolus de To-
gnes. Priusquam in arma ruant, ita conveniunt, ut victus ar-
ma, C(|uum, centumque llorenos ^ictori cedat et solvat. lam-
c(ue prinunn hastis, deinde gladiis atque securibus certatum

fl) lovius iii viia Consalvi iiHolilo iiisloriiie iiislilutu ^alloriini lioriiiii

noiiiina .spontp .se iclicfif ai(.

 ,

CONSALVUS MAGNt S. 01!»

ost. Proteritur l)ona (Tallorum pars: deiecti ex etjuis Itali, Bra-

ealo et Tranfulla ; iidemque sublevati equos sul) Gallis iuter-

ficiunt. In Albamontem Galhis irruit, qui neei traditus essel,

nisi Salomon suppetias tulisset, a quo Gallus adeo gra\ i a ulnere
percussus est, ut ad terram prociderit. CuuKiue iiicerto ^Mar-
te pugnaretur, Ttali iniuriarum memores, et contumeliarum
impatientes, inteoro impetu in Gallos accensi, multis ilJatis

atque acceptis vulneribus, tandem Gallos deditionem facere

coeserunt, praeter unum Claudium Graiam, qui maximis vir-
tutis facinoribus editis, mori quam se dedere maluit. Quare

ex ecjiiis desceodentes Itali, Galios vulneribus et labore eon-

fectos ad Consalvum captivos duxerunt, quos refectos cibis

et medicinis , eximia charitate curari iussit.

12. Inter eius diei felicitates, laetitiarum cumulus accessit,

cum Consalvo renunciatum est , Gallos ad Castellanetam devi-

ctos, ibidemque hispani reiiis insignia fuisse explicata: praeterea
a Lescano hispanae classis praefecto, Gallorum classem mari
fuisse demersam. excepto Praeianis navigio, quod Hydruntuni
reiectum fuerat. Dum Obegninus in Castellanetam copias de-

ducit, Gousalvus iu Palissam eastra movit ad Rubos; eumque

que inopinato adortus graviori proelio commisso cepit, et iii

vincula coniecit, cum Amadeo qui Sa])audiae ducis equitibus

praeerat , et Peralta hispano qiii sub Gallis stipendia n.iere-

bat, nec ab iis discedere voluit ne fidem violaret. Fortiter in

ea pugna se gesserunt Ristagnonus, Cantelmus, Didacus Men-
docia, Frauciscus Sancius, Traianus Aiormilis, et -Margarito-
nus Loffredus. Captivos grandi pecunia redimere volentibus
Gallis, Consalvus respondit, id sibi nullo pacto faciendum,
petentibus iis qui nunquam fideni servare Aoluerint. I t ve-
ro tandem Gallos prorsus protligaret , aucto militibus exer-
eitu, tum praesidiariis, tinn iis quos Maximilianus imperator
subsidio miserat, \avarrum etiam Tarento accersi\ it, qui na-
ctus iti itinere Andream Matthaeum Aquaevi\um ad ?sea-
mursium properantem coUatis signis fortiter pugnantem ce-
, ,

pil. Quod vero ad Geryonem copias esset transducturus, eaque

loca ariditate nimia tantum ineonimodi mililil)us altulissent

ut calore atque siti laborantes vix se sustiiieient, iussit ut

 620 CONSALVUS MACiNLS.
([viisque ex eqiiitibus peditem sublevaret, quo defessi refice-

ventar, ipseque primus onmium illud exequi coepit. Ad Ge-

ryonem pervenit , ubi tormentorum numero Galli opere Hi-
spanos prohibebant, et vallo muniri vetabant, cum Namursius
iK>rtantibus Allegrio, et Condeio Helvetiorum duce, copias e
castris eduxit signa collaturus.

13. Consalvus triplici instructa acie, hortatus suos in ho-

stem irruit. Acerrimum proelium vario certamine commissum
est. Dum vero fossam , quam contra hostem multorum pedum
longitudine fieri iusserat, Namursius transire conabatur, ignea
glande percussus concidit; cpiae res maxime suos perterruit. In
eadem fossa, Condeius occisus; et Helvetiorum caedes subsequu-
ta est, (fui ad unum interfecti hastis fuerunt. Quamobrem Gal-
li ad fugam compulsi , et multi beneficio noctis huc illuc di-
lapsi ad abdita locorum secesserunt , ceteris aut captis aut
occisis. Allegrius Neapolim , inde Caietam se contulit. Arsius
Canusium petiit. Hispani hostium castra diripiunt, iisdemque
mensis, quas Galli sibi paraverant', ovantes aocumbunt, quod-
que noctis supererat corporibus reficiendis somno transigunt.
Consalvus misericordia permotus mortuos sepeliendos curat.
Namursio iusta persolvit, et ad Barlettam perducto marmoreum
sepulcrum ponit. Ea victoria perterriti rebelles in Apulia ab
Gallis illico defecerunt , excepto Traiano Caraceiolo Melphii
principe, qui inani fretus augurio, Gallos victores fore existima-
verat; quem paullo post obsessum, Consalvus in deditionem ac-
cepit. la Calabria item memorabile proeUum commissum est.

Ad eius provinciae littora appulerat Petrus Portocarrera, qui

cum electo milite et equite, subsidio Hispanis missus fuerat:
febri tamen eorreptus apud Rhegium occubuit. Eo mortuo ,
Ferdinandum Andradam Villalbae comitem, eimuneri praefe-
cerunt, adscitis fortissimis Airis Emmanuele Benavida, Hugone
Cardona , Arnaldo Alphonso Caiavaialo , Alverado Consalvo
Davalo, Antonio Leva, Figaroa, pluribusque aliis ducibus, qui
egregiam in eo bello operam navarunt.
14. Cum Andrada ad Seminariam copias perduxisset, Obe-
gninus ad Terram uovam constiterat , fastuque superbo elatus

hostem nihili faciens, per praeconem ad pugnam lacessivit.

 ,

CONisALVLS MAGNUS. 621

Non reiiuit Andrada; sed in posteruin diem proeliuni diftert.

Locus pugnae electus ad Petracem tlumen, ubi planities e.\-

plicandis copiis opportuna, in qua Obegninus a Ferdinando

ictus fuerat. Cum uterque instructa agmina produxisset, per-
manus conserendo celeriter Hispanus
tinaci vincendi studio ,

liaud absquesuorum clade hostem dat in fugam. AUegrium,

qui cum Gallorum reliquiis posse hostium impetum sustine-
re arbitrabatur , Petrus e Pace profligavit ;
quare .\oIam se
recepit; reiectusque, interea Capua et
Caietam contendit ; cum
Aversa in Hispanorum potestatem venissent. Atque ita de-
victis hostibus , Consalvus ISeapoIijn proficiscens , ad Furcas
Caudinas constitit. Cumque Neapolitanos per litteras monuis-
set , ut Aragoniis favereut ,
quorum antiquitus in fide fuis-
sent , atque Gallos ex urbe expellereut ; meliore conditio-
ne, atque imperio aequiore se usuros non nescirent; curatu-
rum se, ut in pristinam libertatem revocentur; quae peterent
concessurum, vetera item privilegia confmnaturum ; Neapo-
litani legatos ad eum miserunt, qui ad Acerram illi obviani
facti, eius gratiam opemque publice privatimque petiere ;
quani
primum ad urbem accederet , rogarunt ; ab omnibus tam cu-
pide expectari, ut eius beneficio non longiorem sibi dolorem
relinquendum assererent. Quos Consalvus collaudatos ample-
xus, egregiam iSeapoIitanorum virtutem, multarum rerum te-
stimonio cognovisse ait bono animo sint
; quam celerrime ;

copias ad urbis muros subducturum. Responso Consalvi ac-

cepto , a nobilibus et popularibus publicis comitiis decretum
est, ut Consalvo portae aperirentur, et salutem ex Arago-
niorum flde quaererent. Cum Consalvus advenit, sua spon-
te, non hominum industria patuere , incredibili omnium lae-
titiarum significationibus multitvklo effusa Consalvo gratias
ingentes agere, Aragoniorum nomen ad caelos extollere, Gal-
lis mala precari. Exceptum urbem privati quoque pa-
intra
rietes consalutarunt , tiiumphantem venerati sunt cives fe- ,

stusque dies adeo celebris effectus est, ut in Capitolium pro-

pemodum suum Caesarem, vocibus, aulaeis, frondidus, ma-
irouarum procerumque comitatu sustulerint.
15. Ut primum in urbem ingressus est, ad expugnandum
 ,

622 C0NS\1>VIS MVG.XUS.

<'a.sli-um noviiin ai\iniuni adiecit, ubi Galli se munierant. Mu-

iiitissima arciuin orbis terrarum haec est. AHuitur ad meri-
diem T\ rrheno mari , ingenti fossa ad occidentem amlntur
ceteroqui turris sancti Yincentii , veluti firmissimum propu-
jiiiacuium, omnes ad arcem aditus tuetur. Altissimis quinquc
turribus opera daedalea continetur , novos muros Aragonii
circumdiixerunt; (|uaniobrem nova arx appellata est (cum Ca-
rolus primus cam inulto ante condiderit ) crassitie murorum
impenetrabilis , fai)ricae ornamentis insignis , aedium mao-
nitudine praedara, tum in priinis regum mcmoria, qui nu-
ptias magnificentissimas, apparatissimos ludos, cunctacfue ad-
mirabilia, quae in regiis familiis excogitari possunt, ihi celc-

brarunt. Quantum voluptatis victoribus Gallis omni deliciarum

geiiere arx attulerat , tantum doloris et moestitiac nunc victis
comparavit. Consalvus undiqiie circumsessos tanta alacritate
aggressus est, ut sublata quoque spc iis, qui e turri sancti Vin-
centii assiduis tormentorum ictibus aditum ei j^rohibebant, et
collocatis bombardis ad radiccs sancti Erasmi, opcra Petri Na-
%arri, qui etiam cuniculis suffossis magnam murorum par-
tem cum Gallorum nece subruerat, cedentes deditione facta,
lapsi onmi auxilio discesserint , et fugae similis discessus \i-
sus fuerit. Quare nequicquain Januensium classis subsidio iis

venit; quam licet hispana classis ad luarimem infestam ha-

beret, tamen Constantiae Davalae virtutc a Federico ihi reli-
ctac, magni animi et amoris in Aragonios fcminae inde ex- ,

puisa est. Receptis igitur arce nova, et castro Lucullano, nul-

lum tcmpus intermisit Consalvus ,
quin Caietam pcterct, quo
Gallorum rcliquiae confugcrant.
IG. Vnte quam illuc perveniret, Montis Casini arcem ag-
grcditur ,
quam Galli tenebant atque foedis moribus stahu-
,

lum ferme reddiderant qui obsessi ita convenerunt si ad

; , ,

certam diem sui subsidio non venirent, imperata facturos,

atque ita acceptis obsidibus , ad Fregellas castra ponit. Ar-
cem Gulielmam olUinet, coniectis in fugam Gallis, qui prae-
sidio crant. \Jox Caidam pclit, url)cm vi militiim, muris vali-
dissimis, et loci natura cominunitam ; dumque suburbio diri-

piendo militcs vacarent, Didacus Cardona occisus est. Sed no-

 CO^SAI.VLS MAG^SLS. f)2o

V(» (ialloruin auxilio succedcnte, qui suis praesto cssent, Con-

salvus ad Castelloneni consedit. Rebellanteni Arccni Guliel-

niani ^avarrus compescuit et domuit. Interea ,

quod Gallo-
rum rex de regno neapolitano recuperando desperaret, quod-

(fue eos, qui Caietae erant, nou posse Hispanoruir, impetum

sustinere animadverteret multarum gentinm maximo exer-
,

citu coacto, Tramolia, Francisco Gonzaga, et Antonio Bas-

seo ducibus, denuo rem diflicilem tentavit. Consalvus cmn re-

sci\isset hostem adxentare, a Casteilone ad Montem Casinum

castra movit, iibi Gallos j)erlidiae reos internecioni tradidit.

Novis item ducibiis pugnandi potestateni feeit. At Gallus, qui
ire \eapolim cogitabat, a pugna abstinuit, Fundos petiit, et

ad Liris ripas se commuui^it. Consalvus eos insequutus, in

altera flumiuis parte castris positis, munitionibus praeerat, mi-

litibus augebat animos, certam victoriam pollicebatur. Inte-
rea alter alteri bombardis infestus erat. Tandem facto pon-
te, llumen traiecit cum Albiano, qui subsidio venerat, cele-
risque quos vincendi cupiditas incesserat: utrimque acerrinu-
rnanus consertae suul; sed ad Hispanos non incruenta victoria
inclinavit. Galli qui reliqui fuerant, Formias se receperunt.

Consalvus celeriter illuc accurrit, Formias circumsidet, hosteni-

que obtruncat, capil, fugat. Deinde Caietam advolans, in Ara-
goniorum potestatem redegit. 'S^oique rebus praeclare gestis
militiae, regno administrando domi incubuit; atque eam prae-
fectiu"am datis litteris rex hispanus ipsi conlirmavit.
17. Bellicis rebus compositis, rei publicae et civium coni-
modis consulere coepit, conventuque publico habito, ?seapolita-
ni multa petierunt, quae se exsecuturum promiserat iam tum
cum eorun^ fidem expertus fuerat; (luibus lil)entissime aimuit,
ut eorum \ oluntatem constanti tide retineret. Petierunt itaquc,

ut pecuniam quam ob subveniendum bellorum necessitatibus

a plerisque acceperat, illico restituendam curaret. Ut beneli-
cia ((uae in regno possidentur, in regnicolas conferret. Cre-
ditoribus eorum, qui in Galliam se contulerant eorumdem
,

i)anis atque fortunis satisiieret. Perpetuis moeniis urbem com-

jiumirct. Quaecumque privilegia a regibus accepissent, con-
iirmaret. In iurisdictionem atqup oppidorum possessioncm rc-
 624 CONSALVUS MA.GNUS.
stituerentur. l)e honorum possessione, quae a rebellibus coe-
inissent, non deturbarentur. Quas inuminitates Carolus et Lii-
dovicus reges coucesserant, quae ipsorum immunitatibus con-
trariae essent, revocaret. Viros neapolitanae ditionis, nemini
ooncederet. Eos qui e\ Hispania discesserint, inquisitionis me-
commorari permitteret. Nihil dan*ni pate-
tu, libere Neapoli

rentur eorum bona, qui Neapoli discedere voluissent. Neapo-

litanos, qui vel iure belli captivi ducti fuerant, liberaret. Eo-
rum fortunas, qui ad Gallos deficientes, ad fidem redire vo-
luerint, integras ser\ari iuberet. Ubicumque Neapolitanos a
\ ectigalibus esse immunes, et ubicumcjue mercatiu-am eosdem
exercere sineret. Boni denarii (sic vocant) vectigal integrum
Neapolitanis concederet , veluti a regina lohanna , et Federico
concessum fuerat. Solvendam pecuniam ,
quam reges Arago-
nii deberent, curaret. DecurionilDus integra suae iurisdictionis
possessio remaneat ; eisdem cives in neapolitanam civitatem
aggregare liceat. Magistratus neapolitani , in Neapolitanos ero-

gentur. Militum hospitio non adhibeantur. Novas solutiones

ablegandas. Vicariae imperium in sontes coerceatur, quos in-
dicta causa quaestioni non adhibeat. Neapolitanis creditori-
])us, debitorum mora non concedatur. Magistratus in suis ,

tribunalibus non alibi congregentur. Annonae causa, cunctis

,

ex toto regno, quod voluerint extrahere liceat, Gymnasia pu-

blica, regis pecunia sustententur. NuUo pacto mulierum do- ,

tes pauperiem faciant. Sportulas atcfue tricesimas magistra-

tus non exigant. Qui navigia exaedificarit, vectigalibus non
subiiciatur. Pauperibus, qui in vinculis detinentur, ex regis
aerario praebeatur victus. Magistratus accusentur de repetun-
dis. Artis sericae et lanificii privilegia confirmentur.
18. Quicquid (xalli praeceperant, antic[uavit. Magistratus ab
ipsis eiectos Antonium lanuarium viceprotonota-
revocavit ,

rium, lohannem Baptistam Brancacium Carolum de Rogerio , ,

Antonium rhaudensem, Antonium Palmerium, lohannem Aloi-

sium Antaldujii, Matthaeum de Afflicto, lohannem Thomam
lanuarium. Castrl novi portae aureae propugnaculum addidit,
ut difficidtates, quas ipse in ea oppugnatione expertus fuerat,
augeret. Geutilia ipsius stemmata ,<ibi apposita cernuntur.
F I N I s.
 ,

B2.S

.1.Lohanni Aragonio anno -M-DLXIX' successor datus est

in praefectura neapolitana Raimundus de Cardona, laletanus

genere, vir solerti et gravi ingenio ,
qui aestuantem armis rem
publicam italam reperit, dum lulius II. Pont. max. quo non
maior alter, ingenti magnarum rerum spiritu, romanae ec-
clesiae auctoritatem tueri , eiusdem rem imperio atque di\4tiis

( ut par erat ) augere conabatur; niaximorum regum liispani

galli, et angli pectora bellorum ardoribus flagrarent; Veneti,
Florentini, Bononienses, Ferrarienses, Mediolanenses, tota de-
nique Italia, Helvetia, Germania in motu essent; foederato-
rum arma timerentur hostium reditus esset formidandus.
;

Dum, inquam, de concilio lateranensi celebrando ageretiu-, Pi-

sanis atque Florentinis fuisset mterdictum , de coneilio pisano
Mediolanum transferendo cogitaretur, contra Etruriam arma
caperentur, cunetaque rigereut ferro, arderent flamma, nihilque
cerneretur tutum; haec, inquam, proregera terruisse existiman-
dum est, licet attollere animas visus fuerit, quum delectis"XlII-

miiibus gravis, YU- levis armaturae horainibus, peditura vero

viginti tribus railibus, summam belli a foederatis accepit. In eo
foedere cum ceteris quoque aniraum consentien-
italis Pontificis

tem habuit, qui Bononiam, aliasque urbes, quae apostoUcae Se-

dis dominio debebantur , restituendas , contradictores vero ex
Italia potentibus armis expellendos, censebat. Aegre vero tulit

ecclesiae tiu"bines, cum Cardinales s. Crucis, Macloviensem, Ba-

iosam, Consentinum, ets. Severini, dignitate privatos, Sedis
apostolicae hostes publicavit. Quare nihil praeter quam arraa
cogitans , Hispanorura adventura anxie expectabat ,
quos in-

flamraabat, ut ia Florentinos raoverent, Mediceos in pristinum

locum restituerent, et Petrum Soderinum supplicio afficerent,
cuius monitu Florentini a Gallo rege discedere noluerant.
2. Probabat Pandulphi Petrucii consilium, qui ab Etruriac
finibus bellum arcebat , ut Bononiam aggrederentur , censebat-
que Florentinos ferre non debere, ut Galli in eorura ditione per-
manerent. Dumque ab Aragonii regis legato de pace cum Pon-
40
 ,

626 R A I \I U M 1) U S

tilice ageretiir, Cardiiiale.'j fjui pisanuin coucilium inslituerant,

ultra Apenninum iter habebant, adiuuctis sibi ter centum equi-
tibus, quibus praeerat Odettus Fuxius, Lautrechi regulus, con-
cilii custos ab iis creatus; quos Florentini intra urbem reci-
pere nohierunt, ne videretur Etniria bellorum domicilium fie-

ri , suadentes uti Pisas commodiorem et tutiorem locum si-

b; deligerent, cum tamen Lucam se contiderint, hac de caus-

sa a Pontifice excommunicatam. Aestuabat Cardona inter re-
gum Galli, Catholici, Caesaris, et Venetorum consilia mul- ;

ta vero ex iis addiscebat ad bellum hene gerendum. Gasto-

nis Fuxii , eximii ducis , hispaniae reginae fratris , virtu-
tem expeitus est. Palissae motus, et Helvetiorum ordiues ob-
servavit. Petri Navarri ingenium plurimi fecit, qui primis tu-
multibus, ad Bastiam praesidio relicto, cum primum se Car-
donae adiunxit, occasionem Alphonso Estensi, Ferrariae duci,
dedit, ut in eam impetu facto, magnam oppidanis atque praesi-
diario militi cladem afferret. Ad Forum Cornelii convenit exer-
citusHispanorum atque Pontificis qui et virtiite et militum ,

numero plurimum poterat. Cum praeterea procercs neapolitani

Cardonae se coniunxissent inter quos Fabricius Columna nu-
,

merabatur, absente Pi-ospero, qui proregi neapolitano sc no!-

!e suiMicere dixit. Pontificii aderant -M- Antonius Columna
lohanues Vitellius , Malatesta Balionus , alii fama et milita-

ri peritia illustres, quibus Cardinalis Mediceus praeerat, mor-

tuo Termularum duce ad civitatem Castellanam, quem Pon-
tifex imperalorem summum elegerat. Aberat quoque Urbini
dux, qui eadein de causa, qua Prosper, sub proregis imperio
esse recusabat.
3. Toto exercitu coacto, Bononiae obsidionem parabant, ne
otio tabescerent; eoque profecti ad Idicem flumen castra po-
suere. Mox occupatis monte et via, quae Bononiam ducit,
ut res frumentaria sibi commode posset supportari, Cardona
ad urbis muros copias subducendas iussit dum Fabricius ;

Columna ad pontem Rheni constituto primo agmine , Gal-

los arceret foite Bononiensibus opem ferreut ; utque mon-
, :,i

tes tenerent, s. Michaelis monasterium, quod urbi imminet,

e,t tempiura s. Mariae altiori loco positum bccuparunt. Quod
 ,

D E C A R n O X A. G27

vero a Gastone duo milia germanorum peditum et ducen-

ti equites cum Odetto duce, Bononieusibus subsidio missa fue-
rant , et segniter nimis in oppugnatione Hispani se gerebant
obsessi obfirmatis animis, omnem spem salutis in eorum au-
xilio collocarunt. Dumque multa in consultationem adduce-
rentur Cardona probavit Navarri cousilium qui suadebat
, ,

ut parato commeatu quinque dierum , et munito divo Mi-

cbaele, omnem exercitum ad eam urbis partem transducerent,
quam defensores deseruerant, propterea quod arbitrabautur

uunquam fore, ut inde hostis eos aggrederetur, atque ita fa-

cile urbe potituros. Idque cura ad aliorura aures pervenisset,
reiecto consilio, commendabant, ut primum agmeu pluriliiis
militibus implerent , atque ad radices montis inter Sarago-
riae et s. Felicis portas considerent , valloque et > ineis castra

raunirent, dum manus consererent quae validis

in ea parte ,

muris careret. At vero omnes taudem in eam sententiam ive-

ruut, ut ex eo loco irruerent, quo castrametati fuerant. Sed
cum tormeuta prope ipsa moeaia coliocassent, de Fuxii adventu
conunoniti, ultro ad ipsum progredi deliberarunt, ne propius
accedere ipsi liceret. Repugnabant plerique ,
qui pi'o coni-

perto habebant, plurium damni fuisse accepturos, si recipicn-

dis tormenlis, quae posuerant, voluissent immorari. Itaque in-

ter has difficultates delestabantur rerum tarditatem, illudque

in primis faciendum suadebant , ut quara celerrime hostera
invaderent, At quoniam rem differri legatus aniraadvertebat,

Cardouam suspectum habere coepit: nec aberant querimoniae,

uon debuisse eum ab incepto desistere, a Pontifice crebros nun-
cios accipere, quibus ad rem expediendam illum hortabatur;
non decere vana spe eundem fallere. At Cardona aiebat, nol-
le se in eo bello ita gerere, ut cum maturanduni esset, si se-
cus faceret, orbi clades inferatur; cum praesertim consueve-
rint Pontifices et respublicae celeri consilio ad bella inflam-
mari; tum illico sumptus et molestiarum pertaesos, eadem ad
libitum solvere, et detestari. Quare legatus ducum experientiae
se committat, eaque probet, quae ab eorum prudentia et vir-

tute debent expectari. Et Navarri sententiam sequutus ,

qui
 ,

628 E A I M U N D U S

triduum deliberando poscebat, ea comparare instituit quae ma-

sime Bononiae expugnandae couvenirent.
4. Interea Fuxius multa oppida quae ,
in agro bononieusi

erant, in fidem accepit, eratque ad Finalem, ubi conscriptos

milites expectabat. Ideo Cardona non cunctandum ratus, col-
locatis torn^entis , cuniculis a Navarro suffossis , in primum
castrorum locum deductis copiis, impetu facto, maximam par-
tem muri diruit , turrim quae portam tuebatur deiecit , su-
bitoque facti pontes, repletae fossae, quae omnia facilem adi-
tum in urbem fecerunt; quarc Galli, qui ibi erant, suppetias^
a Fuxio petierunt. Is misso equite et pedite effecit ut crede-

rent, non ulterius se progressurum. NuUa tamen a cuniculis

accepta clade , cum Bononiam satis firmam esse crederet
Brixiam cogitabat, ut veneto exercitui se opponeret. Ab ea ta-
men sententia revocarunt ii, qui Bononiae erant , a quibus et
maiora pericula demonstrabantur, et certa victoria px'omitteba-

tur, si cum exercitu in urbesTi fuisset ingressus. Itaque in-

structa acie quindecim milium Germanorum, -Vlir Galloi-um,
et Italorum mille ter centum equitum , licet saevissima ven-
torum et nivium tempestate debuissent perterrerl , deceptis
ceteroqui rerum vigilantissimis observatoril>us, Bononiam in-

troiverunt. Utque celeritatem, qua utebatur in huiusmodi ne-

gotiis o.stentaret, illico signa contulisset, nisi ab Ivone Allegrio
esset revocatus, qui fessis ex itinere militibus prius consulen-

dum dixit. Cardoua, cum a graeco quodam niilite cuncta rescis-

set, proxima nocte post •XIX' diem, quo Bononiam obsederat,
castra movit, et ad Forum Cornelii pervenit. Castra, et rem fru-
mentariam Galli diripuerunt; (juorum equites multa damna in-

tulissent, nisi a Malate.sta Balliono, cjui extremum agmen du-

tandem Hispanis, Fuxius eo ce-
cebat, fuissent repulsi. Victis
quod proregem depulit, lohannem Pau-
lebrior habitus est,
lum Ballionum profligavit Brixiam recupera^ it, hominum-
,

que tantam caedem fecit, quanta uunquam in Italia memo-

ratur.
5. Inde in foederatos, qui se in agro bouoniensi communi-
verant, exercitum duxit, iubente gallo rege, qui augli regis,
atque Pontificis motus timebat, cum praesertim nihil certi a
 U E C A K D N A. G29
Florentinis elicere potuisset, apud ([uos continentcr Cardonae
orator fuerat, quem iidem ad Catholicum miserant, quod mag-
na ex parte ad suspicionem AergeJjat. Itaque magnis instru-
ctus copiis Hispanos invasit. Cardona vero, qui regis manda-
ta acceperat, ut cunctando rem differret ( sperabat enim Gal-
los ex Italia discessuros , cum in eos anglus rex arma para-
ret ) a pngna abstinuit; sed non longius ab hoste abesse de-
crevit, ne aut Flaminiam vastarent, aut Romam peterent; atque
ita, vel natura munitis locis interdum castra ponebat, interdum
vero recipiebat se, ut non vulgi rumoiibus sed victoriis hiu-

dem sibi compararet ,

positisque a Gallo castris ad Medici-
nam, et eastrum Guelfum, ipse ad Fwum Cornelii ivit; dein-
de ad Castrum bononiense, dum Galhis ad Bu])anum, Bagna-
ram, et vicina oppida exercitum inisisset. Postridie ad cam-
pum Muccanum consedit, occupatis a Fuxio eodera die ca-
stro Solarolo, Cotiniohi , et Granarolo. Sed iis itineribus uter-
-tpie exercitus incedebat quasi signa signis collatiu'us; alter ta-
men hostem ad necessariam pugnam provocare nitebatur; alter
abstinebat proelio, ut numero inferior, loci tamen conditione
superior cognosceretur.
'6. Dum ea gererentur, Fuxius ad committendum proeliura
a rege compellebatur, cum Veneti ob brixianam cladem fracti
viribus, cura Pontifice et Catholico foedus iniissent. Commo-
dius vero arbitrabatur coutra Ravennam arma ferre, adquam
tuendam "M* Antouius Columna a (lardona missus fuerat, reli-
quo exercitu ad Faventiara consisteute, ubi cura Fuxio gra-
ve proelium est commissum. Is vero eodera terapore castrum
Roscium cepit diripuitque. Hinc Ravennam iter arripuit at- ,

que inter duo flumina, quibus urbs alluitur, castris factis, pro-
xiraa nocte iacto ponte, magna copiarum parte transmissa ,

corameatu interclusus , propterea quod Yeueti ostium Padi im-

mersis navigiis oppleverant, ne Ferrarienses frumentum sup-
peditarent, pugnandura esse statuit, adraotisque scalis, milites
conscendere iussit. At Ravennates, tum propriis viribus, tum
Columnae virtute et consilio, nec labori nec periculo ceden-
tes, iiostem repulerunt; qui araissa spe vincendi, et perculsus
timore bellici tormenti {juod in aggere positum, crebris ictibus
 ,,

630 n A I M l! i\ D U S

plurinium detrinienti intulerat, ad eastra se recepit. Postero

die non sub muris, sed cum hoste confligendum duxit.
7. Cum igitur Hispani praeter expectationem haud procul Ra-
veiina se communissent, et Fuxius, iacto ad Bedesim ponte, al-
bente caeio, in eorum conspectum veuisset, ulterius progressi,
ex altera fluminis parte ordines coustituere, quihus praeerant
Fabricius Columua, Padulae marchio , Cardinalis Mediceus
Caravaialus , Ferdinandus Davalus, Petrus Navarrus, qui ex-
pectantes ludibrio fere Gallos habebaut; tanta inerat animis
virtus, et pugnandi cupiditas ! At quoniam hostis vado flu-

men transibat, nec in eum

opportunum Navarnis exi-
irruere
stimabat, quod omnino Fabricius faciundum clamabat, im-
prudenter nimis a Gardona factum duxerunt, qui transitum
infestis hostibus permittere voluerit. Cumque inter vallum, et
fossam continerentur, et neuter manus conserere auderet, Fer-
rariae dux tormentis bellicis Gallos iuvit, quibus multum damni
equitibiis illatum est, quod pedites pertulissent, nisi Navarrus
iussisset ut proni ad terram procumberent. Quibus effectum
est , Cardonam Fabricius iratus inveheretur , moneret-
ut in
que agmina in aciem prodiiceret, nollet exercitum bom-
uti

bardaruin ictibus absumi, non esse uni Navarro committen-

dam regis dignitatem, Italiae salutem, tot praeclarorum mi-
litum virtutem: atque his dictis, extra vallum cum suis equi-

tibus prodiit; omnisque equitatus aemulatione ductus, ita acri-

ter cum Germanis, quos primos nacti fuerant, proeliati sunt

ut ea memorabilis pugna Italiam illustrarit. Tandem \ero, ad
Gallos victoria inclinavit. Fabricius ab Estensi captus. Capti
Ferdinandus Davalus, Pontificis legatus, et Padulae marchio.
Multi praeterea desiderati sunt. Cardona , Caravaialus , et

Antonius de Leva fugae se commiserunt. Fuxius, qui fugien-

tes Hispanos insequebatur, circumventus, atque ex equo de-
iectus, hasta percussus occubuit; qui iuvenilibus annis, trium
mensiura spatio, ferox animo, celerque consilio, tot insignes
victorias reportaverat. Odettus quoque vulneribus confossus est,

sed Ferrariae convaluit. Ad decem milia liominum in ea pugna

caesa fuisse traditur, interquos fortissimi milites Ivo Allegrius,
Raphael de Pazzis, lacob gallus, Molardus aquitanus. Cardo-
 1) E C A U DO ^" A. 031
na a suis qui profugcrnnt, Anconam pcrductus cst, qui si in

sua sententia permansisset, aliorum praecipitem audaciam fre-

nasset. Ravennates victoribus se dediderunt; italico vero nomini

infensi Germani, et Aquitani, nuUa civium habita ratione, suo-
rum cladis memores, crudeliter eos necarunt, et omni contu-
melia affecerunt. M. Antouius Columna arcem deseruit ; op-
pida, cjuae circum erant, in potestatem legati concilii pisani
venerunt.
8. Inter haec dum Gardinales Pontifici pacem suadebant ,

Catholicus, et Veneti Cardonam ad arma hortabantur, adiu-

vante Francisco Maria Urbini duce, qui ducentis equitibus, et

quatuor peditum milibus suam operam navaturum polliceba-

tur ; favere tamen fortuna visa est in eo peiturbato rerum
statu: nam Palissa in jXortmandiam vofatus, in Flaminia re-
licto praesidio, discessit. Pontifex concilium lateranense sol-
lemni pompa coegit; eoque forlimatior habitus est, quod cum
Gallus iterum Palissam in Italiam immitteret, ut Romam prae-
sertim aggrederetur, ideoque Pontifex malorum turbinem in
sui peruiciem ingruere intelligeret , subito furor ille restinctus
est. Cardona Hispanos a clade superstites , ({uibuscum Nea-
polim se receperat, simul undique contrahebat, iit in Gal-
liam cisalpinam exercitum duceret. Negabant vero Pontifex,
et Veneti stipendia ,
quae foederis iure non esse petenda di-
cebaut ,
quoniam Galli iam ex Italia discesserant ; Cardona
vero, iure illa deberi aiebat, cum Galli adhuc Brixiam, Cre-
mam, aliasque arces in sua fide retinereut. Qua de re cum
item quereretur Caesar, episcopum Gurgeusem misit, qui non
modo a Florentinis pecuniam extorqueret, sed etiam cum Car-
doua, ceterisque foederatorum dueibus Mantuam peteret. Pon-
tifex, ut et dignitati et ditioni suae consuleret, per Lauren-
tium Pavium ,
qui postea Cardinalis tituli ss. Quatuor electus
est, Cardonam convenit, et de foederi se adiungendo, tum de
solvenda pecunia egit; eum interim perductis ad Bononiam
copiis Cardona, omni pecuniae auxilio destitutus, eo redactus
est, ut seditiosos jnilites metueret, qui necem ei minitabantur;
factisque rem probassent , nisi parte stipendioru)n coliata , fu-
renies homines pacasset.
 632 R A I M Ti K D li S

9. Multis consiliis cum Gurgense agitatis, eontra Florenti-

nos arma ceperunt. Yixque ad eorum agrum pervenerant, eimi

factus obviam rei publicae legatus , ita loquutus est : Flo-
rentinorum observantiam iiyregem catholicum omnibus esse
perspectam; quae proximo b^llo gesserint ipsi Cardonae com- ,

perta esse omnia praeterea sperare posse si eos in suam

; ,

amicitiam recepisset. Diceret ipse tandem quaenam a Floren- ,

tinis exposceret, pro viri])us se obtemperaturos. Cui Cardona

respondit suas se copias illuc perduxisse

: non solum , ut ,

sui regis votis satisfaceret , sed etiam ut cum foederatis salu-

tis commodo provideret, quae in discrimen posita videbatur,

dum Soderinus in eo populari magistratu vigeret, nec a gal-
lo rege deficeret ;
quam ob rem in omnium invidiam atque
suspicionem esset adductus. Itaque, ut suspicio al)sit, atque
regi catholico mos geratur , abdicet Soderinus se magistra-
tu, illudque administrationis genus in florentina civitate re-
vocetur ,
quo optime constitutam rem publicam cives lau-
dent, foederati quiescant, probet Italia , Medicei praeterea in
pristinos honores restituantur. Florentini Hispanorum adven-
tu perterriti, Pontificis minis perculsi, dissidiorum inter cives
non ignari ,
quos novarum rerum cupiditate maxime teneri
pacem
sciebant, nullis copiis instructi, ducibus dcstituti, ad
inclinabant ,
quam animo in-
ut quibusvis artibus Pontiflcis
sinuarent, ad Cardinalem volaterranum scripserunt. Mandata
retulit Cardinalis, Pontifex vero respondit: bellum illud nihil
ad se pertinere, cum iuvitus ad foedus desceuderit , ne in se
ipsum arma provocaret. Cardona quindecim milibus passuum
Florentia cum castris aberat , civibusque per nuncium signi-
ficavit , foederatos nolle ditionem atque libertatem eorum per-
turbare, aut rem publicam de suo statu deiicere; tantum po-
stulare, ut expellatur Soderinus, et restituantur Medicei. Sic

et alienatos animos couciliatum iri ; hos vero non tyranni-

dem, sed communem omnium fortunam amplexuros.
10. In varias sententias itum est. Alii dixerunt, non debere
unius commodum, omnium saluti et commodis anteferri, eo-

que magis quod foederatorujn viribus obsistere non valerent,

nec aliunde auxilium expectarent: alii vero nihil minus esse
 ,,,

DE CAUDOXA. 63:5

credeadum, quam in unum Soderimuii hoc bellum intendi, et

Mediceos veluti privatos cives Florentiae esse futuros: id con-
silii foederatos cepisse , ut eodem tempore eiecto Soderiuo

et civitas suo principe careret, et introductis Mediceis, pro-

trita libertate, cuncta eorum arbitrio subiicerentur. In ea sen-
tiarum opinionumque varietate Soderinus habita concione
,

populum ad arma concitavit quibus rei publicae libertatem

,

tuerentur. Cardona ad Barberinum lustrato exercitu, Pratum

venit, percussisque muris nihil profecit, firmo praesidio, quod
inerat, obsistente. Quod autem res frumentaria defecerat, et

omnem eius potiundae spem abiecisset (nam-hostis oinnem

messem, quam secuerat, in munitissima loca transvexerat) de
pace cum Florentinis egit, ciuam cum consulto Soderinus pro-
duceret, alia ex parte Pratum aggressus, omni supplicio op-
pidanos affecit (l), a mulieribus vero abstinendum se^ erissime
edixit. Horum exemplo, absque mora Pistorienses Cardonam
frumento iuvarunt. Soderinum metu perterritum, anxium ani-
mo, Victorius, et Albizus factiosi iuveues, qui paulo ante de
eo eiicieudo coniuraverant ,
palatium ingressi, de omni ope
desperantera nacti, miuis et persuasionibus effecerunt, ut abie-
cto magistratu'fugam capesseret servatusque in Victorii do- ,

mo, sequenti nocte per agrum senensem, et anconitanum, ma-

ri transmisso Epidauri se abdidit. Florentini cum Cardona

ita convenere, ut soluta regi, et gurgensi episcopo pecunia,

quam rex Romanorum poposcerat, ab ditione florentina abi-
ret, ipsique inter foederatos reciperentur. Discessit Cardona; et
belli securi a cervicibus repulsa, Florentini ad novum admini-
strationis genus animum addixerunt; eorum tamen libertas a
luliano Mediceo armis est occupata : ei quia Pontifex animo
erat abalienato ab Estensi, Catholicus Cardonae commisit, ne
rem publicam florentinam in ea re perturbaret.
1 1 . Compositis deinde rebus florentinis , Brixiam petiit

quam Veneti obsidebant , et quam Obegninus Galloriun dux ,

(1) Pratensis huius calamitatis lugubrem histoiiain nuper ilorentinis

typis vulgatanihabemus. Razzius aufem in vita Petri Soderini p. 79. sic

breviter condudit: morirono non combatlvndo, mu fxKjgendo o racco-
7na)i(landosi , piii di due ntila nomini.
 ,

6Z4 r. A 1 M U iS D u s

qui praesidio ibi erat, Carclonae potius tradere statuerat; cum-

que sibi tradendam Gurgensis contenderet, Cardona ad foedera-
tos illam pertinere dixit. Cumque de inferendo bello Ferrarien-
sibus Pontifex consilium iniret, et multa de Parma, Rhegio,
Placentia, Crema, Bergomo, Yicetia deliberarentur , Maximi-
lianus Sfortia, iubente Caesare, Mediolanum ingressurus, Car-
donam Cremonae expectavit. Cum eo ventum esset ad con-
stitutam diem coorta discordia est inter eos num claves u
,

Cardona, an vero a Cardinali Seduuensi, qui principem lo-

cum in Helvetiis habebat , tradendae forent. Cessit tandem

Cardona , eumque honorem Cardinali detulit. Quoniam ve-
ro Catholicus Pontifici morem gerere conabatur, Cardonae im-
peravit ut Ferrariam copias duceret ; cumque ad Arcem Tre-
cii pervenisset, oppidani sese illi dedideruiit. Mortuoque lu-
lio pontifice , Placentiam et Parmam in Mediolanensium fi-

dem restituit: atque interea Estensis Flaminiae civitatibus re-

cuperatis , Rhegium nemine obsistente obtinuit, dum inter
Rhegiam, et Placentiam Cardona cum suis esset. Variis tunc
tumultibus intercedentibus, furente Gallo, foederatis hinc in-
de nutantibus, Hispanus deficiente pecunia -> ix se poterat su-
stentare; licet advenienti Tramoliae occursurum se pollicere-
tur, ut Pontifici rem gratam faceret; suisque e parmensi agro
evocatis , ad Trebiae ripas ita se gerebat , ut crederent a Ca-
tholico fuisse monitum, ne gallo regi esset impedimento , ni-
si animadverleret ceteros foederatos enixe jMedioIanum de-
fendere. Secus, nec regem provocaret, et exercitum Neapo-
lim transduceret. Accersitis itaque iis militibus, qui Alexan-
driae sub Piscarii praesidio erant, Gallo duci consilium commu-
nicavit: et itineri iam se committere parabat, quod dum len-
tius exsecfuitur, Helvetii, cfuorum praecipua cura defendendi
Mediolani crat, magna militum manu praemissa , iter eiusdem
aeque impediebant. Is simulans nolle discedere, quippe contra
Galios cum ipsis profecturus , Prosperum Columnam misit
qui eos moaeret, ut suas copias ad Trebiam cum Hispanis
coniungerent. Helvetii autem, qui non ex sincero animo ea
proficisci intelligebant, responderunt, illud unum satis se per-

speetum habere, nolle ipsum cum Gallis pugnare, sed tuto

 ;

1) E C A R D O N i. G35
terga ^ ertere : ceteroquin Helvetioruni virtntorn hello susti-

nendo satis esse idoneam.

12. Procedentibus in Italiam Gallis, ad Gardonam profe-
ctionem parantem Mediolanenses legatos miserunt, excusantes
se, quod ad Gallos accessorint; verebantur enim ne omnium
salutem atquc fortunas in discrimen rcvocarent. Eaque le-

gatione libenter accepta, castra movit in neapolitanum reg-

num discessurus. At vix itineri se commiserat, cum acceptis a
Pontiflce litteris, conversis signis ex eodem loco se ad Trebiam
contulit: recuperatis enim intra eos dies Parma et Placentia,

Pontifex ad >[edioIanum animum adiecerat. Gardonae reditu,

et aliorum Helvetiorum adventu ^ledioianenses commoti , len-

tiorcs in ea deliberatione fuisse maluissent ; dicebantque se

Sfortiae dominium subituros, cum se Hispani Helvetiis con-
iungerent. Quamobrem Gardona, ut ea spe illos retineret, ia-
eto super Eridanun\ ponte , multa sc conaturum ostendebat
nunquam vero exercitum transducere ausus est, propterea quod
vcrebatur ne a Gallis et Venetis iuterciuderetur ,
qui nuper
occupata Gremona, et vadato llumine, propius adesse nuncia-
bantur. Et venit Ilartholomaeus Albianus veneti exercitus im-
perator, ut Hispanis trausitusn impodiret; cum interim a Gar-
dona contra Fliscos et Adornos dux Genuae auxiiium petc-

ret ,
quod cum tempore idoneo impetrare non potuisset, de Za-
charia ducis fratre victores supplicium sumpserunt, ccpiina cau-
da per urbem igncniiniose raptato. Postmodum expulsis Genua
lano et Octaviano Fregosiis, quorum uterque ad principatum
aspirabat, Gardona Octavianum ad supremum illum magistra-
tum evexit , dato praesidio ter milium peditum cum ductore
Piscario; quos cum formidarent Adorni, qui Airibus impares
erant, Genua excesserunt. Amisit tamcn Gardona ad Linia-
cum suos, qui ad arcis custodiam relicti fuerant , ab Albiano
aut captos aut trucidatos.
13. Pacata Genua , veritus ne ^eronenses intra urbem
Venetos reciperent , ut suis qui aderaut opem ferret , llavium
ponteiunxit, exercitum traiecit,Bergomum,Brixiam iu deditio-
nem accepit , Piscariam vi captam diripuit, nobilemque illam
Venetorum arcem cladc effecit. Albian.us dc cius adventu cer-
 ,

f)3f5 K A 1 :M U N D tl S

tior factus, coactis undique suis copiis, ad Arborem se recepit.

Cardoua cum Germanis se coniunxit , et recuperato Liniaco
ad jNIontagnanam se contulit; et dum muniendis Patavio et
Tarvisio, et Pontifex antiquando concilio operam navarent,
ipse Gurgensem expectabat q-uocum de rebus agendis con-
,

silium caperet: illudqueeodem tempore aegerrime tulit, quod

quaestor qui Bergomi erat tributum exacturus, a Rentii de
Cero militibus una cum exacta pecunia captus fuit, et Bernar-
dinus Caravaialus Patavii proxima loca exploraturus, in V^-
netos incidit, et in vincula est coniectus. Multis rebus in
consultatione positis de obsidendo Patavio, Gurgensis Hispa-
nos ad eam rem veliementer horta])atur, ea enim una civi-
tate occupata , aliarum urbium recuperandarum spes adime-
batur. Inficias ibat Cardona, quem ab eo facinore urbs mn-
pla, plena civibus , defensoribus munita
, munimentis orani-
bus fere inexpugnabilis deterrebat. Yicit Gurgensis, qui re-
nuentem proregem accusabat, quasi rei militaris imperitum,
et inconstantem; nam crebro ad Caesarem idem scripserat, se
facillime ea urbe esse potiturum. Tandem in dies crebrescen-
decimo octa-
tibus querelis, nulla spe reliqua eius obtuundae,
vo post obsidionem die, a patavinis moeniis ad Vicetiam ca-
stra moverunt.
14. Ad Pontem Vicum Antonius de Leva missus , Ve-
netos qui praesidio erant, deditionem facpre coegit. Bascia-
imm et Marosticum aliquot Hispanorum cohortes, quas du-
ctabat Prosper Colunma, ceperunt. Ad extremum deficien-
te commeatu, imminenribus ceteris belli molestiis, Gurgensis
Veronam cum Germanis, Cardona ad Arborem infensis animis
iverunt. Is vero castramentatus in agro brixiano, Cremam quae
trans Mincium flumen in Venetorum potestate erat, aggredi
cogitabat; nihilominus re frumentaria destitutus, Bovolentam
militum praedae permisit. Tum contradicente Prospero Colum-
na, acta praeda omnem regionem circa Venetias urendo, ad
ipsam urbem properabat ,
quaravis Albianus celeriter vadato
flumine, maximo conatu hostem impedire conaretur. Sed enim
paludes montiumque angustias nactus , inter quas difficili iti-

nere esset eundum, Veronam pedem retulit. Tuuc Albianus,

 ,

DE cARDONA. G37
auadente Loretano, quasi fugientes insequutus, noUe se certam
victoi"iam negligere aiebat, quando Carclona non incertam bel-

li fortunam periclitari, secl certam salutem sperare voluisset:

nullaque laus Prospero trilmta fuit ,
qui initium pugnancli fe-
cit; nulla item Piscario, c{ui aemulus Columnae videri studebat:
etenim adorti Venetos, mox fugae se mandarunt, reliclis castris

et impedimentis, fortissimis ducibus desideratis , multis aqua-

rum vortice submersis, cum aut lubrica saxa vestigium falle-
rent, aut milites rapidior unda subduceret. Haec illa memora-
bilis clades est ad "Slcetiam. Eo proelio commisso, de paciscen-
do actum esi a Gurgensi apud Poutificem ] foedusque ictum
est , non servatas inde patet
cuius conditiones a Cardona
quod post victoriam a praeda non abstinuit; nec Caesarem
bono auimo annuisse censebant; nec Venetos, nec Catholicum,
qui in rerum varietate, quas petebant, non sibi satisfactum
esse demonstrabant.
15. Intercedente inter gallum et anglum reges bello, Car-

dona militiljus Aicetiam munivit, quo eius iu'bis possessio-

nem Ao\ ocfue facto foedere a Pontifice Catholi-
retineret. ,

co et Caesare
, Veneti ratum habere illud noluerunt. Qua-
,

propter a Columna et Silvio Savello aut proeliis aut agro- ,

rum vastationibus multas clades acceperunt, Hcet eos duces

male accepisset Rentius de Cero, c{ui e Crema eruptione faeta
maximam virtutem in hostes ostentavit. Ad Forum lulii, mul-
tis emergentibus dissidiis , adventu Germanorum , Canlona
Alarconem misit, cui cum in itinere renunciatum esset de
icto foedere, castra repetiit. Facta pace inter Gallum et An-
glum, deminui videbantur _Hispanorum vires , et raagna ex
parte Cardonae exercitum debilitari; cjuem ut prorsus per-
fringerent, ac Neapolim proficisci cogerent, Veneti maximam
classem cxaedificandam curarunt Andreas , cui praefectus
Grittus Apuliam invasurus omnes hispanas copias illuc per-
,

traheret. Sed tamen in ea comparanda classe operam Ve-

neti lusisse videntur quandoquidem nescio quo casu altum
;

de illo uegotio silentium est consecutum. Ea ob causam Ger-

mani qui ^cronae commorabantur Hispanos in agrum pa-
,
,

taviuum impulerunt ut ibi frumenta succiderent quod cum

,
;
 ,

'J38 K A I M U iN D U S

nequicquriiii tentassent , Hispani ad Civitatulam obsidendam

tota nocte continenter ierunt
, sul)itoque circumsessam prima
,

luce vi ceperunt. Albianus acie in planiciem explicata, proe-

liandi Cardonae potestatem fecit; qui cum se inferiorem intel-
ligeret, proelio abstinuit, et in Rhodiginam peninsulam se re-
cepit ; atque ansam Albiano obtulit, ut contempto hoste, mul-
tas excursiones ad Veronae usque portas faceret. Quare Car-
dona veritiis ue quid ea urbs detrimenti pateretur, cum om-
nibus copiis eo accurrit; ceterique Hispani tpii Bergomi erant,
quos Veueti invaserant , fugam arripuerunt. Extemplo Gardo-
na et Columna in oppidum s. Catharinae irrueruut, eiectoque
Rentio, qui par resistendo non erat , loco potiti sunt. Dum
haec fierent Cremae et Bergomi , Albianus circumsidere Rliodi-
gium statuit , iactoque super Athesim ponte in ea parte quae ,

ad Amnilaram vergit, occupata porta a militibus quos vestitu

rusticano iiidutos praoniserat, urbe potitus est , Hispanosque
captivos duxit; quae res effecit, ut qui in muuitiora provinciae
loca se receperaut, Ferrariarn ieriut. Sed multorum mensium
factis induciis cum Yeuetis, Cardona et Columna Oenipontem
iu Germaniam ad Imperatorem profecti sunt, de belli negotio
acturi.
16. Post eorum e Germania reditum , accepti sunt uuncii
Gallos iu Italiam adventare, et Palissa celerius opinione Colum-
nam iu portu Herculis aggressus, cum pluribus insignibus vi-
ris cepit. Tune Laurentius Mediceus Cardonae suspectus red-
ditus est, qui ex eius litteris iuterceptis multa cognovit, quae
in eius mentem cadere uou poterant. Interim vero expectan-
U quo res mediolauensis tenderet, multa se obtulerunt, qui-
bus coactus est, ut relicto -M- Antonio Columna ad ^eronae
praesidium , Placeutiam cum expedito milite, paratoque poute
se conferret; ubi cum Laurentio in colloquium veuit. Indeque
discessit , Albiauo petente , Cremam , ut Hispauos retardaret
Gallisque opem ferret. Sed orta iuter ipsum, et Rentium discor-
dia , anxius atque anceps , hic iTiissiouem a Yenetis petiit, et
ad Pontificis stipeudia sc contulit. Ea tompestate Cardinalis
Seduueusis cum Helvetiis a Cardona petierunt , ut cum suis

copiis Mediolanum properaret, ante quam Gallus eo accederet.

 D E C A R O N A. 639
Qui inito consilio cum Laurcntio delibei'aruut , an siinul Pa-
duiti traiicerent , seque cum Helvetiis couiungereat ; illudque
demum decreverunt, ut munitis Parnia et Placentia flumen
transmitterent. Quod vero Laurentius arbitrabatur Cardonam
noUe exercitum fortunae committere; Cardona item comper-
tum habebat Pontificem noUe, ut Laurentius exercitum ulte-
rius duceret ; cum iam traiicere incepissent , et nox superve-
nisset, nuncio accepto quod Gallorum manus intra Laudem
Pompeiam fuisset admissa, in castra rediere. Ab Helvetiis
jMediolanum petentibus aeerrime cum Gallis pugnatum est.
Ludovicus Mediolanum retinuit. Helvetii pedem retulerunt.
Cardona multos dies in castris fuit. Deficiente pecunia, quam
mutuam a Laureutio acceperat, Neapolim rediit; quod ab eo
libentius factum est, nam inter Pontificem et Gallos iam foe-
dus intercesserat. Cumque Hispanos qui in Sicilia fuerant,
continere non potuisset, quominus Pontificis ditiouem molestia
afficerent, fato demum suprcmo functus est.

17. Provide in re publica administranda se gessit, multa-

quc statuit quae magistratibus , aut foro , aut regis aera-
rio prodessent. Itaque sancivit, ne syndicis ab universitati-
bus creatis, ipsae universitates mercedem solverent; quod mu-
nus in officiales competentes reieeit. 2. Ut magistratus pare-
rent syndicis ; atque ut ex ofticio lii possent cognoscere. 3 . Ut
miiites , dum militiae addicti sunt, alia offlcia nequeant exerce-
re. 4. Ut magistratus, durante munere, donis accipiendis absti-
neant. 5. Poenam graviorum delictoruni non esse commu-

tandam. G. Servanda regni capitula; qua re niliil utilius reg-

no ueapolitano accideret, si ea in suo robore permaneret. 7 Re- .

ceptores delinquentium puniendos. 8. Praesides provinciarum

triennio, auditores biennio muneribus suis fungantur 9. Of-
ficiales annuam tantum potestatem habeaut. 10. Ab habentibus
potestatem substituendi, idoneos esse substituendos. 1 1 . Cau-
sarum patrocinium regiis magistratibus velandum iisdemque ,

ex regio aerario mercedem solvendam. 12. Testium examen

coram iudice rite faciendum. 13. Die lovis querelas audiendas
in sacro consilio ; die vero Saturni quo ad proregem itur ne
,

iudicibus negotia careant, nunquam \icariam aliquo sallcm

 640 RAIMUNDUS DE CARDO\A.
iudice carituram. 14. Accusationes in libro annotandas eas-
,

que singulis diebus iudici aut procuratori rerum capitalium

significandas. 15. lubente perceptore, damnatorum nomina sin-
gillatim notanda. 16. Suo loco libros obligationum, praeter-
quam ab actuariis, non esse amovendos; et in eosdem scriba-
rum culpam esse reiiciendam, si quid pravi in" libris com-
missum apparuerit. 17. Nihil uitra debitum esse exigendum.
18. Proventuum syngrapham a perceptore quaestori illico dan-
dam. Multa praeterea constituit, quae optimi principis admi-
nistrationem hoc etiam tempore commeudant.

piTaus ©moKTus simoB

OSSUAENSIUM DUX.

1. i etrus Gironus nobilissimo genere, animi praestan-

tia inter omnes liispanos proceres clarus, praefecturam nea-
politanam obtinuit ab omnibus exoptatus. Illam tamen ,
prae-
ter eius opinionem, administrationis felicitatem in omnibus
iis quae ad rem publicam gerendam spectare videbautur, multae
procellae, difficilesque et rerum et animorum aeslus perturba-
runt. Nondum ex Hispania discesserat, cum Algerinae urbis
gubernatoris minas extimescens, qui dictitabat in mediis undis
se eum invasurum, duodecim neapolitanas triremes accersivit,
quae sibi praesidio forent ;
quil)uscum ex Hispania solvens ,

Genuam appulit, ibique multis diebus apud loh. Andream Au-

riam commoratus est; atque iude, eo quoque cum suis trire-
mibus comitante, Neapolim adnavigavit, capto in itinere Tur-
carum myoparone, qui nolens in eos incidit. Turbarum oc-
easionem primo ingressu Ncapolitanis dedit, a quibus pecu-
niam, quae petenda ac deprecanda fuerat, per vim exposce-
bat, ut regis aerario paene exhausto adiumento esset. Civi-
tatem hoc pacto indigentem exhaurire, laborantem affiigere,

iacentem proruere tum praecipue cum vim subesse animad-

,

verterent, omnes ad arma commovere videbatur. Quamobrem

cuncti cives audaces in eum voces mittere auferendae pe- :
 PETHUS GIROiSUS. 641

tuniae ipsi potestatem factam, se vcro eandem conflare haud

posse. Exangue esse rei publicae corpus ; sinat ut tandem ali-

quaudo respiret; tunc regis auctoritatem stare , cum res publi-

ca staret ; ne superiorum temporum exemplo ducatur , quibus
ubere rerum copia cuucta licuisset suo regi suppeditare. Qua-
re ne in seditionem verterentiu- , silentio indicto compescuit.

2. De vectigali vinario imponendo actum est , hortante

Caesare Davalo, et rectore Salalario: omnes enim contrahendae
peeuniae vias pervestlgabat; habuissetque centuriarum nobilium
decuriones adiutores, nisi capuana centuria, et populares enixe
obstitissent; in primis vero Lopez (
quem Lupum dicebant ) ex
Capuccinorum familia, concionator insignis, qui de suggestu
quotidianis orationibus clamitabat ne rem publicam hisce one-
ribus everterent; neve paterentur de suis fortunis deliu'bari.
Cui ea diceuti imperatum est, ut Neapoli discederet. Tandem
vero conventus frequens pecuniam regi obtulit, quam binis
quibusque annis donare consueverant. Doluit Gironus Neapoli-
tanis suas res curae esse , nihil vero necessitatibus provincia-

rum permoveri. Multa accesserunt quae ad gloriam admiuistra-

tionis vergebant. Ipso hortante Neapolitani conspicuam aedem
divo lanuario ad Plilegram aedificarunt, eo ipso loco quo Dio-
cletiani praefectus Eutychetem et Acutium puteolanos, Sorsium

misenatem, Desiderium et Festum beneventanos, aliosque mar-

tyres obtruncaverat, qui cum lanuario triumphaverunt; cum
antea in theatro puteolano feris nequicquam fuissent obiecti.

Cflpuccinorum familiam in coenobio collocarunt , a Puteolanls

agro coempto. Atcpie admiratione dignus locus est, qui non
modo in mediis Phlegrae ignibus atque sulphure amoenissi-
mos hortos et suavissimos fructus enutrit sed etiam quo-
, ;

tidianos terrae motus, quibus tota regio molestissime vexa-

batur, sancti martyris precibus et patrocinio , caelestis benefi-

cii munere avertit. Neapoli amplissilnas aedes Salernitanorum

principis, Sanseverinorum illustre monumentum, in nobilissi-

mum templum lesu Christo dicatum commutarunt. Primum

lapidem Gironus in fundamenta iecit qui aeternum inter eius
,

praeclara gesta censebitur. Eadem tempestate qua Nolae in

Campania cathedralis ecclesia repente corruerat, templum Nea-
tl
 642 tTTBLS GIRONLS.
poli divo Paulo apostolo, antiquis vero Castori et PoUuci di-
catum, hortante Girono, Theatini sacerdotes restaurandum cu-
rarunt. Eiusque principis religioni accessio facta est , cum
Francisci regis Bungi, Protasii regis Arimae, et Bartholomaei
Omurae principis oratores ex insulis laponicis ad Gregorium
XIII. missos (1), tanta cum laetitia excepit,
deberi quantam
arbitrabatur negotio, in quo agebatur de propaganda christia-
nae religionis gloria, cuius in sua praefectura participem se
esse ad omnium proregum invidiam intellexit.
3. Hilaritatem perturbatio rerum cmTi moerore miscuit.
A Ferdinando Loffredo comes Montorii occisus est, in quo Pau-
li III. pontificis genus desiit. Stilus novae arcis, in quo re-
gis insignia explicantur, et divae Annuntiatae turris sacra, de
de caelo tacti sunt. Ad Sellariam, vicus pulvere pyrio arsit.
Plerisque ex magistratibus indictiim est ne officium exercerent,
aliis ut raagistratu se abdicarent iubente rege, audito Lopez
Guzmano visitatore. Antonius Oriflcius consilii praeses per qua-
tuor aonos abstinuit foro; in pristinam postea dignitatem resti-
tutus est. Daroca et SalazariUs reetores officio privati. Multi ve-
ro pecunia multati sunt; quae Gironus aegenume exequutus
est. N. e Tocco Montis Miletti comitem, cui edixerat ut domi se
contineret, temere praetoris edictum contemnentem, et coram
ipso ambulare audentem, vinctum ferreis catenis e palatio ad
A^icariae carceres misit, quae res in nobilium invidiam eum
deduxit, auctam quoque simultatibus quae intercesserunt cum
comite Haro, Gironis genero. Huius pater dux Frias, magnus
in Hispania comes stabuli, obierat, relicto Haro et fortunarum
et titulorum herede; quapropter excellentiae titulum sibi debe-
ri aiebat. Renuebant Caesar Davalus Sulmonis princeps, item-
que Lauri marchio, atque ita, ut eius rei causa, non modo ad
palatium non eundum statuerint , sed uxoribus quoque man-
daverint ne eo accederent , ne cum proregis uxore loquentes
praesentem generum, eo titulo honestarent. Qua re cognita Ha-
rus , ut illatam sibi iniuriam vindicaret , in quodam ludicro,
scamna pro sellis , nobilibus parari iussit. Davalus qui plane
omnia perceperat , verbis primum eum lacessivit , deinde ad

(0 AnQO MDLXXXV- ut legitur in annalihus Gregorii XIII, lateque

narratur in historiis Societalis lesu.
 ,

PETKUS GIRONLS. 643

singulare certamen provocavit, eo pacto omnium nobilium nea-
politanorum dignitatem tuendam ratus. Pace vero facta, nun-
quam odium extiuctum est. Eandem ob causam, Romam ad
cum Petro de Toleto contendit. Is enim
Pontificem profectus,
qui ad Ostiam cum triremibus eum expectabat, litteris utriu-
que absque excellentiae titulo obsignatis, discessit; ipseque pe-

destre iter confecit. Quae omnia, infaustum omen et calamita-

tem rei publicae, quae subsequuta est, portendere videbantur.
4. Rem narro, qua post hominum memoriam, uulla memo-
rabilior, nulla infelicior Neapolitanis , nulla turbulentior pro-
regibus contigit. Negotio adfui atque interfui, gestaque et vev-
ba ipsa huiusmodi notavi, ut nihil a vero alienum sim dictu-
rus. lohannes Vincentius Staracius Surrento originem ducebat,
Neapoli tamen ortus inter eos populares, qui cultu atque huma-
nitate , tura etiam divitiis pollent : quare eius vivendi ratio
haud longius a nobilium vita aberat, omnibus abundans com-
modis, quae familias reddunt illustriores.Quamobrem familiam
Afflictam ex Nili eenturia in suam cooptavit, data in matrimo-
nium Martio filio suo Mazzai Afflicti nobilissimi viri filia. Quod
vero urbanus decurionatus aliquid splendoris etiam domui af-

ferre existimabat, tanto studio illum prosequutus est, ut in per-

petuum fere illi oneri se addixerit: qua de causa cum lohan-
ne Vincentio Cagiano ita sibi rem publicam divisere , ut al-
ter in alterum divae Annunciatae praefecturam ,
qui sum-
mus honor apud Neapolitanos est, et decuriouatus magistratum

conferrent quod alii cives aegerrime ferebant qui in duobus

:
;

tantum hominibus cumulari publicos honores videbant. Sub Pe-

tro igitur Girono ductus popularis huius dignitatis ambitu,
quemque ex capitaneis prensando, fuco potius cpiam communi
omnium consensu quod omnibus electis
(
evenire non ignora-
mus publicis comitiis inter competitores
)
decurio renunciatus
est: qua inani gloria omnia sibi turbulentissima comparavit.
Laborabat in Hispania Aragoniae regnum frumenti penuria,
cuius uberem copiam Neapolitani in horreis condiderant. Petrus
advocatis decurionilius cfuanta potuit verborum humilitate ab
,

iis petiit, ut aliciuo pacto Aragonensibus subsidio essent; pa-

ratas habcre uaves ouerarias, quae frumentum comportarent:
 ,

644 PETfiUS GIROiVUS.

a rege sibi datas esse litteras , cui nimis displicebat subditos

fame neeari: Neapolitanos, atque Hispanos uni regi esse sub-
iectos : ne socios desererent, quos vicissim iu ipsorum neces-
sitatibus adiumento quoque futuros, pro comperto haberent,
5. Decuriones ea de re acturi in tribunal s. Laurentii ve-
nerunt; quae enim ad rem publicam pertinent, irrita habentur,
nisi eo in loco decreta fuerint. Qui locus licet ignobilis, utpote
qui in sacra turri a Carolo II. rege constitntus sit, prout
eius aetatis ferebat fortuna , tamen , etiamsi nobilissimae ae-
des comparandae pro neapolitanae urbis dignitate vlderen-
tur , alio se transducere semper recusarunt tum antiquita-
,

tis causa, tum regiae maiestatis reverentia. Eo ubi ventnm est,

facta animorum divisione, discordia exarsit. Aderant, qui ut
proregi morem gererent, suis quoque fortunis spoliari passi es-
sent. At ii qui rei publicae utilitati studentes, patricios se no-
minari gloriantur, mori potius quam proregum monitis obse-
qui, pertinaciter apud se decreverunt. Hi dicebant, nullo pacto
pro aliorum commodis debere horrea exhauriri. Esse in ea
civitate, in qua vel si hora intercedente annoua defuerit ,

omnia perditum iri: satis sibi compertum, a prorege iliud ex-

peti , non a rege, cuius mandato si id faciendum foret, ab
ipso quorpie litteras expectarent. Alii \cvo quamvis proregis ,

humanitati confiderent ,
qua nimii'um princeps ille cunctis an-
tecelluit , verebantur tamen ne ad iracundiam negando pro-
vocarent. Fuere qui dicerent, etiamsi constantia intercessio-
nis oritura esset seditio, omnino esse denegandum , ne fame
aliquando urbem urgente , ipsi improbitatis atque socordiae
criraen incurrerent: facile ad Neapolitanos quoque famem es-

se venturara, quae haud procul aberat. Quamobrera rei pu-

blicae consulant; si enim in necessitates inciderint, nullos

fore adiutores scirent. Quid si cum velint , fortasse non pos-

sint ? Multa polliceri indigentes ; temporis enim ratio sic po-
stulat ; raro tamem suam operam adiutoribus
evenisse , ut hi
praestiterint. Prorex interim exagitabatur navium expectatio-

ne, amicorum necessitate , qui crebris nuntiis eum exorabant.

Cum Hieronymo etiam Cimino neapolitano mercatore egit ; a
quo cum tantum frumenti consequi non valeret, quantum vel-
 . ,

PETRUS GIBONUS. 645

let, ad decuriones iterum confugit , a quibus tandem impetra-
vit ut frumento naves onerarent.
Haud multo post fames Neapolim invasit, principi mo-
6.

lestiarummolem allatura. Annouae defectus ad panis pon-

dus minuendum eum impellebat. Accivit decurioues. Huic ma-
lo , hanc esse afferendam medicinam dixit. Quisque decurio
suis centuriis id renunciavit. Alter alteri frumenti extractio-
oem obiiciebat; gestire quodammodo videbantur qui contra-
dixerant. Sera ceteros cepit paeuitentia. In re ancipiti , et

in qua plurimum difficultatis esse cognoscebant obiectum ,

Staracium veluti clypeum ad proregem miserunt. Turbarum

plenus popularis magistratus est; in eius enim praesidem veluti
in publicum scopum si adversa fortuna ingruat, omnes sagit-
,

tae coutorquentur. Nec in re dubia nobiles dubitant , omnem

suam auctoritatem in unum popularem magistratum conferre.
Adivit proregem Staracius , multisque sermonibus habitis
quod rem difflcultatis et molestiae plenam proponere dice-
ret, eo praesertim tempore ,
quo commuDi consensu clama-
bant, ipsum famis causam extitisse videri quandoque etiam ;

vi frumentimi ablatum palam dicebant proregis esse pruden- ;

tiae, et cumulatae a irtutis prospicere, ne audaces rei publicae

eversores fierent. Cum ceteris quoque decurionil^us id commu-
nicaret, ne in popularem tantuin magistratum iuvidia concite-
tur.Commendavit Gironus consilium , sed praeceps iu contra-
rium ruit. Hoc se ab eo petere aiebat, ut ipse solus eam rem
pertractaret nolle cum tot senteutiarum capitibus rem habe-
;

re. Unum pro omnibus magistrum popularem satis esse, qui

quod regis nomiue populum gubernaret, ea esset facturus,

quae pro regia dignitate in servandis suis civibus utilia exi-
stimaret , ciun praesertim et ipsos riobiles adiumento in r^
tam seria futiu'os sibi persuaderet.
7 Staracius se ad omnia descensurum dixit velle tamen,

aliorum animos tentare, et compescere, omnique ratione allice-

re. At quouiam difficillimam pi'OAinciam se subiisse intellexit,
omniumque animos ad ipsius necem fore proclives , si eadem
proponere ausus fuissct ; ad proregem reversus est ;
quae ge-
.sta fueriut narravit. Qui lenitate couversa in superbiam; age-
 :

640 PETRUS C.IR0?;T!S.

sis, ait, propera ad tuos, atque id me prorsus velle dicas. Qui-

bus verbis perterrefactus Staracius e palatio egressus, ad ae-
des Bovini ducis, Hieronymuni Mormilem collegam expectan-
tem reperit. Cui interroganti ,
quid novi esset ? respondit
quisque saluti suae consulat, mi Hieronyme; sic velle, sic

iubere, prorex dixit. Quid facto opus est ? Quisque effugiat,

aut in latebras se abdat. Iratior est. Mormilis Aversam pro-
fectus, metu perculsus neminem ex suis alloquutus est. lo-
hannem Duram eadem molientem ad portus sedile reperi. Ce-
teri, hoc nuntio accepto, idem consilium ceperunt iam inde ;

enim minitabundam plebem audiebant, quod frumentum ex-

trahi tulissent. Ne panem minui patiantur; alioqui in ferrum et
flammam At quoniam nobiles sese e civitate subduxe-
se iUiros.
rant, omnes minas, omnemcfue furorem in Staracium con-
gresserunt ,
quem unum plebs ignara auctorem et actorem
rerum sibi proponebat. Adire eum, sciscitari, minari. Is vero
turbulentissimo eo populari motu advocatis capitaneis ,
qui una
cum decurione ab eodem prorege ad administrationem eligun-
tur, haec verba fecit: vos habeo in administrando socios, col-

legas, consultores. In re dubia et periculosa versamur. Man-

dat prorex, iubetque ne faraes increbrescat, ut de panis pon-
dere deminutio fiat. Arduum sane negotium. Vereor ne res
antea plebis rumoribus exagitata, ferox eorum ingenium per-
moveat; danda opera est, ne quid res publica detrimenti capiat.

Pro virili conatus sum proregem ab ea sententia revocare.

Ipse tamen renuit; nec tanti principis voluntati obsistere au-

deo. A nobilium decurionibus destituti sumus; nostris hu-

meris hoc imposuerunt onus. Hoc nobis in primis faciendum
arbitror , ut quisque vestrum adscitis tribus quatuorve ci-
vibus, ad proregem supplex confugiat; quisque clamet, ob-
quod obduruit, lacrimis fortasse emollire poteri-
secret; pectus
mus. Maoe ad divae Mariae novae Franciscanorum coeno- (

bium est) conveniamus.

8. Eo consilio Staracius infelix necem sibi paravit. An

ignorabat populi furorem non esse concitandum? Aquarum

divortia vires amittere, quae si in fluminis alveum undique se

contulerint, eruptione facta, turres, arbores, agros labefactu-

 ,

PETRUS GIRONUS. 647

rae sunt ? Quos ablegare debuerat ad suam perniciem in ,

unum contraxit. Convenerunt mane. Nec tres aut quatuor

cives (luisque ex capitaneis habebat, sed effusam perditorum
hominum multitudinem ,
quae furens , ebria animis , verbis
insultans Staracio, bene bene, aiebat (eadem verba refero)
latronum maxime, patriae proditor. Quid ad divae Mariae no-
vae nos expectas ? Sic nos illudis ? Sic cum prorege deliberasti?
Non hic locus nostris comitiis constitutus est. Eia eamus ad
divi Augustini; eum locum conventibus peragendis sollemuem
accepimus. Hinc seditiosorum querelae, sibili, sputa, concilia-
bula, sermones efferati, ut in urbe Babele omnium malorum et

confusionum turrim exaedificare viderentur. At ille, repenti-

na hac adversa fortuna, squalidus exsanguis et exanimatus ,

tremore et metu horrendo perculsus loqui nitebantur, hae- ,

rebat vox faucibus: quid mali admisi, fratres concives mei ?

quae in me culpa inest? Pro vestra dignitate tuenda haec
patior; proregem vestra causa mihi inimicum reddidi. Quid
tantum in me contumeliarum ? Siccine in vestrum patrem et
fautorem immerito animadvertitis ? Panis vobis dabitur pon-
derosior. Mea bona vestra sunt, diripite, habetote. Ergone
quos amantissimos semper habui , sic impios hodie experior ?
Illi contra: tua bona nostra suut? tu nobis hirudo sanguinem
exsuxisti. Quid verbis opus est ? occidite, obtruncate, stran-

gulate. Factaque estflamma ardentior cum Stephanus, unus

ex eius apparitoribusafer genere, cui semper Staracius sum-
,

ma fide habita plurimam auctoritatem contulerat , clamavit:

,

quid a meo domino expetitis , perfidi gentium ? Hac vestra

pertinacia panem terreum comedetis. Exarsere his dictis ani-
mi, atque impetu undique facto manus in Staraeium inie-
cturi velut ferae convoUtarunt. Quem irarum furorem pleri-
que probi viri avertere conati, cum non patuisset aditus ad
coenobii claustrum, verebantur enim fratres , ne irruptione
facta a plebe, cuncta everterentur , sellam qua gestabatur ob
podagrae molestiam, aversa fronte sustulerunt , atque ad divi
Augustini itum est. Percrebuit tota civitate rumor. Concur-
ritur undique.
.'). Factus vulgi numerus auctior, tabernae occlusae. Quisque
 648 PETRIIS GIROiVltS.

arma coiTlpuerat: namque in itinere tabernam spoliaruut, iu

qua venalia arma erant: imperium videljatur a prorege et ab
optimatibus ad plebeculam devenisse; penes quamlibet con-
spiratam turbam, potestatem esse faciendi quicquid voluissent,
petulantissimi homines sil)i persuaserant. Alter alterum hortari
ad facinus, in vetitum ruere, clamitare, bacchari, ad parrici-
dium festinare. Nobilibus timor iniectus, prorex conflictatus
difficultatibus ingruentibus et ingenti seditione, multas et va-
rias cogitationes agitabat : facti novitas insperata perterruerat.

Augebatur sensim vociferantium numerus, dum ad divi Augu-

stini Staracius perductus est. Prorex Veghum misit rerum
criminalium iudicem, qui exploraret, provideret atque aucto-
ritate compesceret. Is vero quamvis iudicium in ea re summum
haberet, tamen quod portenta et prodigia nunciari , ubique
locorum conventus fieri, quemque armatum insultare, et tu-
multus principes in ipsum quoque saevituros intelligeret, con-

citato ec|Uo vix effugit. Productus in coenobii claustrum est

Staracius. Tn eum locum
ubi fratres ad legeudum ac disce-
ptandum eonveniunt, pugnis calcibusque impulsus est. Effusa
ibi multitudo exundans se ipsam opprimebat ; nuUi vero de-

liberandi cura erat; ad caedem modo aspirabant. Molesta erat

quae omnium animos ab ipso abalienaverat.

infelici seditio,

Molesta ainicorum quoque defectio. Deseri se a clientibus vi-

debat, eosdemque communi consensu parricidis se adiungere.
Nullam apud se consilii rationem inire poterat ; quare ado-
rabundus ante plebem procubuit; sacerdotem effligitavit, cui
peccata saltem confiteretur , ne paterentur innoxium homi-
nem sic impie occumbere. Et quod aderant quibus popula-
ri imperio multas ignominias intulerat ; aut enim carceribus,
aut flagris, aut pecunia plerosque multaverat; peiori barbarie
quam scythica aut maledictis increpabaut , aut imperia eius
iniusta, crudelia, superba, accusantes, infesto omnibus homi-
ni et patriae Inimico, nihil praeter violentam mortem conce-
dendam esse clamabant.
10. Inerat aliquorum pectoribus misericordia, qui iunocentis
vicem dolebant, atque credebant opportunum fore, si eum in
quandam fossam detruderent: et revoluto lapide, cum iam in
 PETRIIS GIROMiS. 649
illam euni immitterent, plaga ima extrema aceessit quae spiri-

tum omnesque clama-

exhausit: latere nebulo frontem percussit,
runt iam occisum. Quum eo \ulnere percussum seminecem
mortuorum cadavera exceperunt: illuc omnes peuetrandum dixe-
runt: uulla descendendi mora facta est: veluti rapacissimae ferae
se in fossam immittnntsemivivum necant restem campanae
: ;

recisam, collo involvunt, atque ex fossa cadaver eiiciunt, mu-

cronibus, lapidibus petunt, vestibus exuunt, raptandumque per
nrbem decernunt; idem velle, idem nolle, maximum et pulcher-
rimum facinus autumant ut rem inceptam perficiant hanc
, :

> itae conditionem optimam arbitrabantur, ut se ipsos vindica-

rent in Hbertatem: et iam inde incompositis atque inconditis vo-

cibus, imposito sibi pileo quasi symbolo illo libertatis, quo con-
iurati usi sunt in caede Caesaris dictatoris, coeperunt clamare:
"vivat rex, pereant mali administratores,,! Atque extemplo in-
de excedentes indignis modis raptatum corpus omnibus compitis
atc[ue urbis vicis ovantes ostentarunt. Infeliciorem Staracium
dixerim Hectore, quem circum moenia raptanduin Achiiles ius-
serat; utpote a faciuorosissimis sicariis , laniis , servis oppres-
sum. Manus quisque ferro, lapide, contisque cruentavit. Functi

scelere, virtutem se exercere arbitrabantur , si luce palam , in

hominum conspectu, frequentissimo populo, iniustissima in cau-

sa , coram iustissimo principe, a nefariis pestibus occisus de-
rideretur , discerperetur , et immane tantum auderent , ut ex
eius busto nihil reliqui sepulturae relinquerent. Atrox hic di-

lapsa membra pedibus atterere ; ferus ille cerebrum exsecto

cranio per aerem spargere; hinc videre erat qui praecordiis mo-
re ferarum dentes infigeret; hinc qui cruorem exsugeret, sitim
suae crudelitatis sedaturus. Princeps vero cum lacrimis prospe-
ctabat Jnvitus, quem minitabundi compulere ut ipse quoque ,

diceret "vivat rex Et usque adeo in discrimine versatus est,

!,,

quoad rescitum fuerit, eos In Staracium tantum desaevisse.

1 1 Cum acerbissimi sceleris infamia in intimum eius ani-
.

mum penetrasset, militibus qui ad custodiam corporis in palatii

arce disposita acie contra balatrones illos atque carnifices arma
sumpserant, imperavit, ut se in suo vallo continerent, atque si-

lentes transitum efferatae genti permittcient. In ea re plerique

 fi-50 £'ETR15S GIRONUS.
principis socordiam improbarunt, cpii eo temporc impunitatem
sceleris permiserit, quo infimum hominum genus non tam de
Staracio male mereri, quam regis dignitatem contemnere, et
eius auctoritatem tam impudenter perfringere conabatur. Mul-
ti vero, quibus sollers erat ingenlum, ad ea praevidenda quae
turbulentissimis eiusmodi eventibus , Inconsultae atque in-
sanae plebis furore, rem publicam prorsus labefactare potuis-
sent, optimo consilio factum a prudentissimo principe dice-
bant nt unius potius necem ferret, quam totius urbis exci-
,

dium provocaret; cum praesertim ipse qui necis et vitae po-

,

'
testatem haberet, parricidarum scelus non esset diuturna im-
punitate laturus; sciebatque eorum sanguinem exquiri ad re-
stinguendam invidiam facinoris. Nobiles ad eum omnes se
contulere, operam atque auxilium praestituri tjuam animo- ;

rum concordiam et promptitudiuem vehementer commenda-

vit. Cum vero lohannem Antonium Lunarium prorectorem

consulerent virum apprime doctum et in eiusmodi rebus

, ,

summo consilio versatum, an essent obviam prodituri, ut in-

gnavo vulgo occurrerent, et indomitam plebera frenarent; faci-
le enim eandem perterreri posse aiebant; respondit aquam in ,

tam gravi negotio sibi haerere; tandem vero eorum consiiiuni

non probare; caverent, ne eorum conspectu acerbiores animi
in peius ruerent. Quod cum aliqui tentassent, et bonis atque
humilibus verbis fiu'orem compescere conati cssent ,
periculo
plenam repulsam tulere. Quamobrem incertimi erat, (piid lo-
qui, quid sentire, quid cogitare, f(uid decernere oporteret.
12. Extemplo, sine ulia publica auctoritate, coucessa in
omnium fortunas licentia videbatiu', cpiae vastitatem esset effe-
etura. Tabernae clausae; iustitium in foro sua sponte coeptum
prius ((uam indictum, a bonis trepidabatur, malis protervia fa-
cta fuit effusior, nuMus erat principis timor. Undique distra-

cto dissipatoque cadavere, obliterato etiam in eo corpore Sta-

racii nomine, in ipsius c[uoque domum impetum fecerant impu-
ne. Diripuere , corrupere , exhausere tanta cum libertate , ut
humeris sublatam supellectilem auferrent, atcpie parietes ip-

sos exportarent. lacebat in lecto infelixHecuba uxor annis

fi aegritudine obsita. Prospectabat domus excidium Martius
 PETRUS GinONUS. fi J l

filius ;
quid rerum esset ignorabat , ad instar hominis fulmi-
ne perculsi , sensum , mentemque amiserat. Sunt qui asse-

rant, cuncta ab uxorc in somnis fuisse praevisa, ipsumque mo-

nitum , atque amicis a Staracio dictum : uxor noctii me rapta-

ri per urbem vidit; an insignem aliquem latronem me existi-

mem, qui hac poena plectar ? Ego vero, ut ornatus gratia,

ea dicta putem, efficiunt vulgi rumores , qui eiusmodi per-
crebrescere consueverunt. Prorex per exploratores cuncta no-
tabat. Eorum qui adfuerant nomina rescivit. Frontem fe-

riens , qua perditos homines erudi-

occasionem expectabat ,

ret, quantum intersit principis iram ipsorummet malo alere,

ignavos animos dare praecipites, et in bene merentem civem
absque ratione exardescere. Haud multo post, cum iam om-
nia composita existimarentur, subito per noctis sileutium , in

multos manus iniecit , et omnes carceres castrumque no- ,

vo occisoribus opplevit , Hieronymo Ulcignano indicante, qui

post damnatos in Belgis Hornium et Aeghemontium (1) comites,
in consiliariorum numerum Neapoli adscitus fuerat, et hos qui-
dem strangulavit, illos vero raptavit , multis sacrilegas ma-
nus abscidit , multos ad remigium damnavit ; atque ut exsa-
tiata vindicta esset insignior , deturbata domo lohannis Leo-
nardi pisani ad Sellariam , ubi eius facinoris patrandi inita
fuisse consilia intellexerat, constitutum lapideum armarium,
damnatorum capitibus ornavit, apposito epigrammate.
" Domino Petro Girono Ossunae duce, inclyto prorege Neap.
,, ita iubente, lohanni Leonardo pisano , ob seditionem sua
,, opera conflatam, atque homicidii depraedataeque domus Vin-
,, centii Staracis populi decurionis auctori, domus disturbata,

,, area publicata, reorum pleraque hoc saxo infixa capita, ip-

,, secpie in hostium patriae relatus album, anno •M-D-LXXXA*
Quam vero poenam huic reservasset, nisi in pedes se dedis-
set ? Melitam confugit mutato habitu , ibique decessit. Eius
facti innocens habitus est, licet in eius offlcina ( erat enim
aromatarius ) multos cives coha enisse dicebant, qui varios de

(l) Miseramliiin lioc piiiKipum viroruiii Mi]iiili( iiiin luural liiTviter

(iratianns in lioc voiuiniiie epist. A'II. 3; lafius autcin ct liigiibrius in opcre

insrripto de scriptis iiivila Miiicrva Jii). XIV.
 : ,

952 PETRIIS GIRONUS.

prorege sermones habiierant. Succedente Mirandae comite,

deprecatore lohanne Baptista Crispo decurione populari, lapis
ablatus est, area vero dirutae domus adhuc publicata squalet.
In ea re summam laudem adeptus est prorex.
17. Extra portam, quam dicunt constantiuopolitanam, equi-
le regium sibi aedificandum proposuit. Locus enim in quo Ara-
gonii reges illud constituerant , non idoneus multas ob cau-
sas Yidebatur, quas in marmore explicari iussit.
" Philippo II. catholico invictissimo Hispaniarum et utri-
,, usque Siciliae rege, dominus Petrus Gironus Ossimensium
,, dux , Acurenatum comes, Neapoli prorex, equile ab Arago-
,, niae regibus ad Sebeti ostia erectum, ad vitandas assiduo-

„ rum austrorum iniurias, obque vicinas paludes aeris in-

,, clementiam, et ne longe a palatio hippodromus distaret, id

,, probante domino Didaco de Corduba, primo regiorum sta-
,, bulorum praefecto, ad locum hunc salubrioris aurae tra-

,, ducendum curavit, anno -M-D-LXXXVI- ,,

lactis fundamentis ,
quae plurimum pecuniae absumpserunt
nihil fabricae per XXX- annos additum est, quod praecipue
locus aqua careret, quae ad Sebetum esset uberior atque sa-
lubrior. Lemensium comes bibliotliecam superaediflcavit. Ma-
lus tandem princeps hic prorex a perditis hominibus habitus
est, atque haec in eum dicteria iactata fuerunt
" Petrus praeses provinciae pessimus, pulcram perdidit

,, Parthenopem penuria panis. Populi populatus pecuniam,

,,
plebem poenis peremit. Publlce piacula poscit. ,,

Spectaculorum ludicris nimium delectatiis est, et muliero-

sum existimarunt. Ceterum animi magnitudine nulli fuit se-

cundus.
 ;;
,

653

ONUPHRII PANVIIVII VEROIVEIVSIS

FRATRIS EREMITAE AUGUSTINIANI

IN CENTUM LIBROS ANTIQUITATUM ROMANAEUM

M.LuLTos tani nostra et avornm ,

qiiaiii prisca aetatc fuisse constat ,

(|ui urbis Roniae sitnm , ae«li(icia , iniaginem ,

populique romani res
domi forisque praeclare gestas , publica privata sacra profana in- ,
,
,

stituta tam in urbe qnam extra celebrata litteris piodiderunt. Quo-

, ,
,

rum scripta quum ego parfim vetustate vel consumpta vel deformata ,

partim nou onmino perfecta nec satis diligenter confecta partim mul- ,
,

tis et longis voluminibus distracta animadvertissem , in eam opinionem

veni , , et maiorem
ut liaec ipsa lucem desiderare , et certiorem accu- ,

ratiorem perpetuumque ordinem recipere posse existimarem ut omnia

,
,

uno corpore comprehensa huius argumenti iam in immensum excre-

,

scenlem copiam clauderent et continerent. Duo liaec in omnibus libris

admodum necessaria quinque hisce nostris commentariorum tomis ,
,

me afferre posse non diffidebam. Quorum antequam rationem reddam ,

cunctos et veteres et recentiores scriptores enumerare constitui, quos in-
tegrae urbis , vel eiusdem partium descriptionem litteris persecutos fuisse
didicerim. His ego omnes nostronmi temporura doctos viros adiungara ,
qui res romanas perite accurateque tractarunt.
Vetustissimus igitur omnium ( ut VI. libro de civitate Dei cap. IH.
tradit divus Augustinus) est M. Varro ,
qui Caesaris dictatoris aetate vi-
\it Is antiquitatura romanarum libros unum et quadraginta scripsit
quinque et viginti rcrum humanariun , sexdecim posteriores rerum divi-

nanim. Prius humana tractavit, et postea divina qnod prius extiterint ,

civitates deinde ab eis haec instituta sunt sacia. Eam vero in ea par-
titione rationem est secutus , iit reriim humanarum libros senos quattuor

daret partibus. Intendit enim loqui de iis qui agunt , hominibus scilicet

ubi agunt , idest in locis ;

quando agant , scilicet de tempore ;
quid
agant ,de rebus. Sex itaquc primos de hominibus scripsit
idest sex ,

seciindos de locis iis omnia urbis;

et orbis terrarum loca e\p!i<asse ,

mihi persuadeo se\ tertios de temporibus totidem eosdemque postre-

: ,

mos de rebus absolvit. Unum vero singiilarem qui omnia in com- ,

muni comprehenderet in capite operis locavit. In divinis etiam rebus

,

eandem divisionis formam quantum attinet ad ea quae Diis e\hiben-

, ,

tur, libris XV. servavit. .\b hominibus enim, in locis ct temporibus ,

sacra Diis praestantur. Horiim qiiinque singula libris complexus est ter-
nis Nam tres priores de hominibus scripsit , de pontificibus scilicet ,
 ,,

654 ONUPH. PANVINlt PRAEFATIO

de auguribus , de XV.viris sacris faciundis ; sequentes tres de locis
sacris , scilicet de sacellis , de sacris aedibus , de locis religiosis ; ter-
tios tres de temporibus , idest de diebus festis , de feriis , de hidis cir-
censibus et de scenicis ;
quartos de sacris , de consecrationibus
scilicet
de sacris publicis et de sacris , privatis. Sed quia expectabatur, qui-
bus Diis haec sacra exhiberentur , trcs quoque extremos libros de Diis
conscripsit, primum de Diiscertis, alterum de incertis, tertium de cunctis
in genere quibus Deos praecipuos atque selectos coniunxit. Hi onmino
,

liliriXV. sunt quorum principio librum singularem addidit qui de

, ,

oniiiibus in communi loqueretur atque ita unum et XL. rerum huma- ,

narum divinarumque libros absolvit; quibus universam fere quam prae

, ,

raauibns haljeo tractationem persecutus est. Quum vero hi libri inter-

ciderint hunc laborem , et vjtusta haec, quae a recentioribus praete-
,

rita sunt renovanda suscepi.

,

M. Cato. Gircumferuntur fragmenta quaedam de origine urbis M. Catonis, Q.

F. Pictor.
C. SemprO' Fabii Pictoris , et C. Sempronii nomine de quibus quamquam non im- ,

merito dubitari possit saeculis ex antiquis schedu-

( po.sterioribus enim
lis composita ab homine non omnino imperito videntur) nnilta tamen in
iis vero consentanea , nec ab aliis auctoribus prodita reperiuntur. M. Ca-
tonis origines, Senipronii, Pictorrs , Cincii , Valerii antiatis, Macri, Qua-
drigarii , Pisonis et aliorum de rebus romanis vetustissima commentaria ,

quae subinde I^ionysius halicarnasseus in historia romana, et T. Livius

citant , interciderunt. Nervae imperatoris tcmpore de aquaeductibus ro-
Sex. Fronti- manis duos libros accuratissime edidit Sex. lulius Frontinus V. C, et ab
Aristides.
eodem augusto aquarum curator creatus. Extat Aristidis smyrnaei rhe-
Athenaeus. toris ,
qui sub Hadriano augusto vixit , de Roraae laudibus oratio satis
Galenus.
ieiuna. IJrevi compendio , sed raagno sensu, Aristidis contemporanei Athe-
naeus lib 1. cap. XV, et Galenus commentario primo libri Hippocratis
de articulis , urbis magnitudinem et maiestatem exponunt. Hique om-

nes carptim potius quam in universum tantam rem tractarunt quum ,

urbs florens et integra acternum eo statu mansura existimaretur. Ve-

rura quura et lapides et metalla quae omniura durissima sunt, quae- ,

que vix hominum vis frangere potest ( his enim praecipue urbis orna-
menta constabant ) consumi et confici a vetustate et quicquid ex par- ,

tibus aliquando coiit et concretum est , id easdera in partes aliquando

dilabi ac dissipari necesse esse veteres illi aniraadvertissent , Severi im-
peratoris principatu , ut ex marraorea inscriptione liquet , lapideis tabu-
Urbis ichno-
lisaccuratam totius urbis ichnographiam inciderunt, quae postico tem-
graphia et
eius scri' pli urbis Romae longo tempore aflixa cum imperii et urbis interitu ,

ptores.
ignis \i conscissa corruit. Cuius infinita paene raarmorea frustula , et
aliquot tabulas triennio ante in campo ,
qui basilicae sanctorum Cosmae
et Damiani adiacet (quam urbis templura fuisse praeter scriptorum au-
ctoritatem , eo etiam testimonio confirmari potest ) ruderibus alte ege-
stis , casu aliquot fossores terrae viscera lucri caussa perscrutantes in-
venere. Ea fragraenta a Torquato comite •amjti possessore Alexan- , ,
 ,

I?J CEXTUM LIKROS .\?STIQUITATi; M ROM. 055

dro Cardinali Farnesio dono data , in eiiis aedibus me custod.' diligen-

ter adservantur: quibus certe in mea liac urbis topographia mirum in

tnodum sublevatus sum. Postea sub Valentiniani maioris imperio, quo
urbs, hominum eius .saeculi fatab ignavia et ncgligentia, pristinum splen-
dorem amittere coeperat , eadem causa adducti fuere qui ex institu- ,

to accuratam eius descriptionem vicatim propemodmn facerent ut quod ,

edax tempus consumebat , ipsi litteris renovarent, quales fuerunt Sex. Sex Rufus.
Rufus, et P. Aurelius Victor quorum monumenta tenebris vetustatis eru- P- Victor.
,

ta, primo hoc volumine extremo suggeram. Qui quanam ratione hoc
«irgnmentum tractarint , infra demojisirabo
Post eos neminem longissimo temporum intervallo fuisse cflgnovi
qui de urbe eodem vel diverso exemplo quicquam litteris traderet,
quum non solum antiquitatis studium , sed omnes artcs liberales opti-
masque scientias ,
quas nusquam magis ,
quam in Italia liouor aluerat

atque auxerat , ea aetas afflixerit ,

qua romani principes praecipua im-
perii sede Byzantium translafa , Italiam barbaris nationibus diripiendam
ac devastandara reUquerunt. Quo tempore urbs non antiquum solum
decus , sed etiam imperium ipsum prorsus amisit quod fehcissimis au- ;

spiciis ortum , laetissimis rerum successibus auctura viris clarissimis ,

et fortissimis instructum ,
quorum coasiliis et virtute ad amplissiuram in
terris fastigium evectum fuerat , legibus et institutis publicis privatisque,
atque in Deum summa pietate praestantissimum , concidit tamen et om-
nino eversum est et quemadmodum id de toto ; terrarum orbe trium-
phos retulerat , sic nulla fere hcxlie in terris gens agat , aut egerit , quae
non aut avitas iniurias , aut suas illi repeuderit : ut demum mortales
intelHgant , nihil esse inconstantius , cladibus, ruinis, mutafionibusque
magis obnoxium quas tantopere tamquam aeteruas rai-
, his ipsis rebus ,

ramur. Quare etiam factum est, brevissuno temporis iufervallo , ut

ilhul

urbs ipsa veterem splendorem et faciem deformis misera incondita et , , ,

in parietinas barbarorum immanitate horainum roraanensium raalitia,

, ,

et temporum edacitate disiecta , omni ex parte amiserit. Quare quura

quadringentis annis antea, quo tcmpore omnia iam obscurissima facta
tenebris vetustatis oppressa erant extitisscnt , qui veteres ilHus ruinas ,

litteris quae tum agnilionem sui omni ex parte

illustrare voluissent ,

perdiderant in aniles fai)ulas et meras nugas inciderunt. Hi fuere Be-

,

nedictus quidara et Petrus Manlius vaticanae, ac lohannes Maniacufius

,

lateranen.sis basilicarum canonici , Benedictus alius pariter romanus, Cen-

cius romanae .sedis camerarius, qui postea romanus Pontifex creatus
Honorii 111. nomen assumpsit, Martinus polonus archiepiscopus cu.senti-
nus, et omnium postremus lacobus Caietanus anagninus Cardinalis, Bo-
nifacii VIII.papae fratris fdius. A quorura scriptis libellus is , qui vul-
go mirabiliura urbis Roraae nomine circumfertur , multis erroribus sca-
tens , manavit.
At quoniam lii boni viri mulfa scrip.serunt , cpiae antiquis urbis ae-

diliciis lucem alTerunt , brevissme de his disseram. Benedictus ille sa-

f^^^f^l^lj^
 ,

<i^0 -ONllPH. PANVIMt PRA.EKAXrO

ceidos basilicae sancti Petri, circa aiimuti salulis MCXL ad Gnidoiieiii
Castellamiin tifernatem, presbyteriim ('aidinaleni titnli saiicti Marci ,
po-
stea Caelestinuni II. papam , viruin , ut ea aetas ferebat , egregiuin , li-

brum scripsit quo iiiulta vetera aedilicia et eoruin loca com-

ritualem ,

memorat et in eius tine brevem descriptionem antiquoruin urbis aedi-

,

ficiorum adiunxit in qua efsi saepe labitur

, aliqua tamen non; cou- ,

Benedictm temnenda affert. Post annos circiter XXY. sub Hadriano 111. vixit Bene-
prenb.
dictus quldam alius, pariter roinaiius, ipii librmn edidit cum eiusmodi
titulo : " Excerpta politici de ordinibus romanis et dignitatibus urbis et sa-
cri palatii » quo nmlta antiqua aedilicia commemorat , et eorum situm
lo. Mania-
cutiu.i.
veluti digito monstrat. Paulo post Alexandro III. pontifici maximo lo-
P. MaiiUus. hannes Maniacutius de lateranensi , et Petriis Manlius de vaticana basili-
cis, quarmn sacerdotes erant, libellos nuncuparunt, multa cognitione et
Maph. Feiji- rebus scitu dignis refertos. Manlii o|>n.sculum multis annis post Maphae-
us.
us Vegius laudensis eiiisdem basilicae canonicus purgavit, multisque re-
Aucttyr. bus cognitu dignis additis, librum suo nomine edidit de rebus anti- ,

qiiis memorabilibus basilicae vaticanae quod argumentum nos septem :

libris accurate tractavimus ,

quemadmodum de laterauensi libris quat-
Cencim ca-
tuor qiiinquennio ante fecimus. Cencius, qui postea Houorius 111. fuit,
merarius.
Benedicti librnm ritualem ex oflicio augens , antiquorum quoque aedifi-
Martinmpo- ciorum memoriam in suo codice renovavit. A quo Martinus polonus epi-
lonm.
scopus cusentinus multa excipiens , circa annum Christi MCCLX- eius
lacobus Ca- libelli auctor fuit, qui mirabilium reium urbis dicitur. lacobus Caieta-
ietanm.
nus opiisculnm de iustitutione anni iuhilaei ( is fuit MCCC'- ) sciiptum
reliquit ,
quo nonnihil res antiquas attingit. Ceterum quiiiquagesimo
Fr. Petrar-
post anno Franciscus Pctrarcha paulo certe meliori fato in epistolis suis
chas.
urbis ruinas deploravit ,
potius quam dcscripsit ; acris enim vehemen-
tisque ingenii vir, rei difficultatem primo statim in limine haerens
cognovit ;
quare mirari coepit ,
quae se ignorare intelligebat. Eius prae-
clarissimum carmen fuisse ferunt: Quanta^iue Roma fuit, ipsa ruina docet.
Non longo tempore post quum latinae graecaeque lingiiae purior ,

sinceriorque usus quem perpetuae multorum amiorum tenebrae quasi

, ,

uox quaedam obscuraverant prorsus atque e.vtinxerant artesque inge- ,

nuae iacentes , barbarie pulsa , reuovari et recreari coepissent , antiqui-

tatisquoque studium paulaiim excitatum est. Quare centesimo ct trige-
Blondm. simo anno ante, primus omniuin ex lecentioribus lilondus Fiavius foro-
liviensis, urbis descriptionem ex instituto facere aggressus est. Qua in re

id omnino fecit ,
quod in tanta rerum obscurilalc praestare potuit is

qui primus eam provinciam suscepisset. Ut eiiiin nuliam artem eodem

tempore et inventain .simul esse et absolutam constat (nam omnes hu-
mili tenuique ab initio profectae ,
paulatim quasi pcr gradus ascenden-
tes , ad id ,
quod summum videtur esse ,
perveniunf ) ita hoc et in litte-

ris accidit, quaeeiusmodi sunt , ut se-

inaximeque quibusdam in rebus,
mel atqiie iterum descriptae et auctae locupletari tamen atque ornari ,

deinde possiiit Qiio ex genere antiquitatis studium csl quod a Ulundo ,

 IN CENTLM LIBROS ANTIQUITATUM BOM. 657
cxcitatuni temie principio etobscurum, nunc muJtorum docforum homi-
num labore , studio , atque industria longe clarissimum factum est. Post
Blondum lo. Tortel-
loliannes Tortellius arretinus , lulius Pomponius Laetus Ca- ,
lins.
rolus Poggius eodem fere terapore ; et iis posteriores Raphael Maphaeus Pomponius
Letit.^.
volaterranus , Fabricius Varanus camers, et Franciscus AJbertinus etru-
Carolus Pog-
scus, ad hoc idem sfudium animos suos contulerunt, editisque, qui ex- gius.
Rap/i. Fola-
taut, brevibus commenfariolis, partim seorsum partim aliis operibiis in- ,
terratitts.
clusis , tanujuam Blondi epitomas facerenf romanas antiquifates, quan- , Fahr. Fara-
tum in ipsis fuit, illustrarunf. Scripsere de eadem re Alanuel Chryso- nm.
Fr. Alberti-
loras graecus, Bernardus Oricelarius llorentinus, el Hieronynms Queslem- nus.
bergius fribergensis misenus homo germanus qui in urbe obiil , vin Man. Cryso-
, ,
loras.
docti et diiigenfes anfiquifatum quorum scripfa in pu-inves!igafor(>s , Berii. Ori-
cellarius.
blicum nondum exierunf. Deinde palruni memoria Andreas Fuhiusprae-
Hier. Ques-
nestinus carmine el soluta orafione libris V. urbem celebravit. Post hos temhergius.
Andr. Ful-
Bartholomaeus Marlianus mediolanensis , a superiorum vestigiis non di-
viits.
scedens , efiam ipse nosfra aetate urbis fopographiam , fof idem libris Barth. Mar-
liaiim.
scripsit. iMarlianum Pyrrhus Ligorius neapolitanus anfiquifatum bene
,
Pyrrhus Li-
perifus consecutus est ;
qui libello publicato , cui paradoxa nomen indi- gorius.
dit , mulfos superiorum antiquariorum errores diligenfcr animadvertit, no- Oct. Panta-
vas ipse opiniones opfimis rationibus fundatas , aucloribus Octavio Pan- gatus.
Ben. Aegius.
tagafho excellenfi viro, et Henedicto Aegio, invenit publicavitque. Scripsit Auctor.
etiam de circo , fheatro, amphitheatro, iudisque et muneribus in iis cele-
brari solitis libellum.
Post Pyrrhum intra hoc decennium quinque anliquifatum volumi-
na, praefer id quod nos decennio ante vulgavinius, in publicnra exie-
runt. Pnmum L. Fauni nomine , italica lalinaque lingua, quiuque libris L. Faunus.
comprehensum. Hic idem brevem antiquitatis urbanae epitomem seorsura
maferno sermone edidit. Alferura L. Mauri nomen prae se fert, idioma- L. Maurus.
te etrusco cui adiectus est liber de statuis antiquis quae nunc Romae
, ,

ubique exfant, ab Ulixe Aldobrando bononiensi eadeni lingua coUectus. Vlixes Aldo-
brandu-s.
Tertium ab Andrea Palladio italica lingua brevissimura. Quartum om- Andr. Pal-
nium recentissimuni libris (luattuor cum iconibus veterura aediticiorum laditts.

edidit Bernardus Gamucius Raphaelis mensoris aediticiorum lilius san-

, ,
Bern.Gamu-
gerainianensis ex agro volaferrano etrusco patrio sermone Hi cuncta fe-
, cius.

re a Blondo, Fulvio, et Jlarliano exceperunt. Publicatus esf etiam incer-

to auctore libellus lingua italica, cui guicla romcDui nomen est adiecfus ,
Guida romu-
na.
libro de niirabilibus rebus urbis in nostrum idioma verso. Quinfum, Her- Hemiundu-
mundurus quidam , cuius nomen quod universa eius scripta a librorura rus.
,

prohibitorum indicis auctoribus damnafa sint, tacere necesse est , homo

germanus, ludimagisfer Misenae qui Romae aliqnandiu ante annos vi-,

ginti fuif et omnia urbana accurate contemplatus est

,
urbera Romam ,

capitibus viginti descripsit: cuius ea praecipue laus est, quod raulta ex

his , quae ceferi anliquarii praeterierunt , ex poefis latinis niaxime ipse
supplevif. Etiam inter urbis antiquarios enumerandus videtur Gregorius Greg. Giral-
dus.
Lilius Giraldus, qui in praeclaro de Diis gentiimi libro oinnem fere ro-
42
 658 ONUPH. PANVINII PRAEFATIO
Pyrrhus Li- manam antiquitatem et praesertim sacrarum aedium conmiemorat. Pyr-
gorius.
rhus etiam Ligorius ( quem supra commemoravi ) urbis ruinas explican-
das et iilustrandas post omnes italica lingua suscepit. Hic quamquam
adlmc integra ingenii sui monumenta nondum publicarit, quantum ta-
men ex diuturna eius familiaritate commentariisque suis ,
quos inspexi,
cognovi , eos qui adhuc lioc argumentum tractarunt longe post se reli-

quisse mihi visus est : accuratiore enim diligentia autiquifatem illam re-
conditam a ceteris antiquariis praeteritam. XXXV- annorum spatio, qui-
bus in urbe vixit, investigavit , et inventam iudicavit, nmltosque anti-
AtKtor. quariorum errores diligenter prudenterque animadvertit et emendavit.
Onmium novissimus ego eandem tracfationem explicandam latinis litteris
susccpi ,
qua fortassis accuratius ,
qiiam alii , urbis originem , originis tem-
pns ,
pomerium , vias, portas, colles, et regiones, nova quadam scribcndi
ratione descripsi : adiecique commenfaria ,
qnae in quatuordecim urbis
regiones a me constitutas feci ;
quibus singillatim omnia examinavi , ta-
bellis aeneis delineavi , expressi , attpie cur singula ita constituerim , ra-
tiones, citatis veterum scriptorum festimoniis , reddidi. Hi vero sunt,
qui scripto tantum argumenfum tractarunt.
Fuerunf alii qui pictura, aeneistypis, eandem rera aperiendam su-
Fab. Calviis. sceperunt. Quorum primus Fabius quidam Calvus Clementis VH. tempore
Ichnogra-
phiae urbis
fuit, qui tofam urbera regionafini pinxit, quae pictiua casu potius quam
auctores. ulla certa vestigiorum ratione facfa videtur , adeo cum nullo veterum
Seb. Serlius.
scriptorura , nec quae supersunt pariefinis consentit. Sebastianus Serlius
bononiensis, qui de architectura libros quinque italica lingua bis publi-
cavit , tcrtio libro multas romanas antiquitates expressit. Idem prae-
Jac. Maccio- stiterunt lacobus Macciochius, et lacobus Vignola in iis quos libris ,
chiiis.
lac. Figno- de architectura vulgari sermone scriptos relicpierunt. Primus omnium
la. B. .Marlianus in suo antiquitatum romanarum libro urbis antiquissi-
B. Marlia-
nus. mae, mcdiae, et recentioris, tres topographias edidit. Marliani recen-
Georg. Cas- tiorem urbem suo nomine publicavit Georgius Cassander; <|uara inge-
sander.
Leon. Bufa- nue alii iudicent. Leonardus quidam Bufalinvis foroiuliensis faber ligna-
,

liniis. rius incredibili labore et pertinaci XX' annorum studio ,totam urbem ,

commensuravit, et ligneis typis (;ius icimographiam exjnessit , a (pia poste-

Pyrrhus Li- riores suos labores adiutaverunt^ Pyrrhus fres urbis topograpliias edidit,
gorius.
recentiorem unam, diias antiqiias, alferam parvam, alteram maximam,
qiiae vulgo circumferunfur. Pinxit etiam aeneis tabellis circos maxi-
Ant. Sala- miim et flaminiiim , fiieatrum Marcelli, et Varroiiis ornithonem. An-
manca. tonius Salamanca hoino hispaniis , et Antonius Lafieriiis sequaiuis in-
Ant. La/re-
rius. defessus reriim antiquarmn investigator aeneis tyjiis omnia fere antiqua
urbis aediticia, quae extant, tabellis circiter centiim expresserunt, sta-
tuas scilicet, fempla, colossos, arcus, columnas, seinilchra, et alia id
genus. IJrbis Romae ichnographias post Pyrriiiim miilfi delinearunt, Fran-
Fr.Paciotus. ciscus Paciotus urbinas Octavio farnesio Parmensium et Placentinorum
Hugo Pinar- duci; Hugo Piiiardus cabilonensis Georgio Cardinali Armeniaco; loh.
dus.
Ant. Uosius. Antonius Dosius lloreiilinus Gabrieli Paleoto Xil.viro rofae auditori nunc
 IN CENTUM LIBROS ANTIQUITATIIM ROM. 659
Caidinali dicatas; Antonius Lafrerius (um propugnaculis terreis quae Ant. Lafre-
,
rius.
beilo neapolitano fecit 1'aulus IIII; postremo nos eandeni accurate ad Aiictor.
vivum expressinnis.
Vetusta nomismata et latina praesertim primus onHiium Aencas Vi- Aeneas Fi-
, ,
cus.
cus parmensis libris comprebendit ,
qni XII. imporatores , et eorum
uxores duobus voUuninibus, quorum prius Antonii Zantani comitis, po- Ant. Zanta-
nus.
sterius suo nomine publicatum est , edidit, cum aversa numorum par-
te. Post eum Eryx patricius venetus in opere de veteruni nu-
Scbastiaiius Seb. Eryx.
morum interpretatione et Guilleimus Coul lugdunensis galUis in li-
, , Guil. Coul.
bro de prisca Romanorum religione, multa antiquorum nomismata col-
Huber. Gol-
legerunt pul)licaruntque. Post omnes Hubertus Goltziiis Venlonianus ber-
tzius.
bipolita germanus infinitam paene veterum numorinn graecorum ef la-
tinorum copiam tota Kuropa pcragrata collegit, e\ iisque singulorum
consulum, dictatorum, censorum, triumpborumque item Caesaris, eius ;

percussornm, Lepidi, Antonii, et Augusti, nomismata acciirate delineata

tribus voluminibus proxime emisit. Audio eum reliqiios numos consu-
lares et Augustorum adornare, omnes eos etiam publicaturus usque ad
lustiniani imperium. Imperatorum Augustaruinque icones, et ad vivum
expressas eftigies priinus edidit lacobiis Macciocbius. Post eum lohannes lac. Maccio-
chius.
Cuspinianus in suo dc Caesarum vitis libro. Idem duobus volumini-
loh. Cu^tpi-
bus praestitit lacobus Strada mantuanus ,
quorum alter effigies par- nianus.
lac. Strada.
vas, alter maximas continent. Quos imitati sunt lohannes Utichius,Ni-
lo. Utichius.
colaus G^rbelius, ideru Hubertus Goltzius, germani, tribus libris cum Nic. Gerbe-
lius.
Caesarum romanorum iinaginijnis evulgatis. Nos quoque Imperatorum,
Auctor.
et Augustarum nomismata a C' lulio Caesare usque ad lustinianum
accurate delineata , propediem publicabiimis. Ideni Macciochins anti- lac. Maccio-
chius.
quas urbis inscriptiones ex aere et saxis incerto auctore collectas , in
publicum misit. Utilis in iisdem per totum terrarum orbem colligeu-
dis est liber Petri Appiani et Bartholomaei Amantii. Ante illos euindem Petr. Appia-
nus.
laborem susceperat Seba.stianiis Serbcllius. Aldus Manutius Pauli filius, Bart.Aman-
Aldi nepos , et patre et avo dignus adolescens , libro de orthograpbia tius.
Seb. Serbel-
edito grandem epigrammatum acervum emisit. Praeclarissimi omniuin
, lius.
sunt oasdem inscriptiones comprehendentes libri Martini Smetii flandri, Aldus Ma-
nutius.
et Pyrrhi Ligorii , nondmn ( quod sciam) vulgati. Nos quoque circiter Murt. Sme-
trium millium inscriptionum antiquarum librum collegimus. tius.
Pyrrhus Li-
Fastos magistratuuin maiorum ,
praetoribus exceptis, et triumphorum gorim.
prinms ( ([uod sciam ) collegit Marcus Verrius Flaccus nobilis grammati- Auctor.
Fcr.Flaccus.
cus, qui in atrio Catilinae donuis in Palatio Augusti nepotes docuit.
Statuam , inquit auctor vitarum illustrium grammaficorum (qui C. Pli-
nii, etTranquilli nomine circumfertur), M. Verrius habet pro Vestae in
inferiore fori parte contra hemicyclum, in quo fastos a se ordiiiatos,
et marmoreo parieti incisos publicarat. Hi cum urbis interitii di.siecti,
usque ad nostra tempora ruinis obruti iatuernnt. Ilorum parte -calcis
fornacilnis addicta , ea (luae superfuerant fragmenta riideribus ante
tenq^ium Faustinae inter foruin, et sacram viam , inipensa Aiexandri Far-
 660 ONUPH. PANVINIl PRAKFATIO
nesii Cardinalis esestisanno MD XLVII. casu inventasunt; qiiae Genti-
Gentitis Del- Uelphinii roniani civis opera industria in unum
lis et concinnata, in
p/iinus.
area triumviruni conservatoruni capitolina , donu eiusdem Cardinalis
populo romano collata sunt -.
fasti capitolini , et tabulae capitolinae ab
antiquitatum studiosis vocantur , de quibus abunde disseiui in meis
iu fastos hosce commentariis. Per eadera Verrii Flacci tempora , alius
Fasti colo- fuit fastorura consulariura auctor , (jui et ipse fastos suos marmoreis
tiani.
tabulis incidit ,
quorura frasmentuni lapideuni extat Romae in area
domus Gentilis Delphinii , ex colotianis hortulis eo translatum. Alius
Fasti muni- fuit eiusdem saeculi fastorum numicipaliuin sine noniine auctor ,
qui
cipales.
norainibus magistratuum coloniae vel municipii , consules ordinarios
et suffectos , aediles , et quaestores inagna diligentia adiunxit ,
quae et
ipse lapideis tabulis exaravit. tfuius fragmentum , triumvirorum terapore,
Petr. Appia- extat in libro anti<juarum inscrii^tionum Petri Applani , et Bariholomaei
nus. Amantii ,
quas ex toto terrarum orbe collegerunt.
Crator.
Sub M. Aurelio imperatore M. Aurelius Crator eiusdem augusti li-

Chrysorus. berfus , et Clirysorus , fastos raagistratuum romanorum usque ad tera-

l)ora sua perduxerunt, ut auctor est Tlieophilus episcopus antiochenus
Ausonius. terlio contra Autolycuni disputationum libro. Decimus Magnus Ausonius
gallus burdegalensis , vir consularis , ef poeta egregius, fasfos consulares
usque ad Theodosium iuferiorein digessit : qui, et superiores, temporum
Fastograplii iniuria perierunt. Extant quattuor, sine nomine, fastorura consularium
anonymi.
auctores primus initium sumit a priiiio anno imperii Valeriani et Gal-
:

lieni ,eosque perducit usque ad Consfanfium imperaforem magni Con-

stantiiii filium qui consulibus nomina efiam praefectorum urbis adiiinxit:
;

alter a regibus exactis iisque ad Theodosii iuuioris tempora, qui Paulus

P. Orusius. Orosius esse credifur: tertius a lulio Cesare usque ad regem Gothorum
Tlieodericuni : quartus ab obitu Placidii Valentiniani 111. iraperatoris,
usque ad obituni Theoderici regis Gothorum in Italia. Hos qiiattuor

loh. Cuspi- posteriores lohannes Cuspinianus inveuit, et suo in Cassiodori consules

nianus. coniinentario inclusit. Post hos M. Aurelius Cassiodorus V. C. ab urbe
Cassiodorus.
condita usque ad lustinianuin iinperatorem , regiiin ,
consiilum ^^" impe-
ratorura , nomiiia perduxit. Cuiiis librum lohannes Cuspinianus illustri

coramentario cxplicavit. Duo posteriores extant apud rae fastoruiii con-

Fasti latini. sulariuin sine noraine auctores; alter latiiius, a Constanfio iniperatore Coii-
Fasti graeci. stanfini magni <ilio usque ad lustinum iuniorem ; alter graecus ab exactis
Hen. Glareu- regibus usque ad primuin Heraclii inqieratoris annum. His addendi sunt
nus.
Prosper Prosper aquifanicus , et Marcellinus lllyricianus comes qui cum rebus in ,

Marcellinus singulos annos gestis, noinina quocjue coiisulum enumerant uterque :

comes.
a Theodosii imperio initiuin facit ubi i:usebii et divi Hieronymi chro- ,

uica desinunt at prior usque ad Valentinianum 111 , posferior vero

:

usque ad lustinianum aunales suos perducunt. Atque lii sunt antiqui

auctores, qui magistratuum romanorura fasfos digesserint.
Ex recenfioribus vero priinus ( «piod sciara ) aiite annos paene quingen-
Mar. scotus. tos Mariauus scotus nionaclius fuldensis in universali ab se edito cliro-
 , .

IN CENTUM LIBBOS ANTIQUITATUM BOM. 661

nico , consiiliim nomina ex Cassiodoro , suo operi inclusit ,

quod paulo
ante in Geniiania excnsuin est. Post eum circiter annis LXX" Petrus Petrus rom
romauus, mouachus casinas, sanctae lomanae ecclesiae Cardinalis, consu-
Inni et dictatorum roiuanorum nomiua digessit ut ipse de se loquens ,

lib. IIII. cap. LXIIX. historiae casinatis scribit. Vixit an. salutis MCXL"

l^atrum memoria Gregorius Haloander et Henricus Loritus Glareanus

Greg. Halo- ,
ander.
fastos coiisulares ediderunt prior ab urbe condita usque ad lustinianum; ,

sequens usqiie ad Tiberium Caesarem Tabularum capitolinarum M. Verrii

Flacci inventio multos antiquitatis studiosos simul inflammavit et ad eas
siqqilendas, cum mancae et mutilae essent, et ad fastorum consularium opus
hactenus iiuperfectum diligentiori studio perticiendum, quuiu earumauxilio
inlinila propeuiodum accessisset historiae roniaRae cognitio. Jnter quos tres
Carril. Sigo-
eodem tempore opus Mutinae Carolus Sigonius Romae
aggressi sunt , ,
nius.
Bartholomaeiis l\Iaiiianus, etnosipsi. Sigonius, et Marlianus libros suos B. Marlia-
lianus.
usque ad Augusti obitum perductos iam publicarunt et commentariis editis ,
Auctor.
illustraruut. Eorum praecipiia sententia fuit, tabulas capitolinas tantum
supplere , neque iatuni , ut dicitur, unguem ab liis recedere. Ego vero
omniuin novi.ssimusid opus iu manus suscipiens, alia quadani ratione
reui aggressussum. Xam et eosdem fastos usqiie ad Carolum magnum
aniiorum decem quibus in iis laboravi intervallo perdiixi coinmenta-
,
, ,

riisque exornavi , et nec tabuiis Capitolinis nec alicui sciiptori, ita me

addicere volui , ut quofies milii opus esse videretur , non possem etiam
ab ipsis , additis rationibus , disseutire. Nam Verrii Flacci in tabulis
cai)itolii!is , ei ordiiiein saepissime reiicio, alios auctores secutus. Cur
vero id fecerim , satis in fasforum commentariis demonstravi.
Ceteruin non possuui non vehementer hoc loco conqueri et dolere
de iis qui alienos labores, nulla germani auctoris facta menfione , suos
fecerunt , me hac in re non imitati ,
qui nominatim cuncfos a quibus
vel taiiiillum adiutus sum, cuin summis laudibus ef egregia laborum
suoium testiiicatione , <piatenus id Uieri licuit ubique in meis luciibra-
,

tiouibus appellavi ,
quos ef alios id genus homines humanissime rogatos
velim, nequae aliena sunt, nulla accepti beneficiicommemorafione habita
accipiant : nam Dei praeceptnm est , non furfum facias. Anfe hos annos
fuerunt viri aliqui eruditi romanae bene i)e- , studiosissimi , antiquitatis
rifi et de ea optime meriti
, qui magistrafiium roinanorum fastos a Li- ,

gorio et a me incredibili muitorum annoi um studio et labore usque ad ,

Ti. Caesarem a me vero usque ad lustinianum imp. perductos quin-

,
,

quaginfa versibus quamquam perite inferpositis suos fecerunt. iNec hoc ,

queror, sed quoil a <iuibus eum laborem acceperint suo nomine apposito ,

taceauf. Horum mius antiquis nomismatibus absolute quidem, et impe-

ratorum imaginibus additis , bis fastos nostros excussit ; alfer in grandi
tabula sub aspectum posuit. Laborem hunc oppido laudamus , sed ger-
iiianos fastorum aucfores ifa silenfio praeterire , et alienos foefus suos
facere ,
probare noii possumus.
QuafMitur dissimili admodum caussa de me liernmudurus quidaiu ,
 ,

662 ONUPH. PAISVINII PRAEFATIO

quod in meis de urbe Roma commentariis ,
queis multa ab illo hausta,
me iuclusisse refoi t ,
nullam a me eius mentionem fieri ,
quum reliquos
omnes per quos profecerim
,
singillatim ingenue usque ad fastidium com-
memoraverim. Fateor id ita esse, et iuste de me conqueri potuisse, qui
eos a quibus longe minora accepi nominaverim , ipsum vero neglexerim,
ni nie gravissbnac caussae a meo instituto revocassent. Nam sacris ad-
dictus , catliolicae et orthodoxae fidei Romae professor ,
quam supra
cuncta vereor quamquara de me benemeriti nomen commemorare
, eius
nefas duxi cuius omnia scripta a sacrae romanae inquisitionis patribus
,

concilii tridentini iussu delectis in damnatorum librorum indicem relata ,

fuissent alioqni id non omissurus. Verum enimvero res tanti non erat,
;

ut scripto lamentari de me debuisset. >"am quaedam quae ipse paucissi-

mis pagellis comprehendit deviis, sepulcris et montibus urbis, tantum
, ,

ex tius opere excepi, quia commodius ad manum erant, Roma praesertim

tum absens ( Venetiis enim librorum meorum ope destitutus eram ) et mea
magni et operosissimi laboris commentaria iis alicubi respersi. Ea porro
sunt ciusmodi , ut ego ipse vix trium dierum labore sine ulla eius li-

bri ope constituere potuissem. An vero brevibus illis , sed certe quod in-
ficiari non potest, accurate scriptis de antiquitatiijus romanis hicubra-
tiunculis indiguerim , facile ex hisce prope immensi laboris commenta-
riis intelligi potest. Haec dixissc sufficiat , nihil amplius de hisce rebus
etiam provocatus verba facturus •.
pro verbis enim res dare operae pretium
existimo. ReUqua persequamur.
Blondm. Antiquitatem romanam in universum tractarunt post Blondum ,
qui
libros Romac trhimphanlis edidit, niulti oppido excellentes viri, et
Ant. Augu- praesertim nostro tempore Antonius Augustinus liispanus Caesarea Au-
,

gustinus.
gusta, ohm rotae romanae duodecimvir, nunc vero episcopus ilerdensis
Paul.Manu- vir insigni doctrina , acriiudicio, multa lectione pracditus; Paulus Ma-
tius. nutius Aldi fiilius praeter cruditionem, quae in eo summa est, linguae
Fr. Baldui- latinae aetate nostra facile princeps ; Franciscus Balduinus iurisconsul-
nus.
tus, quo neminem meo iudicio (cum omnium bona pace dixerun) no-
stro saeculo in sacra profanaque antiquitate et ea praesertim quae ad ,

iuris prudentiam spectat, versatiorem, eruditiorem, vividioris ingenii

Fal. Foste- acrioris iudicii coguovi; Valentinus Fosterus, et Franciscus Othomanus
rus.
eliam insignes iurisconsulti viri hercle doctissimi. Hi leges romanas, et
Fr. Othoma-
nus. mulla ad id argumentum spectantia eruditissimis et plane divinis lu-

Laz.Baiftus. cubrationibus accuratissime tradarunt. Lazarus Baifius de re navali , va-

sculis, et antiquorum vestibus commenlaria fecit. Lilius
Gregorius Gi-
Greg. Giral-
dus. raldus de Diisigentium, dc anno et cius [)artibas, dc poetis latinis et

Rod. Agri- graecis, numquam satis laudata volmnina edidit. Rodulius Agricola, et
cola. et mensuras, remque
eo prior GuilJehnus Budaeus assem, pondera ,
Guil. Buda-
eus. omnem numariam subtili investigationc per.scrutati sunt. Carolus Sigo-
Carol. Sigo- romanorum, populorum Italiae
nius. nius praeter (astos, vetera iura civium
et provincianuu , tribus voluminibus divinitus persecutus est. Quo etiam

Jii. Sarius. auctore, lohannes Sarius zamoscius polomis, eius aliquando auditor, egre-
 . ,

IN CENTUM LIBROS ANTIQUITATUM ROM. 663

giae doctrinae vir, de senatu loinano libros duos pnblicavit. Nicolaus Nicol. Grtic-
chius.
Grnccliius rotlioinagensis peritissime et diligentissinie ronianorum co-
mitia tribus libris tractavit. FaJjricius Streinruus nobilis gerraanus lucu- Fabr. Strei'
nius.
brationes de romanarum gentium steramatibus , auctore ( ut audivi ) Otho-
mano accurate edidit. Nulla ratione spernenda sunt grandia Volfangi La- Fo{fan. La-
zii viennensis comraentaria. Andreae Tiraquellii iurisconsulti egregie de zius.
Andr. Tira-
nobilitate XXXVII, et de iure primigeniorum quaestionibus
capitibus quelUus.
XCVIII, lucubrationes summopere placent. Hieronymus Mercurialis fo- Hier. Mercu-
curialis.
roliviensis amicus meus Alexandri Farnesii Cardinalis summi medicus
,

cuncta antiquorum exercitia egregie sex libris adrairabili eruditione et dili-

gentia descripsit. Delitescunt Roraae Angeli Colotii, optinii doctissimique Angel. Colo-
senis , in universam romanara antiquitatera praeclarissimae et diligentissi- tius.

mae tabulae indices ,

quae hominum malignitate suppressae , magnum
bominis decus obscurant , eius memoriam oblitterant ,
publicae commo-
ditati ser\ire nequeunt.
Hi vero sunt omnes qui nostro saeculo res romanas ex disciplina
tractarunt. Nani ceteros, qui vel nostra vel superiore aetate de ea re
comraentaria scripserunt , consulto oraittimus , quod eas res non ita ex
earum dignitate persecutos fuisse cxistimaveriraus. Ego vero qui iam vige-
sunum annum in his studiis operam consumpsi|, cunctis horum praeclaro-
rum hominuni laboribus inspectis ex eorura potissimmn coraraentariis
,

universam antiquitatem romanam libris centiun compreliendere et expli-

care constitui multa que alii adhuc oraiserunt in lucera revocando ,
;

quae vero sparsis libris optirae pertractarunt, in unura quasi sub aspectum
quinque voluniinibus seu tomis coUigendo. Quorum eiusmodi sunt argu-
menta.

ANTIQUITATUM ROMANARUM LIRRI CENTUM

QUINQUE TOMIS DISTINCTI.
PRIMO VOLUMINE LIBRIS OCTODECIM CONTDiETUR ANTIQUAE URBIS LMAGO.

SECUKDO VOLUMmE LIBRIS QUADRAGINTA , CIVITATIS ROMAiNAE PRrVATA",

PUBLICAQUE, PROFANA, ET SACRA INSTITUTA COMPREHENDUNTUR.

TERTIO VOLUMINE LIBRIS VIGINTI , IMPERU ROMANI EXTRA URBEM DECLARATIO

CONTINETUR

QUARTO VOLUMINE LIBRIS DUODECIM , VETERES INSCRIPTIONES CLAUDUNTUR.

QUINTO VOLUMINE LIBRIS DECEM , UMVERSA ROMANA HISTORIA EXPLICATUR AB

URBE CONDrrA USQUE AD PIUM V. PONTIFICEH HAXIMUU, ET IHP. C.VE-
SAREM MAXIMILIANUM il. AUSTRIUM.
 nPOKAOY AYKIOT
nAATQNIKOY AIAAOXOr
EH TON EN HOAITEIA TOY nAATIiNOS
MY0ON YnOMNHMA.

nns H TfiN nAiAfiTv BPn^n riNETAi ek toy nAWTos

KAl rms TOYTO *TAEITAI TYXH EK TOY
OYPANOY KATIOY2H.

I. • . . (l) Aei 7«p ra c-&)uaT« £^ aX^wv Yivsff^^ar zai ra

'/evoixEva sV. rtvwv, avayOEcr^^at Etg ly.stva* zat Travra TTOpsuSCT^ai

Ttva xiix).ov ouTw;' Iv psv oyv TO15 aTrXoig, (pavepov Tiafff toOto

yt-vvopiEvov (JM^jzyjiiC,' t6 -/ap eV, tou ySYOvo;, et? e-xiivo «^Ee-

pETat 7Ta/£v 15 ou yiyovsVf olov 6 iz Trupo; arlp et? Trup- outw

(Je e';^e£ xat Ta r7uv5£Ta jrpos TCt aTT^a* Tievdp.eva y«p I5 exei-

vwv, ava).ueTat au5^«; et? Izetva- (Javetffaj/evoi yap (prjo-tv ot ev

Tw xoffu-w §iiu.tovpyoi u.Qpia. ly. ToO TravTo;, Ta «ruv^eTa TT^ciT-

TOUffiv, w; arro^o^^flfiOf^.eva Tra^tv ei ouv zat Ta ayrAa ex 7wv

aTTAwv, •/at Ta auvS^eTa ez twv a7r).wv outw? e^et yeveo-tv, w;

xai Tflv ets auTa ava),ufftv un-opevetv l^ wv '/eyovev xaTot cpuiriv,

eyet (?fl7rou Ao-yov xat t6 ).et7r6p.evov, Ta auv^eTa 6(Ta ex auv-

^STWv a)i)vwv Yeyovev , ava).ue(7.&ai et; 7(X l^ wv yeyovev, TravTwv

xara xux^ov pL£Tapa).).6vTwv (uc7Te xai i^(>).jv ppcoffct; Onio t(3v

7evvflO'aw.6vwv auTot •yfyvopi.evat , xaTot Ttva T«?tv otCTOTe^oOvTat

a)ucrtx?)v xat o-wu.aTix?jv et; Ixetva u.£Ta|3o).flv l§ wv •yeyovev xai

ot' av (xev Tot Ta ys-jvii^hTOi. Tpit^nrui Ix tcuv y^vvyjo-ixvtwv ,

xaTa T»iv ;rp6s Ta 6).a '/tveTat xat toOto fxtpnjo-tv 7r65sv • • .

Ta07a xai ev Tot; pepeotv xaTa Ta; etpv3[i.eva; Tpei? ueTapo).(it;'

(1) Perierunt in lacuna sex versiculi. Sic fere et in aliis paj^inis.

 PROCLI IN LIBRUM X. i»L. DE REP. tjtj.i

y.(/.i t6 ~«v outw Ofa tojtwv szy.TTSV, wr v.tvcOv Et; i}.li:ri).(A

7ZV.-JZV. y.v.i u.trc/.paX).o-j G6iy.v.7a. c/j./.a. zIq «"/.).« Tfiv o' «£iav «ao-

pt^St TflW iv TOUTOt; ZKTK TfiV wW/JV fi £V a-JTOJ SIy./i.

2. A = t yy.o /;c?J/ y.ot.1 7706: Tr;v o:-JTio«v |-i(jT«7tv v.-o/.rji-jK-

(j^a.'. , xat ou 77«ff«t; , «W.« ^V3fftv tkOtk awopt^et il/uj^wv piot;

t6 t/;v TOtKUTVjV v.-ja.hjGrj {j—ou.il-jai.f z^Tj-j y.y.-zv. (fijafj y.vj £v

Tw TTC.vTt '^i'^'jO'j.i-jrt'j y c.UT&jv 0£ TTV.ov. 'jvafj Ivip-youffiJv ty;; di

^izv!? ZKTi". t6 Troo(Toy.o-j TV.jZTiJ TTtoi Ttvt-jv Tfiv 'jr,oo-J h.'ftOO\l-

artC 1 xjCTet 00 ti-jv.^ avayy.a; Ttf/.&j&vjTtzac twv aitojv tcjtou -^u-

j^wv y.ai yap Ta a).).a nuvrv. tvoiu p.sv 'n Tact; tou TravTo; y;

£za!7Ta 77J'j/u/.cV cuvacu.oi^it 0£ ri/. yiyjoyfjv. toij Stotr /; Otzrj

TOi; r;u£T2j5ot;, zat Sivjzv.zi rv. p-£v a).).ot; Ta 0£ vXt.OLz' y.ix.i

yz-jz^jzorj TpOTTOu; -/ai ^ava.Twv , zat TravTa a.Tr/oj; oca w; £t; t6

Ttav T£)-OuvTcr y^pdiuz^v. roi: l/. roj — avTo:- zai 00 ''vX toutw
Tw jrpooTW z),r3pw,5£yTt , zat ct twv ex tou oupavou Ttc r.v.ovTwv
?v, ou ^Lv. (fLkoao(^iv.-J zv.zl ycyovoTwv, aA/a Slv. Sr, rtJV. a.pz^

T/)v Tratctv oxiY. v.'jo ^v.a i-j otzctav t/jv I^ IS^wv ^cATiTT&JV Yivofi.E-

vv;v , TravT&JC /j twv T:vXot,rJ Scwctc —oi-jr, ri: ouca . • • £1 TOtvuv

vi oizvj Tov Aai[/.apYov SpwCTct 7ra/.o&jv, ota tv;; a5'£ffu.ou Tpoav;;

xat avocia; tvjv Tfic ?&J'^; KT:'/.r,-lvj T««.&Jpouy.£vv;" [/.ovov ouz £Zctvo

Pow(7a, TOtc zaTazouctv twv tv;; oiv.o: cj^Z'j>j.v.r(jyj ^uvap.ivot;,

w; ajsa v; ^&JTtzv; ).at!/.ap*yta, zai rj v.nkpvjro? 6p£^e; wv p.ii det

zai a7r).V3ffToc, k-ou.ho'J ^yjL y.v.i t/iv 77aj3'>. '^U7tv rpofh'/' w? '/ev

t7wo.aTwv (r&jpi.aTizr;v zaTa ipuctv oucav, w; 0; ^&i&jv ^wot; Tra-

j5« yuciv.

3. AtTta c?£ r; a^jpoffuvvj xat TauTv;; tv;? 'f.v.iav.o-/ia.i' r,

y«p
Tou ).6you Tucp/OTv;; ax6oc«TTOv l7T0tr;acv l7Tt.Srui/.iav tt^vOutou z«t

^uvap.£&j; , zat ?v;v wg «Aoyov zat 5r.oio'J 77apcazcua(TSV a),oyto-

ff«VT£ ouv lauTOV w; «).6yw ^pr.Tat t6 77av Toivuv £ZT£iva5

t6 ).«ip.«pYov Tfl; sauTou ^wk; , £1; TupavvtrJo; a'ijs£ctv j/.cya),r;;

oj; lx7:).r)(T(jwv T/iv ctzciav v.nipv.-jro^J opSitv, £v £Zcivr; oiooid

Si-/:/iJ -zpi sauTw Tr,v '/.aiua.p'/iv.-j T&£-ia; , zat Tat; twv e«utou
7r«io&)v arroAauTSTtv 'j6-jo'j ouyt So&JiJv;; t/;; oiv/;;, ot( /; arrc-
 ,

666 fhOCLI I> LIB. X.

6KVT0; Zfz -rv&K-jvtcio: bc,ic_ic ^ tc.utcv Sy^St tzoi-jov br,c,U~j •jfj-

i^j^v.i^ TM-j -ziy.^JM-J iiJ.T:iT:'>.c/.'j.z-j'y-j m-j iyE-j-jcGt/.zo- touto uev ouv

ei 'Criroiri zi:_ ;rws rr]\tY.o'jro'j iKirut y.axov t6 u.o Iy. 7rpoj3eStw-

ptsvwv Q'Dtik6'j.z-J0'J ^ et p<) «_pz y.ai npo rrc rsrcy^.i-joi ?<<>/;; ot'

flv ir^jyyj r~r,z oxi^v.-jlu: ).i;;soj; , flv Tt; avTco Sios .... 8torv.t;

kil airtv.tjSoii^ w; v)f*si5 ys K7zoypr,'jy.i voui^ousv, Tflv ETrt ta IEe£

Tfls 'k^^yjiZ «'/ flS fl cdptatc TrotvTjv -/.o).a?ovTO; Izeivvjv tcO rrav-
To;, ota Twv E/tojasvwv ofl).ot oi y.y.i cr.iiroz stTrwv t'^ aopooffuvjj

y.c/.l ).aty.aj:yia , Tr;v twv T.v.icicyj b^^GiGfj i/.y.6).ov5r;'jC/.f Jjv lOovTa

^prj-jzlj Tov avc7rt<ry.£-To>; £)6t,'.;vov toOtov t6v ,ji6v, —cjipy. tto-

oa; Tw/j^avovTa tc; ot/'./5.:.

/j. Ast (Ji p./j 0£ Ezsivo ',\y.-j5'y.-jzi-j .,

ort v.cr.i Sc/.1'j.Cj-jc>)-j i~tt-

cry.OJ-^.KCovcK/.i tkI; TatauTat; l)\)y^c/.ii wv // iTrt.S^up-ta roauijvo tto-

vcpwv v.tvoffsi-: , Tac TOta-JTac lf/.Sa),)ou(7tv opua; , ol; UTrap^st Ta

npMrcA UL'j.z'ir:^(/.i rr,: skvtojv cttpiy.:; avoasiwc, zas w; effj^KTa
stzoc* oca yap EJ-.Etva c?pa ^ciwc, 7av,S' ovTOt r.pv.rrovcjfj tzol-

vaioj;, oiov t/jc a.ijif/v;; cjsipc/.g Tat; ap^pavTOts eauT-zig (Juvap.eirtv

zai (?tatp£Ttzat;, T£ptvou(7V3; pev t^v {i/vjv, rc/.t; 3s i^MyJj.c, ofju-

"^oJCjr,; dii/. •^zc:ciyj twv arro/.OTrTf/wv c/.'/'^itctyj t/;; O/.iz/i; f wfl;

zat ToO /jycy.ovo; auT(i5v toO t'^; TpvjTew; IEaj3y/ovTo;, (wc t6

/.6'/io'j apny.vj' zvjOLt '/c/.p Ttva Tav)(7ew; u.'/6'j^ rciyj ezTew-vovTwv

Tov {i/./jv «rro Twv 'lyjyjHyj ayye/wv oi scjy^urot rit>'J lipetzojv J^at-

y.Q-joyj y u.vj.o'j'Jrc/.i yZtrA'Jc>i; rr,'J oiy.iic/.'j CJStrjV.'j

^
^ovot; azopSdTOt;

^aipovTe; zai Tat; Toaat; Tat; twv ffww.(icTwv , zai TOtouTOt; . • •

zai /;
'^'jyji Trao' iy.ti-jotz vijovcjv. y.c/.i ty.zl-jcc p.tp.oup.£vv3 ?// vo£-

pw;, zai Ta 'jZ'j'j'r,'j.v.rv. ivjrr,; ev eavT/; •/.aTa-/.).eief voepa; 0£

^w/j; y£vvv;p.aTa dr,-0'J^ij ic^tJ^ 07v. Troo^itpi^eTat vo-flp.aTa (Tuv-

o0(7a iy.zi'joiv ev (?e Tot; icjyv.rotc yfjoyijn .,

zai ^t' awpoo^yv/;',»

TOt; iay/.ro'.; rr,c «rstpa; ezsiv/j; b'j.t'/.r,'7v.cj'/. .,

ztvetTat 7rp6; t«;

UTzoTzrciiCszt; Izsivwv zai Ta '/z-jrr,bijrv. ^c-jwOw; a).).' oO 'joepoic .,

y.v.i 6'jrv. azotor'X kaa' oO/. v.'jzt,i, zic t6 '/Zjjinauj ava/Oet, zai

av«),uoy<7a 7:otv/]v £(j;^ciT"/]v Teivet t/;; twv TotouTOJv (^uvoucriac'

ir^i /ai t6 t/7 vz^/iirr, twv TycavviovJV zr:irozytvj .,

v.~6~ro>'ji:
 PL4T0MS DE BI:P. 667

£(7Ttv TOta-JTv;; rtvo: ?w/;j, ttjc ttc/.vtk tov xofjacv 6 tor/cucvj;* ^;

ep^ouca (pavTaffi&cv , 0— Cj/spSTat 7rj3&; tv;v TOtavdc 7TC/).).div «pj^ou-

cav [/.STa avayy.vj; ouvaL/.ev xai o).w; TvotvTwv Tiiv ws-ya^ojv za-
xwv at TTpaHst; ^^jyji-i £jcr«v, v.i^jv^i.r, u.Vi o-jnzL y^po>'j.ivfj>-j v.al

EuvUMV , ot' ivvoia; o't a!?tap5pfJT0'j; £^£py«^&y.£vo)v Ta u.J-ytffTa

Twv xav.wv.
5- Kai iif,r,r(/.i r/j.i-j 6 ).oyo; zai ev v.u.ot; r.ol/.y.y.tz- z</.yv.

yc.i ih; tcTjv Traiowv SowdJw; £« ^po ro/.y.r,G!X'jza. zinU-j^ oy.oO

Tfl psytffT>5 rupotyjLOt npuro-j sxwaviicrv;;' tou yayj auTOu • • •

zai Tou; £«utov — aitJa; • • Eu.v.vO/.oyviijavTO- w; osov ov tov ^ta-

Guu.zjO'J ttuHdc/. .f
y.u\ tticiI tou; Traioa: ctvat TOtcuTOV touto di
£CTTtv , Tov oj' urrspoj^flv (Juvc/.p.EO);, krkpc/.t; vjyjjtTocpievov ^actAciac,

zai oc7a yz-j-jyr. T:v.p eauT&i "/.a.TJ^^Sf to^s (?e cru).),oyi(7op.£v Ix

TravTwv, OTt fl T(wv TraiOoJv SpooaJc yvjzrc/.i uvj za3' eiptaoaevviv,

wc /Tacrc; avaAuo^iwg ff&jv.aTwv ct; o&>u«Ta rrooCTaTtv, 'J.Tz't.'7iJ ei;

a7r).a, c»uv.S'ctwv et; (z).)a (TuvS^eTa- zai toutojv ^ et; t(/. I? wv

yi^jO-ji-j .^ fl ct; Ta l^ auTwv yevciueva, « ct; tc/. '^r.Birzpv. o.ev

ez 2 t^Tjv auTwv ycyovoTa (TTOt^siwv zKi yaj^ /5 Tf/ov Com-j

^prjTjat; TOta-JT/j, xai »! T&iv ex •j'^; y.ao7i(wv yivSTat (?£ zai utto

oxtu.6-JOi-j l(T^c/.T&Jv , ezcivwv T(iiv .jewv lcrjt/.aevwv, ot T(3y atTta-

TcJiv r'c; ci; Ta aiTta £,Tt(7T00'jy;; iiatv atTtot, p.i.'A0uu5vwv avo-

pioiwc Tou; iaUTcJiv ccyzlv.p/^c/.;- yiyjo-jrc/.t (5'e zai utto tcTjv av-
^pwTriv&jv -i^-jyjii-j , c?t' inyJ/.TrfJ epi.7r(z.jctav -^ juuiz/jv 17 eTrtjut/./j-

Ttzflv TToV/oi y' ouv zat "Jta ).tp.6v /;'^avTO toIv t£zvwv, wffTrep

£v ©cTTa/ia pi£Ta t/;v T(>iv 6appc/._pwv e^po^Jov z-ic/.yyjj; 1 i )• yiv-

cTat (Ji 7rp6 TOUTWv utto t/j; Iv tw TravTi (Jizvjs, ovj. or, Ttva;

cf.ii.ocoru.Sut; ccjturoijc i-uyouiz-jo-j rol; Tzotoxxjt-j (jipa xat 7T(ic"y/ou-

<7fv, 7ouTOf; t;.£v 7rE0i 7:aT£jCio; • • •

O. AsycTat roi-jyj-j 6 rjiiv oxiac^-j ky.c/.-ro-j ri; iSio;., ii (?i -iix)yri

-/.Mpzp-jdau Tov izc/.(JTOu Siov a)./" OTf t/iv 6 (Jait/wv et; eaTf tcov

TTupu lolt; jeo/oyot; ayye/fzwv oatpovwv ovoy.awoy£V6)v, st^vjTai

•j.ot y.UL Tzportpov oto zai T:pO'^'r,rr,c auTov e-^iaTVjatv, ov ay-

(l) .Aiiiniadverfamiis (licfnni (]e Tlip.ssalis iii (anie antliropophaijis.

 ,

668 PROCLI IN LIB. X.

'/£)>ov ovTC. U7:zSuy.-jv^.z-j' TfiV 3i "ziiyrrJ tkOt/jv, ^eov \xz'j £i7j-£tv

oOz VJ-TiilZ^ TOJ Oatp.OVt (7U(7T0ty^0V 0\J(JV.-J' OKtfiOVtKV (Je ttkvtw?-

«vTtotatpitff^^Kt OE TTjsoj TOv d «tp.o v« , xaSdffov 6 u.£v t«s e'j3o'j

'cfj.Syj iiTirrjOTzs^jzi y.rjr,ctiq^ r, dz t«; et; t6 e^oj 7rpotou(r«j- u/j

oe ae. 3 a.lu.di-j IvT^OS^a rpt-^itt yt^os' y«po; p.ev p.ot npMlo'j ev£-

TTVEuaev pEy« ^«tu.wv ,

^vjffiv 6 Travo^ocpo; ttoivjt/);" «),).« (Je >t«i

datpuv {/n^Ow/iaErae , x«t oAwr 'u'jj^0'jv. txv.o «Otw tk Tflv 3«tu.o-

j'i.v.'j £77t7Tvot«v , Ei; T&'.i; 'i'j3o'j CJ.Syj TpE770vTa r«vTOta; opp.as- ot<

o£ fl Tuj^irj Twv IzToc TTpoEO-Tfi/iEv , z«t «Oto; /;p«? 6 IlAaTwv /ro),-

)«;^oy 3t3v.av.zt v.v.l h xoivrj cpfiu.vj Ta "uijyv.ta twv tojoOtwv Tt,5e-

p.Evy; 7;«VT«, twv ev T«tr i-jzpyziv.ii' 'r,u.6J'J '/.v.i 7«tg ?&j«t; Tai;
ey.^v.-jsdfj opojpevwv z«t ^ta TauT« «p«, v.vi tw p.iv t6 v.ppz-

JCOTZOV 7T_pOOf,-/£t , T/j Oi TO ,S'>3).U77p£7r£S ' ElTTcO 6 O.EV a.'fU'JoyJ^ -'ft

01 lucpa.vwv 77 poEc^Tri/.aTOv xat 6 p.Ev «o-wp.«TWTepov, /; ^e ffM-

p.KTOEtOECTEpOV TOVt' KjJa loTlV Ot/.EtOV • • • ^Ktp.OVO? V.at TfiJ

«'/«J/;S TXjyTiC • • . jsetv oOoev «^tov l7rt(T/3pv3V«p.svou5 eiTretv w?

«0« O-JTOt p.EV KZpKTOJ? EtCtV «•/«r&ojv yOOCyoi' 10 X«t p£T« T'fl;

TTpoijSrivc: o-jou.v.i^o-j-iVL T«yT/;c" /«i eiotv ouz wfOipicv.vjoi loicOz

TOts pioig, «).),« zofvoi twv v.^iwj tc7ro).«uitv t<;s ezEtvoJv y,opn-

ytuz, v.ui riyo^j-Jiv.i tjzipv.z 'zv.v.zipog o'Ar,(;.

y. 'O 3z oaip.wv 6 oOto; 6v toiov -/«AoOp.ev, y.Ki fl '^'^yjl

7rpo£(7T/;x«T0v av^poJTrivwv ^iwj , eOpoipojv « x«i lv«VTiwv, x«i

£t(?wv^w/;s «p.e£v6v&jv fl j^etpovojv, x«i xu^epvtJJatv toutwv ock

«VTOi; Kpoar,v.zt xaT« t/;v vlpzafj tcj ?w/js, «a)>' 6 pev <J«tp&jv

e>j; i7z'tzpo7:o: ?&j/:; v;? Ictiv ecpooor, /.'/eiTa.t toO e),op.evou Tflv

^&jvjv Ixeivflv , otov Tup«vvixv;v v; paot/txr/V ^ (Je tvj^vj twv (Z7ro-

vet/.0!/£v&jv Ix ToO 7r«vT6? ouTa 7r_poCTT(iTt; , ojj 7r yjocv^xouo^a T/j

T«JTK «'^oct^ouo-/; 7«t; twKtc, «/)./; x«i a/./.fl xa.j' IxaOTOv eoTtv

x«i 76 7r>.v;5os «ut(wv 7.«i »! 3tv.iptaic, ov tois et(Jeff£v t«s ?w?ys

«),).(/. T«i5 «v«yooocis (jjptoTat ToO 7r«vT6;* ufop't^zi oe w; Ivat-

Ttov, t6v u.iv :^),ioe tJiv^s h az\r)i>r,' oio xai oi v.lf,pot toutwv

«7r6 TOUTWv eOpicxovTKt Twv ,Sf£wv £v Tais yz'jzazat'j /jp.(>jv, (>i;

ETT', Ori'}.o'j roic TTEoi v.azoo^f.oyiv.-j yiywj.-jv.yij.z-joic .,

«),).' £7:i • • •
 ,

PLATOMS DE KEP. 669

jcvKVStv sotzcv £t; ouoKvov ]'y^r) yip ^wffa ai?!/. ffwaato; lx£t

).£y£TC.£ ilvat, /.Kt £ff7£V OTTOU 7.«t TO (Jwp.a 0£SC TflV <7y^£C7£V oiffr'

Et 'JTTO ff£).r;vMv «Ot?;? ei»3 t6 ffw[/«, u£J' ov ??;, zai avTv; 'jtto

ffE^ifivvjv IffTtv, «vayxvj «pa x«t t6 oyrjij.c/. avT/,? ffuvavJJvat- zai

yap t6 Iv $aioow oyj-jev, t6 £t; toO oOpavoO T<va tottov vtzo t/?;

(?tx/3j -/.o^jatuEff^^at TK5 p-fl <?«« !»t).offoata; zsza.2f!)iou£vac , TOtov^e

T£ ^fl^.ovv £'ot/.£v -/«t y«o t6 /oycpt^sff^at, zat t6 £t; Ttva tottov

ffwaaTO£t(?-fl ff'jv£tffa-y-' ).v;;£w; •j-ovotav — Ivjv l-/£tvo (JvjXov ,

6'-«

Twv pi£v T£A£w; y.£-/a5app.£vwv ;J/u^(vJv t6 ()£-JT£pov oy-nu.c<. p.£tvav

yro ff£).riVV3V, (?t'/. TflV £-/£tVWV 7T£p£ffTpO'^riV C/.'J.V0pCi\)U.iyO-J y.v.zcf.

Tflv 'C(iyr,-i ^ v.jv.\\tz-:v.t tii zv. nzot/jlv lc, wv Iiti-j- -zm-j oi i-j

S^t<7t pOVOV ^pVJffTOt; psptW-ZUWV, (3J«a£V££ xat 7o-JTO £).).«f/.7T0-

pevov -jtt' «Otwv (l)' ou yap 7£),£wc l^^wpiffS^vjffav, «t£ p.rjTrcj

^ta »t).offocpta; -/£-/a^^«p7.£v«£ , x«t 7:(w; xat toOto ff'jp.7T£p£«Y£T«t

TOt; ff'jp.'j'j£fftv Twv 6^V3u£iTc.rj , (w; oi y.o^f.zvt Ttfftv «ff-pot;, w;

770/).« 7wv IvTa^J^^a o'jtwv 7ot; ovoavtot; (swffTvjjSfftv.

8. Et (?£ £',jv3 j^jsvjffTi/. (3ta ^to'j y£vop(£va, TO£aOTV3v 7rpo^£vet

Tat; -IfVy^at; ty.£T« twv • • • w.6v&jv t'Ziv Ijujv lyy £yovj't«v ^c/.^tv

Tot; flJSfffv wff/7£o ).6yo; i/.£v «UTa; c-j-jSiI zv.lg ).oy£-/«t; «utiwv

•.|iu;^aiC, "'oys ^» T«i; vo£pats aOTcuv oOffia^;, Iv^eaffp^; ^£ Tat;

^StOTVjfftv aOTat; x«i 7T«vTa;^o-j ~'7i ou.olm t6 6'j.oio-j ^ oj; ^i ^v

££7r£tv, oOx I).c>;tto'j; etvat Iv 7ot; to£oOto£; iz^^ffxoi/svo^j; 7oj;

Ix TOTj oOpavoO ^xovtk;' £&j; toD oOx I| £77£c)pou.fl; tix; ai_p£ff££c

~oiil<7^v.f ^a'Jt/.affT6; (/£v ovtw; 6 ).6yo;, ei ot Ix toO ovovjo-j

>;xovt£;, u.o:)i£ffT« Tat; «ip£ff£ff£v l7r£7rf,(?wv Toiv Tup«vv£xwv j5twv

6(/.w;" ££ ^£ xaT£ffx£0«ffsv xat «0^6; t6v \6-/o-j.) yjAVJOTiirv. oti-

TiaffcitxEvo; Ixetv&jv ^ta ttovwv ayujxvaffiav, T(ic; Si Ix t(wv Otto-

yeiwv ^ottwv c>:ffya).£ffT£j5a; stvat ).£ywv, xat pi/j l^ iCTtdpou./;;

7T0££tff,5a£ Ta; atjslffei;, (?£« Trjv mlpoL^j Im-j Iv.tl T^o^Joyj y.vl rt^yj

xo).aff£wv ioly.vat Sz x«i Tflv (»avT«ffi«v t«0t/3v £'xe'".' t/jv tj-

r^vj-jiy.h-J «£ I? oOp«vo-j, 5zvav.v.i-jv.i t«; t(>jv oOoaviwv v.oyi'.<; xai

(1) In marg. s'v tw wVo ffcXrj^v/jV ou yot^ oio'-/ Ts «t/T(> (fSa^Tciy

ov , iv (3u^«vw •y-vea^v.i
 ,

670 PBOCLI IN LIB. X.

OM-ii/.^jXLi v.vpt^vdtnv.; T.O.nv.'j t/jv Y-'^zni-j , -/ai «AXaj kA).wv uit-

^oy; x«t o-jvaTWTSpaj" o^^iV zat aOTat Ouvaasws eaiUvTar ^£ov-
TOs '/«'/vwTzctVj 0T£ TTajs' Izctvot; p.£v 7a Tpia (7uvc(Tt£v , a'/a-

•^OTJJSj ^vvaut;, vov;- Trap' flp.iv (Js y; • • •

C). Ot£ /.«[ Ta (JoxojvTa aiTtwTapa etvat T(iJv a-ovcaoL/.ivojv,

p/aTTTct -OAAazt; ota t6 p.iTij^ov 0'j"/ opS^^w; aOTOt; ^o&)u.cvov,

"/at 7avavTta toOtwv ovtv/5(7tv, £77t(jTp£yOvTa t()c; •^•'J-/Jj.% £tj t/jv

~ poijoyj,-i zat Tflv uazl-joi ^w/jv "/at OTt 7ro)>)iOt; /j tff7&pta 7wv
za"/wv, Et; if.yx^o-j TSAsuTav otO£v, ot; aveu TauT/;; ov"/ fiv (uye-

/.ij^fivat ouvaT(iv ovtw '/</.& "/a'. at urro '/cv £v 7r(>vot; '/Evdi/.Evat

zat a).).ou; iSovGccL T^.CJroi.&ouvTac , w'^£).J3VTat ttjso; tix; 7(iliv £^^5

piwv aijsssEt;- (Jto ^/i y.at p,£Ta|io)>"flv T(wv y.v.y.Gi-j y.at T(iliv a-j/a-

.voiv Tat; rro).)at; t(>jv •byySj-j yi-JtnjOLtj •/ai. (Jta. tZ/V tou y./.fipou

r-jyj/fj £wc TO"j, (/.).).a ).ctav ts zat ov^v.-jio.-j 1 ocko TravTOJV T(i5v

TTSpi TO-Js v.//ipou; zai Tac atp£a£t; T(i!jv pi&jv taTOp/;L;.£vwv, olov

ffup7r£paT_(*a £v ljrtc7T"/3piov£x6v ffuv(/.y£t Sik toutwv OTt toutojv

yoiiy. ouctv, £v6; p.£v t/:; oo3^"/;; '/pta^w; 7r£pi t6 vjj.ivjo-j y.'j.'i

yilpo-j -zCi-J Tz^oxii-Joy-k-joyj ptwv, STcpou ^£ tou tov Y.lopo-j p/j

£V TOt; £(7^aT0tS 7TtTT£tV* Tt yv.o ei y.Ki 6 uipoCui-joc st/j 7t£pi

-/.piiji-j cf.a'^c/C/.'r,:; a/). ot rrpOTctvoi/.Evot plo{_ Qiv. S'r, xt-ju.^ atTia;

ot tu^ovte; £i£v Ti oe et sv^oipiv. u.l-j 7t; etrj 7T£pi tou; piovi.,

b 3l «tpoupevo; ei; £-/),oyrjv twv Ky.erjovoi-J aTOTro;; iJet ouv u'^.-

i^OT£pwv, y.ai zhc tou -/),r,oou p.oipa; (/.'/a5/;;, zai t/^; i,y.cTifiKi

y.rjiasoii; £t; ixtoo^J pio'j ou Trjuyjlv. "/ai y^jo-jiu • • a),).a ),£ta t£

zai ouoavia- Ti (?"/; • • ).£'/oju.£v; t6 u.£v ^•/j joatyii -/ai j/^^cJvtov

o»;o.atv£t Tflv eTrt/rovbv "/ai zo/afrec^iv evoj^ov ovnu^-j ^w/jv t6 ^e

),£tov -/a'. ovov.-jto^j ztfj EurraS^eta; \j.'ixoyji-j y.vl eut/ofoia;- T.v.nv.

'/ap zpa.yyT-fiZ iu.iroSoJ-j I(7T£ Tatg -/£y/;(7£(7£v , ou/. £(u(7a pa^TT&iv/;;

[/.eTep^££v 7Ta(7a ^e ^.EtOT"/;;, (ZTraparroiJtaTOv Tvuoiyjt 7ot; TropEuo-

ui-joii T/jv ^tE^ooov j^ojfl; ouv "/; [ji£v £u"/.o).tav ,

/; (Jk TA/jrraS^ejav

Tatv 6(Jotv 7r£pi7rotci>* -/ai £otz£v TauTa p.cv TTUpKyi-Jtn^v.t zv,

VL'i</.?Jv. Tuic Itvyv.iz, v.T.o T£ EauTwv -/ai Tou 7r«VT6;, t/;v aiiav

i/.ev Tou 7ravT6; acio(?t^6vTo;" twv <?e -.^uji^wv eauTac rrotowtTwv

 VLATOMS DE Etl». 671

KUfflOTEpwv 77a).tv T&Jv f/£v (?<K Tflv «a/poffuvigv , ix\)rc/.'i; c7:«x).&j-

(7«(j&jv uoyipApOTipa-j Jw/jv toO ^s — av'/6;, Tflv o-ictAouSvyiv aO-

TKtg poipav £7rapT/](7avTor.

lO. 'Ex Jr) TWV02 Toov yrtitufj y.u.y.i'fjo G'j\).oytczio'j .^ 6); upu

y.t/.rv. rr/KTWva, •/ai ct v./; (7-jv7i;.£( tTjCoc cU(?aipiovti(v t(/. Iz tov

TTKVTo; !z-ovcpi6p.cva Tai; -^Uy^oti; , a).).a (tuvtsasi Trpor ^' "6 cv-

^atp.ovag ycvscjat, ;;«t (Jta t(/. l/.ctjcv £a-ooiO"ot£v c.v ~o6z t/jv

£iS Eij^ataovtav o^ov x«t yct.p (TtipaTO? TotoJ^Je Trpo? Tr;v yaT'

(ipsTyiv a(7-/fi(7£v 0£t, xat TTcptoutJta; Ttvoc, £t; t6 av] TtTjv v.jv.y-

xatojv £yo££t; ovtk?, (i'^£/zio-Jat tc; TrporiYoup.svi;; sauTwv Itziu.s-

)£t«c, zat T?,; E^wScV aTaj^acia; a;7cp£(7-a(7T0'JC • • • £t yap • •

piTTzst zo-jc yXopovc Tai; ^'lyj/.ic • • toj? y.'i.r,povc Tzi~~ifj ei; Ta^

(piri ^)£jjopi£va5 aOTOu; TJ/u^ac, aptow (Jyj • • i-j-yjEv , w; apa y.aT«

Tflv «—6 T(i5v o0pav(ijv ;r£pt6(Jwv Trot/ifftv, ci? "flpa; ot x).^oot y.oi. • .

oxiifi U.—6 -ji^ij/OTcowv £tc j^Ky.«?io).67cpa <oio6v.z-jQt y.v.i u.~6 o).i-

y.t«)7£pwv zic pLcOtxtoTcpK- yj.i Tt Oct — £pi xA/ipwv /.iyitv, ottou 71

zat «076; 6 n)aTwv Iv <I>t).r;_Sw pt-.]/iv Iza/c^Ev r/iv £t; /ip.as [A£Ta-

Sontt KTTO T(uv 5£wv Tfic cfta)c-/Tf/.'^c «a« fciL-jozi.rM Tznoi , Stk

Ilpopiij^lwc pic/cto/js; ouTWc oi-/£tov «uTw 76 ovcp.a t/;; £tc t6

y.ecTw 7ro£T;(7£wg twv <iv&JT£pwv (7up.3o)ov, -/Kt twv S^^oAoywv, pi-

J/ctC z«t 7TT0J(7ct; 5c(>jv 7(>c; x«7a ^ou)./;(7tv ^wv -/ivouvtwv aufou?,
avw,5£y £w; rwv l<7p/(/T&JV (>'.7ro-/a)ouvTwv" t6 o£ ijyfLc i/.pv. otAo-

(7o^£tv lo^Ttv, t6 p./;T£ ^t' v.-pot'j.'J T(wv atxctvovwv -/«t yjipo-jorj

Siwv, «tpctc^^Kt Tou; ^iipovac avTt t&jv ap.£tv6vwv p.'c,Ti §t opE-

^tv «picTpov l(j/i(7-«vT«; 7otc aactvofftv, £tTa i~ir,r,Sot'j toi; j^£t-

poQCj- t6 y(/.p it^ti-; OTi^.ol t6 arioevi s/.^.sltxo-j £t; tgv opS^OT/^Ta

T/iv Ttpo(jr,y.o\i<Joc-j 7ot; £t; t«; «io£(7£tc (/.fu«VT(ii!7tv l/./si/TEt c)c

7r«v t6 -/«t« .JctTcpa toutwv «tcAec, &jc t6 yt y.ccr' aaisoTEpK

j^w).£-jov -/pifftv -/at ops^tv tc).£w; • • • -/«t tt&jj a^iav ioel-j —poa-

£Jir;x£v , -otyr, u.£v ^t£)&jv «-Jt/jv, £tc T^ yc/oiov , .£1; t6 £/£ct-

vov , £t5 76 5«up.a(7T6v y.ovjoj o£ i~'Ayv.'jwJ T.6.(j'j.tc T«UTatc T«tc

5/.tp£a£(jtv t6v •/aT(/ (ju-r/i^ctav &j: Ta t.oYKv. tojv TvpoSellitoy.i-joyj

 672 PHOCLI IN LIB. X.

yivi(7^</.i Twv piwv 7(/.s KipEffetc, y.c.i to^i-zo ctrrwv v.irto-j enc/.i

Tflc TTKVTOtK; «Otwv l^«).'Aayr;.

I I . Ta-JTO u.Ev &VV xjv.loyo-j iart-j tw ev ^atofw ocBivlt

Tzepi T&iv vEOTS/div -^v^^wv oj; -y/p l/siva; ecpvj >^«Ta tk .JeaaaTa

;r).etov« vj l).K(7<7ova tjvzcf., pioMi uU.ovq y.r/.i a).).ou? TrpoiTTriCTa-

c^atj To-Jj y.cv «!/.iivou: ToO; oe y^eipoyc, oOtw -/ai TauTa; xaTa
a\jjri^sic/.'j Twv -oopEpiwjAevwv , eTrtToe^ctv u/.lot; v.v.i a)).OJ; Sioti'

7:).v3v OTt Tzpoazjri-/.s-j a).)' Iv touto£;, evfJe^ofxgvijv Tflv TrooTautv

—01'jj-j., t6 w; Ta tzoWc/.' Stori 5'Avu.v.rsrd-j oO(?ev y.ai arroaTeo^f

Ttva -h-jyjyj 76 c-Jvv;^'!; ota rtvaj ttovou:, p.ep.v/37.Ev/3v wv i'7r«-

jev ev 7ot; £j/.;Tpo<7Jcv ^povot;- oi«v n-ap«(?waet t/jv '0(Ju(7(rew;

^j^/jv , rrovojv x«i ot/OTtaia; /£/.ojoj;xviav , y.ai «i . • . ev tw

zocrafjj, xai ~p6; vj'i.'cj.o-jz a^jjv.-rzfj 17 ^tiorv.vzfj .,
-/.ai ev rot;

a)./otc (^oiot;' TTV.ov. roxjroic j/ev owv ou(?ev Jaup.aaT6v, « Te /6-

yov oux £^o-j(7tv, aovot; ao'j).Vjzfj TOt; e,S'e(7£V (/.).Aa zai eTr' «0-
T(i!jv Twv ^SLOi-j «-/ouojv T(wv }oyty.oyj ).e"v6vTwv, ot£ iS^i^ravTa 7«
(7T0ty^£ta roiMCQi Cr,-j .j
oO r.v.ov.'/'i.v.lrii t6 £^0;" •/«i Trtpi «UTOy
Toij ri'AioTj , 0T« ;r£pi t6 xevTpov 15«; 'i^yzrv.t t6v eauToO (Jpoaov

£?avu&jv, zai vip.a; (?£ tov; avi^pwTra; , ou"/ a/)6 Tt ;rot£iv, Tot;(J£

TOt; TraTptot; s;rop.£vou; , f;.n oj-jv.<jhv.t p(/.oi&j; auT(>Jv (/.'ii^a^Jat,

.diy.rrJ o'i {j~i/jfj p.£.SrtffTa[/.evou;, « t« e'.&v3 (?f« t6v jrpovov xu-

pw^^evTa- ^t6 /.«i oO/. (X(7'j»K).i; «Otk ztvetv toutwv (?£ c/.KOpr}-

r&evTOJV e/iyop.ev t/jv Trjy&JT/jv , Ttictv Ttv« 3v.i[tO'jic^-j i—i<sy.o-cso'J

ttjv.t Twv £j&jv toOt&jj, U7r6 t6v vlGyjv. T£T«y[/evflv x«i y«p t6

e^o; oO(Jev «//0 eivKt, 13 t6 yroTe oiiy. k/).w;, «/)' w; ou7w;

£7r£T/;^eu,5f£v ou(7»;; ouv retpa; a7r6 tou atwvo;, t^; 7rck(7'/3; p.ev

^wi;; aii eoTtijC-/;;, ^rc/.cv;; oi (i£t •/tvouu.svvj; p.£Tpv3Tt/.?;; , £tv«i

Tiv« 7£/£UTaiav «tt' e/eiv/;; Ta;tv Tr7jv 7roT£ p;iv -/jSaTOUVTWv,

«a£T«S6).wv (Je ev Ttctv ^pov&jv 7r£pto(Jotc [/.ei^ouc-tv • • • TraTtv

Tot; at/.£ivo(7i •/«i TOt; yjc.iposfJ t6 v.pv.ro<; «ut/jv vjSiSo\i<juj

y.v.y ocov v.ofjo'j rijo; v.ai rv.jrv. p.£Ta/«/6vTa, t/jv 7r_p6c t«

«//« TravTK T« 7r£p£6ootc p.eTpouyEvo'. 7t(7iv 'iKv.yj.-J i%v'l.).v.'/i\'j' w;

o-jv «t woat TV); attpv.; oviott rwzric , 'v.-jv.y.^r/J.o-jii rv. £py« t/js
 .

PLATONIS DE REP. 673

^.~
uwijtw: , OJTw; stvai ti-jck. y.v.i tcov eJ^wv a£T6/:T£ZTjv aiTiav, t/jv

opi^oy^av z-avT« xaT« TTepto^oy; oiziia;.

1 2. TovTwv ^e sv £tp/;'jivwv , to'^ ptiv «).).a twv e^^iv Iv «).-

/ot; ^povot; AuEffS^ai, zat yivtdtv s^^etv aj^tr , l^oy.Jt tyjv apj^iiv

6 ^.oyoj «vijypiijx Jvat , r^oJiv ^c o/.w; TOt; s^^iTiv r, tffj^y; , ijj'

?)v TOffayTJjv s;>^j£ TravTaj^ov ty;v errtzjsaTetav, o-j77c.j iJtopi^etv tv'

ovv xat TO-JTO — i/;(7wu.sv , e^oxet ^&^vat TrooTeoov tdetv, Ttva ^yv-

aoLiv ep^et xa e^jj n^ap' Yjpitv etr' £v7£y,^ev l^avaffTavTa?, rijv gv

TOt; oloi^ avTwv «tTietv y.«TK^Tiffa7,5af ^n/ov TOtvyv o-rt tk e',5>3,

vdatpia «TT« j3ov).eTa£ etvat, ei "/«t «yoaya ifafftv , v6u.t[j« ^e

oaw;' EfT£t •/«t o! «)>»3,&it; vouot, (JeovT«t '/ oku.'j.v.zmj ouoi-j ^ «),X'

ev «VT«t; >:eiVT«t T«t; twv -/«t' avTou; ^tovTwv ^•j//xi; «ztvrjTOt

pevovTEj" x«t T« e,^'*! ovv 7« 7t«j3' JzaffTOt; t'c>t« t£ "/«t v.ofjy.^

•joaot Sr, zL-jk; eiatv epL-jij^of zai iKtTKi vouotj a/).« «),).otc, ^
o>y(7tzot; ws e— t twv «).6ywv, a Tro/iTf/ot; ti>; e— ' «vS^pw— ojv et

owv 7«-jT« «).r)5/j, ^t;),ov ^iiTrou^ev effrtv t6 ex towtwv ffvuSatvov

w; «j3« • . . ev Ttcri T«y.TOts ^uv«(7TewovT« Xj^ovot; , av t£ Iv

TOtS «)iXoi; ^W0<{ ffVp.;T).58pOVVT« TflV -/«TK <f1jafj £Z«ffTWV ^t£^«-

yMyifj- Tov ^E ^p v6«ov tovtov OTt 3e6v i3y£tff,3«t CMJoyJa. T(Jiv

TS £tpt«p[/.ev<»v vofAWv, ou; 6 Iv Ttp^«tw 3r,ii.io\jpy6i iyy^iKtfii 7«t;

ituj^at;* Jtat twv ei; t:«.7v.j t/jv toO -/offixou 7ro),tTet«v (?t«T£t-

v«VTwv, Tl>'.ouffapi.ev Tro/Xcixt; twv t£ ^eo^.oywv «utov eHuavouv-

Twv, x«t TOv n/«Twvo; ev t£ ropyt« y.«t Iv vou.oi;' oiv. toutov

^fl owv t6v 5^e6v fl^jj 5^«ppouvT£; /eywpLev, y.«t Trjv twv I,3wv

Talv ~wzv.'/jj'j (Juv«atv u7roffT/jv«t, pi£y«).»;v u.oip«v Iv Tw xoffpiw

\v.yo"jnu.j- z«t 7ro"A).tic ytveffj«t 7.«t« tkutvjv >t«t Iv 7«t; i^ixeTe-

j3at; Yj /v-lv fvX iJirs-Kt^ ot pitv li/.ij^et; v6(xot T(uv yoffptt/.wv eifft

v6{xwv et/.6v£; , oi ^e '()pi«pT)3pievot vopiot piev «).).' lffxt«YpKcp-/]psvot

Ttve; ov7e;, «rroTrTtjffet; exetvuv uTTKpj^oufftv, outw -/.«t e^g tk

fxev IffTtv Iv T«i; r;pieTej3«t; ?wKt; iorjtOTOt, Tot; T(wv 6).wv, t«

^e ettJwAa h.irjMj 6vt« Tuyj^Kvef zpoiTo; ^e optw; ej^et xat t«ut«
pi.eT«XXdtTTetv tk; t£ "/.rj^et; «jpL^Mv, y.«i t«; ev T(ii 7r«vTt Ttpitit;

y.al KTtpttK;* «),).« 7owtwv ptev uooj-

43
 674 PBOCLl liN LIB. X.

i3. 'EiTKvs^^^dvTe; Si tU t« 7Tf,«7.£tp.6va )iywu.£y, oii rpiCJ^j

^LCf.fopuv tiSoitv TTjoo; «).)./2).a ^vj^evTwv, t6 y.sv IXsstvdv IffTtv,

£v ot; £t; aloya. psv ^wa -lu^^as e£(7(yuo[y.£va; THxpuSiSMctv u.llv.

uGznortpu Twv a)i).wv, z«- TauTa (Jozcjaa; rjpwtzaj elva«, to«-

£/.u7v3v «7r(>/TTW(T£v Ej^eiv ^«« 7:(i3^o; Tvj^iC/KUTag i]/u^a$- t6 '•jz\olo-i

i-j oXi; at(7y^pa{ Et; opoiv. ^mk TrtTfTOucrag inloptl' li 7^0 a)Jo
TO ys\olo-J lcTtv, /; t6 v.lfj^pfyj piTa a^rS^evstac; (?«' a^Jyvav.iav

ovv ^&iii? 5(at. £TjT£).£iav elg a)),a f(>ja TOJauTa ^£pop.syac, £iv.6tcos

(/./T07.a).ct ^e^vOtas' t6 iJs .5aup.a(7«ov , Iv ol? IpJt Ttva; ^'''/C*?

e7rt(TTaTtz(i5? odpzia^Ki tou; ptouc, ouj: l7r£7r'fl(?(M(7ac oc^tjye.); TOt;

wtt' 6'ji5cit.'/.^oli' 3l6 y.KL p.£Tapa)).E£v Tac TOtauTaj a^ro y^££p6v6jv

Tfvoiv jBiwv Etc a.^.ziiiQ-\)v.i ^ /7 l^ izvS^pwrrtvwv etg av^pw^rtvou; , vj

/at lc (z/o-ywv Et? "^oyty.k Cmv. pES'£a'Tap.£vai , et ^e [3ou)i£t yal

v'k}.o^j rpoTco-j- t6 p.sv 5aup.a(7£ov, t^? ocpi<jZ'/]i; l(7Tt ?wnc, xat

££? Euoatpoviav aYopevvjc t6 (Js l'Aetv6v, t/jc IvavTta; 7fp6; t«u-

Tflv, z«i TOu otzeiou tDiOUi; ezTrecfetv -/.tv^uveuou^jjjs' to ^e ye-

)otov Tv>? pviTE v.ya.Bo-j peya pr,Te -/azov l;^ou(7V3c, at(7j(pac pev

ou(7J35 •/at ^£(X TOiJTO (iu(?a(;.oos £u(Ja£p.ov£x?3g , a(j.3^£v£t« (Je auvou-

CTVjC, xat ^ta TOUTO ou 7ravT£/.(>JC y.v/.o3ataovLa.v a7Te£)vOuav3C' z«t

y«p Tw cIvTt Tca; pev 3«upaT0; v.^lo; piog, zig eO^yatp.ovtav tfi-

poi-j' Trac §1 I).£:£v6c , ££? za-/o^a£p.ovi«v (>j5f7jv 6 ^e Iv pe(T(>)

TOUTWv eOTeXjis t£ wv zat u.iay^pbq., •ye^.oioc «v etxoTWS eTrovo-

aal^oLzo Sia. t/jv (ipyotepwv toutwv «7up.7r).o>;flV.

iX. 'A/X' I;r££^v3 "/ai ££5 a/oy« ^w« p£,5riar/37tv Tiics ^^yjj.z

6 (/u5os, Twv ^e 7r«^«£wv ot psv -/aTa Tfiv qu.oiotiixv. tas «v-

,5pw7rtv/3; •'{'u^^flg TTpo; T/iv a/.oyov (/.TrefJe^avTO t/Iv p.£T«[3oX/iv , ou

aw(/.(iTwv ).£yovT£c £v(Jua£v vX6-^oiz (^motq 7rpoa-/3y.6vTwv, «)i),(ic ?wi3?

Trpo/etptatv r/eivotj or/eiav e£v«£ yizp •/«£ Iv /iptv TriivTa 6a«

zat ev Iv.ii-jotzy y.ui ^/jv ijpac ttote plv x«5' o y.oivwvoOp.ev Toi;

«)i6*yo£? a^^oyw^evTa;" ot Sk yv.p ou-/ «Trej^ouat xuvwv «^.oywv

TToXu uerpov , ot ^covtec Trovflpav ^w/iv, isv^at 76 Xoytov ttote Oc

/.«,5' o ^£eaTrr/«p-£v Ixetvwv y«p «v ^cupev, toOto e(7p£v et pev

/«T()c )6yov, av5pc>J7roc- ££ (Je '/«t' «^.oyi^v, 3/3_ptov ot 0£ •/«i

 PLATONIS DE REP. 675

c<p6^o« Tctt? Btg zu aX^K tzv.-jzv. Kmk twv r;[ji.£T£pwv -^v^jTj-j p.2Ta-

(jzv.ciarj i-io ^ce.'j.o-J ) ot 7rv£jp.«T« t/jv "-j^y^^flv iotv.vjc/.i 'yiffzovTci

ffuv«)./.OJOU_t/.svt.) TOt? Trsotsj^oyctv zat CTyT^fiuiKTttopLivw' z«t y«p

Iv »3f/.tv 0'j(7«v, xoxtT 'iari •zoiz r,u.zlkooi: (yrjp.actv , £tv«t '/.oyi-

Zflv xat Iv TOt; tojv aAoywv , c/.).oyo-j- emi a' ovv TavTa 710).-

^oi; ^rj Ttffiv »ip£ff£v , Taj psv v.-/.^i^zqi:0.-zv.^ toOt&jv l^stjzv.ang

sv TOtc et; Tflv 7ra).tvw^tav r;y.tv to-j «tatJoov j/cYfap.uivot; (l)

TziTzoiti^k-JOL., 7zspiZ70-j vi-y oup-c^a zat iv TO-JTOtc , cx.\j5ii apt?r)Aws

£tp"/;u.£va ev lz£tvotj p.UrS^oAo-^c-Jitv cuvTOpoj; Js Ta o'up.7t£pacp.aT«

Twv £z£i KiniiGu.k-joi^j IvTa-j^a 7rapa5wp.ES'a, «Jta t6 u./j 0£ t&v

TOTTOV lo\)rO'J av£v6;^).v3TOV -JTyo Tdov lcvjYrjTwv c<.rzo\ztfJri-j«.i .,

twv
(Jta 76 ioyu.y. to-jto ttj^o; a).)./)).o'j; avTtppocswv.

l5. AE-j/wp^v ^' o-jv OTt 77«vTw; p-£v xaTa Tflv iD.aTwvoc i^n-

<pov, a£Tt£va« Tflv i|>u;i^fiv sis a/oya ^wa ^t« tyjv 6p.ot6T»Ta t«;

^w/jj , zat r;p£t; lyapEv , «).)v' ou'/ ivotzt^ccrS^at Toi'; cwpao^tv «0-

7wv at '^«p yufft/Kt (Jtop-yavwffet; p.«p^ovT«t 7rp6s Tflv tojkijt/jv

y.«T«T«^iv (2)" Ev Gyjcjst <?£ p.6vy] Tfi; ?wr; ffuv^£tff^«i 7Tp6; 7fiv

Ixsivwv \>vyji'j^ t6 oiy.zlo-j a&^v. -jfu^^wffKffKv , ou^Jev to; «vJpw-

Trtvi;; T:poaSzo'j.i-jr,v ro-jlo yKp y.oci 6 afftvato; ©EOOwpo; auTO;
TrpwTO; ETrtSaX^wv zat /ip.a; (/.vEn-eiffE '^oovEtv te y.al yprii^Etv ffuv-

ezTTTEtv Si £Z(ZffTV3v t6 Tvp6'/jipo'j 7r«5"o;, ffuv£'^E).zuff6:p.£vov t6

tk; -iiu^fi; y.uTo; £t; rr,'J EauTou ?&j/;v y.Cf.L opp/jv toOto "j'«p zai

6 piEya; tzavw; zaTi^/jffaTO n).&JTtvo;" cocrr i/Jt-j iipa; 7r«p' «p-

yo7£pwv, z«t Tt t6 ffuv(?£Tiz6v /ipoljv 7rj56; toc cD.oyci., y.cii OTt

TTCCvo; p£v, ffvyyEvE; Oi ezEtvot; oi; «v ffuv(j£wp.£,3a' y.pc/.ni yicp

y.c/.l EzEtvwv «)).o £v ulhOLg , y.c/.i ev /;atv a).).o £v c/J.'/.otc- ro ouv

(1) Li inargine: ^j^tijtsov cto; ra fij tov "i^ajSgov tou nx«Twvo;

IlgoV.Xou ay^oXtu.

(2) Absurdissimam metempsychoseos ab homine in alium hominem,

vel etiam in bruta, sententiam quis iam refutare laboret? quae et impia
est, nullo prorsus fundamento ni\a, quaeque vel hoc uuo, ut ait heic
Proclus, argumento subvertitur, quod nempe rationalis anima corpori
copulari nequit organis carente rationali operi idoneis. Ipse mox Proclus
rem lianc totam appellabit figmentorum pelagus.
 676 PftOCLI 1« LIB. X.

yoKTOvv, /M f/-£v TOi r.v.l 07T&jg /! uxi-juYh rouTwv YtveTcj, y.ai

OTt /.aT(x T?;v ev cT^zaei 'Coyh-J , ev fiptv y.ht y9.p irupesri-J tj flue-

7epa ^J/y^rj, Sih\o-j w; Iv -/.xixrK^zi ^ y.v.i ev TOt? «^.oyotj yj Iv

avTOis" ^ ^e Iv rjutv 7rp6; t/iv ev Ixetvoj; Iv ayrimt yfjo^ivrT

-^ijyjl j t6 a^O'/ov z^m^vj iwerrloaacK. fsyj.rir.hic,' tTcei y,ai ev ^ai-

woTtv ytvsTae xat ev ^eotj, xat ^atpiwv zaTa ffj^etrtv xat ^eo;,

kW oux aOro^atawv xat auTo^^eoj, wv o TJTz(/.p^iq eo^riv (Jatuofff

rosTrouaav x«t ^eol?' eotxev '/ajs zat Irrt t6 avw (JtapK),^ou(T«

r.Ki kTTi t6 xaTW ,

yi-jE(iSo!.i TravTa ev o^j^esret zat ra 7rp6 auT^f
y.od T« u.£t' auT?!v, y.at cup-ij/ueiTS^at 7r«(7f -if/u^?;; jv.p 6vt6); «).>3-

5e{ Iv 7ot? jstot; ra^tv oux Ivetvaf <fipoiT^Ki Si «ut/jv ly' exa-''

TEpa, x«i pi-lxp' T«y«5ou, x«t we^p« tou 7«<iT«pou, x«i yrj£a^oi,i

Siv. piv vouv 7.«i t6 U7re_p vouv ^atp.ovtav xat 5etav, ^ta ^s

ope^tv k).0'^o-j xal '/voiai-j^ a)i).o x«t a>.).6 Tt twv «Xo-ywv.

16. Ot£ ^e XKt n)iaTwv oO TOt; ffiwpaffiv l-joLY.VC,ti TOts

Twv u/.6'/o>J T/jv TiU.tripWJ -^vy^-j • • • rrjv ^e 615 xuxvov • • • t^IV

^i F.t5 aerov, t/)v (Jt • • • t/jv oe IvfJueiT^at 7rt5riZ0V p«).a yf-

).otw;* a).).' ou;;^t iTw[AaT« toutwv «piTrt^T^ea^at Twv ^wwv ou y«p

TTOu t6v xuxvov x«t Tov ).eovT« , xat rov TrtS^jjxov ffcbpaTt Sii-

Aouv, a.\y oOpjt TK ex t|/u^wv x«t ffw|/«Twv pijTeov (Jjj^oZ (Jg

iTrt Tou 15 K-jSp6; eij yuv«tx6; p.e.5tffT«|J.£vou |3tov, oOxIt" etTrwv

sl; •/\)jv.i-/v. ii-JKt ^ vjv. «v liaotTjffev xara ayiatv^ v.«t TauTijv

daittp exetvas rr.v •bvymafj .,

a.W eii; yuv«tx6? ^ufftv reyyt^rii'

h Si '^ufft; 0T£ ffwaaTo; Iffttv Iff^a.Tij ^wij ^ri).ov et; tkutvjv

ffuv6ppjeT«t ycvop.evYjv Ix tou ttkvto;, xat lv(JueT«t oO ?(mov,

auT'/; 7«p Trotet touto ^wov, «/).« ffwt/.« i^ufftx6v" ffu),).i)P(y/jv owv

etTrwu.ev SvvvHo-j elvKt t/jv ^'^JC''^ ^'S «).0'/« ?w« ^wpetv, x«t 1$

a).6yWv ei; «v,9^pw7rov oO Trtiff/j; tj;; Iv T(>> (i).6y(u ^wh; jx»T«ou-

ffjjS, «).).« TKS «vS^pwTrtvvjs" OUTW y«p x«t 6 Iv «l^at^pw IwxpdcT/j;

ff«^Eff7«T« ^tcoptffev, 0T« ^fl x«t Ix .5/jptou pieTetfftv of ttots «v

«v^DWTroc Stc av5pw7rov ^tTT/i; ouv ouffrj; tou (zXoyou t|/u;^(j-

ffew;, T/!j p.cv ev x«T«T{i^et, t»!« Si Iv ffp^lffet, Tiov Iv ffp^lffst

^6-jo'j V.-JXI rh-J «u5t; et; Stiidpanev peTtoOoav, xat ytvopevijv

 PLATONIS DE aEP. 677

ttkXjv fiv^pwTTOv y.al w; «vTat «t ircf.px^fopKl 7oliv •j/uj^wv, oux

ctffi Twv vE(3T£)iwv ou 'j'6cp vopLOS yuTEUffat Tvjv ^ujTflv ££; ,5r)pstov

yufftv Iv Tij Trpwt*] •y'£vsc7£r ffyK),eiffav ^ap auTflv 6 lotocSe Sia-

Si)(^sl(X.t TOOTTo; T^n^ il/u^wffew^" y.ui y«p oux •flv ^epiTov, «usffw;

Tfl SrtpioiSet (^uri G\iva.-^at tav v&B&av a^^i ^«a j/e • • • y.Ki ni'.-

^oi TOffauTa Tzpoitlt)'^ . • . OTrep eiKoaev l^vjTaffp.svou p-ot toutou

Tou • • • i/.«vw; Iv Tot? 7r,g 7Ta).£vw(Ji«5' ojt • • • Ivraw^a (?£ rrpo-

y.ttuLSvwv «/^wv ets l^s • . . ^ev to'Jtou ^.etTTopLe^iwv etf t6 iJuff-

TOTraffTOv • • • f/.iv yap etpij t|/uj^/]v tav tou TroTe 'Oocj/ewj 7^7*~
VBpevflv xuxvou ^iov «ipoup.evfiv ptffet tou •^uvatxeiou fi-jov: iw;

7oO x«t Tvaffa; [/-t^etj ^lyvua^cu- (i) oTt pev 7ravTe).w; TauT«

«T07ri«; pteTa 7ot; a;T6ptffxe7rTw; «"j-a aeTXO-jfftv IffTtv, o\>S' «u-

Tos «)i).w; av eircct^t.

17. T6 y«_p T«; Twv S^eiwv «v(?p&jv -iu^K;, eiffot-/<twetv ei;

(OiOyx ?w«, x«'. Ta; r}pMi7.v.<; {jTrzo^olri-j ov -/.«T^^tjUTravttv t»i;

Trept exeivvj; 7T),iQ[/.p.£),ei«; , x«i TOt -ye Li«&TUOoa£vwv «xouw 7T«p-

TTO^^wv, (i); n).«Twv (fCio-jivj 7r£pi e-/.£ivwv, ouj^t TOtaura ot« pO-
.5o; ouTo; xaTv^^opet' (Jfl/ot ^e Ttit Iv «Tzoloyia. pjj^^evTK Trapa

TOu SwxpfZTOu;, («; apa 7ro),)o-ii «v Ttt/.-^ff«t , t6 ev cf.Soij ffuyye-

veff,5at 7ot; 'Opipiufftv, toi; Mouff«iot;, TOt; Aiafftv /ixouev ^(ip

TTOU x«t T(wv ev E/eufftvt auffT'/;piwv e^uf/vouvTwv t6v tc/.; «ytw-

T(iT«; lxyv;v«vT« Te)£T«;" ttoj; ouv etz6; toi«ut«; £^ovt« Trepi

Ixeivwv lvvoi«; , TOff«^jTvjv «utwv x«T«ffx£(?«vvuv«t Tp«Y(MiJi«v, ^

TW Hpi 7r^ffT£U0VT« TOtKUTK 7TEpt TV;; ).r;^£w; «UT(WV 7T«j3« TflV

Te)euT/;v ypoveiv; ttoj; tJ' «v Tt; ^tav»!5«tT0 TOffovTOv 7T£/«yo;

jT)«ffp.c«Twv , ou pti.Sioy epotye xaT«'ji«iveT«f xuxvot x«i krjSov-

Te;, «n-6 tiwv Tttt; p.ouff«t; yeyovafftv x«t6;^wv lieToi x«i ),eov-

Te; «TTO T(iliv vipwixwv xai t«ut« ev «ut/j ta 7rpayp.«Tei(jc xaTa-

PoTiffKVTo; auTOu twv 7rot/3T(av ot iTToirjffav Tou; cpwa; «v.5pw7Twv

ou(Jev TreptTTOu;, uk^kk toi; 6p.eiot; evoxo^? 7r«.5£fftv ei.5" 6 t«

(l) In niargine: JroSev SisyiyvoJffxoptEv tow; ^/oo; oo; £To'yx«vov «e^

ij/u^ai TT^OTE^ov j^-/!xt>j«( , Xfy£T«i fv T-/} i^riyricet t»j; tf/i; pricsui-

 ,;

678 PROCLl m LTB. X.

TTK^vj ZM-J ripu)i7.6o-j ^l/uj^ojv Iv (7wf/.«a«(7Tpstpopivwv l^e)iwv, a£T«

t6 awpia Scj. r.v.5ii rolq «).6yot5 aOT«s k-jiiy.o-Jil^et l^oioiq.

18. M/jTTOTi ouv apa zat tm p.'05'w yjit.piaMu.iSru., y.v.l cjvvvw-

pTiToi^.s-j V. ^ouXeru.t 7rA«TT£Jv , xai tov n)v«Twva tjj? ei? Touc

yjpwa; Juffijjrjp.tK? e^O.wpev, l/.eivo prjTSov , w; «pa (Jta twv toj-

ovTwv Tr)«(T[A«7wv oOz «uTiz; )£"yet t«; \|/u^as ey.etv«; wv (Jt«-

Ltvvjaoveuet vuv r;pwwv, et; t(X oO-oyu y.uTC/.iyna.v .,

«)).« fwwv ei^vj

uWiao^a^a.t §iu Twv^e t(>3v 6vop.«Twv, ota 7rj3oafiv,ovT« pev -^v

TOts 6vop«?opevot; , ^t(>c §k zt-jui tzu^co-j Trpoa^/iXK; , (zvop-otws

exetvoy; p.tpoup£v«, /!«Te7T£(jev et; «)oyt«v utfO^otOMuivtiv «)6-

yws Toi? ei^S(7£v Ixetvwv otov «tto t/js 'Opcpewe ^wvis y.«t T/Js

0ap.upou, ^oj/iv Iv^etv.vup.evov p.oyc£*/»jv p.ev Ttv« ttc/.vtw;* Stu Si

7ru5og uyoyo-j .)
olov p.iiTo; /i <^iri)o-j /JTi uXko toioutov, et; pou-
CTtzov 7rt7rTOUiT(/.v Tt 'C'l>o-^j , (?/] Tw p.£v etvai pou(Ttzdv £%et (^yy-

yevw? TTpos T/iv avS^pwTrivvjv ptouctzrjv tw ^e uu uloyov etyut.,

rii-j iz)oyw5£i(Tav u7ro^£y^eT«t ^uyii-j Stu zi nu^oi- h yap toOtou

7rj56(7.5£(Ttf , u\o'ftu<; uvzrt-J UTzk'fyJi-J oiy.eluj.

IQ. Tezp.atpopat Si t«ijt« eivat ut/i^ri., StOTt y.ui ev rop^tfj^

^e-yovTo? v3'/.ou(T« tou lw/.p«Tou;, tou; Mtvwa; vat tou; Aiaxous

y.ui TOUj 'pK^apav^^ua; (Jt/.aaTa; Iv «(Jou twv i{/uj^(i5v y.uS^iia^ui,

y.u.i Stu TOUTWV et^Jfl ?w/)C (Jt/aaTt/.« av3p.«ivovTOC' fl 7r(iic l/etvwv

^i«^(oVTWv t6v T-^iJi Stov, «t £v uSox) ^v^ui ^r/Yjc tTXjyy^u-JO-j

Iz "yap TOUTOJv otpat /.at tiwv toioutwv l^upyig ztvut Ttutjtv OTt

Tot; ovopaat twv /jpiuwv et; vj3itS,tv ev toij p.u3ot; -/jpr,-zui toov

elrJoyj 6)wv tv;? Cwijc , Iv o7c ezetva^ (Jtaipep^vTWS tov ptov (Jte^ri-

7«-/ov zat (Jt(/. touto Izet psv t«c Sty.uarty.uz ^vy^uq uvzl twv

TTUvzoitxyj .,
7raj3et)v3(jiev (Jty.«aTtZ(wv T(i?ewv ^etwv Te zat (Jatpo-

vtwv , (io' wv (u; eoizev eytyvcja/ov ot zotvwvot twv ^oywv, zai

urrep wv ouz v](j£taav Stduay.uv utzo zCov p.£ptz(>iv /at /.«t« ap^e-

atv , (zvTt T(wv 6)t/(wv z«i za^ iiKup^fj St/.uazMJ- ivzuxt^u Se

zug pouaiz(i(;, (ZVTt tiwv opoiwv Iv tw 7ravTi pouatzwv •.j/u^wv

Tae eYvwapevac uvzi twv (/.yvwaTwv , t«; «TraS^ets (J«vTt twv ep.-

Tr«5wv &j; et a«^(ij? Deyev 6a« uvjtnnzzut Stu toutwv , toetv

 ,,

PLATONTS DE BEP. 679

v.-j £«7T-£v oi«v tV-' 'Oowew:, oiKv t/;v Oauupov iv^/^flv dea 6/)

Tt nu^oi; £t; z-Jzvov; xai «fliJovas ziaKoSb)Cc/.-J' v.u.i zi 10 Tru^oi

«770 T^s izkc,v.g TOUTWv li;<y£ty.vup.£voc

,
[xiffst ^v^ctv toO •yuv«tx£tou

ysvou; , 'ivK [y.fl Iz yvvKtzo; yk-j-tiTKi Biov «v^^pwTrtvov E/opLEvvj*

(Jta (?/] T£ ^lao; el; v.xjy.-jo-j wj^cto , -/«i fzouctz-^c ey^ovav. Sua-
a7r«).X«7.TWc , ZKi t6 «v,&poj7r£«ov iy.y./.rjovrjo. yvjoi' v.v.i 6 ©kjzO-

puq Sl uoufftxoc, «)i)k (Ji« Tflv TTjOo; t«c aoiiaa.^ a>i)iCT£u.t«v

TT/jooc Ycvou.£vo;* «/.aw; o-jv /; §iv. zovrov iJ(j).0ULtsvv7 •|'up^^ , t/ou-

ar/.o [>'i'J 1 TTipci Si tou p.£Tpou (pt).(>T(y.oc , l7r£^p«p.£v tki? v.cSo-

crj' c/.l T2 ,&«p.(X TpW7rw(7tv £flv 7ro)iUV3^£« (pwvflv, 7.«i (/.Souaui

•j\jyj.c.i (Jt«T£Xou(7£ };«^).w7Tt?(3pt£v«£ 7«tg eauTwv ;rot7.t).ats zai Iv-

«pf/oviot; owvatc.

20- 'A7rop^pflc-^«t p.lv Toivuv £otr.£v T(w xaTa t6v 'Opyla ^vj-

^ouvTt Tflv • . • ususotTaevwc «ut/;c u.£t£(7j^£v (Jfi twv (JTTU.cia.y~

piwv ot u.u^ot Sclo-jarj , -/«i to >.£s(i).«tov «ut«J r, Ali^So; £^£-

|«To- TouTO Sh y.i<fci\frj 'Opijilwj izpoaztp'ny.oi.(iiVj o5£v v.«i 6vo[/.a

e'(7;^£v -^ AJijStK f/.ou(7«, zai t6 p£Ta ).Eop£Ov o)S6-j st; 77«potLit«v

£^£Vt7.>3i7£V (i7rOJ^j5W|/.£VOC O^i (ZVTt Tfl? U7r£pO->^i«; T'5v £ZT£3v3).U-

a^.kv(ti'j f;.£),(wv , «7r£^J£t«v tTjOo; t6 ^r;).u ttkv ).apwv, £pL;ra5'/j

TTOtfiO^aj p.ou5tzvV/ ^•jyrri-j 7rp6; (xv^pw^rivvjv oufftv , •/.ui ^&r/jv p.£3'—

£<7T«V££V TtV.aCA^J ZOlO.^jSz.f Z«V v: pOUCtZV) ,

^WflV £t? b.\o'fn/.'J ^ OUTE

e^w pou(7tz-^; v;v l7r£Tr;^£u£v , out£ (zv^o&JTTtvvjv r)v £^£z).tv£v ouz

«pa ou(j£ piou(7tz6c ptos a(i>'<^st tov ^'"'^/C''"'' j

''^^'^ a~u5siuc- uHu.

y.uSrunzp 6 Ip^aliy.oc^ v.ui o\Jto(; u-ju^^it \j.zru (^i\oao'^iui' tzu^oi;

o'z \j—oa'Ju.p.tykg kutw ^zm6'j.z-jo'j , uloyoic cuvK7rTSf ?fj-otc p.ou-

(7tZ0tC, TKUTK p.£V OUV TTcOi -^VyJo-J (ZV^pWTrtV&JV ,

p.OU(7tZ0JV p£v

ouz Kv£u (?£ 7r«5oug, 7rp6s t/]v «vS^ow^rtvvjv (>:;r£y^5«vop£vwv yuctv

^Et yup (og tof/.vj uayJ,TO\t ^w^; tki; p./; TrEcroupEvKt; £tf uKo-

'(iuj- £t (Js z«i zuzvo;, £1? (/.v^pwTrtvov [iiov azSia-zUTO ri -/.ui

^(5« «/).« p.ou(;£Z(z, r.oWu Si tk to«kutk, TravTi cfriTrou Sr.'}.o'j

ori 'i>uy^ui u.£v v^tkv Iv touto£c u^j^pd^nrjut .,

r.ul.rj (ji inu-jr.awj

Zlc rh'J iKUT'iJV TKCtV KTTO TcTjV ^StpoV&JV OtZfiffc&JV OU y«J5 >i 'Jlc

pr; TroT' ct-JouTK T/iv u>.'r,3etu'J y ctc roSe nlit ro ay^'ni>K , (fnai-j
 680 PBOCLI IN LIB. X.

ev Tw ^xiOou I&jzpKT-/;;, oO Trjtffav rijv ev toi; i),dyo£C sw^v

p.eTO£xt?wv £15 «v5pw7rou5, «)./« Trjv . • . xai >.eY6o-,&a> Traffw uev
j>uyj) fXova-£x/i, 'Opyewj ^ &kuu^o\i tjvo; «v t&Jv pi«),tffT« fxou-
fftxwv /«poOffK Trjv ETTWvuutKV :r«,3^oc Si «iTtov uilovcov xat tat-

/offocpov T?? els «).oy« twK 7ro(5Ei«;.

21. AtTTi;; o^e ouff)j; {zoufff/.flj , Tflf p.£v ev 'Opyet Te^ewpyj-

fxevvj;, T/;; ^e sv 0«[iupa, KK).Xt(i7rii; [xev y«p ezetvor uto? ^ti

Tflv ev^sov p.ouff«v, TTjjpov ^e tou7ov e^Sffav «t ao-jav.i oiv. Titiv

apit).),«v T«? «v^pwTrtviQS pioufft-/Ji;, Trapi t^v ^ei«v ex^Tip^v 7r«-

^•et ;^_p«tvofA£vj:v etj «/071«^ «yetv, y.«t t«; ev3^sw pioufftx^ xaj

Tots av^^pWTrivYj jjy;i3ff«p.£v«5 , wc «veu yt),offO(j)ia? fir) ^e t« ^o-

xouvT« Eiv«t ^«tfAdvt« (ju'Czij t«; 4"^X'^' J
^^'"Q
7*^P «utu «rpo-
^evei T»3v cincSfi ^w/iv x«t uouffixr) Si xai spoJTtxrj x«t jr«; «a),o;

pto? , TTKJOuj fxSTO/oj wv , cO.0'/iv. (7uva7rT£tv Tre^uxev '^it/oTo^etv

txsv '/«_p ou^Ei/ ouvKTKt Twv «).dywv f/oufftxr;v (Je cpufftxflv i(3ot;

«v x«t ev sxeivot;, x«t £v«Ppuv£T«t ye T«t; w(J«t; exeivwv Tro^Aa

t'.K).)ov -fl «v5po>7rof fAeTsffTt y«p «iff^^cffew; extivot;* poufftxri ^e

j;at epwTtxri, rrpoff^^pwvTat T«t; «xpOT«T«£; 7wv «tff,3r;ff£wv '^tXo-

ffo^ta ^£ 77V.lc/.i /.a.zv.^r/fii^ira. ra.ffr;; «tff.&r3ff£w;- (>j; outs «rouo-

aev «xptjsk; ou(?£v , ouTe opwp.ev «Tre/ey^ouffa xai ^£«p«y5Tupo-

pevr;* ).dyov (Je 7r£i5^ouff« i/.dvov riy£p.dv« Trpotffraff^^at xat vouv

wffT* etxdTw; «ut/; • • • tk£ twv £t; Tflv aXoyiav ipepouffwv d(Jwv

Tiva p.ev ouv TpOTrov a),),ov , et pri j^jsri xat twv dvopstTWv tou-
T(ii-j x«t Tiiv 7r),«ffp!/.Twv ix«vw; uTrspviffKfxev , tou 'Opyew; , toO

©«u.upou , Tou .\i'«vTO;, Tou 'A'/«f<.£fi.vovo;, d/w; twv fljSwtxwv

ij/u^i^iuv TOffouTov (?£ TOt; £Lt7rpoff^£v 7rpoff,5£Teov ct; TrEpi Te Op-

«ew; etTroLtev x«t ©«ftuoou 7r£pt twv /0£7r(uv, w; r, p.ev Aia.vro;

iLu vrj , Traffav or;),ot ?w/]v a.-jSf<iY.h'J f/ev, 7r).eovd:?ouff«v ^e xctTa

Tov .^up.dv.

22- "lcci); ^e «V Tt; «7ropr!ff£££v, TrJi; t»; «Trd yeveffew; iTrt

yevefffv !Tpo«Trox«Ta(TTKffew; T(uv ij/u;i^wv Te)ia;, ;^£/£OffT/J; ouff»;;

jropeia;, d t(wv ,&£af/«Twv toutwv ay7j).o;, iiJeiv '^rjfftv Trjv 'Op-

'jew; •J/u;^riv x«i t»iv AiavTO; xai t«; «).)«; ei; yevtff£v epx^-
 ,

PLATONIS DK BEP. 681

piVKC , «t; ovy. tao: Jv j^povoj toj t£ TrajsdvTOC [Stoy xat tov
frjsoTSpoy , ;<5<t o).w; ov(?S(;Lta; ^Utwv £T&iv «p«3^[;.6v zai "j/uj^Kf

T«; y:}} cii>.i/. pzpioy/.'jlv.: ^ st; JsuTSSav yivctnv ayitv baoypo-JO^j

y.(x.l ffvy/^.fipov; ~o££tv Yjuei; p.iV ovv xai tov t«; j^t).£«oo; ucit5-

U.6-J 077w; «xovsiv ^;t CJi/po/ty.iJ; , z«t t« ovou.«t« twv r,p(t>txc!jv

^u;^wv 7rj50£t7TO|X£v , x«i •/aT« t«vit«; t«;. ert^o/a;, ouOiv IffTtv

evKVTtov eiTzsp b ptiv eltJo; Tt ^oj/;; onjAot TzipnSiy.f.i ^ t« (?i

piwv ^tayopa; optotuv iy.tl-iuii T«t; •^'•-•^«t; ,

«).).' ov"/ «vt«; exst-

v«;' ovoe p«^jju.«Tf/dv «ot5p.6v tov yj.'l.tc/.- oil ol ur,7t Tfiv twv
~js6 riu.&Jv Ttvo; ertpo).»;v «7TO-/ov-^«0',^«t, lsv.\t'j.u.yj.r>'i ).6yw t6v
lijjTEtp&^Tvjv , 0-j y.«t T.uo-zii^o-i lu.vflCJY; V T«; tTTOpia; 7:u.pv.zi2i~
aevo; twv «v«^Siw(7tv ej^ovTWv «; iy.tl-joz y;Jpot!7£v 7:£pi '/«p • •

«va^tfc)(7£w; • • etp/jiievflv K-ooi«v «itot • • tov '/.'fjCKo-i ,'wv ^'eK-

pi.«Twv TOiJTwv 5 • • pav a/Xa^Kttevov ?w^v t-^; uteTa to-j ffwu«-

Twv ovTw; 6p«v T«; 'j-jyv.i tA; aj.oo'j'^.i-jv.i "ZO-j; Siou; (j; xoctT-

TOu; ^ixwv t6 §uiy.6-JiO'i • • o><jmp o-j-j ai ^eoi y.v.i t« ai;;TW

7r«jo6vT« "/«t b^oi^fj (w; /iciij Tr«j56vT«, /.«i t« a»; «a« ovTa cij;

aa«, 77«vT« *yap iy.ibjot; oiu.<x.^ t6v «vtov TpOTTOv x«i t6v ^Hpa
xaTK t6 ev e«VTw 5ctov , x«i t«; ov^^ «a« x«Ttoy7«; li-jyoi; w;
ap« x«Tiov(7a; 5ea(7,5«f Tot«vr/;v ytstp etv«t 77«(7«v t/;v 5^£iav

voijcriv, xat ttjv ev y;pitv TavT«; oe 5£a(7^«t, x«t ovx «).).«; (w;

syojzK Ttv«; Trepi wjzw-j Ivvoia;- x«i tovto aev w; -.^v^flv 7r«-

c/^ti'j , t6 (zy' (uv 'dy^ti t<jv Trept -.j/uj^^wv «/r).tus ^£woi«v 7rotet-

er,5«t, t6 Si w; Trap6vT« 6p«v toc a»; 7r«p6vT«, xai «aa t« pr)

«aa , (w; Jeiw; i-jz^'p'j(jci-j.

23- To(7avTa [^ev 6 rs«va!/.^to; ei/jUTrooflffev , ei; 'j.xkji-j ta;

7r_poTe.5£i(7»;; a;ropta;' (?tK (?/) Ttv« ^£t).6v£txov ^J/vj^r,; £i;tv , x«i

otK zot.\)7r,'j £v^vopi£v»3v £t; «v(Jptx6v aev ^(JJoVj a.'/.oyo'j Si^ t6 yip

^t/ovetxov 7rpoffxeiaevov tw «v(?otxw, (Tvvan^TEtv 7rp6; cO.oyix-j- ii

os TOv 'Ayaaeavovo; pa(7t).tx6v p.ev e7rt^twxov(7av alviaderat ^iov

e^jip/jfxevov Twv 7ro).).wv toiovto; yap 6 puai\t'j;' Stu Si Tra^o;

eT«j50v ai(To; Trjao; (iv^^piwTrov;, et; aerov aeTOtxt^oasvijv ^ito;

yv.p y.v.1 b a£T6;, x«i Iv "ji^/et TrSToaevo;, xai S«t7t).evwv twv

 682 PHOCLI IN LIB. X.

-Tijvwv, lo-^o-j o£ a^.oi^oc- (Jto TTpo; ~o 0'^.otO'J r, "votv.dz -^'J/^h

yjwpoxjacf.^ tov v.z1o'j plo-j K/).«-Tera«, y.u.i • • • b.r.h •yuvKtzoc ej;

c/.^^rt-ziy.oj • • avOpo;- y.v.'t '^v.p i-j 'j-j')'j.t^vj ovav. xrrj u-jS^tv.fi-j

ETre^twzEv tlror,-j' o di utzo avJpoc el; yvvatxsiov, zi/ytr.o^j' xai

y«_p ijg a-joov. zsiorJ rz/-jty.6g u'z-j ^v , o; yt yui tov irrTrov

ETcy^vriTKTO , Tov ETTEtoc Itt 5tv:(7£v (7'jv ^ ASr,vr,' ?td»;; (Je v.-Jopty.r.!;

u'j.otpo:., 6; y£ -/«t (jjvjctv J ov/^ uJ.t; orzt p«/flC e/rt(j£yop.«f

y.i-Et(jt Totvvv et; to Trpo^c/.ov o psv st: t/;v «zvcfpwvtTtv , 6 ^e

£t; Tfiv '/j-juty.oyjl~ty y.y.i siTfj tkvtk ?wfl: £t(?/; z«t« t/jv «v-
^pMni-jTj-j ?wr/v , «vw T£ '/«1 z«Tw S lupul^i.ovTOf Sio v.ui '^/jfflv ev

y.i<JOtc \u/j.V) KUTK Tiftv tkHjv, w; Trjc [Ae^roTrjTo; oOx ££t(7T««.£v«.

T«i (iv5pw7rtv/;;" £t (?£ o/] t/jv Aikvtoj ety.o(7TTJv ei77£v l.u/zX-j .,

OV^/OVTOJ p.£V £t pOV/ct 0*t(Z T/;? £tZ0(7(/.0 0C, TflV Z«T« 5up.6v ^WflV

7rpo(7£y^(rj5 ezpKo^av «tto tas /.uru l.d-^o-j' tw p.£v ).(>7w rr,; Sz-
y.i/.fio; npi-o^jGc; f (ogtho Toi vw t/;; p.ovii^o;* tw Sz S^uf^.aj T/j;

eizO(7aO!/C cij; p.£T« /oyov T£T«yp.£v(>J' TOtauTK yap 6 r,^.ZTZpo: <jit-

').0'jO'jiZZ ~Zpi TOUT&JV 7r«Tnp" (?V3).0VTW ^S Z«i 0(7« Cp»J(7tV 6 IIop-

oijpto; nup' khfJTzliui-i p«j6vT« tov H/KTwva ;r£jit twv u-jujo-

ptzwv ^pcivwv, iv^etr.vuu^^i (?t« toOtwv, oj; «p« y.«T« T(Xc «va-

'jopu; Twv ToO: pio^j; 6ot^(>vTojv ^ocivojv, £tzo(7T/3V £tp^£v T«?tv

*) ToO A't«VTOj a'jr/9 j'''JX'^" "''''' toOto «7ro[5/£:r&Jv et; t6 tzu^j .,

6

T(>jv(?£ Tr7yj /oyojv «yy£).or, fjpt5[/.£t tijv tkHiv , ).£yw twv i]/yj^(>jv

Twv TTpoJT&JV fl (?iUT£pwv -^ eizo-cTjv ^ k).).&j; 0-&JC oyv «ipoupsvwv.

24- K.«£ y«p wp-st; £v£Tu;^op.sv cfuifiuii; f^up^upf/.ulz Atyu-

TTTtwv z«t X«).(?(!Ct&JV z«t T«; ^oipu; toO ?w^£«zov • • ptwv •

et TUy^oi ^«fft^vtz/iv . rrapcz^o^ov «z.ouc^t;, epTroptzflV • • /^zipoitu

Tfi; ?&v/;c, zkI uWnJ tip£&i;, -/«t t/)v p.£T' «UT/iv (?oO).ou* z«t to

TOu(?£ •/zlpo^) vijjyS^ptxzoTo; 7rp6; t/jv «ppeva ©uctv <i>; ouciev

j^upLKTTOV z«t T«; i7uyz)./;pou; -.l/Uy^'/; t6 7TpwT£tov s^^etv zai

V.ZIO-J ZKt £(7^KT0V T'/ TK; (iv«'J(OpK; T(iJV (/Otp'7jV, zi—zp z«t «t

Stufopui Toyj jStwv z«t' ux>tu; m; «t tip^ny.vjui C7cp«tp«t Siuar,-

'j.uijo^jafj' wv p.tKv Ttv(ic zpczTo; £-typ«'j)0[/.£vv)v eupopev , -/«i «/-

)./;v :i; uWo-j ujuozpo^.i-jr,'j TTKTepa twv ^oywv ;i«(7«; ^i, orrcp
 y

PLATONIS DE REP. 683

jo»)v , Tov Stov 70u: -zui-J uoiomj kyc^iCo^jav.c io to-cjfj ^ w; rov

TiseoO ToO y.y.~'J. to-j^ Ipioxi: v.T:o7i'jovuijCi'J .j

oix to"j; «ttSjS&jv

^00^ Tflv u.orcav a/r,<j.(/.~ia]).o-JV toOto£; zoi-yj-^ o/TOp.£vwc /) toO

•ye^.cjTOTrotou ©cpatTou r'"JX''? wi^ifizov svcfJusTo, o/jfftv ys),wto-

TTCtoj uvj 0-Ji rrJ ©i&jtTv;;- OTt ot ctffcztTO •yEAottov a.^jyEioiGfj

/lywv Tov (Jj 77i5/iZ0v Ivci-jSTat, dia t/;v voJdi toO ?wo-j '^-jrivj

y.a.loLyklt/.a-zo-j ovtwc ouffy.v , Ti>J p.twEicr^at t/jv av^^fcrJTvou ?W7)v,

aX).' l-t t6 at(7j^tov aTra; ouv p.STa toj uiny^po^j Y.cd cccrS^i-JOx);

'/t\oLO!; wv, 77tJv;z6y.opc/o; EaTiv, wffrrcp /cOvToy.ooso? 6 'x-jodl-

y.ds, uSTJc ^t/oyet-/.oy zat 5ufAtzoO TTa^ou; , xat aST6u.op'^os pa-

CTt^tzos p.cTK T/;; "jSo; to av.Spwrrtvov ^evo; ii/.Kt/.5siot.;- z«t l^'

lzat7Twv Tp6770S 6 auTo; , Ta u-iv ct(?r7 Tflc ?<"/;; /auSavwv aTro

Twv iQpwtzwv -^/-J^wv Ta ol «-6 T/;; t7T0 . • • ot ol 6v.otov i/£v

• . W5 £;^ovTe; t6 Tvj; ^wij? £t<Jo;, TOt; (?£ ra^saiv lji(jy6uE-

jOL^ -zoLO-j-oiz 'C'Joi; aAoyot; lv^)ztff5/]C7y.v, u.o-jo-jo-J'/J. Poa.-j oly,-

lio-j Tov TTapovTa fy.-j.5ov ,

j/./) Ta §oy.o\jj-v. Hj^xl iya^x u.cT'/. -a-
^wv 03 -Y^j^at p.cTip;^cC7Ji- toOto yap Cuac £i; a).oytav zaTa^st,
Trap •/) '^"JTtzw; l<7Ttv TauTa zat luTra^^wc, otov tov uouctzov ct;

a/oyov avoptav , t6v ^acrt/.tzov stj u/.0'/o-j ^Kaiieiuv ^ zat 770t/i-

CTEt zuzvouc, ),£OvTaCj a£TO-jc' lcTTt yap TavTa zat a/.oyoj; ^X''v

zat ).oytZ'iJc" 770t£i o'! a/oytav Iu7r«5'/i; ?oj/) , -/«t avrSrowTTtvvjv

«7ra3/)c.

20. OTt ^s ot EiycuvjOL &iot tzv.-j-z; cj-jc/.uoxjcl zol; Iv $at-

tipw ^tot; , £'j^/j).ov ZKt yap 6 p.ou(7tz6; v.* £v iy.si-jot;^ xat 6

Pa^Tt^.fzo;, zai 6 7ro^c|/iz6;, zat 6 iiy^jty.fj; ^ zat 6 '/\>i).-ja.alty.oc

^

y.ci 6 pita/)Ttz6c , otov Irrc^twzcv 6 tov Trt.S^/jzov IvJudacvo; l^ri

t6 at(7y^tov, w; £7rct6; tov zzyjJiy.6'j' w; h 'ATa).(/.VT"/) tov yuy-

va^^Ttxov, zai oi )ot7roi twv ZLD'cu.i'joi'j tou; )ot770u;' £77c(7^aTw;

TOtvuv /) 'OfJuff(7£(a; -.|''-'Z'i*

^«'^''^O''' ^^ ''«' Tau77)V £l(Jo; £tv«t Tt

^wi;; lvrj£iz'jupL£v"/;v , w(777£0 Ta; a),/a; Izstva; , t6 1'p.cppov Iv Tatc

TcJiv jBtojv atoEff£(7tv auTVj TOtvuv i(Jo"jffa ^iov utto touv «/)wv
i;pt£),v;pL£vov , layj/xn Si \cf.yjo\ja(/. (fT,GL'j auT6; Sik tu;/"/;v, v;c £p-

yoj t6 ffuvTiiTTctv /;p.ac 77^6; t6 Trav Tau7>;v ouv iyjj^jac/. lo'i

 ,

684 PROCLI IN UB. X.

•Ar,po'j Tflv 7«^£v, oww; ^tsc (fpovritsiv eD.ETO (Btov vfiarov. Trdvwv
Xe)iwcp»3-/{ut« (jjvjaiv -/.at ^fAoTJpia; . . • 6 IDvktwv , wj «Trd tb; . .

errt t6 «vw TTopeuopivoi; . • Xe).e£p.[;.ev>3S' ilia^Ki S' ouv rriv to£-

«VTjjv ru/Tiv 16 upt^ov iy. twv evdvTwv , ovy. «7r[£pj(7y.e]n-7w; klo-

fiivijv, «)vA« ^ijTOuffav h. Twv ).ot7rwv 7outo Sk w; «v 7r)ietdvwv

ETt 6v7wv «petvw, v.«t 7r£j3ttou(7«v (Jrj o-v3p.«ivet Tflv p£7«S«-

Tf/xjv Tou ).oytcrpou t«s ^t«vot«? evepyei«v -/(;tv«(7«v iJ' o3v tov
t^tiuTOU y.^t «TTpaypovo? jStov «pto-TOv, eXeo-^at TCJTe tov TOtou-
Tov (kvTt^£flj3v;T«t ^e & i^Ev t(JtwT>3; , 7r_p(35 76v Tup«vvtxdv xai
oXwj «p^^tzdv >{«i ^£)>dTtp.ov d (Je «Trpotyfjiwv , rrpd? Tdv eTrtTrovov
eiyjjjTKt ycip ort ttovwv EAe).wcpYixe£ v.«t ^t).0T£pLt«?- D.oaevvjv Si
Tov TOuTwv «7r-(3).).«Yp.evov, eiTretv ot£ touto «« elle Tdv 3iov
xat TTjod Tou T(HV «A/wv Tu^ou(r« y.)ir)oou.

2D. K«i TTU.lfj {/Trop.vijtrTEov o7£ TOu7o (Jety.vu(7iv, w; i<p« ot

yj.ftpot. Trtptky^outjfj ci Tzpolipot tou; ^euTEpou;* -/«i o(T0£ pev Tot;

(?EUTepOtJ ptOt 7T_pOTt5£VT«£, V.«t TOl? TZporkpOtg ., OU pev T0£ x«t

«VK7r«)£v, w; e; «'j^^ovwteowv x«i 7r).e£dvwv TOtc liet Tvporkpotz

jc^upoupevote, ta; «tpeo^ew; u7r«pj^ou(T/]S' ou y«p «v ij '0^u(7<7ew;

IpUp^fl TOUTOV etn-ev £)vEff^«t, «V ^tOV eD.ETO eO^J^fXTVJ •/^V3pw5Et<7«

Twv «a).wv , et prj x«t outo; 6 ploq ev TOtf t(uv Tvporkpu-j ivzpt-

etj^eTO x)iripo£;- «tto t«uti3? ^' ouv tv3? Kipiseon; outw yEvope-
Vfl?, 7rtaTdv e7rot-/3(7£v tov tou 7rpocp-/)TOU loyo"]» eiTrdvTOS, x«t 7e-

).euT«i(«J eTrttdvTt <7uv v&i e).opev(w, xetT«£ pio; «•y«7r>3Td; ou xaxd;*

x«t Sifkov ori Y'veT«£ ptlv ev tw 7r«vTt • • • ^te(7xeu«(77«t rotojaSt

Twv . • ifp6vr]<jtv ^uxvuvT« y«tvoi/.evv35 eu7root«; «tpeTWT£p«v , ot

«V T«u7a pept^/3T«f UTT^ (xA).i(j).wv pev yap ets eu^«tpovt«v oiSi-j

eA-S^etv iQ (Je oux e? (>cv«yx»3;, et p/i x«t ij^pdvi^c^tj et»3 Trept t«;
«tpeffEt;' TOUTOtg TOtvuv £7r/i'/«7£v, d ^iq /otTrdv ecTt t/;; ota,i-

peo^ew;, OTt x«t et; «"aa/3).« t« aAA« ^w« p.ET«p«).)££ , t« riu.epa.

tkSlv.u. elg T« «Ypt« TK ^e tiiy.xtv. Et; t« yjp.ep^.

27. AeiTTETa.t TOuTO p.ETK T«; p.£T«Po).(ic; T«? E^ «V^pWTTWV

eJ; t« «).oy«, x«t ex twv «).dywv et; «v,5pcl)7rouc , olo; 6 xuxvo;

i[Ji7Tpo<j5zVj 01« T« Tlpd TOUTWV EV 01? D.Eyev , OTt X«t £X TWV

 ,

PLATONIS DE REP. 685

«a)>wv 5r,plM'J £t; «v^pw-oug •ytvovxat {i»T«TK?ets , xki (JtJ x«t

T«{ 15 «v^^f cj;rwv si^ «v^ptrJTyou; , w? toO 'ETretov xat tbs 'At«-

XavT»;;- «? (?t« touto sIttsv Iv liifTot; \v.yzvj ^ w; Iv tvj p.£(T6-

T»3Ti Tfl; (zv,5pw7rtv)}; Cwr/? CTpeyoasva;, 7.«t twv I| «ppsvo; stj

5-/iXu, i; T(wv |y. 5fl).£o; st? «ppsv ivjo(.t ^tcvsyzow(7«;- towtwv

y(kp p/J^SVTWV, l),£t7T£T0 X«t TTjV lay^iiTrfJ £l7T£tV pi£T«[3o),»JV Tibv

sx ^jjotwv zii S^vjptK yiVOfxEvrjv flv T£).£UT«i«v 7.«t «Ct6; k pots~

e^^vjxEv, (Jtooitwv -/«i Irri jouTwv , oti T(>t p£v «^tz« t^; ?w^$
ei(J)3 fAeT£p«).)iev ets xv. «ypt(WT£p«, t()c ^e Siy.Ktu. ei; t(>c /jpie-

ptuTepa* y.KL Ini nS(.<7ty snrivnyY.i zot<; iiSzdfj twv p.£T«So),wv, x«i
TTCtffa; pit|£t; piiyvuffS^Kt TtJt; ?w(jtc , Tzipa.; erztrtSii; rfi o)yj (ii«t-

fiiast Twv [3twv zotvov Tviiff^ ^£ j^-iHtg tj Ix twv oixotcov et; t«

6ao(«' x«i ToiJTO (Jt^w; 1"/ loytv.M-j • < • -^upi^wv ^ ex )oytxwv ets

«Xoy« • • • ^13).« (Jt« T(Jiy 'i'^.T:pon5t'J riu.tv yiyo'Jt'j' « (?£ Te)£u-

T«t« 7rj5o<T£,5v;xev , ffx£rrT£ov ot«v )£'/« t« «(?txx etf t« «ypt«,

xai T« ^ix«t« p£T«j3(i)./£tv ei; tk r;p£p«, TroTepov «)6ywv etv«t

7w ov7t pteTOtxio^et; ij/u^^iiv etj «))« ^(>i« c/.)oy«, otov xuveiaj

^^X^S ets iTrTretov ^wov pieTiouffjjs , fl x«i tkut«; iI^uj^wv ptev «v-

^pwTrivwv, peTev^uo[x£V6)v §1 «.no «)6ywv £ts «)o7«* x«i «776 ptsv

T(5iv «(JtxwT£pwv ^cdwv j oiov tXTivwv x«i )uxwv x«t off« (zpn^a-

XTtX«, £tC T« U.yptK pt£5t(7T«a£VWV, OtOV 0(1« toS6)« , « ^/J 7r«v-

T£)wg IffTtv «vf,p.£p«" «~6 ^e t(wv ^tx«to7£pwv, otov TreXapywv

x«t TOtouTwv «))wv , ctf T« i;pi£p«, ctov [ji£)iffff«; x«i uup[/.i(jx«;

« Si) 7To)tTtx« yevvj XKt iu.tpa. npouiinfJ «uto; Iv tw ^«t(?wvt,

T« piev p«fftXtx/j; T« 0£ otxovopiixc; ejrovT« ^wijs tx^JOi;.

28. TouTWv ^ij 7Tj3ox£tpi£vwv £t; ^rjTnjfftv, )eywu.£v oTt x«i

T«uT«s T«j pi£T«Po)(/.; oux «)6ywv •«{/uj^wv , «))« «v5pwcitvwv

OlSff^^^l d£t liyZaS^CJ.t 7T«p(/. TOU n)«TWVO?, X«i 7T£pi TOUTWV etVKt

fxovwv K7r)w; ffupirr«vTa t6v 7r£pi twv pt£Tevffwt;.«Ttoffewv «utw

y.oyo-j- touto ^e flptet; Ix 7ro))wv (ZTro^yei^oy.ev ~p(Lro-j [jt£v yap
6 Tou 7rpo(j>»jTOU )6yo? oxj i:pb; «)6youg, (x))« ;rjs6; )oytx«; ^v
^\jyv.<;' yeXoiov ykp uloyoig Xsyetv, «vtiyxYjs 5uy«Tp6s xopijs

Aa;^£ff£w; 6 ^e )6yo;- x«t o\>x, vfa? )ri?£T«t ^aipwv, «).)* uptsi;

 686 PBOCLI IN LIB. X.

Suiy.ovuc v.ir)Ti^ztj^z- y.v.i clria. k\oy.ivou 5sdc avatTto;, y.v.i rt-

/eury.tw . • . ov^ ozt twv utzo voO TrpotovTwv ^dywv ulV oOcJs

o/w; loyf/.(A: hxtykz^ ovak a-jv vw tj (JyvKpsva; atoeia-^-at -/at

TTfaTTStv 'i-KZtrv. olz otoipiCev aOro; ttwc oei 7rotct(73-at tkc at-
picst: -/at zU-^t-^j -^.^vyr.z rct^t-j p.rj Ivstvat, o-aaw; w; TrEpl ),o-

ytz&iv ot£)iyeTO -^^vyjii-r ro.<jrv.z 7«p vj^iov piri £-/7TAfiTT£<75at uTrd

ouvai;.£cov v.at 0-6 TvJ.o-jroyj y.v.i £0y£v£t&ivj a/).a -/otctv l^jtffTa-

v£v TOt; Siot:, zat (jv.oirii-j tov £15 ^OiJataoviav ayetv pa)i).ov

cjyvao-cvov 1/. twv TTpOTctvoasvwv Iv TOUTOi; Sii n^actv >!«t TOts

TotoOTOic, oh/oj 0-jv oO ;T£pt aAoywv «),A« Trepi },oyiy.M-j u.6vov

dt«T«TTop.£vo; hxjyjhj- ~oiy. yap 'iy.-lo^ti; Jj ypiGtc tt^.oOtou xai

TTsviac xai (yuvap.£w; zai iiS\j'jot.y.iu,; y.ai rc? Iv toOto£C u^cot/;-

To; Iv Cfj.oyoic; rr/tro-j Toivyv u.eTa t6 <7V[/7:)./3pwcat toOj TCoi
Twv p.£TajSo).wv ^.oyox); TravTac, "/aTaywv XotTrdv Etg rflv YSvSdtv

;rt/.(7ac, axoOffop£v o<7a cp"/3(7iv l7r£t(Jfl (?' oyv ^raTKC rc/.i ^Tjyu.^

Tous pious npfifT^Kty Traffae tevat Trpos Tflv Aaji£(7tv, zai t6v (?ai-

p.ova Ssy^za^at nup' uvrf.i c/0/az« x«i «7ro7r).V3j3WT^v »v3<7iv et

oOv TTc/.aKt p.ev /jpvjvTat, Ifjyj/.lz <?£ u).6-jotz atpecrt; oOx eo^Ttv,

oO^J'^
Y«j3 7rj3oaip£(7ic, 6/iko'j w; oOx -flcav Iv T«t; etjir,ui-jcf.i;

p£TaSo).ai; (i).6ywv p^TOf/to^^t? , (x)v).(z (iv.5pw7riv&jv £t(7iv 7r«(7at

•i/Uy^wv, T^jts t/£T£v(30(7et; l/^ivKc 7ro£Oup.£vojv -/«i «Tr' (y.pyj.c Zi;

rzi.o; 7r£pi ly.zi^ju-j zari-J /oyog- p-fl ouv ^vjTwpev zai uloya.

'OliV. -nojz etj oCt.oyv. a>.).a p£T£t(;tv , (ic).).a p.svwp.ev liri 7&jv ).oyt-/wv

il/y^^wv t6 yap «OT£^oO(7tov • • . T,y.zriputi; i^tiyjj.l; t6v .j£6v toO

TTO . • So\j-JC/.t Trjv £5ou(7i«v T«OTa; (3£ yjpiu; o'Jau; ro~j peTa-

^«).).£iv ea-JTKS -/aT(/. to yjtpo-j h pD.rtov, Oit6 Tvi; £ipapp£vv3S et?

ut^.f,-J y.ui «).)./3v rurrta^ut y.oipu-J- Iv vj ruy^iiaui nuaui., vt-

y.Hjau-j u.t-j «peTflv Iv r-p z6(7pfj ^rapiiovTat, y.uy.iuj 0'z r/TT/jplv/^v.

20. "OTf ^£ '/«i (zv,5pw-tvat -^vyj/X aeriuafj utz' u).1c>)-j u16-

ywv ?&jwv 'uU.u^ ^e^r,),&jz£v -/«i. vj -/«5' /'.v.y.c lcToptK, zai

£«s

y.iy.fj6v 7rp6 vip^rjv N^ffTOptoc (l j- fli/ ouv 6 piyac «v»jp i£p^Tt-/o;

(1) Nestorius pater Plutarchi platonici, qui Syrianum docuit, Syria-

nus aulem Proclura nostrum.
 !

PLATONIS DE BEP. 687

u6).«; l^^iL-riil-j ljz\r,(JC'.(Jni 1

5pv;vOLi(7»35 ^£ Lti rij avY;yv; twv ju,-

Tzpoa^iv Stwv, aOTo; «zoOsat "i.i^^fza.i -i^i ekvtjjj iffTOpovcY/;, w;

«0« £v TTEptotJot; 7TpOT£pa£; £v 'AtJaijfiKffT/; Tfi? 'ATTf/-^; lyiyo^jst

7ru.iSiGy.KCjto-j ^ y.K—'ti).oi; Ttffiv u— iupSToyv Vi;,?/; ^£ Ci7r2&pa/)>oyo-fl

'zaTciysTO 7wv «si rrpoGl 'Xtto'J.vjm-j {jtzo twv ^cwv.cvwv -/o^i aTrs-

y.).a£TO t/jv ),/;5v3v , wo-Trsp 6t£ Ta07a eO.e^/sv tav txvr.avjv cup-
ixt^at ouv aOT/jv ti'ji cpafftiart, v.ai atT/;ca« avr;uY;v, -/ai atTri-

aacrav ),aPctv, zai ).a[3oO(7av TiavTwv £?/;? twv l/stS^cv (Jtap.vvj-

^o-jfJziJ' '^1-jka^u.t 0-j'J aOrvjv w; i^.iu.'jr,-:o \j.zt iy.tljO'j tov ptov,

jtyvos i|/uj^r]v (2), xai ay^5ia^ila(/.'j u.z-a, tcj av'jzptj'j.j Mac/.i tov

xOva £•/ T£yoK; tivo;, a7ra).).aY«vc.t ^ou).Ojy.£vy;v toO ^iffp.oO- xai

TJj; a^tzou 77joa^£w; £tc tov v.uva cii'/.-fi'J T£tvo-j(j«v, £t; ostv D,-

5eiv -/at lx£tvov -/TEivat Svayj.^v.-ju.a<x.'j lr,'J Injyuafj j IxTEtva-

(7«v auTov «[/.a^v;; -/£voua£vv;j, i^izpoa^z-j t«? aadc^v;;, 7.!lc-/£t«ov

^iv xaTaTt/v;5evTa • • . |-/£tvv;v [xev ojv -/ai ta; p.vr;uv3; , xai t(mv

£7ri t^ \>.'JT,^'ft Srp'r,'jcov 6 lS'£CT6pto; tuac^TO ^£oi; ^p/;(7ccp.£vo; cnjv-

epyot;, xai yrepi toO pti),).ovTo; ^y,^f-'^ aaeivou; eAjyt^Ja; l^roifltrev

Iz ^e TOUTwv y^ph ),a[i£tv OTt xai aTv' c/XfMt/ C^c!)C)'j ei; uXXoCy

y.wiic S'Ly.'0'J "ytvovTat pi£Ta(7Tcc(j££;, -/«t (3t' c/.'jf/.'iv.'j £t; ay&tco-

•zzpac, '/.CAi oiz da-zfj -/ai Iv (i/oyot; uo f/.'tc/. -/a'. Sf/c/.ioa'J'jfi ., '/.v-i

TravTwv (3i-/v; -/at v6[j.o; 'ic^opOQ.

00. Ort p£v o-jv ^raca; tjc; Iv ratc atG£c£c7t Ta-jTatc y£Ta-
Po).!/.; , -i/u^ciiv £tvat ci£i vop.i^Etv loyf/oi-j .^ y) ct; ra ou.otv. ptcj-

«(7Tap.£vwv v; ct; tc/. c/.'JO'j.ot</.^ y.cd ri iizl t6 '/.pii~zo'j ^ ETri to

yj^Etpov Tflv p.£Tapo)./jv 7iotox>ij.i'jco'j j £tpv;T«t 77p6T£pov, xai £t).v;-

TTTat TTc/.vTa cx StcA.ipiaiu>z 'r,it.fj zoc uO/} rf,q ^wy;;- ax)T},oyta6i—

^iz^c/. c)£ o(7a £;r£Taf TouTOt; (Je^eiypilvot; , wv e<7Tt TrpiwTov 76

T(xs £t; T(ic ukoyoc ^wa xa^o^ou; ,

ptfl eivai T(wv e? ovpocjov -^vy^aJv

ets yi'jtafj iovaoJ))' ovSi yuo dcjoSoz v tiq iy.sivo'j t6v tottov,
ez T(i>v (i)i6ywv yi-jotzo av , a).),' «>j; ecovjxcv auro;, -/ai ccv£u vc-

(1) In niargine: soTragucpo; , «yaSoO TraTgd; SuyaVvjg. Miiinn

(2) In margine: Sirjy/^pca ^J/cnSscrTaTov narratio mcndacissima
,
 6!i8 PHOCLI IN Llb. X.

lofio^iv.; n y.v.i -joK, Toyt ev TSTayuiv/! 7ro).JT££a

^c^twxevat, Trav-
Twj iyoMsGy-i- cGtw? y«p >;Kt sVat Tra/tv ds t6 Jtiotov ^ f;ieTotxt-

ffi;, an-o T£TKyy.£-'J3; Trap' av5pw-ot5 7ro).tT£ta?, ei; ev T/ii y.ddpiM

tiTayuiviQV 7ro"/.tT£i«v TOtaur/} ^e /i twv v.aT' ovpavdv TrepttovTwv

orrov p.riT£ a^JtxetTat , TravTa (?£ ev y.o(Tu.w «epeTat y.at Ta^et, y.gt,i

tt) pteT' a>./i;/wv TTiv -/aivflv ^turiv, zat eza-ov Tflv £au7oO n-apeye-
Tat ffupi-).r,pw(7tv £t; t6 o)>ov , tk £kutoO npi.7rov xat iv en-trn-

^eup.a zyjt • • • 7avT»35 ev oupavw • . 6 SwzpaTYj; e).eyev TeTay^Soct

Tv; apeT/j;* ;;^wpo07tv ouv ei; oOpavdv , o\>y. kko Toyj aXoyoJv «{

ij»u;^at ?wwv , 7roppwT(/.Tw yap T(>iv oupavtwv ?(ijwv T(wv vouv pitu«-
p£v&)v , Ta £t; y?jv •/.u-TOVTa t(wv ast T£Tayu.evt.)v , t« ast TJj auTtuv

yuff£t aTazTa, rrii p.£TaSo).v;; T.v.Jxv.yo~.i Si' Q^oi6Tr,ro(. ytvopevjjf.

3l- Et ^£ V3 £1? oupavov oLficic, oux 01.776 a).dyou ytvETat ot-

xt;t£w; a).).' a^ro t£Tayp.£v/!; 7ro).tT£ta;, w; auTo; cpijijtv, ovSe to

«va7Ta).tv T(wv e? ovpavoO xaTtou(7(Jiv et; «).oya ^wa yevotro av

jAETaffTafft; ev.et^^ev xat yap toOto ^tojptffev au76;, o7t xaT«

tfuvii^etav twii £u.7rpoff3^£v jStwv yiyvovTat Tat; ^j/u^j^at; at alpe-

ff£t;* 7rota (?£ ffuvYjSeta ffuyyev/;; 7rp6; a^oytav effTtv, 7ro)tTet«c

av^^pwTTtv*;; T£Tayp.Evi3;; STre' ''•«' to TUpavvifftv l-tTpe/etv, (?t«

Ta xpaTvj Twv oupavtwv eyyeyovev Tat; 1? oupavoO z«Ttouff«t;,

z«i TOUTO £•/ ffuvvj^^cta; tc; Tre^i t(/. oupavta- t6 0£ o)w; st;

av,5pw7rov ;^wpEiv, t^; «tt' «-vjptiTrwv et; t6v oupav6v «cpi^ew;*

u.i\v.av.i o-JV av3^pW7riv(3V TroAt^eiav, •/«! ^uvapiv /paTfiTty./jv, et;

ope^tv Tc; Tup«vvt-/fl; 7.«T8ffTi!jff«v ^wfl;, ««pe).oOffat p.Jv tij; <iv-

^pwrriv/j; 7ro).tT£ta; t6 T£7ayp.Evov, 07r£p Inoinafj auTa; ta; ev

ovpv-JM Ar.^Ew; TUj^eiv 7«; Je ev o\}pvjG> 5\j'jv.p.tM^ at vor;ffaff«t

T(/. -/aTa voOv, ^toTt -/at «veu voO rrETrotrjvTO tvjv c/.voSo-j' xm yap
op-oiw t6 opotov yvt<)ffT6v o7t p.£v ouv t«; oupavo.&ev zaTWuffa;

61? yevEfftv , et; «).oy« ?wa • • • uTroyetwv tottwv toOto to Tra-*

Bo( psvEiv , ^t« pEv T« Ev «(Jou ^papiaTa , zai p.a).tffTa ta 7repi

Tov 'Api^«tov, £-/7p£7ropev«; 7ou; tup«vvf/ou; piou;, yepo^eva;

06 op6i; w; au;^aou y.ai -/ovew; pEffta; £t; t«; ^-^ovia; (^w«$

/«i t»jv «^oyiav, ^ijXov.

 PLATONIS DE REP. 689

32- n&J; Si upv. Siiyi-^voi^jv.i-j b ^autiacTTo; 7out«v uyyslocj

oli piPiMy.VLa.1 TTPOTSpov TifjCf.-j alSz a.'i ^vyjx.i^ ^.oyr/.&lv ^wwv ptov
'^ «).6ywv ; 7y.; p.sv yi/.p Trcpovffy.c aCTwv atpeciij iwpa, zal et;

«UTag (5).S7Twv y.ai £t? t6 Trav , TOtwv^s Ttvwv piwv oicTTtxdv OTrap-
;^ov, Ta? ^s TTpo t/;; ;^t/t£TOuc Trspto^ou ^wag aOrwv , «ijj' wv
et5 Tots t6t£ TrajSoOffKC flSffav ttwc Iwpa; zai tz65z-j t^y^zv opa-
?£tv wj at w.iv l^ av,5pw77wv £tj xu/.voy? v;£cav zat arjfJova; ,

«i Sk £? a)v6y&jv ets av^^pto-ous, t>); ai an-6 y.Ozvwv £t? av5pw-

TTOVi^ ai (?£ -/at I5 v.\6-^(xfj £15 a^.oya, y.v.5uT:sp cf.i ty. ,S/;piwv

£t5 3^ii5pta u.£T£v(Ju6u.£vat ;

p.r;7:0T£ ouv alYj^s? [^£v zat t6 cov (Jrj

TO-JTO, w a)i)£ £Tatp£, y.ai ^t/;YO-j[;.£v&jv «-/outrat ra-jra t6v 'Hpa

Twv ^vjSif -/ai yap etpjjTat toOto TTpOTepov, OTt zai ^(777 6:?o,vto

«WiYi^at; t?(7a£ y^^ptu.at (i) -/ai 8lc'/o\j-jzo Ta (7'^wv auTwv , ai

[7.£v otra t(?oi£v U7r6

Y»;?,
at (Js tk; £v oupavw 7ra(7a; euTraS^Eiac

ou^£v ouv 5au[;.ai7T6v Tstc 1/. T/;g utto )»«? (Jt/.atwTYjptwv y.ai TOUf

dtnyeLGS^Ki Tou; eptTrpo^r^Ev acp' wv 6pp.v35eic7af , ttiv irspioSov ev.ei-

'jrrJ av£T)./3(7av (z)./;^'^; (Je zai t6 toi; TTvsuaaTf/oi; «ut(uv r.zpt-

p)ifipia(7tv, £y.yaiy£(7,5at tou; tuttou; -/«i 7ag p.opyK5 Irt twv Trpo-
T£pwv Siwv £t tiev (xv^o^uTTOU et'o£t £p£8i(M-/£ffav, (xvS^pwTrost^Et;*

£t §i i-j u.y.Q-/u'j., Ixeivotg 7T«pa • • • t(>jv -^vyMV t« aoi^KrK y.v.L

TU7roupi£vwv U7r' auTiSJv et? t/jv £-/6:(7tou ptopifflv a)^' ojg (Jt« t/Jv

7ou loyoTJ 7rooj3o)riv, xai t6 7rv£up.a t6 £au7(wv TU-ou(7(>iv eis Tflv

opieiav TOtc 'Co>oiq c7-/taypa^tav zai ^^^p «' (^CiVTCiGLai 7rojy.i)a;

TTEjOi t6 7rV£UUa —C<.p'i/^0'JZC/.L rOVZO ^Op'f(A:, <7Uy£?a)^«TT6pt£VOV

«UT«tg y.ai cuv^taTt,5£u£vov 3; ttw? oi6u.i^o^ v.v.l hj toij oxit^p.a-

C7tv 7ro^)a-/t; Iv 6).iy(u y^p6-J0v ^ta(77/)pLaTt , t6 auTo tt)aive(7,5«t

7ro)iup.opoov, -/«i 'jiwvag iy.7ziy.r:iL-j OLv.iLOt.:; TOt? ff^riUKc^tv toij

cpavTa^op.lvot; ; ;7 U7r6 t'/;; (»avTa(7t«5 pieTa(7;^'/;ptaTt?6pt£vov £•/«-

ffTov, -/«i Tot; ptopyGjp.K«7tv otx£twg ffup.f^.^e-yvopievov; ou^£v ouv

«Tretzo; Sr,v:o\)5i-j IffTtv, -/at 7wv •j/u;^(>lv tk u)tx</. 7r£ptj3)-/;p.aT«

ffco^£tv Tov TU7rov TC-j ianpoa^fj piox) .,

y.vX za7a to-jtov otov

(1) Queni lucum citat heic Proclus, euin nos edidimus cl. AA. T. I.

p. 366-368. ,
I 44
 ,

690 paocLi IN LiB. X.

£CTztxy&aa'/;u.ivov £v auTOij, rro jiwpEvw ^jj^.cOv a»' oiwv /izouff^

^Mwv <j.zy^piq Kv ci.llov KpoPoli} l6yo\> TO\no-j ptev ccyavtd/), tov

^i TryJoa-fl/.ovTa t/j toO Traj^dvTOs (Juv«o.e« y.ai 7rj5oz£j^e£pio"o.6vou

(7U!;.uETa!AOp<j)WTj3 ,
p£Ta TO-j y.ul t6 ttc/.v st? tov ey.sivou ^t«5e5tv
(Tuvepyetv , xai ij^u^ia^Tetv tov TrpOTSfov, xai tuttoOv tov ^euTe-

pov, -/aTa Tflv otzeiav ezKTHOov Trejsiooov toOto p.2v Toivuv oO-
TWTt cprjcop.ev, ;?ai tw ayye^.w TOu(j£ toO p.u^^ou yz-jitjB^v.t yjui-

ptaov, e^ oiwv ^/.oufft twwv at i^vyjjX \o'jiv.ii>-^i a^.dywv et; tav

£;roi;.£vi3V yk-jodi-j.

33. Tpt(iiv ^e v![/tv ^e^etyp.Evwv ev TouTOt;, evd; [A£v OTt -^^v-

'/Stt ii<:i. ^oytxwv at p.£Tapo).ai, Tiv.nv.i u.dvwv -J (/.tt' (lcvS^pwTrwv

££5 a.\o'^/x p£Ttouawv, Jj ava7ra).tv ri un appevwv et; .SrflXea • • •

auTfiJv a;rd yfi; • • 1/. tou oOokvou 7TjjO£).,vOuffwv rpiTO^^J Sk o;rw;

eyvoapt^ev 6 toOtwv ayyE^oj T(5v 3'eap.aTWv 7as l^ «v^^pwTrivwv

piwv ^ e; a/dywv w&avjp^svas , /ai ^eiJet^pievwv TriivTWV oO/. arrt-

^«vwj , £7reTai Tpia p.£T(ic TauTa aijyyvjti TOUTOt; (^ta^yxEiJ/afT^^at

7rj3op)>ripaTa, /.ai tv. (Jo/.ouvTa 7r£_pt aOT(J)V elncli)- wv iv (X£v

IffTtv, £t ^raTKV ipuj^rjv eig yi-jzai-j y.aTtou(Tav eig cOoya. ^iwa

z.aTtEvat ^uvaTov, /5 ECTTtv '/£vos ij/u^fjjv t^j TOtauT»;; a^£/.TOv

a;ro7rTwi7ew;- ETepov ^e et Trav a.loyov ?wov Ep^£t •^uj^/jv lyEffTw-

ff«v )>oyt/:/jv E^Wr&ev, /.ai ou/. a)).w; (|/u^ouo'5at z«t TKUTa (Juv-

a-dv, i (Jta ij/uj^f/s ).oytx^g ^uvafAOuc/j; tav Iv auTOt; il/uj^/jv

lvou(Tav rptTOV (?£ Et Siv. 7rav7wv a).dywv ^iwwv vj y.(x,5o^os e(r7t

T(i5v \oyi-/.M-j i^uy^aiv xaTa Triv n),(iTwvos \{/^(j)ov, v.ai zi [/-ixp^

TOUTWV p.dvWV TOUTWV ^Z TM'J TptwV , TO p.EV TZ^Silo-J ^YJTOUVTEg,

ou^apou Tov nXaTwva aa'j3(wc Sio^ii^o-jTx rv.<; 7rt7rTOU(ya; et; «^o-

yiav •J^uyjAi /.ai v.tzzmzov? Eupop.Ev a7r' a)^T])wv rrav ^£ touvkv-
Tiov lv^£t/.vup.£vov , (w; apa 7r(i(7a; oi£T«t touto Tzu.(jy^zrj to Tra-

3o5* y.«t yUp Iv Ttpaiw 7rpds 7r(i(Taj 6 ^rjptoupydc Ta? ^l^u^^ic

).£ywv Tou; EipappEvou; vdpoug, t/iv «p«p7ou(J«v £t7rev ^^£tv /.at

et; 5r;ptov yu(Ttv, p./) (Jt£)kdpevos OTt Ttffiv IffTt touto 7rpoff>jv.ov

T|/u;^ai? , -/.«t ov 7r«ff«ts' x«i ev ^'«^(Jp!;) t/1v pev (j>t)offoyflff«ff«v

ttj To auTo (jpjjffiv (Jtytzv£tff3«t , Tpij Dop.EV/jv Tdv ^iov toutov

 ,

PLATONIS DE H^P. 691

Tv.i 8l a).).«j p.cT(/. TCiv rp'X(Tov ^tov, p^wpeiv zai et; a.\o'jw. ^&ja

Trt^TToycav ouj^t ysvet ^u^wv, oCiX etSei • . • zcoSs tw p.u,5w

'>f'WX^C ra^iv oux • Trjsojtpijxsv, ^ta t6 «).Xov aipctff^at ptov . •

(?' IvTau^a Ttvos liwx^JS ^V" [*'' evetvat TK^tv, a).).a tI^u^^»;; aTr^w;*

wffT* l§ arravTwv toutwv stvat gvHuQuv Tra^av «Otov -J/upi^riv

C/7rou.5Vc£v Tijv peTaj3o).flv TauTirjv pL/j aroytyvoaffxetv et (Ji ^ij^ov

raj iiOMiy.k; •^•jy^u.; e^vjA^.aj^S^at r&Jv za)vOup.£vwv avr:;pw7:tvwv -/aT'

oufftav uTreO.floev, sly.ici^trj sceffTiv, oTt TauTa; tkc p-Sy^ptj av-

.^pwn-wv xaTayst, y.x^ccKBp rv.g avJpwTrtva? pe/^£ 5r;ptwv.

34' Oft (Js Ixetvo ;r)vaTwvtx6v l«7Ttv, ),aj3o£; «v ex Te tiwv

£v T-^ 7rpayp.aT£t(x TauTvj p/3,^evTwv Trpos tou; pu,5o-).acrTa;, zat

ETrmuf/j^JevTwv wc «v5p(w7rwv tou; fipwac ou^ev [3£).Ttou; Trotouv-

T«J, /«t l;r' lz£tvou; ;rcc5/2 TrjSoaviZOVTa (zv^pw^rot; «vaTTcpin-ov-

TK?, x«t I? wv Iv KpaTu).(w T(iJv (^«tpovwv z«t 7(uv (Zv,vpW7r&jv

Ev fXEffw t6 twv rjoci^wv £T«.%ti/ (j)u).ov >:«t w; oi ^«it/.ove; t(uv

r,p6ic>i-j UTTSpTepot xa7a t/jv ouciav, outw tou; r;pw«s t(7jv «v^cw-
T&jv u-.|/>3),oT£oou; ,&£p.£vo;, xai eTrt TOuTOtj (xjro tiwv Iv vou.ot;

(?twpto"p.evwv , Iv ot; wg S^ewv t£p(x xai Sutria;, y.«t (Jatpovwv,

ouTw; •/«i Twv ^eiHV 7rai(Jwv iSoy.i^Kue-j ai^zrj .,

toI: kc/.MTO\j

Tpocpi|j(Ot; l<^i%f,i TaTTWv S^eous, ^«ipova;, «pwa;, av,5pw7rou;

6(71«; e5v3),),aypt^,/«c" xat ij/up^iwv Yevij TeTTapa Trottuv, ,5Etov, 8a.t-

piovtov, flpwtzov, «v^^pwrrivov xaS^aTrEp 3!«t Iv Kp«Tu^w t« oi)6-

p«T« «uT(>Jv £7rt(Tx07r(uv (Jtwpt(7£v et; yap t«ut« y.«t t« TOt«uT«

cuy^va ovTa «7rop),ei|/«; Tt; etzciffetev «v , OTt Ta; Tflpwtxaj t|/u-

^«f, «j «7roxi<).et TratfJa; 5ewv, cu x«TK*jiet y.«t £t; ,5y;ptov (j/uc7tv

w; T!/.j (ivjoGJTrwv ; ou(?£ yip av ert tt, ou(7i« (Jt«5)£pot£v, opio-

7r«,5ctf ^vGKt T(5Jv av,&ow7rivwv 6vopa?o[/£vwv i|/uj[^(>jv a),X' eij

«v,5p(o7rwv piovi y (w(J7r£p t«? ^«epioviac ou^' et? ixv^^pwTrwv piou;

«TTTWTOUe 0J(7«; elc y£V£(7tV.

35- "Eoty.tv (Je "/.«t t(/. 7r(itzypi«T«, TOtc Xoyot; TOUTOt; ffuj*-

p«ive«v ^et y' ouv 7r«vTap/ou T«t; pe(76TV3(7i «7upi.7r),/;pouo'3at 7r«-

(7av Twv ovTwv (7ctp«v wc ouv l7ri T(mv (TwpeiTWv oux «7r6 Toav
«i^yiwv eu3u; tc< nv.u.ff^oau tjjv yi-jZfjij e(7j^£v, (i),).(>. ra p.ST«?u
 695 PltOCLl IN LIB. X.

TOWTWV kiOM TE OVTK /.«S Oli/. Qnio tV. ^ -/.K^Krtp T« (7T0£Y£t« T(X

uTro aeAfivvjv, ojtw; «jsa v.at twv -^Uy^wv , ovx a;r6 T&iv «ei «vw
p.£voucrwv at 7r«(T«v iJ7rop.£vou(T«£ Trr^ijc-tv u7:e(TTV3(7av , «)./« u.ea«£

TOJTWv, 7T-t;:T0U(7«t p-ev , e7rt(7Tpeyou(>at 3i lii; t«? cip^ui , Tipiv

etj pa^og Treffetv et St zuxnix, y.pv.zoiv] , x«i citra ev TtpLat(w )iye«

6 oijLttoupyoc, •/«! 0(7« Iv *at(?p(,i yiypK^mTKi TtBpi twv Trpcofa;

x«5(>(Jou5 7roti(j(7ati.evwv -.^up^wv , -/,«t to Tiu/ij; p.fl ev£tv«t Ta^iv,

«vot(7ou.ev £t; Tov xotvov Trejsi ()C7ta(7(uv loyoi)^ y.cirtovGm-j eij ^ev-
e(7tv ev ycicjo T«UT«t; elvat y.xi t«5 7r£7rTOu(7«5 Ik iQyv.xO'i , xKt
cjcy. t«Ot« (7'Jv£tp£tv «Otov t(/. stz6u.s-jk T«t; notY.iKv.iz u.ipk^z(Sfj'
y.«.i ToO; 7r£j5t T(ilJv ^£UT£fwv y.at TpiTwv ptwv zxittou^ £t; t«OT«f
opot-i .^
WkV OU-/C £i; 7r(/.(7«; t«; -/«Ttoucr^;- OTrw; ouv £-/etSev ^eOpo

h-jyj/.z,; x«t y«p l^ i)no5ti7ZM; Ikyzi :(/. Ittvy.oIo^otj-jzu T«tj c/.auo^

loxKJKti- £t (Jl T£v£; et£v Stcn. Tflv a^pavTOV ^wvjv ava • • •

:fiTO£

TauT«; TcJiv «).).wv elvjpvjcr^ai rliup^wv, etTtve? 7ro£7.t)iWV «ipecrewv

'/«,&apeuou(7at , toutwv^ etvat /at tou? Stou; ixovoet^etj* toOtou

f*£v ^fl xai 7rj5op).-fluaT0? Trept, to(7«jt« ypacpopLev lyto-TcivTe?.

36. OTt ^e ei; 7rav ^(wov /.«Tciyet tav /o'/f/flv /.«i c/.v^pw-

TTiVVJV \|/Uy^»JV, (Jfl/OV ttev l(7Tt -/«1 £5 IWV Iv TW p.U^(>J TOUTW 7rpoet-

jsvj-zev, OTt ptot 7r«VTWv «(7«^ ^&wv 7rpo-/£tp.cvot Tat; ipup^atf (

I V
ei yckp ^rcxvTwv, £ot-/£v fl -iuj^vj 7r«ffiv ly/aTa^aetCT^^^t ?(uot;, TrTin-

vot?, Ivu^potj, y^ep(7«tot:* ^fl).ov ^e -/at a^ro t(mv ev Ttjxaiw pvj-

.JevTwv , Iv ol; (Jt« tt&cvtwv «yet twv «).6ywv yevduv t«; Iv civ-

3pol>7rot? a(j)po(7uvfl (7upip£ptwy.ut«s -.|/uj^a?, rjptepwv t£ /ai (zyptwv

z«i eotzev tvJc ei; (puT(5t p.6va 7rTcoc76w; «ut«; e^«tpefv -/«t TauTvj

ToO '£[A7r£(Jo-/),£ou; Stcf.tfipstv .,

o; yyjc7tv -/«i .5(ip,voc 7evec7,5«t 7rOT£,

-/«.^«Tr^p oiwvo; y.«t 1; «).6; 'ip.Tzopoi i^S^uc, 7rpoc7fl/.£tv vjYOupievo;

«ut6; Tflv (y.ViJpWTrtVflV -^^u^flv pt.fl £is tk TzoppoiTCCzo) Tvj; «v.5pw-

TTtvvj; l^o).to-5«v£tv ?wflc, «)')-' ei; Tot -/«t «tff.5fli7tv 'iyjo-j-za. Tpa-

vecTTcpav (?t« Tflv Ao-j/f/^v ?&>flv, »j; £iy.0JV /j «iaSvjot;- '/«1 Tflv

(1) la margine : x«t siSo; tt^xvtwv , ou xar cigjS/xoV eXaTToti; y«g

tivat ;(gij T«j Xoyixa; '\/uy_d<; tuv oc\6yu-j ^wwv , wcTTreg T)? oucri*-

XgsjTrot;?.
 ,,,

PIATONIS DF. REP. G93

/KTK rdTTOV y.tvijffiv Siv. rrjv KOTO/.tvvjTtav , ^; er/wv rj twv ^&k»^

XKTOC TOTTOV a«)i«(TTK "/.tVVJfft;* XKt 6p«S 7r«).tV TflV (TU{y.yWVtKV TWV
Joyf«.KTwv w; y«p tk; '/jpwixa; K-yet ^ky^pic Kv^^fwTrwv «A/.' oO
^f.k^pt; «).dywv , ouTw T«; «v3pw7rtv«; \^iy^piz cdoyoyj uW oy

pie;;^pj yuTwv OTt y«p oO zktk tov 'E,uVs^oz/.£k y.Ki kOto; Iv^et

z«t ^UTOt; Tflv Ivy^fiJ TOV Kv^pwrrtv/jv , Sn^ol [isv x«t 6 Tt-
p.«£o;, TK? Twv ^wwv yvjifjZi; «-6 tkOtv;; ttk-jkc i?tKTt^£t;*

TK ^e fflUTK Asywv «),).«tf «tcrS^r/ffiTtv -/eoKvvuvTKS, Tpo^p/;; eve-/«

Twv ^&jojv Btju.iovo • . . e-t^yuitK; cir,T70U ^.eywv o/j • • Iv «tKiiJwvt

Sw/oKT/j; il; 7k ^wv ^wojv yev/j aEJtTTa.; t/]v f.jierepKv >{/'j^/jv

«^).v;v ei-j/' «).),K v.k7' k).),o ?w^J eloo; ,

«),).' oOz et; outk •/«,3'-

KTrep exetvo;.

37. ToOtwv Sh o\)-J ^t/jp^pwj/.evwv /jatv, Irrt ro Tptrov 11—

56v-ci; Twv TrjOoxetaevwv et; ^TjTyifftv , ei-caev ot« twv pev Tt-

patOV oOx «V T£? «pi.^£SK),Ot IkyZl-J , OTi TTKTt TOtJ K^iOyOl; KTTO

il^y/wv effTiv et? kOtk p.eTor/vjiJKffwv e^ KVi^^pwTrwv /; Y/O^wfftj'

(Jo^etev (?' «V 6 Iv <l>Kt(?pw 2wxp«Tv;c •/«(. Erepov kOtwv £t(Jsv«t

TpOTTOV •.{'•JJ^W(7e/W? , XKt oOx «TTO ).0-/tX(>JV -j/UJ^^ijV a(3VWV , On^OT'

Kv ^ey/J xKt £X 5-/3ptou -l/vy^n-J ci^iy.'jzirj^O(.i tzuJ.l-j £t; Kv^^pwTrov

ci; TTOTs KV^pWTTOS -flV oO "^«p '/}

y£ U.CKOZ^ t(?oij(7K TflV (i/-/;5'£«KV

ji/j^rtv , eis TO^je ^^et t6 cjjMaK* <7«ffl(u; x«'. «OTor, w!77rcp xKt

'Aj3£(TTOT£),v3; (zHtoi, (?topt?wv afl Tifiv rvyo\jacf.-j 'hijyj^-j ^ zl; xv.

•ZVyO-JTIt. (TwpLKTK et(7(30£!7,jKt XKt XKT KT (y.TT£(7 9'Kt £V KOTOtC , X«t

ffwpt7r),Y3poOv ^wov ev t/jv aev yap (>cv3^pw7rtV(3V -j/vj^riv ev (ic).6yw

'/evea^^Kt (JyvKTOv, e^wjsv ff;^£T£X(iJ; ffyvoOffKv OTrou ye xki Iv

•/",u.tv (Jaiaovo; fsyirsi-J jzpoi; t6 ?wov 6 TtaKto; TVi "koyiy.-^ ^-jy^ii

SiStti-^.Vj- TroV/.o) Sij 01J-J Tw ii).6*vw aa),).ov w; d«tp.wv £'jisffT-/;x£v

• ^tdc Tvi; «^vO-yt^; (Jc)ov kOtw ffuv«'|>5?t5* t/jv (Je u).oyo-j Iv x«tk-
Tci^et ptEv '/i-jis^Kt ev u.-j5o6iT:o-j aM'^y.-zt, ttccvtws (X(JOv«tov , ^t«

Tflv eip/ja£vvjv «tTtKv, T^ «^oy^a ^w^ to-j Kv.5pw7r£t<i ff5^Tiaa7of pir)

ffU[jip«tvovTo;* TOUTO p.£v '/(icp, ©vjfftv 6 TiaKco;, £t? oOpKv6v «v«-

xp£picitvvuffiv T/jv z£'^«),/iv r

• • oO"/. s'y'/£tov (x^),' oOpc<vtov t6v Ixeti-

vov . • y.Kt oO^iv £^££ npoi o\)D7.-j6-j oi.-jv.-ji\jo-j' l^^w.Sev 81 Itpe^-cxvKc

 694 PHOCtl IN LIB. X.
ii

Tfl «v^pwTTtvv) ^^XA zKTK (7'/^k(Tn w? TaOr/] Twv a).6'^wv , «paaev

«(JuvaTw^Epov TToO yap \6yM t6 vyoyo-j eyji-J fucrj ly£aT«va«;

38. T6 Toivuv ToO l(>)y.pv.rcvg )iyovT2;, 6'; ttote avS^pwTtos

flv £tb u.j^p(tiKO'j p.£T«£va«, Soltu-j ^u-j 1 tg y.a.i uWog zl-jot.t i|/u-

;^M(7ew; Tpo^TOS twv aXoywv «7:6 t»; t^ta; l/.stvwv rpUy^fic, «^X'

OUX aTTO Tijj «V^pWTTtVJJC pOVflS, WffTTSp (?OZct ^iSyEtV 6 Ti(X«£OS'

ou p.rjv «)i).a xat T/iv tou SwjtpaTOU; ^6?«v, In^avayayetv ^uv-

«TOV £t; TTJV TOU Ttp«tOU nupKSoCtV' IffTW 7«J3 Iv a;T«(7£ TOIS

akoyotz (kv5fpw7rtvv3 ij^up^rj, piara ^s t«ut>3S i tiJta tou «Xoyou

^wou x«t 7r^6 TKuros" auTjj ouv inofjetat^j eti «v.^pw7rov, J ev

Gy^iazt ij<uj^ouffa t6 v^.o-jo^j ) ccaX ov^ ri Iv x«T«T(/.^£f v.ui touto

«V Xiyot y.oti b SwzjsaTijs ^sywv , ou yap ri ys ptrin-OTS i(?ouff«

Tflv «)rj.5£t«v, •
£is TOfJs -^Sst 76 <syriU.a.' Th'j \f.ti^ii:oti iSovaofJ

Tflv «).-/i5£t«v Iz£tvv3v /£ywv , Tfiv 7rj56 7flS av.&pW7rtvv5S ij^u^wffa-

ffav t6 aloyo-jy y.ai notciauau-j l^ e«UT"/3S x«t lx£tv»3S ?(>)0v sv

0)0V X«t TrjV TOU Ttp.atOU plVTOt XptfftV, £tS TflV TrafftV TTjSd-

/it^o^J Tou 2wx_p(>:T0us ^o^av , 7r£_pt t/js (?«TTflS il^u^^uffsws" zai

yotp et £ts TTcivTa uko'^u ^(w« ^uv«t6v j^wp£tv -y^Upi^/JV «V^^pWTTOU,

ji^i 7r«;T« ot iuMTa^ ^ijyo\j-j- u/X o\jt:(jS ).£y£T«t OTt z«t povvj

-.^up^wffts «UTV3 Twv «)6ywv £ff7iv U7r6 tou Ttp«iou' zw)u£t Toi-

vuv ou(J£v Svo Tpo^rwv ovTwv xTiZ •!^vyjM(St(x>z .f

Tov eT£pov ptev ptovov

VA).i\u(s5ut t6v Tipi.«tov , (^t' utriut; suXoyiffTous «s et7Topi£v Iv

Tots £ts t6v Tipatov lx<y£<Jop.svois' ^fiy.kn St Tzpocr^i^jru^ z«i OTt

povov ot£T«t T0u7ov ftvut T^u^wffews zoj-j a)d'/wv TpOTTOv, ^wpav

StSovut y.ui Tats tou 2wxj5(/,tous 7r£pt lipipoTepwv Iv^Jet^efftv.

3g. Tau--^ ^E ffup.ywveiv ouvap.£vwv auTfilv uU.inloiz, auTO

xa.S'' eauTO t6 $6y^u )ot7r6v ^^wptas IffTiv «^tov, £tT£ z«i jrav

^(wov «).o'/ov, povws i]/u^ouT«i «7r6 t?,s «v5p&)7rivv3s 4'^Z''^j

'''''^

x«i IffTtv «veu T«uT>js t(?i« Tts 7wv «/oywv i|/up^wffts, t6 ftsv

ouv exKffTw Twv (it)6'/wv ^wwv Trapeivat (Jo^etev, tv' £^ot Triv

7rpoffe;^wS lpt7rveouff«v «uto ^eorjv, rcs Iv xaTaTa^et (Jta Trjv Iv

auT(jl ffCfjpL«T£ Tw ffZ£^v«p6V(i» x«TKTa?£v , aUTMS 6«UTrjv ffuve;^£tv

«ff^^Evouff/j; , x« t (Jeop.svv3s «)>Xv3S £?w^ev tvjs ^woyovetv «uT»jv

 PLATONIS DE REP. 695

Juvapevij; «;TOffp£vvup.ev/jv , Sitrnep z«t t6 (7&i[xa ev &) EtTTtv lo

(Je a.\t elvul T£va ?(w« «^iOya , xat pi»j U7rd •>}'u;^»!S «v^pMwivij;

^wcyovouasva, TrtCTov ^«« tov rn; piEffOTJjTo; \6yo'j' si yup t«

p.ev isuTa Tou tditou ^criytt to; ipu^-^; e(.'(?ou; , «(JezTK 6vt«

•i|/up^^; «vS^pwTTivKj; , Ttv« Sl tm'^ ukoyoi-j Cwwv utt' «v^puTrtv/jj

i|/up^ou7a£ •^u^ijc, £tv«t (J»;-ou y.«t t(Jc p.S(r« toutwv ,

^Erk/o-jru

fjiev ;r«(>r3j 7-flC a).6*you ?wfij, v«t tkut-zj y.pet7T0v« twv ^utwv
ovT«' X^P'-''
^^ K-j5poiT:i'j-ci et? auT« nv.po\ir!nt -J^MyJa^ ^(wvTa,

>cai T«UT>} Twv z«t r/etvij; pieTep^ovTwv /il^o-jot.' /.vX TauTa a).),o

Tfi «).Xa yive^T^^af >!«S^«7rep y.«t twv (iv^pwTrwv «).)oTe a)v).ot (J«t-

^otia.^ t7:tT:'jota.q {zeTej^oufTtv to-jto p.ev ov-j e7rt7T«ffew? «ftov,

y.at jrapajB^YjTeov tw t-^? [/.effOTUTo; ).67(«), tov «tto tou Sel(j^a.t

T«; Twv o(.\6'ja'j •^\)yv.q TJjf (xv^pwTTtv/jj ^'^X''^» ^'' ° ffuvep^e-

(^^«t Trap' «UTYJ;" p.fl TTOTi yijs touto pi.£v zat (xtto T(iJv eyetJTw-

Twv «uT«t; , (?uv«t6v u-Kp^etv «veu ^e pie^T&TUTOC, a ouiTt«; c

^w«5 -^ yvwiTct; «(Juvktov TTajSayiveff^af -/«1 ^et Ttv« v.at a)6-

ywv eivat ^(>')wv ij)U(7tv i^i«v e'p^ou(7«v •^•Jj^uffiv, wffTrep x«i T(ilJv

cpuT(uv z«t tJiv «vS^pwTrtv/jv •j/u^/jv ity.ajSTOuffav, ev(3ueffjat t/jv

ezeivwv ^w/jv v.cd Tzapc/. '.^\jai'j' o\ty. «v T:oip(A. '^uffiv oiiarji; t/;c

peTaffTKffcwj, et [i/j (Juvktov v^ «).)w; i/Uy^o-jff.&«t t« «)o'/«,

/!«3'' ev« ^e ^6'JO'J TpoTrov (JtK iu^/jg «v.5pw7Ttv/3;' ou^Jev y«p i-/:

ToO 7r«pa <fuat'j ^6'JO'j., «ei yiveTat /.urit ©ufftv t6 ouv KK^jza.

yevVaff.5a£ Trapa ^ufftv 7t)/!V «v^pwTTOu, 7:«vTe)ws «tottov.

/{o. OTt (?£ 7r«pa (jjufftv T«r? (>iv.vpw7riv«t; i{/u^«is, ei; t(x

«)oy« pi£T«f«ffts, ou 7(>c loyta povov (yt^Kff-/.et ),eyov7«, 5oO[y.&v

«7r«'. ttaxKpwv etvat toutov a\'jlo'j tqv a-J^od^no-j -.^u^/jv,

AuTt; e7r' «v.5pw7Twv nepawj pio-i oux liri .&/3p(>)v

wf T/;; et; t« 5'GPia. pteTotv.viffew;' K.jeffu.ov ?wfl; ezy6vou ouff-.j;-

(ZA/a x«i n).«Twv, «{X«pTOUff(iI)v ^'jy^oj-j it-jat rh'J Tot«uT/;v ipu-

yjMatj rt5iat'joz' uror.o-j (J/j t6 ^o-jr/J /.«i Kuau-j ttjv twv u}.6ywj
ffuffTKfftv 7.«T(/. yufftv pf/i etv«t, -/^i (jpu7wv -/«i c<v.5p(>)rrwv x«t«
•p-jfftv yS'jo'^i'jM'j- ri'Jt y«p effT«t x«t« 'fxtat-j T«t; \{/u;^«t;; «).)(X

Tzuaa.t TTuou r^iiafji^riiiafj .,

i-j TotouTO/.; o-jaui owii«fftv, «)X{X Tot;
 , ,

696 PBOCLI IN LIB. X.

CTCfjuKfftv k/V ovSk rovzoti v.v.xv. «j^iiatv •^u^&lv ouctv oci-^iu^iOK;^

7!apk cpvfftv otuTOtg j^pcop.Evwv Tricv -yap op-yiKVOv y.a7a yvfftv ecJTtv

Tou y^pMjj.i-jov y.i/lv. ipiJcTiv* £t <?£ (Jrj x«i c?acp.6vwv liTTtv mOAov
«^.o-yov, -/ai ov 7r«v t6 Su.ip.6-Jioi) )>oyt/.6v £;r£t Trwg • . lipa-

TC-//JV . . Sik Tou ^atp-ovtou yevouc, sl prj rp6? tw lo^^ty.St^ zi

Suiu.6-i)io-J y.v.i a^.oyov . • xat t« loytv. ztarj li.mt/.v.%ifj stw^^sv

ZKt -/^.inpo-j «7rox«).£tv, w? voO y.ai ^tavota; «p.otpov, ttw; oujji

xat ^vvjTOv |i7Ttv Tt piovw; ukoyo^j '^ivo!;.f ^vyrii; av^^pwTTtvfl?

«pieTop^ov; ou 7:/.^ ttou xaxstvo yrj(Jop.gv vko TOtaurvj; ••ysyovEvat

•^u^flS , «t^tov ov ou^e «'t(Jtou yivou; «^.o-yoy, y-ai «vsu «vS^pw-

TTtvyj; ovTOS 4'^X''^> .^vvjt^v (>c^uv«tov etvat tocoutov (j^riCJoaEv

I't£ (Js ky.uazn-J tm-j t^ewv p.»i /a7i3t tav I«ut«s t^tOTflTK tiwv

^cjjwv £t^-/j ye-jva-j , «AAa KO.av.c, SzlG^ut ptv.i; 7rp6; iv «vTtcJf^-

pyjTat, 7rKVT£)v65; «TOTrov ^EfltxovTat "yap «t Tcijv (z),6ywv ^cvjwv

i^£«t pta; ^raaat Tio; «v^pci^rou , ^ta t/jv av.3pwTrtvy3v '|'Uj^ijv «veu

TauTVj?, 't7T7rov fl yjva v; ).£ov7« y£vv(;(i«ff,5at p-Jj ^uvc<p£v«£, p:q

S^ «)i)v6 Tt ?wov -(7 §t e-/£tv/)j 7r«(7at i]>u;)^oufftv tk Tfl^e ?(w«,

TpOTrov ^e a)"/ov «(JuvaTOUfft Trotetv xuva? x«i tTr^rou? xai Xsov-

Ta? , y.Kt r/«(7Ta T(ijv «).)wv ?(uwv.

i^ I . Tt OUV £(7TtV (J/J Y£VV(W(T£V; t6 p£v •y(jcp £t(Jo; l^ «)>Vfl;

TrajjaytviTac toic ?cJot; t^eaj TflS av,5pw7rtv/3;* £t ^e t/jv u)vV3v

u-^tffTKfft p.6v/3v otov t6 c3'(Jip.K Twv ^cowv, ou/;£Tt ^&jwv m; otov-

Tc.t t^£«£, (/.)rA« u)-Y3; Twv ^wwv xai TauT/3; vXhozpiv.; 7wv et^wv
ouz ap« ^6-ioz ouTOS lorTt T/Js T(>Jv «).6y&jv i}/u^co(7£w; 6 TpoTro?,

«),),« 7rp6 TOu7ou 7rc/.vTii)s 7wv t^twv t]/uj^wv r/affTOtj lcxTt •yeve-

(7t;* TTpo Tou 7r«pa yucriv , Tij; •/«Ta cpuirtv iI/uj^coctews ouct-/^;, zai

7rp6 T/j? p-eptxijc Trl; •/otv/;; ^ry.vTwv t(uv 6p.0£t^(uv rv.vlv. "/at ta;

ocytx/j; fip.as lz(3't(JaeT-/ouff/3C • • • ^vfl^cJiv tou7wv i^cowv ^.s-yEt • •

o7t 7ou; [3tou; ap.£tpoufftv «t il/u;)^«i -/«tk pt£v t£v«; Trepto^Jouf

zai EtffcJuovTat «).),«£ et; a).^a ffci)p.aT«

ffo'/),e/.x£; av5-pci7rwv -/ai ut££; Iv p.eyupotdfj^

Euxoffpot t' v^.oyot y.u.i p.-czips; rj (?£ ^uyaTpe?

I"tvovTat «).)i-/j),wv p.£Tape£poa£v/;ff£ y£ve,5).a£;.

 , ,

PLATOiMS DE REP. 697

Ev vip TOyTOt; t/jv ktt' avS^pwTrtvwv cojaaT&Jv eU uv^pMKrjo.

acOTtztfftv KUTwv 7r«o«(Ji<Jwfftv toOto ^e oO^' «v 'Ap£ffTo7£)>/3;

«TraYopjuffSicv, EtVsp «^•xvaTO-Jc tc tlv«t SiSuGr^ ~i/.z •«J/yj^a;,

y.«t TO» 7T)./lJit 7Tc77ij5«!7aSVK;, y.Kt TOV -/O^rfJlOV OciSfj-J' WV t6 UcV

z«t ^vS-j-et ;;«t ^ety.vufftv , «i^jov EivKt tov zotjp.ov to 3z bii.oloysi

<7«y(Ji;, ciT«v ^.sy/j ~zpi toO §w(/.u.zi -joif v.v.i TO~jro u.q'jo^ twv
£v •r.utv «^«VKTOV 76 ^c avwjy.v.Ci-v.t. (jyy^^&jpEtv, t6 ttkv «t-

^tOV •t)./35o; £tV«£ 7T£/T£0«<7L/ivOV £7?£t5' OTt Z«i Etg T« «),),« ^WK
^tTC/.pa.fjiq lati twv -.f/y^wv twv «v^^pwTTWv , x«t 7oiJT0 (^tKpp/iO/jv

'Ojsyeug «.Jce.SiSa.ay.oi-j ^ 6;tcv''xk «v Siopii^orxt.

OOvcx' «t;.£tpop£v/; •j/uj^r! /.«tk zu/.a« p^dvotdt

'Av^pcOTTWV ^wotct p£Tepj^£T«t «^AoS^iv «).),ot;"

A),^OT£ ^.iv ,&' tTTTTOS oiJe yiv£T«t • • •

A).)oT£ (?£ TTpd^KTOV, TOTi d" OpVsOV «tVOV t(j£(7jKt

A)i).OT£ (J' «y V.UVifJV 7£ ^£1*«;, cpWV/J T£ [3«p£tK,

Kki -j/u^^jO^uv 0'^twv ipTTEt y£voe Iv ^j^^^ovi ^t/j-

TOUTOt; [i£vTOt z6'J 'AptffTOT£)-/j (juy j^wp-/;(7Kt , 7T«VT£),wS uarr/^K-

VO^j- ^ZZ ykp Cp-/3(7iv T/JV p.£V -^Up^rjV T(ii ff^wpKTt j^pij^^^Ki, T/JV ^£

T5;;iv/;v toi; opycivot;* lct. Sk opyKva tk (ZA)ic)Tpt« T«t; t£/v«c;

£tV«t K/pi3C7T« TTKCKtC' T«UT« p£V OUV p.Upt6)v£-/CT«' Z«t £tO/;TKt

z«t /jp.tv TTcpi «UTcJJv ev 7ot; t/;; 7T«).tvwc)iK5 •j;T0pcvr,;/K(7tv , ottws

eciTiv D.eyzTSK Stk 7T).£t6vwv.

42. 'Otc (?£ >!«t t^iK T(uv c0.6yo-j Tt; £(jTtv •]/u;^&JC7t5, (i).>'

OU^/ (ZTTO p.OVWV TliJV «VwpWTTivWV •,]/u^(iov , Srt^^ot ),£ywv 6 'Opa>£u5-

At [/ev (?i .Sijp^wv T£ y.c/.i oImvmv 7tt£oo£vtwv

Tu^Kt, ot' Kitl^wai AtTr/j ^e p-tv t£p6; Kt(>jv

Twv o-j Tt; •i/u;^/!V napccyet §6i>.o'J et; a.t3c/.o

A).)i' «UTO-D 7r£7T6T>3VT«t eTCd(7tOV £t; ZSV «UTl^V

A)i),o (iy«p;rc<?irj piiy^vjv ijcvsj/.oto 7rvocc7£v

07T7t6t£ ^' «V^^pWTTO; TTpoHr./^ (f<xog r,sVtotOf

ipu;^K; KS^u-jcf.-cic xKTciyct zu),)-r]vjo{ 'Eppf/j;

r«t>3; e; Z£U,5piwV« 7T£),GJptOV

0£ wv tk; p.£v (xv^^pwTTiva; -^^jyj/.c, pou),cTat p^wp£tv et; tov uttoX"

44
"
 698 PROCLI liN L115. X.

^6'JiO'j T'jno'j /.v.sUpazMz svsza zai xo),Kff£wj , /at £15 7^ a£_

ffiy.&JTfipta Tfl; Ti(7c&>;* ras de twv lCt-6'jbrj.^ auTOw n-£&t tov a£pa
TTWTaff^at, ui/,pc; av stg a).).a o-wjy.KTa 77a).£v Iv^s^wcrtv si §'

r,aa.j •/jjX c/.i zco'J vJ^oywj ^jy^oXjSi; v.ixh •^•oyJi)'j K-j^pMnhoy-j u.6-

joyj ^ TiKacci sSzi (fa.-ja.i t.6v 'Eppicv zl; uSo'j •/.a.TV.yttv Jj za5«p-
5r,ao^t.fja.c r, -/o/ao^jflffouivas , wffrep -/at iDaTwv jroul, /.oi t«;
£•/ 7wv a).&ywv av^jsWTyiva; oe &v(7k; •l\)yJ/.<; slq tov Otto y^;
z6-0'j a77ayojv , -/ai t.vj.vj v/.Ci^i'j ari')-).M'j zli; a)./.Kj ptwv aipe-
cr£t;, a (?v; 7:p6l£pO'j k-cdiiluo.zj- eTret -/at Ta aJ)a 7:«p' 'Opojswj

E^.-j5ol6yr,ac'j /a^wv , (ytsv ot£ Iv tw 'Ayjpo'jrt v.a.S«ipovTai -/ai

riJ'j-yj/.'JO^aL'j t\j'^.oi^ia.z t«v6;.

Oi p.ev x' £u«y£w(7«v {/?:' OL^fjl/.i 'rfiVioio

AyT«; «Trocf^iafjoi j ua)«-/(WT£pov oi7ov iy^ouai'/

E'j /.c/.)r7i )stawv£ pc/.B\)ppoO'j «p-^»' ^ kyipo'jrc/^

Ivai OTt /o/a^ovTat Iv tw rc/.prc/.pci.

T« (J' a^£K« pe^avTe; uTr' auya; rizlLoto

Ypptv 3^' at •/.urc/.yojrcf.t {;7t07rTw-/(ZTw y.UTOto

Tv.prcf.oo-J e; •/Cj'j6z'jrcit..

Sia, y«p TojTwv crayw; tk 7r).«7wvfz«; ^£«T«^£t; Trepi tsjv CiTr»

y»; )>»]5ewv y«iveTa£ 7rpo^«pwv, w<T7rep -/«i t«; 7r£pi toov pe?-
£p.-^U;^GJ«7£WV £t 0£ Ta-JTa ETTOp.EVO; 'Op(]>et (?t«TKTT££ iDiKTWV , «p'

ou y£/otov £TT£v; (zyifljjtt y«p ^et/tTOV '/.zyzfj t6v twv toioutwv

'rrft\}.6'jc/. ^oyp.aTtfJV , ol; fl n)aTwvo; (j)t).0(70f^ia Sic/.'fZpzt tojv «^-

)wv a7ra(7(wv, ei; aAoya ?(wa /«Tayetv , /«i -/uxvcj tJ^uj^ov Trotstv

od -/«i T/jv 77£j5i T(k)V ^eiwv uyriyrjcrtv «Oto; £v Ttpiatw 7r£(7T»jv

£iv«£ (2)i(3(7iv , -/.Kinzp «vey Te eizoTwv ).6ywv x«i «7ro(Jei^ewv ).e-

youi'jri'j .,
cu; o<' sv^c«c7p!.6v ei^OTo; p.o:).tcT« t« twv .Sewv Tra-

zzoci'/ ovTwv, •/; Tt; e'(7Tcv ta; ^zoyo'jia.i 7ot; £).).i3(7tv TraTwp, -flv

«ut6; TrupuSoTJ-Jui TrjsOiSspievo; , eTri tou; Trajsa^J^vTa; Trpchrovi;

K'jt/.yzi Tflv Trepi auTn; (>i).Tj5££av , «.)./« toOto piv -/ai ev «p^'^

Tciv e;/;yfl<7£wv t«; piijarew; t«u7ij; ^t« 7r).£t6vwv l^jjTciffapev.

/3- TDo; (Js «pXfl (7uv«i\{/avT£; , toov £7rop£vwv \otr.6'j ujrilct-

^oae^^a toO a05-ou p/;p.5<7wv " e7r££(J/! ^' ouv ruaa.; rug ^^yJ/.Z
 PLATOMS DE BEP. G99

Toyc pio-Ji ^p/icjui, wcr-sp T).v.y_o-) sv -a.'E,si Trporrivjui — p6; t/jv

A«/S(7<v, £ws TO-j «t/.£Ta(7-pS7TTt O776 t6v Tfl; uvc/.yy.r,; 5p6-J0'j „•

p£Ta T</.; ai_p£(7£ts twv Stwv «i -po; zv. o/a twv ^•jyj7yj zlai

ax>vz«c,si; .,
y.%1 t/.i Ur.o twv 6/&jv £t; Ta; ••iu^a; y.£Ta^6CT£t;" Ost

yap £tv«t 76 p./) a.TT/]pTfi<j5cit. Ta (/£&<; ttoto twv 6/ojv , p/; c/! t6

«UT£?0UCT10V «(p«Vl^£fV TflV TK^tV W!7T7£_p |JtQ (Js TQV Ti/.Hetv «va-

TpETrStV t6 «0T£iOU(7tOV , ^/1 "/(aT' oO(7t«V /IV.fJjV -JKKpyJL • • •

u'i>opiac/.(7Kv tly.o-co);- ijlo-j yv.o c/.-jto • • ~6v ovov.-jo^j £v TOtg yo-

va(7£ x£ta£vov Tr; uflTpo;" « (?£ Av.ytrji;- (OT,ni'J .,

(W(7-£p zi.v.yo-^j

OUTW /at X«T!/. TflV 7«^tV 77&Oi)..5o-j!7atJ , TOUV U.EV TZpMTCtrj z6J'J

Ss Ssvzipcav rS>'j 6l zvJTVt; k-o'j.i'joi'j , c/.Tzo-jv^.it t6v Sv.iao-jv.

yu).«z« ToO pio-j o'j 't,y.v.CT/i 7Tpo£i).£TO , -/at ro>'J uipt5knro>'j v.no~

Tr^jjpwTYjv "/at 6 (?«t!/wv ouv r;p.iv iztto ta; a-JT/;; ^iSoroii uotpa?,

(zy' -^; 6 y.),v;por, -/«i Ta —v.pv.Sti'j\j.vrv rwJ piorj^ y.v.i yv.p ovro;

tTrirpOTzo; vjpwv IdTtv Toy j5iou, TptTOS wv «tto T»is A«j^£!7£w;*

•/] u.i'j «ut63£v wg ^to; -h^u-j l(oiarocrt'j t6v Saiao^jv. toutov, 6

^£ 7rj2oyr,TV3C w; v.yytlo; rr,; Kv.yiatotv Sth y.v.i o t/sv )£ywv

«Ot6v £-£!TTV3ff£v , fl (?£ Sou)(jU toOto X.'^P''
/oywv t6v TXpoa-
t,y.O'jrvi ^coij TpOTTOV t6 [xev ouv — po(7£)..5£tv talfj to Avyiatt.,

t6 a\J'jr(/.yP'c'JV.t Trpo; t«c 7roJr.c£t; «ijt/;; £tj t6 rrav 7rpotou<7aj,

/ai urro^yi^^^^S^at Trjv Soavj rh'J ti; r.av.; /«5r,-/0'j'7«v, oj; fzscif}

Toii TravToj y£vou£voy;' 6 (Js ^ij Sv.i^.(0'j izv.pv. t/j; Aa^i^ET^w; /jpttv

srrtaTotT/j;, Soati; v.'iti 7rp6; Ta; 1;«; u.oipx;^ r.dr, Trov !/.7r6 t/jj

Aay^SffEw; p.£T«(7;;/6vT« /iu.ci;* /«! TrpwTOv urr^ t«v KawJoj /«i Or6

T/jv h/.ti'j'/i; yj.lpv.' r~ri 'fv.p Si^tv. pov/j t6v «Tp«ZTOV •/tvstv, -/.v.i

V7r6 T/jv tmal pofiffj rv.xtrr,'J tj;; toO (ZTpeixTOU (JOv/:?.

44' ^*^' 7TOO(7£^/T£OV OrrO); £l7r£V U/TO TflV K^-W^^&J t6v Svi'J.0'JV

u'^tfj j
«).).' o'j'/. t77i rr,'J KAojJw" -/«i t6 ys ^t v.^jM^tJ r,'/6ut5v.^

ro'jro'J ~r,'j ro6-0'j 6p56rtoo'J £«7r£tv «7r6 • • • Ov.iu.0'joi; , ot; imo-

•/«Ta/).tvou£v/;v T«t? ^r^ojo^Jot; «uTivJv, /«i U7ro^£;/0[A£-J>7v rv.; ti;

/jpta; /tv/jT£tc ^t«p«tvou(7ac £-/£rj£v Tt ouv (XTro t/;; Kyw^^ou;

7r«p«7tv£T«t; •/upw5/;v«« cp/;ai Jjv Et^6pL£.5« u.olpwj' ou;^i t6 tSc

?[wi;j itfjoc povov, «),)(k /«i t!/. «;rov£pi6!/.ev« r,}>.rJ «3t6 to-j 7r«v-
 700 PROCLl IN LIB. X.

ey^oaEV r; ^s K).w5w, zupst TavT« TOi; i«UTfi; vi;pac7£ -/at -/.),«-

cj.v.ifj ^ i-irjiio^^j^jv. r,u.lv t«; ix. t/j; «77).avo'jj ^oastc- «yr/j 'yao

ifc zvpojctg* l-mioo 3i v.t:o toj u-i/vj^.OTaTOu xOx).oy Trf>6itafj et;

^pa? ovT«; Otto (7£)./;v<;v , y.Awast Ttvt «7r£i-/aTTat, -/ai t6 ovouc;

zn-/j.'i l'jrcTJ5s'j y; K^w^^w' tJrjloi ^» "/.at t/jv (7up.7r)ioy.flv aua twv

IzctS^Ev ^t(Jof;.£vc.JV 7.0.1 yiJtp Ta -/)wj(>p.ev« T.zpKjtoioZTV.i ttw;

sauTOis ,
^)«z«Ta ffTpw'^wff«, (»/3fftv r; ^rotrjct;* oy/ouv povov «tvo
TWV ^(«(JtWV , «).).« >:«i «/TO TO" V 77«p«V«T£A).OVTWV , spY^Ztv.i tig

r;p.«; 7r«p.-6^)/3 ri; ^6(7t?- «y' wv zai £iw.5«(7£ 'Kv.lSv.lot t£ sfae

AhfjTrl Lot ttojIv. iripl twv [5twv v)p.(>jv TUO^ji^^j-Jwny.Zfj .^ cIj; pEya-
),yjv potpav zai toOtwv iyjj-jxdi-j y.v.l d^v.CT'c,^io'j 77£pi t«; 7£v£(7£t;*

Tflv ouv «770 77(y.vTojv TOuTOJV iirjr,ai'jri'J Tzoir,ci'j z«i C'up.77),£-/'.op£-

V/JV, (7Trj'j]/££ -/«i TTtpfjTnOfO p-'T« TKJ «vwS^Ev £t; 76 -/aTW TOO

v/jpaTo; Ta(7£ws a7r£i-/«ff«v oi 77«)«£oi, -/«i «;7££y.«<7«VT£s K).w5»

^£« T«uT« Tflv p.otp«v iz^z^^^rav p.eT« t«ut/3v Totvuv, Irri 7^v

VCC71V «y££ TJJ; 'ATpOTTOU , 7r£p«g l/TfT^^etc^^v Tfl ^/(^(^et, -/«i Oc

WV «JT/i V/3'J.&'.TC.JV (J'iow<7£V (/.p.ETC/.TTpO'^^ T!/. -//WC^^^EVT^ TrOtoOcaV

Trapa^Ji^apSv/; y«j:' «uTfl 77«p« T/;? K/w5oys T/iv v/icfv ^£« twv

77).avwu£vc.jv -/u-/)wv, «).).« Itt' «y./ot; •flplv Izet^ev £z T(iuv v.tv/;-

C7EWV V.\JT'7yJ 7700^£V£l- -/«i 6(7(>) (J/J nt.io-J T« 3zV-tpv, £771 TOtJ

rp6 «uTwv £ts fia«5 <?p«7 t6(7(j) p.a"A^ov «^u-/t« 7r«VT« ytv£T«£

T« u.oipVLV p«5uvou(y« yap fl

'f'^^''?
7r),£to(7£v u7ro-/«T«-/),iv£Ta£

TtiOlO^JoiC- K'f WV OU-/ s7£ (JuVKTOV «VKyUyEtV , p.fl tO.OS STrt^et-

Gav TOt; «'tpc^ct(7£V.

/45. Ov/ ap« (?£t p.6vov oTec^^at t«c yvjtt cvu.-iOco^o^jG^vt t(wv

u.-j5rj6i~oyj ri 7wv «)).&iv ^c/jwv, 1x776 T(>jv v.-lvjrjyj r, v.tto T(wv ttAK-

vwiaIvcjv u.6-j(>)'j .)
«).),' «rro 77C/.vtwv eipu.ov Eva yi.'jifj^v.t , y.v.i tv.%fj

Tip.tv laiiy.ouff^v, -/«i oca TcJlv 77),«vc.jp£vwv rjpiv T(it (/./t6 twv «-X«-
V(MV ^i(?0(T,&«f T(ii)V T£ -/U/).WV TIWV IxEl , y.«i T(>JV £V «UTOt; po£-

j3i>jv, /cat Twv K(7T£jiwv , "/«i Toljv 6).wv ^w^icjv , -/«i T(>Jv «).Xwv

C7u(JTC<(7£wv ot«t ttot' (/.v w(7£v , «j avjpwTro^ -/aTCOovTec t-iY'n~

ufjVJ vU.y.; «AAOt; (yjou.v.nfj- zv. p.£v '^ap «.776 toutojv Ipya^ £tv«£
 ,

PLATONIS DE REP. 701

Travra t/]{ ysyiCT^i; K),w3^oOc' ra $1 v.-o twv TT^KVwyivwv , t^5

'ATporro-j JsvTS&av T«Htv "kv.yjixia-rtc , zat (Jtaroo^i/suoyffv:; ei? ra
To^i Taj Izctvvjj Ooastc, acio twv 'j'i/Y;).c/TsjSojv wpujiiijva;' a (J/j

TravTa v.aTtowv 6 II/.aTwv, a-yst Tflv -.l/u^rjv in:o Tflv K^wS^w ttdo-

tkpuv cIj' Otto t/jv ATpo-oVj ££^' o-JTw; U776 Tov Tij; ava^''-'';?

^povo-J ^
•j'-p' ov -/.at Siwv ti(Ti xat d^atuovwv aj:<a Ta^si; ctuvt£-

'Ko'j(7c/.i Tvpoi Taj '•^svsffci;, tw Tiiv^Ji xaTa t^; aya'///;; ^ta t/jv

Pou)./;(7iV xKi toOto ptsv etc auS^ts.

/|6. Et o£ eyar7T£ff,&a£ ).£y£« Tov (?aip.ova t/;; /eipo; t?;; K).oj-

,3oy?, zat ovTw; l-t t/jv "Atoo-ov ayetv t/;v ^''^^''"•'j ^O^o-j Sr,-

7rou5ev OTt T/iv iauTOu Trodvotav l^a-i/as Ti;c K).wS^our, v.at aa£-

(7W5 a-JTij (Tuvcbv , xai t'^ 'ATpojTfu TrapaTr/r/cri&j;, o'jt&j; TroiJij-yet

T/jv Dousvvjv auTov •iu^/i;* •/at et uo u.6-jci-j ArooKo;., a).).a

y.at auTog au.£T(z<iTOO'^a iroioxxji rU x).w(75evTa, twv aotprZ-j sgtcj

ovTwj UTTOup-yos, <7uvTe/(wv Tat? e'; "/^p-a; auTwv §pv.'jrT,piot; So-
(7e(7tv, xaT(>t Tov TTept lauTOu pr,^vjru loyoyj izpov " w [Sact-
).£tov r,uzrip'fiZ yvji^Va ^j.alrjot.t Sogv.-j ,,• evTs-j^ev Si r,So 'j3/;^tv

ueTa(7Tpea)0VTa Tflv •({'Uj^/jv auTov a-^etv utto tov 5p6-J0-j t^; avay-
-//;;• -uTro pev ••^ap 7-/;v b.'jk'jy.n-j ^ v.v.i TrpoTepov ^v u;r6 de t6v

S^odvov auT/;;, Te),£w; i/T.orv.'/j!ilGa-j ^.e-yeTat '^ijia^v.t rot: v.o-

ffatxot; x).wctAac7iv, xat Tat; 77£pt6(Jot; r.v.rjv.t:,- w(7Te xai ei.' Tt;

e<7Ttv u— 6 (ji):ri-Jri'j v.iuo-jt^t-j r) ^iS>-J •jisvecjtoupY^wv Ta^tCj ayopt-

touca Tat; -/aTtou^^at; 0(7a a-iir'/; 7700(7 c^-ev, xai utto TauTijv f,Sn

Te).£tv (Jto Tw ,&o6vw rr,z ave/.-yx/;; 7Tav7£)w; inriarpcorvt.

/^n. Tflv pev ouv v.-jv.yy.ti-J Ttva «Jet vou.t?££v, xai -p6rtpo-j ti~

Tzoas-j ^ y.v.i aaoTupou(7av sy^oat-j t/;v tepa-cxiv TraparJojTav xat

auTo;rTf/'/iv -/.).'cc7£v T/i; ^.£71^/3; .S^ooO Ta-JT-/;;, x«t c)tc)c<ia(7av -cS;

6^5et(7y3; Tzposii-Jv.f Szi ^(/.p a).).ov Tp6-ov t6 ^Taoa^o^OTipov , fl

Tot; a).).ot; 3^eot;, et 6 ra,~jlv. yp(/.ywv ITeTO^^efpt; £(7T£v u.^i6-

^cew; (/.•/flo, TTavTOtat; To-.^eTtv S^e^wv Te xat Uyyiy.oi-j C7uva).t(75eis^

a/AK xat OTt T/; eev.t^t t/;v auT/jv eivat t/)v v.-jv.'iy:rt-j TauTrjv

oi/j-reov, ou uovov ez twv e).)./;vixcrjv ^eoyovtcSv 7Tt(7T6v, a).).a • • •

T/;; C-lejj.td^o; e7rr/.).ri7si; ^rpwTac ,

pie-^at, T£).£UTatat (7uvci-T0U(7tv
 702 PBOCLT IN LIB. X.

/.Kt T«v «vKyzjjv Ikyovaut cjwfon; &i'j.i; y.al «vayvfl, w.i toOto

ini 7racr&>v tov Sz S/i ^povo-j avzf,;^ eiTE t/iv ^wrjv t/jv {*7ro.-

«Je^Kp-sv/jv c.VTflS t/jv p.ovtp.ov -/«i v.yj.izo-t hjoiavj^ £lt£ xai &)iOv

eXelVO TO ^EtOV ^WC TO T.l^liyji^i TCn TOii OlipKVOO mpirfOC^Ot.V^

(7i»p|3o).«/;wj or/flio^j Ofl/ovv Iv toj T:v.p6-)-zi tzkcuv t/jv e«7Tw(T«v

«ei zat «-/ivoTOv pact^.iiav t*;; avayxvjj, Oa' y;v eI; t6 zcyot,-

ro-j T:poc'/.^o'jGa. twv T:tpi6S(>yj "^jvjz-zv.i i^u^rj, TzpozitJVJ Sk et;

t6 £0"pjaTov, Tatj «776 t&Jv oOpaviwv TzzoCkcfs^tida. TrotijffeCTtv w^-s

p.fi p.dvov Etvat TO-j xoffp.oy p-spog , «).).« zat iv Tt twv lcj^aTwv
pepwv, -/ai Twv oto«-/o'ui;.£vojv avTt twv tot-/oy vtwv t6 Trav otov

st Tt? cfi)-6<jOfooz ti; vaOv sppaivj, •/ai ysvotTO 7t).wt/jo" ava-y"/-!?

yap ToiiTOv y.«t 0;t6 twv vauTwv Ta xai Ta a-/o-j£tv, inztj^ui tw

y.upEpvrjTv], y.at K'jiy.Mv \jT:o-/.zla^v.i ?a/atj, -/at etvat TpoTTOv Ttv«

OtWfipo-j-zv. Twv k-zpoy.rjfi-zoyj ovtivj- outw '/^.0 -/ai 4*^^/) TrscoOca

TravTw; etg yEViCtv, £V.-/£t7at oaiuoatv i;).tzoi'j, vniar^o/lv.t tw

uyo'jri 6aip.ovt, twv -/ocp-f/wv tzzoi6So)'j ta; TrotrffEws e^jjpTVjTa',

^•otoucwv «).).wv a)/a etc aCT/jv.

/|8. " Kai (?t' Iztivou (Jt£?£^^6vTa, eTzZtSfi x«i ot aA/ot ^trj).-

.^ov, 7rop£-j£(x^at zai «rrav^ag si? t6 tcs ).rj.5fls Tre^iov, ewj toO

x«i o(ra y-fl ovet' ,, Siztat pev 6 (Jaipwv, St«. toO .^povou t^s
u.jv.'jv:c,; .)
o\>/^ 'ji; Torrov £-/ t6-ov pL£^tffTap.£vos , oO(j£ (ue v.y.zi-

i^JM'j Thv TaHiv, (>:/"/' cij; t»)v £v£py£tav oC r,; v.-^/zi t»jv -jiu^^nv,

£t?- t6 te/o; toO 7ravT6? • • • rf.c, xjTzoBzi.au.i-j-o; (^oif,; • • rfi;

v.'JV.y/:/ii iaov.-j avw.viV, £w; twv T£).£VTaic.jv out£ p.£v ouv zi t6

^i£^£)j£tv £7ri ToO (?«tpL0v05 KY.ovoi;, TOts ^' eTTopevot; «-/o^.ou-

.SroTEpov , £-i TflS •J/-j;i^fi; 7oO 'Hp6; toOto t£ x«i Ta (ix6Xou5«

TouT(u voetv ejrciyit yy.p OTt «cptxvctTat ei; t6 Trec) iov rf; "//j.Svjs,

(i ^iQ eTTt ToO oaipovo; v.y.ovzi-j v.ro-o-j- vXh iov/.z-j 6 tou7wv

v.yyzlo; Tzzpi £ku7oO ).£y£tv, xai 7rp6; t6 e? (<[jyjiZ utzoSiS6'jv.i

y.ui toOto* Tzpozipmrv.i yap, OTt £'^»3 i^Jsiv toio:; xai rotv.; v.i-

p£C7Etc- Eyvj ouv (?t£?£).56vTa EauTOv (Jti/. TOu .S^povou T/js avixy-

-/•/•;?, l/r£t^/j xai ot a).),ot Stfi\^ov., ou7w; «'^JtxvEtc^at TrcivTa; ete

t6 T«; )./j5/;c -i(Jiov, »?«(/. xaupaTOc -/«i Tz-Jiyo-jc- v.v.i yap etvat
 ^

PLATONIS DE REP. 703

«piijfftv «UTO oivtJpwv xsvdv, y.di uav. y/j yuit n^avTCJ^j' ot£ usv

ouv «vTtJsTov laTJv Trpof t6 xf,z «V/j^sta; tzsSLo^j t&j t/;j ).»!J»3;

;T2(?t&J, Sr.lo-j- tirzip toOto piv «/.KpTTOv z«t Kyovo^j y.v.l uyyjj.rt-

p6'J j iy.ivjo Si ^w/j; Tr^vflO;;, roo(f6-j twv ^^-jyjj-j ^ T&iv •jotO''h'J y.v.a-

TTWV «/r077)./3pWT£/.6v , WJ Iv ^KtOpW [JLsU.«5'r,ZKaiV £t OVV £Z£tVO

t6 Tlc^iov Iv TSi; «XjOOTKTiStJ, TOVTO «V Ct/J TTKVTW:; Iv TOt;

l(7;^«T0£S" (JjJ^.OUTW TOtVJV W? 6 /stawV 6 T^^S TOV Kt^^ijStOV,

OUTU t6 TTeOtOV TOV «£j5tOV TOTTOV t6v TTKJ^UV , Iv (>) 7.at lortUiK

SeitSpM'j l(7Ttv ay.iv.-j tzoul-j (^uv«u€vwv , z«t «0^a6c ^t« tc/.j ^t-
7T).(U(7itJ T(Jiv «ZTtVWV Z«t «A/.W? TO"J U.\tyjJ.O~J zf,'J V.'jO'JO'J {l/.JJV

(7Y;tji«tvovTO;, flv -/.ki t« \6'jt(/. npoaa^^/opzxjtt-j stw^sv u.vyjj.c.^v.-j

fl t;^v •/«t t6 TTVtyos 7r«ot(7T)>!7tv l-jupydji' (j; «p« oo^w paS^yvou-

(TtV et; t6 Zk7w «t -^V^Kt , TCTOUTW (/.«).).0V K77O(7T;vo0TKt 77K7K

aUTWV Y! ?Wfl, ZKt £lj «7T£v6v /.OU.tSi} (7UV«y£T«f Z«r5«7rsp £t; t6

«v«VTc; ^wpou(7«t;, j—v.pyti 7T-).«T£t« Ttuv «vw,v£v «ya^cJiv utto-

Soyji- SlO Z«i T« '^6'JtV. 77«JJ«Z£/£-JiT«t Tl^.U.-^y-JtfJ f,'J.l'J (?t« TfiJ

«^•oXuTOu ^wcs S(/.VTO^Ji, «)./« a/j (irroffTcvouv , T:-Jtyj.6'j £pwTOj

«Ajj^ouj lcp£).zoo.£vou; , «vTi Tc; £tj T« 6).« (icv«T(/.<7£w;' l77£i z«i

Ot 77V£Y6u.£VOt TK; EtffOOOU; «770(7T£V0U(7tV, (Jt' WV t/.£T£;^O0IiV TOU

ZO(7!/.tZOU 77V£Up.«T0C" OCTCO (?' OUV £ig t6v 77«;^UTcOOV «£0« Z«T£-
pSVj Iz Tou «tjlpo; £t? Tiiv u).tzflv !i^wt«v z«Tt6vT£s, T«; b.rjyi—

lo\Jq i]JA(WV Z«i £i; t6 6).0V «V/377/Wp.£V«; ?W«C Z«Taz),£tO[A£V tv«

y£vwa£3'« (JtK (7T£v6tv;t« t/;; ?wv;c , tw e(7/^«tw toutw Sefju.M

axil^vyot zKt rpi;70VT£;' ou yap flv t6 6),tZ(i5; ?(i5v ^lt/.t; tw p£-

ptZWTKTW ffU^flV.

qC). " 2z/iv«(75£ ouv ff'jK; cSy] 'fj-.ipu: '/fjO'j.i'jr,i .,

nu.pv. t6v

'Aa£),V3TK 770Tai/.6v, £w; tou r.</.'JX(ii'J Ir.O.vj^v.-jfj^v.t „• Trjv p£v

£ff7r£j3«v, cjyit-jf) T/j Tc).£(/. Tzxoidtt Tflj liu;//;; 6 au5^o; Tr^pst-

^>3y£v, (b; laot ^oz£t^ ffzoTo; '/«p ovtw; ffupL77t7:T£t Trcpi «ut/jv

Iz Tn; 77p6; t/jv u/jjv po;7?;;, z«t Gzipr,Gig Tou ^tiov ywT6;* oj;

ouv rj 770tr]ff£; ),£y££ p£y£VT« t6v "H^p^fffTOv Iz Tou 'O).uu77ou jrav-

r,ii.ipto'j !pep£ff5«£, z«i apt« /ie^^t^v» z«t«^Ovt£ 77£ff£iv si; t/iv A^pi-

vov, Tov £ff;^«Tov ouffKv pu,&6v T»;; u),>3;, -/.«i ovtw; )i(i[X6ivT«
 704 PROCLI m LIB. X.

TOtg {jlr/.oU 7TK.5£(T£V, oyTW So z«l 6 p.05o; outo?, avw^Ev «tto

Tfl? A«/^£ffewc, Tflv £t; tov nvS^^.ii/a. roxt y.oa^.oM 7wv -j/uvriJv

p\i(jiv ex'^aivwv, wj aTTo twv '^wTetvoTKTOJV st; TKvavTiav xaT«v-

Twffav, i(T7r£pa? ^(Jvj '^z-JOij.i-jr,i aOrflv zaTao-/r]va(7,5a£ ^vjtTiv, wf
£JS t6 ffzvivo? ovTw; -t6 c^waa roiiTO (jTTcutJoyfxav Iv (Txotw t^?
^oj/;;' Tt; ouv 6 'AuiA/;; jTOTC.aQg, oxj t6 u(?wp ou^Jlv «yyetov
(TTa^etv '^nahj; ItyiijS^M p.sv o-jv y.at 6 evtzi/.oj aflo ou7o;, 6

TTZr.ipoiorj T/jv y/-^v ov 6 TIj/.ato; OL/t^ljjv £za).£ffev -/ai y«p tou-

7ov (iepa ovt« G~i'jU-j oOdev (zyYeiov (?uv«Ta£, z«i 770T«p.(i> eot-

xev «£t o£p6u.£vos ^ta rriv c/.gt(/.zo'j iorfj' leyin^Cti oi y.u.i •rzv.nv.

TTspi T/)v yflv IntppuTo; y.«t aTroppyTO? ylvefft?, tpov ej^ou(T«

oO(j£va* 7.«i toOto ^vj^.oOtw t6 at^Svj «Ot/jv «yyetov (TTeyetv, wj

£1(^0^5 oO(?£v6; ovTOj tzKvoO (TTey^tv t/jv (JEtvflV Izpoflv T>is TOtaO-

T/jc yevetrews' zai yap w; «yy^tov ttkv tou Ivovto; OypoO pop-

cpw7 f/6v l(7Tt y.ai ayjriu.c/.zfjTiy.o-j ^ oOtoj v.«i t6 £l(?o; twv Iv

ysve^ret (jjepopevojv oozet ^s p.ot zat 6 Ttp-ato; TOVTOt; ffOpijJwvK

liyifj £V ot; '^v^Tiv, IrrtoOffa; Tag •ifjy^v.i ei; Trorapov ev^Jetff^at

TTO/Ov T/JV KI-ZV.JU.OTO-J '^Op7.V TWV Tfl(Je ytyjOU.ivOJ-J ., •HOTV.^.Si z«t

«Ot6; £tza^&iv.
5o. Ti (?/) oOv Ktvt<7aeT«t toOto, OTt p.eTpov v.-h tou 'Ape-

Ir.loQ iy.v.GTO-j rutt-j (zv«*yz«tov ; t6v Sl 'fpo-j-h<jZt p./j (ju'<^6^evo'j

j

7T\io-Jog iu.'j>ooua5ui; 7TavT« «Js t6v 7rt6vT« 7r).£ov vi e/i«(Tffov,

Troiv^wv l7rt/av.5(/.v£(T3'«t T(wv 7rjsoj3ept&jp.£vwv; S touto So iy.tvjo

7rapi(TTVj(Ttv t6 t/jv -iu^^fiv 'y^svecet zotvwvoO(Tav, zai «veyetpoucav

l7rt p.aD.ov T«; i]j.T:7.^iU ?wa? z«i 'Jiloyt-jiatt; .,

(Z7rOTuy).ouv e«u-

Tflv, z«i 7Tept(T7r&jp.evv3v 07t6 t(!jv ttAvjttovtwv ev T'jJ TOTe 7Ta5(i5v,

l?i(JT«<T.&at Tfl? p.vfip.V3; T(wv £p.7rpo(T<5£v; 7ra(T« '/«jO £v£_pyet« T-fl;

••^UY/JS • • • Toj-J £'j>eT(rjv et toj opezTtzflS 7ravTe)vw; ccfiaTV.TUf y.ui

«7rocTTa<T« z«i Toug Iv t^ tuttous ««p«vt?etv oyeiXet tms

^^X?
otzEt«j y.tvTjffEoJS- 6,&ev ^fi y.«i «)>Xot£ «).).wv wp-tv ytveTKt )i(fl^n,

7r_po/£i_pwv p£v ovTwv Izeivwv, 7T_p6g olc «v 6vt£C Tuy;;^(ivup.£v

p.«),).OV £tS ^e ).r!5/3V lz7Tt7T76vT&JV, 6(7« «V p/J -npOyjtpCA. TTOtCO-

pie5« (Jt' (zpe),£r/3Tt«v z«i «pyiav «Jet yap Tvjs pe^eTvj; «v«veuo'.'«-
 PLATOMS DE REP. 705

(Tijc hiuj uel Tflv [xvri{//3v wv 'iyjbf^zv tl Sl <J/) zat t6 ^veuuk-

Ttxov oyr.y.v. twv L-jyJHi-i xjyoozzpo-j yiyv6'j.i'jo-j 3iv. tov svrxLiov

Uipy.y 'j.r.JnJ —oioir, twv TUTTWi», oOiJev S'Kyay.G-T'jv ;<at touto «t-
'jiant<jXi</.i ro-j Troatv «vKy/.aic.v, t/;v e: ro t:'ji~j'j.v. Tzxcty.ooyrtv

ic, avc/.yz/;; ytyjov.i-jrrJ ^ '/.vX oloj '6\ia5o-j 7roto0(7«v touv Iv aOT6'>

TUTTWV V'' l/rtTitvitv etzoT&JC TOTj; (j>odvv;r;tv w./j cw^onlvov;, ^ta

Tflv jauTwv (7Uj;.rr«Jctav, — jot t(/. svj/.a ^ajOUTSjSov t6 TTvi-jaa

7rotouv7a; zat eTrtCTrwj/svoy;* xat a).).a ;To).).a Tfi; lii^ni «iTt«,

y.aTaywya twv -.I/u^wv \iyerv.i al-j (?/] v.at TauTK oyctzw;.

6i. Asyit (3: "/at 6 ^atp.ovto; 'A^^oi^tots)/:; atTtav, ^t' ^v

IzEt^iv u£v tou(7a /; 'y'"-';//! oz~jpo^ lr:i\y.'j^v.-jirc/.L -ziii-j Iv.ii 5iu.~

p.(J:Twv lvTcCi.3'£v ^£ l^toOfja, ulj/LvrjTat Izsi twv lvTav5^a 7ra5'/3-

p.aTwv y.at aTro^szTlov toj Aoyov ^v;(Ti yv.p ovv zai auTd;, Iz
jASv vystaj £t; -jocro-j o^ys-jovTa, )./;,5/:v 'irTy^ti-j tuv.; y.v.l auTwv
Twv ypay.aaTWv wv luji/a^^fizcttrav Iz -jogo-j ol et; uyEtav tovTa

fiv;(j£va T:oy~ozi touto Trikcyjrj' loiY.i'JV.i oi tiqv w.sv av£u (70Jii.a-

Tos ?w/]v Tatc .]/'j^atj zaTy. au^jtv o-jav.-j • • (7/;u.atv£t Taj ttEv

IzitJev ioyc7aj, l7ri).avS'av£o,5a£ twv Izst- Ta; (?e IvTivS^sv £Z£i-

ij£, Twv IvlavJa ^tay.v/jaoviuetv ^ozEt 3i ^.oi zat tovto, zaT&i

Tr,'J T(uv ^ii7)'j (TvaTrtTrTStv Trpcivotav Tt; y(xo twv lz£t afj.-jriui-j/]

•Icj^Yj , (7(iJu.aT0; l7rt'j.£).£t'7S'at zai y£v£(7£wc Yj.JE/rj-^iV, T:ZLpoiu.i'j-(i

TotaijT/;; t?): Iv cwuart ?w/;j, irovwv v.'jn'j\j-:<>yj o-jcr,; [a£C7tk;;

«).),' /; /-/^S-/; TO-j lz£t Stou zat rf.; iv.il pa(7Twv)3S l5avi(7T"/;(7tv

if/Uac £t; rr,'j icjfji'AiLV.'j twv "Jrr' 6'^Ja).!/ot? z£ty.£vwv evSsv zat

7£^vat Trpo; tov p'iO'J (iioS/JTav ccJv.y/.OLlxi , zat l<rt(7T/;[xai TrcivTa

Tov Tr;(j£ TOTrov voO zai S£(wv iTrA-flowTav , w; zai T'/;v y£v£(7tv

c/'j.oyo-j loyojav.L.! y.v.i. tov twv zaztZiv Torrov zaTazo^^ti^/JTat, r^

T.OL'/.Ll.'iv. loi-j ayaSwv rv.yv. S' av zai 'Au-D.-flTa z£z).^/;zoj; et/j

toOtov t6v 7roTav.6v, 6ii (Jt' (/.u£).£tav Tat; -yjyjA; i-j.Tzoto\i'jroL

rii'j Tzo^k^i.r.-j rv.\jrn'J '>-'ri5ti'j y r,j t,'j.i'i.r,'ju.'J kv.'jro>'j zat vjiSvawJ t6

7r;; y£v£(7£w; (Tzoto;, wj a't yz Sioizpz-iartpv.t rSi'j u(ff/.'jo'Ju.i-

•jwj , l7rt7r6).atov 'iyyjnv.i Tflv ).f,5>3v o ta t/jv iizoyriJ twv evep-

y££'5v, ava!xt[/,v/;(7zovTaf twv £z£t paiJt&jj' Iniyjtt Si rv-i lv£py£ia;
 706 PROCLI IN LIB. X.

•flTE yufftzfl Slv. t/:? Tpoyfl; y.tvi3(7tc, xat fl t/;; at(73ri(T£&K c/.\t,-

^Eta TiiJv rpocTTrtTTTcivTWV , (w; Iv Tet>tai(>J ^.JYSTaf zat t6 y£ 3au-

p.a(7T6v, 6t£ pia).).ov (ivaptv/jai? £c7t« T(>jv y.a5' o^ouj -^ T(5iv piE-

ptzwv otov OTt Trpo Tijs yev£(T£(u; Tot6v(Je pioi» 'i%M^.vj ev TOiff^ys

TO15 TOTTOJ;' aiTtov al 071 n ^.i-j t(wv y.u^' 6).ou v.-jv.a-jtitjtq^ tvj;

).oytz/is p.6v/;j (?stTat il/y^-^j iO»u(iJ; e^oOayj; TzpoPoXo-j wv £;><££

^6y6)v, ^ ^s Twv a£pt-/(wv Tij? (pavTa(7TJ7.n;" ev TauT/j yap 01 tu-

7ro£ Twv «i(T.5v;twv auTW Si uri tw <7rJjpaT£ Trpoffsj^/]; {/tto tac
Iv aOT(w vy^oxviTOc v.aTaz^.v^ousvvj , 7:06? /ifj^jjv t'j'fopog yvjeTOCi.

52- " 'E7re£(?/3 3i •/otpjj.Jflvat xat pe^a? vuzTa; yev60'.5«£, pe-

^pt ToO ets Tflv '^/vjzcit-j aTTovTas waTrep udTipai; ,,• peT(x t^v

E(77repav /.ar Triv toj Xvj^atou Trocrtv uiJaTOS, -JTrvog pev Trapa-

).auStiveTa£ tw pij.5w, Tuv^/jua Tnj T(Jiv Ivepyetwv T(wv Yvw(7TtZ(iiv

KpyiKg -/.0.1 Trapecrewc* zat yap 6 i^w^ucJ/jc; uttvoj IxXiietv tch.; oti-

c^ijtjZtg .)
ai (?/) 7(wv yvc.'j7ecov etirtv twv •jotpr^v a7ro7£^£yT/iaets'

peaat ^e vuxTe; auTo to t/;? ?oj?;; ufSy/kara.TOv Iv^eixvupevaf

xaTa ya_p 7a07a5 l(7Ttv ijp^wv TroppwTaT&J 6 «)»£o;* ov rccyce^M

yapev otvvlojov ev TOtj bpotroig xjt: (/.p-/ztv 7r),etc7TOv ouv -i&p.as v;(?»3

ToO k'fU.^o\j S icarotvot.i frtai-j ri puJo).oyta, za^^&tTrep xat tw xot—

p>3,j>jvat, vou xat t/;? iz^fl^ou; yvci(7ec.J5 aTrot^T^vat 7r),et(7TOv xat

sofAiv y.oti n ev^^eo? Trotvjc^t.; tov 'Epp^v rjyepova -/.kSoSuv "^^'/,1-

y.utj vTzolotpoxtaoi. xat u-joSto-j riv&v , outw dh (^avjut tvj pa.pS(f

^pvaTjv einoxxTu t<iv pupSov .^ v.ui t6v S^eov y^pvaoppunfJ rotv p.ev

Ta oppaTa Zklyet-j^ otauvei xotpttovTa, touj (Je twv uvSpSi-j x«i

u;rvcoOVT«c hjzipetv v--jo'j pev y.u>.o-jau y.ui u-jto twv >|/up^wv Tflv

EiS ysvscrtv 6^6 v l?£yep(7tv (Js (Jctto tou y.upoxj toutou, nupeTiv

iptv IpTTOtviaavTo; twv voepcijv ^wwv w; twv uiab-eirfK&v 6 ^wco^vj;

un^vof , TQV (Z7r6 yev£(7ew; au.5t; u-jo5ov STrt Tiftv v6/3(Ttv, x«t« Tflv

T(JJv ovTwv u-jU'J.-j-tia fj- y.ui i^t y.ui t«ut« t/w t/j; u'^yeliy.Jii t(/.?cwj

r,'/Z'XQvt TzoiTzovru- (7uv«7rT£t xat T'/. avw Tot; xgctw (?t(x T(>jv il^u^^t-

xwv -/.u^oSmv.) xat t« xticTw TOt; «vw Siu tmv uvoSav ruuru pev,

tva xat Tov urrvov i'(?wrji.ev kTzou.ivMi TOi; SiZo).6'joti uno tou n).<i-

Twvoc £t; Tov Trpoxetp.ivov p.uJov stcrflypevov, xvwf/.uiM; zlpeirut.'

 PLATONIS DE REP. 707

53- WETix 3i Tov UTTvov y.ui T«f ^iaa^ vOv.tkc, poovTr.v Ttva
yevsff^at ^rjfftv xai ffuv5^r;u«T«, "/at TayT« (Jr)7:ou,5sv , «^/« «Jtiojv

Ttvwv xai TTOaet^tovtwv Ivcp-yeiwv iTfst y«p xa^o^yd? IffTtv «vw^tv

«—6 Twv p.STtwpwv eij Tqv '/flv , «Tro toO Atdj et? tov toO rio-
aetfJwvo? t6-ov, fl usv poovTift (TOu.po).ov 7raoji)./37TT«t , w; v.-jm^vj

'/iy'jo(j.ey/; , tv;; ^ttou Trotflfjewj* 6 iJs cstCTfAOc , t^; toO TIogh-

^wvoj ^vju.toupyta;' wj «v T«tc ei; Tr;v yevco-tv «u.wv za^dJotj
(Tuve7rt(Tp^uou(7wv «u.^OTepwv (?»;atoupytwv et ^e /.«t 7Tveu!j^«T0c xt-

vijfftj, li» Vi^e^rtv f/.sv Tflv ppovT/jv, Otto yc; ^e xtvoyp.evoy tov
(7et(7a6v (Z7roTe).et , Sn\o'j Sr,T:ovS£-j OTt ffOp^o)ov v.«i touto tjj;

ToO •i/uj^tv.oO TTveOptKTO; IffTt v.tvrjire&j?, «vw ts xat x«tw rjiipo-

psvou , ot« TQv TravTotav Tpo^prjv yi x«i tou StxT(/. ••/i-Jti •^uy^iiv

etv«i, T« zi!: yivSGfj ;^wpfl(7«vT«, t« pev ox>pu,v65e-j ^ xk Si v.tto

ru)-j O;70yetwv tottwv -/.(/.i ^ uev PpovTio T(iov «vw^ev ;n-/ouc7wv , 6

3i (jtinu.fji tcTjv -/«Tw^ev lcTt (7ijupo).ov TeVo; y' o^jv l(7Ttv t^c

TOtac^c -/f./-/;(7ewj, t6 et; t/jv ysvsirtv «TTStv l?«7rtv/3{ 7r(ivTa?.

54' K«t 7rpo7e.^/3zev , w(77rep «(7Tc_p«;" eotzev ^(Zjs t-?) ziv/iTet

Twv <3t«TT0VTWv (ZCTEpwv ,7r£pt y/;v ovTOj; rj to-j Oyrcuu-to^ /iu.(i5v

ztv]Q(7tj Et; Tflv yi-jSGi-j- «).).V3? ^e -J/u^fl; eic «A).o (7wu.« zaTaT-
TOp-Sv/j; ,
ety.67w; zai T(it; T(iJv ©^•/ju.arwv fopcii.g zUq p.£T« twv
•>]/u^(i)v, uGripoi^J cJtKTTOvrwv «7ret7.«(7ev (JtaiJ^popKts" t6 (Je «vw
7r«(7«v «TTetv , «tTt«v e/et t6 pieTa tav 7rTW(7tv ei; ^woyovtav
«Ot«; ;^wp£tv, OTrlp l(7Tt zpetTTOv toO TrefrTwzevat piovov gvj-
T£)ei yap l(7Ti Trpos t»iv (?i3p.toupyi«v, «)a' oO 7re7rTwzev«t u.6-jov

tC7w; 0£ (7"JVT(iTT£tV «OtoV (?£l Z«i TW W(77rcO «(7T£p«; , tv' fl t6

6).ov «TTOVTa; etj zr,'^ ysvecjtv oOtw;, wj «vw zii; 'jfjiazoi; uGri-

paj «TTOVT«s 6poip.cv Iv Tot; «zpot; ToO «epoc" ei (?£ od.lo-j a),).-/3

z«i iiu-hr,; opav.-j y/:ffiv, Sf,lo'j Sr,—o'-J^i'j tii; ^t«(77r£tpovT«t p.£v

ets Tflv 7re7T).v3^uc7p£v/;v z«i a ir,pr,'j.i'jrjV Iv t^ yeve^ret ^w/jv, z«i

ei; oiy.ijGct; SiKtfipovGO.; zai piept^a; t^; 7*^=5 «5p6wc (Je iiG-/.pi-

vovTat Tradat, xKi uy^poiiio; tu c7co[X«t« Ip^^ij/uxoOfftv, z«i (ivot-

v.i'(^0'jlut hj uxjToi;' w; t/;? £?w tcov crwp.c<Twv ^c.j«; zai Tflj Iv

GuyuGfj y t6v <jiopLGai,'j u'JiT;ui.G5n~0'j 'jr.up^/tfj' loiwjrri-j y(zp Iv

 708 PROCLI IN LIB. X.

n«(>p.£vI(Jvj ToO i^ati})vflg «uto? hy-rj epp-viveuffsv t^vai-j ^ uzono-i Sh

7£va ouffav w; ly.ei )>eyS£ , za,^" fiv ai aTTO 7wv avTr/.Etj;.£vwv et?

ra «vTf/etueva ytvovTat peTaffTKC7£tc , y.«t et; -/piaet; oiiv at ei;

Tc/. <7wiji«Ta Twv ^l^y^wv, ev tout&j Sh tw IHaTrivvj; e;7tTe),0TivT«£,

z«i TTKffa peT«poXiiv etc ts ffTactv ev. -/tvrjaew;, z«i et; y.ivvjfftv

«TTO Tfi; crTaffEwj.

55. " AuTo; ^e toO p.ev iiScTOg zw).u5flva£ TTtelv, iw; to-j

y.ui Trjv ij/y^flv ou p.tav^/jffou.e^a* ,, Toet; pev ouTOt y.atpot p«-

).t(TT« Tflv ^taipopiv ETre^et^av rip.iv toO twv )6y&jv toutwv CTe-
voupevou 7T«Tp6c Tzjio; zi/.c cJil.^KZ '^'^yj^-Z' elc pev 6 jrapa Toif

^f/«(7T«i?" Twv y«p a),).&jv -yiUy^wv ffrjp.eia lapouffwv x'cc, -/piaews

«UTOV p.ri /ajsetv w? o-j;rw aua;ir£7r)>*;owx6T« t6v Tfi^e [3iov 'irzpo^

Se 6 Tfl? ^t«-/)v3owO'£wc- auTQV yap twv a),).wv x^.ijpoupivwv x)./]—

pou p-fl zMyj.vi , toutw yap outtw f,v ap^ri a),),-fl; 7rept6(Jou' TptTo;

^e 6 Tijg 7t6(7£w; T/jg e-/ tou 'ApeA/jTor p.v) yajj «iU-ypj^wpvj^^ijvat

povov jTteiv, 'iva p-ri )/i5,J/] twv 6'^,&£vtwv (Tj^e^^eivj, ^eovTo; «utov

«yye/ov '/ivca^Ki zolg zriSi av5p(W7rot; t(mv ttjso TJ35 yevEtrew;

,&£ap.aTwv (J/;),ov ouv OTt 7ravT£5 oi TOioiSe \'j'^0(. \|/u^wv etctv

p.v/jp/3v ly^ouffwv iy.avflv ta; y^wptcrr/;; ?wfl;* w(7t ev p.u^ou ffj^rj-

p.aTt ^/j/o; e(7Ttv 6 ll^a.Twv (zva(5't(Jaa-/&Jv , Tivo; epyov -^u;^/;; T«

TOiauTa ypt/.Jetv -/at 61; TauTvjs, rjv p/) y.aTe-/).u(7£v t6 TTOua toO

7roT«p.ou tS; Xri.5*3?' t6 (Je ouv iajiiyftc, ttkvtwv toutwv, oti ttws

p.ev Iv Tw ffcop.«Tt yeyovev , oux ot^aev y) yap l^aitpvvj; 6^6;, sux

e^wxev E7Tt(7T(/.(7et j/Gjpav ou(?e '/«js l/Tt t(Jjv «).Awv e^KTrivvj; ytvo-

pLSvwv hjiiazv.ii.t-j ,
ypo-Jox) TTV.pv.zc/.Tfj t?,; £7:t(7Ta(7ew; «TraiTOu—

(Tvj; , tva Trajsaxo/ouj/i^T/j t»; ajSy^/j -/ai tw p£(7w z«i tw TEAet

TOU <7Upp«tV0VT0C.
56. 'Av«S).£-^«? Sl ew^Sev, Ikutov zISvj Lti t'^ 7T/eupa "/ei-.

uevov ^wiJey.aT«iov, t/j; etp/jTat Iv 7rpootp.iot;- -/«i o^rw; oux «Tri-

^KVog /) i(TTOpta, (Jt' |-/£ivwv Twv Ev (zpXfl ).£)ieyp.evwv rjpiv U7re-

p.vr!ff«pev Trpoo-zeic^^^w ^e e-/eiyo , OTt y.ai rj ^U6J^e-/a;, 7r£pt6(30U

.^eiK; e(7Tiv «pt^po;, et; t6 Trepa; twv ovtwv ktzo tk; Kpy^ia

-/aTavT/;T«; , repaT« -/«i p.£(7a twv oAwv 7T£pt)a6&>v, «Te «tto T(iiv
 PLATONIS DE REP. 709

ap^MV ^ilimu 7rpos).3'(»v twv ev toi? «pt^poi; TTpwTOup-yaiv tou-

TOt; ^i ETTOpisvw; 6 2wzp«-/34 tov f;.05ov crupi.7rsj3avKp£vo;, ff£-

ffwff^^Kt yvjffiv a^X' oOx «7ro),&j).£v«« , z«t /?««; ffwffstv sav Tzti-

ffopiE^a «OTfr iritaShrzg 7«p oO uL««v3'V3ffdp.£3'« Tflv '«{'v^^ov , z«t

Kvoaiovpyla.i'; innak-lici-j-zB? r;p«; «Otou;- ^t«p-/3!76p.£5'« ^i £y toO-

Tov Tov ta; Afl5-fl; 7TOT«y-ov , tav 'iZ-JtGVj 7r«ff«v «v^e; atvtffffd-

picvo;* «»' fl; Ct Si'J-0 rJ.ri^Et T«tc "lu^^ai; twv t£ J£twv z«t e«u-
Twv vOv 7«p £v Tw to«w^£ TTOTapiw ?w[/.£v Tfl? ),v;,5/3; , bv (J^l

^t«Pyiv«£ Tflv ffupyuTOV «Otw ^.fl^rjv a7roffz£u«?op.£vouc , z«c Sia,

TJJS za,3apff£wf T/;; £z twv 7ra.5wv , avav£Oup.£voi/; t/]v avr)pv7V

Twv ovTwv p.£«ffpL6; ycf.p 'liv/Jt)'j n £pL77«5fl; ?wr) z«t e^w^o;, ac)'

rii iT7iyt'j6uzvo'j t6 tas )ifl5v3; 7t«5oc" z«5«jO(7£; (JI r; «770S0)/)

TM-J "kriSuwj TOOtWV Z«t T?; y£VEff££ ffUp.(pu).WV TIK^^tJJV.

57. ToO; p.£v ouv 7to)).ou;, T:po^i5i'JV.i Tot; uu^ot; £.5o; ?,v (i)
OTJ ptuS^o; «!Tw).£TO , ^£tzvuv«£ pou)opi.evou; (w; «pa ot uLu^^od ^s-

youfftv pri ovT«, 7T)«ffp.aTw(y£t; ovt£;' zat «pta ti Ip6v!,5rv3ff«v z«i

oux stfftv auT6; ^£ 7Tav TOUvavTtov zat £VT«u5a z«i (3c^)a^oyj

«(M^Eff^^at T£ z«i ff(a^£tv (jivjfftv tou; piu3"ou; tou; 7t«j3' «uTfiJ,

pi«).« y£ stzoTw;' rSi-j yizp ovtwv stffiv l^vjy/jTat, z«t wy£),tu.ot

T(wv «zouovTwv UTrapj^ouffjv xotoiSz ovt£; z«t tou; jTEt^^optlvou;

«UTOt;, \.T;v.'j(/.'iOMnfj «uToyuw; Itti tvjv T(>jv ovtwv «X-o^^stav z«t

Trep «vsu stzoTwv zat (/.7T0^£t|£w; (Jt^JaffzovTE; , w; «v T«t; a.§tx-

ffTp6'|iot; Y;p(wv 7rj5o),r,-]/£fftv 7T£pt t(uv TTCiv.'1'J.c/.-zorj a\)'ju.So-jrBi' t«
p(.Ev ^rj Tou pu^^ou T£)vO; e^etw* (jaf/.pa. 3i Tcpoc^ci^ TOurot<;

ff7reppiaT« 7rp6; t/jv ^6c«v t/jv II).«twvo; T£tvovT« 7T£pt tou ly'

jjiiiv , zai £tpi.«pp.£Vfl; , z«t —po'joiv.; Ksptypv.-^M zai aUT6v tov

^ioyov OTt p.£v ouv IffTt TouTO $0 To lcp' flpitv ^etzvuvat zaTot

n)«TWV« 7r£ptTT6v, 7T«VT«;^0U T(jc; ULpiGeii TWV i|/u;^oiv, «tTi«;

XeyovTo; «uTat; £tv«t -rtJJv t6t£ (iy«,5(wv 7r«vTwv z«i T(ijv zkziwvj

Z«i TrjV «p£T/JV «^£ff7T0T0V z«).ouvTo;* 7r).rjv oTt z«t' «utov, oux

EffTt t6 ezouffiov z«i t6 Sf rjptv Taurov, x).),!/. t6 p.^v ezoufftov

(1) In niargiiie: cr-niy-ii^rsov , to ?r«vri /.^t/3« c'7riXcyo'pc£yov.

 710 PBOCLI IN LIB. X.

Iv povot; Iff-tv TOi; »ya.3oli' ei77£p «zovffto; /.«t «pou^xjTOC, 6

Twv y.v.yM'i ptog' i'/ »)t/tv (?£ xat «n-6 twv «y.ETepwv aip£<T£wv xat

T« «uapTif,f/aTa' xat yap TavTa ui^ovy.s^x^ y.ai 6).dp.£vo£ tvcikt-

zoy.fj , kXi.v. Si' uyjoiK-j- zi oyv Ta «[JtaoTr;u.aTa axoucta [;.2v,

ev Tai; w.^i(jzai-j §i v;p.&jv lcTTt zat TauTa, jravTa piEV Ta szou-

(Tta y.at alpsTa Sr.T^ov^z-j laTtv, oO TravTa §i ra. uioezk Ixouffta-

TOVTWv Si TO p£v Ky.ovciu etvat offa apapT«vo{*ev , ev tw ev«Tw

SiS^r/.rut Twv v6p.wv t6 (Je xat tx ap.apTflpaT« «tto twv «ipe-
ffewv eivat twv i;iAeTepwv , x.a/ Iv toi? toO^e toO {/u^ou prifjia-

fftv IxflpuTTsTO ffaywr- «tTia, £).0{y.£vou ^eof , avatTto?" twv yap

xKxwv ^yjTTOu .^eo; avatTto; , ouj^i twv a'/a,Jwv ttkvtwv yap at-

Ttaff^at yp-flv«£ twv a^aS^wv tov ^eov, Iv tw (JeuTepw ta; tto-

)i£TEia5 r,xouff«tiev TauT« p.£v ouv OTrep e^^ijv uTrouty.vrjffxetv St».

TrXecovwv nepispyo^j.

58. 'Ot£ o£ t/jv et;j.aj5p.£v/;v a.lrioi.-J sTvai '.fnii-j auTOS twv

TOu xoffuou irep^o^&JV, xai ouTe t»]v Trepto^ov, outc t^v Ta?£v

tAv ev auTKtj x.at t6v eipp.6v, wj T£ff£v £(?o^£v, Sr^loi t« Iv tim

7zolniy.'7> ryn^vjz'./. Titoi v.vzn;- " t6v (?£ ^fl y.oG^o-j liveffTf eyev

etp.app.£v>3 x«i ffup'fUTO; l7:£.5upia, T(iv IvavTtav ta TrpoTepa Trept-

ayouffa xux/f,ff£f ,, ^'«aov yizp 6t£ x£v£tv pev Iv TOUTOt; oUxv.i

T^v etpappevYjv, x£v£tff<S-«£ (?€ utt' «uta; t6v y.ofjy.o-j ffup.7ravT«,

j!aT« 7r«ff«s T«; ev «utw y.nii<Jtii- Sib v.pyoiLVjo^j piev Uy.pipk-

GTSoo-J (Jc7roT£).etv , T£).£UTwvTa (Je apji).UT£pov -^ttwv yap n ra^t;

Iv TOi; IffyaTOt; toO x6ffp.ou, 7r).£twv Si Iv toI; T^pw^idlotq'

TOtKUTlJV ^£ T/JV tuy.XC/lti-JC-J OUffav , XtVVJTtzilV ).eyw TWV XOffp.£X(WV

Trepioowv aiTtav, oTt ^eov ou; oteTat £tva£, "Xupoi; u.-j evap'/w;

Ix TOu auTOu §Lu>.6'/o\>' 'fr,ci yajo ^uo y.ij(i<Jiii; l-jx-jriug , ^uo

^eou; IvavTia wpovouvTa; yh y.vjiX-j' Tri'J Si (ivaxux/yjfftv, hjwj-

Tt«V elv«£ rV TTOOTipU XUX/fiff££ T^ .&ew' (J/i^.OV K_p« 0T£ TflV T0£-

«uTijv x£vv;T£xijv oux «V <fKin 5z6-j il'juij 5i6-J upyjiv iy.ti-jii); rriq

xux).»iffew; t: poniLnoyj- inti y.ui TravTOJV &ewv «(j)£vtwv t« p6_pv3

Tou xoffpou rr,; eauTiwv l;r£p£).iia;, outw; eTrriyayev ot£ t6v x6-
-
ffpov Ixeivwv a'^£VTwv, uvto-j (zvlffTpe^sv £tp.«rjL'e-'/: ).ot7r6v '•
 PLATONIS DE BEP. 711

«oa ^Eoc kariv y ziTzzp tyiv evKVTtav y.ntl y.ij-nafj TJj TTporkpa

zvx).flff££ ToO TravTOs, ^v ey.ivEt ^soc' ^sov 3i IvavTiav ,9ewv y.i-

vvjdJv aufip^avov zjveiv zat el [/sTa t/jv a7r6).ef^iv TiavTwv ^e&Jv,

oCtw xtvet Tov xoffp.ov, w; av avTij pt-q ouffa ^eds.

5q. "Otj Sk oi>Sk 'n ^ziu. tJ/u;^/) tou TvavTOj i<nfj ^

pa^^o^jAev

av IvvofjffavTs? , ottwj TauTViV xat Iv Tt^aauj ^edv olcJev, eiTrep

£zat7TOV xdffpov eu(?at|Jiova §i u\)rri'J ^eov, zat 5etav app^rjv ap-

|at7.Jat ©ijfftv aTraOcTOU ptou xat ep^povo;* xat Iv vdp.ot; voOv

.^etov Trpoff^apoOffKv , elvat pou^^eTat -S^edv otov xat Traffa? Tocf

T|/u^a; affTpwv opwv ffTotj[^etwv et ouv h pev eiua^-.u.evij xa^' au-

Tov oO .5e6;, i& ije il/uj^rj toO xdffpou ^ed;, ovy. u.-j eivj ii^oia-

\>-i'jri vj ToO xdffpou ij^uj^ri, oxiSf h i-j Tttxatw ou^' t; Iv vdptots-

OTi ds OTTSp v;rd)iO£7rov a^M^e;, xat w; h '^ufftc IffTtv toD /rav-

t6;, Ix toutwv ffuva-yetv (JyvaTov et •yap poTe rj i|'y;^»i sartv ii

^•poff^.apoyffa voOv ,
ptiTe to ffwpaToet^sj, toOto psv yap xtvet,
5e6; (Js oOx effTtv , uaT^sp ey.si-j-/i, lziT:iTa.i iiiari^j auT^v o-jac.-j

«piyoTSpwv T-fiS psv w; .JeoO p.»i ^sov ^etpova, toO ^e w; xt-

vov^ivoiJ xtvoOffav , xpetffffova T-/iv yOfftv etvat toO TravTds* xat
yap Iv Tipatw Tat; 4iuy^a.li zou; sipa^ppsvou; vdpou; etrrstv I5e-
).WV , TT^dTSpOV Tlf]V yjfftV ^StXVUfftV ToO CiavTOJ' OUTW '/ ouv
(pvjfftv xat IpjStpaffat wc st; o^^iopa t»jv toO TravTo; ijjuff^v s'<?st-

^ev, vdpou; te tou; sipappevou; stTrev auTat;- xat Iv vdpot; 7rp6;

Tou; ffwpaTtxai; a.pya.lz ;^_pwpsvou; (ZYwvt^Sff^^at pe»wv , y.oCkua;

yjjffiv auTOu; Ta ^uffet, (pufftv aroxa^ietv w; aX>(j; Snlc(.Sh na,pu.

yuffst, T'fl; cpuffsw; ouff-/;;' et ouv Ta ffcopaTa TravTa ^juffet, Siilo-j

w; cpufft; a),^ij Tt; /rajsa T(it ffiwpaTa , xal atTta t(wv ij)uff£t xat
x^t' auTov ^e^etxTat Toivuv, oTt '^ufft; IffTtv toO TravTo; etpob-
psvij , xat xaTa toc; Il^aTCovo; apj^ci;.

60. OTt Sz TaOTa ffuvTSTaxTat a^iXrj^ot;, Td Te kf owtv ).eyw

xat eipajsptsvvj , xal ffuvepyaivSTat 7rap(jc t^; Trpovoia;, ).apot; av

ex Twv Iv T(w (?exccT(u twv vdpwv fc/jS^svTwv )isyct yicp oTt piv
ou pia^eTat t6 ly' ifiptv ^ eipappsvvj n Tvpovoi»' TauTt ypci-jiw

^e ffuvTep(i)v T(ic; prjffet;- " iTret^ifj xaTicJev rjpcOv Tcit; nftuc,eii 6

 712 PROCLI IN LTB. X. PLATONIS DE REP.

CKv, TToW.rjv ^e y.axiav, o-ejs i;v 70O ly' "iij/tv tijtov , sprjj^avr,-

ffKTO roij Xitf/.sVOV SV.aO^TOV TWV f/.£0(>jV, «OcTOV p.SV V/.X&iffav , fjT-

TwaEVVJV ^e /.K/.lv.J , Iv TV" ;TKVTt 77«ply^0f TOOtO (Je flV TTpOVOta;

t^tov, Traatv j^pfic^^at zaTa t6 ^uvktov et; t6 k^^k^ov ptEfjtjj-

/«vvjTat (Jfl TTjsos toOto , TTOiov yiYvofxsvov a£t, Trotav '£(?pav ^et

p.£Ta).a[/6av£tv t^; ^£ y^vEffew; ToO Trotou Ttvof, «cp'fi-/Ev Iv T«tc

PouX»i(T£<7tv £-/«(7TWv v';p.(iljv T(y.; atTta;* onr, "fv.p av l/Tt^^upf^ x«t

OTTOto; Tt; (Jjv T/iV ^'UXflv , T«yr/3 ayj,8d'j £-/«ffTO; v.ai TQio\>TOi

ytvETKt «rr«; vjp.^iiv ,,• ^t' wv t6 aOT£^ou(7tov p.a^t(7T« c"co^£t t^;

•^up^vj; -/at t6 e'f /ju.tv t6 yajo ttoiov tvj; ^wvj;, ta; Yip.£T£oa;

•fipT^ff^^at poy/rjTcw; , tvjv npouipeztT^h'* ^wvKjitv (Z7roz«)i(7«; Iv

TOUTOt; pou)>vjc7tv TOt;/0T3v ^e 6v, ttw; (7uvT«TT£T«t n-jso; tiiv

Eip.«pp.£VV?V , iTT^i/CO-Jf^OV " peT«S«).)v£t p.£V TOtVUV jTa^^o; pi6To;i^«

j;uj^»;;, £v iaiJTOi; y.£-/T/;u£v« Tfiv tv); p.£T«po).yi; «tTtav x«t toO-

TO TTK^.tv Sia. t6 l'f /iu-tv eiTTWv p.£TaPa).).ov Je ^vjatv, cpepETKt

ZKTK T-flV TW; £tp.«J3p£VV); T«^tV -/«t v6p.0V "/«t 7r(5j; (J)£p£T«f y.«t

OTt TaTTQ(j.£vov £t; Tflv 6'fZt).ou-i-jrrJ «uTwv y^(>jp«v, (^pty.poTEpa ptev

T(5iv ^.&d5v p.£T«pc<).).ovTa , e).«TT&v« -/«T(ic t6 tvj; y^^pa.; ini-s-

$0V, 7r).EtW ^E p.£T«7r£(76vT« Ei; pOC,5o;, TK T£ X«TW AEy6pt£V« 0(7«

cz^vjv -/«1 T« toOtwv ly^oy.tjcf. iTzo-jo^cci^o^Jzs; (jfoSpK epopovvTKf „

toOtov p.£v oyv t6v TpoTTOv oxiy. e-/P«tvoptev tvj; etp.aj3p.evv3;, Kklk

/«T« TO-J; ev «uTvj voj/ou; ijiepopLS^'^ ,

peT«[3«).^ovTe; -/«Tsic t«;

?wa;, xOptot tvi; p.£T«[5o).'fl; ovte;, ei; «).).ov -/«t a).).ov tottov

Kytc«JT£j>ov -fl
Ttp.wp-flTf/cijTepov -fl -/«t p.£aov (ipiyoTepwv ei.pvjTat iJe

x«t t6 TrcivTK «^uvTC^.TTOv , zai OTt Trpovota, -/«t 6 ToO^e toO

TTKVTo; j3«(jt).£u;* et; ov -/«t •/jptet; (zv«''Jp«p.6vT£; , evT«v3« Trept-

yotz-ioptev t6v Trepi toO p.uS^ou ffup.7r«vT« /oyov.

np6-/).ou ).u^/tou 7r).aTc.JVf/oO (Jta(J6;^ou

ei; Tov ev Trolizsia. toO n).«<Twvo; pO,&ov

•J7r6p.vir!p.«.
 ,

DE SERMONIBIS ALIQUOT

SANCTI AUGUSTINI
MONITUM EDITORIS.

.LJiu\multumque est, ex quo ineditos\priscorum eccbesiae pa-

trum serviones , latinos etgraecos, linguis etiam syriaca et ara-
bica scriptos , sed de graeco fonte saepe manantes , colUgere
coepi. Igitur et in mea Scriptorum veterum collectione , et in
Juctoribus classicis , et in hoc etiam Spicilegio ['), nonnullos
pro re nata et quasi gustHs gratia vu/gavi; veluti etiam nunc
in huius voluminis calce quatuor mihi collocare placet magni
Augu.^tini sermones, quos e pervetustis membranis , neque ex
uno quandoque sed ex pluribus repetitis exemplaribus , ante
quinquennium delibavi; quosque adhuc anecdotos reor , post no-
biles Maurinorum labores , et post vindobonensia, Jlorentina
casinensia Romae et Parisiis edita , additamenta , quae probe
novi et inspexi.
Primus de Petro iussu Domini super mare ambulante , te-
stimomum habet a Possidio illo, qui ferme quadraginta annis
cum divo Jugustino vixit, eiusque vitam et scriptorum indicu-
lum conCinnavit. Is quippelinterjlivi sermones memorat hunc
cum huiusmodi titulo de evangelica lectione, ubi !)oniino iu-
:

bente Petrus super mare ambulant. His ego Possidii verbis tum ,

etiam antiquissimi codicis'mictoritatefretus, hunc genuinum

esse Augtistini sermonem prorsus non dubito.
De titilitate ieiunii concionatum fuisse Augustinum testatur
Possidius ; quod multoties ab illo factum fuisse certum
, est, re-

curre^itibus annis. Ex his sermonibus unus extat in editione

maurina T. FI. p. 6id.'^Alt€r hicinoster credendus est, quem

(*) Quae T. III. p. 308. scripsi de docto vi>-o confundente sermoneiu

"anonymuna cuni augustiniano , nunc dicta nolim; Henim postea (ofinovi,

niliil ibi aniniadvertcnduin fuisse.

45
 ,

714

secundo loco poiiimus in sex priscis codicibus compertum , cukis

est titulus quantum valeat ieiunium.
Tertius de nuptiis in Cliana Galilaeae, servatus est in anti-
quissimo codice , cuius primam paginam iamdiu attritam et eva-
nesce7it€m , chemicis adiumentis quantum licuit instauravi , mul-
toque labore ac patientia legi; non ita tamen ut sine aliquot
lacunis sit, quas expleri aliquando posse vix puto. Comparavi
quidem hunc sermonem cum Jugustini tractatibus octavo et
nono in lohannem, ubi idem argumentum evolvitur ; re tamen
vera noster hic totus diversus est. Item Beda in commentario
ad Pauli epistolam priorem ad Jimoth. cap. 4,quem ex Au-
yustini, ut scimus, operibus conmrcinavit , haud sermonem nos-
trum , sed illos in loh. prae oculis habuit. Nihilo tamen minus,
quisquis beati Augustini stilum , pra^sertim in sermotiibus, pa-
rumj)er callet , hu7ic quem inmanibus habemus tractatum, sitte

dubio inter sinceros reponet. Praeter quam quod illa quae sta-
tim sub initio adversus Manichaeos dicuntur , quis non ab ore
Augustini procedere agnoscit?
Quartus denique sermo, cui titulus de missa cotidiana, no-
men item Augustini gerit in pervetusto exetnplari ; dictumque
apparet, dum adhuc ethnici iudaeique inter christianos ver-
sarentur. Nequeres igitur , neque aetas , nequeipse, ni fallor
stilus obstant, qiwminus auctoris , quem seryno pi^ae se fert in

titulo, foetum esse credamm. Nam nec cu7ictos AugusUni tror

ctatus i7idiculo suo compreheTidisse Possidium , exploratum est.
Ceterum hiatus aliquot, obscu7'asque aut dubias lectiones in
hoc praesertim ac superiore sermone , nemo. quaeso miretur:
codicis e7iim originalis, dum editionem moliebar , praesentem
facultatetn non habui; cui deinceps incommodo , ut spero, me-
debor.
Haec tatitutn iti praesetiti; latius postea rem hanc et alias
expositurus, et gratias etiam illis acturus siquime iti his la-
boribus ac vesfigatianibus facore suo adiuverunt, vel adiuturi
sunt.
 SANCTI AUGUSTINI
EPISCOPT HIPPONE^SIS
SKRMONES QUATUOR.

I. De ubi beatus Petrus in mari tempestateni sustinuit

in na\i. Matth. XTV. 22. seqq.

N>utritos hirundo puUos suos cum volandi arti disponit, pau-

lulum quidem in aere dimittit, quibus tamen ipsa vicina est,
ne forte decidant trepidando , adhuc infirmi volando. Ita et

salvator noster lesus Christus discipulos suos quasi teneros

pullos de nidulis quietis emisit marinis fluctibus adprobandos.
At ubi coepit pinnas devotionis eorum marina procella tur-
bare, et ventosa tempestas dissipare, ipse potens est sequi na-
vlgio qui imperat vento. Fecit sibi potentissimam monope-
dam (1) , singularem quadrigam, mirandam suis vestigiis pla-
team componens non marmoribus ornatam sed fluctibus pi-
,

ctam, non saxis sed plantis. Non longe recedit, qui pie prae-
misit. Ambulabant soli et non soli temptandi , probandi , vi- ,

sitandi. Invenit occasionem quasi subtilis ftir effractor ,

qui
excitat tempestatem ,
qui non amat tranquillitatem ; et quasi

absente magistro discipulos temptat , ventos inflat , excitat ma-

re, et sequentem non videt gubernatorem. Fit servis absente
domino argutatum (2) sine causa naufragium, sed tenetur pieta-
te navigium. IUi interea manus extendunt , lacrimas fundunt,
vela deponunt , strident funes et restes , ut Petrus solvatur et
diabolus alligetur. Ubi exclamant , inquit , Domine salvator
noster ? Praemisisti nos , et dimisisti nos. Ecce naufragator ,

ubi es tu potentissime gubernator ? Ecce tempestas , ubi es

pletas ? Ecce mare latrat , ubi es tu agnus Dei qui tulisti pec-
ccata mundi ?

(1) Adnotent vocabuluin lexicographi. Sic auteni dicitur ob velocita-

tem. Confer Cangiuni voc. mnnopedae.
(2) Ita videbatui iii cod. Intellige autem suhsHiens ; nisi inaviK (uji-

tatum, aut quidlil^et aliud

 ,

716 S. AUGUSTINI

Contlnuo advenit Dominus , cum pietate subridens ad te-

neros pullos. Veiitis turbantibus dissipatis , venit potenter, ap-
pellat clementer , suos quoque reflcit sapienter. Vident et tur-
bantur ,
qui non videndo turbabantur. O inenarrabilia , fratres
mei! Ubique metus, aut de periculo, aut de miraculo. Sed tu-
lit (Ij illis tiniorem qui mitigavittempestatem. iS^oIite, inquit,
timere; ego sum. Magna fit eis consolatio Domini personae in-
,

terpretatio. Domine , claraant : securi sumus, si tu es non ti- :

memus, si tu es. Et Petrus ait : possum facere quod facis, si

tu es ; sed proba mihi vere si tu es ; et iube me venire su-

per aquas, si tu es. Domine, ad te dixi: sine te non prae-
sumsi ; si iubes , dixi ; sed si iuvaveris ,
quod dixi. Si non

iuvas, noli iubere ; sed si iuvas , dignare iubere , et iube me

ad te venire super aquas. Et Dominus e contra: veni ad me,
si praesumis de me. Laetus Dominus vultuque iucundo favens,
expectans piscatorem suum , confessorem suum ,
praesumto-
rem suum ducem suum magnum comitem suum et prir
, , ,

mum carbunculum lapidem pretiosum non longe expectans

, ,

sed prope propter pietatem.

Petro itaque mare subripit trepidanti. Sensit mare in Pe-
tro fidem deficere , et coepit maiore undarum lingua latrare.
Solvitur quod erat firraatum ,
quia fidei solutum est firmamen-
tum. Velut cera sole calente soluta unda laxari , sic coepit
moUita. Sensit petram pelagi Petrus vacillare (2) iam debilem
fluescentem: et depressis vestigiis atque palpitantibus membris,
extensis palmis, exclamat et dicit: adiuva me, Domine, et mi-
serere mei. Semper mihi timor est sine te, et in navicula et

super unda praesumsi venire ad te. Quare tollar a te? Adiu-

va me, ad navem revoca, ascende mecum veniam tecura. ,
Ille

ille Dominus virtutum nobiscura, susceptor noster Deus la-

cob . Petrum allevavit , firmavit , ambulare intrepidum fecit

trepidantes discipulos refecit , conpescuit procellam ,

gubema-
vit naviculam. Ipsam suam sponsam, nostram matrem , tran-
quillet ecclesiam ; et inter istam tempestatem ipsum habearaus

semper gubernatorem, quem Petrus habuit defensorem ' Amen.

(j; Nwnp« nhstulit. (2) Cod. volitare.

 ,,

SERMONES. 717

II. Quantnm valeat ieiunium.

Mc Loyses quadra<iinta diebus et quadraginta noctibus in ere-

mo ieiuua^it , ut legem Domini mereretur accipere. Impetra-
verunt ieiunia quod venter saturus desperabat. Denique vide-
te , fratres karissimi ,
quid sit inter ieiunium et saturitatem

inter ventrem vacuum et pulmonem epulis aestuantem. Moy-

ses ,
quia ieiuna\ it , Dominum vidit ; et populus quia come-
dit et bibit , idola fabricatus est. Quid de Moyse loquor , et

de israhelitica inultitudine ? Ipse princeps generis nostri Adam

quamdiu non comedit , iu paradiso fuit : statim ut comedit
de paradiso eiectus est. Qui in paradiso Dei , virgo fuerat
eiectus de paradiso cogno\it uxorem suam : semper enim sa-

turitati iuncta lascivia est : vicina sibi sunt saginae membra

atque luxuriae 5
pro membrorum ordine , ordo vitiorum eli-

gitur.

Helias sanctus , cui elementa famulata sunt ,

qui caelum
tribus annis et sex mensibus clauserat , ad cuius vocem su-
pemum descendit incendium , cum eum lezabal veliet occide-
re , et fessus sub umbrosa ai"bore iaceret in solitudine , ange-
lus ad eum mittitur , et praeeepit ut sumeret paululum panis
et aquae ;
quadraginta enim dierum ieiunio per desertum ad
Sina montem profecturus erat. Aumquid enim Dominus om-
nipotens ,
qui caelum et terram fecerat , cuius universa creatu-
ra est non poterat mulsa per angelum aut vina transmittere,
,

aut conditos cibos aut mariuas delicias , aut volucrum sua-

,

vitates ? Sed sciebat prophetam suum non aliter posse tempta-

tiones diaboli vincere , nisi ieiuniis erudiretur.

Eiecit nos , fratres karissimi , de paradiso cibus , reducat

esuries. Daniel ille futurorum conscius , et adventus Domini
et eversionis Hierusalem manifestissimus praedicator , ideo \iv

desideriorum appellatus est ,

quia panem desiderii non come-
dit , et potum concupiscentiae non bibit; magis enim Christum
quam epulas desiderabat. lohannes praecursor Domini locustis
in eremo uutritus est , non animalium carnibus et volucrum
suavitatibus. Poterat utique iuxta lordanis fluenta pis«ium si-
 :

718 s. Aur.nsTiM

bi exhibere delicias ; sed paenitentiam praedicaturus , doctri-

nam rigoris et ieiunii exemplo suo magis debuit docere quam

voce. Cum in evangelio quidam daemonio plenus, Domino fuis-
set oblatus ,
quem pnrgare apostoli nequiverunt , interrogan-
tes audiunt : istiusmodi genus non eiicitur nisi orationibus at-
que ieiuniis.

Videte , fratres ,
quanta sit virtus ieiuniorum , ut id va-
leant ieiunia facere quod apostoli nequiverunt. Dimittantur
,

vetera unusquisque se ipsum consideret et perpendat quanta

;

sit orandi differentia inter vacuum ventrem et refectum in- ,

ter rubentem faciem et ora pallentia , inter salivam virginem

et labia crapulis dissoluta , inter oppressum epulis sensum et

inediae tenuitate vigilantem. Non dico duplicata et multiplica-

ta ieiunia , non dico hebdomadas , sed saltem singulos dies
absque ciborum luxuria transigamus. Cessent lavacra , vina ,

vel deliciae non quod creaturam Dei iudicemus esse dam-

;

nandam sed qui toto anno nobis viximus , saltem paucis die-
;

bus Deo vivere valeamus adiuvante nos ipso qui cum Patre ,

et Spiritu sancto vivit et reguat in saecula saeculorum. Amen.

III. De e\angelio ubi Dom.inus de aqua vinum fecit.

lohan. cap. II.

i^ uptiae , in quibus Christus et munerator et conviva discu-

buit ; raunerator scilicet in origine , conviva factus in genere,
ut qui in primordio copulae novellae concesserat nasci ex ho-
mine hominem , ipse quoque nasci dignaretur ex virgine . .

Aures nostrae pulsatae nunc e sancto evangelio sonuerunt

die , inquit , tertio nuptiae factae sunt in Chanan galilaea , et

erat mater lesu ibi ; iuvitatus est autem lesus cum discipulis

ad nuptias. Manichaeorum latebrosa voluptuosae turpitudi-

Si

nis foeditas de nuptiis percontetur , Deus eas, inquit, non fe-

cit. Si ergo Deus nuptias non fecit quomodo in eis Christus ,

cum discipulis suis invitatus adcubuit ? Sed iam opaci hu-

ius mysterii nubilum ventilemus. Die ,
inquit , tertio nuptiae

factae sunt in Chanan galilaea. Splendescente igitur super ob-

scurum, delictis offuscantibus, mundum Trinitatis die, Christus

 SERMOTVBS. 719

venit ad nuptias. Tunc autem anima quae de limi fuerat iam

affricta consortio ,
per fornicationem oblcctantis pomi adulte-
rum demutata maritum, poliutae societatis nuptias celebrat.
Audi Paulum huius malae coniuoationis iterum vincla formi-
dantem timeo inquit ne sicut serpens Evam fefellit astu-
: , ,

tia sua ita corrumpantur mentes vestrae a simplicitate et ca-

,

stitate quae est in Christo lesu domino nostro. Dum itaque in

unius discubitionis instrumento (1) iaetati diabolus et anima la-

seivirent , invitato lesu . . dum vino luxuriae defecerunt. Ge-
netrix autem Christi illa, quae facinerosi (2) concubitus pactum
exhorruit ,
quae non solum corpore verum etiam mente virgo
permansit , intererat invitata , condicione generis non parti-
cipatione criminis , universitate nascendi non societate peccan-
di quae
,
Christo non quae mundo consentiret iucundo.
. . . ,

Haec iuitur mater Christi loniium mundi miserata laborem,

quae se noverat de palmite fidei magnum duxisse bo- . . .

trum a proprio germine coepit exposcere vinum. Quando au-

,

tem angelo credidit tunc pro muudo suggessit tunc inchoavit, :

agere saeculi camam quando non trepidavit ad nuntium. Ec- ,

ce enim ancilla Domini fiat mihi secundum verbum tuum. ,

Mox ex semine sancti Spiritus propagata in saltu virginali

primitiva vitis effloruit ,
quae umbraculis opacata caelestibus
subfrondet . . . nis occultum botrum procreavit. Pependit sa-
lus in fidei apice , et turguit botrus . . . Ecce postmodum ex
matricis utero racemus divinae prolis animatus . . . natus est.

Christus verus botrus continebat equidem intra se vitae vi-

num . . . crucis accesserat prelum. Dicit mater eius : vinum
non habent. virgo sapientissima ! modo meruisti germinatam
sobolem (3) procreare, et iam botrum . . ris exprimere? Equi-
dem non potest nisi germen germini obviare , et (palmiti suo)

resistere. Sed qui de ligno carpsit supplicium , in ligno debet

expectare remedium ; et qui in arbore inlicitam demessuit fru-

gem, expectare (4) debet ad crucem, ut ubi . . hauserat siccita-

(1) Num pro stramento?

(?,) Ita cod. facinus /acineris, iit pigniis jiigneris.

(3) Cod. subulem.

(i) Expectarepro spcctare,in dhis (\uoi\ut: \idi iiiU-idum (odicibus.
Nisi lortp piaestat scribere expectare a cruce.
 ;

720 S. AUGUSTINI

tem, ibi salutis accipiat potionem. Vinum, inquit, non habent.

Attende virgo ,
paulisper ;
praeparet iudaeus lignum , descen-
dat clavus in botrum , et . . . poterit vinum. Quid ante tem-
pus curris ad lacum , cum necdum inpresserit ludas proter-
vum super uva calcaneum? Ipse est enim ille ludas destruc^w
sacratae vindemiae ,
qui •XXX* pactus argenteis botrum di-

vinae prolis iuiaeis . . . inpiis venundavit De quo in psal-

(1).

mis iam fuerat decantatum : nam et homo oacis meae in ,

quem speravi , cjui edebat panem meum , ampliavit super me

calcaneum. Aderit, virgo, certa dies quaprematur fructus tuus,
et tuam Ipsius animam pertranseat gladius , ut constiterit de
botruo (2) pendente quem profuderas ex radice.
Yinum , inquit , non habeut. Et Irsus : quid mihi et tibi

est , mulier ? Nondum venit hora mea . . Utique non fati (3)

sed voti hora non necessi*atis inpositae sed voluntatis inpen-

,

sae . quo cogeretur mori sed quo pro mundo dig-

. . iion ,

naretur mori. Quid mihi et tibi mulier ? An oblitus es ma- ,

trem? An disceriiis potentiam tuam?

. . neret. iNulla est ti- . . .

bi cum matre communitas ? An oculi tui debu ma- . . . . . .

iestas ? Creatorem te designas ? An cred nunc loqui cto- . . . .

rem propellere istinc . . periere nefandissim . . opus dum cum

. . , asti praestigium. Extulit hic Christus super matrem di-
vinitatem suam. ]\on negavit matrem suam , neque se natum
negavit e carne , sed maiestati suae suam subdidit genetri-

cem. Et ideo ait : quid mihi et tibi , mulier ? Noudum venit

hora mea. In rairaculo enim deitas matre altior praedicatur
in hora autem , mortis conmunitas intimatur. Interim Chri-
stus insipidos haustus merificat (4) : fatuus latex fimdebatur in
hydrias, et hauriebautur iuebriata flumina. Quae est ista tam
repentina conversio? In aqua vinum nascitur, in unda sapor
latenter exoritur : germinat suavitas in vinis , et nusquam fru-
ctiiicat vitis ; nulla exprimitur uva , et fervescuut sine palmite
vina.

(t) Ita cod.

(•?) Ita cod. bolrao. Ef quidpm aliqnoties, sed non constaiiter, bolram
et bolruura in lioc sermont" , nec iion alihi apisd Augiislinum.

(3) Contra fati doctrinam saepe scripsit Au^iusliniis.

(4) Aniinadv^yle pul( liruiii vocabuium.

 1 :

SEBMONES. 72

magtii pulchritudo miraculi ! Inseruntur divini praecepti

vires , et in aqua nascitur fructus. Hoc fecit Christus in la-
tice, quod certo tempore facit in vite. Quis enim alius radi-
cem ex imbre maritat ? Quis alius per occultas venarum fi-
bras stellatos palmites laqueat ? Quis turgentes botros ac ve-
lut in apices gemmatos inpinguat nisi is qui universa pro- ,

vocat et multiplicat ? ut quod adstringitur in semine diffun-

datur in germine et quod latet in grano silvescat in folio.
,

Interea ecclesia quae in mensa saeculi cum alien(» viro pol-

,

luta cubitabat, repentinis a Christo haustibus muneratur. Trau-

seunt ad Christum nuptiae. Qui enim vitavit , ipse dotavit.
Arripuit Christus convivium , et ecclesia mutavit sponsum.
Pavit Christus, et exclusus est inimicus. Miscuit sui sanguinis
potionem , et duxit uxorem. Aptavi inquit vos apostolus uni
viro virginem castani exhibere Christo. Ecce illa quondam fe-

cunda nunc formosa , ante adultera nunc matrona , stat a

dextris Dei in vestitu deaurato, circumamicta varietate, per
aquam mundata ,
per sanguinem purpurata ,
per resurrectio-
nem Domiui candidata, pretiosis gemmis gratiae varietata(l):
et sicut dixit scriptura , fulvi sunt oculi eius a viuo , et den-
tes eius candidiores sunt lacte. Potemus ergo et nos vinum
eius cum lacte eius , si volumus et in fide pulchrescere et ,

in virtute candescere , et in ornatu sanctae ecclesiae radiare.

Accipite grande aliut a parvo mysterium. Aliquando et lu-
daea viuum in convivio suo non habuit ,
quia munus sacrati
sanguinis non accepit ; et dum legi nuberet , uon inveuit om-
nino quod biberet. \enit Christus, mutavit legem in gratiam,
illam iullatricem , istam adiutricem. Fudit in legem sanguiuis
poculum , et fecit morieudo couvivium. Gusta\ it architricli-

nus , muudi dominus aquam viuum factam et dicit

id est , ,

omnis homo primum vinum bouum ponit et cum iuebriati ,

fueriut homines , id quod deterius est tu aucem servasti vi- ;

num bonum usque adhuc. Et lex enim saucta ut mandatum ,

sauctum et iustum et bonum ; sed lex et prophetae usque ad

lohannem prophetaverunt ; et ideo adveniente Domino viua
mosetica defeceruut , et vina sanguinis profluxerunt. Illa ac-

(1) >{<>ta nirsiis vdcabiiluin , ni.si est pio varivgata.

 722 S. AUCtUSTINI

ceperunt terminum , ista sumserunt initium. Denique hoc est

initium signorura quae fecit lesus quando pavit gentes occi-
,

sus , et de vino sui sanguinis fecit convivium vulneratus.

Hunc botrum in terra promissionis seu in cespite virginitatis
exortum, aliquando iudaeus in palanga (1) tamquam in praesa-
gio futurae crucis infixerat , sub quo curvaretur , non ex quo
reficeretur. lam enim de eis psalmus fuerat praelocutus : ob-
scurentur oculi eorum ne videant , ct dorsum. eorum semper
incurva. Portabant igitur botrum duo , unus anterior , et al-
ter posterior medio palmitis germinis propago pendebat.
; in
Primus indicabat populum iudaeorum , secundus designabat
populum gentium. ludaeus quidem anteibat, sed contra bo-
trum dorsa pouebat. Gentilis posterior ambulabat , sed botrum
fidei oculis adtendebat ,
quia in pendente credebat. Posuerunt,
inquit Dominus de iudaeis, ad me dorsa et non facies suas.
Primus aversabatur , secundus pascebatur ; ille hanelabat sub
delicti onere , iste bibebat ex aethere. ludaeo ergo botrus po-
sterior ,
gentili erat anterior : illis in fine , nobis in princi-
pio ; illos sequebatur ad supplicium , nos invitabat ad cibum.
Itaque illi desiccati sunt et aruerunt , nos vero comedimus et
bibimus et refecti sumus ,
per ipsum lesum Christum qui vi-
vit cum Patre et cum Spiritu sancto in saecula saeculorum
Amen.

IV. De missa cotidiana.

C ^ongregatio beatitudinis vestrae , fratres karissimi , facit nos

nimio gaudio esse repletos. Sed quia pavet pectus catenis corporis
obligatum , non possum dicere quantum splendor animi vestri
delectat audire. Tamen adgredior ut arrha a Deo data clariore,
,

et pignore splendidissimi luminis refulgente, palpitat sensus mei

dicentis (2). Petout vestris auribus inseratis, fratresmei, officia
sacerdotis ,
quibus per viscera misericordiae incommodum (3)

(1) Nura. xm. ?,4. Et qmdem palanga , vel phalanga, dicebant prae-
sertim .\fri pro liLste, teste Plinio apud Forcell.
{'}.} Sic vidi'i)atur in codice, cuius inilii nunc revisendi copia noii est.

(3) Id est mole.stiam per suum zeluni creare

 ,

SERMONES. 723

non desinet parturire , dicente apostolo Paulo : filioli mei ,

quos
iterum parturio , donec Christus formetur in vobis. Sed illis

ait apostolus ,
qui novellae fidei , et rudis adhuc credulitatis
primitiae, detiuebantur in corde plantaria. Verum, propitio
Deo, quia ita aput (l) vos fidei praerogativa veterescit , ut et
novii sit , ideo novitatem tenet , ut vetus sit : quia sic scriptum
est : vinum bonum veterescit , et cum suavitate bibetur. Ta-
men celare non potui et diutius suppurgatum (2). Nolui videre
quod lugeam nolui videre quod doleam. Clamo quia pastor
,

sum noQ mercenarius qui viso lupo fugit et oves ut pereant ,

,

deirelinquit. Clamo quia timeo clamo quia doleo clamando , :

enim et me excuso et vos non perdo. Nam si tacuero et , ,

me non excuso, et vos perdo. Ait enim Deus per Esaiam

proplietam exclama inquit , in fortitudine tua et noli par-
: , ,

cere sicut tuba exaila vocem tuam annuntia plebi meae pec-
: ,

cata eorum, et domui lacob facinora eorum. Ita eaim devo-

tio vestra refriguit, fratres mei, ut et illut sentiam, et metuam.

Quod Dominus ait : eo quod facinus abundet , refrigescit ca-

ritasmultorum ,
puto in vestra devotioue compleri. Dum enim
vos in domibus vestris sedere sectamini , desertam facitis do-
mum Dei.
Et audi quid per prophetam divina istiusmodi indignatio
omnium mentes obiurgat. Audi , christiane, quod timeas ; au-
di, timorate,quod caveas. Pro eo quod domus sua deserta sit,
ideoque caelum abstinebit pluvias et terra non dabit fructum ,

suum et inducam gladium super opera manuum hominum

,

quia Deus in ecclesiis non auditur. Quis ad hoc , fratres mei

intentus non visceribus contremescat ? Quis non tantis conmina-
tionibus percussus arescat quando sic audiat Dominum indig- ,

nantem eo quod domum suam desertam faciatis

, et domus , (

or)ationis a conventu religioso sit vacua? Plena est populis

platea et silet ecclesia. Utique
, prudens homo non tibi dici- ,
,

tur ut ad domum Dei omni hora convenias. Si in matutinis

vix una hora est , si in diebus festis vix duae horae sunt , ec-
ce parum est quod a te exigit auctor tuus. Et non vis esse

(1) Prisca ortliographia est , iit infra /7/«/ , aliut.

(2) Sic vidchatur in codice.

 724 S. AtlGtJSTINT

beatus ? Vis tibi caelum et terram , mare , et omnia elementa

omnibus temporibus deservire , et non vis una bora vel dua-

bus horis dominicae devotioni vacare ? Castigetur ergo pigritia
vestra , ut procreationes suas non perdat terra. Inducettir gla-
dius super opera manuum illoruni ,
quia Deus in ecclesiis non
auditur.
Condenmat nos pigritia nostra fratres mei. Currit ma- ,

tutinusad synagogam iudaeus festinat et vigilat ad tera- ,

plum paganus et non vigilat aut festinat ad ecclesiam chri-

,

stianus. Magna confusio est christianis ,

qui provocantur ve-
nire ad domum Dei exemplo et contemplatione peiori ; ut plus
sit iudaeus in sua observatione sacrilegus ,
quam christianus in
sua religione devotus. Vigilat gentilis ad idola profanus , et

non vigilat aut festinat christianus ad ecclesiam pro quo cru-

cifixus est Christus. Propterea castigat Deus terram , ut homo
accipiat disciplinam : ut homo corripiatur , terra dar . . . di-

cere. Vos facitis domum meam desertam , et ego desertam fa-

ciam terram vestram. Vos in veniendo ad me non datis mihi

honorem et ego vestrum intercidara laborem quia qui hono-
, :

rificat me inquit et ego honorificabo eum.

, ,

Sed dicturus es mihi forsitan : dives sum , et facultatibus

cunctis abundo , nihil indigeo ,

quid petere possum ? Ergo ex
te dives es ? aut cum divitiis natus es ? qui magis quantum
dives es , tantum ad eum , cuius sunt divitiae , manicare de-
bes : quia meum est , inquit , aurum et argentum , et cui vo-
luero dabo illud. Habes quod non accepisti ? Si ergo accepi-
sti quid gloriaris quasi non acceperis ? Certe si accepisti
,
ni- ,

hil habuisti quia nudus ex utero matris tuae in hoc saecu-

,

lum devenisti pannis obsitus , extrema egestate confectus et

,
,

iam sicut natus moriturus. Habes testem beatum lob dicentem:

nudus exivi de ventre matris meae , nudum me oportet ire in
terram. Curris ad domum faeneratoris adulatoria verba con- ,

ponis , et non ad domum Dei gratuito largitoris ? Quae

curris
est in vobis tanta pigritia, fratres mei ut ad domum Dei ,

minime vigiletis ? Tibi dico ,

quisquis es , rustice piger : pigri-

taris ad domum Dei venire , et non pigritaris terram tuam ex-

colere ? Et nisi desuper tibi dederit pluviam , non poteris rum-
 SERMONES. 7.

pere terram. Nihil tibi de suo praestare poterit , nisi desuper

acceperit. Scriptum est enim : desursum descendit a patre lu-

minum , aput quem non est transmutatio nec vicissitudinis

obumbratio. Sicut et in evangelio scriptum est : verum quae-
rite regnum Dei primo et iustitiam , et haec omnia adponentur
vobis. Ergo, fratres mei, ad ecclesiam Dei vigilare debetis.
Hoc expectat Deus ut illi tantummodo fatearis et non sunt
, ,

morae ut saneris nisi confessionem tuam solummodo quaesi'

,

turus. Explicit.

ANDIADVERSIONES ALIQUOT.

Pag. XXIII. Propter dicta de Bernardo cluniacensi , conferendiis est Da-

clieriusSpicil. ed. nov. T. I. p. quaniquam quae is affert ex Udal-
642;
rico a nostris differunt. ]\um sunt Petri abbatis ? Vide Dacher. ibideni.
P. XXIX. V. 19. via io , corr. ma o me.
P. 90. V. 22. Archiepiscopus bracarensis, intelligitur Bartholomaeus de
Martyribus ex ord. praed.
P. 405. V. 5. a fin. coTr.famHiarissime.
P. 517. Commode fiet adnotatio haec. Litteras Phllippi ad Alexandrum
reprehendoitis eius prodigum animum , recitat Cicero de ofjiciis
II. 15.

P. 542. in nota corr. iactantiae.

P. 545. V. 13. a fin. corr. macti.
P. 611. V. 8. Puto Salazario.
P. 655. Enumeratis a Panvinio romanae urbis descriptoribus addatur iam
ille anonymus ex codice syriaco sumplus , sed de graeca vel latina ori-
gine derivatus, quem nos edidimus in praefatione ad tomum decimum
Scriptorum veterum p. XII-XIV.
 IMPRIMATUR
Fr. D. Buttaoni Ord. Praed. S. P. A, M.

loseph Canali Archiep. Colossen. Vicesgerens.

••^1?
Mai, A. - Spicilegiura Romanum

59 QUfcEN-S PARK
CRt:SCLNT
T0R0NT0--5, CANADA

18148*
*^. •
rb<H5<M?<:^,