PSIHOLOGIJA, 2002, Vol.

35 (1-2), 65-79

UDC 159.946.5

NEKI SOCIO-DEMOGRAFSKI I PSIHOLOKI KORELATI MOTIVA POSTIGNUA

Mirjana Franceko1, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi Filozofski fakultet u Novom Sadu Istraivanje se bavi sledeim problemima: Da li se mladii i devojke meusobno razlikuju u pogledu stepena razvijenosti i strukture motiva postignua? U kojoj meri je nivo obrazovanja i uzrast faktor diferencijacije mladih u pogledu motiva postignua? Da li su vrednosne orijentacije kolektivzam/individualizam i konzervativizam/radikalizam povezane sa tendencijom osobe ka uspehu? Uzorak je sainjavalo 382 ispitanika oba pola, prosene starosti 21 godina i razliite obrazovne strukture. Za merenje motiva postignua koriena je skala MOP2002 (Franceko, Mihi, Bala, 2002), stepen izraenosti vrednosne orijentacije kolektivizma/individualizma utvren je skalom KOIN2002 (Kodopelji, akoti, Janii, 2002), a za utvrivanje stepena konzervativizma/radikalizma primenjena je skala KORA2002 (Janii, Majstorovi, Genc, 2002). Svi primenjeni instrumenti imaju zadovoljavajue metrijske karakteristike. Rezultati pokazuju da se muki i enski ispitanici ne razalikuju znaajno u pogledu ukupnog skora na skali motiva postignua, ali se razlike javljaju na dvema komponentama ovog motiva. ene pokazuju veu istrajnost u ostvarivanju ciljeva i ee, u odnosu na mukarce, u ostvarivanju postavljenih ciljeva vide izvor zadovoljstva. S obzirom na obrazovni nivo razlike su uoene samo u aspektu motiva postignua koji se odnosi na takmienje sa drugima. Ispitanici nieg obrazovnog nivoa i uzrasta pokazuju veu sklonost ka ovom nainu ispoljivanja motivacije za postignuem. Ukupni skor na skali MOP2002 pozitivno korelira sa ukupnim skorom na skali konzervativizma, a isto tako postoji povezanost i meu pojedinim komponentama ovih dispozicija. Ukupni rezultat na skali kolektivizma/individualizma nije povezan sa skorom na skali motiva postignua, ali se povezanost uoava meu pojedinim komponentama ovih fenomena. Kljune rei: motiv postignua, vrednosne individualizam, konzervativizam, radikalizam orijentacije, kolektivizam,

Adresa autora: mira@unsff.ns.ac.yu

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

UVOD Istraivanje prikazano u ovom radu predstalja segment ireg naunog projekta pod nazivom Stanje, faktori i razvoj evropskog identiteta u Jugoslaviji koje finansira Ministarstvo za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije. 2 Pitanja od kojih smo poli mogu se svesti na sledee: da li se mladii i devojke meusobno razlikuju u pogledu stepena razvijenosti i strukture motiva postignua; u kojoj meri je nivo obrazovanja i uzrast faktor diferencijacije mladih u pogledu motiva postignua; da li su pojedine vrednosne orijentacije povezane sa tendencijom osobe ka uspehu. Po Meklilendu (McClelland, Atkinson and al, 1953), autoru koji je ukazao na znaaj motiva postignua, ova sloena motivaciona dispozicija sadri dve komponente: tendenciju osobe ka postavljanju ciljeva i takmienje sa drugim osobama. U novijim istraivanjima strukture motiva postignua (Franceko, Mihi, Bala, 2002) izdvojene su etiri komponente ove sloene motivacione dispozicije. To su: takmienje sa drugim ljudima, istrajnost u ostvarivanju cilja, ostvarivanje cilja kao izvor zadovoljstva i orijentacija ka planiranju. Autori zakljuuju da ovi rezultati uglavnom potvruju stanovite Meklilenda o postojanju dve osnovne komponente motiva postignua (ulaganje napora da se postigne ono to se smatra vrednim i ime e se istai pred drugima). Druge dve izdvojene komponente su instrumentalne osobine ili oblici ponaanja koje osoba razvija kako bi bila uspena u takmienju sa drugim ljudima i/ili u ostvarivanju ciljeva. Dakle, rezultati najnovijih istraivanja ukazuju da u ispitivanju motiva postignua nije dovoljno utvrditi samo stepen razvijenosti ove motivacione dispozicije, nego i njegovu strukturu ili profil na izdvojenim komponentama. Po naem miljenju razlike u strukturi motiva postignua velikim delom ukazuju da li je kod osobe samo razvijena elja ka postignuu ili osoba ima i sposobnost da bude uspena. Naime, za osobe koje imaju tendecije ka takmienju i/ili postizanju cilja, ali nisu razvile osobine da budu uporne, istrajne i orijentisane ka planiranju, vrlo verovatno nee biti uspene. Ova kontradiktornost u strukturi motiva postignua praena je estim frustracijama, gubitkom samopouzdanja, neefikasnou, ali i destruktivnim reakcijama u interakciji sa drugim ljudima, kao to su zavist, pakost, mrnja i slino. Prihvatanje stava o znaaju poznavanja ne samo stepena izraenosti, nego i strukture motiva postignua, vano je pri utvrivanju individualnih razlika i objanjenju ponaanja ljudi, ali i u prouavanju korelacija ove motivacione dispozicije sa drugim psiholokim fenomenima. Po svojoj prirodi motiv postignua spada u kategoriju socijalnih motiva. To znai da je on u najveoj meri rezultat procesa socijalizacije. U teoriji Meklilenda eksplicirana je interakcija izmeu socijalnih faktora ove motivacione dispozicije. Po ovoj teoriji socijalni faktori (kultura, drutvene vrednosti, porodica, kola itd.) utiu na
Nosilac ovog projekta je grupa nastavnika i saradnika Odseka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu
2

66

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

stepen razvoja motiva postignua, ali i ova karakterna osobina ljudi dalje utie na prosperitet drutva u celini. Od postavki Meklilenda vrena su brojna istraivanja korelata motiva postignua.3 Meutim, meu brojnim istraivanjima gotovo da ne postoje ona u kojima se ovaj socijalni motiv stavlja u relaciju sa drugim efektima socijalizacije za koje je karateristino da imaju snano dinamiko dejstvo na ponaanje i koja su, kao i motiv postignua, velikim delom rezultat socijalnih faktora, kulture, drutvene ideologije, porodice, kole i slino, a to su vrednosne orijentacije. Kao i motiv za postignuem i vrednosne orijentacije se karakteriu dinamikim dejstvom koje imaju na celokupno ponaanje linosti, a s druge strane mogu dati i vrednosno znaenje ovoj vrednosnoj dispoziciji. Iz tih razloga bilo bi znaajno ispitati uzajamna meudejstva ovih pojava. Rezultati brojinih istraivanja vrednosnih orijentacija kolektivizma/individualizma i konzervativizma/radikalizma sugeriu da je i ovde re o sloenim fenomenima ije se strukture mogu razloiti na razliite aspekte. Konstrukt kolektivizma/individualizma najvie je poslednjih decenija istraivan u okviru kroskulturalnih istraivanja (Hofstede, 1980; 1983; Hui,1988; Triandis et al., 1986, Triandis, McCusker & Hui, 1990). U Hostede-ovim studijama ova vrednosna orijentacija je posmatrana kao jednodimenzionalni konstrukt, na ijem se jednom kraju nalazila individualistika, a na drugom kraju kolektivistika orijentacija, koje su odslikavale stepen povezanosti pojedinca sa drutvom. Rezultati su pokazivali da se pojedine kulture i drutva znaajno razlikuju po mestu koje mogu zauzimati na ovoj dimenziji. Tako su neke kulture opisivane kao vie kolektivistike, a druge opet kao individualistike. Kasnije studije vie stoje na stanovitu da individualizam i kolektivizam nisu opozitni polovi jedinstvene dimenzije, ve pre separatni atributi, koji se ne iskljuuju nego koegzistiraju istovremeno. U zavisnosti od situacije, svaki od njih moe biti vie ili manje naglaen u nekoj kulturi (Triandis, 1993). No, bez obzira da li se ova vrednosna orijentacija definie kao jedno- ili dvodimenzionalni konstrukt, Hofstede (1980) smatra da se ona moe posmatrati na dva razliita nivoa: kulturnom i individualnom. Nalazi nekih studija pokazuju da su dva nivoa deskripcije fenomena kolektivizma/individualizma visoko povezani i kongruentni (Bond,1988; Schwartz, 1994), ali je velik broj i onih koje sugeriu da se kolektivizam/individualizam razliito manifestuje na kulturnom i individualnom planu (Hofstede & Spangenberg,1987; Kim, Triandis, Kagitcibasi, Choi & Yoon, 1994). Podcrtavajui razliku izmeu individualne i kolektivne mere ove vrednosne orijentacije, Triandis i saradnici predlau korienje termina idiocentrizam i alocentrizam. U istraivanjima koja polaze od dvodimenzionalnog odreenja kolektivizma/individualizma (Realo, Allik & Vadi, 1997) uoava se da je dimenzija kolektivizma mnogo razuenije definisana nego to je to sluaj sa individualistikom orijentacijom. U svom odreenju, Allik i Realo (1996) su dali hijerarhijski model
Jedna od sistematizacija istraivanja korelata motiva postignua data je u radu (Franceko, Mihi, Bala, 2002)
3

67

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

kolektivizma. Po ovoj koncepciji, opti koncept kolektivizma posmatra se kao nadreeni pojam sa mnogim subordiniranim komponentama. Karakteristika ovakvog hijerarhijskog odreenja jeste da subordinirane kategorije sadre sve atribute optije, nadreene kategorije, ali istovremeno poseduju i mnoga druga svojstva koja ih meusobno razlikuju. Meutim, i pored razlika koje postoje meu pojedinim komponentama kolektivizma, hijerarhijska struktura iskljuuje njihovu apsolutnu nezavisnost. Polazei od ovakvog odreenja kolektivizma, Realo, Allik i Vadi (1997) smatraju da je u svakoj kulturi prisutna meavina razliitih komponenata kolektivizma (familism, patriotism, companionship), a da se razlika javlja u stepenu naglaenosti neke od komponenti. U literaturi koja tretira probleme organizacijske kulture, u novije vreme, sreu se studije u kojima je istraivanje i razmatranje fenomena kolektivizma/individualizma sputeno sa nivoa nacionalne kulture na nivo organizacijske kulture. Posebno esto se ispituje veza izmeu stepena kolektivizma/individualizma i efikasnosti u funkcionisanju radnih timova (Baba, Falkenberg & Hill, 1996; Cohen & Bailey, 1997; Workman, 2001). U njima je istaknuto miljenje da su i u tzv. "individualistikim" kulturama, u kojima postoji jak naglasak na linim potrebama i ciljevima pojedinca, ispoljavaju neki oblici kolektivizma, pre svega oni koji su vezani za oseanje pripadnosti organizaciji i organizacijsku posveenost. Mada veza izmeu kolektivizma/individualizma i trajnijih dispozicija, kakve su crte linosti jo nije podrobno istraena, neke studije nalaze da su individualistiki orijentisane osobe vie sklone hedonizmu, da su kompetitivnije i u veoj meri pokazuju izraen motiv za postignuem. Za razliku od njih, kolektivistiki orijentisane osobe su manje sklone emotivnim stresovima, zavisnije od socijalne podrke i pokazuju vei stepen konformizma (Bond & Smith, 1996; Trainds i sar., 1986). Imajui u vidu kompleksnu strukturu kolektivizma, interesovalo nas je da li motivacija za postignuem, pored sugerisane povezanosti sa individualizmom, istovremeno moe biti povezana i sa nekim komponentama kolektivistike orijentacije. Dimenzija konzervativizma/radikalizma manifestuje se kroz stav pojedinca prema uvoenju novina u razliitim drutvenim pojavama i pitanjima. Meu konstruktorima instrumenata za merenje stepena izraenosti konzervativizma/radikalizma bila je, i jos uvek je prisutna, dilema oko toga koja su to vana drutvena pitanja u kojima se najvie moe manifestovati konzervativni, odnosno radikalni stav pojedinca. Mada nam namera nije da u ovom radu detaljnije razmatramo te dileme, istakli bi neke od razloga brojnih problema pri definisanju pojmova i indikatora ove vrednosne orijentacije. Pored kulturoloke uslovljenosti znaajno je istai da odreenje koji su to stavovi indikatori konzervativizma, a koji radikalizma, je uvek relativno i definie se u odnosu na prethodni vrednosni sistem jednog drutva. Adornovi pokazatelji konzervativizma pedesetih godina XX veka u amerikom drutvu, po kome se ova vrednosna orijentacija, izmeu ostalog, manifestuje preko naglaavanja praktinosti i ambicioznosti, zatim kroz tenju ka uspehu i kroz isticanje vanosti kompetencije i slobodne konkurencije, bi u naem drutvu na poetku XXI veka zasigurno bili pre indikatori radikalizma nego zalaganja 68

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

za status quo. Dakle, namee se pitanje opravdanosti traganja za univerzalnim pokazateljima konzervativizma i radikalizma. S obzirom da smo u ovom israivanju koristili jednu kod nas novokonstrisanu skalu za merenje konzervativizma/radikalizma (Janii, Majstorovi, Genc, 2002), poli smo od operacionalnog odreenja koje stoji u njenoj osnovi, a koje je dato u delu rada koji se odnosi na primenjene instrumente. Kako se znaenje navedenih termina (na primer po Adornu) u velikoj meri preklapa sa odreenjem motiva za postignuem, nametnulo nam se pitanje da li se osobe sa izraenom motivacijom za postignuem mogu odrediti kao konzervativnije od onih sa slabo izraenom ovom vrstom motivacije. U ovom istraivanju postavili smo sledee ciljeve: 1. Utvrditi relacije izmeu nekih socio-demografskih obeleja i motiva postignua. 2. Utvrditi prirodu relacija izmeu pojedinih vrednosnih orijentacija i motiva postignua. METOD Varijable istraivanja Kao nezavisne varijable posmatrane su: Pol; Obrazovni nivo ( ispitivanjem su obuhvaene dve kategorije ispitanika: sa zavrenom srednjom i visokom kolom; mora se napomenuti da se podela na osnovu nivoa obrazovanja poklapa sa uzrasnom diferencijacijom ispitanika, to znai da srednji obrazovni nivo u isto vreme odgovara mlaem uzrastu (18 godina), a da visoki obrazovni nivo odgovara starijem uzrastu (24 godine) ); Vrednosne orijentacije: Kolektivizam/individualizam definisan je kao odreivanje mesta i uloge pojedinca u iroj zajednici. Individualistika orijentacija predstavlja sklonost pojedinca da sebe vidi kao individuu koja je dovoljno autentina i mona da se bez obavezne uklopljenosti u iri kolektiv ostvari i realizuje; nasuprot tome kolektivistika orijentacija znai da pojedinac sebe vidi kao sekundarnog u odnosu na uu ili iru grupu u ijim okvirima jedino nalazi uslove za postizanje zadovoljavajueg ivotnog statusa. Elementi navedenog odreenja konkretizovani su kroz etiri indikatora: 1. odnos prema privatnosti, 2. oslanjanje na sebe/oslanjanje na grupu, 3. angaovanje radi line promocije/angaovanje radi promocije grupe i 4. instrumentalna vrednost grupe/autentina vrednost grupe; Konzervativizam/radikalizam definisan je kao sistem stavova prema razliitim drutvenim pitanjima, pri emu su kao indikatori posmatrani odnosi prema: 1. pravima na socijalnu zatitu pojedinca u drutvu, 2. kontroli seksualnog ponaanja i 3. razoruanju; 69

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

Status zavisne varijable istraivanja ima motiv postignua, odreen kao tenja ka postizanju uspeha, bilo da je taj uspeh definisan ostvarivanjem vlastitih ciljeva i/ili isticanjem pred drugim ljudima.Motiv postignua posmatran je kao sloena motivaciona dispozicija ije su komponente: takmienje sa drugim ljudima, istrajnost u ostvarivanju cilja, ostvarivanje cilja kao izvor zadovoljstva i orijentacija ka planiranju (Franceko, Mihi, Bala, 2002). Hipoteze istraivanja Poli smo od pretpostavke da razlike izmeu mukaraca i ena u motivu postignua ne postoje, kako u stepenu izraenosti, tako ni u pogledu njegove strukture, ali da e se javiti razlike s obzirom na obrazovni nivo ispitanika. Dalje pretpostavke su da vrednosne orijentacije kolektivizma/individualizma i konzervativizma/radikalizma jesu u vezi sa stepenom izraenosti motiva postignua u celini i da se ta povezanost javlja i meu pojedinim komponentama ove tri varijable. Instrumenti istraivanja Za merenje vrednosne orijentacije kolektivizma/individualizma koriena je skala KOIN2002 (Kodopelji, akoti, Janii, 2002). Vrednosna orijentacija konzervativizma/radikalizam merena je instrumentom KORA2002 (Janii, Majstorovi, Genc, 2002). Motiv postignua meren je skalom MOP2002 (Franceko, Mihi, Bala, 2002). Uzorak Istraivanje je sprovedeno na uzorku od 382 ispitanika oba pola, prosene starosti 21 godina i razliite obrazovne strukture (srednja i visoka kola). Ispitivanje je sprovedeno tokom 2001. i 2002. godine.

REZULTATI I DISKUSIJA Razlike meu polovima posmatrane su na skali motiva postignua u celini, kao i u pogledu pojedinih faktora ove motivacione dispozicije dobijenih u naim ranijim istraivanjima (Franceko, Mihi, Bala, 2002). Dobijeni rezultati prikazani su u tabeli 1.

70

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

Tabela 1: Znaajnost razlika meu polovima u pogledu motivu postignua

komponente MOP-a takmienje sa drugima cilj kao izvor zadovoljstva istrajnost u ostvarivanju cilja orijentacija ka planiranju ukupan skor na MOP-u

POL muki enski muki enski muki enski muki enski muki enski

N 133 248 133 248 133 248 133 248 133 248

aritmetika sredina* 50.45 49.71 48.31 50.88 48.26 50.97 50.77 49.57 196.69 197.97

SD 10.98 9.43 10.70 9.52 10.68 9.51 9.58 10.23 24.43 25.43

t 0.69 -2.41 -2.54 1.11 -0.47

p 0.49 0.02 0.01 0.27 0.63

*Znaajnost razlika meu pojedinim komponentama utvrena je na standardizovanim vrednostima, dok je rezultat na celokupnoj skali MOP-a iskazan na sirovim skorovima.

Pregledom rezultata u prethodnoj tabeli uoava se da se muki i enski ispitanici ne razlikuju u pogledu stepena izraenosti motiva postignua u celini. Meutim, statistiki znaajne razlike postoje u nekim od njegovih komponenata, kao to su istrajnost u ostvarivanju ciljeva i postizanje cilja kao izvora zadovoljstva. Uporedna struktura motiva postignua mukih i enskih ispitanika prikazana je grafiki (grafikon broj 1).
Grafik 1: Struktura motiva postignua

52 51 50
skor

muski zenski

49 48 47
takmicenje sa drugima cilj kao izvor zadovoljstva istrajnost u ostvarivanju cilja orijentacija ka planiranju

71

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

Utvrena razlika ukazuje da ene u veoj meri nego mukarci vide ostvarenje cilja kao izvor zadovoljstva. To nadalje moe znaiti da su one spremnije od mukaraca da prihvate odloeno potkrepljenje, koje je implicitno sadrano u pojmu cilja. Na ovom mestu interesantno je pomenuti i rezultat, takoe dobijen u ovom istraivanju, o postojanju statistiki znaajne razlike meu polovima (t = -8.70, p = 0.00) u pogledu stava prema seksualnim slobodama. Mukarci u poreenju sa enama imaju daleko liberalniji stav prema negativnom nainu ispoljavanja seksualnih sloboda koji se ogleda u veoj toleranciji prema prostituciji, pornografiji i javnom eksponiranju raznih oblika seksualnog ponaanja. Povezivanjem ova dva rezultata otvara se pitanje da li to znai da mukarci vie preferiraju neposredna i trenutna zadovoljenja potreba nego ene, a da su u manjoj meri spremni na prihvatanje odloenog potkrepljenja?! Druga utvrena razlika ukazuje da se ene pokazuju kao istrajnije u ostvarivanju svojih ciljeva u odnosu na mukarce. Objanjenje ovih razlika moe se vezati za nivo frustracione tolerancije. Naime, dolaenje do postavljenog cilja esto podrazumeva niz prepreka koje osoba treba da savlada. Prepreke koje se postavljaju izmeu osobe i eljenog cilja predstavljaju izvor frustracije. ene su u veoj meri suoene sa raznim vrstama prepreka na putu ka ostvarivanju cilja, u drutvima u kojima dominiraju patrijarhalne vrednosti i obrasci ponaanja, to je odlika i nae kulture. ee suoene sa problemom konflikta uloga linih i poslovnih ciljeva, one su stavljene u situaciju da u veoj meri izgrade otpornost na frustracije. Istrajnost u ostvarivanju ciljeva podrazumeva vii nivo frustracione tolerancije, te otuda i utvrene polne razlike u pogledu ove komponente motiva postignua. U tabeli 2 dat je prikaz statistike analize znaajnosti razlika izmeu ispitanika razliitog nivoa obrazovanja na skali motiva postignua.
Tabela 2: Znaajnost razlika meu ispitanicima razliitog obrazovnog nivoa u pogledu motivu postignua

komponente MOP-a takmienje sa drugima cilj kao izvor zadovoljstva istrajnost u ostvarivanju cilja orijentacija ka planiranju ukupan skor na MOP-u

POL srednji visoki srednji visoki srednji visoki srednji visoki srednji visoki

N 287 95 287 95 287 95 287 95 287 95

aritmetika sredina* 50.60 48.18 49.91 50.26 50.19 49.40 50.05 49.85 198.58 194.29

SD 10.59 7.72 10.30 9.08 10.27 9.15 9.99 10.06 25.34 23.91

t 2.05 -0.29 0.67 0.17 1.45

p 0.04 0.77 0.50 0.87 0.15

*Znaajnost razlika meu pojedinim komponentama utvrena je na standardizovanim vrednostima, dok je rezultat na celokupnoj skali MOP-a iskazan na sirovim skorovima.

Pregledom rezultata u tabeli 2 uoava se statistiki znaajna razlika izmeu dve obrazovne kategorije u aspektu motivu postignua: takmienje sa drugima. Ova 72

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

komponenta je izraenija kod ispitanika nieg obrazovnog nivoa. Imajui u vidu strukturu naeg uzorka, gde razlike u nivou obrazovanja ujedno znae i razlike u starosti ispitanika, u objanjenju uoene razlike moe se poi od oblika ponaanja karakteristinih za ova dva uzrasna perioda. Pretpostavljamo da je takmienje sa drugima, kao nezreliji i manje adekvatan oblik ispoljavanja motiva postignua (u odnosu na druge komponente), ee prisutno na mlaim uzrastima. Naime, na ovom uzrastu osobe su u ivotnoj dobi kada jo trae svoje mesto u drutvu i bore se za ostvarivanje eljenog statusa. Takoe, moe se pretpostaviti da se sazrevanjem i/ili ostvarivanjem nekih vanijih ivotnih ciljeva stvaraju i drugaiji mehanizmi na kojima pojedinac zasniva samopouzdanje, gradi oseanje samoaktualizacije i kompetencije, koji se pre i vie vezuju za druge aspekte motiva postignua. U cilju istraivanja relacija izmeu vrednosnih orijentacija i motiva postignua, posmatrani su odnosi ovih pojava u celini, kao i korelacije pojedinih komponenti ovih sloenih psiholokih fenomena. Koeficijenti korelacije prikazani su u tabeli 3.
Tabela 3: Koeficijenti korelacije izmeu vrednosnih orijentacija i motiva postignua

Komponente vrednosnih orijentacija

Motiv Takmienje sa drugima Cilj kao izvor zadovoljstva

Imperativni kolektivizam .002 .078 Podreenost individue -.019 .043 .172** kolektivu Individualistika -.146** .384** .145** orijentacija Instrumentalni -.005 .096 .018 kolektivizam Ukupni skor .019 .057 -.056 Kanjavanje seksualnih -.155** .178** .005 sloboda Nepodravanje .181** -.105* -.009 socijalne zatite Militarizam .123* -.065 -.042 Ukupni skor .086 .046 -.039 * Korelacije znaajne na nivou 0.05; ** Korelacije znaajne na nivou 0.01;

postignua Istrajnost u Orijentacija ostvarivanju ka cilja planiranju .034 .069 .136** .008 .035 -.078 .072 .080 -.032 .078

Ukupni skor .092 .120* .165** .046 -.024 .036 .071 .028 .115*

Visina koeficijenta korelacije izmeu ukupnih skorova ispitanika na skali vrednosne orijentacije individualizma/kolektivizma i skali motiva postignua je niska i nije statistiki znaajna. Meutim, izmeu pojednih komponenata ove dve varijable postoje statistiki znaajne povezanosti. Prva takva povezanost, znaajna na nivou pouzdanosti od 0.01, javlja se izmeu podreenosti individue kolektivu (kao komponente kolektivizma/individualizma) i istrajnosti u ostvarivanju cilja (kao komponente motiva postignua). 73

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

Kroz uklopljenost u kolektiv i angaovanje u svrhu ostvarivanja zajednikih ciljeva, individua se, s jedne strane podreuje kolektivnim interesima, ali istovremeno u njemu nalazi i podrku da istraje u realizaciji bilo linog, bilo kolektivnog cilja. Isto tako, osoba u kolektivu pored line odgovornosti, koju ima pred samom sobom, ima i odgovornost pred grupom kojoj pripada. Mogue je da takav povean stepen odgovornosti doprinosti poveanju motivacije i istrajnosti u ostvarivanju cilja. Drugi statistiki znaajan koeficijent korelacije (na nivou od 0.01) uoava se izmeu podreenosti individue kolektivu i orijentacije ka planiranju. Na osnovu ovih rezultata moe se pretpostaviti da osobe koje na ovaj nain imaju izraen kolektivistiki duh u veoj meri prihvataju ciljeve grupe i pridravaju se postavljenih pravila i socijalnih normi. Ovo indirektno moe ukazivati da one spremnije neke svoje trenutne elje i potrebe stavljaju u drugi plan i podreuju viim ciljevima, kao to su na socijalnom planu kolektivni interesi i normativi, a na individualnom dugoroni planovi u ostvarenju cilja. Podreenost individue kolektivu kao aspekt kolektivistike vrednosne orijentacije u znaajnoj je povezanosti (na nivou pouzdanosti od 0.05) i sa ukupnim skorom na skali motiva postignua. Ovaj rezultat predstavlja potvrdu predhodna dva nalaza i mada je re o niskom koeficijentu korelacije, sugerie da razvijen motiv postignua podrazumeva i izvestan stepen kolektivistike orijentacije, olien u ovom aspektu. Komponenta vrednosne orijentacije kolektivizma/individualizma, nazvana individualistika orijentacija povezana je statistiki znaajno sa vie komponenti motiva postignua, ali i sa ukupnim skorom na skali MOP2002. Statistiki znaajan negativan koeficijent korelacije (p=0.01) izmeu individualistike orijentacije i takmienja sa drugima govori da osobe koje su vie individualistiki nastrojene u manjoj meri pokazuju tendenciju ka takmienju sa drugima. To nadalje moe znaiti da one situaciju postignua ne vide toliko u takmienju sa drugima koliko u ostvarivanju vlastitih ciljeva. Ovu konstataciju potvruju i rezultati o pozitivnoj povezanosti izmeu ovog aspekta individualizma/kolektivizma i komponenti motiva postignua: istrajnost u ostvarivanju ciljeva i cilj kao izvor zadovoljstva. Imajui u vidu navedene rezultate, moe se postaviti pitanje da li i u kom stepenu individualistika, odnosno kolektivistika orijentacija doprinosi u oblikovanju naina ispoljavanja i zadovoljenju motiva postignua. Izmeu stepena izraenosti motiva postignua i stepena izraenosti konzervativizma postoji statistiki znaajna pozitivna korelacija (p=0.05).Celovitiji uvid u prirodu ove povezanosti dobija se kroz sagledavanje relacija izmeu pojednih komponenti ova dva fenomena. Posmatrajui komponetu konzervativizma kanjavanje seksualnih sloboda moe se uoiti da osobe koje u manjem stepenu imaju izraen stav da seksualne slobode treba ograniiti i kanjavati u veoj meri izraavaju svoj motiv postignua u formi takmienja sa drugima. Objanjenje ove veze moglo bi se nai u liberalnijem odnosu takvih osoba prema socijalnim normama, javnom i linom moralu.Verovatno 74

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

da se stav sve je dozvoljeno u javnom ivotu reflektuje i u situaciji takmienja u smislu cilj opravdava sredstvo. Restriktivniji stav prema seksualnim slobodama u pozitivnoj je povezanosti sa vienjem ostvarenja cilja kao izvora zadovoljstva. U osnovi ove povezanosti mogu stajati razliita individualna znaenja hedonizma. Sa jedne strane, izvor zadovoljstva se moe videti u situacijama koje dovode do trenutnog potkrepljenja i neposrednog zadovoljenja potreba. S druge strane, izvor zadovoljstva moe biti ostvaranje cilja koje podrazumeva predhodno dugotrajno ulaganje napora i spremnost osobe na odloeno zadovoljstvo, kako bi kasnije potkrepljenje proizvelo vei i dugotrajniji pozitivan efekat. Komponenta konzervativizma koja se ogleda u negativnom odnosu prema razvijanju socijalne zatite u pozitivnoj je korelaciji (p=0.01) sa tendencijom ka takmienju sa drugima. To bi moglo znaiti da negativni aspekti takmienja sa drugima podrazumevaju smanjenu empatiju, to se onda reflektuje i na odnos prema socijalno ugroenim slojevima drutva. Vei stepen podravanja razvoja socijalne zatite, po dobijenim rezultatima, korelira sa izraenijom tendencijom da se u ostvarenim ciljevima nalazi izvor zadovoljstva. Ovakav nain percipiranja cilja predstavlja i izraz orijentacije ka linom razvoju. Moe se pretpostaviti da se tenja ka samorazvoju proiruje i na tenju razvoja drutva u celini, iji je jedan od pokazatelja i socijalna sigurnost graana. Aspekt konzervativizma, olien u militantnim tendencijama povezan je sa tendencijom da se motiv postignua zadovoljava kroz takmienje sa drugima. Obe motivacione dispozicije na neki nain predstavljaju odraz tenje ka dominaciji nad drugim ljudima. Sagledavanje komponente motiva postignua nazvane takmienje sa drugim ljudima u svetlu vrednosnih orijentacija, upuuje na zakljuak da se ovom nainu ispoljavanja motiva postignua pre mogu pripisati negativna nego pozitivna obeleja. Dok bi se za ostale tri komponente ove motivacione dispozicije pre reklo da predstavljaju zrelije naine ispoljavanja motiva postignua. Dakle, vrednosne orijentacije mogu se posmatrati kao dispozicije koje daju vrednosni ton nainu ispoljavanja i zadovoljenja ovog motiva. ZAKLJUAK Polne razlike u ukupnoj izraenosti motiva postignua nisu uoene. Meutim, posmatrajui razlike po pojedinim komponentama, moe se zakljuiti da se ene pokazuju kao istrajnije u ostvarivanju ciljeva i da vie, nego mukarci, percipiraju dostizanje ciljeva kao izvor zadovoljstva. Obrazovni nivo se nije pokazao kao znaajan faktor izraenosti motiva postignua. Razlika se uoava samo u komponenti takmienja sa drugim ljudima, koja se kao nezreliji i manje adekvatan oblik ispoljavanja motiva postignua, ee sree kod ispitanika nieg obrazovnog nivoa. Kako je kategorija ispitanika nieg 75

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

obrazovanja po svojoj starosnoj strukturi ujedno i mlaa, dobijene razlike mogue je delom pripisati i uzrasnim karakteristikama. Posmatrana u celini, vrednosna orijentacija kolektivizma/individualizma nije povezana sa motivom postignua u celini. Povezanost se, ipak, uoava meu njihovim pojedinim komponentama. Na osnovu analize uoenih povezanosti, moe se zakljuiti da osobe sa izraenijom individualistikom orijentacijom uopte imaju razvijeniji motiv postignua. Takve osobe pokazuju veu istrajnost u ostvarivanju ciljeva i u veoj meri postizanje cilja percipiraju kao izvor zadovoljstva. Istovremeno, one su manje sklone da svoju motivaciju za postignue iskazuju kroz takmienje sa drugima. Iz navedenog moe se zakljuiti da ove osobe situacije postignua vie vide kroz ostvarivanje eljenih ciljeva, tj., kao vid takmienja sa samim sobom. Podreenost individue kolektivu kao jedan od pokazatelja izraene kolektivistike orijentacije u pozitivnoj je povezanosti sa ukupnom izraenou motiva postignua, ali i sa istrajnou u postizanju ciljeva i orijentaciji ka planiranju. Mada rezultati mnogih ranijih istraivanja vie dovode u vezu izraen motiv postignua sa individualistikom orijentacijom, ovim je pokazano da i izvesni aspekti kolektivistike orijentacije mogu doprineti razvoju motiva postignua. Nai rezultati pokazali su da je gledano u celini vrednosna orijentacija konzervativizam/radikalizam povezana sa motivom postignua. Celovitiji uvid o prirodi povezanosti dobija se na osnovu koeficijenata korelacije izmeu pojedinih elemenata ova dva sloena psiholoka fenomena. Istraivanjem je utvreno da: vei stepen radikalizma u pogledu seksualnih sloboda izraenija tendencija ka takmienju konzervativniji stav u pogledu seksualnih sloboda izraenija tendencija posmatranja cilja kao izvora zadovoljstva negativniji stav prema socijalnoj zatiti izraenija tendencija ka takmienju pozitivniji stav prema socijalnoj zatiti izraenija tendencija posmatranja cilja kao izvora zadovoljstva vei stepen militarizma vei stepen izraenosti takmienja sa drugima Mada su data razliita psiholoka objanjenja ovih korelacija, opti zakljuak je da vrednosne orijentacije konzervativizam/radikalizam diferenciraju osobe u pogledu strukture motiva postignua i to na dve osnovne komponente ove motivacione dispozicije. Polarizacija konzervativizam-radikalizam, kada je re o odnosu prema seksualnim slobodama i socijalnoj zatiti, praena je polarizacijom u strukturi motiva postignua koja se manifestuje u izraenoj tendenciji ka takmienju sa drugima ili u prepoznavanju cilja kao izvora zadovoljstva. Sadrinska analiza korelata pojedinih komponenti motiva postignua ukazuje da se zakljuak, iznet u diskusiji rezultata po kome vrednosne orijentacije daju vrednosno znaenje motivu postignua, prvenstveno odnosi na konzervativizam, odnosno, radikalizam. Utvrene korelacije mogu se tumaiti ne samo sa stanovita motiva postignua, nego i kroz prizmu prirode i kvaliteta indikatora konzervativizma i radikalizma. Naime, dobijeni rezultati jesu potvrda da je ova vrednosna orijentacija veoma sloen psiholoki fenomen, te da i dalje ostaje otvoreno pitanje njegovih indikatora. 76

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

LITERATURA Allik, J., Realo, A. (1996) The hierarchical nature of individualism-collectivism: Comments on Matsumoto et al. (1996), Culture and Psychology, 2, 109-117. Baba, M.L., Falkenberg, D. R., Hill, D.H. (1996) Technology management and American culture: Implications for business process redesign, Technology Management, November, 44-54. Bond, M. H. (1988) The cross-cultural challenge to social psychology, Newbury Park, CA: Sage Bond, R., Smith, P. (1996) Culture and conformiti: A meta-analisis of studies using Asch's line judgment task, Psychological Bulletin, 119, 111-137. Cohen, S. G., Bailey, D.E. (1997) What makes teams work: Group effectiveness research from the shop floor to the executive suite, Journal of Managmenet, 23, 239-290. Franceko, M., Mihi, V., Bala, G. (2002) Struktura motiva postignua merena skalom MOP2002, Linost u viekulturnom drutvu, Zbornik Odseka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, vol.4, 134-143. Hofstede, G. (1980) Culture's consequences: International differences in work-related values, Beverly Hills, CA: Sage Hofstede, G. (1983) Dimensions of national cultures in fifty countries nad three regions, in J. Deregowski, S. Dziurawiec, R.C. Annis (Eds.), Expiscations in cross-cultural psychology, (335-355), Lisse, Netherlands: Swets & Zeitlinger Hofstede, G., Spangenberg, J. (1987) Measuring individualism and collectivism at occupational and organizational levels, in C. Kagitcibasi (Ed.), Growth and progress in cross-cultural psychology, (113-122), Lisse, Netherlands: Swets & Zeitlinger Hui, C. H. (1988) Measurement of individualism-collecitivism, Journal of Research in Personality, 22, 17-36. Janii, B., Majstorovi, N., Genc, L. (2002) Kostrukcija, merne karakteristike i faktorska struktura jedne skale za utvrivanje vrednosne orijentacije konzervativizma-radikalizma, Linost u viekulturnom drutvu, Zbornik Odseka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, vol.4, 124-133. Kim, U., Triandis, H.C., Kagitcibasi, C., Choi, S.C., Yoon, G. (1994) Individualism and Collectivism: Theory, method and applications, Thousand Oaks, CA: Sage Kodopelji, J., akoti, J., Janii, B. (2002) Struktura skale kolektivizma i individualizma KOIN2002, Linost u viekulturnom drutvu, Zbornik Odseka za psihologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, vol.4, 115- 123. McClelland, D.C. Atkinson, J.W., Clark, R.A., Lowell, E.L. (1953) The Achievement motive, New York, Appleton-Century-Crofts, inc. 77

Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

Realo, A., Allik, J., Vadi, M. (1997) The hierarchical structure of collectivism, Journal of Research in Personality, 31, 93-116. Schwartz, S.H. (1994) Beyand individualism/collectivism: New cultural dimensions of values, in Kim, U., Triandis, H.C., Kagitcibasi, C., Choi, S.C., Yoon, G. (Eds) Individualism and Collectivism: Theory, method and applications, (85119) Thousand Oaks, CA: Sage, Triandis, H.C. et al., (1986) The measurement of etic aspects of individualism and collectivism across cultures, Australian Juornal of Psychology, 38. 257-267Triandis, H.C., McCusker, C., Hui, C.H. (1990) Multimethod probes of individualism and collecitivism, Juornal of Personality and Social Psychology, 59, 10061020. Triandis, H.C. (1993) Collectivism and individualism as cultural syndromes, CrossCultural Research, 27, 155-180. Triandis, H. C., Bontempo, R., Villareal, M.J., Asai, M., Lucca, N. (1988) Individualism and collectivism: Cross-cultural perspectives on self-ingroup relationships, Journal of Personality and Social Psychology, 54, 323-338. Workman, M. (2001) Collectivism, individualism and cohesion in a team-based occupation, Journal of Vocational Behavior, 58, 82-97.

78

Neki socio-demografski i psiholoki korelati motiva postignua

ABSTRACT

SOME SOCIO-DEMOGRAPHIC AND PSYCHOLOGICAL CORRELATES OF THE ACHIEVEMENT MOTIVE Mirjana Franceko, Jasmina Kodopelji i Vladimir Mihi

Research is dealing with the following: Do men and women differ in level or structure of the achievement motive? Are level of education and age significant factors in differentiation of young concerning the level of achievement motive? Do such values as collectivism/individualism and conservativism/radicalism correlate with the person`s tendency to suceed? Sample was 382 men and women, average age of 21 and different levels of education. Scale MOP 2002 (Francesko, Mihic, Bala) has been applied for the achievement motive measurement; level of collectivism/individualism has been measured by KOIN2002 (Kodzopeljic, Sakotic, Janicic) and for the dimension conservativism/radicalism scale KORA2002 (Janicic, Majstorovic, Genc) has been used. All scales mentioned have very good metric characteristics. Results show that men and women do not differ significantly concerning the score at the achievement motive scale, but they do differ in two factors that make this motive. Women show more persistancy in achieving the aim and more often, compared to men, find pleasure in achieving those aims. Concerning the level of education, only one component (competition) showed relevant differences. Younger and less educated people showed higher tendency to compete. Total score at the MOP2002 scale ccorrelates positively with the total score at the conservativism scale; also, correlation has been found between components of these two dispositions. Keywords: achievement motive, value orientations, collectivism, individualism, conservativism

79