IDZ DO

PRZYKADOWY ROZDZIA
SPIS TRECI

KATALOG KSIEK
KATALOG ONLINE
ZAMW DRUKOWANY KATALOG

TWJ KOSZYK
DODAJ DO KOSZYKA

CENNIK I INFORMACJE
ZAMW INFORMACJE
O NOWOCIACH
ZAMW CENNIK

CZYTELNIA
FRAGMENTY KSIEK ONLINE

Wydawnictwo Helion
ul. Chopina 6
44-100 Gliwice
tel. (32)230-98-63
e-mail: helion@helion.pl

Mistrzowskie stosowanie
czcionek. Jak to zrobi?
Autor: Robin Williams
Tumaczenie: Anna Witerkowska
ISBN: 83-7361-237-8
Tytu oryginau: The Non-Designer's Type Book
Format: B5, stron: 230
Przez kilkaset lat sprawy typografii zajmoway jedynie drukarzy, skadaczy
i projektantw. Pozostali mieli z typografi najwyej bierny kontakt, dysponujc
zaledwie jednym krojem pisma: swoim wasnym pismem odrcznym lub krojem
czcionki standardowej maszyny do pisania. Z chwil pojawienia si komputerw
osobistych w kocu dwudziestego wieku pismo drukowane i typografia zyskay na
popularnoci. Kady posiadacz komputera moe wrcz przebiera w krojach pisma
co prowadzi na og do opakanych efektw.
Robin Williams zabiera edytorw i mionikw typografii w podr po wiecie regu
rzdzcych pismem drukowanym. Po drodze wyjania logiczne podstawy tych regu,
tak by czytelnik zrozumia co wyglda lepiej i dlaczego. Jeeli chcesz, by Twoje
dokumenty byy czytelne i wyglday profesjonalnie, ale wci nie wiesz jak to
osign, potrzebujesz tej ksiki.
Ksika zawiera omwienie rnych aspektw dobrej typografii, wrd ktrych
znajdziesz:
znaki i style interpunkcyjne
znaki specjalne
zestawy eksperckie
fonty technologii Multiple Masters
znaki zamaszyste, inicjay i ozdobniki
odstpy midzyliterowe, odstpy midzywierszowe i odstpy w akapitach
typografi prowokujc
dobr krojw pisma
Robin Williams napisaa kilkanacie wietnie sprzedajcych si i obsypywanych
nagrodami ksiek. Jej jasny i zwizy styl, dziki ktremu nawet najbardziej zawie
niuanse projektowania wydaj si proste, zyska jej wiernych czytelnikw na caym
wiecie.

.
.
.
.
.
.
. 5

Spis trecic

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maa powtrka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Krtka historia pisma

1. Wieki pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Aldus Manutius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Czytelno i zrozumiao
2. Sztuka czytelnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Sztuka zrozumiaoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Interpunkcja
4. Dobre i ze cudzysowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
5. Optyczne wyrwnywanie marginesw . . . . . . . . . . . 55
6. Style w interpunkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
7. Kiedy zmieni lini pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

s
type_s_001-018.indd 5

2003-10-31, 16:43:14

.
.
.
.
.
.
6 . spis treci

Mistrzowskie pisanie
8. Zestawy eksperckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
9. Kapitaliki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
10. Cyfry nautyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
11. Ligatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
12. Pisma wskie i szerokie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
13. Typograa aszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Odstpy
14. Kerning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
15. Interlinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
16. Odstpy w akapitach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
17. Wyrwnanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Szczegy
18. Nagwkii podtytuy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
19. Teksty wystawione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
20. Podpisy pod ilustracjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
21. Wyrnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
22. Przenoszenie wyrazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

l
type_s_001-018.indd 6

2003-10-31, 16:43:15

.
.
.
.
.
.
spis treci . 7

Efekty specjalne
23. Litery ozdobne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
24. Inicjay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
25. Kolor w typograi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
26. Ozdobniki i symbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
27. Kroje z semiogramami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
28. Nie bd niemiay! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Decyzje w typografii
29. Typograa prowokujca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
30. Fonty Multiple Masters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
31. Wybr kroju pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
32. Grzechy gwne dtp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
33. Trendy w pimie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Informacje dodatkowe

Dodatek A.
Dystrybutorzy fontw i oprogramowania . . . . . 210

Dodatek B.
Narzdzia do pracy z fontami . . . . . . . . . . . . . . 214

Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

r
type_s_001-018.indd 7

2003-10-31, 16:43:16

Wieki pisma
Zdumiewajce, istnieje kilkadziesit tysicy cyfrowych krojw pisma. To
moe by przygniatajce dowiadczenie zdecydowa si, jakie fonty kupi lub chociaby, jakich uy.
Ale jeli pogrupujemy kroje pisma w zestawy wedug ich wsplnych cech
charakterystycznych, proces wyboru okae si duo prostszy atwiej jest
wybra kroje do prywatnej biblioteki, wybierajc kilka z kadej kategorii.
atwiej te zdecydowa, jakie kroje pisma zestawi na stronie, jeli mamy pewno, e wybieramy po jednym z kadej kategorii. A proces ich
grupowania pozwala na wejcie w wiksz z nimi zayo, pozwala dostrzec ich bardziej subtelne cechy.
Pogrupowanie w siedem grup kilku tysicy krojw pisma ma podobny
sens, jak podzielenie ludzkich osobowoci na kilka typw charakterw.
Zawsze bd kroje (lub ludzie), ktrych nie da si atwo zaszeregowa,
ale zazwyczaj maj tyle rozpoznawalnych cech charakterystycznych, e
warto przynajmniej sprbowa.
Omwi siedem rnych grup krojw: oldstyle, modern, slab serif, kroje
antyestetyczne, pisanki oraz kroje dekoracyjne. Pierwszych pi jest powizanych z histori istnieje wiele interesujcych zalenoci pomidzy
rozwojem pisma drukowanego i rozwojem cywilizacji architektury, archeologii, lozoi, a nawet ekonomii. Nie oznacza to oczywicie, e kade
pismo rozwino si w okrelonym punkcie historii. Krj Goudy Oldstyle, zaprojektowany przez Frederika Goudyego w 1915 roku, jest klasycznym przykadem grupy oldstyle, ktrej pocztek rozwoju datuje si
w przyblieniu na rok 1500. Drukarz Aldus Manutius jest uwaany za
osob, ktra wycia pierwsz czcionk tego kroju w 1495 roku. Prawd
mwic, Aldus by tak wybitn osobowoci, e zdecydowaam si doda opowie o nim na kocu tego rozdziau.

type.indb 19

2003-10-29, 11:17:00

.
.
.
.
.
.
20 . k r t k a h i s t o r i a p i s m a

Antykwy renesansowe
Charakterystyczne cechy antykw renesansowych (ang. old face), ktre
rozwiny si bezporednio z tradycyjnego pisma rcznego, pochodz ze
sposobu, w jaki skrybowie trzymali piro i stawiali litery. Gdy w poowie
wieku XV rozpowszechni si druk, skadany z pojedynczych czcionek,
formy liter wycinanych w metalu przypominay te, ktre byy wszystkim znane litery powstae z pocigni zaostrzonego pira trzymanego pod ktem. W tym momencie historii jedynym sowem drukowanym
byy ksigi. Wielkie ksigi, spoczywajce na pulpitach i czytane na gos.
Jedynym zadaniem maszyn drukarskich byo drukowanie ksig (adnych
wizytwek, adnego papieru do chleba), wic pierwsze kroje pisma byy
znakomicie czytelne, poniewa tylko do czytania suyy.
Antykwy renesansowe maj elegancki, wdziczny wygld i s wietnym
wyborem przy skadaniu przejrzystych i dugich partii tekstu. Klasyczny
antykwa renesansowa jest niemal niewidzialny, co oznacza, e forma
pisma nie zakca odbioru (zazwyczaj adna jego cecha nie przyczynia
si do pomyek). Gwny tekst tej ksiki zosta zoony klasyczn antykw renesansow o nazwie Caslon.
Antykwy renesansowe zawsze maj szeryfy. Szeryfy w maych literach s
ukone i podparte, co oznacza, e z gwn kresk litery cz si ukiem (s to tak zwane szeryfy klinowe). Linia kreski delikatnie przechodzi z cienkiej w grub, tak jakby powstaa z pocignicia pirem. A jeli
poprowadzimy lini czc przewenia litery, bdzie ona ukona. Jest
to tzw. o cieniowania. Litery w antykwach renesansowych maj zawsze
o pod ktem rnym od prostego.

Antykwy renesansowe

type.indb 20

2003-10-29, 11:17:00

.
.
.
.
.
.
. w i e k i p i s m a . 21

Antykwy klasycystyczne
Czasy si zmieniy. wiat si zmieni. Pismo zmienio si rwnie. Antykwy klasycystyczne (ang. modern) rozwiny si w czasie, gdy ludzie zaczli
postrzega wiat w inny sposb. W Ameryce wprowadzono demokracj,
we Francji pozbyto si monarchii, trwaa rewolucja przemysowa, a polityczni i spoeczni myliciele kreowali bardziej racjonalny, mechaniczny
wizerunek wiata i jego mieszkacw. Barok, rokoko i antykwy renesansowe okazay si przestarzae. Antykwy klasycystyczne odzwierciedlay cisy nacisk na struktur i form. Ostatni bastion potomkw pisma
rcznego pad.
Kroje modern maj werw i elegancj, ale te tendencj do chodnego wygldu. Nie s bardzo czytelne. Tak jest, to nie najlepszy wybr dla
dugiego lub drobnego tekstu, poniewa duy kontrast pomidzy przeweniami a pogrubieniami liter powoduje olepiajcy efekt, nieprzyjazny dla oczu.
Kroje tej grupy maj szeryfy, ale s one we wszystkich znakach poziome
i bardzo cienkie, bez ukw czcych je z kresk litery (s to tak zwane
szeryfy kreskowe). Kreski liter gwatownie zmieniaj swoj grubo. O
cieniowania jest zupenie pionowa.

Antykwy klasycystyczne

type.indb 21

2003-10-29, 11:17:00

.
.
.
.
.
.
22 . k r t k a h i s t o r i a p i s m a

Antykwy linearne szeryfowe

Tak wic rewolucja przemysowa trwa, a jednym z jej rezultatw jest pojawienie si nowego obszaru w biznesie reklamy. Oczywicie, wczeniej
istniao niewiele produktw, ktre mona byoby zareklamowa. Na pocztku projektanci starali si poszerzy pogrubienia w antykwach klasycystycznych, ale poczenie bardzo grubych kresek z bardzo cienkimi
sprawiao, e tekst stawa si niemal nieczytelny. Dlatego te pogrubili ca liter.
Antykwy linearne szeryfowe (ang. slab serif )take maj poziome szeryfy,
ale s one grubsze w porwnaniu do szeryfw antykw klasycystycznych
(tak zwane szeryfy belkowe). Rnica midzy pogrubieniami a przeweniami w kreskach liter jest niewielka, a w niektrych krojach w ogle
jej nie ma. Antykwy linearne szeryfowe s zdyscyplinowane i maj mocniejsze sylwetki ni antykwy renesansowe.
Zao si, e jeste ciekaw, dlaczego nazwy tak wielu antykw linearnych
szeryfowych nie pochodz od nazwisk ich projektantw. Wikszo antykw renesansowych odziedziczyo nazwy po swoich twrcach, np. Goudy,
Baskerville i Garamond, natomiast wiele antykw linearnych szeryfowych
ma nazwy nawizujce do Egiptu. Na przykad Scarab (pol. skarabeusz),
Memphis, Nile (pol. Nil ) czy Glypha (od ang. hieroglyph pol. hieroglif ).
Porednio przyczyni si do tego Napoleon. Jeden z jego inynierw znalaz Kamie z Rosetty, ktry okaza si kluczem do odczytania egipskich
hieroglifw. To przyczynio si do oglnowiatowego zainteresowania archeologi staroytnego Egiptu i wybuchu prawdziwej egiptomanii. Dystrybutorzy krojw pisma zauwayli, e jeli maj one egipskie nazwy,
sprzedaj si lepiej. Do dnia dzisiejszego ten typ krojw pisma jest czasami nazywany egipcjank, mimo e nie ma adnego powizania midzy
takim stylem i krajem faraonw, z wyjtkiem chwilowej mody.

Antykwy linearne szeryfowe

type.indb 22

2003-10-29, 11:17:01

.
.
.
.
.
.
. w i e k i p i s m a . 23

Antykwy linearne bezszeryfowe

W 1816 roku William Caslon IV stworzy jednoelementow egipcjank, w ktrej usun wszystkie szeryfy, poniewa nie znosi prostych szeryfw. Ten krj nie by wielkim przebojem. Nie by, pki w 1919 nie powstaa szkoa Bauhausu i pismo bezszeryfowe nie stao si popularne.
Zgodnie z mottem Bauhausu, goszcym, e forma wynika z funkcji,
kroje pisma zostay sprowadzone do niezbdnej, najprostszej, najbardziej
funkcjonalnej formy, ktrej przykadem jest krj Futura. Ta nowa szkoa
wzornictwa wywara wpyw na cay wiat.
Antykwy linearne bezszeryfowe, (ang. sans serif ) co chyba oczywiste, s
zupenie pozbawione szeryfw. Linie tworzce liter s praktycznie jednakowej szerokoci, bez zauwaalnych pogrubie i przewe (jest bardzo mao wyjtkw, takich jak krj Optima). Antykwy linearne bezszeryfowe maj czsto du wysoko tekstu, tak wic ich obecno na stronie
jest wyrazista.

Antykwy linearne bezszeryfowe

type.indb 23

2003-10-29, 11:17:01

.
.
.
.
.
.
24 . k r t k a h i s t o r i a p i s m a

Kroje antyestetyczne
Z chwil pojawienia si komputera Macintosh i dtp projektowanie krojw pisma po raz pierwszy w historii przeszo w rce mas. Waniejsze ni ten fakt w co wierz byo powszechne rozbudzenie zainteresowania typogra. Wielu ludzi, ktrzy do tej pory nawet nie wiedzieli,
co to jest krj pisma, zainteresowao si wygldem liter na billboardach
czy na opakowaniu chleba. Wraz z moliwoci tworzenia wasnych krojw i zmiany ich ukadu na ekranie runy wszystkie zasady tradycyjnego
projektowania i typograi. Kto wie, dokd doprowadzi ta typograczna
anarchia, ale jake zabawne i ekscytujce jest ogldanie tych projektw
(i korzystanie z nich!).
Kroje antyestetyczne (zwane take: fringe, grunge, garage, deconstructive,
edge, lawless, lub po prostu brzydkie) s zazwyczaj znieksztacone, wykrzywione, psychodeliczne, rozmylnie byle jakie, czsto mao czytelne.
Ale na pewno s identykowalne i rne od innych historycznych krojw
pisma, a wiele z nich jest piknych w swojej brzydocie. I sprawia to tak
przyjemno, gdy si ich uywa! Polecam moj zabawn ksik A Blip
in the continuum, ilustrowan przez Johna Tolletta prawdziwy festiwal brzydkich krojw pisma.
Antyestetyczne kroje pisma. Czy
one nie s wietne? Uwielbiam je.

type.indb 24

2003-10-29, 11:17:02

.
.
.
.
.
.
. w i e k i p i s m a . 25

Pisanki
Pisanki (ang. script ) i kroje dekoracyjne pojawiay si w prawie kadym
okresie typogracznej historii. Jak atwo si domyli, pisanki staraj si
naladowa pisma odrczne wykonywane rnymi narzdziami: pirem,
patykiem, pdzelkiem itp. Bez wikszych kopotw mona rozpozna
kroje nalece do tej grupy.

Pisanki.

Ksenotypy
Ksenotypu (ang. decorative) take nie da si nie zauway litery wygldaj jak baletki, sznur, japoska pagoda lub jak wycierane gumk. Ksenotypy maj za zadanie jedynie ozdabia, co nie jest zupenie bezuytecznym zajciem. Dobrze zastosowane dodadz publikacji urody, stworz
wraenie wykoczonego wygldu lub podkrel zawarto. Naduywane mog zniszczy wygld projektu.

Ksenotypy.

type.indb 25

2003-10-29, 11:17:03

.
.
.
.
.
.
26 . k r t k a h i s t o r i a p i s m a

Aldus Manutius
To moe wyda si dziwne, ale w XV wieku we Woszech niewiele publikacji drukowano pismami romaskimi (ang. roman). Niemal wszystkie dziea naukowe
lub religijne byy drukowane grek. Tak czy inaczej,
nie byo wtedy zbyt wiele ksiek innego rodzaju. Nie
za wiele powieci lub horrorw.
Kiedy Aldus Manutius otworzy wasna rm wydawnicz Dolphin
Press, przemys drukarski liczy mniej ni 50 lat. Ale w caej Europie pracowao ju ponad tysic maszyn drukarskich i wydrukowano dosownie
miliony ksiek. Aldus by dumny ze swoich greckich pism i dba o nie.
Natomiast o rzymskie, przeciwnie, nie kopota si zbytnio. Prawd mwic, wikszo z nich nie bya dobrze zaprojektowana i Aldus uywa
ich tylko do prac sponsorowanych przez bogatych klientw lub uczonych
przyjaci. Ale w 1496 roku wydrukowa dzieo De Aetna, swojego przyjaciela i rzymskiego uczonego, Pietro Bembo. Uy do tego celu pisma
wygrawerowanego przez Francesco Griffo o lekkiej kresce, zaakcentowanych przeweniach i delikatnych szeryfach. By to natychmiastowy
sukces. Claude Garamond zacz uywa go we Francji i rozpowszechni w caej Europie. Projekt Griifa przez setki lat mia wpyw na powstajce pisma stanowi wzr i inspiracj.
Bembo jedna z najlepszych wspczesnych adaptacji pisma zaprojektowanego przez Francesco Grio
dla Aldusa Manutiusa
Aldus w cigu dwudziestu piciu lat swojej pracy wydawniczej wydrukowa grubo ponad 1200 rnych tytuw. Ponad 90 procent opublikowanych przez niego ksiek byo greck klasyk. Przed otwarciem rmy
Aldus by uczonym, ktry mia wielu patronw, tak wic klasyka bya
bliska jego sercu. Jego ksiki kupowali ludzie wyksztaceni, bogaci oraz

type.indb 26

2003-10-29, 11:17:03

.
.
.
.
.
.
. w i e k i p i s m a . 27

ciekawi wiata i wiedzy. Aldus tworzy mae ksiki, octavo*, z myl

o ludziach zajtych, ludziach z wyszych sfer podrujcych w misjach
rzdowych po Europie, czonkach rewolucji edukacyjnej studentach
wci rosncej liczby uniwersytetw. Tym samym by twrc pierwszych
maych, przenonych i podrcznych ksiek.
Ocjalnym stylem pisma uczonych skrybw poudniowej Italii w pnych latach XV wieku byo swobodne, pochye i ozdobne pismo o nazwie kacelareska. Aldus, by jego ksiki bardziej przycigay odbiorcw
z wyszych klas, skopiowa ekskluzywn kanelaresk i na jej bazie stworzy krj pisma. I to by przebj. Co za wyczucie rynku!
Aldus zastrzeg prawa autorskie do nowego kroju pisma. Stara si zabezpieczy prawa nie tylko do tego jednego kroju, chcia te mie monopol na wszystkie kroje pochylone. I udao si. Jego prawa chroni nawet
dekret papieski. Ale, oczywicie, jak atwo si domyli, nie ustrzego go
to przed kradzie. Ludzie skradli jego pomysy. Rzymianie przynajmniej nazwali ten styl Aldino, reszta Europy nazywaa go italik (italic ), poniewa wywodzi si wanie z Italii. Pierwsza drukarska italika
wycita przez Aldusa (cho tak naprawd wyci j Francesco Griffo) powstaa w 1501 roku w Wenecji. (Czy nazwa Venice nic Wam nie
przypomina?).
Innowacje Aldusa Manutiusa stawiaj go w szeregu tu obok samego Gutenberga, jako prawdopodobnie najwaniejszego drukarza Renesansu. Popularyzujc italik niewiadomie wpyn na kierunki rozwoju
krojw pism w nastpnych wiekach. Przed pikn octavo Aldusa jedynymi przenonymi ksikami byy modlitewniki, wszystkie inne miay
charakter cikich wolumenw, spoczywajcych na pulpitach do gonego czytania. Wraz z powstaniem italiki Aldusa na stronie mogo pomieci si wicej tekstu, czyli oszczdzano papier i przestrze, Tym samym
ksiki staway si bardziej dostpne. Dostp do wiedzy sta si atwiejszy i wiat si zmieni. Ponownie.
* Format powstay przez trzykrotne zoenie arkusza papieru (odpowiadajcego rozmiarami rozpitoci ramion papiernika) na 16 stron, czyli 8 kart. (przyp. tum.)

type.indb 27

2003-10-29, 11:17:06

.
.
.
.
.
.
28 . c z y t e l n o i z r o z u m i a o

st
Funkcja czytelnoci je
czsto
-traktowana zbyt powanie
em
i akcentowana koszt
indywidualnoci.

Paul Rand

type.indb 28

2003-10-29, 11:17:07