You are on page 1of 15

LINGUAGEM, CULTURA E COGNIO, OU A LINGUSTICA COGNITIVA

Augusto Soares da Silva


(Universidade Catlica Portuguesa)

Citao / Quotation Silva, Augusto Soares, Linguagem, Cultura e Cognio, ou a Lingustica Cognitiva, in Augusto Soares da Silva, Amadeu Torres & Miguel Gonalves (orgs.), Linguagem, Cultura e Cognio: Estudos de Lingustica Cognitiva. Coimbra: Almedina, vol. I, 2004, pp.1 -18.

1. 15 anos de Lingustica Cognitiva A Lingustica Cognitiva constituiu-se institucionalmente como paradigma cientfico h precisamente dcada e meia, com a criao da International Cognitive Linguistics Association e a realizao do primeiro International Cognitive Linguistics Conference (Duisburg, Alemanha, 1989), a que se tm seguido congressos bianuais (o ltimo em Logroo, Espanha, 2003, e o prximo em Seoul, Coreia, 2005), e com a fundao, em 1990, da revista Cognitive Linguistics e da coleco Cognitive Linguistics Research. Mas nos anos 80 que nasce e se dese nvolve, em diferentes locais e de diferentes formas, graas sobretudo aos trabalhos dos norte -americanos George Lakoff (Lakoff & Johnson 1980, Lakoff 1987), Ronald Langacker (1987, 1990, 1991) e Leonard Talmy (1983, 1988). Das suas diversas origens (cf. Bernrdez 1999), destacam-se, por um lado, o interesse pelo significado, pela sua flexibilidade e variabilidade, j evidenciado, alis, pelo extinto movimento heterodoxo da Semntica Generativa (de que G. Lakoff foi um dos lderes), e a insatisfao com os resultados do programa da Gramtica Generativa de N. Chomsky e, por outro lado, os resultados da investigao psicolgica de E. Rosch sobre o papel dos prottipos no processo de categorizao. Sinal da sua maturidade o extenso e em rpido crescimento conj unto de publicaes: entre muitas outras, as cerca de trs dezenas de obras da coleco Cognitive Linguistics Research (Mouton de Gruyter, Berlim/Nova Iorque), os 15 volumes da revista Cognitive Linguistics (id.), o recente Annual Review of Cognitive Lingu istics (John Benjamins, Amesterdo), vrios estudos e colectneas publicados por John Benjamins Publishing Company

(Amesterdo) e pelo Center for the Study of Language and Information de Stanford (Califrnia), e naturalmente as obras mais recentes dos trs fundadores da Lingustica Cognitiva G. Lakoff (Lakoff & Johnson 1999), R. Langacker (1999a) e L. Talmy (2000, no prelo). Do mesmo acervo, fazem parte introdues e manuais de Lingustica Cognitiva: Ungerer & Schmid (1996), Cuenca & Hilferty (1999), Janssen & Redeker (1999), Taylor (2002), Lee (2002), Dirven & Verspoor (2004), que inaugura a srie de manuais Cognitive Linguistics in Practice, Croft & Cruse (2004), Geeraerts & Cuyckens (no prelo), (uma breve introduo em portugus pode encontrar se em Silva 1997). Tambm na Internet a Lingustica Cognitiva encontra uma larga expresso, parcialmente documentada na pequena webliografia apensa a esta introduo. A consolidao da Lingustica Cognitiva nos ltimos quinze anos reflecte-se tambm num estimulante pluralismo de teorias, mtodos e agendas e ainda na recepo e, nalguns casos, complementao mtuas de outras perspectivas lingusticas actuais, particularmente o funcionalismo lingustico de T. Givn e muitos outros a esta vasta tradio funcionalista, claramente oposta tradio formalista (leia-se, generativista), que Langacker (1999b) relaciona o novo movimento. Tambm estas perspectivas funcionalistas, mais umas do que outras, partilham da ideia fundamental da Lingustica Cognitiva: a de que a linguagem parte integrante da cognio (e no um mdulo separado), se fundamenta em processos cognitivos, scio -interaccionais e culturais e deve ser estudada no seu uso e no contexto da conceptualizao, da categorizao, do processamento mental, da in teraco e da experincia individual, social e cultural.

2. O que cognitivo na Lingustica Cognitiva? naturalmente no contexto do paradigma cognitivo em psicologia, antropologia, filosofia da cincia, biologia, neurocincia e outras disciplinas afins que a Lingustica Cognitiva justifica o seu atributo (cf. Geeraerts 1995 e Peeters 2001): ao assumir que a interaco com o mundo mediada por estruturas informativas na mente, tais como a linguagem, ela cognitiva no mesmo sentido em que o so as outr cincias cognitivas. Mas, por outro as lado, distingue-se de todo um vasto conjunto de abordagens da linguagem como fenmeno mental, constituindo tambm elas outras lingusticas cognitivas, como a Gramtica Generativa ou ainda as investigaes da linguagem no quadro da Inteligncia Artificial: parte aquela e outras compatibilidades genricas (cf. Newmeyer 1999), como bem explica Geeraerts (1995: 113), enquanto a Lingustica Cognitiva toma a linguagem como meio da relao epistemolgica entre sujeito e objecto e procura, assim, saber como que ela contribui para o conhecimento do mundo, a Lingustica Generativa toma a linguagem como objecto da relao epistemolgica e quer saber como que esse conhecimento da linguagem adquirido. Consequentemente, a Lin gustica Cognitiva assume que factores situacionais, biolgicos, psicolgicos, histricos e scio-culturais so necessrios e fundacionais na caracterizao da estrutura lingustica, ao passo que a Lingustica Generativa os toma como secundrios ou auxilia res reside aqui, segundo Langacker (1999b: 14), a diferena crucial entre a perspectiva funcionalista (nela includa o movimento cognitivo) e a perspectiva formalista (bem representada no modelo generativista) de estudo da linguagem. Mais especificamente, a Lingustica Cognitiva caracteriza-se por trs princpios fundamentais (Geeraerts 1995: 113): o da primazia da semntica na anlise lingustica e os da natureza enciclopdica e perspectivista do significado lingustico. A primazia da semntica decorre da prpria perspectiva cognitiva adoptada: se a funo bsica da linguagem a categorizao, ento a significao ser o fenmeno lingustico primrio. Os outros dois

princpios especificam a natureza do fenmeno semntico. Se a linguagem serve para catego rizar o mundo, ento o significado lingustico no pode ser dissociado do conhecimento do mundo e, por isso mesmo, no se pode postular a existncia de um nvel estrutural ou sistmico de significao distinto do nvel em que o conhecimento do mundo est associado s formas lingusticas. (Perde, assim, sentido a famosa dicotomia entre conhecimento lingustico e conhecimento enciclopdico). E se a funo categorizadora da linguagem impe estruturas e formas ao conhecimento do mundo, ento este no obje ctivamente reflectido na linguagem: em vez de o espelhar, a linguagem um meio de o interpretar e construir, de organizar conhecimentos que reflectem as necessidades, os interesses e as experincias dos indivduos e das culturas. Nestes princpios assenta a prpria posio filosfica e epistemolgica do movimento cognitivo, que Lakoff e Johnson (Lakoff 1987, Johnson 1987, Lakoff & Johnson 1999, Johnson & Lakoff 2002) caracterizam como sendo o experiencialismo ou, em verso mais recente, realismo corporizado ou encarnado (embodied realism), (para uma discusso crtica, ver o terceiro fascculo do volume 13 da revista Cognitive Linguistics, de 2002, nomeadamente a crtica de Rakova 2002 e as respostas de Johnson & Lakoff, Sinha e Krzeszowski; ver tambm Martins 2003 e Silva 2004). Metodologicamente, a Lingustica Cognitiva autodefine-se como modelo baseado no uso (usage-based model)  expresso introduzida por Langacker (1988, 2000) e apropriadamente utilizada por Barlow & Kemmer (2000). Uma orientao maximalista, no-redutiva e de baixo para cima (em contraste com o esprito minimalista, redutivo e de cima para baixo do modelo generativista). Daqui, a importncia do mtodo da observao do uso real das expresses lingusticas com base em corpora. Experien cialismo e anlise do uso implicam uma orientao fundamentalmente hermenutica, no sentido atribudo por Dilthey s cincias humanas (Geeraerts 1997: cap. 5). E a resposta ao crucial problema da interpretao consistir, no em encontrar uma espcie de alabeto do f pensamento humano, mas em fundamentar empiricamente as interpretaes das expresses lingusticas na experincia individual, colectiva e histrica nelas fixada, no comportamento interaccional e social e na fisiologia do aparato conceptual humano. Desta forma empiricista (enunciada por Langacker 1999b em termos de princpio de evidncia convergente), conseguir a Lingustica Cognitiva, como assinala Geeraerts (1999), evitar, por um lado, o subjectivismo radical a que o princpio do experiencialismo poder conduzir e, por outro, o idealismo para que tendem certas anlises em semntica cognitiva. Segue-se, destes princpios e mtodos, uma estratgia geral de pesquisa que, por um lado, tem levado dos processos de categorizao no lxico aos existentes a nvel da gramtica e, por outro, s diferentes dimenses da funo categorizadora da linguagem. Destas duas opes resultam as principais linhas de investigao em Lingustica Cognitiva. Tal como o lxico, a gramtica concebida como um inventrio de unidades simblicas convencionais (pares de forma e significado); as construes (e no as regras) so o objecto primrio de descrio e qualquer construo vlida um par de forma e significado; lxico e gramtica constituem um continuum e o conhecimento gramatical uniformemente representado na mente dos falantes. Esta alternativa simblica da gramtica tem a sua expresso mais elaborada na Gramtica Cognitiva de Langacker (1987, 1990, 1991, 1999a) e na Gramtica de Construes (Goldberg 1995, Croft 2 001). E a categorizao lingustica tem sido sistematicamente estudada em trs vertentes. Primeiro, o estudo da estrutura interna das categorias tomadas isoladamente, onde se destacam a teoria do prottipo (Taylor 1995, Geeraerts 1997; complementarmente, ateoria da vantagem de MacLaury 1997) e, com ela, os estudos sobre a polissemia e fenmenos afins (ver Cuyckens & Zawada 2001; Cuyckens, Dirven & Taylor 2003; Silva 2001). Segundo, a investigao de estruturas conceptuais que combinam categorias individuais em modelos mentais coerentes. Destacam-se aqui a teoria da metfora conceptual, protagonizada sobretudo por G. Lakoff (Lakoff & Johnson 1980, 1999; Lakoff 1987, 1993), (para uma

viso de conjunto da investigao cognitiva recente sobre metfora, metonmi e outros mecanismos de linguagem a figurada, ver Gibbs & Steen 1999, Panther & Radden 1999, Barcelona 2000, Dirven & Prings 2002, Panther & Thornburg 2003, Silva 2003), a frame semantics (Fillmore 1985), a teoria dos espaos mentais e da integrao conceptual (blending) de G. Fauconnier e M. Turner (Fauconnier 1985, 1997; Fauconnier & Turner 1996, 1998; Coulson & Oakley 2000; Brandt 2000, 2001; Turner & Fauconnier 2002), o estudo de modelos culturais (Holland & Quinn 1987, Palmer 1996, Lakoff 1996) e ainda, embora vinculada ao funcionalismo anglo -saxnico e aos estudos de tipologia lingustica, a teoria da gramaticalizao (Hopper & Traugott 1993, Traugott & Dasher 2002). Finalmente, o estudo da relao entre forma e significado, orientado pelo princpio da iconicidade. A este conjunto de programas, h que acrescentar os (ainda poucos) estudos neurocognitivos da linguagem dentro do mesmo movimento, como os de Deane (1992) e os de Lakoff, enquanto membro da equipa interdisciplinar sediada no Instituto Internacional de Cincia da Computao de Berkeley, que ultimamente tem desenvolvido a teoria neural da linguagem. Estes e os de outros linguistas, como Lamb (1999), justificaro, como argumenta Peeters (2001), um outro sentido ao adjectivo cognitiva ou um outr ramo (que o mesmo baptiza de Lingustica o Neurocognitiva) da Lingustica Cognitiva, pelo qual ela poder ganhar maior visibilidade e integrao dentro da comunidade das cincias cognitivas. E muito perto de estudos, com aplicaes linguagem, de neurobi logos e outros neurocientistas como o Prmio Nobel Gerald Edelman (1992) e o tambm premiado Antnio Damsio (1995, 2000, 2003), que nos trabalhos de Lakoff, Johnson e Langacker tm encontrado vrias afinidades.

3. A posio da Lingustica Cognitiva no c ontexto da lingustica contempornea Como j foi referido, Langacker (1999b) relaciona a Lingustica Cognitiva tradio lingustica funcionalista e, assim, ope aquela tradio formalista. Apesar da multiplicidade das suas agendas, metodologias e mode los tericos, the various strands of cognitive and functional linguistics are complementary, synergistically related facets of a common global enterprise (Langacker 1999b: 14). A arquitectura da lingustica cognitivo -funcional envolve, esclarece Langacker, o reconhecimento do estatuto fundacional das funes semiolgica (cognoscitiva) e interaccional da linguagem e dos factores situacionais, biolgicos, psicolgicos, histricos e scio -culturais que a determinam; uma agenda complexa e multifacetada, inclu indo domnios to diversos como discurso, variao e mudana, tipologia, aquisio e bases neurolgicas da linguagem; e naturalmente diversas metodologias, mas cumprindo todas os princpios de evidncia convergente a partir de mltiplas origens e de coern geral. cia Geeraerts (2003a) caracteriza o desenvolvimento da lingustica do sc. XX em termos de uma sucesso de movimentos descontextualizadores e recontextualizadores, envolvendo contexto quer o ambiente scio -cultural da linguagem, quer o nvel performativo (interaccional) do uso lingustico, quer ainda as bases cognitivas e experienciais dos falantes. O movimento descontextualizador e autonomista tem a sua expresso mais representativa e elaborada na Gramtica Generativa: a perspectiva gentica assumid por Chomsky decorre da sua a falta de interesse pela dimenso scio-cultural da linguagem e conduz a uma des-semantizao da gramtica e focalizao nos sistemas de regras formais. A recontextualizao da gramtica, ou recuperao das vrias dimenses contextuais rejeitadas pela movimento generativo, tem sido feita, sobretudo nas ltimas duas dcadas, pela reintroduo do lxico na gramtica e assuno da centralidade do significado na arquitectura gramatical, pelo restabelecimento da ligao entre gramtica e performance e a importncia dada ao discurso e interaco e, embora ainda como tendncia minoritria, pelo interesse dado construo scio -cultural do significado e pela

explorao da interaco entre linguagem e cultura. Para estes quatro processo de recontextualizao, muito tem s contribudo a Lingustica Cognitiva, atravs dos seus vrios programas de investigao, acima referidos, a par de outros contributos que se situam fora do movimento cognitivo, como os das abordagens funcionalistas.

4. Relaes entre linguagem, cultura e cognio Lingustica Cognitiva e Cultural Contrariamente a uma ideia relativamente generalizada, a focalizao na cognio no implica uma perspectiva das mentes como entidades descontextualizadas; dito mais concretame nte, a focalizao na conceptualizao e noutras bases cognitivas da linguagem no implica a excluso nem a secundarizao dos factores interaccionais, sociais e culturais, no implica uma perspectiva descontextualizada da estrutura lingustica. Bem pelo c ontrrio. As mentes individuais no so entidades autnomas, mas corporizadas -encarnadas e altamente interactivas com o seu meio; e atravs desta interaco e acomodao mtua que a cognio e a linguagem surgem, se desenvolvem e se estruturam. No existe, pois, propriamente linguagem humana independentemente do contexto scio -cultural. Mas no menos verdade que a linguagem reside primariamente nas mentes individuais, sem as quais a interaco lingustica no poderia ocorrer. Provavelmente mais do que qualquer outra abordagem contempornea da linguagem, a Lingustica Cognitiva reconhece explicitamente, no s que a capacidade para a linguagem se fundamenta em capacidades cognitivas gerais, como tambm que todas estas capacidades so culturalmente situada e definidas. Ela assume e s desenvolve uma concepo inteiramente contextualizada (enciclopdica) do significado, claramente exposta em Langacker (1997). Muitos dos principais programas de investigao acima referidos exploram a dimenso scio cultural e as relaes entre os aspectos cognitivos e os aspectos culturais da linguagem: entre outros, a teoria da metfora conceptual de G. Lakoff, a Gramtica Cognitiva de R. Langacker, o estudo de modelos culturais e teorias populares, os vrios e importantes trabalhos existentes sobre cognio espacial, os estudos das condies cognitivas das inovaes lingusticas e das condies sociais da sua propagao, numa linha de biologia evolutiva (Croft 2000), as implicaes sociolingusticas de um modelo baseado no uso (Geeraerts 2003b), estudos de Palmer (1996) e Lakoff (1996) e os reunidos em Hiraga, Sinha & Wilcox (1999) e Dirven, Frank & Ptz (2003). Os resultados destas investigaes evidenciam que o conhecimento cultural desempenha um papel fundamental no s no lxico, como alis bvio, mas tambm, e em idntica extenso e profundidade, na gramtica. ainda de assinalar o esprito incorporativo (Hawkins 2001: 3) da Lingustica Cognitiva, um espao plural que acolhe e estimula naturalmente estudos especificamente lingusticos mas tambm estudos especificamente psicolgicos ou neurolgicos, estudos especificamente antropolgicos e interculturais e ainda aqueles que combinam estas e outras orientaes. Em sntese, e tomando as palavras de Langacker, despite its men focus, cognitive linguistics can tal also be described as social, cultural, and contextual linguistics (1997: 240) ou the advent of cognitive linguistics can also be heralded as a return to cultural linguistics (1994: 31). O estudo das relaes entre linguagem e cultura e entre linguagem e pensamento tem uma longa histria e deu lugar a algumas das propostas mais debatidas da lingustica moderna, como a hiptese da relatividade lingustica de Sapir e Whorf. Mas a influncia da linguagem no pensamento, pa que esta hiptese aponta, apenas uma das ra componentes da complexa teia de relaes entre linguagem, cultura e cognio. No essencial, ela acaba por deixar de fora a questo da cultura. Os resultados da investigao em Lingustica Cognitiva e as necess rias clarificaes conceptuais relativamente aos termos da questo, que alguns dos seus autores mais representativos, em particular

R. Langacker, tm oferecido, bem como desenvolvimentos recentes em Antropologia Cognitiva, representam um importante avano na compreenso desta crucial e perene problemtica. Langacker (1994) prope a seguinte chave interpretativa das relaes entre linguagem, cultura e cognio: linguagem e cultura so facetas imbricadas da cognio. Sem a linguagem um certo nvel de conhecimento/desenvolvimento cultural no poderia ocorrer e, inversamente, um alto nvel de desenvolvimento lingustico s se obtm atravs da interaco scio-cultural. Por outro lado, certos aspectos da linguagem so no culturais, porque capacidades psicolgicas provavelmente inatas (como a capacidade para articular sons); e, inversamente, certos aspectos da cultura so basicamente no -lingusticos, na medida em que so apreendidos por meios no-lingusticos e so culturalmente especficos. Mas aspectos lingusticos no-culturais no deixam de ser culturalmente manifestados e convencionalizados e, inversamente, o conhecimento cultural originariamente no lingustico no deixa de poder ser considerado como fazendo parte da conveno lingustica ou do significado convencional, mesmo que no chegue a ser verbalizado. Quer isto dizer que a compreenso correcta das relaes entre linguagem e cultura requer, como esclarece Langacker, uma perspectiva dinmica e um entendimento da natureza cclica do desenvolvimento cognitivo, balanceado entre capacidades psicolgicas inatas (como a organizao figura/fundo, a reificao conceptual, a categorizao, a esquematizao, a capacidade de ponto de referncia) e estruturas mentais estabelecidas a partir da experincia prvia, u mas pr-culturais (as que emergem bastante cedo) e outras marcadamente culturais. Assim se compaginam e se interligam na cognio e na linguagem factores universais, directamente ligados ao facto de os indivduos terem a mesma estrutura biolgica e interagirem num mundo basicamente igual para todos (Langacker 1997), e factores culturalmente especficos. Outra importante leitura interpretativa das relaes entre linguagem, cultura e cognio oferecida por Bernrdez neste volume: linguagem e cultura relacionam-se, no s nem sobretudo a nvel do sistema cognitivo individual, mas a nvel da comum e partilhada cognio-na-prtica de uma comunidade de indivduos. Outros contributos interpretativos podem encontrar-se na entrevista de G. Lakoff conduzida por Oliveira (2001: 27-36) e em The cognitive culture system de Talmy (2000, vol. 2: 373-415). Para o problema de como conceber a relao entre o individual (psicolgico, universal) e o colectivo (scio -cultural, varivel), alguns autores tm proposto concepes que visam precisamente preencher o buraco da dicotomia. Alguns exemplos. Shore (1996) desenvolve uma teoria etnogrfica da mente e uma teoria cognitiva da cultura ou, simplesmente, uma teoria da cultura-na-mente e mostra que os modelos culturais so uma parte integrante do processamento mental e so inevitavelmente condicionados por este. Zlatev (1997) combina a perspectiva biolgica do significado com a tese da corporizao (embodiment) situada e, mais recentemente (Zlatev 2003), prope o conceito de mimese (uso intencional do corpo para fins representacionais) para a articulao entre o significado pblico e convencional e o significado privado e subjectivo. Tomasello (1999, 2003) investiga as origens culturais da cognio humana e desenvolve um modelo baseado no uso sobre a aquisio da linguagem. Bernrdez (2003) e neste volume explora as noes de cognio colectiva e cognio -para-a-aco e sugere que a maior parte da cognio humana depende da aco humana (pensar e fazer esto intimamente ligados,ao contrrio do que a cultura ocidental faz acreditar). Obviamente que h ainda um caminho interpretativo e descritivo a percorrer, sobretudo no sentido de uma maior integrao de linguagem, cultura e cognio. As conferncias plenrias dos congressos de B raga e de Logroo reflectem bem esta problemtica e esta procura. Eis algumas das questes com as quais o linguista, em particular, e o cientista da cognio, em geral, se confrontam (ou continuam a confrontar -se), e que esto em foco nestes dois volumes. At que ponto que a linguagem e a cultura influenciam a conceptualizao? E at que ponto que a

conceptualizao varia entre culturas, comunidades ou mesmo indivduos? Sero as diferenas de conceptualizao entre lnguas diferenas superficiais (combinaes ou variaes de esquemas universais), ou sero diferenas profundas? Poderemos dizer que existem conceitos universais, metforas universais, sentimentos/emoes universais? Como articular a hiptese dos conceitos universais, empiricamente verificada por alguns autores da Lingustica Cognitiva (Lakoff 1987, Lakoff & Johnson 1999), com os recentes resultados de estudos interlingusticos, nomeadamente os do Grupo de Antropologia Cognitiva do Instituto Max -Planck, que demonstram que falantes de diferentes culturas conceptualizam domnios cognitivos bsicos como o espao de uma maneira completamente diferente (Levinson 2003), dando assim um novo crdito ao velho princpio da relatividade lingustica? Como que metforas, imagens, prottipos e outros mecanismos cognitivos que tm sido revelados ou confirmados pela Lingustica Cognitiva se fundamentam tanto na mente dos indivduos como nas representaes culturais? Poder a Lingustica Cognitiva e podero outras cincias cognitivas continuar com uma metaling uagem de base inglesa? Qual, enfim, a interpretao correcta do princpio da corporizao ou encarnao (embodiment) e de que modos especficos esta filosofia, partilhada por vrias cincias cognitivas, ilumina as relaes entre linguagem, cultura e cognio?

5. Os contributos da presente obra De praticamente todas as linhas de investigao em Lingustica Cognitiva, de quase todas as reas dos estudos lingusticos e sobre diferentes lnguas e culturas (incluindo algumas no -indo-europeias) encontrar o leitor valiosos exemplos nos estudos reunidos neste dois volumes. Importantes e diversos fenmenos da cognio e da linguagem so tratados, como modelos cognitivos e modelos culturais, conceptualizao e sistemas de estruturao conceptual, corporizao, figura/fundo e mecanismos de proeminncia e de ateno, metfora e metonmia, espaos mentais e integrao conceptual, categorizao e prottipos, polissemia, imagens mentais, subjectivao e gramaticalizao, intersubjectividade, estruturao do espao, do movimento e do tempo, posse e existncia, causao, emoes, entre outros. E, como contributo maior, as questes das relaes entre linguagem, cultura e cognio esto no centro de muitos dos estudos. De acordo com o foco principal de cada um, os 69 estudos reunidos nestes dois volumes so distribudos por dez seces temticas, embora alguns pudessem situar-se tambm noutros lugares da estrutura. A primeira parte, intitulada Teoria e Modelos, rene as conferncias plenrias de Enrique Bernrdez, Dirk Gee raerts, Ronald Langacker, Leonard Talmy e Arie Verhagen. Seguem-se estudos sobre Categorizao e Lxico, incidindo alguns sobre expresses ididomticas e questes relacionadas com o significado lexical. A terceira parte, a mais extensa, compreende estudos sobre Construes e Gramtica, nomeadamente construes com verbos cognoscitivos e emotivos, construes causativas, construes locativas, construes transitivas (e a transitividade prototpica), construes de ponto de referncia, construes com aproximativos, ordem de palavras, posio sintctica do adjectivo, elevao de negao, categorias gramaticais e ainda estudos de fonologia cognitiva. Seguem -se estudos (alguns psicolingusticos e tipolgicos) dedicados cognio espacial, conceptualizao e es truturao de Espao e Movimento, expressa em verbos, preposies, construes e outras categorias e incluindo o movimento fictivo e o movimento metafrico. A quinta seco rene estudos sobre Metfora, Metonmia e Integrao Conceptual (blending), a nv do lxico e el da construo de alguns domnios semnticos, mas tambm a nvel da gramtica (formao de palavras) e do

discurso (metonmia e inferncia pragmtica) e na construo de determinados discursos (arquitectura, canes de guerra, anncios tursticos), e incluindo a questo da interaco destes mecanismos cognitivos figurados. A sexta seco ocupa-se da Anlise do Discurso na sua (necessria) articulao com espaos mentais discursivos e outros processos cognitivos (processos de integrao concept ual, subjectivao, ponto de vista) e incidindo sobre diversas categorias, como advrbios, introdutores de enquadramento discursivo, decticos, interjeies e outros marcadores discursivos, e sobre discursos particulares, como o narrativo, a conversao ou o debate poltico eleitoral. Seguemse trs estudos sobre o texto literrio, agrupados na seco de Potica Cognitiva e Estudos Literrios. As trs ltimas seces versam reas e temticas variadas, igualmente em expanso em Lingustica Cognitiva: estudos de Psicolingustica e sobre Linguagem Gestual, trabalhos de Lingustica Computacional e, finalmente, aportaes das reas da Fenomenologia e Filosofia da Mente. Os estudos na perspectiva da Lingustica Cognitiva no tm entre ns a projeco alcanada emdiversos pases. A obra que agora se publica, na sequncia das que resultaram de dois encontros anteriores (Silva 2001 e Ftima & Silva 1999), constitui, tambm, um importante contributo para a Lingustica Cognitiva em Portugal (e para o desejado dilogo com outras perspectivas e saberes) e naturalmente para a investigao, o ensino e a poltica da lngua portuguesa.

Referncias Barcelona, Antonio (ed.) 2000 Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Berlin: Mouton de Gruyter. Barlow, Michael & Suzanne Kemmer (eds.) 2000 Usage-Based Models of Language. Stanford: CSLI Publications. Bernrdez, Enrique 1999 Some reflections on the origins of Cognitive Linguistics. Journal of English Studies 1: 9 -27. 2003 Social cognition: Variation, language, and culture. Conferncia plenria apresentada no 8th International Cognitive Linguistics Conference. Logroo: Universidade de La Rioja. 20-25 Julho, 2003. Brandt, Per Aage 2000 The architecture of semantic domains. A grounding hypothesis in Cognitive Semiotics. Revista Portuguesa de Humanidades 4: 11-51. Braga: Faculdade de Filosofia da UCP. 2001 Mental space networks and linguistic integration. In: Augusto Soares Silva (org.), Linguagem e Cognio: A Perspectiva da Lingustica Cognitiva, 63-76. Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa. Coulson, Seana & Todd Oakley (eds.) 2000 Conceptual Blending. Special issue of Cognitive Linguistics 11-3/4. Croft, William

2000 Explaining Language Change. An Evolutionary Approach. London: Longman. 2001 Radical Construction Grammar: Syntactic Theory in Typological Perspective. Oxford: Oxford University Press. Croft, William & D. Alan Cruse 2004 Cognitive Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press. Cuenca, Maria Josep & Joseph Hilferty 1999 Introduccin a la Lingstica Cognitiva. Barcelona: Ariel. Cuyckens, Hubert & Britta Zawada (eds.) 2001 Polysemy in Cognitive Linguistics. Amsterdam: John Benjamins. Cuyckens, Hubert, Ren Dirven & John R. Taylor (eds.) 2003 Cognitive Approaches to Lexical Semantics. Berlin: Mouton de Gruyter. Damsio, Antnio 1995 O Erro de Descartes. Emoo, Razo e Crebro Humano. Mem Martins: Publicaes Europa -Amrica. 2000 O Sentimento de Si. O Corpo, a Emoo e a Neurobiologia da Conscincia. Mem Martins: Publicaes Europa Amrica. 2003 Ao Encontro de Espinosa. As Emoes Sociais e a Neurologia do Sentir. Martins: Publicaes Europa-Amrica. Deane, Paul D. 1992 Grammar in Mind and Brain: Explorations in Cognitive Syntax. Berlin: Mouton de Gruyter. Dirven, Ren & Ralf Prings (eds.) 2002 Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast. Berlin: Mouton de Gruyter. Dirven, Ren, Roslyn Frank & Martin Ptz (eds.) 2003 Cognitive Models in Language and Thought. Ideology, Metaphors, and Meanings. Berlin: Mouton de Gruyter. Dirven, Ren & Marjolijn Verspoor (eds.) 2004 Cognitive Exploration of Language and Linguistics, 2 ed. revista. Amsterdam: John Benjamins. Edelman, Gerald M. 1992 Bright Air, Brilliant Fire: On the Matter of the Mind. New York: Basic Books. (trad. port. Biologia da Conscincia. As razes do pensamento. Instituto Piaget, 1995) Fauconnier, Gilles 1985 Mental Spaces. Cambridge, MA: MIT Press. 1997 Mappings in Thought and Language. Cambridge: Cambridge University Press. Fauconnier, Gilles & Mark Turner 1996 Blending as a central process of grammar. In: Adele Goldberg (ed.), Conceptual Structure, Discourse and

Language, 113-130. Stanford: CSLI Publications. 1998 Conceptual Integration Networks. Cognitive Science 22-2: 133-187. Fillmore, Charles J. 1985 Frames and the semantics of understanding. Quaderni di Semantica 6 -2: 222-255. Geeraerts, Dirk 1995 Cognitive Linguistics. In: J. Verschueren et al. (eds.), Handbook of Pragmatics, 111-116. Amsterdam: John Benjamins. 1997 Diachronic Prototype Semantics. A Contribution to Historical Lexicology. Oxford: Clarendon Press. 1999 Idealist and empiricist tendencies in cognitive semantics. In: Theo Janss e Gisela Redeker (eds.), Cognitive en Linguistics: Foundations, Scope, and Methodology, 163 -194. Berlin: Mouton de Gruyter. 2003 a Decontextualising and recontextualising tendencies in 20th century linguistics and literary theory. In: Ewald Mengel, Hans-Jrg Schmid e Michael Steppat (eds.), Anglistentag 2002 Bayreuth, 369-379. Trier: Wissenschaftlicher Verlag. 2003 b Usage-based implies variational. On the inevitability of Cognitive Sociolinguistics. Conferncia plenria apresentada no 8th International Cognitive Linguistics Conference. Logroo: Universidade de La Rioja. 20-25 Julho, 2003. Geeraerts, Dirk & Hubert Cuyckens (eds.) no prelo Handbook of Cognitive Linguistics. Oxford: Oxford University Press. Gibbs, Raymond W. & Gerard J. Steen (eds.) 1999 Metaphor in Cognitive Linguistics. Amsterdam: John Benjamins. Goldberg, Adele 1995 Constructions. A Construction Grammar Approach to Argument Structure. Chicago: The University of Chicago Press. Hawkins, Bruce 2001 Incorporating tensions: On the treatment of ideology in Cognitive Linguistics. In: Ren Dirven, Bruce Hawkins e Esra Sandikcioglu (eds.), Language and Ideology, Vol. I: Theoretical and Cognitive Approaches, 1 -22. Amsterdam: John Benjamins. Hiraga, Masako, Chris Sinha & Sherman Wilcox (eds.) 1999 Cultural, Psychological and Typological Issues in Cognitive Linguistics. Amsterdam: John Benjamins. Holland, Dorothy & Naomi Quinn (eds.) 1987 Cultural Models in Language and Thought. Cambridge: Cambridge University Press. Hopper, Paul J. & Elizabeth C. Traugott 1993 Grammaticalization. Cambridge: Cambridge University Press.

Janssen, Theo & Gisela Redeker (eds.) 1999 Cognitive Linguistics: Foundations, Scope, and Methodology. Berlin: Mouton de Gruyter. Johnson, Mark 1987 The Body in the Mind. The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. Chicago: The University of Chicago Press. Johnson, Mark & George Lakoff 2002 Why cognitive linguistics requires embodied realism. Cognitive Linguistics 13 -3: 245-263. Lakoff, George 1987 Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal about the Mind. Chicago: The University of Chicago Press. 1993 The contemporary theory of metaphor. In: Andrew Ortony (ed.) Metaphor and Thought, 202 -251. Cambridge: Cambridge University Press. 1996 Moral Politics: What conservatives know that liberals dont. Chicago: The University of Chicago Press. Lakoff, George & Mark Johnson 1980 Metaphors We Live By. Chicago: The University of Chicago Press. 1999 Philosophy in the Flesh: The Embodied Min and its Challenge to Western Thought. New York: Basic Books. d Lamb, Sydney M. 1999 Pathways of the Brain. The Neurocognitive Basis of Language. Amsterdam: John Benjamins. Langacker, Ronald W. 1987 Foundations of Cognitive Grammar, Vol. 1: Theoretical Prerequisites. Stanford: Stanford University Press. 1988 A usage-based model. In: Brygida Rudzka-Ostyn (ed.), Topics in Cognitive Linguistics, 127-161. Amsterdam: John Benjamins. 1990 Concept, Image, and Symbol. The Cognitive Basis of Grammar. Berlin: Mouton de Gruyter. 1991 Foundations of Cognitive Grammar, Vol. 2: Descriptive Application. Stanford: Stanford University Press. 1994 Culture, cognition, and grammar. In: Martin Ptz (ed.), Language Contact and Language Conflict, 25 -53. Amsterdam: John Benjamins. 1997 The contextual basis of cognitive semantics. In: Jan Nuyts e Eric Pederson (eds.), Language and Conceptualization, 229-252. Cambridge: Cambridge University Press. 1999 a Grammar and Conceptualization. Berlin: Mouton de Gruyter. 1999 b Assessing the cognitive linguistic enterprise. In: Theo Janssen e Gisela Redeker (eds.), Cognitive Linguistics: Foundations, Scope, and Methodology, 13-59. Berlin: Mouton de Gruyter. 2000 A dynamic usage-based model. In: Michael Barlow e Suzanne Kemmer (eds.) Usage-Based Models of Language, 1-63. Stanford: CSLI Publications. Lee, David 2002 Cognitive Linguistics. An Introduction. Oxford: Oxford University Press.

Levinson, Stephen C. 2003 Space in Language and Cognition. Cambridge: Cambridge University Press. MacLaury, Robert E. 1997 Color and Cognition in Mesoamerica: Constructing categories as vantages. Austin: University of Texas Press. Martins, Helena 2003 Sobre linguagem e pensamento no paradigma experiencialista. Veredas. Revista de Estudos Lingstico 6: s 75-90. Juiz de Fora: Universidade Federal de Juiz de Fora. Newmeyer, Frederick J. 1999 Bridges between generative and cognitive linguistics. In: Leon Stadler e Christoph Eyrich (eds.), Issues in Cognitive Linguistics, 3-19. Berlin: Mouton de Gruyter. Oliveira, Roberta Pires de 2001 Language and ideology: An interview with George Lakoff. In: Ren Dirven, Bruce Hawkins e Esra Sandikcioglu (eds.), Language and Ideology, Vol. I, 23-47. Amsterdam: John Benjamins. Palmer, Gary B. 1996 Toward a Theory of Cultural Linguistics. Texas: University of Texas Press. (trad. esp. de Enrique Bernrdez, Lingstica Cultural. Madrid: Alianza Editorial, 2000) Panther, Klaus-Uwe & Gnter Radden (eds.) 1999 Metonymy in Language and Thought. Amsterdam: Joh Benjamins. n Panther, Klaus-Uwe & Linda Thornburg (eds.) 2003 Metonymy and Pragmatic Inferencing. Amsterdam: John Benjamins. Peeters, Bert 2001 Does Cognitive Linguistics live up to its name? In: Ren Dirven, Bruce Hawkins e Esra Sandikcioglu (eds.), Language and Ideology, Vol. I, 83-106. Amsterdam: John Benjamins. Rakova, Marina 2002 The philosophy of embodied realism: A high price to pay? Cognitive Linguistics 13 -3: 215-244. Shore, Bradd 1996 Culture in Mind: Cognition, Culture, and the Problem of Meaning. Oxford: Oxford University Press. Silva, Augusto Soares da 1997 A Lingustica Cognitiva. Uma breve introduo a um novo paradigma em Lingustica. Revista Portuguesa de Humanidades 1: 59-101. Braga: Faculdade de Filosofia da UCP.

2001 O que que a polissemia nos mostra acerca do significado e da cognio? In: Augusto Soares Silva (org.), Linguagem e Cognio: A Perspectiva da Lingustica Cognitiva, 147 -171. Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa. 2003 O poder cognitivo da metfora e da metonmia. Revista Portuguesa de Humanidades 7: 13 -75. Braga: Faculdade de Filosofia da UCP. 2004 Prottipos, imagens e metforas, ou o experiencialismo da linguagem e do pensamento. In: Alfredo Dinis e Jos M. Curado (orgs.), Conscincia e Cognio, 79-96. Braga: Publicaes da Faculdade de Filosofia da UCP. Silva, Augusto Soares da (org.) 2001 Linguagem e Cognio: A Perspectiva da Lingustica Cognitiva: Braga: Associao Portuguesa de Lingustica e Universidade Catlica Portuguesa (2 ed. 2003). Talmy, Leonard 1983 How language structures space. In: Herbert Pick e Linda Acredolo (eds.), Spatial Orientation: Theory, Research, and Application, 225-282. New York: Plenum Press. 1988 Force dynamics in language and cogni ion. Cognitive Science 12: 49-100. t 2000 Toward a Cognitive Semantics, 2 vols. Cambridge: The MIT Press. no prelo The Attentional System of Language. Cambridge: The MIT Press. Taylor, John R. 1995 Linguistic Categorization: Prototypes in Linguistic Theory. Oxford: Clarendon Press. 2002 Cognitive Grammar. Oxford: Oxford University Press. Tomasello, Michael 1999 The Cultural Origins of Human Cognition. Cambridge: Harvard University Press. 2003 Constructing a Language: A Usage-Based Theory of Language Acquisition. Cambridge: Harvard University Press. Traugott, Elizabeth Closs & Richard Dasher (eds.) 2002 Regularity in Semantic Change. Cambridge: Cambridge University Press. Turner, Mark & Gilles Fauconnier 2002 The Way we Think. Conceptual Blending and the Mind's Hidden Complexities. New York: Basic Books. Ungerer, Friedrich & Hans-Jrg Schmid 1996 An Introduction to Cognitive Linguistics. London: Longman. Vilela, Mrio & Ftima Silva (orgs.) 1999 Actas do 1 Encontro Internacional de Lingustica Cognitiva (Porto, 29/30 - 5 - 98). Porto: Faculdade de Letras do Porto. Zlatev, Jordan 1997 Situated Embodiment: Studies in the Emergence of Spatial Meaning. Stockholm: Gotab.

2003 Mimesis: The missing link between embodiment and situatedn ess. Comunicao apresentada no 8th International Cognitive Linguistics Conference. Logroo: Universidade de La Rioja. 20 -25 Julho, 2003.

Webliografia de Lingustica Cognitiva

International Cognitive Linguistics Association http://www.cognitivelinguistics.org/ 8th International Cognitive Linguistics Conference, Logroo 2003 http://www.unirioja.es/dptos/dfm/sub/congresos/LingCog/ 9th International Cognitive Linguistics Conference, Seoul 2005 http://www.iclc2005.org/ Asociacin Espaola de Lingstica Cognitiva http://www.um.es/lincoing/aelco/ Blending and Conceptual Integration http://www.wam.umd.edu/~mturn/WWW/blending.html Center for the Cognitive Science of Metaphor Online http://philosophy.uoregon.edu/metaphor/metaphor.htm Cognitive Cultural Studies http://cogweb.english.ucsb.edu/ Conceptual Metaphor Home Page http://cogsci.berkeley.edu/lakoff/ Construction Grammar

http://www.constructiongrammar.org/ Empirical Methods in Cognitive Linguistics http://www.cit.cornell.edu/computer/email/using-lists/ Language, Culture, and Mind (Portsmouth, Julho 2004) http://www.port.ac.uk/departments/academic/psychology/lcmconference Linguagem, Cultura e Cognio (Braga, UCP, Julho 2003) http://www.facfil.ucp.pt/LingCog Neural Theory of Language http://www.icsi.berkeley.edu/NTL/

You might also like