Upravljanje Gradjevinskim Projektima Srbija Vs FIDIC

UPRAVLJANJE GRADJEVINSKIM PROJEKTIMA
SADRZAJ
1. UVOD ................................................................................................................................................................ 6 2. DEFINICIJA, SPECIFI^NOST I PODJELA INVESTICIONIH PROJEKATA............................................... 7 2.1 DEFINICIJA INVESTICIONIH PROJEKATA ........................................................................................................ 7 2.2 SPECIFI~NOST GRA\EVINSKIH PROJEKATA ..................................................................................................... 8 2.3 PODJELA GRA\EVINSKIH PROJEKATA ............................................................................................................. 8 2.4 ZNA~ENJE POJEDINIH IZRAZA ...................................................................................................................... 9 3. UÊSNICI U REALIZACIJI GRA\EVINSKIH PROJEKATA........................................................................ 13 4. FAZE INVESTICIONIH PROJEKATA .......................................................................................................... 16 5. PRISTUP UPRAVLJANJU PROJEKTIMA .................................................................................................... 18 5.1 PROJEKAT KAO KIBERNETI~KI SISTEM......................................................................................................... 18 5.2 OBLASTI UPRAVLJANJA ............................................................................................................................... 19 6. ULOGA KONSULTANTA U UPRAVLJANJU GRA\EVINSKIM PROJEKTIMA.......................................... 22 6.1 KONSULTANSKE USLUGE ............................................................................................................................. 23 6.2 KONSULTANSKE USLUGE PREMA FIDIC-U................................................................................................... 23 6.2.1 Savjetodavne usluge .......................................................................................................................... 24 6.2.2 Predinvesticione usluge ..................................................................................................................... 24 6.2.3 Usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata ..................................................................... 24 6.2.4 Specijalizovane usluge projektovanja i razvoja .................................................................................. 24 6.2.5 Rukovo|enje Projektom ...................................................................................................................... 24 6.3 MODELI PRUÀNJA KONSULTANSKIH USLUGA .............................................................................................. 25 6.3.1 Konvencionalni model ....................................................................................................................... 25 6.3.2 Sopstveni model ................................................................................................................................. 25 6.3.3 Model rukovo|enja (upravljanja) Projektom ...................................................................................... 26 6.3.4 Model "klju~ u ruke" ......................................................................................................................... 27 7. KONCIPIRANJE PROJEKTA ........................................................................................................................ 29 7.1 PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI ......................................................................................................... 30 7.1.1 Uvod.................................................................................................................................................. 32 7.1.2 Opis objekta ...................................................................................................................................... 32 7.1.3 Ocjena razvojnih mogu}nosti investitora ........................................................................................... 32 7.1.4 Analiza prodajnog trì{ta ................................................................................................................... 32 7.1.5 Grafi~ki prikaz Projekta .................................................................................................................... 32 7.1.6 Analiza nabavnog trì{ta .................................................................................................................... 32 7.1.7 Analiza lokacije i ìvotne sredine ....................................................................................................... 32 7.1.8 Finansijska analiza ............................................................................................................................ 32 7.1.9 Ocjena prethodne studije opravdanosti .............................................................................................. 33 7.1.10 Zaklju~ak ........................................................................................................................................ 33 7.2 STUDIJA OPRAVDANOSTI ............................................................................................................................. 33 7.2.1 Uvod.................................................................................................................................................. 34 7.2.2 Opis objekta sa prikazom idejnog projekta (tehnolo{ko - tehni~ka analiza) ....................................... 34 7.2.3 Analiza i ocjena razvojnih mogu}nosti investitora ............................................................................. 37 7.2.4 Analiza prodajnog i nabavnog trì{ta ................................................................................................. 40 7.2.5 Prostorni i lokacijski aspekti (analiza lokacije).................................................................................. 42 7.2.6 Analiza za{tite ìvotne sredine i za{tite na radu ................................................................................. 43 7.2.7 Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata ................................................................................... 44 7.2.8 Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Projekta .......................................................................... 44 7.2.9 Ekonomsko - finansijska analiza ........................................................................................................ 46
7.2.10 Ocjena studije opravdanosti ............................................................................................................. 53 7.2.11 Zaklju~ak ......................................................................................................................................... 53 7.3 REVIZIJA STUDIJE OPRAVDANOSTI ............................................................................................................... 54 7.4 ODLUKA O PRIHVATANJU STUDIJE OPRAVDANOSTI........................................................................................ 55 7.5 OBEZBJE|ENJE FINANSIJSKIH SREDSTAVA .................................................................................................... 55 8. DEFINISANJE PROJEKTA (IZRADA TEHNI^KE DOKUMENTACIJE).................................................... 56 8.1 USLOVI ZA IZRADU TEHNI~KE DOKUMENTACIJE ........................................................................................... 57 8.2 OSNOVE ZA IZRADU TEHNI~KE DOKUMENTACIJE .......................................................................................... 58 8.2.1 Studija opravdanosti .......................................................................................................................... 59 8.2.2 Rje{enje o lokaciji .............................................................................................................................. 59 8.2.3 Podloge i podaci ................................................................................................................................ 60 8.2.4 Projektni zadatak ............................................................................................................................... 62 8.2.5 Studije i istrage .................................................................................................................................. 62 8.2.6 Propisi i standardi.............................................................................................................................. 63 8.3 FAZE TEHNI~KE DOKUMENTACIJE ............................................................................................................... 63 8.4 SADRÀJ TEHNI~KE DOKUMENTACIJE .......................................................................................................... 65 8.4.1 Op{ta dokumentacija o projektu ......................................................................................................... 65 8.4.2 Projektni zadatak ............................................................................................................................... 66 8.4.3 Tekstualna dokumentacija .................................................................................................................. 66 8.4.4 Prora~uni i numerika ......................................................................................................................... 66 8.4.5 Grafi~ka dokumentacija ..................................................................................................................... 66 8.4.6 Studije, analize i elaborati.................................................................................................................. 67 8.5 VRSTE TEHNI~KE DOKUMENTACIJE ............................................................................................................. 67 8.6 TEHNI~KA DOKUMENTACIJA ZA PRETHODNE I PRIPREMNE RADOVE .............................................................. 71 8.7 USTUPANJE IZRADE TEHNI~KE DOKUMENTACIJE (IZBOR PROJEKTANTA) ....................................................... 71 8.8 IZRADA TEHNI~KE DOKUMENTACIJE ............................................................................................................ 74 8.9 STRU~NI NADZOR TOKOM PROJEKTOVANJA .................................................................................................. 76 8.10 KONTROLA TEHNI~KE DOKUMENTACIJE..................................................................................................... 76 8.11 SAGLASNOST NA TEHNI~KU DOKUMENTACIJU ............................................................................................ 79 8.12 ÛVANJE TEHNI~KE DOKUMENTACIJE ....................................................................................................... 80 9. UPRAVLJANJE REALIZACIJOM INVESTICIONOG PROJEKTA ............................................................. 81 9.1 PRIBAVLJANJE DOKAZA O PRAVU SVOJINE ILI KORI{}ENJA GRA|EVINSKOG ZEMLJI{TA..................................... 83 9.2 GRA|EVINSKA DOZVOLA ............................................................................................................................... 84 9.3 USTUPANJE GRA|ENJA OBJEKTA (IZBOR IZVO|A~A RADOVA) .......................................................................... 85 9.3.1 Ugovorna dokumenta (tender) ............................................................................................................ 85 9.3.2 Javno nadmetanje .............................................................................................................................. 88 9.3.3 Prikupljanje ponuda ........................................................................................................................... 91 9.3.4 Neposredna pogodba .......................................................................................................................... 91 9.3.5 Ustupanje gra|enja objekta (izbor izvo|a~a radova) po posebnim na~inima ....................................... 91 9.3.6 Ustupanje gra|enja objekata (izbor izvo|a~a radova) po Zakonu o javnim nabavkama ....................... 92 9.4 UPRAVLJANJE GRA|ENJEM OBJEKTA ............................................................................................................ 97 9.4.1 Uvo|enje izvo|a~a radova u posao ...................................................................................................... 97 9.4.2 Izvo|enje radova ................................................................................................................................. 98 9.4.3 Stru~ni nadzor tokom gra|enja ......................................................................................................... 100 9.4.4 Kontrola izvo|enja radova ................................................................................................................ 101 9.4.5 Naplata i isplata izvr{enih radova .................................................................................................... 104 9.4.6 Razlike u cijeni (klizna skala) ........................................................................................................... 105 9.4.7 Rje{avanje sporova .......................................................................................................................... 109 9.4.8 Dokumentacija na objektu ................................................................................................................ 110
9.4.8.1 Dokumentacija potrebna za po~etak gra|enja ............................................................................................ 111 9.4.8.2 Dokumentacija koja se vodi tokom gra|enja ............................................................................................... 111
9.4.9 Na~in vo|enja dokumentacije ........................................................................................................... 113

9.4.9.1 Tehno-ekonomski elaborat ......................................................................................................................... 113 9.4.9.2 Mjese~ni operativni plan ........................................................................................................................... 114
9.4.9.3 Gra|evinski dnevnik ................................................................................................................................... 115 9.4.9.4 Gra|evinska knjiga .................................................................................................................................... 118 9.4.9.5 Knjiga inspekcije ....................................................................................................................................... 120 9.4.9.6 Protokol obiljeàvanja urbanisti~ke parcele (regulacione i gra|evinske linije i visinske ta~ke) ................... 121 9.4.9.7 Protokol o kontroli temeljne jame .............................................................................................................. 122 9.4.9.8 Protokol o kontroli temelja ........................................................................................................................ 123 9.4.9.9 Protokol o kategorizaciji iskopa ................................................................................................................ 124 9.4.9.10 Protokol o kontroli ankera i obiljeàvanju osovina stubova ..................................................................... 125 9.4.9.11 Protokol o kontroli ~eli~nih stubova ....................................................................................................... 126 9.4.9.12 Protokol o kontroli kranskih staza ........................................................................................................... 127 9.4.9.13 Protokol o kontroli kranskih {ina ............................................................................................................ 129 9.4.9.14 Protokol o kontroli gotovosti temelja, nose}ih i potpornih konstrukcija ................................................... 130 9.4.9.15 Protokol o kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija ..................................................................... 130 9.4.9.16 Protokol o kontroli skele ......................................................................................................................... 131 9.4.9.17 Protokol o kontroli oplate ....................................................................................................................... 132 9.4.9.18 Protokol o kontroli armature ................................................................................................................... 133 9.4.9.19 Protokol o kontroli instalacija ................................................................................................................. 134 9.4.9.20 Protokol o kontroli hidro i termo izolacije ............................................................................................... 136 9.4.9.21 Elaborat o kontroli kvaliteta ................................................................................................................... 137 9.4.9.22 Evidencija tehni~ke dokumentacije .......................................................................................................... 138 9.4.9.23 Slu`bene zabilje{ke .................................................................................................................................. 138 9.4.9.24 Zapisnici komisija ................................................................................................................................... 139 9.4.9.25 Izvje{taji o radu i rezultatima .................................................................................................................. 140 9.4.9.26 Zahtjevi izvo|a~a radova ......................................................................................................................... 141 9.4.9.27 Prepiska .................................................................................................................................................. 143 9.4.9.28 Op{ta evidencija dokumentacije ............................................................................................................... 143
9.4.10 Tehni~ki pregled.............................................................................................................................143

9.4.10.1 Priprema za tehni~ki pregled................................................................................................................... 144 9.4.10.2 Procedura tehni~kog pregleda................................................................................................................. 150
9.4.11 Upotrebna dozvola .........................................................................................................................153 9.4.12 Obra~un i primopredaja objekta.....................................................................................................153 9.4.13 Garantni rok ...................................................................................................................................155 10. UPRAVLJANJE PROBNOM PROIZVODNJOM ....................................................................................... 156 11. ORGANIZACIJA UPRAVLJANJA PROJEKTIMA .................................................................................... 158 11.1 MODELI UPRAVLJANJA I RUKOVO|ENJA.....................................................................................................159 11.1.1 Modeli upravljanja i rukovo|enja sa aspekta investitora .................................................................159 11.1.2 Modeli upravljanja i rukovo|enja sa aspekta izvo|a~a radova.........................................................162 11.2 PROJEKTNI TIM .......................................................................................................................................169 12. MODEL ORGANIZOVANJA GRA\EVINSKOG PREDUZE]A................................................................... 177 12.1 MODEL I NJEGOVA ORGANIZACIONA STRUKTURA ......................................................................................178 12.2 ORGANIZACIONA RJE{ENJA ......................................................................................................................181 12.2.1 Organizaciona {ema uprave preduze}a ...........................................................................................181 12.2.2 Organizaciona {ema i zadaci tehni~kog sektora .............................................................................182 12.2.3 Organizaciona {ema i zadaci sektora marketinga ...........................................................................190 12.2.4 Organizaciona {ema i zadaci finansijskog sektora ..........................................................................191 12.2.5 Organizaciona {ema i zadaci sektora pravnih, kadrovskih i op{tih poslova.....................................192 12.3 FUNKCIONISANJE ORGANIZACIJE .............................................................................................................195 12.3.1 Upravljanje preduze}em .................................................................................................................197 12.3.2 Rukovo|enje preduze}em .................................................................................................................197 12.3.3 Izvr{avanje zadataka ......................................................................................................................199
12.3.3.1 Ispitivanje trì{ta, obrada ponuda i ugovaranje ....................................................................................... 200 12.3.3.2 Planiranje izvr{avanja zadataka .............................................................................................................. 200 12.3.3.3 Gra|enje objekta ...................................................................................................................................... 203
13. GRA\EVINSKA REGULATIVA .................................................................................................................. 208 13.1 ZAKONSKI PROPISI...................................................................................................................................209 13.1.1 Zakon o izgradnji objekata .............................................................................................................209 4
13.1.2 Zakon o planiranju i ure|enju prostora ........................................................................................... 212 13.1.3 Zakon o gra|evinskom zemlji{tu ...................................................................................................... 212 13.1.4 Zakon o urbanisti~koj i gra|evinskoj inspekciji............................................................................... 212 13.1.5 Zakon obligacionim odnosima ........................................................................................................ 213 13.1.6 Zakon o privrednim dru{tvima ........................................................................................................ 213 13.1.7 Zakon o javnim nabavkama ............................................................................................................ 214 13.1.8 Zakon o eksproprijaciji................................................................................................................... 214 13.1.9 Zakon o za{titi na radu ................................................................................................................... 215 13.1.10 Zakon o ìvotnoj sredini ................................................................................................................ 216 13.1.11 Zakon o za{titi od poàra .............................................................................................................. 216 13.1.12 Zakon o komunalnoj djelatnosti ................................................................................................... 216 13.2 PODZAKONSKA AKTA ............................................................................................................................... 217 13.3 POSEBNE UZANSE O GRA|ENJU ................................................................................................................. 219 13.4 FIDIC-OVI USLOVI UGOVORA .................................................................................................................. 219 13.5 DIREKTIVA EVROPSKE ZAJEDNICE 89/106/EEC ....................................................................................... 221 13.5.1 Evropske direktive .......................................................................................................................... 221 13.5.2 Direktiva 89/106/EEC .................................................................................................................... 221 13.5.3 Neka tuma~enja ............................................................................................................................. 222 13.5.4 Osnovni zahtjevi ............................................................................................................................. 222 13.5.5 Trì{te Evropske zajednice i "tre}e zemlje" ..................................................................................... 223 14. PRIMJENA RAÛNARA U UPRAVLJANJU PROJEKTIMA ................................................................... 224 14.1 UPRAVLJANJE PROJEKTIMA I INFORMACIONE TEHNOLOGIJE .................................................................... 224 14.1.1 Programski paket Microsoft Project ............................................................................................... 225 14.1.2 Programski paket Primavera .......................................................................................................... 229 LITERATURA .......................................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.
UVOD
Poznato je da je izgradnja investicionih objekata veoma sloèn, dugotrajan i mukotrpan posao. Ovo proizilazi iz ~injenice: da svaki investicioni objekat ima veliki broj faza, aktivnosti i postupaka; da u njegovoj realizaciji u~estvuje veliki broj organizacija i pojedinaca; da je investiranje u proizvodne objekte veoma rizi~no; da se tokom realizacije projekta pojavljuje veliki broj faktora neizvjesnosti i dr. Zbog svega re~enog neophodno je upravljati sa ovim, po mnogo ~emu specifi~nim, procesom da bi se efikasno odvijao. Najve}u odgovornost i rizik snosi investitor, odnosno vlasnik sredstava koja se ulaù u realizaciju investicionog Projekta. Otuda se moè slobodno re}i da investitor upravlja sa kompletnim Projektom, a svi ostali u~esnici u njegovoj realizaciji samo u domenu svojih aktivnosti i odgovornosti. Osnovni cilj upravaljanja je da se obezbijedi realizacija Projekta èljenog obima i kvaliteta, u planiranom roku i u granicama planiranih finansijskih sredstava. Radi uspje{nog upravljanja Projektom moraju se sagledati svi relevantni faktori koji }e imati uticaja na njegovu uspje{nu realizaciju, kao {to su: vrsta, obim i kvalitet proizvodnje, sirovinska baza, trì{te gotovih proizvoda, odnosno utvr|ivanje potrebe za realizaciju ma kog investicionog Projekta; opravdanost ulaganja finansijskih sredstava; mogu}nost i sposobnost investitora da se prihvati realizacije planirane investicije; mogu}nost izbora lokacije sa aspekta obezbje|enja adekvatnog prostora, dovoza sirovina, plasmana gotovih proizvoda, obezbje|enja kadrova i radne snage, obezbje|enja energije i infrastrukture i uticaja proizvodnje ili postrojenja objekta na okolinu i sl.; realne mogu}nosti za obezbje|enje savremene tehnologije; mogu}nost i na~in realizacije Projekta kroz sve njegove faze; organizacioni modeli za upravljanje Projektom u svim fazama njegove realizacije; vremenske komponente realizacije Projekta i sl. Prou~avanjem ovih faktora i detaljnom analizom svih njihovih elementa stvori}e se uslovi za organizovan, ekonomi~an, pravovremen i kvalitetan rad. Da bi se to postiglo mora se uspostaviti takav organizacioni model koji }e omogu}iti da se na najbolji na~in primjene i iskoriste savremene metode planiranja i kontrole uz primjenu najnovijih organizacionih sredstava i dobro koncipiranih i ura|enih organizacionih akata. Ovo zbog toga {to blagovremeno predvi|anje i planiranje omogu}ava bolju podjelu zadataka, racionalnu upotrebu i kori{}enje sredstava, bolje kori{}enje vremena, ekonomi~no poslovanje i sl. Zna~ajno je napomenuti da su sve prisutnije savremene tendencije u realizaciji investicionih Projekata. U tom smislu primjena najnovijih dostignu}a nauke, tehnike i tehnologije daju zna~ajan impuls razvoju gra|evinarstva, a samim tim i realizaciji investicionih Projekata. Ona podsti~u i stvaraju povoljne uslove za dalji razvoj i kori{}enje novih informacija, materijala, ma{ina, postrojenja i alata, uz istovremenu primjenu savremenih metoda i postupaka u organizovanju i upravljanju investicionim Projektima. Ovakve tendencije uslovaljavaju sve ve}u podjelu rada i specijalizaciju, {to zahtijeva odgovaraju}u koordinaciju koja mora biti usmjerena na kanalisanje aktivnosti i napora izme|u velikog broja u~esnika u materijalizaciji zamisli i rje{enja vezanih za realizaciju investicionog Projekta. Koordinacija predstavlja postojanje organizacione i operativne regulative, koja svojim na~inom kreiranja i rje{avanja problema daleko prevazilazi klasi~an prilaz rje{avanju problema realizacije investicionih Projekata. Posebno, u svim fazama realizacije investicionog Projekta treba voditi ra~una o: pravnom sistemu zemlje u kojoj se realizuje Projekat, poslovnim obi~ajima, klimatskim i ostalim lokalnim prilikama, dru{tvenoekonomskom sistemu i sl. Ovo zbog toga, jer pojedina rje{enja u domenima ovih prava, prilika i sistema imaju velikog odraza na ivesticioni Projekat, a samim tim i na investitora i ostale u~esnike u njegovoj realizaciji. Cilj ovog rada je da se sagledaju struktura, obim i sloènost pojednih aktivnosti, odrede njihovi nosioci i utvrde metode i modeli organizovanja za uspje{nu realizaciju investicionog Projekta. Zbog toga su aktivnosti razmatrane i navo|eni njihovi nosioci po tehnolo{kom slijedu, koji je veoma vaàn pri realizaciji investicionog Projekta.
6
DEFINICIJA, SPECIFI^NOST I PODJELA INVESTICIONIH PROJEKATA
1.1 Definicija investicionih projekata

Projektom nazivamo svaki poduhvat bez obzira na njegovu veli~inu, strukturu, cijenu ko{tanja, vrijeme i mjesto realizacije. Osnovno je da je poduhvat, tj. zadatak definisan i da predstavlja odre|enu cjelinu ili jasno razgrani~en dio te cjeline. Zavisno od vrste zadatka Projekat1 moè biti sloèn ili manje sloèn, moè da traje kra}e ili duè i da obuhvata jednu ili vi{e privrednih grana. Projekat: moè da bude jednokratan ili ponovljiv (tipski), mora biti ciljno usmjeren, treba da predstavlja odre|eni proces, zahtijeva organizaciju za realizaciju zadataka sve dok ne postigne kona~an cilj, izloèn je manjem ili ve}em riziku i sl. Projekti koji imaju za cilj izgradnju i opremanje gra|evinskog objekta nazivaju se investicioni ili gra|evinski Projekti. Kada se radi o investicionom Projektu - izgradnji objekta mora se re}i da se radi o posebnoj vrsti poduhvata. Naime, radi se o veoma sloènom i kompleksnom Projektu sa velikim brojem aktivnosti i u~esnika u njegovoj realizaciji. Uz ovo, za svaki investicioni poduhvat moè se re}i da je to fizi~ki, tehni~ki, deterministi~ki, unikatni i jednokratni Projekat. Projekat je u stvari sistem i to organizacioni sistem. On kao i svi ostali sistemi ima svoju strukturu, odnosno veliki broj potprojekata, faza, podfaza i aktivnosti, izme|u kojih postoje logi~ke veze. Potrebno je ukazati da se u svakodnevnom ìvotu pod pojmom projekat podrazumijeva tehni~ka dokumentacija, {to je pogre{no. Zato treba ukazati na razliku izme|u projektne i projektantske djelatnosti. Projektna djelatnost je proces programiranja i realizacije nekog poduhvata u svim oblastima ìvota i rada: razvoj novog proizvoda, izgradnja nove fabrike, izgradnja gra|evinskog objekta, uvo|enje novog informacionog sistema, za{tita ìvotne sredine, popis stanovni{tva i sl.. Svaki od ovih poduhvata naziva se Projekat. Projektantska djelatnost je proces izrade tehni~ke i ostale dokumentacije: izrada generalnih projekata ili idejnih rje{enja; idejnih projekata; glavnih projekata; izvo|a~kih projekata i projekata izvedenih objekata (arhitektura, konstrukcija, vodovod i kanalizacija, termotehni~ke i elektro instalacije, izrada detalja); izrada projekata organizacije i tehnologije gra|enja i dr. O~igledno je da je projektantska djelatnost dio projektne djelatnosti i predstavlja jednu fazu Projekta. U daljnjem }e biti govora o investicionim,odnosno gra|evinskim Projektima.
U daljem tekstu }e se Projekat, kada se misli na poduhvat, pisati velikim po~etnim slovom, radi boljeg zapaànja
1.2 Specifi~nost gra|evinskih projekata

Proces investiranja u gra|evinske Projekte je veoma kompleksan i sloèn poduhvat. Sloènost procesa proizilazi iz sljede}ih specifi~nosti i ~injenica: gra|evinska proizvodnja se skoro uvijek ostvaruje po narud`bi, tj. za poznatog kupca, {to gra|evinskom preduze}u smanjuje prostor za tipizaciju i standardizaciju i uvo|enje savremenih metoda gra|enja; posao se dobija putem licitacija, kojom prilikom pojedini investitori name}u takve uslove koji se nigdje van gra|evinarstva ne mogu sresti; gra|evinski objekat nakon zavr{etka ostaje, a ljudi i sredstva se sele, {to je kod drugih proizvodnih oblasti obrnuto; gra|evinski objekat je uvijek velikog obima i velike vrijednosti; gra|enje objekata ostvaruje se na otvorenom prostoru i pod uticajem odgovaraju}ih lokalnih prilika i klimatskih uticaja koji oteàvaju rad radnika i zna~ajno uti~u na dimaniku i cijenu izgradnje objekata; veliki broj gra|evinskih objekata gradi se van urbanizovanih sredina, {to usloàva organizaciju procesa gra|enja, oteàva uslove rada i uslovljava ìvot radnika van porodi~nog kruga, {to sve skupa ima ozbiljnog odraza na psihu radnika; preteàn broj aktivnosti u pripremi i realizaciji gra|evinskog objekta ostvaruje se uz u~e{}e velikog broja projektanata, izvo|a~a, podizvo|a~a i isporu~ioca sa razli~itim navikama i metodama rada, {to usloàva proces koordinacije i upravljanja; svaki gra|evinski objekat je unikat, jer njegovu veli~inu, oblik, strukturu i druge elemente diktiraju lokalni i urbanisti~ki uslovi, investitor i uslovi priklju~enja na infrastrukturu. Ovo usloàva pripremu, projektovanje i gra|enje objekta i znatno uti~e na cijenu ko{tanja; duìna perioda koncipiranja, projektovanja i gra|enja objekata predstavlja veliki problem kako sa aspekta investitora tako i sa aspekta izvo|a~a, jer ~esto dovodi do zastarijevanja tehnolo{kog procesa, prekora~enja tro{kova (inflatorna kretanja, interkalarne kamate i dr.), gubljenja dobiti, slabljenja tehnolo{ke i radne discipline, promjene na trì{tu nabavke i prodaje i sl.; izrada tehni~ke dokumentacije od strane jednog, a gra|enje od strane drugog izvr{ioca usloàva posao sa aspekta tehnologije, organizacije i dr. realizacija velikih Projekata ostvaruje se u etapama, tako da se pojedine etape eksploati{u, odnosno pu{taju u upotrebu, dok se druge realizuju; uspjeh, odnosno neuspjeh, Projekta ima veliki uticaj na ukupni dru{tveni i privredni razvoj mjesta ili regiona; veliki broj Projekata, u fazi realizacije, a naro~ito u fazi eksploatacije ima veliki uticaj na ìvotnu sredinu. Zbog svega moèmo zaklju~iti da gra|evinski Projekat predstavlja kompleksan poduhvat koji obuhvata rje{avanje tehnolo{ko-tehni~kih, organizacionih, finansijskih, pravnih, sociolo{kih i drugih zadataka ~iji je krajnji cilj izgradnja i opremanje objekta koji }e zadovoljiti sve funkcije koje su mu namijenjene. Pri ovome uvijek treba voditi ra~una o su{tinskom cilju investiranja, a to je: odricanje u sada{njosti radi stvaranja boljih uslova i boljeg ìvota u budu}nosti.
1.3 Podjela gra|evinskih projekata

Uobi~ajeno je da se gra|evinski Projekti dijele na tri osnovne grupe, i to: Projekti iz oblasti visokogradnje arhitektonski objekti (stanovanje; dru{tvene, socijalne i zdravstvene funkcije; nauka i obrazovanje; sport; turizam; ugostiteljstvo; promet; poljoprivreda i prerada; zanatstvo; prate}e funkcije saobra}aja i industrije; telekomunikacije; vodoprivreda i dr.);
inènjerski objekti (industrijske, sportske i ostale hale; dimnjaci; silosi; vodotornjevi; podzemne konstrukcije; potporne i oblo`ne konstrukcije i dr.). Projekti iz oblasti hidrotehnike snadbijevanje vodom naselja i industrije; odvo|enje i pre~i{}avanje otpadnih voda; hidromeliracioni sistemi (navodnjavanje i odvodnjavanje); ure|enje rije~nih tokova, plovni putevi i pristani{ta; brane i akumunalcije i hidroenergetski objekti. Projekti iz oblasti saobra}aja putevi; gradske saobra}ajnice; èljeznice; aerodromi, heliodromi; mostovi i tuneli. Pojedini autori op{tu podjelu Projekata vr{e na razli~ite na~ine, tako @. Pra{~evi} (58) podjelu Projekata vr{i prema: namjeni ili predmetu na: nau~no istraìva~ke, razvojne, projekte istraìvanja trì{ta i druge Projekte; riziku ostvarenja na: deterministi~ke i stohasti~ke Projekte; u~estalosti na: jednokratne i tipske Projekte. Ovakva podjela moè se prihvatiti i za gra|evinske Projekte, jer kod svih imamo definisanu namjenu, rizik, a posebno u~estalost.
1.4 Zna~enje pojedinih izraza

Radi {to boljeg razumijevanja nije suvi{no navesti odgovaraju}i broj izraza koji se naj~e{}e koristi u procesu upravljanja Projektima: "Projekat" je poduhvat koji u ovom radu ozba~ava izgradnju gra|evinskog objekta; "izgradnja objekta" je skup radnji koji obuhvata: prethodna prou~avanja, izradu tehni~ke dokumentacije za izgradnju objekta, stru~ni nadzor u toku izrade dokumentacije, kontrolu tehni~ke dokumentacije, prethodne radove, pripremne radove za gra|enje, gra|enje objekta i stru~ni nadzor u toku gra|enja objekta; "objekat" je prostorna, funkcionalna, konstruktivna, arhitektonska, estetska ili biotehni~ka cjelina sa svim instalacijama, postrojenjima i opremom, odnosno same instalacije, postrojenja i oprema koja se ugra|uje u objekat ili samostalno izvodi (zgrade svih vrsta, saobra}ajni, vodoprivredni i energetski objekti, unutra{nja i spoljna mreà i instalacije, objekti komunalne infastrukture, industrijski, poljoprivredni i drugi privredni objekti, javne zelene povr{ine, objekti sporta i rekreacije, groblja, skloni{ta i dr.); "pomo}ni objekat" je objekat koji sluì kori{}enju stambenog i drugog objekta, a gradi se na istoj urbanisti~koj parceli (barake, garaè, ostave, septi~ke jame, bunari, ograde i sl.); "gra|enje objekta" je izvo|enje gra|evinskih i gra|evinsko-zanatskih radova, ugradnja instalacija, postrojenja i opreme; "rekonstrukcija" je izvo|enje gra|evinskih i drugih radova na postoje}em objektu, kojima se: vr{i nadogradnja, dogradnja, sanacija, zamjena instalacija, ure|aja, postrojenja i opreme; uti~e na stabilnost i sigurnost objekta; mijenjaju bitni konstruktivni elementi; mijenja tehnolo{ki proces; mijenja spoljni izgled koji je odre|en uslovima za ure|enje prostora, uti~e na bezbjednost susjednih objekata, saobra}aja i ìvotne sredine; mijenja reìm voda; mijenjaju uslovi za{tite prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra, dobra koje uìva prethodnu za{titu i za{titu njegove za{ti}ene okoline, osim konzervatorsko-restauratorskih radova; izgra|uje novi prostor uz ili na
postoje}i objekat i sa njim ~ini funkcionalnu ili tehni~ku cjelinu ili kojima se mijenja namjena objekta (pretvaranje) i sl.; "adaptacija" je izvo|enje radova na odràvanju objekta i radova koji nijesu od uticaja na stabilnost objekta, odnosno pojedinih njegovih djelova i ne smatraju se gra|enjem objekta; "ru{enje" objekta je izvo|enje radova na ru{enju ili demontaì gra|evinskog objekta ili dijela objekta; "gra|evinski proizvodi" su gra|evinski materijali i iz njih izgra|eni gra|evinski elementi, kao i drugi proizvodi ili poluproizvodi koji su namijenjeni za trajnu ugradnju u objekte; "gradili{te",zna~i zemlji{te, objekat ili ostala mjesta na kojima, ili ispod kojih, ili kroz koja, }e se izvoditi radovi, i sva druga zemlji{ta ili mjesta koja su nu`na radi izvr{enja radova, kao i sva ostala mjesta koja budu posebno ozna~ena da predstavljaju dio gradili{ta; "prethodna prou~avanja" obuhvataju pripremu i analizu svih tehni~kih i ostalih podloga koje su potrebne za izradu tehni~ke dokumentacije i organizaciju gra|enja objekta i izvr{avanje prethodnih i pripremnih radova; "prethodni radovi" su radovi na uklanjanju postoje}ih objekata, izmje{tanju saobra}ajnica i instalacija, skretanju vodotokova i drugo, koje je potrebno uraditi da bi se gra|enje objekta i izvr{enje pripremnih radova moglo nesmetano odvijati; "pripremni radovi" su radovi koji prethode gra|enju objekta i odnose se naro~ito na: gra|enje i postavljanje objekata, instalacija, postrojenja i opreme privremenog karaktera za potrebe izvo|enja radova; obezbje|enje prostora za dopremu i smje{taj gra|evinskog materijala i drugi radovi kojima se obezbje|uje sigurnost susjednih objekata i obezbje|enje nesmetanog odvijanja saobra}aja i kori{}enja okolnog prostora; "glavni radovi" su radovi koje treba izvr{iti da se izgradi objekat prema tehni~koj dokumentaciji; "tehni~ka dokumentacija" je skup pisane, numeri~ke i grafi~ke dokumentacije kojim se razra|uje koncepcija, uslovi i na~in gra|enja objekata; "faza tehni~ke dokumentacije" podrazumijeva: generalni projekat ili idejno rje{enje, idejni, glavni, izvo|a~ki i projekat izvedenog objekta; "projektovanje" ozna~ava izradu tehni~ke i ostale dokumentaicje; "generalni projekat" ili "idejno rje{enje" je projekat kojim se utvr|uje generalna koncepcija, tehnolo{ko-tehni~ke i ekonomske karakteristike i opravdanost za izgradnju objekta; "idejni projekat" je projekat kojim se odre|uju: poloàj, kapacitet, arhitektonske, tehnolo{ke, tehni~ke i funkcionalne karakteristike objekta, organizacioni elementi izgradnje objekta, elementi odràvanja objekta, orjentaciona vrijednost objekta i opravdanost za izgradnju objekta; "glavni projekat" je projekat kojim se utvr|uju arhitektonsko-gra|evinske, tehnolo{ke, tehni~ke i eksploatacione karakteristike objekta sa opremom i instalacijama, tehnolo{ko-tehni~ka i organizaciona rje{enja za gra|enje objekta, vrijednost objekta i uslovi odràvanja objekta. "izvo|a~ki projekat" je projekat koji sadrì razradu svih neophodnih detalja za gra|enje objekta prema glavnom projektu; "projekat izvedenog objekta" je projekat koji prikazuje izvedeno stanje objekta za potrebe eksploatacije i odràvanja objekta; "projekat odràvanja", zna~i projekat koji }e sluìti za odràvanje objekta u toku njegove eksploatacije; "tehni~ka kontrola tehni~ke dokumentacije" je provjera uskla|enosti tehni~ke dokumentacije sa zakonima i drugim propisima, standardima, tehni~kim normativima, pravilima struke i normama kvaliteta koji se obavezno primjenjuju pri gra|enju odre|ene vrste objekta; "vrste tehni~ke dokumentacije" podrazumijeva projekte: tehnologije, arhitekture, konstrukcije, instalacija, opreme, organizacije gra|enja i sl.; "ponuda", ozna~ava odgovor ponu|a~a na raspisana ugovorna dokumenta; "ugovor", zna~i ugovor o projektovanju i/ili gra|enju zaklju~en izme|u investitora i projektanta i/ili izvo|a~a radova i obuhvata sve njegove sastavne djelove kojima se utvr|uju obaveze i prava ugovornih strana;
10
"ugovorna dokumenta" (tender), ozna~avaju dokumenta za podno{enje ponude i ugovaranje izrade tehni~ke i ostale dokumentacije i izgradnje objekta; "ponu|a~" zna~i preduze}e ili drugo pravno lice koje svojom ponudom nudi da izradi tehni~ku i ostalu dokumentaciju i/ili izgradi objekat koji je predmet neke ponude; "ovla{}eno lice" je lice koje je ovla{}eno za punova`no zastupanje, potpisivanje i raspolaganje sredstvima ponu|a~a; "ovla{}eni predstavnik ponu|a~a" je lice kome je ovla{}eno lice dalo odgovaraju}e ovla{}enje; "podizvo|a~ " (neko ga naziva "kooperant"), zna~i bilo koje preduze}e ili zanatsku radnju kojima je izvo|a~ radova dao na izvr{enje bilo koji dio gra|evinskih, zanatskih i/ili instalaterskih radova; "potprojektant " (neko ga naziva "kooperant"), zna~i bilo koje preduze}e ili biro kome je projektant povjerio izradu dijela i/ili vrtse tehni~ke dokumentacije; "predstavnik investitora", zna~i lice ovla{}eno od strane investitora, da u njegovo ime vodi poslove na izvr{enju ugovora; "rukovodilac nadzora", zna~i lice koje je rje{enjem investitora imenovano i ovla{}eno da rukovodi nadzorom (slu`bom nadzora) tokom gra|enja objekta; "nadzorni organ", zna~i lice koje je rje{enjem investitora imenovano i ovla{}eno da vr{i nadzor nad izvr{enjem odre|ene vrste radova; "rukovodilac gra|enja", zna~i predstavnik izvo|a~a radova koji rukovodi gra|enjem objekta, a kojeg je izvo|a~ radova postavio rje{enjem u kome mu je odredio ovla{}enja; "dana", zna~i kalendarskih dana; "mjeseci", zna~i kalendarskih mjeseci; "godina", zna~i kalendarska godina; "klju~ u ruke", zna~i da je ugovorenom cijenom obuhva}ena izrada tehni~ke i ostale dokumentacije, izvr{enje svih glavnih, prethodnih i pripremnih radova, zatim vi{kova i nepredvi|enih radova i sve eventualne razlike u cijeni (izuzetno), kao i da je isklju~en uticaj manjkova radova, promijenjenih, nepredvi|enih i neo~ekivanih okolnosti i vi{e sile; "predra~un radova", zna~i opis radova, jedinicu mjere radova i proizvod orjentacionih koli~ina radova i jedini~nih cijena; "situacija", ozna~ava dokument za naplatu i isplatu izvr{enih radova i obavljenih poslova; "ugovorena cijena", zna~i ukupnu vrijednost iskazanu u ugovoru koja podlijeè ili ne podlijeè promjenama pod uslovima ugovora; "nepredvi|eni radovi", zna~e radove koji nijesu predvi|eni predra~unom, a predvi|eni su tehni~kom i ostalom dokumentacijom, i koje je nu`no izvesti radi normalne funkcije objekta; "naknadni radovi", zna~e radove koji nijesu predvi|eni predra~unom ni tehni~kom i ostalom dokumentacijom, a investitor traì da se izvedu; "vi{kovi radova", zna~e koli~ine izvedenih radova ve}e od koli~ina predvi|enih predra~unom radova; "manjkovi radova", zna~e koli~ine izvedenih radova manje od koli~ina predvi|enih predra~unom radova; "mehanizacija", zna~i postrojenja, ma{ine, aparati i sva sredstva bilo kakve prirode, potrebna za izvo|enje i odràvanje radova, ali ne uklju~uju}i opremu ili druge predmete koji obrazuju dio glavnih radova; "oprema", zna~i ma{ine, ure|aji i instalacije koji se ugra|uju u objekat kao dio glavnih radova, uklju~uju}i i one koje izvo|a~ radova treba samo da isporu~i (ukoliko takvih ima); "sertifikat", zna~i dokument koji je izdao investitor o kona~nom preuzimanju objekta; "garancija", zna~i garanciju uz ponudu ili garanciju za avans, ili garanciju za dobro izvr{enje ugovora ili garanciju za otklanjanje nedostataka u garantnom roku, koje je izdala banka jemac ponu|a~a, odnosno izvo|a~a radova u skladu sa ugovornim dokumentima; "odobreno", zna~i odobreno u pismenom obliku uklju~uju}i i odgovaraju}u pismenu potvrdu ranije datog usmenog odobrenja;
11
"promijenjene okolnosti", zna~i da su to doga|aji koji se nijesu mogli predvidjeti u vrijeme izrade ponude, a ~ije se nastupanje nije moglo izbje}i niti njihovo dejstvo otkloniti, a to su: mjere utvr|ene zakonima, odlukama i drugim propisima nadle`nih organa; promjene cijena materijala i usluga na trì{tu; promjene tro{kova ìvota; vi{a sila i sl.; "nepredvi|ene i neo~ekivane okolnosti" su pojave nepredvi|enih i neo~ekivanih geolo{kih, tektonskih, hidrolo{kih uslova i sli~ne pojave.
12
2. UÊSNICI U REALIZACIJI GRA\EVINSKIH PROJEKATA
Kao {to smo rekli, jedna od karakteristika gra|evinskih Projekata je ta {to ima veliki broj u~esnika u njegovoj realizaciji. Osnovna i uobi~ajena je podjela na 3 osnovna u~esnika: Investitor (naru~ilac) Projektant Izvo|a~ radova. Medjutim, ~injenica je da imamo daleko {iri krug u~esnika, pa }emo sve ostale u~esnike uvrstiti u ~etvrtu grupu (ostali u~esnici). Investitor je preduze}e, organizacija ili pojedinac, koje raspolaè finansijskim sredstvima (ili ima mogu}nost da ih obezbjedi), koja namjerava da uloì u izgradnju nekog investicionog objekta. On je, zna~i, vlasnik i korisnik budu}eg objekta. Investitor moè preuzeti funkcije upravljanja Projektom ili samo neke od njih (npr. nadzor i sl.). Projektant je preduze}e, koje izra|uje investicionu, tehni~ku i ostalu dokumentaciju, a moè vr{iti tehni~ku kontrolu, projektantski nadzor, stru~ni nadzor, pruàti stru~ne i konsultantske usluge investitoru i ostalim u~esnicima Izvo|a~ radova je preduze}e koje izvodi gra|evinske, gra|evinsko-zanatske i instalaterske radove. Ostali u~esnici su sva preduze}a, instituti, istraìva~ke i druge organizacije i organi, koji na neposredan ili posredan na~in u~estvuju u realizaciji investicionog Projekta. To mogu biti: Istraìva~ke organizacije koje se bave istraìvanjima za koncipiranje, definisanje ili realizaciju investicionog Projekta: (geodetske podloge, geologija, geomehanika, hidrologija, seizmologija, vodoprivreda, za{tita ìvotne sredine, meteorologija i dr.). Isporu~ioci tehnologije su preduze}a ili organizacije koje se bave davanjem tehnologije i tehnolo{kih rje{enja, stru~ne pomo}i, konsultacija; obukom kadrova i sl., za proces proizvodnje ili usluga. Isporu~ioci opreme su preduze}a koja izra|uju i isporu~uju tehnolo{ku, nestandardnu i standardnu opremu. Montaèri opreme su preduze}a koja se bave montaòm tehnolo{ke, nestandardne i standardne opreme. Podizvo|a~i su preduze}a koja su angaòvana od ma kog u~esnika u realizaciji Projekta za izvr{enje pojedinih radova ili poslova na pojedinim objektima. Nau~no-istraìva~ke organizacije i/ili instituti su organizacije koje se bave istraìvanjem pojedinih problema, ocjenom pojedinih rje{enja, stru~nom pomo}u, konsultacijama i sl. za potrebe pojedinih u~esnika. Konsultanti su preduze}a ili pojedinci koji su angaòvani od ma kog u~esnika u realizaciji Projekta radi pruànja konsultantskih usluga. Inspekcijski organi su nadle`ni drzavni ili op{tinski organi koji imaju obavezu i pravo da vr{e kontrolu nad radom svih u~esnika u realizaciji Projekta u skladu sa zakonima, podzakonskim aktima i odlukama nadle`nih organa (gra|evinska inspekcija, inspekcija rada, vodoprivredna inspekcija, inspekcija za{tite ìvotne sredine, protivpoàrna inspekcija i dr.).
13
Ostale organizacije su preduze}a, organizacije, komisije i sl. koje mogu preuzeti pojedine funkcije, kao {to su: poslovi vr{enja tehni~ke kontrole dokumentacije, stru~nog nadzora, tehni~kog pregleda, {pediterskih usluga, ispitivanja materijala i konstrukcija, i dr. U FIDIC-u (Me|unarodna federacija konsalting inènjera) navode se samo osnovni u~esnici u gra|enju objekata i to: "Naru~ilac" podrazumijeva osobu imenovanu kao takva u Dodatku Tenderu i pravne nasljednike na koje je Naru~ilac prenio svoja prava, ali ne (osim u slu~aju saglasnosti Izvo|a~a) i bilo koja osoba koju je Naru~ilac opunomo}io; "Izvo|a~" zna~i osoba ~iji je Tender prihva}en od strane Naru~ioca i pravne nasljednike na koje je Izvo|a~ prenio svoja prava, ali ne (osim u slu~aju saglasnosti Naru~ioca) i bilo koja osoba koju je Izvo|a~ opunomo}io; "Predstavnik Naru~ioca" zna~i osobu koja je postavljena od strane Naru~ioca da djeluje kao Predstavnik Naru~ioca radi ostvarenja Ugovora i imenovana kao takva u dodatku Tenderu, ili druga osoba postavljena s vremena na vrijeme od strane Naru~ioca i o kojoj je kao takvoj obavije{ten Izvo|a~; "Predstavnik Izvo|a~a" zna~i osoba (ukoliko je ima) imenovana kao takva u Ugovoru ili druga osoba postavljena s vremena na vrijeme od strane Izvo|a~a u okviru odredaba Ugovora; "Podizvo|a~" zna~i bilo koju osobu imenovanu u Ugovoru kao podizvo|a~, proizvo|a~ ili isporu~ilac za dio Radova ili bilo koja osoba kojoj je dio Radova dat Podugovorom u skladu sa odredbama Ugovora i pravni nasljednici na koje je ta osoba prenijela svoja prava, ali ne i bilo koja osoba koju je Podizvo|a~ opunomo}io; "Odbor za presu|ivanje u sporu" zna~i osobu ili osobe imenovane kao takve Ugovorom, ili druga osoba ili osobe postavljene kao takve s vremena na vrijeme u okviru odredaba Ugovora. Ovakva podjela na u~esnike nije u koliziji sa na{om podjelom, jer: su na{om podjelom obuhva}eni svi u~esnici u izgradnji, a ne samo u gra|enju objekta; pod pojmom "podizvo|a~" mogu se podrazumijevati svi "ostali u~esnici" koji su kod nas navedeni, {to zavisi od vrste ugovora izme|u investitora (naru~ioca) i izvo|a~a. Uobi~ajena je praksa, a za objekte koji se fnansiraju iz sredstava budèta i fondova (sredstva poreskih obveznika) obaveza, da se u~esnici i izgradnji objekta biraju na ustaljeni, provjereni i propisani na~in. U tom smislu moè se koristiti algoritam kojim je utvr|en redosled svih aktivnosti (Sl. 1).
14
INVESTITOR izrada ugovorne dokumentacije
PONU\ A^ I izrada ponude
STRU^ NE SLU@ BE konkurs za izbor u~esnika
STRU^ NE SLU@ BE prijem ponuda
KOMISIJA otvaranje ponuda
KOMISIJA vrednovanje ponuda
KOMISIJA dodjeljivanje poslova (predlog investitoru)
stop
ne
odluka investitora da INVESTITOR I U^ ESNIK zaklju~ivanje ugovora
ponovo
realizacija zadataka
Slika 1. Algoritam izbora u~esnika u realizaciji investicionog Projekta
Postupak pri izboru je u principu isti za bilo kog u~esnika u realizaciji Projekta. Detaljnije o pripremi dokumentacije i ukupnoj proceduri izbora bi}e rije~i u poglavljima 7.7 i 8.3.
15
3. FAZE INVESTICIONIH PROJEKATA
Projekat ma kog obima bio, mora pro}i kroz odre|ene faze svog nastajanja. Podjela nastajanja Projekta na faze je nu`na iz vi{e razloga: postoji tehnolo{ka zavisnost izme|u aktivnosti u procesu nastajanja Projekta; nu`no je dono{enje odre|enih upravlja~kih odluka nakon zavr{etka pojedinih aktivnosti, kao uslova za nastavak sa radom na ostalim aktivnostima; bolja je podjela zadataka, a samim tim i lak{a kontrola; moè eventualno da dodje do odustajanja od daljih aktivnosti u slu~aju da se, na bazi prethodnih aktivnosti i eventualnih izmjena ili poreme}aja na trì{tu, utvrdi da nije opravdano da se nastavi sa radom, ~ime se mogu u{tedjeti znatna finansijska sredstva. Realizacija nekog Projekta, a samim tim i upravljanje, moè da se ostvari kroz ~etiri faze: koncipiranje Projekta; definisanje Projekta; realizacija investicionog Projekta; probna proizvodnja. Iz pobrojanih osnovnih aktivnosti koje treba obaviti u pojedinim fazama, vidljivo je da se izme|u pojedinih faza ne moè povu}i jasna granica. Naprotiv, takva granica nije ni poèljna, jer bi to znatno uticalo na kvalitet svake naredne faze, a posebno na rok zavr{etka svih faza. Iskustvo pokazuje da su preklapanja neizbje`na i nu`na i da sve faze projekta traju od po~etka do kona~nog cilja, {to se vidi iz grafikona na slici 2.
POÊTAK REDOVNE PROIZVODNJE D TRAJANJE
INTEZITET
REALIZACIJA III FAZA DEFINISANJ E II FAZA KONCIPIRANJ E I FAZA PROBNA PROIZVODNJ A IV FAZA
B A C
Slika 2. Faze investicionog projekta
Iz grafikona (Slika 2.) se vidi da se intenzitet svih aktivnosti u jednom periodu pove}ava da bi u odre|enom vremenskom periodu dostigao svoj maksimum, a onda ve}om brzinom od brzine uspona, padao. Pri tome, primijetne su tri ta~ke (A, B, C) i jedna linija presjeka (D). Ta~ke presjeka predstavljaju naglo smanjenje intenziteta aktivnosti prethodne faze i pove}anje intenziteta aktivnosti naredne faze. Linija presjeka
16
predstavlja maksimalni intenzitet aktivnosti na uhodavanju proizvodnje i prelazak na redovnu proizvodnju, uz istovremeni prestanak svih aktivnosti iz tri prethodne faze. To ujedno ozna~ava i zavr{etak Projekta. Svaki u~esnik u pojedinim fazama realizacije Projekta ima odre|ene zadatke. Jedini u~esnik koji ima zadatke u svim fazama je investitor. Zna~i, moè se re}i da investitor upravlja Projektom, a ostali u~esnici sa pojedinim aktivnostima i zadacima u njemu. Zato svi oni za svoje zadatke u okviru podfaza Projekta mogu napraviti sli~an grafikon. Na kraju treba naglasiti da pojedini autori imaju mi{ljenja da treba Projekat dijeliti na vi{e faza, {to je mogu}e, jer nigdje i nikada nijesu utvr|ena pravila o toj podjeli. Rukovodilac Projekta, sa svojim saradnicima, treba o tome da odlu~i imaju}i u vidu specifi~nosti, sloènost i vrijeme nastajanja Projekata. Pri tome, treba se starati da se faze i zadaci koje u njima treba izvr{avati, jasno defini{u i lociraju.
17
4. PRISTUP UPRAVLJANJU PROJEKTIMA
Savremena koncepcija upravljanja Projektima zahtijeva jedan osmi{ljen i organizaciono definisan pristup. Sloènost investicionih Projekata, njihova struktura, veliki broj u~esnika, cijena ko{tanja, rok gradnje, uslovi izvr{avanja pojedinih aktivnosti i drugi specifi~ni uslovi koji karakteri{u svaki investicioni Projekat iziskuju programiran rad u cijelom procesu investiranja, tj. od zamisli pa do ostvarivanja kona~nog cilja. Veoma vaàn element u upravljanju Projektima je osposobljenost investitora. Od sposobnosti investitora zavisi i kakav }e biti izbor izvo|a~a radova i ostalih u~esnika u realizaciji investicionog Projekta, jer svaki sposobni investitor zna pravilno da procijeni podobnost izvo|a~a. On zna pravilno da usmjerava sve poslove po unaprijed utvr|enom algoritmu izvr{avanja pojedinih aktivnosti. To se postiè pravilnom raspodjelom zaduènja, redovnom kontrolom, pravovremenom informacijom i dono{enjem odluka. Radi ostvarivanja ovih zadataka investitoru i svim ostalim u~esnicima u realizaciji investicionog Projekta stoji na raspolaganju savremena ra~unarska tehnika i brojni programi za upravljanje Projektima.
4.1 Projekat kao kiberneti~ki sistem

Investicioni Projekat kao kompleksan poduhvat predstavlja jedan sistem. To je upravljivi ili kiberneti~ki sistem kod koga ulogu upravlja~kog podsistema vr{i projektni tim, a strukturu Projekata, kao dijela sistema kojim se upravlja, ~ine radni procesi ili aktivnosti, koje je potrebno izvr{iti da bi se Projekat realizovao. Radne procese ili aktivnosti, kao komponente ovog sistema, za ~ije izvr{enje je potreban rad, sredstva, vrijeme i informacije, koncentrisali smo u ~etiri faze i to: koncipiranje, definisanje, realizacija i probni rad. Investicioni Projekat u kiberneti~kom smislu pripada grupi sistema sa zatvorenim upravljanjem, koji imaju povratnu spregu. Ulogu povratne sprege, izme|u izlaza upravljanog dijela podsistema i upravlja~kog podsistema, vr{i jedan poseban podsistem informacija, koji mora postojati u svim sistemima Projekta (Slika 3.). Upravlja~ki podsistem odre|uje ciljeve, politiku, strategiju, organizaciju, donosi odluke, vr{i koordinaciju i kontrolu. Cilj se, u teoriji sistema, defini{e kao neko stanje sistema koje se èli posti}i. U konkretnom slu~aju cilj je realizacija nekog investicionog Projekta. Politika upravljanja je skup pravila i principa, koje usvoji upravlja~ki podsistem, na osnovu kojih odlu~uje i planira akcije. Ona omogu}ava jedinstveno usmjeravanje akcija pa zbog toga ima sva svojstva plana. Plan je skup odre|enih aktivnosti, njihovih me|uzavisnosti, trajanja istih i potrebnih resursa i sredstava za njihovo izvr{avanje. Strategija je skup pravila u algoritamskom obliku na osnovu kojih se preduzimaju dopunske upravlja~ke akcije u zavisnosti od stanja u kome se sistem na|e u nekom vremenu da bi se postigli neki podciljevi. Zbog toga ona je podlo`na stalnim promjenama tokom vremena.
18
Organizovanje predstavlja formulisanje odgovaraju}e organizacione strukture, veza elemenata strukture, zadataka koordinacije aktivnosti svih u~esnika i organizaciona sredstva potrebna za ostvarenje projekta.
okolina
ulaz U
ciljevi politika organizovanje dono{ enje odluka kontrola Podsistem upravljanja projektom
aktivnosti faze projekta koncipiranje definisanje realizacija probni rad Podsistem implementacije projekta izlaz Y
prikupljanje i obrada informacija Podsistem informacije
Slika 3. [ema upravljanja Projektom
Dono{enje odluka je aktivnost upravlja~kog sistema kojom se razrje{ava problem izbora izme|u vi{e varijanti. Uslov za dono{enje optimalne odluke je postojanje dobre organizacije, kompleksnih, jasnih i pravovremenih informacija i uspje{ne koordinacije ~lanova upravlja~kog tima. Koordinacija je uskla|ivanje u izvr{avanju aktivnosti, odràvanje harmonije i vr{enje adaptacije i smirivanja izme|u u~esnika u realizaciji Projekta, {to sve skupa zahtijeva stalno komuniciranje izme|u izvr{ioca odre|enih zadataka. Kontrola je upravlja~ka aktivnost koja podrazumijeva utvr|ivanje odstupanja od planiranih i projektovanih veli~ina, analizu uzroka odstupanja i aktiviranje nadle`nih organa radi eliminisanja odstupanja. Aktivnosti kontrole se odnose na kvalitet, koli~ine, tro{kove, vrijeme i funkcionisanje organizacije. Upravljani dio sistema-podsistem implementacije Projekta, prima instrukcije od upravlja~kog podsistema i izvr{ava sve aktivnosti na ostvarivanju Projekata. Aktivnosti ovog podsistema izvr{ava veliki broj subjekata-u~esnika u ostvarivanju Projekta. Da bi se uspje{no moglo upravljati sistemom mora da postoji jedinstven informacioni sistem koji ima, tj. vr{i ulogu povratne sprege izme|u izlaza podsistema implementacije Projekta i podsistema upravljanja Projektom (Slika 3). Ovaj sistem ima zadatak da prikuplja, obra|uje, ~uva i distribuira sve podatke i informacije svim subjektima koji u~estvuju u realizaciji Projekta a posebno podsistemu upravljanja Projektom. Sloènost investicionih Projekata, njihova specifi~nost, veliki broj u~esnika u njegovom ostvarivanju, duìna gradnje i cijena ko{tanja uslovljavaju da se rje{avanju ovako sloènih upravlja~kih zadataka pri|e algoritamski. To podrazumijeva da se odrede aktivnosti, izvr{ilac i proces izvr{avanja.
4.2 Oblasti upravljanja

Na osnovu iskustva i detaljnih istraìvanja, a imaju}i u vidu specifi~nost i sloènost gra|evinskog Projekta, moè se prihvatiti opredjeljenje da su osnovne funkcionalne komponente upravljanja kako slijedi [Error! Reference source not found.]: upravljanje obimom Projekta; upravljanje vremenom; upravljanje tro{kovima; upravljanje kvalitetom;
19
upravljanje ugovaranjem; upravljanje nabavkom; upravljanje ljudskim resursima; upravljanje komunikacijama; upravljanje konfliktima; upravljanje promjenama i upravljanje rizikom. Upravljanje obimom Projekta se najefikasnije ostvaruje u fazi koncipiranja, gdje se u osnovi defini{u svi fizi~ki parametri koji opredjeljuju obim Projekta. Ovo ne zna~i da se i u narednim fazama ne moè uticati na obim Projekta, ali sve {to se vi{e pribliàvamo kraju taj uticaj je sve manji. Treba imati u vidu da od obima Projekta zavisi njegov proizvodni ili upotrebni kapacitet, a nakon zavr{etka Projekta i njegov ekonomski poloàj, {to se posebno odnosi na tro{kove odràvanja i amortizacije. Zbog toga se treba starati da obim radova, opreme i postrojenja bude optimalno programiran. Upravljanje vremenom je veoma va`na funkcionalna komponenta kojom se uspostavlja, odràva i obezbje|uje odràvanje planiranih rokova izvr{avanja pojedinih zadataka, a samim tim i roka zavr{etka Projekta. U cilju kvalitetnog upravljanja vremenom koriste se savremene metode planiranja, prvenstveno tehnika mre`nog planiranja, savremeni programski paketi i sredstva. Operativnim planiranjem vremena i preduzimanjem adekvatnih organizaciono-tehni~kih mjera obezbje|uje se regulacija planiranog vremena tj. eliminisanje eventualnih zaka{njenja u realizaciji projekta. U postupku upravljanja vremenom uvijek se treba rukovoditi izrekom "vrijeme je novac". Upravljanje tro{kovima obezbje|uje se ostvarivanje planiranih tro{kova u svim fazama Projekta. Sprovo|enjem adekvatne procedure obezbje|ivanja, tro{enja, pra}enja, analiziranja, izvje{tavanja i kontrole obezbje|uje se racionalan postupak utro{ka finansijskih sredstava. Ove aktivnosti administrativno provode finansijske slu`be a su{tinskih najvi{e na tro{kove i njihovo pravilno kori{}enje uti~u tehni~ki organi koji realizuju Projekat. Zbog toga upravljanje tro{kovima je jedan od prioritetnih zadataka svih nosioca funkcija realizacije Projekta. Upravljanje kvalitetom se mora sprovodditi u svim fazama i svim djelovima Projekta. Upravljanjem se mora obuhvatiti materijal, oprema, postrojenja, sirovine, rad i dr. Upravljanje se mora sprovoditi u skladu sa propisima, normativima i standardima. Cilj upravljanja kvalitetom je da se onemogu}e gre{ke, tj. da se postignu projektovani kapaciteti i kvalitet i da se minimiziraju gubici materijala, rada, vremena i dr. Upravljanje ugovaranjem je funkcionalna komponenta kojom se uspostavljaju poslovni odnosi izme|u investitora i u~esnika u realizaciji Projekta. Upravljanje ugovaranjem pretpostavlja kvalitetnu pripremu (tehni~ka i ostala dokumentacija, ugovorna dokumenta i dr.), sam proces ugovaranja (poziv, procedure i potpis ugovora) i pra}enje realizacije ugovorenih obaveza tokom nastajanja Projekta. Od kvaliteta ugovaranja umnogome zavisi budu}i odnos ugovornih strana, a samim tim i uspje{nost Projekta. Zbog toga upravljanje ugovaranjem treba shvatiti kao veoma zna~ajnu komponentu funkcionisanja cjelokupnog upravljanja Projektom. Upravljanje nabavkom je voma va`na funkcionalna komponenta kojom se obezbje|uju preduslovi za uspje{nu realizaciju Projekta od strane svih u~esnika. Upravljanje nabavkom moraju biti obuhva}eni svi materijalni resursi kako za gra|enje, tako i za opremanje Projekta. Upravljanje mora da obezbijedi odgovaraju}e procedure koje }e garantovati kvalitet, optimalne tro{kove i planirane rokove. Svi u~esnici u realizaciji Projekta imaju odgovaraju}e obaveze u procesu upravljanja nabavkama. Upravljanje ljudskim resursima podrazumijeva usmjeravanje i koordinaciju ljudskih resursa tokom ~itavog perioda realizacije Projekta. Prilikom realizacije Projekta nosilac procesa upravljanja ljudskim resursima je rukovodilac Projekta. Zbog toga njegovom izboru treba posvetiti posebnu pa`nju. Njemu pomaù pomo}nici koji, svaki u svom domenu, upravlja dijelom ljudskih resursa. Osnovni principi rukovodioca Projekta treba da su: besprekorno izvr{avanje zadataka, briga o ljudima, disciplina i drugarstvo, jedinstvenost upravlja~kih akcija, eliminisanje nejednakosti me|u ljudima i motivacija. Sprovo|enjem ovih principa obezbje|uje se ostvarivanje ciljeva Projekta u okviru kvaliteta, tro{kova i vremena. Upravljanje komunikacijama je voma zna~ajna komponenta sa aspekta cijelog procesa upravljanja Projektom. Upravljanje se mora vr{iti u cijelom procesu informisanja tj. kroz proces slanja, prenosa, prijema, obrade, interpretacije i razmjene informacija, kao i organizovanje i odràvanje baze podataka. Informacije moraju biti pouzdane, jednozna~ne, blagovremene, dostupne, dovoljne i ekonomi~ne.
20
Upravljanje konfliktima obuhvata istraìvanje i na~in rje{avanja konflikta izme|u ljudi. Konflikti dovode do poreme}aja odnosa unutar grupe, ili {ire, ~ime umanjuje njenu kohezionu stranu i slabi mogu}nost ostvarenja ciljeva, zadataka i interesa. Zato treba blagovremeno djelovati tj. upravljati konfliktima. Najbolje je upravljanje usmjeriti ka izbjegavanju konflikata, {to se postiè: razvijanjem dobrih me|usobnih odnosa; eliminisanjem nejednakosti me|u ljudima; dobrom i efikasnom organizacijom upravljanja ljudskih resursima i sl. Upravljanje promjenama je komponenta koja se bavi predvi|anjima promjena i njihovim uvo|enjem u Projekat. Promjene su neizbje`ne kod Projekata ~ija realizacija dugo traje. Na Projekat mogu uticati razni doga|aji i mjere koje se mogu, manje ili vi{e, odraziti na njega. Naj~e{}e se de{avaju tehnolo{ke, finansijske, pravne, vojne, politi~ke i dr. Osnovno je da treba upravljati sa promjenama {to zna~i da treba planirati, uvoditi i pratiti promjene. Posebno je va`no analizirati uticaj promjena na ciljeve Projekta. Adekvatno obimu promjena treba preduzimati mjere kojima }e se omogu}iti da se osnovni ciljevi Projekta ostvare. Upravljanje rizikom ima za cilj da se: otkriju mogu}i rizici; procijeni njihov uticaj na Projekat i izna|u na~ini eliminisanja ili svo|enja negativnih uticaja na najmanju mogu}u mjeru. Rizici su neizbje`ni kod investicioniih Projekata. Oni se mogu manifestovati kroz: tehnologiju, rokove, cijene, elementarne nepogode, nedostatak resursa, nesre}a na poslu, dono{enjem zakona i podzakonskih akata i sl. Upravljanje rizikom je stalan i sloèn posao upravlja~kih struktura. Preventivnim djelovanjem moraju se mogu}i rizici svesti na najmanju mogu}u mjeru. Stalnim pra}enjem, otkrivanjem i blagovremenim eliminisanjem rizika i/ili njihovih posledica doprinije}e se njihovom svo|enju na razumnu mjeru. U nastavku prilikom obrade pojedinih poglavlja bi}e vi{e govora o konkretnim rje{enjima u pogledu primjene funkcionalnih komponenti upravljanja Projektima.
21
5. ULOGA KONSULTANTA U UPRAVLJANJU GRA\EVINSKIM PROJEKTIMA
Konsultant u naj{irem smislu te rije~i je savjetnik. Savjetnik moè biti potreban u svim podru~jima ljudskog rada i djelovanja. Na{e interesovanje za konsultanta ograni~eno je na podru~je izgradnje objekata, tj realizacije investicionih Projekata. Konsultanske usluge se mogu pruìti kao pojedina~ne, kao grupa usluga ili kompleksna usluga. Dakle, moè se zaklju~iti da su konsultanske usluge one gdje pojedinac, firma ili grupa firmi pruàju savjetodavne usluge naru~iocu radi rje{avanja odre|enih tehni~kih, ekonomskih, pravnih i drugih pitanja iz podru~ja izgradnje objekata. Tu se prvenstveno misli na izbor tehnologije, vo|enje investicija, prenos znanja, obuku kadrova, upravljanje cijelim Projektom i dr. Bitno je shvatiti da konsultanske usluge nijesu fizi~ko izvr{avanje bilo kakvih vrsta radova. Temeljna pravila u obavljanju konsultanskih usluga su: profesionalnost u poslu i za{tita interesa naru~ioca; potpuna nezavisnost od druge strane; primanje naknade za svoj rad isklju~ivo od naru~ioca; stru~nost koja mu omogu}ava da uspje{no obavi zadatak; profesionalnost u radu. Konsultant ne smije imati nikakvog finansijskog interesa, van ugovorenih, u izgradnji, proizvodnji ili nabavci materijala i opreme za Projekat na kojem je angaòvan. Na taj na~in bi}e oslobo|en svih mogu}ih sukoba interesa koji bi mogli iz toga proizi}i. Konsultant prilikom odlu~ivanja o prihvatanju neke konsultanske usluge mora voditi ra~una da: preuzeti posao treba obaviti na visokom profesionalnom i eti~kom nivou; tehni~ko i ostalo znanje, profesionalno iskustvo i sposobnost izvr{ioca poslova mora u potpunosti odgovarati potrebama Projekta; prihod ostvaruje isklju~ivo od usluga. O angaòvanju konsultanta odlu~uje u~esnik u izgradnji objekta po sopstvenom opredjeljenju, a u direktnoj je zavisnosti od njegove stru~ne osposobljenosti. Prema vodi~u Svjetske banke (World Bank) konsultantske inènjerske firme se mogu svrstati u tri kategorije [Error! Reference source not found.] : a) firma nezavisnih konsultanata; b) firme koje povezuju funkcije konsultanata sa funkcijom izvo|a~a, koje su me|usobno povezane ili udruène ili su u vlasni{tvu izvo|a~a; c) firme koje su u stvari podru`nice proizvo|a~ima ili sami proizvo|a~i sa odsjecima za projektovanje koje nude konsultantske usluge. Za Svjetsku banku su prihvatljivi kao konsultanti na Projektima koji se finansiraju iz njenih kredita firme navedene pod a) ako su njihove kvalifikacije odgovaraju}e. Firme navedene pod b) i c) su prihvatljiva samo ako se unaprijed saglase da }e na Projektu, za koji se angaùju, svoju ulogu ograni~iti samo na
22
konsultantske usluge i da }e sebe i ~lanove svoje podru`nice diskvalifikovati u bilo kom drugom svojstvu na tom Projektu. Naravno, svi investitori i finansijeri imaju pravo da propi{u na~in i kriterijume ne samo za izbor konsultantske firme ve} i za izbor ostalih u~esnika u realizaciji gra|evinskog i ma kog drugog Projekta. Ovo pravo proisti~e iz èlje investitora i finansijera da se u izgradnju uklju~e samo podobni i referentni u~esnici koji garantuju uspjeh Projekta kako po kvalitetu i vremenu realizacije tako i u pogledu ekonomske racionalnosti.
5.1 Konsultanske usluge

Konsultantske usluge mogu biti sve aktivnosti na upravljanju projektima i kroz sve njegove faze me|u kojima su najzna~ajnije: prethodna istraìvanja; prou~avanja i analize tehnolo{ko-tehni~kih, ekonomskih, urbanisit~kih, energetskih, saobra}ajnih, geotehni~kih, seizmolo{kih, geodetskih, hidrometeorolo{kih, hidrolo{kih, vodoprivrednih i dr. uslova; uslova za{tite od poàra i eksplozija; za{tite ìvotne sredine i drugih uticaja na izgradnju i kori{}enje objekta; istrage lokacije za izgradnju objekta i stim u vezi sve istrage, studije i analize; istraìvanja trì{ta u zemlji i inostranstvu; izrada prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti; priprema dokumentacije za izbor u~esnika u izgradnji objekata (ugovorna dokumenta) i poslovi na analizi prispjelih ponuda; prikupljanja uslova za izradu tehni~ke dokumentacije i saglasnosti na istu; nadzor nad izradom tehni~ke dokumentacije; revizija i tehni~ka kontrola dokumentacije; pra}enje i uskla|ivanje rada u~esnika u izgradnji objekata; kontrola pra}enja finansijskih sredstava; nadzor nad izgradnjom objekta; stru~ne usluge kod dobijanja gra|evinske dozvole, tehni~kog pregleda objekta i dobijanja upotrebne dozvole; stru~na pomo} u postupku kona~nog obra~una, preliminarne primopredaje i kona~ne primopredaje objekta; prikupljanje, inoviranje i obrada podataka i informacija; nadzor nad funkcionisanjem objekta u fazi probne proizvodnje; ekonomske i pravne usluge u svim fazama Projekta. u~e{}e u rje{avanju sporova, raznih zahtjeva i sl. O~igledno je da se konsultanske usluge mogu davati i koristiti u sve ~etiri faze nastajanja Projekta. Konsultanske usluge mogu koristiti investitor, izvo|a~ radova i ostali u~esnici u izgradnji objekata. Koje usluge }e u~esnik u Projektu ponuditi konsultantu u najve}oj mjeri zavisi od osposobljenosti u~esnika. U svakom slu~aju kod rje{avanja nestandardnih problema treba uklju~iti odgovaraju}e konsultante ili konsultantske firme.
5.2 Konsultanske usluge prema FIDIC-u

Prema FIDIC-u (me|unarodna federacija konsalting-savjetodavnih inènjera) konsultanske usluge mogu se podijeliti u pet velikih grupa i to: savjetodavne usluge; predinvesticione usluge; usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata; specijalizovane usluge projektovanja i razvoja;
23
rukovo|enje Projektom.
5.2.1 Savjetodavne usluge

Ove usluge obuhvataju davanje savjeta kontinuirano ili za posebne Projekte ili probleme. Tu mogu biti obuhva}eni savjeti o rukovo|enju, proizvodnji, nadzoru, testiranju i kontroli kvaliteta. One mogu obuhvatiti i takve usluge kao {to su nastupi pred sudovima, komisijama, direkcijama ili drugim pravnim tijelima, kako bi se pruìli dokazi ili na drugi na~in iznijelo stru~no mi{ljenje temeljeno na poznavanju inènjeringa, na iskustvu i prosu|ivanju, te procjene da bi se ustanovila vrijednost imovine, zgrada, postrojenja, opreme i materijala ili drugih prirodnih bogatstava i sredstava.
5.2.2 Predinvesticione usluge

Predinvesticione usluge su istraìvanja koja normalno prethode dono{enju odluka da li da se pri|e izvo|enju nekog konkretnog Projekta. Te usluge mogu imati kao svoje ciljeve: utvr|ivanje investicione politike, odre|ivanje glavnih karakteristika i izvodljivosti Projekta ili utvr|ivanje promjena u politici i radu za uspje{nu realizaciju ili funkcionisanje investicionih Projekata. U okviru ovih usluga podrazumijevaju se svi poslovi na utvr|ivanju prirodnih bogatstava, istraìvanja i mjerenja i razne alternativne studije razvoja. Isto tako vr{i se izbor lokacije, razrada konkretnih tehni~kih rje{enja, prora~un tro{kova, ekonomske i finansijske analize potrebne za ocjenu Projekta. Usluge se pruàju i u domenu rukovo|enja, planiranja, regulatorne i marketing politike, sistema vo|enja poslova, izbora kadrova i radne snage i dr.
5.2.3 Usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata

Ove usluge uglavnom obuhvataju inènjerijski dio Projekta i naj~e{}e se pruàju kroz ~etiri faze: generalni projekti ili idejna rje{enja kroz koja se daju podaci za izradu prethodne studije opravdanosti; idejni projekti putem kojih se daju osnovni podaci za izradu studije opravdanosit; izrada glavnih i izvo|a~kih projekata koji pruàju detaljne podatke o ko{tanjima i sluè za dobijanje gra|evinske dozvole, izbor u~esnika u gra|enju i za gra|enje objekta; specijalne usluge koje su potrebne za neki Projekat kao {to su: rezidentni nadzor tokom gra|enja, specijalni pregledi i testiranja, planiranje, kontrola tro{kova, pomo} u fazi probne proizvodnje i sl.
5.2.4 Specijalizovane usluge projektovanja i razvoja

Ovu vrstu usluga pruàju konsultanti koji su se specijalizovali za izradu inicijalnih projekata za neke radove, kao {to su projekti za procese koji se koriste kod obrade sirovina ili u proizvodnji, za primjenu automatskih komandi, za projekte monta`nih zgrada ili opreme. U najve}em broju slu~ajeva ova vrsta usluga izvr{ava se u saradnji sa osobljem naru~ioca posla. Ponekad se pruàju usluge za razvijanje noviteta i za pomo} pri registraciji patenata. Vrlo ~esto konsultant ima svoju laboratoriju, a u nekim slu~ajevima on koristi laboratorijske usluge koje mu pruàju istraìva~ke i nau~ne organizacije.
5.2.5 Rukovo|enje Projektom

Rukovo|enje Projektom je definisano kao: "Mobilizacija raznovrsnih izvora i koordinacija njihovih aktivnosti sa ciljem da se posao koji izvr{ava svaki pojedinac akumulira u multidiscipliniran timski napor da se postigne investitorov cilj u okviru dogovornog plana, budèta i kvaliteta" [Error! Reference source not found.]. Od tima za rukovo|enje Projektom, pored vo|enja inènjeringa dobavke, izgradnje i primopredaje, zahtijeva se da se angaùje u izvr{avanju i drugih poslova, kao {to su osiguravanje finansiranja Projekta, odràvanje javne svijesti o Projektu i dobijanje dràvnih saglasnosti i odobrenja. U nastavku }e detaljnije biti govora o svim pojedina~nim uslugama koje su ovdje samo taksativno nabrojene, {to }e omogu}iti da se stekne potpun uvid u kompleksnost ovih usluga.
24
5.3 Modeli pruànja konsultanskih usluga

Od veoma velikog zna~aja je da se investitor prije pristupanja realizaciji Projekta odlu~i o modelu svog organizovanja, a u vezi sa tim o potrebi, mogu}nostima i modelu kori{}enja konsultanskih usluga. Prema vodi~u Ujedinjenih nacija-ekonomska komisija za Evropu, uloga i poloàj konsultanta pri realizaciji nekog Projekta moè se zasnivati na jednom od ~etiri sljede}a modela: konvencionalnom modelu; sopstvenom modelu; modelu rukovo|enja (upravljanja) projektom ili modelu "klju~ u ruke".
5.3.1 Konvencionalni model

Kod ovog modela investitor angaùje konsultanta radi obavljanja profesionalnih usluga kao {to su: izrada planova, izrada tehni~kih specifikacija, izrada ugovorne dokumentacije za izbor u~esnika u izgradnji objekta, analiza pojedinih tro{kova, u~e{}e u pregovorima, zastupanje interesa investitora i sl. Zna~i investitor zadràva punu odgovornost za realizaciju Projekta, a konsultant mu sluì kao profesionalni savjetnik ili opunomo}eni predstavnik. Ovaj je veoma ~esto primjenljiv metod jer ima niz prednosti koje se ogledaju u slede}em: konsultant nastupa u stru~nom pogledu potpuno nezavisno i bez ikakvih finansijskih interesa u izgradnji, proizvodnji ili nabavci materijala, osiguravaju}i na taj na~in u potpunosti slobodu od bilo kakvih sukoba interesa; dokumentacija je uglavnom zavr{ena prije nego {to se zaklju~e ugovori o gra|enju, te se na taj na~in smanjuje rizik koji se javlja zbog nepredvi|enih problema u toku napredovanja Projekta; odgovornosti nezavisnog konsultanta, izvo|a~a i investitora mogu se jasno utvrditi, dopu{taju}i kontrolu i ravnoteù odnosa izme|u njih u cjelosti; obim gra|evinskih radova je ta~no utvr|en, ali se dozvoljavaju konkurentnije ponude za gra|enje; u~e{}e investitora u razvoju Projekta je fleksibilno; ovaj metod uglavnom odgovara zakonskim traènjima za javne radove u mnogim zemljama; finansijska obaveza je prethodno utvr|ena. Ova metoda nije najbolja, tj. daje veoma male efekte u slu~ajevima kada se izgradnja odvija u fazama i kada se tehni~ka dokumentacija izra|uje u toku gra|enja, jer njena dosledna primjena u ovom slu~aju traì vi{e vremena. Ovo i zbog toga jer se tro{kovi izgradnje utvr|uju u kasnijim vremenima {to moè imati odraza na pove}ane tro{kove, naro~ito ako se ponude traè u nepovoljnijem razdoblju vremena. Mora se voditi ra~una i o tome da izvo|a~ radova mora biti osposobljen da preuzme odgovornost za svoje podizvo|a~e. Pri izboru metode mora se voditi ra~una o ovim mjerama opreza. Ipak ovaj metod podràva najve}i broj pravnih i finansijskih udruènja, posebno zbog ~injenice da investitor zadràva za sebe obavljanje veoma zna~ajnog dijela poslova na planiranju, kontroli i koordinaciji. Ovaj metod moè biti primjenljiv kod svih vrsta, od malih pa do velikih i kompleksnih Projekata.
5.3.2 Sopstveni model

Sopstveni model pretpostavlja maksimalno angaòvanje stru~njaka investitora, a minimalno angaòvanje nezavisnih konsultanata. Po ovom modelu stru~njaci investitora se bave rukovo|enjem Projektom, izradom ugovorne dokumentacije, sprovo|enjem postupka izbora u~esnika u izgradnji objekta, izvr{avanjem svih obaveza nabavke opreme i postrojenja i pu{tanjem objekta u probni rad. Uloga nezavisnog konsultanta svedena je na minimum, a obi~no se angaùje na davanju savjeta ili pomo}i u specifi~nim elementima Projekta o kojima osoblje investitora nije dovoljno osposobljeno, iskusno iii spremno. Prednosti ovog metoda su: male ili nikakve mogu}nosti spoljnih sukoba interesa; veoma visoka fleksibilnost i sloboda u internom preno{enju odgovornosti;
25
mogu}nost da investitor zadràva kontinuitet angaòvanja i da se ~lanovi tima za izvo|enje Projekta bolje upoznaju sa potrebama i politikom investitora nego spoljne firme; mnogo jednostavnije prilago|avanje izgradnji; dozvoljava maksimalno uklju~enje u razvoj Projekta s odgovaraju}om mogu}nosti kontrolisanja odluka. Prilikom izbora ove metode mora se voditi ra~una o angaòvanju onih kadrova koji nijesu potrebni nakon zavr{etka Projekta, kao i o punoj odgovornosti investitora za cio Projekat. Mogao bi se pojaviti i problem ograni~enja pristupu novim metodama i postupcima kao i razgrani~enju pojedinih tro{kova internog osoblja, pri ~emu nije isklju~ena i mogu}nost pojave ve}ih sveukupnih tro{kova Projekta. Ovaj metod treba uvijek primjenjivati kada je investitor obezbijedio adekvatno osposobljeno osoblje i kontinuitet u obavljanju investicionih poslova. Adekvatno osposobljeno osoblje podrazumijeva osposobljenost do nivoa osposobljenosti konsultanata u profesionalnim organizacijama.
5.3.3 Model rukovo|enja (upravljanja) Projektom

Ovaj model podrazumijeva angaòvanje jedne ili vi{e konsultanskih firmi, od strane investitora, za izvr{avanje slede}ih aktivnosti u domenu realizacije Projekta: planiranje; rukovo|enje Projektom; rukovo|enje izradom dokumentacije; nabavka; rukovo|enje gra|enjem i montaòm; primopredaja i dr. Uloga konsultanata svodi se na ulogu investitora i na stru~ne usluge, a nikako na izvr{enje radova, tj. gra|enje objekta. Ove firme, u procesu izbora i pra}enja rada u~esnika u izgradnji, nastupaju kao predstavnici investitora, u dijelu poslova koji im je povjeren. Tako se jedna konsultanska firma moè angaòvati kod izrade tehni~ke dokumentacije, druga za rukovo|enje gra|enjem, tre}a za rukovo|enje nadzorom, a nije isklju~ena ni mogu}nost angaòvanja firme koja bi upravljala cijelim Projektom i kojoj bi sve ostale bile podre|ene. Osnovne prednosti ove metode su jer: investitor, kao dio tima za rukovo|enje Projektom, moè sara|ivati direktnije i bliè u toku izvr{avanja poslova. Me|utim stepen angaòvanosti investitora je veoma fleksibilan, te moè biti od cjelokupnog dono{enja odluke o Projektu do znatnog angaòvanja osoblja investitora u timu za rukovo|enje Projektom: u svim fazama se prihvataju iskusni stru~ni savjeti; se firma ili firme koje pruàju stru~ne usluge kod rukovo|enja Projektom, ne sukobljavaju u interesima koji bi proiza{li iz finansijskih interesa u opremi, materijalima ili gra|evinskim radovima; se olak{ava gra|enje u etapama, jer se time dozvoljava planiranje i odràvanje kratkih rokova gra|enja; postoji mogu}nost da se svi ugovori za izgradnju zaklju~e na osnovu rezultata sprovedenog nadmetanja na bazi kompletnih specifikacija, smanjuju}i tako rizik izvo|a~a radova koji bi ugradio u ponu|ene cijene; se svaki pojedini ugovor zaklju~uje putem nadmetanja pa je efektivna kontrola cijena olak{ana upore|ivanjem. Svako odstupanje od planiranih i/ili procijenjenih tro{kova moè se vrlo rano otkriti i izvr{iti odgovaraju}e ispravke zajedno sa investitorom; je uravnoteèno razmatranje aspekata dokumentacije i izgradnje objekta; je olak{ano angaòvanje malih i/ili lokalnih izvo|a~a radova da bi se pomogao njihov razvoj. Prilikom odlu~ivanja o prihvatanju ovog modela treba uzeti u obzir i sljede}e ~injenice: stepen angaòvanosti investitora i obim poslova kojima }e rukovoditi tim za "rukovo|enje Projektom", treba da se utvrdi na po~etku, kako bi se olak{alo dono{enje odluke o samom postupku; da treba jasno definisati odnose izme|u pojedinih ugovara~a;
26
investitor ne dobija ve}e garancije za radove i nabavljenu opremu nego {to bi dobio direktnim izborom u~esnika u izgradnji, budu}i da firma koja pruà usluge "rukovo|enja Projektom" nastupa kao njegov zastupnik u tom pogledu; konsultanska firma koja je rukovodilac Projekta ne moè dati garancije koje se odnose na rad postrojenja, ili procese koji su obuhva}eni u postrojenju, osim za sisteme i/ili procese koje su oni projektovali; ne mogu se garantovati kona~ni tro{kovi, dok se ne dobiju svi ugovori za izgradnju; na Projektima koji su locirani u podru~jima gdje je mogu}nost lokalnih izvo|a~a ograni~ena, kori{tenje velikog broja ugovora za izgradnju nije ba{ izvodljivo, s obzirom na tro{kove mobilizacije svakog izvo|a~a. U takvim je slu~ajevima bolje imati jednog izvo|a~a. investitor treba biti zadovoljan samo sa konsultanskom firmom ~ije su kvalifikacije odgovaraju}e za Projekat. S obzirom na kompleksnost zadatka "rukovo|enje Projektom", od takve se firme zahtijeva veliko iskustvo i sposobnost. Ova metoda najbolje odgovara Projektima koji su kompleksni i zahtijevaju ~vrsti program rada.
5.3.4 Model "klju~ u ruke"

Model "klju~ u ruke" podrazumijeva ugovor s jednom firmom za projektovanje i gra|enje kompletnog objekta koji je spreman za upotrebu. U nekim situacijama ovakav aran`man bi mogao uklju~iti i odredbe za finansiranje Projekta. Investitor ili krajnji korisnik zadràvaju odgovornost za odràvanje i rad postrojenja. U sistemu izgradnje po sistemu "klju~ u ruke" postoje dvije odvojene uloge koje moè odigrati konsultant. Jedna je, ona, u kojoj je konsultant savjetnik investitoru i pomaè mu da se udovolji svim traènjima, te nastoji za{tititi interese investitora na Projektu. Alternativna uloga je ona u kojoj je on podizvo|a~ firme koja ugovara projektovanje i gra|enje objekta, te on nastupa kao savjetnik te firme ili kao dio konzorcijuma. Prednosti ovakve metode su jer: se traì minimalni broj osoblja investitora; je mogu}e garantovati plan rada, projektno izvo|enje u ne{to ranijoj fazi Projekta, nego {to se to moè kod ostalih na~ina izgradnje objekta; gra|enje objekata moè otpo~eti prije nego {to je zavr{ena cjelokupna tehni~ka dokumentacija, {to moè podspje{iti rok zavr{etka Projekta; postoji puna odgovornost prema investitoru s obzirom na jedan ugovor. Prilikom odlu~ivanja i prihvatanja ovog modela treba uzeti u obzir i ove ~injenice: uslovi programa i preliminarne specifikacije koje se koriste na nadmetanje moraju biti kompletne da bi se apsolutno osigurao kvalitet i sadràj Projekta. Obrnuto, ako ta firma nije izabrana putem nadmetanja, cijena ili gornja granica cijena se ne utvr|uje prije temeljne definicije obima, uklju~uju}i i sve vrste odluka koje se odnose po detaljnim planovima i specifikacijama, tako da se cijena ne utvr|uje ranije nego li kod drugih na~ina izvo|enja radova; stru~ne usluge koje se daju kod izrade dokumentacije tako|e su dio poslova po sistemu "klju~ u ruke", tj. nijesu u operativnoj nadle`nosti investitora. U drugim oblicima ugovaranja koji obuhvataju tri u~esnika - investitora, konsultanta i izvo|a~a -postoji sistem pregleda i ujedna~avanja, koji ne postoji kod na~ina po sistemu "klju~ u ruke". Cijena, programi rada i garancije za izvo|enje trebaju se pa`ljivo ispitati kako bi se utvrdila njihova efikasnost. Odredbe o vi{oj sili ili promjeni obima posla u ugovoru mogu izmijeniti ili u~initi nevaè}om bilo koju navedenu garanciju. Postoje znatni problemi kod utvr|ivanja garancija za izvo|enje, jer da bi se dozvolilo ispitivanje, one se moraju bazirati na prethodno utvr|enom optere}enju, uslovima okoline i ostalim uslovima za izvr{enje. Takvi kriterijumi nijesu ta~no utvr|eni sve dok Projekat nije dovoljno definisan. Ova metoda je najpogodnija kad su u pitanju mali ili jednostavni Projekti, gdje nijesu izraèni problemi definisanja obima radova, ili kada je obim radova standardan. Takva su stambena naselja, komercijalni, administrativni, industrijski i sli~ni objekti. Na kraju treba naglasiti da je odabir metoda i odgovaraju}eg konsultanta stvar investitora ili drugog u~esnika u izgradnji objekta i da od uspje{nosti ovog odabira u mnogome zavisi i uspje{nost Projekta. Konsultanti se moraju starati da opravdaju povjerenje koje im je dato, vode}i ra~una o tome da se ugled konsultanta te{ko i dugo stije~e, a lako i brzo gubi.
27
Konsultanti moraju biti afirmisani, stru~ni, karakterni i dobro pla}eni stru~njaci, {to obezbje|uje njihovu korektnost u izvr{avanju povjerenih im poslova.
28
6. KONCIPIRANJE PROJEKTA
Faza koncipiranja je razrada inicijative za nastajanje Projekta, pri ~emu su u ovoj fazi nu`ne sljede}e aktivnosti: definisanje osnovnog cilja Projekta, tj. odre|ivanje vrste, asortimana, koli~ine i kvaliteta proizvodnje - ako se radi o proizvodnom objektu, a osnovnih podataka o namjeni i funkciji objekta - ako se radi o neproizvodnom objektu; definisanje tehnolo{kih i ostalih procesa proizvodnje i utvr|ivanje proizvodnih parametara; definisanje ulaznih elemenata, kao {to su: sirovina, energija, poluproizvodi i dr.; definisanje trì{ta, prihoda, rashoda i ostalih komponenata koji su zna~ajni za dono{enje odgovaraju}ih odluka; definisanje potreba u stru~nim i proizvodnim radnicima; utvr|ivanje potrebnih finansijskih sredstava; utvr|ivanje elemenata uticaja okoline na sistem (lokacijski, hidrolo{ki, meteorolo{ki i drugi uticaji), proizvodnog procesa na okolinu (zaga|ivanje, promjena klime i dr.) i veze sistema sa ostalim sistemima istog ili vi{eg reda (transport, komunikacije i dr.); izu~avanje i prezentiranje podataka o uklapanju Projekta u prostorne, regionalne, generalne i detaljne urbanisti~ke planove doti~nog podru~ja ili posebne namjene, te u energetske, vodoprivredne, saobra}ajne i druge osnove i uslove; izrada tehni~kih rje{enja objekta, instalacija i nestandardne opreme kao i svih potrebnih podataka za standardnu opremu; ispitivanje i utvr|ivanje mogu}nosti za primjenu mjera za za{titu od zemljotresa i drugih neugodnosti, te za{tite ìvotne sredine; izrada globalne postavke organizacionih modela, principa i dinamike realizacije Projekta; utvr|ivanje vi{e mogu}ih tehni~kih rje{enja i njihovo vrednovanje; predvidjanje osnovnih problema koji mogu nastati u pojedinim fazama nastajanja Projekta i predlaganje mogu}ih rje{enja za njihovo eliminisanje; dono{enje odgovaraju}ih odluka nadle`nih organa i organizacija. Zna~ajno je navesti da je vrlo va`no da se ova faza studiozno i kvalitetno obavi, jer njen koncept ima presudni uticaj na sve sljede}e faze, odnosno na postizanje pozitivnih rezultata kako u domenu vrste, asortimana, koli~ine i kvaliteta proizvodnje, tako i u domenu ostvarivanja dobrih finansijskih efekata kao jednog od va`nih elemenata cilja koji treba posti}i. Pored toga, od kvaliteta poslova obavljenih u ovoj fazi u mnogome zavise i ukupni tro{kovi Projekta. Iako su tro{kovi za ovu fazu procentualno i apsolutno najniì, oni najvi{e uti~u na ukupne tro{kove projekta, {to se vidi na slici 4. Iz dijagrama na slici 4. vidi se da koncipiranje u ukupnim tro{kovima projekta u~estvuje sa svega 5%, a uti~e na ukupne tro{kove sa cijelih 65%. (Podaci Svjetske banke na osnovu obimnih istraìvanja povodom pedesetogodi{njice banke). Ina~e, koncipiranje predstavlja najstru~niji dio posla, jer u ovoj fazi svi u~esnici moraju posjedovati veliko znanje iz niza oblasti: tehnologije, proizvodnje, proizvodnih procesa, projektovanja, planiranja i programiranja, organizacije rada, gra|enja, finansija, pravnih poslova i dr.
29
Zato je potrebno da se ovoj fazi pokloni posebna pa`nja, da i eventualno odustajanje od Projekta ne prouzrokuje velike tro{kove. Koncipiranje Projekta uspje{no se moè izvr{iti kroz dvije podfaze ove faze, tj. izradom Prethodne studije opravdanosti i Studije opravdanosti.
UTICAJ NA UKUPNE TRO[ KOVE 65% 25% 10%
KONCIPIRANJE I FAZA DEFINISANJE II FAZA REALIZACIJA III FAZA
5%
10%
85% STVARNI TRO[ KOVI PROJEKTA
Slika 4. U~e{}e i uticaj pojedinih faza na tro{kove Projekta
Koncipiranje Projekta moè se izvr{iti na bazi algoritma gdje je prikazana cjelokupna procedura rada (Slika 5.). Prethodna studija opravdanosti, studija opravdanosti, tehni~ka i ostala dokumentacija izra|uje se na osnovu projekata, elaborata, podataka i rezultata koji se obra|ju na osnovu prethodnih prou~avanja. "Prethodna prou~avanja, u zavisnosti od vrste i karaktera objekta, obuhvataju: istraìvanja i izradu analiza i projekata i drugih stru~nih materijala, pribavljanje podataka kojima se analiziraju i razra|uju tehni~ki, ekonomski, tehnolo{ki, energetski, urbanisti~ki, geolo{ki, geotehni~ki, seizmi~ki, geodetski, meteorolo{ki, hidrolo{ki, vodoprivredni i saobra}ajni uslovi, uslovi za{tite od poàra i eksplozija, za{tite ìvotne sredine i drugi uslovi od uticaja na izgradnju i kori{}enje odre|enog objekta" [80].
6.1 Prethodna studija opravdanosti

Prethodna studija opravdanosti je prva informacija o namjeri da se ulaù finansijska sredstva u izgradnju nekog investicionog objekta. To je prvi u nizu dokumenata koji se izra|uje u procesu dono{enja odluke o investiranju. Prethodnom studijom opravdanosti utvr|uje se finansijska, trì{na, ekonomska i dru{tvena opravdanost izgradnje objekta za koji je izra|en generalni projekat ili Idejno rje{enje [Error! Reference source not found.]. Prethodnom studijom opravdanosti se vr{i analiza varijanti kako bi se izabrala varijanta za dalju obradu, tj. za izradu studije opravdanosti. Otuda je kod razrade ove studije prihvatljiva i manja ta~nost ulaznih informacija, a osnovni cilj je da se relativno brzo i uz male tro{kove stekne utisak i izvr{i uvid u efikasnost investicionog Projekta. Stru~nost i iskustvo obra|iva~a studije treba da su garancija za sveobuhvatnost i kvalitet iste. Prethodna studija opravdanosti obavezno se izra|uje za objekte: za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo, primarne komunalne i saobra}ajne infrastrukture u naseljenim mjestima i koji se finansiraju iz budèta i/ili fondova dràve i zajednica lokalne samouprave (op{tina).
30
PO^ ETAK
INVESTITOR definisanje cilja
PROJEKTANT prethodna studija opravdanosti
Opis objekta Ocjena razvojnih mogu} nosti investitora Analiza tr` i{ ta Grafi~ki prikaz Projekta
REVIZIONA KOMISIJA
Analiza lokacije i ` ivotne sredine Finansijska analiza Ocjena Zaklu~ak
revizija
popravak
odluka investitora da PROJEKTANT studija opravdanosti
ne
stop
Tehni~ko - tehnolo{ ka analiza Ocjena razvojnih mogu} nosti investitora Analiza tr` i{ ta Analiza ` ivotne sredine Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata
REVIZIONA KOMISIJA revizija
Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Ekonomsko finansijska analiza Ocjena Zaklu~ak
popravak
odluka investitora
ne
stop
da INVESTITOR I KREDITORI obezbje| enje finansijskih sredstava
popravak
odluka investitora
ne
stop
da prelazak na fazu definisanja
Slika 5. Algoritam koncipiranja Projekta
Prema mnogim saznanjima, dugogodi{njim iskustvu i raspoloìvoj literaturi, te zakonskim opredjeljenjima Prethodna studija opravdanosti treba da sadrì sljede}e: uvod; opis objekta; ocjenu razvojnih mogu}nosti i sposobnosti investitora; analizu prodajnog trì{ta; grafi~ki prikaz Projekta; analizu nabavnog trì{ta; analizu lokacije i ìvotne sredine; finansijsku analizu; ocjenu prethodne studije opravdanosti; zaklju~ak.
31
6.1.1 Uvod
Uvod, izme|u ostalog, treba da sadrì: ciljeve investiranja, podatke o investitoru, podatke o obra|iva~ima (autorima) studije, zadatak izrade studije, podloge i ostala dokumenta koja su kori{}ena pri izradi studije, karakteristike vremena u kojemu je studija ra|ena i sve druge uvodne podatke od zna~aja za konkretnu studiju.
6.1.2 Opis objekta

Opisom objekta treba obuhvatiti: funkciju objekta, zna~aj objekta u sistemu ili mreì sli~nih objekata, tehnologiju koja }e biti zastupljena (opis i porijeklo), tehni~ko-tehnolo{ka rje{enja, prozvodni program, proizvodna sredstva, tehnolo{ki proces, obim i vrstu proizvoda, normative utro{ka sirovina i energije i druge releventne elemente koji su zna~ajni za tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja. Pored navedenog potrebno je obraditi i etapnost izgradnje, mogu}nost i dinamiku realizacije, potrebe kadrova i radne snage, organizaciona rje{enja i sl. U svakom slu~aju opisom objekta treba obuhvatiti vi{e varijanti i predloìti optimalnu varijantu.
6.1.3 Ocjena razvojnih mogu}nosti investitora

Analiza razvojnih mogu}nosti investitora, izme|u ostalog, treba da sadrì op{te podatke o investitoru koji obuhvataju: naziv, sjedi{te, datum osnivanja, predmet poslovanja (glavna i sporedna djelatnost), teritorijalna razu|enost, poloàj i status u grupaciji kojoj pripada, unutra{nja organizacija, vrste odgovornosti u pravnom prometu, vlasni{tvo i druge podatke koji su specifi~ni za djelatnost investitora. Tako|e treba dati analizu i ocjenu dosada{njeg razvoja i ocjenu razvojnih mogu}nosti investitora.
6.1.4 Analiza prodajnog trì{ta

Analizom prodajnog trì{ta treba obuhvatiti osnovne elemente koji karakteri{u proizvod i trì{te: karakteristike proizvoda ili usluga, analizu tra`nje, analizu ponude, procjenu mogu}nosti plasmana (prodaje) i dr.
6.1.5 Grafi~ki prikaz Projekta

Treba priloìti lokaciju, situacioni plan ili preglednu kartu sa svim objektima i instalacijama, karakteristi~ne osnove i presjeke objekta iz kojih se mogu vidjeti svi relevantni parametri za predmetni objekat. Sve grafi~ke prikaze treba uzeti iz generalnog projekta (za objekte saobra}aja i hidrogradnje) i idejnog rje{enja (za objekte visokogradnje) koji ~ine prilog prethodne studije opravdanosti.
6.1.6 Analiza nabavnog trì{ta

U okviru nabavnog trì{ta treba analizirati koli~ine, kvalitet, mogu}nost nabavke i transporta svih sirovina za potrebe tehnolo{kog procesa. Prethodno treba analizirati ukupne potrebe i njihove karakteristike.
6.1.7 Analiza lokacije i ìvotne sredine

Analizom lokacije i ìvotne sredine treba obuhvatiti: Analizu lokacije sa aspekta prirodnih uslova, izgra|enost lokacije, geografske uslove, geolo{ke i hidrogeolo{ke uslove, seizmi~ke uslove, vlasni{tvo i mogu}nosti priklju~enja na infrastrukturu i Analizu uticaja okoline na objekat i objekte na okolinu sa aspekta za{tite ìvotne sredine i mjera za{tite. Uvijek treba razmatrati najmanje dvije lokacije, ocijeniti ih i dati predlog za izbor optimalne.
6.1.8 Finansijska analiza

Finansijskom analizom treba obuhvatiti: investicije u stalna (osnovna) sredstva, obrtna sredstva, izvore finansiranja, dinamiku ulaganja sredstava, uslove i obaveze po kreditima, tro{kove poslovanja (materijal i energije, ostali materijalni tro{kovi, amortizacija, plate, doprinosi, porezi, reìja i sl.), ukupan prihod (od prodaje i usluga), bilans uspjeha i bilans stanja. Pored ovoga ovom analizom treba ovuhvatiti: devizni efekat investicije, efekte za razvoj regiona i dràve, efekte za zapo{ljavanje i sl.
32
6.1.9 Ocjena prethodne studije opravdanosti

Ocjenom prethodne studije opravdanosti treba obuhvatiti: trì{nu i dru{tvenu ocjenu, finansijsku ocjenu, ocjenu tehnolo{ko-tehni~ke izvodljivosti, ocjenu neizvjesnosti, tj. rizika, uporednu ocjenu sa sli~nim programima, ocjenu uticaja na ìvotnu i radnu sredinu, ocjenu uticaja na opstanak, rast i razvoj investitora i zbirnu ocjenu. Kod ve}ih projekata treba uzeti u razmatranje i dinami~ki pristup.
6.1.10 Zaklju~ak
U zaklju~ku treba dati sumarni pregled, ocjenu i decidirani predlog u pogledu izbora pojedinih varijaniti i isplativosti ili ne nastavljanja aktivnosti na konkretnom Projektu.
6.2 Studija opravdanosti

Studija opravdanosti je tehno-ekonomski elaborat kojim se analiziraju tehni~ki, tehnolo{ki, ekonomski i drugi uslovi za realizaciju investicionog Projekta (izgradnju objekata) i utvr|uje ekonomska i op{ta opravdanost ulaganja finansijskih sredstava. Studija opravdanosti se obavezno izra|uje za objekte: za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo, za koje je propisana izrada procjene uticaja zahvata (objekta) na ìvotnu sredinu, koji se nalaze u za{ti}enoj okolini nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog i velikog zna~aja, koji }e se graditi u etapama, i koji se finansiraju iz budèta i/ili fondova dràve i zajednica lokalne samouprave (op{tina). Na samom po~etku studije opravdanosti moraju se prezentirati podaci o investitoru i njegovoj razvojnoj i finansijskoj sposobnosti, kao i podaci o eventualnim drugim zna~ajnim ~injenicama. Nakon toga mora se ta~no navesti {to se èli posti}i sa namjeravanom investicijom, tj. investicionim Projektom. Sljede}i potez treba da bude analiza trì{ta kako prodajnog tako i nabavnog. Moraju se ispitati uslovi lokacije sa svih aspekata koji mogu imati uticaja sredine na Projekat i Projekta na sredinu. Veoma je va`no detaljno analizirati tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja, jer je to osnova za uspje{no poslovanje budu}eg kapaciteta. Analize o sirovinskoj i energetskoj bazi su jedan od va`nijih faktora za odlu~ivanje o usvajanju ili odbijanju realizacije Projekta. Isto tako analiza potreba i mogu}nosti obezbje|enja stru~ne radne snage je jedan od presudnih faktora. Analiza ekonomsko-finansijskih elemenata je osnovni parametar koji treba da ukaè da li }e namjeravana investicija biti isplativa. Mjere za{tite ìvotne sredine moraju se posebno analizirati, jer svako prekora~enje dozvoljenih parametara imalo bi negativne efekte na sredinu, a samim tim bi se dovela u pitanje i sama proizvodnja. Studijom opravdanosti se moraju odrediti uslovi pod kojima }e se Projekat realizovati. Vrijeme realizacije je jedan od veoma va`nih faktora, pa ga treba utvrditi. Cilj izrade studije opravdanosti je da omogu}i dono{enje kona~ne odluke o realizaciji Projekta ili o odustajanju od realizacije. Izrada studije opravdanosti je veoma sloèn i kompleksan posao te zahtijeva interdisciplinaran pristup. Obzirom na materiju koju obradjuje na izradi studije treba angaòvati ve}i broj specijalista iz domena tehnologije, geologije, gra|evinarstva, ma{instva, elektrike, geodezije, urbanizma, ekonomije, finansija, sociologije, prava i dr. Na osnovu prethodno re~enog, studija opravdanosti treba da sadrì sljede}e elemente: Uvod Opis objekta i prikaz idejnih projekata Analizu i ocjenu razvojnih mogu}nosti investitora Analizu prodajnog i nabavnog trì{ta Prostorne i lokacijske aspekte (analizu lokacije) Analizu za{tite ìvotne sredine i za{tite na radu Analizu organizacionih i kadrovskih aspekata Analizu izvodljivosti i dinamiku realizacije Projekta Ekonomsko-finansijsku analizu
33
Ocjenu studije opravdanosti Zaklju~ak Za koncipiranje svih elemenata i studije opravdanosti treba se koristiti podacima iz prethodne studije opravdanosti, a dopunjavati je sa svim relevantnim podacima i informacijama iz idejnih projekata objekata, radi dobijanja pouzdanih parametara koji su relevantni za dono{enje investicione odluke. Idejni projekti objekata ~ine sastavni dio ove studije.
6.2.1 Uvod
U uvodnom dijelu treba obraditi i priloìti sljede}e: ciljeve investiranja; podatke o investitoru; kako se do{lo do ideje da se radi Studija opravdanosti i iz kojih razloga se pristupilo njenoj izradi (navesti sve relevantne podatke iz prethodne studije opravdanosti, a posebno ocjenu te studije); koje su studije i stru~ne osnove sluìle kao podloga za izradu studije opravdanosti, navesti kratak sadràj tih studija i stru~nih osnova. Isto tako treba navesti ko ih je izradio, u ~ijoj organizaciji, kada, da li su verifikovane i od koga; zadatak i cilj izrade studije opravdanosti; kratak opis cijelog postupka izrade studije opravdanosti; priloìti odluku organa upravljanja o izradi studije opravdanosti; navesti pun naziv preduze}a ili institucije koja je izradila studiju opravdanosti, uz ovo priloìti rje{enje o njegovoj registraciji iz koje se moè zaklju~iti da je registrovano za izradu ovakve dokumentacije; navesti rukovodioca izrade studije opravdanosti, druge autore i njihove saradnike sa naznakom poglavlja ko je {to uradio, uz ovo treba priloìti dokaze o njihovoj sposobnosti za izradu ovakvih studija. Ti dokazi moraju biti u skladu sa zakonskim propisima; sva ostala obrazloènja koja èle da daju obra|iva~i studije opravdanosti i sva ostala dokumenta koja treba da se priloè u skladu sa zakonskim propisima; kratak prikaz osnovnih elemenata i rezultata studije opravdanosti.
6.2.2 Opis objekta sa prikazom idejnog projekta (tehnolo{ko tehni~ka analiza)

Izbor optimalnog tehnolo{ko-tehni~kog rje{enja je najva`niji zadatak u procesu planiranja investicionog Projekta. Od toga zavisi kvalitet i u~inci proizvoda kao i ostale karakteristike samog Projekta. Zbog toga se prije izrade studije opravdanosti u okviru prethodne studije opravdanosti, uradi zaklju~ak o varijantnim tehnolo{ko-tehni~kim rje{enjima na bazi kojih se usvaja optimalno rje{enje. U studiji opravdanosti daje se kratak sadràj te studije i detaljni opisi, podaci, crteì i ostali parametri o izabranoj varijanti tehnolo{ko-tehni~kog rje{enja. Naj~e{}e, tehnolo{ko-tehni~ka analiza ima sljede}e djelove: opis usvojenog tehnolo{kog rje{enja; tehnolo{ku dokumentaciju; tehni~ku dokumentaciju; tehnolo{ki kapacitet i obim proizvodnje; materijalni inputi i outputi proizvodnje; broj zaposlenih i kvalifikaciona struktura; pregled potro{nje energije. Opis usvojenog tehnolo{kog rje{enja. U ovom dijelu potrebno je dati detaljan opis usvojenog tehnolo{kog rje{enja. To se posebno odnosi na informacije o: opisu proizvoda koji se namjerava proizvoditi; tehnolo{kom postupku i na~inu proizvodnje; {emi tehnolo{kog procesa; hodogramu proizvodnog procesa kako za pojedine radne procese tako i za cio proces;
34
rasporedu opreme; transportnim putevima; me|ufaznim skladi{tenjima; materijalnim inputima i normativima njihovog utro{ka; materijalnim autputima; kori{}enju, kvalifikacionoj strukturi i broju zaposlenih; na~inu skladi{tenja sirovine, repromaterijala i gotovih proizvoda; na~inu kontrole kvaliteta; na~inu organizacije unutra{njeg transporta; za{titi ìvotne sredine i parametrima koji mogu uticati na istu; na~inu za{tite na radu; drugim relevantnim elementima. U opisu se mora navesti da li se tehnologija kupuje od doma}ih ili inostranih ponu|a~a. Posebna se pa`nja posve}uje kupovini inostrane tehnologije, pri ~emu je obavezno po{tovanje zakonskih propisa. Veoma je va`no da se navede oblik transfera tehnologije (patent, licenca, know-how, industrijski model, za{titni znak, dugoro~na proizvodna kooperacija, poslovno-tehni~ka saradnja ili zajedni~ko ulaganje sa inostranim partnerom). Tehnolo{ka dokumentacija. Tehnolo{ka dokumentacija koja ~ini sastavni dio studije opravdanosti je u stvari idejni tehnolo{ki projekat. Njegov sadràj mora da obezbjedi pun uvid u tehnolo{ki proces i sve njegove komponente, kao i da d dovoljno elemenata za izradu tehni~ke dokumentacije i ostalih djelova studije opravdanosti. Zbog toga on mora sadràvati: {emu razmje{taja svih objekata sa naznakom tehnolo{kih, skladi{nih i pomo}nih objekata; {emu tehnolo{kog procesa; razmje{taj tehnolo{ke i ostale opreme sa naznakom svake ma{ine; {emu cijevnih tehnolo{kih instalacija (para, komprimirani vazduh, topla voda, plin, naftni derivati i sl.); {emu kablovske tehnolo{ke instalacije (elektromotorni razvod, razvod za kontrolu procesa i sl.); rje{enja unutra{njeg transporta; {emu protoka materijala i njeno vezivanje za pojedina skladi{ta; {emu skladi{tenja materijalnih inputa i gotovih proizvoda; tehni~ke uslove za izradu tehni~ke dokumentacije (visine, {irine, gabarite otvora, potrebe osvetljenja, kondicioniranja, provjetravanja, vla`nosti, grijanja, upotrebljivost pojedinih materijala i sl.); specifikaciju tehnolo{ke, standardne i nestandardne opreme (sve posebno) sa osnovnim podacima o istoj: proizvodnost-kapacitet, broj komada, gabariti, teìne, potro{nja energije, podaci o ispu{tanju {tetnih materija i drugi relevantni podaci; specifikaciju opreme za neposredno ili daljinsko vo|enje proizvodnje preko ra~unarskih sistema; specifikaciju opreme za kontrolu kvaliteta sa svim podacima, kao i kod tehnolo{ke opreme; specifikaciju opreme za skladi{tenje i transport sa svim podacima, kao kod tehnolo{ke opreme; specifikaciju opreme za kancelarije, garderobu i druge sli~ne objekte; podatke o broju proizvodnih i neproizvodnih radnika koji su vezani za proces proizvodnje (za I, II i III smjenu); na~in rje{avanja otpadnih materija; na~in za{tite ìvotne sredine. Tehni~ka dokumentacija. Na osnovu tehnolo{ke dokumentacije i podataka koji karakteri{u lokaciju (topografski, geolo{ko-geomehani~ki, klimatski, seizmolo{ki, meteorolo{ki, infrastrukturni i dr.) izra|uje se tehni~ka dokumentacija na nivou idejnog projekta, koji ~ini sastavni dio studije opravdanosti. Tehni~ka dokumentacija mora sadràti: {emu razmje{taja svih objekata sa naznakom tehnolo{kih, skladi{nih, pomo}nih, infrastrukturnih, energetskih i ostalih objekata i povr{ina; svu dokumentaciju o uslovima i saglasnostima nadle`nih organa i organizacija;
35
grafi~ki prikaz svih objekata (osnova, presjek, fasada) u pogodnoj razmjeri iz kojeg se vidi cjelovito funkcionalno, tehni~ko, tehnolo{ko, oblikovno i estetsko rje{enje, njihova op{ta dispozicija u odnosu na okolinu i prikaz svih elemenata objekata neophodnih za utvr|ivanje podataka na osnovu kojih se moè ocijeniti valjanost rje{enja i procijeniti ko{tanje objekata; konstruktivno rje{enje za sve glavne nose}e konstruktivne elemente i opis tih rje{enja; grafi~ki prikaz svih instalacija koje su u funkciji objekta (vodovod i kanalizacija, termotehni~ke instalacije, jaka i slaba struja i dr.) i to na nivou koji obezbje|uje ocjenu rje{enja i utvr|ivanje cijene ko{tanja; grafi~ki prikaz svih spoljnih infrastrukturnih objekata (instalacije, putevi, trotoari, platoi, ograde, parkirali{ta, ozelenjavanje, priklju~ci i dr); tabelarni pregled objekata iz kojeg se mogu ogledati bruto i neto povr{ine i zapremine svakog objekta posebno; tabelarni pregled svih instalacija iz kojeg se mogu sagledati kvantitativne veli~ine; tabelarni pregled spoljnih infrastrukturnih objekata iz kojeg se mogu sagledati duìne i povr{ine svakog objekta; predra~un tro{kova ko{tanja za sve objekte i radove koji }e sluìti za procjenu ukupnih tro{kova za realizaciju Projekta; sve druge elemente koje treba da sadrì idejni projekat za odnosnu vrstu objekata; tehni~ki opis kojim }e se obrazloìti: tehni~ka rje{enja; prilagodljivost objekata konkretnim uslovima (urbanizam, energetika, vodoprivreda, saobra}aj, sanitarni uslovi, ìvotna sredina i dr.); analiza uticaja sredine na objekat i objekta na ìvotnu sredinu; geolo{ka i geomehani~ka rje{enja; podatci o objektu i instalacijama; prilagodljivost tehnolo{kom rje{enju, klimatskim uslovima, seizmici i sl.; popis propisa, standarda, normativa i ostale dokumentacije koja je kori{}ena pri izradi tehni~ke dokumentacije. Tehnolo{ki kapacitet i obim proizvodnje. Na osnovu planirane tehnolo{ke opreme i analize prodajnog trì{ta moè se utvrditi tehnolo{ki kapacitet i obim godi{nje proizvodnje. Isto tako uzimaju}i u obzir specifi~nost proizvodnje, trajanje potra`nje za proizvodima, tehni~ku i ekonomsku zastarivost tehnologije, raspoloìvost sirovina i dr., moè se odrediti vijek Projekta. Na osnovu tehnolo{kog kapaciteta i vijeka trajanja Projekta treba izra~unati obim proizvodnje u svakoj godini vijeka trajanja Projekta. Materijalni inputi proizvodnje. Na osnovu tehnolo{ko-tehni~kog rje{enja treba utvrditi strukturu i normative potro{nje sirovina, repromaterijala, pomo}nih materijala, energije i ostalih inputa po jedinici proizvoda. Naravno, ovo treba izra~unati za svaki proizvod posebno i prezentirati podatke u vidu tabele. Na osnovu ovih normativa i obima proizvodnje mogu se izra~unati ukupne koli~ine inputa za sve godine vijeka trajanja Projekta. I ovaj prora~un treba prikazati tabelarno, jer }e biti pregledniji. Obzirom da kod pojedinih projekata moè biti veliki broj inputa dovoljno je ovaj prora~un izvr{iti samo za one koje u~estvuju sa vi{e od 5% u ukupnim inputima. Broj i kvalifikaciona struktura radnika. Osnov za prora~un broja i kvalifikacione strukture radnika za fazu realizacije projekta i njegovu eksploataciju ~ine: tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja i oprema koja }e se koristiti za tehnolo{ke potrebe; {ema upravljanja, rukovo|enja i izvr{avanja zadataka koji nijesu direktno vezani za tehnolo{ki proces; {ema upravljanja, rukovo|enja i izvr{avanje zadataka vezanih za realizaciju Projekta. Na osnovu ovoga treba napraviti tabelarni pregled radnika, i to: za radnike u procesu proizvodnje; za radnike u prate}im djelatnostima; za radnike na upravnim i administrativnim poslovima; za radnike na realizaciji Projekta. Posebno, u izvodu, treba dati pregled upravlja~ke i rukovode}e strukture kako za vrijeme realizacije Projekta, tako i za vrijeme eksploatacije, tj. proizvodnje. Jasno je da ovo pretpostavlja da se prethodno usvoji organizacija upravljanja i rukovo|enja Projektom i procesom proizvodnje.
36
Veoma je va`no navesti koja su radna mjesta (naro~ito za realizaciju Projekta) ve} popunjena i objasniti na~in i postupak obezbje|ivanja radnika i njihovog stru~nog osposobljavanja za realizaciju Projekta i za proces proizvodnje. Treba imati na umu ~injenicu da niti jedan posao ne moè biti uspje{no vo|en i realizovan bez kvalitetnih i kreativnih kadrova na {to treba ukazati kroz studija opravdanosti. Pregled potro{nje energije. Kod svake proizvodnje energija je veoma vaàn faktor. Uz to tro{kovi energije mnogo uti~u na cijenu proizvoda. Zato je potrebno da se u studiji opravdanosti posebna pa`nja posveti energiji. Potrebna koli~ina energije moè se izra~unati na osnovu pregleda opreme i potro{nje energije za potrebe rada te opreme. Najjednostavnije je to uraditi tabelarno i to po svakoj vrsti opreme izra~unati potrebu: elektri~ne energije, toplotne energije, komprimiranog vazduha, tehnolo{ke vode i dr. Na osnovu faktora potro{nje, faktora istovremenosti i godi{njeg fonda radnih ~asova moè se izra~unati godi{nja potro{nja po pojedinoj vrsti energije. Uz ovo potrebno je izra~unati i potro{nju energije van proizvodnog procesa (osvetljenje, grijanje, ventilacija, birotehnika i dr.).
6.2.3 Analiza i ocjena razvojnih mogu}nosti investitora

Svrha analize razvojnih mogu}nosti investitora je ocjena njegovog pro{log, sada{njeg i budu}eg poslovanja na bazi kojeg se moè pribli`no ocijeniti stepen rizika u pogledu uspje{nosti planiranog investicionog Projekta. Ovu analizu treba prilagoditi karakteru investicionog Projekta pri ~emu moèmo imati Projekat koji ima cilj osvajanja novih proizvoda, rekonstrukciju stare proizvodnje sa ili bez pove}anja obima proizvodnje ili pro{irenje postoje}e proizvodnje sa postoje}im tehnolo{kim rje{enjima. Obzirom da se analiza pro{log poslovanja uglavnom zasniva na podacima iz pro{lih perioda, treba uzimati {to duì period. Pri tome ovaj period nebi smio da bude kra}i od pet godina. Ova analiza se ne moè zadràti na jednostavne finansijske pokazatelje uspje{nosti ili neuspje{nosti investitora u pro{lom periodu, ve} mora dati kompleksnu ocjenu njegove razvojne sposobnosti koja obuhvata: op{tu informaciju o investitoru; analizu i ocjenu dosada{njeg razvoja; prognozu budu}eg razvoja. Op{ta informacija o investitoru treba da pokaè formalno-pravne, organizacione, tehni~ko-tehnolo{ke i trì{ne podatke i podatke o okruènju, pa zbog toga treba da sadrì: ta~an naziv, {ifru djelatnosti, mjesto i adresu investitora; godinu osnivanja, registraciju i eventualne izmjene i dopune u registraciji; opis predmeta poslovanja (osnovna i dopunska djelatnost); organizacionu strukturu investitora i njegovih organizacionih jedinica; formalno pravni poloàj investitora u odnosu na uè i {ire okruènje; kvalitativnu ocjenu trì{nih aspekata proizvodnje; kvalitativnu ocjenu tehnolo{ko-tehni~kih aspekata poslovanja i ostale relevantne podatke. Analiza i ocjena dosada{njeg razvoja moè se vr{iti sa sljede}ih aspekata: tehnolo{ko - tehni~kih uslova i obima proizvodnje, poloàja investitora na trì{tu nabavke i prodaje dosada{njeg poslovanja i dr. Kada se govori o tehnolo{ko-tehni~kim uslovima i obimu proizvodnje, potrebno je dati kratak opis ovih parametara, s posebnim osvrtom na: proizvodni program; kori{}enu tehnologiju (opis i porijeklo); tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja u proizvodnji; tehnolo{ko-tehni~ki kapaciteti i ostvareni obim proizvodnje; tehni~ku strukturu proizvodnih i ostalih osnovnih sredstava, kao i
37
normative i ukupne koli~ine utro{ka sirovine i energije potrebnih za proizvodnju. U sklopu ovoga po svakom proizvodu (tabelarno) treba prikazati: tehnolo{ki kapacitet, ostvarenu proizvodnju, stepen iskori{}enosti kapaciteta, prodaja na inostranom i doma}em trì{tu, te obim zaliha i to za svaku godinu (min. 5) posebno. Ako se ne radi o proizvodnom ve} uslu`nom ili sli~nom preduze}u, onda }e se ovdje pobrojati usluge i njihov obim po pojedinim godinama. Pri navo|enju proizvoda ili usluga treba obuhvatiti one najosnovnije koje ~ine od oko 90% ukupnog obima proizvodnje ili usluga. Iz ovog pregleda treba da se dobiju dragocjene i veoma zna~ajne informacije o ukupnoj proizvodnji (uslugama), kori{}enju kapaciteta i plasmanu proizvodnje. Veoma va`na kvantitativna informacija je ona koja ukazuje na normative utro{ka sirovine, materijala, energije i rada za pojedine proizvode (usluge). Zbog toga treba uraditi pregled normativa utro{ka ovih resursa po svakoj vrsti proizvoda ili usluga. Treba naglasiti da je nu`no analizirati osnovni i pomo}ni materijal i energiju po vrstama: elektri~na energija, plin, mazut, voda i dr., a rad prema odgovaraju}oj kvalifikaciji zaposlenih. Sljede}a veoma potrebna kvantitativna informacija odnosi se na strukturu: nabavke, potro{nje i zaliha sirovine i repromaterijala. Podatke treba obraditi tabelarno, po svim vrstama sirovina i repromaterijala, i to po elementima: nabavka u zemlji, nabavka u inostranstvu, utro{eno u proizvodnji i stanje na zalihama. Sve ovo treba obraditi za svaku godinu minulog perioda. Na bazi ovih kvantitativnih informacija moè se donijeti ocjena o ekonomi~nosti poslovanja {to je veoma bitan elemenat u ocjeni razvojne mogu}nosti i sposobnosti investitora. Sa aspekta poloàja investitora na trì{tu nabavke i prodaje cilj je da se utvrdi dosada{nja uspje{nost investitora na trì{tu kako bi se ocijenila njegova konkurentska sposobnost i sposobnost da obezbijedi blagovremenu nabavku sirovine i repromaterijala. Pri ovoj ocjeni koriste se podaci iz pregleda koje treba napraviti u obliku tabela, i to: pregled najva`nijih kupaca; pregled najva`nijih dobavlja~a; pregled postignutih prodajnih cijena proizvoda i pregled postignutih nabavnih cijena sirovina, energije i poluproizvoda. Kod pregleda najva`nijih kupaca i dobavlja~a va`no je posmatrati odvojeno doma}e i strane i utvrditi u~e{}e pojedinog kupca, odnosno dobavlja~a, u vrijednosti ukupnih nabavki, kao i u~e{}e nabavki na kredit u ukupnim nabavkama. Kod pregleda postignutih prodajnih cijena gotovih proizvoda va`no je iste ista}i za cio posmatrani period po godinama. Ovdje je veoma va`no dati uporedne podatke o cijenama investitora u odnosu na cijene doma}ih i inostranih konkurentskih firmi. Pregled postignutih nabavnih cijena sirovina i repromaterijala treba uraditi za doma}e i inostrano trì{te kako bi se mogao sagledati odnos tih cijena. Sve ove analize mogu dobro da posluè i ukaù na to koliko je investitor uspio da se odrì na prodajnom trì{tu i kako uspijeva da se snalazi na nabavnom trì{tu. I ova ocjena je veoma bitna za utvr|ivanje razvojne mogu}nosti i sposobnosti investitora. Broj i kvalifikaciona struktura zaposlenih kod investitora ukazuju na potencijalnu mogu}nost investitora da se prihvati realizacije investicionog Projekta. To se posebno odnosi na specijaliste koje se bave tehnologijom, ma{instvom, gra|evinarstvom, elektrotehnikom i drugim strukama. Zbog toga treba napraviti pregled kvalifikacione strukture po zanimanjima i specijalnostima kako u neposrednoj proizvodnji tako i ostalim organizacionim jedinicama preduze}a. Tako|e treba napraviti pregled radnika i stru~njaka koji se nalaze na specijalizacijama. Veoma je va`no sagledati i stanje rukovode}eg kadra sa njihovim stru~nim spremama i specijalnostima. Broj i kvalifikacionu strukturu zaposlenih po zanimanjima treba dati za poslednjih pet godina dok pregled i stanje rukovode}ih kadrova samo za godinu prije investiranja. Od zna~aja je prikazati saradnju sa doma}im i stranim nau~nim i istraìva~kim institucijama iz doti~ne oblasti i ukazati na godi{nji utro{ak sredstava za iztraìvanje i razvoj. Obzirom da je stru~ni kadar i radna snaga jedan od bitnih faktora za ocjenu razvojnih mogu}nosti i sposobnosti investitora, bilo bi veoma korisno da se uradi uporedna analiza stanja kadrova sa srodnim i sli~nim preduze}ima u zemlji i inostranstvu.
38
Kao polazni podaci za analizu dosada{njeg poslovanja sluè godi{nji obra~uni preduze}a za analizirani period. Bez obzira {to u ovim dokumentima ima odre|enih slabosti treba ih prihvatiti, jer ipak predstavljaju slu`beno potvrdjene informacije. Uz ovo podaci su uniformisani, pa omogu}avaju komparaciju sa sli~nim ili srodnim preduze}ima. Bilans uspjeha (ukupan prihod, ukupan rashod, dobit, porezi i doprinosi na dobit, dobit za rasporedjivanje, eventualni gubitak i drugo) treba prikazati i analizirati po svim elementima iz zavr{nog ra~una za analizirane godine. Bruto plate treba analizirati za zadnju godinu prije investiranja i to po kvalifikacionoj strukturi zaposlenih, a na osnovu ostvarenih radnih ~asova. Bilans stanja je dokument koji predstavlja dobru osnovu za ocjenu opremljenosti i efikasnosti investitora. On se prikazuje po svim elementima koji su propisani odgovaraju}im zakonskim propisima i podzakonskim aktima. Na osnovu podataka iz bilansa stanja moè se: utvrditi veli~ina materijalne osnove investitora koja proizilazi iz odnosa poslovnih i drugih sredstava i izvora; ostvariti uvid u mobilnost sredstava, odnosno kvalitet njihovih izvora na osnovu odnosa dugoro~nih i kratkoro~nih sredstava, odnosno njihovih izvora; utvrditi stepen samofinansiranja poslovanja na osnovu strukture izvora imovine; utvrditi kratkoro~na likvidnost na osnovu pokrivenosti kratkoro~nih obaveza kratkoro~nim sredstvima; utvrditi kvalitet osnovnih sredstava na osnovu strukture i otpisanosti istih; ostvariti uvid u visinu neto obrtnog fonda, tj. solventnost investitora koja proizilazi iz pokrivenosti dugoro~nih sredstava dugoro~nim izvorima. Obrtna sredstva i njihovi izvori su jedan od bitnih pokazatelja poslovanja investitora pa im treba posvetiti posebnu pa`nju. Zbog toga treba uraditi pregled prosje~ne godi{nje vezanosti obrtnih sredstava za posmatrane godine, kroz: zalihe sirovina, repromaterijala i sitnog inventara, proizvodnju u toku, zalihe gotovih proizvoda, dugoro~ne plasmane, kratkoro~ne plasmane, sredstva na ìro-ra~unu i potraìvanja. Logi~no je da treba uraditi i pregled izvora obrtnih sredstava, i to: trajne izvore, dugoro~ne izvore i kratkoro~ne izvore. Spoljnotrgovinsko poslovanje investitora treba posebno obraditi. To se odnosi kako na uvoz tako i na izvoz, a samim tim i na priliv i odliv sredstava. Dugoro~ne finansijske obaveze treba sagledati za jednu godinu prije po~etka investicije, pa sve do kraja isplate svih obaveza. Ovo se odnosi na kredite za osnovna i obrtna sredstva i to kako za doma}e tako i za inostrane kredite. Na osnovu svih navedenih elemenata mogu se izra~unati odgovaraju}i pokazatelji koji mogu jasno da ukaù na razvojnu mogu}nost i sposobnost investitora. Tu se prvenstveno misli na: dobit po zaposlenom, akumulaciju prema angaòvanim sredstvima, bruto plate, neto devizni efekat, energetsku intenzivnost, ekonomi~nost proizvodnje, reproduktivnu sposobnost, u~e{}e izvoza u ukupnom prihodu, pokri}e uvoza izvozom, stepen uvozne zavisnosti proizvodnje, kratkoro~nu likvidnost, stepen stabilnosti, stepen dugoro~ne zaduènosti, stepen samofinansiranja, stepen pokrivenosti zaliha neto obrtnim fondom, kapitalnu opremljenost radnog mjesta, otpisanost osnovnih sredstava, kvalifikacionu strukturu zaposlenih, tro{kove razvoja i drugo. Veoma je va`no utvrditi da li je i koliko investitor sposoban da izdvoji sopstvenih sredstava za namjeravanu investiciju. Tu se prvenstveno misli na raspoloìva sredstva prije po~etka investiranja i na neto priliv u godinama investiranja. Od zna~aja je za ocjenu sposobnosti investitora da se sagleda njegova investiciona aktivnost u zadnjih pet godina. U sagledavanju investicione aktivnosti treba navesti investicione Projekte koje je u tom periodu zapo~eo i zavr{io, kao i dati objektivnu ocjenu njegove uspje{nosti. Na kraju treba donijeti kona~nu ocjenu o razvojnim mogu}nostima i sposobnosti investitora koriste}i sve kvantitativne i kvalitativne podatke i informacije o poslovanju u analiziranom periodu. Na obra|iva~ima ovog poglavlja je da donesu objektivni zaklju~ak, {to ne}e biti naro~ito te{ko, jer broj i karakter pokazatelja koji im stoje na raspolaganju to omogu}avaju. Treba naglasiti da se moè desiti da je investitor novoosnovao preduze}e koje je osnovano za realizaciju i kasniju eksploataciju doti~nog Projekta. U ovom slu~aju ove podatke o investitoru ne moèmo prezentirati niti analizirati, pa }e se prezentirati samo op{ta informacija o investitoru, kvalifikaciona struktura i broj zaposlenih, kao i osnovni podaci iz elaborata o osnivanju preduze}a.
39
Prognozu budu}eg razvoja najbolje je utvrditi analiziraju}i potrebu realizacije Projekta. Cilj analize i prognoze je da se preliminarno utvrdi da li je ili ne potrebno realizovati neki Projekat na odre|enom podru~ju. Radi dobijanja odgovora potrebno je uraditi analizu i prognozu koja }e se zasnivati na relevantnim podacima i informacijama. Zna~aj izrade ove analize je u tome {to se, uz angaòvanje malih finansijskih sredstava, moè pribli`no utvrditi da li ili ne postoji ekonomska opravdanost realizacije Projekta. Analiza i prognoza potreba realizacije Projekta u su{tini se zasniva na inventivnoj aktivnosti. Ona je usko povezana uz analizu, pra}enje i prognoziranje razvojnih procesa. Prema tome, osnov inventivnosti je razvoj koji je shva}en kao kontinualan proces. Otuda polazi{ta potreba realizacije Projekta su dru{tvene potrebe, zahtjevi trì{ta i èlje budu}ih investitora. One se mogu ogledati u èlji, potrebi i cilju: zadovoljenja trì{ta sa odre|enom vrstom proizvoda; pove}anja dobiti, tj. profita; boljeg iskori{}avanja postoje}ih kapaciteta; ve}eg zapo{ljavanja stanovni{tva; ve}eg kori{}enja prirodnih dobara; pobolj{anja li~nog i dru{tvenog standarda stanovni{tva; pruànja boljih usluga stanovni{tvu; smanjenja uvoza; pove}anja izvoza i sl. Osnova za ovim èljama i potrebama moè se na}i u: planovima regionalnog razvoja; planovima dràvnih organa; planovima velikih poslovnih sistema; planovima preduze}a; planovima poslovnih banaka; informacijama nau~no-istraìva~kih organizacija; informacijama projektantskih organizacija i sl. Sva ova polazi{ta, potrebe, zahtjeve i èlje treba analizirati i zaklju~ke donositi u skladu sa elementima i ocjenama studije opravdanosti koje su utvr|ene u prethodnoj studiji opravdanosti. Na planeru je da detaljno analizira sve èlje i potrebe, te raspoloìve informacije i donese odgovaraju}e zaklju~ke o nastavljanju rada na izradi studije opravdanosti ili ne. Naravno, presudnu ulogu u odlu~ivanju ima investitor, koji mora od obra|iva~a studije dobiti jasnu prognozu razvoja u domenu implementacije Projekta.
6.2.4 Analiza prodajnog i nabavnog trì{ta

Analizom trì{ta treba da se utvrdi odnos potra`nje i ponude, tj. da se utvrde koli~ine proizvoda koje su potro{a~i voljni da kupe, a prodavci da prodaju na odre|enom trì{tu i u odre|enom vremenu za odgovaraju}u cijenu. Broj godina analiziranog razdoblja treba da bude jednak vijeku trajanja projekta. Svi rezultati analiza daju se u numeri~kom i opisnom obliku. Dokumentaciona osnova se izra|uje za svaki proizvod posebno. Naj~e{}e metode koje se koriste u analizi trì{ta su: u kvantitativnom istraìvanju - stope rasta, trendovi i regresivne metode, metoda "nivoa potro{nje", metoda "krajnjeg korisnika", "koeficijenti potro{nje" i dr., a kod kvalitativnog istraìvanja - metode posmatranja, ispitivanja i eksperimenta ili druge metode koje omogu}avaju kvalitetno predvidjanje potro{nje. Analiza trì{ta u procesu izrade studije opravdanosti ima dva dijela: analizu trì{ta prodaje analizu trì{ta nabavke. Analiza trì{ta prodaje. Strukturu analize trì{ta u procesu analize trì{ta prodaje ~ine sljede}i djelovi: karakteristike planiranog proizvoda; analiza prodaje i projekcija potra`nje;
40
analiza i projekcija ponude i mogu}i obim plasmana planiranog proizvoda. Karakteristike planiranog proizvoda va`ne za analizu trì{ta su: da li se proizvod izra|uje za poznatog ili nepoznatog kupca, da li je proizvod namijenjen finalnoj potro{nji ili daljnoj proizvodnji, da li se radi o samostalnom proizvodu ili o proizvodu u kombinaciji sa drugim proizvo|a~ima, kakvo je mjesto proizvoda u grupi tih proizvoda, kakav je dosada{nji razvoj proizvoda, da li je proizvod namijenjen doma}em ili inostranom trì{tu, odnosno i jednom i drugom, i dr. Analiza prodaje i projekcija potra`nje pretpostavlja identifikaciju i analiti~ku obradu svih zna~ajnih faktora koji uti~u na potra`nju planiranog proizvoda. Tom prilikom veoma je va`no utvrditi potra`nju na pojedinim trì{tima, obim potra`nje i osnovne kvalitativne faktore. Isto tako treba utvrditi koji faktori ubrzavaju, odnosno usporavaju potra`nju doti~nog proizvoda. Posebno treba obraditi potra`nju na doma}em i inostranom trì{tu. O potra`nji na doma}em trì{tu sluè informacije o potra`nji u pro{losti i sada{njosti na osnovu kojih se planira potra`nja u budu}nosti. Na osnovu ovoga treba napraviti pregled prodaje, za razdoblje 5-6 pro{lih godina, i projekciju potra`nje na doma}em trì{tu. O potra`nji na inostranom trì{tu teè je prikupiti relevantne informacije. Otuda za analizu inostranog trì{ta koriste se informacije o ukupnom izvozu zemlje i u tom okviru mogu}nost za izvoz proizvoda iz planiranog Projekta. Treba uraditi pregled izvoza, za razdoblje 5-6 proteklih godina, kao i plan izvoza za planirani vijek projekta. Veoma va`no podru~je kod analize prodaje su cijene na doma}em i inostranom trì{tu. Treba napraviti strukturu i dinamiku cijena, uzimaju}i u obzir pro{li i budu}i period. Mora se izvr{iti komparacija cijene po Projektu, cijena konkurentskih preduze}a i inostranih cijena. Pri uporedjivanju doma}ih sa uvoznim ili izvoznim cijenama treba uzeti u obzir sve elemente (transport, carine, beneficije, premije i dr.) zna~ajne za utvr|ivanje maloprodajne cijene. Analiza i projekcija ponude je tre}i zna~ajan dio analize trì{ta prodaje. Informacije o analizi i projekciji ponude treba dati za sada{nje i proteklo vrijeme, na bazi ~ega se izra|uje procjena za budu}e vrijeme, {to je od posebnog zna~aja za planirani projekat. Posebno treba obraditi doma}u proizvodnju, i to za proteklih 5-6 godina, kao i procjene za budu}e, tj. vijek Projekta. Isto tako treba dati podatke i za uvoz i to po zemljama proizvo|a~a. Tako se na bazi podataka o kretanju proizvodnje, uvoza i izvoza moè ocjeniti ukupna ponuda na doma}em trì{tu, pri ~emu treba posebno navesti udio investitora. Mogu}i obim plasmana planiranog proizvoda treba utvrditi na bazi ve} izvr{enih analiza trì{ta prodaje. On se izra|uje u vidu tabelarnog pregleda za sve godine ekonomskog vijeka Projekta, koji sadrì proizvodnju po obimu i vrijednosti, prodaju u zemlji i u izvozu, i to po svakom proizvodu posebno. Uz ovaj dio programa treba dati marketin{ke, tj. kvantitativne i kvalitativne podatke i informacije koje se odnose na koncepciju trì{nog nastupa, promotivnih aktivnosti, distributivnih puteva, prilagodjavanja trì{tu, politici razvoja proizvoda, vo|enju svih aktivnosti oko prodaje proizvoda, politici cijena, tro{kovima prodaje i distribucije i dr. Analiza trì{ta nabavke. Za realizaciju proizvodnje koriste se razli~ite sirovine, materijali, poluproizvodi, energija i usluge. Zbog toga je potrebno izvr{iti analizu trì{ta nabavke. U postupku analize potrebno je izvr{iti procjenu potro{nje i ukupnih potreba sirovine i ostalih inputa po va`nijim elementima potro{nje, utvrditi ko su potencijalni isporu~ioci i u kojim koli~inama, utvrditi kvalitet i cijene svih inputa. Treba dati podatke i opisati karakteristike planiranih sirovina, materijala, energije i dr. Isto tako analizirati i utvrditi mogu}nosti i uslove nabavke sirovina, materijala i ostalih inputa. Analizom treba ukazati na sve pozitivne i negativne ~inioce koji djeluju na nabavku. Ako je investitor u proteklom periodu koristio sli~ne sirovine, onda treba dati pregled istih po doma}im i inostranim dobavlja~ima i to za poslednjih pet godina. Najva`nija je prognoza nabavke sirovina, materijala, energije i poluproizvoda koja se zasniva na temelju potreba pri postizavanju maksimalnog kapaciteta. Osnovno je dokazati da inputa ima u dovoljnim koli~inama i to po mogu}nosti kod vi{e isporu~ioca. Ako je samo jedan isporu~ilac, onda treba pribaviti dokaze da je on raspoloèn za isporuku i da su rije{eni uslovi isporike sirovina ili energije. Zna~ajno je napomenuti da se moraju obezbjediti odgovaraju}e saglasnosti za snabdjevanje elektri~nom energijom, vodom i sl.
41
Radi {to boljeg sagledavanja potreba i mogu}nosti nabavke, treba uraditi preglede potreba, prognozu doma}ih nabavki, prognozu uvoznih nabavki, kao i prognozu cijena inputa. Prognoze nabavki treba dati za cio ekonomski vijek Projekta. Uz ove preglede treba dati procjenu mogu}nosti svih nabavki materijalnih inputa kako u kvantitativnom tako i u kvalitativnom smislu. U tom smislu treba utvrditi koncepciju marketin{kog nastupa na nabavnom trì{tu u zemlji i inostranstvu, politiku cijena, tro{kove nabavke, ulaganja u distribuciju, skladi{tenje i ~uvanje inputa, i sl.
6.2.5 Prostorni i lokacijski aspekti (analiza lokacije)

Osnovni uslov za planiranje investicionog Projekta je lokacija koja mora biti u skladu sa prostornim i urbanisti~kim uslovima za doti~no podru~je. Pod pojmom lokacije podrazumijevamo odgovaraju}i prostor, koji je ograni~en geografskim koordinatama, na kojem }e se planirana aktivnost, tj. realizacija Projekta odvijati. Lokacija moè zauzimati uì ili {iri prostor, a kod pojedinih Projekata (saobra}ajnice) prostire se na regione ili cijelu dràvu. Lokacija se mora analizirati sa vi{e aspekata: tehnolo{kog, tehni~kog, ekonomskog, saobra}ajnog, enetgetskog, klimatskog, ekolo{kog, seizmolo{kog, hidrolo{kog, vojnog i dr. To zna~i da lokacija mora biti tehnolo{ko-tehni~ki izvodljiva, a ekonomski i dru{tveno prihvatljiva. Svrha analize lokacije je da se, zavisno od pojedinih parametara i uslova, od vi{e mogu}ih rje{enja izabere najpovoljnije. Zbog toga se kod zna~ajnijih Projekata radi posebna studija lokacije sa makrolokacijskih aspekata na osnovu koje se odre|uje mikrolokacija. Pod makrolokacijskim aspektima podrazumijeva se analiza lokacije u {irem regionalnom prostoru. Tom prilikom posebno se, uzev{i generalno, analiziraju sljede}i lokacijski aspekti: prirodni aspekti: geografski i drugi prirodni uslovi, kvalitet zemlji{ta, sirovine, vodni i drugi resursi, demografski faktori i sl.; istorijski aspekti: postoje}i kapaciteti, tradicija, radna vje{tina i sl.; tehni~ko-ekonomski aspekti: vrsta i obim proizvodnje, obezbje|enje sirovina, trì{te i prostorna struktura plasmana robe i usluga, me|uzavisnost ekonomskih aktivnosti, potreban prostor, obezbje|enje vodom, obezbje|enje energije, radna snaga, ostali tehni~ki i tehno-ekonomski faktori; dru{tveno ekonomski aspekti: razvojni ciljevi i ograni~enja, distribucija ekonomskih parametara, interna i eksterna ekonomija, uklanjanje {tetnih sastojaka, ekolo{ki zahtjevi, spoljnotrgovinski zahtjevi i dr. Prije analize svih aspekata moraju se utvrditi: lokacije sirovina i svih ostalih inputa, trì{te plasmana, transportni tro{kovi inputa, investiciona ulaganja na odre|enoj lokaciji, tro{kovi proizvodnje, tro{kovi distribucije i dr. Na bazi svega re~enog mogu}e je uraditi komparativnu analizu alternativnih lokacija (makro-analiza lokacije) i odabrati najpovoljniju, tj. onu koja je tehnolo{ko-tehni~ki prihvatljiva, a ekonomski pokazuje optimalne rezultate. Za izabranu lokaciju vr{i se analiza potreba i utvr|uju parametri koji su najneposrednije vezani za kriterijume izbora tehnologije i sluè za izradu tehnolo{ke i tehni~ke dokumentacije. Tom prilikom posebno se analiziraju: potreban prostor i fizi~ke karakteristike lokacije (izgra|eni proizvodni i ostali prostor, otvoreni prostor i sl.); mogu}nost obezbje|enja potrebne elektro energije: ukupno, trafostanica, dalekovod, priklju~ci, agregati i ostalo; mogu}nost obezbje|enja ostale energije: para, topla voda, plin, mazut, ugalj i ostalo, i sa tim u vezi ure|aji, stanice, rezervoari, skladi{ta, dovodi, odvodi i sl.; potreban transport: ulazni transport, izlazni transport, unutra{nji transport, specifi~ni transport i sl.; potrebna voda, odvodnjavanje i pre~i{}avanje: ukupno potrebna voda (sanitarna, tehnolo{ka, posebnog kvaliteta), bunari, rezervoari, vodovod, ukupno otpadnih voda (sa karakteristikama), kanalizacija, ure|aji za pre~i{}avanje (po vrstama), ostali ure|aji;
42
unutra{nje saobra}ajnice, skladi{ni prostor, ograde i drugi infrastrukturni objekti; deponije otpadaka; objekti dru{tvenog standarda, ìvota i rada zaposlenih (restorani, ambulante, objekti rekreacije i sl.); zelene i za{titne povr{ine; povr{ine rezervisane za eventualna pro{irenja; priklju~ci telefona, teleksa, interneta i stanje mobilne telefonije. Veoma je va`no utvrditi i analizirati sljede}e bitne aspekte koji karakteri{u lokaciju i koji imaju uticaja na cijenu projekta: geografske i topografske uslove; seizmolo{ke uslove; podatke o postoje}im objektima i instalacijama; geolo{ko-geomehani~ke uslove; hidrolo{ke uslove; klimatske i meteorolo{ke uslove; uslove za{tite ìvotne sredine; imovinsko-pravne uslove: pribavljanje zemlji{ta, tro{kovi kori{}enja i ure|enja zemlji{ta i dr.; priklju~ke na postoje}u infrastrukturu (elektrika, vodovod, kanalizacija, telefoni, teleksi, telefaksi, plin, gas i td.). Uz analizu lokacije treba priloìti sve saglasnosti i preliminarna odobrenja: urbanisti~ko-tehni~ke uslove, vodoprivrednu, sanitarnu, energetsku, ekolo{ku i saobra}ajnu saglasnost. U analizi lokacije treba uzeti u obzir sve elemente iz ovih uslova i saglasnosti, i sa njima ra~unati tro{kove.
6.2.6 Analiza za{tite ìvotne sredine i za{tite na radu

Za{titu ìvotne sredine i za{titu na radu moèmo posmatrati sa vi{e aspekata, a posebno sa aspekta: za{tite od zaga|ivanja; za{tite od elementarnih i prirodnih nepogoda, za{tite na radu; protivpoàrne za{tite; protivprovalne za{tite; za{tite od ratnih dejstava. Kada se govori o za{titi od zaga|ivanja, onda se moraju analizirati mogu}i uticaji investicionog Projekta na okolinu, ali i okoline na Projekat. Kroz tehnolo{ko-tehni~ku analizu sagledavaju se vrste i koncentracije {tetnih materija koje se ispu{taju u procesu proizvodnje. Koncentraciju treba utvrditi na jedinicu zapremine, a koli~inu u jedinici vremena. Otpaci mogu biti u ~vrstom, te~nom ili gasovitom stanju. U studiji opravdanosti moraju se predvidjeti tehni~ka rje{enja ure|aja (mjere) za pro~i{}avanje vazduha, vode i dr., zavisno od mjesta javljanja i na~ina ispu{tanja {tetnih materija. Isto tako, moraju se predvidjeti posebne instalacije za sakupljanje i odvod na odre|ena mjesta, zaga|enih voda, vazduha, ~vrstih ~estica i dr. Na tim mjestima se postavljaju ure|aji za pre~i{}avanje. Isto tako, ako ima uticaja okoline na zaga|ivanje objekta, moraju se prou~iti ti uticaji i preduzeti tehnolo{ko-tehni~ke mjere da se ti uticaji elimini{u ili smanje do dozvoljenih granica. Ako to nije mogu}e, a ti uticaji mogu imati {tetnih posledica na tehnolo{ki proces, proizvode ili na ljude onda treba odustati od te lokacije. Ako se investicioni Projekat realizuje na podru~ju izloènom zemljotresima ili drugim prirodnim nepogodama, u studiji opravdanosti moraju se analizirati i uslovi za izgradnju na tom podru~ju i predvidjeti mjere i sredstva za za{titu objekata i ljudi od tih elementarnih nepogoda. Mjere za{tite na radu, protivpoàrnu i protivprovalnu za{titu moraju se predvidjeti u studiji opravdanosti kroz tehnolo{ko-tehni~ka i ostala rje{enja, a u skladu sa vaè}im tehni~kim i ostalim propisima i vrstom objekata koji ~ine investicioni Projekat. U tom cilju moraju se analizirati opasnosti koje nastaju, gdje i kada se mogu pojaviti i u skladu sa tim predvidjeti odgovaraju}e mjere za{tite.
43
Mjere za{tite od ratnih dejstava treba analizirati i predvidjeti u skladu sa planovima odbrane nadle`nih organa i propisima za tu za{titu. Studijom opravdanosti moraju se predvidjeti tehni~ka rje{enja i odgovaraju}a sredstva. Na kraju se mora dati meritorna ocjena podobnosti Projekta sa aspekta za{tite ìovtne sredine i za{tite na radu.
6.2.7 Analiza organizacionih i kadrovskih aspekata

Analizom organizacionih i kadrovskih aspekata treba obuhvatiti sve relevantne faktore koji su od zna~aja za proces proizvodnje. U tom smislu treba uraditi: prijedlog makroorganizacije u okviru koje }e se odvijati proizvodnja, zbog koje se Projekat realizuje, sa definisanjem svih unutra{njih veza izme|u pojedinih organizacionih jedinica i spolja{njih sa okruènjem. prijedlog mikroorganizacije organizacione jedinice i njenih djelova sa prikazom unutra{njih veza i veza sa ostalim organizacionim jedinicama. koncept organizovanja i funkcionisanja proizvodne i drugih funkcija sa posebnim osvrtom na obezbje|ivanje skladnosti i uspje{nosti u djelovanju i izvr{avanju svih zadataka koji su usmjereni ka izvr{avanju proizvodnih i drugih zadataka. Ovdje posebnu pa`nju treba obratiti na menad`ment Projekta, tj. planiranje, organizovanje, upravljanje, rukovo|enje i kontrolu. U tom cilju potrebno je utvrditi osnovni koncept funkcionisanja svih struktura, {to se postiè organizacionom i operativnom regulativom. plan kadrova za proces proizvodnje i ostalih funkcija, koji treba da sadrì sve bitne elemente: zanimanje, kvalifikacija, radno mjesto, iskustvo, starost, pol, broj i dinamiku obezbje|ivanja. plan obuke, specijalizacije i usavr{avanja kadrova, koji treba da sadrì sve elemente iz plana kadrova i: na~in, vrijeme, mjesto i vrstu obuke, specijalizacije i usavr{avanja. Ova analiza treba da pokaè da }e biti mogu}e organizovati proizvodnju i obezbijediti neophodne kadrove u datom vremenu i predvi|enoj proizvodnji prema Projektu.
6.2.8 Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Projekta

U okviru ove analize posebno treba sagledati: mogu}nost izvo|enja (izvodljivost) Projekta; organizaciju upravljanja Projektom; na~in izbora izvo|a~a radova i isporu~ioca opreme; dinamiku realizacije Projekta. Mogu}nost izvo|enja (analiza izvodljivosti) Projekta ima poseban zadatak da, u okviru pretpostavki, planira obim i na~in realizacije Projekta, te da defini{e redosled aktivnosti, njihovu me|uzavisnost i dinamiku realizacije Projekta. Analizom treba sagledati mogu}nost realizacije Projekta uzimaju}i u obzir tehnolo{ko-tehni~ke karakteristike, vrste i konstruktivne karakteristike objekata, vrstu opreme i radova. U vezi sa ovim treba sagledati da li izvo|a~i radova treba da posjeduju specifi~nu opremu za izvo|enje radova, transport i montaù opreme. Treba sagledati mogu}nost nabavke opreme i da li se oprema nabavlja u zemlji ili u inostranstvu. Posebno je potrebno sagledati da li postoji problema i ograni~enja u pogledu dobijanja odgovaraju}ih rje{enja, saglasnosti i dozvola za realizaciju Projekta. Isto tako treba analizirati mogu}nost i uslove nabavke materijala i poluproizvoda za realizaciju Projekta, {to zna~ajno moè da uti~e na cijenu ko{tanja i dinamiku realizacije. U svim slu~ajevima treba sagledati mogu}nost i opravdanost fazne realizacije Projekta. Ako je to neophodno onda ih treba definisati i odrediti sve uslove i parametre za njihovu realizaciju.
44
Organizacija upravljanja Projektom. Ovdje treba analizirati sve na~ine realizacije Projekta i modele organizovanja za upravljanje konkretnim Projektom (vidi poglavlje 10.). Zavisno od vrste i obima Projekta, sada{njeg statusa investitora i ostalih okolnosti treba prihvatiti odgovaraju}i na~in realizacije i model organizovanja. Na osnovu prednjeg treba detaljno razraditi organizacione {eme, definisati funkcije i utvrditi potreban broj specijalista i radnika i njihovu kvalifikacionu strukturu. Ovo pretpostavlja da se izvr{i precizna podjela rada, utvrde zadaci, prava i odgovornosti pojedinih funkcija, njihove me|usobne veze i veze sa okruènjem. Veoma je va`no da se utvrdi model informacionog sistema i odrede informacioni i distributivni kanali. Izbor izvo|a~a radova i isporu~ioca opreme. Bez obzira na izabrani na~in realizacije Projekta u analizi realizacije Projekta mora se utvrditi na~in izbora izvo|a~a radova i isporu~ioca opreme. Ovo podrazumijeva da se izabere generalni izvo|a~ radova ili glavni izvo|a~, ili izvo|a~i pojedinih radova. Pri tome moraju se obuhvatiti sve aktivnosti, i to: istra`ni radovi; projektovanje, tj. definisanje Projekta; izvo|enje gra|evinskih, instalaterskih i zanatskih radova; isporuka opreme; montaà opreme; vr{enje stalnog stru~nog nadzora; vr{enje ostalih usluga i dr. Drugim rije~ima, za sve aktivnosti koje ne namjerava izvr{avati sam investitor, treba izabrati izvr{ioca tih aktivnosti. Izbor izvo|a~a radova i isporu~ioca opreme investitor moè izvr{iti na jedan od slede}ih na~ina koji su najvi{e prisutni u praksi i teoriji: javnim nadmetanjem, prikupljanjem ponuda, neposrednom pogodbom ili na poseban na~in. U studiji opravdanosti treba analizirati sva ~etiri na~ina i predloìti optimalno rje{enje koje }e garantovati da }e biti izabrani najbolji izvo|a~i radova i isporu~ioci opreme i koji }e sve aktivnosti izvr{avati u skladu sa usvojenom dinamikom. U ovom dijelu studije opravdanosti treba analizirati predmet i sadràj ponude, tj. na~in ugovaranja radova sa izabranim izvo|a~em i isporu~iocem opreme. Analizom treba obuhvatiti tri mogu}a slu~aja, tj.: da je predmet i sadràj ponude definisan opisom, pozicijama radova i crteìma i da se od ponu|a~a traè odgovori na konkretna pitanja i jedini~ne cijene za pojedine radove (obra~un po jedini~nim cijenama), ili da je predmet i sadràj ponude definisan opisom, specifikacijama i crteìma ili samo funkcionalnim, tehni~kim i ekonomskim parametrima, i da se od ponu|a~a traè odgovori na konkretna pitanja i ukupna cijena za sve radove koji su predmet ponude (obra~un po sistemu "klju~ u ruke"); kombinacijom pomenuta dva slu~aja {to je mogu}e kod Projekata koji imaju vi{e razli~itih objekata (proizvodni, administrativni, skladi{ni i dr.). Analizom treba ukazati na sve prednosti i mane pojedinog na~ina i odlu~iti se za onaj koji ima najvi{e prednosti. Ukoliko se prihvati tre}i na~in, onda treba specificirati objekte koje treba ugovarati po sistemu "klju~ u ruke" i one druge. Treba naglasiti da izbor izvo|a~a radova za sve Projekte koji se finansiraju iz budèta Republike ili op{tina, fondova i preduze}a sa ve}inskim vlasni{tvom dràve treba izvr{iti u skladu sa Zakonom o javnim nabavkama. Dinamika realizacije Projekta. Dinamikom realizacije Projekta utvr|uje se vremensko trajanje najva`nijih aktivnosti, a time i ukupno trajanje Projekta. Dinamika realizacije Projekta je neophodna sa vi{e aspekata: utvr|ivanje roka po~etka i zavr{etka Projekta, utvr|ivanje dinamike ulaganja sredstava, prora~un tro{kova upravljanja Projektom i dr. Dinamika mora biti ura|ena od strane stru~njaka koji dobro poznaju tehnologiju realizacije odgovaraju}e vrste Projekta i metode planiranja. Pri izradi dinamike moèmo koristiti jednu od poznatih metoda planiranja: gantogram, ortogonalni plan, ciklogram ili tehniku mre`nog planiranja, {to zavisi od vrste gra|evinskog Projekta. Za ve}inu Projekata je
45
najpovoljnije primijeniti tehniku mre`nog planiranja kojom se, izme|u ostalog, defini{u me|uzavisnosti pojedinih aktivnosti i utvr|uje kriti~ni put, a prikladna je za primjenu ra~unara. Pravilan izbor reprezentativnih aktivnosti, prora~un njihovog trajanja i definisanje njihovih me|usobnih aktivnosti su veoma bitni elementi svakog dinami~kog plana. Pri izboru karakteristi~nih aktivnosti, izme|u ostalog, moraju se uzeti u obzir i sljede}e grupe aktivnosti: dono{enje odgovaraju}ih odluka, priprema podataka za lokaciju; obezbje|enje finansijskih sredstava; izrada tehni~ke dokumentacije; rje{avanje imovinsko-pravnih odnosa; obezbje|enje dozvola i saglasnosti; priprema ugovorne dokumentacije (tendera) za izbor izvo|a~a radova, isporu~ioca i montaèra opreme; izbor izvo|a~a radova (izvr{ioca); izbor isporu~ioca opreme; uvo|enje izvo|a~a radova u posao; izvr{enje pripremnih radova; izvr{enje prethodnih radova; izvr{enje glavnih radova; isporuka opreme; {kolovanje kadrova; montaà opreme; probna proizvodnja; tehni~ki pregled objekta; dobijenje upotrebne dozvole i kona~an obra~un i primopredaja objekta. Za svaku od ovih grupa treba izabrati po nekoliko aktivnosti (kod izvr{enja radova svakako vi{e) i na bazi toga uraditi definitivnu listu aktivnosti za koje treba izra~unati trajanje i utvrditi me|usobne odnose na osnovu ~ega se moè uraditi dinami~ki plan. Svaki ve}i Projekat ima niz objekata pa je sve ove aktivnosti potrebno analizirati po objektima i zbirno za cio Projekat. Medjuzavisnost aktivnosti nije te{ko utvrditi, jer one proizilaze iz tehnolo{kog slijeda odvijanja pojedinih od njih. Medjutim, teè je odrediti trajanje pojedinih aktivnosti, jer ne postoje normativi i pravila koja ovo odre|uju. Zbog toga se koriste podaci o ve} izgra|enim objektima i baza podataka sa kojima treba da raspolaù svi autori studija opravdanosti. Nakon izrade dinamike realizacije Projekta, treba uraditi dinami~ke planove finansijskih sredstava i to: dinamiku ulaganja po namjeni, dinamiku ukupnih ulaganja.
6.2.9 Ekonomsko - finansijska analiza

Analizom trì{ta, lokacije, tehnolo{ko-tehni~kih parametara, realizacije Projekta i za{tite ìvotne sredine utvrdili smo sve fizi~ke veli~ine potrebne za realizaciju Projekta. U ekonomsko-finansijskoj analizi sve ove fizi~ke veli~ine, uz primjenu odgovaraju}ih cijena, svode se na finansijske veli~ine. Time sve aktivnosti dobijaju zajedni~ki imenitelj - vrijednost, {to omogu}ava njihovo zbrajanje, uporedjivanje, analiziranje i dono{enje odgovaraju}ih zaklju~aka. Sve fizi~ke veli~ine su jednozna~no odre|ene, dok su jedini~ne cijene stvar procjene i prora~una. Zbog toga utvr|ivanju jedini~nih cijena, koje korespondiraju fizi~kim veli~inama, treba posvetiti posebnu pa`nju. Treba naglasiti da se svi prora~uni finansijskih veli~ina u studiji opravdanosti vr{e, po pravilu, na osnovu stalnih cijena. Osnovna struktura ekonomsko-finansijske analize u studiji opravdanosti podrazumijeva izradu informacione osnove koju sa~injavaju: investicije u stalna sredstva;
46
investicije u obrtna sredstva; izvori finansiranja i obaveza prema njima; obra~un tro{kova proizvodnje i formiranje ukupnog prihoda; bilans uspjeha; bilans stanja; finansijski tok Projekta; ekonomski tok Projekta; dru{tveni tok Projekta. Ekonomsko-finansijska analiza treba, na bazi navedene informacione osnove, da omogu}i preglednu, kvalitativnu, kvantitativnu, argumentovanu i pouzdanu analizu svih relevantnih faktora za ocjenu efikasnosti investicionog Projekta. Investicije u stalna (osnovna) sredstva. Stalna sredstva su dio ukupnih sredstava koja se u konkretnoj aktivnosti trajno koriste, postepeno tro{e, a sluè kao faktor procesa proizvodnje i mogu se koristiti vi{e godina. U finansijskom smislu investicije u stalna sredstva dvostruko djeluju na Projekat. S jedne strane to je osnovni investicioni tro{ak, a sa druge strane sluè za obra~un amortizacije koja predstavlja fiksni tro{ak. U osnovi sva stalna sredstva moèmo podjeliti u tri osnovne grupe, i to: zemlji{te, gra|evinski objekti i infrastruktura; oprema i druga ulaganja u stalna (osnovna) sredstva. Vrijednost zemlji{ta se moè utvrditi na osnovu povr{ina iz analize lokacije i trì{nih cijena nabavke i ure|enja zemlji{ta. U tehnolo{ko-tehni~koj analizi utvr|ena je predra~unska vrijednost objekata i infrastrukture pri ~emu su kori{}ene fizi~ke veli~ine iz projektnih rje{enja i trì{ne cijene za ove radove. Oprema je koli~inski i po karakteristikama specificirana u tehnolo{ko-tehni~koj analizi. Nabavna vrijednost opreme utvr|uje se na osnovu: prodajne cijene proizvo|a~a; tro{kova transporta; tro{kova carina i ostalih uvoznih tro{kova; tro{kova montaè; tro{kova osiguranja i ostalih tro{kova, ako ih ima. Pod drugim ulaganjima u stalna sredstva podrazumijevaju se: ulaganja u materijalna prava: "know-how", licence, patenti, modeli, uzorci, tehnolo{kotehni~ka dokumentacija i dr.; osniva~ka ulaganja: studije i istrage, otkupi i od{tete, osposobljavanje radnika, izrada investiciono-tehni~ke dokumentacije, tro{kovi upravljanja Projektom, osiguranja, doprinosi, interkalarne kamate, drugi tro{kovi kredita i dr.; ostala ulaganja: knjige, ~asopisi, slike, skulpture i dr. Tro{kovi drugih ulaganja u stalna sredstva utvr|uju se na bazi planiranih aktivnosti, obima i cijena utvr|enih na osnovu ponuda, prora~una i trì{nih uslova. Radi bolje preglednosti tabelarno treba uraditi pregled tro{kova za pojedina ulaganja, i to: Pregled investicionih tro{kova za otkup zemlji{ta, gra|evinske objekte i infrastrukturu, sa dinamikom ulaganja po godinama. U ovom pregledu treba navesti sve gra|evinske objekte i objekte infrastrukture sa priklju~cima, a tro{kove iskazati po pojedinim godinama realizacije i ukupno. Treba naglasiti da se svi ovi objekti moraju posebno iskazati u dinami~kom planu izvr{enja radova, jer se u protivnom ne bi mogli utvrditi tro{kovi po pojedinim godinama. Na kraju treba dodati nepredvi|ene radove, sredstva za razlike u cijeni (klizna skala) i izra~unati ukupno i po godinama. Pregled investicionih tro{kova za opremu. U ovom pregledu treba navesti opremu po specifikaciji koja se mora poklapati sa specifikacijom iz tehnolo{ke dokumentacije. Isto tako, treba navesti broj komada, valutu, cijenu po komadu, fakturnu vrijednost, carinu, transport, osiguranje, montaù, ostalo i ukupno, kao i uvozni reìm. Na kraju treba dati odre|ene iznose za nepredvi|enu opremu i razlike u cijeni, i ukupno u domicilnoj i stranoj valuti, kao i sveukupno.
47
Dinamika ulaganja finansijskih sredstava u opremu. U dinamici treba navesti specifikaciju opreme saglasno specifikaciji iz tehnolo{ke dokumentacije (prvo doma}a, a zatim uvozna oprema) i na kraju pozicija "nepredvi|eno". Tro{kove treba iskazati po godinama i ukupno. Na kraju treba dati odre|en iznos za nepredvi|enu opremu i razlike u cijenama, i sveukupno u domicilnoj i stranoj valuti. Pregled investicionih tro{kova i dinamika drugih ulaganja u osnovna sredstva. U ovom pregledu treba specificirati sve vrste tro{kova (materijalna prava, osniva~ka ulaganja, ostala ulaganja), a tro{kove iskazati po godinama i ukupno. Na kraju treba dati odre|en iznos za nepredvi|ena ulaganja i razlike u cijeni i sveukupno. Dinamika pla}anja se radi na osnovu podataka iz navedenih pregleda, s tim {to se struktura prilagodi kasnijem kori{}enju uz saìmanje nekih pozicija. Na osnovu re~enog struktura dinamike pla}anja mogla bi da izgleda ovako: studije i istrage; dozvole i saglasnosti; nabavka i ure|enje zemlji{ta; investiciono-tehni~ka dokumentacija; gra|evinski radovi; doma}a oprema; uvozna oprema; carina, transport i ostali tro{kovi uvozne opreme; "know-how", licence i dr.; montaà doma}e opreme; montaà uvozne opreme; upravljanje Projektom; {kolovanje radnika; osiguranje u periodu gra|enja; provizija banaka; porast cijena u toku gra|enja (posebno po svim elementima tro{kova); nepredvi|ene aktivnosti; ostalo; interkalarne kamate; sveukupno stalna sredstva. Ukupne tro{kove po ovoj strukturi treba rasporediti po godinama izgradnje, pri ~emu se koriste podaci iz pomenutih pregleda. Pri tome treba naglasiti da se ova dinamika ne moè poklapati sa dinamikom ulaganja koja je ura|ena na bazi dinamike realizacije Projekta. Ovo zbog toga {to dinamika pla}anja zavisi od uslova koje postavljaju izvo|a~i radova i isporu~ioci opreme (avansiranje, kreditiranje i dr.uslovi). Zbog toga je veoma va`no poznavati ove uslove i uobi~ajenu praksu kako bi se dinamika pla}anja {to realnije uradila. Dinamika pla}anja je veoma va`na radi utvr|ivanja strukture i dinamike izvora finansiranja. Zbog toga, na kraju ovog poglavlja, treba uraditi pregled potrebnih finansijskih izvora stalnih sredstava. Pregled se obi~no radi tabelarno i u njemu se sredstva iskazuju u domicilnoj i stranoj valuti, prema stalnim cijenama. U tabeli se iskazuje vrsta izvora (domicilna, strana valuta), po godinama realizacije Projekta i ukupno. Na kraju se, prera~unato u domicilnoj valuti, daju sveukupna sredstva. Investicije u obrtna sredstva. Obrtna sredstva su dio investicija koja su neophodna za nesmetano funkcionisanje Projekta u vrijeme njegove redovne proizvodnje. Iako se ova ulaganja vr{e neposredno prije po~etka redovne proizvodnje potrebno ih je blagovremeno planirati, tj. predvidjeti u studiji opravdanosti. Na veli~inu trajnih obrtnih sredstava uti~e iznos ukupnih investicija, a na efikasnost investicionog Projekta u mnogome uti~e vrijeme koje je potrebno da se u potpunosti zavr{i reprodukcioni ciklus koji obuhvata sve aktivnosti od pripreme proizvodnje, preko same proizvodnje pa do razmjene i potro{nje. Zbog toga je, da bi realno planirali obrtna sredstva, potrebno izvr{iti analizu reprodukcionog ciklusa. To je u stvari potrebno da bi se mogao izra~unati koeficijent obrta obrtnih sredstava, jer on direktno zavisi od vremena zadràvanja pojedinih vrsta obrtnih sredstava u reprodukcionom ciklusu. S tim u vezi treba procijeniti koliko vremena protekne od jedne do druge faze i koliki je broj vezivanja pojedinih faktora proizvodnje, na ulaznoj i izlaznoj strani reprodukcionog lanca, i u samoj proizvodnji, kako bi se mogao izra~unati koeficijent obrta obrtnih sredstava.
48
Radi realnog utvr|ivanja visine trajnih obrtnih sredstava potrebno je, pored fizi~kih veli~ina iz tehnolo{ko-tehni~ke analize i analize trì{ta, posjedovati i finansijske informacije koje su vezane za pla}anja i potraìvanja. Da bi se pravilno izvr{io prora~un obrtnih sredstava potrebno je raspolagati sa velikim brojem informacija, me|u kojima su najva`nije: godi{nja vrijednost sirovina, repromaterijala, energije, sitnog inventara i rezervnih djelova; godi{nji iznos amortizacije; godi{nji iznos plata; godi{nja vrijednost proizvodnje u toku i vrijednost gotovih proizvoda na zalihi; godi{nja vrijednost potraìvanja od kupaca; godi{nje obaveze po raznim osnovama; godi{nje obaveze prema dobavlja~ima, godi{nji iznos prometa na ìro ra~unu i dr. Obra~un trajnih obrtnih sredstava najbolje je izvr{iti tabelarno. U tabele se upisuju vrste obrtnih sredstava (zaliha sirovina i repromaterijala, zalihe nedovr{ene proizvodnje, zalihe gotovih proizvoda, sredstva na ìro-ra~unu, potraìvanja, dobavlja~i, amortizacija, razne obaveze, potrebna sredstva i sl.), ukupne godi{nje potrebe, broj dana vezivanja, koeficijent obrta, potrebna obrtna sredstva i dr. U posebnoj tabeli treba prikazati potrebna obrtna sredstva po godinama vijeka trajanja Projekta. Izvori finansiranja investicije i obaveze prema njima. Izbor izvora finansiranja investicije je veoma vaàn korak u izradi studije opravdanosti, ne samo sa aspekta zatvaranja konstrukcije finansiranja, nego i sa aspekta finansijskih obaveza koje iz njega proisti~u. Zbog toga izboru izvora finansiranja i uslovima koje se tim povodom javljaju treba posvetiti posebnu pa`nju. Osnovno pravilo u zatvaranju konstrukcije finansiranja je izjedna~avanje veli~ine izvora finansiranja sa veli~inom ulaganja. Pri tome moraju se po{tovati dinami~ki plan izgradnje, dinamika ulaganja i dinamika pla}anja, odnosno kori{}enja izvora finansiranja. Konstrukciju finansiranja moèmo smatrati zavr{enom kada su nam poznati: izvori finansiranja, cijena izvora, raspoloìvost izvora, namjena kori{}enih izvora i o~ekivana rentabilnost ulaganja. Od svih ovih faktora najmanje je poznata o~ekivana rentabilnost ulaganja. Zbog toga utvr|ivanje kona~ne konstrukcije finansiranja treba obaviti u najmanje dva koraka: preliminarni izbor finansiranja u toku pripreme studije opravdanosti i kona~ni nakon ocjene studije opravdanosti. Ina~e, cijena izvora je najva`niji faktor o kome se mora posebno voditi ra~una, tj. teìti da se minimiziraju tro{kovi izvora finansiranja. Na osnovu definisane strukture izvora, cijene izvora i ostalih potrebnih i relevantnih faktora izra~unavaju se finansijske obaveze. U tom cilju moraju se znati: iznos kredita, rok otplate, kamatna stopa, interkalarna kamatna stopa, ostale obaveze, tj. tro{kove kredita, dinamika i na~in otplate, stopa inflacije i dr. Izvori finansiranja i obaveze prema njima prikazuju se tabelarno kroz nekoliko tabela. Pregled potrebnih sredstava (domicilna i strana valuta) za finansiranje investicija gdje se navodi struktura sredstava (stalna sredstva, obrtna sredstva, ostali izdaci), ukupni iznos sredstava po strukturi i iznosi po godinama realizacije Projekta. Pregled strukture i dinamike kori{}enja izvora finansiranja gdje se navodi struktura izvora (sopstvena sredstva, zajedni~ka ulaganja sa doma}im partnerima, zajedni~ka ulaganja sa inopartnerima, krediti, ostali izvori), vrijednost (u domicilnoj i stranoj valuti), u~e{}e pojedinih izvora u ukupnoj vrijednosti i ukupno po godinama kori{}enja sredstava. Pregled uslova kori{}enja finansijskih izvora gdje se kod kori{}enja kredita navodi: vrsta obaveze (doma}i krediti, inostrani krediti, zajedni~ka doma}a i inostrana ulaganja na kreditnoj osnovi), iznose kredita u stalnim cijenama, kamatne stope, rok otplate, na~in vra}anja. Posebno se treba uraditi pregled uslova zajedni~kog ulaganja sredstava doma}ih i inostranih partnera na principima podjele dobiti, gdje treba navesti izvor (saulaga~e), iznose u domicilnoj ili u stranoj valuti, u stalnim cijenama i ugovorene uslove. Isto tako, posebno treba uraditi pregled ostalih tro{kova i uslova po kreditima, gdje treba navesti vrstu tro{kova (interkalarne kamate, provizije za garanciju, komitentne i menad`ment tro{kove), osnovicu za pla}anje (u domicilnoj ili stranoj valuti), stopu i iznos. Pregled otplate kredita, gdje se navodi razdoblje otplate, ostatak duga, otplata glavnice, kamata i anuiteta. Pregled strukture i dinamika kreditnih obaveza koji se radi na bazi pregleda otplate kredita i dinami~kog pregleda po godinama, a sadrì: strukturu obaveza (krediti-domicilne i strane valutne obaveze), valutna pla}anja i iznose po godinama otplate. Pregled strukture i dinamike ostalih obaveza po kreditima koji sadrì: strukturu obaveza (interkalarne kamate, garancije, komitentne i menad`ment tro{kove), valutna pla}anja i iznose po godinama otplata.
49
Pregled formiranja i raspodjele zajedni~ke dobiti ako je vr{eno zajedni~ko ulaganje u smislu u~e{}a u njoj. Pregled sadrì: strukturu (ukupan prihod, materijalni i ostali tro{kovi, amortizacija, bruto plate, ostale obaveze, zajedni~ka dobit, obaveze prema ulaga~ima, dio za investitora) i iznose po godinama vijeka Projekta. Pregled - rekapitulacija ukupnih investicionih tro{kova i izvora finansiranja u stalnim cijenama, koji je potreban radi utvr|ivanja rentabilnosti investicionog Projekta, a koji sadrì: strukturu investicionih tro{kova i izvora finansiranja, stalna sredstva, obrtna sredstva, ostali izdaci, tro{kovi kredita, ukupno sopstvena sredstva, zajedni~ka ulaganja doma}a i inostrana, krediti, ostali izvori, ukupni tro{kovi i tro{kovi po godinama realizacije projekta. Pregled - rekapitulacija ukupnih investicionih tro{kova i izvora finansiranja u teku}im cijenama, koji ima isti sadràj kao onaj iz prethodne alineje, s tim {to je izraèn u teku}im cijenama. Teku}e cijene se dobijaju ako se iznosi po godinama iz prethodne alineje, pove}aju za o~ekivani porast cijena u pojedinim godinama. Ovo se odnosi na ukupnu strukturu kako investicionih tro{kova tako i izvora finansiranja. Podaci iz ovog pregleda koriste se za kona~no utvr|ivanje potrebnih izvora za finansiranje Projekta i za analizu likvidnosti u vrijeme realizacije Projekta. Obra~un tro{kova proizvodnje i formiranje ukupnog prihoda. U prethodnom dijelu obra~unata su potrebna investiciona sredstva za finansiranje stalnih (obrtnih) sredstava. Medjutim, za utvr|ivanje ukupnih investicionih tro{kova i potrebnih ukupnih finansijskih sredstava potrebno je utvrditi i vrijednost potrebnih obrtnih sredstava, {to je mogu}e uraditi tek nakon obra~una tro{kova proizvodnje. Tehnolo{ki kapacitet prilagodjen prodajnim mogu}nostima je osnov za prora~un proizvodnih tro{kova. Poznato je da se u prvim godinama proizvodnje, zbog proizvodnih, tehni~kih i prodajnih problema, ne postiè puno kori{}enje kapaciteta. Zbog toga prilikom planiranja tro{kova i ukupnog prihoda to treba imati u vidu. Zato je najrealnije tro{kove i ukupan prihod planirati za godinu u kojoj se o~ekuje normalno kori{}enje kapaciteta. U ovom dijelu ekonomsko-finansijske analize treba prikazati: obra~un materijalnih i ostalih tro{kova proizvodnje; obra~un amortizacije; obra~un plata i obra~un ukupnog prihoda. Obra~un materijalnih i ostalih tro{kova proizvodnje. Za obra~un materijalnih i ostalih tro{kova poslovanja koriste se prikupljeni podaci u dijelu tehnolo{ko-tehni~ke analize, analize lokacije, analize trì{ta, za{tite ìvotne sredine, organizacionih i ostalih uslova proizvodnje. Pod materijalnim i ostalim tro{kovima poslovanja podrazumijevamo: utro{ene sirovine i materijal, utro{enu energiju, investiciono odràvanje, proizvodne i neproizvodne usluge, tro{kove razvoja, fiksne i varijabilne tro{kove i druge tro{kove proizvodnje i poslovanja. Strukturu i visinu materijalnih i ostalih tro{kova proizvodnje i poslovanja, radi preglednosti, treba uraditi tabelarno. Tro{kovi se obra~unavaju u domicilnoj i stranoj valuti, a na kraju se svode na stalne cijene u domicilnoj valuti. Obra~un amortizacije. Amortizacija je jedan od najve}ih fiksnih tro{kova u strukturi ukupnih tro{kova u vrijeme eksploatacije investicionog Projekta. Obra~un amortizacije vr{i se na osnovu nabavne vrijednosti osnovnih sredstava i zakonskih stopa amortizacije, tj. otpisa osnovnih sredstava. Amortizaciju je najjednostavnije obra~unati tabelarno, pri ~emu je potrebno prikazati strukturu osnovnih sredstava, nabavne vrijednosti istih, godi{nje stope amortizacije, eventualnu dodatnu stopu amortizacije (zbog rada u vi{e smjena), iznose amortizacije po godinama vijeka trajanja Projekta i na kraju ostatak vrijednosti osnovnih sredstava, jer ona imaju i poslije otpisa neku trì{nu vrijednost. Ako se kod nekog Projekta pojedini objekti postepeno pu{taju u rad, o tome treba voditi ra~una pri obra~unu amortizacije, tj. amortizaciju za te objekte i opremu obra~unati od dana pu{tanja u rad. Obra~un plata. Osnov za obra~un tro{kova plata ~ine broj i kvalifikaciona struktura radnika u procesu proizvodnje, u prate}im djelatnostima i na upravnim i administrativnim poslovima, i cijena, tj. visina plata po pojedinim kvalifikacijama. Visina plata moè se uzeti u iznosu prosjeka za grupaciju ili sli~nu djelatnost.
50
Obra~un treba izvr{iti tabelarno gdje treba navesti kvalifikacionu strukturu radnika, broj radnika, visinu mjese~ne plate, doprinose, ukupni iznos plata za mjesec i ukupni iznos plata za godinu. Obra~un ukupnog prihoda. Ukupan prihod investicionog Projekta je zbir vrijednosti prodatih proizvoda i usluga na doma}em i inostranom trì{tu. Osnov za utvr|ivanje ukupnog prihoda je koli~ina plasmana na doma}em i inostranom trì{tu i odgovaraju}e cijene na prodajnom trì{tu. Ranije je re~eno da pri formiranju cijena za inostrano trì{te treba uzeti u obzir i eventualne subvencije i izvozne premije, {to moè biti od zna~aja za ukupan prihod. Ukupan pregled fizi~kog i vrijednosnog obima prodaje za ekonomski vijek trajanja Projekta treba dati u tabelarnom pregledu. U pregledu treba izdvojiti prodaju na doma}em i inostranom trì{tu, prikazati njihove vrijednosti, a posebno ista}i subvencije i izvozne premije. Sve treba prikazati po godinama za ekonomski vijek Projekta. Uz ovo treba prikazati i eventualne vanredne prihode, prihode od finansiranja i kapitalne dobitke, ako se predvidjaju. Bilans uspjeha. U skladu sa svim do sada prora~unatim elementima, a saglasno vaè}im zakonskim propisima, treba uraditi bilans uspjeha za sve godine ekonomskog vijeka Projekta. Bilans uspjeha treba uraditi tabelarno, pri ~emu voditi ra~una da budu obra|ene sve stavke prihoda i rashoda. Prihodi mogu biti:
Poslovni prihodi: prihodi od prodaje na doma}em i inostranom trì{tu, od subvencija, dotacija, regresa, kompenzacije, povra}aj da`bina po osnovu prodaje i drugi prihodi od prodaje i javni prihodi. Prihodi od finansiranja: iz odnosa sa povezanim preduze}ima, od kamata, od pozitivne kursne razlike, od pozitivne razlike revalorizacije i od ostalih prihoda od finansiranja. Vanredni prihodi i
Kapitalni dobici. Zbrajanjem svih ovih prihoda dobija se ukupan prihod u doti~noj godini proizvodnje. Rashodi mogu biti: Poslovni rashodi materijalni tro{kovi i amortizacija: tro{kovi materijala, energije, rezervnih djelova i sitnog inventara; usluge sa karakterom materijalnih tro{kova; ukalkulisana rezervisanja materijalnih tro{kova, amortizacija i revalorizacija amortizacije i smanjena amortizacija na teret kapitala; nematerijalni tro{kovi: ukalkulisani nematerijalni tro{kovi; ostala li~na primanja; ukalkulisani porezi i doprinosi neovisni od dobiti i ukalkulisana rezervisanja nematerijalnih tro{kova; ukalkulisane bruto plate: ukalkulisane bruto plate i ukalkulisane bruto naknade zarada; javni rashodi; smanjenje vrijednosti zaliha nedovr{ene proizvodnje i gotovih proizvoda; pove}anje vrijednosti zaliha nedovr{ene proizvodnje i gotovih proizvoda; nabavna vrijednost prodate robe i materijala: nabavna vrijednost prodate robe, nabavna vrijednost prodatog materijala, rezervnih djelova i sitnog materijala i rezervisanje po osnovu roba. Rashodi finansiranja: rashodi finansiranja iz odnosa sa povezanim preduze}ima; kamate; negativne kursne razlike; smanjenje vrijednosti dugoro~nih finansijskih ulaganja; ostali rashodi finansiranja i pokri}e negativne razlike valorizacije. Vanredni rashodi: vanredni materijalni rashodi i vanredni nematerijalni rashodi. Kapitalni gubici. Zbrajanjem svih ovih rashoda dobijaju se ukupni rashodi za doti~nu godinu proizvodnje. Ako od ukupnog prihoda oduzmemo ukupne rashode, dobi}emo dobit od koje treba oduzeti porez i doprinose na dobit u skladu sa zakonskim propisima, poslije ~ega se dobija dobit za rasporedjivanje - neto prihod.
51
Ako su ukupni rashodi ve}i od ukupnih prihoda, zna~i da bi se u doti~noj godini ostvario gubitak {to bi bilo znak za preispitivanje bilansa uspjeha i uop{te opravdanosti realizacije Projekta. Bilans stanja. Bilans stanja treba uraditi na bazi do sada dobijenih i izra~unatih elemenata i prilagoditi ga formi koja odgovara zakonskim propisima koji vaè u vrijeme izrade studije opravdanosti. Bilans stanja ima dva osnovna dijela, i to: aktivu i pasivu. U dijelu Aktiva treba prikazati a) Upisani a neupla}eni kapital; b) Stalna sredstva: nematerijalna ulaganja; materijalna ulaganja: zemlji{te, gra|evinski objekti, oprema, ostala sredstva rada, materijalna ulaganja u pripremi, avansi za materijalna ulaganja i sl. dugoro~na finansijska ulaganja: ulaganja u povezana preduze}a, uloèna sredstva u banke, ostala uloèna sredstva, dati depoziti i kaucije, ulaganja u hartije od vrijednosti, krediti dati u zemlji, krediti dati u inostranstvu, ostala dugoro~na poslovna ulaganja i sopstvena u~e{}a. c) Obrtna sredstva: zalihe: materijal i rezervni djelovi, sitan inventar, proizvodnja, proizvodi i roba; kratkoro~na potraìvanja iz poslovanja: avansi, depoziti, kaucije, kupci u zemlji, kupci u inostranstvu, potraìvanja iz zajedni~kog poslovanja od povezanih preduze}a, iz specifi~nih poslova i razna druga potraìvanja; kratkoro~na finansijska ulaganja: u povezana preduze}a, u banke, uloèna sredstva, krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, ostala kratkoro~na finansijska potraìvanja; ostala kratkoro~na potraìvanja: od dràvnih institucija, od drugih institucija, od radnika, razna potraìvanja; hartije od vrijednosti i nov~ana sredstva. d) Aktivna vremenska razgrani~enja e) Poslovna sredstva (a+b+c+d) f) Gubitak iznad trajnog kapitala g) Poslovna aktiva (e-f) h) Vanposlovna aktiva: sredstva zajedni~ke potro{nje za potrebe stanovanja: stanovi i stambene zgrade, pribavljanje stanova i stambenih zgrada, potraìvanja za prodate dru{tvene stanove, krediti za stambenu izgradnju, ostala potraìvanja po osnovu zajedni~ke potro{nje za potrebe stanovanja; sredstva zajedni~ke potro{nje za druge potrebe; ostala vanposlovna sredstva. i) Ukupna aktiva (g+h) j) Vanbilansna aktiva. U dijelu Pasiva treba prikazati: a) Trajni kapital: osnovni kapital: dru{tveni kapital (po~etni dru{tveni kapital, dru{tveni kapital iz rezultata, ostali dru{tveni kapital), dioni~arski kapital (dioni~arska glavnica, pove}anje vrijednosti dionica), trajni ulozi (doma}ih lica, stranih lica, zadru`ni kapital), kapital inokosnog vlasnika; rezerve: zakonske, statutarne, slobodne i revalorizacione rezerve; nerasporedjena dobit: iz ranijih godina i iz teku}e godine; nepokriveni gubitak do visine kapitala: gubitak ranijih i teku}e godine; b) Dugoro~na rezervisanja: pau{alno odmjereno rezervisanje za pokri}e dubioznih potraìvanja, ostala dugoro~na rezervisanja;
52
c) Dugoro~ne obaveze: obaveze prema povezanim preduze}ima, oro~ena ulaganja doma}ih lica, oro~ena ulaganja stranih lica, krediti od banaka u zemlji, ostali krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, prodate obveznice, ostale dugoro~ne obaveze; d) Kratkoro~ne obaveze: kratkoro~ne obaveze iz poslovanja (avansi, depoziti i kaucije); dobavlja~i (u zemlji i inostranstvu), za nefakturisanu robu i usluge, instrumenti pla}anja i hartije od vrijednosti, kratkoro~ne obaveze iz zajedni~kog poslovanja, obaveze za zarade; kratkoro~ne finansijske obaveze: obaveze prema povezanim preduze}ima, obaveze za udruèna i uloèna sredstva, krediti od banaka u zemlji, ostali krediti u zemlji, krediti u inostranstvu, ostale kratkoro~ne finansijske obaveze; ostale kratkoro~ne obaveze: obaveze za poreze, doprinose i da`bine, ostale obaveze i razne obaveze e) Pasivna vremenska razgrani~enja; f) Poslovna pasiva (a+b+c+d+e); g) Vanposlovna pasiva: izvori zajedni~ke potro{nje za potrebe stanovanja: fond za potrebe stanovanja, obaveze za udruèna sredstva za potrebe stanovanja, druge obaveze za potrebe stanovanja; izvori zajedni~ke potro{nje za druge potrebe; izvori ostalih vanposlovnih sredstava; h) Ukupna pasiva (f+g); i) Vanbilansna pasiva.
6.2.10 Ocjena studije opravdanosti

Obra|iva~ je duàn da uradi ocjenu studije opravdanosti na osnovu koje treba da pripremi decidirani predlog naru~iocu. Ocjena studije opravdanosti mora sadràti: Finansijsku (komercijalnu) ocjenu, tj. pokazatelje efikasnosti i opremljenosti (stati~ka ocjena); ocjenu neto sada{nje vrijednosti, jedini~nu neto sada{nju vrijednost, internu stopu rentabilnosti i rokove vra}anja (dinami~ka ocjena) i ocjenu likvidnosti. Dru{tvenu ocjenu, tj. dru{tvenu neto sada{nju vrijednost; ekonomsku stopu prinosa; u~inak na zaposlenost; diskontovani neto devizni efekat; kvantitativne pokazatelje i CostBenefit analizu. Ocjenu u uslovima neizvjesnosti, tj. metod praga rentabilnosti Projekta (stati~ka ocjena), analizu osjetljivosti i analizu vjerovatno}e (dinami~ka ocjena).
6.2.11 Zaklju~ak
Obra|iva~ studije je duàn da na kraju uradi zaklju~ak analize i da zaklju~nu ocjenu Projekta. Ovo podrazumijeva da obra|iva~: uradi, u vidu rezimea, zaklju~ne ocjene po svim djelovima studije opravdanosti; ukaè na elemente neizvjesnosti i rizika; ukaè na elemente za{tite ìvotne sredine; predloì mjere koje investitor treba da preduzme u smislu tehnolo{ko-tehni~ke i organizacione izvodljivosit; da predloì mjere koje investitor treba da preduzme da bi se naredne aktivnosti uspje{no odvijale; d decidiranu ocjenu Projekta, tj. zaklju~ak o opravdanosti investiranja i nastavka rada ili odustajanja od narednih aktivnosti.
53
6.3 Revizija studije opravdanosti

Revizijom studije opravdanosti treba da se utvrdi da li su svi elementi studije realno koncipirani, tj. da se potvrdi ili ospori njena kompletnost i realnost. Postupak revizije treba da slijedi sadràj i postupak iz ura|ene studije opravdanosti, {to ne zna~i da treba ponavljati analiti~ko-istraìva~ki postupak, ve} utvrditi njegov sadràj, obuhvatnost, potpunost, realnost izvr{enih prora~una i drugih relevantnih pokazatelja koji su bitni za dono{enje ispravne investicione odluke. Revizija treba da se zasniva na stru~noj i dokumentacionoj osnovi. Izvje{taj o reviziji studije opravdanosti, pored obaveznih zakonskih priloga koji su uobi~ajeni kod revizije i tehni~ke kontrole dokumentacije, izme|u ostalog treba da sadrì: (1) Provjeru opisa objekta sa prikazom idejnog projekta, odnosno provjeru tehnolo{ko-tehni~ke analize, pri ~emu posebnu pa`nju obratiti na: tehnolo{ka rje{enja; tehni~ka rje{enja objekata i infrastrukture; proizvodni program; inpute; kvalitet izra|ene dokumentacije sa aspekta tehnologije, tehni~kih propisa i standarda, procjene broja radnika, potro{nje energije, predra~una tro{kova i sl. (2) Provjeru razvojnih mogu}nosti investitora, pri ~emu se analizira ukupni poslovni bonitet investitora koji je zna~ajan za uspje{nu realizaciju investicionog Projekta. U okviru provjere posebnu pa`nju treba obratiti na kadrovski potencijal investitora i tom prilikom dati kvalitativnu i kvantitativnu ocjenu o sposobnosti i spremnosti stru~njaka investitora da uspje{no realizuje planirani Projekat. Provjerom treba obuhvatiti i potrebu realizacije Projekta, pri ~emu posebnu pa`nju obratiti na elemente, koji prema procjeni sastavlja~a studije opravdanosti, predstavljaju osnov za realizaciju Projekta (3) Provjeru realnosti rezultata u analizi trì{ta, pri ~emu posebno provjeriti trì{te prodaje, a posebno trì{te nabavke. Treba provjeriti kako doma}e tako i inostrano trì{te i to sa aspekta tra`nje, ponude i cijena. (4) Provjeru prostornih i lokacijskih aspekata (analize lokacije), pri ~emu posebnu pa`nju obratiti na blizinu sirovina, postoje}u infrastrukturu, raspoloìvost radne snage, za{titu ìvotne sredine, seizmi~nost podru~ja i sl. (5) Provjeru analize za{tite ìvotne sredine i za{tite na radu, pri ~emu posebnu pa`nju obratiti na za{titu od zaga|ivanja i od elementarnih i prirodnih nepogoda. (6) Provjeru sa organizacionih i kadrovskih aspekata. (7) Provjeru analize izvodljivosti i dinamike realizacije Projekta sa aspekata upravljanja i principa za izbor izvr{ioca. (8) Provjeru ekonomsko-finansijske analize, posebno sa aspekata realnosti cijena i visine investicija, izvora finansiranja i obaveza prema njima i obra~una ukupnog prihoda, bilansa uspjeha i bilansa stanja. (9) Provjeru finansijske, dru{tvene i ocjene u uslovima neizvjesnosti Projekta. Provjeru studije opravdanosti moè vr{iti kompetentna i osposobljena projektantska organizacija ili stru~na komisija koju formira investitor. Provjera se mora povjeriti kompetentnim stru~njacima bez obzira da li je vr{i neka institucija ili komisija. Rezultat provjere, tj. predlog investitoru, koji mora biti saop{ten u vidu izvje{taja, moè biti: da studiju opravdanosti prihvati bez primjedbi ({to je vrlo rijedak slu~aj); da studiju opravdanosti prihvati sa primjedbama koje treba okloniti u narednoj fazi, tj. u fazi definisanja projekta; da studiju opravdanosti povrati obra|iva~u na doradu, {to pretpostavlja da se ponovo izvr{i provjera ili da se studija opravdanosti odbije, zbog nekvalitetne izrade. Ako je studija opravdanosti dobro ura|ena, {to mora biti potvrdjeno i provjerom, i ako ukazuje da nije svrsishodno nastaviti sa daljnjim aktivnostima, investitor }e donijeti takvu odluku.
54
6.4 Odluka o prihvatanju studije opravdanosti

Ako se studijom opravdanosti dokaè opravdanost investiranja, investitor donosi odluku o njenom prihvatanju. Odluka treba da sadrì osnovne pokazatelje iz studije opravdanosti, a posebno podatke o: prihvatanju lokacije; prihvatanju tehnolo{ko-tehni~kih rje{enja; visini finansijskih sredstava, njihovim izvorima i uslovima kori{}enja istih; na~inu upravljanja Projektom; na~inu izbora pojedinih izvr{ioca; dinamici realizacije Projekta; mjerama i zadacima koje treba preduzeti i izvr{iti da bi proces investiranja tekao normalnim tokom.
6.5 Obezbje|enje finansijskih sredstava

Na osnovu odluke o prihvatanju studije opravdanosti pristupa se obezbje|enju finansijskih sredstava potrebnih za realizaciju Projekta. Ovo pretpostavlja: dono{enje odluke o ulaganju sopstvenih sredstava investitora i zaklju~ivanje ugovora sa finansijerima ili drugim ulaga~ima sredstava (zajedni~ko ulaganje i sl.). Visina sredstava i uslovi pod kojima se obezbje|uju (kamate, rokovi otplate i sl.) moraju biti u skladu sa opredjeljenjima iz studije opravdanosti. Ukoliko se ne mogu sredstva obezbjediti po uslovima iz studije opravdanosti, onda treba ponovo preispitati opravdanost investiranja. Obezbje|enjem finansijskih sredstava smatra se da je faza koncipiranja zavr{ena i da su stvoreni uslovi da se pre|e na sljede}u fazu - na fazu definisanja Projekta, tj. izradu tehni~ke dokumentacije.
55
7. DEFINISANJE PROJEKTA (IZRADA TEHNI^KE DOKUMENTACIJE)
Ova faza, s jedne strane, predstavlja konkretizovanje postavki faze koncipiranja Projekta kroz odre|ena tehni~ka rje{enja, a s druge strane, treba da stvori uslove za fazu realizacije. Izrada tehni~ke dokumentacije-projektovanje predstavlja veoma sloèn i zna~ajan proces u kome se, primjenom nau~nih i stru~nih dostignu}a, defini{u tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja, sa izobiljem detalja koji su neophodni za materijalizaciju zamisli investitora, tj. za realizaciju investicionog Projekta. Tehni~ka dokumentacija je elaborat u kome se tehni~ki razra|uju tehnolo{ka, proizvodna, eksploataciona, ekolo{ka i ekonomska koncepcija investicionog Projekta i daju tehni~ka rje{enja za njegovu realizaciju. Radi stvaranja uslova za realizaciju tre}e faze, tj. realizaciju Projekta, potrebno je uraditi i razraditi, izme|u ostalog, sljede}u tehni~ku i ostalu dokumentaciju: projekte tehnolo{kog dijela; projekte arhitektonskog i gra|evinskog dijela; projekte opreme; projekte instalacija i ure|aja; projekte infrastrukture; projekte obrazovanja kadrova; projekte obezbje|enja sirovina, polufabrikata i elemenata; dinamiku realizacije; organizaciju proizvodnog procesa; ostala dokumenta koja su nu`na radi uspje{ne realizacije tre}e faze; ostale projekte i dokumenta. Potrebno je navesti da i ova faza ima veliki uticaj na ukupne tro{kove projekta (25%) {to se vidi iz dijagrama na slici 4. S obzirom da se radi o veoma kreativnom poslu, za realizaciju zadataka iz ove faze treba angaòvati veoma stru~ne izvr{ioce odgovaraju}ih zanimanja. U ovoj fazi je veoma va`no koristiti {to vi{e kompjutersku tehniku, {to umnogome olak{ava posao, a veoma mnogo uti~e na kvalitet tehni~ke dokumentacije i omogu}ava eventualne izmjene bez velikog angaòvanja. Poznato je da se danas veliki broj tehni~ke dokumentacije u potpunosti izra|uje kori{}enjem kompjuterske tehnike, bez obzira na njen obim i njenu sloènost. Tehni~ka dokumentacija se, bez obzira na vrstu objekata, moè izra|ivati na bazi algoritma na kome je prikazana cjelokupna procedura od izrade idejnog do izvo|a~kog projekta (Slika 6.)
56
A - zavr{ etak faze koncipiranja projekta
INVESTITOR davanje potrebnih podloga ISPORU^ ILAC TEHNOLOGIJE tehnolo{ ke podloge
PROJEKTANT izrada idejnog projekta
KOMISIJA revizija
popravak
odluka investitora da
ISPORU^ ILAC OPREME podaci o opremi
PROJEKTANT izrada glavnog projekta
KOMISIJA tehni~ka kontrola
ISPORU^ ILAC OPREME davanje saglasnosti
popravak
odluka investitora da
popravak
saglasnost nadle` nih organa da PROJEKTANT izrada izvo| a~kog projekta
KOMISIJA tehni~ka kontrola
odluka investitora
prelazak na fazu realizacije B
Slika 6. Algoritam definisanja Projekta
7.1 Uslovi za izradu tehni~ke dokumentacije

Tehni~ka i ostala dokumentacija treba da ispunjava sve tehni~ke i ostale uslove koji garantuju nesmetano kori{}enje objekta. Me|u njima su najva`niji: Stabilnost i trajnost objekta, tj. objekat mora biti stabilan u cjelini i u svakom njegovom dijelu i elementu. Isto tako, gra|enjem i kori{}enjem objekta ne smiju se ugroziti: stabilnost susjednih objekata, tlo, vodotoci, saobra}ajnice, instalacije, ìvotna sredina i dr. Objekat mora biti projektovan i izgra|en tako da njegova trajnost i upotrebljivost odgovaraju namjeni za koju je izgra|en.
57
Za{tita od zemljotresa mora biti obezbije|ena u svemu prema propisima i dostignu}ima nauke, kako u toku tako i nakon izgradnje. U svim slu~ajevima treba posti}i cilj, tj. treba seizmi~ki rizik svesti na prihvatljivi nivo. Za{tita od elementarnih i drugih nepogoda mora biti obezbije|ena u skladu sa tehni~kim i ostalim propisima. Posebno treba obratiti pa`nju na za{titu od: klizanja terena, poplava, udara groma, indukovane seizmi~nosti od vje{ta~kih jezera i drugih nepogoda. Za{tita od poàra i eksplozija mora obezbijediti za{titu od nastajanja i {irenja poàra i eksplozija i njihovo efikasno ga{enje i spa{avanje ljudi i materijalnih dobara. Za{tita od korozije i sli~nih dejstava pretpostavlja projekovanje, gra|enje i kori{}enje objekta na na~in koji }e sve djelove objekta za{tititi od korozije, povr{inskih i podzemnih voda, vlage, agresivnih sastojaka tla, vode i vazduha, {tetnih hemikalija, pare, temperaturnih promjena i drugih nepovoljnih dejstava. Toplotna za{tita mora biti u skladu sa klimatskim uslovima, uslovima lokacije i namjenom objekta sa ciljem da se smanji gubitak toplote na najmanju mogu}u mjeru, odnosno sprije~i zagrijavanje prostorija usljed spoljnjeg uticaja. Za{tita od buke mora se tako uraditi da objekat bude za{ti}en od unutra{nje i spoljne buke, a okolina od buke koja nastaje u objektu usljed tehnolo{kih ili drugih razloga. Za{tita od vibracija podrazumijeva takav na~in projektovanja i gra|enja koji }e smanjiti vibracije i njihovo preno{enje na najmanju mogu}u mjeru, tj. na propisima dozvoljeni nivo. Za{tita javnih interesa ostvaruje se po{tovanjem uslova propisanih od strane dràvnih organa i organizacija. To zna~i da se prije ili tokom izrade tehni~ke dokumentacije moraju pribaviti i po{tovati sljede}i uslovi: urbanisti~ko-tehni~ki uslovi, saobra}ajni uslovi, telekomunikacioni uslovi, energetski uslovi, uslovi za{tite ìvotne sredine, vodoprivredni uslovi, sanitarni uslovi, uslovi za{tite na radu, uslovi za{tite spomenika kulture, uslovi za{tite prirode i nacionalnih parkova, uslovi za{tite {uma, poljoprivrednog zemlji{ta i dr., uslovi za pristup invalidnih lica, uslovi priklju~aka na postoje}u infrastrukturu (vodovod, kanalizacija, ure|aji za pre~i{}avanje, elektrika, telekomunikacija i sl.), uslovi odbrane zemlje. Koje }e od ovih uslova biti potrebno obezbijediti zavisi od vrste objekta, lokacije i dr. Tehni~ki i ostali uslovi propisuju se od strane nadle`nih dràvnih ili op{tinskih organa i organizacija, a veliki dio njih se nalazi u tehni~kim i ostalim propisima.
7.2 Osnove za izradu tehni~ke dokumentacije

Osnove za izradu tehni~ke dokumentacije ~ine: studija opravdanosti; rje{enje o lokaciji; podloge i podaci; projektni zadatak; studije i istrage; propisi (op{ti i tehni~ki) i standardi.
58
7.2.1 Studija opravdanosti

Studija opravdanosti je, kao {to je re~eno u poglavlju 6.2 tehno-ekonomski elaborat kojim se utvr|uje ekonomska i op{ta opravdanost ulaganja finansijskih sredstava i analiziraju tehnolo{ki, tehni~ki, ekonomski i drugi uslovi za realizaciju investicionog Projekta.
7.2.2 Rje{enje o lokaciji

Rje{enje o lokaciji izdaje republi~ki ili op{tinski organ uprave nadleàn za poslove ure|enja prostora. Rje{enje o lokaciji za izgradnju objekta izdaje se na osnovu prostornog plana (Republike, regiona, jedinice lokalne samouprave, podru~ja posebne namjene, detaljnog prostornog plana) i urbanisti~kih planova (generalni, plan naselja, detaljni i urbanisti~ki projekat). Lokacija je urbanisti~ka parcela, odnosno prostor na kome treba da se izgradi objekat, tj. da se prostor privede namjeni predvi|enoj prostornim,odnosno urbanisti~kim planom. Nadle`ni republi~ki organ za ure|enje prostora izdaje rje{enje o lokaciji za sve objekte kojima se prostor privodi namjeni, tj. za sve specifi~ne objekte od interesa za Republiku, kao {to su [80]: objekti bazne i hemijske industrije, crne i obojene metalurgije; objekti za proizvodnju celuloze i papira; objekti za preradu koè i krzna; objekti u kojima se proizvode i skladi{te opasne materije i sli~ni objekti i postrojenja koja bi svojim radom mogla ugroàvati ìvotnu sredinu; stanice i postrojenja za uskladi{tenje i pretakanje goriva motornih vozila; èljezni~ke pruge javnog saobra}aja; postrojenja na te~ni i naftni gas; auto-putevi, magistralni i regionalni putevi, tuneli duìne preko 50 metara; luke kapaciteta prijema i otpreme robe preko 500.000 tona; aerodromi; hidroelektrane i termoelektrane snage 10 MW i vi{e; visoke brane i akumulacije ispunjene vodom, jalovinom ili pepelom za koje je propisano tehni~ko osmatranje; dalekovodi i trafostanice napona 110 kV i vi{e i rasklopna postrojenja od 110 kV i vi{e; magistralni plinovodi i naftovodi; me|uregionalni i regionalni objekti vodosnabdijevanja; ure|aji za pre~i{}avanje otpadnih voda za gradska naselja; me|uregionalni i regionalni kanalizacioni sistemi; tranzitne i glavne telefonsko-telegrafske centrale i u njima pripadaju}a postrojenja i veze izme|u tih centrala; objekti od posebnog interesa za odbranu zemlje; radio difuzne stanice i radio relejni sistemi; objekti u kojima se skuplja ve}i broj lica (pozori{te, bioskopske, fiskulturne, izlo`bene i sli~ne dvorane), vjerski objekti, fakulteti, instituti i {kole, bolnice, stadioni, vi{eeta`ne robne i sli~ne ku}e, hoteli, poslovne i stambene zgrade preko 1000 m2 i sa vi{e od ~etiri nadzemne etaè; primarne infrastrukturne mreè gradova; silosi zapremine 500 m3 i vi{e; mostovi raspona 15 m i vi{e; hale raspona 15 m i vi{e, konstrukcije sistema ljuske, prednapregnute i spregnute konstrukcije i kupole; sanitarne deponije otpadaka i postrojenja za tretman ~vrstog i opasnog otpada; industrijske klanice, kafilerije i sli~ni objekti; sistemi i objekti koji se grade na teritoriji dvije ili vi{e jedinica lokalne samouprave. Nadle`ni op{tinski organ za poslove ure|enja prostora i/ili gra|evinarstva izdaje rje{enje o lokaciji za sve ostale objekte, tj. za one koji nijesu pobrojani u prethodnom stavu. Rje{enje o lokaciji sadrì: podatke o investitoru, orijentacioni gabarit objekta, vrstu i namjenu objekta, kao i druge podatke od zna~aja za izradu tehni~ke dokumentacije. Rje{enje prestaje da vaì ukoliko se u roku
59
od 12 mjeseci ne zatraì gra|evinska dozvola. Rje{enju o lokaciji se kao prilog prilaù urbanisti~ko - tehni~ki uslovi. Urbanisti~ko-tehni~ki uslovi sadrè: namjenu objekta, situaciju terena sa granicama urbanisti~ke parcele; gra|evinsku i regulacionu liniju; orijentacionu horizontalnu osnovu objekta; nivelacione kote, vrste materijala za spoljnu obradu; vrstu materijala za krovni pokriva~; orijentaciju objekta u odnosu na strane svijeta; meteorolo{le podatke; podatke o nosivosti tla; podatke o nivou podzemnih voda; podatke o seizmi~nosti; uslove za za{titu ìvotne sredine; slobodne povr{ine; priklju~enja na saobra}ajnice; uslove za priklju~ke na komunalnu infrastrukturu; uslove za za{titu od elementarnih nepogoda; uslove za ure|ene urbanisti~ke parcele i druge uslove koji mogu biti specifi~ni za predmetnu lokaciju. Urbanisti~ko-tehni~ki uslovi za izgradnju puteva moraju sadràvati i uslove za priklju~ak ili za: ukr{tanje sa drugim putevima; prelaz preko ili ispod èljezni~kih pruga; izgradnju prate}ih objekata (motela, restorana, benzinskih pumpi, servisa, WC-a, parkirali{ta, signalizacije, veza i sl.), za{titu kulturne ba{tine, ambijentalnih vrijednosti i dr.
7.2.3 Podloge i podaci

Podloge i podaci za izradu tehni~ke dokumentacije moraju biti detaljnije od onih koje smo imali kod izrade studije opravdanosti. Pod podlogama i podacima podrazumijevamo: geodetske podloge, geotehni~ki elaborat, hidrolo{ke podloge, klimatsko-meteorolo{ke podloge, seizmolo{ke podloge, podloge za priklju~ke. Geodetske podloge, u analognom (grafi~kom, fotos) i/ili digitalnom obliku ~ine: topografske i pregledne karte, geodetski planovi, geodetski planovi terena i objekata na njemu, geodetski planovi podzemnih instalacija ("Katastar podzemnih instalacija"), grafi~ki i/ili numeri~ki podaci o profilima terena i/ili objekata, podaci o katastru zemlji{ta i nepokretnosti, i dr. Geodetske podloge moraju biti aùrne, tj. u vrijeme njihovog kori{}enja na njima moraju biti ucrtani svi izgra|eni objekti, instalacije i sve promjene konfiguracije terena ako ih je bilo. Geodetske podloge su nezamenljive za izradu tehni~ke dokumentacije za sve objekte koji se grade na novim lokalitetima ili rekonstrui{u, a posebno za one koji zauzimaju ve}e povr{ine (saobra}ajnice, melioracije, aerodromi i dr.). Sadràj geodetskih podloga zavisi od njihove namjene, tj. vrste objekta za koje se pripremaju. U cilju pravilne izrade geodetskih podloga potrebno je uraditi projektni zadatak kojim treba definisati: naziv i vrstu objekta; investitora; namjenu geodetskih podloga; vrste i strukturu geodetskih podloga; metode i elemente za izradu geodetskih podloga (terenska snimanja primjenom savremenih sredstava, aviosnimci), ta~nost kartiranja, ekvidistance, koordinatni sistem (dràvni ili separatni), operativni poligon, na~in objeleàvanja, boje, brojevi, opis obiljeàvanja, kote, koordinate, na~in predstavljanja terena i objekata i dr.; obuhvat snimanja na popre~nim profilima (sa ta~no definisanim profilom), objekte, instalacije, potporne zidove, visoke i strme zasjeke, {ahtove, ograde, zasade, zidove, priklju~ke infrastrukture i dr.; na~in obrade i prezentacije geodetskih podloga: formate, razmjere, boje, pakovanje, broj primjeraka u digitalnom i fizi~kom formatu i sl.; propise kojih se obra|iva~ mora pridràvati; sve ostalo specifi~no i zna~ajno za doti~nu vrstu objekta. Projektni zadatak i geodetske podloge moraju biti ura|ene u skladu sa propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji reguli{u ovu oblast. Projektni zadatak i geodetske podloge podlijeù reviziji od strane komisije koju imenuje investitor.
60
Geotehni~ke podloge ~ine geolo{ke i geomehani~ke karte i blok dijagrami koji sadrè istorijske podatke i podatke o bu{otinama. Podloge treba da omogu}e pun uvid u mehaniku tla i mehaniku stijena sa aspekta nosivosti i stabilnosti zemljanih i stijenskih masa. Podloge treba da pruè pun uvid terena na kojemu }e se objekat graditi i terena sa kojih }e se eksploatisati lokalni prirodni materijal (kamen, {ljunak, pijesak, materijal za nasipanje i dr.). Isto tako treba da obuhvate i podru~ja za izradu pristupnih puteva, privremenog gradili{ta i naselja. Geolo{ke podloge, potrebne za izradu investiciono tehni~ke dokumentacije, rade se kao: geotehni~ki izvje{taj za izradu generalnih projekata, odnosno idejnih rje{enja i idjenih projekata, i kao elaborat za izradu glavnih i izvo|a~kih projekata. Geotehni~ki izvje{taj i elaborat su nezamjenljivi dokumenti za izradu tehni~ke odkumentacije za ve}inu investicionih objekata, a naro~ito za objekte hidrogradnje i objekte saobra}aja. Naj~e{}e su u primjeni slede}e metode istraìvanja: analiza raspoloìvih: geolo{kih, inènjerskogeolo{kih i seizmi~kih karata i druge dokumenatacije; rekognosciranje terena; fotogeolo{ka analiza aviosnimaka; detaljna geolo{ka i inènjerskogeolo{ka kartiranja terena; terenski istra`ni radovi: istra`no bu{enje, istra`ni iskopi, geofizi~ka ispitivanja i sl.; analiza geotehni~kih uslova tla na osnovu izvr{enih terenskih istra`nih radova (bu{otine, raskopi, {ahtovi, geofizika i sl.) i laboratorijska ispitivanja uzoraka ~vrstih stijena i tla. Izvje{taj i Elaborat o geotehni~kim istraìvanjima naj~e{}e sadrè: op{te podatke; tekstualni dio; zaklju~ak; preporuke projektantu; grafi~ku dokumentaciju i dokumentacionu osnovu. Geotehni~ki izvje{taj i elaborat o geotehni~kim istraìvanjima se rade na osnovu odgovaraju}ih projektnih zadataka. Projektni zadaci, izvje{taj i elaborat moraju biti u skladu sa vaè}om regulativom, tj. propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji reguli{u ovu oblast. Projektni zadaci, geotehni~ki izvje{taj i elaborat podlijeù reviziji od strane komisije koju imenuje investitor. Hidrolo{ke podloge ~ine hidrolo{ke karte koje sadrè istorijske podatke i odgovaraju}a mjerenja. Podloge treba da omogu}e pun uvid u stanje podzemnih voda i o kretanju i trajanju podzemnih voda i vodostaja. Hidrolo{ki podaci imaju posebnu va`nost ako se radi o objektima koji se grade u rije~nim tokovima, u kojim slu~ajevima je potrebno da se donese odluka o usvajanju kriterijuma za preduzimanje mjera za{tite. Obim i sadràj podataka u mnogome zavisi od vrste objekta za koji se podloge pripremaju, pa se u tom smislu trebaju i pripremiti. Klimatsko-meteorolo{ke (hidrometeorolo{ke) podloge ~ine skup klimatsko-meteorolo{kih istorijskih podataka i odgovaraju}ih mjerenja. Podloge moraju da sadrè podatke o klimatskom reìmu na doti~nom podru~ju (ki{a, snijeg, magla, vjetar, temperatura vazduha, vode, zemlji{ta i dr.). Veoma je va`no da podloge sadrè duìnu trajanja pojedinih pojava, kolike su maksimalne, minimalne i srednje vrijednosti tih pojava. Kod vjetra je veoma va`no dati podatke o dominantnim vjetrovima sa ruòm vjetrova. Seizmolo{ke podloge ~ine geofizi~ki i inènjerijsko-seizmolo{ki istorijski podaci i odgovaraju}a mjerenja. Od zna~aja su i podaci o interakciji terena i elemenata gra|evinske konstrukcije koji se dobijaju na osnovu odgovaraju}ih istraìvanja i mjerenja. Pored kori{}enja podataka iz seizmolo{ke karte zemlje, za sve zna~ajnije objekte, treba uraditi karte mikroseizmi~ke rejonizacije sa svim podacima koji su od zna~aja za prora~un konstrukcija. Podloge za priklju~ke predstavljaju osnove i uslove za priklju~ak na postoje}u infrastrukturu: putevi, vodovod, kanalizacija, elektrika, PTT instalacije i dr. U podlogama moraju biti dati svi tehni~ki i ostali uslovi.
61
7.2.4 Projektni zadatak

Projektni zadatak je osnovni dokument koji defini{e osnovne elemente i tehni~ke uslove na osnovu kojih se izra|uje tehni~ka dokumentacija. Projektni zadatak u osnovi mora imati sljede}i sadràj: ciljeve i svrhu izrade tehni~ke dokumentacije; op{te podatke o investitoru (naru~iocu); osnovne podatke o objektu, lokaciji, okruènju i dr.; strukturu, odnosno fazu ili faze izrade tehni~ke dokumentacije: podloge, i/ili generalni projekat ili idejno rje{enje, i/ili idejni, i/ili glavni i/ili, izvo|a~ki, i/ili projekat izvedenog stanja; podru~je istraìvanja radi izrade tehni~ke i ostale dokumentacije; osnove za izradu tehni~ke dokumentacije sa naznakom vrste, obra|iva~a, autora, vremena izrade i dr.; uslove za izradu dokumentacije sa naznakom vrste, organa i organizacije koji ih izdaju, i/ili tehni~ke i op{te propise iz kojih se mogu obezbijediti; posebne uslove kojih se projektant mora pridràvati u pogledu primjene materijala i konstrukcije (zbog tehnolo{kih i drugih razloga), diskrecije (odbrana zemlje, za{tita odre|enih prava) i drugih razloga; sadràj dokumentacije, po fazama, koja treba da se uradi ili priloì, prema sljede}em: op{ta dokumentacija (rje{enje, licence, ovla{}enja, izjave i dr.,za organizaciju i autore projekta); projektni zadatak; uslove nadle`nih organa i organizacija; tekstualna dokumentacija: tehni~ki izvje{taj sa analizom: podloga, uslova, propisa, tehni~kih i ostalih rje{enja i uslova za implementaciju projekta; predmjer sa opisom radova; op{ti uslovi za izvo|enje radova; predra~un radova i sl.; numeri~ka dokumentacija (stati~ki i dinami~ki prora~uni), numerika kod objekata saobra}aja, razna dimenzionisanja, prora~uni i dr., zavisno od vrste objekta i faze i vrste projekta; grafi~ka dokumentacija: situacije, {eme, osnove, popre~ni i uzdu`ni presjeci i profili, detalji i dr.; prate}i projekti: projekat tehni~kih mjera za{tite ìvotne sredine; osmatranje tla i objekta u toku gra|enja i eksploatacije; skele; organizacije i tehnologije gra|enja i dr.; prate}i elaborati: procjena uticaja objekta na ìvotnu sredinu; program ispitivanja objekta, prilog o za{titi na radu, elaborat o za{titi od poàra i dr.; ostali projekti i elaborati. Ovdje je dat sadràj tehni~ke dokumentacije za slu~aj arhitektonskih i gra|evinski projekata. Po istom postupku, sa ne{to izmijenjenom strukturom, moè se uraditi i sadràj projekta instalacija i sl. Na kraju projektnog zadatka moraju se dati uslovi obrade pojedine faze tehni~ke dokumentacije: obrada u analognoj ili digitalnoj formi (mogu}a i naznaka programa); formati crteà; vrsta i na~in pakovanja i povezivanja; sadràj i boja spoljnjeg omota (korica); broj primjeraka u fizi~kom i digitalnom obliku. Projektni zadatak se radi za svaki objekat posebno, bez obzira koliko objekata ima Projekat. Projektni zadatak mora biti ura|en u skladu sa vaè}im propisima, pravilnicima, standardima i normativima koji vaè za predmetnu vrstu tehni~ke dokumentacije. Projektni zadatak podlijeè reviziji komisije koju imenuje investitor.
7.2.5 Studije i istrage

Ovdje se misli na studije i istrage van onih na osnovu kojih su ura|ene podloge i podaci, a odnose se na specifi~ne studije i istrage za pojedine vrste objekata koji mogu predstavljati opasnost po okolinu ili mogu
62
zna~ajno uticati na promjenu klime ili reìm ìvota u okruènju (izgradnja visokih brana, hemijske industrije, vojnih objekata, deponije otpadaka).
7.2.6 Propisi i standardi

Propisi i standardi su osnov za izradu tehni~ke dokumentacije za izgradnju objekata na podru~jima za koja ti propisi i standardi vaè. Sve zemlje propisuju odgovaraju}e norme kojih se investitori, projektanti i izvo|a~i radova moraju pridràvati. Isto tako, postoje me|unarodni i domicilni standardi kojih se svi u~esnici u realizaciji investicionih Projekata moraju pridràvati. Detaljnije o svim propisima (gra|evinskoj regulativi) bi}e govora u nastavku. Sve osnove za izradu tehni~ke dokumentacije obezbje|uje investitor. Medjutim, zavisno od na~ina organizovanja investitora (o ~emu }e kasnije biti rije}i), on moè izradu pojedinih studija i podloga povjeriti projektantu ili nekom drugom izvr{iocu. Treba naglasiti da, bez obzira ko bude pribavljao ili izra|ivao pojedine osnove ili studije, one treba da glase na investitora (Rje{enje o lokaciji, Urbanisti~ko-tehni~ki uslovi, Projektni zadatak, Studija opravdanosti i dr.).
7.3 Faze tehni~ke dokumentacije

Kod svih vrsta gra|evinskih objekata, bez obzira da li se radi o objektima visokogradnje, niskogradnje ili hidrogradnje, u principu, imamo pet faza tehni~ke dokumentacije - projekata [80]: generalni projekat, ili idejno rje{enje idejni projekat, glavni projekat, izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog stanja (objekta). Generalni projekat ili idejno rje{enje predstavlja tehnolo{ko-tehni~ku i ekonomsku razradu koncepcije za izgradnju nekog objekta. Generalnim projektom odnosno idejnim rje{enjem se razra|uju i utvr|uju: mikrolokacija objekta; tehnolo{ko-tehni~ka koncepcija; funkcionalna rje{enja (prostorna dispozicija, spratnost, etapnost izgradnje, osnove, podu`ni i popre~ni presjeci i dr.); mogu}a varijantna rje{enja sa aspekta uklapanja u prostor; mogu}a varijantna arhitektonska, konstruktivna, instalaciona i druga rje{enja; mogu}a varijantna rje{enja sa aspekta uklapanja u prirodne uslove; procjene uticaja zahvata na ìvotnu sredinu; elementi za{tite prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara; elementi za{tite od poàra i eksplozija; vrste upotrijebljenih materijala i na~in njihove obrade; osnovni ekonomski pokazatelji; analiza uporednih pokazatelja (tehnolo{kih, tehni~kih i ekonomskih) i predlog optimalnog rje{enja. Generalni projekat, odnosno idejno rje{enje predstavlja tehnolo{ko-tehni~ku osnovu za izradu prethodne studije opravdanosti. Oni se po pravilu rade u dvije ili vi{e varijanti.. Idejni projekat predstavlja daljnju razradu tehnolo{ko-tehni~ke koncepcije definisane kroz generalni projekat ili idejno rje{enje. Cilj izrade idejnog projekta je da se utvrdi optimalno tehni~ko rje{enje sa stanovi{ta tehnolo{kih, funkcionalnih, ekonomskih i ostalih zahtjeva. Idejni projekat se naj~e{}e radi u dvije ili vi{e varijanti, {to zavisi od vrste objekta i èlje da se istraè bolja rje{enja. Idejni projekat sadrì naro~ito podatke o [80]: mikrolokaciji objekta sa instalacijama i opremom; tehni~ko-tehnolo{kim i eksploatacionim karakteristikama objekta;
63
preliminarnom prora~unu stabilnosti i sigurnosti objekta; tehni~ko-tehnolo{kim i organizacionim elementima gra|enja objekta; mjerama za spre~avanje ili smanjenje negativnih uticaja zahvata na ìvotnu sredinu i za{titu od poàra i eksplozija; idejnom rje{enju infrastrukture; uporednoj analizi varijantnih arhitektonskih, konstruktivnih i gra|evinskih rje{enja sa stanovi{ta svojstva lokacije i tla, funkcionalnosti, stabilnosti, procjene uticaja zahvata na ìvotnu sredinu, prirodnim i nepokretnim kulturnim dobrima, racionalnosti izgradnje i eksploatacije, visine tro{kova izgradnje, transporta, odràvanja, obezbje|enja energije i drugih tro{kova. Idejni projekat predstavlja osnovu za izradu studije opravdanosti. Glavni projekat predstavlja detaljnu razradu svih elemenata tehni~ke dokumentacije kroz koje se razra|uju tehnolo{ka, arhitektonska, konstruktivna i instalaterska rje{enja i dokazuje stabilnost objekta, prema usvojenoj optimalnoj varijanti iz idejnog projekta. Glavni projekat sadrì sve elemente i parametre za izbor optimalne tehnologije gra|enja, za prora~un cijene ko{tanja i za utvr|ivanje potreba energije za njegovu normalnu upotrebu, odnosno kori{}enje. Glavni projekat sadrì naro~ito [80]: dopunske istra`ne radove; razradu tehnolo{ko-tehni~kih i eksploatacionih karakteristika objekta sa opremom i instalacijama; arhitektonska, odnosno gra|evinska rje{enja, prora~un stabilnosti i sigurnosti objekta i prora~une iz oblasti gra|evinske fizike; tehnolo{ko-tehni~ka i organizaciona rje{enja za gra|enje objekta; razradu priklju~aka objekta na odgovaraju}u saobra}ajnu i drugu infrastrukturu i ure|enje slobodnih povr{ina; tehni~ka rje{enja za za{titu objekata i susjednih objekata od poàra i eksplozija i druga tehni~ka rje{enja za{tite; razradu mjera za spre~avanje ili smanjenje negativnih uticaja zahvata na ìvotnu sredinu; tro{kove izgradnje i odràvanja objekta; geodetsko-tehni~ku dokumentaciju za gra|enje i osmatranje objekta. Glavni projekat za nadogradnju objekta, pored pobrojane dokumentacije, sadrì i analizu uslova nadogradnje kojom se potvr|uje da: nadogradnja do predvi|ene visine ne}e ugroàvati objekat, kao i susjedne objekte; nadogradnja ne}e pogor{ati upotrebljivost pojedinih djelova objekta za svrhe kojima sluè i druge uslove koir{}enja objekta; objekat po dovr{enoj nadogradnji kao cjelina zadovoljava zahtjeve stabilnosti, sigurnosti i savremene uslove kori{}enja. Glavni projekat za izvo|enje radova na pretvaranju zajedni~kih djelova objekta u stambeni, odnosno poslovni prostor, pored navedene dokumentacije sadrì i sljede}e dokaze: da je pretvaranje mogu}e po propisanim tehni~kim uslovima za izgradnju stanova; da pretvaranje ne}e uticati na stabilnost objekta i susjednih objekata; da pretvaranje ne}e pogor{ati upotrebljivost pojedinih djelova objekta i uslove njegovog kori{}enja. Glavni projekat sluì za dobijanje gra|evinske dozvole. Izvo|a~ki projekat izra|uje se za potrebe izvo|enja radova. Njime se razra|uju detalji za izvo|enje gra|evinskih, zanatskih i instalaterskih radova obuhva}enih glavnim projektom (detalji: oplate, armature, izolacija, podova, zidnih obloga, dimnjaka, fasade, radova od kamena, ivi~njaka, kolovozne konstrukcije, odvodnjavanja, stolarije, bravarije i dr.). Projekat izvedenog objekta je projekat koji predstavlja realnu sliku izvedenog objekta, tj. sadrì sve izmjene i dopune koje su prihva}ene i realizovane u toku izvo|enja radova - gra|enja. On predstavlja osnovu za izradu gra|evinske knjige, a samim tim i za kona~an obra~un izme|u investitora i izvo|a~a radova. Projekat izvedenog stanja sluì za eksploataciju i odràvanje objekta. Pored toga, on sluì i za eventualnu dogradnju, rekonstrukciju i sanaciju, pa zbog toga mora biti kompletan i sadràvati sve elemente glavnog projekta, tj. tekstualne, numeri~ke i grafi~ke djelove.
64
Uz projekat izvedenog stanja treba da se ~uvaju i ostali zna~ajni elementi dokumentacije koja je vo|ena tokom gra|enja, kao {to su: gra|evinski dnevnici, gra|evinska knjiga, elaborat o kontroli kvaliteta, zapisnici o pregledu skrivenih radova, zapisnici o raznim probama, kona~an obra~un i sl. Zbog ovoga ovaj projekat se ~esto naziva "arhivski projekat". Uz projekat izvedenog objekta obavezno se nalazi i projekat podzemnih instalacija ({to se posebno odnosi na infrastrukturne projekte i objekte). Tako|e, uz ovaj projekat se prilaù i svi prospekti, deklaracije i uputstva za kori{}enje ugra|ene opreme. Projektni zadatak za izradu projekta izvedenog objekta defini{e se u okviru ugovornih obaveza investitora i izvo|a~a radova. Generalni, idejni i glavni projekat radi projektant tehni~ke dokumentacije. Izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog stanja radi projektant ili izvo|a~ radova, {to zavisi od volje investitora i ugovorenih obaveza izme|u ovih subjekata.
7.4 Sadràj tehni~ke dokumentacije

Sadràj tehni~ke dokumentacije u mnogome zavisi od vrste objekata. Zbog toga objekti niskogradnje ne}e imati isti sadràj kao, na primjer, objekat nekog proizvodnog ili zdravstvenog objekta. Ipak, na~elno govore}i, tehni~ka dokumentacija, bez obzira na vrstu objekta, mora da sadrì: op{tu dokumentaciju o projektu, projektni zadatak, tekstualnu dokumentaciju, prora~une i numeriku, grafi~ku dokumentaciju, studije, analize i elaborate.
7.4.1 Op{ta dokumentacija o projektu

Op{ta dokumentacija o projektu, bez obzira na fazu dokumentacije i vrstu objekta, treba da sadrì: podatke o nazivu objekta, lokaciji i mjestu gra|enja, podatke o nazivu investitora, njegovom sjedi{tu i adresi, podatke o zaklju~enom ugovoru o izradi dokumentacije, rje{enje o registraciji projektanta, a ako je propisima predvi|eno i o njegovoj licenci, kao dokaz da je registrovan, odnosno licenciran za izradu odnosne vrste tehni~ke dokumentacije, rje{enje o imenovanju vode}eg i odgovornog projektanta i projektanata pojedinih vrsta i faza tehni~ke dokumentacije, dokaz - ovla{}enje da vode}i i odgovorni projektanti ispunjavaju zakonske uslove da mogu izra|ivati odnosnu vrstu tehni~ke dokumentacije, rje{enje o lokaciji sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima, prethodne uslove od nadle`nih organa i organizacija kojima se propisuju pojedini uslovi koje tehni~ka dokumentacija mora da zadovolji (vidi poglavlje 7.1), zajedni~ku izjavu vode}eg i odgovornih projektanata o usagla{enosti pojedinih faza i/ili vrsta tehni~ke dokumentacije, izvje{taj o izvr{enoj reviziji ili tehni~koj kontroli dokumentacije (zavisno od faze projekta) u skladu sa vaè}im propisima, saglasnost nadle`nih organa i organizacija na tehni~ka i ostala rje{enja kojim se potvr|uje da su ispunjeni njihovi ranije dati uslovi, dokaz o postupanju po eventualnim primjedbama, predlozima i sugestijama komisije za reviziju, odnosno tehni~ku kontrolu dokumentacije i nadle`nih organa i organizacija koje su izdale prethodne uslove, dokaz o nostrifikaciji, u skladu sa propisima, tehni~ke dokumentacije ako je izra|ena u inostranstvu,
65
druge dokaze, ako su propisani za pojedinu vrstu objekta ili za pojedine radove, urbanisti~ku saglasnost i saglasnost investitora na tehni~ku dokumentaciju.
7.4.2 Projektni zadatak

Projektni zadatak ~ini dio tehni~ke dokumentacije bez obzira na njenu vrstu i vrstu objekta. Projektni zadatak se prilaè tehni~koj dokumentaciji u izvornom obliku (najbolje kao fotokopija). Ovdje se prilaù i eventualne izmjene i dopune projektnog zadatka koje su u~injene u toku izrade dokumentacije.
7.4.3 Tekstualna dokumentacija

Tekstualna dokumentacija o objektu bez obzira na fazu dokumentacije i vrstu objekta treba da sadrì: tehni~ki izvje{taj kojim se obrazlaù usvojena tehnolo{ko-tehni~ka rje{enja; funkcija objekta; razlozi primjene pojedinih materijala; estetski, ekolo{ki, ekonomski i ostali aspekti primijenjeni prilikom izrade tehni~ke dokumentacije. Isto tako obrazlaù se pojedina rje{enja primijenjena na bazi studija i podloga, op{tih i tehni~kih propisa, te normativa i standarda koji se odnose na tu vrstu objekata i radova. Tehni~ki izvje{taj se radi posebno za svaku fazu i vrstu tehni~ke dokumentacije; predmjer radova koji mora da sadrì tehni~ke i ostale uslove izvo|enja pojedinih vrsta radova, detaljan opis svih vrsta radova, dokaznice mjera i ukupnu koli~inu za svaku vrstu rada; tehni~ke uslove za izvo|enje radova koji se rade posebno po vrstama radova i treba da sadrè: vrstu rada; vrstu i kvalitet materijala, opreme i ure|aja; kvalitet izrade; metode i tehnologiju izvr{enja radova; vrstu ispitivanja i/ili testiranja; na~in i metode mjerenja i obra~unavanja radi pla}anja; eventualne alternative i opcije i tehni~ke propise i standarde koji se odnose na radove i materijale, i sl.; predra~un radova koji sadrì kratak opis rada (sa pozivom na poziciju u predmjeru), jedini~nu cijenu i ukupnu cijenu za svaku vrstu rada i sveukupnu cijenu za sve radove na doti~nom objektu.
7.4.4 Prora~uni i numerika

Prora~uni i numerika su razli~iti kod raznih vrsta objekata. Stati~ki i dinami~ki prora~uni prisutni su kod svih objekata ili djelova pojedinih objekata. Pored stati~kih prora~una kod velikog broja objekata imamo jedan ili vi{e sljede}ih prora~una: prora~un kapaciteta, termi~ki, hidrolo{ki, hidrauli~ki i drugi sli~ni prora~uni. Kod mre`nih sistema prisutni su prora~uni mreà, pumpnih stanica, trafo stanica, vodovoda, dalekovoda, raznih gubitaka u sistemima i sl. Numerika je neophodna kod svih linijskih, a i ostalih objekata gdje naro~ito spadaju: geodetske osnove svih objekata, kote elementarnih i detaljnih ta~aka, geometrijski parametri, definisani poloàj i visinske ta~ke u XOZZ sistemu i sl.
7.4.5 Grafi~ka dokumentacija

Grafi~ka dokumentacija u mnogome zavisi od vrste objekta. Tako za: objekte visokogradnje grafi~ka dokumentacija uglavnom sadrì: situacioni plan, osnove temelja, osnove svih etaà, osnove krovnih konstrukcija, sve popre~ne i podu`ne presjeke kroz objekat, sve izglede (fasade) objekta, {eme i detalje stolarije, bravarije, limarije i drugih radova; objekte hidrogradnje grafi~ka dokumentacija uglavnom sadrì: pregledne karte i situacije sa ucrtanim objektima i pojedinim njegovim djelovima, uzdu`ne i popre~ne profile, presjeke i sl. Kod brana i akumulacija grafi~ku dokumentaciju, izme|u ostalog, ~ine: pregledna karta sliva, pregledne karte svih varijanti, podu`ni profil du` akumulacije, krive zapremine i povr{ine akumulacije, grafi~ki prikaz finalnih rezultata vodoprivrednih performansi akumulacije, tehni~ka rje{enja svih razmatranih varijanti brane, druga tehni~ka rje{enja i sl., objekte saobra}ajnica grafi~ka dokumentacija uglavnom sadrì: pregledne karte, normalne popre~ne profile, situacioni plan i podu`ni profil po dionicama, karakteristi~ne i kriti~ne
66
popre~ne profile, nivelacioni plan sa detaljima odvodnjavanja i ure|enja putnog pojasa, profil zemljanih masa, projekte raskrsnica (denivelisane i povr{inske), projekte prate}ih sadràja. Naravno, ovdje su navedeni osnovni sadràji grafi~ke dokumentacije, pri ~emu treba naglasiti da je sadràj iste mnogo kompleksniji i u mnogome se razlikuje i unutar pojedine grupe objekata. To se naro~ito odnosi na objekte hidrogradnje, gdje imamo veliki i raznoliki broj objekata, kao {to su: snabdjevanje vodom, odvo|enje i pre~i{}avanje otpadnih voda, navodnjavanje i odvodnjavanje, ure|enje rije~nih tokova, plovni putevi i pristani{ta, brane i akumulacije, hidroenergetski objekti i sl. Isti ili sli~an slu~aj je i kod saobra}ajnica, gdje imamo vangradsku putnu mreù, gradske saobra}ajnice, èljezni~ke pruge, aerodrome. Posebno se mogu tretirati mostovi koji, pored dispozicionih planova i izgleda mosta, treba da sadrè sve osnove, podu`ne i popre~ne presjeke i detalje. Takodje se moè posebno govoriti o grafi~koj dokumentaciji za podzemne objekte i tunele koja uglavnom sadrì: dispozicione planove, presjeke, podu`ni profil, detalje i sl.
7.4.6 Studije, analize i elaborati

Za pojedinu vrstu objekata i unutar pojedine vrste potrebno je uraditi po jednu ili vi{e studija, analiza ili elaborata. Studije su obi~no rade kao geomehani~ke, hidrolo{ke, reìma nanosa kod brana, uticaja otpadnih voda i ostalih materija i gasova na okolinu, za{tite ìvotne sredine, kvaliteta vode, saobra}ajne, vrednovanja i dr. Analize se obi~no rade za potro{nju vode i drugih ulaznih elemenata, za{tite voda od zaga|ivanja, potro{a~a energije i vode, postoje}ih sistema, otpadnih voda, hidrolo{ke o padavinama i oticanjima, klimatsko-meteorolo{ke (temperatura vazduha, vode, zemlji{ta, vla`nost, vjetrovi, obla~nost, padavine i sl.), optere}enja, raznih potreba, potro{nje i sl. Elaborati se obi~no rade za geodetske radove, geotehniku, za procjenu uticaja zahvata na ìvotnu sredinu, protivpoàrnu za{titu, za eksproprijaciju, o izvori{tima materijala za ugradnju i ostala kori{}enja i sl.
7.5 Vrste tehni~ke dokumentacije

Vrste tehni~ke dokumentacije i njihov sadràj u svemu zavise od vrste gra|evinskog objekta. Bilo bi potrebno dosta prostora da se za sve vrste objekata prezentiraju vrste tehni~ke dokumentacije, pa }emo se ovom prilikom zadràti samo na objekte visokogradnje. âk i kod objekata visokogradnje mogu biti razli~ite vrste i sadràji. Ovdje }e se prezentirati naj~e{}e upra`njavana podjela na pojedine vrste, koja se u principu moè primjenivati na sve objekte visokogradnje. Na osnovu re~enog tehni~ka dokumentacija za objekte visokogradnje dijeli se na sljede}e vrste: Tehnolo{ki projekat, kojim se razra|uje tehnologija i tehnolo{ki proces i koji sluì kao podloga za izradu sljede}e vrste tehni~ke dokumentacije. Ovaj projekat se radi za sve proizvodne i uslu`ne objekte i objekte gdje je tehnologija procesa rada veoma zna~ajna (bolnice, pozori{ta, sportske hale, {kole i dr.). Arhitektonski projekat, kojim se: defini{e poloàj, dimenzije, funkcionalnost sa stanovi{ta tehnolo{kih i drugih zahtjeva; vr{i prostorno oblikovanje; vr{i izbor osnovnih gra|evinskih i materijala za finalnu, unutra{nju i spoljnu obradu; defini{u {eme, detalji i opisi stolarije, bravarije, limarije i opreme koja nije obuhva}ena tehnolo{kim projektom; propisuju tehni~ki i ostali uslovi izvo|enja radova i utvr|uju koli~ine radova koje treba izvr{iti. U okviru arhitektonskog projekta izra|uje se i projekat interijera i eksterijera. Projekat fizike zgrade, kojim se defini{e toplotna i zvu~na za{tita, za{tita od vode i vlage, za{tita od eventualnih nepovoljnih ili pretjeranih zra~enja i/ili osun~enja. Projekat konstrukcije, kojim se vr{i izbor konstruktivnog sistema, defini{u razne vrste optere}enja i uticaja, vr{i stati~ki i dinami~ki prora~un, propisuju tehni~ki uslovi za izvo|enje radova na konstrukciji objekta, izra|uje program probnog optere}enja, izra|uje program odràvanja konstrukcije objekta i dr. Projekat vodovoda i kanalizacije, kojim se defini{e razmje{taj sanitarnih i ostalih ure|aja, razvodna mreà vodovoda i kanalizacije (horizontalna, vertikalna, aksonometrijska), pre~nici svih cijevi, izlivna mjesta, duìne cijevi i podaci o izradi posebnih vodovodnih i kanalizacionih ure|aja ili pomo}nih objekata (hidrofori, pre~i{}avanja otpadnih voda i sl.). Ovim projektom moraju se definisati svi elementi priklju~aka na postoje}u vodovodnu i kanalizacionu mreù.
67
Projekat elektroinstalacije, kojim se reguli{e snabdjevanje i kori{}enje elektroinstalacije jake i slabe struje svih korisnika i potro{a~a u objektu. Projektom se defini{u: dovod od trafostanice do objekta (ili izgradnja trafostanice u objektu), instalacija osvetljenja i motornog razvoda, instalacija slabe struje, uzemljenja, gromobranska za{tita i dr. Projekat termotehni~kih instalacija, kojim se reguli{e zagrijevanje, kondicioniranje i/ili provjetravanje objekta. Projektom se defini{u izvori zagrijavanja, kondicioniranja i provjetravanja, svi razvodi i oprema za zagrijavanje, kondicioniranje i/ili ventiliranje. U pojedinom objektu, zavisno od njegove funkcije i funkcije pojedinih prostorija u njemu, mogu postojati svi ovi sistemi ili komplekstan sistem grijanja i kondicioniranja. Ma{inski projekat (oprema), kojim se defini{u ma{inska oprema, cjevovodi i me|usobne veze za potrebe tehnolo{kog procesa u proizvodnim pogonima ili objektima posebne namjene (bolnice, hoteli i sl.). Ovdje se obi~no radi o tri vrste opreme, i to: tehnolo{ke (koja je uslovljena tehnologijom), nestandardne (koja se prilagodjava tehnologiji) i standardne. Projektom se defini{e: razmje{taj opreme, povezivanje u tehnolo{ki proces, kapaciteti, ulazne i izlazne veli~ine, specifikacije, tehni~ke karakteristike i dr. Dio ovog projekta ~ini tehni~ka dokumentacija proizvo|a~a opreme i postrojenja koja se ugra|uju u objekat. Elektro projekat (oprema), kojim se defini{e elektro oprema i elektromotorni razvod za njeno pokretanje, za potrebe tehnolo{kog procesa u proizvodnim pogonima ili objektima posebne namjene (bolnice, hoteli i sl.). I ovdje se radi o tehnolo{koj, nestandardnoj i standardnoj opremi. Projektom se defini{e: razmje{taj opreme, povezivanje u tehnolo{ki proces, kapaciteti, specifikacije, tehni~ke karakteristike i sl. Dio ovog projekta ~ini tehni~ka dokumentacija proizvo|a~a opreme i postrojenja koja se ugra|uju u objekat. Projekat infrastrukture, kojim se defini{u putevi, trotoari, parkirali{ta, stajali{ta, signalizacija, hortikultura, priklju~ci vodovoda, kanalizacije, elektrike, telefona i dr. Elaborat za{tite od poàra, kojim se defini{u svi elementi za{tite od poàra u skladu sa funkcijom objekta, zakonskim i tehni~kim propisima i standardima. Projekat tehni~kih mjera za{tite ìvotne sredine, kojim se defini{u svi elementi za{tite ìvotne sredine u skladu sa funkcijom objekta i primijenjenom tehnologijom, zakonskim propisima, standardima i normativima. Projektom treba predvidjeti za{titu ljudi, zemlji{ta, vazduha, vode, zelenila, susjednih objekata i ostalih elemenata ìvotne sredine. Prilog o za{titi na radu, u kojem treba da budu propisane mjere za{tite za radne i pomo}ne prostorije i objekte kod kojih se tehnolo{ki proces odvija na otvorenom prostoru. Projekat hortikulturnog ure|enja, kojim se defini{e ozelenjavanje slobodnih i parterno ure|ivanje rekreativnih povr{ina. Projekat osmatranja tla i objekata u toku gra|enja i eksploatacije kojim se defini{u elementi provjere registrovanjem po~etnih stanja i pra}enje promjena koje se de{avaju u toku gra|enja i eksploatacije objekta. Projekat organizacije i tehnologije gra|enja je obavezni i sastavni dio tehni~ke dokumentacije i radi se kao [Error! Reference source not found.]: Elaborat o funkcionalnosti i racionalnosti izgradnje objekta koji je obavezni dio generalnog projekta ili idejnog rje{enja; Elaborat o tehnolo{ko-tehni~kim i organizacionim elementima izgradnje objekta koji je obavezni dio idejnog projekta; Glavni projekat organizacije i tehnologije gra|enja objekta koji je obavezni dio glavnog projekta, i kao Izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja koji je obavezni dio izvo|a~kog projekta. Elaborat o funkcionalnosti i racionalnosti izgradnje objekta treba da sadrì: procjenu tehni~ko-tehnolo{kih mogu}nosti za izgradnju objekta u skladu sa varijantnim rje{enjima iz idejnog rje{enja; globalnu procjenu trajanja radova na izgradnji objekta u cjelini i pojedinih faza, ako je predvi|ena fazna izgradnja, prema varijantama iz generalnog projekta, odnosno idejnog rje{enja. Elaborat o tehnolo{ko-tehni~kim i organizacionim elementima izgradnje objekta treba da sadrì: tehni~ki izvje{taj elaborata o tehni~ko-tehnolo{kim i organizacionim elementima izgradnje; pribli`na tehni~ko-tehnolo{ka rje{enja izgradnje objekta, za pripremne i glavne radove, prema varijantama koje se razmatraju u idejnom projektu;
68
strukturu mre`nog plana za realizaciju predvi|enih tehni~ko-tehnolo{kih rje{enja, po sloènosti u skladu sa nivoom razrade idejnog projekta; okvirnu procjenu trajanja radova na osnovu analize strukture mreè dobijene iz okvirnih tehni~ko-tehnolo{kih rje{enja; pribli`nu procjenu tro{kova izgradnje objekta i pripremnih radova na osnovu analiziranih tehni~ko tehnolo{kih rje{enja; procjenu toka novca tokom izgradnje objekta i pripremnih radova na osnovu okvirne procjene trajanja radova i okvirne procjene tro{kova izgradnje. Ukoliko je predvi|ena fazna izgradnja objekta, predvi|ene djelove projekta treba realizovati kako za objekat u cjelini, tako i za sve predvi|ene faze radova. Glavni projekat organizacije i tehnologije gra|enja treba da sadrì: tehni~ki izvje{taj glavnog projekta organizacije i tehnologije gra|enja; situaciju objekta koji se gradi; prou~avanje glavnog projekta; prou~avanje terenskih uslova i lokalnih prilika; prou~avanje fronta rada; predlog tehni~ko-tehnolo{kog rje{enja gra|enja objekta, za pripremne, glavne radove i ostale radove prema varijanti koja je usvojena za glavni projekat, sa procjenom potrebne mehanizacije; preliminarno rje{enje snabdijevanja materijalom, energijom, radnom snagom i drugim neophodnim resursima, sa osnovnim podacima i koli~inama; orjentacione godi{nje fondove radnog vremena za glavne vrste radova; orjentaciona rje{enja za pripremne radove; rje{enje unutra{njih saobra}ajnica i priklju~aka na spolja{nje saobra}ajnice; rje{enje snabdijevanja vodom i elektri~nom energijom; rje{enje pogona, skladi{ta i deponija, kancelarijskih objekat, laboratorija i sl.; strukturu mre`nog plana za realizaciju predloènog tehni~ko-tehnolo{kog rje{enja, na osnovu rje{enja iz prethodnih ta~aka; procjenu trajanja radova na osnovu analize strukture mreè, na osnovu rje{enja iz prethodnih ta~aka; dinami~ke planove resursa; tok novca tokom gra|enja objekta i pripremnih radova na osnovu procjene trajanja radova i procjene tro{kova gra|enja; orjentacionu {emu upravljanja i rukovo|enja gra|enjem; predlog {eme organizacije gradili{ta. Ukoliko je predvi|ena fazna izgradnja objekta, predvi|ene djelove projekta treba realizovati kako za objekte u cjelini, tako i za sve predvi|ene faze radova. Izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja treba da sadrì: tehni~ki izvje{taj izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja; tehni~ko-tehnolo{ka rje{enja; situaciju objekta koji se gradi; godi{nji fond radnog vremena za izvo|enje radova; {iri i uì izbor mehanizacije i opreme za izvo|enje radova sa analizom njihove o~ekivane raspoloìvosti u toku izvo|enja radova; prikaz izabranih tehnologija i metoda gra|enja za prethodne, pripremne i glavne gra|evinske radove, zavr{ne i zanatske radove, montaù opreme i sl., sa odgovaraju}im opisima, crteìma, analizama i prora~unima; rje{enje spolja{njeg i unutra{njeg transporta materijala, opreme i drugih resursa; prikaz proizvodnje, transporta i montaè elemenata sa metodama i {emom montaè, i ostalim neophodnim analizama i postupcima, ako se objekat ili njegovi djelovi izvode u monta`noj gradnji; projekat pripremnih radova : rje{enje izmje{tanja i/ili ru{enja postoje}ih objekata ako je to potrebno da se uradi; rje{enje unutra{njih saobra}ajnica i priklju~aka na spolja{nje saobra}ajnice ukoliko se grade; rje{enje snabdijevanja vodom i elektri~nom energijom sa odgovaraju}im priklju~cima; rje{enje smje{taja pogona, skladi{ta, deponija, kancelarijskih objekata, laboratorija i sl., ako su potrebne; projekat privremenog naselja ako je neophodno da
69
se ono izgradi sa objektima za smje{taj, ishranu, rekreaciju i kulturno-zabavni ìvot radnika i ostalih zaposlenih; {emu organizacije gradili{ta; projekat monta`nih radova, ako su oni predvi|eni glavnim projektom, koji treba da sadrì: opis na~ina izrade (prefabriakcije) monta`nih elemenata; spisak radova koji treba da prethode montaì; spisak opreme i alata za monta`ne radove; prora~un nosa~a za uticaje u pojedinim fazama montaè; prora~un i planove skele za montaù konstrukcije; {emu redosljeda montaè nosa~a sa poloàjem objekta i povr{inama za deponovanje elemenata, prikazom sredstava za montaù i redosljedom montaè; dijagram toka monta`nih radova sa trajektorijom transportnih sredstava od privremenih deopnija do mjesta montaè i {eme zahvatanja monta`nih elemenata kao i tabelarni pregled podataka o monta`nim elementima; elemente na tipi~nim stajnim ta~kama sa odgovaraju}im podacima o kraku dizanja, momentu dizanja i putevima rotacije i translacije elemenata; prikaz specifi~nih tipova montaè ako su oni predvi|eni glavnim projektom sa odgovaraju}im analizama i crteìma; detalje pomo}nih sredstava za montaù. analize tro{kova vremena, novca i resursa: rje{enja snabdijevanja materijalom, energijom i drugim resursima; analiza cijena materijala franko gradili{ta; analize cijena za pozicije radova; tro{kove gra|enja objekta; detaljno planiranje izvo|enja radova, odnosno realizacije Projekta, koje obuhvata: stati~ke planove potreba u radnoj snazi i materijalu i mehanizaciji; spisak aktivnosti (pozicija svih radova ~ije se izvo|enje planira); mre`ni plan, odnosno mre`ne planove za Projekat u cjelini, za pojedine objekte i vrste radova i podizvo|a~ e; dinamiku realizacije Projekta, kao i rokove po~etka i zavr{etka pojedinih va`nih aktivnosti na izgradnji objekta; gantograme; po potrebi, ortogonalne planove posebno za saobra}ajnice i objekte na saobra}ajnicama; po potrebi, ciklograme za objekte visokogradnje; plan izvo|enja poslova i aktivnosti na transportu materijala i opreme; dinamiku utro{ka materijala, finansijskih sredstava, angaòvanja radne snage i mehanizacije; analizu mjese~nih, reìjskih i drugih tro{kova u toku gra|enja objekta; elaborat upravljanja gra|enjem objekta, koji treba da sadrì: mre`ni plan za potrebe upravljanja gra|enjem objekta; dinami~ki plan finansijskih sredstava, radne snage, glavnih materijala, mehanizacije i drugih potrebnih resursa za potrebe upravljanja projektom; postupaka kontrole gra|enja objekta u pogledu rokova, resursa, tro{kova i finansijskih sredstava; {emu upravljanja Projektom sa analizom odgovornosti u~esnika u Projektu; elaborat obezbje|enja sigurnosti i za{tite na radu; elaborat obezbje|enja kvaliteta ugra|enih materijala i izvr{enih radova; elaborat za{tite ìvotne sredine za vrijeme izvo|enja radova; elaborat geodetskog obiljeàvanja objekta i geodetskih mjerenja i osmatranja u toku izvo|enja radova. Kao poseban prilog ovog projekta radi se i Elaborat o ure|enju gradili{ta (vidi 12.2.- Pravilnik o sadrìni Elaborata o ure|enju gradili{ta). Podloge za izradu projekta organizacije su: relevantni podaci iz odgovaraju}e tehni~ke dokumentacije; podaci utvr|eni prou~avanjem lokalnih prilika i uslova (podaci o mogu}nostima nabavke i nivou cijena gra|evinskog materijala; podaci o mogu}nostima angaòvanja i nivou cijena radne snage u gra|evinarstvu; podaci o mogu}nostima angaòvanja i nivou cijena gra|evinske mehanizacije; podaci o karakteristikama gra|evinskog materijala, radne snage i mehanizacije; podaci o karakteristikama transportnih mreà i cijenama transporta relevantnih za transport tokom gra|enja objekta; podaci o mogu}nostima obezbje|enja smje{taja, ishrane, zdravstvene za{tite i razonode radnika). Treba teìti da se projekti organizacije rade uporedo sa odgovaraju}om tehni~kom dokumentacijom za objekat, a da se finalizuju tek onda kada su izvjesni svi podaci i djelovi projekta koji se koriste za izradu ovih projekata. Ta~nost elemenata projekata organizacije treba da bude u skladu sa nivoom ta~nosti koja se zahtijeva kod ostalih faza i vrsta tehni~ke dokumentacije.
70
7.6 Tehni~ka dokumentacija za prethodne i pripremne radove

Prethodni radovi su oni radovi koje treba izvr{iti u cilju osloba|anja lokacije od postoje}ih objekata i instalacija. U prethodne radove spadaju i radovi koje treba izvr{iti u cilju stvaranja uslova da se na lokaciji glavni radovi odvijaju bez smetnji (skretanja rijeka i vodotoka, ure|enje, tj. nivelacija lokacije, izmje{tanje puteva i èljezni~kih pruga i dr.). Pripremni radovi su oni koje treba izvr{iti u cilju stvaranja uslova za normalno odvijanje poslova i ìvota radnika. Tu spadaju svi objekti privremenog gradili{ta i privremenog naselja (pogoni, putevi, ograde, radionice, stanovi, restorani i dr.). Prethodni i pripremni radovi mogu imati privremeni i stalni karakter. Ako su stalnog karaktera, onda se projekti za ove objekte rade u svemu kako je ranije re~eno. Ako su pak privremenog karaktera, onda se rade samo idejni (radi izbora najpovoljnijeg rje{enja) i glavni projekti, sa nekim elementima izvo|a~kog projekta, radi izvo|enja, tj. uklanjanja i/ili ru{enja objekta.
7.7 Ustupanje izrade tehni~ke dokumentacije (izbor projektanta)

Ako investitor nema stru~nih kadrova i/ili ne ispunjava zakonske uslove da sam izra|uje tehni~ku dokumentaciju, on moè njenu izradu ustupiti, tj. povjeriti preduze}u ili drugom pravnom licu, koje ispunjava te uslove, na jedan od sljede}ih na~ina: javnim nadmetanjem, koje podrazumijeva raspisivanje oglasa za prikupljanje ponuda uz istovremenu ocjenu podobnosti ponu|a~a, ili putem prikupljanja ponuda uz prethodno raspisivanje konkursa za utvr|ivanje podobnosti ponu|a~a, ili neposrednom pogodbom, u slu~ajevima kada se radi o hitnim poslovima, manjim objektima, interventnim radovima ili ako prethodna dva na~ina nijesu uspjela. U cilju izbora najpovoljnijeg ponu|a~a, prvenstveno sa aspekta podobnosti, kvaliteta, roka i cijene, investitor priprema ugovornu dokumentaciju (tender). Ugovorna dokumenta se, naj~e{}e, pripremaju u tri knjige. Prva knjiga, obi~no sadrì, tekst ponude ponu|a~a, preliminarnu informaciju, uputstvo ponu|a~ima, uslove ugovora, tekst predra~una poslova i dr., tj.: Tekst ponude, kojom ponu|a~ nudi cijenu, rok izvr{enja posla, predlaè visinu avansa, odre|uje opciju ponude i saop{tava investitoru druge relevantne podatke, Preliminarnu informaciju koju daje investitor i sadrì najosnovnije informacije o investitoru i predmetu nu|enja, Uputstvo ponu|a~ima koje sadrì podatke o na~inu izrade i podno{enja ponude kroz sljede}e stavove: obim projektovanja, do sada obra|ena dokumentacija, na~in ispisivanja dokumenata, obaveza prou~avanja dokumenata, na~in eliminisanja gre{aka u dokumentima, obaveznost prikupljanja informacija, raspitivanje o bitnim podacima, tuma~enje ugovornih dokumenata, popunjavanje ponude i ugovornih dokumenata, potpisivanje dokumenata, angaòvanje podprojektanata, povla~enje ugovornih dokumenata, izmjene i dopune ugovornih dokumenata, tro{kovi ponude, ponuda za dio poslova, garancija uz ponudu, dokumenta za ocjenu povoljnosti ponu|a~a, podno{enje ponude, izmjena predate ponude, obaveznost ponude, komisija za otvaranje ponude, provjera ponude, ispravka gre{aka, kriterijum za izbor najpovoljnijeg ponu|a~a, predlog za izbor projektanta, izbor projektanta, prihvatanje ponude, prihvatanje dijela ponude, zaklju~ivanje ugovora o projektovanju, odustajanje od ugovora i na kraju saglasnost da po ovim uputstvima podnese ponudu. Uslove ugovora koji obja{njavaju, propisuju i reguli{u me|usobne obaveze investitora i projektanta kroz sljede}e stavove: zna~enje rije~i, ugovor o projektovanju, aneksi ugovora,
71
prenos ugovora, podloge za projektovanje, broj primjeraka ugovora, detaljni dinami~ki plan projektovanja, finansijski plan, licence i patenti, po~etak projektovanja, kontrola tokom projektovanja, privremena obustava projektovanja, izmjene obima poslova, du`nosti i odgovornosti projektanta, poslovi moraju biti na zadovoljstvo investitora, tehni~ka kontrola dokumentacije, postupanje po primjedbama nadle`nih organa, obavje{tenja investitoru, potprojektanti, obuhvat ugovora, tuma~enje ugovornih dokumenata, stru~no osoblje projektanta, zavr{etak projekta, produènje roka, ubrzanje poslova, raskid ugovora, ugovorena kazna, naplata {tete, ugovorene jedini~ne cijene, razlika u cijeni, avans, mjese~ne isplate, depozit do kona~nog obra~una, pla}anje situacija, garancija uz avans, garancija za dobro izvr{enje ugovora, kona~an obra~un, gubitak prava, procjenjivanje na dan gubitka prava, pla}anje poslije gubitka prava, arbitra`na komisija, dostavljanje obavje{tenja, primjena zakona, uzanse o gra|enju i na kraju saglasnost ponu|a~a da na osnovu ovakvih uslova podnese ponudu, a ako bude izabran i da zaklju~i ugovor o projektovanju. Tekst predra~una poslova na projektovanju, koji ima redni broj, opis (pozicije) poslova, jedinicu mjere, koli~inu, mjesta za upisivanje cijene po jedinici mjere, svega za doti~nu poziciju i na kraju ukupno za sve poslove na projektovanju. Opisi poslova (pozicije) se obi~no poklapaju sa fazama i vrstama tehni~ke dokumentacije. Posebno pismo ponu|a~a kojim bi ponu|a~ mogao da saop{ti neke svoje stavove, eventualne predloge ili rje{enja, ako ih bude imao. Druga knjiga obi~no, u vidu formulara i tekstova, sadrì dokumentaciju, podatke za ocjenu podobnosti ponu|a~a, tekstove garantnih pisama, tekst ugovora o projektovanju i sli~no, tj.: Ovla{}enje za predstavnika ponu|a~a, kojim ponu|a~ ovla{}uje konkretno lice da ga zastupa prilikom otvaranja ponuda. Izjava ponu|a~a, kojom ponu|a~ izjavljuje da je prou~io sve uslove i ostalu dokumentaciju i da ih prihvata, da je saglasan da prema njima u~estvuje u davanju ponude, te ukoliko mu se ponuda prihvati i da zaklju~i ugovor o projektovanju. Spisak potprojektanata koje ponu|a~ namjerava angaòvati ukoliko mu bude povjerena izrada tehni~ke dokumentacije. Izjave potprojektanata koji izjavljuju da su im poznati uslovi pod kojim ponu|a~ daje ponudu, kao i cijenu za svoje poslove iz te ponude, da je saglasan da sa ponu|a~em zaklju~i potprojektantski ugovor, ukoliko ovaj bude izabran za projektanta. Reference ponu|a~a na osnovu kojih treba da se procjeni podobnost ponu|a~a koje naj~e{}e sadrè: rje{enje o registraciji ponu|a~a, reference za stru~ni kadar koji }e biri angaòvan za izradu tehni~ke dokumentacije, spisak ra~unarske i birotehni~ke opreme koja }e biti kori{}ena za izradu tehni~ke dokumentacije, spisak programskog paketa ili programa koji }e biti kori{}eni za izradu tehni~ke dokumentacije sa napomenom da li je licenciran ili samostalno razvijen, spisak ura|enih sli~nih projekata u poslednjih pet ili deset godina i izjave investitora tih projekata, spisak projekata na kojima sada ponu|a~ radi, podatke o zavr{nom ra~unu ponu|a~a za poslednje dvije godine, podatke o bonitetu ponu|a~a i eventualne druge podatke koji bi bili od interesa za ocjenu podobnosti ponu|a~a. Ukoliko ponu|a~ namjerava angaòvati potprojektante, onda i za njih treba da podnese ovu dokumentaciju. Orijentacioni dinami~ki plan projektovanja kojim treba da dokaè predloèni rok zavr{etka tehni~ke dokumentacije koji je predloìo u svojoj ponudi. Pozicije za koje se iskazuje dinamika obi~no se poklapaju sa pozicijama iz predra~un.poslova. Obrazac garancije uz ponudu, kojom }e banka ponu|a~a garantovati, sa odre|enim procentom od visine ponude (obi~no 5 ili 10%), da }e ponu|a~ ostati pri svojoj ponudi u roku opcije (obi~no 30 do 45 dana) i, ako bude izabran, zaklju~iti ugovor o projektovanju. U protivnom, banka garant }e iznos iz garancije isplatiti investitoru na njegov prvi poziv. Tekst (obrazac) garancije za avans, kojom banka ponu|a~a garantuje da }e ponu|a~, ukoliko zaklju~i ugovor o projektovanju i dobije avans, isti vratiti u skladu sa ugovornim dokumentima. U protivnom, nevra}eni dio avansa investitoru }e isplatiti banka garant. Tekst ove garancije ponu|a~ treba da potpi{e prije podno{enja ponude, ~ime potvrdjuje saglasnost sa sadràjem iste.
72
Tekst (obrazac) garancije za dobro izvr{enje ugovora, kojom banka projektanta garantuje da }e, ukoliko projektant ne zavr{i ugovorene obaveze u skladu sa ugovornim dokumentima, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos i time ga dijelom obe{tetiti zbog neizvr{avanja poslova od strane projektanta. Tekst ove garancije ponu|a~ treba da potpi{e prije podno{enja ponude, ~ime potvrdjuje da je saglasan sa sadràjem iste. Tekst ugovora o projektovanju, kojim se reguli{u osnovni elementi ugovora: ugovorne strane, predmet ugovora, ugovorena vrijednost poslova, rok zavr{etka poslova, penali, pitanja isplate avansa, na~in i rokovi pla}anja, koji su sastavni djelovi ugovora, na~in rje{avanja sporova, nadle`ni sud i sl. Sastavni dio ugovora ~ine ugovorna dokumenta i ostala dokumenta koja zajedni~ki utvrde investitor i projektant. Ponudja~ mora da d saglasnost na tekst ugovora prije podno{enja ponude. U fazi zaklju~ivanja ugovor se moè saglasno, u manjoj mjeri, izmjeniti. Tre}a knjiga sadrì osnove za projektovanje, tj: studiju opravdanosti, projektni zadatak, rje{enje o lokaciji sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima, podloge, podatke i uslove nadle`nih organa i organizacija, studije i istrage, propise (op{te i tehni~ke) i standarde. Koje }e od ovih osnova ~initi sadràj ove knjige zavisi od faze tehni~ke dokumentacije za koju se traì ponuda i od sadràja uputstava ponu|a~ima i uslova ugovora u kojima treba da se naglasi koje }e osnove pripremiti i dati investitor, a koje }e osnove prikupiti i/ili obraditi ponu|a~. Ako je investitor odlu~io da projektovanje ustupi putem javnog nadmetanja, duàn je da sprovede niz aktivnosti, a ponu|a~i da ih slijede. Procedura je sljede}a: raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju, priprema ponude od strane ponu|a~a, primopredaja ponude, otvaranje ponuda, dono{enje odluke od strane investitora i zaklju~ivanje ugovora o projektovanju. Raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju. Raspisivanje oglasa vr{i investitor na prikladan na~in, po sopstvenom izboru. Ovim oglasom investitor poziva zainteresovana preduze}a da podnesu ponude za projektovanje predmetnog objekta. Oglas treba da sadràti podatke o: investitoru, objektu, vremenu preuzimanja ugovornih dokumenata, orijentacionoj vrijednosti poslova, rokovima zavr{etka poslova, vremenu i na~inu podno{enja ponuda, mjestu i vremenu otvaranja ponuda, kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponu|a~a, roku izbora najpovoljnijeg ponu|a~a i dr. Investitor mora omogu}iti ponu|a~u uvid u pripremljene podloge i lokaciju objekta. Na osnovu oglasa ponu|a~ moè podi}i ugovorna dokumenta na osnovu kojih treba da uradi ponudu. Priprema ponude od strane ponu|a~a. Ponudu priprema preduze}e koje èli da dobije poslove izrade tehni~ke dokumentacije. Ponuda mora biti ura|ena u svemu u skladu sa ugovornom dokumentacijom koju je uradio investitor. Ponudja~ ima pravo da, tokom izrade ponude, traì i dobije od investitora obja{njenja u skladu sa ugovornim dokumentima. Da bi mu ponuda bila razmatrana i eventualno prihva}ena, ponu|a~ mora da prihvati sve propisane uslove. Primopredaja ponude. Ponudja~ predaje, a investitor prima ponudu na na~in, u formi, na mjestu i u vremenu kako je to propisano ugovornim dokumentima i oglasom o javnom nadmetanju. Investitor treba da izda ponu|a~u potvrdu da je ponudu predao uredno i na vrijeme. Otvaranje ponuda. Ponude u ime investitora otvara njegova komisija. Otvaranju ponude mogu prisustvovati predstavnici ponu|a~a. O toku otvaranja ponuda vodi se zapisnik koga potpisuju svi ~lanovi komisije i prisutni predstavnici ponu|a~a. U zapisnik se upisuje: naziv ponu|a~a i njegovo sjedi{te, ponu|ena cijena, rok zavr{etka posla, dopunska pisma i sl. Prisutni predstavnici ponu|a~a imaju pravo da stave primjedbe na tok otvaranja ponude, ako smatraju da je povrije|en postupak propisan u uslovima ugovorne dokumentacije. Dono{enje odluke investitora. Odluku o najpovoljnijem ponu|a~u donosi investitor na predlog komisije. To je naj~e{}e ista komisija koja je sprovela postupak otvaranja ponude, ali ne mora biti. Komisija je u
73
obavezi da, prije pripreme predloga, provjeri i uporedi sve otvorene ponude. Ponude se provjeravaju i uporedjuju na elemente koji su propisani ugovornom dokumentacijom i kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponu|a~a. Predlog investitoru mora biti detaljno obrazloèn. Investitor, u najve}em broju slu~ajeva, prihvata predlog komisije i donosi odluku o izboru najpovoljnijeg ponu|a~a. O odluci investitora obavje{tavaju se svi ponu|a~i, koji imaju pravo na prigovor. Po prigovoru odlu~uje investitor i donosi kona~nu odluku. Ako ponu|a~ koji je stavio primjedbu nije zadovoljan sa kona~nom odlukom investitora, moè se obratiti sa àlbom nadle`nom sudu. Zaklju~ivanje ugovora o projektovanju. Investitor poziva odabranog ponu|a~a radi zaklju~ivanja ugovora o projektovanju u skladu sa ugovornim dokumentima i njegovom ponudom. Ako se odabrani ponu|a~ ne odazove na poziv investitora, ovaj ima pravo da zadrì iznos garancije koju je ponu|a~ podnio uz ponudu. U ovakvom slu~aju investitor, po pravilu, raspisuje novi oglas. Ako je investitor odlu~io da poslove projektovanja ustupu putem prikupljanja ponuda, uz prethodno utvr|ivanje podobnosti ponu|a~a, onda je postupak sli~an kao i u slu~aju javnog nadmetanja. Razlika je u tome {to investitor raspisuje oglas o utvr|ivanju podobnosti ponu|a~a (na osnovu druge knjige koja se moè pro{iriti), a nakon izbora podobnih, od njih traì ponude (prema prvoj knjizi). U ovom slu~aju, poslije prikupljanja ponuda, odlu~uju}i faktor je ponu|ena cijena, jer su u prethodnom postupku svi progla{eni za podobne. Ukoliko je pro{lo vi{e vremena od utvr|ivanja podobnosti, investitor u drugom postupku treba da provjeri neke elemente podobnosti koji su u me|uvremenu mogli biti izmijenjeni. U tom smislu, on ta dokumenta traì od ponu|a~a da ih dostavi uz ponudu (prema drugoj knjizi) Ovaj na~in se primjenjuje kod velikih investicionih Projekata. Ako je investitor odlu~io da poslove projektovanja ustupi neposrednom pogodbom, onda na~in i proceduru prilagodjava svojim potrebama i interesima. Nije isklju~eno da paralelno vodi pregovore sa vi{e ponu|a~a, staraju}i se da postigne {to povoljnije uslove.
7.8 Izrada tehni~ke dokumentacije

Tehni~ka dokumentacija se izra|uje u skladu sa projektnim zadatkom, podlogama, zakonskim propisima, podzakonskim aktima, tehni~kim propisima i standardima. Zakonske propise o izgradnji investicionih objekata i podzakonska akta donose republike. Tehni~ku dokumentaciju, u skladu sa ovim zakonima, moè za svoje potrebe investitor izra|ivati sam, ako je za to registrovan, ili izradu takve dokumentacije povjeriti preduze}u, odnosno drugom pravnom licu koje je registrovano za te poslove. Tehni~ku dokumentaciju mogu izra|ivati preduze}a ili druga pravna lica (projektanti) koja: su upisana u odgovaraju}i sudski registar; imaju odgovaraju}i broj zaposlenih stru~nih lica sa visokom stru~nom spremom; imaju odgovaraju}e stru~ne rezultate u izradi tehni~ke dokumentacije za odre|enu vrstu i namjenu objekta; imaju licencu Inènjerske komore. Licencu Inènjerske komore, za izradu tehni~ke dokumentacije za objekte za koje gra|evinsku dozvolu izdaju nadle`ni republi~ki organ za poslove gra|evinarstva (specifi~ni objekti), mogu dobiti projektanti koji: su upisani u odgovaraju}i sudski registar za izradu tehni`ke dokumentacije za tu vrstu objekata; imaju najmanje po dva zaposlena lica za svaki dio - vrstu (vidi 7.5) tehni~ke dokumentacije. Zaposlena lica moraju imati visoku stru~nu spremu odgovaraju}e struke odnosno smjera i ovla{}enje za projektovanje; imaju odgovaraju}e stru~ne rezultate u izradi tehni~ke dokumentacije za odre|enu vrstu i namjenu objekta. Licencu za objekte za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`ni organ za gra|evinarstvo prestonice, odnosno glavnog grada, odnosno op{tine, mogu dobiti projektanti koji: su upisani u odgovaraju}i sudski registar za izradu tehni~ke dokumentacije za tu vrstu objekata;
74
imaju najmanje jedno zaposleno lice za svaki dio (vrstu) tehni~ke dokumentacije. Zaposleno lice mora imati visoku stru~nu spremu odgovaraju}e struke, odnosno smjera i ovla{}enje za projektovanje. Projektant moè dobiti licencu za izradu jedne, vi{e ili svih vrsta tehni~ke dokumentacije. Licence se izdaju na ograni~eni vremenski period kako bi se, poslije tog perioda moglo provjeriti da li projektant i dalje ispunjava uslove za obavljanje poslova za koje ima licencu. Ponovnim izdavanjem licenci projektant moè dobiti licencu za obavljanje istih poslova, moè se pove}ati ili smanjiti broj vrsta tehni~ke dokumentacije koju moè izra|ivati, a moè se i oduzeti licenca, ako je prestao da se bavi predmetnim poslovima. Ovla{}enje za projektovanje moè dobiti lice koje: ima visoku stru~nu spremu odgovaraju}e tehni~ke struke; je poloìlo stru~ni ispit za izradu pojedinih vrsta (djelova) tehni~ke dokumentacije; ima najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju; je ~lan Inènjerske komore. Stru~ni ispit se polaè po programu, koji donosi nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo, pred komisijom koju imenuje Inènjerska komora. Stru~ni ispit se sastoji iz op{teg i posebnog dijela. Op{ti dio se polaè prema jedinstvenom programu, a stru~ni dio prema posebnom programu za svaku od inènjerskih struka. Stru~ni ispit moè polagati lice koje: ima visoku stru~nu spremu gra|evinske, arhitektonske, ma{inske, elektro, tehnolo{ke ili druge odgovaraju}e tehni~ke struke i ima najmanje tri godine radnog iskustva na odgovaraju}im poslovima projektovanja. Lica koja imaju nau~ni stepen magistra i doktora tehni~kih nauka oslobo|ena su polaganja stru~nog ispita. Preduze}e (projektantska organizacija) koje je uradilo tehni~ku dokumentaciju odgovorno je kako u pogledu kvaliteta tako i u pogledu primjene propisa, standarda i normativa, kao i ta~nosti mjera, koli~ina, specifikacija i dr. Izra|enu tehni~ku dokumentaciju potpisuju: vode}i projektanti, odgovorni projektant, projektant, i ovla{}eno lice preduze}a koje je izradilo dokumentaciju. Vode}i projektant je lice koje rukovodi izradom tehni~ke dokumentacije u cjelini. To je obi~no lice koje je ujedno i odgovorni projektant jedne vrste dokumentacije. Tako, kod arhitektonskih projekata to je lice koje je odgovorni projektant za arhitekturu; kod objekata gdje je prete`ni dio konstrukcija (hale, brane i dr.) odgovorni projektant konstrukcije i sl. Kod ve}ih i sloènijih objekata poèljno je da ovo lice bude samo vode}i projektant, to zna~i da nije odgovorni projektant neke vrste (dijela) dokumentacije. Ovo lice treba da dobro poznaje procedure projektovanja i vo|enja Projekta, jer je za ovakvu vrstu objekata to veoma va`no. Vode}i projektant za specifi~ne objekte moè biti lice koje ima ovla{}enje za projektovanje, a za ostale objekte lice koje ima visoku stru~nu spremu odgovaraju}e struke i najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju. Odgovorni projektant je lice koje rukovodi i nosilac je izrade pojedinih vrsta (djelova) tehni~ke dokumentacije. Uslovi koje mora ispunjavati odgovorni projektant su isti kao i za vode}eg projektanta. Projektant je lice koje u~estvuje u izradi pojedinih vrsta tehni~ke dokumentacije. Projektant za specifi~ne objekte moè biti lice koje ima visoku stru~nu spremu odgovaraju}e struke i najmanje tri godine radnog iskustva na projektovanju. Saradnik je lice koje u~estvuje u razradi pojedinih vrsta tehni~ke dokumentacije. Saradnik moè biti lice koje ima visoku, vi{u ili srednju stru~nu spremu odgovaraju}e struke. Tehni~ku dokumentaciju ne moè da izra|uje preduze}e, odnosno drugo pravno lice koje je zakonom ili drugim propisom ovla{}eno da utvrdi neki od uslova sadrànih u rje{enju i lokaciji i urbanisit~ko-tehni~kim uslovima za izgradnju objekta za koji se tehni~ka dokumentacija izra|uje. U izradi tehni~ke dokumentacije ne mogu u~estvovati lica: koja su zaposlena u nadle`nom organu koji je ovla{}en da utvrdi neki od uslova sadrànih u aktu o urbanisti~ko-tehni~kim uslovima na osnovu koga se tehni~ka dokumentacija izra|uje;
75
koja su u~estvovala u izradi prostornog ili urbanisti~kog plana u roku od pet godina od dana dono{enja plana i koja vr{e nadzor nad primjenom odredaba Zakona o izgradnji objekata.
7.9 Stru~ni nadzor tokom projektovanja

Tokom projektovanja investitor mora obezbijediti stru~ni nadzor, bez obzira da li se radi o specifi~nim ili drugim objektima. Stru~ni nadzor investitor moè vr{iti sam ili ga povjeriti kvalifikovanoj organizaciji ili instituciji. Zadatak stru~nog nadzora je da: prati cio proces projektovanja; provjerava da li se tehni~ka dokumentacija izra|uje u skladu sa projektnim zadatkom, podlogama, urbanisti~ko-tehni~kim uslovima, propisima, standardima i normativima; kontroli{e kvalitet, kompleksnost i sveobuhvatnost dokumentacije; daje uputstva i tuma~enja projektantima; provjerava primjenu uslova za{tite ìvotne sredine, poàra i drugih uslova organa i organizacija; prati dinamiku projektovanja; provjerava i obezbje|uje da se tehni~ka dokumentacija izra|uje i obra|uje uz primjenu savremenih sredstava i programa; sva zaka{njenja evidentira i u odgovaraju}oj formi prezentira investitoru i projektantu; se stara oko organizacije revizije, odnosno tehni~ke kontrole dokumentacije. Stru~ni nadzor moè da vr{i preduze}e i lice koje ispunjava uslove za izradu te vrste dokumentacije. Nadzor nad projektovanjem mora se obezbijediti od po~etka do kraja izrade i to za sve faze i vrste tehni~ke dokumentacije. Investitor ili preduze}e kome je povjeren nadzor odre|uje rukovodioca stru~nog nadzora koji je odgovoran za cjelokupnu tehni~ku dokumentaciju i ovla{}en da: koordinira rad svih nadzornih organa; kontroli{e rad nadzornih organa; ostvaruje saradnju sa investitorom, projektantom i okruènjem; upravlja sa cijelim procesom stru~nog nadzora. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi odre|uju se rje{enjem. U rje{enju moraju biti konkretizovana prava, ovla{}enja i odgovornosti svih u~esnika u nadzoru. Rukovodilac nadzora mora imati takva prava i ovla{}enja, a samim tim i odgovornosti, koje }e mu omogu}iti da uspje{no upravlja cijelim procesom projektovanja. Ukoliko nadzor ne moè da obezbijedi da projektant izvr{ava svoje obaveze u skladu sa ugovorom duàn je o tome obavijestiti investitora. Stru~ni nadzor mora, kroz sistem planiranja i predvi|anja, te blagovremenog sagledavanja svih propusta onemogu}iti da do|e do situacije obustave projektovanja, jer to nanosi {tetu svima, a posebno investitoru.
7.10 Kontrola tehni~ke dokumentacije

Kontrola tehni~ke dokumentacije radi se kao: stru~na kontrola (revizija) generalnog projekta, odnosno idejnog rje{enja i idejnog projekta i tehni~ka kontrola glavnog i izvo|a~kog projekta i projekta izvedenog objekta. Reviziju (stru~nu kontrolu) generalnog projekta odnosno idejnog rje{enja i idejnog projekta vr{i preduze}e, drugo pravno lice ili komisija (reviziona komisija) koju imenuje investitor, bez obzira o kojoj se vrsti objekata radi. Stru~na kontrola (revizija) obuhvata i prethodnu studiju opravdanosti i studiju opravdanosti. Stru~nom kontrolom se provjerava:
76
koncepcija objekta sa stanovi{ta pogodnosti lokacije u odnosu na vrstu i namjenu objekta; savremenost i funkcionalnost tehnolo{ko-tehni~kih rje{enja i uskla|enost sa razvojnim programima u toj oblasti; stabilnost objekta (idejni projekat); racionalnost primijenjenih rje{enja i materijala; po{tovanje uslova u pogledu za{tite ìvotne sredine i uticaja objekta na okolinu i okoline na objekat, za{tite od poàra i eksplozija; primjena mjera za{tite od seizmi~kih uticaja; primjena geotehni~kih, hidrolo{kih, hidrometeorolo{kih, saobra}ajnih, energetskih i ostalih uslova nadle`nih organa i organizacija; po{tovanje urbanisti~ko-tehni~kih uslova; uskla|enost sa odredbama projektnog zadatka, podlogama za projektovanje i sl. po{tovanje uslova u pogledu tehnolo{kih i organizacionih rje{enja za uspje{no izvo|enje radova; ekonomi~nost rje{enja i dr. Reviziona komisija je du`na da o stru~noj kontroli (reviziji) dostavi investitoru i projektantu izvje{taj sa predlogom mjera. Tehni~ku kontrolu glavnog projekta vr{i preduze}e (ili drugo pravno lice) ili komisija koju imenuje: nadle`ni republi~ki organ za poslove gra|evinarstva za sve specifi~ne objekte (vidi 7.2.2), a investitor za ostale objekte. Tehni~kom kontrolom glavnog projekta provjerava se, naro~ito da li: je glavni projekat ura|en u skladu sa projektnim zadatkom; je glavni projekat uskla|en sa zakonima i drugim propisima i da li je izra|en u svemu prema tehni~kim propisima, standardima i normativima koji se odnose na projektovanje i gra|enje te vrste i namjene objekta; glavni projekat ima sve djelove neophodne za gra|enje objekta, utvr|ene propisom kojim se odre|uje sadrìna i obim prethodnih radova i sadrìna i na~in pripreme tehni~ke dokumentacije; su u glavnom projektu priloène sve potrebne saglasnosti; su u glavnom projektu ispravno primijenjeni rezultati svih prethodnih radova i rezultati dopunskih prethodnih i istra`nih radova izvr{enih za potrebe izrade glavnog projekta, kao i sve op{te i posebne tehni~ke, tehnolo{ke i druge podloge i podaci; glavni projekat sadrì predmjer i predra~un radova; stati~ke i druge prora~une i podatke o: tehni~kim i tehnolo{kim modelima i postupcima primijenjenim za utvr|ivanje stabilnosti, sigurnosti, funkcionalnosti i trajnosti objekta; predvi|enim materijalima, opremi i instalacijama u objektu i dokaze da je njihov izbor racionalan; su glavnim projektom obezbije|ene tehni~ke mjere za: za{titu na radu, za{titu od poàra, za{titu ìvotne sredine i spre~avanje nepovoljnih uticaja na okolno zemlji{te i na okolne objekte, u toku gra|enja i u toku kori{}enja objekta; je obezbije|ena me|usobna uskla|enost svih djelova glavnog projekta; su na propisan na~in projektovani sistemi za osmatranje pona{anja tla i objekta i bezbjednosti objekta u toku gra|enja i upotrebe; su predvi|ene sve mjere za provjeru ispravnosti ugra|ene opreme i njenog kvaliteta, za probnu provjeru optere}enja konstrukcije i probni rad objekta; je u glavnom projektu na odgovaraju}i na~in projektovana organizacija i tehnolgoija gra|enja i da li su potpuni tehni~ki uslovi i opisi za izvo|enje radova. Ista provjera se vr{i i u slu~ajevima rekonstrukcije. Ako je u pitanju nadogradnja onda se vr{i provjera da li je izvr{ena analiza uslova nadogradnje kojom se potvr|uje da: nadogradnja do predvi|ene visine ne}e ugroàvati objekat, kao i susjedne objekte; nadogradnja ne}e pogor{ati upotrebljivost pojedinih djelova objekta za svrhe kojima sluè i druge uslove objekta;
77
objekat po dovr{enoj nadogradnji kao cjelina zadovoljava stabilnosti, sigurnosti i savremene uslove kori{}enja [80]; Kada se radi o pretvaranju zajedni~kih djelova objekta u stambeni, odnosno poslovni prostor ili nekom drugom pretvaranju, onda se provjerava da li: je pretvaranje mogu}e po op{tim propisima i tehni~kim uslovima za izgradnju stanova; }e pretvaranje uticati na stabilnost objekta i susjednih objekata i da li }e se pretvaranjem pogor{ati upotrebljivost pojedinih djelova objekta i uslovi njegovog kori{}enja. Tehni~kom kontrolom treba provjeriti da li je obra|iva~ glavnog projekta postupio po primjedbama, predlozima i preporukama komisije za reviziju idejnog projekta. Ako komisija tokom rada na|e za shodno da je potrebno provjeriti ta~nost numeri~kih ili grafi~kih podataka predloì}e investitoru da od obra|iva~a dokumentacije obezbijedi nove dopunske dokaze. Komisija je du`na da o tehni~koj kontroli uradi izvje{taj koji, izme|u ostalog, treba da sadrì: podatke o investitoru; naziv i lokaciju objekta; naziv glavnog projekta ili dijela glavnog projekta koji je predmet tehni~ke kontrole; podatke o preduze}u koje je izradilo glavni projekat, ili dio glavnog projekta koji je predmet tehni~ke kontrole; li~no ime i zvanje vode}eg projektanta i odgovornog projektanta tog dijela glavnog projekta; osnovne opise i sadràj svih djelova glavnog projekta; osnovne podatke o objektu; podatke o preduze}u koje je nosilac tehni~ke kontole; li~no ime i zvanje odgovornog vr{ioca tehni~ke kontrole i svih ostalih vr{ilaca tehni~ke kontrole glavnog projekta ili dijela glavnog projekta; dokaze da preduze}e koje je nosilac tehni~ke kontrole, preduze}e koje je u~estvovalo u tehni~koj kontroli, lice koje je odgovorni vr{ilac tehni~ke kontrole i druga lica koja su u~estvovala u tehni~koj kontroli, ispunjavaju uslove za vr{enje tehni~ke kontrole utvr|ene zakonom; datum tehni~ke kontrole; podataka da je tehni~ka kontrola izvr{ena u svemu prema zakonskim propisima; zaklju~ak sa mjerama koje investitor treba da preduzme radi otklanjanja nepravilnosti utvr|enih tehni~kom kontrolom [80]. Ako su tokom tehni~ke kontrole konstatovani nedostaci, investitor }e zatraìti od obra|iva~a dokumentacije da otkloni nedostatke. Nakon otklanjanja nedostataka komisija }e izvr{iti ponovni pregled dokumentacije i o tome sa~initi izvje{taj kojim }e konstatovati da su primjedbe otklonjene na svim djelovima dokumentacije. Nosilac tehni~ke kontrole potvr|uje ispravnost glavnog projekta tako {to na naslovnoj strani svake knjige postavlja pe~at koji sadrì rije~i "projekat se prihvata", podatke o nosiocu tehni~ke kontrole, datum i potpis odgovornog vr{ioca tehni~ke kontrole. Nosilac tehni~ke kontrole izvje{taj dostavlja organu koji ga je imenovao, investitoru i obra|iva~u glavnog projekta. Ako je glavni projekat ura|en po propisima drugih zemalja on mora biti preveden na srpski jezik. Tehni~kom kontrolom ovako ura|enog glavnog projekta pored ve} navedenih provjera, za projekte ura|ene u zemlji, provjerava se jo{: da li kvalitet materijala, opreme i instalacija odgovara normama kvaliteta po JUS-u i da li je njihov izbor racionalno izvr{en; da li predvi|eni tehni~ki i tehnolo{ki postupci gra|enja odgovaraju propisima o za{titi ìvotne sredine, za{titi na radu, za{titi od poàra i drugim propisima o bezbjednosti gra|enja i kori{}enja za tu vrstu i namjenu objekta [80]. Izvje{taj o tehni~koj kontroli ovih projekata sa~injava se na isti na~in kao za one ura|ene po doma}im propisima.
78
Tehni~ku kontrolu izvo|a~kog projekta vr{i investitor putem interne ili eksterne stru~ne komisije ili putem preduze}a ili drugog pravnog lica. Tehni~kom kontrolom se provjerava, da li: je izvo|a~ki projekat ura|en u skladu sa glavnim projektom koji je tehni~ki kontrolisan; je postupljeno po eventualnim primjedbama, predlozima i sugestijama komisije za tehni~ku kontrolu glavnog projekta; su izvo|a~ki detalji razra|eni u skladu sa glavnim projektom; su izvo|a~ki detalji tako razra|eni da omogu}avaju kvalitetno izvo|enje radova; su izvo|a~ki detalji pregledni, jasni, tehni~ki i tehnolo{ki opisani; su izvo|a~ki detalji ura|eni u skladu sa tehni~kim propisima i standardima koji se primjenjuju za projektovanje i gra|enje te vrste i namjene objekta. Komisija za tehni~ku kontrolu izvo|a~kog projekta sa~injava izvje{taj i dostavlja ga investitoru i obra|iva~u projekta. Tehni~ka kontrola izvo|a~kog projekta, u izuzetnim slu~ajevima, zbog hitnosti, moè se vr{iti sukcesivno sa zavr{etkom pojedinih djelova projekta. Dinamika vr{enja tehni~ke kontrole mora biti usagla{ena sa dinamikom potreba pojedinih detalja i projekta. Tehni~ku kontrolu projekta izvedenog objekta vr{i investitor putem interne ili eksterne komisije ili putem preduze}a ili drugog pravnog lica. Tehni~kom kontrolom ovog projekta provjerava se da li: su sve izmjene i dopune koje su vr{ene tokom gra|enja evidentirane i ucrtane u projekat; su uz projekat priloèna sva uputstvaa za kori{}enje i odràvanje ure|aja, opreme i postrojenja; sadrì projekat podzemnih instalacija sa svim potrebnim dimenzijama i koordinatama. O izvr{enoj tehni~koj kontroli izvo|a~kog projekta komisija sa~injava izvje{taj i dostavlja ga investitoru, a investitor komisiji za tehni~ki pregled objekta. Reviziju (stru~nu kontrolu) i tehni~ke kontrole dokumentacije ne moè da vr{i preduze}e ili drugo pravno lice koje je: izradilo tu dokumentaciju i investitor. Izuzetak ~ine izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog objekta gdje tehni~ku kontrolu moè da vr{i investitor. U vr{enju revizije i tehni~ke kontrole moè da u~estvuje preduze}e ili drugo pravno lice koje ispunjava uslove propisane za izradu te vrste tehni~ke dokumentacije. U vr{enju revizije i tehni~ke kontrole ne mogu da u~estvuju lica koja: su zaposlena u preduze}u koje je izradilo tehni~ku dokumentaciju ili su u~estvovala u nenoj izradi; su zaposlena kod investitora; vr{e poslove inspekcijskog nadzora. Izuzetak ~ini izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog objekta gdje tehni~ku kontrolu mogu da vr{e lica zaposlena kod investitora. Reviziju i tehni~ku kontrolu dokumentacije mogu da vr{e lica koja ispunjavaju propisane uslove za izradu te vrste dokumentacije.
7.11 Saglasnost na tehni~ku dokumentaciju

Da bi se tehni~ka dokumentacija u potpunosti pripremila za gra|enje objekta, na istu treba pribaviti sve neophodne saglasnosti. Saglasnosti treba pribaviti od svih nadle`nih organa i organizacija koje su dale odgovaraju}e uslove, koje je morala da zadovolji tehni~ka dokumentacija. Zna~i treba pribaviti: energetsku, vodoprivrednu, sanitarnu, protivpoàrnu, za{tite na radu, ekolo{ku, saobra}ajnu, vojnu i eventualne druge saglasnosti.
79
Posebnu saglasnost na tehni~ku dokumentaciju, ovjerom iste, daje nadle`ni dràvni, odnosno op{tinski organ nadleàn za poslove prostornog i urbanisti~kog planiranja. Saglasnosti na tehni~ku dokumentaciju pribavlja investitor ili preduze}e, odnosno drugo pravno lice koje je izradilo dokumentaciju, {to zavisi od ugovora izme|u njih. Nakon pribavljanja pozitivnih saglasnosti, investitor potpisuje tehni~ku dokumentaciju, ~ime potvrdjuje da je istu u potpunosti prihvatio.
7.12 ûvanje tehni~ke dokumentacije

Investitor, projektna organizacija, nadle`ni dràvni ili op{tinski organ, koji je izdao gra|evinsku dozvolu, du`ni su da ~uvaju tehni~ku dokumentaciju saglasno zakonskim propisima. Posebnu obavezu u pogledu ~uvanja dokumentacije ima investitor, koji je duàn da ~uva projekat izvedenog objekta za svoje potrebe. Iskustvo iz mnogih minulih dogadjaja ukazuju da bez posjedovanja projekta izvedenog objekta nije mogu}e uspje{no odràvati, rekonstruisati ili dograditi izgra|eni objekat. To se posebno odnosi na sanacije i rekonstrukcije koje su neminovne poslije katastrofalnih zemljotresa ili elementarnih nepogoda, kojih je u nedavnoj pro{losti kod nas, naàlost, bilo.
80
8. UPRAVLJANJE REALIZACIJOM INVESTICIONOG PROJEKTA
Ova faza predstavlja materijalizaciju postavki prethodnih faza i pretpostavlja realizaciju velikog broja aktivnosti na mjestu gra|enja objekta. Za razliku od prethodnih faza u ovoj fazi u~estvuje veliki broj preduze}a i ljudi razli~itog profila, stru~nosti, znanja i iskustva. Traè se velike koli~ine razli~itih resursa, u opticaju su velika finansijska sredstva, gra|enje veoma dugo traje i ostvaruje se na otvorenom prostoru uz sve te{ko}e i nepogodnosti koje ih prate. Veliki broj aktivnosti, a naro~ito onih koje se istovremeno izvr{avaju, pove}ava sloènost realizacije ovakvih Projekata i predstavljaju stalnu opasnost od ka{njenja, prekora~enja planiranih sredstava i sl. Zbog svega re~enog u ovoj fazi je prisutna najve}a neizvjesnost, a samim tim i rizik za Projekat. Neosporno je da upravljanje Projektom u ovoj fazi predstavlja veoma sloèn, dinami~an, neizvjestan i odgovoran posao. Faza gra|enja i opremanje objekata, zahtijeva visok stepen organizacije koji obezbje|uje kvalitetno, pravo vremeno i ekonomi~no obavljanje poslova. U tom smislu koriste se razne metode i tehnike koje omogu}avaju pra}enje rokova, kvaliteta i tro{kova gra|enja. Realizaciji projekta najcjelishodnije je pristupiti na bazi algoritma (Slika 7.). Investitor je u postupku izbora u~esnika u realizaciji investicionog Projekta izvr{io izbor izvo|a~a radova. Izradom izvo|a~kih projekata i zaklju~ivanjem ugovora o gra|enju stvoreni su uslovi za uvo|enje izvo|a~a u posao. Izvo|a~ je duàn, u ugovoru odre|enom roku, da uradi izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja i da ga preda investitoru na odobrenje. Na osnovu tehni~ke dokumentacije i izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja izvo|a~ radova pristupa i izvr{ava sve predvi|ene radove. Radovi moraju biti izvedeni u svemu prema tehni~koj dokumentaciji a u skladu sa tehni~kim propisima, standardima i normativima. Pri ovome, izvo|a~ ne moè prije pregleda i odobrenja nadzornog ogana izvr{iti nikakav rad koji se kasnije ne moè kontrolisati ("skriveni radovi"). Paralelno sa izvo|enjem, izvo|a~ mora da uzima potrebne uzorke za ispitivanje materijala i konstrukcija u skladu sa propisima ili po zahtjevu nadzornog organa. Izvo|a~ radova mora u toku izvr{enja radova da se stara o sprovo|enju higijensko tehni~kih mjera za{tite, za{tite okoline, za{tite od poàra i sl. Izvo|a~ radova je duàn da sve radove i radnike osigura kod solidnog osiguravaju}eg dru{tva protiv svih posljedica koje mogu nastati u toku izvo|enja radova. U toku izvr{enja radova mora se raditi na formiranju baze podataka koja }e izvo|a~u pomo}i da uradi detaljnu informaciju o realizaciji Projekta a ubudu}e mu omogu}iti da realnije procijeni tro{kove, rok i ostale elemente koji su neophodni prilikom nu|enja poslova. Izme|u ostalih potrebno je prikupiti i formirati bazu podataka za cio Projekat o: tehni~koj dokumentaciji, studijama, istragama, programima i sl.; tehnologiji, tehnolo{koj, nestandardnoj i standardnoj opremi; ugovornoj dokumentaciji, ugovorima, ponudama i svim prepiskama u vezi sa ovim;
81
B - zavr{ etak faze definisanja projekta
INVESTITOR uvo| enje izvo| a~a u posao
IZVO\ A^ izrada izvo| a~kog projekta organiz. i tehnol. gra| enja
popravak
odluka investitora da IZVO\ A^ izvr{ enje radova INVESTITOR obuka specijalista i radnika INVESTITOR nadzor i kontrola
popravak
odluka investitora da IZVO\ A^ zahtjev za tehni~ki pregled
popravak odluka investitora INVESTITOR zahtjev nadle` nom organu da KOMISIJA tehni~ki pregled i izvje{ taj
popravak
odluka nadle` nog organa
da
ponovo
odluka nadle` nog organa da NADLE@ ORGAN NI upotrebna dozvola
prelazak na probnu proizvodnju C
Slika 7. Algoritam realizacije Projekta
tro{kovima, naplatama, vi{kovima, manjkovima, naknadnim i nepredvi|enim radovima, avansu, isplatama podizvo|a~ima i dr.; izvr{enim ukupnim koli~inama pojedinih radova i koli~inama radova po kvadraturi i zapremini objekta; utro{cima pojedinih materijala po jedinici mjere, kvadraturi i zapremini objekta; tro{kovima po pojedinim vrstama radova, u~e{}u pojedinih radova u ukupnim tro{kovima i po kvadraturi i zapremini objekta; utro{cima radnih ~asova po kvadraturi i zapremini objekta i po pojedinim vrstama radova; radu ma{ina i utro{ku radnih ~asova ma{ina po kvadraturi i zapremini objekta;
82
u~esnicima u realizaciji Projekta; dokumenatciji koja je vo|ena u toku realizacije Projekta i pojedinih objekata: gra|evinski dnevnik, gar|evinska knjiga, podaci o rezultatima ispitivanja, prepiska i dr.; zapisnicima, rje{enjima, saglasnostima, dozvolama, spornim pitanjima i dr.; informacijama, propisima, standardima, normativima i sl., koji su primjenjivani prilikom realizacije objekata. Investitor u toku izgradnje vodi stru~ni nadzor i vr{i kontrolu kvaliteta, tro{kova i vremena. Kada se na pojedinom objektu zavr{i gra|enje, montaà opreme i "hladna" proba, izvo|a~ radova zvani~no obavje{tava investitora da je objekat spreman za tehni~ki pregled. Investitor podnosi zahtjev za tehni~ki pregled nadle`nom op{tinskom ili republi~kom organu, zavisno od vrste i sloènosti objekta. Nadel`ni organ, ukoliko je dobio kompletan zahtjev, formira komisiju ili odre|uje stru~nu organizaciju koja }e formirati komisiju i izvr{iti tehni~ki pregled objekta. Komisija nakon izvr{enog tehni~kog pregleda, nadle`nom organu, podnosi izvje{taj i obrazloèn predlog. Nakon dobijanja pozitivnog predloga od starne komisije za tehni~ki pregled nadle`ni organ izdaje upoterbnu dozvolu ~ime su se stekli uslovi za kori{}enje objekta, tj. za prelazak na probnu proizvodnju. Gra|enje objekta pretpostavlja paralelne aktivnosti investitora i ostalih u~esnika u izgradnji, pri ~emu je jedino izvo|a~ gra|evinskih radova prisutan na objektu od po~etka do kraja gra|enja. Zbog toga }e, u nastavku, tehnolo{kim slijedom, biti razmatrane aktivnosti pojednih u~esnika u realizaciji objekta, me|u kojima su najva`nije: pribavljanje dokaza o pravu svojine ili kori{}enja gra|evinskog zemlji{ta; obezbje|enje gra|evinske dozvole; ustupanje gra|enja objekta - izbor izvo|a~a radova; izvr{avanja svih prethodnih, pripremnih i glavnih gra|evinskih radova, montaè opreme i instalacija (gra|enje objekta); sprovo|enje postupka za prelazak na sljede}u fazu, tj. na probnu proizvodnju (obuka kadrova, pribavljanja sirovina za probnu proizvodnju i dr.)
8.1 Pribavljanje dokaza o pravu svojine ili kori{}enja gra|evinskog zemlji{ta

Da bi se moglo pristupiti pribavljanju gra|evinske dozvole, a samim tim i gra|enju objekta, moraju se razrije{iti imovinsko-pravni odnosi za zemlji{te na kome se namjerava graditi objekat. To zna~i da investitor mora pribaviti dokaz o pravu svojine ili pravu kori{}enja zemlji{ta. Dokaz o pravu kori{}enja zemlji{ta moè se obezbijediti: posjedovnim listom i izvodom iz katastra nepokretnosti u slu~aju posjedovanja sopstvenog zemlji{ta; ugovorom o kupoprodaji sa ranijim vlasnikom; aktom o eksproprijaciji u skladu sa zakonskim propisom, u slu~ajevima kada postoji javni interes; aktom o nepotpunoj eksproprijaciji u skladu sa zakonskim propisima u slu~ajevima kada }e se zemlji{te koristiti privremeno, ne duè od 3 godine (otvaranje kamenoloma, va|enje gline, pijeska i {ljunka, radi prolaza, izgradnja cjevovoda i dr.); aktom o privremenom zauzimanju u skladu sa zakonskim propisima radi gra|enja privremenih objekata, lociranja postrojenja za proizvodnju poluproizvoda (beton, asfalt, oplata, armatura i dr.), prelaza preko zemlji{ta i sl.; ugovorom o kori{}enju zemlji{ta sa vlasnikom; ugovorom kojim se reguli{te nadgradnja ili pretvaranje odre|enih prostorija koji se zaklju~uje po posebnim propisima. Radi obezbje|enja ma kog od navedenih dokaza stru~ne slu`be investitora moraju izvr{iti sve pripremne radnje i obezbijediti dokumentaciju u skladu sa vaè}im propisima.
83
U slu~ajevima elementarnih nepogoda i katastrofa (zemljotres, poàr, ekolo{ki udes i dr.) postupak o eksproprijaciji moè se provesti na sve nepokretnosti po posebnoj - hitnoj proceduri (rje{enjem o privremenom zauze}u, kupoprodajom i sl.). Poslije uspostavljanja normalnog stanja sprovodi se redovni postupak eksproprijacije. U svim slu~ajevima eksproprijacije ranijem vlasniku pripada naknada prema "trì{noj cijeni" objekta, zemlji{ta, zasada, usjeva, {ume, rasadnika i sl., u momentu zasnivanja prava svojine, odnosno susvojine.
8.2 Gra|evinska dozvola

Da bi se pristupilo gra|enju objekta moraju se stvoriti odre|eni preduslovi. Naime, investitor mora obezbijediti gra|evinsku dozvolu. Gra|evinsku dozvolu izdaje Republi~ki odnosno op{tinski organ uprave nadleàn za poslove gra|evinarstva, koji je izdao rje{enje o lokaciji i urbanisti~ko-tehni~ke uslove. Republi~ki organ nadleàn za poslove gra|evinarstva izdaje gra|evinsku dozvolu za izgradnju specifi~nih objekata (vidi 7.2.2), a za ostale objekte nadle`ni op{tinski organ. Zahtjev za izdavanje gra|evinske dozvole podnosi investitor. Nadle`ni organ gra|evinsku dozvolu izdaje na osnovu sljede}e dokumentacije: pravosna`nog rje{enja o lokaciji; glavnog projekta na koji je data urbanisti~ka saglasnost; izvje{taja komisije za tehni~ku kontrolu kojim se potvr|uje da je glavni projekat ura|en u skladu sa zakonom, tehni~kim i drugim propisima; dokaza o pravu svojine, odnosno drugom pravu na gra|evinskom zemlji{tu radi gra|enja ili dokaza o pravu svojine, odnosno drugom pravu na objektu radi rekonstrukcije objekta; dokaza o ure|ivanju me|usobnih odnosa sa nadle`nim organom u pogledu pla}anja naknade za ure|ivanje gra|evinskog zemlji{ta; saglasnosti, mi{ljenja i drugih dokaza utvr|enih posebnim propisima. Za gra|enje objekta u slobodnoj zoni, kao dokaz o pravu na zemlji{te sluì ugovor o kori{}enju zemlji{ta, koji zaklju~uje investitor sa korisnikom zone. U slu~aju izdavanja gra|evinske dozvole za nadogradnju zgrada, odnosno pretvaranje zajedni~kih prostorija u stanove i poslovni prostor, kao i pretvaranje stanova u poslovni prostor, pored navedene dokumentacije prilaè se ugovor zaklju~en po posebnim propisima. Ukoliko se rekonstrukcijom ne mijenja namjena i veli~ina objekta, uz navedenu dokumentaciju ne prilaze se rje{enje o lokaciji. Dokumentaciju za izdavanje gra|evinske dozvole obezbje|uje investitor, izuzev rje{enje o lokaciji, glavni projekat i izvje{taj komisije za tehni~ku kontrolu glavnog projekta, koje obezbje|uje nadle`ni organ po slu`benoj du`nosti, jer je u posjedu ove dokumentacije. Nadle`ni organ duàn je da gra|evinsku dozvolu izda u roku od 15 dana i da jedan primjerak dostavi nadle`nom inspekcijskom organu. Gra|evinska dozvola izdaje se za cio objekat, a moè se izdati i za dio objekta koji predstavlja tehni~ku i funkcionalnu cjelinu. Na osnovu ove dozvole izvode se prethodni i pripremni radovi koji su potrebni za gra|enje objekta. Ukoliko su prethodni i pripremni radovi ve}eg obima (hidrotehni~ki i saobra}ajni objekti, ve}i industrijski kompleksi, stambeni blokovi i dr.) moè se zatraìti i dobiti posebna gra|evinska dozvola. Posebnu gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`ni organ na osnovu dokumentacije koju pribavlja investitor koja sadrì: idejni projekat; pravosna`no rje{enje o lokaciji; situaciju objekta prikazanu na katastarskom planu; podatke o dinamici i roku gra|enja objekta; na~elnu saglasnost za gra|enje cijelog objekta od organa nadle`nog za izdavanje gra|evinske dozvole.
84
Gra|evinska dozvola i posebna gra|evinska dozvola prestaju da vaè ako gra|enje objekta ili predhodnih i pripremnih radova ne otpo~ne u roku odre|enom u gra|evinskoj dozvoli, koji ne moè biti kra}i od {est mjeseci ni duì od jedne godine. Rok zavr{etka objekta se ne defini{e u gra|evinskoj dozvoli. Izuzetak je gra|evinska dozvola za nadogradnju i pretvaranje djelova objekta gdje se rok defini{e i ne moè biti duì od dvanaest (nadogradnja) odnosno {est mjeseci (pretvaranje). Ako se u toku gra|enja objekta, zbog promijenjenih okolnosti koje se nijesu mogle predvidjeti, mora odstupiti od tehni~ke dokumentacije na osnovu koje je izdata gra|evinska dozvola, investitor pribavlja dopunsku gra|evinsku dozvolu po izmijenjenoj dokumentaciji. Odstupanjem od tehni~ke dokumentacije, smatra se svako odstupanje od namjene, tehni~ko-tehnolo{ke koncepcije, poloàja, dimenzija i oblika objekta utvr|enih u tehni~koj dokumentaciji. Ako se na postoje}em objektu izvode radovi koji se ne smatraju gra|enjem, odnosno rekonstrukcijom, investitor o tim radovima podnosi prijavu nadle`nom inspekcijskom organu, najkasnije osam dana prije otpo~injanja radova. Uz prijavu podnosi opis radova koje namjerava da izvr{i.
8.3 Ustupanje gra|enja objekta (izbor izvo|a~a radova)

Paralelno sa aktivnostima za dobijanje gra|evinske dozvole investitor sprovodi postupak ustupanja gra|enja objekta. Ustupanje gra|enja objekta podrazumijeva izbor izvo|a~a gra|evinskih, zanatskih i instalaterskih radova, te nabavka i montaà opreme i postrojenja koja su u funkciji objekta. Postupak izbora izvo|a~a radova je isti kao i kod izbora projektanta (vidi poglavlje 7.7) s tim {to se razlikuju ugovorna dokumenta (tender). Naime, kod ustupanja izrade tehni~ke dokumentacije osnov je bila studija opravdanosti, rje{enje o lokaciji sa urbanisti~kom-tehni~kim uslovima, projektni zadatak, podloge i podaci, studije, istrage i propisi, a ovdje je osnov tehni~ka dokumentacija (glavni projekat), lokacija objekta i svi elementi vezani za nju.
8.3.1 Ugovorna dokumenta (tender)

Ugovorna dokumenta izra|uje investitor ili organizacija kojoj on povjeri taj posao. Ona se sastoje obi~no iz tri knjige. a) Prva knjiga (koja se obi~no naziva Uslovi ugovora) naj~e{}e sadrì: ponudu, preliminarnu informaciju, uputstvo ponu|a~ima, uslove ugovora, uslove za izbor podizvo|a~a, posebne uslove ugovora i dr.. Ponuda sadrì: ponu|enu cijenu, rok zavr{etka objekta, predloènu visinu avansa, vrijeme opcije ponude, garantni rok za izvr{ene radove, obavezu zaklju~ivanja ugovora o gra|enju, izjavu o prihvatanju odgovaraju}ih uslova i druge relevantne podatke koje je investitor traìo. Preliminarna informacija sadrì osnovne informacije o: lokaciji: nazivu lokacije; geografskim i topografskim karakteristikama; geolo{kim, geomehani~kim i hidrolo{kim karakteristikama terena; postoje}im objektima i instalacijama koje treba ukloniti ili sa~uvati; saobra}ajnim uslovima; klimatskim i meteorolo{kim uslovima; uslovima snadbijevanja vodom i odvodom prljavih voda; uslovima snadbijevanja elektri~nom energijom; uslovima ograni~enja (radnog vremena, transporta i sl.); uslovima za{tite ìvotne sredine i drugim karakteristikama i uslovima; objektu: nazivu i namjeni objekta; vrsti objekta; veli~ni objekta (dimenzije, povr{ine, spratnost, broj stanova, proizvodni prostor, duìna puta i dr.); kapacitetima (ako se radi o proizvodnom objektu); vrstama materijala koji }e se upotrijebiti za gra|enje objekta; instalacijama i drugim relevantnim podacima; tehni~koj dokumentaciji: sadrìni tehni~ke dokumentacije koja se stavlja ponu|a~ima na uvid; preduze}u ili organizaciji koja je izradila dokumentaciju; potrebi izrade izvo|a~kog projekta (ukoliko nije ura|en) i sl.;
85
ostalom: organizaciji slu`bi investitora koje }e pratiti tok realizacije Projekta; uslovima naizmjeni~nog izvo|enja radova i montaè opreme i drugim relevantnim podacima. Upustvo ponu|a~ima sadrì u osnovi sve one podatke koje sadrì i uputstvo ponu|a~ima za slu~aj ustupanja izrade tehni~ke dokumentacije, s tom razlikom {to se umjesto o projektovanju govori o izvo|enju radova. Uslovi ugovora obja{njavaju, propisuju i utvr|uju me|usobne obaveze investitora i izvo|a~a radova kroz slede}e stavove: zna~enje rije~i, ugovor o gra|enju, aneksi ugovora, prenos ugovora, tehni~ka dokumentacija, dokumentacija na gradili{tu, pregled tehni~ke dokumentacije, izvo|a~ki detalji, pravo mijenjanja tehni~ke dokumentacije, premije za izmjenu tehni~ke dokumentacije, traènje obja{njenja, uvo|enje izvo|a~a radova u posao, izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja, po~etak radova, odràvanje gradili{ta, kori{}enje zemlji{ta van gradili{ta, ~i{}enje gradili{ta po zavr{etku radova, ~uvanje gradili{ta, ~uvanje i obiljeàvanje geodetskih ta~aka, otpo~injanje pojednih radova, pregled radova prije pokrivanja, fotografisanje, otkrivanje radova, uklanjanje neispravnog rada i materijala, obustava radova od strane investitora, obustavljanje radova od strane izvo|a~a radova, ispitivanje radova i materijala, uzimanje uzoraka za ispitivanje, specijalni materijali, izmjene radova, nalozi za izmjene radova, ispitivanje uzoraka, uvid investitora u radove, ta~nost izvr{enja radova, briga o radovima, nabavka materijala, nabavka mehanizacije, obezbje|enje radne snage, kvalitet materijala, standardi, mehanizacija i oprema, nepredvi|eni i naknadni radovi, saradnja na gradili{tu, pomo} ostalim u~esnicima, ~uvanje i odràvanje puteva i ograde, za{tita zdravlja, higijensko-tehni~ke mjere za{tite, protiv poàrna za{tita, mjere sigurnosti, ometanje saobra}aja, vanredni saobra}aj, specijalni teret, pridràvanje propisa o saobra}aju, no}ni rad, rad praznikom, vanredne i neo~ekivane okolnosti, fosili i predmeti od vrijednosti, patenti, nadzorni organ, pomo} izvo|a~a radova nadzornom organu, obavje{tenja nadzornom organu, pismeno obra}anje, podizvo|a~i, obuhvat ugovora, tuma~enje ugovornih dokumenata, stru~no rukovodstvo izvo|a~a radova, podaci o odgovornom rukovodiocu radova, radnici i slu`benici izvo|a~a radova, otpu{tanje radnika izvo|a~a radova, osiguranje radova, obe{te}enje lica i imovine, nesre}ni slu~ajevi i povrede radnika, osiguranje radnika, propusti izvo|a~a radova da osigura radnike, obavje{tenje izvo|a~a radova o osiguranju, pridràvanje vaè}ih propisa, zavr{etak radova, produènje roka za dovr{enje objekta, ka{njenje izvo|a~a radova, ubrzanje radova, raskid ugovora, ugovorna kazna, naplata {tete, premija za raniji zavr{etak objekta, koli~ine radova, ugovorene jedini~ne cijene, razlike u cijeni, avans, mjese~ne naplate, pla}anje situacija, garancija za avans, garancija za dobro izvr{enje ugovora, garantni rok, garancija i radovi za vrijeme garantnog roka, gra|evinski dnevnik, gra|evinska knjiga, ostala dokumentacija na gradili{tu, interni pregled radova, tehni~ki pregled, privremeni i kona~an obra~un i primopredaja, certifikat o kona~nom preuzimanju radova, gubitak prava, pravo zaloga, procjenjivanje na dan gubitka prava, pla}anje poslije gubitka prava, arbitra`na komisija, dostavljanje obavje{tenja, uzanse o gra|enju i na kraju saglasnost ponu|a~a da na osnovu ovakvih uslova podnese ponudu i, ako bude izabran, zaklju~i ugovor o gra|enju. Uslovi za izbor podizvo|a~a sadrè stav ponu|a~a u pogledu izbora svojih podizvo|a~a za izvr{enje odgovaraju}e vrste radova, koje nijesu predvi|ene predra~unom, i nudi svoj faktor (procenat) na te radove na ime svojih tro{kova. Posebni uslovi ugovora obja{njavaju, propisuju i utvr|uju me|usobne obaveze investitora i izvo|a~a radova u situacijama kada: }e se radovi izvoditi u posebnim uslovima u krugu neke fabrike, na rekonstrukciji nekog objekta ~ija je eksploatacija u toku, tj. u situaciji kada treba paralelno da rade i investitor i izvo|a~ radova, svaki svoj posao, investitor treba da obezbijedi priklju~ke na postoje}e instalacije (voda, kanalizacija, struja, grijanje i dr.), pri ~emu treba precizirati mjesta priklju~aka, uslove priklju~aka, na~in pla}anja i sl., treba regulisati obaveze u vezi postoje}ih ili od investitora izgra|enih pripremnih radova, izvo|a~ radova treba da pruì u~esnicima u izgradnji, koje je angaòvao investitor, odgovaraju}e usluge (struju, vodu, telefon, skladi{ni prostor, kancelarijski prostor, ~uvarsku slu`bu, unutra{nji transport opreme i/ili materijala i sl.). U ovom slu~aju treba utvrditi tehni~ke, finansijske i vremenske uslove pod kojima je izvo|a~ radova duàn da pruà ove usluge, su u pitanju drugi specifi~ni i posebni uslovi.
86
b) Druga knjiga (koja se obi~no naziva Predra~un radova) naj~e{}e sadrì: predra~un radova i elemente za formiranje cijena za radove van predra~una. Predra~un radova sadrì: redni broj, opis rada, jedinicu mjere, jedini~nu cijenu (koju upisuje ponu|a~), svega za doti~nu poziciju, ukupno za odre|enu vrstu rada i na kraju rekapitulaciju po vrstama radova i sveukupnu cijenu, koja predstavlja ponu|enu cijenu ponu|a~a. Elementi za formiranje cijena za radove van predra~una su utro{ci materijala, mehanizacije i radne snage po jedinici proizvoda, cijene materijala, bruto plate po ~asu i faktor na bruto plate. Ove elemente treba da saop{ti ponu|a~ u formi i na na~in kako to investitor bude traìo. c) Tre}a knjiga (koja se obi~no naziva Dokumentacija) naj~e{}e sadrì: ugovor o zajedni~kom podno{enju ponude, dokaz o ovla{}enom licu ponu|a~a,.ovla{}enje za predstavnika ponu|a~a, izjavu ponu|a~a, izjave podizvo|a~a, reference ponu|a~a, orjentacioni dinami~ki plan izvr{enja radova, garantno pismo uz ponudu, tekst (obrazac) garancije za avans, tekst (obrazac) garancije za dobro izvr{enje ugovora, tekst (obrazac) garancije za otklanjanje nedostataka u garantnom roku i tekst ugovora o gra|enju. Ugovor o zajedni~kom podno{enju ponude treba priloìti u svim slu~ajevima kada ponudu zajedno podnose dva ili vi{e ponu|a~a. Ugovor mora biti potpisan i ovjeren. U njemu mora biti imenovan jedan od njih koji }e, u slu~aju dobijanja posla, biti nosilac i koji }e potpisati ugovor o gra|enju s ovla{}enjem da jam~i zajedni~ki posao. Dokaz o ovla{}enom licu ponu|a~a je dokument koji pokazuje da je odre|eno lice ovla{}eno za punova`no zastupanje, potpisivanje, predstavljanje i raspolaganje sredstvima ponu|a~a. Ovla{}enje za predstavnika ponu|a~a je dokument kojim ponu|a~ ovla{}uje odre|eno lice da ga zastupa prilikom otvaranja ponuda od strane komisije investitora. Izjava ponu|a~a je dokument kojim ponu|a~ izjavljuje da je prou~io sve uslove i ostalu dokumentaciju, da ih prihvata i da je saglasan da prema njima u~estvuje u davanju ponude, te ukoliko mu se ponuda prihvati i zaklju~i ugovor o gra|enju. Izjava podizvo|a~a je dokument kojim podizvo|a~i izjavljuju da su im poznati uslovi pod kojim ponu|a~ daje ponudu i cijene za svoje radove iz te ponude, te da su raspravili sva pitanja u pogledu me|usobne saradnje i ostale uslove koji su od bitnog zna~aja za normalno odvijanje radova. Isto tako izjavljuju da su saglasni da sa ponu|a~em zaklju~e podizvo|a~ki ugovor ukoliko ovaj bude izabran za izvo|a~a radova. Reference ponu|a~a, su dokumenta na osnovu kojih investitor treba da procijeni podobnost ponu|a~a. Naj~e{}e se traè slede}a dokumenta: rje{enje o registraciji ponu|a~a, stanje stru~nih kadrova zaposlenih kod ponu|a~a, spisak stru~nih kadrova koje ponu|a~ namjerava angaòvati na gra|enju objekta, stanje radne snage sa kojom ponu|a~ raspolaè, stanje mehanizacije i transportnih sredstava sa kojima ponu|a~ raspolaè, spisak do sada (obi~no zadnjih 10 god.) izgra|enih sli~nih objekata, spisak objekata na kojma ponu|a~ u vrijeme davanje ponude radi, izjave investitora izgra|enih objekata (u poslednjih 5. god), zavr{ni ra~un ponu|a~a za poslednje dvije godine, dokaz o bonitetu ponu|a~a i eventualno druga dokumenta koja bi bila od interesa za ocjenu podobnosti ponu|a~a. Ukoliko ponu|a~ namjerava angaòvati podizvo|a~e onda i za njih treba da podnese ovakvu dokumentaciju. Orijentacioni dinami~ki plan izvr{enja radova kojim ponu|a~ treba da dokaè rok zavr{etka objekta koji je predloìo u svojoj ponudi. U dinami~kom planu treba da se nalaze osnovne vrste radova koje odre|uju rok zavr{etka objekta. Garancija uz ponudu je dokument kojim }e banka ponu|a~a garantovati, sa odre|enim procentom od visine ponude (obi~no oko 5%), da }e ponu|a~ ostati pri svojoj ponudi u roku opcije (obi~no 45 dana) i ako bude izabran zaklju~iti ugovor o gra|enju. Ovom garancijom ponu|a~ garantuje da }e pribaviti i garanciju za dobro izvr{enje ugovora. U protivnom banka -garant }e iznos iz garancije isplatiti investitoru na njegov prvi poziv. Tekst (obrazac) garancije za avans je dokument kojim }e banka ponu|a~a garantovati da }e ponu|a~, ukoliko dobije avans, isti vratiti u skladu sa ugovornim dokumentima. U protivnom nevra}eni dio avansa investitoru }e na njegov poziv, isplatiti banka-garant. Tekst ove garancije ponu|a~ treba da potpi{e prije podno{enja ponude, ~ime potvr|uje saglasnost sa sadrìnom iste. Tekst (obrazac) garancije za dobro izvr{enje ugovora je dokument kojim }e banka izvo|a~a radova garantovati da }e, ukoliko izvo|a~ radova ne izvr{ava ugovorene obaveze u skladu sa ugovorom i ugovornim dokumentima, investitoru, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos (obi~no 10% od ugovornog iznosa) i time
87
ga obe{tetiti zbog neizvr{avanja obaveza od strane izvo|a~a radova. Tekst ove garancije ponu|a~ treba da potpi{e prije podno{enja ponude, ~ime potvr|uje da je saglasan sa sadrìnom iste. Tekst (obrazac) garancije za otklanjanje nedostataka u garantnom roku je dokument kojim }e banka izvo|a~a radova garantovati da }e, ukoliko izvo|a~ radova ne bude izvr{avao svoje obaveze u garantnom roku u skladu sa ugovorom i ugovornim dokumentima, investitoru, na njegov poziv, isplatiti garantni iznos (obi~no 5% od ukupne vrijednosti po kona~nom obra~unu) i time ga obe{tetiti zbog neizvr{avanja obaveza od strane izvo|a~a radova. Tekst ove garancije ponu|a~ treba da potpi{e prije podno{enja ponude, ~ime potvr|uje da je saglasan sa sadrìnom iste. Tekst ugovora o gra|enju je dio ugovornih dokumenata, koji ukazuje na na~in i sadràj regulisanja me|usobnih prava i obaveze investitora i izvo|a~a radova. On naj~e{}e sadrì odredbe kojima se reguli{u: predmet ugovora, ugovorena vrijednost radova, rok zavr{etka objekta, penali, premije, pitanja isplate avansa, na~in i rokovi pla}anja, sadràj sastavnih djelova ugovora, na~in rje{avanja sporova, nadle`nost suda i sl. Sastavni dio ugovora ~ine ugovorna dokumenta i ostala dokumentacija koju zajedni~ki utvrde investitor i izvo|a~. Ponu|iva~ na tekst ugovora mora da d saglasnost prije podno{enja ponude, koji se u fazi zaklju~ivanja ugovora, saglasno, moè u manjoj mjeri izmijeniti. 8.3.2 Javno nadmetanje Ako je investitor odlu~io da gra|enje objekta ustupi putem javnog nadmetanja, treba da o tome raspi{e oglas. Ovim postupkom, koji se primjenjuje kod najve}eg broja objekata srednje veli~ine i vrijednosti, predstavlja istovremeno utvr|ivanje podobnosti i cjenovne povoljnosti ponu|a~a. Investitor u tom smislu sprovodi niz aktivnosti, a ponu|a~i su obavezni da ih slijede. Procedura je slede}a: raspisivanje oglasa o javnom nadmetanju; priprema ponude od strane ponu|a~a; primopredaja ponude; otvaranje i ocjena ponuda; dono{enje odluke o izboru najpovoljnijeg ponu|a~a i zaklju~ivanje ugovora o gra|enju. Raspisivanje oglasa. Oglas o javnom nadmetanju raspisuje investitor u sredstvima javnog informisanja, po svom izboru. Ovim oglasom investitor poziva zainteresovana gra|evinska preduze}a da podnesu ponudu za gra|enje predmetnog objekta. Oglas treba da sadrì podatke o: investitoru, objektu, predra~unskoj vrijednosti, roku gra|enja, vremenu preuzimanja dokumentacije, cijeni ugovorne dokumentacije, na~inu i vremenu podno{enja ponude, mjestu i vremenu otvaranja ponuda, kriterijumima za izbor najpovoljnijeg ponu|a~a, roku izbora najpovoljnijeg ponu|a~a i dr. Investitor treba da omogu}i ponu|a~ima uvid u lokaciju, pripremljenu tehni~ku dokumentaciju i druge elemente od interesa za izradu kvalitetne ponude. Na osnovu oglasa ponu|a~ moè podi}i ugovorna dokumenta na osnovu kojih treba da pripemi ponudu. Priprema ponude od strane izvo|a~a radova. Svako gra|evinsko preduze}e u okviru svoje organizacione strukture ima sektor ili slu`bu za istraìvanje trì{ta ~iji je osnovni zadatak da prati gra|evinsko trì{te i trì{te nabavke. To predstavlja da je preduze}e uvijek spremno da u relativno kratkom vremenu, pripremi svaku ponudu na osnovu oglasa o javnom nadmetanju ili na osnovu traènja investitora. Istraìvanje trì{ta, obrada ponude, a kasnije i ugovaranje, zahtijeva angaòvanje tima iskusnih stru~njaka koji }e biti isklju~ivo orjentisani na pribavljenje relevantnih informacija o stanju na gra|evinskom trì{tu, o potencijalnim investicijama, mogu}oj konkurenciji, kao i ostalim faktorima koji mogu biti od zna~aja za dobijanje poslova. Paralelno sa ispitivanjem gra|evinskog trì{ta treba ispitivati i trì{te nabavke mehanizacije, materijala, poluproizvoda i kori{}enja odgovaraju}ih usluga od specijalizovanih preduze}a. Saznanja o namjerama investitora za gra|enje nekog objekta dobijaju se li~nim kontaktima; putem sredstava javnog informisanja; na osnovu planova i programa preduze}a, dru{tevno-politi~kih zajednica i drugih subjekata. Osnov za izradu realne ponude ~ini tehni~ka dokumentacija koju je pripremio investitor i informacije o terenskim uslovima i lokalnim prilikama, mogu}nostima nabavke i cijenama mehanizacije, materijala, poluproizvoda i usluga. U tom cilju ponu|a~ treba da prou~i: tehni~ku dokumentaciju; mogu}nosti preduze}a i njegovih podizvo|a~a;
88
geografske, topografske, geolo{ke, geomehani~ke, hidrolo{ke, klimatsko-meteorolo{ke, saobra}ajne i druge uslove; mogu}nost i na~ine snadbijevanja elektri~nom energijom, naftnim derivatima, plinom, gasom, vodom i mogu}nostima odovo|enja prljavih voda; mogu}nost snadbijevanjem materijalom i poluproizvodima; mogu}nost obezbje|ivanja radne snage i uslova smje{taja i ishrane; mogu}nost obezbje|enja mehanizacije, transportnih sredstava, poslovnog i skladi{nog prostora; mogu}nost uspostavljanja telefonskih i drugih veza; mogu}nost kooperacije sa lokalnim preduze}ima; lokalne cijene materijala, mehanizacije, usluga i drugih elemenata bitnih za izra~unavanje ponu|ene cijene. Posebno je va`no da se detaljno prou~e svi elementi ugovorne dokumentacije da bi se identifikovali zahtjevi i èlje investitora i sagledale obaveze budu}eg izvo|a~a radova. To se naro~ito odnosi na uslove ugovora kojima su detaljno precizirane obaveze i prava investitora i izvo|a~a radova. Pored ovoga, u pripremi za izradu ponude, potrebno je detaljno prou~iti i utvrditi: metode rada i tehnologiju gra|enja; vrste, kapacitete i broj ma{ina i transportnih sredstava; {emu organizacije i {emu rukovo|enja radovima; na~in snadbijevanja materijalom i poluproizvodima; na~in spoljenjeg transporta; cijene materijala, radne snage, mehanizacije i usluga; orjentacioni dinami~ki plan izvr{enja radova; mjere higijensko-tehni~ke za{tite na radu i za{tite ìvotne sredine; vrstu i obim pripremnih radova i dr. Na osnovu prou~avanja, utvr|ivanja osnovnih polaznih parametara i zahtjeva investitora navedenih u ugovornoj dokumentaciji pristupa se izradi analiza cijena, tj. iznalaènju cijene ko{tanja za pojedine vrste radova (jedini~na cijena) i ukupno za objekat (ukupna cijena). Jedini~na cijena se izra~unava na osnovu utro{ka materijala, mehanizacije i radne snage za jedinicu proizvoda i cijena materijala, mehanizacije i radne snage. Cijena radne snage u bruto iznosu mnoì se sa reìjskim faktorom koji sadrì sve indirektne tro{kove, tj. tro{kove reìje (detaljnije vidi [Error! Reference source not found.]). Sagledavanje svih elemenata tro{kova i njihovo uklju~ivanje u jedini~ne cijene je veoma va`no, jer se eventualni propusti kasnije ne mogu ispraviti. Takvi propusti bi doveli izvo|a~a radova do gubitka i nemogu}nosti da izvr{i ugovorene obaveze. Ukoliko ponu|a~ namjerava angaòvati podizvo|a~e za pojedine objekte (kod kompleksnih investicionih Projekata) ili za pojedine zanatske ili instalaterske radove, onda }e u toku pripreme ponude zatraìti ponude od vi{e podizvo|a~a. Na bazi njihovih ponuda i dogovora sa njima ponu|a~ }e izabrati najpovoljnije podizvo|a~e i sa elementima iz njihovih ponuda kompletirati svoju ponudu. Nakon utvr|ivanja jedini~nih cijena i cijena podizvo|a~a, stvoreni su uslovi da se: uradi predra~un radova i utvrdi ukupna ponu|ena cijena, utvrde uslovi za izbor podizvo|a~a za radove koji nijesu predvi|eni predra~unom i utvrde elementi za formiranje cijena za radove van predra~una. Utvr|ivanje cijene ko{tanja je stvar stru~nog tima a ponu|enu cijenu, na bazi ekonomskih i drugih elemenata konjukture, stanja na gra|evinskom trì{tu i politike preduze}a, odre|uje rukovode}i tim preduze}a. Paralelno sa utvr|ivanjem cijene, koja }e biti ponu|ena investitoru, treba raditi i na ostalim elementima ponude (dokumentaciji) koji su traèni ugovornom dokumentacijom, jer su svi ovi elementi u direktnoj vezi sa cijenom. Pri tome, treba se u svemu pridràvati uputstava ponu|a~ima, kako bi se sistematizovala i u skladu sa zahtjevima investitora pripremila kompleksna ponuda. Ovo podrazumijeva da se pripremi: ugovor o zajedni~kom podno{enju ponude (ako je takva namjera); dokaz o ovla{}enom licu ponu|a~a; ovla{}enje za predstavnike ponu|a~a; izjave ponu|a~a i podizvo|a~a (ako ih ima); reference ponu|a~a i podizvo|a~a (ako ih ima);
89
orjentacioni dinami~ki plan izvr{enja radova i garancija uz ponudu. Isto tako, paralelno sa utvr|ivanjem cijene, treba prou~iti tekst ugovora o gra|enju i garanciju za avans, za dobro izvr{enje radova i za otklanjanje nedostataka u garantnom roku. Tekstove garancija treba razmotriti sa svojom bankom i obezbijediti uslove da banka izda takve garancije, jer u protivnom nema svrhe pripremati i podnositi ponudu. Ovo je sve va`no, jer ima odraza na cijenu ko{tanja (svaka garancija ko{ta). Treba obratiti pa`nju da se sva prazna mjesta u ponudi popune i da se potpi{u sva dokumenta na mjestima gdje je to ugovornom dokumentacijom predvi|eno. U fazi pripreme ponude treba se pripremiti za eventualne razgovore sa investitorom, koje }e on, u fazi analiziranja ponuda, èljeti da obavi sa ponu|a~ima koje je svrstao u uì izbor. U tom smislu treba pripremiti osnovne elemente na osnovu kojih su utvr|ene cijene i rokovi za zavr{etak objekta i sagledati ukupne potrebe materijala, poluproizvoda, mehanizacije i radne snage (pripremiti stati~ke planove). Posebno }e investitor traìti da provjeri dokumentaciju o dokazivanju podobnosti ponu|a~a, pa se u tom smislu treba pripremiti. Saznanje da investitor ima pravo i èlju da provjeri elemente ponude upu}uju ponu|a~a na potrebu izrade realne i objektivne ponude koju }e mo}i u svim prilikama da potkrijepi objektivnim ~injenicama. Ukoliko ponu|a~ èli ne{to posebno saop{titi investitoru on to moè uraditi u formi pisma koje prilaè uz ponudu. To se moè odnositi na eventualna projektna ili druga rje{enja koja je ponu|a~ detaljno prou~io. Na kraju treba naglasiti da ponuda: na svojevrstan na~in investitoru ukazuje na sve tehnolo{ko- tehni~ke i organizacione kvalitete ponu|a~a; ukazuje na ozbiljnost ponu|a~a u pripremi ponude, {te pretpostavlja da }e sa takvom ozbiljno{}u izvr{avati i radove, ako mu se isti ustupe; unaprijed iskazuje rije{enost i volju ponu|a~a da preuzme posao ukoliko mu ga investitor povjeri i da bi eventualno odustajanje od posla nanijelo ponu|a~u materijalnu (garancija uz ponudu) i poslovnu {tetu. Zbog toga, izradi ponude treba posvetiti veliku pa`nju i angaòvati svoje najkvalitetnije kadrove i opremu, jer poslovi moraju biti kvalitetno sagledani i procijenjeni. Primopredaja ponude. Ponu|a~ se mora postarati da ponudu investitoru preda u ta~no odre|eno vrijeme, na na~in i u formi kako je to predvi|eno uputstvima ponu|a~a. Investitor prima ponudu, provjerava da li je upakovana u skladu sa uputstvima ponu|a~ima i ponu|a~u izdaje odgovaraju}u potvrdu. Otvaranje i ocjena ponude. Ponude se otvaraju u prostoriji i u vrijeme koje je odre|eno oglasom o javnom nadmetanju. Ponude otvara stru~na komisija koju je imenovao investitor u skladu sa svojim organizacionim aktima. Sastav komisije zavisi od vrste objekta i predmeta javnog nadmetanja. Naime, ako se traì ponuda i za opremanje objekta onda u komisiji treba da budu i odgovaraju}i specijalisti za tu vrstu opreme. Pored tehni~kih stru~njaka u komisiju treba uvijek imenovati i po jednog pravnika i ekonomistu. Otvaranju ponuda mogu prisustvovati ovla{}eni predstavnici punu|a~a. O toku otvaranja ponuda vodi se zapisnik koji na kraju potpisuju svi prisutni ~lanovi komisije i ovla{}eni predstavnici ponu|a~a. U zapisnik se upisuju: nazivi ponu|a~a i njihova sjedi{ta, kompletnost ponude, ponu|ene cijene, rok zavr{etka objekta, dopunska pisma i dr. Ovla{}eni prestavnici ponu|a~a imaju pravo da stave primjedbe na tok otvaranja ponuda ako smatraju da je povrije|en postupak propisan zakonskim propisima, podzakonskim aktima ili uslovima iz ugovorne dokumentacije. Komisija koja je otvorila ponude, ili novoimenovana, u nastavku rada, samostalno, provjerava i upore|uje ponude svih ponu|a~a. Provjera se mora izvr{iti po svim elementima ugovorne dokumentacije. Isto tako treba ih provjeriti i uporediti po osnovu svih kriterijuma koji su propisani radi izbora najpovoljnijeg ponu|a~a. Komisija }e po svom naho|enju posjetiti ponu|a~e i provjeriti sve elemente dokumentacije za utvr|ivanje podobnosti ponu|a~a. Komisija je obavezna da pripremi i obrazloì predlog investitoru za izbor najpovoljnijeg ponu|a~a. Obrazloènje mora biti takvo da moè pruìti odgovor na sva eventualna pitanja i prigovore nezadovoljnih ponu|a~a. Investitor moè, ali ne mora, da prihvati predlog komisije. Iskustvo pokazuje da u najve}em broju slu~ajeva investitor prihvata predlog komisije. Dono{enje odluke o izboru najpovojlnijeg ponu|a~a. Investitor, na predlog komisije, donosi odluku o izboru najpovoljnijeg ponu|a~a i dostavlja je svim ponu|a~ima. Ponu|a~ koji je nezadovoljan odlukom investitora moè podnijeti prigovor. Prigovor mora biti detaljno obrazloèn. Po prigovoru odlu~uje investitor i
90
donosi kona~nu odluku. Ako ponu|a~, koji je podnio prigovor, nije zadovoljan kona~nom odlukom investitora moè se obratiti tu`bom nadle`nom sudu. Zaklju~ivanje ugovora o gra|enju. Kada je prihva}ena ponuda najpovoljnijeg ponu|a~a, zaklju~ivanje ugovora o gra|enju ne bi trebalo da predstavlja nikakav problem. Nakon dono{enja kona~ne odluke o ustupanju gra|enja objekta investitor poziva odabranog ponu|a~a radi zaklju~ivanja ugovora. Postoje slu~ajevi (veoma rijetki) da se ponu|a~ ne odazove pozivu investitora. U takvom slu~aju ponu|a~ gubi garanciju uz ponudu, a investitor raspisuje novi oglas, ili poziva radi zaklju~ivanja ugovora slede}eg, po povoljnosti, ponu|a~a, ako to ocijeni cjelishodnim. Zaklju~enim ugovorom izvo|a~ radova se obavezuje da u odre|enom roku, pribavi garanciju za dobro izvr{enje ugovora. Ukoliko to izvo|a~ radova ne uradi ugovor se, po zahtjevu investitora, moè raskinuti na {tetu izvo|a~a radova. U ovom slu~aju investitor zadràva garanciju uz ponudu. 8.3.3 Prikupljanje ponuda Ako investitor odlu~i da gra|enje objekta ustupi prikupljanjem ponuda procedura se ne{to razlikuje od one koja je obja{njenja kod javnog nadmetanja. Naime, investitor na isti na~in radi ugovornu dokumentaciju ali postupak izbora vr{i se u dvije faze: utvr|ivanje podobnosti ponu|a~a i prikupljanje ponuda. Utvr|ivanje podobnosti ponu|a~a, kao prethodni postupak ili prva faza, sprovodi se na bazi dokumentacije (tre}a knjiga) koju je uradio investitor ili organizacija koju je on odobrio. Na osnovu ove dokumentacije investitor raspisuje oglas o utvr|ivanju podobnosti, ponu|a~i pripremaju dokumentaciju, predaju je investitoru, sprovodi se postupak otvaranja ponude i dono{enja odluke investitora o izboru podobnih ponu|a~a. Prikupljanje ponuda, kao zavr{ni postupak u izboru izvo|a~a radova, vr{i se od izabranih podobnih ponu|a~a. Naime, investitor im dostavlja ugovornu dokumentaciju (prva i druga knjiga) i zahtijeva od njih da pripreme i podnesu ponudu u odre|enom roku. Ponu|a~ priprema ponudu na ve} obja{njeni na~in i dostavlja je investitoru. Investitor otvara ponude (uz prisustvo ponu|a~a), analizira iste, donosi odluku i sa najpovoljnijim ponu|a~om zaklju~uje ugovor o gra|enju. Ukoliko je od utvr|ivanja podobnosti protekao duì vremenski period, investitor moè traìti dopunsku dokumentaciju za ocjenu sada{nje podobnosti ponu|a~a. To je u stvari skra}ena verzija tre}e knjige, a sadrì samo one elemente za koje postoji najve}a vjerovatno}a da je moglo do}i do promjene (stanje kadrova i mehanizacije, finansijsko stanje, angaòvanost na drugim objektima i radovima i sl.) Sve ostalo {to je re~eno kod javnog nadmetanja vaì i kod ovog postupka ustupanja izgradnje objekta. Ovaj postupak se koristi kod velikih objekata ~ije gra|enje dugo traje i ~ija je investiciona vrijednost velika (industrijski kompleksi, saobra}ajnice, luke, hidrotehni~ki objekti, veliki tuneli, mostovi velikog raspona i dr.).
8.3.4 Neposredna pogodba

Ako je u pitanju gra|enje objekta manjeg obima i manje investicione vrijednosti ili ako ni poslije dva poku{aja, putem javnog nadmetanja ili putem prikupljanja ponuda, nije izabran izvo|a~, investitor treba da gra|enje objekta ustupi putem neposredne pogodbe. Pona{anje investitora u ovom slu~aju nije definisano, {to zna~i da moè u direktnim kontaktima sa jednim ili vi{e ponu|a~a voditi pregovore i utvr|ivati elemente ugovora. U svakom slu~aju je dobro da uradi ugovornu dokumentaciju kao bazu za razgovore sa ponu|a~ima. Na ovaj na~in moè se ustupiti gra|enje objekta u vanrednim prilikama (zemljotresi i druge prirodne nepogode) i kada je u pitanju za{tita ljudi i imovine, tj. otklanjanje {tetnih posledica nekih iznenadnih doga|aja.
8.3.5 Ustupanje gra|enja objekta (izbor izvo|a~a radova) po posebnim na~inima

Investitor moè odlu~iti da ustupanje gra|enja objekta izvr{i po posebnim na~inima. Ovdje }e biti obra|ena dva na~ina koji se naj~e{}e primjenjuju u na{oj i inostranoj praksi: ustupanje gra|enja zajedno sa izradom tehni~ke dokumentacije ustupanje gra|enja po sistemu inènjeringa
91
Ustupanje gra|enja zajedno sa izradom tehni~ke dokumentacije moè se izvr{iti na jedan od ve} obja{njenih na~ina. Razlika je samo u sadràju dokumentacije koju daje investitor i sadràju ugovorne dokumentacije. U ovom slu~aju investitor ponu|a~ima treba da obezbijedi: studiju opravdanosti, rje{enje o lokaciji sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima i projektni zadatak. Uz ovo investitor moè obezbijediti podloge, podatke, studije i istrage, a moè zahtijevati da ih obezbijedi ili uradi sam izvo|a~. Razlika u tehni~koj dokumentaciji je u tome {to investitor potencijalnog izvo|a~a radova obavezuje da uradi tehni~ku dokumentaciju i obezbijedi podloge, podatke, studije i istrage, ako to nije investitor u prethodnom postupku uradio. Naravno, ponu|a~ u svojoj ponudi treba da ukalkuli{e tro{kove izvr{avanja ovih poslova. U ovoj varijanti ~esto se traì od ponu|a~a da ponudi fiksnu cijenu, tj. "klju~ u ruke". Kod klasi~nih objekta kao {to su stambene zgrade, {kole, dje~iji vrti}i, poslovne zgrade i sl. ovo je relativno lako izvodljivo, dok kod kompleksnijih i nestandardnih objekata ovo je, tako|e, mogu}e, ali uz daleko ve}a prou~avanja i uz ve}i rizik. U situacijma nestabilnog traì{ta, tj. inflacije ovaj sistem je prakti~no neprimjenljiv, bez velikih ograni~enja, koja na kraju dovode do rje{enja koje ne predstavlja fiksnu cijenu, tj. "klju~ u ruke". Zato je u ovakvoj situaciji najrealnije, i najpravednije, i}i na jedini~ne cijene i stvarno izvedene koli~ine. Ustupanje izgradnje po sistemu inènjeringa, tako|e se moè izvr{iti na jedan od ve} obja{njenih na~ina. I u ovoj varijanti postoji razlika u sadràju tehni~ke dokumentacije koju daje investitor i u sadràju tenderske dokumentacije. Investitor bi obezbijedio: studiju opravdanosti, rje{enje o lokaciji sa urbanisti~kotehni~kim uslovima i projektni zadatak. Sve ostalo: podloge, podatke, studije i istrage obezbje|uje sam izvo|a~ radova. Ovakav na~in se primjenjuje kod proizvodnih objekata gdje investitor od izvo|a~a radova traì: da obezbijedi tehnologiju i tehni~ku pomo}, da uradi tehnolo{ko-tehni~ku dokumentaciju, da izgradi objekat, da nabavi i montira opremu, da obu~i kadrove, da obezbijedi sirovine i energiju, da obavi probnu proizvodnju i dokaè projektovani kapacitet i projektovani nivo utro{ka sirovina, energije i radne snage po jedinici proizvoda. Naravno ovo pretpostavlja da izvo|a~ radova bira svoje podizvo|a~e, isporu~ioce opreme i montaère. Ovakav na~in izgradnje objekta primjenjuju inostrani investitori u stabilnim trì{nim i ostalim uslovima, koji su preduslov za uspostavljanje ovakvog odnosa izme|u investitora i izvo|a~a radova. Za slu~aj ustupanja izgradnje objekata prema jednom od pomenutih posebnih na~ina, investitor mora da obezbijedi stru~an i kompetentan nadzor u svim fazama realizacije ovakvog Projekta.
8.3.6 Ustupanje gra|enja objekata (izbor izvo|a~a radova) po Zakonu o javnim nabavkama
Pojedine zemlje, u cilju racionalne i strogo kontrolisane potro{nje sredstava budèta i fondova (poreskih obveznika) propisuju posebne na~ine i postupke za ustupanje izgradnje objekata, tj. izbora u~esnika u izgradnji objekata. Republika Crna Gore donijela je Zakon o javnim nabavkama 2001. godine [83]. Do dono{enja ovog zakona u Crnoj Gori je izbor u~esnika u izgradnji objekata vr{en na osnovu Zakona o izgradnji i finansiranju objekata i podzakonskih akata i primjenjivala su se tri na~ina: javno nadmetanje, prikupljanje ponuda i neposredna pogodba. U postupku pripreme Ugovorne dokumentacije naj~e{}e su kori{}eni FIDIC-ovi uslovi ugovaranja i na{e Uzanse o gra|enju. Odredbama ovog zakona, predvi|eno je da se izbor u~esnika u izgradnji objekata, tj. konsultanata, projektanata, izvo|a~a radova, isporu~ioca i montaèra postrojenja i opreme vr{i po posebnom postupku koji moraju primjenjivati: svi dràvni i op{tinski organi uprave, organizacije, ustanove i preduze}a; preduze}a sa ve}inskim vlasni{tvom dràve; fondovi i svi drugi korisnici budèta i fondova. Ovdje }e biti stavljen akcent na osnovne odredbe ovog zakona koje se odnose na izgradnju objekata. Osnovna opredjeljenja Zakona su da se: obezbijedi modernizacija sistema javnih nabavki; izvr{i harmonizacija prava sa me|unarodnim obavezama; omogu}i javna nabavka roba, radova i usluga uvo|enjem ve}e transparentnosti i nepristrasnosti;
92
osnuju ustanove koje su ovla{}ene da efikasno upravljaju sistemom javnih nabavki; obezbijedi ravnopravnost pristupa privatnog sektora ugovaranju sa dràvom; u {to ve}oj mjeri onemogu}i korupcija. Osnovne odredbe Zakona sadràne su u sljede}im poglavljima: definicije; na~ela; poziv za dostavljanje ponuda; dokumenta za nadmetanje; uputstvo ponu|a~ima; podno{enje ponuda; ispitivanje, vrednovanje i upore|ivanje ponuda; dodjela ugovora; konsalting usluge; slu`benici za javne nabavke; direkcija za nabavke i ad-hoc jedinica za upravljanje; komisije za dodjelu; pravila i formulari; transparentnost; javna infrastruktura; sporovi i nedozvoljene radnje. Definicije pojedinih izraza imaju za cilj da se u tuma~enju i primjeni Zakona suzi prostor za nejasno}e i nerazumijevanja. Na~elima se defini{u: podobnost; ravnopravnost u~estvovanja; nadmetanje, koje moè biti: {oping (manje nabavke); otvoreno: lokalno ili me|unarodno (poziv se daje javno); ograni~eno: lokalno ili me|unarodno (ponuda se traì od odre|enih ponu|a~a prethodno kvalifikovanih); dvostepeno (za sistem "klju~ u ruke", velike i sloène objekte, osjetljivu tehnologiju i sl.); prethodna kvalifikacija (kada se predvi|a ugovor "klju~ u ruke", ugovor o projektovanju ili menad`mentu); neposredni sporazum (kada je vrijednost ugovora ispod propisanog iznosa, naknadni radovi, hitni radovi i sl.); lizing (kada je vrijednost ugovora ispod propisanog iznosa i sl.); u~e{}e dru{tvene zajednice (kada u finansiranju u~estvuje dru{tvena zajednica, nevladine organizacije i dr.); konkurs za projektovanje; valuta i pla}anje; vrste ugovora, koji mogu biti: sa pau{alno odre|enom cijenom (ukupna unaprijed odre|ena cijena); sa jedini~nom cijenom (naplata po jedinici izvr{enog posla); sa dodatnim tro{kovima (stvarni tro{kovi: cijena radova, isporuka i usluga uve}anih za reìjske tro{kove i profit); kombinovani sa privremenom cijenom (kombinacija jedini~nih cijena i dodatnih tro{kova); sa trì{nom cijenom (na osnovu objavljenih cijena na trì{tu); klju~ u ruke (fiksna cijena za objekat u stanju spremnosti za upotrebu); o menad`mentu (sa odgovorno{}u i rizikom za cijenu, kvalitet i rok);
93
narud`benica (dovodi do ugovora nakon prihvatanja ponude); sa privremenom cijenom (u hitnim slu~ajevima); sa prethodno utvr|enom cijenom (moraju biti prethodno utvr|ene cijene); tehni~ke specifikacije i standardi; opomene i pismena saop{tenja. Poziv za dostavljanje ponuda se defini{e i donekle razlikuje za slu~aj otvorenog od zatvorenog nadmetanja. Naravno, defini{e se na~in prethodne selekcije ili predkvalifikacije ponu|a~a (lista, kriterijumi, kvalifikacija, izbor, izvje{taj, obavje{tenje). Dokumenta za nadmetanje su: uputstvo ponu|a~ima; tehni~ke specifikacije; predra~un radova (ili formular za ra{~lanjivanje pau{alno ugovorene cijene); uslovi ugovora; tehni~ka dokumentacija (za pojedine vrste ugovora); formulari garancija; formular ugovora; metodologija i kriterijum za vrednovanje; izjava o porijeklu opreme. Uz dokumenta za nadmetanje mora biti i op{ta informacija ~iji sadràj zavisi od vrste ugovora (mjesto izgradnje; infrastruktura; domicilni propisi o porezima i dr.; monetarni propisi i dr.). Svim ponu|a~ima moraju biti dati i odgovori na eventualno postavljena pitanja u toku priprema ponuda, ali samo u periodu koji je odre|en u pozivu za podno{enje ponuda. Uputstvom ponu|a~ima mora se definisati sljede}e: na~in popunjavanja propisanih formulara; garancije koje se zahtijevaju; na~in iskazivanja cijena; dokumenta o finansijskom stanju ponu|a~a; da li je dozvoljeno davanje varijantnih rje{enja i varijantne ponude; elementi za ispitivanje, vrednovanje i upore|ivanje ponuda; sredstva i na~in komuniciranja; informacije o podugovara~ima; cijena i dr. Tako|e se mora iskazati ta~an obim radova, opreme i usluga, kao i funkcije i ovla{}enja nadzornog organa investitora. U svakom slu~aju mora biti opisan postupak podno{enja ponuda i pravo ponu|a~a da podnese samo jednu ponudu. Naravno, moraju se definisati: koordinacija; nezavisnost ponu|a~a (izjava o nezavisnosti), sukob interesa; mogu}nost diskvalifikacije i sl. Rok vaènja ponuda, garancije, alternativne ponude, potpisivanje ponuda i drugi elementi ponude veoma su va`ni sa aspekta vrednovanja iste. Podno{enje ponuda vr{i se u utvr|enim rokovima (podzakonskim aktom) koji zavise od vrste nadmetanja, obima radova i vrste ugovora i ne mogu biti kra}i od 42 kalendarska dana za me|unarodno nadmetanje ni od 84 dana za velike obime radova. Ispitivanje, vrednovanje i upore|ivanje ponuda vr{i se po posebnom postupku. Prijem i otvaranje ponuda sprovodi komisija za otvaranje ponuda. Javno otvaranje vr{i se samo za slu~aj kada ponuda prema{uje odre|eni iznos. Vrednovanje i upore|ivanje ponuda vr{i posebna komisija imenovana za te poslove. Starje{ina ustanove imenuje komisiju za vrednovanje, kojoj su odre|eni zadaci, procedure, nadzor nad njenim radom, podno{enje izvje{taja i dr. Komisiju ~ine nadzornik i tri do pet ocjenjiva~a. Komisija moè zatraìti pomo} od eksperata za pojedinu oblast. Definisano je: {to su manja a {to ve}a odstupanja od propozicija (za ve}a odstupanja ponuda se odbija); cilj vrednovanja i upore|ivanja; metode i kriterijume za vrednovanje i upore|ivanje;
94
postupak za slu~aj prethodne kvalifikacije; povjerljivost; podno{enje izvje{taja i dr. Predvi|ena je i mogu}nost odbacivanja svih ponuda, ne isklju~ivo na osnovu broja ponuda, ve} zbog "bitne neprihvatljivosti". U ovom slu~aju propisane su aktivnosti koje treba da obavi investitor, uklju~uju}i: izmjenu tehni~kih specifikacija, uslova ugovora, na~ina ogla{avanja i sl. Dodjela ugovora vr{i se po proceduri: obavje{tenje o dodjeli; kompletiranje ugovornih dokumenata; potpisivanje ugovora i primopredaje garancije izvo|a~a radova. Konsalting usluge su posebno tretirane u Zakonu i na njih se ne primjenjuje na~elo "nadmetanje". Procedura dodjele ugovora za konsalting usluge je sljede}a: Sastavljanje liste izabranih nakon pravilno izvr{ene provjere kod odgovaraju}eg tijela ili nakon ogla{avanja, ako vrijednost usluga prevazilazi propisani iznos (10.000 eura). Na listi mora biti od 3 do 7 kandidata. Procjena tro{kova i odre|ivanje ukupne cijene usluga radi boljeg upore|ivanja; Priprema zahtjeva za podno{enje predloga (ponuda). Vrednovanje i upore|ivanje ponuda izvr{i}e se na osnovu tehni~kih i ekonomskih pokazatelja i pregovora. Ugovor se moè zaklju~iti kao: vremenski odre|en ugovor; ugovor o naknadama; procentualni ugovor ili ugovor sa neodre}enim periodom. Slu`benika za javne nabavke treba da imaju sve javne ustanove (investitori). Oni osnivaju komisiju za prijem i otvaranje ponuda. Zakonom su predvi|ena funkcija i ovla{}enja slu`benika za javne nabavke. Slu`benici za javne nabavke odgovorni su za sve ugovore ispod propisanog iznosa (do 30.000 eura za dobra i do 100.000 eura za radove). Direkcija za nabavke nema nadle`nost za izgradnju objekata. Njena osnovna du`nost je nabavka robe {iroke potro{nje i pruànje savjetodavnih usluga dràvnim organima. Javna ustanova (investitor) moè za svaki investicioni poduhvat (Projekat) osnovati ad-hoc jedinicu za upravljanje doti~nim Projektom. Prava i du`nosti jedinice su da: prikuplja neophodne informacije, upravlja Projektom, vr{i izbor u~esnika u izgradnji i se stara o izvr{enju ugovorenih obaveza. Komisija za dodjelu je nadle`na za svaki ugovor ~ija vrijednost prevazilazi propisani iznos. Komisiju za dodjelu ugovora koji se odnose na radove, ~ine predsjednik, njegov zamjenik i ad-hoc ~lan iz javne ustanove za ~iji se ra~un dodjela obavlja. Predsjednika i njegovog zamjenika imenuje Vlada Crne Gore na vrijeme ne duè od tri godine, s tim da se mogu imenovati za samo jo{ jedan mandat. Odre|eni su slu~ajevi opoziva ~lanova komisije; pravo komisije da izabere stru~ne konsultante; na~in odràvanja sjednica i zamjena u slu~aju odsutnosti; na~in dono{enja odluka i javnog obavje{tavanja. Komisija za javne nabavke donosi pravila i formulare za javne nabavke. Ona je du`na da obezbijedi da sistem javnih nabavki funkcioni{e po principu najve}e transparentnosti i nepristrasnosti. Komisija ima tri ~lana: predsjednika koji predstavlja Ministarstvo pravde, ~lana koji predstavlja Ministarstvo finansija i tre}eg ~lana koji predstavlja organe lokalne samouprave. Komisiju imenuje Vlada Crne Gore. Mandat komisije traje tri godine, s tim {to se moè imenovati jo{ samo na jedan mandat. Osnovne du`nosti komisije su da: se stara o interesima Republike; Skup{tinu Republike Crne Gore informi{e o javnim nabavkama; razmatra àlbe, uo~ene i utvr|ene nepravilnosti; arbitrira; odobrava propise i standardne formulare; daje preporuke Vladi i sl.
95
Komisija ima ovla{}enja da: nadzire rad jedinica za nabavke, Direkcije za nabavke i Direkcije za javne radove; provjerava prijave; donosi odluke u slu~aju sporova i odre|uje postupke javnih nabavki. Komisija je ve} donijela pravila javnih nabavki i propisala standardne formulare. Pravilima je propisano: podru~je, pravila i na~in primjene kao i standardni formulari (za dobra, radove, usluge i zajedni~ki za dobra, radove i usluge). Pravila i formulari su veoma detaljno obra|eni i veoma su obimni. Pored pravila donijeta su dva podzakonska akta [69], [70]. Kroz odredbe o transparentnosti tretiraju se: vi{kovi javnih ustanova; nezakoniti uticaj; sve~ana izjava i kodeks etike (obuhvata sve odgovorne za javne nabavke); izjave o posjedovanju imovine (daju svi odgovorni); izjava dobavlja~a; dostupnost pravilnika i standardnih formulara; javno obavje{tavanje o ugovorima; arhiva javnih nabavki; izvje{taj i ocjene. Javnom infrastrukturom smatraju se sva investiranja od strane javne ustanove (investitora), {to podrazumijeva sve aktivnosti od zamisli do kraja realizacije Projekta. Zakon predvi|a da Direkcija za javne radove osniva predinvesticionu komisiju kao svoju organizacionu jedinicu koja odobrava: "preliminarni plan Projekta; plan Projekta, kona~nu pripremu Projekta i kona~an plan". Komisiju ~ine: direktor Direkcije javnih radova; predstavnici ministarstava: finansija, za{tite ìvotne sredine i zdravlja; predstavnik ustanove odgovorne za Projekat i predstavnik svake druge ustanove po odluci Direktora. Zakonom je odre|en postupak izrade "predinvesticione studije" (studije opravdanosti), na~in odobrenja, sukob interesa i sl. Tako|e su definisani: na~in nadmetanja i ugovaranja; nadzor radova i nadzor nad sprovo|enjem ugovora. Sporovi se rje{avaju po posebnoj proceduri. Zakon uvodi pojam "presuditelji". Oni imaju zadatak da rje{avaju sporove izme|u ugovorenih strana. Imena presuditelja (jedan ili tri) moraju biti navedena u dokumentaciji za nadmetanje, {to zna~i da ih odre|uje investitor. Tako|e je definisan i postupak rje{avanja sporova u dva koraka: preventiva (àlbeni postupak, rok i nadle`ni sud) i sporovi (sporazumno rje{avanje sporova i me|unarodna arbitraà). Nedozvoljenim radnjama u duhu Zakona, smatraju se: zaklju~ivanje sporazuma radi prevare u cilju kontrolisanja trì{ta; ograni~avanje konkurencije; prevara prilikom davanja ponuda; potpla}ivanje. Odre|en je i postupak za prijavu, gonjenje i odgovornost. Na osnovu kratkog upoznavanja sa odredbama Zakona, mogu se izvesti neki zaklju~ci bitni za bolje razumijevanje cijele procedure izbora izvo|a~a radova : Izgradnja objekata (priprema, konsalting usluga, projektovanje, gra|enje, nabavka i montaà postrojenja i opreme, probna proizvodnja) tretira se kao svaka druga nabavka roba, usluga i sl., {to zna~i da se odustalo od dosada{njeg koncepta da se ove aktivnosti ure|uju posebno (Zakonom o izgradnji objekata i podzakonskim aktima). Istina ovo se odnosi samo na sredstva budèta i fondova ili kako se to obi~no kaè "sredstva ubrana putem poreza, doprinosa i taksa". Zakon je veoma sloèn, jer se odnosi na sve vrste javnih nabavki. Zbog toga je i terminologija neuobi~ajena za gra|evinarstvo, {to se mora usagla{avati u toku izrade ugovornih dokumenata (tendera). Procedura je veoma sloèna i dugotrajna, jer je konstituisano mnogo organa (slu`benik za javne nabavke, jedinica za upravljanje, komisija
96
za prijem i otvaranje ponuda, komisija za vrednovanje (nadzornik i ~lanovi), komisija za dodjele, direkcija za javne nabavke, direkcija za javne radove, predinvesticiona komisija, presuditelji, komisija za javne nabavke). Veoma je zna~ajno, a posebno sa aspekta gra|evinarstva, da je Zakonom predvi|eno da "nijedna aktivnost predvi|ena ovim zakonom ne}e biti zapo~eta bez sredstava koja su prethodno izdvojena za tu namjenu". Odredbe Zakona unijele su velike promjene u metode i procedure pripreme tenderske dokumentacije ("dokumentacija za nadmetanje"), pripreme ponude, dokaz podobnosti i ugovaranja. To se posebno odnosi na: dokumentaciju za utvr|ivanje podobnosti; metode nadmetanja i vrste ugovora. Na gra|evinskim stru~njacima, ma gdje radili, ako èle da u~estvuju u izgradnji objekata koje finansira dràva (a to nijesu mala sredstva) je da se pripreme za primjenu odredaba ovog Zakona. U tom smislu ne smije izostati organizovana edukacija ovih kadrova, jer je to uslov da se brè savladaju sve navike, koje su u razvijenim ekonomijama ve} duè u primjeni.
8.4 Upravljanje gra|enjem objekta

Pod gra|enjem objekta podrazumijeva se izvr{enje svih prethodnih, pripremnih i glavnih radova; nabavka i montaà opreme i postrojenja; ure|enje okolnog prostora i izgradnja infrastrukture. Za po~etak gra|enja objekta moraju se stvoriti preduslovi koji obezbje|uju kontinuirano, kvalitetno, pravovremeno i ekonomi~no izvr{avanje svih gra|evinskih, gra|evinsko-zanatskih i instalaterskih radova, te montaà opreme i postrojenja. Ove preduslove stvaraju investitor i izvo|a~ radova svaki u svom domenu aktivnosti. U tom smislu investitor ima obavezu da izvo|a~a radova uvede u posao i da obezbijedi kontrolu izvr{avanja ugovora u pogledu kvaliteta, roka, tro{kova i po{tovanja op{tih tehni~kih propisa i podzakonskih akata koji se odnose na aktivnosti oko gra|enja objekta. Izvo|a~ radova treba da preuzme gradili{te i da pristupi izvr{avanju svih prethodnih, pripremnih i glavnih radova uz istovremenu kontrolu svih svojih aktivnosti na tom planu.
8.4.1 Uvo|enje izvo|a~a radova u posao

Da bi izvo|a~ radova otpo~eo sa radovima investitor je duàn da ga uvede u posao. Smatra se da je investitor izvr{io ovu obavezu ako je izvo|a~u radova predao: tehni~ku dokumentaciju; lokaciju na kojoj treba da se gradi objekat i drugo zemlji{te potrebno za gra|enje, sa dokazom o pravu svojine, odnosno pravu kori{}enja zemlji{ta; sve nivelacione i regulacione linije i visinske ta~ke; gra|evinsku dozvolu; dokaz o obezbje|enju finansijskih sredstava; rje{enje o postavljanu rukovodioca nadzora i nadzornih organa; dokaz o uplati avansa, ako je ugovorom predvi|ena obaveza investitora da plati avans i ako je izvo|a~ radova dao garanciju na avans. Investitor je duàn da izvo|a~a radova uvede u posao u roku koji je predvi|en ugovorom o gra|enju. U protivnom izvo|a~ radova }e imati pravo da produì rok za zavr{etak objekta. U rje{enju o postavljanju rukovodioca nadzora i ostalih nadzornih organa investitor mora navesti njihove du`nosti, prava i odgovornosti, koja se moraju nalaziti u okviru onih koja su predvi|ena ugovornom dokumentacijom i zakonskim propisima. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi za pojedine vrste radova i instalacija moraju ispunjavati zakonom propisane uslove koji su istovjetni kao i za rukovodioca gra|enja. Na dan uvo|enja izvo|a~a radova u posao otvara se gra|evinski dnevnik u kome se konstatuje da ga je investitor uveo u posao, a ovaj primio lokaciju i svu dokumentaciju, ~ime su stvoreni uslovi da otpo~nu radovi.
97
8.4.2 Izvo|enje radova

Izvo|a~ prije izvo|enja radova treba da uradi izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja koji, pored glavnog i izvo|a~kog projekta, predstavlja osnovni dokument za uspje{no izvo|enje radova. Najbolje je da izvo|a~ radova odmah po obavje{tenju investitora, da mu je povjeren posao na gra|enju objekta pristupi izradi ovog projekta. Time }e se dobiti u vremenu i stvoriti uslovi, da se odmah po uvo|enju u posao mogu otpo~eti pripremni radovi, koji su projektom organizacije i tehnologije gra|enja definisani. Pretpostavka je da je izvo|a~ radova ve} imenovao rukovodioca gra|enja i potreban broj njegovih saradnika. On je obavezan da o ovome donese rje{enje u kojemu }e odrediti du`nosti, prava i odogovornosti rukovodioca gra|enja, koja se moraju nalaziti u okviru onih predvi|enih ugovornim dokumentima i zakonskim propisima. Ovo rje{enje on je duàn blagovremeno dostaviti investitoru. Rukovodilac gra|enja mora ispunjavati zakonom propisane uslove. Gra|enje objekta, odnosno izvo|enje radova mogu vr{iti preduze}a koja: su upisana u sudski registar; imaju odgovaraju}i broj zaposlenih stru~nih lica sa visokom stru~nom spremom; imaju odgovaraju}e stru~ne rezultate u izgradnji te vrste objekata; imaju odgovaraju}u tehni~ko-tehnolo{ku opremljenost za izvo|enje te vrste objekata; imaju licencu Inènjerske komore. Licencu Inènjerske komore za gra|enje objekata za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`ni republi~ki organ za poslove gra|evinarstva (specifi~ni objekti), moè dobiti preduze}e pod uslovom da: je upisano u odgovaraju}i sudski registar za gra|enje tih objekata, odnosno izvo|enje pojedinih radova na objektu; ima najmanje tri zaposlena lica sa visokom {kolskom spremom odgovaraju}e struke sa ovla{}enjem za rukovo|enje gra|enjem; preduze}e ili zaposlena lica u njemu imaju odgovaraju}e stru~ne rezultate u izgradnji te vrste objekata i ima odgovaraju}u tehni~ko-tehnolo{ku opremljenost za izvo|enje te vrste radova. Licencu za objekte za koje gra|evinsku dozvolu izdaju nadle`ni organi prestonice, glavnog grada, odnosno op{tine, moè dobiti preduze}e pod uslovom da: je upisano u odgovaraju}i sudski registar za gra|enje tih objekata, odnosno izvo|enje pojedinih radova na objektu; ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom {kolskom spremom odgovaraju}e struke sa ovla{}enjem za rukovo|enje gra|enjem. Preduze}e moè dobiti licencu za izvo|enje pojedinih, vi{e ili za sve vrste radova na objektu. Licenca se izdaje na ograni~eni vremenski period kako bi se poslije tog perioda moglo provjeriti da li preduze}e i dalje ispunjava uslove za izvr{enje radova za koje je dobilo licencu. Ponovnim izdavanjem licenci preduze}e moè dobiti licencu za obavljanje istih poslova, moè se pove}ati ili smanjiti broj pojedinih vrsta radova koje moè izvr{avati, a moè se i oduzeti licenca ako je prestalo da se bavi predmetnim poslovima. Ovla{}enje za rukovo|enje gra|enjem moè dobiti lice koje: ima visoku stru~nu spremu odgovaraju}e struke; je poloìlo stru~ni ispit; ima najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima gra|enja objekata; je ~lan Inènjerske komore. Stru~ni ispit se polaè po programu, koji donosi nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo, pred komisijom koju imenuje Inènjerska komora. Stru~ni ispit se sastoji iz op{teg i posebnog dijela. Op{ti dio ispita se polaè prema jedinstvenom programu, a stru~ni dio prema posebnom programu za svaku od inènjerskih struka. Stru~ni ispit moè polagati lice koje: ima visoku stru~nu spremu gra|evinske, arhitektonske, ma{inske, elektro, tehnolo{ke i druge odgovaraju}e tehni~ke struke i ima najmanje tri godine radnog iskustva na gra|enju, odnosno izvo|enju pojedinih radova na objektu. Lica koja imaju nau~ni stepen magistra i doktora nauka oslobo|ena su polaganja stru~nog ispita.
98
Gra|enjem objekta za koji gra|evinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadle`no za poslove gra|evinarstva moè rukovoditi lice koje ima ovla{}enje za rukovo|enje gra|enjem. Gra|enjem ostalih objekata moè rukovoditi lice koje ima visoku {kolsku spremu odgovaraju}e struke, odnosno smjera, najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima gra|enja i lice sa vi{om stru~nom spremom i pet godina radnog iskustva na poslovima gra|enja. Izvo|enjem pojedinih gra|evinsko-zanatskih i instalaterskih radova i radova na unutra{njem ure|enju objekta i ure|enju terena moè rukovoditi i lice sa vi{om i srednjom stru~nom spremom odgovaraju}e struke, sa najmanje tri godine radnog iskustva na poslovima gra|enja. Gra|enjem objekta porodi~ne stambene zgrade sa najvi{e dvije nadzemne etaè ukupne povr{ine do 250 2 m i pomo}nih objekata moè da rukovodi lice koje ima najmanje srednju stru~nu spremu gra|evinske ili arhitektonske struke. Izvo|a~ radova je duàn da o danu po~etka gra|enja objekta obavijesti nadle`ni op{tinski organ za poslove gra|evinarstva i to najmanje 8 dana prije po~etka gra|enja. Uz prijavu o po~etku gra|enja izvo|a~ je duàn da nadle`nom organu dostavi i Elaborat o ure|enju gradili{ta (vidi poglavlje 12.2). Za specifi~ne objekte izvo|a~ radova je duàn da o po~etku gra|enja obavijesti i nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo. Nadle`ni op{tinski organ je duàn da prije po~etka gra|enja, na poziv investitora obiljeì urbanisti~ku pracelu, gra|evinsku i regulacionu liniju i visinsku ta~ku i o tome sa~ini odgovaraju}i protokol. Izvo|a~ radova je tako|e duàn da obavijesti nadle`ni op{tinski organ o zavr{etku iskopa i pripreme temelja za betoniranje, kako bi ovaj, najkasnije u roku od tri dana izvr{io kontrolu usagla{enosti temelja sa glavnim projektom. Predstavnik nadle`nog op{tinskog organa duàn je o pregledu izdati propisani dokument. Izvo|a~ radova je duàn da radove izvodi u skladu sa tehni~kom dokumentacijom, ugovornom dokumentacijom, izvo|a~kim projektom organizacije i tehnologije gra|enja, tehni~kim propisima, normativima, standardima i op{te vaè}im zakonskim propisima. U tom smislu, sav materijal koji upotrebljava mora biti nov, standardnog i prvoklasnog kvaliteta, sa najboljom izradom i markom. Mehanizacija mora biti savremena i odgovaraju}eg kvaliteta i kapaciteta za predvi|ene radove. Tehni~ko i ostalo osoblje mora biti stru~no i savjesno, a radna snaga odgovaraju}e kvalifikacije i obu~enosti. U cilju ispunjavanja ovih zahtjeva potrebno je da izvo|a~ radova : tehni~ku dokumentaciju, izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja, gra|evinsku dozvolu, rje{enja o postavljanju rukovodioca nadzora, ostalih nadzornih organa i rukovodioca gra|enja stalno ima na objektu; za sve eventualne izmjene i dopune tehni~ke dokumentacije traì odobrenje od nadzornog organa i investitora; na propisan na~in obiljeì gradili{te, vodi brigu o odràvanju i pravilnom kori{}enju zemlji{ta koje mu je investitor predao; organizuje ~uvanje gradili{ta i obezbijedi: protivpoàrnu za{titu, osvjetljenje, prolaznike i susjedne objekte; ~uva od o{te}enja i uni{tenja sve geodetske ta~ke koje je primio od investitora; omogu}i nadzornom organu pregled svih radova prije njihovog pokrivanja i da obezbijedi fotografisanje tih radova; na zahtjev nadzornog organa sa gradili{ta ukloni sav nekvalitetan materijal i da izvr{i sve popravke nekvalitetno izvednih radova; redovno u skladu sa tehni~kim propisima i standardima i uz prisustvo nadzornog organa uzima uzorke materijala i poluproizvoda i vr{i, uz angaòvanje stru~nih institucija, ispitivanje materijala, radova, konstrukcija, instalacija i opreme; omogu}i uvid nadzornom organu na svim mjestima gdje se proizvodi oplata, beton, armatura, elementi za zanatske i instalaterske radove i obavljaju drugi poslovi; vodi brigu o radovima u toku izvr{enja istih, pa sve do predaje objekta investitoru na upotrebu; vr{i sva mjerenja i geodetsko osmatranje pona{anja tla i objekta u toku gra|enja u skladu sa odgovaraju}im projektom. na gradili{tu odràva dobru saradnju sa svim u~esnicima u gra|enju objekta;
99
brine o za{titi ~ovjekove okoline, za{titi zdravlja, higijensko-tehni~koj za{titi i da u tom smislu preduzima sve mjere sigurnosti; svojim aktivnostima ne ometa saobra}aj, ne nanosi {tete okruènju i ne ometa ìvot i rad u okolini gradili{ta; sve predmete od istorijskog, arheolo{kog, geolo{kog i kulturnog zna~aja za{titi i o eventualnom pronalaènju istih obavijesti nadle`ne organe; izvr{ava sve naloge nadzornih organa, inspekcijskih slu`bi i ostalih organa koji su u skladu sa ugovorom i zakonskim propisima; sve radnike, radove i tre}a lica osigura u skladu sa zakonskim propisima; na gradili{tu vodi svu prepisku i potrebnu dokumentaciju iz koje se mogu utvrditi svi relevantni faktori za ocjenu kvaliteta, dinamike izvr{avanja radova, tro{kova i izvr{avanja svih ugovornih obaveza; blagovremeno, objektivno i na podesan na~in informi{e investitora i nadle`ne organe o izvr{avanju ugovornih obaveza i obaveza iz zakonskih propisa. Izvo|enje radova treba vr{iti u skladu sa postavkama izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja, jer je to garancija da }e se radovi izvoditi po savremenim tehnolo{ko-tehni~kim rje{enjima i u skladu sa dinamikom izvr{enja radova, {to sve skupa garantuje izvr{avanje ugovornih obaveza i ostvarivanje optimalnih ekonomskih rezultata. Ukoliko izvo|a~ tokom izvo|enja radova primijeti nedostatke u tehni~koj dokumentaciji duàn je o tome odmah izvijestiti investitora i preduze}e koje je izradilo tehni~ku dokumentaciju. Investitor i preduze}e du`ni su bez odlaganja da otklone nedostatke na koje je upozorio izvo|a~. Ukoliko to ne urade izvo|a~ radova }e o tome obavijestiti organ koji je izdao gra|evinsku dozvolu i nadle`ni inspekcijski organ, kada se radi o nedostacima koji su u suprotnosti sa vaè}im propisima. Ako uo~eni nedostaci mogu da ugroze ìvot i zdravlje ljudi, sigurnost objekta, okolinu, saobra}aj, susjedne objekte i dr. izvo|a~ radova mora odmah obustaviti izvo|enje radova ili nedostatke samoinicijativno otkloniti.
8.4.3 Stru~ni nadzor tokom gra|enja

Tokom gra|enja objekta investitor mora obezbijediti stru~ni nadzor bez obzira da li se radi o specifi~nim ili drugim objektima. Stru~ni nadzor investitor moè vr{iti sam ili vr{enje nadzora povjeriti stru~noj organizaciji ili instituciji. Zadatak stru~nog nadzora je da: prati cio proces izvr{enja radova na objektu, u pogonima i svim radionicama gdje se izra|uju poluproizvodi i specifi~ni materijali za potrebe gra|enja objekta; kontroli{e da li se gra|enje vr{i prema tehni~koj dokumentaciji po kojoj je izdata gra|evinska dozvola; prati promjene uslova gra|enja i preduzima potrebne mjere da se izvo|enje radova prilagodi tim uslovima (tlo i drugi parametri); kontroli{e kvalitet izvo|enja radova i primjenu propisa, standarda i tehni~kih normativa; provjerava da li postoje dokazi o kvalitetu materijala, opreme i instalacija; prati dinamiku izvr{avanja radova; daje uputstva izvo|a~u radova; sara|uje sa inspekcijskim i drugim organima; sara|uje sa projektantom i razrje{ava sva pitanja u vezi eventualnih nedostataka ili nekompletnosti tehni~ke dokumentacije; se stara da se redovno i kvalitetno vodi sva gradili{na dokumentacija, dokumentacija o skrivenim radovima i finansijska dokumentacija; provjerava primjenu uslova za za{titu ìvotne sredine, za{titu na radu, za{titu susjednih objekata, ure|aja i instalacija; sva svoja zapaànja u toku vr{enja nadzora upi{e u gra|evinski dnevnik, a po potrebi, putem redovne komunikacije, obavijesti o tome zainteresovane subjekte;
100
se stara o pripremi dokumentacije za tehni~ki pregled i primopredaju objekta, a u vezi sa tim i o izradi projekta izvedenog objekta. Stru~ni nadzor moè da vr{i preduze}e koje ispunjava uslove za projektovanje ili gra|enje te vrste objekta. Stru~ni nadzor moè da vr{i lice koje ispunjava uslove za projektovanje ili rukovo|enje gra|enjem te vrste objekata. Investitor ili preduze}e kome je investitor povjerio nadzor odre|uje lica koja }e vr{iti stru~ni nadzor (nadzorni organi). Nadzorni organi moraju biti odre|eni za sve vrste radova (gra|evinski, zanatski, instalaterski, oprema i sl.). Investitor ili preduze}e kome je investitor povjerio nadzor, odre|uje rukovodioca stru~nog nadzora koji je odgovoran za cio objekat i ovla{}en da: koordinira rad svih nadzornih organa; kontroli{e rad nadzornih organa; potpisuje sva eksterna akta; ostvaruje saradnju sa predstavnicima lokalnih vlasti, investitorom, projektantskom organizacijom i dr.; upravlja sa cijelim procesom nadzora. Rukovodilac nadzora i nadzorni organi odre|uju se rje{enjem. U rje{enju moraju biti konkretizovana prava, ovla{}enja i odgovornosti svih u~esnika u nadzoru. Rukovodilac nadzora mora imati takva prava i ovla{}enja, a samim tim i odgovornost, koja }e mu omogu}iti da uspje{no upravlja sa procesom gra|enja objekta. Ukoliko rukovodilac nadzora ne moè da omogu}i da izvo|a~ izvr{ava radove u skladu sa ugovorenim obavezama duàn je o tome obavijestiti investitora, a ako se radi o nepo{tovanju propisa, odstupanju od dokumentacije ili o kr{enju propisa, i nadle`ni organ koji je izdao gra|evinsku dozvolu i inspekcijski organ. Rukovodilac nadzora mora obustaviti dalje izvo|enje radova u svim slu~ajevima u kojima bi dalje izvo|enje moglo da: ugrozi ljude i okolinu; uti~e na stabilnost i trajnost objekta; uti~e na ostvarivanje projektantskog koncepta objekta. Nadzorna slu`ba mora kroz sistem planiranja i predvi|anja, te blagovremenog sagledavanja svih propusta onemogu}iti da do|e do situacije obustave radova, jer to nanosi {tetu svima a posebno investitoru. Pored stru~nog nadzora investitora veoma je va`no da se u proces nadzora uklju~i i projektant u formi tkz. projektantskog nadzora. Cilj ovakvog nadzora je da se pomogne stru~nom nadzoru investitora u cilju: provjere da li se radovi izvode prema prihva}enoj i odobrenoj tehni~koj dokumentaciji; dopune tehni~ke dokumentacije za pojedina rje{enja; izmjene dokumentacije u slu~aju nastupanja nepredvi|enih uslova u domenu fundiranja, nemogu}nosti nabavke projektovanih materijala, usavr{avanja tehnologije i dr.; izrade projekta izvedenog stanja; obavljanja drugih poslova u vezi sa tehni~kom dokumentacijom koji se pojave tokom gra|enja. Tro{kovi projektantskog nadzora padaju na teret investitora, a mogu se utvrditi tokom ugovaranja izrade tehi~ke dokumentacije ili naknadno, {to zavisi od èlje investitora.
8.4.4 Kontrola izvo|enja radova

Osnovni zadatak kontrole je da se sprije~e gre{ke ili da se svedu na najmanju mogu}u mjeru. Svaki proces, rad, materijal, poluproizvod, proizvod, vrijeme i sredstva se moraju kontrolisati. Kontrolom se u stvari vr{i upore|ivanje planiranih i ostvarenih rezultata. Osnovni principi kontrole kod izvo|enja radova su da: kontrolu treba sprovoditi tokom cijelog procesa izvo|enja radova, treba kontrolisati sve elemente poslovanja: materijal, rad, sredstva, tro{kove, vrijeme, procese, primjenu propisa i dr.,
101
po nalazima, predlozima i zahtjevima organa i lica koja vr{e kontrolu treba odmah postupati, analiza rezultata kontrole treba da je stalna briga izvo|a~a radova i investitora. Tokom izvo|enja radova kontrolu, svako u svom domenu, vr{e izvo|a~, investitor i dràvni organi. a) Kontrola od strane izvo|a~a radova. Izvo|a~ vr{i osnovnu i neposrednu kontrolu izvo|enja radova (kvaliteta), dinamike izvr{avanja radova (vremena), tro{kova, izvr{avanja drugih obaveza i primjene propisa. U domenu kontrole kvaliteta treba kontrolisati da li: se radovi izvode u skladu sa tehni~kom dokumentacijom; su geometrijski parametri radova i objekata u skladu sa tehni~kom dokumentacijom; se ugra|uje kvalitetan materijal, poluproizvodi i oprema i da li postoje dokazi o kvalitetu; se redovno vr{e kontrolna ispitivanja i kakvi se rezultati dobijaju; se radovi i instalacije (skriveni radovi) zatvaraju prije kontrole; postrojenja proizvode kvalitetne poluproizvode; se materijal i poluproizvodi propisno transportuju i skladi{te; se radovi propisno njeguju, odràvaju i ~uvaju; se dokumentacija kvalitetno vodi i dr. O na~inu kontrole i evidentiranju skrivenih radova bi}e kasnije govora. U domenu kontrole vremena treba kontrolisati da li: se planiranje vr{i u skladu s potrebama i ugovorenim obavezama; se materijal, poluproizvodi, mehanizacija i oprema dopremaju u skladu sa dinami~kim planovima; se prethodni, pripremni i glavni radovi izvode u skladu sa dinami~kim planovima; se druge ugovorene i ostale obaveze izvr{avaju u skladu sa planovima i programima; investitor izvr{ava svoje obaveze u skladu sa dinami~kim planovima i programima; se dokumentacija vodi u skladu sa utvr|enim rokovima (rokovnikom) i dr. U domenu kontrole tro{kova treba kontrolisati da li: se uredno vodi gra|evinska knjiga; se redovno, uredno i kvalitetno rade i ispostavljaju situacije investitoru; investitor redovno vr{i isplate; se redovno ugovaraju i pla}aju naknadni i nepredvi|eni radovi; se redovno obra~unavaju razlike u cijeni; je utro{ak materijala, energije i poluproizvoda u skladu sa normativima; je kori{}enje radnog vremena i radne snage u planiranim i kalkulisanim okvirima; se mehanizacija racionalno koristi; se pripremni radovi, oprema i sredstva rada pravilno koriste; se materijal i sredstva rada otu|uju; se pravilno obra~unavaju plate i druga primanja; su reìjski tro{kovi u okviru planiranih; se situacije podizvo|a~a izra|uju i ovjeravaju u skladu sa gra|evinskom knjigom i ugovorom; se uredno obra~unavaju i ispla}uju zakonske i ugovorne obaveze i dr. U domenu kontrole izvr{avanja drugih obaveza treba kontrolisati da li se: na gradili{tu uredno vodi propisana dokumentacija; po{tuje radna i tehnolo{ka disciplina; kvalitetno i blagovremeno vode evidencije o radu radnika, ma{ina, utro{cima materijala i poluproizvoda; blagovremeno, realno i kvalitetno izra|uju i dostavljaju propisani izvje{taji i informacije i da li se izvr{avaju drugi poslovi. U domenu primjene propisa treba kontrolisati da li se sprovode: mjere higijensko-tehni~ke za{tite na radu; za{tite od poàra i za{tite ìvotne sredine; nalozi inspekcijskih i ostalih organa; svi drugi propisi koji se odnose na gra|enje objekata.
102
b) Kontrola od strane investitora. Investitor vr{i kontrolu preko nadzorne slu`be. Investitor, kao i izvo|a~ radova, ali sa svog aspekta, vr{i kontrolu kvaliteta, vremena, tro{kova i primjene propisa. U domenu kontrole kvaliteta nadzorni organ kontroli{e iste parametre kao i izvo|a~ radova, s tim {to u zajednici sa izvo|a~em provjerava pojedine elemente koje smatra kao bitne za utvr|ivanje i ocjenu kvaliteta. Nadzorni organ redovno prisustvuje uzimanju uzoraka, pregledu radova i instalacija prije zatvaranja i ostalih aktivnosti oko kontrole. On provjerava da li atesti i certifikati odgovaraju dopremljenom materijalu i opremi i da li se ispitivanja vr{e u skladu sa tehni~kim propisima. O ovim ispitivanjima zajedno sa predstavnikom izvo|a~a radova pravi odgovaraju}i dokumenat koji obostrano potpisuju. Nadzorni organ }e zahtijevati da se nekvalitetni materijal odveze sa gradili{ta i da se nekvalitetan rad obustavi. Zbog toga kontrola od strane nadzornog organa treba da bude stalna i svakodnevna. U domenu kontrole vremena nadzorni organ kontroli{e da li: izvo|a~ radova blagovremeno i kvalitetno izra|uje dinami~ke planove izvr{enja radova i dopreme resursa; se radovi izvr{avaju u skladu sa tim planovima; izvo|a~ radova izvr{ava druge obaveze u utvr|enim rokovima; investitor izvr{ava svoje obaveze u skladu sa ugovorenim rokovima i dr. U domenu kontrole tro{kova nadzorni organ kontroli{e da li: se gra|evinska knjiga vodi ta~no i uredno; se privremene situacije izra|uju u skladu sa gra|evinskom knjigom i predra~unom radova; su razlike u cijeni pravilno obra~unate; je situacija umanjena za iznos avansa. Nadzorni organ kontroli{e kalkulacije i predra~un za naknadne i nepredvii|ene radove sa aspekta opisa, koli~ina, primijenjenih normativa, cijena i ostalih elemenata za formiranje cijena za radove van predra~una i predlaè slu`bama investitora da ih prihvate ili koriguju. U domenu kontrole primjene propisa nadzorni organ kontroli{e da li izvo|a~ radova adekvatno primjenjuje propise o: higijensko-tehni~kim mjerama za{tite na radu; za{titi od poàra; za{titi ìvotne sredine i dr. Nadzorni organ kontroli{e i da li investitor adekvatno primjenjuje propise u dijelu koji se odnose na njegov rad. c) Kontrola od strane dràvnih organa. Dràvni organi i organizacije vr{e kontrolu u skladu sa zadacima, pravima i odgovornostima koje su propisane u odgovaraju}im zakonima i podzakonskim aktima. Gra|evinska inspekcija je dràvni ili op{tinski organ koji ima obavezu i pravo da kontroli{e investitora, izvo|a~a radova i sve druge u~esnike u realizaciji investicionog Projekta. Republi~ka gra|evinska inspekcija je nadle`na za specifi~ne objekte i ujedno je drugostepeni organ za ostale objekte. Pored gra|evinske inspekcije aktivnosti na realizaciji investicionog Projekta, a naj~e{}e u fazi gra|enja, kontroli{u: inspekcija rada, sanitarna inspekcija, inspekcija za za{titu ìvotne sredine, protivpoàrna inspekcija, vodoprivredna isnpeckija, finansijska inspekcija, rudarska inspekcija i dr. Investitor i izvo|a~ radova su du`ni da inspekciji stave na raspolaganje cjelokupnu dokumentaciju i omogu}e uvid na gradili{te i na ostala mjesta gdje se rade poluproizvodi ili izvr{avaju drugi poslovi. Inspekcija o svom radu izra|uje izvje{taj i daje naloge za otklanjanje nedostataka i nepravilnosti. Ukoliko se gradi bez gra|evinske dozvole, odstupa od tehni~ke dokumentacije, ugroàva okolina ili kr{e drugi uslovi, inspektor ima pravo da naredi obustavu radova i ru{enje izvr{enih radova. Na rje{enje inspektora moè se uloìti àlba. Gra|evinski inspektor treba da ispunjava uslove koji su propisani za rukovodioca gra|enja. Investitor i izvo|a~ radova treba da od po~etka gra|enja objekta, tj. od po~etka vr{enja kontrole, pripremaju elaborat o kontroli kvaliteta koji }e biti prezentiran inspekcijskim organima u toku gra|enja. Investitor i izvo|a~ radova treba redovno, a najmanje jedanput mjese~no, da vr{e analizu kontrole i da donose mjere za pobolj{anje kvaliteta, ubrzanja radova, smanjenja tro{kova i adekvatnu primjenu propisa. Ovo }e omogu}iti da se uspje{no ostvaruju programirani zadaci i obostrano izvr{vaju ugovorene obaveze.
103
Analizu treba vr{iti na bazi detaljnih informacija rukovodilaca nadzora i gra|enja, koje moraju biti aktuelne, ta~ne i nedvosmislene i koje moraju sadràvati predlog mjera za eleminisanje eventualnih propusta.
8.4.5 Naplata i isplata izvr{enih radova

Obra~un vrijednosti izvr{enih radova izvo|a~ vr{i na osnovu izvr{enih koli~ina, jedini~nih cijena iz predra~una radova, ili naknadno odobrenih cijena, i na osnovu ostalih prava iz ugovora i ugovorne dokumentacije. Ako je gra|enje objekta ugovoreno po sistemu "klju~ u ruke" onda se obra~un vrijednosti izvr{enih radova vr{i po posebnom prilogu ugovora. Ovaj prilog treba da je koncipiran tako da vrijednost izvr{enih radova odraàva realni stepen gotovosti objekta. To se obi~no radi tako {to se za pojedine djelove objekta izra~unava vrijednost pojedine vrste rada i izraàva u procentima od ukupne ugovorne vrijednosti (na primjer: vrijednosti betonskih radova III sprata, druge lamele iznosi 1% od ugovorene vrijednosti, ili vrijednost grube instalacije IV sprata tre}e lamele iznosi 0,05% od ugovorene vrijednosti radova). Veoma je va`no da se ova procjena dobro izvr{i, jer moè do}i do obustave radova pa bi mogla biti o{te}ena jedna ugovorna strana ako je prora~un pogre{no ura|en. Naplata i isplata izvr{enih radova vr{i se na osnovu privremenih i kona~ne situacije. Privremene situacije se ispostavljaju jedanput mjese~no u kumulativnom iznosu. Situaciju sastavlja izvo|a~ na osnovu koli~ina izvr{enih i ovjerenih radova od strane nadzornog organa do kraja mjeseca za koji se situacija ispostavlja. Situacije se izra|uju na posebnom obrascu koji ima: naslovnu stranu sa osnovnim podacima o objektu, investitoru, izvo|a~u i ugovoru (Slika 8.a) unutra{nje strane koje sadrè opis rada, koli~ine izvr{enih radova, cijene i ostale podatke (Slika 8.b.) i zadnju stranu koja sadrì obra~un izvr{enih radova, potpise predstavnika izvo|a~a, ovjeru nadzornih organa i odobrenje za isplatu (Slika 8.c).
Slika 8. a) Naslov situacije; b) unutra{nje strane situacije; c) zadnja
NAZIV FIRMEIZVO\ A^ A
Objekat: [ ifra: Situacija br.: Strana:
Obra~un izvr{enih radova

1. Ukupna vrijednost izvr{enih radova din.
Broj
(datum i mjesto)
SITUACIJ A
izvr{enih radova u vremenu od____________20__ do__________20___godine. Naziv objekta [ ifra objekta Mjesto gdje se objekat gradi Naziv investitora i mjesto
List Red. P oz. gra| . br. predr. knjige
OPIS RADA
J ed. Koli~ina mj.
J edin. cijena
2. Odbija se ovjereni iznos po prethodnoj

Svega
situaciji br. 3. Razlika vrijednosti (1)-(2) 4. Odbija se avans ______% 5. Ostaje za isplatu (3)-(4)
din. din. din. din.
Da su radovi po ovoj situaciji zaista kvalitetno izvr{eni, po koli~inama i vrijednostima navedenim u situaciji i da obra~unate koli~ine odgovaraju propisanom kvalitetu, kao i koli~inama iskazanim u gra| evinskoj knjizi, tvrde pod moralnom i materijalnom odgovorno{} u:
RUKOVODILAC GRA\ E A NJ
Naziv izvo| a~a radova i mjesto Broj ugovora o gra| enju i ugovorena vrijednost: Ugovor Aneks I Aneks II Aneks III Broj ` iro ra~una izvo| a~a: iznos: iznos: iznos: iznos:
IZVO\ A^ RADOVA DIREKTOR
Da su radovi po ovoj situaciji zaista kvalitetno izvr{eni, podaci unijeti iz gra| evinske knjige i da cijene odgovaraju ugovorenim, tvrde i ovjeravaju:
NADZORNI ORGAN
RUKOVODILAC NADZORA
Odobrava isplatu ZA INVE TITORA S
strana situacije
Mjese~nim situacijama se obra~unavaju ugovoreni, naknadni i nepredvi|eni radovi i razlika u cijeni po osnovu porasta tro{kova (klizna skala), {to mora biti predvi|eno ugovorom. Iznos za isplatu situacije mora se umanjiti za procenat avansa ukoliko je izvo|a~ radova primio avans. Nadzorni organi i rukovodilac gra|enja ovjeravaju situaciju i dostavljaju je investitoru na isplatu. Ukoliko nadzorni organi imaju primjedbe na obra~un izvr{enih radova moè zatraìti od izvo|a~a radova da izvr{i ispravku, a ako ovaj to odbije onda }e on ovjeriti, a investitor isplatiti nesporan iznos situacije. Nadzorni organ i investitor mogu izvo|a~u radova zadràti izvjestan dio na ime lo{ijeg kvaliteta pojedinih radova ili radi ka{njenja izvr{enja radova, ako je to ugovorom predvi|eno.
104
Investitor je duàn izvo|a~u radova povratiti ovjerenu situaciju i istu plati u roku kako je to ugovorom predvi|eno (obi~no 8-15 dana od dana prijema situacije). U protivnom, duàn je platiti kamatu u skladu sa ugovorom i zakonskim propisima. Kona~na situacija se radi nakon zavr{etka objekta, obavljenog tehni~kog pregleda i dobijanja upotrebne dozvole. Kona~na situacija se radi u postupku primopredaje objekta izme|u investitora i izvo|a~a radova. Radi se na istom obrascu kao i privremena situacija. Detaljnije o kona~noj situaciji bi}e govora u poglavlju o primopredaji i kona~nom obra~unu.
8.4.6 Razlike u cijeni (klizna skala)

U situaciji nestabilnog trì{ta uvijek ugovorom o gra|enju treba predvidjeti mogu}nost izmjene ugovorne cijene. Ugovorom i ugovornom dokumentacijom obra|uje se metoda, na~in i elementi za obra~un razlike u cijeni (klizna skala). U praksi se naj~e{}e primjenjuju: analiti~ka, ras~lanjenja indeksna i sumarna indeksna metoda. Analiti~ka metoda. Po ovoj metodi razlika u cijeni se obra~unava za sve elemente analize cijena, za sve vrste i koli~ine izvr{enih radova u odre|enom vremenskom periodu. Ona se zasniva na potpunoj dokumentacionoj osnovi o cijenama elemenata kalkulacije (cijene materijala, mehanizacije, transporta, bruto plata, cijene za tro{kove iz strukture faktora na bruto plate). Dokumentaciona osnova mora biti sastavni dio ugovora (po~etne cijene) i mora se formirati za sve periode za koje se vr{i obra~un razlike u cijeni. Kada se svi elementi analiza cijena izra~unaju, za po~etni period i za period obra~una, dobija se razlika koja predstavlja pove}anje tro{kova gra|enja. Imaju}i u vidu brojnost elemenata analiza cijena, i veliki broj vremenskih perioda u kojima treba vr{iti obra~un razlika u cijeni, moè se konstatovati da je ova metoda veoma sloèna i te{ka za obra~un. Uz ovo u slu~aju ustupanja radova javnim nadmetanjem ili konkursom, uz prethodnu ocjenu podobnosti ponu|a, investitoru se ne dostavljaju analize cijena, pa otuda mu nijesu ni dostupni elementi cijena sa kojima je ponu|a~ raspolagao i ra~unao svoju cijenu. Zbog toga, bez obzira na to {to ova metoda najrealnije prikazuje porast tro{kova gra|enja, nije preporu~ljiva za primjenu. Ras~lanjena indeksna metoda. Po ovoj metodi razlika u cijeni obra~unava se samo za osnovne elemente analiza cijena, koji se izraàvaju kroz globalnu strukturu ugovorne cijene, koja se prilaè uz ugovor o gra|enju. Po ovoj metodi, materijale (koji obi~no ~ine 50-60% cijene objekta) treba razvrstati na osnovne vrste, koje imaju najve}e u~e{}e u cijeni materijala: betonsko èljezo, gra|a, cement, agregat za beton i asfalt, opeka, pijesak, bitumen, nafta i ostali materijali. Po ovoj metodi obra~unava se razlika u cijeni na osnovu rasta cijena: materijala (ukupno za sve pobrojane i sl. materijale), transporta i tro{kova ìvota, a za fiksni dio se ne ra~una ta razlika. Ova metoda je manje realna od analiti~ke metode, jer se ne uzima u obzir period u kojem je ugra|ivan materijal, ve} se uzima u obzir rast cijena svih materijala u periodu za koji se ra~una razlika u cijeni (uzima se na primjer i rast cijena betonskog èljeza iako u tom periodu nije ugra|ivano). Ina~e, dosta je te{ko utvr|ivati indeks porasta tro{kova po vrstama materijala (i iz toga rast cijene svih materijala), pa je zbog toga dosta teàk i vi{e puta sporan ovaj obra~un. Tro{kovi ìvota i tro{kovi transporta uzimaju se na osnovu indeksa rasta u tom periodu. Sumarna indeksna metoda. Po ovoj metodi obra~unava se razlika u cijeni na osnovu rasta cijena materijala, plata i mehanizacije. Kod ovog obra~una koriste se indeksi rasta prema podacima nadle`nog zavoda za statistiku koji se objavljuju jedanput mjese~no. Za indeks rasta cijena materijala uzima se "materijal za ugra|ivanje u gra|evinarstvu". Obra~un razlike u cijeni vr{i se na osnovu slede}eg obrasca:
M P O C n = C o a1 M + a 2 P + a 3 O + a 4 , gdje je: o o o
Cn -nova vrijednost izvr{enih radova (u vrijeme obra~una razlike u cijeni), Co - vrijednost izvr{enih radova u vrijeme obra~una, utvr|ena na bazi ugovorenih jedini~nih cijena,
105
a1, a2, a3 , i a4, u~e{}e (u procentima) materijala, plata, mehanizacije i fiksnog dijela u cijeni Mo- indeks cijene materijala u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec), M - indeks cijene materijala u vrijeme obra~una, Po - indeks plata u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec), P - indeks plata u vrijeme obra~una, Oo - indeks cijena mehanizacije u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec). O - indeks cijena mehanizacije u vrijeme obra~una. Za fiksni dio (a4) se obi~no ne izra~unava razlika u cijeni i on se obi~no kre}e oko 5% ukupne cijene. Razlika u cijeni dobija se kao razlika izme|u nove vrijednosti i vrijednost izvr{enih radova obra~unate po ugovorenim jedini~nim cijenama, tj.:
Rc = C n C o
Da bi se mogao izvr{iti obra~un po ovoj metodi potrebno je ugovorom utvrditi bazni mjesec, strukturu ugovorne cijene, tj. definisati parametre a1, a2, a3, i a4. Za bazni mjesec obi~no se uzima mjesec u kome je podnijeta ponuda investitoru. Ova metoda je veoma jednostavna za obra~un, ali je aproksimativna i veoma globalna, jer ne uzima u obzir u~e{}e pojedinih materijala u strukturi materijala, niti vrijeme ugradnje pojedinih materijala iz te strukture. U zadnje vrijeme, zbog zna~ajne nestabilnosti cijena, sve se vi{e korisiti modificirana i upro{}ena sumarna indeksna metoda sa samo dva elementa. Obra~un razlike u cijeni po ovoj metodi vr{i se na osnovu slede}eg obrasca:
M T Cn = C o a1 M + a 2 T , gdje su: o o
Cn,Co, M i Mo, kao u prethodnom obrascu, a1 - u~e{}e materijala (u procentima), a2, - u~e{}e tro{kova ìvota (u procentima), To - indeks tro{kova ìvota u vrijeme ugovaranja (bazni mjesec) T - indeks tro{kova ìvota u vrijeme obra~una Razlika u cijeni utvr|uje se kao i u prethodnom slu~aju i ona je:
Rc = C n C o
U ovom slu~aju treba ugovarati procenat u~e{}a u ugovornoj cijeni za materijal (a1- obi~no se uzima 60%), za tro{kove ìvota (a2-obi~no se uzima 40%) i bazni mjesec. I po FIDIC-u je propisan sli~an obrazac kao na{ prethodni, stom razlikom {to se u formulu unosi jedan fiksni iznos koji nije predvi|en za promjenu cijene tj. kliznu skalu. Po FIDIC-u je predvi|en sljede}i obrazac:
Pn = a + b Ln M E + c n + d n + .... , gdje su: Lo Mo Eo
Pn - koeficijent prilago|avanja koji }e se primijeniti na ugovorenu vrijednost rada u periodu "n"; a - fiksni koeficijent koji je ugovoren i koji ne podlijeè prilago|avanju. Ovaj koeficijent se obi~no uzima 0,10, {to se smatra odgovaraju}im; b, c, d - koeficijenti koji predstavljaju procijenjeni dio elemenata tro{kova vezanih za ugovorene radove (radna snaga, materijal, mehanizacija i dr.). Ovi koeficijenti se ugovaraju, a samim tim i odre|uju elementi koji se uzimaju u obra~un; Ln, Mn, En ... - teku}i indeksi tro{kova ili vaè}e cijene za period "n";
106
Lo, Mo, Eo ... - bazni indeksi tro{kova ili vaè}e cijene na datum koji je predvi|en ugovorom. Koeficijenti za ma koji faktor, precizirani u ugovoru i formuli mogu biti izmijenjeni jedino u slu~ajevima kada je o~igledno da se radi o neadekvatnim, neuravnoteènim i neprimjenljivim. Na{e zakonodavstvo predvi|a i propisuje norme za promjenu ugovornih cijena kroz Zakon o obligacionim odnosima. Zakonom je utvr|eno sljede}e: Ako ugovorom u pogledu izmjene cijene nije predvi|eno {to drugo, izvo|a~ koji je svoju obavezu ispunio u predvi|enom roku moè zahtijevati pove}anje cijene radova sko su se u vremenu izme|u zaklju~enja ugovora i njegovog ispunjenja pove}ale cijene elemenata na osnovu kojih je odre|ena cijena radova, tako da bi trebalo da ta cijena bude ve}a za vi{e od dva procenta. U slu~aju da izvo|a~ svojom krivicom nije izveo radove u roku predvi|enom ugovorom, on moè zahtijevati pove}anje cijene radova ako su se u vremenu izme|u zaklju~enja ugovora i dana kada je prema ugovoru trebalo da radovi budu zavr{eni pove}ale cijene elemenata na osnovu kojih je odre|ena cijena radova, tako da bi trebalo da ona, prema novim cijenama tih elemenata, bude ve}a za vi{e od pet procenata. U slu~ajevima iz prethodnih stavova izvo|a~ moè zahtijevati samo razliku u cijeni radova koja prelazi dva, odnosno pet procenata. Izvo|a~ se ne moè pozivati na pove}anje cijena elemenata na osnovu kojih je odre|ena cijena radova, ako je do pove}anja do{lo nakon njegovog dolaska u docnju. (~l.636). Ako je ugovoreno da se cijena radova ne}e mijenjati u slu~aju da se poslije zaklju~enja ugovora pove}aju cijene elemenata na osnovu kojih je ona odre|ena, izvo|a~ moè i pored ovakve odredbe ugovora, zahtijevati izmjenu cijene radova ako su se cijene elemenata pove}ale u tolikoj mjeri da bi trebalo da cijena radova bude ve}a za vi{e od deset procenata. Ali, i u ovom slu~aju izvo|a~ moè zahtijevati samo razliku u cijeni koja prelazi deset procenata, osim ako je do pove}anja cijene elemenata do{lo poslije njegovog dolaska u docnju. (~lan 637). Ako su se u vrijeme izme|u zaklju~enja ugovora i ispunjenja obaveze izvo|a~a cijene elemenata na osnovu kojih je odre|ena cijena radova snizile za vi{e od dva procenta, a radovi su izvr{eni u ugovorenom roku, naru~ilac ima pravo da traì odgovaraju}e sniènje ugovorene cijene radova iznad tog procenta. Ako je ugovorena nepromjenljivost cijene radova, a oni su izvr{eni u ugovorenom roku, naru~ilac ima pravo na sniènje ugovorene cijene u slu~aju da su se cijene elemenata na osnovu kojih je odre|ena cijena smanjile za toliko da bi cijena bila nià za vi{e od deset procenata, i to za razliku u cijeni preko deset procenata. U slu~aju docnje izvo|a~a radova naru~ilac ima pravo na srazmjerno sniènje cijene radova za svako sniènje cijene elemenata na osnovu kojih je cijena radova odre|ena (~l. 639). Uzansama o gra|enju u pogledu izmjena cijena tj. klizne skale predvi|ene su sljede}e odredbe: Svaki ugovara~ ima pravo da zahtijeva izmjenu ugovorene cijene u slu~aju nastupanja vanrednih doga|aja koji uti~u na visinu cijene. Vanredni doga|aji su okolnosti koje se u vrijeme zaklju~enja ugovora nijesu mogle predvidjeti, a ~ije se nastupanje nije moglo izbje}i niti njihovo dejstvo otkloniti. Kao vanredni doga|aji smatraju se naro~ito: - mjere utvr|ene aktima nadle`nih organa; - promjena cijena materijala i usluga tre}ih lica na trì{tu; - promjena tro{kova ìvota; - uslovi za izvo|enje radova u zemlji ili vodi, koji nijesu predvi|eni tehni~kom dokumentacijom. (uzansa 23). Zbog promjene cijena materijala i usluga tre}ih lica na trì{tu ugovara~ moè traìti izmjenu cijene: - ako se cijene pojedinih materijala, odnosno usluga promijene za vi{e od 5% ili; - ako ukupna promjena cijena svih materijala i usluga iznosi vi{e od 3%, ili
107
ako ukupna promjena cijena materijala i usluga mijenja cijenu ugovorenih radova za vi{e od 2%. (uzansa 24). Izmjena ugovorene cijene po osnovu porasta ili smanjenja tro{kova ìvota moè se zahtijevati ako se tro{kovi ìvota promijene za vi{e od 5%. Promjene tro{kova ìvota utvr|uje se na osnovu podataka nadle`nog organa za poslove statistike. Obra~un razlike u visini cijene vr{i se tako {to se na vrijednsot ukupnih radova izvedenih na objektu u obra~unskom periodu primjenjuje procenat u~e{}a bruto-li~nih dohodaka i terenskih dodataka u ukupnom prihodu iz prethodne godine organizacija udruènog rada (preduze}a) iz pojedinih grana u oblasti gra|evinarstva. Na tako dobijen iznos brutoli~nih dohodaka i terenskih dodataka primjenjuje se procenat porasta, odnosno smanjenja tro{kova ìvota. Terenski dodaci se ne uzimaju u obzir u slu~aju kad se radovi izvode u mjestu u kojem se nalazi sjedi{te izvo|a~a. Obra~unski period iz stava 3. ove uzanse iznosi 6 mjeseci, ako druga~ije nije
dogovoreno. (uzansa 25).

Ako su ispunjeni uslovi za izmjenu ugovorene cijene zbog promijenjenih okolnosti, razlika u cijeni obuhvata iznos koji prelazi procente iz uzansi 24 i 25 i polovinu iznosa koji je u okviru tih procenata. (uzansa 26). Ugovara~ ne moè zahtijevati izmjenu cijene zbog promijenjenih okolnosti koje su nastupile po isteku roka odre|enog za ispunjenje njegove obaveze, osim ako je za docnju kriva druga ugovorna strana. Izuzetno od stava 1. ove uzanse, izmjena ugovorene cijene moè se zhtijevati ako su u pitanju promijenjene okolnosti koje bi nastupile i da je ugovorena obaveza ispunjena u predvi|enom roku. (uzansa 27). Ako je ugovoreno da se cijena ne mijenja zbog nastupanja promijenjenih okolnosti, izmjena ugovorene cijene se moè zahtijevati ako se cijena zbog promijenjenih okolnosti pove}a ili smanji za vi{e od 10%. U slu~aju iz stava 1. ove uzanse moè se zahtijevati samo razlika u cijeni koja prelazi 10%. (uzansa 28). Odredba u ugovoru "klju~ u ruke" i sli~ni izrazi zna~e da ugovorena cijena obuhvata i vrijednost svih nepredvi|enih radova i vi{kova radova i da je isklju~en uticaj manjkova radova na ugovorenu cijenu. Odredba "klju~ u ruke" ne isklju~uje izmjenu ugovorene cijene zbog nastupanja promijenjenih okolnosti i pla}anja naknadnih radova. (uzansa 34). Treba naglasiti da uzanse nijesu obavezne ukoliko se to u ugovoru o gra|enju ne predvidi. Zbog toga se preporu~uje da se ugovorom o gra|enju isklju~i ili predvidi va`nost uzansi o gra|enju. Mnogi autori su se detaljnije bavili problamatikom obra~una klizne skale me|u kojima se isti~u publikacije [Error! Reference source not found.] i [Error! Reference source not found.]. U radu pod [Error! Reference source not found.] Slavi} obra|uje: op{ti pristup, metode primjene i obra~un klizne skale u razli~itim poslovnim situacijama, te obra~un izme|u u~esnika u izgradnji objekata i obra~un klizne skale za radove u inostranstvu. Na kraju daje prikaz modela obra~una na konkretnom objektu. U radu pod [Error! Reference source not found.] autori ]irovi}, Lukovi} i Jovovi} detaljno obra|uju "vrednovanje i revalorizaciju investicionih ulaganja u gra|evinarstvu", obuhvataju}i: uvodni pristup, formiranje cijena, metode valorizacije, regulativu, procjenu-vrednovanje uloènih sredstava u odre|enom vremenskom periodu i zaklju~na razmatranja. Interesantno je da autori pro{iruju ranije naj~e{}e primjenjivane metode i obra|uju metode putem: primjene mjese~nih stopa rasta cijena; obra~una putem deviznog kursa; kamatnog ra~una; skokovite promjene cijena; promjene cijena u proizvoljnim periodima sa ili bez linearne ili eksponencijalne interpolacije unutar perioda; sloène metode i sl. U radu su dati neki primjenjivani i u praksi provjereni obrasci pojedinih zna~ajnih investitora (Zavod za izgradnju Beograda, vojska i dr.) kao i primjeri kretanja indeksa i koeficijenata za period od 1995. do 2001.godine. Bez obriza na metodu primjene i vrstu obrasca koji se primjenuje za investitora i izvo|a~a je korisno da se ugovorom predvidi pravo strana i na~in obra~una klizne skale. U slu~aju da investitor putem ugovorene dokumentacije (tendera) ne predvidi ovu mogu}nost ponu|a~i }e uve}ati sra~unatu cijenu za prognozirani rast
108
tro{kova tj. cijena kalkulativnih elemenata. U vremenu nestabilne privredne situacije nesigurne su sve prognoze. Tako ako ponu|a~ potcijeni rast tro{kova brzo }e, kao izvo|a~, upasti u gubitke i dovesti u pitanje realizaciju Projekta, pa tako sebi i investitoru nanijeti neprocjenjivu {tetu. Tako|e ako ponu|a~ precijeni rast tro{kova on }e biti nepodoban za investitora i izgubiti posao. Ako svi ponu|a~i precijene rast tro{kova onda }e investitor izgubiti zna~ajna sredstva. U svakom slu~aju rizik je na strani investitora i izvo|a~a zato je najbolje predvidjeti mogu}nost promjene cijena kliznu skalu, jer je to najmanji rizik za ugovorne strane a najbolje rje{enje za sigurnost realizacije Projekta. Na kraju treba naglasiti da izvo|a~ radova nema pravo na razliku u cijeni za iznos primljenog avansa, niti na vrijednost izvr{enih radova po isteku roka u kome su ti radovi morali biti izvr{eni, izuzev u slu~aju ako je za to zaka{njenje kriv investitor (ka{njenje u davanju avansa, tehni~ke dokumentacije i drugih obaveza investitora). Razlike u cijeni najbolje je ra~unati svakog mjeseca, s tim {to se uvijek obra~unava kumulativno (kao i situacije). Obzirom da se indeksi rasta cijena zvani~no dobijaju sa jednim mjesecom zaka{njenja kumulativni obra~un omogu}ava da se obra~un iz pro{log mjeseca uvijek usaglasi sa zvani~nim podacima. Do sada je naj~e{}e bilo govora samo o rastu cijena, {to je u dosada{njoj preksi bio naj~e{}i slu~aj. Me|utim, moè se desiti i pad cijena u kom slu~aju bi investitor mogao da umanji ugovorenu cijenu, ako je to ugovorom o gra|enju predvi|eno.
8.4.7 Rje{avanje sporova

Ukoliko tokom izvr{enja ugovora do|e do kakvog nesporazuma ili spora izme|u investitora i izvo|a~a radova, oni }e nastojati da taj nesporazum ili spor rije{e sporazumno, putem arbitraè a u krajnoj mjeri i putem nadle`nog privrednog suda. Sporovi mogu biti razne prirode i obima uklju~uju}i i sporove koji bi mogli dovesti do raskida ugovora o gra|enju. Najcjelishodnije je da se nesporazumi i sporovi rje{avaju sporazumno. Uz to ovakvo rje{avanje sporova je najekonomi~nije, najmanje uti~e na proces rada i stvara me|usobno povjerenje ugovornih strana. U procesu sporazumijevanja treba koristiti usluge poslovnih partnera sa namjerom da se nesporazum ili spor rije{e van institucionalnih okvira. Ukoliko investitor i izvo|a~ radova ne mogu nesporazum ili spor da rije{e na ovaj na~in treba da koriste prvi institucionalni oblik rje{avanja spora, a to je putem arbitraè, tj. arbitra`ne komisije. Arbitra`ni spor se pokre}e na zahtjev jedne od ugovornih strana. Arbitra`na komisija se sastoji od neparnog broja ~lanova, ~iji broj zavisi od karaktera i obima spora. U arbitra`nu komisiju investitor i izvo|a~ radova imenuju po jednak broj ~lanova. Ovi ~lanovi arbitra`ne komisije biraju predsjednika, koji ne moè biti u radnom ili poslovnom odnosu ni kod investitora ni kod izvo|a~a radova. Ukoliko predstavnici investitora i izvo|a~a radova ne uspiju, u ugovornom roku, da izaberu predsjednika njega }e imenovati Predsjednik privredne komore. Investitor i izvo|a~ radova su du`ni, da komisiji pruè potrebne podatke i obja{njenja, kao i da joj omogu}e uvid u raspoloìvu dokumentaciju i radove na objektu. Arbitra`nu komisiju saziva i sa njom rukovodi predsjednik. Ona treba da u dogovorenom roku donese odluku. Odluka se donosi ve}inom glasova ~lanova komisije. Arbitra`na komisija svojom odlukom, ostavlja primjeran rok nezadovoljnoj strani da eventualno pokrene sudski spor. Ukoliko u ostavljenom roku ni jedna od ugovorenih strana ne pokrene sudski spor, odluka arbitra`ne komisije postaje kona~na i obavezuju}a za obje strane. Tro{kovi arbitra`ne komisije padaju na stranu koja je pokrenula spor, koja ima pravo da dio nastalih tro{kova naplati od druge ugovorne strane, u procentu u kojem je spor rije{en na njenu {tetu. Odluku o visini tro{kova kao i odluku o tome ko }e iste snositi donosi arbitra`na komisija. Sporove po odlukama arbitra`ne komisije donosi nadle`ni privredni sud. Privredni sud radi u skladu sa propisima, koriste}i usluge sudskih vje{taka odgovaraju}e struke i/ili odre|enih specijalizovanih preduze}a i organizacija. Privredni sudovi rje{avaju sporove i u situaciji kada investitor i/ili izvo|a~ radova postane nesposoban da plati dugove, ili mu bude saop{teno da je protiv njega ili on sam podnio zahtjev da se oglasi nesposobnim za pla}anje, ili u|e u ste~aj, ili ukoliko prenese ugovor prije nego je dobio pismenu saglasnost od druge strane, ili ukoliko jedna od strana utvrdi da je druga postala nesposobna.
109
Prema najnovijem izdanju FIDIC-a sporovi se kod me|unarodnih ugovora rje{avaju na ne{to druga~iji na~in. Naime sporove rje{ava: odbor za rje{avanje sporova, kao prvostepeni organ; na prijateljski na~in; me|unarodna arbitraà, kao kona~an organ. Odbor za rje{avanje sporova (prema doslovnom prevodu FIDIC-a "Odbor za presu|ivanje sporova") imenuje se u ugovoru o gra|enju. Ako to nije ura|eno onda se mora imenovati u roku od 28 dana od dana nastanka prvog spora. Odbor sa~injava jedan ili tri ~lana. Ako je jedan ~lan onda ga ugovorne strane sporazumno imenuju. Ako Odbor sa~injava tri ~lana onda po jednog ~lana imenuju ugovorne strane, uz saglasnost druge strane, a tre}eg ~lana sporazumno. Tre}i ~lan je ujedno i predsjedavaju}i. Ukoliko se ugovorne strane ne sporazumiju oko imenovanja ~lana ili ~lanova odbora to }e uraditi osoba ili organ imenovan u ugovoru. Odbor za rje{avanje sporova }e: priznavati uslove koji su propisani od strane FIDIC-a; zahtijevati od svakog ~lana odbora da bude nezavizan od ugovornih strana, i da takav ostane kroz ~itav period za koji je postavljen; obuhvatiti obaveze koje su ugovorne strane preuzele, da ~lanovi odbora ni u kom slu~aju ne}e biti odgovorni za raskid obaveza ili ugovora koji su proistekli iz njihovog postavljenja i da }e ugovorne strane obe{tetiti ~lanove odbora spram takvih zahtjeva. Tro{kove rada odbora i specijalista od kojih odbor bude traìo pomo} snosi}e ugovorne strane, uz prethodni dogovor svakog ~lana sa ugovornim stranama. Ugovorne strane snose po pola tro{kova. Kada nastupi spor ugovorna strana }e odboru staviti na raspolaganje sve informacije i omogu}iti mu pristup gradili{tu. Odbor }e, djeluju}i kao ekspertni tim (a ne kao arbitar) najkasnije u roku od 56 dana dati obavje{tenje ugovornim stranama o svojoj odluci. Uz obavje{tenje }e dati i odgovaraju}e razloge zbog kojih je tako odlu~eno. Bez obzira na sadràj odluke izvo|a~ mora nastaviti sa radovima a naru~ilac (investitor) odluku odbora sprovesti ukoliko se ista ne}e revidovati u prijateljskom rje{avanju ili u arbitraì. Ukoliko neka od ugovornih strana nije zadovoljna odlukom odbora, ili ukoliko odbor nije donio odluku u roku od 56 dana, ima pravo obavijestiti drugu stranu o svom nezadovoljstvu i obrazloìti ga, najdalje u roku od 28 dana od dana dobijanja odluke odbora ili isteka roka od 56 dana. Ako ni jedna od ugovornih strana ne izrazi nezadovoljstvo na opisani na~in odluka odbora za rje{avanje spora postaje kona~na i obavezuju}a za naru~ioca (investitora) i izvo|a~a. Prijateljsko rje{avanje }e se koristiti u situaciji kada je jedna ili druga strana izrazila nezadovoljstvo, bilo odlukom ili zbog nedono{enja odluke od strane odbora. U svakom slu~aju ovaj metod rje{avanja spora mora se primijeniti prije zapo~injanja rada arbitraè. Me|unaodna arbitraà }e odlu~ivati o sporu ukoliko spor nije rije{en putem odbora za rje{avanje spora ili prijateljskog rje{avanja. Arbitraà moè da otpo~ne najranije u roku do 56 dana od dana kada je obavej{tenje o nezadovoljstvu odlukom odbora dato, ~ak i ako nije u~injen poku{aj za prijateljsko rje{avanje. Arbitra`na pravila2, u okviru kojih }e se voditi arbitraà; institucija koja treba da odredi arbitre ili arbitra i da primijeni arbitra`na pravila; broj arbitara; jezik i mjesto takve arbitraè mora biti definisano tenderom. Arbitar ili arbitri }e imati pravo da pregledaju i reviduju bilo koju odluku odbora za rje{avanje spora. Ugovorne strane imaju pravo i obavezu da arbitraì pruè materijalne dokaze i argumentaciju za {to realnije odlu~ivanje. Odluka me|unarodne arbitraè bi}e kona~na, pa ugovorne strane moraju po njoj postupiti.
8.4.8 Dokumentacija na objektu

Po~etak gra|enja je uslovljen postojanjem odre|ene dokumentacije. Tokom gra|enja se vodi odgovaraju}a dokumentacija, a na kraju zavr{etka objekta izra|uje se dokumentacija kojom se ozna~ava kraj gra|enja. Dokumentaciju obezbje|uje investitor, a tokom gra|enja vode izvo|a~ radova i investitor, svaki u svom domenu
2
Naj~e{}e su u ugvorima o izgradnji (gra|enju) uklju~ena pravila Me|unarodne trgova~ke komore (ICC)
110
i za svoje potrebe. Vo|enje odgovaraju}e dokumentacije propisano je zakonskim propisima, podzakonskim aktima i ugovorom o gra|enju.
8.4.8.1 Dokumentacija potrebna za po~etak gra|enja

Za po~etak radova potrebna je sljede}a dokumentacija: Tehni~ka dokumentacija, koju obezbje|uje investitor i predaje izvo|a~u radova, ukoliko ugovorom o gra|enju nije druga~ije predvi|eno. Uz ovu dokumentaciju treba da je izvje{taj o izvr{enoj tehni~koj kontroli u skladu sa propisima. Izvo|a~ radova je duàn da ovu dokumentaciju koristi za izvr{enje radova, obra~un izvr{enih koli~ina i za izradu projekta izvedenog objekta.Ovu dokumentaciju posjeduje i investitor koja mu sluì za kontrolu. Dokumentaciju koju koristi u toku gra|enja, izvo|a~ radova je duàn da preda investitoru poslije zavr{etka objekta. Gra|evinska dozvola, koju obezbje|uje investitor, a sluì kao dokaz da je gra|enje odobreno i ~uva se kod investitora, a kopija kod izvo|a~a radova. Rje{enje o postavljanju nadzornih organa, koje se ~uva kod investitora i izvo|a~a radova. Rje{enje o postavljanju rukovodioca gra|enja, koje se ~uva kod izvo|a~a radova i investitora. Dokaz o obezbje|enju finansijskih sredstava,(ako je propisima i/ili ugovorom o gra|enju predvi|eno) koji obezbje|uje investitor, a ~uva se kod investitora i izvo|a~a radova. Ugovor o gra|enju, aneksi ugovora, ugovorna dokumenta zajedno sa predra~unom radova, koje koristi izvo|a~ radova i investitor u cilju izvr{avanja i kontrole radova i drugih obaveza. Saglasnosti nadle`nih organa i organizacija na tehni~ku dokumentaciju, koje obezbje|uje investitor, a kojima se dokazuje da se gra|enje vr{i u skladu sa zakonskim propisima, koje se ~uvaju kod investitora i izvo|a~a radova. Rje{enje o lokaciji sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima koje obezbje|uje investitor, a kojim se dokazuje da se objekat gradi u skladu sa prostornim i urbanisti~kim uslovima, a ~uva se kod investitora i izvo|a~a radova. Dokaz o pravu svojine, odnosno pravu kori{}enja zemlji{ta, koji obezbje|uje investitor, a koji se ~uva kod investitora i izvo|a~a radova. Investitor pored dokaza ~uva i elaborat o eksproprijaciji sa svim rje{enjima i spisima. Protokol o obiljeàvanju urbanisti~ke parcele, regulacione i gra|evinske linije i visinskih ta~aka koji je ura|en u toku predaje gradili{ta izvo|a~u od strane investitora (vidi 8.4.9.6) Izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja kojeg izra|uje izvo|a~ radova, a investitor daje saglasnost na njega. Tehno-ekonomski elaborat kojeg izra|uje izvo|a~ radova, a investitor daje saglasnost na njega i on poredstavlja izvo|a~ev interni akt. Elaborat o ure|enju gradili{ta kojeg izra|uje izvo|a~ radova, i dostavlja ga nadle`nom organu zajedno sa prijavom o po~etku radova. Elaborat o za{titi od poàra kojeg izra|uje izvo|a~ radova i pribavlja mi{ljenje Ministarstva unutra{njih poslova.
8.4.8.2 Dokumentacija koja se vodi tokom gra|enja

Tokom gra|enja se vodi sljede}a dokumentacija: Mjese~ni operativni plan koji predstavlja izvod iz izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja (vidi 8.4.9.2). Gra|evinski dnevnik, kao osnovni dokument u kojem su sadràni svi relevantni podaci koji pokazuju tok gra|enja (vidi 8.4.9.3). Gra|evinska knjiga, kao osnovni finansijski dokument i dokument za izradu projekta izvedenog objekta (vidi 8.4.9.4). Knjiga inspekcija, koja sluì za upisivanje nalaza, predloga, sugestija i zahtjeva nadle`nih inspekcijskih organa (prvenstveno gra|evinske inspekcije). Inspekcijska knjiga treba da se nalazi kod izvo|a~a radova, jer je on naj~e{}e podloàn inspekcijskoj kontroli. Situacije, kao nov~ani dokument, koje sluè za obra~un, naplatu i isplatu izvr{enih radova, izra|uje izvo|a~ radova a ovjerava investitor, i ~uvaju se kod izvo|a~a i kod investitora (vidi 8.4.5).
111
Situacije podizvo|a~a sluè za obra~un, naplatu i isplatu radova koje je izvr{io kooperant. One se rade na isti na~in i po istom principu kao situacije za investitora, samo {to ovdje ulogu investitora ima izvo|a~, a ulogu izvo|a~a radova podizvo|a~. Ove situacije izra|uje podizvo|a~, na osnovu gra|evinske knjige koju on vodi, a ovjerava je izvo|a~. Situacije ~uvaju izvo|a~ radova i podizvo|a~ za svoje potrebe. Prepiska koja se vodi unutar preduze}a (izvo|a~a radova i/ili investitora, podizvo|a~a i drugih), u odnosu na: investitora, podizvo|a~a, ostale u~esnike u gra|enju, isporu~ioce resursa, organe vlasti, razne organizacije i ostale subjekte iz blièg i {ireg okruènja. (vidi 8.4.9.27). Evidencija o tehni~koj dokumentaciji, koja se vodi u cilju raspolaganja sa podacima o prijemu, kretanju, zaduènju, izmjenama i dopunama i drugim relevantnim podacima. Svako preduze}e treba da ima sistem ove evidencije i da pri tome koristi ra~unarsku tehniku. Evidenciju vodi investitor i izvo|a~ radova svaki u svom domenu (vidi 8.4.9.22). Katastar podzemnih instalacija koji je veoma zna~ajan za fazu izgradnje objekta a jo{ va`niji za fazu eksploatacije, rekonstrukcije, pro{irenja ili sanacije objekta zbog dotrajalosti ili poslije odre|enih havarija, katastrofa ili drugih razaranja. Katastar vode geodetski stru~njaci uz pomo} gra|evinskih stru~njaka. U njegovoj izradi u~estvuju stru~njaci investitora i izvo|a~a radova. On se vodi od po~etka gra|enja. Treba obezbijediti da se niti jedna instalacija ne zatvori prije provjere i snimanja. Nakon zavr{etka gra|enja katastar se predaje investitoru. Protokoli o dokazu kvaliteta i skrivenim radovima kojim se dokazuje da su ovi radovi izvedeni u skladu sa tehni~kom dokumentacijom a ujedno sluè i za obra~un izvr{enih radova. Obi~no se vode protokoli o: kontroli temeljnih jama; kontroli temelja; kategorizaciji iskopa; kontroli ankera i obiljeàvanju osovina stubova; kontroli ~eli~nih stubova; kontroli kranskih staza, kontroli kranskih {ina; kontroli gotovosti temelja nose}ih i potpornih konstrukcija za po~etak monta`nih radova i kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija (vodovoda, kanalizacije, ma{inskih vodova, elektro vodova i drugih) o kojima }e u nastavku biti vi{e rije~i. Pored ovih vode se i drugi protokoli o: kontroli skele, oplate, armature, kontroli grubih instalacija, kontroli instalacija vodovoda i grijanja na pritisak, kontroli uzemljenja kod elektro instalacija, kontroli na hladne probe i dr. Kontrolu vr{e i protokol izra|uju zajedno predstavnici investitora i izvo|a~a radova i svaki zadràva po jedan primjerak. Ako odre|ene poslove izvr{ava podizvo|a~ i njegov predstavnik u~estvuje u kontroli radova i izradi protokola i dobija jedan primjerak za svoju upotrebu. Izvje{taji komisija kojim se konstatuju odre|ene ~injenice, daju predlozi, sugestije ili nalozi i rje{avaju odre|ena pitanja. Zapisnik izra|uju komisije koje su formirane sa ciljem izvr{avanja nekog zadataka. U radu komisije kao ~lanovi ili kao davaoci potrebnih obja{njenja u~estvuju predstavnici investitora i izvo|a~a radova. Komisije se formiraju u cilju: rje{avanja sporova, procjene {teta, procjene pojedinih vrijednosti, povremenih pregleda radova, internih pregleda, primopredaje i kona~nog obra~una i dr. Zapisnike ~uvaju investitor, izvo|a~ radova i organ ili organizacija koja je formirala komisiju. Zabilje{ke sa sastanka u koje se upisuju dogovori sa raznih sastanaka koji su odràni na objektu ili van njega a ti~u se izvr{avanja radova i drugih me|usobnih obaveza. Atesti o ispitivanju materijala, poluproizvoda, konstrukcija i instalacija kojim se dokazuje kvalitet izvedenih radova i objekta. Ateste pribavlja izvo|a~ radova, upoznaje nadzorne organe i ~uva ih radi inspekcijskog i tehni~kog pregleda, tj. radi dokaza kvaliteta. Elaborat o kontroli kvaliteta izra|uju investitor i izvo|a~ radova za potrebe komisije za tehni~ki pregled. On se izra|uje na bazi atesta, protokola i dr.. U njemu se sistematizuju na pregledan na~in svi rezultati, ~ime se olak{ava rad inspekcijskih organa i komisije za tehni~ki pregled. Izvje{taji i informacije koje izra|uju investitor i izvo|a~ radova, svaki u svom domenu, za potrebe preduze}a, okruènja ili nadle`nih organa. Obi~no se izra|uju izvje{taji koji su propisani pojedinim propisima (npr. statisti~ki), aktima o organizaciji investitora i izvo|a~a radova ili po zahtjevu nadle`nih organa i organizacija. Naj~e{}e se rade: statisti~ki izvje{taji; izvje{taji o kvalitetu, tro{kovima i rokovima izvr{avanja pojednih radova; informacije o poslovanju investitora i izvo|a~a radova; informacije o obezbje|enju i utro{ku sredstava i dr. Evidencija o radu i zaradi zaposlenih (radni nalozi) koje radi izvo|a~ radova za potrebe isplata plata zaposlenih. Radni nalog treba da sadrì: opis rada koji je izvr{en; koli~inu, cijenu i vrijednost
112
izvr{enog rada;normativ rada;evidenciju o provedenom vremenu radnika na radu i o prekidima rada (elementarne nepogode ili organizovani prekidi) i o odsustvima radnika (godi{nji odmor, dràvni praznik, pla}eno odsustvo, nepla}eno odsustvo, stru~no osposobljavanje i usavr{avanje, bolovanje, neopravdani i opravdani izostanci i dr.; o no}nom radu, o radu za vrijeme nedeljnih i dràvnih praznika i dr.; zarade radnika ukupno za cijelu brigadu i pojedini~no za svakog radnika. Koli~ina izvr{enog rada treba da je u saglasnosti sa koli~inom, doti~ne vrste rada, iz gra|evinske knjige. Radni nalozi se rade jedanput mjese~no na kraju mjeseca i sadrè navedene podatke za taj mjesec. Obra~un plata sa svim doprinosima, porezima i drugim obavezama radi se u direkciji izvo|a~a radova ili na nivou gradili{ta {to zavisi od unutra{nje organizacije izvo|a~a radova. Evidencija o radu mehanizacije radi se u cilju pra}enja rada, u~inka i tro{kova ma{ina. Evidencijom, za svaku ma{inu treba obuhvatiti: ostvarenje u~inka; vrijeme rada i vrijeme prekida rada po svim osnovama kao za radnike (posebno po osnovama organizacionih propusta); potro{nji goriva, maziva i rezervnih djelova; podatke o jednokratnim tro{kovima i dr. Evidenciju vodi slu`ba izvo|a~a radova koja je zaduèna za rad mehanizacije a ovjerava je rukovodilac radova. Evidencija o materijalu je potrebna radi uvida u prijem, potro{nju i skladi{tenje materijala. U tro{kovima izgradnje gra|evinskog objekta materijal u~estvuje sa preko 50% pa mu zbog toga treba posvetiti posebnu pa`nju. U tom cilju materijal treba za{tititi od uni{tenja, rasturanja i otu|ivanja. Treba uspostaviti adekvatnu evidenciju i kontrolu materijala i stalno upore|ivati utro{ke materijala sa normativima. Posebno treba evidentirati materijal koji se po ugovoru izdaje podizvo|a~ima da ne do|e do zloupotrebe istog. Izvje{taje o prijemu, utro{ku i zalihama materijala izra|uje izvo|a~ radova i dostavlja nadle`nim slu`bama preduze}a. Zahtjevi izvo|a~a radova koji se odnose na angaòvanje podizvo|a~a, na naknadne i nepredvi|ene radove, provjeru analiza cijena, razliku u cijeni, produènje roka i dr. Ostala dokumentacija koja se vodi u skladu sa normativnim aktima preduze}a i zakonskim propisima je prete`no finansijskog, pravnog i administrativnog karaktera. U ostalu dokumentaciju spadaju i: djelovodni protokoli, dostavne knjige, knjige naloga za rad, knjige telefaksa, knjiga prijema i otpreme po{te, situacija i dr. Pored pobrojane dokumentacije koja je neophodna za po~etak izgradnje i koja se vodi tokom izgradnje, gradili{te (investitor i izvo|a~ radova) mora raspolagati i sa slede}om dokumentacijom: propisima, normativima i standardima koji su neophodni za normalan rad, pravilnicima, uputstvima i drugim organizacionim aktima preduze}a koja su gradili{tu neophodna, prospektima materijala, poluproizvoda, mehanizacije i postrojenja koja rade na gradili{tu. O urednom i blagovremenom vo|enju i ~uvanju dokumentacije staraju se rukovodilac gra|enja i rukovodilac nadzora. Investitor i izvo|a~ radova ~uvaju svu zna~ajnu dokumentaciju trajno, a ostalu do isteka poslednjeg garantnog roka (min 10 godina).
8.4.9 Na~in vo|enja dokumentacije

Zbog zna~aja pojedine dokumentacije koja se vodi tokom gra|enja objekta, a kojom se dokazuje kontinuitet izvo|enja radova, uslovi pod kojima su izvo|eni, kvalitet, vrijednost i dr. , u daljem }e biti rije~i o na~inu njihovog vo|enja.
8.4.9.1 Tehno-ekonomski elaborat

Tehno-ekonomski elaborat je tehni~ko-finansijski dokument kojim se planiraju tro{kovi za pojedine aktivnosti i ukupno za objekat. Ovaj elaborat izra|uje izvo|a~ radova za svoje potrebe i na neki na~in predstavlja poslovnu tajnu izvo|a~a radova, jer sadrì zna~ajne ekonomske pokazatelje. Tehno-ekonomski elaborat se izra|uje za svaki objekat bez obzira na veli~inu i vrijednost. On se izra|uje odmah nakon potpisivanja ugovora o gra|enju kako bi se mogli utvrditi i rasporediti planirani tro{kovi po nosiocima pojedinih aktivnosti. Tehno-ekonomski elaborat sadrì sljede}a poglavlja: uvodne napomene; pregled ukupnog obima radova po njihovim nosiocima (preduze}e, podizvo|a~i i sl.);
113
predra~un radova po izvr{iocima (prema prethodnoj alineji); pregled ugovorenih obaveza (ukupna vrijednost, rokovi, na~in isplata, obaveze investitora, obaveze izvo|a~a radova, penali, premije i dr.); cjenovnik (plate za izvr{enje pojedinih vrsta radova); na~ini i tro{kovi smje{taja, ishrane i prevoza radnika; tro{kovi pripremnih radova; plate i materijalni tro{kovi organizacije i rukovo|enja gra|enjem; tro{kovi plata, materijala, mehanizacije i transportnih sredstava za neposredno izvr{avanje radova; plan ukupnih tro{kova (osnovni, pogonski i pomo}ni materijali; pripremni radovi; usluge; amortizacija; ishrana, smje{taj i prevoz radnika; materijalni tro{kovi reìje i uprave; ostali neproizvodni tro{kovi - reklame, propaganda, reprezentacija, putni tro{kovi i dr.; sopstvene usluge - pogoni; ostali tro{kovi poslovanja - zakonske i ugovorene obaveze, penali, vi{a sila, o{teta tre}im licima i dr.; plate u neposrednoj proizvodnji, reìji; posredna primanja prekidi u radu, odsustvovanja, bolovanja, minuli rad, doprinosi; porezi i svi drugi tro{kovi koji se o~ekuju; plan potreba finansijskih sredstava; predlog mjera za realizaciju tehno-ekonomskog elaborata. Ukoliko je ugovorom sa investitorom obuhva}eno vi{e objekata onda se tehno-ekonomski elaborat radi kao jedinstven za sve objekte. Zna~i, tehno-ekonomski elaborat prati jedan ugovor. Tokom gra|enja treba da se prati ostvarivanje pretpostavki iz tehno-ekonomskog elaborata i vr{e njegove izmjene i dopune u vezi sa tim. Ukoliko su ostvarivanja pozitivna treba o~ekivati dobit, a ukoliko su negativna gubitak. Da bi izbjegli gubitak treba preduzimati adekvatne mjere kako bi se tro{kovi sveli na planirane parametre. Tehno-ekonomski elaborat radi i prati njegovo ostvarivanje tim stru~njaka. Na izradi elaborata treba da su uklju~eni specijalisti iz tehni~kog i finansijskog sektora. U timu obavezno treba da je uklju~en rukovodilac gra|enja i rukovodioci proizvodnih pogona.
8.4.9.2 Mjese~ni operativni plan

Mjese~ni operativni plan je izvod iz izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja objekta, radili{ta, gradili{ta i preduze}a, kojim se, za konkretni mjesec, razra|uju zadaci i utvr|uju potrebe za njihovu realizaciju. Tokom realizacije, zbog raznih nepredvidljivih te{ko}a (u gra|evinarstvu je te{ko sve unaprijed predvidjeti), dolazi do odstupanja od nekih (a ponekad i od mnogih) postavki iz izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja. Sva ta odstupanja se ispravljaju, dora|uju i dopunjuju mjese~nim operativnim planovima. Pri tome je va`no napomenuti da oni moraju biti usmjereni i koncipirani ka postizanju cilja iz izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja. Zna~i, ako smo u jednom mjesecu u zaka{njenju, narednim mjese~nim operativnim planom moramo predvidjeti da se to zaka{njenje elimini{e (pove}anjem kapaciteta, uvo|enjem vi{e smjena i sl.). To }e nam omogu}iti da stalno odràvamo ugovoreni rok i da ispunjavamo ugovorene obaveze u odnosu na investitora. Iz ovoga proizilazi da je mjese~ni operativni plan regulator izvr{avanja svih zadataka predvi|enih izvo|a~kim projektom organizacije i tehnologije gra|enja. Mjese~ni operativni planovi izra|uju se za objekat, radili{te i gradili{te, tj. za sve objekte koji su predvi|eni ugovorom o gra|enju. Sadràji ovih projekata su razli~iti. Mjese~ni operativni plan za objekat sadrì: izvje{taj o izvr{enju operativnog plana za protekli mjesec i period; dinami~ki plan izvr{enja radova (sa finansijskim pokazateljima); dinami~ki plan radne snage (po zanimanjima); dinami~ki plan materijala i poluproizvoda; dinami~ki plan mehanizacije; dinami~ki plan transportnih sredstava; mjere za ostvarivanje plana. Mjese~ni operativni planovi za radili{te i gradili{te rade se posebno i sadrè: izvje{taj o izvr{enju operativnog plana za protekli mjesec i period; finansijski plan realizacije;
114
dinami~ki plan radne snage (po zanimanjima); dinami~ki plan materijala i poluproizvoda; dinami~ki plan mehanizacije; dinami~ki plan transportnih sredstava; mjere za ostvarenje plana. Mjese~ne operativne planove za objekte, radili{ta i gradili{ta izra|uje rukovodstvo gradili{ta, koje je najvi{i oblik organizovanja, uz saradnju sa nadzornom slu`bom investitora. Rukovodilac izrade plana mora uspostaviti kontakt sa svim pogonima u cilju izrade realnih planova.
8.4.9.3 Gra|evinski dnevnik

Gra|evinski dnevnik je veoma vaàn i nezamjenljiv dokument na osnovu kojeg se moè utvrditi: tok, na~in i kontinuitet gra|enja objekta; vrsta, broj i kapacitet ma{ina koje su upotrebljavane za izvr{enje radova; broj, kvalifikaciona struktura i zanimanja radnika i stru~njaka; uslovi pod kojima su izvr{avani pojedini radovi i sl. Postoji zakonska obaveza da se tokom gra|enja objekta vodi gra|evinski dnevnik. Gra|evinski dnevnik se vodi posebno za svaki objekat za koji postoji tehni~ka dokumentacija i za koji je izdata gra|evinska dozvola, bez obzira da li je ugovor o gra|enju zaklju~en sa investitorom samo za taj ili vi{e objekata. Gra|evinski dnevnik se vodi i za objekat koji se gradi za trì{te. Gra|evinski dnevnik se vodi svakodnevno od dana uvo|enja izvo|a~a radova u posao pa do dana predaje objekta investitoru. Dnevnik vodi izvo|a~ radova, a ovjerava ga i upisuje eventualne napomene, konstatacije i naloge nadzorni organ. Gra|evinski dnevnik je posebna knjiga koja ima tri karakteristi~ne strane: naslovnu stranu za dnevnik, stranu za upis podataka za dan i stranu (ili strane) za opis rada, zahtjeve, primjedbe i naloge za taj dan. U naslovnu stranu gra|evinskog dnevnika upisuju se podaci o: objektu i mjestu gra|enja, grani djelatnosti, investitoru, izvo|a~u, odobrenju za gra|enje, ugovoru o gra|enju, rje{enju o formiranju gradili{ta, rukovodiocu gra|enja, rukovodiocu nadzora, datumu uvo|enja izvo|a~a radova u posao i ugovornom roku zavr{etka objekta. Na kraju ovaj list treba da potpi{u u ime izvo|a~a radova i investitora njihovi ovla{}eni organi (Slika 9.). U stranu za dan upisuju se podaci o: izvo|a~u, investitoru, objektu, danu, smjenama, vremenskim prilikama, osoblju i radnicima izvo|a~a radova, pogonima i mehanizaciji koja je angaòvana tog dana (Slika 10.). U stranu za opis rada, zahtjeve i naloga izvo|a~ radova upisuje predmet rada za taj dan i eventualne zahtjeve investitoru, a investitor eventualne primjedbe i naloge izvo|a~u radova. Na kraju ovu stranu svakodnevno potpisuju ovla{}eni predstavnici investitora i izvo|a~a radova (Slika 11.) Na ovoj strani upisuju se detaljni podaci o: uvo|enju izvo|a~a radova u posao (predaja: dokumentacije, zemlji{ta, regulacione linije, visinske ta~ke, gra|evinske dozvole i dr.); dokumentaciji o izvo|enju pripremnih radova, montaì postrojenja , mehanizaciji i sl.;
115
[ IFRA OP[ TI PODACI
GRA\ E VINSKI DNE VNIK br.
1. Naziv obj ekta 2. Mjesto i zgradnje 3. Investi tor 4. Izvo| a~ radova 5. Proj ektant 6. Gra| evinska dozvola ( broj i organ koj i ga j e i zdao) 7. Ugovor o gra| enju 8. Re{enje izvo| a~a o formiranju gradili{tra br. 9. Rrukovodi lac gra| enja (i me, prezime, stru~na sprema i datum
broj re{enja o postavljanju) 10. Rukovodilac nadzora (i me, prezi me, stru~na sprema i
broj re{enja o postavljanju) 11. Datum uvo| enj a izvo| a~a radova u posao: - predaja gradi li{ta - predaja tehni~ke dokumentacij e - predaja ostale dokumenatci je 12. Ugovoreni rok
ZA IZVO\ A^ A
ZA INVES TITORA
Slika 9. Naslovna strana gra|evinskog dnevnika
IZVO\A^
PREDUZE] E SJ EDI[ TE GRADILI[ TE MJ ESTO GRADNJ E OBJEKAT GRA\ DNEVNIK br. str.
OBJ EKAT [ IFRA
II INVEST.
ZA DAN III
19
RADNO VRIJEME
VRIJEME
VRIJEME C0
TEMPERATURA
SMJ ENA I OD SMJ ENA II OD
DO DO DO
U SATI U SATI U SATI
C0 C
0
IV
SMJ ENA III OD
VI
OSOBLJ NA RADU E
BR. IN@ ERA ENJ TEHNI^ ARA POSLO VO\ A ZIDARA
SMJ ENA I H
SMJ ENA II BR. H UK.H BR.
SMJ ENA III
UKUPNO ^ ASOVA
GRA\. RAD.
TEHN.OSO B.
UK.H
UK.H
TESARA ARMIRA^ A BETONIRACA PK. I NK. RADNIKA
MEH. ÊLI^. ZANAT.
KV. I VK. RADNIKA OSTALI MA[ INISTA [ OFERA
UKUPNO
VII
PO GONI I MA[ INE NA RADU BR.
SMJ ENA I H UK.H
SMJ ENA II BR. H UK.H BR.
SMJ ENA III H UK.H
UKUPNO ^ ASOVA
UKUPNO
Slika 10. Strana gra|evinskog dnevnika za upis podataka
prispje}u materijala, poluproizvoda, opreme i postrojenja uz navo|enje atesta koji potvr|uju njihov kvalitet; prispje}u i promjenama u radnoj snazi, mehanizaciji i drugom; po~etku, toku i zavr{etku izvo|enja pojedinih radova (vrsta radova, {ta je ra|eno, na kom elementu i sl.); o pregledu i prijemu izvedenih radova (armature, instalacije i sl.); pregledu i prijemu konstruktivnih elemenata (temelji, stubovi, zidovi, plo~e i sl.); pregledu i prijemu pojedinih instalacija; pregledu i prijemu "skrivenih radova " (koji se kasnije ne mogu utvrditi) i dr.;
116
[ IFRA VIII Opis radova, zahtjevi, primjedbe i nalozi
GRA\ E VINSKI DNEVNIK br.
strana
ZA IZVO\ A^ A
ZA INVE STITORA
Slika 11. Strana gra|evinskog dnevnika za opis rada, zahtjeva, primjedbe i naloge.
na~inu ugra|ivanja odgovaraju}ih materijala, elemenata i poluproizvoda (ru~no, uz primjenu odgovaraju}e mehanizacije i dr.); na~inu i duìni njege, te za{titi ve} izvedenih radova (njegovanje betona, za{tita od mraza, padavina i sl.); ispitivanjima terena u pogledu nosivosti i kategorizacije zemlji{ta, kao i registraciji kota temelja, vrsti i sastavu tla, nosivosti tla i drugim podacima; uzimanju uzoraka za ispitivanje sa naznakom mjesta, elementa, pozicije, rezultata koji se traì i drugih podataka koji su od zna~aja za identifikaciju rezultata ispitivanja; izvr{enim ispitivanjima pojedinih elemenata konstrukcije objekta, ispitivanju instalacija i sl.; eventualnim gre{kama u tehni~koj dokumentaciji; nepredvi|enim okolnostima koje zahtijevaju izmjenu tehni~kih rje{enja ili tehnologije izvo|enja radova, te obima, odnosno vrste radova; pojave naknadnih radova i sl. (tlo, aktiviranje klizi{ta, arheolo{ka nalazi{ta i dr.); naknadnoj dostavi tehni~ke dokumentacije i podacima sa skicama o izmjeni tehni~ke dokumentacije, sa naznakom ko je i za{to izvr{io izmjene; prispjelim atestima o ispitivanjima materijala, poluproizvoda, konstruktivnih elemenata, instalacija i sl., sa pozivom na datum i broj dnevnika kada su uzeti uzorci ili izvr{eno ispitivanje; geodetskim mjerenjima i osmatranjima; vodostaju, pojavama podzemih voda, njenim kotama i koli~ini; preduzetim mjerama za{tite na radu, protivpoàrne za{tite, za{tite ìvotne sredine, za{tite imovine, saobra}aja i susjednih objekata, o redovnim osmatranjima,kao i eventualnim doga|ajima u vezi sa ovim; zastojima i prekidima u radu, uzrocima koji su ih izazvali, duìni trajanja, visini {tete, kome je i kada o njima data informacija; pitanjima koje treba investitor da rije{i, odgovorima investitora na ta pitanja i sli~no; primjedbama, predlozima, sugestijama i zahtjevima investitora i odgovorima izvo|a~a radova; inspekcijskim pregledima; posjetama gradili{tu;
117
kontrolama izvr{enim od strane tehni~kih i drugih inspekcija, o tehni~kim i drugim komisijskim uvi|ajima i pregledima; predavanju investitoru privremenih situacija; pripremi objekta i dokumentacije za tehni~ki pregled; zavr{etku objekta i podno{enju investitoru zahtjeva da zatraì formiranje komisije za tehni~ki pregled; svim drugim doga|ajima na objektu koji mogu biti od interesa za odnose izme|u izvo|a~a radova i investitora i {ire. Nadzorni organ unosi u gra|evinski dnevnik svoja zapaànja po svim naprijed navedenim elementima i podacima. On tako|e unosi odgovaraju}e podatke koji su od zna~aja za utvr|ivanje svih ~injenica. U tom smislu on treba da obrati posebnu pa`nju na: kvalitet i postojanje sertifikata za materijal, poluproizvode, opremu i dr.; kvalitet izvr{avanja radova, montaè opreme i dr.; "skrivene radove" koji se u kasnijim fazama ne mogu kontrolisati (temeljne jame, oplata, armature, instalacije i dr.); ta~nost mjera i po{tovanje regulacionih linija i visinskih ta~aka; kompletnost tehni~ke dokumentacije i u vezi sa tim opravdanost odobravanja vi{kova, naknadnih i nepredvi|enih radova; urednost i kvalitet vo|enja dokumentacije; dinamiku izvr{avanja ugovorenih obaveza. Kada se u dnevnik upisuju posebno zna~ajna pitanja za investitora, odnosno izvo|a~a radova, onda se, za taj dan dnevnik radi u tri primjerka, od kojih se jedan primjerak dostavlja investitoru, odnosno izvo|a~u radova, kako bi bili izvorno upoznati sa predmetom upisa i kako bi mogli preduzeti odgovaraju}e mjere za rje{avanje nastalog problema. Gra|evinski dnevnik mora stalno biti na objektu kako bi bio dostupan svima koji imaju pravo uvida i upisa u dnevnik: rukovodilac gra|enja; rukovodilac nadzora i nadzorni organ; projektant; ovla{}eni predstavnici izvo|a~a radova, investitora i projektanata i inspekcijski organi. Podaci upisani u gra|evinski dnevnik ne smiju se kasnije, brisati, mijenjati niti ispravljati. Da bi se ovo onemogu}ilo on se vodi u dva primjerka, od kojih kopiju uzima nadzorni organ, odmah po potpisivanju, a original, ostaje izvo|a~u radova. Izmjene i dopune se mogu vr{iti isklju~ivo kao novi upis, ako nije upis zbog protoka vremena bespredmetan. Radi lak{eg pronalaènja zna~ajnih datuma i podataka iz gra|evinskog dnevnika, izvo|a~ radova redovno vadi izvod iz dnevnika (najbolje u ra~unaru) u koji se upisuje: broj i strana dnevnika, datum i kratak sadràj zna~ajnog podatka. Gra|evinski dnevnik investitor ~uva trajno, a izvo|a~ radova do isteka krajnjeg garantnog roka (10 godina), nakon ~ega ga predaje investitoru. Svi podizvo|a~i vode interni gra|evinski dnevnik za radove koje oni izvode, na ve} opisani na~in, s tim {to ovdje izvo|a~ radova ima funkciju investitora a podizvo|a~ funkciju izvo|a~a radova. Za posebne vrste radova ve}eg obima, kao {to su instalacije, moè se ovaj dnevnik voditi i u odnosu na investitora, s tim {to bi ga potpisivao i nadzorni organ. U ovom slu~aju izvo|a~ radova i podizvo|a~ treba povremeno da vode svoj interni dnevnik u kojem bi evidentirali samo me|usobna pitanja i probleme.
8.4.9.4 Gra|evinska knjiga

Gra|evinska knjiga je izvorni nov~ani dokument na osnovu koje se obra~unava i utvr|uje vrijednost izvr{enih radova. Uz ovo gra|evinska knjiga sluì i kao dokumenat za izradu projekta izvedenog objekta. U gra|evinsku knjigu unose se stvarni podaci o mjerama i koli~inama izvr{enih radova na objektu. Izvr{eni radovi se upisuju po pojednim vrstama (gra|evinski, zanatski, instalaterski, oprema i dr.) i pozicijama, saglasno predra~unu radova koji ~ini sastavni dio ugovora o gra|enju. Naknadni i nepredvi|eni radovi se vode posebno i to opet po vrstama i pozicijama. Gra|evinsku knjigu sa~injavaju posebni listovi (Slika 12.) specijalno ure|eni za potrebu uno{enja mjera, koli~ina i ostalih potrebnih podataka. Listovi treba da su pore|ani po vrstama radova i po redu kako je to navedeno u predra~unu radova.
118
Naziv objekta Mjesto izgradnje Investitor Izvo| a~ radova
GRA\ EVINSKA KNJ IGA

List br.
TA^ AN OPIS RADA
J edinica mjere
Pozicija predra~una
Ugovorena cijena O bra~unski nacrti
Koli~ina po predra~.
Izvr{ena koli~ina
Mjese~no U kupno
Oznake iz obra~unskog nacrta
U kupno-za prenos
IZVO\ A^
INVESTITOR
Slika 12. List gra|evinske knjige
Na listu gra|evinske knjige moraju biti ozna~ena mjesta za upisivanje slede}ih podataka: naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora; naziv izvo|a~a radova; redni broj lista; detaljan opis pozicije rada; jedinica mjere; broj pozicije predra~una; ugovorena jedini~na cijena; koli~ina po predra~unu; broj crteà (obra~unski nacrt); oznaka iz obra~unskog nacrta; dokaznica mjera; skica koja detaljnije obja{njava izvr{eni rad i dokaznicu mjera, ako to iz crteà i detalja projekta nije vidljivo ili ako se ne{to mijenja; koli~ine radova izvr{ene po mjesecima; kumulativne koli~ine izvr{enih radova; mjesta za potpise predstavnika investitora i izvo|a~a radova . Na jednom listu upisuje se samo jedna pozicija rada. Ako na tom listu ne mogu da se upi{u svi podaci o dokaznicama mjera za tu poziciju rada ({to je naj~e{}e slu~aj) vr{i se prenos na slede}i list. Upis podataka u listove gra|evinske knjige vr{i se, po pravilu, nakon zavr{etka pojedinih pozicija radova, a najmanje jedanput mjese~no za radove koji su u toku. Podaci o koli~inama izvedenih radova na objektu sluè za privremeni i kona~ni obra~un izme|u izvo|a~a radova i investitora, ukoliko se pla}anje vr{i po jednici mjere. Koli~ine radova za pozicije (izvr{ene u pojednim mjesecima) koje nijesu zavr{ene, na kraju mjeseca parafiraju nadzorni organ i rukovodilac gra|enja. Nakon zavr{etka svih radova pojedine pozicije, svaki list gra|evinske knjige, koji se odnosi na tu poziciju, potpisuju nadzorni organi i rukovodilac gra|enja. Koli~ine radova izvr{ene u pojedinim mjesecima moraju biti jasno nazna~ene, {to je potrebno radi izrade mjese~nih situacija i obra~una razlika u cijenama (klizne skale).
119
Sastavni dio gra|evinske knjige je jedan primjerak tehni~ke dokumentacije ~iji djelovi predstavljaju obra~unske nacrte. Ukoliko se u toku radova, po odgovaraju}em postupku, vr{e izmjene u pojedinim crteìma, te izmjene se moraju unijeti i pozvati se na gra|evinski dnevnik u kojemu je upisan nalog i odobrenje za vr{enje izmjena. Podatke o mjerama i koli~inama izvr{enih radova zajedni~ki prikupljaju, utvr|uju i upisuju rukovodilac gra|enja i nadzorni organ, u ~emu im pomaù njihovi saradnici. Svi podizvo|a~i du`ni su da posebno vode gra|evinsku knjigu za radove koje oni izvr{avaju. Gra|evinska knjiga se obavezno vodi za sve objekte, bez obzira da li je gra|enje ugovoreno po sistemu "klju~ u ruke" ili po jedinici mjere, kao i za objekte koji se grade za trì{te. Ona se vodi posebno za svaki objekat za koji je ura|ena tehni~ka dokumentacija i dobijena gra|evinska dozvola, bez obzira da li je ugovor o gra|enju sa investitorom zaklju~en samo za taj ili vi{e objekata. Gra|evinska knjiga podlijeè detaljnoj kontroli u fazi primopredaje i kona~nog obra~una radova. Tom prilikom moè do}i do izvjesnih korekcija, koje se mogu lo{e odraziti na izvo|a~a radova ili investitora. Zbog toga se treba starati da se u toku njene izrade unose verodostojni podaci i pravilno sprovodi obra~un koli~ina. Nakon zavr{etka objekta, a u cilju ~uvanja, listove gra|evinske knjige treba uvezati i ukori~iti. Gra|evinska knjiga se nakon izvr{ene primopredaje objekta i kona~nog obra~una predaje investitoru, koji je duàn da je trajno ~uva. Dobro je da izvo|a~ radova uzme fotokopiju listova gra|evinske knjige.
8.4.9.5 Knjiga inspekcije

Knjiga inspekcije se vodi za objekat kao cjelinu, odnosno za sve objekte i radove koji se izvode i za koje se pribavlja posebna gra|evinska dozvola. Knjiga inspekcije se vodi u obliku povezane i pe~atom izvo|a~a radova ovjerene sveske sa jednostruko numerisanim stranama (samo original). Na po~etku knjige inspekcije, rukovodilac gra|enja unosi i svojim potpisom ovjerava podatke koji se odnose na: datum po~etka vo|enja knjige inspekcije; naziv i mjesto objekta (mjesto, ulica, gra|evinska parcela i dr.); investitora (naziv, sjedi{te i dr.); izvo|a~a radova (naziv, sjedi{te i dr.); broj, vrstu i druge specifi~ne oznake objekata i radova ~ije se izvo|enje organizuje u okviru istog gradili{ta; stanje raspoloìve tehni~ke i druge dokumentacije u trenutku zapo~injanja radova; rukovodioca gra|enja (ime i prezime, stru~na kvalifikacija); rukovodioca nadzora (ime i prezime, stru~na kvalifikacija) i nadzornih organa za pojedine radove, ukoliko su isti odre|eni od strane investitora. Inspekcijski organ upisuje u knjigu inspekcije podatke o utvr|enom stanju i druga zapaànja u vezi sa izvo|enjem radova prilikom svakog inspekcijskog uvida, a naro~ito: datum izvr{enog inspekcijskog pregleda; bliì opis radova i dokumentacije koji su bili predmet inspekcijskog pregleda; zapaànja i ocjene do kojih je do{ao u toku inspekcijskog pregleda i sugestije za otklanjanje uo~enih nedostataka; naloge za preduzimanje mjera koje izvo|a~ radova treba da preduzme (zabrana odre|enih radova, preduzimanje hitnih mjera bezbjednosti i sl.); Svaki upis u knjigu inspekcije inspekcijski organ ovjerava svojim potpisom. Rukovodilac gra|enja svojim potpisom ovjerava da je upoznat sa nalazima i nalozima inspekcijskog organa unijetim u knjigu inspekcije. Knjiga inspekcije ~uva se na gradili{tu za sve vrijeme gra|enja. Za ~uvanje i uredno odràvanje knjige inspekcije odgovoran je rukovodilac gra|enja. Rukovodilac gra|enja u knjigu inspekcije unosi sve podatke o promjenama nastalim u toku gra|enja koje se naro~ito odnose na: izmjene prostornog i funkcionalnog obuhvata objekta; angaòvanje i po~etak rada izvo|a~a pojedinih radova i lica koja rukovode tim radovima;
120
promjene u organizovanju stru~nog nadzora nad gra|enjem (rukovodilac nadzora, nadzorni organi za pojedine radove); druge podatke koji se odnose na me|usobne odnose investitora, izvo|a~a radova i drugih zainteresovanih subjekata (pitanja rada van redovnog radnog vremena, reìjski tro{kovi, vanredni tro{kovi i sl. [Error! Reference source not found.]. Rukovodilac gra|enja i rukovodilac nadzora upisom u gra|evinski dnevnik konstatuju da li je i kako postupljeno po nalozima i preporukama inspekcijskog organa. Knjiga inspekcije obavezno se daje na uvid komisiji za tehni~ki pregled objekta.
8.4.9.6 Protokol obiljeàvanja urbanisti~ke parcele (regulacione i gra|evinske linije i visinske ta~ke)
Investitor je duàn da, prije po~etka gra|enja, obezbijedi obiljeàvanje urbanisti~ke parcele, tj. regulacionih i gra|evinskih linija kao i visinske ta~ke. Obiljeàvanje treba izvr{iti u postupku uvo|enja izvo|a~a radova u posao. Obiljeàvanje vr{i nadle`ni op{tinski organ uz prisustvo predstavnika investitora i izvo|a~a radova. Primopredaja podataka, na relaciji nadle`ni op{tinski organ - investitor - izvo|a~ radova, vr{i se putem protokola o obiljeàvanju urbanisti~ke parcele (Slika 13). Nadle`ni organ je duàn da granice urbanisit~ke parcele, regulacione i gra|evinske linije, kao i visinske ta~ke na terenu obiljeì vidnim i stabilnim ta~kama (reperi) kako bi se izbjegla mogu}nost njihovog uni{tavanja. Izvo|a~ radova je duàn da ~uva od uni{tenja, a u slu~aju potrebe vr{i njihovo obnavljanje uz kontrolu nadzornog organa. Protokol treba da sadrì: broj; situaciju urbanisti~ke parcele, sa okolnim saobra}ajnicama i/ili objektima, na kojoj treba ucrtati osnovu objekta, regulacione i gra|evinske linije, kao i visinske ta~ke sa reperima, obiljeènim sa svim numeri~kim podacima; podatke o objektu i mjestu gra|enja, urbanisti~koj parceli, investitoru, izvo|a~u radova i gra|evinskoj dozvoli; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; napomene o obavezi investitora i izvo|a~a radova da ~uvaju repere i zatraè kontrolu nakon iskopa i betoniranja temelja, kako bi se sprije~ilo eventualno odstupanje od datih podataka; datum obiljeàvanja i imena, prezimena i potpise predstavnika nadle`nog op{tinskog organa, investitora i izvo|a~a radova.
121
Broj:
PROTOKOL obilje` avanja urbanisti~ke parcele (regulacione i gra| evinske linije i visinske ta~ke)
SITUACIJA
NAZIV OBJEKTA Broj urbanisti~ke parcele Ulica INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska dozvola br. izdata od Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. str:
Mjesto gra| enja: Katastarska parcela br. Lokacija br.
od
.godine
datum:
.godine
Napomena: Investitor i izvo| a~ radova su du` ni da linije i ta~ke ~uvaju od uni{ tenja, kao i da ih drè vidljivim i pristupa~nim za vrijeme gra| enja objekta. Po zavr{ etku iskopa, a kasnije i po zavr{ etku temelja, investitir i izvo| a~ radova su du` ni da zatra` e kontrolu linija i ta~aka, { to } e se potvrditi posebnim protokolima. Datum obilje` avanja: Obilje` avanje izvr{ io:
(prezime i ime) (potpis)
.godine
Primili: - od strane investitora

- od strane izvo| a~a radova

Sl. 6.10. Zapisnik o ob ilje` avanju regulacionih linija i visinskih ta~aka
Slika 13. Protokol obiljeàvanja urbanisti~ke parcele (regulacione i gra|evinske linije i visinske ta~ke)
Prilikom obiljeàvanja i izrade protokola treba obratiti pa`nju na ta~nost podataka kako bi se izbjegle neprijatnosti i tro{kovi oko eventualnog pomjeranja lokacije i/ili visinskog poloàja objekta. Odgovornost za ta~nost obiljeàvanja i podataka snosi predstavnik nadle`nog op{tinskog organa, a za pravilno kori{}enje i ~uvanje izvo|a~ radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svaku stranu u~esnicu u obiljeàvanju.
8.4.9.7 Protokol o kontroli temeljne jame

Investitor i izvo|a~ radova su du`ni da prije po~etka betoniranja temelja zatraè od nadle`nog op{tinskog organa kontrolu poloàja i visinskih ta~aka temeljnih jama ("skriveni radovi"). Kontroli su du`ni da prisustvuju predstavnici investitora i izvo|a~a radova. Potvrda ispravnosti iskopa temeljnih jama vr{i se putem protokola kojeg potpisuju vr{ilac kontrole i prisutni predstavnici investitora i izvo|a~a radova (Slika 14). Protokol se pravi samo u slu~aju kada su temeljne jame pravilno oblikovane, tj. iskopane u skladu sa glavnim i izvo|a~kim projektom, a poloàjno (linije i visine) su postavljene u skladu sa protokolom o obiljeàvanju urbanisti~ke parcele. Ukoliko temeljne jame nijesu ura|ene kako je re~eno moraju se izvr{iti popravke i ponovo zatraìti pregled. Razloge zbog kojih nije ura|en protokol i odobreno betoniranje temelja treba upisati u gra|evinski dnevnik kako bi izvo|a~ radova znao {to treba da popravi i uradi. Protokol treba da sadrì: broj; skicu - osnovu konturnih (spoljnjih) temelja na koju treba ucrtati projektovane i stvarne linije i osnovne kote; podatke o: objektu, mjestu gra|enja, protokolu o obiljeàvanju urbanisti~ke parcele, investitoru, izvo|a~u radova i o gra|evinskoj dozvoli; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; nalaz; napomenu o obavezi investitora i izvo|a~a radova da zatraè kontrolu nakon betoniranja temelja; datum kontrole i
122
imena, prezimena i potpise lica koje je izvr{ilo kontrolu, predstavnika investitora i izvo|a~a radova.
Broj:
PROTOKOL o kontroli temeljnih jama
SKICA TEMELJA
NAZIV OBJEKTA Ulica Protokol obilje` avanja urbanisti~ke parcele br. INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. Nalaz: str:
Mjesto gra| enja: Lokacija br. od .godine
od datum:
.godine .godine
Temeljne jame izvedene su u skladu sa protokolom o obilje` avanju urbanisti~ke parcele, glavnim i izvo| a~kim projektom, pa se DOZVOLJAVA betoniranje temelja. Napomena: Investitor i izvo| a~ radova su du` ni da po zavr{ etku betoniranja temelja zatra` e kontrolu linija i ta~aka, { to } e se potvrditi posebnim protokolom. Datum kontrole: Kontrolu izvr{ io
.godine
Prisustvovali: - od strane investitora


Sl. 6.10. Zapisnik o obilje` avanju regulacionih linija i visinskih ta~aka
Slika 14. Protokol o kontroli temeljnih jama
Prilikom kontrole potrebno je da nadzorni organ i predstavnik izvo|a~a radova obrate pa`nju i na ostale detalje kao {to su: pravilnost dna i ivica iskopa; dimenzije jame; eventualno prisustvo prepreka ({ipovi, kamenje, korijeni i dr.); podzemne vode; kvalitet zemlji{ta i dr. Ukoliko primijete neke nepravilnosti treba ih otkloniti ili zatraìti dopunska ispitivanja. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.8 Protokol o kontroli temelja

Investitor i izvo|a~ radova su du`ni da nakon zavr{etka betoniranja temelja zatraè od nadle`nog op{tinskog organa da izvr{i kontrolu poloàja i visinskih ta~aka temelja ("skriveni radovi"). Ovom kontrolom treba obuhvatiti konturne (spoljne) temelje, tj. one kojima se defini{e poloàj objekta u prostoru. Provjera treba da pokaè da li }e objekat biti lociran u skladu sa lokacijom i urbanisit~ko tehni~kim uslovima. Podaci o kontroli, tj. ispravnosti poloàja temelja upisuju se u protokol koji potpisuju: vr{ilac kontrole, predstavnik investitora i predstavnik izvo|a~a radova (Slika 15.) Protokol se pravi samo u slu~aju kada su temelji pravilno ura|eni, tj. u skladu sa glavnim i izvo|a~kim projektom, a poloàjno i visinski u skladu sa protokolom o kontroli temeljne jame. Ukoliko temelji nijesu ura|eni kako je ve} re~eno moraju se izvr{iti prepravke i zatraìti ponovni pregled. Razloge zbog kojih nije ura|en protokol, odnosno zbog kojih nije odobren nastavak radova treba upisati u gra|evinski dnevnik kako bi izvo|a~ radova znao {to treba da popravi.
123
Broj:
PROTOKOL o kontroli temelja

SKICA TEMELJA
NAZIV OBJEKTA Ulica Protokol o p regledu temeljnih jama br. INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom b r. Nalaz: str:
Mjesto g ra| enja: Lokacija b r. od .g odine
od d atum:
.g odine .g odine
Teme lji su izra| en i u sklad u sa pro tokolom o kontroli teme ljnih jama, g lavn im i iz vo| a~kim projektom, pa se D OZVOLJAVA nastava k ra dova . Datum kontrole: Kontrolu izvr{ io
.godine
Prisustvovali: - od strane investitora

- od strane izvo| a~a rad ova

Slika 15. Protokol o kontroli temelja
Protokol treba da sadrì: broj; skicu - osnovu konturnih (spoljnjih) temelja (ili dijela temelja) na koju treba ucrtati projektovane i stvarne linije i kote; podatke o: objektu, protokolu o kontroli temeljnih jama, investitoru, izvo|a~u radova, gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; nalaz; datum kontrole i imena, prezimena i potpise lica koje je izvr{ilo kontrolu, predstavnika investitora i izvo|a~a radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. Tek nakon potpisa protokola izvo|a~ radova moè da nesmetano nastavi sa ostalim radovima uvjeren da je objekat lociran u skladu sa rje{enjem o lokaciji, urbanisti~ko-tehni~kim uslovima i gra|evinskom dozvolom.
8.4.9.9 Protokol o kategorizaciji iskopa

Obzirom da se izvr{eni iskop pokrije ("skriveni rad") ~esto nastaju sporovi izme|u investitora i izvo|a~a radova u pogledu kategorizacije i koli~ina iskopa u pojedinoj kategoriji. Da bi se to izbjeglo treba odmah po zavr{enom iskopu sa~initi protokol o kategorizaciji iskopanog zemlji{ta (Slika 16.). Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora; naziv izvo|a~a radova; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; skicu izvr{enog iskopa (osnova i presjeci); obra~un izvr{enih koli~ina sa naznakom kategorije, prema prosje~nim normama u gra|evinarstvu; potpise predstavnika investitora i izvo|a~a radova i datum izrade protokola.
124
OBJEKAT: MJESTO: Broj: PROTOKOL O KATEGORIZACIJI ISKOPA INVESTITOR:

Veza sa gra| evinskim dnevnikom:
broj: IZVO\ A^ : SKICA: strana: Datum:
OBRA^ UN: Oznaka profila ili crte` a: Du` ina (m) [ irina (m) DIMENZIJE Visina iskopa (m) Koli~ina (m3) Kategorija PRIMJEDBA
PROTOKOL SU SA^ INILI: ZA IZVO\ A^ A: ZA INVESTITORA:
(datum) Sl. 6.11. Zapisnik o kategorizaciji iskopa
Slika 16. Protokol o kategorizaciji iskopa
Ovim protokolom mogu se vizuelno prekontrolisati pretpostavke iz geomehani~kog izvje{taja o kvalitetu zemlji{ta za temeljenje. Ukoliko ima odstupanja ili postoje odre|ene sumnje treba uklju~iti geomehani~ara za provjeru pretpostavki. Protokol predstavlja sastavni dio gra|evinske knjige u dijelu obra~una koli~ina izvr{enih zemljanih radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za izvo|a~a radova i investitora.
8.4.9.10 Protokol o kontroli ankera i obiljeàvanju osovina stubova

Prilikom izgradnje industrijskih i ostalih objekata ~esto se koriste monta`ni elementi od betona, ~elika ili drveta. Veoma je va`no da ankeri i leì{ta budu izvedeni u skladu sa tehi~kom dokumentacijom i da se prije po~etka montaè provjeri njihova ta~nost. Ovdje je uzet primjer temelja i ankera za montaù metalnih konstrukcija. (i ostali primjeri bi}e uzeti za metalne konstrukcije). O kontroli treba uraditi protokol (Slika 17). Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija; skicu za konkretan slu~aj; zna~enje pojedinih oznaka; dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehni~ke dokumentacije, odnosno tehni~kih propisa; numeri~ke podatke o mjerenjima i odstupanjima; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; datum izrade protokola; potpise predstavnika izvo|a~a radova, investitora i izvo|a~a metalnih konstrukcija i konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo.
125
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI ANKERA I OBILJE@ AVANJU OSOVINA STUBOVA
Objekat i mjesto gra| enja: Investitor: Izvo| a~ radova: Izvo| a~ metalnih konstrukcija:
Oznaka e l h
Zna~enje Podu` no odstupanje ankera (+ lijevo;- desno) Popre~no odstupanje ankera (+ vani; - unutra) Odstupanje kote stope od projektovane Napomena: prilikom snimanja letvu dr` ati u ta~ki "a" e i l upisuje se ako prelazi dozvoljeno odstupanje Odstupanje ankera
Dozvoljeno odstupanje (mm)
Odstupanje ankera
Re br d .s tub a
Re br d .s tub a
h + -
Podu` no e + -
Popre~no l + -
h + -
Podu` no e + -
Popre~no l + -
Datum: Veza sa gra| evinskim dnevnikom: broj: datum: strana: Kontrolu izvr{ ili: Za investitora: Za izvo| . gra| evinskih radova: Za izvo| . metalnih konstrukcija: Sa podacima je upoznat nadzorni organ koji je preduzeo slede} e:
Slika 17. Protokol o kontroli ankera i obeleàvanju osovina stubova.
Veoma je va`no da podaci budu pouzdani da bi se blagovremeno otklonile eventualne gre{ke. Mnogo }e ih biti teè otkloniti tokom montaè, a nije isklju~eno da se prouzrokuje obustava montaè. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.11 Protokol o kontroli ~eli~nih stubova

Poslije izvr{ene montaè, a prije definitivnog fiksiranja stubova treba kontrolisati geometrijske parametre. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 18). Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija; skicu za konkretan slu~aj; zna~enje pojedinih oznaka; dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehni~ke dokumentacije, odnosno tehni~kih propisa; numeri~ke podatke o mjerenjima i odstupanjima; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; datum izrade protokola; potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija i
126
konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo.
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI ^ ELI^ NIH STUBOVA
Objekat i mjesto gra| enja: Investitor: Izvo| a~ radova:: Izvo| a~ metalnih konstrukcija:
Oznaka l l x x1 h h e e y y1
Zna~enje Projektovani osovinski raspon po X osi Stvarno odstupanje od projektovane osovine stuba po X osi (+ vani;- unutra) Stvarno odstupanje osovine stuba od vertikale u gornjem presjeku po X osi (+ vani; - unutra) Stvarna zakrivljenost (srpastost) stuba po pravcu X ose na visini h 1 (+ vani; -unutra) Projektovana kota stope stuba Stvarno odstupanje stope stuba po visini (+ gore; - dolje) Projektovani raspon izme| u osovina stubova po pravcu Y ose Stvarno odstupanje stuba od projektovane osovine u pravcu Y ose (- lijevo; + desno) Stvarno odstupanje stuba od vertikale u gornjem presjeku po pravcu Y ose (- lijevo; + desno) Stvarna zakrivljenost stuba po pravcu Y ose na koti h1( -lijevo; + desno) Napomena: prilikom snimanja dr` ati letvu u ta~ki "a" Po pravcu X ose l + + x h1 x1 + + h h1 Po pravcu Y ose
Redni broj stuba
y1
+ -
y + -
e +
Redni broj stuba
Slika 18. Protokol o kontroli ~eli~nih stubova
Kontrolu treba izvr{iti blagovremeno i savjesno, jer kasnije otkrivanje gre{aka moè da ima neèljenih posledica kako u pogledu tro{kova tako i u pogledu rokova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.12 Protokol o kontroli kranskih staza

Kranske staze su jedan od vitalnih elemenata za eksploataciju objekta. Zato, prije fiksiranja istih treba detaljno provjeriti njihov poloàj i visinske ta~ke (kote). O provjeri treba uraditi protokol (Slika 19).
127
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI KRANSKIH STAZA
Objekat i mjesto gra| enja: Investitor: Izvo| a~ radova: Izvo| a~ metalnih konstrukcija:
Oznaka lk= h= lk aA,B hA,B 1 2
Zna~enje Projektovano osovinsko rastojanje kranskih staza izme| u reda A i B Projektovana kota kranske staze Odstupanje raspona lk od projektovanog (+ lk vani;- lk unutra) Odstupanje od projektovane ose (+ a vani; - a unutra) Odstupanje od projektovane visine (+ h na gore; - h na dolje) Razlika kota kranske staze u jednom presjeku Razlika kota kranske staze na susjednim stubovima
na à
Re d stu ba
hA + -
hB + -
1 hA- hB hA n - hA (n+ 1)
2 hB n - hB (n+ 1)
aA + -
aB + -
lk=
aA+ aB
Sta cio
b r.
Slika 19. Protokol o kontroli kranskih staza
Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija; skicu za konkretan slu~aj; zna~enje pojedinih oznaka; numeri~ke podatke o mjerenjima i odstupanjima; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehni~ke dokumnetacije, odnosno tehni~kih propisa; datum izrade protokola; potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija i konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja eventualnih nedozvoljenih odstupanja. Zna~aj kontrole kranskih staza je u ~injenici da od pravilnosti njihovih pravaca i visinskih kota u mnogome zavisi pravilna montaà kranskih {ina. Zbog toga kontrolu treba izvr{iti blagovremeno, stru~no i savjesno. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
128
8.4.9.13 Protokol o kontroli kranskih {ina

Od pravilnosti montaè kranskih {ina u potpunosti zavisi funkcionisanje mosnih kranova u jednom objektu, a samim tim i funkcija, odnosno tehnolo{ki proces u proizvodnji. Zato prije definitivnog fiksiranja treba provjeriti njihove pravce i visinske kote. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 20).
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI KRANSKIH [ INA
Objekat i mjesto izgradnje: Investitor: Izvo| a~: Izvo| a~ metalnih konstrukcija:
Oznaka l{ = h= l{ aA,B hA,B 1 2 b G C
Zna~enje Projektovano osovinsko rastojanje { ina izme| u reda "i" Projektovana kota kranske { ine Odstupanje raspona od projektovane (+ l{ vani;- l{ unutra) Odstupanje od projektovane ose (+ a vani; - a unutra) Odstupanje od projektovane visine (+ h na gorei; - h na dole) Razlika kota kranske staze u jednom presjeku Razlika kota kranske staze na susednim stubovima Odstupanje osovine { ine od osovine kranske staze Odstupanje { ina na spoju po visini Odstupanje { ina na spoju u osnovi l{ = aB aA+ b
aB
St a ci o na à
br Re .s d tu ba
hA +
hB -
1 hAhB hA n hA (n+ 1)
2 hB n hB (n+ 1)
aA +
Odstupanje osovine { ina Staciona à G C
- +
- +
- +
- +
Slika 20. Protokol o kontroli kranskih {ina
Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija; skicu za konkretan slu~aj; zna~enje pojedinih oznaka; numeri~ke podatke o mjerenjima i odstupanjima; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; dozvoljena odstupanja, koja treba uzeti iz tehni~ke dokumentacije, odnosno tehni~kih propisa; datum izrade protokola; potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a metalnih konstrukcija i konstataciju o mjerama koje je preduzeo nadzorni organ u smislu eliminisanja nedozvoljenih odstupanja, ako ih je bilo. Zbog zna~aja pravilne montaè kranskih {ina kontrolu treba vr{iti blagovremeno, stru~no i savjesno.
129
Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.14 Protokol o kontroli gotovosti temelja, nose}ih i potpornih konstrukcija

Radi ugradnje pojedine opreme izra|uju se temelji, nose}e i potporne konstrukcije. Gra|evinski crteì moraju biti ura|eni u skladu sa crteìma za montaù opreme, {to se usagla{ava u toku izrade izvo|a~kog projekta. Da bi montaà otpo~ela i uspje{no se zavr{ila mora se izvr{iti kontrola i primopredaja ovih konstruktivnih elemenata izme|u izvo|a~a gra|evinskih i montaèrskih radova. O primopredaji treba uraditi protokol (Slika 21).
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI GOTOVOSTI TEMELJA, NOSE] IH I POTPORNIH KONSTRUKCIJA
Objekat i mjesto gra| enja:

INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: MONTA@ OPREME: ER Mi dolje potpisani:
predstavnik izvo| a~a radova:

(prezime, ime i du` nost)
predstavnik montaèra:
predstavnik investitora:
sa~inili smo ovaj protokol o tome da je temelj, nose} a, potporna konstrukcija za montaù
(naziv opreme)
izra| en - nije izra| en prema crteù

(naziv i broj crte` a i naziv projektanta)
i odgovara - ne odgovara, po osnovnim i monta`nim mjerama projekta i spreman je - nije spreman za po~etak monta`nih radova
POSEBNE NAPOMENE:
PRILOZI:
Veza sa gra| evinskim dnevnikom: Kontrolu izvr{ ili ZA IZVO\ A^ A RADOVA:
br.
strana
datum god. ZA INVESTITORA:
ZA MONTA@ ERA OPREME:
Sl. 6.16. Zapisnik o kategorizaciji iskopa
Slika 21. Protokol o kontroli gotovosti temelja, nose}ih i potpornih konstrukcija.
Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i montaèra opreme; prezime, ime i du`nost predstavnik izvo|a~a radova, montaèra opreme i investitora; konstatacije o nazivu opreme, crteìma, izgra|enosti (ili ne) konstruktivnog elementa prema crteìma; posebne napomene o eventualnim popravkama koje treba izvr{iti ili drugim bitnim elementima; priloge koji se sastoje od crteà, spisa i sl., vezu sa gra|evinskim dnevnikom i potpise predstavnika izvo|a~a radova, montaèra opreme i investitora. Protokolom treba konstatovati i druge ~injenice koje su od bitnog zna~aja za uspje{nu montaù, koje se mogu upisati pod posebnim napomenama ili u posebnom prilogu. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.15 Protokol o kontroli pravca i nivelete podzemnih instalacija

Poloàj instalacija (vodovoda, kanalizacije, elektroinstalcija, termotehni~kih, plinskih, cjevovoda i dr.) je veoma vaàn kako sa aspekta eksploatacije tako i sa aspekta odràvanja. Posebno je va`no ako se radi o podzemnim instalacijama. Zbog toga treba obratiti posebnu pa`nju i vr{iti kontrolu pravca i niveleta. To treba
130
uvijek raditi poslije izvr{enih proba (pod pritiskom i dr.) i prije zatrpavanja kanala. O kontroli treba uraditi protokol (Slika 22).
Broj:
PROTOKOL
O KONTROLI PRAVCA I NIVELETE INSTALACIJA
OBJEKAT I MJESTO GRA\ ENJA: INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: IZVO\ A^ INSTALACIJE: VRSTA INSTALACIJE:
Kontrola pravca i nivelete izvr{ ena je na potezu - dijelu:
Na terenu je konstatovano slede} e stanje: Odstupanje cijevi od projektovanog pravca (mm) lijevo desno
Staciona` a
Kota donje ivice cijevi
Kota gornje ivice cijevi
projek.
izved.
odst.+ /-
projek.
izved.
odst.+ /-
Datum
god.
Veza sa gra| evinskim dnevnikom: broj:_______strana datum
KONTROLU IZVR[ ILI: za investitora: za izvo| a~a radova: za izvo| a~a instalacije:
Sa podacima je upoznat Nadzorni organ koji je preduzeo slede} e:
Sl. 6.17. Zapisnik o kontroli pravca i nivelete instalacija
Slika 22. Protokol o kontroli pravca i nivelete instalacije
Protokol treba da sadrì: broj; naziv objekta i mjesto gra|enja; naziv investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a instalacije; vrstu instalacije; potez ili dio instalacije koji je obuhva}en kontrolom (opisno i/ili stacionaà); podatke o stacionaàma, kotama i pravcima i njihovim odstupanjima od projektovanih parametara; vezu sa gra|evinskim dnevnikom; datum kontrole; potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i izvo|a~a instalacije i konstatacije nadzornog organa o preduzetim mjerama. Ovaj protokol je od velike koristi za izradu projekata izvedenog objekta, jer se u njemu nalaze ta~ni podaci o stvarno izvedenom stanju. Protokol se radu u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.16 Protokol o kontroli skele

Skele su veoma va`ni elementi prilikom izvo|enja svih radova za koje su potrebne. Nekvalitetna skela moè zna~ajno da uti~e na proces rada i kvalitet radova, a de{avaju se slu~ajevi velikih materijalnih {teta i ljudskih `rtava. Zbog toga je prilikom projektovanja, izrade i kori{}enja skela potrebno obratiti pa`nju na sve elemente rizika. Na kraju, prije optere}enja, skelu treba detaljno pregledati i utvrditi da li je spremna da odgovori projektovanoj namjeni. Provjeru kvaliteta skele treba da izvr{e predstavnici investitora, projektanta skele i izvo|a~a radova o ~emu treba da potpi{u protokol (Slika 23.).
131
Broj:
PROTOKOL o kontroli skele
[ EMATSKI PRIKAZ SKELE
NAZIV OBJEKTA Ulica PROJEKTANT SKELE: INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. Nalaz: str:
Mjesto gra| enja: Lokacija br. Mjesto
od datum:
.godine .godine
Skela je ura| ena kvalitetno u skladu sa projektom skele i izvo| a~kim projektom, pa se DOZVOLJAVA nastavak radova. Datum kontrole: Kontrolu izvr{ ili: - od strane projektanta skele
.godine
- od strane investitora

Slika 23. Protokol o kontroli skele
Protokol se potpisuje samo u slu~aju kada je skela ura|ena kvalitetno i u skladu sa projektom. U protivnom u gra|evinski dnevnik treba upisati primjedbe i preporuke koje izvo|a~ radova treba da otkloni, odnosno postupi po njima, nakon ~ega treba izvr{iti ponovnu kontrolu. Protokol treba da sadrì: broj; {ematski prikaz skele sa navo|enjem elementa (elemenata) za koje je postavljena skela ili namjenu skele; podatke o: objektu, investitoru, projektantu skele, izvo|a~u radova, gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; nalaz; datum kontrole; imena, prezimena i potpis predstavnika investitora, projektanta i izvo|a~a radova. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika. Tek nakon potpisa protokola, od strane svih predstavnika, skela se moè staviti u upotrebu, tj. nastaviti radovi koji su u vezi sa skelom.
8.4.9.17 Protokol o kontroli oplate

Uvijek prije po~etka betoniranja nekog elementa konstrukcije treba izvr{iti kontrolu oplate. Od kvaliteta oplate zavise dimenzije konstruktivnog elementa i mogu}nost uspje{nog betoniranja i njegovanja betona. Zbog toga predstavnici investitora i izvo|a~a radova treba detaljno da pregledaju oplatu i sa~ine odgovaraju}i protokol (Slika 24.)
132
Broj:
PROTOKOL o kontroli oplate
[ EMATSKI PRIKAZ OPLATE
NAZIV OBJEKTA Ulica INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska d ozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom b r. Nalaz: str:
Mjesto g ra| enja: Lokacija br.
od d atum:
.godine .godine
O plata je ura | e na kvalitetn o u sklad u sa pla no m o plate iz izvo| a~kog proje kta , p a se D O ZVO LJAVA n astavak rad ova. Datum kontrole: Kontrolu izvr{ ili: - od strane investitora
.g od ine

Sl. 6.10. Zap isnik o o bilje` avanju regulacio nih linija i visinskih ta~aka
Slika 24. Protokol o kontroli oplate
Protokol se potpisuje samo u slu~aju kada je oplata ura|ena kvalitetno i u skladu sa planom oplate. Ukoliko se otkriju neki nedostaci, izvo|a~a radova putem gra|evinskog dnevnika treba zaduìti da ih otkloni i da traì ponovni pregled oplate. Protokol treba da sadrì: broj; {ematski prikaz oplate sa nazivom, oznakom i poloàjem elementa za koji je ura|ena i postavljena oplata; podatke o: objektu, investitoru, izvo|a~u radova, gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; nalaz; datum kontrole; imena, prezimena i potpise predstavnika investitora i izvo|a~a radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.18 Protokol o kontroli armature

Prije po~etka betoniranja nekog konstruktivnog elementa uvijek treba, pored ostalog, pregledati, tj. kontrolisati ura|enu i montiranu armaturu. Treba kontrolisati da li je: postavljen odgovaraju}i broj i pre~nik {ipki i uzengija; odstojanje izme|u {ipki i uzengija u skladu sa detaljima; armatura pravilno povezana i/ili zavarena; odstojanje izme|u oplate i armature fiksirano i propisano; armatura ~ista, tj. bez prisustva r|e, masti i druge prljav{tine. Kao dokaz ispravnosti armature sluì protokol kojeg izra|uju predstavnici investitora i izvo|a~a radova (Slika 25.).
133
Broj:
PROTOKOL o kontroli armature
[ EMATSKI PRIKAZ ARMATURE
NAZIV OBJEKTA Ulica INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. Nalaz: str:
Mjesto gra| enja: Lokacija b r.
od datum:
.g odine .g odine
Arma tura je u ra| ena, ugra| e na i pove zan a kvalite tno u skladu sa deta ljima a rma ture iz iz vo| a~ko g p roje kta, pa se D OZVOLJAVA nastavak rad ova . Datum kontrole: Kontrolu izvr{ ili: - od strane investitora
.godine

Sl. 6.10. Zapisnik o obilje` avanju regulacionih linija i visinsk ih ta~aka
Slika 25. Protokol o kontroli armature
Protokol se potpisuje samo u slu~aju kada je armatura pravilno ura|ena i postavljena. Ukoliko se otkriju neki nedostaci to se konstatuje u gra|evinskom dnevniku i zatraì da izvo|a~ radova otkloni nedostatke i zatraì ponovni pregled. Protokol treba da sadrì: broj; {ematski prikaz armature sa naznakom naziva, oznake i poloàja elementa u kojem je ugra|ena i montirana armature i pozicija - oznaka armature; podatke o: objektu, investitoru, izvo|a~u radova, gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; nalaz; datum kontrole; imena, prezimena i potpise predstavnika investitora i izvo|a~a radova. Protokol se radi u dva primjerka, po jedan za svakog potpisnika. Sa betoniranjem se moè otpo~eti tek nakon potpisivanja protokola o pregledu skele (ako je ima), armature i oplate.
8.4.9.19 Protokol o kontroli instalacija

U svim objektima se rade razne vrste instalacija kao {to su: vodovod, kanalizacija, elektroinstalacija, termotehni~ke instalacije i dr. Veliki dio "grubih instalacija" ostaje pokriven ("skriveni radovi"), tj. ne mogu se naknadno pregledati. To se posebno odnosi na vodovodne i kanalizacione cijevi, na elektro kablove i sl. Isto tako i veliki broj spojeva cijevi ostaje pokriven. Po nekada je nu`no izvr{iti promjenu pravca polaganja cijevi ili kablova od onih pravaca koji su projektom predvi|eni. Zbog svega re~enog potrebno je prije pokrivanja (zatrpavanja, malterisanja i sl.) "grubih" instalacija izvr{iti kontrolu i konstatovati stvarno stanje. Na|eno stanje moè se definisati opisno ili, u slu~aju postojanja razlika u odnosu na tehni~ku dokumentaciju, skicom. Svi ovi podaci se unose u protokol kojeg prave i potpisuju predstavnici investitora, izvo|a~a radova i podizvo|a~a koji radi doti~nu instalaciju (Slika 26.)
134
Broj:
PROTOKOL o kontroli instalacija

(vrsta instalacije) SKICA
NAZIV OBJEKTA Ulica INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: PODIZVO\ A^ (izvo| a~ instalacije): Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. pregledana je instalacijana dijelu objekta str:
Mjesto gra| enja: Lokacija br.
od datum:
.godine .godine
(upisati dio objekta - stepeni{ta, stan, lokal, krak i sl,) Nalaz: Pregledom je konstatovano da su na navedenom dijelu objekta: a) "grupe" instalacije b) spojevi cijevi c) izolacija cijevi d) uzemljenje e) pritisak u cijevima f) ura| eni kvalitetno i u skladu sa glavnim i izvo| a~kim projektom i propisima, pa se dozvoljava nastavak radova, tj. pokrivanje instalacija. Datum kontrole: Kontrolu izvr{ ili: - od strane investitora
(prezime i ime) (potpis) (potpis) (potpis)
.godine

(prezime i ime)
- od strane podizvo| a~a

(prezime i ime)
Slika 26. Protokol o kontroli instalacija
Protokol se radi parcijalno (za jedan dio objekta - stepeni{te, stan, lokal i sl.), tj. tokom izvo|enja instalacije, tako da }emo na kraju imati vi{e protokola za jednu istu instalaciju. Da bi se na pregledani dio instalacije mogao dozvoliti nastavak radova, moraju biti istovremeno kvalitetno ura|ene "grube" instalacije, spojevi i izolacija cijevi, uzemljenje, a pritisak u cijevima mora biti u skladu sa zahtijevanim. To zna~i da svih pet zahtjeva moraju istovremeno biti ispunjeni. Ukoliko jedan ili vi{e zahtjeva nijesu zadovoljeni moraju se izvr{iti popravke. Razloge zbog kojih nije ura|en protokol, tj. nije dozvoljeno pokrivanje instalacije treba upisati u gra|evinski dnevnik kako bi izvo|a~ radova (podizvo|a~) znao {to treba da uradi. Protokol treba da sadrì: broj i podbroj (kada se radi vi{e protokola za jednu vrstu instalacije); vrstu instalacije; skicu izmjena ukoliko ih je bilo sa ta~nom naznakom koje izmjene, gdje i kako su izvr{ene da bi se mogle jednozna~no definisati u projektu izvedenog objekta; podatke o: objektu, investitoru, izvo|a~u radova, podizvo|a~u (izvo|a~u instalacije), gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; ta~no definisan dio objekta na kojem je izvr{ena kontrola instalacije, tj. dio koji predstavlja jednu cjelinu posebno sa aspekta kontrole pritiska u cijevima i drugog; nalaz i njegov predmet, tj.: "grube" instalacije, spojevi i izolacija cijevi, uzemljenje, pritisak u cijevima i eventualno drugi elementi (upisati pod f); datum kontrole i imena, prezimena i potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i podizvo|a~a (izvo|a~a instalacija). Protokol se radi kako za unutra{nje tako i za spolja{nje instalacije. Na kraju zavr{etka svih "grubih" instalacija poèljno bi bilo uraditi zbirni protokol za odgovaraju}u instalaciju za cio objekat kako bi se provjerilo da li je svaki dio objekta kontrolisan. S tim u vezi ne bi bilo suvi{no jo{ jedanput, bez obzira {to su cijevi pokrivene, izvr{iti probu na pritisak za cio objekat kako bi smo se uvjerili da je instalacija ura|ena kvalitetno. Kod elektro instalacija imamo specifi~nu situaciju pri ~emu posebno obratiti pa`nju na pravce polaganja kablova, uzemljenje, izolaciju i sl. U pojedinim situacijama moè se obrazac protokola prilagoditi konkretnoj instalaciji i vrsti objekta. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
135
Tek nakon potpisa protokola izvo|a~ radova moè da nastavi sa radovima, tj. da pristupi zatvaranju instalacije putem zatrpavanja, malterisanja ili na neki drugi na~in.
8.4.9.20 Protokol o kontroli hidro i termo izolacije

Hidro i termo izolacije smatraju se "skrivenim" radovima. One se postavljaju na raznim djelovima i/ili elementima objekta a naj~e{}e na temelje, podove, krovove i sl. Izolacije se (naro~ito hidro) rade u vi{e slojeva. Zbog toga, a u cilju izrade kvalitetne izolacije, treba kontrolu vr{iti poslije postavljanja svakog sloja. Protokol treba uraditi nakon zavr{etka kompletne vrste izolacije (Slika 27.)
Broj:
/
PROTOKOL o kontroli izolacije

(hidro ili termo izolacija)
SKICA
NAZIV OBJEKTA Ulica INVESTITOR: IZVO\ A^ RADOVA: PODIZVO\ A^ (izvo| a~ izolaterskih radova): Gra| evinska dozvola br. Veza sa gra| evinskim dnevnikom br. Pregledana je (upisati vrstu) str: izolacija na
Mjesto gra| enja: Lokacija br.
od datum:
.godine .godine
(upisati element objekta i njegov dio: temelj - dio, krov - dio i sl.) Nalaz: Pregledom je konstatovano da je na navedenom dijelu objekta ( upisati vrstu) izolacija ura| ena kvalitetno i u skladu sa detaljima iz izvo| a~kog projekta , pa se dozvoljava nastavak ostalih radova. Datum kontrole: Kontrolu izvr{ ili: - od strane investitora
(prezime i ime) (potpis) (potpis)
.godine

(prezime i ime)
- od strane podizvo| a~a

(prezime i ime)
(potpis)
Slika 27. Protokol o kontroli izolacije
Protokol prave i potpisuju predstavnici investitora, izvo|a~a radova i podzivo|a~a (izvo|a~a izolaterskih radova). Protokoli se rade odvojeno za hidro i termo izolaciju. Naj~e{}e se radi prvo hidro pa termo izolacija, a ima slu~ajeva kada se radi prvo termo pa hidro izolacija, kakav je naj~e{}e slu~aj kod ravnih krovova. Red izrade izolacije je uvijek definisan detaljima u izvo|a~kom projektu. Protokol se radi parcijalno, za jedan element (npr. krov) objekta i/ili njegov dio, tako da }emo na kraju imati vi{e protokola za odgovaraju}u izolaciju jednog elementa i za sve elemente objekta. Protokol treba da sadrì: broj i podbroj (kada se radi vi{e protokola za jedan element); vrstu izolacije; skicu na koju treba ucrtati oblik elementa i detalj - popre~ni ili popre~ne presjeke izolacije; podatke o: objektu, investitoru, izvo|a~u radova, podizvo|a~u (izvo|a~u izolacije), gra|evinskoj dozvoli i vezi sa gra|evinskim dnevnikom; ta~no definisan element objekta i njegov dio na kojem je izvr{ena kontrola izolacije; nalaz i njegov predmet, tj. hidro ili termo izolacija; datum kontrole i imena, prezimena i potpise predstavnika investitora, izvo|a~a radova i podizvo|a~a. Prilikom kontrole izolacije posebnu pa`nju treba obratiti na spojeve kao i na djelove su~eljavanja horizontalnih i vertikalnih povr{ina - sokla (kod atika, dimnjaka i dr. na krovu). Veoma je va`no obratiti pa`nju i na limarske radove (ukoliko ih ima), slivnike, ispuste i ostale detalje, jer su spojevi izolacije i drugih materijala na tim mjestima veoma osjetljivi. Obzirom na zna~aj izolacije na krovu bilo bi korisno nakon zavr{etka svih radova (ne samo izolaterskih) izvr{iti probu izolacije punjenjem krova vodom do odre|ene visine (visina sokla) uz prethodno
136
zatvaranje svih otvora. Ovom probom bi se mogao dokazati kvalitet krovne izolacije ili bi se otkrile gre{ke koje je lak{e popraviti u tom trenutku nego kasnije. O ovoj probi treba obavezno uraditi protokol. Protokol se radi u tri primjerka, po jedan za svakog potpisnika.
8.4.9.21 Elaborat o kontroli kvaliteta

Tokom gra|enja, kao {to je re~eno parcijalno se vodi dokumentacija o kontroli kvaliteta. Na kraju gra|enja cjelokupnu dokumentaciju treba objediniti, tj. uraditi elaborat o kontroli kvaliteta, koji je neophodan za tehni~ki pregled. U elaboratu treba da se, na pregledan na~in, sistematizuju svi rezultati ispitivanja kako bi komisija za tehni~ki pregled, i svi drugi zainteresovani organi, mogli da izvr{e kompletan uvid u kvalitet upotrijebljenog materijala, poluproizvoda, opreme i radova. Elaborat treba da sadrì ateste za: osnovne gra|evinske materijale: cement, opeku, crijep, kamen, drvo, agregat, asfalt, malter, kre~, vodu, betonsko èljezo i armaturne mreè, bitumen, aditive, materijale za gra|evinske izolacije i dr.; materijal za zanatske radove: parket, kerami~ke plo~ice, tople podove, mermer, boje i lakove, vezivna sredstva, limove, drvo, metal, gips proizvode i dr.; materijal za instalaterske radove: ~eli~ne, kerami~ke i plasti~ne cijevi; spojni materijal; ventili; slavine; materijale za izolaciju i dr.; poluproizvode: svjeù betonsku i asfaltnu masu, malter i dr.; provjere na gradili{tu: vode, agregata za beton, pijeska, cementa, zbijenost tla i dr.; beton: otpornost na pritisak, sulfate, mraz i poàr; vodonepropustljivost i dr.; ~eli~ne konstrukcije: osnovne materijale, zavrtnjeve, zakivke, elektrode, leì{ta, dilatacione sprave, sredstva za antikorozivnu i drugu za{titu; zavarivanje kod: ~eli~nih konstrukcija, posuda, armature i drugih metalnih elemenata sa atestima za sve zavariva~e; betonsku galanteriju: cijevi, ivi~njaci, blokovi za zidanje, plo~e i dr.; uteza~ke radove: kod prethodno napregnutih betonskih konstrukcija; {ipove: sa aspekta nosivosti i drugih bitnih elemenata; zvu~nu i toplotnu izolaciju: zidova, vrata, prozora i sl.; otpornost na poàr: za sve materijale, opremu i radove za koje se to traì po projektu i propisima; opremu i ure|aje: u skladu sa propisima i zahtjevima iz tehni~ke dokumentacije (deklaracije i uputstva proizvo|a~a; sertifikati o ispravnosti sistema; sertifikati o ispravnosti liftova, pokretnih stepenica i sl.; sertifikati o uzemljenju; sertifikati o obuci i dr.). Pored navedenih atesta elaborat o kontroli kvaliteta treba da sadrì i sve protokole za "skrivene" i ostale radove u formi i obliku kako je to ranije re~eno ili u formi prilago|enoj doti~nom objektu i radovima. Da bi se olak{ala izrada elaborata o kontroli kvaliteta potrebno je na po~etku gra|enja oformiti registar dokumenata o kontroli zemlji{ta, materijala, poluproizvoda, radova, konstrukcija, instalacija i dr. Registar (Slika 28) se formira u vidu knjige i treba da sadrì sljede}e podatke: o kontroli na koju se dokumenta odnose; redni broj; dokument o kontroli: naziv, broj i datum izdavanja; naziv organizacije, institucije, laboratorije i sl., koja je izdala dokument; predmet dokumenta o dokazu kvaliteta, gdje treba upisati koja su ispitivanja izvr{ena, na kom mjestu, tj. na {to se ispitivanje odnosi (npr. atest betonskih kocki, greda Pos. 116); rezultat ispitivanja, gdje se upisuje pozitivan ili negativan rezultat sa kvantifikacijom rezultata ukoliko je to mogu}e; mjesto odlaganja, gdje se upisuje poloàj registra gdje je atest odloèn (radi lak{eg pronalaènja); napomenu, gdje je mogu}e upisati neki tekst ili {ifru radi obja{njenja.
137
Registar dokumenata o kontroli: Red. Dokument Izdava~ dokumenta br.

1 2 3
Predmet dokumenta
4
Rezultat
5
Odloèno
6
Napomena
7
Slika 28. Registar dokumenata o kontroli
Bilo bi korisno, radi boljeg pregleda, da se registar podijeli na vi{e djelova (ili da se oformi vi{e registara) po vrstama: gra|evinski materijali, materijali za zanatske radove, materijali za instalacije (a za ve}e objekte i za svaku instalaciju), beton, ~elik i dr. kako su na po~etku ovog poglavlja pobrojene. Registar treba da vodi izvo|a~ radova.
8.4.9.22 Evidencija tehni~ke dokumentacije

Prilikom gra|enja objekta mora se voditi evidencija o primljenoj tehni~koj dokumentaciji. Tako|e se mora voditi evidencija o svim izmjenama i dopunama koje nastaju tokom gra|enja. Ovo je vi{estruko potrebno, a prvenstveno radi potpunog uvida u raspoloìvu dokumentaciju i u cilju uspje{ne izrade projekta izvedenog objekta. Investitor tehni~ku dokumentaciju dostavlja izvo|a~u radova i nadzornom organu. Zbog toga i jedan i drugi treba da vode evidenciju o njoj. Evidencija se obi~no vodi u unaprijed pripremljenom registru (Slika 29), koji treba da sadrì podatke o: nazivu objekta; fazi i vrsti projekta; sadràju projekta (op{ta, tekstualna, numeri~ka, grafi~ka dokumentacija i dr.); dokumentu i datum prijema; izmjenama u pojedinim djelovima sa sadràjem izmjena, na osnovu kog dokumenta su izvr{ene, ko ih je i kada izvr{io; dopunama u pojedinim djelovima sa sadràjem dopune, od koga je primljena i kada; kretanju tehni~ke dokumentacije ili njenih djelova; prepisci u vezi tehni~ke dokumentacije; {ifri poloàja u arhivi. Na objektu treba da se vodi odvojena evidencija o glavnom i izvo|a~kom projektu i to po vrstama projekata (arhitektura, konstrukcije, instalacije i dr.).
Objekat: Red. Sadràj projekta br.
1 2
Faza: Dokument o prijemu, broj i datum

3
Vrsta: Izmjene i/ili dopune, Predata vrsta, broj i datum

4 5
[ifra poloàja u arhivi

6
Slika 29. Registar tehni~ke dokumentacije
Evidencija o tehni~koj dokumentaciji mora biti stalno aùrna kako bi se na kraju, tj. prilikom tehni~kog pregleda mogao ostvariti potpun uvid i izvr{iti neophodno upore|ivanje izvedenih radova sa dokumentacijom.
8.4.9.23 Slu`bene zabilje{ke

Tokom gra|enja neophodno je odràvanje redovnih i vanrednih sastanaka izme|u investitora, izvo|a~a radova i ostalih u~esnika u gra|enju objekta. Na redovnim sastancima obi~no se razmatraju pitanja: rokova izvr{enja radova i ostalih poslova; kvaliteta materijala, opreme, radova i sl.; vo|enja dokumentacije;
138
naplate i isplate izvr{enih radova; odnosa izme|u u~esnika u izgradnji i gra|enju objekta; razmatranje planova, programa, informacija i izvje{taja. Na vanrednim sastancima obi~no se razmatraju pitanja: neposredno iskrsli problemi izme|u u~esnika u gra|enju; pitanja u vezi sa posjetama i nalazima nadle`nih inspekcijskih i drugih organa; zahtjevi pojedinih u~esnika u smislu ubrzanja radova, naplata i sl. Da bi sastanak uspio potrebno je da bude dobro pripremljen i da svi pozvani unaprijed dobiju odgovaraju}e materijale. Materijali moraju biti koncizni i jasno napisani sa isticanjem osnovnih pitanja o kojima treba donijeti odgovaraju}e zaklju~ke i preporuke. Izuzeci su dnevni operativni dogovori za koje nije potrebno pripremati materijale. Sastanci moraju biti kratki i moraju rezultirati slu`benom zabilje{kom koju moraju potpisivati svi prisutni. Zabilje{ka treba da ima sljede}i sadràj: datum i vrijeme odràvanja sastanka; spisak prisutnih sa navo|enjem firme i funkcije; analizu izvr{enja zaklju~aka i preporuka sa pro{log sastanka; predmet sastanka; zaklju~ke i preporuke jasno definisane po nosiocima izvr{enja i preciznim rokovima; potpise prisutnih. Slu`benu zabilje{ku dobijaju prisutni a dostavlja se i svim zainteresovanim iako nijesu prisustvovali sastanku.
8.4.9.24 Zapisnici komisija

U cilju rje{avanja pojedinih pitanja ili iznalaènja pojedinih rje{enja investitor i/ili izvo|a~ radova vi{e puta osnivaju komisije. Komisije mogu biti interne, sastavljene samo od predstavnika investitora ili izvo|a~a radova, zajedni~ke sastavljene od predstavnika investitora i izvo|a~a radova ili neutralne, sastavljene od neutralnih ~lanova koji nijesu u poslovnom odnosu sa investitorom ili izvo|a~em. Interne komisije izvr{avaju zadatke koji su u okviru nadle`nosti strane koja je imenovala komisiju. Zajedni~ke komisije rje{avaju zadatke koji se ti~u obje strane kao {to su: rje{avanje sporova i nesuglasica, procjena {tete, procjena pojedinih vrijednosti, interni pregled radova, primopredaje radova, kona~ni obra~un radova i sl. Neutralne komisije rje{avaju zadatke koji se ti~u obje strane ali ih nijesu mogle rije{iti putem zajedni~ke komisije. To su u principu isti ili sli~ni zadaci kao i kod zajedni~kih komisija. ^lanove zajedni~ke i neutralne komisije imenuju strane koje su u sporu, ili koje èle da zajedni~ki rije{e neko pitanje. Komisije su du`ne da o svom radu podnesu odgovaraju}i izvje{taj. Izvje{taj mora biti tako ura|en da jasno odgovara na sva pitanja koja su bila predmet rada komisije. U tom smislu izvje{taj mora da sadrì: sastav komisije, naziv donosioca rje{enja o imenovanju komisije, broj i datum rje{enja; imena i prezimena prisutnih lica koja su stalno ili povremeno prisustvovala radu komisije; predmet rada komisije; dokumentacija koja je komisiji data na uvid sa osvrtom na istu i zna~ajni podaci iz nje; osvrt na obilazak terena, objekta i radova (ako ga je bilo) sa eventualnim snimcima; obrazloèni nalazi komisije; predloge i/ili preporuke stranama; zaklju~ak komisije; datum izrade izvje{taja; imena, prezimena i potpise ~lanova komisije. Komisija }e izvje{taj dostaviti svim stranama koje su je imenovale.
139
8.4.9.25 Izvje{taji o radu i rezultatima

Rukovodilac gra|enja i nadzora du`ni su da redovno dostavljaju odgovaraju}e izvje{taje. Izvje{taji sluè nadle`nim organima da se upoznaju sa radom i rezultatima rada na objektu i radi preduzimanja odgovaraju}ih mjera u cilju rje{avanja pojedinih pitanja iz svog domena. Oni rade pojedina~ne ili zajedni~ke izvje{taje. Praksa je pokazala da je neophodno raditi: sedmi~ne; mjese~ne; godi{nje i kona~an izvje{taj. Sedmi~ni izvje{taj radi rukovodilac gra|enja za potrebe odràvanja redovnih sedmi~nih sastanaka u~esnika u gra|enju. Ovaj izvje{taj se radi kori{}enjem podataka sa terena i podataka iz mjese~nog operativnog plana i sadrì: podatke o planiranim i izvr{enim radovima tokom protekle sedmice; podatke o planiranom i stvarnom broju radne snage po kvalifikacijama i ~asovima rada; podatke o planiranim i utro{enim koli~inama osnovnih materijala; podatke o planiranom i stvarnom broju i radnim satima gra|evinskih ma{ina i postrojenja; osvrt na stanje radova sa analizom ostvarenih rezultata; mjere koje treba preduzeti radi eliminisanja eventualnih zaka{njenja ili drugih problema. Ovaj izvje{taj se razmatra, usvaja i donose zaklju~ci na redovnom sedmi~nom sastanku kojem prisustvuje cjelokupno tehni~ko i ostalo osoblje izvo|a~a radova i investitora. Sastanak mora biti operativne prirode i ne smije dugo trajati. Mjese~ni izvje{taj rade zajedni~ki rukovodilac gra|enja i nadzora za potrebe redovnog mjese~nog sastanka u~esnika u gra|enju i radi informisanja nadle`nih organa investitora i izvo|a~a radova. Izvje{taj se radi kori{}enjem mjese~nog operativnog plana, izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja i podataka prikupljenih na terenu, tj. kori{}enjem gra|evinske knjige, gra|evinskog dnevnika, protokola i druge dokumentacije. Mjese~ni izvje{taj pored podataka, osvrta i mjera koje sadrì sedmi~ni izvje{taj treba da sadrì i: finansijske podatke o planiranim i realizovanim radovima; osvrt na mogu}nost izvr{enja radova planiranih na godi{njem nivou. Neophodno je da ovaj izvje{taj, sa zaklju~cima sa sastanka u~esnika u gra|enju, razmotre i nadle`ni organi investitora i izvo|a~a radova kako bi bili informisani o stanju i rezultatima gra|enja objekta radi blagovremenog pruànja logisti~ke i ostale podr{ke u cilju eliminisanja eventualnih zaka{njenja, odnosno pospje{ivanja radi postizanja jo{ boljih rezultata. Godi{nji izvje{taj rade rukovodilac gra|enja i nadzora za potrebe sagledavanja godi{njih rezultata i informisanja nadle`nih organa investitora i izvo|a~a radova. On se radi za sve godine u kojima se gradi objekat. Izvje{taj se radi kori{}enjem izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja i podataka iz gra|evinske knjige, gra|evinskog dnevnika, protokola, zapisnika, slu`benih zabilje{ki, inspekcijskih pregleda i dr. Godi{nji izvje{taj pored podataka, osvrta i mjera koje sadrì mjese~ni izvje{taj treba da sadrì i osvrt na mogu}nost izvr{enja radova i objekta u ugovorenom i planiranom roku. Rukovodilac gra|enja pored ovog izvje{taja treba, za potrebe analiza i informacija, da uradi i godi{nji izvje{taj o planiranim i ostvarenim rezultatima iz tehno-ekonomskog elaborata. Ovim izvje{tajem treba da se kvantificiraju svi finansijski pokazatelji i u~ini osvrt na ostvarivanje planiranih aktivnosti i pretpostavki. Kona~ni izvje{taj se radi nakon zavr{etka gra|enja objekta, tj. nakon izvr{enog kona~nog obra~una i primopredaje objekta izme|u investitora i izvo|a~a radova. Ovaj izvje{taj rade izvo|a~ radova i investitor svaki za sebe. Izvje{taj treba da obuhvati cjelokupni period izgradnje (investitorov izvje{taj) i gra|enja (izvo|a~ev izvje{taj) objekta. Cilj izrade izvje{taja je sagledavanje cjelokupnog toka izgradnje i gra|enja objekta kako bi se procijenila uspje{nost realizacije Projekta, tj. investicionog poduhvata. Cilj je tako|e da se sakupe svi relevantni podaci radi popunjavanja baze podataka koja bi se mogla dobro iskoristiti u narednim investicionim poduhvatima.
140
Izvje{taj treba da ukaè i na uspje{nost svakog u~esnika u izgradnji objekta, {to moè da posluì kao referenca za sljede}e poslove. Zbog toga izvje{taj mora opisati i prezentirati sve procedure koje su primjenjivane i kvantificirati sve tehni~ke i finansijske podatke koji su relevantni za konkretan objekat. U tom smislu posebnu pa`nju obratiti na: proceduru izrade i usvajanja tehni~ke dokumentacije sa kvantifikacijom osnovnih podataka o dokumentaciji; proceduru izbora u~esnika u izgradnji objekta i zaklju~ivanja ugovora sa kvantifikacijom osnovnih podataka iz ugovora; planirane i ostvarene koli~ine pojedinih radova; planirane i ostvarene resurse; planirana i utro{ena finansijska sredstva; planirane i ostvarene rokove pojedinih faza Projekta; kvalitet izvr{enih ukupnih poslova i radova na objektu; vo|enje dokumentacije tokom izvr{enja svih poslova i tokom gra|enja objekta; organizaciju investitora i ostalih u~esnika u izgradnji sa posebnim osvrtom na gra|enje i funkcionisanje organizacije; probleme koji su se pojavljivali tokom izvr{avanja svih poslova, a posebno u procesu gra|enja; saradnju svih u~esnika u izgradnji, a posebno u~esnika u gra|enju, sa kvantifikacijom podataka po u~esnicima i rokovima u kojima su izvr{avani poslovi odnosno gra|enje objekta; ostala zna~ajna i specifi~na pitanja za konkretni Projekat. Na kraju izvje{taja treba: sumirati i ocijeniti rezultate rada; izvu}i pouke i preporuke za budu}i rad. Izvje{taj treba da rade stru~ne slu`be izvo|a~a radova i investitora uz pomo} neposrednih u~esnika u izvr{avanju poslova i gra|enju objekta. Izvje{taj treba da razmotre zvani~ni organi investitora i izvo|a~a radova ~ime se ozna~ava kraj izgradnje predmetnog objekta.
8.4.9.26 Zahtjevi izvo|a~a radova

Po prirodi stvari izvo|a~ radova se ~e{}e obra}a investitoru radi rje{avanja pojedinih pitanja tehni~ke i finansijske prirode. Ovdje }e biti rije~i o zahtjevima izvo|a~a radova koji su u dana{njoj praksi neizbje`ni, a odnose se na: obavljanja nepredvi|enih i/ili naknadnih radova; angaòvanje podizvo|a~a; priznavanje razlika u cijeni; produènje roka gra|enja. Nepredvi|eni i naknadni radovi su ~esta pojava na na{im gradili{tima koji se pojavljuju zbog nekompletnosti dokumentacije, èlje investitora da pobolj{a tehni~ka rje{enja, iznena|enja prilikom fundiranja i sl. Izvo|a~ radova je duàn da blagovremeno prou~ava dokumentaciju i defini{e ove radove; da uradi detaljan opis radova i analize cijena i sve dostavi investitoru na pregled i saglasnost. Izvo|a~ radova je duàn da obrazloì svoj zahtjev i pozove se na odgovaraju}u dokumentaciju i stanje radova kako bi se mogao donijeti zaklju~ak o opravdanosti, obimu i vrijednosti naknadnih i/ili nepredvi|enih radova. Izvo|a~ radova je tako|e duàn da sagleda vi{kove i manjkove radova kako bi mogao da investitoru prezentira dopunski predra~un radova sa svim ovim elementima i time ozna~i stvarnu vrijednost radova na Projektu u tom trenutku. Investitor treba da detaljno razmotri zahtjev izvo|a~a radova i da u kontaktu sa predstavnicima izvo|a~a utvrdi opravdanost zahtjeva. Nakon toga investitor i izvo|a~ radova treba da zaklju~e aneks ugovora kojim }e regulisati novu ukupnu cijenu, a po potrebi i novi rok zavr{etka objekta, ukoliko se radi o zna~ajnijem obimu radova. Posebne uzanse o gra|enju predvi|aju da izvo|a~ radova ima pravo na produènje roka ukoliko se ugovorom vrijednost uve}a za 10%.
141
U praksi je te{ko sve naknadne i nepredvi|ene radove predvidjeti u jednom vremenskom periodu. Zbog toga izvo|a~ radova zahtijeva izvo|enje ovih radova putem gra|evinskog dnevnika i dostavlja analizu cijene investitoru na odobrenje. Investitor tako|e putem dnevnika odobrava izvo|enje radova, a ovjerom analize, cijenu tih radova. Za ovakav na~in odobravanja naknadnih i/ili nepredvi|enih radova rukovodilac nadzora mora imati ovla{}enje investitora. Imaju}i u vidu ove okolnosti, ritam za podno{enje zbirnog zahtjeva i zaklju~ivanje aneksa ugovora treba predvidjeti ugovorom o gra|enju. To moè biti neki vremenski period (npr. svakih 3 mjeseca) ili nakon dostizanja neke vrijednosti naknadnih, nepredvi|enih i vi{kova radova (npr. 10% ugovorene vrijednosti). Podizvo|a~ moè biti angaòvan samo uz saglasnost i odobrenje investitora. Ako to angaòvanje nije precizirano ugovorom o gra|enju izvo|a~ radova je duàn da investitoru podnese zahtjev za angaòvanje podizvo|a~a. Zahtjev se podnosi blagovremeno, tj. u razumnom roku prije potrebe za otpo~injanje predmetnih radova. Uz zahtjev izvo|a~ radova treba da dostavi investitoru osnovne podatke o podizvo|a~u, a po zahtjevu investitora, i njegove reference. Osnovni podaci o podizvo|a~u koje izvo|a~ radova treba da dostavi investitoru su: naziv firme podizvo|a~a, sjedi{te, osnovne i sporedne djelatnosti, za koje ga radove namjerava angaòvati, iskustvo na takvim ili sli~nim radovima i dr. Ukoliko je ugovorom o gra|enju predvi|eno da se podizvo|a~i (obi~no za zanatske i instalaterske radove) naknadno odaberu putem javnog ogla{avanja, izvo|a~ radova je duàn da u cio proces izbora podizvo|a~a uklju~i predstavnike investitora. Na kraju treba da obradi cijelu dokumentaciju sa predlogom o izboru najpovoljnijeg podizvo|a~a. Kona~nu odluku o izboru podizvo|a~a donosi investitor, a izvo|a~ radova sa njim zaklju~uje ugovor o izvr{enju predmetnih radova. Priznavanju razlike u cijeni prethodi zahtjev izvo|a~a radova i obra~un razlike. Ugovorom o gra|enju treba predvidjeti metodu obra~una (naj~e{}e sumarna indeksna metoda) i postupak obra~una. Obi~no se ugovara svakomjese~ni obra~un zbog ~ega treba prihvatiti jednostavan postupak. Najbolje je da se zahtjev sa obra~unom razlike u cijeni priloì privremenoj situaciji i da je investitor odobri u postupku ovjere privremene situacije. Pri tome treba voditi ra~una da indeksi cijena ne}e biti poznati u vrijeme izrade situacije (publikuju se sa zaka{njenjem od najmanje 30 dana), pa }e biti nu`no da se obra~un razlika u cijeni vr{i kumulativno, upisuju}i zvani~ne indekse rasta pojedinih elemenata cijena. Treba naglasiti da izvo|a~ radova nema pravo na razliku u cijeni za one radove koje je izvr{avao nakon isteka roka po dinami~kom planu izvr{enja radova. Produènje roka gra|enja moè se ostvariti samo uz obostranu saglasnost investitora i izvo|a~a radova. Ugovorom o gra|enju preciziraju se slu~ajevi kada izvo|a~ radova ima pravo na produènje roka gra|enja. Isto tako ugovara se postupak i na~in utvr|ivanja novog roka, tj. produènje ugovorenog. U tom smislu izvo|a~ radova je duàn da investitoru podnese obrazloèni zahtjev za produènje roka. U obrazloènju treba navesti i kvantificirati sve razloge u kojima izvo|a~ radova nalazi upori{te prava za produènje roka. Uz zahtjev treba priloìti i svu raspoloìvu dokumentaciju koja potvr|uje opravdanost zahtjeva za produètak roka gra|enja. Izvo|a~ radova je duàn da blagovremeno podnese zahtjev, tj. odmah po saznanju okolnosti koje su uticale ili }e uticati na produènje roka gra|enja. Pitanje roka gra|enja je veoma va`no i sa finansijskog aspekta, jer izvo|a~ radova nema pravo na razliku u cijeni (kako je ve} re~eno) za radove koji su izvr{avani nakon isteka ugovorenog roka preciziranog u dinami~kom planu. Pored ovoga, mo`da finansijski jo{ zna~ajnije je pitanje penala i tro{kova reìje gradili{ta i preduze}a koju snosi izvo|a~ radova. Ako je do zaka{njenja u izvr{avanju ugovorenih obaveza do{lo krivicom investitora (ka{njenje u isplatama, dostavljanju dokumentacije i dr.) on bi bio duàn izvo|a~u radova da nadoknadi pove}ane tro{kove reìje gradili{ta i preduze}a. Naàlost, u praksi se ovo veoma rijetko de{ava, a i ako se desi to se ostvari putem dugoro~nog vo|enja sudskih sporova. Naprotiv mnogi izvo|a~i radova se zadovoljavaju sa produènjem roka gra|enja i izbjegavanja pla}anja penala. Na kraju treba naglasiti potrebu redovnog i urednog vo|enja cjelokupne dokumentacije na gradili{tu na osnovu koje bi izvo|a~ radova zasnivao svoje zahtjeve i ostvario prava, a investitor eventualno mogao da ospori ta prava.
142
8.4.9.27 Prepiska
O prepisci se mnogo puta moè ~uti da se radi o "administriranju". Iako tu ima istine mora se prihvatiti izreka "{to nije zabiljeèno to se nije ni dogodilo". Zbog toga u pogledu prepiske treba se orjentisati na optimalno rje{enje, {to zna~i o svemu {to je zna~ajno, ili moè sjutra biti od zna~aja, treba ostaviti dokument, tj. obaviti prepisku, a sve ostalo izbje}i. Od zna~aja su sve prepiske koje se ti~u kvaliteta, rokova, tro{kova, izvr{avanja ugovorenih obaveza, po{tovanja zakonskih propisa, pravilnog informisanja, podspje{avanja i preduzimanja mjera da se sprije~e ili otklone {tete, nepravilnosti ili drugi uzroci i posledice. Prepisku vodi izvo|a~ radova i investitor svaki u svom domenu u cilju za{tite svojih interesa. Jednako se treba odnositi i prema pismima koja drugi {alju tj, na njih blagovremeno davati odgovore i mi{ljenja. Sistem vo|enja i ~uvanja dokumenata o prepisci treba posebno razraditi i sprovoditi. Ra~unarska tehnika i programi u tome pruàju neprocjenjivu mogu}nost i korist.
8.4.9.28 Op{ta evidencija dokumentacije

Neophodno je da se na svakom gradili{tu vodi evidencija primljene i otpremljene po{te i njeno kretanje. Ovo je veoma va`no da bi se u svakom momentu moglo provjeriti da li je na objekat pristigao i kada neki dokument i kome je predat na kori{}enje i/ili obradu. Isto tako veoma je va`no da se zna kada je i kome otpremljen neki dokument. Ovo podrazumijeva da se sve {to primamo i otpremamo (tehni~ka dokumentacija, situacije, zahtjevi, odgovori i dr.) mora biti propra}eno nekim pismom koje ima svoj broj i datum. Najbolje je evidenciju voditi zajedno za primljenu i otpremljenu po{tu putem registara. Za ove svrhe moè se koristiti uobi~ajeni registar koji je naj~e{}e u upotrebi kod svih organizacija i institucija. Me|utim ako investitor odnosno izvo|a~ radova èle da evidentiraju vi{e podataka tada nije te{ko koncipirati novi ili dopunjeni uobi~ajeni sadràj. Pri ovome, najva`nije je da on sadrì: evidentni broj; predmet prepiske; primaoca odnosno po{iljaoca; broj akta; datum akta; kome je dat na obradu, veza sa ranijom prepiskom, {to je po njemu postupljeno i gdje je predmet odloèn. Va`no je voditi ra~una o tome da se niti jedan dokument ne primi ili otpremi, a da nije registrovan, {to }e omogu}iti potpun uvid u cjelokupnu dokumentaciju na objektu.
8.4.10 Tehni~ki pregled

Svaki objekat, nakon zavr{etka gra|enja, a prije kori{}enja i stavljanja u pogon, mora se tehni~ki pregledati. Ovo je neophodno radi utvr|ivanja podobnosti objekta za kori{}enje. Tehni~ki pregled vr{i se za cio objekat ili njegov dio koji predstavlja tehnolo{ku, tehni~ku i funkcionalnu cjelinu. To je u stvari objekat ili njegov dio za koji je izdata gra|evinska dozvola. Ako je u pitanju industrijski kompleks (Projekat) koji se sastoji iz vi{e objekata onda se tehni~ki pregled vr{i posebno za svaki objekat (on mora imati gra|evinsku dozvolu), a na kraju se sumiraju rezultati svih pregleda i ocjenjuje uspje{nost Projekta. Tehni~ki pregled mogu vr{iti: preduze}a registrovana za: izradu tehni~ke dokumentacije, gra|enje i vr{enje stru~nog nadzora za takvu vrstu objekta; stru~ne komisije imenovane od nadle`nog organa. Ko }e vr{iti tehni~ki pregled odre|enog objekta odlu~uju nadle`ni, republi~ki (za specifi~ne objekte) ili op{tinski (za ostale objekte) organ koji je izdao gra|evinsku dozvolu. Ako nadle`ni organ povjeri vr{enje tehni~kog pregleda preduze}u (organizaciji) onda ono imenuje komisiju. ^lanovi stru~ne komisije, koja treba da izvr{i tehni~ki pregled, moraju ispunjavati propisane uslove za ovla{}enog projektanta, odnosno za rukovo|enje gra|enjem te vrste objekta. Broj ~lanova komisije i njihove specijalnosti zavise od vrste i veli~ine objekta, vrste i strukture radova, tehnolo{kog procesa, vrste opreme i instalacija i drugih specifi~nosti objekta. Komisija mora imati najmanje tri ~lana. Rje{enjem o imenovanju komisije odre|uje se predsjednik koji organizuje rad i rukovodi radom komisije. U komisiju ne mogu biti imenovana lica koja su u radnom odnosu sa: investitorom; izvo|a~em i podizvo|a~em radova; preduze}em, odnosno organizacijom koja je uradila tehni~ku dokumentaciju, niti lica koja su vr{ila stru~ni nadzor nad gra|enjem objekta kao ni lica koja su vr{ila inspekcijski nadzor.
143
8.4.10.1 Priprema za tehni~ki pregled

Sa pripremom za tehni~ki pregled po~inje se od momenta po~etka gra|enja objekta. To podrazumijeva da investitor, izvo|a~ radova i ostali u~esnici u gra|enju pri sprovo|enju svakog postupka razmi{ljaju i pripremaju se za tehni~ki pregled. To se naro~ito odnosi na pripremu: dokumentacije; dokaza o kvalitetu materijala, radova, instalacija i opreme; dokaza o primjeni propisa, standarda, normativa i dr. Ako se ovako postupa tokom gra|enja zavr{ne pripreme za tehni~ki pregled ne}e predstavljati nikakav problem. Postupak za vr{enje tehni~kog pregleda pokri}e izvo|a~. U tom smislu podnosi investitoru pismeni zahtjev kojim ga obavje{tava da je objekat zavr{en i ujedno zahtijeva da zatraì, od nadle`nog organa, imenovanje komisije ili organizacije koja }e izvr{iti tehni~ki pregled. Nakon pokrenutog postupka potrebno je, i svrsishodno, da investitor i izvo|a~ radova odrede svoje predstavnike da pregledaju objekat i dokumentaciju i utvrde da li je zaista sve spremno za tehni~ki pregled. Ovaj pregled se u praksi naziva "interni pregled". Ako se internim pregledom utvrdi da dokumentacija i objekat nijesu spremni, investitor i izvo|a~ radova utvr|uju {ta, i u kom roku, treba preduzeti da se dokumentacija i objekat pripreme. Kada se internim pregledom, ili naknadnim pregledom, utvrdi da su dokumentacija i objekat spremni za tehni~ki pregled, investitor podnosi zahtjev nadle`nom organu da imenuje komisiju. Uz zahtjev investitor treba da, nadle`nom organu, dostavi odre|ene podatke koji }e mu olak{ati dono{enje rje{enja o imenovanju komisije ili preduze}a odgovaraju}eg stru~nog iskustva. Osnovni podaci koje treba dostaviti nadle`nom organu su podaci o objektu, investitoru i izvo|a~u radova i to: naziv objekta sa osnovnim podacima o njemu (vrsta objekta; namjena; vrsta tehnologije, radova, instalacija i opreme; mjesto gra|enja i dr.); broj i datum gra|evinske dozvole i naziv organa koji je izdao; naziv investitora i njegovo sjedi{te; naziv izvo|a~a radova i njegovo sjedi{te; broj i datum rje{enja o imenovanju rukovodioca gra|enja i nadzora, njihova imena i stru~ne kvalifikacije; druge podatke, naro~ito ako se radi o specifi~nom objektu. Investitor i izvo|a~ radova, da bi omogu}ili da komisija uspje{no otpo~ne, radi i zavr{i tehni~ki pregled, treba da pripremi svu dokumentaciju koja je obezbije|ena za po~etak gra|enja, obezbje|ivanja i vo|enja tokom gra|enja. To je sljede}a dokumentacija: Podaci o objektu koji treba da sadrè: naziv objekta, vrstu (visokogradnja, niskogradnja, hidrogradnja) i namjenu objekta; vrste i karakteristike izvr{enih radova na objektu (gra|evinski, metalne konstrukcije, instalacije po vrstama, ma{inska i elektro oprema, radovi kod specifi~nih objekata i dr.) Podatke je najbolje prezentirati putem tabele (Slika 30).
Naziv objekta Namjena Red. br.
1
Vrsta Vrsta izvr{enih radova

2
Osnovne karakteristike radova

3
Slika 30 Podaci o objektu
Podaci o investitoru koji treba da sadrè: naziv investitora; mjesto, adresu, brojeve telefona i ostalih sredstava veza; prezime i ime osobe za kontakt i imena ovla{}enog predstavnika investitora i predstavnika za pojedinu vrstu radova (za tehnologiju, gra|evinske radove, instalacije, opreme i dr.).
144
Podaci o nadzornim organima koji treba da sadrè: prezime, ime i stru~nu kvalifikaciju rukovodioca nadzora i nadzornih organa, za pojedinu vrstu radova, rje{enje (donosilac, broj i datum) o postavljanju i period odgovornosti (Slika 31).
Red. br.
1
Prezime i ime
2
Stru~na kvalif.
3
Funkcija
4
Vrsta radova
5
Rje{enje
6
Period odgovor.
7
Slika 31. Podaci o nadzornim organima
Podaci o izvo|a~u i podizvo|a~ima koji treba da sadrè: naziv izvo|a~a radova, podizvo|a~a i vrstu radova; prezime, ime i stru~nu kvalifikaciju odgovornih lica; rje{enje (donosilac, broj i datum) o postavljanju i period odgovornosti. (Slika 32). Ako je bilo vi{e izvo|a~a radova onda treba podatke dati posebno za svakog izvo|a~a radova i njegove podizvo|a~e.
Izvo|a~ radova (IR), Podizvo|a~ (P)
2
Red br.
1
Oznaka (I,P)
3
Vrsta radova
4
Odgovorno lice
5
Rje{enje
6
Period odgovor.
7
Slika 32. Podaci o izvo|a~u radova i podizvo|a~ima
Pregled tehi~ke dokumentacije na osnovu koje je izgra|en objekat treba da bude ura|en po fazama i vrstama dokumentacije i da sadrì: naziv faze dokumentacije (idejni, glavni i izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog objekta); vrste dokumentacije (elaborati za geotehni~ka, mikroseizmolo{ka, hidrometeorolo{ka, geodetska, hidrolo{ka, saobra}ajna i ostala istraìvanja; projekti arhitekture, fizike zgrada, konstrukcije, instalacija - po vrstama, opreme - po vrstama, osmatranja objekta tokom gra|enja i eksploatacije, organizacije i tehnologije gra|enja, skela i dr.); sadràj dokumentacije (op{ta, projektni zadatak, tekstualna, numeri~ka, grafi~ka - po specifikaciji); naziv i mjesto projektantske organizacije koja je uradila dokumentaciju; ime, prezime i stru~na sprema vode}eg i odgovornih projektanata; godina izrade dokumentacije; vrsta kontrole (revizija ili tehni~ka kontrola) broj i datum kontrole po svim fazama i vrstama tehni~ke dokumentacije; saglasnosti na dokumentaciju (organ ili organizacija koja je dala saglasnost, vrsta, broj i datum). Pregled tehni~ke dokumentacije je najlak{e uraditi tabelarno (Slika 33).
Vode}i projektant: Odgovorni Godina projektant izrade 5 6
Faza dokumentacije: Red. Vrsta Sadràj br. 1 2 3
Projektna organizacija 4
Kontrola 7
Saglasnost 8
Slika 33. Pregled tehni~ke dokumentacije
Pregled dozvola, uslova i saglasnosti koji treba da sadrì: gra|evinsku dozvolu i posebnu gra|evinsku dozvolu; rje{enje o lokaciji sa urbanisti~ko tehni~kim uslovima; saglasnost nadle`nog organa za urbanizam na tehni~ku dokumentaciju;
145
energetsku saglasnost na tehni~ku dokumentaciju i za priklju~ak; vodoprivrednu saglasnost na tehni~ku dokumentaciju; saglasnost nadle`ne organizacije za vodovod i kanalizaciju na tehni~ku dokumentaciju i za priklju~ke; saglasnost nadle`ne organizacije za stabilni telefonski priklju~ak na tehni~ku dokumentaciju i za priklju~ak; saglasnost nadle`nog organa ili organizacije za saobra}aj na tehni~ku dokumentaciju i za priklju~ak na javnu saobra}ajnicu; sanitarnu saglasnost na tehni~ku dokumentaciju i za kori{}enje objekta; saglasnost nadle`nog organa ili organizacije za za{titu od poàra i za{titu ìvotne sredine na tehni~ku dokumentaciju i na kori{}enje objekta; vodoprivrednu saglasnost; saglasnost nadle`nog organa za narodnu odbranu na tehni~ku dokumentaciju; druge dozvole, saglasnosti i rje{enja za konkretni objekat ako ih je bilo nu`no pribaviti. Pregled je najjednostavnije uraditi tabelarno (Slika 34).
Red. br.
1
Naziv dozvole, uslova, saglasnosti, rje{enja

2
Organ koji je izdao

3
Broj i datum
4
Napomena
5
Slika 34. Pregled dozvola, uslova i saglasnosti
Pregled ugovora izme|u investitora i u~esnika u gra|enju objekta koji treba da sadrì: sve ugovore od po~etka gra|enja zaklju~enih izme|u investitora, sa jedne strane, i izvo|a~a radova, preduze}a za nadzor i pruànje drugih usluga, isporu~ioca i montaèra opreme i svih drugih u~esnika u gra|enju, sa druge strane. Pregled treba da sadrì sljede}e podatke: naziv u~esnika u gra|enju, broj i datum ugovora zaveden kod investitora, predmet ugovora i ugovorne dokumentacije, ugovorni rok i produènje roka. (Slika 35). Pregled treba da sadrì i sve anekse ugovora.
Ugovara~i 2 Broj i datum 3 Predmet ugovora i ugovor. dokument. 4 Ugovoreni iznos 5 Rok 6
Red br. 1
Slika 35. Pregled ugovora
Pregled atesta betona koji treba da sadrì sve ateste koji dokazuju rezultate ispitivanja. U tom smislu treba da sadrì: broj i datum atesta i ko ga je izdao, datum uzimanja uzorka, konstruktivni element odakle je uzet uzorak, zahtijevana i postignuta marka betona (rezultat) poslije 28 dana (Slika 36).
Konstr.elem. iz koga je uzet uzorak
4
Red br.
1
Broj i datum atesta

2
Naziv izdava~a atesta

3
Zahtijevana MB
5
Rezultat MB
6
Slika 36. Pregled atesta betona
Pregled atesta u geomehanici treba da sadrì dokumenta o dokazu parametara i kvaliteta materijala i to: granulometrijskog sastava, granice te~enja i valjanja tla (Atebergove granice konzistencije geomehani~ka klasifikacija), zapreminske teìne u prirodnom stanju, specifi~ne teìne
146
tla, prirodne vla`nosti, odnosa vla`ne i suve zapreminske mase tla Proktorov test, parametre smi~u}e otpornosti tla u triaksijalnom aparatu (ili parametri smi~u}e otpornosti tla direktnim smicanjem), sti{ljivosti tla edometarski test. Pregled treba da sadrì: broj i datum atesta i ko ga je izdao, datum ispitivanja, mjesto ispitivanja, zahtijevani i postignuti rezultati (Slika 37).
Red. br.
1
Broj i datum atesta

2

3
Datum ispitivanja
4
Na {to se odnosi atest

5
Traèni kvalitet
6
Postignuti rezultati
7
Slika 37. Pregled atesta (izvje{taja) o geomehanici
Pregled atesta, izvje{taja i deklaracija o kvalitetu koji treba da sadrì dokumenta o dokazu kvaliteta: osnovnih gra|evinskih materijala, materijala za zanatske radove, materijala za instalaterske radove, poluproizvoda, materijala za ~eli~ne konstrukcije, betonske galanterije, uteza~kog materijala, zvu~ne i toplotne izolacije, otpornosti na poàr, opreme i ure|aja, liftova, uzemljenja i dr. Pregled treba da sadrì: broj i datum atesta (izvje{taja, sertifikata, deklaracije) naziv izdava~a atesta, datum ispitivanja (kontrole), dio na koji se odnosi atest, traèni kvalitet i postignuti rezultat. Pregled treba uraditi u vidu tabele (Slika 38). Pregled se moè uraditi odvojeno po pojedinim vrstama materijala ili radova ako bi to bilo lak{e ili ako se radi o velikom broju dokumenata.
3
Red. br.
1
Broj i datum atesta

2
Datum ispitivanja
4
Na {to se odnosi atest

5
Traèni kvalitet
6
Postignuti rezultati
7
Slika 38. Pregled atesta o kvalitetu
Pregled protokola koji treba da sadrì sve protokole o skrivenim i ostalim radovima koji dokazuju da su ti radovi izvedeni kvalitetno, u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i tehni~kim propisima. Tu se prvenstveno misli na: temeljne jame i temelje, poloàj objekta u prostoru, na geometrijske elemente i poloàje pojedinih konstruktivnih elemenata, na skrivene radove kao {to su: tlo, armatura, "grube" instalacije, pokriveni radovi, hidro i termo izolacije i dr. Pregled treba da sadrì: broj i datum izrade protokola, na {ta se odnosi protokol i rezultat pregleda (Slika 39). Protokole treba sloìti po tehnolo{kom redosledu, po vrstama radova i instalacijama koje su predmet pregleda.
Red. br.
1
Predmet protokola
2
Broj i datum
3
Rezultat
4
Napomena
5
Slika 39. Pregled protokola
Pregled uputstava za kori{}enje i odràvanje opreme, postrojenja i ure|aja koji treba da sadrì: naziv uputstva; od koga je izdato i na {ta se odnosi uputstvo (Slika 40).
Red. br. 1 Od koga je izdato uputstvo 3
Naziv uputstva 2
Na {ta se odnosi 4
Napomena 5
147
Slika 40. Pregled uputstava za kori{}enje i odràvanje opreme, postrojenja i ure|aja
Pregled gra|evinskih dnevnika koji treba da sadrì sve dnevnike od po~etka do kraja gra|enja: broj gra|evinskog dnevnika, vremenski period koji dnevnik obuhvata, broj stranica i imena i prezimena odgovornih lica koja su potpisivali dnevnik (Slika 41). Ako je gra|evinski dnevnik posebno vo|en za neke vrste radova (montaà metalnih konstrukcija, montaà opreme i sl.) onda pregled treba grupisati po vrstama radova ili uraditi posebne preglede.
Red. br. 1 Vremenski period 3 Broj stranica 4
Broj dnevnika 2
Potpisnici 5
Napomena 6
Slika 41. Pregled gra|evinskih dnevnika
Pregled gra|evinske knjige koji treba da sadrì sve listove gra|evinske knjige po vrstama radova : vrstu radova, broj listova i imena i prezimena odgovornih lica koja su potpisivali listove gra|evinske knjige (Slika 42).
Red. br.
1
Vrsta rada
2
Broj listova
3
Potpisnici
4
Napomena
5
Slika 42. Pregled gra|evinske knjige
Pregled inspekcijskih knjiga koji treba da sadrì sve inspekcijske knjige od po~etka do kraja gra|enja. Ako pored inspekcijske knjige ima posebnih izvje{taja i nalaza inspektora onda i njih treba evidentirati u ovom pregledu. Pregled treba da sadrì: broj knjige ili posebnog akta (izvje{taj, nalaz i dr.), vremenski period koji je obuhva}en knjigom ili aktom, broj stranica, vrsta inspekcije (urbanisti~ka, gra|evinska, sanitarna i dr.) i predmet inspekcije (kvalitet radova, za{tita okoline, promjena propisa i sl.). Pregled treba napraviti u vidu tabele (Slika 43).
Broj knjige ili izvje{taja i nalaza
2
Red. br.
1
Vremenski period
3
Broj stranica
4
Vrsta inspekcije
5
Predmet inspekcije
6
Napomena
7
Slika 43. Pregled inspekcijskih knjiga
Izvod iz gra|evinskih dnevnika koji treba da sadrì sve zna~ajne datume iz cijelog perioda gra|enja sa kratkim opisom doga|aja. To su datumi koji mogu biti interesantni komisiji za tehni~ki pregled, a kasnije i za primopredaju i kona~an obra~un izme|u investitora i izvo|a~a radova. Pregledom treba obuhvatiti sve datume koji ukazuju na kvalitet materijala i radova, na kvalitet instalacija i opreme, na izmjene i dopune tehni~ke dokumentacije, na ispitivanja tla, konstrukcija i cijelog objekta i dr. Pregled treba da sadrì: datum iz dnevnika, broj i stranicu dnevnika, sadràj dnevnika, ko je izvr{io upis u dnevnik (navesti investitora, izvo|a~a radova, organa, organizaciju i sl.) Pregled treba uraditi tabelarno (Slika 44).
Red. Datum iz Broj i stranica Sadràj dnevnika Upis izvr{io
148
br.
1
dnevnika
2
dnevnika
3 4 5
Slika 44. Izvod iz gra|evinskih dnevnika
Pregled situacija koji treba da sadrì sve privremene situacije od po~etka gra|enja do dana tehni~kog pregleda. Pregled treba da sadrì: naziv izvo|a~a radova, vrstu radova, naziv, broj i datum situacije, mjese~ni i kumulativni iznos. Ukoliko je bilo vi{e izvo|a~a radova sa kojima je investitor zaklju~ivao ugovore pregled treba napraviti po izvo|a~ima. Pregled dati u vidu tabele (Slika 45).
Izvo|a~ radova Red. br.
1
Vrsta radova Naziv, broj i datum situacije

2
Mjese~ni iznos
3
Kumulativni iznos
4
Slika 45. Pregled situacija
Pregled izjava predstavnika investitora, izvo|a~a i podizvo|a~a radova koji treba da sadrì izjave svih njihovih odgovornih predstavnika koji su rukovodili gra|enjem ili pojedinom vrstom radova. U izjavi treba navesti da pod materijalnom i krivi~nom odgovorno{}u daju izjavu da nema skrivenih nekvalitetno izvedenih radova u dijelu koji je izvodilo njegovo preduze}e i za koje je on bio zaduèn. Pregled treba uraditi tabelarno (Slika 46).
Investitor (I) Izvo|a~ radova (IR) Podizvo|a~ (P)
2
Red. br.
1
Oznaka (I,IR, P)
3
Vrsta radova
4
Datum izjave
5
Izjavu dao (prezime, ime i stru~na kvalifikacija)

6
Slika 46. Pregled izjava predstavnika investitora, izvo|a~a i podizvo|a~a
Pregled ovla{}enja koji treba da sadrì sva ovla{}enja predstavnika investitora, projektanata, izvo|a~a radova, podizvo|a~a, isporu~ioca i montaèra opreme i svih drugih u~esnika u izgradnji koji }e prisustvovati radu komisije za tehni~ki pregled i punopravno zastupati svoje preduze}e odnosno organizaciju. Pregled treba da sadrì: ime, prezime i funkciju ovla{}enog lica; preduze}e odnosno organizaciju koja je izdala ovla{}enje, broj i datum ovla{}enja i vrstu radova, odnosno poslova (Slika 47).
Red. br.
1
Prezime, ime i funkcija ovla{}enog lica

2
Preduze}e koje je izdalo ovla{}enje

3
Broj i datum ovla{}enja

4
Vrsta radova
5
Slika 47. Pregled ovla{}enja
Svu pomenutu dokumentaciju treba staviti komisiji na raspolaganje na po~etku njenog rada.
149
Ukoliko investitor ima i neku drugu dokumentaciju od zna~aja za rad komisije treba je predati uz odgovaraju}i pregled koji treba da sadrì osnovne elemente dokumentacije i preporuke za zbirni izvje{taj komisije.
8.4.10.2 Procedura tehni~kog pregleda

Predsjednik komisije u dogovoru sa investitorom, izvo|a~em i ~lanovima komisije treba da donese plan i program tehni~kog pregleda. Plan i program treba da sadrì sljede}e aktivnosti: vrijeme po~etka i zavr{etka rada komisije; prijem, upoznavanje i pregled tehni~ke i ostale dokumentacije; pregled objekta, radova, instalacija, opreme i procesa; priprema izvje{taja od strane pojedinih ~lanova komisije; vrijeme konsultacija na nivou komisije; izrada predloga zbirnog izvje{taja; utvr|ivanje kona~nog teksta izvje{taja; dostavljanje izvje{taja nadle`nom organu koji je imenovao vr{ioca tehni~kog pregleda, investitoru i izvo|a~u radova. Rad komisije podijeljen je na tri osnovne aktivnosti: pregled tehni~ke i ostale dokumentacije; pregled objekta tj. svih radova, instalacija i opreme i izrada izvje{taja o tehni~kom pregledu. Radu komisije treba da prisustvuju ovla{}eni predstavnici investitora, projektanta, izvo|a~a radova i podizvo|a~a, instalatera, isporu~ioca i montaèra opreme i drugi u~esnici u izgradnji objekta. Oni su du`ni da komisiji daju potrebna obja{njenja i sve podatke kao i da joj pruè pomo} u radu. Radu komisije mogu prisustvovati inspekcijski organi i u izvje{taju iznijeti svoje mi{ljenje o izgra|enom objektu. Pregled dokumentacije ima za cilj da se ~lanovi komisije upoznaju sa predmetom tehni~kog pregleda kao i da utvrde da li je objekat izgra|en na osnovu kompletne i kvalitetne dokumentacije, kao i da li je tokom gra|enja vo|ena sva potrebna dokumentacija. Zbog toga, svi ~lanovi komisije treba studiozno da prou~e, svaki iz svog domena interesovanja, svu dokumentaciju i napi{u svoje mi{ljenje, predloge i preporuke za zbirni izvje{taj komisije. Isto tako, treba da utvrde da li je tokom gra|enja vr{ena izmjena i dopuna tehni~ke dokumentacije, ko je i kada vr{io izmjene i da li su po{tovane zakonske i tehni~ke procedure prilikom tih izmjena (traèna gra|evinska dozvola, primijenjeni novi propisi i sl.). Pregledom objekta treba obuhvatiti sve radove, instalacije, opremu, postrojenja i tehnolo{ke procese. Prvenstveni zadatak komisije je da utvrdi da li je objekat izgra|en u skladu sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima, tehni~kom i ostalom dokumentacijom na osnovu koje je izdata gra|evinska dozvola. Pregled obuhvata i kontrolu uskla|enosti izvedenih radova sa op{tim i tehni~kim propisima, standardima, normativima i propisanim kvalitetom materijala, radova, konstrukcija i instalacija. Posebno se mora provjeriti da li je objekat izgra|en u skladu sa uslovima za{tite ìvotne sredine, te sa datim saobra}ajnim, vodoprivrednim, energetskim protivpoàrnim, odbrambenim i drugim uslovima. U tom smislu detaljnije treba provjeriti da li: je objekat izgra|en prema zadatim regulacionim linijama i visinskim ta~kama; su osnovne dimenzije objekta i pojedinih njegovih djelova u skladu sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima i tehni~kom dokumentacijom na osnovu koje je izdata gra|evinska dozvola; su svi konstruktivni elementi izvedeni po dimenzijama i poloàju u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i da li je obezbije|ena stabilnost objekta; je zavr{na obrada pojedinih djelova objekta (podovi, zidovi, plafoni, fasada, krovni pokriva~ i dr.) izvedena u skladu sa urbanisti~ko-tehni~kim uslovima i tehni~kom dokumentacijom; ugra|ena stolarija, bravarija, limarija i drugi sli~ni radovi po obliku, dimenzijama, kvalitetu i spolja{njoj obradi odgovaraju detaljima i tehni~kom opisu; su izvedene instalacije, i u njima primijenjeni materijali i oprema, u skladu sa tehni~kim rje{enjima sadrànim u odobrenoj tehni~koj dokumentaciji;
150
su ure|aji za apsorpciju, odnosno pre~i{}avanje izduvnih gasova, isparenja i zaga|enja voda ura|eni u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i propisima; su elementi fizike zgrade, termi~ka, zvu~na i fizi~ka za{tita izvedeni u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i propisima za te vrste radova; su unutra{nji i spoljni zidovi, nasipi i kanali, hidrantske mreè i svi ostali elementi koji imaju protivpoàrnu svrhu izvedeni u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i propisima; su pojedini elementi objekta, koji sluè za za{titu okoline od objekta i/ili objekta od okoline, izvedeni u skladu sa propisima i odobrenoj tehni~koj dokumentaciji; su za{titne ograde, potporni zidovi, za{titne nastre{nice, mreà i drugi oblici za{tite usjeka i nasipa od erozije izvedeni u skladu sa tehni~kom dokumentacijom i propisima; je tehnolo{ka, standardna i nestandardna oprema koja sluì procesu proizvodnje, nabavljene i ugra|ene u skladu sa tehnolo{kim projektima, projektima za{tite ìvotne sredine, elaboratom o za{titi od poàra, prilogom o za{titi na radu, projektima ma{inskih instalacija i elektromotornog razvoda; su radovi spoljne infrastrukture (prilazni putevi, atmosferska kanalizacija, trotoari, parkirali{ta, zelene povr{ine, osvjetljenja, ograde i sl.) izvedeni u skladu sa urbanisti~kotehni~kim uslovima i odobrenom tehni~kom dokumentacijom; su uklonjeni svi privremeni objekti i instalacije koje su sluìle investitoru i izvo|a~u radova tokom gra|enja objekta; su priloèni svi atesti, sertifikati, deklaracije, protokoli i druga dokumentacija koja dokazuje kvalitet izvedenih radova, instalacije, postrojenja i opreme. Ako se, radi utvr|ivanja podobnosti objekta za upotrebu, moraju izvr{iti probna optere}enja onda se ona moraju izvr{iti prije tehni~kog pregleda i dokument o tome predati komisiji za tehni~ki pregled. Za provjeru tehni~kih parametara, pojedinih sloènih tehnolo{kih postrojenja i ure|aja, treba da se angaùju specijalizovane institucije, koje }e dati relevantno mi{ljenje o svim tehni~kim i ostalim elementima koji mogu uticati na kvalitet i kvantitet proizvodnje, potro{nju sirovine i energije, za{titu ìvotne sredine i sl. U tom smislu posebno treba provjeriti da li: tehnolo{ka postrojenja mogu obezbijediti projektovani obim, asortiman i kvalitet proizvodnje; je potro{nja sirovine, energije i drugih komponenata u skladu sa projektovanim parametrima; angaòvani broj radnika odgovara projektovanom; su koli~ine ispu{tanja {tetnih materija u skladu sa projektnom dokumentacijom i propisima; su i drugi relevantni elementi i faktori u skladu sa propisima i projektovanim veli~inama. Podijeljena su mi{ljenja da li ovu provjeru, tj. probnu proizvodnju, radi utvr|ivanja pobrojenih i nepobrojenih elemenata, raditi prije ili poslije tehni~kog pregleda. Mi{ljenje je autora da je ispravan sljede}i postupak, tj. da se: izvr{i tzv. hladna proba svih postrojenja i ure|aja gdje je to potrebno i mogu}e; izvr{i tehni~ki pregled objekta, instalacija i ure|aja i ocijeni da li je objekat spreman za probnu proizvodnju; ukoliko je komisija utvrdila spremnost objekta za probnu proizvodnju, izda privremena upotrebna dozvola za kori{}enje objekta, sa rokom do 12 mjeseci (zavisno od sloènosti tehnolo{kog procesa); obaveù investitor i nadle`ni inspekcijski organi (po potrebi i institucija ili komisija) da prate probnu proizvodnju i sve parametre proizvodnje; na po~etku ili nakon isteka perioda probnog rada imenuje komisija za ponovni tehni~ki pregled dijela tehnolo{kih postrojenja i na osnovu pozitivnog mi{ljenja komisije iz predhodne alineje, izda upotrebna dozvola. Mi{ljenja, da se tek nakon probne proizvodnje moè vr{iti tehni~ki pregled su neprihvatljiva, jer da bi tehnolo{ki proces uspje{no funkcionisao mora da bude ispunjen veliki broj preduslova: objekat mora biti gra|evinski zavr{en, instalacije moraju besprekorno funkcionisati, mora biti obezbije|ena za{tita na radu i sl. Sve je ovo mogu}e provjeriti i utvrditi jedino putem komisije za tehni~ki pregled. Izvje{taj o tehni~kom pregledu komisija treba da uradi na osnovu relevantnih podataka dobijenih u toku prou~avanja tehni~ke dokumentacije i pregleda objekta kao i profesionalnog ubje|enja svakog ~lana komisije.
151
Izvje{taj treba da je sveobuhvatan i da na nedvosmislen na~in prikaè na|eno stanje dokumentacije i radova i da sadrì nalaz, mi{ljenje i preporuke komisije, kao i eventualna izdvojena mi{ljenja. Imaju}i u vidu naprijed re~eno izvje{taj treba da sadrì: preambulu koja sadrì: podatke iz rje{enja o obrazovanju komisije (organ, broj rje{enja, datum i predmet rada komisije); op{te podatke, me|u kojima su najva`niji sljede}i: naziv objekta i mjesto gra|enja; ugovori o gra|enju; naziv investitora, izvo|a~a radova i ostalih u~esnika u gra|enju; naziv projektantskih organizacija; imena odgovornih predstavnika investitora, izvo|a~a radova, projektanta i ostalih koji su u~estvovali u gra|enju objekata i koji su bili prisutni radu komisije za tehni~ki pregled; mjesto, vrijeme i na~in rada komisije; imena predstavnika inspekcijskih organa koji su stalno ili povremeno prisustvovali radu komisije; predmet rada komisije gdje treba ta~no navesti {ta je komisija pregledala: tehni~ku i ostalu dokumentaciju, pojedine vrste radova, instalacije, postrojenja, ure|enje terena, tehnolo{ku i ostalu opremu i sl. ; ocjenu komisije po pitanju teni~ke dokumentacije, gra|evinskog dnevnika, gra|evinske knjige, inspekcijske knjige, atesta o ispitivanju materijala, protokola, zapisnika i druge dokumentacije sa ta~nom naznakom na|enog stanja i ocjenom tog stanja; nalaz, mi{ljenje i preporuke komisije u pogledu geometrijskih ta~nosti i kvaliteta izvedenih radova, instalacija, postrojenja i opreme, a posebno: da li je objekat izveden u skladu sa tehni~kom dokumentacijom u pogledu funkcionalnosti i stabilnosti objekta, bezbjednosti u pogledu poàra, ìvota i zdravlja ljudi, saobra}aja i susjednih objekata, kao i u skladu sa propisima, normativima i standardima, ~ija je primjena obavezna pri izgradnji takve vrste objekta; da li su preduzete, dokumentacijom predvi|ene i propisane mjere, kojima }e se sprije~iti, odnosno svesti na najmanju mogu}u mjeru {tete koje objekat svojim postojanjem odnosno kori{}enjem moè nanositi okolini; da li su instalacije, postrojenja i oprema kvalitetno proizvedeni i ugra|eni i da li ispunjavaju tehni~kom dokumentacijom predvi|ene parametre i uslove tehnolo{kog procesa i za{tite ìvotne sredine; da li su ispo{tovani urbanisti~ko-tehni~ki uslovi; da li su ispo{tovane saglasnosti nadle`nih organa i organizacija i sl. ; zahtjev za pribavljanje odgovaraju}ih saglasnosti, sertifikata i deklaracija ukoliko je po ocjeni komisije to neophodno; nalog za dopunska ispitivanja kvaliteta materijala, konstrukcija, instalacija, postrojenja, opreme i dr., ukoliko se u toku tehni~kog pregleda utvrdi da postoji sumnja u pogledu kvaliteta; predlog nadle`nom organu u pogledu izdavanja upotrebne dozvole; izdvojena mi{ljenja pojedinih ~lanova komisije, ako ih je bilo, koja moraju biti jasno formulisana i precizno locirana; mi{ljenje inspektora koji su stalno ili povremeno prisustvovali radu komisije, ako su imali ne{to zna~ajno da istaknu; priloge koji treba da sadrè sve preglede i podatke koji su prikupljeni i ura|eni u postupku priprema za tehni~ki pregled. Predlog komisije nadle`nom organu, u pogledu izdavanja odobrenja za upotrebu-kori{}enje objekta (upotrebne dozvole), moè biti jedan od sljede}ih: da se objekat primi bez primjedbi i da nadle`ni organ izda upotrebnu dozvolu za kori{}enje objekta; da se objekat primi sa odre|enim brojem primjedaba koje ne}e uticati na normalnu upotrebu-kori{}enje objekta. U ovom slu~aju investitor i izvo|a~ radova treba da otklone primjedbe do roka za primopredaju i kona~an obra~un radova, {to }e zajedni~ki konstatovati predstavnici investitora i izvo|a~a radova; da se objekat primi sa uslovnim primjedbama, a da se upotrebna dozvola za kori{}enje objekta izda tek nakon otklanjanja uslovnih primjedbi. Poslije otklanjanja ovih primjedbi izvr{io bi se uvid od strane komisije ili pojedinih njenih ~lanova i uradio odgovaraju}i izvje{taj;
152
da se objekat ne primi zbog zna~aja primjedaba koje je komisija konstatovala. U ovom slu~aju investitor i izvo|a~ radova moraju otkloniti konstatovane nedostatke i zatraìti ponovni tehni~ki pregled. Kod ponovnog tehni~kog pregleda pregledaju se samo oni radovi koje je trebalo popraviti ili naknadno uraditi. Naknadni tehhni~ki pregled vr{i se po istom postupku kao {to je vr{en prvi. Tro{kove naknadnog tehni~kog pregleda snosi izvo|a~ radova (izuzev ako se vr{i zbog propusta investitora), za razliku od prvog gdje tro{kove snosi investitor; da se objekat poru{i ukoliko je utvr|eno da se nedostaci i nepravilnosti ne mogu otkloniti ili da postoji neotklonjiva opasnost koja ugroàva bezbjednost objekta, ìvot i zdravlje ljudi, saobra}aj i susjedne objekte. Izvje{taj obavezno potpisuju svi ~lanovi komisije. Na kraju treba naglasiti da investitor i izvo|a~ radova zajedni~ki pripremaju tehni~ki pregled i staraju se da pro|e u najboljem redu, jer je to proces kojim se utvr|uje uspje{nost rada investitora, izvo|a~a radova i svih ostalih u~esnika u izgradnji objekta.
8.4.11 Upotrebna dozvola

Upotrebnu dozvolu izdaje nadle`ni organ za poslove gra|evinarstva, koji je izdao gra|evinsku dozvolu, na osnovu predloga komisije koja je izvr{ila tehni~ki pregled objekta. Objekat se moè korisititi tek nakon dobijanja upotrebne dozvole. Upotrebna dozvola se moè izdati i za dio objekta ako predstavlja tehnolo{kotehni~ku i eksploatacionu cjelinu. Ukoliko je predlog komisije da se objekat primi bez primjedaba i izda upotrebna dozvola onda }e nadle`ni organ to uraditi u zakonom utvr|enom roku. Na isti na~in }e se postupiti i u slu~aju naknadnog i dopunskog tehni~kog pregleda, ako je predlog komisije pozitivan. Ukoliko je komisija predloìla da se upotrebna dozvola izda nakon otklanjanja uslovnih primjedbi, istu }e nadle`ni organ izdati po dobijanju odgovaraju}eg izvje{taja komisije ili potvrde od ~lanova komisije koji su bili zaduèni da provjere da li su uslovne primjedbe otklonjene. Upotrebna dozvola moè se izdati ako komisija za tehni~ki pregled konstatuje da je: objekat izgra|en u skladu sa tehni~kom dokumentacijom na osnovu koje je izdata gra|evinska dozvola; upotrijebljen materijal predvi|en tehni~kom dokumentacijom i obezbije|en dokaz o kvalitetu tog materijala; obezbije|en dokaz o kvalitetu ugra|enih elemenata, opreme i ure|aja; utvr|eno da su radovi izvedeni kvalitetno i da su ispunjeni drugi propisani i/ili zakonom utvr|eni uslovi. Upotrebna dozvola izdaje se na zahtjev investitora. Investitor uz zahtjev podnosi i saglasnosti koje je duàn da pribavi u skladu sa zakonskim propisima i po zahtjevu komisije za tehni~ki pregled, ako je takvog zahtjeva bilo. Re{enjem kojim se odobrava upotreba - kori{}enje objekta ~ije ru{enje bi moglo da izazove velike materijalne {tete, i/ili ljudske `rtve, i/ili o{te}enje zdravlja (brane, silosi, rezervoari, mostovi, visoki objekti, druge stati~ke osjetljive konstrukcije, objekti koji svojim postojanjem, upotrebom ili djelatno{}u zaga|uju ìvotnu sredinu, i sl.), nadle`ni organ treba da propi{e obavezu investitora, odnosno korisnika objekta, da u odre|enim vremenskim intervalima, vr{i odgovaraju}a osmatranja pona{anja tla, objekta i uticaja funkcije objekta na ìvotnu sredinu i da o rezultatima osmatranja i preduzimanja mjera blagovremeno obavje{tava nadle`ni organ i nadle`ne inspekcijske organe i institucije. Na zahtjev investitora nadle`ni organ moè da obrazuje komisiju ili imenuje stru~nu instituciju koja }e kontinuirano pratiti rezultate osmatranja. Nadle`ni organ rje{enjem o upotrebi objekta odredi}e i garantni rok za objekat i pojedine vrste radova, utvr|en posebnim propisom, odnosno ugovorom izme|u investitora i izvo|a~a radova. Upotrebna dozvola ne moè se izdati za objekat izgra|en bez gra|evinske dozvole.
8.4.12 Obra~un i primopredaja objekta

Investitor i izvo|a~ radova su du`ni da izvr{e preliminarni obra~un i primopredaju objekta u razumnom roku, (obi~no 60 dana) poslije dobijanja upotrebne dozvole. Ako se radi o proizvodnom objektu kod koga se upotrebna dozvola moè dobiti poslije roka probne proizvodnje (obi~no 12 mjeseci) preliminarni obra~un i primopredaja moè se izvr{iti tokom probne proizvodnje, s tim da se investitoru ostavi mogu}nost obe{te}enja za eventualne propuste izvo|a~a radova koji se mogu pojaviti u tom periodu.
153
Preliminarni obra~un i primopredaju vr{i komisija predstavnika investitora i izvo|a~a radova. U slu~aju pojave spornih pitanja mogu, saglasno, odrediti neutralnog ~lana komisije koji }e im arbitrirati po spornim pitanjima. Pod preliminarnim obra~unom i primopredajom podrazumijeva se pregled dokumentacije i radova, obra~un i predaja objekta investitoru na kori{}enje. Komisija izra|uje zapisnik o preliminarnom obra~unu i primopredaji, koji obavezno treba da sadrì: osnovne podatke o objektu, investitoru, izvo|a~u radova, ugovorima i sl; sastav komisije s imenima, prezimenima i zvanjima i iste podatke za neutralnog ~lana komisije; podatke o roku zavr{etka objekta, eventualnom prekora~enju roka ili koliko je objekat zavr{en prije roka, sa detaljnim obrazloènjem i navo|enjem relevantnih ~injenica na osnovu kojih se mogu utvrditi i razrije{iti odnosi izme|u investitora i izvo|a~a radova po ovom pitanju; eventualne primjedbe na kvalitet izvr{enih radova, instalacija i opreme koje je konstatovala komisija za tehni~ki pregled, a koje do dana preliminarnog obra~una i primopredaje nijesu otklonjenje, ili eventualne primjedbe koje su naknadno, tokom primopredaje, evidentirane; vrijednost svih izvr{enih radova po pozicijama iz predra~una uklju~uju}i vi{kove i isklju~uju}i manjkove radova; vrijednost nepredvi|enih i naknadnih radova, tj. radova koji nijesu bili predvi|eni predra~unom; iznos razlike u cijeni za cio period gra|enja, obra~unat u skladu sa ugovorom o gra|enju i ugovornom dokumentacijom; iznos eventualnih premija koje je stekao izvo|a~ radova u{tedama na tehni~kim rje{enjima, zbog ranijeg zavr{etka objekta i sl; ukupnu vrijednost izvr{enih radova sa razlikom u cijeni i premijama, obra~unatu po do sada navedenim stavkama; iznos trajnih odbitaka na ime lo{eg kvaliteta izvr{enih radova; iznos ugovorene kazne (penala) ukoliko je bilo ka{njenja u zavr{etku objekta i ukoliko investitor zahtjeva naplatu iste; ukupna vrijednost radova poslije odbitaka na kvalitet i radi zaka{njenja; iznos ispla}en izvo|a~u radova po mjese~nim privremenim situacijima; iznos koji izvo|a~u radova treba platiti ili koji izvo|a~ radova treba vratiti, po nespornom dijelu preliminarnog obra~una; iznos koji izvo|a~u radova treba zadràti (depozit) do otklanjanja eventualnih nedostataka i na~in postupanja u slu~aju da izvo|a~ radova ne otkloni nedostatke u zajedni~ki utvr|enom i u zapisniku navedenom roku; sporni iznos koji se u postupku preliminarnog obra~una nije mogao usaglasiti ni uz prisustvo neutralnog ~lana. Ovako utvr|eni sporni iznos moè se predati na rje{avanje arbitra`noj komisiji ili nadle`nom sudu; datum od kada po~inje te}i garantni rok. Treba naglasiti da se de{avaju slu~ajevi da investitor u skladu sa ugovorom, traì da se jedan iznos sredstava (obi~no oko 5%) zadrì kao garantni depozit do isteka garantnog roka objekta. U ovom slu~aju i ova konstatacija sa iznosom sredstava mora da u|e u zapisnik o preliminarnom obra~unu i primopredaji objekta. Investitor i izvo|a~ radova mogu se dogovoriti da umjesto zadràvanja garantnog depozita i depozita, izvo|a~ radova poloì neopozivu garanciju solidne banke, koja }e garantovati otklanjanje nedostataka i sve tro{kove u toku garantnog roka koje treba da snosi izvo|a~ radova. U zapisniku treba da se opi{u pitanja koja su rje{avana uz pomo} neutralnog ~lana, da se objasni na~in kako su rije{ena i na kraju da se kvantificiraju finansijski rezultati za ta sporna pitanja. Primopredaja objekta pretpostavlja predaju objekta i cjelokupne dokumentacije koja je vo|ena tokom gra|enja. Tehni~ku dokumentaciju, projekat izvedenog objekta i originale ostale dokumentacije trajno ~uva investitor odnosno korisnik. U zapisniku primopredaju dokumentacije treba detaljno opisati i napraviti popis dokumentacije.
154
Zapisnik potpisuju predstavnici investitora, izvo|a~a radova i neutralni ~lan komisije, a dostavlja se u odgovaraju}em broju primjeraka ugovornim stranama. Nakon isteka garantnog roka investitor i izvo|a~ radova vr{e kona~an obra~un i primopredaju objekta i o tome sa~injavaju zapisnik na ve} opisani na~in za preliminarni obra~un i primopredaju.
8.4.13 Garantni rok

Garantni rok je vremenski period u kome izvo|a~ radova mora, bez naknade, da otkloni sve nedostatke na objektu i radovima koji su se pojavili, a nijesu posledica nepravilnog kori{}enja objekta od strane investitora ili vi{e sile (zemljotres, poplave, vjetrovi i dr.) Minimalni garantni rokovi propisuju se zakonom o izgradnji objekta ili podzakonskim aktima. Logi~no bi bilo da minimalni garantni rok za objekte za koje gra|evinsku dozvolu izdaje republi~ki organ nadleàn za poslove gra|evinarstva iznosi 5, a za sve ostale objekte 3 god. Ina~e, uobi~ajeno je kod nas i u svijetu da se za konstrukciju i stabilnost objekta daje duì garantni rok. Tako, kod nas je zakonom o obligacijama predvi|en rok 10 god. a ima zemalja (npr. Rusija) koje propisuju da ovaj rok iznosi ~ak 50 godina. Minimalni garantni rok za opremu i postrojenja, koja se izra|uju u skladu za odgovaraju}im propisima, odre|uje proizvo|a~ opreme i postrojenja. Investitor i izvo|a~ radova ugovaraju stvarne garantne rokove za objekat, pojedine vrste radova, opremu i postrojenja koji ne mogu biti kra}i od minimalnih. Garantni rok te~e od dana dobijanja upotrebne dozvole. Nosilac garancije je izvo|a~ radova sa kojim je zaklju~en ugovor o gra|enju objekta, o izvo|enju pojedinih radova ili proizvodnji i ugradnji opreme i postrojenja. Nosilac garancije je nosilac odgovornosti i za radove i instalacije koje su izveli njegovi podizvo|a~i. Izvo|a~ radova je duàn, da na zahtjev investitora, odnosno korisnika objekta pristupi otklanjanju nedostataka, koji su proizvod njegovog nesolidnog rada. Ako izvo|a~ radova, u ugovorenom roku ne pristupi otklanjanju i ne otkloni nedostatke u dogovorenom roku, investitor, odnosno korisnik objekta ima pravo da, na teret sredstava izvo|a~a radova ili na teret garancije banke, pristupi otklanjanju nedostataka putem drugog izvo|a~a radova. Investitor ovo pravo ima i u slu~aju kada se radi o hitnim popravkama ~ije bi odlaganje izazvalo ve}e materijalne {tete, uticalo na zdravlje ljudi ili izazvalo smrt ljudi. U ovom slu~aju investitor, odnosno korisnik objekta duàn je o nedostacima obavijestiti izvo|a~a radova i saop{titi mu iznos tro{kova koji }e izvr{iocu biti ispla}eni iz sredstava izvo|a~a radova ili na teret garancije banke. O nedostacima ovakve vrste investitor, odnosno korisnik objekta, duàn je da obavijesti nadle`ne inspekcijske organe. Kada istekne garantni rok investitor je duàn da izvo|a~u radova povrati iznos sredstava garantnog depozita, umanjenog za eventualno utro{ena sredstva koja je investitor platio drugim izvo|a~ima za otklanjanje nedostataka. Isto tako, investitor je duàn da po isteku garantnog roka izvo|a~u radova izda certifikat o kona~nom preuzimanju objekta ~ime se izvo|a~ radova osloba|a svih daljih obaveza i odgovornosti.
155
9. UPRAVLJANJE PROBNOM PROIZVODNJOM
Kod proizvodnih objekata probna proizvodnja je poslednja faza realizacije investicionog Projekta. Zavr{etkom gra|enja objekta stvoreni su uslovi za uhodavanje proizvodnje, tj. probnu proizvodnju. Probnom proizvodnjom provjeravaju se projektovani tehnolo{ko-tehni~ki i ostali parametri. Probnu proizvodnju organizuje i sprovodi investitor uz prisustvo odgovaraju}eg broja specijalista izvo|a~a, isporu~ioca tehnologije, isporu~ioca i montaèra opreme i instalacija. Da bi se otpo~elo sa probnom proizvodnjom potrebno je izvr{iti niz aktivnosti. Najva`nije je izvr{iti sljede}e aktivnosti (Slika 48): postepeno pustanje tehnolo{kih linija; obezbijediti dovoljne koli~ine repromaterijala i energije; obezbijedti obu~eno osoblje i instruktore dovaoca tehnologije; izvr{iti probu na hladno svih postrojenja, opreme i ure|aja za koje je takva proba neophodna; izvr{iti provjeru svih instalacija, cjevovoda i odvoda; provjeriti rad trasnportnog sistema; pripremiti skladi{ta za prijem gotove prozivodnje; obezbjediti planiranje rezervne djelove; organizovati kontrolu ulaznih sirovina, tehnolo{kog procesa i gotovih proizvoda; preduzeti mjere za{tite okoline, za{tite od poàra i sl. Tokom procesa probne proizvodnje izvr{avaju se sve aktivnosti koje su neophodne da bi redovna proizvodnja uspje{no startovala, me|u kojima su najva`nije: postepeno pu{tanje pojedinih tehnolo{kih linija; uhodavanje tehnolo{kog procesa na pojedinim proizvodnim linijama; provjera rada pojedinih postrojenja, opreme i ure|aja; sinhronizacija pojedinih tehnolo{kih linija i opreme; pode{avanje rada pojedinih postrojenja, opreme i ure|aja; aktiviranje i uhodavanje svih transportnih linija i skladi{nih kapaciteta; provjera kvaliteta sirovina i gotovih proizvoda; provjera utro{ka sirovina i energije po jedinici proizvoda; zavr{na obuka proizvodnih radnika i tehni~kih ograna; provjera parametara koji uti~u na okolinu; provjera konstruktivnih i ostalih elemenata gra|evinskog objekta i dr. Rok trajanja probne proizvodnje zavisi od sloènosti tehnolo{kog procesa proizvodnje, pripremljenosti za proizvodnju, sa posebnim naglaskom na obu~enost tehni~kog i proizvodnog osoblja. Za sloènije tehnolo{ke procese ona moè trajati najduè 12 mjeseci. Algotitam probne proizvodnje prikazan je na slici 48.
156
C - zavr{ etak realizacije projekta
KOMISIJA tehni~ki pregled
NADLE@ ORGAN NI dozvola za probni rad
INVESTITOR probni rad
INVESTITOR I IZVO\ A^ preliminarni obra~un i primopredaja
INVESTITOR zahtjev za otklanjanje nedostataka
IZVO\ A^ otklanjanje nedostataka
popravak
odluka investitora
da KOMISIJA popravak kona~an tehni~ki pregled
NADLE@ ORGAN NI upotrebna dozvola
INVESTITOR prelazak na redovnu proizvodnju
Slika 48. Algoritam probne proizvodnje
Smatra se da je probna proizvodnja zavr{ena kada se dokaù proizvodni kapaciteti, tehnolo{ki postupci, kvalitet proizvodnje, projektovani utro{ci sirovina i energije i kada se stabilizuje tehnolo{ki proces. Zavr{etkom probne proizvodnje stvoreni su uslovi za prelazak na redovnu proizvodnju. U slu~aju pojave pojedinih nedostataka, investitor zahtijeva od izvo|a~a i ostalih u~esnika u realizaciji projekta da ih otklone, {to su ovi du`ni da urade. U toku probne proizvodnje, a nakon isprobavanja pojedinih tehnolo{kih linija i proizvodnih objekata, vr{i se primopredaja i kona~an obra~un izme|u investitora i izvo|a~a. Time je zavr{en proces investiranja. Probna proizvodnja je uglavnom u nadle`nosti investitora, davaoca tehnologije, isporu~ioca tehnolo{ke opreme i montaèra te opreme. Gra|evinski stru~njaci uglavnom usredsre|uju pa`nju na pona{anje konstrukcija, gra|evinskih instalacija, snabdijevanje vodom, odvodnju prljavih voda i saobra}ajnu infrastrukturu. Zbog toga, tokom cijelog vremena probne proizvodnje moraju biti prisutni gra|evinski stru~njaci i odre|en broj gra|evinskih radnika.
157
10. ORGANIZACIJA UPRAVLJANJA PROJEKTIMA
Upravljanje investicionim Projektima je veoma kompleksan zadatak. Zbog toga se organizaciji upravljanja Projektima mora posvetiti posebna pa`nja. Organizaciju treba tako postaviti da se obezbijedi realizacija Projekta, kroz sve ~etiri faze, u planiranim rokovima, odgovaraju}eg kvaliteta i u okviru planiranih tro{kova. Zbog toga se za realizaciju svakog Projekta mora stvoriti organizacioni sistem, {to pretpostavlja stvaranje jedne cjeline grupisanjem, povezivanjem i koordiniranjem rada pojedinih organizacionih jedinica, koje se u tu svrhu organizuju. Svaki organizacioni sistem mora imati svoju strukturu, mora uspje{no funkcionisati i kvalitetno izvr{avati svoje zadatke. Strukturu organizacionog sistema ~ine ljudi, sredstva za rad, resursi i informacije, koji su me|usobno tako povezani da omogu}avaju pravilno funkcionisanje sistema. Funkcionisanjem se mora posti}i skladnost u djelovanju izme|u orgaznizacionih jedinica i obezbijediti izvr{avanje svih aktivnosti, kroz sve ~etiri faze, koje ~ine Projekat. Ni jedan organizacioni sistem ne moè funkcionisati sam po sebi, ve} se sa njim mora upravljati. Upravljanje Projektom je ne samo kompleksan ve} i kontinuiran i cikli~an proces koji, u {irem smislu, sadrì komponente upravljanja, rukovo|enja, izvr{avanja i kontrole (Slika 49).
OKOLINA UPRAVLJANJE REGULI[ E KONTROLA
RUKOVO\ ENJE REGULI[ E
IZVR[ AVANJE OKOLINA
Slika 49. [ema komponenti upravljanja
Upravljanje Projektom, u uèm smislu, defini{u se i reguli{u ciljevi Projekta, organizacija, funkcionisanje, pona{anje svih u~esnika i odnosi unutar organizacionog sistema i sa okruènjem. Rukovo|enje je proces usmjeren na obezbje|enju jedinstva akcija u ostvarivanju ciljeva Projekta. Izvr{avanje pretpostavlja obavljanje odre|enih aktivnosti kojima se neposredno izvr{avaju zadaci na realizaciji Projekta u svim njegovim fazama. Kontrola ima zadatak da prati izvr{avanje pojednih aktivnosti i utvr|uje da li se one izvr{avaju u skladu sa odlukama, planovima i programima. Upravljanje Projektima se sprovodi u svim fazama i to od strane svih u~esnika u njegovoj realizaciji. Tom prilikom koriste se razne metode za ocjenu efikasnosti, pra}enja i kontrole realizacije investicionih Projekata. Naj~e{}e se koriste sljede}e metode: statisti~ke, stati~ke i dinami~ke metode za ocjenu efikasnosti
158
investicija; kvantitativne metode za rje{avanje investicionih problema: tehnika mre`nog planiranja; teorija zamjene; teorija igara i dr. Sve ovo podrazumijeva uspostavljanje adekvatnog informacionog sistema uz obavezu kori{}enja ra~unara, bez kojih se ne moè uspje{no upravljati niti sa jednim investicionim Projektom. Angaòvanje sposobnih, kreativnih i preduzimljivih kadrova je jedan od osnovnih uslova za uspje{no upravljanje investicionim Projektom.
10.1 Modeli upravljanja i rukovo|enja

Uop{te uzev organizacija upravljanja i rukovo|enja Projektima moè se posmatrati sa dva aspekta: sa aspekta investitora i sa aspekta izvo|a~a radova (i drugih u~esnika u realizaciji investicionog Projekta) Pri ovome treba napomenuti da investitor upravlja u svim fazama Projekta, a izvo|a~ radova i ostali u~esnici u pojedinim njegovim fazama. Otuda se moè re}i da je investitor taj koji u pravom smislu rije~i u cjelini upravlja Projektom.
10.1.1 Modeli upravljanja i rukovo|enja sa aspekta investitora

Organizacija upravljanja i rukovo|enja Projektom u mnogome zavisi od namjere investitora na koji na~in èli da realizuje Projekat. Ovdje se mogu pojaviti tri slu~aja: 1) Da investitor cjelokupni posao na koncipiranju, definisanju i realizaciji projekta povjeri jednom izvo|a~u radova (generalni izvo|a~), a da ostali izvo|a~i budu ugovorno vezani za generalnog izvo|a~a radova (Slika 50).
INVESTITOR
SLU@ BA INVESTITORA
KONSULTANT
GENERALNI IZVO\ A^
OSTALI IZVO\ A^ I
Slika 50. [ema odnosa u~esnika u realizaciji projekta (1. varijanta)
Ovdje se ustvari radi o ugovaranju po sistemu "klju~ u ruke", koji pri izgradnji industrijskih, odnosno proizvodnih objekata dobija jednu veoma zna~ajnu komponentu. Naime, od izvo|a~a radova se traì, ne samo garancija da }e izgra|eni objekat zadovoljiti uobi~ajene uslove, ve} i uslove u pogledu svih parametara proizvodnje, a posebno one koji se odnose na: obim i asortiman proizvodnje, kvalitet proizvoda, projektovani obim potro{nje sirovina, energije i dr. Po ovoj varijanti investitor formira odgovaraju}u slu`bu koja prati rad generalnog izvo|a~a radova i koja, obzirom da on preuzima kompletnu odgovornost, ne treba da bude ve}eg obima. Slu`ba, za sva eventualna stru~na pitanja, koristi usluge konsultantskih organizacija. Ova slu`ba predstavlja sponu izme|u investitora i generalnog izvo|a~a radova. Ovaj na~in se kod nas vrlo rijetko primjenjuje, dok je u inostranstvu ~esto u primjeni. 2) Da investitor sam ili preko odgovaraju}ih instituta ili preduze}a zavr{i posao na koncipiranju Projekta, a da preostale dvije faze (definisanje i realizaciju) povjeri jednom izvo|a~u radova (glavni izvo|a~), s tim da ostali u~esnici budu ugovorno vezani za glavnog izvo|a~a radova (Slika 51).
159
INVESTITOR
SLU@ BA INVESTITORA
KONSULTANT
KONCIPIRANJE
DEFINISANJE I REALIZACIJA
RAZNI U^ ESNICI
GENERALNI IZVO\ A^
OSTALI IZVO\ A^ I
Slika 51. [ema odnosa u~esnika u realizaciji projekta (2. varijanta)
I po ovoj varijanti investitor formira odgovaraju}u slu`bu koja prati fazu koncipiranja, a kasnije kada se stvore uslovi, i ostale dvije faze. I ovdje ova slu`ba predstavlja sponu izme|u investitora i u~esnika u realizaciji Projekta. Ovaj na~in se kod nas dosta primjenjuje kod neproizvodnih objekata, stanova, {kola i sl. U inostranstvu je ovo naj~e{}i slu~aj. 3) Da investitor sve poslove iz faze koncipiranja, definisanja i realizacije direktno ugovara sa specijalizovanim preduze}ima za istrage, tehnologiju, projektovanje, izvo|enje gra|evinskih radova, isporuku i montaù opreme, a da ova preduze}a biraju svoje podizvo|a~e i sa njima zaklju~uju ugovore (Slika 52).
INVESTITOR
SLU@ BA INVESTITORA
KONSULTANT
IZVO\ A^ I
Slika 52. [ema odnosa u~esnika u realizaciji Projekta (3. varijanta)
Ova varijanta pretpostavlja da investitor ima veoma jake slu`be za upravljanje Projektom i za ostvarivanje koordinacije sa velikim brojem izvo|a~a radova i njihovim podizvo|a~ima. Ovaj na~in je kod nas naj~e{}e u primjeni kod realizacije velikih i srednjih proizvodnih Projekata. U svim pomenutim varijantama izvo|a~i radova treba da se adekvatno organizuju za izvr{avanje poslova na realizaciji Projekta. Njihova organizacija u svemu zavisi od organizacije investitora, jer ako neko preduze}e preuzme funkciju generalnog ili glavnog izvo|a~a radova mora}e druga~ije da se organizuje nego ako ima ulogu samo izvo|a~a radova dijela Projekta. Ovo zbog toga, jer od kvaliteta postavljene i sprovo|enja organizacije upravljanja i rukovo|enja Projektom u mnogome zavisi da li }e sve aktivnosti na realizaciji Projekta biti uspje{no, racionalno i u planiranim rokovima ostvarene. Uzimaju}i u obzir naprijed re~eno investitor, radi uspje{nog upravljanja investicionim Projektom, moè primjeniti jedan od sljede}ih organizacionih modela: model funkcionalne organizacije model projektne organizacije model matri~ne organizacije Funkcionalna organizacija upravljanja i rukovo|enja Projektom pretpostavlja kori{}enje postoje}e funkcionalne organizacije preduze}a, koja se dopunjuje sa posebnim rukovodiocem, ~iji je isklju~ivi posao upravljanje Projektom i koji je odgovoran za njegovu realizaciju po svim elementima uspje{nosti (Slika 53).
160
INVESTITOR
ISTRA@ IVANJE I RAZVOJ
MARKETING
PROIZVODNJA
FINANSIJE
KADROVI I OP[ TI POSLOVI
PROJEKAT
ISTRA@ IVA^ I I DRUGI
KOMERCIJALISTI I DRUGI
TEHNOLOZI, IN@ ENJERI I DRUGI
EKONOMISTI I DRUGI
RUKOVODILAC PROJEKTA
GRADILI[ TE
Slika 53. Funkcionalna organizacija
Dobra strana ove organizacije je to {to ne iziskuje velike promjene u postoje}oj organizaciji investitora i {to se veliki broj postoje}ih kadrova koristi za rad na Projektu. Ova organizacija ima i odre|eni broj nedostaka koji se ogledaju u sljede}em: specijalisti i ostali uposleni u pojedinim sektorima i slu`bama rade pod rukovodstvom rukovodioca tih slu`bi i rukovodioca Projekta, {to naj~e{}e dovodi do dualizma u upravljanju i rukovo|enju, a samim tim i do nesporazuma u svakodnevnom poslu; rukovodioci slu`bi i sektora uvijek daju prednost poslovima iz svoje osnovne djelatnosti, zapostavljaju}i poslove na Projektu; rukovodioci slu`bi i sektora mogu da uskrate odgovaraju}e informacije rukovodiocu Projekta i time mu onemogu}e uspje{no vo|enje Projekta; specijalisti su za svoj rad odgovorni svojim pretpostavljenim, {to slabi odgovornost u odnosu na rukovodioca Projekta; postoji velika vjerovatno}a, {to se u praksi ~esto i de{ava, da do|e do preplitanja u nadle`nostima izme|u rukovodioca sektora i slu`bi, sa jedne, i rukovodioca Projekta sa druge strane; rukovodioci organizacionih jedinica nemaju direktnu odgovornost za upravljanje Projektom, ve} je ona u potpunosti prene{ena na rukovodioca Projekta. Projektna organizacija upravljanja i rukovo|enja Projektom pretpostavlja da se paralelno sa postoje}om strukturom uspostavi struktura kojoj }e biti isklju~ivi zadatak realizacija Projekta. Drugim rije~ima stvara se tzv. "preduze}e u osnivanju" koje je potpuno samostalno u dono{enju svih odluka iz domena svog rada. Odnosi sa mati~nim preduze}em, organom ili organizacijom koja formira "preduze}e u osnivanju" reguli{u se njihovom odlukom o osnivanju. Na sljede}oj slici (Slika 54) prikazana je organizaciona {ema projektne organizacije kada je odluku o osnivanju "preduze}a u osnivanju" donio organ upravljanja postoje}eg preduze}a.
INVESTITOR
MARKETING
PROIZVODNJA
FINANSIJE
PROJEKAT
PROJEKTNI TIM
Slika 54. Projektna organizacija
161
Dobra strana ove organizacije je u tome {to je projektni tim kompaktan i isklju~ivo usmjeren na realizaciju Projekta. Drugim rije~ima upravljanje sa Projektom je kompleksnije i ekspeditivnije, {to daje ne male rezultate u njegovoj realizaciji. Kod ove organizacije nema sukobljavanja kompetencija izme|u rukovodioca, nema sukoba prioriteta i projektni tim djeluje samostalno. Nedostatak ove organizacije je {to iziskuje ve}i broj zaposlenih, naro~ito rukovode}eg kadra i pomo}nog osoblja. Obzirom da je svaki investicioni Projekat jednokratan moè se postaviti i problem pri raspu{tanju tima, tj. upo{ljavanju njegovih ~lanova nakon zavr{etka izgradnje objekta. Matri~na organizacija upravljanja je kombinacija funkcionalne i projektne organizacije upravljanja i rukovo|enja Projektima. Kod ove organizacije potrebno je prestruktuiranje postoje}e funkcionalne organizacije u cilju stvaranja stalnih timova, u okviru postoje}ih organizacionih jedinica, za rad na Projektu. Paralelno sa ovim forimira se projektni tim koji isklju~ivo radi na Projektu (Slika 55).
INVESTITOR
MARKETING
PROIZVODNJA
FINANSIJE
OSNOVNI ZADACI
OSNOVNI ZADACI
OSNOVNI ZADACI
OSNOVNI ZADACI
OSNOVNI ZADACI
PROJEKAT
PROJEKAT
PROJEKAT
PROJEKAT
PROJEKAT
PROJEKTNI TIM
Slika 55. Matri~na organizacija
Kod ove organizacije, svaka organizaciona jedinica funkcionalne organizacije, preko posebno formiranih timova, obavlja dio specijalisti~kih poslova, dok projektni tim obavlja poslove planiranja, koordinacije, pra}enja i kontrole realizacije Projekta. Ovakva organizacija traì vi{e kadrova nego funkcionalna, a manje nego projektna organizacija. I kod ove organizacije mogu se pojaviti slabosti koje se javljaju kod funkcionalne organizacije i ako su organizaciona struktura pa i kordincija bolje definisane. Na bazi analiziranja pobrojenih organizacionih modela moè se utvrditi sljede}e: Funkcionalna organizacija se moè primijeniti kod manjih rekonstrukcija ili dogradnji u okviru postoje}ih preduze}a i kada taj proces kratko traje. Projektna organizacija je najbolji oblik organizovanja kada se radi o izgradnji novih industrijskih i ostalih kompleksa, saobra}ajnih i hidrotehni~kih objekata, poslovnih zgrada, stambenih objekata i objekata dru{tvenog standarda i uop{te kada se radi o investicionim Projektima koji dugo traju. Matri~na organizacija je primenljiva kada se radi o srednjim rekonstrukcijama i dogradnjama kod industrijskih preduze}a.
10.1.2 Modeli upravljanja i rukovo|enja sa aspekta izvo|a~a radova

Svi u~esnici u realizaciji Projekta (izvo|a~i), naro~ito u fazi gra|enja objekta, treba svoju organizaciju da prilagode organizaciji investitora u dijelu koji se odnosi na konkretni Projekat. To pretpostavlja da se na nivou preduze}a defini{u zadaci, odgovornosti i prava odogovaraju}eg sektora ili slu`be za konkretni Projekat i odrede nosioci tih zadataka. Posebno treba da se obrati pa`nja na organizaciju gradili{ta, vezama sa preduze}em (izvo|a~em), njegovim pogonima, investitorom, ostalim u~esnicima u gra|enju i sa okruènjem. Sam model organizacije na gradili{tu zavisi od statusa izvo|a~a radova na gra|enju objekta. Svakako, organizacija generalnog ili glavnog izvo|a~a radova bi}e druga~ija od organizacije podizvo|a~a. Najva`nije je da se pri uvr|ivanju modela istraè i sagledaju svi relevantni faktori koji uti~u na njegovo utvr|ivanje.
162
Ako se govori o na~elima organizacije izvo|a~a radova, tj. gra|evinskih i ostalih preduze}a u primjeni su, naj~e{}e, tri modela: funkcionalni model hijerarhijski model kombinovani model Funkcionalni model organizovanja podrazumijevanja podjelu posla na pojedine funkcije. Osnovni cilj ovakve organizacije je da svaki pojedinac, u domenu svoga rada, ostvari maksimalni u~inak. Pojedini rukovodioci imaju u svom podru~ju veliku slobodu djelovanja, a samim tim i odgovornost, koja se proteè samo na jednu funkciju u tom podru~ju (npr. marketing, tehni~ka priprema, gra|evinska mehanizacija, kontrola i sl.). Tvorac ovog modela je Vinstan Tejlor (1856-1915) koji je u svom ìvotnom putu od {egrta do inènjera stekao dragocjena iskustva i uveo pojam "nau~no upravljanje". Osnovni principi njegovog sistema ne baziraju se na ~isto teorijskim osnovama nego su izvedeni na temelju dugogodi{njeg i dragocjenog iskustva koje, po njemu, predstavlja bazu i izvor istine. Posmatraju}i osnovna opredeljenja ovog modela, a imaju}i u vidu specifi~nosti i karakterisitke gra|evinske proizvodnje, gra|evinsko preduze}e se moè podijeliti na tri funkcionalna djela (Slika 56) i to: direkciju preduze}a pripremu operativu Direkcija preduze}a se moè podijeliti na slu`be: tehni~ku, marketing, finansijsku, kadrovsku, pravnu i slu`bu op{tih poslova. Njen zadatak je da pojedine zajedni~ke aktivnosti koordinira i objedinjuje. To se prvenstveno odnosi na tehni~ke poslove, na poslove nabavke i prodaje, na finansijske i ra~unovodstvene poslove, obezbje|ivanje kadrova, prava zastupanja, za{titu imovine i obavljanje administrativnih poslova. Priprema se moè podijeliti na ispitivanje i obradu trì{ta i na tehni~ku pripremu. Njen osnovni zadatak je da obezbijedi uposlenost kapaciteta i pripremi sve potrebne elemente za uspje{no izvr{avanje zadataka na gra|enju objekta.
DIREKTOR PREDUZE] A
TEHNI^ KA SLU@ BA MARKETING SLU@ BA FINANSIJSKA SLU@ BA DIREKCIJA PREDUZE] A
KADROVSKA SLU@ BA
PRAVNASLU@ BA
SLU@ OP[ TIH BA POSLOVA
ISPITIVANJE I OBRADA TR@ TA I[
PRIPREMA
TEHNI^ KA PRIPREMA
IZGRADNJA OBJEKATA OPERATIVA GRA\ EVINSKA MEHANIZACIJA
POGONI
PODIZVO\ A^ I
KONTROLA
RADNE
IZGRA\ ENI
Slika 56. Funkcionalni model organizacije
Operativa se moè podijeliti na gra|enje objekata, gra|evinsku mehanizaciju, pogone, podizvo|a~e i kontrolu. Njen osnovni zadatak je gra|enje objekata uz kori{}enje mehanizacije, proizvodnih pogona i usluga podizvo|a~a. U tom cilju u njenom su sastavu i svi neposredni izvr{ioci zadataka na gra|enju objekta (radne
163
brigade). Poseban zadatak operative je kontrola kvaliteta, vremena, tro{kova i rada svih izvr{ioca u domenu njenog djelovanja. Nedostatak ovakve organizacije je u tome {to je veoma te{ko obezbijediti skladno izvr{avanje programiranih zadataka, tj. obezbijediti dobru koordinaciju, koja }e garantovati funkcionisanje preduze}a kao cjeline. Hijerarhijski model organizovanja polazi od osnovne koncepcije koja ima za cilj da obezbijedi maksimalni u~inak preduze}a kao cjeline. Ovaj model pretpostavlja kompletna zaduènja svakog rukovodioca, a to zahtjeva da on bude svestrano obrazovan (tehnika, pravo, ekonomika), {to je te{ko posti}i. Tvorac ovog modela je Fajol (1841-1925) koji je zastupao tezu prema kojoj svaki problem treba: posmatrati, prikupljati podatke, svrstati ih i zatim prou~avati. On je zastupao princip da je potrebno utvrditi zbornik pravila, principa i postupaka iz organizacije rada. Zbog toga se njegovo u~enje naziva adminstrativnom doktrinom. On zastupa pridràvanje sljede}ih principa [Error! Reference source not found.]: Jedinstvo akcije -Svaka akcija u preduze}u mora biti u skladu sa jedinstvenim planom i programom. Jedinstvo komande -Svako radno mjesto u preduze}u moè da ima samo jednog {efa. Kontinuitet komandovanja -Lice koje nare|uje mora biti uvijek prisutno ili mora postojati neko ko ga zamjenjuje (kao {to je to u vojsci). Hijerarhija - Ona predstavlja red po kome se odnosi reguli{u prema stare{instvu. Centralizacija - Na svakom stepenu hijerarhijske stepenice rukovo|enja u licu {efa koncentrisane su sve kompetencije. [ef ima sva prava i snosi punu odgovornost. Inicijativa i odgovornost - Svaki {ef mora u svom djelokrugu biti inicijator akcije. Lice koje nema osje}aj odgovoronsti ne moè biti ni {ef. Autoritet - Ne moè biti {ef onaj ko nema autoriteta, jer se bez autoriteta ne moè ni komandovati. Autoritet treba ste}i i on se ne dodjeljuje. Disciplina - Stroga disciplina je preduslov uspje{nog sprovo|enja svake akcije i ona zavisi od autoriteta {efa. Red - U preduze}u se mora odràvati red u materijalnom, socijalnom i hijerarhijskom pogledu. Bez reda nema ni uspjeha u radu. Ta~nost - Svaki zadatak mora biti ta~no preciziran i ta~no izvr{en. Jedinstvo osoblja - Kolektiv treba da je sloàn da bi uspjeh mogao da se garantuje. Ekonomi~nost - treba stalno voditi ra~una da se izbjegavaju nekorisni izdaci. Pravilno je da je dobar slu`benik jeftin a slab slu`benik je uvijek skup. Budnost - Treba odvajati ono {to je glavno od onog {to je sporedno i ne treba se optere}ivati detaljima. Pravi~nost i predusretljivost - Ovo treba da budu bitne osobine svakog {efa, jer od njih zavise jedinstvo i disciplina. Stabilnost osoblja - Ona je preduslov uspje{nog poslovanja, a uslovljena je pravi~no{}u, redom, jedinstvom komande i jedinstvom osoblja. Podre|ivanje li~nih interesa interesima cijelog preduze}a - Svaki pojedinac treba da uskladi svoje interese sa interesima i prosperitetom preduze}a. Brzina realizacije - Od iste je va`nost da se sve dobro i ta~no izvr{ava, kao i da se sve izvr{ava na vrijeme (prema planu i programu). Imaju}i u vidu osnovna opredjeljenja ovog modela, specifi~nost i karakteristike gra|evinarstva, gra|evinsko preduze}e se moè podijeliti na (Slika 57): direkciju preduze}a, pogone, gradili{ta, radili{ta, objekte
164
DIREKTOR PREDUZE] A
S-1
S-2
S-3
S-n
DIREKCIJA PREDUZE] A
G-1
G-2
G-n
GRADILI[ TA (POGONI)
R-1
R-2
R-n
RADILI[ TA
O-1
O-2
O-n
OBJEKTI
RADNE BRIGADE
IZGRA\ ENI OBJEKAT
Slika 57. Hijerarhijski model organizovanja
Direkcija preduze}a se moè podijeliti na vi{e sektora: tehni~ki, marketing, finansije i sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova. Prema ovom modelu direkcija preduze}a kreira, sprovodi i kontroli{e sve aktivnosti u preduze}u. Od nje polaze sve inicijative i u njoj se zavr{avju sve aktivnosti. Gradili{ta, radili{ta i objekti su mjesta izvr{avanja osnovne djelatnosti preduze}a, tj. gra|enja objekata. Pogoni su mjesta proizvodnje materijala i poluproizvoda koji su potrebni za gra|enje objekta ili se plasiraju na trì{te. Ovaj model ima sljede}e nedostatke: direkcija preduze}a je preoptere}ena rje{avanjem perifernih pitanja; uloga pogona, gradili{ta, radili{ta i objekta svedena je na puko izvr{avanje konkretnih zadataka; ograni~ena je mogu}nost davanja novih ideja i inovacija velikom broju stru~njaka; operativnost je slaba i neefikasna. Kombinovani model organizovanja polazi od pretpostavke da se iskoriste sve prednosti i elimini{u sve mane funkcionalnog i hijerarhijskog modela organizovanja. Cilj je da se: omogu}i kreativno djelovanje na svim nivoima; da se operativno reagovanje prilagodi mogu}nostima preduze}a i da se u~ini efikasnim; da se rastereti direkcija preduze}a svih nepotrebnih poslova i da se uspostavljanjem horizontalnih veza izme|u pogona i gradili{ta me|usobno uspje{nije rje{avaju pitanja boljeg kori{}enja resursa, mehanizacije i radne snage. U tom smislu mogu}i su sljede}i oblici organizovanja gra|evinskog preduze}a: teritorijalni oblik, strukovni oblik, tehnolo{ko-proizvodni oblik, mje{oviti oblik. Teritorijalni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje preduze}a na dva osnovna nivoa i to na: direkciju preduze}a i na teritorijalne organizacione jedinice (Slika 58).
165
DIREKTOR PREDUZE] A
S-1
S-2
S-3
S-n
TOJ-1
TOJ-2
TOJ-3
TOJ-4
TOJ-n
TERITORIJALNE ORGANIZACIONE JEDINICE
G-1
G-2
G-n
GRADILI[ TA
R-1
R-2
R-n
RADILI[ TA (POGONI) OBJEKTI
O-1
O-2
O-n
RADNE BRIGADE
IZGRA\ ENI OBJEKAT
Slika 58. Kombinovani model- teritorijalni oblik organizovanja
Direkcija preduze}a se organizuje u odgovaraju}i broj sektora koji izvr{avaju odre|eni broj zadataka koji im se odrede organizacionim aktima preduze}a. Ovla{}enja i odgovornosti direkcije, tj. njenih sektora su mnogo manja nego kod funkcionalnog, a daleko manja nego kog hijerahijskog modela. Teritorijalne organizacione jedinice (TOJ) organizuju se na jednoj ili vi{e teritorija. One imaju odgovaraju}a ovla{}enja i odgovornosti u pogledu ispitivanja trì{ta, ugovaranja radova, izvr{avanja radova, izbora podizvo|a~a i sl. Broj teritorijalnih jedinica zavisi od veli~ine i razu|enosti preduze}a. Teritorijalne organizacione jedinice dalje se dijele na gradili{ta, radili{ta i objekte. Teritorijalne organizacione jedinice po pravilu imaju "svoju" radnu snagu, "svoje" pogone za proizvodnju materijala i poluproizvoda, skladi{ta i sl. Prednosti ovakve organizacije su u tome {to rukovodioci organizacionih jedinica imaju odgovaraju}a ovla{}enja, {to su na izvoru svih informacija i {to raspolaù sa potrebnim kapacitetima za gra|enje objekata. Nedostaci ovakve organizacije su u iscjepkanosti preduze}a, a postoji i opasnost od prevelikog osamostaljivanja pojedinih teritorijalnih organizacionih jedinica. Da bi se ovo izbjeglo moraju se uspostaviti ~vrste i dobro organizovane vertikalne veze sa direkcijom preduze}a i horizontalne veze sa ostalim teritorijalnim jedinicama. Uspostavljanje ovih veza u mnogome }e pomo}i tehni~ko-tehnolo{kom osposobljavanju, obezbje|ivanju kvalitetnih kadrova i radnika, boljem kori{}enju mehanizacije i pogona, ekonomi~nijem poslovanju i pove}avanju konkurentne sposobnosti preduze}a. Strukovni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje direkcije preduze}a sa uobi~ajenim sektorima i strukovnih organizacionih jedinica (Slika 59).
166
DIREKTOR PREDUZE] A
S-1
S-2
S-3
S-n
SOJ-1
SOJ-2
SOJ-3
SOJ-4
SOJ-n
STRUKOVNE ORGANIZACIONE JEDINICE
G-1
G-2
G-n
GRADILI[ TA
R-1
R-2
R-n
RADILI[ TA
O-1
O-2
O-n
OBJEKTI
RADNE BRIGADE
IZGRA\ ENI OBJEKAT
Slika 59. Kombinovani model-strukovni oblik organizovanja
Direkcija preduze}a u ovom obliku organizovanja izvr{ava odre|en broj zadataka koji je propisan organizacionim aktima preduze}a. Ovla{}enja i odgovornosti direkcije preduze}a su sli~na kao kod teritorijalnog oblika organizovanja. Strukovne organizacione jedinice (SOJ) organizuju se na strogo specijalisti~koj osnovi i one su osposobljene da izvr{avaju jednu vrstu radova (projektovanje, zidarski, tesarski, armira~ki, molersko farbarski, kerami~arski, parketarski, vodoinstalaterski i dr. radovi). Ove organizacione jedinice imaju ovla{}enja i odgovornosti sli~ne kao i teritorijalne organizacione jedinice. Zbog postojanja velikog broja organizacionih jedinica, pri ~emu niti jedna nema nadle`nosti za cijelo gradili{te, radili{te ili objekat, moraju se organizovati koordinatori koji }e voditi ukupan posao na jednom objektu. Prednost ovakve organizacije je u uskoj specijalizaciji koja omogu}ava i obezbje|uje najve}u produktivnost; relativno lako pra}enje tehni~ko-tehnolo{kog razvoja i zbog konkurentnosti cijena, koje mogu biti povoljnije nego pri paralelnom izvr{avanju vi{e vrsta radova. Nedostaci ovakve organizacije su u postojanju velikog broja organizacionih jedinica, ~iji je rad na objektu dosta te{ko koordinirati. Tako|e postoji opasnost od pretjeranog osamostaljivanja organizacionih jedinica koja bi mogla da ima negativnog odraza na poslovanje preduze}a. Ovaj oblik organizovanja traì idealnu organizaciju, dobre vertikalne i horizontalne veze i izvr{avanje zadataka u skladu sa utvr|enom dinamikom. Za ispunjavanje ovih uslova neophodan je savremeni informacioni sistem koji }e omogu}iti blagovremeni uvid u poslovanje svih organizacionih jedinica preduze}a. Tehnolo{ko-proizvodni oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje direkcije preduze}a na sli~an na~in kao kod dva prethodna oblika a organizacionih jedinica na tehnolo{ko-proizvodnom principu (Slika 60).
167
DIREKTOR PREDUZE] A
S-1
S-2
S-3
S-n
TPOJ-1
TPOJ-2
TPOJ-3
TPOJ-4
TPOJ-n
TEHNOLO[ KO PROIZVODNE ORGANIZACIONE JEDINICE
G-1
G-2
G-n
GRADILI[ TA
R-1
R-2
R-n
RADILI[ TA
O-1
O-2
O-n
OBJEKTI
RADNE BRIGADE
IZGRA\ ENI OBJEKAT
Slika 60. Kombinovani model-tehnolo{ko-proizvodni oblik organizovanja
Direkcija preduze}a i u ovom obliku organizovanja izvr{ava odre|eni broj zadataka koji je propisan organizacionim aktima preduze}a. Ovla{}enja i odgovornost direkcije preduze}a su sli~na kao i kod prethodna dva oblika organizovanja. Tehnolo{ko -proizvodne organizacione jedinice (TROJ) organizuju se po sli~nom principu kao strukovne organizacione jedinice, s tom razlikom {to je kod ovih jedinica zastupljen ve}i broj struka. Tako, mogu se organizovati jedinice za gra|evinske radove (zemljani, tesarski, betonski i dr.), zanatske radove (molersko-farbarski, parketarski, limarski, bravarski i dr.), instalaterske radove (vodovod, kanalizacija, termomehani~ka, elektrika i dr.). Zna~i, ove organizacione jedinice mogu da preduzimaju i izvr{avaju kompleksnije poslove nego strukovne organizacione jedinice, {to zna~i da }e ih u preduze}u biti manje. Prednost ovakve organizacije je u mogu}nosti preuzimanja kompleksnih poslova na objektu, lak{oj koordinaciji, kori{}enju radne snage za obavljanje dvije ili vi{e vrsta poslova (npr. zidarski i tesarski), manjem broju neproizvodnih radnika i sl. Nedostaci ovakve organizacije su sli~ni, iako manje izraèni, kao i kod strukovnog oblika organizovanja. I kod ovog organizacionog oblika na objektima se moraju organizovati koordinatori koji }e voditi ukupan posao na objektu. Ovaj oblik organizovanja, sli~no kao i kod strukovnog oblika, traì visok stepen planiranja, idealnu organizaciju, dobre vertikalne i horizontalne veze i izvr{avanje zadataka u skladu sa utvr|enim dinami~kim planovima. Sve je ovo mogu}e posti}i uz posjedovanje kreatvnih kadrova i savremenog informacionog sistema. Mje{ovit oblik organizovanja pretpostavlja organizovanje preduze}a uz kori{}enje dobrih, a odbacivanje lo{ih strana prethodna tri oblika. Naime za pojedine teritorije mogu se organizovati teritorijalne organizacione jedinice, uz istovremeno organizovanje pojedinih strukturnih jedinica (npr. armira~ki radovi) za cijelo preduze}e i/ili tehnolo{ko- proizvodnih jedinica (npr. armirano-betonski radovi) za odre|enu teritoriju. Kao {to se vidi postoji veliki broj modela i oblika organizovanja. Zbog toga na projektantima organizacije je da, uzimaju}i u obzir potrebe okruènja, finansijske mogu}nosti preduze}a i dr., izaberu i projektuju optimalni oblik organizovanja.
168
10.2 Projektni tim

Ve} je re~eno da je upravljanje Projektom veoma sloèn i kompleksan zadatak. Zbog toga, da bi Projekat uspio, treba uspostaviti projektnu organizaciju na ~ijem se ~elu mora nalaziti projektni tim koji }e upravljati i rukovoditi sa cijelim Projektom. Projektna organizacija je podsistem ili cio sistem (u slu~aju organizacije u osnivanju) investitora. Isto tako projektni tim je podsistem ili dio sistema izvo|a~a radova. U oba slu~aja sa ovim podsistemima upravljaju i rukovode projektni timovi ~iji je jedini zadatak da uspje{no realizuju Projekat tj. kvalitetno, u roku i pod najpovoljnijim ekonomskim uslovima. Projektni tim se osniva za konkretni Projekat i egzistira od po~etka do njegovog zavr{etka, s tim {to se negova broj~anost postepeno pove}ava u skladu sa razvojem Projekta, a smanjuje tokom zavr{etka Projekta. Projektni tim podrazumijeva timski rad, {to zna~i zajedni~ko rje{avanje sloènih zadataka realizacije Projekta, uz aktivno u~e{}e specijalista iz raznih oblasti upravljanja i rukovo|enja Projektima. Struktura projektne organizacije a samim tim i projektnog tima zavisi od vrste, obima, kompleksnosti, vrijednosti i roka realizacje Projekta. Broj~anost tima zavisi i od kvaliteta ljudi koji ulaze u njegov sastav, bilo da se odnosi na nau~no, stru~no ili iskustveno znanje. Zbog toga tim treba da ima optimalan broj ~lanova. Tim ima optimalan broj ~lanova kada je veli~ina i struktura tima prilago|ena obimu i sloènosti problema koje treba da rje{ava. U nau~nim i stru~nim krugovima optimalna veli~ina tima izraàva se preko tzv. "ta~ke zasi}enosti". Do "ta~ke zasi}enosti" dolazak svakog novog ~lana tima je pra}en pove}anjem stvarala~ke mogu}nosti svakog pojedinca. Poslije "ta~ke zasi}enosti" svaki novodo{li ~lan ima sve manji doprinos, ali i smanjuje doprinos svih ~lanova optimalnog broja ~lanova tima. Pove}anjem broja ~lanova tima pove}ava se broj me|usobnih veza unutar tima geometrijskom progresijom - za 8 ~lanova 1080 veza, za 10 ~lanova 4.130 veza /62/. Rad projektnog tima treba da se zasniva po metodi zatvorene grupe, {to zna~i da ~lanovi tima imaju stalan - me|usobni kontakt prilikom rje{avanja problema. Ova metoda je od posebnog zna~aja za rad projektnih timova, a podesna je za operacionalizaciju problema. Informacije se brzo razmjenjuju i komunikacija se vr{i izme|u ~lanova tima. Nema posrednika u prenosu informacija, pa je eliminisana mogu}nost deformacija istih. Svaki ~lan tima ima uvid u rad drugih ~lanova tima. Rezultati rada pojedinog ~lana tima moè se primijeniti ili promijeniti ne ~ekaju}i odre|ene termine za saop{tenje. Ova metoda ima veliki stvarala~ki potencijal, naro~ito u nadgradnji, dovr{avanju, ali i u iniciranju ideja i inovacija. Nesporno je da je zajedni~ki, odnosno timski rad efikasniji od pojedina~nih (individualnih) radova, pa su efekti timskog rada ve}i od prostog zbira pojedina~nih radova. Projektni tim je raznorodan, tj. sa~injavaju ga stru~njaci raznih specijalnsoti, koji rje{avaju razli~ite probleme u okviru jednog sloènog Projekta. Naj~e{}i problemi pri radu su kada pojedini eksperti, tj. specijalisti, odre|eni problem vide razli~ito. Pri tome su evidentni problemi oko nespremnosti i/ili nesposobnosti za kompromis. Zbog toga je od velikog zna~aja da svi ~lanovi tima budu spremni za razumijevanje i kompromis, o ~emu se mora voditi ra~una pri izboru tima. Jednostavno re~eno za svaki timski rad od velikog je zna~aja radna kultura. U Japanu vaì pravilo "ukoliko se ~etvoro sloì, peti }e po{tovati mi{ljenje i ne}e isticati svoj stav, ili se bar ne}e za njega neargumentovano zalagati". Kod nas (veoma ~esto) situacija je obrnuta. Onaj peti }e nastojati da ~etvoricu demantuje neva`nim stvarima. Problem }e biti jo{ teì ako je u manjini ostao "~ovjek vlasti": koristi}e razne inspekcijske, ekolo{ke i druge ~injenice (sa kojima ~lanovi tima nijesu upoznati) da bi progurao svoj stav. Rukovodilac projektnog tima odnosno projekta ima klju~nu i veoma zna~ajnu ulogu u rukovo|enju projektnim timom, tj. upravljanjem Projektom. Da bi uspje{no rukovodio projektnim timom, a samim tim i Projektom, on treba da ima ovla{}enja i prava u istom stepenu odgovornosti kao i za tehni~ki i poslovni uspjeh realizacije Projekta. Me|utim, treba naglasiti da je rukovo|enje nezamislivo bez intiucije i iskustva. Zbog toga rukovo|enje predstavlja veoma sloènu aktivnost (ako ne i najsloèniju) kojom se ~ovjek moè baviti. Rukovo|enje postaje sve vi{e kreativna, integrativna i kontrolna funkcija. Ovo uslovljava posjedovanje novih znanja, sposobnosti i iskustva. Rukovo|enje je neprekidan proces kojim se uti~e na ljude da bi postavljeni cilj izvr{ili, a obuhvata: materijalizaciju planova, odluka i ciljeva; pretvaranje teorije u praksu;
169
pretvaranje rije~i u djela; pretvaranje propisa u postupke; pretvaranje ideja u akcije; brigu o proizvodnji (kvalitetu, veli~ini inputa i autputa, dizajnu, pravovremenosti tj. rokovima i dr.); brigu o ljudima (odnosu prema poslu i cilju; samopo{tovanje kod zaposlenih; delegiranju odgovornosti na osnovu povjerenja, a ne poslu{nosti; stvaranju dobrih uslova rada i ambijenta, razvijanje i odràvanje dobrih me|uljudskih odnosa i dr.); motivaciju i stimulaciju, tj. da maksimalno motivi{e ljude da bi izvr{ili postavljeni cilj. Iz svega re~enog moè se re}i da rukovo|enje ima sljede}e funkcije: odlu~ivanje (u svom domenu); izvr{avanje pomo}u drugih i motivisanje. Navedene funkcije rukovodilac ostvaruje povezivanjem ciljeva i resursa u organizaciji. Zbog toga od kvaliteta rukovo|enja zavisi efikasnost funkcionisanja organizacije, odnosno uspje{nost menad`menta. Ulogu i zadatke rukovodioca Projekta, prof. Pra{~evi} [Error! Reference source not found.] defini{e kako slijedi: "Rukovodilac Projekta mora biti uklju~en u projekat od po~etnih faza konceptualizacije, izrade predinvesticionih studija (prethodne i studije opravdanosti) i formiranja projektnog tima. On mora imati odlu~uju}u ulogu u formiranju organizacione strukture projektnog tima, izboru njegovih ~lanova i definisanju njihovih poslova. Njegove nadle`nosti, zadaci, obaveze i odgovornosti odnose se na sve poslove upravljanja Projektom i mogu se svrstati u slede}e grupe: planiranje Projekta; kontrola i pra}enje realizacije Projekta; tehni~ka i tehnolo{ka problematika Projekta; ekonomska i pravna problematika Projekta; odràvanje i relacija sa investitorom s jedne i firmama koje u~estvuju u realizaciji Projekta s druge strane; rukovo|enje projektnim timom. Ove grupe problema su raznovrsne kako po svome sadràju, tako i po specifi~nostima poslova za koje je potrebno angaòvati stru~njake odgovaraju}ih specijalnosti. Upravljanje Projektom, kako isti~e A. Pozzi (Poci) [Error! Reference source not found.] predstavlja vrlo kompleksan optimizacioni proces izme|u Projekta, krajnjeg korisnika (investitora), tehnologije, okruènja i projektnog tima. Pravila i postupci koji se primjenjuju u tom procesu su vrlo sloèna i gra|evinskom inìnjeru su najbolje poznata ona koja se odnose na tehnologiju. Rukovodilac Projekta mora imati {ira saznanja i iskustva da bi mogao sagledati i razumjeti raznovrsnu problematiku Projekta. On mora biti sposoban da identifikuje probleme koji nastaju ili mogu nastati u toku realizacije, pa i poslije zavr{etka Projekta, da uo~ava spolja{nje i unutra{nje faktore koji uti~u na realizaciju i da preduzma odgovaraju}e akcije. On sam ne rje{ava pojedine tehni~ke, tehnolo{ke, ekonomske, pravne, administrativne i druge probleme, nego to povjerava slu`bama ili stru~njacima odgovaraju}ih specijalnosti iz svoje projektne organizacije odnosno projektnog tima. Na osnovu analiza i prou~avanja problema oni pripremaju predlog odgovaraju}ih rje{enja i odluka koje donosi rukovodilac Projekta, a u nekim slu~ajevima i ovla{}eni organ investitora. Ako projektni tim nije u stanju da rije{i neke specifi~ne ili sloène zadatke, on moè angaòvati stalno ili privremeno kao svoje konsultante specijaliste iz drugih firmi ili nau~nih institucija. Nije uspje{an onaj rukovodilac, ma koliko znanja posjedovao, koji nastoji da sam uglavnom rje{ava sve probleme, nego onaj koji ima tim sastavljen od sposobnih stru~njaka kojima }e povjeriti rje{avanje tih problema i ~iji }e rad koordinirati i kontrolisati. Rukovodilac Projekta mora stalno dobijati sve potrebne podatke i informacije u vezi sa realizacijom Projekta. On treba da bude sposoban da iz velike koli~ine podataka i informacija, koje svakodnevno dobija, izdvaja one koji su bitni za obavljanje njegovog posla i da ih distribuira svojim saradnicima. Podaci i informacije koji se dostavljaju rukovodiocu Projekta i projektnom
170
timu treba da budu selekcionisani po va`nosti, specifi~nosti i nivou rukovo|enja i izvr{enja na kojem se koriste za rad i dono{enje odluke. Selekcija i pravovremeno dostavljanje podataka i informacija mogu}a je, kako je ve} re~eno, samo ako postoji odgovaraju}i informacioni podsistem Projekta sa automatskom obradom podataka. On mora biti upu}en u sve mogu}nosti primjene ra~unara i informati~ke tehnologije u upravljanju Projektima i zahtijevati da se nabavi potrebna oprema za automatsku obradu podataka i formira informacioni podsistem za upravljanje Projektom. Rukovodilac Projekta treba da poznaje savremene metode planiranja i pra}enja realizacije Projekata. On je obavezan da organizuje izradu planova izvr{enja Projekta i sa~ini metodologiju pra}enja tog izvr{enja. U okviru te metodologije moraju se precizirati vremenski intervali permanentnog prikupljanja podataka (dnevno, sedmi~no, petnaestodnevno i mjese~no) koji se odnose na realizaciju Projekta, utro{ak resursa, angaòvanje radne snage i mehanizacije i finansijske tro{kove. Zatim se propisuje na~in metode obrade, vrste izvje{taja koji se dobijaju obradom podataka i koji se koriste na razli~itim nivoima upravljanja i izvr{enja Projekta. On sa svojim saradnicima i predstavnicima izvo|a~kih firmi, organizuje redovne sastanke (najbolje sedmi~no) na kojima se na osnovu ovih izvje{taja i neposrednog uvida razmatra stanje realizacije Projekta, uo~avaju uzroci odstupanja od planova, sagledavaju posljedice tih odstupanja na rokove zavr{etka i finansiranje Projekta ili njegovih faza i donose odluke o mjerama koje treba preduzeti da se elimini{u negativne posljedice tih odstupanja. Rukovodilac Projekta mora imati potrebna tehni~ka znanja i iskustva koja mu omogu}avaju da sam uo~ava i shvata tehni~ke i tehnolo{ke probleme realizacije Projekta i da ostvaruje potpuniju i lak{u saradnju sa tehni~kim rukovodiocem Projekta, inènjerima iz svoga tima i tehni~kim rukovodiocima izvo|a~a Projekta. Ako rukovodilac Projekta ne posjeduje odgovaraju}a tehni~ka znanja i ne razumije tehni~ke i tehnolo{ke probleme ima}e problema u komunikacijama i saradnji sa nadle`nim tehni~kim rukovodiocima i stru~njacima, a moè uticati i na dono{enje necjelishodnih odluka iz domena tehni~kih rje{enja i tehnologije realizacije Projekta. Rukovodilac Projekta u~estvuje u razmatranju i dono{enju odluka koje se odnose na finansiranje, tro{kove i pla}anje izvr{enja Projekta. On tako|e ima udjela u izboru izvo|a~a, podizvo|a~a i isporu~ioca opreme i materijala, kao i u sklapanju ugovora izme|u investitora i izvo|a~a. On, kao predstavnik investitora, razmatra o{tetne zahtjeve izvo|a~a (engl. claims) i u~estvuje u rje{avanju raznih spornih problema koji nastaju u toku realizacije Projekta izme|u investitora i izvo|a~a. Stoga on mora imati potrebna znanja iz ekonomije, upravljanja tro{kovima, ugovornog odnosno obligacionog prava. Pored potrebnih znanja i iskustava iz razli~itih struka, rukovodilac Projekta mora imati smisla i sklonosti za obvljanje rukovode}e funkcije. Ako takva sklonost ne postoji, on ne}e biti uspje{an, bez obzira na njegove stru~ne kvalifikacije i znanja koja posjeduje. Rukovodilac Projekta mora uìvati kod ~lanova svoga tima, investitora i ostalih u~esnika u realizaciji Projekta visok stru~ni i moralni ugled. On mora biti stabilna li~nost, koja ima smisao za organizaciju i visok stepen odgovornosti u odnosu na svoje obaveze. Svojom pedantno{}u, ta~no{}u i po{tovanjem utvr|enih rokova izvr{enja radnih zadataka, on treba da pruà primjer svojim saradnicima i ostalim ~lanovima projektnog tima. Rukovodilac Projekta odre|uje poslove i izdaje naloge za rad, koordinira i kontroli{e rad svojih saradnika i donosi mnoge odluke. Prilikom formulacije zadataka treba da ispolji dobro poznavanje odre|ene problmatike i punu odlu~nost u zahtjevima da se donijete odluke sprovedu u djelo i izvr{e povjereni radni zadaci. Sa svojim saradnicima i drugim u~esnicima u realizaciji Projekta, on treba da odràva korektne kolegijalne i poslovne odnose bez pretjerane prisnosti i familijarnosti. On treba da nastoji da se me|u ~lanovima njegovog tima njeguju dobri kolegijalni odnosi i povjerenje i da izbjegava da bilo koga neopravdano favorizuje ili zapostavlja. On treba da motivi{e ~lanove svoga tima za kvlaitetno izvr{avanje poslova, podsti~e kreativnost i zahtijeva odgovornost, ta~nost i po{tovanje planiranih i dogovorenih termina. Treba da se stara da ~lanovi projektnog tima dobiju adekvatnu nov~anu naknadu, a u posebnim slu~ajevima i unapre|enja, u zavisnosti od njihove stru~nosti, odgovornosti, sloènosti i kvaliteta obavljenih poslova".
171
Rukovodilac Projekta treba da je lider, jer zauzima poseban poloàj i ima posebnu ulogu u projektnom timu, {to mu omogu}ava uticaj na ostale ~lanove tima. Ovo podrazumijeva da rukovodilac Projekta treba da bude talentovan i da ima sposobnost da: uti~e na stavove i mi{ljenja drugih; je felksibilan u rukovo|enju; na mudar na~in koristi mo}; kreira strategijsku viziju koja }e da mobili{e ljude da slobodnom voljom ulaù napore kako bi se ista ostvarila; je usmjeren na promjene; je usmjeren na ljude itd. Rukovodilac Projekta mora da ima odgovaraju}u mo} koja se moè zasnivati na razli~itim izvorima i moè biti: legitimna mo}, mo} prinude, mo} nagra|ivanja, informaciona mo}, referentna mo} i ekspertna mo} [Error! Reference source not found.]. Prva ~etiri oblika mo}i proizilaze iz pozicije koju rukovodilac Projekta ima u timu, a zadnje dvije se zasnivaju na njegovim li~nim karakteristikama. Referentna mo} i ekspertna mo} imaju dominantno mjesto u odre|ivanju uticaja mo}i rukovodioca Projekta. No ovo se ne moè uzeti kao op{te pravilo, jer uticaj pojedine mo}i zavisi od situacije i mnogih drugih faktora. Legitimna (zakonska) mo} izvire iz pozicije mjesta rukovodioca Projekta. Ovdje je mo} vi{e povezana sa pozicijom nego sa li~no{}u. Pozicija, to zna~i mjesto, ima konstituisana prava kroz zakone ili normativna akta. Svi ~lanovi tima su svjesni da }e primati naloge i instrukcije od rukovodioca Projekta. Mo} prinude leì u pravu i spermnosti rukovodioca Projekta da se drugi kazne ako se ne pridràvaju propisanog pona{anja. Kazne mogu biti razli~ite: kritika, ograni~enja, ukor, suspenzija, degradacija, uskra}ivanje nekih prava i sl. Mo} nagra|ivanja leì u pravu rukovodioca Projekta da pojedince nagra|uje. Nagrade mogu biti: povi{ice plate, promotivne preporuke, priznanja, povjeravanje posebnih poslova, unapre|enja i dr. Informaciona mo} proizilazi iz pristupa informacijama i kontrole nad distribucijom va`nih informacija Referentna mo} je rezultat po{tovanja li~ne identifikacije ili simpatije od starne drugih. Kada po{tujemo ljude sa vi{e volje slijedimo njihova uputstva. Ako rukovodilac Projekta - lider kultivi{e naklonost i izraàva po{tovanje ostalih, raste i uve}ava se njegova referentna mo}. Eskpertna mo} proisti~e iz znanja, tehni~ke vje{tine i iskustva rukovodioca Projekta lidera. Ova mo} moè biti odlu~uju}a kako za mo} rukovodioca Projekta, tako i za uspjeh pot~injenih. Pored svih navedenih karakteristika koje rukovodilac Projekta treba da ima moè se navesti i niz drugih. Po~etkom 20-tog vijeka Tejlor i Fajol dali su prve karakteristike (odrednice) dobrih tj. uspje{nih rukovodilaca Projekta. Te karakteristike, na globalnom planu, su: sposobnosti izraène kao inteligencija, snala`ljivost, originalnost, potvr|ivanje uspjeha; dostignu}a, vezana za dostignu}a u znanju, obrazovanju; odgovornost, koja je vezana sa osobinama li~nosti kao {to su: zavisnosti, agresivnsot, samopotvr|ivanje s komuniktivno{}u, inicijativnost; participacija, povezana sa komunikativno{}u, kooperativno{}u, prilago|eno{}u i sl. Uz pomenute osobine, potrebno je navesti i sljede}e karakteristike za uspje{nost dobrog rukovodioca Projekta, a to su: samosvijest, kao izraz o sopstvenoj li~nosti, mogu}nostima i na~inu uticaja; samoupuzdanje, izraèno kroz sposobnost vo|enja, rje{avanja problema i preuzimanja rizika; sposobnost komuniciranja, izraènu kroz preno{enje li~nih ideja i efikasno kontaktiranje sa drugima. Pored iznijetih ima i niz drugih karakteristika dobrog Rukovodioca Projekta, kao {to su: spremnost da vodi, sposobnost stvaranja ne~ega {to je do tada izgledalo nemogu}e, spremnost da u~estvuje u poslovnim isku{enjima i riziku i drugo. Moralni lik Rukovodioca Projekta ima poseban zna~aj za njegov uticaj na druge, a on se odnosi posebno na: marljivost, odnos prema poslu, odnos prema zaposlenim, odnos prema poslovnim partnerima i dr.
172
Rukovodilac Projekta mora biti li~nost koja radi u skladu sa onim {to govori. On svoje aktivnosti zasniva na mogu}nost delegiranja dijela aktivnosti na saradnike, ~ime dobija i njihovo povjerenje. Dobar Rukovodilac Projekta: posjeduje znanje, ma{tovitost, talenat i sposobnost uticaja na promjene kod drugih; govori istinu; priznaje svoje gre{ke; ispravlja gre{ke drugih, priznaje svoja neznanja i usavr{ava znanja; bira dobre saradnike; drì dato obe}anje; podràva inovacije; nagra|uje uspjeh; podràva svoje radnike, ~ak i kada grije{e; interesantan je, zato {to je zainteresovan; je uvjerljiv, zato {to i sam vjeruje; li~nim primjerom otklanja sumnju; uvijek ima vi{e od jedne dobre ideje; umije da pokre}e i uspje{no sprovodi promjene; ima mo} okupljanja ljudi i dr. Rukovodilac Projekta mora da ima sposobnost stvaranja vizije. (Vizija predstavlja odgovaraju}u usmjeravaju}u silu koja organizuje i kanali{e energiju pojedinca ka realizaciji budu}ih ciljeva). Osnovne komponente vizije su: otvorenost, prema duhu vremena i stvarnim potrebama ~ovjeka; spontanost, tj. sposobnost napu{tanja postoje}ih ograni~enja i posmatranja problema iz "neobi~nih" perspektiva; smisao za realnost, tj. osje}aj istinitosti, {to negira Rukovodioca Projekta da postane fantazista. Ova osobina stvara od Rukovodioca Projekta ~ovjeka sa uvaàvanjem, jer odbacuje pretpostavke, a uvaàva realno mogu}e kombinacije. Rukovodilac Projekta moè pobolj{ati svoje vje{tine u vo|enju, ovladavanju jednom od sljede}ih akcija: interpretiranje, oblikovanje, mobilisanje i inspirisanje. Interpretiranje podrazumijeva sposobnost Rukovodioca da umje{no interpretira spolja{nje i interno okruènje koje uti~e na rad njihovog tima. Ono se sastoji iz: traènja informacija iz {to ve}eg broja izvora, shvatanja li~nog doprinosa u ostvarivanju strategije tima, analize timskog rada sradnika, poznavanja motivacije i sposobnosti svakog saradnika i poznavanja li~nih mogu}nosti i li~ne motivacije. Oblikovanje omogu}ava rukovodiocima da uokvire viziju i strategiju ~ime daju smisao radu tima. Ono sadrì sljede}e aktivnosti: uklju~ivanje ljudi u izradi strategije, adaptiranje planova i akcija u skladu sa potrebama i situacijom, definisanje strategije tima kao cjeline, stvaranje èljene slike budu}nosti proète optimizmom. Mobilisanje podrazumijeva pokretanje pojedinaca s razli~itim sposobnostima, idejama i vrijednostima oko zajedni~ke vizije, pa u tom smislu rukovodilac mora da: jasno nazna~i kakve rezultate o~ekuju od saradnika, uti~e na emocije i razum saradnika da bi ih uspio pokrenuti u èljenom cilju, pokazuje brigu za ~lanove tima, pokazuje povjerenje za sposobnost drugih, omogu}ava saradnicima uvid u ostvarene rezultate kao i probleme koji stoje na putu realizacije Projekta. Inspiracija u liku rukovodioca odre|uje sljede}e pona{anje: afirmativno ocjenjivanje talenata me|u saradnicima, priznavanje uspjeha i doprinosa saradnika, omogu}ava i drugima da se osje}aju rukovodioci, stimuli{e da saradnici razmi{ljaju, izgra|uje entuzijazam u vezi Projekata i zadataka. Rukovodilac Projekta ima veoma va`nu ulogu u izgra|ivanju i odràvanju dobrih me|uljudskih odnosa u projektnom timu i uop{te u okruènju u kojem djeluje projektni tim. Sa ovim problemom se posebno bavio autor rada [Error! Reference source not found.]. U cilju postizanja dobrih rezultata u realizaciji Projekta, Rukovodilac Projekta mora voditi ra~una o primjeni specifi~nih pravila, principa i na~ela, me|u kojima su najva`nija: briga o ~lanovima tima; disciplina; drugarstvo;
173
zakonitost u radu; jedinstvenost upravlja~ke akcije; eliminisanje nejednakosti me|u ljudima. Briga o ~lanovima tima je jedan od veoma va`nih zadataka rukovodioca Projekta. On im mora obezbijediti redovne prinadle`nosti i ostale radne uslove. Da bi mogao da vodi brigu o ~lanovima tima on ih mora poznavati, a tako|e i njihove li~ne i porodi~ne probleme. Disciplina je uslov opstanka svake organizacije. Ona mora biti normativno regulisana. Disciplinom se pojedinci odri~u nekih svojih individualnih namjera, radi pove}anja slobode ostalih. Drugarstvo zna~i zahtjev za uspostavljanje odnosa iskrenosti, povjerenja, razumijevanja, trpeljivosti, uzajamne saradnje i pomo}i. Drugarstvo ja~a disciplinu, jer se javlja osje}aj moralne obaveze zbog drugarstva. Zakonitost u radu predstavlja ta~na primjena i pridràvanje usvojene koncepcije i filozofije poslovanja. Zakonitost treba da po{tuje prvenstveno rukovodilac Projekta, jer je li~ni primjer najbolji. Me|u najva`nijim pitanjima je ostvarenje i za{tita prava radnika tj. pravo na ìvot, slobodu, pravo na rad i iz rada. Rukovodilac Projekta mora znati da radnici ne traè samo novac ve} i priznanje, uvaàvanje i slobodu. Jedinstvenost upravlja~ke akcije je preduslov za razvoj dobrih me|uljudskih odnosa. Veliki problem rukovodilaca svih nivoa kada jedni druge ne podràvaju, odnosno omalovaàvaju. Zbog toga ciljevi i sredstva za njihovo ostvarenje moraju biti istovjetni na svim nivoima. Eliminisanje nejednakosti me|u ljudima je imperativ dobrog funkcionisanja organizacije. Nejednakost je jedan od izvora lo{ih me|uljudskih odnosa. Nemoralno je iste ljude tertirati na razli~ite na~ine. Jednak status ljudi u organizaciji je osnov demokratskog prava, kome mora da se povinuje svaki rukovodilac Projekta. Uranilovka je isto tako izvor lo{ih me|uljudskih odnosa. Slijedi, da je isto tako nemoralno razli~ite ljude u organizaciji tretirati na isti na~in. Simptomi lo{ih me|uljudskih osnosa su: raspravljanje o tu|im gre{kama, {to se neutrali{e ve}im zapo{ljaavnjem; odsustvovanje sa posla; broj ka`njenih i osu|enih; nepovjerenje, {to je posljedica neispunjavanja obje}anja. Povjerenje se te{ko stvara, a lako gubi; lo{i rezultati poslovanja. Uloga rukovodioca Projekta u stvaranju dobrih me|uljudskih odnosa je velika. Li~ni primjer u svemu je osnovni pokazatelj kako se treba pona{ati. Zbog toga on mora biti principijelan, pravedan i da u svim situacijama primjenjuje iste krietrijume. Mora jednako da primje}uje uspjehe i neuspjehe. ^lanovi tima i saradnici bi}e toliko dobri koliko im bude dobro organizovan posao i koliko se stvore uslovi da se nerad brzo identifikuje i odvoji od rada. Rukovodilac Projekta mora ~initi dobro kad god to moè. On je naj~e{}e u situaciji da bude na usluzi svojim pot~injenima. Od njega se naj~e{}e traè odobrenja, dozvole i rje{avanje brojnih statusnih i li~nih problema. On mora razumjeti druge i pruìti im usluge: davanja slobodnih dana, pruànje materijalne pomo}i, li~no angaòvanje i dr. Takvi postupci se vi{estruko isplate. Pri rje{avanju konflikata treba teìti koncezusu. Posebnu pa`nju treba usmjeriti na generacijski konflikt. Kompromis je najefikasnije sredstvo za rje{avanje konflikata. Na toj osnovi sve strane se odri~u dijela svojih interesa. Ve}u spremnost ispoljavaju mla|i, kreativni i ljudi okrenuti budu}nosti. Idealan rukovodilac Projekta, ako uop{te postoji, treba biti obrazovan, kreativan i logi~an; orjentisan na postizanje rezultata, na ljude i organizaciiju; intuitivan ali ipak racionalan; pun razumijevanja za ljudske ptorebe, a ipak da se stara o potrebama pojektnog tima. Najva`nije osobine koje treba da ima rukovodilac Projekta, sa aspekta me|uljudskih odnosa, bile bi: da cijeni svakog ~lana tima, a naro~ito da cijeni njihovo dostojanstvo. Ne smije se nametati timu, niti smije prisvajati rezultete drugih. Uvijek treba upotrebljavati zamjenicu "Mi" umjesto "Ja"; da je smiren i trpeljiv duh, jer je to odlika svakog rukovodioca, pa i rukovodioca Projekta. On mora smireno da raspravlja o neuspjesima kao i o uspjesima; mora da izbjegava ù~ne rasprave i neugodne situacije; ne smije mnogo da obe}ava, a malo izvr{ava svoja obe}anja; ne smije traìti gre{ke vi{e u drugima nego u sebi i sl.;
174
da bude afirmisana li~nost iz oblasti kojom se bavi. Mora imati iskustva u rje{avanju odre|enih i sli~nih problema i stalno se potvr|ivati u struci i rukovodila~kim vje{tinama; mora imati smisla za kolektivni rad. Mora imati sposobnost za stvaranje i upravljanje sa me|uljudskim odnosima. Moraju mu biti tu|e osobine nekontrolisanih i agresivnih akcija i reakcija i imati smisla za komunikativnost, {ale i sl., a prema svim ~lanovima tima mora imati iste sklonosti i jednake kriterijume za uspjeh i neuspjeh. Mora jednako da primje}uje uspjeh i neuspjeh, nagra|uje i kritikuje; da ima dekokartski stil rukovo|enja, {to zna~i da uspostavlja humane odnose me|u ljudima, nastoje}i da spoji interese pojedinaca i Projekta. Demokratski stil rukovo|enja ne zna~i nerad i anarhiju, ve} organizovan rad; sposobnost da neutrali{e otpore pri realizaciji Projekta; da bude moralna li~nost; pravi~nost, koja ostaje u osje}aju jednakosti; iskrenost, tj. duàn je promovisati istinu, a eliminisati la`. On mora imati razum i znati koje istine treba odmah re}i, a koje odloìti, a koje pre}utati; altruizam, osobina ~ovjeka koja podrazumijeva spremnost da se pomogne drugom ~ovjeku. Demokratski stil rukovo|enja ogleda se u slede}em: rukovodilac Projekta mora biti obazriv, uvi|ajan i strog; djeluje kroz isticanje li~nih vrijednosti; zainteresovan je za uspjeh i dobrobit svojih pot~injenih; svoje uspjehe dijeli sa pot~injenima i njihove gre{ke shvata kao svoje; on ne interveni{e ve} daje podr{ku; prednost daje ideji i podsti~e saradnike da razmi{ljaju i rade svojom glavom; ima povjerenje u svoje pot~injene i delegira im sve {to je mogu}e za efikasniji rad; on postavlja ciljeve, ali ostavlja svojim pot~injenim da samostalno rade svoj posao; on motivi{e putem stimualcije, a ne sankcioni{e; on se pode{ava svojim pot~injenim i brine se o njima; kritikuje, ali dobar rad pohvaljuje (ipak vi{e hvali, a manje kritikuje); on podsti~e, hrabri i usmjerava; on traì mi{ljenje od pot~injenih za pojedine odluke; on ja~a radni elan, moral i osje}aj vlastitog tima; u dono{enju odluke uklju~uje ve}i broj saradnika i razvija duh kritike i usagla{avanja do dono{enja odluke. Ali kada se odluka donese tu vi{e nema demokratije. Umjesto nje nastupa diktat, pot~injavanje, hijerarhija i dr. Rukovodilac Projekta ne smije imati negativne osobine kao {to su: egoizam, iako u trì{nim uslovima moè biti i vrijedan, jer predstavlja borbu za vlastito dobro kompanije; zavist, koja se pojavljuje u smislu antipatije prema osobama koje postiù uspjeh; zloba, koja predstavja korak dalje od zavisti i izraàva se u smislu da on, ne samo da nikom ne èli uspjeh, ve} naj~e{}e èli zlo i nesre}u; kleveta, tj. klevetanje dugih (bez ~injenica); bolesna ambicija, koja je opasna za ljude sa kojima rukovodi; pohlepnost, vlastoljublje i sebi~nost; uobraènost, tvrdoglavost ({to je manje znanja to je vi{e oholosti ili "najve}e neznalice najvi{e se prave va`ne"). Ovdje treba ista}i neke spoznaje Konfu~ija (Japan) kojih se japanski menadèri dosljedno pridràvaju, a polaze od sljede}eg: treba izbjegavati one koji ne znaju, a ne znaju da ne znaju. Oni su opasni za efikasnost svake organizacije; treba nau~iti one koji ne znaju, a ne znaju da ne znaju. To se odnosi na mlade i neiskusne, ali kadrove koji èle da u~e i nau~e;
175
probuditi one koji znaju, a ne znaju da znaju. To su spava~i utonuli u miran i dubok san, kojima bi i ìvot tako pro{ao; treba slijediti one koji znaju i znaju da znaju. To su mudri, u~eni i inventivni ljudi. Rukovodilac Projekta mora biti spreman na izbjegavanje i rje{avanje konflikata kako u okviru projektnog tima, tako i sa okruènjem. U osnovi, konflikti dovode do poreme}aja interpersonalih odnosa unutar tima ~ime umanjuje njegovu kohezionu stranu i slabi mogu}nost ostvarenja interesa, zadataka i ciljeva. U principu konflikte treba izbjegavati. Nastanak konflikta naj~e{}e je vezan za neefikasnost rada organizacije, upravljanja i rukovo|enja. Veoma ~esto uzroke konflikta mogu}e je traìti u nerije{enim egzistencijalnim potrebama ~ovjeka, a ~esto i u njegovoj naravi. Treba naglasiti da do konflikta vi{e puta dolazi i zbog neodgovornog pona{anja rukovodioca, a naro~ito ako sputava samostalnost, kreativnost i inicijativu pot~injenih ili drugih zaposlenih. Obrizom na specifi~nost pojedinih konflikata ne postoi jedinstvena metodolgoija za njihovo rje{avanje. Uslov za po~etak i uspje{no rje{avanje konflikata je poznavanje uzroka njihovog nastajanja, ambijenta u kome su nastali kao i njihovih aktera. Nesporno je da je potrebna rasprava, dijalog izme|u strana u konfliktu. U rje{avanju konflikata mogu}e je u~e{}e jednog ili vi{e aktera koji omogu}avaju da se nastali spor otkloni u procesu rukovo|enja. Ukoliko strane ili samo jedna strane, ne iskaù èlju za okon~anje konflikta, situacija se jo{ vi{e komplikuje. Ako pak pogledamo konflikte koji nastaju unutar tima ili organizacije kao cjeline, u odnosu na okruènje, postavlja se kao prvo pitanje da se utvrde spoljni i unutra{nji faktori koji su doveli do takvog stanja. Imaju}i u vidu snage i slabosti tima i organizacije mogu}nosti i razlike iz okruènja, kao i scenarij za budu}nost, oblikuju se zadaci za rje{avanje sporova. Cilj mora biti precizno utvr|en iz koga moè da se utvrdi strategija i neophodne mjere, kako bi tim ili organizacija iza{la iz krize. Kriza tima ili organizacije je zapravo sinonim za postoje}i konflikt sa njegovim okruènjem. Upravljanje konfliktnim situacijama u timu ili organizaciji svodi se na sposobnost rukovodioca da analizira uzroke i da primijeni odgovaraju}e metode za saniranje, odnosno otklanjanje nastalih konflikata. Za rje{avanje konflikata postoje razi~ite mogu}nosti kao: uklanjanje (udaljavanje) s posla od srane rukovodioca; zata{kavanje; prinuda;kompromis i rje{enje problema. Uklanjanje (udaljavanje), pretpostavlja da ~ovjek u biti èli da bude izvan konflikta. Ne treba upadati u situaciju koja urzokuje nastanak konflikta. Zata{kavanje (zagla|ivanje) pretpostavlja da nesuglasice na iza|u van tima ili organizacije. Na ovakav na~in moè do}i do trenutnog spokojstva, sklada, harmonije i sl. Ali problem i dalje ostaje. Prinuda kao stil za otklanjanje konflikata pretpostavlja da se prihvati svoja ta~ka gledi{ta po svaku cijenu. Taj koji teì da konflik ovako rije{i nije zainteresovan za mi{ljenje drugih. Takvo lice se pona{a agresivno, vr{i pritisak na druge i koristi vlast putem prinude. Kompromis predstavlja stil koji se karakteri{e prihvatanjem ta~ke gledi{ta druge strane, ali samo do odre|enog nivoa. Sposobnost ka kompromisu visoko se cijeni, jer se neèljene posljedice svode na minimum. Ipak uvijek treba biti obazriv, naro~ito kada se radi o konfliktu po va`nim pitanjima tima ili organizacije. Drugim rije~ima ne smije biti kompromisa kada treba da se odreknemo korisnosti. Rje{enje problema, kao stil razrje{enja konflikta, polazi od priznavanja razli~itosti u mi{ljenjima. Ovdje se ispoljava spremnost za sagledvanje drugih gledi{ta. Teì se da se odredi smjer prihvatljiv za obije strane. Strana koja se koristi ovim stilom ne nastoji da do|e do svog cilja na ra~un drugih. Ovaj stil iziskuje zrelost u razmi{ljanju i iskustvo u radu sa ljudima i nosi atmosferu iskrenosti.
176
11. MODEL ORGANIZOVANJA GRA\EVINSKOG PREDUZE]A
Sloènost problema, obilje i raznovrsnost zadataka i uslova u kojima treba da se izvr{avaju, name}u obavezu da se istraì i utvrdi organizacioni model i propi{e njegovo funkcionisanje koje }e garantovati skladno, sinhronizovano, kvalitetno,blagovremeno i ekonomi~no izvr{avanje zadataka koje preduzme jedno gra|evinsko preduze}e. Pri tome je veoma va`no da se po|e od zadataka koji se i koji }e se postavljati preduze}u. Ovdje }e biti govora o jednom op{tem modelu organizovanja gra|evinskog preduze}a srednje veli~ine koje u svom sastavu ima i odgovaraju}i broj pogona za proizvodnju gra|evinskog materijala i poluproizvoda. Polazne osnove od kojih treba po}i pri koncipiranju modela organizovanja su: institucionalni okviri (sistemska rje{enja); osobenosti i karakteristike gra|evinske proizvodnje i sada{nje stanje. Institucionalni okviri, tj. sistemska rje{enja ne pri~injavaju nikakve smetnje za izbor modela organizovanja i definisanja unutra{nje strukture i funkcionisanja organizacije. Osnovno je sljede}e: da dio preduze}a ne moè imati svojstvo pravnog lica, ali moè se, osniva~kim aktom odnosno statutom preduze}a, utvrditi da ima: odre|ena ovla{}enja, poseban obra~un rezultata poslovanja i poseban podra~un u skladu sa zakonom; da se preduze}e moè povezivati sa drugim preduze}em putem kapitala ili ugovora; da je preduze}e du`no da posluje u skladu sa zakonima, dobrim poslovnim obi~ajima i poslovnim moralom. Specifi~nosti i karakteristike gra|evinske proizvodnje, tj. gra|evinskog Projekta ranije su obra|ene (vidi 1.2). Sada{nje stanje se mora uzeti u obzir pri izboru modela organizovanja i iskoristiti sva pozitivna iskustva, raspoloìva osnovna sredstva, proizvodne pogone i kadrovski potencijal. Pri tome treba izbje}i sve one slabosti koje su ustaljene u dosada{njem procesu organizovanja i funkcionisanja preduze}a. Uslovi za utvr|ivanje modela organizovanja moraju se unaprijed odrediti, jer proizvodni sistem ima za cilj, da pod odre|enim uslovima, uz minimalni napor i tro{kove a uz maksimalni profit ostvari neki proizvod. Taj proizvod u gra|evinarstvu je gra|evinski objekat. Ovo ne isklju~uje ve}, naprotiv, stvara mogu}nost da jedno gra|evinsko preduze}e na trì{te plasira vi{ak proizvodnje materijala i poluproizvoda: pijeska, {ljunka, kamena, betona, betonske galanterije, asfalta, armature i dr. Uspje{nost svakog organizacionog sistema zavisi od organizacionog modela. Me|utim, to je potreban ali ne i dovoljan uslov, jer on ne moè ìvjeti sam od sebe, ve} se moraju stvarati uslovi za njegovo uspje{no funkcionisanje. Upravo zbog ovog uslova i zbog osobenosti i specifi~nosti gra|evinske proizvodnje, postoje odre|ene te{ko}e pri koncipiranju organizacionog modela, jer se od njega traì da omogu}i da organizacija bude elasti~na (prilago|avanje sopstvenim i zahtjevima okruènja), plasti~na (mogu}nost adaptiranja uz zadràvanje osnovne koncepcije), dinami~na (prilagodljiva u toku funkcionisanja) i stabilna (sposobnost odupiranja dezorganizaciji koja bi {tetno djelovala na funkcionisanje). Otuda, organizacioni model gra|evinskog preduze}a mora ispuniti osnovni uslov a to je da omogu}i uspje{nu i blagovremenu realizaciju gra|evinskog objekta.
177
Ovom cilju moraju biti prilago|ena sva organizaciona i druga rje{enja, jer od njihovog kvaliteta zavisi efikasnost, tro{kovi poslovanja, cijena proizvoda, profit i dr. {to predstavlja bitne ~inioce od kojih direktno zavisi dobijanje novih poslova a time i zaposlenost kapaciteta. Zbog toga, da bi odgovorio svojoj svrsi organizacioni model treba da ispuni sljede}e uslove, tj. da: bude u skladu sa institucijalnim okvirima datim u vaè}im zakonskim propisima; uvaì osobenosti i karakteristike gra|evinske proizvodnje; iskoristi sva, u praksi provjerena i potvr|ena, organizaciona rje{enja; obezbijedi adekvatnu podjelu rada i zadataka; precizira du`nosti, prava i odgovornosti svih organizacionih djelova; omogu}i skladno, efikasno i kontinuirano odvijanje svih aktivnosti u cilju izvr{avanja programiranih zadataka; preventivnim i teku}im mjerama omogu}i racionalno izvr{avanje zadataka svode}i sve gubitke (radne snage, materijala, mehanizacije, energije i dr.) na objektivni minimum. obezbijedi pravovremenu i adekvatnu saradnju sa okruènjem; omogu}i neprekidan uvid (kontrolu) u stanje izvr{avanja zadataka, poslovanja i drugih relevantnih elemenata i da o tome, prema ustaljenom redu, informi{e nadle`ne organe; ima {to manji broj nivoa u modelu; omogu}i tehni~ko i finansijsko operativno planiranje; omogu}i blagovremenu i ekonomi~nu raspodjelu kadrova, radne snage i resursa; omogu}i blagovremene, ta~ne, pouzdane, efikasne i ekonomi~ne informacije; omogu}i elasti~nu, plasti~nu, dinami~nu i stabilnu organizaciju. Koncipirani organizacioni model koji ispunjava ove uslove uz organizovano i dosledno sprovo|enje svih njegovih elemenata, nesporno je, da}e pozitivne rezultate na gra|enju objekata i ostvarivanje svih ostalih aktivnosti u funkcionisanju preduze}a. To podrazumijeva da }e se stvoriti takva organizacija, koja bi ostvarila sljede}e ciljeve: efikasno osvajanje trì{ta; maksimalno kori{}enje kapaciteta; kvalitetno, ekonomi~no i blagovremeno izvr{avanje preduzetih obaveza; ostvarivanje pozitivnih efekata poslovanja - stvaranje profita; pro{irenje materijalne osnove rada; osavremenjavanje tehnolo{kih procesa; pove}anje standarda rada i ìvota radnika; pobolj{anje kadrovske strukture; stvaranje uslova za izlazak na inostrano trì{te.
11.1 Model i njegova organizaciona struktura

U koncipiranju modela organizovanja gra|evinskog preduze}a, kao akcionarskog dru{tva, treba po}i od ve} navedenih uslova koje treba model sa ispuni. Organizacionu strukturu treba projektovati u skladu sa djelatno{}u, karakterom proizvodnje, teritorijalnoj razu|enosti preduze}a i zadacima koji treba da se obavljaju u procesu izgradnje objekata i vr{enja drugih djelatnosti. Osnovni zadaci koji se, u vezi sa tim postavljaju su sljede}i: upravljanje i rukovo|enje preduze}em; ispitivanje trì{ta u cilju obezbje|ivanja poslova, tehnolo{ko - tehni~ka i operativna priprema, projektovanje organizacije i operativno planiranje, izvr{avanje operativnih zadataka i izvo|enje radova, sopstvena proizvodnja materijala i poluproizvoda, razvoj i unapre|enje tehnologije i organizacije rada, koordinacija rada i saradnja sa okruènjem u vezi sa izvr{avanjem zadataka; obezbje|ivanje potrebnih resursa, plasman sopstvene proizvodnje materijala i poluproizvoda, skladi{tenje materijala, vo|enje dokumentacije o resursima i saradnja sa okruènjem u vezi sa izvr{avanjem zadataka.
178
obezbje|ivanje finansijskih sredstava, naplata potraìvanja, isplata kooperantima i dobavlja~ima, izrada planova i analiza, obra~un prihoda i rashoda, obra~uni i isplate, vo|enje finansijske dokumentacije i saradnja sa okruènjem u vezi sa izvr{avanjem zadataka; obezbje|ivanje kadrova i radne snage, stvaranje i odràvanje ìvotnih i radnih uslova zaposlenih, pravni, op{ti i administrativni poslovi, obezbje|ivanje imovine preduze}a, vo|enje potrebne dokumentacije i saradnja sa okruènjem u vezi sa izvr{avajem zadataka. Imaju}i u vidu djelatnost preduze}a (dru{tva), uslove koje model organizovanja treba da ispuni, zadatke koje treba da izvr{i, te mogu}nost obezbje|ivanja zadataka, teritorijalnu razu|enost i druge uslove, treba prihvatiti sljede}e principe: da se na nivou preduze}a, u odgovaraju}e funkcije, skoncentri{u svi poslovi globalnog rukovo|enja i koordinacije, ugovaranja, planiranja, razvoja i unapre|ivanja proizvodnje, projektovanja organizacije, obezbje|ivanja osnovnih resursa, kadrova i radne snage, vr{enje svih marketing i finansijskih poslova i svih drugih zadataka koji su zajedni~ki ili zna~ajni za cijelo preduze}e, ~ime se ne isklju~uje, ve}, naprotiv, traì aktivno u~e{}e svih ostalih organizacionih jedinica u izvr{avanju ovih zadataka. da se izvr{avanje gra|evinskih, instalaterskih i gra|evinsko zanatskih radova organizuje formiranjem organizacionih jedinica koje mogu imati status objekta, radili{ta ili gradili{ta. da se proizvodnja gra|evinskog materijala i poluproizvoda organizuje formiranjem organizacionih jedinica koje }e imati status pogona. Za srednja preduze}a koja rade na vi{e teritorija, najpodesniji je kombinovani model uz kori{}enje elemenata mje{ovitog oblika organizovanja (Slika 61). Pojedine organizacione jedinice, prikazane na pomenutoj slici, mogu se definisati kako slijedi: Funkcije (sektori) su organizacione jedinice na nivou preduze}a u kojima su objedinjeni intelektualni poslovi po srodnosti, a koji se izvr{avaju za potrebe cijelog preduze}a. To su u stvari organizacione jedinice preko kojih uprava preduze}a izvr{ava sve svoje zadatke i ostvaruje koordinaciju i veze sa operativnim organizacionim jedinicama u kojima se izvr{avaju zadaci na gra|enju objekata i proizvodnji materijala. Sektori se dalje dijele na slu`be, odsjeke i referate. Slu`be su organizacione jedinice sektora, koje se organizuju radi obavljanja grupe srodnih poslova. Odsjeci su organizacione jedinice slu`be, gradili{ta ili pogona, koji se organizuju radi obavljanja specijalisti~kih poslova, koji zahtijevaju dva i vi{e izvr{ioca. Referat je organizaciona jedinica sektora, slu`be ili odsjeka koji se organizuje za obavljenje specijalisti~kih poslova koji zahtijevaju jednog izvr{ioca. Gradili{te je organizaciona jedinica, tj. dio preduze}a koji ima jasno definisane zadatke, prava i odgovornosti. Gradili{te, predstavlja zaokruènu tehnolo{ko - tehni~ku i ekonomsku cjelinu, bez svojstva pravnog lica, ali sa odre|enim ovla{}enjima, posebnim obra~unom rezultata poslovanja i posebnim podra~unom u skladu sa zakonskim propisima. Zbog toga gradili{te treba formirati za jednu ili vi{e bliskih teritorija. Ono moè da ima svoje pogone za proizvodnju materijala i poluproizvoda, dio pogona mehanizacije i transporta i organizovan smje{taj i ishranu za radnike. Da li na teritoriji gradili{ta formirati, ili ne, pogone zavisi od potreba, dugoro~nosti zadataka, mogu}nosti obezbje|enja materijala i poluproizvoda iz drugih izvora, udaljenosti gradili{ta od sjedi{ta preduze}a i centralnih pogona preduze}a, ekonomskih faktora i finansijske mo}i preduze}a. Putem gradili{ta preduze}e ostvaruje svoju osnovnu djelatnost, tj. gra|enje objekata. U principu jedno gradili{te treba da ima najmanje dva radili{ta.
179
SEKRETAR DRU[ TVA
SKUP[ TINA AKCIONARA
NEZAVISNI REVIZOR
ODBOR DIREKTORA
IZVR[ NI DIREKTOR
MENAD@ MENT I ADMINISTRACIJA DRU[ TVA
FUNKCIJA 1
FUNKCIJA 2
FUNKCIJA 3
FUNKCIJA n
GRADILI[ TE 1 (POGON 1)
GRADILI[ TE 2 (POGON 2)
GRADILI[ TE n (POGON n)
RADILI[ TE 1 (DIO POGONA 1)
RADILI[ TE n (DIO POGONA n)
O BJ EKTI
Slika 61. Model organizovanja akcionarskog dru{tva- gra|evinskog preduze}a
Pogon je organizaciona jedinica, tj. dio preduze}a ili gradili{ta koji ima jesno definisane zadatke, prava i odgovornosti. Pogon moè obavljati jednu ili vi{e djelatnosti. Putem pogona preduze}e ostvaruje proizvodnju materijala i/ili poluproizvoda ({ljunka, pijeska, armature, oplate, betona, betonske galanterije, asfalta i dr.). Pogon moè biti organizovan kao posebna organizaciona jedinica ili u sastavu gradili{ta {to zavisi od vrste proizvodnje, obima proizvodnje, udaljenosti pogona od sjedi{ta preduze}a i gradili{ta i dr. Ukoliko se pogon organizuje kao posebna organizaciona jedinica onda on ima status gradili{ta, a moè imati odre|ena ovla{}enja, poseban obra~un rezultata poslovanja i posebni podra~un u skladu sa zakonskim poropisima. Ukoliko se pogon organizuje u sastavu gradili{ta on ima status radili{ta odnosno objekta {to zavisi od njegove veli~ine. Radili{te je dio gradili{ta. U principu, u okviru jednog gradili{ta mora biti najmanje dva radili{ta a ukupan broj zavisi od veli~ine gradili{ta i broja, veli~ine i udaljenosti pojedinih objekata koji ~ine radili{te. Objekat je dio radili{ta i predstavlja najniì operativno-organizacioni oblik u preduze}u. Treba naglasiti da organizacione jedinice gradili{te, radili{te i objekat treba posmatrati i tretirati fleksibilno. Zna~ajno je ista}i da je gradili{te najvi{eg statusa, pa radili{te i na kraju objekat. Ova fleksibilnost dozvoljava da se, na primjer, jedan veliki objekat, radi dobijanja ve}eg statusa, moè proglasiti radili{tem, a u krajnjem slu~aju, ako se radi o izuzetno velikim i zna~ajnom objektu, i gradili{tem. Fleksibilnost ovakvih rje{enja moè se sagledati iz dva sljede}a primjera: ako se radi o objektima visokogradnje onda dva ili vi{e objekta ~ine radili{te, a dva ili vi{e radili{ta gradili{te. Zna~i polazi se od objekta ka gradili{tu. ako se radi o jednoj saobra}ajnici (npr. put od mjesta A do mjesta B) moèmo smatrati tu saobra}ajnicu kao jedinstven objekat i proglasiti ga gradili{tem, {to je sasvim normalno. Podjelom puta na dionice dobijamo radili{ta, a njihovom daljnjom podjelom dobijamo objekte (trasa, tunel, most, vijadukt i sl.). Zna~i ovdje polazimo od gradili{ta ka objektima.
180
Koncept podjele preduze}a na operativno-proizvodne jedinice gradili{te, radili{te, objekat i pogone je o~igledno fleksibilan, pri ~emu treba naglasiti da su objekat i radili{te privremenog karaktera, a gradili{ta i pogoni mogu biti i privremenog i dugoro~nog karaktera. Ovo ukazuje na potrebu stalnog prilago|avanja organizacione strukture preduze}a broju, veli~ini i teritorijalnom razmje{taju objekata. Pri tome uvijek treba teìti da ove organizacione jedinice predstavljaju proizvodno-tehnolo{ke cjeline koje se mogu uspje{no organizovati za izvr{avanje povjerenih im zadataka i da se mogu uklopiti u osnovni organizacioni model preduze}a.
11.2 Organizaciona rje{enja

Polaze}i od predloènog modela organizovanja bi}e data pojedini~na organizaciona rje{enja, tj. organizacione {eme i struktura, sa popisom zadataka po pojedinim organizacionim jedinicama za upravu preduze}a, za pojedine funkcije, za gradili{te sa radili{tima i pogonima i za pogone. Treba re}i da }e biti date principijelne {eme koje bi se kroz izradu pravilnika o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, zavisno od obima i strukture zadataka, konkretizovale i stalno mijenjale i dopunjavale, tj. prilago|avale konkretnoj situaciji. [eme koje se daju to omogu}avaju, {to zna~i da su fleksibilne. To se odnosi na sve nivoe u preduze}u a prvenstveno na gradili{ta, radili{ta i objekte. Svaka konkretna {ema gradili{ta zavisi}e od broja radili{ta, ovo od broja objekata, a obje od vrste, veli~ine i lokacije objekata. Ista je situacija i sa pogonima, zavisno od toga da li je pogon stalnog ili privremenog karaktera i da li ima jednu ili vi{e vrsta proizvodnje. Tako na primjer moè se organizovati pogon za proizvodnju agregata za beton i u svom sastavu imati i proizvodnju betona (obavezno ukoliko su na istoj lokaciji) a mogu se organizovati i dva pogona. U krajnjoj mjeri, ako za to ima mogu}nosti, a naro~ito ako se radi o pogonu stalnog karaktera, onda ga treba organizovati za vi{e djelatnosti, tj. za proizvodnju agregata, betona, betonske galanterije, armature, oplate i dr. No u svakom slu~aju treba teìti da se {to vi{e aktivnosti ostvaruje u pogonima, jer su to savremeni principi organizacije, a praksa i iskustvo pokazuju da se radom u pogonima postiù ve}e u{tede, bolji kvalitet, ve}e iskori{}avanje radnog vremena, mehanizacije i materijala, a radnici imaju bolje uslove rada, naro~ito u podru~jima gdje vladaju niske temperature.
11.2.1 Organizaciona {ema uprave preduze}a

Modelom organizovanja je predvi|eno da se na nivou preduze}a, u odgovaraju}e funkcije, skoncentri{u svi poslovi i zadaci koji su zajedni~ki ili zna~ajni za cijelo preduze}e. Svi ovi poslovi bi}e raspore|eni u ~etiri funkcije ~iji }e se zadaci izvr{avati u sljede}im sektorima (Slika 62): Tehni~ki sektor Sektor marketinga Finansijski sektor Sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova
181
SEKRETAR DRU[ TVA
SKUP[ TINA AKCIONARA
NEZAVISNI REVIZOR
ODBOR DIREKTORA
IZVR[ NI DIREKTOR
MENAD@ MENT I ADMINISTRACIJA DRU[ TVA
TEHNI^ KI SEKTOR
SEKTOR MARKETINGA
FINANSIJSKI SEKTOR
SEKTOR PRAVNIH, KADROVSKIH I OP[ TIH POSLOVA
Slika 62. Organizaciona {ema uprave preduze}a
Djelokrug rada, prava i odgovornosti skup{tine, odbora direktora, izvr{nog direktora i sekretara dru{tva reguli{u se statutom preduze}a. Tehni~ki sektor izvr{ava sljede}e zadatke: ispitivanje i obrada trì{ta gra|evinskih radova; tehni~ka i operativna priprema proizvodnje; eksploatacija i odràvanje gra|evinske mehanizacije; gra|enje objekata, proizvodnja gra|evinskog materijala i poluproizvoda; razvoj i unapre|enje proizvodnje; vo|enje potrebne dokumentacije. Sektor marketinga izvr{ava sljede}e zadatke: izrada planova nabavke i prodaje; ispitivanje i obrada trì{ta materijala i opreme; realizacija nabavke i prodaje; nabavka i prodaja materijala, poluproizvoda i opreme; skadi{tenje materijala; vo|enje materijalnog knjigovodstva. Finansijski sektor izvr{ava sljede}e zadatke: planiranje razvoja preduze}a; planiranje finansijskih sredstava; obezbje|ivanje finansijskih sredstava; naplate i isplate; izrada periodi~nih i zavr{nih obra~una; vo|enje finansijskog knjigovodstva. Sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova izvr{ava sljede}e zadatke: planiranje kadrova i radne snage; obezbje|ivanje kadrova i radne snage; pravni poslovi u vezi sa zaklju~ivanjem ugovora, sporova i drugih obaveza preduze}a; poslovi smje{taja i ishrane radnika; obezbje|ivanje imovine preduze}a; vo|enje administrativnih poslova.
11.2.2 Organizaciona {ema i zadaci tehni~kog sektora

Tehni~ki sektor ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 63): slu`bu pripreme i slu`bu operative. Slu`ba pripreme ima sljede}u organizacionu strukturu: odsjek za ispitivanje i obradu trì{ta.
182
odsjek za organizaciju i unapre|enje proizvodnje. odsjek ra~unski centar.

VEZA SA UPRAVOM PREDUZE] A
VEZA SA OKRU@ ENJEM
TEHNI^ KI SEKTOR
VEZA SA OSTALIM SEKTORIMA
SLU@ PRIPREME BA
SLU@ OPERATIVE BA
ODSJEK ZA TEHNI^ KU PRIPREMU
ODSJEK ZA ISPITIVANJE I OBRADU TR@ TA I[
ODSJEK ZA ORGANIZACIJU I UNAPRE\ ENJE PROIZVODNJE
ODSJEK RA^ UNSKI CENTAR
GRADILI[ TA
POGONI
Slika 63. Organizaciona {ema tehni~kog sektora
Odsjek za ispitivanje i obradu trì{ta izvr{ava sljede}e zadatke: vr{i ispitivanje gra|evinskog trì{ta; prou~ava tehni~ku dokumentaciju radi pripreme ponude; prou~ava dokumentaciju za davanje ponude (tendera); prou~ava terenske uslove i lokalne prilike; prou~ava i utvr|uje metode rada i tehnologiju gra|enja; priprema ponude (analize cijena, kalkulativni faktor, pripremni radovi, dinami~ki planovi, {eme organizacije, predra~un radova i dr.); prati trì{te gra|evinskih, zanatskih i instalaterskih radova; prati cijene rada, mehanizacije i transporta; vr{i prikupljanje ponuda od podizvo|a~a; priprema ugovore sa podizvo|a~ima; prima tehni~ku dokumentaciju od investitora, prou~ava je i dostavlja slu`bi operative; utvr|uje interne cijene; izra|uje kalkulacije i predra~un radova za naknadne i nepredvi|ene radove; izra|uje elaborate o razlikama u cijeni; u~estvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije gra|enja; u~estvuje u zaklju~ivanju ugovora sa investitorima; u~estvuje u zaklju~ivanju ugovora o nabavci opreme; u~estvuje u izradi tehno-ekonomskog elaborata; u~estvuje u kona~nom obra~unu i primopredaji objekta sa investitorima i podizvo|a~ima; vr{i kontrolu gra|evinskih knjiga, situacija, utro{aka materijala, obra~una plata i dr; daje potrebna tuma~enja, iz djelokruga svog rada, drugim slu`bama; vodi cjelokupnu dokumentaciju za svoj odsjek; sara|uje sa investitorima, podizvo|a~ima i drugim subjektima iz okruènja, kao i sa svim organizacionim jedinicama preduze}a. Odsjek za organizaciju i unapre|enje proizvodnje izvr{ava sljede}e zadatke: izra|uje i inovira projekte organizacije i tehnologije gra|enja; u~estvuje u izradi mjese~nih operativnih planova za preduze}e; izra|uje i inovira tehno-ekonomske elaborate; u~estvuje u pripremi ponuda za dobijanje novih poslova; vr{i studije tehnolo{kih procesa u cilju pripreme, racionalizacije i unapre|enja proizvodnje;
183
prou~ava mogu}nost primjene novih metoda, tehnolo{kih procesa, postupaka i opreme; pokre}e inicijativu i preduzima potrebne mjere za uvo|enje savremenijih metoda planiranja i uzdizanje kadrova radi njihove primjene vr{i sve potrebne istrage i izra|uje studije u cilju {to boljeg kori{}enja radne snage, materijala, mehanizacije i energije s ciljem svo|enja gubitaka na najmanju mogu}u mjeru; izra|uje elaborate za nova investiciona ulaganja; vr{i analizu efikasnosti primjene pojedinih metoda i tehnologija i preduzima mjere za njihovo pobolj{anje; donosi potrebna organizaciona i tehni~ka uputstva radi racionalnog izvr{enja radova i vo|enja dokumentacije; prati tehni~ka, tehnolo{ka i organizaciona dostignu}a i o njima upoznaje stru~ne i zainteresovane kadrove; radi na usavr{avanju tehnologije i organizacije gra|enja; prati i prou~ava standarde i normative i stara se da se oni doslovno primjenjuju; odràva stalne veze i sara|uje sa fakultetima i drugim nau~no - istraìva~kim ustanovama; vodi cjelokupnu dokumentaciju za svoj odsjek; sara|uje sa okruènjem i ostalim organizacionim jedinicama preduze}a. Odsjek ra~unski centar izvr{ava sljede}e zadatke: prikuplja sve podatke, iz preduze}a i okruènja, interesantne za preduze}e; prikuplja i ~uva podatke o proizvodnji materijala i poluproizvoda; prikuplja i ~uva podatke o kadrovima i radnoj snazi; prikuplja i ~uva podatke o eksploataciji mehanizacije, opreme i transportnih srestava; prikuplja podatke o cijenama materijala, radne snage, mehanizacije, smje{taja, ishrane, o porezima, doprinosima i svim drugim cijenama koje su od zna~aja za nu|enje, ugovaranje i analizu rezultata poslovanja; prikuplja podatke o izvr{enju radova, realizaciji, tro{kovima, utro{cima i dr; prikuplja i ~uva podatke o relevantnim ~injenicama za dono{enje zna~ajnih odluka; formira, odràva i inovira bazu podataka zna~ajnih za izradu ponuda, projekata organizacije i tehnologije gra|enja, planova, tehno-ekonomskih elaborata, periodi~nih i godi{njih obra~una i sli~no; u~estvuje u izradi i pra}enju izvr{enja projekta organizacije i tehnologije gra|enja, operativnih planova i tehnoekonomskih elaborata; obra|uje informacije i izvje{taje; pruà pomo} ostalim organizacionim jedinicama u prikupljanju i obradi podataka; prati razvoj ra~unske tehnike i programa; sara|uje sa okruènjem i ostalim organizacionim jedinicama preduze}a. Slu`ba operative ima sljede}u organizacionu strukturu: odsjek za tehni~ku pripremu, gradili{ta (broj prema potrebi), pogon mehanizacije i transporta, pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda, pogon za zavr{ne i instalaterske radove. Odsjek za tehni~ku pripremu izvr{ava sljede}e zadatke: preuzima svu tehni~ku i ostalu dokumentaciju od slu`be pripreme i prosle|uje je gradili{tima i pogonima; u~estvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije gra|enja; izra|uje zbirne mjese~ne operativne planove za preduze}e; u~estvuje u izradi tehno-ekonomskih elaborata; prima dokumentaciju, obra~une i izvje{taje od gradili{ta i pogona i izra|uje zbirne za preduze}e i prosle|uje ih zainteresovanih slu`bama; koordinira rad gradili{ta i pogona; vr{i raspodjelu mehanizacije, transportnih i ostalih sredstava;
184
vr{i raspored radnika na gradili{ta i pogone; prati dinamiku izvr{enja radova i radi na izmjeni i dopuni projekata organizacije i tehnologije gra|enja; kontroli{e vo|enje dokumentacije na gradili{tima i pogonima; organizuje i kontroli{e higijensko-tehni~ku za{titu na radu; organizuje tehni~ke preglede i kona~ne obra~une za izgra|ene objekte i izvr{ene radove; organizuje otklanjanje primjedaba po zapisnicima komisija za tehni~ki pregled objekata; organizuje otklanjanje primjedaba po zapisnicima komisija za primopredaju i kona~an obra~un objekata; sara|uje sa investitorima, okruènjem i slu`bama u preduze}u; izra|uje sve potrebne izvje{taje i informacije; vodi cjelokupnu dokumentaciju za potrebe svoje slu`be; izvr{ava i ostale zadatke iz djelokruga rada slu`be operative. Gradili{te ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 64): odsjek za operativu, odsjek za finansijske, materijalne i op{te poslove, radili{ta, objekte. Gradili{te moè imati sjedi{te u sjedi{tu preduze}a i u drugim mjestima prema potrebi. Gradili{te , putem svojih organizacionih jedinica, izvr{ava sljede}e zadatke: vr{i prijem tehni~ke i ostale dokumentacije; vr{i operativnu pripremu za izvr{avanje svih zadataka; u~estvuje u izradi i inoviranju projekata organizacije i tehnologije gra|enja za objekte, radili{ta i gradili{ta; u~estvuje u izradi i inoviranju tehno-ekonomskih elaborata za objekte, radili{ta i gradili{te; izra|uje mjese~ne operativne planove za objekte, radili{ta i gradili{te; vr{i prijem terena za gra|enje objekata i dokumentacije o uvo|enju izvo|a~a radova u posao; vr{i operativnu pripremu za izvr{enje radova; izvr{ava sve geodetske poslove; izvr{ava sve poslove oko uzimanja uzoraka i ispitivanja materijala, instalacija i konstrukcija; prima, skladi{ti i ~uva materijal za ugradnju, a po odobrenju marketing funkcije vr{i nabavku i prodaju materijala; organizuje gra|enje objekata i izvr{enje svih radova; izvr{ava sve radove na objektima;
VEZA SA SLU@ BOM OPERATIVE
ODSJEK ZA FIN. MAT. I OP[ TE POSLOVE
GRADILI[ TE
ODSJEK ZA OPERATIVU VEZA SA POGONOM MEHANIZACIJE
VEZA SA SLU@ BOM
POGON ZA PROIZVODNJU MATERIJALA I POLUPROIZVODA
RADILI[ TA
DIO POGONA MEHANIZACIJE I TRANSPORTA
DIO SLU@ SMJE[ TAJA BE I ISHRANE
OBJEKTI
Slika 64. Organizaciona {ema gradili{ta
vr{i koordinaciju rada svih zaposlenih na gradili{tu; vr{i koordinaciju rada svih podizvo|a~a;
185
stara se o pravilnom kori{}enju i optimalnoj uposlenosti mehanizacije i transportnih sredstava koja su mu dodijeljena za izvr{enje radova; vr{i kontrolu kvaliteta izvr{enja radova; stara se da se radovi izvr{avaju u planiranom roku i preduzima mjere da se eventualna zaka{njenja elimini{u; sara|uje i razre{ava sva pitanja sa nadzornom slu`bom investitora; svim inspekcijskim organima pruà potrebna tuma~enja i obja{njenja; organizuje i sprovodi higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu; stara se o za{titi ìvotne sredine; stara se o primjeni svih standarda i normativa na objektima; organizuje protivpoàrnu za{titu; organizuje ~uvarsku slu`bu; brine se o racionalnom kori{}enju materijala, poluproizvoda i energije; stara se o izvr{avanju svih obaveza iz ugovora o gra|enju sa investitorom; vodi svu propisanu dokumentaciju na objektu (gra|evinski dnevnik, gra|evinsku knjigu, inspekcijsku knjigu, tehni~ku dokumentaciju, geodetsku dokumentaciju, dokumentaciju o ispitivanju materijala, instalacija i konstrukcija, obra~unsku dokumentaciju i dr.); vr{i obra~un izvr{enih radova i izra|uje mjese~ne i kona~ne situacije za naplatu radova; vodi evidenciju o radu radnika i vr{i obra~un zarada; vodi evidenciju i dostavlja izvje{taje o utro{ku materijala; ovjerava utro{ak ~asova i/ili u~inak gra|evinskih ma{ina i transportnih sredstava; priprema dokumentaciju za naknadne i nepredvi|ene radove i u~estvuje u izradi kalkulacija i predra~una ovih radova; ovjerava gra|evinske dnevnike, gra|evinske knjige, utro{ke materijala i situacije podizvo|a~ima; izra|uje informacije i izvje{taje o radu i rezultatima na gradili{tu i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; priprema podatke za izradu projekata izvedenog stanja; priprema dokumentaciju za tehni~ki pregled, primopredaju i kona~an obra~un izvedenih radova; prisustvuje radu komisije za tehni~ki pregled i daje joj potrebna tuma~enja i obja{njenja; organizuje i otklanja nedostatke po zapisniku komisije za tehni~ki pregled; u~estvuje u radu komisije za primopredaju i kona~an obra~un radova; organizuje uklanjanje pripremnih radova nakon zavr{etka objekta; sara|uje sa svim funkcijama i slu`bama u preduze}u; sara|uje sa svim subjektima u okruènju u okviru svojih prava i du`nosti. U okviru gradili{ta moè se organizovati pogon za proizvodnju materijala kao posebna organizaciona jedinica ili kao dio centralnog pogona. Na gradili{tu treba da postoje djelovi centralnog pogona za mehanizaciju i transport i smje{taj sa ishranom, koji su disciplinski podre|eni gradili{tu. Pogon mehanizacije i transporta ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 65): odsjek za operativu, mehanizacija, transport, remont.
186
POGON ZA MEHANIZACIJU I TRANSPORT
ODSJEK ZA OPERATIVU
MEHANIZACIJA
TRANSPORT
REMONT
BAZA
GRADILI[ TA
BAZA
GRADILI[ TA
RADIONICA
SKLAD. REZ. DJELOVA
Slika 65. Organizaciona {ema pogona mehanizacije i transporta
Pogon mehanizacije i transporta u principu se locira u sjedi{tu preduze}a, a ima isturene jedinice na gradili{tima. Pogon mehanizacije i transporta, preko svojih organizacionih jedinica, izvr{ava sljede}e zadatke: u~estvuje u izradi planova nabavke mehanizacije i transportnih sredstava; u~estvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije gra|enja, tehno-ekonomskih elaborata i mjese~nih operativnih planova; pravi planove velikih, srednjih, teku}ih i profilakti~kih opravki mehanizacije i transportnih sredstava; u~estvuje u zaklju~ivanju ugovora za iznajmljenu mehanizaciju i transportna sredstva; vr{i raspored mehanizacije i transportnih sredstava u skladu sa projektima organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nim operativnim planovima; stara se o pravilnom odràvanju i kori{}enju mehanizacije i transportnih sredstava; organizuje rad mehanizacije, transporta i remonta; stara se o pogonskoj spremnosti ma{ina i transportnih sredstava; organizuje i sprovodi higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu; vr{i zaduìvanje i razduìvanje radnika sa ma{inama i vozilima; stara se o za{titi ìvotne sredine; stara se o blagovremenom snadbijevanju sa gorivom, mazivom, gumama i rezervnim djelovima; vodi evidenciju o u~incima ma{ina i vozila po korisnicima i daje podatke o zaduènju korisnika; vodi evidenciju o karakteristikama ma{ina i vozila, o njihovom radu i utro{cima goriva, maziva, guma i rezervnih djelova; vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; vr{i obra~un zarada radnika; vr{i analizu uposlenosti i iskori{}enosti ma{ina i vozila; izra|uje izvje{taje i informacije o radu i rezultatima pogona; instalira ma{ine na objekte; izvr{ava sve radove primjenom mehanizacije; vr{i transport materijala, opreme i ljudi; vr{i profilakti~ne preglede, male i srednje opravke ma{ina i vozila; stara se o velikim opravkama ma{ina i vozila koje se vr{e kod specijalizovanih preduze}a; skladi{ti rezervne djelove, gume, gorivo i mazivo; obavlja i sve druge poslove koji su u vezi sa mehanizacijom, transportom i remontom; sara|uje sa svim subjektima u okruènju u okviru svojih prava i du`nosti; sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 66): odsjek za operativu, laboratoriju,
187
proizvodnju (kamena, agregata, oplate, armature, betona, asfalta i dr.).
VEZA SA SLU@ BOM OPERATIVE (VEZA SA GRADILI[ TIMA) POGON ZA PROIZVODNJU MATERIJALA I POLUPROIZVODA
LABORATORIJA
ODSJEK ZA OPERATIVU
PROIZVODNJA KAMENA I AGREGATA
PROIZVODNJA ARMATURE
PROIZVODNJA BETONA I ELEMENATA
PROIZVODNJA OPLATE
PROIZVODNJA ASFALTA
Slika 66. Organizaciona {ema pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda
U preduze}u se moè organizovati jedan ili vi{e pogona, {to zavisi od veli~ine preduze}a, vrste proizvoda i teritorijalne razu|enosti. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda moè biti organizovan kao centralni sa jedinicama na gradili{tima, ili u okviru pojedinih gradili{ta, ako za to postoji potreba mogu}nosti. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda putem svojih organizacionih jedinica izvr{ava sljede}e zadatke: u~estvuje u izradi planova razvoja pogona; u~estvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije gra|enja, tehno-ekonomskih elaborata i mjese~nih operativnih planova; izra|uje planove proizvodnje pogona; proizvodi agregat za beton i asfalt, beton, betonsku galanteriju, betonske elemente, armaturu, asfalt i drugo, zavisno od proizvodnog programa; isporu~uje korisnicima materijal i poluproizvode; organizuje i sprovodi higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu; stara se o za{titi ìvotne sredine; vr{i kontrolu materijala i poluproizvoda i o tome obezbje|uje i izdaje odgovaraju}e certifikate; pravi planove odràvanja i remonta pojedinih djelova pogona; organizuje i ostvaruje koordinaciju rada u organizacionim jedinicama pogona; stara se o pogonskoj spremnosti svih postrojenja u pogonu i o blagovremenoj proizvodnji planiranih koli~ina; stara se o pravilnom kori{}enju ma{ina, opreme i objekata; stara se o blagovremenom snadbijevanju svih jedinica pogona materijalom, gorivom, energijom i mazivom; vodi evidenciju i dostavlja izvje{taje o radu pojedinih postrojenja i ma{ina, utro{cima materijala, energije, goriva, maziva, rezervnih djelova i dr; vodi evidenciju o proizvodnji; vodi evidenciju o izdatom materijalu i poluproizvodima i daje podatke o zaduènju korisnika; vodi evidenciju o radu radnika i vr{i obra~un zarada; vr{i analizu o uposlenosti i kori{}enju kapaciteta; vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; izra|uje informacije i izvje{taje o radu i rezultatima rada pogona i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; obavlja i sve druge poslove koji su u vezi sa proizvodnjom materijala i poluproizvoda; sara|uje sa svim subjektima u okruènju u okviru svojih prava i du`nosti;
188
sara|uje sa svim organizacionim jedinicama. Pogon za zavr{ne radove ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 67): odsjek za pripremu zavr{ni radovi
POGON ZA ZAVR[ NE RADOVE
ODSJEK ZA OPERATIVU
PODOPOLAGA^ KI RADOVI
MOLERSKO-FARBAR SKI RADOVI
PARKETARSKI RADOVI
KERAMI^ ARSKI RADOVI
Slika 67. Organizaciona {ema pogona za zavr{ne radove
Pogon za zavr{ne radove u principu se organizuje u sjedi{tu preduze}a, a ima isturene jedinice na gradili{tima. Moè se organizovati jedan pogon za sve vrste radova, ili vi{e pogona za pojedine radove, {to zavisi od zadataka koje ostvaruje. Pogon za zavr{ne radove, putem svojih organizacionih jedinica, izvr{ava sljede}e zadatke: u~estvuje u izradi planova razvoja pogona; u~estvuje u izradi i inovaciji projekata organizacije i tehnologije gra|enja, tehno-ekonomskih elaborata i mjese~nih operativnih planova; izra|uje planove rada pogona; organizuje izvr{avanje i izvr{ava zanatske radove (kerami~arske, parketarske, teracerske, molersko-farbarske, podopolaga~ke i sl.); organizuje i ostvaruje koordinaciju rada u organizacionim jedinicama pogona; stara se o pravilnom kori{}enju opreme za rad; stara se o blagovremenom snadbijevanju materijalom i poluproizvodima; organizuje i stara se o ispitivanju materijala; prima, skladi{ti i ~uva materijal i poluproizvode koji su potrebni za izvr{avanje radova; vr{i kontrolu kvaliteta izvr{enja radova; stara se da se radovi izvr{avaju u planiranim rokovima i preduzima mjere da se eventualna zaka{njenja elimini{u; organizuje i sprovodi higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu; stara se o za{titi ìvotne sredine; stara se o primjeni svih standarda i normativa pri izvr{avanju radova; brine se o racionalnom kori{}enju materijala i poluproizvoda; vodi svu propisanu dokumentaciju za svoje radove (gra|evinski dnevnik, gra|evinsku knjigu, dokumentaciju o ispitivanju materijala, obra~unsku dokumentaciju i dr.); vr{i obra~un izvr{enih radova i izra|uje mjese~ne i okon~ane situacije; vodi evidenciju o radu radnika i vr{i obra~un zarada; vodi evidenciju i dostavlja izvje{taje o utro{ku materijala; priprema dokumentaciju za naknadne i nepredvi|ene radove i u~estvuje u izradi kalkulacija i predra~una ovih radova; vodi cjelokupnu dokumentaciju pogona; izra|uje informacije i izvje{taje o radu i rezultatima rada pogona i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; prisustvuje radu komisije za tehni~ki pregled i daje joj potrebna tuma~enja i obja{njenja; u~estvuje u radu komisije za primopredaju i kona~an obra~un radova; vr{i oklanjanje nedostataka po zapisniku komisije za tehni~ki pregled, primopredaju i kona~an obra~un radova; sara|uje sa svim subjektima u okruènju u okviru svojih prava i du`nosti;
189
sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u.
11.2.3 Organizaciona {ema i zadaci sektora marketinga

Sektor marketinga ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 68): slu`ba nabavke i prodaje, centralno skladi{te, slu`ba materijalnog knjigovodstva.
VEZA SA UPRAVOM PREDUZE] A VEZA SA OKRU@ ENJEM
SEKTOR MARKETINGA
SLU@ BA NABAVKE I PRODAJE
CENTRALNO SKLADI[ TE
SLU@ BA MAT. KNJIGOVODSTVA
Slika 68. Organizaciona {ema sektora marketinga
Slu`ba nabavke i prodaje izvr{ava sljede}e zadatke: vr{i istraìvanje trì{ta nabavke gra|evinskog materijala i opreme i trì{ta prodaje sopstvene proizvodnje; u~estvuje u izradi projekata organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nih operativnih planova; izra|uje planove nabavke i prodaje; organizuje i sprovodi reklamu i propagandu za prodaju materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; u~estvuje u izradi planova sopstvene proizvodnje materijala i poluproizvoda; u~estvuje u formiranju cijena materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; priprema ugovore o nabavci opreme, materijala i poluproizvoda; priprema ugovore o prodaji materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje; stara se da se nabavka i doprema materijala i opreme vr{i u skladu sa dinamikom potreba; prati stanje zaliha i stara se da se iste odràvaju na optimalnom nivou; obezbje|uje ateste o nabavljenom materijalu i poluproizvodima i garancije za opremu; obezbje|uje servisiranje opreme u garantnom roku; vr{i nabavku rezervnih djelova; vr{i nabavku hrane za restorane u preduze}u; vr{i nabavku goriva i maziva; vr{i nabavku kancelarijske opreme i materijala; vr{i nabavku HTZ opreme; ovjerava ra~une za nabavljeni materijal, opremu i poluproizvode; ispostavlja ra~une za prodati materijal, poluproizvode i sitne usluge; vr{i prodaju rashodovanih osnovnih sredstava i inventara; vodi svu potrebnu dokumentaciju oko nabavke i prodaje; izra|uje informacije i izvje{taje i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; sara|uje sa svim subjektima u okruènju u okviru svojih prava i du`nosti; sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u. Centralno skladi{te izvr{ava sljede}e zadatke: preuzima materijal i opremu; izra|uje sve reklamacije na kvalitet i koli~ine materijala;
190
skladi{ti materijal u skladu sa tehni~kim i ostalim propisima; vr{i izdavanje i distribuciju materijala i opreme; stara se da se materijal ne uni{tava i rasipa; organizuje ~uvanje materijala i opreme od otu|enja; vodi evidenciju o ulazu i izlazu materijala i opreme; vr{i zaduìvanje sa materijalom i opremom; vodi vise}u kartoteku o materijalu; vodi cjelokupnu evidenciju o prijemu, skladi{tenju i izdavanju materijala; sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u. Slu`ba materijalnog knjigovodstva izvr{ava sljede}e zadatke: vodi knjigovodstvo materijala, goriva i maziva; vodi knjigovodstvo osnovnih sredstava (objekti, ma{ine, vozila, postrojenja i dr.); vodi knjigovodstvo inventara, alata i rezervnih djelova; vodi knjigovodstvo kancelarijskog materijala; vr{i usagla{avanje materijalnog i finansijskog knjigovodstva; organizuje godi{nje popise imovine preduze}a; izra|uje izvje{taje o nabavci, utro{ku i zalihama materijala; vr{i upore|ivanje stanja materijala sa centralnim skladi{tem; vr{i i sve druge poslove koji se ti~u materijalnog knjigovodstva; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u.
11.2.4 Organizaciona {ema i zadaci finansijskog sektora

Finansijski sektor ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 69): slu`ba plana i analize slu`ba obra~una i isplata slu`ba finansijskog knjigovodstva
FINANSIJSKI SEKTOR
SLU@ BA PLANA I ANALIZA
SLU@ BA OBRA^ UNA I ISPLATA
SLU@ BA FIN. KNJIGOVODSTVA
Slika 69. Organizaciona {ema finansijskog sektora
Slu`ba plana i analize izvr{ava sljede}e zadatke: izra|uje dugogodi{nje i godi{nje proizvodno-finansijske planove; analizira dugogodi{nje i godi{nje proizvodno-finansijske planove; izra|uje izvje{taje i analize o poslovanju preduze}a i organizacionih jedinica; u~estvuje u izradi tehno-ekonomskih elaborata; vr{i analizu iskori{}enosti postrojenja, ma{ina i vozila i daje predloge za njihovo racionalnije kori{}enje; vr{i upore|ivanje normiranih i ostvarenih koli~ina materijala, radne snage i mehanizacije po jedinici proizvodnje i predlaè mjere za njihovo uskla|ivanje; u~estvuje u izradi elaborata za nova investiciona ulaganja;
191
vr{i analizu gubitaka vremena, materijala, energije i mehanizacije i daje predloge za njihovo svo|enje u normalne granice; prati primjenu propisa o planiranju, analizama i statisti~kim podacima; izra|uje sve statisti~ke izvje{taje i dostavlja ih nadle`nim organima; predlaè mjere za unapre|enje poslovanja; izra|uje sve izvje{taje i informacije za organe preduze}a; sara|uje sa okruènjem u okviru svojih prava i obaveza; sara|uje sa svim organizacionim jedinicama u preduze}u. Slu`ba obra~una i isplata izvr{ava sljede}e zadatke: vr{i obra~un plata i drugih primanja zaposlenih; vr{i obra~un zakupnina i kirija; vr{i obra~un kamata za neblagovremene isplate od strane investitora i kupaca; vr{i obra~un osiguranja, amortizacije, poreza, doprinosa, ~lanarina i drugih obaveza preduze}a; vr{i obra~un putnih tro{kova; vr{i likvidaciju svih ra~una; osigurava nov~ana sredstva; vr{i isplate dobavlja~ima; vr{i isplate premija osiguranja, poreza, doprinosa, ~lanarina i drugih obaveza preduze}a; vr{i isplate plata i drugih primanja zaposlenih; vr{i isplatu putnih tro{kova; vodi cjelokupnu dokumentaciju o obra~unima i isplatama u skladu za zakonskim propisima i aktima preduze}a; izvr{ava i sve druge zadatke u vezi sa obra~unima i isplatama; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje potrebne podatke za popunu baze podataka; sara|uje sa okruènjem u domenu svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduze}u. Slu`ba finansijskog knjigovodstva izvr{ava sljede}e zadatke: vodi cjelokupno finansijsko knjigovodstvo; vodi evidenciju o prihodima po njihovim izvorima; vodi evidenciju o rashodima po nosiocima tro{kova; stara se o naplati potraìvanja po svim osnovama; vodi evidenciju o kreditima, njihovoj realizaciji i povra}aju; vodi evidenciju o avansima i njihovom vra}anju; vodi evidenciju kupaca i dobavlja~a; usagla{ava finansijsko sa materijalnim knjigovodstvom i knjigovodstvom investitora, kupaca i dobavlja~a; usagla{ava finansijsko knjigovodstvo sa evidencijom obra~una i isplata; vr{i kontrolu ulaznih i izlaznih finansijskih dokumenata; sastavlja periodi~ne obra~une i zavr{ne ra~une; stara se o primjeni zakonskih propisa i akata preduze}a; izvr{ava sve druge poslove iz domena finansijskog knjigovodstva; vodi cjelokupnu dokumentaciju slu`be finansijskog knjigovodstva; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka; sara|uje sa okruènjem u domenu svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduze}u.
11.2.5 Organizaciona {ema i zadaci sektora pravnih, kadrovskih i op{tih poslova

Sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova ima sljede}u organizacionu strukturu (Slika 70): slu`ba pravnih i kadrovskih poslova,
192
slu`ba op{tih poslova, slu`ba smje{taja i ishrane.
SEKTOR PRAVNIH, KADROVSKIH I OP[ TIH POSLOVA
SLU@ PRAVNIH I BA KADROVSKIH POSLOVA
SLU@ BA OP[ TIH POSLOVA
SLU@ BA SMJE[ TAJA I ISHRANE
ODSJEK PRAVNIH POSLOVA
ODSJEK KADROVSKIH POSLOVA
SMJE[ TAJ
ISHRANA
Slika 70. Organizaciona {ema sektora pravnih, kadrovskih i op{tih poslova
Slu`ba pravnih i kadrovskih poslova ima sljede}u organizacionu strukturu: odsjek pravnih poslova, odsjek kadrovskih poslova. Odsjek pravnih poslova izvr{ava sljede}e zadatke: izvr{ava sve pravne poslove; izra|uje sve ugovore u saradnji sa ostalim sektorima i slu`bama; zastupa preduze}e pred sudovima i drugim organima u skladu sa dobijenim ovla{}enjem; izra|uje sva op{ta akta preduze}a; vodi stru~ne poslove u vezi sa disciplinskim postupkom i postupkom za materijalnu odgovornost radnika; priprema rje{enja po prigovorima radnika; vr{i saslu{avanje i donosi rje{enja u postupku nadoknade {tete; utuùje sva dospjela potraìvanja u skladu sa dokumentacijom finansijskog sektora; obavlja sve pravne i administrativne poslove za organe preduze}a; stara se o zakonitosti rada u preduze}u; daje pravna tuma~enja organizacionim jedinicama preduze}a; prati propise koji su od zna~aja za rad preduze}a i o njima obavje{tava organizacione jedinice; vodi poslove oko registracije i preregistracije preduze}a, stara se oko uknjiàvanja imovine preduze}a u zemlji{ne knjige, katastar i sl; priprema ugovore o osiguranju ugovora, imovine i lica; vodi cjelokupnu dokumentaciju odsjeka; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka; izvr{ava i sve druge zadatke iz domena pravnih poslova; sara|uje sa okruènjem u okviru svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduze}u. Odsjek kadrovskih poslova izvr{ava sljede}e zadatke: izra|uje planove {kolovanja, usavr{avanja i obezbje|ivanja kadrova i radne snage; priprema rje{enja i ugovore o dodjeli stipendija, kredita i pla}anja {kolarina; stara se o obezbje|ivanju kadrova i radne snage u skladu sa potrebama organizacionih jedinica i dinamikom angaòvanja; stara se o {kolovanju i stru~nom usavr{avanju kadrova i radne snage;
193
radi sve poslove oko zasnivanja i prestanka radnih odnosa; vodi evidenciju i dokumentaciju o radnim odnosima; podnosi prijave za zdravstveno i penziono osiguranje; priprema rje{enja o platama, godi{njim odmorima, drugim odsustvovanjima i sl; stara se o stvaranju {to boljih uslova ìvota i rada zaposlenih (zdravstvena za{tita, higijena, HTZ mjere, sport i rekreacija, kori{}enje odmarali{ta, pomo} u posebnim situacijama i sl); stara se o pravovremenom i objektivnom informisanju zaposlenih; sara|uje sa sindikatom zaposlenih; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje sve potrebne podatke za popunu baze podataka; izvr{ava i sve druge zadatke iz domena kadrovskih poslova i radnih odnosa; sara|uje sa okruènjem u okviru svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduze}u. Slu`ba op{tih poslova izvr{ava sljede}e zadatke: obavlja sve administrativne poslove; vr{i prijem i raspodjelu po{te; stara se o ~uvanju i za{titi imovine preduze}a; vr{i prekucavanje svih materijala; vr{i kopiranje i umnoàvanje materijala; stara se o primjeni higijnsko-tehni~kih mjera za{tite u preduze}u; vodi djelovodni protokol; organizuje i vr{i ~i{}enje prostorija; stara se o zagrijavanju prostorija; stara se o odràvanju prostorija; pruà telefonske usluge; stara se o radu i redu u kabinetima ~lanova odbora direktora i izvr{nog direktora; stara se o odràvanju i pravilnom kori{}enju prevoznih sredstava; vodi evidenciju o radu i ~uva dokumentaciju; stara se o pravilnom kori{}enju pe~ata i {tambilja preduze}a; stara se o posluìvanju gostiju u upravi preduze}a; izvr{ava sve kurirske poslove; izvr{ava i druge zadatke iz domena op{tih poslova; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama u preduze}u. Slu`ba smje{taja i ishrane ima sljede}u organizacionu strukturu: smje{taj ishranu Smje{taj izvr{ava sljede}e zadatke: pravi planove smje{taja; pravi planove nabavke opreme, inventara i posteljine; organizuje smje{taj radnika samaca na pojedinim gradili{tima; organizuje pranje i peglanje posteljine; organizuje i vr{i ~i{}enje i odràvanje stambenih i pomo}nih prostorija; vr{i skladi{tenje i ~uvanje posteljine i inventara; vr{i zaduìvanje i razduìvanje inventara i posteljine; stara se o obezbje|ivanju i u~estvuje u zaklju~ivanju ugovora za smje{taj radnika na gradili{tima gdje preduze}e nema svoje smje{tajne jedinice; stara se o zagrijavanju i osvjetljenju prostorija; sara|uje sa sanitarnom inspekcijom; obezbje|uje disciplinu i red u stambenim prostorijama; stara se o zdravstvenoj za{titi stanara; zalaè se za stvaranje uslova za aktivni odmor radnika; organizuje prevoz radnika do radnog mjesta;
194
vodi evidenciju o inventaru i opremi i stara se o pravilnom kori{}enju iste; organizuje ~uvanje i za{titu imovine; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje sve potrebne podatke radi popune baze podataka; izvr{ava i sve druge zadatke koji se ti~u smje{taja radnika; sara|uje sa okruènjem u okviru svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama preduze}a, a naro~ito sa gradili{tem i pogonom. Ishrana izvr{ava sljede}e zadatke: pravi planove ishrane; pravi planove nabavke opreme, inventara i hrane; organizuje ishranu radnika samaca; organizuje topli obrok za sve zaposlene; daje narud`be za nabavku hrane u pojedinim vremenskim peiodima; izra|uje mjese~ne jelovnike ishrane i usagla{ava ih sa abonentima; vr{i pripremanje, raspodjelu i distribuciju hrane; odràva higijenu u kuhinji, restoranu i pomo}nim prostorijama; stara se o zagrijavanju i osvetljavanju prostorija; stara se da zaposleni blagovremeno izvr{e sanitarni pregled; sara|uje sa sanitarnom inspekcijom; stara se da se inventar pravilno koristi; stara se o normativnom i racionalnom kori{}enju hrane; vodi evidenciju o prijemu, utro{ku i zalihama hrane; drì magacin hrane; organizuje ~uvanje i za{titu imovine; obezbje|uje disciplinu i red u restoranu i kuhinji; stvara uslove za odràvanje higijene zaposlenih i korisnika usluga; obavlja i sve druge poslove u vezi sa ishranom radnika i toplim obrokom zaposlenih; izra|uje sve izvje{taje i informacije i daje sve potrebne podatke radi popune baze podataka; sara|uje sa okruènjem u okviru svojih prava i obaveza; sara|uje sa ostalim organizacionim jedinicama preduze}a, a naro~ito sa gradili{tem i pogonom. Konkretna organizaciona rje{enja za upravu preduze}a, za pojedine sektore, slu`be, odsjeke, gradili{ta, radili{ta i pogone defini{u se pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta u preduze}u, pri ~emu se koriste sve ovdje date ili modificirane organizacione {eme. To se posebno odnosi na organizaciju gradili{ta, radili{ta, objekata, pogona, njihovih isturenih jedinica i smje{taja i ishrane. Naime u pravilniku treba navesti sve objekte, sva radili{ta i gradili{ta i njihove lokacije od ~ega }e u mnogome zavisiti konkretna organizaciona {ema gradili{ta. Od broja, lokacije i veli~ine objekata zavisi}e organizacija gradili{ta, {to zna~i da }e svako gradili{te imati svoju organizacionu {emu. U budu}e, obzirom na promjenu, tokom vremena, broja objekata i njihovih lokacija organizacione {eme gradili{ta, radili{ta i pogona treba definisati kroz godi{nje projekte organizacije preduze}a. Isto tako jedinice mehanizacije i transporta, pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda i jedinice smje{taja i ishrane radnika zavisi}e od broja, lokacije i organizacije gradili{ta pa i organizaciju ovih jedinica treba definisati kroz godi{nje projekte ogranizacije preduze}a. Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta treba predvidjeti obaveze iz prethodna dva stava.
11.3 Funkcionisanje organizacije

Funkcionisanje organizacije predstavlja veoma va`nu komponentu organizacionog modela. Funkcionisanjem se mora posti}i skladnost u djelovanju i izvr{avanju svih zadataka koji su usmjereni ka uspje{nom izvr{avanju radova na gra|evinskom objektu i proizvodnji materijala i poluproizvoda. Pri tome polazi se od ~injenice da je organizacija "ìva" i da se mora stalno razvijati, usavr{avati i prilago|avati objektivnim uslovima u kojima
195
mora da funkcioni{e. Zbog toga se uspje{nost organizacije cijeni kroz njeno funkcionisanje i sposobnost da ovlada svim faktorima koji se suprostavljaju izvr{avanju programiranih zadataka. To podrazumijeva da: sve organizacione jedinice, i pojedinci u njima, stru~no, racionalno i u planiranom vremenu izvr{avaju sve zadatke iz djelokruga svog rada. izvr{avanje svojih zadataka usaglase sa metodama i dinamikom izvr{avanja zadataka u drugim organizacionim jedinicama, ako su me|usobno uslovljeni. organizacija mora biti elasti~na, {to zna~i da se u toku funkcionisanja moè prilagoditi sopstvenim zahtjevima i zahtjevima okruènja. organizacija mora biti plasti~na, {to zna~i da se, pod odre|enim uslovima, moè adaptirati u novi oblik organizovanja, a da se pri tome ne naru{e osnovne koncepcije organizacije. organizacija mora biti dinami~na, {to zna~i da je prilagodljiva svim objektivnim uslovima u toku funkcionisanja. organizacija mora biti stabilna, {to zna~i da je sposobna da se odupre svim uticajima, pojavama i zahtjevima za dezorganizaciju koja bi {tetno djelovala na funkcionisanje organizacije. se racionalno i znala~ki koristi ljudski rad, materijalna sredstva i savremene metode planiranja i organizovanja, uz adekvatnu primjenu svih potrebnih organizacionih sredstava. Sve ove pretpostavke mogu biti zadovoljene, tj. organizacija moè efikasno funkcionisati, samo pod uslovom da se jasno razgrani~e nadle`nosti i odgovornosti na svim nivoima i u svako vrijeme. Posebno je va`no da se ova razgrani~enja jasno defini{u izme|u upravljanja, rukovo|enja i izvr{avanja. Funkcionisanje organizacije zavisi od velikog broja faktora. Osnovni faktor je ~ovjek, kao subjekt, od koga polaze sve ideje, mjere i postupci za ostvarivanje cilja. Isto tako i svi ostali faktori, uklju~uju}i i "vi{u silu" u mnogome zavise od ~ovjeka. Zato je, ako èlimo uspje{no funkcionisanje organizacije, potrebno izboru kadrova i njihovom raspore|ivanju na pojedina radna mjesta posvetiti posebnu pa`nju. Proces funkcionisanja organizacije podrazumijeva aktivnosti koje prate tok pojedinih procesa i dejstva jednih na druge, a uz to odre|uje pona{anje i na~in djelovanja elemenata strukture organizacionog modela, u cilju skladnog izvr{avanja zadataka. Te aktivnosti je najcjelishodnije, po odre|enoj srodnosti, kao {to smo ranije kazali, objediniti u grupe, tj. funkcionalne komponente: upravljanje, rukovo|enje i izvr{avanje (Slika 49). Regulacija funkcionisanja ostvaruje se organizacionom i operativnom regulacijom. Organizacionu regulaciju ostvaruje komponenta upravljanja utvr|ivanjem modela, ciljeva, na~ina i sredstava kojima treba da se obezbijedi kontinuitet funkcionisanja. Operativno regulisanje ostvaruje komponenta rukovo|enja tokom cijelog procesa funkcionisanja organizacionih jedinica s ciljem odràvanja njihovih devijacija u dopu{tenim granicama. Otuda potreba da svaku sljede}u komponentu reguli{e prethodna koja je na vi{em hijerarhijskom nivou. Pri tome je prethodna povezana sa narednom sa povratnom spregom, koja omogu}ava slanje informacija, ~ime se ostvaruje skladno funkcionisanje i regulisanje organizacije. Svaka komponenta ima svoju koncepciju funkcionisanja koja mora biti u skladu sa koncepcijom funkcionisanja okruènja i dodirnih komponenti. Zna~i, koncepcija funkcionisanja zavisi od zahtjeva okruènja, unutra{njih zahtjeva, nau~nih i prakti~nih saznanja. Spoljne zahtjeve za svaku narednu komponentu predstavljaju zahtjevi prethodne komponente. Upravljanje i regulisanje funkcionisanja sistema je nemogu}e bez posjedovanja kvalitetnih i pravovremenih informacija. Predloènim organizacionim modelom predvi|eno je da se ra~unski centar, koji je lociran u slu`bi pripreme tehni~kog sektora, bavi prikupljanjem, obradom, selekcijom, preno{enjem i ~uvanjem informacija. Sve funkcionalne komponente moraju raspolagati sa informacijama i biti izvor odgovaraju}ih informacija za hijerarhijski vi{u komponentu. To omogu}ava dono{enje optimalnih odluka i intervenisanje u cilju eliminisanja eventualnih poreme}aja. Da bi sluìle cilju informacije moraju biti pravovremene, efikasne, pouzdane, potpune, precizne, jednozna~ne, razumljive i ekonomi~ne.
196
11.3.1 Upravljanje preduze}em

Upravljanje je hijerarhijski najvi{a funkcionalna komponenta. Pod upravljanjem se, u konkretnom slu~aju, podrazumijeva skup odre|enih aktivnosti koje obezbje|uju uspje{no funkcionisanje svih djelova preduze}a, sa ciljem da se preuzeti poslovi izvr{avaju kvalitetno, na vrijeme i ekonomi~no. To pretpostavlja dono{enje op{tih akata preduze}a, utvr|ivanje poslovne politike, analizu poslovanja i preduzimanje trenutnih ili trajnih mjera za pobolj{anje poslovanja, utvr|ivanje op{tih ili pojedini~nih ciljeva, kontrola poslovanja, dono{enje mjera za rast i razvoj preduze}a i sl. Preduze}em upravljaju predstavnici vlasnika, srazmjerno udjelu u akcijama, osim za akcije ili udjela bez prava upravljanja, kao i u drugim slu~ajevima propisanim zakonima. Organi preduze}a (Slika 62) su: Skup{tina akcionara Odbor direktora, kao organ upravljanja i rukovo|enja Izvr{ni direktor, kao organ poslovo|enja Sekretar dru{tva. Dru{tvo moè odrediti da isto lice bude i izvr{ni direktor i sekretar dru{tva. Djelokrug rada Skup{tine, Odbora direktora, Izvr{nog direktora i sekretara dru{tva reguli{e se Statutom dru{tva u skladu sa Zakonom o privrednim dru{tvima i drugim propisima. Odbor direktora je kolektivno tijelo kojim rukovodi predsjednik, a mora imati najmanje tri ~lana. Akcionarska dru{tva- preduze}a su obavezna da izaberu ovla{}enog nezavisnog revizora dru{tva.
11.3.2 Rukovo|enje preduze}em

Rukovo|enje je komponenta funkcionisanja kojom se obezbje|uje jedinstvo akcija na ostvarivanju odluka skup{tine akcionara radi postizanja utvr|enog cilja. To je u stvari proces kojim se: uposleni upoznaju sa ciljevima, poslovnom politikom i planovima preduze}a i vode u izvr{avanju zadataka; vr{i raspore|ivanje poslova na pojedine izvr{ioce; vr{i izbor metoda i na~ina izvr{avanja zadataka; utvr|uju i realizuju standardi u organizaciji; obezbje|uje kvalitetno, blagovremeno i ekonomi~no izvr{avanje programiranih zadataka; ostvaruje koordinacija, kojom se de{avanja u pojedinim situacijama dovode u harmoni~ne odnose; primaju, usvajaju ili odbijaju sugestije neposrednih izvr{ioca; obezbje|uje sprovo|enje propisa, standarda i normativa vaè}ih u gra|evinarstvu; prati izvr{avanje zadataka; onemogu}avaju konflikti, a u slu~aju njihovog pojavljivanja rje{avaju; otkrivaju problemi i iznalaze na~ini za njihovo rje{avanje; daju instrukcije i usmjeravaju aktivnosti; vr{i uvid, pra}enje, evidencija i analiza doga|aja; vr{i motivacija i stimulacija zaposlenih; ocjenjuje rad neposrednih izvr{ioca; obezbje|uju ìvotni i radni uslovi zaposlenih; ostvaruje saradnja sa okruènjem. Rukovo|enjem se ostvaruje spona izme|u upravljanja i izvr{avanja, {to pretpostavlja da rukovo|enje mora biti operativno regulisano. Ovo podrazumijeva postojanje organizacione regulacije, tj. koncepcije funkcionisanja. Koncepciju funkcionisanja, koja mora biti zasnovana na odgovaraju}im ~injenicama i pretpostavkama, utvr|uje komponenta upravljanja u formi statuta, pravilnika o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta, pravilnika o vo|enju dokumentacije, drugih op{tih akata i dono{enjem odgovaraju}ih odluka. Rukovo|enje obuhvata sve algoritme po kojma se vr{i priprema za akcije rukovo|enja, neposrednog izvr{avanja zadataka i kontrolu.
197
Akcija rukovo|enja podrazumijeva preno{enje odluka i rje{enja na neposredne izvr{ioce i staranje da se ta rje{enja doslovno i znala~ki primijene. To pretpostavlja da rukovo|enje ostvaruje stalnu komunikaciju i koordinaciju. U ostvarivanju uloge rukovo|enja veoma je va`na pravilna i adekvatna raspodjela zaduènja, ovla{}enja i odgovornosti na pojedinim hijerarhijskim nivoima. Sva ova tri elementa moraju biti u srazmjeri za sve nivoe, {to }e omogu}iti uspje{no funkcionisanje organizacije. Rukovo|enje i vo|enje poslovanja preduze}a povjereno je Izvr{nom direktoru preduze}a. On zastupa preduze}e, stara se i odgovara za zakonitost rada preduze}a i obavlja sve druge poslove utvr|ene zakonima, statutom i ostalim op{tim aktima preduze}a. Zadaci, obaveze, prava i odgovornosti Izvr{nog direktora bliè se reguli{u Statutom. U rukovo|enju i vo|enju poslova u preduze}u Izvr{nom direktoru pomaù direktori pojedinih sektora. Izvr{ni direktor i direktori sektora ~ine rukovode}i tim. Izvr{ni direktor i direktori sektora imaju veoma va`ne zadatke i u predlaganju mjera i odluka Skup{tini i Odboru direktora, {to zna~i da na odre|en na~in uti~u na njihov rad. Isto tako, du`ni su da na svim nivoima i u svim postupcima rukovo|enja obezbijede kontrolu izvr{avanja planiranih i programiranih zadataka, {to je preduslov za iznalaènje na~ina i metoda da se onemogu}e gre{ke i da se eventualna odstupanja koriguju. Tehni~kim sektorom rukovodi tehni~ki direktor. On je odgovoran za pripremu i realizaciju cjelokupne proizvodnje na gradili{tima i u pogonima. Njemu u radu pomaù, i odgovorni su u djelokrugu svog rada, glavni inènjer pripreme i glavni inènjer operative. Glavnom inènjeru pripreme u radu pomaù {efovi odsjeka, a glavnom inènjeru operative rukovodioci gra|enja i pogona. Rukovodioci gra|enja i pogona, svaki u svom domenu rada, odgovorni su za izvr{avanje zadataka u skladu sa projektima, planovima i programima. Rukovodiocima gra|enja u radu pomaù rukovodioci radili{ta a ovim rukovodioci objekata, a rukovodiocima pogona, {efovi pojedinih djelova pogona. Glavni inènjer pripreme zamjenjuje tehni~kog direktora u slu~aju njegove odsutnosti. Sektorom marketinga rukovodi direktor sektora, koji je odgovoran za nabavku, prodaju, centralno skladi{te i materijalno knjigovodstvo. Njemu u radu pomaù rukovodioci slu`bi i centralnog skladi{ta. Finansijskim sektorom rukovodi direktor sektora, koji odgovara za planove, analize, obra~une, isplate i finansijsko knjigovodstvo. Njemu u radu pomaù rukovodioci slu`bi. Sektorom pravnih, kadrovskih i op{tih poslova rukovodi direktor sektora, koji odgovara za pravne, kadrovske, op{te i poslove smje{taja i ishrane. Njemu u radu pomaù rukovodioci slu`bi a ovima {efovi odsjeka. Zadaci, obaveze, prava i odgovornosti tehni~kog direktora, glavnih inènjera, direktora sektora, rukovodioca gra|enja, pogona, radili{ta i objekata i {efova slu`bi bliè se reguli{u Pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta. Stru~na i radna (tehno-ekonomska) savjetovanja kao jedna od metoda rukovo|enja treba da je stalna praksa u procesu rukovo|enja. Po pravilu ih, na nivou sektora, gradili{ta i pogona, treba odràvati jedanput nedeljno, a na nivou preduze}a jedanput mjese~no. Na savjetovanjima treba da se analizira poslovanje, kako za navedeni tako i kumulativno za odre|eni period (npr. od po~etka mjeseca, godine ili gra|enja nekog objekta). Nedeljna savjetovanja moraju biti operativna, konkretna i usmjerena na izvr{avanje teku}ih zadataka i preduzimanje mjera za eliminaciju slabosti iz minulog perioda. Mjese~na savjetovanja moraju biti dobro pripremljena sa svim podacima o izvr{enju planova za protekli period, problemima koji su se pojavili i slabostima koje treba otkloniti. Osnov za ovu analizu su mjese~ni operativni planovi gradili{ta, pogona i preduze}a. Na ovim savjetovanjima treba usvojiti mjese~ni operativni plan za naredni mjesec iz kojeg }e se vidjeti planirani obim proizvodnje, planirana realizacija, raspored kapaciteta i resursa za rad, mjere koje treba preduzimati i sve druge elemente koji }e omogu}iti uspje{nu koordinaciju i izvr{enja planiranih zadataka. Cio proces rukovo|enja u gra|evinarstvu ostvaruje se kroz nekoliko grupa aktivnosti me|u kojima su najva`nije: priprema proizvodnje, koordinacija, komunikacija i motivacija. Priprema proizvodnje je najva`niji dio procesa rukovo|enja. To je u stvari organizovanje koje treba da obezbijedi da svi u~esnici u izvr{avanju zadataka obavljaju one aktivnosti koje su usmjerene na ostvarivanje cilja kojeg su postavili organi preduze}a. Uslov za to je racionalno raspore|ivanje ljudskih i materijalnih potencijala, u prostoru i vremenu, {to se postiè izradom projekata organizacije gra|enja (i njegovom razadom), koji predstavljaju osnovno sredstvo rukovo|enja. Osnovno je da se raspored potencijala, na~in
198
funkcionisanja i izvr{avanja zadataka izvr{i u fazi projektovanja organizacije gra|enja, {to }e omogu}iti da se izbjegne, ili svede na najmanju mjeru, raspodjela istih u toku funkcionisanja organizacije, {to bi imalo niz negativnih posljedica. Izradom projekta organizacije gra|enja dobijaju se odgovaraju}a organizaciona rje{enja ~iji je rezultat rukovodila~ka odluka koja propisuje postupak koji povezuje odgovaraju}a rje{enja sa akcijom. Ovim }e se jasno i jednozna~no regulisati rad i postupak njegovog izvr{avanja i obezbijediti uslovi za to. Koordinacija je veoma vaàn zadatak svakog rukovodioca, kojom se razli~iti postupci, na~ini i elementi izvr{avanja nekog zadatka dovede u harmoni~ne odnose. Koordinacijom se upravlja pojedinim razlikama i promjenama koje mogu nastupiti u toku realizacije zadataka. U gra|evinarstvu je koordinacija od neprocjenljive va`nosti, po vertikalni i po horizontali, jer se na gradili{tu susrije}e veliki broj kooperanata ~iji rad treba usaglastiti kako po vremenu tako i u prostoru. Komunikacija podrazumijeva uspostavljanje odnosa izme|u pretpostavljenih i pot~injenih i sa okruènjem. Komuniciranjem se efikasno primaju i predaju poruke i odràvaju odnosi sa nadre|enim i podre|enim saradnicima i izvr{iocima. Radi uspje{nog komuniciranja u preduze}u mora postojati dobar i efikasan informacioni sistem. Motivacija je veoma va`na aktivnost rukovodioca, jer stimuli{e izvr{ioce za bolje izvr{avanje zadataka, ostvarivanje planiranih ciljeva, odràvanje nivoa organizovanosti, odgovornosti i autoriteta. Za bolji rad zaposlene najvi{e motivi{u: plata, nagrade, uvaàvanje, stvarala~ka sloboda, bolji radni i ìvotni uslovi, mogu}nost uticaja na obavljanje poslova, metod rukovo|enja, odnos rukovodioca prema pod~injenim, li~ni primjer rukovodioca, stalnost u preduze}u i dr. Od li~nosti, talenta, znanja, zalaganja i odnosa rukovodioca prema poslu zavisi uspjeh i ugled preduze}a, me|uljudski odnosi i standard zaposlenih. Zbog toga svako preduze}e èli da obezbijedi rukovodioca koji ima obrazovanje, iskustvo, stru~ni i moralni autoritet, sposobnost predvi|anja, pravilan odnos prema saradnicima, smisao za rad i red i sl. Uspje{an rukovodilac mora korektno i na savremen na~in rukovoditi sa poslovima i ljudima i upravljati sa svojim postupcima. Rukovodilac uvijek mora: obezbijediti zakonitost u radu, brinuti se za svoje pot~injene, motivisati zaposlene, djelovati li~nim primjerom, onemogu}iti konflikte me|u ljudima i dr. Uz ovo mora biti moralna li~nost, pravi~an, iskren i nesebi~an, a nasuprot ovome ne smije biti zloban, pohlepan, vlastoljubiv, sebi~an, bahat i sl.
11.3.3 Izvr{avanje zadataka

Komponenta izvr{avanja je na kraju hijerarhijske lestvice funkcionisanja organizacije. Ona se reguli{e rukovo|enjem. Izvr{avanje pretpostavlja obavljanje odre|enih aktivnosti kojima se neposredno izvr{avaju zadaci koji su vezani za ostvarivanje utvr|enog cilja. Krajnji cilj gra|evinskog preduze}a je gra|enje objekata, proizvodnja gra|evinskog materijala i izvr{avanje svih drugih poslova iz djelatnosti preduze}a. Zadatak, kao predmet ili misaoni proces izvr{avanja, mora biti definisan. To zna~i da je neophodno da neposredni izvr{ilac poznaje sadràj, cilj, vrijeme, metod i mjesto izvr{avanja zadataka. Za razliku od upravljanja, gdje su njegovi nosioci predstavnici vlasnika, i rukovo|enja gdje su njegovi nosioci samo neki od uposlenih, nosioci izvr{avanja su svi uposleni u preduze}u. U svim funkcionalnim komponentama imamo izvr{avanje pojedinih zadataka. Ovo ukazuje na postojanje odgovaraju}eg odnosa izme|u zadataka i rada jednog izvr{ioca sa zadatkom i radom drugog izvr{ioca bez obzira na njihov funkcionalni status. Ti odnosi ~ine strukturu komponente izvr{avanja, od ~ije sloènosti u mnogome zavisi uspje{nost u ostvarivanju cilja. Predloèni model i organizaciona rje{enja, putem kojih je izvr{eno povezivanje vi{e izvr{ilaca radi obavljanja srodnih poslova, omogu}avaju uspostavljanje takve strukture koja }e biti podre|ena vrsti zadataka, uslovima i vremenu izvr{avanja istih u cilju koji se njihovim izvr{avanjem mora posti}i. Kroz pravilnik o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta treba ove mogu}nosti iskoristiti i usvojiti konkretna rje{enja za sve organizacione jedinice, {to ne}e biti te{ko. U daljnjem }e biti dati metode i algoritmi izvr{avanja osnovnih zadataka od faze ispitivanja trì{ta, ugovaranja pa do kona~nog zavr{etka objekta. Isto tako, bi}e nazna~eni nosioci pojedinih zadataka i opisane veze u koordinaciji izme|u pojedinih subjekata u procesu izvr{avanja konkretnih poslova.
199
11.3.3.1 Ispitivanje trì{ta, obrada ponuda i ugovaranje

Ovi zadaci detaljno su opisani u poglavlju 8.3.2, pa }e ovdje biti govora samo o nekim organizacionim aspektima. Nosilac ispitivanja trì{ta, obrade ponuda i ugovaranja je tehni~ki sektor (slu`ba pripreme). Me|utim, u ovom poslu u~estvuju svi rukovodioci preduze}a a naro~ito izvr{ni direktor, glavni inènjeri, direktori sektora, rukovodioci gra|enja, pogona i slu`bi kao i ostali odgovorni subjekti u preduze}u. Oni sva saznanja i informacije dostavljaju tehni~kom sektoru, odnosno slu`bi pripreme. Slu`ba pripreme u postupku izrade ponude, pored dokumentacije koju je dobila od investitora, koristi podatke svog ra~unskog centra i podatke koje joj dostavljaju sektor marketinga i finansijski sektor. Naravno, prema potrebi, a naro~ito u periodu nestabilnog trì{ta, koristi i podatke drugih organa i organizacija. Slu`ba pripreme obra|uje ponudu i dostavlja je Izvr{nom direktoru na saglasnost, koji, koriste}i sugestije i predloge rukovode}eg tima, utvr|uje kona~nu ponudu koju treba predati investitoru. Cio daljnji postupak dat je u priloènom algoritmu obrade ponude i zaklju~ivanja ugovora (Slika 71). Nosilac poslova na ispitivanju i obradi trì{ta nabavke materijala, mehanizacije i opreme i prodaje sopstvene proizvodnje pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda je sektor marketinga. Me|utim, i u ovom poslu treba da u~estuju svi ostali odgovorni subjekti u preduze}u, kako bi se nabavka {to racionalnije ostvarila i vi{ak proizvodnje {to bolje plasirao. Pri ovome, veoma je va`no da postoji dobra saradnja izme|u tehni~kog sektora i sektora marketinga. Nosilac poslova na plasmanu slobodnih kapaciteta pogona mehanizacije i transporta i eventualnog iznajmljivanja mehanizacije od drugih preduze}a je tehni~ki sektor.
11.3.3.2 Planiranje izvr{avanja zadataka

Planiranje je preduslov za savremenu koncepciju organizacije procesa gra|enja objekata. To pretpostavlja da se prije po~etka gra|enja predvide i planiraju sve aktivnosti, tro{kovi i parametri koji su neophodni da bi se objekat izgradio kvalitetno, u optimalnom roku i uz najpovoljnije ekonomske uslove. Blagovremeno planiranje i predvi|anje omogu}ava bolju podjelu zadataka, racionalniju upotrebu ma{ina, bolje kori{}enje radnog vremena i materijala, pove}anje produktivnosti i ekonomi~nosti, smanjivanju gubitaka u proizvodnji, a time i bolje plate i bolji standard zaposlenih. Zbog toga, svakom izvr{avanju zadataka, tj. gra|enju objekata, bez obzira na njegovu veli~inu i cijenu, treba pristupiti planski, tj. gra|enju treba da prethodi planiranje. Osnovni planovi koji reguli{u izvr{avanje zadataka kod gra|evinske proizvodnje, tj. gra|enja objekata su: projekti organizacije i tehnologije gra|enja tehno-ekonomski elaborati mjese~ni operativni planovi Zato se, ve} u fazi izrade ponude pripremaju pojedini elementi projekta organizacije i tehnologije gra|enja i tehno-ekonomskog elaborata, {to je garancija da }e ponuda biti kvalitetna i realna.
200
GRA\ EVINSKO TR@ TE I[ (INVESTITORI)
TEHNI^ KI SEKTOR Obrada ponude
SEKTOR MARKETINGA FINANSIJSKI SEKTOR Davanje podataka
popravak
Saglasnost izvr{ . direktora da TEHNI^ KI SEKTOR Predaja ponude investitoru
ne
STOP
popravak
Odluka investitora da TEHNI^ KI SEKTOR SEKTOR PRAV., KAD. I OP[ TIH POSLOVA Izrada ugovora
ne
STOP
popravak
Saglasnost izvr{ nog direktora da IZVR[ NI DIREKTOR Usagla{ avanje ugovora sa investitorom da popravak
popravak
IZVR[ NI DIREKTOR Potpis ugovora da Gra| enje objekta (vidi sl. 70.)
Slika 71. Algoritam obrade ponude i zaklju~ivanja ugovora
Projekat organizacije i tehnologije gra|enja, pored tehni~kog projekta, je osnovni dokument na osnovu kojeg se gradi jedan objekat. Dok tehni~ki projekat defini{e tehni~ke karakteristike i uslove kojih se izvo|a~ radova i investitor moraju pridràvati, dotle projekat organizacije i tehnologije gra|enja defini{e sve ostale uslove i parametre koje je potrebno znati da bi proces gra|enja tekao normalno i da bi se ostvario èljeni cilj, a to su: terenski uslovi i lokalne prilike, tehnologija gra|enja, izbor ma{ina za izvr{enje radova, organizacija gra|enja, planovi resursa, rje{enja za transport materijala i opreme, dinamika izvr{avanja radova, pripremni radovi, higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu, rukovo|enje izgradnjom, finansijski planovi realizacije i sl. Detaljnije o projektovanju organizacije gra|enja vidi [Error! Reference source not found.]. Projekti organizacije i tehnologije gra|enja izra|uju se za svaki objekat, radili{te, gradili{te i preduze}e. Sadràji ovih projekata su razli~iti. Za objekat se izra|uje izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja, koji obuhvata cio period gra|enja, a inovira se svake kalendarske godine. On sadrì sljede}a poglavlja: prou~avanje tehni~ke dokumentacije; prou~avanje ugovorne (tender) i ostale dokumentacije; prou~avanje mogu}nosti preduze}a; prou~avanje terenskih uslova i lokalnih prilika; prou~avanje fronta rada;
201
prou~avanje i utvr|ivanje metoda i tehnologije gra|enja; izbor ma{ina za izvr{enje radova; {emu organizacije objekta; analize cijena; stati~ke planove materijala, radne snage, ma{ina i transportnih sredstava; izbor na~ina snadbijevanja materijalom i deponovanja vi{ka zemlje iz iskopa; rje{enje spoljnjeg transporta; prora~un cijena materijala; utvr|ivanje cijena radne snage; dinami~ke planove izvr{enja radova, radne snage, materijala, mehanizacije, transportnih sredstava i finansijskih sredstava; pripremne radove, crteì, opisi i cijene ko{tanja; higijensko-tehni~ke mjere za{tite na radu; {emu rukovo|enja, dinamiku angaòvanja kadrova i cijenu ko{tanja; predra~un reìje i utvr|ivanje kalkulativnog faktora (faktora na bruto plate) predra~un radova; tehni~ki izvje{taj. Za radili{te, gradili{te i preduze}e izra|uju se godi{nji izvo|a~ki projekti organizacije i tehnologije gra|enja, koji se tokom godine, u slu~aju dobijanja novih poslova, inoviraju. Oni se izra|uju posebno za radili{te, gradili{te i preduze}e i svi posebno sadrè sljede}a poglavlja: predmet projekta organizacije i tehnologije gra|enja; {emu organizacije; stati~ke planove materijala, radne snage, mehanizacije i transportnih sredstava; dinami~ke planove materijala, radne snage, mehanizacije i transportnih sredstava; {emu rukovo|enja; predra~un reìje i utvr|ivanje kalkulativnog faktora; tehni~ki izvje{taj; Ukoliko je radili{te (gradili{te) skoncentrisano, i ako se objekti grade istovremeno ili u kontinuitetu, odnosno ukoliko postoji mogu}nost da se pripremni radovi i mehanizacija koriste istovremeno za sve objekte, onda se neka poglavlja izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja ne rade za svaki objekat posebno ve} zajedni~ki za cijelo radili{te (gradili{te). Koja }e se poglavlja zajedni~ki raditi zavisi od konkretne situacije i to je na projektantu organizacije i tehnologije gra|enja da odlu~i. Izvo|a~ki projekti organizacije i tehnologije gra|enja rade se timski. Veoma je korisno i obavezno da u timu bude budu}i rukovodilac gra|enja. Nosilac posla na izradi izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja je slu`ba pripreme, a slu`ba operative je nosilac posla na njegovoj realizaciji. Svi ostali sektori, slu`be, gradili{ta i pogoni pomaù slu`bama pripreme i operative u izradi i realizaciji izvo|a~kih projekata organizacije i tehnologije gra|enja. Izvo|a~ki projekat organizacije i tehnologije gra|enja ovjerava tehni~ki direktor, poslije ~ega postaje obavezuju}i za sve organizacione jedinice. Slu`ba pripreme izvo|a~ke projekte organizacije i tehnologije gra|enja dostavlja slu`bi operative i ova ih prosle|uje gradili{tu, a pojedina poglavlja nadle`nim sektorima, slu`bama i pogonima. Gradili{te je du`no da svakomjese~no informi{e slu`bu operative, a ova slu`bu pripreme, o realizaciji izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja i da predlaè mjere za pobolj{anje stanja. Na nivou preduze}a jedanput mjese~no se analiziraju rezultati realizacije izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja. Tehno-ekonomski elaborat je detaljno obra|en ranije (vidi 8.4.9.1). Nosilac posla na izradi tehno-ekonomskog elaborata je slu`ba pripreme. Tehno-ekonomski elaborat ovjeravaju tehni~ki direktor i direktor finansijskog sektora poslije ~ega postaje obavezuju}i za sve organizacione jedinice. Slu`ba pripreme tehno-ekonomski elaborat dostavlja slu`bi operative, a ova ga prosle|uje gradili{tu, a pojedina poglavlja nadle`nim sektorima, slu`bama i pogonima.
202
Finansijski sektor, na osnovu podataka koje mu dostavlja gradili{te (preko slu`be operative) i sopstvenih podataka, svakog mjeseca, za protekli mjesec i kumulativno, izra|uje informaciju o planiranim (po tehnoekonomskom elaboratu) i ostvarenim tro{kovima, koja se razmatra na nivou preduze}a. Mjese~ni operativni plan je detaljno obra|en ranije (vidi 8.4.9.2). Mjese~ni operativni plan za preduze}e izra|uje slu`ba operative, na osnovu operativnih planova gradili{ta. Mjese~ne operativne planove gradili{ta i preduze}a ovjerava glavni inènjer operative i tehni~ki direktor preduze}a, a planove objekata i radili{ta rukovodilac gra|enja i glavni inènjer operative. Slu`ba operative pojedine djelove mjese~nih operativnih planova dostavlja odgovornim slu`bama i pogonima na postupanje po njima. Analiza izvr{enja izvo|a~kih projekata organizacije i tehnologije gra|enja, tehno-ekonomskih elaborata i mjese~nih operativnih planova i utvr|ivanje operativnih planova za naredni mjesec vr{i se poslednjeg dana u mjesecu za koji se vr{i analiza. Analizu izra|uje slu`ba operative na osnovu podataka gradili{ta. Ovim operativnim savjetovanjem rukovodi Izvr{ni direktor preduze}a, a prisustvuju mu tehni~ki direktor, direktori sektora, glavni inènjeri, rukovodioci gra|enja, rukovodioci pogona a po potrebi i ostali rukovodioci ili {efovi. Operativno savjetovanje donosi zaklju~ke o uspje{nosti realizacije izvo|a~kog projekta organizacije i tehologije gra|enja, tehno-ekonomskih elaborata i mjese~nih operativnih planova i o operativnom planu za naredni mjesec. Zaklju~ci sadrè i mjere koje treba preduzeti da se naredni plan uspje{no izvr{i i nadoknade eventualna zaka{njenja iz minulog perioda. Zaklju~cima moraju biti jasno definisane mjere, zadaci, njihovi nosioci i vrijeme izvr{enja. Zaklju~ci se dostavljaju svim zainteresovanim narednog dana po odràvanju savjetovanja. Na narednom savjetovanju prvo se izvr{i analiza izvr{enja ovih zaklju~aka.
11.3.3.3 Gra|enje objekta

Gra|enje objekta slijedi odmah po zaklju~ivanju ugovora sa investitorom. Zaklju~ivanjem ugovora i izradom izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja stvoreni su uslovi za po~etak gra|enja, tj. izvr{avanje pripremnih, prethodnih i glavnih radova na objektu. Polazi se od pretpostavke da je investitor ispunio po~etne uslove i uveo preduze}e u posao i da je preduze}e odredilo stru~nu ekipu koja }e voditi posao na predmetnom objektu. Podrazumijeva se da je objekat organizaciono u sastavu ve} postoje}eg gradili{ta i da su gradili{te, sektori i pogoni ranije obavije{teni o vrsti i obimu zadataka koji ih ~ekaju na gra|enju predmetnog objekata. Po~etne zadatke u realizaciji posla ima slu`ba pripreme tehni~kog sektora, koja svu potrebnu dokumentaciju (investiciono-tehni~ka, ugovori, odobrenja, saglasnosti, ovla{}enja, projekti organizacije i tehnologije gra|enja, tehno- ekonomski elaborati i druga dokumentacija) dostavlja slu`bi operative. Ovaj proces se nastavlja i traje sve do zavr{etka izgradnje (Slika 72). Slu`ba operative (odsjek za tehni~ku pripremu) pregleda svu dokumentaciju i dostavlja je gradili{tu, a pojedine djelove dokumentacije (projekta organizacije i tehnologije gra|enja, mjese~nih operativnih planova, investiciono-tehni~ke dokumentacije i sl.) dostavlja pojedinim sektorima i pogonima da bi mogli da se upoznaju i izvr{avaju zadatke. U tom smislu dostavlja: sektoru za pravne, kadrovske i op{te poslove, {emu rukovo|enja i dinamiku angaòvanja kadrova; dinami~ki plan radne snage i potrebe radne snage za po~etak rada (i radi organizacije smje{taja i ishrane); sektoru marketinga, dinami~ki plan materijala, poluproizvoda i opreme, kao i potrebe (materijala, kontejnera, baraka i sl.) za pripremne radove; pogonu mehanizacije i transporta, dinami~ki plan mehanizacije i transporta, kao i ostale potrebe za po~etak radova; pogonu za proizvodnju materijala i poluproizvoda iz sopstvene proizvodnje, dinami~ki plan potreba, kao i ostalih potrebe za po~etak rada; pogonu za zavr{ne radove, projekte i dinami~ke planove za radove koje on treba da izvr{ava i projekte pripremnih radova; podizvo|a~ima (nakon njihovog izbora), projekte i dinami~ke planove za radove koje treba oni da izvr{avaju.
203
SLU@ PRIPREME BA Invest. tehn. dokumentacija Projekti org. i tehnol. gra| enja Tehno-ekonomski elaborati Ostala dokumentacija
SLU@ OPERATIVE BA Invest. tehn. dokumentacija Projekti org. i tehnol. gra| enja Tehno-ekonomski elaborati Mjese~ni operativni planovi Ostala dokumentacija
SLU@ BA SMJE[ TAJA I ISHRANE Smje{ taj i ishrana SLU@ PRAVNIH I BA KADROVSKIH POSLOVA Kadrovi i radna snaga CENTRALNO SKLADI[ TE Materijal POGON ZA PROIZ. MAT. I POLUPROIZVODA Materijal i poluproizvodi IZVR[ ENJE RADOVA GRADILI[ TE RADILI[ TA OBJEKTI
POGON MEHANIZACIJE I TRANSPORTA Mehanizacija i transport POGON ZA ZAVR[ NE RADOVE Zavr{ ni i instalaterski radovi PODIZVO\ A^ I Zavr{ ni radovi
INVESTITOR Nadzor
Slika 72. [ema realizacije - gra|enja objekta
Direktori sektora, rukovodioci pogona i slu`bi du`ni su organizovati rad da se gradili{te {to prije obezbijedi potrebnom radnom snagom, materijalom i sredstvima za rad. Najva`nije je da se uspje{no startuje, jer je praksa dokazala da se rokovi gra|enja objekata najvi{e prolongiraju na po~etku gra|enja uz krilaticu "to }emo kasnije nadoknaditi". U po~etku, a naro~ito do izrade prvog mjese~nog operativnog plana, treba ostvarivati {to ~e{}u koordinaciju sa gradili{tem. Rukovodilac gra|enja, koga imenuje izvr{ni direktor, uz pomo} rukovodilaca radili{ta i objekata organizuje rad na izvr{avanju zadataka. Sve poslove oko pripreme, obrade dokumentacije, obra~una i izvje{taja izvr{ava odsjek za operativu. Rukovodilac gra|enja je stru~ni i disciplinski stare{ina svih stru~njaka i radnika na gradili{tu bez obzira iz koje slu`be ili pogona oni dolaze. Ovo se odnosi i na rukovodioce radili{ta i objekta za domena njihovog rada. Rukovodilac gra|enja odràva stalne kontakte sa slu`bom operative i sa ostalim sektorima i slu`bama. On ostvaruje direktne kontakte sa rukovodiocima pogona i usagla{ava sve potrebe gradili{ta sa mogu}nostima pogona. Rukovodilac gra|enja odmah po dobijanju dokumentacije od slu`be operative pristupa izradi prvog mjese~nog operativnog plana za objekat i dostavlja ga na usvajanje i distribuciju po ranije re~enoj proceduri. Odnosi gradili{ta i pojedinih sektora, pogona i slu`bi zasnivaju se na sljede}em: Sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova obezbe|uje, za potrebe gradili{ta, kadrove i radnu snagu u skladu sa zahtjevima tehni~kog direktora i potrebama gradili{ta (u skladu sa planovima). Sektor upu}uje radnu snagu gradili{tu i dostavlja spisak sa osnovnim podacima, zanimanjima i kvalifikacijama radnika. Radnu snagu koja je pristigla na gradili{te raspore|uje i njihov rad kontroli{u rukovodioci i poslovo|e na objektima.
204
O boravku i radu radnika na gradili{tu vodi se evidencija na osnovu koje se vr{i obra~un plata, ostvaruju druga prava i izra|uju izvje{taji o iskori{}avanju i gubicima radnog vremena. Svi radnici na objektu disciplinski su podre|eni rukovodiocu i poslovo|i na objektu. Premje{taj radnika sa objekta na objekat, ili sa radili{ta na radili{te vr{i rukovodilac gra|enja uz konsultacije rukovodioca radili{ta i objekta. Premje{taj radnika sa gradili{ta na drugo gradili{te, ili u pogon vr{i sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova na predlog ili uz saglasnost rukovodioca gra|enja. Sektor pravnih, kadrovskih i op{tih poslova, preko slu`be ishrane i smje{taja, organizuje smje{taj, ishranu i topli obrok za sve zaposlene. Svi radnici u smje{taju i ishranu koji rade za potrebe gradili{ta du`ni su da izvr{avaju naloge rukovodioca gra|enja u pogledu vremena podjele obroka, higijene i rada na gradili{tu. Rukovodilac gra|enja je duàn da ovjerava sve izvje{taje koji se upu}uju sa gradili{ta. Sektor marketinga, preko centralnog skladi{ta, duàn je da obezbijedi gradili{tu potreban materijal i poluproizvode, koji se nabavljaju van pogona u preduze}u, u koli~ini, roku i kvalitetu kako je to traèno projektima organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nim operativnim planovima. Centralno skladi{te je du`no da materijal i poluproizvode gradili{tu isporu~i na objekat. Prijem materijala na gradili{tu vr{i magacioner, koji je personalno zaposlen i materijalno odgovoran sektoru marketinga, a disciplinski podre|en rukovodiocu gra|enja (radili{ta, objekta). Magacioner izdaje materijal iz magacina po nalogu rukovodioca gra|enja (radili{ta, objekta) a pravda ga mjese~nim izvje{tajem o utro{ku, kojeg ovjerava rukovodilac gra|enja. Za istovar, skladi{tenje i manipulaciju sa materijalom, radnu snagu je du`no da obezbijedi gradili{te. Pogon za proizvodnju materijala i poluproizvoda duàn je da obezbijedi gradili{tu ove proizvode u koli~ini, roku i kvalitetu kako je to traèno projektima organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nim operativnim planovima. Pogon je duàn da materijal i poluproizvode gradili{tu isporu~i na objekat. Prijem materijala na gradili{tu vr{i poslovo|a na objektu, a pravda ga mjese~nim izvje{tajem o utro{ku kojeg ovjerava rukovodilac gra|enja. Obra~un vrijednosti isporu~enog materijala i poluproizvoda vr{i se na osnovu internih cijena. Pogon mehanizacije i transporta duàn je da obezbijedi gradili{tu mehanizaciju i transportna sredstva u svemu prema projektima organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nim operativnim planovima. Ukoliko pogon nema traènu mehanizaciju i transportna sredstva duàn je da ih obezbijedi iz drugog preduze}a. Pogon se stara o dovozu, montaì i stavljanju u pogon, demontaì i odvozu ma{ina sa objekta, te snadbijevanju gorivom i mazivom. Gradili{te izvr{ava pripremne radove i obezbje|uje elektri~nu energiju. Pogon redovno odràva i stara se o pogonskoj ispravnosti mehanizacije. Rukovaoci ma{ina su personalno zaposleni i materijalno odgovaraju pogonu, a disciplinski su podre|eni rukovodiocu gra|enja (radili{ta, objekta) po ~ijem nalogu i uputstvu izvr{avaju zadatke na mjestima i u vrijeme koje on odredi. Pri tome rukovodilac gra|enja se stara da se mahanizacija racionalno koristi. Rukovodilac gra|enja ovjerava izvje{taj o radu i u~inku ma{ine, zastoju u radu i razlozima zastoja. Za opsluìvanje ma{ina radnu snagu obezbje|uje gradili{te. Obra~un vrijednosti izvr{enog rada obra~unava se na osnovu internih cijena. Pogon za zavr{ne radove uklju~uje se u posao u skladu sa projektom organizacije i tehnologije gra|enja i mjese~nim operativnim planom. Pogon je duàn da se stara o obezbje|enju materijala, radne snage i mehanizacije. Radnici pogona su materijalno odgovorni pogonu, a disciplinski rukovodiocu gra|enja (radili{ta, objekta) po ~ijem nalogu i uputstvu izvr{avaju svoje zadatke. Podizvo|a~i izvr{avaju poslove i zadatke u skladu sa ugovorima koje su zaklju~ili sa preduze}em. U cilju zaklju~ivanja ugovora sa podizvo|a~ima slu`ba pripreme prikuplja ponude od podobnih preduze}a, prispjele ponude obra|uje i daje predlog tehni~kom direktoru o izboru najpovoljnijeg ponu|a~a. Nakon izvr{enog izbora, slu`ba tehni~ke pripreme, u zajednici sa slu`bom pravnih i kadrovskih poslova, zaklju~uje ugovor sa podizvo|a~em. Ugovor mora biti u skladu sa ugovorom izme|u preduze}a i investitora, sa projektom organizacije i tehnologije gra|enja i sa tehno-ekonomskim elaboratom. Slu`ba pripreme ugovor dostavlja slu`bi operative, a ova gradili{tu, i finansijskom sektoru. Podizvo|a~i radove izvr{avaju po nalozima i uputstvima rukovodioca gra|enja (radili{ta, objekta). Podizvo|a~ je duàn da, za svoje radove, vodi gra|evinski dnevnik i gra|evinsku knjigu, koje ovjerava rukovodilac gra|enja. Za izvr{ene radove podizvo|a~ jedanput mjese~no ispostavlja situaciju koju ovjerava rukovodilac gra|enja. Rukovodilac gra|enja (radili{ta, objekta), u skladu sa ugovorom, ostvaruje saradnju sa predstavnicima investitora (nadzornim organima). Saradnja mora biti na odgovaraju}em nivou i usmjerena ka kvalitetnom, blagovremenom i ekonomi~nom izvr{avanju zadataka. Nadzornom organu se mora omogu}iti svakodnevni uvid u izvr{enje radova i u dokumentaciju koja se vodi na gradili{tu. Od nadzornog organa treba traìti da svoje obaveze izvr{ava u skladu sa ugovorom i vaè}im propisima. Svi dogovori sa nadzornim organom, koji
205
imaju zna~aja na cijenu, kvalitet i rok izgradnje, moraju biti upisani u gra|evinskom dnevniku (ili u drugom dokumentu) koji mora biti obostrano potpisan. Sva eventualna neslaganja i nesuglasice moraju se rje{avati na korektan i poslovan na~in uz kori{}enje savjeta vi{ih instanci investitora i preduze}a. Organizaciona sredstva su neophodna za normalno funkcionisanje svakog gra|evinskog preduze}a. Organizaciona sredstva se mogu definisati kao materijalna sredstva i sredstva organizovanja, kojima se sluìmo pri koncipiranju, definisanju, odràvanju i unapre|ivanju organizacije u preduze}u. Otuda, sva organizaciona sredstva moèmo podijeliti u dvije grupe: materijalna sredstva i sredstva organizovanja. Materijalna sredstva moraju biti u skladu sa veli~inom, organizacionom strukturom, razu|enosti i ciljevima preduze}a. Veoma je va`no da se, radi pravilnog kori{}enja materijalnih sredstava, kadrovi osposobe da pravilno i racionalno koriste ta sredstva. Materijalna sredstva, koja pomaù uspje{nom organizovanju i funkcionisanju organizacije su: ra~unari, {tampa~i, skeneri, ploteri, pisa}e i ra~unske ma{ine, ma{ine za umnoàvanje, ma{ine za kori~enje, knjiènje, adresiranje, brojenje novca i ostala biro - tehni~ka sredstva, za prikupljanje, obradu i ~uvanje podataka, sredstva za studiju pokreta i vremena, magnetofoni, diktafoni, aparati za mikrofilmovanje, videokamere, dijaprojektori, fotoaparati, telefoni, interfoni, ure|aji za traènje osoba, teleksi, telefaksi i ostala sredstva komunikacija, televizori, videorekorderi, razglasi, kartoteke, baze podataka, biblioteke, listovi, oglasne table, razna prevozna sredstva i sl. Koja }e od ovih sredstava preduze}e koristiti u mnogome zavisi od: unutra{nje organizacije preduze}a, ciljeva kojim se teì u organizovanju, materijalnih mogu}nosti, obu~enosti kadrova, veli~ine i teritorijalne razu|enosti preduze}a i sl. U svakom slu~aju treba po~eti od najosnovnijih materijalnih sredstava a umnoàvati ih i osavremenjavati sa razvojem preduze}a. Sredstva organizovanja moraju biti u skladu sa modelom organizovanja preduze}a, sa vaè}im zakonskim propisima i podzakonskim aktima i moraju odraàvati èlje i stremljenje preduze}a ka osavremenjavanju i postizanju vi{eg stepena organizovanosti. Sredstvima organizovanja bliè se reguli{e unutra{nja organizacija preduze}a, zadaci, na~ini izvr{avanja zadataka, prava i odgovornosti zaposlenih, kao i odnosi preduze}a sa okruènjem. Sredstva organizovanosti su: statut, pravilnici, organizacioni propisi, odluke, poslovnici o radu, izvje{taji, informacije i sl. Na odgovaraju}i na~in, u sredstva organizovanja spadaju i svi zakonski propisi, podzakonska akta, tehni~ki propisi, standardi i normativi kojim se reguli{e pona{anje i poslovanje gra|evinarstva i proizvodnje gra|evinskog materijala i poluproizvoda. Statut je osnovni op{ti akt preduze}a, tj. sredstvo organizovanja, sa kojim moraju biti usagla{ena sva ostala sredstva organizovanja koja se donose u preduze}u: U preduze}u treba donijeti: Pravilnik o organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta; Pravilnik o izradi projekata organizacije i tehnologije gra|enja; Pravilnik o izradi tehno-ekonomskih elaborata; Pravilnik o izradi mjese~nih operativnih planova; Pravilnik o vo|enju dokumentacije; Pravilnik o uvo|enju i funkcionisanju informacionog sistema; Pravilnik o finansijskom poslovanju; Pravilnik o materijalnom poslovanju; Pravilnik o higijensko-tehni~koj za{titi na radu i za{titi ìvotne sredine; Pravilnik o radnim odnosima i obrazovanju kadrova; Pravilnik o disciplinskoj i materijalnoj odgovornosti. Uputstvo o ispitivanju i obradi trì{ta; Uputstvo o izradi proizvodno-finansijskih planova; Uputstvo o izboru i zaklju~ivanju ugovora sa podizvo|a~ima; Uputstvo o formiranju internih i eksternih cijena pogona za zavr{ne radove, pogona za proizvodnju materijala i poluproizvoda i pogona mehanizacije i transporta; Uputstvo o pripremi objekata i dokumentacije za tehni~ki prijem, primopredaju i kona~an obra~un izvr{enih radova; Uputstvo o izradi mjese~nog, kvartalnog, polugodi{njeg i godi{njeg izvje{taja o radu organizacionih jedinica i preduze}a.
206
Prema potrebi mogu se donijeti i drugi organizacioni propisi koji mogu imati privremeni ili stalni karakter. Odluke donose organi preduze}a (skup{tina, odbor direktora i izvr{ni direktor) povodom razmatranja pojedinih izvje{taja i informacija i u drugim prilikama. Izvje{taje i informacije izra|uju pojedine organizacione jedinice i dostavljaju ih organima preduze}a na razmatranje i usvajanje. Vo|enje dokumentacije je obavezno cijelim tokom izgradnje objekta. Detaljno o vo|enju dokumentacije bilo je rije~i u poglavlju 8.4.8.
207
12. GRA\EVINSKA REGULATIVA
Gra|evinska regulativa je skup propisa, podzakonskih i drugih akata kojima se ure|uje izgradnja objekata. Zna~i, gra|evinska regulativa odre|uje okvire unutar kojih se moraju pona{ati u~esnici u izgradnji investicionog objekta. To se odnosi kako na zakone i podzakonska akta tako i na ugovorne i ostale obaveze. Podru~je izgradnje investicionih objekata je vrlo kompleksno i uti~e skoro na sva podru~ja ljudske djelatnosti. Kroz izgradnju objekata manifestuju se mnogi javni, dru{tveni, li~ni i svi drugi interesi. Zbog toga, zakonska regulativa i iz drugih podru~ja uti~e na izgradnju objekata. To se posebno odnosi na zakonsku regulativu kojom se reguli{e: prostorno planiranje, energetika, za{tita spomenika kulture, za{tita ìvotne sredine, saobra}aj, imovinsko pravni odnosi i dr. Zbog sloènosti ove privredne oblasti veliki je broj zakonskih i ostalih propisa koji ure|uje izgradnju objekata. Pored toga gra|evinarstvo zna~ajno uti~e i na mnoge druge privredne i vanprivredne oblasti i djelatnosti, pa se i odnosi sa njima moraju regulisati. Zakonsku regulativu ~ine: zakoni, uredbe, pravilnici, uputstva, rje{enja, odluke i naredbe. Ovdje nas prvenstveno interesuju zakoni, podzakonska i druga akta kojima se reguli{e djelatnost gra|evinarstva i onih privrednih i vanprivrednih djelatnosti koje su dijelom povezane sa gra|evinskom djelatno{}u. Zakonske propise donosi skup{tina zajednice dràva i republi~ka skup{tina, a podzakonska i druga akta organi zajednice, vlade republika, pojedina ministarstva, ovla{}ene organizacije i/ili organi. Zakoni se donose na osnovu Ustava, a podzakonska akta na osnovu zakona. Zakoni posebno interesantni sa aspekta gra|evinarstva, su zakoni o: planiranju i ure|enju prostora, izgradnji objekata, gra|evinskom zemlji{tu, urbanisti~koj i gra|evinskoj inspekciji, putevima, za{titi spomenika kulture, koncesiji, eksproprijaciji, vodama, za{titi od elementarnih nepogoda, za{titi od poàra, ìvotnoj sredini, nacionalnim parkovima, za{titi prirode i dr. Uredbe su podzakonska akta koje se donose na osnovu pojednih zakonskih propisa. Uredbama se reguli{u posebna pitanja kao: na~in ~uvanja i kori{}enja pojedine dokumentacije, za{tita od buke, klasifikacija i kategorizacija voda, visine pojedinih naknada zbog zaga|ivanja ìvotne sredine i dr. Pravilnici su podzakonska akta ili akta pojedinih institucija koje su ovla{}ene da reguli{u pojedina pitanja iz raznih oblasti ìvota i rada. Pravilnici koji su donijeti na nivou zajednice dràva tretiraju sva zna~ajna pitanja za projektovanje, izgradnju i odràvanje objekata a posebno: geomehaniku; razne gra|evinske materijale; razne poluproizvode od betona, ~elika i drugih materijala; konstrukcije: gra|evinske, arhitektonske, prethodno napregnute, spregnute, betonske, ~eli~ne, mostovske i dr.; razne ma{ine za izvr{enje radova; na~in provjere stabilnosti konstrukcija; ispitivanje konstrukcija; razna optere}enja; na~ine prora~una konstrukcija; preglede i ispitivanja; gra|enje u seizmi~kim podru~jima; skele; temeljenje objekta; projektovanje puteva; saobra}ajnu signalizaciju; opremu na putevima; razna injektiranja; zna~ajna pitanja o vodama; tolerancije; injektiranja; za{titu od poàra; za{titu od eksplozije; crteè u projektovanju, mjerenja u gra|evinarstvu i dr. Pravilnici koji su donijeti u Crnoj Gori tretiraju razna pitanja koja se ti~u gra|evinarstva. Zna~ajno je navesti pravilnike o: sadrìni i obimu prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti; sadrìni i na~inu vr{enja tehni~ke kontrole glavnih projekata; sadrìni i na~inu vo|enja gra|evinskog dnevnika, gra|evinske knjige i knjige inspekcije; sadrìni i na~inu vr{enja stru~nog nadzora u toku projektovanja i gra|enja objekata; sadrìni i na~inu osmatranja tla i objekata u toku gra|enja i upotrebe; sadrìni i na~inu vr{enja tehni~kog pregleda objekta i izdavanja upotrebne dozvole; postupku i na~inu izdavanja licenci, programu i na~inu
208
polaganja stru~nog ispita i sticanju ovla{}enja za projektovanje i rukovo|enje gra|enjem; na~inu izrade i sadrìni tehni~ke dokumentacije; izradi i odràvanju katastra vodova i podzemnih objekata; mjerama za{tite od elementarnih nepogoda; sadrìni tehni~ke dokumentacije za izdavanje vodoprivredne saglasnosti i vodoprivredne dozvole; tehni~kom pregledu javnog puta; posebnim mjerama za{tite od poàra koje mora da sadrì tehni~ka dokumentacija za odre|ene investicione objekte; opasnim materijama koje se ne smiju unositi u vode i dr. Uputstva izdaju organi ili organizacije zajednice i republi~ki organi, kojima se bliè reguli{u odre|ena pitanja koja se ti~u gra|evinarstva. Rje{enjima se obi~no reguli{u odgovaraju}a pitanja iz oblasti utvr|ivanja pojedinih standarda. Odluke donosi skup{tina ili nadle`ni organi kojima se reguli{u kategorizacije puteva, usvajanje izmjena i dopuna prostornih planova, odre|ivanje pojednih naknada (pla}anja) i dr. Naredbe donose ovla{}eni organi i organizacije kojima se ure|uju pojedina pitanja kao {to su atestiranje pojedinih materijala, poluproizvoda i sl. Zakonski propisi i sva podzakonska akta objavljuju se u odgovaraju}em slu`benom listu. Pored zakonskih propisa i podzakonskih akata aktivnosti gra|evinarstva odvijaju se u skladu sa odgovaraju}im tehni~kim propisima, standardima i normativima. Ovim aktima reguli{u se: procedure, odgovaraju}i kvalitet, na~in kontrole, dokazi kvaliteta i ostala zna~ajna pitanja. Od zna~aja je pomenuti Zakon o javnim nabavkama, Uzanse o gra|enju donijete u na{oj zemlji i op{te uslove me|unarodnog udruènja konsultanata FIDIC, kojim se na odre|en na~in reguli{u odnosi izme|u u~esnika u izgradnji objekata. Uz sve ovo treba napomenuti da lokalni organi uprave i organizacije od posebnog dru{tvenog interesa i javna preduze}a donose odluke, uputstva, naredbe i uslove kojih se u~esnici u realizaciji investicionih Projekata moraju pridràvati. Zbog svega re~enog, a u ciju kvalitetnog, blagovremenog i ekonomi~nog izvr{avanja zadataka u~esnici u realizaciji investicionih Projekata moraju dobro poznavati i stalno pratiti i prou~avati zakonske i tehni~ke propise, podzakonska akta, doma}e i me|unarodne standarde i normative, kako one koji se donose na nivou zajednice, tako i one koji se donose na republi~kim i op{tinskim nivoima. Ovdje se misli na propise koji se odnose direktno na oblast gra|evinarstva i na op{te propise kojih se u~esnici u realizaciji investicionog Projekta moraju pridràvati (finansijsko poslovanje, pravni poslovi, poslovanje sa inostranstvom, carinski propisi, radni odnosi, za{tita ìvotne sredine, komunalni problemi, privredno poslovanje i dr.). Posebno treba ukazati na potrebu poznavanja propisa, standarda, normativa i obi~ajnih prava u slu~ajevima realizacije investicionih Projekata u inostranstvu. Od velikog zna~aja je prou~iti propise kojim su regulisani: dru{tveni, politi~ki i ekonomski sisitem zemlje; na~in realizacije investicionih Projekata; rad stranih preduze}a; platni promet, izvoz, uvoz, carina i sl.; porezi, doprinosi, takse i sl.; tehni~ki propisi, normativi i standardi i druga zna~ajna pitanja. Obzirom na zna~aj pojedinih zakonskih propisa i drugih akata u nastavku }e, u najkra}im crtama, biti govora o pitanjima koja se u njima reguli{u.
12.1 Zakonski propisi

Ovdje }e u najkra}im crtama, biti govora o nekoliko zakonskih propisa koji su od posebnog zna~aja za rad gra|evinarstva.
12.1.1 Zakon o izgradnji objekata

Zakon o izgradnji objekata je osnovni akt kojim se ure|uje izgradnja gra|evinskih objekata kod nas. Njime se odre|uje okvir unutar kojeg se reguli{e pona{anje svih u~esnika u izgradnji objekta (investitor, projektant, izvo|a~ i dr.). Zakon je donijet 2000. god. Zakon je koncipiran tako da sadrì op{ta na~ela kojih se treba pridràvati pri izgradnji objekata, a da se pojedina konkretna pitanja reguli{u podzakonskim aktima, koje donosi Ministarstvo nadle`no za gra|evinarstvo. Najzna~ajnija novina u odnosu na raniji zakon su odredbe o osnivanju Inènjerske komore, kojoj su povjereni svi zadaci u pogledu izdavanja licenci firmama i ovla{}enja pojedincima.
209
Osnovne razlike, tj. odre|ene novine, u~injene su kod: op{tih odredaba; prethodnih prou~avanja; studije opravdanosti; izrade tehni~ke dokumentacije; gra|evinske dozvole; gra|enja objekata; ovla{}enja za projektovanje i rukovo|enje gra|enjem; licenca i ovla{}enja; Inènjerske komore; podzakonskih akata i kaznenih odredaba. Op{tim odredbama se odre|uje zna~enje pojedinih izraza upotrijebljenih u ovom Zakonu, {to nije bio slu~aj u prethodnom . Prethodna prou~avanja obuhvataju: istraìvanja "kojima se analiziraju i razra|uju tehni~ki, ekonomski, tehnolo{ki, energetski, urbanisti~ki, geolo{ki, geotehni~ki, seizmi~ki, geodetski, istoriolo{ki, meteorolo{ki, vodoprivredni i saobra}ajni uslovi, uslovi za{tite od poàra i eksplozija, za{tite ìvotne sredine i drugi uslovi od uticaja na izgradnju i kori{}enje odre}enog objekta". Studije opravdanosti izra|uju se kao: prethodna studija opravdanosti (na bazi prethodnih prou~avanja i generalnog projekta, odnosno idejnog rje{enja) i kao studija opravdanosti za sve objekte "za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`no ministarstvo i objekte primarne komunalne i saobra}ajne infrastrukture u naseljenim mjestima". Studija opravdanosti sadrì i idejni projekat. Tehni~ka dokumentacija obuhvata: generalni projekat (za saobra}ajnice) ili idejno rje{enje (za arhitektonske objekte); idejni projekat, glavni projekat, izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog objekta. Zakonom je predvi|eno da tehni~ku dokumentaciju za objekte za koje gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`no ministarstvo za gra|evinarstvo, moè da izra|uje preduze}e odnosno drugo pravno lice koje je upisano u odgovaraju}i registar za izradu tehni~ke dokumentacije. Pored ovog, preduze}e mora imati najmanje dva zaposlena lica, sa visokom stru~nom spremom i ovla{}enjem za projektovanje, za svaku vrtsu (dio) tehni~ke dokumentacije. Ako se radi o objektu za koji gra|evinsku dozvolu izdaje nadle`ni organ lokalne samouprave onda je potrebno da preduze}e ima najmanje jedno zaposleno lice sa visokom stru~nom spremom i ovla{}enjem za projektovanje za svaku vrstu (dio) tehni~ke dokumentacije. Preduze}e moè izra|ivati i one djelove tehni~ke dokumentacije za koje nema zaposleno lice, pod uslovom da ima zaklju~en ugovor o poslovno-tehni~koj saradnji sa preduze}em koje ima zaposleno takvo lice, odnosno sa licem koje ima ovla{}enje za projektovanje. Na ovaj na~in se podsti~e inicijativa stru~njaka da {to lak{e osnivaju preduze}a i dobijaju licence za rad. Zakon predvi|a da vr{ioca tehni~ke kontrole glavnih projekata imenuje nadle`ni republi~ki organ za gra|evinarstvo, odnosno investitor, zavisno od vrste i sloènosti objekata. Za sve ostale projekte (generalni projekat, odnosno idejno rje{enje, idejni projekat izvo|a~ki projekat i projekat izvedenog objekta) tehni~ku kontrolu vr{i preduze}e ili komisija (reviziona komisija) koju imenuje investitor. Zakonom su ograni~ena prava pojedinih lica da u~estvuju u izradi ili tehni~koj kontroli dokumentacije. Tako je u pogledu izrade propisano da: "U izradi tehni~ke dokumentacije ne moè da u~estvuje lice koje je zaposleno u nadle`nom organu koji je ovla{}en da utvrdi neki od uslova sadrànih u aktu o urbanisti~ko-tehni~kim uslovima na osnovu koga se tehni~ka dokumentacija izra|uje, kao ni lice koje je u~estvovalo u izradi prostornog ili urbanisti~kog plana u roku od pet godina od dana dono{enja plana, osim u slu~ajevima utvr|enim ovim zakonom. U izradi tehni~ke dokumentacije ne moè da u~estvuje lice koje vr{i nadzor nad primjenom odredaba ovog zakona." U pogledu tehni~ke kontrole propisano je da: "U vr{enju tehni~ke kontrole ne moè da u~estvuje: lice koje je zaposleno u preduze}u, odnosno drugom pravnom licu koje je izradilo tehni~ku dokumentaciju ili je u~estvovalo u njenoj izradi; lice koje je zaposleno kod investitora i lice koje vr{i poslove inspekcijskog nadzora." Gra|evinsku dozvolu izdaje op{tinski odnosno republi~ki nadle`ni organ za poslove gra|evinarstva. Investitor ne mora da dostavlja dokumenta koja je u ranijim fazama ve} dostavljao tim organima, ve} ih oni moraju obezbje|ivati po slu`benoj du`nosti.To se prvenstveno odnosi na: glavni projekat (dostavljen radi tehni~ke kontrole i urbanisti~ke saglasnosti), rje{enje o lokaciji (izdato od tog organa) i izvje{taj komisije o tehni~koj kontroli dokumentacije (organ vr{enja).Na ovaj na~in upro{}ava se postupak dobijanja gra|evinske dozvole. Gra|enje objekata za koji gra|evinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadle`no za gra|evinarstvo moè da vr{i preduze}e koje je upisano u orgovaraju}i registar za izgradnju tih objekata, odnosno izvo|enje pojedinih radova na objektu i koje ima najmanje tri zaposlena lica sa visokom {kolskom spremom odgovaraju}e struke sa ovla{}enjem za rukovo|enje gra|enjem te vrste objekata, da preduze}e ili zaposlena lica imaju odgovaraju}e
210
stru~ne rezultate u gra|enju te vrste objekata i odgovaraju}u tehni~ko-tehnolo{ku opremljenost za izvo|enje te vrste radova. Posebno treba ista}i opredjeljenje "da preduze}a ili zaposlena lica imaju odgovaraju}e stru~ne rezultate u izgradnji te vrste objekata", {to zna~i da zaposlena stru~na lica ~ine referencu preduze}a. Ovakvo opredjeljenje pomo}i }e da i novoformirana preduze}a, koja imaju odgovaraju}i stru~ni kadar, mogu graditi specifi~ne objekte. Zakonom je predvi|eno da: "Gra|enjem objekta za koji gra|evinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadle`no za poslove gra|evinarstva rukovodi lice koje ima ovla{}enje za rukovo|enje gra|enjem". Gra|enjem ostalih objekata moè rukovoditi lice koje ima odgovaraju}u visoku {kolsku spremu i tri godine radnog iskustva na sli~nim poslovima ili lice sa vi{om stru~nom spremom koje ima najmanje pet godina iskustva. Upotrebna dozvola za kori{}enje objekta moè se izdati tek nakon izvr{enog tehni~kog pregleda i pozitivnog predloga komisije u smislu podobnosti objekta za upotrebu. Licence i ovla{}enja izdaje Inènjerska komora. Licence se izdaju preduze}ima a ovla{}enja licima koja se bave projektovanjem ili rukovo|enje gra|enjem objekata. Ispunjenost uslova utvr|uje se ovla{}enjem za projektovanje ili rukovo|enje gra|enjem, koje izdaje Inènjerska komora. U pogledu stru~nog ispita Zakon predvi|a da se stru~ni ispit polaè "po programu pred komisijom koju imenuje Inènjerska komora". Isto tako je predvi|eno da su lica koja imaju nau~ni stepen magistra i doktora tehni~kih nauka oslobo|ena od polaganja stru~nog ispita. Inènjerska komora se osniva radi garantovanja stru~nosti, za{tite javnog interesa i tre}ih lica na podru~ju izgradnje objekata. U komoru se udruùju inènjeri koji rade na urbanisti~kom planiranju, projektovanju i izgradnji objekata. Komora ima svojstva pravnog lica, a njen najvi{i ogran je Skup{tina. U Skup{tini moraju biti ravnopravno i jednako zastupljene sve struke koje se udruùju u Komoru. "Komora se stara o stru~nom razvoju urbanisti~kog planiranja, projektovanja i gra|enja, garantuje zajedni~ke uslove za rad svojih ~lanova i zastupa njihove interese''. Komora naro~ito vr{i sljede}e zadatke: (1) ''Donosi pravila dobre prakse urbanisti~kog planiranja, projektovanja i gra|enja, kao i druga pravila za rad svojih ~lanova; (2) Utvr|uje ispunjavanje uslova za sticanje ovla{}enja za projektovanje i izvo|enje radova (licence); (3) Uspostavlja, vodi i odràva registar projektantskih i gra|evinskih preduze}a, kao i registar ovla{}enih inènjera; (4) Organizuje i sprovodi polaganje stru~nih ispita po odredbama ovog zakona; (5) Stara se o usavr{avanju ~lanova i u~estvuje u pripremanju programa za usavr{avanje; (6) Odre|uje visinu ~lanarine svojih ~lanova; (7) Vodi disciplinske postupke protiv svojih ~lanova i izri~e mjere; (8) U saglasnosti sa Vladom odre|uje minimalne tarifne uslove za projektovanje koji garantuju potreban kvaliteta i nadzire njihovo sprovo|enje". Podzakonska akta donosi ministarstvo nadle`no za gra|evinarstvo. Cilj je da se podzakonskim aktima zavede red u izgradnji objekata, pa je zato predvi|eno da se donesu sljede}a podzakonska akta : (1) Pravilnik o na~inu izrade i sadrìni tehni~ke dokumentacije ; (2) Pravilnik o postupku i na~inu izdavanja licenci; (3) Pravilnik o uslovima, na~inu i postupku tehni~ke kontrole tehni~ke dokumentacije izra|ene po propisima drugih zemalja ; (4) Pravilnik o metodologiji i proceduri realizacije projekata za izgradnju objekata od zna~aja za Republiku ; (5) Pravilnik o uslovima, na~inu i postupku ustupanja izrade tehni~ke dokumentacije i gra|enja objekta, odnosno izvo|enja radova javnim nadmetanjem, prikupljanjem ponuda i neposrednom pogodbom ; (6) Program i na~in polaganja stru~nog ispita i sticanje ovla{}enja za projektovanje i rukovo|enje gra|enjem ; (7) Pravilnik o na~inu vr{enja popisa objekata i sadrìnu podataka . Isto tako predvi|eno je da ministarstvo nadle`no za gra|evinarstvo propi{e: (1) Sadrìnu i obim prethodnih prou~avanja, prethodne studije opravdanosti i studije opravdanosti ; (2) Sadrìnu i na~in vr{enja tehni~ke kontrole dokumentacije; (3) Sadràj i na~in pripreme dokumentacije za dobijanje gra|evinske dozvole ; (4) Sadrìnu i na~in vo|enja gra|evinskog dnevnika, gra|evinske knjige i knjige inspekcije ; (5) Sadrìnu i na~in vr{enja stru~nog nadzora ; (6) Sadrìnu i na~in osmatranja tla i objekta u toku gra|enja i upotrebe ; (7) Sadrìnu i na~in vr{enja tehni~kog pregleda objekta i izdavanja upotrebne dozvole . Zakonom je predvi|eno da Vlada Republike Crne Gore propi{e minimalne garantne rokove za pojedine vrste objekata. Kaznene odredbe predvi|aju pored nov~anih kazni i kazne zatvorom. Tako je predvi|eno da "ko priklju~i ili dozvoli da gradili{te, odnosno objekat na kome se izvode radovi, ili objekat koji je izgra|en bez gra|evinske dozvole bude priklju~en (privremeno ili stalno) na tehni~ku infrastrukturu, kazni}e se za
211
krivi~no djelo zatvorom do dvije godine". Cilj ovakve odredbe je da se suzbije tkz. "divlja gradnja" tj. izgradnja objekata bez gra|evinske dozvole.
12.1.2 Zakon o planiranju i ure|enju prostora

Zakon o planiranju i ure|enju prostora je donijet 1995. god. Zakonom je definisano ure|ivanje i kori{}enje prostora u Crnoj Gori. Pod ure|ivanjem prostora smatra se privo|enje prostora namjenama utvr|enim prostornim i urbanisti~kim planovima. Planiranje prostora je predvi|eno prostornim (Republike, regiona, jedinice lokalne samouprave, podru~ja posebne namjene i detaljni prostorni plan) i urbanisti~kim planovima (generalni, naselja, detaljni i urbanisti~ki projekat). Zakonom su regulisani sadràji, na~in izrade i dono{enja planova, preduze}a i ustanove za izradu planova i prostorno planske dokumentacije. Ure|enje prostora podrazumijeva aktivnosti oko sprovo|enja planova, izdavanje lokacija i propisivanje urbanisti~ko-tehni~kih uslova. Zakon obavezuje nadle`ne organe da svoje skup{tine najmanje jedanput godi{nje izvje{tavaju o odvijanju poslova na planiranju i ure|enju prostora. Zakonom je predvi|eno da oragni uprave na nivou republike i op{tina imaju glavnog urbanistu. Za svu tehni~ku dokumentaciju potrebno je obezbijediti urbanisti~ku saglasnost koju izdaje organ koji je izdao rje{enje o lokaciji i urbanisti~ko-tehni~kim uslovima. Posebna briga mora se posvetiti uslovima za{tite ìvotne sredine i objektima od posebnog dru{tvenog interesa, kao {to su spomenici kulture, nacionalni parkovi i sl. Zakon obuhvata i poslove nadzora (urbanisti~ka inspekcija), kaznene odredbe, prelazne i zavr{ne odredbe (dono{enje podzakonskih akata, prestanak vaènja ranijeg zakona, stupanje na snagu zakona i sl.).
12.1.3 Zakon o gra|evinskom zemlji{tu

Zakon je donijet 2000.godine. Sadrì {est poglavlja i to: osnovne odredbe; ure|ivanje gradskog gra|evinskog zemlji{ta; naknade za ure|ivanje gra|evinskog zemlji{ta; gradsko gra|evinsko zemlji{te; naknade za koir{}enje gra|evinskog zemlji{ta; prelazne i zavr{ne odredbe. Osnovne odredbe defini{u: pojam gra|evinskog zemlji{ta; svojinski reìm; kori{}enje; vrste; odre|ivanje gradskog gra|evinskog zemlji{ta; nadle`nost za odre|ivanje; odre|ivanje gra|evinskog zemlji{ta van granica gradskog gra|evinskog zemlji{ta; promet gra|evinskog zemlji{ta; naknada za ure|ivanje i kori{}enje; privo|enje namjeni; nadle`nosti i obezbje|enje uslova za ure|ivanje i kori{}enje. Ure|ivanje gra|evinskog zemlji{ta defini{e: {ta obuhvata ure|ivanje; program ure|ivanja; pripremu za izgradnju i komunalno opremanje. Naknada za ure|ivanje tretira pla}anje naknade i na~in ure|ivanja me|usobnih odnosa izme|u u~esnika u ure|ivanju gra|evinskog zemlji{ta. Gradsko gra|evinsko zemlji{te defini{e: koje se zemlji{te smatra gradskim gra|evinskim; kori{}enje zemlji{ta; prenos prava na objektu; obaveze korisnika; prenos prava; postupak prenosa; najpovoljniji ponu|a~; zaklju~ivanje ugovora o prenosu i zakup na odre|eno vrijeme. Naknada za kori{}enje defini{e; pra}enje naknada; visina naknada; mjerne jedinice za odre|ivanje naknada i naknadu za zemlji{te van gradskog gra|evinskog zemlji{ta. Prelazne i zavr{ne odredbe defini{u: rokove za dono{enje novih propisa; kori{}enje prava iz ranijeg zakona; kori{}enje prava u skladu sa ovim zakonom; primjenu ranijih podzakonskih akata i prestanak va`nosti ranijih zakona.
12.1.4 Zakon o urbanisti~koj i gra|evinskoj inspekciji

Zakon je donijet 1992. godine. Zakonom se odre|uju prava, obaveze i odgovornosti urbanisti~ke i gra|evinske inspekcije. Urbanisti~ka inspekcija u vr{enju kontrole provjerava, naro~ito preno{enje parcelacije na teren i da li: je lokacija odobrena u skladu sa vaè}im planom; je urbanisti~ka saglasnost na dokumentaciju data u skladu
212
sa rje{enjem o lokaciji; je gra|evinska dozvola izdata u skladu sa propisima; su usagla{eni planovi {irih i uìh teritorijalnih jedinica; se gra|enje vr{i u skladu sa lokacijom, urbanisti~kim i drugim uslovima i dr. Inspektor ima pravo da: zabrani gra|enje, izri~e mandatne kazne, naredi ru{enje radova i predloì poni{tenje rje{enja o lokaciji i gra|evinskoj dozvoli. Gra|evinska inspekcija u vr{enju kontrole provjerava, naro~ito da li: je izdata gra|evinska dozvola; je tehni~ka dokumentacija ura|ena po propisima; je izgradnja ustupljena po propisima; se radovi na objektu izvode u skladu sa tehni~kom dokumentacijom na osnovu koje je izdata gra|evinska dozvola; se gra|enje vr{i u skladu sa propisima; su materijali i prefabrikanti odgovaraju}eg kvaliteta; se dokumentacija vodi po propisima; je za izgra|eni objekat izdato odobrenje za upotrebu dr. Inspektor, ako utvrdi da je povrje|en zakon ili drugi propis ima pravo da: zabrani gra|enje; izrekne mandatnu kaznu; naredi uklanjanje privremenih objekata; naredi ru{enje objekta; naredi da se postoje}i objekat poru{i zbog fizi~ke dotrajalosti i predloì poni{tenje gra|evinske dozvole ili upotrebne dozvola. Zakonom su predvi|ene kaznene, prelazne i zavr{ne odredbe.
12.1.5 Zakon obligacionim odnosima

Zakon je donijet u biv{oj Jugoslaviji (SFRJ) 1978. i jo{ je na snazi. Izmjene i dopune donijete su 1985., 1989. i 1993. godine. Zakon o obligacionim odnosima reguli{e odnose izme|u svih subjekata u privredi i vanprivredi a naro~ito: nastanak obaveza, dejstva obaveza, prestanak obaveza i promjene povjerioca ili du`nika. Tako|e se reguli{u ugovori o: prodaji, razmjeni, zajmu, gra|enju, prevozu, licenci, uskladi{tenju, nalogu, trgova~kom zastupanju, posredovanju, {pediciji, kontroli robe, organizovanju putovanja, zalogu, kreditu, bankarskoj garanciji, poravnanju i dr. Za nas je posebno va`no poglavlje o ugovoru o gra|enju.
12.1.6 Zakon o privrednim dru{tvima

Zakon je donijet 2002.godine. Zakonom se ure|uju oblici obavljanja privrednih djelatnosti i njihova registracija. Privrednu djelatnost obavljaju privredna dru{tva i preduzetnici. Zakonom su predvi|eni slede}i oblici obavljanja privredne djelatnosti: preduzetnik; orta~ko dru{tvo (ortakluk) - "OD"; komanditno dru{tvo - "KD"; akcionarsko dru{tvo - "AD"; dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u - "DOO"; djelovi stranih dru{tava. Preduzetnik je fizi~ko lice koje se bavi privrednom djelatno{}u radi sticanja profita. Pod preduzetnikom se smatra i lice koje obavlja djelatnost nezavisne profesije. Orta~ko dru{tvo se osniva ugovorom o ortakluku radi obavljanja privredne djelatnosti i sticanja profita. Zakonom su regulisani: me|usobni odnosi ortaka, odnosi ortaka prema tre}im licima i prestanak ortakluka. Komanditno dru{tvo je dru{tvo jednog ili vi{e lica koja se zovu komplementatori i jednog ili vi{e lica koja se zovu komandidatori i kolektivno se nazivaju: firma. Komplementatori su neograni~eno solidarno odgovorni za sve obaveze dru{tva. Komanditori odgovaraju za obaveze dru{tva do visine svojih uloga. Zakonom su definisani: me|usobni odnosi ~lanova dru{tva; po~etna registracija i registracija promjena; dostavljanje i objavljivanje podataka; prestanak dru{tva i primjena zakona na dru{tvo. Akcionarsko dru{tvo je du{tvo fizi~kih ili pravnih lica koje se osniva u cilju obavljanja privredne djelatnosti, a ~iji je kapital podijeljen na akcije.
213
Akcionarsko dru{tvo odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom, dok akcionari nijesu svojom imovinom odgovorni za obaveze dru{tva. Zakonom su definisani: osniva~i i akcionari; statut dru{tva; osnivanje, restrukturiranje i likvidacija dru{tva; prava i obaveze akcionara i dru{tva; organi, administracija i revizija; kapital dru{tva; finansije i raspodjela profita. Dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u osnivaju fizi~ka ili pravna lica ulaganjem nov~anih ili nenov~anih sredstava radi ostvarivanja profita. Osniva~i odgovaraju za obaveze dru{tva do visine svojih uloga. Zakonom su regulisana slede}a pitanja: ~lanstvo u dru{tvu; kapital dru{tva; nov~ani ulozi; statut dru{tva; osnivanje dru{tva; po~etna registracija; obaveza dostavljanja i objavljivanja podataka i dokumenata; pravne posledice obaveza preduzetih od strane dru{tva; organi dru{tva; prenos udjela; pravo pre~e kupovine udjela; sticanje sopstvenih udjela; jedno~lano dru{tvo; promjena oblika dru{tva u akcionarsko i primjena odredaba zakona. Djelovi stranih dru{tava su djelovi dru{tva osnovanog i registrovanog van Republike, a koji obavlja djelatnost na njenoj teritoriji. Ovi djelovi stranih dru{tava du`ni su da svoju djelatnost na teritoriji Republike usaglase sa ovim zakonom i da se registruju kod nadle`nog organa (CRPS- centralni registar privrednog suda). Zakonom je predvi|en postupak i dokumentacija za registraciju, a tako|e kaznene, prelazne i zavr{ne odredbe.
12.1.7 Zakon o javnim nabavkama

Zakon o javnim nabavkama je detaljno obja{njen u poglavlju 8.3.6.
12.1.8 Zakon o eksproprijaciji

Ovaj Zakon je sa aspekta gra|enja objekta veoma zna~ajan, jer eksproprijacija prethodi po~etku gra|enja. "Eksproprijacija je li{enje ili ograni~enje prava svojine na nepokretnosti kada to zahtijevaa javni interess, uz naknadu prema trì{noj vrijednosti nekretnina"[82]. Zakonom su predvi|ene: osnovne odredbe (eksproprijacija nepokretnosti; potpuna i nepotpuna eksproprijacija; privremena zauzimanja; privremene radnje; korisnik eksproprijacije; eksproprijacija preostalog dijela; naknada; eksproprijacija zemlji{ta pod zgradom; vra}anje eksproprisane nepokretnosti; poseban postupak eksproprijacije; nadle`ni organ; utvr|ivanje javnog interesa); pripremne radnje u svrhu eksproprijacije (vr{enje pripremnih radnji; predlog za dozvolu; rje{enje o dozvoli; naknada); postupak eksproprijacije (predlog za eksproprijaciju; sadràj predloga; podnesci uz predlog; dokaz o obezbje|enju pla}anja; postupak i rje{enje o eksproprijaciji; zahtjev za eksproprijaciju ostalog dijela; sadràj rje{enja o eksproprijaciji; zabilje{ka o eksproprijaciji; tro{kovi eksproprijacije; sticanje u posjed; prodaja nekretnina; deeksproprijacija); poseban postupak za eksproprijaciju na podru~jima zahva}enim elementarnim nepogodama ve}eg obima (elementarna nepogoda; rje{enje o privremenom zauze}u; predaja nepokretnosti; podru~ja); naknada za eksproprisanu imovinu (visina naknade; naknada za poljoprivredno zemlji{te, gradsko-gra|evinsko zemlji{te, za stan i poslovnu prostoriju; razlika u cijeni; naknade za vinograd, vo}njak, rasadnik i {ume; vrsta {ume; zasadi na gra|evinskom zemlji{tu; naknada za ulaganje; skidanje usjeva; naknada za ustanovljene slu`benosti, ustanovljenje zakupa i privremenog zauze}a, pripremne radnje, naknada za {tetu; sporazum o naknadi; rasprava o naknadi; sadràj i vrste sporazuma o naknadi; dostava spisa sudu; tereti i druga ograni~enja; upis svojine; pla}anje takse; evidencija o eksproprijaciji). prelazne i zavr{ne odredbe (prethodni postupci, prestanak ranijeg zakona; stipanje na snagu).
214
12.1.9 Zakon o za{titi na radu

Zakon o za{titi na radu donijet je 1998.godine. Zakon obavezuje poslodavce da obezbje|uju i sprovode mjere za{tite na radu, a zaposlene da ih primjenjuju. Za{tita na radu obuhvata tehni~ke, organizacione, zdravstvene, socijalne i druge mjere i sredstva koja su neophodna za ostvarivanje bezbjednih uslova rada. Zakonom su obuhva}eni: op{te i zajedni~ke odredbe; periodi~ni pregledi i ispitivanja; radna mjesta sa posebnim uslovima rada; organizovanje poslova za{tite na radu; osposobljavanje zaposlenih; prava, obaveze i odgovornosti u sprovo|enju mjera za{tite; nadzor; kaznene mjere. U procesu izgradnje objekata zakon posebno obavezuje: investitora, da: - projektantu, koji izra|uje tehni~ku dokumentaciju za nove objekte, rekonstrukciju ili adaptaciju objekata koji su namijenjeni za radne i pomo}ne prostorije i objekte gdje se tehnolo{ki proces obavlja na otvorenom prostoru, obezbijedi odgovaraju}i projektnotehnolo{ki zadatak sa definisanim parametrima bezbjednosti na radu i uslovima rada i za{tite ìvotne sredine; - obezbijedi mi{ljenje, ovla{}ene organizacije za za{titu na radu, na tehni~ku dokumentaciju i na prilog o za{titi na radu i za{titi ìvotne sredine; - nadle`nom organu za izdavanje gra|evinske dozvole priloì mi{ljenje iz prethodne alineje. projektanta, da: - pri izradi tehni~ke dokumentacije predvidi propisane mjere za{tite na radu; - uz tehni~ku dokumentaciju izradi prilog o za{titi na radu i za{titi ìvotne sredine sa naznakom svih opasnosti koje mogu da se pojave pri kori{}enju objekta, i mjera koje su projektovane. Prilog mora da sadrì izjavu odgovornog projektanta kojom se potvr|uje da su ispunjene propisane mjere za{tite na radu. izvo|a~a radova da: - uradi Elaborat o ure|enju gradili{ta; - Elaborat o ure|enju gradili{ta dostavi nadle`nom organu uz prijavu o po~etku radova i nadle`noj inspekciji; - sa drugim izvo|a~ima (ako ih je vi{e na gradili{tu) zaklju~i pismeni sporazum o na~inu organizovanja, sprovo|enja i finansiranja za{tite na radu; - d dokaz o ispravnosti elektri~nih i gromobranskih instalacija. proizvo|a~a postrojenja i opreme, da uz svako postrojenje ili oru|e za rad, na na{em jeziku, investitoru, odnosno izvo|a~u radova preda: - uputstvo za upotrebu i bezbjedan rad; - uputstvo o odràvanju sa rokovima pregleda; - izvje{taj sa rezultatima ispitivanja kojim se dokazuje da su primijenjene mjere za{tite na radu i da je postrojenje ili oru|e za rad bezbjedno (izvje{taj se moè zamijeniti sa stru~nim nalazom); - propisanu javnu ispravu. Komisiju za tehni~ki pregled objekta, da: - utvrdi da li su primijenjene mjere za{tite na radu iz tehni~ke dokumenatcije i obezbije|eni propisani uslovi rada za proces rada koji }e se obavljati tokom kori{}enja objekta.
215
12.1.10 Zakon o ìvotnoj sredini

Zakon defini{e da prirodno okruènje ~ine: vazduh, zemlji{te, voda i more, biljni i ìvotinjski svijet, pojave i djelovanje, klima, jonizuju}a i nejonizuju}a zra~enja, buka i vibracije; kao i okruènje koje je stvorio ~ovjek: gradovi, druga naselja, kulturno-istorijska ba{tina, infrastrukturni, industrijski i drugi objekti. Zakon je donijet 2000. godine. Zakonom su definisani: osnovni principi za{tite ìvotne sredine: o~uvanje prirodnih vrijednosti; biolo{ka raznovrsnost; smanjenje rizika; procjena uticaja na ìvotnu sredinu; supstitucija hemikalija; ponovna upotreba i reciklaà; zaga|iva~ pla}a; obavezno osiguranje; javnost podataka; obavje{tavanje; mjere za{tite ìvotne sredine: zabrane i ograni~enja; za{ti}ena prirodna dobra; standardi; procjena uticaja na ìvotnu sredinu; pra}enje stanja - monitoring; stimulativne mjere; informacioni sistem, informisanje i javnost podataka; odgovornost za zaga|ivanje ìvotne sredine; finansiranje; nevladine ekolo{ke organizacije; nadzor; kaznene odredbe; prelazne i zavr{ne odredbe;
12.1.11 Zakon o za{titi od poàra

Zakon o za{titi od poàra donijet je 1992.godine. Sa aspekta izgradnje objekata najva`nije je poglavlje o mjerama za{tite od poàra. Zakon propisuje da se prilikom izrade prostornih i urbanisti~kih planova mora obavezno obezbijediti: sistem vodosnabdijevanja; odgovaraju}a udaljenost stambenih objekata od industrijskih objekata, skladi{ta zapaljivih te~nosti, gasova i eksplozivnih materija; udaljenost izme|u objekata razli~ite namjene unutar industrijskih zona; odgovaraju}a {irina puteva koja }e omogu}iti pristup vatrogasnim vozilima. Zakon propisuje da se prostorno-planskom dokumentacijom za stambene objekte preko ~etiri nadzemne etaè i sve javne objekte odre|uju poàrni sektori, tj. prostor mogu}eg {irenja poàra. Investirori i projektanti su du`ni da: za sve vrste objekata uz tehi~ku dokumentaciju sa~ine izvod mjera za{tite od poàra; za objekte od {ireg dru{tvenog interesa i objekte visokog poàrnog rizika urade i elaborat zona opasnosti od poàra. Investitor je duàn da prije po~etka izgradnje pribavi saglasnost Ministarstva unutra{njih poslova na mjere za{tite od poàra, predvi|ene tehni~kom dokumentacijom. Izvo|a~ je duàn da prije po~etka gra|enja: uradi elaborat za{tite od poàra i da na elaborat pribavi mi{ljenje Ministarstva unutra{njih poslova. Odobrenje za upotrebu izgra|enog objekta moè se izdati kad Ministarstvu unutra{njih poslova utvrdi da su u objektu obezbije|ene mjere za{tite od poàra predvi|ene tehni~kom dokumentacijom.
12.1.12 Zakon o komunalnoj djelatnosti

Zakon defini{e komunalne djelatnosti i ure|uje na~ela, op{te uslove i njihovo obavljanje. Zakon je donijet 1995. godine. Komunalne djelatnosti su: snadbijevanje vodom; pre~i{}avanje i odvo|enje otpadnih voda; snadbijevanje toplotom; javni prevoz putnika u gradovima i drugim naseljima; odràvanje ~isto}e u gradovima i drugim naseljima;
216
ure|enje i odràvanje parkova, javnih zelenih i rekreativnih povr{ina; odràvanje ulica, saobra}ajnica i drugih javnih povr{ina u gradovima i drugim naseljima; javna rasvjeta; izgradnja, odràvanje i kori{}enje deponija; izgradnja, odràvanje i kori{}enje mostova, javnih objekata i regulacija i odràvanje rije~nih korita; odràvanje groblja i sahranjivanja; dimni~arske usluge, odràvanje javnih WC-a, odràvanje javnih kupatila, kafilerija, javnih prostora za parkiranje, odràvanje pijaca i pruànje usluga u njima. Zakonom su regulisani: uslovi i na~in obavljanja komunalnih djelatnosti; nadzor; kaznene odredbe i prelazne i zavr{ne odredbe.
12.2 Podzakonska akta

Podzakonska akta se donose u cilju blièg definisanja pojedinih odredaba nekog zakona. Njih donosi nadle`no ministarstvo, odnosno organ ili organizacija koja je ovla{}ena zakonom. Na osnovu Zakona o izgradnji objekata done{ena su slede}a podzakonska akta: Pravilnik o sadrìni i obimu prethodne studije i studije opravdanosti; Pravilnik o sadrìni i na~inu vr{enja tehni~ke kontrole glavnih projekata; Pravilnik o sadrìni i na~inu vo|enja gra|evinske knjige i gra|evinskog dnevnika; Pravilnik o sadrìni i na~inu vr{enja stru~nog nadzora u toku projektovanja i gra|enja objekata; Pravilnik o sadrìni i na~inu osmatranja tla i objekata u toku gra|enja i upotrebe; Pravilnik o sadrìni i na~inu vr{enja tehni~kog pregleda objekta i izdavanje upotrebne dozvole; Pravilnik o postupku i na~inu izdavanja licenci; Pravilnik o programu i na~inu polaganja stru~nog ispita i sticanju ovla{}enja za projektovanje i gra|enje objekata. O svim ovim pravilnicima u odgovaraju}im poglavljima je na neki na~in bilo ranije govora zbog toga se ovdje ne}e detaljnije razmatrati. Pravilnik o na~inu izrade i sadrìni tehni~ke dokumentacije predvi|a da tehni~ka dokumentacija, u ~etiri osnovna dijela, sadrì: projektni zadatak; prethodna prou~avanja; podloge za izradu tehni~ke dokumentacije (geodetske, geotehni~ke, hidrolo{ke i hidrometeorolo{ke i ostale); tehni~ku dokumentaciju. Sadràj tehni~ke dokumentacije dat je za objekte iz oblasti: hidrotehni~ke (snabdijevanje vodom naselja i industrije; odvo|enje i pre~i{}avanje otpadnih voda; hidromelioracioni sistemi; ure|enje rije~nih tokova, plovni putevi i pristani{ta; brane i akumulacije; hidroenergetski objekti); saobra}aja (putevi, gradske saobra}ajnice, èljeznice, aerodromi; mostovi; podzemni objekti; tuneli); visokogradnje (zgrade i inìnjerijski objekti); organizacije i tehnologije gra|enja (svi objekti iz pomenutih grupa). Detlajnije o tehni~koj dokumentaciji govoreno je u poglavlju 7. Pravilnik o sadrìni elaborata o ure|enju gradili{ta donijet je (1999. godine) na osnovu Zakona o za{titi na radu i predstavlja izvod iz izvo|a~kog projekta organizacije i tehnologije gra|enja.
217
Pravilnik predvi|a dvije vrste elaborata za: objekte koji se grade izvan naseljenih mjesta (hidroelektrane, saobra}ajnice, akumulacije i dr.) i objekte koji se grade u naseljenim mjestima (stambene zgrade, poslovne zgrade, bolnice i dr.). Elaborat za gra|enje objekata van naseljenih mjesta radi se iz dva dijela: op{ti elaborat; poseban elaborat. Op{ti elaborat sadrì: {emu gradili{ta i tekstualni dio. Posebni elaborat se izra|uje za radove ili radne operacije za ~ije je obavljanje neophodno da radnici posjeduju posebne zdravstvene i psihofizi~ke sposobnosti, kao i za radove kod kojih postoji pove}an rizik za povre|ivanje ili pojave {tetnosti po zdravlje. On sadrì: tehni~ki izvje{taj; prora~un sa dokazom stabilnosti pomo}nih konstrukcija, oru|a i ure|aja; neophodne crteè; opis mjera za{tite; opis redosleda i postupaka montaè. Op{ti elaborat se dostavlja nadle`noj inspekciji zajedno sa prijavom za po~etak rada. Elaborat o ure|enju gradili{ta u naseljenim mjestima radi se u jednom dijelu i predaje nadlènoj inspekciji zajedno sa prijavom o po~etku radova. On sadrì sve elemente kao elaborat za gra|enje objekata van naseljenih mjesta sa slede}im dopunama: na~in ogra|ivanja gradili{ta; znake upozorenja i eventualne zapreke; na~in za{tite susjednih objekata; na~in usmjeravanja pje{aka i saobra}aja; za{titu od obru{avanja i sl. Pravilnik o za{titi na radu u gra|evinarstvu. Pravilnik je donijet 1968. god. i jo{ je na snazi. Pravilnikom su propisane mjere i normativi za{tite na radu koje obuhvataju: ure|enje gradili{ta zemljane radove (kopanje rovova i kanala, {iroki iskop, kopanje bunara, {ahtova i jama i sl.) zidarske radove (rad sa kre~om i pripremanje maltera, gra|enje u iskopima, gra|enje iznad terena, gra|enje fabri~kih dimnjaka, gra|enje svodova i lukova, monta`ne stepenice i dr.) tesarske radove (obezbje|enje prelaza, rampe i kosi prilazi i prolazi, lestve, radni pod, za{titne ograde, za{tita otvora i dr.) skele (skele na nogarima, skele na lestvama, konzolne skele, skele na stubovima, vise}e skele, nose}e skele, za{titne nastre{nice i za{titne prihvatne skele, metalne skele i dr.) betonske radove armira~ke radove radove na krovovima monta`no gra|enje gra|evinsko zanatske radove ru{enje objekata gra|enje puteva gra|enje mostova (kesonski radovi, pobijanje {ipova) gra|enje tunela minerske radove, kamenolome, majdane {ljunka, pijeska i gline gra|evinske ma{ine i ure|aji elektri~ne instalacije na gradili{tu rad sa opasnim materijalima na gradili{tu sredstva li~ne za{tite na radu Primjena pravilnika je obavezna u svim fazama gra|enja, {to podrazumijeva da je za{tita na radu obaveza svih rukovodioca na gradili{tu i izvr{ioca pojedinih radova.
218
Pravilnik o posebnim mjerama za{tite od poàra koje mora da sadrì tehi~ka dokumentacija za odre|ene investicione objekte sadrì: vrste objekta kod kojih tehni~kom dokumentacijom treba predvidjeti posebne mjere za{tite od poàra; posebne mjere za{tite od poàra koje treba da sadrì tehni~ka dokumentacija.
12.3 Posebne uzanse o gra|enju

Posebne uzanse o gra|enju donijete su u cilju {to boljeg i pravednijeg regulisanja odnosa u~esnika u realizaciji investicionih Projekata, a prvenstveno izme|u investitora, s jedne strane, i izvo|a~a radova s druge strane. One su objavljene 1977. god. i do danas se koriste po èli ugovariva~a. Uzansama se reguli{u sljede}a pitanja: op{te odredbe o primjeni uzansa i dr.; sastavni djelovi ugovora; prou~avanje i izmjena tehni~ke dokumentacije; odstupanje od predmeta ugovora; cijene; rokovi za izvo|enje radova; uvo|enje izvo|a~a radova u posao; ustupanje radova tre}em licu; ugovorna kazna; pla}anje; privremeno obustavljanje izvo|enja radova; kvalitet radova i materijala; garancija za kvalitet izvedenih radova; materijal i oprema koje nabavlja naru~ilac; osiguranje; sno{enje rizika; stru~ni nadzor naru~ioca; odgovornost izvo|a~a radova za stabilnost i sigurnost objekta; mjere sigurnosti; obezbje|enje i ~uvanje gradili{ta; primopredja izvedenih radova; kona~an obra~un; posledice raskidnja ugovora; ure|enje gradili{ta; zavr{ne odredbe. Uzanse nijesu zakonski, tj. obavezuju}i propis. Me|utim mnogi pravni stru~njaci smatraju da su obavezuju}e za u~esnike u investicionoj izgradnji, ukoliko ugovorom nijesu isklju~ene. Zbog toga je uputno da se svi u~esnici u toku zaklju~ivanja ugovra o projektovanju, gra|enju ili drugim uslugama, izjasne, i to ugovorom konstatuju, primjenjivost ili isklju~enje primjene uzasi. Na taj na~in }e se odkloniti sve dileme.
12.4 FIDIC-ovi uslovi ugovora

FIDIC je skra}enica koja predstavlja naziv za me|unarodnu federaciju konsalting (savjetodavnih) inènjera, koju ~ine nacionalne asocijacije ~iji se ~lanovi povinuju eti~kom kodeksu FIDIC-a. FIDIC-a su 1913.godine osnovale tri nacionalne asocijacije nezavisnih konsalting inènjera iz Evrope (Belgija, Francuska, [vajcarska). Ciljevi formiranja federacije su bili "da se pokrenu zajedni~ki profesionalni interesi ~lanova federacije, a radi prosle|ivanja informacija od interesa ~lanovima nacionalnih asocijacija koji su u njenom sastavu". ^lan FIDIC-a moè, iz jedne zemlje, postati samo jedno udruènje inìnjera koje prihvata njegov eti~ki kodeks koji zahtijeva kopetentnost, nepristrasnost, profesionalizam i fer konkurenciju. Sada FIDIC ima blizu 70 ~lanica iz svih zemalja svijeta. Sekretarijat FIDIC-a se nalazi u Lozani, [vajcarska. FIDIC publikuje svoje standardne uslove i organizuje seminare, konferencije i druge skupove u cilju: odràvanja visokih eti~kih i profesionalnih standarda, razmjene mi{ljenja i informacija; definisanja zajedni~kih interesa izme|u ~lanova asocijacija i predstavnika me|unarodnih finansijskih institucija. Poseban cilj i interes asocijacije je razvoj inìnjerijske profesije u zemljama u razvoju. FIDIC-ovi uslovi su op{te prihva}eni u skoro cijelom svijetu i primjenjuju se pri realizaciji svih velikih investicionih projekata. U upotrebi su od 1957.godine tri forme FIDIC-ovih uslova, koje su vi{e puta revidovane, i to: uslovi ugovora za izvo|enje gra|evinskih radova ("crveni FIDIC"); uslovi ugovora za izvo|enje elektro i ma{inskih radova ("ùti FIDIC") i uslovi ugovora po sistemu projektuj-izgradi i klju~ u ruke ("narandàsti FIDIC"). U prva dva slu~aja investitor izra|uje tehni~ku dokumentaciju, dok za tre}i slu~aj to radi sam izvo|a~ radova, jer snosi odgovornost za cjelokupni posao. FIDIC je nedavno publikovao tri vrste uslova ugovora izme|u naru~ioca i izvo|a~a: uslovi ugovora za izgradnju; uslovi ugovora za opremanje i projektuj-izgradi;
219
uslovi ugovora po sistemu klju~ u ruke. Uslovi ugovora za izgradnju primjenljivi su na projektima visokogradnje, niskogradnje i hidrogradnje kod kojih projektnu dokumentaciju izgra|uje investitor ili njegov projektant. Uslovi ugovora za opremanje i projektuj-izgradi primjenljivi su za opremanje elektro i/ili ma{inskom opremom i za projektovanje i gra|enje svih gra|evinskih objekata. Uslovi ugovora po sistemu klju~ u ruke su primjenljivi u situaciji kada izvo|a~ radova preuzima kompletan posao i odgovornost za projektovanje, gra|enje i opremanje cjelokupnog gra|evinskog poduhvata tj. Projekta, koji treba da se izgradi spreman za kori{}enje. FIDIC je tako|e izdao kratku formu ugovora koju je predvidio za gra|evinske objekte manjeg obima i vrijednosti. Me|utim, moè se koristiti i kod radova ve}e vrijednosti. Izdavanjem ovih novih uslova ne isklju~uju se iz upotrebe ranije izdati uslovi. Naprotiv, i jedni i drugi se mogu primjenjivati {to zavisi od potencijalnih investitoraa, jer im je na ovaj na~in omogu}en {iri izbor. FIDIC-ovi uslovi imaju dva dijela: I dio op{ti uslovi sa ponudom i sporazumom (ugovorom); II dio smjernice za pripremu uslova specijalne primjene. Op{ti uslovi (I dio) sadrè odredbe koje se uglavnom primjenjuju u najve}em broju ugovora u identi~nom tekstu, dok smjernice (II dio) sadrè odredbe koje se u svakom konkretnom slu~aju formuli{u, uzimaju}i u obzir pozive na dio II, koji su sadràni u istoj podklauzuli u dijelu I. Op{ti uslovi su podijeljeni na 20 ~lanova (poglavlja): ugovorna dokumentacija; investitor; nadzorni organ; izvo|a~; projektovanje; osoblje i radna snaga; postrojenje, materijali i zanatski radovi; poètak, ka{njenja i prekid; probni rad; preuzimanje od strane investitora; naknadna ispitivanja; odgovornost za nedostatke; ugovorena cijena; izmjene; neizvr{avanje obaveza od strane izvo|a~a; neizvr{avanje obaveza od strane investitora; rizik i odgovornost; osiguranje; vi{a sila; zahtjevi, osporavanja i arbitraà ; Uz op{te uslove postoji dodatak ugovoru u kome se nalaze kvantificirani podaci iz pojedinih ~lanova op{tih uslova (nazivi, vrijeme, iznosi, procenti i dr.).
220
12.5 Direktiva Evropske zajednice 89/106/EEC3

12.5.1 Evropske direktive
Slobodan protok proizvoda na Trì{tu (misli se na trì{te Evropske Unije) podrazumijeva plasman proizvoda svake zemlje ~lanice, pod uslovom da kori{}enje tih proizvoda ne ugroàva sigurnost i zdravlje gra|ana/korisnika i okolinu. Tehni~ki dokumenti kojima se postavljaju ovi uslovi, koje izdaje Savjet EZ, jesu EVROPSKE DIREKTIVE. To su dokumenti u kojima se ne daju tehni~ke specifikacije, ve} samo tzv. "su{tinski zahtjevi" koji se odnose na zdravlje i bezbjednost ljudi i za{titu ìvotne sredine. Sve zemlje ~lanice obavezne su da odredbe ovih direktiva unesu u nacionalno zakonodavstvo na sebi podesan na~in. Direktive se primjenjuju (ili odnose) na sve proizvode plasirane na Trì{tu, pa bilo da su proizvedeni u zemljama ~lanicama ili su uvezeni iz "tre}ih zemalja". Proizvod koji se pu{ta na Trì{te mora da zadovolji sve direktive koje se na njega odnose i proizvo|a~ je obavezan da provjeri koje se sve direktive odnose na njegov proizvod (jedna ili vi{e njih) i da proizvod usaglasi sa odredbama odgovaraju}ih direktiva. Usagla{avanje se odnosi na osnovne (su{tinske) zahtjeve, a tehni~ka rje{enja (dizajn, materijal i dr.) i na~in na koji }e ispuniti osnovne zahtjve bira sam proizvo|a~ shodno svojoj praksi, regionalnim i drugim uslovima.
12.5.2 Direktiva 89/106/EEC

Savjet EZ usvojio je decembra 1988.godine, pod brojem 89/106/EEC, Direktivu o usagla{avanju zakona, propisa i administrativnih odredbi koje se odnose na gra|evinske proizvode. Direktiva 89/106/EEC (u daljem tekstu: Direktiva) dopunjena je jula 1993.godine novom Direktivom 93/68/EEC koja predstavlja amandmane na vi{e evropskih direktiva, a njen ~lan 4. odnosi se na izmjene i dopune Direktive 89/106/EEC. Nagla{avamo da je Direktiva koja se odnosi na gra|evinske proizvode, obavezuju}a za sve zemlje ~lanice EZ, ali i za tre}e zemlje koje èle da svoje proizvode i radove plasiraju na Trì{te. Dono{enje (usvajanje) Direktive zasnovano je na slede}im ~injenicama: u tzv. "Bijeloj knjizi", dokumentu Komisije kojim se reguli{e Trì{te, daje se poseban zna~aj gra|evinarstvu, koje ima veliku ulogu u ostvarenju kvaliteta ìvljenja i u obezbje|enju sigurnosti i za{titi okoline, te stoga gra|evinski proizvodi moraju zadovoljiti su{tinske zahtjeve; dràve ~lanice du`ne su da obezbijede da se na njihovim teritorijama gra|evinski radovi projektuju i izvode tako da ne ugroze sigurnost ljudi, ìvotinja i imovine, i drugih zahtjeva za kvalitet ìvljenja i za{titu okoline; dràve ~lanice su obavezne da u svoje nacionalne propise, standarde i druge tehni~ke specifikacije za gra|evinske proizvode, unesu zahtjeve za gra|evinsku sigurnost, zdravlje, trajnost, u{tedu energije, za{titu sredine, ekonomi~nost u skladu sa zahtjevima trì{ta, da ne bi svojom razli~ito{}u ometali trgovinu unutar Zajednice; ovi zahtjevi ~ine osnovu za izradu harmonizovanih standarda na evropskom nivou za gra|evinske proizvode; svojstvenost gra|evinskih propisa zahtijeva ta~nu formulaciju ovih harmonizovanih standarda; s obzirom na razli~ite nivoe zahtjeva, razli~ite vrste radova i razli~ite uslove za ove radove, potrebno je da gra|evinski proizvodi budu razvrstani u klase sa razli~itim nivoima karakteristika i da ih prate dokumenti za tuma~enje; klasifikacija gra|evinskih proizvoda opravdana je i zbog razli~itih lokalnih, klimatskih i drugih uslova;
Preuzeti dio iz [Error! Reference source not found.]
221
gra|evinski proizvodi koji imaju mali ili zanemarljiv zna~aj u odnosu na osnovne zahtjeve mogu se koristiti i ako se razlikuju od tehni~kih specifikacija ukoliko njihovu pogodnost za upotrebu potvrdi ovla{}ena ogranizacija; u nedostatku evropskih tehni~kih odobrenja i harmonizovanih standarda mogu se priznati i nacionalni dokumenti kao dokaz da su osnovni zahtjevi ispunjeni; saobraznost proizvoda sa tehni~kim specifikacijama osigurava se kontrolom proizvodnje i ispitivanjem i atestiranjem; imaju}i u vidu da ne postoje za sve proizvode tehni~ka uvjerenja i standardi na evropskom nivou, treba priznati rezultate ispitivanja dràve ~lanice prema njenim tehni~kim zathjevima; proizvodima sa CE oznakom mora se dopustiti slobodno kori{}enje.
12.5.3 Neka tuma~enja

Gra|evinski proizvod (u daljem tekstu: proizvod), prema Direktivi, jeste svaki proizvod koji je proizveden za ugradnju kao stalni dio u gra|evinskim radovima, uklju~uju}i visokogradnju i niskogradnju (u daljem tekstu: radovi), odnosno svaki proizvod koji se trajno ugra|uje u objekat. Proizvodi treba da su pogodni za namjensko kori{}enje ako omogu}avaju radove u kojima se primjenjuju, pod uslovom da su ti radovi pravilno projektovani i izvedeni, da zadovoljavaju osnovne zahtjeve ili nose znak CE. Ako proizvod nema oznaku CE, a saglasan je sa nacionalnim propisima koji su priznati me|unarodnim ugovorom, mora se dozvoliti i njegova upotreba dok se na nivou EZ ne odlu~i druga~ije. Izvje{taji o ispitivanju i atestiranju saobraznosti proizvoda izdatim u dràvi ~lanici proizvo|a~a, moraju se priznavati u svim dràvama ~lanicama korisnicama. Ako dràva ~lanica kupac/korisnik proizvoda izrazi sumnju, o tome obavje{tava Komisiju koja preduzima odgovaraju}e mjere.
12.5.4 Osnovni zahtjevi

Proizvodi moraju da budu podesni za gra|evinske radove, da odgovaraju namjeni, da zadovoljavaju ekonomi~nost odnosno niè navedene osnovne zahtjeve. (a) Mehani~ka otpornost i stabilnost Ovaj zahtjev podrazumijeva da se gra|evinski radovi moraju projektovati i izvoditi tako da i u toku gradnje i u toku kori{}enja predvi|ena (projektovana) optere}enja ne izazovu: ru{enje objekta ili nekog njegovog dijela, ve}e deformacije od dozvoljenih, o{te}enja drugih radova ili opreme, nesrazmjerno velika o{te}enja u odnosu na eventualni nepovoljni eksces koji bi ih izazvao. (b) Bezbjednost u slu~aju poàra Gra|evinski radovi moraju biti tako projektovani i izvedeni da u slu~aju izbijanja poàra: konstrukcija izdrì odre|eno vrijeme, {irenje dima unutar objekta bude ograni~eno, {irenje plamena na susjedne objekte ili djelove objekta bude ograni~eno, osoblje moè da napusti objekat i spasi se, rad spasila~kih ekipa bude bezbjedan. (c) Higijena, zdravlje i okolina Su{tinski zahtjev da se ne ugroze zdravlje ljudi i okolina nalaè da se gra|evinski radovi projektuju i izvode tako da ne do|e do: ispu{tanja otrovnih gasova u vazduh, ispu{tanja otrovnih materija u vazduh, radioaktivnih zra~enja, lo{eg uklanjanja {tetnih uticaja: otpadnih voda, dima, raznih otpadaka. (d) Bezbjednost prilikom kori{}enja Da bi korisnici objekta bili bezbjedni, gra|evinski radovi moraju biti tako projektovani i izvedeni da se ne stvori mogu}nost za: klizanje, padanje,
222
sudaranje, opekotine, povrede od eksplozije. (e) Za{tita od buke Buka od stanara i susjeda mora biti na stepenu koji ne ugroàva zdravlje, san i odmor, pa se tako moraju projektovati i izvesti gra|evinski radovi. (f) U{teda energije i zadàvanje grijanja Gra|evinski radovi, a naro~ito instalacije grijanja, hla|enja i ventilacije, moraju biti projektovani i izvedeni na na~in koji omogu}uje najmanju potro{nju energije.
12.5.5 Trì{te Evropske zajednice i "tre}e zemlje"

Direktiva 89/106/EEC, ~ije su odredbe predstavljene stru~noj javnosti ovim radom, dostavljena je svim dràvama ~lanicama i one su du`ne da u odre|enom roku primijene njene odredbe u svojim zakonima, propisima i drugim administrativnim odredbama; dok je rok od 30 mjeseci od dana dostavljanja (27.decembar 1988.). Me|utim, svaka dràva ~lanica moè, kako se u Direktivi navodi, da zavisno od geografskih i klimatskih uslova ili tradicionalnog na~ina ìvota prilagodi nivo za{tite lokalnim uslovima i da to unese u svoje tehni~ke specifikacije. U tu svrhu se proizvodi klasifikuju. Klasa je kategorija ili rang proizvoda, odnosno stepen (nivo) njegovih svojstava koji je razli~it za razli~ite potrebe ili zahtjeve (za istu funkcionalnu upotrebu). Primjera radi: marka betona. Ostale tzv. "tre}e zemlje", van EZ, mogu da plasiraju svoje proizvode na Trì{te samo ako su: proizvodi usagla{eni sa regulativom EZ i napravljeni pojedina~ni sporazumi o priznavanju sertifikata. Obavezuju}a pravila za tzv. regulisane proizvode koja su zemlje EZ 1992. postavile kao uslov za saradnju i trgovinu na Trì{tu jesu: da proizvod ima karakteristike provjerene u ovla{}enoj laboratoriji; da proizvo|a~ ima sertifikovan od ovla{}ene organizacije sistem kvaliteta prema seriji standarda ISO 9000 i da ovla{}ene laboratorije za ispitivanje i institucije za sertifikovanje sistema kvaliteta budu akreditovane od nacionalnog tijela prema standardima serije EN 45000. "Tre}e zemlje" mogu same sertifikovati svoje proizvode i da im to bude priznato samo ako postoji me|usobni sporazum o priznavanju rezultata ili sertifikata. Me|usobno priznavanje sertifikata (rezultata) iz pojedine "tre}e zemlje" mogu}e je samo ako je organizacija za sertifikaciju (ili ispitivanje ili neku drugu aktivnost) "tre}e zemlje" ovla{}ena od priznatog dràvnog organa i ako je postupak sprovo|enja odre|ene aktivnosti u svemu prema regulativi EZ. Regulativa EZ za ure|enje laboratorija i sertifikacionih tijela, u vrijeme definisanja pravila za funkcionisanje Trì{ta, sadràna je u standardima serije EN 45000 i nekoliko ISO i ISO/IEC uputstava. Unapre|ivanje i razvoj sistema upravljanja kvalitetom i obezbje|enja kvaliteta doveli su do unapre|ivanja i regulative. Iz postoje}ih dokumenata iz ove oblasti proizi{li su novi: ISO/IEC Uputstvo 65/1996 - Op{ti zahtjevi za organizacije koje sprovode sisteme sertifikacije proizvoda; ISO/EEC 17020/1998 - Op{ti kriterijumi za rad razli~itih vrsta organizacija koje obavljaju kontrolisanje i ISO/IEC 17025/1999 - Op{ti zahtjevi za kompetentnost laboratorija za ispitivanje i laboratorija za etaloniranje prema kojima se moraju urediti odgovaraju}e organizacije da bi njihovi rezultati rada bili me|unarodno priznati.
223
13. PRIMJENA RAÛNARA U UPRAVLJANJU PROJEKTIMA
Upravljanje Projektima moèmo posmatrati i kao sistem kojeg ~ine: procesi, tehnologija, organizacija, metode, mjere u~inka, organizaciona kultura i ljudi, a ~iji je cilj lak{a realizacija Projekta sa mogu}no{}u sagledavanja problema unaprijed, kako bi se na vrijeme i ekonomi~no reagovalo. Ra~unari mogu biti upotrijebljeni u smislu prethodno definisanog cilja, samo ako se dobro savlada i primjeni metodologija upravljanja Projektom opisana u prethodnim poglavljima.
13.1 Upravljanje Projektima i informacione tehnologije

U na{im uslovima se veliki broj Projekata i dalje odvija po metodologiji "ad hoc", koja se prvenstveno zasniva na znanjima, iskustvima i sposobnostima rukovodioca Projekta, a ~ije su osnovne karakteristike improvizacije, spontanost, pa i stihijnost. Oni koji primjenjuju ovakav pristup upravljanju Projektima, upori{te nalaze u ~injenici da je svaki Projekat neponovljiv, jer je lokacijski, vremenski, ciljno i resursno definisan, te ne postoje dva ista investiciona Projekta. Kamuflirana u neponovljivost Projekata, ova metodologija prouzrokuje slede}e posledice [Error! Reference source not found.]: iskustva i znanja ste~ena na prethodnim Projektima se ne sistematizuju, naj~e{}e i nijesu sa~uvana osim u obliku "usmenog predanja"; svaki rukovodilac Projekta, na osnovu svojeg znanja, iskustva i sposobnosti, ima sopstveni pogled na procese i procedure upravljanja Projektima; prilikom eventualnih promjena upravlja~kog tima, naj~e{}e se iz osnova mijenja koncept upravljanja Projektom; metode upravljanja i mjere u~inka na Projektima se nasumice biraju; uspjeh Projekta u veoma velikoj mjeri zavisi od rukovodioca Projekta; kori{}enje informacione tehnologije je minimalno i uglavnom se svodi na automatizovanje pojedina~nih Projekata; upravlja~ki tim postaje nezamjenljiv, jer ima monopol nad informacijama; veliki broj informacija je neformalne prirode; ne postoji integrisano planiranje i kontrola (u najboljem slu~aju svaki Projekat je "pri~a za sebe", a vrlo ~esto ta "pri~a" nije konzistentna ni na tom elementarnom nivou). âk i u uslovima primjene "ad hoc" metodologije, odnosno u uslovima dono{enja uglavnom intuitivnih odluka, rukovodiocu su potrebne jasne i dobro prezentirane informacije o istoriji konkretnog problema iz koje direktno proizilazi upravlja~ka akcija. Ovo zahtijeva dodatan napor prilikom upravljanja Projektom, ali znatno doprinosi kvalitetu rada.
224
Zbog toga treba primijeniti savremenu metodologiju upravljanja Projektima u kojoj informacione tehnologije, odnosno ra~unari treba da imaju zna~ajnu ulogu. Naj~e{}i zadaci koji se relativno jednostavno mogu unaprijediti kori{}enjem informacione tehnologije, odnosno primjenom ra~unara su: pisanje dokumenata (ponuda, ugovora, rje{enja, odluka, zapisnika, prepiske, ra~una i sl.); upravljanje dokumentacijom (uglavnom onom koja se generi{e u timu); komunikacija; izrada i upravljanje razli~itim bazama podataka (baza materijala, dobavlja~a, cijena, rokova isporuke i sl.; baza istorijskih podataka o realizovanim projektima; baza kadrova izvo|a~a i dr.); tabelarni prora~uni; izrada i pra}enje realizacije planova odvijanja aktivnosti; izrada i pra}enje realizacije planova resursa; izrada i pra}enje realizacije planova tro{kova. Za realizaciju navedenih zadataka mogu se koristiti razli~iti softveri, a me|u njima i lako dostupni softver kao {to su: Windows,Office, Word, Excel, Access, Project i sl. Uz malo dobre volje i truda mogu}e je zavesti (djelimi~ni) red u haosu ako bi se: utvrdili prioritetni ciljevi kori{}enja informacione tehnologije; nabavili potreban hardver i softver; procijenila, i ako je potrebno, unaprijedila znanja ~lanova projektnog tima, nabavkom literature i kratkih internih kurseva za kori{}enje naprednijih tehnika odgovaraju}eg softvera. Sagledavanje zna~aja primjene koncepata upravljanja Projektima dovelo je do razvoja i primjene standardnih ra~unarskih programa koje nude skoro sve zna~ajnije kompjuterske firme u svijetu. Tako|e, zna~ajnije konsultantske firme imaju razvijene sopstvene ra~unaske programe kao podr{ku procesima upravljanja Projektima. Moè se re}i da su zahtjevi koje mora da zadovolji efikasan softver za upravljanje Projektom [Error! Reference source not found.]: razumljivost {irokom sloju korisnika, ne samo ekspertima; jednostavnost unosa podataka i definisanja elemenata Projekta; {to ve}a autoamtizacija procesa upravljanja Projektom; dobra grafi~ka predstava osnovnih elemenata i rezultata Projekta; {to realnije predstavljanje Projekta; mogu}nost naprednijeg kori{}enja i unapre|enja kori{}enja od strane iskusnih korisnika (programiranje pojedinih operacija); formiranje baze podataka, za Projekat i komunikacija sa drugim softverima (informacionim podsistemima); mogu}nost upravljanja dokumentacijom i izvje{tavanje; mogu}nost da se upravlja sa vi{e Projekata istovremeno (uz upravljanje zajedni~kim resursima); kori{}enje interneta i rad u vi{ekorisni~kom sistemu i sl. Upotrebu standardnih softvera za upravljanje Projektima, koji su uglavnom namijenjeni za planiranje, pra}enje i kontrolu realizacije Projekata, ilustrova}emo na dva programska paketa: Microsoft Project (firme Microsoft) i Primavera (firme Primavera Systems, Inc.)
13.1.1 Programski paket Microsoft Project

MS Project je jedan od savremenih softvera za upravljanje Projektima koji je lansirala kompanija Microsoft. Ovaj program je dio dobro poznate porodice Microsoft Office. Zahvaljuju}i tome, njegovo kori{}enje ne predstavlja naro~itu te{ko}u za one koji poznaju neki od alata iz Ms Office paketa, jer je logika kori{}enja svih progama iz ovog paketa vrlo sli~na. Osim toga zajedni~ko porijeklo i sli~no usrtojstvo omogu}ava razmjenu i povezivanje podataka izme|u svih programa iz ovog paketa. Microsoft Project je prije svega namijenjen za planiranje, pra}enje i kontrolu realizacije Projekata razli~itog obima i nivoa sloènosti. Unapre|enje koje se ostvaruje razvojem novijih verzija ovog programa
225
ogleda se prije svega u mogu}nosti sagledavanja i veoma sloènih Projekata ili vi{e Projekata istovremeno koji koriste zajedni~ke resurse, kao i u upotrebi interneta i intraneta za aùriranje Projekta i komunikaciju. Ovaj program zapravo kreira bazu podataka o Projektu (ili Projektima), o svim njegovim elementima: kalendaru (radnim i neradnim danima), aktivnostima (njihovim nazivima, identifikacionim brojevima, trajanjima, po~ecima, zavr{ecima, rezervama, zavisnostima i sl.), resursima (nazivima, kalendaru resursa, cijenama, raspoloìvom vremenu kori{}enja, raspoloìvoj koli~ini i sl.) tro{kovima. Podaci o Projektu se prezentiraju u informacije pomo}u: formi (forms) koje objedinjavaju najva`nije informacije o pojedinim elementima plana (kalendaru, pojedina~nima aktivnostima, resursima i sl.), Slika 73.
Slika 73. Forma sa osnovnim podacima o izabranoj aktivnosti
tabela (sheets) koje u vidu tabelarnog prikaza pruàju informacije o grupi elemenata plana (o svima aktivnostima, resursima i sl.), Slika 74.
Slika 74. Tabela sa aktivnostima i dodijeljenim resursima
dijagrama (charts) koji predstavljaju grafi~ki prikaz informacija koje su sadràne u bazi podataka Ms Projecta, a od kojih su najva`niji: gantogram (Gantt Chart),Slika 75,
226
Slika 75. Gantogramski ekranski prikaz, koji se moè i od{tampati
mre`ni dijagram, (Pert Chart),Slika 76,
Slika 76. Dio generisanog mre`nog dijagrama
dijagram resursa (Resource Graph), koji prikazuje neki od parametara resursa u vremenskoj skali kor{}enja tog resursa,Slika 77,
227
Slika 77. Dio dijagrama potro{nje resursa, odnosno dinami~kog plana resursa
izvje{taja (Reports), koji prikazuju izabrane informacije na razli~itim nivoima detaljnosti i idealni su za analizu rezultata Projekta (izvje{taji o aktivnostima i njihovoj realizaciji, o angaòvanju resursa, kori{}enju finansijskih sredstava i tro{kovima i sl.), Slika 78.
Slika 78. Forma za izbor izvje{taja koji se mogu generisati i editovati
Va`no je ista}i da su svi navedni oblici koji sluè za prikaz informacija veoma fleksibilni i na dosta jednostavan na~in mogu}e je izvr{iti njihovo prilago|avanje potrebama korisnika, odnosno èljenom nivou detaljnosti (primjenom filtera, koji omogu}avaju prikaz onih informacija koje zadovoljavaju neki kriterijum; mijenjanjem izgleda formi, tabela, dijagrama i izvje{taja i sl.). Upotreba ovog programa moè se opisati kroz nekoliko koraka: planiranje Projekta koje obuhvata izradu osnovnog plana Projekta, a realizuje se kroz: pode{avanje kalendara Projekta (definisanje radnih i neradnih dana i ~asova rada za Projekat u cjelini;broj radnih sati na dan i u nedjelji, izbor po~etnog radnog dana u nedjelji i sl.);
228
definisanje aktivnosti (spisak aktivnosti, trajanje, zavisnosti i tipovi veza me|u aktivnostima, {to ustvari predstavlja inicijalnu listu aktivnosti, datumska ograni~enja realizacije pojedinih aktivnosti i sl.); dodjeljivanje resursa (definisanje potrebih resursa odnosno radne snage i materijala za svaku aktivnost, a kroz prethodno definisane cijene resursa defini{u se i tro{kovi Projekta); analiza i optimizacija plana Projekta koja ima za cilj prilago|avanje Projekta konkretnim potrebama i mogu}nostima i kreiranje baznog plana (optimizacija plana Projekta u smislu rokovi -tro{kovi, resursi- tro{kovi; re{avanje prebukiranosti resursa i sl.); pra}enje realizacije Projekta koje treba da na osnovu upore|ivanja baznog plana i stvarno realizovanih parametara elemenata Projekta (stvarnih podataka o datumima, cijenama, resursima i stvarnom radu) identifikuje probleme u realizaciji plana i omogu}i odgovaraju}e ispravke. U praksi se vrlo ~esto de{ava da se upotreba ovog programa zavr{i samo na prvom koraku, ali tada sigurno nije do kraja iskori{}ena prednost ovog programa, jer se kreiranjem baznog plana uz pomo} ovog programa ne ostvari naro~ita u{teda na vremenu u odnosu na rad bez primjene ra~unara, ali je zato u{teda vremena ogromna u fazama analize i pra}enja realizacije plana.
13.1.2 Programski paket Primavera

Primavera je naziv pod kojim se podrazumijevaju proizvodi firme Primavera Systems, a koji su uglavnom namijenjeni za upravljanje Projektima. Osnovni programski paketi ove firme koji se trenutno koriste su [Error! Reference source not found.]: Primavera Project Planner koji se koristi za planiranje, pra}enje i kontrolu razli~itih vrsta Projekata. Podràva rad sa neograni~enim brojem aktivnosti, resursa i tro{kovnih konta po Projektu, omogu}ava nivelisanje resursa, rad sa vi{e razli~itih kalendara po Projektu. Osim toga daje mogu}nost rada na vi{e Projekata istovremeno sa zajedni~kim resursima, rad u vi{ekorisni~kom okruènju, izradu kvalitetnih izvje{taja, prakti~no neograni~enu analizu "{ta ako" i sl. Uno{enje podataka vr{i se preko formi, a pregled preko velikog broja standardnih prikaza (tabela, dijagrama) i izvje{taja. Osnovni koraci u primjeni Primavera Project Plannera za upravljanje Projektima su isti kao i kod Ms Projecta: planiranje Projekta (pode{avanje kalendara aktivnosti ili Projekta u cjelini; definisanje aktivnosti; dodjeljivanje resursa i definisanje tro{kova Projekta); analiza i optimizacija plana Projekta; pra}enje realizacije Projekta. Mogu}nost dodjeljivanja kodova aktivnostima odnosno mogu}nost grupisanja aktivnosti u specifi~ne klase (kategorije), kao {to su: odgovornost, lokacija, faza, organizaciona jedinica i sl., predstavlja zna~ajan alat za selektivni prikaz informacija o aktivnostima koje pripadaju istoj klasi. Sure Track Project Manager koji se koristi za iste svrhe kao i Project Planner, s tim {to je namijenjen za manje Projekte i za razliku od prethodnog ima ograni~en broj raspoloìvih funkcija i unapre|enja; Expedition koji je namijenjen za upravljanje dokumentacijom, tako {to se koristi za kreiranje i kontrolu dokumenata kao {to su ugovori, ra~uni, zapisnici, dopisi, privremene situacije i sl.. Ovaj program ~ini jednostavnijim upravljanje promjenama i administriranje projekta, zahvaljuju}i integrisano{}u sa Primavera Project Planner i za njega se moè re}i da je alat za upravljanje kvalitetom projekta,a ujedno predstavlja centralnu bazu podataka ugovora, crteà, dokumenata, dopisa i kontakt informacija o u~esnicima; Monte Carlo koji predstavlja specijalizovani softver u analizi rizika na Projektima. Njime se analiziraju mogu}e promjene i posledice u pogledu trajanja aktivnosti i redosleda njihovog odvijanja; raspoloìvosti resursa; promjene cijena i sl. i daje precizne izvje{taje o vjerovatno}i realizacije Projekta. Ovdje su date samo najkra}e informacije o nekim od raspoloìvih softverskih programa sa namjerom da se shvati da je upravljanje Projektima sa velikim brojem aktivnosti, resursa i u~esnika u procesu realizacije
229
Projekta veoma kompleksno, tako da se ovaj problem moè efikasno rije{iti isklju~ivo uz pomo} ra~unara. Me|utim, ra~unari i softveri sami po sebi ne predstavljaju re{enje, ve} je neophodno obezbijediti kadar obu~en za upravljanje Projektima i primjenu softvera.
230

Upravljanje Gradjevinskim Projektima Srbija Vs FIDIC

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Upravljanje Gradjevinskim Projektima Srbija Vs FIDIC

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UPRAVLJANJE GRADJEVINSKIM PROJEKTIMA

9.4.9 Na~in vo|enja dokumentacije ........................................................................................................... 113

9.4.10 Tehni~ki pregled.............................................................................................................................143

DEFINICIJA, SPECIFI^NOST I PODJELA INVESTICIONIH PROJEKATA

1.1 Definicija investicionih projekata

1.2 Specifi~nost gra|evinskih projekata

1.3 Podjela gra|evinskih projekata

1.4 Zna~enje pojedinih izraza

2. U^ESNICI U REALIZACIJI GRA\EVINSKIH PROJEKATA

INVESTITOR izrada ugovorne dokumentacije

PONU\ A^ I izrada ponude

STRU^ NE SLU@ BE konkurs za izbor u~esnika

STRU^ NE SLU@ BE prijem ponuda

KOMISIJA otvaranje ponuda

KOMISIJA vrednovanje ponuda

KOMISIJA dodjeljivanje poslova (predlog investitoru)

odluka investitora da INVESTITOR I U^ ESNIK zaklju~ivanje ugovora

Slika 1. Algoritam izbora u~esnika u realizaciji investicionog Projekta

3. FAZE INVESTICIONIH PROJEKATA

Slika 2. Faze investicionog projekta

4. PRISTUP UPRAVLJANJU PROJEKTIMA

4.1 Projekat kao kiberneti~ki sistem

prikupljanje i obrada informacija Podsistem informacije

Slika 3. [ema upravljanja Projektom

4.2 Oblasti upravljanja

5. ULOGA KONSULTANTA U UPRAVLJANJU GRA\EVINSKIM PROJEKTIMA

5.1 Konsultanske usluge

5.2 Konsultanske usluge prema FIDIC-u

5.2.1 Savjetodavne usluge

5.2.2 Predinvesticione usluge

5.2.3 Usluge projektovanja i nadzora kod izgradnje objekata

5.2.4 Specijalizovane usluge projektovanja i razvoja

5.2.5 Rukovo|enje Projektom

5.3 Modeli pru`anja konsultanskih usluga

5.3.1 Konvencionalni model

5.3.2 Sopstveni model

5.3.3 Model rukovo|enja (upravljanja) Projektom

5.3.4 Model "klju~ u ruke"

UTICAJ NA UKUPNE TRO[ KOVE 65% 25% 10%

KONCIPIRANJE I FAZA DEFINISANJE II FAZA REALIZACIJA III FAZA

85% STVARNI TRO[ KOVI PROJEKTA

Slika 4. U~e{}e i uticaj pojedinih faza na tro{kove Projekta

6.1 Prethodna studija opravdanosti

INVESTITOR definisanje cilja

PROJEKTANT prethodna studija opravdanosti

Analiza lokacije i ` ivotne sredine Finansijska analiza Ocjena Zaklu~ak

odluka investitora da PROJEKTANT studija opravdanosti

Analiza izvodljivosti i dinamika realizacije Ekonomsko finansijska analiza Ocjena Zaklu~ak

da INVESTITOR I KREDITORI obezbje| enje finansijskih sredstava

da prelazak na fazu definisanja

Slika 5. Algoritam koncipiranja Projekta

6.1.2 Opis objekta

6.1.3 Ocjena razvojnih mogu}nosti investitora

6.1.4 Analiza prodajnog tr`i{ta

6.1.5 Grafi~ki prikaz Projekta

6.1.6 Analiza nabavnog tr`i{ta

6.1.7 Analiza lokacije i `ivotne sredine

6.1.8 Finansijska analiza

6.1.9 Ocjena prethodne studije opravdanosti

6.2 Studija opravdanosti

6.2.2 Opis objekta sa prikazom idejnog projekta (tehnolo{ko tehni~ka analiza)

6.2.3 Analiza i ocjena razvojnih mogu}nosti investitora

6.2.4 Analiza prodajnog i nabavnog tr`i{ta