You are on page 1of 432

1

2

Luia Pcla Mcnic
Willian Sargani
Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org
CoyrigIi
Auior. Willian Sargani
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.org}
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002}
3

NDICE
Apresentao 5
Ncson JuI Gucu

Introduo 7
ExperIncIas com anImaIs 22
Comportamento anImaI e bumano comparado
53
O uso de drogas em psIcoterapIa 85
PsIcanIIse, tratamento de cboque e
IeucotomIa 103
TcnIcas de converso reIIgIosa 132
ApIIcaes de tcnIcas reIIgIosas 188
Lavagem cerebraI na reIIgIo e na poItIca
227
Lavagem cerebraI na AntIgIdade 281
(or Folcri Cravcs}
Obteno de conIIsses 297
ConsoIIdao e preveno 355
ConcIuses geraIs 383
ConsIderaes sobre a mIstIIIcao reIIgIosa
em tempos recentes 391
(or Nclson JaIr Carcia}
Notas 404
BIbIIograIIa 424
4

LUTA PELA MENTE
(Battle for the mind)

William Sargant
5

APRESENTAO
Nlson Jahr Garcia

Esic livro, dc Willian Sargani, iraz rcvclacs
inorianissinas solrc o funcionancnio da
ncnic Iunana c sua naniulaao or oliicos c
saccrdoics. Nao sc aoia acnas cn cscculacs
icoricas dc galincic, nas cn ccrincnios
concrcios rcalizados or Pavlov, Frcud, varios
siquiairas c, rincialncnic, or clc rorio.
Con o aulio do Iisioriador Folcri Cravcs
dcnonsira cono a conquisia dc ccrclros, longc
dc scr una aiividadc rcccnic, c una raiica
cisicnic dcsdc a Aniiguidadc.
O lciior odc conrccndcr as iccnicas nais
frcqucnics dc naniulaao iais cono cnrcgadas
or oliicos, rcligiosos, ioriuradorcs.
Torna-sc ossvcl conrccndcr o oljciivo dc
ccrias raiicas do caiolicisno, roicsianiisno c
sciias dcrivadas, culios africanos, vodu.
O lciior adquirc condics dc conIcccr
iccnicas dc Iinosc c naniulaao. Mcnos quc
cnrcga-las, inoria arcndcr a sc dcfcndcr
dclas.
6
Ncsics icnos dc icnor c inscgurana, cn
quc ianios crdcran a noao dc cono solrcvivcr
nuna rcalidadc advcrsa c csiao a rocura dc
salvaao, iornando-sc rcsas faccis dc
naniuladorcs dcsoncsios, a olra c dc incrvcl
aiualidadc.
7

INTRODUO

Poliicos, saccrdoics c siquiairas nuiias
vczcs cnfrcnian o ncsno rollcna. cono
cnconirar o ncio nais raido c crnancnic dc
nudar as conviccs dc un Ioncn. Quando, ao
aroinar-sc o fin da Scgunda Cucrra Mundial,
nc inicrcssou cla rincira vcz a scnclIana
dos nciodos quc, criodicancnic, icn sido
usados cla Poliica, Fcligiao c Psiquiairia, dcici
dc crcclcr a cnornc inoriancia quc o
rollcna icn agora or causa dc un confliio
idcologico quc arccc dcsiinado a dccidir dos
runos da civilizaao cn scculos fuiuros. O
rollcna do ncdico c dc scu acicnic con
docna ncrvosa c do ldcr rcligioso quc sc disc
a conquisiar c conscrvar novos ncofiios iornou-sc
agora o rollcna dc gruos iniciros dc nacs
quc dcscjan nao acnas rcscrvar ccrias crcnas
oliicas dcniro dc suas froniciras, nas fazcr
roscliios fora dclas.(1} A Cra-DrcianIa c os
Esiados Unidos vccn-sc, orianio, olrigados clo
ncnos a csiudar scriancnic as fornas
csccializadas dc csquisa ncurofisiologica quc
icn sido culiivadas con iania inicnsidadc clos
russos dcsdc a Fcvoluao c icn ajudado a
acrfcioar os nciodos agora oularncnic
8
cIanados dc lavagcn ccrclral" ou conirolc do
cnsancnio". En agosio dc 1954 o sccrciario da
Dcfcsa dos Esiados Unidos anunciou a noncaao
dc una conissao csccial ara csiudar cono os
risionciros dc gucrra odian scr ircinados ara
rcsisiir lavagcn ccrclral. FcconIcccu clc a
convcnicncia dc rcvcr as lcis cisicnics, os
acordos govcrnancniais c a oliica dos
dcariancnios niliiarcs con rclaao aos
risionciros caiurados clas nacs do lloco
soviciico. Essa conissao cnviou un rclaiorio ao
Prcsidcnic noric-ancricano cn agosio dc 1955.(2}
Tanlcn na Cra-DrcianIa icn sido
largancnic rcconIccida a ncccssidadc dc
csquisas nais scrias solrc as iccnicas da
convcrsao oliica raida. Ha nuiios anos, or
ccnlo, a sra. CIarloiic Tialdanc advogou a
rcalizaao dc csquisas solrc o nccanisno
sicologico do roccsso clo qual cla, csosa dc
un fanoso cicniisia lriianico, fora convcriida
crcna na inicrrciaao russa oficial da dialciica
narisia; c aquclc clo qual sc rcconvcricra ao
onio dc visia ocidcnial, dcois dc nao icr
conscguido duranic nuiios anos crcclcr a
falsidadc do sisicna russo. Kocsilcr c nuiios
ouiros dcscrcvcran ccricncias cssoais
idcniicas.(3}
Muiios sc csanian dianic do csciaculo dc
una cssoa inicligcnic c ncnialncnic
9
cquililrada quc, lcvada a julgancnio airas da
Coriina dc Fcrro, acala nao so acrcdiiando, nas
roclanando sinccrancnic quc iodas as suas
acs c idcias assadas cran crininosancnic
crradas. Cono sc da isso?" crgunian.
Ncn scnrc sc crcclc quc isso odc scr o
cquivalcnic oliico daqucla csccic dc convcrsao
rcligiosa quc lcva cssoas conuns c dcccnics a
acrcdiiarcn quc suas vidas nao so foran inuicis
cono ncrcccn cicrna naldiao or sc icrcn
dcscuidado dc algun orncnor rcligioso. O
ncsno roccsso sicologico odc scr visio cn
aao nun acicnic quc sc sulncic sicanalisc.
clc odc scr crsuadido dc quc anonalias cn scu
conoriancnio foran causadas or inicnso odio
ao ai, cnlora scnrc lIc iivcssc dcnonsirado
afciao c dcdicaao. Cono odcn as cssoas scr
induzidas a acrcdiiar naquilo quc coniradiz faios
cvidcnics?(4} Una disiinao gcral dcvc scr fciia
cnirc as nudanas graduais dc visao do nundo c
conoriancnio dcvidas ao avano da idadc, da
ccricncia c da razao, c a alruia rcoricniaao
ioial dc onio dc visia. nuiias vczcs rovocada
clos ouiros c quc inlica na rcnuncia a crcnas
longancnic susicniadas c na adoao dc novas
crcnas frcqucnicncnic oosias quclas.
Esic livro caninara alguns dos asccios
nccanicos c fisiologicos nais inorianics do
rollcna c cono novas idcias odcn scr
10
iranslaniadas c firncncnic cnraizadas nas
ncnics aic ncsno daquclcs quc a rincio as
rcjciiavan. Circunsiancias casuais csiinularan
ncu inicrcssc clo assunio. A Scgunda Cucrra
Mundial ofcrcccu ncdicina ooriunidadcs raras
ara csiudar o colaso dc cssoas nornais
sulnciidas a rcsscs inicnsas. Na Inglaicrra,
coca da invasao da Nornandia cn junIo dc
1944, ncdidas cscciais foran adoiadas ara
cnfrcniar novo surio dc ncurosc aguda cn
niliiarcs c civis, rcsulianic daqucla ocraao.
Ccrio dia, a caninIo dc un ccniro ara
iraiancnio dc cncrgcncia dc ncurosc, logo dcois
do conco da invasao, arci cn un Iosiial
ncurosiquiairico noric-ancricano ara visiiar
un colcga, o dr. Howard Faling. Acalara clc dc
lcr un livro do rcnonado ncurofisiologisia russo
I. P. Pavlov, iniiiulado Fcflcos Condicionados c
Psiquiairia"(5} c nc aconsclIou a fazcr o ncsno
incdiaiancnic. O livro consisiia cn una scric dc
confcrcncias fciias or Pavlov ouco anics dc sua
noric, cn 1936, aos 86 anos; nas so foi
cnconirado cn inglcs cn 1941. Ecnlarcs da
iraduao Iavian sido dcsirudos duranic a lliiz
dc Londrcs no ncsno ano, nas o dr. Faling
conscguira olicr un dclcs. Cono nuiios
ncurosiquiairas da Scgunda Cucrra Mundial,
acIara as olscrvacs dc Pavlov solrc os aninais
circnancnic uicis ara a nclIor conrccnsao
dc ccrios adrcs dc conoriancnio olscrvados
11
quando scrcs Iunanos cniran cn colaso sol
rcssao anornal.(6}
As dcscrics clnicas dc Pavlov solrc as
ncuroscs ccrincniais" quc odc rovocar cn
cacs dcnonsiraran corrcsondcr dc faio, nuiio
dc crio, s ncuroscs dc gucrra quc csiavanos
invcsiigando naquclc icno. Da ncsna nancira,
nuiios dos iraiancnios fsicos, quc or
ccricncia foran dcscnvolvidos gradualncnic
duranic a gucrra ara aliviar sinionas ncrvosos
agudos, iinIan olviancnic sido anicciados or
Pavlov, cono rcsuliado dc suas longas csquisas
con cacs.(7} Tornava-sc claro, cniao, quc Iavia
ncccssidadc dc un csiudo nuiio nais cuidadoso
do quc vinIa scndo fciio uliinancnic na
Inglaicrra ou nos Esiados Unidos solrc algunas
daquclas dcscolcrias, cn sua ossvcl rclaao
con a siquiairia Iunana.
As scnclIanas cnirc csias ncuroscs c as
ncuroscs dc cacs cran iao grandcs quc fizcran
arcccr ainda nais inrovavcl scrcn corrcias
nuiias das icorias sicologicas corrcnics solrc as
origcns das ncuroscs Iunanas c ouiras
anornalidadcs dc conoriancnio; a ncnos quc
sc adniiissc quc os cacs dc Pavlov iinIan
sulconscicnics c ianlcn sucrcgos, cgos c ids.
E a aric dcscncnIada clas alicracs na
funao do rorio ccrclro Iunano ianlcn iinIa
sido, ao quc arccia, sunariancnic dcsrczada
12
or alguns, na icniaiiva dc clicar as razcs nao
acnas dc conoriancnios ncuroiicos c
crininosos, nas dc iodas as nudanas,
rcconsidcracs c ajusiancnios ncniais quc
roduzcn o cIanado conoriancnio nornal"
cn qualqucr cssoa, ncdida quc rcagc conira o
scu ncio.
Quando, no fin da vida, Pavlov concou a
conarar os rcsuliados dos disiurlios da funao
ccrclral noiados cn scus aninais con aquclcs
vcrificados cn scrcs Iunanos, cssa fasc dc scu
iralalIo foi ouco csiudada fora da Fussia; c
inuncros siquiairas inglcscs c noric-ancricanos
ainda a dcsdcnIan, cnlora Ia nuiio icno
ossan scr cnconirados cn anlos os ascs os
livros rcfcrcnics qucsiao. O faio c quc Pavlov
coniinua a scr conIccido rincialncnic clas
suas ccricncias dc laloraiorio con aninais c
quc lIc valcran o Prcnio Nolcl; c nuiios
siquiairas rcfcrcn una lasc nais anla ara
iralalIar do quc o scu sinlcs criicrio nccanico
c fisiologico. Alcn disso, cisic ccria rcugnancia
no nundo ocidcnial clas invcsiigacs dc
Pavlov. Conviccs culiurais dao ao Ioncn, alcn
dc ccrclro c sisicna ncrvoso, una alna
nciafsica dc aao indccndcnic, quc sc rcsunc
ajudar a conirolar scu conoriancnio ciico c
dcicrninar scus valorcs csiriiuais. Dc acordo
con cssa oiniao anla c vigorosancnic
susicniada, os aninais irracionais icn ccrclro,
13
nas nao alna. Isso iorna odiosa qualqucr
conaraao cnirc os adrcs dc conoriancnio
do Ioncn c dos aninais irracionais. Esia oiniao
crsisic, aic ncsno cnirc alguns cicniisias,
quasc cono un icsic dc rcsciialilidadc noral,
cnlora csiudos das funcs fisiologicas dos
aninais icnIan sido rcconIccidos cono dc
grandc valor ara a conrccnsao do iralalIo da
naquina Iunana.
No Fcino Unido, csic rcconcciio conira
Pavlov crniiiu a nuiios cicniisias orcn dc lado
o scu iralalIo; c nos Esiados Unidos icvc o
ncsno cfciio a onda dc cniusiasno cla
sicanalisc dc Frcud, quc inundou o as nuiios
anos dcois dc sua iniroduao c uso na Euroa.
Muiios siquiairas c sicologos dc anlos os
ascs icn, dc faio, fccIado os olIos s icscs dc
Pavlov, cnlora o scu onio dc visia scja
inccavclncnic cicnifico. Pavlov scnrc insisiiu
cn quc faios ccrincniais quc ossan scr
icsiados c vcrificados rcciidancnic dcvcn icr
rcccdcncia solrc as cscculacs sicologicas
nais vagas c anlas, or nais liniiado quc scja o
scu alcancc.
As csquisas siquiairicas na Cra-DrcianIa
iornaran-sc, coniudo, nuiio nais rcalisias a
ariir da Scgunda Cucrra Mundial. Drogas c
ouiros nciodos fsicos roduziran rcsuliados iao
incgavcis no iraiancnio dc ncuroscs dc gucrra
14
agudas cn civis c niliiarcs, quc sc dcu alia
rioridadc s csquisas dc aulios fisiologicos
ara a siquiairia, c cssa oliica ainda crsisic.
Na vcrdadc, foi o uso dc drogas cn sicoicraia
quc sugcriu csic csiudo solrc os nciodos
ccrincniais dc Pavlov ara nudar os adrcs
dc conoriancnio dos aninais, c solrc a
nccanica cn quc sc lascian as iccnicas
Iisioricas dc douirinaao Iunana, dc convcrsao
rcligiosa, dc lavagcn ccrclral c coisas
scnclIanics.(8}
No incio da gucrra, duranic o iraiancnio dc
ncuroscs agudas rcsulianics da cvacuaao dc
Dunqucrquc, da DaialIa da Inglaicrra c da lliiz
dc Londrcs, iornara-sc olvio o valor dc ccrias
drogas ara ajudar o acicnic a dcscarrcgar as
cnocs rcrinidas das icrrvcis ccricncias quc
lIc Iavian causado o colaso ncnial. Essc
nciodo fora usado cn cscala nais liniiada nos
icnos dc az or SicIcn Horslcy c ouiros.(9}
ncdida quc a gucrra avanava c dcois dc
icrninada, rosscguiran as ccricncias con
grandc varicdadc dcssas drogas c nuiio sc
arcndcu solrc suas roricdadcs.(10}
Una droga cra adninisirada a un acicnic
cuidadosancnic cscolIido airavcs dc injcao
na vcia ou inalaao c, quando concava a icr
cfciio, csforava-sc ara fazc-lo rcvivcr o cisodio
quc lIc causara o colaso. Algunas vczcs o
15
cisodio, ou cisodios, Iavian sido ncnialncnic
surinidos c cra rcciso irazcr ouira vcz sua
lcnlrana sucrfcic. Ouiras vczcs o cisodio
cra ioialncnic lcnlrado, nas as forics cnocs
originariancnic ligadas a clc Iavian sido
rcrinidas. A nclIora do csiado ncrvoso do
acicnic cra airiluda dcscarga das cnocs
originais. Dcscolriu-sc ianlcn quc as cnocs
nais rovciiosancnic dcscarrcgadas ou
alrcagidas", cono sc diz cn siquiairia cran
aquclas dc ncdo ou raiva; ouco sc odcria
conscguir forando, diganos, un acicnic
nclancolico a cIorar ou iornar-sc nais
dcrinido.
Nossa rincira lciiura do livro dc Pavlov, cn
1944, coincidiu con a aquisiao dc nais alguns
conIccincnios solrc cssc iraiancnio or ncio dc
drogas. Dcscolriu-sc quc algunas vczcs sc
odcria rcsiaurar a saudc ncnial do acicnic nao
or fazc-lo rcvivcr una ccricncia iraunaiica
ariicular, nas or inciiar nclc cnocs forics
nao dirciancnic ligadas qucla ccricncia c
ajuda-lo a dcscarrcga-las. Assin, cn alguns
casos dc ncurosc aguda adquirida nas laialIas
da Nornandia, ou causada cla closao das
lonlas V, odian scr sugcridas a un acicnic,
sol a aao das drogas, siiuacs inicirancnic
inaginarias ara alrcagir" cnocs dc ncdo c
raiva, cnlora iais siiuacs csiivcsscn dc ccrio
nodo rclacionadas con as ccricncias quc
16
vivcra. Na vcrdadc, rcsuliados nuiio nclIorcs
odian scr oliidos lcvando-sc o acicnic a
cnocionar-sc con aconiccincnios inaginarios do
quc a rcvivcr aconiccincnios rcais con
orncnorcs. Por ccnlo, o acicnic quc iivcssc
sofrido colaso dcois dc una laialIa dc ianqucs
odcria scr lcvado a crcr, sol o cfciio dc drogas,
quc sc cnconirava nun ianquc cn cIanas c
rccisava luiar ara cscaar. Enlora cssa
siiuaao nunca iivcssc rcalncnic ocorrido, o
ncdo dc quc aconicccssc scria una das causas
dc scu cvcniual colaso.
Essas closcs dc ncdo c colcra,
dclilcradancnic rovocadas c csiinuladas nun
crcsccndo clo icracuia, frcqucnicncnic scrian
scguidas dc suliio colaso cnocional. O acicnic
cairia incric no diva cn conscqucncia da
dcscarga cnocional, nao da droga nas logo sc
rcaninaria. Eniao, frcqucnicncnic aconiccia quc
clc conunicava un dranaiico dcsaarccincnio
dc nuiios sinionas ncrvosos. Sc, iodavia, ouca
cnoao fora lilcriada c sc clc acnas iivcra
rcavivada a lcnlrana dc algun cisodio icrrvcl,
ouco lcncfcio odia cscrar-sc. Enircianio,
una lcnlrana inlaniada ariificialncnic
odcria criar una dcscarga cnocional naior do
quc a rcal c rovocar os cfciios fisiologicos
ncccssarios ao alvio sicologico. Una iccnica dc
csiinular dclilcradancnic raiva c ncdo sol
drogas aic rosirar o acicnic foi finalncnic
17
acrfcioada con a ajuda das dcscolcrias dc
Pavlov. Para isso coniriluran csccialncnic
algunas olscrvacs quc Pavlov fcz solrc o
conoriancnio dc scus cacs, dcois quc quasc
sc afogaran na inundaao dc Lcningrado, cn
1924. Essas olscrvacs scrao caninadas cn
ouiros caiulos.
Una iardc, quando cssa iccnica csiava scndo
alicada s viinas nais nornais dc duras
laialIas ou da icnsao dos lonlardcios cla cra
ncnos uiil no iraiancnio dc ncuroiicos crnicos
visiici a casa dc ncu ai c ionci un dc scus
livros ao acaso. Era o Diario" dc JoIn Wcslcy, dc
1739-40. Mcus olIos foran airados clos
ninuciosos rclaiorios dc Wcslcy solrc a
ocorrcncia, duzcnios anos airas, dc csiados dc
cciiaao cnocional quasc idcniicos, nuiias
vczcs lcvando ao colaso cnocional icnorario,
quc clc rovocava con una rcgaao csccial.
Esscs fcnncnos gcralncnic aconiccian quando
Wcslcy crsuadia scus ouvinics dc quc dcvian
fazcr una cscolIa incdiaia cnirc a condcnaao
cicrna c ccria c a acciiaao dc suas oinics
rcligiosas salvadoras dc alnas. O ncdo das
cIanas do infcrno insirado cla sua rcluscada
rcgaao odia conarar-sc sugcsiao
rovocada cn un soldado sol iraiancnio dc quc
corria crigo dc scr qucinado dcniro dc un
ianquc cn cIanas c rccisava cscaar a iodo
18
cusio. As duas iccnicas arccian incrivclncnic
scnclIanics.
Os nciodisias nodcrnos gcralncnic sc
confundcn ao lcr os dcialIados rclaios dc Wcslcy
solrc csscs succssos; nao conrccndcn quc a
razao dc suas rorias rcgacs arcccrcn
incficazcs ialvcz csicja acnas na noda aiual dc
aclar ao iniclccio cn lugar dc rovocar cnocs
foric cn una congrcgaao.
Dc faio, arccia ossvcl cniao quc nuiios
dos rcsuliados alcanados airavcs da alrcaao"
sol a aao dc drogas fosscn, cn csscncia, iguais
quclcs oliidos, nao acnas or Wcslcy c ouiros
ldcrcs rcligiosos, nas clos nodcrnos lavadorcs
dc ccrclro", cnlora difcrcnics clicacs fosscn
dadas, scn duvida, ara cada caso. Parccia
ianlcn quc, ao nodificar o conoriancnio dc
aninais, Pavlov forncccra rova ccrincnial quc
ajudara a clicar or quc ccrios nciodos dc
roduzir nudanas scnclIanics no Ioncn
davan ccrio. Scn cssas ccricncias cn un
ccniro dc ncurosc duranic a gucrra nao icria
surgido a idcia dc ligar nccanica fisiologica
usada or Pavlov cn scus ccrincnios con
aninais convcrsao cn nassa da gcnic conun
conscguida or Wcslcy na Inglaicrra do scculo
XVIII, c dc rcalizar o rcscnic csiudo.(11}
19
No ouiono dc 1944, un crodo dc docna
crniiiu-nc assar varias scnanas scguindo
csscs indcios, csiudando casos dc convcrscs
rccniinas c os ncios dc induzir crcna na
osscssao divina raiicados or divcrsos gruos
rcligiosos cn iodo o nundo. En 1947-48 assci
algun icno nos Esiados Unidos, ondc iivc
ooriunidadc dc csiudar, cla rincira vcz,
algunas das iccnicas dc rcvival"(12} ainda usadas
cn nuiias rcgics do as. Dcran-nc a
inrcssao dc scr inorianics ara csia
invcsiigaao orquc ainda sao circnancnic
cficazcs quando usadas or rofissionais
concicnics. Na Inglaicrra raiicancnic ja
dcsaarcccran.(13}
Aos dcz anos dc csiudo inicrniicnic, un
scgundo crodo dc docna crniiiu-nc
rcorganizar c rcarar ara csic livro divcrsos
ariigos cscriios naquclc icno, nuiios dos quais
ullicados cn rcvisias cicnificas. A crua
nccanica das iccnicas csiudadas conc acnas
aric do quadro; nas, orquc sua inoriancia c
iao frcqucnicncnic ignorada or aquclcs quc
acrcdiian scrcn os arguncnios racionais nuiio
nais cficicnics do quc os ouiros nciodos dc
douirinaao, arccc rcalncnic inorianic quc o
nundo ocidcnial ionc conIccincnio dclas.
Olscrvar iais nciodos cn aao c arcciar scu
dcvasiador cfciio solrc a ncnic dc cssoas
20
conuns c una ccricncia iao Iorrvcl c
dcsnoricanic quc nos scniinos icniados a voliar
as cosias ao quc c naicria dc fundancnial
inoriancia ara nosso fuiuro culiural c griiar
dcsafiadorancnic. Os Ioncns nao sao cacs !"
cono dc faio nao sao. Os cacs, clo ncnos, nao
icn rcalizado ccrincnios con o Ioncn.
Enquanio isso, iodavia, grandc aric da
oulaao do nundo nao acnas csia scndo
rcdouirinada, cono icvc iodo o scu sisicna
ncdico rcoricniado dc acordo con as linIas
avlovianas cn aric orquc o nciodo dc
cncarar do onio dc visia nccanico c fisiologico o
quc, no Ocidcnic, cra nais conuncnic
considcrado cono da csfcra da filosofia c da
rcligiao, icn dado rcsuliados oliiicancnic
convcnicnics.
Nos caiulos scguinics scra fornccido o
icsicnunIo ara as olscrvacs gcrais fciias
acina. Convcn accniuar quc csic livro nao cuida
ariicularncnic dc qualqucr sisicna oliico ou
ciico; scu oljciivo c acnas nosirar cono
crcnas, loas ou nas, falsas ou vcrdadciras,
odcn scr inlaniadas no ccrclro Iunano cla
fora, c cono as cssoas odcn scr convcriidas a
crcnas inicirancnic oosias quclas quc anics
ossuan. Eviici un csiilo nuiio iccnico orquc,
sc oliicos, saccrdoics, siquiairas c foras
oliciais cn varias arics do nundo coniinuan a
usar csscs nciodos, as cssoas conuns dcvcn
21
salcr o quc cscrar c quais os nclIorcs ncios dc
rcscrvar scus aniigos Ialiios dc cnsancnio c
conoriancnio, quando sulnciidas a
douirinaao indcscjavcl.
Adniio quc csic livro nao conicn faio
lasicancnic novo. Todo assunio discuiido nclc
odc scr cnconirado, ara csiudos ulicriorcs, cn
rcvisias c livros a quc fao rcfcrcncia. Mas aqui
iraici do assunio nais cicnsancnic do quc
qualqucr cscriior quc nc rcccdcu, cn una
icniaiiva dc ligar c corrclacionar olscrvacs dc
nuiias fonics aarcnicncnic dcsligadas c nao
rclacionadas cnirc si. A conclusao c a dc quc
rcalncnic cisicn nccanisnos fisiologicos
sinlcs dc convcrsao c quc, orianio, ainda
icnos nuiio a arcndcr, a ariir dc un csiudo
das funcs do ccrclro, solrc qucsics quc aic
agora foran considcradas da csfcra cclusiva da
sicologia ou da nciafsica. A luia oliico-
rcligiosa cla conquisia da ncnic do Ioncn odc
nuiio lcn scr vcncida or aquclc quc sc iornc
nais vcrsado nas funcs nornais c anornais do
ccrclro c csicja nais rcarado a fazcr uso do
conIccincnio oliido.
22

CAPTULO I.
EXPERINCIAS COM ANIMAIS

Duranic nais dc 30 anos dc csquisas,
Pavlov acunulou grandc quaniidadc dc
olscrvacs solrc varios nciodos dc roduzir
c cn scguida dcsiruir adrcs dc
conoriancnio cn cacs. Inicrrciou suas
dcscolcrias cn icrnos nccanicos quc dcsdc
cniao icn sido confirnados con frcqucncia.
Horslcy Cranii airiluiu a auscncia dc crros
inorianics no iralalIo dc Pavlov a scus
nciodos cuidadosos, scus conirolcs adcquados,
scu Ialiio dc cnircgar o ncsno rollcna a
divcrsos colaloradorcs quc iralalIavan cn
laloraiorios ou insiiiuios scarados, con os
quais vcrificava os rcsuliados c insccionava os
ccrincnios..."(14}
Pavlov ganIara o Prcnio Nolcl, cn 1903,
clas csquisas solrc a fisiologia da digcsiao,
anics dc iniciar os csiudos solrc o quc cIanou
dc aiividadc ncrvosa sucrior" cn aninais. O
quc nudou scu lano dc invcsiigaao foi icr
scniido quc nao odcria arcndcr scnao un
ouco nais solrc as funcs digcsiivas aic quc
iivcssc invcsiigado o funcionancnio do ccrclro c
23
do sisicna ncrvoso, os quais nuiias vczcs
arccian influir na digcsiao. A as inlicacs dc
scu novo csiudo alsorvcran-no iao
rofundancnic quc conccnirou nclc ioda a
aicnao aic a sua noric cn 1936, con 86 anos.
Pavlov cra un dos cicniisias russos do vclIo
rcginc cujo iralalIo Lcninc julgou
suficicnicncnic valioso ara scr cncorajado
dcois da Fcvoluao; c, ainda quc criiicassc
lasianic o novo rcginc, Pavlov coniinuou a
rccclcr gcncroso aoio do govcrno. Dcniro c fora
da Fussia adniravan-no cla corajosa aiiiudc
quc adoiou c soncnic no fin dc sua vida rcsolvcu
acciiar vivcr sol una diiadura. Ironicancnic, clc
c considcrado agora cono un dos ldcrcs da
Fcvoluao c cn ullicacs soviciicas rcccnics
nao sc faz ncncs sua crsisicnic oosiao ao
rcginc. Horslcy Cranii crguniou-lIc, ao visiia-lo
cn 1933, or quc sua aiiiudc cra cniao nais
conciliadora; c Pavlov rcsondcu-lIc, ncio
jocosancnic, quc aos 83 anos scu coraao nao
nais odia suoriar as suas violcnias closcs
conira as auioridadcs quc o aadrinIaran.(15}
Alcn disso, nais ou ncnos naquclc icno, os
nazisias concaran a ancaar a Fussia, c a
grandc dcsconfiana dc Pavlov cla AlcnanIa
lcvou-o a arrcfcccr sua Iosiilidadc clo govcrno
dc scu as. Mas, cnlora ja csiivcssc
rclacionando suas dcscolcrias solrc os aninais
con os rollcnas do conoriancnio Iunano, c
24
circnancnic duvidoso quc Iouvcssc rcvisio a
ossililidadc dc scu iralalIo vir a scr usado
cono insiruncnio da oliica soviciica. Cono
scnrc cigiu c olicvc lilcrdadc dc cnsancnio
ara si ncsno, c inrovavcl quc iivcssc dcscjado
dininuir a dos ouiros. Insisiiu cn viajar ao
cicrior ara nanicr coniacio con scus colcgas c
foi grandcncnic ovacionado ao fazcr confcrcncias
na Inglaicrra ouco anics dc norrcr.
Pavlov, orianio, nao odc scr considcrado
un cicniisia iico do rcginc soviciico, ncsno
quc grandc aric dc scus nclIorcs iralalIos nao
iivcssc sido fciia anics da Fcvoluao. Coniudo, os
conunisias dcvcn icr considcrado o criicrio
nccanico ara o csiudo fisiologico do
conoriancnio cn cacs c Ioncns nuiio uiil
cccuao dc sua oliica dc douirinaao. En
julIo dc 1950, laiou-sc un rcgulancnio ncdico
na Fussia ara a rcoricniaao da ncdicina
soviciica dc acordo con a linIa avloviana(16}
rovavclncnic cn aric or causa dos
inrcssionanics rcsuliados oliidos cla
alicaao das csquisas dc Pavlov a fins oliicos.
Enircianio, fora da Fussia, suas inlicacs
coniinuan a scr ignoradas s vczcs.
Logo dcois quc Pavlov crcssou o dcscjo dc
alicar suas dcscolcrias ccrincniais solrc o
conoriancnio aninal a rollcnas dc sicologia
norlida cn scrcs Iunanos, o govcrno soviciico
25
colocou sua disosiao una clnica
siquiairica. Sua rincira confcrcncia solrc cssc
ioico foi fciia cn 1930, con o iiulo dc
Tcniaiiva dc Ecursao dc un Fisiologisia clo
Cano da Psiquiairia". Podc scr quc csscs novos
inicrcsscs daicn dc una ocraao dc vcscula
quc sofrcu cn 1927, ois, na ocasiao, ullicou
scu significaiivo iralalIo Una Ncurosc Cardaca
Pos-ocraioria Analisada clo Pacicnic. Ivan
Pcirov Pavlov".(17}
O iralalIo dc Pavlov arccc icr influcnciado
as iccnicas usadas na Fussia c na CIina ara a
olicnao dc confisscs, ara lavagcns ccrclrais c
ara roduzir convcrscs oliicas rccniinas.
Suas dcscolcrias, alicavcis ncsscs casos, scrian
facilncnic conrccndidas aic clo lciior conun
scn ncccssidadc dc crdcr nuiio icno con os
dcialIcs dc scus ccrincnios rcais. A naioria
dcssas dcscolcrias c lcn rclaiada nuna scric
das uliinas confcrcncias dc Pavlov iraduzidas or
Horslcy Cranii c ullicadas na Cra-DrcianIa c
nos Esiados Unidos cn 1941 sol o iiulo
Condiiioncd Fcflccs and PsycIiairy".(18} 0
insiruiivo livro do rofcssor Y. P. Frolov solrc
csscs ccrincnics, Pavlov and Iis ScIool"
(1938} foi ianlcn iraduzido c ullicado cn
inglcs.(19} O nais rcccnic, Lifc of Pavlov", dc
auioria do rofcssor Dallin, coniudo, faz ouca
rcfcrcncia a algunas dc suas dcscolcrias nais
inorianics do onio dc visia dcssc csiudo.(20} E,
26
cnlora o dr. JoscI Woriis no scu livro Sovici
PsycIiairy", ullicado nos Esiados Unidos(21},
accniuc a inoriancia do criicrio ccrincnial,
usado or Pavlov no canc dc rollcnas
siquiairicos, ara a nodcrna ncdicina russa,
oucos dcialIcs fornccc accrca da uliina fasc
inorianic do iralalIo dc Pavlov. Una liografia
oficial dc Pavlov ullicada cn Moscou cn 1949,
cscriia or E. A. Asraiyan(22}, ianlcn conicn
nuiios orncnorcs dos rinciros iralalIos
ccrincniais dc Pavlov solrc rcflcos
condicionados cn aninais, nas cscassos
dcialIcs dc scus iralalIos osicriorcs solrc as
iccnicas dc convcrsao c lavagcn ccrclral. Dc
qualqucr nodo, ncnIuna ullicaao cn inglcs
clicou, aic agora, csscs iralalIos aos lciiorcs
conuns. Mas ja sc cnconira cn inglcs una loa
iraduao das olras cscolIidas dc Pavlov.(23}
Trinia anos dc csquisa convcnccran Pavlov
dc quc os quairo icncrancnios lasicos dc scus
cacs sc asscnclIavan nuiio quclcs
difcrcnciados no Ioncn clo ncdico grcgo da
Aniiguidadc, Hiocraics. Enlora nuiias
conlinacs dc adrcs lasicos dc
icncrancnio aarcccsscn nos cacs dc Pavlov,
odian clas scr considcradas cono iais c nao
cono novas caicgorias dc icncrancnio.
O rinciro dos quairo icncrancnios
corrcsondia ao iio colcrico" dc Hiocraics, quc
27
Pavlov cIanou dc cciiado". O scgundo
corrcsondia ao icncrancnio sangunco" dc
Hiocraics; Pavlov cIanou-o dc vivo", scndo quc
os cacs dcssc iio ossuan icncrancnio nais
cquililrado. A rcsosia nornal dc anlos os iios
a icnscs inosias ou a siiuacs dc confliio cra
una cciiaao crcsccnic c un conoriancnio
nais agrcssivo. Mas ondc o cao colcrico", ou
cciiado", nuiias vczcs sc iornava
inconirolavclncnic sclvagcn, as rcacs do cao
sangunco" ou vivo" s ncsnas rcsscs cran
dirigidas c coniroladas.
Nos ouiros dois iios rinciais dc
icncrancnio canino as icnscs inosias c as
siiuacs dc confliio cran cnfrcniadas con naior
assividadc, ou iniliao", ao invcs dc
agrcssivancnic. O nais csiavcl dcsscs dois
icncrancnios iniliiorios foi dcscriio or Pavlov
cono o iio calno incriurlavcl, ou iio
flcunaiico dc Hiocraics". O icncrancnio
rcsianic idcniificado or Pavlov corrcsondc
classificaao nclancolico" dc Hiocraics. Pavlov
cIanou-o dc iio inilido". Dcscolriu clc quc un
cao dcssc iio dcnonsira icndcncia
consiiiucional a cnfrcniar ansicdadcs c confliios
con assividadc c conirolc dc icnsao. Qualqucr
rcssao ccrincnial foric solrc o scu sisicna
ncrvoso o rcduz a un csiado dc iniliao ccrclral
c aralisia clo ncdo".
28
Todavia, Pavlov dcscolriu quc ianlcn os
ouiros ircs iios rcsondian no fin con csiados
dc iniliao ccrclral, quando sulnciidos a nais
rcssao do quc odian suoriar clos ncios
nornais. Considcrou isso cono un nccanisno
roicior nornalncnic usado clo ccrclro cono
uliino rccurso quando rcssionado alcn do
onio dc iolcrancia. Porcn, o iio inilido" dc cao
cra una cccao. a iniliao roiciora ocorria
nais raidancnic c cn rcsosia a rcsscs
ncnos inicnsas una difcrcna da naior
significaao ara o scu csiudo.
Pavlov rcconIcccu lcnancnic a grandc
inoriancia do anlicnic, assin cono a da
consiiiuiao, ao dcicrninar os adrcs finais dc
conoriancnio dc scus cacs. Dcscolriu quc
ccrios insiinios fundancniais, iais cono sco ou
ncccssidadc dc conida, cran consianicncnic
adaiados a nudanas dc anlicnic cla
fornaao dc adrcs dc conoriancnio
aroriados. Un cacIorro scn o coric ccrclral
(quc conicn algunas das nais conlicadas
conccs cnirc os rinciais ccniros do ccrclro}
ainda odia cngolir o alincnio colocado cn sua
loca; nas rccisava dc coric ccrclral c ncios dc
fornar rcflcos condicionados conlicados ara
arcndcr quc o alincnio scria dado scncnic
dcois dc un cIoquc clcirico dc ccria inicnsidadc
ou dcois quc un ncirnono iivcssc sido ouvido
soando cn dcicrninado riino.
29
Ao discuiir o iio inilido" Pavlov afirnou
quc, nao olsianic scja Icrdado o adrao lasico
dc icncrancnio, iodo cao c condicionado dcsdc
o nascincnio clas varias influcncias do ncio
quc odcn roduzir adrcs iniliiorios dc
conoriancnio duradouros sol ccrias rcsscs.
O adrao final dc conoriancnio cn qualqucr
cao rcflcic, orianio, o scu rorio icncrancnio
consiiiucional c adrcs dc conoriancnio
csccficos induzidos clas rcsscs do ncio.
Os ccrincnios dc Pavlov lcvaran-no a
ionar crcsccnic cuidado con a ncccssidadc dc
classificar os cacs dc acordo con scus
icncrancnios consiiiucionais Icrdados, anics
dc sulncic-los a qualqucr dc scus ccrincnios
nais dcialIados cn condicionancnio. Assin foi
orquc rcsosias difcrcnics ncsna rcssao
ccrincnial ou siiuaao dc confliio vicran dc
cacs dc icncrancnios difcrcnics. Sc un cao
cnirassc cn colaso c arcscniassc adrao dc
conoriancnio anornal, o scu iraiancnio
ianlcn dccndcria rinariancnic dc scu iio
consiiiucional. Pavlov confirnou, or ccnlo,
quc os lroncios auilian grandcncnic a
rcsiauraao da csialilidadc ncrvosa cn cacs quc
cniraran cn colaso; nas a dosc dc scdaiivo
rcqucrida or un cao do iio cciiado" c cinco a
oiio vczcs naior do quc a rcqucrida or un cao
inilido" dc cso caiancnic igual. Na Scgunda
Cucrra Mundial a ncsna rcgra gcral scrviu ara
30
scrcs Iunanos quc cniraran icnorariancnic
cn colaso sol a rcssao dc laialIa c
lonlardcio, c rccisavan da scdaao dc linIa
dc frcnic". As doscs rcqucridas variavan
grandcncnic dc acordo con scus iios dc
icncrancnio.
No fin dc sua vida, quando csiava alicando
ccrincnialncnic suas dcscolcrias solrc cacs a
csquisas da sicologia Iunana, Pavlov
conccnirou-sc no quc aconiccia quando a
aiuaao solrc o sisicna ncrvoso sucrior dc scus
cacs ia alcn dos liniics da rcaao nornal, c
conarou os rcsuliados con rclaiorios clnicos
solrc varios iios dc colaso ncnial agudo c
crnico cn scrcs Iunanos. Dcscolriu quc aos
cacs nornais do iio vivo" ou calno
incriurlavcl" odian scr alicadas, scn causar
colaso, rcsscs nais inicnsas c rolongadas do
quc quclcs dos iios cciiado" c inilido".
Pavlov vcio a acrcdiiar quc cssa iniliao
iransnarginal" (ianlcn icn sido dcnoninada
uliradivisoria" ou uliranainal"} quc
cvcniualncnic doninou aic ncsno os dois
rinciros iios nudando-lIcs dranaiicancnic
iodo o conoriancnio odia scr
csscncialncnic roiciora. Quando ocorria, o
ccrclro nao iinIa scnao cssc ncio dc cviiar dano
cn conscqucncia da fadiga c da icnsao ncrvosa.
AcIou un ncio dc avcriguar o grau dc iniliao
31
iransnarginal roiciora cn qualqucr cao c a
qualqucr noncnio. airavcs do uso da sua iccnica
do rcflco condicionado da glandula salivar.
Enlora o conoriancnio gcral do cao udcssc
arcccr nornal rincira visia, a quaniidadc dc
saliva sccrciada dir-lIc-ia o quc csiava
concando a assar-sc cn scu ccrclro.
Ncsscs icsics o cao rccclia un sinal dcfinido
cono a laiida do ncirnono a ccria
vclocidadc ou a assagcn dc una corrcnic
clcirica fraca cla sua crna anics dc rccclcr a
conida. Dcois dc ccrio icno o sinal rovocava
un fluo anicciado dc saliva, scn ncccssidadc
dc sc dciar o cao vcr ou cIcirar a conida. Assin,
icndo-sc csialclccido no ccrclro un rcflco
condicionado cnirc un sinal c a ccciaiiva dc
alincnio, a quaniidadc dc saliva scgrcgada odia
scr ncdida con rccisao cn goias, c quaisqucr
nudanas nas rcsosias dos rcflcos
condicionados c dos adrcs induzidos do ccrclro
odian scr crfciiancnic rcgisiradas.
Pcrniian-nc divagar aqui ara salicniar a
inoriancia dos ccrincnios dc Pavlov solrc os
rcflcos condicionados ara os faios conuns da
vida Iunana coiidiana. Muiio conoriancnio
Iunano rcsulia dc adrcs dc conoriancnio
condicionado inlaniados no ccrclro
csccialncnic duranic a infancia. Esics odcn
crsisiir quasc scn nodificaao, nas nuiio
32
frcqucnicncnic sc adaian gradualncnic s
nudanas dc anlicnic. Porcn, quanio nais
vclIa a cssoa ianio ncnos facilncnic odc
inrovisar novas rcsosias condicionadas a iais
nudanas; a icndcncia, cniao, c fazcr o anlicnic
ajusiar-sc a suas rcsosias cada vcz nais
rcvisvcis. Muiio da nossa vida consisic na
alicaao inconscicnic dc adrcs dc rcflco
condicionado adquiridos originariancnic or
arduo csiudo. Ecnlo claro c a nancira cono
un noiorisia acunula inuncras c variadas
rcsosias condicionadas anics dc scr caaz dc
dirigir o carro airavcs dc una rua cIcia dc gcnic
scn rcsiar nuiia aicnao conscicnic ao
roccsso o quc nuiias vczcs sc cIana dirigir
auionaiicancnic". Sc assar dcois ara un
cano alcrio, o noiorisia nudara ara un novo
adrao dc conoriancnio auionaiico. Dc faio, o
ccrclro Iunano vivc adaiando-sc
consianicncnic dc nodo rcflco s nudanas dc
anlicnic, cnlora as rinciras lics cn
qualqucr roccsso cono o dc dirigir auionovcl
ossan cigir difccis c aic icdiosos csforos dc
conccniraao.
Os ccrclros Iunanos c canino sao olrigados
a acunular una scric dc rcsosias condicionadas
c adrcs dc conoriancnio osiiivos c
ncgaiivos. A naioria das cssoas no nundo dos
ncgocios c nas Foras Arnadas arcndc or
ccricncia a conoriar-sc ncgaiivancnic dianic
33
dc scus sucriorcs c osiiivancnic, s vczcs aic
agrcssivancnic, dianic dc scus sulordinados.
Pavlov nosirou quc o sisicna ncrvoso dos cacs
adquirc ciraordinarios odcrcs dc discrininaao
ao acunular cssas rcsosias osiiivas c
ncgaiivas. Dcnonsirou quc un cao odc scr
lcvado a salivar quando sc cniic un son dc 500
vilracs or ninuio, sc cssc for o sinal dc
alincnio, nas nao quando o son for dc acnas
490 vilracs c ncnIun alincnio udcr scr
cscrado.
As rcsosias condicionadas ncgaiivas nao sao
ncnos inorianics quc as osiiivas, ois os
ncnlros das socicdadcs civilizadas dcvcn
arcndcr a conirolar quasc auionaiicancnic as
rcsosias agrcssivas nornais, cnlora algunas
vczcs scjan olrigados a dar-lIcs vazao, cn
qucsiao dc scgundo, quando surgc una
cncrgcncia. Aiiiudcs cnocionais ianlcn sc
iornan ncgaiiva c osiiivancnic condicionadas.
scnic-sc una rculsa quasc auionaiica or
ccrias classcs dc cssoas c una airaao
auionaiica or ouiras. Aic ncsno alavras cono
caiolico c roicsianic, ocrario c airao,
Socialisia c conscrvador, c rcullicano c
dcnocraia cvocan rcsosias condicionadas
nuiio forics.
Una das dcscolcrias nais inorianics dc
Pavlov foi o quc aconiccc a adrcs dc
34
conoriancnio condicionado quando o ccrclro
dc un cao c iransnarginalncnic" csiinulado
or rcsscs c confliios a quc nao csia caaciiado
a rcsondcr. Pavlov odia roduzir o quc cIanou
dc ruiura da aiividadc ncrvosa sucrior" clo
cnrcgo dc quairo iios rinciais dc rcsscs.
O rinciro cra sinlcsncnic un auncnio da
inicnsidadc do sinal a quc o cao csiava
condicionado; ncssc caso, auncniava
gradualncnic a voliagcn da corrcnic clcirica
ligada crna do cao guisa dc sinal dc
alincnio. Quando o cIoquc clcirico sc iornava
un ouco foric dcnais ara o scu sisicna, o cao
concava a cnirar cn colaso.
A scgunda nancira dc aiingir o ncsno
rcsuliado cra dilaiar o icno cnirc a cnissao do
sinal c a cIcgada do alincnio. Un cao faninio
odia scr condicionado a rccclcr alincnio,
diganos, cinco scgundos dcois do sinal dc aviso.
Pavlov rolongava cniao largancnic o crodo
cnirc o sinal c o fornccincnio da conida. Sinais
dc inquiciaao c dc conoriancnio anornal
odian iornar-sc incdiaiancnic cvidcnics no
ncnos csiavcl dc scus cacs. Dc faio, dcscolriu
quc os ccrclros dos cacs sc rcvoliavan conira
qualqucr rolongancnio anornal da cscra sol
icnsao. O colaso ocorria quando o cao iinIa dc
cncnIar-sc cn una iniliao nuiio foric ou
nuiio rolongada. (Scrcs Iunanos
35
frcqucnicncnic ianlcn considcran os crodos
rolongados dc ansiosa cscra or un
aconiccincnio, nais cansaiivos do quc o
aconiccincnio cn si ncsno.}
O icrcciro ncio dc Pavlov roduzir colaso
cra confundir os cacs con anonalias na cnissao
dos sinais condicionanics. sinais osiiivos c
ncgaiivos dados cn scguida, coniinuadancnic. O
cao faninio iornava-sc inscguro solrc o quc viria
a aconicccr c solrc cono cncarar cssas
circunsiancias criurladoras. Isio odia dcsiruir
sua csialilidadc ncrvosa, da ncsna nancira
cono ocorrc con scrcs Iunanos.
O quario ncio dc roduzir colaso cra
dcsorganizar a condiao fsica do cao,
sulncicndo-o a longos crodos dc iralalIo, a
irrcgularidadcs gasirinicsiinais c fclrcs ou
criurlando o scu cquillrio glandular. Enlora
os ouiros ircs ncios anics ncncionados nao
Iouvcsscn rovocado o colaso cn dcicrninado
cao, csic odia sofrcr colaso nais iardc sol a
ncsna csccic dc rcsscs incdiaiancnic dcois
da rcnoao das glandulas scuais ou duranic
una dcsordcn inicsiinal. Posicriorncnic
caninarcnos as vaniagcns advindas da
dcliliiaao c dc ouiras nudanas das funcs
cororais dc scrcs Iunanos ara cfciio dc sua
convcrsao oliica c rcligiosa. En alguns casos,
36
as dcscolcrias dc Pavlov odcn icr sido
cloradas; cn ouiros, anicciadas.
Pavlov dcscolriu quc, dcois da casiraao ou
dc dcsordcn inicsiinal, o colaso odia ocorrcr
aic ncsno cn cacs dc icncrancnio csiavcl;
nas dcscolriu ianlcn quc o novo adrao dc
conoriancnio sucrvcnicnic odia iornar-sc
clcncnio fio no csiilo dc vida do cao, ncsno
dcois dc rccucrado da ccricncia dcliliianic.
No iio inilido" dc cao os novos adrcs
ncuroiicos assin inlaniados odian scr
roniancnic crradicados. doscs dc lroncio cran
s vczcs suficicnics ara isso, cnlora nao
alicrasscn a fundancnial fraqucza dc
icncrancnio do cao. Mas nos cacs dos iios
calno incriurlavcl" ou vivo" quc, or ccnlo,
rccisavan dc scr casirados anics dc odcrcn
ficar ncrvosancnic alalados, Pavlov dcscolriu
quc o adrao rcccnicncnic inlaniado nao odia
scr crradicado facilncnic aos o aninal icr
rccucrado sua saudc fsica nornal. Pavlov
dcclarou quc isso sc dcvia naiural rcsisicncia
do sisicna ncrvoso dc iais cacs. Fora difcil
inlaniar os novos adrcs dc conoriancnio
scn roduzir una dcliliiaao icnoraria; agora
clcs odian nanicr-sc iao icnazncnic quanio os
vclIos.
37
A criincncia dcsics uliinos ccrincnios
ara con as nudanas dc conoriancnio
cquivalcnics cn scrcs Iunanos dificilncnic
rccisa scr salicniada. salc-sc quc cssoas dc
caraicr foric" nuiias vczcs nudan
dranaiicancnic dc crcnas c conviccs no fin
dc un longo crodo dc docna fsica ou dcois dc
un crodo dc dcliliiaao scvcra (aniudc
roduzida or un jcjun forado}. Mcsno quc
rccucrcn a saudc, odcn nanicr-sc ficis nova
oricniaao ara o rcsio da vida. Sao frcqucnics os
casos dc cssoas convcriidas" cn icnos dc
fonc ou gucrra, ou na risao, ou dcois dc
angusiianics avcniuras no nar ou na sclva, ou
quando lcvadas runa cla roria voniadc.
Olscrva-sc con frcqucncia o ncsno fcnncno
cn acicnics sicoiicos c ncuroiicos quc
sofrcran ocracs glandularcs, fclrcs, crda dc
cso c coisas scnclIanics, c so cniao adquiriran
os scus adrcs anornais dc conoriancnio. sc
ossuan crsonalidadcs forics, csics novos
adrcs odcn crsisiir aic nuiio dcois do
rcsialclccincnio fsico.
Pavlov vcrificou quc a caacidadc quc o cao
iinIa dc rcsisiir a rcsscs inicnsas variava dc
acordo con o csiado dc scu sisicna ncrvoso c dc
sua saudc gcral. Mas, dcois dc rovocada a
iniliao iransnarginal" roiciora, algunas
iransfornacs csiranIas ocorrian no ccrclro do
cao. Esias nudanas nao so odian scr ncdidas
38
con alguna rccisao cla quaniidadc dc saliva
scgrcgada cn rcsosia aos csinulos
condicionados dc alincnio, cono nao csiavan
sujciias a disiorcs suljciivas, cono a dos scrcs
Iunanos cn ccricncias analogas. nao Iavia
crigo, or assin dizcr, dc os cacs icniarcn
clicar c racionalizar scu conoriancnio dcois
dc icrcn sido sulnciidos a csics icsics.
Pavlov, no dccurso dc scus ccrincnios,
idcniificou ircs csiadios disiinios c rogrcssivos
dc iniliao iransnarginal". Ao rinciro cIanou
dc fasc cquivalcnic" da aiividadc coriical do
ccrclro. Ncsia fasc iodos os csinulos, dc
qualqucr fora, rcsuliavan acnas na roduao
da ncsna quaniidadc dc saliva. A olscrvaao c
conaravcl aos frcqucnics rclaios dc cssoas
nornais, dc quc Ia nuiio ouca difcrcna cnirc
suas rcacs dianic dc ccricncias inorianics
ou iriviais cn crodo dc inicnsa fadiga. Enlora
os scniincnios dc una cssoa nornal c sadia
varicn grandcncnic, dc acordo con a fora dos
csinulos ccrincniados, as cssoas docnics
dos ncrvos qucian-sc frcqucnicncnic dc quc sc
iornan incaazcs dc scniir irisicza c alcgria iao
inicnsancnic cono anics. En rcsuliado da fadiga
c da dcliliiaao un Ioncn Podc ncsno
dcscolrir, ara o scu dcsgosio, quc a cciiaao dc
rccclcr un lcgado dc 10 nil lilras nao c naior do
quc sc fosscn acnas 6 cncc. Sua condiao
rovavclncnic aroina-sc cniao da fasc
39
cquivalcnic" da aiividadc coriical causia
idcniificada or Pavlov cn scus cacs.
Quando rcsscs ainda nais forics sao
alicadas ao ccrclro, a fasc cquivalcnic" dc
iniliao iransnarginal odc scr succdida or
una fasc aradoal", na qual os csinulos fracos
roduzcn rcacs nais vivas do quc os csinulos
forics. Nao c difcil dcscolrir a razao disso. os
csinulos nais forics csiao cniao acnas
auncniando a iniliao roiciora, nas os nais
fracos ainda roduzcn rcacs osiiivas. Assin o
cao rccusa alincnio aconanIado or un
csinulo foric, nas o acciia sc o csinulo for
suficicnicncnic fraco. Esia fasc aradoal
ianlcn odc ocorrcr no conoriancnio Iunano
quando a rcssao cnocional c nuiio inicnsa,
cono sc nosirara cn un dos roinos caiulos.
Ncssas ocasics o conoriancnio nornal do
indivduo cnconira-sc dc ial nancira invcriido
quc arccc lasianic irracional nao acnas a un
olscrvador disianciado, nas ao rorio acicnic
a ncnos quc icnIa csiudado os ccrincnios
dc Pavlov con os cacs.
No icrcciro csiadio da iniliao roiciora",
quc Pavlov cIanou dc uliraaradoal", as
rcsosias condicionadas dc osiiivas assa ara
ncgaiivas c dc ncgaiivas ara osiiivas. O cao
odc cniao assar a gosiar do cnrcgado do
laloraiorio or qucn nuiria avcrsao c icniar
40
aiacar scu rorio dono. Scu conoriancnio
iorna-sc dc faio caiancnic o oosio dc iodos os
condicionancnios anicriorcs.
A inoriancia dcsics ccrincnios ara a
raida convcrsao rcligiosa c oliica dcvcria scr
olvia aic ncsno ara os nais cciicos. Pavlov
nosirou, airavcs dc rcciidos ccrincnios,
caiancnic cono un cao da ncsna nancira
quc un Ioncn odc scr condicionado a odiar
aquilo quc anava c a anar aquilo quc odiava. Da
ncsna nancira, un conjunio dc adrcs dc
conoriancnio no Ioncn odc scr sulsiiiudo
icnorariancnic or ouiro quc sc lIc oonIa,
nao acnas or douirinaao crsuasiva, nas
ianlcn cla inosiao dc sacrifcios iniolcravcis
a ccrclros quc funcionan nornalncnic.
Pavlov dcnonsirou ianlcn quc odia ocorrcr
no cao, cn quc a iniliao iransnarginal
concassc a solrcvir, un csiado dc aiividadc
ccrclral scnclIanic ao olscrvado na Iisicria
Iunana. Isio odc causar un csiado dc
sugcsiionalilidadc anornal a influcncias dc
anlicnic. Scus ficIarios incluan
frcqucnicncnic rclaiorios solrc cacs cn csiado
Iinoidal c Iinoiico. Fclaiorios clnicos solrc o
conoriancnio dc scrcs Iunanos sol Iinosc,
assin cono cn varios csiados dc Iisicria, conicn
alundanics dcscrics dc anornalidadcs
corrcsondcnics quclas noiadas or Pavlov nas
41
fascs cquivalcnic", aradoal" c
uliraaradoal" dc colaso cn cacs. En csiados
Iunanos dc ncdo c cciiaao as sugcsics nais
faniasiicancnic inrovavcis odcn scr acciias
or cssoas aarcnicncnic scnsaias. En agosio
dc 1914, or ccnlo, o runor dc quc soldados
russos csiavan crcorrcndo a Inglaicrra, ainda
con ncvc nas loias", roalou-sc clo as, c
con ianios orncnorcs, quc cIcgou a afciar a
csiraicgia alcna; c no incio da Scgunda Cucrra
Mundial circulava con insisicncia a noicia quc o
rcncgado inglcs Willian Joycc (Lord Haw-Haw"}
disscra clo radio quc o rclogio da igrcja dc ccria
cidadc cujo nonc scnrc variava con o loaio
csiava airasado ircs ninuios.
SUMRIO DAS DESCOBERTAS ACIMA
1 Os cacs, cono os scrcs Iunanos,
rcsondcn a rcsscs inosias ou a siiuacs dc
confliio dc acordo con os scus difcrcnics iios dc
icncrancnio Icrdados. Os quairo iios lasicos
corrcsondcn aos dcscriios cono Iunorcs clo
ncdico grcgo da aniiguidadc, Hiocraics.
2 As rcacs dc un cao a rcsscs
nornais nao dccndcn acnas dc sua
consiiiuiao Icrdada, nas ianlcn da influcncia
do ncio a quc csicvc cosio. Esia alicra os
dcialIcs dc scu conoriancnio, nas nao nuda o
adrao dc conoriancnio lasico.
42
3 Os cacs, cono os scrcs Iunanos,
cniran cn colaso quando as rcsscs ou os
confliios sc iornan iao inicnsos quc nao odcn
nais scr doninados or scu sisicna ncrvoso.
4 Ao aiingircn o onio dc colaso, scu
conoriancnio conca a difcrcnciar-sc daquclc
nornalncnic caracicrsiico dc scu iio dc
icncrancnio Icrdado c dc scu condicionancnio
rcvio.
5 A inicnsidadc da rcssao ou confliio quc
un cao odc doninar scn cnirar cn colaso
varia dc acordo con sua condiao fsica. Una
dininuiao da rcsisicncia odc scr roduzida or
coisas iais cono fadiga, fclrcs, drogas c
nudanas glandularcs.
6 Quando o sisicna ncrvoso c csiinulado
iransnarginalncnic" (isio c, alcn dc sua
caacidadc dc rcagir nornalncnic} duranic
crodo rolongado, as rcsosias dos cacs
iornan-sc cvcniualncnic inilidas, qualqucr quc
scja scu iio dc icncrancnio. Nos dois iios
ncnos csiavcis o inilido" c o cciiado" o
colaso ocorrc nais ccdo quc nos dois iios nais
forics, o vivo" c o calno incriurlavcl".
7 Esia iniliao iransnarginal" c roiciora
c rcsulia cn conoriancnio nodificado. As ircs
fascs disiinguvcis dc conoriancnio
rogrcssivancnic anornal sao as scguinics.
43
A. A cIanada fasc cquivalcnic", na qual o
ccrclro da a ncsna rcsosia a csinulos forics c
fracos.
D. A cIanada fasc aradoal", na qual o
ccrclro rcsondc nais aiivancnic aos csinulos
fracos do quc aos forics.
C. A cIanada fasc uliraaradoal", na qual
as rcsosias condicionadas c os adrcs dc
conoriancnio assan dc osiiivos ara
ncgaiivos c dc ncgaiivos ara osiiivos.
8 Quando as rcsscs inosias ao sisicna
ncrvoso dc cacs rcsulian nuna iniliao
iransnarginal roiciora, odc ocorrcr ianlcn
un csiado dc aiividadc ccrclral scnclIanic
Iisicria Iunana.
Pavlov arcndcu nuiio olscrvando o cfciio dc
ocorrcncias acidcniais c dc ccrincnios
lancjados cn scus cacs. Un noncnio crucial foi
a inundaao dc Lcningrado cn 1924. Ja
cuscnos cono os rcflcos condicionados
odcn scr dcsorganizados c invcriidos nas fascs
cquivalcnic", aradoal" c uliraaradoal". Foi
a inundaao dc Lcningrado quc lcvou Pavlov a
dcscolrir cono os adrcs dc conoriancnio
condicionado rcccnicncnic inlaniados no
ccrclro odian scr raiicancnic varridos dclc,
clo ncnos icnorariancnic. Pouco anics dc sua
noric, Pavlov dissc a un fisiologisia noric-
44
ancricano quc as olscrvacs fciias na ocasiao o
convcnccran dc quc iodo cao iinIa scu onio dc
colaso" dcsdc quc fossc dcscolcria c
corrciancnic alicada a scu ccrclro c sisicna
ncrvoso a rcssao aroriada.(24}
Pavlov inlaniara cn un gruo dc cacs iodo
un conjunio dc adrcs variados dc
conoriancnio condicionado. Un dia, ouco
icno dcois, as aguas dc inundaao,
cncirando or laio da oria do laloraiorio,
aanIaran os cacIorros nuna arnadilIa;
sulindo gradualncnic dc nvcl, foraran-nos a
nadarcn aicnorizados dcniro das jaulas, con os
cscoos csiicados. No uliino noncnio, un
cnrcgado do laloraiorio cnirou na sala c iirou
os cacs das jaulas, ondo-os cn scgurana. Esia
aicrrorizadora ccricncia fcz con quc alguns dos
cacs nudasscn dc un csiado dc cciiaao aguda
ara un csiado dc scvcra iniliao roiciora
iransnarginal, cono sc dcscrcvcu no rincio
dcsic caiulo. Tcsiando-os ouira vcz cn scguida,
dcscolriu-sc quc iodos os rcflcos condicionados
rcccnicncnic inlaniados ianlcn Iavian
dcsaarccido. Enircianio, ouiros cacs quc iinIan
assado cla ncsna rova ncrancnic airavcs da
induao dc inicnsa cciiaao nao foran
igualncnic afciados c os adrcs dc
conoriancnio inlaniados nclcs crsisiiran.
45
Pavlov scguiu o indcio con cniusiasno. Alcn
das anornalidadcs induzidas nas fascs
cquivalcnic, aradoal c uliraaradoal or graus
infcriorcs dc iniliao roiciora, cisic ouiro grau
dc aiividadc inilidora, quc dcscolrira or acaso,
caaz dc dcsiruir icnorariancnic iodos os
rcflcos condicionados rcccnicncnic
inlaniados. Na naioria dos cacs quc Iavian
alcanado cssc csiagio cra ossvcl rcsiaurar
nais iardc os vclIos adrcs dc conoriancnio
condicionado, nas isso odia cigir ncscs dc
acicnic iralalIo. Foi cniao quc Pavlov dciou
un fio dc agua corrcr or laio da oria do
laloraiorio. Todos os cacs c csccialncnic
aquclcs cujos adrcs rcccnics iinIan sido
alolidos nosiraran-sc iao scnsvcis ao faio quc
scnrc odian scr afciados ouira vcz or csic
ncio, cnlora arcccsscn nornais sol ouiros
asccios.(25} 0 faio dc alguns doa cacs ainda
scnsililizados icrcn rcsisiido ao colaso ioial nao
alalou a convicao dc Pavlov dc quc rcsscs
aroriadas, alicadas corrciancnic, odcrian
icr cfciios rofundos solrc iodos clcs.
A alicaao dcsias dcscolcrias cn cacs
nccanica dc nuiios iios dc convcrsao rcligiosa c
oliica cn scrcs Iunanos indica quc, ara a
convcrsao scr cfciiva, as cnocs do acicnic
dcvcn scr csiinuladas aic aiingir a condiao dc
raiva, ncdo ou caliaao. Sc csia condiao for
naniida ou inicnsificada or un ncio ou ouiro,
46
odc solrcvir Iisicria na qual o acicnic odc
iornar-sc nais alcrio a sugcsics quc rcjciiaria
sunariancnic cn circunsiancias nornais.
Alicrnaiivancnic, odcn ocorrcr as fascs
cquivalcnic, aradoal c uliraaradoal. Ou un
suliio colaso iniliiorio conlcio odc rcdundar
na clininaao das crcnas naniidas
anicriorncnic. Todas csias ocorrcncias odcrian
favorcccr o aarccincnio dc crcnas c adrcs dc
conoriancnio novos. Os ncsnos fcnncnos
scrao noiados cn nuiios dos nais cficazcs
iraiancnios siquiairicos nodcrnos dcscolcrios
indccndcnicncnic un do ouiro. Todas as
difcrcnics fascs da aiividadc ccrclral da
cciiaao inicnsa causiao cnocional c colaso
nuna ciaa final dc csiuor odcn scr
rovocadas or ncios sicologicos, or drogas,
or iraiancnio dc cIoquc roduzido
clciricancnic ou, sinlcsncnic, cla dininuiao
do aucar coniido no sanguc do acicnic, con o
cnrcgo dc injccs dc insulina. Alguns dos
nclIorcs rcsuliados no iraiancnio siquiairico
dc ncuroscs c sicoscs ocorrcn quando sao
rovocados csiados dc iniliao roiciora. Isso cn
gcral sc conscguc cla inosiao dc rcsscs
ariificiais coninuas solrc o ccrclro aic aiingir-sc
un csiado icnorario dc colaso c csiuor
cnocionais, dcois do quc, scgundo arccc,
alguns dos novos adrcs anornais odcn
47
dissiar-sc c os nais saudavcis rciornar ao
ccrclro ou scr nclc inlaniados dc novo.
Aic agora foran caninados os rcsuliados dc
rcsscs agudas c colaso no sisicna ncrvoso, c
nao scu funcionancnio coiidiano. Pavlov
acrcdiiava quc os ccniros sucriorcs do ccrclro
canino c Iunano csiavan cn crnancnic fluo
cnirc a cciiaao c a iniliao. Assin cono sonos
olrigados a inilir a aiividadc iniclcciual
dornindo nais ou ncnos 8 Ioras, a fin dc
nanic-la con fora suficicnic ara cnfrcniar as
rcsianics 16 das 24 Ioras do dia, as arcas
ncnorcs do ccrclro nao odcn scr naniidas cn
funcionancnio nornal a nao scr or un roccsso
inicrniicnic. Pavlov cscrcvcu.
Sc udcsscnos olscrvar, airavcs do cranio,
o ccrclro dc una cssoa cnsando
conscicnicncnic c sc o lugar dc cciialilidadc
oiina fossc iluninado, vcranos ircnulando
solrc a sucrfcic ccrclral un onio luninoso, dc
lordas ondulanics, variando consianicncnic dc
iananIo c forna, c circundado cla cscuridao
nais ou ncnos rofunda quc colrc o rcsio dos
Icnisfcrios."(26}
Pavlov falava acnas figuradancnic. As
coisas nao sao iao sinlcs assin, c csquisas
rcccnics indican quc o quadro scria nuiio nais
conlco. Mas clc rocurava accniuar quc,
48
quando una arca do ccrclro sc cnconira cn
csiado dc cciiaao, ouiras odcn,
conscqucnicncnic, ficar inilidas. inossvcl
conccnirar-sc, cnscia c dclilcradancnic, cn
duas linIas difcrcnics dc cnsancnio ao ncsno
icno. A aicnao alicrna-sc raidancnic cnirc as
duas, na frcqucncia rcqucrida. SIalcscarc
cscrcvcu quc ncnIun Ioncn odc scgurar una
cIana na nao cnsando no Caucaso gclado".
Pavlov dcsafiou csia scnicna nosirando quc, sc
nosso sisicna ncrvoso for suficicnicncnic
cciiado clas viscs conccniradas c csiaiicas do
Caucaso, o csinulo dc dor da nao qucinada
odcra scr inilido. Consia quc SIcrringion, o
grandc fisiologisia inglcs, dissc quc as
dcscolcrias dc Pavlov ajudaran a clicar or
quc os nariircs crisiaos norrian fclizcs na
fogucira.(27}
Pavlov foi caaz dc dcnonsirar quc as arcas
focais dc iniliao no ccrclro ialvcz roduzindo,
or ccnlo, a crda Iisicrica icnoraria da
ncnoria, da visia ou do uso dos ncnlros
odcn scr conlcncniadas or grandcs arcas dc
cciiaao cn ouiras arics do ccrclro. Isso da
una lasc fisiologica ara as olscrvacs dc
Frcud dc quc ncnorias cnocionais rcrinidas
gcralncnic conduzcn a csiados dc ansicdadc
crnica solrc qucsics aarcnicncnic scn nco.
O csiado aiologico odc ianlcn dcsaarcccr
quando a ncnoria rcrinida volia conscicncia,
49
dc nancira quc a iniliao local c a cciiaao
conlcncniar cn ouira arca qualqucr ianlcn
dcsaarcccn.
Pavlov olscrvou quc ccrios novincnios
csicrcoiiados sc succdian dcois quc una
cqucna arca coriical do ccrclro do cao aiingia
un csiado dc incrcia c cciiaao aiologicas"
crnancnic. Concluiu quc, sc csia condiao do
ccrclro odia afciar o novincnio, odcria
ianlcn, da ncsna nancira, afciar o
cnsancnio, c quc o csiudo dc iais arcas
coriicais dos ccrclros dos cacs iornaria ossvcl
clicar algunas olscsscs Iunanas. Por
ccnlo. odcria clicar or quc nuiias cssoas
sao crscguidas or nusicas quc nao lIcs sacn
da calca c ouiras or cnsancnios
dolorosancnic lascivos quc ncn rcza, ncn fora
dc voniadc arcccn caazcs dc dissiar
cnlora ossan dcsaarcccr or noiivos
inclicavcis.
Nos uliinos anos dc sua vida, Pavlov fcz
ouira inorianic olscrvaao solrc csias arcas dc
incrcia c cciiaao aiologicas". dcscolriu quc
csias cqucnas arcas csiavan sujciias s fascs
cquivalcnic", aradoal" c uliraaradoal" dc
aiividadc nornal sol rcssao, quc cnsara.
alicavcis acnas a arcas nuiio naiorcs do
ccrclro. A dcscolcria causou-lIc crdoavcl
cniusiasno. odcria csclarcccr crfciiancnic,
50
cla rincira vcz do onio dc visia fisiologico,
ccrios fcnncnos ianlcn olscrvados cn scrcs
Iunanos quando concan a agir anornalncnic.
Envolvcr ouiros cn suas olscsscs c una
caracicrsiica lcn conIccida das cssoas
ncnialncnic dcscquililradas. Assin, sc un
Ioncn quc scnrc foi scnsvcl a criicas crdcr a
razao, rovavclncnic sc quciara dc quc, aondc
qucr quc va, iodos o calunian c naldizcn. E as
nulIcrcs quc scnrc icncran una violcncia
scual scrao nuiias vczcs lcvadas a crcr, or
ncio dc scnsacs inicrnas, quc rcalncnic una
cssoa conIccida ou dcsconIccida as nolcsiou.
Pavlov cnsou quc, dc faio, sc odcria clicar
fisiologicancnic, cn icrnos dc iniliao ccrclral
localizada, o quc os siquiairas dcnoninan
fcnncno dc rojcao" c inirojcao" (quando un
ncdo ou un dcscjo crsisicnic c suliiancnic
rojciado ara fora ou ara dcniro nuna
siiuaao dc rcalidadc aarcnic}.
Pavlov dcscolriu quc alguns cacs dc
icncrancnio csiavcl cran nais rocnsos a
dcscnvolvcr csscs onios aiologicos liniiados"
no coric anics dc cnirar cn colaso sol rcssao.
Novos adrcs dc conoriancnio rcsuliavan
dcsscs onios. odian scr aiadas conulsivas c
rcciidas na laiaforna dc ccricncia, iais cono
as quc sc scgucn a una inicrfcrcncia na funao
glandular ou a alguna forna dc dcliliiaao fsica.
Dcscolriu ianlcn quc, una vcz adquiridos or
51
cacs dc icncrancnio csiavcl, adrcs dcsia
naiurcza sao difccis dc crradicar. Isso ialvcz
ossa ajudar a clicar or quc scrcs Iunanos
dc caraicr foric nuiias vczcs fican fanaiicos
convicios c con idcias fias quando, suliiancnic,
cnconiran Dcus", adcrcn ao vcgciarianisno ou
sc iornan narisias. c quc un cqucno onio
coriical ialvcz icnIa aiingido un csiado
crnancnic dc incrcia aiologica.
Dois anos anics dc sua noric Pavlov cscrcvcu
rofciicancnic.
Nao sou clnico. Fui c crnanco fisiologisia
c, cvidcnicncnic, ncsic noncnio c no fin da
vida, nao icria icno ou ossililidadc dc vir a scr
un... Mas ccriancnic nao csiarci crrando sc
afirnar quc clnicos, ncurologisias c siquiairas,
nos scus rcscciivos donnios, icrao dc
rcconIcccr incviiavclncnic o scguinic faio aio-
fisiologico fundancnial. isolancnio conlcio dc
onios aiologicos (no noncnio ciiologico} do
coric, a incrcia aiologica do roccsso cciiaiivo
c a fasc uliraaradoal".(28}
TinIa razao. Nao acnas clnicos,
ncurologisias c siquiairas, nas cssoas conuns
do nundo iniciro scniiran o inacio dc scu
nciodo sinlcs dc csquisa nccanica, algunas
dclas sua roria cusia. TralalIo fuiuro odcra
nodificar algunas das concluscs. Mas Pavlov
52
forncccu clicacs sinlcs c s vczcs
convinccnics, dc ordcn fisiologica, ara nuiias
coisas quc o nundo ocidcnial icndc a olscurcccr
con icorias sicologicas nais vagas.
rcconIccidancnic dcsagradavcl cnsar cn
aninais sulnciidos a rcsscs dolorosas cn
lcncfcio das csquisas cicnificas. Muiio cnlora
Pavlov nao fossc un sadico sc inicrcssassc ianio
or curar cono or causar colasos cn scus
cacs, alguns dc scus ccrincnios dificilncnic
scrian iolcrados na Inglaicrra dc Iojc. Mas, cono
o iralalIo foi cuidadosancnic fciio c rclaiado
con rccisao, c ncccssario nao crniiirnos quc
scniincnios lcgiinos ccgucn nossos olIos ao
scu valor ara a siquairia Iunana ou a sua
ossvcl inoriancia nos canos oliico c
rcligioso.
53

CAPTULO II.
COMPORTAMENTO ANIMAL E
HUMANO COMPARADO

Tcnos ouvido rcciidas vczcs quc as
conaracs cnirc o conoriancnio dos Ioncns
c o dos aninais irracionais, cono as quc fizcnos
no caiulo I, nao sao validas. O Ioncn, dizcn,
icn una alna ou, clo ncnos, ccrclro c
inicligcncia infiniiancnic nais dcscnvolvidos.
Enircianio, una vcz quc os ccrincnios con o
sisicna glandular c digcsiivo dc aninais
rovaran scr dc grandc aulio no
cquacionancnio das lcis fundancniais quc
govcrnan csics sisicnas no coro Iunano, or
quc nao rcalizar ccrincnios con o sisicna
ncrvoso sucrior? Sc a analogia cnirc os sisicnas
glandular c digcsiivo dc Ioncns c cacs iivcssc
sido dcsaconsclIada c a ccrincniaao aninal
roilida, a ncdicina gcral ainda odcria csiar iao
airasada quanio a siquiairia. O faio c quc a
icoria sicologica icn nuiias vczcs sulsiiiudo o
ccrincnio cicnifico cono un dos rinciais
ncios dc dcicrninar os adrcs nornais c
anornais dc conoriancnio Iunano.
54
Escra-sc quc csic caiulo nosirc cono os
ccrincnios dc Pavlov cn cacs sao alicavcis a
ccrios rollcnas do conoriancnio Iunano dc
nancira iao adniravcl quc a scnicna Os
Ioncns nao sao cacs" s vczcs sc iorna quasc
irrclcvanic. Duranic a Scgunda Cucrra Mundial,
o conoriancnio do ccrclro Iunano sulnciido
a rcsscs c icnscs ofcrcccu ccclcnic
ooriunidadc ara sulncicr a rova as
concluscs analogicas dc Pavlov. Scra, orianio,
convcnicnic fazcr un rcsuno dc nossas rorias
olscrvacs ullicadas duranic a gucrra c ouiras
rcgisiradas c discuiidas cn rcvisias c livros or
Sir CIarlcs Synonds(29}, Swanl(30}, Crinlcr(31} c
ouiros.
En junIo dc 1944, or ccnlo, foran
adniiidos cn Iosiiais dc cncrgcncia na
Inglaicrra nuiios fcridos dc gucrra roccdcnics
da calca-dc-raia da Nornandia ou da Londrcs
sol a lliiz. Alguns dclcs nosiravan iodos os
sinionas usuais dc ansicdadc c dcrcssao
olscrvados na raiica siquiairica cn icno dc
az. Ouiros sc cnconiravan cn csiado dc sinlcs
nas rofunda causiao, gcralncnic
aconanIada or accniuada crda dc cso.
Ouiros sc sacudian c coniorcian cn novincnios
grossciros c dcscoordcnados, cnlora rcgularcs.
Esics novincnios cran rcalados cla crda da
voz, cla gagucira ou, s vczcs, or un nodo dc
falar closivo. Un gruo dc acicnics cIcgara a
55
varias fornas dc colaso c csiuor.(32} Foi ara
csics casos agudos quc a olra dc Pavlov Fcflcos
Condicionados c Psiquiairia" quc cniao
csiudavanos cla rincira vcz rovou scr nais
csclarcccdora. aralclos cnirc o conoriancnio
dclcs c o dos cacs dc Pavlov, quando sulnciidos
a rcsscs ccrincniais, saliavan aos olIos.
Foy Swanl c scus colcgas ullicaran, a
ariir dc 1945, una scric dc iralalIos lascados
cn csiudos solrc aroinadancnic cinco nil
viinas dc conlaic da cananIa da Nornandia,
quasc iodas ancricanas.(33} Suas ninuciosas
dcscolcrias rcvclaran a csnagadora influcncia
do ncdo da noric c da icnsao coniinuada no
dcscnvolvincnio da causiao dc conlaic.
Accniua clc ianlcn quc a rincira rcaao quc
os Ioncns iinIan dc cnfrcniar cra o ncdo. (...}
Induliiavclncnic, cn sua naioria, clcs
conirolavan os scus icnorcs, arcndian a luiar c
sc iornavan confianics, criios na aric dc
gucrrcar".
Foi acnas aos un crodo dc conlaic
cficicnic quc variou dc acordo con os Ioncns c a
scvcridadc da laialIa, (quc} os rinciros sinais
dc causiao dc conlaic aarcccran".
A iniliao roiciora" rclaiada or Pavlov cn
scu csiudo solrc os cacs lana luz solrc o quc sc
scguiu.
56
Os Ioncns ccrincniaran un csiado dc
fadiga consianic quc varios dias dc rcouso nao
clininavan. Pcrdcran sua caacidadc dc
disiinguir os divcrsos rudos do conlaic.
Tornaran-sc incaazcs dc disccrnir scu
canIoncio do do ininigo, as closcs dc lonlas
cqucnas c sua localizaao."
A cciiaao sinionaiica ianlcn odia
iornar-sc inconirolavcl. Assin. Elcs ficavan
facilncnic solrcssaliados c confusos, crdian
sua confiana c iornavan-sc icnsos. Eran
irriiadios, frcqucnicncnic crdian a calca,
rcagian cn cccsso a iodos os csinulos. Por
ccnlo. dciiavan-sc no cIao or qualqucr
noiivo quando csia rccauao csiava rcscrvada
ara csinulos csccficos."
Swanl rclaia a dranaiica nudana final do
csiado dc cciiaao ara o dc iniliao, ianlcn
olscrvada or Pavlov cn scus cacs.
Esic csiado dc Iicr-rcaiividadc gcral cra
scguido or ouiro gruo dc sinionas
anicriorncnic ncncionado cono causiao
cnocional. Os Ioncns iornavan-sc oliusos c
indolcnics, fsica c ncnialncnic rciardados,
rcocuados, c iinIan crcsccnic dificuldadc cn
lcnlrar-sc dc dcialIcs. Ao ncsno icno
dcnonsiravan indifcrcna c aaiia, c cilian
una crcssao facial csiuida c inscnsvcl. (...} A
57
unifornidadc das Iisiorias cra indicaao dc quc,
cn gcral, as qucias nao cran cagcradas ncn
invcniadas."
Accniua quc, anics dc scr sulnciido a iais
icnscs, o soldado conun cra (rovavclncnic}
nais csiavcl do quc o civil conun, visio quc
indivduos insiavcis foran olviancnic ccludos
anics da laialIa... Indiscuiivclncnic os Ioncns
considcrados cricncian a unidadcs dc noral
clcvado c cran soldados disosios. Parccia
cvidcnic quc o dcscjo dc csquivar-sc rcrcscniava
acl cqucno, quasc cclusivancnic liniiado
aos Ioncns con ouca ccricncia dc conlaic".
Sir CIarlcs Synonds, condo suas
ccricncias ncdicas na Fcal Fora Acrca
duranic a ncsna gucrra, concluiu, dc nancira
scnclIanic, quc a icnsao rcsulianic dc una
longa nanifcsiaao dc coragcn cra un clcncnio
inorianissino no dcscnvolvincnio da causiao
cnocional.(34} Esias foran ianlcn nossas
dcscolcrias dcois quc lidanos con nilIarcs dc
acicnics civis c niliiarcs adniiidos nas
unidadcs csccializadas cn ncurosc dos
Iosiiais do Scrvio Mcdico dc Encrgcncia.
Dc iodas as dcscolcrias dc Swanl, a nais
inicrcssanic ara csic csiudo da convcrsao
oliica c rcligiosa rclacionava-sc con o calculo
58
do icno ncccssario ocorrcncia do colaso sol
as coninuas rcsscs da laialIa (vcr diagrana}.

A causiao dc conlaic odc solrcvir cn
acnas 15 ou 20 dias, ou aic cn 40 ou 50 dias,
ao invcs dc cn 30 dias aroinadancnic, cono
succdcu naioria dos Ioncns. Una coisa arccc
ccria. raiicancnic iodos os soldados dc
infaniaria sofrcn una cvcniual rcaao ncuroiica
quando sulnciidos s rcsscs do conlaic
nodcrno or icno suficicnicncnic longo." En
novcnlro dc 1944, Swanl ainda acIava quc so
un ou ouiro soldado (ialvcz ncnos dc 2%"}
cricncia ao gruo caaz dc iolcrar a icnsao dc
conlaic or icno circnancnic longo. Mas cn
1946, clc rclaia.
Isio arccia vcrdadc (...} cn novcnlro dc
1944. Dcsdc cniao conclunos quc iodos os
Ioncns nornais acalan sofrcndo a causiao dc
59
conlaic cn cananIa rolongada, coninua c
scvcra. As ccccs s rcgras sao os soldados
sicoiicos, c varios ccnlos dcsics icn sido
olscrvados."(35}
Cono ccrias iccnicas dc convcrsao oliica c
rcligiosa odcn iornar-sc iao icnvcis c
causiivas ara o ccrclro quanio as ccricncias
dc conlaic, dcvc-sc salicniar a inoriancia das
dcscolcrias dc Swanl. Scus dados csiaisiicos c
clnicos dcvcrian scr lcvados ao conIccincnio
daquclcs quc sc iludcn quanio s ossililidadcs
dc cviiar-sc o colaso na laialIa ou duranic a
lavagcn ccrclral airavcs do sinlcs ccrccio da
fora dc voniadc c da coragcn. Ao conirario, o
ccrccio consianic da fora dc voniadc c da
coragcn odcn, cn algunas circunsiancias,
caurir o ccrclro c acclcrar o colaso final. Os
cacs cniran cn colaso nais facilncnic quando
coocran nos ccrincnios ara icsiar sua
iolcrancia a rcsscs. os scus lcais csforos
dininucn-lIcs a rcsisicncia.
Nornalncnic, ao quc arccc, o sisicna
ncrvoso Iunano, cono o dos cacs, cnconira-sc
cn csiado dc cquillrio dinanico cnirc a
cciiaao c a iniliao. Porcn, quando sulnciido
a csiinulaao cccssiva, odc assar aos csiados
dc cciiaao c iniliao inicnsas quc Pavlov
olscrvou nos cacs. O ccrclro, cniao, iorna-sc
icnorariancnic incaaz dc funcionar
60
inicligcnicncnic. Ecnlos nuncrosos dcsic
fcnncno foran rclaiados na liicraiura ncdica.
cono, or ccnlo, os casos dc soldados, aic
cniao nornais, quc assaran ao csiado dc
cciiaao inicnsa, corrcndo scn runo cla icrra
dc ningucn c condo-sc dc nancira suicida c
inuiil ao fogo das nciralIadoras. En 1945,
divulgou-sc quc un soldado cnfrcniara duas
vczcs o fogo ininigo ara ajudar un conanIciro
cuja crna iinIa sido arrancada or una
closao. Todavia, ao aroinar-sc dclc, ficou iao
inilido quc sc scniiu incaaz dc rcsiar a ajuda
dc cncrgcncia. En scguida foi ionado or aguda
cciiaao, laicu a calca conira una arvorc
rcciidancnic c corrcu cono un louco cIanando
una anlulancia. Quando a anlulancia
finalncnic cIcgou, clc foi colocado ncla,
anarrado. Ouiro soldado, dcois da noric dc un
anigo, icniou cnfrcniar sozinIo un ianquc
alcnao; scus conanIciros foran olrigados a
scgura-lo c clc foi cnviado a un ccniro
siquiairico.(36} Esic iio dc cciiaao ccrclral
dcsconirolada arccc caracicrizar-sc cla iniliao
da caacidadc dc raciocinar.
O csiado dc iniliao roiciora", noiado or
Pavlov cn cacs sulnciidos a rcsscs inicnsas,
ianlcn arccc arcscniar-sc nas viinas dc
conlaic. Muiias vczcs clas sofrcn csiuor, crda
dc ncnoria, crda do uso dos ncnlros,
dcsnaios cic. Ouiras fican aralisadas clo
61
ncdo. Ouiras sucunlcn a sinlcs causiao
ncrvosa c csias sao gcralncnic Ioncns dc
crsonalidadc csiavcl quc, alcn da icnsao
ncnial, assaran longo icno scn concr c
dornir. Sir Edward Scars dcscrcvcu a
ocorrcncia dcsics faios na Princira Cucrra
Mundial
Foran icnos ruins csics, quando a
irincIcira, alarroiada dc norios c fcridos, rua
sol o lonlardcio, quando os Ioncns
iralalIavan con furor ara dcscnicrrar un
canarada, vian-lIc o rosio dcsfigurado ao ua-
lo c cniao nao cavavan nais. Ncsics icnos
frcqucnicncnic solrcvinIa o csiuor, una
csccic dc sonolcncia avassaladora,
niscricordiosa, quc o oficial, orcn, iinIa dc
doninar (...}."(37}
En alguns casos a iniliao arccia liniiada a
algunas cqucnas arcas do ccrclro. Un
acicnic, or ccnlo, gagucjava dianic da
sinlcs ncnao do nonc dc un oficial quc o
cIanara dc covardc. Era conun a nudcz,
scguida dc gagucira duranic a convalcsccna.
Essas frcqucnics criurlacs do quc Pavlov
dcnoninava sisicna sccundario dc sinalizaao
do Ioncn" odcn scr clicadas cla sua naior
scnsililidadc a csiinulaao cccssiva, cn
conscqucncia dc dcscnvolvincnio cvolucionario
nais rcccnic. Ouiras fornas dc iniliao ccrclral
62
focal foran olscrvadas cn acicnics con
fisiononias rgidas c inuiavcis, quciando-sc dc
un no na gargania, ou con as crnas dolradas c
fracas, nas nao conlciancnic aralisadas. A
aralisia ioial cra inconun, cnlora nuiias vczcs
o andar sc iornassc nais vagaroso. Pavlov
olscrvou una iniliao rogrcssiva scnclIanic
nos cacs sulnciidos a csinulos; concava na
loca c nas arics dianiciras do coro c lcvava
algun icno ara alcanar as crnas
irasciras.(38}
Con frcqucncia os acicnics arcscniavan
ao ncsno icno arcas dc iniliao focal c
cciiaao focal. Eran aconciidos dc rigidcz ou
iniliao dc novincnios faciais ou da fala,
conlinada con ircnorcs accniuados no coro c
nas naos. Ouiras vczcs a crda da fala
conlinava-sc con novincnios do cscoo. A
ansicdadc aguda caracicrizava-sc frcqucnicncnic
cla incaacidadc dc cngolir. A aric sucrior do
coro odia ircncr violcniancnic, cnquanio o
rcsio crnanccia inovcl. Un rosio inovcl ou
sorridcnic odia scr aconanIado dc ircnorcs,
sacudidclas c coniorcincnio dc ouiras arics do
coro.
Muiias vczcs olscrvavan-sc nudanas
suliias do csiado dc cciiaao ara o dc iniliao
ncsics casos fluiuanics". Un Ioncn, or
ccnlo, dciiou-sc ircncndo nuna irincIcira,
63
ncio aralisado clo ncdo, quando sua
conanIia rccclcu ordcns dc avanar. Coniudo,
assin quc o oficial o rovocou, dizcndo. Una
ncnina rcrcscniaria nclIor", ficou
violcniancnic cciiado, griiou Vanos, ncninos
!", saliou da irincIcira ara o aiaquc c dcsnaiou.
Ouiros soldados corrian a csno, cn anico,
griiando, c cn scguida ficavan nudos. Un
Ioncn, quc cara aralisado c scn fala na rua dc
una cqucna cidadc sol lonlardcio, concou a
griiar c lrigar quando lcvaniado clos
canaradas.(39}
inorianic noiar quc cn nuiios casos dc
colaso sol rcssao iniolcravcl, rclaiados or
varios cscriiorcs, nao foi ossvcl vcrificar o
noiivo do rcsialclccincnio incdiaio do acicnic.
Ao conirario, o rcsialclccincnio nuiias vczcs
ocorria rccisancnic quando o conoriancnio
icria nuiio naior rolalilidadc dc garaniir
scgurana viina. Esics suliios csiados dc ioial
iniliao ou colaso aos rcsscs inicnsas
lcnlran a fasc iransnarginal" nos cacs dc
Pavlov. Olscrvaran-sc ouiros ccnlos dcsia
forna circna dc iniliao quando os Ioncns
cIcgavan ao Iosiial cn csiuor Iisicrico quasc
ioial. Mais iardc, ccrincnialncnic, csiados
scnclIanics dc iniliao foran rovocados
fazcndo-sc os acicnics rcvivcrcn, sol drogas,
suas ccricncias dc laialIa ou lonlardcio, o
quc os dciava nuiio cciiados.
64
Cono nos cacs dc Pavlov, csics csiados
ncniais anornais cn scrcs Iunanos odcn scr
scguidos clo quc clc cIanou dc csicrcoiiia
dinanica" isio c, un novo sisicna funcional no
ccrclro, quc rcqucr cada vcz ncnos iralalIo do
sisicna ncrvoso. O adrao rcciiiivo dc
novincnios ou cnsancnios assin arcscniados
or ccrios acicnics nao conduzia facilncnic a
nciodos sinlcs dc iraiancnio, iais cono
rcnoao ara Iosiiais c rcouso. Esinulos
forics odian scr ncccssarios' ara crradicar os
novos adrcs aliancnic anornais inlaniados.
Todavia, un gruo dc acicnics rcagia nclIor
scduao foric do quc rccsiinulaao. Ncsic
gruo Iavia acicnics cn csiado dc cciiaao
confusa, quc ouvian vozcs c rudos inaginarios c
dcscnvolvian novas faniasias. Tais acicnics
cran difcrcnics daquclcs quc sofrcn alucinacs
scnclIanics cn icno dc az; nclIoravan
raidancnic dcois dc un crodo dc sono
rofundo c conlcio rcouso rovocados or
scdaiivos, a ccnlo do quc ocorrcra aos cacs dc
Pavlov do iio cciiado" a quc sc adninisiraran
forics doscs dc lroncio dcois dc un colaso
agudo.
Tais rcacs cvidcnicncnic ocorrian acnas
cn cqucna roorao dos soldados c ncnlros
da dcfcsa civil duranic a lliiz. Os ouiros iivcran
a ooriunidadc dc ccrincniar, cn ncio a suas
nisscs, crodos dc rcouso suficicnicncnic
65
longos ara incdir o colaso. O onio dc
colaso so cra alcanado dcois dc rcciidos ou
coniinuados crodos dc icnsao. A cccao
rcsuliava dc suliia inosiao dc una rcssao
cnornc solrc o sisicna ncrvoso, cono, or
ccnlo, na circunsiancia dc salvar-sc algucn,
or un iriz, dc una closao. Ncsics casos,
soldados c civis, cnlora conoriando-sc
aarcnicncnic dc nodo dclilcrado c conscicnic,
odian guardar nuiio ouca ou ncnIuna
lcnlrana dc scu conoriancnio sulscqucnic
or causa da sucrvcnicncia rccniina da
iniliao iransnarginal. Mais iardc, dc nancira
igualncnic rccniina, odian rccolrar a
conscicncia c rcocuar-sc cn salcr ondc
Iavian csiado nas duas ou ircs Ioras anicriorcs.
Algunas lcnlranas do crodo crdido odian
cncrgir csoniancancnic nais iardc ou cniao scr
rccucradas or ncio dc scdaiivos quc
rclaasscn a iniliao.
A fasc cquivalcnic" da iniliao
iransnarginal, dcscriia or Pavlov cn scus
ccrincnios con cacs, arccia frcqucnic cn
nossos acicnics duranic a gucrra. Pcssoas
nornalncnic cncrgicas c aiivas assavan a
quciar-sc dc quc nada nais as inicrcssava,
alcgrava ou cnirisiccia. Esia fasc assava
gradualncnic dcois dc rcouso c iraiancnio,
nas cn alguns casos crsisiia or longo icno.
66
Olscrvaran-sc ianlcn ccnlos fascinanics
dc conoriancnio Iunano corrcsondcndo
fasc aradoal" dc Pavlov. Anics dc lcr os scus
rclaios solrc os ccrincnios cn cacs nao
cranos caazcs dc cnicndcr un caso cono o quc
asso a cor. Un acicnic quc anics ossura
crsonalidadc nornal fora sulnciido a forics
icnscs duranic un lonlardcio. Quando
soliciiado a csicndcr as naos ara o ncdico vcr
sc csiavan ircncndo, olcdcccu; nas,
suliiancnic, viu-sc inossililiiado dc laia-las
ouira vcz cnquanio csiava scndo olscrvado. Isso
o rcocuou, nas, scgundo afirnou, o ior foi
vcrificar quc odia laia-las sc nao rocurassc
fazc-lo ou sc cnsassc cn ouira coisa qualqucr;
odia, or ccnlo, laia-las ara iaicar o lolso
rocura dc una caia dc fosforo. Dc faio, o
csinulo foric dirigido no scniido dc lcva-lo a
fazcr una coisa quc dcscjava nao roduzia
rcsosia, nas un cqucno csinulo indircio
coniinuava cficaz. Para saiisfaao sua, csic
csiado logo dcsaarcccu. Tanlcn iivcnos nuiios
acicnics sofrcndo dc accniuada aralisia dos
ncnlros causada clo ncdo; quanio nais sc
csforavan ara novc-los, ianio nais aralisados
ficavan. Enircianio, assin quc dciavan dc
rcocuar-sc con o rollcna, noiavan suliia
nclIora. Esia fasc aradoal arccc scr iao
frcqucnic na ccricncia ncnial quanio na fsica.
Un ccnlo sinlcs c a condiao a quc o
67
iralalIador iniclcciual csia sujciio dcois dc un
inicnso crodo dc csforos. icnia lcnlrar-sc dc
noncs ou alavras, nas nao o conscguc
cnquanio nao ara dc icniar.
Na az ou na gucrra cssoas nornalncnic
agrcssivas odcn, dc rccnic, adquirir
scniincnios dc covardia c scniir, or algun
icno, a inuiilidadc dc rosscguir luiando. E
cssoas quc nornalncnic nais gozan a vida
odcn, suliiancnic, scniir un foric dcscjo dc
norrcr. Esias suliias avcrscs inclicavcis or
coisas quc anics a cssoa anava ou adnirava
ocorrcn duranic a fasc aradoal c
uliraaradoal. Da ncsna nancira, succdc
duranic csias fascs a alicrnaao inrcvisvcl dc
un conoriancnio circnancnic agrcssivo ara
a sulnissao nais aljcia.
Duranic a lliiz divcrsas lonlas caran solrc
nosso Iosiial crio dc Londrcs c varios
acicnics civis foran norios cn una das
closcs. O Iosiial coniinIa nuiios acicnics
cn iraiancnio dc ncurosc dc gucrra aguda c
csias nudanas aradoais dc conoriancnio
sol icnsao concaran cniao a aarcccr c
dcsaarcccr. A closao dc una lonla odia
iornar o acicnic incaaz dc novcr un lrao,
cono sc dcscrcvcu acina. Fccclia clc, cniao,
una injcao iniravcnosa dc larliiurico ara
rclaar o funcionancnio dc scu ccrclro, aos o
68
quc rccucrava incdiaiancnic o uso do lrao.
Mas odia ianlcn rccucra-lo scn o aulio dc
drogas quando sc acalnava dcois do
lonlardcio. Muiias dcsias nudanas da
agrcssividadc ara a sulnissao, ou vicc-vcrsa,
ianlcn ocorrian scn qualqucr razao cvidcnic.
As dcscolcrias dc Pavlov dc quc a
cciiaao localizada nuna arca do ccrclro do cao
odia rovocar rofunda iniliao rcflca cn
ouiras arcas arccian crfciiancnic alicavcis
a csics casos dc conoriancnio Iunano.
Pacicnics cran adniiidos con naos ircnulas c
fisiononias incrcssivas c cicnuadas ou con a
crcssao dcnoninada lonlIay". Enircianio,
s vczcs, rocuravan o ncdico ouco dcois c
cdian alia ara voliar aos scus dcvcrcs civis ou
niliiarcs. Ccralncnic o ncdico suunIa quc o
acicnic csiava acnas con convcrsa" c lIc dizia
ara dciar dc scr iolo c voliar sua cnfcrnaria.
Porcn, ao ncdico quc Iouvcssc csiudado os
ccrincnios dc Pavlov, scria claro quc iais
cigcncias odian icr sido insiradas cla idcia
fia icnoraria dc icr dc sair do Iosiial c, a
qualqucr cusio, voliar ao iralalIo; c quc csia
idcia causara una iniliao rcflca dc iodos os
cnsancnios solrc o scu lancniavcl csiado fsico
c ncrvoso, o quc ccriancnic o incdiria dc
cccuiar qualqucr iralalIo. Sc fossc cniao
convcnicnicncnic csclarccido solrc a
ncccssidadc dc adiar sua volia ao iralalIo, o
69
acicnic odia crcclcr dc rccnic a rcalidadc
das coisas c iornar-sc nais coocraiivo. A
crcssao lonl-Iay" clicava crfciiancnic
cono un lonlardcio c as rcacs dc ncdo dclc
rcsulianics odian dcsiruir o odcr do
cnsancnio inicgrado solrc o assado, o
rcscnic ou o fuiuro cn solrcvivcnics quc
iivcsscn cscaado or un iriz. Todavia, scdaiivos
adninisirados corrciancnic nos rorios locais
ou cn ccniros c Iosiiais csccializados odian
rcsiaurar-lIcs os Ialiios nornais dc
cnsancnio. Isio lcvava a crcr quc os sinionas
anicriorncnic airiludos covardia noral ou a
ariifcios dcsoncsios nuiias vczcs iinIan sido
roduzidos ncrancnic or una falIa icnoraria
no funcionancnio nornal do ccrclro.(40}
inorianic olscrvar quc iais csiados dc
conoriancnio anornal cn cssoas aic cniao
nornais, cnlora udcsscn scr corrigidos
raidancnic sol scdaao incdiaia c aroriada,
dcsaarccian csoniancancnic. En oucas
scnanas ou ncscs nao rcsiava scnao un
cqucno irao dcsic conoriancnio. Mcnos
ncuroscs dc gucrra rcalncnic incaaciianics, cn
cssoas quc anicriorncnic ossuan csialilidadc
ncnial, arcccn crsisiir dcz anos dcois da
Scgunda Cucrra Mundial do quc dcois da
Princira Cucrra Mundial. Enircianio, cono
aconicccu con os cacs dc Pavlov aos a
inundaao dc Lcningrado, a scnsililidadc quc
70
roduziu scu csgoiancnio ncrvoso crnanccc
induliiavclncnic laicnic cn Ioncns quc
arcccn crfciiancnic rcajusiados vida civil
ordinaria. Qualqucr aconiccincnio quc os faa
rccordar a ncurosc original odc afcia-los iao
foricncnic cono a visao da agua cscorrcndo sol
a oria do laloraiorio afciou os cacs dc Pavlov.
Ouiro icsicnunIo da alicalilidadc das
dcscolcrias dc Pavlov a rollcnas da sicologia
Iunana vcrificou-sc na rcaao dc nossos
acicnics ao iraiancnio. Pavlov considcrava a
scdaao csada circnancnic valiosa no aulio
aos cacs quc Iavian cnirado cn colaso sol
rcssao. Olicvc dos cacs, classificados dc acordo
con os quairo icncrancnios lasicos, rcsosias
inicirancnic divcrsas ao iraiancnio; ara os cacs
do iio cciiado" c inilido" do ncsno cso as
doscs ncccssarias variavan largancnic.
Dcscolrinos a ncsna coisa nos acicnics quc
rccclcran scdaao dc cncrgcncia quando
cniraran cn colaso sol a rcssao dos
lonlardcios. Elcs odian scr classificados nos
ncsnos gruos, c a quaniidadc dc scdaiivo quc
ncccssiiavan variava considcravclncnic.
O valor da scdaao csada dc cncrgcncia
ara cviiar quc ncuroscs agudas sc iornasscn
crnicas fora nuiias vczcs olscrvado logo no
incio da gucrra.(41} Mas nao sc rcconIccia a
ncccssidadc dc difcrcnciar as doscs c, na naioria
71
dos ccniros dc iraiancnio, cran raiicancnic do
ncsno iio as doscs rcscriias ara iodas as
cssoas quc cnirasscn cn colaso sol as
rcsscs da laialIa ou da lliiz. Mas assin quc
ionanos conIccincnio das dcscolcrias dc
Pavlov c rcconsidcranos csic onio, dccidinos
quc o sisicna ncrvoso do Ioncn rcagia a
rcsscs circnas dc nancira nuiio scnclIanic
ao dos cacs.
Sol rcsscs scvcras c rolongadas as
cssoas dc icncrancnio cciiado ou inilido
aiingian, cono ja sc dcscrcvcu, csiados dc
cciiaao dcsconirolada ou iniliao aralisanic.
Os ouiros dois iios dc icncrancnio o vivo,
ou cciiado conirolado, caaz dc rcsondcr
agrcssao con a ncsna inicnsidadc; c o
flcunaiico", aarcnicncnic inscnsvcl a rcsscs
conuns ianlcn ocorrcran ianio cn Ioncns
cono cn cacs. A rcdoninancia dc sinionas dc
iniliao quando a viina cnira cn colaso
(asccio inorianic quando considcranos a
convcrsao oliica c a lavagcn ccrclral} foi
dcnonsirada clo rclaiorio dc una dcscolcria dc
1942, scgundo o qual, no icno da rciirada dc
Dunqucrquc c da lliiz dc Londrcs, nada ncnos
dc 144 cnirc 1.000 acicnics adniiidos cn un
ccniro dc ncurosc ara civis c niliiarcs, crio dc
Londrcs, sofrcran crdas icnorarias dc
ncnoria.(42} Tal crda dc ncnoria c nuiias vczcs
una sinlcs rcsosia inilida do ccrclro s
72
rcsscs iniolcravcis. En icno dc az un
siquiaira rarancnic cnconira un ou dois casos
dcssa dcicrninada Iisicria no dccorrcr dc un
ano.
A ncccssidadc dc variar a dosc dc scdaao
ara os scrcs Iunanos, confornc scjan
cciiados" ou inilidos", iornou-sc clara nas
circunsiancias scguinics. Muiios soldados quc
cniraran cn colaso nas calcas-dc-raia da
Nornandia rccclcran incdiaia scdaao dc linIa
dc frcnic; soncnic aquclcs quc nao rcagiran ao
iraiancnio foran cncaninIados aos ccniros dc
ncurosc na Inglaicrra. Quando isso aconiccia, dc
ircs a scic dias dc sono ja Iavian sido
rovocados or csadas doscs dc scdaao. Os
acicnics cnviados dc volia ara iraiancnio cn
nossos Iosiiais arcscniavan orccniagcn
anornalncnic alia dc sicoiicos c ncuroiicos cn
suas fanlias. Muiios dclcs ja Iavian sofrido
colasos ncrvosos anics da gucrra c consuliado
ouiros siquiairas; os sinionas quc
arcscniavan gcralncnic sugcrian o iio
inilido" da classificaao dc Pavlov. Mas quando
os osios ncdicos das calcas-dc-raia ficavan
icnorariancnic sucrloiados dc fcridos, os
acicnics nos cran cnviados anics dc scrcn
sulnciidos a un razoavcl crodo dc scdaao
csada. Esics nosiravan rcacs dc cciiaao
nuiio nais agudas c scrias do quc a lcva
anicrior. Muiios dclcs, orcn, rcagian lcn con
73
as grandcs doscs dc scdaiivos rcscriias c logo
ficavan cn condics dc rciornar, clo ncnos, a
iralalIo ncnos csado. Enircianio, as ncsnas
doscs adninisiradas aos acicnics inilidos" (a
ccnlo dos cacs dc Pavlov} scrvian acnas ara
agravar a iniliao, dc ial nancira quc nuiios
cIcgavan con aralisia ou gagucira iniliioria ou
aic ncsno cn csiado dc rofundo csiuor
Iisicrico.(43} A ccricncia nosira quc as rcacs
inilidas cn Ioncns dcssc icncrancnio odcn,
dc faio, scr corrigidas or scdaiivos, orcn cn
doscs ncnorcs do quc as quc lcncfician os iios
cciiados. Pavlov Iavia clicado csic fcnncno
da scguinic nancira.
A nclIor icraia conira as ncuroscs, dc
acordo con as dcscolcrias dcsia clnica, sao os
lroncios. (...} Mas a dosc dcvc scr rcgulada
cuidadosancnic ara o iio cciiado cinco ou
oiio vczcs naior do quc ara o inilido."
E acrcsccniava. Anics cIcgaranos a una
conclusao crrada a rcsciio disso. Cono
Iavanos rcgulado a dosc dc lroncio dc acordo
con o iio, cnsanos quc sua adninisiraao a
aninais inilidos cra inocua c aic rcjudicial
quando cn doscs clcvadas. (...} Una aric nuiio
inorianic da icraia c a dosagcn caia
corrcsondcnic ao iio rcciso dc sisicna
ncrvoso".(44}
74
A icndcncia quc a dcliliiaao icn dc arcssar
o colaso sol rcsscs inosias foi noiada or
Pavlov cn scus cacs; c o ncsno fcnncno foi
olscrvado rcciidas vczcs cn nossos acicnics.
Aquclcs quc iinIan anicriorncnic icncrancnio
csiavcl odian con frcqucncia scr disiinguidos
dos iios insiavcis olscrvando-sc sc Iavian ou
nao crdido cso anics dc sc icrcn quciado dc
docna cla rincira vcz. Duranic a lliiz, civis
concavan frcqucnicncnic a quciar-sc dc
sinionas ncuroiicos, nosirando-sc incaazcs dc
conrccndcr or quc Iavian adquirido
ansicdadcs iao gravcs cn rclaao a lonlardcios,
quando aic cniao iinIan crnanccido scnanas
ou ncscs scn scrcn afciados or clcs. Ncsscs
casos, vcrificava-sc nuiias vczcs quc os acicnics
Iavian crdido dc quinzc a irinia lilras dc cso
anics dc iornar-sc cvidcnic cssc auncnio da
scnsililidadc ao lonlardcio. Todavia, una vcz
csialclccidas cssas rcacs anornais dcois dc
gravc crda dc cso, ncn scnrc odian scr
clininadas cngordando-sc dc novo o acicnic,
cnlora isso fossc fciio no inicrcssc gcral dc sua
saudc, c iinIan nuiia rolalilidadc dc
crnancccrcn fiadas.
Os iios nais csiavcis s vczcs so cniravan
cn colaso dcois da crda dc irinia lilras dc
cso, causada cla falia dc alincnio nuiriiivo,
falia dc sono c faiorcs dcliliianics scnclIanics
caracicrsiicos dc icno dc gucrra. No cnianio,
75
os acicnics quc sc quciavan dc sinionas
scnclIanics scn a ncnor crda dc cso c quc
iinIan, orianio, ofcrccido ncnos rcsisicncia,
cran cn gcral iios cronicancnic ncuroiicos,
scn rolalilidadc dc rcagir a qualqucr
iraiancnio dc roiina.
Muiias das nais csciacularcs rcacs s
rcsscs dc gucrra odian scr qualificadas cono
Iisicria dc ansicdadc". Dc faio, una das rcacs
finais nais conuns rcssao, cn acicnics dc
icncrancnio anicriorncnic csiavcl, ao conirario
dos insiavcis, cra o dcscnvolvincnio dc rcsosias
Iisicricas. Pavlov dcu a ncsna qualificaao a
rcsosias scnclIanics cn scus cacs, a onio dc
sofrcr colaso sol rcsscs inosias, c
diagnosiicava consianicncnic csiados Iinoidais
ou Iinoiicos nclcs.(45} A frcqucncia dc rcacs
Iisicricas a rcsscs scvcras inosias ianio cn
scrcs Iunanos cono cn aninais irracionais c da
naior significaao aqui. En iodos os livros
didaiicos dc siquiairia as dcscrics dc Iisicria
rcgisiran sinionas lizarros quc ncn scnrc sc
iornan conrccnsvcis cccio or analogia con
as ccricncias nccansiicas dc Pavlov cn cacs.
A alcrraao ncnial caracicrsiica da Iisicria c
nuiias vczcs scnclIanic a una forna dc iniliao
roiciora, o ncsno aconicccndo con a aralisia
Iisicrica. Mcsno na Iisicria dc icno dc az,
odc-sc disiinguir algo quc sc aroina da fasc
lonl-Iay" da ncurosc aguda dc gucrra.
76
Una vcz rovocado o csiado dc Iisicria cn
Ioncns ou cacs or crcsccnics rcsscs quc o
ccrclro nao odc nais iolcrar, c rovavcl quc
solrcvcnIa iniliao roiciora. Isso criurla os
adrcs conuns dc conoriancnio condicionado
do indivduo. En scrcs Iunanos, sao ianlcn
cnconirados csiados dc sugcsiionalilidadc nuiio
inicnsificada; c o ncsno aconiccc con scu
oosio, isio c, csiados cn quc o acicnic c surdo
a iodas as sugcsics, or nais scnsaias quc
scjan. A Iisicria roduziu anicos rccniinos c
inclicados na naioria das gucrras, nuiias
vczcs cnirc iroas fanosas or sua aiuaao
anicrior cn laialIa. Enirc os nclIorcs
conlaicnics do nundo aniigo csiavan os
lcgionarios vcicranos dc Ccsar c cnirc os nais
lravos dclcs Ccsar cscolIia scus oria-
csiandarics. No cnianio, dcois dc dcz a irczc
anos dc coninua cananIa na Calia, clcs
ianlcn sofrcran rccniino colaso. Sucinio(46}
rcgisira dois casos dc oria-csiandarics
Iisicricos quc fugiran corrcndo cn ocasics
difcrcnics. Quando Ccsar rocurou dcic-los, o
rinciro icniou fcri-lo con a afiada onia do
csiandaric, cnquanio o scgundo dciou o
csiandaric cn sua nao c coniinuou corrcndo.
Coniudo csscs sao casos circnos. A Iisicria
cvidcnciou-sc ianlcn na scnsililidadc dos
londrinos aos loaios duranic a lliiz.
Esgoiancnio ccrclral lcvava-os a acrcdiiarcn cn
77
Iisiorias solrc as irradiacs fciias da AlcnanIa
or Lord Haw-Haw" quc clcs icrian roniancnic
rcjciiado cono invcrdicas sc csiivcsscn cn
csiado dc naior dcscanso c ncnor csgoiancnio.
A ansicdadc rovocada cla Qucda da Frana,
cla DaialIa da Inglaicrra c cla lliiz criou un
csiado cn quc grandcs gruos dc cssoas sc
iornaran icnorariancnic caazcs dc acciiar
scn criicas crcnas novas c, s vczcs, csiranIas.
O nccanisno dos crcsccnics csiados dc
sugcsiionalilidadc scra discuiido rcciidancnic
nos caiulos osicriorcs, ois c un dos ncios dc
douirinar cssoas conuns ianio rcligiosa cono
oliiicancnic.
As faculdadcs criicas odcn ficar inilidas
ncsscs csiados dc Iisicria dc ansicdadc. Aquclcs
quc os dcuscs qucrcn dcsiruir, anics dc iudo
fazcn ficar loucos." Assin, alguns soldados c
civis cn csiado agudo dc colaso nao sc dcian
iranquilizar or olscrvaao alguna, or nais
scnsaia quc scja; ouiros acciian qualqucr
olscrvaao iranquilizadora, or nais iolancnic
quc scjan crcssadas. En nuiias arics do
nundo as foras oliciais confian ncssa iniliao
das faculdadcs criicas c do disccrnincnio
nornal ara olicr confisscs conlcias dc
risionciros sujciios a dcliliiaao ou rcsscs
cnocionais, scn ncccssidadc dc fcri-los
fisicancnic (vcr Caiulo 9}. 0 ncsno fcnncno
odc ianlcn scr arovciiado ara finalidadc
78
curaiiva or siquiairas, cono scra nosirado na
dcvida ooriunidadc. Pcrniic-lIcs sugcrircn
novas aiiiudcs dianic da vida c novos adrcs dc
conoriancnio, na cscrana dc quc sulsiiiuan
os rcjudiciais.
En suas alcsiras, Pavlov cIanou aicnao
ara nuiias ouiras scnclIanas cnirc ncuroscs
caninas c Iunanas. Sc varicdadcs dc
conoriancnio ncuroiico cn icno dc gucrra
aqui iivcran dcsiaquc, c orquc clas foran
rclaiadas con nuiia rccisao or inuncros
iralalIadorcs sicologicos dc cano" c orquc
ocorrcran cnirc iios conuns dc cssoas, nao
cnirc os iios dc crsonalidadc
rcdoninanicncnic ncuroiica c sicoiica
inicrnados cn Iosiiais siquiairicos cn icno
dc az. Pavlov csiava ianlcn rcsunivclncnic
lidando con cacs conuns. En anlos os casos, o
ccrclro csiava scndo sujciio a rcsscs
incviiavcis. O cao isolado cn scu conariincnio
ccrincnial, o soldado cn sua irincIcira ou cn
scu alrigo soliiario c o civil cn una lrigada dc
lonlciros ou nun csquadrao dc salvancnio,
iodos clcs sao forados a rccclcr iudo quanio
lIcs aconiccc, c suas rovacs sao scnclIanics.
Na socicdadc dc icno dc az, c gcralncnic dada
una ooriunidadc dc fuga quclcs quc sc acIan
cn siiuacs nas quais Ia cccssivas cigcncias
a scu sisicna ncrvoso; da a raridadc cnirc
cssoas ncdianas dc conoriancnio
79
inrcssionanicncnic anornal sol rcssao. A
oulaao civil, ncsno na gucrra nodcrna, cn
gcral assa nclIor quc o soldado. Duranic a
lliiz, or ccnlo, os londrinos quc concaran a
arcscniar sinionas dc ansicdadc no dccorrcr dc
lonlardcio conscguian nuiias vczcs scr
cvacuados ou olicr un crodo dc rcouso. Ao
soldado, orcn, gcralncnic sc alicava o diiado.
Qucn nao icn ncio dc rciirada rccisa vcnccr
ou norrcr".
Ao rovocar ncuroscs ccrincniais cn scus
cacs, Pavlov acIou ncccssario, cn rcgra,
conquisiar a coocraao dos aninais. En scrcs
Iunanos, as ncuroscs sao ianlcn nais conuns
cnirc aquclcs quc icnian vcnccr as rcsscs a
quc fican cosios. Cono o cao no
conariincnio ccrincnial, quc rccusa
coocrar cn una ccricncia, os soldados quc
fogcn anics dc scr disarado o rinciro iiro
odcn nanicr iniaio scu sisicna ncrvoso c assin
cviiar colaso gravc, aic scrcn alcanados clas
dificuldadcs a quc Iavian cscaado aic cniao. Ha
alguna coisa a dizcr cn favor da filosofia iaosia
cIincsa, quc rcconcnda cviiar rcssao, ao
conirario das filosofias dc agrcssiva ousadia quc
ainda rcvalcccn na Euroa c na Ancrica do
Noric.
As dcscolcrias dc Pavlov ianlcn csclarcccn
nuiias varicdadcs dc conoriancnio anornal
80
olscrvadas cn fornas conuns dc docna ncrvosa
c ncnial. Willian Cordon(47} ullicou un ariigo
nuiio inicrcssanic solrc cssc assunio cn 1948.
Accniuou clc quc o ccrclro anadurccido forna
sisicnas dc rcsosias condicionadas osiiivas c
ncgaiivas cias quais o indivduo sc adaia a scu
anlicnic, rincialncnic lascando scu
conoriancnio rcscnic cn ccricncia assada,
c quc a saudc ncnial c dcicrninada cla
cficicncia dc ial adaiaao. En criurlaao
ncnial iao gravc quanio a csquizofrcnia, olscrva-
sc una invcrsao arcial ou conlcia da naioria
do condicionancnio anicrior. Cordon, cono
Pavlov, acrcdiia quc a csquizofrcnia rcsulia da
fasc uliraaradoal da aiividadc ccrclral.
Accniua quc os csquizofrcnicos sao
frcqucnicncnic dcscriios cono icndo crdido
iodo inicrcssc or scus anicriorcs razcrcs c
aiividadcs, dcscnvolvcndo dcois rccniinancnic
conoriancnio dcravado, suicida ou anii-social.
Esia nudana odc scr, as vczcs, clicada
nosirando-sc quc o acicnic rcsondc agora
osiiivancnic a scu condicionancnio ncgaiivo
anicrior c ncgaiivancnic a scu condicionancnio
osiiivo anicrior.
En una scric dc arguias ilusiracs, Cordon
dcscrcvc cono odc scr dcvasiadora una
rccniina invcrsao do condicionancnio osiiivo c
ncgaiivo da cssoa. O scr Iunano adquirc
Ialiios dc concr nos quais divcrsos csinulos
81
cnvolvcndo odor, visia, ouvido c aladar
adquircn foric condicionancnio osiiivo,
cnquanio ouiros adquircn rcsosias ncgaiivas
igualncnic forics. Alguns odorcs, or ccnlo,
odcn fazcr a loca Iunana salivar cono
aconiccia con os cacs dc Pavlov na
anicciaao dc alincnio; ouiros causan nausca c
icnoraria crua dc aciiic. Pacicnics con
docna ncnial, orcn, concan dc rccnic a
concr alincnios clos quais anicriorncnic
scniian rcugnancia c a rccusar ouiros
alincnios dc quc gosiavan anics.
As crianas sao cnsinadas a urinar c dcfccar
cn Ioras ccrias c cn lugarcs aroriados. Cono
accniua Cordon, a visia ou ioquc ao urinol iorna-
sc una rcsosia condicionada foricncnic osiiiva
na criana cqucna; ao asso quc rouas dc uso
c dc cana, soalIos c novcis adquircn carga
ncgaiiva. Coniudo, quando o acicnic fica
ncnialncnic docnic, olscrva-sc con frcqucncia
quc as rouas dc uso c dc cana, os soalIos cic.
sc iornan osiiivos ara nicao c dcfccao,
scndo quasc inossvcl fazcr con quc clc usc a
lacia da rivada, o urinol ou a conadrc
ofcrccidos, orquc csscs oljcios cniao so
rovocan rcsosias ncgaiivas. Cordon accniua
ianlcn o caraicr aarcnicncnic roosiial" c
dclilcrado" das novas aiividadcs.
82
Inuncros ouiros casos ocorrcn cn canos
nuiio variados do conoriancnio Iunano.
Condicionancnio falIo na infancia ou rccniina
invcrsao dc condicionancnio causada or docna
ncrvosa ou ncnial cn coca osicrior da vida c
caaz dc causar dcvasiacs na funao scual,
quc odc iornar-sc dcsudoradancnic croiica cn
cssoas anicriorncnic inilidas ou ioialncnic
inilidas naquclas dc icndcncias nornais.
Pcnsancnio olscssivo iorna-sc
ariicularncnic cnoso quando solrcvcn as
fascs aradoais c uliraaradoais da aiividadc
ccrclral. A nais conscicnciosa das nacs odc dc
rccnic ficar olscssionada clo icnor dc fazcr
nal ao filIo quc ana nais quc a qualqucr ouira
coisa no nundo. As cssoas nais icncrosas dc
norrcr odcn ficar olscssionadas cla idcia dc
jogar-sc or una jancla ou solrc os irilIos dc
una fcrrovia clcirica. Pcrcclcn a anornalidadc
dcsscs cnsancnios, nas quanio nais luian
conira clcs, ianio nais forics clcs icndcn a
iornar-sc. A Igrcja Crisia rcocuou-sc nuiio
con o rollcna dc corcizar os naus
cnsancnios quc crsisicn conira a voniadc da
cssoa. Un ncio s vczcs rcconcndado c nao sc
inconodar cn icr naus cnsancnios; Ia ouiro,
quc consisic no uso rolongado da oraao c do
jcjun aic scr aiingido un onio dc dcliliiaao
icnoraria, quando un adrc ou Ioncn sanio
83
ialvcz scjan caazcs dc alicrar os adrcs dc
conoriancnio na ncnic do cniicnic.
En caria cscriia a un irnao jcsuia cn naio
dc 1635, o adrc Surin, corcisia das frciras dc
Loudun, dcscrcvc cn un anlicnic rcligioso o quc
arcccn scr criurlacs ccrclrais aradoais c
uliraaradoais das nais afliiivas, causadas cla
icnsao c ansicdadc dc scus csforos
sicoicracuiicos.
O circno cn quc nc cnconiro c ial quc nal
icnIo una faculdadc livrc. Quando qucro falar,
ninIa loca csia fccIada; na nissa, fico dc
rccnic arado; na ncsa, nao osso lcvar o
locado aos lalios; na confissao, csquco-nc cn
un noncnio dc iodos os ncus ccados; c sinio
quc o dcnnio vcn c vai, dcniro dc nin, cono sc
csiivcssc cn sua roria casa. Assin quc acordo,
clc csia conigo nas oracs; riva-nc dc ninIa
conscicncia quando lIc araz; quando ncu
coraao qucr candir-sc cn Dcus, clc o cncIc dc
colcra; quando qucro vigiar, clc nc faz dornir; c
(...} vangloria-sc dc scr ncu scnIor."(48}
Nao c roosiio dcsic livro docuncniar con o
Iisiorico dc casos dcicrninados iodas as
ocorrcncias dc fascs cquivalcnics", aradoais"
c uliraaradoais" ossvcis cn scrcs Iunanos.
Esic caiulo sugcriu, orcn, quc, cnlora os
Ioncns nao scjan cacs", scria rcalncnic iolicc
84
coniinuar a ignorar inicirancnic a
ccrincniaao da aiividadc ncrvosa sucrior dc
cacs cono irrclcvanic ara a sicologia Iunana
ou ara a qucsiao dc salcr cono os cnsancnios
c crcnas do Ioncn odcn scr cficicnicncnic
nudados.
85

CAPTULO III.
O USO DE DROGAS EM
PSICOTERAPIA

No vcrao dc 1940 ja csiavanos rccciiando
larliiuraios, ianio cn doscs forics
adninisiradas oralncnic, cono scdaiivos ara
cicnuados solrcvivcnics da rciirada dc
Dunqucrquc, quanio cn cqucnas doscs
iniravcnosas ara roduzir un csiado dc scni-
cnlriagucz quc os ajudava a dcscarrcgar una
aric dc suas cnocs inilidas dc icrror, colcra,
frusiraao c dcscscro. O valor do iraiancnio,
quc iivcra cnrcgo liniiado anics da gucrra, foi
confirnado duranic a sulscqucnic lliiz dc
Londrcs.(49} Dcsdc cniao assou a scr cIanado dc
alrcaao or droga", daiando o icrno alrcaao"
da coca dos rinciros csiudos dc Drcucr c
Frcud solrc o iraiancnio da Iisicria, quando
olscrvaran quc alguns acicnics cran
lcncficiados clo sinlcs faio dc falar.(50} Frcud
Iavia dcscolcrio quc ncnorias scn afcio,
ncnorias scn a ncnor dcscarga dc cnocs"
cran quasc inuicis; significando isso quc, a
ncnos quc un ncdico udcssc lcvar scus
acicnics a vivcrcn dc novo as cnocs
86
originariancnic associadas ccricncia
rcrinida quc causara a ncurosc, o ncro faio dc
lcnlrar-sc da ccricncia nao consiiiui cura.
Conscqucnicncnic, Sadlcr dcfiniu a alrcaao
cono un roccsso dc rcvivcr a ncnoria dc una
ccricncia dcsagradavcl rcrinida c crcssar
cn fala c aao as cnocs rclacionadas con cla,
livrando assin a crsonalidadc dc sua
influcncia.(51}
Na Princira Cucrra Mundial, o ncsno
iraiancnio alrcaiivo fora nuiio cnrcgado con
lons rcsuliados, nas cn sua naior aric con
Iinoiisno, nao con drogas. Ficou cniao
csialclccido quc a ccricncia rcsonsavcl or
una ncurosc odia scr algo lcnlrado
iniclcciualncnic clo acicnic, nas cujas
associacs cnocionais clc rcrinira. Frcud vcio
a acciiar cssa dcscolcria, ois sc iornou cada vcz
nais cvidcnic quc sinionas ncuroiicos odian
scr causados aic ncsno or incidcnics lcn
lcnlrados no assado do acicnic.
En anlos os confliios nundiais, scja con o
cnrcgo dc drogas ou dc Iinosc, a alrcaao
icvc lugar dcfinido no iraiancnio dc ncurosc dc
gucrra aguda. Millais Culin(52} cscrcvcu.
Una vcz vcncida a rcsisicncia conscicnic do
Ioncn discussao dc suas ccricncias dc
gucrra, grandc alvio ncnial scguia-sc dcscarga
87
dc acidcnics cnocionalncnic carrcgados. Era
cono sc a cnoao coniida or cssa rcsisicncia
conscicnic iivcssc or sua icnsao dado origcn
aos sinionas. A ncnoria, gcralncnic dc una
naiurcza quc cu nao susciiava, vinIa cniao
sucrfcic, scndo scu rciorno rcccdido s vczcs
clo congcsiionancnio do rosio, rcssao das
naos solrc o rosio, ircnorcs c ouiros sinais
fsicos dc cnoao."
En 1920, Willian Drown(53} sugcriu quc a
alrcaao cnocional cra con frcqucncia ncio
nuiio nais cficaz dc curar un ncuroiico dc
gucrra do quc a sinlcs sugcsiao sol Iinosc. A
sugcsiao clinina os sinionas, nas a alrcaao
clinina a causa dos sinionas roduzindo
rcassociaao inicirancnic adcquada." Coniudo,
cscranos nosirar quc a sugcsiao odc ianlcn
dcscncnIar inorianic acl na rcalizaao dc
curas or alrcaao.
Fclaiorios ullicados solrc o valor da
alrcaao or droga no iraiancnio dc viiinas dc
ncurosc, rovocada cla rciirada dc Dunqucrquc
c da lliiz, fizcran con quc cssc iraiancnio fossc
anlancnic adoiado na Cra-DrcianIa. Fcnovado
inicrcssc foi dcscriado cniao cnirc os
siquiairas ancricanos clo cnrcgo osicrior do
ncsno iraiancnio, cn 1942, no noric da frica,
or aric dc Crinlcr c Sicgcl, cnlora iivcsscn
clcs nudado sua dcnoninaao, dc nancira un
88
ianio confusa, ara narco-snicsc".(54} Alcn
disso, Harold Palncr, siquiaira lriianico, vinIa
olicndo rcsuliados inicrcssanics no ncsno
icairo dc gucrra con o cnrcgo dc cicr cn lugar
dc larliiuraios(55}, acrfcioando una iccnica dc
iraiancnio dc sinionas Iisicricos dcscriia cla
rincira vcz or PcnIallow, cn Dosion, cn
1915(56}, c usada or Hursi c scu colaloradorcs
duranic a Princira Cucrra Mundial.(57}
Quando, cn 1944, nos ianlcn concanos a
usar cicr ara rovocar alrcaao, cono
rcconcndava Palncr, cn lugar dc larliiuraios,
noianos incdiaiancnic grandc difcrcna no
conoriancnio dc nossos acicnics. Na naioria
dos casos, o cicr dcscarrcgou grau nuiio naior
dc cciiaao closiva, quc iornou circnancnic
ungcnic ou dranaiico o rclaio dc
aconiccincnios fciio clos acicnics.(58} Ouira
olscrvaao inrcssionanic foi quc rccniinos
csiados dc colaso, dcois dc closcs
cnocionais rovocadas clo cicr, cran nuiio
nais frcqucnics do quc dcois daquclas
rovocadas or Iinosc ou larliiuraios.
Ocorrcu cniao a ncu colcga dr. H. J. SIorvon
c a nin quc cssc fcnncno dc colaso, quc
csiavanos cniao olscrvando rcciidancnic,
odcria corrcsondcr iniliao iransnarginal"
dc Pavlov, quc solrcvcn quando o coric sc iorna
noncniancancnic incaaz dc nais aiividadc.
89
Lcnlranos cono, cn alguns dos cacs dc Pavlov,
a inundaao dc Lcningrado alolira,
acidcnialncnic os adrcs dc conoriancnio
rcccn-condicionado inlaniados or clc. Esiaria
a ncsna coisa aconicccndo cn alguns dc nossos
acicnics quc Iavian ccrincniado rccniino
colaso dcssa nancira? Ncssc caso, odcranos
ianlcn cscrar quc ouiros sc iornasscn nais
sugcsiionavcis ou arcscniasscn invcrsao dos
adrcs anicriorcs dc conoriancnio c
cnsancnio, ois csiava scndo roduzida una
fasc dc aiividadc ccrclral aradoal ou
uliraaradoal.(59} Ficou rovado quc isso
aconiccia clo ncnos cn alguns casos.
Sol a aao do cicr, ccrios acicnics odian
scr facilncnic convcncidos a rcvivcr ccricncias
dc icrror, colcra ou ouira cciiaao. Alguns dclcs
odian cniao icr un colaso dc csgoiancnio
cnocional c ficar inovcis duranic un ninuio
nais ou ncnos, indifcrcnics aos csinulos
conuns; c, ao iornarcn a si, nuiias vczcs
dcsandavan a cIorar c rclaiavan quc scus
sinionas rinciais Iavian dcsaarccido dc
rccnic. Ou cniao dcscrcvian suas ncnics cono
livrcs do icrror dcscriado or ccrios quadros
olscssivos; ainda odian cnsar nclcs, sc
dcscjasscn, nas scn a ansicdadc Iisicrica
anicrior. Quando a sinlcs cciiaao clo rclaio
dc ccricncias assadas nao aiingia a fasc dc
iniliao iransnarginal c colaso, ouca ou
90
ncnIuna nudana ou nclIora ncnial odia scr
olscrvada no acicnic; coniudo, sc o iraiancnio
alrcaiivo cra rcciido c cnrcgavan-sc drogas
ara auncniar a quaniidadc dc csiinulaao
cnocional aic solrcvir colaso, odia ocorrcr
rccniina nclIora.
Tccnica iao drasiica ncn scnrc cra
ncccssaria. Alguns acicnics, or ccnlo,
sofrcndo dc rcccnic crda dc ncnoria, cigian
acnas cqucna dosc dc larliiuraio, injciada or
via iniravcnosa, ara rclaar o ccrclro; c isso
fazia a ncnoria fluir dc volia scn naior csforo.
O cicr nosirou-sc uiil cn casos nos quais cssc
iraiancnio nao cra suficicnic; or ccnlo,
quando o conoriancnio anornal sc iornara iao
organizado c fio a onio dc asscnclIar-sc
csicrcoiiia" dcscriia or Pavlov cn scus cacs.
Tais condics odian iornar-sc crsisicnics,
incaaciianics c rcsisicnics a ncdidas curaiivas
nais sinlcs. Todavia, a nacia cciiaao
dcscriada sol a aao do cicr, icrninando cn
csiado dc iniliao iransnarginal c colaso, cra
caaz dc roncr iodo o vicioso adrao dc
conoriancnio indccndcnic c rovocar raida
volia saudc ncnial nais nornal.
Fclaiorios, ullicados originariancnic cn
1945, a rcsciio dc dois casos dcssa csccic,
scrvirao dc ccnlos.(60} Un soldado dc vinic c
oucos anos fora rccclido cn un osio dc
91
socorro na calca-dc-raia da Nornandia,
cIorando, scn fala c aralisado. Prcsiara anics
disso quairo anos dc scrvio cono noiorisia dc
caninIao no Ecrciio c nunca sc quciara dc
docna ncrvosa, aic scr dc rccnic iransfornado
cn soldado dc infaniaria c nandado ara a linIa
dc frcnic, ondc o fogo dc noriciro c lonlardcio
roduziran un raido colaso. Mosirando-sc
inscnsvcl a iraiancnio dc scdaao duranic una
quinzcna na Frana, foi cvacuado ara a
Inglaicrra. Ao dar cnirada cn nosso Hosiial dc
Encrgcncia dc Cucrra arccia csiar ncnialncnic
lcnio, icnso c arccnsivo. Foran alicados nais
scdaiivos, scguidos una scnana dcois or
iraiancnio dc insulina dcsiinado a auncniar-lIc
o cso. No cnianio, scu csiado ncnial nao
nudou. Andava dcvagar, as cosias curvadas, c as
fcics rgidas. Sua arccnsao c lcniidao dc
cnsancnio iornavan difcil ara nos arrancar-
lIc a Iisioria.
Ncssa fasc alicano-lIc larliiuraio or via
iniravcnosa c cdino-lIc quc dcscrcvcssc o quc
Iavia aconiccido. A droga dciou-o nuiio nais
rclaado ncnialncnic, c clc coniou quc csiivcra
sol fogo dc noriciro duranic oiio dias na ncsna
scao da linIa dc frcnic. Dcois lcvaran-no
airavcs do rio aic una naia c dcran-lIc ordcn
ara aiacar. Na naia, clc ficou cada vcz nais
ncrvoso c concou a ircncr c sacudir-sc. Varios
Ioncns foran norios clo fogo dc noriciro crio
92
dclc, con o quc clc crdcu a voz, irroncu cn
lagrinas c ficou arcialncnic aralisado.
Posicriorncnic, dois Ioncns fcridos ajudaran-no
a cIcgar aic una anlulancia. Eu nc scniia
aiordoado. Fiquci dciiado cIorando. Nao odia
falar, so odia cIorar c cniiir sons." Coniudo, os
larliiuraios rovocaran nuiio ouca cnoao
cnquanio clc fazia scu rclaio c ncnIuna
nudana foi olscrvada cn scu csiado qucr
incdiaiancnic aos, qucr na nanIa scguinic.
Naqucla iardc, orcn, foi-lIc dada ouira
alrcaao c dcsia vcz cnrcgou-sc cicr cn lugar
dc larliiuraio. Quando lcvado dc novo ao ncsno
icrrcno, coniou a Iisioria dcsia vcz con nuiio
naior cnoao c, or fin, ficou confuso c causio,
icniou arrancar a nascara dc cicr c rcsirou dc
nancira cagcrada, cono quc doninado clo
anico, aic scr inicrronido o iraiancnio.
Quando iornou a si c sc lcvaniou do diva,
dcnonsirava una nudana cvidcnic. Sorriu cla
rincira vcz c arccia aliviado. Alguns ninuios
dcois dissc quc a naioria dc scus nalcs
dcsaarcccra con o cicr. Una scnana nais
iardc, ainda coniinuava a dizcr. Sou un sujciio
difcrcnic. Sinio-nc nuiio lcn," Una quinzcna
dcois cssa nclIora csiava scndo naniida.
Ouiro caso ilusira clininaao scnclIanic dc
una csicrcoiiia" ccrclral clo cnrcgo do cicr.
Aqui, orcn, sc vcra quc o cnrcgo do cicr
93
sozinIo nao foi suficicnic ara rovocar conlcia
alrcaao; dcois dc un nalogro rclininar, a
cIana da cciiaao do acicnic foi
dclilcradancnic aiiada aic clc scr lcvado ao
ncccssario onio dc colaso. A csicrcoiiia dc scu
adrao dc conoriancnio dcsfcz-sc c cniao c clc
nclIorou nuiio.(61}
Esic soldado Iavia assado quairo anos c
ncio no Ecrciio cono noiorisia-nccanico c
dcscnlarcara na Nornandia una quinzcna
dcois do dia 1o. Scus sinionas aarcccran
gradualncnic aos icr csiado cn aao duranic
varias scnanas. Fccclcu ianlcn una scnana
dc iraiancnio dc scdaao na Frana, nao rcagiu c
foi cvacuado ara un Iosiial na Inglaicrra.
Mosirava-sc cniao dcrinido c aaiico,
quciando-sc dc ioniura c incaacidadc dc
suoriar o larulIo dc iiros dc ariilIaria ou dc
avics. Nao cra caaz dc iirar da ncnic a idcia dc
scus anigos quc Iavian norrido na Frana. O
quc rcaarccia scnrc cn sua inaginaao cra
una ccna na qual un dc scus canaradas norria
con un luraco na calca, o qucio dc ouiro cra
arrancado c o sanguc csguicIava da nao dc un
icrcciro.
Enlora sulnciido a nais scdaao c
iraiancnio dc insulina ara rcsiauraao do cso,
quciou-sc una quinzcna nais iardc dc quc sc
scniia ior quc nunca a ccna cn quc scus
94
anigos cran norios ou fcridos crsisiia cn sua
inaginaao. Eniao lIc foi dado cicr ara quc
rcvivcssc cssa ccna, c clc ficou cnocionalncnic
cciiado, o suficicnic ara dizcr quc acIava quc a
roina calca arrancada scria a sua. Mas nao
cIcgou fasc dc colaso. Ao rccucrar a
conscicncia, cIorou c dissc quc nao sc scniia
nclIor. Podia ainda vcr iudo aquilo cn sua
ncnic". Por isso, foi sulnciido a un scgundo
iraiancnio dc cicr. Dcsia vcz foi lcvado a rcvivcr
ouira ccricncia assusiadora quc ocorrcra
alguns dias anics daqucla quc csiava cniao
fiada cn sua ncnic. Havia sido sulnciido a
fogo dc noriciro c lonlardcio dc ncrgulIo no
ccniicrio dc una igrcja, c quando o icraisia lIc
sugcriu sol a aao do cicr quc clc csiava
novancnic naquclc lugar, concou a arranIar o
diva con as unIas inaginando quc sc cnconirava
cn una vala. O icraisia dclilcradancnic jogou
con scus icnorcs fazcndo-lIc concniarios
rcalsiicos solrc a siiuaao cada vcz ior aic
quando, aiingindo un clna dc cciiaao, clc
cnirou dc rccnic cn colaso c ficou quasc cono
sc csiivcssc norio. Solrcvicra a iniliao
iransnarginal. Dcsia vcz, ao rccucrar a
conscicncia, clc sorriu c dissc. Tudo acalou.
Tudo csia difcrcnic. Eu nc sinio nais alcrio,
douior. Sinio-nc nclIor do quc quando vin ara
ca."
95
Quando lIc foi crguniado sc lcnlrava do
rosio do anigo scndo arrancado, sorriu c dissc.
Parco icr-nc csquccido disso. A Frana nao nc
rcocua nais agora." Quando crguniado dc
novo solrc cssc incidcnic, dissc. Sin, c ianlcn
do raaz con o luraco na calca, nas isso saiu
dc ninIa ncnic." Quando lIc crguniaran or
quc Iavia aconiccido ial coisa, rcsondcu. Nao
sou caaz dc clicar." En scguida, discuiiu ioda
a ccna con alsoluia lilcrdadc c scn a Ialiiual
dcnonsiraao dc cnoao. Mais iardc, no ncsno
dia, dissc. Eu nc sinio nuiio nclIor. Fiquci
livrc disso. Sci iudo a rcsciio c isso nao fica
grudado cn nin. Nao nc afcia da ncsna
nancira." Concou cniao a nclIorar
raidancnic.
O asccio nais noiavcl ncsic caso csia cn
quc a ccricncia cscolIida cono ncio dc
rovocar cciiaao suficicnic ara dcsiruir scus
adrcs anornais dc conoriancnio nao foi
aqucla quc o crscguia. En ouiras alavras, a
closao cnocional linou iodo un caiulo dc
Iisioria cnocional rcccnic c scus adrcs dc
conoriancnio associado quc sc Iavian
fornado, dcvido crcsccnic incaacidadc do
acicnic ara suoriar a icnsao coniinuada da
laialIa.
Quanio nais icno iivcrcn crsisiido csscs
adrcs anornais dc conoriancnio, ianio nais
96
difcil scra, naiuralncnic, clinina-los con
nciodos sinlcs cono os quc acalan dc scr
dcscriios. Un icrcciro caso nosira, orcn, quc
una csicrcoiiia dc cnsancnio dc scis ncscs,
aconanIada or dcrcssao c Iisicria, odc s
vczcs scr aliviada da ncsna nancira.
Una nulIcr dc nais dc cinqucnia anos, ao
dar cnirada no Iosiial cn 1946, dcclarou.(62}
Eu nc sinio csquisiia c vcndo difcrcnics
incidcnics, con lonlas-fogucics, clos quais
assci." A nulIcr fora guarda aniiacrca dc icno
inicgral cn una arca dc Londrcs cruclncnic
lonlardcada duranic ioda a gucrra. Os
rinciais sinionas ncuroiicos nao sc
nanifcsiaran scnao cn 1945, quando scu
scrvio csiava cIcgando ao fin. Scu caaccic fora
arrancado or violcnia closao dc fogucic c una
coisa qualqucr aiingira a aric dc iras dc sua
calca. Ergucu-sc un galo; cla, orcn, nao lIc
dcu inoriancia c coniinuou a ajudar no scrvio
dc salvancnio. Vi coisas icrrvcis; nuiia gcnic
coriada aos cdaos cnlaio dos dcsiroos." Dc
faio, cinqucnia cssoas iinIan norrido ou ficado
fcridas. Alguns ncscs dcois, o incidcnic
concou a crscgui-la. Assin quc fccIava os
olIos ara dcscansar, via gcnic coriada c
sangrando. A ncsna csccic dc quadro
aiorncniava scus sonIos. Isso vinIa ocorrcndo
dcsdc scis ncscs anics dc cnirar no Iosiial.
Esiava dcrinida c rcocuada, incaaz dc
97
conccnirar-sc; crdcra ianlcn nuiio cso c
quciava-sc dc ioniura, scniincnios dc
irrcalidadc, sono criurlado c una fraqucza nas
crnas quc raiicancnic a inolilizava. Una
vizinIa dissc quc cla, anicriorncnic nulIcr
nuiio cncrgica c lrilIanic, iornara-sc
dcscuidada, csquccida c dcsaninada.
Sol a aao do cicr, rcvivcu o incidcnic da
lonla-fogucic con grandc cnoao c inicnsidadc,
dcscrcvcndo cono ficara cnicrrada sol os
dcsiroos con o narido aic scr salva or un
irnao. Inicrroncu scu rclaio, cIanando
frcnciicancnic clo narido. Ondc csia vocc?
Ondc csia vocc?" Fcciiu isso varias vczcs con
ioda a fora dos ulncs, ao ncsno icno quc
iaicava con os dcdos cono sc o csiivcssc
rocurando cnirc os dcsiroos. O clna ocorrcu
quando cla dcscrcvcu o salvancnio dclc, onio
cn quc caiu dc rccnic ara iras, cnirou cn
colaso c ficou incric. Ao rccucrar a conscicncia,
vcrificou quc odia crfciiancnic usar scus
ncnlros, csiava con a ncnic clara c nao iinIa
nais icnorcs ou viscs. A nclIora foi naniida c
o iraiancnio dc insulina dcvolvcu-lIc o cso.
No cnianio, ncn scnrc acIanos csscncial,
na alrcaao, fazcr un acicnic rccordar o
incidcnic caio quc rcciiiou o colaso. Muiias
vczcs c suficicnic criar no acicnic un csiado dc
cciiaao analogo ao quc causou sua condiao
98
ncuroiica c nanic-lo aic cnirar cn colaso; cniao
clc conca a nclIorar. Assin, c rcciso usar
inaginaao ara invcniar siiuacs ariificiais ou
disiorccr aconiccincnios rcais csccialncnic
quando o acicnic, cnlora lcnlrando a
ccricncia rcal quc causou a ncurosc ou
rcvivcndo-a sol a aao dc drogas, nao aiingc a
fasc iransnarginal dc colaso ncccssaria ara
dcsfazcr o novo adrao dc conoriancnio
norlido. Enirc os acicnics dc cujos casos
odcria scr dcduzida a inorianic dcscolcria
acina csiava un soldado dc un rcgincnio dc
ianqucs quc udcnos lcvar ao onio dc colaso
cnocional, sol a aao dc cicr, acnas
convcnccndo-o dc quc csiava rcso dcniro dc un
ianquc cn cIanas c rccisava icniar sair a iodo
o cusio. Isso nunca aconicccra na rcalidadc,
cnlora dcvcssc icr sido un icnor crsisicnic
dclc duranic ioda a cananIa.
Alguns acicnics ncuroiicos rccclcn cvidcnic
ajuda no scniido da rccucraao quando
lcnlranas csquccidas sao irazidas dc volia
conscicncia. Tanio Frcud cono Pavlov, cn suas
csquisas solrc o funcionancnio do ccrclro
Iunano c do ccrclro canino, rcscciivancnic,
sugcrcn quc incidcnics cnocionais rcrinidos
odcn criar gravc ansicdadc gcncralizada cn
alguns iios icncrancniais. Janci ianlcn
accniuou a inoriancia dc rccciiar acicnics
quando sc icnia irazcr dc volia conscicncia iais
99
lcnlranas.(63} No cnianio, nossa ccricncia na
Scgunda Cucrra Mundial sugcriu quc a
csiinulaao dc cciiaao grosscira odia nuiias
vczcs icr naior viriudc curaiiva quc o rcvivcr dc
qualqucr ccricncia csquccida ou lcnlrada. Dc
faio, a quaniidadc dc cciiaao rovocada arccia
scr o faior dcicrninanic do ciio ou nalogro dc
inuncras icniaiivas dc clininaao dos adrcs dc
conoriancnio norlido rcccn-adquirido.
Enoao quc nao lcva o acicnic ao onio dc
iniliao iransnarginal c colaso odia scr dc
ouca uiilidadc o quc c una dcscolcria dc
nuiia rclcvancia ara o icna rincial dcsic
livro, isio c, a fisiologia da convcrsao rcligiosa c
oliica. Dc igual rclcvancia ara o ncsno icna
foran os auncnios dc sugcsiionalilidadc c as
rccniinas invcrscs dc conoriancnio
olscrvadas cn acicnics ncuroiicos quando
rcsunivclncnic sc aiingiu a fasc uliraaradoal
dc iniliao. rcacs condicionadas ncgaiivas
iornando-sc osiiivas c osiiivas iornando-sc
ncgaiivas.
Mais un onio rccisa scr accniuado ncsic
conicio. nuiios acicnics quc sao sulnciidos a
rcciidas alrcacs, duranic un crodo dc
ncscs aic ncsno anos, solrc o diva do
sicoicraisia, iornan-sc cada vcz nais scnsvcis
s sugcsics do icraisia. Esic ialvcz ossa cniao
nudar os adrcs anicriorcs dc conoriancnio
dos acicnics scn nuiia dificuldadc. os acicnics
100
rcagcn con naior disosiao quando o
sicoicraisia icnia inlaniar nclcs novas idcias
ou novas inicrrciacs dc idcias vclIas, quc
icrian rcjciiado scn Icsiiaao anics dc
adquirircn iransfcrcncia" cn rclaao a clc.
Para scr claro, cscra-sc nosirar quc Ia
noiavcis scnclIanas lasicas cnirc. rinciro, o
conoriancnio dc nuiios acicnics ncuroiicos
duranic a alrcaao c dcois dcla; cn scguida, o
conoriancnio dc cssoas conuns sujciias a
scrncs causadorcs dc ncdo rcfcridos or un
grandc rcgador; c, finalncnic, o conoriancnio
dc susciios oliicos cn osios oliciais c
riscs nos quais sao arrancadas confisscs c
inlaniados Ialiios dc cnsar dirciio". Alcn
disso, gruos nornais odcn scr csiinulados cn
icno dc az or rcgaao ou oraioria dc
concio, iao scgurancnic quanio indivduos
ncuroiicos o odcn scr or ncio dc drogas
duranic iraiancnio alrcaiivo cn un Iosiial dc
gucrra. Nos caiulos sulscqucnics scra assada
cn rcvisia una varicdadc dc nciodos
cnrcgados cn difcrcnics conicios ara
conscguir cfciios scnclIanics. Accniucnos,
orcn, scn nais dcnora una dcscolcria. alguns
iios dc cssoas sao cculiarncnic rcsisicnics
alrcaao" sol aao dc Iinoiisno ou drogas,
lcn cono aos nais acficos nciodos dc
convcrsao rcligiosa ou oliica. A cssoa
cccssivancnic conscicnciosa c nciiculosa, or
101
ccnlo, quc sc scnic olrigada a ingar iodos os
ii", a coriar iodos os ii" c rcsiar nuiia aicnao
cn iodos os " c qq", rarancnic fica cciiada
dcnais ncsno sol aao do cicr; c alguns
acicnics nclancolicos fican ianlcn
rofundancnic dcrinidos ara dciarcn quc
suas cnocs rcrinidas scjan dcscarrcgadas
cla csiinulaao dc drogas.
Alrcaao" sol aao dc drogas c ialvcz frasc
solcnc dcnais ara dcsignar un fcnncno
conIccido. quando un Ioncn rccisa dcsalafar
alguna coisa quc o csia rcocuando, o rovavcl
c quc ionc varias doscs forics dc lclida c cscrc
quc clas lIc solicn a lngua. En scniido invcrso,
a lclida c usada no concrcio, no jornalisno c
nos scrvios sccrcios, ara forar confisscs
indiscrcias or aric dc cssoas quc icnIan
dificuldadc cn guardar scgrcdo. Dcois dc
viiorias no cano dc laialIa ou no cano dc
fuiclol, nuiios vcnccdorcs dc lngua rcsa
rccorrcn lclida ara dcscarrcgar suas cnocs
rcrinidas dc nancira socialncnic acciiavcl. In
vino vcriias.
Enocs odcn scr ianlcn dcscarrcgadas
or ncio dc danas vigorosas. Foi con danas
sclvagcns c Iisicricas quc a Cra-DrcianIa
saudou o arnisicio dc 1918. O jazz ncgro foi un
rcscnic dos ccus ara os ncuroiicos dc gucrra
da coca a valsa c o iwo sic" nao foran
102
invcniados ara dcscargas dc cnocs forics c
o iraiancnio curaiivo rolongou-sc lasianic cla
dccada dc 20. Algunas irilos riniiivas usan a
dana ara a ncsna finalidadc. A alrcaao cla
lclida rinciro ccrvcja c osicriorncnic vinIo
c or dana dc riino sclvagcn cra ianlcn o
oljcio doa riios aniigos cn Ionra dc Dionsio;
nas os grcgos iinIan sua roria alavra ara
dcsigna-la. caiarsc ou lincza". Alrcaao c un
vclIo iruquc sicologico quc vcn scndo usado,
ara o lcn ou ara o nal, or gcracs dc
rcgadorcs c dcnagogos a fin dc alrandar a
ncnic dc scus ouvinics c ajuda-los a assunir os
dcscjados adrcs dc crcna c conoriancnio.
Sc o aclo icn sido fciio con nais frcqucncia
ara aios nolrcs c Icroicos ou ara crucldadc c
loucura c coisa quc calc ao Iisioriador c nao ao
sicologo dccidir.
103

CAPTULO IV.
PSICANLISE, TRATAMENTO DE
CHOQUE E LEUCOTOMIA

Parccc, orianio, quc a cficacia das iccnicas
alrcaiivas, cnlora airiluda no assado a varios
faiorcs invocados clo alrcador, dccndc nuiias
vczcs dc odcrosas foras sicologicas
dcscncadcadas no roccsso. Para crcclcr isso,
lasia considcrar quanias viinas dc ncuroscs
iniliiorias foran lcncficiadas or ncio dc
rccniinos cIoqucs cnocionais nao csccficos.
Ccrias cssoas foran livradas dc ccgucira
Iisicrica or un foric c rccniino irovao; ouiras
rccucraran o uso das crnas dcois dc violcnio
susio cnocional rovocado or un golc
rccniino na calca.
Na Cra-DrcianIa, duranic os uliinos dcz
anos, icn-sc rcalizado csquisas lasianic
inicnsas solrc o valor dc difcrcnics drogas
disosiao da sicoicraia, csccialncnic aquclas
caazcs dc rovocar cciiaao ccrclral cn varios
iios dc docna ncuroiica. O oido niiroso (gas
Iilarianic}(64}, dioido dc carlono c nisiuras dc
oigcnio(65}, drogas cono ncicdrina (scnclIanic
lcnzcdrina, nas alicada or via iniravcnosa}(66}
104
c varias conlinacs dc iodas cssas sulsiancias
foran ccrincniadas. Cono ja foi ncncionado,
as ncuroscs conuns dc icno dc az nao ccdcn
ao iraiancnio dc nancira iao dranaiica quanio
as quc foran iraiadas duranic a luia na
Nornandia c a lliiz dc Londrcs. So cn caso
ccccional, quando una cssoa aic cniao
csiavcl fica dcscquililrada dcvido a scvcro cIoquc
sicologico ou iniolcravcl rcssao, c quc sc rccic
a ccricncia dc icno dc gucrra. No cnianio, o
icno dc az ofcrccc alundanics ccnlos do
quc aconiccc quando ccrclro nornal ou anornal
c sulnciido a consianic iraiancnio alrcaiivo; c
csscs ccnlos odcn coniriluir ara naior
conIccincnio solrc a lavagcn ccrclral c as
iccnicas iradicionais dc convcrsao rcligiosa.
Ecricncias con aninais convcn rcciir
nais una vcz nosiraran quc, quando o
ccrclro c csiinulado alcn dos liniics dc sua
caacidadc dc iolcrar as rcsscs inosias,
solrcvcn finalncnic iniliao roiciora. Quando
isso aconiccc, nao so odcn scr surinidos
adrcs anicriorcs dc conoriancnio
inlaniados no ccrclro, nas ianlcn rcacs
condicionadas osiiivas anicriorcs odcn iornar-
sc ncgaiivas c vicc-vcrsa. Do ncsno nodo, a
alicaao dc csinulos ccrclrais nuiio cciianics
ou nuiio frcqucnics odc, s vczcs, fazcr con
quc viinas Iunanas volicn a scus adrcs
anicriorcs dc conoriancnio. Ouiras icn
105
rolalilidadc dc iornar-sc nais sugcsiionavcis,
acciiando cono vcrdadc incgavcl iudo quanio lIc
dizcn, or nais alsurdo quc scja.
Todos csscs cfciios odcn scr olscrvados
quando acicnics siquiairicos dc icno dc az
sao sulnciidos a rcciidas alrcacs con ou
scn drogas. Quanio nais conun a crsonalidadc
anicrior, ianio nais ronia odc scr sua rcaao c
nais confianic sua convcrsa solrc vcr coisas sol
una nova luz". Dcois dc alrcaao
ariicularncnic scvcra, o acicnic, s vczcs,
invcric conlciancnic suas oinics solrc
rcligiao ou oliica ou sua aiiiudc cn rclaao
fanlia c aos anigos. Essas aiiiudcs odcn
ianlcn variar cn iodos os scniidos con
alarnanic raidcz. En nuiias cssoas a
sugcsiionalilidadc odc scr auncniada, clo
ncnos icnorariancnic, or ncio dc alrcaao
rcciida. O acicnic odc acciiar do
sicoicraisia varios iios dc garaniia quc nunca
acciiaria dc scu advogado, asior ou ncdico da
fanlia, quando cn csiado dc csriio nais calno.
Adcnais, assin cono os cacs dc Pavlov
crnancccran scnsvcis causa original dc sua
criurlaao ncnial isio c, a agua cscoando
or laio da oria do laloraiorio duranic a
inundaao dc Lcningrado os acicnics icndcn
a iornar-sc aliancnic scnsililizados cn rclaao
ao icraisia quc nclcs causa rcciidas convulscs
106
cnocionais. Os sicanalisias cIanan isso dc
fornaao dc iransfcrcncia osiiiva ou ncgaiiva
cn rclaao a clcs rorios. Ncsic onio ianlcn
Pavlov ofcrccc una ossvcl clicaao fisiologica
ara o quc foi aic agora clicado cn icrnos
sicologicos nais conlcos. rccisancnic
rovocando o fcnncno dc iransfcrcncia" quc
Frcud c sua cscola sicanaliica clican o ciio
dc scu nciodos dc iraiancnio. Enlora Iojc
gcralncnic sc adniia quc ncn iodas as docnas
ncniais sao dcvidas a irauna scual, na raiica
clcs ainda cncorajan o acicnic a rcisar as
rinciras cciiacs scuais c scniincnio dc
cula scual associados, coniriluindo assin ara
dcscriar nclc as cnocs ncccssarias alrcaao
cficaz.
Algunas iccnicas dc sicoicraia nosiran,
dc faio, quc nciodos dc convcrsao oliica c
rcligiosa cnconiran suas rclicas na raiica
siquiairica conun c quc c ossvcl fazcr o
acicnic vcr a luz", scja qual for a luz
douirinaria no caso, scn rccurso a drogas ou
dcliliiaao csccialncnic rovocada ou qualqucr
ouiro aulio ariificial dc alrcaao. Drogas
acclcran o roccsso ronovcndo as nudanas
sicologicas ncccssarias na funao ccrclral;
coniudo, csias odcn scr roduzidas ianlcn
clo cnrcgo dc rcciidos csinulos sicologicos.
107
Manda-sc, or ccnlo, un acicnic
sulnciido a iraiancnio sicanaliico dciiar-sc
solrc un diva, ondc diariancnic duranic ncscs
ou ialvcz anos c cncorajado a cnircgar-sc livrc
associaao dc idcias." Podc-sc ianlcn crguniar
a clc. Quc significa guarda-cIuva ara vocc?"
Tio Toly." Quc significa naa" ara vocc?"
A ncnina da casa vizinIa." ossvcl ialvcz
cnconirar significaao scual ncssas rcsosias. O
acicnic icn dc voliar a scus ccadilIos scuais
aniigos c rcvivcr ouiros incidcnics quc
dcscriaran inicnsa ansicdadc, ncdo, cula ou
agrcssao, csccialncnic na infancia. ncdida
quc rosscguc a analisc c crcsccn ialvcz as
icncsiadcs cnocionais, o acicnic iorna-sc cada
vcz nais scnsililizado cn rclaao ao analisia.
Fornan-sc fisiologicancnic as cIanadas
siiuacs dc iransfcrcncia", ianio osiiivas cono
ncgaiivas, ajudadas nuiias vczcs nas rinciras
fascs do iraiancnio clo cansao c dcliliiaao
rcsulianics da ansicdadc dcscriada. A icnsao do
acicnic c sua dccndcncia cn rclaao ao
icraisia odcn scr grandcncnic auncniadas.
CIcga-sc finalncnic a una fasc cn quc
cnfraquccc a rcsisicncia s inicrrciacs do
icraisia solrc os sinionas do acicnic, c csic
odc concar a acciia-las nuiio nais
roniancnic. Eniao, clc acrcdiia c agc con lasc
cn icorias solrc scu csiado ncrvoso quc, no nais
das vczcs, coniradizcn suas crcnas anicriorcs.
108
Muiios dos adrcs Ialiiuais dc conoriancnio
do indivduo odcn scr ianlcn alalados or
cssc roccsso c sulsiiiudos or ouiros novos.
Essas nudanas sao consolidadas fazcndo-sc
con quc o conoriancnio do acicnic sc iornc o
nais cocrcnic ossvcl con o novo disccrnincnio
adquirido. Anics do icrnino do iraiancnio,
fazcn-sc icniaiivas dc rcduzir a dccndcncia
cnocional do acicnic cn rclaao ao icraisia.
Cono nc olscrvou un acicnic quc foi analisado
cssoalncnic or Frcud. Nos rinciros ncscs
nao fui caaz dc scniir ouira coisa scnao
crcsccnic ansicdadc, IunilIaao c cula. Nada
nais dc ninIa vida assada arccia saiisfaiorio c
iodas as ninIas aniigas idcias a ncu rorio
rcsciio arccian scr coniradiiadas. Quando
cnirci cn un csiado conlciancnic dcscscrado,
clc (Frcud} arcccu cniao concar a rcsiaurar
ninIa confiana cn nin ncsno c juniar iudo
cn una nova disosiao.(67}
O iraiancnio sicanaliico c nuiio nais
vagaroso na criaao do quc nciodos nais
violcnios ou inicnsivos odcn frcqucnicncnic
conscguir no icrrcno siquiairico, oliico ou
rcligioso. Enlora rcugnc a alguns icraisias
adniiir quc sua forna dc iraiancnio odc
cquivalcr a una ccricncia dc convcrsao, cssa
arccc scr una clicaao nuiio rovavcl ara o
quc odc aconicccr nao acnas a alguns dc scus
acicnics, nas ncsno aos rorios ncdicos
109
quando sulnciidos a analisc ara finalidadcs dc
ircinancnio. Isso orquc, quando o iraiancnio c
cficaz, os ncdicos odcn ficar firncncnic
douirinados nos rincios frcudianos con
cclusao da naioria dos dcnais rincios.
Podcn ncsno icr sonIos da oricniaao frcudiana
cscrada or scus rofcssorcs, ara confirnar
sua fc. Ainda nais, o ncsno iio dc cssoa (ou
aic o ncsno acicnic} quc visiia un analisia
jungiano nuiias vczcs conlcia sua sicanalisc
con un iio jungiano dc insigIi", dcois dc icr
iido sonIos sulconscicnics colciivos" jungianos.
Prova ncssc scniido foi arcscniada or un
conIccido siquiaira. Coniou clc ao auior cono,
quando nuiio nais noo, vcio Inglaicrra na
dccada dc 20 c sc sulncicu ccricncia dc ircs
ncscs dc analisc or un frcudiano, scguidos or
ircs ncscs dc analisc or un jungiano. Suas
anoiacs conicnorancas nosiran quc os
sonIos quc icvc quando sol iraiancnio
frcudiano variaran nuiio daquclcs quc icvc
quando sol iraiancnio jungiano; c clc ncga quc
icnIa iido os ncsnos sonIos anics ou dcois
disso. Enirc as finalidadcs da icraia, arccc, dc
faio, csiar a dcsiruiao dos adrcs anicriorcs dc
conoriancnio do acicnic, ajudada cla
rovocaao dc cnocs forics. O auncnio da
sugcsiionalilidadc do acicnic odc ajudar o
icraisia nao acnas a nudar scu cnsancnio
conscicnic, nas aic ncsno a dirigir sua vida dc
110
sonIos. A analisc nuiias vczcs so c considcrada
conlcia quando foran inicirancnic alsorvidos
os onios dc visia do icraisia c anulada a
rcsisicncia ou a cIanada iransfcrcncia
ncgaiiva" s inicrrciacs do icraisia cn
rclaao a aconiccincnios assados.
A caacidadc dc sonIar iios cscciais dc
sonIo ara dcicrninado icraisia c cnconirada
ianlcn cnirc ovos nais riniiivos. Dcngi
Sundllcr, cn Daniu ProIcis in SouiI
Africa"(68}, olscrva cono os naiivos lanius quc sc
iornan asiorcs crisiaos airilucn inoriancia
nuiio grandc ao fazcr con quc aquclcs quc
rocuran convcricr-sc ou quc foran
rcccnicncnic convcriidos icnIan a csccic ccria
dc sonIos csicrcoiiados." Fclaia clc quc.
alguns nissionarios scniiran-sc IunilIados c
aic ncsno cscandalizados dcvido inoriancia
airiluda aos sonIos clos africanos.
Missionarios fican quasc cIocados clo faio dc
una rcvoluao csiriiual inorianic cono a
convcrsao scr airiluda cn nuiios casos a algun
sonIo alsurdo c nao dccisao conscicnic da
voniadc. (...} Os snlolos nais inrcssionanics
quc sc rccicn nos sonIos (csicrcoiiados}
ciiados or Allicr sao. luz, rouas lrilIanics,
gruo dc crisiaos do ouiro lado do rio convidando
o sonIador a airavcssa-lo. (...} Caracicrsiicas
(ianlcn} sao as inrcsscs claras c disiinias
rcgisiradas clo sonIador. O conrincnio, ou
111
nclIor, a curicza da grana vcrdc visia no ccu c
scnrc concniada. Porncnorcs insignificanics
no vcsiuario c nos accssorios sao con frcqucncia
accniuados".
Sundllcr da nuiios ouiros orncnorcs
inicrcssanics solrc a roduao ariificial dc iais
sonIos.
Alguns sionisias salcn a quc sc rcfcrcn
cono "don dos sonIos. (...} Ouiros ainda
rccisan scr ircinados c cnsinados a sonIar a
fin dc conscguircn o sonIo csicrcoiiado ccrio.
(...} O rofcia X airilua nuiio valor aos sonIos
dc scus ncofiios. Dcois dc una confissao gcral
dc ccados, dizia a clcs quc fosscn ara casa c la
ficasscn duranic ircs dias c dcois voliasscn
ara rclaiar-lIc iudo quanio Iavian sonIado
naquclc crodo. Nao dciarian dc icr sonIos
nuiio significaiivos, garaniia-lIcs clc. A grandc
coisa cscrada c dcscjada no sonIador c a
rcvclaao dc Jcova, do Anjo ou dc Jcsus, scnrc
aarcccndo cn rouas lrancas lrilIanics."
Foi accniuado ianlcn quc, cono cn ouiras
discilinas sicoicracuiicas, os sonIos
csicrcoiiados roduzidos icn cono corolarios a
arcscniaao dc inicrrciacs csicrcoiiadas c
adronizadas" c quc.
En nonc da lilcrdadc do Esriio Sanio a
sciia ccrcc assin un conirolc ioialiiario solrc o
112
indivduo, quc nao cviia scqucr as rofundczas
oculias da ncnic sulconscicnic da cssoa. O
indivduo c nalcavcl c a sciia o csia anoldando
cn un iio adronizado."
Nao c dc surrccndcr quc a cssoa conun,
cn gcral, scja nuiio nais facilncnic douirinada
quc a anornal. Aic ncsno sicanalisc inicnsiva
odc conscguir nuiio ouca coisa cn disiurlios
siquiairicos gravcs cono csquizofrcnia c
nclancolia dcrcssiva, c odc scr quasc
igualncnic incficaz cn ccrios csiados
consolidados dc ansicdadc crnica c olscssao.
Una cssoa c considcrada conun" ou nornal"
cla conunidadc sinlcsncnic orquc acciia a
naioria dc scus adrcs sociais c adrcs dc
conoriancnio; significa isso, dc faio, quc a
cssoa c susccivcl a sugcsiao c foi crsuadida a
scguir a naioria na naior aric das ocasics
conuns c ciraordinarias.
Pcssoas quc susicnian. oinics dc ninoria,
cnlora osiunancnic ossa ficar rovado quc
csiavan ccrias, sao frcqucnicncnic cIanadas dc
nalucas" ou clo ncnos cccniricas" cnquanio
vivas. Coniudo, o faio dc odcrcn susicniar
oinics avanadas ou airasadas dcsagradavcis
colciividadc cn gcral nosira quc clas sao nuiio
ncnos sugcsiionavcis quc scus conicnorancos
nornais"; c ncnIun acicnic odc scr nais
difcil dc influcnciar cla sugcsiao quc o docnic
113
ncnial crnico. As cssoas conuns ianlcn icn
nuiio naior caacidadc dc adaiaao s
circunsiancias quc a naioria dos cccniricos ou
sicoiicos. Duranic a lliiz dc Londrcs, civis
conuns ficaran condicionados s nais lizarras c
aicrrorizadoras siiuacs; coniinuavan cuidando
calnancnic dc scu iralalIo cnlora iivcsscn
lcno conIccincnio dc quc vizinIos scus Iavian
sido cnicrrados vivos cn casas lonlardcadas
nas suas roinidadcs. Pcrcclian quc
rcocuar-sc con as viinas quando nada nais
odia scr fciio ara salva-las rovocaria scu
rorio colaso ncrvoso. Dc faio, aquclcs quc
sucunliran duranic a lliiz dc Londrcs foran cn
sua naioria cssoas anornalncnic ansiosas ou
anornalncnic faiigadas quc nao odian nais
adaiar-sc aos Iorrorcs c icnscs inconuns.
Nunca scra dcnais accniuar csic onio cn
sua rclcvancia no fcnncno da convcrsao oliica
ou rcligiosa. una ilusao oular icr a cssoa
ncdiana naior rolalilidadc dc rcsisiir s
nodcrnas iccnicas dc lavagcn ccrclral quc a
anornal. Sc o ccrclro Iunano conun nao
ossussc caacidadc csccial dc adaiaao ao
anlicnic scnrc nuiavcl criando nuiavcis
rcflcos condicionados c adrcs dc rcacs, c
sulncicndo-sc icnorariancnic quando arccc
inuiil ofcrcccr nais rcsisicncia o Ioncn
nunca icria solrcvivido a onio dc iornar-sc o
nanfcro doninanic. A cssoa con caacidadc
114
dcficicnic dc adaiaao c cccssiva rigidcz no
conoriancnio ou cnsancnio csia scnrc cn
crigo dc sucunlir, cnirar cn un Iosiial
ncnial ou iornar-sc ncuroiico crnico.
Convcn ianlcn noiar quc os Iinoiizadorcs
dc icairo, ara dcnonsirar scus odcrcs dc
sugcsiao, cosiunan cscolIcr os voluniarios nais
conuns quc sc ofcrcccn. O soldado jovcn,
rolusio c vigoroso ou o calno ailcia icn
rolalilidadc dc scr acicnics faccis. Os
Iinoiizadorcs icn o cuidado, orcn, dc nada
icniar con o ncuroiico dcsconfiado c ansioso.
A incidcncia nais clcvada dc fcnncnos
Iisicricos cnirc cssoas conuns sulnciidas a
agudas icnscs dc gucrra, cn conaraao con a
vcrificada cnirc cssoas da ncsna csccic sol as
icnscs ncnorcs cn icno dc az ou cnirc
cssoas cronicancnic ansiosas ou ncuroiicas, cn
icno dc az ou dc gucrra, c nais una rova (sc
isso ainda fossc ncccssario} do quc csianos
susicniando, isio c, quc cnirc as viinas nais
disosias lavagcn ccrclral ou convcrsao
rcligiosa odcn csiar os cirovcriidos sinlcs c
sadios.
MODERNOS TRATAMENTOS DE CHOQUE E LEUCOTOMIA
Anics dc odcr nudar adrcs dc
conoriancnio dc cnsancnio c aao no ccrclro
Iunano con raidcz c cficicncia, c
115
aarcnicncnic ncccssario cn nuiios casos
rovocar alguna forna dc criurlaao ccrclral
fisiologica. O acicnic ialvcz rccisc scr
assusiado, cnraivccido, frusirado ou
cnocionalncnic criurlado dc una nancira ou
ouira, orquc iodas cssas rcacs icn
rolalilidadc dc causar na funao ccrclral
alicracs quc odcn auncniar sua
sugcsiionalilidadc ou iorna-lo rocnso a
alandonar scu condicionancnio nornal.
Tccnicas sicoicracuiicas quc consisicn
ncrancnic cn falar con o acicnic cn gcral sc
nosiran incficazcs na cura dc csiados nais
gravcs dc criurlaao ncnial, ncsno quando
odcn scr dcscriadas forics cnocs. Na
naioria dcsscs casos gravcs dc docna ncnial, os
adrcs nornais dc conoriancnio ja foran
dcsirudos c ouiros anornais sc csialclcccran
ou sc csiao csialclcccndo. Fcsuliados nuiio
nclIorcs odcn scr oliidos cla conlinaao dc
sicoicraia con un ou ouiro dos rcccn-
iniroduzidos iraiancnios nodcrnos dc cIoquc ou
con ocraao no ccrclro. A Iisioria do
iraiancnio siquiairico nosira, dc faio, quc
dcsdc icnos incnoriais foran fciias icniaiivas
dc curar criurlacs ncniais con o cnrcgo dc
cIoqucs fisiologicos, susios c varios agcnics
qunicos; c iais ncios scnrc roduziran
rcsuliados lrilIanics cn ccrios iios dc
acicnics, cnlora icnIan sido ianlcn alicados
116
indiscrininada c crniciosancnic a acicnics quc
nao odian rcagir a cssc iraiancnio
dcicrninado.
Nos uliinos vinic anos, foi cnrcgada una
varicdadc dc iraiancnio dc cIoquc, cada un
dclcs dcscolcrio scaradancnic dos ouiros.
Coniudo, a scnclIana cnirc scus cfciios c
fascinanic quando cncarada luz das
ccricncias fisiologicas dc Pavlov con cacs c das
dcscolcrias fciias cn viinas dc conlaic na
Scgunda Cucrra Mundial. Ja foi dcnonsirado
quc algunas das curas nais raidas c
dranaiicas cla alrcaao or droga c ouiros
iraiancnios sicoicracuiicos ocorrcn quando
csiados dc cciiaao roduzidos nos ccrclro
coniinuan aic aiingir a fasc dc iniliao roiciora
c colaso, ficando assin o ccrclro livrc dc alguns
dc scus adrcs dc conoriancnio dc
cnsancnio rcccn-adquiridos. O iraiancnio dc
cIoquc clcirico, quc sc nosirou nuiio uiil ara
clininaao dc ccrios csiados dc dcrcssao ncnial
gravc, c sinlcsncnic a rovocaao ariificial dc
un aiaquc cilciico. Conscguc-sc isso assando
una corrcnic clcirica airavcs do ccrclro, nao
scndo a fora da corrcnic naior quc o ncccssario
ara causar o aiaquc.(69} Una scric dc quairo a
dcz aiaqucs, rovocados una ou duas vczcs or
scnana, odc rcduzir a duraao dc iais accssos
dc dcrcssao a acnas algunas scnanas, cn
casos nos quais a docna rovavclncnic sc
117
rolongaria or un ou dois anos ou ncsno nais.
No cnianio, a ncnos quc sc roduza un aiaquc
cilciico conlcio, cssc iraiancnio clcirico nao
icn cfciio. O cIanado sulcIoquc", un cIoquc
clcirico quc nao causa convulsao no ccrclro, c
inuiil. Una convulsao conlcia significa quc o
ccrclro coniinua a convulsionar-sc aic o onio
cn quc nao odc nais fazcr isso, iornando-sc
cniao icnorariancnic causio c inilido. Ha
scnclIanas inrcssionanics cnirc una
convulsao c una alrcaao cnocional nuiio
scvcra.
nuiio difcil rcalncnic fazcr con quc
acicnics scvcrancnic dcrinidos alrcajan c
dcscarrcgucn cnocs rcrinidas sol a aao dc
drogas. E as cnocs ncssc caso nao sao
agrcssivas, cono quando csiao cn iraiancnio
iios icncrancniais nais forics, nas consisicn
rincialncnic cn auio-IunilIaao c auiocula.
Todavia, dcois dc una scric dc convulscs
clciricancnic rovocadas, logo ccssa cssa
condiao anornal, quc arcscnia indcio dc
aiividadc ccrclral aradoal ou uliraaradoal. O
acicnic conca a arcscniar novancnic una
agrcssividadc nornal conira o nundo, c nao
conira si rorio, dcia dc scniir-sc rcsonsavcl
or iudo quando aconiccc dc crrado c odc
ncsno voliar-sc colcricancnic conira o ncdico
quc o csia iraiando. Ncssc onio iorna-sc dc novo
scnsvcl s fornas conuns dc sugcsiao c
118
sicoicraia. Tcndo a ncnic ficado livrc dc sua
canisa dc fora iniliioria, os dclrios dc cula c
inincnic caiasirofc do acicnic discrsan-sc c
dcsvancccn-sc.
Indcio significaiivo do rollcna foi dado or
una acicnic ancricana dcrinida quc
frcqucniava rcunics dcsiinadas a dcscriar
fcrvor rcligioso, cn un csforo ara curar-sc dc
gravc dcrcssao ncnial associada a scniincnios
dc cula rcligiosa. Dcscolriu quc nao cra caaz
dc adquirir cniusiasno suficicnic ara ariiciar
da cciiaao dc gruo quc csiava iransfigurando
quasc iodos os ouiros rcscnics aic quc un
curso dc iraiancnio dc cIoquc clcirico lIc
crniiiu conscguir isso. Sugcrc cssc faio quc
ccrios csiados dc aiividadc ccrclral anornal
rcagcn nuiio nais roniancnic a rcciidas
convulscs clciricancnic rovocadas do quc a
alrcaao con ou scn drogas c igualncnic
dcsiinada a roduzir criurlaao icnoraria dc
funao ccrclral. ossvcl, orcn, quc anlos os
nciodos funcioncn dc acordo con os ncsnos
rincios fisiologicos. O conarccincnio a
rcunics dcsiinadas a dcscriar fcrvor rcligioso
aliviou ouiro acicnic ancricano dc dois aiaqucs
dc dcrcssao anicriorcs, nas nao dc un icrcciro
aiaquc nuiio nais gravc. Ncsic uliino, so rcagiu
a iraiancnio dc cIoquc clcirico.(70}
119
Ja anics da Scgunda Cucrra Mundial, a
csquizofrcnia, csccialncnic nas fascs iniciais da
docna, csiava scndo iraiada con rcsuliados
osiiivos or ncio dc icraia dc cIoquc dc
insulina.(71} Consisic csic nciodo cn dar ao
acicnic grandcs doscs dc insulina ara rcduzir a
quaniidadc dc aucar cn scu sanguc, roduzindo
assin un csiado dc confusao c cciiaao ncnial.
Duranic una Iora ou ialvcz nais, o acicnic fica
cn csiado dc scni-inconscicncia, aic solrcvir un
cona rofundo. Quando cnrcga cssc iraiancnio
ara alvio dc csquizofrcnia, o siquiaira odc
nanicr o acicnic cn cona duranic ncia Iora.
En scguida c adninisirado aucar, or ncio dc
una sonda csionacal ou injcao iniravcnosa, c o
acicnic acorda raidancnic. Os sinionas odcn
dcsaarcccr dcois dc un curso dcsscs
iraiancnios alicados diariancnic c con ouca
sicoicraia adicional. Ai csia, orianio, nais un
iraiancnio quc cnvolvc una fasc inicial dc
cciiaao ccrclral frcqucnicncnic dcsconirolada,
icrninando con icnoraria iniliao ccrclral c
csiuor.
Tanio o iraiancnio dc cIoquc clcirico cono o
dc cIoquc dc insulina icndcn a discrsar
adrcs rcccnics dc conoriancnio anornal,
cnlora rarancnic sc nosircn cficazcs nos casos
cn quc csscs adrcs sc consolidaran nuiio
icno anics. Os sciorcs cn quc csscs varios
iraiancnios icn uiilidadc csiao agora sc
120
iornando nais clarancnic difcrcnciados; or
ccnlo, rcconIccc-sc gcralncnic quc casos
gravcs dc csquizofrcnia inicial odcn rcagir
nclIor icraia dc insulina nais conlicada,
conlinada s vczcs con iraiancnio dc cIoquc
clcirico, ao asso quc csiados dc dcrcssao
ncnial causados ialvcz or cqucna c rolongada
ansicdadc odcn scr nuiias vczcs curados so
con cIoquc clcirico; c ncuroscs dc gucrra
ianlcn, con sinionas dcrcssivos causados or
icnsao ncnial nais violcnia, odcn rcagir a
alrcacs nuiio ncnos scvcras sol a aao dc
drogas.(72}
Enirc os difcrcnics iios dc acicnic quc nao
rcagcn roniancnic qucr sicoicraia, qucr a
qualqucr dos nodcrnos iraiancnios dc cIoquc,
inclui-sc o ncuroiico olscssivo quc scnic o
inulso dc cccuiar ccrias acs rcciiiivas
cono o dr. JoInson rccisava iocar ccrios osics
indicadorcs quando dcscia a Flcci Sircci. Essas
acs sao nuiias vczcs inofcnsivas. un rofcssor
dc lciras classicas dc Oford, na dccada dc 1920,
crguniou ansiosancnic ao falccido dr. Willian
Drown sc cra crigosa sua conulsao dc andar
scnrc dc un lado ara ouiro da sala, cn
scqucncias dc scic assos, quando lccionava.
Drown iranquilizou-o, dizcndo con ironia.
Quando dcscolrir quc csia andando cn
nuliilos dc scic, vcnIa rocurar-nc dc novo!
Sinlcs scics nao icn inoriancia."(73} Eisicn,
121
dc faio, graus rogrcssivos dc olscssao. Una
nac odc, or ccnlo, ficar coniinuancnic
rcocuada con a ossililidadc dc icr dciado
cair un alfincic dc scgurana alcrio cn una
garrafa dc lciic c cssa garrafa icr sido dcvolvida
lciicria, ondc nao sc scria lavada dirciio, dc nodo
quc a criana quc lclcssc cn scguida o lciic da
ncsna garrafa cngolissc o alfincic. A nulIcr
odc crfciiancnic icr conIccincnio da naiurcza
alsoluiancnic inrovavcl dcssc icnor rcciiiivo,
nas acsar disso scniir-sc conclida a caninar
ioda garrafa vazia dc lciic cinco ou scis vczcs
anics dc dcvolvc-la ao lciiciro. En iodos os ouiros
asccios cla odc scr una dona-dc-casa scnsaia
c cficicnic. Ouiras, con sinionas ncnorcs da
ncsna docna, vcrifican anics dc ir ara a cana
sc iodas as iornciras dc gas csiao fccIadas c
iodas as orias convcnicnicncnic irancadas,
rcciindo o roccsso duas ou ircs vczcs.
Naiuralncnic, c rovavcl quc s vczcs
racionalizcn scu conoriancnio dizcndo quc
iodas as cssoas scnsaias fazcn varias
vcrificacs dc scgurana; valc a cna o
iralalIo."
Os ncuroiicos olscssivos icndcn ianlcn a
scr cccssivancnic cuidadosos con rclaao sua
aarcncia c lincza dc suas casas, a lavar suas
naos con dcsncccssaria frcqucncia c a scr
nciiculosancnic rgidos cn scu adrcs
ccrclrais. Ccralncnic os vizinIos odcn accriar
122
o rclogio cla Iora cn quc o ncuroiico olscssivo
assa cla rua quando vai c volia do scrvio. Essc
c o iio dc cssoa quc sc vangloria dc cn irinia
anos nunca icr cIcgado airasado ao scrvio c
nunca icr cIcgado nais quc un ou dois ninuios
adianiado. rovavcl, orcn, quc infcrnizc scu
consclIciro csiriiual con cqucnas
rcocuacs c duvidas rcligiosas conulsivas
quc nao conscguc dissiar. O ncuroiico olscssivo
c gcralncnic insugcsiionavcl, consiiiuindo
dcscscro do sicoicraisia ou do Iinoiizador dc
icairo.
Quando finalncnic clc sc iorna iao
cronicancnic docnic c conulsivo quc assa a
scr un cso ara si rorio c ara as cssoas a
quc csia ligado, ouca coisa odc a siquiairia
fazcr ara ajuda-lo a nao scr or ncio dc una
ocraao ccrclral cIanada lcucoionia", quc
scra a scguir discuiida. Esia rcsisicncia ao
iraiancnio nosirar-sc-a circnancnic rclcvanic
quando forcn discuiidos, cn caiulos
osicriorcs, os nccanisnos dc convcrsao c
lavagcn ccrclral. Alguns acicnics olscssivos
sulncicran-sc a iraiancnio sicanaliico aic
duranic quinzc anos, cnirando c saindo. Tcndcn
a incluir scu iraiancnio no ncsno adrao
olscssivo, cscrando quc un dia alguna
lcnlrana sulconscicnic scja dcscnicrrada c
cliquc iudo.
123
O csiudo dc ncuroscs olscssivas nosira,
orcn, cono ccrios iios dc ccrclros sao caazcs
dc afcrrar-sc olsiinadancnic a scus adrcs
csialclccidos dc conoriancnio. Muiias vczcs
iraiancnios alrcaiivos nao fazcn cfciio c o
acicnic olscssivo odc scr sulnciido aic a vinic
ou irinia iraiancnios dc convulsao clcirica; nas,
cnlora dclcs rcsulic confusao ncnial c o
acicnic ossa aic ncsno crdcr
icnorariancnic grandc aric dc sua ncnoria dc
aconiccincnios rcccnics, assin quc icrnina o
iraiancnio c a ncnoria conca a voliar, as
aniigas olscsscs icndcn a rciornar con ioda a
sua fora.
Os sinionas nais inquiciadorcs dc una
ncurosc olscssiva nuiias vczcs dcsaarcccn
gradualncnic or si sos con o assar do icno;
c so odcn nosirar-sc agudos quando associados
dcrcssao. Sc for ossvcl fazcr dcsaarcccr
csia uliina, o ncuroiico olscssivo scra
lcncficiado or iraiancnio dc cIoquc clcirico.
Todavia, quando sulnciido sinlcs alrcaao
sicologica, ncsno quc nao Iaja dcrcssao, clc
gcralncnic acIa inossvcl cnircgar-sc ao
cniusiasno. Sc sofrc dc cIoquc causado or
lonla, or ccnlo, c caaz dc discuiir
nciiculosancnic sc a closao ocorrcu cinco ou
dcz ninuios anics das ircs Ioras da iardc.
Inicrronc ianlcn as icniaiivas dc cciia-lo
iransnarginalncnic cla sua insisicncia cn icr
124
alsoluia rccisao cn iudo quanio diz c fica
inunc a sugcsics ncsno sol aao do cicr.
Porianio, sc un dia for dcscolcrio un ncio
ncdico sinlcs dc clininar olscsscs crnicas,
icra sido forjada una das arnas finais ara o
arscnal dos csccialisias cn convcrsao rcligiosa c
oliica. Enquanio isso, scus nciodos dao nuiio
nclIor rcsuliado con a naioria ncnialncnic sa.
FalIan frcqucnicncnic con o cccnirico, a
ncnos quc ossan rinciro dcliliia-lo
fisicancnic c csgoia-lo a un onio cn quc suas
crcnas sc iorncn ncnos firncs c clc vcja quc
sua unica cscrana dc solrcvivcncia rcsidc na
sulnissao; ncssc caso, s vczcs, clc odc scr
conlciancnic nudado c rcdouirinado. Muiios
scrcs Iunanos cccniricos ialvcz sc aroincn
dos cacs nais forics dc Pavlov, quc so adquirian
novos adrcs dc conoriancnio aos icrcn sido
rinciro dcliliiados cla casiraao, cla fonc ou
or disiurlios gasiricos rovocados quc lIcs
fazian crdcr nuiio cso. Una vcz
rcdouirinados, cran cngordados c os novos
adrcs dc conoriancnio iornavan-sc iao
firncncnic fiados quanio os aniigos; dc faio,
Pavlov nao conscguia nais livra-los dclcs.
Sinionas olscssivos cn scrcs Iunanos
ocorrcn frcqucnicncnic dcois dc una
dcliliianic crda dc cso, una fclrc scvcra ou
alguna ocraao ou docna quc alicrc funao
glandular. Hojc fazcn-sc s vczcs icniaiivas dc
125
iraiar iais acicnics sulncicndo-os a una dicia
dc crda dc cso ou dando-lIcs drogas ara quc
crcan o aciiic. cscrando quc a dcliliiaao
rcsulianic ajudc a dissiar os adrcs olscssivos
dc conoriancnio quc foran adquiridos cn
circunsiancias scnclIanics.(74} A Iisioria da
rcligiao conicn nuiios rclaios dc cnsancnio
olscssivo ccaninoso quc foi aliviado or ncio dc
urganics, voniiorios ou fonc, aos icrcn
falIado nciodos nais sinlcs. Enlora icnIa
sido consiaiado quc iodo cao icn scu onio dc
ruiura cvcniual c o ncsno sc ossa rcsunir
cn rclaao aos scrcs Iunanos, ncn ncsno na
dcliliiaao sc odc confiar ara alicrar adrcs
olscssivos dc cnsancnio c conoriancnio
dcois dc firncncnic csialclccidos clo icno.
En un rclaio clnico dc convcrsao rcligiosa c
oliica, c inossvcl cviiar classificar os
acicnics Iunanos dc acordo con scus iios
icncrancniais lasicos, cada un dos quais odc
cigir un iio difcrcnic dc iraiancnio fisiologico c
sicologico. Quanio nais foric a icndcncia
olscssiva, or ccnlo, ianio ncnos scnsvcl scra
o acicnic a alguns iios dc iccnicas dc
convcrsao; a unica cscrana c vcncc-lo or ncio
dc dcliliiaao c rolongadas ncdidas sicologicas
c fisiologicas ara auncniar a sugcsiionalilidadc.
Hinosc individual ou colciiva c ianlcn incficaz
quando usada cn varios iios dc ncuroiicos c
sicoiicos; cn gcral, so odc scr usada con
126
confiana quando Ia rova da rcscna dc
sugcsiionalilidadc.
No csiado aiual do conIccincnio ncdico o
unico iraiancnio ronissor ara alguns
acicnics olscssivos crnicos, csquizofrcnicos
crnicos c ansiosos ou dcrcssivos crnicos, quc
nao rcagcn a qualqucr forna dc icraia dc
cIoquc, sicoicraia ou iraiancnio or drogas, c
una inicrvcnao cirurgica a quc, cn gcral, so sc
rccorrc quando falIa iudo o nais. a ocraao
cIanada lcucoionia rc-fronial" con suas nais
rcccnics nodificacs odc icr cfciios iao
inicrcssanics quc ncrccc scr ncncionada ncsic
conicio.
A ocraao, cn suas variadssinas fornas
aiuais, lana considcravcl luz solrc os
nccanisnos ccrclrais clos quais os adrcs dc
cnsancnio c conoriancnio Iunanos sao
inlaniados ou crradicados. Foi iniroduzida cla
rincira vcz, cn 1936, clo ncurologisia
oriugucs Moniz(75}, quc rccclcu o Prcnio Nolcl
or icr conscguido fazcr con quc ianios acicnics
cronicancnic cnfcrnos dciasscn Iosiiais
ncniais c voliasscn a scu iralalIo c a suas
fanlias. Os cfciios sccundarios dcssas ocracs
solrc os roccssos dc cnsancnio foran
cuidadosancnic csiudados no caso dc acicnics
lriianicos quc sc sulncicran a cla Ia dcz anos
127
ou nais. Ccrca dc quinzc nil acicnics ja foran
iraiados so na Cra-DrcianIa.
A lcucoionia c rcscrvada a acicnics quc
sofrcn gravcs c crsisicnics csiados dc ansicdadc
c icnsao, roduzidos cn alguns casos or faios
rcais dcsagradavcis c cn ouiros or alucinacs
ou dclrios; nas, cn qualqucr dos casos,
rcsisiindo discrsao or iraiancnios nao
cirurgicos. A ocraao, cn csccial nas suas
fornas rcccnicncnic acrfcioadas c
nodificadas, odc dininuir nuiio a icnsao,
cnlora ncn scnrc crradicando os cnsancnios
quc a criaran. Dc faio, c ossvcl or cssc ncio
dininuir ansicdadc cccssiva rcsulianic dc
cnsancnio ianio nornal cono anornal, scn
afciar cn grau accniuado ouiros roccssos dc
cnsancnio ou da roria inicligcncia; c con
razoavcl rolalilidadc dc scrcn crnancnics os
rcsuliados favoravcis. A ocraao foi nuiio
acrfcioada nos uliinos anos c odc agora
causar nuiio ncnos nudana na crsonalidadc
gcral.
Qucn olscrva o rogrcsso dc iais acicnics
cn scguida ocraao crcclc quc, dcois dc
dininuda sua ansicdadc a rcsciio dc una idcia
rcal ou inaginaria, a roria idcia icn icndcncia
a dininuir dc inoriancia. Un acicnic odc, or
ccnlo, scr inicrnado cn un Iosiial ncnial
or csiar olscssionado clo dclrio dc quc icn
128
una fisiononia dc forna anornal da qual ricn
iodos os quc a vccn. Dcois da lcucoionia, o
acicnic odc ainda acrcdiiar cn sua fisiononia
anornal, nas dcia dc considcra-la una
dcficicncia social iao grandc. Isso lIc crniic sair
do Iosiial, voliar ao iralalIo c lcvar a vida cono
fazcn nuiias cssoas quc icn dcfornacs
faciais vcrdadciras. Alguns ncscs dcois, odc-sc
consiaiar quc a idcia dcliranic a rcsciio da
fisiononia ianlcn dcsaarcccu ou sc iornou
nuiio ncnos inorianic ara o acicnic or falia
dc coniinuado rcforo cnocional dc sua
ansicdadc a rcsciio dcla.
Cosiuna-sc dizcr quc a lcucoionia icndc a
iornar as cssoas lanais c convcncionais a onio
dc crdcrcn sua crsonalidadc. E na vcrdadc o
rcsuliado c, cn gcral, fazcr con quc clas sc
iorncn ncnlros nais conuns dc un gruo,
alcrios a sugcsiao c crsuasao scn rcsisicncia
olsiinada. Isso orquc dcian dc scniir
rofundancnic cn rclaao a suas idcias c odcn,
orianio, cnsar nais logicancnic c caninar
novas icorias scn arcialidadc cnocional. Un
ccnlo. un acicnic con dclrio ncssianico
nosirara-sc conlciancnic inscnsvcl a
iraiancnio sicanaliico inicnsivo, nas dcois da
lcucoionia iornou-sc caaz dc discuiir suas
afirnacs ncssianicas con un cnfcrnciro
inicligcnic c dciar quc clas fosscn vcncidas or
arguncnios. Ccnunas convcrscs rcligiosas
129
vcrifican-sc ianlcn dcois das novas ocracs
nodificadas dc lcucoionia. Isso orquc a ncnic c
lilcriada dc sua aniiga canisa-dc-fora c novas
crcnas c aiiiudcs rcligiosas odcn cniao
facilncnic ionar o lugar das aniigas.
Os scniincnios rcligiosos odcn scr
dcsirudos no Ioncn sc for cfciuada una
ocraao cicnsa dcnais nos lolulos froniais.
Fylandcr dcscrcvcu acicnics assin na Succia,
cnquanio Sirn-Olscn c Tow(76} olscrvaran
ouiros ncsic as. Un dos acicnics dc Fylandcr
cra. ... una iralalIadora do Ecrciio da
Salvaao, oficial dc aicnic nuiio alia. Casara-sc
con un clcrigo. Duranic anos crnancccu no
Iosiial, quciando-sc consianicncnic dc quc
concicra ccados conira o Esriio Sanio.
Quciava-sc disso duranic scnanas c ncscs,
cnquanio scu olrc narido fazia o ossvcl ara
disira-la, nas scn succsso. Dcois dccidinos
ocra-la. (...} Fciiradas as aiaduras, cu lIc
crgunici. Cono csia agora? E o Esriio Sanio?
Sorrindo cla rcsondcu. OI, o Esriio Sanio?
Nao cisic Esriio Sanio."(77}
Enircianio, cnrcgando iios nais nodcrnos
dc ocraao c fazcndo corics nuiio nais
liniiados nos lolulos froniais, odcn scr
dininudos os sinionas dc ansicdadc c
runinaao olscssiva scn roduzir cccssivos
cfciios indcscjavcis nas crcnas rcligiosas
130
conuns. Dcois dc cuidadoso canc dc nais dc
ccn acicnics quc Iavian sido aconanIados dc
un ano c ncio a cinco anos aos a ocraao,
JoIn Piard rclaiou rcccnicncnic. A aiiiudc
rcligiosa nao c dirciancnic afciada cla
lcucoionia (nodificada} rosiral, nas csia sujciia
a scr afciada na rcinicgraao da crsonalidadc
dcois da ocraao, cono rcalncnic odc csiar
na rcinicgraao dcois da sicoicraia ou ouiro
iraiancnio. (...} Os dcficiis dc crsonalidadc sao
dcsrczvcis dcois dc 95 or ccnio das
lcucoionias rosirais quc roorcionan lon alvio
sinionaiico, cn conaraao con acnas 44 or
ccnio das lcucoionias adronizadas (nais
cicnsas}. Mudanas osiiivancnic indcscjavcis
ocorrcran cn acnas 2 dc 114 casos, cn
conaraao con 29 or ccnio das lcucoionias
adronizadas".(78}
Para alguns naiuralncnic coniinuara scnrc
scndo discuivcl sc c un crro iransfornar
cssoas ncnialncnic angusiiadas cn scrcs nais
conuns quc nao icnIan scniincnios
csnagadorancnic forics cn un scniido ou ouiro.
En iodo o caso, o succsso da lcucoionia scrvc
ara lcnlrar a inuiilidadc dc cncarar dc nancira
ncrancnic racional nuiios acicnics quc sofrcn
dc idcias fias; c a inuiilidadc da conscqucnic c
infcliz icndcncia, rcgisirada cn ioda a Iisioria, dc
rccorrcr a asilos dc alicnados, riscs, canos dc
conccniraao, fora ou fogucira cono ncios dc
131
clininar da socicdadc iodos os indivduos quc or
ouiras nanciras nao odcn scr lcvados a acciiar
as crcnas acciias cla naioria nais conun c
sugcsiionavcl.
132

CAPTULO V.
TCNICAS DE CONVERSO
RELIGIOSA

Ao iraiar dcsic assunio, icniarcnos dcscolrir
o quc c conun a nuiias rcligics nos nciodos dc
convcrsao rccniina cnrcgados or scus
saccrdoics c cvangclisias. Esforar-nos-cnos
ara colocar isio cn rclaao con o quc salcnos
solrc a fisiologia do ccrclro. Prccisanos icr o
cuidado dc nao nos dciarnos disirair clo quc
csia scndo rcgado. As vcrdadcs do Crisiianisno
nada icn a vcr con as crcnas insiradas clos
riios das rcligics agas ou dos adoradorcs do
dialo. Coniudo, os nccanisnos fisiologicos, dc
quc fizcran uso as rcligics dc anlos os lados
dcssc alisno, scrao sulnciidos ao nais
cuidadoso canc.
Os dirigcnics das rcligics lcn succdidas
nunca, odc-sc rcalncnic dizcr, discnsaran dc
iodo as arnas fisiologicas cn suas icniaiivas dc
confcrir graa csiriiual a scus scnclIanics.
Jcjun, casiigo da carnc or flagclaao ou
dcsconforio fsico, rcgulaao da rcsiraao,
rcvclaao dc nisicrios icrrvcis, ioquc dc ianlor,
danas, canios, rovocaao dc ncdo, anico,
133
iluninaao faniasiica ou gloriosa, inccnso, drogas
inclrianics csscs sao acnas alguns dos
inuncros nciodos cnrcgados ara nodificar a
funao ccrclral nornal cn roosiios rcligiosos.
Algunas sciias rcsian nais aicnao quc ouiras
csiinulaao dc cnocs cono ncio dc afciar o
sisicna ncrvoso sucrior; nas oucas a
dcsrczan inicirancnic.
Os indcios ja arcscniados sugcrcn quc sao
analogos os nccanisnos fisiologicos quc iornan
ossvcl a inlaniaao ou clininaao dc adrcs
dc conoriancnio cn Ioncns c aninais; c quc,
quando o ccrclro cnira cn colaso sol scvcra
rcssao; as nudanas dc conoriancnio
rcsulianics, scja no Ioncn ou cn un aninal
irracional, dccndcn ianio do icncrancnio
Icrcdiiario do indivduo quanio dos adrcs dc
conoriancnio condicionado quc clc fornou cla
gradual adaiaao ao anlicnic.
Accniuou-sc ianlcn quc aquclcs quc
dcscjan dissiar crcnas c aiiiudcs nais sadias
icn naior rolalilidadc dc conscguir ciio sc
udcrcn rinciro rovocar ccrio grau dc icnsao
ncrvosa ou dcscriar scniincnios dc colcra ou
ansicdadc suficicnics ara asscgurar a aicnao
inicira da cssoa c ossivclncnic auncniar sua
sugcsiionalilidadc. Auncniando ou rolongando
icnscs dc varias nanciras ou rovocando
dcliliiaao fsica, c ossvcl conscguir alicraao
134
nuiio nais conlcia dos roccssos dc
cnsancnio da cssoa. O cfciio incdiaio dc ial
iraiancnio c, cn gcral, rcjudicar o
disccrnincnio c auncniar a sugcsiionalilidadc;
c, cnlora a sugcsiionalilidadc dininua quando a
icnsao c clininada, as idcias inlaniadas
cnquanio cla dura odcn crnancccr. Sc a
icnsao ou a dcliliiaao fsica, ou anlas, sao
lcvadas una fasc alcn, odc aconicccr quc
fiqucn dcsirudos os adrcs dc cnsancnio c
conoriancnio, csccialncnic aquclcs dc
rcccnic aquisiao. ossvcl cniao sulsiiiui-los
or novos adrcs ou crniiir quc adrcs
surinidos sc rcafirncn; ou o acicnic odc scr
lcvado a cnsar c agir dc nanciras quc
coniradizcn alsoluiancnic suas nanciras
anicriorcs. Alguns iios icncrancniais arcccn
rclaiivancnic incnciravcis a iodas as rcsscs
cnocionais quc lIcs sao inosias. Ouiros
conscrvan suas crcnas, dcois dc firncncnic
inlaniadas, con una icnacidadc quc dcsafia os
nais scvcros iraiancnios dc cIoqucs sicologicos
c fisiologicos, c ncsno ocracs ccrclrais
csccialncnic dcsiinadas a dcsiru-las. Essa
rcsisicncia, orcn, nao c conun.
Tcndo cn ncnic csscs faios, odc-sc cscrar
conrccndcr nais clarancnic os nccanisnos
fisiologicos cn aao cn ccrios iios dc rccniina
convcrsao rcligiosa; da o rcsuno rcciiiivo. Os
nciodos dc convcrsao rcligiosa foran aic agora
135
considcrados nais sol angulos sicologicos c
nciafsicos quc sicologicos c nccansiicos;
coniudo, as iccnicas cnrcgadas aroinan-sc
ianio frcqucnicncnic das nodcrnas iccnicas
oliicas dc lavagcn ccrclral c conirolc da ncnic
quc cada una dclas lana luz solrc os
nccanisnos da ouira. convcnicnic concar
con a Iisioria nclIor docuncniada dc convcrsao
rcligiosa, quc icn cn conun con a convcrsao
oliica o faio dc un indivduo ou gruo dc
indivduos odcr adoiar novas crcnas ou
adrcs dc conoriancnio, cn rcsuliado dc
rcvclacs surgidas na ncnic rccniinancnic c
con grandc inicnsidadc, nuiias vczcs dcois dc
crodos dc grandc icnsao cnocional. Todavia,
cono as riscs oliicas nao ullican rclaios
clnicos solrc as nudanas fisiologicas
olscrvadas naquclcs quc sulncicn a rcssao
ncnial iniolcravcl, c convcnicnic ciiar os quc
foran olscrvados cn analogas viinas dc
conlaic, c dcois conara-los con os
olscrvados cn cssoas quc sc convcricran
rccniinancnic rcligiao. Dois icios
convcnicnicncnic aralclos sao o Diario" dc
1739 dc JoIn Wcslcy c o rclaiorio dc Crinlcr c
Sicgcl solrc scu iraiancnio dc ncuroscs agudas
dc gucrra no noric da frica cn 1942.
Crinlcr c Sicgcl(79} dcscrcvcn os cfciios dc
alrcaao dc ccricncias dc gucrra sol a aao dc
drogas larliiuricas nos scguinics icrnos.
136
O icrror dcnonsirado (...} c clcirificanic dc
olscrvar. O coro iorna-sc cada vcz nais icnso c
rgido; os olIos arrcgalan-sc c as uilas
dilaian-sc, cnquanio a clc fica colcria dc fino
suor. As naos novcn-sc convulsivancnic. (...} A
rcsiraao iorna-sc cada vcz nais raida c
sucrficial. A inicnsidadc da cnoao iorna-sc
naior do quc odc scr suoriada; c
frcqucnicncnic, no augc da rcaao, Ia un
colaso, c o acicnic cai na cana c crnanccc
quicio or alguns ninuios (...}"
Fclaio dc Wcslcy daiado dc 30 dc alril dc
1739.
Salcnos quc nuiios ficaran ofcndidos clo
clanor daquclcs quc rccclcran o odcr dc Dcus;
cnirc clcs Iavia un ncdico quc iinIa nuiio ncdo
quc Iouvcssc fraudc ou inosiura no caso. Hojc
una nulIcr quc clc conIccia Ia nuiios anos foi
a rincira a roncr cn forics griios c lagrinas
Elc nal odia acrcdiiar cn scus rorios olIos c
ouvidos. Foi ficar crio dcla c olscrvou iodo
siniona, aic quc grandcs goias dc suor corrcran
clo rosio dcla c iodos os scus ossos sc
sacudiran. Elc nao soulc cniao o quc cnsar,
ficando clarancnic convcncido dc quc nao Iavia
fraudc, ncn qualqucr disiurlio naiural. Mas
quando ianio a alna cono o coro dcla ficaran
curados cn un noncnio, clc rcconIcccu o dcdo
dc Dcus".(80}
137
Crinlcr c Sicgcl rclaian.
Os csiuorados iornaran-sc alcrias, os
nudos udcran falar, os surdos udcran ouvir,
os araliicos udcran novcr-sc, c os sicoiicos,
ionados dc icrror, iornaran-sc indivduos lcn
organizados."
Wcslcy ianlcn rclaia.
Eu vos nosirarci algucn quc cra un lcao
aic cniao c c agora un cordciro; algucn quc cra
un clrio c c agora ccnlarncnic solrio; o quc
cra dcvasso c quc agora odcia a roria roua
nancIada cla carnc".(81}
A rincial difcrcna rcsidc nas clicacs
dadas ara os ncsnos rcsuliados
inrcssionanics. Wcslcy c scus adcios
airiluran o fcnncno inicrvcnao do Esriio
Sanio.
o aio do ScnIor c c naravilIoso aos
nossos olIos." Crinlcr c Sicgcl, or ouiro lado,
acrcdiiavan quc scus rcsuliados dcnonsiravan
a caiidao das icorias dc Frcud nas quais clcs
rorios acrcdiiavan. Cono scra nosirado
osicriorncnic, fcnncnos fisiologicos c
sicologicos quasc idcniicos odcn rcsuliar dc
nciodos dc cura rcligiosa c iccnicas dc
convcrsao, igualncnic nas nais riniiivas c nas
nais civilizadas culiuras. Podcn scr
138
arcscniados cono rovas convinccnics da
vcrdadc dc quaisqucr crcnas rcligiosas ou
filosoficas quc scjan invocadas. Todavia, cono
aquclas crcnas sao nuiias vczcs logicancnic
irrcconciliavcis cnirc si c cono a scnclIana dos
fcnncnos fisiologicos roduzidos or sua
invocaao c a unica coisa quc odcn icr cn
conun nos nos vcnos dianic dc un rincio
nccansiico quc ncrccc o nais cuidadoso canc.
Assin cono sclccionanos aic agora
ccricncias dc Pavlov con cacs ara ilusirar un
asccio dc nosso rollcna nais anlo c
ncuroscs dc conlaic da Scgunda Cucrra
Mundial ara ilusirar ouiro asccio, os nciodos c
rcsuliados dc JoIn Wcslcy scrao aqui
sclccionados cono iicos daquclcs visios cn
anlicnic rcligioso cfciivo c socialncnic valioso.
Ningucn odc duvidar dc sua cficacia rcligiosa
ou valor social, ois a rcgaao dc Wcslcy
convcricu cssoas aos nilIarcs c clc criou
ianlcn un sisicna cficicnic ara a crciuaao
dcssas crcnas.
Harold Nicolson, cscrcvcndo cn 1955, dissc.
Finalncnic un rcvivalisia(82} dc gcnio
aarcccu na cssoa dc JoIn Wcslcy. Con a noric
dc Wcslcy cn 1791, o aganisno voliou or
algun icno Inglaicrra. A Igrcja quasc rciornou
condiao quc o liso Duilcr dcnunciara cn
139
1736. (...} O liso Duilcr nao rcviu a grandc
cIana quc JoIn Wcslcy ia aicar iao ouco icno
dcois ou quc, aos una rcaao icnoraria, os
cvangclisias rccclcrian das naos dc Wcslcy una
iocIa quc funcgaria c lruulcaria duranic ccrca
dc oiicnia anos".(83}
Adniic-sc Iojc gcralncnic quc clc lcvou
inuncros inglcscs conuns a cnsarcn ncnos cn
scu lcn-csiar naicrial quc cn sua salvaao
csiriiual, forialcccndo-os assin, cn un crodo
criico da Fcvoluao Franccsa, conira os
crigosos cnsinancnios naicrialisias dc Ton
Painc. A odcrosa influcncia do rcvival"
nciodisia ainda inrcgna a Inglaicrra sol a
forna dc sua conscicncia nao confornisia".
Adcnais, foran dcsccndcnics daquclcs quc
ronovcran cssa odcrosa cananIa rcligiosa
na Inglaicrra quc nais iardc alriran caninIo
ara o grandc Movincnio Sindicalisia Ocrario
do rcscnic.
O scculo XVIII, cono o scculo XX,
considcrava-sc a Idadc da Fazao". O iniclccio cra
dc faio considcrado nuiio nais inorianic quc
as cnocs, quando rccisavan scr diiados
Ialiios dc cnsancnio c conoriancnio. O
grandc succsso dc Wcslcy foi dcvido sua
dcscolcria dc quc cra nuiio nais facil inlaniar
ou crradicar iais Ialiios or ncio dc ircncndo
assalio s cnocs. Muiios asiorcs wcslcyanos
140
confcssan-sc Iojc crlcos quando lccn rclaios
orncnorizados das convcrscs dc Wcslcy, aos
icrcn ccgado scus olIos ao ircncndo odcr ainda
laicnic na iccnica quc clc cnrcgava. Todos os
indcios consiran ara nosirar quc nao odcra
Iavcr novo rcvival" roicsianic cnquanio
coniinuar a oliica dc aclar rincialncnic
inicligcncia c razao adulias, c cnquanio os ldcrcs
da Igrcja nao conscniircn cn arovciiar-sc nais
do nccanisno cnocional da cssoa nornal ara
dcsiruir vclIos adrcs dc conoriancnio c
inlaniar ouiros novos.
Os csforos do rorio Wcslcy cono rcgador
foran rclaiivancnic incficazcs aic quando scu
coraao sc iornou csiranIancnic aquccido" cn
una rcuniao cn Aldcrsgaic Sircci cn 1738. En
csiado dc gravc dcrcssao ncnial, clc rocurara
anicriorncnic aulio con Pcicr DIlcr, un
nissionario noravio, aos rcgrcssar dc un
nalogro ioial cono asior da rcccn-fundada
colnia dc Ccorgia. Aic cniao scnrc acrcdiiara
quc a salvaao csiriiual so odia scr alcanada
cla cccuao dc loas olras c nao
cclusivancnic cla fc. Sua rccniina convcrsao
iransfornou-o cn una cssoa quc unIa a fc
acina dc iudo, o quc lIc crniiia dciar dc lado
iodos os scus icnorcs; c cnconirou incscrado
aliado cn scu irnao CIarlcs, quc csiivcra con clc
na Ccorgia c quc Pcicr DIlcr ianlcn Iavia
icniado nodificar. CIarlcs sofria igualncnic dc
141
aguda dcrcssao ncnial, causada or suas
rorias ccricncias na Ccorgia c cla
dcliliiaao fsica dcois dc un scgundo aiaquc dc
lcurisia. As rccniinas convcrscs dos dois
irnaos, con un inicrvalo dc acnas ircs dias
cnirc as duas, ara a crcna na ccricza da
salvaao cla fc, cn lugar das loas olras, csiao
rovavclncnic dcscriias cn un dos fanosos
Iinos dc CIarlcs Wcslcy.
Long ny cnrisoncd sirii lay
Fasi lound ly sin and naiurc's nigIi;
TIinc cyc diffuscd a quiclcning ray...
I wolc, iIc dungcon flancd wiiI ligIi;
My cIains fcll off, ny Icari was frcc,
I rosc, wcni foriI, and followcd TIcc.(84}
O lciior ialvcz cnconirc un ouco dc
dificuldadc ara conrccndcr a incnsa
inoriancia conicnoranca do rollcna rcligioso
quc Pcicr DIlcr ajudou os irnaos Wcslcy a
rcsolvcr. Colocar a fc frcnic das olras inlicava
cn ioial rcoricniaao da osiao rcligiosa dos
dois irnaos. nudana iao radical quanio scria
Iojc a do conscrvadorisno oliico ara o
conunisno.
Una vcz Ialiiuado ao novo adrao dc
cnsancnio, JoIn Wcslcy s-sc a inlania-lo
nos ouiros. Con aulio dc scu irnao CIarlcs,
cujos Iinos cran dirigidos s cnocs rcligiosas c
142
nao inicligcncia, clc dcscolriu una iccnica
circnancnic cficaz dc convcrsao una iccnica
cnrcgada nao acnas cn nuiias ouiras
rcligics lcn succdidas, nas ianlcn na
nodcrna gucrra oliica.
Anics dc iudo, Wcslcy criava alia icnsao
cnocional cn scus roscliios oicnciais. AcIava
facil convcnccr grandcs ullicos daqucla coca
dc quc o faio dc nao alcanarcn a salvaao
ncccssariancnic os condcnaria ara scnrc ao
fogo do infcrno. A incdiaia acciiaao dc una fuga
a iao ncdonIo dcsiino cra vccncnicncnic
inccniivada sol a alcgaao dc quc qucn dciassc
a rcuniao scn nudar" c sofrcssc un acidcnic
rccniino c faial anics dc Iavcr acciio sua
salvaao iria dirciancnic ara a fornalIa ardcnic.
Essc scnso dc urgcncia auncniava a ansicdadc
rcvalcccnic quc, ncdida quc crcscia a
sugcsiionalilidadc, odia coniagiar iodo o gruo.
O ncdo do infcrno cicrno, quc ara a roria
ncnic dc Wcslcy cra iao rcal quando as casas c
os canos ondc rcgava, afciava o sisicna
ncrvoso dc scus ouvinics dc nancira nuiio
scnclIanic ao ncdo dc norrcr afogado dos cacs
dc Pavlov na inundaao da Lcningrado.
MonscnIor Fonald Kno ciia csic rclaio
auioliografico dc JoIn Nclson (nais iardc un
dos nais concicnics assisicnics dc Wcslcy}
dcscrcvcndo sua roria convcrsao.
143
Assin quc suliu a scu csirado, clc (Wcslcy}
alisou os calclos ara iras con a nao c virou o
rosio ara ondc cu csiava c cu cnsci quc fiava
scus olIos cn nin. A crcssao dc scu rosio
dcscriou cn nin iao icrrvcl avor, anics dc
ouvi-lo falar, quc fcz ncu coraao laicr cono o
cndulo dc un rclogio; c, quando clc falou,
cnsci quc iodo scu discurso cra dirigido a
nin".(85}
Wcslcy arcndcu cn icno quc ara
conquisiar un audiiorio iinIa rinciro dc ncdir
sua caacidadc iniclcciual c cnocional. Fclaia a
roosiio dc una ccursao cla Irlanda cn 1765.
Eu fui a Waicford c rcguci cn un cqucno
aiio, solrc nosso grandc Alio-Saccrdoic quc
cnirou no ccu or nos. Logo, orcn, dcscolri quc
nc colocara acina da naioria dc ncus ouvinics;
cu dcvia icr falado solrc noric c julgancnio. Na
noiic dc icra-fcira ajusici ncu discurso a ncu
audiiorio (...} c rofunda cnoao iransarcccu cn
quasc iodos os rosios".(86}
Wcslcy cncIc scu Diario con noias
coiidianas solrc os rcsuliados dc sua rcgaao.
Por ccnlo.
Enquanio cu csiava falando una cssoa
ninIa frcnic caiu cono noria, c dcois una
scgunda c una icrccira. Cinco cssoas caran cn
ncia Iora, a naioria dclas cn violcnia agonia. As
144
dorcs cono as do infcrno solrcvicran a clas, os
laos da noric aanIaran-nas. Na afliao dclas
invocanos o ScnIor c Elc nos dcu una rcsosia
dc az. Una dclas con cfciio coniinuou duranic
una Iora cn forics dorcs c una ou duas ouiras
duranic ircs dias; nas o rcsianic ficou
grandcncnic conforiado naqucla Iora c saiu
rcgozijando-sc c louvando a Dcus".(87}
Wcslcy rclaia ianlcn.
Mais ou ncnos s dcz Ioras da nanIa, J...
C..., quc csiava scniada iralalIando, foi dc
rccnic ionada or angusiianics icrrorcs
ncniais, aconanIados or foric ircnor.
Coniinuou assin ioda a iardc; nas na socicdadc
noiic Dcus iransfornou sua irisicza cn alcgria.
Cinco ou scis ouiros scniiran-sc ianlcn
angusiiados ncsic dia c logo dcois cnconiraran
Aquclc cujas naos curan; cono fcz igualncnic
una quc vinIa cIorando dcsdc nuiios ncscs
scn icr qucn a conforiassc."(88}
Isio ocorrcu cn Drisiol; nas na risao dc
Ncwgaic, ondc nuiias das nulIcrcs quc o
ouviran rcgar ian logo norrcr or cnforcancnio
ullico, sua ncnsagcn foi, nao scn razao, ainda
nais cficaz.
Incdiaiancnic una, ouira c ouira sc
afundaran na icrra; caran or iodos os lados
cono quc aiingidas clo raio. Una dclas griiou
145
alio. Foganos a Dcus or cla c Elc iransfornou
sua irisicza cn alcgria. (...} Una scgunda csiando
na ncsna agonia, invocanos ianlcn Dcus cn
favor dcla; c Elc dcu az sua alna. (...} Una
csiava iao fcrida cla csada do Esriio quc sc
icria inaginado quc nao udcssc vivcr or nais
un noncnio. Mas incdiaiancnic Sua
alundanic londadc nosirou-sc c cla caniou alio
cn louvor dc Sua Jusiia".(89} Con csscs nciodos
dc rcgaao nao lasia dcsiruir os adrcs
anicriorcs dc conoriancnio or ncio dc
aiaqucs cnocionais ao ccrclro; c rcciso ianlcn
roorcionar un ncio dc cscaar da icnsao
ncnial rovocada. O fogo do infcrno c
arcscniado acnas cono rcsuliado dc rcjciiar a
ofcria dc cicrna salvaao conquisiada cla fc.
Enocionalncnic dcscdaado or cssa ancaa c
dcois salvo do iorncnio cicrno or una ioial
nudana dc anino, o ncofiio fica cniao cn
csiado dc scr ajudado a dcnorar-sc no cvangclIo
conlcncniar do anor. O casiigo ara a rccada
dcois dc cnconirar-sc cn csiado dc graa
rccisa scr scnrc iido cn ncnic; nas dcois dc
cfciuada a convcrsao, odc scr usado anor, cn
lugar dc ncdo ara consolidar o ganIo. En 20 dc
dczcnlro dc 1751. Wcslcy cscrcvcu.
Pcnso quc o nciodo ccrio dc rcgar c csic.
Quando concanos a rcgar cla rincira vcz
cn qualqucr lugar, dcois dc una dcclaraao
gcral do anor dc Dcus clos ccadorcs c dc Scu
146
dcscjo dc quc clcs scjan salvos, rcgar a lci(90}, da
nais foric, nais firnc c nais cnciranic nancira
ossvcl."
Dcois dc nais c nais cssoas csiarcn
convcncidas do ccado, odcnos nisiurar cada
vcz nais do cvangclIo, a fin dc dcscriar a fc, dc
clcvar vida csiriiual aquclcs quc a lci naiou.
Eu nao aconsclIaria a rcgar a lci scn o
cvangclIo, nais quc o cvangclIo scn a lci.
Induliiavclncnic, anlos dcvcn scr rcgados cn
sua vcz; sin, anlos dc una vcz ou os dois cn
un. Todas as roncssas condicionais sao
ccnlos disso. Sao lci c cvangclIo
nisiurados."(91}
A lavagcn ccrclral oliica aonia
igualncnic un novo caninIo ara a salvaao
dcois dc icrcn sido cciiados o ncdo, a raiva c
ouiras cnocs forics, cono ncio dc dcsiruir os
vclIos adrcs dc cnsancnio lurgucs. Sc o
cvangclIo conunisia c acciio, o anor odc
ianlcn sulsiiiuir o ncdo; nas scvcras
cnalidadcs or rcincidcncia aguardan os quc
rccacn na disscnsao.
Cono as dcscolcrias ccrincniais dc Pavlov
con cacs c as ccricncias no iraiancnio dc
ncuroscs dc gucrra farian cscrar, o cfciio dc
cnvolvcr-sc dcnais cnocionalncnic, cn scniido
osiiivo ou ncgaiivo, con a rcgaao dc Wcslcy,
147
cra auncniar dc nancira accniuada a
rolalilidadc dc scr convcriido. Frcqucnicncnic
aconiccia, dc nancira incscrada ara a cssoa
inicrcssada, quc quando csiava scndo clcvada ao
nais alio grau dc indignaao c colcra, a cssoa
sofria rccniino colaso c acciiava qualqucr
crcna quc lIc inuscsscn. Isso orquc, cono
foi nosirado cn caiulos anicriorcs, a colcra,
assin cono o ncdo, odc rovocar na funao
ccrclral criurlacs quc iornan a cssoa
aliancnic sugcsiionavcl c invcricn scus adrcs
dc conoriancnio condicionado ou ncsno
aagan a lousa coriical".
Assin Wcslcy rclaia no doningo, 1. dc julIo
dc 1739.
A rincira a scr rofundancnic iocada foi
L... W..., cuja nac ficara nao ouco dcsconicnic
un ou dois dias anics, quando lIc disscran quc
a filIa sc cuscra cranic ioda a congrcgaao. A
roria nac foi qucn caiu cn scguida c crdcu
iodos os scus scniidos cn un noncnio; nas foi
ara casa con a filIa, cIcia dc alcgria, cono fcz
ianlcn a naioria daquclcs quc Iavian csiado
cn dorcs."
En 15 dc junIo dc 1739, scia-fcira, clc
ianlcn rclaia.
Alguns caran c la ficaran scn foras;
ouiros csircncccran c ircncran cccssivancnic;
148
alguns foran ionados or una csccic dc
novincnio convulsivo cn iodas as arics dc scus
coros c isso iao violcniancnic quc quairo ou
cinco cssoas nao conscguian scgurar un dclcs.
Eu ja iinIa visio nuiios aiaqucs Iisicricos c
cilciicos; nas ncnIun dclcs cra cono aquclcs
sol nuiios asccios. Incdiaiancnic orci a Dcus
ara quc nao crniiissc quc os quc fosscn fracos
ficasscn ofcndidos. Mas una nulIcr ficou nuiio
ofcndida, or icr ccricza dc quc odian cviiar sc
quiscsscn (...}, c ningucn conscguiu convcncc-la
do conirario; c cu csiava a ircs ou quairo jardas
quando cla ianlcn caiu, cn agonia iao violcnia
quanio os dcnais."
Novancnic cn 30 dc julIo dc 1739.
Una dcssas fora noiavclncnic zclosa conira
aquclcs quc griiavan c fazian larulIo, icndo
ccricza dc quc qualqucr dclcs odcria cviia-lo, sc
quiscssc. E a ncsna oiniao cla ainda naniinIa,
aic o noncnio cn quc foi aiingida, cono quc or
una csada, c caiu ircncndo no cIao. Criiou cn
voz alia, cnlora nao dc nancira ariiculada,
scndo suas alavras cngolidas. Ncssa dor cla
coniinuou duranic dozc ou caiorzc Ioras c dcois
sua alna foi osia cn lilcrdadc."
Esscs fcnncnos cran nuiio conuns
quando Wcslcy concou a rcgar cla rincira
vcz dcois dc sua roria convcrsao c quando sc
149
dirigia a congrcgacs nao acosiunadas con
scus nciodos. Coniudo, coniinuava a rcgisira-los
nais dc irinia anos dcois, ainda convcncido dc
quc, ara scr cfciiva, a saniificaao" rccisava
scr rccniina c dranaiica. Havia inicialncnic
rcjciiado cssa icoria quando arcscniada or
Pcicr DIlcr, nas ao rclcr scu Novo Tcsiancnio
dcscolriu quc as convcrsacs cfciivas nclc
rclaiadas Iavian sido dc faio rccniinas.
Wcslcy dcu-sc ao iralalIo dc confcrir scus
rcsuliados cicniificancnic.
So cn Londrcs, cnconirci 652 ncnlros dc
nossa Socicdadc quc cran ciraordinariancnic
claros cn sua ccricncia c dc cujo icsicnunIo
cu nao odia vcr razao ara duvidar. Todo csscs
(scn una unica cccao} dcclararan quc sua
lilcriaao do ccado fora insianianca; quc a
nudana sc cfciuara cn un noncnio. Sc
nciadc dcsscs ou un icro, ou un cn vinic
dcclarassc quc fora gradualncnic cfciuada nclc,
cu icria acrcdiiado nisso, cn rclaao a clc, c
cnsado quc alguns Iavian sido gradualncnic
saniificados c alguns insianiancancnic. Mas
cono nao cnconirci cn iao longo csao dc
icno una unica cssoa quc assin falassc, nao
osso dciar dc acrcdiiar quc a saniificaao c
conuncnic, scnao scnrc, olra insianianca."(92}
150
Isso nao significava, naiuralncnic, quc un
crodo dc inicnsa ansicdadc, dcrcssao, auio-
inicrrogaiorio c indccisao, nuiias vczcs
agravados or dcliliiaao fsica dcvida a una
varicdadc dc causas, nao rcccdcssc a
saniificaao". Todos csscs roccssos dc
anaciancnio" odcn coniriluir ara as
criurlacs da funao ccrclral quc ocorrcn
quando as rcsscs sc iornan grandcs dcnais c
un nccanisno roicior conca a cnirar cn
aao. O aclo dc Wcslcy cra fciio con nais
succsso aos olrcs c inculios; nas nos o
cnconiranos rclaiando isio cn 1742.
Nao udc dciar dc olscrvar quc aqui a
cIanada nclIor gcnic csiava iao rofundancnic
convcncida quanio os ccadorcs dcclarados.
Varios dclcs cran agora olrigados a vocifcrar alio
conira a inquiciaao dc scus coracs c csscs
gcralncnic nao cran noos (cono na naioria dos
ouiros lugarcs}, nas cssoas dc ncia idadc ou
lcn avanadas cn anos."
En 1758, una vigorosa cananIa
rcvivalisia" foi iniciada cn Evcrion. Os
iralalIadorcs agrcolas dc CanlridgcsIirc
alsoluiancnic nao sao un gruo facilncnic
cciiavcl, nas o rcvcrcndo JoIn Dcrridgc ianlcn
dcscolrira o nccanisno lasico do roccsso dc
convcrsao rccniina. Enlora acusado or scus
dciraiorcs rcligiosos da vizinIa Univcrsidadc dc
151
Canlridgc dc coriar scus ouvinics dizcndo.
Caian! Voccs nao qucrcn cair! Por quc voccs
nao cacn? nclIor cair aqui, do quc cair no
infcrno" clc nao Icsiiava cn rovocar o csiado
final dc colaso cn scus ncofiios, ois o nuncro
c gcncdorcs, susiradorcs, saliadorcs c
convulsionisias" ianlcn causava consicrnaao
na Univcrsidadc. En Sincon and CIurcI
Ordcr", CIarlcs SnyiI rclaia quc clc cscrcvia.
E agora crniian-nc fazcr una rcflcao. Eu
rcguci solrc a Saniificaao nuiio
ardorosancnic duranic scis anos cn una
aroquia anicrior; c nunca irouc una alna ara
Crisio. Fiz o ncsno ncsia aroquia duranic dois
anos, scn o ncnor succsso; nas assin quc
rcguci solrc Jcsus Crisio c a Fc cn Scu Sanguc,
crcnics foran acrcsccniados Igrcja
coniinuancnic; cniao gcnic acorria dc iodas as
arics ara ouvir o glorioso son do EvangclIo,
vindo alguns dc scis nilIas, ouiros dc oiio c
ouiros dc dcz, c isso consianicncnic(...}"
Dcrridgc dizia-lIcs (...} nuiio clarancnic,
quc clcs cran filIos da ira c csiavan sol a
naldiao dc Dcus, cnlora nao o soulcsscn; (...}
iralalIando ara csnagar o orgulIo; iralalIando
ara nosirar-lIcs quc csiavan iodos cn un
Esiado crdido c crcccnic, c quc nada odcria
rciira-los dcssc Esiado c fazcr dclcs FilIos dc
152
Dcus, scnao a Fc cn Nosso ScnIor Jcsus
Crisio".(93}
Por cssc nciodo, cscrcvcu SouiIcy, csic
Ioncn roduziu una cidcnia dc fanaiisno
nais violcnia do quc janais sc scguiu s
rcgacs dc WIiificld ou Wcslcy".(94}
Algunas cssoas icndcn a sulcsiinar a
inoriancia dc faiorcs sicologicos, duvidas
cnocionais, dcliliiaao fsica c coisas
scnclIanics nas convcrscs rcligiosas c accniuar
sua inoriancia quando rocuran dcscular as
viinas dc convcrsao oliica rovocada dc
nancira scnclIanic. Coniudo, a lavagcn
ccrclral lcn succdida ianlcn cigc o dcscriar
dc cnocs forics c csias nao rccisan icr
qualqucr criincncia dcicrninada con a nova fc
dcsdc quc scjan suficicnicncnic dcnolidoras.
Por ccnlo, AriIur Kocsilcr dcscrcvc cn Arrow
in iIc Dluc"(95} sua convcrsao ao conunisno
niliianic con as scguinics alavras.
Enlora cu csiivcssc avanando firncncnic
runo a una osiao conunisia dcsdc nais dc
un ano anics, a dccisao final dc ficar ncnlro
cfciivo do Pariido foi ianlcn rccniina. (...}
Dcsia vcz o aconiccincnio quc dccidiu a qucsiao
foi dc naiurcza nais rofana. Mais rccisancnic,
foi ioda una scric dc aconiccincnios groicscos,
153
conrinidos cn una unica noiic dc dczcnlro dc
1931."
Kocsilcr assa a clicar cono, ccria iardc dc
salado, foi luscar scu carro cn una garagcn
ondc csiivcra scndo conscriado duranic quasc
ircs scnanas. Encaniado or ic-lo dc volia, rodou
dirciancnic da garagcn ara o aariancnio do
anigo ondc csiavan jogando oqucr. Kocsilcr
gosiava dc oqucr, nao cra grandc jogador, nas
rarancnic crdia nuiio. Naqucla iardc, orcn,
crdcu o cquivalcnic dc varios ncscs dc salario,
nuiio nais do quc odia crdcr.
Alaiido, rodci aic o local dc una rcuniao dc
aos janiar da locnia radical, ondc roniancnic
nc cnlriaguci cono cra dc cscrar naquclas
circunsiancias. A fcsia durou aic duas ou ircs
Ioras da nadrugada c nao dci aicnao ao faio dc
icr csfriado nuiio c nao Iavcr aniicongclador no
radiador dc ncu carro. Quando sa, o lloco do
noior do carro rcccn-conscriado Iavia csiourado
c una grossa onia dc gclo saia dc una das
calcas do cilindro visao caaz dc fazcr
qualqucr noiorisia cIorar, ncsno quc o carro
nao fossc scu."
Mais conlicacs ainda virian.
Vcndo ninIa afliao, una noa quc csiivcra
na fcsia c quc scnrc nc irriiara os ncrvos
ofcrcccu-nc Iosiialidadc cn scu aariancnio
154
nas vizinIanas; isso ianlcn lcvou s
conscqucncias quc cran dc cscrar. Acordci na
nanIa scguinic con una sucr-rcssaca
nisiurada con auioccnsura, ansicdadc c cula,
ao lado dc una cssoa quc cu dcicsiava,
financcirancnic quclrado c con un carro
csiourado."
Kocsilcr concnia.
En ninIas ccricncias a linguagcn do
dcsiino c nuiias vczcs vazada cn gria vulgar. A
scric dc groicscos inforiunios daqucla noiic dc
salado arccia icr sido rcarada or un nau
alIao; nas o rosio dc un alIao, inclinado
aic lcn crio do nosso, odc scr nuiio
assusiador. Quando volici a ncu aariancnio,
ninIa dccisao csiava ionada, cnlora
dificilncnic cu acIassc quc cra ninIa; cla sc
fornara sozinIa. Andando dc un lado ara ouiro
cn ncu quario, iivc a rccniina inrcssao dc
csiar olIando do alio ara a isia cn quc csiivcra
corrcndo. Vi-nc con grandc clarcza cono un
vigarisia c un inosior, fingindo rcsiar scrvio
Fcvoluao quc ia crgucr a icrra dc scu cio c ao
ncsno icno lcvando a vida dc un carrcirisia
lurgucs, sulindo cla cscada do succsso conida
clos vcrncs, jogando oqucr c dornindo cn
canas nao rocuradas."
155
O adrao da vida dc Kocsilcr assou or una
nodificaao ioial c clc crnancccu conunisia
lcal aic scis anos nais iardc, quando
ccrincniou una rcconvcrsao igualncnic
inicnsa. En TIc Cod TIai Failcd"(96} os
fcnncnos foran visios cono scguindo una scric
dc cIoqucs cnocionais, quando foi caiurado c
cncarccrado duranic a Cucrra Civil da EsanIa.
As ccricncias rcsonsavcis or cssa
nudana foran ncdo, icdadc c una icrccira,
nais difcil dc dcscrcvcr. Mcdo, nao da noric,
nas da ioriura c IunilIaao, c das fornas nais
dcsagradavcis dc norrcr (...} c finalncnic un
csiado dc csriio gcralncnic ncncionado cn
icrnos cnrcsiados do vocalulario do
nisiicisno, quc sc arcscniava cn noncnios
incscrados c rovocava un csiado dc az
inicrior quc cu nunca conIcccra anics, ncn
conIcccria dcois. (...}"
En TIc Invisillc Wriiing"(97} Kocsilcr diz
ianlcn.
No dia cn quc Sir Pcicr (CIalncrs} c cu
fonos rcsos, Iouvc ircs ocasics cn quc
acrcdiici csiar inincnic ninIa cccuao. (...} En
iodas as ircs ocasics fui lcncficiado clo
conIccido fcnncno dc dula conscicncia, un
aiurdido alIcancnio dc si rorio, scnclIanic a
un sonIo, quc scara o cu conscicnic do cu
156
aiuanic o rinciro iornando-sc un olscrvador
dcsaaionado c o uliino un auinaio,
cnquanio o ar zunlc nos ouvidos da gcnic cono
no oco dc una concIa. (...} Muiio ior foi ouiro
cisodio no ncsno dia, ao scr foiografado ara a
galcria dos crininosos cncosiado a una arcdc
na rua, dc naos anarradas, no ncio dc una
nuliidao Iosiil."
Esic uliino incidcnic fcz rcvivcr scniincnios
dc anicos clausirofolicos ccrincniados
duranic una ocraao cirurgica cn sua infancia.
Kocsilcr rclaia.
Isso, juniancnic con ouiros aconiccincnios
do ncsno dia, c dos ircs dias scguinics con suas
cccucs cn nassa, aarcnicncnic causou un
afrouancnio c dcslocancnio da canada
squica roina do fundo rocIoso un
anolccincnio dc rcsisicncias c rcajusiancnio dc
csiruiuras quc as dciou icnorariancnic
alcrias quclc novo iio dc ccricncia a quc nc
csiou rcfcrindo."
Essas olscrvacs clnicas iornan-sc ainda
nais inicrcssanics quando clc cnrcga icrnos
nao rcligiosos ara indicar a ncsna csccic dc
ccricncia nsiica quc cncIc a liicraiura da
convcrsao rcligiosa. O faio c quc ccricncias
nsiicas, cono convcrscs rccniinas, ncn
scnrc rcsulian dc influcncias c rcsscs
157
urancnic rcligiosas; odcn s vczcs scr
rovocadas or ncios qunicos cono, or
ccnlo, ncscalina, cicr c gas Iilarianic.
Os orncnorizados rclaios dc Kocsilcr solrc
suas duas convcrscs c as ccricncias quasc
nsiicas quc aconanIaran a scgunda dclas
nosira cono sao variadas as rcsscs cnocionais
c fisiologicas quc odcn coniriluir ara a
convcrsao. As rcsscs dc Kocsilcr incluran
una scvcra rcssaca alcoolica, un auionovcl
quclrado, un grandc rcjuzo financciro, una
dcsagradavcl conlicaao scual; gucrra civil,
caiura, ancaas dc noric rccniina or
fuzilancnio c a rcnovaao dc un anico da
infancia. En cada caso, as novas conlicacs
anonioaran-sc solrc as vclIas aic scu cso
conjunio nosirar-sc ialvcz naior do quc odcria
scr iolcrado clo sisicna ncrvoso dc Kocsilcr,
ocasiao cn quc arccc icr ocorrido una nudana
nos adrcs ccrclrais.
TIc Insivillc Wriiing" dc Kocsilcr dcvc scr
lido cla dcscriao conlcia da ccricncia
nsiica nao rcligiosa ou dc iio dc sonIo quc o
auior icvc na risao. Dcois cu csiava loiando
dc cosias cn un rio dc az sol onics dc
silcncio. VinIa dc lugar ncnIun c corria ara
lugar ncnIun. Dcois nao Iavia nais rio c ncn
cu. O cu dciara dc cisiir."
158
Kocsilcr diz ianlcn.
O rciorno ordcn infcrior da rcalidadc cu
vcrifiquci scr gradual, cono acordar dc ancsicsia.
(...} Sc a ccricncia durou alguns ninuios ou
una Iora c coisa quc nunca fiquci salcndo. No
conco ocorrian duas ou ncsno ircs vczcs or
scnana, dcois os inicrvalos iornaran-sc nais
longos. Nunca odian scr roduzidas
voluniariancnic. Aos ninIa lilcriaao
rcciiran-sc a inicrvalos ainda nais longos,
ialvcz una ou duas vczcs or ano. Ncssc icno,
orcn, a lasc ara una nudana dc
crsonalidadc csiava concluda."(98}
Ecricncias dcsia csccic odcn scr
rovocadas or una anla varicdadc dc rcsscs
solrc o ccrclro. Ainda nais, scniincnios dc
osscssao divina c sulscqucnic convcrsao a una
fc rcligiosa odcn scr inccniivados clo cnrcgo
dc inuncros iios dc csinulos fisiologicos. Dcvia
scr nais difundido quc os rcgisiros clciricos do
ccrclro Iunano nosiran scr clc ariicularncnic
scnsvcl csiinulaao rinica cla crcussao c
luz lrilIanic cnirc ouiras coisas, c ccrias
caicgorias dc riino odcn causar anornalidadcs
rcgisiravcis da funao ccrclral c csiados
closivos dc icnsao suficicnics aic ncsno ara
roduzir aiaqucs convulsivos cn acicnics
rcdisosios. Algunas cssoas odcn scr
crsuadidas a danar dc acordo con csscs riinos
159
aic sofrcrcn colaso or causiao. Alcn disso, c
nais facil dcsorganizar a funao nornal do
ccrclro aiacando-o sinuliancancnic con varios
riinos forics iocados cn icnos difcrcnics. Isso
lcva a una iniliao roiciora, raidancnic no
icncrancnio inilido ou dcois dc rolongado
crodo dc cciiaao no icncrancnio cciiado.
O ioquc rinico dc ianlor c cnconirado nas
ccrinnias dc nuiias rcligics riniiivas cn iodo
o nundo. A cciiaao c a dana quc o
aconanIan sao ianlcn naniidas aic scr
aiingido o ncsno onio dc colaso fsico c
cnocional.(99} lcool c ouiras drogas sao usados
con frcqucncia ara arcssar o colaso, aos o
qual odcn ocorrcr scniincnios dc csiar livrc do
ccado c das nas disosics, c dc concar vida
nova. A crcna cn osscssao divina c nuiio
conun ncssas ocasics, da ncsna forna quc o
iransc nsiico csscncialncnic scnclIanic
quclc ccrincniado or ianios crisiaos c ouiros
sanios conrinidos cn cclas ou sol naririo c
conrovado or Kocsilcr quando ancaado dc
fuzilancnio clas foras dc Franco.
O culio vodu cn Haiii nosira con quc
facilidadc a sugcsiionalilidadc odc scr
auncniada sulncicndo-sc o ccrclro a forics
rcsscs fisiologicas. O vodu icn inuncras
divindadcs, ou loa, algunas dclas dcuscs irilais
africanos, irazidos ara as ndias Ocidcniais or
160
cscravos, ouiros sanios quc os adrcs caiolicos
osicriorncnic cnsinaran os cscravos a invocar.
Acrcdiia-sc quc os loa laian c ionan ossc dc
una cssoa, gcralncnic cnquanio csia danando
ao son dos ianlorcs. A cssoa osscssa
conoria-sc cniao cono sc conoriaria a
divindadc cn arco, scndo os difcrcnics Ialiios
do loa qucsiao dc iradiao. Cono aconiccc con
soldados quc coniinuan a conlaicr dcois dc
ficarcn icnorariancnic aiordoados or una
closao ou con jogadorcs dc fuiclol quc lcvan
un oniac na calca no conco dc una ariida
cciianic, os osscssos nao icn lcnlrana,
quando volian a si novancnic nais ou ncnos
una Iora dcois, do quc arcccu aos ouiros una
aiuaao inicligcnic c cficicnic.
O caso dc Ioncns c nulIcrcs quc foran
lcvados a un csiado dc sugcsiionalilidadc clo
ioquc dc ianlor vodu nosira o odcr dc iais
nciodos. Enlora aarcnicncnic inconscicnics,
clcs arcscnian iodo o orncnorizado
conoriancnio quc sc cscra da divindadc cla
qual sc acrcdiian ossudos. O saccrdoic vodu
auncnia a cciiaao c a sugcsiionalilidadc
alicrando a aliura c o riino do son dos ianlorcs,
assin cono cn un culio dc nanuscio rcligioso
dc scrcnics, quc olscrvci cssoalncnic nos
Esiados Unidos, o rcgador usava a cadcncia c o
volunc do canio c das alnas ara inicnsificar o
cniusiasno rcligioso, cnquanio o csfacclancnio
161
cnocional cra finalncnic rovocado jogando-sc
scrcnics vcncnosas vivas nas naos dos crcnics.
Dcois dc un colaso final quc icrninava cn
csiuor, os ariicianics dc anlos os gruos
odian acordar con una scnsaao dc
rcnascincnio csiriiual.
En 1949, Maya Dcrcn foi ao Haiii con una
lolsa da Fundaao CuggcnIcin ara csiudar c
filnar as danas Iaiiianas. En Divinc
Horscncn"(100} cla ullicou orncnorizado rclaio
dos cfciios sicologicos c fisiologicos do ioquc dc
ianlor solrc scu rorio ccrclro, icrninando
con sua aarcnic osscssao or Erszulic, Dcusa
do Anor. Ela conia cono os ianlorcs
gradualncnic rovocaran dcsconirolado
novincnio cororal, aic un clna cn quc
scniiu cIcgar-lIc a osscssao.
Mcu cranio c un ianlor; cada grandc laiida
cnicrra aqucla crna; cono a onia dc una
csiaca, no cIao. O canio csia cn ncu ouvido,
dcniro dc ninIa calca. Esic son vai afogar-nc!
Por quc clcs nao aran? Por quc clcs nao aran?
Eu nao consigo soliar a crna. Esiou rcsa ncsic
cilindro, ncsic oo dc son. Nada cisic cn aric
alguna a nao scr isio. Nao Ia sada. A lranca
cscuridao clcva-sc clas vcias dc ninIa crna
cono una raida narc sulindo, sulindo; c una
grandc fora quc cu nao osso cnfrcniar ou
conicr, quc ccriancnic csiourara ninIa clc. E
162
dcnais, lrilIanic dcnais, lranca dcnais ara
nin; csia c sua cscuridao. Picdadc! griio dcniro
dc nin. Ouo isso rcciido clas vozcs, agudas c
solrcnaiurais. Erszulic. A lrilIanic cscuridao
inunda ncu coro, aiingc ninIa calca, cngolfa-
nc. Sou sugada ara laio c clodida ara cina
ao ncsno icno. Isso c iudo."
Maya Dcrcn icnia ianlcn iransniiir alguns
dos csiranIos scniincnios c inrcsscs quc lIc
ocorrcran cnquanio danava cn volia do crisiilo
da casa dc rcunics vodu, conoriando-sc cono
sc suunIa quc a Dcusa Erszulic sc conoriaria
cn iais ocasics.
Sc a icrra c una csfcra, cniao o alisno
cnlaio da icrra c ianlcn scu ccu; c a difcrcna
cnirc clcs nao c nais do quc icno, o icno do
giro da icrra. Sc a icrra c una vasia sucrfcic
Iorizonial (...}"
Esscs scniincnios crcssados cn linguagcn
conun sao inconrccnsvcis c ncsno alsurdos
ara lciiorcs quc nunca ccrincniaran as fascs
aradoais c uliraaradoais dc aiividadc
ccrclral rovocadas or rcssao iniolcravcl;
lranca cscuridao, or ccnlo, nao icn ara
clcs nais scniido do quc icria a inicnsa alcgria
nsiica rovocada cla flagclaao.
163
Maya Dcrcn icvc scniincnios dc
rcnascincnio csiriiual quando sc rccolrou dc
scu iransc.
Cono o nundo arccc claro ncsia rincira
luz ioial. Cono clc c urancnic forna, scn icr,
no noncnio, a sonlra dc significaao. (...} Cono
as alnas dos norios fizcran, assin cu ianlcn
volici. Fcgrcssci."
Essas ccricncias, quc alicraran scus
lanos ara o fuiuro, assin cono sua nancira dc
cncarar o vodu, nosiran ianlcn o quc odc
aconicccr quclcs quc icnian cnfrcniar ao invcs
dc cviiar csscs roccssos nccansiicos or un
ccrccio nuiio violcnio da fora dc voniadc. A
cnoao gasia no csforo s vczcs acnas arcssa
o colaso dc iais cssoas. Maya Dcrcn dcscrcvc
cono cla foi aanIada dcssa nancira. Pouco
anics dc sua osscssao, scniiu quc sc csiava
iornando vulncravcl" ao ioquc dc ianlor c virou
as cosias ara os danarinos, nas dcois sc
rcuniu dc novo a clcs or una orgulIosa noao
dc dcvcr rofissional.
Sci agora quc Iojc os ianlorcs, o canio, os
novincnios cssas coisas odcn rcndcr-nc
ianlcn. (...} Fugir scria covardia. Eu odia
rcsisiir; nas nao dcvo cscaar. E sou caaz dc
rcsisiir nclIor, cnso conigo ncsna, sc uscr dc
lado os icnorcs c o ncrvosisno; Sc, ao invcs dc
164
susciiar dc ninIa vulncralilidadc, colocar-nc
cn aircvida conciiao con iudo isio quc qucr
sulncicr-nc sua auioridadc. (...}"
Coniudo, or fin cla sc viu olrigada a
sulncicr-sc.
Con un grandc golc o ianlor unc-nos
nais una vcz solrc a onia da crna csqucrda. A
lranca cscuridao conca a crgucr-sc; cu solio o
c, nas o cfciio arrcncssa-nc airavcs do quc
arccc scr una vasia disiancia c vou cair solrc
una firncza dc lraos c coros quc nc lcvanian.
(...} Con iodo nusculo cu nc solio c ncrgulIo
novancnic airavcs do vasio csao c nais una
vcz, assin quc nc cquililro, ninIa crna sc
cnicrra. Assin coniinua. a crna fiada, dcois
solia, una longa qucda airavcs do csao,
novancnic o cnraizancnio da crna or
quanio icno, duranic quanias vczcs nao sci
dizcr."
O nclIor ncio dc cviiar osscssao, convcrsao
c iodas as condics scnclIanics consisic cn
cviiar cnvolvcr-sc cnocionalncnic no roccsso.
Faiva ou dcsrczo violcnio dcnais cn rclaao ao
saccrdoic do vodu ou ao rcgador do culio dc
nanuscio dc scrcnic odc scr iao crigoso
quanio ircncr dc ncdo quando un ou ouiro
inicia una rcuniao. A aiiiudc cnocionalncnic
dcsrcndida dc Horacc Walolc cn rclaao
165
rcgaao dc JoIn Wcslcy, ncncionada or Kno,
foi rovavclncnic o quc o rcscrvou da
saniificaao.
(Wcslcy cra} iao cvidcnicncnic aior quanio
Carricl. Profcria scu scrnao, nas iao dcrcssa c
con iao ouca cnioaao, quc nc dava a ccricza
dc ja ic-lo rofcrido nuiias vczcs, ois cra cono
una liao. Havia nclc ialcnio c cloqucncia; nas
ao aroinar-sc do final clc crguia a voz c
rcrcscniava un cniusiasno nuiio fcio"(101}
Mas icria sido Walolc caaz dc nanicr cssa
aiiiudc sc Wcslcy visiiassc Sirawlcrry Hill con
una fora dc ianlorciros do Ecrciio alguns
dos quais ialvcz fosscn scus saniificados
roscliios ara donina-lo con ruflos c florcios?
Pavlov nosirou quc, quando novos adrcs
dc conoriancnio cran inlaniados cn scus
cacs, csics odian ficar scnsililizados a
dcicrninados csinulos associados a cssa
nudana. O ncsno odc aconicccr con scrcs
Iunanos. Maya Dcrcn ccrincniou scic ou oiio
aiaqucs dc osscssao, nos quais s vczcs lcvava
aic quairo Ioras ara rccucrar a conscicncia.
AcIava cada vcz nais facil rcagir aos ianlorcs c
dana, c accniua cn scu rclaio a scnsaao dc
csiar scndo doninada or una fora
iransccndcnic".
166
Qucn iivcr sucunlido dianic dos ianlorcs c
danas vodu ou do nanuscio dc scrcnic, nas
for ignoranic das roccssos fisiologicos
cnvolvidos, odc acrcdiiar quc os scniincnios dc
saniificaao ou osscssao sao dcvidos
cclusivancnic ao dcus ou aos dcuscs invocados.
Isso c o quc lIcs foi diio quc cscrasscn, c o
roccsso dc anaciancnio odc ic-los iornado
sugcsiionavcis aos nais variados iios dc dogna.
Na frica Ocidcnial, lcro original do vodu,
M. Jcan FoucI, aniroologisia social franccs quc
c ianlcn csccialisia na culiura da irilo
SongIay, fcz rcccnicncnic noiavcl filnc
docuncniario nosirando nigranics SongIay quc
voliavan ara a Cosia do Marfin aos una visiia
Cosia do Ouro. Eccuiavan clcs una dana
arcndida con un gruo rcligioso da Cosia do
Ouro quc acrcdiia na osscssao dc csriio c quc
ajuda a dcscriar o ncccssario cniusiasno c
sugcsiionalilidadc con ioquc dc ianlor. Un
asccio inicrcssanic do filnc c quc os dcvoios
cIcgan a acrcdiiar quc sao ossudos, nao clos
loa da iradiao aniiga, nas clas crsonalidadcs
dc scrcs vivos inorianics. CIcgan ncsno a
acrcdiiar quc o govcrnador-gcral da Cosia do
Ouro c oficiais sucriorcs do Coro dc Fuzilciros
da frica Ocidcnial cnciran csiriiualncnic
nclcs c iniian rcalisiicancnic os gcsios dcssas
cssoas; or csiranIo quc arca, as influcncias
csiriiuais inclucn ianlcn una loconoiiva,
167
concclida cono un dcnnio, ois nuiios dos
SongIays iralalIan dc vcz cn quando na
csirada dc fcrro da Cosia do Ouro. No filnc, os
danarinos sao visios rosscguindo a vigcn, no
dia scguinic, solrios c cvidcnicncnic
lcncficiados or sua ccricncia alrcaiiva.(102}
Todos csscs nciodos dc inlaniar ou rcforar
crcnas odcn icr rcsuliados un ianio
scnclIanics. Quando Maya Dcrcn csia falando
solrc os valorcs csiriiuais do Vodu, odc scr
conarada a un acicnic icniando discuiir, dc
nancira razoavcl c concdida, una sicanalisc
concluda con succsso.
Eu diria quc (...} incorora valorcs con os
quais csiou cssoalncnic dc acordo, dcnonsira
aiidao nao organizacional, squica c raiica
quc cu adniro c olicn rcsuliados quc cu arovo.
Diria nais quc os rincios quc CIcdc c ouiros
loa rcrcscnian sao rcais c vcrdadciros. (...} Essa
csccic dc acordo c adniraao cn rclaao aos
rincios c raiicas do vodu foi c c ninIa
aiiiudc conscicnic cn rclaao a clc"(103}
Una conaraao cnirc os nciodos ja
dcscriios c aquclcs usados or algunas irilos
riniiivas cn iodo o nundo ara iniciar c
condicionar adolcsccnics do sco nasculino cn
socicdadcs rcligiosas dcvc scr ianlcn
ncncionada, orquc os rincios fisiologicos
168
lasicos arcccn icr ccrias scnclIanas. Ncsscs
casos, orcn, as novas aiiiudcs a scrcn
inlaniadas sao nais cocrcnics con a
ccricncia anicrior dos acicnics c sua iradiao
gcral dc culiura do quc cn alguns ouiros
ccnlos ncncionados ncsic caiulo. Cusiaf
Dolindcr, cn Dcvilnan's Junglc"(104} dcscrcvc
cono ncninos da frica Ocidcnial sao iirados dc
scus ais c lcvados a un acanancnio na naia,
ondc dcscn iodas as rouas c sao sulnciidos a
condics dc scvcra rovaao fsica. O roccsso c
aroriado ara rovocar ncdo. En rinciro
lugar, dao aos ncninos un rcncdio quc, scgundo
lIcs dizcn, os naiara con ccricza nais ccdo ou
nais iardc sc un dia rcvclarcn os scgrcdos da
Socicdadc ou os orncnorcs das ccrinnias a
quc vao scr sulnciidos. Scguc-sc o lanIo riiual.
Ao cscurcccr cnfilciran os ncninos c dizcn-lIcs.
A vida fora dc Poro nal ncrccc vivida.
Aquclc quc nao c ncnlro vagucia nas ircvas.
soncnic airavcs dc Poro quc voccs crcclcn ara
o quc rccisan vivcr. Aquclc quc dcscja iornar-sc
ncnlro dc Poro rccisa dizcr adcus vida cono
a vivcu aic agora c nasccr dc novo."
En csiado dc crcsccnic icrror, os ncninos
vccn cniao a nais assusiadora nascara da
socicdadc sccrcia aroinando-sc dclcs, con
olIos arrcgalados c solrancclIas cscssas,
cnorncs nailarcs cono os dc un crocodilo nos
169
quais os dcnics lrilIan vcrnclIos dc sanguc. Elc
c larludo cono un vclIo, icn cIifrcs c lunas
na calca c una figura infornc un nanio dc
filras quc nao icn scnclIana con coisa alguna
Iunana".
Para os ncninos c un vcrdadciro dcnnio,
nas clcs nao icn crnissao dc cniiir un son.
Fican dciiados lado a lado no cIao; cn scguida
cada un or sua vcz c agarrado clos assisicnics
do dcnnio c, quasc inconscicnics dc ncdo,
crguidos c colocados cnirc suas nandlulas. Sao
dcois socorridos c incdiaiancnic sulnciidos
iaiuagcn riiual circnancnic dolorosa. A
ccrinnia c aconanIada or alios sons dc
insiruncnios dc nadcira.
Cradualncnic os novios scniconscicnics
rccucran os scniidos. Scnicn-sc convcncidos
dc quc o dcnnio acalou con clcs, nas Poro
dcu-lIcs nova vida."
Alguns dias dcois dc icrcn sccado as
cscaras da iaiuagcn, os ncninos inician
rolongado ircinancnio no acanancnio
dcsiinado a fazcr dclcs uicis ncnlros da irilo c
da socicdadc dc quc sc iornaran ncofiios.
Haliios da infancia sao dissiados. Os ncninos
arcndcn, cnirc ouiras coisas, a aiiiudc corrcia
quc dcvcn adoiar no fuiuro cn rclaao a scus
sucriorcs c auncnian sua rolusicz c coragcn
170
ariiciando dc vigorosas rovas dc rcsisicncia.
ninisirado aos ncninos cnsino scual,
juniancnic con insiruao cn aricsanaios
riniiivos, cariniaria, csca c coisas
scnclIanics. cquivalcndo iudo isso a un novo
roccsso dc condicionancnio cono ncnlros dc
sua irilo c socicdadc sccrcia. Aqui ianlcn un
irrcsisivcl csinulo cnocional lcva o acicnic ao
onio dc colaso cnocional c sugcsiionalilidadc
inicnsificada. E aqui ianlcn o csinulo
rovocador dc ncdo c concnsado or un ncio
dc salvaao o londoso Poro a quc o ncnino
sc afcrra cn scu roccsso dc rccondicionancnio.
Cusiaf Dolindcr rclaia ainda.
Ccrios ccrccios sao usados ara icniar
aagar os rcnancsccnics dc individualidadc
cssoal c idcias nao oriodoas; concan con
novincnios nonoionos do coro c icrninan con
riios nsiicos. O faior rinordial aqui c a dana,
una dana quc nada icn dc csiaiica; lasianic
sugcsiiva cn sua unifornidadc. (...} Ao rcdor da
arvorc os novios danan vagarosancnic con as
calcas curvadas. Agora os rciunlanics
ianlorcs dc nadcira incunlcn-sc do
aconanIancnio. Scn una ausa, lcnia c
unifornc, a dana coniinua Iora aos Iora. No
fin os novios csiao acnas scni-inconscicnics
dando assos nccanicancnic con o ncsno
riino inccssanic. Nao csiao nais na icrra
171
fundiran-sc na unidadc do odcroso dcnnio da
florcsia c scnicn-sc csiriiualncnic clcvados."
Cil Jancs Frazcr cn TIc Coldcn DougI"(105}
da ouiros ccnlos dcsscs riios dc iniciaao.
Mosira quc algunas irilos no noric da Nova
Cuinc c ianlcn nuiias ouiras irilos
ausiralianas fazcn da circuncisao un asccio
csscncial da iniciaao irilal c quc a iniciaao c
concclida or clas cono un roccsso dc scr
cngolido c voniiado or un nonsiro niico, cuja
voz c ouvida no son zunlidor do rugido dc
iouro". (O rugido dc iouro, ianlcn usado clos
grcgos aniigos c or clcs cIanado dc rIonlos, c
un insiruncnio dc nadcira quc, quando girado
acina da calca na onia dc una corda, faz un
son scnclIanic ao do rugir do iouro ou dc foric
vcndaval}.
Varios ncios aicrrorizadorcs dc scr cngolido
sao cniao dcscriios, nas o iniciado c
incviiavclncnic salvo. En una irilo.
(...} clc rccisa cniao sulncicr-sc dolorosa
c crigosa ocraao dc circuncisao. Ela sc scguc
incdiaiancnic c o coric fciio cla faca do
ocrador c clicado cono una nordida ou
unIada quc o nonsiro dcu no novio ao voniia-
lo dc sua cnornc loca. Enquanio rosscguc a
ocraao, un son rodigioso c fciio clo giro dos
rugidos dc iouro a fin dc rcrcscniar o rugido do
172
scr avoroso quc csia no aio dc cngolir os
noos."
O ncsno roccsso dc rccondicionancnio
ocorrc cniao.
Dcois dc icrcn sido circuncidados, os
raazcs rccisan crnancccr alguns ncscs cn
rciiro, fugindo a iodo coniaio con nulIcrcs c
ncsno visia dclas. Vivcn cn una conrida
larraca quc rcrcscnia a larriga do nonsiro.
Quando finalncnic os raazcs, agora
classificados cono Ioncns iniciados, sao lcvados
dc volia aldcia con grandc ona c ccrinnia,
sao rccclidos con soluos dc alcgria clas
nulIcrcs, cono sc o iunulo iivcssc dcvolvido scu
norio."
Un orncnor inicrcssanic solrc o cnrcgo
dc iais nciodos c a dcclaraao dc Frazcr dc quc
varias irilos da Nova Cuinc usan a ncsna
alavra ara dcsignar o rIonlos ou rugido dc
iouro c o nonsiro quc sc suc cngolir os novios
c cujo rugido aicrrorizador c rcrcscniado clo
son do rinciro. Una csirciia associaao dc
idcias csialclccc-sc cnirc o son do rIonlos c o
odcroso faniasna ou csriio anccsiral quc
cngolc c voniia o novio cn sua iniciaao. O
rIonlos ou rugido dc iouro iorna-sc, dc faio,
scu naicrial rcrcscniaiivo na icrra".
173
Essc cnrcgo do rIonlos cono lcnlrana
consianic do odcr c da rcscna do dcus ou
csriio anccsiral faz lcnlrar a dcscolcria dc
Pavlov dc quc a naioria dos cacs quc quasc
norrcran afogados cn suas jaulas duranic a
inundaao dc Lcningrado(106} c iivcran or isso
scu adrcs dc conoriancnio dcsirudos, ficou
aliancnic scnsililizada visia daquclc fio dc
agua cnlaio da oria do laloraiorio. Pavlov a
ariir dc cniao influcnciava-os sinlcsncnic
jogando un laldc dc agua do lado dc fora da
oria.
Aiualncnic nos ascs crisiaos aliancnic
civilizados faz-sc s vczcs icniaiiva scnclIanic dc
invcsiir no rcrcscnianic dc Dcus na icrra o
naino ossvcl dc cnoao dc ion rcligioso.
Coniudo, a fin dc roicgcr as crianas cqucnas
conira a condcnaao cicrna, o riio do laiisno,
originariancnic una ccrinnia dc faio odcrosa
c rcscrvada aos adulios, c agora cccuiado
algunas scnanas ou ncscs aos o nascincnio. A
confirnaao cn gcral iona o lugar do laiisno
cono riio dc iniciaao c, cnirc os roicsianics,
ainda roorciona foric csinulo cnocional ara
os ncninos c ncninas na idadc da ulcrdadc;
nos ascs laiinos, orcn, a Princira
ConunIao" ianlcn icndc a scr fciia ccdo
dcnais dc nodo quc nao icn lcno cfciio
cnocional. Parccc ccrio quc iais csinulos
rccisan scr iornados cnocionalncnic
174
criurladorcs ara roduzir scu cfciio dcscjado
s vczcs suficicnicncnic scvcro ara rovocar
ccricncia nsiica. Una vcz associada Cruz ou
a algun ouiro cnllcna rcligioso, a ccricncia
nsiica odc scr rcvivida c confirnada clo
aarccincnio sulscqucnic do cnllcna.
A douirinaao iniclcciual scn cciiaao
cnocional c noiavclncnic incficaz, cono rovan
os lancos vazios da naioria das igrcjas inglcsas,
rclaada quc foi Ia nuiio icno a rcssao social
quc ouirora fazia aic ncsno os agnosiicos c os
ilios ircn aos ofcios naiinais dc doningo.
Fcccnicncnic rccclcnos un vigoroso
fundancnialisia ancricano quc vcio rcconquisiar
ara as Igrcjas as congrcgacs or clas crdidas.
O quc odc scr a fora da rcligiao, ncsno nos
aganisnos civilizados, cono o cnrcgo dc
nciodos cficazcs, c nosirado clo rclaio quc
Frazcr faz cn TIc Coldcn DougI" do culio da
Asiaric sria. O grandc fcsiival dcssa dcusa
rcalizava-sc no conco da rinavcra.
Enquanio as flauias iocavan, os ianlorcs
laiian c os adrcs cunucos rcialIavan-sc con
facas; a cciiaao rcligiosa roagava-sc
gradualncnic cono una onda cnirc a nuliidao
dc cscciadorcs c nuiios fazian o quc nunca
Iavian cnsado cn fazcr quando conarcccran
ao fcsiival cono cscciadorcs cn fcrias. Honcn
aos Ioncn, con as vcias laicjando sol a aao
175
da nusica, os olIos fascinados cla visia do
sanguc quc corria, arrancavan suas rouas,
saliavan ara a frcnic con un griio c, agarrando
una das csadas quc sc cnconiravan ronias
ara cssa finalidadc, casiravan-sc no local. (...}
Quando ccssava o iunulio da cnoao c o Ioncn
voliava novancnic a si, o sacrifcio irrcvogavcl
dcvia scr nuiias vczcs scguido dc aaionada
irisicza c cicrno rcnorso. Essa alicraao do
scniincnio naiural aos os frcncsis dc una
rcligiao fanaiica c vigorosancnic rciraiada or
Caiulo cn un cclclrc ocna."
Parccc quc os novincnios rcligiosos nais
odcrosos sao aconanIados or fcnncnos
fisiologicos quc causan avcrsao iniclcciual c
consicrnaao nos nao ariicianics. Assin os
inaiacavcis Anigos" dc Fo, cuja fc sc lascava
na nao violcncia, rccclcran o cscarncccdor
aclido dc Qualcrs" orquc sc sacudian c
ircnian dianic do ScnIor"(107}
En suas rcunics, Ioncns, nulIcrcs c
criancinIas sao csiranIancnic afciados cn scus
coros c lcvados a cair, csunar na loca, rugir c
incIar na larriga"(108}
O rorio Fo rclaia cn scu diario.
Esic caiiao Drury, cnlora s vczcs
roccdcssc Ioncsiancnic, cra ininigo ncu c da
Vcrdadc c sc ounIa a cla; c quando rofcssorcs
176
vinIan rocurar-nc (cnquanio csiivc sol sua
cusiodia} c clc csiava crio, zonlava dos
ircnorcs c nos cIanava dc Qualcrs, cono nos
Iavian aclidado anics os indccndcnics c
rcsliicrianos. Mas dcois vcio una vcz
rocurar-nc c coniou-nc quc, quando csiava
dciiado cn sua cana ara dcscansar, duranic o
dia, scniiu-sc ircncndo, a onio dc suas junias
laicrcn una na ouira, c scu coro sacudia-sc
ianio quc clc nao conscguiu sair da cana; ficou
iao alalado quc nao lIc rcsiaran foras c
cIanou clo ScnIor. E scniiu quc Scu odcr
csiava solrc clc, caiu da cana, cIanou clo
ScnIor c dissc quc nunca nais falaria conira os
quacrcs c ouiros quc ircncsscn dianic da
alavra dc Dcus."(109}
Posicriorncnic, os quacrcs asscniaran-sc,
iornaran-sc ricos c rcsciiavcis alandonando os
ncios clos quais Iavian criado sua fora
csiriiual inicial. dcsiino das novas sciias
rcligiosas crdcrcn o dinanisno dc scus
cniusiasiicos" fundadorcs; os ldcrcs osicriorcs
odcn acrfcioar a organizaao, nas as iccnicas
originais dc convcrsao sao nuiias vczcs
iaciiancnic rcudiadas. A fcroz niliiancia dos
rinciros icnos do Ecrciio dc Salvaao do
gcncral DooiI dcsaarcccu. As frcnciicas ccnas
do rcvival" galcnsc sao csquccidas nas novas c
rcsciiavcis caclas, ondc o Iwyl (un rccurso dc
rcgaao galcnsc ara cciiar a congrcgaao aic
177
un frcncsi rcligioso or ncio dc un canio
sclvagcn} c Iojc rarancnic ouvido. A surrcsa
quc o succsso do dr. Dilly CraIan causou na
Cra-DrcianIa, ondc nao rccisou conciir scnao
con ncnsagcns rcligiosas dirigidas inicligcncia
da congrcgaao c nao a suas cnocs, nosira
cono c gcral a ignorancia solrc as qucsics
discuiidas ncsic livro.
Mcsno no Crisiianisno o don das lnguas",
s vczcs acnas una lalcl incocrcnic, c ainda
alaudido or ccrias sciias riniiivas cono
rcroduzindo suosiancnic a ccricncia dos
Aosiolos no Pcniccosic, c ianlcn cn ouiras
rcligics grandc inoriancia c airiluda ao
aarccincnio dc fcnncnos dc iransc.
Dcnonsira isso a airiluiao dc salcdoria divina
ao Oraculo dc Dclfos na Crccia Aniiga. E
dcnonsirado ianlcn no Tilcic, ondc a oliica
nacional odc ainda scr dccidida or un oraculo
da ncsna csccic. Harrcr, cn Scvcn Ycars in
Tilci"(110} dcscrcvc cono scu anigo iilciano
Wandula lcvou-o ara fazcr una consulia oficial
dc Oraculo no Mosiciro dc NccIun cn LIasa. Un
nongc dc dczcnovc anos foi o oria-voz do
Oraculo ncssa ocasiao c Harrcr olscrva.
Era scnrc una ccricncia curiosa
cnconirar o Oraculo do Esiado na vida conun.
Eu nunca conscgui acosiunar-nc a scniar
ncsna ncsa con clc c ouvi-lo ionar
178
larulIcniancnic sua soa dc ialIarin. Quando
nos cnconiravanos na rua, cu cosiunava iirar o
cIacu c clc corrcsondia curvando-sc c
sorrindo. Scu rosio cra o dc un noo dc
aarcncia agradavcl c nao iinIa scnclIana con
o scnllanic lalofo, avcrnclIado c afciado do
ncdiun ciaiico."
Harrcr ciia orncnorcs do quc aconicccu
quando o Oraculo cnirou cn iransc; c indaga sc
nao icrian sido usadas drogas ou ouiros ncios
ara roduzir o iransc.
O nongc rccisa scr caaz dc dcslocar scu
csriio dc scu coro, ara crniiir quc o dcus do
icno ionc ossc dclc c falc airavcs dc sua loca.
(...} Una nusica soiurna c cavcrnosa rccclcu-nos
no oriao do icnlo. Dcniro o csciaculo cra
ncdonIo. Dc ioda arcdc olIavan ara laio
rosios avorosos, dcfornados or csgarcs, c o ar
csiava cIcio dc sufocanic funaa dc inccnso. O
jovcn nongc acalara dc scr lcvado dc scus
aoscnios ariicularcs ara o sonlrio icnlo."
Eis a dcscriao quc Harrcr faz da osscssao
roriancnic diia.
O ircnor iornou-sc nais violcnio. A calca
csadancnic carrcgada do ncdiun oscilava dc
un lado ara ouiro c scus olIos saliavan das
orliias. Scu rosio csiava incIado c colcrio dc
nancIas dc vcrnclIo vivo. (...} Elc concou
179
cniao a laicr solrc sua arnadura ciioral con
un grandc ancl olcgar, fazcndo un larulIo quc
alafava, o nonoiono rciunlar dos ianlorcs.
Dcois girou solrc un so c, crcio sol o cso do
giganicsco ioucado, quc dois Ioncns nal
odcrian carrcgar. (...} O ncdiun iornou-sc nais
calno. Scrvos scguraran-no inovcl c un
ninisiro do Calincic avanou aic a sua frcnic c
jogou una csiola solrc sua calca. En scguida,
concou a fazcr crgunias cuidadosancnic
rcaradas clo Calincic, a rcsciio da
noncaao dc un govcrnador, da dcscolcria dc
una nova cncarnaao, dc qucsics cnvolvcndo a
gucrra c a az. Pcdia-sc ao Oraculo quc dccidissc
solrc iodas cssas coisas."
Harrcr coniinua dizcndo quc assisiiu a
nuiias consulias con o Oraculo, nas nunca foi
caaz dc cIcgar scqucr a una clicaao
aroinada do cnigna".
Algunas cssoas sao caazcs dc roduzir
csiado dc iransc c dissociaao cn si rorias ou
cn ouiros, con ncccssidadc dccrcsccnic dc
rcsscs cnocionais forics c rcciidas, aic isso
iornar-sc un adrao iao condicionado dc
aiividadc ccrclral quc assa a ocorrcr ncsno
acnas con cqucnas rcsscs c dificuldadcs;
or ccnlo, no conicio rcligioso riniiivo,
dianic do rcnovado laicr dc un ianlor ou do
lcrranic rugir dos rIonlos.
180
Esiados dc osscssao ou iransc foran
ianlcn usados or inuncras rcligics na
icniaiiva dc ajudar o cscciador, assin cono a
cssoa osscssa, a acciiar cono vcrdadcira a
douirina rclcvanic. Sc o iransc c aconanIado
dc un csiado dc dissociaao ncnial, a cssoa
quc o ccrincnia odc scr rofundancnic
influcnciada cn scu cnsancnio c
conoriancnio sulscqucnics. Mcsno quc os
cscciadorcs crnancan indifcrcnics c
dcsrovidos dc qualqucr cciiaao cnocional,
ainda odc ajudar a convcnccr alguns dclcs da
vcrdadc da crcna rofcssada, csccialncnic sc
iivcrcn sido lcvados a cnsar quc un iransc
significa quc a cssoa inicrcssada csia cniao
ossuda or ccrio dcus ou cn conunicaao con
clc. Quando o nodcrno ncdiun csiriiualisia cn
sua rcsidcncia sulurlana usa ncnsagcns dc
arcnics norios, do faniasna dc un faquir
indiano ou dc un csriio infaniil cIanado
Miosoiis, odcn scr visios cn aao os ncsnos
nccanisnos quc aiuan quando o Oraculo Oficial
do Tilcic gira c faz larulIo no Mosiciro dc
NccIung ou quando a narcoiizada Piionisa dc
Dclfos, con o rosio coniorcido cla divina
osscssao dc Aolo, cslravcja solrc scu iric,
lanando una iorrcnic dc confusa rofccia quc o
saccrdoic rcsonsavcl, quando convcnicnicncnic
ago, iransforna cn Icanciros ara o visiianic.
181
A rova do udin csia no concr. Wcslcy
nudou ara nclIor a vida rcligiosa c social da
Inglaicrra con o aulio dc iais nciodos sol una
forna nodificada c socialncnic acciia. En ouiras
naos c cn ouiros ascs, csscs nciodos foran
usados ara finalidadcs sinisiras. Coniudo,
dcvcnos scr graios or icr Iavido scnrc, cn
iodas as idadcs, cssoas cicniificancnic curiosas,
disosias a caninar c rclaiar os rcsuliados
cfciivos oliidos anics dc condcnar
rcciiiadancnic iais nciodos. TIonas Duiis
rclaiou o scguinic solrc a rcgaao dc Wcslcy ja
cn 1743.
Quanio ao faio dc cssoas griiarcn ou icrcn
aiaqucs, nao rcicndcrci clicar isso con
caiidao, nas acnas fazcr csia olscrvaao. c
lcn salido quc, cn sua naioria, aquclas quc
assin foran ccrciiadas alsoluiancnic nao
iinIan rcligiao anics, nas a ariir dc cniao
rccclcran una scnsaao dc crdao, scniiran az
c alcgria cn acrcdiiar c csiao agora nais
viriuosas c fclizcs do quc nunca anics. E scndo
isso assin, nao inoria quc olscrvacs sc
faan a rcsciio dc scus aiaqucs"(111}
O rclaio do scrnao dc Pcdro no Pcniccosic
fciio cn Aios dos Aosiolos (Caiulo 2} ianlcn
accniua a cficacia dos nciodos rcligiosos
discuiidos ncsic caiulo. Conia-sc quc nada
ncnos dc ircs nil roscliios sc juniaran naquclc
182
dia ao gruo cqucno dc aosiolos c ouiros
crcnics quc crnanccian ficis aos a dcscdida
dc Jcsus no Monic das 0livciras. O caiulo
conca assin.
Ao cunrir-sc o dia dc Pcniccosic, csiavan
iodos rcunidos no ncsno lugar; dc rccnic vcio
do ccu un son, cono dc un vcnio inciuoso c
cncIcu ioda a casa ondc csiavan asscniados. E
aarcccran, disiriludas cnirc clcs, lnguas cono
dc fogo, c ousou una solrc cada un dclcs.
Todos ficaran cIcios do Esriio Sanio, c
assaran a falar cn ouiras lnguas, scgundo o
Esriio lIcs conccdia quc falasscn (...} (c} (...}
cada un os ouvia falar na sua roria lngua."
Pcdro cniao sc lcvania c conca a rcgar.
Acrcsccnia nova icnsao a un audiiorio ja ncio
csiucfaio dianic da noicia daquclc csiranIo
Don das Lnguas." En discurso nuiio cncrgico
Pcdro anuncia quc csiao assisiindo ao quc foi
rcvisio nuiio icno anics clos rofcias. Ciia o
rofcia Jocl.
E aconicccra nos uliinos dias, diz o ScnIor.
(...} Mosirarci rodgios cn cina no ccu c sinais
cnlaio na icrra; sanguc, fogo c vaor dc funo.
O sol sc convcricra cn ircvas, c a lua cn sanguc,
anics quc vcnIa o grandc c glorioso dia do
ScnIor. E aconicccra quc iodo aquclc quc invocar
o nonc do ScnIor scra salvo."
183
Dcois disara un raio cnocional solrc scus
assusiados c cciiados ouvinics. Diz a clcs quc
Jcsus dc Nazarc foi un varao arovado or Dcus
dianic dc vos, con nilagrcs, rodgios c sinais.
(...}" quc os sunos saccrdoics cnircgaran-no aos
ronanos ara scr crucificado c norio or naos
dc inquos." Faz con quc conrccndan
caiancnic qucn cra o Ioncn quc Iavian
dciado os sunos saccrdoics cnircgarcn ara
crucificaao a scus aircs ronanos, nas a qucn
Dcus cniao rcssusciiava dos norios. Tcndo
dciado dc fazcr un roicsio cn nassa, or nais
aiarcfados quc udcsscn csiar na rcaraao da
Pascoa, Iavian-sc iornado, insisiiu clc,
Ionicidas no scgundo grau.
Esicja alsoluiancnic ccria, ois, ioda a
casa dc Isracl dc quc a csic Jcsus quc vos
crucificasics, Dcus o fcz ScnIor c Crisio."
Os ouvinics dc Pcdro foran cniao lcvados a
acrcdiiar quc o Don das Lnguas" cra un sinal
dc Dcus, Dcus quc, dc acordo con a rofccia
cscaiologica, cscurcccra o ccu na Crucificaao c
dcra lua a cor do sanguc, con una icnvcl
icncsiadc dc arcia dc Elan. Agora
asscguravan-lIcs quc a viina cra rcrcscnianic
dc Dcus na icrra c quc clcs nao odian cscaar
cula or sua noric. , orianio, facil
conrccndcr cono.
184
Ouvindo clcs csias coisas, conungiu-lIcs o
coraao c crguniaran a Pcdro c aos dcnais
aosiolos. Quc farcnos, irnaos? Fcsondcu-lIcs
Pcdro. Arrccndci-vos, c cada un dc vos scra
laiizado cn nonc dc Jcsus Crisio ara rcnissao
dos vossos ccados, c rccclcrcis o don do
Esriio Sanio. (...} Con nuiias ouiras alavras
dcu icsicnunIo, c coriava-os, dizcndo. Salvai-
vos dcsia gcraao crvcrsa. Eniao os quc lIc
acciiaran a alavra foran laiizados; Iavcndo un
acrcscino naquclc dia dc quasc ircs nil cssoas."
As novas crcnas c Ialiios arcccn icr sido
roniancnic inosias aos ncofiios.
E crscvcraran na douirina dos aosiolos c
na conunIao, no ariir do ao c nas oracs. En
cada alna Iavia icnor; c nuiios rodgios c
sinais cran fciios or inicrncdio dos aosiolos...
Enquanio isso, acrcsccniava-lIcs o ScnIor, dia a
dia, os quc ian scndo salvos."
O caso dc Saulo na csirada dc Danasco
confirna nossa ouira dcscolcria. quc a ira odc
scr cnoao nao ncnos odcrosa quc o ncdo ara
rovocar rccniina convcrsao a crcnas quc
coniradizcn rccisancnic as crcnas
anicriorncnic susicniadas. No caiulo 9 dos
Aios dos Aosiolos lcnos.
Enquanio isso, Saulo so rcsirava ancaas c
noric conira os disculos do ScnIor.
185
Arcscniou-sc ao rncic dos saccrdoics, c
cdiu-lIc carias ara as sinagogas dc Danasco,
con o fin dc lcvar rcsos a Jcrusalcn iodos os
Ioncns c nulIcrcs quc acIassc scguindo csia
douirina. Duranic a viagcn, csiando ja crio dc
Danasco, suliiancnic o ccrcou una luz
rcslandcccnic vinda do ccu. Caindo or icrra,
ouviu una voz quc lIc dizia. Saulo, Saulo, or
quc nc crscgucs?" Pcrguniou clc. Qucn c,
ScnIor?" Fcsondcu o ScnIor. Eu sou Jcsus a
qucn iu crscgucs. Duro ic c rccalciirar conira o
aguilIao." Eniao, ircnulo c ainiio, dissc clc.
ScnIor, quc qucrcs quc cu faa?"
Un csiado dc iniliao iransnarginal arccc
icr-sc scguido a scu agudo csiado dc cciiaao
ncrvosa. Parcccn icr solrcvindo colaso ioial,
alucinacs c csiado inicnsificado dc
sugcsiionalilidadc. Ouiras nanifcsiacs
Iisicricas iniliiorias sao ianlcn rclaiadas.
Eniao sc lcvaniou Saulo da Tcrra c, alrindo
os olIos, nada odia vcr. E, guiando-o cla nao,
lcvaran-no ara Danasco. Esicvc ircs dias scn
vcr, duranic os quais nada concu ncn lclcu."
Esic crodo dc dcliliiaao fsica clo jcjun,
acrcsccniado s ouiras rcsscs sofridas or
Saulo, odc nuiio lcn icr auncniado sua
ansicdadc c sugcsiionalilidadc. So dcois dc ircs
dias c quc o irnao Ananias cIcgou ara aliviar
186
scus sinionas ncrvosos c sua afliao ncnial, ao
ncsno icno inlaniando novas crcnas.
Eniao Ananias foi c, cnirando na casa,
ins solrc clc as naos, dizcndo. Saulo, irnao, o
ScnIor nc cnviou, a salcr, o rorio Jcsus quc
ic aarcccu no caninIo or ondc vinIas, ara
quc rccucrcs a visia c fiqucs cIcio do Esriio
Sanio. Incdiaiancnic, caran-lIc dos olIos cono
quc unas cscanas, c iornou a vcr. A scguir
lcvaniou-sc c foi laiizado. E dcois dc icr-sc
alincniado, scniiu-sc forialccido."
Scguiu-sc cniao o ncccssario crodo dc
douirinaao inosio a Saulo clos irnaos cn
Danasco c dc sua ioial acciiaao dc iodas as
novas crcnas quc lIc incuiian.
Eniao crnancccu cn Danasco alguns dias
con os disculos; c logo rcgava nas sinagogas a
Jcsus, afirnando quc csic c o FilIo dc Dcus. Ora,
iodos os quc o ouvian csiavan ainiios, c
dizian. Nao c csic o quc cicrninava cn
Jcrusalcn aos quc invocavan o nonc dc Jcsus, c
ara aqui vcio rccisancnic con o fin dc os lcvar
anarrados aos rinciais saccrdoics?"
En iodo caso, a nais inrcssionanic c
inorianic convcrsao individual c a nais vasia
convcrsao cn nassa da Iisioria dos rinciros
icnos da Igrcja csiao rcgisiradas nos Aios dos
Aosiolos cn icrnos conaivcis con as
187
nodcrnas olscrvacs fisiologicas; a auioria dos
Aios c airiluda a Sao Lucas, quc cra ncdico.
Scria, orianio, iolicc sulcsiinar a cficacia dc
iais nciodos. Nao acnas coniriluran ara a
asccnsao do Crisiianisno cono rincial rcligiao
do nundo ocidcnial dc Iojc, nas ianlcn foran
usados, vczcs scn conia, ara rcforar inuncros
ouiros iios dc crcna rcligiosa c oliica quc
scrao discuiidos no rcsio dcsic livro.
188

CAPTULO VI.
APLICAES DE TCNICAS
RELIGIOSAS

As cocias dc Honcro csiao ainda scndo
ullicadas cn nuiias lnguas quasc ircs nil
anos dcois dc icrcn sido conosias. Scus
lciiorcs airavcs dos scculos crcsccran cn
anlicnics sociais c rcligiosos nuiio difcrcnics,
nas os iios sicologicos c os adrcs dc
conoriancnio nornal c anornal quc dcscrcvc
cn scus Icrois ainda sao facilncnic
rcconIccvcis. Muiias vczcs suas dcscrics dc
confliios ncniais dao-nos a inrcssao dc quc
csiao scndo dcscriios os nossos confliios.
Sc nossos icncrancnios c nodos dc
cnsancnio fosscn cn iao grandc aric
rcsuliado dc anlicnic, da criaao c do ccrccio
do livrc arlirio" cono cnsan alguns, o
conoriancnio dc crsonagcns da liicraiura
aniiga nuiio ouca coisa odcria significar ara
nos. No cnianio, cono Dcn JoInson(112} nosirou
cn sua concdias dc Hunour", nao Iavia
difcrcna noiavcl cnirc os iios icncrancniais
lasicos do crodo dc Jainc I c aquclcs dcscriios
or Hiocraics ccrca dc dois nil anos anics; c as
189
cas dc JoInson ainda coniinuan airaindo
grandc ullico. Os adrcs lasicos dc
conoriancnio no Ioncn rcalncnic dccndcn
nais dc nossos sisicnas ncrvosos sucriorcs
Icrcdiiarios do quc nos nosiranos s vczcs
disosios a adniiir. A crsonalidadc so odc
rcagir dcniro dc linIas liniiadas a iodas as
nudanas anlicniais c a una vida cIcia dc
rcsscs. Sc a rcssao for nuiio foric, a
crsonalidadc nais scgura c csiavcl odcra
nosirar sinionas dc ansicdadc, Iiocondria,
dcrcssao, Iisicria, susciia, cciiaao, raiva ou
agrcssividadc, c a lisia fica cniao quasc conlcia.
Porianio, cono os ncsnos adrcs lasicos
dc rcaao a rcssao foran olscrvados na cra
classica, scnao nilIarcs c nilIarcs dc anos
anics, c cono scus cquivalcnics odcn scr
ianlcn dcnonsirados no conoriancnio dc
aninais, arccc nuiio rovavcl quc scjan
fisiologicancnic dcicrninados. Alcn disso,
iraiancnios fisiologicos odcn nosirar-sc nuiio
cficazcs ara clininar dc ccrclros conuns
adrcs anicriorcs dc conoriancnio c
cnsancnio; c foi rcciidancnic accniuado ncsic
livro quc, cn cssoas anornais c naquclas
cccssivancnic nciiculosas, odcn scr
ncccssarios iraiancnios nuiio violcnios ara quc
dclrios c Ialiios olscssivos firncncnic fiados
scjan dc faio nodificados.
190
En 1902, Willian Jancs, cn TIc Variciics
of Fcligious Ecricncc" cscrcvcu o scguinic a
rcsciio dos csiados dc rofunda dcrcssao
csiriiual.
Mas a lilcriaao rccisa cIcgar sol forna
iao foric quanio a qucia, ara quc icnIa cfciio; c
cssa arccc scr a razao cla qual as rcligics nais
grossciras, rcvivalsiicas, orgiasiicas, con sanguc
c nilagrcs, c ocracs solrcnaiurais, ialvcz
janais ossan scr clininadas. Alguns
icncrancnios rccisan nuiio dclas."(113}
A cura dos nais gravcs iios dc nclancolia
rcligiosa, cn rclaao aos quais nada odia scr
fciio no icno dc Jancs, nosirou-sc ainda nais
drasiica do quc clc rcvia. Os nclancolicos, aos
quais aic ncsno as rcunics orgiasiicas
icndcnics a dcscriar fcrvor rcligioso dciavan
frios c indifcrcnics, sao Iojc raidancnic
lcncficiados or sinlcs convulscs, rovocadas
nccanicancnic cla assagcn dc una corrcnic
clcirica airavcs do ccrclro.(114}
A rcgaao dc Wcslcy conscguia rovocar ial
csiado dc cciiaao cicrna ou inicrna cn alguns
iios dc cssoas quc finalncnic solrcvinIa
iniliao ccrclral c clas cniravan cn colaso or
causiao cnocional. Danas dc vodu, ianlorcs c
ouiros nciodos scnclIanics quc roduzcn
scniincnios dc convcrsao a dcuscs c osscssao
191
or clcs odcn ianlcn causar iais csiados dc
cciiaao ccrclral cn acicnics adcquados.
Muiias csccics dc curandciros csiriiuais
arcccn cnrcgar a ncsna iccnica lasica con o
acrcscino dc difcrcnics inicrrciacs En Troli,
or ccnlo, Allcrio dc Pirajno dcscrcvc cn A
Curc for Scrcnis" o iraiancnio dc una noa
quc sofria dc nclancolia suosiancnic causada
or un csriio ncgro c nau". Dizia-sc quc una
grandc ra con as crnas iingidas or Icna
coniinIa o jinn ou csriio quc dava, ao
curandciro naiivo scu odcr dc curar scn
rcncdio rovocando convulscs curaiivas cn
cssoas docnics". O nciodo cigia quc a cssoa
dcrinida danassc aic o onio dc frcncsi
duranic Ioras inicrninavcis ao son dc ianlorcs
c dc canio rinico, c con una crcsccnic cciiaao
dc gruo aic una iorrcnic dc csuna c suor
cscorrcr clos canios dc sua loca." Con un
griio agudo" a acicnic finalncnic sc jogava no
cIao, cra dcsida dc suas rouas c
rcciidancnic ncrgulIada na agua.
Nua, a noa arccia fciia dc narfin
cnquanio cndia cnirc os lraos cor dc funaa
das ncgras quc a lcvavan ara a iina. (...}
Quando vi a noa dc novo, cnconirava-sc
cnlrulIada cn un colcrior c sua crcssao
csiava conlciancnic alicrada (...} Sorria
ciaiicancnic c voliava os olIos ara o ccu (...} c
sorridcnic rccclia as congraiulacs dc suas
192
anigas, quc a lcvavan aic os cs do nago. O
faqiI nao Sc novcra duranic ioda a scssao, a nao
scr ara ionar no colo a ra con as crnas
iingidas dc Icna."(115}
A icraia dc convulsao clcirica ara acicnics
dcrinidos ianlcn arccc cricnccr a csia
ncsna caicgoria fisiologica, ois aqui o ccrclro
do acicnic c clciricancnic cciiado aic o onio
dc convulsao c csia convulsao coniinua aic o
ccrclro ficar ioialncnic causio c ocorrcr un
csiuor icnorario. Assin causara surrcsa
olscrvar os csaniosos cfciios quc una scric dc
aiaqucs clciricancnic roduzidos odcn icr
solrc nclancolias visias cn un anlicnic
rcligioso, acsar dc iodas as conlicadas icorias
filosoficas c nciafsicas quc cran arcscniadas
ara clica-las?
A naioria dos lciiorcs odc ciiar casos dc
arcnics ou anigos quc sofrcran dcrcssao
ncnial, cujos sinionas idcias dc cula c
indignidadc grandcncnic cagcradas
dcsaarcccn rccniina c conlciancnic quando
assa o aiaquc. Un longo crodo dc iralalIo
cccssivo, or ccnlo, un cIoquc cnocional ou
a crda dc un cnic qucrido odc fazcr con quc o
acicnic conccc a ioriurar-sc con a lcnlrana
dc cqucnos ccados c cncIcr-sc dc
rcocuacs con o fuiuro. Scnic ianlcn o
inulso dc confcssar-sc con iodo o nundo
193
Ialiio quc o cncIc dc cnlarao rciroscciivo
quando sc rcsialclccc c odc icniar naiar-sc,
cnlora acrcdiiando quc os suicidas sao unidos
con a condcnaao cicrna, ois csia convcncido
dc quc cssc scra scu dcsiino cn qualqucr caso.
Inorianic siniona da docna c a conlcia
falia dc rcaao do acicnic a arguncniaao
iniclcciual ou consolaao csiriiual. Scja o
anlicnic agradavcl ou dcsagradavcl, os
scniincnios dc cula crsisicn aic assar a
dcrcssao; s vczcs os aiaqucs sao criodicos c
scarados or inicrvalos dc conoriancnio
nornal c ncsno jovialidadc; s vczcs sao
crnicos c duran anos. Willian Jancs dissc o
scguinic solrc nclancolias rcligiosas.
(...} nas sc csiivcsscnos disosios a alrir o
caiulo da nclancolia rcalncnic insana (...} scria
una Iisioria ainda ior dcscscro alsoluio c
conlcio, iodo o univcrso coagulando-sc cn
iorno do sofrcdor cn un naicrial dc irrcsisivcl
Iorror (...} c ncnIuna ouira conccao ou
scnsaao caaz dc vivcr or un noncnio cn sua
rcscna. (...} Aqui csia o vcrdadciro nuclco do
rollcna rcligioso. Socorro! Socorro! NcnIun
rofcia odc roclanar quc iraz una ncnsagcn
final a ncnos quc diga coisas quc icnIan un
son dc rcalidadc nos ouvidos dc viinas cono
cssas."(116}
194
E Iojc a iniroduao dc un sinlcs nciodo
fisiologico iraiancnio dc cIoquc clcirico faz
con quc inuncras viinas dcssa condiao, ara a
qual o nais sanio ou nais conrccnsivo adrc
nada odia fazcr, scjan curadas cn ircs ou
quairo scnanas, ao invcs dc norrcr, cono s
vczcs aconiccia, dcvido causiao causada cla
coninua olscssao dc rcnorso c cula. Podc nao
scr ncccssaria sicoicraia alguna ara aliviar
un aiaquc c Iojc o iraiancnio arccc igualncnic
cficaz quando alicado a un acicnic ancsicsiado
c rofundancnic inconscicnic, quc nada scnic,
cnlora ainda rccisc icr un aiaquc ccrclral"
conlcio ara quc scja oliido lon rcsuliado.
ianlcn inorianic olscrvar cn ouiros iios dc
docna ncnial, cono csiados dc ansicdadc c
ncuroscs olscssivas, quc cssc ncsno odcroso
iraiancnio odc iorar ao invcs dc nclIorar o
acicnic. Isio ianlcn sugcrc quc adrcs.
difcrcnics dc conoriancnio ccrclral anornal
ialvcz nuiias vczcs cijan nciodos difcrcnics dc
iraiancnio.
Os rcvivalisias" crcclcran Ia nuiio icno
cono c crigoso usar rcgaao rovocadora dc
ncdo cn acicnics dcrcssivos; cnlora uiil cono
rincira fasc na convcrsao dc nuiias cssoas
conuns, a ncnao ao fogo do infcrno odc
agravar a nclancolia rcligiosa ao onio dc
suicdio. O acicnic nao fica nais cosio
sugcsiionalilidadc dc gruo, ja csiando ialvcz
195
inilido dcnais ara rcagir dana, griios, ioquc
dc ianlor, canio dc gruo ou ncsno nanuscio
dc scrcnics vcncnosas. Aniigancnic, os
rcvivalisias" so odian dizcr a csscs
nclancolicos inscnsvcis quc cscrasscn aic a
graa dc Dcus voliar c o aiaquc dc dcrcssao
assar or si so; Iojc c ossvcl rcconcndar
iraiancnio dc cIoquc clcirico. Sc a
rcconcndaao for scguida, o acicnic odc
iornar-sc nais una vcz scnsvcl sugcsiao dc
gruo c na rcuniao scguinic dc rcvigorancnio do
fcrvor rcligioso rccucrar scus scniincnios dc
osscssao csiriiual, dc nodo quc o cnornc cso
dc cula criado cla ncdiiaao solrc ccadilIos
iriviais saira dc suas cosias Cono o cso do
crisiao cn TIc Pilgrin's Progrcss".
Dcscrcvcndo o aiaquc cilciico
roriancnic diio, o dr. Dcnis Hill cscrcvc.
O aiaquc cilciico odc scr conarado a
una rcvolia civil na vida dc una oulaao.
Anics dclc c conduzindo a clc Ia una falIa gravc
ou nuiias falIas ncnos gravcs nas iccnicas do
organisno ara cnfrcniar dificuldadcs, livrar-sc
dc icnscs c ajusiar-sc aos agcnics crniciosos
dcniro dc si rorio. Cono una rcvolia, o aiaquc
alicra a siiuaao ioial do organisno. Nao
rccisanos alongar-nos nais na analogia, nas c
lugar-conun quc a icnsao, irriialilidadc c
disiurlio dc crsonalidadc quc nuiias vczcs
196
rcccdcn un aiaquc sao gcralncnic aliviados or
clc."(117}
O alvio da icnsao quc ocorrc dcois dcsscs
aiaqucs cn ccrios acicnics odc scr nuiio
dranaiico. Acrcdiiava-sc aniigancnic quc o
acicnic cilciico cra una cssoa
fundancnialncnic difcrcnic da cssoa nornal;
nas o nciodo dc rovocar aiaqucs clciricancnic
nosira quc iodo scr Iunano c oicncialncnic
cilciico. Sc o ccrclro c suficicnicncnic cciiado
or ncio dc una corrcnic clcirica lcn calculada,
ocorrc un aiaquc cilciico, do ncsno nodo quc
ioquc dc ianlor vodu ou dana orgiasiica cn
cscala suficicnic lcva cciiaao Iisicrica c
colaso or causiao. Salcnos ianlcn quc
ccrias drogas, cono a ncscalina ou acido
liscrgico, odcn roduzir csiados nsiicos.
ncscal una lania caciacca c Ia nuiio
icno usada cn ccrias ccrinnias irilais
ncicanas ara dar aos ariicianics a conlcia
ccricza dc quc un dcus os csia dc faio
ossuindo.
Aldous Hulcy faz un rclaio nuiio
inicrcssanic c scnsaio solrc suas rorias
ccricncias ao ionar ncscalina, un alcaloidc
cirado do ncscal(118}; nanifcsia surrcsa cla
scnclIana cnirc os fcnncnos nsiicos or quc
assou c aquclcs coniidos cn rclaios dc
nisiicisno rcligioso crisiao c indiano. No cnianio,
197
o ccrclro so odc roduzir liniiado nuncro dc
adrcs dc cnsancnio sol cssas rcsscs
fisiologicas c qunicas; c o nisiicisno rolongado
c consianic odc, cn ccrios casos, scr quasc
indisiinguvcl da csquizofrcnia.
Casos dc csquizofrcnia s vczcs ofcrcccn ao
ncdico ooriunidadc dc caninar condics nais
ou ncnos analogas aos csiados ciaiicos
rclaiados clos sanios ncdicvais ou clos
indivduos nodcrnos quc ionaran ncscalina ou
ioicos scnclIanics. O acicnic odc vcr o
nundo cicrior airavcs dc un csclIo
dcfornador c ficar inicnsancnic rcocuado con
suas rorias ccricncias suljciivas; icn-sc
afirnado quc algunas das naiorcs coniriluics
aric, rcligiao c filosofia foran rcsiadas or
visionarios cn quc csiavan rcscnics clo ncnos
alguns dos sinionas da csquizofrcnia. Todavia
nao c un dcsiino fcliz scr csquizofrcnico; o
csquizofrcnico odc scniir-sc ncrcc dc
inulsos inconirolavcis ou influcncias sinisiras.
Vozcs falan-lIc dia c noiic, algunas loas, ouiras
nas; a naioria na. rcalncnic nuiio raro un
acicnic ccrincniar dclrios c alucinacs dc
iio consianicncnic agradavcl; o infcrno na icrra
odc scr scu dcsiino duranic irinia ou nais anos,
a ncnos quc scja ossvcl alicar iraiancnio
adcquado na fasc inicial.
198
A csquizofrcnia cra ouirora airiluda
vingana dc Dcus clo ccado ou osscssao
clo dcnnio; c, nais rcccnicncnic, na
cscculaao sicologica, a un afasiancnio da
rcalidadc or noiivaao sulconscicnic da aric
do indivduo, una icniaiiva dc fugir aos
rollcnas da vida. Coniudo, salc-sc ianlcn quc
iraiancnio cclusivancnic sicologico so
lcncficia algunas viinas dcssa docna, quc
ainda cncIc os lciios dc Iosiiais ncniais con
nais adulios jovcns quc qualqucr ouira docna
ncnial.
A icoria dc quc a csquizofrcnia cra dcvida
rincialncnic ao afasiancnio da rcalidadc or
noiivaao sulconscicnic foi rudcncnic alalada
ara nuiios icraisias Ia alguns anos quando
concou a scr cnrcgada a icraia dc cIoquc dc
insulina. Ncssc iraiancnio, cono sc ncncionou
no Caiulo III, a rcduao icnoraria do nvcl dc
aucar no sanguc or ncio dc grandcs doscs dc
insulina roduz crodos dc confusao c cciiaao
ncnial, quc lcvan a un cona rofundo.
alicada una scric dc conas diarios. O
csquizofrcnico nuiias vczcs cncrgc dc scu
nundo nsiico dc dclrio c icrror, aarcnicncnic
saiisfciio or csiar dc novo assando lcn c scr
caaz dc rciniciar suas iarcfas coiidianas da vida
nornal. Torna-sc nais alcrio crsuasao c
corrcao dc quaisqucr idcias dcliranics
adquiridas duranic sua docna. A icraia dc
199
cIoquc dc insulina nosirou-sc o iraiancnio nais
cficaz no naior nuncro dc casos dc csquizofrcnia
inicial; nas rccisa scr alicada logo quc ossvcl
c a cura nao c ccria. Enlora aroinadancnic
dois cn cada ircs acicnics ossan scr
lcncficiados nas rinciras scnanas ou ncscs
cla insulina conlinada, sc ncccssario, con
iraiancnio dc cIoquc clcirico c sicoicraia sc
forcn alandonados or uns dois anos ou
rccclcrcn acnas sicoicraia, suas
rolalilidadcs dc rccucraao sol iraiancnio
odcn iornar-sc ncnorcs.(119} E quando iudo o
nais falIa c os dclrios fican iao firncncnic
fiados quc nao odcn scr discrsados or
qualqucr forna dc cIoquc, icraia or droga ou
convcrsa, Ia ainda rccurso s novas fornas da
ocraao ccrclral dc lcucoionia (vcr Caiulo IV}.
A csquizofrcnia c a nclancolia dcrcssiva
foran discuiidas ara nosirar quc a ncnic
Iunana, quando rcligiosancnic docnic (assin
cono quando rcligiosancnic sadia}, odc ainda
scr rofundancnic influcnciada or ncios
fisiologicos c cla rovocaao dc cciiaao
ncrvosa, lcvando a un csiado dc
sugcsiionalilidadc inicnsificada c, or fin,
confusao ncnial c colaso, quando odcn
dissiar-sc os sinionas norlidos rcccn-
adquiridos; c quc, ncsno quando falIan as
fornas nais drasiicas dcssc iraiancnio, una
ocraao no ccrclro nuiias vczcs afroua o
200
donnio dc crcnas rcligiosas anornais quc
ncnIuna quaniidadc dc crsuasao rcligiosa
(iniclcciual ou cnocional} odcria vcnccr c
dcvolvc aos acicnics a az c fclicidadc,
crniiindo-lIcs voliar a una vida dc scrvio a
scus scnclIanics, dc quc nuiios dclcs gozavan
anics da docna.
As cnorncs oicncialidadcs da iccnica dc
cciiaao fisiologica dc gruo, cono foi
dcnonsirada, or ccnlo, or Wcslcy c nuiios
ouiros, sao adniiidas or icologos caiolicos,
cono nonscnIor Fonald Kno. Scu livro,
EniIusiasn"(120}, un csiudo dc sciias rcligiosas
quc cnrcgaran iais nciodos c con isso
cscandalizaran os crcnics oriodoos da coca,
ianio caiolicos cono roicsianics, accniua a
varicdadc c o alcancc dc varios onios dc visia
rcligiosos quc odcn scr firncncnic inlaniados
cn nuiias ncnics sol rcssao cciiaiiva.
MonscnIor Fonald Kno icn nuiia coisa a dizcr
solrc Wcslcy, nas rcocua-sc ncnos con o
conIccincnio da nccanica do roccsso quc con
a filosofia fundancnial quc influcncia csscs
varios novincnios Icicrodoos.
Cono clicar csscs fcnncnos rofccia
da criana Canisard, convulscs janscnisias,
dcsnaios nciodisias ou glossolalia irvingiia c
qucsiao quc nao rccisa dcicr-nos. O inorianic
c quc iodos clcs fazcn aric dc un iio dcfinido
201
dc csiriiualidadc, un iio quc nao odc scr fcliz
a ncnos quc vcja rcsuliados. TralalIo do
coraao, cIanava-o Wcslcy; as cnocs rccisan
scr agiiadas aic no fundo, a inicrvalos frcqucnics,
or inclicavcis scniincnios dc coniriao,
alcgria, az c assin or dianic, caso conirario
cono sc odcria icr ccricza dc quc o ioquc divino
csiava aiuando solrc sua alna?"
Kno, clc rorio roicsianic quc sc
convcricu ao caiolicisno, rcsia rcluianic iriluio
circna cficacia dcsscs nciodos.
Sc iraici dcnoradancnic dcsic lado singular
do caraicr dc Wcslcy rcfiro-nc sua
rcocuaao or csiranIas criurlacs
sicologicas, agora gcralncnic sulcsiinadas c
orquc cnso quc clc c os ouiros rofcias do
novincnio cvangclisia conscguiran inor scu
rorio adrao ao Crisiianisno inglcs.
Conscguiran idcniificar a rcligiao con una
ccricncia rcal ou suosia (...} ara nclIor ou
ior, a Inglaicrra quc suoriou as cciiacs c
dcsaoniancnios do conco do scculo XIX foi
cnircguc rcligiao dc ccricncia; nao sc lascian
as cscranas ncsic ou naquclc calculo
douirinario; salc-sc. Por cssa razao, o inglcs
ncdiano foi, c c, singularncnic inscnsvcl aos
arguncnios quc icnian riva-lo dc suas ccriczas
icologicas, scjan clas quais forcn."
202
A iccnica dc cciiaao dc gruo icn nuiias
fornas csciacularcs nos Esiados Unidos, ara
ondc inuncras sciias crscguidas fugiran cn
cocas dc iniolcrancia rcligiosa. As alavras
ciiadas dc nonscnIor Kno nosiran cono o
conoriancnio dc algunas congrcgacs
ancricanas sc aroinan dc crio do quc foi
ouirora olscrvado or Wcslcy nas IlIas
Driianicas.
... ircncndo, cIorando c dcsnaiando, aic
ioda aarcncia dc vida dcsaarcccr c as
circnidadcs do coro assunircn a fricza dc un
cadavcr. En una rcuniao nada ncnos quc nil
cssoas caran ao cIao, aarcnicncnic scn
scniido ou novincnio."
Inuncras cssoas, nosira clc con ciiacs,
odian aic ncsno scr crsuadidas or
rcvivalisias" a acrcdiiarcn quc conoriar-sc
cono ccrias csccics dc aninais cra un sinal dc
osscssao or Dcus.
Quando aiacadas cla docna dc Sao Viio,
as viinas dc cniusiasno s vczcs saliavan cono
ras c cilian ioda coniorsao groicsca c Icdionda
do rosio c dos ncnlros. Os ladridos consisiian
cn ficar dc quairo, rosnar, rangcr os dcnics c
ladrar cono cacs... Esics uliinos (quc ladravan
cono cacs} cran ariicularncnic doiados cn
203
rofccias, iranscs, sonIos, rasodias, viscs dc
anjos, do ccu c da cidadc Sania."
En 1859, orcn, un saccrdoic roicsianic, o
rcvcrcndo Ccorgc Salnon(121}, osicriorncnic
dircior do Triniiy Collcgc, cn Dullin, advcriira os
cscriiorcs caiolicos c csccialncnic os jcsuias dc
sua coca dc quc nao odian dar-sc ao luo dc
criiicar dcnais os nciodos cciiaiivos usados or
ouiras sciias.
E a cssoa quc, ialvcz, nclIor conrccndcu
a aric dc cciiar cnocs rcligiosas c a rcduziu a
un sisicna rcgular foi o fundador da ordcn dos
Jcsuias. Qualqucr cssoa quc saila alguna
coisa solrc o sisicna dc ccrccios csiriiuais quc
clc invcniou, cono os disculos cn scus rciiros
rcunian-sc cn una cacla cscura, iinIan scus
scniincnios cciiados or cjaculacs quc
gradualncnic sc alongavan cn vigorosas
dcscrics, rinciro, do casiigo dcvido ao ccado,
dos iorncnios do infcrno c urgaiorio, dcois do
anor dc Dcus, dos sofrincnios do Salvador, da
icrnura da Virgcn; cono a cnoao sc
inicnsificava ncdida quc o ldcr da ncdiiaao
rosscguia c sc roagava or coniagio sinaiico
dc un ara ouiro; qucn qucr quc saila alguna
coisa solrc isio dcvc crcclcr quc a Igrcja
Caiolica Fonana nada icn a arcndcr cn coisa
alguna do quc icnIa sido invcniado clas nais
cniusiasiicas sciias dc roicsianics. A nais
204
violcnia c cicnsa cciiaao rcligiosa quc a
Iisioria lcnlra ocorrcu cn un dos crodos nais
sonlrios da Iisioria da Igrcja. Fcfiro-nc quclc
quc lcvou s Cruzadas; quando nilIcs dc
crisiaos acrcdiiando no quc cclanavan c a
voniadc dc Dcus" alandonavan scus larcs
acnas ara crcccr aos nonics cn icrra
csirangcira."
Salnon insisic ncsic onio con nuiio vigor,
acrcsccniando.
Qucn dira quc aquclc novincnio (as
Cruzadas} foi so sucrsiiao c fanaiisno, ois
dclc ariiciaran os nclIorcs c nais dcvoios da
coca...? No cnianio, o rcsuliado nosirou cono
aquclc grandc novincnio foi ronovido
ncrancnic or causas Iunanas. Isso orquc nao
odcnos acrcdiiar quc Dcus scduzissc aquclas
grandcs nuliidcs con falsas roncssas c as
lcvassc ara crcccr niscravclncnic cn una
icrra disianic. Vcnos assin quc a cciiaao
rcligiosa odc cisiir scn conIccincnio rcligioso."
P. F. Kirly, cn scu TIc Crand Tour of Iialy"
accniua quc, ccn anos airas, Snollcii ianlcn
concniara a nancira cla qual os caiolicos
davan dcsiaquc aos asccios assusiadorcs c
nais rcvolianics dc sua Iisioria rcligiosa ara
dcscriar as cnocs.
205
0 alacio do Escurial na EsanIa c
consirudo na forna dc una grclIa, orquc o
convcnio foi consirudo cn conscqucncia dc un
voio a Sao Lourcno, quc foi assado aic norrcr
cono un orco grclIado. Quc cna os lalorcs da
iniura icrcn sido iao cnrcgados nos cIocanics
icnas do nariirologio! Alcn dc inuncros quadros
da flagclaao, crucificaao c dcscida da cruz,
icnos Judiic con a calca dc Holofcrncs,
Hcrodiadc con a calca dc Joao Daiisia, Jacl
assassinando Siscra cn scu sono, Pcdro
coniorccndo-sc na cruz, Esicvao scndo
acdrcjado, Darioloncu csfolado vivo c una
ccnicna dc ouiros quadros igualncnic
assusiadorcs, quc so odcn scrvir ara cncIcr a
ncnic dc idcias sonlrias c cncorajar un csriio
dc fanaiisno rcligioso."(122}
Salnon acIou ianlcn quc cra rcciso
csquisar nuiio nais rofunda ara clicar os
fcnncnos quc cniao aarccian no Crandc
Fcvival no Noric da Irlanda. Olscrva clc.
Tcnos ainda nuiia coisa a arcndcr solrc
as lcis dc acordo con as quais a ncnic c o coro
aiuan un solrc o ouiro c dc acordo con os quais
una ncnic aiua. solrc ouira; nas c ccrio quc
grandc aric dcssa aao nuiua odc scr rcduzida
a lcis gcrais c quc quanio nais conIcccrnos iais
lcis ianio naior scra nosso odcr dc lcncficiar
ouiros."
206
Conara ianlcn corrciancnic os sinionas
nais noiavcis do rcvival" con ouiros sinionas
Iisicricos c con os fcnncnos da Iinosc quc
csiava cniao scndo raiicada c discuiida na Cra-
DrcianIa. Salnon advcric scus lciiorcs quanio
aos crigos c riscos do cnrcgo dc iais nciodos,
nas icn a Ioncsiidadc dc cscrcvcr.
...Dcscjo acrcsccniar quc o icsicnunIo quc
rcccli nao nc dcia razao ara duvidar quc o
novincnio dc rcvival" no Noric foi aconanIado
cla surcssao da cnlriagucz c inicdadc; cla
rcforna gcral do caraicr noral; clo auncnio dc
inicrcssc or iudo quanio sc rcfcrc rcligiao; clo
auncnio da frcqucncia ao culio ullico c
sagrada conunIao. Quc cssc iralalIo scja
crnancnic cn iodos os casos scria cscrar
dcnais quc o scra cn nuiios, cu cscro c
acrcdiio."
En un osi scriiun", sao orncnorizados
alguns dos fcnncnos visios ncssc grandc
rcvival" c quc gcralncnic sc adniic icrcn iido,
dc nodo gcral, rcsuliados nuiios lcncficos.
Honcns forics roncran cn lagrinas;
nulIcrcs dcsnaiaran c cnircgaran-sc Iisicria.
Os agudos griios daquclcs quc cn alios lrados
cdian icdadc c a agonia ncnial dc quc sofrian
cran ialvcz nais conovcnics do quc sc odcria
inaginar. Os cniicnics jogavan-sc no cIao,
207
arrancavan os calclos, agloncravan-sc cn ioda
a volia ara rczar or clcs c arccian icr a nais
inicnsa convicao dc scu crdido csiado visia
dc Dcus."
Prosscguc dizcndo.
Os cfciios fsicos sao dc duas csccics. (1} 0
acicnic fica rofundancnic afciado clos aclos
quc ossa icr ouvido, solia as nais alias c
furiosas cclanacs dc csar c coniinua rczando
c cdindo icdadc a Dcus, s vczcs duranic
Ioras; ou (2} iorna-sc conlciancnic inscnsvcl c
coniinua ncssc csiado or difcrcnics crodos quc
varian dc ccrca dc una Iora a dois dias."
Os rcsuliados da coniinuaao dcssa cciiaao
aic o onio dc colaso sao ianlcn anoiados.
Duranic a coniinuaao do csiado (2}, a
cssoa afciada crnanccc crfciiancnic
iranquila, aarcnicncnic inconscicnic dc iudo
quanio sc assa cn roda; as naos s vczcs
cruzadas, cono na oraao, os lalios novcndo-sc
c s vczcs lagrinas corrcndo dos olIos; o ulso
gcralncnic rcgular c scn indicacs dc fclrc (...};
c as cssoas quc dclc sc rccolraran
rcrcscnian-no cono o icno dc sua
convcrsao". Ha una crcssao nuiio noiavcl no
scnllanic dclas, una crfciia radiaao dc
alcgria, quc cu nunca vi cn qualqucr ouira
ocasiao. Eu scria caaz dc disiinguir as cssoas
208
quc assaran or cssc csiado cla crcssao dc
scu rosio."
En TIc Eidcnics of iIc Middlc Agcs", J. F.
C. Hcclcr(123} dcscrcvc a nancira dc dana
Iisicrica quc ocorrcu na Euroa no scculo XIV.
Os cfciios da Pcsic Ncgra ainda nao Iavian
ccssado c os iunulos dc nilIcs dc suas viinas
nal Iavian sido fccIados, quando surgiu na
AlcnanIa un csiranIo dclrio, quc sc aossava
das ncnics dos Ioncns c, acsar da divindadc
dc nossa naiurcza, lanava coro c alna no
nagico crculo dc infcrnal sucrsiiao. (...}
CIanava-sc a Dana dc Sao Joao ou dc Sao Viio,
dcvido aos salios lacaniicos or quc sc
caracicrizava c quc davan quclcs afciados,
cnquanio cccuiavan sua sclvagcn dana,
griiando c csunando dc furia, ioda a aarcncia
dc cssoas osscssas."
En scguida, dcscrcvc cono (os danarinos}
ofcrccian ao ullico ianio nas ruas cono nas
igrcjas o scguinic c csiranIo csciaculo.
Fornavan crculos dc naos dadas c, arcccndo
icr crdido iodo o conirolc solrc scus scniidos,
coniinuavan a danar indifcrcnics aos
cscciadorcs, duranic Ioras scguidas, cn
sclvagcn dclrio, aic quc finalncnic caan ao
cIao cn csiado dc causiao. (...} Enquanio
danavan nao vian ncn ouvian, scndo
209
inscnsvcis s crcsscs cicriorcs airavcs dos
scniidos, nas cran crscguidos or viscs. (...}
Ouiros, duranic o aroisno, vian os ccus
alcrios c o Salvador cnironizado con a Virgcn
Maria, confornc sc rcflciian cn suas
inaginacs as nocs rcligiosas da coca".
A docna logo sc roagou da AlcnanIa
Dclgica. Muiios adrcs icniaran dissiar os
sinionas or ncio dc corcisno, airiluindo a
docna osscssao dialolica, acsar do caraicr
rcligioso das idcias naniidas or nuiias das
viinas. Conia-sc quc as ruas dc Mciz cncIcran-
sc ccria ocasiao con nil c ccn danarinos.
Sao Viio foi fciio adrociro das cssoas
afligidas cla nania dc danar, da ncsna
nancira quc Sao MariinIo dc Tours roicgia as
viinas da varola c Sao Dcnis, da Frana, os
sifiliicos. Sao Joao iinIa ianlcn rclaao con
cssc iio csccial dc dana, nao cono scu
adrociro, nas orquc o fcsiival do Dia dc Sao
Joao ionara o lugar do fcsiival dc vcrao rc-
crisiao quc scnrc csiivcra associado a danas
orgacas. Con cfciio, Hcclcr acIa rovavcl quc a
cidcnia icnIa sido iniciada nas sclvagcns folias
do Dia dc Sao Joao, cn Ai-la-CIacllc, no ano
1374 dcois dc Crisio. No cnianio, quasc ccn
crianas Iavian arcscniado os ncsnos
sinionas cn Erfuri, cn 1237; c cnirc as nuiias
clicacs cculiarcs cniao arcscniadas ara o
210
surio inclua-sc a incficacia do laiisno rcalizado
or adrcs quc nao cran casios.
Aic o incio do scculo XVI, quando a nania dc
danar sc iornou oljcio dc inicrcssc ncdico or
aric dc Paracclso c ouiros, so a Igrcja cra
considcrada caaz dc iraia-la. fascinanic vcr
Hcclcr anicciar-sc s dcscolcrias nodcrnas
rcgisirando quc a cura nais scgura cnconirada
consisiia cn nanicr o acicnic danando aic scr
aiingido o onio dc ioial causiao c colaso.
Urrando c csunando cono clcs csiavan, os
circunsianics so conscguian conic-los colocando
lancos c cadciras cn scu caninIo, dc nodo quc,
clos alios salios quc cran assin icniados a dar,
sua fora sc csgoiassc. Logo quc isso aconiccia,
caan ao cIao cono quc scn vida c, nuiio
vagarosancnic, rccucravan dc novo sua fora.
(...} A cura cfciuada or csscs icncsiuosos
aiaqucs cra cn nuiios casos iao crfciia quc
alguns acicnics voliavan falrica ou ao arado
cono sc nada iivcssc aconiccido."
NcnIun diagnosiico gcral da docna odc scr
icniado. alguns acicnics rovavclncnic sofrian
das fornas nais conuns dc criurlaao ncnial,
alguns dc Iisicria rovocada c os sinionas dc
ouiros sugcrcn cnvcncnancnio clo csorao do
ccnicio, fungo ioico quc aiaca o ccnicio c quc sc
iransniic ao ao.(124} A Pcsic Ncgra ianlcn
211
rovocava gcncralizada dcrcssao ncrvosa.
Coniudo, o quc nos inicrcssa aqui c quc o
iraiancnio nais cficaz cnconirado cra lcvar iais
csiados dc cciiaao anornal causiao final,
dcois da qual os sinionas sc dissiavan.
Por cssc noiivo os nagisirados coniraiavan
nusicos ara lcvarcn os danarinos dc Sao Viio
o nais dcrcssa ossvcl ao fin dos aiaqucs c
nandavan quc Ioncns ailciicos sc colocasscn
cnirc clcs a fin dc conlciar a causiao, quc
roduzia lon cfciio, cono sc olscrvara nuiias
vczcs."
MaiiIioli (1565} c ianlcn ciiado or Hcclcr
cono icndo olscrvado.
Tonava-sc o cuidado dc coniinuar a nusica
aic scr roduzida a causiao, ois cra nclIor
agar alguns nusicos adicionais quc sc
udcsscn rcvczar do quc crniiir quc o acicnic
no ncio do ccrccio curaiivo rccassc cn iao
lancniavcl csiado dc sofrincnio."
Muiios casos da ncsna nania aarcccran
no scculo XVII na Iialia, ondc os sinionas
ncrvosos cran airiludos icada da aranIa
iaraniula c una nusica dc dana csccial
cIanada Taraniclla cra iocada ara asscgurar a
cura do acicnic. Hcclcr ciia un rclaio dc C.
Daglivi cn 1710, scgundo o qual cssa crcna
ainda cra susicniada con ianio vigor quc clc vira
212
acicnics quc sofrian dc fclrcs nalignas
olrigados a danar ao son da nusica, clo icnor
dc quc os sinionas fosscn dcvidos icada da
iaraniula. Un dcsscs acicnics norrcu no local;
dois ouiros ouco icno dcois.
A Igrcja Caiolica considcrava a Pcsic Ncgra
cono casiigo cla iniquidadc gcral da
Crisiandadc c rccorria ancaa dc scu rciorno
cono ncio dc lcvar o ovo a un csiado dc
sulnissao c vcrdadciro arrccndincnio. Con scu
asscniincnio, a Fraicrnidadc dos Flagclanics,
ianlcn cIanados dc Irnaos da Cruz, concou a
ronovcr rcunics cscciais nas quais odian
scr ullicancnic confcssados os ccados c
dirigidas sulicas a Dcus ara rcvcnao da
csic. Os landos dc flagclanics iornaran-sc lcn
organizados c, cnlora concando cono un
novincnio ocrario c canoncs, assaran a scr
conirolados clas classcs nais ricas. Scus
nciodos ara rovocar cciiaao dc gruo cran
nuiio cficazcs. iocavan sinos, caniavan salnos c
flagclavan-sc aic o sanguc corrcr cn iorrcnic.
Scus dirigcnics acIaran convcnicnic organizar
una crscguiao aos judcus, nao acnas cla
vclIa acusaao dc Iavcrcn crucificado Crisio,
nas ianlcn cla nova c igualncnic incia
acusaao dc roagarcn a csic clo
cnvcncnancnio dos oos. Assin cono a
convcrsao das nassas alcnas fc nazisia na
AlcnanIa dc Hiilcr cra inccniivada or ncio dc
213
rcunics ondc canio rinico, rocisscs luz dc
arcIoics c coisas scnclIanics conscguian lcva-
las a csiados dc sugcsiionalilidadc Iisicrica,
ncsno anics quc Hiilcr sc crgucssc ara falar, o
ncsno aconiccia con os flagclanics quc sc
anicciaran furia anii-scniia do diiador
alcnao. So cn Mainz, dozc nil judcus foran
norios ou suicidaran-sc; a cIcgada dc una
rocissao dc flagclanics cra nuiias vczcs o sinal
dc un nassacrc.
Hcclcr, quc cscrcvcu Ia nais dc un scculo,
arccc icr iido solrc os nccanisnos fisiologicos
dcssas rcacs dc gruo visao nais clara do quc
alguns icoricos nodcrnos. Arccndcu a
inoriancia do quc os sicologos cIanan Iojc
dc iransfcrcncia" c, cn un caiulo csccial
iniiiulado Sinaiia", accniuou a cisicncia cn
iodos csscs novincnios dc un csiado
inicnsificado dc sugcsiionalilidadc c a rcscna
dc un insiinio quc liga os indivduos ao coro
gcral, quc alrangc, con igual fora razao c
loucura, lcn c nal, c dininui o ncriio da
viriudc, assin cono a crininalidadc do vcio."
Prosscguc aoniando a scnclIana cnirc isso
c os rinciros csforos da ncnic infanic. quc
sao cn grandc cscala lascados na iniiaao. (...} A
cssc insiinio dc iniiaao, quando cisic cn scu
nais alio grau, alia-sc (ianlcn} crda dc iodo
o odcr solrc a voniadc, quc ocorrc iao logo a
214
inrcssao solrc os scniidos sc iorna firncncnic
csialclccida, roduzindo una condiao cono
aqucla dc cqucnos aninais quando sao
fascinados clo olIar dc una scrcnic".
Anicciando-sc assin conaraao dc
Pavlov solrc fcnncnos Iinoiicos cn scrcs
Iunanos c aninais, Hcclcr afirna quc suas
dcscolcrias colocan a auio-indccndcncia da
naior aric da Iunanidadc sol luz nuiio dulia
c clican sua uniao cn un iodo social. Aliada
ainda nais dc crio sinaiia norlida (...} csia
a difusao dc cciiacs violcnias, csccialncnic
aquclas dc caraicr rcligioso ou oliico, quc icn
agiiado iao foricncnic nacs dos icnos aniigos
c nodcrnos c quc odcn, dcois dc una
sulnissao inciicnic, iransfornar-sc cn crda
ioial da fora dc voniadc c vcrdadcira docna da
ncnic".
Pclo csiudo dcssas cidcnias, Hcclcr cIcgou
a conrccndcr nuiio lcn alguns dos
nccanisnos lasicos do quc Iojc cIananos
lavagcn ccrclral" c conirolc do cnsancnio".
Pcrcclcu ianlcn quc scus csiudos o csiavan
lcvando ara icrrcno nuiio crigoso c acIou
ncccssario aicnuar suas dcscolcrias.
Longc dc nos icniarnos dcscriar iodos os
variados ions dcssa corda, cujas vilracs
rcvclan os rofundos scgrcdos quc jazcn oculios
215
nos rcccssos nais niinos da alna. Podcrian
nuiio lcn faliar-nos foras adcquadas a iao
vasio cnrccndincnio. Nosso inicrcssc aqui c
acnas or aqucla norlida sinaiia, con cujo
aulio a nania dc danar da Idadc Mcdia sc
iornou una vcrdadcira cidcnia."
Para ilusirar sua icsc dc quc a icndcncia
sinaiia" c iniiaao" auncnia sol a cciiaao
rovocada, Hcclcr dcscrcvc o quc aconicccu cn
una usina dc algodao no LancasIirc, cn 1787.
Una ocraria fcz un canundongo dcsccr clo
cscoo dc una colcga quc iinIa avor dcsscs
aninais; o aiaquc quc cla icvc incdiaiancnic
coniinuou con violcnias convulscs duranic
vinic c quairo Ioras. No dia scguinic, ircs ouiras
nulIcrcs iivcran aiaquc c, no quario dia, nada
ncnos dc vinic c quairo cssoas Iavian sido
afciadas, cnirc clas un ocrario do sco
nasculino da falrica, iao csgoiado or conicr as
nulIcrcs Iisicricas quc clc rorio coniraiu a
docna, c duas crianas dc uns dcz anos dc
idadc. A docna roagou-sc s falricas vizinIas
dcvido ao icnor rovocado or una icoria
scgundo a qual cra cla dcvida a alguna csccic
dc cnvcncnancnio clo algodao. O iraiancnio
rcscriio arccc surrccndcnicncnic nodcrno.
O dr. Si. Clarc lcvava consigo una naquina
clcirica oriaiil c clos cIoqucs clciricos os
216
acicnics cran univcrsalncnic aliviados scn
cccao."
Quanio ao iraiancnio osicrior, iao logo os
acicnics c scus colcgas dc iralalIo sc
asscguraran dc quc o nal cra ncrancnic
ncrvoso c nao una docna ocuacional, cono
cIunlo" cnirc os iniorcs, a Iisicria icrninou.
E.
Para dissiar ainda nais suas arccnscs,
os nclIorcs cfciios foran oliidos fazcndo-os
ionarcn alcgrcncnic un coo dc lclida c
ariiciarcn dc una dana. Na icra-fcira, dia
20, danaran c no dia scguinic csiavan iodos no
iralalIo, cccio dois ou ircs, quc ficaran nuiio
cnfraquccidos or scus aiaqucs."
Hcclcr ncnciona ianlcn una cidcnia
rcligiosa nuiio nais gravc, causada or sugcsiao
dc gruo, cn 1814, cn FcdruiI, CornualIa, ondc
Iavia una Cacla Mciodisia.
(Un Ioncn} griiou cn voz alia. Quc farci
ara scr salvo? (...} Alguns ouiros ncnlros da
congrcgaao, scguindo scu ccnlo, griiaran
alavras da ncsna csccic c, ouco dcois,
dcran a inrcssao dc csiar sofrcndo a nais
crucianic dor cororal."
A ccna dcscriou aicnao oular c alguns
dos quc foran cacla or curiosidadc
217
coniraran a infccao Iisicrica. A cacla
crnancccu alcria duranic alguns dias c noiics,
con o quc os sinionas sc roagaran a ouiras
caclas nciodisias nas vizinIas cidadcs dc
Canlornc, Hclsion, Truro, Pcnryn c FalnouiI,
alcn dc varias aldcias da rcgiao.
Aquclcs quc cran aiacados dcnonsiravan a
naior angusiia c caan cn convulscs; ouiros
griiavan, cono cssoas osscssas, quc o Todo-
Podcroso ia lanar roniancnic sua ira conira
clcs, quc os gcnidos dos csriios aiorncniados
ccoavan cn scus ouvidos c quc vian o infcrno
alrir-sc ara rccclc-los".
A convcrsao da CornualIa, dc as
iradicionalncnic caiolico ara
rcdoninanicncnic nao-confornisia, odc scr
clicada cn aric cla aiidao dc scus
rcvivalisias", ois lcnos.
Os ncnlros do clcro quando, no dccorrcr dc
scus scrncs, crcclian quc Iavia cssoas
assin ionadas, coriavan-nas zclosancnic a
confcssar scus ccados c csforavan-sc
diligcnicncnic ara convcncc-las dc quc cran
or naiurcza ininigas dc Crisio; quc a ira dc
Dcus ia, oriando, cair solrc clas; c quc, sc a
noric as surrccndcssc no ncio dc scus ccados,
os cicrnos iorncnios do infcrno scrian scu
quinIao. A congrcgaao, sucrcciiada or isso,
218
rcciia as alavras dclcs, o quc naiuralncnic
dcvia auncniar a furia dc scus aiaqucs
convulsivos. Quando o discurso ja Iavia
roduzido iodo scu cfciio, o rcgador nudava dc
assunio; lcnlrava aquclcs quc csiavan sofrcndo
o odcr do Salvador, assin cono a Craa dc
Dcus, c rcroduzia ara clcs cn corcs lrilIanics
as alcgrias do ccu. Dianic disso ocorria nais ccdo
ou nais iardc una rcaao noiavcl. Aquclcs quc
csiavan cn convulscs scniian-sc clcvados dc
suas naiorcs rofundczas da niscria c dcscscro
nais alia lcn-avcniurana, c iriunfalncnic
griiavan quc scus grilIcs csiavan ronidos,
scus ccados csiavan crdoados c clcs cran
iransoriados ara a naravilIosa lilcrdadc dos
filIos dc Dcus."
Fclaios solrc cssc rcvival" cnico
ncncionan iodos os sinionas quc ocorrcran nas
ncuroscs dc conlaic da Scgunda Cucrra
Mundial (vcr Caiulo III}. Mosiran aic ncsno
quc as circnidadcs infcriorcs foran afciadas
nais iardc quc o rcsio do coro cono
aconicccu con nossos acicnics na lliiz c na
Nornandia, c cono foi ianlcn olscrvado nos
cacs quc Pavlov sulncicu s rcsscs nais
scvcras.
O auncnio da sugcsiionalilidadc, nuiias
vczcs rovocado or iais nciodos, rcvcla-sc
clarancnic no rclaio do rcvcrcndo JonaiIan
219
Edwards solrc o rcvival" dc 1735 or clc iniciado
cn NoriIanion, MassacIusciis. ossvcl, dc
faio, quc Wcslcy icnIa lido o rclaio dc Edwards
anics dc iniciar sua roria cananIa quairo
anos dcois. Edwards adniiiu ocasionalncnic
quc aic ncsno idcias dc suicdio odian scr
inlaniadas c iransfcridas dc cssoa ara cssoa
cn una congrcgaao sucrcciiada. Un dos
aroquianos dc Edwards, doninado or
nclancolia rcligiosa, icniou o suicdio; c ouiro
conscguiu osicriorncnic coriar a roria
gargania (o quc cra un dos nais gravcs ccados
inaginavcis na coca} A noicia dcssa
ciraordinaria ocorrcncia afciou as ncnics das
cssoas daqui c cncIcu-as or assin dizcr dc
csanio. Dcois disso, nuliidcs ncssa c cn
ouiras cidadcs arccian csiar sulnciidas foric
sugcsiao c rcssao ara quc fizcsscn o quc cssa
cssoa Iavia fciio; c nuiios quc arccian nao icr
nclancolia, algunas cssoas icdosas quc nao
iinIan nisicrios cscciais ou duvidas quanio
londadc dc scu csiado, ncn iinIan qualqucr
conlicaao csccial ou rcocuaao ncnial
solrc coisa alguna csiriiual ou icnoral, ainda
assin sc scniian inciiadas, cono sc algucn lIcs
disscssc. Coricn suas rorias garganias, agora
c una loa ooriunidadc! Agora! Agora! Dc ial
nodo quc cran olrigadas a luiar con iodas suas
foras ara rcsisiir c, no cnianio, ncnIuna razao
lIcs sugcria or quc dcvian fazcr isso."(125}
220
As raiicas rcligiosas dc Fasuiin, o nongc
oriodoo russo cuja Iinoiica influcncia solrc a
uliina czarina coniriluiu ara rcciiiar a
Fcvoluao dc Maro, sao ianlcn csclarcccdoras
con visias aos nciodos cn discussao, O rncic
Youssouoff, quc cn 1916 considcrou scr scu
airioiico dcvcr assassinar Fasuiin, dcscrcvc-as
da scguinic nancira.
Elc (Fasuiin} caiu sol a influcncia dc un
adrc quc dcscriou o quc nclc Iavia dc nsiico;
nas faliava sinccridadc sua convcrsao. Dcvido
sua naiurcza lruial c scnsual, logo foi
arrasiado ara a sciia dos Flagclanics ou
KIlysiys. Dizian-sc clcs quc cran insirados clo
Vcrlo c quc cncarnavan Crisio. Alcanavan cssa
cclcsiial conunIao or ncio das raiicas nais
lcsiiais, una nonsiruosa conlinaao dc rcligiao
crisia con riios agaos c sucriics riniiivas.
Os ficis cosiunavan rcunir-sc noiic cn una
calana ou cn una clarcira na florcsia, iluninada
or ccnicnas dc vclas. O roosiio dcssas
radcnyi, ou ccrinnias, cra criar un ciasc
rcligioso, un frcncsi croiico. Dcois dc invocacs
c Iinos, os ficis fornavan un crculo,
concavan a lalanar-sc cn riino c cn scguida
a virar cn roda, girando cada vcz nais dcrcssa.
Cono un csiado dc ioniura cra csscncial ara o
fluo divino", o ncsirc-dc-ccrinnias aoiiava
iodo danarino cujo vigor dininua. A radcnyi
icrninava cn una Iorrvcl orgia, con iodos
221
rolando no cIao cn ciasc ou cn convulscs.
Prcgavan quc aquclc quc csia ossudo clo
Esriio cricncc, nao a si rorio, nas ao
Esriio, o qual o conirola c c rcsonsavcl or
iodas as suas acs c or quaisqucr ccados quc
ossa concicr.(126}
C. F. Taylor(127} sugcrc quc ialvcz icnIa sido
or causa do uso da dana clos rinciros
crisiaos c orquc clcs cran doninados clo
Esriio, quc os crsas os cIanavan dc iarsa ou
ircncdorcs". Accniua ianlcn quc una coninua
linIa dc dcrivaao odc scr iraada dos crisiaos
joaninos, airavcs dos danarinos ncdicvais,
sIalcrs c quacrcs os-ncdicvais, aic as sciias
ircncdoras c danarinas dos scculos XIX c XX; c
cssa dana c cfciivancnic o nccanisno airavcs
do qual sc rovoca a icolcsia". As alavras dc
una dana nagica dos Oiio Cnosiicos sao
ncsno airiludas a Crisio cn un aniigo airo
cgcio.(128}
O nais alio faior conun a algunas das
nudanas oliidas clos rinciros nciodisias,
clos Holy Follcrs", clos janscnisias, clos
nodcrnos sicoicraisias c or aquclcs
siquiairas quc confian na insulina, cn cIoqucs
clciricos, na lcucoionia c coisas scnclIanics, c
rovavclncnic cnconirado na fisiologia ccrclral c
nao na sicologia; csccialncnic quando a
inlaniaao c ruiura dc adrcs dc
222
conoriancnio c rcsunivclncnic dc
cnsancnio arcccn ianlcn influcnciar aninais
or criurlacs analogas da funao ccrclral. Dc
nancira ncnIuna csia c una oiniao original;
nas a aiual douirina dc rcsunido rogrcsso
dcscncoraja nuiia gcnic dc cnsar quc a
inicligcncia ossa scr doninada or criurlacs
ccrclrais ariificialncnic rovocadas quando
novas crcnas sao roclanadas. Willian Jancs
cscrcvcu, cn 1903, cn TIc Variciics of Fcligious
Ecricnccs"(129}
Por fin, volianos ao cosiunciro sinlolisno
dc un cquillrio nccanico. A ncnic c un sisicna
dc idcias, cada una dclas con a cciiaao quc
rovoca, c con icndcncias inulsivas c
iniliiorias quc sc conicn ou sc rcforan
nuiuancnic (...} una nova crccao, un
rccniino cIoquc cnocional ou una ocorrcncia
quc c a nu a alicraao organica, faz con quc
ioda a csiruiura caia junia; c cniao o ccniro dc
gravidadc afunda-sc cn una aiiiudc nais
csiavcl, ois as novas idcias quc cIcgan ao
ccniro, no rcagruancnio, arcccn la ficar
rcsas c a nova csiruiura nanicn-sc
crnancnic."
As csquisas dc Jancs lcvaran-no ianlcn a
concluir quc.
223
Ocorrcncias cnocionais, csccialncnic as
violcnias, sao circnancnic odcrosas ara
rcciiiar rcagruancnios ncniais. A nancira
rccniina c closiva cono anor, ciunc, cula,
ncdo, rcnorso ou ira odc doninar una cssoa c
conIccida dc iodos. Escrana, fclicidadc,
scgurana, rcsoluao, cnocs caracicrsiicas dc
convcrsao odcn scr igualncnic closivas. E
cnocs quc cniran dcssa nancira closiva
rarancnic dcian as coisas cono as
cnconiraran."
En scguida, ciia a conclusao do rofcssor
Lcula.(130}
O icrrcno da convicao csccfica cn dognas
rcligiosos c, orianio, una ccricncia afciiva
(cnocional}. Os oljcios dc fc odcn ncsno scr
alsurdos; a corrcnic afciiva fara con quc clcs
fluiucn c lIcs dara una ccricza inalalavcl.
Quanio nais surrccndcnic a ccricncia afciiva,
quanio ncnos clicavcl cla arca, ianio nais
facil c fazcr dcla a iransnissora dc nocs
infundadas."
JoIn Wcslcy, cnlora airiluindo nao dc
Dcus as nilIarcs dc convcrscs quc rovocou cn
ioda a Inglaicrra, nas cssoas nais inrovavcis,
ainda assin cscculava solrc ossvcis faiorcs
fisiologicos adicionais.
224
Cono c facil suor quc a foric, viva c
rccniina arccnsao da odiosidadc do ccado, da
ira dc Dcus c das anargas dorcs da noric cicrna
dcvc afciar o coro, ianio quanio a alna,
suscndcndo as rcscnics lcis dc uniao viial c
inicrroncndo ou criurlando a circulaao
ordinaria c iirando a naiurcza dc scu curso."(131}
Foi olscrvando assin cicniificancnic os
rcsuliados oliidos or difcrcnics iios dc
rcgaao quc Wcslcy coniriluiu ara lcvar aic
ncsno Cra-DrcianIa, noioriancnic rcsisicnic
a nudanas, a iransfornar alguns dc scus
iradicionais adrcs dc conoriancnio rcligioso
c oliico.
nuiio inrovavcl quc o dr. Dilly CraIan
icnIa a ncsna csccic dc succsso quc Wcslcy,
ainda quc acnas orquc nao icnia consolidar
scus ganIos or ncio dc iao cficicnic sisicna dc
scguincnio (vcr Caiulo 10}. Aquclcs quc
frcqucnian suas rcunics fican inrcssionados
clo cuidado con quc clc cviia a ncnao do
infcrno una das rinciais arnas dc
convcrsao dc Wcslcy. Una das nais inorianics
ocorrcncias na Iisioria rcligiosa inglcsa ialvcz
icnIa sido aqucla cn quc, scgundo sc conia, un
ocrario saiu corrcndo culianic dc una igrcja
ondc o dcao Farrar csiava rcgando c griiou.
Doas novas, conanIciros, o vclIo Farrar diz
quc nao cisic infcrno!"(132} Isso odcria icr
225
aconiccido or volia do ano dc 1878, quando
Farrar ullicou scu livro Eicrnal Hoc",
conicndo os cinco scrncs quc Iavia fciio na
Aladia dc Wcsininsicr criiicando o casiigo
cicrno.(133} Coniudo, o dr. CraIan salc quc o
ncdo do infcrno ainda nao csia conlciancnic
csquccido; c, sc usar a conIccida iccnica
rcvivalisia" O aviao da salvaao vai ariir do
acroorio dc Harringay s 3I30 cn onio. (...}
Quais dc vos, ccadorcs, la csiarao ara aanIa-
lo?" rovavclncnic nao dcscrcvcra as cIanas,
o cnofrc c o forcado do dialo, nas sc conicniara
con un inrcssionanic. O nclIor quc voccs
icn a fazcr c corrcr, ninIa gcnic. Scnao..." O
scnao" arccc scr suficicnicncnic cficaz cn
nuiios casos. O lciior crcclcra ianlcn cono a
lonla dc Iidrogcnio odcra iornar-sc inorianic
ara o ciio fuiuro dc ccrias csccics dc
cvangclisno rcligioso. Ja lcnos a advcricncia do
dr. CraIan a scus conairioias.(134}
O naior ccado da Ancrica c nossa
dcsconsidcraao or Dcus. (...} Dcus odc
crniiir quc a Fussia dcsirua a Ancrica. (....}
Quando vcjo una lcla cidadc cono Nova Yorl,
icnIo ianlcn una visao dc cdifcios
dcsnoronando c dc ocira. Coniinuo icndo a
inrcssao dc quc, a ncnos quc volicnos a Elc,
Dcus crniiira quc algo caia solrc nos dc una
nancira quc nao osso rcvcr."
226
Cono nuiios cvangclisias anics dclc, o dr.
CraIan acrcdiia scr o agcnic dcssc Dcus
dcsiruidor or causa das inuncras convcrscs
rccniinas quc olicn con o cnrcgo dc iais
nciodos.
Eu nao sou grandc iniclcciual c cisicn
nilIarcs dc Ioncns quc sao nclIorcs rcgadorcs
do quc cu. Voccs nao odcn clicar-nc sc
dciarcn dc fora o solrcnaiural. Eu nao sou
scnao un insiruncnio dc Dcus."
227

CAPTULO VII.
LAVAGEM CEREBRAL NA
RELIGIO E NA POLTICA

Os clcncnios rcunidos nos caiulos V c VI
nosiran cono varios iios dc crcna odcn scr
inlaniados cn nuiias cssoas, aos a funao
ccrclral icr sido suficicnicncnic criurlada or
ncdo, ira ou cciiaao rovocadas acidcnial ou
dclilcradancnic. Dos rcsuliados causados or
iais criurlacs, o nais conun c o
cnfraquccincnio icnorario do disccrnincnio c o
auncnio da sugcsiionalilidadc. Suas varias
nanifcsiacs dc gruo sao s vczcs classificadas
sol o iiulo dc insiinio dc rclanIo" c
arcscnian-sc nais csciacularncnic cn icno
dc gucrra, duranic cidcnias gravcs c cn iodos
os crodos scnclIanics dc crigo conun, quc
auncnian a ansicdadc c ianlcn a
sugcsiionalilidadc individual c colciiva.
Ouiro rcsuliado da sucrcsiinulaao odc
scr a ocorrcncia das fascs cquivalcnics",
aradoais" c uliraaradoais", dc aiividadc
ccrclral anornal, discuiidas cn caiulos
anicriorcs, quc invcricn os adrcs nornais dc
conoriancnio do acicnic. Sc udcr scr
228
roduzido un rccniino c conlcio colaso clo
rolongancnio ou inicnsificaao da rcssao
cnocional, a lousa do ccrclro ialvcz fiquc
icnorariancnic lina dc scus adrcs dc
conoriancnio nais rcccnicncnic inlaniados,
crniiindo ialvcz quc scjan sulsiiiudos nais
facilncnic or ouiros.
Dc faio, o quc aconiccc a aninais irracionais
quando sulnciidos a rcssao arccc ianlcn
aconicccr a scrcs Iunanos; isio c, sc forcn
icnorariancnic dciadas dc lado as
inicrrciacs sicologicas dc scu
conoriancnio c conccnirada a aicnao nos
fcnncnos urancnic fisiologicos, vcrificar-sc-a
frcqucnicncnic quc os rincios nccanicos
cnvolvidos sao scnclIanics.
As iccnicas dc douirinaao oliica c rcligiosa
sao nuiias vczcs iao scnclIanics quc, cn
conunidadcs riniiivas ou cn csiados
icocraiicos nais civilizados, cono o dos judcus
aniigos, sc iornan rcalncnic idcniicas. Assin, o
csiudo dos nciodos dc douirinaao rcligiosa
nclIor rcgisirados dara rcsuliados quc scrao,
ccicris arilus, igualncnic alicavcis ao cano
oliico. No cnianio, algunas das scnclIanas
nais cvidcnics sao con frcqucncia ignoradas, or
airiluir-sc, qucr ao iraiancnio rcligioso (cono na
Euroa Ocidcnial c nos Esiados Unidos dc Iojc}
qucr ao iraiancnio oliico (cono na Euroa
229
Oricnial c na CIina} caraicr oficial cn rcjuzo do
ouiro.
A ncsna anla difcrcnciaao dc crcna
scara oliiicancnic os conunisias dos
dcnocraias caiialisias, cono scara
rcligiosancnic os caiolicos dos roicsianics.
Muiios dcsscs ncsnos cqucnos dcsacordos
funcionais anarguraran as rclacs cnirc
sialinisias c iroislisias; cnirc nciodisias,
nciodisias riniiivos c nciodisias calvinisias.
Ldcrcs oliicos icn-sc nosirado disosios a
usar fuzilancnios cn nassa c canaras dc gas cn
aoio dc suas crcnas, cono ldcrcs sc
nosiraran no assado disosios a usar fogo c
csada. Ncn os caiolicos ncn os roicsianics
odcn vanglorizar-sc dc assado nais lino quc
scus ooncnics. Ha, quanio sclvagcria, ouca
ooriunidadc dc cscolIa cnirc os roicsianics c
os caiolicos nas gucrras rcligiosas da AlcnanIa;
os nassacrcs caiolicos dc Iugucnoics
roicsianics na Frana nao foran ncnos
fanaiicos quc o nassacrc dc caiolicos irlandcscs
clos roicsianics dc Cronwcll. Alcn disso, ianio
caiolicos cono roicsianics cnunIaran con
igual vigor a csada dc Dcus conira os agaos dc
uliranar c ianlcn conira os ncnlros do culio
dc fciiiaria rc-crisia na Euroa; agindo scnrc
na firnc convicao dc quc cran insirados clos
nais clcvados c nolrcs noiivos. Os nais
londosos, gcncrosos c Iunanos dos Ioncns
230
foran rcalncnic, airavcs da Iisioria,
condicionados a raiicar aios quc arcccn
Iorrorosos cn rcirosccio quclcs quc iivcran
condicionancnio difcrcnic. Muiias cssoas,
scnsaias cn iudo o nais, afcrran-sc a oinics
csiranIas c crucis acnas orquc foran
firncncnic inlaniadas cn scu ccrclro cn icnra
idadc c nao odcn scr livradas dclas or ncio dc
arguncniaao, nais do quc o odcria a gcraao
quc ainda acrcdiiava na cIaicza da icrra, cnlora
ja circunavcgada cn varias ocasics. Para alicrar
onios-dc-visia fundancniais, nao c rcciso
ncccssariancnic clinina-los or ncio dc
ianlorcs vodu ou rcvivals" rcligiosos. Eisicn
ouiros nciodos ncnos ioscos c csciacularcs quc
odcn scr nuiio cficazcs.
Ncsic onio, o lciior ialvcz crdoc una
rccaiiulaao dos rinciros rincios
fisiologicos.
Con sua varicdadc dc icncrancnios,
consiaiou-sc quc colaso ou dranaiica nudana
nos adrcs dc conoriancnio odian scr
causados cn aninais nao acnas auncniando-sc
a fora dos csinulos alicados, nas ianlcn or
ouiros ircs ncios inorianics.
1 Podia-sc rolongar o icno cnirc fazcr
un sinal rclininar c dar ou ncgar conida ou un
cIoquc clcirico incscrado; dcscolriu-sc quc o
231
rolongancnio dc un csiado dc icnsao c
ansicdadc cra nuiio criurlador. O rcsuliado cra
a iniliao roiciora, quc odia iornar-sc
raidancnic iransnarginal", con cfciios
caoiicos solrc a funao ccrclral.
2 Podia-sc alicrar adrcs dc
conoriancnio confundindo o ccrclro, sc sinais
osiiivos c ncgaiivos dc condicionancnio dc
alincniaao sc scguisscn un ao ouiro
raidancnic c nao fosscn scguidos clo cscrado
alincnio ou cIoquc. A naioria dos aninais
arccia caaz dc ajusiar-sc, dcniro dc liniics, ao
quc cscrava; nas ccrincniava nais
dificuldadc cn cnfrcniar o inrcvisio.
3 Sc iodos csscs ncios dciasscn dc
roduzir alicraao ou colaso, odia-sc rccorrcr
dcliliiaao fsica, fclrcs, cic., quc odcrian scr
cficazcs quando os ncsnos csinulos cran
rcciidos nais iardc.
Nas iccnicas dc convcrsao c lavagcn ccrclral
a scrcn agora discuiidas iodos csscs nccanisnos
fisiologicos ianlcn cniran cn aao,
isoladancnic ou cn conlinaao; c nao causa
surrcsa vcr cono os nciodos dc convcrsao c
olicnao dc confisscs usados cla Inquisiao
EsanIola nos scculos XVI c XVII difcrcn ouco
daquclcs quc icn sido usados clos conunisias
or iras da Coriina dc Fcrro. rovavcl, orcn,
232
quc os conunisias icnIan aiingido naior
crfciao iccnica, dcvido ao nclIor conIccincnio
dos rincios fisiologicos lasicos arcndidos con
aninais c cla conaraao dc dcscolcrias
cnricas con aquclcs rincios. Por ouiro lado,
o cnrcgo dc violcncia fsica na olicnao dc
dcclaracs c confisscs c oficialncnic roilido
or lci na Fussia, da ncsna nancira quc nos
Esiados Unidos c no Fcino Unido. Ccralncnic sc
da ianlcn s cssoas acusadas anla
ooriunidadc dc salcr quc iudo quanio disscrcn
odcra scr arcscniado cono rova cn scu
julgancnio sulscqucnic.
Os csccialisias cn lavagcn ccrclral usan
una iccnica dc convcrsao quc nao dccndc
acnas da inicnsificaao da sugcsiionalilidadc dc
gruo, nas ianlcn dc csiinular no indivduo
ansicdadc, un scniincnio dc cula rcal ou
inaginaria c un confliio dc lcaldadcs,
suficicnicncnic forics c rolongados ara
rovocar o dcscjado colaso. No rcvival" dc
JonaiIan Edwards, cn NoriIanion, anics
ncncionado(135} ja sc rcgisirara quc a
sugcsiionalilidadc dc gruo cra auncniada aic
un onio cn quc a icniaiiva dc suicdio dc un
aroquiano dcrinido c o suicdio cfciivo dc ouiro
afciaran iao rofundancnic scus vizinIos quc,
csqucccndo-sc dc sua rcccn-dcscolcria alcgria c
ccricza dc salvaao cicrna, nuiios dclcs ficaran
iao olcccados clo quc rcconIccian cono
233
icniaao dialolica a onio dc scguircn o
ccnlo. Qucn dcscjar invcsiigar a iccnica dc
lavagcn ccrclral c olicnao dc confissao, cono c
raiicada airas da Coriina dc Fcrro (c ianlcn
dcsic lado dcla, cn ccrios osios oliciais ondc o
csriio da lci c dcsrczado}, fara lcn cn
concar con un csiudo do rcvivalisno"
ancricano do scculo XVIII a ariir da dccada dc
1730. Os nccanisnos sicologicos arcccn os
ncsnos, c as crcnas c adrcs dc
conoriancnio inlaniados, csccialncnic cnirc
os uriianos da Nova Inglaicrra, nao foran
sucrados quanio rigidcz c iniolcrancia ncn
ncsno no crodo sialinisia da U. F. S. S. Nao
nos inicrcssanos aqui cla vcrdadc ou falsidadc
dc suas crcnas fundancnialisias c calvinisias;
csic livro iraia acnas da fisiologia da convcrsao c
conirolc do cnsancnio.
Edwards(136} acrcdiiava quc o nundo lcn
odcria scr iransfornado cn un grandc lago ou
glolo lquido dc fogo, no qual os naus scrao
afundados (c} (...} suas calcas, scus olIos, suas
lnguas, suas naos, scus cs, scus rins c scus
orgaos viiais ficarao ara scnrc cIcios dc un
fogo rcslandcccnic c dcrrcicdor, suficicnic ara
dcrrcicr as rorias rocIas c clcncnios. E clcs
csiarao cIcios do nais accso c vivo scniido ara
scniir os iorncnios, nao or dcz nilIcs dc
idadcs, nas ara iodo o scnrc, alsoluiancnic
scn fin (...}"
234
Diz clc ainda quc os cicrnancnic condcnados
scrian aiorncniados ianlcn na rcscna dos
sanios glorificados. Assin os sanios sc iornarao
nais scnsvcis grandcza dc sua salvaao. O
quadro da niscria dos rcrolos dulicara o ardor
do anor c da graiidao dos sanios no ccu".
En un rclaio solrc o rcvival" dc
NoriIanion.(137} dcclara clc quc, anics dc scu
incio, a liccnciosidadc rcvalcccu nuiio,
duranic alguns anos, cnirc os noos da cidadc;
inuncros dclcs csiavan nuiio acosiunados a
andar dc noiic, a frcqucniar a ialcrna c a
raiicas lilidinosas. No quc alguns, or scu
ccnlo, corronian cccssivancnic ouiros (...}
nas (...} no alril scguinic, 1734, aconicccu a
noric nuiio rccniina c Iorrvcl dc un noo, na
flor da idadc (...}. Scguiu-sc a noric dc una
jovcn nulIcr casada, quc sc afligira nuiio cn
rclaao salvaao dc sua alna, anics dc adocccr,
c ficara cn grandc afliao no conco dc sua
cnfcrnidadc".
Parccc quc cssas norics iornaran os
aroquianos dc Edwards nais scnsvcis quc o
nornal sua rcgaao solrc o fogo do infcrno,
ois dcniro dc ouco icno. Dificilncnic sc
cnconiraria na cidadc una unica cssoa, noa
ou vclIa, quc crnancccssc indifcrcnic s
grandcs coisas do nundo cicrno. Aquclcs quc
cosiunavan scr os nais frvolos c dissoluios, c
235
aquclcs quc sc nosiravan nais disosios a
cnsar c falar lcvianancnic dc rcligiao viial c
ccrincnial, csiavan agora gcralncnic sujciios
ao grandc dcscriar."
Edwards assa cniao a dcscrcvcr o
dcscriar", iao uiil na convcrsao rcligiosa ou
oliica.
As cssoas sao dcscriadas cla rincira
vcz con una scnsaao dc sua niscravcl condiao
or naiurcza; do crigo cn quc csiao dc crcccr
cicrnancnic; c, o quc c dc grandc inoriancia
ara clas, dc cscaarcn raidancnic c cnirarcn
cn un csiado nclIor. Aquclcs quc anics cran
scguros c inscnsvcis, iornan-sc scnsvcis
nancira cla qual csiavan a caninIo dc
arruinar-sc cn scu aniigo runo."
FcconIccc clc ianlcn inorianics
difcrcnas cn iios dc icncrancnio, quc
rccisan scr considcradas duranic a fasc dc
anaciancnio", anics da convcrsao.
Ha una varicdadc nuiio grandc quanio ao
grau dc ncdo c afliao a quc as cssoas sao
sulnciidas, anics dc olicrcn algun conforiavcl
indcio dc crdao c acciiaao or Dcus. Alguns
sao, dcsdc o conco, alundancnicncnic nais
doiados dc cncorajancnio c cscrana do quc
ouiros; alguns iivcran dcz vczcs ncnos afliao dc
csriio do quc ouiros, nos quais, iodavia, a
236
qucsiao arccc scr a ncsna; alguns iivcran
iania noao do dcsagrado dc Dcus c do grandc
crigo dc condcnaao cn quc csiivcran, a onio
dc nao odcrcn dornir noiic; c nuiios
disscran quc, quando sc dciiaran, a idcia dc
dornir cn ial condiao lIcs foi ancdroniadora, c
quasc nao csiivcran livrcs do icrror cnquanio
dornian, c quc dcscriaran con ncdo, irisicza c
afliao ainda Ialiiando scus csriios. (...} As
icrrvcis arccnscs quc as cssoas iivcran dc
sua niscria foran cn sua naior aric
auncniando, ncdida quc clas sc aroinavan
da lilcriaao, cnlora frcqucnicncnic asscn or
nuiias nudanas c alicracs na disosiao c
nas circunsiancias dc scus csriios; s vczcs sc
acrcdiian conlciancnic inscnsvcis c icncn
quc o Esriio dc Dcus as icnIa dciado c quc
scjan cnircgucs scvcridadc judicial; no cnianio,
arcccn nuiio rofundancnic ocuadas con
aquclc ncdo c con grandc ansicdadc dc olicr dc
novo conviccs."
Edwards(138} iinIa o cosiunc dc rovocar
cula c aguda arccnsao cono rinciro asso
ara a convcrsao dc cssoas nornais c insisiia
cn quc a icnsao dcvia scr auncniada aic o
ccador cnirar cn colaso c sulncicr-sc
conlciancnic voniadc dc Dcus; no cnianio,
scus aroquianos arcccn icr crcclido quc
fazcr isso no caso dc un ccador ja sofrcndo dc
237
nclancolia rcligiosa odcria fora-lo ao Iorrvcl
crinc dc suicdio.
Ouira coisa dc quc alguns asiorcs foran
acusados, injusiancnic cn ncu cnicndcr, c dc
falar cn icrror quclcs quc ja csiao sol grandcs
icrrorcs, cn lugar dc conforia-los. (...} Cular un
asior or dcclarar assin a vcrdadc quclcs quc
csiao sol o dcscriar c nao adninisirar-lIcs
conforio incdiaiancnic, c o ncsno quc cular
un cirurgiao, orquc, quando concou a cnfiar
sua lanccia, con o quc ja causou grandc dor a
scu acicnic, c csic sc cncolIcu c griiou dc
angusiia, foi iao crucl a onio dc nao dcicr sua
nao, nas coniinuar a afunda-la ainda nais, aic
cIcgar ao fundo da fcrida."
Assin, os ocasionais casos dc suicdio c
insanidadc rccisavan scr lanados na coluna do
Dcvc dc scu livro dc convcrsao; coniudo, cnlora
rcgando os icrrorcs do foro do infcrno c da
condcnaao cicrna, scnrc iinIa cn ncnic quc
una via dc fuga, consiiiuda cla rincial crcna
a scr inlaniada, dcvia ficar alcria.
Con cfciio, algo alcn do icrror dcvc scr
rcgado quclcs cujas conscicncias sao
dcscriadas. Dcvc scr-lIcs diio quc cisic un
Salvador quc c ccclcnic c glorioso; quc dcrranou
scu rccioso sanguc clos ccadorcs c quc c cn
iodos os scniidos suficicnic ara salva-los; quc
238
csia ronio a rccclc-los, sc o scguircn
zclosancnic; ois cssa ianlcn c a vcrdadc, ianio
quanio o csiarcn agora cn una condiao
infiniiancnic avorosa. (...} Os ccadorcs, ao
ncsno icno quc lIcs c diio cono scu caso c
niscravcl, dcvcn scr convidados a vircn c
acciiarcn un Salvador, c cnircgarcn scus
coracs a clc, con iodos os caiivanics c
cncorajadorcs arguncnios quc o cvangclIo
ofcrccc."
Edwards acIou quc alguns dc scus ncofiios
ialvcz rccisasscn suoriar confliios ncniais c
ioriura duranic dias, scnanas ou ncscs anics dc
sucunlircn, acciiarcn os icrnos calvinisias dc
salvaao or clc rcgados c, assin, conquisiarcn
a lilcriaao. Olscrvou ianlcn quc.
Aquclcs quc, cunrindo condcnacs lcgais,
iivcran os naiorcs icrrorcs, ncn scnrc
oliivcran a naior luz c conforio; ncn lIcs foi
scnrc a luz conunicada nuiio rccniinancnic;
ainda assin, orcn, acIo quc o icno dc
convcrsao foi gcralncnic nais scnsvcl cn iais
cssoas. Muiias vczcs a rincira nudana
scnsvcl dcois do circno dc icrrorcs c una
calna c cn scguida gradualncnic cnira a luz;
cqucnos lancjos dc incio (...} c c scniida no
niino, ialvcz ccria disosiao dc louvar a Dcus;
c, dcois dc algun icno, a luz cnira nais clara
c odcrosancnic. Ainda assin, orcn, cnso
239
quc, con naior frcqucncia, grandc icrrorcs foran
scguidos dc nais rccniina c grandc luz, c
conforio, quando os acicnics arccian csiar, or
assin dizcr, suljugados c lcvados a una calna,
iirados dc una csccic dc iunulio do csriio.
Esia calna final do csiado dc convcrsao
rccniina c igualncnic lcn dcscriia or Willian
Jancs cn Variciics of Fcligious Ecricncc." Os
nais cncdcrnidos ccadorcs, isio c, aquclcs dc
iio icncrancnial ncnos alcrio sugcsiao,
icrao crdido cso considcravcl sol suas
rolongadas agonias dc csriio, anics da final
sulnissao c saniificaao. Scus casos fazcn
lcnlrar o dos cacs forics" quc Pavlov rccisava
dcliliiar anics dc quclrar scus adrcs dc
conoriancnio. Todos os nccanisnos
fisiologicos clorados or Pavlov cn suas
ccricncias aninais, a nao scr a nudana
glandular or casiraao, arcccn dc faio icr sido
clorados or Edwards ou scus succssorcs cn
suas cananIas nissionarias calvinisias.
O ciio duradouro dcsscs nciodos c ilusirado
clas rcacs dc Harrici DcccIcr Siowc, auiora dc
A Calana do Pai Tonas", ccn anos nais iardc,
quando o csriio dc JonaiIan Edwards ainda
doninava a conunidadc ondc cla vivia.
Sua rincira rovaao icologica scria
ocorrcu aos 11 anos dc idadc, quando sua irna
240
nais vclIa, CaiIcrinc, crdcu cn un naufragio o
Ioncn con qucn ia casar-sc c nao odc icr
ccricza dc quc clc csiava salvo. Lynan DcccIcr
(scu ai} nao sc nosirou iranquilizador.
CaiIcrinc iralalIou no caso c finalncnic
cnconirou un diario. OI, quc Iorror! Scu
nanorado janais sc arrccndcra; csiava
condcnado a una cicrnidadc dc iorncnio.
CaiIcrinc ficou dcscscrada c Harrici ariilIou
dc sua angusiia, nas anlas, a ariir dcssc
noncnio, concaran a duvidar scriancnic da
douirina calvinisia fundancnial dc quc Dcus
cscolIc acnas alguns ara a graa c dcsiina o
rcsio condcnaao, scn quc o salvo ou o ccador
scja caaz dc influcnciar o rcsuliado. (...} En
1840, cla cIcgou ao onio dc rcfuiar as alavras
dc JonaiIan Edwards (or cscriio} (...} c cn 1857
foi iao longc a onio dc ncgar o Pccado
Original."(139}
En 1835, CIarlcs C. Finncy, quc vinIa
fazcndo convcrscs cn nassa no Esiado dc Nova
Yorl, ullicou un franco c orncnorizado
nanual solrc o assunio, Lcciurcs on Fcvivals of
Fcligion"(140} Tudo, rcconcnda clc, dcvc scr
arcscniado aos roscliios oicnciais cn sinlcs
rcio c lranco; clcs dcvcn scr nandados ara
casa, or ccnlo, a fin dc lcrcn sozinIos o
scguinic Iino do dr. Waiis.
241
My iIougIis on awful suljccis roll,
Dannaiion and iIc dcad.
WIai Iorrors scizc iIc guiliy soul,
Uon a dying lcd!

Lingcring aloui iIcsc norial sIorcs,
SIc nalcs a long dclay,
Till, lilc a flood, wiiI raid forcc,
DcaiI swccs iIc wrcicI away.

TIcn, swifi and drcadful, sIc dcsccnds
Down io iIc ficry coasi,
Anongsi iIc aloninallc ficndcs
Hcrsclf a frigIicncd gIosi.

TIcrc cndlcssc crowds of sinncrs lic,
And darlncss nalcs iIcir cIains;
Toriurcd wiiI lccn dcsair iIcy cry,
Yci waii for ficrccr ains.
Noi all iIcir anguisI and iIcir llood

For iIcir asi guili aioncs,
Nor iIc conasion of a Cod
SIall Icarlcn io iIcir groans.(141}
Coniudo, una csirofc final ofcrccc ao
aicrrorizado lciior sua via dc fuga,
congraiulando-sc con clc or nao icr norrido no
ccado anics dc alcana-la.
242
Anazing gracc, iIai lci ny lrcaiI,
Nor did ny soul rcnovc,
Till I Iad lcarn'd ny Saviour's dcaiI,
And wcll insurcd Iis lovc.(142}
Finncy cscrcvcu ianlcn.
OlIai, or assin dizcr, airavcs dc un
iclcscoio quc o crga ara crio dc vos; olIai ara
dcniro do infcrno c ouvi-os gcncr; dcois virai o
vidro ara cina c olIai ara o ccu c vcdc os
sanios la, con scus nanios lrancos, con suas
Iaras nas naos, c ouvi-os caniar a canao do
anor rcdcnior; c crguniai a vos ncsnos. Scra
ossvcl quc cu convcna Dcus a clcvar o ccador
ara la?"
Aquclcs quc concordan con o dcao Farrar
solrc a inrolalilidadc icologica do casiigo
cicrno ialvcz acIcn isso ncnos ancdroniador do
quc o cra ara a naioria dos ouvinics dc Finncy.
Dasia, orcn, nudar a ancaa dc fogo cicrno
ara a dc iralalIo forado crciuo cn un
cano dc risionciros do riico c sc iorna
cvidcnic a cficacia do nciodo, scja cn conicio
oliico ou rcligioso.
Na lavagcn ccrclral c na olicnao dc
confisscs, dificilncnic odc scr cagcrada a
inoriancia fisiologica da rovocaao dc un
scniincnio dc cula c confliio. O risionciro odc
scr lonlardcado con acusacs c
243
coniinuancnic inicrrogado aic scniir-sc
confundido cla ansicdadc c coniradizcr-sc cn
algun cqucno onio. Esic c usado cniao cono
una vara ara aoiia-lo; scu ccrclro dcia dc
funcionar nornalncnic c clc cnira cn colaso.
En una csiado sulscqucnic, aliancnic
sugcsiionavcl, clc roniancnic assinara c
cnircgara a dcscjada confissao.
Finncy insisiiu cn quc o rcvivalisia" janais
dcvia rclaar a rcssao ncnial solrc o roscliio
cn crscciiva.
Un dos ncios clos quais as cssoas dao
falso conforio aos ccadorcs afliios c crguniar-
lIcs. Quc fcz vocc? Vocc nao iao nau (...}
"Quando a vcrdadc c quc clcs foran nuiio iorcs
do quc cnsan icr sido. NcnIun ccador icn
idcia dc quc scus ccados foran naiorcs do quc
sao. NcnIun ccador icn idcia adcquada dc
cono clc c grandc ccador. Nao c rovavcl quc
un Ioncn ossa vivcr lcna visia dc scus
ccados. Dcus, cn sua niscricordia, ouou
iodas as suas criaiuras na icrra ior das visias,
a do coraao Iunano nu. A cula do ccador c
nuiio nais rofunda c condcnadora do quc clc
cnsa c o crigo quc clc corrc c nuiio naior do
quc cnsa; sc udcssc vcr cssas coisas cono sao,
rovavclncnic nao vivcria scqucr un noncnio."
244
Inlaniado o scniincnio dc cula, Finncy
salia quc, ara liquidar a qucsiao, nao dcvia scr
fciia conccssao dc csccic alguna.
Un ccador ansioso nosira-sc nuiias vczcs
disosio a fazcr qualqucr coisa ncnos
caiancnic aquilo quc Dcus cigc dclc. Esia
disosio a ir ao fin do nundo ou a agar scu
dinIciro, a suoriar sofrincnio ou qualqucr ouira
coisa, ncnos lcna c insianianca sulnissao a
Dcus. Ora, sc fizcrdcs conccssao a clc c lIc
falardcs dc alguna ouira coisa quc clc ossa
fazcr, fugindo ao ncsno icno quclc onio, clc
sc scniira nuiio conforiado."
Finncy acIava ianlcn quc.
Pcrodos rolongados dc crsuasao sao
gcralncnic dcvidos insiruao falIa. Scnrc quc
insirucs claras c caias sao dadas aos
ccadorcs, vcrificarcis gcralncnic quc as
crsuascs sao rofundas c ungcnics nas
lrcvcs. (...} Quando os ccadorcs sao cnganados
or falsas oinics, odcn scr naniidos duranic
scnanas, ialvcz ncscs c s vczcs anos cn un
csiado dcliliiador c finalncnic ialvcz scr
coroados no rcino c salvos. Mas quando a
vcrdadc c iornada crfciiancnic clara ao csriio
do ccador, sc clc nao sc sulncic logo, scu caso
c dcscscrado. (...} Pclo quc iivc ooriunidadc dc
olscrvar dcssas convcrscs quc foran nuiio
245
rccniinas, saran cn gcral os nclIorcs crisiaos.
(...} Nao Ia un caso dc crsuasao rolongada
rcgisirado cn ioda a Dllia. Todas as convcrscs
la rcgisiradas sao rccniinas."
Considcrando-sc as icnscs quc o nciodo dc
Finncy roduzia no ccrclro dc scus ouvinics,
aos icr fciio con quc acciiasscn qualqucr aric
dc sua fc na rcalidadc do fogo do infcrno, suas
concluscs finais sao rovavclncnic jusiificavcis.
Mcdo dc convcrscs rccniinas! Alguns dos
nclIorcs crisiaos quc conIco foran crsuadidos
c convcriidos no csao dc alguns ninuios (...} c
icn sido luzcs ciniilanics na igrcja dcsdc cniao c
gcralncnic nanifcsiado na rcligiao a ncsna
dcicrninaao dc caraicr quc nanifcsiaran
quando cla rincira sc adianiaran c colocaran-
sc ao lado do ScnIor."
Dizcn quc Finncy foi rcsonsavcl or nuiios
nilIarcs dc convcrscs assin.
Oinics dc divcrsos ldcrcs rcligiosos
conicnorancos a rcsciio dos nciodos dc
Finncy foran ullicadas or Willian D. Sraguc
cn un livro iniiiulado Lcciurcs on Fcvivals of
Fcligion"(143} Ercssava-sc o icnor dc quc as
cssoas doninadas or un scniincnio dc
salvaao dc ial iio dc culio nais csiavcl c
iniclcciual. A ncnos quc Iouvcssc grandc
cuidado, os convcriidos icniarian doninar o
246
rcgador dcvido fora dc suas rorias
conviccs novas. O rcv. Edward D. Criffin,
rcsidcnic do Willian Collcgc, cn Williansiown,
MassacIusciis, or ccnlo, cscrcvc.
Enirc ouiros cccssos, quando os
dcscriados foran cIanados ara a navc,
algunas nulIcrcs sc viran convcriidas c, no
ncio da congrcgaao rcunida, cn alias vozcs,
concaran a rczar or scus naridos. E isso foi
cncarado or Ioncns aic cniao considcrados
solrios ialvcz solrios dcnais cono rova da
ciraordinaria dcscida do Esriio Sanio. Tais
dcsordcns c ouiras ainda iorcs do quc cssas sc
roagarao or ioda aric, sc asiorcs c
ncnlros disiinios da Igrcja nao sc unircn
diligcnicncnic ara conicr as ncdidas aiuais. (...}
Tais cccssos (...} colocarao dianic dos ccgos
cdras dc iroco solrc as quais nilIcs cairao
no infcrno."
Por ouiro lado, o rcv. NoacI Poricr, asior dc
una Igrcja Congrcgacional cn Farningion,
Conncciicui, sai vigorosancnic cn favor dos
rcvivals". Fcsunc suas dcscolcrias con as
scguinics alavras.
Parccc, orianio, quc, or ncio dcssas
visiiacs cIcias dc graas, duranic un crodo
dc irinia c scic anos, quairoccnias c scsscnia
cssoas foran acrcscidas Igrcja. No ncsno
247
crodo, o nuncro ioial dos acrcscidos, alcn
dcsscs, uliraassa irczcnios or ouco c dcsscs
nais dc ccn vicran dc ouiras igrcjas. (...} Ncssas
oucas c curias icnoradas, Dcus fcz or nos
nuiio nais do quc duranic iodos os rolongados
ncscs c anos inicrncdiarios; c, dc faio, arccc
quc foi rincialncnic ncsscs crodos quc a
Igrcja aic agora rcnovou suas foras, dc nodo a
arcscniar scu icsicnunIo con qualqucr grau dc
succsso nos inicrvalos."
A coniriluiao do rcv. NoaI Poricr conclui
con csia inorianic olscrvaao. Coniudo, sc a
ccricncia c olscrvaao nc cnsinaran alguna
coisa, c quc cisic una nancira dc discuiir csscs
assunios nuiio logicancnic no uliio, quc
ouco lcn faz (...} (c rcciso quc os ouvinics}
scjan lcvados a scniir quc sao clcs scus rorios
dcsiruidorcs, quc cados, dccndcnics c crdidos
cono csiao, a salvaao lIcs c ofcrccida nuiio
livrc c sinccrancnic, c quc sc crcccrcn a cula
dcvc rccair ara scnrc solrc clcs rorios."
Una ciiaao final dc Finncy, nuiio
inorianic ara nosso rollcna.
Dai-vos ao iralalIo dc arcndcr o csiado dc
csriio dclc o quc csia cnsando, cono sc
scnic c o quc scnic nais rofundancnic
dcois fazci rcssao inicnsa; nao dcsviais o
csriio dclc falando solrc qualqucr ouira coisa.
248
Nao icnais fazcr rcssao ncssc onio, clo icnor
dc lcva-lo a disiraao. Algunas cssoas icncn
fazcr rcssao cn un onio a quc a ncnic c
ircnulancnic scnsvcl, ara nao fcrir o csriio.
(...} Dcvcis clarcar o onio, lanar a luz da
vcrdadc cn ioda a volia dclc c lcvar a alna a
ccdcr; dcois a ncnic ficara cn rcouso."
Nao scria ossvcl dcscrcvcr nciodo nccanico
nclIor ara nanicr o ccrclro no ncccssario
csiado dc crsisicnic icnsao c cciiaao aic quc a
sugcsiionalilidadc scja auncniada c a sulnissao
final ocorra. Todos os nciodos, scjan ruidosos ou
soiurnancnic silcnciosos, visan a cssc onio,
un onio quc os donadorcs dc cavalos ianlcn
icn cn ncnic quando donan un oiro
quando o acicnic adquirc o aradoal
scniincnio dc quc o novo scrvio c lilcrdadc
crfciia". Esic scniincnio, quc os crisiaos
afirnan scr cclusivo dc sua fc, foi crcssado
ncssas alavras clo Icroi dc Marcus Aulcius,
Lucius, quando convcriido ao culio dc Isis.(144}
O consclIo dc Finncy ao rcgador
rcvivalisia" ara quc dcsculra o onio a quc a
ncnic c ircnulancnic scnsvcl" accniua ianlcn
a inoriancia da olscrvaao rcgisirada dc quc
iodo cao (c, orianio, rovavclncnic iodo Ioncn}
icn una fraqucza ou scnsililidadc do ccrclro
quc odc scr clorada dcois dc dcscolcria.
Orwcll cn scu ronancc Ninciccn-EigIiy-
249
Four"(145} conia cono o Icroi, cnquanio csia
scndo douirinado, dcnonsira icr irrcsisivcl ncdo
dc raios, rclquia dc un susio quando criana.
Esic conIccincnio c usado clo scu inicrrogador
ara roduzir sua sulnissao final c iransfornar
scu odio ao Crandc Irnao" cn un anor
dcsrovido dc criica. Qucr Orwcll icnIa ou nao
iniroduzido a rcalidadc na ficao, o nciodo
dcscriio c fisiologicancnic convinccnic. O csiudo
das nodcrnas iccnicas dc lavagcn ccrclral
oliica c olicnao dc confisscs nosira quc os
inicrrogadorcs csiao scnrc rocura dc ioicos
a quc a viina scja scnsvcl; agcn solrc csscs
ioicos aic olrigarcn-na a confcssar ou acrcdiiar
no quc dcscjan. Sc cn sua vida assada nada
udcr scr cnconirado caaz dc dcscriar
scniincnios dc ansicdadc ou cula, cniao c
rcciso invcniar siiuacs ou inicrrciacs dc
siiuacs aroriadas ara cria-los cono
fizcran alguns siquiairas duranic a Scgunda
Cucrra Mundial ara causar csiados dc cciiaao
c colaso cn scus acicnics no curso dc
iraiancnio alrcaiivo or drogas (vcr Caiulo III}.
Finncy rinciro iinIa dc crsuadir un
cidadao ancricano conun c dcccnic dc quc
csiava lcvando una vida ccaninosa c
ccriancnic condcnado ao fogo do infcrno, anics
dc convcncc-lo a acciiar un iio dcicrninado dc
salvaao rcligiosa. Os csccialisias cn convcrsao
oliica fazcn igualncnic as cssoas conuns
250
confcssarcn quc lcvavan vidas dc crro
luiodcnocraiico, ou agian cono fcras fascisias
c, a iiulo dc ciaao, acciiar con razcr iodo
casiigo scvcro quc lIcs scja inosio, aic ncsno a
noric.
Edwards c Finncy lcvaran a circnos
nciodos considcados cficazcs dcsdc icnos
incnoriais or inuncras sciias rcligiosas c csiao
concando a scr cada vcz nais iniiados or
ccrias crcnas oliicas. Por ccnlo, airavcs dos
scculos nuiias cssoas sc nosiraran fascinadas
cla ircncnda fora c rcsisicncia, ianio no
conoriancnio cono cn crcna, dcnonsiradas
clo adrc jcsuia aliancnic ircinado. En scu
livro Don Fcrnando", Soncrsci MaugIan diz o
scguinic a rcsciio do fanoso livro Ecrccios
Esiriiuais", dc Sanio Inacio, o fundador da
ordcn, usado clos jcsuias cono nanual dc
ircinancnio.
Quando sc olIa ara os ccrccios cn scu
iodo nao sc odc dciar dc olscrvar cono sao
naravilIosancnic idcalizados ara aiingir scu
oljciivo. (...} Dizcn quc o rcsuliado da rincira
scnana c rcduzir o ncofiio conlcia rosiraao.
A coniriao afligc-o, a vcrgonIa c o ncdo
angusiian-no. Nao so sc scnic aicrrorizado clos
assusiadorcs quadros cn quc ousou scu
csriio, nas ianlcn fica cnfraquccido or falia
dc conida c csgoiado or falia dc dornir. E
251
lcvado a ial dcscscro quc nao salc ondc
rocurar alvio. Eniao un novo idcal c colocado
sua frcnic, o idcal dc Crisio; c a cssc idcal, con a
voniadc dcsiruda, clc c lcvado a sacrificar-sc dc
coraao alcgrc. (...} Os Ecrccios Esiriiuais"
sao o nciodo nais naravilIoso aic Iojc
invcniado ara conquisiar conirolc solrc cssa
coisa crranic, insiavcl c voluniariosa quc c a
alna do Ioncn."(146}
Aquclcs quc aconanIaran nossa
arguncniaao aic agora nao ficarao
surrccndidos, cono ficou MaugIan, ao
dcscolrir quc. Considcrando-sc quc scu cfciio foi
conscguido airavcs dc consianic c inicdoso
aclo ao icrror c vcrgonIa c surrccndcnic
olscrvar quc a uliina dc iodas as conicnlacs
c una conicnlaao dc anor."
Soncrsci MaugIan fala ianlcn dc una
vclIa cdiao csanIola dos Ecrccios
Esiriiuais" na qual o cdiior, adrc Faynon
Carcia, S. J., icniou ajudar o ncofiio
dcscrcvcndo-lIc con considcravcis orncnorcs o
oljcio dc algunas dc suas ncdiiacs. A rcsciio
das ncdiiacs solrc o infcrno, or ccnlo,
Soncrsci MaugIan cscrcvc.
Con os olIos dc sua inaginaao o cniicnic
dcvc vcr as icrrvcis cIanas c as alnas nclas
cnccrradas cono sc fosscn coros dc fogo.
252
"OlIai, griia clc (adrc Faynon}, "olIai as
infclizcs criaiuras coniorccndo-sc nas cIanas
ardcnics, con scus calclos cn c, scus olIos
saliados dc suas calcas, scu asccio Iorrvcl,
nordcndo as naos, con suorcs c angusiia da
noric, c nil vozcs ior quc a noric. (...} E quc
dircnos, crgunia adrc Faynon, da scdc c
fonc quc aiorncnian?" Muiia coisa. Furiosa c a
scdc causada clo calor c clo ranio inccssanic.
(...} Os rcrolos vivcn ncrgulIados nisso, corno
cics na agua ou anics (nclIor, diz ncu auior}
cono quc cncirados or un carvao aquccido ao
vivo, as cIanas cnirando cn suas garganias,
vcias, ossos, cniranIas c iodos os scus orgaos
viiais."
A liao da ncdiiaao foi iransniiida ao
ccrciianic clo adrc Faynon na scguinic c
sonlria advcricncia.
Quc dizcis a isio, ninIa alna? Sc cn vossa
nacia cana vos c iao cnoso assar una longa
noiic dc insnia c sofrincnio aguardando
ansiosancnic o alvio do ananIcccr, quc
scniircis ncssa noiic cicrna na qual nunca vira o
ananIcccr, duranic a qual nunca vcrcis un raio
dc cscrana?" Soncrsci MaugIan considcra
Ecrccios Esiriiuais" un livro quc nao sc odc
lcr scn rcvcrcnic adniraao. Isso orquc sc dcvc
lcnlrar quc foi clc o cficaz insiruncnio quc
crniiiu Socicdadc dc Jcsus nanicr duranic
253
scculos sua asccndcncia. Quairoccnios
concniarios foran cscriios a scu rcsciio. (...}"
Lcao XIII dissc solrc clc. Aqui csia o susicnio
quc cu dcscjava ara ninIa alna."
Todos csscs nciodos odcn scr usados ara
ajudar a criar alguns dos nais nolrcs adrcs dc
vida do Ioncn. Dcvcnos conrccndcr, orcn,
quc clcs odcn scr usados ianlcn ara dcsiru-
los.
CONVERSO POLTICA E LAVAGEM CEREBRAL
En un acndicc csccial a sua olra TIc
Dcvils of Loudun", Aldous Hulcy cncarcccu a
fora dcsscs nciodos cn discussao. NcnIun
Ioncn, or nais aliancnic civilizado quc scja,
odc ouvir duranic nuiio icno un ianlor
africano, un caniico indiano ou un Iino galcs, c
conscrvar iniacia sua crsonalidadc criica c
auioconscicnic. Scria inicrcssanic ionar un
gruo dos nais cnincnics filosofos das nclIorcs
univcrsidadcs, fccIa-los cn una sala qucnic con
dcrvics narroquinos ou vodusias Iaiiianos c
ncdir, con cronnciro, a fora dc sua rcsisicncia
sicologica aos cfciios do son rinico. Os
osiiivisias logicos scrian caazcs dc rcsisiir
nais icno quc os idcalisias suljciivos? Os
narisias sc nosirarian nais rcsisicnics quc os
ionisias ou os vcdaniisias? Quc fascinanic, quc
rovciioso cano dc ccricncia! Enquanio isso,
iudo quanio odcnos rcvcr con scgurana c
254
quc, sc cosios or icno suficicnicncnic longo
aos ianias c canios, iodos os nossos filosofos
acalarian ulando c uivando corno os
sclvagcns."
Diz ainda Aldous Hulcy.
... cngcnIos novos c anics nao sonIados
foran invcniados ara cciiar nuliidcs. Ha o
radio, quc csicndcu cnorncncnic o alcancc dos
griios csiridcnics do dcnagogo. Ha o alio-falanic,
anlificando c rcdulicando indcfinidancnic a
inciuosa nusica do odio dc classcs c do
nacionalisno niliianic. Ha a canara foiografica
(da qual ouirora sc dizia ingcnuancnic quc nao
odc ncniir} c sua rolc, o cincna c a iclcvisao.
(...} Fcuni una nuliidao dc Ioncns c nulIcrcs
rcviancnic condicionados cla lciiura diaria dc
jornais; iraiai-os con nusica dc landa
anlificada, luzcs lrilIanics c a oraioria dc un
dcnagogo quc (cono scnrc sao os dcnagogos}
scja sinuliancancnic o clorador c a viina da
inioicaao dc rclanIo, c odcrcis dc ronio
rcduzi-los a un csiado dc sul-Iunanidadc quasc
scn ncnic. Nunca anics iao oucos csiivcran
cn condics dc iransfornar ianios cn iolos,
nanacos ou crininosos."(147}
Acsar do ciio dc iais aiaqucs s cnocs,
as dcnocracias ocidcniais sulcsiinan sua
inoriancia oliica; ialvcz orquc os rcsuliados
255
igualncnic oliidos cn icrrcnos rcligiosos ossan
scr airiludos cclusivancnic a foras csiriiuais
c nao, cn aric clo ncnos, a scus cfciios
fisiologicos solrc os acicnics. AcIa-sc ainda un
nisicrio cono Hiilcr convcnccu nuiia gcnic
inicligcnic na AlcnanIa a considcra-lo ouco
ncnos quc un dcus; no cnianio, Hiilcr nunca
oculiou scus nciodos, quc incluan a rovocaao
dclilcrada dc iais fcnncnos cla cciiaao
organizada c Iinoiisno colciivo, vangloriando-sc
ncsno da facilidadc quc Iavia cn inor a
ncniira gcnial a suas viinas."
A fora da rclcliao nau-nau foi sulcsiinada
clos auioridadcs dc Qucnia, as quais nao
crcclcran quc Jono Kcnyaiia, quc dcu origcn
a cla, nunca aclou rinordialncnic ao iniclccio
dc scus adcios, nas rccorrcu dclilcradancnic
iccnica rcligiosa cnocional ara finalidadcs
oliicas. En 1953, a fora dos nciodos nau-
nau cra ial quc cn Nairoli, scgundo sc noiiciou,
na calana olicial quc cnccrrava risionciros
condcnados noric do dia scguinic Iavia
cancs c Iilaridadc(148}; fcnncno quc dcvc icr
dciado nuiia gcnic inirigada, cono aconicccu
ianlcn con os cniusiasiicos Alcluias na risao
dc Ncwgaic no icno dc Wcslcy. (Vcr Caiulo
IX}. As ccrinnias dc jurancnio nau-nau
dcsiinavan-sc dclilcradancnic a rovocar Iorror
cnocional c cciiaao cn scus ariicianics a
ial onio quc nao odcn scqucr scr rclaiadas
256
con orncnorcs, ois as lcis inglcsas rcfcrcnics
olsccnidadc o rolcn.(149}
A incficacia dc ioscos nciodos dc
csancancnio con acicnics quc rovavclncnic
Iavian sido sulnciidos a cssa conlcia
convcrsao oliico-rcligiosa c sugcrida clo
scguinic rclaio. Duas auioridadcs oliciais
curocias foran scnicnciadas a dczoiio ncscs dc
iralalIo forado sol a acusaao dc Iavcrcn
causado lcscs cororais gravcs cn un
risionciro liluyu, Kanau KicIina, quc norrcu
na risao. Un inscior-cIcfc foi nuliado cn 25
lilras c una c-auioridadc disiriial foi nuliada
cn 10 lilras sol a acusaao dc icrcn coniriludo
cn ncnor cscala ara a rovocaao dc lcscs
cororais.
O nagisirado, sr. A. C. Harrison, dissc quc a
icsicnunIa ncdica, dr. Drown, considcrava cono
causas nais rovavcis da noric os fcrincnios
sofridos clo Kanau juniancnic con a cosiao
s inicncrics."
Duranic iodo o caiivciro dc Kanau nao sc
ouou csforo ara olriga-lo a adniiir sua
cula. Foi aoiiado, csancado a oniacs,
algcnado con os lraos cnirc as crnas c rcsos
airas do cscoo, rivado dc alincniaao duranic
un crodo c dciado clo ncnos duas noiics
anarrado a un osic cn un larracao, scn
257
arcdcs cn roda, icndo acnas un icio cn cina
c usando sinlcsncnic un colcrior ara
conlaicr o frio." Enlora un ou dois dias anics
dc sua noric nao fossc nais caaz dc ficar cn c
ou andar convcnicnicncnic, nao lIc foi rcsiada
ncn scqucr soliciiada assisicncia ncdica. Nunca
foi lcvado rcscna dc un nagisirado dc
nancira adcquada, ncn sulnciido a qualqucr
julgancnio dirciio dc iodos os sudiios
lriianicos. O nagisirado dissc quc un faior
criurlador cra a ossililidadc do Kanau scr
inoccnic dc faio ianio quanio lcgalncnic. Acsar
do iraiancnio quc rccclcu, norrcu scn adniiir
qualqucr cula."(150}
Os conunisias cIincscs roagan scu
cvangclIo or nciodos scnclIanics. Tcn o lon
scnso dc cviiar iraiancnio urancnic iniclcciual
c dc dcscriar colcra oliica anunciando c
accniuando coniinuancnic as aiiiudcs Iosiis dos
Esiados Unidos ara con a Nova CIina. No
cnianio, sc a aiiiudc Iosiil dos Esiados Unidos,
ao conirario da aiiiudc nais conciliaioria da Cra-
DrcianIa naqucla ocasiao, nao iivcssc ofcrccido
aos conunisias un rcicio ara insiigar inicnsa
colcra c odio cnirc a oulaao cIincsa, icrian dc
invcniar ouiro ininigo cicrno, ara nanicr vivo
o ncdo c odio quc CIiang Kai-sIcl Iavia
cciiado anics dc o dcrroiarcn. Os ancricanos
iornaran as coisas faccis coniinuando a aoiar
CIiang.
258
Nao acnas foran dcscriados colcra c ncdo
cn rclaao a ininigos cicriorcs, cono ncio dc
iornar as nassas sugcsiionavcis, nas ianlcn
cnocs ainda nais forics foran rovocadas
conira suosios ininigos inicrnos, cono ricos
laiifundiarios, lanquciros c concrcianics. Foi
fciio iodo o csforo ara dcscriar inicnso
scniincnio dc cula c ansicdadc no naior
nuncro ossvcl dc nao-conunisias. Mcsno
cqucnos lojisias foran lcvados a scniir quc
iinIan sido caiialisias rcacionarios c ncfandos
ccadorcs conira o novo Esiado Conunisia.
Foran cncorajadas orgias dc confissao dc gruo
solrc dcsvios oliicos. A dcnuncia dc ais c
arcnics or scus filIos cono no rcginc dc
Hiilcr coniriluiu ara a dcscjada ainosfcra dc
inscgurana c ansicdadc; ois quasc ioda gcnic
iinIa cn scu assado algun incidcnic dc quc sc
cnvcrgonIava. Coniudo, a nao scr quando foi
considcrado ncccssario cciiar a nuliidao or
ncio dc cccucs csciacularcs cono na
Frana duranic o Tcrror gcralncnic sc
ofcrcccu o ncio dc fugir dc ccados rcais ou
inaginarios. ncsno os iorcs ccadorcs, dcois
dc icrcn crcssado vcrdadciro arrccndincnio,
odian cn icoria conscguir sua volia acciiaao
social, cnlora ialvcz acnas dcois dc nuiios
anos dc iralalIo forado. O cnrcgo dc iais
nciodos iorna nais facil conrccndcr rclaios
cono o scguinic solrc una cnircvisia con una
259
nulIcr ancricana dc irinia c cinco anos, ouco
dcois dc icr sido solia dc una risao cn
Pcquin. La crnancccra duranic nais dc quairo
anos c dcclarou quc. os cIincscs Iavian iido
alsoluia razao ao rcndc-la or scus aios Iosiis
ao ovo cIincs." Dissc quc fora acorrcniada c
algcnada a inicrvalos duranic varios ncscs aic
1953. Fui algcnada c iivc corrcnics nos
iornozclos", dcclarou. Nao considcrci isso una
ioriura. Elcs usan corrcnics ara fazcr a gcnic
cnsar scriancnic nas coisas. Isso odcria scr
considcrado cono una forna dc casiigo or
dcsoncsiidadc iniclcciual. O rincial cn una
risao conunisia c o faio dc scr un lugar dc
cscrana. (...}" A ouiras crgunias, rcsondcu.
Eu nao sou digna dc scr conunisia. Scr
conunisia c una coisa icrrivclncnic difcil". (...}
(Ela dissc quc} nao fora douirinada, nas sc
sulncicra a rcaliliiaao, lcra nuiios livros c
fizcra csiudos rcgularcs. Suas confisscs aos
cIincscs foran fciias voluniariancnic"(151}
O csiado ncnial dc alguns ancricanos quc
csiao icndo agora crnissao dc voliar aos
Esiados Unidos, dcois da douirinaao cn
riscs cIincsas, nosira cono odcn scr
vulncravcis a iais crsuascs aic ncsno cssoas
dc alia inicligcncia, cnlora nao sc saila ainda
quanio icno os cfciios da convcrsao duran aos
as viinas icrcn voliado a scu aniigo anlicnic.
260
Una cscriiora, Han Suyin, cn A Many
Slcndourcd TIing"(152} dcscrcvc os nciodos
cnrcgados na CIina Conunisia logo dcois dc
icrninada a Cucrra Civil.
Trcs ncscs dcois da lilcriaao da cidadc os
ianlorcs ainda csiavan iocando. s vczcs nos
icrrcnos do Colcgio Tccnico; ou na Escola da
Missao no Poriao Oricnial; frcqucnicncnic no
acanancnio dos soldados do lado dc fora da
MuralIa do Sul. Quando arii csiavan iocando.
Tocan ainda Iojc quando cla rua rincial os
caninIcs alcrios rodan, lcvando os ininigos do
ovo noric raida, cnquanio as nuliidcs
assolian c rugcn, nanifcsiando
larulIcniancnic, odio c alauso; os cIcfcs da
claquc crgucn suas vozcs csiridcnics cn griios
dc slogans, fogucics sao disarados cono quc
ara un fcsiival c os danarinos danan,
danan c danan."
Eu nc crgunio, Scn, sc Mcsirc Confucio
ouviu cssa Iarnonia dc cinco icnos c a
considcrou ncdida ccria ara rcgular as cnocs
da Iunanidadc. Eu nc crgunio sc Ia oiioccnios
anos anics dc icr nascido aquclc dclicado judcu,
o Crisio, nossos anccsirais rcalizavan scu
Fcsiival da Prinavcra c scus Fiios da Fcriilidadc
con cssa dana c cssc riino. Vcn do fundo dc
nosso ovo, cssc cnfciiiancnio dc ianlor c
coro. Sinio-o sulir dc ncu vcnirc, quc c ondc
261
nora iodo scniincnio vcrdadciro; foric c
conulsivo cono o anor, cono sc a ncdula dc
ncus ossos o iivcssc ouvido nilIcs dc dias
anics dcsic dia."
Han Suyin cscrcvc ainda.
O Ioncn scnrc luia ara conquisiar o
nundo, ara csialclcccr a voniadc do Ioncn cn
nonc dc scu Dcus. Con csiandarics c griios,
lcgics c cruzcs, aguias c sois, con slogans c con
sanguc. Pcs no o, calca cnirc as csirclas.
VclIos dcuscs con iniura nova c unida no
rosio."
E accniua.
Para o conunisia, cada indivduo cra una
forialcza a scr conquisiada so or luia csiriiual.
O faio dc a luia cnvolvcr noiics insoncs c csforo
fsico cra rova adicional dc sucrioridadc
csiriiual. Havian sado conquisia dc alnas c
os coros sc scguirian."
O ncdo dc coniinuada gucrra civil, dc
inicrvcnao csirangcira ou dc anlas as coisas
convcnccu os ldcrcs conunisias cIincscs dc quc
rccisavan cnrcgar iaiicas dc cIoquc ara
convcricr as nassas. Un nciodo nais iniclcciual
ialvcz rcsuliassc cn un iio nais csiavcl dc
convcrsao, nas scria crigosancnic dcnorado c
so sc consunaria con o gradual falccincnio
262
daquclcs criados nos aniigos nodos dc cnsar c o
crcscincnio dos jovcns cducados nos novos
nodos. Para fazcr una nova CIina da noiic ara
o dia, cra csscncial o ronincnio cnocional. Tao
cficazcs foran os nciodos cnrcgados, quc
nilIarcs sc naiaran dc dcscscro, scndo iao
foric o scniincnio dc cula nclcs ariificialncnic
inlaniado quc sc scniian indignos dc acciiar a
salvaao conunisia ofcrccida; dciando os
nilIcs nais rcsisicnics a danar, danar c
danar dc alcgria or sua lilcriaao dc una
scrvidao nilcnaria aic arcndcrcn a ircncr
nas criodicas visiias da Polcia Faniliar quc
assou cniao a nanicr un roniuario solrc a
Iisioria c as aiividadcs dc ioda fanlia.
A rcvisia ancricana Tinc" vcn rcccnicncnic
insisiindo cn quc o nundo nao-conunisia, quc
nao foi caaz dc incdir cssa vasia sulvcrsao,
icn clo ncnos o dcvcr dc conrcndc-la". Alguns
dos ouiros orncnorcs(153} solrc os nciodos quc
foran cnrcgados na CIina dcvian scr agora
facilncnic conrccndidos clos lciiorcs quc
aconanIaran a arguncniaao dcsic livro.
O quc dcu ao icrror cIincs raidcz c cso
foran iccnicas conrovadas cnrcsiadas da
Uniao Soviciica ao icno cn quc Sialin csiava no
aogcu dc scu odcr. O sisicna cIincs difcrc,
orcn, do russo cn un asccio inorianic. (...}
O icrror dc Mao goza da naina ullicidadc. (...}
263
Ccnicnas dc julgancnios colciivos, nuiias vczcs
cnvolvcndo nilIarcs dc ariicianics quc griian
or sanguc, (sao} rcalizados nas grandcs cidadcs,
gcralncnic cn un cano dc csorics oularcs,
nos quais as viinas sao ullicancnic difanadas
c dcois ullicancnic fuziladas. Eisic una frasc
oficial ara dcsignar cssa variaao cculiarncnic
cIincsa do icrror conunisia. CananIa ara
surcssao dos conira-rcvolucionarios con
fanfarra."
Lo Jui-cIing, invcnior dcssa aroriada
frasc, iornou-sc cIcfc dc olcia c rincial
icrrorisia cccuiivo" da CIina conunisia. Dizcn
quc cn 1949 crcclcu quc a nova rcsisicncia
arrcgincniaao conunisia csiava, nao nos fuzis
dc alguns nilIarcs dc gucrrilIciros, nas cn
nilIcs dc coracs". Advcriiu rcciidancnic os
cIincscs dc quc. dois caninIos csiao alcrios a
iodos os conira-rcvolucionarios. o caninIo da
noric ara aquclcs quc rcsisicn c o caninIo da
vida ara aquclcs quc confcssan. (...} Confcssar c
nclIor quc nao confcssar."
En ouiulro dc 1949, Lo lanou duas
cananIas succssivas.
A cananIa dos Cinco-Anii (s vczcs
cIanados dc Cinco Vcios} foi osicnsivancnic
dcscnvolvida conira sulorno, soncgaao dc
inosio, fraudc cn coniraios, furio dc
264
roricdadc do csiado c furio dc scgrcdos
cconnicos do csiado. Sol cssc nanio, Ioncns
dc ncgocios c indusiriais foran sulnciidos
rcssao cn inicrninavcis rcunics dc luia
(lavagcn ccrclral} (...} ccnicnas dc nilIarcs
suicidaran-sc. En ccria coca cn CIangai, o
cais do rio WIangoo cra isolado con cordas, os
iclIados dos cdifcios cran guardados ara
incdir suicdio c os Ialiianics adquiriran o
Ialiio dc cviiar andar na calada crio dc
arranIa-ccus or icncrcn quc suicidas casscn
dos iclIados solrc clcs. (...}"
Alguns dos quc confcssaran foran ainda
fuzilados, nas ouiros iivcran a ooriunidadc dc
iralalIar or sua salvaao oliica cn canos dc
iralalIo forado.
No fundo dcssc quadro icrrorisia csiao os
canos dc iralalIo forado. (...} Dc acordo con a
icoria conunisia, iodos os indivduos cnrcgados
cn iralalIo forado sao voluniarios c o cssoal
quc sucrvisiona o iralalIo cscravizado scnrc
usa alavras sonoras, quasc anorosas, ara
dcscrcvcr as cssoas sol suas ordcns. Aquclcs
quc norrcn dc cosiao s inicncrics ou
cccsso dc iralalIo sao clogiados cono Icrois
norios."
Tinc" finalncnic rcgisira.
265
Algo dc rofunda significaao ara a CIina,
ara a sia c ara iodo o nundo ocorrcu nos
uliinos scis ncscs dc 1955. O crcsccndo do
icrror dc 1951 c as osicriorcs alicacs dc
icrror Ialilncnic rogranadas c cuidadosancnic
calculadas iivcran scus cfciios cunulaiivos. Un
dos nais rcsisicnics c flcvcis ovos
aarcnicncnic alandonou a cscrana. (...}
Planos quc dcvian scr cccuiados cn dcz ou
quinzc anos foran rcduzidos a cinco. (...} A
rcvoluao socialisia, no gcral, dissc Mao, odcria
scr conlciada cn cscala nacional dcniro dc
nais ircs anos."
FicIard L. Wallcr cn CIina Undcr
Conunisn"(154} faz orncnorizado rclaio dos
nciodos individuais c dc cqucnos gruos
usados no ircinancnio dc iralalIadorcs
conunisias aiivos ara scrvircn cono corrcia dc
iransnissao" cnirc o Pariido c as nassas. Elcs
dcvcn crcssar o onio dc visia do Pariido cn
iodo lugar ara ondc forcn nandados. Wallcr
acIa quc csscs nciodos sc originaran nas
iccnicas dc ircinancnio dcscnvolvidas clo
Pariido Conunisia da Uniao Soviciica c quc csiao
scndo Iojc alicadas cn ioda aric na orliia
conunisia da Fonania c AlcnanIa Oricnial
aic as sclvas da Malaia c as cidadcs dcvasiadas
cla gucrra na Corcia do Noric".
Prosscguindo, diz.
266
Pavlov susicnia quc o Ioncn inicgra
inrcsscs dc scu anlicnic cn scus rcflcos.
Isso arccc cnquadrar-sc idcalncnic na
convicao conunisia dc dcicrninaao anlicnial
cconnica. Assin, or una cicnsao das icorias
dc Pavlov, quando rcvalcccran solrc as dc
voluniarisno na U.F.S.S., sicologos soviciicos
susicniaran quc, con adcquado
condicionancnio, o scr Iunano odia scr
iransfornado no novo Ioncn soviciico idcal. A
sicologia avloviana susicnia quc o coro
Iunano nao odc rcsisiir ao condicionancnio c
os cicniisias soviciicos vcn icniando dcsdc cniao
acrfcioar iccnicas avlovianas dc nodo quc
iodo foco dc rcsisicncia no indivduo ossa scr
vcncido".
Essc curso dc ircinancnio csccial
gcralncnic dura dc novc a dozc ncscs, c o
ncsno rograna gcral c usado cn ioda aric,
cnlora con variacs corrcsondcnics ao nvcl
iniclcciual do disculo. Os orncnorcs ciiados
or Wallcr corroloran clarancnic os rincios
fisiologicos csloados ncsic livro. Elc dcscrcvc os
scis faiorcs rcscnics duranic iodo o crodo dc
ircinancnio. En rinciro lugar, o ircinancnio
ocorrc cn una arca ou cano csccial, quc coria
quasc conlciancnic iodos os laos da cssoa
cn ircinancnio con suas fanlias c scus aniigos
anigos, c faciliia o ronincnio dos vclIos
adrcs dc conoriancnio.
267
Un scgundo faior consianic c o cansao. Os
csiudanics sao sulnciidos a rograna quc
nanicn cansao fsico c ncnial duranic iodo o
ircinancnio. Nao Ia ooriunidadc ara rcouso
ou rcflcao. Elcs sao ocuados cn dccorar grandc
quaniidadc dc naicrial icorico c dclcs sc cscra
quc cnrcgucn con facilidadc a nova
icrninologia. Aliada ao cansao cisic una
icrccira consianic. icnsao (...} Inccricza c o
quario faior duranic iodo o roccsso. (...} Os
indivduos cn ircinancnio quc dcian
osicnsivancnic dc conrccndcr o adrao do
cano nas rinciras scnanas dcsaarcccn da
noiic ara o dia c Ia gcralncnic un runor lcn
difundido a rcsciio dc scu dcsiino. (...} Un
quinio faior consianic c o cnrcgo dc linguagcn
viciada. (...} O uliino faior c a scricdadc airiluda
a iodo o roccsso. O Iunor c roilido.
Ha scnrc cqucnos gruos dc discussao,
fornados dc dcz ou dozc indivduos cn
ircinancnio, quc sc nanicn junios duranic iodo
o curso.(155} Esscs gruos scnrc conicn un
dclaior", cnlora os ncnlros gcralncnic
cnconircn a naior dificuldadc ara idcniifica-lo.
Os cqucnos gruos junian-sc cn rcunics dc
gruos naiorcs ara ouvir confcrcncias c rclaiar
confisscs fciias a clcs clos ncnlros
individuais. Paric inorianic do ircinancnio c a
rclaao dc auioliografias c diarios, quc sao
268
discuiidos ianio nos cqucnos gruos cono nos
gruos naiorcs.
Wallcr ciia un c-csiudanic cono icndo
clicado. A narraao dircia dc sua vida assada
nao cra suficicnic. Para cada aao quc vocc
dcscrcvia, iinIa dc dar orncnorizadancnic scu
noiivo. Sua criica dcscriada iinIa dc scr
cvidcnic cn ioda scnicna. Vocc iinIa dc dizcr
or quc funava, or quc lclia, or quc iivcra
rclacs sociais con ccrias cssoas or quc?
or quc? or quc?" Essas orncnorizadas
confisscs iornavan-sc cniao roricdadc ullica
c odian scr usadas or dirciorcs ara dcscolrir
un onio scnsvcl" solrc o qual agir. (Ponios
scnsvcis, cono foi nosirado anics, cosiunavan
scr rocurados c clorados or rcvivalisias" dos
scculos XVIII c XIX na icniaiiva dc rovocar
convcrscs rcligiosas raidas}.
Cono ncio dc auncniar o cansao, os
csiudanics sao cncorajados a arcscniar-sc cono
voluniarios ara scu iralalIo ou csiudo
adicional, fazcndo ouiros do gruo scguircn scu
ccnlo. Paric inorianic do roccsso c a
csiinulaao dc ncdo c duvida. Dcvcra clc coniar
iudo a scu gruo? En ial caso, o quc coniar nao
scra usado conira si rorio? O csiudanic icn dc
luiar silcnciosancnic c sozinIo conira iodas
cssas ansicdadcs c confliios, aic finalncnic
269
cnirar cn colaso c dccidir confcssar iudo; c cssc
c o conco dc scu fin cono indivduo.
A rincira fasc do roccsso dc convcrsao c
cIanada fasc dc conirolc fsico" c dura ccrca dc
dois ncscs. Aos novios sao airiludas iodas as
csccics dc iarcfas fsicas dc roiina, nuiias vczcs
dc caraicr IunilIanic. E, cono sc odcria
cscrar.
Duranic cssc crodo dc causiao fsica, os
icnas dc ircinancnio sao dcsiinados a insiilar o
naino dc dcsilusao na ncnic do csiudanic.
dcsiludido cn rclaao a scu assado; c dcsiludido
cn rclaao a scu ircinancnio. (...} duranic csic
crodo quc sc csialclccc o adrao da fasc
scguinic. Os cqucnos gruos rcuncn-sc una
vcz or dia clo ncnos duranic duas Ioras, con
o roosiio dc csiudar". O csiudo inicial c
dcdicado analisc dos anicccdcnics dc cada
csiudanic, suas idcias, sua fanlia, scus anigos
do assado, idcais c assin or dianic. Isso da ao
ldcr c ao funcionario sccrciancnic infilirado
ooriunidadc dc conIcccr iniinancnic cada
ncnlro dc scu gruo c anoiar os onios fracos
ara osicrior cloraao. A criica c a auiocriica
dcscncnIan acl inorianic; Ia una
conciiao ara dcicrninar qual dos rccruias
odc scr nclIor succdido na dcscolcria dos crros
dc scu assado."
270
Dcois dc dois ncscs dc conirolc fsico",
conca una scgunda fasc dc douirinaao nais
inicnsa. O iralalIo fsico c cniao rcduzido c
auncnia nuiio o nuncro dc rcunics dc gruos
cqucnos c grandcs. Cuida-sc dc fazcr con quc
cn scis c s vczcs scic noiics da scnana o
csiudanic va ara a cana con a ncnic c o fsico
conlciancnic csgoiados. Duranic cssc crodo
a inicnsa rcssao iorna-sc cvidcnic a iodos, nas
nao Ia cono cscaar. A icnsao auncnia con as
scsscs dc discussao; Ia irriiaao nos aoscnios
rcsidcnciais; a conciiao social c inicnsa cn
iodas as aiividadcs."
Duranic cssa fasc os candidaios ronissorcs
sao gradualncnic scarados dos ouiros. Aquclcs
quc rcagcn dc nancira indcscjavcl s rcsscs
inosias sao rciirados c nandados ara algun
ouiro lugar dc nuiios dclcs nunca nais sc
ouvc falar." Finalncnic, cono sc odcria cscrar,
os rcsianics cIcgan icrccira fasc dc crisc c
colaso. Isso ocorrc aos ccrca dc scis ncscs dc
ircinancnio.
A crisc gcralncnic conca con Iisicria c
soluos duranic a noiic, quc coniinuan duranic
a rcuniao dc gruo cqucno do dia scguinic c sao
incdiaiancnic discuiidos. (...} A crisc gcralncnic
solrcvcn ao ncsno icno ara iodos os
ncnlros dc un cqucno gruo. Aarcnicncnic o
colaso dc un dos ncnlros rovoca una rcaao
271
cn cadcia. (...} En alguns casos, naiuralncnic,
isso c nuiio nais cvidcnic quc cn ouiros. Os
cnicos c aquclcs doiados dc scnso dc Iunor
arcccn solrcvivcr nclIor; os quc icn forics
cnocs ou rofundas conviccs rcligiosas ou
ouiras frcqucnicncnic sofrcn colaso rinciro."
Dc acordo con Wallcr, un c-csiudanic
afirnou quc un quinio dos csiudanics sofrc
colaso conlcio c alguns dclcs acalan cono
nanacos lallucianics". gcralncnic duranic
cssa crisc aguda c colaso quc ocorrc o quc os
cIincscs cIanan aroriadancnic dc coric do
ralo".
Os ralos sao laos con a socicdadc aniiga,
cono fanlia, anigos, valorcs aniigos c assin or
dianic."
Con cssc ronincnio ioial dos vclIos
adrcs dc conoriancnio, os novos sao nuiio
nais firncncnic inlaniados, cono no caso dc
convcrscs rcligiosas rccniinas.
Aic o crodo dc crisc, a naior aric do
jargao conunisia cra rclaiivancnic scn scniido.
Era acnas una nova linguagcn a scr dccorada,
raiicada c rcarranjada cn adrcs. Agora clc
conca a crcclcr quc cla icn ccria criincncia
con scu rollcna. (...} En lugar dc scu
scniincnio dc cula clc csia agora inflanado cla
convicao dc quc dcvc divulgar sua scgurana
272
rcccn-dcscolcria c ajudar ouiros a cnconirarcn
az dc csriio airavcs do scrvio Organizaao.
(...} Dcnora clo ncnos nais quairo ncscs dc
inicnso iralalIo ara consolidar o donnio solrc
a ncnic agora disosia. Algunas rcconcnsas
sao ofcrccidas cn iroca dc cniusiasno c
arcciaao cla convcrsao do csiudanic."
Esscs nissionarios agora aliancnic ircinados
c dcdicados" sacn ara organizar gruos dc
discussao c confissao dc varios iios cn ioda a
CIina. Cada rofissao c ofcio icn scu gruo
csccializado, c as ncsnas iccnicas dc
ircinancnio sao cnrcgadas nclcs, cnlora cn
cscala ncnos inicnsa. Wallcr accniua. Os
nciodos dc csionagcn nuiua c aiiiudcs
cngcndrados no ircinancnio dc cssoal nao icn
liniics. Invadcn a nais rccndiia iniinidadc do
lar c da fanlia. Na CIina dc Mao Tsc-iung ioda
aao c oliica."
Dc faio, as ccricncias cIincsas dc cciiaao
colciiva, ruiura c rccondicionancnio das ncnics
dc ncnlros dc cqucnos gruos sao cncaradas
cono lascadas nos ncsnos rincios
fisiologicos quc govcrnan nao acnas varios iios
dc convcrsao rcligiosa, nas ianlcn alguns dos
iraiancnios dc sicoicraia individual c dc
gruo; a icnsao odc scr roduzida cn cada caso,
o ncdo, a ansicdadc c o confliio sao csiinulados
c o dircior visa a un onio no qual scus
273
acicnics concccn a ficar inscguros dc si
ncsnos, no qual a sugcsiionalilidadc scja
auncniada c no qual vclIos adrcs dc
conoriancnio scjan ronidos. Quando c
aiingida cssa fasc dc coric do ralo", novos
adrcs c crcnas icn rolalilidadc dc assunir
fora c significaao alsoluiancnic novas. A longa
Iisioria da convcrsao rcligiosa ofcrccc inuncros
ccnlos dc cssoas quc aanIan a Dllia c dc
rccnic cnconiran novo significado lrilIando cn
vclIos c conIccidos icios. Assin ianlcn o
ncofiio conunisia, na fasc dc coric do ralo,
dcscolrc dc suliio surrccndcnic csclarccincnio
cn slogans ariidarios quc aic cniao o dciavan
frio; c o acicnic no diva dcia igualncnic dc
luiar conira scu sicoicraisia c adquirc or fin
nova c fascinanic visao inicrior" dc sua roria
condiao ncnial. Esiudando, orcn, os cfciios
roduzidos solrc a funao ccrclral clas iccnicas
dc rcssao dc qualqucr discilina, dcvc-sc
lcnlrar quc quando nancjadas inalilncnic
odcn lcvar a un auncnio da conira-
sugcsiionalilidadc c nao da sugcsiionalilidadc.
Cada discilina icn suas rorias viinas c
dcrroias quando alicada a iios icncrancniais
inadcquados. A alia roorao dc nalogros da
corrcia dc iransnissao" rclaiada a Wallcr un
cn cada cinco, iransfornado cn conlcia runa
ncrvosa c nuiios ouiros clininados ialvcz
rcfliia a cccssiva adronizaao do nciodo dc
274
ircinancnio cnrcgado; coniudo, isio ialvcz
asscgurc naior unifornidadc ncnial c csiriiual
dos solrcvivcnics sc c quc valc a cna.
Un dos nciodos dc consolidaao do icrrcno
conquisiado or iais iccnicas dc convcrsao
oliica, ou rcligiosa c ainda a nanuicnao dc
ncdo c icnsao conirolados. Os conunisias
cIincscs salcn, ialvcz clo csiudo dos nciodos
nissionarios caiolicos, quc iodos, cn una ou
ouira ocasiao, icn o quc odc scr qualificado dc
naus cnsancnios"; c quc, sc for ossvcl
acciiar a douirina dc quc o cnsancnio c sua
nancira iao nau quanio a aao, clcs icrao o
donnio solrc as cssoas. Nas dcnocracias
oliicas c rcgra gcral quc iodos odcn cnsar no
nal quc quiscrcn, dcsdc quc nao iransforncn o
cnsancnio cn aao anii-social. Mas o icio do
EvangclIo dc Sao Maicus, v. 28, quc iorna o
adulicrio ncnial iao rcrccnsvcl quanio o
adulicrio fsico, dcu a algunas sciias crisias
jusiificaiiva ara alicar a ncsna rcgra a iodos
os Mandancnios. A ansicdadc c cula assin
dcscriadas no ficl odcn nanic-lo cn coninuo
csiado dc icnsao fisiologica c fazcr con quc clc
dccnda dc scus consclIciros rcligiosos ara
oricniaao coiidiana. Todavia, cnquanio o
cniicnic criurlado or cnsancnios lascivos a
rcsciio da csosa dc scu vizinIo ou
cnsancnios Ionicidas cn rclaao a scu vizinIo
sc scnic suficicnicncnic scguro no
275
confcssionario, orquc o adrc sc conroncicu
clos nais sagrados voios a nao rcvclar iais
confidcncias a ouircn, un rcinado conunisia dc
icrror c coisa difcrcnic. Muiios cIincscs
crscguidos or idcias dissidcnics cnsarao vinic
vczcs anics dc confcssa-las ao ldcr do gruo
local, acsar doa conviics ncssc scniido; c vivcrao
no consianic icnor dc falar dornindo ou
dcnunciar-sc cn ullico or un dcscuido no
falar. Isso garanic quc as cssoas icrao cccssivo
cuidado cn fazcr as coisas oliiicancnic ccrias,
ainda quc nao cnscn assin. A Polcia Faniliar c
una advcricncia nuiio consianic do crigo quc
corrcn.
Tal ansicdadc c auiocrciuadora. Mcsno os
ncnlros nais confornisias dc un csiado
diiaiorial faialncnic sofrcn ansicdadc ou
scniincnios dc cula criodicos, ois, con as
frcqucnics nodificacs na linIa ariidaria c as
rcvolucs alacianas quc sc iornan ncccssarias
ara quc o ullico condcnc os ldcrcs anicriorcs,
auionaiicancnic icrao nuiias vczcs
cnsancnios crrados. E o casiigo or cnsar
crrado nao c o fogo do infcrno na vida fuiura,
nas dcsasirc cconnico c social ncsic nundo. A
ainosfcra icnsa crniic aos diiadorcs
arovciiarcn os nciodos rcvivalisias" con cfciio
ainda naior quc o oliido clos ldcrcs da Igrcja
quc os acrfcioaran originariancnic.
276
No Tincs", dc Londrcs, un ariigo solrc
Modclagcn dc Mcnics ara a Nova CIina"(156}
ianlcn accniua as scnclIanas cnirc algunas
raiicas rcligiosas c o novo conunisno. O
corrcsondcnic csccial do jornal cscrcvc.
Os conunisias ncgan quc o narisno scja
una rcligiao, nas qucn ouvissc o inido c quasc
vacilanic rclaio do vclIo solrc a nancira quc as
auioridadcs lidaran con clc faialncnic cnsaria
cn fanaiicos rcligiosos luiando cla alna dc un
ccador c fazcndo con quc o rorio Ioncn
vcnccssc a luia. Elc cra dono dc una nodcsia
farnacia (...} vira cono ian as coisas c rocurara
as auioridadcs ara nanifcsiar-lIcs sua
rcocuaao."
Ao invcs dc lIc agradcccrcn or sua
gcncrosa c rcvidcnic ofcria, caicquizaran-no
con lasianic scvcridadc, disscran-lIc quc nao
csiavan crfciiancnic convcncidos dc quc sua
ofcria fossc fciia or sua csonianca voniadc scn
noiivos oculios c nandaran-no dc volia ara quc
cnsassc no assunio sozinIo c sosscgado. Nao
ian inicrfcrir, disscran-lIc; dcscjavan acnas
voluniarios csoniancos c convcncidos. No fin do
ncs, clc voliou c novancnic o nandaran cnlora
ara consuliar scu coraao. Dcois, quando clc
naiuralncnic insisiiu cn sua ofcria con nais
ardor a cada novo adiancnio c quando
finalncnic concordaran cn quc scus noiivos
277
cran uros, lcnlraran-lIc scus acionisias.
Esiarian iodos clcs dc acordo? Elc iinIa dc
convocar una rcuniao do gruo c so dcois
quando iodos clcs csiivcsscn clanando or
crnissao ara ncgociar da nancira nova so
cniao o Esiado concordaria cn ionar dclcs a
rcocuaao, roncicndo-lIcs una ariiciaao
nos lucros."
O corrcsondcnic do Tincs" rosscguc
dizcndo quc nao salia aic quc onio adnirar c
aic quc onio ficar aavorado con os nciodos
usados clas auioridadcs.
Foi un vislunlrc do roccsso dc
rcgcncraao noral ou lavagcn ccrclral solrc o
qual sc ouvc falar ianio na CIina. Nao odc scr
dciado dc lado cn qualqucr icniaiiva dc
conrccndcr as foras cn aao. (...} Nada c nais
inrcssionanic quc a Ialilidadc c acicncia con
quc os ncnlros do ariido cn iodos os cscalcs
aiuan solrc a ncnic das cssoas. Aoiados or
iodas as rcsscs sociais, assan Ioras, dias c
scnanas luiando or convcrsao c dcscjando
coocraao scnrc quc ossvcl. E olicn
rcsuliados, scja cn confissao ullica ou cn
dcclaracs rivadas. Enquanio a Fussia sc
disc a nodclar vidas anics dc iudo, a CIina
csia cncnIada cn nodclar ncnics ianlcn. E
coisa nuiio nais fornidavcl. (...} Con rclaao
csialilidadc do rcginc c sua dcicrninaao dc
278
lcvar a naao a novo odcrio, nao odc Iavcr a
ncnor duvida."
Aldous Hulcy concniou cssas qucsics cn
icrnos gcrais.
Na vcrdadc, o dclrio da nuliidao rovocado
or ncnlros da oosiao c cn nonc dc rncics
Icrciicos icn sido cn ioda aric condcnado or
aquclcs quc sc cnconiran no odcr. Todavia, o
dclrio da nuliidao dcscriado or agcnics do
govcrno, o dclrio da nuliidao cn nonc da
oriodoia, c coisa inicirancnic difcrcnic. En
iodos os casos nos quais odc scr lcvada a scrvir
aos inicrcsscs dos Ioncns quc conirolan a Igrcja
c o Esiado, a auioiransccndcncia dc cina ara
laio or ncio dc inioicaao dc rclanIo c
iraiada cono coisa lcgiina c ncsno aliancnic
dcscjavcl. Pcrcgrinacs c conccniracs
oliicas, rcvivals corilaniicos c dcsfilcs
airioiicos cssas coisas sao ciicancnic
corrcias, dcsdc quc scjan nossas crcgrinacs,
nossas conccniracs, nossos rcvivais c nossos
dcsfilcs. (...} Quando o dclrio da nuliidao c
clorado cn lcncfcio dc govcrnos c igrcjas
oriodoas, os cloradorcs icn scnrc nuiio
cuidado cn nao crniiir quc a inioicaao
avancc dcnais."
As ccrinnias rcligiosas c oliicas
coniroladas sao, orcn, alaudidas or aquclcs
279
quc discn da auioridadc, ois ofcrcccn
ooriunidadcs ara incuiir sugcsics nas
ncnics quc noncniancancnic dciaran dc scr
caazcs dc raciocnio ou livrc voniadc"(157}
Enlora Iaja gcralncnic dissidcnics nao
influcnciados or qualqucr nciodo cnrcgado, a
nccanica da douirinaao dc gruos grandcs c
cqucnos dc cssoas odc scr rclaiivancnic
sinlcs, c c or isso quc dcvc scr nclIor
conrccndida or iodos quanios ossan scr
sulnciidos a clas. A rccisao Iisiorica ou a
cocrcncia logica da crcna inlaniada s vczcs
odc nao icr rclaao con o grau dc succsso
conscguido, dcsdc quc scjan invocadas as
criurladoras cnocs Iunanas do ncdo c
colcra, c naniidas or icno suficicnic ara
auncniar a sugcsiionalilidadc c crniiir quc
cnircn cn aao os ouiros nccanisnos discuiidos
ncsic livro.
Una ullicaao do Minisicrio da Dcfcsa da
Cra-DrcianIa dcscrcvc cono os conunisias
cIincscs, cnrcgando nciodos ioscos c faccis,
nuiias vczcs nal adaiados ncnic lriianica,
conscguiran douirinar inuncros oficiais
lriianicos nao conissionados dc aicnic infcrior
c soldados rasos quc csiavan arisionados na
Corcia. Na naioria doa casos a douirinaao foi
inconlcia c acnas icnoraria; iodavia
quarcnia soldados iornaran-sc firncs roscliios.
280
Os oficiais c iodos os oficiais nao-conissionados
dc alia aicnic, quc foran naniidos scarados
dos dcnais, crnancccran, scgundo noicia
oficial, conlciancnic inuncs. A violcncia fsica
arccc icr sido ianlcn cnrcgada cono o foi
conira o raa cnlriagado dos Duffs" no fanoso
ocna dc Sir Francis Hasiings Doylc, quc
rccusou ajoclIar-sc quando caiurado clos
cIincscs cn coca nuiio anicrior c norrcu na
nclIor iradiao niliiar. No cnianio, sc nao
fosscn a dificuldadc dc linguagcn c as iccnicas
rclaiivancnic riniiivas quc os cIincscs arcccn
icr cnrcgado ncssa ocasiao, quasc ccriancnic
nais soldados icrian sido doninados. Acsar do
quc diz o Livro Dranco do Covcrno Driianico
solrc o assunio, arccc nuiio difcil acrcdiiar
quc a ossc dc un alio osio dc oficial nao-
conissionado ou dc una aicnic dc oficial do
Ecrciio lriianico iornc a cssoa iao inunc a
nciodos caazcs dc causar o colaso, clo ncnos
icnorario, dc un cardcal Mindszcniy.
281

CAPTULO VIII.
LAVAGEM CEREBRAL NA
ANTIGIDADE
Un cuto cscto o HoIct Guucs

Parccia inorianic dcscolrir sc os ncdicos c
saccrdoics grcgos, una vcz quc os adrcs
lasicos dc conoriancnio arcccn nao nudar
nos scrcs Iunanos, sc Iavian anicciado a
qualqucr das dcscolcrias dcsic livro inuncs
cono csiavan csiriiualidadc do Crisiianisno c
acgados a una nancira nais nccansiica dc
cncarar a naiurcza. Transfcri cssc rollcna a
Folcri Cravc c cliquci-lIc os rincios
nccansiicos quc arccian inorianics. Tornou-
sc logo cvidcnic quc cisiian nuiias anicciacs
dc nciodos nodcrnos. O scguinic c o rclaio dc
algunas dcssas anicciacs, quc clc
londosancnic nc forncccu.
Os grcgos consuliavan oraculos or algunas
razcs ariicularcs c urgcnics quando
rccisavan dc consclIo ou iraiancnio
sicologico, da ncsna nancira cono Iojc una
cssoa visiia un siquiaira, una carionanic ou
un adrc caiolico ronano. E assin cono os
282
icraisias frcudianos c jungisias dc Iojc sc dizcn
caazcs dc clicar sinionas fsicos cn icrnos dc
confliio sulconscicnic, inicrrciando os sonIos
sinlolicos dc scus acicnics duranic rolongado
iraiancnio no diva, os saccrdoics grcgos
inicrrciavan os sonIos dos criurlados
visiianics dc scus icnlos c ianlcn clicavan
cn icrnos icologicos os sinionas Iisicricos c
convulsivos. Escriiorcs da cscola ncdica
Iiocraiica, con scdc cn Cos, nao criiicavan
ncnos csscs siquiairas saccrdoiais do quc os
ncurologisias nodcrnos icndcn a criiicar alguns
icoricos sicossonaiicos dc Iojc.(158}
Sc o acicnic iniia un lodc, sc lcrra ou sc
icn convulsao do lado dirciio, dizcn quc a Mac
dos Dcuscs c a causa. (...} Sc csuna na loca c
da oniacs, a causa c airiluda a rics. Sc os
sinionas sao icnorcs c icrrorcs noiic, dclrios,
saliar da cana c corrcr ara o ar livrc, sao
dcscriios cono aiaqucs dc Hccaic ou assalios dos
csriios dos norios."
Os sonIos c iranscs arcccn nuiias vczcs
icr sido roduzidos dclilcradancnic sol
sugcsiao. O rclaiorio dc Marcus Aulcius cn TIc
Coldcn Ass" solrc as viscs quc icvc no Tcnlo
dc Isis dcois dc sua csciacular convcrsao iorna
a iccnica crfciiancnic clara. Escrcvc clc.
283
Nao nuiio icno dcois, odcn crcr-nc, foi-
nc dada ouira visao na qual ninIas insirucs
foran dc sulncicr-nc a una icrccira iniciaao.
Fiquci surrccndido c crlco, nao scndo caaz
dc cnicndcr a ordcn. Eu ja fora duas vczcs
iniciado, quc nisicrio ainda rcsiava scr rcvclado?
Ccriancnic, cnsci, os saccrdoics falIaran
conigo. Ou nc dcran una rcvclaao falsa ou
cniao cscondcran alguna coisa. Confcsso quc
conccci ncsno a susciiar quc nc iivcsscn
cnganado. Coniudo, cnquanio ainda rocurava
dccifrar a qucsiao c quasc ficava louco dc
rcocuaao, un londoso dcus, cujo nonc nao
sci clicou-nc o caso cn un sonIo. (...}"(159}
Calculo quc o sicoicraisia nodcrno con
frcqucncia ccrincnia a ncsna dificuldadc
inicial ara nanicr a fc dc scu acicnic. Prccisa
consianicncnic voliar a insisiir cn suas idcias
originais solrc a docna aic quc, or fin, o
acicnic sonIc gcniilncnic o quc dcvc sonIar
scndo isso arcscniado cono rova osiiiva dc
quc o diagnosiico c solido.
Os grcgos aniigos ianlcn usavan dana
rcligiosa cono iraiancnio dc docnas ncrvosas.
Scus riios corilaniicos consisiian cn danar dc
nancira dcscnfrcada ao son dc flauias c
ianlorcs aic os ariicianics ficarcn csgoiados.
Os corilanics nao acnas rovocavan iranscs c
scniincnios dc osscssao divina, nas ianlcn sc
284
dizian caazcs dc cura-los. Arisioiclcs olscrvou
osicriorncnic quc, anics dc scr ossvcl
culsar as afcccs norlidas, csias rccisavan
rinciro scr ariificialncnic csiinuladas; o
ncsno, calculo cu novancnic, quc sc dcscolriu
con a alrcaao or drogas na uliina gucrra.
Os jovcns grcgos quc sc iornavan iniciados
nos Misicrios fosscn clcusianos, sanoiracios,
coriniios ou niiraicos sulnciian-sc a un iio
nais fornal dc douirinaao rcligiosa quc os
visiianics dos oraculos. O quc aconiccia ncssas
ocasics sccrcias infclizncnic so odc scr
dcscolcrio cn scus coniornos gcrais or
ocasionais insinuacs c indiscrics dc iniciados
rincialncnic aquclcs quc dcois sc
convcricran ao Crisiianisno nas aqui csia un
lrcvc rcsuno do quc aconiccia nos Misicrios
Elcusianos, lascado cn auioridadcs dignas dc
confiana, cnirc as quais J. E. Harrison, cn
Prolcgoncna io iIc Siudy of Crccl Fcligion"(160} c
Vicior Magnion, cn Lcs Mysicrcs d'Elcusis"(161}
Os Misicrios Mcnorcs, consagrados a
Pcrscfonc c Dionsio, rcalizavan-sc na rinavcra
c cran una rcaraao ara os Maiorcs. O
csiado c os anicccdcnics do candidaio iinIan dc
scr cuidadosancnic caninados clos
saccrdoics, dos quais clc nao odia cscrar nais
quc frio dcsrczo. Princiro o fazian cnircgar
sinlolicancnic sua foriuna ao icnlo c dcois
285
assar or una rolongada rovaao dc
alsiincncia c silcncio. Finalncnic, ionava una
lclida soorfcra c ia dornir cn una calana
fciia dc ranos dc arvorc, solrc una cana dc
folIas c florcs. Era dcscriado or nusica suavc
c, dcois dc colIcr una fruia da rvorc da Vida c
fazcr una cscolIa fornal cnirc un caninIo ccrio
c ouiro crrado, cra insirudo cn douirina
filosofica sccrcia, urificada or fogo c agua, c
or fin adniiido ao coro sagrado.
Possua cniao a scnIa ara adnissao, cn
daia nuiio osicrior aos Misicrios Maiorcs (c
nais aniigos} consagrados a Dcncirio, ara o quc
sc sulnciia voluniariancnic a rovaao nuiio
nais scvcra. AlsiinIa-sc dc carnc, alIo, fcijao,
carangucjos, ovos c ccrias csccics dc cic;
naniinIa-sc scualncnic casio; guardava
conlcio silcncio; so lclia agua sagrada;
lanIava-sc no nar; ionava urganics. A
ccrinnia scguinic dc iniciaao rcrcscniaria
noric c rcnascincnio. Ao scr adniiido no icnlo,
cra dcsojado dc iodas as suas rouas c dcois
conarccia cranic un juiz, quc o condcnava
noric. Tcndo sido fornalncnic rcalizada a
cccuao, un nisiagogo lcvava-o or una rana
aic una gruia cscura quc rcrcscniava o
Sulnundo, ondc ouvia os griios dos rcrolos c
conIccia faniasnas Iorrvcis, cnirc os quais
lcsias sclvagcns, scrcnics c lascivas Enusas.
Maos invisvcis lanluzavan-no dc sujcira c clc
286
nao odia fugir orquc as Furias con aoiics dc
lronzc ancaavan-no or iras. En scguida,
rccclia insiruao ara lanIar-sc cn un ianquc
c lavar-sc lcn, anics dc conarcccr cranic
ouiro irilunal.
Scndo scnicnciado a casiigo, cra golcado na
calca, agarrado clos calclos, jogado ara laio
c csancado violcniancnic or dcnnios; nas
nao ousava dcfcndcr-sc. Quando arccia
suficicnicncnic IunilIado dc csriio, o
nisiagogo fazia rcflccs norais solrc csscs
sofrincnios c dava-lIc un golc da agua dc Lcic
ara quc csqucccssc o assado. En scguida,
aarcnicncnic, cnirava cn un crculo nagico c
ficava girando icdiosancnic, aic conscguir
cscaar nas so or ncio dc un riiual dc
rcnascincnio da roria Dcusa c rccclia un
novo nonc. Sulia cn un lugar lrilIanic c
dclciiavcl, vcsiia rouas linas, ionava lciic c
ncl, c juniava-sc ao gruo dos iluninados.
Finalncnic, assisiia ao clna dos Misicrios
un casancnio asscual sagrado no cscuro cnirc
clc rorio c o rincial Iicrofanic c a saccrdoiiza
dc Dcncirio; olscrvava una csiga dc ccrcal scr
colIida cn silcncio; c ouvia scr anunciado o
nascincnio da criana sagrada.
O rofcssor Ccorgc TIonson olscrva quc
varios, cscriiorcs grcgos dcscrcvcn con
orncnorcs os cfciios cnocionais da iniciaao
287
nsiica c a unifornidadc dos sinionas nosira
quc cran rcconIccidos cono nornais.
Consisiian cn calafrio, ircnor, suor, confusao
ncnial, afliao, consicrnaao c alcgria
nisiurados con alarna c agiiaao"(162}
En Loladcia, orcn, os riios locais dc
Dcncirio Iavian sido assunidos clos
saccrdoics oracularcs dc Trofnio c, nao scndo os
visiianics olrigados a jurar scgrcdo alsoluio,
cono cn Elcuscs, Corinio c ouiros lugarcs,
solrcvivcn dois ou ircs rclaios orncnorizados
dos roccssos. Pclo rclaio dc Pausanias, quc
cscrcvcu or volia dc 174 dcois dc Crisio c quc
visiiara cssoalncnic o Oraculo dc Trofnio, vc-
sc cono o nisiagogo criurlava cuidadosancnic
a aiividadc ccrclral dos iniciados anics dc icniar
douirina-los. O rclaio dc Pausanias diz o
scguinic.(163} O Oraculo dc Trofnio c un alisno
na icrra, nao un alisno naiural, nas consirudo
cuidadosancnic con alvcnaria. O fornaio c
scnclIanic ao dc una vasilIa dc cozcr ao.
Nao cisic assagcn lcvando aic o fundo;
nas quando un Ioncn vai a Trofnio, irazcn-
lIc una cscada csirciia c lcvc. Dcois dc dcsccr,
clc vc un luraco cnirc o cIao c a alvcnaria. Por
isso, dciia-sc no cIao dc cosias c scgurando nas
naos lolos dc ccvada ligados con ncl, cnfia
rinciro os cs no luraco c dcois scguc airas
csforando-sc or fazcr os joclIos airavcssarcn o
288
luraco. Dcois dc icrcn airavcssado, o rcsio do
coro c incdiaiancnic arrasiado airas dclcs c
afundado, do ncsno nodo cono un Ioncn
odc scr aanIado c arrasiado ara o fundo clo
rcdcnoinIo dc un rio oicnic c raido."
Pausanias acrcsccnia quc o nciodo dc
csclarccincnio variava dc acordo con o visiianic.
a alguns cran dados csinulos audiiivos, a
ouiros csinulos visuais, nas iodos voliavan
cla ncsna alcriura, con os cs ara a frcnic.
Dizcn quc ncnIun daquclcs quc dcsccran
norrcu, cccio un dos guardas cssoais dc
Dcncirio. (...}"
O iraiancnio osicrior c ianlcn dcscriio.
Quando un Ioncn solc dc Trofnio os
saccrdoics ionan-no dc novo cla nao c
colocan-no no quc c cIanado dc cadcia da
Mcnoria, quc fica nao nuiio disianic do
saniuario; c, csiando la scniado, clc c inicrrogado
or clcs solrc o quc viu c ouviu. Dcois dc scrcn
infornados, cnircgan-no a scus anigos, quc o
lcvan, ainda doninado clo ncdo c
alsoluiancnic inconscicnic dc si ncsno c dc scu
anlicnic, aic os cdifcios ondc csiava alojado
anics, cn rcaraao ara cssc aconiccincnio,
isio c, a Casa da Doa Foriuna c do Don Dcnnio.
En scguida, orcn, clc icra iodo o scu juzo
cono anics c a caacidadc dc rir voliara a clc.
289
Nao cscrcvo or ouvir dizcr. cu rorio consulici
Trofnio c vi ouiros quc fizcran o ncsno."
Podcnos inaginar or csic rclaio o agudo
ncdo c cciiaao dcscriados na viina quando c
dc rccnic afundado, do ncsno nodo quc un
Ioncn odc scr aanIado c arrasiado ara o
fundo clo rcdcnoinIo dc un rio oicnic c
raido".
Pluiarco(164} dciou un convinccnic rclaio do
quc aconiccia dcniro do alisno dc Trofnio ara
ajudar a viina a ficar nais vulncravcl.
Elc (Tinarco} csiando ansioso or salcr
ois cra un lclo noo c un rinciianic cn
filosofia o quc odcria scr o Dcnnio dc
Socraics, nao conunicou scnao a Cclcs c a nin
o scu iniuiio, dcsccu cavcrna dc Trofnio c
cccuiou iodas as ccrinnias quc cran cigidas
ara olicr un oraculo. La ficou duas noiics c un
dia, dc nodo quc scus anigos dcscscraran dc
vc-lo dc volia c o lancniaran cono crdido; nas
na nanIa scguinic clc saiu con un scnllanic
alcgrc, c coniou-nos nuiias coisas naravilIosas
quc vira c ouvira. (...}"
Assin quc cnirou, dcnsa cscuridao ccrcou-o;
cn scguida, aos Iavcr orado, ficou longo icno
dciiado no cIao, nas nao csiava ccrio sc
acordado ou cn sonIo, so inaginou quc un foric
golc caiu solrc sua calca c quc, airavcs das
290
suiuras alcrias dc scu cranio, sua alna cscaou
ara fora. (...}"
E difcil salcr sc os cfciios quc clc nos
dcscrcvc foran iodos rcais ou cn aric
alucinaiorios.
OlIando ara cina nao viu icrra, nas ccrias
ilIas lrilIando con un fogo lrando, quc irocava
dc corcs dc acordo con a difcrcnic variaao da
luz, inuncravcis c nuiio grandcs, dcsiguais, nas
iodas rcdondas. (...} Quando olIou ara laio
aarcccu un vasio alisno. (...} Dc la nilIarcs dc
uivos c lcrros dc aninais, griios dc crianas,
gcnidos dc Ioncns c nulIcrcs c ioda csccic dc
rudos icrrvcis cIcgavan a scus ouvidos; nas
fracancnic, cono sc fossc nuiio disianic c
airavcssassc una vasia cavidadc; c isso o
aicrrorizou cccssivancnic."
Pouco dcois, una coisa invisvcl assin lIc
falou. Tinarco, quc dcscjas conrccndcr? E clc
rclicou. Tudo, ois quc coisa cisic quc nao scja
naravilIosa c surrccndcnic?"
Varios aragrafos sao cniao dcdicados
douirinaao filosofica, rccclida or Tinarco
quando cra osio cn convcnicnic csiado ncnial
dc rcaraao ara os nciodos acina dcscriios.
Por ccnlo.
291
Toda alna icn alguna orao dc razao; un
Ioncn nao odc scr Ioncn scn isso; nas ianio
dc cada alna quanio csia nisiurado con carnc c
aciiic c nudado c airavcs dc sofrincnio ou
razcr iorna-sc irracional."
Ha quairo diviscs dc iodas as coisas; a
rincira c dc vida; a scgunda dc novincnio; a
icrccira dc gcraao; c a quaria dc corruao. A
rincira c ligada scgunda or una unidadc, na
sulsiancia visvcl; a scgunda icrccira cla
conrccnsao, no Sol; c a icrccira quaria cla
naiurcza, na Lua. (...}"
Essas quairo diviscs sugcrcn quc os
saccrdoics cricncian discilina orfica. E
novancnic.
A aric nais ura da alna nao c uada
ara dcniro do coro, nas nada acina c ioca a
aric nais circna da calca do Ioncn; c cono
una corda ara susicniar c dirigir a aric
laiada da alna, cnquanio cla sc nosira
olcdicnic c nao c vcncida clos aciiics da
carnc."
Essas rcvclacs arccian dc crucial
inoriancia ara o ouvinic, no confuso csiado
ncnial roduzido cn aric or icr sido golcado
na calca; nas fazcn-nc lcnlrar algunas das
icorias solrc cgos, ids, niios arquciicos c
sonIos rc-naiais dianciicos dados cn
292
iraiancnio or varias cscolas dc sicoicraia
douirinaria nodcrna.
Pluiarco rosscguc.
A voz nao coniinuando nais, Tinarco
(scgundo dissc clc} virou-sc ara dcscolrir qucn
falava; nas una violcnia dor, cono sc scu cranio
iivcssc sido rcnsado, ionou sua calca, dc
nodo quc clc crdcu iodo scniido c conrccnsao;
nas rccucrando-sc cn ouco icno, cnconirou-
sc na cnirada da cavcrna, ondc sc dciiara
inicialncnic."
Esic rclaio confirna a dcclaraao dc
Pausanias dc quc qucn dccidia aroinar-sc do
Oraculo dc Trofnio iinIa anics dc iudo dc
Ioscdar-sc or dcicrninado nuncro dc dias cn
un cdifcio consagrado ao Don Dcnnio c Doa
Foriuna. Duranic sua csiada ali, dcvia olscrvar
ccrias rcgras dc urcza c ariicularncnic alsicr-
sc dc lanIos qucnics, rcsunivclncnic orquc
aliviarian a icnsao. CIcgava ao oraculo vcsiido
con una iunica dc linIo, cingido or fiias c
calado con as loias do as. Anics dc dcsccr ao
oraculo, falava con os saccrdoics c dcois dc sua
volia fazian-no cscrcvcr o quc vira ou ouvira, scn
duvida ara ajudar sua nais firnc inlaniaao.
Parccc quc cssa iccnica iinIa nuiias vczcs
cfciios duradouros solrc o csiado ncnial da
293
cssoa a cla sulnciida, ois varios cscriiorcs
ciian un rovcrlio grcgo quc diz.
Elc dcvc icr vindo do Oraculo dc Trofnio."
Alicava-sc isso a qualqucr cssoa quc arcccssc
ariicularncnic gravc ou solcnc c significava quc
o susio dado ao visiianic o iornara incaaz dc
voliar a rir. O iraiancnio osicrior na Casa da
Doa Foriuna c do Don Dcnnio ialvcz sc
dcsiinassc a dcsncniir cssc rovcrlio.
Ouiro rovcrlio grcgo adoiado clos ronanos
alicava-sc a qucn falassc ou agissc dc nancira
iao csiranIa a onio dc iornar-sc susciio dc
criurlaao ncnial. Elc dcvia visiiar Aniicira !"
scndo csic gcralncnic rcconIccido cono o
lugar nais ronissor do nundo ara iraiancnio.
Aniicira, cqucna cidadc da Focida consiruda
solrc un isino rocIoso, dc ircs nilIas dc
circunfcrcncia, quc avana clo golfo dc Corinio,
crio do nonic Parnasso, iinIa originariancnic o
nonc dc Cyarissos. Esicfanio dc Dizancio, o
lcicografo, rclaia (sol o iiulo dc Aniicira} quc
Hcrculcs la foi iraiado dc nania Ionicida, o quc
sugcrc quc o csialclccincnio dc iraiancnio cra
nuiio aniigo. Nao solrcvivc rclaio auioliografico
do iraiancnio alicado; coniudo, odc-sc iirar
dcducs dc varias fonics. A Focida cn gcral
cricncia a Aolo, Dcus da Mcdicina, nas a irna
gcnca dcsic, Aricnis, quc ianlcn iinIa odcrcs
curaiivos c cra considcrada csccialisia cn
294
drogas crigosas, ossua o unico icnlo
inorianic cn Aniicira, ondc figurava nas
nocdas da cidadc con iocIa c cao dc caa. (Ela
cra cIanada Diciynnacan Aricnis", o quc
csialclccc a ligaao crcicnsc.} A iocIa c sua
fanosa c vcncravcl inagcn ncgra nosiran quc
cla cra una Dcusa da Tcrra con filiaao no
Mundo dos Morios c, orianio, adrocira
adcquada do ccniro curaiivo, O icnlo ficava
cnlaio dc un cnIasco cn una ilIa a ccria
disiancia da cidadc.
A razao dada or Esiralo(} ara a fana da
Aniicira c quc anlas as varicdadcs do csccfico
solcrano conira a insanidadc, isio c, o Iclcloro,
la crcscian ariicularncnic lcn c cran
nisiuradas clos farnaccuiicos locais con ouiro
arlusio local inconun, cIanado scsanoidco,
quc iornava sua aao nais scgura c nais cficaz.
Todavia, cssa nao odc scr ioda a vcrdadc, ois a
ncnos quc Iouvcssc sicoicracuias cn scrvio,
incaazcs dc dciar aqucla cidadc, nao icria sido
ncccssario a un scnador ronano cdir liccna
csccial ao incrador Calgula ara conlciar
scu iraiancnio la.(166} clc odcria icr lcvado ara
Fona ncdicancnios c ncdicos, c Aniacira cra
un lugar dcsolado, arido c dcrincnic ondc
ningucn crnanccia scn scr olrigado. Cono
Iclcloro" significa o alincnio dc Hclc" (ouira
dcusa do ncsno iio da Diciynnacan Aricnis} c
cono un fanoso anulcio dc ouro cIanado
295
Iclcloro, conicndo florcs dc Iclcloro, so cra
usado or nulIcrcs, arccc rovavcl quc as
saccrdoiisas dc Aricnis fosscn as sicoicraisias
locais. Dc acordo con Dioscoridcs(167} anlas as
varicdadcs dc Iclcloro, a lranca c a rcia,
crcscian nuiio lcn cn Aniicira. Enlora o
Iclcloro lranco" scja nuiio scnclIanic ao rcio
cccio quanio cor da raiz, Dioscoridcs,
Pausanias(168} c Plnio(169} concordan cn quc o
lranco cra un voniiorio c o rcio (ianlcn
cIanado nclanodiun", cn Ioncnagcn ao
Icroi Mclanus quc curou as ircs filIas dc
Proicu Ionicidancnic insanas} cra un foric
urganic. Plnio diz quc o Iclcloro rcio
insirava incnso icnor rcligioso, nais ncsno
quc o lranco, c cra colIido con cuidadosa
ccrinnia. Os scsanoidcos, quc os farnaccuiicos
dc Aniicira nisiuravan con o Iclcloro lranco,
ianlcn aiuava cono foric urgaiivo. Coniudo,
nao cran acnas os odcrcs dcliliianics dos
Iclcloros lranco c rcio, c dos scsanoidcos
ionados cn jcjun, cn caldo dc fcijao, c dcois da
alicaao dc ouiros cnciicos os rcsonsavcis
cla cura. Plnio rclaia quc os dois Iclcloros
cran narcoiicos. O iraiancnio cvidcnicncnic,
inclua una forna dc alrcaao or droga,
conlinada con foric sugcsiao. O icnor insirado
clo lugar sonlrio c a droga vcncnosa con scus
sinionas alarnanics"(170} scria auncniado cla
dcliliiaao aic ncsno vinIo cra roilido c
296
na sonolcncia inaiural" quc solrcvinIa dcois dc
ionar Iclcloro, as saccrdoiisas scn duvida
usavan o riiual do Mundo dos Morios ara
ajudar a dissiar os sinionas do acicnic. As
scnclIanas con alguns nciodos nodcrnos sao
cvidcnics.
Dioscoridcs, Plnio c Pausanias afirnan quc
la foran curados dclrio, insanidadc, aralisia c
nclancolia (cnirc ouiras docnas}, nas o
iraiancnio cra iao rigoroso quc ncnIuna
nulIcr, criana ou Ioncn ncdroso cra
aconsclIado a sulncicr-sc a clc. salido quc
cn casos olsiinados a cura cra rolongada; o
scnador quc cdiu crnissao ara crnancccr
cn Aniicira la ficou or algun icno. Calgula
nandou-lIc una csada con ordcn ara
suicidar-sc, dizcndo.
Sc vocc vcn ionando Iclcloro Ia ianio
icno scn ciio, c nclIor ccrincniar o
iraiancnio dc sangria."
297

CAPTULO IX.
A OBTENO DE CONFISSES

Quasc os ncsnos nciodos lasicos dc olicr
confisscs sao aiualncnic cnrcgados cla
olcia cn nuiias arics do nundo; nas a
iccnica russa conunisia sol Sialin arccc icr
sido a nais cficicnic. Foi Icrdada dc forna
grosscira da olcia czarisia, c, qucr os czarisias a
icnIan coiado dos inquisidorcs caiolicos, qucr
icnIa ncdrado csoniancancnic na Fussia,
dada a scnclIana cnirc a iniolcrancia rcligiosa c
a oliica, c assunio Iisiorico dclicado. Scja cono
for, sc o csiudo do rcvivalisno" roicsianic lana
a nais inicnsa luz solrc o roccsso dc insirar
cula colciiva, c ara a Iisioria da Inquisiao
Caiolica quc sc dcvc voliar cn lusca dc
infornacs solrc as iccnicas dc arrancar
confisscs aos quc divcrgcn. ossvcl quc os
conunisias russos icnIan sinlcsncnic usado
csquisas fisiologicas ara arinorar iccnicas ja
csialclccidas.
Para arrancar confisscs, dcvc-sc rocurar
rovocar scniincnios dc ansicdadc c cula, lcn
cono csiados dc confliio ncnial, sc ainda nao
csiivcrcn rcscnics. Mcsno quc a cssoa
298
acusada scja rcalncnic culada, o
funcionancnio nornal dc scu ccrclro dcvc scr dc
ial forna criurlado quc a sua caacidadc dc
julgar fiquc rcjudicada. Sc ossvcl, dcvc-sc fazc-
la scniir rcdilcao clo casiigo (csccialncnic sc
cn conlinaao con una cscrana dc salvaao
quando iudo icrninar} dc rcfcrcncia
coniinuaao da icnsao ncnial ja cisicnic ou
rovocada agora clo inquiridor. Scnrc quc
cssoas culadas fizcrcn confisscs voluniarias"
olcia conira os scus naiorcs inicrcsscs,
incorrcndo assin cn scnicnas dc risao ou dc
noric, c ficar cvidcnic quc nao sc cnrcgou a
violcncia fsica, c inicrcssanic avcriguar sc nao
foran usados un ou nais dos quairo nciodos
fisiologicos, ianlcn dcscolcrios or Pavlov ara
sc conscguir quclrar a rcsisicncia dc aninais.
Podcn-sc fornular as scguinics crgunias.
1 Os inquiridorcs oliciais rovocaran
dclilcradancnic ansicdadc? Auncniaran o
odcr dc qualqucr csinulo cciianic alicado ao
ccrclro?
2 Prolongaran a icnsao aic o onio dc o
ccrclro iornar-sc causio c circnancnic
inilido? En ial caso, una iniliao roiciora, quc
concou a iornar-sc cccssiva, odcria causar a
criurlaao icnoraria do juzo nornal,
auncniando grandcncnic a sugcsiionalilidadc.
299
3 Donlardcou-sc o ccrclro do susciio
con ial varicdadc dc csiinulanics, rccorrcndo os
inquiridorcs a aiiiudcs c crgunias iao variadas,
quc clc sc criurlou, culando-sc, ialvcz
falsancnic?
4 Alicaran-sc ncios caazcs dc rovocar
adicional dcliliiaao fsica c causiao ncnial, quc
finalncnic causaran o colaso da funao c da
rcsisicncia nornais do ccrclro, ncsno quando
(1}, (2} c (3} usados isoladancnic dciaran dc
roduzir qualqucr cfciio?
Una vcz concado o colaso sol o
inicrrogaiorio, o ccrclro nornal odc rcvclar
nudanas scnclIanics s oliidas na cciiaao
dc gruos, orquanio ianio os nciodos dc gruo
cono os individuais dc cciiar c caurir o ccrclro
icndcn a alcanar os ncsnos cfciios lasicos
finais solrc a funao. Ou Ia un auncnio na
sugcsiionalilidadc, quc crniiiria ao inquiridor
olicial convcnccr ncsno un inoccnic dc sua
cula, ou as fascs aradoais c uliraaradoais
da aiividadc coriical odcn solrcvir c fazc-lo
nudar conlciancnic suas riniiivas conviccs
c nornas dc conoriancnio, lcvando-o a scniir o
dcscjo dc fazcr confisscs oosias na naiurcza c
juzo nornais.
En algunas fascs da inquiriao sol rcssao,
risionciros Ia quc odcn scniir aroinar-sc o
300
dcscjo dc confcssar c, cn scguida, rccuan. En
ial fasc, olscrvarao quc as coisas sc vao
iornando nuiio csiranIas"; cnirc un ninuio c o
scguinic odcn nanicr aiiiudcs c oinics
conlciancnic difcrcnics, cn viriudc dc scrcn
csiinuladas as fluiuacs da funao ccrclral.
Mais ccdo ou nais iardc, coniudo, c rovavcl quc
rcvalca a nova aiiiudc c, cniao, confcssarao.
Fazcn-sc assin iodas as icniaiivas ara sc
nanicr a nudana c cviiar o rcgrcsso a nodos dc
cnsar anicriorcs, quando sc afrouar a rcssao
cnocional.
Nao dcvc Iavcr nisicrio a rcsciio dos
orncnorcs dcssas iccnicas oliciais. Sao do
donnio ullico. Consiracy of Silcncc"(171}, dc
Alcandrc Wcisslcrg, dcvcria scr un livro
didaiico ara adulios cn iodos os ascs livrcs, a
fin dc cnsinar-nos o quc odc aconicccr a
Ioncns dc csriio indccndcnic nuna diiadura
c, ianlcn, cn ncnor grau, ncsno cn
dcnocracias quc nao sc nanicnIan
crnancnicncnic alcria ara rcscrvar os scus
dirciios civis. Wcisslcrg, conunisia alcnao,
solrcvivcu ao curgo sialinisia quc sc vcrificou
na Fussia ouco anics da Scgunda Cucrra
Mundial c quc condcnou nilIcs dc cssoas
cccuao ou a longos crodos dc iralalIo
forado. Aos assar ircs anos cn riscs russas,
ondc foi forado a assinar confisscs quc nais
iardc rcudiou, Wcisslcrg foi rcairiado ara a
301
AlcnanIa graas ao Traiado Fusso-Ccrnanico dc
1939. 0 rclaio dc suas ccricncias c
orncnorizado c, lido cn confronio con
iralalIos auioliograficos scnclIanics dc ouiras
fonics, ncrccc o sclo da auicniicidadc.
O livro Inviiaiion io Moscow"(172} dc
Siyullowsli, rclaia cono clc logrou fugir a una
confissao acsar dc nais dc ccnio c irinia
crodos dc inicrrogaiorio, alguns dos quais
duraran nuiias Ioras; coniudo, sua confissao
cra ncccssaria con urgcncia, ois cnccnava-sc
raidancnic, ara fins dc roaganda, un
julgancnio oloncs c os inquiridorcs iivcran dc
dcsisiir anics quc fossc alcanado o ncccssario
grau dc causiao. Alsolvido Siyullowsli,
rccanliaran-no ara a Polnia, dondc, logo
aos, fugiu ara a Euroa Ocidcnial, ondc
cscrcvcu o livro.(173} A auioliografia dc Kocsilcr
cc as iccnicas dc lavagcn ccrclral quc lIc
foran dcscriias or anigos conunisias con
cscciais fonics dc infornaao. Tanlcn a novcla
dc Orwcll, Ninciccn-EigIiy-Four"(174}, cscriia cn
1949, arccc lascar-sc cn narraiivas rcais quc
sc filiraran da Euroa Oricnial ara a Ocidcnial.
Fcalncnic, os ncsnos nciodos arcccn icr sido
cnrcgados nos Esiados saicliics russos
Dulgaria, Fonania, Polnia c Hungria. Ja nos
rcfcrinos cosiao do Minisicrio da Dcfcsa
solrc os nciodos usados clos cIincscs con
risionciros dc gucrra lriianicos na Corcia.
302
Tanlcn o govcrno dos Esiados Unidos ullicou,
Ia ouco, o scu rclaiorio. Ainda nais
rcccnicncnic, KrusIcIcv(275} cn sua acusaao a
Sialin, dcu nais algunas infornacs gcrais
solrc os ncios dc arrancar confisscs
cnrcgados duranic o rcginc dc Sialin.
Posicriorncnic, os drs. L. E. Hinllc c H. C. Wolff
ullicaran un rclaio conlcio c orncnorizado
dos nciodos usados na Fussia c na CIina,
valcndo-sc dc infornacs quc colIcran c
analisaran quando iralalIaran cono
consuliorcs do Dcariancnio dc Dcfcsa dos
Esiados Unidos.(176}
Una vcz quc scjan convcnicnicncnic
conrccndidos os rincios lasicos, iornan-sc
nais conrccnsvcis nuiias variacs locais dc
iccnica, c as cssoas quc icnIan a dcsvcniura dc
sc iornar viinas da inquiriao olicial cn nuiios
ascs odcrao icr uiil conrccnsao dos nciodos
lcgalncnic cnrcgados conira clas c salcrao
cono nclIor cscaar fasc final do roccsso, cn
quc o julgancnio nornal c solaado.
Adniiindo-sc quc sc ccra rcssao jusia, dc
nancira corrcia c duranic lasianic icno,
risionciros nornais icn ouca rolalilidadc dc
roiclar o colaso. Soncnic os ccccionais ou os
docnics ncniais c quc icn rolalilidadc dc
rcsisiir duranic longos crodos. Pcssoas
nornais, crniian-nc rcciir, orian-sc
303
naiuralncnic, acnas orquc sc dcian
scnsililizar c influcnciar clo quc sc assa cn
iorno dclas. Os lunaiicos c quc sao incrncavcis
sugcsiao. O dr. Foy Swanl (vcr Caiulo II}
olscrvou quc, sc fossc naniido lasianic icno
na frcnic dc laialIa, scn ncnIuna inicrruao,
iodo o cssoal conlaicnic dos Esiados Unidos,
cccio alguns dos insanos, acalaria dcsfalcccndo.
Isso corrcsondc s nossas rorias olscrvacs
duranic a ncsna gucrra. No cnianio, or scr
nais crsisicnic, un Ialil inicrrogaiorio, nuna
risao ou nuna dclcgacia dc olcia, odc
rovocar icnsao ncrvosa ainda naior do quc a
rovocada clo inicrrogaiorio fciio or scniinclas
ou aiiradorcs ininigos, nuna cqucna irincIcira.
Fcoriando-nos aos vcrdadciros nciodos
cnrcgados airas da Coriina dc Fcrro coca dc
Sialin. cnrcgavan-sc iodos os csforos no
scniido dc roduzir a ansicdadc, inculcar a cula,
confundir a viina, criar una siiuaao cn quc cla
nao soulcssc o quc ia aconicccr-lIc dc un
ninuio ara o ouiro. Fcduzia-sc-lIc a dicia a fin
dc dcicrninar a qucda dc cso c a dcliliiaao,
ois os csinulos fisiologicos, quc odcn falIar
quando o cso do coro csia cn scu nvcl nornal
dc, diga-sc, 140 lilras, icndcn a roduzir raido
colaso quando o cso do coro cai ara ccrca dc
90 lilras. Todos os csforos sc fazian ianlcn
ara dcsiruir os adrcs dc conoriancnio
nornal. Para concar, a viina odia scr
304
cIanada cn scu iralalIo a fin dc scr sulnciida
a inicrrogaiorio na olcia c, cn scguida, rccclcr
ordcns ara voliar ao scrvio c conarcccr a
ouiro inicrrogaiorio oucos dias dcois. Varios
inicrrogaiorios scnclIanics odian rcalizar-sc
anics dc sua risao.
Produz-sc clcncnio incdiaio dc ansicdadc
con a advcricncia dc quc c un aio crininoso
dizcr a algucn anigos, arcnics ou ncsno
csosa quc csia scndo inicrrogado cla olcia.
Scndo assin rivada dc iodo consclIo quc
udcssc naiuralncnic cscrar dc arcnics c
anigos, a cssoa scnic rcdolrarcn sua icnsao c
ansicdadc. Sc a icniaao sc iornar iao irrcsisivcl
quc clc consiga un confidcnic, cor-sc-a dc
ronio a longo cncarccrancnio clo crinc, ainda
quc nao Iaja conciido ncnIun ouiro. Ouira
ansicdadc quc o scu crro ossa rovocar, afligi-lo-
a duranic o inicrrogaiorio c odcra rcciiiar o
colaso. Podc-sc agravar a icnsao or nuiios
ouiros nodos, cono dciando a cssoa ouvir os
cloics dc fuzilancnio cn aao ou rcndcndo-a
ara un julgancnio consianicncnic adiado.
O risionciro, a qucn sc diz. Salcnos dc
iudo; scra rudcnic confcssar! " fica crlco,
sc rcalncnic nada icn a confcssar. Quando cra
inquirido anics dc sua risao, Wcisslcrg
rclaia.(177}
305
Passci cn rcvisia os aconiccincnios dos
uliinos dcz anos cn ncu csriio. Analisci iodas
as cssoas con qucn iivcra coniaio cssoal ou
con qucn nc corrcsondcra. E, afinal, nada
dcscolri quc udcssc razoavclncnic ofcrcccr
noiivos ara susciia. (...} Suliiancnic, un
incidcnic ocorrido cn 1933, quc Iavia nuiio sc
acIava csquccido, vcio-nc ncnoria c la sc foi
ioialncnic o rcsianic dc ninIa iranquilidadc.
Mcus Dcus! conjciurci, dcvc scr isso! "
Traiava-sc dc un cqucno incidcnic quc
nada iinIa a vcr con o rcicnso crinc dc quc clc
cra acusado; coniudo, adcccu iorncnios,
crguniando a si rorio sc o confcssava ou nao.
As insirucs quc lIc dcran anics dc sua risao
nosiran cono sc odcn susciiar ariificialncnic
cula c ansicdadc. Va ara casa c volic dcois dc
ananIa. Ncssc nicrin, ncdiic solrc ioda a sua
vida. Dcois, volic aqui c nc diga quando icvc o
rinciro coniaio con o ininigo c quc idcias o
lcvaran a assar-sc ara o scu lado. Sc vocc
csoniancancnic confcssar c nos rovar quc
dcscja scr novancnic lcal ariidario do Sovicic,
farcnos iudo quc udcrnos ara ajuda-lo."
A risao gcralncnic sc da alias Ioras da
noiic, o quc auncnia ainda nais o ncdo. Una
vcz na ccla, o risionciro fica viriualncnic
rivado do coniaio con o nundo cicrior,
odcndo dccorrcr aic quinzc dias anics quc lIc
306
faan lcvc insinuaao solrc a acusaao quc csa
solrc sua cssoa. Esics sao ouiros ncios dc
rolongar-lIc a icnsao, a fin dc quc, lcn anics
dc concar o inicrrogaiorio, o cnsancnio
rinciic a airaioa-lo. Elc icra csiado a rcluscar
no csriio iodas as razcs ossvcis dc sua
risao c ialvcz cnconirc iodas as rcsosias,
cccio a vcrdadcira. ossvcl ncsno quc
conccc a crcr cn suas conjciuras, cono sc
fosscn faios.
O rcso conun na Fussia iinIa ccrios
dirciios, ainda quando as coisas assunisscn a
naior gravidadc. A violcncia fsica cra
suosiancnic roilida c, sc clc julgassc quc o
inicrrogaiorio nao sc rcalizava Ioncsiancnic,
iinIa o dirciio dc aclar ara una auioridadc
sucrior ao scu inquiridor olicial. Coniudo.
KIrusIcIcv agora adniic o quc Wcisslcrg
rclaiara anicriorncnic, isio c, quc, a ariir dc
1937, a rcssao fsica", quc cIcgava ioriura,
fora cnrcgada con ccrios rcsos oliicos.
Assin Sialin sancionara cn nonc do Coniic
Ccniral do Pariido Conunisia dc Toda a Uniao
Conunisia (lolcIcvisia} a violaao nais lruial da
lcgalidadc socialisia. (...}"o inquiridor russo cra,
cono o scu fac-snilc lriianico, ianlcn
oficialncnic roilido dc acciiar confisscs quc
nao julgassc vcrazcs. Tal rcgra c dc suna
inoriancia ara una conrccnsao caia dc iodo
o roccsso, orquanio, cono cn ouiros ascs
307
ianlcn, odcn fazcr-sc confisscs quc, cnlora
conlciancnic invcrdicas, vcn a scr acrcdiiadas
ianio clo inquiridor cono clo rcso. Isso sc da
cn viriudc dc o inquiridor, dc incio, insinuar ao
rcso quc clc c culado dc un crinc, rocurando
convcncc-lo, sc clc ja csiivcr convcncido, dc quc
isso c rcal. Ainda quc o risionciro scja inoccnic,
a longa icnsao a quc fora sulnciido odc nuiio
lcn ic-lo lcvado, clo icrror, a un csiado dc
sugcsiionalilidadc. E, sc sc iraiar dc indivduo
indcciso, odcra cniao acciiar o onio dc visia do
inquiridor, quc c o dc sua cula. Sc Iouvcr
rcssao na inquiriao, c lcn ossvcl ncsno quc
clc conccc, or assin dizcr, a iocar un vclIo
disco, confcssando crincs insinuados cla olcia
cn inicrrogaiorios anicriorcs. Esquccida a olcia
dc quc as ocorrcncias cran riniiivancnic suas
rorias conjciuras, cngana-sc. o rcso confcssa
agora, csoniancancnic", o quc cla duranic iodo
o icno susciiou. Conuncnic nao sc
conrccndc quc a fadiga c a ansicdadc rovocan
a sugcsiionalilidadc ianio no inquiridor cono no
rcso (a iarcfa dc olicr confisscs c dificlina c
cnosa}, quc odcn iludir-sc rccirocancnic,
crsuadindo-sc anlos da auicniicidadc do crinc
confcssado. Coniudo, diz-sc agora quc, sol o
novo rcginc, sc ocrou na Fussia, cn 1955, una
nudana nos rcgulancnios, dc nodo quc a
roria confissao dc un rcso ja nao c acciia
cono cvidcncia dc cula.(178}
308
Scgundo as lcis da Cra-DrcianIa c dos
Esiados Unidos, ningucn odc scr conclido a
fazcr dcclaracs ou rcsondcr a crgunias quc o
incrinincn. No cnianio, iodos os anos, inuncras
cssoas afliias c s vczcs icnorariancnic
criurladas, aos scrcn cuidadosancnic
rcvcnidas dc quc iudo quanio confcssarcn odc
scr considcrado ncios dc rova, odcn ianlcn
scr lcvadas a confcssar crincs gravcs c lcvcs
olcia lriianica, quc c Iojc, con ccricza, a
nclIor c nais cficicnic organizaao olicial do
nundo. Figorosssino codigo do Fcgulancnio dos
Juizcs icn dc scr olscrvado nas dclcgacias dc
olcia; nao sc odcn fazcr ancaas dc violcncia,
ncn roncssas, c, iodavia, os jornais coniinuan
a dcnunciar longas c orncnorizadas dcclaracs
dc cula, consianicncnic fciias c assinadas or
iais cssoas c quc nuiias vczcs rcvcricn suas
acs do ior asccio. Posicriorncnic, odcn
scrcnar-sc, voliar a un csiado nais nornal dc
aiividadc ccrclral c cdcn quc sc cancclcn iais
dcclaracs. cniao, scn duvida, nuiio iardc. As
ccricncias dc Pavlov cn aninais odcn
concorrcr ara nosirar or quc isso iao
frcqucnicncnic aconiccc. Juizcs, a olcia c
ncdicos dc risao Ia nuiio quc csiao cicnics da
aradoal conclusao dc quc, cn alio grau, as
nais conlcias c vcrdadciras confisscs odcn
scr fciias or una cssoa susciia jusiancnic
dcois" dc icr sido fornalncnic acusada dc
309
assassnio ou ouiro crinc gravc. Pcssoas
susciias, qucr icnIan sido dciidas logo aos a
crciraao do rcicnso crinc, qucr soncnic
aos frcqucnics inicrrogaiorios c longo crodo dc
inccricza, c rovavcl quc scjan lcvadas a un
csiado dc alia ansicdadc c cnoao, quando
fornalncnic acusadas, c icnIan as faculdadcs
ccrclrais icnorariancnic rcjudicadas. Esic c o
onio caio cn quc Ia rolalilidadc dc ocorrcr
un csiado dc inicnsa sugcsiionalilidadc, ou a
fasc dc rcaao aradoal ou uliraaradoal
fadiga. Ai, dc faio, iais cssoas odcn nuiio
facilncnic scr crsuadidas a fazcr dcclaracs
quc nao so auncnian suas rolalilidadcs dc
condcnaao, nas ainda s vczcs as incrininan
injusiancnic. Assin, frcqucnicncnic o rcso fica
iodo o crodo anicrior ao julgancnio c no
dccorrcr dclc rocurando conrccndcr cono vcio
a assinar dcclaraao voluniaria" iao rcjudicial,
fciia olcia, c csforando-sc, ouirossin, or
csclarcccr-sc c livrar-sc dc suas conscqucncias.
Mcnlros da olcia dos Esiados Unidos nao
sc scnicn consirangidos cn cscrcvcr concndios
raiicos solrc a nancira dc olicr confisscs
oliciais. Clarcncc D. Lcc, or ccnlo, cn
Insiruncnial Dcicciion of Dccciion"(179} clica
o uso dc dciccior dc ncniiras. O dr. Lcc salc quc
o aarclIo odc, s vczcs, scr nuiio ouco scguro
c quc nao odc scr usado con confiana nun
irilunal(180} nas odc scr ciraordinariancnic
310
cficicnic ara assusiar os inccricnics c
ignoranics, cujas confisscs os conroncicn.
O insiruncnio c a cccuao da rova
ccrccn forisno cfciio sicologico solrc o
culado, induzindo-o a confcssar. A visia das
agulIas, quc oscilan a cada ulsaao c a cada
rcsiraao, odc nuiio lcn csfrangalIar-lIc o
noral. Eilindo-sc-lIc os rcsuliados rcgisirados,
con lrcvc clicaao solrc o significado dos
difcrcnics ndiccs dc falsidadc, frcqucnicncnic sc
olicn rcsuliados incdiaios. ianlcn
igualncnic uiil rcvclar-lIc as scnclIanas cnirc
as rcacs quc aconanIan a sinlcs ncniira
nuna rova dc conirolc c as suas rcacs a
crgunias rclcvanics na rova fornal. (...} Cono
ncio dc olicr confisscs, qualqucr roccdincnio
dcssc iio c adnissvcl, dcois quc o inquiridor sc
convcncc da rcsonsalilidadc do acusado airavcs
dos nciodos dc rova rcscriios."
O Sr. Lcc acrcsccnia quc dc scsscnia a
oiicnia or ccnio dos quc sc rcvclan culados na
rova, finalncnic confcssan; nas quc a
crccniagcn dc confisscs oliidas dccndc da
confiana do inquiridor cn si rorio, do nciodo
cnrcgado, dc sua caacidadc dc crsuasao, dc
sua crscvcrana c dc sua aiiiudc sinaiica ara
con o susciio. Por un ncio ou or ouiro, o
inquiridor dcvc convcnccr o indiciado dc quc sc
acIa convicio dc sua cula, visio quc qualqucr
311
sinal dc duvida or aric do inquiridor odc
rcjudicar o scu oljciivo.
Ainda quc dcicrninada rova scja ncgaiiva, o
inquiridor odc fingir quc a julga osiiiva a fin dc
roiciar una confissao. O Sr. Lcc ianlcn
confirna o quc olscrvanos cn ianios ouiros
casos, csccialncnic quc. as cssoas nais
susccivcis dc aclo s cnocs sao nais
facilncnic induzidas a confcssar. Inclucn-sc
ncsic gruo os assin cIanados dclinqucnics
acidcniais, iais cono. o iransgrcssor quc fogc, os
quc naian no calor da aiao, os dclinqucnics
juvcnis c rinarios, lcn cono os crininosos
scuais aquclcs cujo insiinio scual sc
crvcricu. os Ionosscuais, os csiuradorcs, os
quc violcnian c naian, os sadicos c
nasoquisias."
Os quc nao sao crsuadidos a confcssar con
o dciccior dc ncniiras sao os crininosos
rofissionais" quc rovavclncnic
conrccndcran cla ccricncia o crigo dc
coocrar cn qualqucr forna dc inicrrogaiorio ou
inquiriao olicial, rccusando-sc assin a
rcsondcr a quaisqucr crgunias. Tal iio dc
iransgrcssor consiiiui o unico rollcna
rcalncnic difcil no quc sc rcfcrc olicnao dc
confisscs."
312
O consclIo do sr. Lcc a inquiridorcs quc
acIcn difcil, cn ccrios casos, arrancar
confisscs c quc, logo quc sc rovoquc a
ansicdadc (c a sugcsiionalilidadc ialvcz sc acIc
clcvada}, o inquiridor nao dcvc crdcr icno cn
rccorrcr sua nclIor csiraicgia anics quc o
susciio sc rccucrc do irauna ncnial rcsulianic
da rova. O inquiridor ossui iodas as vaniagcns
sicologicas, ao asso quc o susciio fica
indcfcso". Dao-sc inicrcssanics orncnorcs das
iccnicas cnrcgadas.
Ondc sc rcconcnda una aroinaao
sinaiica, c lon aiuar solrc a auiojusiificaao
das nas acs raiicadas clo dclinqucnic, quc
gcralncnic lIc aira no csriio. Sugcrir quc
Iouvc foric razao ara clc concicr o crinc, quc
clc ossui nuiia inicligcncia ara ic-lo raiicado
scn quc Iouvcssc noiivo. No caso dc crincs
scuais, clicar quc a fonc scual c un dos
nais forics insiinios quc noiivan nossas vidas.
No caso dc roulo, insinuar quc o acusado odcria
acIar-sc faninio ou rivado das coisas
indiscnsavcis vida; ou, quando sc iraic dc
Ionicdio, quc a viina lIc fizcra grandc nal c
rovavclncnic ncrccia o quc lIc aconicccu.
Mosirc-sc anisioso c sinaiico, c aninc-o a
cscrcvcr ou rclaiar ioda a Iisioria ara sc
urificar c iniciar nova vida." O sr. Lcc considcra
iais nciodos ciicos c inrcscindvcis ara a
roicao do cidadao sol o anaro da lci nun
313
as iao flagclado clo crinc cono os Esiados
Unidos. Elc frisa quc.
Anics quc sc ossa inor o casiigo, os
acusados dcvcn scr condcnados cn roccssos
lcgais adcquados, c un dos ncios nais cficazcs
dc olicr condcnaao c a confissao dos acusados."
As cssoas inicrcssadas cn conarar
rcconIccidos nciodos ocidcniais dc olicr
confisscs con os quc icn sido usados airas da
Coriina dc Fcrro cnconirarao una lilliografia no
livro aliancnic clucidaiivo do Sr. Lcc. O rcfcrido
auior ciia cosiao nuiissino csclarcccdora dc
un aniigo dclcgado dc olcia do Dcariancnio
Policial dc Nova Yorl, ullicada na Policc
Magazinc", cn 1925.
O ncu nciodo usual c rcgisirar a dcclaraao
do risionciro, logo quc clc cIcguc, ial qual dcscjc
fazc-la. No dia incdiaio, quando ja Iouvcrnos
colIido infornacs adicionais, inicrrogano-lo dc
novo, fornulando nossas crgunias luz dc iais
infornacs. Eniao, analisarcnos as
discrcancias cnirc o rinciro dcoincnio c o
scgundo. Dcois o inicrrogarcnos, no dia
scguinic, c novancnic analisarcnos as
divcrgcncias, acriando nais a rcdc cn iorno
dclc, sc os faios coligidos rcvclarcn con nais
scgurana a sua rcsonsalilidadc. Fazcno-lo
falar nuiias vczcs, dia aos dia; c, finalncnic, sc
314
clc for culado ou iivcr conIccincnio culavcl do
crinc, csiara cn condics dc sofrcr un colaso
c rclaiar iodo o caso.
No caso dc un crininoso olido, ladino, lcn
cducado, caaz dc arcscniar rcsosias coricscs
a quasc iodas as crgunias insisiinos con clc
aic dcscolrir cssc onio fraco. Sua rincira
Iisioria, clc conia flucnicncnic. Dc faio, c
scnrc flucnic. No cnianio, a discrcancia
conca a aarcccr cada vcz nais clarancnic.
Dasia acria-lo dc novo quc clc fraqucjara. Scn
duvida, caso csicja dizcndo a vcrdadc, coniara a
ncsna Iisioria scnrc; nas, sc csiivcr
ncniindo, falscara una vcz ou ouira. O
ncniiroso nao odc lcnlrar-sc dc iudo. Esia
sujciio a csqucccr alguna coisa do quc dissc
anics.
Janais Iouvc coisa scnclIanic ao icrcciro
grau. Facilncnic sc coloca un Ioncn nun
angulo ncnial, conianio quc clc scja rcalncnic
culado, c, cniao, clc vcrgara iodas as vczcs, sc
sc conscguir ncicr una cunIa cono inulso.
lcn difcil olicr confisscs, salvo sc sc iivcr una
cqucna isia con quc dar incio ao
inicrrogaiorio. Mas dcsdc quc sc dcsculra aquclc
onio fraco, as discrcancias na Iisioria do
indivduo concan a auncniar aic quc clc,
finalncnic, sc iorna iao confuso c csionicado quc
crcclc acIar-sc cnccrrado o jogo. Todas as suas
315
dcfcsas sc csloroan. Elc fica cncurralado c
inolilizado. Ai, cniao, c quc sc dclulIa cn
lagrinas. A ioriura lIc vcn do rorio csriio,
nao dc fora."(181}
A unica coisa a acrcsccniar c quc cn ial
iccnica c salido quc a vcrdadc c a falsidadc
odcn irrcncdiavclncnic confundir-sc, ianio no
csriio do acusado cono no do inquiridor, c quc,
sc aquilo a quc clc cIana onio fraco" nao csia
rcscnic, o inquiridor olicial cncnIado cn
olicr una confissao odc cria-la or sugcsiao.
A olicnao do quc nais iardc sc aura scrcn
falsas confisscs, iidas cono gcnunas ianio
clos inquiridorcs cono clos acusados, rclcnlra
fcnncno idcniico no consuliorio dc un
sicoicracuia, quando, or ccnlo, clc conca
a crcr c a fazcr o acicnic crcr quc ccrios
iraunas da infancia causaran os scus sinionas.
Aos Ioras dc rcflco c ansicdadc, no diva c fora
dclc, cn quc sc rcvivcn riniiivos icnorcs c
scniincnios dc cula rclacionados con o sco, o
acicnic odc dar clicacs dcialIadas c
conlicadas solrc danos cnocionais sofridos or
clc nuna ou nouira ocasiao. Sc o icracuia for
daquclcs quc crccn cn iraunas dc nascincnio c
fizcr crgunias a rcsciio, c ossvcl quc o
acicnic conccc ncsno a lcnlrar c a rcvivcr isso
con orncnorcs.(182} 0 icracuia odc cniao
convcnccr-sc dc quc c corrcia sua icoria solrc o
316
irauna dc nascincnio; iodavia, o quc
rovavclncnic ocorrcu c o quc odc ianlcn
ocorrcr cn inicrrogaiorios oliciais. o acicnic
sinlcsncnic dcvolvcu, dc loa-fc, o quc lIc foi
inicialncnic insinuado ou sugcrido. Coniudo,
ianio o acicnic cono o ncdico odcn
vcrdadcirancnic vir a crcr cn iais faios,
cnrcgando iais nciodos dc invcsiigaao.
Dcvcnos ainda lcnlrar-nos dc quc iodas as
aiuais icorias frcudianas solrc a saiisfaao
scual do sulconscicnic Iunano soncnic foran
csialclccidas clo cnrcgo dc nciodos
scnclIanics. Falsidadcs odcn vir a scr criadas
con novas c inorianics vcrdadcs.
Nas fascs iniciais dc scu iralalIo, Frcud
concluiu quc quasc iodas as nulIcrcs Iisicricas
quc o rocuravan ara iraiancnio lIc coniavan
una Iisioria dc inicrfcrcncia scual, nuiias
vczcs dc naiurcza crvcriida ou dc inccsio,
cnvolvcndo os rorios ais. Isso sc dava quasc
ccriancnic orquc sc acIava iao inicrcssado cn
ial linIa dc csquisa quc, inconscicnicncnic,
inculcava as idcias nos csriios dos acicnics,
quc lIas dcvolvian dcois. As icnscs cnocionais
do iraiancnio iornavan-no c aos scus acicnics
rccirocancnic sugcsiionavcis.
Erncsi Joncs, cn scu rcccnic livro solrc
Frcud(183}, diz a rcsciio dcssc inicrcssanissino
cisodio.
317
Aic a rinavcra dc 1897, clc (Frcud} ainda
naniinIa firncncnic a sua convicao da
rcalidadc dcsscs iraunas da infancia. (...}
Naqucla coca duvidas concaran a surgir. (...}
Dcois, suliiancnic, rcsolvcu confiar-lIc (a Flcis}
(...} a icrrvcl vcrdadc dc quc a naioria nao
iodas das scducs na infancia, quc scus
acicnics rcvclaran c a rcsciio das quais clc
csialclcccra ioda a sua icoria solrc o Iisicrisno,
janais ocorrcra."
O rorio Frcud cscrcvcu.
(...} o rcsuliado a rincio foi
dcscscranada crlcidadc. A analisc
rcconduzira, or caninIos scguros, a csscs
iraunas scuais, quc, iodavia, nao cran
vcrdadciros. A rcalidadc sunira dc sol os cs.
Naqucla coca cu icria alcgrcncnic rcnunciado a
ioda a coisa (sicanalisc}. (...} Talvcz icnIa
crsisiido sinlcsncnic orquc nao iinIa
cscolIa c nao odia cniao rciniciar-nc cn ouira
coisa."(184} O crigo do icracuia c do acicnic
scrcn sulnciidos a lavagcn ccrclral" vc-sc no
livro dc Erncsi Joncs, cn quc clc diz. A aiao
dc Frcud or cIcgar vcrdadc con o naino dc
ccricza foi, iorno a dizc-lo, o noiivo nais
rofundo c nais foric dc sua naiurcza." Todavia,
Joncs olscrvara.
318
Con rcfcrcncia a un acicnic quc clc
(Frcud} iraiava anics da gucrra c cuja vida cu
conIccia nuiio iniinancnic, dcscolri vczcs c
vczcs cn quc clc acrcdiiava cn rclaios (duranic a
sicanalisc} quc cu salia scrcn rcalncnic falsos
c ianlcn, casualncnic, cn quc rccusava dar
crcdiio a coisas quc cran rcalncnic vcrdadciras.
Joan Fivicrc (ianlcn} ncncionou un ccnlo
ciraordinario dcssa conlinaao dc crcdulidadc c
crsisicncia."
Mcsno o nais conscicncioso inquiridor
olicial csia sujciio a concicr os ncsnos
cnganos quc o igualncnic conscicncioso Frcud; c,
nos curgos russos, ondc a icnsao cnocional
dcvc icr-sc clcvado nuiio nais do quc gcralncnic
ocorrc na ainosfcra dc una dclcgacia olicial
inglcsa, ou nun diva sicoicracuiico, o
inquiridor c o rcso dcvcn nuiias vczcs icr
criado cnirc si sisicnas ilusorios crfciios. Pois o
risionciro odc acIar-sc conlciancnic
inoccnic, nas o inquiridor olicial c olrigado a
coniinuar o inicrrogaiorio aic arrancar-lIc a
vcrdadc, o quc significa quc clc rorio dcvc vir a
crcr no quc foi confcssado.
O najor A. Farrar-Hocllcy da una dcscriao
rccisa das iccnicas or ncio das quais sc odcn
inculcar idcias scn o cnrcgo dc sugcsiao foric,
dircia c clara.(185} Arcndcu-o cono rcsuliado dc
suas ccricncias quando risionciro lriianico dc
319
gucrra na Corcia. Olviancnic, alican-sc os
ncsnos rincios cn algunas raiicas
sicoicracuiicas c cn inicrrogaiorios oliciais
nos quais sc cviia ianlcn foric sugcsiao dircia.
Os cIincscs sao vclIos ncsircs ncssa
iccnica. Nao nc dizian o quc rcalncnic qucrian.
Scnrc quc nos aroinavanos dc algo
sulsiancial, clcs incdiaiancnic o aiacavan dc
ouiro angulo, c fazanos a volia ioda, scn quc cu
janais dcscolrissc o quc cra. E, cniao, ian-sc
cnlora, dciando-nc a cnsar. Acrcdiio quc, sc o
inquiridor insisiissc duranic nuiio icno con
algucn cn csiado dc grandc dclilidadc c, cniao,
lIc aiirassc suliiancnic a idcia, o indivduo a
aanIaria c ficaria doninado or cla. Elc
concaria a dizcr. Ora, or Dcus, quiscra salcr
sc dc faio c iudo vcrdadc, cis o quc cnsava
dcsdc o rincio. Todas as vczcs quc clcs
ariian, cu assava Ioras a dizcr. Foi assin
ncsno? Nao, nao odia icr sido assin. Scra quc
foi assin c assin? E isso c o quc clcs rocuravan
fazcr. Esforavan-sc or dciar-nc nun csiado
cn quc a idcia incscradancnic anadurcccssc c
cu concassc a qucrcr salcr sc qucn Iavia
cnsado nisso fora cu ou clcs."
Quanio aos ncios dc sc lcvar algucn ao
onio dc confcssar csoniancancnic algun crinc
inaginario, diz clc.
320
Agora, ouiro nciodo c sugcrir gradualncnic
algo, falando-sc a rcsciio do assunio,
aroinando-sc dclc cada vcz nais c
sinlcsncnic dando-sc un fragncnio, dc nodo
quc cricnos a idcia cn nosso rorio csriio c,
finalncnic, diganos alguna coisa; isio rcssuc
quc nos acIanos nun csiado dc csriio
lasianic fraco, o quc nao sc assava conigo na
ocasiao, clo ncnos no ncu cnicndcr. E, dcois,
a gcnic diz algo c clcs afirnan. Mas vocc dissc
isio, vocc rcvclou isio; nao fonos nos. E, aos
algun icno, a gcnic conca a dizcr. Mcus Dcus,
rcalncnic o dissc? Dondc o iirci?
Aqui a scnclIana cnirc a lavagcn ccrclral
nodcrna c alguns nciodos nodcrnos dc
sicoicraia c cvidcnic.
Dos nuiios nilIarcs dc suosias fciiicciras
qucinadas na Euroa, acnas una cqucna
roorao arccc rcalncnic icr ariiciado do
culio; no cnianio, isso nao incdiu quc as
rcsianics fizcsscn as confisscs nais
orncnorizadas dc infaniicdios, soriilcgios c
ouiras raiicas aloninavcis. Mallcus
Malcficarun"(186}, ullicado cla rincira vcz no
scculo XV c quc ianio juzcs caiolicos cono
roicsianics quc rcsidian a julgancnios dc
fciiicciras usavan cono guia, dcscrcvc crcnas
conicnorancas a rcsciio do odcr da lruaria
c csialclccc o nclIor ncio dc arrancar
321
confisscs. Dc Pracsiigiis Dacnonun", ullicado
cn 1583 c quc c un roicsio dc JoIann Wicr
conira os julgancnios dc fciiicciras, rovocou a
furia do clcro. No cnianio, nao incdiu nuiios
ouiros nilIarcs dc norics injusias or fogo ou
cnforcancnio, aos julgancnios dirigidos clos
nais conscicnciosos c Ioncsios inquiridorcs.
Dizcn quc so no Incrio Driianico quasc 4.000
suosias fciiicciras foran cnforcadas.(187}
En Essay on WiicIcrafi"(188}, dc HuicIinson,
ullicado no scculo XVIII, faz-sc rcfcrcncia a
MaiiIcw Holins, invcsiigador oficial dc
fciiicciras dos Condados Oricniais associados, no
crodo dc 1644 a 1646. Elc fcz cnforcar nada
ncnos dc scsscnia suosias fciiicciras cn scu
rorio Condado dc Essc, cn dozc ncscs, c
considcrava-sc auioridadc cn sinais cscciais"
roiulcrancias, nancIas cscorluiicas,
vcrrugas quc clc julgava nanilos
sulcncniarcs usados or nulIcrcs idosas ara
anancniar a rolc. Alguns clcrigos corajosos
roicsiaran conira os caadorcs dc lruas, cnirc
os quais Caul, rciior dc SougIion, cn
HuniingdonsIirc.
Caul(189}, nun anflcio dc roicsio,
rclacionou os dozc sinais usuais dc fciiiaria,
dos quais nuiissino sc uiilizava na coca."
Escrcvcu o scguinic.
322
A iodos csics nao osso scnao acrcsccniar
un con ninucias, dc quc iivc conIccincnio
uliinancnic, cn aric cn convcrsa con un dos
caadorcs dc fciiicciras (cono sao cIanados}; cn
aric, cla confissao (quc ouvi} dc una suosia
fciiiccira, quc fora rcsa c assin iraiada, cono
dissc; c, cn aric, cla convcrsa dc canoncscs.
AanIando a suosia fciiiccira, colocan-na no
ccniro dc una sala, solrc un lanco ou una
ncsa, con as crnas cruzadas ou cn ouira
osiao incnoda, cn quc scra anarrada, caso
nao sc sulncia. La c vigiada c naniida scn sc
alincniar ncn dornir duranic 24 Ioras. (Pois
dizcn quc dcniro dcssc icno vcrao sua rolc vir
nanar.} Fazcn ianlcn un orifcio na oria a
fin dc quc a rolc cnirc. E, con ncdo quc
assuna forna ncnos rcconIccvcl, as cssoas
incunlidas da vigilancia sao insirudas ara
varrcr a sala frcqucnicncnic, c, sc vircn aranIas
ou noscas, ara naia-las. E, caso nao consigan
naia-las, cniao odcrao icr a ccricza dc quc sao
sua rolc."
HuicIinson concnia.
Era alsoluiancnic ncccssario quc csscs
caadorcs dc fciiicciras soncnic fosscn a cidadcs
ondc udcsscn cunrir a sua nissao scn scrcn
conirolados or oosiiorcs. Enircianio, sc os
icnos fosscn ouiros, icrian cnconirado oucas
cidadcs ondc lIcs fossc crniiido r cn raiica
323
a rova do lanco, iao crucl cono as naiorcs
ioriuras. Inaginc so una olrc ancia, oriadora
dc iodas as cnfcrnidadcs c fraquczas rorias da
vclIicc, colocada cono idioia no ccniro dc una
sala c icndo a oulaa dc dcz cidadcs a rodcar-
lIc a casa; dcois, as crnas anarradas
iransvcrsalncnic dc nodo quc iodo o cso do
coro incidissc solrc o asscnio. Por cssc ncio,
aos algunas Ioras, a circulaao do sanguc
aralisar-sc-ia lasianic c o scu asscnio ficaria
iao nariirizador cono o cavalo dc nadcira. E
assin icria dc coniinuar a sofrcr duranic vinic c
quairo Ioras, scn rcouso ncn alincnios. Scndo
csic o crvcrso nodo dc rova, nao cra dc
adnirar quc, ao sc acIarcn cansadas da vida,
confcssasscn quaisqucr Iisiorias quc lIcs
agradasscn, cujo significado nuiias vczcs
dcsconIccian. Con rcfcrcncia a una rova cn
quc as confisscs arrancadas nao assavan dc
ncros sonIos c invcncs icndcnic a livra-las dc
ioriuras, aduzirci alguns orncnorcs or clas
confcssados.
ElizalciI Clarl, vclIa indigcnic, quc iinIa
acnas una crna, cra acusada dc icr un filIo
cIanado Vincgar Ton; ouiro, cIanado Sacl and
Sugar, c ouiro or qucn cla luiaria aic o sanguc
sulir-lIc aos joclIos. Acrcsccniou quc o dcnnio
ia icr con cla, cono sc fora Ioncn, c cra iao
arccido con Ioncn quc cla sc via olrigada a
lcvaniar-sc c dcia-lo cnirar, quando laiia
324
oria, c quc cla o scniia qucnic. Ellcn Clarl
alincniava a sua cria. Hagircc nuiria sua cria
con ningau dc avcia duranic un ano c ncio c
dcois a crdcu. A cria dc Susan Cocl
aiorncniava carnciros; a dc Joycc Doan naiava
cordciros c as dc Ann Wcsi nanavan unas nas
ouiras."
Wcisslcrg(190} cscrcvc quc, quando lIc fazcn
crgunias solrc as nilIcs dc confisscs
arrancadas duranic os grandcs curgos russos c
cn quc clc csicvc cnvolvido, aonia a nania dc
caa s lruas na Euroa. Convcnccu-sc dc quc
Iouvc nuiia funaa rovocada or ouco fogo
cn anlas as ocasics.
Aic na Cra-DrcianIa, acsar da rcconIccida
inicgridadc da olcia lriianica, falsas confisscs
sao s vczcs arrancadas dc nodo conlciancnic
inclicavcl, csccialncnic quando sc rocura
rcunir rovas quc ossan lcvar un susciio a scr
roccssado, julgado or assassnio c, a scguir,
cnforcado. Ecnlo lon c rcccnic disso quasc
ccriancnic ocorrcu no caso dc TinoiIy Evans. O
scu julgancnio dcsiina-sc a iornar-sc un
classico ncdico-lcgal, cn viriudc dc inlicar o
cnforcancnio dc rovavcl inoccnic, ois una
icrccira confissao c una quaria, anlas falsas,
quc sc lIc arrancaran, foran julgadas gcnunas
cla olcia. Evans foi julgado c cnforcado or
assassnio cn 1950, dcois quc os coros dc sua
325
csosa c dc sua filIa foran cnconirados
cscondidos na casa cn quc a fanlia alugava
quarios cn Londrcs.
En 1953, ouiro ocuanic dc cnodos na
ncsna casa dcscolriu rcsios Iunanos
cscondidos airas da arcdc. Una lusca olicial
osicrior, na casa c no jardin, rcvclou rcsios dos
coros dc scis nulIcrcs, quc foran assassinadas.
Un Ioncn cIanado Crisiic foi julgado c
condcnado or assassnio c confcssou Iavcr
naiado iodas as scis. CIrisiic fora anigo c co-
inquilino da fanlia Evans coca do assassnio
da scnIora Evans c dc sua filIa. Enconiran-sc
infornacs ara csiudo dcssc caso cn un Livro
Dranco ullicado clo Covcrno dc sua
Majcsiadc(191} c nun livro, TIc Man on your
Conscicncc"(192}, lcn cono nuna ullicaao
csccial do Scciaior", cscriia or Lord
AlirincIan c Ian Cilnour. TIc Casc of TIinoiy
Evans"(193}
Evans cra iao ncnialncnic airasado c
ignoranic quc nao salia lcr ncn cscrcvcr. Havia
quarcnia c oiio Ioras quc csiava nas naos da
olcia, scn ncnIuna ajuda lcgal, quando fcz sua
icrccira c quaria confisscs conlcias do
assassnio dc sua nulIcr c dc sua filIa,
confisscs quc o lcvaran forca. Anics,
cnircgara-sc olcia c fizcra duas confisscs
rcvias dc quc sc Iavia dcscnlaraado do coro
326
dc sua nulIcr, nas quc nao a Iavia assassinado.
Pouqussinas cssoas ainda acrcdiiavan quc
Evans rcalncnic assassinara sua nulIcr, acsar
dc sua orncnorizada confissao dc Iavc-lo fciio.
Essc crinc singular foi quasc con ccricza un dc
ioda una scric dc assassnios idcniicos quc, nais
iardc, sc dcscolriu icrcn sido conciidos or
CIrisiic, na ncsna casa. Ha agora ianlcn
cnornc duvida dc quc Evans icnIa assassinado
sua filIa, crinc quc clc igualncnic acalou
confcssando.
Accriadancnic ou nao, o govcrno ainda nao
crniiiu a conlcia iranscriao dcssc agora
fanoso julgancnio, a fin dc quc o ullico
conun udcssc lc-lo c csiuda-lo acuradancnic.
Enircianio, as arics ullicadas no rcfcrido Livro
Dranco rcvclan as varias icnscs cnocionais quc
o ccrclro docnic dc Evans dcvc icr suoriado
anics dc fazcr suas confisscs finais. Esias
ccriancnic acarrciaran iodas as difcrcnics
alicracs das funcs ccrclrais c conscqucnic
conoriancnio quc sc discuicn no rcfcrido livro.
Anics dc iudo, Evans ccrincniou longo
crodo dc anico c ansicdadc aos cnconirar a
csosa noria na casa Ialiiada or clc c CIrisiic,
o quc rovocou sua sulscqucnic fuga ara Calcs.
La icnos as duas rinciras confisscs olcia
galcsa dc quc nao naiou a csosa, nas quc sc
dcsfcz dc scu coro. A cssas confisscs scguiu-sc
327
una viagcn fcrroviaria dc rciorno a Londrcs, sol
cusiodia olicial. La cnconirou novo inscior-
cIcfc, quc dcvia incunlir-sc do caso. Ao cIcgar,
Evans afirnou scr a rincira vcz quc ouvia falar
quc a sua filIa, a qucn nuiio anava, acalava dc
scr cnconirada noria, assin cono sua csosa,
na ncsna casa. Anics quc sc rcfizcssc do
cIoquc, scgundo coniou, nosiraran-lIc algunas
rouas da csosa c da filIa assassinadas. un
cdao dc corda, una ioalIa dc ncsa vcrdc c un
colcrior, quc sc dizia quc o incrininavan cono o
suosio assassino, cnlora nao confcsso, dc sua
csosa c dc sua filIa. Tanlcn dissc icr sido
infornado do nodo cono anlos os coros foran
cnconirados cla olcia, cscondidos na casa, c
quc clc cra considcrado rcsonsavcl or anlas as
norics. Mais iardc, clc fcz una confissao gcral c
dcois, ouira, orncnorizada, dos dois
assassnios.
O sr. Scoii Hcndcrson, ConsclIciro da
FainIa, cicrna no Livro Dranco sua oiniao dc
quc a olcia nao forncccu a Evans orncnorcs
inorianics dos dois assassnios, quc clc
osicriorncnic confcssou. Enircianio,
rccaninando iodas as rovas agora disonvcis,
AlirincIan c Cilnour dao as razcs clas quais
afirnan o scguinic.
(...} nao odc Iavcr duvida razoavcl dc quc,
anics dc sua confissao, a olcia coniou ou
328
arcscniou a Evans iodas as ninucias quc o sr.
Scoii Hcndcrson considcra iao conroncicdoras.
Pariicularncnic, rcssalia da dcclaraao do
inscior Dlacl quc Evans nao fcz ncnao
gravaia con quc sua csosa foi csirangulada, aic
quc a olcia lIa ciliu. (...} Esianos convcncidos
dc quc a confissao dc Noiiing Hill foi falsa. (...}"
Pcla lciiura do quario dcoincnio dc Evans,
quc c longo, vcr-sc-a a grandc ossililidadc dc
quc clo ncnos algunas ariicularidadcs solrc
cono clc assassinou a csosa c a filIa odcrian
icr includo, inadvcriidancnic ou ncsno or
conlcia ignorancia, ccrias coisas insinuadas c
inculcadas cn scu csriio cla invcsiigaao c
inicrrogaiorio oliciais. A olcia, na ocasiao,
iinIa ioda a razao ara acrcdiiar quc Evans
concicra anlos os assassnios, clo nodo cono
finalncnic os confcssou, c CIrisiic iornou-sc a
rincial icsicnunIa dc acusaao. Parccc dc
iodo ossvcl quc algunas dc suas rorias
conviccs lIc cran dcvolvidas na forna dc
confissao, una vcz quc a fadiga c a inicnsificaao
da sugcsiionalilidadc aconcicran Evans.
Aconiccc ianlcn csiarnos cicnics dc quao
ncnialncnic criurlado sc acIava Evans,
quando fcz sua confissao final, ois no Livro
Dranco do Covcrno lcnos a rcsciio dc scu
icnorcs. A olcia lcvar-nc-a la cnlaio c
concara a naliraiar-nc", sc una confissao
conlcia nao fossc fciia. Fcalncnic, isio janais
329
icria aconiccido a un Ioncn iniinado a
conarcccr a un irilunal lriianico, sol a
acusaao dc assassnio, ainda quc acnas ara
cviiar a ossililidadc dc Ialcis advogados dc
dcfcsa agiiarcn o assunio no irilunal ara
rovar quc a confissao sc fizcra sol coaao. O
scguinic ciraio dc scu julgancnio, ullicado no
Livro Dranco, fornccc un quadro clucidaiivo do
csiado dc csriio dc Evans, or ocasiao dc iais
confisscs, c cono, scgundo clc, foran oliidas.
P. Na iardc dc 2 dc dczcnlro o sr. Dlacl o
irouc dc Calcs ara Paddingion? F. Sin,
scnIor.
P. Quando cIcgou a Paddingion,
cnconirou-o o inscior-cIcfc Jcnnings, quc o
scnIor agora conIccc? F. Sin.
P. Lcvaran-no Dclcgacia dc Polcia dc
Noiiing Hill? F.-Sin.
P. Quc aconicccu ao cIcgar la? F. Elc
nc coniou quc ninIa csosa c ninIa filIa
csiavan norias.
O ScnIor Juiz Lcwis. Nao consigo ouvir o
quc clc diz.
O ScnIor Malcon Morris. Agora qucira
falar alio; isio c inorianissino, c c
inorianissino quc o scnIor falc scn quc sc
330
faan crgunias dcsncccssarias. Sinlcsncnic
conic a sua roria Iisioria. Dissc-lIc clc quc a
sua nulIcr c a sua filIa? F. Foran
cnconiradas norias, scnIor.
P. Elc dissc ondc? F. Sin, no n. 10
dc Fillingion Placc, na lavandcria, c acrcsccniou
quc iinIa loas razcs ara crcr quc cu soulcssc
algo a rcsciio.
P. Dissc clc cono lIc arccia quc
norrcran? F. Sin, or csirangulancnio.
P. Dissc clc cono o quc? F. Dcn,
ninIa csosa con una corda, c ninIa filIa fora
csirangulada con una gravaia.
P. Mosiraran-lIc alguna coisa qucla
Iora? F. Sin, as rouas dc ninIa nulIcr c
dc ninIa filIa.
P. Havia ianlcn una ioalIa dc ncsa
vcrdc c un colcrior? F. Sin, scnIor.
P. E un cdao dc corda? F. Sin.
P. Nao qucro fazcr a ncsna crgunia duas
vczcs, nas, anics quc clc lIc disscssc isso, o
scnIor iinIa alguna idcia dc quc algo Iavia
aconiccido sua filIa? F. Nao, scnIor;
ncnIuna idcia alsoluiancnic.
331
P. Ha ouira crgunia quc dcvo fazcr-lIc.
coniou-lIc clc, quando lIc dissc quc os coros
foran cnconirados na lavandcria, sc iinIan sido
cscondidos ou nao? F. Sin, dissc-nc quc
foran colcrios con nadcira.
P. Tcndo-lIc rcvclado isso c icndo-lIc
nosirado aquclas cas dc roua c diio quc iinIa
razcs ara crcr quc o scnIor soulcssc algo
solrc anlas as norics, acrcsccniou icr noiivos
ara julga-lo rcsonsavcl or clas? F. Sin,
scnIor.
P. Quc dissc? F. Acnas rcsondi.
Sin, scnIor".
Sr. Juiz Lcwis. Quc? F. Eu dissc
sin."
Sr. Malcoln Morris. Por quc? F. Ora,
quando dcscolri quc ninIa filIa csiava noria,
fiquci iransiornado c nao nc inoriava con o
quc vicssc a aconicccr-nc cniao.
P. Anava-a nuiio? F. Sin.
P. Eniao o scnIor fcz a dcclaraao quc o
inscior-cIcfc rcgisirou cn scu livro dc
aoniancnio? F. Sin.
P. Anics dc irnos quilo, Iouvc ouira
razao ara quc o scnIor disscssc sin", alcn do
faio dc icr alcrio nao dc iudo, quando soulc quc
332
sua filIa sc acIava noria? F. Ora, acIava-
nc ancdroniado na ocasiao.
P. Por quc sc acIava ancdroniado, ou dc
quc iinIa ncdo? F. Ora, cnsci quc, sc nao
fizcssc una dcclaraao, a olcia nc lcvaria la
cnlaio c concaria a naliraiar-nc.
Sr. Juiz Lcwis. Pcnsou o quc? F. Quc
a olcia nc lcvaria la cnlaio c concaria a
naliraiar-nc, sc cu nao o dcclarassc.
Sr. Malcoln Morris. O scnIor rcalncnic
acrcdiiava nisso, nao c? F. Sin.
P. Dizcndo quc sua csosa coniraa dvida
solrc dvida, o scnIor fcz cniao a scguinic
dcclaraao Ja nao odia suoria-lo, orianio
csirangulci-a con un cdao dc corda"? F.
Sin, scnIor.
P. E, nais iardc, quc o scnIor
csirangulara sua filIa, na noiic dc icra-fcira,
con sua gravaia? F. Sin.
P. O scnIor ossua dc faio una corda cn
scu aariancnio? F. Nao, scnIor.
P. E sua a gravaia quc consia da Prova
n.3, ncsia caia? F. Nao, scnIor.
P. Ja a Iavia visio anics dc icr-lIc sido
cilida clo inscior-cIcfc? F. Nao, scnIor.
333
Evans fcz o ossvcl cn scu julgancnio ara
ncgar sua anicrior confissao c acusou CIrisiic dc
anlos os assassnios. Mas ja cra nuiio iardc.
Alguns indcios osicriorcs do csiado dc
csgoiancnio c sugcsiionalilidadc dc Evans
rovando quc nao so os culados odcn scr
influcnciados or iais roccssos rcssalian dc
sua rcinquiriao clo ronoior ullico, anics quc
fossc dcclarado culado c cnforcado.
P. vcrdadc quc, cn cinco difcrcnics
ocasics, cn difcrcnics lugarcs c a difcrcnics
cssoas, o scnIor confcssou o assassnio dc sua
csosa c dc sua filIa? F. Confcssci-o,
scnIor, nas nao c vcrdadc.
P. vcrdadc quc o scnIor o confcssou
cinco vczcs, cn difcrcnics lugarcs c a difcrcnics
cssoas? F. Sin, c.
P. Podc dizcr cn qual dcssas ocasics o
scnIor csiava criurlado? F. Na naior
aric dclas.
E nais iardc lcnos.
P. Posicriorncnic, o scnIor assinou nao
assinou? una dcclaraao ninuciosa, Prova n.
8, dc quc sua csosa coniraa dvida solrc dvida.
Nao odia suoria-lo nais, or isso a csirangulci
con un cdao dc corda c lcvci-a ara o andar
infcrior, naqucla ncsna noiic, cnquanio o vclIo
334
sc acIava no Iosiial; cscrci quc os CIrisiic
fosscn dciiar-sc c, cniao, iransorici-a ara a
lavandcria, dcois da ncia-noiic. Isso sc assou
cn 8 dc novcnlro." O ScnIor dissc isio? F.
Sin, scnIor.
P. Eniao, o scnIor rosscguc. Na noiic dc
quinia-fcira, dcois quc cIcguci do iralalIo,
csirangulci ninIa filIa cn nosso quario con
ninIa gravaia c nais iardc lcvci-a la cnlaio na
lavandcria, dcois quc os CIrisiic sc Iavian
dciiado." O scnIor dissc isio? F. Sin, scnIor.
P. Por quc? F. Ora, cono dcclarci
anics, acIava-nc criurlado c nao salia o quc
dizia.
P. Ainda criurlado? F. Sin, scnIor.
P. Hora aos Iora, dia aos dia? F.
Nao salia quc a ninIa filIa csiava noria aic quc
o inscior Jcnnings no dissc.
P. Conrccndo. Essa c a sua dcfcsa.
Dcclarou-sc culado, isio c, confcssou o
assassnio dc sua csosa c dc sua filIa or icr
ficado aiurdido ao salcr quc sua filIa csiava
noria? F. Sin, orquc ja nao iinIa ningucn
a qucn dcvoiar ninIa vida.
Dcois dc ircs anos, cnconiranos o Sr. Scoii
Hcndcrson. ConsclIciro da FainIa, icniando
335
rcsolvcr o conirovcriido rollcna da inoccncia ou
rcsonsalilidadc dc Evans (aos a dcscolcria dc
ianios ouiros assassnios idcniicos raiicados or
CIrisiic, na ncsna casa} c csforando-sc cn
arrancar una nova confissao dc CIrisiic, dois
dias anics da daia narcada ara scu
cnforcancnio. CIrisiic, coniudo, iinIa una longa
Iisioria dc rcciidas docnas Iisicricas, quc
concaran na Princira Cucrra Mundial. E
assin, nao incscradancnic, vcnos no Livro
Dranco" quc clc cIcgou ao fin da vida ialvcz nais
Iisicricancnic sugcsiionavcl c confuso do quc o
rorio Evans janais csiivcra. Pois CIrisiic,
ianlcn, ja ficara conlciancnic rosirado c
cIcgara ao onio cn quc arccia disosio a
adniiir quasc iudo quc lIc fossc roosio, dc
nodo lasianic convinccnic, clo sr. Hcndcrson,
jusiancnic cono confcssara ianias coisas quc
lIc foran cosias cla olcia, scu advogado c
varios ncdicos, anics dc scu rorio julgancnio c
duranic clc. Por ccnlo, no Livro Dranco"
consia icr diio ao Sr. Scoii Hcndcrson. (...} A
ncsna coisa ocorrcu con a olcia no conco.
Quando nc inquiriran a rcsciio dc ccrias
coisas, cu nao salia alsoluiancnic nada do quc
falavan. Soliciici ao inscior Criffin quc nc
disscssc algo caaz dc nc csclarcccr o csriio cn
alguns onios. Eniao, coniou-nc quc alguns
coros foran cnconirados, c cu nao conIccia
coisa alguna do caso aic quc clc nc dissc. Vocc
336
dcvc scr rcsonsavcl or isso, ois foran
cnconirados nun canio da cozinIa. E logo
afirnou. Nao Ia duvida dc quc vocc o fcz. Volici-
nc cniao c rcsondi. Dcn, sc cssc c o caso, dcvo
ic-lo fciio, nas nao salia sc o Iavia fciio ou nao.
Pclo quc clc dissc, csiava nuiio claro quc cu
dcvia ic-lo fciio".
Mais adianic, lcnos ainda.
P. Alica-sc o ncsno sra. Evans? Podc
lcnlrar-sc sc icvc ou nao algo quc vcr con a sua
noric? F. Dcn, nao csiou ccrio. Sc algucn
sc dirigiu a nin (cis o quc dcvo dcclarar dc inicio}
c nc dissc quc Ia rova calal dc quc cu iinIa
algo quc vcr con una dclas ou con anlas, dcvo
acciia-lo cono vcrdadciro, cono dcvo ic-lo fciio,
nas qucro conIcccr a vcrdadc a rcsciio disso
ianio quanio o scnIor.
P. Scn sc dcclarar convcncido dc quc Ia
rova dcfiniiiva dc quc dcvc ic-lo fciio, acIa-sc
ronio a dcclarar quc dc faio o fcz? F.
Soncnic onicn fui infornado dc quc nao cisic
ial rova.
P. Enlora nao Iaja rova dc quc o scnIor
icnIa algo quc vcr con a noric da sra. Evans,
acIa-sc ronio a dizcr quc foi rcsonsavcl? F.
Ora, nao osso dizcr quc fui ou nao fui.
337
P. Nao sc acIa ronio a dizcr una coisa ou
ouira? F. Nao sc iraia dc cu acIar-nc
ronio ou nao. Sinlcsncnic nao osso, a ncnos
quc disscssc ncniiras a rcsciio do assunio. Esia
ainda ncluloso, nas sc algucn disscssc.
Ora, c cvidcnic quc vocc o fcz, cnlora nao
Iaja rovas lasianic a rcsciio", cniao adniiiria
quc o fiz.
Os casos dcsscs dois Ioncn foran
ncncionados con orncnorcs, orquanio csiao
lcn docuncniados c nosiran cono sc odcn
concicr cnganos, quando sc arrancan
confisscs, a dcsciio dos cnorncs cuidados
cnrcgados or iodos os inicrcssados, a fin dc
cviiar quc iais coisas aconican. Ha nuiio naior
rolalilidadc dc ocorrcrcn, quando o inquiridor
conca con conviccs nuiio forics, quc lIc sao
cniao dcvolvidas cn sulscqucnics confisscs.
Mais ainda, una cssoa sol inicrrogaiorio s
vczcs conscguc sulncicr o inquiridor a una
lavagcn ccrclral, cn viriudc da fora c firncza
dc suas rorias conviccs, vcrdadciras ou
falsas.
Ja dcscrcvcnos alguns dos ncios
cnrcgados cn ouiros ascs ara rovocar un
csiado dc sugcsiionalilidadc cn rcsos rcsics a
scrcn inquiridos. Na Fussia, o rcso cra
gcralncnic rivado do sono nornal; cra
338
inicrrogado duranic a noiic c nao lIc crniiian
cocIilar duranic o dia. A luz lrilIanic,
ininicrruiancnic naniida accsa cn sua ccla, c
a ordcn ara quc conscrvassc as naos c o rosio
dcscolcrios, caso sc dciiassc, cran,
icoricancnic, rccaucs dcsiinadas a incdir
icniaiivas dc fuga ou dc suicdio, nas, na
rcalidadc, iinIan ianlcn or oljciivo incdi-lo
dc rcousar no calor c no cscuro. Siyullowsly
dcscrcvc a caninIada ara a sala dc inquiriao.
Essa caninIada or si ncsna cra ncdonIa.
Tudo conirilua ara iorna-la assin. as naos
anarradas s cosias; o lugulrc conoriancnio
do silcncioso guarda; os corrcdorcs cscuros c
vazios; a icla dc aranc na cscada; o riino dos
novincnios c o cco dos csialos dos lalios. Ela nc
csiinulava a inaginaao quanio ao quc nc
aconicccria dcniro dc alguns ninuios. Aondc c
ara quc nc lcvavan? A cnccnaao
dcscncnIava inorianic acl nos nciodos dc
invcsiigaao quc cnrcgavan conigo. Foi
sugcsiiva aic o uliino dia, cnlora, aos nuiias
caninIadas dcssa naiurcza, cu soulcssc, cono
un cavalo lcn ancsirado, quando dcvcria voliar
o rosio ara a arcdc c sc os guardas nc
acriavan o lrao dirciio ou o csqucrdo."
A vida rcgrcssa dc un rcso c ianlcn
caninada nos nninos orncnorcs a fin dc sc
dcscolrir algun faio csccial ao qual clc scja
339
ariicularncnic scnsvcl. Enconirando un onio
nclindroso, os inquiridorcs agcn dc acordo con
o consclIo dc Finncy, ncncionando
consianicncnic un cisodio quc csicja lcn vivo
no csriio do rcso. Enircncnics, csic crdc
cso, fica fisicancnic dcliliiado c nais ncrvoso a
cada noncnio. Fica-lIc confuso o csriio; o
csforo dc icniar lcnlrar-sc do quc dissc cn
inicrrogaiorios anicriorcs ara fazcr a Iisioria
cocrcnic iorna-sc ircncndancnic arduo. s
vczcs, fazcn-no rccncIcr longos qucsiionarios,
nais con o roosiio dc sulncic-lo a naiorcs
fadigas do quc conscguir alguna nova infornaao
valiosa. Quando conca a fraqucjar-lIc a
ncnoria no quc diz rcsciio a rcsosias a
inicrrogaiorios anicriorcs, a dificuldadc dc
confirnar a ncsna Iisioria iorna-o nais afliio do
quc nunca. Finalncnic, a ncnos quc algun
acidcnic dc inquiriao fin rcnaiuro, scu
ccrclro fica iao criurlado quc lIc c inossvcl
dar rcsosias scguras; fica ioialncnic inilido,
vulncravcl a sugcsics, surgcn as fascs
aradoais c uliraaradoais, c a forialcza afinal
sc rcndc incondicionalncnic.
Muiios ouiros iios dc rcssao odcn
cnrcgar-sc ara rovocar csiados anornais dc
aiividadc ccrclral. Podc-sc fazcr una cssoa rcicr
a urina indcfinidancnic, nanicndo-a scniada
nuna cadcira. Podcn scr-lIc colocadas dianic
dos olIos luzcs lrilIanics duranic o longo
340
inicrrogaiorio. Isso c o quc nos inforna un
jornalisia dc Dcrlin Ocidcnial, caiurado c
olrigado a confcssar, nuna risao da AlcnanIa
Oricnial, cono sc vc do scguinic rclaio.
A ioriura consisiia cn incdi-lo dc dornir
duranic dcz dias. O sono cra roilido duranic o
dia. Dc noiic, dciiado sol una luz clcirica
lrilIanic cn sua ccla, cra acordado dc quinzc cn
quinzc ninuios. Quinzc ninuios dcois dc
aagarcn as luzcs, cra dcscriado con ancadas
na oria da ccla; quinzc ninuios nais iardc,
Iavia assolios agudos c, cn scguida, ligavan a
luz clcirica a un disosiiivo auionaiico quc
alicrnava una luz vcrnclIo-oaca con una
icrrvcl luz lranca cniiida or odcrosa lanada.
(...} Isso sc rcciiu noiic aos noiic, duranic dcz
noiics, aic quc (clc} sofrcu un colaso, con
calafrios c alucinacs. Aos cssc roccsso dc
anaciancnio, foi considcrado cn condics ara
o inicrrogaiorio, quc sc vcrificava quasc iodas as
noiics, con a duraao dc scis a scic Ioras cada
vcz, duranic un crodo dc ircs ncscs c ouiro dc
dois ncscs. O inicrrogaiorio rolongava-sc
indcfinidancnic, orquanio o inquiridor
dclilcradancnic rcgisirava o oosio do quc o
rcso dizia c dcois, laloriosancnic, susciiava
novo dcoincnio, corrigido."(194}
Todos csscs nciodos csiinulan c cansan o
ccrclro c, assin, rcciiian o roccsso dc sua
341
iniliao roiciora, lcn cono da
sugcsiionalilidadc consianic rcciiao, Iora
aos Iora, or aric do inquiridor, da ncsna
acusaao. Ouiro ncio dc nudar as condics
nornais dc un rcso, csccialncnic quando sc
iraia dc algucn quc aic cniao icnIa sido cssoa
dc auioridadc ou inoriancia consisic cn fazc-lo
usar rouas carccrarias, vclIas c nal ajusiadas,
con calas quc clc rccisc susicr con as naos, c
dcia-lo scn sc larlcar (a dcscula c quc clc
odcria icr dinIciro ou vcncno oculio nas rouas
c quc odcria icniar o suicdio con un cinio ou
suscnsorios.} cniao cIanado clo scu nuncro
dc risao c forado a dar s auioridadcs oliciais
iodos os scus qualificaiivos, scnrc quc dclc sc
aroincn. Tao suliia dcgradaao social odc
nosirar-sc cficacssina.
Para os flcunaiicos c icnazcs, cnconiran-sc
nuiias rcsscs ciras, quc, nanicndo-sc ainda
dcniro da lci, cviian o cnrcgo da ioriura ou da
violcncia fsica. Una c o confinancnio soliiario
nas fascs rclininarcs da inquiriao. Dcois,
quando o rcso rcvclc indcios dc anornalidadc,
nas nao sc nosirc ainda lasianic sugcsiionavcl
ara confcssar o quc dclc sc cscra, c colocado
nuna ccla con nais dois ou ircs rcsos. Esics
sao csics insirudos ara nosirarcn sinaiia
ara con clc, ara sc idcniificarcn con os scus
rollcnas, convcnccndo-o, sc ossvcl, a
confcssar o scu crinc, a acciiar o casiigo c a
342
cnccrrar o assunio. Os csics sao gcralncnic
rcsos quc sucunliran ao ncsno roccsso c sc
iornaran ioialncnic convcncidos da ncccssidadc
dc coocraao" con o inquiridor. A influcncia
quc ccrccn c a do clcfanic donado solrc o
rcccn-caiurado; a do cao dc circo ircinado solrc
o olsiinado rcccn-vindo; a do ncofiio scguro
solrc una cssoa quc ainda luia con os scus
rollcnas rcligiosos.
Ainda Ia o vclIo ardil, iao vclIo clo ncnos
cono a Inquisiao EsanIola, dc r un rcso
olsiinado frcnic confissao, rcal ou falsa, dc
algun conanIciro acusado do ncsno crinc.
Esia iudo acalado agora; c nclIor sc alrir."
Eniao c dclicadancnic ccnsurado or sua iola
lcaldadc ara con os anigos c a fanlia, c fazcn-
lIc scniir quc, cnlora a confissao ja nao scja
ncccssaria, orquanio sua rcsonsalilidadc ficou
cvidcnciada con as rovas dc ouiros, scr-lIc-a
nclIor fazcr una dcclaraao fornal dc
arrccndincnio. Isio lIc garaniira una scnicna
nais lranda c arcssara sua volia cono ncnlro
rcsciiado c digno da conunidadc. Cono nas
convcrscs rcligiosas, a fora dcssc nciodo rcsidc
cn roorcionar un ncio dc sc livrar das
ioriuras do infcrno ara fuiura salvaao.
Wcisslcrg(195} da Iorrvcl rclaio dos ncios
ncnos suiis usados clos russos, duranic o
icrror sialinisia, ara conscguircn confisscs.
343
Elc (SIalii} odiava os rcsos, or quc lIc
rcsisiian c nao sc disunIan a adniiir
incdiaiancnic o quc qucria quc adniiisscn. (...}
Era caaz dc griiar caiancnic a ncsna
crgunia duranic scis Ioras, ininicrruiancnic,
scn a ncnor variaao c scn nosirar o ncnor
sinal dc fadiga. (...} Fcciia caiancnic a ncsna
crgunia, no ncsno ion clcvado dc voz, con
caiancnic os ncsnos gcsios, ccnicnas nao,
crcio rcalncnic quc cran nilIarcs dc vczcs. (...}
Frcqucnicncnic crgunici a nin ncsno sc
SIalii nao scria conlciancnic csiuido. Nao lIc
scria ossvcl cnconirar coisa difcrcnic ara
dizcr? Cradualncnic, cIcguci conclusao dc quc
nao cra csiuido. (...} Tudo quc odia fazcr cra
icniar csgoiar scus rcsos fisicancnic, c clc
cnrcgava cssa iccnica con nais dcicrninaao c
logica dc fcrro quc qualqucr ouiro inquiridor quc
janais conIcci. Scgundo o onio dc visia dc C. P.
U., clc csiava ccrio". Essc SIalii cra ncnlro do
quc cIanava sisicna dc Corrcia", una iira cn
inccssanic novincnio", na qual o acusado cra
naniido sol coninuo inicrrogaiorio dia c noiic,
aic cair cn colaso". Cono os inquiridorcs sc
rcvczavan rcgularncnic, odia-sc coniinuar
indcfinidancnic. (...} Alguns rcsos iinIan
rcsisiido aic ioriura, nas cu soulc dc un quc
conscguiu rcsisiir Corrcia."
Elc dcscrcvc as scnsacs roduzidas nuna
cssoa sulnciida rova.
344
Posso suoriar ouira noiic, ouira noiic c
ouira noiic, odcria cnsar. Mas c da? Quc
vaniagcn rcsulia disso? Elcs discn dc iodo o
icno do nundo. Nun onio ou nouiro, icrci dc
sucunlir fisicancnic."
Wcisslcrg dcscrcvc as sulscqucnics fascs da
Corrcia", quando cnrcgada con a sua cssoa.
Os ncus olIos cran dois glolos dc dor nuna
calca quc arccia rcsics a csiourar sc nao
fossc a faia dc fcrro quc cada vcz nais sc
acriava cn iorno dcla. Duranic quairo Ioras
SIalii rcciiu sua crgunia favoriia. (...} Quando
Wcissland o sulsiiiuiu, s oiio Ioras, scniia-nc
quasc inconscicnic. (...} Nao fui lcvado ara a
ninIa rcfciao scnao s novc. Conccdcran-nc
dcz ninuios ara fazcr iudo. ir ao saniiario,
lavar-nc c ionar a rcfciao. Dcois, lcvaran-nc
novancnic ara a Corrcia".
Dcois dc ccnio c quarcnia Ioras, Wcisslcrg
rclaia. Crculos vcrnclIos rodoiavan dianic
dos ncus olIos c o ccrclro ja nao funcionava. A
sala concou a lalanar-sc. A dor csiava ior
quc nunca c arccia csicndcr-sc or iodo o coro.
(...} Mas conscgui rcsisiir aic quc Wcissland
sulsiiiuiu SIalii noiiinIa."
Finalncnic, clc rccorda. Era ncia-noiic do
sciino dia da ninIa Corrcia. Eu luiara aic cair,
345
nas agora csiava vcncido. Nada nc rcsiava scnao
caiiulaao c confissao."
Coniudo, Wcisslcrg osicriorncnic rciirou
cssa confissao c icvc dc suoriar ouiro crodo na
Corrcia", aic quc fizcssc nova confissao, ianlcn
rciirada nais iardc.
A qualqucr sinal dc cnfraquccincnio ou
anucncia, o inquiridor odc dciar o scu acl dc
ronoior c assunir o dc anigo do rcso,
aconsclIando-o, con sinaiia, a confcssar. Eis o
quc o inquiridor dissc a Siyullowsli. TcnIo do
dc vocc. Pcrcclo cono sc acIa cansado. TcnIo a
saiisfaao dc inforna-lo, cn nonc das
auioridadcs, quc o govcrno soviciico nao qucr quc
vocc crca a vida, ncn fiquc irinia anos
aodrcccndo cn algun cano dc conccniraao
na Silcria. Ao conirario, o govcrno soviciico qucr
quc vocc viva c iralalIc cono Ioncn livrc."
O inquiridor assuniu dcois o acl
iradicional do cvangclisia rcligioso. Vocc dcvc
dccidir Iojc quc runo icra o scu fuiuro. Vocc
odcria scr ninisiro do Calincic, un dos ldcrcs
da nova ordcn nundial c iralalIar clo scu as.
A alicrnaiiva c confiar na roicao anglo-
sanica, aodrcccr na risao c aguardar o
rcsuliado."
Siyullowsli rcsia un iriluio ao odcr dc
crsuasao dcssc aclo. Fonia a nadrugada
346
quando iivc dc rcclir cssc aiaquc, o nais foric
aic cniao dcsfccIado."
A uliina fasc crucianic do colaso do rcso c
dc sua rcndiao incondicional c nuiissino lcn
dcscriia. Fccordando as coisas quc sc rcsunia
Iouvcssc clc fciio, arcssa-sc cn clica-las ao
inquiridor, nas confundc faios rcais con os quc
lIc foran insinuados clo uliino. En sua
dcicrninaao dc iudo confcssar, fala dc coisas
quc janais aconicccran, rccic convcrsas quc
ccria vcz ouviu. Ainda nao c o lasianic ara o
inquiridor, or isso o rcso icnia lcnlrar-sc dc
algo nais acnas ara dcnonsirar
convinccnicncnic quc clc nada icnciona oculiar.
O rcso ainda confia cn quc sua
inicligcncia, sua caacidadc dc criica c scu
caraicr o guiarao liniiando-lIc os dcoincnios a
inofcnsivas cosics dc faios. Mas a c quc clc
sc cngana. Nao conrccndc quc duranic as
oucas scnanas dc inicrrogaiorio suas
faculdadcs dininuran, scu odcr dc raciocnio
sc dcicriorou. (...} un Ioncn conlciancnic
nudado."
F. Dccl c W. Codin, cujo livro Fussian
Purgc" ianlcn sc lascia cn suas ccricncias
cssoais dc inicrrogaiorio c cncarccrancnio no
Eurgo Soviciico dc 1936-39, accniuan quc
ccria vcz os susciios rcsolvcran confcssar. O
347
nciodo dc inquiriao, quc os funcionarios do N.
K. V. D. cIanavan orgulIosancnic dc nciodo dc
YcsIov, consisiia cn fazcr con quc a rincira
iarcfa do rcso fossc consiruir iodo o roccsso
conira si rorio. (...} O rcsuliado groicsco disso
cra quc os acusados sc csforavan or convcnccr
os nagisirados do inqucriio dc quc suas lcndas,
forjadas, cran vcrdadciras c consiiiuan os nais
gravcs crincs. (...} Sc fosscn rcjciiadas, acnas
significava quc o inicrrogaiorio coniinuaria aic
quc a lcnda fossc alicrada ou sulsiiiuda or
ouira quc inoriassc cn crinc oliico
suficicnicncnic gravc."(196}
Cono na inquiriao dc fciiicciras c no
cnrcgo inscguro dc algunas iccnicas
sicoicracuiicas, as confisscs oliidas
disiinguian-sc s vczcs or alio grau dc
inaginaao fcriil". Fcfcrcn-sc a un ocrario dc
una falrica dc naicriais cdagogicos, or
ccnlo, quc afirnava cricnccr a una
organizaao cujo oljcio cra a consiruao dc
vulccs ariificiais quc fizcsscn voar clos arcs
ioda a Uniao Soviciica". Tais confisscs odcn
ncsno scr acrcdiiadas, rciio, or un inquiridor
quc sc iornc nuiio cnocionalncnic aaionado c
diligcnic cn olic-las.
Siyullowsl ianlcn rclaia as nudanas
fsicas dclilcradancnic rovocadas ara arcssar
o colaso final. So conrccndi isso inicirancnic
348
ao scr osio frcnic a frcnic con (un dos} ncus
anigos, ao fin dc un inicrrogaiorio dc (dois
ncscs}. (...} Mal udc rcconIccc-lo. Os olIos
csiavan irrcquicios c aavoranics,
rofundancnic cncovados no cranio. A clc sc
acIava anarcla, cnrugada c dcnsancnic colcria
dc suor. O rosio dcssc csquclcio csiava
nancIado. O coro agiiava-sc inccssanicncnic.
(...} A voz cra inscgura c convulsa. Vocc nudou
un ouco, dissc. (...} Vocc ianlcn, rcsondcu,
csforando-sc or sorrir. Nao nc Iavia visio ao
csclIo."
Una das nais Iorrvcis conscqucncias
dcssas crucis inquirics, cono as dcscrcvcn as
viinas, c quc csias, suliiancnic, concan a
scniir afciao clo inquiridor quc as iraiou iao
scvcrancnic sinal indicaiivo dc quc as fascs
aradoais c uliraaradoais da aiividadc
anornal do ccrclro odcn icr sido aiingidas.
acIan-sc roinas do onio dc colaso c rcsics
a confcssar. Eniao, quanio nais inflcvcl for o
suosio crininoso, ianio nais duradoura a
douirinaao odc scr, aos icr sido lcvado ao
colaso c conclido a confcssar. s vczcs, csiara
ansioso or sacrificar nuiios anos dc sua vida
fuiura cn rcaliliiar-sc, aos a dcsonra.
Os inquisidorcs do Sanio Ofcio cnrcgaran
cn grandc cscala os ncsnos nciodos lasicos.(197}
Hcrcgcs susciios cran ianlcn ciiados ara
349
inicrrogaiorio rclininar c roilidos dc dizcrcn a
scus arcnics quc csiavan scndo inquiridos.
Una vcz na risao, suoriavan a consianic
ancaa dc scrcn qucinados vivos, o quc so
odian cviiar con una confissao conlcia.
Todavia, dcsdc quc csia iinIa dc scr una
confissao sinccra, cran olrigados a sc julgarcn
vcrdadcirancnic culados dc crincs, insinuados
clos Inquisidorcs, ou convcnicnicncnic
faniasiados cla roria inaginaao,
causiivancnic iralalIada. Pcniicnics confcssos
iinIan o rivilcgio dc scr csirangulados cn vcz
dc qucinados, odcndo ncsno scr ouados,
dcsojados dc iodos os scus lcns c olrigados a
fazcr cniicncia duranic ioda a vida. Eigian
dclcs ianlcn infornacs solrc as rorias
fanlias, scndo a rccusa dc alguna infornaao
inorianic solrc rcsonsalilidadc do rorio ai
igualncnic unvcl con a fogucira. Os
insiruncnios dc ioriura ara arrancar confisscs
csiavan scnrc ronios, nas arccc icrcn sido
rarancnic usados.(198} a ancaa dc ioriura cra,
cn gcral, lasianic ara causar o colaso. Todos
os csforos cran dcscndidos ara olicr as
dcscjadas confisscs scn violcncia fsica,
orquanio, nais iardc, sc odcria alcgar quc o
Icrcgc soncnic confcssara sol coaao ois c
ainda dogna largancnic susicniado, nas
fisiologicancnic insusicniavcl, quc nao odcn
scr cnicndidos cono coaao naus-iraios quc
350
dcicn o Ioncn con ioda a clc, con o uso dos
ncnlros c con os scniidos crfciios.
A inoriancia dc ccrccr rcssao solrc o
Icrcgc aic quc clc sc rcndcssc c confcssassc,
vcrdadcirancnic arrccndido, cra quc odcria
livrar-sc do fogo cicrno, no infcrno, ainda quc a
lci o condcnassc a scr qucinado vivo aqui na
icrra. O cnrcgo dc dclaiorcs sccrcios, acarcaao
do Icrcgc nao dcclarado con o Icrcgc confcsso, a
roncssa dc crdao aos a confissao (quc nais
iardc odcria scr rciirada}, iudo cra conIccido. E
os calalouos asscguravan a ncccssaria
dcliliiaao fsica. Pouqussinas cssoas cran, no
cnianio, qucinadas vivas, conaradas s quc sc
arcssavan a confcssar c a acciiar as crcnas c
cniicncias inosias cla Igrcja. As viinas da
fogucira cran cn gcral Icrcgcs quc foran
crdoados, nas, nais iardc, rcincidiran.
Os nciodisias do scculo XVIII rcvclavan zclo
c cncrgia idcniicos na aric dc douirinaao. Scus
dcvoiados rcgadorcs nolrcncnic
aconanIavan cssoas lcgalncnic condcnadas,
cn sua uliina c ncdonIa viagcn, cn carros
alcrios, da Prisao dc Ncwgaic ao cadafalso
ullico cn Tylurn, c alcanavan lon ciio cn
afugcniar o icnor da noric dc nuiias dclas. TIc
Lifc of Mr. Silas Told", auioliografia, ullicada
cla rincira vcz cn 1786(199}, ofcrccc una
dcscriao grafica dc iais aconiccincnios.
351
A dcscriao quc asso a fazcr c a dc Mary
Pinncr, condcnada noric or aicar fogo casa
dc scu airao. ncsna Iora, foran cnurrados
ara a noric ircs ou quairo Ioncns, con os
quais Mary sc nosirou nuiio liccnciosa. (...} Tudo
fiz or iornar cssa noa o naior c o rinciro
oljcio dc ninIa visiia, nas ccrincnici varias
rculsas dc sua aric. Fiquci csaroso ao vcr-lIc
o inscnsaio roccdincnio, csccialncnic quando
acalava dc cIcgar a scnicna dc noric, cn quc
sc acIava includa."
Told cniao conca a usar o nciodo arcndido
dcois dc sua suliia convcrsao or Wcslcy.
Porianio, lcvci-a a un Jadc c dissc-lIc. Mary,
cono odc scr quc vocc, nais quc iodos os ouiros
nalfciiorcs, csicja iao indifcrcnic a rcsciio dc
sua alna rcciosa c inorial? Vocc nao salc quc o
olIo dc Dcus, quc iudo vc, cncira iodas as suas
acs? Nao icn ncdo dc ir ara o infcrno, vcndo
quc dcniro dc ouco icno dcvcra arcscniar-sc
dianic do grandc Jcova, conira qucn vocc ccou
arroganicncnic? Esia dccidida a dcsiruir a
roria alna? Esia cnanorada da crdiao
cicrna c da ira dc Dcus, quc iao loucancnic
crscguc? Alncja cngolfar-sc no alisno
insondavcl c no lago quc ardc cn fogo c cnofrc
quc janais sc ciinguirao? OI! lcnlrc-sc, sc
norrcr cn suas aiuais condics, norrcra
cicrnancnic sol a ira dc un Salvador ofcndido c
352
iodas cssas niscrias icra dc suoria-las
cicrnancnic !"
Pcrcclcndo una nudana cn scu scnllanic
c dcscolrindo quc cla frcqucnicncnic assisiira s
suas rcgacs na Cacla dc Wcsi Sircci, anics
dc sua risao, Told rclaia quc osicriorncnic
nao ouviu crcssao alguna indcccnic ncn
olscrvou aio algun indiscrcio dc sua aric, aic o
scu uliino noncnio. No cnianio, clc rosscguiu
con o oljciivo dc consolidar o lon ciio inicial.
Na noiic anicrior sua cccuao,
insisicnicncnic lIc suliquci quc assassc iodos
os noncnios a cncnIar-sc ardorosancnic
junio a Dcus no scniido dc alcanar o crdao
airavcs do Scu qucridssino FilIo. (...} Idcniico
consclIo dci aos rcsianics nalfciiorcs, un dos
quais adoiou a ncsna rcsoluao."
Elc ianlcn cnrcgou a sugcsiao colciiva
ara alcanar os scus noiavcis rcsuliados, ois
rosscguc. Dcois quis quc os carccrciros do
inicrior (dc Ncwgaic} os irancasscn a iodos nuna
ccla a fin dc quc udcsscn clcvar suas sulicas
colciivas ao icrrvcl c ircncndo Juiz dos vivos c
dos norios, dianic do qual iodos iinIan
incviiavclncnic dc aarcccr dcniro dc
vcriiginosos noncnios. Isso foi roniancnic
crniiido; assin, dc conun acordo, dcdicaran
aqucla noiic a un lcncfcio incrinvcl, orando,
caniando Iinos, rcjulilando-sc, scndo quc o
353
rorio Dcus csiava cvidcnicncnic cnirc clcs.
Quando nc dirigi a clcs na nanIa scguinic, aos
icr rccclido cssa rcconforianic infornaao,
soliciici aos carccrciros quc alrisscn os carccrcs
c os lcvasscn ao aiio da inrcnsa."
Os rcsuliados ccriancnic jusiificaran a
sicoicraia dc gruo usada. Mary Pinncr foi a
rincira a sair, O julilo aodcrou-sc dc nin
quando olscrvci a fcliz iransfornaao cn scu
scnllanic. Ao sair da ccla, arccia csiar cIcia dc
az c do anor dc Dcus, c, laicndo alnas, soliou
un griio iriunfanic, con csias alavras. Esia
noiic c, Dcus, clo anor dc Crisio, crdoou-nc
iodos os ccados. sci quc assci da noric ara a
vida c quc logo csiarci con o ncu Fcdcnior na
gloria."
Told dcscrcvc sua Iorrvcl viagcn a Tylurn
con os rcsos, nun carro dc cccuao alcrio.
Ela conscrvou cssc csiado dc fclicidadc,
caniando, louvando c glorificando a Dcus,
ininicrruiancnic, aic cIcgar forca. (...}
Concou cniao a aninar os scus conanIciros
dc sofrincnio, sulicando-lIcs quc nao
duvidasscn da loa voniadc dc Dcus cn salva-
los."
Possivclncnic, cisicn Iojc cn dia oucos
rcgadorcs quc, colocados no lugar dc Told,
icrian ianio ciio cn lcvar Ioncns c nulIcrcs
354
conuns a caninIarcn con alcgria ara o
ailulo ullico, convcncidos dc quc Dcus
arovava cssc casiigo lcgal lriianico ara furios
dc valor infcrior a cinco clins c os rccclcria dc
lraos alcrios cn Scu Fcino, una vcz quc sc
acIavan sinccrancnic arrccndidos.(200} Todavia,
cssa ncsna caacidadc ciraordinaria dc
crsuadir cssoas a acciiarcn alcgrcncnic
unics icrrvcis c injusias icn sido
dcnonsirada inuncras vczcs, cn anos rcccnics,
no cano oliico, or aicus naicrialisias da
Fussia, da Hungria c da CIina, quc arcccn usar
as ncsnas iccnicas lasicas.
355

CAPTULO X.
CONSOLIDAO E PREVENO

Una coisa c fazcr con quc a ncnic dc una
cssoa nornal sucunla sol rcssao
insuoriavcl, crradicar idcias c adrcs dc
conoriancnio aniigos c laniar ouiros novos no
solo dcsocuado; coisa conlciancnic difcrcnic c
fazcr con quc cssas novas idcias cricn razcs
firncs. Todo ircinador dc aninal c rofcssor
rinario salc nuiio lcn disso cono os
rofcssorcs rinarios sc rcsscnicn dos cfciios
das longas fcrias dc vcrao solrc scus alunos
ronissorcs! nas igrcjas c organizacs
oliicas ialvcz o csqucan. Ccorgc WIiificld,
vigoroso rcgador calvinisia do scculo XVIII, cujas
convcrscs foran iao csciacularcs quanio as dc
JoIn Wcslcy, c quc assou grandc aric da vida
cn ccurscs rcvivalisias" cla Inglaicrra,
Escocia, Calcs c Esiados 'Unidos, adniiiu no fin
dc sua vida.
Mcu irnao Wcslcy agiu saliancnic. As
alnas quc foran dcscriadas sol scu ninisicrio
clc juniou cn Classc c assin rcscrvou o fruio dc
scu iralalIo. Disso cu nc dcscuidci c ninIa
gcnic c un casiclo na arcia."(201}
356
WIiificld nao fundou sciia disiinia c, cnlora
iivcssc lrigado con Wcslcy cn 1741 or causa da
qucsiao da rcdcsiinaao, foi sua airona,
condcssa Sclina dc Huniingdon, qucn rcuniu
scus adcios cn un gruo dc caclas nciodisias
calvinsiicas, conIccido cono Uniao da
Condcssa dc Huniingion".
As Fcunics dc Classc dc Wcslcy ncrcccn
aicnao csccial. Tcndo convcriido grandc aric
da Inglaicrra con o cnrcgo dc fornas dc
rcgaao odcrosas c rovocadoras dc ncdo,
consolidou scus ganIos or nciodos dc
scguincnio aliancnic cficicnics, quc cran
alicados logo quc ossvcl dcois dc icr ocorrido
rccniina convcrsao" ou saniificaao". Wcslcy
dividia scus ncofiios cn gruos dc nao nais dc
dozc cssoas, quc sc rcunian ioda scnana sol a
dircao dc un ldcr noncado; cran cniao
discuiidos cn conlinado scgrcdo rollcnas dc
naiurcza niina rclacionados con sua convcrsao
c scu fuiuro nodo dc vida. O Ldcr dc Classc cra
originariancnic olrigado a visiiar iodos os
ncnlros dc sua classc clo ncnos una vcz or
scnana, osicnsivancnic ara rccclcr una
cqucna coniriluiao scnanal cn dinIciro. Essc
ncio dc accsso ao lar dos ncofiios logo lIcs
crniiia dccidir sc a convcrsao cra ou nao
gcnuna; osicriorncnic, clc sulncic rova
suas concluscs nas rcunics dc classc
scnanais. Os ncnlros quc nao fosscn
357
considcrados cono sinccrancnic arrccndidos c
disosios a lcvar una vida nova cran culsos
ianio da classc cono da Socicdadc Mciodisia cn
gcral. Scria difcil sucrcsiinar a inoriancia
dcssas rcunics dc classc ara nanuicnao do
odcr do Mciodisno duranic os scculos XVIII c
XIX. Wcslcy dcscjava livrar-sc dc iodos quanios
duvidavan dc suas oinics ariicularcs solrc o
caninIo ccrio da salvaao Iavia ronido,
cnirc ouiros, con Pcicr DIlcr, quc ajudara a
convcric-lo, c duranic algun icno aic ncsno
con Ccorgc WIiificld c dc iodos quanios
udcsscn irazcr dcscrcdiio ara o Movincnio or
scu nodo crrado dc vida. O rorio Wcslcy
cscrcvcu.(}
Mas una vcz quc nos csforanos or
olscrvar-nos rccirocancnic, logo cnconiranos
alguns quc nao vivian o EvangclIo. Nao icnIo
conIccincnio dc quc Iiocriias sc Iajan
infilirado; nas varios sc iornaran frios c ccdcran
aos ccados quc duranic longo icno facilncnic
os crscguian. Pcrcclcnos dcrcssa quc Iavia
nuiias nas conscqucncias cn crniiir quc csscs
crnancccsscn cnirc nos. Era crigoso ara
ouiros, visio quc iodo o ccado icn naiurcza
infccciosa (...}"
Wcslcy, cujo auioriiarisno nclindrou os
colonizadorcs da Ccorgia anics dc sua convcrsao,
358
iransfornou cniao sua cdra dc iroco cn un
dcgrau.
Fcuni iodos os ldcrcs dc classcs (assin
cosiunavanos cIana-los c aos scus gruos} c
dcscjci quc cada un dclcs fizcssc un inqucriio
ariicular solrc o conoriancnio daquclcs quc
via scnanalncnic. Fizcran isso. Foran
dcscolcrios nuiios dcsrcgrados. Alguns sc
afasiaran do nal dc scu caninIo. Ouiros foran
afasiados dc nos. Muiios o viran con icnor c
fcsicjaran Dcus con rcvcrcncia. Logo quc
ossvcl, o ncsno nciodo foi cnrcgado cn
Londrcs c iodos os ouiros lugarcs. Honcns naus
foran dcscolcrios c rcrccndidos. Foran
iolcrados or una csiaao. Sc alandonavan scus
ccados, nos os rccclanos alcgrcncnic; sc
crsisiian nclcs con olsiinaao, dcclarava-sc
alcriancnic quc nao cran nais dos nossos. Os
dcnais lancniavan c oravan or clcs, nas sc
rcjulilavan orquc, no quc dccndia dc nos, o
cscandalo fora afasiado da socicdadc."
A visiia cssoal a larcs nciodisias or Ldcrcs
dc Classc foi rcsolvida inicialncnic or icr Wcslcy
acIado quc, con o crcscincnio do novincnio.
As cssoas csiavan iao discrsas or iodas as
arics da cidadc, dc Waing a Wcsininsicr, quc
cu nao odia vcr facilncnic qual cra o
conoriancnio dc cada cssoa cn sua
vizinIana; dc nodo quc varios dcsrcgrados
359
fazian nuiio nal anics quc cu disso iivcssc
conIccincnio".
As Fcunics dc Classc dcsiinavan-sc quclcs
ja scnsililizados or sua rccniina c irrcsisivcl
ccricncia dc convcrsao; o niino scniincnio dc
gruo, os Iinos c oracs colciivos, a discussao
niina dc rollcnas cssoais c consclIos solrc
os ncios dc cviiar a ira vindoura" cran
consianic lcnlrana dc sua saniificaao original.
Wcslcy dirigia cssoalncnic a oliica gcral do
Movincnio, diiando quc aiiiudc scus rcgadorcs
lcigos dcvian ionar frcnic a novas nudanas
oliicas ou sociais. Os rcgadorcs lcigos
naniinIan-sc cn frcqucnic coniaio con clc
duranic suas viagcns; rcalizavan-sc criodicas
confcrcncias" nciodisias; c os ldcrcs dc classc
cran rcsonsavcis cranic os rcgadorcs lcigos
cla discilina das unidadcs ncnorcs.
Wcslcy crcclia o crigo dc agiiar nuliidcs,
rcduzindo-as a cniicncia, c dcois dciar quc
ouiros fizcsscn o iralalIo dc rccondicionancnio.
Quando viajava cla zona rural caiolica da
Irlanda cn 1750, foi convidado a rcgar cn
Mullingar, nas rccusou orquc.(203} TcnIo ouca
cscrana dc fazcr lcn cn un lugar ondc so
odcria rcgar una vcz c ondc nao iolcrarian
quc algucn scnao cu rcgassc."
360
En 1763, igualncnic, cscrcvcu dc
Havcrfordwcsi. Eu csiava nais convcncido quc
nunca dc quc rcgar cono un aosiolo, scn
rcunir aquclcs quc sao dcscriados c ircina-los
nos caninIos dc Dcus, c acnas criar filIos ara
o assassino (o Dialo}."
Quando invcsiigava un culio rcligioso dc
nanuscio dc scrcnic na Carolina do Noric cn
1947, foi facil ara nin conrccndcr o quc
Wcslcy quiscra dizcr. A dcscida do Esriio Sanio
ncssas rcunics, rcscrvadas a lrancos, cra
suosiancnic dcnonsirada clo ocorrcncia dc
fcroz cciiaao, coniracs cororais c causiao c
colaso finais, nos ariicianics nais
scnsvcis.(204} Esscs csiados Iisicricos cran
rovocados or ncio dc canios c alnas rinicos,
c o nanuscio dc scrcnics gcnuinancnic
vcncnosas cono csia rclaiado no Caiulo V
lcvava varios visiianics incscradancnic ao onio
dc colaso c convcrsao rccniina. Todavia, un
visiianic jovcn do sco nasculino o
assassino" cncarnado assisiia a cssas rcunics
con o dclilcrado roosiio dc scduzir noas quc
acalavan dc scr salvas." O faio c quc quando a
iniliao roiciora causa un colaso c dcia a
ncnic aliancnic sugcsiionavcl a novos adrcs
dc conoriancnio, a convcrsao odc scr nao-
csccfica. Sc o rcgador cIcga a icno dc rcgar
casiidadc c solricdadc, nuiio lcn; nas o
assassino" (o dialo} dcscolrira quc na noiic quc
361
sc scguia rccniina criurlaao cnocional, a
noa saniificada odia scr crsuadida a
alandono croiico iao facilncnic quanio
acciiaao da ncnsagcn do EvangclIo. Coniudo,
quando icniou dar scguincnio a scus succssos
anorosos un ou dois dias dcois dcscolriu, cn
gcral, quc a fasc anornal dc sugcsiionalilidadc
Iavia assado c quc os adrcs norais da noa
iinIan voliado nornalidadc. Cono nao csiivcra
coniinuancnic ao lado dcla ara consolidar sua
viioria, cla odia cniao rccli-lo c dizcr quc nao
cra caaz dc conrccndcr o quc lIc aconicccra
na noiic cn qucsiao. Dois iios dc crcna ou
conoriancnio cssoal odian, dc faio, scr
inlaniados ao icrnino dc una rcuniao
rcvivalisia". clo rcgador ou clo assassino". O
rorio Jcsus accniuou (Maicus, XII, 43-45}
cono corrc crigo o Ioncn quc foi curado dc un
csriio inundo c volia ara cnconirar sua casa
varrida c ornancniada". Sc sua fanlia c scus
anigos nao iivcrcn cuidado, clc caira viina dc
scic ouiros csriios inundos c sc iornara ior do
quc anics.
A Fcuniao dc Classc wcslcyana dcriva-sc,
naiuralncnic, dc una raiica crisia anicrior; c
csia or sua vcz dos judcus. A fc judaica cra
conirolada clos co-rcsidcnics do Sincdrio, cn
aric or ncio dos scrvios do Tcnlo c cn aric
clo sisicna dc sinagoga. As fcsias anuais
olrigaiorias do Tcnlo concavan con o Jcjun
362
da Eiaao una conissao dc cula nacional
scguido clos Talcrnaculos ondc canio c
dana ciaiicos cncIian ioda a oulaao dc
Isracl dc Anor a Dcus c cra rcciso adoiar
cuidadosas ncdidas conira a inscnsaicz" das
nulIcrcs. Dcois vinIan as fcsias da Pascoa c
as Scnanas, nas quais incnsas nuliidcs
ficavan coniagiadas or cniusiasno rcligioso. O
cuidadoso c scrio condicionancnio scnanal na
sinagoga, con Iinos, oracs c inicrrciacs da
cscriiura, c a confissao anual dc ccado no Dia
da Eiaao ianlcn coniriluran ara quc os
judcus sc naniivcsscn unidos cono naao c
assin crnancccsscn duranic dois nil anos,
ncsno quando foran csalIados clo nundo c
scu Tcnlo foi rofanado.
Os conunisias crcclcran Ia nuiio icno a
inoriancia dc dividir os ncofiios cn cqucnos
gruos ou cclulas ara finalidadcs dc scguincnio
c consolidaao. Sao sucrvisionados or un ldcr
dc cclula, quc c or sua vcz rcsonsavcl cranic
as alias auioridadcs do Pariido. En cqucnas
rcunics ariidarias, as nodificacs corrcnics dc
oricniaao sao discuiidas; os ncnlros sao
cncorajados a vcniilar suas duvidas; c a confissao
dc dcsvio" cssoal c cncorajada. Assin c facil
ara o ldcr dc cclula, cono cra facil ara os
ldcrcs dc classc dc Wcslcy, salcr sc foi ou nao
oliido un dcdicado c diligcnic iralalIador ara a
Causa. Todos os sisicnas auioriiarios lcn
363
succdidos, oliicos ou rcligiosos, cnrcgan
aiualncnic condicionancnio dc scguincnio c
csicndcn-no do alio aic o fundo do novincnio.
Socicdadcs riniiivas ianlcn sc uiilizaran
dc rcunics criodicas dc gruo, nas quais
cnocs cran dcscriadas or dana c ioquc dc
ianlor, ara ajudar a nanicr crcnas rcligiosas c
consolidar aiiiudcs rcligiosas anicriorncnic
inlaniadas. A cciiaao odc scr naniida aic
ocorrcrcn cansao c causiao. O ldcr ialvcz scja
cniao nais facilncnic caaz dc inlaniar ou
rcforar crcnas cn un csiado dc
sugcsiionalilidadc, ariificialncnic inicnsificada.
Os cscravos da frica Ocidcnial rovavclncnic
iroucran iais nciodos con clcs ara a Ancrica.
En 1947, assisii a varios ofcios vcscriinos
doninicais cn una cqucna igrcja dc ncgros cn
DurIan, na Carolina do Noric. Duranic varias
Ioras a congrcgaao cra cncorajada a cccuiar
danas dc solo ao son dc alnas c dc laiidas dc
ianlorcs dc nancira alia c rinica. A dana cra
da varicdadc do jiiicrlug". Mcnlros da
congrcgaao nuiias vczcs cniravan cn csiado dc
iransc c coniinuavan a danar aic o onio dc
colaso. A sugcsiionalilidadc cra grandcncnic
inicnsificada nos ariicianics c o asior
coriava os danarinos con a consianic rcciiao
das frascs Dcus c Don !" ou Craas a Dcus or
iudo quanio Elc fcz or Vos !" Livrcs dc iodas as
cnocs rcrinidas, csgoiados or Ioras dc
364
dana c con a sulnissao c graiidao a Dcus
rcforadas cla sugcsiao, os ncgros voliavan
alcgrcncnic a vivcr ouira scnana cn coriios
sucrloiados, scgrcgados c ignorados cla
conunidadc lranca.(205} 0 rcvival" nciodisia
ianlcn coniriluiu ara condicionar os inglcscs
do conco do scculo XIX a acciiarcn condics
sociais quc icrian causado rcvolucs na naioria
dos ouiros ascs curocus. Wcslcy cnsinou as
nassas a rcocuarcn-sc ncnos con sua
niscravcl vida na icrra, cono viinas da
Fcvoluao Indusirial, do quc con a vida fuiura.
Elas ficaran assin caazcs dc suoriar quasc
qualqucr coisa.
A quaniidadc dc consolidaao ncccssaria
ara fiar novos adrcs dc cnsancnio c
conoriancnio dcvc dccndcr do iio ariicular
dc sisicna ncrvoso sucrior, ianio quanio dos
nciodos cnrcgados. Algunas cssoas arcccn
alsorvcr novas douirinas nuiio nais facilncnic
quc ouiras, nas odc-sc confiar cn quc os iios
nais vagarosos ou nais olsiinados as alsorvcrao
nais scgurancnic, una vcz acciias. E Ia un iio
iao lasicancnic sugcsiionavcl c insiavcl quc
novos adrcs dc conoriancnio odcn scr
consianicncnic inlaniados nclc, scn quc
ncnIun fiquc janais fiado. c o iio
oularncnic cIanado dc aior naio".
365
Os divcrsos nciodos ncccssarios ara
convcricr cssoas dc iios icncrancniais
difcrcnics ainda nao foran oljcio dc csquisa
suficicnic. Coniudo, ialvcz ccrios faios icnIan
cncrgido. O cirovcriido nornal, or ccnlo,
arccc scr aanIado" con nais facilidadc c scus
novos adrcs odcn scr naniidos or nciodos
cciiaiivos dc gruo nao csccficos c
alsoluiancnic ioscos, dcsdc quc rcsulicn cn
csiinulaao cnocional foric, coniinuada c nuiias
vczcs rcciida. A cssoa olscssa ou o inirovcriido
ialvcz scja nais inscnsvcl a ial aroinaao;
ara nudar scu conoriancnio, ialvcz scjan
cniao ncccssarias dcliliiaao fsica, una
aroinaao individual, rcssao individual nuiio
foric c, no crodo dc scguincnio, rcciido rcforo
c nciiculosa clicaao dc douirina. E o
incrcdulo Tonc", quc scnrc faz qucsiao dc
cnfiar a nao no fcrincnio" anics dc acrcdiiar no
quc lIc conian. Alguns iios nais insiavcis, or
ouiro lado, nunca vcrifican orncnorcs ncn sc
rcocuan con cocrcncia scja cn rcligiao ou
oliica; acciian icnorariancnic iudo c scn
discuiir.
Ha ainda o sicoaia quc, cn gcral, arcndcu
nuiio ouco con scu ircinancnio anlicnial
anicrior c cujo rcgisiro dc ondas ccrclrais
clciricas ainda nosira accniuada inaiuridadc
ara sua idadc. dc faio nuiio difcil condicionar
ou rccondicionar iais cssoas, algunas das quais
366
crininosas, anics quc scus adrcs dc ondas
ccrclrais sc iorncn nais nornais, scu ccrclro
anadurca c clas arcan concar a arcndcr
cla ccricncia cono fazcn os Ioncns conuns.
Mais ccdo ou nais iardc scra cnconirada una
droga ara arcssar o anadurccincnio do
ccrclro rciardado dcsscs sicoaias, ajudando
assin a rcsolvcr un difcil rollcna social quc so
c agravado clas rigorosas cnas dc risao c
aoiiancnio quc icn sido con frcqucncia
rcconizadas cono iraiancnio.
A ncccssidadc dc variar os nciodos dc
condicionancnio c rccondicionancnio dc acordo
con os difcrcnics icncrancnios c clarancnic
dcnonsirada or un csiudo da nancira cono
cnas dc risao afcian os varios iios. Na
naioria das cssoas conuns c, orianio,
razoavclncnic sugcsiionavcis a ancaa dc risao,
con suas liniiacs sociais, c suficicnic ara
dissuadir do crinc; c una unica ccricncia dc
risao cnccrra alruiancnic a carrcira crininosa
dc ircs quarios daquclcs quc nao sc dciaran
dissuadir cla ancaa. Ha, orcn, un grandc c
duro nuclco dc vclIos rcsidiarios" c dc
sicoaias cujos adrcs anornais dc
conoriancnio ccrclral nao odcn scr
nodificados cla discilina da risao, or nais
rigorosa ou ncsno lruialncnic quc scja
alicada. As cssoas icnsas c ansiosas, cn gcral,
odcn scr nais cficicnicncnic condicionadas quc
367
as calnas., Aquclas dc icncrancnio
lasicancnic insiavcl c Iisicrico nao odcn scr
iao facilncnic condicionadas, ois sucunlcn
roniancnic sugcsiao, scja social ou anii-
social.
Evidcnicncnic, csquisa nais ninuciosa c
ncccssaria a rcsciio dc nuiias dcssas qucsics.
Vinos a csccic dc nciodos cciiaiivos quc
odcn scr usados cn socicdadcs ianio riniiivas
cono civilizadas ara auncniar a
sugcsiionalilidadc dc gruo c assin nanicr un
adrao conun dc crcna; c, ianlcn, ara
douirinar alguns indivduos con crcnas
inicirancnic novas. Vinos ainda quc os
indivduos varian cn sua rcaao a csscs nciodos
c quc, dcscjando-sc sulncic-los a una convcrsao
rcligiosa c oliica radical c cn scguida csialiliza-
la, a iccnica rccisar scr nodificada cn nuiios
casos. Por ccnlo, a convcrsao dc JoIn c
CIarlcs Wcslcy foi faciliiada or un
anaciancnio" rclininar or aric ianio dc
Pcicr DIlcr, cono do nissionario noravio; no
cnianio, foi so dcois dc Pcicr DIlcr icr dciado
o as quc o coraao dc JoIn finalncnic c dc
rccnic Sc aqucccu" cn una cqucna rcuniao
dc gruo rcligioso cn Aldcrsgaic Sircci. E ircs
dias anics disso, CIarlcs, a qucn a docna
rcduzira a un csiado dc dclilidadc ncnial c
fsica na Iunildc casa dc JoIn Dray, un
funilciro, oliinIa sua dcscjada c igualncnic
368
rccniina convcrsao, dciiado sozinIo cn scu
quario, cn circunsiancias difcrcnics. No cnianio,
CIarlcs foi caaz dc dcscrcvcr-sc no dia scguinic
cono.
A slavc rcdccncd fron dcaiI and sin,
A lrancI cui fron iIc cicrnal firc.
How sIall I cqual iriunIs raisc,
And sing ny grcai Dclivcrcr's raisc?(206}
ncccssario, orianio, csquisar solrc
nciodos cciiaiivos dc gruo ara dcscolrir aic
ondc sao alicavcis a iodos os ncnlros dc un
gruo c aic ondc dcicrninados indivduos sao
inuncs a clcs. Evidcnicncnic con frcqucncia
dcvc aconicccr dc nuiios arcccrcn
influcnciados, nas fazcrcn rcscrvas ncniais, c
adoiarcn o nodo dc conoriancnio da naioria
or oliica c nao or convicao. Prccisanos
conIcccr nuiio nais solrc as difcrcnics rcacs
a nciodos dc douirinaao dc cssoas cn
confinancnio soliiario ou colocadas cn gruos
sclccionados ara rccducaao". O rollcna
fisiologico conlica-sc ainda nais con o
conIccincnio dc quc os iios icncrancniais
ianio do Ioncn cono do aninal irracional
rarancnic sao uros. Pavlov dcscolriu quc
nuiios dc scus cacs cran nisiuras dc quairo
icncrancnios lasicos; c o ncsno arccc
alicar-sc aos scrcs Iunanos. En culiuras
riniiivas, ondc a vida c dura c o
369
condicionancnio rigoroso, c rovavcl quc os
solrcvivcnics scjan nais icncrancnialncnic
adronizados do quc cn socicdadcs nais
civilizadas c assin discilinados or nciodos
ncnos variados. Podc-sc ncsno sugcrir quc,
quanio nais clcvada a civilizaao, ianio naior o
nuncro dc indivduos nornais" cronicancnic
ansiosos, olscssos, Iisicricos, csquizoidcs c
dcrcssivos quc a conunidadc odc dar-sc ao
luo dc suoriar. Parccc quc un nuncro naior
dc variavcis cn iios dc crsonalidadc cigc
naior variaao nas icraias dc gruo c
individuais ncccssarias ara sua cura; nas ainda
nao disonos dc infornaao solrc cssc onio.
Talvcz scja vcrdadc o quc diz Aldous Hulcy.
Enquanio isso, iudo quando odcnos rcvcr
con scgurana c quc, sc cosios or icno
suficicnicncnic longo aos ianias c canios, iodos
os nossos filosofos acalarian ulando c uivando
con os sclvagcns."(207} Coniudo, salcnos ianlcn
quc Ia filosofos quc sao nais facilncnic
convcriidos a novos adrcs dc conoriancnio c
novas crcnas or ncio dc oraao c jcjun
soliiarios ou ncsno clo uso dc drogas cono a
ncscalina.
Pavlov, orcn, dcscolriu quc quando o
sisicna ncrvoso sucrior dc aninais cra
iniolcravclncnic forado cla alicaao dc varias
csccics dc rcsscs, dc naior ou ncnor odcr,
iniliao iransnarginal dc una ou ouira csccic
370
(con as fascs cquivalcnics, aradoais c
uliraaradoais quc a aconanIan} finalncnic
solrcvinIa cn iodos os iios icncrancniais.
Nos iios nais forics isso odc aconicccr acnas
dcois dc longo crodo dc cciiaao grandc c, s
vczcs, dcsconirolada; cnquanio no inilido odc
aconicccr nuiio dcrcssa. Parccc, orianio, quc
Ia caninIos finais conuns quc iodos os aninais
individualncnic, cnlora suas rcacs
icncrancniais iniciais s rcsscs inosias
varicn nuiio, dcvcn finalncnic ionar, dcsdc quc
as rcsscs scjan coniinuadas or icno
suficicnicncnic longo Provavclncnic o ncsno
ocorrc con os scrcs Iunanos c, ncssc caso, isso
ialvcz ajudc a clicar or quc cciianics ioqucs
dc ianlor, dana c coniinuado novincnio
cororal sao iao usados cn iao grandc nuncro dc
gruos rcligiosos riniiivos. Os csforos c a
cciiaao dc nanicr a dana cn rogrcsso or
nuiias Ioras scn arar dcvcn cansar c, sc
ncccssario, finalncnic doninar aic ncsno os
nais forics c nais olsiinados icncrancnios,
quc scrian caazcs dc rcsisiir a sinlcs convcrsa
assusiadora c cciianic duranic dias ou
scnanas.
A rcccnic gucrra ianlcn nosirou(208} quc
coninua ccricncia dc conlaic aiivo, con scu
rudo, cciiaao, ncdo c crda dc cso c sono,
con o icno roduz colaso cn iodos os iios
icncrancniais. Enlora o quadro inicial dc
371
colaso ossa difcrir, a fasc iniliioria final dc
causiao dc conlaic, iao lcn dcscriia or
Swanl(209} c nuiios ouiros, c lasianic consianic
na naioria dos iios conuns dc cssoas.
Porianio, sc csscs rincios fisiologicos lasicos
forcn conrccndidos, dcvcra scr ossvcl cIcgar
ncsna cssoa, convcricndo-a c nanicndo-a cn
sua nova crcna cla inosiao dc ioda una
varicdadc dc rcsscs quc acalan or alicrar sua
funao ccrclral dc nancira scnclIanic. Ccrios
indivduos, orcn, odcn scr incscradancnic
rcsisicnics a nciodos arovados. Na Carolina do
Noric, un Ioncn dc conlciao rolusia assisiiu
aos scrvios rcvivalisias" dc sua conunidadc,
quc incluan dana alrcaiiva, canio c cciiaao
dc gruo, raiicancnic iodo doningo duranic
novc anos, na cscrana dc olicr a ccricncia
dc rccniina convcrsao c salvaao, quc quasc
iodos os scus conanIciros ja iinIan oliido or
csscs nciodos. Aic cniao, a salvaao nao lIc
Iavia sido conccdida, acsar dc iodos os csforos,
nas clc nao crdcra o anino. Provavclncnic cra
do icncrancnio flcunaiico, quc, cono Pavlov
dcscolriu, so odia scr criurlado cn aninais
quando sc juniava dcliliiaao fsica ou casiraao
c ouiras rcsscs.
Ouiro assunio dc csquisa ronissora c o
scguinic. quc csinulos sicologicos rovocadorcs
dc ncdo sao nais adcquados aos difcrcnics iios
icncrancniais c aos difcrcnics anlicnics c
372
culiuras? Poucos Ioncns caicgorizados dc
Oford, no icno dc Wcslcy, or ccnlo,
arcccn icr sido criurlado or suas ancaas dc
fogo do infcrno, quc os dciaran cn gcral inuncs
aos Scrncs da Univcrsidadc rofcridos or
Wcslcy cono Mcnlro do Lincoln Collcgc. No
cnianio, con cssas ncsnas ancaas dc
condcnaao cicrna, Wcslcy conscguiu fazcr con
quc nuiios ninciros dissoluios c inculios da
CornualIa c dc Clouccsicr alandonasscn scu
consolo anicrior, quc cra o gin laraio, c lcvasscn
vida lina dc solrio scrvio colciividadc.
Todavia, quasc duzcnios anos nais iardc, ouiro
cvangclisia, Franl DucInan, conscguiu ccrio
succsso con alguns Ioncns dc Oford
convidando-os ara rcunics dc cqucnos gruos
nas quais os cncorajava a confcssar ullicancnic
ccadilIos scuais quc csavan cn sua
conscicncia c assin olicr un scniincnio dc
graa. Psiquiairas ianlcn dcscolriran cono
cssc assunio odc scr uiil ara auncniar icnsao
ansiosa, quc odc scr coniinuada sc ncccssario
aic o acicnic ficar nais sugcsiionavcl c incaaz
dc rcclir o assalio final cidadcla dc suas
crcnas anicriorcs. Coniudo, cnquanio os
sicoicraisias gcralncnic iraian indivduos
solrc o diva, DucInan nuiias vczcs iralalIava
con cqucnos gruos cscolIidos scniados
infornalncnic volia da ncsa do cIa.
Aiualncnic os rorios sicoicraisias csiao
373
concando a usar csscs nciodos dc gruo c
cncorajar a discussao cn gruo da vida scual dc
scus acicnics, nas difcrcnics inicrrciacs sao
dadas dcois, dc nodo quc sc crian crcnas
difcrcnics. A ancaa scnrc rcscnic dc scr
qucinado vivo or Icrcsia cra nuiio cficaz na
Idadc Mcdia ara finalidadc dc douirinaao, do
ncsno nodo cono a ancaa dc clininaao o c
nos csiados conunisias dc Iojc. Esic asccio
ariicular dc nosso rollcna dcscolrir os
onios scnsvcis ccrios odcria consiiiuir iodo
un caiulo dcvido s variacs cnconiradas cn
difcrcnics gruos, rcsulianics cn aric do nvcl
cducacional c do condicionancnio anicrior das
cssoas cnvolvidas.
A PREVENO DE CONVERSO, LAVAGEM CEREBRAL E
CONFISSES
Ha ncccssidadc ianlcn, ianio na Cra-
DrcianIa cono nos Esiados Unidos, dc nais
csquisa solrc os ncios cisicnics ara rcsisiir
convcrsao oliica. Ncn scnrc sc odc fazcr
oosiao a odcrosas iccnicas fisiologicas c
nccansiicas or ncio dc scrcna acciiaao
iniclcciual dc douirinas rcligiosas ou filosoficas.
Alguns csiadisias c cIcfcs niliiarcs arcccn
acrcdiiar quc, cisiindo o ncccssario airioiisno
c adcquado ircinancnio, un Ioncn dcccnic
odc rcsisiir a qualqucr assalio fciio conira a
forialcza dc sua inicgridadc scja or fascisias,
374
conunisias ou qualqucr ouiro fora da lci iludido.
O quc c alsoluiancnic invcrdico. Esianos
agando coniinuancnic o rco dcsscs crros dc
julgancnio.
Ccrios rincios lasicos surgcn, orcn, dc
un csiudo do conoriancnio aninal sol rcssao
c arcccn igualncnic rclcvanics cn rclaao ao
Ioncn. Alguns dcsscs ja foran ncncionados.
SuiIcrland, or ccnlo, accniuou a dificuldadc
cnconirada. ara fazcr sucunlir aninais quc nao
coocran con o ccrincniador, cn conirasic
con a facilidadc ara fazcr sucunlir aquclcs quc
rocuran nolrcncnic cccuiar as iarcfas quc lIc
sao conciidas.(210} Quando un cao rccusa
iaciiurnancnic rcsiar aicnao s luzcs
ciniilanics c ouiros sinais dc alincnio dcsiinados
a scu condicionancnio, scu ccrclro crnanccc
nao afciado; conscqucnicncnic Pavlov cosiunava
lcvar scus cacs laiaforna dc ccricncia cn
csiado dc fonc, cscrando fiar a aicnao dclcs
cn sinais quc udcsscn scr scguidos or
alincnio. Os scrcs Iunanos, cono os cacs, nao
sucunlcn quando rccusan sinlcsncnic
cnfrcniar un rollcna ou iarcfa a clcs
arcscniado ou raiican una aao cvasiva anics
dc dar-lIc ooriunidadc dc criurlar scu
cquillrio cnocional. Qucn rccusa coocrar cn
qualqucr iccnica dc convcrsao ou lavagcn
ccrclral c, ao invcs dc rcsiar aicnao ao
inicrrogador ou rcgador, conscguc conccnirar-sc
375
ncnialncnic cn algun rollcna conlciancnic
difcrcnic, rcsisic or nais icno. Un lon
ccnlo c Kin dc Kiling, quc rcsisiiu Iinosc
indiana cla rcncnoraao dcscscrada das
ialuas dc nuliilicaao inglcsas. O coroncl F. H.
Sicvcns, caiurado cla gcsiao cn 1940 quando
cn scrvio csccial na Holanda, foi acorrcniado
arcdc dc sua ccla dc risao alcna cono un
cao" duranic dois anos cn una icniaiiva dc
dcsiruir scu noral. AcIou valioso dar sua
ncnoria a iarcfa dc rcconsiruir a casa ondc
vivcra na infancia aoscnio or aoscnio aic os
nninos dcialIcs, os adrcs das coriinas, os
ornancnios solrc a larcira, os livros na
lillioicca"(211} As auioridadcs niliiarcs ianio
lriianicas cono ancricanas insisicn con razao
cn quc os risionciros dc gucrra dcvcn rccusar
coocrar niliiar ou oliiicancnic con scus
caiorcs ou rcsondcr a quaisqucr crgunias
dcois dc dar scu nonc, osio, nuncro dc scrvio
c daia dc nascincnio. Qualqucr inccricza quanio
ao grau dc coocraao lcgiina dcscjavcl con o
ininigo lcva a dificuldadcs c nuiias vczcs a
colaso. O coroncl Sicvcns dcscolriu quc a coisa
quc clcs arccian dcicsiar cra una csccic dc ar
frio c digno, crcssando ccrio grau dc dcsrczo
or iudo." A adoao dcssa aiiiudc ajudou-o a
solrcvivcr nao acnas cn scu crodo
acorrcniado arcdc cn confinancnio soliiario,
376
nas ianlcn cn ouiros ircs anos no cano dc
conccniraao dc DacIau.
Enincnic criio ncdico-lcgal vcn dizcndo,
cira-oficialncnic, nos uliinos vinic anos. Sc os
susciios, quando inicrrogados cla olcia, sc
cncnIasscn cn rcsondcr acnas s crgunias
quc lIcs fosscn arcscniadas or cscriio airavcs
dc scus advogados c dc ningucn nais o quc nao
c nais quc scu dirciio lcgal Iavcria rcalncnic
nuiio oucas rovas oliciais dc crinc." E os
advogados salcn Ia nuiio icno cono c difcil
condcnar algucn quc nao scja ossvcl convcnccr
a falar. No cnianio, nuiios susciios,
nornalncnic rcsciiadorcs da lci, ncsno quando
culados, dcian-sc convcnccr facilncnic a
assinar as nais danosas confisscs
voluniariancnic dcvido a cccssivo dcscjo inicial
dc coocrar con a olcia c rcsondcr a ioda
csccic dc crgunias difccis c rofundas scn un
advogado ao lado ara dizcr. Mcu clicnic sc
rcscrva sua clicaao solrc o alcgado incidcnic."
O grau dc coocraao" ou iransfcrcncia"
fisiologica quc odc scr csialclccido cnirc o
invcsiigador olicial c o cidadao sol
inicrrogaiorio, o rcgador c sua congrcgaao, ou o
orador oliico c scus ouvinics c viial ara o
rollcna. Qucn sc dcia csiinular a ncdo ou
colcra or oliico, adrc ou olicial c nuiio nais
facilncnic lcvado a acciiar o dcscjado adrao dc
377
coocraao", cnlora isso ossa ir conira scu
disccrnincnio nornal. Os olsiaculos quc o
caicquizador rcligioso ou oliico nao odc vcnccr
sao a indifcrcna ou o divcriincnio alIcado,
conirolado c coniinuado or aric do acicnic,
dianic dos csforos quc csiao scndo fciios ara
sulncic-lo, conquisia-lo ou icnia-lo discussao.
A scgurana do nundo livrc arccc, orianio,
rcsidir no culiivo, nao acnas da coragcn, da
viriudc noral c da logica, nas ianlcn do Iunor.
Iunor quc roduz o csiado lcn cquililrado cn
quc sc ri do cagcro cnocional or acIa-lo fcio c
inuiil.
Nas iouradas, os rinciros csforos do
naiador c scus auiliarcs sao dirigidos no scniido
dc cciiar, alorrcccr c frusirar o iouro, a fin dc
cansa-lo c assin iorna-lo nais sugcsiionavcl c
inrcssionavcl. O naiador rccisa doninar" o
iouro ara lcva-lo a fazcr o quc c cigido dclc na
fasc final. isio c, scguir os novincnios da nulcia
vcrnclIa con a olcdicncia dc qucn csia cn
iransc. Un lon" iouro quc rccclc os alausos
oularcs quando c finalncnic arrasiado norio
ara fora da arcna c aquclc quc coocra"
iornando-sc o nais agrcssivo ossvcl quando
airado clas caas c fcrido nos nusculos do
onlro cla lana do icador c os dardos farados
do landcrillcro". naniido scnrc cn
novincnio aic csiar cnocional c fisicancnic
causio, c so quando nao conscguc nais nanicr
378
crguida sua calca c quc o naiador alica o
cou-dc-gracc con un csiocada dc sua csada
cnirc as onolaias rclaadas.
Un nau" iouro a ncnos quc un dcfciio
fsico, cono ccgucira arcial, o inca dc scguir
os novincnios da caa ou da nulcia c aquclc
quc rccusa ficar cciiado c assin conscguc cviiar
causiao c sugcsiionalilidadc. Aic rcccnicncnic,
o iraiancnio ara iouros flcunaiicos cran
landcrillas dc fucgo un iio dc dardo, con
closivo na onia, quc os fazia corcovcar c ular
or ioda a arcna nas cssc rccurso c agora
roilido. O icrror do naiador c, orianio, o iouro
quc nao odc scr lcvado ao anico clos ncios
iradicionais, quc arca coniinuar cnsando or
si rorio c scja assin inrcvisvcl cn suas
rcacs. Quando cvcniualncnic norio, dcois dc
icr nuiias vczcs nandado scu naiador ara o
Iosiial ou a sculiura, ou rciirado da arcna or
ordcn dc un rcsidcnic rudcnic, c scguido or
assolios, rugidos c ragas. O lon" iouro c, dc
faio, aquclc quc sc odcria considcrar
(airiluindo-lIc scniincnios Iunanos} inunc
rovaao con quc sc dcfronia, confianic cn sua
coragcn, cn sua colcra facil dianic dc coisas quc
lIc dcsagradan, sua grandc fora fsica, sua
caacidadc dc luiar aic o fin. O nau" iouro c
aquclc doiado dc insiinio dc conscrvaao nais
foric quc a olsiinada noao do dcvcr.
379
Nao sc dcvc lcvar iao longc ial analogia. Scrvc
cla, orcn, ara accniuar quc algunas cssoas
sao convcriidas conira sua voniadc orquc
insisicn cn fazcr o quc considcran a coisa
ccria" c sc discn a conlaicr o quc nuiio nais
saliancnic dcvcrian cviiar ou ignorar. Suas
cncrgias dcvian, clo conirario, scr dcdicadas a
nanicr una linIa dc ioial nao coocraao,
acsar dc scu orgulIo c dc una inclinaao
naiural a rovar sua coragcn c fora conira
aquclcs quc icnian rovoca-las.
Enirc os quc foran nais caazcs dc
rcscrvar scus adrcs c crcnas nos canos dc
conccniraao alcnacs duranic a Scgunda Cucrra
Mundial incluran-sc os ncnlros da sciia das
TcsicnunIas dc Jcova. Essc gruo rcligioso
acifisia icn nuiias crcnas csiranIas, nas clas
foran inlaniadas con iania fora c ccricza or
scus ldcrcs rcligiosos quc crnancccn aiuanics
quando a coniinuada dcliliiaao c dcgradaao
sicologica ja rcduziran ouiras cssoas dos nais
clcvados idcais, nas scn lcaldadcs csccficas,
acciiaao dos nais laios concciios dc noral
individual c colciiva. Una garaniia conira a
convcrsao c, con cfciio, una ardcnic c olscssiva
crcna cn algun ouiro crcdo ou nodo dc vida. A
Iisioria nosira quc soldados lcn douirinados c
ircinados odcn scr iao lravos c olsiinados
quanio as TcsicnunIas dc Jcova. Un dos
roscliios dc Wcslcy, o corajoso JoIn Evans,
380
quando a lala dc canIao arrancou suas duas
crnas" na laialIa dc Fonicnoy, conciiou iodos
quanios o ccrcavan, cnquanio foi caaz dc falar,
a louvar, c icncr a Dcus, c Ionrar o Fci, cono
qucn nao icncssc ouira coisa scnao dcscrdiar
cn vao scu uliino alcnio."(212} En gruos dc
cssoas, a noral c dc surcna inoriancia, ois
quando faiigados os indivduos gcralncnic sc
iornan nuiio nais sugcsiionavcis s aiiiudcs
alIcias colciivas corajosas ou covardcs.
Ja sc iornou cvidcnic quc a viina da
icniaiiva dc lavagcn ccrclral ou olicnao dc
confissao dcvc fazcr o naino, quando ossvcl,
ara nao crdcr cso dcvido a rcocuaao ou
sulncicr-sc a cansao dcsncccssario; c dcvc
arcndcr a dornir scnrc quc ossvcl. Pcssoas
dc icncrancnio flcunaiico c forics, dc
conlciao fsica rolusia, quc sao ncnialncnic
lcn ajusiadas con un onio dc visia solrc a
vida lcn firnado c fcliz, icn rolalilidadc dc
rcsisiir or nais icno quc aquclas doiadas dc
oucas dcssas qualidadcs ou dcsrovidas dc
iodas clas.
una ilusao acrcdiiar quc o conIccincnio
iniclcciual do quc csia aconicccndo ossa scnrc
incdir quc un Ioncn scja douirinado. Dcois
dc ficar causio c sugcsiionavcl, ou dc scu
ccrclro cnirar nas fascs aradoais ou
uliraaradoais, a crccao odc scr
381
criurlada; ncsno o conIccincnio do quc o
cscra odc scr dc ouca valia ara cviiar o
colaso. Posicriorncnic clc racionalizara as
crcnas rcccn inlaniadas c ofcrcccra a scus
anigos clicacs sinccras c alsurdas solrc os
noiivos dc sua iao rccniina nudana dc
aiiiudc. Os dcrinidos ncniais salcn nuiio
lcn, cn scus crodos dc lucidcz, quc iao logo
ocorra novo aiaquc crdcrao ioda crccao
racional na inscnsaicz dc suas idcias dcrcssivas.
Os risionciros oliicos dcvian crcclcr
igualncnic quc, dcois dc una falIa rovocada
na funao ccrclral, scu disccrnincnio nornal
scra rcjudicado ou inicirancnic crdido; c quc,
iao logo sc vcjan ficando sugcsiionavcis, dcvcn
fazcr iodo csforo ara fugir a nais rcssao.
Acina dc iudo, dcvcn lcnlrar-sc dc quc a colcra
odc scr un ncio odcroso ara auncniar a
sugcsiionalilidadc, ianio quanio o ncdo c a
cula.
Accniuando a inoriancia dc nais csquisa
solrc iodo csic rollcna, dcvc-sc rcssaliar nais
una vcz quc o concciio dc fora dc voniadc c dc
caacidadc dc qualqucr indivduo ara rcsisiir a
un crodo indcfinido dc rcsscs fisiologicas,
quc odcn scr Iojc inosias ianio ao coro cono
ao ccrclro, cnconirou ouco aoio cicnifico ianio
na az cono na gucrra. Esiarcnos acnas nos
iludindo sc cnsarnos quc, con cccao dc
rarssinos indivduos, algucn scja caaz dc
382
rcsisiir inuiavcl aic o fin. Isso nao significa quc
iodas as cssoas ossan scr gcnuinancnic
douirinadas or iais ncios. Algunas darao
acnas sulnissao icnoraria s cigcncias quc
lIc forcn fciias c voliarao a luiar quando
rccucrarcn a fora do coro c da ncnic. Ouiras
scrao salvas cla sucrvcnicncia da loucura. Ou
a voniadc dc rcsisiir odcra ccdcr, nas nao o
iniclccio roriancnic diio.
Cono foi ncncionado cn un conicio
anicrior, a fogucira, o ailulo, o cloiao dc
fuzilancnio, a risao ou o nanicnio sao os
dcsiinos gcralncnic rcscrvados aos quc falIan.
383

CAPTULO XI.
CONCLUSES GERAIS

Cono o roosiio dcsic livro foi discuiir
ossvcis asccios fisiologicos dc convcrscs
oliicas c rcligiosas, nao Ia ncccssidadc dc
arcscniar dcsculas clo scu liniiado
iraiancnio nccansiico. As ccricncias dc
Pavlov sao acnas un dos ncios dc lanar luz
solrc un rollcna fascinanic. Eisicn ouiros
ncios, cnirc os quais csiudos lioqunicos c
clciricos da funao ccrclral nornal c anornal.
Muiias ccricncias scrao ainda ncccssarias
anics quc ossan scr iiradas concluscs finais c
cnquanio isso os onios dc visia rccisan scr
consianicncnic rcvisados ncdida quc surgcn
novos conIccincnios. Fcsia ianlcn ainda nuiia
coisa a arcndcr clo cnrcgo dc ouiros
roccssos(213}, cnirc os quais o csiudo dos
ncsnos fcnncnos con lascs filosoficas c
csiriiuais; o auior salc nuiio lcn, or ccnlo,
quc concr una lauia ccia c adoiar una osiura
suina na cana nao clica iudo quanio sc
rccisa salcr a rcsciio do sulscqucnic csadclo.
Dcssa csquisa, orcn, nada sc inclui no anliio
do rcscnic livro, quc rcconIccidancnic cria
384
nuiios rollcnas novos cnquanio icnia rcsolvcr
os vclIos.
, no cnianio, un aradoo nodcrno quc o
rogrcsso cicnifico raido nuiias vczcs ocorra
quando un cano dc csquisa ccrincnial c
dclilcradancnic liniiado. Duranic scculos, a
ncdicina foi, dc faio, conirolada or aquclcs quc
usavan un anlo c conrccnsivo sisicna dc
nciafsica cscolasiica ara clicar iodas as
fornas dc docna; no cnianio, rcsuliou ouco
rogrcsso no diagnosiico ou iraiancnio das
docnas. A ariir do noncnio cn quc a classc
ncdica dccidiu csqucccr suas rcocuacs
nciafsicas quc significava conccnirar a
aicnao solrc o Ioncn iniciro cn sua osiao
anlicnial c rcligiosa c sinlcsncnic sc diss
a caninar os nccanisnos funcionais dos
ulncs, coraao, fgado c finalncnic o rorio
ccrclro, concou scu csiucndo rogrcsso
raiico do rcscnic. Duranic ccnicnas dc anos
anics disso, aic ncsno o csiudo da anaionia cra
considcrado dcsncccssario cono auiliar da
ncdicina; os filosofos cscolasiicos sc dizian
caazcs dc clicar saiisfaioriancnic o suosio
funcionancnio do coro, assin cono da ncnic. A
aiiiudc ncdica da Idadc Mcdia fazia lcnlrar, dc
faio, algunas oinics sicologicas
conicnorancas, cono a dc quc un
conIccincnio saiisfaiorio da nciasicologia
lasia ara clicar o quc nuiias vczcs odcn scr
385
os rcsuliados variados dc funao nornal c
anornal do ccrclro. Dc icnos a icnos, as
varias arics rccisan scr rcagruadas cn un
novo iodo; nas c a quc frcqucnicncnic surgcn
os crigos dc gcncralizaao crrada.
Ncwion, scndo no niino un filosofo, nais
inicrcssado cn rofccia lllica c alquinia quc
nas lcis nccanicas da gravidadc, cnsava quc
suas dcscolcrias Iavian coniriludo ouco ara
o calcdal dc conIccincnio Iunano. No fin dc
sua vida acusava a si rorio dc icr
vagalundcado clas raias dc un vasio occano
dc conIccincnio c lrincado con algunas
cdrinIas c concIas. No cnianio, nais dc dois
scculos dcois, ainda nos cnconiranos scn
conIccincnio filosofico da gravidadc, cnlora
suas sinlcs fornulas nccanicas, claloradas or
Ncwion, sc icnIan dcnonsirado dc incsiinavcl
valor raiico. E ainda nos dcfronianos con o
rollcna dc Ncwion. qual o nclIor lugar ondc
conccnirar a csquisa solrc rollcnas rcfcrcnics
ncnic do Ioncn? Inuncros cnsadorcs
navcgaran lravancnic or un occano filosofico
nuiio largo, acnas ara sc vcrcn rcsos cn un
nar dos Sargassos dc cnaranIadas algas c
insusciiados rccifcs dc incluiavcis faios fsicos.
Esic livro c un sinlcs nariscar cla raia, nas
un canc das cdrinIas c concIas rccolIidas
ialvcz sugira o valor dc conccnirar-sc s vczcs
nais no iralalIo do rorio ccrclro na csquisa
386
siquiairica, do quc clorar o occano nciafsico
rocura dc nisicrios oculios. Por ncio dc una
rcuniao dc csiudos nccansiicos c fisiologicos
rclaiivancnic sinlcs, ficou aqui dcnonsirado
quc nao acnas ccrios nciodos dc convcrsao
rcligiosa c oliica scja raiicada cn gruos ou
cn indivduos nas ianlcn alguns dos
rcsuliados da sicanalisc, da alrcaao or droga
c das icraias dc cIoquc no iraiancnio dc
acicnics docnics, odcn concar a scr nclIor
conrccndidos cn suas rclacs nuiuas.(214}
Una nova conccniraao solrc a fisiologia
ccrclral c a nccanica ccrclral dcvcra cnfraqucccr
a fc c as crcnas rcligiosas? Pclo conirario,
nclIor conrccnsao dos ncios dc criar c
consolidar a fc crniiira quc as organizacs
rcligiosas sc candan nuiio nais raidancnic.
O rcgador odc ficar ccrio dc quc quanio ncnos
nisicriosancnic Dcus cccuia scus rodgios",
nais facil scra dar ao ovo conIccincnio
csscncial c anor dc Dcus. O Ioncn nao odc c
nao dcvc icniar cisiir scn alguna forna dc
rcligiao, nas convcn acrcsccniar quc, cnlora
scja crfciiancnic ossvcl douirinar cssoas
con idcias lascadas cn una iradiao cconnica
c Iisiorica aniiquada ou ncsno con dclilcradas
ncniiras, c nanic-las fiadas ncssas crcnas, a
saudc c cficicncia dc una naao dccndcn dc
csirciia rclaao cnirc raiica social c crcna
rcligiosa. Qualqucr coniradiao cnirc clas so odc
387
coniriluir ara criar icnsao ncnial c rcjudicar
julgancnio. Nao cisic alicrnaiiva ara o
Crisiianisno cono rcligiao do Mundo Ocidcnial,
nas rovavclncnic scra ncccssario colocar os
incidcnics do Novo Tcsiancnio cn crscciiva
Iisiorica ncnos anlgua; consolidar as lics do
sacrifcio dc Crisio clos ccados dc Scu ovo;
rcforar os icios fundancniais dc Tcnc a Dcus"
c Ana icu roino cono a ii ncsno"; dar a clcs
vcrdadcira validadc social c oliica; c assin
iornar dcsncccssario quc o Ioncn dc ncgocio, o
ocrario ou o saccrdoic scja viina dc una
dissociaao cnirc scus aios c sua rofissao.
Doswcll, cn scu London Journal"(215} rclaia
una convcrsa quc icvc con o dr. JoInson a
rcsciio dc Wcslcy.
Falanos solrc a rcgaao c do grandc
succsso quc os nciodisias iivcran. Elc (JoInson}
dissc quc isso cra dcvido a rcgarcn dc nancira
sinlcs c vulgar, quc cra a unica nancira dc
fazcr lcn gcnic conun. (...} Dissc quc falar da
cnlriagucz cono un crinc, orquc dcgrada a
razao, a nais nolrc faculdadc do Ioncn, nao
rcsiara scrvio ao vulgo. Mas dizcr-lIc quc
odcria norrcr na cnlriagucz c nosirar cono
isso scria Iorrvcl o afciara nuiio."
O dr. JoInson iinIa razao; ara asscgurar
iais roscliios c rcciso donina-los
388
cnocionalncnic. Coniudo, nao csianos nais no
scculo XVIII. Eniao nao arccia inorianic o quc
a gcnic conun acrcdiiava or quc cla nao ccrcia
odcr oliico c dcvia acnas iralalIar, nao
cnsar; c or quc cla nao lia livros ou jornais.
Hojc, orcn, a convcrsao rcligiosa ao
fundancnialisno arccc aniiquada; cn una
naao nodcrna c sadia iodos rccisan icr una
ncnic quc nao scja una casa dividida dc fc c
razao", cono o falccido Poc iao saliancnic
cIanou o fcnncno da dissociaao rcligiosa, c
ningucn odc rcjciiar, cono ncniiras nocivas, os
faios acciios da gcologia, arqucologia c liologia.
Sc csic livro ofcndcu as suscciililidadcs
rcligiosas ou ciicas dc algun lciior, acsar dc
ncus csforos ara cviiar ial coisa, crniian-nc
arcscniar cono dcscula a ncccssidadc dc
naior conrccnsao, clo naior nuncro ossvcl
dc lciiorcs inicligcnics, do odcr c da rclaiiva
sinlicidadc dc alguns dos nciodos aqui
discuiidos. Para ronovcr a vcrdadcira rcligiao,
rcscrvar nosso nodo dc vida dcnocraiico c
nossas lilcrdadcs civis durancnic conquisiadas,
rccisanos arcndcr a rcconIcccr quc csscs
ncsnos nciodos csiao scndo usados ara
finalidadcs iriviais ou nas, c nao ara finalidadcs
nolrcs.
No cnianio, a cicncia, or nais clorada quc
scja or soldados, ncrcadorcs c oliicos, c
389
nuiias vczcs una discilina ncgaiiva; a rcligiao, a
ciica c a oliica dcvcn scr foricncnic osiiivas.
Porianio, dcois dc arcndcr a iornar o ccrclro
Iunano rcsisicnic s icnscs c rcsscs, a iorna-
lo nais caaz dc cnsar c arcndcr con a
ccricncia c a dirigi-lo dc novo, quando
dcsoricniado, ara o cquillrio rcligioso c ciico, os
ncdicos scn duvida sc conicniarao cn scniar-sc
c ficar olscrvando os saccrdoics c oliicos
cccuiarcn scu iralalIo aroriado c,
cscranos, con nuiio ncnos ncccssidadc quc
aiualncnic dc ianios guardas dc rcsdio c
oliciais. Os ncdicos sc c quc cu osso falar
cn nonc dc ninIa classc ccriancnic nao sc
dizcn caazcs dc fornular una nova discnsaao
rcligiosa ou oliica; sua funao c sinlcsncnic
arcndcr cono roorcionar a saudc quc crniia
luiar cla nais adcquada dc iais discnsacs c
conquisia-la.
Enlora os Ioncns nao scjan cacs, dcvcn
rocurar Iunildcncnic lcnlrar-sc dc quc sc
asscnclIan nuiio aos cacs cn suas funcs
ccrclrais c nao sc ufanarcn cono scnidcuscs.
Sao doiados dc arccnscs rcligiosas c sociais, c
sao doiados do odcr da razao; nas iodas cssas
faculdadcs csiao fisiologicancnic ligadas ao
ccrclro. Porianio, nao sc dcvc alusar do ccrclro
inondo-lIc fora qualqucr nsiica oliica ou
rcligiosa quc iolIa o dcscnvolvincnio da razao ou
390
qualqucr forna dc cru racionalisno quc iolIa o
dcscnvolvincnio do scniincnio rcligioso.
391

CONSIDERAES SOBRE A
MISTIFICAO RELIGIOSA EM
TEMPOS RECENTES.
N1son Jor Goro1o

Introduo
Mcu inicrcssc cla conunicaao crsuasiva
concou ccdo. Era ainda criana quando
aconanIava ncu ai s rcunics do PFT
(Pariido Fcullicano TralalIisia}. AcIava
inicrcssanic aquclcs oliicos quc nao dizian
coisa alguna, nas o fazian con alsoluia
scgurana c convcncian. Ajudava ncu ai a
disiriluir ccdulas, afiar cariazcs, ciiqucias quc
sc colavan nos osics c arcdcs. Assisiia,
ianlcn, aos discursos dc alanqucs quc
scduzian iania gcnic c cu nao conrccndia
orquc. Arcndi ccdo quc os oliicos cn gcral
sao cgosias, falsos, ncniirosos nas conscgucn
incrvcl adcsao c aoio dos incauios.
CIcgou 1966, cnirci na Faculdadc do Largo
Sao Francisco, cn ncnos dc un ncs filci-nc ao
PAF (Pariido Acadcnico Fcnovador} ondc nc
ofcrcci ara iralalIar nas cananIas dos
392
candidaios ao Ccniro Acadcnico XI dc Agosio.
Crcio icr fciio un lon iralalIo.
Vicran os anos nais difccis da diiadura
niliiar, iralalIci cn cananIas dc
dcsnoralizaao do govcrno, ajudci a criar
"slogans", organizar asscaias, aic a dcrrular
cavalarios rcrcssorcs.
Mais ou ncnos ncssa coca conicsiava
novincnios rcligiosos quc nc arccian idcniicos
aos oliicos, a ncsna falsidadc, cloraao dos
ingcnuos, cnriquccincnio indcvido.
Incio da dccada dc 70, conccci a lccionar na
ECA (Escola dc Conunicacs c Arics da USP},
ondc acalci csiudando, fazcndo ncsirado c
douiorancnio. Arcndi nuiio graas Sociologia,
Aniroologia c Psicologia; ncsno orquc a
cIanada "Cicncias da Conunicaao", acsar do
nonc onoso, nao cisic aic Iojc, c so un
congloncrado indcfinido dc concciios dc ouiras
arcas do conIccincnio.
ConIcci os livros c icios dc Willian Sargani
solrc lavagcn ccrclral, convcrscs rcligiosas,
confisscs. Fcsolvi conIcccr na raiica c assci a
frcqucniar culios, rcunics oliicas, rcgacs.
Anoiava, ncdiiava c icniava concluir. Nao osso
cIanar dc csquisa orquc nal cIcguci a
fornular una nciodologia rigorosa, osso
393
cIanar dc olscrvacs. Passo a rclaiar algunas
oucas.
Billy Graham
Mcados dos anos 70. Anunciava-sc a vinda
dc Dilly CraIan ao Drasil. Falava-sc nas
csquinas, roclanava-sc na ndia, disiriluan-sc
folIcios. Iria falar no csiadio do Pacacnlu, cn
Sao Paulo. Havia concniarios dc quc no Fcino
Unido c nos EUA, scus ouvinics rolavan no cIao,
icniando aagar as cIanas do infcrno quc
scniian consuni-los. Houvc arrccndincnios,
convcrscs, nilagrcs; ao final, os ouvinics
corrian dcscscrados cn dircao ao rcgador
cdindo alsolviao dc ccados c salvaao.
Con csscs rclaios, criava-sc o clina dc
"suscnsc" cujo odcr dc naniulaao foi lcn
dcscriio or Willian Sargani.
CIcgou o dia, fui. Esiava inscguro c
icncroso, dcvo confcssar, nas valcu a cna,
arcndi nuiio.
Esiadio loiado. Dilly so cIcgaria ccrca dc
una Iora dcois, rcforando o "suscnsc".
Enquanio isso alguns assisicnics falavan solrc
ccados, arrccndincnio, salvaao c ouiras
lolagcns quc iais.
Finalncnic cIcgou o cscrado.
Inrcssionou-nc. Era un Ioncn lasianic alio
394
(ara os adrcs lrasilciros}, olIar incisivo,
lraos c dcdos longos, fisiononia narcanic
(lcnlrando un ouco Orson Wcllcs}. Scu asccio
fsico c inorianic, quando clc olIava c aoniava
cn una dircao, cnlora alrangcssc un angulo
significaiivo dc cssoas, cada una (inclusivc cu}
scniia cono sc fossc aqucla a qucn csiava sc
dirigindo, cclusivancnic. Incrvcl cono algucn
conscguc falar a nuiios cono sc fossc a cada un.
Trazia una Dllia nas naos.
Ficou alguns ninuios cn silcncio, acnas
olIando a nuliidao scn dizcr nada; criava nais
"suscnsc".
Con voz ioniiruanic concou. "o nundo vai
icrninar", aoniou o livro c rcciiu. "csia cscriio
aqui quc o nundo vai icrninar, quando c cono
ningucn salc, nas vai icrninar".
Fcciiu varias vczcs, cn ions dc voz
difcrcnics. Acrcsccniou cnfin quc o nundo iria
icrninar, ningucn salia quando, nas algunas
cssoas cscolIidas crcclcrian os sinais do fin
dos icnos. Concluiu, sugcrindo scr un
cscolIido, quc scniia quc o fin dos icnos "c
agora" (is now}.
Arguncniava, scnrc indicando a "Holy
Dllc", con faios concrcios. Dizia quc, scgundo o
Aocalisc, o fin dos icnos scria rcccdido da
395
qucda dc cnorncs lolas dc fogo quc dcsiruirian
cidadc iniciras. Pcrguniava sc nao cra a crfciia
dcscriao, fciia nilIarcs dc anos anics, das
lonlas ainicas agora cisicnics. Scguia
dizcndo quc no fin dos icnos Iavcria gucrra
frairicidas, cn quc irnaos naiarian irnaos, scn
causas quc o jusiificasscn c crguniava sc nao
cra a crfciia dcscriao do Vicina. Insisiia ainda
quc as nulIcrcs irairian scus naridos, quc os
filIos nao rcsciiarian os ais c crguniava sc
nao cra o quc ocorria a iodo o icno. Tudo isso,
olIando c aoniando c olIando ara a nuliidao,
alguns dos cscciadorcs coravan c ircnian.
Dcois dc rcciir causiivancnic arguncnios
scnclIanics conclua cla ncccssidadc dc
salvaao, dc arrccndincnio, dc sc convcricr fc.
Insisiia cn quc, sc csiivcssc crrado, nas
algun dos rcscnics sassc c sofrcssc un
acidcnic gravc, ara clc, naquclc dia, scria o fin
dos icnos.
Afinal cdiu un accno or aquclcs quc
quiscsscn a salvaao.
Facc ao quc Iavia conscguido no Fcino Unido
c nos EUA, no Drasil foi un fracasso clicavcl.
Sua rcgaao cra iraduzida sinuliancancnic, c
os gcsios nao coincidian con as alavras. Alcn
disso, os lrasilciros nunca sc inoriaran ncn
396
un ouco con lonlas ainicas ou a Cucrra do
Vicina.
Ritos afro
Nao iivc nuiias ccricncias con culios dc
origcn africana. Una aniga, laiana, lcvou-nc a
conIcccr Unlanda c Candonllc. Nao vi nada dc
novo do quc ja conIccia, alnas, ianlorcs,
nusicas, agiiacs, convulscs. Inrcssionci-nc
con un faio. difcrcnicncnic dc ouiros culios,
nao nc cdiran un ccniavo scqucr.
So nc csvaiu cssa inrcssao nais iardc. Era
fin dc ano (o ial dc Fcvcillon}. Esiavanos cu c
anigos no Fio dc Janciro. Tcrninada a ccia un
colcga nc convocou a ariiciar das ccrinnias
cn Ioncnagcn a Icnanja. Fonos. Dcici
dinIciro c docuncnios cscondidos no carro c fui
raia (Coacalana, osio 6}. O anigo suniu.
Aroinci-nc dc una nac dc sanio alcgando
csiar con rollcnas na vida. Passci a ionar
asscs, un ouco cnlriagado dc cIananIc. A
nulIcr assava as naos no ncu coro,
conccnirando-sc nos lolsos. Eu, lcvcncnic
cnlriagado, conccci a rir, icniando conicr-nc,
orquc salia quc nao cnconiraria nada. Difcil
ncsno cra suoriar os cqucnos golcs dc inga c
laforadas dc cIaruio olrigaiorios. A nulIcr
cnolgou-sc con ncu riso acrcdiiando quc cu
csiaria osscsso, as naos vasculIavan con
397
afoiicza naior, inuiil. Vi varias cssoas scndo
ossudas c con rcjuzo.
Pregaes
MinIa frcqucncia a culios rcligiosos, ara
olscrvar as fornas clas quais sc raiicavan os
riiuais, liniiou-sc quclcs quc rocuravan aclar
inicnsancnic ara as cnocs c scniincnios dos
ouvinics. Alsira orianio, as ccrinnias da
Igrcja Caiolica c dc algunas sciias roicsianics
quc sc naniivcran nos noldcs iradicionais, dc
raiicas rcciiiivas, discrcias, con aclos
dirigidos razao; aquclas quc a inrcnsa cIcgou
a dcnoninar dc "a igrcja do Dcus dc alcio c
gravaia".
Tanlcn assisii a inuncras rcgacs quc
cran rciransniiidas or radio ou cla TV, acsar
dc quc ncssc fornaio crdian nuiio dc sua fora
crsuasiva c dc cnvolvincnio cnocional.
Nao vou ciiar o nonc dos icnlos c das
sciias, nas o lciior odc facilncnic sc infornar c
dcscolrir or si.
Nao vi nada dc novo ou original. As raiicas
rcligiosas sao raiicancnic idcniicas s
cnrcgadas or JoIn Wcslcy c ouiros rcvivalisias
do scculo XVIII. E o quc c incrvcl, os cfciios
ianlcn sao lasianic scnclIanics.
398
O riiualisno scguc algunas fascs,
rclaiivancnic consianics.
Incio do ritual
Alrc-sc o "icnlo", cniran as rinciras
cssoas, conca a iocar una nusica riinada c
rcciiiiva, con un riino dc ccrva dc 60 laiidas
or ninuio, roino do riino cardaco, quc
roduz un ccrio cfciio Iinoiico (nao cnconirci
rcfcrcncias cicnificas ara cssc fcnncno quc,
iodavia, c ncncionado or varios olscrvadorcs}.
Surgc o asior assisicnic, rcgando con una
voz iranquila, ausada c riinada (os ancricanos
cIanan dc "voicc roll"}, aarcnicncnic icniando
Iinoiizar os ouvinics.
En nuiio casos Ia un gruo dc jovcns c
lclas canioras, cvcniualncnic Ia raazcs
ianlcn, cujos canios riinados cnvolvcn os
assisicnics nun clina dc cciiaao.
Chegada do pastor
Enira o asior, sol griios c ovacs
rovocados clos assisicnics. "Alcluia", "Cloria a
Jcsus" cic.
Conca a rcgaao. O discurso acla ara
ancaas, casiigos, acusacs dc cula. O Ioncn
c un ccador c rccisa sc salvar anics quc scja
iardc, caso conirario, scra dcvorado clas cIanas
399
do infcrno, Iavcra cIoro c rangcr dc dcnics, o
Arnagcdon (incio do fin do nundo} ja cIcgou.
Testemunhos
Os icsicnunIos icn una funao inorianic
nas ccrinnias rcligiosas. o noncnio cn quc
cssoas conuns dcscrcvcn a forna cla qual sc
convcricran fc c cono isso as curou ou salvou.
Ha os quc dcscrcvcn sua dificuldadc dc andar
dcvido aririic c quc a fc os crniiiu andar
nornalncnic. Ouiros conscguiran sc livrar do
vcio dc alcool ou drogas c assaran a convivcr
lcn con a fanlia. O dcscnrcgado conscguiu
noniar un oficina ara conscrio dc liciclcias c
con isso dcvolvcu lcn csiar fanlia.
A scguir o rcgador cIana aquclcs quc icn
algun nal, cdc quc icnIan fc, acria-lIcs a
nao, rcssiona-lIcs a calca, alraa foric c cdc
divindadc quc curc aquclc icdoso.
O clima
Nos ioicos acina dcscrcvi siiuacs
oljciivas, quasc frias, nas nao c assin. Todos os
faios ncncionados sao aconanIados dc
nusicas inicnsas, griios, lraos lcvaniados,
ircnorcs dc naos. O suscnsc csia scnrc
rcscnic, as cssoas sao colocadas cn csiado dc
ansicdadc consianic, scn janais salcr qual scra
o roino aconiccincnio. Ccralncnic csiao sol
400
jcjun, sao induzidas ao cansao cla consiancia
das alnas, danas vigorosas, caniicos inicnsos.
Scnsacs dc icnor, cula c ncccssidadc dc
arrccndincnio sao rccorrcnicncnic
csiinulados.
Efeitos
As conscqucncias dcssas iccnicas sao
conIccidas or nuiios. Ainda jovcn iinIa un
anigo, nao dcvo ncncionar scu nonc, nas o
aclido cra "Xaroc", adquirido aos una
convcrsao rccniina. Era un raaz nornal,
nclIor dizcndo conun, aic ingrcssar cn una
dcicrninada sciia. Ficou insuoriavcl, cgava
cigarros dos anigos, jogava ao cIao c isava cn
cina. Fcvisias ornograficas, iao conuns cnirc o
cssoal da gcraao, clc as cgava c rasgava
furiosancnic. Insisiia frcqucnicncnic quc fora
un ccador quc cnconirara a salvaao cla fc.
Prcgava o icno iodo; cn ouco icno os anigos
sc afasiaran. Nao sci o quc ocorrcu con clc
dcois, afasici-nc ianlcn.
Essas convcrscs sao incrivclncnic raidas c
nao ocorrcn acnas cn rcligics, sao frcqucnics
cn sciorcs ara-rcligiosos cono a TFP (Tradiao
Fanlia c Proricdadc} cn ariidos oliicos
radicais, nas Foras Arnadas, acadcnias dc arics
narcial, algunas cscolas.
Lucratividade
401
A fc iornou-sc un "roduio" aliancnic
lucraiivo. Donaiivos frcqucnics, oriundos dc ficis
dc iodas classcs sociais, roorcionaran una
acunulaao dc riquczas ciraordinaria or aric
dc ldcrcs rcligiosos. CIcgou-sc ncsno a vcndcr
crdao dc ccados ("indulgcncias"}quc rcvoliaran
Luicro lcvando-o a criar o roicsianiisno.
Duranic scculos a Igrcja Caiolica foi a grandc
nuliinacional da fc, doninando o ncrcado
rcligioso cn iodo o nundo ocidcnial. En icnos
rcccnics concou a sofrcr a concorrcncia dc
ouiras sciias. Os cvangclicos adquiriran rcdcs dc
radio c TV, jornais, rcvisias. Os culios, anics
rcalizados cn cqucnos icnlos, assaran a scr
rcalizados cn grandcs csiadio dcsoriivos,
iornaran-sc csciaculos. A concorrcncia ficou iao
acirrada cono a quc cisic cnirc sucrncrcados.
En Sao Paulo, rcgiao da Consolaao, ocorrcu un
faio iiorcsco; un icnlo, dcnoninado Igrcja do
14o. dia cra dirigido or un asior c sua csosa;
scararan-sc c a csosa criou, cn local roino,
a Igrcja do 15o. dia.
Cono ocorrc con as rcdcs dc lojas, os icnos
sc candcn a cada dia, inuncros galcs c
arnazcns iransfornan-sc cn varcjisias da fc, c
as foriuna circulan cono aguas dc cncIcnics.
Igreja Catlica
402
A Igrcja Caiolica scnrc cnrcgou rccursos
crsuasivos forics. Scn falar nas iccnicas
radicais da Inquisiao, quc rcsuliaran nos crincs
nais Icdiondos, Iavia rccursos nais discrcios. A
grandiosidadc das igrcjas, o aaraio dos gcsios c
vcsiincnias dos saccrdoics, o laiin cono lngua
olrigaioria, os riinos dos sinos frcqucnics (na
nissa ou fora dclas}, o inccnso a conianinar o ar
anlicnic, os caniicos, as oracs cn alia voz.
Todo cssc arscnal, orcn, iornou-sc rcciiiivo,
cansou. O caiolicisno iornou-sc fornal c
lurocraia. Con o aa Lcao XXIII surgiran
nudanas, criaran-sc cnconiros os nais divcrsos
(casais, jovcns cic.}. Passaran a iocar c caniar
nusicas nodcrnas, alandonou-sc o laiin. Con o
aa Paulo VI, un dos nais conscrvadorcs c
rcacionarios dos uliinos icnos iudo voliou
airas. A Igrcja crdcu ficis, saccrdoics
alandonaran os voios, scninarios csvaziaran-
sc. Fcccnicncnic, orcn, surgiu o Padrc Marcclo
Fossi, una csccic dc caricaiura dos cvangclicos.
Voliaran as nusicas nodcrnas, nuliilicaran-sc
os griios, o crgucr dc lraos c agiiaao dc naos.
Arcndcran quc os aclos cnocionais, luz da
Psicologia c da Psiquiairia, crniicn olicr
nclIorcs rcsuliados quc as raiicas rovcnicnics
das icorias filosoficas dc Sao Tonas dc Aquino ou
Sanio AgosiinIo. O Vaiicano, nuna osiura
csiranIa, nanicn-sc conivcnic. O rcsuliado c
sugcsiivo, nuliidcs conarcccn aos culios.
403
Ainda nao Ia curas nilagrosas, corcisnos ou
convulscs, ialvcz scja qucsiao dc aguardar un
ouco.
404

NOTAS
(Ols. Varias noias sc rcorian a ouiras,
rcciindo-as orianio, ncsscs casos o lciior dcvc
vcrificar a nuncraao. O linl lcva scnrc noia
corrcia}
(1}-(4}-(67}-(74} W. Sargani. "TIc MccIanisn of
Convcrsion" - DriiisI Mcdical Journal, II, 311;
1951.
(2}-(175} P.O.W. - TIc FigIi Coniinucs aficr iIc
Daiilc. Fclaiorio da Conissao Consuliiva da
Sccrciaria dc Dcfcsa solrc Prisionciros dc Cucrra
- U. S. Covcrnncni Priniing Officc, WasIingion;
1955.
(3}-(96} Kocsilcr - TIc Cod iIai Failcd - Scis
csiudos solrc o conunisno. HanisI Hanilion,
Londrcs; 1950
(5}-(7}-(14}-(15}-(17}-(18}-(26}-(28}-(44}-(45} I. P.
Pavlov - Lcciurcs on Condiiioncd Fcflccs, Vol. 2,
Condiiioncd Fcflccs and PsycIiairy. Trad.
inglcsa con iniroduao dc Horslcy Canii -
Lawrcncc & WisIari, Londrcs; 1941.
(6}-(25}-(27} H. Faling cn conunicaao cssoal.
(8}-(11}-(32}-(36}-(38}-(39}-(43}-(59}-(60}-(61}
W.Sargani c H.J. SIorvon "Acuic War Ncurosis.
405
Sccial Fcfcrcncc io Pavlov's Ecrincnial
Olscrvaiions and and MccIanisn of Alrcaciion"
- ArcI. Ncurol. PsycIiai. CIicago. LIV, 231; 1945
(9} J. S. Horslcy - "Narco-Analysis. A Ncw
TccIniquc in SIori-cui PsycIoiIcray. A
Conarison wiiI OiIcr MciIods" - Lancci. 1,55;
1936.
(10}-(214} Willian Sargani - Sonc Olscrvaiions
on Alrcaciion wiiI Drugs" - Dig. Ncurol.
PsycIiai. XVI, 193; 1948
(12} Dcscriar do fcrvor rcligioso, ncdianic
cananIa ou rcunics con cssc roosiio.
(13}-(70}-(204}-(205} W. Sargani - "Sonc Culiural
Crou Alrcaciion TccIniqucs and iIcir Fclaiion
io Modcrn Trcaincni" - Proc. Foy. Soc. Mcd XLII,
367; 1949.
(16} W. Cordon - Sovici Siudics, III, 34 -
Univcrsidadc dc Clasgow; 1951-52.
(19} Y. P. Frolov - Pavlov and His ScIoll. Traduao
inglcsa dc C. P. Duii-Kcgan Paul, TrcncI,
Trulncr, Londrcs; 1938.
(20} D. P. Dallin - Pavlov. A DiograIy -
Collancz, Londrcs; 1951.
(21} J. Woriis - Sovici PsycIiairy - TIc Willians &
Willins Co., Daliinorc; 1950.
406
(22} E. A. Asraiyan - I. P. Pavlov. His Lifc and
Worl (iraduao inglcsa} - Forcign Languagcs
PullisIing Housc, Moscou; 1953.
(23} I. P. Pavlov - Sclccicd Worls - (iraduao
inglcsa} - Forcign Languagcs PullisIing Housc,
Moscou; 1955.
(24} C. Elsicin, cn conunicaao cssoal.
(29}-(34} C. Synonds - "TIc Hunan Fcsonsc io
Flyng Sircss" - Drii. Mcd. J., 11, 703; 1943.
(30} F. L. Swanl - "Conlai EIausiion" - J. Ncrv.
Mcni. Dis., CIX, 477; 1949.
(31}-(54}-(79} F. F. Crinlcr c J. P. Sicgcl - War
Ncurosis in NoriI Africa. TIc Tunisian Canain
(January-May, 1943} - JosiaI Macy, Jr.
Foundaiion, Ncw Yorl; 1943.
(33}-(35} D. L. Swanl c D. CoIcn - "CIronic
Synionaiology of Conlai Ncurosis" - War Mcd.,
VIII, 143; 1945. H. L. Swanl c E. MarcIand -
"Conlai Ncurosis. Dcvcloncni of Conlai
EIausiion" - ArcI. Ncurol. PsycIiai., LV, 236;
1946.
(37} E. L. Scars - "Prcludc io Viciory" - JonaiIan
Cac, London; 1939.
407
(40}-(49} W. Sargani - "PIysical Trcaincni of
Acuic War Ncurosis. Sonc Clinical Olscrvaiions"
Drii. Mcd. J., II, 574; 1942.
(41} H. D. Craiglc - "PIysical Trcaincni of Acuic
War Ncuroscs" (Corrcsondcncia} - Drii. Mcd. J.,
II, 675; 1942.
(42} Proc. Foy. Soc. Mcd., XXXIV, 757; 1941.
(46} Sucinio. Hisiory of Twclvc Cacsars,
iraduzida or PIilcnon Holland (1610} -
Droadway Translaiions, Cco. Fouilcdgc; Londrcs.
(47} W. Cordon. "Ccrclral PIysiology and
PsycIiairy" - Journ. Mcni. Sci., XCIV, 118; 1948.
(48} F. F. Maddcn; PIaniasnaia or Illusions and
Fanaiicisns of Proican Forns Produciivc of Crcai
Evils, vols. I c II. - T. C. Ncwly, Londrcs, 1857.
(50} J. Drcucr c S. Frcud. Siudics in Hysicria,
1893, iraduzido or A. A. Drill - Ncrv, and Mcni.
Dis. PullisIing Co., Nova Yorl; 1936.
(51} W. S. Sadlcr. TIcory and Praciicc of
PsycIiairy, Hcnry Kinion, Londrcs; 1936.
(52} M. Culin. PsycIoncuroscs of War and
Pcacc, Canlridgc Univcrsiiy Prcss; 1920.
408
(53} W. Drown. PsycIological MciIods of Hcaling.
An Iniroduciion io PsycIoiIcray, Univcrsiiy of
London Prcss; 1938.
(55} H. A. Palncr. "Alrcaciivc Tccniqucs - EiIcr",
J. Foy. Arny Mcd. Cors, LXXXIV, 80; 1945.
(56} D. P. PcnIallow. "Muiisn and Dcafncss duc
io Enoiional SIocl curcd ly EiIcrisaiion",
Dosion Mcd. & Surg. J., CLXXIV, 131; 1915.
(57} A. Hursi. Mcdical Discascs of War, Edward
Arnold, Londrcs; 1940.
(58}-(62}-(131} H. J. SIorvon c W. Sargani;
"Eciiaiory Alrcaciion. Sccial rcfcrcncc io iis
MccIanisn and iIc usc of EiIcr", J. Mcni. Sci.,
XCIII, 709, 1947.
(63} P. Janci - Princilcs of PsycIoicray -
Macnillan, Londrcs; 1925.
(64} C. H. Fogcrson. "Narco-Analysis wiiI Niirous
Oidc" - Drii. Mcd. J., I, 811; 1944.
(65} L. J. Mcduna. Carlon Dioidc TIcray -
CIas. C. TIonas, Sringficld, Illinois; 1950.
(66} J. L. Sinon c H. Taulc. "A Prclininary Siudy
of iIc usc of MciIcdrinc in PsycIiairic Diagnosis"
- J. Ncrv. Mcni. Dis., CIV, 593, 1946.
409
(68} D. C. M. Sundllcr. Daniu ProIcis in SouiI
Africa - LuiicrworiI Prcss, Londrcs; 1948.
(69} V. Ccrlciii c L. Dini. "L'clciirosIocl" - ArcI.
Ccn. Ncurol PsicIiai. Psicoanal." XIX, 266, 1938.
(71} M. Salcl. "TIc PIarnacological SIocl
Trcaincni of ScIizoIrcnia" (Ncrv. & Mcni. Dis.
Monogr. Scrics no." 62}, Ncrvous and Mcnial
Dcscasc PullisIing Co., Nova Yorl, 1938.
(72} W. Sargani. "Indicaiions and MccIanisns of
Alrcaciion and iis Fclaiions io iIc SIocl
TIcraics" - Inicrnai. PsycIiai. Cong. (1950}
Proc., IV, 192, Hcrnann ci Cic., Paris, 1952.
(73} Folcri Cravcs cn una conunicaao cssoal.
(75} E. Moniz. "Tcniaiivcs ocraioircs dans lc
iraiicncni dc ccriaincs sicIoscs" - Masson ci
Cic., Paris, 1936.
(76} D. Sirn-Olscn c P. M. Tow. "Laic Social
Fcsulis of Prc-fronial Lcucoiony" - Lancci, I, 87,
1949.
(77} C. Fylandcr. "Pcrsonaliiy Analysis Dcforc and
Aficr Fronial Loloiony", cn TIc Fronial Lolcs -
Willians & Willians, Daliinorc; 1948.
(78} J. Piard. "Pcrsonaliiy CIangcs aficr
Fosiral Lcucoiony. A conarison wiiI siandard
lcucoiony" - J. Mcni. Sci., CI, 425; 1953.
410
(80} C. Wcslcy - TIc Journal of JoIn Wcslcy, vol.
II, cdiao classica rcarada or N. Curnocl -
CIarlcs H. Kclly, Londrcs; 1909-16.
(81} J. Wcslcy. TIc Journal of JoIn Wcslcy, vol.
II, cdiao classica rcarada or N. Curnocl -
CIarlcs H. Kclly, Londrcs; 1909-16.
(82} Pcssoa quc ronovc "rcvival", cananIa
dcsiinada a dcscriar fcrvor rcligioso.
(83} H. Nicolson. Cood DcIaviour - Consiallc,
Londrcs; 1955.
(84} "Duranic nuiio icno ncu csriio
arisionado ficou
Firncncnic rcso clo ccado c cla noiic da
naiurcza;
Tcu olIo difundia un raio insirador.
Eu acordci, o calalouo rcslandccia dc luz;
Mcus grilIcs caran, ncu coraao csiava livrc,
Lcvanici-nc, avancci c Tc scgui."
(85}-(101}-(108}-(120} F. A. Kno. EniIusiasn. A
CIaicr in Fcligious Hisiory - Clarcndon Prcss,
Oford; 1950.
(86}-(111}-(173}-(201}-(203} W. L. DougIiy. JoIn
Wcslcy - PrcacIcr - EworiI Prcss, Londrcs;
1955. Diario, dc Wcslcy, vol. V. Vcr noia 3 na
agina 104.
(87} Diario, dc Wcslcy, vol. II.
411
(88}-(89} Diario, dc Wcslcy, vol. II.
(90} A "lci" ncsic conicio incluiu a ccricza dc quc
o fogo do infcrno aguarda o ccador quc nao sc
salvou.
(91}-(212} L. Tycrnan. Lifc and Tincs of Fcv,
JoIn Wcslcy, M. A. 3 vols. - Hoddcr & SiougIion,
Londrcs; 1871.
(92}-(113}-(116}-(129}-(138} Lifc of Wcslcy, dc
Tycrnan, ciiada or W. Jancs cn TIc Variciics
of Fcligious Ecricncc - Longnans, Crccn,
Londrcs; 1914.
(93}-(94} C. SnyiI. Sincon and CIurcI Ordcr -
Canlridgc Univcrsiiy Prcss; 1940.
(95} A. Kocsilcr. Arrow in iIc Dluc - HanisI
Hanilion, Londrcs; 1952.
(97}-(98} A. Kocsilcr. TIc Invisillc Wriiing -
HanisI Hanilion, Londrcs; 1954.
(99} P. Vcrgcr. Dicu d'Afriquc - Kaul Harinann,
Paris; 1954.
(100}-(103} M. Dcrcn. Divinc Horscncn. TIc
Living Cods of Haiii - TIancs and Hudson,
Londrcs; 1953.
(102} Sra. D. CIilvcr, cn conunicaao cssoal.
412
(104} C. Dolindcr. Dcvilnan's Junglc, iraduao dc
M. A. MicIacl - Dcnnis Dolson, Londrcs; 1954.
(105} J. C. Frazcr. TIc Coldcn DougI. A Siudy in
Magic and Fcligion - Alridgcd cdiiion, Macnillan,
Londrcs; 1950.
(106} Vcr caiulo I.
(107} Qualcr, cn inglcs, dcriva-sc do vcrlo
"qualc", quc qucr dizcr "ircncr"
(109} Ccorgc Fo. TIc Journal of Ccorgc Fo -
Evcrynan cdiiion, Dcni, Londrcs.
(110} H. Harrcr. Scvcn Ycars in Tilci, iraduao dc
FicIard Cravcs - Fucri Hari-Davis, Londrcs;
1953.
(112} Dcn JoInson - Pclays. Evcrynan cdiiion -
Dcni, Londrcs; 1948.
(114} JoIn Wcslcy cra, coisa lasianic
inicrcssanic, grandc crcnic no iraiancnio clcirico
cnlora nao alicado aic o onio dc roduzir
convulsao. Una garrafa dc Lcydcn quc cra usada
ara cssc fin odc scr visia no Muscu Wcslcy,
Ciiy Foad, Londrcs. A ariir dc 1756, clnicas
cscciais ara cssc iraiancnio foran insialadas
cn Moorficlds, SouiIwarl, Si. Paul's c Scvcn
Dials. Wcslcy cscrcvc cn ion quasc nodcrno
413
"Ccnicnas, ialvcz nilIarcs, rccclcran
indizvcl lcn; c cu nao conIco un unico
Ioncn, nulIcr ou criana, quc icnIa rccclido
algun nal, con isso; dc nodo quc, quando ouo
falar no crigo dc scr clcirificado (csccialncnic
sc sao ncdicos quc falan}, nao osso scnao
airiluir isso grandc falia dc scnso ou dc
Ioncsiidadc."
Diz ainda nais.
"Salcnos quc sao nilIarcs dc rcncdios cn
un so; cn ariicular, quc c o rcncdio nais cficaz
cn disiurlios ncrvosos dc ioda csccic, quc ja foi
aic Iojc dcscolcrio."
Wcslcy c ciiado cn Lifc of Wcslcy dc Tcrnan.
(115} A. D. dc Pirajno. A Curc for Scrcnis. A
Docior in Africa, iraduao dc KaiIlccn Naylor -
Andrc DcuiscI, Londrcs; 1955.
(117} D. Hill. Caiiulo IV dc PIysical MciIods of
Trcaincni in PsycIiairy, dc W. Sargani c E.
Slaicr, 3a. cdiao - E. & S. Livingsionc,
EdinlurgI; 1954.
(118} A. Hulcy. TIc Doors of Pcrcciion - CIaiio
& Windus, Londrcs; 1954.
(119} L. Alcandcr. Trcaincni of Mcnial Disordcrs
- W. D. Saundcrs, Filadclfia; 1953.
414
(121} C. Salnon. TIc Evidcncc of iIc Worl of iIc
Holy Sirii (Con un acndicc solrc o Movincnio
Fcvivalisia no Noric da Irlanda} - Hodgcs SniiI,
Dullin; 1859.
(122} P. F. Kirly. TIc Crand Tour in Iialy 1700-
1800 - S. F. Vanni, Nova Yorl; 1952
(123} J. F. C. Hcclcr. TIc Eidcnics of iIc
Middlc Agcs, iraduzido or D. C. Dalingion -
SydcnIan Soc., Londrcs; 1844.
(124} E. L. Daclnan. Fcligious Danccs in iIc
CIrisiian CIurcI and in Poular Mcdicinc - Allcn
& Unwin, Londrcs; 1952.
(125}-(136}-(137} J.Edwards - A Ncw Narraiivc of
iIc Fcvival of Fcligion in Ncw England wiiI
TIougIis on iIai Fcvival. Con un cnsaio
iniroduiorio dc JoIn Pyc SniiI. D. D. - Wn.
Callins Clasgow, 1829.
(126} F. Youssouoff - Losic Slcndour.
Traduzido or A. Crcn c N. Kailoff - JonaiIan
Cac, Londrcs; 1953.
(127} C. F. Taylor - Sc in Hisiory - TIancs and
Hudson, Londrcs; 1953.
(128} Folcri Cravcs, cn una conunicaao
cssodi.
415
(130} H. Lcula - "Ancr. J. PsycIology", VII, 345,
1895.
(132} Folcri Cravcs, cn una conunicaao
cssoal.
(133}-(135} F. W. Farrar - Eicrnal Hoc -
Macnillan, Londrcs, 1878.
(134} Ariigo solrc o dr. Dilly CraIan na rcvisia
Tinc, LXIV, 38, 1954.
(139} E. Wilson. cn una criica a TIc Funglcss
Laddcr Harrici DcccIcr Siowc, dc C. H. Forsicr
Dulc Univcrsiiy Prcss - TIc Ncw Yorlcr, XXXI,
125; 1955.
(140} C. C. Finncy - Lcciurcs on Fcvivals of
Fcligion (13a. cdiao} - Sinlin. MarsIall,
Londrcs; 1840.
(141}Mcus cnsancnios giran cn iorno dc
assunios ncdonIos,
Condcnaao cicrna c os norios.
Quc Iorrorcs doninan a alna culada, En un
lciio dc noric!

Andando dcvagar or cssas raias noriais
Ela sc dcnora nuiio,
Aic quc, cono una cncIcnic, con raida fora,
A noric arrclaia os naus.

416
Dcois, raida c ircncnda, cla dcscc
Aic a ardcnic cosia,
Enirc os aloninavcis dcnnios,
Ela roria un faniasna aicnorizado.

La nuliidcs scn fin dc ccadorcs jazcn
E a cscuridao forna scus grilIcs;
Toriurados con inicnso dcscscro clcs griian,
Escrando, orcn, sofrincnios ainda nais
airozcs.

Ncn ioda sua angusiia c scu sanguc
Eia sua cula assada,
Ncn a conaiao dc un dcus
Dara ouvidos a scus gcnidos.
(142} MaravilIosa graa, quc nc rcndcu o
flcgo,
Nao afasiou ninIa alna,
Aic cu ficar salcndo da noric dc ncu Salvador
E icr lcn garaniido scu anor.
(143} W. S. Sraguc - Lcciurcs on Fcvivals of
Fcligion. Con iniroduao do rcv. C. Fcdford c rcv.
J. Angcll. 2a. cdiao - Wn. Collins, Clascow;
.1833.
(144}-(159} Aulcius - TIc Coldcn Ass. Traduao
dc F. Cravcs - Pcnguin Dools, Londrcs; 1950.
(145}-(174} Ccorgc Orwcll - Ninciccn-EigIiy-Four
- Scclcr & Warlurg, Londrcs; 1949.
417
(146} Soncrsci MaugIan - Don Fcrnando -
Hcincnann, Londrcs, 1950.
(147}-(157}-(207} A. Hulcy - TIc Dcvils of Loudon
- CIaiio & Windus, Londrcs. 1952.
(148} Folcri Cravcs, cn una conunicaao
cssoal.
(149} L. S. D. Lcaly - Dcfcaiing Mau Mau -
MciIucn, Londrcs; 1954.
(150} TIc Tincs, 1o. dc scicnlro dc 1955.
(151} TIc Tincs, 1o. dc novcnlro dc 1955.
(152} Han Suyn - A Many Slcndourcd TIing -
JonaiIan Cac, Londrcs; 1952.
(153} Fcvisia Tinc, 5 dc naro dc 1956.
(154} F. L. Wallcr - CIina Undcr Conunisn -
Allcn & Unwin, Londrcs; 1956.
(155} Vcr as rcunics dc classc dc Wcslcy no
caiulo X.
(156} TIc Tincs, 16 dc naio dc 1956.
(158}-(162} C. TIonson - "AcscIylus and
AiIcns". 2a. cdiao - Lawrcncc & WisIari,
Londrcs, 1946.
418
(160} J. E. Harrison - Prolcgoncna io iIc Siudy of
Crccl Fcligion - Canlridgc Univcrsiiy Prcss;
1922.
(161} V. Magnion - Lcs Misicrcs d'Elcusis - Paris;
1950
(163} Pausanias - Dcscriiion of Crcccc" vol I
Traduao con concniario, dc T. D. Frazcr -
Macnillan, Londrcs, 1898.
(164} Pluiarco - "Un Discurso a Fcsciio do
Dcnnio dc Socraics", cn PluiarcI's Misccllanics
and Essays. Traduzido do grcgo or varias naos.
Corrigido c rcvisio or Willian Coodwin, 6a.
cdiao, vol. II - Liiilc, Drown, Dosion, Mass.,
1889.
(165} Esiralo IX, 418.
(166} Sucinio - Calgula, XXIX.
(167} Dioscoridcs - Dc Maicria Mcdica, IV. 148-9.
(168} Pausanias - X, 361.
(169}-(170} Plnio - Naiural Hisiory, XXV, 23 a 27.
(171}-(177}-(190}-(195} A. Wcisslcrg - "Consiracy
of Silcncc" - HanisI Hanilion, London; 1952
(172} Z. Siyullowsli - "Inviiaiion io Moscow" -
TIancs and Hudson London; 1951.
419
(176} Tcio conlcio ciiado cn TIc Olscrvcr -
Londrcs, 10 dc junIo dc 1956.
(178} TIc Olscrvcr, Londrcs, 29 dc julIo dc
1956.
(179} C. D. Lcc - "TIc Insiruncnial Dcicciion of
Dccciion. TIc Lic Tcsi." Monografia da Scric TIc
Policc Scicncc, Conilada or V. A. Lconard -
CIarlcs C. TIonas, Sringficld, Illinois; 1953.
(180} Una rcsosia falsa, nas nuiio osiiiva, foi
or ccnlo, dada or un susciio, quc
olscrvava una noa ionar lanIo dc sol,
dcsida, airavcs da jancla da dclcgacia dc olcia.
(181} Policc Magazinc, III, 5 dc scicnlro dc 1925.
(182} D. W. Winnicoii - "Mind and iis Fclaiion io
iIc PsycIc-Sona" - Drii. J. of Mcdi. PsycIol.,
XXVII, 201; 1954.
(183}-(184} E. Joncs - Signund Fcud; Lifc and
Worl. 2 Vols. - HogariI Prcss, Londrcs; 1955.
(185} A. Farrar-Hocllcy - "TIc Sirii in Jcoardy."
Tcio iransniiido cla DDC, cn 2 dc janciro dc
1955.
(186} Mallcus Malcficarun. Traduzido ara o
inglcs, con iniroduao lilliografia c noias clo
rcv. Moniaguc Sunncrs - PusIlin Prcss,
Londrcs, 1948.
420
(187}-(188}-(189} J. Caulficld - Poriraiis, Mcnoirs
and CIaracicrs of Fcnarlallcs Pcrsons. 2 vols. -
F. S. Kirly, Londrcs; 1813.
(191} J. S. Hcndcrson - Fcori of Inquiry inio
Conviciion of TinoiIy Evans, and A
Sulcncniary Fcori - H. M. Siaiioncry Officc,
Londrcs; julIo c scicnlro dc 1953.
(192} M. Eddowcs - TIc Man on Your Conscicncc
- Casscl, Londrcs; 1955.
(193} Lord AlirincIan and I. Cilnour - TIc Carc
of TinoiIy Evans - Sccial Scciaior Pullicaiion,
1956.
(194} TIc Tincs, Londrcs, 18 dc naio dc 1956.
(196} F. Dccl and W. Codin - Fussian Purgc and
iIc Eiraciion of Confcssion. Traduzido ara o
inglcs or E. MoslacIcr c D. Poricr - Hursi &
Dlaclcii, Londrcs, 1951.
(197} F. Salaiini - Torqucnada and iIc SanisI
inquisiiion. 7a. cdiao - Sianlcy Paul, Londrcs;
1039.
(198} Eis a dcscriao da ancaa dc ioriura fciia a
Joana d'Arc clos Inquisidorcs, nas nao alicada.
Coniudo, cla foi qucinada viva nais iardc; "En 9
dc naio, lcvaran-na ara a grandc iorrc, ondc clc
(CaucIon} a cscrava con Lcnaiirc c novc
Douiorcs. Os insiruncnios dc ioriura foran-lIc
421
cilidos, c, junio dclcs, os ioriuradorcs. Maugcr,
Lcarncniicr c scus assisicnics. AcIava-sc
ianlcn rcscnic o usual coro dc grcfficrs dc
doulcurs c noiaircs d'angoissc, ccrciiados na
indiscnsavcl aric dc aanIar confisscs dos
inconrccnsvcis guincIos das viinas. Monsicur
dc Dcauvais dcu-lIc icno lasianic ara
conrccndcr a naiurcza dos insiruncnios
rcunidos. olias c cordas, nanivclas c o cavalcic,
nalIos c funis, gancIos, grclIas, facas, cscios,
loias dc ioriura, icnazcs, lcn cono os lrasciros
quc ardian nas sonlras. Eniao, cono diz cn scu
rclaio da ccna, Joana foi soliciiada c aconsclIada
a dar calal clicaao dc ccrios orncnorcs, sol
cna dc scr cnircguc aos funcionarios, quc or
nossa ordcn aqui csiao ronios ara sulncic-la
a ioriuras c assin fora-la a voliar ao caninIo da
vcrdadc c a rcconIccc-lo, dc nodo quc sc
asscgurc a salvaao dc sua alna c dc scu coro,
osios cn grandc crigo or scus invcicrados
crros. L. Falrc - Joan of Arc - OdIans Prcss,
London; 1954.
(199} S. Told - TIc Lifc of Mr. Silas Told Wriiicn
ly Hinsclf. Con una noia ara o lciior scrio c
inarcial, or JoIn Wcslcy, A. M. 1786 -
Fcinrcsso cla EworiI Prcss, Londrcs - 1954.
(200} Mcsno aic 1800 ainda Iavia na Inglaicrra
nais dc 200 crincs, unvcis or cnforcancnio
422
ullico. Vcr A. P. Hcrlcri - Mr. Cay's London -
Erncsi Dcnn, Londrcs; 1948.
(202} M. Piciic - JoIn Wcslcy in iIc Evoluiion of
Proicsianiisn - SIccd & Ward, Londrcs; 1938.
(206} M. F. Drailsford - A Talc of Two DroiIcrs.
JoIn and CIarlcs Wcslcy - Fucri Hari-Davis,
Londrcs, 1954.
Un cscravo rcdinido da noric c do ccado,
Un rano coriado do fogo cicrno.
Cono conquisiarci iriunfos iguais
E caniarci cn louvor dc ncu grandc Lilcriador?
(208} Vcr caiuloII.
(209} Vcr caiuloII.
(210} C. SuiIcrland, cn una conunicaao
cssoal.
(211} F. H. Sicvcns - TIc Sirii in iIc Cagc -
"scrii" dc radio ara a DDC, naro dc 1947.
(213} Por ccnlo, J. A. M. Mccrloo cn "TIc Fac
of iIc Mind" csiudou rcccnicncnic o fcnncno
da lavagcn ccrclral oliica ianio do onio dc
visia avloviano cono do sicanaliiico. J. A. M.
Mccrloo - TIc Fac of iIc Mind. TIc PsycIology
of TIougIi Conirol Mcniicidc and DrainwasIing -
World PullisIing Co., Nova Yorl, 1956.
423
(215} Doswcll's London Journal, 1762-63.
Conilado or F. A. Poiilc - Wn. Hcincnann
Londrcs; 1950.
424

BIBLIOGRAFIA
Ncsias rcfcrcncias nao sc inclucn as quc ja foran
ncncionadas nas noias.

ANDFEWS, E. D. TIc Pcolc Callcd
SIalcrs Oford Univcrsiiy Prcss, 1953.
DAFFETT, W. P. TIc Trial of Jcannc d'Arc. a
conlcic iranslaiion of iIc ici of iIc original
docuncnis, wiiI an iniroduciion ly W. P.
Darrcii, Fouilcdgc, Londrcs, 1931.
DAHTEMEIEF c ouiros Conlai EIausiion
J. Ncrv. & Mcni. Dis.", CIV, 358, 1946.
DF0MHEFC, W. TIc Mind of Man HanisI
Hanilion, Londrcs, 1937.
CADDUFY, H. J. Ccorgc Fo's Dool of Miraclcs
Conilado con una iniroduao c noias dc H.
J. Cadlury; rcfacio nc Fufus M. Joncs
Canlridgc Univcrsiiy Prcss, 1948.
CULPIN, M. Fcccni Advanccs in iIc Siudy of
iIc PsycIoncuroscs C. & A. CIurcIill,
Londrcs; 1931.
425
CULPIN, D., c PAFTFIDCE, M. PsycIological
Mcdicinc E. & S. Livingsionc, Edinlurgo, 4a.
cdiao, 1955.
DAVIES, F. T. Four Ccniurics of WiicI Dclicfs
(wIii sccial rcfcrcncc io iIc Crcai Fclcllion}
MciIucn, Londrcs, 1947.
DEDENHAM, C., HILL, D., SAFCANT, W., c
SLATEF, E. Trcaincni of War Ncuroscs
Lancci", I, 107, 1941.
EYSENCK, H. J. A Dynanic TIcory of Aniciy
J. Mcni. Sci"., CI, 28, 1955.
FADINC, H Conlai Ecricncc of a Soldicr
wIii Narcolcsy ArcI. Ncurol. PsycIiai"., LIV,
367, 1945.
FADINC, H. Narcolcsy, TIcory of PaiIogcncsis of
Narcolcsy Caialcy Syndronc ArcI.
Ncurol. PsycIiai"., LV, 353, 1946.
FEFMOF, P. LcigI Trovcllcr's Trcc JoIn
Murray, Londrcs, 1950.
FINNEY, C. C. Finncy on Fcvival. an
allrcviaiion of iIc Scrnons on Fcvival, arrangcd
ly E. E. SIclIancr OliIanis, Londrcs, 1954.
FFEUD., S. TIc PsycIic .MccIanisn of
Hysicria PIcnoncna, cn Sclccicd Pacrs on
426
Hysicria and oiIcr PsycIoncuroscs J. Ncrv.
Mcni. PullisIing Co., Nova Yorl, 1893.
CANTT, W. H. TIc Origin and Dcvcloncni of
DcIaviour Disordcrs in Dogs (PsycIonaiic Mcd.
MonograIs} P. D. Hoclcr, Nova Yorl, 1943.
CANTT, W. H. Ecrincnial Dasis for Ncuroiic
DcIaviour P. D. Hoclcr, Nova Yorl, 1944.
CANTT, W. H. Fussian PIysiology and
PaiIology Ancr. Assoc. for Advanccncni of
Scicncc, WasIingion, D. C., 1952.
CELHOFN, E. Is Fcsioraiion of InIiliicd
Condiiioncd Fcaciions ly Insulin Cona Sccific
for Pavlovian InIiliiions? Coniriluiion io iIc
TIcory of ScIocl Trcaincni ArcI. Ncurol.
PsycIiairy", LVI, 2, 216, 1948.
CIDDSN, W. TIc Ycar of Craccs A Hisiory of
iIc Ulsicr Fcvival of 1859 Andrcw Ellioi,
Edinlurgo, 1860.
CFINKEF, F. F., and SPIECEL, J. P. Mcn
undcr Sircss Dallisiin, Filadclfia, 1945.
HOFSLEY J. S. Narco-analysis Oford
Univcrsiiy Prcss, 1943.
HUNTEF, E. DrainwasIing in Fcd CIina
Vanguard Prcss, Nova Yorl, 1953.
427
HUNTEF, E. DrainwasIing. iIc Siory of Mcn
wIo dcficd ii Farrar, Siraus and CudaIy, Nova
Yorl, 1956.
HUFSTON, Z. TIc Voodoo Codss and Inquiry
inio Naiivc MyiIs and Magic in Janaica and Haiii
Dcni, Londrcs, 1939.
KAFDINEF, A. TIc Traunaiic Ncuroscs of War
(PsycIosonaiic Mcd. MonograIs} P. D.
Hoclcr, Nova Yorl, 1941.
LEUDA, H. TIc PsycIology of Fcligious
Mysiicisn Kcgan Paul, TrcncI, Trulncr,
Londrcs, 1929.
LEWIS, N. D. C. A SIori Hisiory of PsycIiairic
AcIicvcncni CIanan and Hall, Londrcs,
1942.
LIDDELL., H. S. Condiiioncd Fcflc MciIods
and Ecrincnial Ncurosis, cn Pcrsonaliiy and
DcIaviour Disordcrs, vol. I, conilado or J.
McV. Huni TIc Fonald Prcss, Nova Yorl, 1944.
LIDDELL, H. S. Ecrincnial Induciion of
PsycIoncuroscs ly Condiiioncd Fcflc wiiI
Sircss, con osi scriiun dc Horslcy Canii, cn
Diology of Mcnial HcaliI and Discasc, Casscll,
Londrcs, 1952.
428
LIFTON, F. J. TIougIi Fcforn in Wcsicrn
Civilians in CIincsc Conunisi Prisons
PsycIiairy, XIX, 173, 1956.
LINDEMANN, E. PaiIological Effcci of Sodiun
Anyial, Proc. Soc. E. Diol. N. Y.", XXVIII,
864, 1931.
LITTLE, A. M. C. Pavlov and Proaganda
Prollcns of Connunisn, vol. 2 Inicrnai.
Infornaiion Adninisiraiion, WasIingion, D. C.,
1953.
MCDOUCALL, W. An Ouilinc of Alnornal
PsycIology MciIucn, Londrcs, 1926.
MASSEFMAN, J. DcIaviour and Ncurosis .-
Univcrsiiy Prcss, CIicago, 1943.
MEEFLOO, J. A. M. Pavlovian Siraicgy as a
Wcaon of Mcniicidc An. J. PsycIiai"., CX,
809, 1954.
MILLEF, E. TIc Ncuroscs in War Macnillan,
Londrcs, 1940.
MOFAN, Lord TIc Anaiony of Couragc
Consiallc, Londrcs, 1945.
MOWFEF, O. H., LICHT, D. H., LUFIA, Z., c
ZELENEY, M. P. Tcnsion CIangcs during
PsycIoiIcray wiiI sccial rcfcrcncc io
Fcsisiancc, cn PsycIoicray, TIcory and
429
FcscarcI, conilado or O. H. Mowrcr TIc
Fonald Prcss, Nova Yorl, 1953.
PAVLOV, I. P. Lcciurcs on Condiiioncd
Fcflccs. TIc HigIcr Ncrvous Aciiviiy (DcIaviour}
of Aninals, vol I., iraduzido ara o inglcs or
Horslcy Canii Lawrcncc and WisIari, Londrcs,
1928.
PIDDINCTON, W. E. F. Fussian Frcnzy Elcl
Dools, Londrcs, 1955.
DATTENDUFY, J. E. TIc Convcrsion of iIc
Wcslcys EworiI Prcss, Londrcs, 1938.
FOTH, M. CIangcs in E. E. C. undcr
Darliiuraic AnacsiIcsia roduccd ly
Elcciroconvulsivc Trcaincni and iIcir
Significancc for iIc TIcory of E. C. T. Aciion
ElccirocnccI. and Clinical NcuroIysiol"., III,
261, 1951.
FOTH, M. A TIcory of E. C. T. Aciion and iis
Dcaring on iIc Diological Significancc of Eilcsy
J. Mcni. Sci., XCVIII, 44, 1952.
FYLANDEF, C. TIcracuiic Effccis of iIc
Loloionics "Inicrriai. PsycIiai. Cong. (1950}
Proc., IV, 357, Hcrnann ci Cic., Paris, 1952.
SAFCANT, W. PIysical Trcaincni of Acuic
PsycIiairic Siaics "War Mcd., IV, 577, 1953.
430
SAFCANT, W. Tcn Ycars Clinical Ecricncc of
Modificd Lcucoiony Ocraiion Drii. Mcd.
Jour", II, 800, 1953.
SAFCANT, W., c CFASKE, N. Modificd Insulin
TIcray in War Ncuroscs Lancci", II, 212,
1941.
SAFCANT, W., and SLATEF, E. Acuic War
Ncuroscs Lancci", II, I, 1940.
SAFCANT, W., and SLATEF, E. Trcaincni of
Olscssional Ncuroscs Proc. Foy. Soc. Mcd",
XLIII, 1007, 1950.
SAFCANT, W., c SLATEF, E. PIysical MciIods
of Trcaincni in PsycIiairy Drii. Mcd. Jour.", I.
1315, 1951.
SAFCANT, W. c SLATEF, E. Influcncc of iIc
1939-45 War on DriiisI PsycIiairy Inicrnai.
PsycIiai. Cong. (1950} Proc.", VI, 180,
Hcrnann ci Cic., Paris, 1952.
SCHEIN, E. H. TIc CIincsc Indocirinaiion
Progran for Prisoncrs of War PsycIiairy, XIX,
149, 1956,
SHEFFINCTON, C. Man and Iis Naiurc. iIc
Cifford Lcciurcs Pcnguin Dools, Londrcs,
1955.
431
SHOFVON, H. J. Alrcaciion Proc. Foy. Soc.
Mcd.", XLVI, 158, 1953.
SMOLLETT, T. Travcls iIrougI Francc and
Iialy, 2 vols. Londrcs, 1766. Scciaior",
Londrcs, 1954 Ariigos c corrcsondcncia solrc
Traiancnios Fsicos da Mcnic c Cura Esiriiual.
Tincs, TIc, Londrcs, 1955 Ariigo dc fundo c
corrcsondcncia solrc Fundancnialisno. un
Prollcna Fcligioso.
WALTEF, E. Crcy TIc Living Drain
DuclworiI, Londrcs, 1953.
WHITTINCHAM, F. TIc WIolc Worls of Fcv.
JoIn Dcrridgc, M. A., wiiI a Mcnoir of Iis Lifc
Elcnczcr Palncr, Londrcs, 2a. cdiao, 1864.
ZILDOOHC, C. A Hisiory of Mcdical PsycIology
W. W. Norion, Nova Yorl, 1941.
432

2001 Fidcndo Casiigai Morcs
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Maro 2002
Vcrsao ara cDoolLilris c df Fcvcrciro 2005
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

You might also like