‫تخت سليمان یا آتشکده آذرگشسب‬

‫تحقیق و گردآوری‪ :‬سید احمد حسینی‬

‫تخت سليمان محوطه اي به وسعت ‪ 12‬هكتار است كه آثار مختلفي در آن‬

‫وجود دارد‪ .‬يكي از آثار برجسته مجموعه‪ ،‬برج و بارويي بيضي شكل است‬
‫كه به دوران اشكاني مربوط مي شود‪ .‬در داخل اين بخش‪ 38 ،‬برج و بارو با‬
‫نمايي خارجي از سنگ هاي نقش دار به چشم مي خورد كه به ارتفاع ‪18‬‬
‫متر و عرض ‪ 4‬متر در ميان دو دروازه شمالي و شرقي محدود شده اند‪ .‬در‬
‫بخش ديگري از مجموعه‪ ،‬هسته اصلي كل تخت سليمان قرار دارد كه يك‬
‫معبد به نام چهار طاقي آتشكده آذر گشسب است‪ .‬در كنار معبد‪ ،‬عبادتگاه‬
‫شاهان و جنگاوران قرار دارد چرا كه اين آتشكده به سلطين و سرداران‬
‫سپاه اختصاص داشت‪ .‬در كنار معبد آتش‪ ،‬معبد ستايش آب ساخته شده‬
‫است‪ .‬اين معبد با معبد بيشابور فارس شباهت بسياري دارد اما آثار كمي‬
‫از آن بر جا مانده است‪ .‬مجاور اين بخش ها‪ ،‬تالر سلطين ساخته شده كه‬
‫از آن براي مراسم نيايش آتش در روزهاي خاص و به حضور پذيرفتن‬
‫سفيران ديگر كشورها استفاده مي شد‪ .‬طرح و مقياس تالر شباهت‬
‫بسياري به ايوان مداين دارد اما از آن كوچك تر است‪ .‬در واقع تخت‬
‫سليمان براي سلسله ساسانيان همان نقشي را بر عهده داشت كه تخت‬
‫جمشيد در زمان هخامنشيان‪ .‬تمام اين اجزا معماري در مجموعه اصلي‬
‫عبادتگاهي ساخته شدند‪ .‬اما در خارج از اين مجموعه و دور تا دور آن‪ ،‬يك‬
‫شهرستان دوره ساساني وجود داشت‪ .‬اين شهرستان براي خدمات رساني‬
‫به ساكنان آتشكده و كساني كه تعليم و تربيت موبدان را بر عهده داشتند‪،‬‬
‫پديد آمده بود‪ .‬شهرستان ساساني در واقع وظيفه تامين نيازهاي زوار و‬
‫ساكنان مجموعه را انجام مي داد‪ .‬اين شهرك پس از متروك شدن‬
‫آتشكده‪ ،‬تخريب شد و هم اكنون در عمق چهار متري سطح زمين در زير‬
‫خاك مدفون است‪ .‬سه آتشكده بسيار مهم در دوران ساساني در ايران‬
‫وجود داشت كه هم اكنون تنها آثاري از آتشكده آذر گشسب كه به نام تخت‬
‫سليمان شهرت پيدا كرده‪ ،‬بر جا مانده است‪ .‬اين آتشكده از نظر مسايل‬

‫‪1‬‬
 ‫اعتقادي‪ ،‬باورهاي ديني و نقشي كه در حيات سياسي و اجتماعي دوران‬
‫ساسانيان داشت از اهميت بسياري برخوردار بود‪ .‬آتشكده آذرگشسب در‬
‫واقع نماد اقتدار حكومت ساسانيان محسوب مي شد‪ .‬خصوصا پس از‬
‫خيزش مزدكيان و شكل گيري جنبش آن‪« ،‬خسرو انوشيروان» به عمران و‬
‫آبادي اين آتشكده با عنوان عامل وحدت ملي و يكسان سازي دين كشوري‬
‫توجه ويژه اي كرد‪ .‬آتشكده آذرگشسب در زمان حمله روميان به ايران و‬
‫غلبه آنان بر سپاه خسرو پرويز‪ ،‬غارت و ويران شد‪ ،‬در حالي كه روميان‬
‫هيچ كاري به پايتخت كشور نداشتند‪ .‬حمله رومي ها‪ ،‬اعراب و پذيرش دين‬
‫اسلم از سوي ايرانيان تغييراتي در وضعيت آباداني آتشكده پديد آورد و‬
‫اغتشاشات اواخر دوره ساسانيان نيز موجب شد هيچ تجديد بنايي در اين‬
‫محل انجام نشود‪ .‬تا اين كه در دوران ايلخانان‪ ،‬اين مجموعه به عنوان‬
‫پايتخت ييلقي حكام مغول مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬پس از سقوط‬
‫ايلخانان‪ ،‬تخت سليمان تقريبا متروك شد و به عنوان يك شهرك خدماتي‬
‫كوچك با امكاناتي نظير آهنگري‪ ،‬سفال گري و نانوايي مورد استفاده قرار‬
‫گرفت‪ .‬در دوران صفويه ديگر اين مجموعه به طور كامل متروك شد و هيچ‬
‫استفاده اي از آن نشد‪ .‬اسم تخت سليمان نيز در واقع از قرون هفت و‬
‫هشت هجري قمري و از سوي اهالي منطقه كه اطلعات تاريخي درستي‬
‫از اين بنا نداشتند‪ ،‬انتخاب شد‪ .‬در حالي كه اين نام صحيح نيست و همان‬
‫آتشكده آذرگشسب نام صحيح مجموعه است‪ .‬اين نام در متون اوستايي‪،‬‬
‫كتاب هاي تاريخ ايران قديم‪ ،‬نوشته هاي مورخان يوناني‪ ،‬ارمني و رومي‬
‫بارها آمده است‪ .‬در شاهنامه فردوسي نيز حدود ‪ 70‬بار اسم آتشكده‬
‫آذرگشسب ذكر شده است‪ .‬پس از دوران صفويه اين مجموعه كامل‬
‫متروك ماند تا اين كه در قرن هاي ‪ 17‬و ‪ 18‬ميلدي‪ ،‬مستشرقان غربي به‬
‫ايران آمدند و به بررسي مناطق تاريخي ايران پرداختند‪ .‬نخستين بررسي‬
‫هاي باستان شناسي در تخت سليمان از سوي يك هيات آلماني انجام شد‪.‬‬
‫بررسي هاي هيات آلماني در تخت سليمان براساس توافق ميان دولت‬
‫ايران و آلمان از سال ‪ 1337‬آغاز شد‪ .‬سرپرست اين هيات «دراوستن» بود‬
‫كه پس از او‪ ،‬پروفسور «نومن» و دكتر «هوف» كار او را به مدت ‪ 19‬سال‬

‫‪2‬‬
‫ادامه دادند‪ .‬عمده فعاليت هاي آنان روي كار باستان شناسي متمركز بود و‬
‫دو جلد كتاب‪ ،‬چندين مقاله و تعداد زيادي نقشه و مدارك حاصل كار آنان‬
‫است‪ .‬بعد از انقلب اسلمي به دليل وضعيت كشور در آن دوران و اولويت‬
‫هاي ديگري كه وجود داشت‪ ،‬اقدامات چنداني در تخت سليمان انجام نشد‪.‬‬
‫بيشتر فعاليت هاي اين دوره به حفاظت هاي اضطراري و نگهداري هاي‬
‫اوليه اختصاص داشت‪ .‬تا اين كه در سال ‪ 72‬براساس دستور رييس جمهور‬
‫وقت‪ 10 ،‬پروژه بزرگ ملي‪ ،‬فرهنگي‪ ،‬تاريخي تعريف شد كه يكي از آنها‬
‫تخت سليمان بود‪ .‬اين دوره از فعاليت ها در تخت سليمان با گسترش‬
‫شهرها‪ ،‬توسعه شهرك سازي‪ ،‬جاده سازي و ازدياد جمعيت مصادف بود‪.‬‬
‫اين عوامل خطر از ميان رفتن آثار معماري بر جا مانده را افزايش مي داد‪.‬‬
‫به همين دليل‪ ،‬نخستين كاري كه در اين زمان انجام شد تعيين حريم‬
‫مجموعه و وضع يك سري ضوابط حفاظتي به منظور جلوگيري از دخل و‬
‫تصرف در مجموعه تخت سليمان بود‪ .‬بعد از تعيين حريم‪ ،‬عمليات نجات‬
‫بخشي آثار شروع شد كه شامل حفاظت اضطراري‪ ،‬تثبيت آثار باقي مانده‬
‫و نظافت كل مجموعه بود‪ .‬در كل محوطه تخت سليمان حجم عظيمي از‬
‫خاك و مصالح فرو ريخته وجود داشت كه بخشي از آن مصالح را براي‬
‫مرمت هاي بعدي نگهداري و حدود ‪ 150‬هزار متر مكعب زوايد كارگاهي را‬
‫به منطقه اي ديگر منتقل گرديد‪ .‬علوه بر اين اقدامات فني‪ ،‬اطلعات‬
‫مكتوب موجود درباره تخت سليمان‪ ،‬نقشه ها‪ ،‬عكس ها و مدارك فني را‬
‫جمع آوري و يك مركز اسناد و كتابخانه تخصصي راه اندازي شد‪ .‬در بهمن‬
‫ماه سال ‪ ،80‬مدارك مورد نياز براي پرونده ثبتي تخت سليمان آماده و‬
‫سپس ترجمه گردید‪ .‬در همين زمان خانم «تانيكوچي» سرپرست هيأت‬
‫كارشناسان ادواري يونسكو كه پيش از آن به تخت سليمان آمده بود‪ ،‬براي‬
‫ما از سازمان يونسكو يك هفته فرصت اضافي گرفت و سرانجام موفق‬
‫شديم پرونده را به پاريس ارسال كنيم‪ .‬پس مطرح شدن پرونده تخت‬
‫سليمان در يونسكو درسال ‪ ،81‬هيأتي ايتاليايي به سرپرستي آقاي «يوكا» و‬
‫هيأتي از تركيه به سرپرستي «عمر مدران» به ايران آمدندو خوشبختانه با‬
‫همكاري گروهي از همكاران و همياري مسئولن ميراث فرهنگي اين اثر در‬

‫‪3‬‬
 ‫فهرست ميراث جهاني ثبت شد‪.‬‬

‫‪4‬‬