Professional Documents
Culture Documents
Résumé
REB 32 1974Francep. 199-210
J. Darrouzès, Nicolas d'Andida et les Azymes. — Cet article présente un discours inédit sur les Azymes, composé par Nicolas,
évêque d'Andida. Edité d'après le manuscrit Bucarest. Acad. 318, Fexorde permet de fixer la chronologie de l'auteur, indécise
jusque-là, grâce à une allusion à la présence des croisés à Rhodes. La date de 1095-1099 est confirmée par le fait que la
seconde partie de ce discours est utilisée par Syméon de Jérusalem.
Darrouzès Jean. Nicolas d'Andida et les Azymes. In: Revue des études byzantines, tome 32, 1974. pp. 199-210.
doi : 10.3406/rebyz.1974.1484
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rebyz_0766-5598_1974_num_32_1_1484
NICOLAS D'ANDIDA ET LES AZYMES
Jean DARROUZÈS
Comme la plupart des traités sur les Azymes19, celui de Nicolas d'Andida
doit répondre par des arguments appropriés à deux questions et il se divise
naturellement en deux parties. La première résout le problème historique :
le Christ a-t-il employé les azymes à la Cène ? La seconde recueille les a
rguments de convenance théologique en faveur de l'emploi du pain dans la
célébration de l'Eucharistie. A part les allusions aux Arméniens que l'on
trouve chez la plupart des autres auteurs et dont Nicolas d'Andida ne
16. Récit du transfert des reliques de s. Nicolas : RHC Occ, V, p. 257 ; cf. Archives
de l'Orient latin 1, 1881, p. 204 et 210 ; G. Heyd, Histoire du commerce du Levant au
Moyen Age, I, Leipzig 1923, p. 194.
17. Récit du transfert des reliques de s. Isidore : RHC Occ, V, p. 323 ; G. Heyd,
op. cit., p. 195.
18. Guillaume de Tyr, vi, 9 ; vn, 21 ; xxn, 4 : RHC Occ, I, p. 249, 310 et 1066 ;
Kinnamos, iv, 24 : Bonn, p. 199.
19. Voir l'exposé de M. Jugie, Theologia dogmatica christianorum orientalium, Paris
1926-1930, I, p. 311-344; II, p. 232-256 ; B. Leib, Deux inédits byzantins sur les azymes
au début du XIIe siècle {Orientalia Christiana n° 9), Rome 1924, p. 157-176. A ce dernier
manque une analyse plus étendue des premiers controversistes (surtout Nicétas Stéthatos),
qui se trouve dans A. Michel, Humbert und Kerullarios, Paderborn 1930.
204 J. DARROUZÈS
20. Même dans la Prothéôria, lorsqu'il parle du zéon (PG 140, 464, ch. 36), Nicolas
n'envisage pas la différence de rite entre Grecs et Arméniens qui intervient dans les
traités de controverse entre les deux Eglises.
21. B. Leib, op. cit., p. 182-184.
22. A. Michel, Amalfi und Jerusalem im griechischen Kirche (OCA 121), Rome 1939.
23. La première partie du traité de Nicolas comprend les folios 41 (dernières lignes)
à 46 (fin) ; dans l'édition de B. Leib, les paragraphes 15-31 comprennent les pages 226-237.
24. Voir la note prosopographique de P. Gautier, REB 29, 1971, p. 227-231.
25. C'est une date proposée par A. Michel, Zeitschrift für Kirchengeschichte 62,
1943-1949, p. 164-169.
NICOLAS D'ANDIDA ET LES AZYMES 205
26. A. Michel, op. cit., p. 56-58 (Exkurs III) : comparaison des deux textes.
27. Voir la note 12.
206 J. DARROUZÈS
28. Ch. 13 : A. Michel, op. cit., p. 43 ; voir le ch. 31 du cardinal Humbert : C. Will,
Acta et scripta quae de controversiis ecclesiae graecae et latinae, Leipzig 1861, p. 107-108.
29. Dans ce passage (f. 47V) où Nicolas développe le plan de l'Incarnation, on trouve
une conception qui n'est pas inconnue des anciens ; pour affirmer l'universalité du salut
par le Christ, Nicolas avance que la Vierge n'était pas absolument délivrée de la malé
diction d'Adam et que c'est à la conception du Verbe et par la venue de l'Esprit qu'elle
fut sanctifiée ; sur ce sujet, voir M. Jugie, L'Immaculée Conception dans l'Ecriture sainte
et la tradition orientale, Rome 1952, p. 68-70.
NICOLAS D'ANDIDA ET LES AZYMES 207
dans le sein d'une vierge, et il avance que cette comparaison n'est null
ement contraire à la piété ; mais il a d'autres raisons pour rejeter le pain
azyme des Latins30. On ne sait pratiquement rien de la carrière de Nicétas
Seidès ; mais la date qu'il indique (dix à douze ans avant 1112) rapproche
son témoignage de celui de Nicolas d'Andida. Les Grecs et les Latins ont
eu beaucoup d'occasions de se rencontrer individuellement ou en groupe
à partir du début des Croisades ; la rencontre de Nicolas d'Andida avec
les Latins à Rhodes n'a en définitive rien d'invraisemblable à l'époque où
il faut la situer : entre 1095 et 1099.
Θείας αγάπης επόμενοι εντολή καί, ώς γέρα τινά τη ένούση άρετη αναγκαία,
τφ ίερωτάτω άδελφω Βασιλείω τω προέδρω Φυτείας νέμοντες πειθώ καί
ύπακοήν, τών υπέρ τήν ήμετέραν ίσχύν καί του νοός δύναμιν τολμηρώς
εφηψάμεθα, πρότερον τήν δήλωσιν τών εν τη θεία ιερουργία τελουμένων
5 συμβόλων μυστικώς σαφηνίσαντες, κατ' άξίαν μέν ουδαμώς ουδέ πρδς
υψος καί βάθος τών νοημάτων του Πνεύματος καν προς βραχύ φθάσαντες,
ή της εύθύτητος της προς εκαστον τών τελουμένων αναφοράς τε καί οίκειώ-
σεως εύστοχήσαντες — ταΰτα γαρ τών τελεωτέρων καί προκαθηραμένων
ψυχήν καί διάνοιαν, ού τών κατ' έμέ ρυπώντων καί πόρρω καλοΰ παντός
10 βεβηκότων — , μικρολόγως δέ μάλλον καί ώς άν τις εΐποι άγροικικώς τήν
τούτων δήλωσιν έσκιαγραφήσαμεν, καί συνελόντα φαναι, ώς ό διδούς λόγον
πολλάκις καί εν ανοίξει στόματος αμαρτωλού2. Έν τούτοις τοίνυν τα περί
30. Le discours sur les Azymes de Nicétas Seidès est encore inédit. Je cite le début
du passage : "Ηκουσά τίνος τών λεγομένων καρδιναρίων υμών, πρδ δέκα ή καΐ δώδεκα
χρόνων ένταϋθα παρόντος καΐ περί της υποθέσεως ταύτης προς ήμας απολογουμένου καΐ
λέγοντος... επειδή ό Κύριος ημών καί Θεός άνθρωπος γενέσθαι θέλησας έτέχθη έκ της
παναμώμου παρθένου..., τούτου γε §νεκα τα αντίτυπα τοϋ σώματος αύτοΰ ού δια τοϋ
άρτου, άλλα δια τών άζύμων ποιοϋμεν (Athéniens. Β. Ν. 483, après f. 182V).
1. Je groupe dans cette première note les corrections apportées au texte manuscrit.
1 αγάπης om. codex (ajoutée d'après l'incipit du Metochion S.S. 404) || αναγκαία :
-καΐαν codex 8 εύστοχήσαντες : άστ- codex 10 μικρος λόγ(ος) codex 19 άντιλογίαν :
άναλ- codex 23 εύλοφανοΰς codex 31 άζύμων : άτύ- codex 45 συγγνωμονήσαντες co
dex 53 άντιθέμενον codex 56 τούτων : τούτου codex 73 δλος codex 74 αύτοΐς : αύ-
του codex 79-80 ύπολελεΐφθαι : -λεϊσθαι codex.
2. Le même sentiment d'humilité, avec plusieurs mots et expressions identiques, se
rencontre dans la Prothéôria : PG 140, 424 et 468 (ch. 5 et 40).
208 J. DARROUZÈS
f. 40 τής προσφοράς και ευλογίας του της προθέσεως άρτου τηνικαυτα έπεξη |γού-
μενοι, δέον έλογιζόμεθα εν ταύτφ και τους τα άζυμα προσφέροντας άποδεϊξαι
15 ίουδαϊκώς και φρονουντας και δογματίζοντας3 και άναξίως της του Χρίστου
και Θεού ημών παραδόσεως διαπραττομένους.
'Αλλ' έπεί το παρόδιον τούτο, τη προκειμένη εκείνη υποθέσει παρατιθέ-
μενον, σύγχυσιν των νοημάτων όμου και οκνον τοις άναγινώσκουσιν ένεποίει
τφ κόρω, έ'δοξε δε δι' έξοδικωτέρου λόγου την τούτων άντιλογίαν έπιστο-
20 μΐσαι, πολλού δε παρεληλακότος εν μέσω καιρού και ως υπέρ την ήμετέραν
δύναμιν βντος του εγχειρήματος φειδοΐ ύπερτιθεμένου άχρι και της εις
'Ρόδον επιδημίας ημών, ό καιρός εν ταύτη τόν λόγον άναγκαίως άπήτησε,
συμπεσούσης τίνος ευλογοφανούς αιτίας και προφάσεως. Πλήθος γάρ
Λατίνων μετά γε των όμοφρόνων αύτοΐς Βενετικών έπιχωριάζον τη νήσω
25 και τη προς τόν πάνσεπτον του Χρίστου και Θεοΰ ημών τάφον διελεύσει,
καθεκάστην ειπείν, ετέρα πλήθη τών έσπερίων μοναχών και επισκόπων τω
λιμένι της χώρας εισβάλλοντα, ναούς τε δι' ύπομνήσεως και κελεύσεως
ανακτορικής εν αύτώ καθιδρύσαντες, ου μόνον άδεώς τα συνήθη προσφέρειν
άζυμα συγκεχώρηνται, άλλα και τους αφελέστερους τών ορθοδόξων άναπεί-
30 θειν καταναιδεύονται λόγοις τισι διεφθαρμένοις και παρεξηγήσεσι τών της
θείας γραφής νοημάτων οι και τολμώσι λέγειν ως ή τών άζύμων θυσία και
προσφορά εύαποδεκτέρα λογίζεται μάλλον Θεώ της τών μετά ζύμης προσφε
ρομένων άρτων4.
Δια ταΰτα προς τήν του παρόντος λόγου όρμήν διανέστημεν, μηδέ τής δια
35 γλώττης ομιλίας και τών προς αυτούς αντιρρήσεων άμελήσαντες. Ει δέ
τισι τών έντυγχανόντων τοις γεγραμμένοις δοκεΐ έναντιοφανής ή παρούσα
έξήγησις τοις τα του θείου ευαγγελίου ρητά εν τω του μυστικού δείπνου
χωρίω διευκρινησαμένοις5, οι τοιούτοι μη τοις τών εξηγητών λόγοις, άλλα
f.40v τοις τών θείων ευαγγελίων ρήμασι τον νουν | έρειδέτωσαν και ε'ίπερ εΰροιεν
40 συμφωνούντα τα παρ' ημών εκδιδόμενα τοις υπό τών θεηγόρων ευαγγελιστών
γεγραμμένοις και αύτοΐς τοις εκκλησιαστικούς δόγμασιν, οΰτω τοις ήμετέροις
στοιχείτωσαν. Κάντεΰθεν γαρ και ή αλήθεια λάμπουσα ε'ίη και οι τα άζυμα
μετά τήν τής νέας χάριτος έπί τοσούτοις χρόνοις άνατολήν προσφέρειν ουκ
έρυθριώντες τήν αισχύνην και άναντίρρητον τήν άποκήρυξιν δέξονται.
45 'Αλλά μοι συγγνωμονήσατε, οι τω βραχεί τούτω πονήματι έντυγχάνοντες.
Ου γαρ άνθρώπινον θηράμενος επαινον εις τοΰτο τόλμης προήγμαι, ώς
3. Cette accusation de judaïsme, lieu commun des opuscules antilatins, repose sur
l'emploi des azymes et le jeûne du samedi : cf. lignes 58 (σαββατολογοϋντες) et 63. De
leur côté, les Latins reprochent aux Grecs l'emploi du levain, symbole de corruption
pharisaïque.
4. Sur ce passage, voir ci-dessus, p. 202.
5. Nicolas fait allusion aux divergences concernant la célébration de la Pâque qui
apparaissent chez les exégètes même de son temps ; voir Théophylacte : PG 126, 234
(C. Will, p. 239-240) ; Euthyme Zigabène : PG 129, 657-660 ; B. Leib, op. cit., p. 158-
162.
NICOLAS D'ANDIDA ET LES AZYMES 209
'Ιουδαίων ήν και τοις εκείνων κατηκολούθει τύποις καΐ δόγμασιν. Πώς οδν
μετά τήν του άμνοΰ βρώσιν ένήν κάν τη εκείνου οικία ενζυμον άρτον ύπολε-
80 λεΐφθαι, και ταύτα του νόμου λιθολευσθεισθαι τους καταφρονητας τούτου
κελεύοντος. Και λοιπόν εκ τούτων των ληρημάτων διάδηλον ισχυρίζονται
είναι δ^ άζύμων γενέσθαι τήν των μυστηρίων παράδοσιν.
'Ημείς δέ, τοις ρήμασι των θείων ευαγγελίων προσέχοντες..., τάδε φαμέν
δτι ούδαμου δηλοΰσι10...