You are on page 1of 282

Nm chuwch kiyirisanem

Tajin Runukik rukaslem ri chwaq kabij pan Iximulew

PETER ROHLOFF ANNE KRAMER DAZ JUAN AJSIVINAC SIAN

Elesoy Wuj Wuqu Kawoq

Ms que desarrollo
Memorias de la primera conferencia bienal sobre desarrollo y accin comunitaria

PETER ROHLOFF ANNE KRAMER DAZ JUAN AJSIVINAC SIAN

Editorial Wuqu Kawoq

Rupam Wuj

Nabey taq tzij (Prefacio) Kitzijol ri ajtzib (Sobre los autores)

iii vii

I
1

Pa Qachabal
Ri Kichojibal Ixoqi e Chojibl Kaslemal Diana Santana chuqa Regina Tames Rupalbal Tijonk pa Kai Chabl pa Tijonijay Deborah Greebon Ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Ixoqi Erin Beck "Jachoj Ajtj taq Molaj aj Ruwachulew" Shom Dasgupta Meilinem pan Iximulew Peter Rohloff Kikasbaxik ri Maya taq Chabl pan Iximulew Ixqanil, Judith M. Maxwell i

19

53

61

69

ii 7 Taq Kayewal Man Echobon Ta Kedron Thomas

RUPAM WUJ

103

II En Espaol
8 Los Derechos de las Mujeres son Derechos Humanos Diana Santana y Regina Tames Educacin Primaria Bilinge desde el Aula Deborah Greebon

115
117

125

10 Las ONG y las Mujeres Erin Beck 11 Desnutricin en Guatemala Peter Rohloff 12 Revitalizacin de los idiomas Mayas de Guatemala Ixqanil, Judith M. Maxwell 13 Consecuencias Imprevistas Kedron Thomas Bibliography A Kaka taq tzij (Kaq Es) B Neologismos (Es Kaq)

137

169

177

211 223 233 253

Nabey taq tzij

Chi rij ri toq xjuch ri Rujunamil Ruxlanibal Kux pan Iximulew pa juna 1996, e ky samajela richin ri kiyirisanem peraj, ri e ko pa re amaq re, ja jun ri e aj jukan taq amaq, xkoyobej nimaq taq jaloj chuqa kaka taq ramajil richin ninukutj ri man junam ta kiwch chi kikojol ri Maya taq amaq chuqa ri man e Maya ta chi rij ri raxnaqil, kiyirisanem pwaqil chuqa winaqil. Chi rij yan ri 15 taq juna tijuch ri Uxlanibl Kux, juba ok taq jaloj e banon, po katzinel yeqanataj ri jujun tz xeqi, achiel ri tijonk pa kai chabl. Po man ruma ta ri, ri runaojil kaka jamalil chuqa ri ruchutinisanem chanpomal man kiyaon ta qij richin ebanon chaqa chik taq jaloj. Ruma ri rukayewal pwq chi jun ruwachulew, ky winaqi nkikch ri man jun nkitobej ki pa ruwi kiwain qij qij, chajchj ya chuqa ri ruxe chajinem. Richin niqapj rij re xqatzijoj qa, katzinel niqachb ri kitzukik taq Mechanpomal moloj wawe Iximulew; pa juna 2,000 kitziban ki 2,000 taq Mechanpomal moloj, wakami kitziban ki 10,000. Po man ruma ta ri, ri kisamaj ky samajela, taq aj tinamt moloj chuqa kaka taq tijsamaj pa ruwi ri retamabalil winaqilem chuqa ri rukiyirisanem winaqil nkijikiba chi ky nimaq taq samaj, ri e mechanpomal man etikirnq ta kitzukik kamonel taq xeel, ni xa ta ka ja ri niwachin ri nikiqi. Richin yesol kij re jujun taq kayewal re, xkiml ki jun molaj kany naoj e aj wawe amaq chuqa e aj jukan taq amaq, chuqa amaqel ukwy taq bey pa Km ri 23 ka pa 25 qij chi re ri ruiii

iv

NABEY TAQ TZIJ (PREFACIO)

laj rik ri juna 2,009. Janila jebl xubn chi qe ri samaj ruma xeakaxx taq tzijonem, ri xkisl nimaq chuqa jalajj taq naoj. Rikin ri chobonel taq tzijonem chuqa xekut ky taq tzijonem rikin samaj kuma ri taq mechanpomal moloj, ri janila ky kiqion kikin ri taq kinuksamaj. Pa re natan naoj re, yewachin pe chuqa yeqatzajba jujun chi ke ri taq nimaq taq tzijonem, niqarayibej chi janila ta rejqalem richin ri rukiyirisanem rubanobalil, ruwinaqil, rupwaqil chuqa runaojil Iximulew.

Ri e achajtzibPeter Rohloff y Anne Kraemer Daz.

Prefacio

Despus de la rma de Los Acuerdos de Paz en Guatemala en 1996 la mayora de trabajadores en el campo de desarrollo, tanto nacionales como internacionales, esperaron cambios profundos y oportunidades nuevas para corregir las disparidades entre los pueblos maya y no maya en cuanto a la salud, el desarrollo econmico y social. Despus de 15 aos de la rma de la paz, ha habido poco cambio, aunque vale mencionar algunos xitos como por ejemplo la educacin bilinge. Sin embargo, la poltica neoliberal y la contraccin del sector pblico no han permitido hacer mayores cambios. Debido a la crisis econmica mundial, mucha gente se tiene que enfrentar a un nivel de inseguridad imprevista en cuanto a acceso a comida diaria, agua potable y cuidado bsico. Tomando en cuenta esta situacin, es importante analizar el crecimiento rpido de organizaciones no gubernamentales (ONG) en Guatemala. En el ao 2000 se registran por lo menos 2,000 ONG trabajando en Guatemala. En la actualidad se registran ms de 10,000. Sin embargo, las experiencias de muchos trabajadores, organizaciones comunitarias y tambin estudios recientes de antropologa y desarrollo social demuestran que muchos proyectos no gubernamentales no han podido crear bases sostenibles ni obtener resultados permanentes. Con el motivo de analizar estos desafos, un grupo de investigadores nacionales e internacionales y lderes comunitarios se reunieron en Santiago Sacatepquez del 23 al 25 de octubre del 2009. v

vi

NABEY TAQ TZIJ (PREFACIO)

Fue una experiencia nica, porque se tuvo la oportunidad de escuchar presentaciones que abarcaron temas amplios y diversos. Adems de presentaciones analticas tambin hubieron varias presentaciones prcticas por varias ONG que han tenido mucho xito en sus programas. En esta memoria, hemos reproducido algunas de las presentaciones claves y esperamos que sean de inters para desarrollo cultural, social, econmico y poltico de Guatemala.

Los editoresPeter Rohloff y Anne Kraemer Daz.

Kitzijol ri ajtzib

Diana Santana es Sub-Directora de la Ocina Regional Amrica Latina de Planned Parenthood Federation of America. Regina Tames es Ocial de Programas de la Ocina Regional Amrica Latina de Planned Parenthood Federation of America. Deborah Greebon exbecaria de Fulbright en Guatemala en 20082009. Erin Beck exbecaria de Fulbright en Guatemala en 2008-2009. Shom Dasgupta es mdico y antroplogo de la University of California Los ngeles. Peter Rohloff es mdico e investigador de la Escuela de Medicina, Harvard University. Ixqanil, Judith M. Maxwell es antroploga y lingista de Tulane University. Kedron Thomas es antroploga de Harvard University. Anne Kraemer Daz es estudiante de doctorado en antropologa de Kansas University.

vii

Part I

Pa Qachabal

Chapter 1
Ri Kichojibal Ixoqi e Chojibl Kaslemal: Ri rusamaj ri PPFA

D IANA S ANTANA

CHUQA

R EGINA T AMES

Ri Planned Parenthood Federation of America (PPFA) jun moloj aj jukan amaq chuqa aj Mechanpomal moloj. Ri PPFA ja re ri nabey moloj xtzukutj pe ojer chuqa ri janila nm pa ruwachulew, ntoon pa ruwi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank (RSRA). Ri ruxeel rusamaj runaoj chi kijujunal ri winaqi ko ri kichojibal richin jampe xkebeok teej tataaj, chi ri akwal tajowx chuqa chi ja ri ixoqi kejikiban chuqa kenaojin ri kikaslem. Akux kiqajarik re taq chojibl re? Ri PPFA nunimaj pa ruwi ri yonil samaj, ri nsamj kikin ri winq janila e meba, nkiya utzilj taq samaj, akuchi nya kejqalem re kulunela. Nqax chi qawch chi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank ko rejqalem pa ruwi naojil, ruma ri yeqanataj ri kichojibal sinank chuqa alanem. Jun rutzetbal ri taq kichojibal sinank chuqa alanem nusl rij chi ja ri winaqi kenaojin eqal chi nkijikiba chi rij ri kisinanem chuqa kalaxik, akuchi man jun nbano chi ke, ko ta yechajin kichin, yetzilx chuqa xa ba achike chi oyowal. Ri kichojibal sinank chuqa alanem nkijikiba chi nuya chuwch chuqa nunabej pa ruwi ruba3

RI KICHOJIBAL IXOQI E CHOJIBL KASLEMAL DIANA SANTANA CHUQA REGINA TAMES

nik ri sinanem. Re choboj re nuya retal achoq ikin tikirel yasinan, jampe chuqa achike rubeyal nabn chuqa ri alanem, achiel we nawajo chuqa ka man nawajo nkoje awalkwal chuqa jampe tikirel. Chuqa ko chupam ri chojibl, ri netamx chuqa nkoje pan aqa ri kamonel, tz, tikirel chuqa ri e utzilj taq beyal, ri e chay richin nya retal ri alaxk, ke ri chuqa ri chojibl utzilj taq kulunk richin ri raxnaqil, ri nkiya ta qij chi re ri yawa ixq chuqa richin man jun kayewal pa taq alaxk Ri ruchojibal sinank chuqa alanem e ruchojibal winq, ko ruxeel pa ruyaik retal ri yonil samaj chuqa ri jaml kiwch winq pa ruwi ri sinank chuqa alanem, akuchi manq ri tzilanem chuqa man nya ta rukojol we ixq o achi, ri rujuna, ri rubeyal rubanobal chuqa ka ruwinaqul pwq. Ruma rere, ri PPFA nunimaj chi ri ixoqi ko kichojibal chi rij ri etamabl chuqa ri rucholajil tz taq kulunem. Ri qasamaj ntoon richin nsamajx rij ri manq taq kulunem achiel chuqa ri manq etamanem, manq naonem chuqa richin majun kipabaxik ri rutaqanem tzij. Ri PPFA kai rusamaj ko chi nusamajij. Yeqato taq moloj rikin pwq, tijonem chuqa kipixa richin nkink chuqa nkinimirisaj taq naoj samaj chi ninimr rukulik ri taq kulunem pa ruwi ri Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank, richin nbanatj ri raxnaqilal sinanem, chuqa richin nya ruchuqa ri taq naojil nkisamajij ri kichojibal sinanem chuqa alanem. Ri qasamaj pa re taq tzukk naoj re, ja ri ukwy chuqa taq samajibl, tok rikin kokj taq ruwch pwq chuqa kipixabanik juley chik taq moloj pa re peraj richin tok. Ko bey re, yeqachibilaj pa ruwi ri samaj toq xkis rokisaxik ri pwq. Ri qatoik pa yonil. Yeqakanoj jalatajinela juley taq moloj, ri nkajo nkiya utzilj taq kulunem pa taq kojlibl, akuchi man e aponinq ta re taq kulunem re. Man konojel ta ri juley taq qamoloj e moloj, ri nkisamajij ri Raxnaqil. Ky chi ke re taq moloj janila etaman kiwch pa tinamt, rikin ka ri qatoik nkixm samaj kikin juley taq ruperaj samaj, achiel pa kokj kaybl, tijonem, rukiyirisan-

5 em tinamt chuqa ruchajixik ri kaqiqbl richin nqi ri tz najowch pa kiwi ri taq tinamt. Yojsamj kikin taq moloj pa ruwi taq cholon naoj ri yerutzila rukaslem ri aj tinamt, akuchi ko toq ko ruchojinik, ruchabl. Ri taq moloj rikin juba tajin yesamj pa tinamt richin nkibn rutzil ri kaqiqbl, yojtoon richin nkoje chuqa netamx nokisx ky rubeyal ri mealanel. Chuqa rikin juban jun moloj, ri nsamj kikin taq animajnq tinamt richin nya ri raxnaqil sinank chuqa alanem, o chuqa taq moloj ri yesamj kikin taq alabo richin ninimirisx kinaoj pa ruwi ri raxnaqil sinank chuqa alanem. Chi jun ruwachulew ri PPFA nsamj kikin yal wachinq, tijonela, samajela, kaml taq bey chuqa tzuky rukaml bey chuqa ri nkajo yesamaj richin nbanatj jaloj pa taq winaqirem. Ko chi qakux richin nqaya tzaqt chuqa akaxanel taq kulunem, ruma ri taq achoq uma itzel richin ri rukojlem taq winaqirem, taq rutaqanem tzij chuqa taq naojil. Yojsamj pa 11 ramaq ri Africa, Asia chuqa pa ruqajibal ri Abya Yala pa ruperaj nuksamajil chuqa ruwachulewil, akuchi ko janila rajowaxik chuqa juba ok tok kuma ri aj ruwachulew. Yeqato taq moloj chuqa nimaq taq samaj samajin kuma ixoqi. Ruma ka ri, ko chi qakux chi nqato ri ruyaik taq kulunem pa taq kojlibl, akuchi janila qatoj. Pa rujunamil yeqato taq naoj richin ruyakik ri rukojlem winaqirem, rutaqanem tzij chuqa naojil. Ri yakoj kojlibl rukwaan kamelank chuqa kichajixik ri taq chojibl kaslemal, ri e nimaq taq ruxeel ri nimirisanem. Ri kitzijol chuqa kichajik taq kichojibal winq, jun xeel najowx nqi ruma ri PPFA chuqa chi ko tukm pe pa taq juna richin ri ruyaik taq kulunem. Pan Iximulew yojsamj pa rutinamital Boko, Armita, chi Bukulew, Peten, Retal Ulew, Bulbuxya, xe Chiman chuqa Tzolojya; nqajo yojapon pa chaqa chik taq tinamt ri chwaq kabij. Pan Iximulew janila ko ri qajnq ri retanel Raxnaqil Sinank chuqa Raxnaqil Alank. Chi kikojol ri taq xtani juba ok nokisx ri mealanel pa ronojel25%, po 10% chi kikojol ri maya taq ixoqi. Netx chi ri 42% xtani, ri e ks pa taq rulewal ruqa raqn tinamt, nkoje

RI KICHOJIBAL IXOQI E CHOJIBL KASLEMAL DIANA SANTANA CHUQA REGINA TAMES

ri nabey kal chuwch ri 19 kijuna chuqa chi ri 95% e kulan chik. Ke ri chuqa, pan Iximulew manq ri kuly tok richin rutzuqik ruchajixik akwal, ri yalan ta e tz chuqa xa xe ri 41% yeto kuma ri etamanel taq winaqi toq yealan. Pa ri rukux Abya Yala ja ri 77%. Jujun chik taq ruwch naoj chi rij ri raxnaqil pan Iximulew, yecholajx qa wawe: Chi re ri 1,000 ixoqi, e 66 ri man nkaj ta ri yawa ixoqink. Ri etanel richin ri alanel ixq chi kikojol ri xtani (ri 15-19 kijuna) ja ri 114 chi kikojol ri 1,000, ri janila jotl chuwch ri rujunamil jachojil chi ja ri 80 chi kikojol ri 1,000 ixoqi. Ri tzaqoj pan Iximulew, xa xe nya qij toq ko pa kayewal rukaslem jun ixq. Man ke ta ke ri, etam 65,000 man eajowan taq tzaqoj juna juna wawe pan Iximulew, ky ri qopoj taq xtani chuqa xtani ko chik kinaoj, ri rukamon pe chi janila kayew rukamon pe pa kiraxnaqil chuqa kikaslem ri taq ixoqi ri. Netx chi 21,600 ixoqi yeapon pan aqomabl jay juna chi juna, ruma kayewal po man ajowanel ta taq tzaqoj. Juley chik yekm chi taq kochoch ruma kixibiril richin nkikanoj kitoik richin kaqomal. Chuwch ri PFFA, janila nqax chuwch ri ximoj chi kikojol ri kichojibal winq, ri nimirisanem chuqa ri junawch. We re oxi taq temebl re man junam ta yesamajx, kayew richin xtiqi jun wachin o jun tzaqt tzetoj, ri nkibn ta utzil pa kikaslem ri winaqi. Rere majun ta kaka, ruma ky mul retaman chik ri Kimoloj Amaqi, akuchi ri janila rejqalem richin ninatj ja ri Tzijonem Aj Ruwachulew chi rij Kichojibl winq xban pa Viena ri juna 1,993. Katzinel chi toq yojcho chi rij Kichojibal Winq chuqa tiqasikij ri kichojibal ixoqi. Katzinel nya retal! Achiel ta chi nwachin, po man ke ri ta, ruma man junelk ta nya o ntun apo ri ruwch

7 naoj chi rij pa kichojibal winq, qalj ka re toq yetzilx ruma ri kibeyal chuqa kibanikil. Achiel qetaman, ri tzilanem rumejon chi jun ri ruwinaq ri Iximulew, ja re jun retal chi rij ri ritzelanik kichojibal ixoqi, jikl pa ruwi ri kichojibal chi rij alanem chuqa sinank. Re itzelank re man tikirel ta njechx kan pa rukux naoj chi rij nimirisanem ri xtiqion ta. Pa jun chik peraj, chi ri taq kutunk pa ruwi ri ruchojibal sinanem chuqa alanem e ruchojibal winq. Ri ruchanpomal Iximulew ko chi nubn chi nbebanatj re taq kichojibal winaqi, tiya kiqij ri ixoqi chuqa ri taq xtani, ruma janila yaon pa kayewal ri kichojibal. Achiel etaman, ri rubeyal rukaxnaqil sinanem chuqa alanem ri kimolaj ixoqi pa jun amaq, nuya retal ri rubeyal kaslem pa ruwi ri ruwinaqul pwq. Pan Iximulew, ri 2.4 ixoqi chi re ri 1,000 yekm ruma taq kayewal toq yealan. Man ke ri ta rikin ri Taqanem tzij chi rij Planicacin Familiar richin ri 2,006, e ky ixoqi, ri e ko pa ruqa raqn tinamt chuqa ri Maya taq ixoqi, man nkikl ta taq naoj pa ruwi ri jikl chuqa utzilj taq rucholqatoj alanem. Re taq chojibal re, man e sipank ta chuqa man xa xe ta kichin juley winaqi, xa rusamaj ri Chanpomal, achiel wawe, rusamaj ri ko chi nban pan Iximulew. Ri Iximulew rutziban apo rubi pa ky Naojinem, achiel pa Naojinem chi rij ri Rukisik ronojel rubeyal ri tzilanem chi kij ri Ixoqi, ri Americana Naojinem richin Nqat, Nya Rejqan chuqa Nikis ri Oyowal chi kij ri ixoqi, ko chaqa chik. Re taq pajqalem re man wawe ta yekis, xa ja ta re ri yeqalajirisan ri runaojil saqamaq chuqa ri rubeyal nubn ri Chanpomal. Jun chi ke ri taq pajqalem, ja ri kitijoxik chi ixoqi chi achia taq rusamajel chanpomal. Ri PPFA nsamj kikin ajtij taq moloj, achiel ri ajtij aqomanela, nya kitoik pa ruwi retamabal chuqa runaobal jujun taq naoj chi rij ri tzaqt Raxnaqil Sinank chuqa Alanem, richin yekiyr ri e ajtij ko ketamabal, ri xketikr ta xkesamj pan amaq pa jalajoj taq aqomabl jay chuqa richin tikichojij chi re ri Ruchity Raxnaqil chi tubana ri ko chi nubn.

Chapter 2
Rupalbal Tijonk pa Kai Chabl pa Tijonijay

D EBORAH G REEBON

Nabey taq tzij


Chupam re samaj re xtinsamajij oxi taq naoj. Nabey ninya apo rutzijol ri tzaqt ruwachin runimirisanem ri tijonk pa kai chabl pan amaq chi rij rubanobal chuqa ri taq ruraybal. Ka ri xtinsl rij ri samaj chuqa jujun taq ruwch naoj xenwl. Pa rukisibl, ninya jujun taq rutzijol richin ri jaloj. Ri woyoben nkut chi rikin ri nbix Tijonk pa kai chabl pan Iximulew rikin juba man xkeruwachij ta ky winaqi, ri xkecho kai chabl, chuqa chi jun nimalj jaloj chi re ri tzetoj janila katzinel richin man xtikulwachitj nm sachoj chi rij ri maya taq chabl chuqa ri maya banobl.

Tijonk richin Junamaxik


Ky chi ke ri runaojil Iximulew, ri taq runaojil tijonk junelk ko kiraybal chi njunamx ri maya taq chabl chuqa taq banobl 9

10

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

rikin ri kaxlan. Richin nichutinisx ri maya, o naya ketamabal ri achamaq, rikin ri naoj chi netamx nabey sikinem pa nabey chabl man kayew ta xtubn chi xtetamx jun rukan chabl.

Tijonk pa Kai Chabl pa Quchnaoj (EBI)


Re jun naoj re xkoje pe ruchuqa, jun tojtoben nuksamaj chi rij ri nabey rupalbal tijonk xtikr pe pa 1,979 kikin 10 tijobl chi ke ri 4 nimaq taq chabl. Ri tijonk pa kai Chabl pa Quchnaoj wawe pan Iximulew, achiel runaoj ri Saqamaq, eqal taq naojil xetzukutj pe, ja chi toq xnuk jun ruqa ri Ruchity Tijonk, ri Tijonk pa Kai Chabl. Wakami ri Tijonk pa Kai Chabl pal pa kiwi 1,200 rupalbal tijobl pa 12 maya taq chabl. Man ruma ta ri, 25 yan juna ruchajin samaj, xa xe jun rox peraj chi ke ri maya taq akwala nkikl ri tijonk pa kai chabl. Kaka taq ruwujil ri Tijonk pa Kai Chabl nkiya rutzijol chi jujun chi ke ri nimaq taq kiraybal ri Tijonk pa Kai Chabl kitzeqelben chi tiya retal ri tz kiwinaqul chuqa ri kibanobalul ruwachinel ri amaq chuqa richin nuto chi nkis ri tzilanem chuqa ri jechunem. Ke ka ri, jun ruwujil saqamaq, telesx kai kan juna, achiel qitzij ba ri nusikij, nujikiba chi pa rutikiribal ri Tijonk pa Kai Chabl, jun rubeyal richin rutikiribal kutik -man kai chabl ta- ri nuya rejqalem ri rukutik, ri rusikixik chuqa ri rutzibaxik pa maya chabl xa xe pa nabey rubalbal tijonk, po ka ri aninq njalwachx apo pa xa xe jun tijonk, pa kaxlan.

Maya Tijonk
Pa rukisibl lajuj juna, ri maya taq winq kitzijon rij ronojel ri taq rukux rusamaj saqamaq richin rusamajixik ri tijonk pa kai chabl, pa taq 1,994 xkichp rusamajixik maya rubeyal tijonk kichin rije pa jujun taq tijobl. Re jun kambl tzij re rukwaan rukux naoj, ri esamajin chik chuqa etaman chik kiwch pa tijonk

11 pa kai chabl, po jun wi chi kiwch ri chanpomal taq nuksamaj, ruma nuya kejqalem ri ojer maya taq etamabl, achiel ri maya ajilank. Jun molaj "maya taq tijobl" kitalun ki chi jun ri amaq, nkisamajij kaka taq tijonk chi rij re jun kaka rubeyal tijonk re. Pa 2,005 xeajilx 56 maya taq tijobl kinukun ki pa kai cholajin taq tijonk, ri kiximon ki, po yalan e jalajoj, ri etaqen pa runaojil chuqa pa rutijoxik ri CNEM. Rikin ichimoloj pwq, re taq tijobl re ko re nkikutuj juba rajil chuqa, ko re man nkikutuj ta rajil chi ke ri nkibekulu tijonk, ruma ka ri yalan nkatzin chi ke ky meba taq achalalril. Ri maya tijonk nukanoj chi niko ri jechunk chi rij ri yaoj naoj pa ruwi tijonk chuqa nurayij chi njalatj ri maya tijonk richin nqat ri tzilanem chuqa ri junamaxik nkibn itzel chi ke ri rucholajil banobl chuqa chi ka ks ri maya tinamt. Rutzeton rij ri ejqalem: maya qubabl kux, maya naoj, tok pa tinamt chuqa kicholtzibanem ri amaqi taq chabl. Tijsamaj ebanon pa kajkal lajuj taq juna nkikt chi ri rukambl tzij ri CNEM nuchutinisaj ri malin tijonk chuqa ntoon rikin ri kajowabal.

Tijonk pa Kai Chabl


Pa kai ajchanpomal taq rupalbal tijobl chuqa ri maya taq ichtijobl ko jalajoj taq kayewal chi rij ruyaik ri tijonk pa kai chabl, achiel man jun ri runukulem tijonk, etamanel chuqa ajkaichabl taq tijonela chuqa chi rujunamaxik kitzibaxik ri maya taq chabl. Ri Ruchity Tijonk rubanon nm taq samaj chi kij re taq peraj re, po bama ronojel ri kisamajin ri Chity chuqa ri CNEM kiyaon kikux richin runukik ruxeel ri Tijonk pa Kai Chabl, man ja ta chi nupj rij ri banon chik. Tzetl chi re jun moloj re janila nkatzinri tijonela ko chi yetijx chuqa ri runuksamaj tijonk ko chi etzibatlpo yalan man etaman ta achike tajin nkulwachitj pa taq ajkaichabl tijonijay chuqa ri nubn chi re ri kuchuqa tijoxela. Toq ri Chity nunimirisaj rulewal ri Tijonk pa Kai Chabl,

12

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

nkoje pe janila rejqalem netamx rubeyal nban pa tijonijay.

Ri Tijsamaj
Re tijsamaj re nrokisaj choly taq tzuuj pa tijonijay chuqa taq kitojtobenik tijoxela richin ncholajx achike rubeyal nqalajin ri tijonk pa kai chabl pa rutijonijay nabey rupalbal tijonk chuqa rox rupalbal tijonk chi jun, chuqa richin nijunamx ri tijonk pa taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl chuqa ri maya taq ichtijobl. Xtinchb rij rokisaxik ramaj, rubeyal rukutik, rusamaj ri tijoxel chuqa rokisaxik chabl. Pa rukisibl ri juna 2,009 xinkt ri taq rukisibal naoj chi rij re tijsamaj re chi kiwch ri Ruchity Tijonk, chi kiwch ri CNEM chuqa chi kiwch ri taq tijobl xetzet, richin ta rutoik runimirisanem ri tijonk, ntikr tzijonem chuqa richin rutaluxik ri taq chojmirisanem

Rubeyal samaj
Xinbn kaji ik chi rukolik taq retal naoj pa waqxaqi rutijobal kaji jalajj tinamital pa ruqajibal qij. Pa jujun kojlibl xintzu ri tijonk pa nabey chuqa pa rox rupalbal tijonk pa jun maya ichtijobl chuqa pa jun rutijobal chanpomal ajkaichabl. Xentzu ri taq tijonk richin ninpj rij ri rokisaxik ramaj chuqa richin ruyaik chi ke ri tijoxela jutanaj taq uchuqa tojtobenk nukun kuma ri aj Ruchity Tijonk. Chuqa xenbanala yaloj taq kutunem chi ke ri taq rutijonela tijonijay chuqa kikin ri rukaml taq bey ri tijobl.

Ri Retal Chaoj
Nabey xinraybej xencha ri taq tijobl pa ri kaji nimaq taq chabl, ri kayewal xinwl chi majun maya taq ichtijobl richin rupalbal tijonk pa kulewal ri Mam chuqa ri Qeqchi. Ruma ri, pa rukisibl xecha kaji jalajoj taq kulewal ri Kaqchikel chuqa ri Kichee. Ri

13 maya taq ichtijobl echapon kuma kai moloj kitziban ki pa CNEM: ri ARSCEM (Asociacin de Representantes de Centros Educativos Mayas del Nivel Primario) chuqa ri ACEM (Asociacin de Centros Educativos Mayas del Nivel Medio). Pa jujun taq tijobl xikoje pa ri nabey chuqa pa rox rupalbal tijonk, ruma chi ri Tijonk pa Kai Chablchuwch wuj- nuya rukux rikin ri ajkaichabl tijonk xa xe pa ruxe tijonk ka pa rox rupalbal tijonk. Chi re ronojel xinml taq naoj chi rij 347 tijoxela pa 16 taq tijonijay.

Ruwch taq tijobl richin ri retal chaoj


Toq xinchp rutzetik ri taq retal naoj, xinya retal chi ri taq tijobl xeqa pa jalajoj taq ruwch, ri rikin juba xtusl ri taq jaloj ko chi kikojol ri taq tijobl, ninnaojij chi janila kejqalem re taq jaloj re. Ruma chi ri maya taq tijobl kitzeqelben rukolik ri chabl, ri sachinq chik, e ko pa taq rukux tinamt. Ri taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl xa xe ko pa taq ruqa raqn tinamt. Xa ri Ruchity Tijonk nuya rejqalem ri ruchabl chuqa rubanobal kaxlanruma rutzijol pa jujun taq ruwujil- pa rutzetoj ko runaoj ri man nya ta ajkai chabl tijonk pa taq rukux tinamt, akuchi konojel ri winq yechon chik kaxlan. Konojel ri taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl xenkulbej e ko pa ruqa raqn tinamt. Janila kayew chi xinapon pa jun, ruma konojel ri teej tataaj man nkichabej ta ri kaxlan. Pa rutzij ri Ruchity Tijonk, ri maya junilal chabl ja ri 13.5% chi re ri amaqel chuqa kan nuya retal chi rij ri ramaqel ruqa raqn tinamt. Jujun taq retal naoj xinkt pa rukisibl taq tzij chi re re samaj re, ewelesan kan ri taq retal naoj kichin ri taq junilal chabl tijobl richin nya retal ri ruwch beyal yewachin pa ri chaqa chik taq tijobl.

14

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

Taq Ruwch Ramaj


Ri taq retal naoj nkikt chi ri taq tijonela chuqa ri kinaoj ri tijoxela chi rij ri maya chabl chuqa banobl janila e tz. Majun wikin ri taq retal naoj richin kan ri rukisibl lajuj juna richin ninjunamaj, tikirel njikibx chi ri tijonk pa kai chabl rutoon richin nya rejqalem ri maya chabl chuqa ri maya banobl. Rere janila tz chi samaj. Tijonk pa Kai Chabl tijobl chuqa ri taq maya ichtijobl, nqalajin pa tijonk chupam ri tijonijayri maya taq ichtijobl nkikt ri rejqalem chuqa ri maya naoj, re taq naoj re man jantape ta yekut pa taq Tijonk pa Kai Chabl tijobl. Pa konojel ri taq tijobl, janila qajnq ri qion. Achiel, xa xe ri 21% chi ke ri tijoxela e ko pa nabey rupalbal tijonk yetikr nkikt retal ri kutunk "Jarupe 2 niqakm el chi re ri 3?". Po ri jujun taq naoj ko kejqalem, pa nunaoj rn, ko nubn ri ramaj pa taq tijonijay. Konojel ri taq tijobl janila nkisch ramaj, ri ko nubn chi ke ri jalajoj taq tijonk -jun yalan itzel toq ri akwala tajin nkitojtobej nketamaj kai jalajoj chabl. Re jun sachoj ramaj re ntoon chi pa konojel ri taq tijobl xentzu, ri ajkaichabl tijobl nkiya tijonk jikl chi xa xe pa jun chabl. Ri tijonk pa kai chabl, achiel nban wakami pan Iximulew, man xkerukl ta ri maya taq chabl, chuqa man xkekoje ta ky ajkaichabl akwala. Pa rutikiribal re jun samaj re, xinya rutzijol chi, rikin ri tijonk pa kai chabl pan Iximulewman kan ta jikl chi xekiyr ky taq ajkaichabl winaqi. Ninya retal re jun rukisibl naoj ruma kai taq achike ruma. #1 ACHIKE RUMA : Ri teej tataaj man yecho ta chik pa maya chabl chi ke ri kalkwal. Nabey ri teej tataaj man yechon ta chik pa maya chabl kikin ri kalkwal. Pa re taq retal ruwch nkut wawe, xeelesx el ri taq ruwch yonil Tijonk pa Kai Chabl tijobl aj jun chabl richin nya retal jun rubeyal chi kiwch ri chaqa chik taq tijobl.

15 Ri ate atata yecho maya chabl? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Teej Tataaj Ja 81.0% 73.8% Manq 14.3% 18.3% Chi ronojel 266 retal kutunk Kajtzuk 2.1:

Achike chabl yachon kikin ate atata? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Rupajbal Xa xe Maya chabl 6.5% Ky Maya chabl chuwch ri Kaxlan 7.5% Maya chabl chuqa Kaxlan pa junam. 2.9% 17% Ky Kaxlan chuwch maya chabl 33% 79% Xa xe Kaxlan 45.9% Chi ronojel 267 retal kutunk Kajtzuk 2.2:

Ri tijoxela xkiya rutzijol chi ri kite kitata, konojel yechon jun maya chabl, ri xtoyobx chi xtok jun naoj chi re ri tijonk pa kai chabl pa taq ruqa raqn tinamt, chuqa chi ka te jun rajowaxik chi re jun maya chabl chi kiwchi ri teej tataaj pa taq rukux tinamt. Qitzij wi chi, man jun rubeyal richin nijikibx re taq naowink re, ruma man xekulbx ta ri teej tataaj, po kuma ri akwala e ko pa re taq tijobl re, ri kite kitata yecho Kaqchikel o Kichee. Man rikin ta ri, toq nkutx chi ke ri tijoxela achike chabl nkichabej kikin ri kite kitata, konojel nkibij chi yechon kaxlan. Etaman chi konojel ri teej tataaj yechon jun maya chabl, rikin

16

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON

juba ka te chi ri taq teej tataaj kibanon jun chaojruchobon o man ruchobon- richin yecho kikin kalkwaal pa kaxlan pa rukexel ri maya chabl.
Yacho Maya chabl? (man chapon ta 1 ajjunchabl tijobl) Xa xe Maya chabl 0% Niko rokisaxik ri Maya chabl chuwch ri kaxlan 9% 12% Maya chabl chuqa Kaxlan pa junam 3% Niko rokisaxik ri kaxlan chuwch ri Maya chabl 49% 84% Xa xe kaxlan 35% Chi ronojel 267 retal kulbenk

Kajtzuk 2.3:

Nimalj ri ruwch samaj, po janila tzetel. Rujunamaxik kikin kite kitata, janila ko jun nm rukojol rokisaxik chabl kuma ri taq rutijoxela wakami richin ri nabey chuqa rox rupalbal tijonk. 84% ri achiel ta chi xkisch, chi yetikr yecho jun maya chabl pa taq ojer ruqa tinamt chuqa ajjunchabl, achiel chuqa chi kikojol ri taq achalalril, akuchi ri teej tataaj aj kai chabl, ri Kaqchikel chuqa ri Kichee kayew natzt chi nkut ta chuwch jun kol akwal. Man ruma ta ri, tikirel noyobx chi ri tijonk pa kai chabl ntoon ta chi nsach ri chabl, pa jun tzetel rupalbal tijonk. Man ke ta ri, rere juba ok nubn ruma ri xeilitj chi rij ri rokisaxik ramaj. Pa ri rukan rucheel 4 rukajtzuk nukutbej jarupe chutin ramaj naojin pa Ruxeel Runukulem Amaqel Tijonk chi ke rujujunal taq etamabl richin ri nabey ka rox rupalbal tijonk. Pa rukisibl rucheel kajtzuk, xinwelesaj rujunamilal ramaj pa jun wuquqij xkiya chi ke jujun taq naoj ri tijobl xentzt. Ke ri jun rutzetbal, pa ri 16 tijonijay xinapon xkoje 3.9 rujunamilal ramaj pa jun wuquqij richin ri ajilanem. Achiel ntzetetj, janila qajinq chuwch ri rujunamilal ramaj jikiban pa CNB chi ronojel, xa xe ri jun wi richin ri kaxlan. Pa CNB nujikiba 4 ramaj

17 richin rukutik ri nabey chabl. Pa chaoj, ri taq tijobl xkibiij chi nabey kichabl ja ri kaxlan, ko jun 5.41 rujunamilal ramaj pa jun wuquqij richin rukutik ri kaxlan chabl chuqa 1.75 rujunamilal ramaj richin ri maya chabl. Pa taq tijobl, akuchi ri nabey chabl ja ri jun maya chabl, ko 1.88 rujunamilal ramaj richin xkut ri maya chabl (tijunamx rikin ri xa xe 4 ramaj jikiban), ka nya na chaqa chik ramaj richin rukutik ri kaxlan 6.5. Ke ka ri, akuchi na ko wi ri nabey chabl, nkiya rejqalem ri rukutik ri kaxla ri taq tijobl. Konojel ri taq ajilabl e ko chupam ri 4 kajtzuk e nimaq, ejikiban taq ramaj chuqa tikirel yetzet chi ja ri nm ramaj tz nokisx pa xa ba achike naoj chi jun wuquqij. Pa qitzij chi ri ramaj nokisx chi re jujun taq naoj yalan yan chik juba ok. Pa jun rusamaj ri Academy for Educational Development, xkl chi ri taq rutijobal pan Iximulew xa xe xesamj pa tijonijay jun rox peraj chi re ri ramaj jikiban. Ke ri chi kiwch ri taq akwala man yecho ta chik jun maya chabl kikin kite kitata, janila kayewman tikirel ta netamx jun chabl pa 1.75 ramaj tijonk pa jujun wuquqij. #2 A CHIKE
RUMA :

Manq ramaj!

Rukisibl taq naoj Pan Iximulew ky naojibal ilon richin yekasbx ri maya taq chabl pa ri tzetoj chi wakami, tajin nya kejqalem pa ri naojil peraj, po achiel ta janila niko ri sachoj chabl pa re rukisibl lajuj juna. Katzinel kaka taq rukux samaj pa aninq, we pa qitzij najowch chi yekasbx yekol ri maya chabl chuqa ri maya banobl. Ri ruchojmirisanem tijonk, qitzij wi chi nkatzin chi ri taq tijobl tikisamajij ri ramaj pa tijonijay. Man ke ta ri, ri nimaq taq chojmirisanem pan amaq janila eqal yesamj chuqa we ri aj Iximulew koyoben ri taq jaloj, pa qitzij chi xtiko ramaj. Ruma ri e katzinel ri kisamaj ri tinamt tijonk. Ri aj tinamt winaqirem ko chi tiky kinaoj richin tobl chuwch chi xtiko ramaj. Re nusl chi qawch chi katzinel ninim jaloj pa taq rutzetoj runimirisanem

18

RUPALBAL TIJONK PA KAI CHABL PA TIJONIJAY DEBORAH GREEBON Rujunamil CNB ((qajnq ramaj pa jun wuquqij) 4 2 5 4 2 2 2 Rujunamilal Chaoj: Ramaj naojin pa jun wuquqij 1CH Kaxlan-5.41 1CH Maya-1.88 2CH Maya-1.75 2CH Kaxlan-6.5 3.9 2.6 1.4 1.07 1.68

Tijy taq Samajibl

Tzijobl chuqa chabl1CH Tzijobl chuqa chabl2CH Ajilanem Retamabalil Winaqilal chuqa Kajulew Chowen naojinem Retamabalil silonem Tijon amaqel

Kajtzuk 2.4:

tinamt richin nkol ruchabl chuqa titalx rokisaxik ri kai chabalil. Rikin juba ko rukux rikin kitoik taq achalalril o tinamital, rutzaqal ri tijonk pa kai chabl pa tijobl. Ri teej tataaj chuqa ri ajtinamital e nimaq taq ruxeel. Kisamaj teej tataaj nkikt ri maya taq chabl! Ri jikl taq rukux samaj e ko ta chupam ri runukulem kitijonik teej tataaj, taly taq tzijol, tok richin rutzijol taq tzijobl pa taq tijobl o pa nimaq taq qasabl tzij. Achiel ta, chi tikirel nkut chi kiwch ri teej tataaj yekito ri kalkwaal chi nketamaj kai chabl toq ka e akwala na.

Chapter 3
Ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Ixoqi: Ri kitoy chuqa ri kimetoy mechanpomal moloj pan Iximulew.

E RIN B ECK Ko re ntzijx kij ri taq Mechanpomal Moloj achiel jun kaka naoj, pan Iximulew achiel pa chaqa chik ramaq ruqajibal Abya Yala, ri taq Mechanpomal Moloj nm ri kibanobal chuqa janila kayew (1). Pa waqxaqlajuj kan juna, tzetel chik ri kikiyirisaxik taq "moloj" pa taq aj tinamt winaqirem, stape man xokisx ta re jun tzij re (AVANCSO, 1,990). Pa kai kan lajtq juna, man kan ta ky tzijonem ri kai taq naoj nuya achiel nkulwachitj wakami, nya retal ri ruchuqa achiel "Rucholajem kitunuj winq" chuqa "ri tz naoj, ri yonil samaj, ri tok, ri tz samaj chuqa ri tok, ri e rukux naoj, ri rujalon ri pa jalajoj qijul chuqa peraj, nkijikiba kibeyal ri taq Mechanpomal Moloj " (AVANCSO, 1990, p. ii). Wakami e ky nkiya rejqalem ri kisamaj nkibn ri taq Mechanpomal Moloj, nya ketal ri yesamj ruma ri chojibl chuqa tz kikaslem taq molaj winq ejechun, achiel ri taq meba ajtikon, ri xtani alabo, ri taq achamaqi chuqa ri ixoqi, chuqa janila ko

19

20

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri achixal. Xkulbx jun winq rikin re jun kutunk: Achike kejqalem ri taq Mechanpomal Moloj chuqa taq moloj winaqirem pa tinamt winaqirem wakami?, ke re: "Man jun achike ta, ruma e kaka nimaq taq moloj, ri nkiml ruchi beyoml... nkiqalajisaj ri tzij chi e ko pa winaqirem tinamt, po manq" (rukulbexik jun ajtij xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Chaqa chik nkijikaj ri taq choj ruxak pa Mechanpomal Moloj, ruma rije nkibiij chi ejechunel chi kiwch ri juba kitijonik, ri achamaqi chuqa chi kiwch ri ixoqi. Re jun samaj re nrajo nusl chi kai perajri kitoy chuqa ri kimetoy- taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew, akuchi xtiya rejqalem pa jujun peraj ruma ri rukamon pe ri kimolaj ixoqi. Nabey juba nchol rubeyal nujikiba re jun samaj re. Ka ri ko jun peraj akuchi ntzetetj kibanobal ri taq Mechanpomal Moloj pa ronojel nya janila retal ri Kimechanpomal Moloj ixoqi pan Iximulewchuqa nuchololej kibeyal ri xebix yan qa "rox peraj" wakami, runikoxik ri taq retal kayewal yerutzila ri taq Mechanpomal Moloj chuqa taq aj winaqirem Moloj ri wakami. Pa rukisibl ntzijx kij ri "taq toy" chuqa ri "taq metoy" kichin ri taq Mechanpomal Moloj, nchob kij re taq toy chuqa taq metoy pa kikaslem ri ixoqi aj Iximulew chuqa nuya kejqalem jujun taq kutunk pa ruwi kulewal ri taq "Mechanpomalil moloj" chi kiwch ri aj winaqirem tinamt chuqa chi kiwch ri taq winaqirem moloj achiel ri kimoloj ixoqi.

Rubanikil
Re jun samaj re njikibx ruma oxi rubeyal rubanikil. Nabey nisamajin juba 35 chuqa 40 choj loman taq kulbenk kikin kiwinaq taq Mechanpomal moloj, ajsamaj, ruwinaq ri Chanpomal, ajsl taqonem tzij, ri kiyaon qatbalil tzij pa kiwi ri Mechanpomal Moloj o winaqirem taq moloj, taq ajtj chuqa taq ajnaoj ri nkiya kitzubal pa kiwi ri Mechanpomal Moloj o pa kiwi ri ixoqi pan Iximulew. Re taq kutunk re xeban pa ruwaq chuqa ruwuq

21 rik ri taq juna 2007 chuqa 2008; chuqa pa ruwaqxaq, rubelej chuqa rulaj riki ri juna 2009. Rukan, nitzuulun kisamaj jujun taq Mechanpomal Molojky chi ke ja ri Mechanpomal Moloj chuqa taq winaqirem kimoloj kichin ixoqi. Rox, nibanon soloj chi rij ri kinaoj nimalj taq taqanem (Kitaqanem tzij ri Mechanpomal moloj chuqa ri Rutaqanem tzij ri Peyonk), tziban ruma jun Mechanpomal Moloj, chuqa jujun kanon samaj pa taq talutzib (Prensa Libre, La Cuerda, Quetzalteca, El Peridico) nkitzijoj kij taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew.

Kibanobal ri Mechanpomal pan Iximulew


Re jun kaka naoj pa ruwi ri Mechanpomal Moloj petenq pa taq juna 1960-1970. Kai nimalj taq achike ruma xkichp rutzukik chuqa kisamaj ri taq Mechanpomal Moloj. Nabey, neleyaj pwq pa kiwi taq nuksamaj ruma ri USAID, kuql kikux ruma ri Alianza para el Progreso (2). Re taq nuksamaj re kitzeqelben rumirisaxik pwq richin juyu, ky re e ajtoy moloj chuqa e qajy ulew. Rukan, jaloj pa Catolica Rochoch Ajaw, rikin ri Vatikano II Molojril Kambey pa 1,9621,965 chuqa ri Molojril tzij Rajyuq ri Ruqajibal Abya Yala pa 1,968, xkink jun kiyinel tzetoj, kiyaon rutzijol ruma ri Accin Catlica ka ri ruma ri Teologa de Liberacin. Ri xberuqi chi xuchp jun chik ruwch kimewachulew ky moloj aj ruchabl Ajaw. Tzukutajnq pa Vaticano II, ri Catolica Rochoch Ajaw pan Iximulew xuyk kikux ri ixoqi richin chi xeokiyaj pa taq kimoloj winaqi, xya kitijonik chi ixq chi achi pa ruwi ruchuqa ri winaqirem, retamaxik tzibank chuqa ri kiyirisanem, po man xtikirisx ta rukisik ri rubeyal achalalril moloj (Berger, 2,006). Ky taq Mechanpomal xetalutj ruma ri USAID chuqa ruma ri clero consevador pa ri taq juna 1,973-1,976, pa rukexel xkink jun tzetoj samaj rikin ri ruxeel. Ky bey nkinimirisaj ri naoj pa ruwi ri moloj chuqa ri aj tinamt. Ri taq Mechanpomal Moloj ka e juba na ok.

22

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Pa jun jamul silan, xqi jun nimalj runimilem nukuj chuqa ronojel ri samaj chi kiwch ri Mechanpomal Moloj janila kuchuqa. Janila kejqalem chuqa kuchuqa re taq Moloj re chuqa man e ky ta. Ri ximoj samaj rikin ri Saqamaq, jumul rujachon ri ruma ke ri kajowan, ko re nrajo njel kikin ruma ri kuchuqa richin nkisamajij nukuj ri taq Mechanpomal (AVANCSO, 1990, p. 24). Pa nabey peraj chi re ri taq juna 70 pa rutikiribal ri juna 80 xemolotj chuqa xekiyr ri taq moloj pa winaqirem tinamt, nya retal chi rij ri kabraqn xkulwachitj ri 4 richin ri ruka rik ri juna 1,976, ruma ri xekiyr ri taq ajowank pan amaq chuqa pwch kepe jukan chik taq amaq. Taq moloj chuqa ri Kisaqamaq aj jukan taq amaq xkajowaj xkosqopij pwq pa taq Mechanpomal Moloj, man xkajo ta xkosqopij pa ri eleqom saqamaq, xkiyk kikux kinukik jujun taq Moloj chuqa ruyaik kuchuqa chaqa chik. Ky chi ke ri kaka taq Moloj xenuk pa re qijul re, xetzeton pa ruwi ri kuchtoy samajrichin kitoik ri taq ajowank winq chi rij ri kayewal pa ruwachulewpo ka ri jujun man xetane ta chik chi re kisamaj chuqa junelk xkoje kipwq. 1970-1974: 1974-1978: 1978-1982: 1982-1986: 1986-1989: 556 622 25 103 341

Kajtzuk 3.1: (Ceidec 1993, p. 130)

Pa ri rukan peraj chi re ri taq juna 70 ka pa runikajal ri taq juna 80 ri Saqamaq janila kayew chuqa oyowal xubn chi ke ri taq kisamaj aj tinamt winq chuqa kisamaj ajwinq ruma yekiyr. Ri retal re jun oyowal re tikirel nya rejqalem pa re jarupe taq Mechanpomal xenuk pa jujun juna. Pa rukisibl chi ke ri taq juna

23 70 ka pa runikajal chi ke ri taq juna 80 janila xbeqa pe ruchuqa ri taq tinamt, man xa xe ta ruma ri kiqijul ajlabal chuqa kuma ri taq kayewal pa ruwi pwq. Ri taq Mechanpomal xkitola ki chuwch jechunk ruma ri Saqamaq rikin jalajoj taq rukux naoj jachonem, rukojlem bey o rucholajem bey (AVANCSO, 1990)po re jun qijul re ja ri jachonem xbanatj. Chi rij ri rukajinik Saqamaq pa 1,982, ri ajlabal Saqamaq xuya qij xkichp chik samaj ri taq Mechanpomal moloj pa re taq kojlibl xbanatj oyowal po xa xe ri taq Mechanpomal moloj "ajxeel chuqa e ruwinaq ri aj jukan taq Moloj e ko pa ri moloj richin nukuj pa Saqamaq" (Barrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 95). Re taq jaloj pa re qijul re man xa xe ta janila ntoon richin xekiyr ri Mechanpomal chuqa ruwi ri kibeyal ri taq Mechanpomal e nukun. Re jun peraj re xtoon chi ri kisamaj ri chanpomal xkiya ruqij chi xeok chuqa chi xkoje kuchuqa ri taq Mechanpomal kiximon ki rikin ri Saqamaq, rikin ri AID chuqa kikin ri ajkay molojril, toq rubanon juba ok kuchuqa. Ja re taq Mechanpomal moloj re, ri nabey chuqa ky akuchi yeajowx pan ajlabal nikoj xnuk, xkitzeqelibej kisamaj pa ri taq kojlibl ebinaan kojlibl pan oyowal, akuchi ninim apo chuqa ri runikajal kichelaj taqaj. Chuqa chi re re jun qijul re janila kuchuqa chuqa ticholl kinimoj ri taq Mechanpomal kiximon ki kikin ri taq ajxeel rochoch Ajaw e aj Qn Kiwi (Ceidec, 1993, p. 129). Pa re jun peraj qijul re, ri ixoqi xesamajyaj pa kaji ruwch chi molojkonojel ko kitzetoj richin samaj pa ruwi samajel ajowanem chuqa pa ruwi taq samajibl. Nabey ri ko kitzetoj pa ruwi ri kichojibal winqko retal pa kiwi ri taq moloj nkichojij kitzijol kachalaj esachinq. Ri moloj janila etaman ruwch pa re jun peraj samaj re ja ri Grupo de Apoyo Mutuo, xnuk pa juna 1,984 kuma ixoqi taq kaxlan po ka ri xetikr xejek kaxlani chuqa qawinaq

24

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

(amaqi winq). Rukan ri moloj xesamj pa ruwi ri rokisaxik pwq, achiel ri kitunuj ajtikon (achiel ri Comit de Unidad Campesina) chuqa ri tunuj moloj aj tinamt. Chi konojel ri ixoqi xkinimila ki pa taq molojril chuqa pa taq moloj e ko chi ixoqi chi achia, ja re ri janila kuchuqa; ri ixoqi, pa jun chik tzij, man ky ta ri kipatan samaj xa xesamajyaj achiel pa taq junelk taq samaj. Re taq molojril re xkisamajij pa ruwi ri ruwch chuqa kibeyal winq chuqa pa ruwi kiwch winq. Man ruma ta chi man ko ta jun saqamaq pa jamalil pa re jun peraj qijul re, ri Saqamaq xban chi re, kuma ri aj jukan chik amaq, chi xkisamajij pa ruwi ri kiwch winq. Xkitikirisaj el rikin ri aj Ruwachulew Kitzijonem Kimoloj Amaqi pa ruwi Ixoqi pa ri juna 1,975, xban pa Mexico, ri rusaqamaq Iximulew eqal xjek apo pa jutanaj taq aj Ruwachulew Tzijonem chuqa pa rulewal, enukun richin nban tzij chuqa richin nichilabx taq jaloj chi rij kikaslemal ri ixoqi (Berger, 2006, ruxaq wuj 28; rutzalqomanik ri tzibanel). Ri rubey naojil pa runikajal ri taq juna 80 rikin ri ruchaik ri Ruchanpomal ri Demcrata Cristiana chuqa rikin ri kaka taq pwq aj jukan amaq, janila xtzukutj ky kisamaj ri taq Mechanpomal moloj, po eqal eqal xilitj ri utzil. Pa re jun peraj re ri Saqamaq chuqa ri ajkay moloj janila xkijula ki pa taq kisamaj ri Mechanpomal. Ri kikiyirisanik jujun taq Mechanpomal moloj, xyak kikux rikin pwq richin rusamajixik taq nuksamaj pa ruwi rusamaj ri Chanpomal chuqa ri ajlabal chi jun ri amaq, akuchi nya janila kejqalem ri taq kojlibl etzeton chi xiko ri oyowal. . . Pa ri kisamaj ri taq ajkay moloj chi rij rutaluxik kinukik ri taq Mechanpomal moloj ko retal . . . ri runimirisanem ri kaka jamalil chuqa ri ruyaik rajaw ri ruwachinq tinamt winaqirem, ri wakami tajin nkoje ruchuqa (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 30).

25 Ri Chanpomal xerukch ri taq Mechanpomal Moloj, man kan taq chal kiwchxtzetetj rikin ri rusamaj ri Ruchanpomank ri ma Vinicio Cerezo richin niqasx ruchuqa kipwaq ri taq Mechanpomal Moloj chuqa nabey chi tiqax pa ruqa ri kiwq ri taq Mechanpomal Moloj pa jun molpwq kichin konojel, chajin ruma ri chanpomal (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 35) (2). Ri kiwch ri taq Mechanpomal Moloj, jalajoj xekibebanala pe, chupam re xeok chuqa ri aj ruchabl Ajaw moloj (taq catolica chuqa taq evangelica), nm taq tijobl, Mechanpomal Moloj richin kayij, taq moloj pa ruwi silonem chuqa taq banobl, moloj pa ruwi toojril, kimoloj ixoqi, alabo, achamaqi, ajtikonri xesamj pa jalajoj taq peraj, pa taq tinamt chuqa pa jukan amaq. Chuqa pa runikajal ri taq juna 80 nqatzt chi xajowx xxim samaj ruma xebetzukutj pe Jun ruwch chi Mechanpomal moloj, ri ko kixeel pa ruwi ri taq moloj aj ruwachulew. Kan richin wi rubeyal yesamj ri winaqi, ebinaan kimoloj tinamt pa ruwi kiyirisanem, ri nkiml ki pa taq kitinamit o pa kitinamital (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 134). Pa rutikiribal ri taq juna 90, AVANCSO xujch kiwch ri taq Mechanpomal Moloj pa waqi peraj. 1. Taq Mechanpomal Moloj pa ruwi kayij, ri xkitojtobej nkisamajij taq nimaq samaj, akuchi man jun tok nkikl ruma ri chanpomal po ky bey xkikulula tok. 2. Taq Mechanpomal Moloj nkikl pwq ruma ri AID chuqa taq rochoch Ajaw aj Qn Kiwi, ri ko re kiximon samaj rikin ri Saqamaq. 3. Taq Mechanpomal Moloj, ri kijachon ba ki rikin ri Saqamaq, rikin kipwq petenq ke la Europa ko re pa Canada, enukun richin pa kiyonil nkoje kuchuqa pa tinamt, pa jun peraj tinamital chuqa pan amaq. 4. Taq Mechanpomal Moloj enukun kuma ri ajtj winaqi ri yesamj o ri xesamajiyaj pa Saqamaq, ri kisamaj ka ri ruximon

26

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri rikin ri Saqamaq (kibinaan Chichanpomal Moloj). 5. Taq Mechanpomal Moloj yaon kuchuqa chuqa enukun kuma ri taq kaml taq bey aj tinamt richin nkisamajij kayewal pa tinamt, ri man kan ta kiximon ki pa samaj rikin ri Saqamaq. "Re taq moloj re janila nkijunamaj kinaoj rikin ri tinamt chuqa ky bey nkibn taq samaj pa ruwi rubanik taq wachinq, rubanik jay chuqa samaj pa ruwi rutaluxik winaqilal. Ja taq moloj re, ri janila yeajowx richin yeto pe kuma ri yay pwq aj ruwachulew". (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 34). Pa jun chik peraj ri CEIDEC nuya rutzijol juley chik rubanikil richin nya ketal ri taq Mechanpomal moloj: achoq pa ruwi na ri kitzubal (aj ruchabl Ajaw, ajnaojil, chuqa pa ruwi pwq/okel/tikonem), achike na ri kibeyal (aj ruwachulew, aj tinamt, aj achalalril, kochoch rukux kanon naoj chuqa tok chuqa taq aj ximoj samaj) ka te chuqa achike na ri ruqijul. Ri taq Mechanpomal moloj richin ri nabey aj qijul enukun pa runuksamaj richin nbewachin pa kai oxi qij achiel rubanikil jay, tzuquj, raxnaqil, chaqa chik (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 28). Ri e richin ri rukan qijul nya ketal ri xesamj pa ruwi anin taq ajowank pa rukiyirisaxik tinamt, ri kichajin naoj pa ruwi ri metok chuqa kitzeqeliben chi ri kekiyr ri taq ruwch pa ky qij, juna (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 29). Ja ka ri aj rox qijul "nikinaojij ri kiyirisanem achiel "tzuqy chuqa choly " ri nikajo chi junelk yesamj, ko kixeel chi kij ri taq rumoloj aj winaqirem tinamt ... nkikanoj rusamajixik jun naoj pa ky juna chuqa nkoje kuchuqa pa jun rulewal tinamt chuqa amaq" (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 29). Chuqa ko chi nya rejqalem, chi xetzukutj pe ky taq moloj pa ruwi kichojibal winq chuqa ixoqi chuqa ri xebeel pe moloj taq achamaqi. Rikin ri ruchaik ma Vinicio Cerezo Arvalo xuya retal jun utzilj qij chi ke ri kimoloj ixoqi pan Iximulew. Ri rutzukik jun jaml chuqa kaka jamalil chanpomal xukutbej kaka taq

27 uchuqa chuqa kaka taq kayewal. Xkoje kiqij ri ixoqi ri kinukun ki pa tzobaj taq ixq (man ja ta ri ajtikon ixq, samajela o achamaqi) chuqa richin nban chowen chi kiwch winaqi chi rij ri kibeyal winq. Po ri kimoloj ixoqi xbinisx pa kai oxi bey. "toq nkiyr ri kimoloj ixoqi, xya juley taq kitijonik, xkoje ruchuqa chuqa xmechanpomalx" (Berger, 2006, taq ruxaq wuj 28-29; rutzalqomanik ri tzibanel). Chi rij ri juna 1,986, xekiyr pa aninq xa xe kimoloj ixoqi, chi rij ri rutzubal ri taq chojibl chuqa ri tz kikaslem ri aj Iximulew chuqa ri naoj pa ruwi kibeyal winq. Pa jun chik peraj, ri taq moloj aj qijul chuwch, akuchi xetoon ri ixoqi taq moloj nukun kuma ixoqi chuqa achia, nkisamajij juley chik taq naoj. Pa ronojel, ri ixoqi nkink ki pa kai rubeyal, ri ka ko na wakami. "E ky enukun achiel Mechanpomal Moloj chuqa chuqa xekikanola tok pa taq choly Mechanpomal moloj aj ruwachulew, richin yesamj pa kulaj richin nya kitoik ixoqi. Jujun nkibanala taq rukux samaj (achixq), ri chaqa chik ka ri nkikutula nimaq taq naoj pa ruwi ruwch ixq achi o winq rikin kibeyal winq" (aj tinamt achixq)" (Berger, 2006, ruxaq wuj 29; rutzalqomaxik ri tzibanel). Pa jun chik peraj, xkoje kuchuqa ri taq moloj kibinaan achixoqiky chi ke ri e ko pan Armita chuqa nukun kuma ri ajxolon winq. Chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj kichin ixoqi xenuk pa re jun peraj re, ri ka nubn na samaj ja ri, tz nqaya ruqij, Kimoloj ixoqi Tierra Viva chuqa ri Grupo Guatemalteco de Mujeresri kai nabey taq moloj pan Iximulew xkibinaaj chi e ajachixoqi, chi kai xetzuk pa juna 1,988. Pa jun chik peraj, ri moloj nkisamajij ajowabl pa ruwi kibeyal winaqi chuqa chi xkixutuj ri biaj achixoqink, ky chi ke re ko kitzubal pa kiwi ri ixoqi aj ruqa raqn tinamt chuqa achamaqi ixoqi, pa re jun

28

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

peraj re ko chi nqaya ruqij ri Coordinadora Nacional de Viudas de Guatemala (xnuk pa juna 1988) (4).

Peraj kisamaj ri Mechanpomal Moloj wakami


Achike kibanon kiwch ri Mechanpomal Moloj chi ronojel chuqa jumul ri kichin ixoqi? Pa juna 2,008, xekoje jotl chi re ri 10,000 taq Mechanpomal Moloj chuqa taq kimoloj winaqiko chupam re jun peraj re ri kimoloj winaqi pa ruwi silonk, taq ajkay, ajkiyirisanem, aj ruchabl Ajaw, chaqa chik. Chupam re, jotl chi re ri 400 ri ko kitzubal pa kiwi ixoqi (rutaqowch Nimamoloj chi rij Runikoxik Toj, rukan rik ri juna 2008). Ky chi ke re e aj tinamt, man jun ri aj peraj tinamt o aj amaq. Ko ri jujun manq, po konojel tikirel yenim pa ri peraj richin "nabey" chuqa "rukan" qijul. E kiyirinq ri taq ruwch Mechanpomal Moloj, po ri janila ko ketal ja ri e aj saqamaqil chuqa ri ajkayilal" (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 44). Ojer kan, xya ba retal ri tz kinaoj aj Mechanpomal Moloj chuqa aj winaqirem kimoloj rikin ri Saqamaq, ri taq Mechanpomal moloj ka ri, kiyonil xesamj chuwch ri Saqamaq, ko re xeqelebx jwil o xtaq chi kij (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 24). Po ri kinaoj chi kikojol ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri Saqamaq xjalatj pa kinikajal ri taq juna 80, xkoje ruchuqa toq xjuch ri uxlanibl kux. Ri kitzij aj ruwachulew amaq . . . ko nubn richin nkis ri man tz ta naoj chi kikojol ri taq Mechanpomal molo chuqa Saqamaq . . . ri kibanikil ri taq Mechanpomal man qalj ta chik rukojol, ruma chi ky chi ke re taq Moloj re, nikajowaj ri runaojil Saqamaq achiel sujunel-kany samaj, re nubn chi ri kinaoj nupo ri chi kikojol ri ajkayij toq ri nkichb ja ri rajil, ri wachinem, ri kwayl samaj chuqa ri temebalil" (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 96). Wakami nqatzt chi ri taq Mechanpomal Moloj yesamj rikin ri Saqamaq, ky bey re epeyon ruma ri Saqamaq richin nkisamajij taq nm samaj o richin nkisamajij taq pwq aj saqamaqil. Ri kibanikil rubanon kan chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechan-

29 pomal Moloj janila rujalon ri (ka tajin na nunk chuqa tajin nujalwachij ri) jun peraj chi ke ri taq Mechanpomal Moloj tajin nikipo el ki achiel ajkayij (5). Ri rujunamaxik ri taq qijul ri, ri taq kimoloj ixoqi pa ri kaka qijul, e ky ri man jun tok nkikl ruma ri aj Catolica Rochoch Ajawntzet ri Rochoch Ajaw achiel ri nqato chi yeky ri ixoqi aj Iximulew (6). Jun moloj ri man nok ta chupam re ja ri CONAVIGUA, ri ruximon ri rikin ri Catolica Rochoch Ajaw chuqa kikin taq aj moloj cristiana kixeel (Berger, 2006, ruxaq wuj 30). Ko jujun taq Moloj xetzukutj pa taq moloj etaman kiwch ri e ko ixoqi achia chupam, ky kijikiban ri kiyonil samaj chuqa e ko ky, pa rutikiribal, xa xe kichin ixoqi (7). Ky chi ke re taq Mechanpomal chupam re jun kaka qijul re xenuk kuma jun kol molaj ixoqi, kitunun ki pa kiwch winq, kibeyal winq ruma chuqa peraj ruwachulew richin yeto juley chik ixoqi aj Iximulew, ri ky bey re, po man jantape ta, aj ruwch winq, aj kibeyal winq po chuqa jun wi aj peraj ruwachulew (Berger, 2006, ruxaq wuj 31; rutzalqomanik ri tzibanel). Po chuqa ko jun kinaoj, yalan ko retal pa taq ajkulaj Mechanpomal Moloj (chi ixq chi achi) richin nikokisaj ri chabl richin kibeyal winq ky bey re xa xe pa tzij ruma man jun taq ri nm tzetoj pa ruwi rusamaj ri moloj. Juba ok nban rikin re tzetoj re, ko re nban jechunk chi rij ri peraj Ixq ko re chuqa chi rij ri runuksamaj ixq pa ronojel ri kisamaj ri taq moloj (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 102). Achiel pa jun kulbenk xban pa juna 2,005 xilitj chi konojel ri taq Mechanpomal Moloj xekulbx pa xe Lajuj Naoj xkijikiba chi nkisamajij "ri peraj pa ruwi kibeyal winq, pa jun na chi ke ri taq nuksamaj nkisamajij" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 71). Po chuqa xtzetetj chi konojel majun kinuksamaj, ri ko ruqij chuqa ri junelk nsamajx, richin nsol rij ri peraj pa ruwi kibeyal winq, achiel nel chi tzij chi nkisamajij pa qitzij chuqa ko ta jun junelk runukulem re peraj re. Pa jun chik peraj, ri tzetoj pa ruwi ri rusamajixik ri kibeyal winq, man xa xe ta jun tzij, ri rubanon chi jalajoj pa konojel ri taq Mechanpomal Moloj, chi kiju-

30

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

junal nkisamajij achiel nkitzt chi tz (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 71). Rikin juba re jun naoj re nikulwachitj ruma ri kinaoj ri taq aj ruwachulew molojjanila rejqalem ri nukm pe, ruma ri yeqachl qa. Achike nbano chi xekiyr chuqa xejalatj ri taq Mechanpomal Moloj pan Iximulew? Yeqajch ri taq achoq uma pa oxi nimaq taq molaj. Nabey e ja ri e aj ruwachulew uchuqa ko kitzubal pa taq moloj Mechanpomal Moloj aj ruwachulew, aj jukan chik taq chanpomal chuqa taq banatajnem chi jun ruwachulew. Pa rukan ja ri taq aruma aj amaqri taq taqanem, taq moloj chuqa winaqirem taq jaloj, ri nkito rubeyal ruwch ri nbix "rox peraj" pan Iximulew.

Ri aj ruwachulew uchuqa
Achiel pa chutin ri kibanobal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew yalan nuqalajisaj chi ri taq Mechanpomal moloj nkitzt ri jotl chuqa ri juba ok pa ruwi kipwaq aj jukan chik. Toq ninimr ri pwq tikirel nokisxke ri chi rij ri kabraqn ri juna 1,976 chuqa pa ruqijul ri Runukik Tikass Kaslemal, xetzukutj kaka taq Mechanpomal moloj chuqa taq Mechanpomal moloj e ko chik, xkiyr kisamaj richin xeutzr kuma ri kaka taq pwq chuqa ri kaka taq samaj. Ky tzibanela nkixm ri kikiyirisaxik taq Mechanpomal moloj ruma ri kinaoj aj chanpomal chuqa nkiya taq winaqirem kulunem ruma chi ja ri aj ruwachulew kaka jamalil yechojin. Ri kichinaxik taq nuksamaj aj winaqirem chuqa chi man yetikr chuqa chi man ko ta ri raybl chuwch ri Saqamaq, nuqajuj chi jaml ri ruyaik ruxe kitoik winaqi. Ky bey re ri taq Mechanpomal moloj ruma ri, toq yetzukutj richin nkisl re taq kayewal e ko wakamiko re rikin kipwq aj ruwachulew taq moloj, ri nkinaojij chi ri taq kokj chuqa aj tinamt taq moloj nkisamajij chi tz chuqa pa rubeyal ri aj tinamt kayewal, chuwch we nya pa ruqa ri Saqamaq. Ko bey re ri Saqamaq yerupeyoj ri taq mechanpomal richin yetikr yekisamajij nimaq taq samaj aj winaqirem pa

31 rukexel chi ja rije yesamajibenri nubn chi nuyk kikux chi yetzukutj juley chi taq Mechanpomal moloj, rikin ri raybl chi nkichp re taq peyonk re. Chuqa chi ri taq aj ruwachulew moloj chuqa ri chanpomal nkichojij chi ri taq moloj yekulun pwq kitziban kibi achiel taq Mechanpomal moloj, ri man kitzeqelben ta chakoj chuqa chi kijikiban kibeyaljun molaj kaml taq bey, jotl qajinq ruqij, jun rubeyal richin nipaj chuqa richin nya rutzijol ri rejqalem ruchuqa kisamaj, chaqa chik. Ke ri, ri taq kipwq aj jukan chik amaq chuqa ri kitzij aj ruwachulew kaka jamalil ko nubn pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj, po chuqa pa ruwi ri kibeyal, kisamaj chuqa ri taq kinukulem taq Mechanpomal moloj. Ri taq uchuqa aj ruwachulew chuqa ko nubn pa ruwi ri chabl nkokisaj ri taq Mechanpomal moloj. Ri rubeyal xnatx yan qa, chi nukm ri tzij chi rij kibeyal winq, janila nuya retal re jun naoj re. Qitzij chi ri kamaq samaj ri ixoqi pan Iximulewri ko xtzukutj pe kikin winaqi po chuqa xtikr pe pa taq juna 80 nikiqalajisaj ri retal (we xa xe pa tzij) rejqalem ri kibeyal winq (7). Po chuqa xkoje ky kitzij aj ruwachulew chi ri ruchanpomal Iximulew chuqa ri taq Mechanpomal moloj nikijk ri tzetoj pa ruwi kibeyal winq. Ntzukutj rikin ri Aj ruwachulew Kitzijonem Ixoqi ruma ri Kimoloj Amaqi, ri xbanatj pa Mexico pa juna 1,975, ri ruchanpomal Iximulew eqal xnim pa jalajoj taq aj ruwachulew chuqa aj tinamt taq tzijonem peyon richin nitzijx chuqa nya kai oxi taq tzij chi rij ruchojmirisanem kibeyal kikaslem ri ixoqi (Berger 2006, 28; rutzalqomanik ri tzibanel) (8). Ri aj ruwachulew tzetk (pa taq kichanpomal aj jukan chik amaq chuqa aj wawe chuqa ri taq aj ruwachulew taq Mechanpomal moloj) pa ruwi kisamaj ixoqi chi rij kiyirisanem chuqa rutzetik ri man junam ta kibeyal ri winq, xuya rejqalem chi xya ky pwq richin xokisx ri aj chanpomal chuqa aj wawe taq Mechanpomal moloj, ri xkesamj pa kiwi ixoqiri xuya kuchuqa ky taq Mechanpomal moloj chi xnuk jun "peraj pa ruwi kibeyal winq" chuqa ri kinukik kaka taq Mechanpomal moloj, ri yesamj pa kiwi ri ixoqi.

32

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Kanon naoj kikin winaqi nuya retal chi ri naoj chi nokisx tzij pa ruwi kibeyal winq, man nuqijuj ta chi xkitn ta jun tzij tzetoj pa ruwi kibeyal winq. Ko re ri taq moloj xa xe nkiya apo jun peraj kichin ixoqi, ri ko retal xa xe rubi. Jun rukamol bey ri kimoloj ajtikon pa xe Lajuj Naoj xubiij chi pa Rutzubal taqoyal ko jun nuksamaj pa ruwi kibeyal winq, man jun winq ri nusamajij pe chi rij re, ruma chi ri peraj pa ruwi kibeyal winq, xa xe ko ruma ri rupwaq jun moloj aj jukan chik amaq, ri xkis pa jun kan kai oxi juna. Jun chik tzetoj pa ruwi re xtzijx ruma jun ajsl taqonem tzij aj xe Lajuj Naoj, xubiij chi xsamj pa jun Mechanpomal moloj ri nukanoj pwq pa jun aj ruwachulew moloj, ri xukutj chi konojel ta ri e pal pa ruwi, konojel ta e ixoqi. Ri Mechanpomal moloj xujalwachij rubi pa ri kutuj taqowuj richin xuya el nikaj ixoqi, po re jun jaloj re xa xe ko chuwch wuj richin nkutx pwq.

Ri taq Uchuqa aj Chanpomal


Achiel ri taq aj ruwachulew achike ruma, ri taq ajchanpomal moloj ri e qaty tzij pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq aj winarirem kimoloj winaqi ko rubanon pa ruwi, ri e janipe e ko chuqa chi rij ri kibeyal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Jun kanon naoj pa ruwi ri taq taqonem chuqa taq rupam taqoj, ri ko kejqalem chuqa ky tzijonem kikin ajsl taqonem tzij chuqa ajtj taq winq nuya retal chi ri rubeyal rutikirisaxik jun Mechanpomal moloj man kayew ta. "Richin runukik jun Mechanpomal moloj, rajowaxik xa xe wuqu winaqi chuqa ri rusamajay jun ajsl taqonem tzij richin nunk chuqa pa kai oxi apo ik tikirel chik nusamajij nimaq taq pwq e petenq pa ruqa ri Saqamaq chuqa tikirel ko jun achchakoj ruma ri" (Reynoso, 2009a). Rere ruma ri Rutaqanem Mechanpomal moloj richin kiyirisanem (Taqotzib pa rajlabal 02-2003)ri xyak ruchuqa ruma jun kinaoj xnuk kuma jotl chi re ri 200 taq moloj.Ruwinaq ri Kisoltzijonem aj Mechanpomal moloj pan Iximulew rikin kitoik ri Con-

33 sejo de Fundaciones Privadas de Guatemala xkiml ki pa juna 2,000 rikin ri raybl richin nijikibx jun runukulem rukux samaj, richin yemol ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew "achiel jun banel ri janila ko ruqij chuqa rajowaxik richin rukiyirisaxik ri tinamt chuqa ri Ruchanpomal Amaq" (Soltzijonem kichin Mechanpomal moloj pan Iximulew, 2000, ruxaq wuj 1). Ri soltzijonem xcho pa ruwi ri "niko ri naoj chi ri taq Mechanpomal moloj e rulaqel ri Saqamaq chi rij ri ruyaik taq kajowaxik tinamt o e itzel taq kilaqel ri ajkay nkibn chakoj pa kaybl, richin chuqa nya ketal chi junam kiwch pa kiyirisanem" (Soltzijonem kichin Mechanpomal moloj pan Iximulew, 2000, ruxaq taq wuj 2-3). Richin nban, xchol jujun taq kesoj moloj, ri xtikibn ri Mechanpomal moloj (taq yonil taq moloj achiel chuqa jun nimaperaj) taq raybl richin jun qalj chuqa nm ximoj rikin ri Saqamaq, chuqa jun ajtaqanel rucholajem samaj, ri xtujalala taq peyonk chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj chuqa nikiliba kikojol ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq ruwch moloj. Ri ruwujil soltzijonem nukutubej ri jikl kexoj pa ximoj samaj chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri Saqamaq. Pa taq lajutaq juna 60-80, ky bey ri taq Mechanpomal moloj xkixm loman taq samaj rikin chuqa ka chi nkijikaj ri Saqamaq, ja ka ri taq Mechanpomal moloj xekoje pa ri soltzijonem, xkikanoj jun jebl chuqa nm ximoj samaj rikin ri Saqamaq. Nqachp ri naoj chi ri taq Mechanpomal moloj ko chi e qitzij taq rukulunel ri Saqamaq chuqa ko chi ko jun jebl ximoj samaj chi kikojol, ri toonela aj ruwachulew chuqa ri taq aj tinamt Chanpomal, nkitzt ruwch, ri najowx chi rij ri naojil ekitzeqelben ri kikiyirisanem taq rubeyal tzijobl, kuluj pwq chuqa kexoj kinaoj jikl chuqa ri man jun kikayewal taq moloj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj (Soltzijonem kichin Mechanpomanel taq moloj pan Iximulew 2000, ruxaq wuj 4). Ja ka ri taq kibanikil ri ojer chuqa choj taq moloj man kitzeqelben ta pwq, ri xewachin chi e aj winaqirem kimoloj winaqi chuqa ri taq nm kimoloj winq, ri Kitaqanem tzij taq Mechan-

34

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj, nkinm ri taq Mechanpomal moloj, achiel jun chik tikirel ruwch moloj. Xekoje taq Mechanpomal moloj chuwch ri rujikibaxik ri taqanem tzij, ri jarupe taq Mechanpomal moloj ( pa kikexel ri taq aj tinamt kimoloj winaqi chuqa nm taq kimoloj winq) xekiyr aninq (kulbenk rikin ma Conie Reynoso, rulaj rik ri juna 2009). Re taqanem tzij re, ri xuchp ky chi re ri xbix pa Kisoloj tzijonem taq Mechanpomal moloj (10), nuya ruqajarik ri Mechanpomal moloj achiel taq moloj "kinukun ki ruma jun rajowaxik pa ruwi taq banobl, pa ruwi tijonk, silonem, kikulik winaqi, ruyaik kajowaxik winaqi, kitoik, talunem chuqa rukiyirisaxik pwq chuqa winaqilal, akuchi man noqx ta ri chakoj". (Kitaqanem taq Mechanpomal moloj pa ruwi Kiyirisanem, 2 mokaj). Pa kinaojibal ri taq "Mechanpomal moloj", e ko ri taq moloj ri e Mechanpomal, aj tinamt kimoloj winaqi chuqa nm taq kimoloj winqkonojel nikinimaj ri taqanem tzij. Achiel xnatx yan aqanij, ri taqanem tzij man ky taq nuchojij richin runukik jun Mechanpomal moloj, xa xe ko chi nasamajij kaji taq rajowaxik, achiel nusikij ri 7 mokaj. 1. Ko chi e ko wuqu kiyonil winq chuqa tikirel ajqatbalil tzij, ri yetikr. 2. Rumoloxik ri najowx nusikij ri taq ruwujil kibeyal moloj chuqa ri taq kitzij xjikibx ruma ri nimamoloj. 3. Chi kikojol ri taq ruwinaq ko chi man niko ta ri jukal woo ruwinaq aj jukan amaq, ko chi e ruwinaq ri amaq, achiel nusikij chuwch ri taqanem tzij nusl re jun peraj re. 4. Nchax jumolaj kaml taq bey. Kikulbexik taq ajsl taqanem tzij, ri eokinq retal qatbalil kitzij taq Mechanpomal moloj chuqa ruwinaq taq Mechanpomal moloj xkiya rutzijol chi juba ok ri nikutx, ka ko na akuchi nitzilx ri taqanem tzij. E ky xkibiij chi ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj, ri qajnq chi re ri wuqu winaqi, ko re xa xe jun chuqa

35 kai winaqi. Ko kitzijol winaqi chuqa kichin taq achibil chuqa achalalril pa kicholajem kibi winaqi, xa xe chuwch wujko re yetoj ri winaqi richin nkijch ri rukutuxij tzibanem biaj. Jun chik taqanem tzij, ri janila ruqij, ja ri Rutaqanem tzij Peyonk pa Saqamaq, ri nunk taq kuluj, loqoj chuqa rupeyonik wachinq, jay chuqa taq samaj kuma ri taq moloj ajchanpomal. Re jun taqanem tzij re, jikiban pa juna 1,992 chuqa nikon pa juna 2,006, nusl ri ruchojmirisaxik ri kulunem chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Achiel nubiij chuwch ri taqanem tzij, konojel ri taq wuj pa ruwi sujunem, chaonem chuqa choj peyonibl peyoj rikin jun Mechanpomal moloj richin nban jun samaj chuqa jun ajchanpomal samaj, ko chi ntalx rutzijol pa Runukulem ri Peyonk chuqa Kamoj richin ri Saqamaq rubinaam GUATECOMPRAS. Achiel nibix chi ri kitaqanem tzij taq Mechanpomal moloj ko re man ninimx ta rutzij re jun taqanem tzij re (11). Ko bey re ri taq Mechanpomal moloj man nkinimaj ta rutzij ri Tzety Retal Pwq, ruma ri man nkitaluj ta rutzijol ri nukutuj ri taqanem tzij pa GUATECOMPRAS (Reynoso, 2,009a). Ruma ri man nisamajx ta chuqa man nban ta ri nusikij ri taqanem tzij janila xnimr chuqa xkiyr ri elq. Ri rusamajixik taq ajchanpomal retal peyobl nuya ruchuqa chi yetzuk kaka taq Mechanpomal moloj chuqa nubn chi nkijl rutzetoj pa ruwi kisamaj ri taq Mechanpomal moloj richin nkikl pwq. Taq moloj eokisan kuma ri ajnaojil pa jun tinamt chuqa ruma ri Ruchuqabal Samajel Amaq, eokisan richin nelesx ajchanpomal pwq (...) ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj nkisamajij taq nm samaj, ri man nketaman ta nikisamajij, achiel kipeyoxik taq ajtzaql moloj (Hlmer Velsquez, richin ri Kisamajixik taq Mechanpomal moloj chuqa Kimoloj tooj winq, tzijon ruma ri ma Reynoso, 2,009b). Chi kiwch ky winaqi, re jun rubeyal naoj re nuqasaj kiqij ri taq Mechanpomal moloj. Pa juna 2,009 xkisamajij ri 12% rupwaq saqamaq ri taq Mechanpomal moloj. 170 taq Mechanpomal moloj xkisamajij 6,000,000,000 taq maquq rupwq chanpomal, woo chi ke re xkisamajij 800,000,000 taq maquq (Prensa Libre, 2010a). ko rutzijol chi ri taq Mechan-

36

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj ko yan xkitj ruma ri nm pwq nkikl, po ka tajin na nkikl aj chanpomal retal peyobl. Yaon retal ri elq chuqa ri itzel tzetoj, ri chanpomanel Colom xuya kai runaoj. Nabey, nrajo nrelesaj pa kiqa ri taq Mechanpomal moloj rusamajixik ri taq ajchanpomal samaj, achiel taq nm samaj pa ruwi rubanik bey chuqa rukulik taq wachinq. Pa rukexel xa xe xkerupeyoj taq Mechanpomal moloj richin nunimirisaj taq nm samaj pa ruwi winaqirem achiel raxnaqil. Rukan, xtikejqalej kayewal konojel ri xkeyaon chuqa ri xkekulun retal pwq richin nsamajibx taq ajchanpomal samaj (Prensa Libre, 2010a; 2010b). Jujun ta ka ri, achiel ri Accin Ciudadana, jebl xkitzt re jun rutzijol re, ma Helmer Velsquez Samajel pa kiwi ri taq Mechanpomal moloj chuqa Kimoloj tooj winq nubiij chi pa rukexel re jun naoj re, ko chi nijalwachx ri Kitaqanem tzij taq Mechanpomal moloj. Rikin ri juba ok taq rajowaxik richin ninuk jun Mechanpomal moloj chuqa ri yaoj qij richin rukulik ajchanpomal chuqa aj ruwachulew taq pwq, ko ri jun naoj chi man jun chik beyal richin molojril, we man ja ta rubeyal achiel jun Mechanpomal chuqa jun aj winaqirem kimoloj winq. Ky chi ke ri xekulbx xkiya rutzijol chi xkitzk jun Mechanpomal moloj achiel ri nusl xa ba achike taq kayewal chuqa chi man kayew ta nkl aj ruwachulew pwq. Re nuqajuj chi man jun chik achike nkinaojij ruma toq ri e ky kayew nikiqasisaj ri taq Mechanpomal moloj. "j aj Mechanpomal moloj, xa xe tikirel nqaxm qi rikin jun achike na nm samaj, po re achiel teej tataaj pa qawi, jun ojer naoj toq xban majoj ulew chuqa toq xban qasan ruqij jun winq, rj janila j naowinq chi niqanaojij chaqa chik rubeyal richin niqaml qi richin niqaqasaj ronojel ri itzel nban pa qawi " (ajtj taq aj xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Re kai oxi taq achike ruma re chuqa ri taq retal qabanobal, etooyon richin ninuk kibanikil ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulewri ko re taq chi jun kibanikil re:

1. Ri taq Mechanpomal moloj janila e ky.

37 2. Konojel ri taq Mechanpomal moloj e kokj chuqa xa xe yesamj pa taq tinamt. 3. Ko kaka taq kitzetoj pa ruwi kichojibal winq, ixoqi chuqa achamaqi. 4. Nokisx kaka taq tzij (achiel "tzetoj pa ruwi kibeyal winq"). 5. Ko kaka taq ximoj samaj rikin ri Saqamaq, ko kiqij ri kitzukik ri taq Mechanpomal moloj "aj chichanpomal moloj" chuqa "aj chikayilal". 6. Xekiyr ri taq kulwachel chuqa ri taq naonk chi rij elq chuqa chakoj. Ruma ruchobik re ajilabalil chuqa beyalil taq kexoj pa ruwi kibanikil ri taq Mechanpomal moloj, katzinel niban re jun kutunk re: Achike kejqalem ri taq Mechanpomal moloj pa aj winaqirem tinamt wakami? Chuqa, Atux rukamon pe ri "Rumechanpomalil moloj" ri aj winaqirem tinamt pan Iximulew? Re taq peraj tzijonem re nikitojtobej yekisl re taq kutunk re. Ri taq kutzil chuqa ri taq kikayewal ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Pa re jun peraj re, ninikx ri ntoon richin chuqa ri man yetoon ta richin ri rubeyal kinukulem ri taq Mechanpomal moloj, ri taq aj winaqirem kimoloj winq chuqa ri taq tz kisamaj chuqa ri itzel kisamaj kibanon ri taq Mechanpomal moloj pan Iximulew. Nikisibx tzij pa ruwi re jun peraj re rikin kisamajixik re taq rukisibl tzij re pa ruwachinik Kimechanpomal moloj ixoqi. Ri ntoon kichin ri taq Mechanpomal moloj: kokj, samajilel, aj tinamt, tz kisamaj chuqa saqarisan kiwch. Choj pa tzij man pa rubanikil ta, ri taq Mechanpomal moloj achiel jun rubeyal nukulem chuqa richin rukanoxik ri kiyirisanem, ko ri jujun pa qitzij yetoon kichinri nusl juba achike toq ruma ri taq Mechanpomal moloj janila etoon kuma ri winaqi aj ruwachulew chuqa aj amaq. Ruma chi e kokj chuqa chi tikirel nsamajx rujalik, tz nqaya retal "jun kibanikil kan kichin wi ri taq Mechanpomal moloj; ri jikl

38

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

kibanikil chuqa rubeyal chi saqarisan kiwch rikin chi ko ky kayewal, oyowal chuqa tzukun taq tzij pa rulewal ri winq-naojil. Jun retal ja chi chi rij ri 30 juna titzukutj pan Iximulew, re jun kaka naoj re tajin ninimr, tajin nkiyr chuqa tajin nichojmirisatj" (AVANCSO 1990, 39). Ri e kokj nubn chi manq kuchuqa chuwch aj perajil jaloj, re jun kibeyal re nitun rikin ri kokj rubeyal kinukulem nuqajuj chi janila tz nsamajx chuqa aninq nukuluj chi ke yesamj pa jun kaqibl ri janila jaloj nukulwachij. Achiel ta, toq jun rumoloj ixoqi pa xe Lajuj Naoj xujunamaj ri ruma ri jaloj rikin ri rukulik aj ruwachulew pwq chuqa jujun taq sachoj chi rusamajixik ri taq runuksamaj, ri ruwinaq ri Mechanpomal moloj xkiya chi kiwch chi nkikisibej pa kiwi ri taq kinuksamaj, ri man kan ta e tz chuqa chi xa xe xkichp rusamajixik oxi taq nuksamaj, ri e jiklrichin njalwachx ri qijul chuqa rutzil ri ruchuqa samaj. Jun jebl chuqa ko ruqij kibeyal ri taq Mechanpomal moloj ja ri rubeyal chi e aj tinamt. Rikin ri jachsamajinem, ri nkajo nkikl pwq pa kibi ri taq aj tinamt Mechanpomal moloj, nikijikiba chi ri taq aj tinamt moloj jebl ketaman taq rajowaxik, kayewal chuqa ruchuqa ri tinamt chi kiwch ri taq moloj ky kulewal samaj, aj amaq chuqa aj ruwachulew. Konojel chi ke ri taq Mechanpomal moloj chuqa taq aj winaqire kimoloj winq pan Iximulew yesamj rikin rubeyal aj tinamtky bey etzukutajinq richin niban rutzil jun rubeyal kayewal pa tinamt. Achiel qatzeton chi tajin yekiyr taq Mechanpomal moloj yesamj pa ruwi ri kajulew richin yekichajij ri taq kichelaj, taq raqn ya chuqa chaqa chik taq ruwch kajulew aj tinamt (achiel ri Asociacin de Amigos del Lago pa Izabal). Ri rutunik re kai kibeyal re (aj samajilel chuqa chi ri kibanikil aj tinamt ) nuqajuj chi ri aj tinamt taq Mechanpomal moloj janila tz nkibn ri kisamaj chi kiwch chaqa chik taq moloj. Tikirel nya retal chi kan kichin wi chi e aj tinamt, ri ko rejqalem richin jun ajkiyirisanem nuksamaj chuqa ntikr nukm ruwch pa re taq peraj re. Rere janila rejqalem pa jun amaq achiel ri Iximulew, akuchi ko ky kibeyal winq. Achiel

39 ri aj ruqa raqn tinamt ixoqi chuqa ri aj tinamt ixoqi, ri kaxlan taq ixoqi chuqa ri ixoqi e ko pa jujun chi ke ri 23 taq achamaqi, ri kilon jalajoj taq kayewal chuqa kilon jalajoj taq utzil richin nkoje kuchuqa. Aj tinamt taq moloj rikin juba janila yetikr nkisl ri taq kajowaxik ri ixoqi chi rij chabl, nuksamaj chuqa taq tzetoj. Ri kibeyal chi saqarisan kiwch ri taq Mechanpomal moloj, yeruto richin nkl pwq, achiel ri aj ruwachulew pwq. Toq ninkutula chi achoq uma janila taq Mechanpomal moloj chuqa taq aj winaqirem kimoloj winq e ko pan Iximulew, ri e ruwinaq ri taq Mechanpomal moloj, ri retal kiqatbalil tzij taq Mechanpomal moloj chuqa ri ajtj taq winq nkiya retal chi ri aj ruwachulew ajyal pwq, xa xe nkajo nkosqopij pwq pa kiqa ri ajtaqelil taq moloj chuqa chi nkiya kiqij ri taq Mechanpomal moloj chi kiwch chaqa chik taq moloj. Ri kibeyal chi saqarisan kiwch ri taq Mechanpomal moloj chuqa man kayew ta nubn richin nxim samaj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Rere rutoon kisamaj ri aj taqanel amaq, achiel ri Rutaqanem chi mani chik ri kikamisaxik ixoqi, ri ka ja ok re tijikibx. Man ke ta ri, e ko ri yekijikaj ri taq Mechanpomal moloj ruma chi saqarisan kiwch, ri ko runukulem ruqij winq, Walda Barrios Klee (Rukaml bey ri UNAMG wakami) xutzijoj chi ri runukulem kicholajem ri taq Mechanpomal ko taq rutzil chuqa man ja ta ri chi yerelesaj ri taq samaj janila e nimy. We ko kicholajem, ko kicholajem. Ri UNAMG, jun runukulem ruqij winq. Ko jun rukaml bey, jun rachkaml bey, jun molaj rukaml bey yechabx taq kayewal pa molojril, xya nimaq taq tzijol chuqa ko kisamaj, kisamaj pa molojril. We manq ri rucholajem, juba ok awuchuqa chuqa aqij, rere tzeton chik. Rere petenq ruma ri samaj ojerrikin nukulem aninq ninuk molojril chuwch ri suqy nukulem (Rukulbexik ri ya Walda Barrios Klee, pa rulaj rik ri juna 2,009). Qatzeton chi ri taq Mechanpomal moloj nkisj kuchuqa chuqa taq kutzil, ri e jun wiri nuqajuj chi nuya retal chuqa ruqij pa rukiyirisanem pa tinamt chuqa pa amaq. Achiel xtiqatzt qa,

40

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi kikulun ky ruma re taq kutzil re, eokisan ka richin yekiqi utzilj ruwch taq samaj kichin ixoqi chuqa richin ri chijun amaq. Ri taq kikayewal taq Mechanpomal moloj: Elq, ichinanril, manq ri junawch pa tinamt. Qatzeton ky jikan taq tzij chi kij ri taq Mechanpomal moloj pa re rukisibl taq juna ruma ky taq aruma. Yaon rutzijol pa ruwi elq chuqa chi man nkiqi taq ri taq rajowaxik ri rutaqanem tzij richin peyoj chi kikojol ri Saqamaq chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Achiel nubiij pa rumokaj 18 ri Kitaqanem tzij ri taq Mechanpomal moloj, ri taq Mechanpomal moloj man tikirel ta nkijch chi kiwch chakoj, po ko taq Mechanpomal moloj ri kikulun 2% o 5% achchakoj (Reynoso, 2,009a). "Pa rukisibl re taq ik re, elesan kitzijol taq mechanpomal moloj kiximon ki kikin ajtaqanel amaq chuqa rusamajela ri chanpomal, ri nkisamajij rupwq ri Saqamaq, nkikl achchakoj chuqa ja rije yebiin achoq chi re ajkay moloj nkiya ri taq nm samaj" (Reynoso, 2,009b). Jun ajnaoj winq pa ruwi rere nuya rejqalem chi ri Tzety Retal Pwq juba ok nikoxik nubn (Rukulbexik ri ma Conie Reynoso, rulaj riki ri juna 2,009). Chi rij ri elq, ri jun chik itzel naoj janila nya ruqij kuma ri xekulbx, ja ri xa xe kuquban kux chi kij aj ruwachulew pwq ri xa xe ok juba ramaj nubn. Wawe nqatzt kaji itzel taq kiwch re taq moloj re. Ri nabey janila rutzilri taq Mechanpomal moloj jantape katzinel nikikanoj pwq, ruma ri man kan ta ko kiramaj richin nkibn ri samaj pa tinamt, ri katzinel chi nkibn. Rukan, chi rij chi kikuquban kikux chi rij ri aj ruwachulew pwq, yebewachin pe taq kutunk chi rij chi nupaba ri chuqa chi junam kuchuqa chi kikojol ri taq yal pwq moloj chuqa ri taq ajkuly pwq moloj. Ko jun kamisanel kayewal, akuchi ri taq Mechanpomal moloj nkipaba ki chi kiwchi ri ajyal pwq, man ke ta ri chi kiwch ri taq tinamt akuchi nkibn samaj. Ri kulwachitajnq chi man jun ko taq rejqalem ri kitzij achoq pa kiwi napon ri taq samaj, ni xa ta pa ruwi

41 jun molaj, xa kuma kitzij ri e toonela; rere nuqasaj ruchuqa chi ri aj tinamt jun rutzij pa runukulem ri moloj, chuqa achike ruwch chi aj winaqirem samaj xtibesamajx. Rere xa xe xtukl ri ruwch samaj, naojin chik pe kuma aj jukan chik winaqi chuqa kuma winq, ri majun achike kitzij pa ri kayewal najowx nsol (Cabrera, 2,005, ruxaq wuj 74). Ky chi ke ri winaqi xenkulubej, xkitzijoj chwe kibanobal ri e ruwinaq ri taq Mechanpomal moloj, chi choj yekitzk el ruchuqa taq tzijol chuqa yekitzaqatisaj pe ri taq nm samaj, achiel nkajo ri ajyal pwq, ko re man ja ta ri rajowaxik pa tinamt. Achiel ri rukaml bey jun moloj aj ruchabl Ajaw nsamj kikin ixoqi aj ruqajbal kaqq chi re ri amaq, xunaojij (man xerukulbej ta ri ixoqi) chi yekitk qa taq aq. Po ri ixoqi man ketaman ta yekilij aq bama konojel ri taq aq xekm. Richin chi man nuya ta rutzijol ri sachoj chi ke ri ajyal pwq moloj, ri kaml bey xerulq jujun nimaq taq aq richin xrelesaj taq kiwachibal, akuchi yeqalajin ri ixoqi chi xutq el chi ke ri taq aj ruwachulew moloj. Ri najowx richin "nkitojtobej" ruchuqa samaj nubn chi ri taq moloj xa xe nkitzt, ri yetikr nketaj. Ko re nkitk xibiril ri taq Mechanpomal moloj richin nkiya rutzijol ri man tz ta xel, re janila nunimirisaj retal ruchuqa chuwch jun qitzij yonil choboj. Rox, ko pa rubeyal chi man junam ta kuchuqa chuqa naoj chi kikojol ri taq ajyal pwq moloj chuqa ri yekulun ri pwq. Ri taq ajkuly pwq moloj janila kikuquban kikux chuqa man kan ta ketaman chi kij ri taq ajyal pwq moloj, ja ka ri taq ajyal pwq moloj yetikr yekicha chi kikojol ky taq ajkuly Mechanpomal moloj chuqa ky ketaman chi kij. Re nuqajuj chi ri ximoj chi kikojol re kai re, jun ximoj tzukun pe rikin uchuqa. Ri kitaqoj tzij taq moloj chuqa ri ajyal pwq taq chanpomal (ri nuya ri man junam ta uchuqa) nuqajuj chi ri kinukulem chuqa ri aj jukan taq naojri ko re man erukamon taxenim qa pa taq aj amaq chuqa aj tinamt taq Mechanpomal moloj. Richin yekase, "ri taq Mechan-

42

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

pomal moloj yekichp taq naoj ri man richin ta ri kinaojibal chuqa ri man e richin ta ri runimirisaxik moloj, nutzk el chi man nrl ta rubeyal rusamaj". (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 44). Jun utzilj tzetebl ja re rubeyal xtzijx qa, chi nutunuba apo choj pa tzij, ri kibeyal winq, stape ri moloj majun runaoj pa ruwi ri kibeyal winq. Jun chik tzetoj tikirel ja ri sachoj pa ruwi rokisaxik ri tzij "tzaqt nimirisanem". Konojel ri taq Mechanpomal moloj xekulbx xya jalajoj ruqajarik chi re ri tzij. Toq xinkutula ruxeel ri tzij, xkisikij chi xchilabx ruma ri aj ruwachulew yal naoj. Chuqa chi xqakl jun kulun naoj, ja? Chuqa toq nkiya anaoj, ri winaqi kikamon pe juley chik taq tzij. Ruma toq nqabiij "tzaqt", rije xkisl chi qawch, pa rukexel nbix "xkeqajk taq akwala, alabo, achia, ixoqi chuqa konojel ri winaqi..." katzinel nqabiij chi jun "tzaqt wachinq"akuchi yeqasikij konojel. Chi ri ka toq rj xqanm apo ri tzij pa retal qasamaj. Ruma ri niqanaojij chi qatunun qi, j tzaqt chuqa yeqatn konojel ri winq. Chi ri toq xtzukutj pe ri tzij tzaqt. Po man xqaya ta chi rixqanaoji chi katzinel nqatzibaj ri tzij "yeqasikij ixoqi chuqa achia". Po toq xkiya qanaoj xbix chi qe "man tz taq ke re rubixik katzinel chi kol tiqalajin, tz tiqatzibaj tzaqt ruma ri tzaqt nusikij ronojel ri nawajo nabiij". Ja re ri ruxeel rije ekijalon jujun taq tzij (tzijonem rikin jun kaml bey richin Mechanpomal moloj kichin ixoqi aj xe Lajuj Naoj). Ko chi niqabn re jun kutunk re Atux rukamon pe chi ri uchuqa chuqa winaqi, ri majun kejqalem pa re jun aj tinamt peraj re tajin nkijl ri rusamajixikachiel chuqa ri taq kisamaj ri taq aj tinamt moloj? Ri kejqalem ri taq tzij chuqa ri aj jukan taq nukulem, man ja ta ri chi ronojel itzel. Po yebewachin pe taq

43 kutunk chi rij ri kiqajarik re taq tzij re chuqa ri taq nukulem pa ri aj tinamt peraj. Rukaj, ri rukanoxik pwq ko re nupo ri chi nkijunamaj ki ri taq Mechanpomal molojri nubn chi man nkajo ta nkito ki, yaon chik retal wakami chuqa rikin juba nritzelaj akuchi yesamj wi ri taq Mechanpomal moloj . Ri "kikiyisaxik" taq Mechanpomal moloj wakami nunimirisaj chi nkijunamaj ki ri taq moloj pan amaq chuqa pa ruwachulew peraj ruma kisamajibal, rukux kisamaj chuqa taq naoj pa ruwi naojibalil" (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj 51) (12). Ri man nkajo ta nkito ki xbewachin pe pa jujun taq kulbenk kikin kikaml bey taq Kimechanpomal moloj ixoqi. Jun ixq kaml bey xubiij chi nkichajij ki chuwch achoq ikin nkito ki ruma ke la kan, ri etooyon kichin nkiya qa pa kibi ronojel ri samaj xkisamajij. Kai chik ixoqi, jun rukaml bey jun Mechanpomal moloj ri jun chik ruwinaq ri Rusamajay qatbl tzij richin ri Ixq, xkisujuj chi yechayon ki chi rij ri atux moloj ninabeyin toq ko kibinem ixoqi. Ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj, ri xkiya rutzijol ky kinaoj chi kitoon ki pa ruwi samaj, xkoje yan rukux ri kipwq chuqa xetoon yan kikin taq moloj ri kan kijikiban chik ki. Re jun naoj re, ri nkijunamaj ki man xa xe ta chi itzel chuqa nubn chi yesach ky utzilj taq samaj, richin yeban nimalj taq jaloj, chuqa nubn chi yerujch ri taq tinamt, achoq pa ruwi yesamj. "Ky mul e ja ri taq Mechanpomal moloj ri e jachy richin ri tinamt chuqa chi ri taq Mechanpomal moloj. Ri jachojril ri, qitzij chi tzukutajnq pe pa taq tinamt, ja ka ri taq Mechanpomal ri nkiya el ruchuqa chuqa nikinimirisaj" (AVANCSO, 1990, ruxaq wuj16). Jun chik jikank chi kij ri taq Mechanpomal moloj nuya retal re jun rukux kanon naoj re ja chi manq ri jaml kaslem chi kipam chuqa janila niko kiqij ri taq Mechanpomal moloj. Chi rij ronojel, ri taq Mechanpomal moloj yesamj rikin jun rucholajem samaj chuqa ko re ri rujikibaxik tzij nikulwachitj kuma jun chuti molaj winaqi, akuchi man yekikulbej ta ri chaqa chik samajela chuqa ri taq tinamt nkikl ri tok.

44

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Ky bey, ri taq Mechanpomal moloj nikisamajij taq rubeyal, ri e jun wi chuwch ri naoj pa ruwi ri jaml kaslem... ri rukux mayoj chi kij ri kisamaj ri taq Mechanpomal moloj, ja ri rujachik ri uchuqa chi jun ri runukulem. Rere nikulwachitj achiel ruwch ri ruxeel ku-ma rije, pa jun chik tzij, achiel ri taq chaqa chik taq ruperaj ri rochoch Ajaw, ri kisamaj ajnaojil winq tikirel chuqa ri taq nimatijobl toq chi kikojol kiyaon ruqij ri rusamajixik chuqa taq rubanikil rikin janila taqonem, ri xa xe ntzet ruwch ri kaml bey chuqa ri man nkajo ta ri jaml kaslem. Ri kayewal ja chi toq nisamajx chik (Ceidec, 1993, ruxaq wuj 45).

Rere nukt kai nimaq taq kayewal. Chupam, ri runukulem ruqij winq nuqasaj kiqij kinaoj ri samajela, ri nkisamajij ri taq samaj enukun "pa samajay". Chi rij, runukulem ruqij winq chuqa pa ruwisaqarisanen ruwch tikirel nuqajuj chi ri taq Mechanpomal moloj man ko ta chik pa kiqa ri nm kuchuqari kisamajilel chuqa ri ruchuqa richin nkisamajij ri taq ruperaj tinamt. Ri rutzuuj jun rumolojril ri rumolaj jun Kimechanpomal moloj ixoqi aj xe Lajuj Naoj xukutubej re jun itzel peraj re. Re jun Mechanpomal moloj re, achiel chaqa chik, yesamj kikin ky taq kimolaj ixoqi pa tinamt e ko chuchi ri xe Lajuj Naoj. Jun samajel xjalwachin rubi chuqa jujun taq naoj pa jun tzijonem pa ruwi ajowabl ruma ri ixoqi pa taq tinamt man xqax ta chi kiwch ruqajarik ri biaj. Ri ixq kaml bey xchojin chi re ri samajel chuqa xubn chi re chi tokisx ri biaj ri pa taq tinamt. Ri taq kutzil chuqa ri taq kikayewal ri "Mechanpomalil moloj" pa kiwi ri ixoqi aj Iximulew. Ky tziban chi rij ri "Mechanpomalil moloj" pa kiwi ri kisamaj moloj aj winaqirem, chuqa pa kiwi ri kisamaj ixoqi. Ko chi yojnaojin chi rij ri rukamon peri tz chuqa ri man tz ta chi rij ri kitzukik ri Kimechanpomal moloj ixoqi pan Iximulew.

45 Katzinel nimestx chi toq ri chanpomal chuqa ri taq ajnaojil moloj, achiel chuqa juley chik taq moloj (achiel ri aj tunuj moloj), ri nkiya ky kisamaj ri ixoqi, ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq aj winaqirem kimoloj winq, ojer xkiya jun kikojlem, ko juba ok, richin yesamj ri ixoqi. Pa taq juna 70 chuqa 80, ri ixoqi xkichp kisamaj pa taq aj ruchabl Ajaw moloj chuqa kimoloj tijoxela, tikonela, aj tinamital chuqa ri aj chupy rupoqonal kaslem. Chi rij ri kisamaj ri, ky chi ke ri ixoqi xkl kinaoj ri xkokisaj pa taq kimoloj ixoqi chuqa pa kisamaj ixoqi. Wakami tikirel ri naoj chi ri ixoqi kesamj pa taq Mechanpomal moloj, ko ruqij we pa taq Kimechanpomal moloj ixoqi ri tajin nkibn nimalj taq samaj pa taq Mechanpomal moloj. Kuma ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi chuqa ri taq kisamaj ixoqi pa ronojel, ko janila "kikojlibal" ixoqi, ri man kayew ta nubn chi re ri rukiyirisanem chuqa ri richinanem (tzijonem rikin ri ya Walda Barrios, rulaj rik ri juna 2,009). Chuqa chi ka man kayew ta nya retal chi man nikulwachitj ta ri pa junamil ri kibeyal winq chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj. Ka ko na " pa jikl chi nikulwachitj na ri achi naoj, richin nya samaj richin kaml bey pa taq moloj xekulbx, chuqa pa jun chik peraj ri manq naoj pa ruwi ri kibeyal winq pa samaj pa taq moloj chuqa kichin ri taq moloj" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 77). Ri juba ok ixoqi pa taq nimaq taq samaj chi kipam ri taq Mechanpomal moloj (man e ko ta pa re jun peraj re ri Kimechanpomal moloj ixoqi) nxim rikin ri achi naoj chuqa ri runukulem ruqij winq ko chupam. Stape ky chi ke ri taq Mechanpomal moloj kichapon ri tzetoj pa ruwi kibeyal winq (stape xa xe pa tzij), chuqa chi e ky ri man ketaman ta achike nel tzij re, xa xe richin nkoje jun kojlibl kichin ri ixoqi. Ky bey majun kinaoj pa ruwi rubanik jun soloj rij ri

46

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

kibeyal winq chuqa manq chi chi kikux ta nalx pe ri rejqalem kibeyal winq pa kisamaj. Ko "juba ok naoj chi rij ri etamabl pa ruwi naojil richin ri tzij kibeyal winq, achiel ruchoboj ajixoqil chuqa ri nkipaba ki aj moloj, achiel chuqa kuma ri winaqi achoq ikin nban samaj richin chi ninim apo achiel naojil chuqa ri junelk nban" (Borrel Gellert, 2000, ruxaq wuj. 101). Jun kutzil ri taq Mechanpomal moloj natan chik qa, ja chi tikirel chuqa man kayew ta nubn yesamj junam rikin ri Saqamaq chuwch yesamj ri taq molaj man kan ta tz kinukun ki. Achiel ri Kimechanpomal moloj ixoqi eikowinq chuwch ri naoj chi rij junamaxik richin yesamj junam pa ruwi ri kaka taqanem tzij, ri yeruto ixoqi. Ri tz kilon pa ruwi ri taqank tzij ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi ntun apo ri rubanik jun Runukulem Rujunamilal Samaj pa taq juna 1998-2001, ri jaloj chi re ri Cdigo de Trabajo, ri jaloj chi re waqxaqi rumokaj ri Cdigo Civil, ri rujikibaxik tzij chi re ri Naojinem richin man niko rutojik chuqa richin nkis ri oyowal nban chi ke ri Ixoqi, ri runukik ri Tobl kichin Achamaq taq Ixoqi, ri rujikibaxik ri Taqanem tzij chi rij oyowal pa achalalril chuqa ri taqanem tzij pa ruwi Yaoj Tzaqt Kiqij chuqa Rutzijol ri Ixq. Pa re taq samaj re, kiyaon ky naoj ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi. Achiel ri kaka kisamaj ri ky taq Kimechanpomal moloj ixoqi rikin ri Tzaqt Tok jay kichin Ixoqi Xekolotj kan pa Oyowal richin ninimr ruchuqa ri Taqanem tzij chi man Kekamisx Ixoqi chuqa Juley chik Rubeyal Itzelanem chi kij Ixoqi. Janila kejqalem re taq taqanem tzij re richin njikibx pa taqanem ri taq kichojibaj ixoqi pan Iximulew chuqa chi ruma e kaka taq naojilri (xa xe e ko chuwch wuj wakami) ri winaqi tikirel yekinataj pa kichojibal richin qitzij taq jaloj. "Chi rij ri taqanem kikamk ixoqi, man xetane ta ri kamk. Po ri ko ruqij chi ri taqanem tzij xa jun rukojlibal naoj" (tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, octubre 2009). Po ri rulemik ri taq Mechanpomal moloj, nuya retal un chuti retal kayewal chi rij ri "Kimechanpomalil moloj"

47 taq kisamaj aj tinamt chuqa aj winaqiremri rubanon chi ri taq Mechanpomal moloj nkichajij ki chuqa man nkikt ta ki rikin ri Saqamaq. Xa xe ri kisamaj ixoqi chuqa ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi pan Iximulew ejikan ruma ri kitzetoj pa rucholajem, taqank tzij chuqa juba tzij qaban chi kij. Re jun rubeyal re ri xetijx, xsaqarisx kiwch chuqa xemechanpomalx , xetoon chi xqi chi xeajowx ri kimolojilal, jaloj pa kiwi ri taq taqanem tzij chuqa pwq pa kiwi taq nm samaj richin kikiyirisaxik ixoqi, po chuqa xkiqt juba ruchuqa ri samaj, pa chutaq peraj, xekijechej jujun ixoqi aj Iximulew (Berger, 2006, ruxaq wuj 29 rutzalqomaxik ri tzibanel). Ky chi ke ri taq kichojibal chuqa kuchuqa ri ixoqi benq chi rij pa rubeyal chuqa nisaqarisx ruwch, ruma chi ko nkoje pe rejqalem toq tajin nkisamajij ri rujikibaxik ri jamalil kaslem chuqa ri kitunik konojel ri ixoqi... ri ruyaik retal chuqa ri choboj chi rij re jun peraj re, rubanon chi eqanajnq kan chi rij rutzijowxik chaqa chik "nimaq" taq naoj, achiel ri kexoj taq ejqalem chuqa taq etal, rutzetik kaslem pa ruwachulew, ri kikaslem ixoqi/achia, ri rukanoxik ri yonil samaj, ri mayoj chi rij uchuqa, ri kisinanem ixoqi (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 116). Tikirel man nqachp ta jun jaloj pa taq kinaowinaq banikil chuqa ri taq rukux kisamaj ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi, ri man kan ta kai kitzij chuqa chi yekanj kan rikin ri rubeyal qaxabl. Jun Rukaml bey ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi janila nchojin pa ruqijul oyowal rikin qaq, nubiij chi wakami man yeel ta chik pa taq bey richin yechojin, ruma rere jun rubanikil richin ruqijul oyowal man richin ta ruqijul uxlanibl kux (tzijonem ruwuq riki ri juna 2008). Ko jun junam kichoboj ri taq Mechanpomal moloj chuqa ri taq kimoloj aj winq, kan chanin yakon ketal ruma ri Chanpomal, kuma taq moloj chuqa taq aj jukan chik taq chanpomal, chuqa kuma juley chi taq uchuqa aj tinamt, aj amaq chuqa aj jukan chik. "Ri aj tinamt chanpomal man kayew ta yekitr ri taq Mechanpomal moloj... to man tikirel ta yojcho chi kij ri taq Mechanpomal moloj, ri

48

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

nkichojij chuqa nkibn kutunk chi ri kaslem aj tinamt" (ajtt aj xe Lajuj Naoj, rubelej rik ri juna 2,009). Ri xok yan qaty tzij ma Rigoberto Queme Chay xuchl chi, kuma ba chuqa ri taq Mechanpomal moloj toq yekikm el ri kisamaj ri Chanpomal, "ri winaqi yesilx kuma ri ajnaojil" (tzijonem, rulaj riki ri juna 2009). Po kiwinaq ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi yechojin chi rij re jun pa junamil naoj re. Ka yeel pa taq bey chuqa jujun taq Mechanpomal moloj yesamj chi rij ri taq "nimaq " samaj achiel ri sinanem (achiel ri Tierra Viva). Chaqa chik nkibij chi xa xe yeyakatj chuqa nikijunamaj rikin re kaslem wakami. Ri taq Mechanpomal moloj e jun rubeyal ajilabal. Ri nikulwachitj chi njalatj ri tinamt chuqa yejalatj ri taq moloj... Ja re kibanikil wakami ri taq moloj nkibn samaj pa kiwi winq. Ninjikiba chi ri nbiin ri, chi ri taq Mechanpomal moloj manq kilabal, man ko ta pa jun moloj. To ko chi nkutx chi re Achike rubeyal nubn chi ntoon chi ninimr ri kichojibal winq? Ri winaqi e ko pa taq Mechanpomal moloj, yebano ri chojibl samaj, tajin nikibn wachinq. . . Jun kaka rubeyal labank. Man jun itzel nqalajin pa re jun moloj re. E rukux samaj richin nukulem pa ruqijul uxlanibl kux. Ruma ri kiqijul taq ojer banobl, ri taq rukux samaj richin nukulem katzinel chi yejalatj (Tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, rulaj riki ri juna 2009). Pa qitzij, ri taq Kimechanpomal moloj ixoqi man xa xe ta ri Taqanem tzij kiqion. Chuqa kiyakon tzijonem chi kikojol ri winq pa ruwi ri man junam ta kibeyal winq chuqa ri rutzetik kichojibal ixoqi. "Pa ri peraj richin tzijonem, nya retal chi kulwachitajnq ri uchuqa chuqa ri oyowal chi kij ri ixoqi, ri nukulbej jun labalk runukik winaqilal richin nijalwachx" (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 115). Pa jun peraj, matyox chi re re, chaqa chik ixoqi ketaman ri kichojibal chuqa nkichojij chi kekamelx. Chuqa ka nyak

49 na tzijonem kikin winq pa ruwi kibeyal winqri runukun taq peraj chi yekulwachitj ri taq aj winq jaloj.

Ri rukamon pe chuqa rukisibl taq tzij


Achiel konojel ri taq kulwachitajnq, ri taq Mechanpomal moloj man jun taq sq chuqa ni xa ta qq ri kulwachitajnq, xa ky taq rubeyal. Man kan ta choj ke ri rubixik "chi ri taq Mechanpomal man e kaka achalalril ta kayij, ri yemajon pwq chuqa kaka taq uchuqa aj kol chanpomal pan Iximulew" (ajtj aj xe Lajuj Naoj, rubelej riki ri juna 2009), chuqa manq chi ri taq Mechanpomal moloj e "kaka rubeyal richin nikink ki " (tzijonem rikin ya Walda Barrios Klee, rulaj rik ri juna 2009). Po jikl chi xkekiyr na chuqa chi man xkekis ta ri chwaq kabij. Ruma chi katzinel yojchobon chi rij chuqa ri ko chi nkisamajij ri taq Mechanpomal moloj pa rutinamit Iximulew chuqa pa ri peraj richin kiyirisanem. Qatzeton jalajoj taq rukulubexik re jun kutunk re. Jujun yekitzt chi ri taq Mechanpomal moloj ko kejqalem pa tinamt, chi tikirel nusamajij jun tzaqt samaj pa kiyirisanem ruma chi samajilel, tz rusamaj chuqa aj tinamt; nkiya kuchuqa richin yekink taq kojlibl richin yesamj ri junelk yejechx. Ko chaqa chik, achiel ri xok qaty tzij ma Rigoberto Queme Chay, ri yemayon kuma ri taq Mechanpomal moloj ruma nkikm yaoj ajowaxik chuqa rusamaj ri Saqamaq, po chuqa nikinaoj chi ri taq Mechanpomal moloj yetikr nkibn ri samaj richin niky samaj ruma ri yal jikl naoj chuqa ri kuchuqa richin nikikanoj taq samajibl (ma Queme Chay, rulaj riki ri juna 2009). Ka ko na ri yekitzu ri taq Mechanpomal moloj achiel taq kojlibl, akuchi aj kaka taq naojibl yetikr yesamj pan ewl ruma ri chi aj winq biaj. Rikin juba chi ri tz kutunk ja ri Achike kixeel toq yenuk re taq Mechanpomal moloj rikin re jalajoj taq tzetoj re?

50

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

Chutaq tzijol
1. Ninqalajisaj ri Mechanpomal moloj achiel "jun moloj ri man rutzeqelben ta chakoj, ko ri retal qatbalil tzij rikin chuqa jun ruxeel ajchobojil, ri nuya ruxeel ri ruraybal, runuksamaj chuqa ri taq rusamaj yerubn " (ma Cabrera, 2005, ruxaq wuj 69). E jun wi chi taq moloj ajchanpomal "ruma ri taq kiraybal man etaqen ta ruma ri runaojil saqamaq, xa e nukun ruma kiraybal jujun winq, pa jun chik tzij, enukun kuma winaqi chuqa molaj winq" (Cabrera, 2005, ruxaq wuj 51). Toq ninwokisaj wawe re tzij Mechanpomal moloj, tikirel nqax chi jun Mechanpomal moloj po chuqa jun kimoloj winq. 2. Ri Alianza Para el Progreso jun nuksamaj aj Qn kiwi richin kitoik winaqi chuqa pwq yaon pe richin ri Ruqajbal ri Abya Yala, ri xrajo xuqasaj ruchuqa ri aj chijunwachinq pa re jun rulewal re. Ri taq nimalj rucheel re taq nuksamaj re, chi kikojol chaqa chik, xeok taq jaloj pa ruwi tikoj, jaml kayij chuqa tijonem. Re xukm pe chi xpe ri pwq aj Qn kiwi pa Ruqajbal ri Abya Yala. Pa taq juna 1960 chuqa 1961 xroxmulx, po chuqa aninq xqa pa ri taq rukisibl juna 60, toq xcha richin kaml bey ri ma Richard Nixon. 3. Ri ruchanpomal ri Iximulew chuqa xrajo xuxm kisamaj ri taq Mechanpomal moloj, achiel taq rumoloj Chanpomal achiel ri Runukulem ajpop taq kiyirisabl, ri Ruchity Kiyirisanem chuqa ri Rox Rachchity ri Chity Ajpwq (Borrell Gellert, 2000, ruxaq wuj 95). 4. Jun moloj janila etaman ruwch nukun pa re qijul re, ja ri Kimoloj winq ixoqi Vamos Adelantexnuk pa juna 1992. Ri rusamajibal chuqa ri retal pa taqoyal man nutzijoj ta chi ajixq, xkulbx jun ruwinaq ri moloj pa juna 2007 xubiij chi tajin yesamj richin nikink jun "ajnaojil ajixq" " (Tzijonem pa ruwaq rik ri juna 2007).

51 5. Chuqa qatzeton chi xekiyr ri taq moloj nkibn samaj kikin ri taq Rochoch Ajaw aj evanglico chuqa chaqa chik moloj aj ruchabl Ajaw ri aj jukan chik. 6. Katzinel chi man nya ta ruqij ri kitzij aj rochoch Ajaw aj evangelico, chi kikojol ri ixoqi, ri e ko chupam xa ja ri e kaka taq ruwinaq. Ko tzibanela ri nikinaojij chi katzinel nqatzt achike ruma toq xekiyr kisamaj ixoqi pa taq rochoch Ajaw aj evangelico, ka ri yekijk apo ri taq kachalal achiel jun taqel rukux naoj. Ruma chi nqat ri rutijik ya chuqa ruyaik pwq pan etzanem, ky ixoqi nkitzijoj chi nutzr ri kibanikil chi taq kochoch (juba ok pwq nsach richin nloq ya chuqa nqa ri oyowal chi taq kochoch) chi rij toq ri ixjaylom achijilom xeok apo chupam. Ruma jujun taq ajtj nikibiij chi ko chi ntzet re jun peraj re, achiel kisamaj ri ixoqi pan Iximulew. 7. Richin rutzetik jun moloj, ri xutikirisaj achiel ruchakulal jun moloj aj winq, po ka ri xujikiba ri ruyonil samaj, titzet ri rutzijol ri xta Susan Berger richin ri Rumolaj ixq Chi rij Rutzil ri Achalalril (Berger 2006, 30- 31). 8. Po re jun samaj aj amaq re ko jujun aj ruwachulew ruxeel. Ri molojril wawe chuqa aj ruwachulewachiel ri pa juna 1975 Tzijonem aj Ruwachulew chi rij ixq winq nukun ruma ri Kimoloj Amaqi, xban pa Mexico chuqa ri Kimolojril ixoqi pa Ruqajbal ri Abya Yala pa Taxco, Mexicoxekiml ixoqi aj Iximulew richin xetzijon chuqa xechobon chi rij ri kikaslem ixoqi aj Iximulew chuqa ri rokisaxik ri Choboj chi rij aj ixq winq. Rubanon chi kai taq Mechanpomal moloj, wakami janila etaman kiwch, Aj Iximulew Molaj kichin Ixoqi chuqa ri Ks Ruwachulew, xetzuk pa re jun Molojril re achiel aj ixq winq. 9. Ri kitzij ri Aj Abya Yala Kimoloj Ixoqi, xbetikr chik pe runukik, pa juna 1981, pa ri aj Amaq Rusamajay Ixq (ONAM).

52

RI TAQ MECHANPOMAL MOLOJ CHUQA RI IXOQI ERIN BECK

10. Man nok ta chupam re jun peraj re ri mokaj 16, ri xrajo xya qij chi xenikx ri taq Mechanpomal moloj ruma ri Tzety Retal Pwq richin ri Amaq (CGC pa kaxlan). Ri aj Qaty tzij Cholkaslemal ka ri xujikiba re jun mokaj chi man nikamon ta (Gonzlez, juna 2004). 11. Ko kai ruwch chi Mechanpomal moloj yesamj rikin ri Saqamaq: jun ri nukl ruwq ri Saqamaq richin nubn nm samaj chuqa taq samaj richin kiyirisanem, jun chik ri man nukl ta rupwaq Saqamaq, xa xe nusamajij ri taq pwq. E Ko taq moloj chuqa kimoloj ajnaojil winq ri tz nkitzt ri rukan ruma nbanatj ta ri Rutaqanem tzij Peyonem (Tzijonem rikin ri Coni Reynoso, pa rulaj rik ri juna 2009). 12. Jun ajtj aj xe Lajuj Naoj xkulbx xubiij chi ri manq tok chuqa ximoj samaj chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj nkulwachitj ruma kai nimaq taq achike ruma. "Nabey, ri xibril chi nkisch ri kiyonil samaj... Rukan, ruma man ko ta ri uchuqa richin nkanx ri ximoj samaj" Ri taq Mechanpomal moloj e richin rukanoxik taq samajibl, richin runukik, richin rusamajixik chuqa richin nya rutzijol, xa xe ri, chuqa ri taq retal ximoj kamoj, richin toojril... man ko ta kipwaq richin ri " (Tzijonem rikin ma Rigoberto Queme Chay, rulaj rik ri juna 2009).

Chapter 4
"Jachoj Ajtj taq Molaj aj Ruwachulew": Achike ruma yitziban, yitzijon pa ruwi qasamaj wawe pan Iximulew taq in ko nj ka ke la pa EEUU?

S HOM D ASGUPTA Richin re mololen re, xintq pa nukematzib jujun tzij pa Kaqchikel chabl richin jun nutzijonik, ri taq kaml bey xkiya qij chwe richin yitzijon chi kikojol jujun tijonela chuqa samajela pa ruwi "aj ruwachulew taq tok". Ja re tzij xintq pa Kaqchikel chabl: "Achike ruma yitziban, yitzijon pa ruwi qasamaj wawe pan Iximulew toq in ko ke la pan EEUU." Toq xqax la tzij la pa kaxlan tzij, xel ke ri: "Jachoj ajtj taq molaj aj ruwachulew". Ninbiij chi man junam ta ri kai biaj richin nutzijonem, man xa ruma ta ri nabey nel pa chabl, ri rukan xqajl pa kaxlan. Rikin ri nabey, rn tajin yikutun chuqa tajin ninkanoj pa nukux pa nunaoj, jujun nutzolin tzij. Po ri rukan nrajo nukt kan ri bey kichin achike na winaqi, majani xinwetamaj ta kiwach, chi nkajo yekito pa ri nm samaj, ri "kiyirisanem". Rikin juba qitzij, ri kai biaj man kan ta junam ruma ri e ko pa kai chabl. We rj ri mosoi 53

54

"JACHOJ AJTJ TAQ MOLAJ AJ RUWACHULEW" SHOM DASGUPTA

nqajo nqetamaj yojtzijon pa jun nabey chabl, nkatzin chi yojqax ky ky qij chi runaqajal ri winaqi ruma ri chi we manq, rn ninbiij chi yalan kayew nqatojtobej nqakaxaj, nqachb ri Kaqchikel chabal we j ko njwe j ko nj ka ke la EEUU o xa xe ka pan Choy. Richin ke ri, rikin juba, ninbiij chi pa nabey biaj, rikin juba nana rt chi at ko chi runaqajal nukaslem, chi yitzijon chawe, rn achiel jun mos, jun aqomanel, jun tijoxel, pa ruwi achike ninnaojij chuqa achike ninbn taq yibeyaj yibeyaj pan EEUU chuqa pan Iximulew. Ja la kaxlan tzij, "Movilizando la comunidad acadmica internacional," nqalajin chwe chi nkibiij chi yalan tz, yalan katzinel ri "Ajtj taq Molaj aj Ruwachulew". We xa xe yojkowin nqabn "moloj" xtikoje yan rubeyal xtiqajl kikaslem, kikaslemal ri mebai winaqi. Majun kayewal ta nqaya qa toq nqabn qa-"kanon naoj" chuqa toq yojtziban chi rij, pa ruwi ri achike na tinamt, achike na winaqi xqetamaj richin jujun qij. Wakami, stape ri taq tzij pa jotl, nkanj ri kayew taq kutunk chuqa ko chi ninkamuluj ninwl jun nutzolin tzij: "achike ruma, pa jun ik kan xitzijon ke la EEUU chuwch jujun tijoxela tijonela pa ruwi kisamaj a Vicente chuqa ya Minga, pa ruwi ri kai jantape tajin yekito taq teej pa jun chuti tinamt rubi Nueva Providencia, richin yekito richin ri taq teej nkichajij tz ri taq akwala, ri taq akwala yalan e mebai, yalan e baqil?" Toq xitzolin pe, jun bey chik xitzaq pa ri junam kutunk: ja na ka, achike ka ruma? Rikin juba katzinel chwe ninkutuj, "achike ninyabej chi xtiqax ruma ri nutzijonem pa ruwi qasamaj wawe, pa ruwi ri taq kw kw yabil, ri ya chi kipam ri akwala, ri itzel ojb, ri wayjal, pa ruwi ri nabey akwal, ri rukan, ri rox akwal, ri rukaj ney, ri ronojel xekam yan, ruma ri man xojtikr ta chik xeqato, man xojkowin ta xeqakasba ruma ri majani ojtzolitajnq ta pe, man xojukulun ta chanin, ruma ri man xojkoje ta toq xetzaq pa xulan kuma ri itzel chikp. Achike ka ruma xitziban pa ruwi jun ney, myer xalx ke la pa taqaj chuqa sibilj chanin chanin nujk ruxla, xubn ri qn qn ruwch, ruchakul? Achike ninrayij ninbn toq yitzijon pa

55 kiwi rije? Ko ky biaj, ninbiij pa nukux, ya manq chik, man ninwajo ta chik, man tz ta xa xe yitzijon yitzijon pa ruwi ri kayewal ke ri, ya xqax nukux. Ruma ri, ri yabil man naqomx ta ruma jun tzijonem; ri tzijonem man nkowin ta nukasba jun yawa toq nbiyin richin ri kamk. Yitzaq pa kas, richin yitikr yitzijon kikin, ri "ajtj moloj ajruwachulew", richin ke ri xiqax kaji qij pa jun chik tinamt, xipe pa Kin, xa xe chi xitzijon juba. Jantq ninkutuj pa nukux: achike xtiqax we manq chik xkinel ta el?, chi janila tz yisamaj ronojel qij xeyachwe ruma nutijobal ke la EEUU, ruma ri ke ri ninto juba chik, ninwaqomaj juba nintzt jun, kai yawai chik, yitzuye rikin jun, kai chik teej, pa ruxikin ruchat jun chik rij yawa, chuqa ke ri yitzijon chik juba kikin rije, stape jujunal chik chutaq ramaj, ke ri nqajch qawch juba chik, richin rikin juba nqaqomaj ri yabil chanin, nqabn jebl buyl chi re ri qaxoml. We nqatzu ri nm wuj, Tiqaqomaj qi (Rohloff chuqa Sotz 2,008), chuqa we nqatzu rusamaj Wuqu Kawoq, S.A. kichin ri taq winaqi, rikin juba niqatzt chi nkatzin ri qanaoj, nkatzin nqatijoj qi pa nimatijobl. Ruma yalan yalan katzinel runaoj Anne KraemerDaz, richin qetaman achike ruma man njalatj ta ri kikaslemal ri taq tinamt, ke re stape e ko ky molaj (NGO) chuwch konojel ri amaq chik pa ri runikaj re ruwach ulew. ruma yalan yalan e katzinel kinaoj ya Magda Sotz, chuqa ma Gerardo Morales Cuj chuqa Judith Maxwell, richin qonojel aj ke re chuqa aj nj nqetamaj yojtzijon pa chabl, richin man yesach ta ri wakami tzij, nqakx ri ojer tzij, nqakanoj ri kaka tzij. Yalan katzinel chuqa runaoj Peter Rohloff, richin ri kaxlan aqomanel nketamaj yesamaj kikin ri ajqij chuqa ri iyomi, richin ri kaxlan aqomanel nketamaj nkokisaj ri qays aqom kichin ri yawai. Nqa chi nuwch ri ruwuj Brent Metz, ruwuj Kay Warren, ruwuj Walter Little, kiwuj Ted Fischer chuqa Peter Benson, chuqa ruwuj Charles Hale; chuqa yalan e katzinel kiwuj Demetrio Cojt, ruwuj Raxche, kiwuj Sam Colop, kiwuj Irma Otzoy, richin qetaman achike nqax ke re, achike

56

"JACHOJ AJTJ TAQ MOLAJ AJ RUWACHULEW" SHOM DASGUPTA

nqax kikojol ri achalalril aj ri chuti tinamt, chi kikojol ri maya winaqi ruma ri ri nimakaybl, ruma ri ri taq kaml bey ke la Armita. Jantq, ri naoj xa nkanj ruyon, ke ri nkm ri qanaoj, qitzij chupam ri wuj. Po ko rubeyal yojruto janila: taq nqatzijoj jun kayewal chuqa yojsamj qonojel richin nkachoj, ruma ri kinaoj ri tijonela aj nj chuqa aj wawe, qetaman chik, qetaman ky ky pa ruwi, ke ri ninbiij chi nqetamaj chanin, achike ruma nabey qij xpe jun kayewal, chuqa nqetamaj achike chik kayewal nqaya kan rj toq yojsamj, nqanataj achike chik ojer winaqi xkirayij xkikachojsaj ri junam kayewal chuqa achike ruma xkichk o achike ruma man xekowin ta, ke ri nqetamaj achike rubanikil tz nqato, achike rubanikil man tz ta nqato, achike man yojkowin ta nqato. Po ruma ri nintijoj wi pa kai nimatijobl ke la pa jotl, xinwetamaj kiwch ky ky tijoxela, nkajo yepe richin nkito juba chuqa nketamaj kiwach jujun Maya winaqi. Po nkina chi nkis yan kisamaj toq yeel el. Myer, xa kai wuqqij qa, xutq jun tzij chwe jun wachibil aj nj, jun kaqomanel akwala, xojsamj richin xqajotoba kuchuqa, richin nkiyr kinaoj ri samajela pa ruwi aqomajk, achiel a Vicente chuqa ya Minga, xqatzijoj ka ka naoj chi ke pa ruwi ri taq yabil, ri taq kaxlan aqom. Ja ri xubiij chwe: "Ri jun chik ik petenq rukisibl bey xkibe el Iximulew..." Xkis yan rusamaj? Achike ruma nkibiij kan ri samajela chi tz rusamaj xubn ri aqomanel kikin rije? Xa xe ruma rija nuya jujun ruqij chi ke rije, ri samajela, kichin ri baq akwala? Achike ruma man xqax ta pa kijolom, xebison kan, ka xpe koyowal chi ke ri taq samajela, ruma ri ruchabexik wachibil aj nj? Achike nkinaojij ri samajelaxkina chi xekanj kiyon, o nqax pa kijolom chi ri winaqi aj nj jantape xkepe xa jujun bey chuqa manq chik, ko chi xtiqax kikux chi rij jun, kai, oxi juna, ruma ri man junam ta ri rubeyal ri kaslem pan Iximulew chuwch ri kaslem rikin kachibil, kachalal pa kochoch? Stape jantq sibilj yekikot toq ntzolin jun aj nj, achike nkibiij kikojol toq jun chik mos nbe el, "Tajin yojyajnq nujolom, ruma ritikuyu chwe ruma nikatzin chwe yinel

57 el"; nkinaojij pa kijolom chi kan pa qitzij rije ri samajela xekanj kiyon, chi kikojol ri kayewal, chuqa ri aj nj manq? To richin ke ri, ja ri jun chik nutzolin tzij: richin man ninmestaj ta. We nxule, nkachoj xa juba qij qij nubisonik, numayoj ruma ri kayewal, ri yabil chuwch qachibil, we yinukulun xa juba qij qij pa ri majail qakaslem ke la EEUU, tikirel chi jun qij apo yan xtinmestaj achike yitzeton, achike xinna, achike xinwetamaj pa ruwi ri kaslem ruma ri nusamaj kikin a Vicente chuqa ya Minga, rikin ri molaj Wuqu Kawoq. Chuqa, we ninchak, we man ninmestaj ta pa ruwi konojel ri kayewal wawe, chuqa ruma ri yitzijon, yitziban pa ruwi Iximulew toq in ko EEUU, ruma ri ko chi yibeyaj ky chupam EEUU chuqa wawe, man xtinmestaj ta chi j ko juntir chi jun ruwach ulew, chuqa jantq ri junam ruwach ulew yalan nqa chi qawch toq ko qapwaq, toq jotl quchuqa, ri junam ruwach ulew xbanatj chik kikamik ri winaqi. Ninya retal chi ri junam pwq man ko ta rukojol ri mebai, man ko ta ruma ri ko qakojol rj aj nj, chuqa ri nutq la qapwaq la achike kaslem yojkowin nqamestaj chanin, xtiqamestaj kikaslem, xesach chi kamik chuqa, we nqajo chi manq, man ky ta nqaxon pa qakux, man ky ta yojbison, man yojoq ta kuma. Toq yitzijon ke la EEUU pa ruwi qasamaj wawe, chanin xinya retal chi tajin yojsamj richin ri junamil kichin konojel ri winaqi; toq nqatzt ri yawai aj wawe, toq nqajo yeqaqomaj ri baq akwala, nqajo jun kaka kaslem, jun kaka ruwach ulew ri chwaq kabij, qichin qonojel rj. To ka majun meba ko ta chik, ka manq chik ri pwq yojrutq, ka ri pwq manq chik nutq jaru rajil jun kamk, achike winaqi yojkowin nqaya kan, achike kaminq yojkowin nqamestaj kan, majani xtikis ta qasamaj, katzinel na qajowanik richin ri junamil. We rn ninnataj ruma ri nutzibanik, nutzijonem, ninraybej chi ruma ri yitziban, yitzijon, xkekoje chik winaqi aj nj chi xkesamj qikin. Po achike ruma ninbiij chi tz yesamj chik winaqi? ruma chi we yojkiyr, yojkiyr chik, ketaman chik ky winaqi pa ruwi qasamaj, pa ruwi ri taq qakayewal wawe. Ri kaka winaqi xtiketamaj, achiel rj tajin yojsamj wakami richin Wuqu Kawoq, rije

58

"JACHOJ AJTJ TAQ MOLAJ AJ RUWACHULEW" SHOM DASGUPTA

tajin nkitijoj ki wakami pa taq nimatijobl. To, tz nketamaj, qitzij ruma ri e ko ky ky winaqi, tz kinaoj, chuqa yojkito tz ruma ri. Po ninkutuj chwe jun ml chik, achike ruma qonojel rj aj nj, rj aj nj xojkanj xojsamj kikin ri winaqi aj wawe, qonojel j ko pa jun nimatijobl? Achike rubanikil ky yojbeyaj chuqa yojsamj wawe? Rn ninbiij chi ruma ri ko ky pwq kichin ri nimatijobl ke la EEUU, ruma ri ri kaminq ajpwaqil xkiya kan kipwaq, ruma ri ri rajaw EEUU, ri kaml kibey ri amaq pa jotl, nkitj kisamaj ri tijoxela, ri tijonela ke la EEUU, toq nqatijoj qi, yojtziban, yojtzijon ke la nimatijobl pa jotl, richin ke ri nqetamaj chik kiwch ky ky winaqi, konojel yojkito, chuqa nql pwq richin qasamaj. Richin ke ri, ruma ri ko kipwaq ri taq nimatijobl, chuqa ruma ri qanaoj, ko modo nqabn kaka samaj, yojbiyin kaka bey kikin qachibil aj wawe; po we ri pwq nuya kan richin nqakaxaj achike nkibiij chi qe pa ruwi kikaslem ri winaqi ri taq aj chuti tinamt, nqajo yeqato, chuqa ko rubanikil ri junam pwq nuya kan richin xa yojsamj qayon, nqabn achike na nqajo, man nqax ta pa qajolom achike qamaq chuqa achike chik nkajo ri winaqi. Qitzij, jun Kaqchikel winq, jun tetata xubiij chwe, richin ke ri nqa chi ruwch nusamaj rikin, richin ke ri katzinel qasamaj kichin rije aj wawe: we man yeqato ta rikin kipwaq aj nj, we man nql ta ri rubeyal richin nqaqomaj ri yawai, yeqatzq ri baq akwala toq npe wayijal chi ke, richin achike xesach chi qe qaramaj, xesach chi qe qapwaq? Ja ri qitzij, katzinel ri qapwaq richin nqabn kaka naoj pa ruwi ri taq kayewal, ri yabil, ri wayijal, po chuqa yalan katzinel richin yojkowin nqajl ri taq kayewal chi rij, ruma ri jotl rajil ri aqom, ri qutun, achike na. Richin achike yitziban, yitzijon ke la EEUU we stape ko rubeyal nql pwq ruma ri, man nqakanoj ta chuqa yekanj kan ri taq yawai, ri qachibila aj wawe, man yeqato ta richin nqakachojsaj ri taq kayewal? To kan ke ri: yitziban yitzijon ruma ri yalan katzinel nqakwaaj ri qapwaq aj nj; yitziban yitzijon richin nqakanoj nqakutuj pwq richin qasamaj; ruyon nutzij man kan ta rajil, xa xe njote rajil we yiruto richin nql, nqalq achike na wachinq e katzinel chi re qasamaj. We man

59 nql ta, we man nqakanoj ta, we man nqakamuluj ta, nkanj qapwaq pa jotl, chuqa rj yojkanj wawe, xa ajmaq yojkanj. Ninmatyoxij Ninmatyoxij ky ky chi re a Jos Vicente Macario Cosigu, ya Dominga Pic Salazar, ri aqomanel Peter Rohloff, ya Anne E. Kraemer, ya Magda Sotz. Ninraybej ninkutuj chi ri taq yawai nkiky numak; yibison ruma jujun man e ko ta chik, ke ri man yitikr ta chik ninkutuj chi ke chi tikikuyu numak.

Chapter 5
Meilinem pan Iximulew: Banobl, nuksamaj chuqa aqomabalil kanon naoj

P ETER R OHLOFF

Nabey taq tzij


Ri Iximulew jun chi ke ri janila meba chi kikojol ri taq ramaq ri Ruqajbal ri Abya Yala. Ri taq retal aj winaqilal, pwaqilal chuqa raxnaqilal jun chi ke ri janila itzel kibeyal pa ruwachulew. Ronojel chi ke ri taq retal, achiel ri kikamik taq teej, man jun rutzij pa taq lajtq juna chi rij, man ja ta ri chi rij ri peraj akuchi xokisx chuqa xsamajx pwq kuma ri ajkiyirisanem. Ri aj achamaqi pan amaq, ja rije ri janila erutzilon kuma re taq qajinq etal chuwch ri aj meachamaqi. Achiel ronojel ri aj amaq taq ajily cholwuj banon kuma ri aj Ruchity Raxnaqil, ruyaon rutzijol chi janipe la chi lajtq juna petenq jun mejunamil rubeyal raxnaqil chi kikojol ri aj achamaqi chuqa ri aj meachamaqi (e.g. MSPAS et al., 2003). Pa ruwi re, ri aj Ruwachulew Yakbl Pwq xrl chi ri 55% chi ke ri winaqi e ko pa mebail chuqa chi ri 15% e ko pa jun nm mebail. 61

62

MEILINEM PAN IXIMULEW PETER ROHLOFF

Ri rupajik ri mebail tajin njote pa 80% chuqa 30% pa kiwi ri aj achamaqi. (Gragnolati chuqa Marini 2003). Jun retal ri Raxnaqil, ri janila rejqalem pan Iximulew, ja ri rupajik ri kimeilinem akwala. Pan Iximulew janila tajin nqa rupalem kaqn (e kokj pa ronojel ri taq rujuna winq) chi jun ri ruwachulew. Rikin jun soloj choboj xubn ri Ruchity Raxnaqil (MSPAS et al., 2003), 54% chi ke ri akwala ri ka man yeiko ta chi re ri 5 juna, kichajin ri nqa rupalem kaqn (<-2 rupalem kaqn ruma kijuna, rajilabal Z). Juba ok rutzij ruchajin pe re jun retamabalil moloba re pa re rukisibl taq lajtq juna (tatzeta ri 1 Wachin). ri aj Ruwachulew Yakbl Pwq nupj chi ri 56% chi ke ri taq akwala emeilin pa Rukux Abya Yala e ko pan Iximulew (aj Ruwachulew Yakbl Pwq, 2010).

Meilinem pan Iximulew


Pa re rukisibl taq juna, ri nm retal ri meilinem chi kikojol ri taq achamaqi pan Iximulew, tajin nwachin pa ri taluwuj chuqa pa ajtj taq wuj, achiel chi nya rejqalem. Achiel ta chi majun ri manq, ri solchoboj xban pa re ajtj taq wuj re, nusl chi ruma kayewal pa ruwi pwch chi jun ruwachulew chuqa chi ruma ri njote rajil ri ruxeel waim (Brinkman et al., 2010; Loewenberg, 2009; Ruel et al., 2010; San Martn, 2006). Po chuqa nrewaj chi ronojel ri taq soloj choboj pa kiwi winaqi ebanon, nkiya retal chi ko chik wi pe jun mejunamil pa kiwi ri kikamik chuqa kikamoj yabil akwala pa taq aj achamaqi ruqa tinamt chuqa pa tinamt (Early, 1982). Chuqa ri kaka aj amaq taq ajily solwuj pa ruwi raxnaqil nkiya chuqa rutzijol rere. Ronojel ri taq etal man etzaqatisan ta pe nkiya retal jun nm nm retal, ri qajinq rupalem raqn jun winq pa taq kulewal ri achamaqi chuwch ri retal nkiya ri amaq (1 wachin, katzik retal ri taq etal aj achamaqi chuqa ri oxtzik ri etal aj relebal kaqq-ruqajbal qij, ruma jun kulewal achamaqi). Richin nqax chi qawch ri ritzelal ri rukayewal pwq chi jun ruwachulew , ri

63 rukamon choboj nusl chi ri rukayewal ilinem wakami ja ri oyowal chi rij chi jantape ko ri kikayewal winaqi pan Iximulew.

Ri rukux rukanon naoj ri INCAP


Ri rukux kanon naoj chi rij ri kimeilinem akwala pan Iximulew janila rejqalem chi jun ri ruwachulew, ruma ruchuqa jun nm aqomabalil kanon naoj, ri kanon naoj INCAP. Re jun kanon naoj re, banon kuma ky taq molaj rikin rutzetoj ri Instituto de Nutricin de Centro America y Panam, xrajo nrl ri rukamon pe ri rutzaqat ilinem kikin yawa taq ixoqi, ri neneya chuqa akwala ri majani 7 kijuna(Martorell, Habicht, chuqa Rivera, 1995). Chi rij jun rutikirisaxik ruqijul rutzaqat ilinem pa taq juna 1969-1977, jun nm runukulem ximoj kanon naoj xuya retal chuqa xusamajij rij ri rukojol qij chuqa ky chi taq kanon naoj xkamulx pa taq juna 1988-1989, 1996-1999, 2002-2004, 2005-2007, rikin ky taq ruwuj xetzajbx (niko chi re ri 200) pa kiwi jalajoj taq naoj, achiel ri rupalem jun akwal toq tajin nky, rukayewal ri ruyabil kuxaj, winq aj ruxeel samaj chuqa ri rukamon pe chi kikojol rujotay winq (Stein et al., 2008; Stein et al., 2009). Janila rejqalem ri xerl ri taq kanon samaj chuqa nuya jun jebl choboj pa ruwi ri tzetoj meilinem pan Iximulew. Chuqa nukt achike rubeyal jun rutzaqat ilinem, rikin juba ba ok, tikirel nukm pe taq utzil chi ke ri winaqi, man xa xe ta chi rij runimilem rupalem jun winq, xa chuqa pa ruwi runukulem pwq chuqa ri kitijoxik winaqi. Re jun rutijsamaj re ri INCAP, ri xban ky lajtq juna chuwch toq xban ri nabey aj amaq ajily cholwuj pa ruwi raxnaqil, ja ri ri nabey xukt chi ri kayewal pa ruwi ri kimeilinem akwala pan Iximulew ja chi man nky ta kaqn (kol kaqn chuwch ri kijuna), ri junelk kulwachitajinq o qajnq chi re ri okelman ja ta chi kamk meilinem (qajnq kalal chuwch ri kipalem) o qajnq kalal (qajnq kalal chuwch kijuna), re rubeyal re janila ko retal pa chaqa chik taq rulewal ri ruwachulew.

64

MEILINEM PAN IXIMULEW PETER ROHLOFF

Man rikin ta ri, xetikr pe ky taq itzel kayewal chi rij ri rutijsamaj INCAP. Ruma taq choboj chi rij ri tijsamaj (qatbl chabl, chi man kayew ta yetijx ri taq samajela aj tinamt, kikojol ri taq tinamt rikin ri rukux Iximulew), we at achamaq ja ri xok jun nabey retal samaj, ruma ri nxutx ri tijsamaj (Martorell, Habicht chuqa Rivera, 1995). To ri tijsamaj nuya retal, pa jun peraj, chi rij chi nwachin pa peraj tijonem-moloj ri kichoboj chi rij chi nkimalij ruwinaqil achamaq aj Iximulew. Chuwch ri tijsamaj, ri INCAP chuqa ri ruwinaq aj ruwachulew ojer xesamajiyaj pa taq ruqa tinamt aj achamaqi; ka ri xsach re jun tzetoj re. Juba chik na, jun rukan rukayewal ri rutijsamaj INCAP, ja chi man ebanon ta pa taq juna 1960 ri kanon rukux samaj chi rij ri rukojol qij chuqa ri nm rejqalem chi rij ri meilinem pa taq tinamt aj achamaqi pan Iximulew. Ke ri chuqa, jun kaka tijsamaj chi rij ri rubanon ri kanon rukux naoj chi rij ilinem pa Relebal Abya Yala, nuya rutzijol chi ri nya rejqalem pa taq tijsamaj pa re akuchi nban samaj, ka man jani ruximon ri rikin ri kajowaxik ri winaqi (Llanos et al., 2008). Ri man nya ta rejqalem ri tijonk, man xa xe ta ruma ri toq ka ko na ri meilinem pa re kojlibl re, tikirel ntzet chi ri rupajik chi man yeky ta chi tz pa taq ruqa tinamt echaon pa rutijsamaj INCAP janila tajin nutzr (Wachin 1, taq kwal), toq man jun ta rutzil ri pa taq kikojlem ri achamaqiaj ruqa tinamt (Wachin 1, kajtzik, oxtzik).

Ilinem pa tijobl
Ri rutijsamaj ri INCAP xukutubej chi qawch, man jun sachoj, chi janila rokik nqat kikiyinem ri akwala, ko re jantape pa nabey rujuna (Rivera Ruel, 1993). Re xkulwachitj pa ruwi ri ilinem ka ri xbejunamx pa ky chi ke ri taq tijsamaj pa ruwi ri ka ja ri meilinem pa ky rulewal ruwachulew (Rehman et al., 2009, Stein et al., 2010). Man ke ta ri, chi ri rejqalem ri taq rukux naoj, ja ri nsamajx taq nuksamaj pa ruwi ilinem richin rokik ninim, ky

65

Wachin 5.1: Ri qajnq palem pa rutijsamaj ri INCAP (akwala < 6 kijuna ex. 1997 < 3 kijuna), aj amaq ajily cholwuj (< 5 kijuna ex. 1987 < 3 kijuna), aj amaq ajily cholwuj, rulewal Relebal KaqqRelebal Qij national surveys from the predominantly indigenous Nor-Occidente region (< 5 junaex. 1987 < 3 juna), Chi Poqol (< 5 juna).

chi re ri runaojil ilinem aj Iximulew ka ko na kitzubal chi rij ri Nuksamaj pa tijobl. Achiel jun chi ke ri nimaq taq nuksamaj pan Iximulew akuchi nkito ki ri Ruchituy Tijonk, ri Rutzibajay Ruchajixik Wy chuqa Ilinem, ri Aj Ruwachulew Nuksamaj richin Wy chuqa jujun taq Mechanpomal moloj, ri nkisamajij ilinem pa taq tijobl, akuchi janila ko ri kayewal pa ruwi meilinem (Nutrinet, 2009). Po jun peraj chi re, re jun nuksamaj re ruyaon retal ri ilinem chuwa tijobl, ri taq kisamaj eqaton kuma ri kisamaj chanpomal (chuqa pa taq talutzib), kiniman kitzij ri taq nuksamaj ajtijobl (e.g., Runuksamaj Wy Aj Ruwachulew, 2008). Pa ri qanaojibal chi

66

MEILINEM PAN IXIMULEW PETER ROHLOFF

rij kibeyal winq, ri tzetoj pa ruwi taq runuksamaj ajtijobl pa talutzib nubn chi pa taq ruqa tinamt npe kikutunik toq taq moloj nkiya kuchuqa chi rusamajixik taq kexel chuqa chuwa tijobl taq nuksamaj. Jun kaka kas xya ruma ri aj Ruwachulew Yakbl Pwq chi re ri Ruchapomal Iximulew richin kisamajixik taq nuksamaj pa ruwi kilixik akwala pa nabey taq kijuna cholan wawe rujalon ri rikin ri nuqalajisaj pa ri rusolnaoj INCAP chuqa ri taq runuksamaj chi rij yaoj pwq pa Mexico (Rivera et al., 2004): Ri qatoj jumul meilinem rikin ri jachoj taq tijel wachinq chuqa taq samaj pa ruwi raqomal ajkun, man janipe ta chi tz rukux samaj chuqa chi man kan ta tz chi naoj. Ri jachoj wy chuqa nuksamaj pa ruwi jachoj pwq juba ok rutzil chi rij ri qatoj ri jumul meilinem ruma nkisamajij kij ri taq akwala ko chik 2 kijuna (aj Ruwachulew Yakbl Pwq, 2005, ruxaq wuj 25; rutzalqomaxik ri tzibanel).

Ri kisamaj taq Mechanpomal moloj


Ri Iximulew jun wi chi ke ri amaq e ko pa Ruqajbal Abya Yala ruma ri man oyoben ta nky pa rox peraj. Pa jujun taq ety, ri taq Mechanpomal moloj yesamj pan Iximulew xjote chi re ri 2,000 ka pa jotl chuwch ri 10,000 pa ri rukisibl lajtq juna (Kraemer Rohloff, 2008). Re jun etabl richin kiyinem jotl chuwch ri runikajal ri nkulwachitj chi la pa Bolivia, jun amaq achiel e junam ba rikin ri kipajik winq (Kraemer, Dasgupta, Rohloff, 2009). Ri rukiyilem re jun peraj re, rikin ri utzilj kisamaj ri aj Ruchity Kiraxnaqil Winq richin nikicholajij ri yaoj ruchajinik aqomanel rikin ri (Tzaqt Runukulem Rutzetik Raxnaqil) (La Forgia, Mintz, Cerezo, 2005), nujikiba chi pa ky taq ruqa tinamt, ri taq Mechanpomal moloj e yay ri taq ruxe rajoxaxik pa ruwi kiraxnaqil winq. We ri taq runuksamaj Ilinem ri ruchanpomal Iximulew, ko re man nkiya ta ky rejqalem ri taq ajnaojil kulwachitajinq chuqa

67

Wachin 5.2: Tzetoj chi rij kikiyinem akwala ruma ri nuksamaj "Tzaqt Runukulem Rutzetik Raxnaqil" chi Poqol.

ri taq ruwch, kan man e tz ta chuqa ri taq Mechanpomal moloj. Junelk rikin taq juba kipwaq chuqa kiyon chi kiwa kiwinaq, eqal kichapon ri taq ruxeel aj ruwachulew ilinem. Rokik chi re ri juna 1995, Ruel, Rivera, Habicht (1995) nkitzijoj chi man ketaman ta kiwch ri taq runuksamaj pa ruwi ilixk, akuchi nokisx ri rupajik rupalem ruma ri rujuna richin nya retal ri meilinem, man ke ta ri chi ja ri ruyon rukamon pa re taq rulewal rikin ka ri nm ruchuqa ri janila qajnq kipalem. Tajin na nkitzijoj chi: . . . jun Mechanpomal moloj ri tajin nuya tok pa

68

MEILINEM PAN IXIMULEW PETER ROHLOFF

ruwi rusamajixik ilinem, nrokisaj ri rukajtzik Nabarro (Ralal rikin rupalem) richin nkipj rij ri meilinem. Xkikisbej tzij pa ruwi rikin chi konojel ri akwala e ko pa meilinem e juba ok, chuqa chi ri meilinem man jun ta nm kayewal pan Iximulew chuqa xkajo xkiqt ri tok. Re rukisibl taq tzij re man e tz ta chi re jun amaq, akuchi ri retabal ri qajnq kalal rikin ri kipalem janila nm pan Ruqajbal Abya Yala (ruxaq wuj 1227). Richin rukisibl taq tzij, ri kayewal ka tajin na. Jun solnaoj xqabn chi Poqol, rutinamital Boko, jun runuksamaj ri Tzaqt Runukulem Rutzetik Raxnaqil nuya retal ri retabal ri meilinem rikin taq niketabl -achiel tikirel nbix kai oxi rukisibl taq tzij toq nsol rij ri wachin 2, akuchi ri taq xar yuqtzik nuya rutzijol chi ri akwala tajin yeky "tz" -po ri qachoboj nuya retal chi jotl chi re ri 80% akwala qajnq 5 kijuna, kikulwachin ri itzel kipalem rikin kijuna (wachin 1). Jun chi junam rubeyal, okisan ruma jun Mechanpomal moloj, ri nsamj pa xe Lajuj Naoj pa kinuksamaj chi rij ilinem, ka ja ri xya rutzijol (Seccombe Hughes, 2009). Rikin jujun taq sachoj pa ri retal kisamaj, ruma man jun ri choboj pa ruwi etabl, ri solnaoj nusamajij xa xe ri runiketabl rikin ri kijuna -po ri taq amaq samajibl tz nuya retal chi man jun kayewal pa ruwi qajinq alal pa xe Lajuj Naoj (MSPAS et al., 2003)toq man chajin taq ri rukayewal ri itzel qajnq alal rikin ri palem. Rikin ronojel re, tikirel nqakisibej rubixik chi ri rajowaxik pa ruwi tijonk chuqa kanon naoj, ri runaojil ilinem aj chanpomal chuqa ri sachoj pa ruwi rucholajem chi kikojol ri taq Mechanpomal moloj nkibn chi ri rumeilinem akwal pan Iximulew juba ok nqax pa kinaoj winq, juba nya retal chuqa juba nsamajin.

Chapter 6
Kikasbaxik ri Maya taq Chabl pan Iximulew

I XQ ANIL , J UDITH M. M AXWELL Wakami ri Kulbil Yol Twitz Paxil pan Iximulew ko 22 maya taq ruchabl. Wuqu chik maya taq chabl yechabx pa ramaq ri Mexico chi la Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatn chuqa Quintana Roo. Ri Chikomuselteko, Maya chabl nchabx pa Mexico, xkis yan el. Woo chi ke re taq chabl re kayew kibanon ruma e ko pa jun peraj richin kamk: oxi pa Mexico (Mocho, Chol y Chontal) chuqa kai pan Iximulew (Mopn e Itzaj). Achiel nujikiba ri palbal ruma ri Kimoloj Amaqi, woo chik ri tajin nimaril yekm yan. Ja jun ri "nimaq" taq chabl pan Iximulew, Kichee, Mam, Qeqchi chuqa Kaqchikel man jikl chi kikolon ki. Kai oxi rukisibl taq ajily winq nikiya retal chi tajin nqa pe jarupe winaqi yecho ri chabl. Ri winaqi tajin nqa aninq chuwch ri kibeyal winq, achiel chi ky winaqi e jikl chi e aj Kichee, Mam, chaqa chik, po man nkichabej ta chik ri chabl. Xtikr pe pa taq juna 1970, kimolon pe ki ky taq molaj richin nkipaba rij chi nxutx ri chabl. Richin nqax chi qawch ri peraj winq-naojil, akuchi e ko re taq maya chabl re katzinel chi nqatzt akuchi j 69

70

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

ko pa qabanobal.

Rutzijol Banobl
Chuwch toq xeumajon ri Kaxlani, ri maya taq chabl kimejon chi jun rulewal ri ruqajibal kaqq Mexico ka pa relebal qij ri taq kaka amaq richin El Salvador chuqa Honduras. Ri aj Waxteko pa relebal kaqq pa Tabasco, yalan xkijechuj ki chi kiwch ri kachalal tinamt, noj ri chaqa chik taq aj maya molaj kikamon tz taq rucholajem kayij chi kikojol, chuqa tzetel chi pa ojer tzib, ximoj taq achalalril chi kikojol ri nimalj taq winq. Man xa xe ta xkoje kexoj chi kikojol ri tinamt aj Maya chuqa kikin chaqa chik taq kibeyal winq. Ky taq kojlem aj chi ri tz qijul ko juba kibeyal achiel ri Nahuas. Ri aj Pochteca richin ri aj uchuqa Azteca xekayin chi jun ri ulewal, xeapon ka pa taq ruqajbal kaqq-ruqajbal qij chi re ri EE. UU. Xekoje ky taq kulew ri aj Nahuat (Pipil) pan Iximulew. Ri aj Xenca chuqa ri aj Lenca chuqa xekoje pan Iximulew chuqa xkitunula ki pa ruwi ajowabl, ko re chi rij oyowal kikin ri mayai. Ri aj Garfuna, e retal ri majoj ulew, ka man jani ta e ko pan Iximulew ni xa ta pa Caribe. Ri aj Nahuats xkokisaj jun rubeyal wachibl tzib, rikin taq kutunel achiel qajanel chuqa koxomanel. Ri Mayai xetziban achiel wachitzib. Pa qijul tz kiqijul ri maya winq, xekibt taq tzijonem chuwch ri taq abj, winaqilem taq xukulbl, chutaq kiqan ri taq runikajal koxtun, pa taq kiwi ri taq kochoch Ajaw chuqa chi kiwch ri nimalj taq koxtun. Utzilj taq tzaqon bojoy tzibatl taq tzj chi kiwch, achiel chuqa taq rucholajem banobl chuqa man qitzij ta taq tzijonem. Yuquyq taq ruwch ruwujil qux xeqocholx richin niban taq wuj. Ri taq wuj xekolotj kan ko taq ruqijul chumilal chupam, nkikt taq tanaj pa ruwi rochorj qij chuqa rochorj ik, ri rubey ikoqij chuqa taq matyoxink chi rij tikoj chuqa chapoj chikp. Chi rij ri tz qijul maya man xebanalx ta chik taq koxtun, ri tzibanem achiel ta xusamajij pa ruwi ri

71 wuj chi rij "ilonem naoj". Ri taq aj Nahuats xkojetaj taq kitijobal, calmec richin ri kalkwal ri nimalj taq winq. Chuqa ri maya xekitijoj ri kalkwaal. Ri e ajtzib pa ri peraj aj tz qijul, etaman kiwch ruma ri kijuch chi rij kisamaj, achiel ta chi e nimaq taq molaj winq. Rikin ri xeuqa ri kaxlani, ri rubeyal solchi aninq xjalatj. Ri kaxlani xkikm pe ri kichabl, ka ja ok jikiban ruma ri ma Antonio de Nebrija. Ruma ri rucholnaoj Tordesillas chuqa chi rij re ri Rajchamey Ajaw Alejandro VI xuya ri taq ulew ntzukutj raqn chi re ri 100 nimaq taq etabl pa relebal qij ri Islas Canarias ka Espaa, richin ri majoj, telechenem chuqa rutzijol ruchabl Ajaw, e petenq chi richinaxik ri "kichin". Xkichp "chakoj" chi kij re taq ulew re. Toq yeapon pa jun kaka tinamt nkisikij kw ri "rajowaxik". Re jun wuj re, sikin pa nabey taq molojril pa kaxlan chabl, nukutuj chi ke ri taq ruwinaq tinamt chi kekajo ri Ajawarem chuqa ri xta Rajawarem Espaa achiel kajaw chuqa chi kekikulu ri aj ruchabl Ajaw ri xkekutun ruchabl chuqa qubabl kux Ajaw chi kiwch. We nkinimaj tzij, xkisj chi tz nban kikin achiel jun nimy winq. Xkebeok rusamajela ri Kalwachinel chuqa chi eqeleben rikin kisamaj chuqa kitoj. We ri tinamt man nunimaj ta tzij, jumul nban jun kamk oyowal kikin; toq echakon chik yeok alabitz chuqa chi ronojel ri kiwachinaq nqax pa kiqa ri "chakonela". Ka pa juna 1526 chi jun Taqanem Ajawarem xuya rutzijol chi katzinel chi re jun wuj re tisikx pa jun chabl, ri konojel tiqax chi kiwch. Ruma chi man jun oyoben ta chi ri kaxlan ajlabal nretamaj ri achamaq chabl, ri Taqanem Ajawarem xuya qij kichapik ri aj wawe. Rije ko ka chi xketamaj ri kaxlan richin nikiqaxaj tzij ri rajowaxik. Jun chi ke ri qaxan tzij ja ri nimalj Malinche, jun azteca ixq, man xchap ta xa xsuj chi re ri ma Hernn Corts, achiel kwayl tzij chuqa qaxy tzij. Ri chakoj chi kij ri azteca pa ri Rutaqaj Mexico jun chi ke ri ajlabal rutzijol. Toq xtzijx yan ri uxlanibl kux rikin ri Uchuqa azteco, chayonela, aj Nahuatls chayonela, xepe chi kij ri kaxlani richin xeuchayon pan Iximulew. Ajqasy tzij aj

72

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Nahuatls xepe kikin ri jumolaj chayonela. Ke ri toq yeapon pa jun kaka tinamt, ri kaxlani xkikutula kibi ri taq tinamt chi ke ri qasy tzij. Rije xkiya rutzijol chi ke pa Nahuatl, retal ka chi ri taq aj amaq setul wuj xya kan kuma ri kaxlani majonela, kikwaan Nahuatls taq biaj ri nimalj taq tinamt. Ruqa taq tinamt man xetzet ta kuma ri kaxlani ka ko na ri ojer kibi. Pa I Kajtzik nukt kibi jujun taq tinamt. Nya retal chi wakami etaman kibi pa Nahuatl, po ri xe Lajub Noj ka ko na jun chuti rubi ri "Xela". Achiel nqalajin, ko re ri Nahuatls taq biaj nutzaqatisaj juba ri maya taq biaj; ko re jun chik wi ri kixeel. Ri II Kajtzik nukt chi kokj taq kojlibl man xkikl ta kan chutaq kibi azteco.
Maya Boko Xelajub Noj Iximche Chinabjul Glosa Escudo Debajo de 10 pensamiento rbol de Ramn Cueva de marimba Azteca/Nahuatl Chimaltenango Quetaltenango Tecpan Cuauhtemallan Huehuetenango Glosa Fortaleza de escudo Fortaleza del quetzal Palacio de los guerreros guilas amarrados Fortaleza del tambor

Kajtzuk 6.1:

Maya Balamya Pan Abajal Xe Atzam Pa tziya (Patzica) Pa tzum (2) (Patzn)

Glosa Jaguar Agua En (las) Rocas Debajo de (la) Sal Donde nutria Donde el cuero

Kajtzuk 6.2:

Toq nabey mul xepe ri kaxlani, ri maya taq chabl tajin yekexyaj pa kulewal. Achiel jun chi ke ri rajowaxik richin njach ri kaka

73 ruwachulew chi re ri Espaa chuqa chi re ri Portugal ruma ri rajchamey Ajaw ja ri rukutik ruchabl Ajaw, ri aj espaa kalwachinel xtoon chi man kayew ta xeuqa ri ajchabl pa taq maya tinamt. Po ri naojil pa ruwi ri chabl nokisx xujalala ri. Ri Rutaqanem Ajawarem ri juna 1503 xkiya rutzijol chi ri rukutik ruchabl Ajaw tiya pa kaxlan. Po jujun taq kitaqanem ajchabl Ajaw xkichp rutzibaxik jujun taq samajibl rikin ri aj wawe chabl. Ri kalwachinel, man nunimaj ta chi re taq chabl re yetikr nkiqaxaj tzij pa ruwi ri kaka qubabl kux, jubey chik xujikiba pa 7 qij richin ri ruwaq rik ri juna 1550 chi ri " achamaqi " richin ri Kaka Espaa ko chi nkut ri ruchabl Ajaw chi kiwch, emetijon chuqa nkikl tijonk pa kaxlan chabl. Rikin re, ri ajyuq tajin yesamj pa kiwi ri achamaqi taq chabl. Pa juna 1555 ri ajyuq Domingo de Vico xuks ri nabey ruwch ri Indigenismo en el Vocabulario de la Lengua Cakchiquel. Ri Ajyuq Vico xunk nimalj taq samajibl richin rukutik rutzij Ajaw pa Kaqchikel. Chuqa xerutzibaj tijsamaj pa ruwi kibeyal winq chi rij rusamajixik, taq banobl chuqa kichoboj ri Kaqchikela tzeton chi kiwch ri kachalal ajchabl Ajaw. Ri Ajyuq Varea xutzeqelbej rubey, xusamajibej jun rucholtzij ri Kaqchikel. Jun lajjuna chi rij ri ajyuq Thomas de Coto xuml ruchi jun kuty soltzij, jantape richin rokisaxik kuma ri ajyuq mekutunela; nikijunamaj ri kaxlan chuqa ri kichoboj kachibil xeiko yan. Ka pa juna 1704 ri Ajyuq Pantalen de Guzmn xrelesaj jun cholnaoj ri ko jun choltzij chupam cholajin pa taq ruqajarik ruwch tzij, jun soltzij, jun tanaj richin "chutaq bab chuqa ri rubeyal nchabx" (de Guzmn, 1984, ruxaq taq wuj 189-198), taq bab chuqa taq rukux choloj catlico, taq tawila chuqa taq bix. Ri Ajyuq Jimenez xrelesaj jun rujunamaxik kicholtzij ri taq chabl Tzutujiil, Kaqchikel chuqa Kichee. Pa lajjuna 18 ri ajyuq Francisco Jimenez xuwachibej chuqa xutzalqomij pa kaxlan ri Popol Wuj. Stape ri rokisaxik kitzib chuqa ri rutzalqomixik ky rukayewal, achiel chi jantape manq jikl rukojol chuqa rokisaxik ri taq tzib /k/ y /k/, /q/ y /q/; xa xe jun kibeyal ri taq kaka o jujun taq kuxatzib, chuqa juba ok tzetoj

74

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

pa kiwi ri taq chakultzib kikwan chut, ri ruchajixik re banobl re pa tzib janila rejqalem. Ky taq ajtj, chi kikojol ko ri ma Brasseur de Bourbourg, Allen Christenson, Munro Edmonson, Delia Goetz chuqa Sylvanus Morley, Adrin Recinos, Enrique Sam Colop, Leonhard Schultze-Jena y Dennis Tedlock kisamajin ri wuj, kijalon ri rubanikil, ri tzalqomaxik chuqa ri taq ruqajarik. Ri ajkany ojer wachinq chuqa ri maya ajtzib kiyaon retal taq rucholajem banobl ewachiben chi kiwch taq xan, ebonin chuwch tzaqon taq bojoy chuqa etzaqon chuwch taq abj. Po ri nabey chutaq bab (3) nya ketal ri aj Kichee achiel ri tinamt yaon rutzijol pa Popol Wuj, ri taq ruwachibal ri tzijonem e ko pa taqaj chuqa pa kichelaj ulewal. Re taq kisamaj ajyuq wakami yojkito richin yeqakl ri ojer taq tzij man esachon ta chik. Chuqa ri rusamaj pa ruwi kibeyal winq ri ma Vico chuqa ri taq ruchoboj ri ma Thomas de Coto nukutubej ruxeel kibanobal ri tinamt toq xbanatj ri majoj. Po ko chi man nimestx chi re taq wuj re xeban kuma chuqa kichin ri ajchabl Ajaw. Xeok rusamajibal ri rukutik ruchabl Ajaw chuqa richin xkut ri kaxlan chabl. Pa nabey taq juna chi re ri majoj, ri Kalwachinel xerukl taq chojink pa Nahuatl, ko re chuqa pa Kichee, achiel ri latn chuqa ri kaxlan. Po toq xbe yan qij, noqx ri ky taq taqotzib chuqa ri ajawarem wujil, xkichojij ri taq wujil pa kaxlan. We jun wuj, achiel jun ruwujil ruraybal winq o ruwujil ulew petenq pan achamaq chabl, o pa Indias Ruyakbl Wuj pa Sevilla o pa jun molojril winq, ko chi rukamon pe ri rutzalqomanik pa kaxlan. Aninq xiko ri rukutik ruchabl Ajaw. Ri kitzibaxik winq chuqa ri taq wuj achiel Kiwujil Xajila (cf. Maxwell Hill, 2006) nukt chi pa juna 1527 (4) ri kajkwaal kaml taq bey ko chik kibi pa kaxlan. Toq xkm ri kaml bey aj Kaqchikel tat Beleje Kat pa juna 1531, ri ma Pedro de Alvarado xuya kan ri tat Kablajuj Tijax, achiel ajnaojil kikaml bey ri Kaqchikela. Pa rutzibaxik re xkulwachitj, ri ajtzib Xajil xuya kan ri tat Kablajuj Tijax rikin ri "rukan" rubi: Don Jorge; chuqa nuya retal chi ri runukulem yonil

75 rusamaj chanpomal nuya chik qij chi kan kichin chik wi ri kaxlan nukun samaj: Ja ka q xok ajaw Don Jorge, chi ajawarem, ruyon tzij Tunatiw maki na popon tzij. "Ja ka toq xok ajaw ma Jorge, chi ajawarem, ruma rutzij ma Tunatiw maqi na popn tzij" (ruxaq wuj 61). Pa nabey taq qij chi re ri majoj, ri kaxlani jebl xkitzt nuya pa kiqa ri achamaqi taq kaml bey ri nukun samaj. Aj tinamt achchanpomanel xesikx kuma ri kaxlani, po junelk epetenq chi kikojol ri nimalj taq maya. Rumolik toj ka xban na kuma ri ojer ajlabal, ri samaj pa tinamt o taqon samaj kuma ri kaxlani xjach kuma ri ajtzalm. Pa juna 1690 xya rutzijol jun Taqanem Ajawarem, akuchi nuya retal ri rajowaxik richin nsamajx ri ajlabal pa ruchanpomal ri taq tzobaj tinamt: ko chi nokisx rutzyaqbal kaxlan chuqa nachabej ri kaxlan. Xnimirisx ri taq taqoj winqnaojil richin ruchabexik ri chabl, tzyaqbl chuqa ri kibeyal taq kaxlan. Pa nabey taq rujuna ri ramaq Iximulew, xkanx runukik jun amaq. Ri tzetoj ja ri yonilal: winq kitunun ki ruma ri banobl chuqa ri chabl. Man jun chik rejqalem chi ri achamaq aj kai chabl pa ruchabl chuqa ri ruchabl ri saqamaq, ko chi jebl chik retaman. Ri aj amaq tijobl man xkajo ta chik chi xeokisx ri achamaqi taq chabl pa taq tijonijay, pa taq chuwa jay chuqa pa taq etzanibl kojlibl. Chuqa pa taq uxlanem man xya taq qij chi ke ri taq akwala chi xecho pa kichabl.

Rokik Tijonk pa kai Chabl


Ri tijonk pa kai chabl xkatzin chi re ri taq runaojil ri Saqamaq. Ri Chanpomanel Jorge Ubico xunk jun amaq nuksamaj pa ruwi tijonk pa kai chabl kichin ri aj ruqa tinamt ke la pa ruqajbal qij, pa jun chik tzij kichin ri achamaqi taq tinamt. Xtikr xiko ri qaton tzij; xetzukutj ky taq tijobl, po jun rupam tijonk pa kai chabl man xutaluj ta ri. Ri Chanpomanel

76

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

chuqa ajtijy Juan Jos Arvalo Bermejo xutzt rij ri tijonk achiel rubey ri kiyirisanem. Xuchp chik rusamajixik ri nuksamaj chi rij ri tijonk pa kai chabl, po jantape jun tijonk pa kai chabl ajkexojril. Ma Barrios xrajo chi pa taq tijobl keel kaka taq winq, po kaka ninaojx achiel kaxlan beyal. Banon chi re chi nokisx ri nabey chabl xa xe pa nabey taq juna pa tijobl, rikin jun aninq chuqa tzaqt kexoj pa kaxlan ri rukux tijonk chuqa ri rutijoxik tijonel. Ri taq ruchanpomal Iximulew, we taq aj jamalil, aj kaka jamalil xkikm ri tijonk pa kai chabl, po jun banobl. Xkajo "xkichajchojirisaj" ri achamaqi taq tinamt rikin ri tijonk (5). Chuqa xtzeqelbx jun rukux kinaoj ri ojer taq ajyuq, xkichp rutzukik tijsamaj chi kij ri maya taq banobl, pa jun peraj richin rumolik wuj, po pa jun chik peraj richin nqasx kiqij. Xtzuk ri Tzaqatinem Choltzijonem pa kiwi winq richin nikwx rucholajem re taq tijsamaj re chuqa nya rutzijol ri ruwch samaj. Ri retamabalil kibanobalil ky retamabalil ajwinaqilem aj jukan amaq xetzalqomx chuqa richin re jun peraj re. Ri maya banobl xtzet achiel rubeyomal Iximulew, po xajowx xya kan richin ri ojer.

Saqarisan Jay Ajsolchi Saqij


Pa ta juna 30 xpe ma William Cameron Townsend wawe pan Iximulew chi rutzijoxik ruchabl Ajaw. Ri ma Townsend xutzt chi rajowaxik yeban taq samajibl pa ruwi ruwujil Ajaw pa Maya taq chabl. Xuchp samaj rikin ri Kichee chuqa ri Kaqchikel. Xrokisaj rucholtzib ri kaxlan, xuchp rukutik ri choltzib. Ri xuqi rikin ri kaka taq samajibl chuqa ri rukutik choltzib chi xuyk rukux. Xuchk ri xya qij chi re chuqa kitoik ri ruchanpomal Iximulew richin tusamajij chuqa tunimirisaj rusamajixik ri chaqa chik achamaq taq chabl yechabx pa taq kamaq (8). Pan Iximulew ri Saqarisan Ajsolchi Jay Saqij (ILV pa Kaxlan) xya pa ruqa chi xukwaaj bey pa kiwi ri achamaqi taq chabl, ri ruwu-

77 jil, ri rutzibaxik, rujikibaxik rutzibaxik chuqa rukutik. Ri choltzib xokisx junam ba rikin richin ri kaxlan, richin ninimirisx ajcholtzibalil pa re chabl re. We jun winq retaman chik nusikij ri kaxlan, man kayew ta nubn chuwch richin nretamaj ri chutaq jaloj pa jun maya chabl. We jun maya winq man retaman taq ri kaxlan chuqa we xa ta nretamaj nutzibaj ri ruchabl, man kayew ta nubn chuwch richin nrokisaj re taq naoj re richin nusikij ri kaxlan. Ri choltzib nukanoj chi man kayew ta nubn ri kexoj. Ninatx chi ri ma Townsend xutzk re jun rubeyal re richin majun rukaweyal ri rukutik ruchabl Ajaw. Pa rujunamil rikin ri kitijsamaj ri maya taq chabl chuqa ri runukulem ri rokisaxik tzib, xajowx xetzalqomx ri taq ruwujil ri Kaka Raybl wuj (9). Richin chi aninq nkikl re taq samajibl re, xesamajx kikin kichabl taq tinamt, man xsamajx ta chijun ri jun chabl. Ri ajsolchi xekibanala ajily cholwuj ajqachi richin nya retal ri taq jaloj. Xeban taq Kaka Raybl wuj pa jujun ruqa chabl. Man xajowx ta xjikibx xa xe jun rutzibaxik. Toq xkis samaj chi rij rutzalqomixik ri taq ruchabl Ajaw, we nkicha yekanj kan pa tinamt, nikisamajij juley chik taq samajibl, chi kikojol ri ri chutaq wuj pa ruwi chajchojinem, runukik jun ruxikin jay, chi rij rubanobal Iximulew chuqa chi rij chajink richin man yarutzila ri medi-moca (chuti-s). Ri kitzeqelben ri moloj ja chi janila rutzil, man kayew ta chuqa chi tz tapon ri naoj pa taq tinamt. Pa juna 1985 xban jun ajily cholnaoj pa rulewal ri Kaqchikel richin nya retal akuchi nokisx ri chabl. Ri ajajily cholnaoj xbe pa taq kojlibl, akuchi yeapon winaqi: ri kaybl, ri taq aqomabl jay, ri taq kaybl aqom. Xkitzu achike chabl nkokisaj ri winaqi. Pa re taq kojlibl re nokisx ri kaxlan. Pa rukisibl kitzij nkijikiba chi man katzinel ta nkisamajij na ri Kaqchikel, ruma chi ri winaqi tajin nkiya kan kichabl. Yetikr nkiya kuchuqa pa kiwi ri taq chabl e ko nj chi ke ri taq kojlibl akuchi ko uchuqa chuqa kayij. Toq xban ri Rukan

78

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Tzijonem chi rij Choltzib pa juna 1984, xeapon ri Ajsolchi Jay Saqij (ILV pa kaxlan). Ri rokisaxik rutaqanem ri Rajpopi Amaq xukl kitzij ri xeapon, po xa xe ri achamaqi taq winq xechaon (9). Ri rokisaxik tzib jikiban ruma re molojril re man ja ta richin ri Saqarisan Ajsolchi Saqij. Pa ri ramaj, xkikutuj chi tajowx re junaman rokisaxik tzib re chuqa chi tokisx. Tzajbanik taq wuj chi rij ri, xkiya retal ri qitzij rokisaxik tzib richin ri Saqarisan Ajsolchi Saqij rikin ri "aj amaq" rikin qeel taq tzib. Chaqa chik Ajsolchi Jay Saqij xechojin chuwch ri Qaty Tzij pa ruwi ri Kichojibal Winq ruma ri rokisaxik ri kaka choltzib. Xkelesaj ri tzuky tzij chi ri rukamik pa rubeyal ri choltzib nukx ri ko kiwujil kulew, ruma chi ri rukan kibi etziban pa rucholtzib kaxlan man ja ta pa ri kaka. Ri kiraybal ri Ajsolchi Jay Saqij chuqa ri kisamaj pa ruwi solchi ja chi nkikt ri kaka qubabl Kux. Nkitola ri tunuj runaojil ri Saqamaq. Xekijikiba taq choltzib. ri nkijunamaj ri kexoj pa kaxlan. Man rutzeqelben ta kitunik ri maya taq tinamt pa taq molaj pa taq kichabl; xkiya ruqij ri taq jachoj pa ruwi jun chabl, chuqa chi xekisamajij ri jujun taq ruqa chabl pa kiyonil.

Ri Proyecto Lingstico Francisco Marroqun (PLFM)


Chuqa ri ajyuq Benedictinos xkiya kiqij ri achamaqi taq chabl. Xkajo xkitzk jun tijobl richin xkikt chi ke ri yecho jun maya chabl chi rij ri kichabl, richin nban jun achamaq tijonk, kuma chuqa kichin ri achamaq taq tinamt. Man kan ta ky kipwq, ri kichin ta ok rije. Ka te ri ma Bob Gersony, jun ajkay, aj Qn ruwi, xuya retal ri runukulem naoj, xusj ri richin chi xbanatj, po rikin ri naoj chi tok jun choj moloj rikin jun sipy samaj richin ri Ajuxlanibl Kux Moloj, ma Jo Froman chuqa jun retal rukaml bey ri Oxfam, ma Tony Jackson, ri ma Gersony xtzuk pan Qn ri Proyecto Lingstico Franscisco Marroqun. Xukanoj chi xetijx jun molaj maya ajsolchi rikin ri chakoj nuya kan ri rukutik

79 kaxlan chi kiwch aj jukan chik taq winq. Ri ajtj Terrence Kaufman xtoon rikin ruyaik runaoj pa ruwi solchi chuqa rikin ri retamabal chi rij ri maya taq chabl. Ri Ajuxlanibl Kux Moloj xuto ri Proyecto, xerupeyoj ajsolchi aj Qn Kiwi richin xetijon. Pa ri nabey peraj, xchap pa juna 1972, xesamajx ri maya taq chabl ri Mam, ri Kaqchikel chuqa ri Kichee, oxi chi ke ri " nimaq " taq chabl. Pa juna 1973 xetzaqatisx juley chik taq chabl: ri Tzutujiil, ri Chuj, ri Qanjobal, ri Akateko, ri Ixil, ri Qeqchi chuqa ri Awakateko. Pa rox peraj xtzaqatisx apo ri Popti, jun ruqa chabl ri Mam, ri Chorti chuqa jun kaka molaj nkichabej ri Ixil. Eqal eqal xesamajx chaqa chik taq chabl, po man xetzaqatisx ta chi konojel ri maya taq chabl aj Iximulew. Ri nabey taq kisamaj ri rajsolchi ri PLFM ja ri soltzij pa kai chabl. Rere xa xe kutun chi kiwch ri maya taq chabl, ruma ri toq xa xe nkatzin chi ke ri winaqi yechon ri chabl, man ke ta ri chi ke ri aj Qanchi o aj kaxlan, ri nrajo nretamaj ri chabl. Chi rij re taq soltzij re yesamajx ta ka ri rucholajem kikemchi taq chabl. Ri kayewal chi toq ri oyowal xpe chi kij ri etijon ajsolchi xekamisalx, xeqelebx chuqa xesachyaj. Chi re ri wuqu achia aj Chuj xkikl tijonk wikin, xa xe kai e ks na, xa xe jun pa rutinamit. Ky chi ke ri taq samajibl xeban chuqa xesach el. Ri Rusoltzij Tzutujiil xkolotj ruma chi ri xetziban, xkewaj chuqa xkimq chupam jun bojoy. Ri rusoltzij Chuj xyojtj, ruma xewx pa tepanco, akuchi ri choyi chuqa ri tzikina xekitj ri ruxaq taq wuj nojnq chi tzij moloj. Po toq xeoyx ri winaqi nkisamajij maya taq chabl richin ri Rukan Tzijonem chi rij Choltzib pa juna 1984, xeapon ky ruwinaq ri PLFM, konojel ajsolchi, konojel maya winq (titzet tzijonem chi rij re jun Tzijonem re chuwch apo). Chi rij ri taq juna xebanatj ri oyowal, xkanx chi xtikr chik ri samaj pa ruwi rusolchi ri taq maya chabl, chuqa kitijoxik jun kaka maya ajsolchi. Pa rutikiribal ri PLFM xerukanoj winaqi, ri ketaman nkisikij chuqa nikitzibaj ri kaxlan, stape man ky ta kitijonik kikulun. Ri e tzuky moloj xkichb chi ri winaqi ky

80

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

nkitijoj ki man yetzolin ta chik pa taq kitinamit. Xajowx xetijx jun molaj maya ajsolchi, ri yekanj kan pa samaj pa taq kitinamit richin yekito ri kiwinaq. Ruma ri, xekanx winaqi ri xa xe kitijon ki oxi juna pa tijobl. Po ri rutzil tijonk pan amaq tajin nutzr pe. E ko chik alabo ri ky chik kitijonik, kitijon ki, po rikin jun kinaoj pa ruwi kibeyal winq, ri nkajo jun achamaq kiyirisanem. Ri ajtj Nora England xukutuj chi re ri PLFM chi kerupeyoj juley chik tijoxela, po kekanx alabo ri xkiks yan ri rukux tijonk chuqa ri nkiks yan. Pa re jun peraj re, xsamajx chik ri Kichee, ri Tzutujiil chuqa ri Mam. Xtzaqatisx chuqa ri Achi chuqa ri Poqomam. Pa re jun peraj re janila jebl xkink ki richin xekibn taq tijsamaj pa ruwi ri solchi pa maya chabl. Xkink ri moloj Oxlajuu Keej Maya Ajtziib (OKMA). Kai chik tanaj ajsolchi xetijx ruma ri OKMA, pa jukal juna ri xkoje. OKMA xkis ri 4 qij chi re ri ruwaqxaq rik ri juna 2009. Xekijachala ri taq kiwujil xekitzajba chuqa xkiya ri retal kuchuqa chi re ri Ruchity Tijonk. Ri tat Manuel Salazar, rukaml bey ri Chituy, xujikiba rutzij chi xtunk jun molaj winaqi xtikisamajij tijsamaj pa ruwi solchi pa Chity. Wakami ko chupam ri Tijonk pa Kai Chabl (DIGEBI pa kaxlan). Ka tajin na nsamj ri PLFM. Jebl etaman ruwch achiel jun tijobl nukt ri kaxlan, po chuqa nuya tijonk pa ruwi maya taq chabl we nkutx chi re. Chuqa ko jun kiwujbal pa ruwi taq samajibl chi rij maya taq chabl chuqa ka ko na ri kitzubal chi nkisamajij na ri taq tijsamaj chuqa rutzijol re taq chabl re pa ri kulewal.

Chaqa chik taq moloj yesamj pa kiwi ri maya taq chabl


Ri chaqa chik taq moloj yesamj chi rij maya taq chabl yesamj pa ruwi tijonk. Ri CONALFA (Comit Nacional de Alfabetismo), achiel nubiij ri rubi, nutojtobej nukt ri rusikisik-rutzibaxik,

81 junelk chi ke ri maya taq winq, ruma chi ri etabl metijonk janila jotl pa taq kikojlem "ruqa tinamt", kulewal maya. Ri CONALFA nutzt pa kiwi winq, jun rukiyirisaxik tijonk. Jun molaj tijoxela chuqa nkikt chi kiwch juley chi winq pa kitinamit, rije chuqa yekitijoj juley chik. Ri CONALFA nusamajij na, chi juba chi juba nunimirisaj ri aj Iximulew ko kitijonik. Xetikr pe rikin jun naoj achiel ajkexojril. Rukutik tzib pa maya chabl xkatzin chi retamaxik ri kaxlan. Ka nkanx na ntijx jun winq pa kai chabl, po man ntojtobx ta chik nkex ri maya chabl. Ri Winq-tijonk aj ruqa tinamt jun chik moloj, ri xukanoj xerutijoj chuqa xukt tzib chi ke ri tinamt "aj ruqa tinamt". Ko re nsamj junam rikin ri CONALFA, ko re ruyonil. Xkex ruma ri taq runuksamaj ri Ruchity Tijonk. Ri talutzij IGER (Instituto Guatemalteco de Educacin Radiofnica) xalx ruma ri ajyuq Haserjiin pa rulewal Qeqchi. Ruma chi ri talutzij napon akuchi man ko ta ky ni xa ta tz tijobl, xchap achiel jun utzilj samajibl richin nya taq tijoxik pa taq tinamt. Ri nuksamaj xnimirisx toq xchap ri rulewal Mam, ka ri ri rulewal Kaqchikel, pa re jun rukisibl ko chi ky taq tijobl, achiel ajchanpomal chuqa ajmechanpomal chuqa aj tinamt. Ri rutijonik ri Talutzij IGER xusujula nimalj taq samajibl chi ke ri maya winq. Pa re taq rukisibl taq juna esamajinq pa taq tijobl "pa qitzij" ri etabl chi rij ri ruxutuj rutijoxik ri Rutalutzij IGER janila ninimr. Ri Instituto de Lingstica chuqa ri Educacin de la Universidad Rafael Landvar tajin nkisamajij atux ruma tajin ninimr. Tajin yekitzt ri taq kinaoj chuqa rubeyal kisamaj ri tijoxela ruwinaq maya taq chabl, achiel chuqa ri ajily cholnaoj chi rij ri taq rupam tijonk chuqa ri rukutik. Jun tinamt xerunk taq maya rutijobal rikin ri rupam tijonk. Jun ikowinel runuksamaj ri Ruchity tijonk xeruto ri taq tinamt, ri xkajoxkibn runukulem rupam kitijonik. Xekibanala ri taq kisamajibal, xekitzk, ko re ri runukulem kitzibanik kichin qa rije. Chi la pa Tzum, ri ma Rafael Coyote Tum, ri xerutola rusamajela ri Ajsolchi Jay Saqij, xutzk ri CAM (Cakchiquel Maya). Xek-

82

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

ibn ky taq etzanem tijonk kichin aj Kaqchikel akwala, jujun tikirel yekex pa juley chik maya taq chabl. Achiel ta ri etzanem pa ruwi chakoj, ri nukt choltzib, ri maya ajilanem chuqa taq chikopi.

Jujun taq kisamaj ri Ruchity Tijonk


Ri CONALFA chuqa ri Socio-educativo rural e ajchanpomal samaj. Ri nuksamaj chi rij ri kitzukik taq tijobl, yaon pwq chi ke kuma ri aj ruwachulew, xetikr pa ruqa ri Ruchity tijonk. Re taq tijobl re, xkitzk jun ruxeel aj tinamt, xkiya ri tijonk pa achamaq chabl, jujun xa xe pa jun chabl. Pa juna 1979, ri chanpomal xutikirisaj chik el ri tijonk pa kai chabl, rikin jun chik naoj. Xutikirisaj jun choj nuksamaj richin nutojtobej ri tijonk pa kai chabl, rikin ri tzetoj chi nya ruqij ri jikl kai chabl, man ja ta chi nukx ri pa xa xe jun chabl pa kaxlan. Re nuksamaj re rubinaam Programa nacional de Educacin Bilinge Intercultural (PRONEBI). Xkitzk rikin juba ok taq tijobl pa ri nimaq taq chabl. Ri ajnaoj pa ruwi kematzib chuqa ajtj pa ruwi maya taq chabl xekitzibaj kaka taq tzibawuj. Ri aj rupam tijonk xkajo chi man xekinq ri kaxlan taq naoj, man xekajo ta tzalqomin taq tzibawuj, xa ja ri taq samajibl, ri xekicholajij kibanobal ri maya taq tinamt ja ri xkajo. Ri taq tzibawuj richi ajilanem xkiya ruqij ri winq ruxeel pa rukexel ri lajxeel etziban pa taq rutzibawuj ri kaxlan. Ri taq rupam tzibawuj xkichl pa ruwi rukemchi ri maya chabl, rikin ri kibeyal mani ri kulun pa kaxlan. Ruma pwq chuqa naoj (11), xya chi kiwch chi xa xe xetzibx pa jun rubeyal, stape majani jikl rutzibaxik. Po ri kicholsamaj ri tijonela, xkikutuj chi re jun rubeyal re taq rutzaqat ri rubeyal nuchabej ri tijoxel. We ri tijonel retaman chi pa tinamt nokisx juley chik taq tzij, ri e jun wi rikin ri ko pa tzibawuj, ko chi yerukt achiel chi junam kiqajarik. We ri kemchi nujl ri, ko chi nusl ri taq jaloj, junelk

83 nrokisaj ri rubeyal nokisx pa tinamt. Ruma janila jebl xubn re jun rubeyal tijonk pa tijobl re xnimirisx rusamajixik. Nukamulula ri retal rusamaj chi ri nkanx ja ri rujikibaxik rutzibaxik, man ja ta ri rubeyal rutzibaxik; nujikiba chuqa chi ri tijoxela chuqa ko kichojibal chi man xa xe ta tikichabej ri kichabl, po tikichabej achiel yecho chi taq kochoch. Rikin ri ilon xtun ri kichabl aj Qanjobal, achiel ri nkikl ri tok. Ri rutojtobexik ri tzuky nuksamaj janila jebl, ruma ri toq ri Ruchituy xunk jun kaka samajay, ri xtusamajij pa ruwi tijonk pa kai chabl chi jun ri amaq. Ri PRONEBI xupo ri chi DIGEBI (Tijonk pa Kai Chabl) rikin taq kisamajay ri jujun taq chabl pa taq kulewal. Chuqa xunaojij nujalwachij rupam ri aj amaq runukulem tijonk richin tiya ketal konojel chupam, tikikamelaj ri ky banobl pan amaq chuqa ri ojer kibanobal achamaqi taq tinamt. Xjike ri Runukulem Rutzil ri winq chuqa tzaqt rupam runukulem tijonk (SIMAC pa kaxlan), jun moloj ajtijsamaj, xkiya rutzijol chi katzinel jun kexoj runukulem tijonk. Pa SIMAC e ko ajtijy aj ruwachulew chuqa aj amaq chuqa e ko kikaml bey achamaqi. Xkisamajij kai kexoj rupam runukulem tijonk. Ri nabey man xucholajij taq chik jubey ri rupam tijonk achiel ri tijonk, po xekink jujun taq sachoj etaman chik kiwch chupam ri taq sikiwuj. Jun nimalj sachoj ja ri tzuky toq xkikl ki ri kaml bey aj Kichee Tekum Uman rikin ri ma Pedro de Alvarado, nataxk tzijon pe kuma ri winaqi pa taq wuj pa ruwi banobl. Nbix chi toq xechayon ki pa rukisibl mul TeKun Uman xusch ma Pedro rikin jun achi kej chi xukamisaj ri kej, xunaojij chi nukamisaj chi jun ri chikp. Re taq sachoj re juba ok ri nubn po janila rejqalem richin ri yakoj kikux ri maya taq akwala. Chuqa ri ajkexoj xkiyala jikl taq rutzijol samaj chi ke ri maya tijonela, aj ruqa tinamt. Ri tijonela ko chi xkimolola ki kikin ri teej tataaj chuqa ri rukaml bey ri tinamt richin nitzaqatisx ri runuksamaj tijonk nkatzin pa jun juna achike na ri rajowaxik pa tinamt. Xtzet chi ri taq akwala tikirel nketamaj pa ruwi ri taq rukayewal tinamt richin nkisl yan kij. Chi rij ri rukan kexoj, xkojtzijon na apo.

84

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Ri Rukan Tzijonem chi rij ri Choltzib pa juna 1984


Ky taq moloj chi nimaq chi kokj, tajin nikisamajij ri maya taq chabl, yekibanala taq samajibl pa ruwi tijonk chuqa rukutuxik. Xkoje ky ruwch chi choltzib chuqa nukuj taq rokisaxik tzib. Ri chanpomal xpeyon richin re jun tzijonem re richin nijikibx jun yonil choltzib. Xekoyoj kikaml bey konojel ri taq moloj. Konojel ri xeapon xkul kitzij, po xa xe ri kaml taq bey aj achamaqi tikirel yechaon. Aninq ri Tzijonem xuya kiqij ri kai rokisaxik choltzib, richin ri Ajsolchi Jay Saqij chuqa richin ri PLFM. Ri ruxe richin ri Ajsolchi Jay Saqij xa richin junamaxk. Xkokisaj ri latino choltzib, ri kaxlan choltzib, rikin jujun taq rutzaqat tzib richin nya ketal ri " kaka " taq tzib pa maya taq chabl. Ri rucholtzib ri PLFM petenq chi rij ri aj Ruwachulew Choltzib Qajatzib. Ri ajsolchi aj PLFM xkitzijoj re taq xeel re: (a) nya retal jun chabl achiel ri runukulem, manq ri rubeyal chuqa rusamajixik juley chik taq chabl o tinamt; () tiya retal jun tzib rikin xa xe jun tzib; (b) mani yeokisx ky taq tzib, ri ko kai tzib pa rutzibaxik. Ri ajmolojril xkijikiba re taq ruxe naoj re. Ri kaml taq bey xechaon, ri aj Mayai, xkajo jun rokisaxik tzib ri kan kichin, ri ko ruxeel achiel runukulem kichabl, man xkajo ta ri latn ni xa ta richin ri kaxlan. Po ke ka ri, man nqa ta chi kiwch jun chi ke ri taq tzib nkokisaj ri aj PLFM. Ri chut, /P/ chupam ri aj Ruwachulew Choltzib Qajatzib, yaon retal rikin ri 7, ruma ri kai tzib junam kewachin chuqa chi ri 7 nilitj chukojol ri taq rutzibabal kematzib. Xe ta ka chi ri winaqi xkitzt chi jun ajilank chuqa chi man tz ta nqalj achiel jun tzib. Xkiya chi kiwch nokisx ri chut richin nya retal re jun tzib re, po ri kayewal chi man qalj ta toq jun chakultzib rukwaan chut achiel /k/ chuqa jun chakultzib benq jun chut chuwch /kP/; chi kai yetzi-bx ta ka rikin ri k. Po rere xa xe nkulwachitj pa Mam chuqa pa jujun taq ruqa ri Kichee,

85 tz xtzet ri rutzibaxik junam tzib. Xjikibx ri kaka choltzib. Konojel ri taq moloj xeapon pa tzijonem xkiya kan kitzij chi xtikitzeqelbej ri choltzib re. Xbinax "Choltzib pa junamil" ruma xutn ronojel ri kinaojibal ri xeapon chuqa ruma chi konojel ri taq maya taq chabl aj Iximulew xkiya ruqij re taq naoj re chuqa ri rokisaxik taq tzib xtzet ruwch. Re choltzib re xnuk pa re Tzijonem re xya pa ruqa ri Rajpopi Amaq, ri xujikiba chi jun ri amaq. Jun chik ri xuqi chuqa chi ko rejqalem pa ri Rukan Tzijonem chi rij Choltzib, ja ri kichaik jun molaj winq. Konojel ri taq kikaml bey ri achamaqi pa re jun Tzijonem re xkiya retal chi rajowachik jun kitzij achamaqi ri nukutubej ri chi kiwch ri chanpomal. Xkajo chi xkoje uchuqa pa kiqa ri achamaqi richin yeruchajij ri maya taq chabl, chi tutaluj rokisaxik, chuqa chi tujikiba rutzibaxik chuqa ri taq retal. Re jun molaj re nabeynq ruma ri tat Narciso Cojt (aj Kaqchikel) chuqa tat Andrs Cuz (aj Qeqchi), xesamj oxi taq juna ka jampe na xetikr chi xjikibx runukik ri Kulbil Yol Twitz Paxil pa juna 1987, achiel jun ajchanpomal moloj richin ri ruchanpomal Iximulew.

Ri Kaka Cholkaslemal richin ri juna 1985


Rikin chi ri oyowal ka tajin na, xkanx runukik ri Amaq rikin jun naojil achiel yeruml konojel chuqa mani ri kexoj. Pa juna 1985 xjikibx jun kaka Cholkaslemal. Re Cholkaslemal re xuya kiqij ri maya taq chabl achiel ojer taq banobl. Chuqa xerajo ri maya taq tinamt achiel e richin wi ri aj Iximulew amaq. Xujikiba rutzij chi rij ri kichojibal re taq tinamt re chi ko chi e ko chuqa chi tikoje ri rusamajixik kibanobal pa kiqa, chi kikojol ri ri rokisaxik kichabl. tz ta pe ri kamk oyowal ka tajin na, jujun taq aj maya kaml taq bey ruma ri cholkaslemal nuya qij chi ke richin ri kichojibal nkiya maya taq biaj chi ke ri kalkwaal chuqa pa kichoboj. Ri

86

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

ukwl taq naoj pa re jun peraj pa ruwi rukasbaxik solchi-banobl man nya ta qij chi ke kuma ri rusamajel ri tziby kibi winq, ri man nkajo ta yekitzibaj kibi ri taq akwala pa rucholajem qatbl tzij rikin achamaqi taq biaj. Pakal Balam chuqa Kux Ajkejay (choj pa tzijonem) nkitzijoj chi ko chi oxi bey yebe, akuchi ntzibx biaj pa taq kitinamit richin yetzibx kan ri kalkwaal. Ko chi nkikt apo jun ruwujil ri kaka cholkaslemal.

Ri Runukik Tikass Kaslemal


Pa ri 31 qij chi re ri rox rik ri juna 1995 xjuch ri Runukik Tikass Kaslemal chi rij Kibeyal chuqa Kichojibal Achamaqi. Re jun wuj re nujikiba kichojibal ri Achamaqi richin tikirel nkokisaj ri kichabl. Chi ri chanpomal ko chi nujikiba ri tijonk pa kai chabl, nusamajij ruyaik ri rajowaxik tinamt chi ke ri taq amaq pa kichabl, "Nuto ruyaik kiqij ri taq achamaqi taq chabl chuqa njaq kaka taq bey pa taq talutzij chuqa rutzijol banobl" (Taqotzij ruxaq wuj 28). Chuqa xqalajin pe ri rokisaxik ri achamaq taq chabl chi jun amaq. tz ta pe chi ri kikulbexik winaqi chi xajowx xjikibx juley taq kojoxk pa cholkaslemalil chuqa taqanel richin nuya qij rukulwachinik ri nutaqej ri Taqotzib xsacho el ri, ri maya taq kaml bey rikin kitoik jujun kaxlani ajpopi chuqa ky taq Mechanpomal moloj ka tajin na yekinataj ri rokisaxik ri taq rutzij xejikibx, nkiya ruchuqa kitzij rikin jujun taq aj ruwachulew cholnaoj chuqa taq chobolel atowabl achiel ri 169 Atowabl richin ri aj Ruwachulew Runukulem Samaj ruqa ri Kimoloj Amaqi, ri Ruqalajirisanem ri Kimoloj Amaqi pa ruwi Kichojibal ri achamaqi taq tinamt.

Kaka taq tzij


Pa juna 1995 ri Kaqchikel Cholchi, ri ruqa ri Kulbil Yol Twitz Paxil, xusamajij jusl nuksamaj chi rij kinukik kaka taq tzij richin

87 ri kaka runukulem tijonk ri SIMAC. Xchap rikin ri naoj chi richin junam nubebana ri tijonk pa kai chabl, ko chi man kayew ta rukutik ri rupam etamabl pa ri jalajoj kichabl ri tijoxela. Nabey jun moloj ajsolchi, Kablajuj Tijax (Martn Chacach), Pakal Balam (Jos Obispo Rodrguez), Ixchayim (Marliny Son Chonay), Tzunun Ya (Mara del Carmen Tuy) chuqa re ajtzib xkicholajij ri taq naoj xkeokisx richin runukik ri kaka taq tzij (Kablajuj Tijax et al., 1995a). Ri ruxeel naoj ja chi (a) tikamelx ri nutaqej ri achamaq kemchi, () tokisx ri rubeyal choboj ri maya banobl, (b) kemalx kitzibaxik taq "yuquyk" taq tzij, pa jun chik tzij, man kenuk taq tzij achiel toq e chutaq bab o tzaqt taq bab. Richin man kayew ri tijonk chuqa ri rokisaxik re taq tzukuj re ko chi e kokj taq tzib achiel kibeyal taq tzij. Xenuk kaka taq tzij pa kaji ruxe etamabl chi re ri aj Iximulew rupam tijonk: Chabl, Ajilabl, Winaqilem chuqa Kajulew (Kablajuj Tijax et al., 1997 a-d). Man xa xe ta xenuk taq tzij ri nuqalajisaj taq naoj pa jun kaxlan wuj. Chuqa xenuk kan kichin wi taq tzij pa ri chabl chuqa maya banobl. Achiel ri taq maya taq tas (12) ky kiwch achiel jalkuxatzib (ri nkikx ri kuxatzib toq yeichinx), kulatas (taq tas nukun ruma kai taq ruxe tas), merijtzij (taq tas nkisch kan ri rij tzij toq yeichinx) chuqa ri tunutas (jun tas nunm apo juley taq tzij pa jun bab). Richin ri Retamabalil Kajulew man xa xe ta xejach ri chikopi pa ajkajchikp, kumtz, mixtuq chuqa ajxik taq chikp, chuqa pa maya beyal achiel awj "taq chikopi aj ruwa jay", aj pa juyu "e ko pa ruwachulew", ajtion "ri yetion" chuqa ri ajkuxun "ri yekatzin". Chi rij ri runukik kaka taq tzij, ri molaj winq xukt ri nukuj kitzij chi kiwch ajtj taq winq, kaml taq bey pa taq tinamt chuqa chi kiwch teej tataaj. Chi kijujunal beyal ncholajx runukik ri tzij. Ky chi ke ri taq tzij, xebekanx pe chukojol ojer taq choltzib. Konojel re kolon taq tzij re xechap chik pe, ko re xya rutzaqat ruqajarik, xekulutj chik. Ri kitzukuj taq tzij xeban pa rubeyal chuqa xenuk ruma rucholajem tz taq nukjitzinem chuqa man kayew ta nqax chi kiwch chuqa xejikibx. Chaqa

88

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

chik taq rubeyal man xexutx ta chuqa ko chi yeiko na pa rucholajem ri nukuj, kulbenk chuqa rujikibaxik. Jumul xenuk ri Kaqchikel taq tzij, xekipeyoj ri juley chi taq kaml bey richin ri chaqa chik taq ruqa ri Kulbil Yol Twitz Paxil aj Kichee kixeel. Pa jun wuqqij solmolojril xya rutzijol chi ke chi rij ri taq naoj xeokisx chuqa xtalx ri taq choltzij xenuk. Xkutx chi ke chi yekokisaj ri taq naoj ri, ka akuchi na, kekokisaj ri taq xeel chuqa achxeel, richin kekiyr ri kachalal taq tzij. Xbeapon ka chi xetzajbx ri ajtj kaka taq tzij chuwch wuj pa chabl Achi, pa Kichee, pa Tzutujiil, pa Sipakapense, pa Sakapulteko, pan Uspanteko chuqa pa Kaqchikel.

Ri Ruchity Tijonk jubey chik


Ri chanpomal, xunikoj ri taq runuksamaj chi rij tijonk pa kai chabl, xrl ky taq sachoj: (a) e manq tijonela aj kai chabl nikisamajij ri chabl nchabx pa taq tinamt; () xuba rokisaxik ri samajibl pa kai chabl; (b) man nqax ta chi kiwch ri teej tataaj chi rij ri nuqi chuqa ri taq rutzil ri tijonk pa kai chabl. Samajela xkichp rutzijol kitijoxik ri teej tataaj. Konojel re nkixutuj ri tijonk pa kai chabl, ruma xkichp ri naoj chi we pa junamil ri kai chabl man tikirel ta; ruma ri we yacho jun maya chabl kayew nubn richin netamx chi tz ri kaxlan; chuqa chi re jun chabl re katzinel richin yakase pa rupwaqilal kaka jamalil. Toq xkiya retal chi yacho jun chabl man nqaton ta richin nawetamaj jun chik, chuqa toq xkitzt ri retal pa kinuksamaj ri aj Canada chuqa aj Kaxlan, ri teej tataaj xkiya retal chi ri kalkwaal tz xketijx, man yetzilx ta ruma ri tijonk pa kai chabl. Ri kayewal chi ri samajela man xeapon ta, ka wakami man eaponinq ta pa konojel ri aj ruqa tinamt ta tijobl. Jun chik retal, ri naoj chi man nya ta kisamaj ri tijonela aj kai chabl pa kitinamit, manq chuqa pa rulewal kichabl, xjalatj. Man xa xe ta xekanx tijonela aj kai chabl kan kichin tijobl

89 aj "ruqa tinamt", chi ke ri tijonela ketaman xa xe jun chabl xya oxi juna chi ke richin xketamaj ri ruchabl tinamt, we mani yeelesx el pa kisamaj. Ri kimoloj tijonela xuqt ri sachoj samaj, po xkikl ri tzij chi ri tijonela ko chi nkichabej kichabl kitijoxela. Ri aj Tijonk pa Kai Chabl xerunk taq rutzijol pa kematzib chi ke tijonela aj Kachikel chuqa aj Mam. Jubey chik xemejo pa taq tijobl ri samajela richin xekitijoj ri tijonela. Re taq samajela re man xeapon ta pa konojel ri taq tijobl chuqa toq yeapon juba ok ramaj chuqa choj yekichala ri taq tijobl. Tijonk pa taq rukux samajay man xekulwachitj ta. Ri jwi taq tijonela xqa kikux chuqa xeqa pa bis. Ri ruchuqa re raybl re ja chi nkex kinaoj konojel ri tijonela. Koyoben chi tikirel ta chik nkibeya tijonk pa maya chabl. Ri man kan ta nkichabej re taq chabl re, we e kaxlani o maya winq, nkajo chi nutzr ri ketamabal. Wakami ri Ruchity Tijonk tajin nuya rutzaqat jun nuksamaj richin nqasx tojtobenk chi ke ri tijonela, ri nkibiij chi e aj kai chabl, richin netamx janipe ketamabal pa ri chabl chuqa richin nya qij chi ke richin nkiya tijonk. SIMAC xunikoj chik ri aj amaq rupam tijonk. Jubey chik xajowx nya kiqij ri kibanobal achamaqi aj Iximulew, xtunubx apo pa rubeyal ri taq ketamabal chuqa kinaoj pa ri rupam tijonk. Pa juna 2002 rachibil re jun kaka rupam tijonk re, xsamajx chik jutanaj kaka taq tzij. Xoyobx chi xesamajx taq samajibl pa 13 chabl, ri jotl chi re ri 1,000 tijoxela pa nabey rupalbal tijonk pa taq tijobl ajchanpomal. Man ke ta ri, xqi, ruma ri xjikiban, nban samaj kikin 11 kulewal chabl: Kaqchikel, Kichee, Tzutujiil, Poqomam, Poqomchii, Qeqchi, Mam, Ixil, Chuj, Popti chuqa Qanjobal. Ri ukwy kibey re taq chabl re xesamj junam, xekink taq tzij ri junam kibanikil. Pa taq wuqqij xekikulbej ri samajela pa tinamt pa kisamajay chuqa kikin winaqi aj tinamt. Ri rukisibl retal samaj xekut chuqa xejikibx pa taq molojril pa taq kitinamit. Ri kaka rupam tijonk, ruxeel re kaka taq tzij re, eqal eqal xnim apo. Man rikin ri runaoj banobl, ka nya na retal chi re

90

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

ri maya banobl achiel choboj. Ruxe runaoj ri maya naoj ka ntzex na. Jun wuj kichin ruxe tijonk nukt rubeyal itzel banobl. Ko jun kichelaj, akuchi ko taq che, nimaq taq abj, taq sutz chuqa ri qij, konojel tzen kiwch. Ri rutzijol samaj chi re ri tijonel, chi tubana chi ke ri tijoxela tiketamaj ri "yal tzen" chi rij rubanikil ri qitzij ruwachulew (tzen kiwch). Ruma chi pa maya naoj, ntikr el runaoj chi ronojel ri ko pa kajulew ks, re samaj re, jun nabey samaj pa tijonijay, nukt chuwch ri akwal chi re naoj re "yal tzen". Ri molaj ajkaka taq tzij xuchp rubanik jun choltzij chi rij "man rukamon ta banobl" pa taq etamabl, po rukaml bey ri Aj Ruchity Tijonk pa Kai Chabl xupaba re jun naoj re toq xubiij chi ko chi nsamajx ri rupam tijonk achiel rubeyal chuqa achiel petenq. Rikin ri taq "man rukamon ta" re rupam tijonk re nrajo nuqi chi tikinima apo kinaoj ri achamaqi pa ri aj amaq "choj naojinem" nukun pa taq tijobl. Chuqa jujun taq tijonela chuqa kaml taq bey aj tinamt, xkitj kiqij richin xkibn jun kitojtobenik chi rij ri tijonk pan Iximulew, ri eruchapon kuma ri aj Ruchity Tijonk pa Kai Chabl chuqa pa taq ichtijobl. Xkitzk ri Comit Nacional de Educacin Maya (CNEM). Xkajo xekito ri achamaqi taq beyal richin tijonk. Xkajo xkokisaj ri taq xajanil "kitzij winq" chuqa "kichoboj winq"richin nkoje rejqalem ri tijonk. Jun xajanil nutaqej chi man tz ta nkoje kan ri xot pa ruwi ri qaq we man nokisx ta. Ri tijonel ko chi nukanoj kikin ri taq tijoxela, achoq uma ke ri nbix, toq ri xot, achiel jun ks wachinq, niqaxon chi re chuqa nkat qa, ri rukamon pe chi ri qaq man xticho ta pe pa rubeyal chi ke ri winq, ruma chi ri qaq nuya pe retal toq ko petenq chuqa we ko xtikulwachitj. Chi kikojol ri kaml taq bey ko kai ajqija richin nujikiba pa rubeyal ri kitzij. Po man rikin ta ri, ri tijonk jikiban yan pa 500 kan juna ri kaxlan tijonk, janila ruchuqa chi ko re ri CNEM nubiij chi kesikx taq naoj pa kaxlan toq man ke ta ri ri maya. Nikibiij chi ri taq akwala e ko pa ruxe tijonk tiketamaj ri ajilank 1 ka 10 rikin taq chuq chuqa taq juch pa maya, po rikin

91 ri ruxeel rajilanem ri kaxlan.

Rutaqanem tzij ri taq Chabl


Rikin ri rujuchik ri Runukik Tikass Kaslemal chi rij Kibeyal winq chuqa Kichojibal Achamaqi, kai ajchanpomal moloj xkichp ruchoboxik we tikirel njikibx rokisaxik jun maya chabl chi jun ri rulewal Iximulew chuxikin ri kaxlan. Ri chanpomal xunimaj kitzij ri kaml taq bey richin "nutaluj rutzijol kijikibaxik ri achamaq taq chabl" (Taqotzij, 1995 ruxaq wuj: 28) xunk qa jun molaj. Ri taqotzij nuchl chi xketoon ri "ruwinaq ri taq ruqa ajsochi ri Kulbil Yol Twitz Paxil" (ruxaq wuj 28). Ri ajsamaj molaj xnuk ruma ri chanpomal, e ko chi kikojol aj maya taq winq chuqa jujun man ajachamaq ta ajnaoj chuqa ajnaojil. Xechojin ri aj Kulbil Yol Twitz Paxil ruma pa kiqa rije ko wi chi e kaml taq bey pa maya taq tinamt, ruma chi e ko "kaml taq bey", echaon pa jujun taq molaj; po ri xenukun ri Kulbil Yol Twitz Paxil, pa ruqa ri Kulbil ko ri kichajixik chuqa kitzijol ri maya taq chabl. Xunk jun rajsamaj moloj ri aj Kulbil richin xutzt re jun naoj re. Chi kai taq ajsamaj moloj xkoje junam taq kikayewal. Xebeapon chi xekijunamaj ri retal taq kinaoj, ajily cholwuj chuqa taq kichoboj. Majun yetikr ta nkiya chi kiwch ri 22 maya taq chabl, ri Xinca chuqa ri Garfuna richin nijunamx apo rikin ri kaxlan. Jujun xkibiij chi rij ri Kichee, ruma jun nm chabl chuqa chi ri Popol Wuj xilitj, tziban chuqa qaxan pa jun chik chabl ko pa re jun chabl re. Juley chik xkibiij chi ja ri Mopan. Re jun chabl ko (chuqa tajin) pa kamk. Chuqa chi jun chabl Yukateko rucheel. tz ta pe ri chabl okisan pa bama ronojel ri taq tzibatl richin ri tz maya qijul jun ojer beyal ja ri Chol (13), konojel ri taq chabl Yukateko kixeel janila ko kejqalem richin rusolik ri ojer taq tzibank. To ka ri xtzijx chi janila kayew chi ke ri winq, we nkutx chi ke chi tiketamaj kai chabl, ri kaxlan chuqa jun

92

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

maya chabl. Kayew chi ke ri maya winq ri nkichabej jun maya chabl, ri man ja ta ri jikiban. Ko ta ka chi jebl xtiketamaj ri oxi chabl: ri ruchabl chuqa kai chik jikl taq chabl. Ri ajtj Waqi Qanil (Demetrio cojt) pa rutzij pa jun Tzijonem pa ruwi maya solnaoj pa Nimatijobl Rafael Landvar choj pa qoloj xujikiba chi rajowaxik man yekut ta chik ri amaq taq chabl, kesamajx ri ajkay taq chabl: ri Qanchi chuqa ri Japones. Ka xapon na ri qij chi ri rajpopi amaq xkijikiba kitzij chi xkekito ri taq chabl, ri man xtikiya ta ruqij xa xe ok jun chuqa chi nya kan ri kaxlan, ri nchabx chi jun ri rulewal Iximulew. Ri Rutaqanem Tzij chi kij ri Chabl, jikiban pa juna 2003, nuchl chi ri amaq taq chabl e jikl taq chabl pa kulewal. Pa re taq ulewal re, xkiya kitzij chi xkekito ri winaqi chi xkekl pa taq chanpomal moloj pan achamaq chabl. Xya kan retal chi kichojibal winq ri yekulutj pa taq aqomabl jay, chuqa akuchi yeaqomx winq pa kichabl. Junam xbix kan pa ruwi ri runukulem chajixk chuqa qatbl tzij (ajyal tok ajpotz chuqa qaty taq tzij) ko chi junam chuqa chi ri achamaqi tino pa kiwi ronojel ri rubeyal. Man xa xe ta xajowch chi kekoje winq aj kai chabl pa taq tzapibl ajmak chuqa pa taq qatbl tzij, po ko chi yetijx jumolaj tzalqomanela pa ruwi taqanem tzij richin yetikr yekichl ri taq tzij chuqa ri samaj rukwaan ri taqanil tzij. Ri Nimatijobl Rafael Landivar xutzk jun tijonk chi rij ri tzalqomank pa ruwi taqanem tzij pa ri ruqa chi la xe Lajuj Naoj (Quetzaltenango). Xekink kaka taq tzij ajtaqanem tzij, xekitzajba ri taq wuj rajowaxik chuqa xkinimirisaj ri tijonk richin xekitijoj tzalqomanela pa ri kaji nimaq taq chabl. Oyoben chi ninimirisx re jun samaj re richin niban pa ri chaqa chik rulewal taq chabl, po ka majani tichap rubanik re samaj. Ri Rutaqanem tzij chi kij Chabl chuqa nujikiba chi kichojibal akwala ri yetijx pa nabey kichabl. Ri rupalbal tijonk pa kai chabl pa jikl man pa kexoj ta, ko ta chi nunimirisaj rulewal samaj. Po chuqa xchol kan chi ri achamaq taq winq, kichojibal ri nkikl kitijonik pa xa ba akuchi, ntikr ta el pa ruxe tijonk ka

93 napon na pa nimatijobl.

Maya Nimatijobl
Pa taq rutikiribal ri juna 1990 xtzijx chi ninuk jun Maya Nimatijobl. Ri ulajay richin Noruega xusujula pwq, e ky ajlabal xkisj ki richin yeok tijonela. Toq ri nan Rigoberta Menchu xuchk ri chakoj chi rij ri Nobel de la Paz pa juna 1992, pa woo wokaltq juna chi re ri "ilonem" kuma ri aj Europa pa Abya Yala, xuya rutzij chi xtunk ri Maya Nimatijobl Moloj, xukl pwq rikin ri chakoj richin nisamajx re samaj re. Ka wakami xloq yan jun xoral pa Boko richin ri rukux rochoch. Jun ajsamaj moloj nabeysan apo ruma ri nan Mench, ri tajin nkicholajij ri rupam tijonk chuqa ri taq tijonk xukt ri moloj.

Ri rubanon wakami
Ka tajin na yechabx ri Maya taq chabl pan ojer taq kulewal, pan Iximulew chuqa pa Mexico. Pa ri kai amaq ko chuwch taqanem tzij chi njikibx ri kichojibal pa ruwi ruchabexik, rusolik chuqa rutzibaxik ri taq chabl. Ri rukisibl kajilaxik winq pan Iximulew xuya retal chi xa xe ok ri 48% chi ke ri winaqi e achamaqi. Tzian (1994) nuya rutzijol chi qe chi ri taq ajilan winq chuqa ajily cholwuj pa kiwi ajchabl, nukexela ri ruma ri kirayibal ri ajajily, po ko retal chi ri teej tataaj man nkikt ta chik ri achamaq chabl chi kiwch ri kalkwaal. tz ta pe ri teej tataaj yecho qa chi kiwch ri chabl, yecho chi ke ri kalkwaal pa kaxlan. Kai taq achike ruma toq ke re nikulwachitj: (a) chi ri taq akwala rajowaxik yecho kaxlan richin man yejechx ta toq yebe pa tijobl; () chi ri kaxlan janila xtikatzin chi ke pa rukojlibal pwaqil. Rikin ri runimirisaxik ri tijonk pa kai chabl chuqa ri yal kinaoj ri tijonela, aj kai chabl chuqa aj jun chabl, ri sachoj chabl richin nijike jun tz kaslemal qajnq yan. Ri runukulem tijonk nukutuj

94

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

chik ka pe jun achamaq chabl chi ke konojel ri tijoxela, chi ke ri kaxlani chuqa Maya taq winq, ke ri ka chi ri nabey chabl nuto el ri Maya akwal. Ri rukiyirisaxik ajkaichabl taq samaj pa taq tijobl, pa taq aqomabl jay, pa naojil chuqa pa runukulem qatbl tzij nusj tijonel taq samaj chi ke ri winq yecho maya chabl. Wakami ko rutzil ri pwq ri nukm pe naoj pan achamaq chabl. Chi rucholajem solchi pa Meqn Ya, janila tziban, nikatzin chi nqax chi qawch. Pa ri 18 lajtq juna, ri ajyuq Corts chuqa Larrz xutzt chi ri aj Meqn Ya "nikichabej jun chabl ri xa xe rije niqax chi kiwch" (Solano, n.d.). Ruma ri pa Meqn Ya, kai lajtq taq juna chik kesamj richin yay chi ke ri rochoch kaxlan runukulem samaj naqaj apo, man qalj ta chi e ko ta winq ajkaichabl. Po ri rutzijol nuya retal chi konojel nikichabej ri Kaqchikel pa taq kisamaj qij qij. Pa taq juna 1874 ri ma Navarro nukt yan chik chi ri winaqi nikichabej chik ri kaxlan "achiel ta ri nabey kichabl" (ma Bentez, juna 2,002). Pa juna 1948 ri Instituto Indigenista xrajilaj 75% chi re ri winq ajkaichabl; jujun ok ri xa xe ok ri Kaqchikel nikichabej; jujun chik ka taq alabo xa xe chi kaxlan nikichabej. Ri kai chabl xuya yan qij chi xeiko xa xe pa jun chabl, pa ri chabl ko ruchuqa chuqa pal pa kiwi. Ri ma R. McKenna Brown (pa juna 1,991) pa rusamaj richin ajtj xucholajij chi xa xe ri 50-60% man kayew ta nubn chi kiwch yetzijon pa Kaqchikel. Ri ma Brown xuya ketal "switch jotay" qopoji kajola taq teej tataaj ri xkiya chi kiwch chi man yecho ta chik pa Maya chabl chi ke ri kalkwaal. Re taq qopoji kajola re xechoyaj kikin kite kitata chuqa katit kimama pa Kaqchikel, chi kikojol kikin kalkwaal xechoyaj pa kaxlan. Ri ma Brown xuya kan retal ri rukamik ri chabl pa Meqn Ya. We ri akwala man nketamaj ta ri chabl, man xtikichabej ta. We xa ta man nikichabej, man yetikr ta chuqa nikiqaxaj ri chabl chi ke chaqa chik kijotay. Xya retal ri rukamisaxik chabl. Man ke ta ri, jukal juna chi rij ri ma Marc Maddox xutzt chi ka nkichabej na ri Kaqchikel pa Meqn Ya, man xa xe ta ka kuma

95 ri taq tetata (Maddox, 2010). Xrl chi ri 60% chi ke ri winq ka nikichabej na jebl ri achamaq chabl. Xuya ketal ky taq tinamt ri kichapon rokisaxik ri chabl, kokisan chuqa nkitaluj rokisaxik chi ke kijotay. Rikin ri runimirisaxik ri tijonk pa kai chabl pa taq tijobl, xuyk kikux ri taq akwala chuqa chi ke ri teej tataaj richin rokisaxik ri Kaqchikel. Jun chik peraj, ri man oyoben richin rutzijol ri chabl ja ri kayij wachinq. Ri kaypalaqinel koyoben jun beyal ri kan kichin wi ri ajkay. Jun kai oxi xtani ajkayij xekulbx ruma ri ma Maddox, akuchi xkitzijobej chi re chi ka ja nkichp kayixik ja nketamaj nkisl chuqa nkokisaj ri chabl richin nkiya rutzijol ri ruwachinel achamaq najowx. Ri jaloj chi rij ri naojil chuqa chi rij ri choboj pan amaq xutaluj rutzijol ri rujotayixik ri taq chabl pa taq tinamt. Pan Iximche ri rukasbaxik ri Maya Qubabl kux, erukamon ky alabo, ky chi ke rije e ajachamey ko chik pa kiqa ri "patan samaj" richin nikisamajij runukulem ri qubabl kux, ajqij. Toq nkisamajij ri kikotzij, re taq alabo re nkitojtobej yechaben xa xe pa Kaqchikel. Man yekokisaj ta chik qajon taq tzij, nkichajij rusikixik catlico taq tyoxi man nkoyoj ta ri dyos mundo, tz ta pe nkisikij ri qate ruwachulew pa tzobaj kikin ri taq tunun uchuqa chuqa ri maya taq atit mama. Ri kicholoj jumul xa xe pa Kaqchikel, ruyakon kikux chuqa ri nimalaxel taq ajqija, ri chuqa tajin nikisamajibej rokisaxik. Ri qatbl tzij pan Iximche, jumul chik ko pa kiqa ri achamaqi. Ri kimolojril ri achqaty tzij nibanatj pa Kaqchikel. Ka ja 15 juna nakaxx ri Kaqchikel pa rukux kaybl. Wakami ri ajkay nkichabej ri nabey kichabl rikin jamalil kux. Chuqa moloj man aj maya ta, tajin chi yekinm apo taq retal Maya banobl pa taq kisamaj. Ri Tzijonem aj Ruwachulew chi rij Tijonk pa Kai Chabl pa juna 2003 xban pa Rukux tinamt Iximulew, xchap rikin rubanik jun Maya kotzij. Ri Tzijonem chi kij Maya taq Tijsamaj, rutzijol pa kaka juna xcha chuqa xkisbx rikin jun xukulem. Ri ajqija ekisamajin jikl kibeyal taq choloj pa taq jay, ruma ri rubeyal xa xe ok pa saqil. E ko maya taq Rajpopi Amaq. Chaqa chik taq juna, maya

96

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

taq taqanel amaq yekoqaj ri naojil ta kimoloj; wakami tajin nkisamajij maya taq naojil. Jikiban jun taqanem tzij chi rij ri rubeyal ruwachulew, ri tajin nubiij chi keokisx chik pa taq ruwch rusetul Iximulew ri Maya taq biaj pa kikexel ri Nahuatls taq biaj eetaman. Re oxi rukisibl taq juna samajin chuqa jun naoj chi rij kitaqanem tzij ri maya loqolj taq kojlibl, ri nutzeqelbej chi konojel tikirel keok chuqa kechajx re taq kojlibl re. Ri chanpomanel ma lvaro Coln, xuya rutzij chi nuwachibej jun achamaq chanpomal. Xutijoj ri pa ri Maya kuqubl kux, ko achiel ruyal naoj ri tat Cirilo Prez. Bama konojel ri rachibil pa rumolaj e achamaq ri yal kinaoj. tz ta pe ri taq tanaj pa ruwi chabl chi kipam ri taq talutzib Siglo XXI chuqa Prensa Libre man yeel ta chik, xa xechutinr pa rutzaqat tijonk, ri Maya taq chabl tajin nikiyr kitzubal pa taq taly rutzijol. Man qion ta runukik aj tinamt taq talutzij, tz ta pe ri ma Frank La Rue, rajtzij ri Moloj Amaq richin ri jaml rutzijol chuqa Rukaml bey ri Aj Runikajal Abya Yala Rochochil chi rij Jaml winaqil kaslem, ka tajin na nikichojij pa taq kimolojril winq chi tiban ri nkibiij ri 13 rumokaj ri Qalajirisanem chi rij Jaml Chowen pa Runikajal chuqa Ruqajbal Abya Yala chuqa rikin ri 17 rumokaj ri Ruqalajirisanem ri Kimoloj Amaqi chi rij Kichojibal Achamaqi, chi ko chi nya taq kisamajibal ri taq tinamt. Yaon wi jun rukamal taluwch chi re ri Kulbil Yol Twitz Paxil, po majun pwq yaon pa ruqa. Po man rikin ta ri, ky Maya taq tinamt ko kitaluwch nel pa ichtaluwch. Ri 25 chuqa 26 taq qij chi re ri rukan rik ri juna 2010 xtalx rutzijol ri Rukisibl Rutzijol samaj pa ruwi ri Tzetoj chi ri tzilanem beyal pa taly taq tzijol. Pa jun juna rikin nikaj xekitzt 6 talutzib, ri yetalx chi jun amaq chuqa ri Quetzalteco, Peridico regional. Xkl chi xa xe ri 6% chi ke ri qasy naoj, taq tzijol chuqa tojon tzijol nkitzijobej ri achamaqi. Chi kikojol ri taq 10,002 taq peraj xkisamajibej rij ri achamaq moloj, 9,932 yecho chi kij ri taq tinamt o Maya taq winq, 51 kichin ri Garifuna, xa xe ok 19 kichin ri Xinca. Ri naoj pa ruwi re taq peraj re ja ri choboj o yerutzt

97 re taq moloj re achiel ajoyowal. Toq xya re jun mejunamil, pa Tzetoj, pan oxi ik tichap rutzetik, xtzijon kikin ri taq taly tzij yetzet. Kibanon 25 nikoj taq molojril chi kij ri taq kitijsamaj, chuqa ri rukutik chi kiwch winq ri Rukisibl Rutzijol Samaj, 10 taq molojril kikin ri taq ruwinaq talutzib, ky taq samaj ajmolojril kikin kaml kibey taq tinamt chuqa kikin ri taly rutzijol ri nimaq ajtaly. Ri kaml taq bey xkixibij ki rikin ri taq ruwch naoj xilitj chuqa chi kiwch winq chi nikitn ki rikin ri naoj, chuqa richin tisamajx pa junamil chuqa pa kulaj naoj ri talutzib. Xkikutuj chi ke ri aj Tzetoj jun tzaqt cholsamaj. Xjach re jun cholsamaj re, Choj Naoj chi jun ajkiyal talunk Tzib: Rusolik Rokisaxik Chowem, chi ke ri winq chuqa chi ke ri rukaml taq bey talutzib ri 25 qij chi re ri rukan ik. Jun kaka Maya banobl tajin nky. Gail Ament (1998) nuchabej chi qe chi rij ri "Maya ajtzib chi rij majoj". Ri nabey rutzijol kaslem tziban ruma jun Maya winq ja ri Ri Qijul Nchapatj pa Xibalba xtzibx ruma ma Luis de Lin. Re jun wuj re tz ta pe tziban rikin jun achamaq tzetoj, janipe la juna tiko toq xtzajbx pa kaxlan. Ka ri pa juna 1992 ri ajtzib Qanjobal Gaspar Pedro Gonzlez xrelesaj pe ri rutzijol kaslem Ri jun chik Palj, rikin chi ri nabey rusamaj ma Gonzlez xutzibaj pa ri nabey chabl, ri nabey tanaj xelesx pa kaxlan, ka ri xtzalqomx pa Qanchi. Ka ri, ka xiko na ri jarupe la chi juna, xelesx pa ri nabey chabl. Jun chik achamaq ajtzib, ri janila rejqalem ja ri aj Kichee pachunel tzij, Humberto Akabal. Ri nabey taq rusamaj xeeleyaj xa xe pa jun chabl, ri kaxlan. Toq xetamx ruwch achiel ajtzib, xetzajbx ri rupachun taq tzij pa kai chabl. Ka wakami majun elesan ta xa xe pa jun chabl, ri Kichee. Bama konojel ri samajibl chi kij ri Maya taq chabl, taq kemchi chuqa taq Rucholkutik tzibank, eelesan pa kaxlan, rikin taq tzetbl richin qaptzij chuqa taq tzij, xa xe pa ri chabl nsamajx. Xqi rumolik chuqa rutzajbaxik jun soltzij pa jun chabl aj Kichee, xtzibx ruma ri tat Pedro Florentino Ajpacajya Tum(14). Choj yal tzen, xa xe ok xel pa jun chabl ri soltzij, xkanx ruma

98

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

jun ajtzaj wuj aj Qanchi, aninq xrajo xuchilabej jun tzalqomank. Wakami e ko ky Maya taq tzajbl jay chuqa Maya taq tzajwuj. Chi kikojol ri e nimaq ko ri Cholsamaj, Nawal Wuj, Saqbe, Junajpu chuqa Qanilsa. Chuqa ri UNESCO, UNICEF, ri Rochochil Solchi chuqa Tijonk (15) richin ri Nimatijobl Rafael Landvar (URL), Maya Tijonk (chuqa richin ri URL), ri Rukamajay Tijonk pa Kai Chabl chuqa ri Kulbil Yol Twitz Paxil xekitzajba wuj pa maya chabl, bama ronojel kichin akwala. Ri taq samajibl chuwch wuj tajin yekiyr. Enukun tijonk pa Maya taq chabl pan amaq taq tijobl kichin konojel ri aj Iximulew. Pa ruwi tijonk pa Nimatijobl San Carlos kai chabl tajin yekut pa Rutijobl Chabl, CALUSAC. Pa Nimatijobl del Valle, xuchp chik samaj chi rij rukutik Maya taq chabl. Ri tijonk retamabalil winaqilem chuqa ri retamabalil ojer wachinq rajowaxik chi ketaman jun Maya chabl. Ri Nimatijobl Rafael Landivar royoben rutzaqatisaxik jujun taq tijonk chi ke xa ba achike winq richin ri Maya taq chabl, nikitikirisaj el rikin ri Kaqchikel. Pa juna 1985 xbanatj ri Rukaj Tzijonk chi rij Maya Solchi pan Qn. Ajtzij nukun kuma ri aj Qanwi taq Solchi (tijoxela richin Rutzaqat tijonk chuqa e ruwinaq ri Ajsolchi jay Saqij), kitzajban chuwch wuj ri rusachik Maya taq chabl pan oxi tinamt (chi kijujunal kichin ri "nimaq taq chabl"). Ri xeakaxan, konojel e Maya taq ajtj, xkixibij ki chuwch re retamabalil taq moloba. We e ko pa kayewal ri e nimaq, Atux kuchuqa ri e kokj? Pa taq tzijonem xkajo chi xya taq rutzijol chuqa retal taq naoj, ri tikirel yeokisx richin yekol ri taq kichabl. Man xkajo ta xkiya ri tzijonela xkisl ri taq rutzil, xa xe ok xkibiij, "e ichabl; Rx kixnaojin!", ka ri ri ajtj Waqi Qanil Demetrio Cojtixubiij, "We rx man niwajo ta yojito, man nikatzin ta chi qe chi x ko pe qikin". Ri ajsolchi, ajtj, ajsamaj chuqa aj Maya taq tinamt ketaman chik achike nikajo: yekikl ri kichabl, ri ekuty ri ojer Maya banobl. Chi ri toq xchap kitijoxik jumolaj ajsolchi, ajtj chuqa Maya taq tijonela. Ri Maya taq chabl xekokisaj chik

99 taq kojlibl, akuchi kiyaon apo pa ruqa ri kaxlan. Xchap chik rokisaxik ri amaq chabl pa ruchanpomal tinamt; chuqa kitzijonel pa rukojlibal ri Amaq Tzijonem xeqejelan pa Maya chabl. Ri tijonk pa kai chabl tajin nkoje ruchuqa. Ri taq samajibl e jikl chuqa etalun rutzijol. Ri tijonela pa achamaq taq kojlibl tajin nkitj kiqij richin nketamaj jujun taq retal naoj pa kichabl ri taq tinamt, akuchi nkiya tijonk. Ri tijonela aj kai chabl nikikl jun retal pa rubi ri amaq ruma ri tz ruchabexik ri nabey chabl richin nkichk jun kisamaj pa ri tinamt nchabx ri chabl ri. Xuya rutzij ri Saqamaq richin yeruto yerukl ri winq pa ruchabl ri tinamt. tz ta pe man banon ta pa konojel ri taq chabl, ni xa ta pa kulewal ri e "nimaq", oyoben chi ninimirisx ri tok. Ko kaka taq tijonk kichin ri yechon jun Maya chabl. Jun Maya winq man nusch ta chik kan ri ruchabl richin nichakon chuqa richin nkase. Ri naoj chi kikojol ri winq tajin nutzr. Winq man aj Maya ta, tajin nkitj kiqij richin nketamaj jun chabl. Ri taq qasabl tzij tajin nikichp rusamajixik ri Maya banobl. Man ke ta ri, ri retal naoj nkiya rutzijol chi jutaqil juba ok taq akwala tajin nketamaj jun achamaq chabl kikin kite kitata. Ri tijobl man ntikr ta nukx el rusamaj ri rukutik chabl pa jay. Richin chi choj tiban chaonk, richin chi man choj ta rokisaxik jujun achamaq taq tzij, ri chabl ko chi nok "jun nabey chabl". Ri akwala e aj chwaq kabij chi re ri chabl chuqa ri banobl. Wakami ri taq kojlibl janila etooyon pa re rukisibl 40 juna richin kikasbaxik ri Maya taq chabl. Po re jun rujotayixik re, achiel chuqa rukolotajixik ri, ko nubn rubeyal rokisaxik ri chabl. Ko chi ka yechap na taq kojlibl, akuchi xya qij chi re ri kaxlan. Ko chi ntalx rokisaxik pa ri kaka taq kojlibl, pa taqotzib, chaqa chik kaka taq samajibl, ri nimaq taq taly rutzijol chuqa juley chik rubeyal taq qojom. Nkm jun chabl toq man nchabx ta chik. Chi kikojol ri taq juna 1980 chuqa juna 2000 nikaj chi ke ri achamaq taq chabl pa Qn kiwi, xekm ri ruwinaq, taq tetata, ri man jun chik xtzijon kikin, ruma ri kalkwaal xeky

100

KIKASBAXIK RI MAYA TAQ CHABL PAN IXIMULEW IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

pe xa xe pa jun chabl, ri Qanchi. Richin nkoje ky kijuna ri Maya taq chabl pan Iximulew ko chi nkut kan. Ri rukasbaxik ri Maya Solchi tajin nkoje rejqalem. Mani nichuputj ruwch!

Taq rutzijol
1. Sachon rutzalqomaxik ri biaj Azteca ruma man xroqaj ta ri rubeyal nbix ri "rij" chuqa "qojom". 2. Ka ja re, ri ruwinaq tinamt xkiya rutzijol chi ojer rubi man ja ta ri pa Tzum, xa ja ri pa Sum, "akuchi e ko taq sum". 3. Nchapatj ri sikiwuj: "Are uxe ojer tzij waral Kiche ubi. Waral xchiqatzibaj wi chiqatikiba wi ojer tzij, utikaribal uxe nabal puch rnojel xban pa tinamit Kiche". Ja re ri ruxe ojer tzij Kichee rubi. Wawe xtiqatzibaj wi, xtiqatikirisaj wi ojer tzij, rutikiribal ruxe ronojel ri xkulwachitj pa tinamt Kichee" (ruqaxik chuqa rutzalqomaxik ri tzalqomanel). 4. Ri rukajol ri tzibanel Xajil, ri ramaj ri rubinaam Diego. ""Ja q xalx nukajol Diego. Pa Boko tan j ko wi q xatalx chi waqaqi Tzi, at nukajol!" (Ojer wuj, ruxaj wuj 60). Ja toq xalx nukajol Diego. Pa Boko toq j ko wi toq xatalx chi waqi Tzi, at nukajol!". Ko retal chi etaman ri ruqijul ri cholqij, po ka man jani nokisx achiel biaj. 5. Re re jun cholaj re po janila qaq rutzij, ri ruchanpomal ri Qn Kiwi, yekelesaj ri achamaq taq akwala pa taq kitinamit richin yekitq pa taq tijobl e ko nj; ko re xekitunula apo kikin sq taq achalal richin chi aninq tiketamaj. 6. Ri biaj "de Verano" ruma ri rutikiribaxik tijonk chi ke ri nabey taq samajela. Xyalx jun nm tijonk pa ruwi solchi chi ke, naoj pa ruwi tzalqomanem chuqa ri Loqolj wuj pa ri taq ik richin saqij pan Oklahoma. Ky chi ke ri ruwinaq ri Ajsolchi Jay Saqij ko chik kitijonik pa ruwi ajtj.

101 7. Ruma ri jebl xqi, xtalx ri nm samaj chi rij solchi tijsamaj, junam rikin ri rutzalqomaxik loqolj wuj chi jun ri ruwachulew. Xbeel pe ri naoj chi toq xkis rutzalqomaxik ri Kaka Raybl Wuj pa konojel ri chabl e ko chi jun ri ruwachulew, nibanatj ri taqon tzij rukutik ri Kaka Naoj ka rin pe chik ri Cristo. 8. Ri tzalqomanela, ky bey ri ajsolchi, xetamx kiwch achiel Tzalqomanela aj ruwujil Ajaw Wycliffe. 9. Xtinsamajij pa rucholajem re jun Tzijonem re chuwch apo. 10. Kikulun rupwch ri aj Qn kiwi, kiyaon pa ri tanaj "Operation Booststrap" "Rukalabal Rusamajixik Richin". Ri ajtj Ixtamalic nabeynq apo pa re jun samaj re. 11. Xajowx chi xtun ri Maya tinamt, ko chi xban oyowal kikin ri taq naojil xkajo xekijch. 12. Tas = sustantivo. 13. Ri taq chabl e ko pa ruqa chabl Chol ja ri Chol, Chorti chuqa Chontal. 14. Ri kayewal, chi ri tzibanel xkm toq jun chich xtzaqo richin, ka ja ok ri tukis rutzibaxik re nimalj samaj re. 15. Pa juna 2010 re jun moloj re nubinaaj "Rochochil Solchi chuqa pa banobl".

Chapter 7
Taq Kayewal Man Echobon Ta: Ri ruchuqa pa tinamt ri rukiyirisanem pa ruwachulew

K EDRON T HOMAS Ri tok aj ruwachulew jun tobl, ri janila rejqalem, richin ko kipwq ri taq Mechanpomal moloj chuqa chi ke ri ky taq nm samaj pa ruwi kiyirisanem pa tinamt. Ky taq achalalril, ri man kan ta ko kiwachinaq wawe pan Iximulew etoon kikin re taq pwq re. Chi rij samaj banon pan Iximche rutinamital Boko, re jun samaj re nukt ri taq jaloj pa taq kibanikil ri kimoloj winq chuqa ri naojil pa ruwi runimirisaxik ri kitoik aj ruwachulew pa re rukisibl lajjuna. Ri runukulem tok aj ruwachulew wakami, jun kaka tzetoj, ri ruximon ri rikin ri taq rucholajem taq naojil, taq pwaqil, chuqa taq winaqilal, man xa xe ta pan Iximulew chuqa pa taq "kiyisan" taq amaq, akuchi chuqa npe ri tok. Ninya jujun taq kutunk chi rij ri rubanobal rukiyirisaxik re jun nukulem re chuqa ri taq jaloj chi rij ruwch winq-pwaqil chuqa kibeyal winq, ri nkiya retal pa taq kojlibl chuqa taq naoj erachibilan.

103

104

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

Rukojlibal
Ri Iximche jun rutinamit ri rutinamital Boko, ko pa 88 etokal chi re ri kaqobey . Jotl chi re 90 ruwokalal chi ke ri winq pa tinamt e Kaqchikel o Kichee achamaq. Re rukisibl 16 taq ik nibanon kanon naoj pa ruwi retamabalil banobalil richin ri nojiwuj chi re ri nutijonik pan Iximche. Ri nunojiwuj ncho chi rij ri kisamaj ri kokj taq ajkay richin rukiyisanem ri tinamt chuqa ri jachojil. Rn xenkulbej winq yesamj chi rij ri rubanik tzyq, chi rij ri rubanobal chuqa ri ojer kachalal. Xikojetaj kikin pa taq kochoch, pa taq kisamaj, pa taq kisamajay, akuchi yekink chuqa yekits ri taq tzyq aj jukan. Janila etaman ruwch ri Iximche ruma ri taq koton. Ja yan 40 taq juna xkichp kemoj ri winq toq ri nabey taq tzisibl aj ruwa jay xeapon pa ruqa rutinamit ri Iximche, nabey pa xe Koxol chuqa xe Pk. Wakami pa tinamt e ko ky loman chuqa kokj taq ajkay, ri yesamj chi rij rubanik koton, kitzyq taq ney, taq kamixa, ajsilon wex, tzatz chuqa taq chutikoton. (Thomas, 2009). Rikin ri bis xkikowisaj ky juna ri ajkay taq winq pa ajlabal oyowal (cf. Fischer Hendrickson, 1999), ri rukiyirisaxik ri rutisik tzyq, janila tikass re jun banobl re chi kiwch achalalril aj Iximche. Jebl echakownq rikin re jun samaj re, ri kibenam pa kaybl chuqa ri tzuky kinaoj pa ruwi ri kibeyal chuqa kibanik. Pa jun tzetoj retamabalil winaqilem, janila retal re jun banobl re, ruma ri nikulwachitj chi jun ruwachulew. Pa rutikiribal ri loqoj wachinq chuqa samajibl pa chaqa chik amaq, janila kejqalem richin rusamajixik kaka taq kojlibl, ri nikinimirisaj ruwch chuqa rukayixik ri taq wachinq. Ke ri chuqa, ri rukayixik jukan chik ya ri taq koton, xax koton chuqa taq tzatz, kan e jebl taq kayij pan utzilj taq kaybl. Ky chi ke ri taq kayewal nkikulumaj ri ajkay chuqa ri samajela ruma ri nikulwachitj chi jun ri ruwachulew, achiel ri rubeyal yekayin, ri nuya qij rukayixik aj jukan ya taq tzyq, ri qajinq kajil, ri ajkay aj Iximche man yetikr ta rikin rere.

105 Un seor de Xepac me cont la historia as: Ri taq ximoj pa ruwi pwaqil kamonel kikin ri taq rubeyal kayij chuqa ri runaojil aj jukan ya, janila ko rukamon pe pa kikaslem ri aj Iximulew qij qij, achiel chuqa pa kikaslem ri ruwinaq xa ba achike amaq. Man ke ta ri, toq nichabx ri tok aj jukan ya, man junelk ta chi ri aj jukan ya moloj o ri ruwinaq ri kiyisan taq amaq nkichp rutzetik ri taq kisamaj ri taq naojil richin ka kekoje na ri mebail. Chi kiwch ri winq e ko pa achamaq taq kikojlibal richin Iximulew, rere janila itzel qalj. Toq xinbn ri kanon naoj chi rij rubanik ri tzyq, ky winq xkitzijoj chwe ri kinaojibal chi rij ri kejqalem ri aj jukan ya chuqa ri taq moloj aj jukan ya richin ri kikiyinem taq tinamt chuqa richin ri amaq. Tajin yojcho chi rij ri taq kayewal ka tajin na ko pa kiwi ri taq achamaq winq, achiel ri majun samaj, ri meilinem chuqa ri manq ruqatbalil tzij. Rikin re jujun taq naoj re, niqatzijoj rij ri jujun taq nm samaj pa tinamt chuqa pa taq amaq, ri nkajo nikichojmirisaj. Chi kiwch ky aj Iximche, ri rubeyal naoj chi kikojol ri winq aj Iximulew chuqa ri moloj aj ruwachulew, man jun ta rusolik ri kikayewal, xa rere jun chi ke ri kayewal. Pa jun peraj, ky chi ke ri winq e ks rikin, ri nsipx chi ke kuma ri taq Mechanpomal Moloj chuqa ri taq chanpomal aj jukan ya. Nikiqasisabej kikaslem ruma ri taq kinukulem kokj qajoj pwq ri nkisj ky taq moloj aj ruwachulew. Yetoon rikin ri taq tijonk nya rikin pwq aj jukan ya. Pa jun chik peraj, ky kaml taq bey richin taq tinamt yetzijon chi rij ri itzel taq qioj nilitj ruma ri rubeyal chi ko pal pa kiwi, ri eilon ruma re ruwch tok re. Ri taq kayewal ri yekulwachin pe chuqa chi man etaman ta ruwch, ja ri man nya ta kiqij ri nimaq taq samaj chuqa ri taq moloj pa tinamt, ri majun kichakoj pa ruwi pwq aj jukan ya chi ke ri yetoon. Rere nubn chi niqa ri ruchuqa richin niban kexoj pa ruxeel chuqa

106

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

nubn itzel pa kiwi ri nkajo nkiqi ri nimaq taq samaj pa tinamt. Chuqa nikiya retal chi ri ximoj chi kikojol ri kitoik aj ruwachulew rikin ri qubabl kux nutzila ri naoj richin ri achike ri rajowaxik tok, achiel nkatzin rutoik chuqa achike ri man nkatzin ta chi re. Pa rukixibl, ko ky kisujunik ri aj Iximche chi rij ri mejunamil ntzukutj rikin ri aj ruwachulew tok. Ky winaqi yebeyomr ruma nkitn apo ki kikin ri taq Mechanpomal moloj, toq ri taq kayewal chi rij mebail chuqa ri manq taq tzaq wachinq tajin yerutzila konojel. Ri taq kichoboj pa tinamt yekatzin richin nunk chik ri rukiyirisanem aj Iximulew rikin ri rajowaxik raybl richin nqat ri taq kayewal man yaon ta ketal, ri junelk e ko chuqa ri kan man e tz ta, ri rachibilaj ri taq nm samaj chi rij kitoik aj ruwachulew.

Chuwch chuqa chi rij


Jukumaj ri nimaqa richin ri 4 qij chi re ri rukan rik ri juna 1976, ri nimalj kabraqn xujalwachij ri kaslemal aj Iximulew. Ri ruchuqa ja ri 7.5 chi re retabl ma Richter chuqa xekm 23,000 winq chuqa niko chi re ri jun tij winq, ri majun chik kochoch. Ri taq nimabey chuqa ri taq bey richin chich choj xmalx kan pa kiwi, ruma ri kabraqn chuqa kuma ri taq ul xekulwachitj chi rij ri kabraqn. Ri Qaq xbe, ri taq tzijobl xetane, xkisiyaj ya chuqa rikil chi jun ri rukux amaq. Chuqa ri taq kabraqn chi rij, achiel ri jun ri xubn 6.0 ruchuqa pa retabal ma Richter, xeruxibij na ri winq chuqa ri taq jay xekolotj kan pa ri nabey kabraqn. Wokaltq aj Iximche xekm, ri nkibiij ri xekolotj kan chi xa xe ok jun jay man jun achike xukulwachij pa ri rukux tinamt. Jun achi aj xe Pk, ja re xutzijoj chwe: Xikastj ruma jun itzel koxom, tajin ntzaq ri qochoch, ri taq ruwi jay epaxinq pan ulew, nsiloyaj ri ulew, riri jun nimalj koxom nubn. Jun nimalj xibiril xuya chwe, ka ri xinel pe aninq pa jay. Ko 20 juna chi ri.

107 Matyox chi re Ajaw, ri taq nuchaq nunimal, nute nutata konojel xeel pe pa jay. Qonoje xqaml qi kikin ri wachkuljay pa juyu chi rij ri jay. Beleje winq xekm ri e ko pa jotl chunaqaj ri qochoch. Pa juyu xeqaml taq che chuqa xeqark taq tim richin xqabn ruwi. Ri kayew chi man qetaman ta jampe npe chik ri kabraqn. Pa Juyu xojkoje man ka jun achike qawachinaq -manq ya, manq qutun, ronojel xwulutj. Xqakaxaj chi yepe jujun taq aj Canada, ri yeuqa pa ajxik xann chich, ri nkikm pe qutun, ya chuqa tim. Xojkoje pa juyu oxi qij, xqaya chi qawch ri taq wachinq xeqakl pa taq jay. Xeuqa ka ri aj Canada, pa qitzij chi man xetzolin ta chik. Ri rochoch ajaw aj evanglica, ri ko pa rubey xe Koxl, kichin rije. Xkipaba ri juna chi rij ri kabraqn, wakami e ky yeok chi ri pa rochoch ajaw aj Canad. Pa juna 1976, chi kiwch ky aj Iximche, man xa xe ta nkiya retal ri xkisch chuqa ri tok aj ruwachulew xuqa. Achiel nutzijoj ri achi, aj xe Pk chi rij ri rochoch ajaw aj Canad, re tok re ka tajin na. Ri kolk xkiya pa ri ramaj ri toq janila rajowaxik ko -ri sipank tijel wachinq chuqa taq aqom -janila tz xekul. Po man rikin ta ri, wakami ky aj Iximche nkitzijoj ky taq kayewal, ri nkito rij ri kuqubabl kux chi ri tok aj ruwachulew. "Janila kimalin ri winq" xubiij chwe ri ma Armando, rajaw jun ti kayij aj Iximche. "Achike nel chi tzij re? achike ri malink?" xinkutuj chi re. Xubiij pe chwe: Tatzeta na pe ka, ri winq pa re tinamt re man yesamj ta chik. Tabana chi re chi chwaq nkam ta pe tijel taq wachinq pa jun tijobl, jun Mechanpomal Moloj, chi nya ri keem kaxlan ixim, rixim, kab chi ke ri achalalril. Xa xe nikoyobej chi nuqa ri nikitj pa jun chik amaq, chuqa chi man xtikitj ta, xa xtukayij. Tatzeta ri. Man niban samaj ruma ri Mechanpomal moloj nuya kiqutun, rije xa xtikikayij taq pajbl keem kaxlan ixim

108

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

chuqa chi ri ko kipwq. Ri kayewal chi ri tok man napon ta pa kiqa ri kan nikatzin chi ke. Ja ri e ks wawe, pa rukux tinamt, rikin juba ri aj ruqa tinamt naqaj e ko. Jantape e ja ri ri nkikl ri tok. Kan ja chuqa ri achalalril, ri e ko nj, ka ke taq la man napon ta ri tok, rije ka e ko na pa mebail. Majun ko kikin, manq kochoch chuqa manq kiqutun, ri kalkwaal yewr pan ulew. Ri rutzij re jun achi re nukt ky taq retal ri tok aj ruwachulew. Nabey chi numy chi ri winq nkikl taq sipankpa kiqa ri kimolojril aj ruwachulew o pa ruqa ri chanpomal, ri ko re nya pa ruqa chi nujch ri taq tijel wachinq nsipx pe -toq man jun rejqalem chi kiwch. Ri ma Armando nubiij chi ri winq nikikuquba kikux rikin ri nkichp apo kikin ri taq moloj aj ruwachulew, majun nikichb nikl kichakoj rikin jun chik kisamaj. Rija majun nunataj chi manq samaj pan Iximulew wakami, ri kan nutzaqatisaj ri manq samaj chuqa ri ko pal pan kiwi pa taq ruqa tinamt. Nel chi tzij chi ri winq, ri nutojtobej nichakon rikin jun jikl rusamaj o rikin jun rukayij, ky kayewal nrl. Ri mebail chuqa ri manq samaj e retal ri nm banobl chi rij ri ruqijul majoj chuqa chakoj chi kij winq, ri kaka chi rij ri jaloj pa ruwi naojil-pwaqil pa ri ruqijul oyowal, ri ka kiyaon na ri taq wachinq pa kiqa ri ko kuchuqa toq ko ta chi pa kiqa ri kan pa qitzij nikatzij chi ke. Man rikin ta ri, jun choloj rikin rusujik rikin ruxeel naoj protestantes, ri nubinaaj ma Max Weber "ri kinaoj protestante", ko retal pa rutzij ma Armando chuqa pa kitzij juley chik aj Iximche. Ke ri ka, ri kabraqn pa juna 1976 janila xkatzin chi ke ri rochoch ajaw aj evanglico Qn kiwi pa ruqajbal qij chi re ri Iximulew (ONeill, 2010; Stoll, 1991). Achiel nubiij ri achi aj xe Pk, xeuqa ri ajyuq pa ri ik chuqa taq juna chi rij ri kabraqn chuqa majun bey chik xetzolin. Ri junam naoj chi rij ri we rukamon nakl tok, nukt jun naoj aj protestante, ri xiko ruchuqa chi

109 rij ri kabraqn, ri nubiij chi ri man yesamj ta, man kewa. Rikin rutzetik ri taq kayewal chuqa ri ruchojibal ri kamk mebail, ri nikikowisaj bama konojel ri achamaqi, kayew we yesujx ri winq ruma yekikl ri taq sipank, chuqa chi yekikayij richin nikikl juba chik kipwq. Ke ri chuqa, ri ma Armando tajin numy, ri kan nikatzin kitoik po majun nikikl. Ky winq aj Iximche nikibiij chi ri taq sipank man yeapon ta pa kiqa ri winq e ko naqaj, ni xa ta pa kiqa ri achalal e ko pa mebail. Chuqa nikichojij chi ri taq achalal yechakon kuma ri taq Mechanpomal moloj, pa rubeyal ri elq. Yetzijx jujun taq achalal aj Iximche etaman kiwch ruma ri kipwq ruma ko jun nm kochoch o jun ajnaojil kisamaj, ri kichakon ruma rutoik ri aj ruwachulew. Re taq tzij re man xa xe ta nikulwachitj pan Iximche, chuqa pa taq tinamt e ko pa ruqajbal qij (Stoll, 2009). Ri naoj ja chi e ko winq, ri nkikanoj taq rutzil ri taq nukulem, richin nikikm kan rutzaqat. Ri taq retal pwq nkanj kan pa kiqa juba ok, ja ka konojel ka nkitj na poqn. Achiel nutzijoj ri kany ojer wachinq ri ma David Stoll, re taq tzij re chuqa re taq sujunem nuya retal ri ruxeel kibeyal ri kitoik aj ruwachulew: Ri tojoj nkiya (ri taq Mechanpomal moloj) nuya jun utzil richin chaoj, man richin ta chojibl, xa xe tajin na, we ri kuly taq winq ko ri rajowaxik kikin chi kiwch ri e sipy. ... Ri achkuljay majun nikikl nikachixaj ri pwq, achiel taq chakoj ri man junam ta, ri nikikl ri kamy samaj pa tinamt. Ke ri toq ri taq Mechanpomal moloj junelk nkijotoba kijunamaxik taq aj ruqa moloj pa tinamt, ri nikajo yekito. Ri rukamon pe kan ko wi retal richin (ri nikajo chi) pa rukexel ri runukik ri tinamt, ja ri jachoj pa tinamt (Stoll 2009:173, rutzalqomanik ri ajtzib). Ri taq tzij chuqa kachixanik nuya retal chi ri runukulem ri tok aj ruwachulew, yekito juba ok man konojel ta. Chuqa chi e juba ok taq runuksamaj tok aj ruwachulew nikibn taq kexoj chi rij

110

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

runukulem, re taq nimaq taq kexoj re tikirel ko nubn pa kiwi ri taq runukulem winq chuqa pwaqil, ri kichapon na ri mebail chuqa mejunamil pan Iximulew. Man rikin ta chi ri taq Mechanpomal moloj ejikiban pa rutzijolal ajnaoj chuqa chi ri kinaojil taq moloj aj ruwachulew, ruma ri kuchuqa richin nikiqasaj ruchuqa ri mebail chuqa richin nkibn jun tinamt pa junamil achiel pa ramaq ri Iximulew, pa tinamt ri taq nuksamaj tzeton chi e richin jun chakul, chuqa ruma chi ri kayewal chi rij mejunamil. Man nel ta chi tzij chi ri taq moloj chuqa ajsaqarisan taq moloj man ta yetoon chi kij taq nimalj chuqa okel taq nuksamaj, xa ri runukulem kitoik aj ruwachulew e ko taq kayowal rikin. Achiel nuchl ri ma Stoll, re taq moloj re man nikipaba ki pa qitzij richin yekito rikiin ri kajowaxik konojel ri winq, ni xa ta nikibn rutzil ri mejunamil ko pan Iximulew. Ri kitoik nel pe pa kikux chuqa joyowanel, man nok taq chi oyowal. Ruma ri rikin juba ri aj ruwachulew tok ntikr nusl ri taq runukulem kayewal, ri kayew nubn chi re ri kaslem qij qij pan Iximche chuqa pa juley chik taq rutinamital ri Iximulew.

Ri Tijel taq wachinq


Jutaqil ko rutzijol pan Iximche chi xtijachalj samajibl richin tijonk, kikolobal akwala chuqa tijel taq wachinq kichin ri taq achalal. Rere epetenq pa kiqa ri aj ruwachulew taq moloj pa ruwi qubabl kux, ajkay taq moloj e ko pa ky amaq chuqa pa kiqa ri taq ruchanpomal Estados Unidos chuqa Espaa, chuqa chaqa chik. Man konojel ta tz nikitzt re jun rubeyal richin nisol ri kajowaxik taq achalalril. Achiel xubiij chwe jun achi nisamj pan Ajchanpomal Raxnaqilal pa rutinamital ri Boko: "Ri meilinem ja ri ri nm kayewal ko wawe. E ko taq akwala ri xtikitj poqn chi jun ri kikaslem " Ri rubanon chi, xubiij na ri achi "toq xtijach ri tijel taq wachinq chi re jun achalalril, man ketaman ta achike

111 nikibn rikin ri taq tijel wachinq. Tabana chi re chi njach taq pajbl taq keem kaxlan ixim chi ke meba taq achalalril wakami. Xtatzt ka ri chi chwaq tajin nukayij pa bey, kayew chuqa chi tajin yekilij aq rikin ri keem kaxlan ixim, pa rukexel chi nkiya chi ke kalkwaal. Ja ri manq kinaoj ri winq". Man kayew ta nubn niya ri mak ruma ri meilinem chi ke ri achalalril aj meba, richin man ya ta retal ri jalajoj taq kayewal nuya retal ri kaybl chi rij qutun chuqa ri kinaoj winq chi kij ri taq sipank. Richin niqax chi tz ri nikulwachitj chi kij ri taq tijel wachinq ri nijach chi kiwch achalalril, katzinel chi nitzet rutzij jun aj Iximche Maya Kaqchikel, ri nisamj pa peraj richin kiyirisanem: Ri winq man nikikulwachij taq meilinem ruma manq kinaoj. Rere nibix chi ruma ri manq naoj jun itzel tzij, nya rejqalem ri mebail. Ri rusolik man ja ta chi nijach chaqa chik taq tijel wachinq, ni xa ta ri tijonk. Ri winaqi ketaman chik yekilij ri taq kalkwal. Ri kayewal chi xqasch yan ri utzilj naoj. Ri winq man nikatzin ta chi re ri chilin chuqa ri keem kaxlan ixim nipe jukan ya. Ri ko chi niban chi ko chi yetik awn achiel xkibn ri qatit qamama. Ri qijul ri, ri ruwachulew xa ba achike xkajo chi xuya chi ke. Ri ixim, ri kinq, ri kixky ruwch ichaj, ri man nuya ta ri ulew chuqa jantape e tikl taq k. Jun naoj chi wakami choj qatunun qi pa ruwachulew. Majun qulew richin yojtikon. Jun chik chi xeqasch ri utzilj taq naoj. E ky yetikon richin nikikwaj nj, majun achike nikitj pa kochoch. Ri winq nikajo pwq. Xojqa pa rubeyal ri nikulwachitj chi jun ruwachulew, konojel nikajo koyonibal, kitaluwch. Ronojel ri nrajo pwq. Jun tzaqq choboj. Ri ixq nunataj ri utzilj taq naoj pa tinamt ri nikatzin achiel kaml chi ke ri ojer kachalal. Chuqa nikinataj ri taq nm jaloj pa rukaslem qij qij jun winq. Pa runaojibal, we

112

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

xa ta ri taq achalalril ko kamk kulew richin yekitk taq tikon, ri rajowaxik chuqa we xa ta majun rejqalem ri chakoj pwq richin yatojon chuqa yaloqon jalajoj taq wachinq richin ntij, man ta jun ri kayewal pa ruwi meilinem. Re jun choboj re nuya qij chi ketzet ri retal qatoj nubn, ri mebail chuqa ri meilinem pa ri taq jaloj banobl chuqa nukulem, ri nikijalwachij ri pwaqil chuqa ruwinaqul ri Iximulew. Chi rij ronojel, ri rumalinik kulew ri winq, ri rujalwachinik ri pwaqil richin yakase chuwch ri chakoj rupwaq, ri ko retal pa loqoj, chuqa ri itzel tzij ri ruqaton ri kisamaj ri achamaqi, ri xubn chi manq taq tikomal. Ri rujachik jujun taq etabl keem kaxlan ixim man jun ta chik rukamon naoj chi rij ri "oyowal chi rij runukulem" (Farmer, 2004), ri nuya uchuqa pa kiwi winq. Ri ixq nicho chi rij ri rusachik utzilj taq naoj pa tinamt. Tzijon chik ri taq retal aqanij, ninbiij chi re "sachoj" re man ja ta ri itzel taq achike ruma, ri nukm pe mayoj. Man rikin ta ri, rutzij ri ko rutzil chuwch chuqa ko ruqajarik chuwch. Pa rusamaj, nuto ri naoj chi ri winq tikirel nikibn nimaq chuqa tz taq kexoj we xa ta nichap chik pe ri kichoboj chi rij chuqa rokisaxik ri utzilj taq naoj kichin katit kimama. Pa rusamaj chi nuya ruchuqa ri taq nuksamaj richin kikiyirisaxik achamaqi, ri utzilj naoj pa ruwi ri chabl janila ruchuqa. Rija nubiij chi ri kiyirisanem sujun ruma ri kimoloj ajruwachulew man jun ta rusolik ri meilinem. Ke ka ri, ri winq nuchl chi ri rujachik tijel taq wachinq, nitzet chi nritzelaj ri raxnaqil chuqa ri kikaslem achalalril pa rukexel chi tz nitoon apo. "Ri winq man nikajo wachinq ri yepe jukan chik. Nikinaojij chi ri taq tijel wachinq ko kikamon pe richin chi man yealan ta chik ri ixoqi, ruma ri ky winq tz nubn chi kiwch nikikayij richin majun achike nikikulwachij". Ka niqax na chuwch ri ajchanpomal samajel pa ruwi raxnaqil niqax chi kiwch chi ri rukayixik tijel taq wachinq achiel jun retal chi manq naoj chuqa kirayil winq, rere nuya retal chi ri manq runaoj ruchakul ri kimoloj aj ruwachulew. Pa kikayixk ri taq tijel wachinq, yeok chupam ri

113 kayij tijel wachinq ri rubanobal ri kitoik ri aj jukan ya pan Iximulew chuqa ri oyowal talun chi rij ri achamaqi. Re jun tunuj re nel chi man jun ta tz nitzet chi kij ri taq nuksamaj aj ruwachulew tok.

Rukisibl taq tzij


Ky winq yechon chi rij ri utzilj taq naoj pa tinamt, achiel jalwachin pa lajtq juna rikin ri kabraqn pa 1976. Jun ajqij, ri ko chik juna tusamajij nimaq taq samaj chi rij banobl chuqa naojil pa rutinamit, xutzijobej chwe chi janila kayew yemol winq wakami. Ri winq e ko ruma ri kitoik taq Mechanpomal moloj. Achiel ka, nikinaojij chi majun chik achike nikibn we majun pwq aj jukan ya. Ninataj chi ko yan chik juna, toq ko jun rajowaxik pa tinamt, nikink ki ri winq, chi kijujunal ri winq xkiya, ri xetikr. Richin xkiml ri pwq, jun achi nukayila jun wakax, jun ixq nukayij ri taq rk, ke ri niqaml ruchi ri pwq richin niqasamajij jun nm samaj. Manq chik. Nikibiij ri winq "ko chi niqakutuj pwq chi ke ri aj jukan ya, ruma j meba chuqa chi qonojel ko taq qajowachik". Ja ri ri kuqubl ri tajin yojritzelaj. Ri nukt rija chi jun choboj man etaman ta ruma ri kitoik aj ruwachulew. Junam kikin ri xetzijx yan kan, jun retal ri jachoj chuqa junamaxik ri kamon pe chi kij taq nuksamaj, ri nkitzt ri tzaqoj chuqa ruyaik ruchuqa ri achamaq moloj. Ri aj Iximche, ka achiel ri kibanon nm taq samaj pa tinamt, o kulun samaj kuma ri taq Mechapomal moloj chuqa saqarisan taq moloj chi rij kitoik aj ruwachulew, nya ri mak ruma ri achixank chuqa man niqa ta re taq nukulem. Chuqa nubiij re jun achi re, chi ri nikijunamaj ki ri winq chuqa taq moloj pa tinamt ruma ri juba ok pwq, ko rejqalem pa ri kasul naojil chuqa ri nkulwachitj pa winaqirem pa taq tinamt achiel pan Iximche. Pa jun chik peraj, jun nukulem, akuchi ri winq ko chi nikikutuj ri

114

TAQ KAYEWAL MAN ECHOBON TA KEDRON THOMAS

pwq richin nikikl ri ruxe katzinel chi ke, chuqa juba ok tok pa ruwi pwq richin ri nm kisamaj, ri nubn chi qaty richin nikink ki chuqa nikitn ki. Chi kikojol ri kokj taq molaj, ri nikink ki richin nikikutuj pwq, ko retaq kichakoj richin nikiyk ri taq rukux samaj chuqa taq kinuksamaj achiel ewan chakoj. Pa jun chik peraj, ri taq nuksamaj ko chi kitunun ki kikin ri taq kiraybal chuqa ri nikajo nikiqi ri taq moloj aj jukan ya richin nijikibx ri kikamik pwq. Re tikirel nikulwachitj pa taq nuksamaj, ri nukt ri rubanikil kinaoj ri taq Mechanpomal Moloj pa rukexel ri kajowaxik chuqa kitzetoj ri taq tinamt (ma Barrera Nez, 2009). Taq kayewal chuqa taq kexoj ri ko chi yetzet pa runukulem kisamaj ri taq aj ruwachulew toonel. Man yeqamestaj ri tz qion pa re jukisibl ta lajtaq juna, ko chi nya rejqalem chi chuwch ri ky pwq chuqa nimaq taq samaj richin kiyirisanem ekibanalon ri taq aj ruwachulew taq moloj chuqa ri nukulem taq Mechanpomal moloj, ko kayewal pa winaqirem chuqa pa pwaqilem ri epetenq. Ri kiraxnaqil chuqa tz kiwch winq niwachin, pa jun peraj, ruma ri rubanikil ri amaq, ri kamonel kitoik winq richin niketamaj qa chuqa rusamajixik ri pwaqil richin yojruto qonojel. Katzinel nitzet ri rusamaj ri Rusaqamaq ri Iximulew chuqa ri aj Ruwachulew Moloj, richin nikisl ri taq chakulal nikiya ruchuqa ri mebail, ri manq chajink chuqa ri saqil raxnaqil pan Iximulew. Nisamajx ri man tzetel ta taq kayewal nikiya rutzijol ri winq pa taq tinamt, achiel pan Iximche, janila rejqalem chi re ri Rutojtobexik ri runukulem ri aj ruwachulew tok chuqa ri ruchuqa pa tinamt wakami. Richin niban jun nimalj tojtobenk, katzinel ta chi yechap juley chik taq rubeyal richin yesamajx ri taq kayewal chuqa chaqa chik taq rukux samaj, ri man xketoon ta pa ruwi ri jachoj chuqa mejunamil pa tinamt.

Part II

En Espaol

115

Chapter 8
Los Derechos de Las Mujeres son Derechos Humanos: El trabajo de PPFA

D IANA S ANTANA

R EGINA T AMES

Planned Parenthood Federation of America (PPFA) es una organizacin internacional, no gubernamental. PPFA es la organizacin ms antigua y ms grande del mundo proveyendo servicios de Salud Sexual y Salud Reproductiva (SSR). Su fundamento es que cada persona tiene el derecho a decidir de ser madre o padre, que cada nio debe ser deseado, y que las mujeres deben controlar sus propios destinos. Y qu signican estos derechos? PPFA cree en la autonoma, trabajando con personas con ms necesidad, proveyendo servicios de alta calidad enfocado en las usuarias. Entendemos que la SSR tiene implicaciones polticas por lo que luchamos por los derechos sexuales y reproductivos. Un enfoque en los derechos sexuales y reproductivos considera que las personas son capaces de decidir en forma libre sobre su sexualidad y reproduccin, sin sufrir de presiones, coercin, discriminacin o violencia de ningn tipo. Los derechos sexuales y reproductivos aseguran la posibilidad de tomar decisiones voluntarias e 117

118

LOS DERECHOS DE LAS MUJERES SON DERECHOS HUMANOS DIANA SANTANA Y REGINA TAMES

informadas para el ejercicio pleno de la sexualidad. Esto signica decidir con quin tener relaciones sexuales, cundo y cmo tenerlas y la reproduccin, o sea, tener o no tener hijos/as y cuando. Adems incluye el derecho de obtener informacin y tener acceso a mtodos seguros, ecaces, asequibles y aceptables, de su eleccin, para el control de la reproduccin, as como el derecho a recibir servicios adecuados de atencin de la salud que permitan los embarazos y los partos sin riesgos. Los derechos sexuales y reproductivos son derechos humanos y se basan en el reconocimiento de la autonoma y la libertad de todas las personas respecto a la sexualidad y la reproduccin, sin discriminaciones ni distinciones de sexo, edad, condicin cultural o socioeconmica. Entonces, tomando esto en cuenta, PPFA cree que las mujeres tienen el derecho a la informacin y servicios integrados de calidad. Nuestro apoyo va dirigido a combatir tanto la falta de servicios como tambin la falta de informacin, sensibilizacin y en superar barreras legales. PPFA tiene dos papeles a desempear. Apoyamos a organizaciones con el capital, la capacitacin, y el acompaamiento en disear e implementar iniciativas para expandir el acceso a los servicios de SSR, para el desarrollo de una sexualidad saludable, y para fortalecer las polticas que promueven los derechos sexuales y reproductivos. Nuestro papel en estas iniciativas es de veculo y recurso, apoyando con inversiones relativamente pequeas y acompaando a nuestras contrapartes a travs del perodo de subvencin. En algunos casos, hacemos un acompaamiento despus del n del apoyo nanciero. Nuestro apoyo es individualizado. Buscamos contrapartes innovadoras quienes estn dispuestas de brindar servicios de calidad en lugares en donde estos servicios no han podido llegar. No todas nuestras contrapartes son organizaciones proveedoras de salud. La mayoria de ellas son organizaciones con lazos profundos en la comunidad local y que a travs de nuestro apoyo forman conexiones

119 en otros campos como microempresa, educacin, desarrollo comunitario y conservacin del medio ambiente para el mejor cumplimiento de las necesidades comunitarias. Trabajamos con organizaciones en temas que ntimamente afectan la vida de la comunidad, en la cual rara vez dicha comunidad tiene voz. Las organizaciones pueden estar trabajando con la comunidad para mejorar el medio ambiente, ayudamos incrementar el acceso a los mtodos anticonceptivos a travs de su distribucin comunitaria. Puede ser una organizacin trabajando con poblaciones de desplazados para proveer servicios de SSR u organizaciones trabajando con grupos de jvenes para incrementar el conocimiento sobre la SSR. Internacionalmente, PPFA trabaja con proveedores, educadores, activistas, lderes y lderesas innovadores y dispuestas a trabajar para realizar un cambio fundamental en la sociedad. Estamos comprometidas a proveer servicios integrales y comprensivos, a pesar de barreras desalentadoras de los ambientes sociales, legales y polticos. Trabajamos en 11 pases en frica, Asia, y Latinoamrica en reas programticas y/o geogrcas en donde existe mayor necesidad y menos apoyo internacional. Apoyamos a organizaciones y proyectos mayormente dirigidos por las mujeres. Por lo tanto, estamos comprometidas a apoyar la prestacin de servicios en los lugares de mayores restricciones. De manera paralela, apoyamos iniciativas para mejorar el ambiente social, legal y poltico. El mejorar el ambiente conlleva el respeto y la proteccin de los derechos humanos, que son bases fundamentales para el desarrollo. La promocin y proteccin de los derechos humanos es un fundamento que PPFA quiere lograr y que tenga efectos a largo plazo en la prestacin de servicios. En Guatemala, trabajamos en los departamentos de Chimaltenango, Guatemala, Izabal, Petn, Retalhuleu, Sacatepquez, San Marcos y Solol con la idea de llegar a ms comunidades en el futuro. Guatemala sufre de tasa de SSR bastante baja. Entre las jvenes especialmente, existe una tasa baja de uso de anticoncep-

120

LOS DERECHOS DE LAS MUJERES SON DERECHOS HUMANOS DIANA SANTANA Y REGINA TAMES

tivos25% en general, pero 10% entre las jvenes indgenas. Se estima que 42% de las adolescentes viviendo en zonas rurales tienen su primer hijo antes de los 19 aos y que 95% ya estn casadas. A la vez, en Guatemala hay una falta de acceso a servicios de maternidad culturalmente apropiados y slo 41% tienen personal capacitado durante el parto. A nivel de Centro America es 77%. Otros datos sobre la salud en Guatemala se presentan abajo: De cada 1,000 mujeres, 66 tiene un embarazo no deseado. La tasa de fertilidad entre las jvenes adolescentes (de 15-19 aos) es de 114 de cada 1,000, la cual es ms alta que el promedio regional de 80 por 1,000 mujeres. El aborto en Guatemala es slo permitido cuando la vida de la mujer est en riesgo. No obstante, se estima que 65,000 abortos inseguros ocurren cada ao en Guatemala, en su mayora entre mujeres adolescentes y jvenes, resultando en graves riesgos para la salud y vida de estas mujeres. Se estima que 21,600 mujeres son hospitalizadas cada ao por complicaciones de un aborto inseguro. Otras mueren en su casa por miedo de las consecuencias de buscar atencin mdica. Para PFFA, es clara la vinculacin que existe entre los derechos humanos, el desarrollo y la democracia. Si estos tres pilares no van de la mano, difcilmente se podr lograr una visin o un enfoque integral que conlleve a resultados positivos para las personas. Esto no es nada nuevo, puesto que ya ha sido reconocido por la Organizacin de Naciones Unidas en varias ocasiones, siendo la ms importante de recordar la Conferencia Mundial sobre Derechos Humanos llevada a cabo en Viena en el ao 1993. Es fundamental que al hablar de derechos humanos, nos reramos tambin a los derechos de las mujeres. Hay que visibilizarlos! Pareciera que esto es obvio, pero no lo es, pues no siempre se incorpora la perspectiva de gnero en los derechos humanos y son obviadas en situaciones de discriminacin por motivos de gnero o

121 sexo. Como sabemos, la discriminacin sigue arraigada en la sociedad guatemalteca y es una de las causas fundamentales de la violacin a los derechos de las mujeres, en particular de sus derechos reproductivos y sexuales. Esta discriminacin no puede obviarse en ninguna estrategia sobre desarrollo que pretenda ser exitosa. Por otro lado, no cabe duda que los derechos sexuales y reproductivos son derechos humanos. El Gobierno de Guatemala est obligado a garantizar estos derechos a las personas, y en particular a las mujeres y las adolescentes, quienes sus derechos han sido mayormente vulnerados. Como se sabe, el estado de la salud sexual y reproductiva de la poblacin femenina de un pas es uno de los indicadores que muestra las condiciones socioeconmicas en un pas. En Guatemala, 2.4 mujeres de cada 1,000 mueren por causas relacionadas a la maternidad. Y a pesar de la Ley de Planicacin Familiar del 2006, muchas mujeres, especialmente de las reas rurales y entre ellas mujeres indgenas, no tienen acceso a servicios de planicacin familiar, seguros y de calidad. Estos derechos no son ddivas o privilegios, sino que son obligaciones que los Estados, en este caso, el de Guatemala, tienen que cumplir. Guatemala forma parte de muchas convenciones tales como la Convencin sobre la Eliminacin de Todas las Formas de Discriminacin contra la Mujer, la Convencin Americana para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia contra la Mujer, entre muchas otras. Estas obligaciones no son letra muerta, sino que debieran ser las que rigen las polticas pblicas y el actuar del Gobierno. Una de las obligaciones es la formacin de las y los funcionarios pblicos. PPFA trabaja con organizaciones profesionales, como mdicas profesionales, apoyando en la informacin y la sensibilizacin sobre los temas de SSR de manera integral y as multiplicar profesionales capacitadas quienes puedan incidir en el interior del pas en los diferentes hospitales y eventualmente exigir al ministerio que cumpla con sus obligaciones. Como lo ha sealado el Alto Comisionado de Naciones Unidas para los Derechos Humanos, el desarrollo econmico de un pas es

122

LOS DERECHOS DE LAS MUJERES SON DERECHOS HUMANOS DIANA SANTANA Y REGINA TAMES

un elemento indispensable para resolver muchas de las problemticas de los derechos humanos que se viven, pero el simple desarrollo econmico no basta ni asegura que se respeten y promuevan los derechos humanos de todas las personas. De hecho, la meta fundamental del desarrollo econmico de un pas debe ser el de asegurar los medios e instrumentos necesarios para que todas las personas, en igualdad de condiciones, puedan acceder y ejercer sus derechos humanos. Aqu vale la pena recordar que el concepto de pobreza se ampli para dejar de entenderse slo como carencia de recursos econmicos, sino como una limitacin a las oportunidades de las personas que impide el desarrollo de sus capacidades y facultades. De esta manera, se hace evidente la relacin estrecha que guarda la pobreza con los derechos humanos. Una persona que vive en un contexto de pobreza ve limitadas enormemente sus capacidades y oportunidades de acceder y ejercer sus derechos. PPFA apoya a organizaciones de mujeres para que no sean dependientes en una sola fuente nanciera. Asimismo, la asistencia tcnica que brinda para como mejores herramientas para ejercer su trabajo, que se profesionalicen para lograr un mayor desarrollo. Es por eso que las capacitaciones para PPFA son fundamentales. Hoy en da es claro que la democracia, los derechos humanos y el desarrollo tienen que ser entendidos como realidades interdependientes que se refuerzan mutuamente. Sin embargo, sabemos que en la prctica esta situacin no siempre ocurre. Los Gobiernos muchas veces llevan a cabo programas de accin encaminados a fortalecer el desarrollo, pero por otro lado, hacen pocos o nada de esfuerzos por salvaguardar los derechos humanos y generar mecanismos que los garantice. Por otra parte, una democracia no puede consolidarse si margina y excluye en la realidad a sectores amplios de la sociedad. Para superar una democracia formal es indispensable que sta se acompae de acciones concretas de proteccin y promocin de los derechos humanos. Pues slo a travs del ejercicio de los derechos se puede garantizar que las personas se encuentren en iguales condiciones

123 de participar en las decisiones polticas que afectan a todos. Trabajando con una organizacin de jvenes, apoyamos el activismo juvenil para la promocin y defensa pblica de los Derechos Sexuales y Derechos Reproductivos como Derechos Humanos para la realizacin de una sociedad ms igualitaria en que las personas puedan decidir sobre sus vidas y sus cuerpos, para la transformacin de la violencias a una convivencia pacca; y para un mundo en el cual la sexualidad no sea un tab y un principio de opresin, sino la manera ms humana de vivir placer sin miedos ni reservas. Para concluir, la vinculacin que existe entre los derechos humanos, desarrollo y democracia no avanza sin la participacin integral de las mujeres. Los derechos humanos, incluyendo los derechos reproductivos, son de importancia fundamental en los esfuerzos por erradicar la pobreza y el hambre, alcanzar las metas del milenio, y son un fundamento para el desarrollo en Guatemala.

Chapter 9
Educacin Primaria Bilinge desde el Aula

D EBORAH G REEBON

Introduccin
En este ensayo cubrir tres temas. Primero dar una visin general del desarrollo de la educacin bilinge en el pas en trminos de su historia y sus objetivos. Luego explicar sobre el estudio y algunos de los resultados de los datos que he recopilado. Y por ltimo, har sugerencias para el cambio. Lo que espero demostrar es que a travs de la llamada "educacin bilinge" en Guatemala es poco probable que produzcan muchos hablantes bilinges, y que un cambio drstico en el enfoque sea necesario para evitar una prdida an mayor de los idiomas y la cultura maya.

Educacin para Asimilacin


Como la mayora de las polticas en Guatemala, la poltica de educacin ha tenido siempre el objetivo nal de tratar de asimilar los 125

126

EDUCACIN PRIMARIA BILINGE DESDE EL AULA DEBORAH GREEBON

idiomas y la cultura maya al espaol. Para hacerlo menos maya, o civilizar a los indgenas, siempre fueron impartidos en espaol, hasta que los misioneros propusieron por primera vez la idea de ensear a los nios mayas a leer en las lenguas indgenas, con el argumento de que aprender a leer primero en la lengua materna facilitara el proceso de aprender a leer en un segundo idioma.

Educacin Bilinge Intercultural (EBI)


Este movimiento cobr fuerza, y un proyecto piloto del primer grado se inici en 1979 con 10 escuelas en las 4 lenguas mayoritarias. La Educacin Bilinge Intercultural en Guatemala (EBI), como propuesta del Estado, asumi una poltica gradualista de entrega, resultando en la creacin de un departamento en el Ministerio de Educacin, la Direccin General de la Educacin Bilinge (DIGEBI). Hoy, DIGEBI es responsable de 1,200 escuelas primarias en 12 idiomas mayas. Sin embargo, despus de ms de 25 aos de atencin, slo alrededor de un tercio de los nios mayas tienen acceso a la educacin bilinge. Documentos recientes de EBI declaran que algunos objetivos generales de EBI consisten en darse cuenta de la multietnicidad efectiva y la multiculturalidad que caracterizan al pas y para propiciar la erradicacin del racismo y la discriminacin. Sin embargo, un documento ocial de hace apenas dos aos pareca un poco ms honesto, armando rotundamente que al principio EBI es un modelo de transicin tempranano bilingeque promueve el aprendizaje de la lectura y escritura en las lenguas mayas slo en los primeros grados, pero rpidamente transicionando a una educacin monolinge del espaol.

Educacin Maya
En la ltima dcada, el movimiento maya ha cuestionado las estrategias ociales de la implementacin de la educacin bilinge, y

127 en 1994 comenz a implementar su propio modelo educativo maya en algunas escuelas. Este modelo incorpora estrategias anteriores ya conocidas de la educacin bilinge pero, a diferencia de los planes gubernamentales, da preeminencia al conocimiento maya tradicional, por ejemplo, la matemtica maya. Un conjunto de "centros educativos mayas" diseminadas en distintas localidades del pas, llevan a cabo innovaciones educativas bajo este nuevo paradigma educativo. En 2005, se contaba con 56 escuelas mayas organizadas en dos redes escolares estrechamente relacionadas pero diferentes, ambas bajo el mandato poltico y educativo del CNEM. A travs de nanciamiento privado, estas escuelas suelen cobrar muy poco o no cobrar a los que asisten, y por lo tanto sirven para muchas familias pobres. La educacin maya busca superar la exclusin en la toma de decisiones en materia educativa y propende a la transformacin de la educacin para superar la discriminacin y la asimilacin que atentan contra la continuidad cultural y la supervivencia de la sociedad maya. Se enfoca en valores, espiritualidad maya, la cosmovisin, participacin comunitaria y la alfabetizacin de lenguas indgenas. Estudios realizados en los aos noventa han demostrado que el modelo de CNEM reduce la desercin escolar y ayuda con la autoestima.

Educacin Bilinge
En ambas escuelas primarias pblicas y los colegios mayas, existe una serie de problemas relacionados con la prestacin de la educacin bilinge, por ejemplo, la falta de currculo, de maestros calicados y bilinges y de una estandarizacin de los idiomas mayas. El Ministerio de Educacin ha hecho grandes avances en muchas de estas reas, pero casi todos los esfuerzos tanto del Ministerio como del CNEM se han centrado en la construccin de una base de EBI en lugar de evaluar lo que ya se ha hecho. Es evidente que esta fundacin ha sido necesarialos profesores deben ser capacitados y

128

EDUCACIN PRIMARIA BILINGE DESDE EL AULA DEBORAH GREEBON

programas escolares deben ser por escritopero hay una sorprendente carencia de informacin acerca de lo que realmente sucede en las aulas bilinges y cmo afecta el desempeo estudiantil. Como el Ministerio ampla la cobertura de EBI, se vuelve cada vez ms importante comprender cmo se aplica en el aula.

El Estudio
Este estudio utiliza observaciones en el aula detallada y evaluaciones de los estudiantes para describir como se ve la educacin bilinge en las aulas de primero y tercer grado en general y para comparar la enseanza en las escuelas EBI y los colegios mayas. Examin el uso del tiempo, las tcnicas de instruccin, el desempeo del estudiante y el uso del lenguaje. A nales de 2009 present las conclusiones del presente estudio al Ministerio de Educacin, al CNEM y a las escuelas en el estudio con la esperanza de contribuir al desarrollo de la enseanza, promover el dilogo y fomentar las reformas.

Mtodos
Pas cuatro meses recopilando datos en ocho escuelas de cuatro departamentos distintos en el altiplano occidental. En cada lugar, observaba las clases de primero y tercer grado en una escuela maya privada y una escuela pblica bilinge. Observaba las aulas para evaluar el uso de tiempo y dar a los estudiantes una serie de pruebas de rendimiento desarrolladas por el Ministerio de Educacin. Tambin llevaba a cabo extensas entrevistas con los profesores de estas aulas y con los directores de cada escuela.

129

La Muestra
Originalmente haba querido elegir las escuelas en cada uno de los cuatro idiomas mayoritarios. Me encontraba con el problema de no encontrar colegios mayas en el nivel primario en las reas de Mam y Qeqchi. As que nalmente se decidi por cuatro sitios diferente en las reas lingsticas Kaqchikel y Kichee. Los colegios mayas se encuentran bajo la direccin de dos organizaciones aliadas a CNEM: ARSCEM (la Asociacin de Representantes de Centros Educativos Mayas del Nivel Primario) y ACEM (la Asociacin de Centros Educativos Mayas del Nivel Medio). En cada escuela, me concentraba en el primero y tercer grado, sobre todo porque EBIal menos sobre el papelse centra en la educacin bilinge slo en preprimaria hasta el tercer grado. En total recopil informacin de 347 alumnos en 16 aulas.

Tipos de Escuelas en la Muestra


Cuando empec a analizar mis datos, me di cuenta de que las escuelas cayeron en diferentes categoras que en ltima instancia puede ayudar a explicar algunas de las diferencias que existen entre las escuelas. Independientemente, creo que estas distinciones son importantes. En general, porque los colegios mayas se centran en rescatar el idioma que se ha perdido, tienden a encontrarse en las zonas accesibles o urbanas. Las escuelas EBI por lo general slo se encuentran en las zonas rurales. Como el Ministerio de Educacin da prioridad a la lengua y cultura espaolaal menos segn algunos de sus documentosdesde su perspectiva tiene sentido no ofrecer educacin bilinge en las zonas urbanas donde la mayora de las personas ya hablan espaol. Todas las escuelas EBI que visitaba se encuentran en zonas rurales. Fue difcil llegar a una, ya que se ubicada en un lugar donde la mayora de los padres de familia no hablaban espaol. Segn el Ministerio de Educacin, el mono-

130

EDUCACIN PRIMARIA BILINGE DESDE EL AULA DEBORAH GREEBON

lingismo maya representa solamente el 13.5% de la poblacin y caracteriza principalmente a la poblacin rural. En algunos de los datos que mostrar al nal de este ensayo, he quitado los datos de esta escuela monolinge de la muestra para resaltar algunas tendencias que aparecen en las dems escuelas.

Resultados
Mis datos muestran que los maestros y actitudes de los estudiantes hacia la lengua y la cultura maya son abrumadoramente positivos. Aunque no tengo datos similares de las ltimas dcadas para hacer una comparacin, se puede asumir que la educacin bilinge ha contribuido a la valorizacin del idioma maya y de la cultura maya. Esto es un logro enorme. Otro resultado es que, en general, las diferencias entre los objetivos declarados de las escuelas EBI y los colegios mayas, se maniestan en la realidad de la enseanza en el aulacolegios mayas ensean los valores y la cosmovisin maya, pero estos temas no son enseados frecuentemente en las escuelas EBI. En todas las escuelas, el logro es bajo. Por ejemplo, slo el 21% de los alumnos de primer grado pueden identicar correctamente la respuesta a la pregunta "Cuantos son 3 menos 2?" Pero los hallazgos ms interesantes, en mi opinin, implican el uso del tiempo en las aulas. Las escuelas pierden mucho tiempo, que tiene un efecto sobre el aprendizaje en todas las materiasun efecto an mayor cuando los nios estn tratando de aprender en dos idiomas diferentes. Esta prdida de tiempo sin duda contribuye al hecho de que, en todas las escuelas donde hice observaciones, las escuelas bilinges ofrecen educacin esencialmente monolinge. La educacin bilinge, como se realiza actualmente en Guatemala, no rescatar los idiomas mayas, ni habr muchos nios bilinges. Al comienzo de este ensayo, seal quea travs de la educacin bilinge en Guatemalaes poco probable que produzca

131 un gran nmero de hablantes bilinges hablantes. Baso esta conclusin en dos factores. FACTOR 1: Los padres de familia ya no hablan el idioma maya con sus hijos Tus padres hablan Maya? (no incluye 1 escuela monolinge) Madre Padre Si 81.0% 73.8% No 14.3% 18.3% Total 266 respuestas Tabla 9.1:

Qu idioma hablas con tus padres? (no incluye 1 escuela monolinge) Porcentaje Solo Maya 6.5% Ms Maya que Espaol 7.5% Maya y Espaol Igualmente 2.9% 17% Ms Espaol que Maya 33% 79% Solo Espaol 45.9% Total 267 respuestas Tabla 9.2:

En los resultados demostrados aqu se han eliminado los datos de la nica escuela EBI monolinge para poner de relieve un patrn a travs de las dems escuelas. Los alumnos reportaron que sus madres y padres en su mayora hablan un idioma maya, que sera de esperar teniendo en cuenta un tema de la educacin bilinge en

132

EDUCACIN PRIMARIA BILINGE DESDE EL AULA DEBORAH GREEBON

reas rurales y tambin quizs una preferencia por un idioma maya entre los padres en las zonas urbanas. Por supuesto, no hay manera de comprobar estas percepciones, ya que no se entrevistaron los padres, pero al menos segn de los nios de estas escuelas, sus padres hablan Kaqchikel o Kichee. Sin embargo, cuando a los estudiantes se les pide que idioma hablan con sus padres, mayoritariamente dicen que hablan espaol. Si bien es cierto que la mayora de los padres hablan un idioma maya, al menos hasta cierto punto, entonces parece que los padres de familia han hecho una eleccinconsciente o nopara hablar con sus hijos en espaol, y no en el idioma maya. Tu hablas Maya? (no incluye 1 escuela monolinge) Slo Maya 0% Ms Maya que Espaol 9% 12% Maya y Espaol Igualmente 3% Ms y Espaol que Maya 49% 84% Solo Espaol 35% Total 267 respuestas Tabla 9.3:

El resultado es impresionante, pero previsible. En comparacin con sus padres, hay un cambio drstico en la capacidad lingstica de los alumnos actuales de primero y tercero. 84% ahora parecen haber perdido la capacidad para realmente hablar un idioma maya. Fuera de las aldeas ms remotas y monolinges, incluso entre las familias con padres completamente bilinges, el Kaqchikel y el Kichee son ahora rara vez enseados a los nios pequeos. Sin embargo, cabra esperar que la educacin bilinge pudiera compensar esta prdida del idioma, al menos en cierto grado.

133 FACTOR #2: no hay tiempo!


Materias Escolares Estnder de CNB (Mnimo de Horas por Semana) 4 2 5 4 2 2 2 Promedio de Muestra Horas Programadas por Semana L1 Espaol-5.41 L1 Maya-1.88 L2 Maya-1.75 L2 Espaol-6.5 3.9 2.6 1.4 1.07 1.68

Comunicacin & LenguageL1 Comunicacin & LenguageL2 Matemticas Medio Social y Natural Expresin Artstica Educacin Fsica Formacin Ciudadana

Tabla 9.4:

Sin embargo, esto es muy poco probable segn algunos de los datos recogidos sobre el uso de tiempo. La segunda columna de Tabla 4 demuestra el nmero mnimo de horas estipuladas por el Currculo Nacional Base (CNB) en cada una de las asignaturas de primero a tercer grado. En la ltima columna, he calculado el nmero promedio de horas semanales que las escuelas en mi muestra han previsto para cada tema. As, por ejemplo, en las 16 aulas visitadas, haba un promedio de 3.9 horas programadas cada semana para las matemticas. Como se puede ver, estos promedios estn muy por debajo del mnimo estipulado por CNB en todos los casos con la excepcin de espaol. El CNB estipula un nivel de 4 horas de instruccin en el idioma materna. En la muestra, las escuelas que informaron que su idioma materna era el espaol, haba un promedio de 5.41 horas semanales para la enseanza del idioma espaol y un promedio de 1.75 horas para el idioma maya. En las escuelas en las zonas donde el idioma nativo era un idioma maya, haba un promedio de 1.88 horas para la enseanza de lengua maya (en

134

EDUCACIN PRIMARIA BILINGE DESDE EL AULA DEBORAH GREEBON

comparacin con el mnimo estipulado de 4 horas), y an ms horas para la enseanza de espaol6.5. As que, independientemente de la ubicacin o de la lengua materna, las escuelas dan prioridad al aprendizaje de espaol. Todos los nmeros de Tabla 4 son mximos. Son horas programadas, y pueden ser vistas como el lmite de horas que podra ser utilizado en cualquier tema en el transcurso de una semana. La realidad es que el tiempo dedicado a cada tema es mucho menos. Un estudio reciente de la Academy for Educational Development encontr que las escuelas en Guatemala slo gastaron aproximadamente un tercio de su tiempo disponible en el aula. Especialmente para aquellos nios que ya no hablan un idioma maya con sus padres, ser muy difcilsi no imposibleaprender un idioma con slo 1.75 horas de clase por semana.

Conclusiones
Guatemala ha tenido una dicha experiencia de la revitalizacin de las lenguas mayas en el sentido de que, nalmente, se est dando prioridad a ellos en el plano de la poltica, pero el grado de prdida de las lenguas mayas parece haberse acelerado en las ltimas dcadas. Se necesitan nuevas estrategias con urgencia si el lenguaje y la cultura maya quieren ser verdaderamente revividos. La reforma educativa es ciertamente necesaria para hacer las escuelas ms responsables por el uso de tiempo en las clases. Sin embargo, las reformas de alto nivel en el pas son muy lentas, y si los guatemaltecos esperan por este cambio, realmente ser demasiado tarde. Entonces se necesitan intervenciones de educacin comunitaria. La sociedad civil se debe intensicar para llenar este vaco antes de que sea demasiado tarde. Esto sugiere que sea necesario introducir cambios en el enfoque de la comunidad de desarrollo para rescatar su lengua y promover el bilingismo. Tal vez se centra en intervenciones familiares o comunitarias, adems de la educacin

135 bilinge en las escuelas. Los padres y las comunidades son el factor clave aqu. Les corresponde a los padres de familia rescatar a los idiomas mayas! Las estrategias prometedoras podran incluir programas de educacin para padres, campaas de publicidad, intervenciones para la difusin de informacin a travs de las escuelas o los medios de comunicacin masiva. Por ejemplo, se podra ensear a los padres de familia como ayudar a sus hijos ser bilinges desde su infancia.

Chapter 10
Las ONG y las Mujeres: Los pros y contras de las ONG en Guatemala

E RIN B ECK Aunque a veces se habla de las ONG como un fenmeno nuevo, en Guatemala, como en la mayora de pases en Latinoamericana, las ONG tienen una historia bastante larga y complicada (1). Hace dieciocho aos, ya haba reconocimiento de la tendencia creciente de la "ONGizacin" de la sociedad civil, aunque no se us este trmino (AVANCSO, 1990). Hace dos dcadas, se hablaba con mucho menos ambivalencia que domina hoy en da, destacando su potencialidad como "estructura de intermediacin social," y "el altruismo, la autonoma, la participacin, la eciencia y la cooperacin [que] son principios que, variando en determinados tiempos y contextos, persisten en la especicidad de las ONGs." (AVANCSO, 1990, p. ii) Hoy en da, aunque muchos alaban el trabajo que hacen las ONG, especialmente las que luchan por los derechos y el bienestar de grupos tradicionalmente excluidos como los campesinos pobres, los jvenes, los pueblos indgenas y las mujeres, tambin existe mucho escepticismo. Un entrevistado respondi a la pregunta de que papel juegan las ONG y asociaciones civiles en la sociedad civil hoy en da as: 137

138

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

"Realmente ninguno, porque son nuevas lites de poder que vienen acumulando capitales... salen con el discurso que son parte de la sociedad civil, pero no son nada" (entrevista con un acadmico quetzalteco, septiembre 2009). Otros critican las jerarquas comunes en las ONGs, las cuales ellos dicen son excluyentes para los menos educados, los indgenas y las mujeres. Este ensayo propone explorar ambos ladoslos pros y los contras de las ONG en Guatemala, enfocando en ciertas partes en las implicaciones por uno de estos grupos tradicionalmente excluidos, las mujeres. Primero, se describe brevemente la metodologa que este estudio implementa. Despus se da un panorama de la historia de las ONG en generaly especcamente de las ONG para mujeres en Guatemalay se explora el paisaje del dicho "tercer sector" hoy en da, revisando los factores que afectan las ONG y las asociaciones civiles actualmente. Finalmente, se discuten los "pros" y "contras" de las ONGs, se analizan estos pros y contras en su relacin a las mujeres guatemaltecas y se dan algunas preguntas prioritarias sobre las implicaciones de la "ONGizacin" para la sociedad civil y para movimientos sociales como el movimiento de mujeres.

Metodologa
Este estudio es basado en tres metodologas cualitativas. Primero, he llevado a cabo una serie de entre 35 y 40 entrevistas semi-estructuradas con miembros de ONGs, activistas, miembros de gobierno, abogados que han sido personera jurdica a ONG o asociaciones civiles, acadmicos y intelectuales que se enfocan en las ONG y/o las mujeres en Guatemala. Estas entrevistas fueron realizadas en junio y julio de 2007 y 2008 y en agosto, septiembre y octubre de 2009. Segundo, he realizado una serie de observaciones de actividades de algunas ONGla mayora de ONG y asociaciones civiles para mujeres. Tercero, he realizado analices del contenido de las leyes relevantes (la Ley de las ONG y la Ley de Contrataciones),

139 material escrito por ONG, y unas bsquedas de peridicos (Prensa Libre, La Cuerda, Quetzalteca, El Peridico) para artculos sobre las ONG en Guatemala.

Historia de las ONG en Guatemala


El fenmeno actual de las ONG tiene sus races en el perodo de los anos 1960-70. Dos factores importantes impulsaban la fundacin y el trabajo de las ONG. Primero, haba un ujo de fondos por programas de desarrollo de USAID, motivado por la Alianza Para el Progreso (2). Estos programas enfocaban en el desarrollo econmico del campo, mayormente por cooperativas y campesinos minifundistas. Segundo, cambios en la Iglesia Catlica, con el Concilio Vaticano II en 1962-1965 y la Conferencia de Obispos de Amrica Latina en 1968, crearon un enfoque progresivo, manifestado por la Accin Catlica y despus la Teologa de Liberacin. Como resultado, haba un proceso de secularizacin de muchas instituciones religiosas. Desde el Vaticano II, la Iglesia Catlica en Guatemala empez a animar a las mujeres para que ellas fueran ms activas en la esfera pblica, ofreciendo capacitaciones a ambos gneros sobre la capacidad social, alfabetismo, y el desarrollo, aunque la estructura patriarcal nunca fue completamente desmontada (Berger, 2006). Muchas ONG se rompieron con USAID y el clero conservador en el perodo de 1973- 1976. En su lugar, crearon un enfoque en trabajo con la base. Muchas veces implementando los conceptos de organizacin y educacin popular. Todava el nmero absoluto de las ONG era relativamente bajo. Dentro de una relativa calma, se alcanza un nivel de organizacin considerable y todo el movimiento alrededor de las ONG es bastante dinmico. La presencia de estas organizaciones es fuerte y numricamente baja. La relacin con el Estado se mantiene distante por voluntad de ellas, mientras este intenta acercrseles, consciente del poder de organizacin que las ONG manejan" (AVANCSO,

140

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

1990, p. 24). De la primera mitad de los 70 al comienzo de los 80 fue un perodo de movilizacin y expansin de las organizaciones de la sociedad civil, especialmente despus del terremoto del 4 de febrero 1976 por el aumento de necesidades dentro del pas y tambin fondos extranjeros. Organizaciones y gobiernos extranjeros preferan canalizar fondos a travs de las ONG y no por el gobierno corrupto, estimulando la fundacin de algunas organizaciones y el fortalecimiento de otras. Muchas de las nuevas organizaciones fundadas durante este tiempo se enfocaban en trabajo asistencialistarespondiendo a las necesidades inmediatas de la poblacin despus del catstrofe naturalaunque algunas luego se convirtieron en actividades ms permanentes y estables. 1970-1974: 1974-1978: 1978-1982: 1982-1986: 1986-1989: 556 622 25 103 341

Tabla 10.1: (Ceidec 1993, p. 130)

En la segunda mitad de los 70 a los mediados de los 80 el Estado respondi al aumento de movilizacin social y lucha popular con represin severa. Los efectos de esta represin puede ser visto claramente en los nmeros de las ONG fundadas por ao. El perodo de los nes de los 70 hasta los mediados de los 80 represent una crisis profunda en la sociedad, no solamente por la contrainsurgencia sino tambin por los problemas econmicos. Las ONG respondan a la represin del Estado hacia la sociedad civil con una variedad de estrategiasrepliegue, reorientacin o radicalizacin (AVANCSO, 1990)pero ms que todo fue un perodo de repliegue. Despus del golpe de Estado en 1982, el gobierno militar permiti reingresar las ONG en las reas de conictopero solamente las ONG

141 "de corte fundamentalista y a liales de organismos extranjeros, a travs del comit de Reconstruccin Nacional" (Barrell Gellert, 2000, p. 95). Los cambios de este perodo tuvieron no slo un impacto en el nmero de ONG sino tambin en el carcter de las ONG que existan. Esta situacin favoreci la accin gubernamental tendiente a propiciar la penetracin y el fortalecimiento de las ONG vinculadas al Estado, a la AID y al sector empresarial, antes bastante dbiles. Fueron estas ONG las que primero y con mejores posibilidades, dentro del control militar impuesto, orientaron su trabajo a las llamadas reas en conicto, que incluan al altiplano central. Adems, este fue un perodo de fuerte y sistemtica penetracin de las ONG vinculadas a las iglesias fundamentalistas norteamericanas (Ceidec, 1993, p. 129). Mujeres durante este tiempo por lo general se involucraban en cuatro tipos de organizacionestodas las cuales solan ser enfocadas en necesidades prcticas y materiales. Primero las enfocadas en los derechos humanosejemplicadas en las organizaciones fundadas para demandar informacin sobre familiares desaparecidos. La organizacin ms reconocida de este tipo es el Grupo de Apoyo Mutuo, establecido en 1984 por ladinas pero que logr incluir a ladinas y indgenas. Segundo fueron las organizaciones basadas en asuntos econmicos, como uniones de campesinos (por ejemplo, el Comit de Unidad Campesina) o sindicatos urbanos. Tercero y cuatro fueron las organizaciones de estudiantes y los grupos revolucionarios. Por lo general, las mujeres se involucraban en grupos y organizaciones de gneros mixtos, en los que normas de gnero solan dominar; las mujeres, con excepciones, no llevaban cargas altas sino que realizaban papeles que conformaban con los roles tradicionales. Estos grupos ponan asuntos de clase o etnia antes y sobre los asuntos y/o intereses de gnero. Aunque haba un gobierno no

142

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

democrtico durante este tiempo, el Estado todava empez a ser inuido por presiones internacionales a tomar asuntos de gnero. Comenzando con la Conferencia Mundial de las Naciones Unidas de Mujeres en 1975, realizada en Mxico, el gobierno guatemalteco fue lentamente tirado en una serie de conferencias internacionales y regionales convocadas para discutir y recomendar reformas sobre la condicin de mujeres (Berger, 2006, p. 28; traduccin del autor). La abertura poltica a la mitad de los 80 con la eleccin del gobierno Demcrata Cristiana y los nuevos ujos de fondos del extranjero signicaron nuevas oportunidades para las ONGs, aunque el proceso de recuperacin fue un proceso lento. En esta etapa, el Estado y las empresas se involucraban an ms en la esfera de las ONGs. El desarrollo de algunas ONG ha sido estimulado por lneas de nanciamiento para impulsar los programas de trabajo del gobierno y el ejrcito en todo el pas, con nfasis en las zonas consideradas de conicto...En la activa participacin de la empresa privada en la promocin de las ONG est presente...el repunte neo-liberal y la tendencia a la privatizacin de la sociedad civil, que cada da parece ganar ms terreno" (AVANCSO, 1990, p. 30). Aunque el gobierno era ms tolerante de las ONGs, no era una relacin completamente amablehecho ejemplicado en el intento del gobierno de Vinicio Cerezo a gravar los ingresos de las ONG y canalizar los fondos de las ONG por un fondo comn controlado por el gobierno (Ceidec, 1993, p. 35) (2). El paisaje de las ONG se hizo ms diverso y inclua organizaciones religiosas (catlicas y tambin evanglicas), instituciones acadmicas, ONG para-empresariales, entidades deportivas y culturales, asociaciones de apoyo mutuo, organizaciones de mujeres,

143 jvenes, indgenas, campesinoslos que operaban en varios niveles, de lo ms local y a nivel internacional. Tambin, desde la mitad de los 80 vemos ms intentos de coordinacin con el surgimiento de un tipo particular de ONG, sustentado en organizaciones territoriales de base. Se trata de formas particulares de coordinacin de la accin poblacional, llamadas por lo general comits locales de desarrollo...[los cuales] tienden a agruparse en asociaciones comunales a nivel municipal o departamental (Ceidec, 1993, p. 134). En el comienzo de los 90, AVANCSO dividi el paisaje de las ONG en seis grupos generales. 1. ONG de iniciativa empresarial que trataban de llevar a cabo proyectos sin apoyo del gobierno pero muchas veces colaboraban con ello. 2. ONG nanciadas por AID e iglesias fundamentales de Norteamrica, las cuales muchas veces tenan relaciones con el estado. 3. ONG que operaban con relativa independencia del Estado con fondos por la mayor parte de Europa o Canad establecidas para estimular autodependencia en niveles locales, regionales y nacionales. 4. ONG formadas por profesionales que trabajaban o que haban trabajado por el estado, cuyas iniciativas eran relacionadas con el Estado (se llamaban organizaciones para-gubernamentales). Ri rubey naojil pa runikajal ri taq juna 80 rikin ri ruchaik ri Ruchanpomal ri 5. ONG estimuladas y organizadas por lderes locales para responder a problemas locales, las cuales normalmente no tenan relaciones con el Estado. "Estas se caracterizan por una identidad ms estrecha con su comunidad y muchas ejecutan proyectos de produccin, infraestructura y de promocin social. sta es la tendencia de organizaciones preferidas por el nanciamiento internacional para colocar fondos" (AVANCSO, 1990, p. 34).

144

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

Ceidec, por otra parte, ofrece otras maneras de clasicar a las ONGs: segn la orientacin (religiosa, poltica y econmica/tcnica/productiva), segn el carcter (internacionales, locales, populares, centros de investigacin y apoyo y coordinadoras) o segn la "generacin." Las ONGs de la primera generacin son "organizadas a programas de efecto inmediato, que tienen por objeto atender necesidades inmediatas tales como infraestructura, alimentacin, salud, etc." (Ceidec, 1993, p. 28). Las de la segunda generacin "se caracterizan por el paso de la emergencia al desarrollo comunitario, que se dene por enfatizar la autosuciencia y por el propsito de que los benecios del proyecto se prolonguen ms all de la duracin del mismo" (Ceidec, 1993, p. 29). Y las de la tercera generacin "conceptan el desarrollo como sostenible y sistemtico y que pretende ser de carcter permanente, basndose en instituciones de las sociedad civil...buscan generar una visin de largo plazo y logra impacto a nivel regional y nacional" (Ceidec, 1993, p. 29). Tambin se tiene que emfatizar el fuerte surgimiento de organizaciones de derechos humanos y mujeres y el resurgimiento de grupos indgenas. La eleccin de Vinicio Cerezo Arvalo en realidad marc un momento clave para los grupos de mujeres en Guatemala. El establecimiento de un gobierno ms democrtico y neoliberal present nuevas oportunidades y nuevos obstculos. Haba ms espacio para las mujeres organizadas como mujeres (y no como campesinas, trabajadoras o indgenas) y para una discusin pblica de gnero. Pero el movimiento de mujeres tambin fue empujado en canales especcos. "[M]ientras el movimiento de mujeres expandi, tambin se hizo ms profesionalizado, institucionalizado y ONGizado" (Berger, 2006, pp. 28-29; traduccin de la autora). Despus de 1986, aument dramticamente organizaciones solamente para las mujeres, con un enfoque sobre los derechos y el bienestar de las guatemaltecas y el asunto de gnero. En cambio, las organizaciones de la etapa anterior en las que mujeres participaban eran organizaciones de ambos gneros enfocadas en otros asuntos. Generalmente, mujeres se organizaban en dos canales que

145 todava existen hoy en da. "Muchas formaban como organizaciones no-gubernamentales y buscaban apoyo de redes internacionales nogubernamentales para actuar en pareja para proveer servicios a mujeres. Algunas se dedicaban a asuntos estratgicos (feministas), mientras que otras imbuan a asuntos ms generales de clase o etnia con gnero (feministas populares)" (Berger, 2006, p. 29; traduccin de la autora). Por una parte haba movilizacin por las organizaciones autodenidas como feministasla gran mayora ubicadas en la capital y fundadas por mestizas. Entre las ONG de mujeres que fueron fundadas en esta etapa que quedan en esta rama hay que destacar la Agrupacin de Mujeres Tierra Viva y el Grupo Guatemalteco de Mujereslas dos primeras organizaciones en Guatemala que se denieron como feministas, ambas fundadas en 1988. Por otra parte, las organizaciones que se enfocaban en intereses basados en gnero y que rechazaron la etiqueta del feminismo, muchas de ellas enfocadas en mujeres rurales y/o mujeres indgenas. En esta rama hay que destacar la Coordinadora Nacional de Viudas de Guatemala (fundada en 1988) (4).

Contexto Actual de las ONGs


Hoy en da, cmo es el paisaje de las ONG en general y las de mujeres especcamente? En el ao 2008, haba ms de 10,000 ONG y asociaciones civilesincluyendo asociaciones de deportes, empresariales, de desarrollo, religiosas, etc. De este nmero, ms de 400 se enfocan en las mujeres (Portal SAT, febrero 2008). La gran mayora pertenecen al nivel local, no al nivel regional o nacional. Con excepciones, se puede poner la mayora en la categora de "primera" o "segunda" generacin. Ha habido un gran aumento en los varios tipos de ONG, pero entre los ms marcados son los "para-estatales y

146

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

para-empresariales" (Ceidec, 1993, p. 44). En el pasado, se sospechaba la inclinacin de las ONG y asociaciones civiles hacia el Estado, y las ONG desarrollaron en aparte del Estado, a veces victimas de represin directa o indirecta (AVANCSO, 1990, p. 24). Pero la relacin entre las ONG y el Estado empez a cambiar desde la mitad de los 80 y especialmente despus de la rma de la paz. [L]a presin internacional...inuye para disipar la desconanza mutua ONG-Estado...la identidad de las ONG se vuelve ms ambigua, en tanto un buen nmero de tales organizaciones se interesa por las polticas pblicas como oferente-contratista de servicios y adquieren un carcter ms empresarial en la medida en que su preocupacin est ms enfocada a los costos, las metas, la gerencia y la sostenibilidad" (Borrell Gellert, 2000, p. 96). Hoy en da, vemos ms y ms que las ONG trabajan con el Estado y muchas veces son contratadas por el Estado para realizar proyectos o manejar fondos estatales. Las relaciones tradicionales entre el Estado y las ONG han cambiado bastante (y todava est desarrollando y transformndose) y una rama de ONG est volviendo a parecer ms y ms como empresas (5). Al contraste de los perodos anteriores, los grupos de mujeres en el perodo ms reciente por la mayor parte no reciben ayuda de la Iglesia Catlicade hecho, algunas ven la Iglesia como un obstculo al progreso de las mujeres guatemaltecas (6). Una excepcin importante es CONAVIGUA, la cual ha mantenido relaciones con la Iglesia Catlica y con comunidades cristianas de base (Berger, 2006, p. 30). Aunque algunas organizaciones empezaron dentro de otros grupos populares de ambos gneros, muchas de ellas han declarado su autonoma y an hay muchas ms que fueron solamente de mujeres desde su origen (7). La mayora de esta nueva generacin de ONG "fueron formadas por un grupo pequeo de mujeres unidas por clase, etnia o regin geogrca para proveer servicios a otras mujeres guatemaltecas quie-

147 nes fueron muchas veces, pero no siempre, de un clase, etnia o lugar geogrco diferente" (Berger, 2006, p. 31; traduccin de la autora). Adems, hay una tendencia bastante marcada dentro de las ONG mixtas (de mujeres y hombres) a usar el lenguaje de "gnero," aunque muchas veces esto slo representa retrica en lugar de un enfoque importante en el trabajo de la organizacin. "[S]e hace poco con este enfoque o suele darse el aislamiento del rea de mujer o del programa de mujeres del resto de acciones institucionales" (Borrell Gellert, 2000, p. 102). Por ejemplo, una encuesta realizada en 2005 descubri que todas las ONG entrevistadas en Quetzaltenango armaron incluir "el elemento de gnero, en uno u otro programa de los que ejecutan" (Cabrera, 2005, p. 71). Pero tambin descubri que

la mayora no tienen programas exclusivos y permanentes para la atencin del elemento de gnero, es decir que atiendan con profundidad y en forma sistematizada y constante dicho elemento. Por otra parte, el enfoque del abordaje de gnero, no es unnime, sino es diverso a nivel de las diferentes ONG, cada quien lo asume como considera conveniente (Cabrera, 2005, p. 71).

Es probable que en parte esta tendencia tenga mucho que ver con la inuencia de organizaciones internacionalesun hecho que tiene implicaciones importantes que discutiremos ms abajo. Cuales son las causas de esta proliferacin y transformacin de las ONG en Guatemala? Dividimos las causas entre dos grupos generales. En primer lugar son las fuerzas internacionales que son representadas por organizaciones no gubernamentales internacionales, gobiernos extranjeros y acontecimientos internacionales. En segundo lugar son las causas nacionaleslas regulaciones, instituciones y cambios sociales que contribuyen a la forma del paisaje de dicho "tercer sector" en Guatemala.

148

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

Las Fuerzas Internacionales


Como el resumen de la historia de las ONG en Guatemala demuestra claramente, las ONG responden a los altos y bajos de los fondos extranjeros. Cuando existe un aumento en el ujo de fondosas como despus del terremoto de 1976 y alrededor de los Acuerdos de Paz, surgen nuevas ONG y ONG ya existentes aumentan su trabajo para tomar ventaja de los nuevos fondos y las nuevas oportunidades. Muchos autores conectan el aumento de las ONG del carcter paraestatal y que proveen servicios sociales con las presiones internacionales neoliberalistas. La privatizacin de programas sociales y la falta de capacidad y/o voluntad por parte del Estado signica que hay vacos en la provisin de apoyo social bsico. Muchas veces, las ONG surgen en estos vacos para responder a problemas actuales a veces con fondos de organizaciones internacionales que creen que organizaciones pequeas y locales pueden responder a problemas locales con ms eciencia y efectividad que el Estado. Otras veces, el Estado contrata a las ONG para cumplir proyectos sociales en lugar de realizarlos ellos mismoslo cual estimula la creacin de an ms ONG por el propsito de conseguir estas contrataciones. Adems, las organizaciones internacionales y el gobierno suelen requerir que organizaciones a las cuales se dan fondos sean legalmente registradas como ONG no lucrativas y que tengan caractersticas denidasuna junta directiva, una jerarqua, un mtodo de medir y reportar el impacto de su trabajo, etc. En esta manera los ujos de los fondos internacionales y las presiones internacionales neoliberalistas afectan no slo el nmero de las ONG pero tambin el carcter, el trabajo y la estructura de las ONG. Las fuerzas internacionales tambin afectan la retrica que las ONG utilizan. La tendencia, a la cual ya se reri, de adoptar el lenguaje de gnero es un buen ejemplo de este fenmeno. Claro que el movimiento nacional de mujeres en Guatemalalo cual tiene sus races en el movimiento popular pero que se form en s alrededor de los los 80tiene mucho que ver con el reconocimiento (si slo en

149 palabra) de la importancia de gnero (7). Pero tambin ha habido mucha presin internacional para que el gobierno guatemalteco y las ONG incluyeran en enfoque en gnero. "Comenzando con la Conferencia Mundial de Mujeres de las Naciones Unidas, que se llev a cabo en Mxico en 1975, el gobierno guatemalteco fue lentamente metido en una serie de conferencias internacionales y regionales convocadas para discutir y recomendar reformas de la condicin de las mujeres (Berger 2006, 28; traduccin de la autora) (8). La atencin internacional (tanto en los gobiernos extranjeros como en las ONG internacionales) al papel de las mujeres en el desarrollo y la atencin a las desigualdades de gnero signic que haba ms fondos dirigidos a las ONG nacionales y locales que enfocaran en las mujereslo cual impuls a muchas ONG la creacin de una "seccin de gnero" y la fundacin de nuevas ONG enfocadas en pro de las mujeres. Investigaciones de campo han revelado que la tendencia de incluir retrica de gnero no necesariamente signica que haya una incorporacin verdadera de un enfoque de gnero. A veces organizaciones solamente agregan un sector para mujeres que realmente existe solamente en nombre. Un representante de una organizacin campesina en Quetzaltenango dijo que aunque su pgina de internet tiene un programa de gnero, no tiene personal que trabaja en esta seccin porque la seccin de gnero solamente exista por los fondos de una organizacin extranjera, los cuales terminaron hace unos aos. Otro ejemplo de esta tendencia fue contado por un notario de Quetzaltenango quien dijo que el trabaj con una ONG que estaba buscando fondos de una organizacin internacional la cual insisti que la mitad de la junta directiva fueran mujeres. La ONG cambi los nombres en la solicitud para incluir a la mitad de mujeres, pero este cambio solamente exista en papel para solicitar fondos.

150

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

Las Fuerzas Nacionales


Tanto como los factores internacionales, las instituciones nacionales que regulan a las ONG y asociaciones civiles han tenido un efecto sobre el nmero y el carcter de las ONG en Guatemala. Un estudio de las leyes y artculos relevantes y conversaciones numerosas con abogados y acadmicos revela que el proceso de establecer una ONG es bastante fcil. "Para crear una ONG, basta un grupo de siete personas y la ocina de un abogado para que la constituya y unos meses despus puede administrar cantidades millonarias provenientes del Estado y cobrar comisin por ello" (Reynoso, 2009a). Esto es segn la Ley de las Organizaciones No Gubernamentales para el Desarrollo (Decreto Numero 02-2003)la cual fue estimulada por una propuesta elaborada por ms de 200 organizaciones. Miembros del Foro de ONG de Guatemala con la asistencia del Consejo de Fundaciones Privadas de Guatemala se reunieron en 2000 con la meta de establecer un plan estratgico para la institucionalizacin de las ONG en Guatemala "como un agente importante y pertinente dentro del desarrollo de la sociedad y el Estado Guatemalteco" (Foro de ONG de Guatemala, 2000, p. 1). El foro trat de "superar visiones que consideran a las ONG como competidores del Estado en la satisfaccin del inters social, o como competidores desleales de las organizaciones privadas lucrativas en el mercado, y reconocerlas como socios de ambos en el desarrollo" (Foro de ONG de Guatemala, 2000, pp. 2-3). Para hacerlo propusieron cambios institucionales que las ONG deben realizar (tanto como organizaciones individuales como un sector ms amplio), metas para una relacin ms clara y fuerte con el Estado, y una agenda legislativa que permutara contrataciones entre el Estado y las ONG y que estableciera la diferencia entre las ONG y otros tipos de organizaciones. El documento del foro demuestra el cambio marcado en la relacin entre las ONG y el Estado. En las dcadas de los 60-80, las ONG muchas veces tenan una relacin tenue con o criticaban al Estado; en cambio las ONG que participaron en este foro buscaron

151 una relacin estrecha y fuerte con el Estado. [T]omando en consideracin que las ONG deben ser interlocutores legtimos del Estado, y que debe existir una coordinacin estrecha entre ellas, la cooperacin internacional y los gobiernos locales, se plantea la necesidad de polticas orientadas especcamente al desarrollo de mecanismos de comunicacin, nanciamiento e intercambio institucional permanentes y estables entre Estado y ONG (Foro de las ONG de Guatemala, 2000, p. 4). Mientras las formas de organizaciones no lucrativas tradicionalmente ms comunes fueron las asociaciones civiles y las fundaciones, la Ley de las ONG incluye las ONG como otra forma posible. Aunque existan ONG antes de la aprobacin de esta ley, el nmero de las ONG (en lugar de asociaciones civiles o fundaciones) empez a crecer con rapidez (entrevista con Conie Reynoso, octubre 2009). Esta ley, la cual incluy la gran mayora de lo que fue propuesto por el Foro de ONG (10), dene ONG como organizaciones "constituidas con intereses culturales, educativos, deportivos, con servicio social, de asistencia, benecencia, promocin y desarrollo econmico y social, sin nes de lucro." (Ley de las ONG de Desarrollo, Articulo 2). Bajo del paraguas de "ONG," hay organizaciones no gubernamentales, asociaciones civiles y fundacionestodas sujetas a la ley. Como se mencion arriba, la ley establece pocos requisitos para fundar una ONG; solamente se necesita cumplir con cuatro requisitos, segn el Articulo 7: 1. Tener por lo menos siete personas individuales o jurdicas civilmente capaces. 2. Reunir los requisitos que establezcan los estatutos y las disposiciones aprobadas por la asamblea general. 3. Contar entre sus asociados no ms de veinticinco por ciento de extranjeros, siempre que estos sean residentes en el pas, de conformidad con la ley de la materia.

152 4. Elegir a una Junta Directiva.

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

Entrevistas con abogados que han actuado como personera jurdica de ONG y con miembros de ONG revelaron que aunque los requisitos son pocos, todava hay muchos casos de violaciones legales. Muchos reportan que muchas ONG consisten en menos de siete personas, a veces solamente una o dos personas. Hay reportajes de personas incluyendo amigos o familiares en el listado de miembros solamente en nombrea veces pagando a otras personas para rmar el trmite. Otra ley relevante es la Ley de Contrataciones del Estado, la cual regula la adquisicin, venta y contratacin de bienes, obras y servicios por parte de entidades pblicas. Esta ley, aprobada en 1992 y revisada en 2006, establece los reglamentos de contractos entre el Estado y las ONG. Segn la ley, todos los documentos de licitacin, cotizacin y contrato abierto de un contrato con una ONG para realizar un servicio o proyecto pblico deben ser publicados en el Sistema de Contrataciones y Adquisiciones del Estado, denominado GUATECOMPRAS. Pero como la Ley de las ONG, a veces se evita esta ley tambin (11). Hay casos en que las ONG obvian disposiciones de la Controlara de Cuentas y no publican todo lo requerido segn la ley en GUATECOMPRAS (Reynoso, 2009a). La falta de aplicacin y cumplimiento de la ley ha creado un espacio para la propagacin de la corrupcin. La oportunidad para manejar contratos pblicos ha creado un incentivo para crear nuevas ONG o cambiar el enfoque de las ONG ya existentes para captar los fondos. Entidades mangoneadas por polticos, ya sea en un municipio o en el Ejecutivo, son utilizadas para drenar fondos pblicos (...) algunas ONG se dedican a administrar proyectos de temas que desconocen, como contratar empresas constructoras (Hlmer Velsquez, de la Coordinacin de ONG y Cooperativas, citado en Reynoso, 2009b). Para muchas personas, esta tendencia ha aumentado la mala reputacin de las ONG. De hecho en 2009 las ONG manejaron un 12% del presupuesto

153 estatal. 170 ONG manejaron Q6 mil millones de fondos gubernamentales, cinco de estas administraron Q800 millones (Prensa Libre, 2010a). Hay reportes de ONG que ya han recibido sanciones en los millones continan recibiendo contratos estatales. Notando la corrupcin y la reaccin negativa, recientemente el Presidente Colom ha anunciado dos propuestas. Primero, quiere eliminar el uso de ONG para realizar obras pblicas como proyectos de infraestructura o de los suministros de insumos. En lugar de esto slo utilizara ONG para ampliar cobertura en proyectos sociales como de la salud. Segundo, propone castigos para los que den o reciban comisiones para ejecutar obras pblicas (Prensa Libre, 2010a; 2010b). Mientras algunos como representantes de Accin Ciudadana han reaccionado de una manera positiva al anuncio, Helmer Velsquez de la Coordinacin de Organizaciones No Gubernamentales y Cooperativa arma que en lugar de este paso se debe reformar la Ley de ONGs. Adems de los pocos requisitos para formar una ONG y las oportunidades para captar fondos estatales e internacionales, existe la creencia comn que carece de otras opciones para organizarse afuera de la estructura de una ONG o una asociacin civil. Muchos informantes reportaron la tendencia de establecer una ONG como solucin a cualquier problema o como una manera para encontrar fondos internacionales fcilmente. Esto signica que no piensan en otras opciones y muchas ONG fracasan. "[S]omos una sociedad ONGista y la nica forma es vincularnos a un proyecto x, pero es una lgica paternalista de colonizacin y dominacin y somos creativos para pensar otras formas de organizarnos y refutar toda trama de poder" (acadmico quetzalteco, septiembre 2009). Estos factores, adems de los legados histricos, han ayudado a formar el paisaje de las ONG hoy en Guatemalalo cual tiene las siguientes caractersticas generales: 1. Las ONG son cuantitativamente numerosas. 2. La mayora de ONG son pequeas y actan localmente.

154

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

3. Hay nuevos enfoques sobre derechos humanos, mujeres e indgenas. 4. Se usan nuevos lenguajes (por ejemplo, "enfoque en gnero"). 5. Hay nuevas relaciones con el Estado especialmente en el nmero creciente de ONG "para- gubernamentales" y "para-empresariales." 6. Hay un incremento de casos y percepciones de corrupcin y oportunismo. Tomando en cuenta estos cambios cuantitativos y cualitativos sobre el fenmeno de las ONGs, es necesario preguntarse: Que papel hacen las ONG en la sociedad civil hoy en da? Y, cuales son las implicaciones de dicha "ONGizacin" de la sociedad civil en Guatemala? Las siguientes secciones tratan de responder a estas preguntas.

Los Pros y Contras de las ONG en Guatemala


En esta seccin, se exploran las ventajas y desventajas de la forma particular de organizacin que representan las ONG y asociaciones civiles y los papeles positivos y negativos que han hecho las ONG en Guatemala. Se termina la seccin con una aplicacin de estas conclusiones generales en el caso especco de las ONG de mujeres.

Ventajas de las ONG: Pequeas, Flexibles, Locales, Ecientes e Institucionalizadas


En teora si no siempre en la practica, la ONG como forma de organizarse y buscar desarrollo tiene unas ventajas nicaslo que en parte explica por qu las ONG son favorecidas por tantos actores internacionales y nacionales. Por su tamao pequeo y su potencial de exibilidad ante el cambio, podemos destacar "una caracterstica muy propia de [las ONG]; la permanencia de su forma y estatus

155 institucional a pesar de crisis, turbulencias e incertidumbre en el entorno socio-poltico. La evidencia es que despus de 30 aos de estrenarse en Guatemala, el fenmeno sigue creciendo, proliferando y desarrollndose" (AVANCSO 1990, 39). Aunque su tamao pequeo las hace ms vulnerables a cambios contextuales, esta caracterstica combinada con las estructuras organizativas pequeas tambin signica que tienen ms exibilidad y pueden adaptarse a un medioambiente que cambia constantemente. Por ejemplo, cuando una organizacin de mujeres basada en Quetzaltenango se enfrent a cambios en la disponibilidad de fondos internacionales y algunas decepciones en el xito de sus programas, las integrantes de la ONG decidieron eliminar sus programas menos ecaces y enfocarse en slo tres programas comprobadoscapeando el temporal y mejorando su impacto. Otra caracterstica muy valorada de las ONG es su naturaleza local. Segn el proceso de descentralizacin, los que preeren canalizar fondos por las ONG locales proponen que organizaciones locales conocen las necesidades, obstculos y esfuerzos locales ms que organizaciones regionales, nacionales o internacionales. La gran mayora de ONG y asociaciones civiles en Guatemala operan en una manera localmuchas veces fundadas por lderes locales para responder a problemas especcos en su localidad. Por ejemplo, hemos visto un aumento en el nmero de ONG medioambientalistas fundadas para proteger bosques, ros u otros recursos naturales locales (por ejemplo, la Asociacin de Amigos del Lago de Izabal). La combinacin de estas dos caractersticas (la exibilidad y naturaleza local) signica que las ONG locales pueden ser mucho ms ecientes que otros tipos de organizaciones. Pueden identicar las peculiaridades locales relevantes para un proyecto de desarrollo y tambin pueden ajustarse a estos contextos nicos. Este es especialmente importante en un pas como Guatemala, que demuestra mucha diversidad. Por ejemplo, las mujeres rurales y las mujeres urbanas, las mujeres ladinas y las mujeres de los 23 diferentes pueblos indgenas enfrentan obstculos y oportunidades distintos para

156

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

su empoderamiento. Organizaciones locales quizs sean ms capaces de responder a las necesidades nicas de estas mujeres en trminos de lenguaje, proyectos y enfoque. La naturaleza institucionalizada de las ONG contribuye a su capacidad para encontrar fondos, especialmente fondos internacionales. Cuando preguntaba porque haban tantas ONG y asociaciones civiles en Guatemala, los miembros de las ONG mismas, la personera jurdica de las ONG y los acadmicos referan al hecho de que donantes internacionales slo quieren dar fondos a organizaciones legalmente establecidas y preeren las ONG sobre otros tipos de organizaciones. La forma institucionalizada de las ONG tambin facilita relaciones importantes entre el Estado y las ONG. Esto ha contribuido a los logros legislativos como, por ejemplo, la Ley Contra Femicidio que fue recin aprobada. Aunque algunos critican a las ONG por su naturaleza institucionalizada que incluye una jerarqua, Walda Barrios Klee (la presidenta actual de UNAMG) explic que la estructura organizativa de las ONG puede tener una ventaja, y no necesariamente excluye prcticas ms inclusivas. Si hay estructuras, hay estructuras. UNAMG es una jerrquica. Tiene una presidenta, una vicepresidenta, una junta directiva . . . se discuten cosas colectivamente, se lanzan campanas, y tienen trabajo, trabajo en los colectivos...Si t no tienes estructura, tienes menos capacidad e incidencia. Esto es tan comprobable. O sea esto es algo que viene de toda la lucha histricaque con estructura es ms fcil organizarse que manera anrquica (entrevista con Walda Barrios Klee, octubre 2009). Hemos visto que las ONG ofrecen unas potencialidades y ventajas distintaslo que signica que pueden tener un rol importante en el desarrollo comunitario y nacional. Como vamos a ver abajo, las ONG de mujeres se han beneciado de algunas de estas ventajas y las han utilizado para realizar logros importantes para las mujeres y para el pas en general.

157

Las Contras de las ONG: Corrupcin, Dependencia, Falta de Democracia Interna


Hemos visto muchas crticas de las ONG en los ltimos aos por diversas razones. Han habido noticias sobre casos de corrupcin y evasin de los requisitos de la ley en las contrataciones entre el Estado y las ONG. Por ejemplo, segn el artculo 18 de la Ley de las ONG, las ONG no pueden ni deben distribuir dividendos o lucrar, pero han habido varios casos de ONG que han cobrado comisiones de 2 a 5 por ciento (Reynoso, 2009a). "En los ltimos meses han salido a luz pblica casos de ONG vinculadas a diputados y funcionarios, quienes administran fondos del Estado, cobran comisin y deciden a qu empresas adjudican los proyectos" (Reynoso, 2009b). Un experto en este tema destaca que la Contralora controla muy poco (entrevista con Conie Reynoso, octubre 2009). Al lado del tema de corrupcin, el otro aspecto negativo ms enfatizado por los informantes es la dependencia de los fondos extranjeroslos cuales usualmente duran por un perodo limitado. Aqu notamos cuatro posibles resultados negativos de esta dependencia. El primero es pragmtico -las ONG siempre necesitan buscar fondos, por lo que no tienen tanto tiempo para realizar los servicios sociales a los cuales se deben dedicar. Segundo, de la dependencia de los fondos internacionales surgen preguntas sobre la responsabilidad y asimetras de poder entre las organizaciones donantes y las organizaciones destinarias. Hay un peligro en donde las ONG se sienten ms responsables a las organizaciones donantes que a las comunidades que sirven. El hecho de que su existencia no dependa del mandato de los destinatarios de los servicios, ni de ninguna base, sino de la iniciativa de sus patrocinadores; es una limitante en cuanto a que la poblacin no participa en la decisin de su fundacin, y del tipo de proyeccin social que se perseguir. Esta slo se constituye en receptora del

158

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

servicio ya decidido por agentes externos o personas que muchas veces no estn involucradas directamente con la problemtica que se pretende atender (Cabrera, 2005, p.74). Muchos de mis informantes me relataron historias de miembros de ONG falsicando reportes de impacto o implementando proyectos segn los deseos de los donantes y no segn las necesidades de la comunidad. Por ejemplo, la directora de una organizacin religiosa trabajando con mujeres en el occidente del pas decidi (sin consultar a las mujeres) que deben criar coches. Pero las mujeres no saban como cuidar coches y la mayora de los animales se murieron. Para que no tuviera que reportar el fracaso a las organizaciones donantes, la directora compr unos coches grandes y sac fotos con las mujeres para mandar a la organizacin internacional. Requisitos para "probar" impactos hacen que organizaciones se enfoquen slo en lo que pueden medir. A veces crean un ambiente en que las ONG tienen tanto miedo de reportar resultados negativos que se incentiva ms la exageracin de su impacto que un proceso autntico de auto-reexin. Tercero, normalmente existe una asimetra de poder y informacin entre las organizaciones donantes y las destinarias. Las organizaciones destinarias son ms dependientes y tienen muy poco informacin sobre la organizacin donante, mientras que las organizaciones donantes pueden escoger entre muchas ONG destinarias y tienen mucha informacin sobre ellas. Esto signica que la relacin entre las dos es una relacin infundida de poder. La inuencia de las organizaciones y gobiernos donantes (como resultado de las asimetras de poder) signica que estructuras y conceptos extranjerosque a veces pueden ser inoportunosson incorporados a las ONG nacionales y locales. Para sobrevivir, "la ONG comienza a tomar elementos no necesariamente propios de su identidad o bien su desarrollo organizacional empieza a tornar difusa su misin" (AVANCSO, 1990, p. 44). Un buen ejemplo es la tendencia, ya mencionada, de incluir la retrica de gnero aunque la organizacin en

159 realidad no tenga una poltica de gnero. Otro ejemplo puede ser el uso difuso del trmino "desarrollo integral." La gran mayora de las ONG entrevistadas me dieron deniciones diferentes del signicado del trmino. Cuando preguntaba sobre su origen, me respondieron que fue sugerido por su asesora internacional. Pues, tambin tuvimos un proceso de asesora, si? Y cuando tienes una asesora la gente tambin traen otra terminologa. Pues cuando decimos "integral," ellos nos explicaron, en lugar de decir "vamos a involucrar a nios, jvenes, hombres, mujeres y toda la gente . . ." es importante decir que es una "cosa integral"en que involucramos a todos. Pues es de all que viene la palabra que pusimos en nuestra misin. Pero eso pensamos que somos unidos, integrados e incluimos a la gente. Y es de all donde vino la palabra integral. Pero, no la pusimos all pensamos fue importante poner las palabrasincluir hombres y mujeres." Pero cuando tuvimos una asesora nos dijeron "no es mejor decir esto para hacerla ms corte, mejor poner integral porque integral incluye todo que quieren decir." Pues esto es la razellos han cambiado unas palabras (entrevista con una directora de una ONG de mujeres en Quetzaltenango). Debemos preguntarnos, cuales son las implicaciones del hecho de que fuerzas y personas ajenas del contexto local estn cambiando las prcticasan las misionesde las organizaciones locales? La importacin de trminos y estructuras de lo extranjero no es necesariamente malo. Pero bien surgen preguntas sobre el sentido de estos trminos y estructuras en el contexto local. Cuatro, la bsqueda de fondos muchas veces crea un atmsfera de competencia entre las ONGlo cual puede contribuir a la resistencia a colaboracin notada en el contexto actual y que puede tener efectos ms amplios para las comunidades donde trabajan las ONG. "Elboom actual de ONG aumenta la competitividad institu-

160

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

cional en el ambiente nacional e internacional por recursos, estrategias e informacin de tecnologas" (AVANCSO, 1990, p. 51) (12). La resistencia a la colaboracin sali en algunas de las entrevistas con lderes de ONG de mujeres. Una directora dijo que tienen mucha precaucin sobre con quien colaboran porque en el pasado sus colaboradoras han tratado de atribuirse el mrito por sus actividades. Dos otras mujeres, una directora de una ONG y una integrante de la Ocina Municipal de la Mujer, se quejaron de las luchas internas sobre cuales grupos deben ir adelante en las marchas de mujeres. La gran mayora de ONG que reportaron muchas experiencias con colaboracin ya tuvieron fuentes de fondos ms o menos estables y colaboraron con otras organizaciones ya establecidas. Este sentido de competencia no slo es ineciente y hace que se pierdan oportunidades potenciales para hacer cambios ms amplios, sino tambin puede dividir a las mismas comunidades por las que ellas estn trabajando. "[L]as propias ONG son muchas veces factores de atomizacin de las comunidades. Una atomizacin que, por cierto, ya viene de las comunidades y que las ONG retroalimentan y reproducen (AVANCSO, 1990, p.16). Otra crtica de las ONG revelada por esta investigacin es la falta de democracia interna y la sobre-institucionalizacin de las ONG. Por lo general, las ONG operan con una jerarqua interna y a veces decisiones son hechas por un grupo pequeo de personas sin consultar al resto de empleados o a las comunidades servidas. En muchas ocasiones, las ONG desarrollan mecanismos de funcionamiento totalmente alejados de criterios democrticos . . . [l]o central de las preocupaciones en el movimiento de las ONG se reere a la distribucin del poder en todos los asuntos de la organizacin. Esto ocurre como producto del origen de buena parte de ellas, es decir, tanto en sectores disidentes de la iglesia, de movimientos polticos e incluso de las universidades, cuando en ellos predominan actividades y procedimientos autoritar-

161 ios, verticalistas y antidemocrticos. El problema es a nivel de la prctica cotidiana (Ceidec, 1993, p. 45). Esto presenta dos problemas generales. Internamente, jerarqua puede sofocar las iniciativas de los empleados que realizan los proyectos diseados "en la ocina." Externamente, jerarqua y sobre-institucionalizacin puede signicar que las ONG ya no cuentan con su ventaja principalsu exibilidad y su capacidad para responder a los contextos locales. La observacin de una reunin del equipo de una ONG de mujeres quetzaltecas demostr este lado negativo. Esta ONG, como muchas otras, trabaja con varios grupos de mujeres en las comunidades alrededor de Quetzaltenango. Un empleado haba cambiado el titulo y unos detalles de una capacitacin sobre autoestima porque las mujeres en algunas comunidades no entendieron el ttulo. La directora reprendi al empleado e insisti que se usara el mismo ttulo en cada comunidad.

Las ventajas y desventajas de la "ONGizacin" para las Mujeres Guatemaltecas


Se ha escrito mucho sobre la dicha "ONGizacin" de los movimientos sociales, incluyendo el movimiento de mujeres. Debemos pensar en los efectoslos positivos y los negativos del surgimiento de ONG de mujeres en Guatemala. Es importante destacar que cuando el gobierno y los partidos polticos y otras formas ms tradicionales (como los sindicatos) no ofrecan a las mujeres muchas oportunidades para participar, las ONG y las asociaciones civiles histricamente ofrecan un espacio, aunque a veces limitado, para la participacin de las mujeres. En los aos 70 y 80, las mujeres empezaron a participar en grupos religiosos y organizaciones de estudiantes, de campesinos, urbanas y revolucionarios. De esta participacin, muchas mujeres consiguieron la experiencia que despus aplicaron a su trabajo en las organizaciones de mujeres y en el movimiento de mujeres. Ahora es

162

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

mucho ms aceptable que las mujeres participen en las ONG, y especialmente en las ONG de mujeres quiens estn ocupando an ms cargos importantes entre la estructuras internas de las ONG. Por las ONG de las mujeres, y el movimiento de mujeres en general, hay ms "espacios propios" para las mujeres, lo que facilita su desarrollo y empoderamiento (entrevista con Walda Barrios, octubre 2009). Sin embargo, todava es fcil destacar que hay una falta de equidad de gnero entre las ONG. Todava existe "la persistente existencia de algn grado de machismo en la adjudicacin de cargos directivos en las organizaciones que se estudiaron, y, por otro parte, la falta de conciencia de gnero respecto al trabajo en y para las organizaciones" (Cabrera, 2005, p. 77). La poca cantidad de mujeres con cargos ms altos de muchas ONG (con la excepcin de las ONG de mujeres) es relacionada con el machismo y las jerarquas internas. Aunque muchas ONG han incluido un enfoque de gnero (por lo menos la palabra), tambin muchas no tienen una comprensin clara de lo que esto signica, ms que tener una seccin de mujeres. Muchas veces hay una falta de entendimiento de como hacer un anlisis de gnero y una falta de auto-reexin crtica del papel de gnero en su trabajo. Hay "escaso conocimiento delcontenido poltico del concepto gnero, como aporte de la teora feminista y las resistencias institucionales y de la propia poblacin con la que se trabaja para incorporarlo como poltica y prctica cotidiana" (Borrel Gellert, 2000, p. 101). Una ventaja ya mencionada de las ONG es que muchas veces pueden trabajar con el Estado en una manera ms fcil que los grupos no tan organizados. Por ejemplo, las ONG de mujeres han superado los sentimientos de competencia para trabajar juntos sobre nueva legislacin a favor de las mujeres. Los xitos legislativos de las ONG de mujeres incluyen la elaboracin del Plan de Equidad de Oportunidades 1998-2001, las reformas del Cdigo de Trabajo, la modicacin de ocho artculos del Cdigo Civil, la raticacin de la Convencin para Prevenir, Sancionar y Erradicar la Violencia con-

163 tra la Mujer, la creacin de la Defensora de la Mujer Indgena, la aprobacin de la Ley contra la Violencia Intrafamiliar y la Ley de Dignicacin y Promocin Integral de la Mujer. En estos esfuerzos, las ONG de mujeres han han hecho contribuciones importantes. Por ejemplo, como el recin trabajo de varias ONG de mujeres con el Centro de Apoyo Integral Para Mujeres Sobrevivientes de Violencia para empujar la Ley Contra el Femicidio y otras Formas de Violencia Contra la Mujer. Estas leyes son importantes para establecer legalmente los derechos de las mujeres en Guatemala y tambin por el hecho de que representan nuevas polticasa las cuales (aunque existen slo en papel ahora) la gente puede referir en sus luchas para cambios verdaderos. "Despus de la ley [contra el femicidio] las muertes no pararon. Pero lo que es importante es que la ley es una posicin ideolgica" (entrevista con Walda Barrios Klee, octubre 2009). Pero la literatura sobre las ONG destaca una posible desventaja de la dicha "ONGizacin" de movimientos sociales y de sociedad civilel hecho de que las ONG suelen ser menos militantes y no deslan junto al Estado. En particular, el movimiento de mujeres y las ONG de mujeres en Guatemala han sido criticadas por su enfoque en lo formal, legal y menos polmico. Estas tendencias [a ser ms profesionalizadas, institucionalizadas y ONGizadas] ayudaron a lograr la aceptabilidad institucional, reformas legislativas y fondos para proyectos de desarrollo para mujeres, pero tambin limitaron las opciones del movimiento y, al menos parcialmente, excluyeron algunas guatemaltecas (Berger, 2006, p. 29 traduccin de la autora). [M]uchas de las demandas y energas de las mujeres se han orientado hacia los niveles formales e institucionales, que tienen un valor en la medida en que se orientan a la consolidacin de la democracia y la mayor inclusin de las mujeres . . . el nfasis y la concentracin en este

164

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

aspecto, ha provocado un cierto rezago en la discusin de otros temasduros, como el cambio de valores y smbolos, la visin del mundo, las relaciones hombre/mujer, la bsqueda de la autonoma, el cuestionamiento al poder, la sexualidad de las mujeres (Borrell Gellert, 2000, p. 116). Podemos destacar un cambio en las tcticas y las estratgicas de las ONG de mujeres que si son menos polmicas y que se quedan ms en los canales formales. Una representante de una ONG de mujeres que protest mucho durante el perodo del conicto armado dijo que ahora no protestan en las calles porque sta es una estrategia por la guerra no por tiempos de paz (entrevista julio 2008). Hay un pensamiento comn que las ONG y asociaciones civiles son controladas fcilmente por el gobierno, por organizaciones y gobiernos extranjeros, y por otras fuerzas locales, nacionales e internacionales. "[El gobierno local] fcilmente desactiva . . . a las ONGs . . . entonces no podemos hablar de ONG que interpelan o que cuestionan la realidad local" (acadmico quetzalteco, septiembre 20-09). Ex-alcalde Rigoberto Queme Chay explic que, en parte por las ONG que estn quitando los servicios del gobierno, "la gente est demobilizada polticamente" (entrevista, octubre 2009). Pero miembros de las ONG de mujeres protestan esta caracterizacin tan general. Todava participan en marchas y algunas ONG trabajan en los asuntos "duros" como sexualidad (por ejemplo, Tierra Viva). Otras insisten que solamente estn reaccionando y ajustando al contexto actual. Las ONG son una forma de militancia. Lo que pasa es que la sociedad cambia y las instituciones cambian tambin. . . . Es la forma contempornea de organizacin de movimiento social. Estoy segura que quien dice eso [que las ONG no tiene militancia] no milita en ninguna organizacin. Entonces, hay que preguntarle, cmo est contribuyendo a empujar el movimiento social? Las gentes que estn en las ONG estn haciendo el movimiento, estn haciendo cosas. . . . Es una nueva manera de militan-

165 cia. No miro malo en esta organizacin. Son estrategias organizativas en tiempos de paz. Segn los momentos histricos, las estrategias organizativas tienen que cambiar (entrevista con Walda Barrios Klee, octubre 2009). En verdad, las ONG de mujeres han logrado ms que legislacin. Tambin han estimulado discusin pblica sobre las desigualdades de gnero y el reconocimiento de los derechos de las mujeres. "A nivel del discurso, se reconoce que existe una opresin y subordinacin hacia ellas, lo que responde a una construccin social susceptible de ser modicada" (Borrell Gellert, 2000, p. 115). Por una parte, gracias a ellas, ms mujeres conocen sus derechos e insisten en ser respetadas. Y han estimulado debates pblicos sobre gnerolo que ha hecho espacio para que sean posibles los cambios sociales.

Implicaciones y Conclusiones
Como la mayora de fenmenos, el de las ONG no es un fenmeno blanco y negro, sino lleno de matices. No es tan fcil decir que "las ONGs son nuevas empresas familiares que se disputan capitales y potencia nuevas oligarqua en Guatemala" (acadmico quetzalteco, septiembre 2009), tampoco que las ONG son "la forma contempornea de organizarse" (entrevista con Walda Barrios Klee, octubre 2009). Pero es indudable que seguirn creciendo y que no van a desaparecer en un futuro cercano. Pues, debemos pensar crticamente sobre cuales son y deben ser los papeles de las ONG en la sociedad civil guatemalteca y en el campo de desarrollo. Hemos visto una variedad de respuestas a esta pregunta. Algunos ven a las ONG como una parte importante de la sociedad civil que puede hacer un papel integral en el desarrollo por su naturaleza exible, eciente y local; ellos celebran su capacidad para crear espacios de participacin para los que son habitualmente excluidos. Hay otros, como ex-alcalde Rigoberto Queme Chay, que se preocupan por las

166

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

ONG quitando los servicios y las responsabilidades del Estado pero quienes a la vez piensan que las ONG pueden asumir el papel de acompaamiento por su asesora tcnica y capacidad de gestionar recursos (Queme Chay, octubre 2009). Todava otros ven a las ONG como nada ms que espacios en que nuevas lites pueden actuarse escondidos por la etiqueta de sociedad civil. Pues, quizs la pregunta ms apropiada es, bajo qu condiciones conforman las ONG a cada una de estas visiones distintas?

Notes
1. Deno ONG como "entidades no lucrativas, con personera jurdica y un sustento losco que da base a sus objetivos, programas y actividades que ejecutan" (Cabrera, 2005, p. 69). Son distintas organizaciones estatales "porque sus objetivos no estn mandados por la poltica pblica, sino que son establecidos por iniciativa propia, es decir, por las personas o grupos que las originan" (Cabrera, 2005, p. 51). Cuando uso el trmino de ONG aqu, se puede referir a una ONG o una asociacin civil. 2. La Alianza Para el Progreso fue un programa estadounidense de apoyo social y econmico dirigido a Amrica Latina que representaba un intento de contrarrestar las fuerzas de comunismo en la regin. Los ejes principales de este programa, entre otros, incluyeron reformas agrarias, libre comercio y educacin. Como resultado, asistencia econmica a Amrica Latina de los EE. UU. entre 1960 y 1961 triplic, aunque cay dramticamente otra vez en los ltimos aos de los 60 cuando Richard Nixon fue elegido Presidente 3. El gobierno de Guatemala tambin trat de coordinar a las ONG por entidades gubernamentales tales como el Sistema de Consejos de Desarrollo, el Ministerio de Desarrollo y el Tercer Viceministerio de Finanzas Pblicas (Borrell Gellert, 2000, p. 95).

167 4. Otra organizacin muy conocida fundada en este tiempo es la Asociacin de Mujeres Vamos Adelantefundada en 1992. Aunque su material escrito y pgina de internet no identica a la organizacin como feminista, una integrante de la organizacin entrevistada en 2007 dijo que ellas estaban trabajando para crear un "sujeto poltico feminista" (entrevista julio 2007). 5. Adems, hemos visto un aumento en el nmero de organizaciones que tienen conexiones con iglesias evanglicas y otras instituciones religiosas extranjeras. 6. Adems, hemos visto un aumento en el nmero de organizaciones que tienen conexiones con iglesias evanglicas y otras instituciones religiosas extranjeras. 7. Se debe destacar la gran inuencia de las iglesias evanglicas, especialmente entres las mujeres, las cuales constituyen la gran mayora de nuevos integtrantes. Hay autores que piensan que debemos ver la tendencia notable de mujeres involucrndose en las iglesias evanglicas y despus llevando sus familias con ellas como una estrategia pragmtica. Por las prohibiciones contra el consumo de alcohol y el apostar, muchas mujeres reportan un mejoramiento de la situacin intrafamiliar (menos dinero gastado en el alcohol y menos incidencias de violencia intrafamiliar) despus de que los esposos se involucraron. Pues, algunos acadmicos dicen que debemos ver esta tendencia como parte del movimiento de mujeres en Guatemala. 8. Para un ejemplo de una organizacin que empez como parte de una organizacin popular, pero que despus declar su autonoma, vase la descripcin de Susan Berger del Grupo Femenino Pro-Mejoramiento de la Familia (Berger 2006, 30-31). 9. Pero an este movimiento nacional tiene algunas de sus races en lo internacional. Los encuentros regionales e internacionalestales como la 1975 Conferencia Mundial sobre las Mujeres de las Naciones Unidas, realizada en Mxico y el Encuentro Feminista de Amrica Latina en Taxco, Mxicoreunieron

168

LAS ONG Y LAS MUJERES ERIN BECK

a mujeres guatemaltecas para la discusin y reexin sobre la situacin de las mujeres guatemaltecas y la aplicacin de un anlisis feminista. De hecho, dos ONG ahora muy conocidas, Grupo Guatemalteco de Mujeres y Tierra Viva nacieron de este Encuentro Feminista. 10. La presin de la Comisin Interamericana de Mujeres result en la creacin, en 1981, de la Ocina Nacional de la Mujer (ONAM). 11. Esto es con la excepcin del artculo 16, el cual pretendi dar el derecho de scalizacin de las ONG por parte de la Controlara General de Cuentas de la Nacin (CGC). La Corte de Constitucionalidad luego declar este artculo inconstitucional (Gonzlez, 2004). 12. Hay dos tipos de ONG que trabajan con el Estado: uno que recibe fondos del Estado para hacer proyectos u obras de desarrollo y otro que no recibe fondos estatales, sino que solamente administran los fondos. Hay organizaciones y polticos que preeren el segundo tipo porque deja que ellos eviten la Ley de Contrataciones (entrevista con Coni Reynoso, octubre 2009). 13. Un acadmico quetzalteco entrevistado tambin atribuy la falta de cooperacin y coordinacin entre las ONG por medio de dos factores generales. "Primero, [el temor de] la prdida de autonoma...Segundo, porque no hay la capacidad administrativa para hacer alianzas. La ONG es para gestionar recursos, para planicar, para ejecutar y para informar, nada mas, y a los aspectos de relacionamiento, de alianzas...no tiene recursos para eso" (entrevista con Rigoberto Queme Chay, octubre 2009).

Chapter 11
Desnutricin en Guatemala: Historia, programas e investigacin clnica

P ETER R OHLOFF

Introduccin
Guatemala es uno de los pases ms pobres en Amrica Latina. Sus indicadores sociales, econmicos y de salud se encuentran entre los peores en el mundo. La mayora de los indicadores, como de la mortalidad materna, no han mejorado en dcadas, an despus de una etapa de inversin intensiva por el sector de desarrollo. El sector indgena en el pas es ms afectado por los indicadores bajos que el sector no indgena. Por ejemplo, todas las encuestas nacionales hechas por el Ministerio de Salud Pblica han demostrado por dcadas una desigualdad enorme en el estado de salud entre la poblacin indgena y la poblacin no-indgena (e.g. MSPAS et al., 2003). Adems, el Banco Mundial ha averiguado que el 55% de la poblacin en general vive en pobreza y el 15% en pobreza extrema. Estas tasas de pobrezas suben a casi 80% y 30% en el sector indgena (Gragnolati y Marini 2003). Un indicador de salud muy importante en Guatemala es la tasa 169

170

DESNUTRICIN EN GUATEMALA PETER ROHLOFF

de desnutricin infantil. Guatemala tiene el nivel de desmedro (baja estatura por edad) ms alto en el hemisferio. Segn el anlisis reciente hecho por el Ministerio de Salud Pblica (MSPAS et al., 2003), 54% de nios menores de 5 aos padecen de desmedro (<-2 DE estatura por edad, puntuacin Z). Poco ha mejorado esta estadstica en las ultimas dcadas (ver Figura 1). El Banco Mundial estima que el 56% de todos los nios desnutridos en Centro Amrica viven in Guatemala (Banco Mundial, 2010).

Desnutricin en Guatemala
En los ltimos aos el alto nivel de desnutricin en las regiones indgenas de Guatemala ha surgido otra vez en la prensa popular y en la literatura acadmica como un tema de inters. Casi sin excepcin, el anlisis hecho en dicha literatura ofrece como explicacin el efecto de la crisis econmica a nivel mundial y el alto costo de la canasta bsica (Brinkman et al., 2010; Loewenberg, 2009; Ruel et al., 2010; San Martn, 2006). Sin embargo, este anlisis oscurece el hecho de que todos los estudios demogrcos histricamente demuestran ya una desigualdad en las tasas de mortalidad y morbilidad infantil entre lugares rurales-indgenas y urbanos (Early, 1982). Ms recientemente, las encuestas nacionales de salud concluyen lo mismo. Los datos desagregados demuestran tasas de desmedro mucho ms altas en las regiones indgenas del pas que el promedio nacional (Figura 1, cuadrados son los datos nacionales agregados y tringulos son los datos de la regin Nor-Occidente, que es una regin casi completamente indgena). Para comprender el efecto de la crisis econmica a nivel mundial, el anlisis ms adecuado propone que la crisis nutricional actual es una exacerbacin de un problema social crnico en Guatemala.

171

La investigacin de INCAP
La investigacin de desnutricin infantil en Guatemala tiene fama mundial, debido a los esfuerzos exclusivos de un gran estudio clnico, el estudio INCAP. Este estudio, hecho por varios grupos bajo la supervisin del Instituto de Nutricin de Centro Amrica y Panam, se empe en determinar los efectos de suplementos nutricionales en mujeres embarazadas y lactantes y nios menores de 7 aos (Martorell, Habicht, y Rivera, 1995). Despus de un perodo inicial de suplementacin de 1969-1977, un sistema impresionante de coordinacin logstica mantuvo el seguimiento longitudinal y varios analices fueron repetidos en 1988-1989, 1996-1999, 2002-2004, 20052007, con una gran cantidad de manuscritos publicados (ms de 200) sobre diversos temas como peso durante el nacimiento, riesgo de enfermedad cardiovascular, capital humano y efectos intergeneracionales (Stein et al., 2008; Stein et al., 2009). Los resultados del estudio son sumamente importantes, y nos da un mejor entendimiento del fenmeno de la desnutricin en Guatemala. Tambin demuestra cmo un perodo de suplementacin alimenticia, aunque relativamente breve, puede tener efectos positivos para una poblacin, no solamente en trminos antropomtricos, sino tambin en cuanto a prospectos econmicos y la formacin del capital humano. Este estudio de INCAP, que se hizo varias dcadas antes de la primera encuesta nacional de salud, fue el primero que demostr que el problema de desnutricin infantil en Guatemala es uno de desmedro (baja estatura por edad)lo cual es un proceso crnico o sub-aguday no tanto de desnutricin aguda (bajo peso por estatura) o bajo peso (bajo peso por edad), procesos bien caracterizados en otras regiones mundiales. No obstante, han surgido varias consecuencias negativas del estudio del INCAP. Debido a consideraciones logsticas (barreras de idiomas, facilidad en la capacitacin de trabajadores comunitarios, distancia de comunidades de la ciudad de Guatemala), ser indgena fue uno de los primeros criterios para exclusin del estudio

172

DESNUTRICIN EN GUATEMALA PETER ROHLOFF

(Martorell, Habicht y Rivera, 1995). Entonces el estudio representa, por un lado, una cierta cristalizacin en el esfero acadmicoinstitucional de la ideologa de abandono social del indgena guatemalteco. Antes del estudio, INCAP y sus socios internacionales haban estado trabajando histricamente en comunidades rurales e indgenas; en cambio, despus se perdi este enfoque. En breve, un efecto secundario del estudio INCAP ha sido una carencia desde los 1960 de investigaciones longitudinales y de alta calidad sobre la desnutricin en comunidades indgenas en Guatemala. Asimismo, un estudio reciente sobre el estado de investigacin nutricional en Amrica Latina observa que las prioridades investigativas en la regin an no alinean con las necesidades de la poblacin (Llanos et al., 2008). La carencia de atencin acadmica no es completamente culpable para la persistencia de desnutricin en la regin, se puede notar que la tasa de desmedro en las aldeas incluidas en el estudio INCAP ha mejorado mucho (Figura 1, diamantes) mientras casi no ha habido ningn mejoramiento en el caso de las reas indgenas-rurales (Figura 1, cuadrados, tringulos). El prevenir la desnutricin crnica por distribuir productos alimenticios y actividades de curacin mdica no es una estrategia efectiva y puede ser contraproducente. La distribucin de alimentos y programas de incentivo tienen poco impacto en la prevencin de desnutricin crnica porque son esfuerzos enfocados en nios mayores de 2 aos (Banco Mundial, 2005, p. 25; traduccin del autor).

El papel de las ONG


Guatemala es un pas nico en Amrica Latina por el crecimiento sbito del tercer sector. Segn algunas estimaciones, el numero de las ONG trabajando en Guatemala ha subido de 2,000 a ms de 10,000 en la ultima dcada (Kraemer Rohloff, 2008). Esta tasa de crecimiento es ms del doble la de Bolivia, un pas con una composicin demogrca similar (Kraemer, Dasgupta, Rohloff, 2009). Este

173

Figura 11.1: El desmedro en el estudio INCAP (nios < 6 aos ex. 1997 < 3 aos), encuestas nacionales (< 5 aos ex. 1987 < 3 aos), encuestas nacionales, regin Nor-Occidente national surveys from the predominantly indigenous Nor-Occidente region (< 5 aos ex. 1987 < 3 aos), Chi Poqol (< 5 aos).

crecimiento del sector, junto con los esfuerzos exitosos del Ministerio de Salud Pblica para externalizar la provisin de cuidado mdico a travs del Sistema Integral de Atencin en Salud (SIAS) (La Forgia, Mintz, Cerezo, 2005), asegura que, en muchas reas rurales, las ONG son las proveedores bsicas de los servicios de salud pblica. Si los programas nutricionales del gobierno en Guatemala a veces no han prestado mucha atencin en los hechos y resultados cientcos, son peores todava las ONG. Siempre con sus presupuestos ms pequeos y personal voluntario, han sido lentas en su adopcin de estndares internacionales de nutricin. Tan temprano como 1995, Ruel, Rivera, Habicht (1995) comentan que no conocan programas nutricionales utilizando el mtrico de estatura por edad

174

DESNUTRICIN EN GUATEMALA PETER ROHLOFF

Figura 11.2: Monitoreo del crecimiento de nios en un programa "SIAS" en Chi Poqol.

para el diagnostico de desnutricin, aunque es el nico adecuado en regiones con un nivel alto de desmedro. Continuan comentando que: . . . una ONG que brindaba servicios de asistencia alimentaria usaba el cuadrado de Nabarro (peso por estatura) para determinar el nivel de desnutricin. Concluyeron que el porcentaje de nios desnutridos fue tan mnimo que la desnutricin no fue un problema importante en Guatemala y quisieron suspender la asistencia.

175 Esta conclusin es aterradora en un pas con la tasa de desmedro ms alta en Amrica Latina (pgina 1227). En conclusin, el problema contina. En un estudio que hicimos en la comunidad de Chi Poqol, en el departamento de Chimaltenango, un proyecto de SIAS determina la tasa de desnutricin manejando solamente curvas de pesocomo se puede concluir al analizar la Figura 2, donde las barras azules indican que la mayora de los nios estn creciendo "bien"aunque nuestro propio anlisis demuestra que ms del 80% de los nios menores de 5 aos sufren de desmedro (Figura 1). Otro mtodo semejante, usado por una ONG trabajando en la regin de Quetzaltenango en sus proyectos nutricionales, fue recin publicado (Seccombe Hughes, 2009). Adems de errores bsicos en el reportaje de sus datos, como la ausencia de analices estadsticos, el estudio maneja exclusivamente las curvas de peso por edadaunque las encuestas nacionales demuestran bien que no hay problemas de bajo peso en la regin de Quetzaltenango (MSPAS et al., 2003)mientras descuida el problema de desmedro. Con todo esto, podemos concluir que las prioridades acadmicas e investigativas, la poltica nutricional ocial y la equivocacin programtica entre las ONG hacen que la desnutricin infantil en Guatemala quede poco entendida, poco diagnosticada y poco tratada.

Chapter 12
Revitalizacin de los idiomas Mayas de Guatemala

I XQ ANIL , J UDITH M. M AXWELL Hoy en da la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala cuenta con 22 idiomas Mayas. Otros 7 idiomas mayas se hablan en los estados mexicanos de Chiapas, Tabasco, Campeche, Yucatn y Quintana Roo. El Chikomulselteko, idioma Maya que se habla en Mxico, ya se muri. Cinco de estos idiomas se encuentran en grave peligro de extincin: tres en Mxico (Mocho, Chol y Chontal) y dos en Guatemala (Mopn e Itzaj). Segn la escala establecida por las Naciones Unidas, otros cinco se clasican como moribundos. An los idiomas "mayoritarios" guatemaltecos, Kichee, Mam, Qeqchi y Kaqchikel no estn a salvo. Los ltimos censos indican una disminucin continua de nmero de hablantes. El nmero de hablantes se reduce ms rpidamente que la poblacin de la etnia. Es decir, que muchas personas se identican como Kichee, Mam, etc., pero sin dominar el idioma. Desde los aos 1970, varios grupos se han organizado para contrarrestar esta tendencia al abandono de idioma. Para entender el ambiente socio-poltico en el cual operan estos idiomas mayas vale la pena ubicarnos histricamente. 177

178

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Resea histrica
Antes de la invasin espaola, los idiomas Mayas ocupaban el territorio desde el sur de Mxico hasta la parte nortea de los estados modernos de El Salvador y Honduras. Los Wastekos, al norte en Tabasco, se encontraron aislados de sus pueblos hermanos, mientras que los otros grupos Mayas compartan redes robustos de comercio, y, al parecer de los textos glcos, enlaces de parentesco, por lo menos entre la lite. No solamente hubo intercambio entre los pueblos de descendencia Maya, pero tambin con otros etnias. Varios sitios pos-clsicos tienen inuencias arquitectnicas Nahuas. Los pochtecas del imperio azteco negociaban por toda la regin, llegando hasta el suroeste de los EE. UU. Haba varios asentamientos de hablantes de Nahuat (Pipil) en Guatemala. Los Xenca y Lenca tambin habitaban en Guatemala y tenan relaciones, a veces amistosas, a veces de conicto, con los Mayas. Los Garfuna, siendo producto de colonizacin, todava no existan, ni en Guatemala ni en el Caribe. Los Nahuats utilizaban una escritura pictogrca, con determinantes tanto semnticos como fonticos. Los Maya tenan una ortografa logosilbica. En la poca clsica Maya, tallaron textos en sus estelas, altares pblicos, escalinatas de los pirmides centrales, en los dinteles de los santuarios y en las fachadas de los edicios principales. Cermicas nas llevaban textos escritos, adems de escenas histricas y mitolgicas. Largas tiras de papel de amate se doblaban para formar libros. Los libros que sobrevivieron hasta la fecha contienen tablas astronmicas, muestran los ciclos de eclipses solares y lunares, las estaciones de Venus y ritos agrcolas y de cacera. Durante la era pos-clsica, ya no se erigan monumentos, la escritura parece haberse concentrado en los libros "divinatorios". Los Nahuats mantenan colegios, calmecac, para los hijos de la lite. Tambin los Mayas educaban a sus hijos. Los escribanos del perodo clsico, conocidos por sus rmas en sus obras, parecen haber sido de los linajes principales.

179 Con la llegada de los espaoles, la dinmica lingstica cambi rpidamente. Los espaoles trajeron su propio lenguaje, recin estandarizado por Antonio de Nebrija. Ya que el tratado de Tordesillas y, posteriormente, el Papa Alejandro VI haba asignado las tierras desde una longitud de 100 leguas al oeste de las islas Canarias a Espaa, para la colonizacin, explotacin y evangelizacin, venan a tomar lo "suyo". Procedan a la "conquista" de estas tierras. Al llegar a un pueblo nuevo leyeron en voz alta el "requerimiento." Este documento, ledo en los primeros encuentros en el idioma castellano, rogaba a los habitantes aceptar al Rey y la Reina de Espaa como sus soberanos y recibir a los cleros que les enseara la fe cristiana. Si aceptaban, les ofreca el trato debido a cualquier sbdito leal. Seran vasallos de la Corona, y obligados a su servicio y tributo. Pero si el pueblo no aceptaba estas condiciones, se les hara una guerra despiadada; vencidos seran ya esclavos y todos sus bienes iran a manos de los "conquistadores". Fue hasta en 1526 que una Ordenanza Real declar que se debiera de leer este documento en un idioma que entendieran los pobladores. Ya que no se esperaba que los soldados castellanos aprendieran los idiomas indgenas, la Ordenanza Real otorg la captura de nativos. Estos tendran que aprender el espaol y realizar las traducciones necesarias. Con la llegada de los espaoles, la dinmica lingstica cambi rpidamente. Los espaoles trajeron su propio lenguaje, recin estandarizado por Antonio de Nebrija. Ya que el tratado de Tordesillas y, posteriormente, el Papa Alejandro VI haba asignado las tierras desde una longitud de 100 leguas al oeste de las islas Canarias a Espaa, para la colonizacin, explotacin y evangelizacin, venan a tomar lo "suyo". Procedan a la "conquista" de estas tierras. Al llegar a un pueblo nuevo leyeron en voz alta el "requerimiento." Este documento, ledo en los primeros encuentros en el idioma castellano, rogaba a los habitantes aceptar al Rey y la Reina de Espaa como sus soberanos y recibir a los cleros que les enseara la fe cristiana. Si aceptaban, les ofreca el trato debido a cualquier sbdito leal. Seran vasallos de la Corona, y obligados a su servicio y trib-

180

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

uto. Pero si el pueblo no aceptaba estas condiciones, se les hara una guerra despiadada; vencidos seran ya esclavos y todos sus bienes iran a manos de los "conquistadores". Fue hasta en 1526 que una Ordenanza Real declar que se debiera de leer este documento en un idioma que entendieran los pobladores. Ya que no se esperaba que los soldados castellanos aprendieran los idiomas indgenas, la Ordenanza Real otorg la captura de nativos. Estos tendran que aprender el espaol y realizar las traducciones necesarias. Uno de los traductores ms famosos es la Malinche, una mujer azteca, no capturada sino ofrecida a Hernn Corts, como embajadora y traductora. La conquista de los aztecas en el Valle de Mxico era una de las primeras campaas armadas. Ya negociada la paz con el imperio azteco, mercenarios, guerreros Nahuatls, acompaaban a las fuerzas castellanas cuando invadieron a Guatemala. Traductores Nahuatls vinieron con las tropas. As que al llegar a un nuevo pueblo, los espaoles preguntaban a estos traductores por el nombre del lugar. stos les contestaron en el Nahuatl, con el resultado que los mapas ociales, documentos heredados del los invasores espaoles, llevan los nombres Nahuatls de los pueblos principales. Aldeas y caseros ignorados por los espaoles retienen sus nombres autctonos. La Tabla I muestra algunos ejemplos de ciudades con sus nombres. Se nota que se conocen hoy en da por el nombre Nahuatl, aunque Xelajub Noj retiene su apodo "Xela". Como se puede apreciar, a veces los nombres Nahuatls eran aproximaciones del nombre Maya; otras veces tenan bases muy diferentes. Tabla II demuestra unos asentamientos ms pequeos que no recibieron un sobrenombre azteco. Desde las primeras incursiones espaolas, los idiomas Mayas venan siendo reemplazados en sus propias tierras. Como una de las condiciones de la entrega de los nuevos mundos a Espaa y a Portugal por el Papa era la evangelizacin, la Corona espaola se esmer en facilitar la llegada de cleros a los pueblos Mayas. Pero la poltica sobre el idioma a utilizar variaba. La Instruccin Real de 1503 propuso la enseanza de la santa doctrina en el latn, idioma

181
Maya Boko Xelajub Noj Iximche Chinabjul Glosa Escudo Debajo de 10 pensamiento rbol de Ramn Cueva de marimba Azteca/Nahuatl Chimaltenango Quetaltenango Tecpan Cuauhtemallan Huehuetenango Glosa Fortaleza de escudo Fortaleza del quetzal Palacio de los guerreros guilas amarrados Fortaleza del tambor

Tabla 12.1:

Maya Balamya Pan Abajal Xe Atzam Pa tziya (Patzica) Pa tzum (2) (Patzn)

Glosa Jaguar Agua En (las) Rocas Debajo de (la) Sal Donde nutria Donde el cuero

Tabla 12.2:

ocial de la Iglesia. La Ley de Burgos de 1513 dict que la catequesis se realizara en castellano. Sin embargo, unas rdenes de frailes preparaban materiales en los idiomas autctonos. La Corona, dudosa de la capacidad de estos idiomas para llevar la Buena Nueva, arm de nuevo el 7 de junio de 1550 que los "naturales" de la Nueva Espaa deben ser evangelizados, indoctrinados y educados en la lengua espaola. Mientras tanto, los curas seguan su trabajo con los idiomas indgenas. En 1555 Fray Domingo de Vico termin el primer borrador de Indigenismos en el Vocabulario de la Lengua Cakchiquel. El fraile de Vico prepar una riqueza de materiales para la enseanza de doctrina en Kaqchikel. Tambin escribi estudios etnogrcos sobre las prcticas, historias y creencias de los Kaqchikel orientando a sus hermanos cleros. Padre de Varea sigui en sus pasos, produciendo otro vocabulario del Kaqchikel. Un

182

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

siglo despus Fray Thomas de Coto compil un diccionario didctico, siempre para el uso de los curas indoctrinadores; compara las glosas y exgesis de sus antecesores. Todava en 1704 Fray Pantalen de Guzmn public tratado que inclua un glosario organizado por campos semnticos, un diccionario, una seccin de "frases y modos de hablar" (de Guzmn, 1984, pp. 189-198), oraciones y ritos catlicos bsicos, adivinanzas y cantos. El Padre Jimnez sac un vocabulario comparativo de los idiomas Tzutujil, Kaqchikel y Kichee. En el siglo 18 el padre Francisco Jimnez copi y tradujo al castellano el Popol Wuj. Aunque su transliteracin y traduccin tiene varios problemas, como la falta de distincin clara y consistente entre los fonemas /k/ y /k/, /q/ y /q/; conacin de las vocales largas y cortas, y poca atencin a las consonantes glotalizadas en general, la preservacin de esta historia en forma escrita ha sido de suma importancia. Muchos estudiosos, entre ellos Brasseur de Bourbourg, Allen Christenson, Munro Edmonson, Delia Goetz y Sylvanus Morley, Adrin Recinos, Enrique Sam Colop, Leonhard Schultze-Jena y Dennis Tedlock han trabajado el texto, variando el formato, las traducciones e interpretaciones. Arquelogos y epigrastas han identicado escenas de la historia dibujados en muros, pintados en cermicas y esculpidos en piedra. Aunque las primeras frases (3) identican a los Kichees como el pueblo cuya historia est delineada en el Popol Wuj, las imgenes del relato se encuentran tanto en las tierras bajas como en las tierras altas. Estos trabajos de los curas nos ayudan hoy en da recuperar vocablos antiguos cados en desuso. Tambin los trabajos etnogrcos de Vico y las exgesis de Thomas de Coto nos indican algo de las bases culturales del pueblo durante la colonia. Pero no hay que olvidar que estas obras fueron hechas por y para los cleros. Eran herramientas para la evangelizacin y para la castellanizacin. En los primeros aos de la colonia, la Corona aceptaba peticiones en Nahuatl, y a veces en Kichee, adems del latn y el castellano. Pero con el tiempo, siguiendo los varios decretos y cdulas reales, exigan la documentacin en espaol. Si un documento, como testa-

183 mento o ttulo de terreno, vena en idioma indgena, o al Archivo de las Indias en Sevilla o a alguna corte o audiencia, tena que traer consigo su traduccin al castellano. La evangelizacin procedi rpidamente. Los registros civiles y documentos como Kiwujil Xajila (cf. Maxwell Hill, 2006) evidencian que ya en 1527 (4) los hijos de los lderes cargaban nombres castellanos. Cuando muri el lder Kaqchikel Beleje Kat en 1531, Pedro de Alvarado instal a Kablajuj Tijax como jefe poltico de los Kaqchikeles. Al escribir de este acontecimiento, el escribano Xajil le nombra a Kablajuj Tijax por su nombre "de pila": Don Jorge; adems subraya que el sistema autnomo de gobierno ya ceda a una subsumido por la administracin castellana: Ja ka q xok ajaw Don Jorge, chi ajawarem, ruyon tzij Tunatiw maki na popon tzij. "As fue que entr Don Jorge en poder, como seor, solamente por la palabra de Tonatiw (Pedro de Alvarado), sin pronunciamiento del concejo." (p. 61) En los primeros das de la colonia, los espaoles lo vieron conveniente dejar mucho de administracin en manos de los lderes indgenas. Gobernadores locales eran nombrados por los espaoles, pero a menudo vena de la lite Maya. Coleccin de tributo segua en manos de ociales tradicionales y el trabajo comunitario o forzado por los espaoles era repartido por el ajtzalam. En 1690 se emiti una Real Cdula especicando los requisitos para puestos ociales en el gobierno de las colonias: se tena que vestir ropa occidental y hablar el castellano. Aumentaron las presiones socio-polticas para la adaptacin del idioma, vestuario y modalidades castellanas. En los primeros aos de la repblica guatemalteca, se busc crear una nacin. La visin era unitaria: una ciudadana unida por cultura e idioma. Ya no era suciente que el indgena fuera bilinge en su idioma materno y en el idioma del estado, ya tendra que asimilarse por completo. Las escuelas nacionales prohibieron el uso de los idiomas indgenas en las aulas, en los patios, y en los campos deportivos. Ni en el recreo era permitido que el/la nia hablara en su propio idioma.

184

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Educacin Bilinge temprano


Educacin bilinge serva a las polticas del estado. El presidente Jorge Ubico inst un programa nacional de educacin bilinge para el rea rural del altiplano, es decir, para las comunidades indgenas. Logr pasar la legislacin; varias escuelas fueron fundadas, pero un currculo bilinge no se propag. El presidente y pedagogo Juan Jos Arvalo Bermejo vio la educacin como el camino hacia el desarrollo. Retom el proyecto de educacin bilinge, pero siempre era una educacin bilinge asimilista. Barrios quera que las escuelas produjeran una ciudadana moderna, pero "moderno" entendido como "occidental". Se proyectaban utilizar el idioma materno solamente para los primeros aos de la escuela, con una transicin rpida y completa al castellano para la educacin secundaria y superior. Los gobiernos de la repblica, sean liberales, conservativos o neo-liberales, optaron para educacin bilinge, pero monocultural. Queran "blanquear" el pueblo indgena a travs de la educacin (5). Tambin se retom una estrategia de los curas coloniales, emprendieron estudios de las culturas Mayas, en parte para documentacin, pero en parte para desarmarlas. Se fund el Seminario de Integracin Social para coordinar estos estudios y publicar los resultados. Etnografas de varios antroplogos extranjeros fueron traducidas para esta serie tambin. La cultura Maya se reconoca como parte del patrimonio guatemalteco, pero se quera relegarla al pasado.

Instituto Lingstico de Verano


En los aos 30 vino William Cameron Townsend a Guatemala a predicar el evangelio. Townsend vio la necesidad de producir materiales bblicas en idiomas Mayas. Empez a trabajar con el Kichee y el Kaqchikel. Utilizando una ortografa basada en el alfabeto del

185 castellano, empez a alfabetizar. Su xito con los nuevos materiales y la alfabetizacin, le inspir. Gan el permiso y apoyo de los gobernantes de Guatemala y de Mxico. Fund una organizacin, el Instituto Lingstico de Verano (ILV) (6), para continuar su trabajo y ampliar el alcance a los varios idiomas indgenas de estas naciones (8). En Guatemala, el ILV fue designado el rbitro ocial de cuestiones sobre los idiomas indgenas, su escritura, su codicacin, su normalizacin y su enseanza. El alfabeto utilizado era pegado al del espaol, para capitalizar alfabetismo en este idioma. Si una persona ya saba leer en el espaol, le sera muy fcil aprender las modicaciones necesarias para representar un idioma Maya. Si una persona Maya no era alfabeta en castellano y aprendiera escribir en su idioma, le sera fcil transferir esta destreza a la lectura del espaol. El alfabeto buscaba facilitar la transferencia. Se recuerda que Townsend cre esta metodologa con el propsito de facilitar la evangelizacin. Conjuntamente con el estudio de los idiomas Mayas y el desarrollo de una ortografa, se pretenda traducir los libros del Nuevo Testamento (9). Para agilizar la aceptacin de estos materiales, se trabajaba a base de dialectos o variantes locales y no a nivel de idioma. Los lingistas realizaban encuestas dialectales para determinar las variaciones principales. Preparaban Nuevos Testamentos en cada variante local. No se trataba de estandarizar. Al terminar la tarea de traduccin de los Evangelios, si los miembros elegan quedar en las comunidades, preparaban otros materiales, entre ellos cartillas sobre higiene, sobre cmo construir un sanitario, sobre la historia guatemalteca y sobre precauciones para contener la medi-mosca. Los nes de la organizacin eran y son netamente pragmticos, hacer que llegue su mensaje en la manera ms sencilla y ecaz a las comunidades. En 1985 se realiz una encuesta en el rea Kaqchikel para determinar en cuales ambientes se utiliza el idioma. Los encuestadores se paraban en lugares pblicos: el mercado, los centros de salud, las farmacias. Observaban en cul idioma se desenvolvieron los interlocutores. En stos ambientes predominaba

186

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

el castellano. Concluan entonces que no les era necesario seguir trabajando el Kaqchikel, ya que la poblacin estaba descartando su idioma. Podra concentrar sus energas en los idiomas ms retirados de los centros de poder y de comercio. Cuando se hizo el Segundo Congreso sobre el Alfabeto en 1984, representantes del ILV asistieron. El reglamento del Congreso daba voz a todos los concurrentes, pero solamente la gente indgena tena voto (9). La ortografa raticada por esta asamblea no era la del ILV. Aunque en el momento, se postularon para apoyar esta ortografa unicado y utilizarlo. Publicaciones posteriores destacaron la ortografa original del ILV, con la "ocial" en letras cursivas. Ms miembros del ILV estimularon apelaciones al Procurador General de Derechos Humanos contra el uso del nuevo alfabeto. Corra el chisme de que la adaptacin legal del alfabeto destituira a los que tenan ttulos para sus terrenos, ya que sus apellidos haban sido rendidos en el alfabeto castellano y no el nuevo. Las nalidades del ILV y su trabajo lingstico era facilitar la predicacin de la Buena Nueva. Apoyaban la poltica integrante del estado. Establecieron alfabetos que allanaran la transicin al castellano. No buscaban unicar los pueblos Mayas en grupos segn sus idiomas; preferan observar las divisiones dialectales y tratar cada variante independientemente.

El Proyecto Lingstico Francisco Marroqun (PLFM)


Mientras tanto los frailes Benedictinos tambin se interesaban por los idiomas indgenas. Queran fundar una escuela para ensear a hablantes de idiomas Mayas sobre sus propios idiomas, con tal de fomentar una educacin autctona, por y para las comunidades indgenas. Les haca falta nanciamiento sostenible. De casualidad Bob Gersony, un empresario gringo, se dio cuenta del plan, y se

187 ofreci para hacerlo realidad, con la nica condicin que sera una institucin laica. Con la colaboracin de un voluntario del Cuerpo de Paz, Jo Froman, y de un representante de Oxfam, Tony Jackson, Gersony estableci en la Antigua Guatemala el Proyecto Lingstico Francisco Marroqun. Busc nanciar el entrenamiento de un cuerpo de lingistas Mayas con las ganancias de la enseanza del espaol a extranjeros. El Dr. Terrence Kaufman cooper, brindando su pericia lingstica y su conocimiento de los idiomas Mayas. El Cuerpo de Paz apoy el Proyecto, contratando a lingistas gringos que serviran de catedrticos. En la primera fase, emprendida en 1972 se trabajaron los idiomas mayas Mam, Kaqchikel y Kichee, tres de los cuatro idiomas "mayoritarios". En 1973 se agregaron otros idiomas ms: Tzutujil, Chuj, Qanjobal, Akateko, Ixil, Qeqchi y Awakateko. La tercera fase introdujo el Popti, otra variante del Mam, Chorti, y un nuevo equipo de hablantes del Ixil. Poco a poco se iba abarcando ms comunidades lingsticas, aunque nunca se lleg a tratar todos los idiomas Mayas de Guatemala. Los primeros trabajos de los lingistas del PLFM eran diccionarios bilinges. Estos estaban alfabetizados solamente en los idiomas Mayas, as que servan como referencias para los hablantes del idioma y no para anglo- o hispano-hablantes tratando de aprender el idioma. Estos diccionarios iban a ser seguidos por gramticas descriptivas de los idiomas. Desafortunadamente, cuando el conicto armado se arreci muchos de los lingistas entrenados fueron asesinados, amenazados o desaparecidos. Del grupo de siete hombres Chujes que recibieron clases conmigo, solamente dos siguen vivos, y solamente uno en su comunidad. Muchos de los materiales elaborados tambin desaparecieron. El diccionario Tzutujil se salv porque los compiladores lograron esconderlo en unas ollas enterradas. El diccionario Chuj sufri estragos, ya que fue escondido en los tepancos, donde las ratas y pajarillos digeran pginas de palabras recogidas. Sin embargo, cuando se llam a los entes trabajando en idiomas Mayas para el Segundo Congreso del Alfabeto en 1984, acudieron varios representantes del

188

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

PLFM, todos lingistas, todos Mayas (vea discusin de este Congreso adelante). Despus de los aos ms abrumadores de la guerra interna, se busc reanudar el trabajo lingstico sobre los idiomas Mayas, y preparar una nueva generacin de lingistas Mayas. En las fases iniciales del PLFM se buscaban hablantes que saban leer y escribir en el castellano, pero que no tenan mayor escolaridad. Los fundadores razonaban que los indgenas que estudiaban a niveles superiores, ya no regresaban a sus comunidades. Se quera preparar un grupo de lingistas mayas que quedaran trabajando en sus comunidades al servicio de ellas. Por eso, se buscaban gente con solamente tres aos de estudio formal. Pero las circunstancias educativas del pas se haban mejorado. Ya haba muchos jvenes con mayor escolaridad, preparados, pero con una conciencia tnica, deseosos de un desarrollo autctono. La Dra. Nora England solicit al PLFM que convocara una nueva fase de estudiantes, pero ya buscando gente que haban terminado ya la secundaria o estaban por terminarla. En esta fase, se trabajaba de nuevo el Kichee, el Tzutujil y el Mam. Se agregaban el Ach y el Poqomam. Esta fase era tan exitosa que los integrantes se organizaron para poder seguir investigando cuestiones lingsticas en los idiomas Mayas. Formaron el grupo Oxlajuuj Keej Maya Ajtziib (OKMA). Otras dos promociones de lingistas fueron preparados por OKMA, durante sus veinte aos de existencia. OKMA formalmente cerr sus puertas el 4 de agosto de 2009. Entregaron ejemplares de sus publicaciones y la batuta simblica al Ministerio de Educacin. Manuel Salazar, representando al Ministerio, se comprometi de formar un equipo de investigacin lingstica dentro del Ministerio. Hoy en da se encuentra dentro de la Direccin de Educacin Bilinge Intercultural (DIGEBI). El PLFM sigue funcionando. Es bien conocido como una escuela del espaol, pero tambin da cursos en idiomas Mayas a los que los soliciten. Adems mantiene una biblioteca de recursos sobre los idiomas Mayas y tiene proyecciones para continuar fomentando el

189 estudio y promulgacin de estos idiomas en su territorio originario.

Otras instituciones trabajando sobre los idiomas Mayas


La mayora de las otras instituciones trabajando con los idiomas Mayas son educativas. CONALFA (Comit Nacional de Alfabetismo), como su nombre indica, pretende ensear lecto-escritura, mayormente a gente Maya, ya que las tasas de analfabetismo han sido ms altas en regiones "rurales", reas Mayas. CONALFA sigue una proyeccin social, de educacin multiplicadora. Un grupo de aprendices iniciales a su vez ensean a otros de sus comunidades, y stos instruyen a otros. CONALFA sigue ejercitando, ampliando poco a poco la base de guatemaltecos alfabetos. Se fundaron con una ideologa asimilista. Alfabetismo en los idiomas Mayas serva de transicin a alfabetismo en el castellano. Todava se busca formar un ciudadano alfabeto en los dos idiomas, pero ya no se pretende reemplazar al idioma Maya. Socio-educativo Rural era otra organizacin que buscaba traer educacin y alfabetismo a los pueblos "rurales". Trabajaba a veces conjuntamente con CONALFA, a veces solo. Ha sido re-emplazado por los programas netamente del Ministerio de Educacin. Radio IGER (Instituto Guatemalteco de Educacin Radiofnica) creci de una semilla sembrada por el Padre Haserjiin en el rea Qeqchi. Ya que la radio entraba donde no haba muchas ni buenas escuelas, se tomaba como un buen instrumento para hacer llegar cursos al interior. El programa expandi al incluir el rea Mam, y luego el rea Kaqchikel, aunque en ste ya haban varias escuelas, tanto nacionales como privadas y comunitarias. La educacin de Radio IGER ofreca materias de relevancia para la gente Maya. En estos ltimos aos con mayor acceso a escuelas "en vivo", las tasas de desercin de los cursos de Radio IGER se van aumentando. El Instituto de Lingstica y Educacin de la Universidad Rafael

190

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

Landvar est realizando un estudio sobre las causas de este aumento. Estn explorando las actitudes y destrezas de los estudiantes hablantes de idiomas Mayas adems de encuestar sobre las materias mismas y su pedagoga. Unas comunidades han fundado sus propias escuelas Mayas, con su propia currculo. Un programa pasajero (10) del Ministerio de Educacin ayudaba a los pueblos que queran estructurar su propio pensum educativo. Desarrollaban sus propios materiales, inventando, a veces, su propio sistema ortogrco. En Patzn, Rafael Coyote Tum, quien haba colaborado con trabajadores del ILV, fund CAM (Cakchiquel Maya). Elaboraron varios juegos educativos para nios Kaqchikeles, algunos transferibles a los dems idiomas Mayas. Entre estos se destacan juegos de lotera que ensean el alfabeto, la numeracin Maya y animales.

Unos Esfuerzos del Ministerio de Educacin


CONALFA y Socio-educativo Rural eran iniciativas estatales. El programa de auto-generacin de escuelas, nanciado internacionalmente, se desarrollaba bajo la direccin del Ministerio de Educacin. Estas escuelas, generadas de una base comunitaria, impartan las materias en los idiomas indgenas, algunas de manera monolinge. En 1979, el gobierno retom las riendas de educacin bilinge, ya con otra losofa. Estableci un programa piloto para experimentar con una educacin bilinge enfocada en fomentar un bilingismo estable, no transicional a un monolingismo en el castellano. Este programa denominando el Programa Nacional de Educacin Bilinge Intercultural (PRONEBI). Empezaron con unas pocas escuelas en los idiomas mayoritarios. Tcnicos en computacin y doctos en los idiomas Mayas elaboraron nuevos textos. Los curriculistas queran salir de los esquemas occidentales; no queran textos simplemente traducidos, sino materiales que desarrollaron los conceptos dentro del marco cultural de los pueblos Mayas. Los textos para matemtica se basaron en la base vigesimal, en vez de la base dec-

191 imal de los textos en castellano. Las lecciones sobre idioma explicaban la gramtica de los idiomas Mayas, con sus propias categoras, no las prestadas del castellano. Por razones presupuestarias e ideolgicas (11), se decidi escribir los textos en una forma estndar, a pesar de que las normas fueran todava emergentes. Sin embargo, los manuales para los maestros insistieron que esta forma estndar se enseara como una forma complementaria a la variante hablada por el estudiante. Si el maestro saba que en la comunidad utilizaban otros vocablos que los impresos en los libros, deba ensear stos como sinnimos. Si la gramtica variaba, tendra que explicar las diferencias, siempre validando la forma local. El xito de este pensum en las escuelas piloto dio lugar a la ampliacin de la cobertura. Recalcaban los manuales que se buscaba estandarizar la forma escrita, no lo hablado; armaba el derecho de los estudiantes de no solamente hablar sus idiomas, pero hablarlos en su forma hogarea. Con los logros se agreg la comunidad lingstica Qanjobal a los grupos servidos. La evaluacin del programa piloto era tan positiva, que el Ministerio cre una nueva direccin para encargarse de la educacin bilinge al nivel nacional. PRONEBI se volvi DIGEBI (Direccin General de Educacin Bilinge Intercultural) con ocinas regionales para las varias comunidades lingsticas. Tambin se contempl reformar el currculo nacional para ser ms incluyente, ms respetuoso de la diversidad cultural del pas y de la historia de los pueblos autctonos. Se estableci el Sistema de Mejoramiento de Personal y Adecuacin Curricular (SIMAC), un grupo de estudio, cuyos reportes informaran una reforma curricular. SIMAC contaba con pedagogos internacionales y nacionales y con representantes indgenas. Promovieron dos reformas curriculares. La primera no re-estructur el pensum tanto en cuanto a materias, pero s correga unos errores ya tradicionales en los textos. Un ejemplo infame es el cuento del encuentro fatal entre el lder Kichee, Tekun Uman, y el Adelantado castellano, Pedro de Alvarado, ancdota reproducida por generaciones en los libros de

192

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

historia. Se deca que en la batalla nal Tekun Uman se confunda el Adelantado con un centauro, y mat al caballo, pensando que as mataba a toda la bestia. Estas correcciones eran pocas, pero importantes para el autoestima de los nios Mayas. Tambin los reformadores daban instrucciones claras a los maestros del rea rural, Mayas. Los maestros deban reunirse con los padres de familia y los lderes comunitarios para ajustar el plan de estudio para cada ao segn las necesidades de las comunidades. Se contemplaba que los nios podran aprender sobre problemas locales y empezar a combatirlos. De la segunda reforma, hablaremos ms adelante.

El Segundo Congreso sobre el Alfabeto 1984


Muchas instituciones, grandes y pequeas, estaban trabajando los idiomas Mayas, preparando materiales educativos y didcticos. Haba una proliferacin de alfabetos y convenciones ortogrcas. El gobierno convoc este Congreso para que todos se pusieran de acuerdo sobre un alfabeto unicado. Llamaron a representantes de todas las instituciones. Todos los participantes tenan voz, pero solamente los representantes indgenas tenan voto. Rpidamente, el Congreso se enfoc en dos ortografas, la del ILV y la del PLFM. Las bases del ILV eran asimilistas. Utilizaban el alfabeto latino, el del castellano, con unos diacrticos para sealar los fonemas "nuevos" de los idiomas Mayas. El alfabeto del PLFM estaba basado en el Alfabeto Internacional Fontico. Los lingistas del PLFM expusieron sus principios como: (a) representar a cada idioma segn su propia estructura, no de acuerdo con las reglas y prcticas de otro idioma o sociedad; (b) representar cada fonema con un slo signo propio; (c) evitar, en lo posible, el uso de dgrafos. La asamblea ratic estos principios. Los representantes votantes, los Mayas, queran una ortografa propia, basado en la estructura de sus idiomas, no la del latn, ni la del castellano. Sin embargo, no les pareca uno de los grafemas del alfabeto

193 utilizado por el PLFM. La cierre glotal, /P/ en el Alfabeto Internacional Fontico, era representado por 7, ya que los dos smbolos se parecen, y la 7 se encontraba en los teclados de aquel entonces. Sin embargo los concurrentes vieron a 7 como un nmero, y, por lo tanto, no disponible para servir como una letra. Se decidi utilizar el apostrofe para representar este fonema, a pesar de que esto dicultaba hacer la distincin entre una consonante glotalizada, como /k/ y una consonante seguida por una cierre glotal /kP/; las dos se representaran como k. Pero dado que esta distincin se preservaba solamente en el Mam y unas variantes de los idiomas Kichee, se acept la representacin ambigua. Se aprob el nuevo alfabeto. Todas las instituciones asistiendo al Congreso se prometieron adoptar este alfabeto. Se denomin "el alfabeto unicado" porque una las prcticas de todos los participantes, pero tambin porque todos los idiomas Mayas de Guatemala se subscribieron a estos principios y a la ortografa adoptada. El alfabeto desarrollado por este Congreso fue presentado al Congreso de la Repblica, que, posteriormente lo ratic, hacindolo ocial en todo el pas. Otro resultado importante del Segundo Congreso sobre el Alfabeto era la eleccin de un comit permanente. Los delegados indgenas a este Congreso se dieron cuenta que se necesitaba una voz indgena unicada que representara a sus comunidades para con el gobierno estatal. Queran tener una autoridad indgena que velara por los idiomas Mayas, que fomentara su uso, que los normalizara y codicara. Este comit, encabezado por Narciso Cojt (un Kaqchikel) y Andrs Cuz (un Qeqchi), maniobr durante tres aos hasta lograr que en 1987 se aprobara la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala como rgano semi-autnomo del gobierno guatemalteco.

La Nueva Constitucin de 1985


Aunque la guerra continuaba, se buscaba refundar la Repblica en una poltica incluyente, menos asimilista. En 1985 se ratic una

194

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

nueva Constitucin. Esta Constitucin reconoca los idiomas Mayas como patrimonio cultural. Tambin acept a los pueblos Mayas como miembros de la sociedad guatemalteca. Garantiz el derecho de estos pueblos de existir y de mantener sus prcticas culturales, entre ellas el uso de sus idiomas. Aunque la guerra genocida continuaba, algunos lderes Mayas avalaban de la garanta constitucional para retomar el derecho de nombrar a sus hijos con nombres y conceptos propios a su cultura. Los pioneros en este paso importante en la revitalizacin lingsticacultural encontraron resistencia de parte de los empleados en el registro civil, que se negaban inscribir a los nios en los roles ociales municipales con nombres autctonos. Pakal Balam y Kux Ajquejay (comunicaciones personales) me cuentan que tenan que regresar a los registros en sus respectivos pueblos tres veces para que se les registraran sus hijos. Tenan que traer consigo una copia del la nueva constitucin.

Acuerdos de Paz
El 31 de marzo de 1995 se rm el Acuerdo Sobre Identidad y Derechos de los Pueblos Indgenas. Este documento armaba el derecho de los Pueblos Indgenas al uso pleno de su idioma. Que el gobierno debe garantizar la educacin bilinge, proveer los servicios sociales a los pueblos en sus propios idiomas, "propiciar la valorizacin positiva de los idiomas indgenas y abrirles nuevos espacios en los medios sociales de comunicacin y transmisin cultural. (Acuerdo p. 28). Hasta sugiri la ocializacin de idiomas indgenas. Aunque la consulta popular que pretenda aprobar una serie de enmendaciones constitucionales y legales que permitieran el cumplimiento con los mandatos del Acuerdo fracas, los lderes Mayas con el apoyo de unos legisladores ladinos y varias ONG seguan luchando para la realizacin de las garantas suscritas, respaldndose en tratados y convenios internacionales, como en Convenio 169

195 de la Organizacin Internacional de Trabajo de la ONU, la Declaracin Universal de Derechos Humanos, la Declaracin de los Derechos del Nio y la Declaracin de las Naciones Unidas sobre los Derechos de los Pueblos Indgenas.

Neologismos
Tambin en 1995 Kaqchikel Cholchi, la rama Kaqchikel de la ALMG, estaba trabajando un proyecto piloto de generacin de neologismos para el nuevo currculo de SIMAC. Se parta del principio que para tener una educacin bilinge balanceada, tena que ser factible impartir todas las materias en cualquier idioma de los docentes. Primero, un equipo de lingistas, Kablajuj Tijax (Martn Chacach), Pakal Balam (Jos Obispo Rodrguez), Ixchayim (Marliny Son Chonay), Tzunun Ya (Mara del Carmen Tuy) y la autora denieron los criterios a utilizar en la creacin de palabras nuevas (Kablajuj Tijax et al., 1995a). Los principios bsicos eran (a) respetar las normas de la gramtica autctona, (b) utilizar los modelos conceptuales de la cultura Maya, (c) evitar construcciones "kilomtricos," es decir, no plantear como "palabras" frases enteras u oraciones completas. Para facilitar la enseanza y adopcin de estas formaciones tenan que ser palabras cortas de montaje normal. Se crearon neologismos para las cuatro reas bsicas del pensum guatemalteco: idioma, matemtica, ambiente social y ambiente natural (Kablajuj Tijax et al., 1997 a-d). No solamente se crearon palabras que podran traducir los conceptos expresados en los libros en castellano. Tambin se elaboraron palabras propias a los idiomas y culturas Mayas. Por ejemplo, los sustantivos (12) Mayas se dividen en varias clases, entre stas jalkuxatzib (los que cambian una vocal al ser posedos), kulatas (sustantivo compuesto de dos races sustantivales), merijtzij (sustantivo que pierde su sujo al ser posedo), y tunutas (sustantivo relacional). Para el estudio de Ambiente Natural no solamente se dividieron los animales en mamferos, reptiles,

196

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

anbios y aves sin tambin en categoras Mayas como aw "aj "domsticos", aj pa juyu "silvestres", ajtion "los que pican" y ajkuxun "los que muerden". Despus de crear palabras nuevas, el equipo present sus propuestas a paneles de educadores, principales de los pueblos y padres de familia. Para cada forma se explicaba su proceso de derivacin. Varias palabras en los listados eran resucitadas, minadas de diccionarios coloniales. Todas estas palabras arcaicas retomadas, a veces con ajustes semnticas, fueron aceptadas. Las palabras cuyas derivaciones eran ms transparentes y se valan de los procesos morfolgicos ms productivos tambin fcilmente se entendan y se aprobaron. Otras formas fueron rechazadas y se tena que pasar por otra ronda de creacin, socializacin y aprobacin. Una vez inventadas las palabras Kaqchikeles, convocaron a representantes de las dems comunidades lingsticas de la rama Kichee propia. En un taller de una semana se les explicaban los criterios empleados y circularon las listas de palabras creadas. Se les peda utilizar los mismo criterios y, donde fuese posible, las mismas races o bases, para que el cuerpo de cognados creciera. Llegaron a publicarse as referencias para estos neologismos educativos en los idiomas Ach, Kichee, Tzutujil, Sipakapense, Sakapulteko y Uspanteko, adems del Kaqchikel.

El Ministerio de Educacin de nuevo


El gobierno, evaluando sus programas de educacin bilinge, encontr varias deciencias: (a) falta de maestros bilinges ejercitando en las comunidades cuyas idiomas hablaban; (b) poco manejo del material educativo bilinge; (c) incomprensin por parte de los padres de familia de las metas y ventajas de la educacin bilinge. Tcnicos iniciaron una campaa para educar a los padres de familia. Generalmente stos se oponan a la educacin bilinge porque partieron de la premisa falsa que un bilingismo balanceado no era posible;

197 as que el hablar un idioma Maya dicultaba la adquisicin exitosa del castellano; y que este idioma era necesario para poder ganarse la vida en la economa neoliberal. Al darse cuenta que el hablar un idioma no imposibilita el aprendizaje de otro y al ver los resultados de programas canadienses y, irnicamente, espaoles los padres de familia percataron que sus nios seran mejor capacitados, no desaventajados, por la educacin bilinge. Desafortunadamente, estos tcnicos no llegaron, ni han llegado hasta la fecha a la mayora de las escuelas rurales. A la vez, la poltica de no dar puestos a los maestros bilinges en sus comunidades de origen, ni siquiera en la misma comunidad lingstica, cambi. No solamente ya se buscaban a maestras bilinges preferencialmente para escuelas "rurales", a los maestros monolinges ya contratados en estas comunidades se les daba un plazo de tres aos para aprender el idioma local o perder sus puestos. El sindicato de maestros bloque la destitucin, pero qued aceptado el principio que las maestras deben hablar el idioma materno de sus estudiantes. DIGEBI prepar cursillos digitales para maestras en las reas Kaqchikeles y Mames. Otra vez tcnicos circulaban por las escuelas dando clases introductorias a las maestras. Estos tcnicos no llegaban a todas las escuelas y sus visitas a las escuelas s abarcadas eran cortas y al azar. Capacitaciones en sedes centrales tampoco llegaron a sostenerse. Las maestras ms entusiastas quedaron desilusionadas y frustradas. El mayor objetivo de esta iniciativa era cambiar la mentalidad de la mayora de docentes. Ya esperaban poder ofrecer clases en los idiomas Mayas. Los que no hablan estos idiomas con la uidez necesaria, sean ladinos o Mayas, quieren mejorar su competencia. El Ministerio de Educacin ahora est implementando un programa para examinar a las maestras que dicen ser bilinges para averiguar su nivel de destreza en el idioma y avalarlas para dar clases. SIMAC hizo otra revisin del currculo nacional. Otra vez se pretenda valorar las culturas indgenas de Guatemala, integrando mejor sus prcticas e ideologa en el pensum.

198

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

En el 2002 adjunto a este nuevo currculo, vena otra vuelta de creacin de neologismos. Se esperaba desarrollar materiales en los 13 idiomas que tenan ms de mil estudiantes en los primeros grados de las escuelas nacionales. Sin embargo, se logr, por razones contractuales, solamente trabajar con 11 comunidades lingsticas: Kaqchikel, Kichee, Tzutujil, Poqomam, Poqomchi, Qeqchi, Mam, Ixil, Chuj, Popti y Qanjobal. Los representantes de estas comunidades trabajaron en conjunto, creando palabras con bases semejantes. Cada semana consultaron con los tcnicos de sus comunidades en las ocinas regionales y con miembros de la comunidad. Los productos nales fueron socializados y aprobados en talleres en las comunidades. El nuevo currculo, por el cual se produjeron estos neologismos, se ha introducido poco a poco. A pesar de su sensibilidad cultural, todava representa a la cultura Maya como folclor. Principios fundamentales de la cosmovisin Maya siguen siendo mofados. Un libro para prvulos mostraba una escena silvestre. Haba un bosque con palos, rocas, nubes y el sol, todos sonrientes. La instruccin al maestro era hacer que los estudiantes reconocieran lo "ridculo" de lo antropomrco de una naturaleza viva (y sonriente). Ya que la cosmovisin Maya parte del precepto que todo el universo tiene vida, este ejercicio, una de las primeras actividades en la sala de clases, empieza a ensear al nio que este precepto es "ridculo". El equipo neologstico empez una lista de "impertinencias culturas" de los materiales , pero el director de DIGEBI puso n a esta iniciativa, diciendo que se tena que trabajar dentro de la marca del currculo as como vena. An con todas sus "impertinencias" este currculo tiene como una meta incorporar al indgena en el "imaginario" nacional proyectado por las escuelas. Tambin unos educadores y lderes comunitarios se haban esforzado para hacer una evaluacin independiente de la educacin guatemalteca, tanto bajo el rgimen de la DIGEBI, pero tambin en las escuelas privadas. Formaron el Comit Nacional de Educacin Maya (CNEM). Pretendan apoyar mtodos autctonos de en-

199 seanza. Buscaban utilizar awas- "proverbios" y "dichos"para estimular el aprendizaje. Un awas advierte que no es bueno dejar el comal sobre el fuego cuando no se est utilizando. El maestro debe explorar con los estudiantes las razones para esto, incluyendo que el comal, como ser viviente, siente dolor a quemarse, y que como consecuencia el fuego no les hablar a los hogareos en forma debido, ya que el fuego suele avisar si viene visita u otro acontecimiento. La junta directiva cuenta con dos ajqija para garantizar la relevancia cultural de sus recomendaciones. Sin embargo, la costumbre educativa ya establecida por 500 aos de educacin occidental es tan fuerte que an CNEM a veces recomienda lecciones basadas en ideas castellanas y no mayas. Sugieren que los nios en prvulos aprendan los nmeros de 1 a 10, con los puntos y varas Mayas, pero con la base decimal del Mundo Viejo.

Ley de Idiomas
Con la rma del Acuerdo sobre Identidad y Derecho de los Pueblos Indgenas, dos entidades empezaron a estudiar la posibilidad de declarar un idioma Maya co-ocial con el castellano. El gobierno cumpliendo con la directiva de "promover la ocializacin de idiomas indgenas" (Acuerdo, 1995 p. 28) cre una comisin. El Acuerdo prevea que participaran "representantes de las comunidades lingsticas y la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala" (p. 28). La comisin establecida por el gobierno contaba con unos hablantes de idiomas Mayas y unos acadmicos y polticos no indgenas. La ALMG protestaba que legalmente a ellos les tocaba representar las comunidades, ya que tenan "presidentes" elegidos de cada grupo; ms segn la legislacin que estableci la ALMG, a la Academia le tocaba todo lo que tuviera que ver con el fomento y promocin de los idiomas Mayas. La Academia form su propia comisin para estudiar la cuestin. Las dos comisiones se vean con los mismos ob-

200

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

stculos. Terminaron compartiendo sus datos, encuestas y deliberaciones. No se poda llegar a un acuerdo sobre un idioma entre los 22 idiomas Mayas, el Xinca y Garfuna para tomar el pedestal al lado del castellano. Unos argumentaron para el Kichee, ya que era un idioma mayoritario y el Popol Wuj se haba sido recogido, transliterado y traducido de este idioma. Otros propusieron el Mopn. Este idioma se encontraba (y se encuentra) en peligro de extincin. Adems es un idioma de la rama yukateka. Aunque se sabe que el idioma representado en la mayora de las inscripciones del perodo clsico maya era una forma ancestral Chol (13), los idiomas de la rama yucateca han sido importantes para el desciframiento de la escritura glca. Luego se argumentaba que sera un cargo demasiado pesado exigir a toda la ciudadana hablar dos idiomas, el castellano y un idioma Maya. Ms sera an ms difcil para la gente Maya que hablara un idioma que no fuese el ocial. Tendran que ser doctos en tres idiomas: su idioma propio y los dos ociales. El Dr. Waqi Qanil (Demetrio Cojt) en un discurso ante el Congreso de Estudios Mayas en la Universidad Rafael Landvar propuso irnicamente que sera de ms provecho obviar la enseanza de los idiomas nacionales y concentrarse en los idiomas comerciales: el ingls y el japons. Por n los legisladores llegaron a un compromiso que respaldara a los idiomas sin promover uno por encima de los dems, y que dejara al castellano como el nico idioma ocial al nivel nacional. La Ley de Idiomas, aprobada en 2003, proclam que los idiomas indgenas seran "ociales" en sus comunidades originarias. Dentro de estas comunidades el estado se comprometi proveer los servicios sociales en los idiomas autctonos. Se reconoca que los ciudadanos tenan derecho de ser atendidos en los centros de salud y asistencia mdica en sus idiomas. Al igual se propuso que el acceso al sistema de seguridad y justicia (servicios policacos y judiciales) debe ser equitativo y que los indgenas tenan el derecho de poder entender los procedimientos. Se trataba no solamente de tener gente bilinge disponible en los calabozos y en las cortes, pero adiestrar un cuerpo de traductores legales para que pudiesen explicar los tr-

201 minos y acciones legales de los procesos. La Universidad Rafael Landvar estableci una carrera de traduccin legal en su campus en Xelajub Noj (Quetzaltenango). Crearon neologismos jurdicos, publicaron los textos necesarios e implementaron los cursos para preparar intrpretes para los cuatro idiomas mayoritarios. Se esperaba ampliar el programa para abarcar otras comunidades, pero hasta el momento no se ha avanzado la iniciativa. La Ley de Idiomas tambin armaba el derecho de los nios de recibir instruccin en sus idiomas maternos. La educacin bsica bilinge estable, no transicional, tendra que ampliar su alcance. Pero adems se manifest que la gente autctona tena derecho de educacin propia a todo nivel, desde preprimaria hasta la universidad.

Universidad Maya
Desde los principios de los 1990 se haba hablado de fundar una universidad Maya. La embajada de Noruega ofreca fondos; varios ociales se ofrecieron como catedrticos. Cuando Rigoberta Mench gan el premio Nobel de la Paz en 1992, en el quincentenario del "descubrimiento" europeo de Abya Yala (las Amricas), ella se propuso la fundacin de la Universidad Maya, apartando fondos del premio para el proyecto. Hasta la fecha se ha logrado comprar un terreno en Chimaltenango para el campus central. Una comisin encabezada por Mench sigue empollando el pensum y las carreras apropiadas para tal institucin.

La situacin actual
Los idiomas Mayas siguen siendo hablados en sus territorios ancestrales, tanto en Guatemala como en Mxico. Las leyes de ambas naciones ahora garantizan el derecho de los idiomas a ser hablados, estudiados y escritos. Pero cada censo nacional registra menor

202

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

nmero de hablantes. El ltimo censo guatemalteco not que solamente 48% de la poblacin es indgena. Tzin (1994) nos indica que los censos y encuestas de hablantes varan segn los nes de los encuestadores, pero de hecho se nota que muchos padres de familias Mayas ya no estn enseando el idioma autctono a sus hijos. An cuando los padres hablan el idioma en la casa entre s, se dirigen a los hijos en el castellano. Dos nociones fomentan esta prctica: (a) que los nios necesitan el castellano para poder asistir, sin ser discriminados, a la escuela; (b) que el castellano les va a servir ms en el mbito econmico. Ya con la expansin de la educacin bilinge y la sensibilizacin de las maestras, tanto bilinges como monolinges, la presin para abandonar el idioma para asegurar xito escolstico ha bajado. Ms ya el currculo nacional requiere un idioma autctono para TODO estudiante, tanto ladino como Maya, as que el idioma materno le dara una ventaja al nio Maya. La expansin de plazas bilinges en las escuelas, en los puestos de salud, en la polica y en el sistema judicial ofrece empleos profesionales a los hablantes de idiomas Mayas. Ahora hay ventajas econmicas que devienen de la habilidad en el idioma indgena. La trayectoria lingstica de Meqn Ya (San Antonio Aguascalientes) ha sido bien documentada, y nos sirve de un ejemplo ilustrativo. En el siglo 18, el cura Corts y Larrz encontr que los moradores de San Antonio Aguascalientes "hablaban un Cakchiquel cerrado sin entender otro idioma" (Solano, n.d.). Ya que Meqn Ya tena ya dos siglos de servir como un abastecedor para los centros administrativos ladinos cercanos es dudosa que no contara con gente bilinge. Pero la cita demuestra que la mayora manejaba el Kaqchikel en sus quehaceres diarios. Ya para 1874 Navarro asevera que los habitantes hablaban el espaol "como si fuera su idioma materno" (Bentez, 2002). En 1948 el Instituto Indigenista estim que 75% de la poblacin era bilinge; unos cuantos eran monolinges en el Kaqchikel; y ya unos jvenes eran monolinges en el espaol. El bilingismo ya ceda el paso a monolingismo en el idioma dominante y hegemnico. R. McKenna Brown (1991) en

203 su estudio doctoral document que solamente 50-60% poda conversar fcilmente en el Kaqchikel. Brown identic una "generacin switch," padres de familias jvenes que decidieron no hablarles a sus hijos en el idioma Maya. Estos jvenes hablaban con sus padres y abuelos en el Kaqchikel; entre s y con sus hijos solan platicar en el castellano. Brown predijo el exterminio del idioma en Meqn Ya. Si los nios no aprendan el idioma, no lo hablaran. Si no lo hablaran, no podran, a su vez, pasar el idioma a nuevas generaciones. Se presenta el suicidio del idioma. Sin embargo, veinte aos despus Marc Maddox observ que todava se hablaba el Kaqchikel en San Antonio Aguascalientes y no solamente por los ancianos (Maddox, 2010). Encontr que todava un 60% de la poblacin hablaba con uidez el idioma autctono. Identic varias comunidades de prctica que haban conservado el uso exclusivo del idioma, preservndolo y transmitindolo a las nuevas generaciones. Ms la expansin de la educacin bilinge en las escuelas animaba a los nios y a sus padres en el uso del Kaqchikel. Otro mbito, poco esperado, para la promocin del idioma era el mercado de artesana. Los turistas esperan una demostracin de autenticidad por parte de los vendedores. Unas jvenes entrevistas por Maddox le indicaban que apenas hablaban cuando empezaron a vender en el mercado; tenan que aplicarse al estudio y uso del idioma para poder presentar la imagen indgena requisita. Los cambios polticos e ideolgicos en el pas han fomentado el retoo de los idiomas en otras comunidades. En Tecpn, la revitalizacin de la espiritualidad Maya ha atrado a muchos jvenes. Muchos de stos han recibido su vara y el patan "cargo" de ser gua espiritual, ajqij. Al celebrar sus ceremonias estos jvenes se esmeran en hablar un Kaqchikel puro. Han eliminado prstamos; evitan invocar a los santos catlicos; ni llaman a dyos mundo, aunque s apelan a la Madre Naturaleza qate ruwachulew en conjunto con las energas inmanentes y a los ancestros Mayas. Sus plegarias clamadas en un Kaqchikel puro han inspirado, a su vez, a los ajqija

204

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

mayores, quienes tambin han depurado su prctica. La municipalidad de Tecpn est de nuevo en manos indgenas. Las reuniones de los alcaldes auxiliares se realizan en el Kaqchikel. Hace 15 aos apenas se escuchaba el Kaqchikel en el mercado central. Ahora los vendedores conversan libremente en su idioma materno. An instituciones no exclusivamente Mayas ya incorporan elementos culturales Mayas en sus actividades. El Congreso Internacional sobre Educacin Bilinge de 2003 celebrado en la ciudad de Guatemala se inaugur con una ceremonia Maya. El Congreso de Estudios Mayas, conferencia bienal empieza y termina sus actividades con un xukulem, una ceremonia. Los ajqija han desarrollado formas rituales adecuadas para estas celebraciones dentro de edicios, ya que el ambiente habitual ha sido al aire libre. Hay miembros Mayas del Congreso. En otros aos diputados Mayas seguan las lneas de sus partidos respectivos; ahora empiezan a agitar para unas polticas Mayas. Se ha raticado una ley sobre genimos, la cual propone reponer en los mapas guatemaltecos los nombres Mayas subyacentes a los sobrenombres Nahuatls ya conocidos. En los ltimos tres aos se ha trabajado, adems, una propuesta de ley para los lugares sagrados Mayas, la cual busca garantizar libre acceso y proteccin de estos recintos. El Presidente actual, lvaro Coln, prometi dar un rostro indgena a su gobierno. Ha estudiado la espiritualidad Maya, y retiene como consejero al ajqij, Ma Cirilo Prez. La mayora de su gabinete tiene asignados dos asesores indgenas. Aunque las ediciones especiales en idiomas de los peridicos Siglo XXI y Prensa Libre ya no salen, o se reducen a suplementos educativos, la presencia de los idiomas Mayas en los medios de comunicacin ha aumentado. No se han logrado poner radios comunitarias, aunque Frank La Rue, relator de las Naciones Unidas para la Libertad de Expresin y Presidente del Instituto Centroamericano de Democracia Social, sigue exigiendo en las cortes que se cumpla con el artculo 13 de la Convencin sobre Libre Expresin en Latinoamrica y con el artculo 17 de la Declaracin de la ONU

205 Sobre Derechos de los Pueblos Indgenas, que se tiene que proveer medios propios a las comunidades. S se ha otorgado una frecuencia para un canal de televisin a la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala, pero no se le ha proporcionado un presupuesto. Sin embargo, varias comunidades Mayas cuentan con estaciones televisadas por cable. El 25 y 26 de febrero de 2010 se present el informe nal del Observatorio sobre el Racismo en los Medios. Durante un ao y medio monitorearon 6 peridicos con circulacin nacional y el Quetzalteco, peridico regional. Encontraron que solamente 6% de los reportajes, anuncios y campos pagados hacan referencia a los pueblos indgenas. De las 10,002 piezas que s trataron de grupos autctonos, 9,932 tenan que ver con comunidades o personas Mayas, 51 con los Garfuna, y solamente 19 con los Xinca. El tenor de estas piezas era folclorizante o caracterizaba a estos grupos como problemticos. Dada esta inequidad, el Observatorio, comenzando a los tres meses de empezar su monitoreo, entabl discusiones con los medios observados. Han realizado 25 eventos de socializacin de sus estudios, incluyendo la presentacin pblica del informe nal, 10 reuniones con miembros de la prensa, varios talleres con lderes comunitarios y con comunicadores de los medios masivos. Los representantes de la prensa quedaron conmovidos por los datos encontrados y pblicamente se han declarado a favor de un periodismo ms justo, ms balanceado. Pedan al Observatorio un manual de referencia. Se entreg este manual, Propuesta Para un Periodismo Pluralista: Gua Para la Discusin, al pblico y a los representantes de la prensa, el 25 de febrero. Una literatura Maya moderna se est creciendo. Gail Ament (1998) nos habla del "escribano Maya pos-colonial". La primera novela escrito por un Maya era El Tiempo Comienza en Xibalba por Luis de Lin. Este libro aunque escrito desde la perspectiva indgena fue publicado pstumamente aos despus en el espaol. Luego, en 1992, el autor Qanjobal Gaspar Pedro Gonzlez sac su novela famosa, La Otra Cara. A pesar de que Gonzlez haya es-

206

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

crito su primer borrador en su idioma materno, la primera edicin sali en el espaol; luego fue traducido al ingls. Solamente mucho despus se logr sacarlo en el idioma original. Otro autor indgena actual de renombre es el poeta Kichee, Humberto Akabal. Sus primeras obras salan monolinges en espaol. Ya cuando se estableci como personaje, se publicaron sus poemas en forma bilinge. Hasta la fecha, no se han sacado monolinges en el Kichee. La mayora de los materiales de referencia sobre los idiomas Mayas, tanto gramticas como manuales de redaccin, se han publicado en el castellano, con frases y vocablos ejemplares, nada ms, en el idioma del estudio. Se ha logrado la compilacin y publicacin de un diccionario Kichee monolinge, por Pedro Florentino Ajpacajya Tum (14). Irnicamente, a no ms salir el diccionario monolinge fui contactada por una casa editorial norteamericana, queran encargar una traduccin inmediata. Hoy en da hay varias imprentadas y casas editoriales Mayas. Entre las ms grandes se encuentran Cholsamaj, Nawal Wuj, Saqbe, Junajpu y Qanilsa. Adems UNESCO, UNICEF, el Instituto de Lingstica y Educacin (15) de la Universidad Rafael Landvar (URL), Edumaya (tambin de la URL), DIGEBI y la ALMG publican libros, en mayor parte para nios, en idiomas Mayas. Los recursos impresos se estn incrementando. Se han establecido cursos en idiomas Mayas en las escuelas nacionales, para todo guatemalteco. En el nivel superior la Universidad de San Carlos tiene a dos idiomas Mayas entre los enseados por su escuela de lenguas, CALUSAC. La Universidad del Valle ha reanudado su compromiso para la enseanza de idiomas Mayas. Las carreras de antropologa y de arqueologa requieren que sus graduados demuestren competencia en un idioma Maya. La URL espera implementar un programa entre sus cursos abiertos para los idiomas Mayas, comenzando con el Kaqchikel. En 1985 se realiz el Cuarto Taller de Lingstica Maya en La Antigua, Guatemala. Un panel, compuesto de lingistas norteamericanos (estudiantes de pos-grado e integrantes del ILV), documenta-

207 ban la prdida de los idiomas Mayas en cuatro comunidades (cada uno miembro de los denominados "idiomas mayoritarios"). Los oyentes, mayormente estudiosos Mayas se asustaron frente a estas estadsticas. Si los mayoritarios se peligraban, qu esperanza habra para las minoritarias? Durante la discusin clamaron para indicaciones y referencias a estrategias aplicables al rescate de sus idiomas. Los conferencistas se negaron a presentar posibles soluciones, optando por decir simplemente, "Son sus idiomas; Uds. decidan!" El Dr. Waqi Qanil Demetrio Cojti entonces pronunci, "Si Uds. no nos quieren ayudar, no necesitamos de su presencia." Los lingistas, estudiosos, activistas y comunidades Mayas ya saban lo que queran: salvaguardar sus idiomas, portadores de la cultura milenaria Maya. Desde aquel entonces, se han preparado una nueva generacin de lingistas, estudiosos y profesionales Mayas. Los idiomas Mayas han retomado ambientes previamente cedidos al castellano. Se est hablando el idioma autctono de nuevo en el gobierno al nivel local; hasta discursos al nivel del Congreso Nacional se introducen con saludos en idiomas Mayas. La educacin bilinge va cobrando fuerza. Los materiales educativos son ms coherentes y ms difundidos. Las maestras en reas indgenas se estn esforzando para adquirir alguna competencia en el idioma de la comunidad en donde ejercitan su carga educativa. Maestras bilinges reciben un aval estatal de su uidez en el idioma materno y consiguen plazas en las comunidades de dicho idioma. El estado se ha comprometido a proveer servicios sociales en los idiomas de las comunidades. Aunque no se ha cumplido para todos los idiomas, ni en todas las comunidades de los "mayoritarios," existe el afn de ampliar los servicios. Hay nuevas carreras para los que hablan un idioma Maya. Ya una persona Maya no se ve obligada a abandonar su lenguaje y su cultura para ganarse la vida. El ambiente social actitudinal se est mejorando. Gente no Maya ahora se esfuerza para aprender un idioma. Los medios de comunicacin se estn abriendo a la cultura Maya. Hay bases polticas, educativas y sociales para un retoo de los idiomas Mayas. Sin em-

208

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

bargo, los datos indican que cada vez menos nios van aprendiendo un idioma indgena de sus padres. La escuela no puede reemplazar el uso cotidiano y hogareo del idioma. Para que haya una uidez natural, y no un uso aislado emblemtico de vocablos indgenas, el idioma tiene que ser "un idioma materno." Los nios son el futuro del idioma y de la cultura. Las condiciones ahora son las ms propicias de los ltimos 40 aos para la revitalizacin de los idiomas Mayas. Pero este renacimiento, tanto como la sobrevivencia en s, depende del uso de idioma. Hay que seguir retomando mbitos de uso cedidos al castellano. Hay que expandir el uso a los nuevos mbitos, el internet, otros medios digitales, los medios masivos de comunicacin y msica popular. Un idioma muere cuando ya no se habla. Entre 1980 y 2000 la mitad de los idiomas indgenas de los Estados Unidos fallecieron con sus ltimos hablantes, ancianos que haba quedado sin colocutores, ya que sus hijos crecieron monolinges en el ingls. Para que perduren los idiomas Mayas de Guatemala se tienen que heredar. La revitalizacin lingstica Maya se vislumbra. Que no se apague!

Notas
1. Se ha confundido la traduccin del nombre Azteca por no respetar a la duracin voclica que distingue entre "viejo" y "tambor." 2. Recientemente, los residentes del pueblo han sugerido que el nombre original no era Pa Tzum, sino Pa Sum, "donde los girasoles." 3. Empieza la obra: "Are uxe ojer tzij waral Kiche ubi. Waral xchiqatzibaj wi chiqatikiba wi ojer tzij, utikaribal uxe nabal puch rnojel xban pa tinamit Kiche." Estos son las antiguas palabras de los Kichee. Aqu escribiremos, aqu empezaremos las palabras antiguas de cmo se empez, de todo lo que en ver-

209 dad ocurri en el pueblo Kichee (transliteracin y traduccin de la autora). 4. El hijo del escribano Xajil para esa fecha se llamaba Diego. "Ja q xal "ax nukajol Diego. Pa Boko tan j ko wi q xatal "ax chi waqaqi Tzi, at nukajol!" (ms. p. 60). Eso fue cuando naciste, mi hijo, Diego. Estuvimos en Boko (Chimaltenango) cuando naciste en 6 Tzi (Perro). Se nota que la fecha en el cholqij se sabe, pero no se usa como nombre propio ya. 5. En esta misma lnea pero an ms draconiano, el gobierno de los Estados Unidos arrancaba a los nios indgenas de sus comunidades para mandarlos a escuelas lejanas; a veces hasta colocaron a los alumnos con familias blancas para que se asimilaran ms rpidamente. 6. El nombre "de Verano" se debe a la preparacin inicial de los primeros trabajadores. Se les imparta un curso intensivo de lingstica, teora de traduccin y la Biblia durante los meses del verano en Oklahoma. Mientras maduraba la organizacin la preparacin de los aliados progres y se volvi ms acadmico. Muchos de los actuales miembros del ILV tienen sus doctorados. 7. Luego dado los xitos logrados, se expandi el proyecto de estudio lingstico emparejado con traduccin bblica al nivel mundial. Surgi la creencia que cuando se lograba traducir el Nuevo Testamento a todos los idiomas del mundo, se cumplira el mandamiento de predicar la Buena Nueva y Cristo vendra de nuevo. 8. Los traductores, muchas veces los mismos lingistas, se conocen como Traductores Bblicos Wycliffe. 9. Tratar este Congreso ms ampliamente adelante.

210

REVITALIZACIN DE LOS IDIOMAS MAYAS DE GUATEMALA IXQANIL, JUDITH M. MAXWELL

10. Contaba con fondos de los Estados Unidos y se conoca por la rbrica "Operation Bootstrap" ("Operacin Auto-gestin"). El Lic. Ixtamalic encabezaba este esfuerzo. 11. Se quera unir ms al pueblo Maya, combatiendo siglos de polticas que buscaban fragmentarlo. 12. sustantivo = tas. 13. Los idiomas de la rama Chol son Chol, Chorti y Chontal. 14. Desafortunadamente, su autor pereci atropellado por una camioneta a los pocos das de haber terminado esta obra maestra. 15. A partir de 2010 este Instituto se denominar "Instituto de Lingstica y Interculturalidad."

Chapter 13
Consecuencias Imprevistas: El impacto local del desarrollo internacional

K EDRON T HOMAS El apoyo internacional es una de las fuentes ms importantes de fondos para las organizaciones no gubernamentales (ONG) y varios proyectos de desarrollo a nivel comunitario. Muchas familias de escasos recursos en Guatemala son beneciadas por medio de estos fondos. Basndose en el trabajo de campo realizado en Tecpn Guatemala, en el departamento de Chimaltenango, este ensayo trata sobre los cambios en las formas de organizacin social y poltica en relacin al crecimiento del apoyo internacional en las ltimas dcadas. El sistema actual de apoyo internacional es un fenmeno reciente que est relacionado con procesos polticos, econmicos y sociales; no solamente en Guatemala sino tambin en los pases "desarrollados" de donde viene el apoyo. Brindo unas preguntas relacionadas a la historia del crecimiento de este sistema y las dinmicas de clase e identidad tnica que estn expresadas en las realidades e ideologas que la acompaan.

211

212

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

Ubicacin
Tecpn Guatemala es un municipio del departamento de Chimaltenango, ubicado en el kilmetro 88 de la Carretera Interamericana. Ms del 90 por ciento de la poblacin del municipio es indgena Kaqchikel o Kichee. Pas 16 meses haciendo investigaciones etnogrcas para mi tesis doctoral en Tecpn. La tesis trata sobre el papel de la microempresa en el desarrollo local y regional. Particularmente, realic entrevistas a las personas involucradas en la industria textil sobre su historia y la de sus antepasados. Particip en la vida diaria, incluso en el trabajo, en los talleres donde fabrican y confeccionan ropa no-tradicional. Tecpn es famoso por sus suteres. La gente empez a tejer desde hace 40 aos, cuando las primeras mquinas domsticas para tejer llegaron a las aldeas de Tecpn, principalmente a Xecoxol y Xepac. Hoy en da, el municipio cuenta con varias empresas pequeas y medianas dedicadas a la produccin de suteres, ropa para bebs, camisas, pants, gorras y chumpas (Thomas, 2009). A pesar de la tristeza que vivieron muchos de los empresarios indgenas que estuvieron amenazados durante el conicto armado (cf. Fischer Hendrickson, 1999), el desarrollo de la industria textil es una historia grata para muchas familias tecpanecas. Han ganado bien a travs de su trabajo, sus relaciones en el mercado y sus innovaciones en reas del diseo y produccin. Desde una perspectiva antropolgica, tambin es una historia bien marcada por las dinmicas de la globalizacin. Desde un inicio, la importacin de la materia prima y maquinaria ha sido esencial para abrir espacios nuevos que aumenten la produccin y comercializacin del producto. Igualmente, la exportacin de suteres, playeras y gorras siguen siendo parte de un mercado signicativo. Varios de los desafos que enfrentan tanto los empresarios como los trabajadores son en parte por los procesos de globalizacin, inclusive los tratados comerciales que permiten la importacin de ropa extranjera a precios bajos que las fbricas tecpanecas no pueden sostener.

213 Las relaciones econmicas basadas en los tratados comerciales y la poltica internacional tienen un alto impacto en la vida diaria de los guatemaltecos, al igual que en la vida de los ciudadanos de cualquier pas. Sin embargo, cuando se habla de apoyo internacional, es raro que la comunidad internacional o los ciudadanos de los pases desarrollados tomen en cuenta el papel de estas polticas en perpetuar la pobreza. Para mucha gente indgena guatemalteca, esta relacin es penosamente evidente. En el perodo de mis investigaciones sobre la industria textil, varias personas compartieron sus ideas sobre el papel de los extranjeros y las organizaciones internacionales en el desarrollo de sus comunidades y del pas. Hablamos de los desafos que siguen agobiando a la poblacin indgena, como el desempleo, la desnutricin y la falta de justicia. Junto con estos temas, discutimos los proyectos locales y transnacionales que pretenden aliviarlos. Segn varios tecpanecos, la dinmica de la relacin entre la gente guatemalteca y las organizaciones internacionales no es una solucin a los problemas que les afectan, sino que esta relacin es parte de la dicultad. Por un lado, mucha gente vive de los vveres que donan las ONG y los gobiernos extranjeros. Se ganan la vida por los sistemas de micronanza que ofrecen varias instituciones internacionales. Participan en las capacitaciones dadas mediante el apoyo extranjero. Por otro lado, varios lderes comunitarios hablan sobre los resultados negativos que se propician por la relacin de dependencia que ha resultado de estos medios de apoyo. Las consecuencias que se dan y que son imprevistas incluyen la falta de inters en proyectos u organizaciones a nivel comunitario que no tienen garantizados fondos extranjeros para los participantes. Eso limita las posibilidades de efectuar cambios desde abajo e inuye en las metas de los proyectos locales. Tambin sealan que el vnculo del apoyo internacional con la religin afecta en las ideas acerca del merecimiento, quin se merece el apoyo y quin no se lo merece. Por ltimo, hay muchas quejas de parte de la gente tecpaneca sobre la desigualdad que resulta directamente del apoyo internacional. Al-

214

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

gunas personas se enriquecen por su asociacin a las ONG mientras los problemas relacionados a la pobreza y a la falta de infraestructura siguen afectando a la mayora. Tales crticas locales son tiles para replantear el desarrollo guatemalteco con la meta fundamental de evitar las consecuencias imprevistas, perdurables y negativas que frecuentemente acompaan a los proyectos de apoyo internacional.

Antes y Despus
Muy de maana, el da 4 de febrero de 1976, el gran terremoto cambi la vida guatemalteca. Registr 7.5 en la escala Richter y dej 23,000 muertos y ms de un milln de personas sin hogar. Las carreteras y otras rutas de transporte fueron destruidas a causa del terremoto o por los derrumbes ocurridos tiempo despus. La electricidad se cort, los medios de comunicacin dejaron de funcionar, haba una escasez tremenda de agua y de alimentos por toda la regin central del pas. Adems, los temblores posteriores, inclusive uno que registr 6.0 en la escala Richter, siguieron amenazando a la gente y a las casas que sobrevivieron el primer terremoto. Cientos de tecpanecos murieron, y segn los sobrevivientes, una sla casa qued sin dao en el casco urbano. Un seor de Xepac me cont la historia as: Me despert por un ruido horrible, la casa nuestra cayendo, las tejas quebradas en el suelo, la tierra temblando y todo eso haciendo una gran bulla. Que susto me dio, y sal corriendo del cuarto. Yo tena 20 aos en aquel tiempo. Gracias a Dios, mis hermanos, mis paps, todos salieron de la casa. Nos juntamos con los vecinos en el campo atrs de la casa. Nueve personas murieron en las casas arriba de la nuestra. All en el campo, juntamos unos palos y nylon, y construimos un techo. Lo peor fue que nunca supimos cuando iban a temblar de nuevo. All

215 en el campo, esperbamos mucho tiempo sin nadasin agua, sin comida, todo fue destruido. Escuchamos que iba a venir unos canadienses, que iban a llegar en helicptero, que traan alimentos, agua y nylon. Estuvimos en el campo tres das, compartiendo las cositas que pudimos rescatar de las casas. Pues, llegaron los canadienses y la verdad es que nunca salieron. La iglesia evanglica que queda en el camino a Xecoxol es de ellos. La construyeron en los aos despus del terremoto y ahora hay muchos que asisten a esa iglesia canadiense. El ao 1976, segn muchos tecpanecos, se destaca no solamente por lo que perdieron sino tambin por la llegada del apoyo internacional. As como lo presenta la historia del seor de Xepac sobre la iglesia canadiense, este apoyo sigue todava. El socorro que ofrecieron en aquel momento de tanta necesidadlas donaciones de vveres y provisiones mdicasfue recibido con los brazos abiertos. Sin embargo, muchos tecpanecos hablan hoy en da de un montn de resultados negativos que atribuyen a la dependencia del apoyo internacional. "La gente es muy conformista," me dijo Don Armando, dueo de una tienda en Tecpn. "Qu quiere decir? Por qu es conformista?" le pregunt. Me respondi: Mire pues, la gente de este pueblo ya no trabaja. Pngale que maana van a venir los vveres de un instituto, una ONG, y que van a darles a las familias su harina, su maz, azcar. Ellos slo tienen que esperar la llegada de sus alimentos de otro pas, y adems, no van a comerlo, sino venderlo. Fjese. No hay que trabajar porque la ONG va a darles qu comer y ellos van a vender los costales de harina y all tienen dinero. Lo peor es que la ayuda no llega a los que en realidad la necesitan. Son los que viven aqu, en el rea urbana, tal vez los de las aldeas ms cercas. Son los que siempre, siempre reciben el apoyo. Las

216

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

mismas familias. Las pobres familias que estn en los lugares bien retirados, pues hasta all no llega el apoyo, y ellos siguen en pobreza. No tienen nada, ni techo, ni qu comer. Los hijos duermen en el suelo. Los comentarios de este seor muestran varios aspectos acerca del apoyo internacional. En primer lugar, se preocupa que por la gente reciba donacionesdirectamente de la comunidad internacional o del gobierno, quien a veces se encarga de la distribucin de alimentos donadossin merecerlas. Don Armando expresa que la gente se conforma con lo que ganan por las organizaciones internacionales y no se preocupan por tener otro ingreso a travs de algn trabajo. l no menciona la falta de trabajo que hay en Guatemala hoy en da, lo que es una parte del cuadro completo de desempleo y dependencia en las reas rurales. Es decir, la gente que intenta ganarse la vida a travs de un negocio encuentra muchos obstculos. La pobreza y el desempleo son el resultado de una historia larga de colonialismo y explotacin, y ms recientemente, de los cambios poltico-econmicos en la poca pos-conicto que han seguido enfocando los recursos en las manos de los poderosos y no de los que realmente tienen necesidades. Un discurso de merecimiento basado en los principios protestantes, lo que Max Weber llamaba "la tica protestante," es evidente en el comentario de Don Armando y de otros tecpanecos. De hecho, el terremoto de 1976 fue una gran oportunidad para las iglesias evanglicas norteamericanas en el altiplano guatemalteco (ONeill, 2010; Stoll, 1991). Como menciona el seor de Xepac, llegaron los misioneros en los meses y aos despus del terremoto y nunca salieron. Las actitudes comunes en cuanto al merecimiento muestran una corriente de pensamiento protestante que empez a uir con fuerza despus del terremoto, lo que en brevemente dice que los que no trabajan, que no coman. Tomando en cuenta las dicultades y las condiciones de pobreza extrema que enfrentan la mayora de la poblacin indgena, sera difcil condenar a la gente por aceptar

217 las donaciones o an venderlas para ganar unos centavos extras. Al mismo tiempo, Don Armando est preocupado por los que ms necesitan el apoyo y no lo reciben. Muchos tecpanecos dicen que las donaciones no llegan a la gente ms retirada ni a las familias ms pobres. Adems, se quejan de familias que han ganado a travs de las ONG por medios que se ven corruptos. Se dice que hay unas familias tecpanecas conocidas por su dinero, por una casa grande o un puesto poltico que han ganado por medio del apoyo internacional. Estos rumores circulan no solamente en Tecpn, sino en varias comunidades del altiplano (Stoll, 2009). La idea es que hay personas que se aprovechan del sistema para tener ms de lo que merecen. Los fondos quedan en las manos de pocos, mientras la mayora sigue sufriendo. Como explica el antroplogo David Stoll, estos rumores y acusaciones reejan el carcter fundamental del apoyo internacional: El nanciamiento que [las ONG] proveen es un privilegio, no un derecho, y solamente sigue si los receptores cump-len con los requisitos de los donantes. . . . Los vecinos que no ganan directamente a veces se vuelvan celosos de los fondos, como si fueran ganancias injustas que reciben los coordinadores locales. As, las ONG frecuentemente agravan la competencia entre unidades locales de la poblacin a las que ellos pretenden apoyar. El efecto ms evidente de [los intentos de] construir comunidades es la divisin de la comunidad. (Stoll 2009:173, traduccin de la autora) Los rumores y sentimientos de envidia llevan al hecho de que el sistema de apoyo internacional no benecia a todos, sino a un porcentaje mnimo, no a todos. Adems, muy pocos programas de apoyo internacional se proponen hacer cambios estructurales, o sea cambios grandes que podran inuir en los sistemas sociales y econmicos que mantienen la pobreza y desigualdad en Guatemala.

218

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

A pesar de que las ONG han sido promulgadas en la literatura acadmica y en la poltica de las instituciones internacionales por su potencial para reducir la pobreza y hacer una sociedad ms justa en pases como Guatemala, al nivel local los programas estn percibidos como parte de, y an como una de las causas de, el problema de desigualdad. No quiere decir que las organizaciones e instituciones no contribuyen a programas importantes y tiles, sino que el sistema de apoyo internacional lleva consecuencias problemticas. Estas organizaciones no cargan con la verdadera responsabilidad de satisfacer las necesidades de toda la gente ni corregir la desigualdad que existe en Guatemala. Su apoyo es voluntario y benvolo, no obligatorio. Por eso, es improbable que el apoyo internacional pueda resolver los problemas sistemticos que hacen difcil la vida diaria en Tecpn y en otras comunidades guatemaltecas.

Los Vveres
Son frecuentes los anuncios en Tecpn de la entrega de tiles escolares, refacciones para los nios y vveres para las familias. stos provienen de organizaciones internacionales religiosas, empresas multinacionales y de los gobiernos de Estados Unidos y de Espaa, entre otros. No todos estn de acuerdo con esta solucin a las necesidades que tienen las familias. Por ejemplo, un seor que trabaja en salud pblica a nivel departamental de Chimaltenango me coment: "La desnutricin es el problema ms grave aqu. Hay tantos nios que van a sufrir las consecuencias durante todas sus vidas. El asunto," continu el seor, "es que cuando entregan los vveres a una familia, no saben qu hacer con los alimentos. Pngale que entreguen unos costales de harina a las familias pobres hoy. Pues, va a ver maana que los estn vendiendo en la calle, o peor todava, estn alimentando a los marranos con la misma harina, en lugar de drsela a sus hijos. Es la ignorancia de la gente."

219 Es fcil echarle echar la culpa a las familias pobres por la desnutricin e ignorar las circunstancias ms complejas que estructuran el mercado de alimentos y las actitudes de la gente en cuanto a las donaciones. Para entender mejor lo que pasa con los vveres que son distribuidos a las familias, vale la pena considerar el comentario que hizo una tecpaneca Maya Kaqchikel que trabaja en el campo de desarrollo: La gente no sufre de desnutricin por la ignorancia. De hecho, decir que es por la ignorancia es ofensivo, es justicar la pobreza. La respuesta no es entregar ms vveres ni es la educacin. La gente ya sabe cmo alimentar a sus hijos. El problema es que hemos perdido nuestros valores. La gente no necesita el aceite ni la harina de afuera. Lo que hay que hacer es sembrar la milpa como nuestros abuelos. En aquel tiempo, la tierra les daba todo lo que requeran. El maz, el frijol, el gisquilmuchas verduras que ya no da la tierray siempre haban pollos en el sitio. Una cosa es que vivimos ms apretados ahora. No tenemos terreno para sembrar. Otra cosa es que hemos perdido los valores. Hay muchos que estn sembrando las verduras para exportar y no hay qu comer en sus casas. La gente quiere pisto. Hemos cado en la inuencia de la globalizacin, y todos quieren sus celulares, sus televisores. Todo eso requiere plata. Es un anlisis muy complejo. La seora menciona los valores comunitarios que servan como una gua para sus antepasados. Tambin menciona los cambios profundos en la vida diaria de la gente. Desde su punto de vista, si las familias tuvieran terrenos sucientes para sembrar los cultivos bsicos y si no existiera la necesidad de ganar dinero para hacer pagos y comprar varios bienes de consumo, no existira el problema de desnutricin. Este anlisis permite que se ubiquen los impedimentos ocasionados por la pobreza y la desnutricin dentro de los cambios histri-

220

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

cos y estructurales que han transformado la economa y la sociedad guatemalteca. En trminos generales, el desplazamiento de la gente de sus tierras, la transformacin de una economa de subsistencia a una economa capitalista que se basa en el consumismo, y la discriminacin que ha limitado las oportunidades para la poblacin indgena especialmente han producido la falta de recursos. La entrega de algunos costales de harina ya no parece una solucin razonable en relacin a "la violencia estructural" (Farmer, 2004) que presiona a la gente. La seora habla de una prdida de valores locales. Dados los factores enumerados ms arriba, propongo que esta "prdida" no es la causa de los cambios negativos que la preocupan. Sin embargo, es una frase que le parece til y signicativa para ella. En su trabajo, ella lucha por la idea de que la gente podra hacer cambios profundos y positivos si se recuperara la creencia en y la prctica de los valores de los abuelos. En su papel como propulsora de programas de desarrollo indgena, el idioma de valores es poderoso. Ella propone que la forma de desarrollo ofrecida por la comunidad internacional no es una solucin al problema de desnutricin. De hecho, la seora explica que la distribucin de los vveres se ve como una amenaza a la salud y a la vida de las familias en vez de un apoyo con buena intencin. "La gente no quiere las cosas de afuera. Creen que los vveres donados traen qumicos para esterilizar a las mujeres. Por eso, muchas familias preeren venderlos, para no arriesgarse." Mientras el funcionario de salud pblica entiende la venta de los vveres como una muestra de la ignorancia y avidez de la gente, ella sugiere que la ignorancia es de parte de la comunidad internacional. En la venta de los vveres conuyen la historia del intervencionismo extranjero en Guatemala y la violencia propagada en contra de la gente indgena. Esta conuencia resulta en una desconanza profunda en los programas de apoyo internacional.

221

Conclusin
Mucha gente habla de los valores locales y cmo han cambiado en las dcadas desde el terremoto de 1976. Un ajqij [sacerdote maya] que lleva aos involucrado en proyectos culturales y polticos de su comunidad me cont que tan difcil es organizar a la gente hoy en da. La gente depende del apoyo de las ONGs. O sea, ellos piensan que ya no pueden hacer nada sin fondos de afuera. Me acuerdo que hace aos, cuando haba una necesidad en la comunidad, la gente se organizaba y cada persona daba lo que poda. Para juntar el dinero, un seor venda una vaca, una seora venda sus gallinas, y as juntbamos los fondos para trabajar un proyecto. Ya no. La gente dice, tenemos que pedir los fondos a los extranjeros, porque somos pobres y todos tenemos nuestras necesidades. Eso es la dependencia que nos est arruinando. Lo que l seala es una consecuencia imprevista del apoyo internacional. Junto con las otras ya mencionadas, es una muestra de la divisin y competencia que resultan de los programas que estn enfocados en construir y fortalecer la comunidad indgena. Los tecpanecos, an los que han realizado proyectos comunitarios o conseguido trabajo por las ONG e instituciones del apoyo internacional, le echan la culpa de la envidia y desconanza a este sistema. A dems, segn este seor, la competencia entre las personas y los grupos locales por los fondos limitados tiene un gran impacto en la vida poltica y en las dinmicas sociales de los pueblos como Tecpn. Por un lado, un sistema en donde la gente tiene que solicitar los fondos para adquirir servicios bsicos o una cantidad mnima de nanciamiento para su proyecto resulta en una resistencia a organizarse y juntarse. Entre varios grupos pequeos que se forman

222

CONSECUENCIAS IMPREVISTAS KEDRON THOMAS

para solicitar el nanciamiento, hay incentivos para mantener sus estrategias y planes como secretos lucrativos. Por otro lado, los planes tienen que estar de acuerdo con los objetivos y metas de las organizaciones extranjeras para garantizar el acceso a los fondos. Eso puede resultar en programas que reejan ms la forma de pensar de las ONG en lugar de las necesidades o puntos de vista de la comunidad (Barrera Nez, 2009). Son consecuencias y dinmicas que hay que tomar en cuenta en la planicacin de las colaboraciones internacionales. Sin olvidarse de los logros sustantivos en las ltimas dcadas, hay que reconocer que a pesar de la gran cantidad de fondos y proyectos de desarrollo que han realizado las organizaciones extranjeras y la red de ONGs, hay problemas sociales y econmicos que les siguen. La salud y el bienestar de la gente dependen en gran parte de la infraestructura nacional, de la participacin signicativa de la gente en su autodeterminacin y del funcionamiento de la economa en benecio de todos. Es importante considerar el papel del Estado guatemalteco y de la comunidad internacional en atender las fallas estructurales que inuyen en la pobreza, la falta de seguridad y la salud pblica en Guatemala. Poner atencin en las consecuencias imprevistas sealadas por la gente de las comunidades como Tecpn es fundamental en la evaluacin del sistema actual del apoyo internacional y su impacto local. Para hacer una evaluacin ms amplia, sera necesario considerar otros mtodos para enfrentar los problemas y otras estrategias que no contribuyen a las divisiones ni la desigualdad al nivel comunitario.

Bibliography

[1]

Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indgenas. Nukulem chi rij kibanikil, chuqa kichojibal ri achamaqi. (1995). Cuidad de Guatemala, Guatemala: Cholsamaj/Saqbe. Acua, R. (1983). Fray Thoms de Coto, Thesaurus verborum: Vocabulario de la lengua Cakchiquel u la Guatemalteca nueuamente hecho y recopilado con summo estudio, trauajo y erudicin. Mxico, D.F.: Universidad Nacional Autnoma de Mxico. Acua, R. (1984). Pantalen de Guzmn, Compendio de nombres en lengua Cakchiquel. Mxico. D.F.: Universidad Nacional Autnoma de Mxico. Ajpacajay Tum, P.F. (1996). Choltzij Kichee. Antigua, Guatemala: Proyecto Lingstico Francisco Marroqun. Akabal, H. (1990). Animalero: poemas. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Ministerio de Cultura de Deportes. Akabal, H. (1995). Ajyuq/Animalero. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Cholsamaj. Akabal, H. (2000a). Cantos de pjaro: Xirixitem chikop. Quetzaltenango, Guatemala: Cooperacin Alemana para el Desarrollo, GTZ , Ministerio de Educacin. 223

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

224 [8]

BIBLIOGRAPHY Akabal, H. (2000b). Con ojos despus del mar. Mxico, D.F.: Editorial Praxis. Akabal, H. (2004). Chanalik ekeje ri nabe mul : Desnuda como la primera vez. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Cholsamaj.

[9]

[10] Ament, G.R. (1998). The post-colonial Mayan scribe: Contemporary indigenous writers of Guatemala. (Disertacin doctoral). Seattle, WA: University of Washington. [11] Banco Mundial. (2005). Project appraisal document on a proposed loan in the amount of US$49.0 million to the Reuplic of Guatemala for a maternal-infant health and nutrition project. Numero de informe: 34315-GT. Washington, D.C.: Banco Mundial. [12] Banco Mundial. (2010). Improving health and nutrition of mothers and young children in Guatemala. Acesado de http:

//web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/ LACEXT/GUATEMALAEXTN/0contentMDK:20903253~pagePK: 1497618~piPK:217854~theSitePK:32811700.html.


[13] Barrera Nuez, O. (2009). Desires and imagination: The economy of humanitarianism in Guatemala. In W.E. Little T.J. Smith (Eds.), Mayas in postwar Guatemala: Harvest of violence revisited. Tuscaloosa, AL: University of Alabama Press. [14] Bentez, J.E. (2002). Arqueologa de San Miguel Dueas, Sacatepquez. Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc. Accesado de http://www.famsi.org/ reports/03101es/46benitez/46benitez.pdf. [15] Brasseur de Bourbourg, C.E. (1861). Popol Vuh: Le livre sacr et les mythes de lantiquit americaine. Paris: A. Bertrand.

BIBLIOGRAPHY

225

[16] Brinkman, H.J., de Pee, S., Sanogo, I., Subran, L., Bloem M.W. (2010). High food prices and the global nancial crisis have reduced access to nutritious food and worsened nutritional status and health. Journal of Nutrition, 140, 153S-161S. [17] Brown, R.M. (1991). Language maintenance and shift in four Kaqchikel Maya towns. (Disertacin doctoral). New Orleans, LA: Tulane University. [18] Christenson, A. (2003). Popol Vuh: the sacred book of the Maya. Winchester, Great Britain: O Books. [19] de Lin, Luis. (1985). El tiempo comienza en Xibalba. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Editorial Serviprensa Centroamericana. [20] de Vico, D. (ca. 1556). Vocabulario de la lengua Cakchiquel. (Ms.) Philadelphia, PA: American Philosophical Society [21] de Vico, D. (1555). Sermonario en Cakchiquel. (Ms.). Sin Proveniencia. [22] de Vico, D. (1500s). Theologa indorum en lengua Kiche. (Ms.). Garret-Gates Mesoamerican Manuscripts, no. 175. Princeton, NJ: Princeton University [23] de Vico., D. (n.d.). Historia de los Indios, sus fbulas, supersticiones, y costumbres. (Ms.). Sin Proveniencia. [24] Declaracin de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indgenas. (2007). Nueva York, NY: Naciones Unidas. [25] Declaracin de los derechos del nio. (1959). Nueva York, NY: Naciones Unidas. [26] Declaracin universal de derechos humanos. (1948). Nueva York, NY: Naciones Unidas.

226

BIBLIOGRAPHY

[27] Early, J.D. (1982). The demographic structure and evolution of a peasant system: The Guatemalan population. Boca Raton, FL: University Presses of Florida. Gragnolati M Marini A. (2003). Health and poverty in Guatemala. Washington, DC: Banco Mundial. [28] Edmonson, M.S. (1971). The book of counsel: The Popol Vuh of the Quich Maya of Guatemala. New Orleans, LA: Middle American Research Institute, Tulane University. [29] Farmer, Paul. (2004). An anthropology of structural violence. Current Anthropology, 45, 305-325. [30] Fischer, E.F. Hendrickson, C.E. (1999). Tecpn Guatemala: A modern Maya town in global and local perspective. Boulder, CO: Westview. [31] Kraemer A., Rohloff P. (2008). Assessing the role of indigeneity in Guatemalan nongovernmental organizations. Simposio sobre Etnicidad, Raza, y Los Pueblos Indgenas. San Diego: University of California. [32] Kraemer, A., Dasgupta, S., Rohloff, P. (2009). Abandonment and solidarity: Indigeneity and the development paradox in Guatemala. Sociedad para Antropologa Mdica. New Haven, CT: Yale University. [33] La Forgia GM, Mintz P Cerezo C. (2005). Is the perfect the enemy of the good? A case study on large-scale contracting for basic health services in rural Guatemala. En G.M. La Forgia (ed.), Health system innovations in Central America:Lesson and impact of new approaches. Washington, D.C: Banco Mundial. [34] Goetz, D. Morley, S.G. (1950). Popol Vuh. Translation into English. Norman, OK: University of Oklahoma Press.

BIBLIOGRAPHY

227

[35] Jimnez, R. P.F. (1952). Arte de las tres lenguas: Cakchiquel, Quiche y Tzutuhil. (Micropelcula). New Orlens, LA: Tulane. [36] Kablajuj Tijax (Chacach, M.), Pakal Balam (Obispo Rodrguez, J.), Ixchayim (Son Chonay, M.), Tzunun Ya (del Carmen Tuy, M.) Ixqanil (Maxwell, J.M.). (1995). Rukemik kaka taq tzij: Criterios para la creacin de neologismos en Kaqchikel. Iximulew (Guatemala): Nawal Wuj. [37] Kablajuj Tijax (Chacach, M.), Pakal Balam (Obispo Rodrguez, J.), Ixchayim (Son Chonay, M.), Tzunun Ya (del Carmen Tuy, M.) Ixqanil (Maxwell, J.M.). (1997). Kaka taq tzij richin retamabalil chabl: Neologismos para artes del idioma. Iximulew (Guatemala): UNICEF. [38] Kablajuj Tijax (Chacach, M.), Pakal Balam (Obispo Rodrguez, J.), Ixchayim (Son Chonay, M.), Tzunun Ya (del Carmen Tuy, M.) Ixqanil (Maxwell, J.M.). (1997). Kaka taq tzij richin retamabalil ajilanem: Neologismos tiles para matemtica. Iximulew (Guatemala): UNICEF. [39] Kablajuj Tijax (Chacach, M.), Pakal Balam (Obispo Rodrguez, J.), Ixchayim (Son Chonay, M.), Tzunun Ya (del Carmen Tuy, M.) Ixqanil (Maxwell, J.M.). (1997). Kaka taq tzij richin retamabalil winaqil: Neologismos tiles para ambiente social. Iximulew (Guatemala): UNICEF. [40] Kablajuj Tijax (Chacach, M.), Pakal Balam (Obispo Rodrguez, J.), Ixchayim (Son Chonay, M.), Tzunun Ya (del Carmen Tuy, M.) Ixqanil (Maxwell, J.M.). (1997). Kaka taq tzij richin retamabalil kajulew: Vocabulario para ambiente natural. Iximulew (Guatemala): UNICEF. [41] Loewenberg, S. (2009, 27 de agosto). Malnutrition in Guatemala: A national shame. The Economist.

228

BIBLIOGRAPHY

[42] Llanos, A., Oyarzn, M.T., Bonvecchio, A., Rivera, J.A, Uauy, R. (2008). Are research priorities in Latin America in line with the nutritional problems of the population? Public Health Nutrition, 11, 466-477. [43] Maddox, M. (2010). Chwaq chk iwonojel: Language affect, ideology, and intergenerational language use patterns in the Quinizilapa Valley of highland Guatemala. (Disertacin doctoral). New Orlens, LA: Tulane University. [44] Martinez Novo, C. (2006). Who denes indigenous? Identities, development, intellectuals, and the state in Northern Mexico. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. [45] Martorell R., Habicht, J.-P., Rivera, J.A. (1995). History and design of the INCAP longitudinal study (1969-77) and its follow-up (1988-89). Journal of Nutrition, 125, 1027S-1041S. [46] Ministerio de Salud Pblica y Asistencia Social, Instituto Nacional de Estadstica, Universidad del Valle de Guatemala (UVG),CDC, USAID, ASDI, APRESA/UE, PNUD, UNICEF, FNUAP, Proyecto POLICY II, and CARE, Guatemala. (2003). Guatemala, encuesta nacional de salud materno infantil 2003. Guatemala City, Guatemala: MSPAS. [47] Nutrinet. (2009). Historia de la alimentacin escolar en Guatemala. Acesado de http://

guatemala.nutrinet.org/areas-tematicas/ alimentacion-escolar/casos-exitosos/ 201-historia-de-la-alimentacion-escolar-en-guatemala.


[48] Organizacin Internacional de Trabajo. (1989). Sobre pueblos indgenas y tribales en pases independientes (Convenio 169). Ginebra: Organizacin Internacional de Trabajo. [49] Pedro Gonzlez, G. (1992). La otra cara. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Cultura.

BIBLIOGRAPHY

229

[50] Programa de Alimentacin Mundial. (2009, 27 de agosto). Guatemala: Acuerdo sobre alimentacin escolar benecia a 75 mil nios y nias. Acesado de http://es.wfp.org/noticias/

comunicado/guatemala-acuerdo-sobre-alimentaci%C3% B3n-escolar-beneficia-75-mil-ni%C3%B1os-y-ni%C3% B1.


[51] Rehman, A.M., Gladstone, B.P., Verghese, V.P., Muliyil, J., Jaffar, S., Kang, G. (2009). Chronic growth faltering amongst a birth cohort of Indian children begins prior to weaning and is highly prevalent at three years of age. Nutritional Journal (29 septiembre 2009). [52] Richards, M. (2003). Atlas lingstico de Guatemala. Guatemala City, Guatemala: Editorial Serviprensa. [53] Rivera, J.A., Sotres-lvarez, D., Habicht, J.P., Shamah, T., Villalpando, S. (2004). Impact of the Mexican program for education, health, and nutrition (Progresa) on rates of growth and anemia in infants and young children: a randomized effectiveness study. Journal of the American Medical Association, 291, 2563-2570. [54] Ruel, M.T., Garrett, J.L., Hawkes, C., Cohen M.J. (2010). The food, fuel, and nancial crises affect the urban and rural poor disproportionately: A review of the evidence. Journal of Nutrition, 140, 170S-176S. [55] Rivera, J., Ruel, M.T. (1993). The timing of growth retardation in rural Guatemalan children with adequate birth weight. FASEB Journal, 7, A282. [56] San Martin, N. (2006, 11diciembre). Hungers harm. The Miami Herald.

230

BIBLIOGRAPHY

[57] ONeill, K. (2010). I want more of you: The politics of Christian eroticism in postwar Guatemala. Comparative Studies in Society and History, 52, 131-156. [58] Recinos, A. (1947). Popol Vuh: Las antiguas historias del Quich. Mxico, D.F.: Fondo de Cultura Econmica. [59] Sam Colop, E. (1999). Popol Vuh: Versin potica Kiche. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Editorial Cholsamaj. [60] Schultze-Jena, L. (1944). Popol Vuh: Das helige Buch der Quich Indianer von Guatemala. Stuttgart: W. Kohlhammer. [61] Solano, F. (n.d.). reas lingsticas y poblacin de habla indgena de Guatemala en 1772. Madrid: Revista de la Universidad Complutense de Madrid. Accesado de http://revistas. ucm.es/ghi/05566533/articulos/REAA6969110145A.PDF. [62] Stein A.D., Melgar, P., Hoddinott, J., Martorell, R. (2008). Cohort prole: The Institute of Nutrition of Central America and Panama (INCAP) nutrition trial cohort study. International Journal of Epidemiology, 37, 716-720. [63] Stein, A.D., Wang, M., DiGirolamo, A., Hoddinott, J., Martorell, R., Ramirez-Zea, M., Yount K. (2009). Height for age increased while body mass index for age remained stable between 1968 and 2007 among Guatemalan children. Journal of Nutrition, 139, 365-369. [64] Stein A.D., Wang, M., Martorell, R., Norris, S.A., Adair, L.S., Bas, I., Sachdev, H.S., Bhargava, S.K., Fall, C.H.D., Gigante, D.P., Victora C.G. (2010). Growth patterns in early childhood and nal attained stature: Data from ve birth cohorts from low- and middle-income countries. American Journal of Human Biology (23 octubre 2009).

BIBLIOGRAPHY

231

[65] Stoll, D. (1991). Is Latin America turning Protestant? The politics of evangelical growth. Berkeley, CA: University of California Press. [66] Stoll, D. (2009). Harvest of conviction: Solidarity in Guatemalan scholarship, 1988-2008. En W.E. Little T.J. Smith (Eds.), Mayas in postwar Guatemala: Harvest of violence revisited. Tuscaloosa, AL: University of Alabama Press. [67] Tedlock, D. (1985). Popol Vuh: The denitive edition of the Mayan book of the dawn of life and the glories of gods and kings. New York, NY: Simon Schuster. [68] Thomas, K. (2009). Structural adjustment, spatial imaginaries, and "piracy" in Guatemalas apparel industry. Anthropology of Work Review, 30, 1-10. [69] Tubin, V., Jimnez, A., Estrada, A.D., Sapn, F. (2010). Propuesta para un periodismo pluralista: gua para la discusin. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Instituto de Estudios Humansticos, Universidad Rafael Landvar [70] Tzin, L. (1994). Mayas y ladinos en cifras : el caso de Guatemala = Kajlabaliil mayaiib xuq musiib: ri ubantajiik Iximuleew. Cuidad de Guatemala, Guatemala: Editorial Cholsamaj.

Appendix A
Kaka taq tzij (Kaq Es)

achalalril moloj achajtzib achamaq achchakoj achchanpomanel achi naoj achixal achixq achixoqink achsamaj achtijobl achqaty tzij achxeel aj chi rij tz maya qijul

patriarcal editor indigena comisin gobernador machismo excepticismo feminista feminismo obligaciones, deber de la familia colegio alcalde auxiliar base pos-clsico 233

234 aj moloj aj tinamt Chanpomal aj tinamt moloj aj uchuqa aj wawe amaq aj winaqirem kimoloj winaqi aj ximoj samaj ajchay ajchobojil ajilabalil ajilanem ajily ajily cholwuj ajixoqil ajjukan taq amaq ajkay molojril ajkayilal ajkexojril ajkiyirisanem ajkulaj ajkaichabl ajkuly ajlabal ajlabal

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

comunidad gobierno local organizacin comunitaria imperio nacional sociedad civil coordinacin soldado, CLK losco cuantitativo matemticas, CLK estadstica encuesta feminista internacional sector empresarial empresarial asimilista sector de desarrollo mixta bilinge destinatario ejrcito militar, guerrero soldado, CLK

235 ajniky samaj ajnk ajowabl ajowaxik ajpopi ajsamaj ajsaqarisan moloj ajsl taqonem tzij ajtaqanel ajtaqelil ajtij ajtijy ajtinamt winaqirem ajtzaql moloj ajxeel ajxolon winq alabitz alabil alajil alkwalaxnem amaq amaqel amaqel tinaminatil animajnq tinamt misin tcnico autoestima necesidad consejo, AIDIPI activista institucin abogado legislativa legal profesional pedagogo sociedad civil empresa constructora fundamentalista mestiza esclavo esclavo libertad democrtica generacin, AIDIPI comunidad, pas poblacin, CLK comunidad, pas poblacin desplazado

236 anin taq ajowank aponibl aqomabalil kanon naoj Armita beyalil Boko Bulbuxya banajk banoj qaptzij beyal moloj beyalil chakoj rupwq choboj chojibl samaj chojibl sinank chuqa alanem chajixik chanpomal chanpomal chaoj chaonem chi Bukulew chi rij majoj chichanpomal moloj

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

emergencia meta (una competencia), DIGEBI, 2003 investigacin clnico Guatemala cualitativo Chimaltenango Sacatepquez caso, suceder, CLK frase verbal estatutos, AIDIPI mtodo capitalista folclor movimiento derecho sexual y reproductivo proteccin sector pblico gobierno, autoridades, CLK muestra cotizacin Izabal pos-colonial para gubernamental

237 chijunwachinq chikayilal chilin chobolel atowabl choj peyonibl choj ruxak chojmirisanem chojsamajibl cholajem cholajin taq tijonk cholnaoj cholsamaj choltzibanem chowem naojinem chupy rupoqonal kaslem chutaq wuj chutikoton chutitzijl chwatijobl ejqalem etal etaman ruwch etamanem etanel comunismo para-empresarial aceite convenios legales, CLK contrato abierto jerarqua comn reforma tecnologa, AIDIPI estructura, CLK redes escolares tratado manual alfabetizacin, DIGEBI, 2003 expresin artstica, CLK revolucionaria cartillas chumpa, URL nota, CLK pre escolar valor indicadores popular informacin tasa

238 ewank ichimoloj ichinanem ichinanril ichtaluwch ichtijobl ikoqij jachojil jachonem jachsamajinem jalatajinel jaml kaslem jamalil janila rutzil janila rajowaxik jikibl jikiban jikl chi jikilibl jikilibanem jiqilibem jotl qajinq ruqij juley taq moloj jumul

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

reserva sector privado privatizacin, empoderamiento dependencia, CLK TV por cable colegio venus regional regin, CLK descentralizacin y autonoma, AIDIPI innovador democracia libertad democrtica pragmtico mayor necesidad decisin aprobado de hecho investigacin, CLK investigacin, CLK desafo jerarqua contraparte cronico

239 junam kiwch junamaxik junamil junamilal junawch junawi junelk junilal chabl junilal tij kaka naoj kamonel taq xeel kibanobalul kichelaj taqaj kiyinel tzetoj ko re kwal kai chabalil kaka raybl wuj kalabaj kalaban ajilanem kalwachinel kambl tzij kajulew kany naoj igualdad de condiciones asimilacin asimetra, estandar promedio democracia, CLK democracia, CLK siempre monolinguismo unidad de milln, CLK fenmeno bases sostenibles multiculturalidad altiplano enfoque progresivo a veces diamante bilingismo nuevo testamento operacin operaciones matemticas, CLK corona ejemplo, modelo, CLK medio ambiente investigador

240 kany ojer wachinq kany samaj kaqiqbl kaqobey kayewal kayibl aqom kaypalaqinel kawomank kexanaojilal kexel kibeyal winq kikwaan ki Kimoloj Amaqi kimoloj tooj winq kimoloj winaqi kisamajixik taq mechanpomal moloj kitzibaxik winq kitzij kiwch setul kiwinaqul kiyirisanem peraj kiyirisanem pwaqil chuqa winaqil

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

arquelogo contratista de servicio medio ambiente carretera interamericana contra farmacia turista ceremonia intercultural, DIGEBI, 2003 alternativo gnero interdependiente Organizacin de Naciones Unidas cooperativa asociacin coordinadora de ONG registro civil disposicin tipos de mapas, CLK multietnicidad campo de desarrollo desarrollo econmico y social

241 kol chanpomal kokj qajoj pwq kokj kaybl koxomanel kotzij kuchtoy kulabi kulanel kulunem kulwachel kulwachinem kutuj taqowuj kutunem ajawarem kwayl samaj labank lemk majoj ulew majoj ulewal malin tijonk Maya taq amaq meachamaqi mealanel mebail mechajink oligarqua micronanza microempresa fontico ceremonia asistencia social artculo, AIDIPI interlocutor, CLK servicio caso, suceder, CLK fenmeno carta solicitud instruccin real gerencia militancia literatura, CLK colonizacin colonizacin, AIDIPI desercin abandonar el estudio pueblos Mayas no indgena anticonceptivo pobreza inseguridad

242 mechanpomal moloj mechanpomalil moloj mejunamil mekutunel metijon metok mewachulew mokaj molojril tzij molojril winq molpwq mul wokalel naobl naoj samaj naownq banikil naojbanem naojibalil naojil naojilal naojinem naonem niketabl nm kimoloj winq nm samaj

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

organizacin no gubernamental ONGizacin desigualdad indoctrinador indoctrinado ausuciencia secularizacin artculo, AIDIPI conferencia corte, audiencia fondo tanto por ciento, CLK tecnologa, AIDIPI iniciativa tactica tecnologa, AIDIPI tecnologa poltica loscamente, DIGEBI, 2003 nonvencin, AIDIPI sensibilizacin curva de peso fundacin proyecto

243 nimaq taq etabl nimajuna nimalj rachajtzij nimalj taq aruma nimamoloj Nimamoloj chi rij Runikoxik Toj nimatijobl nimirisanem nojiwuj nuchojmirisaj nuksamaj nukjitznem nuktaqanem nukun samaj nupaba ri Pa jun chik peraj pa Kim pa qitzij pa rubeyal pa rujunamil pabal pajoj pajqalem legua milenio alto comisionado factores importantes asamblea Superintendencia de Administracin Tributaria universidad desarrollo tesis regula programa morfologa legislacin, DIGEBI, 2003 administracin responsabilidad, DIGEBI, 2003 en cambio Santiago Sacatepquez a profundidad formal paralelo responsabilidad, DIGEBI, 2003 evaluar obligaciones, deber de la familia

244 palbl peraj perajil Peten/Motul peyoxel qajatzib qaty beyal Qaty Tzij pa ruwi ri Kichojibal Winq qux qachi qajanel qajy ulew qalajirisanem qasabl qasabl tzij qasy naoj qatbalil tzij qaton tzij qaty tzij qibl qion quchnaoj rajchamey ajaw

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

escala contexto contextual Petn contratado fontico principio de opresin Procurador General de los Derechos Humanos rbol de amate dialecto semntico minifundista declaracin, AIDIPI canal (mensaje), CLK medios de comunicacin, CLK reportaje jurdica legislacin, DIGEBI, 2003 gobierno, autoridades, CLK medio xito intercultural, DIGEBI, 2003 papa

245 rajil Rajpopi Amaq ramajil raqomal raxnaqil raxnaqil sinank chuqa alanem raybl wuj raybl rejqalil achalail relik retal chaoj retal naoj retal peyobl retal qatbalil tzij retal samaj Retal Ulew retamabalil banobalil retamabalil moloba retamabalil silonem retamabalil winaqilem ri ojer maya taq etamabl rochorj rubeyal rukutik costo Congreso de la Repblica (diputados), AIDIPI oportunidad, DIGEBI, 2003 atencin mdica salud salud sexual y reproductivo testamento meta (el logro esperado), DIGEBI, 2003 obligaciones, deber de la familia simple muestra datos contratos personera jurdica criterio, misin, servicio Retalulew etnografa estadstica, CLK educacin fsica antropologa conocimiento maya tradicional eclipse tcnica de instruccin

246 rubeyal rubey samaj ruchaq chanpomanel rucheel rucholajem samaj rucholqatoj alanem ruchuqa ruchuqa ruchuqabal samajel amaq ruchuqabal taqanel amaq rujayul aqom rukojlem bey rukux kanon naoj rukajinik saqamaq rukojol qij rukowil samajel amaq rukowil taqanel amaq rukux tijonk rukux samaj rulewal runaojil saqamaq runaojil kaka jamalil runimilem rupalem winq runukulem ruqij winq

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

mecanismo Mtodo gobernador, DIGEBI, 2003 columna, eje agenda planicacin familiar facultad impacto, su capacidad poder ejecutivo poder legislativo, DIGEBI, 2003 farmacia reorientacin investigacin golpe de estado longitudinal poder ejecutivo poder legislativo, DIGEBI, 2003 basico estrategia regin, zona poltica pblica poltica neoliberal antropomtrico jerarqua

247 Runukik tikass kaslemal runukulem tijonk rupajbal rupalibal tijobl rupalibal tijonk ruqa chabl ruqa raqn tinamt ruqijul rusamajel chanpomal rusamajixik rutaluxik rutaqanem tzij rutijoxik tijonel rutikiribal kutik rutzaqat tijonk rutzijol rutzijol kaslem rutzil ruwch ruwch beyal ruwch naoj ruwch samaj ruwch setul ruwachinel Acuerdo de paz rme y duradera, AIDIPI currculo porcentaje escuela primaria educacin primaria, DIGEBI, 2003 dialecto rural generacin, AIDIPI funcionario pblico, CLK gestin fomentar legal magisterio transicin temprana postgrado publicidad novela pro categora tendencia perspectiva resultado mapa, CLK caracterstica

248 ruwi tijonk ruwinaqul pwq ruxe tijonk ruxe chajinem Ruxeel Runukulem Amaqel Tijonk ruxeel waim ruxeel naoj samajay samajel ajowanem samajibl samajil samajilel saqamaq saqamaqil saqarisan jay saqarisan kiwch sinaj sinanem chuqa alaxinem sipy samaj soltzijonem solwuj sujunel sujunem

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

doctorado socioeconmico prvulos, preprimaria cuidado bsico Currculo Nacional Base canasta bsica principio ocina necesidad prctica material activismo exible estado estatal (estado) instituto institucionalizado sexo sexualidad y reproduccin voluntario foro bibliografa, DIGEBI, 2003 oferrente licitacin

249 suqy nukulem talutzib taluwuj taly taly rutzijol taqanel amaq taqanem ajawarem taqarisanem taqoj tzij taqotzib taqotzij telechail relechanem temebalil tijon amaqel tijonem ajawarem tijonijay tijonk pa kai chabl tijy samajibl tijsamaj tikomal tinamt tijonk tinamital tojon tzijol anrquica peridico, DIGEBI, 2003 peridico, DIGEBI, 2003 campaa medio de comunicacin diputado, CLK ordenanza real legislacin, DIGEBI, 2003 inuencia decreto acuerdo colonizacin, AIDIPI explotacin, AIDIPI sostenibilidad, DIGEBI, 2003 formacin ciudadana, DIGEBI, 2003 instruccin real aula educacin bilinge material escolar estudio recurso educacin comunitaria departamento campo pagado

250 tojtoben tooj moloj tunuj moloj tzajbl taq jay tzaqt chuqa akaxanel taq kulunem tzaqt taq tzetoj tzaqon bojoy tzebanol tzetebl Tzety Retal Pwq tzilanem tzilanem chuqa jechunem tzilanem beyal Tzolojya tzukun taq tzij tzaqt tzaqt nimirisanem tzaqoj tzeqelel ril tzijobl chuqa chabl tzijoblril tzijol tzijonem piloto

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

cooperativa sindicato imprenta servicios integrales y comprensivos enfoques integrales cermica expresin artstica, CLK ejemplo, modelo, CLK Contralora de Cuentas discriminacin racismo y discriminacin racismo Solol incertidumbre integral desarrollo integral aborto dependencia, CLK comunicacin y lenguaje, DIGEBI, 2003 medios de comunicacin, CLK reporte, anuncio conferencia, CLK

251 tzijonk tzobaj tinamt tzuuj tzuqy chuqa choly uchuqa uchuqa tojtobenk ukwl taq naoj ulajay tz kikaslem uxlanibl kux wachin wachin wachin wachinam wachitzib winq winaqirem winaqnaojil wokalal wujibl xar peraj xe Chiman ximoj kamoj xoa etokal conferencia, CLK colonia observacin sostenible y sistemtico dinmico prueba de rendimiento pionero embajada, CLK bienestar paz realidad gura visin, DIGEBI, 2003 meta logosilbica etnia, DIGEBI, 2003 sociedad socio-poltico tanto por ciento bibliografa, DIGEBI, 2003 barra San Marcos relacionamiento kilometro

252 xukulem yal naoj yakk yal jikl naoj yawa ixoqil yonil choboj yonil samaj yoninsamaj

KAKA TAQ TZIJ (KAQ ES)

ceremonia asesora mejorar asesora tcnica embarazo auto reexin autonoma descentralizacin y autonoma, AIDIPI

Appendix B
Neologismos (Es Kaq)

rbol de amate xito a profundidad a veces abogado aborto aceite activismo activista Acuerdo de paz rme y duradera acuerdo administracin agenda

Qux qion pa qitzij ko re ajsl taqonem tzij tzaqoj chilin samajil ajsamaj Runukik tikass kaslemal, AIDIPI taqotzij nukun samaj rucholajem samaj

253

254 alcalde auxiliar alfabetizacin alternativo altiplano alto comisionado anrquica anticonceptivo antropologa antropomtrico aprobado arquelogo artculo asamblea asesora tcnica asesora asimetra, estandar asimilacin asimilista asistencia social asociacin atencin mdica aula ausuciencia auto reexin

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

achqaty tzij choltzibanem, DIGEBI, 2003 kexel kichelaj taqaj nimalj rachajtzij suqy nukulem mealanel retamabalil winaqilem runimilem rupalem winq jikiban kany ojer wachinq mokaj, kulabi, AIDIPI nimamoloj yal jikl naoj yal naoj Junamil junamaxik ajkexojril kuchtoy kimoloj winaqi raqomal tijonijay metok yonil choboj

255 autoestima autonoma basico barra bases sostenibles base bibliografa bienestar bilinge bilingismo campaa campo de desarrollo campo pagado canal (mensaje) canasta bsica capitalista caracterstica Carretera interamericana carta solicitud cartillas caso, suceder categora cermica ceremonia ajowabl yonil samaj rukux tijonk xar peraj kamonel taq xeel achxeel solwuj, wujibl, DIGEBI, 2003 tz kikaslem ajkaichabl kai chabalil taly kiyirisanem peraj tojon tzijol qasabl, CLK ruxeel waim chakoj rupwq ruwachinel Kaqobey kutuj taqowuj chutaq wuj banajk, kulwachel, CLK ruwch tzaqon bojoy xukulem, kotzij, kawomank

256 Chimaltenango chumpa ichtijobl, achtijobl colonia colonizacin colonizacin columna, eje comisin comunicacin y lenguaje comunidad, pas comunidad comunismo conferencia conferencia Congreso de la Repblica (diputados) conocimiento Maya tradicional consejo contexto contextual Contralora de Cuentas contraparte contratado

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

Boko chutikoton tzobaj tinamt majoj ulewal, telechail, AIDIPI majoj ulew rucheel achchakoj tzijobl chuqa chabl, DIGEBI, 2003 amaq, amaqel tinaminatil aj moloj chijunwachinq molojril tzij tzijonem, tzijonk, CLK Rajpopi Amaq, AIDIPI ri ojer Maya taq etamabl Ajpopi, AIDIPI peraj perajil Tzety Retal Pwq juley taq moloj peyoxel

257 contratista de servicio contrato abierto contratos contra convencin convenios legales cooperativa cooperativa coordinacin coordinadora de ONG corona corte, audiencia costo cotizacin criterio, misin, servicio cronico cualitativo cuantitativo cuidado bsico Currculo Nacional Base currculo curva de peso datos de hecho kany samaj choj peyonibl retal peyobl kayewal naojinem, AIDIPI chobolel atowabl, CLK kimoloj tooj winq tooj moloj aj ximoj samaj kisamajixik taq mechanpomal moloj kalwachinel molojril winq rajil chaonem retal samaj jumul beyalil ajilabalil ruxe chajinem Ruxeel Runukulem Amaqel Tijonk runukulem tijonk niketabl retal naoj jikl chi

258 decisin declaracin decreto democracia democracia departamento dependencia derecho sexual y reproductivo desafo desarrollo econmico y social desarrollo integral desarrollo descentralizacin y autonoma desercin abandonar el estudio desigualdad destinatario dialecto diamante dinmico diputado discriminacin

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

jikibl qalajirisanem, AIDIPI taqotzib jaml kaslem junawch, junawi, CLK tinamital tzeqelel ril, ichinanril, CLK chojibl sinank chuqa alanem jiqilibem kiyirisanem pwaqil chuqa winaqil tzaqt nimirisanem nimirisanem jachsamajinem, yoninsamaj, AIDIPI malin tijonk mejunamil ajkuly qachi, ruqa chabl kwal uchuqa taqanel amaq, CLK tzilanem

259 disposicin doctorado eclipse editor educacin bilinge educacin comunitaria educacin fsica educacin primaria ejrcito militar, guerrero, ocial, ejercito ejemplo, modelo embajada embarazo emergencia empresa constructora empresarial en cambio encuesta enfoque progresivo enfoques integrales escala esclavo escuela primaria estadstica kitzij ruwi tijonk rochorj achajtzib tijonk pa kai chabl tinamt tijonk retamabalil silonem rupalibal tijonk, DIGEBI, 2003 ajlabal kambl tzij, tzetebl, CLK ulajay, CLK yawa ixoqil anin taq ajowank ajtzaql moloj ajkayilal pa jun chik peraj, ajily cholwuj kiyinel tzetoj tzaqt taq tzetoj palbl alabitz, alabil rupalibal tijobl ajily

260 estadstica estado estatal (estado) estatutos estrategia estructura estudio etnia etnografa evaluar excepticismo explotacin expresin artstica factores importantes facultad farmacia feminismo feminista fenmeno gura loscamente losco exible folclor

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

retamabalil moloba, CLK saqamaq saqamaqil beyal moloj, AIDIPI rukux samaj cholajem, CLK tijsamaj winq, DIGEBI, 2003 retamabalil banobalil pajoj achixal telechanem, AIDIPI chowem naojinem, tzebanol, CLK nimalj taq aruma ruchuqa kayibl aqom, rujayul aqom achixoqink achixq, ajixoqil kaka naoj, kulwachinem wachin naojilal, DIGEBI, 2003 ajchobojil samajilel choboj

261 fomentar fontico fontico fondo formacin ciudadana formal foro frase verbal funcionario pblico fundacin fundamentalista gnero generacin gerencia gestin gobernador gobernador gobierno local gobierno, autoridades golpe de estado Guatemala igualdad de condiciones impacto, su capacidad imperio rutaluxik koxomanel qajatzib molpwq tijon amaqel, DIGEBI, 2003 pa rubeyal soltzijonem banoj qaptzij rusamajel chanpomal, CLK nm kimoloj winq ajxeel kibeyal winq alkwalaxnem, ruqijul AIDIPI kwayl samaj rusamajixik achchanpomanel ruchaq chanpomanel, DIGEBI, 2003 aj tinamt chanpomal chanpomal, qaty tzij, CLK rukajinik saqamaq Armita junam kiwch ruchuqa aj uchuqa

262 imprenta incertidumbre indicadores indigena indoctrinador indoctrinado inuencia informacin iniciativa innovador inseguridad institucin institucionalizado instituto instruccin real integral intercultural interdependiente interlocutor internacional investigacin clnico investigacin

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

tzajbl taq jay tzukun taq tzij etal achamaq mekutunel metijon taqoj tzij etamanem naoj samaj jalatajinel mechajink ajsaqarisan moloj saqarisan kiwch saqarisan jay kutunem ajawarem, tijonem ajawarem tzaqt kexanaojilal, quchnaoj, DIGEBI, 2003 kikwaan ki kulanel, CLK ajjukan taq amaq aqomabalil kanon naoj rukux kanon naoj, jikilibl, jikilibanem, CLK

263 investigador Izabal jerarqua comn jerarqua jerarqua jurdica kilometro legal legislacin legislativa legua libertad democrtica licitacin literatura logosilbica longitudinal mtodo machismo magisterio manual mapa matemticas material escolar kany naoj chi Bukulew choj ruxak jotl qajinq ruqij runukulem ruqij winq qatbalil tzij xoa etokal rutaqanem tzij, ajtaqelil nuktaqanem, taqarisanem, qaton tzij, DIGEBI, 2003 ajtaqanel nimaq taq etabl jamalil, alajil sujunem lemk, CLK wachitzib rukojol qij beyalil, rubey samaj achi naoj rutijoxik tijonel cholsamaj ruwch setul, CLK ajilanem, CLK tijy samajibl

264 material mayor necesidad mecanismo medio ambiente medio de comunicacin medios de comunicacin medio mejorar mestiza meta (competencia) meta (logro esperado) meta microempresa micronanza milenio militancia minifundista misin mixta monolinguismo morfologa movimiento muestra multiculturalidad

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

samajibl janila rajowaxik rubeyal kaqiqbl, kajulew taly rutzijol tzijoblril, qasabl tzij, CLK qibl yakk ajxolon winq aponibl, DIGEBI, 2003 raybl, DIGEBI, 2003 wachinam kokj kaybl kokj qajoj pwq nimajuna labank qajy ulew ajniky samaj ajkulaj junilal chabl nukjitznem chojibl samaj retal chaoj, chaoj kibanobalul

265 multietnicidad nacional necesidad prctica necesidad no indgena Nota novela nuevo testamento Obligaciones, deber de la familia observacin oferrente ocina oligarqua ONGizacin operacin operaciones matemticas oportunidad ordenanza real organizacin comunitaria Organizacin de Naciones Unidas organizacin no gubernamental prvulos, preprimaria papa kiwinaqul aj wawe amaq samajel ajowanem ajowaxik meachamaqi Chutitzijl, CLK rutzijol kaslem kaka raybl wuj pajqalem, achsamaj, rejqalil achalail tzuuj sujunel samajay kol chanpomal mechanpomalil moloj kalabaj kalaban ajilanem, CLK ramajil, DIGEBI, 2003 taqanem ajawarem aj tinamt moloj Kimoloj Amaqi mechanpomal moloj ruxe tijonk rajchamey ajaw

266 para gubernamental para-empresarial paralelo patriarcal paz pedagogo peridico personera jurdica perspectiva Petn piloto pionero planicacin familiar poblacin desplazado poblacin pobreza poder ejecutivo poder legislativo poltica neoliberal poltica pblica poltica popular

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

chichanpomal moloj chikayilal pa rujunamil achalalril moloj uxlanibl kux ajtijy taluwuj, talutzib, DIGEBI, 2003 retal qatbalil tzij ruwch naoj Peten/Motul tojtoben ukwl taq naoj rucholqatoj alanem animajnq tinamt amaqel, CLK mebail ruchuqabal samajel amaq, rukowil samajel amaq ruchuqabal taqanel amaq, rukowil taqanel amaq, DIGEBI, 2003 runaojil kaka jamalil runaojil saqamaq naojil etaman ruwch

267 porcentaje pos-clsico pos-colonial postgrado pragmtico pre escolar principio de opresin principio privatizacin, empoderamiento Procurador General de los Derechos Humanos profesional programa promedio proteccin proyecto pro prueba de rendimiento publicidad pueblos Mayas racismo y discriminacin racismo realidad rupajbal aj chi rij tz maya qijul chi rij majoj rutzaqat tijonk janila rutzil chwatijobl qaty beyal ruxeel naoj ichinanem Qaty Tzij pa ruwi ri Kichojibal Winq ajtij nuksamaj junamilal chajixik nm samaj rutzil uchuqa tojtobenk rutzijol Maya taq amaq tzilanem chuqa jechunem tzilanem beyal wachin

268 recurso redes escolares reforma regin, zona regin regional registro civil regula relacionamiento reorientacin reportaje reporte, anuncio reserva responsabilidad resultado retalulew revolucionaria rural Sacatepquez salud sexual y reproductivo salud San Marcos Santiago Sacatepquez sector de desarrollo

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

tikomal cholajin taq tijonk chojmirisanem rulewal jachonem, CLK jachojil kitzibaxik winq nuchojmirisaj ximoj kamoj rukojlem bey qasy naoj tzijol ewank pabal, nupaba ri, DIGEBI, 2003 ruwch samaj retal ulew chupy rupoqonal kaslem ruqa raqn tinamt Bulbuxya raxnaqil sinank chuqa alanem raxnaqil xe Chiman pa Kim ajkiyirisanem

269 sector empresarial sector privado sector pblico secularizacin semntico sensibilizacin servicios integrales y comprensivos servicio sexo sexualidad y reproduccin siempre simple sindicato sociedad civil sociedad socio-poltico socioeconmico soldado Solol sostenibilidad sostenible y sistemtico Superintendencia de ajkay molojril ichimoloj chanpomal mewachulew qajanel naonem tzaqt chuqa akaxanel taq kulunem kulunem sinaj sinanem chuqa alaxinem junelk, jantape relik tunuj moloj ajtinamt winaqirem, aj winaqirem kimoloj winaqi winaqirem winaqnaojil ruwinaqul pwq ajchay, ajlabal, CLK Tzolojya temebalil, DIGEBI, 2003 tzuqy chuqa choly

270 Administracin Tributaria tcnica de instruccin tcnico tactica tanto por ciento tanto por ciento tasa tecnologa tecnologa tendencia Tesis testamento Tipos de mapas transicin temprana tratado Turista TV por cable Unidad de milln universidad valor venus visin voluntario

NEOLOGISMOS (ES KAQ)

Nimamoloj chi rij Runikoxik Toj rubeyal rukutik ajnk naownq banikil mul wokalel, CLK wokalal etanel chojsamajibl, naobl, naojbanem, AIDIPI naojibalil ruwch beyal Nojiwuj raybl wuj Kiwch setul, CLK rutikiribal kutik cholnaoj kaypalaqinel ichtaluwch Junilal tij, CLK nimatijobl ejqalem ikoqij wachin, DIGEBI, 2003 sipy samaj

You might also like