You are on page 1of 482

Mikołajewska

Zjawisko wspólnoty
Copyright © 1999 by Barbara Mikolajewska
All rights reserved
Barbara Mikołajewska Technical and editorial advisor: F. E. J. Linton

Published in the United States in 1999 by


The Lintons’ Video Press
36 Everit Street, New Haven, CT

Zjawisko
06511-2208 USA

e-mail inquiries: tlvpress @yahoo.com

wspólnoty
(Wybór tekstów)
Second Edition, Revised and Enlarged

Wydanie drugie ISBN: 0-9659529-2-4


poprawione i rozszerzone

The Lintons’ Video Press


New Haven, CT, USA Printed in the United States of America
1999
Copyright © 1999 by Barbara Mikolajewska
All rights reserved
Barbara Mikołajewska Technical and editorial advisor: F. E. J. Linton

Published in the United States in 1999 by


The Lintons’ Video Press
36 Everit Street, New Haven, CT

Zjawisko
06511-2208 USA

e-mail inquiries: tlvpress @yahoo.com

wspólnoty
(Wybór tekstów)
Second Edition, Revised and Enlarged

Wydanie drugie ISBN: 0-9659529-2-4


poprawione i rozszerzone

The Lintons’ Video Press


New Haven, CT, USA Printed in the United States of America
1999
Mikołajewska Zjawisko wspólnoty

Rozdział VIII: Wspólnoty religijne 235


1. Nowe religie: de-modernizacja i protest
przeciw nowoczesności w ujęciu J. D. Huntera 235
Spis treści 2. Młodzi poszukują świętości w ujęciu J. H. Fichtera 240
3. Czas, pokolenia, sekty ujęciu w B. Wilsona 250
Rozdział IX: Barbara Lewenstein,
Wstęp do wydania pierwszego 7 Wspólnoty Oazowe: utopia, czy przystosowanie? 265
Wstęp do wydania drugiego 7 Rozdział X: Bezdomny umysł
w ujęciu P. L. Bergera, B. Bergera, H. Kellnera 279
Część I: Wspólnota i urbanizacja 1. Problem nowoczesności a socjologia wiedzy 280
— podejście tradycyjne 11 2. Nowoczesna świadomość 289
3. De-modernizacja 329
Rozdział I: Teorie wspólnoty 13 Rozdział XI: Religia współcześnie 337
1. Teorie wspólnoty w ujęciu C. Bell i H. Newby'ego 13 1. Nowoczesność jako uniwersalizacja herezji
2. Wspólnota w ujęciu R. A. Nisbeta 43 w ujęciu P. L. Bergera 337
Rozdział II: Więzi pierwotne 107 2. Religia: doświadczenie, tradycja, refleksja
1. Grupy pierwotne w ujęciu Ch. H. Cooley'a 107 w ujęciu P. L. Bergera 358
2. Grupy pierwotne — to, co istotne i co nieistotne Rozdział XII: Alienacja 379
w ujęciu E. Farisa 111 Alienacja w ujęciu R. A. Nisbeta 379
3. Badanie grup pierwotnych w ujęciu E. A. Shilsa 116
Rozdział III: Stosunki etniczne 121 Post scriptum: Wspólnota i sacrum 433
Natura asymilacji w ujęciu M. M. Gordona 121 Sacrum w ujęciu R. A. Nisbeta 436
Rozdział IV: Wspólnota miejska 125
1. Miejskość i sub-miejskość jako styl życia:
przegląd i ocena definicji w ujęciu H. J. Gansa 125
2. Rozmowa w Vandalii w ujęciu J. P. Lyforda 134
Rozdział V: Zjawisko wspólnoty
w ujęciu Ronalda L. Warren’a 141
Rozdział VI: Wspólnota wiejska 157
Wspólnota wiejska i jej władza w ujęciu
P. Saundersa, H. Newby'ego, C. Bell, D. Rose 157

Część II: Wspólnota i nowoczesność


— wspólnoty ochronne 185

Rozdział VII: Wspólnoty ochronne 187


1. Pojęcie wspólnoty w ujęciu D. B. Clarka 197
2. Ochronna wspólnota i tożsamość jednostki
w ujęciu B. Newmana 218
Mikołajewska Zjawisko wspólnoty

Rozdział VIII: Wspólnoty religijne 235


1. Nowe religie: de-modernizacja i protest
przeciw nowoczesności w ujęciu J. D. Huntera 235
Spis treści 2. Młodzi poszukują świętości w ujęciu J. H. Fichtera 240
3. Czas, pokolenia, sekty ujęciu w B. Wilsona 250
Rozdział IX: Barbara Lewenstein,
Wstęp do wydania pierwszego 7 Wspólnoty Oazowe: utopia, czy przystosowanie? 265
Wstęp do wydania drugiego 7 Rozdział X: Bezdomny umysł
w ujęciu P. L. Bergera, B. Bergera, H. Kellnera 279
Część I: Wspólnota i urbanizacja 1. Problem nowoczesności a socjologia wiedzy 280
— podejście tradycyjne 11 2. Nowoczesna świadomość 289
3. De-modernizacja 329
Rozdział I: Teorie wspólnoty 13 Rozdział XI: Religia współcześnie 337
1. Teorie wspólnoty w ujęciu C. Bell i H. Newby'ego 13 1. Nowoczesność jako uniwersalizacja herezji
2. Wspólnota w ujęciu R. A. Nisbeta 43 w ujęciu P. L. Bergera 337
Rozdział II: Więzi pierwotne 107 2. Religia: doświadczenie, tradycja, refleksja
1. Grupy pierwotne w ujęciu Ch. H. Cooley'a 107 w ujęciu P. L. Bergera 358
2. Grupy pierwotne — to, co istotne i co nieistotne Rozdział XII: Alienacja 379
w ujęciu E. Farisa 111 Alienacja w ujęciu R. A. Nisbeta 379
3. Badanie grup pierwotnych w ujęciu E. A. Shilsa 116
Rozdział III: Stosunki etniczne 121 Post scriptum: Wspólnota i sacrum 433
Natura asymilacji w ujęciu M. M. Gordona 121 Sacrum w ujęciu R. A. Nisbeta 436
Rozdział IV: Wspólnota miejska 125
1. Miejskość i sub-miejskość jako styl życia:
przegląd i ocena definicji w ujęciu H. J. Gansa 125
2. Rozmowa w Vandalii w ujęciu J. P. Lyforda 134
Rozdział V: Zjawisko wspólnoty
w ujęciu Ronalda L. Warren’a 141
Rozdział VI: Wspólnota wiejska 157
Wspólnota wiejska i jej władza w ujęciu
P. Saundersa, H. Newby'ego, C. Bell, D. Rose 157

Część II: Wspólnota i nowoczesność


— wspólnoty ochronne 185

Rozdział VII: Wspólnoty ochronne 187


1. Pojęcie wspólnoty w ujęciu D. B. Clarka 197
2. Ochronna wspólnota i tożsamość jednostki
w ujęciu B. Newmana 218
Mikołajewska 7 8 Zjawisko wspólnoty

Równocześnie jednak status wspólnoty jako ogólnego pojęcia


pozostaje niewzruszony.
Same rozważania nad wspólnotą są głęboko
Wstęp do wydania pierwszego osadzone w myśli konserwatywnej i religijnej. Zawierają więc
w sobie pewien stopień mniej lub bardziej agresywnej krytyki
społeczeństwa opartego na indywidualizmie, wolnym rynku i
W literaturze polskiej, jak się zdaje, istnieje silne demokracji, które rozbijają wspólnotę. W świecie
zapotrzebowanie na przypomnienie, co znaczyło w socjologii podzielonym przez ideologię mogą one się niektórym wydać
pojęcie wspólnoty. Pojęcie to jest współcześnie często trudne do zaakceptowania. Ci, którzy rozmyślają nad
używane i służy do wyjaśniania szeregu zjawisk kulturowych wspólnotą wierzą jednak,, że ich rozważania do czegoś się
i społecznych. Pojęcie to robi znowu karierę w literaturze odnoszą, coś opisują, co istnieje niezależnie od
zachodniej. Współczesne społeczeństwo reformuje się — ideologicznych podziałów i może być czasami uchwycone
odkryło na nowo potrzebę wspólnoty i potrzebę pojęcia przez wielu. Sprowadzenie rozważań nad wspólnotą do
wspólnoty. zaklasyfikowania ich do myśli konserwatywnej byłoby więc
Celem niniejszego wyboru jest więc przypomnienie, tanim unikiem, szkodzącym prawdzie.
jak termin wspólnota był używany w socjologii. Część I Nawoływanie do wspólnoty może się niektórym
zawiera wybrane fragmenty prac różnych autorów, które wydać zbędnym sentymentalizmem. Czy współczesne życie
uważamy obecnie za klasyczne. Część II dotyczy pewnego naprawdę potrzebuje sentymentalnego ustosunkowywania się
nowszego sposobu użycia terminu wspólnota, który wydał mi do innych ludzi, do środowiska i otaczającego świata? Wydaje
się szczególnie przydatny w wyjaśnianiu szeregu się ono wręcz przeszkodą w realizowaniu indywidualnych
obserwowanych współcześnie zjawisk. celów, które wymagają walki z konkurentami do tych samych
W wyborze tym zostały zamieszczone jedynie celów i ruchliwości w przestrzeni. Po co więc te zbędne
wybrane fragmenty lub omówienia prac wymienionych sentymenty w nowoczesnej sytuacji, która bardziej
autorów, co było podyktowane koniecznością redukcji przypomina pole bitwy niż czas pokoju. Na co one mają być
kosztów produkcji tej książki. Zainteresowanych głębszą lekarstwem, skoro zdają się być niepotrzebnym balastem? Dla
analizą tych prac odsyłamy więc do oryginałów. Teksty teoretyków wspólnoty społeczeństwo niszczące wspólnotę jest
dotyczące modernizacji zostały wybrane i udostępnione mi jednak samobójcze. Sentymenty stanowiące istotę wspólnoty
przez Barbarę Lewenstein. są bowiem tym, co kształtuje jednostkę i jej uczucia społeczne
będące podstawą istnienia społeczeństwa. Wracamy tu
bowiem do pytania o to czy rzeczywistością bardziej
Warszawa, 1989 podstawową jest jednostka, czy też społeczeństwo.
Wspólnotowe widzenie społeczeństwa przyjmuje, że
jednostka nie jest rzeczywistością pierwotną, lecz wyłania się
w procesie interakcji z innymi.
Wstęp do wydania drugiego Wspólnoty w społeczeństwie zawsze broniła religia,
czy to przez swoje rytuały czy też przez bezpośrednie
oddziaływanie na kształtowanie wspólnotowych uczuć
Książka ta jest pomyślana jako podręcznik poprzez swe normy i odnoszenie człowieka do boga. Religia
akademicki. Jej celem jest dostarczenie inspiracji do dyskusji była tym, co prawdziwie obawiało się upadku wspólnoty. Czy
nad wspólnotą oraz wielością możliwych sposobów używania lęk ten można sprowadzić do jej ekonomicznego interesu, czy
tego pojęcia w badaniach i teorii socjologicznej. Ich lista nie też powinniśmy uwierzyć w to, czego nauczają wszystkie
została bynajmniej wyczerpana. Zjawisko wspólnoty zmienia religie, że upadek wspólnoty otwiera drogę do Apokalipsy?
bowiem swoje przejawy wraz ze społeczeństwem. Wspólnoty nie można zbudować siłą woli.
Wspólnota powstaje i wspólnota znika. W jej byciu i niebyciu
Mikołajewska 7 8 Zjawisko wspólnoty

Równocześnie jednak status wspólnoty jako ogólnego pojęcia


pozostaje niewzruszony.
Same rozważania nad wspólnotą są głęboko
Wstęp do wydania pierwszego osadzone w myśli konserwatywnej i religijnej. Zawierają więc
w sobie pewien stopień mniej lub bardziej agresywnej krytyki
społeczeństwa opartego na indywidualizmie, wolnym rynku i
W literaturze polskiej, jak się zdaje, istnieje silne demokracji, które rozbijają wspólnotę. W świecie
zapotrzebowanie na przypomnienie, co znaczyło w socjologii podzielonym przez ideologię mogą one się niektórym wydać
pojęcie wspólnoty. Pojęcie to jest współcześnie często trudne do zaakceptowania. Ci, którzy rozmyślają nad
używane i służy do wyjaśniania szeregu zjawisk kulturowych wspólnotą wierzą jednak,, że ich rozważania do czegoś się
i społecznych. Pojęcie to robi znowu karierę w literaturze odnoszą, coś opisują, co istnieje niezależnie od
zachodniej. Współczesne społeczeństwo reformuje się — ideologicznych podziałów i może być czasami uchwycone
odkryło na nowo potrzebę wspólnoty i potrzebę pojęcia przez wielu. Sprowadzenie rozważań nad wspólnotą do
wspólnoty. zaklasyfikowania ich do myśli konserwatywnej byłoby więc
Celem niniejszego wyboru jest więc przypomnienie, tanim unikiem, szkodzącym prawdzie.
jak termin wspólnota był używany w socjologii. Część I Nawoływanie do wspólnoty może się niektórym
zawiera wybrane fragmenty prac różnych autorów, które wydać zbędnym sentymentalizmem. Czy współczesne życie
uważamy obecnie za klasyczne. Część II dotyczy pewnego naprawdę potrzebuje sentymentalnego ustosunkowywania się
nowszego sposobu użycia terminu wspólnota, który wydał mi do innych ludzi, do środowiska i otaczającego świata? Wydaje
się szczególnie przydatny w wyjaśnianiu szeregu się ono wręcz przeszkodą w realizowaniu indywidualnych
obserwowanych współcześnie zjawisk. celów, które wymagają walki z konkurentami do tych samych
W wyborze tym zostały zamieszczone jedynie celów i ruchliwości w przestrzeni. Po co więc te zbędne
wybrane fragmenty lub omówienia prac wymienionych sentymenty w nowoczesnej sytuacji, która bardziej
autorów, co było podyktowane koniecznością redukcji przypomina pole bitwy niż czas pokoju. Na co one mają być
kosztów produkcji tej książki. Zainteresowanych głębszą lekarstwem, skoro zdają się być niepotrzebnym balastem? Dla
analizą tych prac odsyłamy więc do oryginałów. Teksty teoretyków wspólnoty społeczeństwo niszczące wspólnotę jest
dotyczące modernizacji zostały wybrane i udostępnione mi jednak samobójcze. Sentymenty stanowiące istotę wspólnoty
przez Barbarę Lewenstein. są bowiem tym, co kształtuje jednostkę i jej uczucia społeczne
będące podstawą istnienia społeczeństwa. Wracamy tu
bowiem do pytania o to czy rzeczywistością bardziej
Warszawa, 1989 podstawową jest jednostka, czy też społeczeństwo.
Wspólnotowe widzenie społeczeństwa przyjmuje, że
jednostka nie jest rzeczywistością pierwotną, lecz wyłania się
w procesie interakcji z innymi.
Wstęp do wydania drugiego Wspólnoty w społeczeństwie zawsze broniła religia,
czy to przez swoje rytuały czy też przez bezpośrednie
oddziaływanie na kształtowanie wspólnotowych uczuć
Książka ta jest pomyślana jako podręcznik poprzez swe normy i odnoszenie człowieka do boga. Religia
akademicki. Jej celem jest dostarczenie inspiracji do dyskusji była tym, co prawdziwie obawiało się upadku wspólnoty. Czy
nad wspólnotą oraz wielością możliwych sposobów używania lęk ten można sprowadzić do jej ekonomicznego interesu, czy
tego pojęcia w badaniach i teorii socjologicznej. Ich lista nie też powinniśmy uwierzyć w to, czego nauczają wszystkie
została bynajmniej wyczerpana. Zjawisko wspólnoty zmienia religie, że upadek wspólnoty otwiera drogę do Apokalipsy?
bowiem swoje przejawy wraz ze społeczeństwem. Wspólnoty nie można zbudować siłą woli.
Wspólnota powstaje i wspólnota znika. W jej byciu i niebyciu
Mikołajewska 9 10 Zjawisko wspólnoty

jest więc jakaś tajemnica. Niektórzy twierdzą, że tajemnicą tą U podłoża wyboru tekstów zamieszczonych w tym
jest pojawianie się i znikanie sacrum. Studia nad religią stają tomie oraz ich organizacji leżą także pewne przekonania
się w ten sposób studiami nad tajemnicą wspólnoty. autora tego tomu. W swoim pierwszym wydaniu książka ta
Upadek wiarygodności religii niesie ze sobą upadek składała się dwóch części: pierwsza dotyczyła podejścia
moralności narzucającej ograniczenia na ludzkie ego i klasycznego, a druga wspólnot ochronnych. Samo pojęcie
indywidualne pragnienia. Bez religijnego poparcia taka wspólnoty ochronnej zawiera w sobie element krytyczny.
moralność traci sens. Wydaje się nagle znęcaniem się nad Sugeruje trudności w reformowaniu społeczeństwa
samym sobą pozbawionym celu. Nikt nie potrafi już znaleźć nowoczesnego poprzez tworzenie wspólnot, które wykazują
wiarygodnej odpowiedzi na coraz odważniej stawiane tendencję do przekształcania się w systemy totalitarne.
pytanie: dlaczego mam odmawiać sobie robienia tego, co ja Pojęcie to nie powinno być jednak automatycznie stosowane
chcę? Autorytetu religii nie można odrodzić siłą woli, w odniesieniu do religii. Religia i jej związek ze wspólnotą są
podobnie jak wspólnoty. Są to fakty zewnętrzne. Jednostka o wiele bardziej złożone niż to sugeruje pojęcie wspólnoty
staje nagle wobec nich jak wobec zewnętrznej rzeczywistości i ochronnej. W tomie tym zostało więc umieszczone post
jest całkowicie we władzy niesionego przez nie objawienia. scriptum dotyczące sacrum i jego związku ze społeczeństwem
Intencją autora tej książki nie jest więc i wspólnotą. Post scriptum ma na celu sprowokowanie
przedstawienie ujednoliconego podsumowania tego, co dyskusji nad możliwością istnienia wspólnoty i społeczeństwa
napisano na temat wspólnoty, lecz ukazanie różnych dróg, bez sacrum. Czym właściwie jest społeczeństwo świeckie?
którymi podążały różne umysły i zainspirowanie dyskusji. Zamieszczony w Post scriptum tekst Nisbeta dostarcza nam
Intencja ta zadecydowała o nadaniu tej książce formy wyboru obrazu socjologii klasycznej, która nigdy nie uważała religii
tekstów różnych autorów. Czytelnik znajdzie więc poglądy za złudzenie i nie wierzyła w możliwość jej zaniku. Sacrum
niekiedy ze sobą sprzeczne. Książka ta wymaga więc jest bowiem tym, co leży u podłoża kształtowania się
uważnego i krytycznego czytania. Ze względu na ograniczone ludzkiego umysłu i stąd ewolucji ludzkiej kultury i integracji
rozmiary tego tomu w zamieszczonych tu tekstach zostały społecznej.
dokonane pewne skróty. Artykuły omawiające zagadnienia Na zakończenie tego krótkiego wstępu autor i
szeroko znane z innych źródeł zostały tutaj jedynie wydawca zwracają się do czytelnika z uprzejmą prośbą o
omówione, gdyż krytyczny czytelnik może odwołać się tu do wszelkiego rodzaju uwagi dotyczące językowych pomyłek i
innych źródeł. Teksty mniej znane, które nie mają takiego merytorycznych pominięć w tym wydaniu. Uwagi te pomogą
intelektualnego zaplecza i które są ciągle jeszcze odkrywane, w dalszej pracy redakcyjnej nad tą książką. Uwagi te prosimy
zostały we fragmentach przetłumaczone. Pominięte zostały przesyłać e-mailem lub na adres pocztowy wydawcy.
jedynie rozważania na tematy bardzo szczegółowe lub opisy
konkretnych przykładów, a także pewne szczegółowe
odniesienia autorów do amerykańskiej i angielskiej literatury New Haven, 1999
przedmiotu inspirującej autorów.
Teksty zawarte w części I dotyczą podejścia
uznawanego dziś za klasyczne, gdzie na rozumienie
wspólnoty miała wpływ typologia Tnniesa oraz analiza
przejścia ze społeczeństwa tradycyjnego do zurbanizowanego.
W części II zostały umieszczone teksty odnoszące się w jakiś
sposób do problemu, czy społeczeństwo bez wspólnoty może
istnieć? W części tej pojęcie wspólnoty rozumiane jest jako
pewien rodzaj ładu moralnego, a społeczeństwo nowoczesne
rozumiane jest jako struktury rozwijające się pod wpływem
technologii, które niszczą wspólnotę, grożąc ustawicznie
anomią i alienacją.
Mikołajewska 9 10 Zjawisko wspólnoty

jest więc jakaś tajemnica. Niektórzy twierdzą, że tajemnicą tą U podłoża wyboru tekstów zamieszczonych w tym
jest pojawianie się i znikanie sacrum. Studia nad religią stają tomie oraz ich organizacji leżą także pewne przekonania
się w ten sposób studiami nad tajemnicą wspólnoty. autora tego tomu. W swoim pierwszym wydaniu książka ta
Upadek wiarygodności religii niesie ze sobą upadek składała się dwóch części: pierwsza dotyczyła podejścia
moralności narzucającej ograniczenia na ludzkie ego i klasycznego, a druga wspólnot ochronnych. Samo pojęcie
indywidualne pragnienia. Bez religijnego poparcia taka wspólnoty ochronnej zawiera w sobie element krytyczny.
moralność traci sens. Wydaje się nagle znęcaniem się nad Sugeruje trudności w reformowaniu społeczeństwa
samym sobą pozbawionym celu. Nikt nie potrafi już znaleźć nowoczesnego poprzez tworzenie wspólnot, które wykazują
wiarygodnej odpowiedzi na coraz odważniej stawiane tendencję do przekształcania się w systemy totalitarne.
pytanie: dlaczego mam odmawiać sobie robienia tego, co ja Pojęcie to nie powinno być jednak automatycznie stosowane
chcę? Autorytetu religii nie można odrodzić siłą woli, w odniesieniu do religii. Religia i jej związek ze wspólnotą są
podobnie jak wspólnoty. Są to fakty zewnętrzne. Jednostka o wiele bardziej złożone niż to sugeruje pojęcie wspólnoty
staje nagle wobec nich jak wobec zewnętrznej rzeczywistości i ochronnej. W tomie tym zostało więc umieszczone post
jest całkowicie we władzy niesionego przez nie objawienia. scriptum dotyczące sacrum i jego związku ze społeczeństwem
Intencją autora tej książki nie jest więc i wspólnotą. Post scriptum ma na celu sprowokowanie
przedstawienie ujednoliconego podsumowania tego, co dyskusji nad możliwością istnienia wspólnoty i społeczeństwa
napisano na temat wspólnoty, lecz ukazanie różnych dróg, bez sacrum. Czym właściwie jest społeczeństwo świeckie?
którymi podążały różne umysły i zainspirowanie dyskusji. Zamieszczony w Post scriptum tekst Nisbeta dostarcza nam
Intencja ta zadecydowała o nadaniu tej książce formy wyboru obrazu socjologii klasycznej, która nigdy nie uważała religii
tekstów różnych autorów. Czytelnik znajdzie więc poglądy za złudzenie i nie wierzyła w możliwość jej zaniku. Sacrum
niekiedy ze sobą sprzeczne. Książka ta wymaga więc jest bowiem tym, co leży u podłoża kształtowania się
uważnego i krytycznego czytania. Ze względu na ograniczone ludzkiego umysłu i stąd ewolucji ludzkiej kultury i integracji
rozmiary tego tomu w zamieszczonych tu tekstach zostały społecznej.
dokonane pewne skróty. Artykuły omawiające zagadnienia Na zakończenie tego krótkiego wstępu autor i
szeroko znane z innych źródeł zostały tutaj jedynie wydawca zwracają się do czytelnika z uprzejmą prośbą o
omówione, gdyż krytyczny czytelnik może odwołać się tu do wszelkiego rodzaju uwagi dotyczące językowych pomyłek i
innych źródeł. Teksty mniej znane, które nie mają takiego merytorycznych pominięć w tym wydaniu. Uwagi te pomogą
intelektualnego zaplecza i które są ciągle jeszcze odkrywane, w dalszej pracy redakcyjnej nad tą książką. Uwagi te prosimy
zostały we fragmentach przetłumaczone. Pominięte zostały przesyłać e-mailem lub na adres pocztowy wydawcy.
jedynie rozważania na tematy bardzo szczegółowe lub opisy
konkretnych przykładów, a także pewne szczegółowe
odniesienia autorów do amerykańskiej i angielskiej literatury New Haven, 1999
przedmiotu inspirującej autorów.
Teksty zawarte w części I dotyczą podejścia
uznawanego dziś za klasyczne, gdzie na rozumienie
wspólnoty miała wpływ typologia Tnniesa oraz analiza
przejścia ze społeczeństwa tradycyjnego do zurbanizowanego.
W części II zostały umieszczone teksty odnoszące się w jakiś
sposób do problemu, czy społeczeństwo bez wspólnoty może
istnieć? W części tej pojęcie wspólnoty rozumiane jest jako
pewien rodzaj ładu moralnego, a społeczeństwo nowoczesne
rozumiane jest jako struktury rozwijające się pod wpływem
technologii, które niszczą wspólnotę, grożąc ustawicznie
anomią i alienacją.
Mikołajewska 11 12 Zjawisko wspólnoty

wydało nam się warte przypomnienia, gdyż rozważania nad


wspólnotą zawsze otwierają na nowo pytanie o źródła i naturę
jednostkowego umysłu.
Gdy mowa o wspólnocie i urbanizacji nie sposób
Część I uniknąć pytania o używanie pojęcia wspólnoty w badaniach
wsi i miasta. Rozdziały IV V i VI są poświęcone temu
zagadnieniu. W badaniach tych pojęcie wspólnoty
Wspólnota i urbanizacja sprowadzano często do pojęcia społeczności lokalnej,
przyjmując założenie o związku między typem społeczności a
Podejście tradycyjne sposobem zamieszkiwania. Rozdział V został poświęcony
przypomnieniu treści jednej z książek R. L. Warrena
uchodzących w socjologii amerykańskiej za klasykę w
dziedzinie badań nad społecznością lokalną.
Pojęcie wspólnoty (community) jest równie stare jak Wspólnota w społeczeństwie zurbanizowanym była
socjologia. Na wcześniejsze użycie tego pojęcia przez zawsze tym, co budziło silne emocje. Ideolodzy urbanizacji
socjologów (uważane dziś za klasyczne) miała wpływ ich domagali się jej zniszczenia, obwiniając ją o spowolnianie
koncentracja uwagi na przekształcaniu się tzw. społeczeństwa zmian. Inni jednak pragnęli powrotu do wspólnoty, uważając
tradycyjnego w społeczeństwo zurbanizowane, które różniło ją za lekarstwo na stres wynikły z urbanizacji. Zagadnienie to
się pod pewnymi istotnymi względami od społeczeństwa stanowić będzie główny temat II-giej części tej książki.
tradycyjnego i w którym istotne znaczenia miał podział na
miasto i wieś. Zasięg wspólnoty i jej znaczenie zdawało się
maleć w społeczeństwie zurbanizowanym. Wspólnota w coraz
mniejszym stopniu charakteryzowała społeczeństwo jako
całość i zdawała się coraz bardziej ograniczać do niewielkich
społeczności terytorialnych.
Intuicyjnie termin wspólnota jest używany do opisu
bliskich powiązań między ludźmi, które są rezultatem
istnienia pewnego wspólnie akceptowanego centrum, jak np.
powszechnie akceptowana religia. Wspólnota jako pojęcie
była jednak od początku trudna do zdefiniowania. Pojęcie to
wywodziło się ze społeczeństwa tradycyjnego, a było używane
w badaniach i teoriach wyłaniającego się społeczeństwa
zurbanizowanego. Ponadto, jak to wykazuje R. Nisbet w
jednym z zamieszczonych w rozdziale I artykułów, cała
dziewiętnastowieczna myśl zachodnia była pod wpływem idei
wspólnoty, która nie była w pełni uświadamiana. Dopiero
socjologowie jak Tnnies, Durkheim i Simmel uczynili z niej
bezpośredni przedmiot analiz. Socjologowie jednak do dziś
nie pozbyli się kłopotów związanych z definicją tego pojęcia.
Teksty zamieszczone w rozdziale I mówią o tych kłopotach.
Socjologia wypracowała szereg innych pojęć
odnoszących się do różnych aspektów więzi wspólnotowej.
Takim pojęciem jest np. pojęcie grupy pierwotnej. Rozdział II
jest więc poświęcony temu pojęciu. Grupy pierwotne uważano
za istotne źródło społecznej natury jednostki. Założenie to
Mikołajewska 11 12 Zjawisko wspólnoty

wydało nam się warte przypomnienia, gdyż rozważania nad


wspólnotą zawsze otwierają na nowo pytanie o źródła i naturę
jednostkowego umysłu.
Gdy mowa o wspólnocie i urbanizacji nie sposób
Część I uniknąć pytania o używanie pojęcia wspólnoty w badaniach
wsi i miasta. Rozdziały IV V i VI są poświęcone temu
zagadnieniu. W badaniach tych pojęcie wspólnoty
Wspólnota i urbanizacja sprowadzano często do pojęcia społeczności lokalnej,
przyjmując założenie o związku między typem społeczności a
Podejście tradycyjne sposobem zamieszkiwania. Rozdział V został poświęcony
przypomnieniu treści jednej z książek R. L. Warrena
uchodzących w socjologii amerykańskiej za klasykę w
dziedzinie badań nad społecznością lokalną.
Pojęcie wspólnoty (community) jest równie stare jak Wspólnota w społeczeństwie zurbanizowanym była
socjologia. Na wcześniejsze użycie tego pojęcia przez zawsze tym, co budziło silne emocje. Ideolodzy urbanizacji
socjologów (uważane dziś za klasyczne) miała wpływ ich domagali się jej zniszczenia, obwiniając ją o spowolnianie
koncentracja uwagi na przekształcaniu się tzw. społeczeństwa zmian. Inni jednak pragnęli powrotu do wspólnoty, uważając
tradycyjnego w społeczeństwo zurbanizowane, które różniło ją za lekarstwo na stres wynikły z urbanizacji. Zagadnienie to
się pod pewnymi istotnymi względami od społeczeństwa stanowić będzie główny temat II-giej części tej książki.
tradycyjnego i w którym istotne znaczenia miał podział na
miasto i wieś. Zasięg wspólnoty i jej znaczenie zdawało się
maleć w społeczeństwie zurbanizowanym. Wspólnota w coraz
mniejszym stopniu charakteryzowała społeczeństwo jako
całość i zdawała się coraz bardziej ograniczać do niewielkich
społeczności terytorialnych.
Intuicyjnie termin wspólnota jest używany do opisu
bliskich powiązań między ludźmi, które są rezultatem
istnienia pewnego wspólnie akceptowanego centrum, jak np.
powszechnie akceptowana religia. Wspólnota jako pojęcie
była jednak od początku trudna do zdefiniowania. Pojęcie to
wywodziło się ze społeczeństwa tradycyjnego, a było używane
w badaniach i teoriach wyłaniającego się społeczeństwa
zurbanizowanego. Ponadto, jak to wykazuje R. Nisbet w
jednym z zamieszczonych w rozdziale I artykułów, cała
dziewiętnastowieczna myśl zachodnia była pod wpływem idei
wspólnoty, która nie była w pełni uświadamiana. Dopiero
socjologowie jak Tnnies, Durkheim i Simmel uczynili z niej
bezpośredni przedmiot analiz. Socjologowie jednak do dziś
nie pozbyli się kłopotów związanych z definicją tego pojęcia.
Teksty zamieszczone w rozdziale I mówią o tych kłopotach.
Socjologia wypracowała szereg innych pojęć
odnoszących się do różnych aspektów więzi wspólnotowej.
Takim pojęciem jest np. pojęcie grupy pierwotnej. Rozdział II
jest więc poświęcony temu pojęciu. Grupy pierwotne uważano
za istotne źródło społecznej natury jednostki. Założenie to
Mikołajewska 13 14 Zjawisko wspólnoty

bowiem, jak wszyscy inni, nie są wolni od emocji, które


kojarzą się z tym słowem. Wszyscy, łącznie z socjologami,
piszą autorzy, chcieliby żyć we wspólnocie. Uczucia wobec
Rozdział I życia w kolektywach lub w sieciach nie są równie
jednoznaczne. Uczucia skojarzone z tym terminem prowadzą
Teorie wspólnoty często do mylenia tego, czym wspólnota jest (jej opis
empiryczny) z tym, czym być powinna (opis normatywny).
Ten typ pomyłek ma zresztą swe źródło w historii socjologii,
Wybór nasz rozpoczynamy od dwóch tekstów próbujących określić
sens pojęcia wspólnoty. Bell i Newby dokonują przeglądu różnego rozumienia
piszą autorzy. Nietrudno opisać, w co to pojęcie było
wspólnoty w praktyce socjologicznej i różnych teorii wspólnot, dochodząc do uwikłane; jednakże próby pozbawionego ocen opisania, czym
wniosku, że pojęciu temu nadawano różny status metodologiczny. Raz wspólnota jest, okazywały się zwykle nieudane.
wspólnota stanowiła przedmiot zainteresowań sam w sobie, innym razem była
narzędziem badawczym, tj. uważano, że wspólnota utożsamiana ze Dziedzictwo teoretyczne
społecznością lokalną jest mikrokosmosem łatwiej dostępnym w badaniach
empirycznych niż społeczeństwo globalne, które stanowi właściwy przedmiot “Wspólnotę” uważano za coś dobrego, opłakując,
badań socjologicznych. Na rozumienie wspólnoty miało też wpływ obawiając się i żałując jej zaniku. Wydarzenia skojarzone z
zaangażowanie ideologiczne autora, tj. opowiadanie się za społeczeństwem
tradycyjnym opartym na wspólnocie lub nowoczesnym niszczącym wspólnotę.
przypuszczalnymi przyczynami jej zaniku — rewolucje
Nisbet z kolei dowodzi, że idea wspólnoty leżała u podłoża całej demokratyczne w Ameryce i we Francji, rewolucja
dziewiętnastowiecznej myśli społecznej, nadając jej kształt. Wroga postawa przemysłowa w Anglii i następnie w całej Zachodniej Europie
wobec wspólnoty leżała u podstaw myśli postępowej, a pochwała wspólnoty — zrodziły równocześnie Tocqueville’a, Comte’a, Tönniesa,
leżała u podłoża myśli konserwatywnej. Idea ta kształtowała także w sposób Le Play’a, Marksa, Durkheima, wielkich ojców socjologii. Ich
ukryty myśl Comte'a. Dziewiętnastowieczni socjologowie uczynili jednak ze
wspólnoty bezpośredni przedmiot zainteresowań, sięgając w ten sposób głęboko rozumienie wspólnoty jest dobrym punktem wyjścia do
do korzeni myśli zachodniej. poddania pod dyskusję badań nad wspólnotą, gdyż w XIX
wieku “wspólnota” w umysłach intelektualistów zajmowała to
samo miejsce, co idea “kontraktu” w Wieku Rozumu. Pojęcie
wspólnoty nie było chłodnym analitycznym konstruktem.
1. Teorie wspólnoty Wręcz przeciwnie, więzi wspólnoty (rzeczywiste lub utopijne)
w ujęciu C. Bell i H. Newby'ego1 wywodziły się z wyobrażeń tych myślicieli o dobrym życiu.
Wspólnoty używano jako narzędzia do robienia złośliwych
porównań z tym, co przedstawiało sobą współczesne
społeczeństwo, chociaż wspólnota, będąc dla poszczególnych
Podejmując dyskusję nad pojęciem wspólnoty, piszą krytyków przede wszystkim tym, czym powinna być, łączyła
autorzy, socjolog ponosi to samo ryzyko zawodowe, co w sobie wiele sprzecznych wartości. Owa otwartość w
architekt lub planista: im bardziej próbuje je zdefiniować w rozumieniu wspólnoty pozwalała na formowanie szeregów
swoim własnym języku, tym trudniej uchwycić mu jego istotę. przez tych, których łączyła jedynie pochwała wspólnoty,
Choć pojęcie wspólnoty interesuje socjologów już ponad 200 pomimo faktycznych różnic w interpretacji. Pod przykrywką
lat, nie zbliżyli się o krok do zadowalającej socjologicznej pozytywnego wartościowania wspólnoty ukrywała się bardziej
definicji tego pojęcia. Większość socjologów ma co prawda generalna postawa nostalgii — chwalenie przeszłości w celu
własne wyobrażenie o tym, czym jest wspólnota — lecz w obwiniania współczesności — obydwa tematy współwystępowały w
tym właśnie tkwi źródło nieporozumień. Socjologowie krytyce współczesnego “społeczeństwa” poprzez porównanie
go z przeszłą “wspólnotą”. Kryzysy ekonomiczne pozwoliły
1
tym uczuciom w pełni się rozwinąć. Społeczeństwo
Napisane na podstawie: Colin Bell, Howard Newby, Community Studies. An przemysłowe — i jego ekologiczna derywacja, którą jest
Introduction to the Sociology of the Local Community, London, George Allen miasto — klasyfikowano jako charakteryzujące się
and Unwin LTD, 1971 rozdz. 2. Theories of Community.
konfliktem, użytecznością oraz stosunkami opartymi na
Mikołajewska 13 14 Zjawisko wspólnoty

bowiem, jak wszyscy inni, nie są wolni od emocji, które


kojarzą się z tym słowem. Wszyscy, łącznie z socjologami,
piszą autorzy, chcieliby żyć we wspólnocie. Uczucia wobec
Rozdział I życia w kolektywach lub w sieciach nie są równie
jednoznaczne. Uczucia skojarzone z tym terminem prowadzą
Teorie wspólnoty często do mylenia tego, czym wspólnota jest (jej opis
empiryczny) z tym, czym być powinna (opis normatywny).
Ten typ pomyłek ma zresztą swe źródło w historii socjologii,
Wybór nasz rozpoczynamy od dwóch tekstów próbujących określić
sens pojęcia wspólnoty. Bell i Newby dokonują przeglądu różnego rozumienia
piszą autorzy. Nietrudno opisać, w co to pojęcie było
wspólnoty w praktyce socjologicznej i różnych teorii wspólnot, dochodząc do uwikłane; jednakże próby pozbawionego ocen opisania, czym
wniosku, że pojęciu temu nadawano różny status metodologiczny. Raz wspólnota jest, okazywały się zwykle nieudane.
wspólnota stanowiła przedmiot zainteresowań sam w sobie, innym razem była
narzędziem badawczym, tj. uważano, że wspólnota utożsamiana ze Dziedzictwo teoretyczne
społecznością lokalną jest mikrokosmosem łatwiej dostępnym w badaniach
empirycznych niż społeczeństwo globalne, które stanowi właściwy przedmiot “Wspólnotę” uważano za coś dobrego, opłakując,
badań socjologicznych. Na rozumienie wspólnoty miało też wpływ obawiając się i żałując jej zaniku. Wydarzenia skojarzone z
zaangażowanie ideologiczne autora, tj. opowiadanie się za społeczeństwem
tradycyjnym opartym na wspólnocie lub nowoczesnym niszczącym wspólnotę.
przypuszczalnymi przyczynami jej zaniku — rewolucje
Nisbet z kolei dowodzi, że idea wspólnoty leżała u podłoża całej demokratyczne w Ameryce i we Francji, rewolucja
dziewiętnastowiecznej myśli społecznej, nadając jej kształt. Wroga postawa przemysłowa w Anglii i następnie w całej Zachodniej Europie
wobec wspólnoty leżała u podstaw myśli postępowej, a pochwała wspólnoty — zrodziły równocześnie Tocqueville’a, Comte’a, Tönniesa,
leżała u podłoża myśli konserwatywnej. Idea ta kształtowała także w sposób Le Play’a, Marksa, Durkheima, wielkich ojców socjologii. Ich
ukryty myśl Comte'a. Dziewiętnastowieczni socjologowie uczynili jednak ze
wspólnoty bezpośredni przedmiot zainteresowań, sięgając w ten sposób głęboko rozumienie wspólnoty jest dobrym punktem wyjścia do
do korzeni myśli zachodniej. poddania pod dyskusję badań nad wspólnotą, gdyż w XIX
wieku “wspólnota” w umysłach intelektualistów zajmowała to
samo miejsce, co idea “kontraktu” w Wieku Rozumu. Pojęcie
wspólnoty nie było chłodnym analitycznym konstruktem.
1. Teorie wspólnoty Wręcz przeciwnie, więzi wspólnoty (rzeczywiste lub utopijne)
w ujęciu C. Bell i H. Newby'ego1 wywodziły się z wyobrażeń tych myślicieli o dobrym życiu.
Wspólnoty używano jako narzędzia do robienia złośliwych
porównań z tym, co przedstawiało sobą współczesne
społeczeństwo, chociaż wspólnota, będąc dla poszczególnych
Podejmując dyskusję nad pojęciem wspólnoty, piszą krytyków przede wszystkim tym, czym powinna być, łączyła
autorzy, socjolog ponosi to samo ryzyko zawodowe, co w sobie wiele sprzecznych wartości. Owa otwartość w
architekt lub planista: im bardziej próbuje je zdefiniować w rozumieniu wspólnoty pozwalała na formowanie szeregów
swoim własnym języku, tym trudniej uchwycić mu jego istotę. przez tych, których łączyła jedynie pochwała wspólnoty,
Choć pojęcie wspólnoty interesuje socjologów już ponad 200 pomimo faktycznych różnic w interpretacji. Pod przykrywką
lat, nie zbliżyli się o krok do zadowalającej socjologicznej pozytywnego wartościowania wspólnoty ukrywała się bardziej
definicji tego pojęcia. Większość socjologów ma co prawda generalna postawa nostalgii — chwalenie przeszłości w celu
własne wyobrażenie o tym, czym jest wspólnota — lecz w obwiniania współczesności — obydwa tematy współwystępowały w
tym właśnie tkwi źródło nieporozumień. Socjologowie krytyce współczesnego “społeczeństwa” poprzez porównanie
go z przeszłą “wspólnotą”. Kryzysy ekonomiczne pozwoliły
1
tym uczuciom w pełni się rozwinąć. Społeczeństwo
Napisane na podstawie: Colin Bell, Howard Newby, Community Studies. An przemysłowe — i jego ekologiczna derywacja, którą jest
Introduction to the Sociology of the Local Community, London, George Allen miasto — klasyfikowano jako charakteryzujące się
and Unwin LTD, 1971 rozdz. 2. Theories of Community.
konfliktem, użytecznością oraz stosunkami opartymi na
Mikołajewska 15 16 Zjawisko wspólnoty

kontrakcie. Wspólnota — i jej ekologiczna derywacja, którą opartych na innym typie, czyli przejście od solidarności
była wieś lub małe miasto — miała być jego antytezą. mechanicznej do solidarności organicznej. Według
Bezosobowość i anonimowość społeczeństwa przemysłowego Durkheima rosnący podział pracy w bardziej rozwiniętych
nabierały barwy w porównaniu z osobistymi więziami społeczeństwach prowadzi do organicznej solidarności — tzn.
charakterystycznymi dla wspólnoty. Świat odchodził od solidarności opartej na współzależności wyspecjalizowanych
wspólnoty, idąc w kierunku społeczeństwa przemysłowego. U części, a więc opartej na różnorodności a nie na
Comte'a np. występuje udręczone poczucie załamania się podobieństwie. Użył prawnych wskaźników do wykazania, że
starego. Jego socjologiczne zainteresowanie wspólnotą, jak to gdy jeden typ solidarności rozwija się, drugi ustępuje.
wykazał Nisbet, wynikało z warunków rodzących Rozwijała się solidarność organiczna. Durkheim doszedł więc
konserwatyzm, tzn. z warunków załamania się lub do wniosku, że społeczeństwo dalekie jest od dezintegracji,
dezorganizacji tradycyjnych form zrzeszeń. Mówiąc inaczej, stając się jedną wielką wspólnotą.
wspólnotę widziano jako naturalne środowisko człowieka. Za ojca teorii wspólnoty uważa się jednak Tönniesa.
Henry Maine nie był bezpośrednio zainteresowany Jego książka Gemeinschaft und Gesellschaft (tłumaczona
wspólnotą jako taką, ale jego praca wywarła silny wpływ na zwykle w literaturze anglojęzycznej jako Community–
jego współczesnych i następców, a szczególnie na Tönniesa. wspólnota i Society–społeczeństwo) została opublikowana w
Próbował on wyjaśnić ewolucję współczesnych mu instytucji, roku 1887. Od tego czasu stanowiła źródło inspiracji dla tych,
sięgając do czasów starożytnych. Powołując się na wczesne którzy pisali o wspólnocie. W Gemeinschaft (wspólnocie)
piśmiennictwo hebrajskie, greckie i rzymskie, dowodził, że stosunki międzyludzkie są bliskie, oparte na jasnym
wcześniejsze społeczeństwo było patriarchalne, w którym określeniu miejsca danej osoby w społeczeństwie. “Wartość”
najstarszy w rodzinie mężczyzna miał absolutną władzę nad człowieka jest oceniona według tego, kim on jest, a nie co
rozszerzoną rodziną. Społeczeństwo jako całość było robi. Mówiąc inaczej, we wspólnocie status jest przypisany, a
konglomeratem rodzin. Podstawowym elementem składowym nie osiągany. Role są określone i w harmonijnej zgodzie ze
społeczeństwa nowoczesnego nie jest natomiast rodzina w sobą: człowiek nie doświadcza sprzeczności między
swej rozszerzonej formie, lecz jednostka. Badając system obowiązkami wynikającymi z różnych ról. Członkowie
prawny, odkrył, że prawo prymitywne traktowało grupy wspólnoty nie są zbyt mobilni ani w sensie fizycznym, ani
rodzinne jako zespołowe jednostki zdefiniowane przez społecznym. Tzn. jednostki nie oddalają się zbytnio od
pokrewieństwo. Przestępstwo było aktem zbiorowym, ziemia miejsca swojego urodzenia i nie awansują w hierarchii
była posiadana wspólnie. Jednakże, gdy społeczeństwa społecznej. Co więcej, kultura wspólnoty jest względnie
rozrastały się, bazą organizacji stawało się miejsce homogeniczna, gdyż tak być musi, aby role nie pozostawały
zamieszkiwania (locality), zastępując pokrewieństwo. W jego ze sobą w konflikcie, a związki społeczne nie straciły swojej
argumentowaniu kluczowe było to, że władza, przywileje i bliskości. Moralni strażnicy wspólnoty (rodzina i kościół) są
obowiązki rezydujące dawniej w rodzinie przeniosły się na silni. Ich kodeks jest jasny i nakazy dobrze zinternalizowane.
poziom państwa. Charakter powiązań międzyludzkich
Jest tam także wspólnota sentymentów2 wymagająca ścisłej i
zmienił się z opartego na statusie jednostki w oparty na
trwałej lojalności w stosunku do osób i miejsca. Wspólnota
indywidualnie uzgadnianych kontraktach.
sprzyja więc bezruchowi i utrudnia osiąganie statusu i
Także E. Durkheim uznał prawo za wskaźnik
zmiany społecznej. U Comte'a dominował nastrój dobrobytu na podstawie zasług. Wspólnota działa za pomocą
zatroskania, u Durkheima natomiast dominowało 2
Angielskie sentiment będziemy tłumaczyć sentyment, a nie uczucie, jak to
zainteresowanie “moralną konsolidacją” społeczeństwa, w niektórzy preferują. Słowo to ma w rozważaniach nad definicją wspólnoty
którym żył. Durkheim lękał się rozpadu stosunków kluczowe znaczenie i pojawi się także w tekstach innych autorów,
społecznych w “anomię”, czyli stanu “braku norm”, w zamieszczonych w tym wyborze. Wskazuje ono również na określoną tradycję i
którym wystąpiłoby całkowite załamanie się społeczeństwa. szkołę socjologiczną. Angielskie sentiment ma zwykle sens pozytywny i zawiera
w sobie zarówno myśl jak i uczucie. Jest zarówno umysłowym wyobrażeniem,
Jednakże we współczesnym mu społeczeństwie obserwował
jak i skłonnością lub stronniczością ocieplaną, zabarwioną, pobudzaną lub
nie tyle załamanie się wspólnoty, co przejście od wspólnoty opartą na emocji. Wyobrażenie to lub skłonność jest myślą szlachetną i
opartej na jednym typie stosunków społecznych do wspólnot podniosłą w uczuciu. (Przypis B. M.)
Mikołajewska 15 16 Zjawisko wspólnoty

kontrakcie. Wspólnota — i jej ekologiczna derywacja, którą opartych na innym typie, czyli przejście od solidarności
była wieś lub małe miasto — miała być jego antytezą. mechanicznej do solidarności organicznej. Według
Bezosobowość i anonimowość społeczeństwa przemysłowego Durkheima rosnący podział pracy w bardziej rozwiniętych
nabierały barwy w porównaniu z osobistymi więziami społeczeństwach prowadzi do organicznej solidarności — tzn.
charakterystycznymi dla wspólnoty. Świat odchodził od solidarności opartej na współzależności wyspecjalizowanych
wspólnoty, idąc w kierunku społeczeństwa przemysłowego. U części, a więc opartej na różnorodności a nie na
Comte'a np. występuje udręczone poczucie załamania się podobieństwie. Użył prawnych wskaźników do wykazania, że
starego. Jego socjologiczne zainteresowanie wspólnotą, jak to gdy jeden typ solidarności rozwija się, drugi ustępuje.
wykazał Nisbet, wynikało z warunków rodzących Rozwijała się solidarność organiczna. Durkheim doszedł więc
konserwatyzm, tzn. z warunków załamania się lub do wniosku, że społeczeństwo dalekie jest od dezintegracji,
dezorganizacji tradycyjnych form zrzeszeń. Mówiąc inaczej, stając się jedną wielką wspólnotą.
wspólnotę widziano jako naturalne środowisko człowieka. Za ojca teorii wspólnoty uważa się jednak Tönniesa.
Henry Maine nie był bezpośrednio zainteresowany Jego książka Gemeinschaft und Gesellschaft (tłumaczona
wspólnotą jako taką, ale jego praca wywarła silny wpływ na zwykle w literaturze anglojęzycznej jako Community–
jego współczesnych i następców, a szczególnie na Tönniesa. wspólnota i Society–społeczeństwo) została opublikowana w
Próbował on wyjaśnić ewolucję współczesnych mu instytucji, roku 1887. Od tego czasu stanowiła źródło inspiracji dla tych,
sięgając do czasów starożytnych. Powołując się na wczesne którzy pisali o wspólnocie. W Gemeinschaft (wspólnocie)
piśmiennictwo hebrajskie, greckie i rzymskie, dowodził, że stosunki międzyludzkie są bliskie, oparte na jasnym
wcześniejsze społeczeństwo było patriarchalne, w którym określeniu miejsca danej osoby w społeczeństwie. “Wartość”
najstarszy w rodzinie mężczyzna miał absolutną władzę nad człowieka jest oceniona według tego, kim on jest, a nie co
rozszerzoną rodziną. Społeczeństwo jako całość było robi. Mówiąc inaczej, we wspólnocie status jest przypisany, a
konglomeratem rodzin. Podstawowym elementem składowym nie osiągany. Role są określone i w harmonijnej zgodzie ze
społeczeństwa nowoczesnego nie jest natomiast rodzina w sobą: człowiek nie doświadcza sprzeczności między
swej rozszerzonej formie, lecz jednostka. Badając system obowiązkami wynikającymi z różnych ról. Członkowie
prawny, odkrył, że prawo prymitywne traktowało grupy wspólnoty nie są zbyt mobilni ani w sensie fizycznym, ani
rodzinne jako zespołowe jednostki zdefiniowane przez społecznym. Tzn. jednostki nie oddalają się zbytnio od
pokrewieństwo. Przestępstwo było aktem zbiorowym, ziemia miejsca swojego urodzenia i nie awansują w hierarchii
była posiadana wspólnie. Jednakże, gdy społeczeństwa społecznej. Co więcej, kultura wspólnoty jest względnie
rozrastały się, bazą organizacji stawało się miejsce homogeniczna, gdyż tak być musi, aby role nie pozostawały
zamieszkiwania (locality), zastępując pokrewieństwo. W jego ze sobą w konflikcie, a związki społeczne nie straciły swojej
argumentowaniu kluczowe było to, że władza, przywileje i bliskości. Moralni strażnicy wspólnoty (rodzina i kościół) są
obowiązki rezydujące dawniej w rodzinie przeniosły się na silni. Ich kodeks jest jasny i nakazy dobrze zinternalizowane.
poziom państwa. Charakter powiązań międzyludzkich
Jest tam także wspólnota sentymentów2 wymagająca ścisłej i
zmienił się z opartego na statusie jednostki w oparty na
trwałej lojalności w stosunku do osób i miejsca. Wspólnota
indywidualnie uzgadnianych kontraktach.
sprzyja więc bezruchowi i utrudnia osiąganie statusu i
Także E. Durkheim uznał prawo za wskaźnik
zmiany społecznej. U Comte'a dominował nastrój dobrobytu na podstawie zasług. Wspólnota działa za pomocą
zatroskania, u Durkheima natomiast dominowało 2
Angielskie sentiment będziemy tłumaczyć sentyment, a nie uczucie, jak to
zainteresowanie “moralną konsolidacją” społeczeństwa, w niektórzy preferują. Słowo to ma w rozważaniach nad definicją wspólnoty
którym żył. Durkheim lękał się rozpadu stosunków kluczowe znaczenie i pojawi się także w tekstach innych autorów,
społecznych w “anomię”, czyli stanu “braku norm”, w zamieszczonych w tym wyborze. Wskazuje ono również na określoną tradycję i
którym wystąpiłoby całkowite załamanie się społeczeństwa. szkołę socjologiczną. Angielskie sentiment ma zwykle sens pozytywny i zawiera
w sobie zarówno myśl jak i uczucie. Jest zarówno umysłowym wyobrażeniem,
Jednakże we współczesnym mu społeczeństwie obserwował
jak i skłonnością lub stronniczością ocieplaną, zabarwioną, pobudzaną lub
nie tyle załamanie się wspólnoty, co przejście od wspólnoty opartą na emocji. Wyobrażenie to lub skłonność jest myślą szlachetną i
opartej na jednym typie stosunków społecznych do wspólnot podniosłą w uczuciu. (Przypis B. M.)
Mikołajewska 17 18 Zjawisko wspólnoty

dróg tradycyjnych i samym jądrem pojęcia wspólnoty jest autorzy, że Tönnies odmiennie od Marksa nie traktował
sentymentalne przywiązanie do konwencji i moresu zanikania wspólnot jako konsekwencji kapitalizmu, lecz
ukochanego miejsca. Wspólnota będzie wzmacniać i uważał kapitalizm za konsekwencję zaniku wspólnot. Autorzy
ochraniać kodeks moralny, rodząc moralne napięcie i nie mają ambicji rozstrzygnięcia tej sprzeczności, chcą jednak
przedstawiając odstępstwo jako poważne przestępstwo, podkreślić, że nadawanie pojęciu wspólnoty statusu
ponieważ we wspólnocie każdy jest znany i może być przyczynowego leży u samej istoty typologicznego rozumienia
umiejscowiony w strukturze społecznej. Powoduje to go przez Tönniesa.
personalizację kwestii, zdarzeń, wyjaśnień, ponieważ z Najważniejszym dziedzictwem Tönniesa jest właśnie
wszystkim co się zdarza, łączą się konkretne nazwiska i owa typologia wyrażana zwykle dychotomicznie. Dychotomie
charaktery. Tönnies kontynuował więc typowy wspólnota–społeczeństwo, autorytet–władza, status–klasa,
dziewiętnastowieczny temat, że wspólnota działa na rzecz święty–świecki, alienacja–postęp są, jak to wyraził Nisbet,
związków solidarności między ludźmi, tj. temat, który przez elementarnymi pojęciami socjologicznej tradycji. Są one
długie lata podkreślał czynnik terytorialny, miejsce w “bogatymi tematami myśli dziewiętnastowiecznej. Pomyślane
przestrzeni, lokalność jako jej bazę. Gdy socjologowie mówią jako połączone antytezy tworzą samą osnowę tradycji
obecnie o wspólnocie, prawie zawsze mają na myśli miejsce, socjologicznej. Niezależnie od ich pojęciowego znaczenia w
w którym ludzie rozwinęli pewne związki solidarności. socjologii, można je potraktować jako skrótowe opisy
Jednakże wspólnota w swym użyciu oryginalnym, chociaż konfliktu między tradycją i nowoczesnością, między starym
zawierała w sobie lokalną wspólnotę, nie ograniczała się do porządkiem umierającym pod naciskiem rewolucji
niej. Zawierała w sobie również religię, pracę, rodzinę i przemysłowych i demokratycznych, a nowym porządkiem o
kulturę. Opisywała społeczne więzi, które, jak to pisze Robert niewyraźnym zarysie, który rodził tyle samo niepokoju, co
Nisbet, charakteryzowały się emocjonalną zwartością, głębią, nadziei”. Idee te nie były oczywiście w XIX wieku nowe.
trwałością i pełnią. Sorokin np. znalazł podstawową ideę wspólnoty już u
Pojęciu wspólnoty przeciwstawiano Gesellschaft Konfucjusza, Ibn Chalduna i Tomasza z Akwinu. W
(tłumaczone na angielski jako society–społeczeństwo lub nowoczesnych badaniach nad wspólnotowością stanowią one
association–zrzeszenie), które w istocie oznaczało wszystko w dalszym ciągu jak najbardziej aktualne, teoretyczne
to, co nie było wspólnotą. Gesellschaft opisuje więzi na dziedzictwo i powinny stanowić punkt wyjścia w
szeroką skalę, bezosobowe i kontraktualne, które zgodnie z nowoczesnych konceptualizacjach tego pojęcia.
Dychotomię Gemeinschaf–Gesellschaft można
socjologią dziewiętnastowieczną rozwijały się kosztem
odnaleźć w strukturalno–funkcjonalnej teorii społeczeństwa
Gemeinschaft. W większości badań nad wspólnotami
Parsonsa. Podstawą w jego systemowej analizie działania
pojawiła się idea konceptualizowania zmiany społecznej na
społecznego są tzw. “zmienne wzoru”. Są one rozumiane
kontinuum z biegunami Gemeinschaf (wspólnotą) i
jako kontinua lub “skale” między biegunowymi opozycjami,
Gesellschaft (społeczeństwem). Tönnies wskazywał na 3 które wyrażają “dylemat” wyboru między tymi dwiema
główne aspekty Gemeinschaft, krew, miejsce (ziemia) i umysł alternatywami, które każdy z “aktorów” napotyka w każdej
i na ich socjologiczne odpowiedniki, którymi są ród, sytuacji społecznej. Jak to wyraża sam Parsons, grona
sąsiedztwo i przyjaźń. Łącznie stanowiły one bazę wszelkiej umieszczone na krańcach tych kontinuów “są bardzo
cnoty i moralności. Osobliwością Gesellschaft było natomiast zbliżone do tego, co w literaturze socjologicznej uważano za
to, że jak to pisze sam Tönnies, “wszelkie działania biegunowe typy zinstytucjonalizowanej struktury, a których
Gesellschaft były ograniczone do określonego celu i środków najlepiej znaną wersją jest dychotomia Gemeinschaft–
jego osiągania”. Tę racjonalność uważa się zwykle za Gesellschaft Tönniesa”. Zmiennymi wzoru są:
kluczowy aspekt rozwoju zachodniego kapitalizmu. 1. uczuciowość versus uczuciowa neutralność, czyli
Faktycznie można by twierdzić, że Gemeinschaft jest tym, co czy oczekuje się natychmiastowej samo–gratyfikacji, czy też
Max Weber nazwał autorytetem “tradycyjnym”, podczas gdy jej odroczenia;
Gesellschaft jest tym, co Max Weber nazywał autorytetem 2. określoność versus dyfuzyjność, czyli czy zakres
“racjonalno–legalnym”. Należy tu jednak pamiętać, piszą związku jest wąski, jak np. między biurokratą i klientem, czy
Mikołajewska 17 18 Zjawisko wspólnoty

dróg tradycyjnych i samym jądrem pojęcia wspólnoty jest autorzy, że Tönnies odmiennie od Marksa nie traktował
sentymentalne przywiązanie do konwencji i moresu zanikania wspólnot jako konsekwencji kapitalizmu, lecz
ukochanego miejsca. Wspólnota będzie wzmacniać i uważał kapitalizm za konsekwencję zaniku wspólnot. Autorzy
ochraniać kodeks moralny, rodząc moralne napięcie i nie mają ambicji rozstrzygnięcia tej sprzeczności, chcą jednak
przedstawiając odstępstwo jako poważne przestępstwo, podkreślić, że nadawanie pojęciu wspólnoty statusu
ponieważ we wspólnocie każdy jest znany i może być przyczynowego leży u samej istoty typologicznego rozumienia
umiejscowiony w strukturze społecznej. Powoduje to go przez Tönniesa.
personalizację kwestii, zdarzeń, wyjaśnień, ponieważ z Najważniejszym dziedzictwem Tönniesa jest właśnie
wszystkim co się zdarza, łączą się konkretne nazwiska i owa typologia wyrażana zwykle dychotomicznie. Dychotomie
charaktery. Tönnies kontynuował więc typowy wspólnota–społeczeństwo, autorytet–władza, status–klasa,
dziewiętnastowieczny temat, że wspólnota działa na rzecz święty–świecki, alienacja–postęp są, jak to wyraził Nisbet,
związków solidarności między ludźmi, tj. temat, który przez elementarnymi pojęciami socjologicznej tradycji. Są one
długie lata podkreślał czynnik terytorialny, miejsce w “bogatymi tematami myśli dziewiętnastowiecznej. Pomyślane
przestrzeni, lokalność jako jej bazę. Gdy socjologowie mówią jako połączone antytezy tworzą samą osnowę tradycji
obecnie o wspólnocie, prawie zawsze mają na myśli miejsce, socjologicznej. Niezależnie od ich pojęciowego znaczenia w
w którym ludzie rozwinęli pewne związki solidarności. socjologii, można je potraktować jako skrótowe opisy
Jednakże wspólnota w swym użyciu oryginalnym, chociaż konfliktu między tradycją i nowoczesnością, między starym
zawierała w sobie lokalną wspólnotę, nie ograniczała się do porządkiem umierającym pod naciskiem rewolucji
niej. Zawierała w sobie również religię, pracę, rodzinę i przemysłowych i demokratycznych, a nowym porządkiem o
kulturę. Opisywała społeczne więzi, które, jak to pisze Robert niewyraźnym zarysie, który rodził tyle samo niepokoju, co
Nisbet, charakteryzowały się emocjonalną zwartością, głębią, nadziei”. Idee te nie były oczywiście w XIX wieku nowe.
trwałością i pełnią. Sorokin np. znalazł podstawową ideę wspólnoty już u
Pojęciu wspólnoty przeciwstawiano Gesellschaft Konfucjusza, Ibn Chalduna i Tomasza z Akwinu. W
(tłumaczone na angielski jako society–społeczeństwo lub nowoczesnych badaniach nad wspólnotowością stanowią one
association–zrzeszenie), które w istocie oznaczało wszystko w dalszym ciągu jak najbardziej aktualne, teoretyczne
to, co nie było wspólnotą. Gesellschaft opisuje więzi na dziedzictwo i powinny stanowić punkt wyjścia w
szeroką skalę, bezosobowe i kontraktualne, które zgodnie z nowoczesnych konceptualizacjach tego pojęcia.
Dychotomię Gemeinschaf–Gesellschaft można
socjologią dziewiętnastowieczną rozwijały się kosztem
odnaleźć w strukturalno–funkcjonalnej teorii społeczeństwa
Gemeinschaft. W większości badań nad wspólnotami
Parsonsa. Podstawą w jego systemowej analizie działania
pojawiła się idea konceptualizowania zmiany społecznej na
społecznego są tzw. “zmienne wzoru”. Są one rozumiane
kontinuum z biegunami Gemeinschaf (wspólnotą) i
jako kontinua lub “skale” między biegunowymi opozycjami,
Gesellschaft (społeczeństwem). Tönnies wskazywał na 3 które wyrażają “dylemat” wyboru między tymi dwiema
główne aspekty Gemeinschaft, krew, miejsce (ziemia) i umysł alternatywami, które każdy z “aktorów” napotyka w każdej
i na ich socjologiczne odpowiedniki, którymi są ród, sytuacji społecznej. Jak to wyraża sam Parsons, grona
sąsiedztwo i przyjaźń. Łącznie stanowiły one bazę wszelkiej umieszczone na krańcach tych kontinuów “są bardzo
cnoty i moralności. Osobliwością Gesellschaft było natomiast zbliżone do tego, co w literaturze socjologicznej uważano za
to, że jak to pisze sam Tönnies, “wszelkie działania biegunowe typy zinstytucjonalizowanej struktury, a których
Gesellschaft były ograniczone do określonego celu i środków najlepiej znaną wersją jest dychotomia Gemeinschaft–
jego osiągania”. Tę racjonalność uważa się zwykle za Gesellschaft Tönniesa”. Zmiennymi wzoru są:
kluczowy aspekt rozwoju zachodniego kapitalizmu. 1. uczuciowość versus uczuciowa neutralność, czyli
Faktycznie można by twierdzić, że Gemeinschaft jest tym, co czy oczekuje się natychmiastowej samo–gratyfikacji, czy też
Max Weber nazwał autorytetem “tradycyjnym”, podczas gdy jej odroczenia;
Gesellschaft jest tym, co Max Weber nazywał autorytetem 2. określoność versus dyfuzyjność, czyli czy zakres
“racjonalno–legalnym”. Należy tu jednak pamiętać, piszą związku jest wąski, jak np. między biurokratą i klientem, czy
Mikołajewska 19 20 Zjawisko wspólnoty

też szeroki, wszechobejmujący, jak np. między matką i jej Hillerym podział definicji na dwie główne kategorie:
dzieckiem lub między małżonkami; wspólnota w sensie ogólnym oraz wspólnota wiejska.
3. uniwersalizm versus partykularyzm, czyli czy Pierwszy typ definicji jest używaniem terminu wspólnoty jako
działaniem rządzą uogólnione standardy (równe szanse), czy kategorii pojęciowej, podczas gdy drugi odnosi się do
też schemat odniesienia właściwy dla aktorów w danym pewnego typu wspólnoty. Tendencję do łączenia wspólnoty ze
związku (np. nepotyzm); środowiskiem wiejskim, o której mówi Hillery, można
4. przymioty versus wykonanie (lub przypisanie interpretować jako pozostałość socjologicznej niechęci do
versus osiągnięcia), czyli czy dany aktor jest przez innych miasta. Zgadzamy się także z Hillerym, piszą autorzy, że
postrzegany ze względu na to, kim lub czym jest, czy ze ponieważ podział definicji na “wspólnoty w sensie ogólnym”
względu na to, co potrafi zrobić. Np. czy ze względu na to, że i “wspólnoty wiejskie” nie ma charakteru logicznego, przeto
jest synem jakiejś ważnej osoby (przypisanie), czy też ze nie należy rezygnować z prób określenia cech wspólnotowych
względu na to, że uzyskał fachowe wykształcenie wspólnoty wiejskiej.
(osiągnięcia).
Ze wspólnotą wiąże się partykularyzm, przypisanie, Tabela 1:
dyfuzyjność i uczuciowość, które są rezultatem np. ważności Klasyfikacja wyodrębnionych definicji wspólnoty (za Hillery)
pokrewieństwa, stabilności i znajomości ze wszystkimi. Z
Idee lub elementy wyróżniane Liczba definicji
kolei w większości społeczeństw przemysłowych wyłania się
w definicjach:
wzór uniwersalizmu, osiągnięć, specyfikacji i uczuciowej
neutralności. Zmienne wzoru wykazują więc tendencję do I. Wspólnota w sensie ogólnym
przemieszczania się z jednego ekstremum do drugiego, A. Interakcja społeczna
chociaż rzeczywiste społeczeństwa są mieszaniną tych dwóch 1. Przestrzeń geograficzna
układów cech. Względny nacisk zmienia się jednak wyraźnie a. Samowystarczalność 8
i zmienne wzoru można uznać za precyzyjne narzędzie b. Wspólne życie 9
analityczne do opisu utraty lub wzrostu wspólnoty. Należy pokrewieństwo 2
jednak pamiętać, piszą autorzy, że sam Parsons nie zajmował c. Świadomość pokrewieństwa 7
się bezpośrednio lokalnymi systemami społecznymi, lecz d. Posiadanie wspólnych celów,
społeczeństwem globalnym. Zmiennych wzoru można jednak norm, środków 20
używać w odniesieniu do wszystkich form społecznego e. Zbiór instytucji 2
działania, które wyłoniły się z klasycznych dychotomii f. Lokalny charakter grupy 5
socjologicznej tradycji i zastosowanie ich w odniesieniu do g. Indywidualność 2
wspólnoty jest jedynie jednym aspektem o wiele szerszego
2. Obecność pewnych wspólnych
teoretycznego schematu Parsonsa. cech innych niż przestrzeń
a. Samowystarczalność 1
Definicje wspólnoty
b. Wspólne życie 3
c. Świadomość rodzaju 5
W poprzednim paragrafie zostało opisane “zderzenie
d. Posiadanie wspólnych celów,
się” teorii socjologicznej z pojęciem wspólnoty,
norm, środków 5
podsumowują autorzy. Obecnie należy dokładnie prześledzić
znaczenie terminu wspólnota. (...) 3. System społeczny 1
George Hillery3 poddał analizie 94 różne definicje 4. Indywidualność 3
wspólnoty. (...) Autorzy podsumowują rezultaty badań 5. Totalność postaw 1
Hillery'ego w niżej przedstawionej tabeli. Przyjmują za 6. Proces 2
B. Związki ekologiczne 3
3
G. A. Hillery Jr., Definitions of Community: Areas of Agreement, w: Rural
Sociology, 20, 1955
Mikołajewska 19 20 Zjawisko wspólnoty

też szeroki, wszechobejmujący, jak np. między matką i jej Hillerym podział definicji na dwie główne kategorie:
dzieckiem lub między małżonkami; wspólnota w sensie ogólnym oraz wspólnota wiejska.
3. uniwersalizm versus partykularyzm, czyli czy Pierwszy typ definicji jest używaniem terminu wspólnoty jako
działaniem rządzą uogólnione standardy (równe szanse), czy kategorii pojęciowej, podczas gdy drugi odnosi się do
też schemat odniesienia właściwy dla aktorów w danym pewnego typu wspólnoty. Tendencję do łączenia wspólnoty ze
związku (np. nepotyzm); środowiskiem wiejskim, o której mówi Hillery, można
4. przymioty versus wykonanie (lub przypisanie interpretować jako pozostałość socjologicznej niechęci do
versus osiągnięcia), czyli czy dany aktor jest przez innych miasta. Zgadzamy się także z Hillerym, piszą autorzy, że
postrzegany ze względu na to, kim lub czym jest, czy ze ponieważ podział definicji na “wspólnoty w sensie ogólnym”
względu na to, co potrafi zrobić. Np. czy ze względu na to, że i “wspólnoty wiejskie” nie ma charakteru logicznego, przeto
jest synem jakiejś ważnej osoby (przypisanie), czy też ze nie należy rezygnować z prób określenia cech wspólnotowych
względu na to, że uzyskał fachowe wykształcenie wspólnoty wiejskiej.
(osiągnięcia).
Ze wspólnotą wiąże się partykularyzm, przypisanie, Tabela 1:
dyfuzyjność i uczuciowość, które są rezultatem np. ważności Klasyfikacja wyodrębnionych definicji wspólnoty (za Hillery)
pokrewieństwa, stabilności i znajomości ze wszystkimi. Z
Idee lub elementy wyróżniane Liczba definicji
kolei w większości społeczeństw przemysłowych wyłania się
w definicjach:
wzór uniwersalizmu, osiągnięć, specyfikacji i uczuciowej
neutralności. Zmienne wzoru wykazują więc tendencję do I. Wspólnota w sensie ogólnym
przemieszczania się z jednego ekstremum do drugiego, A. Interakcja społeczna
chociaż rzeczywiste społeczeństwa są mieszaniną tych dwóch 1. Przestrzeń geograficzna
układów cech. Względny nacisk zmienia się jednak wyraźnie a. Samowystarczalność 8
i zmienne wzoru można uznać za precyzyjne narzędzie b. Wspólne życie 9
analityczne do opisu utraty lub wzrostu wspólnoty. Należy pokrewieństwo 2
jednak pamiętać, piszą autorzy, że sam Parsons nie zajmował c. Świadomość pokrewieństwa 7
się bezpośrednio lokalnymi systemami społecznymi, lecz d. Posiadanie wspólnych celów,
społeczeństwem globalnym. Zmiennych wzoru można jednak norm, środków 20
używać w odniesieniu do wszystkich form społecznego e. Zbiór instytucji 2
działania, które wyłoniły się z klasycznych dychotomii f. Lokalny charakter grupy 5
socjologicznej tradycji i zastosowanie ich w odniesieniu do g. Indywidualność 2
wspólnoty jest jedynie jednym aspektem o wiele szerszego
2. Obecność pewnych wspólnych
teoretycznego schematu Parsonsa. cech innych niż przestrzeń
a. Samowystarczalność 1
Definicje wspólnoty
b. Wspólne życie 3
c. Świadomość rodzaju 5
W poprzednim paragrafie zostało opisane “zderzenie
d. Posiadanie wspólnych celów,
się” teorii socjologicznej z pojęciem wspólnoty,
norm, środków 5
podsumowują autorzy. Obecnie należy dokładnie prześledzić
znaczenie terminu wspólnota. (...) 3. System społeczny 1
George Hillery3 poddał analizie 94 różne definicje 4. Indywidualność 3
wspólnoty. (...) Autorzy podsumowują rezultaty badań 5. Totalność postaw 1
Hillery'ego w niżej przedstawionej tabeli. Przyjmują za 6. Proces 2
B. Związki ekologiczne 3
3
G. A. Hillery Jr., Definitions of Community: Areas of Agreement, w: Rural
Sociology, 20, 1955
Mikołajewska 21 22 Zjawisko wspólnoty

II. Wspólnota wiejska pierwsze, że wspólnota jest miejscem (względnie małym) i po


A. Interakcja społeczna drugie, ze wspólnota zaleca ludziom jako styl życia pewną
1. Przestrzeń geograficzna konfigurację działań i pragnień, czyli instytucje i kolektywne
a. Samowystarczalność 1 cele. Trzeci aspekt wymieniany przez Kaufmana jest
b. Wspólne życie 3 odmienny i dotyczy wspólnego działania: “ludzie we
c. Świadomość rodzaju 3 wspólnocie powinni nie tylko być zdolni do wspólnego
d. Posiadanie wspólnych celów, działania, ale także działać wspólnie we wspólnej trosce o
norm, środków 3 życie”6. Interakcyjny model wspólnoty Kaufmana zawiera
e. Lokalny charakter grupy 5 więc trzy elementy: członka wspólnoty, wspólnotowe grupy i
————— zrzeszenia oraz fazy i procesy wspólnotowego działania.
Razem 94 Mówiąc inaczej: kto, z kim, co robi i kiedy? Takie podejście
nadaje się do analizy np. lokalnej polityki, ale ma niewielkie
Wyżej zaprezentowana tabela sugeruje według zastosowanie w badaniach monograficznych nad wspólnotą.
autorów, że nie wszystkie definicje były poprawne. Wspólnota Trudności Kaufmana stają się wyraźniejsze w dalszej części
nie może być jednocześnie wszystkim tym, o czym mówią te jego artykułu, gdy częściej konceptualizuje on wspólnotę
definicje. (...) (znowu bardzo tradycyjnie) jako zmienną niezależną niż
Wnioski płynące z analizy Hillery'ego nie skłaniają zależną: “pole wspólnoty można potraktować jak scenę, na
do optymizmu i nie rozwiązują problemu definicji wspólnoty, której gracze i gra są determinowane przez szczególny ethos
piszą autorzy. Aby wyjaśnić, co mają na myśli, proponują lokalnej społeczności”. Ponieważ Kaufman sam przyznaje, że
przyjrzeć się bliżej kilku definicjom, które zyskały “jest to raczej wyliczanie elementów (...) niż dokładny opis
popularność dzięki analizie Hillery'ego. Sussman ich powiązań” można czuć się upoważnionym do zapytania,
zaproponował np. następującą podsumowującą definicję gdzie w tym wszystkim jest wspólnota. Ponieważ odwołuje
wspólnoty: “O istnieniu wspólnoty mówi się wówczas, kiedy się do pola wspólnoty, przeto nie jest ona prawdopodobnie
interakcja między jednostkami ma na celu uwzględnienie sceną, piszą autorzy. Czy jest więc ona “ethosom”,
potrzeb jednostek i realizację celów grupowych (...) Niewielka “graczami”, “grą”, czy też po prostu “lokalną
przestrzeń geograficzna jest inną cechą wspólnoty. (...) społecznością”? Czym jednak jest lokalna społeczność?
Semantyczne sztuczki nie mogą zastąpić ścisłej definicji.
Wspomniane cechy społecznej interakcji, struktury służące
Sutton i Kolaja dodali nowe zmienne do badań nad
gratyfikacji fizycznych, społecznych i psychologicznych
działaniem wewnątrz wspólnoty, chociaż pomimo tytułu
potrzeb oraz ograniczona przestrzeń fizyczna są w definicji
swojego artykułu The Concept of Community (Pojęcie
wspólnoty podstawowe”4. Użyteczność tej definicji jest jednak wspólnoty)7 nie rozwiązali problemu definicji. Wspólnotę
poważnie ograniczona przez fakt, że dokładne określenie definiują w znany nam już sposób, jako “pewną liczbę rodzin
celów grupy i celów jednostek jest praktycznie niemożliwe, zamieszkujących względnie niewielką przestrzeń, wewnątrz
komentują autorzy. której wytwarzają bardziej lub mniej kompletną społeczno–
Kaufman w swoim artykule pt. Toward an kulturową definicję przesiąkniętą kolektywną identyfikacją i
Interactional Conception of Community5 twierdzi — w przy pomocy której rozwiązują problemy wynikłe z dzielenia
zgodnym chórze z tradycyjnymi sformułowaniami tej przestrzeni”8. Czterema podstawowymi zmiennymi są dla
przedstawionymi w poprzednim paragrafie— że centralizacja, nich: liczba aktorów, świadomość działania, cel działania i
specjalizacja i rozwój stosunków bezosobowych osłabiają odbiorcy działania. Próbują oni połączyć pojęcie wspólnoty z
wspólnotę. Dwa pierwsze aspekty jego formalnej definicji są pojęciem wspólnotowego działania. W tym celu krzyżują
podobne do aspektów wymienionych przez Sussmana — po

4 6
Marvin B. Sussman (ed.), Community Structure and Analysis, New York, Ibidem, s. 9-10
7
Crowell, 1959, s. 1-2 Willis A. Sutton, Jivi Kolaja, The Concept of Community, w: Rural
5
Harold F. Kaufman, Toward an Interactional Conception of Community, w: Sociology, 25, 1960
8
Social Forces, 38, 1959 Ibidem, s. 197
Mikołajewska 21 22 Zjawisko wspólnoty

II. Wspólnota wiejska pierwsze, że wspólnota jest miejscem (względnie małym) i po


A. Interakcja społeczna drugie, ze wspólnota zaleca ludziom jako styl życia pewną
1. Przestrzeń geograficzna konfigurację działań i pragnień, czyli instytucje i kolektywne
a. Samowystarczalność 1 cele. Trzeci aspekt wymieniany przez Kaufmana jest
b. Wspólne życie 3 odmienny i dotyczy wspólnego działania: “ludzie we
c. Świadomość rodzaju 3 wspólnocie powinni nie tylko być zdolni do wspólnego
d. Posiadanie wspólnych celów, działania, ale także działać wspólnie we wspólnej trosce o
norm, środków 3 życie”6. Interakcyjny model wspólnoty Kaufmana zawiera
e. Lokalny charakter grupy 5 więc trzy elementy: członka wspólnoty, wspólnotowe grupy i
————— zrzeszenia oraz fazy i procesy wspólnotowego działania.
Razem 94 Mówiąc inaczej: kto, z kim, co robi i kiedy? Takie podejście
nadaje się do analizy np. lokalnej polityki, ale ma niewielkie
Wyżej zaprezentowana tabela sugeruje według zastosowanie w badaniach monograficznych nad wspólnotą.
autorów, że nie wszystkie definicje były poprawne. Wspólnota Trudności Kaufmana stają się wyraźniejsze w dalszej części
nie może być jednocześnie wszystkim tym, o czym mówią te jego artykułu, gdy częściej konceptualizuje on wspólnotę
definicje. (...) (znowu bardzo tradycyjnie) jako zmienną niezależną niż
Wnioski płynące z analizy Hillery'ego nie skłaniają zależną: “pole wspólnoty można potraktować jak scenę, na
do optymizmu i nie rozwiązują problemu definicji wspólnoty, której gracze i gra są determinowane przez szczególny ethos
piszą autorzy. Aby wyjaśnić, co mają na myśli, proponują lokalnej społeczności”. Ponieważ Kaufman sam przyznaje, że
przyjrzeć się bliżej kilku definicjom, które zyskały “jest to raczej wyliczanie elementów (...) niż dokładny opis
popularność dzięki analizie Hillery'ego. Sussman ich powiązań” można czuć się upoważnionym do zapytania,
zaproponował np. następującą podsumowującą definicję gdzie w tym wszystkim jest wspólnota. Ponieważ odwołuje
wspólnoty: “O istnieniu wspólnoty mówi się wówczas, kiedy się do pola wspólnoty, przeto nie jest ona prawdopodobnie
interakcja między jednostkami ma na celu uwzględnienie sceną, piszą autorzy. Czy jest więc ona “ethosom”,
potrzeb jednostek i realizację celów grupowych (...) Niewielka “graczami”, “grą”, czy też po prostu “lokalną
przestrzeń geograficzna jest inną cechą wspólnoty. (...) społecznością”? Czym jednak jest lokalna społeczność?
Semantyczne sztuczki nie mogą zastąpić ścisłej definicji.
Wspomniane cechy społecznej interakcji, struktury służące
Sutton i Kolaja dodali nowe zmienne do badań nad
gratyfikacji fizycznych, społecznych i psychologicznych
działaniem wewnątrz wspólnoty, chociaż pomimo tytułu
potrzeb oraz ograniczona przestrzeń fizyczna są w definicji
swojego artykułu The Concept of Community (Pojęcie
wspólnoty podstawowe”4. Użyteczność tej definicji jest jednak wspólnoty)7 nie rozwiązali problemu definicji. Wspólnotę
poważnie ograniczona przez fakt, że dokładne określenie definiują w znany nam już sposób, jako “pewną liczbę rodzin
celów grupy i celów jednostek jest praktycznie niemożliwe, zamieszkujących względnie niewielką przestrzeń, wewnątrz
komentują autorzy. której wytwarzają bardziej lub mniej kompletną społeczno–
Kaufman w swoim artykule pt. Toward an kulturową definicję przesiąkniętą kolektywną identyfikacją i
Interactional Conception of Community5 twierdzi — w przy pomocy której rozwiązują problemy wynikłe z dzielenia
zgodnym chórze z tradycyjnymi sformułowaniami tej przestrzeni”8. Czterema podstawowymi zmiennymi są dla
przedstawionymi w poprzednim paragrafie— że centralizacja, nich: liczba aktorów, świadomość działania, cel działania i
specjalizacja i rozwój stosunków bezosobowych osłabiają odbiorcy działania. Próbują oni połączyć pojęcie wspólnoty z
wspólnotę. Dwa pierwsze aspekty jego formalnej definicji są pojęciem wspólnotowego działania. W tym celu krzyżują
podobne do aspektów wymienionych przez Sussmana — po

4 6
Marvin B. Sussman (ed.), Community Structure and Analysis, New York, Ibidem, s. 9-10
7
Crowell, 1959, s. 1-2 Willis A. Sutton, Jivi Kolaja, The Concept of Community, w: Rural
5
Harold F. Kaufman, Toward an Interactional Conception of Community, w: Sociology, 25, 1960
8
Social Forces, 38, 1959 Ibidem, s. 197
Mikołajewska 23 24 Zjawisko wspólnoty

wyżej wymienione zmienne, budując 16 polową tabelę, której, nasza uwaga powinna koncentrować się na “osobach
jak sądzą, można używać do klasyfikacji wspólnotowego działających w pewnych terytorialnych granicach” i dodaje
działania. “ponieważ interesujemy się stosunkami społecznymi, na
W tym momencie, piszą autorzy, powinno stać się osobach działających w stosunku do innych osób ze względu
oczywiste, że zbudowanie zadowalającej socjologicznej na terytorialne umiejscowienie stron. (...) Studia nad
definicji wspólnoty jest niemożliwe. Podejmują jednak jeszcze wspólnotą dotyczą więc zarówno populacji, jak i miejsca,
jedną próbę i przedstawiają definicję Talcotta Parsonsa, która które ona zamieszkuje”11.
zdaje się mieć sporo zalet. Poddając pod dyskusję tradycję Motywem poddania pod dyskusję owych “ćwiczeń w
socjologiczną, z której wyrosły zmienne wzoru Parsonsa, definiowaniu”, piszą autorzy, była głównie chęć
autorzy wskazywali, że partykularyzm, przypisanie, zademonstrowania niekumulatywnego charakteru większości
dyfuzyjność i uczuciowość (wraz ze swoimi opozycjami) są badań nad wspólnotą. Mają oni jednak nadzieję, że ich
kategoriami społecznego działania bez konieczności analiza spełniła również funkcję pozytywną, ukazując
lokalnego odniesienia. Gdy brak takiego terytorialnego uniwersalność tego pola, pomimo terminologicznych sporów.
odniesienia trudno rozróżnić między działaniem społecznym Próby sformułowania definicji wspólnoty znalazły się w
np. w ramach rodziny i wsi. Dlatego Gidean Sjoberg uznał za impasie lub wręcz wyczerpały się. Skłania to autorów do
konieczne zmodyfikowanie definicji Parsonsa sformułowanej spojrzenia na teorie wspólnoty z innego punktu widzenia.
w The Social System i określił wspólnotę jako “zespół Sam Hillery stwierdził przecież, że “istotne są pytania
aktorów dzielących razem niewielką przestrzeń, która stanowi dotyczące natury grup społecznych, a nie to czy możliwe jest
bazę do realizacji większej części ich codziennych działań”9. istnienie 94 definicji wspólnoty”. Bardziej owocne zdaje się
Parsons początkowo użył określenia “wspólną” zamiast autorom prześledzenie odmiennych nurtów lub podejść w
“niewielką” przestrzeń. Sjoberg zdawał się chcieć umieścić w badaniach nad wspólnotą niż podejmowanie prób
definicji informację o jej rozmiarze; jednakże ostatecznie tego zakończenia definicyjnej debaty. Proponują więc uznać
nie uczynił. tymczasowo, że wspólnota jest tym, co analizują studia nad
Parsons w swoim artykule zatytułowanym The wspólnotami, podobnie jak inteligencja jest tym, co mierzy
Principal Structures of Community unika postawienia tego, test inteligencji.
jak i innych równie istotnych pytań. Jak twierdzi Hillery,
badania nad wspólnotami można podzielić dychotomicznie na Podejście ekologiczne
koncentrujące się na ludziach lub na terytorium. Parsons
unika konieczności wyboru między nimi. Zgodnie z jego (...) Charakterystyczną cechą ekologicznych definicji
roboczą definicją (która powinna być traktowana jako taka) wspólnoty jest to, że niektóre z nich nawet nie wspominają o
wspólnota jest “... tym aspektem struktury systemów społecznych interakcjach. Ekologowie widzą bowiem
społecznych, który daje się odnieść do terytorialnego wspólnotę w sposób szczególny, traktując solidarność oraz
usytuowania osób (tzn. jednostek ludzkich traktowanych jako wspólne interesy jej członków jako funkcję wspólnego
organizmy) i ich aktywności”10. Dalej następuje ważne zamieszkiwania. W swoim piśmiennictwie kładą nacisk na
wyjaśnienie. “Kiedy mówię, daje się odnieść, nie mam na fizyczną naturę środowiska, w którym rezyduje życie. Jedną z
myśli, że jest wyłącznie bądź głównie zdeterminowany, ale głównych przesłanek podejścia ekologicznego jest założenie,
raczej że daje się zaobserwować i analizować w odniesieniu że “istnieje ciągłość w życiowych wzorach wszystkich form
do miejscowości jako centrum uwagi (i oczywiście jest organicznych”12. Termin human ecology (ludzka ekologia)
częściową determinantą)”. Terytorialne odniesienie jest więc został wprowadzony w 1921 roku przez Parka i Burgessa w
według Parsonsa sprawą centralną, chociaż podkreśla on, że ich An Introduction to the Science of Sociology i od tego
czasu utrzymuje się skłonność ekologów do biologicznych
9
Gideon Sjoberg, Community w: J. Gould, W. L. Kolb, Dictionary of
Sociology, London, Tavistock, 1965, s. 115
10 11
Talcott Parsons, The Principal Structures of Community w: jego Structure Ibidem, (Friedrich) s. 250
12
and Process in Modern Society, oraz w: Carl J. Friedrich, Community, New Amos Hawley, Human Ecology: A Theory of Community Structure, New
York, Liberal Arts Press, 1959 York, Ronald, 1950, s. v
Mikołajewska 23 24 Zjawisko wspólnoty

wyżej wymienione zmienne, budując 16 polową tabelę, której, nasza uwaga powinna koncentrować się na “osobach
jak sądzą, można używać do klasyfikacji wspólnotowego działających w pewnych terytorialnych granicach” i dodaje
działania. “ponieważ interesujemy się stosunkami społecznymi, na
W tym momencie, piszą autorzy, powinno stać się osobach działających w stosunku do innych osób ze względu
oczywiste, że zbudowanie zadowalającej socjologicznej na terytorialne umiejscowienie stron. (...) Studia nad
definicji wspólnoty jest niemożliwe. Podejmują jednak jeszcze wspólnotą dotyczą więc zarówno populacji, jak i miejsca,
jedną próbę i przedstawiają definicję Talcotta Parsonsa, która które ona zamieszkuje”11.
zdaje się mieć sporo zalet. Poddając pod dyskusję tradycję Motywem poddania pod dyskusję owych “ćwiczeń w
socjologiczną, z której wyrosły zmienne wzoru Parsonsa, definiowaniu”, piszą autorzy, była głównie chęć
autorzy wskazywali, że partykularyzm, przypisanie, zademonstrowania niekumulatywnego charakteru większości
dyfuzyjność i uczuciowość (wraz ze swoimi opozycjami) są badań nad wspólnotą. Mają oni jednak nadzieję, że ich
kategoriami społecznego działania bez konieczności analiza spełniła również funkcję pozytywną, ukazując
lokalnego odniesienia. Gdy brak takiego terytorialnego uniwersalność tego pola, pomimo terminologicznych sporów.
odniesienia trudno rozróżnić między działaniem społecznym Próby sformułowania definicji wspólnoty znalazły się w
np. w ramach rodziny i wsi. Dlatego Gidean Sjoberg uznał za impasie lub wręcz wyczerpały się. Skłania to autorów do
konieczne zmodyfikowanie definicji Parsonsa sformułowanej spojrzenia na teorie wspólnoty z innego punktu widzenia.
w The Social System i określił wspólnotę jako “zespół Sam Hillery stwierdził przecież, że “istotne są pytania
aktorów dzielących razem niewielką przestrzeń, która stanowi dotyczące natury grup społecznych, a nie to czy możliwe jest
bazę do realizacji większej części ich codziennych działań”9. istnienie 94 definicji wspólnoty”. Bardziej owocne zdaje się
Parsons początkowo użył określenia “wspólną” zamiast autorom prześledzenie odmiennych nurtów lub podejść w
“niewielką” przestrzeń. Sjoberg zdawał się chcieć umieścić w badaniach nad wspólnotą niż podejmowanie prób
definicji informację o jej rozmiarze; jednakże ostatecznie tego zakończenia definicyjnej debaty. Proponują więc uznać
nie uczynił. tymczasowo, że wspólnota jest tym, co analizują studia nad
Parsons w swoim artykule zatytułowanym The wspólnotami, podobnie jak inteligencja jest tym, co mierzy
Principal Structures of Community unika postawienia tego, test inteligencji.
jak i innych równie istotnych pytań. Jak twierdzi Hillery,
badania nad wspólnotami można podzielić dychotomicznie na Podejście ekologiczne
koncentrujące się na ludziach lub na terytorium. Parsons
unika konieczności wyboru między nimi. Zgodnie z jego (...) Charakterystyczną cechą ekologicznych definicji
roboczą definicją (która powinna być traktowana jako taka) wspólnoty jest to, że niektóre z nich nawet nie wspominają o
wspólnota jest “... tym aspektem struktury systemów społecznych interakcjach. Ekologowie widzą bowiem
społecznych, który daje się odnieść do terytorialnego wspólnotę w sposób szczególny, traktując solidarność oraz
usytuowania osób (tzn. jednostek ludzkich traktowanych jako wspólne interesy jej członków jako funkcję wspólnego
organizmy) i ich aktywności”10. Dalej następuje ważne zamieszkiwania. W swoim piśmiennictwie kładą nacisk na
wyjaśnienie. “Kiedy mówię, daje się odnieść, nie mam na fizyczną naturę środowiska, w którym rezyduje życie. Jedną z
myśli, że jest wyłącznie bądź głównie zdeterminowany, ale głównych przesłanek podejścia ekologicznego jest założenie,
raczej że daje się zaobserwować i analizować w odniesieniu że “istnieje ciągłość w życiowych wzorach wszystkich form
do miejscowości jako centrum uwagi (i oczywiście jest organicznych”12. Termin human ecology (ludzka ekologia)
częściową determinantą)”. Terytorialne odniesienie jest więc został wprowadzony w 1921 roku przez Parka i Burgessa w
według Parsonsa sprawą centralną, chociaż podkreśla on, że ich An Introduction to the Science of Sociology i od tego
czasu utrzymuje się skłonność ekologów do biologicznych
9
Gideon Sjoberg, Community w: J. Gould, W. L. Kolb, Dictionary of
Sociology, London, Tavistock, 1965, s. 115
10 11
Talcott Parsons, The Principal Structures of Community w: jego Structure Ibidem, (Friedrich) s. 250
12
and Process in Modern Society, oraz w: Carl J. Friedrich, Community, New Amos Hawley, Human Ecology: A Theory of Community Structure, New
York, Liberal Arts Press, 1959 York, Ronald, 1950, s. v
Mikołajewska 25 26 Zjawisko wspólnoty

analogii i do używania terminów biologicznych (co najmniej dwudziestego wieku) połączono z innymi podejściami, np. z
jako metafor). Inną charakterystyczną cechą podejścia weberowską koncepcją klas, umożliwiło to wypracowanie
ekologicznego jest położenie nacisku na przestrzenne bardziej dynamicznych i socjologicznie zadowalających
konsekwencje organizacji społecznej. wyjaśnień przestrzennych wzorów i procesów. (...)
Praca Amosa Hawleya Human Ecology: a Theory of Ekologowie formułują definicje wspólnoty, które nie różnią
Community Structure jest najbardziej zwartym i teoretycznie się od definicji przyjmowanych przez innych socjologów,
rozwiniętym reprezentantem teoretycznego stanowiska chociaż wykazują skłonność do omijania społecznych
ekologów. Hawley pisze: “wspólnota była zawsze podobna do interakcji. Hawley np. pisze: “mówiąc formalnie, wspólnota
jednostkowego organizmu. Wzajemne powiązania między jej opisuje strukturę powiązań, dzięki której lokalna populacja
częściami są tak bliskie i konieczne (...) że oddziaływanie na radzi sobie z wymogami dnia codziennego”16. Choć definicja
jedną z jej części jest natychmiast dalej transmitowane. Co ta jest uderzająco podobna do definicji Parsonsa, to jednak w
więcej, wspólnota nie tylko jest mniej lub bardziej konsekwencji ich różnych zainteresowań doszli oni do
samowystarczalną całością zawierającą sama w sobie zasadę radykalnie odmiennych wyjaśnień wspólnoty. Tak jak inni
swojego własnego procesu życiowego, ale również rozwija się socjologowie, ekologowie podkreślają korzyści płynące z
lub ma naturalną historię z wyraźnie określonymi stadiami badań nad całościami tak małymi jak wspólnota. Ponadto
młodości, dojrzałości, starzenia się. Jest więc całością różną Hawley rozbraja krytykę, pisząc, że ekologowie nie mają
od swoich części, posiadającą moc i możliwości niedostępne ambicji wyczerpania wszystkich możliwych podejść do
dla jej części. Jeżeli nie jest organizmem, to jest co najmniej wspólnoty, ponieważ nie zajmują się oni “psychologią,
super–organizmem.13“ Powyższy cytat zawiera wszystkie postawami, sentymentami, motywami itp. (...) nie dlatego, że
elementy ekologicznej analogii z biologią. Hawley poddaje uważają je za nieważne, lecz dlatego że ich założenia i sposób
widzenia człowieka nie pozwalają na taką analizę. Z drugiej
pod dyskusję naturę biotycznej wspólnoty i miejsca człowieka
strony, wyniki badań ekologicznych dostarczają ram, czyli
w niej. 0 biologicznej wspólnocie (chociaż mógł napisać “o
wiedzy o wspólnotowej strukturze, która powinna być
ludzkiej wspólnocie”) pisze on: “jest ona wzorem
użyteczna w badaniach psychologicznych”17.
symbiotycznych i łączących powiązań, które tworzą się w
Co dokładnie ekologowie mają na myśli, gdy mówią
danej populacji i są w przyrodzie kolektywną reakcją na o wspólnotowej strukturze? Z całą pewnością nie mają na
środowisko, konstytuując przystosowanie organizmu do myśli postaw jednostek, lecz własności zbiorowości. “Błędem
środowiska”14. Hawley i inni ekologowie uważają, że typowy ekologicznym” w socjologii nazywa się faktycznie
socjologiczny nacisk na unikalność człowieka (np. z powodu formułowanie stwierdzeń o jednostkach na podstawie danych
jego zdolności do tworzenia kultury) jest przesadą. Ekologia dotyczących zbiorowości. Hawley stwierdza, że wspólnotowa
w swym najlepszym wydaniu dostarczyła ostrych i trafnych struktura oznacza pewien rodzaj “przyporządkowania
opisów przestrzennych aspektów wspólnot. W pewnych odosobnionych lub w jakiś inny sposób rozróżnialnych części
przypadkach można zasadnie twierdzić, że “pytanie o to jak (...) wszystkim istotnym funkcjom i ich wzajemnym
ludzie wiążą się ze sobą, aby żyć w swoim środowisku, powiązaniom, dzięki którym lokalna populacja utrzymuje się
ustępuje miejsca opisowi wspólnotowej struktury w terminach przy życiu”. Wspólnotowa struktura istnieje niezależnie od
otwartych i mierzalnych cech”15. Wadą ekologii jest jednak poszczególnych jednostek, ponieważ “pokolenia zmieniają
brak wyjaśnień tych stosunków. Ekologia oddaje się więc się, nie niszcząc wzoru wzajemnej zależności, który
bardziej stawianiu hipotez na temat wspólnoty niż ich konstytuuje wspólnotę”18. Hawley wymienia “części, które
testowaniu. wytwarzają całość”, jak np. rodzina, związki, zrzeszenia
Gdy klasyczne podejście ekologiczne (rozwinięte terytorialne, kategorie (wiek, płeć, klasa), kliki, kluby, kręgi
przez Szkołę Chicagowską w latach trzydziestych towarzyskie, zrzeszenia sąsiedzkie, itp. Hawley stawia także

13 16
Ibidem, s. 50 Ibidem, s. 180
14 17
Ibidem, s. 87 Ibidem, s. 206
15 18
Ibidem, s. 73 Ibidem, s. 206
Mikołajewska 25 26 Zjawisko wspólnoty

analogii i do używania terminów biologicznych (co najmniej dwudziestego wieku) połączono z innymi podejściami, np. z
jako metafor). Inną charakterystyczną cechą podejścia weberowską koncepcją klas, umożliwiło to wypracowanie
ekologicznego jest położenie nacisku na przestrzenne bardziej dynamicznych i socjologicznie zadowalających
konsekwencje organizacji społecznej. wyjaśnień przestrzennych wzorów i procesów. (...)
Praca Amosa Hawleya Human Ecology: a Theory of Ekologowie formułują definicje wspólnoty, które nie różnią
Community Structure jest najbardziej zwartym i teoretycznie się od definicji przyjmowanych przez innych socjologów,
rozwiniętym reprezentantem teoretycznego stanowiska chociaż wykazują skłonność do omijania społecznych
ekologów. Hawley pisze: “wspólnota była zawsze podobna do interakcji. Hawley np. pisze: “mówiąc formalnie, wspólnota
jednostkowego organizmu. Wzajemne powiązania między jej opisuje strukturę powiązań, dzięki której lokalna populacja
częściami są tak bliskie i konieczne (...) że oddziaływanie na radzi sobie z wymogami dnia codziennego”16. Choć definicja
jedną z jej części jest natychmiast dalej transmitowane. Co ta jest uderzająco podobna do definicji Parsonsa, to jednak w
więcej, wspólnota nie tylko jest mniej lub bardziej konsekwencji ich różnych zainteresowań doszli oni do
samowystarczalną całością zawierającą sama w sobie zasadę radykalnie odmiennych wyjaśnień wspólnoty. Tak jak inni
swojego własnego procesu życiowego, ale również rozwija się socjologowie, ekologowie podkreślają korzyści płynące z
lub ma naturalną historię z wyraźnie określonymi stadiami badań nad całościami tak małymi jak wspólnota. Ponadto
młodości, dojrzałości, starzenia się. Jest więc całością różną Hawley rozbraja krytykę, pisząc, że ekologowie nie mają
od swoich części, posiadającą moc i możliwości niedostępne ambicji wyczerpania wszystkich możliwych podejść do
dla jej części. Jeżeli nie jest organizmem, to jest co najmniej wspólnoty, ponieważ nie zajmują się oni “psychologią,
super–organizmem.13“ Powyższy cytat zawiera wszystkie postawami, sentymentami, motywami itp. (...) nie dlatego, że
elementy ekologicznej analogii z biologią. Hawley poddaje uważają je za nieważne, lecz dlatego że ich założenia i sposób
widzenia człowieka nie pozwalają na taką analizę. Z drugiej
pod dyskusję naturę biotycznej wspólnoty i miejsca człowieka
strony, wyniki badań ekologicznych dostarczają ram, czyli
w niej. 0 biologicznej wspólnocie (chociaż mógł napisać “o
wiedzy o wspólnotowej strukturze, która powinna być
ludzkiej wspólnocie”) pisze on: “jest ona wzorem
użyteczna w badaniach psychologicznych”17.
symbiotycznych i łączących powiązań, które tworzą się w
Co dokładnie ekologowie mają na myśli, gdy mówią
danej populacji i są w przyrodzie kolektywną reakcją na o wspólnotowej strukturze? Z całą pewnością nie mają na
środowisko, konstytuując przystosowanie organizmu do myśli postaw jednostek, lecz własności zbiorowości. “Błędem
środowiska”14. Hawley i inni ekologowie uważają, że typowy ekologicznym” w socjologii nazywa się faktycznie
socjologiczny nacisk na unikalność człowieka (np. z powodu formułowanie stwierdzeń o jednostkach na podstawie danych
jego zdolności do tworzenia kultury) jest przesadą. Ekologia dotyczących zbiorowości. Hawley stwierdza, że wspólnotowa
w swym najlepszym wydaniu dostarczyła ostrych i trafnych struktura oznacza pewien rodzaj “przyporządkowania
opisów przestrzennych aspektów wspólnot. W pewnych odosobnionych lub w jakiś inny sposób rozróżnialnych części
przypadkach można zasadnie twierdzić, że “pytanie o to jak (...) wszystkim istotnym funkcjom i ich wzajemnym
ludzie wiążą się ze sobą, aby żyć w swoim środowisku, powiązaniom, dzięki którym lokalna populacja utrzymuje się
ustępuje miejsca opisowi wspólnotowej struktury w terminach przy życiu”. Wspólnotowa struktura istnieje niezależnie od
otwartych i mierzalnych cech”15. Wadą ekologii jest jednak poszczególnych jednostek, ponieważ “pokolenia zmieniają
brak wyjaśnień tych stosunków. Ekologia oddaje się więc się, nie niszcząc wzoru wzajemnej zależności, który
bardziej stawianiu hipotez na temat wspólnoty niż ich konstytuuje wspólnotę”18. Hawley wymienia “części, które
testowaniu. wytwarzają całość”, jak np. rodzina, związki, zrzeszenia
Gdy klasyczne podejście ekologiczne (rozwinięte terytorialne, kategorie (wiek, płeć, klasa), kliki, kluby, kręgi
przez Szkołę Chicagowską w latach trzydziestych towarzyskie, zrzeszenia sąsiedzkie, itp. Hawley stawia także

13 16
Ibidem, s. 50 Ibidem, s. 180
14 17
Ibidem, s. 87 Ibidem, s. 206
15 18
Ibidem, s. 73 Ibidem, s. 206
Mikołajewska 27 28 Zjawisko wspólnoty

istotne pytanie, nie dostarczając jednak odpowiedzi: “O ile wspólnoty w takim systemie społecznym nie znaleziono.
wymienione elementy są składowymi wspólnoty? Testem Zakłada się więc zwykle, że wieś jest wspólnotą, chociaż
byłby tu stopień, w którym oddziałują one na funkcjonowanie wspólnotę można znaleźć także w innych typach systemów
wspólnoty jako całości. Może to być jednak trudne do społecznych. Wieś staje się więc dla Hillery'ego punktem
określenia. Jest to bowiem sprawa ich odpowiedniości, jeden odniesienia do porównań z innymi systemami społecznymi
z podstawowych problemów nauk społecznych. Zależy ona w (miastem i instytucją totalną), których wspólnotowość jest
tym przypadku od jasności definicji elementów składowych bardziej wątpliwa. Uznając wieś za wspólnotę, dodaje
wspólnoty. Wymaga to z kolei dalszych badań nad przymiotnik “ludowa”. Traktując w ten sposób wspólnoty
wspólnotową strukturą”19. Jak widać, podsumowują autorzy, jako przedmioty, formułuje osiem logicznie możliwych
ekologowie nie są świadomi pewnych problemów, które rodzi hipotez, porównując je z danymi na temat trzech społecznych
ich podejście. systemów. Hipotezy te dotyczyły istnienia jakościowych i
ilościowych różnic między ludową wsią, miastem i instytucją
Wspólnoty jako organizacje totalną. (...)
Procedura Hillery'ego jest podobna do tej, którą
Podejście ekologiczne bazowało na analogii z
stosował do analizy definicji wspólnoty. Wyodrębnił
organizacją biologiczną. Istnieje również inna tradycja, która dziewiętnaście komponentów lub cech wsi, zintegrowanych
traktuje wspólnotę jako organizację w bardziej według trzech pojęć: przestrzeni, kooperacji, rodziny.
socjologicznym sensie. Szereg wspomnianych już definicji Następnie porównał miasto i instytucję totalną według tych
wspólnoty (jak np. definicje Sussmana, Kaufmana, Suttona, samych dziewiętnastu komponentów. Jeśli chodzi o miasto,
Kolaja) mówi o celach lub działaniu. Społeczne doszedł do wniosku, że różnice mają charakter stopnia a nie
uporządkowanie służące osiąganiu pożądanych celów w rodzaju — tzn., że ludowa wieś i miasto mogą być
nazywano jednak zwykle organizacją a nie wspólnotą. widziane jako “warianty rzeczy tego samego typu (...)
Niektórzy socjologowie uznali jednak za użyteczne istniejącej na kontinuum”. Odnosząc swoje dziewiętnaście
potraktowanie wspólnoty jako organizacji. komponentów do instytucji totalnej, stwierdza jednak, że trzy
Hillery kontynuuje swoje “ćwiczenia w różnice są jakościowe. Instytucje totalne są więc całościami
definiowaniu” w książce Communal Organizations: A Study innego typu niż miasto lub ludowa wieś. Cytując Parsonsa,
of Local Societies. Wybiera do porównania 3 systemy Hillery pisze, że “definicyjną cechą organizacji (...) jest
społeczne: wieś, miasto oraz instytucję totalną lub dominowanie orientacji na osiąganie specyficznych celów.
opiekuńczą. Definiuje wieś jako mały, rolniczy sposób Cecha ta odróżnia organizację od takich grup, jak rodzina,
zamieszkiwania, a miasto (podążając za Louisem Wirthem) która jest jedynie częściową organizacją, choć większość
jako “względnie dużą, gęsto zaludnioną osadę, zamieszkałą innych grup pokrewieństwa nie jest nawet tym. Odnosi się to
na stałe przez społecznie heterogeniczne jednostki”. Definicję również do lokalnych wspólnot, regionalnych sub-
instytucji totalnej przyjmuje od Goffmana: “jest to system społeczeństw, czy też do społeczeństwa postrzeganego jako
społeczny, który nie tylko dąży do regulowania całego życia całość, np. do narodu”20.
mieszkańców, ale również stwarza bariery przeciw interakcji Hillery kontynuuje jednak swoje poszukiwania teorii
ze światem zewnętrznym”. Celem Hillery'ego jest zbudowanie wspólnotowej organizacji, jak sugeruje wspomniany tytuł jego
teorii wspólnoty poprzez odwołanie się do tych trzech typów książki. Przez wspólnotową organizację rozumie on przede
organizacji. wszystkim system instytucji stworzonych przez ludzi, którzy
W jakim stosunku do tych trzech typów społecznych żyją razem. Jednakże wspólnotowej organizacji brak celu:
systemów pozostaje wspólnota, pyta Hillery, twierdząc, że “Powody życia razem sprowadzają się często do urodzenia się
dotychczas nie rozwinięto zadowalającej metody szacowania w tym samym regionie, gdyż wszystkie wspólnotowe
wspólnotowości. Hillery decyduje się nadać nazwę wspólnoty organizacje zajmują określone terytorium”. Uznaje więc, że
wsi na tej podstawie, że w swym przeglądzie definicji nie pewne specyficzne powody (lub cele) skupiają ludzi razem w
znalazł takiej, która wyraźnie stwierdzałaby, że zjawiska określonych wspólnotowych organizacjach, ale mieszkańcy
19 20
Ibidem, s. 218 Hillery, op. cit., s. 142
Mikołajewska 27 28 Zjawisko wspólnoty

istotne pytanie, nie dostarczając jednak odpowiedzi: “O ile wspólnoty w takim systemie społecznym nie znaleziono.
wymienione elementy są składowymi wspólnoty? Testem Zakłada się więc zwykle, że wieś jest wspólnotą, chociaż
byłby tu stopień, w którym oddziałują one na funkcjonowanie wspólnotę można znaleźć także w innych typach systemów
wspólnoty jako całości. Może to być jednak trudne do społecznych. Wieś staje się więc dla Hillery'ego punktem
określenia. Jest to bowiem sprawa ich odpowiedniości, jeden odniesienia do porównań z innymi systemami społecznymi
z podstawowych problemów nauk społecznych. Zależy ona w (miastem i instytucją totalną), których wspólnotowość jest
tym przypadku od jasności definicji elementów składowych bardziej wątpliwa. Uznając wieś za wspólnotę, dodaje
wspólnoty. Wymaga to z kolei dalszych badań nad przymiotnik “ludowa”. Traktując w ten sposób wspólnoty
wspólnotową strukturą”19. Jak widać, podsumowują autorzy, jako przedmioty, formułuje osiem logicznie możliwych
ekologowie nie są świadomi pewnych problemów, które rodzi hipotez, porównując je z danymi na temat trzech społecznych
ich podejście. systemów. Hipotezy te dotyczyły istnienia jakościowych i
ilościowych różnic między ludową wsią, miastem i instytucją
Wspólnoty jako organizacje totalną. (...)
Procedura Hillery'ego jest podobna do tej, którą
Podejście ekologiczne bazowało na analogii z
stosował do analizy definicji wspólnoty. Wyodrębnił
organizacją biologiczną. Istnieje również inna tradycja, która dziewiętnaście komponentów lub cech wsi, zintegrowanych
traktuje wspólnotę jako organizację w bardziej według trzech pojęć: przestrzeni, kooperacji, rodziny.
socjologicznym sensie. Szereg wspomnianych już definicji Następnie porównał miasto i instytucję totalną według tych
wspólnoty (jak np. definicje Sussmana, Kaufmana, Suttona, samych dziewiętnastu komponentów. Jeśli chodzi o miasto,
Kolaja) mówi o celach lub działaniu. Społeczne doszedł do wniosku, że różnice mają charakter stopnia a nie
uporządkowanie służące osiąganiu pożądanych celów w rodzaju — tzn., że ludowa wieś i miasto mogą być
nazywano jednak zwykle organizacją a nie wspólnotą. widziane jako “warianty rzeczy tego samego typu (...)
Niektórzy socjologowie uznali jednak za użyteczne istniejącej na kontinuum”. Odnosząc swoje dziewiętnaście
potraktowanie wspólnoty jako organizacji. komponentów do instytucji totalnej, stwierdza jednak, że trzy
Hillery kontynuuje swoje “ćwiczenia w różnice są jakościowe. Instytucje totalne są więc całościami
definiowaniu” w książce Communal Organizations: A Study innego typu niż miasto lub ludowa wieś. Cytując Parsonsa,
of Local Societies. Wybiera do porównania 3 systemy Hillery pisze, że “definicyjną cechą organizacji (...) jest
społeczne: wieś, miasto oraz instytucję totalną lub dominowanie orientacji na osiąganie specyficznych celów.
opiekuńczą. Definiuje wieś jako mały, rolniczy sposób Cecha ta odróżnia organizację od takich grup, jak rodzina,
zamieszkiwania, a miasto (podążając za Louisem Wirthem) która jest jedynie częściową organizacją, choć większość
jako “względnie dużą, gęsto zaludnioną osadę, zamieszkałą innych grup pokrewieństwa nie jest nawet tym. Odnosi się to
na stałe przez społecznie heterogeniczne jednostki”. Definicję również do lokalnych wspólnot, regionalnych sub-
instytucji totalnej przyjmuje od Goffmana: “jest to system społeczeństw, czy też do społeczeństwa postrzeganego jako
społeczny, który nie tylko dąży do regulowania całego życia całość, np. do narodu”20.
mieszkańców, ale również stwarza bariery przeciw interakcji Hillery kontynuuje jednak swoje poszukiwania teorii
ze światem zewnętrznym”. Celem Hillery'ego jest zbudowanie wspólnotowej organizacji, jak sugeruje wspomniany tytuł jego
teorii wspólnoty poprzez odwołanie się do tych trzech typów książki. Przez wspólnotową organizację rozumie on przede
organizacji. wszystkim system instytucji stworzonych przez ludzi, którzy
W jakim stosunku do tych trzech typów społecznych żyją razem. Jednakże wspólnotowej organizacji brak celu:
systemów pozostaje wspólnota, pyta Hillery, twierdząc, że “Powody życia razem sprowadzają się często do urodzenia się
dotychczas nie rozwinięto zadowalającej metody szacowania w tym samym regionie, gdyż wszystkie wspólnotowe
wspólnotowości. Hillery decyduje się nadać nazwę wspólnoty organizacje zajmują określone terytorium”. Uznaje więc, że
wsi na tej podstawie, że w swym przeglądzie definicji nie pewne specyficzne powody (lub cele) skupiają ludzi razem w
znalazł takiej, która wyraźnie stwierdzałaby, że zjawiska określonych wspólnotowych organizacjach, ale mieszkańcy
19 20
Ibidem, s. 218 Hillery, op. cit., s. 142
Mikołajewska 29 30 Zjawisko wspólnoty

danego terytorium zawsze angażują się w działania, które nie strukturalnych przekształceń w mniejszym lub w większym
mają związku z tym, co ich początkowo pociągało. “Migrant stopniu podobnym do tych, które miały miejsce we wszystkich
mógł udać się do miasta w poszukiwaniu pracy, ale on miastach amerykańskich i można je potraktować jako pewien
również żeni się, bawi się, chodzi do kościoła itd”21. rodzaj laboratorium w badaniach nad procesami
Analizując zagadnienia migracji, Hillery dotyka więc reprezentatywnymi dla Ameryki”. Najlepsze badania nad
problemu zderzania się tego, co narodowe z tym, co lokalne. wspólnotami dotyczyły właśnie tych przejściowych procesów.
Uznaje, że w skład wspólnotowych organizacji wchodzi wiele (...)
różnych grup, z których niektóre są zorientowane narodowo, Istnieje związek między trzema omawianymi przez
a inne lokalnie. Powiązania między tymi grupami nie zostały Steina procesami (urbanizacją, industrializacją,
jednak zbadane. biurokratyzacją) a tytułem jego książki (Zaćmienie
wspólnoty). Stein pisze: “we wspólnotach amerykańskich
Wspólnoty jako mikrokosmos
działają nadal te same życiowe procesy, które opisywali
Omawiane aktualnie podejście jest szczególnie Lyndsowie w Muncie. Formalne wartości i wzory tradycyjne
zainteresowane poznawaniem procesów makrospołecznych na są coraz częściej odrzucane. (...) Więzi wspólnotowe we
podstawie danych pochodzących z badań nad wspólnotą. wszystkich sferach życia stają się coraz bardziej zależne od
Maurice Stein w książce pt. The Eclipse of Community centralnych autorytetów i ich lokalnych filii. Z drugiej strony,
(Zaćmienie wspólnoty)22 poddaje pod dyskusję rosnącą osobista lojalność zmniejsza swój zasięg, osłabiając więzi
zależność i upadek lokalnej autonomii w rezultacie narodowe, regionalne, wspólnotowe, rodzinne łącznie ze
społecznych procesów urbanizacji, industrializacji i zobowiązaniem wobec spójnego obrazu samego siebie. (...)
biurokratyzacji. Książka ta reprezentuje bardziej ogólną Przedmieście jest fascynujące, ponieważ ujawnia owo
tendencję w dziedzinie badań nad wspólnotą do stawiania “zaćmienie” wspólnoty w jednym ze swoich
czoła dwóm problemom: trudności z formułowaniem najciemniejszych momentów”24. Autorzy jednak nie zgadzają
uogólnień na podstawie badań nad pojedynczymi się z ostatnim stwierdzeniem i uważają je za empirycznie
wspólnotami oraz zapotrzebowanie na adekwatne ramy fałszywe. Cytują je głównie po to, by zilustrować sposób
teoretyczne pozwalające na umieszczenie studiów nad argumentowania Steina. Procesy urbanizacji, industrializacji,
wspólnotą w kontekście zachodzących zmian. biurokratyzacji załamują więc rzekomo wspomniane wyżej
Stein na początku swej książki omawia badania kompleksy związków grup pierwotnych, powodując
amerykańskie Roberta Parka i innych ekologów ze Szkoły zaćmienie wspólnot. Martindale w swym artykule stwierdza
Chicagowskiej, jak np. badania Lyndsów nad Middletown i jednak, że Stein używa terminu “wspólnota” tak jakby
Lloyda Warnera w Yankee City, które przeprowadzono w odnosił się on do wszystkiego, co było kiedykolwiek przy jego
latach 20–tych i 30–ych. Interpretuje ich prace jako “studia pomocy opisywane, łącznie z miastem. “Równocześnie
przypadku wskazujące na sposoby, w jakie procesy społeczne urbanizacja jest niekonsekwentnie traktowana jako jeden z
na szeroką skalę kształtują sprawy ludzkie na poziomie procesów, który powoduje zaćmienie wspólnoty. Jeżeli miasto
lokalnym”23. Chodziło tu o procesy urbanizacji, jest wspólnotą i jeżeli urbanizacja jest rozprzestrzenianiem się
industrializacji i wzrostu biurokracji. Stein pierwszy wzoru typowego dla miast, wówczas logicznie urbanizacja
przyznał, że jego wyjaśnienia dotyczą studiów przypadku i że staje się dziwacznym sposobem tworzenia wspólnoty, a nie jej
badania wspólnot były zawsze ograniczone do określonego destrukcji”25. Steina można więc obwiniać nie tylko o zatarcie
czasu i przestrzeni. Jednakże, chociaż studia te nie były w różnicy między wspólnotami i ich opisem, ale także o
żadnym statystycznym sensie reprezentatywne, to jednak wprowadzanie ocen do definicji pojęcia wspólnoty,
dotyczyły wspólnot, które “podlegały procesom podsumowują autorzy. (...)

21 24
Ibidem, s. 185-6 Ibidem, s. 329
22 25
Maurice Stein, The Eclipse of Community, New York, Harper&Row, 1964 Don Martindale, The Formation and Destruction of Communities, London,
23
Ibidem, s. 1 1964, s. 66
Mikołajewska 29 30 Zjawisko wspólnoty

danego terytorium zawsze angażują się w działania, które nie strukturalnych przekształceń w mniejszym lub w większym
mają związku z tym, co ich początkowo pociągało. “Migrant stopniu podobnym do tych, które miały miejsce we wszystkich
mógł udać się do miasta w poszukiwaniu pracy, ale on miastach amerykańskich i można je potraktować jako pewien
również żeni się, bawi się, chodzi do kościoła itd”21. rodzaj laboratorium w badaniach nad procesami
Analizując zagadnienia migracji, Hillery dotyka więc reprezentatywnymi dla Ameryki”. Najlepsze badania nad
problemu zderzania się tego, co narodowe z tym, co lokalne. wspólnotami dotyczyły właśnie tych przejściowych procesów.
Uznaje, że w skład wspólnotowych organizacji wchodzi wiele (...)
różnych grup, z których niektóre są zorientowane narodowo, Istnieje związek między trzema omawianymi przez
a inne lokalnie. Powiązania między tymi grupami nie zostały Steina procesami (urbanizacją, industrializacją,
jednak zbadane. biurokratyzacją) a tytułem jego książki (Zaćmienie
wspólnoty). Stein pisze: “we wspólnotach amerykańskich
Wspólnoty jako mikrokosmos
działają nadal te same życiowe procesy, które opisywali
Omawiane aktualnie podejście jest szczególnie Lyndsowie w Muncie. Formalne wartości i wzory tradycyjne
zainteresowane poznawaniem procesów makrospołecznych na są coraz częściej odrzucane. (...) Więzi wspólnotowe we
podstawie danych pochodzących z badań nad wspólnotą. wszystkich sferach życia stają się coraz bardziej zależne od
Maurice Stein w książce pt. The Eclipse of Community centralnych autorytetów i ich lokalnych filii. Z drugiej strony,
(Zaćmienie wspólnoty)22 poddaje pod dyskusję rosnącą osobista lojalność zmniejsza swój zasięg, osłabiając więzi
zależność i upadek lokalnej autonomii w rezultacie narodowe, regionalne, wspólnotowe, rodzinne łącznie ze
społecznych procesów urbanizacji, industrializacji i zobowiązaniem wobec spójnego obrazu samego siebie. (...)
biurokratyzacji. Książka ta reprezentuje bardziej ogólną Przedmieście jest fascynujące, ponieważ ujawnia owo
tendencję w dziedzinie badań nad wspólnotą do stawiania “zaćmienie” wspólnoty w jednym ze swoich
czoła dwóm problemom: trudności z formułowaniem najciemniejszych momentów”24. Autorzy jednak nie zgadzają
uogólnień na podstawie badań nad pojedynczymi się z ostatnim stwierdzeniem i uważają je za empirycznie
wspólnotami oraz zapotrzebowanie na adekwatne ramy fałszywe. Cytują je głównie po to, by zilustrować sposób
teoretyczne pozwalające na umieszczenie studiów nad argumentowania Steina. Procesy urbanizacji, industrializacji,
wspólnotą w kontekście zachodzących zmian. biurokratyzacji załamują więc rzekomo wspomniane wyżej
Stein na początku swej książki omawia badania kompleksy związków grup pierwotnych, powodując
amerykańskie Roberta Parka i innych ekologów ze Szkoły zaćmienie wspólnot. Martindale w swym artykule stwierdza
Chicagowskiej, jak np. badania Lyndsów nad Middletown i jednak, że Stein używa terminu “wspólnota” tak jakby
Lloyda Warnera w Yankee City, które przeprowadzono w odnosił się on do wszystkiego, co było kiedykolwiek przy jego
latach 20–tych i 30–ych. Interpretuje ich prace jako “studia pomocy opisywane, łącznie z miastem. “Równocześnie
przypadku wskazujące na sposoby, w jakie procesy społeczne urbanizacja jest niekonsekwentnie traktowana jako jeden z
na szeroką skalę kształtują sprawy ludzkie na poziomie procesów, który powoduje zaćmienie wspólnoty. Jeżeli miasto
lokalnym”23. Chodziło tu o procesy urbanizacji, jest wspólnotą i jeżeli urbanizacja jest rozprzestrzenianiem się
industrializacji i wzrostu biurokracji. Stein pierwszy wzoru typowego dla miast, wówczas logicznie urbanizacja
przyznał, że jego wyjaśnienia dotyczą studiów przypadku i że staje się dziwacznym sposobem tworzenia wspólnoty, a nie jej
badania wspólnot były zawsze ograniczone do określonego destrukcji”25. Steina można więc obwiniać nie tylko o zatarcie
czasu i przestrzeni. Jednakże, chociaż studia te nie były w różnicy między wspólnotami i ich opisem, ale także o
żadnym statystycznym sensie reprezentatywne, to jednak wprowadzanie ocen do definicji pojęcia wspólnoty,
dotyczyły wspólnot, które “podlegały procesom podsumowują autorzy. (...)

21 24
Ibidem, s. 185-6 Ibidem, s. 329
22 25
Maurice Stein, The Eclipse of Community, New York, Harper&Row, 1964 Don Martindale, The Formation and Destruction of Communities, London,
23
Ibidem, s. 1 1964, s. 66
Mikołajewska 31 32 Zjawisko wspólnoty

Badania wspólnot jako metoda powiązane z jego teorią przed, w trakcie i po “intensywnym
zaangażowaniu się” w obserwację.
Stein interesował się więc wspólnotą o tyle, o ile
mógł na jej podstawie wnioskować o szerszych procesach Wspólnoty jako typy: kontinuum wiejskość–miejskość
społecznych. Mówiąc inaczej, wspólnota nie była dla Steina
przedmiotem badań samym w sobie, ale badanie wspólnot Rozumienie wspólnot jako typów jest bliskie
było metodą zbierania danych ilustrujących pewne klasycznej tradycji Tönniesa. Najbardziej się też ono
uogólnienia. Podobne podejście przyjęli Havinghurst i Jansen rozpowszechniło. Dychotomia miejskość–wiejskość weszła do
w swoim raporcie na temat trendów w badaniach nad języka codziennego i opiera się wszelkim próbom jej
wspólnotami: “Badania nad wspólnotami nie są gałęzią zlikwidowania. Wspólnotowe typologie sprowadzają się
socjologii, ekologii, demografii, czy psychologii społecznej, bowiem głównie do kontinuum wiejskie–miejskie, gdyż
lecz formą badania socjologicznego służącego różnym celom wszystkie inne typologie traktują to kontinuum jako punkt
badawczym”26. Takie podejście do badań wspólnotowych wyjścia do przedstawienia jego wariantów lub do
skłania socjologa do stawiania pytań odmiennych niż sprzeciwienia się mu. Należy zdać sobie sprawę z tego,
wówczas, gdy wspólnota jest traktowana jako przedmiot podkreślają autorzy, że typologiczne podejście do wspólnoty
badań sam w sobie. Arensberg i Kimball piszą: “tradycyjne jest również teorią zmiany społecznej. Jej celem nie jest
badania wspólnotowe mają na celu wyodrębnienie wyłącznie klasyfikowanie wspólnot tak jak motyli, ale
właściwości, które ją wyróżniają”. Sami są jednak również powiedzenie czegoś na temat natury i kierunku
zwolennikami podejścia alternatywnego, traktującego studia procesów społecznych.
wspólnotowe w ich fazie opisowej jako drogę służącą Myśl leżąca u podłoża kontinuum miejskość–
“uchwyceniu czystych faktów społecznych i wiejskość nie jest nowa. Leżała u podłoża Gemeinschaft i
psychologicznych”. (...) Gesellschaft Tönniesa oraz kontinuum wieś–miasto
Badania wspólnotowe jako metoda są jedną z wielu Hillery'ego. Najlepiej znanym współczesnym
możliwych technik obserwacji, w których rolę centralną pełni przedstawicielem tej tradycji jest Robert Redfield. Redfield w
swojej książce The Folk Culture of Yucatan, opublikowanej w
“intensywne zaangażowanie się” badacza (jak to mówią
1941 roku, wyróżnił 5 cech społeczności wiejskiej. W swoich
Arensberg i Kimball), które może mieć pewien niekorzystny
badaniach sprawdzał prawdziwość ogólnej tezy, że rosnąca
wpływ na zebrane przez niego dane, rodząc problem ich
utrata izolacji wraz z towarzyszącym jej wzrostem
ważności. Obserwacja korzysta z innych procedur kontroli i
heterogeniczności rodzi społeczną dezorganizację, świeckość
weryfikacji ważności danych niż metody statystyczne, czy i indywidualizację. Postulował kontinuum wiejskość–
eksperymentalne. W najlepszym razie badania wspólnotowe miejskość, na którym można by uporządkować wspólnoty.
są eklektyczne, używając oprócz obserwacji wielu innych Jego opis społeczności wiejskiej jest jednak pełniejszy od
technik. Badanie wspólnotowe jako metoda ma tę zaletę, że opisu społeczności miejskiej, która jest widziana jako jej
pozwala badaczowi zbliżyć się coraz bardziej do wzajemnych antyteza. Cechy społeczności wiejskiej opisuje następująco:
powiązań między danymi. Ma jednak tę wadę, że przybiera “Jest to społeczność mała, izolowana, niepiśmienna,
formę nieporównywalnej, jedynej w swym rodzaju homogeniczna, z silnym poczuciem solidarności grupowej.
monografii. Badacz wspólnoty, przeciwnie do etnografa Sposoby życia podlegają konwencjonalizacji, tworząc zwarty
badającego społeczeństwa pierwotne, rzadko chce badać system zwany kulturą. Zachowanie jest tradycyjne,
wspólnotę w całości. Badania nad wspólnotą są badaniem, jak spontaniczne, bezkrytyczne, o charakterze osobistym (tj. brak
to wyraził Arensberg, “zachowania ludzi we wspólnotach”. mu legislacji, nawyku eksperymentowania i refleksji nad
Badacz terenowy nie musi więc wiedzieć “wszystkiego o intelektualnymi celami). Pokrewieństwo, jego związki i
wspólnocie”, lecz jedynie to jak dane, które zbiera, są instytucje są klasyfikującymi kategoriami doświadczenia, a
grupa rodzinna jest jednostką działania. Świętość dominuje
26
R. J. Havighurst, A. J. Jansen, Community Research, w: Current Sociology
nad świeckością. Gospodarka opiera się na statusie, a nie na
XV, 1967, s. 7
Mikołajewska 31 32 Zjawisko wspólnoty

Badania wspólnot jako metoda powiązane z jego teorią przed, w trakcie i po “intensywnym
zaangażowaniu się” w obserwację.
Stein interesował się więc wspólnotą o tyle, o ile
mógł na jej podstawie wnioskować o szerszych procesach Wspólnoty jako typy: kontinuum wiejskość–miejskość
społecznych. Mówiąc inaczej, wspólnota nie była dla Steina
przedmiotem badań samym w sobie, ale badanie wspólnot Rozumienie wspólnot jako typów jest bliskie
było metodą zbierania danych ilustrujących pewne klasycznej tradycji Tönniesa. Najbardziej się też ono
uogólnienia. Podobne podejście przyjęli Havinghurst i Jansen rozpowszechniło. Dychotomia miejskość–wiejskość weszła do
w swoim raporcie na temat trendów w badaniach nad języka codziennego i opiera się wszelkim próbom jej
wspólnotami: “Badania nad wspólnotami nie są gałęzią zlikwidowania. Wspólnotowe typologie sprowadzają się
socjologii, ekologii, demografii, czy psychologii społecznej, bowiem głównie do kontinuum wiejskie–miejskie, gdyż
lecz formą badania socjologicznego służącego różnym celom wszystkie inne typologie traktują to kontinuum jako punkt
badawczym”26. Takie podejście do badań wspólnotowych wyjścia do przedstawienia jego wariantów lub do
skłania socjologa do stawiania pytań odmiennych niż sprzeciwienia się mu. Należy zdać sobie sprawę z tego,
wówczas, gdy wspólnota jest traktowana jako przedmiot podkreślają autorzy, że typologiczne podejście do wspólnoty
badań sam w sobie. Arensberg i Kimball piszą: “tradycyjne jest również teorią zmiany społecznej. Jej celem nie jest
badania wspólnotowe mają na celu wyodrębnienie wyłącznie klasyfikowanie wspólnot tak jak motyli, ale
właściwości, które ją wyróżniają”. Sami są jednak również powiedzenie czegoś na temat natury i kierunku
zwolennikami podejścia alternatywnego, traktującego studia procesów społecznych.
wspólnotowe w ich fazie opisowej jako drogę służącą Myśl leżąca u podłoża kontinuum miejskość–
“uchwyceniu czystych faktów społecznych i wiejskość nie jest nowa. Leżała u podłoża Gemeinschaft i
psychologicznych”. (...) Gesellschaft Tönniesa oraz kontinuum wieś–miasto
Badania wspólnotowe jako metoda są jedną z wielu Hillery'ego. Najlepiej znanym współczesnym
możliwych technik obserwacji, w których rolę centralną pełni przedstawicielem tej tradycji jest Robert Redfield. Redfield w
swojej książce The Folk Culture of Yucatan, opublikowanej w
“intensywne zaangażowanie się” badacza (jak to mówią
1941 roku, wyróżnił 5 cech społeczności wiejskiej. W swoich
Arensberg i Kimball), które może mieć pewien niekorzystny
badaniach sprawdzał prawdziwość ogólnej tezy, że rosnąca
wpływ na zebrane przez niego dane, rodząc problem ich
utrata izolacji wraz z towarzyszącym jej wzrostem
ważności. Obserwacja korzysta z innych procedur kontroli i
heterogeniczności rodzi społeczną dezorganizację, świeckość
weryfikacji ważności danych niż metody statystyczne, czy i indywidualizację. Postulował kontinuum wiejskość–
eksperymentalne. W najlepszym razie badania wspólnotowe miejskość, na którym można by uporządkować wspólnoty.
są eklektyczne, używając oprócz obserwacji wielu innych Jego opis społeczności wiejskiej jest jednak pełniejszy od
technik. Badanie wspólnotowe jako metoda ma tę zaletę, że opisu społeczności miejskiej, która jest widziana jako jej
pozwala badaczowi zbliżyć się coraz bardziej do wzajemnych antyteza. Cechy społeczności wiejskiej opisuje następująco:
powiązań między danymi. Ma jednak tę wadę, że przybiera “Jest to społeczność mała, izolowana, niepiśmienna,
formę nieporównywalnej, jedynej w swym rodzaju homogeniczna, z silnym poczuciem solidarności grupowej.
monografii. Badacz wspólnoty, przeciwnie do etnografa Sposoby życia podlegają konwencjonalizacji, tworząc zwarty
badającego społeczeństwa pierwotne, rzadko chce badać system zwany kulturą. Zachowanie jest tradycyjne,
wspólnotę w całości. Badania nad wspólnotą są badaniem, jak spontaniczne, bezkrytyczne, o charakterze osobistym (tj. brak
to wyraził Arensberg, “zachowania ludzi we wspólnotach”. mu legislacji, nawyku eksperymentowania i refleksji nad
Badacz terenowy nie musi więc wiedzieć “wszystkiego o intelektualnymi celami). Pokrewieństwo, jego związki i
wspólnocie”, lecz jedynie to jak dane, które zbiera, są instytucje są klasyfikującymi kategoriami doświadczenia, a
grupa rodzinna jest jednostką działania. Świętość dominuje
26
R. J. Havighurst, A. J. Jansen, Community Research, w: Current Sociology
nad świeckością. Gospodarka opiera się na statusie, a nie na
XV, 1967, s. 7
Mikołajewska 33 34 Zjawisko wspólnoty

rynku”27. W typologii wspólnot ów brak specyfiki jak i niewielką, izolowaną, niepiśmienną, homogeniczną, z silnym
nacisku może być zarówno zaletą, jak i wadą. Zaletą jest to, poczuciem grupowej solidarności” i jeżeli scharakteryzujemy
że taka wielość cech sugeruje różnorodność związków społeczność miejską jako jej przeciwieństwo, tzn. jako
przyczynowych. Wadą jest to, że nie wiadomo, co jest społeczność dużą, nieizolowaną, piśmienną, heterogeniczną,
przyczyną, a co jest skutkiem, co ma status zmiennej pozbawioną silnego poczucia solidarności — zbliżymy się do
niezależnej, a co zmiennej zależnej. Jednakże Minar, będący sławnej koncepcji “miejskości jako stylu życia Wirtha”30.
zwolennikiem tej typologii, zauważa: “gdybyśmy znali Omawianą typologię i zarazem konceptualizację
odpowiedź na te wszystkie pytania, moglibyśmy zrezygnować zmiany społecznej na kontinuum miejskość–wiejskość
z budowania typów idealnych”28. krytykuje się. Warto odnotować, piszą autorzy, że celem tej
Redfield wyraźnie pisze, że “typ ten (tzn. typologii, przynajmniej w przypadku wspólnotowych badań,
społeczność ludowa) jest wyimaginowaną całością stworzoną jest ulokowanie ich w relacji do siebie nawzajem jak i w
po to, aby pomóc nam w zrozumieniu rzeczywistości”29. ogólnym teoretycznym schemacie. Głównym zarzutem
Jeżeli ludowa społeczność stanowi jeden kraniec kontinuum i przeciw niej jest umieszczanie związku społecznego w
jej cechy są bardzo podobne do tych, które zwykle łączymy z specyficznej przestrzeni. Typologia ta również skierowuje
pojęciem wspólnoty, komentują autorzy, trudno uniknąć uwagę na miasto jako źródło zmiany społecznej i pomija
wniosku, że na tym kontinuum empiryczna wieś mieści się z szereg wartości i sposobów życia jednostek na ludowym
dala od bieguna społeczności ludowej, będąc coraz mniej krańcu kontinuum. Oscar Lewis, krytyk Redfielda pisze: “(...)
“wspólnotą”. Mając ten wniosek w pamięci, autorzy na pytanie postawione przez Redfielda, o to, co dzieje się z
proponują przyjrzeć się ponownie charakterystyce ludowej izolowaną homogeniczną społecznością, gdy wejdzie ona w
społeczności. “Społeczność ludowa jest społecznością kontakt ze zurbanizowanym społeczeństwem, nie można
niewielką”: czyli im większa wspólnota, tym większa jej prawdopodobnie odpowiedzieć w sposób naukowy, gdyż
miejskość. “Społeczność wiejska jest społecznością pytanie jest zbyt ogólne i sformułowane w terminach nie
izolowaną”: czyli im mniej izolowana, tym bardziej miejska. pozwalających na zebranie potrzebnych danych. Potrzebne są
“Izolacja jest połową całości, której drugą połową jest informacje o rodzaju społeczności miejskiej, o warunkach
bezpośrednie komunikowanie się między członkami kontaktu, jak i szereg innych specyficznych danych
społeczności”: czyli im mniej bezpośredniego historycznych”31. Redfield faktycznie tak sformułował swoje
komunikowanie się, tym bardziej miejska jest wspólnota. podstawowe pytania, że społeczności ludowe wydają się
“Członkami społeczności ludowej są ci, którzy pozostają bardziej zorganizowane niż miasta. Jego typologia pomija
zawsze w ramach niewielkiego terytorium, które zajmują”: możliwość stabilizacji i sukcesu w życiu miejskim. Co więcej,
czyli im większa ruchliwość w przestrzeni, tym bardziej w oczach klasycznych badaczy wspólnoty “społeczność
miejski sposób zamieszkiwania. “Ludzie tworzący ludowa” Redfielda ma sens wartościujący. Zawiera w sobie,
społeczność ludową są do siebie podobni”: czyli im bardziej jak pisze Lewis, starą myśl Rousseau o ludziach
heterogeniczna jest dana wspólnota, tym bardziej jest ona prymitywnych jako szlachetnych dzikusach i wniosek, że
miejska. Redfield stwierdza również, że “w takiej wraz z cywilizacją idzie upadek człowieka.
społeczności nie ma wiele zmian”: czyli im więcej zmian, Joseph Gusfield wykorzystuje dane z Indii, aby
tym bardziej miejska społeczność. “Członkowie społeczności dowieść przypadków błędnego umieszczania na kontinuum
ludowej mają silne poczucie przynależności do siebie”: czyli miejskość–wiejskość. Twierdzi, że złudne jest założenie, że
społeczność miejska jest prawdopodobnie anomijna. tzw. społeczność ludowa, czy też tradycyjna istniała zawsze w
“Społeczność ludową scharakteryzowaliśmy więc jako obecnej postaci, nie zmieniając się w przeszłości. Podobnie
złudna jest wiara, że społeczność wiejska ma homogeniczną
27
Robert Redfield, The Folk Society, w: American Journal of Sociology, 52,
1947, s. 293 30
Louis Wirth, Urbanism as a Way of Life, w: American Journal of Sociology,
28
H. Minar, Community-Society Continua, w: International Encyclopedia of 44, 1938
Social Sciences, vol. 3, s. 177 31
Oscar Lewis, Life in a Mexican Village: Tepoztlan Restudied, Urbana,
29
Redfield, op. cit., s. 295-7 University of Illinois Press, 1951, s. 434
Mikołajewska 33 34 Zjawisko wspólnoty

rynku”27. W typologii wspólnot ów brak specyfiki jak i niewielką, izolowaną, niepiśmienną, homogeniczną, z silnym
nacisku może być zarówno zaletą, jak i wadą. Zaletą jest to, poczuciem grupowej solidarności” i jeżeli scharakteryzujemy
że taka wielość cech sugeruje różnorodność związków społeczność miejską jako jej przeciwieństwo, tzn. jako
przyczynowych. Wadą jest to, że nie wiadomo, co jest społeczność dużą, nieizolowaną, piśmienną, heterogeniczną,
przyczyną, a co jest skutkiem, co ma status zmiennej pozbawioną silnego poczucia solidarności — zbliżymy się do
niezależnej, a co zmiennej zależnej. Jednakże Minar, będący sławnej koncepcji “miejskości jako stylu życia Wirtha”30.
zwolennikiem tej typologii, zauważa: “gdybyśmy znali Omawianą typologię i zarazem konceptualizację
odpowiedź na te wszystkie pytania, moglibyśmy zrezygnować zmiany społecznej na kontinuum miejskość–wiejskość
z budowania typów idealnych”28. krytykuje się. Warto odnotować, piszą autorzy, że celem tej
Redfield wyraźnie pisze, że “typ ten (tzn. typologii, przynajmniej w przypadku wspólnotowych badań,
społeczność ludowa) jest wyimaginowaną całością stworzoną jest ulokowanie ich w relacji do siebie nawzajem jak i w
po to, aby pomóc nam w zrozumieniu rzeczywistości”29. ogólnym teoretycznym schemacie. Głównym zarzutem
Jeżeli ludowa społeczność stanowi jeden kraniec kontinuum i przeciw niej jest umieszczanie związku społecznego w
jej cechy są bardzo podobne do tych, które zwykle łączymy z specyficznej przestrzeni. Typologia ta również skierowuje
pojęciem wspólnoty, komentują autorzy, trudno uniknąć uwagę na miasto jako źródło zmiany społecznej i pomija
wniosku, że na tym kontinuum empiryczna wieś mieści się z szereg wartości i sposobów życia jednostek na ludowym
dala od bieguna społeczności ludowej, będąc coraz mniej krańcu kontinuum. Oscar Lewis, krytyk Redfielda pisze: “(...)
“wspólnotą”. Mając ten wniosek w pamięci, autorzy na pytanie postawione przez Redfielda, o to, co dzieje się z
proponują przyjrzeć się ponownie charakterystyce ludowej izolowaną homogeniczną społecznością, gdy wejdzie ona w
społeczności. “Społeczność ludowa jest społecznością kontakt ze zurbanizowanym społeczeństwem, nie można
niewielką”: czyli im większa wspólnota, tym większa jej prawdopodobnie odpowiedzieć w sposób naukowy, gdyż
miejskość. “Społeczność wiejska jest społecznością pytanie jest zbyt ogólne i sformułowane w terminach nie
izolowaną”: czyli im mniej izolowana, tym bardziej miejska. pozwalających na zebranie potrzebnych danych. Potrzebne są
“Izolacja jest połową całości, której drugą połową jest informacje o rodzaju społeczności miejskiej, o warunkach
bezpośrednie komunikowanie się między członkami kontaktu, jak i szereg innych specyficznych danych
społeczności”: czyli im mniej bezpośredniego historycznych”31. Redfield faktycznie tak sformułował swoje
komunikowanie się, tym bardziej miejska jest wspólnota. podstawowe pytania, że społeczności ludowe wydają się
“Członkami społeczności ludowej są ci, którzy pozostają bardziej zorganizowane niż miasta. Jego typologia pomija
zawsze w ramach niewielkiego terytorium, które zajmują”: możliwość stabilizacji i sukcesu w życiu miejskim. Co więcej,
czyli im większa ruchliwość w przestrzeni, tym bardziej w oczach klasycznych badaczy wspólnoty “społeczność
miejski sposób zamieszkiwania. “Ludzie tworzący ludowa” Redfielda ma sens wartościujący. Zawiera w sobie,
społeczność ludową są do siebie podobni”: czyli im bardziej jak pisze Lewis, starą myśl Rousseau o ludziach
heterogeniczna jest dana wspólnota, tym bardziej jest ona prymitywnych jako szlachetnych dzikusach i wniosek, że
miejska. Redfield stwierdza również, że “w takiej wraz z cywilizacją idzie upadek człowieka.
społeczności nie ma wiele zmian”: czyli im więcej zmian, Joseph Gusfield wykorzystuje dane z Indii, aby
tym bardziej miejska społeczność. “Członkowie społeczności dowieść przypadków błędnego umieszczania na kontinuum
ludowej mają silne poczucie przynależności do siebie”: czyli miejskość–wiejskość. Twierdzi, że złudne jest założenie, że
społeczność miejska jest prawdopodobnie anomijna. tzw. społeczność ludowa, czy też tradycyjna istniała zawsze w
“Społeczność ludową scharakteryzowaliśmy więc jako obecnej postaci, nie zmieniając się w przeszłości. Podobnie
złudna jest wiara, że społeczność wiejska ma homogeniczną
27
Robert Redfield, The Folk Society, w: American Journal of Sociology, 52,
1947, s. 293 30
Louis Wirth, Urbanism as a Way of Life, w: American Journal of Sociology,
28
H. Minar, Community-Society Continua, w: International Encyclopedia of 44, 1938
Social Sciences, vol. 3, s. 177 31
Oscar Lewis, Life in a Mexican Village: Tepoztlan Restudied, Urbana,
29
Redfield, op. cit., s. 295-7 University of Illinois Press, 1951, s. 434
Mikołajewska 35 36 Zjawisko wspólnoty

strukturę społeczną. Stare nie musi być koniecznie rozszerzają ten wniosek, twierdząc, że nie można
zastępowane przez nowe. Wręcz przeciwnie, ludowe i sformułować socjologicznej definicji żadnego typu
miejskie kultury, jak się zdaje, mają duże zdolności do zamieszkiwania, co pozbawia kontinuum miejskość–
współistnienia, przystosowując się do siebie nawzajem. W wiejskość sensu.
rzeczywistości kultura miejska wcale nie musi osłabiać Pomimo krytyki typologia Redfielda ciągle wywiera
kultury ludowej, lecz może ją wzmacniać. Badania nad silny wpływ na badaczy. Ma ona moc heurystyczną, będąc
“tradycyjnymi” wiejskimi wspólnotami w Meksyku względnie prostym sposobem konceptualizacji zmiany
prowadzone przez Manupla Avila również dowodzą, że społecznej i klasyfikowania wspólnot. Można spotkać różne
Redfield w pewnych punktach się mylił.32 Avila np. nowe warianty tej typologii, choć kontinuum miejskość–
stwierdził, że 3 badane wspólnoty charakteryzowały się wiejskość stanowi w nich zawsze punkt wyjścia. Np. Nancie
zdolnością do ekonomicznego wzrostu, a chłopi byli nie tylko L. Gonzalez użyła określenia “neoteric society” do opisu
wrażliwi na siły rynkowe, ale także zainteresowani poprawą wspólnot tworzonych przez ludzi z Karaibów. Twierdzi ona,
swojej sytuacji. (...) że ten typ społeczności przecina kontinua wiejski–miejski,
Można więc wykazać, piszą autorzy, że wiejski ludowy–miejski. Barrios lub inaczej szałasowe miasta
kraniec kontinuum nie stanowi jakiegoś prostego typu otaczające duże miasta Karaibów i Ameryki Łacińskiej nie są
niezmiennej całości. Podobnie kraniec miejski, wbrew temu zamieszkałe ani przez ludzi prymitywnych, ani przez
co sądził np. Wirth, nie daje się skonceptualizować jako chłopów i albo są pozbawione tradycji, albo jest ona bardzo
prosty sposób życia. Szczególnie kłopotliwe jest tu zjawisko płytka i współczesna. Owe “neoteric society” charakteryzują
tzw. “miejskich wsi”. Lewis wykazał, że w Mexico City się zróżnicowanym pochodzeniem etnicznym i narodowym
chłopi przystosowują się do życia miejskiego o wiele łatwiej mieszkańców, względną nędzą, otwartością, świeckością,
niż to przewidywała teoria ludowy–miejski. Mader użył kontaktami typu face–to–face, brakiem apatii w ich stosunku
sformułowania zamknięcie w kapsułce, aby opisać sytuację do świata i własnej przyszłości. W swych organizacjach
migrantów we Wschodnim Londynie, którzy choć mieszkali opartych na pokrewieństwie, są bardziej związani z matką.
w mieście, nie żyli miastem. “Chociaż jedni byli miejscy z Gonzales podsumowuje: “Poszukiwanie podobieństw między
urodzenia a inni urbanizowali się, to jednak nikt nie mógł wiejską organizacją a barriosem jest niesłuszne. Być może,
powiedzieć, że urbanizacja została im narzucona siłą”33. Gans mamy tu do czynienia z nowymi typami organizacji
w swoim artykule34 twierdzi, że centralne przestrzenie miast społecznej, które jedynie zewnętrznie są podobne do
nie są w żadnym razie homogeniczne i że ekologiczne oraz organizacji wiejskiej, ale które są strukturalnie i
typologiczne podejście nie jest wystarczająco czułe do funkcjonalnie całkowicie odmienne z racji ich powiązania z
badania tych zjawisk. Twierdzi, że lepszym narzędziem są wyższymi poziomami integracji”36, czyli samymi miastami.
klasa i cykl rodzinny, gdzie klasa jest najlepszym Gonzales uznała jednak za korzystne sformułowanie typu
wskaźnikiem indywidualnej możliwości wyboru, a cykl idealnego wspólnot, które badała.
rodzinny determinuje prawdopodobną przestrzeń wyboru. Anthony Richmond z kolei tak rozszerzył kontinuum
Gans konkluduje, “jeżeli nie ma zbieżności między sposobem wiejskość–miejskość, że włączył społeczeństwa
życia a sposobem zamieszkiwania i jeżeli sposób życia jest postindustrialne. (...) Wspólnoty postindustrialne, lub raczej
bardziej funkcją klasy i cyklu życia niż ekologicznych społeczne sieci są to “systemy społeczne, w których określone
atrybutów sposobu zamieszkiwania, wówczas nie można formy interakcji społecznych przebiegają za pośrednictwem
sformułować socjologicznej definicji miasta”35. Autorzy sieci komunikowania się utrzymujących się dzięki takim
środkom, jak telefon, telex, telewizja, szybkie samoloty itp.
32
Manuel Avila, Tradition and Growth, University Chicago Press, 1969 Takie związki są niezależne od bazy terytorialnej, od
33 kontaktu face–to–face, a także nie wiążą się z uczestnictwem
P. Mayer, Migrancy and the Study of Africans in Towns, w: American
Anthropologist, 64, 1962, s. 591 w organizacji formalnej. Zachowaniem rządzi tu stałe
34
H. J. Gans, Urbanism and Suburbanism as Ways of Life, w: A. M. Rose
(ed.), Human Behaviour and Social Processes, London, Routledge, 1952 36
Nancie L. Gonzalez, The Neoteric Society w: Comparative Studies in Society
35
Ibidem, s. 643 and History, 12, 1970
Mikołajewska 35 36 Zjawisko wspólnoty

strukturę społeczną. Stare nie musi być koniecznie rozszerzają ten wniosek, twierdząc, że nie można
zastępowane przez nowe. Wręcz przeciwnie, ludowe i sformułować socjologicznej definicji żadnego typu
miejskie kultury, jak się zdaje, mają duże zdolności do zamieszkiwania, co pozbawia kontinuum miejskość–
współistnienia, przystosowując się do siebie nawzajem. W wiejskość sensu.
rzeczywistości kultura miejska wcale nie musi osłabiać Pomimo krytyki typologia Redfielda ciągle wywiera
kultury ludowej, lecz może ją wzmacniać. Badania nad silny wpływ na badaczy. Ma ona moc heurystyczną, będąc
“tradycyjnymi” wiejskimi wspólnotami w Meksyku względnie prostym sposobem konceptualizacji zmiany
prowadzone przez Manupla Avila również dowodzą, że społecznej i klasyfikowania wspólnot. Można spotkać różne
Redfield w pewnych punktach się mylił.32 Avila np. nowe warianty tej typologii, choć kontinuum miejskość–
stwierdził, że 3 badane wspólnoty charakteryzowały się wiejskość stanowi w nich zawsze punkt wyjścia. Np. Nancie
zdolnością do ekonomicznego wzrostu, a chłopi byli nie tylko L. Gonzalez użyła określenia “neoteric society” do opisu
wrażliwi na siły rynkowe, ale także zainteresowani poprawą wspólnot tworzonych przez ludzi z Karaibów. Twierdzi ona,
swojej sytuacji. (...) że ten typ społeczności przecina kontinua wiejski–miejski,
Można więc wykazać, piszą autorzy, że wiejski ludowy–miejski. Barrios lub inaczej szałasowe miasta
kraniec kontinuum nie stanowi jakiegoś prostego typu otaczające duże miasta Karaibów i Ameryki Łacińskiej nie są
niezmiennej całości. Podobnie kraniec miejski, wbrew temu zamieszkałe ani przez ludzi prymitywnych, ani przez
co sądził np. Wirth, nie daje się skonceptualizować jako chłopów i albo są pozbawione tradycji, albo jest ona bardzo
prosty sposób życia. Szczególnie kłopotliwe jest tu zjawisko płytka i współczesna. Owe “neoteric society” charakteryzują
tzw. “miejskich wsi”. Lewis wykazał, że w Mexico City się zróżnicowanym pochodzeniem etnicznym i narodowym
chłopi przystosowują się do życia miejskiego o wiele łatwiej mieszkańców, względną nędzą, otwartością, świeckością,
niż to przewidywała teoria ludowy–miejski. Mader użył kontaktami typu face–to–face, brakiem apatii w ich stosunku
sformułowania zamknięcie w kapsułce, aby opisać sytuację do świata i własnej przyszłości. W swych organizacjach
migrantów we Wschodnim Londynie, którzy choć mieszkali opartych na pokrewieństwie, są bardziej związani z matką.
w mieście, nie żyli miastem. “Chociaż jedni byli miejscy z Gonzales podsumowuje: “Poszukiwanie podobieństw między
urodzenia a inni urbanizowali się, to jednak nikt nie mógł wiejską organizacją a barriosem jest niesłuszne. Być może,
powiedzieć, że urbanizacja została im narzucona siłą”33. Gans mamy tu do czynienia z nowymi typami organizacji
w swoim artykule34 twierdzi, że centralne przestrzenie miast społecznej, które jedynie zewnętrznie są podobne do
nie są w żadnym razie homogeniczne i że ekologiczne oraz organizacji wiejskiej, ale które są strukturalnie i
typologiczne podejście nie jest wystarczająco czułe do funkcjonalnie całkowicie odmienne z racji ich powiązania z
badania tych zjawisk. Twierdzi, że lepszym narzędziem są wyższymi poziomami integracji”36, czyli samymi miastami.
klasa i cykl rodzinny, gdzie klasa jest najlepszym Gonzales uznała jednak za korzystne sformułowanie typu
wskaźnikiem indywidualnej możliwości wyboru, a cykl idealnego wspólnot, które badała.
rodzinny determinuje prawdopodobną przestrzeń wyboru. Anthony Richmond z kolei tak rozszerzył kontinuum
Gans konkluduje, “jeżeli nie ma zbieżności między sposobem wiejskość–miejskość, że włączył społeczeństwa
życia a sposobem zamieszkiwania i jeżeli sposób życia jest postindustrialne. (...) Wspólnoty postindustrialne, lub raczej
bardziej funkcją klasy i cyklu życia niż ekologicznych społeczne sieci są to “systemy społeczne, w których określone
atrybutów sposobu zamieszkiwania, wówczas nie można formy interakcji społecznych przebiegają za pośrednictwem
sformułować socjologicznej definicji miasta”35. Autorzy sieci komunikowania się utrzymujących się dzięki takim
środkom, jak telefon, telex, telewizja, szybkie samoloty itp.
32
Manuel Avila, Tradition and Growth, University Chicago Press, 1969 Takie związki są niezależne od bazy terytorialnej, od
33 kontaktu face–to–face, a także nie wiążą się z uczestnictwem
P. Mayer, Migrancy and the Study of Africans in Towns, w: American
Anthropologist, 64, 1962, s. 591 w organizacji formalnej. Zachowaniem rządzi tu stałe
34
H. J. Gans, Urbanism and Suburbanism as Ways of Life, w: A. M. Rose
(ed.), Human Behaviour and Social Processes, London, Routledge, 1952 36
Nancie L. Gonzalez, The Neoteric Society w: Comparative Studies in Society
35
Ibidem, s. 643 and History, 12, 1970
Mikołajewska 37 38 Zjawisko wspólnoty

sprzężenie zwrotne z wysoce kompetentnymi magazynami Jackson, Gemeinschaft oznacza “powrót na trop naturalnych
informacji i procesy odzyskiwania oparte na dyfuzyjnych wiejskich utopii”, które rzekomo “tworzą naturalne warunki
sieciach współzależnych systemów komunikowania się”37. dla człowieka” i od których odchodzenie jest traktowane jako
(...) dewiacja, “której towarzyszy dezorganizacja i zagrożenie
Schnore i Duncan, przedstawiciele “neo– ustalonej harmonii związków Gemeinschaft wynikłej z życia
ekologicznej” szkoły amerykańskiej, sugerują także, że w sztywnych społecznych ramach”39. Wartościujące oceny
wiejskie i miejskie wspólnoty można uporządkować na stanowią więc jeden problem, a dwuznaczność drugi. König
wielowymiarowym kontinuum. Różnice między miastem i wykazał, że dwuznaczność jest już zawarta w niemieckich
wsią wciąż mają bowiem charakter zasadniczy, choć ciągle derywacjach słowa Gemeinschaft (Gemeinschaft, Gemeinde,
maleją. Demonstrują to przy pomocy danych Gemeinderschaft), a szczególnie w rozumieniu “wspólnoty
demograficznych o rozmiarze wspólnoty, stopniu zmian, jako jednostki administracyjnej i jako rzeczywistości
zagęszczeniu, czasie zasiedlenia i niezależności (czy zależy społecznej”40.
od innych wspólnot?), składzie pod względem wieku, płci Margaret Stacey proponuje ucieczkę od problemu
oraz stopiu ruchliwości. Kiedy jednak mówią o definicji wspólnoty poprzez całkowite zrezygnowanie z
“strukturalnych aspektach wspólnoty” trudnych do używania terminu wspólnota. Instytucje o charakterze
umieszczenia na ich mapie ekologicznej, nie potrafią wskazać lokalnym, które są wzajemnie powiązane, twierdzi Stacey,
różnic według wymiaru miejskość–wiejskość. Jak to mogą tworzyć lokalny system społeczny warty socjologicznej
podsumowuje Schnore, “nie ma nic dziwnego w tym, że uwagi. Nie chce ona nazywać go wspólnotą, gdyż wspólnota
socjologiczne rozumienie wspólnoty jest na prymitywnym nie jest dla niej pojęciem. Inaczej mówiąc, Stacey twierdzi, że
poziomie”, ponieważ “wielorakie nici wzajemnych powiązań dyskusja na temat wspólnoty kryje w sobie pewną głębszą
czynią za wspólnoty bardzo złożony system”. Dodaje jednak, treść. Pod jej przykrywką ukrywa się bowiem poważniejsza
że “analiza struktury wspólnoty jest ważnym zadaniem niezgoda pojęciowa, co do tego, czy wspólnota jest
socjologa”38. Nie należy być aż takim pesymistą, komentują przestrzenią geograficzną, poczuciem przynależności,
autorzy, gdyż poza kontinuum miejskość–wiejskość istnieją stosunkiem nie mającym związku z pracą itd. Socjologowie
inne, bardziej obiecujące podejścia do analizy wspólnoty, o powinni raczej skoncentrować uwagę na instytucjach i ich
których sami mówią w następnym paragrafie. wzajemnych powiązaniach z określonym terytorium. Nie
interesuje jej to, czy terytorium jest izolowane, czy też nie.
Wspólnota, lokalność, sieć Pisze np. “wpływ zmiany mającej źródło zewnętrzne na
stosunki społeczne wewnątrz określonego terytorium jest
W tym ostatnim paragrafie autorzy chcą wskazać na bardziej interesującym przedmiotem badań”41. Stacey
kierunki, w których zmierzają współczesne im rozważania twierdzi, że w sposób zasadny można mówić o “tworzeniu i
nad pojęciem wspólnoty. Są one równie daleko od spójnej utrzymywaniu lokalnego systemu społecznego; o lokalnych
teorii wspólnoty jak zawsze, choć przesunięciu uległ teren warunkach, w których nie można takiego systemu oczekiwać;
dyskusji. Dyskusja obecnie toczy się między tymi, którzy o warunkach, w których istniejący system może zostać
uważają wspólnotę za właściwy przedmiot dociekań zmodyfikowany lub zniszczony; o wzajemnych powiązaniach
socjologicznych, chociaż byliby za zmianą terminologii a między systemami i jego częściami; o wzajemnym
tymi, którzy odmawiają badaniom nad wspólnotami sensu. oddziaływaniu między systemami lokalnymi i narodowymi”42.
Ci, którzy uważają, że wspólnota stanowi sensowny Pojęcie “lokalnego systemu społecznego” będzie
przedmiot dociekań socjologicznych, muszą rozwiązać miało zróżnicowaną treść empiryczną, ponieważ natura i
problem definicji i wartościowania. Muszą odejść od
konceptualizacji wspólnot jako Gemeinschaft. Jak pisze John 39
Jackson, op. cit., s. 3
37 40
Anthony Richmond, Migration in Industrial Societies, w: J. A. Jackson (ed.), Ren Knig, The Community, London, Routledge, 1968, s. 1
41
Migration, London, Cambridge U. P, 1969, s. 272 Margaret Stacey, The Myth of Community Studies, w: British Journal of
38
Schnore, Community, w: N. Smelser (ed.), Sociology, New York, Wiley, Sociology, 20, 1969
42
1967, s. 114 Ibidem, s. 139
Mikołajewska 37 38 Zjawisko wspólnoty

sprzężenie zwrotne z wysoce kompetentnymi magazynami Jackson, Gemeinschaft oznacza “powrót na trop naturalnych
informacji i procesy odzyskiwania oparte na dyfuzyjnych wiejskich utopii”, które rzekomo “tworzą naturalne warunki
sieciach współzależnych systemów komunikowania się”37. dla człowieka” i od których odchodzenie jest traktowane jako
(...) dewiacja, “której towarzyszy dezorganizacja i zagrożenie
Schnore i Duncan, przedstawiciele “neo– ustalonej harmonii związków Gemeinschaft wynikłej z życia
ekologicznej” szkoły amerykańskiej, sugerują także, że w sztywnych społecznych ramach”39. Wartościujące oceny
wiejskie i miejskie wspólnoty można uporządkować na stanowią więc jeden problem, a dwuznaczność drugi. König
wielowymiarowym kontinuum. Różnice między miastem i wykazał, że dwuznaczność jest już zawarta w niemieckich
wsią wciąż mają bowiem charakter zasadniczy, choć ciągle derywacjach słowa Gemeinschaft (Gemeinschaft, Gemeinde,
maleją. Demonstrują to przy pomocy danych Gemeinderschaft), a szczególnie w rozumieniu “wspólnoty
demograficznych o rozmiarze wspólnoty, stopniu zmian, jako jednostki administracyjnej i jako rzeczywistości
zagęszczeniu, czasie zasiedlenia i niezależności (czy zależy społecznej”40.
od innych wspólnot?), składzie pod względem wieku, płci Margaret Stacey proponuje ucieczkę od problemu
oraz stopiu ruchliwości. Kiedy jednak mówią o definicji wspólnoty poprzez całkowite zrezygnowanie z
“strukturalnych aspektach wspólnoty” trudnych do używania terminu wspólnota. Instytucje o charakterze
umieszczenia na ich mapie ekologicznej, nie potrafią wskazać lokalnym, które są wzajemnie powiązane, twierdzi Stacey,
różnic według wymiaru miejskość–wiejskość. Jak to mogą tworzyć lokalny system społeczny warty socjologicznej
podsumowuje Schnore, “nie ma nic dziwnego w tym, że uwagi. Nie chce ona nazywać go wspólnotą, gdyż wspólnota
socjologiczne rozumienie wspólnoty jest na prymitywnym nie jest dla niej pojęciem. Inaczej mówiąc, Stacey twierdzi, że
poziomie”, ponieważ “wielorakie nici wzajemnych powiązań dyskusja na temat wspólnoty kryje w sobie pewną głębszą
czynią za wspólnoty bardzo złożony system”. Dodaje jednak, treść. Pod jej przykrywką ukrywa się bowiem poważniejsza
że “analiza struktury wspólnoty jest ważnym zadaniem niezgoda pojęciowa, co do tego, czy wspólnota jest
socjologa”38. Nie należy być aż takim pesymistą, komentują przestrzenią geograficzną, poczuciem przynależności,
autorzy, gdyż poza kontinuum miejskość–wiejskość istnieją stosunkiem nie mającym związku z pracą itd. Socjologowie
inne, bardziej obiecujące podejścia do analizy wspólnoty, o powinni raczej skoncentrować uwagę na instytucjach i ich
których sami mówią w następnym paragrafie. wzajemnych powiązaniach z określonym terytorium. Nie
interesuje jej to, czy terytorium jest izolowane, czy też nie.
Wspólnota, lokalność, sieć Pisze np. “wpływ zmiany mającej źródło zewnętrzne na
stosunki społeczne wewnątrz określonego terytorium jest
W tym ostatnim paragrafie autorzy chcą wskazać na bardziej interesującym przedmiotem badań”41. Stacey
kierunki, w których zmierzają współczesne im rozważania twierdzi, że w sposób zasadny można mówić o “tworzeniu i
nad pojęciem wspólnoty. Są one równie daleko od spójnej utrzymywaniu lokalnego systemu społecznego; o lokalnych
teorii wspólnoty jak zawsze, choć przesunięciu uległ teren warunkach, w których nie można takiego systemu oczekiwać;
dyskusji. Dyskusja obecnie toczy się między tymi, którzy o warunkach, w których istniejący system może zostać
uważają wspólnotę za właściwy przedmiot dociekań zmodyfikowany lub zniszczony; o wzajemnych powiązaniach
socjologicznych, chociaż byliby za zmianą terminologii a między systemami i jego częściami; o wzajemnym
tymi, którzy odmawiają badaniom nad wspólnotami sensu. oddziaływaniu między systemami lokalnymi i narodowymi”42.
Ci, którzy uważają, że wspólnota stanowi sensowny Pojęcie “lokalnego systemu społecznego” będzie
przedmiot dociekań socjologicznych, muszą rozwiązać miało zróżnicowaną treść empiryczną, ponieważ natura i
problem definicji i wartościowania. Muszą odejść od
konceptualizacji wspólnot jako Gemeinschaft. Jak pisze John 39
Jackson, op. cit., s. 3
37 40
Anthony Richmond, Migration in Industrial Societies, w: J. A. Jackson (ed.), Ren Knig, The Community, London, Routledge, 1968, s. 1
41
Migration, London, Cambridge U. P, 1969, s. 272 Margaret Stacey, The Myth of Community Studies, w: British Journal of
38
Schnore, Community, w: N. Smelser (ed.), Sociology, New York, Wiley, Sociology, 20, 1969
42
1967, s. 114 Ibidem, s. 139
Mikołajewska 39 40 Zjawisko wspólnoty

konfiguracja wzajemnych powiązań między społecznymi społeczeństwem, biurokratyzacja i anonimowość,


instytucjami jest bardzo różnorodna. Społeczny system rzadko przekazywanie funkcji przedsiębiorstwom nastawionym na
jest całkowicie współpowiązany, czyli że rzadko wszystkie zysk i rządowi, urbanizacja i sub–urbanizacja i w końcu
możliwe instytucje są obecne. Na danym terenie, twierdzi zmieniające się wartości. Na danym terenie pojawiają się
Stacey, “może więc nie być żadnego systemu społecznego lub osoby, które np. Merton nazywał “kosmopolitami” a
może istnieć jedynie pewien rodzaj częściowego lokalnego Stacey “nie-tradycjonalistami” i które w terminach Warrena
systemu społecznego”. Stacey nie chce, aby “kompletny są w swoim uczestnictwie we wspólnocie zorientowane
lokalny system społeczny” stał się przedmiotem tych samych pionowo oraz osoby, które Merton nazywa tutejszymi a Stacey
zarzutów, co pojęcie wspólnoty, czy “społeczności ludowej”. “tradycjonalistami”, zorientowane poziomo.
Stacey zakłada, że jest teoretycznie możliwe systematyczne Schemat Warrena dostarcza wzoru do badań nad
wyliczenie tych instytucji społecznych, które mogę przystosowywaniem się społeczności lokalnej do procesów
występować lokalnie wraz z ich wszystkimi wzajemnymi społecznych bombardujących dany teren z zewnątrz,
powiązaniami. Takie wyliczenie można by uważać za model, uzupełniając podejście Stacey. Trzeba jednak podkreślić,
do którego można by odnosić różne empirycznie piszą autorzy, że Stacey w swych rozważaniach nad
obserwowalne instytucje. Innym istotnym aspektem wspólnotą wciąż należy do głównego nurtu, pomimo
argumentowania Stacey jest położenie nacisku na to, aby odrzucenia samego terminu, ponieważ uważa lokalny system
uwzględnić czas jako jeden z wymiarów. społeczny (nazywany przez innych wspólnotą) za zasadny
Stacey kończy swój artykuł formułując 31 przedmiot badania. Inne podejścia wywodzące się ze
powiązanych ze sobą twierdzeń na temat lokalnych systemów słabnącego wpływu kontinuum wiejski–miejski, zaprzeczają
społecznych. (...) W swym argumentowaniu Stacey podkreśla, nawet temu. Np. Gans i Pahl poddają w wątpliwość sens
że, brak kompletnych społecznych powiązań na danym socjologicznej analizy przestrzennej różnicy między miejskim
terenie nie oznacza, że nie ma tam niczego, co warto badać. i wiejskim w społeczeństwach silnie zindustrializowanych.
“Zaćmienie” lokalnego systemu jest niemożliwe, chociaż (jak Powinniśmy się zastanowić, czy wspólnota jest w ogóle
wynika ze sformułowanych przez nią twierdzeń) należy zmienną socjologiczną, czy też zaledwie geograficznym
uwzględnić pewne procesy społeczne spoza danego terenu. opisem? Pytania tego typu wynikają z ostatnio prowadzonych
Jak to zrobić? Robert Warren43 nazywa narodowe badań nad wspólnotą, które wykazały że Gemeinschaft i
wymiary lokalnego systemu społecznego “pionowymi” a Gesellschaft nie stanowią kontinuum, gdyż w tej samej
lokalne “poziomymi”. Twierdzi, że lokalne powiązania wspólnocie znajdujemy stosunki obydwóch typów. Na tego
między życiem różnych ludzi stanowią istotną rzeczywistość typu analizy pozwoliły parsonsowskie zmienne wzoru, które
społeczną i istotny przedmiot badań, ale zachodząca w rozbiły zwartość pojęć Gemeinschaft i Gesellschaft. Jak to
Ameryce “wielka zmiana” wspólnoty coraz bardziej orientuje stwierdza Gans, “sposoby życia nie zbiegają się ze sposobem
różne elementy lokalnych wspólnot na systemy zewnętrzne zamieszkiwania”44. Socjologowie nie powinni więc
wobec wspólnoty. Pociąga to za sobą osłabienie zwartości koncentrować uwagi na wskaźnikach geograficznych,
wspólnoty i jej autonomii. Pionową strukturę wspólnoty demograficznych lub ekonomicznych, ale na zmieniających
definiuje on jako “strukturalne i funkcjonalne powiązanie jej się stosunkach społecznych. Pahl, krytykując kontinuum
różnych społecznych elementów i sub–systemów z systemami wiejskość–miejskość, dochodzi do wniosku, że nie ma
zewnętrznymi wobec wspólnoty”, a strukturę poziomą jako dowodów istnienia takiego kontinuum i wątpi w jego wartość
“strukturalne i funkcjonalne powiązanie jej różnych klasyfikacyjną. Wykazuje on, że w złożonych związkach
społecznych elementów i sub–systemów między sobą”. społecznych istnieją liczne nie pokrywające się kontinua,
“Wielka zmiana” niesie ze sobą rozwój pionowej orientacji w które należy zbadać i że wyodrębnienie tylko jednego procesu
lokalnych wspólnotach, którą Warren analizuje ze względu jest mylące. Bez względu na to, czy proces oddziałujący na
na 7 aspektów: podział pracy, zróżnicowanie interesów i wspólnoty nazwiemy urbanizacją, różnicowaniem,
zrzeszeń, wzrost trwałych powiązań z szerszym modernizacją, czy też społeczeństwem masowym jest
43 44
Robert Warren, The Community in America, Chicago, Rand McNally, 1963 Gans, op. cit., s. 643
Mikołajewska 39 40 Zjawisko wspólnoty

konfiguracja wzajemnych powiązań między społecznymi społeczeństwem, biurokratyzacja i anonimowość,


instytucjami jest bardzo różnorodna. Społeczny system rzadko przekazywanie funkcji przedsiębiorstwom nastawionym na
jest całkowicie współpowiązany, czyli że rzadko wszystkie zysk i rządowi, urbanizacja i sub–urbanizacja i w końcu
możliwe instytucje są obecne. Na danym terenie, twierdzi zmieniające się wartości. Na danym terenie pojawiają się
Stacey, “może więc nie być żadnego systemu społecznego lub osoby, które np. Merton nazywał “kosmopolitami” a
może istnieć jedynie pewien rodzaj częściowego lokalnego Stacey “nie-tradycjonalistami” i które w terminach Warrena
systemu społecznego”. Stacey nie chce, aby “kompletny są w swoim uczestnictwie we wspólnocie zorientowane
lokalny system społeczny” stał się przedmiotem tych samych pionowo oraz osoby, które Merton nazywa tutejszymi a Stacey
zarzutów, co pojęcie wspólnoty, czy “społeczności ludowej”. “tradycjonalistami”, zorientowane poziomo.
Stacey zakłada, że jest teoretycznie możliwe systematyczne Schemat Warrena dostarcza wzoru do badań nad
wyliczenie tych instytucji społecznych, które mogę przystosowywaniem się społeczności lokalnej do procesów
występować lokalnie wraz z ich wszystkimi wzajemnymi społecznych bombardujących dany teren z zewnątrz,
powiązaniami. Takie wyliczenie można by uważać za model, uzupełniając podejście Stacey. Trzeba jednak podkreślić,
do którego można by odnosić różne empirycznie piszą autorzy, że Stacey w swych rozważaniach nad
obserwowalne instytucje. Innym istotnym aspektem wspólnotą wciąż należy do głównego nurtu, pomimo
argumentowania Stacey jest położenie nacisku na to, aby odrzucenia samego terminu, ponieważ uważa lokalny system
uwzględnić czas jako jeden z wymiarów. społeczny (nazywany przez innych wspólnotą) za zasadny
Stacey kończy swój artykuł formułując 31 przedmiot badania. Inne podejścia wywodzące się ze
powiązanych ze sobą twierdzeń na temat lokalnych systemów słabnącego wpływu kontinuum wiejski–miejski, zaprzeczają
społecznych. (...) W swym argumentowaniu Stacey podkreśla, nawet temu. Np. Gans i Pahl poddają w wątpliwość sens
że, brak kompletnych społecznych powiązań na danym socjologicznej analizy przestrzennej różnicy między miejskim
terenie nie oznacza, że nie ma tam niczego, co warto badać. i wiejskim w społeczeństwach silnie zindustrializowanych.
“Zaćmienie” lokalnego systemu jest niemożliwe, chociaż (jak Powinniśmy się zastanowić, czy wspólnota jest w ogóle
wynika ze sformułowanych przez nią twierdzeń) należy zmienną socjologiczną, czy też zaledwie geograficznym
uwzględnić pewne procesy społeczne spoza danego terenu. opisem? Pytania tego typu wynikają z ostatnio prowadzonych
Jak to zrobić? Robert Warren43 nazywa narodowe badań nad wspólnotą, które wykazały że Gemeinschaft i
wymiary lokalnego systemu społecznego “pionowymi” a Gesellschaft nie stanowią kontinuum, gdyż w tej samej
lokalne “poziomymi”. Twierdzi, że lokalne powiązania wspólnocie znajdujemy stosunki obydwóch typów. Na tego
między życiem różnych ludzi stanowią istotną rzeczywistość typu analizy pozwoliły parsonsowskie zmienne wzoru, które
społeczną i istotny przedmiot badań, ale zachodząca w rozbiły zwartość pojęć Gemeinschaft i Gesellschaft. Jak to
Ameryce “wielka zmiana” wspólnoty coraz bardziej orientuje stwierdza Gans, “sposoby życia nie zbiegają się ze sposobem
różne elementy lokalnych wspólnot na systemy zewnętrzne zamieszkiwania”44. Socjologowie nie powinni więc
wobec wspólnoty. Pociąga to za sobą osłabienie zwartości koncentrować uwagi na wskaźnikach geograficznych,
wspólnoty i jej autonomii. Pionową strukturę wspólnoty demograficznych lub ekonomicznych, ale na zmieniających
definiuje on jako “strukturalne i funkcjonalne powiązanie jej się stosunkach społecznych. Pahl, krytykując kontinuum
różnych społecznych elementów i sub–systemów z systemami wiejskość–miejskość, dochodzi do wniosku, że nie ma
zewnętrznymi wobec wspólnoty”, a strukturę poziomą jako dowodów istnienia takiego kontinuum i wątpi w jego wartość
“strukturalne i funkcjonalne powiązanie jej różnych klasyfikacyjną. Wykazuje on, że w złożonych związkach
społecznych elementów i sub–systemów między sobą”. społecznych istnieją liczne nie pokrywające się kontinua,
“Wielka zmiana” niesie ze sobą rozwój pionowej orientacji w które należy zbadać i że wyodrębnienie tylko jednego procesu
lokalnych wspólnotach, którą Warren analizuje ze względu jest mylące. Bez względu na to, czy proces oddziałujący na
na 7 aspektów: podział pracy, zróżnicowanie interesów i wspólnoty nazwiemy urbanizacją, różnicowaniem,
zrzeszeń, wzrost trwałych powiązań z szerszym modernizacją, czy też społeczeństwem masowym jest
43 44
Robert Warren, The Community in America, Chicago, Rand McNally, 1963 Gans, op. cit., s. 643
Mikołajewska 41 42 Zjawisko wspólnoty

oczywiste, że nie tyle oddziałuje on na wspólnoty, co na grupy grup jest osłabianie związku społecznych sieci z miejscem i
i jednostki zajmujące określone miejsce w strukturze “ścisłości” ich utkania. Na czym dokładnie polega ta zmiana
społecznej. Wszelkie próby łączenia wzorów powiązań można odkryć jedynie w badaniach empirycznych. Autorzy są
społecznych z geograficznym mikrokosmosem są bezowocne. jednak przekonani, że jest ona bardziej złożona, niż ruch od
Pisze on (powtarzając za Cliffordem Greetzem), że “wspólnoty ku sieci”, który autorzy określają jako
istotniejsza jest praca nad odróżnianiem lokalnego od “trywializację Tönniesa”. Clyde Mitchell i jego
narodowego oraz tego, co na małą i co na dużą skalę. Lokalne współpracownicy47 opracowali szereg pojęć do analizy sieci i
i narodowe spotyka się zarówno na poziomie wsi, jak i miasta wprowadzają wyraźne rozróżnienia między morfologicznymi
i na każdym z tych poziomów w badaniach nad wynikłymi lub strukturalnymi własnościami sieci i ich zawartością
społecznymi procesami można używać tych samych pojęć i treściową.
narzędzi analitycznych. Pahl zaprzecza więc istnieniu Choć niewiele danych empirycznych dotyczy
wspólnot i skierowuje uwagę na grupy społeczne narodowo bezpośrednio sieci, autorzy uważają je za potężne narzędzie
lub lokalnie zorientowane. analityczne. Dwiema najważniejszymi zmiennymi
Pojęciem służącym analizie i konceptualizacji tych niezależnymi, oddziałującymi na strukturę i treść sieci
grup społecznych jest “sieć społeczna”. Jako narzędzie społecznej jest przynależność klasowa i cykl rodzinny.
analityczne zostało ono wprowadzone przez Johna Barnesa w Autorzy są przekonani, że gdy opracujemy zadowalające
1954 roku, gdy pisał “obraz, jaki posiadam jest zbiorem sposoby robienia mapy społecznych sieci, będziemy zdolni do
punktów, z których niektóre są połączone liniami. Punkty zbierania teoretycznie ważnych i porównywalnych danych na
reprezentują ludzi lub grupy, a linie wskazują, kto z kim temat wspólnot.
pozostaje w interakcji”45. Elizabeth Bott kontynuowała ten
sposób rozumienia terminu sieć społeczna. Twierdziła, że “za Problemy do dyskusji
bezpośrednie środowisko społeczne miejskich rodzin nie 1. Scharakteryzuj ideologiczne uwikłanie pojęcia wspólnoty w
powinna być uważana lokalna przestrzeń, którą zamieszkają, socjologii dziewiętnastowiecznej.
lecz sieć rzeczywistych związków społecznych, które 2. Słynne dychotomie i zmiana społeczna.
utrzymują niezależnie od tego, czy ograniczają się one do 3. Co to jest wspólnota sentymentów?
przestrzeni lokalnej, czy też przekraczają jej granice”46. 4. Ludzie czy terytorium? Wspólnota czy społeczność
Dwa aspekty pojęcia sieci autorzy uważają za lokalna? Scharakteryzuj impas w definiowaniu pojęcia
szczególnie istotne. Pierwszym jest “oko w sieci” lub “łącze” wspólnoty.
w sieci zmieniające się wraz z terenem. Drugim jest “zakres” 5. Wspólnota czy organizacja?
lub “rozprzestrzenienie się” sieci, które będzie różne dla 6. Użyteczność badań wspólnotowych w formułowaniu
różnych jednostek. Autorzy polemizują z użytecznością uwagi generalizacji socjologicznych.
Pahla o sieci jako “pozbawionej miejsca wspólnocie” oraz z 7. Wspólnota a kontinuum miasto–wieś. Czy wspólnota i wieś
konceptualizowaniem zmiany społecznej przez E. Bott jako są pojęciami równoważnymi? Czy możemy mówić o
“od wspólnoty ku sieci”. To ostanie według autorów nie wspólnocie w mieście lub w społeczeństwie
oznacza nic więcej poza ruchem między jednym typem sieci a postindustrialnym?
drugim — np. między “ściśle utkaną siecią” (z wysokim 8. Czy pojęcie lokalnego systemu społecznego lub sieci jest
procentem połączeń i złożoności) a “luźno utkaną siecią”. równoważne z pojęciem wspólnoty?
Dla niektórych ludzi sieci będą bardziej związane z miejscem,
dla innych mniej. Tradycyjne twierdzenia o wspólnocie
można podsumować pod hasłem “związana z miejscem ściśle
utkana sieć”. Faktycznie jedną ze zmian dotyczących wielu
45
John Barnes, Class and Committees in a Norwegian Island Parish, w:
Human Relations, 7, 1954 47
J. Clyde Mitchell (ed.), Social Networks in an Urban Situation, Manchester
46
Elizabeth Bott, Family and Social Network, London, Tavistock, 1957 U. P., 1969
Mikołajewska 41 42 Zjawisko wspólnoty

oczywiste, że nie tyle oddziałuje on na wspólnoty, co na grupy grup jest osłabianie związku społecznych sieci z miejscem i
i jednostki zajmujące określone miejsce w strukturze “ścisłości” ich utkania. Na czym dokładnie polega ta zmiana
społecznej. Wszelkie próby łączenia wzorów powiązań można odkryć jedynie w badaniach empirycznych. Autorzy są
społecznych z geograficznym mikrokosmosem są bezowocne. jednak przekonani, że jest ona bardziej złożona, niż ruch od
Pisze on (powtarzając za Cliffordem Greetzem), że “wspólnoty ku sieci”, który autorzy określają jako
istotniejsza jest praca nad odróżnianiem lokalnego od “trywializację Tönniesa”. Clyde Mitchell i jego
narodowego oraz tego, co na małą i co na dużą skalę. Lokalne współpracownicy47 opracowali szereg pojęć do analizy sieci i
i narodowe spotyka się zarówno na poziomie wsi, jak i miasta wprowadzają wyraźne rozróżnienia między morfologicznymi
i na każdym z tych poziomów w badaniach nad wynikłymi lub strukturalnymi własnościami sieci i ich zawartością
społecznymi procesami można używać tych samych pojęć i treściową.
narzędzi analitycznych. Pahl zaprzecza więc istnieniu Choć niewiele danych empirycznych dotyczy
wspólnot i skierowuje uwagę na grupy społeczne narodowo bezpośrednio sieci, autorzy uważają je za potężne narzędzie
lub lokalnie zorientowane. analityczne. Dwiema najważniejszymi zmiennymi
Pojęciem służącym analizie i konceptualizacji tych niezależnymi, oddziałującymi na strukturę i treść sieci
grup społecznych jest “sieć społeczna”. Jako narzędzie społecznej jest przynależność klasowa i cykl rodzinny.
analityczne zostało ono wprowadzone przez Johna Barnesa w Autorzy są przekonani, że gdy opracujemy zadowalające
1954 roku, gdy pisał “obraz, jaki posiadam jest zbiorem sposoby robienia mapy społecznych sieci, będziemy zdolni do
punktów, z których niektóre są połączone liniami. Punkty zbierania teoretycznie ważnych i porównywalnych danych na
reprezentują ludzi lub grupy, a linie wskazują, kto z kim temat wspólnot.
pozostaje w interakcji”45. Elizabeth Bott kontynuowała ten
sposób rozumienia terminu sieć społeczna. Twierdziła, że “za Problemy do dyskusji
bezpośrednie środowisko społeczne miejskich rodzin nie 1. Scharakteryzuj ideologiczne uwikłanie pojęcia wspólnoty w
powinna być uważana lokalna przestrzeń, którą zamieszkają, socjologii dziewiętnastowiecznej.
lecz sieć rzeczywistych związków społecznych, które 2. Słynne dychotomie i zmiana społeczna.
utrzymują niezależnie od tego, czy ograniczają się one do 3. Co to jest wspólnota sentymentów?
przestrzeni lokalnej, czy też przekraczają jej granice”46. 4. Ludzie czy terytorium? Wspólnota czy społeczność
Dwa aspekty pojęcia sieci autorzy uważają za lokalna? Scharakteryzuj impas w definiowaniu pojęcia
szczególnie istotne. Pierwszym jest “oko w sieci” lub “łącze” wspólnoty.
w sieci zmieniające się wraz z terenem. Drugim jest “zakres” 5. Wspólnota czy organizacja?
lub “rozprzestrzenienie się” sieci, które będzie różne dla 6. Użyteczność badań wspólnotowych w formułowaniu
różnych jednostek. Autorzy polemizują z użytecznością uwagi generalizacji socjologicznych.
Pahla o sieci jako “pozbawionej miejsca wspólnocie” oraz z 7. Wspólnota a kontinuum miasto–wieś. Czy wspólnota i wieś
konceptualizowaniem zmiany społecznej przez E. Bott jako są pojęciami równoważnymi? Czy możemy mówić o
“od wspólnoty ku sieci”. To ostanie według autorów nie wspólnocie w mieście lub w społeczeństwie
oznacza nic więcej poza ruchem między jednym typem sieci a postindustrialnym?
drugim — np. między “ściśle utkaną siecią” (z wysokim 8. Czy pojęcie lokalnego systemu społecznego lub sieci jest
procentem połączeń i złożoności) a “luźno utkaną siecią”. równoważne z pojęciem wspólnoty?
Dla niektórych ludzi sieci będą bardziej związane z miejscem,
dla innych mniej. Tradycyjne twierdzenia o wspólnocie
można podsumować pod hasłem “związana z miejscem ściśle
utkana sieć”. Faktycznie jedną ze zmian dotyczących wielu
45
John Barnes, Class and Committees in a Norwegian Island Parish, w:
Human Relations, 7, 1954 47
J. Clyde Mitchell (ed.), Social Networks in an Urban Situation, Manchester
46
Elizabeth Bott, Family and Social Network, London, Tavistock, 1957 U. P., 1969
Mikołajewska 43 44 Zjawisko wspólnoty

bardziej konwencjonalnej i racjonalnej zgodzie. Wspólnota


2. Wspólnota jest fuzją uczuć i myśli, tradycji i zobowiązania, członkostwa
w ujęciu R. A. Nisbeta48 i woli. Można znaleźć ją (lub jej symboliczne wyrażanie się)
w społeczności lokalnej, religii, narodzie, rasie, zawodzie,
wyprawie krzyżowej, itp. Jej archetypem (zarówno
historycznie, jak i symbolicznie) jest rodzina i w prawie
Ponowne odkrycie wspólnoty każdym typie prawdziwej wspólnoty nomenklatura rodziny
jest faktycznie wyraźna. Dla siły więzi wspólnotowej
Wspólnota jest jednym z najbardziej
fundamentalne znaczenie ma jej rzeczywista lub wyobrażona
fundamentalnych i dalekosiężnych elementarnych pojęć w antyteza, dostarczana w tym samym środowisku społecznym
socjologii, pisze autor. W dziewiętnastowiecznym myśleniu przez nie–wspólnotowe związki współzawodnictwa,
odkrycie wspólnoty było jednym z najbardziej znamiennych konfliktu, użyteczności i zgody kontraktowej. W kontraście z
odkryć dotyczących społeczeństwa, które wykraczało poza ich względną bezosobowością i anonimowością, bliskość i
teorię socjologiczną i dosięgając filozofii, historii, teologii prywatność więzi wspólnotowych staje się wyraźniejsza.
stało się jednym z podstawowych tematów w piśmiennictwie W socjologicznej tradycji od Comte’a do Webera
dziewiętnastowiecznym. Trudno znaleźć inną ideę, która powtarza się pojęciowe kontrastowanie wspólnoty z nie–
równie jasno odróżniałaby myśl dziewiętnastowieczną od wspólnotą. Pod koniec wieku dziewiętnastego Tönnies
myśli wieku poprzedniego, Wieku Rozumu. wyraził tę opozycję w języku Gemeinschaft – Gesellschaft.
Idea wspólnoty w wieku XIX, podobnie jak idea Przeciwstawienie to znajdziemy jednak także w pracach
kontraktu w Wieku Rozumu, była osią, wokół której skupiało socjologów wcześniejszych jak i późniejszych. Jedynie
się myślenie. W wieku XVIII filozofowie powoływali się na marksizm, pisze autor, istotnie różnił się wartościującym
kontrakt, poszukując legitymizacji związków społecznych. rozumieniem konsekwencji tego przeciwstawienia.
Kontrakt był modelem tego, co uważano za dobre i warte Powiedzenie (jak to robią historycy), że najbardziej
obrony w społeczeństwie. Jednakże w wieku XIX, jeszcze charakterystyczną cechą socjologii w wieku XIX była idea
zanim ponownie odkryto symbolizm wspólnoty, idea “społeczeństwa” nie jest według autora ani wystarczające, ani
kontraktu zanikła. W wielu sferach myślenia, więzi wspólnoty adekwatne. Wyraża ono równocześnie za dużo i za mało. W
(realne, utopijne, tradycyjne lub ostatnio odkryte) dostarczały tej lub innej formie, społeczeństwo jako pojęcie nigdy nie
modelu dobrego społeczeństwa. Wspólnota stała się środkiem przestało być przedmiotem rozważań filozoficznych — nawet
legitymizacji różnych zrzeszeń, jak państwo, kościół, związki w Wieku Rozumu i w okresie Oświecenia, gdy rozkwitały
zawodowe, ruchy rewolucyjne, itp. doktryny indywidualizmu. Jak to podkreślał sir Ernest Baker,
Wspólnota, pisze autor, jest czymś, co wykracza cała świecka teoria praw naturalnych w okresie od XVI do
daleko poza społeczność lokalną. Słowo to w swoim XIX wieku była teorią społeczeństwa. Jednakże w tym okresie
dziewiętnastowiecznym i dwudziestowiecznym użyciu opisuje za racjonalnym obrazem społeczeństwa zawsze ukrywało się
wszelkie formy związków, które charakteryzują się dużym wcześniejsze wyobrażenie o jednostkach z natury wolnych,
stopniem personalnej intymności, emocjonalną głębią,
które racjonalnie uformowały się w specyficzną i
moralnym zobowiązaniem, społeczną zwartością i
ograniczającą formę zrzeszenia. Najpierw był więc człowiek,
kontynuacją w czasie. Wspólnota bazuje na człowieku
związki miały charakter wtórny. Instytucje były niczym
ujmowanym w jego całościowości, a nie w tej lub innej
odrębnej roli, którą odgrywa on w danym porządku więcej, lecz projekcją niezmiennych, podobnych do atomu
społecznym. Czerpie ona swą psychologiczną siłę z sentymentów49 wrodzonych człowiekowi. Ujawnianie woli,
poziomów motywacji głębszych niż wola i interes i osiąga zgoda, kontrakt — to terminy kluczowe w widzeniu
swoje spełnienie w zatopieniu indywidualnej woli, społeczeństwa z perspektywy praw naturalnych.
niemożliwym do osiągnięcia w związkach opartych na Grupy i zrzeszenia, których nie można było bronić w
tym języku, były wyrzucane na strych historii, pisze autor.
48
Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition,
49
rozdział pt. Community; Basic Books Inc. Publishers, New York, 1966 Por. przypis 2
Mikołajewska 43 44 Zjawisko wspólnoty

bardziej konwencjonalnej i racjonalnej zgodzie. Wspólnota


2. Wspólnota jest fuzją uczuć i myśli, tradycji i zobowiązania, członkostwa
w ujęciu R. A. Nisbeta48 i woli. Można znaleźć ją (lub jej symboliczne wyrażanie się)
w społeczności lokalnej, religii, narodzie, rasie, zawodzie,
wyprawie krzyżowej, itp. Jej archetypem (zarówno
historycznie, jak i symbolicznie) jest rodzina i w prawie
Ponowne odkrycie wspólnoty każdym typie prawdziwej wspólnoty nomenklatura rodziny
jest faktycznie wyraźna. Dla siły więzi wspólnotowej
Wspólnota jest jednym z najbardziej
fundamentalne znaczenie ma jej rzeczywista lub wyobrażona
fundamentalnych i dalekosiężnych elementarnych pojęć w antyteza, dostarczana w tym samym środowisku społecznym
socjologii, pisze autor. W dziewiętnastowiecznym myśleniu przez nie–wspólnotowe związki współzawodnictwa,
odkrycie wspólnoty było jednym z najbardziej znamiennych konfliktu, użyteczności i zgody kontraktowej. W kontraście z
odkryć dotyczących społeczeństwa, które wykraczało poza ich względną bezosobowością i anonimowością, bliskość i
teorię socjologiczną i dosięgając filozofii, historii, teologii prywatność więzi wspólnotowych staje się wyraźniejsza.
stało się jednym z podstawowych tematów w piśmiennictwie W socjologicznej tradycji od Comte’a do Webera
dziewiętnastowiecznym. Trudno znaleźć inną ideę, która powtarza się pojęciowe kontrastowanie wspólnoty z nie–
równie jasno odróżniałaby myśl dziewiętnastowieczną od wspólnotą. Pod koniec wieku dziewiętnastego Tönnies
myśli wieku poprzedniego, Wieku Rozumu. wyraził tę opozycję w języku Gemeinschaft – Gesellschaft.
Idea wspólnoty w wieku XIX, podobnie jak idea Przeciwstawienie to znajdziemy jednak także w pracach
kontraktu w Wieku Rozumu, była osią, wokół której skupiało socjologów wcześniejszych jak i późniejszych. Jedynie
się myślenie. W wieku XVIII filozofowie powoływali się na marksizm, pisze autor, istotnie różnił się wartościującym
kontrakt, poszukując legitymizacji związków społecznych. rozumieniem konsekwencji tego przeciwstawienia.
Kontrakt był modelem tego, co uważano za dobre i warte Powiedzenie (jak to robią historycy), że najbardziej
obrony w społeczeństwie. Jednakże w wieku XIX, jeszcze charakterystyczną cechą socjologii w wieku XIX była idea
zanim ponownie odkryto symbolizm wspólnoty, idea “społeczeństwa” nie jest według autora ani wystarczające, ani
kontraktu zanikła. W wielu sferach myślenia, więzi wspólnoty adekwatne. Wyraża ono równocześnie za dużo i za mało. W
(realne, utopijne, tradycyjne lub ostatnio odkryte) dostarczały tej lub innej formie, społeczeństwo jako pojęcie nigdy nie
modelu dobrego społeczeństwa. Wspólnota stała się środkiem przestało być przedmiotem rozważań filozoficznych — nawet
legitymizacji różnych zrzeszeń, jak państwo, kościół, związki w Wieku Rozumu i w okresie Oświecenia, gdy rozkwitały
zawodowe, ruchy rewolucyjne, itp. doktryny indywidualizmu. Jak to podkreślał sir Ernest Baker,
Wspólnota, pisze autor, jest czymś, co wykracza cała świecka teoria praw naturalnych w okresie od XVI do
daleko poza społeczność lokalną. Słowo to w swoim XIX wieku była teorią społeczeństwa. Jednakże w tym okresie
dziewiętnastowiecznym i dwudziestowiecznym użyciu opisuje za racjonalnym obrazem społeczeństwa zawsze ukrywało się
wszelkie formy związków, które charakteryzują się dużym wcześniejsze wyobrażenie o jednostkach z natury wolnych,
stopniem personalnej intymności, emocjonalną głębią,
które racjonalnie uformowały się w specyficzną i
moralnym zobowiązaniem, społeczną zwartością i
ograniczającą formę zrzeszenia. Najpierw był więc człowiek,
kontynuacją w czasie. Wspólnota bazuje na człowieku
związki miały charakter wtórny. Instytucje były niczym
ujmowanym w jego całościowości, a nie w tej lub innej
odrębnej roli, którą odgrywa on w danym porządku więcej, lecz projekcją niezmiennych, podobnych do atomu
społecznym. Czerpie ona swą psychologiczną siłę z sentymentów49 wrodzonych człowiekowi. Ujawnianie woli,
poziomów motywacji głębszych niż wola i interes i osiąga zgoda, kontrakt — to terminy kluczowe w widzeniu
swoje spełnienie w zatopieniu indywidualnej woli, społeczeństwa z perspektywy praw naturalnych.
niemożliwym do osiągnięcia w związkach opartych na Grupy i zrzeszenia, których nie można było bronić w
tym języku, były wyrzucane na strych historii, pisze autor.
48
Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition,
49
rozdział pt. Community; Basic Books Inc. Publishers, New York, 1966 Por. przypis 2
Mikołajewska 45 46 Zjawisko wspólnoty

Niewiele tradycyjnych wspólnot przetrwało owo “badanie” człowiek musiał nawadniać swoim potem i gdzie wkrótce
prowadzone w wieku XVIII i XIX przez filozofów praw niewolnictwo i nędza rodziły się jak zboże”51. Jedynie
naturalnych. Rodzina była generalnie akceptowana, chociaż całkowite zniszczenie tych instytucji zła mogłoby umożliwić
Hobbes musiał użyć pojęcia milczącego kontraktu, aby nowy start, do którego nawoływała społeczna umowa. Błędem
uzasadnić związek rodziców z dziećmi, a Rousseau, wiek uprzednich reform było to, że “były one ciągle naprawiane,
później, rozwinął ideę zanurzenia rodziny w Woli podczas gdy pierwszym zadaniem jest wyczyszczenie pola i
Powszechnej. Z innymi zrzeszeniami obchodzono się jeszcze usunięcie starych materiałów tak jak to zrobił Lycurgus w
bardziej bezlitośnie. 0 gildii, korporacji, klasztorze, komunie, Sparcie”. Nie wszyscy filozofowie zgadzali się z Rousseau, co
pokrewieństwie, wsi twierdzono, że nie posiadają do wniosków, które wyciągał on ze swojego radykalnego
uzasadnienia w prawach naturalnych. Społeczeństwo połączenia indywidualizmu z politycznym absolutyzmem, ale
racjonalne (podobnie jak i racjonalna wiedza) musi nikt nie kwestionował irracjonalności znacznej części starego
przeciwstawiać się społeczeństwu tradycyjnemu. Musi ono porządku. Oświecenie bezkompromisowo przeciwstawiało się
oprzeć się na człowieku, twierdzono, a nie na człowieku więc wszystkim formom tradycyjnych i wspólnotowych
będącym częścią gildii, kościoła, czy wsi. Musi więc oprzeć zrzeszeń. “Żaden z okresów, pisał W. H. Riehl, nie był
się na człowieku naturalnym i musi być rozumiane jako tkanka uboższy niż wiek XVIII, jeśli chodzi o rozwój powszechnego
specyficznych związków opartych na woli, które wolny i wspólnotowego ducha; średniowieczna wspólnota rozpadła
racjonalny człowiek utworzył z innymi. Ten właśnie model się, a nowa jeszcze nie powstała. (...) 0świecenie było
społeczeństwa leżał u podłoża Francuskiego Oświecenia. okresem, w którym ludzie starzeli się dla ludzkości, nie mając
Filozofom okresu Francuskiego Oświecenia model serca dla swojego własnego narodu. Filozofując o państwie,
ten był potrzebny do uporządkowania własnych dążeń zapomnieli o wspólnocie”.
politycznych. Związki wspólnotowe feudalizmu uważali oni Intelektualna wrogość do tradycyjnej wspólnoty i jej
za wstrętne zarówno pod względem moralnym, jak i etosu nabrała rozpędu dzięki rewolucjom, w których
politycznym. Było im więc na rękę, że nie miały one zjednoczenie sił ustawodawczych i ekonomicznych,
uzasadnienia ani w prawie natury, ani w rozumie. Francja działających na rzecz zniszczenia średniowiecznych grup i
według nich posiadała nadmiar związków o charakterze zrzeszeń, mogło być widziane jako Postęp spełniający to, co
korporacyjnym i wspólnotowym. Potrzebny był społeczny opisywali lub przewidywali racjonalni filozofowie od czasów
porządek oparty na rozumie i instynkcie, luźno powiązany Hobbesa. W myśli dziewiętnastowiecznej niechęć do
przy pomocy jak najbardziej bezosobowych więzi. Problem, tradycyjnej wspólnoty znalazła swój wyraz przede wszystkim
jak to sformułował Rousseau, polegał na “znalezieniu takiej w piśmiennictwie (i praktyce) Filozoficznych Radykałów
formy zrzeszenia, która broniłaby i chroniła z całą publiczną inspirowanych przez Benthama. Chociaż Bentham i jego
mocą osobę i dobro każdego zrzeszonego i dzięki której następcy odrzucali typową dla Francuskiego Oświecenia
każdy, kto łączy się z wszystkimi, byłby zarówno posłuszny wiarę w naturalne prawa i prawo natury, jak to podkreślał
samemu sobie, jak i pozostawałby równie wolny jak Halevy, to konsekwencje ich własnych doktryn (doktryna
przedtem”50. Stworzenie takiego społeczeństwa było rzekomo naturalnej harmonii i racjonalnego kierowania się własnym
niemożliwe, zanim nie zostaną zniszczone odziedziczone interesem) dla komunalnych wspólnot, leżących pomiędzy
struktury społeczeństwa. Zło społeczne było przede człowiekiem i suwerennym państwem, były takie same.
wszystkim konsekwencją wichrzycielskiej współzależności. Niechęć Benthama do tradycyjnej wspólnoty rozszerzała się
“Od momentu, gdy jeden człowiek zaczął potrzebować na prawo zwyczajowe, system sędziów przysięgłych, gminy, a
pomocy drugiego, gdy jednemu człowiekowi wydało się nawet na starożytne uniwersytety. Racjonalizm, który w swej
korzystne posiadanie zapasów wystarczających dla dwóch, postaci kartezjańskiej wymiótł już przesąd i objawienie,
równość zniknęła, została wprowadzona własność, praca stała powinien również wymieść relikt komunalizmu. Narzędziami
się niezbędna, lasy stały się uśmiechniętymi polami, które w realizacji tych radykalnych celów miał być rynek, przemysł

50
J. J. Rousseau, The Social Contract and Discourses, New York: E. P. Dutton
51
and Company, 1950, s. 13 przypis J. J. Rousseau, Discourse on the Origin of Inequality, 1755, s. 244–5
Mikołajewska 45 46 Zjawisko wspólnoty

Niewiele tradycyjnych wspólnot przetrwało owo “badanie” człowiek musiał nawadniać swoim potem i gdzie wkrótce
prowadzone w wieku XVIII i XIX przez filozofów praw niewolnictwo i nędza rodziły się jak zboże”51. Jedynie
naturalnych. Rodzina była generalnie akceptowana, chociaż całkowite zniszczenie tych instytucji zła mogłoby umożliwić
Hobbes musiał użyć pojęcia milczącego kontraktu, aby nowy start, do którego nawoływała społeczna umowa. Błędem
uzasadnić związek rodziców z dziećmi, a Rousseau, wiek uprzednich reform było to, że “były one ciągle naprawiane,
później, rozwinął ideę zanurzenia rodziny w Woli podczas gdy pierwszym zadaniem jest wyczyszczenie pola i
Powszechnej. Z innymi zrzeszeniami obchodzono się jeszcze usunięcie starych materiałów tak jak to zrobił Lycurgus w
bardziej bezlitośnie. 0 gildii, korporacji, klasztorze, komunie, Sparcie”. Nie wszyscy filozofowie zgadzali się z Rousseau, co
pokrewieństwie, wsi twierdzono, że nie posiadają do wniosków, które wyciągał on ze swojego radykalnego
uzasadnienia w prawach naturalnych. Społeczeństwo połączenia indywidualizmu z politycznym absolutyzmem, ale
racjonalne (podobnie jak i racjonalna wiedza) musi nikt nie kwestionował irracjonalności znacznej części starego
przeciwstawiać się społeczeństwu tradycyjnemu. Musi ono porządku. Oświecenie bezkompromisowo przeciwstawiało się
oprzeć się na człowieku, twierdzono, a nie na człowieku więc wszystkim formom tradycyjnych i wspólnotowych
będącym częścią gildii, kościoła, czy wsi. Musi więc oprzeć zrzeszeń. “Żaden z okresów, pisał W. H. Riehl, nie był
się na człowieku naturalnym i musi być rozumiane jako tkanka uboższy niż wiek XVIII, jeśli chodzi o rozwój powszechnego
specyficznych związków opartych na woli, które wolny i wspólnotowego ducha; średniowieczna wspólnota rozpadła
racjonalny człowiek utworzył z innymi. Ten właśnie model się, a nowa jeszcze nie powstała. (...) 0świecenie było
społeczeństwa leżał u podłoża Francuskiego Oświecenia. okresem, w którym ludzie starzeli się dla ludzkości, nie mając
Filozofom okresu Francuskiego Oświecenia model serca dla swojego własnego narodu. Filozofując o państwie,
ten był potrzebny do uporządkowania własnych dążeń zapomnieli o wspólnocie”.
politycznych. Związki wspólnotowe feudalizmu uważali oni Intelektualna wrogość do tradycyjnej wspólnoty i jej
za wstrętne zarówno pod względem moralnym, jak i etosu nabrała rozpędu dzięki rewolucjom, w których
politycznym. Było im więc na rękę, że nie miały one zjednoczenie sił ustawodawczych i ekonomicznych,
uzasadnienia ani w prawie natury, ani w rozumie. Francja działających na rzecz zniszczenia średniowiecznych grup i
według nich posiadała nadmiar związków o charakterze zrzeszeń, mogło być widziane jako Postęp spełniający to, co
korporacyjnym i wspólnotowym. Potrzebny był społeczny opisywali lub przewidywali racjonalni filozofowie od czasów
porządek oparty na rozumie i instynkcie, luźno powiązany Hobbesa. W myśli dziewiętnastowiecznej niechęć do
przy pomocy jak najbardziej bezosobowych więzi. Problem, tradycyjnej wspólnoty znalazła swój wyraz przede wszystkim
jak to sformułował Rousseau, polegał na “znalezieniu takiej w piśmiennictwie (i praktyce) Filozoficznych Radykałów
formy zrzeszenia, która broniłaby i chroniła z całą publiczną inspirowanych przez Benthama. Chociaż Bentham i jego
mocą osobę i dobro każdego zrzeszonego i dzięki której następcy odrzucali typową dla Francuskiego Oświecenia
każdy, kto łączy się z wszystkimi, byłby zarówno posłuszny wiarę w naturalne prawa i prawo natury, jak to podkreślał
samemu sobie, jak i pozostawałby równie wolny jak Halevy, to konsekwencje ich własnych doktryn (doktryna
przedtem”50. Stworzenie takiego społeczeństwa było rzekomo naturalnej harmonii i racjonalnego kierowania się własnym
niemożliwe, zanim nie zostaną zniszczone odziedziczone interesem) dla komunalnych wspólnot, leżących pomiędzy
struktury społeczeństwa. Zło społeczne było przede człowiekiem i suwerennym państwem, były takie same.
wszystkim konsekwencją wichrzycielskiej współzależności. Niechęć Benthama do tradycyjnej wspólnoty rozszerzała się
“Od momentu, gdy jeden człowiek zaczął potrzebować na prawo zwyczajowe, system sędziów przysięgłych, gminy, a
pomocy drugiego, gdy jednemu człowiekowi wydało się nawet na starożytne uniwersytety. Racjonalizm, który w swej
korzystne posiadanie zapasów wystarczających dla dwóch, postaci kartezjańskiej wymiótł już przesąd i objawienie,
równość zniknęła, została wprowadzona własność, praca stała powinien również wymieść relikt komunalizmu. Narzędziami
się niezbędna, lasy stały się uśmiechniętymi polami, które w realizacji tych radykalnych celów miał być rynek, przemysł

50
J. J. Rousseau, The Social Contract and Discourses, New York: E. P. Dutton
51
and Company, 1950, s. 13 przypis J. J. Rousseau, Discourse on the Origin of Inequality, 1755, s. 244–5
Mikołajewska 47 48 Zjawisko wspólnoty

i państwowe prawo administracyjne. Każde z nich, na swój arytmetycznym porządkowaniem” przez politycznych
własny sposób, miało realizować społeczne cele racjonalizmu. przywódców. “Ciała korporacyjne są nieśmiertelne dla dobra
Ciała ustawodawcze w wieku dziewiętnastym coraz swoich członków, a nie dla ich krzywdy”, pisał w swej
żywiej reagowały na wyrażaną potrzebę nowych ludzi biznesu gorzkiej reakcji na indywidualistyczne prawa rewolucyjnych
i administracji publicznej, były zafascynowane rozprawami przywódców we Francji53.
utylitarystów od Benthama do Herberta Spencera. Nie trudno Ponowne odkrycie tradycyjnej wspólnoty i jej zalet
było przejść od filozoficznych abstrakcji do potrzeby było sprawą centralną w pracach konserwatystów. Ujawniali
administracji państwowej, gdy wspólnym wrogiem było oni kontrast między wspólnotą i bezosobowym
uporczywe trwanie komunalnych tradycji, które przeżyły się i indywidualizmem. We Francji Bonald twierdził, że głównym
które uważano za szkodliwe dla rozwoju ekonomicznego i wymogiem czasów jest przywrócenie wspólnotowego
reform administracyjnych. Nie jest więc zbiegiem bezpieczeństwa charakterystycznego dla kościoła, rodziny, a
okoliczności, że prawie od początku Rewolucji Przemysłowej także innych form przedrewolucyjnej solidarności, włączając
zwolennicy rynku i przemysłu byli tak samo zainteresowani gildie i komuny. Powracającym tematem u Bonalda jest
reformami politycznymi oraz administracyjnymi jak i przeciwstawianie patriarchalnego bezpieczeństwa tych ciał
rozprzestrzenianiem nowego systemu ekonomicznego. niepewności nowego porządku. Haller z kolei uczynił lokalną
Uczniowie Benthama wykazywali więc bliźniacze wspólnotę i jej naturalną autonomię osią swojej nauki o
pasje do ekonomicznego indywidualizmu i politycznych społeczeństwie. Carlyle’a oskarżenie o “mechanizm”
reform, często przybierających postać centralizmu opierało się (co najmniej częściowo) na przyjęciu “sposobów
administracyjnego. Związek industrializmu i centralizmu myślenia i odczuwania” charakterystycznych dla
administracyjnego był w tym stuleciu ścisły. Zarówno wspólnotowego kontekstu. Konserwatywny punkt widzenia
ekonomizm jak i kalkulowana polityzacja, pisze autor, były przyjął także Disraeli. W Sybilli pisał: “W Anglii nie ma
konieczne do wykonania gigantycznego zadania, jakim było wspólnoty. Istnieje jedynie zrzeszanie się, ale w warunkach,
wymiecenie do końca wspólnotowych pozostałości które przekształcają je w zasadę rozdzielania, a nie łączenia.
Średniowiecza (...) Społeczeństwo konstytuuje wspólnota celu (...) Bez niej,
choć można ludzi skłonić do sąsiedztwa, będą oni faktycznie
Obraz wspólnoty pozostawać w ciągłej izolacji”. Ta kondycja człowieka jest
To, co zostało powiedziane wyżej, pisze autor, jest najbardziej dokuczliwa i najgorsza w miastach. “W dużych
jednak prawdą jednostronną, gdyż w wieku XIX spotykamy miastach ludzie żyją razem dla zysku. Nie żyją jednak w
także silną intelektualną reakcję na wyżej opisane poglądy. stanie kooperacji, lecz izolacji, zajmując się robieniem
Rozpoczęli ją konserwatyści. Niechęć do modernizmu majątku i niewiele troszcząc się o sąsiadów. Chrześcijaństwo
zmusiła ich do podkreślania tych elementów starego reżimu, uczy nas kochać naszych sąsiadów jak siebie samego, ale
wobec których modernizm najbardziej się opierał. Jednym z nowoczesne społeczeństwo nie uznaje sąsiada”54.
nich była tradycyjna wspólnota. “Nowoczesne społeczeństwo nie uznaje sąsiada”. Te
I tak na przykład Burke ustosunkowywał się wrogo słowa Disraeli mogłyby posłużyć jako motto
wobec reformatorów, którzy chcą, jak się wyraził “rozerwać dziewiętnastowiecznej myśli radykalnej i konserwatywnej
na kawałki więzi podporządkowującej się wspólnoty i opartej na wyobraźni i na empirii. U Williama Morrisa z
rozpuścić ją w aspołecznym, nieokrzesanym, niepowiązanym kolei celebracja średniowiecznych cnót stanowiła główną
chaosie elementarnych reguł”52. Główny wkład Burke'ego do bazę ataku przeciw nowoczesnemu indywidualizmowi:
myślenia politycznego opierał się na tym, że widział on “wspólnota jest rajem, a jej brak jest piekłem. Wspólnota jest
etyczną wyższość historycznych wspólnot (w koloniach, w życiem, a jej brak śmiercią. Twoje uczynki na ziemi są
Indiach, czy we Francji) nad “prawną ochroną praw
abstrakcyjnych jednostek” lub “geometrycznym rozkładem i 53
Ibidem, s. 518
54
Raymond Williams, Culture and Society: 1780–1950, Garden City:
52
E. Burke, Works I, s. 498 Doubleday Anchor Books, 1960, s. 106
Mikołajewska 47 48 Zjawisko wspólnoty

i państwowe prawo administracyjne. Każde z nich, na swój arytmetycznym porządkowaniem” przez politycznych
własny sposób, miało realizować społeczne cele racjonalizmu. przywódców. “Ciała korporacyjne są nieśmiertelne dla dobra
Ciała ustawodawcze w wieku dziewiętnastym coraz swoich członków, a nie dla ich krzywdy”, pisał w swej
żywiej reagowały na wyrażaną potrzebę nowych ludzi biznesu gorzkiej reakcji na indywidualistyczne prawa rewolucyjnych
i administracji publicznej, były zafascynowane rozprawami przywódców we Francji53.
utylitarystów od Benthama do Herberta Spencera. Nie trudno Ponowne odkrycie tradycyjnej wspólnoty i jej zalet
było przejść od filozoficznych abstrakcji do potrzeby było sprawą centralną w pracach konserwatystów. Ujawniali
administracji państwowej, gdy wspólnym wrogiem było oni kontrast między wspólnotą i bezosobowym
uporczywe trwanie komunalnych tradycji, które przeżyły się i indywidualizmem. We Francji Bonald twierdził, że głównym
które uważano za szkodliwe dla rozwoju ekonomicznego i wymogiem czasów jest przywrócenie wspólnotowego
reform administracyjnych. Nie jest więc zbiegiem bezpieczeństwa charakterystycznego dla kościoła, rodziny, a
okoliczności, że prawie od początku Rewolucji Przemysłowej także innych form przedrewolucyjnej solidarności, włączając
zwolennicy rynku i przemysłu byli tak samo zainteresowani gildie i komuny. Powracającym tematem u Bonalda jest
reformami politycznymi oraz administracyjnymi jak i przeciwstawianie patriarchalnego bezpieczeństwa tych ciał
rozprzestrzenianiem nowego systemu ekonomicznego. niepewności nowego porządku. Haller z kolei uczynił lokalną
Uczniowie Benthama wykazywali więc bliźniacze wspólnotę i jej naturalną autonomię osią swojej nauki o
pasje do ekonomicznego indywidualizmu i politycznych społeczeństwie. Carlyle’a oskarżenie o “mechanizm”
reform, często przybierających postać centralizmu opierało się (co najmniej częściowo) na przyjęciu “sposobów
administracyjnego. Związek industrializmu i centralizmu myślenia i odczuwania” charakterystycznych dla
administracyjnego był w tym stuleciu ścisły. Zarówno wspólnotowego kontekstu. Konserwatywny punkt widzenia
ekonomizm jak i kalkulowana polityzacja, pisze autor, były przyjął także Disraeli. W Sybilli pisał: “W Anglii nie ma
konieczne do wykonania gigantycznego zadania, jakim było wspólnoty. Istnieje jedynie zrzeszanie się, ale w warunkach,
wymiecenie do końca wspólnotowych pozostałości które przekształcają je w zasadę rozdzielania, a nie łączenia.
Średniowiecza (...) Społeczeństwo konstytuuje wspólnota celu (...) Bez niej,
choć można ludzi skłonić do sąsiedztwa, będą oni faktycznie
Obraz wspólnoty pozostawać w ciągłej izolacji”. Ta kondycja człowieka jest
To, co zostało powiedziane wyżej, pisze autor, jest najbardziej dokuczliwa i najgorsza w miastach. “W dużych
jednak prawdą jednostronną, gdyż w wieku XIX spotykamy miastach ludzie żyją razem dla zysku. Nie żyją jednak w
także silną intelektualną reakcję na wyżej opisane poglądy. stanie kooperacji, lecz izolacji, zajmując się robieniem
Rozpoczęli ją konserwatyści. Niechęć do modernizmu majątku i niewiele troszcząc się o sąsiadów. Chrześcijaństwo
zmusiła ich do podkreślania tych elementów starego reżimu, uczy nas kochać naszych sąsiadów jak siebie samego, ale
wobec których modernizm najbardziej się opierał. Jednym z nowoczesne społeczeństwo nie uznaje sąsiada”54.
nich była tradycyjna wspólnota. “Nowoczesne społeczeństwo nie uznaje sąsiada”. Te
I tak na przykład Burke ustosunkowywał się wrogo słowa Disraeli mogłyby posłużyć jako motto
wobec reformatorów, którzy chcą, jak się wyraził “rozerwać dziewiętnastowiecznej myśli radykalnej i konserwatywnej
na kawałki więzi podporządkowującej się wspólnoty i opartej na wyobraźni i na empirii. U Williama Morrisa z
rozpuścić ją w aspołecznym, nieokrzesanym, niepowiązanym kolei celebracja średniowiecznych cnót stanowiła główną
chaosie elementarnych reguł”52. Główny wkład Burke'ego do bazę ataku przeciw nowoczesnemu indywidualizmowi:
myślenia politycznego opierał się na tym, że widział on “wspólnota jest rajem, a jej brak jest piekłem. Wspólnota jest
etyczną wyższość historycznych wspólnot (w koloniach, w życiem, a jej brak śmiercią. Twoje uczynki na ziemi są
Indiach, czy we Francji) nad “prawną ochroną praw
abstrakcyjnych jednostek” lub “geometrycznym rozkładem i 53
Ibidem, s. 518
54
Raymond Williams, Culture and Society: 1780–1950, Garden City:
52
E. Burke, Works I, s. 498 Doubleday Anchor Books, 1960, s. 106
Mikołajewska 49 50 Zjawisko wspólnoty

wykonywane w imię wspólnoty i życie, które w niej tkwi jest Wspólnota była jednak również modelem w
wieczne i każdy z was jest jej częścią”55. subtelniejszym i bardziej intelektualnym sensie. Reorientacja
Współudział, wspólnota, sąsiedzkość tworzą więc w moralnej i społecznej filozofii była konsekwencją wpływu
nowy wzór utopii. To, o czym marzyli poprzedni utopiści, ponownego odkrycia wspólnoty na myśl historyczną i
stało się obecnie rzeczywistością — krótko żyjącą, często socjologiczną. Nastąpiła więc generalna zmiana perspektywy.
rozczarowywującą, niemniej rzeczywistością. New Lanark Idea wspólnoty oddziałała w wieku XIX na myślenie
napisana przez Roberta Owena nie miała dużego wpływu na polityczne. Idea abstrakcyjnego, bezosobowego i opartego
życie praktyczne, ale jej temat był zwiastunem czegoś wyłącznie na prawie państwa została zaatakowana przez
nowego. Wiele ludzi w tamtych czasach angażowało się w teorie, które zakładały wyższość wspólnoty, tradycji i statusu.
utopijne wspólnoty religijne. Ich motywacja miała swe Sir Henry Maine, Otto von Gierke i pod koniec wieku F. W.
Maitland uważali, że podstawy nowoczesnej suwerenności,
korzenie zarówno w odrzucaniu ekonomicznego i
prawa zwyczajowego i obywatelstwa nie leżą w jednostkowej
politycznego egoizmu, jak i w próbach przywrócenia
woli i zgodzie, czy też w jakimś mitycznym kontrakcie, lecz
chrześcijaństwu jego apostolskiej i proroczej czystości. są historycznym wytworem załamania się średniowiecznej
Komunalizm jako etyka był potężną siłą zarówno w religii wspólnoty i korporacji. Sam obraz państwa jest sztuczny. W
dziewiętnastowiecznej, jak i w innych dziedzinach. W pracy Johna Austina natomiast abstrakcyjne,
socjalizmie marksiści zdecydowanie odeszli od modelu indywidualistyczne widzenie państwa i suwerenności zostało
opartego na lokalizmie i tradycji, odkrywając w “rozległej elokwentnie i przekonywująco przedstawione, choć
asocjacji, którą jest naród” oraz w fabryce strukturę współzawodniczyło z nim widzenie państwa jako wspólnoty,
wystarczającą do etycznego zbawienia rodzaju ludzkiego. gdzie polityczny naród zastępował kościół w swoim żądaniu
Były też inne umysły, jak np. Proudhon, którego obrona indywidualnej lojalności.
patriarchalnej rodziny, lokalizmu, regionalizmu stanowi Idea wspólnoty oddziałała także na religijne
element jego socjalistycznej myśli, czy anarchiści, z których myślenie tamtych czasów. Religijny indywidualizm i
wielu widziało we wspólnotach wiejskich i w wiejskiej racjonalna teologia wieku XVIII — bezpośrednie
współpracy zaczyn nowego porządku, uwolnionego, konsekwencje nauk Lutra i Kalwina — były obecnie
oczywiście, od posiadaczy ziemskich, monarchii i klasy. krytykowane na wielu frontach: kanonicznym, liturgicznym,
Ruchy kooperacyjne i wzajemnej pomocy, pojawiające się w moralnym i politycznym. Lamennais w eseju Essay of
XIX stuleciu, czerpały swą siłę z dążenia do odbudowania w Indifference opublikowanym w 1817 roku dostrzegał jedynie
społeczeństwie tego, co zniknęło z wiejskiej wspólnoty i perspektywę ateistycznej rozpaczy otwierającą się przed
gildii. W wielu traktatach i pamfletach tamtych czasów, ludźmi oderwanymi od wspólnotowej i korporacyjnej religii.
zanikająca solidarność wspólnoty wiejskiej i gildii była Na początku, twierdził, było nie słowo, lecz wspólnota:
przeciwstawiana egoizmowi i skąpstwu XIX wieku. Niekiedy wspólnota człowieka z Bogiem i człowieka z człowiekiem. W
były to wypowiedzi radykalne, nawołujące do zniesienia wieku XIX rozwijał się więc coraz potężniejszy nurt
własności prywatnej i klas. Kiedy indziej były to wypowiedzi myślenia, który dotykał teologii we wszystkich krajach
konserwatywne, jak na przykład wypowiedź Williama Zachodu i od czasów Kontrreformacji stanowił w Europie
Morrisa, który próbował odrodzić wspólnotowo– pierwszą znaczącą reakcję na protestancki indywidualizm.
rzemieślniczą przeszłość. Czasami komunalizm przybierał Nastąpił prawdziwy renesans liturgicznych i kanonicznych
antyczną postać, dając początek klubom, pismom itp. Wysiłki tematów, które choć w swej treści intelektualne lub oparte na
te nie były jałowe, gdyż powstające ruchy miejskiego wierze, były równocześnie żywym wyrazem komunalnego
planowania i obywatelskiej odnowy były częściowo oparte na gniewu, który przenikał całe myślenie dziewiętnastowieczne.
rażącym kontraście między współczesnymi miastami i Religijny korporacjonizm wyraził się politycznie w ideach
obrazami średniowiecznego miasta i wsi. religijnej autonomii i pluralizmu u takich autorów jak
Döllinger w Niemczech, Lacordaire we Francji i Acton w
55
May Morris, William Morris: Artist, Writer, Socialist, Oxford: Basil Anglii. Jeżeli kościół faktycznie był bardziej wspólnotą niż
Blackwell, 1936, I, s. 145 zgromadzeniem jednostek, to zasługiwał na swoją część
Mikołajewska 49 50 Zjawisko wspólnoty

wykonywane w imię wspólnoty i życie, które w niej tkwi jest Wspólnota była jednak również modelem w
wieczne i każdy z was jest jej częścią”55. subtelniejszym i bardziej intelektualnym sensie. Reorientacja
Współudział, wspólnota, sąsiedzkość tworzą więc w moralnej i społecznej filozofii była konsekwencją wpływu
nowy wzór utopii. To, o czym marzyli poprzedni utopiści, ponownego odkrycia wspólnoty na myśl historyczną i
stało się obecnie rzeczywistością — krótko żyjącą, często socjologiczną. Nastąpiła więc generalna zmiana perspektywy.
rozczarowywującą, niemniej rzeczywistością. New Lanark Idea wspólnoty oddziałała w wieku XIX na myślenie
napisana przez Roberta Owena nie miała dużego wpływu na polityczne. Idea abstrakcyjnego, bezosobowego i opartego
życie praktyczne, ale jej temat był zwiastunem czegoś wyłącznie na prawie państwa została zaatakowana przez
nowego. Wiele ludzi w tamtych czasach angażowało się w teorie, które zakładały wyższość wspólnoty, tradycji i statusu.
utopijne wspólnoty religijne. Ich motywacja miała swe Sir Henry Maine, Otto von Gierke i pod koniec wieku F. W.
Maitland uważali, że podstawy nowoczesnej suwerenności,
korzenie zarówno w odrzucaniu ekonomicznego i
prawa zwyczajowego i obywatelstwa nie leżą w jednostkowej
politycznego egoizmu, jak i w próbach przywrócenia
woli i zgodzie, czy też w jakimś mitycznym kontrakcie, lecz
chrześcijaństwu jego apostolskiej i proroczej czystości. są historycznym wytworem załamania się średniowiecznej
Komunalizm jako etyka był potężną siłą zarówno w religii wspólnoty i korporacji. Sam obraz państwa jest sztuczny. W
dziewiętnastowiecznej, jak i w innych dziedzinach. W pracy Johna Austina natomiast abstrakcyjne,
socjalizmie marksiści zdecydowanie odeszli od modelu indywidualistyczne widzenie państwa i suwerenności zostało
opartego na lokalizmie i tradycji, odkrywając w “rozległej elokwentnie i przekonywująco przedstawione, choć
asocjacji, którą jest naród” oraz w fabryce strukturę współzawodniczyło z nim widzenie państwa jako wspólnoty,
wystarczającą do etycznego zbawienia rodzaju ludzkiego. gdzie polityczny naród zastępował kościół w swoim żądaniu
Były też inne umysły, jak np. Proudhon, którego obrona indywidualnej lojalności.
patriarchalnej rodziny, lokalizmu, regionalizmu stanowi Idea wspólnoty oddziałała także na religijne
element jego socjalistycznej myśli, czy anarchiści, z których myślenie tamtych czasów. Religijny indywidualizm i
wielu widziało we wspólnotach wiejskich i w wiejskiej racjonalna teologia wieku XVIII — bezpośrednie
współpracy zaczyn nowego porządku, uwolnionego, konsekwencje nauk Lutra i Kalwina — były obecnie
oczywiście, od posiadaczy ziemskich, monarchii i klasy. krytykowane na wielu frontach: kanonicznym, liturgicznym,
Ruchy kooperacyjne i wzajemnej pomocy, pojawiające się w moralnym i politycznym. Lamennais w eseju Essay of
XIX stuleciu, czerpały swą siłę z dążenia do odbudowania w Indifference opublikowanym w 1817 roku dostrzegał jedynie
społeczeństwie tego, co zniknęło z wiejskiej wspólnoty i perspektywę ateistycznej rozpaczy otwierającą się przed
gildii. W wielu traktatach i pamfletach tamtych czasów, ludźmi oderwanymi od wspólnotowej i korporacyjnej religii.
zanikająca solidarność wspólnoty wiejskiej i gildii była Na początku, twierdził, było nie słowo, lecz wspólnota:
przeciwstawiana egoizmowi i skąpstwu XIX wieku. Niekiedy wspólnota człowieka z Bogiem i człowieka z człowiekiem. W
były to wypowiedzi radykalne, nawołujące do zniesienia wieku XIX rozwijał się więc coraz potężniejszy nurt
własności prywatnej i klas. Kiedy indziej były to wypowiedzi myślenia, który dotykał teologii we wszystkich krajach
konserwatywne, jak na przykład wypowiedź Williama Zachodu i od czasów Kontrreformacji stanowił w Europie
Morrisa, który próbował odrodzić wspólnotowo– pierwszą znaczącą reakcję na protestancki indywidualizm.
rzemieślniczą przeszłość. Czasami komunalizm przybierał Nastąpił prawdziwy renesans liturgicznych i kanonicznych
antyczną postać, dając początek klubom, pismom itp. Wysiłki tematów, które choć w swej treści intelektualne lub oparte na
te nie były jałowe, gdyż powstające ruchy miejskiego wierze, były równocześnie żywym wyrazem komunalnego
planowania i obywatelskiej odnowy były częściowo oparte na gniewu, który przenikał całe myślenie dziewiętnastowieczne.
rażącym kontraście między współczesnymi miastami i Religijny korporacjonizm wyraził się politycznie w ideach
obrazami średniowiecznego miasta i wsi. religijnej autonomii i pluralizmu u takich autorów jak
Döllinger w Niemczech, Lacordaire we Francji i Acton w
55
May Morris, William Morris: Artist, Writer, Socialist, Oxford: Basil Anglii. Jeżeli kościół faktycznie był bardziej wspólnotą niż
Blackwell, 1936, I, s. 145 zgromadzeniem jednostek, to zasługiwał na swoją część
Mikołajewska 51 52 Zjawisko wspólnoty

autorytetu w społeczeństwie i na prawo, aby w swojej W końcu, pisze autor, należy odnotować wpływ
dziedzinie być traktowanym na równi z państwem. ponownego odkrycia wspólnoty na dziewiętnastowieczną
Rzeczywiste korzenie politycznego pluralizmu, który wcielili historiografię. Oprócz rosnącej “naukowości” myśl
później w życie P. W. Maitland, J. N. Figgis i Harold Laski dziewiętnastowieczną dzieli od myśli osiemnastowiecznej
tkwią w dziewiętnastowiecznym religijnym komunalizmie. prawdziwa erupcja zainteresowań wspólnotową przeszłością
W filozofii idea wspólnoty wyraziła się na różne Europy. Dziewiętnastowieczna historiografia odrzuca wrogi
sposoby (moralnie, społecznie, epistemologicznie, stosunek do Średniowiecza, który doprowadził uprzednio
metafizycznie), gdyż rosnący atak przeciw sensualistycznym i Voltaira, Gibbona, Condorceta do odrzucenia całego tego
atomistycznym wizjom rzeczywistości (najpierw ze strony okresu traktowanego jako barbarzyńskie zakłócenie postępu.
Hegla a później Bradley’a w Anglii i Bergsona we Francji, aż Autor wymienia nazwiska takie jak Stubbs, Freeman,
do tego co Durkheim napisał o wspólnotowym początku Maitland, Fustel de Coulanges, Savigny, von Gierke, aby
ludzkiego wyobrażenia kosmosu i kategorii wiedzy wskazać na stopień, w którym historycy najwyższej rangi w
człowieka) był częścią tej samej wspólnotowej perspektywy, XIX wieku poświęcali się studiom nad wspólnotami i
która była jedynie bardziej oczywista w społecznej i instytucjami średniowiecznymi. Wiek XIX pozostaje
politycznej dziedzinie filozofii. Autor proponuje przyjrzeć się nieprześcigniony do dziś w swoich historiach instytucji, które
bliżej Coleridge'owi i Heglowi. Coleridge w swoim również oddziałały na rozwój socjologii. Uległo odwróceniu
Constitution of Church and State uczynił z wizji wspólnoty charakterystyczne dla wieku XVIII niekorzystne
główną bazę wypadową ataku na utylitarny racjonalizm, kontrastowanie średniowiecznych instytucji z nowoczesnymi
religijny indywidualizm i industrializm typu laisser–faire. radami, wyborcami, z wyzwalaniem się. W wieku XIX
Wspólnota była u Coleridge’a modelem dobrego historycy poszukiwali źródeł demokracji w poprzednio
społeczeństwa, a szacunek do tradycji leżał u podłoża jego pogardzanym kontekście, którym był lud, dwór, hrabstwo,
ataku na intelektualny i literacki modernizm. majątek ziemski.
Wpływ idei wspólnoty na Hegla jest najwyraźniejszy
Moralna wspólnota — Comte
w jego Philosophy of Right, tj. w pracy, która dostarczyła
podłoża, na którym rozwinęła się później niemiecka Głównym przedmiotem zainteresowań autora jest
socjologia. Philosophy of Right jest esejem o racjonalizmie, jednak socjologia i wpływ, jaki wywarła na nią idea
ale chodzi tu o inny rodzaj racjonalizmu niż ten, który był wspólnoty. Wpływ ten był przepastny. Wspólnota nie tylko
charakterystyczny dla francuskiego i niemieckiego była głównym przedmiotem badań empirycznych w socjologii
Oświecenia. Hegel był konserwatywny i na kształt jego — co znalazło swój wyraz w studiach nad pokrewieństwem,
konserwatywnej myśli dominujący wpływ miał jego społecznością lokalną, gildią — ale była także punktem
wizerunek wspólnoty. Jego krytyka naturalnych praw widzenia, metodologią w studiach nad religią, autorytetem,
indywidualizmu i bezpośredniej, pozbawionej pośrednictwa prawem, językiem, osobowością. Była też tym, co pozwoliło
suwerenności, odrzucenie egalitaryzmu Rewolucji Francuskiej na przeformułowanie starego problemu organizacji i
i atak przeciw kontraktowi jako modelowi dla ludzkich dezorganizacji. Dziewiętnastowieczna socjologia, bardziej niż
związków wynikały z koncentrycznego widzenia inne dyscypliny, dawała pierwszeństwo pojęciu tego, co
społeczne. Warto jednak podkreślić, że “społeczne” znaczyło
społeczeństwa na wzór średniowieczny jako złożonego ze
zwykle “wspólnotowe”. Etymologicznym źródłem
splecionych ze sobą kół zrzeszania (rodziny, zawodu, socjologicznego rozumienia słowa “społeczny” w badaniach
społeczności lokalnej, klasy społecznej, kościoła), gdzie każde nad osobowością, pokrewieństwem, gospodarka i państwem
koło było autonomiczne w granicach swojej funkcjonalnej były communitas a nie societas ze swoimi bezosobowymi
ważności i było konieczne jako źródło i wzmocnienie dla konotacjami.
indywidualności i które łącznie tworzyły prawdziwe państwo. Na początku XIX wieku wizja wspólnoty całkowicie
U Hegla prawdziwe państwo jest bardziej communitas zaślepiła umysł i w sposób ukryty oddziałała na prace Augusta
communitatum niż agregatem jednostek, jak to utrzymywało Comte'a, który dał socjologii nazwę, uczynił z niej naukę i
Oświecenie. zakorzenił ją w filozofii i w nauce. Na wzmiankę o Comte
Mikołajewska 51 52 Zjawisko wspólnoty

autorytetu w społeczeństwie i na prawo, aby w swojej W końcu, pisze autor, należy odnotować wpływ
dziedzinie być traktowanym na równi z państwem. ponownego odkrycia wspólnoty na dziewiętnastowieczną
Rzeczywiste korzenie politycznego pluralizmu, który wcielili historiografię. Oprócz rosnącej “naukowości” myśl
później w życie P. W. Maitland, J. N. Figgis i Harold Laski dziewiętnastowieczną dzieli od myśli osiemnastowiecznej
tkwią w dziewiętnastowiecznym religijnym komunalizmie. prawdziwa erupcja zainteresowań wspólnotową przeszłością
W filozofii idea wspólnoty wyraziła się na różne Europy. Dziewiętnastowieczna historiografia odrzuca wrogi
sposoby (moralnie, społecznie, epistemologicznie, stosunek do Średniowiecza, który doprowadził uprzednio
metafizycznie), gdyż rosnący atak przeciw sensualistycznym i Voltaira, Gibbona, Condorceta do odrzucenia całego tego
atomistycznym wizjom rzeczywistości (najpierw ze strony okresu traktowanego jako barbarzyńskie zakłócenie postępu.
Hegla a później Bradley’a w Anglii i Bergsona we Francji, aż Autor wymienia nazwiska takie jak Stubbs, Freeman,
do tego co Durkheim napisał o wspólnotowym początku Maitland, Fustel de Coulanges, Savigny, von Gierke, aby
ludzkiego wyobrażenia kosmosu i kategorii wiedzy wskazać na stopień, w którym historycy najwyższej rangi w
człowieka) był częścią tej samej wspólnotowej perspektywy, XIX wieku poświęcali się studiom nad wspólnotami i
która była jedynie bardziej oczywista w społecznej i instytucjami średniowiecznymi. Wiek XIX pozostaje
politycznej dziedzinie filozofii. Autor proponuje przyjrzeć się nieprześcigniony do dziś w swoich historiach instytucji, które
bliżej Coleridge'owi i Heglowi. Coleridge w swoim również oddziałały na rozwój socjologii. Uległo odwróceniu
Constitution of Church and State uczynił z wizji wspólnoty charakterystyczne dla wieku XVIII niekorzystne
główną bazę wypadową ataku na utylitarny racjonalizm, kontrastowanie średniowiecznych instytucji z nowoczesnymi
religijny indywidualizm i industrializm typu laisser–faire. radami, wyborcami, z wyzwalaniem się. W wieku XIX
Wspólnota była u Coleridge’a modelem dobrego historycy poszukiwali źródeł demokracji w poprzednio
społeczeństwa, a szacunek do tradycji leżał u podłoża jego pogardzanym kontekście, którym był lud, dwór, hrabstwo,
ataku na intelektualny i literacki modernizm. majątek ziemski.
Wpływ idei wspólnoty na Hegla jest najwyraźniejszy
Moralna wspólnota — Comte
w jego Philosophy of Right, tj. w pracy, która dostarczyła
podłoża, na którym rozwinęła się później niemiecka Głównym przedmiotem zainteresowań autora jest
socjologia. Philosophy of Right jest esejem o racjonalizmie, jednak socjologia i wpływ, jaki wywarła na nią idea
ale chodzi tu o inny rodzaj racjonalizmu niż ten, który był wspólnoty. Wpływ ten był przepastny. Wspólnota nie tylko
charakterystyczny dla francuskiego i niemieckiego była głównym przedmiotem badań empirycznych w socjologii
Oświecenia. Hegel był konserwatywny i na kształt jego — co znalazło swój wyraz w studiach nad pokrewieństwem,
konserwatywnej myśli dominujący wpływ miał jego społecznością lokalną, gildią — ale była także punktem
wizerunek wspólnoty. Jego krytyka naturalnych praw widzenia, metodologią w studiach nad religią, autorytetem,
indywidualizmu i bezpośredniej, pozbawionej pośrednictwa prawem, językiem, osobowością. Była też tym, co pozwoliło
suwerenności, odrzucenie egalitaryzmu Rewolucji Francuskiej na przeformułowanie starego problemu organizacji i
i atak przeciw kontraktowi jako modelowi dla ludzkich dezorganizacji. Dziewiętnastowieczna socjologia, bardziej niż
związków wynikały z koncentrycznego widzenia inne dyscypliny, dawała pierwszeństwo pojęciu tego, co
społeczne. Warto jednak podkreślić, że “społeczne” znaczyło
społeczeństwa na wzór średniowieczny jako złożonego ze
zwykle “wspólnotowe”. Etymologicznym źródłem
splecionych ze sobą kół zrzeszania (rodziny, zawodu, socjologicznego rozumienia słowa “społeczny” w badaniach
społeczności lokalnej, klasy społecznej, kościoła), gdzie każde nad osobowością, pokrewieństwem, gospodarka i państwem
koło było autonomiczne w granicach swojej funkcjonalnej były communitas a nie societas ze swoimi bezosobowymi
ważności i było konieczne jako źródło i wzmocnienie dla konotacjami.
indywidualności i które łącznie tworzyły prawdziwe państwo. Na początku XIX wieku wizja wspólnoty całkowicie
U Hegla prawdziwe państwo jest bardziej communitas zaślepiła umysł i w sposób ukryty oddziałała na prace Augusta
communitatum niż agregatem jednostek, jak to utrzymywało Comte'a, który dał socjologii nazwę, uczynił z niej naukę i
Oświecenie. zakorzenił ją w filozofii i w nauce. Na wzmiankę o Comte
Mikołajewska 53 54 Zjawisko wspólnoty

zwykle myślimy o “prawie trzech stanów”, “hierarchii nauk” dostrzegania nowego porządku, ale raczej z bolesnego
i niejasno o pozytywizmie, który najpierw był dla niego poczucia załamania się starego porządku i wynikłej anarchii,
synonimem nauki, a później synonimem nowej religii, która która coraz bardziej opanowywała społeczeństwo. Duch
miała zastąpić chrześcijaństwo. Jednakże pozytywizm jest tradycyjnej wspólnoty przenikał całą jego socjologię podobnie
tylko metodą, a prawo trzech stanów i hierarchii nauk ma jak (choć w sposób mniej oczywisty) prace Tocqueville’a, Le
niewiele wspólnego z systemem socjologii zainspirowanym Play’a i ich następców.
przez Comte'a. Są one raczej wstępem do tego systemu, Dla Comte’a odbudowanie wspólnoty było sprawą
argumentowaniem na rzecz konieczności i nieuchronności potrzeby moralnej. W jego umyśle rewolucja była niczym
nowej nauki o społeczeństwie. Chcąc dowiedzieć się, co sam innym, jak społeczną dezorganizacją, której przewodziła
Comte uważał za systematyczną socjologię, należy sięgnąć tyrania. Comte podzielał wstręt konserwatystów do
nie do jego Positive Philosophy (uznawanej za jego Oświecenia i do rewolucji. Prawa jednostki, wolność, równość
najbardziej wpływową książkę), ale do Positive Polity, której były dla Comte’a metafizycznymi dogmatami niezdolnymi do
podtytuł brzmi Naukowa rozprawa o socjologii (A Treatise on dostarczenia poparcia prawdziwemu porządkowi
Sociology). W tej książce dominuje duch wspólnoty. społecznemu. Comte różnił się w sposób istotny od
Utrata wspólnoty, odzyskiwanie wspólnoty są konserwatystów tylko w swojej filozofii historii. Szacunek do
głównymi tematami, które nadają kierunek społecznej statyce przeszłości nie był dla niego jednak równoznaczny z
(nauce o porządku) i społecznej dynamice (nauce o postępie) kategorycznym wstrętem do modernizmu lub
Comte'a. Definiuje on postęp jako osiąganie porządku i nie pesymistycznym widzeniem przyszłości, które
ma wątpliwości, że z czasem, gdy jego myśl w pełni się charakteryzowały konserwatystów. Co więcej, podobnie jak
rozwinęła, uważał statykę społeczną za najważniejszy dział Marks, widział on Oświecenie i rewolucję jako historycznie
socjologii. Społeczna dynamika, twierdził Comte, opiera się nieuniknione kroki ku pozytywistycznej przyszłości. Podobnie
na intuicji rozwojowości, która emanuje z metafizycznej jak Marks uważał kapitalizm za czynnik historycznie
myśli Oświecenia. Statyka społeczna z kolei opiera się na konieczny służący zniesieniu feudalizmu i co ważniejsze, za
ideach wywodzących się, jak szczerze przyznaje, z środek kształtowania technologicznego i organizacyjnego
“teologicznej” lub “zacofanej” szkoły Maistre’a, Bonalda, kontekstu socjalizmu, Comte darzył szacunkiem Oświecenie
Chateaubrianda. Teoretycznie Comte odrzucił obie szkoły, ale za “pogrzebanie raz na zawsze przestarzałych nauk
wystarczy przeczytać jego gorzkie słowa o takich ludziach jak teologiczno–feudalnego systemu”. Comte pisał, że jedynie
Voltaire, Rousseau (doktorów gilotyny, jak ich nazywa, dzięki doktrynom filozofów przestarzały system społeczny,
opisując ideologiczne początki terroru) i jego łagodne, prawie który osiągnął swój szczyt w Średniowieczu, może ulec
aprobujące słowa o konserwatystach, aby zrozumieć, dlaczego całkowitemu zniszczeniu, otwierając drogę nowemu
niekatolicka, lecz rzekomo republikańska i zorientowana na systemowi społecznemu, który będzie inspirowany przez
postęp filozofia Comte’a przemawiała przez cały wiek XIX naukową socjologię.
do francuskich tradycjonalistów i reakcjonistów, aż po Action Jednakże, gdy przyjrzymy się rzeczywistej treści i
Francaise. prawom nowej nauki i szczegółowemu opisowi nowego
Zainteresowanie Comte’a wspólnotą zrodziło się w porządku, który Comte przedstawił w The Positive Polity,
tych samych warunkach, co konserwatyzm, tj. w warunkach znajdziemy tam zupełnie innego ducha niż w pracach
załamania się i dezorganizacji tradycyjnych form zrzeszania Marksa. U Marksa socjalizm w swej strukturze był po prostu
się. Należy to podkreślić, pisze autor, gdyż często twierdzi kapitalizmem bez prywatnej własności. Marks widział
się, że rozwój socjologii był bezpośrednią reakcją na rozwój socjalizm (jakkolwiek niejasno) jako wyłaniający się i zgodny
nowych form zrzeszeniowego życia w Europie Zachodniej, z organizacyjnymi kategoriami kapitalizmu, takimi jak
przyniesionych przez uprzemysłowienie i demokrację lub jego przemysłowe miasto, fabryka, maszyny, klasa robotnicza itp.
odzwierciedleniem. Comte interesował się nimi (przeciwnie Gdy przyjrzymy się natomiast obrazowi pozytywistycznego
do konserwatystów, przynajmniej werbalnie akceptował społeczeństwa, który naszkicował Comte, znajdziemy
przemysł, naukę, republikanizm), ale nie trudno wykazać, że porządek, który nie jest podobny do otaczającej go
jego wcześniejsze socjologiczne refleksje nie wynikały z przemysłowo–demokratycznej sceny, lecz do chrześcijańsko–
Mikołajewska 53 54 Zjawisko wspólnoty

zwykle myślimy o “prawie trzech stanów”, “hierarchii nauk” dostrzegania nowego porządku, ale raczej z bolesnego
i niejasno o pozytywizmie, który najpierw był dla niego poczucia załamania się starego porządku i wynikłej anarchii,
synonimem nauki, a później synonimem nowej religii, która która coraz bardziej opanowywała społeczeństwo. Duch
miała zastąpić chrześcijaństwo. Jednakże pozytywizm jest tradycyjnej wspólnoty przenikał całą jego socjologię podobnie
tylko metodą, a prawo trzech stanów i hierarchii nauk ma jak (choć w sposób mniej oczywisty) prace Tocqueville’a, Le
niewiele wspólnego z systemem socjologii zainspirowanym Play’a i ich następców.
przez Comte'a. Są one raczej wstępem do tego systemu, Dla Comte’a odbudowanie wspólnoty było sprawą
argumentowaniem na rzecz konieczności i nieuchronności potrzeby moralnej. W jego umyśle rewolucja była niczym
nowej nauki o społeczeństwie. Chcąc dowiedzieć się, co sam innym, jak społeczną dezorganizacją, której przewodziła
Comte uważał za systematyczną socjologię, należy sięgnąć tyrania. Comte podzielał wstręt konserwatystów do
nie do jego Positive Philosophy (uznawanej za jego Oświecenia i do rewolucji. Prawa jednostki, wolność, równość
najbardziej wpływową książkę), ale do Positive Polity, której były dla Comte’a metafizycznymi dogmatami niezdolnymi do
podtytuł brzmi Naukowa rozprawa o socjologii (A Treatise on dostarczenia poparcia prawdziwemu porządkowi
Sociology). W tej książce dominuje duch wspólnoty. społecznemu. Comte różnił się w sposób istotny od
Utrata wspólnoty, odzyskiwanie wspólnoty są konserwatystów tylko w swojej filozofii historii. Szacunek do
głównymi tematami, które nadają kierunek społecznej statyce przeszłości nie był dla niego jednak równoznaczny z
(nauce o porządku) i społecznej dynamice (nauce o postępie) kategorycznym wstrętem do modernizmu lub
Comte'a. Definiuje on postęp jako osiąganie porządku i nie pesymistycznym widzeniem przyszłości, które
ma wątpliwości, że z czasem, gdy jego myśl w pełni się charakteryzowały konserwatystów. Co więcej, podobnie jak
rozwinęła, uważał statykę społeczną za najważniejszy dział Marks, widział on Oświecenie i rewolucję jako historycznie
socjologii. Społeczna dynamika, twierdził Comte, opiera się nieuniknione kroki ku pozytywistycznej przyszłości. Podobnie
na intuicji rozwojowości, która emanuje z metafizycznej jak Marks uważał kapitalizm za czynnik historycznie
myśli Oświecenia. Statyka społeczna z kolei opiera się na konieczny służący zniesieniu feudalizmu i co ważniejsze, za
ideach wywodzących się, jak szczerze przyznaje, z środek kształtowania technologicznego i organizacyjnego
“teologicznej” lub “zacofanej” szkoły Maistre’a, Bonalda, kontekstu socjalizmu, Comte darzył szacunkiem Oświecenie
Chateaubrianda. Teoretycznie Comte odrzucił obie szkoły, ale za “pogrzebanie raz na zawsze przestarzałych nauk
wystarczy przeczytać jego gorzkie słowa o takich ludziach jak teologiczno–feudalnego systemu”. Comte pisał, że jedynie
Voltaire, Rousseau (doktorów gilotyny, jak ich nazywa, dzięki doktrynom filozofów przestarzały system społeczny,
opisując ideologiczne początki terroru) i jego łagodne, prawie który osiągnął swój szczyt w Średniowieczu, może ulec
aprobujące słowa o konserwatystach, aby zrozumieć, dlaczego całkowitemu zniszczeniu, otwierając drogę nowemu
niekatolicka, lecz rzekomo republikańska i zorientowana na systemowi społecznemu, który będzie inspirowany przez
postęp filozofia Comte’a przemawiała przez cały wiek XIX naukową socjologię.
do francuskich tradycjonalistów i reakcjonistów, aż po Action Jednakże, gdy przyjrzymy się rzeczywistej treści i
Francaise. prawom nowej nauki i szczegółowemu opisowi nowego
Zainteresowanie Comte’a wspólnotą zrodziło się w porządku, który Comte przedstawił w The Positive Polity,
tych samych warunkach, co konserwatyzm, tj. w warunkach znajdziemy tam zupełnie innego ducha niż w pracach
załamania się i dezorganizacji tradycyjnych form zrzeszania Marksa. U Marksa socjalizm w swej strukturze był po prostu
się. Należy to podkreślić, pisze autor, gdyż często twierdzi kapitalizmem bez prywatnej własności. Marks widział
się, że rozwój socjologii był bezpośrednią reakcją na rozwój socjalizm (jakkolwiek niejasno) jako wyłaniający się i zgodny
nowych form zrzeszeniowego życia w Europie Zachodniej, z organizacyjnymi kategoriami kapitalizmu, takimi jak
przyniesionych przez uprzemysłowienie i demokrację lub jego przemysłowe miasto, fabryka, maszyny, klasa robotnicza itp.
odzwierciedleniem. Comte interesował się nimi (przeciwnie Gdy przyjrzymy się natomiast obrazowi pozytywistycznego
do konserwatystów, przynajmniej werbalnie akceptował społeczeństwa, który naszkicował Comte, znajdziemy
przemysł, naukę, republikanizm), ale nie trudno wykazać, że porządek, który nie jest podobny do otaczającej go
jego wcześniejsze socjologiczne refleksje nie wynikały z przemysłowo–demokratycznej sceny, lecz do chrześcijańsko–
Mikołajewska 55 56 Zjawisko wspólnoty

feudalnego systemu, który ją poprzedzał. Jak już była o tym projekcją tego, co tkwi w jednostce. Comte nie przyjmował
mowa, twórcy tradycji socjologicznej odwoływali się do jednak także widzenia Benthama i jego następców, u których
średniowieczności. Należy jednak podkreślić, że im głębiej społeczeństwo było areną przecinających się jednostkowych
Comte zanurzał się w analitycznych elementach swojej interesów. U Comte’a społeczeństwo jest rzeczywiste i
socjologii i w strukturalnych szczegółach przewidywanej pierwotne. Poprzedza ono jednostkę logicznie i
socjologicznej utopii, tym bardziej przekonywujące były dla psychologicznie oraz kształtuje ją. Trudno sobie wyobrazić
niego wartości i idee, które przejął od Bonalda i Maistre’a, a człowieka poza jego rolą w społeczeństwie. Comte czyni
które miały swój początek w jego szczerze katolicko– społeczeństwo “Najwyższym Bytem” pozytywistycznego
rojalistycznej rodzinie. Mamy więc tu do czynienia z kultu. Jednakże za tą zasłoną religijną leży przenikliwa wizja
rozlewaniem pozytywistycznego wina w średniowieczne społecznych źródeł osobowości, języka, moralności, prawa i
butelki, pisze autor. Podobnie jak u Marksa socjalizm był religii.
kapitalizmem bez prywatnej własności, u Comte'a U podłoża socjologii Comte'a leży odrzucenie
pozytywistyczne społeczeństwo było po prostu indywidualizmu jako perspektywy poznawczej. Jednostka u
Średniowieczem bez chrześcijaństwa. Comte mówi nam w Comte'a (tak jak u Bonalda) jest abstrakcją, konstruktem
The Positive Polity o tym, jak można by oprzeć metafizycznego rozumowania. “Społeczeństwa nie można
pozytywistyczne prawa, dogmaty, rytuały i formy na rozłożyć na jednostki tak jak przestrzeni geometrycznej nie
modelach wypracowanych w Średniowieczu. można rozłożyć na linie, czy też linii na punkty”.
W społeczeństwie pozytywistycznym klasa biznesu Społeczeństwo można jedynie zredukować do elementów
miała zastąpić arystokrację ziemską, nauka religię, formy podzielających istotę społeczeństwa, tzn. do grup i wspólnot.
republikańskie monarchię. Wizja społeczeństwa Elementem najbardziej podstawowym jest oczywiście
pozytywistycznego, którą otrzymujemy, ma jednak więcej rodzina56.
wspólnego z duchem i kategoriami społecznymi Zainteresowanie Comte’a wspólnotą można
społeczeństwa średniowiecznego niż z tym, co przyniosła zilustrować tym, co napisał o języku i myśleniu, moralności i
protestancka Reformacja (którą wraz z jej indywidualizmem, religii, ekonomii i klasie, państwie i prawie. W jego
naturalnymi prawami i świeckością Comte potępiał). Rzadko szczegółowych rozważaniach na temat rodziny można jednak
kiedy utopia była prezentowana z większym oddaniem dla zobaczyć najlepiej potęgę jego myślenia o społeczeństwie,
hierarchii, uczestnictwa, obowiązku, korporatyzmu, liturgii i które racjonaliści i utylitaryści odrzucali. Rodzinę, pisze
rytuału, funkcjonalnej reprezentacji oraz autonomii władzy Comte, należy wyplątać z negatywnego kontekstu, w którym
duchowej. Comte sugeruje nawet oficjalny strój dla umieszcza ją nowoczesne myślenie. Jednym z obowiązków
socjologa–księdza, naturę ołtarza, nowy kalendarz nowej socjologii jest wręcz rozprzestrzenianie pozytywnego
uroczystości i sposoby oddawania czci. Znajdujemy tam także lub naukowego widzenia rodziny, które powinno zająć
szkic pozytywistycznej rodziny, kościoła, miasta, gildii, klasy. miejsce “sofizmów”, wypowiadanych przez racjonalistów już
W tym wszystkim widać, jak żywe było zafascynowanie w XVI wieku.
Comte’a wspólnotą moralną na każdym poziomie piramidy Co możemy znaleźć w teorii rodziny Comte’a? Zbyt
społecznej. łatwo zapomnieć o sednie sprawy i skupić uwagę na
Nie znaczy to jednak, że Comte interesował się rodzicielsko sentymentalnych, nostalgicznych,
wspólnotą jedynie jako utopią. W Positive Polity a także w romantycznych obserwacjach, które zbyt często ozdabiają jego
Positive Philosophy i w innych miejscach znajdziemy wizję poważniejsze intuicje. Jednakże to, co Comte formułuje, choć
wspólnoty i jej własności, którą można by nazwać często w utopijnie sentymentalnym i pozytywistycznym
socjologiczną w sensie Durkheima. Comte podobnie jak żargonie, jest pierwszą systematyczną, nowoczesną teorią
Durkheim uważał, że wszystko, co ludzkie powyżej poziomu rodziny, rozumianą jako jedność związków i statusów.
czysto fizjologicznego pochodzi ze społeczeństwa i podobnie Według Comte'a w studiach nad rodziną możliwe są
jak Durkheim widział społeczeństwo jako wspólnotę. Comte dwie perspektywy: moralna (czyli w jego rozumieniu
nie przyjmował oświeceniowej koncepcji społeczeństwa
56
rozumianego jako zbiór jednostek, gdzie instytucje są jedynie J. A. Comte, Systme de Politique Positive, 4th ed; Paris, 1912
Mikołajewska 55 56 Zjawisko wspólnoty

feudalnego systemu, który ją poprzedzał. Jak już była o tym projekcją tego, co tkwi w jednostce. Comte nie przyjmował
mowa, twórcy tradycji socjologicznej odwoływali się do jednak także widzenia Benthama i jego następców, u których
średniowieczności. Należy jednak podkreślić, że im głębiej społeczeństwo było areną przecinających się jednostkowych
Comte zanurzał się w analitycznych elementach swojej interesów. U Comte’a społeczeństwo jest rzeczywiste i
socjologii i w strukturalnych szczegółach przewidywanej pierwotne. Poprzedza ono jednostkę logicznie i
socjologicznej utopii, tym bardziej przekonywujące były dla psychologicznie oraz kształtuje ją. Trudno sobie wyobrazić
niego wartości i idee, które przejął od Bonalda i Maistre’a, a człowieka poza jego rolą w społeczeństwie. Comte czyni
które miały swój początek w jego szczerze katolicko– społeczeństwo “Najwyższym Bytem” pozytywistycznego
rojalistycznej rodzinie. Mamy więc tu do czynienia z kultu. Jednakże za tą zasłoną religijną leży przenikliwa wizja
rozlewaniem pozytywistycznego wina w średniowieczne społecznych źródeł osobowości, języka, moralności, prawa i
butelki, pisze autor. Podobnie jak u Marksa socjalizm był religii.
kapitalizmem bez prywatnej własności, u Comte'a U podłoża socjologii Comte'a leży odrzucenie
pozytywistyczne społeczeństwo było po prostu indywidualizmu jako perspektywy poznawczej. Jednostka u
Średniowieczem bez chrześcijaństwa. Comte mówi nam w Comte'a (tak jak u Bonalda) jest abstrakcją, konstruktem
The Positive Polity o tym, jak można by oprzeć metafizycznego rozumowania. “Społeczeństwa nie można
pozytywistyczne prawa, dogmaty, rytuały i formy na rozłożyć na jednostki tak jak przestrzeni geometrycznej nie
modelach wypracowanych w Średniowieczu. można rozłożyć na linie, czy też linii na punkty”.
W społeczeństwie pozytywistycznym klasa biznesu Społeczeństwo można jedynie zredukować do elementów
miała zastąpić arystokrację ziemską, nauka religię, formy podzielających istotę społeczeństwa, tzn. do grup i wspólnot.
republikańskie monarchię. Wizja społeczeństwa Elementem najbardziej podstawowym jest oczywiście
pozytywistycznego, którą otrzymujemy, ma jednak więcej rodzina56.
wspólnego z duchem i kategoriami społecznymi Zainteresowanie Comte’a wspólnotą można
społeczeństwa średniowiecznego niż z tym, co przyniosła zilustrować tym, co napisał o języku i myśleniu, moralności i
protestancka Reformacja (którą wraz z jej indywidualizmem, religii, ekonomii i klasie, państwie i prawie. W jego
naturalnymi prawami i świeckością Comte potępiał). Rzadko szczegółowych rozważaniach na temat rodziny można jednak
kiedy utopia była prezentowana z większym oddaniem dla zobaczyć najlepiej potęgę jego myślenia o społeczeństwie,
hierarchii, uczestnictwa, obowiązku, korporatyzmu, liturgii i które racjonaliści i utylitaryści odrzucali. Rodzinę, pisze
rytuału, funkcjonalnej reprezentacji oraz autonomii władzy Comte, należy wyplątać z negatywnego kontekstu, w którym
duchowej. Comte sugeruje nawet oficjalny strój dla umieszcza ją nowoczesne myślenie. Jednym z obowiązków
socjologa–księdza, naturę ołtarza, nowy kalendarz nowej socjologii jest wręcz rozprzestrzenianie pozytywnego
uroczystości i sposoby oddawania czci. Znajdujemy tam także lub naukowego widzenia rodziny, które powinno zająć
szkic pozytywistycznej rodziny, kościoła, miasta, gildii, klasy. miejsce “sofizmów”, wypowiadanych przez racjonalistów już
W tym wszystkim widać, jak żywe było zafascynowanie w XVI wieku.
Comte’a wspólnotą moralną na każdym poziomie piramidy Co możemy znaleźć w teorii rodziny Comte’a? Zbyt
społecznej. łatwo zapomnieć o sednie sprawy i skupić uwagę na
Nie znaczy to jednak, że Comte interesował się rodzicielsko sentymentalnych, nostalgicznych,
wspólnotą jedynie jako utopią. W Positive Polity a także w romantycznych obserwacjach, które zbyt często ozdabiają jego
Positive Philosophy i w innych miejscach znajdziemy wizję poważniejsze intuicje. Jednakże to, co Comte formułuje, choć
wspólnoty i jej własności, którą można by nazwać często w utopijnie sentymentalnym i pozytywistycznym
socjologiczną w sensie Durkheima. Comte podobnie jak żargonie, jest pierwszą systematyczną, nowoczesną teorią
Durkheim uważał, że wszystko, co ludzkie powyżej poziomu rodziny, rozumianą jako jedność związków i statusów.
czysto fizjologicznego pochodzi ze społeczeństwa i podobnie Według Comte'a w studiach nad rodziną możliwe są
jak Durkheim widział społeczeństwo jako wspólnotę. Comte dwie perspektywy: moralna (czyli w jego rozumieniu
nie przyjmował oświeceniowej koncepcji społeczeństwa
56
rozumianego jako zbiór jednostek, gdzie instytucje są jedynie J. A. Comte, Systme de Politique Positive, 4th ed; Paris, 1912
Mikołajewska 57 58 Zjawisko wspólnoty

społeczna) i polityczna. Pierwsza z nich kryje w sobie cały górnictwa, podróżując po Europie i Azji. Wszędzie notował
proces socjalizacji jednostki, przygotowanie jej do wejścia do swoje obserwacje na temat ludzi i ich społecznej organizacji.
szerszego społeczeństwa. Pod hasłem “moralny” Comte Zainteresowania te w końcu zwyciężyły i zaniechał swojej
rozumie konstytuujące związki w rodzinie: związek synowski, kariery jako inżynier, poświęcając się naukowym badaniom
ojcowski, małżeński. Każdemu poświęca sporo uwagi, kładąc nad społeczeństwem. Le Play sam siebie nie nazywał
nacisk na formowanie osobowości w środowisku stwarzanym socjologiem, gdyż słowo to kojarzył z pozytywizmem
przez wszystkie trzy związki łącznie. Ze związku Comte'a. Jednakże jego The European Working Classes jest
synowskiego wywodzi się szacunek dla zwierzchniego pracą ściśle socjologiczną, pierwszą prawdziwie naukową
autorytetu, tak istotny w kontekście moralności. Z dziecięcego socjologiczną pracą w stuleciu. The European Working
szacunku dla autorytetu rodziców wywodzi się późniejszy Classes składa się z sześciu tomów i bazuje na kompilacji
szacunek dla innych autorytetów w społeczeństwie. Ze badań terenowych z analizą przypadków historycznych.
związku ojcowskiego wywodzi się najwcześniejsze poczucie The European Working Classes jest, według autora,
społecznej solidarności i sympatii, o którym filozofowie znakomitym przykładem empirycznych badań nad tradycyjną
błędnie sądzili, że leży ono w naturze ludzkiej tak jak wspólnotą, jej strukturą, stosunkiem do środowiska,
instynkt. Trzeci typ związku, to związek małżeński. U elementami składowymi i dezorganizacją przez ekonomiczne
Comte’a związek ten był najbardziej fundamentalny. Uważał i polityczne siły nowoczesnej historii. Szereg innych
go za tak ważną tkankę społeczeństwa, że potępiał myślicieli współczesnych La Play'owi również interesowało
wszystkich, którzy aprobowali rozwody. Rozwód, pisze się rzeczywistymi wspólnotami. Np. Tocquville badał miasta
Comte, to jedna z manifestacji “anarchistycznego ducha”, w USA i wiejską wspólnotę w średniowiecznej Europie, a von
który przenika nowoczesne społeczeństwo. W pozytywizmie Gierke badał prawną strukturę średniowiecznej wspólnoty i
powinien on zniknąć. Comte pisał także o innych rolach i jej atomizację pod uderzeniem nowoczesnych naturalnych
związkach takich jak rola ojca, czy związek pan–służący w praw indywidualizmu. Żadna z tych prac nie dorównuje
kontekście ich własności socjalizujących i biorąc je w obronę jednak pracy Le Play’a pod względem rozmachu i metody.
przed atomizującymi, sekularyzującymi tendencjami jego Le Play pisze “(...) populacje nie składają się z
czasów. jednostek, ale z rodzin. Cel obserwacji byłby niejasny,
Druga, polityczna perspektywa służy Comte'owi do nieokreślony i nie-przekonywający, gdyby w każdej
analizy wewnętrznej struktury rodziny: jej monogamicznej społeczności lokalnej musiała ona dotyczyć jednostek
natury i autorytetu, który w sposób naturalny płynie od ojca zróżnicowanych ze względu na wiek i płeć. Cel ten staje się
(wpływ Średniowiecza na umysł Comte’a najlepiej widać w precyzyjny, określony i przekonywający, gdy przedmiotem
jego obronie pełnego patriarchalnego autorytetu wewnątrz obserwacji jest rodzina”57.
rodziny, który zniosła rewolucja). Zajmuje się również Wielkość The European Working Classes leży
wewnętrzną hierarchią w rodzinie i “koniecznością” według autora w połączeniu intensywnego z ekstensywnym,
nierówności między jej członkami. Comte w ten sposób mikrosocjologicznego z makrosocjologicznym. Każde z badań
przeciwstawiał się egalitarnym reformom wprowadzanym wchodzących w skład tej szerszej pracy miało za swój istotny
przez rewolucję i socjalistom, którzy “przenosili na łono przedmiot konkretną, rzeczywistą rodzinę. Traktując tę grupę
rodziny swoje anarchistyczne doktryny wyrównywania”. W jako punkt wyjścia, Le Play systematycznie badał wewnętrzny
końcu, w ramach tej samej perspektywy, analizuje mechanizm rodziny, nie pomijając jej związku z otaczającą ją
szczegółowo związek rodziny ze wspólnotą, szkołą, rządem. wspólnotą, który nazywał społeczną budową. Stosował swą
słynną technikę badania budżetów. Użycie budżetu rodziny
Empiryczna wspólnota — Le Play jako schematu umożliwiało porównawcze i ilościowe badania
Empiryczne badania nad wspólnotami w XIX wieku nad rodzinami.
rozpoczął jednak nie Comte, lecz Frédéric Le Play. Le Play Porównanie jest istotą metody Le Play’a. Metodę
jest ciągle niedoceniany. W jego pracy brak swoją określał on jako “obserwację faktów społecznych”.
charakterystycznego dla Comte’a utopizmu, romantyzmu i
57
sentymentalizmu. Zaczął on swą karierę jako inżynier Dorothy Herbertson, The Life of Frdric Le Play, Le Play House Press, 1950
Mikołajewska 57 58 Zjawisko wspólnoty

społeczna) i polityczna. Pierwsza z nich kryje w sobie cały górnictwa, podróżując po Europie i Azji. Wszędzie notował
proces socjalizacji jednostki, przygotowanie jej do wejścia do swoje obserwacje na temat ludzi i ich społecznej organizacji.
szerszego społeczeństwa. Pod hasłem “moralny” Comte Zainteresowania te w końcu zwyciężyły i zaniechał swojej
rozumie konstytuujące związki w rodzinie: związek synowski, kariery jako inżynier, poświęcając się naukowym badaniom
ojcowski, małżeński. Każdemu poświęca sporo uwagi, kładąc nad społeczeństwem. Le Play sam siebie nie nazywał
nacisk na formowanie osobowości w środowisku stwarzanym socjologiem, gdyż słowo to kojarzył z pozytywizmem
przez wszystkie trzy związki łącznie. Ze związku Comte'a. Jednakże jego The European Working Classes jest
synowskiego wywodzi się szacunek dla zwierzchniego pracą ściśle socjologiczną, pierwszą prawdziwie naukową
autorytetu, tak istotny w kontekście moralności. Z dziecięcego socjologiczną pracą w stuleciu. The European Working
szacunku dla autorytetu rodziców wywodzi się późniejszy Classes składa się z sześciu tomów i bazuje na kompilacji
szacunek dla innych autorytetów w społeczeństwie. Ze badań terenowych z analizą przypadków historycznych.
związku ojcowskiego wywodzi się najwcześniejsze poczucie The European Working Classes jest, według autora,
społecznej solidarności i sympatii, o którym filozofowie znakomitym przykładem empirycznych badań nad tradycyjną
błędnie sądzili, że leży ono w naturze ludzkiej tak jak wspólnotą, jej strukturą, stosunkiem do środowiska,
instynkt. Trzeci typ związku, to związek małżeński. U elementami składowymi i dezorganizacją przez ekonomiczne
Comte’a związek ten był najbardziej fundamentalny. Uważał i polityczne siły nowoczesnej historii. Szereg innych
go za tak ważną tkankę społeczeństwa, że potępiał myślicieli współczesnych La Play'owi również interesowało
wszystkich, którzy aprobowali rozwody. Rozwód, pisze się rzeczywistymi wspólnotami. Np. Tocquville badał miasta
Comte, to jedna z manifestacji “anarchistycznego ducha”, w USA i wiejską wspólnotę w średniowiecznej Europie, a von
który przenika nowoczesne społeczeństwo. W pozytywizmie Gierke badał prawną strukturę średniowiecznej wspólnoty i
powinien on zniknąć. Comte pisał także o innych rolach i jej atomizację pod uderzeniem nowoczesnych naturalnych
związkach takich jak rola ojca, czy związek pan–służący w praw indywidualizmu. Żadna z tych prac nie dorównuje
kontekście ich własności socjalizujących i biorąc je w obronę jednak pracy Le Play’a pod względem rozmachu i metody.
przed atomizującymi, sekularyzującymi tendencjami jego Le Play pisze “(...) populacje nie składają się z
czasów. jednostek, ale z rodzin. Cel obserwacji byłby niejasny,
Druga, polityczna perspektywa służy Comte'owi do nieokreślony i nie-przekonywający, gdyby w każdej
analizy wewnętrznej struktury rodziny: jej monogamicznej społeczności lokalnej musiała ona dotyczyć jednostek
natury i autorytetu, który w sposób naturalny płynie od ojca zróżnicowanych ze względu na wiek i płeć. Cel ten staje się
(wpływ Średniowiecza na umysł Comte’a najlepiej widać w precyzyjny, określony i przekonywający, gdy przedmiotem
jego obronie pełnego patriarchalnego autorytetu wewnątrz obserwacji jest rodzina”57.
rodziny, który zniosła rewolucja). Zajmuje się również Wielkość The European Working Classes leży
wewnętrzną hierarchią w rodzinie i “koniecznością” według autora w połączeniu intensywnego z ekstensywnym,
nierówności między jej członkami. Comte w ten sposób mikrosocjologicznego z makrosocjologicznym. Każde z badań
przeciwstawiał się egalitarnym reformom wprowadzanym wchodzących w skład tej szerszej pracy miało za swój istotny
przez rewolucję i socjalistom, którzy “przenosili na łono przedmiot konkretną, rzeczywistą rodzinę. Traktując tę grupę
rodziny swoje anarchistyczne doktryny wyrównywania”. W jako punkt wyjścia, Le Play systematycznie badał wewnętrzny
końcu, w ramach tej samej perspektywy, analizuje mechanizm rodziny, nie pomijając jej związku z otaczającą ją
szczegółowo związek rodziny ze wspólnotą, szkołą, rządem. wspólnotą, który nazywał społeczną budową. Stosował swą
słynną technikę badania budżetów. Użycie budżetu rodziny
Empiryczna wspólnota — Le Play jako schematu umożliwiało porównawcze i ilościowe badania
Empiryczne badania nad wspólnotami w XIX wieku nad rodzinami.
rozpoczął jednak nie Comte, lecz Frédéric Le Play. Le Play Porównanie jest istotą metody Le Play’a. Metodę
jest ciągle niedoceniany. W jego pracy brak swoją określał on jako “obserwację faktów społecznych”.
charakterystycznego dla Comte’a utopizmu, romantyzmu i
57
sentymentalizmu. Zaczął on swą karierę jako inżynier Dorothy Herbertson, The Life of Frdric Le Play, Le Play House Press, 1950
Mikołajewska 59 60 Zjawisko wspólnoty

Ważne jest jednak to, że chodziło tu o porównawczą duchową niepewność Francji. Trzecim typem rodziny
obserwację. Poddał on niezależnym i intensywnym badaniom wyróżnionym przez Le Play'a jest tzw. stem family (rodzina
45 rodzin europejskich, zaczynając od semi–nomadycznych pochodzeniowa). W najdoskonalszej i najbardziej efektywnej
pasterzy ze Wschodniej Rosji, a kończąc na swojej własnej formie znajdziemy ją w Skandynawii, Hanowerze,
rodzinie w Brukseli. Jego studia można podzielić na dwie północnych Włoszech, w pewnym stopniu w Anglii i w
grupy. Po pierwsze, interesował się typami rodzin, które nowoczesnych Chinach. Rodzina pochodzeniowa nie trzyma
charakteryzowały się wysokim stopniem stabilności, dzieci przy sobie przez całe życie, jak to jest w przypadku
zobowiązaniem wobec tradycji, bezpieczeństwem jednostek. rodziny patriarchalnej. Pozwała im odejść, gdy osiągną
Przykładami są tu chłopi z Orenburga, górnicy z kopalni odpowiedni wiek. Z nielicznymi wyjątkami, dzieci faktycznie
żelaza na Uralu, krojczy z Sheffield, hutnicy z Derbyshire, zwykle odchodzą i zakładają swoje własne “gałęziowe”
wieś z Lower Brithany, wytwórca mydła z Dolnej Prowansji. rodziny. Ktokolwiek pozostaje w domu, staje się pełnym
Jak widać, poszukując stabilności i bezpieczeństwa, nie dziedzicem. Własność rodzinna jest przechowywana
ograniczał się on do terenów kulturowo zacofanych. nietknięta i on jest jej prawnym reprezentantem. Rodzina
W ostatnich dwóch tomach swojej pracy Le Play pochodzeniowa jest zawsze gotowa udzielić pomocy tym,
zajmuje się systemami rodzinnymi podlegającymi którzy potrzebują jej bezpieczeństwa, ale równocześnie
dezorganizacji. 0mawia przypadki pochodzące przeważnie z system ten zachęca do personalnej autonomii i rozwoju
Francji, najczęściej z Paryża, gdyż, jak twierdzi, w wyniku nowych gospodarstw rodzinnych, nowych przedsięwzięć i
rewolucji uległy tam dezintegracji podstawy tradycji i nowych form własności. Mówiąc inaczej, ten typ rodziny
wspólnotowego bezpieczeństwa. W swej analizie (robotnika łączy w sobie to, co najlepsze w systemie patriarchalnym z
rolnego z Morvan, cieśli z Paryża, zegarmistrza z Genewy) indywidualizmem rodziny niestabilnej.
ukazał skutki fragmentaryzacji własności, utraty prawnego Zainteresowanie wspólnotą nie sprowadza się u Le
rodzicielskiego autorytetu i załamania się związku między Play’a do wyróżnienia typów rodzin. Choć każdy z nich jest
rodziną a tradycją w rezultacie nowoczesnego mikrokosmosem i kluczowym elementem wspólnoty, to
indywidualizmu i sekularyzmu. istotnym celem La Play'a było zbadanie powiązania rodziny z
Badania nad pokrewieństwem doprowadziły Le innymi typami instytucji we wspólnocie. Rola rodziny w
Play’a do wniosku, że w świecie istnieją trzy główne typy społecznym porządku interesowała go oczywiście najbardziej.
rodziny. Klasyfikacja ta zyskała sławę. Pierwszym typem jest Ostatecznym celem jego badań były jednak więzi łączące
rodzina patriarchalna, występująca głównie w krajach rodzinę z innymi częściami wspólnoty, takimi jak religia,
stepowych, gdzie ekonomiczne i polityczne warunki pracodawcy, szkoła, rząd itd. Badał on naturę fizycznego
powodują, że rodzina patriarchalna staje się funkcjonalna. W środowiska każdej rodziny, otaczający ją moralny i religijny
takich warunkach rzadko występuje jakaś zewnętrzna forma obyczaj, jej rangę w hierarchii wspólnoty, wyżywienie,
politycznego i społecznego autorytetu. Patriarchalna rodzina zamieszkiwanie, rekreację i oczywiście pracę.
sama spełnia tę funkcję. Ten typ rodziny, choć odpowiedni w Praca ma dla Le Play’a znaczenie podstawowe.
warunkach pasterskich, nie jest odpowiedni w nowoczesnych Nawet współczesny mu Marks nie przewyższał go, jeśli
politycznych i ekonomicznych warunkach, twierdził Le Play. chodzi o nacisk kładziony na ekonomiczną bazę życia
Drugim typem jest tzw. “niestabilny typ rodziny”. Jest to typ rodzinnego i wspólnotowego. Le Play podkreślał, że bada
rodziny spotykany najczęściej w post–rewolucyjnej Francji, życie społeczne w terminach miejsca, (przez co rozumiał
chociaż jego przykłady można znaleźć również w innych zarówno zasoby naturalne, jak í topografię oraz klimat) i
momentach historycznych, np. w Atenach po katastroficznej pracy, dzięki której samo środowisko nabierało znaczenia dla
wojnie ze Spartą, w późnej fazie Cesarstwa Rzymskiego, itd. jednostki. Niektórzy uważają Le Play’a za geograficznego
Charakterystyczną cechą niestabilnej rodziny jest jej deterministę. Nie był on jednak deterministą, a jeżeli był, to
ekstremalny indywidualizm, kontraktualny charakter, brak lepiej nazwać go ekonomicznym deterministą.
zakorzenienia w majątku i jej ogólnie niestabilna struktura od Interesował go poziom zawodowego statusu rodzin
generacji do generacji. Le Play twierdzi, że ten właśnie typ robotniczych i jego klasyfikacje stały się bazą w późniejszych
rodziny jest odpowiedzialny za endemiczną niestabilność i badaniach europejskich i amerykańskich.
Mikołajewska 59 60 Zjawisko wspólnoty

Ważne jest jednak to, że chodziło tu o porównawczą duchową niepewność Francji. Trzecim typem rodziny
obserwację. Poddał on niezależnym i intensywnym badaniom wyróżnionym przez Le Play'a jest tzw. stem family (rodzina
45 rodzin europejskich, zaczynając od semi–nomadycznych pochodzeniowa). W najdoskonalszej i najbardziej efektywnej
pasterzy ze Wschodniej Rosji, a kończąc na swojej własnej formie znajdziemy ją w Skandynawii, Hanowerze,
rodzinie w Brukseli. Jego studia można podzielić na dwie północnych Włoszech, w pewnym stopniu w Anglii i w
grupy. Po pierwsze, interesował się typami rodzin, które nowoczesnych Chinach. Rodzina pochodzeniowa nie trzyma
charakteryzowały się wysokim stopniem stabilności, dzieci przy sobie przez całe życie, jak to jest w przypadku
zobowiązaniem wobec tradycji, bezpieczeństwem jednostek. rodziny patriarchalnej. Pozwała im odejść, gdy osiągną
Przykładami są tu chłopi z Orenburga, górnicy z kopalni odpowiedni wiek. Z nielicznymi wyjątkami, dzieci faktycznie
żelaza na Uralu, krojczy z Sheffield, hutnicy z Derbyshire, zwykle odchodzą i zakładają swoje własne “gałęziowe”
wieś z Lower Brithany, wytwórca mydła z Dolnej Prowansji. rodziny. Ktokolwiek pozostaje w domu, staje się pełnym
Jak widać, poszukując stabilności i bezpieczeństwa, nie dziedzicem. Własność rodzinna jest przechowywana
ograniczał się on do terenów kulturowo zacofanych. nietknięta i on jest jej prawnym reprezentantem. Rodzina
W ostatnich dwóch tomach swojej pracy Le Play pochodzeniowa jest zawsze gotowa udzielić pomocy tym,
zajmuje się systemami rodzinnymi podlegającymi którzy potrzebują jej bezpieczeństwa, ale równocześnie
dezorganizacji. 0mawia przypadki pochodzące przeważnie z system ten zachęca do personalnej autonomii i rozwoju
Francji, najczęściej z Paryża, gdyż, jak twierdzi, w wyniku nowych gospodarstw rodzinnych, nowych przedsięwzięć i
rewolucji uległy tam dezintegracji podstawy tradycji i nowych form własności. Mówiąc inaczej, ten typ rodziny
wspólnotowego bezpieczeństwa. W swej analizie (robotnika łączy w sobie to, co najlepsze w systemie patriarchalnym z
rolnego z Morvan, cieśli z Paryża, zegarmistrza z Genewy) indywidualizmem rodziny niestabilnej.
ukazał skutki fragmentaryzacji własności, utraty prawnego Zainteresowanie wspólnotą nie sprowadza się u Le
rodzicielskiego autorytetu i załamania się związku między Play’a do wyróżnienia typów rodzin. Choć każdy z nich jest
rodziną a tradycją w rezultacie nowoczesnego mikrokosmosem i kluczowym elementem wspólnoty, to
indywidualizmu i sekularyzmu. istotnym celem La Play'a było zbadanie powiązania rodziny z
Badania nad pokrewieństwem doprowadziły Le innymi typami instytucji we wspólnocie. Rola rodziny w
Play’a do wniosku, że w świecie istnieją trzy główne typy społecznym porządku interesowała go oczywiście najbardziej.
rodziny. Klasyfikacja ta zyskała sławę. Pierwszym typem jest Ostatecznym celem jego badań były jednak więzi łączące
rodzina patriarchalna, występująca głównie w krajach rodzinę z innymi częściami wspólnoty, takimi jak religia,
stepowych, gdzie ekonomiczne i polityczne warunki pracodawcy, szkoła, rząd itd. Badał on naturę fizycznego
powodują, że rodzina patriarchalna staje się funkcjonalna. W środowiska każdej rodziny, otaczający ją moralny i religijny
takich warunkach rzadko występuje jakaś zewnętrzna forma obyczaj, jej rangę w hierarchii wspólnoty, wyżywienie,
politycznego i społecznego autorytetu. Patriarchalna rodzina zamieszkiwanie, rekreację i oczywiście pracę.
sama spełnia tę funkcję. Ten typ rodziny, choć odpowiedni w Praca ma dla Le Play’a znaczenie podstawowe.
warunkach pasterskich, nie jest odpowiedni w nowoczesnych Nawet współczesny mu Marks nie przewyższał go, jeśli
politycznych i ekonomicznych warunkach, twierdził Le Play. chodzi o nacisk kładziony na ekonomiczną bazę życia
Drugim typem jest tzw. “niestabilny typ rodziny”. Jest to typ rodzinnego i wspólnotowego. Le Play podkreślał, że bada
rodziny spotykany najczęściej w post–rewolucyjnej Francji, życie społeczne w terminach miejsca, (przez co rozumiał
chociaż jego przykłady można znaleźć również w innych zarówno zasoby naturalne, jak í topografię oraz klimat) i
momentach historycznych, np. w Atenach po katastroficznej pracy, dzięki której samo środowisko nabierało znaczenia dla
wojnie ze Spartą, w późnej fazie Cesarstwa Rzymskiego, itd. jednostki. Niektórzy uważają Le Play’a za geograficznego
Charakterystyczną cechą niestabilnej rodziny jest jej deterministę. Nie był on jednak deterministą, a jeżeli był, to
ekstremalny indywidualizm, kontraktualny charakter, brak lepiej nazwać go ekonomicznym deterministą.
zakorzenienia w majątku i jej ogólnie niestabilna struktura od Interesował go poziom zawodowego statusu rodzin
generacji do generacji. Le Play twierdzi, że ten właśnie typ robotniczych i jego klasyfikacje stały się bazą w późniejszych
rodziny jest odpowiedzialny za endemiczną niestabilność i badaniach europejskich i amerykańskich.
Mikołajewska 61 62 Zjawisko wspólnoty

Rodziny mogą być porządkowane w hierarchii przez dobrowolne i trwałe umowy nabierają z czasem w
statusu wspólnoty ze względu na trzy kryteria: 1. zajęcie i populacji coraz większej społecznej wartości. Te z kolei, gdy
zawód, 2. poziom zawodowy, 3. naturę kontraktu między ilość dostępnej ziemi zmniejsza się, zostają zastąpione przez
pracownikiem a pracodawcę. związki o charakterze terminowym oparte wyłącznie na
Le Play dzieli zawody na 9 grup, szeregując je, wynagrodzeniu. W tym systemie dawna solidarność pana i
począwszy od ludów całkowicie zależnych od produkcji poddanego słabnie i w tym typie industrializmie, który
naturalnej, poprzez ludy pasterskie, rybackie, rolnicze i występował we Francji, pojawiają się strajki i inne
gospodarkę opartą na manufakturze i rynku, aż po sztuki patologiczne symptomy konfliktu.
liberalne i profesjonalistów na najwyższym poziomie. Obok pokrewieństwa i wspólnoty lokalnej Le Play
Zarysowawszy w ten sposób ekonomiczny obraz klasy interesował się także innymi formami wspólnotowych
pracującej, Le Play wraca do sprawy społecznej gradacji asocjacji, szczególnie tymi, które wynaleźli chłopi dla
towarzyszącej tym grupom zajęciowym. realizacji celów ekonomicznych i technicznych, których
W prawie każdej grupie zajęciowej można rodzina lub lokalna wspólnota nie były w stanie zrealizować.
wyodrębnić 6 stopni statusu. Na samym dnie znajduje się Interesował się tak różnymi społecznymi formami, jak gildia,
służba, żyjąca w domach panów, opłacana częściowo w spółdzielczość i klasztor. Nazywał je communautés. W
naturze i częściowo w pieniądzu. Nieco wyżej stoją robotnicy tradycyjnych społecznościach miały one wartość
dzienni ze swoimi własnymi gospodarstwami domowymi, ekonomiczną, ale we współczesnej Europie ich wartość
opłacani czasami w gotówce, czasami w naturze. Trzeci malała. Wyróżniał również grupy, które nazywał
stopień gradacji osiągają robotnicy akordowi, opłacani w korporacjami. Definiował je jako oddzielone od przemysłu
zależności od wykonywanej pracy i których status jest zwykle zrzeszenia, które pełnią wobec jednostki w przemyśle
traktowany jako wyższy od statusu pracy opartej wyłącznie na określone funkcje społeczne, moralne i intelektualne. Mówił o
czasie pracy. Czwarty stopień osiągają dzierżawcy, którzy zrzeszeniach wzajemnej pomocy wśród biednych,
dzierżawią swą własność od właścicieli. Status ten nie jest towarzystwach ubezpieczeniowych, zrzeszeniach kulturalnych
homogeniczny. Piąty stopień osiągają ci, którzy nie i służących utrzymywaniu i rozwojowi sztuki i rzemiosła. Le
wynajmują, lecz posiadają własność. Zwykle kierują się oni Play nie przypisywał jednak tym zrzeszeniom równie
zasadami oszczędności i akumulacji kapitału. Szósty stopień, wielkiego znaczenia, jak to zrobił później Durkheim. Według
społecznie najwyższy w klasie ludzi pracujących, osiągają Le Playa, gdyby istniał stabilny system rodzinny, zrzeszenia
tzw. pracujący panowie, którzy mogą być zarówno te nie byłyby potrzebne. Le Play nie zaprzecza jednak, że są
właścicielami jak i dzierżawcami. Mają oni swoich własnych one ważne. Le Play interesował się także intelektualnymi i
klientów, ustanawiają swoje własne standardy i profesjonalnymi zrzeszeniami. Według niego były one chlubą
wynagrodzenie i często są otoczeni przez wynajętą służbę, co Anglii i same w sobie wyjaśniają, dlaczego Anglicy
ustawia ich na granicy między klasą pracującą i pracodawcą. przewodzą intelektualnie, szczególnie w nauce.
Trzecim układem warunków, które różnicują grupy Le Play i Marks
pracowników jest kontraktualny status ludzi pracujących dla
pracodawcy. Chodzi tu nie tyle o wielkość zarobków, co o Pojawia się pokusa, aby porównać Le Play’a z
naturę wiążącego ich kontraktu. Tam, gdzie istnieje obfitość Marksem, pisze autor. Głównym przedmiotem badań Le
ziemi, regułą jest umowa o charakterze przymusowym i Play’a i Marksa była klasa pracująca — u Le Play’a wiejska,
system ten (jak np. feudalizm) funkcjonuje dobrze, jeżeli u Marksa przemysłowa. Obydwaj uważali, że w perspektywie
wytworzy u właścicieli poczucie odpowiedzialności za długofalowej bogactwo i godność społeczeństwa wynikają z
zależnych, a u zależnych poczucie lojalności wobec podnoszenia pozycji klasy pracującej. Obydwaj nienawidzili
właścicieli. Właściciele, twierdzi Le Play, często czerpią burżuazyjnej demokracji, którą zrodziła Rewolucja i nie
większy zysk w sensie ściśle ekonomicznym z rozerwania widzieli w niej wyzwolenia i postępu, lecz formę korupcji i
tych więzi niż ci, którzy od nich zależą i którzy stają w tyranii. Obydwaj poszukiwali porządku społecznego, który
obliczu bezosobowego rynku. Gdy ilość ziemi jest byłby wolny (w stopniu, w którym jest to możliwe) od
ograniczona, przymusowe umowy są stopniowo zastępowane współzawodnictwa i konfliktu. Le Play’a nazywa się niekiedy
Mikołajewska 61 62 Zjawisko wspólnoty

Rodziny mogą być porządkowane w hierarchii przez dobrowolne i trwałe umowy nabierają z czasem w
statusu wspólnoty ze względu na trzy kryteria: 1. zajęcie i populacji coraz większej społecznej wartości. Te z kolei, gdy
zawód, 2. poziom zawodowy, 3. naturę kontraktu między ilość dostępnej ziemi zmniejsza się, zostają zastąpione przez
pracownikiem a pracodawcę. związki o charakterze terminowym oparte wyłącznie na
Le Play dzieli zawody na 9 grup, szeregując je, wynagrodzeniu. W tym systemie dawna solidarność pana i
począwszy od ludów całkowicie zależnych od produkcji poddanego słabnie i w tym typie industrializmie, który
naturalnej, poprzez ludy pasterskie, rybackie, rolnicze i występował we Francji, pojawiają się strajki i inne
gospodarkę opartą na manufakturze i rynku, aż po sztuki patologiczne symptomy konfliktu.
liberalne i profesjonalistów na najwyższym poziomie. Obok pokrewieństwa i wspólnoty lokalnej Le Play
Zarysowawszy w ten sposób ekonomiczny obraz klasy interesował się także innymi formami wspólnotowych
pracującej, Le Play wraca do sprawy społecznej gradacji asocjacji, szczególnie tymi, które wynaleźli chłopi dla
towarzyszącej tym grupom zajęciowym. realizacji celów ekonomicznych i technicznych, których
W prawie każdej grupie zajęciowej można rodzina lub lokalna wspólnota nie były w stanie zrealizować.
wyodrębnić 6 stopni statusu. Na samym dnie znajduje się Interesował się tak różnymi społecznymi formami, jak gildia,
służba, żyjąca w domach panów, opłacana częściowo w spółdzielczość i klasztor. Nazywał je communautés. W
naturze i częściowo w pieniądzu. Nieco wyżej stoją robotnicy tradycyjnych społecznościach miały one wartość
dzienni ze swoimi własnymi gospodarstwami domowymi, ekonomiczną, ale we współczesnej Europie ich wartość
opłacani czasami w gotówce, czasami w naturze. Trzeci malała. Wyróżniał również grupy, które nazywał
stopień gradacji osiągają robotnicy akordowi, opłacani w korporacjami. Definiował je jako oddzielone od przemysłu
zależności od wykonywanej pracy i których status jest zwykle zrzeszenia, które pełnią wobec jednostki w przemyśle
traktowany jako wyższy od statusu pracy opartej wyłącznie na określone funkcje społeczne, moralne i intelektualne. Mówił o
czasie pracy. Czwarty stopień osiągają dzierżawcy, którzy zrzeszeniach wzajemnej pomocy wśród biednych,
dzierżawią swą własność od właścicieli. Status ten nie jest towarzystwach ubezpieczeniowych, zrzeszeniach kulturalnych
homogeniczny. Piąty stopień osiągają ci, którzy nie i służących utrzymywaniu i rozwojowi sztuki i rzemiosła. Le
wynajmują, lecz posiadają własność. Zwykle kierują się oni Play nie przypisywał jednak tym zrzeszeniom równie
zasadami oszczędności i akumulacji kapitału. Szósty stopień, wielkiego znaczenia, jak to zrobił później Durkheim. Według
społecznie najwyższy w klasie ludzi pracujących, osiągają Le Playa, gdyby istniał stabilny system rodzinny, zrzeszenia
tzw. pracujący panowie, którzy mogą być zarówno te nie byłyby potrzebne. Le Play nie zaprzecza jednak, że są
właścicielami jak i dzierżawcami. Mają oni swoich własnych one ważne. Le Play interesował się także intelektualnymi i
klientów, ustanawiają swoje własne standardy i profesjonalnymi zrzeszeniami. Według niego były one chlubą
wynagrodzenie i często są otoczeni przez wynajętą służbę, co Anglii i same w sobie wyjaśniają, dlaczego Anglicy
ustawia ich na granicy między klasą pracującą i pracodawcą. przewodzą intelektualnie, szczególnie w nauce.
Trzecim układem warunków, które różnicują grupy Le Play i Marks
pracowników jest kontraktualny status ludzi pracujących dla
pracodawcy. Chodzi tu nie tyle o wielkość zarobków, co o Pojawia się pokusa, aby porównać Le Play’a z
naturę wiążącego ich kontraktu. Tam, gdzie istnieje obfitość Marksem, pisze autor. Głównym przedmiotem badań Le
ziemi, regułą jest umowa o charakterze przymusowym i Play’a i Marksa była klasa pracująca — u Le Play’a wiejska,
system ten (jak np. feudalizm) funkcjonuje dobrze, jeżeli u Marksa przemysłowa. Obydwaj uważali, że w perspektywie
wytworzy u właścicieli poczucie odpowiedzialności za długofalowej bogactwo i godność społeczeństwa wynikają z
zależnych, a u zależnych poczucie lojalności wobec podnoszenia pozycji klasy pracującej. Obydwaj nienawidzili
właścicieli. Właściciele, twierdzi Le Play, często czerpią burżuazyjnej demokracji, którą zrodziła Rewolucja i nie
większy zysk w sensie ściśle ekonomicznym z rozerwania widzieli w niej wyzwolenia i postępu, lecz formę korupcji i
tych więzi niż ci, którzy od nich zależą i którzy stają w tyranii. Obydwaj poszukiwali porządku społecznego, który
obliczu bezosobowego rynku. Gdy ilość ziemi jest byłby wolny (w stopniu, w którym jest to możliwe) od
ograniczona, przymusowe umowy są stopniowo zastępowane współzawodnictwa i konfliktu. Le Play’a nazywa się niekiedy
Mikołajewska 63 64 Zjawisko wspólnoty

“burżuazyjnym Marksem”, ale gra słów jest zwodnicza. Le “szerokim zrzeszeniu narodów”. Nie była to wspólnota w tym
Play tak jak Marks miał niewiele szacunku dla tego typu sensie, który mieli na myśli Le Play i inni socjologowie, a
społeczeństwa, które burżuazja budowała we Francji. także niektórzy współcześni marksiści. Pogarda Marksa dla
Podobały im się bezlitosne wizerunki tej społeczności przeszłości, “kuchni recept” i przede wszystkim jego
zarysowywane przez Balzaka. Ekonomiczny indywidualizm, przekonanie, że główne problemy organizacyjne muszą zostać
status osiągany, masowe wybory budziły w nich wstręt. rozwiązane przez historię, a nie przez dokonywane krok po
Marks i Le Play różnią się jednak głęboko perspek- kroku reformy umieszczają go całkowicie poza kosmosem
tywą historyczną i ocenami etycznymi. U Marksa istotą me- myśli Le Play'a.
tody historycznej jest odkrycie żelaznego prawa rozwoju, Pewien wgląd w marksowskie rozumienie
które wyjaśniłoby związek przeszłości z teraźniejszością i tradycyjnej wspólnoty zyskujemy na podstawie tego, co
przyszłością. Marks był deterministą w pełnym sensie dzie- napisał on w 1853 roku o wiejskiej wspólnocie w Indiach.
więtnastowiecznego determinizmu historycznego, podczas Zauważył, podobnie jak Le Play lub Maine, że angielska
gdy Le Play odrzuca determinizm historyczny wszelkiego okupacja dokonała tego, czego nie były w stanie dokonać
typu. Materiału historycznego używa on jedynie w celach wojny domowe, inwazje, rewolucje, podboje, głód: załamała
porównawczych w odniesieniu do jakiegoś szczegółowego “cały szkielet hinduskiego społeczeństwa, pozbawiając je
problemu. Le Play miał na celu sformułowanie empirycznych szans odbudowy”. Marks pisze: “ta utrata (przez Hindusa)
wniosków podobnych do tych, jakie sugerowało jego starego świata bez możliwości zdobycia nowego, dodała
wcześniejsze inżynierskie wykształcenie. Krytykował szczególnej melancholii do obecnej nędzy Hindusa i
wszelkie próby redukowania historii do jednoliniowego oddzieliła Hindustan, którym rządzili Brytyjczycy od jego
kierunku “postępowego” lub “regresywnego”. starożytnej tradycji i w ogóle od całej przeszłej historii”58.
Le Play podobnie jak Marks był wrażliwy na Jak jednak Marks widzi naturę prawidłowej
odbudowy? Na pewno nie jest nią powrót do starożytnych
instytucjonalny komponent historii, lecz podobieństwo jest tu
tradycji. Marks pisze na temat wiejskiej wspólnoty: “Obecnie,
tylko powierzchowne. U Marksa kluczową instytucją jest
patrząc ze ściśniętym sercem na tysiące pracowitych,
klasa społeczna. U Le Play’a pokrewieństwo: struktura
patriarchalnych, społecznych organizacji zdezorganizo-
społeczeństwa zmienia się wraz z typem rodziny, która leży u wanych i rozbitych na kawałki, rzuconych w morze
jej podstaw. Marks nienawidził prywatnej własności, podczas nieszczęść i ich indywidualnych członków, tracących swoje
gdy Le Play uważał ją za konieczną bazę społecznego starożytne formy cywilizacji i swoje dziedziczne sposoby
porządku i wolności. Marks uważał religię za bezużyteczną, życia, nie powinniśmy zapominać, że te idylliczne wiejskie
jeśli chodzi o wyjaśnianie zachowania człowieka i w swych wspólnoty, choć mogą wydawać się nieszkodliwe, zawsze
skutkach jak opium. U Le Play’a religia jest równie istotna stanowiły bazę orientalnego despotyzmu, ograniczając umysł
dla ludzkiego życia psychicznego i moralnego jak rodzina dla ludzki do jak najmniejszej możliwej objętości, czyniąc go
społecznej organizacji. U Marksa cały wiejski schemat życia bezwolnym narzędziem przesądu, niewolnikiem tradycyjnych
jest idiotyczny, gdy weźmie się pod uwagę jego wpływ na reguł, pozbawiając go całej wielkości i historycznej energii.
ludzkie myślenie. Le Play, chociaż świadomie akceptował (...) Nie wolno nam zapominać, że te małe wspólnoty były
przemysł, preferował społeczeństwo wiejskie, widząc w nim skażone dystynkcjami kasty i niewolnictwa, że ujarzmiały
bezpieczeństwo, które życie w mieście z konieczności burzy. człowieka, aby przystosował się do zewnętrznych warunków,
Marks był socjalistą. Le Play natomiast uważał socjalizm zamiast podnosić go do bycia niezależnym od warunków, że
(podobnie jak masową demokrację, sekularyzm i egalitaryzm) one właśnie przekształcały samo rozwijający się stan
za największe zło współczesnych mu czasów — za społeczny w niezmienne przeznaczenie (...)”59.
niezawodne oznaki społecznej degeneracji. Przyznać trzeba, kontynuuje Marks, że Anglia w
W końcu był też problem ze wspólnotą. Marks tym, co robi Indiom i ich starożytnej współzależności jest
interesował się wspólnotą, będącą po pierwsze i
najważniejsze, solidarnością klasy pracującej w świecie i po 58
K. Marks, The British Rule in India, Feuer, s. 476
drugie, tym rodzajem wspólnoty, który krył się w tzw. 59
Ibidem, s. 480
Mikołajewska 63 64 Zjawisko wspólnoty

“burżuazyjnym Marksem”, ale gra słów jest zwodnicza. Le “szerokim zrzeszeniu narodów”. Nie była to wspólnota w tym
Play tak jak Marks miał niewiele szacunku dla tego typu sensie, który mieli na myśli Le Play i inni socjologowie, a
społeczeństwa, które burżuazja budowała we Francji. także niektórzy współcześni marksiści. Pogarda Marksa dla
Podobały im się bezlitosne wizerunki tej społeczności przeszłości, “kuchni recept” i przede wszystkim jego
zarysowywane przez Balzaka. Ekonomiczny indywidualizm, przekonanie, że główne problemy organizacyjne muszą zostać
status osiągany, masowe wybory budziły w nich wstręt. rozwiązane przez historię, a nie przez dokonywane krok po
Marks i Le Play różnią się jednak głęboko perspek- kroku reformy umieszczają go całkowicie poza kosmosem
tywą historyczną i ocenami etycznymi. U Marksa istotą me- myśli Le Play'a.
tody historycznej jest odkrycie żelaznego prawa rozwoju, Pewien wgląd w marksowskie rozumienie
które wyjaśniłoby związek przeszłości z teraźniejszością i tradycyjnej wspólnoty zyskujemy na podstawie tego, co
przyszłością. Marks był deterministą w pełnym sensie dzie- napisał on w 1853 roku o wiejskiej wspólnocie w Indiach.
więtnastowiecznego determinizmu historycznego, podczas Zauważył, podobnie jak Le Play lub Maine, że angielska
gdy Le Play odrzuca determinizm historyczny wszelkiego okupacja dokonała tego, czego nie były w stanie dokonać
typu. Materiału historycznego używa on jedynie w celach wojny domowe, inwazje, rewolucje, podboje, głód: załamała
porównawczych w odniesieniu do jakiegoś szczegółowego “cały szkielet hinduskiego społeczeństwa, pozbawiając je
problemu. Le Play miał na celu sformułowanie empirycznych szans odbudowy”. Marks pisze: “ta utrata (przez Hindusa)
wniosków podobnych do tych, jakie sugerowało jego starego świata bez możliwości zdobycia nowego, dodała
wcześniejsze inżynierskie wykształcenie. Krytykował szczególnej melancholii do obecnej nędzy Hindusa i
wszelkie próby redukowania historii do jednoliniowego oddzieliła Hindustan, którym rządzili Brytyjczycy od jego
kierunku “postępowego” lub “regresywnego”. starożytnej tradycji i w ogóle od całej przeszłej historii”58.
Le Play podobnie jak Marks był wrażliwy na Jak jednak Marks widzi naturę prawidłowej
odbudowy? Na pewno nie jest nią powrót do starożytnych
instytucjonalny komponent historii, lecz podobieństwo jest tu
tradycji. Marks pisze na temat wiejskiej wspólnoty: “Obecnie,
tylko powierzchowne. U Marksa kluczową instytucją jest
patrząc ze ściśniętym sercem na tysiące pracowitych,
klasa społeczna. U Le Play’a pokrewieństwo: struktura
patriarchalnych, społecznych organizacji zdezorganizo-
społeczeństwa zmienia się wraz z typem rodziny, która leży u wanych i rozbitych na kawałki, rzuconych w morze
jej podstaw. Marks nienawidził prywatnej własności, podczas nieszczęść i ich indywidualnych członków, tracących swoje
gdy Le Play uważał ją za konieczną bazę społecznego starożytne formy cywilizacji i swoje dziedziczne sposoby
porządku i wolności. Marks uważał religię za bezużyteczną, życia, nie powinniśmy zapominać, że te idylliczne wiejskie
jeśli chodzi o wyjaśnianie zachowania człowieka i w swych wspólnoty, choć mogą wydawać się nieszkodliwe, zawsze
skutkach jak opium. U Le Play’a religia jest równie istotna stanowiły bazę orientalnego despotyzmu, ograniczając umysł
dla ludzkiego życia psychicznego i moralnego jak rodzina dla ludzki do jak najmniejszej możliwej objętości, czyniąc go
społecznej organizacji. U Marksa cały wiejski schemat życia bezwolnym narzędziem przesądu, niewolnikiem tradycyjnych
jest idiotyczny, gdy weźmie się pod uwagę jego wpływ na reguł, pozbawiając go całej wielkości i historycznej energii.
ludzkie myślenie. Le Play, chociaż świadomie akceptował (...) Nie wolno nam zapominać, że te małe wspólnoty były
przemysł, preferował społeczeństwo wiejskie, widząc w nim skażone dystynkcjami kasty i niewolnictwa, że ujarzmiały
bezpieczeństwo, które życie w mieście z konieczności burzy. człowieka, aby przystosował się do zewnętrznych warunków,
Marks był socjalistą. Le Play natomiast uważał socjalizm zamiast podnosić go do bycia niezależnym od warunków, że
(podobnie jak masową demokrację, sekularyzm i egalitaryzm) one właśnie przekształcały samo rozwijający się stan
za największe zło współczesnych mu czasów — za społeczny w niezmienne przeznaczenie (...)”59.
niezawodne oznaki społecznej degeneracji. Przyznać trzeba, kontynuuje Marks, że Anglia w
W końcu był też problem ze wspólnotą. Marks tym, co robi Indiom i ich starożytnej współzależności jest
interesował się wspólnotą, będącą po pierwsze i
najważniejsze, solidarnością klasy pracującej w świecie i po 58
K. Marks, The British Rule in India, Feuer, s. 476
drugie, tym rodzajem wspólnoty, który krył się w tzw. 59
Ibidem, s. 480
Mikołajewska 65 66 Zjawisko wspólnoty

wprawiana w ruch wyłącznie przez “najpodlejsze interesy” i przekształcenia jej w jej formę wyższą z pominięciem
jest “niemądra w swym narzucaniu ich siłą”. Jednakże póź- konieczności przechodzenia przez pośrednie stadium
niej Marks ujawnia swoje własne rozróżnienie między krótko- burżuazyjnego drobnego posiadacza. Może się tak jednak
terminowym, długoterminowym i historycznym dobrem. zdarzyć tylko wtedy, gdy rewolucja proletariacka będzie miała
“Pytanie brzmi: czy ród ludzki potrafi wypełnić miejsce w Europie Zachodniej, zanim własność komunalna
swoje przeznaczenie bez zasadniczej rewolucji w społecznym całkowicie się załamie, tworząc dla rosyjskich chłopów
stanie Azji? Jeżeli nie, to bez względu na to, jakie są zbrodnie warunki wstępne, konieczne do takiego przekształcenia. (...)
Anglii, jest ona nieświadomym narzędziem historii w Jeżeli cokolwiek może jeszcze uratować wspólnotową
realizowaniu tej rewolucji”60. własność w Rosji i dać jej szansę przybrania nowej postaci,
To, co Marks napisał o wiejskiej wspólnocie w faktycznie zdolnej do życia, to jest tym jedynie rewolucja
Indiach, jest zgodne z jego postrzeganiem sceny europejskiej, proletariacka w Europie Zachodniej (...)”62.
przedstawionym w jego wczesnym analitycznym eseju pt. Jednakże, mimo słów Engelsa, w debatach na temat
Problem żydowski. Pisał tam o “politycznej rewolucji”, która chłopskich instytucji, które toczyły się wśród rosyjskich
rozpoczęła się w wieku XVI, wprowadzając jasne poczucie rewolucjonistów po ich dojściu do władzy, przeważała twarda
“generalnego zainteresowania ludźmi”. “Polityczna linia “historyczna”. Od najwcześniejszych decyzji
rewolucja rozłożyła obywatelskie społeczeństwo na bolszewickich nie było tam miejsca nawet dla
podstawowe elementy, czyli z jednej strony na jednostki, a z zmodyfikowanych form grup, które powstały pod
drugiej na elementy materialne i kulturowe, które kształtują despotyzmem feudalnym takich jak wspólnota wiejska, gildia,
doświadczenie życiowe i sytuację obywatelską jednostek. spółdzielczość. Stadium burżuazyjnego kapitalizmu można
Uwolniło to politycznego ducha, który rozłożył się, podzielił i przeskoczyć, ale nie na szczudłach z przeszłości takich jak
zgubił w różnych culs–de–sac społeczeństwa feudalnego mir.
(...)”61. Tymi culs–de–sac były rodzina, typy zajęcia, kasta, Nie wszyscy europejscy radykałowie zgadzali się z
gildia. W świetle niechęci Marksa do wszelkich form poglądem Marksa, co do przestarzałości instytucji opartych
komunalizmu i korporatyzmu, pozostawionych w spadku na lokalności i pokrewieństwie. Proudhona i Marksa, jak i
przez historię, można sądzić, że odnosił się on z uznaniem do dwie tradycje przez nich stworzone (z jednej strony,
“olbrzymiej miotły”, którą była Rewolucja Francuska, decentralistyczny, pluralistyczny anarchizm i z drugiej strony,
wymiatając je do śmietnika historii. scentralizowany, nacjonalistyczny socjalizm) różniła właśnie
Nic w piśmiennictwie Marksa nie wskazuje na to, postawa wobec tych instytucji. U Proudhona znajdujemy
aby jego widzenie wspólnoty uległo zmianie. Istnieje wyraźna wyraźną nutę tradycjonalizmu, mimo jego nienawiści do
ciągłość między tym, co napisał o wspólnocie wiejskiej w prywatnej własności, kościoła, klasy społecznej i państwa.
Indiach, a tym co głosili bolszewicy na temat takich Proudhon, odmiennie od Marksa, nie wahał się być utopistą i
tradycyjnych wspólnotowych instytucji w Rosji, jak mir lub zarysowywał szczegółową wizję anarchistycznej Europy,
spółki chłopskie. Engels w swych pismach z 1875 brał pod którą przewidywał i której pragnął. Była to Europa oparta na
uwagę możliwość rewolucji socjalistycznej, która opierałaby lokalizmie z małymi przemysłowymi i wiejskimi
się na tych grupach, zamiast je burzyć. wspólnotami. Między Proudhonem i Le Play'em istnieje
“Jest oczywiste, że wspólnotowa własność w Rosji podobieństwo, którego brak między nimi a Marksem i
jest daleka od rozkwitu i rozpada się. Niemniej istnieje dotyczy to nawet struktury rodziny. Proudhon zdaje się być
możliwość przekształcenia tej społecznej formy w wyższą, większym tradycjonalistą niż Le Play, gdyż zaleca on rodzinę
jeżeli doczeka ona warunków do tego dojrzałych i jeżeli patriarchalną.
będzie zdolna rozwijać się w taki sposób, że chłopi nie będą W europejskim radykalizmie jednak główną siłą był
uprawiać ziemi indywidualnie, lecz kolektywnie; możliwość marksizm, szczególnie po pokonaniu Francji przez Prusy w
1870 roku. Główny nurt radykalizmu był przeciwny
lokalizmowi, wspólnocie, spółdzielczości, podobnie jak i nurt
60
Ibidem, s. 480
61 62
K. Marks, Early Writings, New York: McGraw–Hill, 1964, s. 28 przypis F. Engels, On Social Conditions in Russia, Feuber, s. 472
Mikołajewska 65 66 Zjawisko wspólnoty

wprawiana w ruch wyłącznie przez “najpodlejsze interesy” i przekształcenia jej w jej formę wyższą z pominięciem
jest “niemądra w swym narzucaniu ich siłą”. Jednakże póź- konieczności przechodzenia przez pośrednie stadium
niej Marks ujawnia swoje własne rozróżnienie między krótko- burżuazyjnego drobnego posiadacza. Może się tak jednak
terminowym, długoterminowym i historycznym dobrem. zdarzyć tylko wtedy, gdy rewolucja proletariacka będzie miała
“Pytanie brzmi: czy ród ludzki potrafi wypełnić miejsce w Europie Zachodniej, zanim własność komunalna
swoje przeznaczenie bez zasadniczej rewolucji w społecznym całkowicie się załamie, tworząc dla rosyjskich chłopów
stanie Azji? Jeżeli nie, to bez względu na to, jakie są zbrodnie warunki wstępne, konieczne do takiego przekształcenia. (...)
Anglii, jest ona nieświadomym narzędziem historii w Jeżeli cokolwiek może jeszcze uratować wspólnotową
realizowaniu tej rewolucji”60. własność w Rosji i dać jej szansę przybrania nowej postaci,
To, co Marks napisał o wiejskiej wspólnocie w faktycznie zdolnej do życia, to jest tym jedynie rewolucja
Indiach, jest zgodne z jego postrzeganiem sceny europejskiej, proletariacka w Europie Zachodniej (...)”62.
przedstawionym w jego wczesnym analitycznym eseju pt. Jednakże, mimo słów Engelsa, w debatach na temat
Problem żydowski. Pisał tam o “politycznej rewolucji”, która chłopskich instytucji, które toczyły się wśród rosyjskich
rozpoczęła się w wieku XVI, wprowadzając jasne poczucie rewolucjonistów po ich dojściu do władzy, przeważała twarda
“generalnego zainteresowania ludźmi”. “Polityczna linia “historyczna”. Od najwcześniejszych decyzji
rewolucja rozłożyła obywatelskie społeczeństwo na bolszewickich nie było tam miejsca nawet dla
podstawowe elementy, czyli z jednej strony na jednostki, a z zmodyfikowanych form grup, które powstały pod
drugiej na elementy materialne i kulturowe, które kształtują despotyzmem feudalnym takich jak wspólnota wiejska, gildia,
doświadczenie życiowe i sytuację obywatelską jednostek. spółdzielczość. Stadium burżuazyjnego kapitalizmu można
Uwolniło to politycznego ducha, który rozłożył się, podzielił i przeskoczyć, ale nie na szczudłach z przeszłości takich jak
zgubił w różnych culs–de–sac społeczeństwa feudalnego mir.
(...)”61. Tymi culs–de–sac były rodzina, typy zajęcia, kasta, Nie wszyscy europejscy radykałowie zgadzali się z
gildia. W świetle niechęci Marksa do wszelkich form poglądem Marksa, co do przestarzałości instytucji opartych
komunalizmu i korporatyzmu, pozostawionych w spadku na lokalności i pokrewieństwie. Proudhona i Marksa, jak i
przez historię, można sądzić, że odnosił się on z uznaniem do dwie tradycje przez nich stworzone (z jednej strony,
“olbrzymiej miotły”, którą była Rewolucja Francuska, decentralistyczny, pluralistyczny anarchizm i z drugiej strony,
wymiatając je do śmietnika historii. scentralizowany, nacjonalistyczny socjalizm) różniła właśnie
Nic w piśmiennictwie Marksa nie wskazuje na to, postawa wobec tych instytucji. U Proudhona znajdujemy
aby jego widzenie wspólnoty uległo zmianie. Istnieje wyraźna wyraźną nutę tradycjonalizmu, mimo jego nienawiści do
ciągłość między tym, co napisał o wspólnocie wiejskiej w prywatnej własności, kościoła, klasy społecznej i państwa.
Indiach, a tym co głosili bolszewicy na temat takich Proudhon, odmiennie od Marksa, nie wahał się być utopistą i
tradycyjnych wspólnotowych instytucji w Rosji, jak mir lub zarysowywał szczegółową wizję anarchistycznej Europy,
spółki chłopskie. Engels w swych pismach z 1875 brał pod którą przewidywał i której pragnął. Była to Europa oparta na
uwagę możliwość rewolucji socjalistycznej, która opierałaby lokalizmie z małymi przemysłowymi i wiejskimi
się na tych grupach, zamiast je burzyć. wspólnotami. Między Proudhonem i Le Play'em istnieje
“Jest oczywiste, że wspólnotowa własność w Rosji podobieństwo, którego brak między nimi a Marksem i
jest daleka od rozkwitu i rozpada się. Niemniej istnieje dotyczy to nawet struktury rodziny. Proudhon zdaje się być
możliwość przekształcenia tej społecznej formy w wyższą, większym tradycjonalistą niż Le Play, gdyż zaleca on rodzinę
jeżeli doczeka ona warunków do tego dojrzałych i jeżeli patriarchalną.
będzie zdolna rozwijać się w taki sposób, że chłopi nie będą W europejskim radykalizmie jednak główną siłą był
uprawiać ziemi indywidualnie, lecz kolektywnie; możliwość marksizm, szczególnie po pokonaniu Francji przez Prusy w
1870 roku. Główny nurt radykalizmu był przeciwny
lokalizmowi, wspólnocie, spółdzielczości, podobnie jak i nurt
60
Ibidem, s. 480
61 62
K. Marks, Early Writings, New York: McGraw–Hill, 1964, s. 28 przypis F. Engels, On Social Conditions in Russia, Feuber, s. 472
Mikołajewska 67 68 Zjawisko wspólnoty

utylitarnego liberalizmu od Jamesa Milla aż po Herberta tym, co w rezultacie atomizacji i sekularyzacji było tak
Spencera. “pożałowania godne” w świecie nowoczesnym.
Pozostawiając na boku piśmiennictwo ideologiczne,
Wspólnota jako typologia — Tönnies i Weber należy według autora wyróżnić trzy główne prace
Od opisu empirycznej wspólnoty autor przechodzi akademickie, które w połowie wieku XIX stanowiły
obecnie do opisu wspólnoty rozumianej jako typologia. wpływowe tło w typologicznym rozumieniu wspólnoty przez
Najważniejsza jest tu praca Tönniesa. Wpływ socjologii na Tönniesa i innych przedstawicieli socjologii.
współczesne myślenia o społeczeństwie nigdzie nie był Pierwszą pracą było monumentalne dzieło Otto von
równie płodny, jak właśnie w typologicznym rozumieniu Gierke, Das Deutsche Genossenschaftsrecht, którego
pojęcia wspólnoty, pisze autor. Dzięki tej typologii, ważne publikację rozpoczęto w 1868 roku. Z racji na ustrojową
historyczne przejście dziewiętnastowiecznego społeczeństwa sytuację w Niemczech w tamtych czasach — tzn. konflikt
od formy wspólnotowej i średniowiecznej do formy między “romanistami” i “germanistami” dotyczący
nowoczesnej, przemysłowej i politycznej zostało oderwane od interpretacji prawa — być może nieuniknione było to, aby
indywidualnego kontekstu europejskiej historii, w którym praca von Gierke, napisana wyraźnie z “germanistycznego”
powstało i sformułowane jako ogólne ramy do analizy punktu widzenia, przyciągnęła uwagę nie tylko w dziedzinie
przypadków analogicznych przejść w innym czasie i w innym prawa, ale w szerszej dziedzinie studiów nad
społeczeństwem. Myślą centralną w jego pracy jest
miejscu.
przeciwstawienie między średniowieczną strukturą społeczną
Pierwsze szkice typologicznego rozumienia
opartą na statusie przypisanym, członkostwie, organicznej
wspólnoty znajdują się już w pismach konserwatystów i
jedności wszystkich grup wspólnotowych i korporacyjnych w
radykałów na początku XIX wieku. Stanowią one część
obliczu prawa oraz na prawnej decentralizacji i podstawowym
ogólniejszej dychotomii modernizmem i tradycjonalizmu, oddzieleniu państwa i społeczeństwa, a nowoczesnym
która nadawała kształt polemikom i rozważaniom narodem–państwem opierającym się po pierwsze, na
filozoficznym. U Burke'ego, w jego Reflections on the centralizacji władzy politycznej i po drugie, na jednostce i
Revolution in France (a także w innych pracach, w których ścieraniu się wszystkiego, co leży “między”. Fundamentalne
jest mowa o kolonizacji Ameryki i Indii), znajdujemy jest tu przeciwstawienie między Genossenschaft i Herrschaft.
powtarzające się przeciwstawianie między W XIX wieku nikt nie zbadał dokładniej wspólnotowych
“usankcjonowanym społeczeństwem”, stworzonym na bazie podstaw średniowiecznego społeczeństwa niż von Gierke i
pokrewieństwa, klasy, religii, lokalności i scementowanym nikt nie zarysował lepiej opozycji między średniowiecznym i
przez tradycję, a nowym typem społeczeństwa, którego nowoczesnym społeczeństwem. Książka jego była czytana nie
powstawanie mógł obserwować w Anglii i na kontynencie i tylko w Niemczech.
które według niego miało być nietrwałą konsekwencją Drugą pracą było Maine’a Ancient Law
demokratycznego wyrównywania, nie kontrolowanego opublikowane w 1861 roku. Ta mała książeczka napisana
komercjalizmu, bezpodstawnego racjonalizmu. Heglowska piękną prozą prawie natychmiast stała się klasyką. Chociaż
opozycja między “społeczeństwem rodzinnym” i typologia wspólnoty u Maine’a została przedstawiona w
“społeczeństwem obywatelskim” zawiera w sobie również tę terminach opozycji “status versus kontrakt” definiowanych
typologię i co więcej, dotyczyła ona w zasadzie przede wszystkim ze względu na prawo osób, to jednak
niepolemicznego kontekstu. Podobnie w eseju Bonalda The implikacje tego rozumienia sięgają dalej, aż do całkowitego
Agricultural and Industriał Family napisanym w 1818 roku przeciwstawienia typów społeczeństw. Przeciwstawienie
znajdujemy analizę przeciwstawnych stylów myślenia, społeczeństw lub epok opartych głównie na statusie
odczuwania, więzi społecznej w społeczeństwie wiejskim i przypisanym i tradycji społeczeństwom opartym na
miejskim. Także u innych pisarzy, jak Coleridge, Southey, kontrakcie i statusie osiąganym rzuca światło nie tylko to, co
Carlyle znajdujemy podobne sposoby przeciwstawiania. U Maine nazywa prawem rozwoju (wszystkie społeczeństwa,
tych autorów istotą tego przeciwieństwa było kontrastowanie pisze, przechodzą od statusu do kontraktu), ale także na
tego, co było najbardziej wspólnotowe w Średniowieczu z klasyfikację typów. Pod piórem Maine'a staje się ono
Mikołajewska 67 68 Zjawisko wspólnoty

utylitarnego liberalizmu od Jamesa Milla aż po Herberta tym, co w rezultacie atomizacji i sekularyzacji było tak
Spencera. “pożałowania godne” w świecie nowoczesnym.
Pozostawiając na boku piśmiennictwo ideologiczne,
Wspólnota jako typologia — Tönnies i Weber należy według autora wyróżnić trzy główne prace
Od opisu empirycznej wspólnoty autor przechodzi akademickie, które w połowie wieku XIX stanowiły
obecnie do opisu wspólnoty rozumianej jako typologia. wpływowe tło w typologicznym rozumieniu wspólnoty przez
Najważniejsza jest tu praca Tönniesa. Wpływ socjologii na Tönniesa i innych przedstawicieli socjologii.
współczesne myślenia o społeczeństwie nigdzie nie był Pierwszą pracą było monumentalne dzieło Otto von
równie płodny, jak właśnie w typologicznym rozumieniu Gierke, Das Deutsche Genossenschaftsrecht, którego
pojęcia wspólnoty, pisze autor. Dzięki tej typologii, ważne publikację rozpoczęto w 1868 roku. Z racji na ustrojową
historyczne przejście dziewiętnastowiecznego społeczeństwa sytuację w Niemczech w tamtych czasach — tzn. konflikt
od formy wspólnotowej i średniowiecznej do formy między “romanistami” i “germanistami” dotyczący
nowoczesnej, przemysłowej i politycznej zostało oderwane od interpretacji prawa — być może nieuniknione było to, aby
indywidualnego kontekstu europejskiej historii, w którym praca von Gierke, napisana wyraźnie z “germanistycznego”
powstało i sformułowane jako ogólne ramy do analizy punktu widzenia, przyciągnęła uwagę nie tylko w dziedzinie
przypadków analogicznych przejść w innym czasie i w innym prawa, ale w szerszej dziedzinie studiów nad
społeczeństwem. Myślą centralną w jego pracy jest
miejscu.
przeciwstawienie między średniowieczną strukturą społeczną
Pierwsze szkice typologicznego rozumienia
opartą na statusie przypisanym, członkostwie, organicznej
wspólnoty znajdują się już w pismach konserwatystów i
jedności wszystkich grup wspólnotowych i korporacyjnych w
radykałów na początku XIX wieku. Stanowią one część
obliczu prawa oraz na prawnej decentralizacji i podstawowym
ogólniejszej dychotomii modernizmem i tradycjonalizmu, oddzieleniu państwa i społeczeństwa, a nowoczesnym
która nadawała kształt polemikom i rozważaniom narodem–państwem opierającym się po pierwsze, na
filozoficznym. U Burke'ego, w jego Reflections on the centralizacji władzy politycznej i po drugie, na jednostce i
Revolution in France (a także w innych pracach, w których ścieraniu się wszystkiego, co leży “między”. Fundamentalne
jest mowa o kolonizacji Ameryki i Indii), znajdujemy jest tu przeciwstawienie między Genossenschaft i Herrschaft.
powtarzające się przeciwstawianie między W XIX wieku nikt nie zbadał dokładniej wspólnotowych
“usankcjonowanym społeczeństwem”, stworzonym na bazie podstaw średniowiecznego społeczeństwa niż von Gierke i
pokrewieństwa, klasy, religii, lokalności i scementowanym nikt nie zarysował lepiej opozycji między średniowiecznym i
przez tradycję, a nowym typem społeczeństwa, którego nowoczesnym społeczeństwem. Książka jego była czytana nie
powstawanie mógł obserwować w Anglii i na kontynencie i tylko w Niemczech.
które według niego miało być nietrwałą konsekwencją Drugą pracą było Maine’a Ancient Law
demokratycznego wyrównywania, nie kontrolowanego opublikowane w 1861 roku. Ta mała książeczka napisana
komercjalizmu, bezpodstawnego racjonalizmu. Heglowska piękną prozą prawie natychmiast stała się klasyką. Chociaż
opozycja między “społeczeństwem rodzinnym” i typologia wspólnoty u Maine’a została przedstawiona w
“społeczeństwem obywatelskim” zawiera w sobie również tę terminach opozycji “status versus kontrakt” definiowanych
typologię i co więcej, dotyczyła ona w zasadzie przede wszystkim ze względu na prawo osób, to jednak
niepolemicznego kontekstu. Podobnie w eseju Bonalda The implikacje tego rozumienia sięgają dalej, aż do całkowitego
Agricultural and Industriał Family napisanym w 1818 roku przeciwstawienia typów społeczeństw. Przeciwstawienie
znajdujemy analizę przeciwstawnych stylów myślenia, społeczeństw lub epok opartych głównie na statusie
odczuwania, więzi społecznej w społeczeństwie wiejskim i przypisanym i tradycji społeczeństwom opartym na
miejskim. Także u innych pisarzy, jak Coleridge, Southey, kontrakcie i statusie osiąganym rzuca światło nie tylko to, co
Carlyle znajdujemy podobne sposoby przeciwstawiania. U Maine nazywa prawem rozwoju (wszystkie społeczeństwa,
tych autorów istotą tego przeciwieństwa było kontrastowanie pisze, przechodzą od statusu do kontraktu), ale także na
tego, co było najbardziej wspólnotowe w Średniowieczu z klasyfikację typów. Pod piórem Maine'a staje się ono
Mikołajewska 69 70 Zjawisko wspólnoty

narzędziem do zrozumienia współczesnych mu społeczeństw Często mówi się także, że Tönnies, pisząc swoją
takich jak np. Europa Wschodnia, Indie, Chiny w ich książkę, celebrował z nostalgią wspólnotową przeszłość i był
kontraście z Europą Zachodnią. Było również narzędziem do wrogo ustosunkowany wobec liberalnych tendencji
analizy przeszłości. Chociaż głównym celem książki Maine’a nowoczesnych czasów. Tönnies pod wpływem tych oskarżeń
było wykazanie niemożliwości zrozumienia nowoczesnych napisał w przedmowie do ostatecznego wydania
pojęć prawnych bez odwołania się do zmiany systemu Gemeinschaft und Gesellschaft: “Pragnę dodać, że ani 50 lat
społecznego opartego na statusie na system oparty głównie na temu, ani obecnie moja książka nie była i nie jest traktatem
kontrakcie, to jednak terminy te były odtąd często używane etycznym lub politycznym. Ostrzegałem w mojej pierwszej
(także przez samego Maine’a) do kategoryzacji rzeczywistych przedmowie przed błędnym rozumieniem wyjaśnień i
społeczeństw zarówno słabo rozwiniętych, jak i tzw. inteligentnym, lecz błędnym stosowaniem mych idei”.
nowoczesnych. Tönnies był znakomicie zaznajomiony z pracą Zrozumiemy patos tego stwierdzenia, uświadamiając sobie, że
Maine’a. zostało napisane w czasie, gdy naziści głosili światu swoją
Trzecią pracą była książka pt. The Ancient City wulgarną doktrynę świętości wspólnoty opartej na rasie i
napisana przez Fustela de Coulanges i opublikowana w 1864 narodzie. Mimo tego, jak twierdzi autor, w pracy Tönniesa
roku. Praca ta miała podstawowe znaczenie dla uformowania faktycznie znajduje się sporo tęsknoty za wspólnotową formą
się perspektywy religia–sacrum. Jednakże to głębokie studium społeczeństwa, w której sam się urodził w Szlezwiku. Jest
starożytnych greckich i rzymskich miast–państw jest również jednak wątpliwe, aby ta tęsknota była większa od tęsknoty
wyjaśnieniem procesu formowania się i dezintegracji Webera, czy Durkheima. Nostalgia ta była charakterystyczna
wspólnoty. Przeciwstawienie stabilnej, zamkniętej wspólnoty, dla całej dziewiętnastowiecznej socjologii. Jest to jednak
charakterystycznej dla najwcześniejszej historii Aten i kosmos odległy od doktryny nazistowskiej.
Rzymu, zindywidualizowanemu, otwartemu społeczeństwu, Powróćmy do pojęć Gemeinschaft i Gesellschaft.
którym stały się one później, zostało przyjęte jako baza Pierwsze, pisze autor, daje się łatwo przetłumaczyć na
socjologicznej interpretacji kultury klasycznej i jej zmiany, angielski jako community (wspólnota) w tym znaczeniu
która pozostaje popularna po dziś dzień. słowa, w którym autor go dotychczas używał. Więcej kłopotu
Wspomniane trzy książki pojawiły się w latach jest z tłumaczeniem na angielski drugiego z tych terminów.
sześćdziesiątych XIX wieku i ich wpływ na europejskie Najczęściej tłumaczy się go jako “społeczeństwo” (society),
myślenie był natychmiastowy. Idee w nich wyrażone były pisze autor, ale to prawie nic nie znaczy, szczególnie że
dobrze znane w czasie, gdy Tönnies pisał swoje Gemeinschaft wspólnota sama jest częścią społeczeństwa. Gesellschaft
und Gesellschaft i musiały mieć wpływ na jego umysł. nabiera swojego typologicznego znaczenia, gdy widzimy je
Analizując pracę Tönniesa, widzimy, że wewnątrz jego jako szczególny rodzaj więzi społecznej, tzn. taki, który
własnej typologii zlewają się podstawowe tematy von charakteryzuje się wysokim stopniem indywidualizmu,
Gierke’a, Maine’a, Fustela de Coulangesa takie jak: przejście anonimowości, kontraktualizmu i wywodzi się z woli lub
zachodniej formy rządzenia od korporacyjnej i wspólnotowej czystego interesu, a nie ze złożonych stanów emocjonalnych,
do zindywidualizowanej i racjonalnej, przejście zachodniej nawyków i tradycji, które leżały u podłoża Gemeinschaft.
społecznej organizacji od statusu przypisanego do kontraktu i Według Tönniesa rozwój społeczeństwa
przejście zachodnich idei od świętych–wspólnotowych do europejskiego przebiegał od zjednoczeń Gemeinschaft do
świeckich–zrzeszeniowych. Tönnies nadaje tym trzem zrzeszeń Gemeinschaft, następnie do zrzeszeń Gesellschaft i w
tematom formę teoretyczną i chociaż bazuje na danych końcu do zjednoczeń Gesellschaft. W zasadzie jest to
dotyczących przejścia Europy Zachodniej od Średniowiecza podsumowanie europejskiego rozwoju w formie
do nowoczesności, to wprowadzone typologie mają bardziej klasyfikacyjnej typologii, która może służyć do klasyfikacji
uniwersalne zastosowanie. dowolnego społeczeństwa, współczesnego lub przeszłego,
Nie zawsze pamięta się o tym, że Tönnies napisał europejskiego lub nieeuropejskiego. Pierwsze trzy fazy
swoją pracę, gdy miał zaledwie 32 lata, pisze autor, zanim rozwoju odzwierciedlają rosnącą indywidualizację związków
zostały opublikowane główne prace Webera, Durkheima i międzyludzkich, w których anonimowość, współzawodnictwo
Simmla i że później napisał jeszcze wiele prac. i egoizm stają się coraz bardziej dominujące. Czwarta faza
Mikołajewska 69 70 Zjawisko wspólnoty

narzędziem do zrozumienia współczesnych mu społeczeństw Często mówi się także, że Tönnies, pisząc swoją
takich jak np. Europa Wschodnia, Indie, Chiny w ich książkę, celebrował z nostalgią wspólnotową przeszłość i był
kontraście z Europą Zachodnią. Było również narzędziem do wrogo ustosunkowany wobec liberalnych tendencji
analizy przeszłości. Chociaż głównym celem książki Maine’a nowoczesnych czasów. Tönnies pod wpływem tych oskarżeń
było wykazanie niemożliwości zrozumienia nowoczesnych napisał w przedmowie do ostatecznego wydania
pojęć prawnych bez odwołania się do zmiany systemu Gemeinschaft und Gesellschaft: “Pragnę dodać, że ani 50 lat
społecznego opartego na statusie na system oparty głównie na temu, ani obecnie moja książka nie była i nie jest traktatem
kontrakcie, to jednak terminy te były odtąd często używane etycznym lub politycznym. Ostrzegałem w mojej pierwszej
(także przez samego Maine’a) do kategoryzacji rzeczywistych przedmowie przed błędnym rozumieniem wyjaśnień i
społeczeństw zarówno słabo rozwiniętych, jak i tzw. inteligentnym, lecz błędnym stosowaniem mych idei”.
nowoczesnych. Tönnies był znakomicie zaznajomiony z pracą Zrozumiemy patos tego stwierdzenia, uświadamiając sobie, że
Maine’a. zostało napisane w czasie, gdy naziści głosili światu swoją
Trzecią pracą była książka pt. The Ancient City wulgarną doktrynę świętości wspólnoty opartej na rasie i
napisana przez Fustela de Coulanges i opublikowana w 1864 narodzie. Mimo tego, jak twierdzi autor, w pracy Tönniesa
roku. Praca ta miała podstawowe znaczenie dla uformowania faktycznie znajduje się sporo tęsknoty za wspólnotową formą
się perspektywy religia–sacrum. Jednakże to głębokie studium społeczeństwa, w której sam się urodził w Szlezwiku. Jest
starożytnych greckich i rzymskich miast–państw jest również jednak wątpliwe, aby ta tęsknota była większa od tęsknoty
wyjaśnieniem procesu formowania się i dezintegracji Webera, czy Durkheima. Nostalgia ta była charakterystyczna
wspólnoty. Przeciwstawienie stabilnej, zamkniętej wspólnoty, dla całej dziewiętnastowiecznej socjologii. Jest to jednak
charakterystycznej dla najwcześniejszej historii Aten i kosmos odległy od doktryny nazistowskiej.
Rzymu, zindywidualizowanemu, otwartemu społeczeństwu, Powróćmy do pojęć Gemeinschaft i Gesellschaft.
którym stały się one później, zostało przyjęte jako baza Pierwsze, pisze autor, daje się łatwo przetłumaczyć na
socjologicznej interpretacji kultury klasycznej i jej zmiany, angielski jako community (wspólnota) w tym znaczeniu
która pozostaje popularna po dziś dzień. słowa, w którym autor go dotychczas używał. Więcej kłopotu
Wspomniane trzy książki pojawiły się w latach jest z tłumaczeniem na angielski drugiego z tych terminów.
sześćdziesiątych XIX wieku i ich wpływ na europejskie Najczęściej tłumaczy się go jako “społeczeństwo” (society),
myślenie był natychmiastowy. Idee w nich wyrażone były pisze autor, ale to prawie nic nie znaczy, szczególnie że
dobrze znane w czasie, gdy Tönnies pisał swoje Gemeinschaft wspólnota sama jest częścią społeczeństwa. Gesellschaft
und Gesellschaft i musiały mieć wpływ na jego umysł. nabiera swojego typologicznego znaczenia, gdy widzimy je
Analizując pracę Tönniesa, widzimy, że wewnątrz jego jako szczególny rodzaj więzi społecznej, tzn. taki, który
własnej typologii zlewają się podstawowe tematy von charakteryzuje się wysokim stopniem indywidualizmu,
Gierke’a, Maine’a, Fustela de Coulangesa takie jak: przejście anonimowości, kontraktualizmu i wywodzi się z woli lub
zachodniej formy rządzenia od korporacyjnej i wspólnotowej czystego interesu, a nie ze złożonych stanów emocjonalnych,
do zindywidualizowanej i racjonalnej, przejście zachodniej nawyków i tradycji, które leżały u podłoża Gemeinschaft.
społecznej organizacji od statusu przypisanego do kontraktu i Według Tönniesa rozwój społeczeństwa
przejście zachodnich idei od świętych–wspólnotowych do europejskiego przebiegał od zjednoczeń Gemeinschaft do
świeckich–zrzeszeniowych. Tönnies nadaje tym trzem zrzeszeń Gemeinschaft, następnie do zrzeszeń Gesellschaft i w
tematom formę teoretyczną i chociaż bazuje na danych końcu do zjednoczeń Gesellschaft. W zasadzie jest to
dotyczących przejścia Europy Zachodniej od Średniowiecza podsumowanie europejskiego rozwoju w formie
do nowoczesności, to wprowadzone typologie mają bardziej klasyfikacyjnej typologii, która może służyć do klasyfikacji
uniwersalne zastosowanie. dowolnego społeczeństwa, współczesnego lub przeszłego,
Nie zawsze pamięta się o tym, że Tönnies napisał europejskiego lub nieeuropejskiego. Pierwsze trzy fazy
swoją pracę, gdy miał zaledwie 32 lata, pisze autor, zanim rozwoju odzwierciedlają rosnącą indywidualizację związków
zostały opublikowane główne prace Webera, Durkheima i międzyludzkich, w których anonimowość, współzawodnictwo
Simmla i że później napisał jeszcze wiele prac. i egoizm stają się coraz bardziej dominujące. Czwarta faza
Mikołajewska 71 72 Zjawisko wspólnoty

reprezentuje wysiłek nowoczesnego społeczeństwa, aby swoich członków”63. Istotą Gesellschaft jest racjonalność i
odrodzić (poprzez stosowanie techniki human relations, kalkulacja. Poniższy cytat z Tönniesa znakomicie ilustruje,
pomocy społecznej, ubezpieczenia pracy) wspólnotowe według autora, różnicę między Gesellschaft i Gemeinschaft:
bezpieczeństwo wcześniejszych społeczeństw w środowisku “Teoria Gesellschaft odnosi się do sztucznego
prywatnej lub publicznej korporacji typu Gesellschaft. konstruktu agregatu istot ludzkich, który przypomina
Czwarta faza może łączyć się z pseudo–Gemeinschaft w powierzchownie Gemeinschaft, gdyż jednostki żyją i
najbardziej ekstremalnej formie. przebywają razem w pokoju. Jednakże w Gemeinschaft
Po dokonaniu szkicu historycznego, autor proponuje pozostają one w istocie zjednoczone, pomimo wszystkich
przyjrzeć się bliżej samym terminom. Zaczyna od czynników separujących je, podczas gdy w Gesellachaft
Gemeinschaft w jej dwóch fazach. “Prototypem wszelkich pozostają one w istocie oddzielone, pomimo wszystkich
zjednoczeń Gemeinschaft jest rodzina. Człowiek wkracza w jednoczących je czynników. W Gesellschaft, przeciwnie niż w
ten związek od urodzenia. Wolna racjonalna wola będzie Gemeinschaft, nie znajdziemy działań, które można by
determinować pozostawanie w rodzinie, ale samo istnienie wywieść z istniejącej a priori i w sposób konieczny całości.
tego związku nie jest zależne od jego w pełni racjonalnej woli. Nie znajdziemy więc działań, które stanowiłyby wyraz woli i
Trzy filary Gemeinschaft (tj. krew, miejsce lub terytorium i ducha całości, chociaż wykonywane są przez jednostkę. Nie
umysł lub inaczej pokrewieństwo, sąsiedztwo, przyjaźń) są znajdziemy też takich działań, które jeżeli są wykonywane
zawarte w rodzinie, ale pierwszy z nich jest elementem przez jednostki, to są wykonywane na korzyść tych, którzy są
konstytuującym”. Z drugiej strony, zrzeszenia Gemeinschaft z nią połączeni. W Gesellschaft takie działania nie istnieją.
“najlepiej interpretować jako przyjaźń, tj. Gemeinschaft ducha Przeciwnie, tutaj każdy jest sam dla siebie, izolowany i
i umysłu, która opiera się na wspólnej pracy lub powołaniu i istnieje tam stan napięcia wszystkich przeciw wszystkim”64.
wspólnych przekonaniach”. Zrzeszenia Gemeinschaft Nie należy jednak sądzić, iż Tönnies uważał, że
wyrażają się między innymi w formie gildii, związkach sztuki rzeczywiste, empiryczne stosunki międzyludzkie mają
i rzemiosła, kościele i świętym porządku. “W nich wszystkich kontury zarysowane równie ostro, jak pojęcia Gemeinschaft–
zawarta jest ciągle idea rodziny. Prototypem zrzeszenia Gesellschaft mogłyby sugerować. W jego przekonaniu, fale
Gemeinschaft pozostaje związek między panem i służącym ich wpływu nie korespondują ściśle z dwiema wielkimi
lub lepiej między wtajemniczonym i uczniem (...)”. Inaczej fazami w historii Europy — tradycyjną i nowoczesną — i
mówiąc, pisze autor, kombinacja zjednoczeń i zrzeszeń traktując swą typologię jako typy idealne, wskazywał na
Gemeinschaft, którą Tönnies zarysowuje, jest po prostu elementy Gesellschaft w tradycyjnej rodzinie i elementy
społecznym szkicem średniowiecznej Europy, choć implikacje Gemeinschaft w nowoczesnej korporacji. W dyskusjach nad
tego szkicu sięgają poza Europę. Tönniesem często się o tym zapomina. Weber tę ideę
Gesellschaft natomiast, zarówno w swej postaci rozwinął, uelastycznił, lecz była już ona obecna u Tönniesa.
zrzeszenia jak i zjednoczenia, odzwierciedla modernizację Tönnies zawsze i wszędzie podkreślał, że w
społeczeństwa europejskiego. Warto zawsze pamiętać, że popularnym opisie przedstawionych wyżej dwóch typów
Gesellschaft jest zarówno procesem jak i stanem. Streszcza się organizacji zawsze był obecny silny element moralny.
w nim historia nowoczesnej Europy. W czystym Gesellschaft, Gemeinschaft i jej korelaty traktuje się jako “dobre”: np. ktoś
którego symbolem jest u Tönniesa nowoczesne, przemysłowe może powiedzieć, że należy do złego “zrzeszenia” lub
przedsiębiorstwo oraz sieć prawnych i moralnych powiązań, “społeczeństwa”, ale nigdy, że należy do złej “wspólnoty”.
na których się ono opiera, zbliżamy się ku zrzeszeniu, które Wszystkie pielęgnowane, elementarne stany umysłu w
nie jest już dłużej stopem pokrewieństwa lub przyjaźni. społeczeństwie jak miłość, lojalność, honor, przyjaźń, itd.
“Różnica leży w fakcie, że wszystkie jego działania muszą emanują z Gemeinschaft. Sporo pisze o tym Simmel.
ograniczać się do określonych celów i określonych środków Gemeinschaft jest “domem” dla moralności, siedzibą cnoty.
ich realizacji, aby być zdrowe, tzn., aby dopasować się do woli
63
Ferdinand Tönnies Community and Society, New York: Harper Torchbook,
1963
64
Ibidem, s. 64 przypis
Mikołajewska 71 72 Zjawisko wspólnoty

reprezentuje wysiłek nowoczesnego społeczeństwa, aby swoich członków”63. Istotą Gesellschaft jest racjonalność i
odrodzić (poprzez stosowanie techniki human relations, kalkulacja. Poniższy cytat z Tönniesa znakomicie ilustruje,
pomocy społecznej, ubezpieczenia pracy) wspólnotowe według autora, różnicę między Gesellschaft i Gemeinschaft:
bezpieczeństwo wcześniejszych społeczeństw w środowisku “Teoria Gesellschaft odnosi się do sztucznego
prywatnej lub publicznej korporacji typu Gesellschaft. konstruktu agregatu istot ludzkich, który przypomina
Czwarta faza może łączyć się z pseudo–Gemeinschaft w powierzchownie Gemeinschaft, gdyż jednostki żyją i
najbardziej ekstremalnej formie. przebywają razem w pokoju. Jednakże w Gemeinschaft
Po dokonaniu szkicu historycznego, autor proponuje pozostają one w istocie zjednoczone, pomimo wszystkich
przyjrzeć się bliżej samym terminom. Zaczyna od czynników separujących je, podczas gdy w Gesellachaft
Gemeinschaft w jej dwóch fazach. “Prototypem wszelkich pozostają one w istocie oddzielone, pomimo wszystkich
zjednoczeń Gemeinschaft jest rodzina. Człowiek wkracza w jednoczących je czynników. W Gesellschaft, przeciwnie niż w
ten związek od urodzenia. Wolna racjonalna wola będzie Gemeinschaft, nie znajdziemy działań, które można by
determinować pozostawanie w rodzinie, ale samo istnienie wywieść z istniejącej a priori i w sposób konieczny całości.
tego związku nie jest zależne od jego w pełni racjonalnej woli. Nie znajdziemy więc działań, które stanowiłyby wyraz woli i
Trzy filary Gemeinschaft (tj. krew, miejsce lub terytorium i ducha całości, chociaż wykonywane są przez jednostkę. Nie
umysł lub inaczej pokrewieństwo, sąsiedztwo, przyjaźń) są znajdziemy też takich działań, które jeżeli są wykonywane
zawarte w rodzinie, ale pierwszy z nich jest elementem przez jednostki, to są wykonywane na korzyść tych, którzy są
konstytuującym”. Z drugiej strony, zrzeszenia Gemeinschaft z nią połączeni. W Gesellschaft takie działania nie istnieją.
“najlepiej interpretować jako przyjaźń, tj. Gemeinschaft ducha Przeciwnie, tutaj każdy jest sam dla siebie, izolowany i
i umysłu, która opiera się na wspólnej pracy lub powołaniu i istnieje tam stan napięcia wszystkich przeciw wszystkim”64.
wspólnych przekonaniach”. Zrzeszenia Gemeinschaft Nie należy jednak sądzić, iż Tönnies uważał, że
wyrażają się między innymi w formie gildii, związkach sztuki rzeczywiste, empiryczne stosunki międzyludzkie mają
i rzemiosła, kościele i świętym porządku. “W nich wszystkich kontury zarysowane równie ostro, jak pojęcia Gemeinschaft–
zawarta jest ciągle idea rodziny. Prototypem zrzeszenia Gesellschaft mogłyby sugerować. W jego przekonaniu, fale
Gemeinschaft pozostaje związek między panem i służącym ich wpływu nie korespondują ściśle z dwiema wielkimi
lub lepiej między wtajemniczonym i uczniem (...)”. Inaczej fazami w historii Europy — tradycyjną i nowoczesną — i
mówiąc, pisze autor, kombinacja zjednoczeń i zrzeszeń traktując swą typologię jako typy idealne, wskazywał na
Gemeinschaft, którą Tönnies zarysowuje, jest po prostu elementy Gesellschaft w tradycyjnej rodzinie i elementy
społecznym szkicem średniowiecznej Europy, choć implikacje Gemeinschaft w nowoczesnej korporacji. W dyskusjach nad
tego szkicu sięgają poza Europę. Tönniesem często się o tym zapomina. Weber tę ideę
Gesellschaft natomiast, zarówno w swej postaci rozwinął, uelastycznił, lecz była już ona obecna u Tönniesa.
zrzeszenia jak i zjednoczenia, odzwierciedla modernizację Tönnies zawsze i wszędzie podkreślał, że w
społeczeństwa europejskiego. Warto zawsze pamiętać, że popularnym opisie przedstawionych wyżej dwóch typów
Gesellschaft jest zarówno procesem jak i stanem. Streszcza się organizacji zawsze był obecny silny element moralny.
w nim historia nowoczesnej Europy. W czystym Gesellschaft, Gemeinschaft i jej korelaty traktuje się jako “dobre”: np. ktoś
którego symbolem jest u Tönniesa nowoczesne, przemysłowe może powiedzieć, że należy do złego “zrzeszenia” lub
przedsiębiorstwo oraz sieć prawnych i moralnych powiązań, “społeczeństwa”, ale nigdy, że należy do złej “wspólnoty”.
na których się ono opiera, zbliżamy się ku zrzeszeniu, które Wszystkie pielęgnowane, elementarne stany umysłu w
nie jest już dłużej stopem pokrewieństwa lub przyjaźni. społeczeństwie jak miłość, lojalność, honor, przyjaźń, itd.
“Różnica leży w fakcie, że wszystkie jego działania muszą emanują z Gemeinschaft. Sporo pisze o tym Simmel.
ograniczać się do określonych celów i określonych środków Gemeinschaft jest “domem” dla moralności, siedzibą cnoty.
ich realizacji, aby być zdrowe, tzn., aby dopasować się do woli
63
Ferdinand Tönnies Community and Society, New York: Harper Torchbook,
1963
64
Ibidem, s. 64 przypis
Mikołajewska 73 74 Zjawisko wspólnoty

Oddziałuje również na pracę. “Gemeinschaft, w stopniu, w kapitalistyczny sposób. Myśli rozprzestrzeniają się i
którym jest do tego zdolne, przekształca pracę w sztukę, zmieniają z zadziwiającą gwałtownością. Wypowiedzi i
nadając jej styl, godność, czar i rangę w swoim porządku książki, dzięki masowej dystrybucji, stają się bodźcem o
powołania i honoru”. Według Tönniesa z Gemeinschaft dalekosiężnym znaczeniu”. Jednakże rozwój Gesellschaft i
mamy do czynienia wówczas, gdy pracownik — artysta, jego kulturowych dobrodziejstw niesie ze sobą dezintegrację
rzemieślnik, czy profesjonalista — oddaje się bezgranicznie Gemeinschaft. Tönnies wyraża tę myśl w sposób wyraźny.
swej pracy bez kalkulowania czasu i rekompensaty. Poniższy cytat znakomicie ilustruje zawarte w jego książce
“Jednakże wynagrodzenie w pieniądzu i przeznaczenie argumenty moralne, socjologiczne i historyczne. Konkretnie
ostatecznego produktu na sprzedaż odwraca ten proces, który dotyczy on użycia przez Tönniesa jego własnej typologii do
przekształcał jednostkę i jej mentalny konstrukt w osobowość. interpretacji historii Rzymu i narodzin Cesarstwa, ale cytat
W Gesellschaft (...) taką osobowością jest z natury i w ów mógłby być równie dobrze w innym miejscu.
świadomości biznesmen i kupiec”65. “W tym nowym, rewolucyjnym, dezintegrującym i
Jak pisze sam Tönnies, jego typologia ujawnia nawet wyrównującym sensie, naturalnym i ogólnym prawem staje
pewne różnice między mężczyznami i kobietami. Kobiety z się całkowicie porządek charakterystyczny dla Gesellschaft,
natury łatwiej poddają się dążeniom i wartościom wyrażający się w swej najczystszej formie w prawie
Gemeinschaft. “Można stąd wnosić, jak wstrętny musi być rynkowym. Na początku zdaje się być zupełnie niewinny,
handel dla kobiecego umysłu i kobiecej natury”. Historia wydaje się niczym więcej lecz postępem, uszlachetnianiem,
Europy wskazuje jednak, że kobiety można “nawrócić” na poprawianiem, ułatwianiem; broni sprawiedliwości, rozumu i
role Gesellschaft. Wiąże się to z emancypacją kobiet. Jak oświecenia. W tej formie trwał nadal nawet podczas
kobieta przystępuje do walki o środki do życia, “wówczas moralnego rozkładu Cesarstwa. Często opisywano dwa
handlowanie, wolność, niezależność żeńskiego pracownika trendy: z jednej strony, formułowanie, uniwersalizacja i
fabryki jako zawierającej umowę strony i jako posiadacza ostatecznie systematyzacja i kodyfikacja prawa, a z drugiej
pieniędzy, rozwinie jej racjonalną wolę, umiejętność strony, rozpad życia i moresu, któremu towarzyszyły wielkie
kalkulacji, nawet jeżeli realizowane w fabryce zadanie samo sukcesy polityczne, uzdolniona administracja oraz sprawne,
w sobie w tym kierunku nie prowadzi. Kobieta staje się liberalne prawodawstwo. Jednakże zaledwie niewielu zdawało
oświecona, zimna, świadoma. Nic nie jest bardziej obce jej sobie sprawę z konieczności związku między tymi dwoma
pierwotnej, wrodzonej naturze, pomimo późniejszych trendami, z ich jedności i współzależności. Nawet uczeni
modyfikacji. Nic nie jest bardziej charakterystyczne i równie mają kłopot z pozbyciem się uprzedzeń i nie zawsze potrafią
ważne w procesie formowania się Gesellschaft i destrukcji widzieć fizjologię i patologię życia społecznego w sposób
Gemeinschaft”. Według Tönniesa, brak przeszkód w wyzysku ściśle obiektywny. Wielbią Cesarstwo Rzymskie i Rzymskie
kobiet i dzieci we wczesnym kapitalizmie można wyjaśnić Prawo, czując równocześnie wstręt do rozpadu rodziny i
elementem Gemeinschaft tkwiącym w kobiecie. Dzieci i moresu. Nie potrafią natomiast dostrzec związku
kobiety są z urodzenia bardziej bezbronne niż dorosły przyczynowego między tymi dwoma zjawiskami”66.
mężczyzna. Gemeinschaft i Gesellschaft jako pojęcia zawierają
Czy wszystko to znaczy, że w Gesellschaft nie ma więc w sobie lub odzwierciedlają wiele zjawisk o charakterze
żadnych pozytywnych elementów moralnych? Nic prawnym, ekonomicznym, kulturowym i intelektualnym,
podobnego, odpowiada autor. Bez Gesellschaft i jego swoistej nawet podział według płci. Najważniejszym elementem tych
konstelacji społecznych i intelektualnych elementów nie pojęć jest wyobrażenie o typach związków społecznych oraz o
mógłby powstać ani nowoczesny liberalizm, ani uczuciowych i wolicjonalnych elementach umysłu w nie
dobrodziejstwa nowoczesnej kultury. Miasto jest “domem” zaangażowanych. Gemeinschaft i Gesellschaft była dla
dla Gesellschaft. “Miasto jest również centrum nauki i Tönniesa tym, czym arystokracja i demokracja była dla
kultury, które rozwijają się wraz z rynkiem i przemysłem. Tocquville'a, patriarchalny i niestabilny typ rodziny dla Le
Sztuki muszą tu zarabiać na życie. Są one eksploatowane w Play’a, feudalne i kapitalistyczne sposoby produkcji dla
65 66
Ibidem, s. 165 Ibidem, s. 202
Mikołajewska 73 74 Zjawisko wspólnoty

Oddziałuje również na pracę. “Gemeinschaft, w stopniu, w kapitalistyczny sposób. Myśli rozprzestrzeniają się i
którym jest do tego zdolne, przekształca pracę w sztukę, zmieniają z zadziwiającą gwałtownością. Wypowiedzi i
nadając jej styl, godność, czar i rangę w swoim porządku książki, dzięki masowej dystrybucji, stają się bodźcem o
powołania i honoru”. Według Tönniesa z Gemeinschaft dalekosiężnym znaczeniu”. Jednakże rozwój Gesellschaft i
mamy do czynienia wówczas, gdy pracownik — artysta, jego kulturowych dobrodziejstw niesie ze sobą dezintegrację
rzemieślnik, czy profesjonalista — oddaje się bezgranicznie Gemeinschaft. Tönnies wyraża tę myśl w sposób wyraźny.
swej pracy bez kalkulowania czasu i rekompensaty. Poniższy cytat znakomicie ilustruje zawarte w jego książce
“Jednakże wynagrodzenie w pieniądzu i przeznaczenie argumenty moralne, socjologiczne i historyczne. Konkretnie
ostatecznego produktu na sprzedaż odwraca ten proces, który dotyczy on użycia przez Tönniesa jego własnej typologii do
przekształcał jednostkę i jej mentalny konstrukt w osobowość. interpretacji historii Rzymu i narodzin Cesarstwa, ale cytat
W Gesellschaft (...) taką osobowością jest z natury i w ów mógłby być równie dobrze w innym miejscu.
świadomości biznesmen i kupiec”65. “W tym nowym, rewolucyjnym, dezintegrującym i
Jak pisze sam Tönnies, jego typologia ujawnia nawet wyrównującym sensie, naturalnym i ogólnym prawem staje
pewne różnice między mężczyznami i kobietami. Kobiety z się całkowicie porządek charakterystyczny dla Gesellschaft,
natury łatwiej poddają się dążeniom i wartościom wyrażający się w swej najczystszej formie w prawie
Gemeinschaft. “Można stąd wnosić, jak wstrętny musi być rynkowym. Na początku zdaje się być zupełnie niewinny,
handel dla kobiecego umysłu i kobiecej natury”. Historia wydaje się niczym więcej lecz postępem, uszlachetnianiem,
Europy wskazuje jednak, że kobiety można “nawrócić” na poprawianiem, ułatwianiem; broni sprawiedliwości, rozumu i
role Gesellschaft. Wiąże się to z emancypacją kobiet. Jak oświecenia. W tej formie trwał nadal nawet podczas
kobieta przystępuje do walki o środki do życia, “wówczas moralnego rozkładu Cesarstwa. Często opisywano dwa
handlowanie, wolność, niezależność żeńskiego pracownika trendy: z jednej strony, formułowanie, uniwersalizacja i
fabryki jako zawierającej umowę strony i jako posiadacza ostatecznie systematyzacja i kodyfikacja prawa, a z drugiej
pieniędzy, rozwinie jej racjonalną wolę, umiejętność strony, rozpad życia i moresu, któremu towarzyszyły wielkie
kalkulacji, nawet jeżeli realizowane w fabryce zadanie samo sukcesy polityczne, uzdolniona administracja oraz sprawne,
w sobie w tym kierunku nie prowadzi. Kobieta staje się liberalne prawodawstwo. Jednakże zaledwie niewielu zdawało
oświecona, zimna, świadoma. Nic nie jest bardziej obce jej sobie sprawę z konieczności związku między tymi dwoma
pierwotnej, wrodzonej naturze, pomimo późniejszych trendami, z ich jedności i współzależności. Nawet uczeni
modyfikacji. Nic nie jest bardziej charakterystyczne i równie mają kłopot z pozbyciem się uprzedzeń i nie zawsze potrafią
ważne w procesie formowania się Gesellschaft i destrukcji widzieć fizjologię i patologię życia społecznego w sposób
Gemeinschaft”. Według Tönniesa, brak przeszkód w wyzysku ściśle obiektywny. Wielbią Cesarstwo Rzymskie i Rzymskie
kobiet i dzieci we wczesnym kapitalizmie można wyjaśnić Prawo, czując równocześnie wstręt do rozpadu rodziny i
elementem Gemeinschaft tkwiącym w kobiecie. Dzieci i moresu. Nie potrafią natomiast dostrzec związku
kobiety są z urodzenia bardziej bezbronne niż dorosły przyczynowego między tymi dwoma zjawiskami”66.
mężczyzna. Gemeinschaft i Gesellschaft jako pojęcia zawierają
Czy wszystko to znaczy, że w Gesellschaft nie ma więc w sobie lub odzwierciedlają wiele zjawisk o charakterze
żadnych pozytywnych elementów moralnych? Nic prawnym, ekonomicznym, kulturowym i intelektualnym,
podobnego, odpowiada autor. Bez Gesellschaft i jego swoistej nawet podział według płci. Najważniejszym elementem tych
konstelacji społecznych i intelektualnych elementów nie pojęć jest wyobrażenie o typach związków społecznych oraz o
mógłby powstać ani nowoczesny liberalizm, ani uczuciowych i wolicjonalnych elementach umysłu w nie
dobrodziejstwa nowoczesnej kultury. Miasto jest “domem” zaangażowanych. Gemeinschaft i Gesellschaft była dla
dla Gesellschaft. “Miasto jest również centrum nauki i Tönniesa tym, czym arystokracja i demokracja była dla
kultury, które rozwijają się wraz z rynkiem i przemysłem. Tocquville'a, patriarchalny i niestabilny typ rodziny dla Le
Sztuki muszą tu zarabiać na życie. Są one eksploatowane w Play’a, feudalne i kapitalistyczne sposoby produkcji dla
65 66
Ibidem, s. 165 Ibidem, s. 202
Mikołajewska 75 76 Zjawisko wspólnoty

Marksa. W każdym z tych przypadków pojedynczy aspekt empiryczne początki tkwią prawdopodobnie w
szerszego porządku społecznego zostaje wyabstrahowany, zainteresowaniu Webera przejściem pracy na farmie od formy
otrzymuje dynamiczne znaczenie i staje się tzw. causa “statusu” do formy “kontraktu”. Jednakże forma, którą te
efficiens ewolucji społeczeństwa. wczesne zainteresowania Webera przybrały ostatecznie w
Znaczenie pracy Tönniesa nie sprowadza się jednak jego szeroko zakrojonym porównawczym podejściu do
wyłącznie do analizy klasyfikacyjnej lub po prostu do filozofii społeczeństwa, jest z całą pewnością skutkiem wpływu
historii. Ważne jest to, że dzięki rozróżnieniu Gemeinschaft i teoretycznych konstruktów Tönniesa.
Gesellschaft jako typów społecznej organizacji oraz dzięki U Webera sprawą centralną jest etyka wspólnotowa.
jego historycznemu i porównawczemu rozumieniu tych typów Weber, podobnie jak Tönnies, widział historię Europy jako
otrzymaliśmy socjologiczne wyjaśnienie wzrostu kapitalizmu, odrywanie się od patriarchalizmu i braterstwa, które
nowoczesnego państwa i całego modernistycznego charakteryzowały społeczeństwo średniowieczne. Odrywanie
usposobienia umysłu. Co inni znaleźli w ekonomicznych, to Tönnies uchwycił w Gesellschaft, rozważanej jako proces
technologicznych lub militarnych przestrzeniach (co Tönnies wyrażał explicite). U Webera było ono
przyczynowości, Tönnies znalazł w przestrzeni ściśle konsekwencją procesu “racjonalizacji”. Te dwa procesy są
społecznej: w przestrzeni wspólnoty i w zastąpieniu jej przez jednak uderzająco podobne.
nie-wspólnotowe formy organizacji, tj. prawo i państwo. Wpływ typologii Tönniesa, twierdzi autor, widać
Rozwój kapitalizmu i nowoczesnego narodu–państwa są dla jeszcze wyraźniej w Webera podejściu do natury działania
Tönniesa aspektami bardziej zasadniczej zmiany społecznej, społecznego i związków społecznych. Podejście Webera jest
którą identyfikuje dla nas przy pomocy terminów subtelniejsze i bardziej wyszukane, ale jego zakorzenienie w
Gemeinschaft i Gesellschaft. Jest to główny wkład książki rozróżnieniu między dwoma typami zrzeszeń Tönniesa, jest
Tönniesa. Podczas gdy np. Marks uważał zanik wspólnoty za niewątpliwe.
konsekwencję kapitalizmu, Tönnies uważał kapitalizm za Widzimy to wyraźnie, pisze autor, w sławnej
konsekwencję zaniku wspólnoty — czyli przejścia od charakterystyce czterech typów działania społecznego
Gemeinschaft do Gesellschaft. Tönnies odebrał więc Webera, tj. orientacji na (1) cele interpersonalne, (2)
wspólnocie status zmiennej zależnej, który miała ona w absolutne wartości–cele, (3) stany emocjonalne lub
piśmiennictwie ekonomistów i klasycznych indywidualistów i uczuciowe, (4) tradycję i konwencję. Związek tej klasyfikacji
nadał jej status zmiennej niezależnej, a nawet przyczyny. W Webera z analizą dwóch typów woli oraz norm i wartości
tym tkwi sedno typologicznego rozumienia wspólnoty przez społecznych Tönniesa jest wyraźny. To samo dotyczy analizy
Tönniesa. Rozszerza się ono aż do prac Durkheima. Krytyka typów związków społecznych Webera. Samo przyznanie im
Tönniesa oraz odwrócenie terminologii nie mogą ukryć pierwszeństwa (w terminach logicznych) w szerszych
związku pokrewieństwa między mechanicznym i instytucjonalnych strukturach, w których te typy związków
organicznym typem solidarności Durkheima, a pojęciami występują (politycznej, ekonomicznej, religijnej itd.) jest
Tönniesa. Podobny topologiczny sens znajdujemy u Simmla, przyznaniem się do ulegania wpływowi tunisowskiego
dla którego “metropolia” staje się określeniem modernizmu i oddawania pierwszeństwa typom woli i więzi. U podłoża
w amerykańskim socjologicznym rozróżnieniu pierwotnych i podejścia Webera do działania społecznego, typów orientacji
wtórnych typów zrzeszeń, przypisywanym Charlesowi H. działania społecznego i “słuszności” społecznego porządku
Cooley’owi. jest wyobrażenie o opozycji Gemeinschaft i Gesellschaft.
Nigdzie jednak typologia Tönniesa nie znalazła Powróćmy obecnie, pisze autor, do specyficznie
równie twórczej kontynuacji jak w pracy Maxa Webera, pisze weberowskiego rozumienia pojęcia “wspólnoty” i jej
autor. O płodności rozróżnienia Webera między antytezy. Znajdujemy je w jego podejściu do typów
“tradycyjnymi” i “racjonalnymi” typami autorytetu i “solidarnej więzi społecznej”, gdzie wprowadza podstawowe
społeczeństwa autor mówi w innym rozdziale w swojej rozróżnienie między więzią “wspólnotową” i
książce. W tym miejscu odnotowuje jedynie, że znakomicie “zrzeszeniową”. Te typy więzi Weber odnajduje wszędzie w
korespondują one z rozróżnieniami Tönniesa. Obecnie chce historii człowieka i stają się one dla Webera tym, czym były
się zająć rozumieniem typologii wspólnoty przez Webera. Jej dla Tönniesa Gemeinschaft i Gesellschaft — typami
Mikołajewska 75 76 Zjawisko wspólnoty

Marksa. W każdym z tych przypadków pojedynczy aspekt empiryczne początki tkwią prawdopodobnie w
szerszego porządku społecznego zostaje wyabstrahowany, zainteresowaniu Webera przejściem pracy na farmie od formy
otrzymuje dynamiczne znaczenie i staje się tzw. causa “statusu” do formy “kontraktu”. Jednakże forma, którą te
efficiens ewolucji społeczeństwa. wczesne zainteresowania Webera przybrały ostatecznie w
Znaczenie pracy Tönniesa nie sprowadza się jednak jego szeroko zakrojonym porównawczym podejściu do
wyłącznie do analizy klasyfikacyjnej lub po prostu do filozofii społeczeństwa, jest z całą pewnością skutkiem wpływu
historii. Ważne jest to, że dzięki rozróżnieniu Gemeinschaft i teoretycznych konstruktów Tönniesa.
Gesellschaft jako typów społecznej organizacji oraz dzięki U Webera sprawą centralną jest etyka wspólnotowa.
jego historycznemu i porównawczemu rozumieniu tych typów Weber, podobnie jak Tönnies, widział historię Europy jako
otrzymaliśmy socjologiczne wyjaśnienie wzrostu kapitalizmu, odrywanie się od patriarchalizmu i braterstwa, które
nowoczesnego państwa i całego modernistycznego charakteryzowały społeczeństwo średniowieczne. Odrywanie
usposobienia umysłu. Co inni znaleźli w ekonomicznych, to Tönnies uchwycił w Gesellschaft, rozważanej jako proces
technologicznych lub militarnych przestrzeniach (co Tönnies wyrażał explicite). U Webera było ono
przyczynowości, Tönnies znalazł w przestrzeni ściśle konsekwencją procesu “racjonalizacji”. Te dwa procesy są
społecznej: w przestrzeni wspólnoty i w zastąpieniu jej przez jednak uderzająco podobne.
nie-wspólnotowe formy organizacji, tj. prawo i państwo. Wpływ typologii Tönniesa, twierdzi autor, widać
Rozwój kapitalizmu i nowoczesnego narodu–państwa są dla jeszcze wyraźniej w Webera podejściu do natury działania
Tönniesa aspektami bardziej zasadniczej zmiany społecznej, społecznego i związków społecznych. Podejście Webera jest
którą identyfikuje dla nas przy pomocy terminów subtelniejsze i bardziej wyszukane, ale jego zakorzenienie w
Gemeinschaft i Gesellschaft. Jest to główny wkład książki rozróżnieniu między dwoma typami zrzeszeń Tönniesa, jest
Tönniesa. Podczas gdy np. Marks uważał zanik wspólnoty za niewątpliwe.
konsekwencję kapitalizmu, Tönnies uważał kapitalizm za Widzimy to wyraźnie, pisze autor, w sławnej
konsekwencję zaniku wspólnoty — czyli przejścia od charakterystyce czterech typów działania społecznego
Gemeinschaft do Gesellschaft. Tönnies odebrał więc Webera, tj. orientacji na (1) cele interpersonalne, (2)
wspólnocie status zmiennej zależnej, który miała ona w absolutne wartości–cele, (3) stany emocjonalne lub
piśmiennictwie ekonomistów i klasycznych indywidualistów i uczuciowe, (4) tradycję i konwencję. Związek tej klasyfikacji
nadał jej status zmiennej niezależnej, a nawet przyczyny. W Webera z analizą dwóch typów woli oraz norm i wartości
tym tkwi sedno typologicznego rozumienia wspólnoty przez społecznych Tönniesa jest wyraźny. To samo dotyczy analizy
Tönniesa. Rozszerza się ono aż do prac Durkheima. Krytyka typów związków społecznych Webera. Samo przyznanie im
Tönniesa oraz odwrócenie terminologii nie mogą ukryć pierwszeństwa (w terminach logicznych) w szerszych
związku pokrewieństwa między mechanicznym i instytucjonalnych strukturach, w których te typy związków
organicznym typem solidarności Durkheima, a pojęciami występują (politycznej, ekonomicznej, religijnej itd.) jest
Tönniesa. Podobny topologiczny sens znajdujemy u Simmla, przyznaniem się do ulegania wpływowi tunisowskiego
dla którego “metropolia” staje się określeniem modernizmu i oddawania pierwszeństwa typom woli i więzi. U podłoża
w amerykańskim socjologicznym rozróżnieniu pierwotnych i podejścia Webera do działania społecznego, typów orientacji
wtórnych typów zrzeszeń, przypisywanym Charlesowi H. działania społecznego i “słuszności” społecznego porządku
Cooley’owi. jest wyobrażenie o opozycji Gemeinschaft i Gesellschaft.
Nigdzie jednak typologia Tönniesa nie znalazła Powróćmy obecnie, pisze autor, do specyficznie
równie twórczej kontynuacji jak w pracy Maxa Webera, pisze weberowskiego rozumienia pojęcia “wspólnoty” i jej
autor. O płodności rozróżnienia Webera między antytezy. Znajdujemy je w jego podejściu do typów
“tradycyjnymi” i “racjonalnymi” typami autorytetu i “solidarnej więzi społecznej”, gdzie wprowadza podstawowe
społeczeństwa autor mówi w innym rozdziale w swojej rozróżnienie między więzią “wspólnotową” i
książce. W tym miejscu odnotowuje jedynie, że znakomicie “zrzeszeniową”. Te typy więzi Weber odnajduje wszędzie w
korespondują one z rozróżnieniami Tönniesa. Obecnie chce historii człowieka i stają się one dla Webera tym, czym były
się zająć rozumieniem typologii wspólnoty przez Webera. Jej dla Tönniesa Gemeinschaft i Gesellschaft — typami
Mikołajewska 77 78 Zjawisko wspólnoty

idealnymi. Związek jest wspólnotowy, pisze Weber, gdy Weber wykracza poza proste rozróżnienie związków
opiera się na subiektywnym poczuciu stron, że przynależą do wspólnotowych i zrzeszeniowych, aby opisać swoje rozumie
siebie nawzajem, że są włączeni nawzajem w swoją totalną związku otwartego i zamkniętego. “Związek społeczny,
egzystencję. Przykładami mogą tu być ściśle powiązana wspólnotowy lub asocjacyjny w swym charakterze, będzie
jednostka wojskowa, związek zawodowy, bractwo religijne, nazywany otwartym dla outsidera wtedy i o tyle, o ile
kochankowie, szkoła lub uniwersytet, rodzina, parafia, uczestnictwo we wspólnie zorientowanym działaniu
sąsiedztwo. społecznym, istotnym dla subiektywnego znaczenia tego
Związek jest zrzeszeniowy według Webera, gdy związku, nie jest, na mocy systemu porządku tego związku,
opiera się na “racjonalnie motywowanym przystosowaniu odmawiane nikomu, kto chce i faktycznie może w nim
interesów lub racjonalnie motywowanych umowach”. Nie jest uczestniczyć. Z drugiej strony, związek będzie nazywany
ważne, czy jest zorientowany na korzyść czy na wartość zamkniętym dla outsidera o tyle, o ile na mocy jego
moralną; jest on zrzeszeniowy, jeżeli nie wypływa z subiektywnego znaczenia i obowiązujących reguł jego
emocjonalnej identyfikacji, lecz z racjonalnej kalkulacji porządku, uczestnictwo pewnych osób jest wykluczane,
interesów lub woli. Najczystsze przykłady związków ograniczane lub obwarowywane warunkami”69.
zrzeszeniowych można znaleźć na wolnym rynku i w Otwartość–zamkniętość związku jest wymiarem
otwartym społeczeństwie. Tu znajdziemy zrzeszenia, które niezależnym od wymiaru wspólnotowy–zrzeszeniowy. Istnieją
reprezentują kompromis przeciwstawnych, ale związki zrzeszeniowe, jak np. związki interesu, kluby itp.,
komplementarnych interesów. Tutaj znajdziemy dobrowolne które są równie zamknięte, jak większość izolowanych,
zrzeszenia, które opierają się wyłącznie na interesie własnym związanych przez tradycję wspólnot pokrewieństwa. O
lub przekonaniu i kontraktowej zgodzie. Można je znaleźć nie zamknięciu mogą więc decydować różne powody, jak np.
tylko w zachowaniu ekonomicznym, ale także w tradycja, emocje, czy też czysta kalkulacja. Jednakże związki
zachowaniach religijnych, edukacyjnych i politycznych. typu wspólnotowego wykazują najczęściej tendencję do
Weber znajduje więc w społeczeństwie dwa manifestowania społecznych i moralnych własności
podstawowe typy związków. W ujęciu Webera są one zamkniętego porządku. Z kolei, gdy związek już raz stał się
perspektywami, typami idealnymi i Weber często podkreśla, zrzeszeniowym — tzn. jest bardziej wytworem interesu i woli
że obydwa typy można znaleźć w tej samej strukturze niż tradycji i pokrewieństwa — trudniej narzucić nań kryteria
społecznej. “Każdy związek społeczny, który wychodzi poza zamkniętości.
osiąganie bezpośrednich, wspólnych celów i trwa w czasie, Najlepiej widać to w mieście. Porównawcze studium
wymaga względnie trwałych więzi społecznych między tymi miejskiej struktury i miejskiego zachowania Webera stanowi
samymi osobami, które nie mogą ograniczać się wyłącznie do do dziś poważne osiągnięcie, równie centralne dla jego
technicznie koniecznych działań”67. Dlatego nawet w studium kapitalizmu jak etyka protestancka, chociaż krytycy
związkach o charakterze ekonomicznym opartych na Webera często o tym zapominają. Według Webera główna
kontrakcie pojawia się z czasem tendencja do rozwoju różnica między miastami świata starożytnego i
bardziej wspólnotowej atmosfery. “Z kolei związki społeczne średniowiecznego leży w tym, że pierwsze z nich stanowiły
traktowane pierwotnie jako wspólnotowe mogę wymagać (od zrzeszenia wspólnot — tzn. składały się z ściśle połączonych i
części lub wszystkich uczestników) takich działań, które w prawnie niepodzielnych grup etnicznych i grup
znacznym stopniu są zorientowane na analizę korzyści. pokrewieństwa, — podczas gdy miasta średniowieczne od
Istnieje na przykład duże zróżnicowanie w stopniu, w którym początku były zrzeszeniami jednostek (chrześcijańskich
poszczególni członkowie rodziny odczuwają prawdziwą jednostek, gdyż Żydom odmawiano prawa obywatelstwa z
wspólnotę interesów i w którym wykorzystują związek dla racji ich niemożności uczestnictwa w mszy), w których
własnych celów”68. wierność była zaprzysięgana miastu rozumianemu jako zbiór
jednostek, a nie jako zbiór rodów lub innych grup. Każde
67
M. Weber, The Theory of Social and Economic Organization, New York: średniowieczne miasto było od początku “asocjacją
Oxford University Press, 1947, s. 137
68 69
Ibidem, s. 137 przypis Ibidem, s. 139
Mikołajewska 77 78 Zjawisko wspólnoty

idealnymi. Związek jest wspólnotowy, pisze Weber, gdy Weber wykracza poza proste rozróżnienie związków
opiera się na subiektywnym poczuciu stron, że przynależą do wspólnotowych i zrzeszeniowych, aby opisać swoje rozumie
siebie nawzajem, że są włączeni nawzajem w swoją totalną związku otwartego i zamkniętego. “Związek społeczny,
egzystencję. Przykładami mogą tu być ściśle powiązana wspólnotowy lub asocjacyjny w swym charakterze, będzie
jednostka wojskowa, związek zawodowy, bractwo religijne, nazywany otwartym dla outsidera wtedy i o tyle, o ile
kochankowie, szkoła lub uniwersytet, rodzina, parafia, uczestnictwo we wspólnie zorientowanym działaniu
sąsiedztwo. społecznym, istotnym dla subiektywnego znaczenia tego
Związek jest zrzeszeniowy według Webera, gdy związku, nie jest, na mocy systemu porządku tego związku,
opiera się na “racjonalnie motywowanym przystosowaniu odmawiane nikomu, kto chce i faktycznie może w nim
interesów lub racjonalnie motywowanych umowach”. Nie jest uczestniczyć. Z drugiej strony, związek będzie nazywany
ważne, czy jest zorientowany na korzyść czy na wartość zamkniętym dla outsidera o tyle, o ile na mocy jego
moralną; jest on zrzeszeniowy, jeżeli nie wypływa z subiektywnego znaczenia i obowiązujących reguł jego
emocjonalnej identyfikacji, lecz z racjonalnej kalkulacji porządku, uczestnictwo pewnych osób jest wykluczane,
interesów lub woli. Najczystsze przykłady związków ograniczane lub obwarowywane warunkami”69.
zrzeszeniowych można znaleźć na wolnym rynku i w Otwartość–zamkniętość związku jest wymiarem
otwartym społeczeństwie. Tu znajdziemy zrzeszenia, które niezależnym od wymiaru wspólnotowy–zrzeszeniowy. Istnieją
reprezentują kompromis przeciwstawnych, ale związki zrzeszeniowe, jak np. związki interesu, kluby itp.,
komplementarnych interesów. Tutaj znajdziemy dobrowolne które są równie zamknięte, jak większość izolowanych,
zrzeszenia, które opierają się wyłącznie na interesie własnym związanych przez tradycję wspólnot pokrewieństwa. O
lub przekonaniu i kontraktowej zgodzie. Można je znaleźć nie zamknięciu mogą więc decydować różne powody, jak np.
tylko w zachowaniu ekonomicznym, ale także w tradycja, emocje, czy też czysta kalkulacja. Jednakże związki
zachowaniach religijnych, edukacyjnych i politycznych. typu wspólnotowego wykazują najczęściej tendencję do
Weber znajduje więc w społeczeństwie dwa manifestowania społecznych i moralnych własności
podstawowe typy związków. W ujęciu Webera są one zamkniętego porządku. Z kolei, gdy związek już raz stał się
perspektywami, typami idealnymi i Weber często podkreśla, zrzeszeniowym — tzn. jest bardziej wytworem interesu i woli
że obydwa typy można znaleźć w tej samej strukturze niż tradycji i pokrewieństwa — trudniej narzucić nań kryteria
społecznej. “Każdy związek społeczny, który wychodzi poza zamkniętości.
osiąganie bezpośrednich, wspólnych celów i trwa w czasie, Najlepiej widać to w mieście. Porównawcze studium
wymaga względnie trwałych więzi społecznych między tymi miejskiej struktury i miejskiego zachowania Webera stanowi
samymi osobami, które nie mogą ograniczać się wyłącznie do do dziś poważne osiągnięcie, równie centralne dla jego
technicznie koniecznych działań”67. Dlatego nawet w studium kapitalizmu jak etyka protestancka, chociaż krytycy
związkach o charakterze ekonomicznym opartych na Webera często o tym zapominają. Według Webera główna
kontrakcie pojawia się z czasem tendencja do rozwoju różnica między miastami świata starożytnego i
bardziej wspólnotowej atmosfery. “Z kolei związki społeczne średniowiecznego leży w tym, że pierwsze z nich stanowiły
traktowane pierwotnie jako wspólnotowe mogę wymagać (od zrzeszenia wspólnot — tzn. składały się z ściśle połączonych i
części lub wszystkich uczestników) takich działań, które w prawnie niepodzielnych grup etnicznych i grup
znacznym stopniu są zorientowane na analizę korzyści. pokrewieństwa, — podczas gdy miasta średniowieczne od
Istnieje na przykład duże zróżnicowanie w stopniu, w którym początku były zrzeszeniami jednostek (chrześcijańskich
poszczególni członkowie rodziny odczuwają prawdziwą jednostek, gdyż Żydom odmawiano prawa obywatelstwa z
wspólnotę interesów i w którym wykorzystują związek dla racji ich niemożności uczestnictwa w mszy), w których
własnych celów”68. wierność była zaprzysięgana miastu rozumianemu jako zbiór
jednostek, a nie jako zbiór rodów lub innych grup. Każde
67
M. Weber, The Theory of Social and Economic Organization, New York: średniowieczne miasto było od początku “asocjacją
Oxford University Press, 1947, s. 137
68 69
Ibidem, s. 137 przypis Ibidem, s. 139
Mikołajewska 79 80 Zjawisko wspólnoty

konfesjonału złożoną z indywidualnych wyznawców wiary, a oraz jednostkowa świadomość i skierowanie jej ku aspektom,
nie rytualną asocjacją grup pokrewieństwa”. które w sensie ścisłym nie są ani wolicjonalne, ani racjonalne.
Jak to Weber słusznie zauważa, fakt ten ma dwie Wpływ Freuda jest szerzej uznawany. Istnieją jednak
rozbieżne i ważne konsekwencje. Z jednej strony, uzasadnione powody, by uważać reakcję Durkheima na
indywidualizm przynależności do miasta — tzn. prawne indywidualistyczny racjonalizm za nawet bardziej
uwolnienie indywidualnej przynależności do miasta od fundamentalną i wszechstronną niż reakcja Freuda. Freud w
innych grup społecznych — działał na rzecz wzrostu końcu nigdy nie wątpił w pierwotność jednostki i sił
wspólnotowości i autonomiczności samego średniowiecznego wewnątrz–jednostkowych, gdy analizował zachowanie
miasta. Od początku było ono wspólnotą prawie w tak samo człowieka. W interpretacji Freuda irracjonalne wpływy
pełnym sensie jak klasztor, czy gildia. Jednakże pochodziły z nieświadomego umysłu wewnątrz jednostki
indywidualizm przynależności również oznaczał, że od nawet, jeżeli jest on genetycznie związany z rasową
początku jest tam strukturalne napięcie ku charakterowi przeszłością. Krótko mówiąc, jednostka pozostaje masywną
zrzeszeniowemu, gdzie prawa jednostek stają się coraz rzeczywistością w myśli Freuda. U Durkheima jednak
ważniejsze i outsiderowi coraz łatwiej uzyskać miejskie pierwotną rzeczywistością jest wspólnota i właśnie ze
obywatelstwo. Rzucenie wyzwania gildii i innym zamkniętym wspólnoty pochodzą zasadnicze elementy rozumu.
grupom wewnątrz miasta, pomogło w rozwoju kapitalizmu i Autor podkreśla, że u Durkheima tabela
nowoczesnej świeckiej racjonalności. indywidualizmu została odwrócona. Tam, gdzie perspektywa
indywidualistyczna redukowała wszystko to, co było w
Wspólnota jako metodologia społeczeństwie tradycyjne i korporacyjne do niezmiennych
atomów jednostkowego umysłu i sentymentu, tam Durkheim
U Durkheima pojęcie wspólnoty służy nie tylko do w diametralnie przeciwny sposób przyjmował, że to co
opisu konkretnej rzeczywistości jak u Le Play'a, czy do jednostkowe jest manifestacją tego, co tradycyjne i
sformułowania typologii jak u Tönniesa, lecz przede korporacyjne w społeczeństwie. Mamy tu więc do czynienia z
wszystkim jako metodologia. Pod piórem Durkheima odwrotnym redukcjonizmem, który pewne głębokie stany
wspólnota staje się strukturą analizy, w ramach której jednostek (takie jak wara religijna, kategorie umysłu, wyrazy
przedmioty takie jak moralność, prawo, kontrakt, religia i woli, samobójcze impulsy) wyjaśnia w języku tego, co
nawet natura ludzkiego umysłu uzyskują nowe wymiary znajduje się poza jednostką, we wspólnocie i tradycji
rozumienia. moralnej. Nawet takie bezspornie racjonalne formy więzi, jak
Sposób rozumienia pojęcia wspólnoty przez kontrakt i decyzje polityczne, zostają przez Durkheima
Durkheima miał nie tylko bezpośredni wpływ na socjologię, zredukowane do pre–racjonalnych i pre–jednostkowych
ale także zainspirował naukowców z dziedzin odległych od stanów wspólnotowego i moralnego consensusu.
socjologii jak klasyczna historia, prawoznawstwo, czy studia Przestępczość, obłęd, religia, moralność, ekonomiczne
nad kulturą chińską. W swoich studiach nad starożytnymi współzawodnictwo i prawo są traktowane przy użyciu
Atenami Gustav Glotz uczynił integrację i dezintegrację metodologii bazującej na założeniu o pierwotności wspólnoty.
wspólnoty ateńskiej perspektywą do analizy filozofii, sztuki, Autor twierdzi, że to, co powiedział poprzednio o
kultury i państwa. To samo dotyczy filozoficznej pracy o zmianie odniesienia w użyciu słowa “społeczny” w socjologii
prawoznawstwie Leona Duguita, interpretacji historii prawa europejskiej, dotyczy przede wszystkim Durkheima.
rzymskiego przez J. Declareuila jak i złożonej i subtelnej Surowość krytyki utylitarnego indywidualizmu u Durkheima
interpretacji kultury chińskiej przez Marcela Graneta. bazuje częściowo na tym, co nazywał on niewłaściwym
Zarówno w tych, jak i w innych pracach wspólnota nie tyle widzeniem natury społeczeństwa jako bezosobowej
oznaczała kolektywność pewnego rzeczywistego stosunku konstelacji interesów i uzgodnień. Durkheim się z tym
społecznego, co stała się środkiem analizy intencjonalnego widzeniem nie zgadzał. W jego umyśle rzeczywiste korzenie
zachowania człowieka. słowa society (społeczeństwo) leżą w communitas
Durkheim dzieli z Freudem odpowiedzialność za (wspólnotach) a nie w societas (zrzeszeniach).
odsunięcie współczesnej myśli społecznej od klasycznych, “Społeczeństwo nie może uczynić swego wpływu
racjonalistycznych kategorii takich jak wyrażanie woli, wola odczuwalnym, jeżeli nie jest wprowadzone w ruch, a nie jest
Mikołajewska 79 80 Zjawisko wspólnoty

konfesjonału złożoną z indywidualnych wyznawców wiary, a oraz jednostkowa świadomość i skierowanie jej ku aspektom,
nie rytualną asocjacją grup pokrewieństwa”. które w sensie ścisłym nie są ani wolicjonalne, ani racjonalne.
Jak to Weber słusznie zauważa, fakt ten ma dwie Wpływ Freuda jest szerzej uznawany. Istnieją jednak
rozbieżne i ważne konsekwencje. Z jednej strony, uzasadnione powody, by uważać reakcję Durkheima na
indywidualizm przynależności do miasta — tzn. prawne indywidualistyczny racjonalizm za nawet bardziej
uwolnienie indywidualnej przynależności do miasta od fundamentalną i wszechstronną niż reakcja Freuda. Freud w
innych grup społecznych — działał na rzecz wzrostu końcu nigdy nie wątpił w pierwotność jednostki i sił
wspólnotowości i autonomiczności samego średniowiecznego wewnątrz–jednostkowych, gdy analizował zachowanie
miasta. Od początku było ono wspólnotą prawie w tak samo człowieka. W interpretacji Freuda irracjonalne wpływy
pełnym sensie jak klasztor, czy gildia. Jednakże pochodziły z nieświadomego umysłu wewnątrz jednostki
indywidualizm przynależności również oznaczał, że od nawet, jeżeli jest on genetycznie związany z rasową
początku jest tam strukturalne napięcie ku charakterowi przeszłością. Krótko mówiąc, jednostka pozostaje masywną
zrzeszeniowemu, gdzie prawa jednostek stają się coraz rzeczywistością w myśli Freuda. U Durkheima jednak
ważniejsze i outsiderowi coraz łatwiej uzyskać miejskie pierwotną rzeczywistością jest wspólnota i właśnie ze
obywatelstwo. Rzucenie wyzwania gildii i innym zamkniętym wspólnoty pochodzą zasadnicze elementy rozumu.
grupom wewnątrz miasta, pomogło w rozwoju kapitalizmu i Autor podkreśla, że u Durkheima tabela
nowoczesnej świeckiej racjonalności. indywidualizmu została odwrócona. Tam, gdzie perspektywa
indywidualistyczna redukowała wszystko to, co było w
Wspólnota jako metodologia społeczeństwie tradycyjne i korporacyjne do niezmiennych
atomów jednostkowego umysłu i sentymentu, tam Durkheim
U Durkheima pojęcie wspólnoty służy nie tylko do w diametralnie przeciwny sposób przyjmował, że to co
opisu konkretnej rzeczywistości jak u Le Play'a, czy do jednostkowe jest manifestacją tego, co tradycyjne i
sformułowania typologii jak u Tönniesa, lecz przede korporacyjne w społeczeństwie. Mamy tu więc do czynienia z
wszystkim jako metodologia. Pod piórem Durkheima odwrotnym redukcjonizmem, który pewne głębokie stany
wspólnota staje się strukturą analizy, w ramach której jednostek (takie jak wara religijna, kategorie umysłu, wyrazy
przedmioty takie jak moralność, prawo, kontrakt, religia i woli, samobójcze impulsy) wyjaśnia w języku tego, co
nawet natura ludzkiego umysłu uzyskują nowe wymiary znajduje się poza jednostką, we wspólnocie i tradycji
rozumienia. moralnej. Nawet takie bezspornie racjonalne formy więzi, jak
Sposób rozumienia pojęcia wspólnoty przez kontrakt i decyzje polityczne, zostają przez Durkheima
Durkheima miał nie tylko bezpośredni wpływ na socjologię, zredukowane do pre–racjonalnych i pre–jednostkowych
ale także zainspirował naukowców z dziedzin odległych od stanów wspólnotowego i moralnego consensusu.
socjologii jak klasyczna historia, prawoznawstwo, czy studia Przestępczość, obłęd, religia, moralność, ekonomiczne
nad kulturą chińską. W swoich studiach nad starożytnymi współzawodnictwo i prawo są traktowane przy użyciu
Atenami Gustav Glotz uczynił integrację i dezintegrację metodologii bazującej na założeniu o pierwotności wspólnoty.
wspólnoty ateńskiej perspektywą do analizy filozofii, sztuki, Autor twierdzi, że to, co powiedział poprzednio o
kultury i państwa. To samo dotyczy filozoficznej pracy o zmianie odniesienia w użyciu słowa “społeczny” w socjologii
prawoznawstwie Leona Duguita, interpretacji historii prawa europejskiej, dotyczy przede wszystkim Durkheima.
rzymskiego przez J. Declareuila jak i złożonej i subtelnej Surowość krytyki utylitarnego indywidualizmu u Durkheima
interpretacji kultury chińskiej przez Marcela Graneta. bazuje częściowo na tym, co nazywał on niewłaściwym
Zarówno w tych, jak i w innych pracach wspólnota nie tyle widzeniem natury społeczeństwa jako bezosobowej
oznaczała kolektywność pewnego rzeczywistego stosunku konstelacji interesów i uzgodnień. Durkheim się z tym
społecznego, co stała się środkiem analizy intencjonalnego widzeniem nie zgadzał. W jego umyśle rzeczywiste korzenie
zachowania człowieka. słowa society (społeczeństwo) leżą w communitas
Durkheim dzieli z Freudem odpowiedzialność za (wspólnotach) a nie w societas (zrzeszeniach).
odsunięcie współczesnej myśli społecznej od klasycznych, “Społeczeństwo nie może uczynić swego wpływu
racjonalistycznych kategorii takich jak wyrażanie woli, wola odczuwalnym, jeżeli nie jest wprowadzone w ruch, a nie jest
Mikołajewska 81 82 Zjawisko wspólnoty

wprowadzone w ruch, jeżeli składające się nań jednostki nie społeczności lokalnej. W ramach takiej struktury dominowała
są razem zgromadzone i nie działają wspólnie. Dzięki tradycja, całkowicie brakowało indywidualizmu, a
wspólnemu działaniu nabiera ono świadomości siebie i swojej sprawiedliwość była głównie skierowana na podporząd-
pozycji. Istnieje ono przed wszelką inną aktywną kowanie jednostki zbiorowej świadomości. Własność była
kooperacją”70. wspólnotowa, religia była nieodróżnialna od kultu i rytuału, a
Z tego wyobrażenia o wspólnotowej naturze wszystkie kwestie indywidualnego myślenia i zachowania
społeczeństwa wynika ważne pojęcie zbiorowej świadomości, były zdeterminowane przez wolę wspólnoty. Więzi
które Durkheim definiuje w języku “wspólnie utrzymywanych pokrewieństwa, lokalizm i sacrum dostarczały materii całości.
wierzeń i sentymentów”. Takie widzenie społecznej Druga forma solidarności, którą Durkheim nazywał
organizacji ma niewiele wspólnego z dziewiętnastowiecznymi organiczną, opierała się na pierwszeństwie podziału pracy.
utylitarystami. Utylitaryści, podobnie jak filozofowie przed Wraz z rozwojem technologii i wyłonieniem się
nimi, gdy pisali o społeczeństwie nieświadomie odnosili je do indywidualności wolnej od przymusów przeszłości po raz
societas (zrzeszeń). Dla nich wyobrażenie Durkheima o pierwszy w historii stało się możliwe, aby porządek społeczny
społeczeństwie byłoby zbyt “grupowe”. Wyobrażenie to było nie opierał się na mechanicznym uniformizmie i kolektywnej
głęboko pod wpływem odrodzenia się wartości i własności represji, lecz na organicznej artykulacji wolnych jednostek
wspólnoty w dziewiętnastym wieku — wspólnoty rozumianej podążających za różnymi funkcjami, choć zjednoczonych
jako grupa utworzona dzięki bliskości, emocjonalnej dzięki swoim komplementarnym rolom. W ramach struktury
spójności, głębi i kontynuacji. Dla Durkheima społeczeństwo organicznej solidarności możliwe stało się uwolnienie
jest wspólnotą na dużą skalę. człowieka od tradycyjnych przymusów pokrewieństwa, klasy,
lokalizmu i zgeneralizowanej społecznej świadomości.
Warto odnotować, że początkowe zainteresowanie
Sprawiedliwość była bardziej restytutywna niż karząca. Prawo
Durkheima metafizycznymi własnościami społeczeństwa
traciło swój represyjny charakter i potrzeba kary słabła.
wynikało z jego prób udowodnienia, że przymus i dyscyplina Heterogeniczność i indywidualizm zastępowały
charakterystyczne dla tradycyjnych historycznych typów homogeniczność i wspólnotowość, a podział pracy dostarczał
społecznej organizacji nie dotyczą nowoczesnego życia. wszystkiego tego, co było potrzebne do zjednoczenia i
Intencją The Division of Labor jest wyraźnie dowodzenie, że porządku.
funkcją podziału pracy w nowoczesnych społeczeństwach jest Taki był pierwotny zamysł The Division of Labor,
integracja jednostek w ich dążności do komplementarnych i który można z łatwością inferować z początkowych
symbiotycznych specjalizacji, czyli umożliwienie po raz rozdziałów, szczególnie w świetle tego, co Durkheim napisał
pierwszy w historii położenia kresu tradycyjnym w ciągu trzech lub czterech lat poprzedzających publikację tej
mechanizmom przymusu społecznego. Funkcja podział pracy książki. Nie ma wątpliwości, że temat postępowego,
jest społeczna: jest nią, mianowicie integracja. Wraz z indywidualistycznego racjonalizmu był w jego umyśle
integracją muszą przyjść nowe związki i nowe prawa. silniejszy na początku książki niż na końcu. Biorąc pod
Tradycyjne typy związków i prawa — oparte na represji, uwagę w swej istocie postępową naturę struktury zmiany, w
moresie i wspólnotowych sankcjach — zostaną stopniowo ramach której Durkheim początkowo poszukiwał miejsca dla
wykluczone. Taka była intencja tej książki. Nie była to jednak swoich dwóch typów społeczeństwa, jego konkluzje mogą
jej konkluzja. wydać się zabawne w swym podobieństwie do konkluzji
W The Division of Labor Durkheim wyróżnia dwa Spencera, ponieważ argumentowanie Spencera w swej istocie
typy solidarności społecznej: mechaniczną i organiczną. kładło nacisk na rosnącą przewagę więzi opartych na
Pierwsza z nich istniała prawie zawsze w historii ludzkiej sankcjach restytutywnych i podziału pracy nad tymi, które są
społeczności. Oparta na moralnej i społecznej zakorzenione w tradycji i wspólnocie.
homogeniczności, była wzmacniana przez dyscyplinę małej Durkheim poszedł jednak dalej. Waga jego książki
The Division of Labor leży w tym, że już w procesie
argumentowania na rzecz wstępnej tezy dostrzegł wewnętrzne
70
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, London: George słabości tego argumentowania, gdy doprowadzał je do
Allen S. Unwin, 1915, s. 418 logicznych konkluzji. Widząc to, zmienił swą tezę. Durkheim
Mikołajewska 81 82 Zjawisko wspólnoty

wprowadzone w ruch, jeżeli składające się nań jednostki nie społeczności lokalnej. W ramach takiej struktury dominowała
są razem zgromadzone i nie działają wspólnie. Dzięki tradycja, całkowicie brakowało indywidualizmu, a
wspólnemu działaniu nabiera ono świadomości siebie i swojej sprawiedliwość była głównie skierowana na podporząd-
pozycji. Istnieje ono przed wszelką inną aktywną kowanie jednostki zbiorowej świadomości. Własność była
kooperacją”70. wspólnotowa, religia była nieodróżnialna od kultu i rytuału, a
Z tego wyobrażenia o wspólnotowej naturze wszystkie kwestie indywidualnego myślenia i zachowania
społeczeństwa wynika ważne pojęcie zbiorowej świadomości, były zdeterminowane przez wolę wspólnoty. Więzi
które Durkheim definiuje w języku “wspólnie utrzymywanych pokrewieństwa, lokalizm i sacrum dostarczały materii całości.
wierzeń i sentymentów”. Takie widzenie społecznej Druga forma solidarności, którą Durkheim nazywał
organizacji ma niewiele wspólnego z dziewiętnastowiecznymi organiczną, opierała się na pierwszeństwie podziału pracy.
utylitarystami. Utylitaryści, podobnie jak filozofowie przed Wraz z rozwojem technologii i wyłonieniem się
nimi, gdy pisali o społeczeństwie nieświadomie odnosili je do indywidualności wolnej od przymusów przeszłości po raz
societas (zrzeszeń). Dla nich wyobrażenie Durkheima o pierwszy w historii stało się możliwe, aby porządek społeczny
społeczeństwie byłoby zbyt “grupowe”. Wyobrażenie to było nie opierał się na mechanicznym uniformizmie i kolektywnej
głęboko pod wpływem odrodzenia się wartości i własności represji, lecz na organicznej artykulacji wolnych jednostek
wspólnoty w dziewiętnastym wieku — wspólnoty rozumianej podążających za różnymi funkcjami, choć zjednoczonych
jako grupa utworzona dzięki bliskości, emocjonalnej dzięki swoim komplementarnym rolom. W ramach struktury
spójności, głębi i kontynuacji. Dla Durkheima społeczeństwo organicznej solidarności możliwe stało się uwolnienie
jest wspólnotą na dużą skalę. człowieka od tradycyjnych przymusów pokrewieństwa, klasy,
lokalizmu i zgeneralizowanej społecznej świadomości.
Warto odnotować, że początkowe zainteresowanie
Sprawiedliwość była bardziej restytutywna niż karząca. Prawo
Durkheima metafizycznymi własnościami społeczeństwa
traciło swój represyjny charakter i potrzeba kary słabła.
wynikało z jego prób udowodnienia, że przymus i dyscyplina Heterogeniczność i indywidualizm zastępowały
charakterystyczne dla tradycyjnych historycznych typów homogeniczność i wspólnotowość, a podział pracy dostarczał
społecznej organizacji nie dotyczą nowoczesnego życia. wszystkiego tego, co było potrzebne do zjednoczenia i
Intencją The Division of Labor jest wyraźnie dowodzenie, że porządku.
funkcją podziału pracy w nowoczesnych społeczeństwach jest Taki był pierwotny zamysł The Division of Labor,
integracja jednostek w ich dążności do komplementarnych i który można z łatwością inferować z początkowych
symbiotycznych specjalizacji, czyli umożliwienie po raz rozdziałów, szczególnie w świetle tego, co Durkheim napisał
pierwszy w historii położenia kresu tradycyjnym w ciągu trzech lub czterech lat poprzedzających publikację tej
mechanizmom przymusu społecznego. Funkcja podział pracy książki. Nie ma wątpliwości, że temat postępowego,
jest społeczna: jest nią, mianowicie integracja. Wraz z indywidualistycznego racjonalizmu był w jego umyśle
integracją muszą przyjść nowe związki i nowe prawa. silniejszy na początku książki niż na końcu. Biorąc pod
Tradycyjne typy związków i prawa — oparte na represji, uwagę w swej istocie postępową naturę struktury zmiany, w
moresie i wspólnotowych sankcjach — zostaną stopniowo ramach której Durkheim początkowo poszukiwał miejsca dla
wykluczone. Taka była intencja tej książki. Nie była to jednak swoich dwóch typów społeczeństwa, jego konkluzje mogą
jej konkluzja. wydać się zabawne w swym podobieństwie do konkluzji
W The Division of Labor Durkheim wyróżnia dwa Spencera, ponieważ argumentowanie Spencera w swej istocie
typy solidarności społecznej: mechaniczną i organiczną. kładło nacisk na rosnącą przewagę więzi opartych na
Pierwsza z nich istniała prawie zawsze w historii ludzkiej sankcjach restytutywnych i podziału pracy nad tymi, które są
społeczności. Oparta na moralnej i społecznej zakorzenione w tradycji i wspólnocie.
homogeniczności, była wzmacniana przez dyscyplinę małej Durkheim poszedł jednak dalej. Waga jego książki
The Division of Labor leży w tym, że już w procesie
argumentowania na rzecz wstępnej tezy dostrzegł wewnętrzne
70
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, London: George słabości tego argumentowania, gdy doprowadzał je do
Allen S. Unwin, 1915, s. 418 logicznych konkluzji. Widząc to, zmienił swą tezę. Durkheim
Mikołajewska 83 84 Zjawisko wspólnoty

podobnie jak Weber dostrzegł, że chociaż pojęciowa różnica zaledwie “patologicznej formy podziału pracy”. Typy
między dwoma typami solidarności lub asocjacji jest społeczeństw, przymus i solidarność w jego późniejszych
faktyczna, to jednak instytucjonalna stabilność drugiej musi pracach (traktowane w języku teoretycznym lub praktycznym)
mieć swoje korzenie w kontynuacji pierwszej (w tej lub innej nie mają nic wspólnego z atrybutami, które zaprojektował dla
formie). Progresywni racjonaliści jego czasów argumentowali organicznego i rzekomo nieodwołalnie nowoczesnego
za zastępowaniem pierwszej przez drugą. Durkheim jednak, społeczeństwa w The Division of Labor. Wprost przeciwnie,
nawet bardziej niż Weber, sugerował, że takie zastąpienie da społeczeństwo — ze swoimi maskami, funkcjami,
w wyniku “socjologiczną potworność”. historycznymi rolami — stało się dla Durkheima mieszaniną
Rozplątanie gmatwaniny zagrożeń prorokowanych społecznych i psychologicznych elementów, które początkowo
przez Durkheima (co czyni The Division of Labor książką przypisywał wiejskiemu lub prymitywnemu społeczeństwu.
jeszcze bardziej fascynującą) nie jest łatwe. Trzeba wiele po- Normalne społeczeństwo nie tylko jest stworzone z cech
mysłowości, aby zrozumieć te fragmenty, w których nowe ar- takich jak zbiorowa świadomość, moralny autorytet,
gumenty zaczynają zaciemniać początkowe tezy, pisze autor. wspólnota i świętość, ale jedyną odpowiednią reakcją na
Nowy typ argumentowania pojawia się gdzieś w nowoczesność jest wzmacnianie właśnie tych cech. Wtedy i
połowie książki i najlepiej według autora ilustruje go tylko wtedy można złagodzić chęć samobójstwa, ekonomiczne
następujący cytat: “Podział pracy może powstać jedynie konflikty i frustracje płynące z anomijnego życia.
wewnątrz istniejącego już społeczeństwa. Istnieje życie W książce pt. The Rules of Sociological Method,
społeczne poza całym podziałem pracy, ale podział pracy która została napisana między The Division of Labor i Suicide
zakłada je z góry. Ustaliliśmy to właśnie, pokazując, że Durkheim nazywa atrybuty mechanicznej solidarności
istnieją społeczeństwa, które zawdzięczają swoją zwartość zewnętrznymi cechami faktów społecznych w ogóle. Było to
wspólnocie wierzeń i sentymentów i właśnie z tych śmiałe rozwinięcie wcześniejszych wniosków, że niezależnie
społeczeństw wyłoniły się społeczeństwa, w których jedność od tego jak podchodzimy do analizy ludzkiego zachowania,
jest zapewniana przez podział pracy”71. fakty społecznej zewnętrzności (exterioru), przymus i tradycja
Autor uważa powyższy cytat za kluczowy, chociaż — główne elementy solidarności mechanicznej — są tymi
Durkheim nie jest tu szczery. Jest prawdą, że koncentrował faktami, które stanowią właściwy przedmiot analizy
on uwagę na typie zwartości, który nazywał mechanicznym socjologicznej. Fundamentalna teza tej niewielkiej książki
(analizując charakterystyczne dlań tryby prawa, nawyków, głosi, że faktów społecznych nie można rozłożyć lub
wierzeń), jednakże prawie nie wspominał o konieczności zredukować do jednostkowych, psychologicznych lub
kontynuacji w nowoczesnym organicznym społeczeństwie biologicznych danych, a tym bardziej traktować ich jako
tych sił stabilności, które są w swym charakterze odbicie położenia geograficznego lub klimatu.
mechaniczne. Analiza kontraktu i niezbędnych korzeni W czasach, gdy The Rules of Sociological Method
kontraktu w niekontraktowych formach autorytetu i związku została opublikowana — tzn. w czasach, gdy w nauce
zlewają się w jedno w argumentacji Durkheima. dominował indywidualizm — nie mogła wydawać się niczym
Autor kładzie szczególny nacisk na wspomniany więcej, jak tylko jedną z wersji absolutyzacji społecznego
wyżej aspekt The Division of Labor, na owo odwrócenie się umysłu, scholastycznym ćwiczeniem w reifikacji. Gdy
argumentowania. Ma ono podstawowe znaczenie dla spojrzymy wstecz na te czasy, stanie się jasne, że nie było
zrozumienia dzieła życia Durkheima i wykazania, że jego wówczas wielu socjologów zdolnych do przetłumaczenia
późniejsze prace są z nim zgodne. Jest faktem, że Durkheim centralnych argumentów Durkheima na indywidualistyczne
w swoich późniejszych pracach nigdy nie wrócił ani do kategorie własnego umysłu, podobnie jak dekadę lub dwie
swojego rozróżnienia dwóch typów solidarności, ani do później nie było wielu fizyków zdolnych do przetłumaczenia
podziału pracy rozumianego jako forma zwartości, ani do relatywistycznej teorii Einsteina na klasyczne kategorie ich
rozumienia konfliktu i anomii w społeczeństwie jako wykładów o mechanice. Dzisiaj, gdy książka Durkheima
czytana jest dokładnie, wydaje się zawierać niewiele ponadto,
71
E. Durkheim, The Division of Labor in Society, New York: The Macmillan co socjologowie zwykle zakładają o naturze rzeczywistości
Company, 1933, s. 277 społecznej w swoich badaniach empirycznych nad
Mikołajewska 83 84 Zjawisko wspólnoty

podobnie jak Weber dostrzegł, że chociaż pojęciowa różnica zaledwie “patologicznej formy podziału pracy”. Typy
między dwoma typami solidarności lub asocjacji jest społeczeństw, przymus i solidarność w jego późniejszych
faktyczna, to jednak instytucjonalna stabilność drugiej musi pracach (traktowane w języku teoretycznym lub praktycznym)
mieć swoje korzenie w kontynuacji pierwszej (w tej lub innej nie mają nic wspólnego z atrybutami, które zaprojektował dla
formie). Progresywni racjonaliści jego czasów argumentowali organicznego i rzekomo nieodwołalnie nowoczesnego
za zastępowaniem pierwszej przez drugą. Durkheim jednak, społeczeństwa w The Division of Labor. Wprost przeciwnie,
nawet bardziej niż Weber, sugerował, że takie zastąpienie da społeczeństwo — ze swoimi maskami, funkcjami,
w wyniku “socjologiczną potworność”. historycznymi rolami — stało się dla Durkheima mieszaniną
Rozplątanie gmatwaniny zagrożeń prorokowanych społecznych i psychologicznych elementów, które początkowo
przez Durkheima (co czyni The Division of Labor książką przypisywał wiejskiemu lub prymitywnemu społeczeństwu.
jeszcze bardziej fascynującą) nie jest łatwe. Trzeba wiele po- Normalne społeczeństwo nie tylko jest stworzone z cech
mysłowości, aby zrozumieć te fragmenty, w których nowe ar- takich jak zbiorowa świadomość, moralny autorytet,
gumenty zaczynają zaciemniać początkowe tezy, pisze autor. wspólnota i świętość, ale jedyną odpowiednią reakcją na
Nowy typ argumentowania pojawia się gdzieś w nowoczesność jest wzmacnianie właśnie tych cech. Wtedy i
połowie książki i najlepiej według autora ilustruje go tylko wtedy można złagodzić chęć samobójstwa, ekonomiczne
następujący cytat: “Podział pracy może powstać jedynie konflikty i frustracje płynące z anomijnego życia.
wewnątrz istniejącego już społeczeństwa. Istnieje życie W książce pt. The Rules of Sociological Method,
społeczne poza całym podziałem pracy, ale podział pracy która została napisana między The Division of Labor i Suicide
zakłada je z góry. Ustaliliśmy to właśnie, pokazując, że Durkheim nazywa atrybuty mechanicznej solidarności
istnieją społeczeństwa, które zawdzięczają swoją zwartość zewnętrznymi cechami faktów społecznych w ogóle. Było to
wspólnocie wierzeń i sentymentów i właśnie z tych śmiałe rozwinięcie wcześniejszych wniosków, że niezależnie
społeczeństw wyłoniły się społeczeństwa, w których jedność od tego jak podchodzimy do analizy ludzkiego zachowania,
jest zapewniana przez podział pracy”71. fakty społecznej zewnętrzności (exterioru), przymus i tradycja
Autor uważa powyższy cytat za kluczowy, chociaż — główne elementy solidarności mechanicznej — są tymi
Durkheim nie jest tu szczery. Jest prawdą, że koncentrował faktami, które stanowią właściwy przedmiot analizy
on uwagę na typie zwartości, który nazywał mechanicznym socjologicznej. Fundamentalna teza tej niewielkiej książki
(analizując charakterystyczne dlań tryby prawa, nawyków, głosi, że faktów społecznych nie można rozłożyć lub
wierzeń), jednakże prawie nie wspominał o konieczności zredukować do jednostkowych, psychologicznych lub
kontynuacji w nowoczesnym organicznym społeczeństwie biologicznych danych, a tym bardziej traktować ich jako
tych sił stabilności, które są w swym charakterze odbicie położenia geograficznego lub klimatu.
mechaniczne. Analiza kontraktu i niezbędnych korzeni W czasach, gdy The Rules of Sociological Method
kontraktu w niekontraktowych formach autorytetu i związku została opublikowana — tzn. w czasach, gdy w nauce
zlewają się w jedno w argumentacji Durkheima. dominował indywidualizm — nie mogła wydawać się niczym
Autor kładzie szczególny nacisk na wspomniany więcej, jak tylko jedną z wersji absolutyzacji społecznego
wyżej aspekt The Division of Labor, na owo odwrócenie się umysłu, scholastycznym ćwiczeniem w reifikacji. Gdy
argumentowania. Ma ono podstawowe znaczenie dla spojrzymy wstecz na te czasy, stanie się jasne, że nie było
zrozumienia dzieła życia Durkheima i wykazania, że jego wówczas wielu socjologów zdolnych do przetłumaczenia
późniejsze prace są z nim zgodne. Jest faktem, że Durkheim centralnych argumentów Durkheima na indywidualistyczne
w swoich późniejszych pracach nigdy nie wrócił ani do kategorie własnego umysłu, podobnie jak dekadę lub dwie
swojego rozróżnienia dwóch typów solidarności, ani do później nie było wielu fizyków zdolnych do przetłumaczenia
podziału pracy rozumianego jako forma zwartości, ani do relatywistycznej teorii Einsteina na klasyczne kategorie ich
rozumienia konfliktu i anomii w społeczeństwie jako wykładów o mechanice. Dzisiaj, gdy książka Durkheima
czytana jest dokładnie, wydaje się zawierać niewiele ponadto,
71
E. Durkheim, The Division of Labor in Society, New York: The Macmillan co socjologowie zwykle zakładają o naturze rzeczywistości
Company, 1933, s. 277 społecznej w swoich badaniach empirycznych nad
Mikołajewska 85 86 Zjawisko wspólnoty

zinstytucjonalizowanym zachowaniem. W historii myśli idee takie jak zbiorowa świadomość, reprezentacje zbiorowe,
społecznej niesłusznie utrwaliła się krytyka tej książki absolutna autonomia społeczeństwa nie mogą się długo
Durkheima, która ma swoje źródło w pierwotnej reakcji na utrzymać w obliczu krytycznego empiryzmu, lingwistycznej
nią. Krytyka ta utrwaliła się, chociaż klimat analitycznego analizy i innych charakterystycznych dla współczesnej
indywidualizmu, który ją zrodził, został już dawno zastąpiony filozofii polowań na wszystko to, co nie jest pojęciowo
przez metodologiczne wartości bliskie duchem Durkheimowi. atomistyczne.
To, co zrodziło się w The Division of Labor i zostało Nie można jednak mówić o Durkheimie i ograniczyć
“ochrzczone” w The Rules of Sociological Method, znalazło się do definicji takich terminów, jak reprezentacje zbiorowe,
swoje potwierdzenie w Suicide oraz w The Elementary Forms indywidualne reprezentacje, czy anomia, pisze autor.
of Religious Life. Badacze Durkheima uparcie analizują Proponuje wrócić do rzeczywistych, empirycznych
każdą z tych prac w innych intelektualnych kategoriach, problemów, którymi zajmował się Durkheim i których
uważając, że brak w nich kontynuacji. Prawda jest jednak wyjaśnienia poszukiwał. W ten sposób można będzie
przeciwna: metodologia podkreślana w The Rules of zobaczyć, do jakich konkretnych wniosków dochodzi się na
Sociological Method ma swoje korzenie w The Division of bazie założeń, które można abstrakcyjnie atakować, jako
Labor. Podobnie, konkretny materiał empiryczny zawarty w metafizyczne i “pozbawione sensu”.
Suicide i daleko idące rozważania akademickie w The Przyjrzyjmy się analizie natury i materii moralności
Elementary Forms of Religious Life pochodzą z intuicji i Durkheima. Nigdy nie próbował on forsować centralności
propozycji sformułowanych abstrakcyjnie w The Rules of tego, co moralne. Wszystkie fakty społeczne były
Sociological Method. Błędem jest dzielenie myśli Durkheima równocześnie faktami moralnymi. Na ostatnich stronach The
na odmienne i oderwane od siebie części, które zwykle Division of Labor pisał: “Społeczeństwo nie jest (...) dla
określano jako “ewolucjonistyczną”, “metafizyczną”, moralnego świata ani czymś obcym, ani jego echem. (...) Gdy
“empiryczną”, “funkcjonalno–instytucjonalną” i twierdzić, zniknie całe życie społeczne, to razem z nim zniknie życie
że każda z jego książek reprezentuje jedno z tych podejść. moralne, gdyż nie będzie miało dłużej żadnego celu”. Wyraził
Wszystkie cztery jego książki (jak również książka to w sposób nawet bardziej przekonywujący w Moral
opublikowana pośmiertnie, jak i jego artykuły) łączy taka Education: “Jeżeli istnieje jakiś niewątpliwy fakt, którego
sama społeczna metafizyka i metodologia, które mają swe dowiodła historia, jest nim bezpośrednie powiązanie
korzenie w przekonaniu, które ukształtowało się w jego moralności człowieka ze strukturą społeczną ludzi, którzy ją
umyśle, gdy pisał The Division of Labor: Wszystkie ludzkie praktykują. Powiązanie to jest tak bliskie, że znając generalny
zachowania powyżej poziomu ściśle fizjologicznego muszą charakter moralności przestrzeganej w danym społeczeństwie,
być widziane jako wywodzące się lub silnie uwarunkowane (...) można wyciągać wnioski co do natury tego
przez społeczeństwo, tzn. przez całokształt grup, norm, społeczeństwa, elementów jego struktury i sposobu, w jaki jest
instytucji, wewnątrz których każda indywidualna istota ono zorganizowane. Opisz mi wzór małżeństwa, moralność
ludzka nieświadomie egzystuje od momentu swojego rządzącą życiem rodzinnym, a ja ci powiem, jakie są główne
urodzenia. Społeczne instynkty, kompleksy, naturalne cechy ich organizacji”.
sentymenty — wszystko to może faktycznie istnieć w To nie społeczna, lecz jednostkowa moralność jest
człowieku (Durkheim nigdy temu nie zaprzeczał), ale ze abstrakcją, podkreśla Durkheim, gdyż moralność jest tym, co
względu na dominujący wpływ społeczeństwa na moralne, da się zobaczyć jedynie we wspólnocie. “Życie moralne we
religijne i społeczne zachowanie, ich wpływ zdaje się być wszystkich swoich formach jest spotykane jedynie w
niegodny uwagi. Trudno go uchwycić w terminach społeczeństwie. Zmienia się ono jedynie wraz z warunkami
socjologicznych, zanim nie wyczerpie się wszystkich społecznymi. (...) Obowiązki jednostek wobec siebie są w
możliwych konsekwencji tego, co społeczne. rzeczywistości obowiązkami wobec społeczeństwa”72.
Indywidualistyczno–utylitarystyczne umysły wieku Moral Education Durkheima dostarcza przykładów
dziewiętnastego pomijały tę prawdę, co niekiedy ma miejsce wykorzystania perspektywy wspólnotowej do wyjaśniania
aż do dzisiaj, pisze autor. moralności. (Połowa tej opublikowanej pośmiertnie książki
Łatwo zburzyć niektóre metafizyczne konstrukty
72
Durkheima i wiele krytyków tak właśnie robiło. Abstrakcyjne Ibidem, s. 399 przypis
Mikołajewska 85 86 Zjawisko wspólnoty

zinstytucjonalizowanym zachowaniem. W historii myśli idee takie jak zbiorowa świadomość, reprezentacje zbiorowe,
społecznej niesłusznie utrwaliła się krytyka tej książki absolutna autonomia społeczeństwa nie mogą się długo
Durkheima, która ma swoje źródło w pierwotnej reakcji na utrzymać w obliczu krytycznego empiryzmu, lingwistycznej
nią. Krytyka ta utrwaliła się, chociaż klimat analitycznego analizy i innych charakterystycznych dla współczesnej
indywidualizmu, który ją zrodził, został już dawno zastąpiony filozofii polowań na wszystko to, co nie jest pojęciowo
przez metodologiczne wartości bliskie duchem Durkheimowi. atomistyczne.
To, co zrodziło się w The Division of Labor i zostało Nie można jednak mówić o Durkheimie i ograniczyć
“ochrzczone” w The Rules of Sociological Method, znalazło się do definicji takich terminów, jak reprezentacje zbiorowe,
swoje potwierdzenie w Suicide oraz w The Elementary Forms indywidualne reprezentacje, czy anomia, pisze autor.
of Religious Life. Badacze Durkheima uparcie analizują Proponuje wrócić do rzeczywistych, empirycznych
każdą z tych prac w innych intelektualnych kategoriach, problemów, którymi zajmował się Durkheim i których
uważając, że brak w nich kontynuacji. Prawda jest jednak wyjaśnienia poszukiwał. W ten sposób można będzie
przeciwna: metodologia podkreślana w The Rules of zobaczyć, do jakich konkretnych wniosków dochodzi się na
Sociological Method ma swoje korzenie w The Division of bazie założeń, które można abstrakcyjnie atakować, jako
Labor. Podobnie, konkretny materiał empiryczny zawarty w metafizyczne i “pozbawione sensu”.
Suicide i daleko idące rozważania akademickie w The Przyjrzyjmy się analizie natury i materii moralności
Elementary Forms of Religious Life pochodzą z intuicji i Durkheima. Nigdy nie próbował on forsować centralności
propozycji sformułowanych abstrakcyjnie w The Rules of tego, co moralne. Wszystkie fakty społeczne były
Sociological Method. Błędem jest dzielenie myśli Durkheima równocześnie faktami moralnymi. Na ostatnich stronach The
na odmienne i oderwane od siebie części, które zwykle Division of Labor pisał: “Społeczeństwo nie jest (...) dla
określano jako “ewolucjonistyczną”, “metafizyczną”, moralnego świata ani czymś obcym, ani jego echem. (...) Gdy
“empiryczną”, “funkcjonalno–instytucjonalną” i twierdzić, zniknie całe życie społeczne, to razem z nim zniknie życie
że każda z jego książek reprezentuje jedno z tych podejść. moralne, gdyż nie będzie miało dłużej żadnego celu”. Wyraził
Wszystkie cztery jego książki (jak również książka to w sposób nawet bardziej przekonywujący w Moral
opublikowana pośmiertnie, jak i jego artykuły) łączy taka Education: “Jeżeli istnieje jakiś niewątpliwy fakt, którego
sama społeczna metafizyka i metodologia, które mają swe dowiodła historia, jest nim bezpośrednie powiązanie
korzenie w przekonaniu, które ukształtowało się w jego moralności człowieka ze strukturą społeczną ludzi, którzy ją
umyśle, gdy pisał The Division of Labor: Wszystkie ludzkie praktykują. Powiązanie to jest tak bliskie, że znając generalny
zachowania powyżej poziomu ściśle fizjologicznego muszą charakter moralności przestrzeganej w danym społeczeństwie,
być widziane jako wywodzące się lub silnie uwarunkowane (...) można wyciągać wnioski co do natury tego
przez społeczeństwo, tzn. przez całokształt grup, norm, społeczeństwa, elementów jego struktury i sposobu, w jaki jest
instytucji, wewnątrz których każda indywidualna istota ono zorganizowane. Opisz mi wzór małżeństwa, moralność
ludzka nieświadomie egzystuje od momentu swojego rządzącą życiem rodzinnym, a ja ci powiem, jakie są główne
urodzenia. Społeczne instynkty, kompleksy, naturalne cechy ich organizacji”.
sentymenty — wszystko to może faktycznie istnieć w To nie społeczna, lecz jednostkowa moralność jest
człowieku (Durkheim nigdy temu nie zaprzeczał), ale ze abstrakcją, podkreśla Durkheim, gdyż moralność jest tym, co
względu na dominujący wpływ społeczeństwa na moralne, da się zobaczyć jedynie we wspólnocie. “Życie moralne we
religijne i społeczne zachowanie, ich wpływ zdaje się być wszystkich swoich formach jest spotykane jedynie w
niegodny uwagi. Trudno go uchwycić w terminach społeczeństwie. Zmienia się ono jedynie wraz z warunkami
socjologicznych, zanim nie wyczerpie się wszystkich społecznymi. (...) Obowiązki jednostek wobec siebie są w
możliwych konsekwencji tego, co społeczne. rzeczywistości obowiązkami wobec społeczeństwa”72.
Indywidualistyczno–utylitarystyczne umysły wieku Moral Education Durkheima dostarcza przykładów
dziewiętnastego pomijały tę prawdę, co niekiedy ma miejsce wykorzystania perspektywy wspólnotowej do wyjaśniania
aż do dzisiaj, pisze autor. moralności. (Połowa tej opublikowanej pośmiertnie książki
Łatwo zburzyć niektóre metafizyczne konstrukty
72
Durkheima i wiele krytyków tak właśnie robiło. Abstrakcyjne Ibidem, s. 399 przypis
Mikołajewska 87 88 Zjawisko wspólnoty

mówi o sposobach, dzięki którym kodeksy moralne zostają kontekstu pośrednictwu, dzięki któremu cele stają się celami
zinternalizowane w umysłach dzieci.) Według Durkheima bezosobowymi wyposażonymi w autorytet, który sam jest
istnieją trzy zasadnicze elementy moralności: rzeczywistością dyscypliny.
1. Duch dyscypliny: Wszystkie zachowania moralne 3. Autonomia samo–determinacji: Element ten nie
“dostosowują się do wcześniej ustalonych reguł. Moralne ma wiele wspólnego z autonomią, o której mówił Kant.
zachowywanie się jest sprawą trzymania się norm (...) Durkheim poświęca sporo miejsca właśnie temu, aby wykazać
Dziedzina moralności to dziedzina obowiązku; obowiązek to nieadekwatność zorientowanego na jednostkę kategorycznego
zalecane zachowanie”. Jakie jest źródło tego zalecenia? Z imperatywu Kanta. Personalna autonomia, tzn.
całą pewnością nie zarodowa protoplazma. Ci, którzy odpowiedzialność wobec samego siebie, twierdzi Durkheim,
odpowiadają “Bóg”, mają co najmniej tę zasługę, pisze autor, jest faktycznie podstawowym elementem moralnego
że patrzą na to, co jest wobec jednostki zewnętrzne, ku zachowania. Jest ona jednak tak samo częścią społeczeństwa
autorytetowi zdolnemu do rozkazywania. U Durkheima jak dyscyplina i członkostwo grupowe. Autonomia jest po
jednak, Bóg jest mitologizacją społeczeństwa. Odpowiada prostu jednostkową racjonalną świadomością powodów tego,
więc “społeczeństwo”. To społeczeństwo — dzięki co robi ona pod wpływem impulsów dyscypliny i
pokrewieństwu, religijnym i ekonomicznym kodeksom, dzięki przywiązania: “Aby działać moralnie, nie wystarczy — już
swojej wiążącej tradycji i grupie — posiada autorytet nie wystarczy — szanowanie dyscypliny i bycie
konieczny, aby uczynić poczucie powinności (które według zobowiązanym wobec grupy. Poza tym (czy to z szacunku dla
Durkheima nie redukuje się wyłącznie do interesów lub normy, czy z oddania się zbiorowej idei) musimy posiadać
wygody) jedną z kierujących i najbardziej nieustępliwych sił wiedzę oraz jasną i jak najbardziej kompletną świadomość
w życiu ludzkim. Właśnie to przekonanie o niezmiennym możliwych powodów naszego postępowania. Ta świadomość
związku moralności z “powinnością”, z dyscypliną, której nie nadaje naszemu zachowaniu autonomię, której świadomość
można zredukować wyłącznie do wewnętrznych popędów zbiorowa obecnie wymaga od każdej prawdziwie i całkowicie
człowieka, doprowadziło Durkheima do deklaracji, że “to, co moralnej istoty. Możemy więc powiedzieć, że trzecim
erratyczne, niezdyscyplinowane jest moralnie niepełne”. elementem moralności jest rozumienie jej”74. Wraz z
2. Cele moralności: Sama dyscyplina nie wystarcza, rozwojem społeczeństwa ludzkiego, świadomość człowieka
gdyż żeby moralność mogła być skuteczna i żeby jej funkcje wykazuje tendencję do stawania się coraz bardziej
mogły wyrazić się i mieć moc determinowania, potrzebne są przenikliwą i wrażliwą. Jednakże potrzeba dyscypliny i
jeszcze cele moralności. Cele te zawsze mają charakter przywiązania nie zmienia się, pozostając tak silna jak zawsze
bezosobowy, ponieważ działanie zorientowane wyłącznie na (wbrew niektórym współczesnym indywidualistom, którzy
cele osobowe (bez względu na korzyści) jest dokładną proklamują nową moralność, w której człowiek byłby raz na
odwrotnością działania moralnego. Skąd wywodzi się ta zawsze wyzwolony ze społecznej dyscypliny i przywiązania,
bezosobowość, o której jednostka dowiaduje się poprzez wolny do rządzenia samym sobą). Dzięki swojemu rozumowi
dyscyplinę? Ze społeczeństwa, z przywiązania jednostki do człowiek może więc wiedzieć, co robi i w ten sposób osiągnąć
społeczeństwa. “(Na moralność) składa się przywiązanie formę intelektualnej (ale nie społecznej) autonomii nieznaną
jednostki do tych grup społecznych, których jest członkiem. człowiekowi prymitywnemu.
Moralność powstanie więc tylko wtedy, gdy przynależymy do Innym, równie wpływowym zastosowaniem
grup ludzkich, bez względu na to, jakie to są grupy. Ponieważ perspektywy wspólnotowej jest analiza kontraktu.
człowiek jest faktycznie kompletny tylko wtedy, gdy Rozpoczyna się ona w The Division of Labor, stając się
przynależy do poszczególnych społeczeństw, przeto sama przedmiotem intensywnych rozważań w Professional Ethics
moralność jest kompletna tylko o tyle, o ile odczuwamy and Civic Morals. Z wielu względów analiza kontraktu jest
identyfikację z różnymi grupami, w których uczestniczymy, jedną z najbardziej inteligentnych tours de force
np. z rodziną, związkiem zawodowym, klubem, partią nowoczesnych społecznych analiz. Punktem wyjścia jest
polityczną, ojczyzną, ludzkością”73. Członkostwo w grupach odrzucenie stanowiska Spencera, który rozumie kontrakt jako
społecznych jest więc tym, co dostarcza niezbędnego pojedynczy, atomistyczny akt osiągania jedności przez dwie
73 74
E. Durkheim, Moral Education, s. 80 Ibidem, s. 120
Mikołajewska 87 88 Zjawisko wspólnoty

mówi o sposobach, dzięki którym kodeksy moralne zostają kontekstu pośrednictwu, dzięki któremu cele stają się celami
zinternalizowane w umysłach dzieci.) Według Durkheima bezosobowymi wyposażonymi w autorytet, który sam jest
istnieją trzy zasadnicze elementy moralności: rzeczywistością dyscypliny.
1. Duch dyscypliny: Wszystkie zachowania moralne 3. Autonomia samo–determinacji: Element ten nie
“dostosowują się do wcześniej ustalonych reguł. Moralne ma wiele wspólnego z autonomią, o której mówił Kant.
zachowywanie się jest sprawą trzymania się norm (...) Durkheim poświęca sporo miejsca właśnie temu, aby wykazać
Dziedzina moralności to dziedzina obowiązku; obowiązek to nieadekwatność zorientowanego na jednostkę kategorycznego
zalecane zachowanie”. Jakie jest źródło tego zalecenia? Z imperatywu Kanta. Personalna autonomia, tzn.
całą pewnością nie zarodowa protoplazma. Ci, którzy odpowiedzialność wobec samego siebie, twierdzi Durkheim,
odpowiadają “Bóg”, mają co najmniej tę zasługę, pisze autor, jest faktycznie podstawowym elementem moralnego
że patrzą na to, co jest wobec jednostki zewnętrzne, ku zachowania. Jest ona jednak tak samo częścią społeczeństwa
autorytetowi zdolnemu do rozkazywania. U Durkheima jak dyscyplina i członkostwo grupowe. Autonomia jest po
jednak, Bóg jest mitologizacją społeczeństwa. Odpowiada prostu jednostkową racjonalną świadomością powodów tego,
więc “społeczeństwo”. To społeczeństwo — dzięki co robi ona pod wpływem impulsów dyscypliny i
pokrewieństwu, religijnym i ekonomicznym kodeksom, dzięki przywiązania: “Aby działać moralnie, nie wystarczy — już
swojej wiążącej tradycji i grupie — posiada autorytet nie wystarczy — szanowanie dyscypliny i bycie
konieczny, aby uczynić poczucie powinności (które według zobowiązanym wobec grupy. Poza tym (czy to z szacunku dla
Durkheima nie redukuje się wyłącznie do interesów lub normy, czy z oddania się zbiorowej idei) musimy posiadać
wygody) jedną z kierujących i najbardziej nieustępliwych sił wiedzę oraz jasną i jak najbardziej kompletną świadomość
w życiu ludzkim. Właśnie to przekonanie o niezmiennym możliwych powodów naszego postępowania. Ta świadomość
związku moralności z “powinnością”, z dyscypliną, której nie nadaje naszemu zachowaniu autonomię, której świadomość
można zredukować wyłącznie do wewnętrznych popędów zbiorowa obecnie wymaga od każdej prawdziwie i całkowicie
człowieka, doprowadziło Durkheima do deklaracji, że “to, co moralnej istoty. Możemy więc powiedzieć, że trzecim
erratyczne, niezdyscyplinowane jest moralnie niepełne”. elementem moralności jest rozumienie jej”74. Wraz z
2. Cele moralności: Sama dyscyplina nie wystarcza, rozwojem społeczeństwa ludzkiego, świadomość człowieka
gdyż żeby moralność mogła być skuteczna i żeby jej funkcje wykazuje tendencję do stawania się coraz bardziej
mogły wyrazić się i mieć moc determinowania, potrzebne są przenikliwą i wrażliwą. Jednakże potrzeba dyscypliny i
jeszcze cele moralności. Cele te zawsze mają charakter przywiązania nie zmienia się, pozostając tak silna jak zawsze
bezosobowy, ponieważ działanie zorientowane wyłącznie na (wbrew niektórym współczesnym indywidualistom, którzy
cele osobowe (bez względu na korzyści) jest dokładną proklamują nową moralność, w której człowiek byłby raz na
odwrotnością działania moralnego. Skąd wywodzi się ta zawsze wyzwolony ze społecznej dyscypliny i przywiązania,
bezosobowość, o której jednostka dowiaduje się poprzez wolny do rządzenia samym sobą). Dzięki swojemu rozumowi
dyscyplinę? Ze społeczeństwa, z przywiązania jednostki do człowiek może więc wiedzieć, co robi i w ten sposób osiągnąć
społeczeństwa. “(Na moralność) składa się przywiązanie formę intelektualnej (ale nie społecznej) autonomii nieznaną
jednostki do tych grup społecznych, których jest członkiem. człowiekowi prymitywnemu.
Moralność powstanie więc tylko wtedy, gdy przynależymy do Innym, równie wpływowym zastosowaniem
grup ludzkich, bez względu na to, jakie to są grupy. Ponieważ perspektywy wspólnotowej jest analiza kontraktu.
człowiek jest faktycznie kompletny tylko wtedy, gdy Rozpoczyna się ona w The Division of Labor, stając się
przynależy do poszczególnych społeczeństw, przeto sama przedmiotem intensywnych rozważań w Professional Ethics
moralność jest kompletna tylko o tyle, o ile odczuwamy and Civic Morals. Z wielu względów analiza kontraktu jest
identyfikację z różnymi grupami, w których uczestniczymy, jedną z najbardziej inteligentnych tours de force
np. z rodziną, związkiem zawodowym, klubem, partią nowoczesnych społecznych analiz. Punktem wyjścia jest
polityczną, ojczyzną, ludzkością”73. Członkostwo w grupach odrzucenie stanowiska Spencera, który rozumie kontrakt jako
społecznych jest więc tym, co dostarcza niezbędnego pojedynczy, atomistyczny akt osiągania jedności przez dwie
73 74
E. Durkheim, Moral Education, s. 80 Ibidem, s. 120
Mikołajewska 89 90 Zjawisko wspólnoty

(lub więcej) jednostki kierujące się interesem własnym, których nie można w myślach zredukować do interesu
uzupełnionym przez rozum. Sprowadzanie podejścia własnego. Moresy te mają swój początek i nieprzerwaną
Durkheima do kontraktu do tego poglądu byłoby błędem. Przy rzeczywistość we wspólnocie, a nie w stanach jednostkowej
bliższym spojrzeniu koncepcja Durkheima staje się daleko świadomości.
sięgającym atakiem na ten właśnie nurt myślowy, który Trzecim przykładem zastosowania perspektywy
narodził się w wieku XVII wraz z Hobbsem i jego wspólnotowej przez Durkheima jest jego sławne studium o
kontynuatorami, był kontynuowany w okresie 0świecenia, aby samobójstwie. Tutaj podejście Durkheima jest jak najbardziej
w wieku XIX stać się istotą ruchu utylitarystycznego. W tym empiryczne. Rzucenie rękawicy racjonalistycznemu idolowi,
nurcie myślowym kontrakt stanowił osadowy model którym był kontrakt, było już samo wystarczająco śmiałe, ale
wszystkich związków społecznych. Hobbes próbował potraktowanie samobójstwa, tego najbardziej intymnego i
legitymizować nawet więzi rodzinne przez ukryty kontrakt indywidualnego aktu jako metody badania społeczeństwa
między rodzicami i dziećmi. W racjonalistyczno– przekraczało to, co utylitaryści tamtych czasów mogli znieść.
utylitarystycznej tradycji wieku XVIII i XIX wszystko to, co Związek samobójstwa z okresem społecznej dezintegracji
nie mogło być uzasadnione lub legitymizowane przez sugerowany w The Division of Labor stał się obecnie
rzeczywisty lub wyimaginowany kontrakt, było podejrzane. przedmiotem badań przy użyciu metodologii naszkicowanej w
Jedyną rzeczywistością (i stąd jedynym właściwym The Rules of Sociological Method.
przedmiotem naukowej uwagi) było to, co emanowało z Za pracą o samobójstwach ukrywa się szereg
samego człowieka, z jego instynktów i rozumu. Społeczna motywów. Najbardziej oczywisty jest motyw naukowy.
jedność, bez względu na to, czym zdawała się być dla zwykłej Samobójstwem interesowało się wielu i zebrano wiele danych
percepcji, miała być w rzeczywistości wytworem jakiejś formy demograficznych, o czym Durkheim doskonale wiedział.
kontraktu. Krótko mówiąc, w tym nurcie myślowym kontrakt U podłoża pracy Durkheima leżały jednak także dwa
był mikrokosmosem społeczeństwa, wizerunkiem ludzkich inne motywy. Po pierwsze, Durkheim twierdził, że
związków. “możliwość socjologii” jako odrębnego pola badań stanie się
Ten właśnie wizerunek Durkheim odrzuca. bardziej oczywista po odkryciu praw rządzących
Kontrakt, twierdzi, traktowany jako historycznie lub logicznie samobójstwem, które są bezpośrednim oddziaływaniem
pierwotny jest czymś sztucznym i poglądu tego nie da się materii stanowiącej przedmiot socjologii — tzn.
utrzymać. Jak można oczekiwać od ludzi, pyta Durkheim, aby społeczeństwa i faktów społecznych. Tego praktycznego,
honorowali kontraktowe uzgodnienie, jeżeli opiera się ono profesjonalnego celu Durkheim nigdy nie tracił z oczu i w
wyłącznie na jednostkowym interesie lub fantazji, które książce pt. Suicide często o nim wspominał.
rzekomo doń doprowadziły. “Tam, gdzie interes jest jedyną “Metoda socjologiczna, którą stosujemy, opiera się w
rządzącą siłą, tam jednostka znajduje się w stanie wojny z całości na podstawowej zasadzie, że fakty społeczne należy
każdą inną, ponieważ nie ma nic, co łagodziłoby jej ego i studiować jak rzeczy, tzn. jak rzeczywistość wobec jednostki
żaden rozejm nie przetrwa długo. Nie ma nic mniej stałego zewnętrzną. Żadna z innych zasad nie była bardziej
niż interes. Dziś interes łączy mnie z tobą, a jutro zrobi mnie krytykowana, ale żadna też nie była równie fundamentalna”.
twoim wrogiem. Taka przyczyna pozwoli jedynie na rozwój Aby socjologia mogła istnieć jako nauka, musi mieć swój
krótkotrwałych stosunków i asocjacji”75. własny, odrębny przedmiot. Musi szukać informacji o takiej
Żaden kontrakt nie jest w stanie utrzymać się nawet rzeczywistości, która nie jest przedmiotem żadnej innej nauki.
przez krótką chwilę, twierdzi Durkheim, jeżeli nie znajdzie Gdyby na zewnątrz jednostkowej świadomości nie istniała
oparcia w konwencjach, tradycji, kodeksach, w których jest żadna rzeczywistość, socjologia nie miałaby żadnego
wyraźnie obecna idea autorytetu wyższego niż sam kontrakt. własnego przedmiotu. Jedynym możliwym przedmiotem
Idea kontraktu, jak i sama możliwość kontraktu jako związku obserwacji są psychiczne stany jednostki. One jednak
między ludźmi pojawiała się w historii rozwoju ludzkiego stanowią pole psychologii. Z psychologicznego punktu
społeczeństwa stosunkowo późno. Może on być realizowany widzenia istotę np. małżeństwa, rodziny, religii stanowią
jedynie w kontekście już istniejących suwerennych moresów, jednostkowe potrzeby (uczucia rodzicielskie, miłość
synowska, pożądanie seksualne, czy tzw. instynkt religijny),
75
E. Durkheim, Division of Labor, op. cit., s. 203 przypis na które instytucje te są odpowiedzią. “Pod pretekstem dania
Mikołajewska 89 90 Zjawisko wspólnoty

(lub więcej) jednostki kierujące się interesem własnym, których nie można w myślach zredukować do interesu
uzupełnionym przez rozum. Sprowadzanie podejścia własnego. Moresy te mają swój początek i nieprzerwaną
Durkheima do kontraktu do tego poglądu byłoby błędem. Przy rzeczywistość we wspólnocie, a nie w stanach jednostkowej
bliższym spojrzeniu koncepcja Durkheima staje się daleko świadomości.
sięgającym atakiem na ten właśnie nurt myślowy, który Trzecim przykładem zastosowania perspektywy
narodził się w wieku XVII wraz z Hobbsem i jego wspólnotowej przez Durkheima jest jego sławne studium o
kontynuatorami, był kontynuowany w okresie 0świecenia, aby samobójstwie. Tutaj podejście Durkheima jest jak najbardziej
w wieku XIX stać się istotą ruchu utylitarystycznego. W tym empiryczne. Rzucenie rękawicy racjonalistycznemu idolowi,
nurcie myślowym kontrakt stanowił osadowy model którym był kontrakt, było już samo wystarczająco śmiałe, ale
wszystkich związków społecznych. Hobbes próbował potraktowanie samobójstwa, tego najbardziej intymnego i
legitymizować nawet więzi rodzinne przez ukryty kontrakt indywidualnego aktu jako metody badania społeczeństwa
między rodzicami i dziećmi. W racjonalistyczno– przekraczało to, co utylitaryści tamtych czasów mogli znieść.
utylitarystycznej tradycji wieku XVIII i XIX wszystko to, co Związek samobójstwa z okresem społecznej dezintegracji
nie mogło być uzasadnione lub legitymizowane przez sugerowany w The Division of Labor stał się obecnie
rzeczywisty lub wyimaginowany kontrakt, było podejrzane. przedmiotem badań przy użyciu metodologii naszkicowanej w
Jedyną rzeczywistością (i stąd jedynym właściwym The Rules of Sociological Method.
przedmiotem naukowej uwagi) było to, co emanowało z Za pracą o samobójstwach ukrywa się szereg
samego człowieka, z jego instynktów i rozumu. Społeczna motywów. Najbardziej oczywisty jest motyw naukowy.
jedność, bez względu na to, czym zdawała się być dla zwykłej Samobójstwem interesowało się wielu i zebrano wiele danych
percepcji, miała być w rzeczywistości wytworem jakiejś formy demograficznych, o czym Durkheim doskonale wiedział.
kontraktu. Krótko mówiąc, w tym nurcie myślowym kontrakt U podłoża pracy Durkheima leżały jednak także dwa
był mikrokosmosem społeczeństwa, wizerunkiem ludzkich inne motywy. Po pierwsze, Durkheim twierdził, że
związków. “możliwość socjologii” jako odrębnego pola badań stanie się
Ten właśnie wizerunek Durkheim odrzuca. bardziej oczywista po odkryciu praw rządzących
Kontrakt, twierdzi, traktowany jako historycznie lub logicznie samobójstwem, które są bezpośrednim oddziaływaniem
pierwotny jest czymś sztucznym i poglądu tego nie da się materii stanowiącej przedmiot socjologii — tzn.
utrzymać. Jak można oczekiwać od ludzi, pyta Durkheim, aby społeczeństwa i faktów społecznych. Tego praktycznego,
honorowali kontraktowe uzgodnienie, jeżeli opiera się ono profesjonalnego celu Durkheim nigdy nie tracił z oczu i w
wyłącznie na jednostkowym interesie lub fantazji, które książce pt. Suicide często o nim wspominał.
rzekomo doń doprowadziły. “Tam, gdzie interes jest jedyną “Metoda socjologiczna, którą stosujemy, opiera się w
rządzącą siłą, tam jednostka znajduje się w stanie wojny z całości na podstawowej zasadzie, że fakty społeczne należy
każdą inną, ponieważ nie ma nic, co łagodziłoby jej ego i studiować jak rzeczy, tzn. jak rzeczywistość wobec jednostki
żaden rozejm nie przetrwa długo. Nie ma nic mniej stałego zewnętrzną. Żadna z innych zasad nie była bardziej
niż interes. Dziś interes łączy mnie z tobą, a jutro zrobi mnie krytykowana, ale żadna też nie była równie fundamentalna”.
twoim wrogiem. Taka przyczyna pozwoli jedynie na rozwój Aby socjologia mogła istnieć jako nauka, musi mieć swój
krótkotrwałych stosunków i asocjacji”75. własny, odrębny przedmiot. Musi szukać informacji o takiej
Żaden kontrakt nie jest w stanie utrzymać się nawet rzeczywistości, która nie jest przedmiotem żadnej innej nauki.
przez krótką chwilę, twierdzi Durkheim, jeżeli nie znajdzie Gdyby na zewnątrz jednostkowej świadomości nie istniała
oparcia w konwencjach, tradycji, kodeksach, w których jest żadna rzeczywistość, socjologia nie miałaby żadnego
wyraźnie obecna idea autorytetu wyższego niż sam kontrakt. własnego przedmiotu. Jedynym możliwym przedmiotem
Idea kontraktu, jak i sama możliwość kontraktu jako związku obserwacji są psychiczne stany jednostki. One jednak
między ludźmi pojawiała się w historii rozwoju ludzkiego stanowią pole psychologii. Z psychologicznego punktu
społeczeństwa stosunkowo późno. Może on być realizowany widzenia istotę np. małżeństwa, rodziny, religii stanowią
jedynie w kontekście już istniejących suwerennych moresów, jednostkowe potrzeby (uczucia rodzicielskie, miłość
synowska, pożądanie seksualne, czy tzw. instynkt religijny),
75
E. Durkheim, Division of Labor, op. cit., s. 203 przypis na które instytucje te są odpowiedzią. “Pod pretekstem dania
Mikołajewska 91 92 Zjawisko wspólnoty

nauce bardziej solidnych podstaw poprzez oparcie jej na samobójstwach, “zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do
psychologicznej konstytucji jednostki okrada się ją z jedynego stopnia integracji grup społecznych, których jednostka jest
właściwego dla niej przedmiotu. Nie rozumie się, że nie może częścią”. Gdy społeczeństwo jest silnie zintegrowane
być socjologii, jeżeli nie istnieje społeczeństwo i że ogranicza jednostki, rozważa je z punktu widzenia służby dla
społeczeństwa nie mogą istnieć, jeżeli istnieją jedynie siebie i “stąd zakazuje im dowolnego dysponowania sobą”.
jednostki”76. W tym miejscu mamy metafizykę Ten typ samobójstwa występuje często w tych nowoczesnych
przetłumaczoną na praktyczną metodologię, pisze autor. populacjach, gdzie asocjacyjne więzi są same w sobie
Trudno zrobić to lepiej. względnie słabe, np. w populacji protestantów, mieszkańców
Po uzasadnieniu swojego badania nad samobójstwem miast, robotników przemysłowych, profesjonalistów.
demograficznie i metodologicznie, Durkheim dodaje 2. Samobójstwo anomijne: analogiczne do
uzasadnienie moralne. Samobójstwo podpada pod tę samą samobójstwa egoistycznego jest samobójstwo anomijne
kategorię, co konflikt ekonomiczny, przestępstwo, rozwód i spowodowane przez nagłe załamanie się systemu
znakuje patologiczny stan współczesnego europejskiego normatywnego i wartości, które rządziły dotychczasowym
społeczeństwa. Należy więc zaproponować lekarstwo, które życiem, lub wynika z konfliktu między pożądanymi celami i
mogłoby służyć łagodzeniu zarówno samobójstw, jak i innych możliwością ich realizacji. To nie nędza jest bodźcem do
form dezintegracji społecznej. W taki właśnie praktyczny i samobójstwa. Durkheim odwołuje się do “godnej uwagi
moralny sposób Durkheim mówi tu o “pewnych sugestiach na odporności biednych krajów” na samobójstwa: “nędza chroni
temat przyczyn złego przystosowania się w większości przed samobójstwem, ponieważ jest ograniczeniem sama w
społeczeństw europejskich i o sposobach ich leczenia”. sobie. Z drugiej strony, dobrobyt z powodu władzy, którą nas
Samobójstwo dzisiaj, podkreśla Durkheim, “jest jedną z form, obdarza, daje nam złudną wiarę, że zależymy od nas samych.
w jakiej jest transmitowane zbiorowe uczucie, na które Redukując opór stawiany przez rzeczy, stwarza złudzenie
cierpimy. Może więc pomóc w jego zrozumieniu”77. nieograniczonego pokonywania ich. Im mniej ograniczony
Wnioski, do których Durkheim dochodzi w swej ktoś się czuje, tym trudniejsze do zniesienia wydają mu się
książce, mogą być potraktowane jako dowód prawdziwości ograniczenia”78. Anomia, krótko mówiąc, jest załamaniem się
tego, co przewidywał teoretycznie w The Rules of moralnej wspólnoty, tak jak egoizm jest załamaniem się
Sociological Method. Nacisk na społeczeństwo, a nie na społecznej wspólnoty.
jednostkę potwierdza danymi i weryfikacją hipotez. Oto jego 3. Samobójstwo altruistyczne: trzecia forma
własne podsumowujące słowa: “Całkowicie inne są wyniki, samobójstwa jest równie społeczna w swym przyczynowym
które otrzymujemy, gdy zapomnimy chwilowo o jednostce i kontekście jak pozostałe dwie, ale manifestuje się wówczas,
szukamy przyczyn skłonności samobójczych w danym gdy zaangażowanie w związki społeczne jest tak wielkie, że
społeczeństwie w naturze tego społeczeństwa. Związek jednostka odbiera sobie życie, gdyż jest przekonana, że jej
samobójstwa z określonymi stanami środowiska społecznego działanie przyniosło hańbę tym związkom społecznym. Istotą
jest równie bezpośredni i stały, jak jego związek z faktami o takiego samobójstwa nie jest ucieczka, lecz samo-karanie.
charakterze biologicznym i fizycznym”. Chociaż ten typ samobójstwa jest bardziej prawdopodobny w
W jaki sposób społeczeństwo może stać się główną społeczeństwach prymitywnych, gdzie dominuje plemienny
determinantą aktu tak indywidualnego jak samobójstwo? consensus, to jednak pojawia się także w tych przestrzeniach
Durkheim wyróżnia 3 takie sposoby: społeczeństwa nowoczesnego (np. wśród oficerów w armii),
1. Samobójstwo egoistyczne: występuje wówczas, gdzie tradycja jest dominująca i wszechobecna.
gdy zwartość w grupach, do których ludzie przynależą, Durkheim pisze: “(...) wszystkie społeczeństwa mają
słabnie do tego stopnia, że nie dostarcza już ego większą lub mniejszą skłonność do samobójstw; ma to swoje
potwierdzenia, które zwykle dostarczało. Stopa samobójstwa, źródło w naturze rzeczy. Faktycznie każda grupa społeczna
pisze Durkheim w swoim słynnym twierdzeniu o sama w sobie ma kolektywną inklinację do tego aktu, która
stanowi źródło wszystkich jednostkowych inklinacji, a nie ich
skutek. Jest ona wynikiem nurtów egoizmu, altruizmu lub
76
E. Durkheim, Suicide, s. 35
77 78
Ibidem, s. 37 Ibidem, s. 254
Mikołajewska 91 92 Zjawisko wspólnoty

nauce bardziej solidnych podstaw poprzez oparcie jej na samobójstwach, “zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do
psychologicznej konstytucji jednostki okrada się ją z jedynego stopnia integracji grup społecznych, których jednostka jest
właściwego dla niej przedmiotu. Nie rozumie się, że nie może częścią”. Gdy społeczeństwo jest silnie zintegrowane
być socjologii, jeżeli nie istnieje społeczeństwo i że ogranicza jednostki, rozważa je z punktu widzenia służby dla
społeczeństwa nie mogą istnieć, jeżeli istnieją jedynie siebie i “stąd zakazuje im dowolnego dysponowania sobą”.
jednostki”76. W tym miejscu mamy metafizykę Ten typ samobójstwa występuje często w tych nowoczesnych
przetłumaczoną na praktyczną metodologię, pisze autor. populacjach, gdzie asocjacyjne więzi są same w sobie
Trudno zrobić to lepiej. względnie słabe, np. w populacji protestantów, mieszkańców
Po uzasadnieniu swojego badania nad samobójstwem miast, robotników przemysłowych, profesjonalistów.
demograficznie i metodologicznie, Durkheim dodaje 2. Samobójstwo anomijne: analogiczne do
uzasadnienie moralne. Samobójstwo podpada pod tę samą samobójstwa egoistycznego jest samobójstwo anomijne
kategorię, co konflikt ekonomiczny, przestępstwo, rozwód i spowodowane przez nagłe załamanie się systemu
znakuje patologiczny stan współczesnego europejskiego normatywnego i wartości, które rządziły dotychczasowym
społeczeństwa. Należy więc zaproponować lekarstwo, które życiem, lub wynika z konfliktu między pożądanymi celami i
mogłoby służyć łagodzeniu zarówno samobójstw, jak i innych możliwością ich realizacji. To nie nędza jest bodźcem do
form dezintegracji społecznej. W taki właśnie praktyczny i samobójstwa. Durkheim odwołuje się do “godnej uwagi
moralny sposób Durkheim mówi tu o “pewnych sugestiach na odporności biednych krajów” na samobójstwa: “nędza chroni
temat przyczyn złego przystosowania się w większości przed samobójstwem, ponieważ jest ograniczeniem sama w
społeczeństw europejskich i o sposobach ich leczenia”. sobie. Z drugiej strony, dobrobyt z powodu władzy, którą nas
Samobójstwo dzisiaj, podkreśla Durkheim, “jest jedną z form, obdarza, daje nam złudną wiarę, że zależymy od nas samych.
w jakiej jest transmitowane zbiorowe uczucie, na które Redukując opór stawiany przez rzeczy, stwarza złudzenie
cierpimy. Może więc pomóc w jego zrozumieniu”77. nieograniczonego pokonywania ich. Im mniej ograniczony
Wnioski, do których Durkheim dochodzi w swej ktoś się czuje, tym trudniejsze do zniesienia wydają mu się
książce, mogą być potraktowane jako dowód prawdziwości ograniczenia”78. Anomia, krótko mówiąc, jest załamaniem się
tego, co przewidywał teoretycznie w The Rules of moralnej wspólnoty, tak jak egoizm jest załamaniem się
Sociological Method. Nacisk na społeczeństwo, a nie na społecznej wspólnoty.
jednostkę potwierdza danymi i weryfikacją hipotez. Oto jego 3. Samobójstwo altruistyczne: trzecia forma
własne podsumowujące słowa: “Całkowicie inne są wyniki, samobójstwa jest równie społeczna w swym przyczynowym
które otrzymujemy, gdy zapomnimy chwilowo o jednostce i kontekście jak pozostałe dwie, ale manifestuje się wówczas,
szukamy przyczyn skłonności samobójczych w danym gdy zaangażowanie w związki społeczne jest tak wielkie, że
społeczeństwie w naturze tego społeczeństwa. Związek jednostka odbiera sobie życie, gdyż jest przekonana, że jej
samobójstwa z określonymi stanami środowiska społecznego działanie przyniosło hańbę tym związkom społecznym. Istotą
jest równie bezpośredni i stały, jak jego związek z faktami o takiego samobójstwa nie jest ucieczka, lecz samo-karanie.
charakterze biologicznym i fizycznym”. Chociaż ten typ samobójstwa jest bardziej prawdopodobny w
W jaki sposób społeczeństwo może stać się główną społeczeństwach prymitywnych, gdzie dominuje plemienny
determinantą aktu tak indywidualnego jak samobójstwo? consensus, to jednak pojawia się także w tych przestrzeniach
Durkheim wyróżnia 3 takie sposoby: społeczeństwa nowoczesnego (np. wśród oficerów w armii),
1. Samobójstwo egoistyczne: występuje wówczas, gdzie tradycja jest dominująca i wszechobecna.
gdy zwartość w grupach, do których ludzie przynależą, Durkheim pisze: “(...) wszystkie społeczeństwa mają
słabnie do tego stopnia, że nie dostarcza już ego większą lub mniejszą skłonność do samobójstw; ma to swoje
potwierdzenia, które zwykle dostarczało. Stopa samobójstwa, źródło w naturze rzeczy. Faktycznie każda grupa społeczna
pisze Durkheim w swoim słynnym twierdzeniu o sama w sobie ma kolektywną inklinację do tego aktu, która
stanowi źródło wszystkich jednostkowych inklinacji, a nie ich
skutek. Jest ona wynikiem nurtów egoizmu, altruizmu lub
76
E. Durkheim, Suicide, s. 35
77 78
Ibidem, s. 37 Ibidem, s. 254
Mikołajewska 93 94 Zjawisko wspólnoty

anomii płynących wewnątrz danego społeczeństwa łącznie z jednostka całkowicie zniknęła z jego socjologii i oskarżenia te
tendencjami do tęsknej melancholii, aktywnego wyrzeczenia rozbrzmiewają echem po dziś dzień.
się i nerwowego znużenia, które wywodzą się z tych nurtów. Jednakże, gdy przyjrzymy się temu, co Durkheim
Tendencje te, obecne w całym ciele społecznym, oddziałując naprawdę napisał o jednostkowości i naturze procesów
na jednostki, powodują, że popełniają one samobójstwo. kształtowania osobowości, okaże się, że nie ma w tym nic
Prywatne doświadczenia zwykle brane za bezpośrednią wyjątkowego. Społeczeństwo, pisze Durkheim, “istnieje i żyje
przyczynę samobójstwa zapożyczają swój wpływ z moralnych tylko w jednostce i tylko poprzez jednostkę”.
predyspozycji ofiary, będących echem moralnego stanu “Gdyby idea społeczeństwa zniknęła z
społeczeństwa”79. jednostkowych umysłów i wierzeń, a tradycja oraz aspiracje
Powyższy cytat, wyrwany z kontekstu i analizowany grupy przestały być odczuwane i podzielane przez jednostki,
w sposób czysto analityczny, może zostać poddany podobnej wówczas społeczeństwo umarłoby. Możemy powiedzieć o nim
krytyce jak szereg innych cytatów z prac Durkheima. Czy to samo, co (...) powiedzieliśmy o boskości: jest ona o tyle
społeczeństwo może mieć skłonność — grupową lub rzeczywista, o ile ma miejsce w ludzkiej świadomości (...)”80.
“kolektywną inklinację” — do samobójstwa? Może społeczne Z tego, co zostało wyżej powiedziane, nie wynika
ciało mieć “skłonność do tęsknej melancholii”. więc, aby człowiek był (propagowanym przez myślenie
Nagromadzone od wieków i przyjmowane bez zastrzeżeń utylitarystyczne) istnieniem pierwotnym i samym w sobie.
założenia zachodniego indywidualizmu skłaniają do Przeciwnie, człowiek jest biologiczną i społeczną kopią.
odpowiedzi negatywnej i takiej właśnie odpowiedzi udzieliły “W człowieku istnieją dwa byty: byt indywidualny,
Durkheimowi. Pomińmy jednak, pisze autor, refleksję nad który ma swe podstawy w organizmie ściśle ograniczającym
masywnym wpływem analitycznego indywidualizmu na myśl koło ludzkich czynności, oraz byt społeczny, który jest
zachodnią, który więcej wiedzy człowiekowi uniemożliwił niż reprezentacją wyższej rzeczywistości intelektualnego i
umożliwił. Pomińmy również obronę Durkheima przed moralnego porządku, który poznajemy poprzez obserwację, że
oskarżeniem o reifikację. Obrona jest tu zawsze daremna.
“ja” znaczy społeczeństwo. Ten dualizm naszej natury ma
Podkreślmy jedynie, że właśnie dzięki omówionemu wyżej
swą praktyczną konsekwencję w praktycznym porządku w
widzeniu społeczeństwa Durkheim rozwinął metodologię i
postaci nieredukowalności moralnego ideału do utylitarnego
zweryfikował wnioski o przypadku samobójstwa w
społeczeństwie, które przetrwały siedemdziesiąt lat. Suicide motywu i w porządku myśli w postaci nieredukowalności
jest po dziś dzień jednym z największych naukowych studiów rozumu do jednostkowego doświadczenia. O ile jednostka
w socjologii i nie trzeba tu nawet szukać poparcia w przynależy do społeczeństwa, o tyle przekracza samą siebie
określeniu “klasyka”. zarówno na poziomie myślenia, jak i na poziomie działania”.
Czwartym i być może najbardziej fundamentalnym W innym miejscu Durkheim pisze: “Człowiek
przykładem metodologicznego rozumienia wspólnoty przez społeczny nakłada się na człowieka fizycznego. Człowiek
Durkheima jest jego podejście do natury ludzkiej. Po społeczny z góry zakłada społeczeństwo, które wyraża i
gwałtownym rozwoju psychologii społecznej podejście któremu służy. Gdy ono rozpada się, gdy nie czujemy już
Durkheima do analizy społecznych źródeł jaźni może się dłużej jego istnienia i jego działania w odniesieniu do nas i
wydać przestarzałe. Jednakże w jego czasach podejście to było ponad nami, wówczas wszystko, co jest w nas społeczne
na tyle oryginalne, że go nie rozumiano i ostro je atakowano. zostaje pozbawione wszelkich obiektywnych podstaw. To, co
Indywidualistyczne widzenie jaźni, umysłu i osobowości było pozostaje jest sztuczną kombinacją iluzorycznych
tak silnie zakorzenione, że krytycy Durkheima (np. Tarde, wizerunków, przewidzeń zanikających wraz z refleksję. Nie
którego widzenie imitacji, jako podstawowego procesu pozostaje więc nic, co mogłoby stanowić cel naszego
społecznego, opierało się na poglądzie, że jednostki są działania. Człowiek społeczny stanowi istotę człowieka
uformowane dla celów społecznych) oskarżali go o “grupowy cywilizowanego. Jest on arcydziełem istnienia”81.
umysł” i “społeczny realizm”. Oskarżano Durkheima, że
80
E. Durkheim, Elementary Forms of Religious Life, 1912, s. 347
79 81
Ibidem, s. 300 E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 213
Mikołajewska 93 94 Zjawisko wspólnoty

anomii płynących wewnątrz danego społeczeństwa łącznie z jednostka całkowicie zniknęła z jego socjologii i oskarżenia te
tendencjami do tęsknej melancholii, aktywnego wyrzeczenia rozbrzmiewają echem po dziś dzień.
się i nerwowego znużenia, które wywodzą się z tych nurtów. Jednakże, gdy przyjrzymy się temu, co Durkheim
Tendencje te, obecne w całym ciele społecznym, oddziałując naprawdę napisał o jednostkowości i naturze procesów
na jednostki, powodują, że popełniają one samobójstwo. kształtowania osobowości, okaże się, że nie ma w tym nic
Prywatne doświadczenia zwykle brane za bezpośrednią wyjątkowego. Społeczeństwo, pisze Durkheim, “istnieje i żyje
przyczynę samobójstwa zapożyczają swój wpływ z moralnych tylko w jednostce i tylko poprzez jednostkę”.
predyspozycji ofiary, będących echem moralnego stanu “Gdyby idea społeczeństwa zniknęła z
społeczeństwa”79. jednostkowych umysłów i wierzeń, a tradycja oraz aspiracje
Powyższy cytat, wyrwany z kontekstu i analizowany grupy przestały być odczuwane i podzielane przez jednostki,
w sposób czysto analityczny, może zostać poddany podobnej wówczas społeczeństwo umarłoby. Możemy powiedzieć o nim
krytyce jak szereg innych cytatów z prac Durkheima. Czy to samo, co (...) powiedzieliśmy o boskości: jest ona o tyle
społeczeństwo może mieć skłonność — grupową lub rzeczywista, o ile ma miejsce w ludzkiej świadomości (...)”80.
“kolektywną inklinację” — do samobójstwa? Może społeczne Z tego, co zostało wyżej powiedziane, nie wynika
ciało mieć “skłonność do tęsknej melancholii”. więc, aby człowiek był (propagowanym przez myślenie
Nagromadzone od wieków i przyjmowane bez zastrzeżeń utylitarystyczne) istnieniem pierwotnym i samym w sobie.
założenia zachodniego indywidualizmu skłaniają do Przeciwnie, człowiek jest biologiczną i społeczną kopią.
odpowiedzi negatywnej i takiej właśnie odpowiedzi udzieliły “W człowieku istnieją dwa byty: byt indywidualny,
Durkheimowi. Pomińmy jednak, pisze autor, refleksję nad który ma swe podstawy w organizmie ściśle ograniczającym
masywnym wpływem analitycznego indywidualizmu na myśl koło ludzkich czynności, oraz byt społeczny, który jest
zachodnią, który więcej wiedzy człowiekowi uniemożliwił niż reprezentacją wyższej rzeczywistości intelektualnego i
umożliwił. Pomińmy również obronę Durkheima przed moralnego porządku, który poznajemy poprzez obserwację, że
oskarżeniem o reifikację. Obrona jest tu zawsze daremna.
“ja” znaczy społeczeństwo. Ten dualizm naszej natury ma
Podkreślmy jedynie, że właśnie dzięki omówionemu wyżej
swą praktyczną konsekwencję w praktycznym porządku w
widzeniu społeczeństwa Durkheim rozwinął metodologię i
postaci nieredukowalności moralnego ideału do utylitarnego
zweryfikował wnioski o przypadku samobójstwa w
społeczeństwie, które przetrwały siedemdziesiąt lat. Suicide motywu i w porządku myśli w postaci nieredukowalności
jest po dziś dzień jednym z największych naukowych studiów rozumu do jednostkowego doświadczenia. O ile jednostka
w socjologii i nie trzeba tu nawet szukać poparcia w przynależy do społeczeństwa, o tyle przekracza samą siebie
określeniu “klasyka”. zarówno na poziomie myślenia, jak i na poziomie działania”.
Czwartym i być może najbardziej fundamentalnym W innym miejscu Durkheim pisze: “Człowiek
przykładem metodologicznego rozumienia wspólnoty przez społeczny nakłada się na człowieka fizycznego. Człowiek
Durkheima jest jego podejście do natury ludzkiej. Po społeczny z góry zakłada społeczeństwo, które wyraża i
gwałtownym rozwoju psychologii społecznej podejście któremu służy. Gdy ono rozpada się, gdy nie czujemy już
Durkheima do analizy społecznych źródeł jaźni może się dłużej jego istnienia i jego działania w odniesieniu do nas i
wydać przestarzałe. Jednakże w jego czasach podejście to było ponad nami, wówczas wszystko, co jest w nas społeczne
na tyle oryginalne, że go nie rozumiano i ostro je atakowano. zostaje pozbawione wszelkich obiektywnych podstaw. To, co
Indywidualistyczne widzenie jaźni, umysłu i osobowości było pozostaje jest sztuczną kombinacją iluzorycznych
tak silnie zakorzenione, że krytycy Durkheima (np. Tarde, wizerunków, przewidzeń zanikających wraz z refleksję. Nie
którego widzenie imitacji, jako podstawowego procesu pozostaje więc nic, co mogłoby stanowić cel naszego
społecznego, opierało się na poglądzie, że jednostki są działania. Człowiek społeczny stanowi istotę człowieka
uformowane dla celów społecznych) oskarżali go o “grupowy cywilizowanego. Jest on arcydziełem istnienia”81.
umysł” i “społeczny realizm”. Oskarżano Durkheima, że
80
E. Durkheim, Elementary Forms of Religious Life, 1912, s. 347
79 81
Ibidem, s. 300 E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 213
Mikołajewska 95 96 Zjawisko wspólnoty

Widzenie jednostki przez Durkheima, podobnie jak społecznych w przestrzeni, np. koncentrycznie lub
jego widzenie moralności, jest więc radykalnie społeczne. prostokątnie. Idea siły jest pojmowana w języku rozszerzania
Człowiek byłby nie do wyróżnienia, przynajmniej dla się plemiennej władzy lub władzy innych kolektywnych
socjologa, gdyby nie był manifestacją wspólnoty. Dyscyplina jednostek. Durkheim jest więc nie tylko socjologiem
umysłu i charakter jest niczym więcej niż personalizacją wspólnoty, lecz jej epistemologiem i metafizykiem.
dyscypliny grupy nadającej formę. Normalna osobowość jest Próby wyjaśnienia kategorii umysłu przez
odzwierciedleniem moralnej integracji we wspólnocie. Durkheima nie miały jednak większego wpływu na
Nienormalna osobowość jest odzwierciedleniem załamania epistemologię. Nie były przez nią serio traktowane. Mają one
się integracji w grupie. większe znaczenie jako określone podejście socjologii wiedzy
Durkheim stosuje swoją perspektywę wspólnoty i kultury.
nawet wówczas, gdy analizuje jednostkowy umysł. Rozum ma
autorytet, ale skąd on pochodzi? “Autorytet społeczeństwa Molekularna wspólnota — Simmel
przenosi się do określonego sposobu myślenia, które jest Perspektywa wspólnoty w socjologii przybiera
niezbędnym warunkiem każdego zbiorowego działania. jeszcze inną postać w mikrosocjologii, czyli na terenie
Konieczność, z jaką te kategorie nam się narzucają, nie jest wzorów małych i intymnych związków, który z kolei leży u
ani skutkiem prostych nawyków, których jarzma możemy się podstaw grup i asocjacji na poziomie społeczeństwa.
łatwo pozbyć, ani nie jest ona koniecznością fizyczną lub
Perspektywę tę rozwinął Simmel.
metafizyczną, ponieważ kategorie te zmieniają się wraz z
O Simmlu można powiedzieć, że do analizy
miejscem i czasem. Jest to szczególny rodzaj konieczności
moralnej, która dla życia intelektualnego jest tym, czym społeczeństwa używał mikroskopu. Był zafascynowany tym,
obowiązek moralny jest dla woli”82. co intymne i małe. Jego tak zwana formalna socjologia jest
Nie tylko dyscyplina rozumu, ale również takie niczym innym, lecz próbą klasyfikacji form zachowania. Jego
kategorie rozumu jak czas, przestrzeń, przyczynowość, siła są podejście do takich grup jak diady i triady, oraz więzi
odzwierciedleniem wspólnotowej dyscypliny. W tym miejscu społecznych takich jak przyjaźń, obowiązek, lojalność jest
Durkheim oczywiście wkracza na bardzo dyskusyjny teren poszukiwaniem atomów społeczeństwa, czyli najmniejszych
epistemologiczny i szaleństwem byłoby oczekiwać, aby jego składowych społeczeństwa, w języku których można by
punkt widzenia zdobył tu równie szeroką akceptację jak inne analizować instytucje i asocjacje.
aspekty jego analiz. Niemniej warto o nich wspomnieć. Simmel interesował się zarówno szczegółowym
Empirycyści, jak np. Hume, próbowali wyjaśnić te kategorie procesem, jak i strukturą. Interakcja w diadach lub triadach w
w języku jednostkowego doświadczenia. Aprioryści, jak Kant, formie kooperacji, zaufania, tajności interesowała go w takim
twierdzili, że kategorie te powinny być widziane jako samym stopniu jak sam związek. Podobnie interesowały go
wrodzone, jako część samej struktury umysłu. Durkheim negatywne elementy jak konflikt i współzawodnictwo, które
rzuca wyzwanie tym poglądom, twierdząc, że kategorie te nie według Simmla mają taką samą moc scalania jednostek i grup
są niczym więcej niż odzwierciedleniem wspólnoty. jak elementy pozytywne takie jak miłość, czy kooperacja.
Durkheim twierdzi więc, że idea czasu wyłania się ze Simmel używał swojego mikroskopu, penetrując warstwy
społecznego uświęcenia religijnych dni ucztowania, z historii i konwencji, nadając swym obserwacjom charakter
kalendarzy, których pierwotnym znaczeniem było oznaczenie uniwersalny. Twierdził, że istnieje ważna ciągłość w czasie
dni obrzędów religijnych. Jedynie władza religijnej fundamentalnych elementów asocjacji. Tzn., że bez względu
wspólnoty i jej obrzędów mogła wdrukować w świadomość na to jak duże byłyby różnice w instytucjach i wzorach
człowieka ogólną ideę czasu. Podobnie jest z innymi kulturowych różnych epok historycznych, struktury takie jak
kategoriami umysłu. Koncepcje przestrzeni u ludów
diady i triady zachowują ciągłość swej tożsamości i swojego
prymitywnych, twierdzi Durkheim, zostały wynalezione w
następstwie różnych sposobów ustawiania jednostek niezniszczalnego wpływu na szersze i bardziej otwarte formy
społeczeństwa.
Ernest Hughes słusznie nazywał Simmla Freudem
82
E. Durkheim, Elementary Forms of Religious Life, op. cit., s. 17 przypis społeczeństwa. Freud analizował stany i procesy jednostkowej
Mikołajewska 95 96 Zjawisko wspólnoty

Widzenie jednostki przez Durkheima, podobnie jak społecznych w przestrzeni, np. koncentrycznie lub
jego widzenie moralności, jest więc radykalnie społeczne. prostokątnie. Idea siły jest pojmowana w języku rozszerzania
Człowiek byłby nie do wyróżnienia, przynajmniej dla się plemiennej władzy lub władzy innych kolektywnych
socjologa, gdyby nie był manifestacją wspólnoty. Dyscyplina jednostek. Durkheim jest więc nie tylko socjologiem
umysłu i charakter jest niczym więcej niż personalizacją wspólnoty, lecz jej epistemologiem i metafizykiem.
dyscypliny grupy nadającej formę. Normalna osobowość jest Próby wyjaśnienia kategorii umysłu przez
odzwierciedleniem moralnej integracji we wspólnocie. Durkheima nie miały jednak większego wpływu na
Nienormalna osobowość jest odzwierciedleniem załamania epistemologię. Nie były przez nią serio traktowane. Mają one
się integracji w grupie. większe znaczenie jako określone podejście socjologii wiedzy
Durkheim stosuje swoją perspektywę wspólnoty i kultury.
nawet wówczas, gdy analizuje jednostkowy umysł. Rozum ma
autorytet, ale skąd on pochodzi? “Autorytet społeczeństwa Molekularna wspólnota — Simmel
przenosi się do określonego sposobu myślenia, które jest Perspektywa wspólnoty w socjologii przybiera
niezbędnym warunkiem każdego zbiorowego działania. jeszcze inną postać w mikrosocjologii, czyli na terenie
Konieczność, z jaką te kategorie nam się narzucają, nie jest wzorów małych i intymnych związków, który z kolei leży u
ani skutkiem prostych nawyków, których jarzma możemy się podstaw grup i asocjacji na poziomie społeczeństwa.
łatwo pozbyć, ani nie jest ona koniecznością fizyczną lub
Perspektywę tę rozwinął Simmel.
metafizyczną, ponieważ kategorie te zmieniają się wraz z
O Simmlu można powiedzieć, że do analizy
miejscem i czasem. Jest to szczególny rodzaj konieczności
moralnej, która dla życia intelektualnego jest tym, czym społeczeństwa używał mikroskopu. Był zafascynowany tym,
obowiązek moralny jest dla woli”82. co intymne i małe. Jego tak zwana formalna socjologia jest
Nie tylko dyscyplina rozumu, ale również takie niczym innym, lecz próbą klasyfikacji form zachowania. Jego
kategorie rozumu jak czas, przestrzeń, przyczynowość, siła są podejście do takich grup jak diady i triady, oraz więzi
odzwierciedleniem wspólnotowej dyscypliny. W tym miejscu społecznych takich jak przyjaźń, obowiązek, lojalność jest
Durkheim oczywiście wkracza na bardzo dyskusyjny teren poszukiwaniem atomów społeczeństwa, czyli najmniejszych
epistemologiczny i szaleństwem byłoby oczekiwać, aby jego składowych społeczeństwa, w języku których można by
punkt widzenia zdobył tu równie szeroką akceptację jak inne analizować instytucje i asocjacje.
aspekty jego analiz. Niemniej warto o nich wspomnieć. Simmel interesował się zarówno szczegółowym
Empirycyści, jak np. Hume, próbowali wyjaśnić te kategorie procesem, jak i strukturą. Interakcja w diadach lub triadach w
w języku jednostkowego doświadczenia. Aprioryści, jak Kant, formie kooperacji, zaufania, tajności interesowała go w takim
twierdzili, że kategorie te powinny być widziane jako samym stopniu jak sam związek. Podobnie interesowały go
wrodzone, jako część samej struktury umysłu. Durkheim negatywne elementy jak konflikt i współzawodnictwo, które
rzuca wyzwanie tym poglądom, twierdząc, że kategorie te nie według Simmla mają taką samą moc scalania jednostek i grup
są niczym więcej niż odzwierciedleniem wspólnoty. jak elementy pozytywne takie jak miłość, czy kooperacja.
Durkheim twierdzi więc, że idea czasu wyłania się ze Simmel używał swojego mikroskopu, penetrując warstwy
społecznego uświęcenia religijnych dni ucztowania, z historii i konwencji, nadając swym obserwacjom charakter
kalendarzy, których pierwotnym znaczeniem było oznaczenie uniwersalny. Twierdził, że istnieje ważna ciągłość w czasie
dni obrzędów religijnych. Jedynie władza religijnej fundamentalnych elementów asocjacji. Tzn., że bez względu
wspólnoty i jej obrzędów mogła wdrukować w świadomość na to jak duże byłyby różnice w instytucjach i wzorach
człowieka ogólną ideę czasu. Podobnie jest z innymi kulturowych różnych epok historycznych, struktury takie jak
kategoriami umysłu. Koncepcje przestrzeni u ludów
diady i triady zachowują ciągłość swej tożsamości i swojego
prymitywnych, twierdzi Durkheim, zostały wynalezione w
następstwie różnych sposobów ustawiania jednostek niezniszczalnego wpływu na szersze i bardziej otwarte formy
społeczeństwa.
Ernest Hughes słusznie nazywał Simmla Freudem
82
E. Durkheim, Elementary Forms of Religious Life, op. cit., s. 17 przypis społeczeństwa. Freud analizował stany i procesy jednostkowej
Mikołajewska 97 98 Zjawisko wspólnoty

nieświadomości tkwiące głęboko i wpływające na orientację, średniowiecznej wspólnoty. “W wiekach średnich


czyli na świadomy umysł, podczas gdy Simmel poświęcił swą przynależność grupowa pochłaniała całego człowieka. Nie
uwagę “nieświadomym” związkom społecznego porządku służyła ona jedynie chwilowemu, obiektywnie
takim jak diady, triady i inne konstytuujące elementy zdefiniowanemu celowi. Była raczej asocjacją wszystkich,
społecznych więzi. Tak jak nieświadomy umysł jednostki, którzy łączyli się w imię tego celu dopóty, dopóki asocjacja
mają one głęboki wpływ na kierunek zmiany i strukturę wchłaniała całość życia każdego z nich”84. Nie oznacza to
dużych asocjacji w społeczeństwie. jednak, że człowiek średniowieczny był dławiony przez
Reakcja Simmla na analityczny i utylitarystyczny członkostwo. “Wzbogacenie” jednostki jako istoty społecznej
indywidualizm jest równie ostra jak reakcja Durkheima, choć “w średniowiecznym typie przynależności było znaczne,
jest mniej oczywista i ukryta w terminach, które mogą ponieważ to, co jednostka otrzymywała ze swej
powodować mylne rozumienie jego teorii jako przynależności do szerszej grupy, było nie do uzyskania
indywidualistycznej w swym charakterze. Simmel miał jasną poprzez przynależność do intymnych grup (...) Wzór
i niezachwianą wizję jednostkowości. To, co nazywał koncentryczny jest kolejnym i często również historycznym
“pojemną i daleko sięgającą kolizją między społeczeństwem a stadium poprzedzającym sytuację, w której grupy, do których
jednostką”, straszyło jego etyczną wrażliwość i stanowiło osoba przynależy, nawarstwiają się i przecinają na jednej i tej
równocześnie przedmiot jego socjologicznych poszukiwań. samej osobie”85. Nowoczesne społeczeństwo różni się głęboko
Simmel przyznawał jednostce pewnego rodzaju pojęciową od średniowiecznego koncentrycznego wzoru grupowej
rzeczywistość, czego odmawiali jej inni socjologowie. Istnieje przynależności i w tej właśnie organizacyjnej różnicy ma swe
jednak ogromna różnica między obrazem jednostki źródło odmienność nowoczesnej jednostki, czyli wyłaniająca
naszkicowanym przez Simmla, a tym który znajdujemy u się odmienność stanowiąca historyczne tło nowoczesnych
utylitarystów. Obraz naszkicowany przez Simmla wywodzi filozofii indywidualizmu. W nowoczesnym społeczeństwie,
się z koncepcji społeczeństwa, która uderzająco przypomina odmiennie niż w średniowiecznym, jednostka może
koncepcję Durkheima, co widać w poniższym cytacie. akumulować grupowe uczestnictwo prawie bez końca. “Sam
“Społeczeństwo żyje swoim własnym życiem w szczególnym ten fakt, bez względu na naturę grupowego zaangażowania,
połączeniu abstrakcyjności z konkretnością i każda jednostka wystarcza, żeby dać jednostce silniejszą świadomość
dodaje do niego pewne swoje cechy i siłę. Społeczeństwo jednostkowości w ogóle i przeciwdziałać tendencji do
wzrasta dzięki wkładom jednostek, które — poza nim — przyjmowania własnej początkowej przynależności grupowej
formują lub próbują formować swoją egzystencję jako za oczywistą”86. Simmel prawie tak samo jak Durkheim
jednostki”83. umieszcza indywidualizm w takiej właśnie perspektywie
Simmel był również wrażliwy na szersze siły czasowej.
społeczeństwa lub tendencje historyczne, które je zrodziły. Podobnie esej pt. Metropolis and Mental Life
Używając mikroskopu, nie przestał być anatomem i zasadniczo dotyczy historycznego przejścia Europy od
ekologiem. Jego praca podobnie jak praca Webera i Tönniesa zwartych i tradycyjnych form wspólnoty do anonimowych,
ma w swym tle ową ogromną zmianę w naturze miejsko–przemysłowych kompleksów. W eseju tym Simmel
społeczeństwa spowodowaną przez dwie rewolucje. Był on mówi głównie o blaskach miasta, ale pozwala nam również
głęboko świadomy sił historycznych i czerpał ilustracje oraz dostrzec jego cienie wynikłe z zaniku wspólnoty i tradycji.
czynił aluzje do innej epoki historycznej. I tak na przykład Wyszukaność, anonimowość, emocjonalny chłód życia w
swój esej o grupowych przynależnościach ilustruje podobnymi metropolii są przeciwstawiane prostocie, dyrektywności i
historycznymi porównaniami między społeczeństwem ciepłu tradycyjnej wspólnoty.
średniowiecznym i nowoczesnym jak inni socjologowie. Ten
kontrast jest faktycznie bazą jego widzenia jednostkowości,
które odwołuje się do historycznego uwolnienia człowieka od 84
G. Simmel, Conflict and the Web of Group Affiliation, New York: The Free
Press of Glencoe, 1955, s. 149
83 85
G. Simmel, Sociology of Religion, New York: The Philosophical Library, Ibidem, s. 149
86
1959, s. 50 Ibidem, s. 150 przypis
Mikołajewska 97 98 Zjawisko wspólnoty

nieświadomości tkwiące głęboko i wpływające na orientację, średniowiecznej wspólnoty. “W wiekach średnich


czyli na świadomy umysł, podczas gdy Simmel poświęcił swą przynależność grupowa pochłaniała całego człowieka. Nie
uwagę “nieświadomym” związkom społecznego porządku służyła ona jedynie chwilowemu, obiektywnie
takim jak diady, triady i inne konstytuujące elementy zdefiniowanemu celowi. Była raczej asocjacją wszystkich,
społecznych więzi. Tak jak nieświadomy umysł jednostki, którzy łączyli się w imię tego celu dopóty, dopóki asocjacja
mają one głęboki wpływ na kierunek zmiany i strukturę wchłaniała całość życia każdego z nich”84. Nie oznacza to
dużych asocjacji w społeczeństwie. jednak, że człowiek średniowieczny był dławiony przez
Reakcja Simmla na analityczny i utylitarystyczny członkostwo. “Wzbogacenie” jednostki jako istoty społecznej
indywidualizm jest równie ostra jak reakcja Durkheima, choć “w średniowiecznym typie przynależności było znaczne,
jest mniej oczywista i ukryta w terminach, które mogą ponieważ to, co jednostka otrzymywała ze swej
powodować mylne rozumienie jego teorii jako przynależności do szerszej grupy, było nie do uzyskania
indywidualistycznej w swym charakterze. Simmel miał jasną poprzez przynależność do intymnych grup (...) Wzór
i niezachwianą wizję jednostkowości. To, co nazywał koncentryczny jest kolejnym i często również historycznym
“pojemną i daleko sięgającą kolizją między społeczeństwem a stadium poprzedzającym sytuację, w której grupy, do których
jednostką”, straszyło jego etyczną wrażliwość i stanowiło osoba przynależy, nawarstwiają się i przecinają na jednej i tej
równocześnie przedmiot jego socjologicznych poszukiwań. samej osobie”85. Nowoczesne społeczeństwo różni się głęboko
Simmel przyznawał jednostce pewnego rodzaju pojęciową od średniowiecznego koncentrycznego wzoru grupowej
rzeczywistość, czego odmawiali jej inni socjologowie. Istnieje przynależności i w tej właśnie organizacyjnej różnicy ma swe
jednak ogromna różnica między obrazem jednostki źródło odmienność nowoczesnej jednostki, czyli wyłaniająca
naszkicowanym przez Simmla, a tym który znajdujemy u się odmienność stanowiąca historyczne tło nowoczesnych
utylitarystów. Obraz naszkicowany przez Simmla wywodzi filozofii indywidualizmu. W nowoczesnym społeczeństwie,
się z koncepcji społeczeństwa, która uderzająco przypomina odmiennie niż w średniowiecznym, jednostka może
koncepcję Durkheima, co widać w poniższym cytacie. akumulować grupowe uczestnictwo prawie bez końca. “Sam
“Społeczeństwo żyje swoim własnym życiem w szczególnym ten fakt, bez względu na naturę grupowego zaangażowania,
połączeniu abstrakcyjności z konkretnością i każda jednostka wystarcza, żeby dać jednostce silniejszą świadomość
dodaje do niego pewne swoje cechy i siłę. Społeczeństwo jednostkowości w ogóle i przeciwdziałać tendencji do
wzrasta dzięki wkładom jednostek, które — poza nim — przyjmowania własnej początkowej przynależności grupowej
formują lub próbują formować swoją egzystencję jako za oczywistą”86. Simmel prawie tak samo jak Durkheim
jednostki”83. umieszcza indywidualizm w takiej właśnie perspektywie
Simmel był również wrażliwy na szersze siły czasowej.
społeczeństwa lub tendencje historyczne, które je zrodziły. Podobnie esej pt. Metropolis and Mental Life
Używając mikroskopu, nie przestał być anatomem i zasadniczo dotyczy historycznego przejścia Europy od
ekologiem. Jego praca podobnie jak praca Webera i Tönniesa zwartych i tradycyjnych form wspólnoty do anonimowych,
ma w swym tle ową ogromną zmianę w naturze miejsko–przemysłowych kompleksów. W eseju tym Simmel
społeczeństwa spowodowaną przez dwie rewolucje. Był on mówi głównie o blaskach miasta, ale pozwala nam również
głęboko świadomy sił historycznych i czerpał ilustracje oraz dostrzec jego cienie wynikłe z zaniku wspólnoty i tradycji.
czynił aluzje do innej epoki historycznej. I tak na przykład Wyszukaność, anonimowość, emocjonalny chłód życia w
swój esej o grupowych przynależnościach ilustruje podobnymi metropolii są przeciwstawiane prostocie, dyrektywności i
historycznymi porównaniami między społeczeństwem ciepłu tradycyjnej wspólnoty.
średniowiecznym i nowoczesnym jak inni socjologowie. Ten
kontrast jest faktycznie bazą jego widzenia jednostkowości,
które odwołuje się do historycznego uwolnienia człowieka od 84
G. Simmel, Conflict and the Web of Group Affiliation, New York: The Free
Press of Glencoe, 1955, s. 149
83 85
G. Simmel, Sociology of Religion, New York: The Philosophical Library, Ibidem, s. 149
86
1959, s. 50 Ibidem, s. 150 przypis
Mikołajewska 99 100 Zjawisko wspólnoty

Podobną opozycję znajdujemy w studium pieniędzy. Szczególny charakter zainteresowania Simmla


Pieniądze symbolizują nie tylko przekształcenie wartości elementami wspólnoty jest najlepiej widoczny nie tyle w jego
jakościowych w ilościowe, ale również uwolnienie się podejściu do form geometrycznych takich jak diady, triady,
jednostki od wspólnotowego kontekstu pre–industrialnej czy do procesów kooperacji i konfliktu, lecz w jego analizie
Europy. Simmel pokazuje nam, że pojawienie się pieniędzy przyjaźni, lojalności, miłości, zależności, wdzięczności,
(na rynku włoskich miast–państw i następnie w całej Europie) zaufania i innych pierwotnych elementów związków
jako narzędzia i miary wymiany współwystępuje z rozwojem ludzkich. Wrażliwość Simmla na te elementy i jego
widzenia świata, w którym to, co organiczne zostaje zdolność odniesienia ich do szerszych sił w społeczeństwie
zastąpione przez to, co ilościowe i mechaniczne — zarówno nie ma sobie równej w myśli współczesnej, chyba że u
w społeczeństwie, jak i w filozofii moralności. Pod piórem niektórych pisarzy i artystów.
Simmla społeczna, moralna, intelektualna historia Europy Przyjaźń, zależność, zaufanie, lojalność są
staje się dziedzictwem jednostki wyłaniającej się ze społecznymi atomami tradycyjnej wspólnoty. Zainteresowanie
średniowiecznej wspólnoty i tradycji, widocznej w osobach nimi jest nieuchronnie duże w każdej społeczności lub w
monarchów, biznesmenów, bankierów, artystów, okresie wielkich zmian jak ten, który miał miejsce w Europie
intelektualistów. Osłabienie średniowiecznej wspólnoty i ruch w ostatnich latach XIX wieku. Tak jak załamanie się
w kierunku jednostki nie mogłoby mieć miejsca przed tradycyjnej struktury klasowej uczyniło człowieka
pojawieniem się bezosobowej miary wartości — świadomym złożoności i niuansów statusu, tak załamanie się
bezosobowego prawa, które pozwalało na bezpośrednie wspólnoty pozostawia człowieka zatroskanym o naturę
porównywanie jednostek między sobą. przyjaźni, akceptowalne granice intymności, kanony
Simmel nie zadowolił się jednak ogólnym opisem rozsądku, limity lojalności. W czasach wielkich przemian
społecznych przemian w Europie polegających na prawdziwa przyjaźń, zaufanie, lojalność wydają się
przechodzeniu od tradycyjnej wspólnoty do anonimowego tradycjonaliście niczym więcej, lecz pustą skorupką pozostałą
społeczeństwa. Zajął się także szczegółowymi i po wspólnocie, która kiedyś istniała, lecz obecnie jest martwa.
podstawowymi elementami tej zmiany. Kładąc nacisk na W czasach Simmla wielu rozumiało tę przenośnię.
pierwotne formy asocjacji, poszukiwał odrębnego przedmiotu Simmel nie był tradycjonalistą w tym znaczeniu,
socjologii. Chciał przedstawić siły przekształcające chociaż kontrast między tradycyjną wspólnotą i nowoczesnym
społeczeństwo europejskie na szerszym poziomie w języku społeczeństwem stanowił zasadnicze tło w jego
szczególnych, społecznych elementów składowych. mikroskopowych analizach więzi pierwotnych. To, co
Autor ilustruje to cytatem z eseju Simmla o religii. nazywał “socjologią intymnych związków”, nie miało swych
Simmel pisze: “Życie społeczne polega na wzajemnym korzeni w abstrakcyjnej geometrii, lecz w nurtach zmian
powiązaniu jego elementów składowych, które wystąpią wywołanych przez przemysłowe i polityczne rewolucje.
częściowo w migawkowych akcjach i relacjach i częściowo Cały smak podejścia Simmla do wspólnoty jest
zamanifestują się w uchwytnych formach, tj. w publicznych według autora najlepiej widoczny w jego słynnym studium
funkcjach i prawach, porządku i własności, języku i środkach tajności. Simmel potraktował tajność dokładnie tak samo jak
komunikacji. Wszystkie takie społeczne korelacje są Durkheim potraktował samobójstwo, tj. oderwał ją od
spowodowane przez różne interesy, cele i impulsy. Tworzą jednostki, która utrzymuje tajemnicę i umieścił ją wśród
one materię, która samorealizuje się społecznie w 'jednym za związków i procesów społecznych. Samobójstwo i tajność są
drugim', 'ze sobą nawzajem', 'dla siebie', 'przeciw sobie' “. dwoma ekstremami tego, co należy do zakamarków
Oznacza to, komentuje autor, że wszystko na poziomie jednostkowej motywacji, a jednak są one zrozumiałe jedynie
szerszych związków społecznych, łącznie ze zmianą, powinno w swym związku ze społeczeństwem.
być tłumaczone na język “jednego za drugim”, “ze sobą Po pierwsze, tajemnica jest związana z procesem
nawzajem”, itp. Simmel, bez względu na to czy zajmował się komunikacji między ludźmi. Powiązanie to jest
władzą polityczną, kapitalizmem, czy religią, sprowadzał nierozerwalne, gdyż wszystko, co komunikujemy Innemu (bez
zawsze swą analizę do pierwotnego poziomu elementów względu na to jak uczciwy i godny zaufania jest odbiorca i
składowych związków i procesów, wewnątrz których ludzie bez względu na to jaka jest “cała” prawda), musi być
żyją. wyselekcjonowane z tej “psychologicznej rzeczywistości,
Mikołajewska 99 100 Zjawisko wspólnoty

Podobną opozycję znajdujemy w studium pieniędzy. Szczególny charakter zainteresowania Simmla


Pieniądze symbolizują nie tylko przekształcenie wartości elementami wspólnoty jest najlepiej widoczny nie tyle w jego
jakościowych w ilościowe, ale również uwolnienie się podejściu do form geometrycznych takich jak diady, triady,
jednostki od wspólnotowego kontekstu pre–industrialnej czy do procesów kooperacji i konfliktu, lecz w jego analizie
Europy. Simmel pokazuje nam, że pojawienie się pieniędzy przyjaźni, lojalności, miłości, zależności, wdzięczności,
(na rynku włoskich miast–państw i następnie w całej Europie) zaufania i innych pierwotnych elementów związków
jako narzędzia i miary wymiany współwystępuje z rozwojem ludzkich. Wrażliwość Simmla na te elementy i jego
widzenia świata, w którym to, co organiczne zostaje zdolność odniesienia ich do szerszych sił w społeczeństwie
zastąpione przez to, co ilościowe i mechaniczne — zarówno nie ma sobie równej w myśli współczesnej, chyba że u
w społeczeństwie, jak i w filozofii moralności. Pod piórem niektórych pisarzy i artystów.
Simmla społeczna, moralna, intelektualna historia Europy Przyjaźń, zależność, zaufanie, lojalność są
staje się dziedzictwem jednostki wyłaniającej się ze społecznymi atomami tradycyjnej wspólnoty. Zainteresowanie
średniowiecznej wspólnoty i tradycji, widocznej w osobach nimi jest nieuchronnie duże w każdej społeczności lub w
monarchów, biznesmenów, bankierów, artystów, okresie wielkich zmian jak ten, który miał miejsce w Europie
intelektualistów. Osłabienie średniowiecznej wspólnoty i ruch w ostatnich latach XIX wieku. Tak jak załamanie się
w kierunku jednostki nie mogłoby mieć miejsca przed tradycyjnej struktury klasowej uczyniło człowieka
pojawieniem się bezosobowej miary wartości — świadomym złożoności i niuansów statusu, tak załamanie się
bezosobowego prawa, które pozwalało na bezpośrednie wspólnoty pozostawia człowieka zatroskanym o naturę
porównywanie jednostek między sobą. przyjaźni, akceptowalne granice intymności, kanony
Simmel nie zadowolił się jednak ogólnym opisem rozsądku, limity lojalności. W czasach wielkich przemian
społecznych przemian w Europie polegających na prawdziwa przyjaźń, zaufanie, lojalność wydają się
przechodzeniu od tradycyjnej wspólnoty do anonimowego tradycjonaliście niczym więcej, lecz pustą skorupką pozostałą
społeczeństwa. Zajął się także szczegółowymi i po wspólnocie, która kiedyś istniała, lecz obecnie jest martwa.
podstawowymi elementami tej zmiany. Kładąc nacisk na W czasach Simmla wielu rozumiało tę przenośnię.
pierwotne formy asocjacji, poszukiwał odrębnego przedmiotu Simmel nie był tradycjonalistą w tym znaczeniu,
socjologii. Chciał przedstawić siły przekształcające chociaż kontrast między tradycyjną wspólnotą i nowoczesnym
społeczeństwo europejskie na szerszym poziomie w języku społeczeństwem stanowił zasadnicze tło w jego
szczególnych, społecznych elementów składowych. mikroskopowych analizach więzi pierwotnych. To, co
Autor ilustruje to cytatem z eseju Simmla o religii. nazywał “socjologią intymnych związków”, nie miało swych
Simmel pisze: “Życie społeczne polega na wzajemnym korzeni w abstrakcyjnej geometrii, lecz w nurtach zmian
powiązaniu jego elementów składowych, które wystąpią wywołanych przez przemysłowe i polityczne rewolucje.
częściowo w migawkowych akcjach i relacjach i częściowo Cały smak podejścia Simmla do wspólnoty jest
zamanifestują się w uchwytnych formach, tj. w publicznych według autora najlepiej widoczny w jego słynnym studium
funkcjach i prawach, porządku i własności, języku i środkach tajności. Simmel potraktował tajność dokładnie tak samo jak
komunikacji. Wszystkie takie społeczne korelacje są Durkheim potraktował samobójstwo, tj. oderwał ją od
spowodowane przez różne interesy, cele i impulsy. Tworzą jednostki, która utrzymuje tajemnicę i umieścił ją wśród
one materię, która samorealizuje się społecznie w 'jednym za związków i procesów społecznych. Samobójstwo i tajność są
drugim', 'ze sobą nawzajem', 'dla siebie', 'przeciw sobie' “. dwoma ekstremami tego, co należy do zakamarków
Oznacza to, komentuje autor, że wszystko na poziomie jednostkowej motywacji, a jednak są one zrozumiałe jedynie
szerszych związków społecznych, łącznie ze zmianą, powinno w swym związku ze społeczeństwem.
być tłumaczone na język “jednego za drugim”, “ze sobą Po pierwsze, tajemnica jest związana z procesem
nawzajem”, itp. Simmel, bez względu na to czy zajmował się komunikacji między ludźmi. Powiązanie to jest
władzą polityczną, kapitalizmem, czy religią, sprowadzał nierozerwalne, gdyż wszystko, co komunikujemy Innemu (bez
zawsze swą analizę do pierwotnego poziomu elementów względu na to jak uczciwy i godny zaufania jest odbiorca i
składowych związków i procesów, wewnątrz których ludzie bez względu na to jaka jest “cała” prawda), musi być
żyją. wyselekcjonowane z tej “psychologicznej rzeczywistości,
Mikołajewska 101 102 Zjawisko wspólnoty

której absolutnie dokładny opis (zarówno jeśli chodzi o treść, elementów bezosobowych i wchłaniają coraz mniej
jak i o przebieg) pchnie każdego do szpitala dla umysłowo elementów osobowych i elementów subiektywnej totalności
chorych”87. Selekcjonujemy więc i modulujemy, jednostki (najlepiej widoczne w porównaniu pracy
pozostawiając całe przestrzenie “rzeczywistości” ukryte. rzemieślnika i robotnika), dosięga również socjologiczne
Świadomie lub nieświadomie, ale kłamiemy. “Każde struktury”91.
kłamstwo, bez względu na to jak obiektywny jest jego temat, Cała społeczna i moralna przestrzeń zaufania
wynika z samej natury błędu kłamiącego podmiotu”88. zmienia się pod wpływem urzeczowienia kultury, ponieważ
Kłamstwo zawiera się w fakcie, że kłamca ukrywa swoją to, czemu powinno się w drugim człowieku zaufać, ulega
prawdziwą ideę przed kimś innym. Kłamstwo tym łatwiej fragmentaryzacji i lokalizacji, np. na pracownika i
zaakceptować, im dalej od nas (w czasie lub w społecznej pracodawcę, bankiera i dłużnika. Gwałtownej zmianie ulega
przestrzeni) znajduje się kłamca. “Im dalej znajdują się jakość “wiedzy” i “wolnej woli”. “Wolna wola jest specjalną
jednostki od naszej najintymniejszej osobowości, tym łatwiej formą typowego przeciwstawiania dwóch imperatywów: co
możemy pogodzić się z ich nieprawdomównością zarówno w nie jest zakazane jest dozwolone i co nie jest dozwolone jest
praktycznym, jak i w psychologicznie intymnym sensie — zakazane. Stosunki między ludźmi są więc różnicowane
jednakże, gdy osoby nam najbliższe kłamią, wówczas życie według kryterium wzajemnej wiedzy, albo według tego, że co
staje się nie do zniesienia”89. Nie ma jednak takiego nie jest ukryte, może być znane lub, że co jest nie odkryte nie
społeczeństwa i takiej formy związku, w których pewien powinno być znane”.
stopień kłamstwa nie byłby dopuszczalny. Kłamstwo jest Nowoczesna zmiana społeczna silnie oddziałała
nawet konieczne, ponieważ dopóki zewnętrzne społeczeństwo również na rolę przyjaźni i intymności. Intymność rezyduje
jest zróżnicowane ze względu na stopień, w którym inni są głównie w dwóch podstawowych kontekstach: w przyjaźni i
uprawnieni do “całej prawdy”, dopóty będzie tam istniało małżeństwie. “Ideał przyjaźni, który został przejęty ze
kłamstwo. “Chociaż kłamstwo może również zniszczyć dany starożytności i rozwijał się w duchu romantycznym,
związek, to jednak dopóki ten związek istnieje, dopóty ukierunkowywał się na absolutną psychologiczną intymność.
kłamstwo będzie jego integralną częścią. Etycznie negatywna (...) Owo wkroczenie całego, niepodzielnego ego w związek
wartość kłamstwa nie powinna czynić nas ślepymi na jego może być łatwiejsze do przyjęcia w przyjaźni niż w miłości,
socjologicznie pozytywne znaczenie dla formowania się ponieważ w przyjaźni brak specyficznej koncentracji na
pewnych konkretnych związków. Kłamstwo jest “pozytywną i zmysłowości, z której miłość się wywodzi”92, Przyznać trzeba,
agresywną techniką realizowania celu poprzez tajność i że szczególnie w społeczeństwach nowoczesnych miłość
ukrywanie”90. seksualna “bardziej otwiera drzwi przed całą osobowością niż
Następnie Simmel przechodzi z poziomu społeczno– cokolwiek innego. Faktycznie, dla wielu miłość jest jedyną
epistemologicznego na poziom czysto społeczny. “Zanim formą, w której mogą oferować swoje ego w jego
przejdziemy do sekretu rozumianego jako świadome całościowości, podobnie jak dla artysty forma jego sztuki
ukrywanie, musimy odnotować, że różne związki w różnym oferuje jedyną możliwość odsłonięcia całości swego
stopniu wyrzucają wzajemną wiedzę o całkowitych wewnętrznego życia”. Simmel podkreśla, że “wyższość więzi
osobowościach swoich członków poza swoje granice”. erotycznych może stłumić (...) inne typy kontaktów
Istnieją np. grupy interesów, które nie mają roszczeń do całej (praktyczno–moralne, czy intelektualne), jak i otwarcie tych
jednostki. Jest to najczęściej występujący typ związku w zasobów osobowości, które leżą poza sferą erotyczną”.
nowoczesnym społeczeństwie. “Wzrastające urzeczowienie Przyjaźni brakuje zarówno owej pięknej intensywności
naszej kultury, której zjawiska zawierają coraz więcej miłości, jak i jej wahań i “w związku z tym może szczęśliwiej
niż miłość połączyć osoby w ich całościowości. Łatwiej stapia
rezerwy niż miłość — nie z taką gwałtownością, ale za to na
87
The Sociology of George Simmel, New York: The Free Press of Glencoe, part szerszą skalę i na dłużej. Jednakże taka całkowita intymność
IV, s. 311 przypis
88
Ibidem, s. 312
89 91
Ibidem, s. 313 Ibidem, s. 317 przypis
90 92
Ibidem, s. 316 Ibidem, s. 325
Mikołajewska 101 102 Zjawisko wspólnoty

której absolutnie dokładny opis (zarówno jeśli chodzi o treść, elementów bezosobowych i wchłaniają coraz mniej
jak i o przebieg) pchnie każdego do szpitala dla umysłowo elementów osobowych i elementów subiektywnej totalności
chorych”87. Selekcjonujemy więc i modulujemy, jednostki (najlepiej widoczne w porównaniu pracy
pozostawiając całe przestrzenie “rzeczywistości” ukryte. rzemieślnika i robotnika), dosięga również socjologiczne
Świadomie lub nieświadomie, ale kłamiemy. “Każde struktury”91.
kłamstwo, bez względu na to jak obiektywny jest jego temat, Cała społeczna i moralna przestrzeń zaufania
wynika z samej natury błędu kłamiącego podmiotu”88. zmienia się pod wpływem urzeczowienia kultury, ponieważ
Kłamstwo zawiera się w fakcie, że kłamca ukrywa swoją to, czemu powinno się w drugim człowieku zaufać, ulega
prawdziwą ideę przed kimś innym. Kłamstwo tym łatwiej fragmentaryzacji i lokalizacji, np. na pracownika i
zaakceptować, im dalej od nas (w czasie lub w społecznej pracodawcę, bankiera i dłużnika. Gwałtownej zmianie ulega
przestrzeni) znajduje się kłamca. “Im dalej znajdują się jakość “wiedzy” i “wolnej woli”. “Wolna wola jest specjalną
jednostki od naszej najintymniejszej osobowości, tym łatwiej formą typowego przeciwstawiania dwóch imperatywów: co
możemy pogodzić się z ich nieprawdomównością zarówno w nie jest zakazane jest dozwolone i co nie jest dozwolone jest
praktycznym, jak i w psychologicznie intymnym sensie — zakazane. Stosunki między ludźmi są więc różnicowane
jednakże, gdy osoby nam najbliższe kłamią, wówczas życie według kryterium wzajemnej wiedzy, albo według tego, że co
staje się nie do zniesienia”89. Nie ma jednak takiego nie jest ukryte, może być znane lub, że co jest nie odkryte nie
społeczeństwa i takiej formy związku, w których pewien powinno być znane”.
stopień kłamstwa nie byłby dopuszczalny. Kłamstwo jest Nowoczesna zmiana społeczna silnie oddziałała
nawet konieczne, ponieważ dopóki zewnętrzne społeczeństwo również na rolę przyjaźni i intymności. Intymność rezyduje
jest zróżnicowane ze względu na stopień, w którym inni są głównie w dwóch podstawowych kontekstach: w przyjaźni i
uprawnieni do “całej prawdy”, dopóty będzie tam istniało małżeństwie. “Ideał przyjaźni, który został przejęty ze
kłamstwo. “Chociaż kłamstwo może również zniszczyć dany starożytności i rozwijał się w duchu romantycznym,
związek, to jednak dopóki ten związek istnieje, dopóty ukierunkowywał się na absolutną psychologiczną intymność.
kłamstwo będzie jego integralną częścią. Etycznie negatywna (...) Owo wkroczenie całego, niepodzielnego ego w związek
wartość kłamstwa nie powinna czynić nas ślepymi na jego może być łatwiejsze do przyjęcia w przyjaźni niż w miłości,
socjologicznie pozytywne znaczenie dla formowania się ponieważ w przyjaźni brak specyficznej koncentracji na
pewnych konkretnych związków. Kłamstwo jest “pozytywną i zmysłowości, z której miłość się wywodzi”92, Przyznać trzeba,
agresywną techniką realizowania celu poprzez tajność i że szczególnie w społeczeństwach nowoczesnych miłość
ukrywanie”90. seksualna “bardziej otwiera drzwi przed całą osobowością niż
Następnie Simmel przechodzi z poziomu społeczno– cokolwiek innego. Faktycznie, dla wielu miłość jest jedyną
epistemologicznego na poziom czysto społeczny. “Zanim formą, w której mogą oferować swoje ego w jego
przejdziemy do sekretu rozumianego jako świadome całościowości, podobnie jak dla artysty forma jego sztuki
ukrywanie, musimy odnotować, że różne związki w różnym oferuje jedyną możliwość odsłonięcia całości swego
stopniu wyrzucają wzajemną wiedzę o całkowitych wewnętrznego życia”. Simmel podkreśla, że “wyższość więzi
osobowościach swoich członków poza swoje granice”. erotycznych może stłumić (...) inne typy kontaktów
Istnieją np. grupy interesów, które nie mają roszczeń do całej (praktyczno–moralne, czy intelektualne), jak i otwarcie tych
jednostki. Jest to najczęściej występujący typ związku w zasobów osobowości, które leżą poza sferą erotyczną”.
nowoczesnym społeczeństwie. “Wzrastające urzeczowienie Przyjaźni brakuje zarówno owej pięknej intensywności
naszej kultury, której zjawiska zawierają coraz więcej miłości, jak i jej wahań i “w związku z tym może szczęśliwiej
niż miłość połączyć osoby w ich całościowości. Łatwiej stapia
rezerwy niż miłość — nie z taką gwałtownością, ale za to na
87
The Sociology of George Simmel, New York: The Free Press of Glencoe, part szerszą skalę i na dłużej. Jednakże taka całkowita intymność
IV, s. 311 przypis
88
Ibidem, s. 312
89 91
Ibidem, s. 313 Ibidem, s. 317 przypis
90 92
Ibidem, s. 316 Ibidem, s. 325
Mikołajewska 103 104 Zjawisko wspólnoty

staje się coraz trudniejsza, gdy rośnie zróżnicowanie wśród Aktualnie, pisze autor, ustaliwszy związek tajności z
ludzi. Nowoczesny człowiek ma zbyt wiele do ukrycia, żeby zaufaniem, rozsądkiem, intymnością dotarliśmy do tajności
utrzymywać przyjaźń w owym starożytnym sensie”93. jako takiej. Tajność, pisze Simmel, jest jednym z
Jeśli chodzi o małżeństwo i intymność to “granice największych osiągnięć człowieka. W porównaniu z
ujawniania i ukrywania siebie wraz z towarzyszącym im dziecinnym stadium niepohamowanego ujawniania, “tajność
grzechem i wolną wolą są trudniejsze do określenia”. ogromnie rozszerza życie”. Tajność daje możliwość istnienia
Problemem tzw. “socjologii związków intymnych” jest drugiemu światu, równoległemu do świata widzialnego, w
“możliwość osiągnięcia maksimum wspólnych wartości w którym istnieje tyle samo prawdy, dobra, słuszności jak w
warunkach, w których osobowości nawzajem rezygnują ze świecie jawnym, ale w którym także może istnieć zło. Światy
swojej autonomii lub w warunkach powściągliwości”. te oddziaływają na siebie.
Problem ten nie był równie naglący w wiekach Sekret jest moralnie neutralnym mechanizmem,
wcześniejszych, ponieważ małżeństwo “nie było instytucją niezależnym od treści. Może wchłaniać w siebie
erotyczną, lecz społeczną i ekonomiczną. Zaspokojenie najszlachetniejsze wartości i utrzymywać się mimo groźby
potrzeby miłości było tylko przypadkowo z nią związane”. W kary i tortur lub może ukrywać wiedzę i motywy o
takich kulturach nie istniała prawdopodobnie ani “potrzeba charakterze zbrodniczym. Istnieje wieczna fascynacja
intymnego, wzajemnego ujawniania siebie, ani taka sekretem, ponieważ sekret nadaje czemuś wyjątkową pozycję.
możliwość. Z drugiej strony, brak im zapewne rezerw Jest środkiem wzmacniania tożsamości, a także zdobywania
delikatności i niewinności, które pomimo ich pozornie intymności. Istnieje jednak także fascynacja zdradą, podkreśla
negatywnego charakteru są jak kwiaty w całkowicie Simmel, ponieważ “sekret zawiera w sobie napięcie, które
zinternalizowanym, osobistym, intymnym związku”94. rozładowuje się w momencie ujawnienia. Ten moment
We współczesnym społeczeństwie, podkreśla konstytuuje punkt kulminacyjny w rozwoju sekretu. Cały jego
Simmel, gdzie związek małżeński jest coraz częściej jedynym czar zostaje raz jeszcze zebrany i wyniesiony na szczyt (...)
związkiem intymnym — prawdziwa przyjaźń upadła pod Sekret jest więc przepełniony świadomością, że może być
naciskami nowoczesności — występuje silna pokusa do zdradzony. Ma on władzą niespodzianki, zrządzenia losu,
narzucania nań więcej niż może strukturalnie znieść. “W zabawy, destrukcji, a także samo–destrukcji”97.
pierwszych fazach takiego związku (zarówno w małżeństwie Tajność wiąże się ściśle z indywidualizacją.
jak i w tzw. wolnej miłości) istnieje silna pokusa do “Społeczne warunki silnego personalnego różnicowania
całkowitego zaabsorbowania drugą osobą, do uwolnienia umożliwiają i żądają tajności. Sekret z kolei wciela i
ostatnich rezerw duszy, do zatracenie się w Innym bez granic. intensyfikuje takie różnicowanie. W małym i wąskim kręgu,
W większości przypadków takie zatracenie się zagraża jednak tworzenie i utrzymywanie sekretów staje się trudniejsze,
poważnie przyszłości związku”95. Jak to twierdzi Simmel: chociażby z przyczyn technicznych: wszyscy są zbyt blisko
tylko te jednostki potrafią dać siebie w całości, które nie mogą siebie i swoich warunków, a częstość i intymność kontaktu
dać siebie w całości. Te rzadkie jednostki mają w sobie niesie z sobą zbyt wiele pokus ujawnienia. Później sekret nie
rezerwy ukrytych psychologicznych mocy, które nigdy nie jest nawet potrzebny, gdyż ten typ formacji społecznej zwykle
wysychają. Napełniają się, gdy dają. “Ale większość jest inna. wyrównuje swoich członków. (...)”98
Każde wyrażenie uczuć, każde bezwarunkowe zagubienie się, Gdy wspólnota rozszerza się, wszystko radykalnie się
każde ujawnienie wewnętrznego życia nadweręża ich zmienia. Istnieje, pisze Simmel, pewien paradoks w
bogactwo, ponieważ brak im tego samo–odnawiającego się nowoczesnym społeczeństwie. “Wydaje się, że wraz z
źródła psychicznego bogactwa, które ani nie może zostać rozwojem kulturowej wygody sprawy ogólne stają się coraz
całkowicie ujawnione, ani oddzielone od ego”96. bardziej publiczne, a sprawy jednostkowe stają się coraz
bardziej tajne”. Polityka, administracja, nawet interesy “tracą
93
swoją tajność i niedostępność, podczas gdy jednostka uzyskuje
Ibidem, s. 325 przypis
94
Ibidem, s. 326 przypis
95 97
Ibidem, s. 328 Ibidem, s. 333 przypis
96 98
Ibidem, s. 328 Ibidem, s. 334 przypis
Mikołajewska 103 104 Zjawisko wspólnoty

staje się coraz trudniejsza, gdy rośnie zróżnicowanie wśród Aktualnie, pisze autor, ustaliwszy związek tajności z
ludzi. Nowoczesny człowiek ma zbyt wiele do ukrycia, żeby zaufaniem, rozsądkiem, intymnością dotarliśmy do tajności
utrzymywać przyjaźń w owym starożytnym sensie”93. jako takiej. Tajność, pisze Simmel, jest jednym z
Jeśli chodzi o małżeństwo i intymność to “granice największych osiągnięć człowieka. W porównaniu z
ujawniania i ukrywania siebie wraz z towarzyszącym im dziecinnym stadium niepohamowanego ujawniania, “tajność
grzechem i wolną wolą są trudniejsze do określenia”. ogromnie rozszerza życie”. Tajność daje możliwość istnienia
Problemem tzw. “socjologii związków intymnych” jest drugiemu światu, równoległemu do świata widzialnego, w
“możliwość osiągnięcia maksimum wspólnych wartości w którym istnieje tyle samo prawdy, dobra, słuszności jak w
warunkach, w których osobowości nawzajem rezygnują ze świecie jawnym, ale w którym także może istnieć zło. Światy
swojej autonomii lub w warunkach powściągliwości”. te oddziaływają na siebie.
Problem ten nie był równie naglący w wiekach Sekret jest moralnie neutralnym mechanizmem,
wcześniejszych, ponieważ małżeństwo “nie było instytucją niezależnym od treści. Może wchłaniać w siebie
erotyczną, lecz społeczną i ekonomiczną. Zaspokojenie najszlachetniejsze wartości i utrzymywać się mimo groźby
potrzeby miłości było tylko przypadkowo z nią związane”. W kary i tortur lub może ukrywać wiedzę i motywy o
takich kulturach nie istniała prawdopodobnie ani “potrzeba charakterze zbrodniczym. Istnieje wieczna fascynacja
intymnego, wzajemnego ujawniania siebie, ani taka sekretem, ponieważ sekret nadaje czemuś wyjątkową pozycję.
możliwość. Z drugiej strony, brak im zapewne rezerw Jest środkiem wzmacniania tożsamości, a także zdobywania
delikatności i niewinności, które pomimo ich pozornie intymności. Istnieje jednak także fascynacja zdradą, podkreśla
negatywnego charakteru są jak kwiaty w całkowicie Simmel, ponieważ “sekret zawiera w sobie napięcie, które
zinternalizowanym, osobistym, intymnym związku”94. rozładowuje się w momencie ujawnienia. Ten moment
We współczesnym społeczeństwie, podkreśla konstytuuje punkt kulminacyjny w rozwoju sekretu. Cały jego
Simmel, gdzie związek małżeński jest coraz częściej jedynym czar zostaje raz jeszcze zebrany i wyniesiony na szczyt (...)
związkiem intymnym — prawdziwa przyjaźń upadła pod Sekret jest więc przepełniony świadomością, że może być
naciskami nowoczesności — występuje silna pokusa do zdradzony. Ma on władzą niespodzianki, zrządzenia losu,
narzucania nań więcej niż może strukturalnie znieść. “W zabawy, destrukcji, a także samo–destrukcji”97.
pierwszych fazach takiego związku (zarówno w małżeństwie Tajność wiąże się ściśle z indywidualizacją.
jak i w tzw. wolnej miłości) istnieje silna pokusa do “Społeczne warunki silnego personalnego różnicowania
całkowitego zaabsorbowania drugą osobą, do uwolnienia umożliwiają i żądają tajności. Sekret z kolei wciela i
ostatnich rezerw duszy, do zatracenie się w Innym bez granic. intensyfikuje takie różnicowanie. W małym i wąskim kręgu,
W większości przypadków takie zatracenie się zagraża jednak tworzenie i utrzymywanie sekretów staje się trudniejsze,
poważnie przyszłości związku”95. Jak to twierdzi Simmel: chociażby z przyczyn technicznych: wszyscy są zbyt blisko
tylko te jednostki potrafią dać siebie w całości, które nie mogą siebie i swoich warunków, a częstość i intymność kontaktu
dać siebie w całości. Te rzadkie jednostki mają w sobie niesie z sobą zbyt wiele pokus ujawnienia. Później sekret nie
rezerwy ukrytych psychologicznych mocy, które nigdy nie jest nawet potrzebny, gdyż ten typ formacji społecznej zwykle
wysychają. Napełniają się, gdy dają. “Ale większość jest inna. wyrównuje swoich członków. (...)”98
Każde wyrażenie uczuć, każde bezwarunkowe zagubienie się, Gdy wspólnota rozszerza się, wszystko radykalnie się
każde ujawnienie wewnętrznego życia nadweręża ich zmienia. Istnieje, pisze Simmel, pewien paradoks w
bogactwo, ponieważ brak im tego samo–odnawiającego się nowoczesnym społeczeństwie. “Wydaje się, że wraz z
źródła psychicznego bogactwa, które ani nie może zostać rozwojem kulturowej wygody sprawy ogólne stają się coraz
całkowicie ujawnione, ani oddzielone od ego”96. bardziej publiczne, a sprawy jednostkowe stają się coraz
bardziej tajne”. Polityka, administracja, nawet interesy “tracą
93
swoją tajność i niedostępność, podczas gdy jednostka uzyskuje
Ibidem, s. 325 przypis
94
Ibidem, s. 326 przypis
95 97
Ibidem, s. 328 Ibidem, s. 333 przypis
96 98
Ibidem, s. 328 Ibidem, s. 334 przypis
Mikołajewska 105 106 Zjawisko wspólnoty

możliwość prawie całkowitego wycofania się. Wraz z związku, to “depersonalizuje się” w szerszym porządku
rozwojem nowoczesnego życia, w tłumie metropolii jedyną społecznym.
techniką utrzymywania spraw prywatnych w sekrecie tak jak Równość jest cechą wspólnoty i tajna społeczność nie
przedtem może być przestrzenna izolacja”99. Simmel jest tu wyjątkiem. Każdemu według jego potrzeb, od każdego
stwierdza, że sekret ma jeszcze jeden społeczny atrybut: według jego zdolności. Jednakże tajność, gdy się
upiększanie. Naturą i funkcją upiększania jest naprowadzanie intensyfikuje, przekształca równość w “wyrównywanie”
oczu innych ludzi na to, co jest upiększane. “Chociaż w tym (leveling), czyli czyni wszystkich takimi samymi, co z kolei
sensie upiększanie jest sprzeczne z sekretem, nawet sekret nie działa na rzecz wzmocnienia centralnej władzy w grupie.
obywa się bez funkcji personalnej emfazy”. Simmel, twierdzi autor, mógłby dać swojemu
W końcu Simmel analizuje tajną społeczność i jej studium nad tajnością podtytuł “od funkcji do dysfunkcji”,
funkcje. “Istotą tajnej społeczności jest dawanie gdyż wykazał on, że te same cechy, które dostarczają poparcia
autonomii”100. Chodzi tu o autonomię od inwazji prywatności, tajnej społeczności, równocześnie jej zagrażają. Tajna
od przypadkowego i wstrętnego rozpoznania, od chłodu i społeczność zrodzona jako środek łączący wyalienowane
zróżnicowania. Tajna społeczność ma motywy jednostki z osobowym społeczeństwem, zagwarantowanym
arystokratyczne: pozwala na oddzielenie się od tych cech, statusem, równością, poczuciem członkostwa i innymi
które charakteryzują każdego, a więc nikogo. Tajna wartościami wspólnoty z racji nacisku tych samych sił, które
społeczność stanowi środek włączania (inkluzywności) i doprowadziły do jej powstania, nie jest już dłużej środkiem
wyłączania (ekskluzywności). Jest środkiem klaryfikowania i socjalizacji lecz de–socjalizacji, nie jest już dłużej częścią
ukonkretniania pewności i zaufania w przyjaźni i oddaniu się. społecznego porządku, ale wrogim przyglądaniem się
“W końcu, odizolowanie tajnej społeczności od konieczności centralnemu rządowi (wrogowi) przez masy.
syntezy z otaczającą rzeczywistością usuwa szereg okazji do
konfliktu”. Kolizja interesów, władzy i prestiżu spotykana we Problemy do dyskusji:
wszystkich społecznościach i w każdej epoce, szczególnie w
naszej, zostaje złagodzona przez społeczną izolację tajnej 1. Co to jest wspólnota według Nisbeta?
społeczności. 2. Dziewiętnastowieczna myśl postępowa i jej powiązanie z
Jakie są wewnętrzne problemy tajnej społeczności, ideą wspólnoty.
pyta autor? Tajna społeczność ma skłonność do ekstremalnej 3. Powiązanie idei wspólnoty z dziewiętnastowieczną myślą
centralizacji autorytetu, gdyż jej własna struktura — tajność konserwatywną.
— ma tendencję do promowania środków chronienia go. Im 4. Wpływ idei wspólnoty na socjologię Comte'a.
bardziej tajna organizacja (jak np. w konspiracji 5. Uczynienie wspólnoty bezpośrednim przedmiotem analizy
przestępczej), tym większa centralizacja. Nacisk na socjologicznej:
solidarność staje się przygniatający. Im bardziej izolowana a. pierwsze empiryczne badania wspólnot (Le Play);
czuje się tajna społeczność lub im bardziej jest prowokowana b. klasyfikowanie empirycznych społeczeństw według ich
przez porządek społeczny tym większe prawdopodobieństwo, wspólnotowości (Tnnies);
że jej zwartość przybierze postać autorytarną. Jednocześnie c. wspólnota jako baza społeczeństwa i podstawowy fakt
tym życzliwiej zostanie ona przyjęta przez jednostkę. społeczny (Durkheim);
Stawia to jednostkę w obliczu paradoksu. Wszystko c. wspólnota rozumiana jako związki intymne (Simmel).
to, co daje jej w tajnej społeczności poczucie tożsamości i
jednostkowości, równocześnie separuje ją od otaczającego
społeczeństwa: tj. im więcej pierwszego tym więcej drugiego.
Nawet jeżeli jednostka “personalizuje się” wewnątrz tajnego

99
Ibidem, s. 336
100
Ibidem, s. 361; 345-376
Mikołajewska 105 106 Zjawisko wspólnoty

możliwość prawie całkowitego wycofania się. Wraz z związku, to “depersonalizuje się” w szerszym porządku
rozwojem nowoczesnego życia, w tłumie metropolii jedyną społecznym.
techniką utrzymywania spraw prywatnych w sekrecie tak jak Równość jest cechą wspólnoty i tajna społeczność nie
przedtem może być przestrzenna izolacja”99. Simmel jest tu wyjątkiem. Każdemu według jego potrzeb, od każdego
stwierdza, że sekret ma jeszcze jeden społeczny atrybut: według jego zdolności. Jednakże tajność, gdy się
upiększanie. Naturą i funkcją upiększania jest naprowadzanie intensyfikuje, przekształca równość w “wyrównywanie”
oczu innych ludzi na to, co jest upiększane. “Chociaż w tym (leveling), czyli czyni wszystkich takimi samymi, co z kolei
sensie upiększanie jest sprzeczne z sekretem, nawet sekret nie działa na rzecz wzmocnienia centralnej władzy w grupie.
obywa się bez funkcji personalnej emfazy”. Simmel, twierdzi autor, mógłby dać swojemu
W końcu Simmel analizuje tajną społeczność i jej studium nad tajnością podtytuł “od funkcji do dysfunkcji”,
funkcje. “Istotą tajnej społeczności jest dawanie gdyż wykazał on, że te same cechy, które dostarczają poparcia
autonomii”100. Chodzi tu o autonomię od inwazji prywatności, tajnej społeczności, równocześnie jej zagrażają. Tajna
od przypadkowego i wstrętnego rozpoznania, od chłodu i społeczność zrodzona jako środek łączący wyalienowane
zróżnicowania. Tajna społeczność ma motywy jednostki z osobowym społeczeństwem, zagwarantowanym
arystokratyczne: pozwala na oddzielenie się od tych cech, statusem, równością, poczuciem członkostwa i innymi
które charakteryzują każdego, a więc nikogo. Tajna wartościami wspólnoty z racji nacisku tych samych sił, które
społeczność stanowi środek włączania (inkluzywności) i doprowadziły do jej powstania, nie jest już dłużej środkiem
wyłączania (ekskluzywności). Jest środkiem klaryfikowania i socjalizacji lecz de–socjalizacji, nie jest już dłużej częścią
ukonkretniania pewności i zaufania w przyjaźni i oddaniu się. społecznego porządku, ale wrogim przyglądaniem się
“W końcu, odizolowanie tajnej społeczności od konieczności centralnemu rządowi (wrogowi) przez masy.
syntezy z otaczającą rzeczywistością usuwa szereg okazji do
konfliktu”. Kolizja interesów, władzy i prestiżu spotykana we Problemy do dyskusji:
wszystkich społecznościach i w każdej epoce, szczególnie w
naszej, zostaje złagodzona przez społeczną izolację tajnej 1. Co to jest wspólnota według Nisbeta?
społeczności. 2. Dziewiętnastowieczna myśl postępowa i jej powiązanie z
Jakie są wewnętrzne problemy tajnej społeczności, ideą wspólnoty.
pyta autor? Tajna społeczność ma skłonność do ekstremalnej 3. Powiązanie idei wspólnoty z dziewiętnastowieczną myślą
centralizacji autorytetu, gdyż jej własna struktura — tajność konserwatywną.
— ma tendencję do promowania środków chronienia go. Im 4. Wpływ idei wspólnoty na socjologię Comte'a.
bardziej tajna organizacja (jak np. w konspiracji 5. Uczynienie wspólnoty bezpośrednim przedmiotem analizy
przestępczej), tym większa centralizacja. Nacisk na socjologicznej:
solidarność staje się przygniatający. Im bardziej izolowana a. pierwsze empiryczne badania wspólnot (Le Play);
czuje się tajna społeczność lub im bardziej jest prowokowana b. klasyfikowanie empirycznych społeczeństw według ich
przez porządek społeczny tym większe prawdopodobieństwo, wspólnotowości (Tnnies);
że jej zwartość przybierze postać autorytarną. Jednocześnie c. wspólnota jako baza społeczeństwa i podstawowy fakt
tym życzliwiej zostanie ona przyjęta przez jednostkę. społeczny (Durkheim);
Stawia to jednostkę w obliczu paradoksu. Wszystko c. wspólnota rozumiana jako związki intymne (Simmel).
to, co daje jej w tajnej społeczności poczucie tożsamości i
jednostkowości, równocześnie separuje ją od otaczającego
społeczeństwa: tj. im więcej pierwszego tym więcej drugiego.
Nawet jeżeli jednostka “personalizuje się” wewnątrz tajnego

99
Ibidem, s. 336
100
Ibidem, s. 361; 345-376
Mikołajewska 107 108 Zjawisko wspólnoty

będzie walczył za swoimi kolegami o miejsce w zespole, ale


wspólną chwałę swej klasy lub szkoły umieści ponad tym
współzawodnictwem.
Rozdział II Najważniejszymi przestrzeniami (choć nie jedynymi)
takiego bliskiego obcowania i kooperacji są rodzina, grupy
Grupy pierwotne zabawowe, grupy sąsiedzkie i grupa wspólnotowa starszych.
Są one praktycznie uniwersalne, niezależne od czasów i faz
życia i w związku z tym są główną bazą tego, co jest w
Gdy mowa o wspólnocie warto przypomnieć stare pojęcie grupy ludzkiej naturze i w ludzkich ideałach uniwersalne. Najlepsze
pierwotnej. Pojęcie to nie opisuje dokładnie tych samych zjawisk, co pojęcie
wspólnoty, jednakże obydwa pojęcia dotykają przestrzeni osobistych, intymnych
z porównawczych badań nad rodziną ukazują ją nie tylko jako
kontaktów międzyludzkich. W rozdziale II zostały przedstawione fragmenty i uniwersalną instytucję, ale także jako bardziej w świecie
omówienia artykułów napisanych przez klasyków pojęcia grupy pierwotnej. powszechną, niż wyolbrzymianie wyjątkowych zwyczajów
przez wcześniejsze szkoły pozwalało nam sądzić. Trudno
wątpić w rozpowszechnienie zarówno grup zabawowych
wśród dzieci, jak i nieformalnych ugrupowań wśród
1. Grupy pierwotne starszych. Takie obcowanie jest wyraźnie tym, co wypala
w ujęciu Ch. H. Cooley'a101 ludzką naturę w świecie, który nas otacza i nie ma powodu do
przypuszczeń, że gdziekolwiek i kiedykolwiek było inaczej.
Jeśli chodzi o zabawę, to można mnożyć przykłady
uniwersalności i spontaniczności grupowej dyskusji i
Grupami pierwotnymi autor nazywa te grupy, które kooperacji, których rozwojowi ona sprzyja. Jest powszechnym
charakteryzuje bliskie obcowanie typu face–to–face i faktem, że dzieci powyżej 12 roku życia, szczególnie chłopcy,
kooperacja. Są one pierwotne w kilku znaczeniach, ale przede żyją w solidarności, w którą angażują nawet więcej sympatii,
wszystkim w tym, że są podstawą formowania się społecznej ambicji i honoru niż w rodzinę.
natury i ideałów jednostki. Psychologicznie, wynikiem Ta skłonność do młodzieżowego zrzeszania się nie
bliskiego obcowania jest fuzja jednostkowości we wspólną ogranicza się jedynie dla chłopców angielskich i
całość, tak że wspólne życie i cel grupy stają się, przynajmniej amerykańskich, jak to się niekiedy sądzi. Badania imigrantów
częściowo, jaźnią danej osoby. Tę całościowość najprościej pokazują, że potomkowie bardziej restrykcyjnych cywilizacji
wyraża słowo “my”. Zawiera ona w sobie współdoznawanie i kontynentalnej Europy wykazują taką samą gotowość do
wzajemną identyfikację opisywane w sposób naturalny jako tworzenia samorządowych grup zabawowych.
“my”. Dana osoba żyje w tym poczuciu całości i naczelne
Jeśli chodzi o sąsiedztwo, to można powiedzieć, że
cele dla własnej woli znajduje w tym poczuciu.
od momentu zasiedlenia ziemi na stale przez człowieka aż po
Nie oznacza to jednak, że jedność grupy pierwotnej
dziś dzień, gdy nastąpił rozrost nowoczesnych,
tkwi wyłącznie w harmonii i miłości. Zazwyczaj jest to
jedność zróżnicowana i współzawodnicząca, dopuszczająca przemysłowych miast, sąsiedztwo odgrywało główną rolę w
obronę własnego ja i rozmaite namiętności. Jednakże pierwotnym, serce przy sercu życiu.
namiętności te są uspołeczniane dzięki współdoznawaniu i W życiu współczesnym intymność sąsiedztwa
podporządkowują się (lub przynajmniej próbują załamała się z powodu rozwoju zawiłych sieci szerszych
podporządkować się) dyscyplinie wspólnego ducha. Jednostka kontaktów, które czynią obcymi ludzi żyjących w tym samym
będzie ambitna, ale głównym celem jej ambicji będzie domu. To samo prawo działa nawet na wsi, chociaż w sposób
upragnione miejsce w myślach innych ludzi i będzie wierna mniej oczywisty, osłabiając ekonomiczną i duchową
wspólnym standardom służby i fair play'u. Np. chłopiec wspólnotę z sąsiadami. Jeszcze nie wiemy, czy są to zmiany
na lepsze, czy na gorsze.
Oprócz tych prawie uniwersalnych typów
101
Napisane na podstawie: Charles Horton Cooley, Social Organization, pierwotnego obcowania, istnieje szereg innych, których forma
Charles Scribner&Sons, 1909 zależy od stanu cywilizacji. Istotna jest tu bliskość i fuzja
Mikołajewska 107 108 Zjawisko wspólnoty

będzie walczył za swoimi kolegami o miejsce w zespole, ale


wspólną chwałę swej klasy lub szkoły umieści ponad tym
współzawodnictwem.
Rozdział II Najważniejszymi przestrzeniami (choć nie jedynymi)
takiego bliskiego obcowania i kooperacji są rodzina, grupy
Grupy pierwotne zabawowe, grupy sąsiedzkie i grupa wspólnotowa starszych.
Są one praktycznie uniwersalne, niezależne od czasów i faz
życia i w związku z tym są główną bazą tego, co jest w
Gdy mowa o wspólnocie warto przypomnieć stare pojęcie grupy ludzkiej naturze i w ludzkich ideałach uniwersalne. Najlepsze
pierwotnej. Pojęcie to nie opisuje dokładnie tych samych zjawisk, co pojęcie
wspólnoty, jednakże obydwa pojęcia dotykają przestrzeni osobistych, intymnych
z porównawczych badań nad rodziną ukazują ją nie tylko jako
kontaktów międzyludzkich. W rozdziale II zostały przedstawione fragmenty i uniwersalną instytucję, ale także jako bardziej w świecie
omówienia artykułów napisanych przez klasyków pojęcia grupy pierwotnej. powszechną, niż wyolbrzymianie wyjątkowych zwyczajów
przez wcześniejsze szkoły pozwalało nam sądzić. Trudno
wątpić w rozpowszechnienie zarówno grup zabawowych
wśród dzieci, jak i nieformalnych ugrupowań wśród
1. Grupy pierwotne starszych. Takie obcowanie jest wyraźnie tym, co wypala
w ujęciu Ch. H. Cooley'a101 ludzką naturę w świecie, który nas otacza i nie ma powodu do
przypuszczeń, że gdziekolwiek i kiedykolwiek było inaczej.
Jeśli chodzi o zabawę, to można mnożyć przykłady
uniwersalności i spontaniczności grupowej dyskusji i
Grupami pierwotnymi autor nazywa te grupy, które kooperacji, których rozwojowi ona sprzyja. Jest powszechnym
charakteryzuje bliskie obcowanie typu face–to–face i faktem, że dzieci powyżej 12 roku życia, szczególnie chłopcy,
kooperacja. Są one pierwotne w kilku znaczeniach, ale przede żyją w solidarności, w którą angażują nawet więcej sympatii,
wszystkim w tym, że są podstawą formowania się społecznej ambicji i honoru niż w rodzinę.
natury i ideałów jednostki. Psychologicznie, wynikiem Ta skłonność do młodzieżowego zrzeszania się nie
bliskiego obcowania jest fuzja jednostkowości we wspólną ogranicza się jedynie dla chłopców angielskich i
całość, tak że wspólne życie i cel grupy stają się, przynajmniej amerykańskich, jak to się niekiedy sądzi. Badania imigrantów
częściowo, jaźnią danej osoby. Tę całościowość najprościej pokazują, że potomkowie bardziej restrykcyjnych cywilizacji
wyraża słowo “my”. Zawiera ona w sobie współdoznawanie i kontynentalnej Europy wykazują taką samą gotowość do
wzajemną identyfikację opisywane w sposób naturalny jako tworzenia samorządowych grup zabawowych.
“my”. Dana osoba żyje w tym poczuciu całości i naczelne
Jeśli chodzi o sąsiedztwo, to można powiedzieć, że
cele dla własnej woli znajduje w tym poczuciu.
od momentu zasiedlenia ziemi na stale przez człowieka aż po
Nie oznacza to jednak, że jedność grupy pierwotnej
dziś dzień, gdy nastąpił rozrost nowoczesnych,
tkwi wyłącznie w harmonii i miłości. Zazwyczaj jest to
jedność zróżnicowana i współzawodnicząca, dopuszczająca przemysłowych miast, sąsiedztwo odgrywało główną rolę w
obronę własnego ja i rozmaite namiętności. Jednakże pierwotnym, serce przy sercu życiu.
namiętności te są uspołeczniane dzięki współdoznawaniu i W życiu współczesnym intymność sąsiedztwa
podporządkowują się (lub przynajmniej próbują załamała się z powodu rozwoju zawiłych sieci szerszych
podporządkować się) dyscyplinie wspólnego ducha. Jednostka kontaktów, które czynią obcymi ludzi żyjących w tym samym
będzie ambitna, ale głównym celem jej ambicji będzie domu. To samo prawo działa nawet na wsi, chociaż w sposób
upragnione miejsce w myślach innych ludzi i będzie wierna mniej oczywisty, osłabiając ekonomiczną i duchową
wspólnym standardom służby i fair play'u. Np. chłopiec wspólnotę z sąsiadami. Jeszcze nie wiemy, czy są to zmiany
na lepsze, czy na gorsze.
Oprócz tych prawie uniwersalnych typów
101
Napisane na podstawie: Charles Horton Cooley, Social Organization, pierwotnego obcowania, istnieje szereg innych, których forma
Charles Scribner&Sons, 1909 zależy od stanu cywilizacji. Istotna jest tu bliskość i fuzja
Mikołajewska 109 110 Zjawisko wspólnoty

osobowości. W naszym społeczeństwie, które nie opiera się na Przez “ludzką naturę” autor rozumie te sentymenty i
przywiązaniu do miejsca w przestrzeni, ludzie tworzą różne impulsy, które są ludzkie przez bycie wyższymi od
kluby, braterstwa itp. oparte na podobieństwie ducha, która sentymentów i impulsów niższych zwierząt i również w tym
mogą sprzyjać rozwojowi prawdziwej bliskości. Wiele takich sensie, że należą do rodzaju ludzkiego jako całości, a nie do
związków tworzy się w szkole i na uniwersytecie, wśród określonej rasy lub czasów. Chodzi tu szczególnie o sympatię
mężczyzn i kobiet przebywających razem z racji (solidarność) i szereg sentymentów, których składową jest
wykonywanego zawodu, np. pracownicy tego samego zakładu sympatia, jak miłość, uraza, ambicja, pycha, czczenie
pracy itp. Tam gdzie istnieje choćby trochę wspólnego bohatera i uczucia społecznego dobra i zła.
udziału i wspólnego działania, tam rośnie życzliwość. Ludzka natura w tym sensie może być widziana jako
Rodzina i grupy sąsiedzkie przez fakt, że dominują względnie trwały element społeczeństwa. Zawsze i wszędzie
w tak plastycznym i otwartym okresie życia, jakim jest ludzie szukają honoru i obawiają się ośmieszenia, ulegają
dzieciństwo, nawet dziś mają większy wpływ na jednostki niż opinii publicznej, pielęgnują swoje dobro i swoje dzieci,
inne związki. podziwiają odwagę, wielkoduszność i sukces. Zawsze można
Grupy pierwotne są pierwotne w tym sensie, że dają założyć, że ludzie są i będą ludźmi.
jednostce jej najwcześniejsze i najpełniejsze doświadczenie Powróćmy do grup pierwotnych: ludzka natura nie
społecznej jedności, a także w tym sensie, że nie zmieniają się jest czymś istniejącym oddzielnie w jednostce, lecz jest
w takim samym stopniu jak inne związki, lecz tworzą grupową naturą lub pierwotną fazą społeczeństwa, względnie
względnie stałe źródło zasilające inne typy związków. Nie są prostym i uniwersalnym stanem społecznego umysłu. Z jednej
one oczywiście niezależne od szerszego społeczeństwa, ale w strony, jest czymś więcej niż zaledwie wrodzonym instynktem
pewnym stopniu odzwierciedlają jego ducha. Np. zarówno — chociaż nim się staje — i z drugiej strony czymś mniej niż
niemiecka rodzina jak i szkoła jest w jakiś sposób bardziej wypracowane idee i sentymenty, które tworzą
powieleniem niemieckiego militaryzmu. Jest jak fala instytucje. Jest to natura, która rozwija się i wyraża w
powracająca do strumienia, która się zbytnio nie oddala. Np. prostych grupach typu face–to–face, które są w pewnym
wśród niemieckich i rosyjskich chłopów znajdujemy nawyk sensie takie same we wszystkich społeczeństwach: w grupach
wolnej współpracy i dyskusji, na co charakter państwa ma rodzinnych, na. terenie zabawy, w sąsiedztwie. W
jedynie niewielki wpływ. Znany jest pogląd, że komuna zasadniczym ich podobieństwie autor znajduje bazę
wiejska, samorządna w sprawach lokalnych i przyzwyczajona podobnych idei i sentymentów w ludzkim umyśle. W nich
do dyskusji, jest znaną instytucją w społeczeństwach tworzy się wszędzie ludzka natura. Człowiek się z nią nie
lokalnych i kontynuatorem podobnej autonomii istniejącej rodzi. Nie może jej jednak nabyć inaczej niż przez
poprzednio w klanie. Jak to napisał Tocqueville w solidarność i zamiera ona w izolacji.
Democracy in America: “Monarchie i republiki ustanawia Społeczeństwo i jednostki są, według autora,
człowiek, ale komuna zdaje się pochodzić wprost od Boga”. nierozdzielnymi fazami wspólnej całości, tak że wszędzie tam
W naszych współczesnych miastach przepełnione gdzie znajdujemy fakt jednostkowy, możemy poszukiwać
mieszkania czynszowe i ogólny ekonomiczny i społeczny współwystępującego z nim faktu społecznego. Jeżeli istnieje
chaos poważnie ranią rodzinność i sąsiedztwo, ale warto uniwersalna natura osób, to musi istnieć również coś
podkreślić, że nawet w takich warunkach zachowują one uniwersalnego w obcowaniu, które z nią koresponduje.
żywotność i sumienie naszych czasów jest zdeterminowane, Czymże innym może być natura ludzka niż cechą
aby je uzdrowić. grup pierwotnych? Z całą pewnością nie jest atrybutem
Grupy te są więc źródłem życia nie tylko jednostek, oddzielnej jednostki — jeżeli przyjmiemy jej istnienie —
ale także instytucji społecznych. Jedynie w niewielkim gdyż jej tzw. typowe cechy, jak uczucia, ambicja, próżność i
stopniu są one kształtowane przez szczególną tradycję. W uraza są poza społeczeństwem niewyobrażalne. Jeżeli atrybut
większym stopniu są wyrazem uniwersalnej natury. Religia ten przynależy więc do człowieka w zrzeszaniu się, jakiego
lub rządy innych cywilizacji mogą wydać się nam obce, pisze stopnia owego zrzeszania się wymaga jego rozwinięcie się? Z
autor, ale dzieci lub grupa rodzinna prowadzą wspólne życie, całą pewnością nie chodzi tu o nic wypracowanego, gdyż
które wyda się zawsze znajome. wypracowane fazy społeczeństwa są przejściowe i
Mikołajewska 109 110 Zjawisko wspólnoty

osobowości. W naszym społeczeństwie, które nie opiera się na Przez “ludzką naturę” autor rozumie te sentymenty i
przywiązaniu do miejsca w przestrzeni, ludzie tworzą różne impulsy, które są ludzkie przez bycie wyższymi od
kluby, braterstwa itp. oparte na podobieństwie ducha, która sentymentów i impulsów niższych zwierząt i również w tym
mogą sprzyjać rozwojowi prawdziwej bliskości. Wiele takich sensie, że należą do rodzaju ludzkiego jako całości, a nie do
związków tworzy się w szkole i na uniwersytecie, wśród określonej rasy lub czasów. Chodzi tu szczególnie o sympatię
mężczyzn i kobiet przebywających razem z racji (solidarność) i szereg sentymentów, których składową jest
wykonywanego zawodu, np. pracownicy tego samego zakładu sympatia, jak miłość, uraza, ambicja, pycha, czczenie
pracy itp. Tam gdzie istnieje choćby trochę wspólnego bohatera i uczucia społecznego dobra i zła.
udziału i wspólnego działania, tam rośnie życzliwość. Ludzka natura w tym sensie może być widziana jako
Rodzina i grupy sąsiedzkie przez fakt, że dominują względnie trwały element społeczeństwa. Zawsze i wszędzie
w tak plastycznym i otwartym okresie życia, jakim jest ludzie szukają honoru i obawiają się ośmieszenia, ulegają
dzieciństwo, nawet dziś mają większy wpływ na jednostki niż opinii publicznej, pielęgnują swoje dobro i swoje dzieci,
inne związki. podziwiają odwagę, wielkoduszność i sukces. Zawsze można
Grupy pierwotne są pierwotne w tym sensie, że dają założyć, że ludzie są i będą ludźmi.
jednostce jej najwcześniejsze i najpełniejsze doświadczenie Powróćmy do grup pierwotnych: ludzka natura nie
społecznej jedności, a także w tym sensie, że nie zmieniają się jest czymś istniejącym oddzielnie w jednostce, lecz jest
w takim samym stopniu jak inne związki, lecz tworzą grupową naturą lub pierwotną fazą społeczeństwa, względnie
względnie stałe źródło zasilające inne typy związków. Nie są prostym i uniwersalnym stanem społecznego umysłu. Z jednej
one oczywiście niezależne od szerszego społeczeństwa, ale w strony, jest czymś więcej niż zaledwie wrodzonym instynktem
pewnym stopniu odzwierciedlają jego ducha. Np. zarówno — chociaż nim się staje — i z drugiej strony czymś mniej niż
niemiecka rodzina jak i szkoła jest w jakiś sposób bardziej wypracowane idee i sentymenty, które tworzą
powieleniem niemieckiego militaryzmu. Jest jak fala instytucje. Jest to natura, która rozwija się i wyraża w
powracająca do strumienia, która się zbytnio nie oddala. Np. prostych grupach typu face–to–face, które są w pewnym
wśród niemieckich i rosyjskich chłopów znajdujemy nawyk sensie takie same we wszystkich społeczeństwach: w grupach
wolnej współpracy i dyskusji, na co charakter państwa ma rodzinnych, na. terenie zabawy, w sąsiedztwie. W
jedynie niewielki wpływ. Znany jest pogląd, że komuna zasadniczym ich podobieństwie autor znajduje bazę
wiejska, samorządna w sprawach lokalnych i przyzwyczajona podobnych idei i sentymentów w ludzkim umyśle. W nich
do dyskusji, jest znaną instytucją w społeczeństwach tworzy się wszędzie ludzka natura. Człowiek się z nią nie
lokalnych i kontynuatorem podobnej autonomii istniejącej rodzi. Nie może jej jednak nabyć inaczej niż przez
poprzednio w klanie. Jak to napisał Tocqueville w solidarność i zamiera ona w izolacji.
Democracy in America: “Monarchie i republiki ustanawia Społeczeństwo i jednostki są, według autora,
człowiek, ale komuna zdaje się pochodzić wprost od Boga”. nierozdzielnymi fazami wspólnej całości, tak że wszędzie tam
W naszych współczesnych miastach przepełnione gdzie znajdujemy fakt jednostkowy, możemy poszukiwać
mieszkania czynszowe i ogólny ekonomiczny i społeczny współwystępującego z nim faktu społecznego. Jeżeli istnieje
chaos poważnie ranią rodzinność i sąsiedztwo, ale warto uniwersalna natura osób, to musi istnieć również coś
podkreślić, że nawet w takich warunkach zachowują one uniwersalnego w obcowaniu, które z nią koresponduje.
żywotność i sumienie naszych czasów jest zdeterminowane, Czymże innym może być natura ludzka niż cechą
aby je uzdrowić. grup pierwotnych? Z całą pewnością nie jest atrybutem
Grupy te są więc źródłem życia nie tylko jednostek, oddzielnej jednostki — jeżeli przyjmiemy jej istnienie —
ale także instytucji społecznych. Jedynie w niewielkim gdyż jej tzw. typowe cechy, jak uczucia, ambicja, próżność i
stopniu są one kształtowane przez szczególną tradycję. W uraza są poza społeczeństwem niewyobrażalne. Jeżeli atrybut
większym stopniu są wyrazem uniwersalnej natury. Religia ten przynależy więc do człowieka w zrzeszaniu się, jakiego
lub rządy innych cywilizacji mogą wydać się nam obce, pisze stopnia owego zrzeszania się wymaga jego rozwinięcie się? Z
autor, ale dzieci lub grupa rodzinna prowadzą wspólne życie, całą pewnością nie chodzi tu o nic wypracowanego, gdyż
które wyda się zawsze znajome. wypracowane fazy społeczeństwa są przejściowe i
Mikołajewska 111 112 Zjawisko wspólnoty

zróżnicowane, podczas gdy ludzka natura jest względnie stała wyraża słowo 'my'. Zawiera ona w sobie współdoznawanie i
i uniwersalna. Krótko mówiąc, istotne dla jej genezy jest wzajemną identyfikację opisywane w sposób naturalny jako
życie rodzinne i sąsiedzkie i nic więcej. 'my'. Dana osoba żyje w tym poczuciu całości i naczelne cele
Studiując społeczeństwo musimy nauczyć się widzieć dla własnej woli znajduje w tym poczuciu”.
ród ludzki w jego psychicznej całości, pisze autor, a nie w Z powyższego cytatu wynika, że grupy pierwotne
sztucznym oddzieleniu. Musimy widzieć i odczuwać charakteryzują trzy własności: stosunki typu face–to–face,
wspólnotowe życie rodziny i grup lokalnych jako priorytet grupy w jednostkowym doświadczeniu, poczucie
bezpośrednie fakty, a nie jako kombinację czegoś innego. I całości wyrażające się w określeniu “my”. Znaczenie grupy
być może najlepiej zrobić to poprzez odwołanie się do pierwotnej tkwi w tym, że jest ona źródłem ludzkiej natury i
własnego doświadczenia i rozszerzenie go dzięki że z niej wywodzą się ludzkie cnoty takie jak zdolność do
współdoznającej obserwacji. Czym w naszym życiu jest współdoznawania, uprzejmość, sprawiedliwość, umiejętność
rodzina i współudział? Co wiemy o poczuciu “my”? Pytania fair play'u.
tego typu mogą nam pomóc w dostrzeżeniu pierwotnej grupy
Używając tego pojęcia napotykamy jednak na pewne
w jej konkretności, z której wyrasta wszystko to, co społeczne.
trudności, twierdzi autor. Brak bowiem terminu służącego do
opisu grup niepierwotnych. Niektórzy autorzy mówią tu o
grupach wtórnych, przypisując to określenie Cooley'owi,
2. Grupy pierwotne chociaż on sam nigdy go nie używał. Przy pomocy terminu
“wtórny” określa się te grupy, które bazują na pośrednich
— to, co istotne i co nieistotne środkach komunikowania się takich jak np. gazety.
w ujęciu E. Farisa102 Poważniejszy problem wiąże się jednak ze
sprecyzowaniem, co dokładnie pojęcie grupy pierwotnej
znaczy. Koncentrując uwagę na kryterium, jakim jest kontakt
Pojęcie grupy pierwotnej nie jest być może face–to–face, pomija się inne różnice, sprowadzając użycie
najważniejszym wkładem Cooley’a do socjologii, pisze autor, terminu grupy pierwotnej do opisu tych, którzy są fizycznie
jednakże właśnie dzięki temu pojęciu został on zapamiętany. obecni. W rezultacie pojęcie to ogranicza się do opisu grup
Choć niektórzy preferowali określenia grupa typu my lub in– dziecięcych, twierdząc, że dorośli tracą związek ze swoimi
group, to jednak określenie grupa pierwotna okazało się “pierwotnymi” grupami. Niewiele uwagi zwracano na
najtrwalsze. Cooley twierdził, że w tych właśnie grupach kryteria psychologiczne. Według autora chcąc sprecyzować
ludzka natura bierze swój początek. Oto, co pisze na ten znaczenie omawianego terminu, należy poświęcić więcej
temat sam Cooley: “Grupy pierwotne to takie grupy, które uwagi szczegółowemu badaniu cech odróżniających grupy
charakteryzuje bliskie obcowanie typu face–to–face i pierwotne od innych.
kooperacja. Są one pierwotne w kilku znaczeniach, ale przede W nauce wprowadza się rozróżnienie między tym, co
wszystkim w tym, że są podstawą formowania się społecznej istotne i co nieistotne. To, co nieistotne jest definiowane jako
natury i ideałów jednostki. Psychologicznie wynikiem konkretny, denotowany przedmiot, którego istota nie znika
bliskiego obcowania jest fuzja jednostkowości we wspólną jednak, nawet jeżeli on sam znika. Np. nasz stół może być
całość, tak że wspólne życie i cel grupy stają się, przynajmniej prostokątny i dębowy, ale bycie prostokątnym i dębowym nie
częściowo, jaźnią danej osoby. Tę całościowość najprościej jest istotne dla bycia stołem i stąd mówimy, że to jest
nieistotne. Stół byłby stołem nawet wtedy, gdyby był okrągły
102 lub owalny lub zrobiony z klonu, czy stali. W definicji stołu
Omówione na podstawie: Ellsworth Faris, The Nature of Human Nature, Mc
Graw-Hill Book Co., 1937, powinny zostać zawarte istotne cechy stołu, dając genus i
Mikołajewska 111 112 Zjawisko wspólnoty

zróżnicowane, podczas gdy ludzka natura jest względnie stała wyraża słowo 'my'. Zawiera ona w sobie współdoznawanie i
i uniwersalna. Krótko mówiąc, istotne dla jej genezy jest wzajemną identyfikację opisywane w sposób naturalny jako
życie rodzinne i sąsiedzkie i nic więcej. 'my'. Dana osoba żyje w tym poczuciu całości i naczelne cele
Studiując społeczeństwo musimy nauczyć się widzieć dla własnej woli znajduje w tym poczuciu”.
ród ludzki w jego psychicznej całości, pisze autor, a nie w Z powyższego cytatu wynika, że grupy pierwotne
sztucznym oddzieleniu. Musimy widzieć i odczuwać charakteryzują trzy własności: stosunki typu face–to–face,
wspólnotowe życie rodziny i grup lokalnych jako priorytet grupy w jednostkowym doświadczeniu, poczucie
bezpośrednie fakty, a nie jako kombinację czegoś innego. I całości wyrażające się w określeniu “my”. Znaczenie grupy
być może najlepiej zrobić to poprzez odwołanie się do pierwotnej tkwi w tym, że jest ona źródłem ludzkiej natury i
własnego doświadczenia i rozszerzenie go dzięki że z niej wywodzą się ludzkie cnoty takie jak zdolność do
współdoznającej obserwacji. Czym w naszym życiu jest współdoznawania, uprzejmość, sprawiedliwość, umiejętność
rodzina i współudział? Co wiemy o poczuciu “my”? Pytania fair play'u.
tego typu mogą nam pomóc w dostrzeżeniu pierwotnej grupy
Używając tego pojęcia napotykamy jednak na pewne
w jej konkretności, z której wyrasta wszystko to, co społeczne.
trudności, twierdzi autor. Brak bowiem terminu służącego do
opisu grup niepierwotnych. Niektórzy autorzy mówią tu o
grupach wtórnych, przypisując to określenie Cooley'owi,
2. Grupy pierwotne chociaż on sam nigdy go nie używał. Przy pomocy terminu
“wtórny” określa się te grupy, które bazują na pośrednich
— to, co istotne i co nieistotne środkach komunikowania się takich jak np. gazety.
w ujęciu E. Farisa102 Poważniejszy problem wiąże się jednak ze
sprecyzowaniem, co dokładnie pojęcie grupy pierwotnej
znaczy. Koncentrując uwagę na kryterium, jakim jest kontakt
Pojęcie grupy pierwotnej nie jest być może face–to–face, pomija się inne różnice, sprowadzając użycie
najważniejszym wkładem Cooley’a do socjologii, pisze autor, terminu grupy pierwotnej do opisu tych, którzy są fizycznie
jednakże właśnie dzięki temu pojęciu został on zapamiętany. obecni. W rezultacie pojęcie to ogranicza się do opisu grup
Choć niektórzy preferowali określenia grupa typu my lub in– dziecięcych, twierdząc, że dorośli tracą związek ze swoimi
group, to jednak określenie grupa pierwotna okazało się “pierwotnymi” grupami. Niewiele uwagi zwracano na
najtrwalsze. Cooley twierdził, że w tych właśnie grupach kryteria psychologiczne. Według autora chcąc sprecyzować
ludzka natura bierze swój początek. Oto, co pisze na ten znaczenie omawianego terminu, należy poświęcić więcej
temat sam Cooley: “Grupy pierwotne to takie grupy, które uwagi szczegółowemu badaniu cech odróżniających grupy
charakteryzuje bliskie obcowanie typu face–to–face i pierwotne od innych.
kooperacja. Są one pierwotne w kilku znaczeniach, ale przede W nauce wprowadza się rozróżnienie między tym, co
wszystkim w tym, że są podstawą formowania się społecznej istotne i co nieistotne. To, co nieistotne jest definiowane jako
natury i ideałów jednostki. Psychologicznie wynikiem konkretny, denotowany przedmiot, którego istota nie znika
bliskiego obcowania jest fuzja jednostkowości we wspólną jednak, nawet jeżeli on sam znika. Np. nasz stół może być
całość, tak że wspólne życie i cel grupy stają się, przynajmniej prostokątny i dębowy, ale bycie prostokątnym i dębowym nie
częściowo, jaźnią danej osoby. Tę całościowość najprościej jest istotne dla bycia stołem i stąd mówimy, że to jest
nieistotne. Stół byłby stołem nawet wtedy, gdyby był okrągły
102 lub owalny lub zrobiony z klonu, czy stali. W definicji stołu
Omówione na podstawie: Ellsworth Faris, The Nature of Human Nature, Mc
Graw-Hill Book Co., 1937, powinny zostać zawarte istotne cechy stołu, dając genus i
Mikołajewska 113 114 Zjawisko wspólnoty

differentia. Błędy wynikają często z mieszania tego, co istotne sensie obiektywnym, a w jakim stopniu należy założyć, że dla
z tym, co nieistotne. grupy istotne są postawy i wyobrażenia. Lub inaczej, czy
Czy własność face–to face jest istotna dla definicji grupa w sensie socjologicznym jest doświadczeniem czy
grupy pierwotnej? Czy grupy, w których brakuje kontaktów organizacją doświadczenia? Grupy pierwotne można opisać
face–to–face mogą być nazwane pierwotnymi? Autor w przyjmując punkt widzenia zewnętrznego obserwatora, który
odpowiedzi na te pytania stwierdza, że faktycznie można obserwuje ruchy i dźwięki. Jednakże zewnętrzny obserwator
sobie wyobrazić szereg przykładów, gdzie choć występują może interpretować jedynie symptomy, pozostawiając istotę
kontakty face–to–face, to jednak grup tych nie nazwiemy grupy nie zbadaną lub nie zinterpretowaną. Ściśle
pierwotnymi. behawiorystyczne podejście nie bierze bowiem pod uwagę
Czy istnieją takie grupy, w których nie występują tego, co członkowie grupy czują lub myślą.
kontakty typu face–to–face, a którą nazwalibyśmy pierwotną? Cooley, pisząc o tym rodzaju wzajemnej identyfikacji
Autor uważa, że takie grupy istnieją. Np. grupa rodowa i sympatii, który najlepiej wyrazić określeniem “my”,
szeroko rozrzucona w przestrzeni, komunikująca się tyko sugeruje, że istotą grup pierwotnych nie są stosunki typu
przy pomocy listów może posiadać poczucie jedności, face–to–face. Charakteryzowanie grup pierwotnych przez
wyrażające się w “fuzji jednostek we wspólną całość” i może poczucie “my” oznacza, że musimy zwrócić uwagę na
być zaklasyfikowana jako grupa pierwotna. Znajoma kryteria subiektywne i nie możemy opierać się jedynie na
dziewczyna opowiadała autorowi, że “zakochała się” w obserwacji z zewnątrz.
pewnej autorce, jak pisała do niej listy. Była silnie pod jej Wszystkie formy behawioryzmu są motywowane
wpływem przez wiele lat, chociaż nigdy nie spotkała jej życzeniem bycia obiektywnym. Cooley postrzegał świat
osobiście. Czyż nie była to więc grupa pierwotna? Towarzysze inaczej, tj. podkreślał znaczenie wyobraźni i uczuć. Gdy
połączeni w jakiejś sprawie tworzą grupy pierwotne wraz z człowiek zakochuje się lub odkrywa Boga, trudno badać
pojawieniem się esprit de corps, chociaż są przestrzennie nerwowe prądy, które są trudniej dostępne dla badacza niż
oddaleni. wyobrażenia, uczucia i postawy, które Cooley ostatecznie
Autor stawia więc pytanie, czy grupa pierwotna to uznaje za podstawowe i centralne, twierdząc, że stałymi
pojęcie przestrzenne, czy też należy poszukać jakiś innych faktami w życiu społecznym są fakty wyobraźni. Najlepszą
kryteriów do wyróżnienia tej grupy. I w ten sposób dochodzi definicją przyjaciela jest to, co sobie wyobrażam, że on zrobi
do zasadniczego pytania o wartość samego pojęcia grupy: czy lub powie. W swej ostatniej książce Cooley cytuje Shorlocka
grupa to przede wszystkim agregat jednostek i chodzi tu Holmsa, który mówi, że kiedy John i Tom spotkali się, było
jedynie o zmianę nazwy, czy też dzięki temu terminowi obecnych 6 osób: Johna ja realne (znane tylko jego Stwórcy),
klasyfikuje się, bada i definiuje pewne szczególne zjawiska Johna idea samego siebie, Johna idea Toma i odpowiednio
socjologiczne. trzy rodzaje Toma. Cooley dochodzi do wniosku, że takich
osób jest dwanaście lub więcej, gdy włączymy ideę Johna o
Grupa w sensie socjologicznym może być opisana
idei Toma na temat idei Johna o Tomie, itd. W tych echach
jako charakteryzująca się consensusem, udziałem, komuni-
echa osobowości tkwi cała waga subiektywnego aspektu
kowaniem się. Grupa w sensie statystycznym istnieje tylko dla
zachowania.
statystyków. Grupa w sensie socjologicznym istnieje dla
Oczywiście można zapytać o słuszność interpretacji,
swoich członków. W pierwszym przypadku jednostki tworzą że dla Cooley’a grupa pierwotna jest w gruncie rzeczy
grupę, w drugim przypadku grupa tworzy swoich członków. pewnym rodzajem uczucia. Wniosek taki wydaje się autorowi
Innym problem jest pytanie, o ile grupa w sensie logiczny. Jeśli istnieje świadomość grupowa, esprit de corps
socjologicznym może być zdefiniowana w sposób ściśle — poczucie “my” — wówczas mamy do czynienia z grupą
obiektywny. Tzn., w jakim stopniu można mówić o grupie w pierwotną, która będzie wyrażała swoiste zachowania.
Mikołajewska 113 114 Zjawisko wspólnoty

differentia. Błędy wynikają często z mieszania tego, co istotne sensie obiektywnym, a w jakim stopniu należy założyć, że dla
z tym, co nieistotne. grupy istotne są postawy i wyobrażenia. Lub inaczej, czy
Czy własność face–to face jest istotna dla definicji grupa w sensie socjologicznym jest doświadczeniem czy
grupy pierwotnej? Czy grupy, w których brakuje kontaktów organizacją doświadczenia? Grupy pierwotne można opisać
face–to–face mogą być nazwane pierwotnymi? Autor w przyjmując punkt widzenia zewnętrznego obserwatora, który
odpowiedzi na te pytania stwierdza, że faktycznie można obserwuje ruchy i dźwięki. Jednakże zewnętrzny obserwator
sobie wyobrazić szereg przykładów, gdzie choć występują może interpretować jedynie symptomy, pozostawiając istotę
kontakty face–to–face, to jednak grup tych nie nazwiemy grupy nie zbadaną lub nie zinterpretowaną. Ściśle
pierwotnymi. behawiorystyczne podejście nie bierze bowiem pod uwagę
Czy istnieją takie grupy, w których nie występują tego, co członkowie grupy czują lub myślą.
kontakty typu face–to–face, a którą nazwalibyśmy pierwotną? Cooley, pisząc o tym rodzaju wzajemnej identyfikacji
Autor uważa, że takie grupy istnieją. Np. grupa rodowa i sympatii, który najlepiej wyrazić określeniem “my”,
szeroko rozrzucona w przestrzeni, komunikująca się tyko sugeruje, że istotą grup pierwotnych nie są stosunki typu
przy pomocy listów może posiadać poczucie jedności, face–to–face. Charakteryzowanie grup pierwotnych przez
wyrażające się w “fuzji jednostek we wspólną całość” i może poczucie “my” oznacza, że musimy zwrócić uwagę na
być zaklasyfikowana jako grupa pierwotna. Znajoma kryteria subiektywne i nie możemy opierać się jedynie na
dziewczyna opowiadała autorowi, że “zakochała się” w obserwacji z zewnątrz.
pewnej autorce, jak pisała do niej listy. Była silnie pod jej Wszystkie formy behawioryzmu są motywowane
wpływem przez wiele lat, chociaż nigdy nie spotkała jej życzeniem bycia obiektywnym. Cooley postrzegał świat
osobiście. Czyż nie była to więc grupa pierwotna? Towarzysze inaczej, tj. podkreślał znaczenie wyobraźni i uczuć. Gdy
połączeni w jakiejś sprawie tworzą grupy pierwotne wraz z człowiek zakochuje się lub odkrywa Boga, trudno badać
pojawieniem się esprit de corps, chociaż są przestrzennie nerwowe prądy, które są trudniej dostępne dla badacza niż
oddaleni. wyobrażenia, uczucia i postawy, które Cooley ostatecznie
Autor stawia więc pytanie, czy grupa pierwotna to uznaje za podstawowe i centralne, twierdząc, że stałymi
pojęcie przestrzenne, czy też należy poszukać jakiś innych faktami w życiu społecznym są fakty wyobraźni. Najlepszą
kryteriów do wyróżnienia tej grupy. I w ten sposób dochodzi definicją przyjaciela jest to, co sobie wyobrażam, że on zrobi
do zasadniczego pytania o wartość samego pojęcia grupy: czy lub powie. W swej ostatniej książce Cooley cytuje Shorlocka
grupa to przede wszystkim agregat jednostek i chodzi tu Holmsa, który mówi, że kiedy John i Tom spotkali się, było
jedynie o zmianę nazwy, czy też dzięki temu terminowi obecnych 6 osób: Johna ja realne (znane tylko jego Stwórcy),
klasyfikuje się, bada i definiuje pewne szczególne zjawiska Johna idea samego siebie, Johna idea Toma i odpowiednio
socjologiczne. trzy rodzaje Toma. Cooley dochodzi do wniosku, że takich
osób jest dwanaście lub więcej, gdy włączymy ideę Johna o
Grupa w sensie socjologicznym może być opisana
idei Toma na temat idei Johna o Tomie, itd. W tych echach
jako charakteryzująca się consensusem, udziałem, komuni-
echa osobowości tkwi cała waga subiektywnego aspektu
kowaniem się. Grupa w sensie statystycznym istnieje tylko dla
zachowania.
statystyków. Grupa w sensie socjologicznym istnieje dla
Oczywiście można zapytać o słuszność interpretacji,
swoich członków. W pierwszym przypadku jednostki tworzą że dla Cooley’a grupa pierwotna jest w gruncie rzeczy
grupę, w drugim przypadku grupa tworzy swoich członków. pewnym rodzajem uczucia. Wniosek taki wydaje się autorowi
Innym problem jest pytanie, o ile grupa w sensie logiczny. Jeśli istnieje świadomość grupowa, esprit de corps
socjologicznym może być zdefiniowana w sposób ściśle — poczucie “my” — wówczas mamy do czynienia z grupą
obiektywny. Tzn., w jakim stopniu można mówić o grupie w pierwotną, która będzie wyrażała swoiste zachowania.
Mikołajewska 115 116 Zjawisko wspólnoty

Pozostawanie w bezpośrednim kontakcie typu face–to–face


nie jest więc istotne. Grupy przyjaciół i sąsiadów tworzą
grupy pierwotne, ale nie zawsze grupy pierwotne kształtują 3 Badanie grup pierwotnych
się na bazie przestrzennej. w ujęciu E. A. Shilsa103
Z rozważań autora wynika, że nie każda rodzina i
nie każda grupa szkolna tworzą grupę pierwotną. Domorosły
tyran, który zarządza, grozi i karze może czynić z osób mu Amerykańscy badacze małych grup interesowali się
podporządkowanych grupę, której brak istotnych własności szczególnie dwoma problemami, pisze autor, funkcją grup
grupy pierwotnej. Grupy pierwotne mogą się niekiedy pierwotnych w formalnych organizacjach oraz wewnętrzną
formować wokół nauczyciela, ale nauczyciel, który się dynamiką grup pierwotnych. W obydwóch przypadkach
wyalienował z grupy dzieci, będzie przez nie nienawidzony i badano warunki rozwoju solidarności wśród jej członków,
traktowany jako outsider i będzie działać w gronie, któremu wyłanianie się szczególnego typu powiązań z przywódcą,
brak poczucia “my”, a więc w grupie, która nie jest grupą tworzenie się podgrup i rozwarstwień wewnątrz grup,
pierwotną. warunki skutecznego włączania nowych członków, wpływ
Przeciwieństwem grupy pierwotnej nie jest różnych stylów kierowania na stosunki na tym samym
zbiorowość, w której jej członkowie są od siebie poziomie społecznym. W pierwszym przypadku jednak
odseparowani, ani też grupa, w której komunikowanie się jest skupiano głównie uwagę na wpływie wewnętrznych procesów
pośrednie. Grupa pierwotna jest przeciwieństwem grupy grupowych na te wzory stosunków grupowych, które były im
formalnej, w której stosunki nie mają charakteru osobistego i formalnie przypisane przez władze biurokratyczne. Badano
są zinstytucjonalizowane. Znaczenie grup pierwotnych tkwi w więc związek między grupą pierwotną i wydającym
tym, że pierwotne powiązania rodzą doświadczenia, które są zarządzenia autorytetem, którym może być osoba, symbol,
instytucja, czyli czymś, co znajdowało się na zewnątrz grupy
ludzkie w swej istocie tak, że możemy powiedzieć, że ludzka
pierwotnej. W drugim przypadku mniej uwagi zwracano na
natura jest stwarzana dzięki stosunkom charakterystycznym
ten zewnętrzny kontekst niż na endogeniczne elementy w
dla grup pierwotnych. Im bardziej związki międzyludzkie
grupie wynikające z cech jednostek, ról, członków, natury
stają się zmechanizowane i im bardziej “pokawałkowany” zadań, które przed nimi stoją.
staje się społeczny kontakt, tym mniej jest on efektywny w Większość badań na temat funkcjonowania grup
tworzeniu tych sentymentów, które są specyficznie ludzkie. pierwotnych w organizacjach formalnych była prowadzona w
Jest więc konieczne, aby dom i szkoła, które dzieci spotykają, instytucjach przemysłowych. Były one głównie pod wpływem
były grupami pierwotnymi, gdy sam fakt spotkania się z tradycji Mayo. Hipotezę Mayo wykorzystywał np. Warner,
członkami rodziny lub systemem szkolnym face–to–face nie próbując wyjaśnić długotrwały strajk w Newburyport jako
wystarczy do stworzenia tych istotnych cech charakteru, które rezultat dezintegracji więzi pierwotnych między różnymi
są specyficznie ludzkie. szczeblami technicznych i zarządzających hierarchii w
Nie chcemy nadawać pojęciu grupy pierwotnej fabryce i zastąpienia ich przez sformalizowane władze
charakteru wartościującego, pisze autor, i twierdzić, że grupy biurokratyczne, których siedziba znajdowała się w znacznej
te są lepsze od innych. Instytucje tworzą się, by zaspakajać odległości od miasta.
ludzkie potrzeby i potrzeby te są lepiej zaspakajane przez te Warner, opierając się na tezach Mayo, zakładał, że w
właśnie instytucje niż byłyby przez stosunki o charakterze wyżej opisanych warunkach powstanie pierwotnej
pierwotnym. Związki pierwotne mogą mieć niekiedy na nie solidarności grupowej jest niemożliwe. Wynikłe stąd
wpływ dezorganizujący, np., gdy policjant odmawia
103
aresztowania przyjaciela. Chodziło tu jedynie o Omówione na podstawie: Edward A. Shils, The Study of the Primary Group;
rozdział III z książki Daniel Lerner, Harold D. Lasswell (ed.), The Policy
wprowadzenie klasyfikacji stosunków społecznych.
Sciences, Stanford University Press, 1951.
Mikołajewska 115 116 Zjawisko wspólnoty

Pozostawanie w bezpośrednim kontakcie typu face–to–face


nie jest więc istotne. Grupy przyjaciół i sąsiadów tworzą
grupy pierwotne, ale nie zawsze grupy pierwotne kształtują 3 Badanie grup pierwotnych
się na bazie przestrzennej. w ujęciu E. A. Shilsa103
Z rozważań autora wynika, że nie każda rodzina i
nie każda grupa szkolna tworzą grupę pierwotną. Domorosły
tyran, który zarządza, grozi i karze może czynić z osób mu Amerykańscy badacze małych grup interesowali się
podporządkowanych grupę, której brak istotnych własności szczególnie dwoma problemami, pisze autor, funkcją grup
grupy pierwotnej. Grupy pierwotne mogą się niekiedy pierwotnych w formalnych organizacjach oraz wewnętrzną
formować wokół nauczyciela, ale nauczyciel, który się dynamiką grup pierwotnych. W obydwóch przypadkach
wyalienował z grupy dzieci, będzie przez nie nienawidzony i badano warunki rozwoju solidarności wśród jej członków,
traktowany jako outsider i będzie działać w gronie, któremu wyłanianie się szczególnego typu powiązań z przywódcą,
brak poczucia “my”, a więc w grupie, która nie jest grupą tworzenie się podgrup i rozwarstwień wewnątrz grup,
pierwotną. warunki skutecznego włączania nowych członków, wpływ
Przeciwieństwem grupy pierwotnej nie jest różnych stylów kierowania na stosunki na tym samym
zbiorowość, w której jej członkowie są od siebie poziomie społecznym. W pierwszym przypadku jednak
odseparowani, ani też grupa, w której komunikowanie się jest skupiano głównie uwagę na wpływie wewnętrznych procesów
pośrednie. Grupa pierwotna jest przeciwieństwem grupy grupowych na te wzory stosunków grupowych, które były im
formalnej, w której stosunki nie mają charakteru osobistego i formalnie przypisane przez władze biurokratyczne. Badano
są zinstytucjonalizowane. Znaczenie grup pierwotnych tkwi w więc związek między grupą pierwotną i wydającym
tym, że pierwotne powiązania rodzą doświadczenia, które są zarządzenia autorytetem, którym może być osoba, symbol,
instytucja, czyli czymś, co znajdowało się na zewnątrz grupy
ludzkie w swej istocie tak, że możemy powiedzieć, że ludzka
pierwotnej. W drugim przypadku mniej uwagi zwracano na
natura jest stwarzana dzięki stosunkom charakterystycznym
ten zewnętrzny kontekst niż na endogeniczne elementy w
dla grup pierwotnych. Im bardziej związki międzyludzkie
grupie wynikające z cech jednostek, ról, członków, natury
stają się zmechanizowane i im bardziej “pokawałkowany” zadań, które przed nimi stoją.
staje się społeczny kontakt, tym mniej jest on efektywny w Większość badań na temat funkcjonowania grup
tworzeniu tych sentymentów, które są specyficznie ludzkie. pierwotnych w organizacjach formalnych była prowadzona w
Jest więc konieczne, aby dom i szkoła, które dzieci spotykają, instytucjach przemysłowych. Były one głównie pod wpływem
były grupami pierwotnymi, gdy sam fakt spotkania się z tradycji Mayo. Hipotezę Mayo wykorzystywał np. Warner,
członkami rodziny lub systemem szkolnym face–to–face nie próbując wyjaśnić długotrwały strajk w Newburyport jako
wystarczy do stworzenia tych istotnych cech charakteru, które rezultat dezintegracji więzi pierwotnych między różnymi
są specyficznie ludzkie. szczeblami technicznych i zarządzających hierarchii w
Nie chcemy nadawać pojęciu grupy pierwotnej fabryce i zastąpienia ich przez sformalizowane władze
charakteru wartościującego, pisze autor, i twierdzić, że grupy biurokratyczne, których siedziba znajdowała się w znacznej
te są lepsze od innych. Instytucje tworzą się, by zaspakajać odległości od miasta.
ludzkie potrzeby i potrzeby te są lepiej zaspakajane przez te Warner, opierając się na tezach Mayo, zakładał, że w
właśnie instytucje niż byłyby przez stosunki o charakterze wyżej opisanych warunkach powstanie pierwotnej
pierwotnym. Związki pierwotne mogą mieć niekiedy na nie solidarności grupowej jest niemożliwe. Wynikłe stąd
wpływ dezorganizujący, np., gdy policjant odmawia
103
aresztowania przyjaciela. Chodziło tu jedynie o Omówione na podstawie: Edward A. Shils, The Study of the Primary Group;
rozdział III z książki Daniel Lerner, Harold D. Lasswell (ed.), The Policy
wprowadzenie klasyfikacji stosunków społecznych.
Sciences, Stanford University Press, 1951.
Mikołajewska 117 118 Zjawisko wspólnoty

niespełnienie oczekiwań i ocen rodziło wrogość, której można staje się wyłamujący się robotnik lub podnoszący normę agent
by uniknąć, gdyby istniejące stosunki opierały się na kierownictwa.
wzajemnym zaufaniu, charakterystycznym dla grup Badania Daltona są jednym z ciekawszych badań z
pierwotnych lub quasi–pierwotnych. zakresu socjologii przemysłu. Badał on cechy
Psychologowie społeczni, których intelektualne charakteryzujące jednostki, które odmawiają konformizmu do
środowisko nie miało wiele wspólnego ze szkołą Mayo i praktyki ograniczania normy wydajności, która została
którzy prowadzili badania na szeroką skalę nad grupami wypracowana nieformalnie i narzucona członkom
solidarnościowymi i anomią w przemyśle, doszli do nieformalnych, pierwotnych grup pracowniczych. Okazało
podobnych wniosków co Mayo, pomimo stosowania różnych się, że włączeniu do grup pierwotnych opierały się jednostki o
metod. Wrogie stosunki z kierownikiem, nie przynoszące agresywnej, indywidualistycznej orientacji. Pewne cechy
zadowolenia stosunki w pracy i inne czynniki sugerujące osobowości przeszkadzają więc włączeniu jednostki do
słabe więzi pierwotne miały wyraźnie negatywny wpływ na zalegalizowanych lub wyalienowanych grup pierwotnych.
morale i na wydajność. Wraz ze wzrostem stabilności Funkcjonowanie grup pierwotnych w formalnej
warunków pracy i powstaniem grup pierwotnych rosło strukturze badali również socjologowie interesujący się
zarówno morale, jak wydajność. organizacją wojskową. Samuel Stouffer i jego
Badając ludzi w organizacji wykorzystano także współpracownicy prowadzili badania w armii amerykańskiej
doświadczenia K. Lewina. Np. French i Coch wykazali, że na w czasie Drugiej Wojny Światowej i wykazali silny wpływ
stopień realizacji ustalonych przez kierownictwo norm lojalności wobec grup pierwotnych na morale żołnierzy i stąd
wydajności przez grupę pracowniczą ma wpływ na efektywność ich walki. Wykazano, że z tego punktu
oddziaływanie małej grupy na podejmowanie decyzji w widzenia ważniejsza jest siła poczucia bezpieczeństwa w
sprawie zmiany danej techniki pracy. grupach pierwotnych powstałych w armii i lojalności wobec
Jeżeli grupa pracownicza była po prostu jakiegoś jednego kolegi niż identyfikowanie się z symbolami
informowana, że powinna zastosować nową technikę, gdyż organizacji militarnej traktowanej jako całość takimi jak
tak zadecydowało kierownictwo, wówczas stosowaniu nowej państwo, czy przyczyna polityczna, w imię której prowadzona
techniki towarzyszył spadek wydajności. Grupom jest wojna. Motywacja do walki nie wynika ze świadomości
eksperymentalnym była dana możliwość dyskusji nad jej symbolu, czy z dążenia do jakiś strategicznych lub
zarządzeniami kierownictwa i zrozumienia korzyści politycznych celów. Jest ona funkcją potrzeby “opieki” nad
płynących z innowacji. Grupa miała możliwość wyboru swoją grupą pierwotną i konformizmu wobec jej oczekiwań.
reprezentantów do opracowania procedury wprowadzania w Wewnętrzna zwartość w armii nie jest więc rezultatem serii
życie tej nowej techniki. Opracowywali oni stopę rozkazów kontrolujących, czy przystosowania zachowania
wynagrodzeń, której następnie uczyli swoich towarzyszy. W żołnierzy do wymaganego szacunku dla formalnych
tych grupach wydajność względnie szybko podnosiła się. symbolów władzy, ale raczej jest wynikiem tworzącego się
Amerykańscy badacze zjawisk społecznych są już od systemu grup pierwotnych.
jakiegoś czasu świadomi, że robotnicy nakładają pewne Autor starał się dotychczas pokazać, że od czasu
ograniczenia na osiągane wyniki, antycypując wrogą akcję ze opublikowania w 1933 roku książki Mayo pt. The Human
strony kierownictwa. Postawiono hipotezę, że takie Problems of an Industrial Civilization przeprowadzono wiele
ograniczające praktyki powstają spontanicznie jako technika badań dotyczących związku między grupami pierwotnymi a
obronna stosowana przez grupy pierwotne, gdy ulegają one szerszą organizacją. 0 wiele mniej badań prowadzono
alienacji (grupy pierwotne określa się jako wyalienowane, gdy natomiast na temat tworzenia się i dynamiki grup
stawiają one opór przeciw włączaniu ich do formalnego pierwotnych — podejścia zainspirowanego w latach
systemu władzy). Wykazano pojawianie się nacisków ze trzydziestych przez Kurta Lewina i jego współpracowników.
strony członków grup pierwotnych w kierunku skłaniania do Późniejsze badania nie wniosły wiele nowego do jego
konformizmu wobec nieformalnych wymagań grup klasycznego studium.
pierwotnych, aby bronić się przed “wrogiem”, znajdującym Badania nad małymi grupami rozwijały się wraz z
się na zewnątrz grupy, ale także przed “wrogiem”, którym rozwojem technik obserwacji. Jedną z takich technik
Mikołajewska 117 118 Zjawisko wspólnoty

niespełnienie oczekiwań i ocen rodziło wrogość, której można staje się wyłamujący się robotnik lub podnoszący normę agent
by uniknąć, gdyby istniejące stosunki opierały się na kierownictwa.
wzajemnym zaufaniu, charakterystycznym dla grup Badania Daltona są jednym z ciekawszych badań z
pierwotnych lub quasi–pierwotnych. zakresu socjologii przemysłu. Badał on cechy
Psychologowie społeczni, których intelektualne charakteryzujące jednostki, które odmawiają konformizmu do
środowisko nie miało wiele wspólnego ze szkołą Mayo i praktyki ograniczania normy wydajności, która została
którzy prowadzili badania na szeroką skalę nad grupami wypracowana nieformalnie i narzucona członkom
solidarnościowymi i anomią w przemyśle, doszli do nieformalnych, pierwotnych grup pracowniczych. Okazało
podobnych wniosków co Mayo, pomimo stosowania różnych się, że włączeniu do grup pierwotnych opierały się jednostki o
metod. Wrogie stosunki z kierownikiem, nie przynoszące agresywnej, indywidualistycznej orientacji. Pewne cechy
zadowolenia stosunki w pracy i inne czynniki sugerujące osobowości przeszkadzają więc włączeniu jednostki do
słabe więzi pierwotne miały wyraźnie negatywny wpływ na zalegalizowanych lub wyalienowanych grup pierwotnych.
morale i na wydajność. Wraz ze wzrostem stabilności Funkcjonowanie grup pierwotnych w formalnej
warunków pracy i powstaniem grup pierwotnych rosło strukturze badali również socjologowie interesujący się
zarówno morale, jak wydajność. organizacją wojskową. Samuel Stouffer i jego
Badając ludzi w organizacji wykorzystano także współpracownicy prowadzili badania w armii amerykańskiej
doświadczenia K. Lewina. Np. French i Coch wykazali, że na w czasie Drugiej Wojny Światowej i wykazali silny wpływ
stopień realizacji ustalonych przez kierownictwo norm lojalności wobec grup pierwotnych na morale żołnierzy i stąd
wydajności przez grupę pracowniczą ma wpływ na efektywność ich walki. Wykazano, że z tego punktu
oddziaływanie małej grupy na podejmowanie decyzji w widzenia ważniejsza jest siła poczucia bezpieczeństwa w
sprawie zmiany danej techniki pracy. grupach pierwotnych powstałych w armii i lojalności wobec
Jeżeli grupa pracownicza była po prostu jakiegoś jednego kolegi niż identyfikowanie się z symbolami
informowana, że powinna zastosować nową technikę, gdyż organizacji militarnej traktowanej jako całość takimi jak
tak zadecydowało kierownictwo, wówczas stosowaniu nowej państwo, czy przyczyna polityczna, w imię której prowadzona
techniki towarzyszył spadek wydajności. Grupom jest wojna. Motywacja do walki nie wynika ze świadomości
eksperymentalnym była dana możliwość dyskusji nad jej symbolu, czy z dążenia do jakiś strategicznych lub
zarządzeniami kierownictwa i zrozumienia korzyści politycznych celów. Jest ona funkcją potrzeby “opieki” nad
płynących z innowacji. Grupa miała możliwość wyboru swoją grupą pierwotną i konformizmu wobec jej oczekiwań.
reprezentantów do opracowania procedury wprowadzania w Wewnętrzna zwartość w armii nie jest więc rezultatem serii
życie tej nowej techniki. Opracowywali oni stopę rozkazów kontrolujących, czy przystosowania zachowania
wynagrodzeń, której następnie uczyli swoich towarzyszy. W żołnierzy do wymaganego szacunku dla formalnych
tych grupach wydajność względnie szybko podnosiła się. symbolów władzy, ale raczej jest wynikiem tworzącego się
Amerykańscy badacze zjawisk społecznych są już od systemu grup pierwotnych.
jakiegoś czasu świadomi, że robotnicy nakładają pewne Autor starał się dotychczas pokazać, że od czasu
ograniczenia na osiągane wyniki, antycypując wrogą akcję ze opublikowania w 1933 roku książki Mayo pt. The Human
strony kierownictwa. Postawiono hipotezę, że takie Problems of an Industrial Civilization przeprowadzono wiele
ograniczające praktyki powstają spontanicznie jako technika badań dotyczących związku między grupami pierwotnymi a
obronna stosowana przez grupy pierwotne, gdy ulegają one szerszą organizacją. 0 wiele mniej badań prowadzono
alienacji (grupy pierwotne określa się jako wyalienowane, gdy natomiast na temat tworzenia się i dynamiki grup
stawiają one opór przeciw włączaniu ich do formalnego pierwotnych — podejścia zainspirowanego w latach
systemu władzy). Wykazano pojawianie się nacisków ze trzydziestych przez Kurta Lewina i jego współpracowników.
strony członków grup pierwotnych w kierunku skłaniania do Późniejsze badania nie wniosły wiele nowego do jego
konformizmu wobec nieformalnych wymagań grup klasycznego studium.
pierwotnych, aby bronić się przed “wrogiem”, znajdującym Badania nad małymi grupami rozwijały się wraz z
się na zewnątrz grupy, ale także przed “wrogiem”, którym rozwojem technik obserwacji. Jedną z takich technik
Mikołajewska 119 120 Zjawisko wspólnoty

obserwacji opracował Bales. Rozwój analizy treści posunął Problemy do dyskusji


naprzód adekwatność obserwacji. Analiza treści została 1. Bliskie obcowanie a formowanie się społecznej natury
wprowadzona do nauki przez Lasswella i pierwotnie służyła jednostki — koncepcja grupy pierwotnej Cooley'a.
analizie treści wywiadów psychoanalitycznych, a następnie 2. Konflikt i harmonia w grupie pierwotnej.
została zastosowana do analizy komunikacji masowej. 3. Przestrzenie sprzyjające powstawaniu grup pierwotnych.
Obecnie powróciła do swojego pierwotnego zastosowania i 4. W jakim sensie grupy pierwotne są pierwotne?
służy klasyfikacji treści dosłownych wypowiedzi w sytuacjach 5. Grupy pierwotne jako wyraz uniwersalnej natury
grupowych. Stosowanie techniki notowania dźwięków, człowieka.
łącznie z analizą treści pozwalając uniknąć bazowania 6. Społeczeństwo i jednostka w ujęciu Cooley'a.
jedynie na wrażeniu w ocenie częstości różnych typów 7. Wylicz i omów trudności związane z pojęciem grupy
działań i związków. Notowanie działania i struktur pierwotnej wymieniane przez Farrisa.
grupowych, które opisali Balas i inni, łącznie z analizą 8. Wylicz i omów typy badań grup pierwotnych wymieniane
dźwięków pozwalała opisać bardziej adekwatnie (tj. w języku przez Shilsa.
odpowiednim do testowanych hipotez dotyczących grupowej
solidarności) podziały, rozmiar uczestnictwa, rolę graną w
decyzji grupy i inne zmienne istotne dla grup pierwotnych.
Wśród nowych trendów i w badaniu wewnętrznej dynamiki,
którym kierunek nadały prace Lewina, warto wymienić
badania decyzji grupowych prowadzone przez Bavelasa.
Badania dotyczące hamującego i pobudzającego
wpływu różnych sytuacji w grupach pierwotnych na
podejmowanie decyzji przez członków grupy pozwalają lepiej
zrozumieć zachowanie polityczne. I tak np. Lazarsfeld i
Berelson wykazali, że na głosowanie w wyborach ma wpływ
sytuacja rodzinna badanych i ich powiązania z grupami
pierwotnymi Od tego czasu Merton i inni zainspirowali
szereg badań nad wpływem grup pierwotnych na opinie
polityczne, standardy konsumpcji i gust swoich członków.
Badania takie jak te, o których mówiliśmy ostatnio,
wskazują na ścisły związek między badaniem dynamiki
grupowej i badaniem funkcjonowania grup pierwotnych w
szerszej strukturze. Badania Lewina i Mertona dotyczące np.
armii amerykańskiej i niemieckiej sugerują wyraźnie, że
głęboka analiza funkcjonowania grup pierwotnych pomaga w
rozumieniu mechanizmu integracji z szerszą strukturą
społeczną. Badania te wykazały, że jednostki będące
elementami szerszej struktury społecznej podejmują decyzje i
działają wewnątrz tych struktur nie dlatego, że skupiają
uwagę na władzy centralnej, ale raczej dlatego, że
identyfikują się z konkretnymi osobami, z którymi pozostają
w stosunkach o charakterze pierwotnym i poprzez które są
transmitowane idee dotyczące szerszej struktury.
Mikołajewska 119 120 Zjawisko wspólnoty

obserwacji opracował Bales. Rozwój analizy treści posunął Problemy do dyskusji


naprzód adekwatność obserwacji. Analiza treści została 1. Bliskie obcowanie a formowanie się społecznej natury
wprowadzona do nauki przez Lasswella i pierwotnie służyła jednostki — koncepcja grupy pierwotnej Cooley'a.
analizie treści wywiadów psychoanalitycznych, a następnie 2. Konflikt i harmonia w grupie pierwotnej.
została zastosowana do analizy komunikacji masowej. 3. Przestrzenie sprzyjające powstawaniu grup pierwotnych.
Obecnie powróciła do swojego pierwotnego zastosowania i 4. W jakim sensie grupy pierwotne są pierwotne?
służy klasyfikacji treści dosłownych wypowiedzi w sytuacjach 5. Grupy pierwotne jako wyraz uniwersalnej natury
grupowych. Stosowanie techniki notowania dźwięków, człowieka.
łącznie z analizą treści pozwalając uniknąć bazowania 6. Społeczeństwo i jednostka w ujęciu Cooley'a.
jedynie na wrażeniu w ocenie częstości różnych typów 7. Wylicz i omów trudności związane z pojęciem grupy
działań i związków. Notowanie działania i struktur pierwotnej wymieniane przez Farrisa.
grupowych, które opisali Balas i inni, łącznie z analizą 8. Wylicz i omów typy badań grup pierwotnych wymieniane
dźwięków pozwalała opisać bardziej adekwatnie (tj. w języku przez Shilsa.
odpowiednim do testowanych hipotez dotyczących grupowej
solidarności) podziały, rozmiar uczestnictwa, rolę graną w
decyzji grupy i inne zmienne istotne dla grup pierwotnych.
Wśród nowych trendów i w badaniu wewnętrznej dynamiki,
którym kierunek nadały prace Lewina, warto wymienić
badania decyzji grupowych prowadzone przez Bavelasa.
Badania dotyczące hamującego i pobudzającego
wpływu różnych sytuacji w grupach pierwotnych na
podejmowanie decyzji przez członków grupy pozwalają lepiej
zrozumieć zachowanie polityczne. I tak np. Lazarsfeld i
Berelson wykazali, że na głosowanie w wyborach ma wpływ
sytuacja rodzinna badanych i ich powiązania z grupami
pierwotnymi Od tego czasu Merton i inni zainspirowali
szereg badań nad wpływem grup pierwotnych na opinie
polityczne, standardy konsumpcji i gust swoich członków.
Badania takie jak te, o których mówiliśmy ostatnio,
wskazują na ścisły związek między badaniem dynamiki
grupowej i badaniem funkcjonowania grup pierwotnych w
szerszej strukturze. Badania Lewina i Mertona dotyczące np.
armii amerykańskiej i niemieckiej sugerują wyraźnie, że
głęboka analiza funkcjonowania grup pierwotnych pomaga w
rozumieniu mechanizmu integracji z szerszą strukturą
społeczną. Badania te wykazały, że jednostki będące
elementami szerszej struktury społecznej podejmują decyzje i
działają wewnątrz tych struktur nie dlatego, że skupiają
uwagę na władzy centralnej, ale raczej dlatego, że
identyfikują się z konkretnymi osobami, z którymi pozostają
w stosunkach o charakterze pierwotnym i poprzez które są
transmitowane idee dotyczące szerszej struktury.
Mikołajewska 121 122 Zjawisko wspólnoty

także z innych krajów amerykańskich i krajów azjatyckich)


stanowią teren, na którym ludzie w Ameryce spotykają się.
Antropologowie i socjologowie, aby opisać proces i
Rozdział III rezultaty takich spotkań, używają terminów takich jak
asymilacja lub akulturacja. (Socjologowie częściej używają
Stosunki etniczne terminu asymilacja, podczas gdy antropologowie preferują
termin akulturacja, używając tego terminu w węższym
znaczeniu.) Czasami obydwa terminy znaczą to samo. Jeśli
Gdy próbuje się definiować grupy etniczne, wskazuje się na to, że chodzi o termin asymilacja to wiąże się z nim szereg
jest to pewna wspólnota ludzi. Nie jest łatwo określić o jaki aspekt zjawiska
wspólnoty tutaj chodzi, gdyż grupy etniczne są rozważane zwykle ze swą nieporozumień. Konieczna jest więc bardziej szczegółowa
pojęciową opozycją, którą jest społeczeństwo globalne, naród lub grupa analiza tego pojęcia, pisze autor.
dominująca (zależnie od teoretycznych konceptualizacji, a także od Autor proponuje wyobrazić sobie hipotetyczną
uwarunkowań historycznych). O sprawach tych pisałam zresztą bliżej w innym sytuację, w której fikcyjna społeczność przyjmująca, którą
miejscu104. Wspólnota, którą jest grupa etniczna, kształtuje się na bazie
podzielania języka, religii, pochodzenia i odmienności od szerszego otoczenia. W
autor nazywa Sylwania, składa się z populacji, gdzie wszyscy
rozdziale III zostało zamieszczone omówienie artykułu Gordona o asymilacji, ludzie są tej samej rasy, religii i tej samej narodowości.
który dostarcza podstawowego języka do opisu stosunków między członkami Kulturowo wyznaczone zachowanie jest względnie
grup etnicznej i dominującej. zuniformizowane, za wyjątkiem tego, które wynika z podziału
klasowego. Podobnie grupy i instytucje (tzn. struktura
społeczna Sylwanii) są podzielone i zróżnicowane według
kryterium klasowego. Do tego kraju przybywają imigranci,
którzy różnią się od społeczności przyjmującej swoim
Natura asymilacji pochodzeniem narodowościowym i religią, czyli różnią się
w ujęciu M. M. Gordona105 wzorami kulturowymi. Autor nazywa ich Mundowianami.
Załóżmy dalej, że następna generacja ludzi pochodzących z
Mundawi (druga generacja urodzona już w Sylwanii) przyjęła
wzory kulturowe Sylwani, odrzuciła wszelkie poczucie
Co się wydarza, gdy ludzie się spotkają? W
wspólnoty z narodowością Mundawian, przyjęła religię
nowoczesnym świecie takie spotkania mogą odbywać się w
Sylwanian, powstrzymywała się od tworzenia organizacji
różnych warunkach: podboju kolonialnego, okupacji
samych Mundawian, weszła i zyskała akceptację wszystkich
wojskowej, włączania grup przygranicznych, działań
klik, klubów i instytucji Sylwanian na poziomie różnych klas,
zawodowych i misyjnych na szeroką skalę, technicznej
żenią się ze Sylwanianami, nie spotykają żadnych uprzedzeń,
pomocy dla krajów słabo rozwiniętych, przesiedlania
czy dyskryminacji (nie są kulturowo i strukturalnie
rodzimej populacji, dobrowolnej imigracji itp.
odróżnialni od populacji Sylwanian) i w publicznym życiu
Jeśli chodzi o USA to najczęstsze są dwie ostatnio
Sylwanian nie podnoszą żadnych kwestii wywołujących
wymienione sytuacje. Przesiedlenia i próba włączenia
konflikt wartości. Taka sytuacja to krańcowa forma asymilacji
amerykańskich Indian do społeczeństwa globalnego
— tzn. kompletna asymilacja do kultury społeczności
bazującego na kulturze białych zdobywców oraz masowej
przyjmującego kraju. Autor abstrahuje narazie od oceny
imigracji około 41 milionów ludzi (przeważnie z Europy, ale
takiego celu. To, co zostało przedstawione jest typem
idealnym — idealnym nie w sensie wartościującym, ale w tym
sensie, że reprezentuje różne elementy pojęcia i ich wzajemne
104
B. Mikołajewska, Nazwy etniczne jako czynnik dystansu etnicznego, powiązania w “czysty”, tzn. nie uwzględniający żadnych
Wydawnictwa Mini-poligrafii UW, 1987 warunków dodatkowych sposób (metodologicznie “typ
105
Omówione na podstawie: Milton M. Gordon, The Nature of Assimilation, w: idealny” rozwinął Max Weber).
C. H. Anderson (ed.), Sociological Essays and Research, The Dorsey Press, Autor wyróżnia 7 podstawowych zmiennych procesu,
1970 który przedstawił w wyżej opisanym przykładzie lub 7
Mikołajewska 121 122 Zjawisko wspólnoty

także z innych krajów amerykańskich i krajów azjatyckich)


stanowią teren, na którym ludzie w Ameryce spotykają się.
Antropologowie i socjologowie, aby opisać proces i
Rozdział III rezultaty takich spotkań, używają terminów takich jak
asymilacja lub akulturacja. (Socjologowie częściej używają
Stosunki etniczne terminu asymilacja, podczas gdy antropologowie preferują
termin akulturacja, używając tego terminu w węższym
znaczeniu.) Czasami obydwa terminy znaczą to samo. Jeśli
Gdy próbuje się definiować grupy etniczne, wskazuje się na to, że chodzi o termin asymilacja to wiąże się z nim szereg
jest to pewna wspólnota ludzi. Nie jest łatwo określić o jaki aspekt zjawiska
wspólnoty tutaj chodzi, gdyż grupy etniczne są rozważane zwykle ze swą nieporozumień. Konieczna jest więc bardziej szczegółowa
pojęciową opozycją, którą jest społeczeństwo globalne, naród lub grupa analiza tego pojęcia, pisze autor.
dominująca (zależnie od teoretycznych konceptualizacji, a także od Autor proponuje wyobrazić sobie hipotetyczną
uwarunkowań historycznych). O sprawach tych pisałam zresztą bliżej w innym sytuację, w której fikcyjna społeczność przyjmująca, którą
miejscu104. Wspólnota, którą jest grupa etniczna, kształtuje się na bazie
podzielania języka, religii, pochodzenia i odmienności od szerszego otoczenia. W
autor nazywa Sylwania, składa się z populacji, gdzie wszyscy
rozdziale III zostało zamieszczone omówienie artykułu Gordona o asymilacji, ludzie są tej samej rasy, religii i tej samej narodowości.
który dostarcza podstawowego języka do opisu stosunków między członkami Kulturowo wyznaczone zachowanie jest względnie
grup etnicznej i dominującej. zuniformizowane, za wyjątkiem tego, które wynika z podziału
klasowego. Podobnie grupy i instytucje (tzn. struktura
społeczna Sylwanii) są podzielone i zróżnicowane według
kryterium klasowego. Do tego kraju przybywają imigranci,
którzy różnią się od społeczności przyjmującej swoim
Natura asymilacji pochodzeniem narodowościowym i religią, czyli różnią się
w ujęciu M. M. Gordona105 wzorami kulturowymi. Autor nazywa ich Mundowianami.
Załóżmy dalej, że następna generacja ludzi pochodzących z
Mundawi (druga generacja urodzona już w Sylwanii) przyjęła
wzory kulturowe Sylwani, odrzuciła wszelkie poczucie
Co się wydarza, gdy ludzie się spotkają? W
wspólnoty z narodowością Mundawian, przyjęła religię
nowoczesnym świecie takie spotkania mogą odbywać się w
Sylwanian, powstrzymywała się od tworzenia organizacji
różnych warunkach: podboju kolonialnego, okupacji
samych Mundawian, weszła i zyskała akceptację wszystkich
wojskowej, włączania grup przygranicznych, działań
klik, klubów i instytucji Sylwanian na poziomie różnych klas,
zawodowych i misyjnych na szeroką skalę, technicznej
żenią się ze Sylwanianami, nie spotykają żadnych uprzedzeń,
pomocy dla krajów słabo rozwiniętych, przesiedlania
czy dyskryminacji (nie są kulturowo i strukturalnie
rodzimej populacji, dobrowolnej imigracji itp.
odróżnialni od populacji Sylwanian) i w publicznym życiu
Jeśli chodzi o USA to najczęstsze są dwie ostatnio
Sylwanian nie podnoszą żadnych kwestii wywołujących
wymienione sytuacje. Przesiedlenia i próba włączenia
konflikt wartości. Taka sytuacja to krańcowa forma asymilacji
amerykańskich Indian do społeczeństwa globalnego
— tzn. kompletna asymilacja do kultury społeczności
bazującego na kulturze białych zdobywców oraz masowej
przyjmującego kraju. Autor abstrahuje narazie od oceny
imigracji około 41 milionów ludzi (przeważnie z Europy, ale
takiego celu. To, co zostało przedstawione jest typem
idealnym — idealnym nie w sensie wartościującym, ale w tym
sensie, że reprezentuje różne elementy pojęcia i ich wzajemne
104
B. Mikołajewska, Nazwy etniczne jako czynnik dystansu etnicznego, powiązania w “czysty”, tzn. nie uwzględniający żadnych
Wydawnictwa Mini-poligrafii UW, 1987 warunków dodatkowych sposób (metodologicznie “typ
105
Omówione na podstawie: Milton M. Gordon, The Nature of Assimilation, w: idealny” rozwinął Max Weber).
C. H. Anderson (ed.), Sociological Essays and Research, The Dorsey Press, Autor wyróżnia 7 podstawowych zmiennych procesu,
1970 który przedstawił w wyżej opisanym przykładzie lub 7
Mikołajewska 123 124 Zjawisko wspólnoty

subprocesów asymilacji Mundawian do społeczności autor będzie używać do opisu białych protestantów w USA na
Sylwanian. wszystkich poziomach klasowych.
Można powiedzieć, że Mundawianie: Autor wraca do przykładu Sylwanii, proponując
1. zmienili swoje wzory kulturowe (religię i obrzędy) wyobrazić sobie, że imigracja Mudowian miała inny skutek
na wzory kulturowe Sylwanian, niż opisany wyżej. Sylwanie przyjęli ponowne wzory
2. nawiązali szerokie więzi typu pierwotnego z zachowań i wartości od Mundawian, ale i Mundawianie
Sylwanianami, tzn. weszli głęboko w społeczną sieć grup, przejęli wiele obyczajów od Sylwanian. Tej wymianie
instytucji oraz struktury społecznej Sylwanian, obyczajów towarzyszyły odpowiednie modyfikacje i
3. zawierają małżeństwa i mają dzieci z kompromisy, stwarzając w rezultacie nowy system kulturowy,
Sylwanianami, który jest mieszaniną systemów Sylwanian i Mundawian. Jest
4. ich poczucie mundawiańskiej wspólnoty lub to kulturowa mieszanina, rezultat “tygla”, w którym kultury
etniczności zostało zastąpione przez sylwańskie, dwóch grup stopiły się w jedność, dając nowy standardowy
5. osiągnęli pozycję, gdzie nie spotyka ich produkt. Procesowi temu towarzyszy mieszanie się grup na
dyskryminacja, poziomie społecznym, tzn. zarówno na poziomie struktur
6. nie spotykają się z uprzedzeniami, pierwotnych, jak i wtórnych oraz na poziomie małżeństw
7. nie zgłaszają żądań odnoszących się do natury mieszanych. Tygiel stapia dwie grupy w jedną zarówno na
życia publicznego i cywilnego Sylwanian, które zagrażałaby poziomie społecznym, jak i kulturowym.
wartościom Sylwanian. Wymienione wyżej 7 zmiennych asymilacji można
Każdy z tych kroków lub subprocesów można odnieść zarówno do opisanej ostatnio sytuacji “tygla”, jak i
traktować jako stadium lub aspekt procesu asymilacji. Można do wcześniej omawianej sytuacji adaptacji do rdzennej
je nazwać typami asymilacji i próbować opisać je oddzielnie. społeczności i kultury.
Np. jeśli chodzi a punkt 2 możemy mówić o “asymilacji
strukturalnej”, a biorąc pod uwagę punkt 4 można mówić o
“asymilacji identyfikacyjnej”. Niektóre subprocesy asymilacji
mają już swoje utrwalone nazwy. Np. kulturowa i
behawioralna asymilacja bywa nazywana akulturacją.
Nie tylko możemy więc mówić o stopniu asymilacji
w ogóle, ale także o stopniu asymilacji w poszczególnych
fazach i subprocesach asymilacji. Społeczność, do której
nowa grupa przybywa, może być podzielona na różne
subspołeczności i subkultury, jednakże jedna z tych
subspołeczności i jej styl życia jest dominujący z racji bycia
pierwszym kolonizatorem lub pierwszym zdobywcą władzy,
czy też z racji przewagi liczebnej. Potrzebny jest jakiś
wygodny termin do opisu dominującej subspołeczności, która
dostarcza standardu, według którego ocenia się
przystosowanie się innych grup. Wstępnie autor używał
terminu “społeczność przyjmująca”. Lepszy byłby jednak
jakiś bardziej neutralny termin. A.B. Hollingshead używał
terminu grupa rdzenna (core group). Joshua Fisheman opisał
taką rdzenną grupę lub rdzenną kulturę w życiu
amerykańskim jako złożoną głównie z białych protestantów z
klasy średniej, która jest atrakcyjna dla wszystkich
pozostałych grup. Terminu Holingsheada “rdzenna grupa”
Mikołajewska 123 124 Zjawisko wspólnoty

subprocesów asymilacji Mundawian do społeczności autor będzie używać do opisu białych protestantów w USA na
Sylwanian. wszystkich poziomach klasowych.
Można powiedzieć, że Mundawianie: Autor wraca do przykładu Sylwanii, proponując
1. zmienili swoje wzory kulturowe (religię i obrzędy) wyobrazić sobie, że imigracja Mudowian miała inny skutek
na wzory kulturowe Sylwanian, niż opisany wyżej. Sylwanie przyjęli ponowne wzory
2. nawiązali szerokie więzi typu pierwotnego z zachowań i wartości od Mundawian, ale i Mundawianie
Sylwanianami, tzn. weszli głęboko w społeczną sieć grup, przejęli wiele obyczajów od Sylwanian. Tej wymianie
instytucji oraz struktury społecznej Sylwanian, obyczajów towarzyszyły odpowiednie modyfikacje i
3. zawierają małżeństwa i mają dzieci z kompromisy, stwarzając w rezultacie nowy system kulturowy,
Sylwanianami, który jest mieszaniną systemów Sylwanian i Mundawian. Jest
4. ich poczucie mundawiańskiej wspólnoty lub to kulturowa mieszanina, rezultat “tygla”, w którym kultury
etniczności zostało zastąpione przez sylwańskie, dwóch grup stopiły się w jedność, dając nowy standardowy
5. osiągnęli pozycję, gdzie nie spotyka ich produkt. Procesowi temu towarzyszy mieszanie się grup na
dyskryminacja, poziomie społecznym, tzn. zarówno na poziomie struktur
6. nie spotykają się z uprzedzeniami, pierwotnych, jak i wtórnych oraz na poziomie małżeństw
7. nie zgłaszają żądań odnoszących się do natury mieszanych. Tygiel stapia dwie grupy w jedną zarówno na
życia publicznego i cywilnego Sylwanian, które zagrażałaby poziomie społecznym, jak i kulturowym.
wartościom Sylwanian. Wymienione wyżej 7 zmiennych asymilacji można
Każdy z tych kroków lub subprocesów można odnieść zarówno do opisanej ostatnio sytuacji “tygla”, jak i
traktować jako stadium lub aspekt procesu asymilacji. Można do wcześniej omawianej sytuacji adaptacji do rdzennej
je nazwać typami asymilacji i próbować opisać je oddzielnie. społeczności i kultury.
Np. jeśli chodzi a punkt 2 możemy mówić o “asymilacji
strukturalnej”, a biorąc pod uwagę punkt 4 można mówić o
“asymilacji identyfikacyjnej”. Niektóre subprocesy asymilacji
mają już swoje utrwalone nazwy. Np. kulturowa i
behawioralna asymilacja bywa nazywana akulturacją.
Nie tylko możemy więc mówić o stopniu asymilacji
w ogóle, ale także o stopniu asymilacji w poszczególnych
fazach i subprocesach asymilacji. Społeczność, do której
nowa grupa przybywa, może być podzielona na różne
subspołeczności i subkultury, jednakże jedna z tych
subspołeczności i jej styl życia jest dominujący z racji bycia
pierwszym kolonizatorem lub pierwszym zdobywcą władzy,
czy też z racji przewagi liczebnej. Potrzebny jest jakiś
wygodny termin do opisu dominującej subspołeczności, która
dostarcza standardu, według którego ocenia się
przystosowanie się innych grup. Wstępnie autor używał
terminu “społeczność przyjmująca”. Lepszy byłby jednak
jakiś bardziej neutralny termin. A.B. Hollingshead używał
terminu grupa rdzenna (core group). Joshua Fisheman opisał
taką rdzenną grupę lub rdzenną kulturę w życiu
amerykańskim jako złożoną głównie z białych protestantów z
klasy średniej, która jest atrakcyjna dla wszystkich
pozostałych grup. Terminu Holingsheada “rdzenna grupa”
Mikołajewska 125 126 Zjawisko wspólnoty

zrzeszeń, rząd reprezentatywny oraz bezosobowe środki


masowego przekazu. Ten typ powiązań społecznych zastępuje
grupy pierwotne oraz typ integracji społecznej
Rozdział IV charakterystyczny dla zbiorowości wiejskiej i pre–
industrialnej.
Wspólnota miejska Artykuł Wirtha, który zawierał definicję i opis
miejskości, jest uważany przez socjologię miasta za tekst
klasyczny. Ostatnio jednak szereg autorów poddaje tę
Jak była już o tym mowa w artykule C. Bell i H. Newby'ego, definicję w wątpliwość. Od 1938 roku, kiedy artykuł Wirtha
zjawisko wspólnoty rozważano niekiedy na kontinuum miejskość–wiejskość. W został po raz pierwszy opublikowany, nastąpiło szereg zmian
rozdziale IV zostały zamieszczone omówienia dwóch artykułów, w których
rozważa się, o ile zjawisko wspólnoty występuje w środowisku miejskim.
w życiu miejskim jak np. odpływ białych mieszkańców na
przedmieścia i decentralizacja przemysłu. Należy więc
jeszcze raz zastanowić się nad definicją Wirtha.
Wirth mówi nie tyle o śródmieściu (city), co o
miejskim przemysłowym społeczeństwie. Wirth, podobnie jak
1. Miejskość i przedmieście inni socjologowie miasta, porównuje ze sobą różne sposoby
jako styl życia: zamieszkiwania. Jednakże inni porównywali głównie miasto
ze wsią, podczas gdy Wirth dokonuje porównań śródmieścia
przegląd i ocena definicji ze społecznością ludową. Dlatego też łączy on z miejskością
w ujęciu H. J. Gansa106 szereg instytucji, które nie występują w społeczeństwie
ludowym (jak np. dobrowolne zrzeszenia), ale które w
rzeczywistości nie wiążą się wyłącznie z miejskością.
Podobnie charakteryzując mieszkańców miasta jako
Używane współcześnie w socjologii pojęcie miasta i anonimowych, zatomizowanych, podatnych na ruchy masowe
życia miejskiego ma swe korzenie w pracach Szkoły w zasadzie opisuje członków społeczeństwa masowego.
Chicagowskiej, które zostały podsumowane przez Louisa Obecnie wszystkie społeczeństwa możemy nazwać
Wirtha w jego pracy pt. Urbanism as a Way of Life, pisze miejskimi. Teoria Wirtha nie pozwala nam już na
autor. Wirth przyjął następującą tzw. minimalną rozróżnienie sposobów życia w śródmieściu od sposobów
socjologiczną definicję miasta: “jest to względnie duże, gęsto życia w innych typach skupisk ludzkich występujących we
zaludnione stałe miejsce zamieszkania przez społecznie współczesnym społeczeństwie. W okresie, gdy Wirth pisał
heterogeniczne jednostki”. Z tych podstawowych własności swój artykuł, porównywanie skupisk miejskich i
miasta wynikają szczególne własności życia miejskiego. przedmiejskich miało jeszcze jakiś sens. Jednakże
Liczba i gęstość zaludnienia oraz heterogeniczność tworzą współczesna socjologia miasta (lub socjologia wspólnot)
taki rodzaj struktur społecznych, że grupy pierwotne zostają powinna dostarczyć bardziej adekwatnych narzędzi do
zastąpione przez grupy wtórne, stosunki między ludźmi są analizy podobieństw i różnic między współcześnie
bezosobowe, fragmentaryczne, powierzchowne, przejściowe i występującymi skupiskami ludzkimi.
często w swej istocie niszczące. W rezultacie mieszkańcy W swym artykule autor ogranicza się do
miast stają się anonimowi, izolowani, świeccy, przepełnieni rozróżnienia sposobów życia we współczesnym,
relatywizmem, racjonalni, sztuczni. Jednostka, chcąc dobrze nowoczesnym śródmieściu i w nowoczesnych przedmieściach.
funkcjonować w środowisku miejskim, musi łączyć się z Zaprezentowana przez Wirtha charakterystyka życia
innymi ludźmi, by organizować korporacje dobrowolnych miejskiego odnosi się jedynie do mieszkańców tzw. miasta
wewnętrznego (the inner city). Mieszkańcy śródmieścia jak i
106 przedmieść skłaniają się ku stylowi życia, który można by
Omówione na podstawie: Herbert J.Gans, Urbanism and Sub–urbanism as
Ways of Life: A Re-evaluation of Definitions w: Scott C.McNall (ed), The nazwać quasi–pierwotnym (mając na myśli rozróżnienie
Social Perspective, Boston, Little, Brown and Company, 1971. więzi pierwotnych i wtórnych). Powstaje pytanie, czy pojęcie
śródmieścia w tej sytuacji nie pokrywa się przypadkiem z
Mikołajewska 125 126 Zjawisko wspólnoty

zrzeszeń, rząd reprezentatywny oraz bezosobowe środki


masowego przekazu. Ten typ powiązań społecznych zastępuje
grupy pierwotne oraz typ integracji społecznej
Rozdział IV charakterystyczny dla zbiorowości wiejskiej i pre–
industrialnej.
Wspólnota miejska Artykuł Wirtha, który zawierał definicję i opis
miejskości, jest uważany przez socjologię miasta za tekst
klasyczny. Ostatnio jednak szereg autorów poddaje tę
Jak była już o tym mowa w artykule C. Bell i H. Newby'ego, definicję w wątpliwość. Od 1938 roku, kiedy artykuł Wirtha
zjawisko wspólnoty rozważano niekiedy na kontinuum miejskość–wiejskość. W został po raz pierwszy opublikowany, nastąpiło szereg zmian
rozdziale IV zostały zamieszczone omówienia dwóch artykułów, w których
rozważa się, o ile zjawisko wspólnoty występuje w środowisku miejskim.
w życiu miejskim jak np. odpływ białych mieszkańców na
przedmieścia i decentralizacja przemysłu. Należy więc
jeszcze raz zastanowić się nad definicją Wirtha.
Wirth mówi nie tyle o śródmieściu (city), co o
miejskim przemysłowym społeczeństwie. Wirth, podobnie jak
1. Miejskość i przedmieście inni socjologowie miasta, porównuje ze sobą różne sposoby
jako styl życia: zamieszkiwania. Jednakże inni porównywali głównie miasto
ze wsią, podczas gdy Wirth dokonuje porównań śródmieścia
przegląd i ocena definicji ze społecznością ludową. Dlatego też łączy on z miejskością
w ujęciu H. J. Gansa106 szereg instytucji, które nie występują w społeczeństwie
ludowym (jak np. dobrowolne zrzeszenia), ale które w
rzeczywistości nie wiążą się wyłącznie z miejskością.
Podobnie charakteryzując mieszkańców miasta jako
Używane współcześnie w socjologii pojęcie miasta i anonimowych, zatomizowanych, podatnych na ruchy masowe
życia miejskiego ma swe korzenie w pracach Szkoły w zasadzie opisuje członków społeczeństwa masowego.
Chicagowskiej, które zostały podsumowane przez Louisa Obecnie wszystkie społeczeństwa możemy nazwać
Wirtha w jego pracy pt. Urbanism as a Way of Life, pisze miejskimi. Teoria Wirtha nie pozwala nam już na
autor. Wirth przyjął następującą tzw. minimalną rozróżnienie sposobów życia w śródmieściu od sposobów
socjologiczną definicję miasta: “jest to względnie duże, gęsto życia w innych typach skupisk ludzkich występujących we
zaludnione stałe miejsce zamieszkania przez społecznie współczesnym społeczeństwie. W okresie, gdy Wirth pisał
heterogeniczne jednostki”. Z tych podstawowych własności swój artykuł, porównywanie skupisk miejskich i
miasta wynikają szczególne własności życia miejskiego. przedmiejskich miało jeszcze jakiś sens. Jednakże
Liczba i gęstość zaludnienia oraz heterogeniczność tworzą współczesna socjologia miasta (lub socjologia wspólnot)
taki rodzaj struktur społecznych, że grupy pierwotne zostają powinna dostarczyć bardziej adekwatnych narzędzi do
zastąpione przez grupy wtórne, stosunki między ludźmi są analizy podobieństw i różnic między współcześnie
bezosobowe, fragmentaryczne, powierzchowne, przejściowe i występującymi skupiskami ludzkimi.
często w swej istocie niszczące. W rezultacie mieszkańcy W swym artykule autor ogranicza się do
miast stają się anonimowi, izolowani, świeccy, przepełnieni rozróżnienia sposobów życia we współczesnym,
relatywizmem, racjonalni, sztuczni. Jednostka, chcąc dobrze nowoczesnym śródmieściu i w nowoczesnych przedmieściach.
funkcjonować w środowisku miejskim, musi łączyć się z Zaprezentowana przez Wirtha charakterystyka życia
innymi ludźmi, by organizować korporacje dobrowolnych miejskiego odnosi się jedynie do mieszkańców tzw. miasta
wewnętrznego (the inner city). Mieszkańcy śródmieścia jak i
106 przedmieść skłaniają się ku stylowi życia, który można by
Omówione na podstawie: Herbert J.Gans, Urbanism and Sub–urbanism as
Ways of Life: A Re-evaluation of Definitions w: Scott C.McNall (ed), The nazwać quasi–pierwotnym (mając na myśli rozróżnienie
Social Perspective, Boston, Little, Brown and Company, 1971. więzi pierwotnych i wtórnych). Powstaje pytanie, czy pojęcie
śródmieścia w tej sytuacji nie pokrywa się przypadkiem z
Mikołajewska 127 128 Zjawisko wspólnoty

pojęciem przedmieścia. Powstaje też pytanie natury anarchistycznym systemie miasta. Znaczną część populacji
ogólniejszej, czy pojęcie skupiska ludzkiego i inne miasta wewnętrznego stanowią faktycznie ludzie
ekologiczne pojęcia są jeszcze użyteczne w wyjaśnianiu wykorzenieni. Jednakże populacja miasta w ogóle składa się
różnych sposobów życia? przede wszystkim ze względnie homogenicznych grup
powiązanych więzią społeczną i kulturową, która chroni ich
Miasto wewnętrzne107 efektywnie przed wspomnianymi konsekwencjami
Według Wirtha liczebność, gęstość zaludnienia oraz liczebności, zagęszczenia i heterogeniczności.
heterogeniczność ma dwa zasadnicze skutki, które Społeczne i kulturowe więzi łączące populację
determinują główne cechy życia miejskiego. Z jednej strony, miasta wewnętrznego najlepiej przedstawić analizując 5
typów jego rezydentów. Są to:
tłum złożony z różnych typów ludzkich zamieszkujących
1. kosmopolici,
niewielką przestrzeń ulega zwykle segregacji tak, że typy 2. nieżonaci i bezdzietni,
podobne zamieszkują w najbliższym sąsiedztwie. Z drugiej 3. pochodzący za wsi etnicy,
strony, brak fizycznego dystansu między mieszkańcami 4. pozbawieni,
miasta powoduje rozwój kontaktów społecznych, które łamią 5. złapani w potrzask i zdegradowani.
istniejące wzory społeczne i kulturowe, powodując asymilację Pod kategorię kosmopolity podpadają studenci,
i akulturację — działanie tygla. Działanie tygla jest według artyści, pisarze, muzycy, pracownicy przemysłu
Wirtha silniejsze niż tendencja do segregacji i prędzej czy rozrywkowego jak i różni intelektualiści i fachowcy. Żyją w
później naciski ze strony dominujących instytucji mieście, żeby być bliżej różnych kulturowych możliwości,
społecznych, ekonomicznych i politycznych miasta rozbijają które znajdują się jedynie blisko centrum miasta. Wielu
pozostałości związków pierwotnych. Społeczny system miasta kosmopolitów jest niezamężnych i bezdzietnych.
staje się podobny do tego, co Tönnies określał jako Kategoria niezamężnych i bezdzietnych zawiera w
Gesellschaft. sobie dwa podtypy wyróżnione według trwałości ich statusu.
Traktowanie miasta jako Gesellschaft można jednak Chwilowo niezamężni lub bezdzietni mieszkają w mieście
w trojaki sposób zakwestionować. Po pierwsze, wnioski wewnętrznym tylko czasowo jak np. młodzi, którzy razem
wysunięte na podstawie badań nad miastem wewnętrznym nie wynajmują mieszkanie, by uwolnić się od rodziców i być
mogę być uogólniane na całą przestrzeń miejską. Po drugie, bliżej miejsca pracy i rozrywek. Po zawarciu małżeństwa
nie ma wystarczających. dowodów na to, że liczebność, zmieniają mieszkanie na inne o charakterze tymczasowym
gęstość zaludnienia oraz heterogeniczność powodują skutki, o lub, jeżeli ich na to stać, przenoszą się do miasta
których pisze Wirth. Po trzecie, znaczna część mieszkańców zewnętrznego lub na przedmieście, gdy urodzi im się
miasta może być odizolowana od skutków liczebności, pierwsze lub drugie dziecko. Stale niezamężni mogę spędzić
gęstości zaludnienia oraz heterogeniczności dzięki powstaniu całe życie w mieście wewnętrznym w różnych domach,
różnych struktur społecznych i wzorów kulturowych. Wirth zależnie od ich dochodów.
postrzega populację miejską jako zbiorowość Kategoria pochodzących ze wsi etników odnosi się
heterogenicznych jednostek, które zostały wykorzenione z do grup etnicznych, które mieszkają w mieście wewnętrznym
systemów, do których przynależały w przeszłości i które nie i prowadzą życie podobne do tego, jakie prowadzili będąc
są w stanie utworzyć nowych systemów i dlatego “żerują” na chłopami. Chociaż żyją w mieście, pozostają z dala od
wszelkich ułatwień, których dostarcza miasto. Ich sposób
życia różni się dalece od tego, co Wirth określał jako
107
Miasto wewnętrzne to teren tymczasowego zamieszkiwania, Gold Coasts i miejskość, gdyż nadal ważne jest dla nich pokrewieństwo i
slumsy, które zwykle otaczają centralne dzielnice biznesu, choć niekiedy mogą grupy pierwotne. Nie występuje więc anonimowość i kontakt
sięgać daleko poza te dzielnice. Miasto zewnętrzne to przestrzeń stałego typowy dla grup wtórnych. Ich formalne zorganizowanie jest
zamieszkiwania przez dzierżawców lub właścicieli domów. Przedmieścia to słabe i są podejrzliwi w stosunku do wszystkiego, co pochodzi
ostatnio powstały i najnowocześniejszy pierścień okalający miasto zewnętrzne, spoza ich bezpośredniego środowiska.
charakteryzujący się mniejszym zagęszczeniem ludności (przypis H. J. Gansa). Pierwsze dwie kategorie mieszkają w mieście
wewnętrznym z wyboru, trzecia zaś częściowo z
Mikołajewska 127 128 Zjawisko wspólnoty

pojęciem przedmieścia. Powstaje też pytanie natury anarchistycznym systemie miasta. Znaczną część populacji
ogólniejszej, czy pojęcie skupiska ludzkiego i inne miasta wewnętrznego stanowią faktycznie ludzie
ekologiczne pojęcia są jeszcze użyteczne w wyjaśnianiu wykorzenieni. Jednakże populacja miasta w ogóle składa się
różnych sposobów życia? przede wszystkim ze względnie homogenicznych grup
powiązanych więzią społeczną i kulturową, która chroni ich
Miasto wewnętrzne107 efektywnie przed wspomnianymi konsekwencjami
Według Wirtha liczebność, gęstość zaludnienia oraz liczebności, zagęszczenia i heterogeniczności.
heterogeniczność ma dwa zasadnicze skutki, które Społeczne i kulturowe więzi łączące populację
determinują główne cechy życia miejskiego. Z jednej strony, miasta wewnętrznego najlepiej przedstawić analizując 5
typów jego rezydentów. Są to:
tłum złożony z różnych typów ludzkich zamieszkujących
1. kosmopolici,
niewielką przestrzeń ulega zwykle segregacji tak, że typy 2. nieżonaci i bezdzietni,
podobne zamieszkują w najbliższym sąsiedztwie. Z drugiej 3. pochodzący za wsi etnicy,
strony, brak fizycznego dystansu między mieszkańcami 4. pozbawieni,
miasta powoduje rozwój kontaktów społecznych, które łamią 5. złapani w potrzask i zdegradowani.
istniejące wzory społeczne i kulturowe, powodując asymilację Pod kategorię kosmopolity podpadają studenci,
i akulturację — działanie tygla. Działanie tygla jest według artyści, pisarze, muzycy, pracownicy przemysłu
Wirtha silniejsze niż tendencja do segregacji i prędzej czy rozrywkowego jak i różni intelektualiści i fachowcy. Żyją w
później naciski ze strony dominujących instytucji mieście, żeby być bliżej różnych kulturowych możliwości,
społecznych, ekonomicznych i politycznych miasta rozbijają które znajdują się jedynie blisko centrum miasta. Wielu
pozostałości związków pierwotnych. Społeczny system miasta kosmopolitów jest niezamężnych i bezdzietnych.
staje się podobny do tego, co Tönnies określał jako Kategoria niezamężnych i bezdzietnych zawiera w
Gesellschaft. sobie dwa podtypy wyróżnione według trwałości ich statusu.
Traktowanie miasta jako Gesellschaft można jednak Chwilowo niezamężni lub bezdzietni mieszkają w mieście
w trojaki sposób zakwestionować. Po pierwsze, wnioski wewnętrznym tylko czasowo jak np. młodzi, którzy razem
wysunięte na podstawie badań nad miastem wewnętrznym nie wynajmują mieszkanie, by uwolnić się od rodziców i być
mogę być uogólniane na całą przestrzeń miejską. Po drugie, bliżej miejsca pracy i rozrywek. Po zawarciu małżeństwa
nie ma wystarczających. dowodów na to, że liczebność, zmieniają mieszkanie na inne o charakterze tymczasowym
gęstość zaludnienia oraz heterogeniczność powodują skutki, o lub, jeżeli ich na to stać, przenoszą się do miasta
których pisze Wirth. Po trzecie, znaczna część mieszkańców zewnętrznego lub na przedmieście, gdy urodzi im się
miasta może być odizolowana od skutków liczebności, pierwsze lub drugie dziecko. Stale niezamężni mogę spędzić
gęstości zaludnienia oraz heterogeniczności dzięki powstaniu całe życie w mieście wewnętrznym w różnych domach,
różnych struktur społecznych i wzorów kulturowych. Wirth zależnie od ich dochodów.
postrzega populację miejską jako zbiorowość Kategoria pochodzących ze wsi etników odnosi się
heterogenicznych jednostek, które zostały wykorzenione z do grup etnicznych, które mieszkają w mieście wewnętrznym
systemów, do których przynależały w przeszłości i które nie i prowadzą życie podobne do tego, jakie prowadzili będąc
są w stanie utworzyć nowych systemów i dlatego “żerują” na chłopami. Chociaż żyją w mieście, pozostają z dala od
wszelkich ułatwień, których dostarcza miasto. Ich sposób
życia różni się dalece od tego, co Wirth określał jako
107
Miasto wewnętrzne to teren tymczasowego zamieszkiwania, Gold Coasts i miejskość, gdyż nadal ważne jest dla nich pokrewieństwo i
slumsy, które zwykle otaczają centralne dzielnice biznesu, choć niekiedy mogą grupy pierwotne. Nie występuje więc anonimowość i kontakt
sięgać daleko poza te dzielnice. Miasto zewnętrzne to przestrzeń stałego typowy dla grup wtórnych. Ich formalne zorganizowanie jest
zamieszkiwania przez dzierżawców lub właścicieli domów. Przedmieścia to słabe i są podejrzliwi w stosunku do wszystkiego, co pochodzi
ostatnio powstały i najnowocześniejszy pierścień okalający miasto zewnętrzne, spoza ich bezpośredniego środowiska.
charakteryzujący się mniejszym zagęszczeniem ludności (przypis H. J. Gansa). Pierwsze dwie kategorie mieszkają w mieście
wewnętrznym z wyboru, trzecia zaś częściowo z
Mikołajewska 129 130 Zjawisko wspólnoty

konieczności i częściowo z tradycji. Dwie ostatnie z mieszkańców jak znajomi i przyjaciele, jeżeli nie ma zbyt
wymienionych kategorii żyją w mieście wewnętrznym, dużej różnicy w statusie i jeżeli nie są zmuszani przez
dlatego że nie mają innego wyboru. Są to “pozbawieni”, czyli korporacje, które je zatrudniają, do traktowania swoich
ludzie bardzo biedni, zaburzeni emocjonalnie lub jakoś klientów w sposób wyłącznie ekonomiczny. Dobrowolne
inaczej okaleczeni, osoby z rozbitych domów, kolorowi. zrzeszenia przyciągają jedynie nieznaczną część populacji. Co
Wymienione kategorie żyją w zagęszczonym i więcej, większość działań organizacyjnych zawiera w sobie
heterogenicznym otoczeniu. Ich sposób życia jest jednak tak element towarzyski, co często utrudnia realizację interesów
zróżnicowany, że trudno mówić o jakimś jednolitym wpływie zrzeszenia. Okazuje się więc, że wzajemne powiązania
gęstości i heterogeniczności na nich. Co więcej, co najmniej wewnątrz organizacji oraz między sąsiadami nie odpowiadają
dwie ostatnie kategorie (jeżeli nie wszystkie) są odizolowane temu, co nazywano związkami wtórnymi i oczekiwano, że
od swojego sąsiedztwa i co za tym idzie, od społecznych będzie typowe dla życia miejskiego. Każdy, kto zamieszkuje
skutków, o których wspomina Wirth. miasto zewnętrzne, wie, że niewiele tam prywatności i
Gdy ludzie żyjący razem są powiązani innymi anonimowości. Miasta amerykańskie bywają faktycznie
więzami niż wspólny zawód, wówczas mogą budować przedstawiane jako zbiór małych miast. Charakterystyka ta
społeczne bariery bez względu na poziom heterogeniczności jest szczególnie trafna, gdy śródmieście jest porównywane z
ich najbliższego otoczenia społecznego. Najlepiej widać to na rzeczywistym małym miastem, a nie z jego romantyczną
przykładzie pochodzących za wsi etników. Wiele grup wizją zbudowaną przez krytyków miejskości.
etnicznych, które żyją obok siebie, izoluje się od siebie Współczesną wersję quasi–pierwotnego stylu życia
nawzajem w różny sposób. Zauważa to sam Wirth, gdy pisze, stanowią przedmieścia. Rodziny z niższej klasy średniej oraz
że “dwie grupy mogą żyć w sąsiedztwie, nie tracąc swej wyższej klasy robotniczej mogą sobie obecnie pozwolić na
odrębnej tożsamości, gdyż każda z nich może żyć swoim życie w domach jednorodzinnych, co dawniej było dostępne
wewnętrznym życiem, obawiając się innej lub uogólniając jedynie dla członków klasy wyższej i średniej–wyższej.
wyobrażenia na jej temat”. Nowe przedmieścia opisuje się zwykle jako
wspólnoty, gdzie konformizm i bycie kierowanym przez
Miasto zewnętrzne i przedmieścia innych jest niezwykle rozbudowane. Oznacza to, że ruch ze
śródmieścia w kierunku przedmieść pociąga za sobą zmianę
Innym skutkiem liczebności, gęstości i stylu życia, która wymaga zmian w osobowościach i
heterogeniczności jest według Wirtha wyłonienie się zachowaniu. Zmiany, które występują, są rezultatem ucieczki
homogenicznych grup zamieszkujących w najbliższym przed społeczną izolacją, która jest charakterystyczna dla
sąsiedztwie, które kształtują się na bazie “miejsca i zmieniającego się śródmieścia i wieżowca, w kierunku quasi–
charakteru pracy, dochodu, cech rasowych i etnicznych, pierwotnego stylu życia w dzielnicy domków
statusu społecznego, obyczajów, nawyków, gustów, jednorodzinnych. Ludzie, których życie zmieniło się,
preferencji i uprzedzeń (segregacja)”. Opis ten ilustruje twierdzili, że zmiany te były zamierzone. Intencje zmiany
znakomicie to, co nazywa się miastem zewnętrznym. istniały więc jako aspiracja, zanim nastąpiła rzeczywista
Sposób życia ludzi zamieszkujących te części miasta zmiana miejsca zamieszkania lub jako powód takiej zmiany.
odbiega daleko od tego, co Wirth nazywał miejskością. Ten Oznacza to, że przedmieście samo w sobie w niewielkim
sposób życia możemy raczej określić jako quasi–pierwotny. stopniu powoduje zmiany w stylu życia.
Termin ten opisuje stosunki między sąsiadami. Kiedy bowiem
bierzemy pod uwagę intensywność lub częstość tych Cechy charakterystyczne, społeczna organizacja, ekologia
stosunków, widzimy to samo, co ma miejsce w przypadku
więzi pierwotnej, ale równocześnie są one bardziej To, co zostało dotychczas powiedziane można
kontrolowane niż ma to miejsce w przypadku więzi według autora przedstawić w postaci następujących trzech
pierwotnej. tez:
Faktycznie nie spotykamy tu więzi wtórnych, gdyż 1. Miasto wewnętrzne, zewnętrzne i przedmieścia
ludzie mieszkają z dala od instytucji ekonomicznych i miejsc różnią się między sobą, jeśli chodzi o styl życia. Styl ten w
pracy. Nawet sprzedawcy zarządzający sklepami i inni lokalni zewnętrznym mieście i przedmieściu odbiega jednak daleko
reprezentanci funkcji ekonomicznych są traktowani przez od tego, co Wirth nazywał miejskością.
Mikołajewska 129 130 Zjawisko wspólnoty

konieczności i częściowo z tradycji. Dwie ostatnie z mieszkańców jak znajomi i przyjaciele, jeżeli nie ma zbyt
wymienionych kategorii żyją w mieście wewnętrznym, dużej różnicy w statusie i jeżeli nie są zmuszani przez
dlatego że nie mają innego wyboru. Są to “pozbawieni”, czyli korporacje, które je zatrudniają, do traktowania swoich
ludzie bardzo biedni, zaburzeni emocjonalnie lub jakoś klientów w sposób wyłącznie ekonomiczny. Dobrowolne
inaczej okaleczeni, osoby z rozbitych domów, kolorowi. zrzeszenia przyciągają jedynie nieznaczną część populacji. Co
Wymienione kategorie żyją w zagęszczonym i więcej, większość działań organizacyjnych zawiera w sobie
heterogenicznym otoczeniu. Ich sposób życia jest jednak tak element towarzyski, co często utrudnia realizację interesów
zróżnicowany, że trudno mówić o jakimś jednolitym wpływie zrzeszenia. Okazuje się więc, że wzajemne powiązania
gęstości i heterogeniczności na nich. Co więcej, co najmniej wewnątrz organizacji oraz między sąsiadami nie odpowiadają
dwie ostatnie kategorie (jeżeli nie wszystkie) są odizolowane temu, co nazywano związkami wtórnymi i oczekiwano, że
od swojego sąsiedztwa i co za tym idzie, od społecznych będzie typowe dla życia miejskiego. Każdy, kto zamieszkuje
skutków, o których wspomina Wirth. miasto zewnętrzne, wie, że niewiele tam prywatności i
Gdy ludzie żyjący razem są powiązani innymi anonimowości. Miasta amerykańskie bywają faktycznie
więzami niż wspólny zawód, wówczas mogą budować przedstawiane jako zbiór małych miast. Charakterystyka ta
społeczne bariery bez względu na poziom heterogeniczności jest szczególnie trafna, gdy śródmieście jest porównywane z
ich najbliższego otoczenia społecznego. Najlepiej widać to na rzeczywistym małym miastem, a nie z jego romantyczną
przykładzie pochodzących za wsi etników. Wiele grup wizją zbudowaną przez krytyków miejskości.
etnicznych, które żyją obok siebie, izoluje się od siebie Współczesną wersję quasi–pierwotnego stylu życia
nawzajem w różny sposób. Zauważa to sam Wirth, gdy pisze, stanowią przedmieścia. Rodziny z niższej klasy średniej oraz
że “dwie grupy mogą żyć w sąsiedztwie, nie tracąc swej wyższej klasy robotniczej mogą sobie obecnie pozwolić na
odrębnej tożsamości, gdyż każda z nich może żyć swoim życie w domach jednorodzinnych, co dawniej było dostępne
wewnętrznym życiem, obawiając się innej lub uogólniając jedynie dla członków klasy wyższej i średniej–wyższej.
wyobrażenia na jej temat”. Nowe przedmieścia opisuje się zwykle jako
wspólnoty, gdzie konformizm i bycie kierowanym przez
Miasto zewnętrzne i przedmieścia innych jest niezwykle rozbudowane. Oznacza to, że ruch ze
śródmieścia w kierunku przedmieść pociąga za sobą zmianę
Innym skutkiem liczebności, gęstości i stylu życia, która wymaga zmian w osobowościach i
heterogeniczności jest według Wirtha wyłonienie się zachowaniu. Zmiany, które występują, są rezultatem ucieczki
homogenicznych grup zamieszkujących w najbliższym przed społeczną izolacją, która jest charakterystyczna dla
sąsiedztwie, które kształtują się na bazie “miejsca i zmieniającego się śródmieścia i wieżowca, w kierunku quasi–
charakteru pracy, dochodu, cech rasowych i etnicznych, pierwotnego stylu życia w dzielnicy domków
statusu społecznego, obyczajów, nawyków, gustów, jednorodzinnych. Ludzie, których życie zmieniło się,
preferencji i uprzedzeń (segregacja)”. Opis ten ilustruje twierdzili, że zmiany te były zamierzone. Intencje zmiany
znakomicie to, co nazywa się miastem zewnętrznym. istniały więc jako aspiracja, zanim nastąpiła rzeczywista
Sposób życia ludzi zamieszkujących te części miasta zmiana miejsca zamieszkania lub jako powód takiej zmiany.
odbiega daleko od tego, co Wirth nazywał miejskością. Ten Oznacza to, że przedmieście samo w sobie w niewielkim
sposób życia możemy raczej określić jako quasi–pierwotny. stopniu powoduje zmiany w stylu życia.
Termin ten opisuje stosunki między sąsiadami. Kiedy bowiem
bierzemy pod uwagę intensywność lub częstość tych Cechy charakterystyczne, społeczna organizacja, ekologia
stosunków, widzimy to samo, co ma miejsce w przypadku
więzi pierwotnej, ale równocześnie są one bardziej To, co zostało dotychczas powiedziane można
kontrolowane niż ma to miejsce w przypadku więzi według autora przedstawić w postaci następujących trzech
pierwotnej. tez:
Faktycznie nie spotykamy tu więzi wtórnych, gdyż 1. Miasto wewnętrzne, zewnętrzne i przedmieścia
ludzie mieszkają z dala od instytucji ekonomicznych i miejsc różnią się między sobą, jeśli chodzi o styl życia. Styl ten w
pracy. Nawet sprzedawcy zarządzający sklepami i inni lokalni zewnętrznym mieście i przedmieściu odbiega jednak daleko
reprezentanci funkcji ekonomicznych są traktowani przez od tego, co Wirth nazywał miejskością.
Mikołajewska 131 132 Zjawisko wspólnoty

2. Nawet w mieście wewnętrznym styl życia tylko w można sformułować w języku klas i cyklów życiowych. W
pewnym stopniu przypomina to, co Wirth nazywał mieście wewnętrznym nieżonaci oraz bezdzietni żyją więc bez
miejskością. Co więcej, styl ten lepiej wyjaśniają warunki specjalnych więzi ze środowiskiem, gdyż taki jest cykl ich
ekonomiczne, cechy kulturowe, cykle życiowe i brak życia. Z kolei kosmopolici żyją tak zarówno z racji cyklu
stabilizacji mieszkaniowej niż liczebność, gęstość zaludnienia życia, jak i z racji wyraźnie odróżnialnej subkultury o
i heterogeniczność. charakterze klasowym. Sposób życia “pozbawionych” oraz
3. Fizyczne różnice między śródmieściem i “złapanych w potrzask” można wyjaśnić ich położeniem
przedmieściami zwykle nie mają większego wpływu na styl społeczno–ekonomicznym oraz ich niepełnosprawnością.
życia. Quasi–pierwotny styl życia jest związany z cyklem
Powyższe wnioski sugerują, że pojęcia miejskości i rozwojowym rodziny, wynika z norm dotyczących
przedmieścia ani się nawzajem nie wykluczają, ani nie wychowania dzieci i roli rodzica charakterystycznej dla klasy
wyjaśniają specyficznego stylu życia. Liczebność, gęstość i wyższej pracującej, niższej klasy średniej oraz tej części
heterogeniczność są pojęciami ekologicznymi, które opisują wyższej klasy średniej i klasy wyższej, która nie podpada pod
przystosowanie jednostki do środowiska. Nie wystarczają kategorię kosmopolity.
jednak, aby wyjaśnić zjawiska społeczne, gdyż zjawisk tych Własności tzw. przedmiejskiego stylu życia można
nie można rozumieć wyłącznie jako konsekwencji procesów wyjaśniać w podobny sposób. Nowoczesne przedmieście to po
ekologicznych. W przypadku zjawisk społecznych należy prostu rzucający się w oczy przypadek stylu życia
więc brać pod uwagę inne wyjaśnienia. charakterystycznego dla młodych ludzi z klasy wyższej
Ekologiczne wyjaśnianie życia społecznego najlepiej pracującej i niższej klasy średniej. Większość wypowiedzi
stosować w odniesieniu do osób, które nie mają możliwości opisowych i krytycznych na temat przedmieść przyjmuje, że
dokonywanie wyboru. I tak np., jeżeli brak wystarczającej dopóki aktualni mieszkańcy przedmieść żyli w śródmieściu,
ilości domów, ludzie będą mieszkać wszędzie i w tych dopóty zachowywali się jak kosmopolici z klasy wyższej
ekstremalnych warunkach braku wyboru (jak np. podczas średniej i że życie na przedmieściu “zagadkowo” ich
katastrofy) żonaci, czy też osoby w stanie wolnym, młodzi, zmieniło.
czy starzy, z klasy robotniczej, czy średniej, ustabilizowani Pojęcie “rysów charakterystycznych” nie wyjaśni
lub nie, będą próbować przystosować się w jakiś dostępny oczywiście wszystkich aspektów stylu życia mieszkańców
sposób. W takiej sytuacji styl życia jest prawie dosłownie miasta i przedmieść. Pewne aspekty należy wyjaśniać przez
bezpośrednią adaptacją do środowiska. Jeżeli jednak ludzie powołanie się na organizację społeczną — czynnik
mają możliwość wyboru domu i sąsiedztwa, wówczas będą niezależny od “rysów charakterystycznych”. Np. pewne
wybierać i jeżeli rynek domów jest elastyczny, wówczas będą cechy quasi–pierwotnego stylu życia nie zależą od klasy i
formułować żądania i będą próbować je zaspakajać. wieku, gdyż wynikają one z ról i sytuacji stworzonych przez
Możliwości wyboru i żądania nie są niezależne lub zamieszkiwanie na stałe na tym samym terenie. Podobnie,
przypadkowe. Są funkcją ról odgrywanych przez ludzi w mieszkaniowe nieustabilizowanie jest uniwersalnym
systemie społecznym. Najlepiej je zrozumieć w języku cech procesem, który ma zwykle podobne konsekwencje. Jednakże
ludzi, którzy ich dokonują. Tzn. mogą one służyć za w każdym z tych przypadków sposób reagowania ludzi będzie
wskaźniki wyborów i wymogów roli, co konstytuuje styl zależał od ich rysów charakterystycznych. Istnieją więc
życia. Prawdopodobnie wybory i żądania ludzi, co do domu i niewątpliwie różnice między stylami życia na terenie osiedli
sąsiedztwa zależą od szeregu czynników, ale najważniejszym miejskich i przedmiejskich, których nie można wyjaśnić
czynnikiem zdaje się być klasa społeczna — z jej rysami charakterystycznymi rezydentów i które należy
ekonomicznymi, społecznymi i kulturowymi implikacjami — przypisać sposobowi zamieszkiwania.
oraz cykl życiowy. Jeżeli ludzie mają możliwość wyboru, Rysy charakterystyczne nie wyjaśniają jednak
wówczas te dwie zmienne pomogą nam dalece w wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Wyjaśniają raczej wytworzone
rodzaju domu i sąsiedztwa, które ludzie wybierają i stylu społecznie i kulturowo zdefiniowane role, wybory i
życia, który w tym środowisku przyjmują. wymagania. Analiza przyczynowa musi sięgać głębiej do
Wiele ze wspomnianych dotychczas twierdzeń, szerszych społecznych, ekonomicznych i politycznych
dotyczących stylu życia w śródmieściu i w przedmieściach, systemów, które determinują sytuacje, w których te role są
Mikołajewska 131 132 Zjawisko wspólnoty

2. Nawet w mieście wewnętrznym styl życia tylko w można sformułować w języku klas i cyklów życiowych. W
pewnym stopniu przypomina to, co Wirth nazywał mieście wewnętrznym nieżonaci oraz bezdzietni żyją więc bez
miejskością. Co więcej, styl ten lepiej wyjaśniają warunki specjalnych więzi ze środowiskiem, gdyż taki jest cykl ich
ekonomiczne, cechy kulturowe, cykle życiowe i brak życia. Z kolei kosmopolici żyją tak zarówno z racji cyklu
stabilizacji mieszkaniowej niż liczebność, gęstość zaludnienia życia, jak i z racji wyraźnie odróżnialnej subkultury o
i heterogeniczność. charakterze klasowym. Sposób życia “pozbawionych” oraz
3. Fizyczne różnice między śródmieściem i “złapanych w potrzask” można wyjaśnić ich położeniem
przedmieściami zwykle nie mają większego wpływu na styl społeczno–ekonomicznym oraz ich niepełnosprawnością.
życia. Quasi–pierwotny styl życia jest związany z cyklem
Powyższe wnioski sugerują, że pojęcia miejskości i rozwojowym rodziny, wynika z norm dotyczących
przedmieścia ani się nawzajem nie wykluczają, ani nie wychowania dzieci i roli rodzica charakterystycznej dla klasy
wyjaśniają specyficznego stylu życia. Liczebność, gęstość i wyższej pracującej, niższej klasy średniej oraz tej części
heterogeniczność są pojęciami ekologicznymi, które opisują wyższej klasy średniej i klasy wyższej, która nie podpada pod
przystosowanie jednostki do środowiska. Nie wystarczają kategorię kosmopolity.
jednak, aby wyjaśnić zjawiska społeczne, gdyż zjawisk tych Własności tzw. przedmiejskiego stylu życia można
nie można rozumieć wyłącznie jako konsekwencji procesów wyjaśniać w podobny sposób. Nowoczesne przedmieście to po
ekologicznych. W przypadku zjawisk społecznych należy prostu rzucający się w oczy przypadek stylu życia
więc brać pod uwagę inne wyjaśnienia. charakterystycznego dla młodych ludzi z klasy wyższej
Ekologiczne wyjaśnianie życia społecznego najlepiej pracującej i niższej klasy średniej. Większość wypowiedzi
stosować w odniesieniu do osób, które nie mają możliwości opisowych i krytycznych na temat przedmieść przyjmuje, że
dokonywanie wyboru. I tak np., jeżeli brak wystarczającej dopóki aktualni mieszkańcy przedmieść żyli w śródmieściu,
ilości domów, ludzie będą mieszkać wszędzie i w tych dopóty zachowywali się jak kosmopolici z klasy wyższej
ekstremalnych warunkach braku wyboru (jak np. podczas średniej i że życie na przedmieściu “zagadkowo” ich
katastrofy) żonaci, czy też osoby w stanie wolnym, młodzi, zmieniło.
czy starzy, z klasy robotniczej, czy średniej, ustabilizowani Pojęcie “rysów charakterystycznych” nie wyjaśni
lub nie, będą próbować przystosować się w jakiś dostępny oczywiście wszystkich aspektów stylu życia mieszkańców
sposób. W takiej sytuacji styl życia jest prawie dosłownie miasta i przedmieść. Pewne aspekty należy wyjaśniać przez
bezpośrednią adaptacją do środowiska. Jeżeli jednak ludzie powołanie się na organizację społeczną — czynnik
mają możliwość wyboru domu i sąsiedztwa, wówczas będą niezależny od “rysów charakterystycznych”. Np. pewne
wybierać i jeżeli rynek domów jest elastyczny, wówczas będą cechy quasi–pierwotnego stylu życia nie zależą od klasy i
formułować żądania i będą próbować je zaspakajać. wieku, gdyż wynikają one z ról i sytuacji stworzonych przez
Możliwości wyboru i żądania nie są niezależne lub zamieszkiwanie na stałe na tym samym terenie. Podobnie,
przypadkowe. Są funkcją ról odgrywanych przez ludzi w mieszkaniowe nieustabilizowanie jest uniwersalnym
systemie społecznym. Najlepiej je zrozumieć w języku cech procesem, który ma zwykle podobne konsekwencje. Jednakże
ludzi, którzy ich dokonują. Tzn. mogą one służyć za w każdym z tych przypadków sposób reagowania ludzi będzie
wskaźniki wyborów i wymogów roli, co konstytuuje styl zależał od ich rysów charakterystycznych. Istnieją więc
życia. Prawdopodobnie wybory i żądania ludzi, co do domu i niewątpliwie różnice między stylami życia na terenie osiedli
sąsiedztwa zależą od szeregu czynników, ale najważniejszym miejskich i przedmiejskich, których nie można wyjaśnić
czynnikiem zdaje się być klasa społeczna — z jej rysami charakterystycznymi rezydentów i które należy
ekonomicznymi, społecznymi i kulturowymi implikacjami — przypisać sposobowi zamieszkiwania.
oraz cykl życiowy. Jeżeli ludzie mają możliwość wyboru, Rysy charakterystyczne nie wyjaśniają jednak
wówczas te dwie zmienne pomogą nam dalece w wyjaśnianiu przyczyn zachowania. Wyjaśniają raczej wytworzone
rodzaju domu i sąsiedztwa, które ludzie wybierają i stylu społecznie i kulturowo zdefiniowane role, wybory i
życia, który w tym środowisku przyjmują. wymagania. Analiza przyczynowa musi sięgać głębiej do
Wiele ze wspomnianych dotychczas twierdzeń, szerszych społecznych, ekonomicznych i politycznych
dotyczących stylu życia w śródmieściu i w przedmieściach, systemów, które determinują sytuacje, w których te role są
Mikołajewska 133 134 Zjawisko wspólnoty

grane, kulturową treść wyborów i wymagań, jak i możliwości Jest raczej wynikiem przynależności klasowej i cyklu życia, a
ich zrealizowania. Te systemy determinują rozkład nie ekologicznych atrybutów sposobu zamieszkiwania.
dochodów, możliwości zdobycia zawodu i wykształcenia, co Pojęcia takie jak śródmieście i przedmieścia pozwalają
determinuje z kolei metody wychowania dzieci, poziom wyróżnić różne typy sposobów zamieszkiwania, które różnią
konsumpcji itd. Chcąc w pełni wyjaśnić styl życia w mieście się cechami fizycznymi i demograficznymi. Jednakże
wewnętrznym np. “pozbawionych”, nie możemy więc ekologiczne procesy i warunki, które pojęcie to w sobie kryje,
zatrzymać się na wskazaniu, że jest on rezultatem niskich nie mają bezpośredniego i niezmiennego wpływu na styl
dochodów, braku wykształcenia, czy nieustabilizowanej życia. Socjolog nie może więc zasadnie mówić o miejskim i
sytuacji rodzinnej. przedmiejskim stylu życia.
Badanie stylów życia we wspólnocie należy zacząć
od wykrycia rysów charakterystycznych. Gdy zostanie Wnioski
ustalone, jaki jest ich wpływ, wówczas będziemy w stanie Wiele z tego, co zostało tu przedstawione z czasem
ustalić, które wzory zachowań można przypisać cechom straci swą aktualność, podobnie jak opis Wirtha. Wyodrębnił
sposobu zamieszkiwania i naturalnemu środowisku. W ten on pewien typ miejskości, który obecnie może pojawić się we
sposób będzie można stwierdzić, w jakim stopniu śródmieście wszystkich typach sposobów zamieszkiwania. Pisał on w
lub przedmieście stanowi zmienną niezależną, a w jakim czasach silnego wpływu imigrantów oraz pod koniec
stopniu zależną lub interweniującą w wyjaśnianiu stylów poważnej depresji ekonomicznej — ery minimalnych
życia. możliwości wyboru. Dzisiaj jest oczywiste, że gęsto
Ten typ analiz pozwoli być może pogodzić zaludnione, heterogeniczne przestrzenie stanowią jedynie
ekologiczny oraz behawioralno– kulturowy punkt widzenia i czasowe miejsce zamieszkiwania. Jest ono raczej rezultatem
zakończyć konflikt między tymi, którzy upierają się przy konieczności niż wyboru. Amerykanie, jak tylko mogli sobie
jednym z tych dwóch typów wyjaśniania. Proponowane na to pozwolić, wybierali domy jednorodzinne z quasi–
podejście jest ponadto istotne ze względu na jego użyteczność pierowotnym stylem życia w słabo zaludnionym sąsiedztwie,
np. dla planistów. Planiści mają moc oddziaływania na w mieście zewnętrznym lub na przedmieściach.
przestrzenne zagospodarowanie miasta. Planista przez Duże zainteresowanie socjologią miasta i badaniem
rozwiązania przestrzenne chce osiągnąć pewne cele społeczne wspólnot, a także planowaniem miast, daje nadzieję, że
lub zmianę społecznych warunków. Planista preferuje wkrótce zostaną zebrane dane, które pozwolą na
ekologiczne wyjaśnianie zjawisk społecznych, gdyż wiąże ono sformułowanie adekwatnej teorii powiązań między typem
zachowania za zjawiskami, na które może oddziaływać. Np. zamieszkiwania a stylem życia, który byłby dla niego
większość planistów zgadza się z tezą Wirtha, gdyż mówi ona charakterystyczny. Celem autora było jednak jedynie
o liczbie i gęstości zaludnienia, nad którymi planista ma postawienie pytań. Aby móc na nie odpowiedzieć należy
pewną kontrolę. Analiza ekologiczna musi być jednak zebrać więcej danych i rozwinąć teorię.
uzupełniona analizą behawioralno–kulturową. Analiza rysów
charakterystycznych ukierunkowuje uwagę na fakt, że dane
zachowanie jest np. spowodowane deprywacją ekonomiczną 2. Rozmowa o Vandalii
lub dyskryminacją rasową i nie można jej zmienić jedynie
przez usunięcie tej deprywacji. w ujęciu J. P. Lyforda108
Przeformułowanie definicji Socjologowie interesują się nie tyko badaniem
Dotychczasowe rozważania autora mają implikacje różnych typów grup oraz instytucji, ale również tym, jak
dla socjologicznej definicji miasta. Dotychczasowa definicja grupy te oraz instytucje są za sobą nawzajem powiązane i jak
wiązała style życia ze środowiskowymi cechami miasta, czy funkcjonują w pewnym, mniej lub bardziej określonym
też sposobem zamieszkiwania. Taka definicja jest jednak nie 108
do przyjęcia, gdy uświadomimy sobie, że sposób Omówione na podstawie: Joseph P. Lyford, The Talk of Vandalia, w: E. A.
zamieszkiwania nie jest wyłączną determinantą stylu życia. Schuler, Th. F. Hoult, D. L. Gibson, W. B. Brookover (eds.), Readings in
Sociology, Thomas Y. Cromwell Co., 1974
Mikołajewska 133 134 Zjawisko wspólnoty

grane, kulturową treść wyborów i wymagań, jak i możliwości Jest raczej wynikiem przynależności klasowej i cyklu życia, a
ich zrealizowania. Te systemy determinują rozkład nie ekologicznych atrybutów sposobu zamieszkiwania.
dochodów, możliwości zdobycia zawodu i wykształcenia, co Pojęcia takie jak śródmieście i przedmieścia pozwalają
determinuje z kolei metody wychowania dzieci, poziom wyróżnić różne typy sposobów zamieszkiwania, które różnią
konsumpcji itd. Chcąc w pełni wyjaśnić styl życia w mieście się cechami fizycznymi i demograficznymi. Jednakże
wewnętrznym np. “pozbawionych”, nie możemy więc ekologiczne procesy i warunki, które pojęcie to w sobie kryje,
zatrzymać się na wskazaniu, że jest on rezultatem niskich nie mają bezpośredniego i niezmiennego wpływu na styl
dochodów, braku wykształcenia, czy nieustabilizowanej życia. Socjolog nie może więc zasadnie mówić o miejskim i
sytuacji rodzinnej. przedmiejskim stylu życia.
Badanie stylów życia we wspólnocie należy zacząć
od wykrycia rysów charakterystycznych. Gdy zostanie Wnioski
ustalone, jaki jest ich wpływ, wówczas będziemy w stanie Wiele z tego, co zostało tu przedstawione z czasem
ustalić, które wzory zachowań można przypisać cechom straci swą aktualność, podobnie jak opis Wirtha. Wyodrębnił
sposobu zamieszkiwania i naturalnemu środowisku. W ten on pewien typ miejskości, który obecnie może pojawić się we
sposób będzie można stwierdzić, w jakim stopniu śródmieście wszystkich typach sposobów zamieszkiwania. Pisał on w
lub przedmieście stanowi zmienną niezależną, a w jakim czasach silnego wpływu imigrantów oraz pod koniec
stopniu zależną lub interweniującą w wyjaśnianiu stylów poważnej depresji ekonomicznej — ery minimalnych
życia. możliwości wyboru. Dzisiaj jest oczywiste, że gęsto
Ten typ analiz pozwoli być może pogodzić zaludnione, heterogeniczne przestrzenie stanowią jedynie
ekologiczny oraz behawioralno– kulturowy punkt widzenia i czasowe miejsce zamieszkiwania. Jest ono raczej rezultatem
zakończyć konflikt między tymi, którzy upierają się przy konieczności niż wyboru. Amerykanie, jak tylko mogli sobie
jednym z tych dwóch typów wyjaśniania. Proponowane na to pozwolić, wybierali domy jednorodzinne z quasi–
podejście jest ponadto istotne ze względu na jego użyteczność pierowotnym stylem życia w słabo zaludnionym sąsiedztwie,
np. dla planistów. Planiści mają moc oddziaływania na w mieście zewnętrznym lub na przedmieściach.
przestrzenne zagospodarowanie miasta. Planista przez Duże zainteresowanie socjologią miasta i badaniem
rozwiązania przestrzenne chce osiągnąć pewne cele społeczne wspólnot, a także planowaniem miast, daje nadzieję, że
lub zmianę społecznych warunków. Planista preferuje wkrótce zostaną zebrane dane, które pozwolą na
ekologiczne wyjaśnianie zjawisk społecznych, gdyż wiąże ono sformułowanie adekwatnej teorii powiązań między typem
zachowania za zjawiskami, na które może oddziaływać. Np. zamieszkiwania a stylem życia, który byłby dla niego
większość planistów zgadza się z tezą Wirtha, gdyż mówi ona charakterystyczny. Celem autora było jednak jedynie
o liczbie i gęstości zaludnienia, nad którymi planista ma postawienie pytań. Aby móc na nie odpowiedzieć należy
pewną kontrolę. Analiza ekologiczna musi być jednak zebrać więcej danych i rozwinąć teorię.
uzupełniona analizą behawioralno–kulturową. Analiza rysów
charakterystycznych ukierunkowuje uwagę na fakt, że dane
zachowanie jest np. spowodowane deprywacją ekonomiczną 2. Rozmowa o Vandalii
lub dyskryminacją rasową i nie można jej zmienić jedynie
przez usunięcie tej deprywacji. w ujęciu J. P. Lyforda108
Przeformułowanie definicji Socjologowie interesują się nie tyko badaniem
Dotychczasowe rozważania autora mają implikacje różnych typów grup oraz instytucji, ale również tym, jak
dla socjologicznej definicji miasta. Dotychczasowa definicja grupy te oraz instytucje są za sobą nawzajem powiązane i jak
wiązała style życia ze środowiskowymi cechami miasta, czy funkcjonują w pewnym, mniej lub bardziej określonym
też sposobem zamieszkiwania. Taka definicja jest jednak nie 108
do przyjęcia, gdy uświadomimy sobie, że sposób Omówione na podstawie: Joseph P. Lyford, The Talk of Vandalia, w: E. A.
zamieszkiwania nie jest wyłączną determinantą stylu życia. Schuler, Th. F. Hoult, D. L. Gibson, W. B. Brookover (eds.), Readings in
Sociology, Thomas Y. Cromwell Co., 1974
Mikołajewska 135 136 Zjawisko wspólnoty

środowisku terytorialnym. Inaczej mówiąc, interesują się się kilka bloków za pocztą, białym domem, który należy do
wspólnotą. Dzisiaj zwraca się uwagę głównie na wspólnoty Charliego Evansa.
miejskie z racji ich “widoczności” w świecie współczesnym Pan Evans urzęduje albo u siebie w domu albo w
oraz rodzących się tam problemów. Jednakże należy hotelu. Jest jednym z najbogatszych ludzi w mieście. W
pamiętać, że ludzie żyją także w mniejszych wspólnotach. zeszłym rolu skończył 80 lat i kupił bibliotekę dla miasta. Pan
Niniejszy tekst dotyczy życia w mniejszym mieście i Evans mówi o swoim mieście: “To jest miasto historyczne.
charakterystycznego dla małych miast typu interakcji. Myślę, że funkcjonuje ono znakomicie. Mamy jednak jeden
Powinien on pomóc nam w uchwyceniu sensu pojęcia poważny problem. To farmerzy. Oni mają problem”.
wspólnoty. Evans nie jest jedyną osobą martwiącą się o
farmerów. Są oni przedmiotem niepokoju dla wielu
I mieszkańców. Życie mieszkańców miast zawsze zależało od
Spoglądając na mapę można odnieść wrażenie, że pracy farmerów, tymczasem obecnie mieszkańcy miasta
Vandalia (5500 mieszkańców) jest znakomicie położona i ma przestali być rolników pewni. Ta niepewność wyjaśnia
znakomite połączenia kolejowe i wodne z szerszym światem. obserwowaną w mieście sakralizację pracy farmerów.
Bliższe spojrzenie ujawnia jednak, że jest to złudzenie Najwięcej rozmów w mieście dotyczy właśnie pracy rolnika.
Hotel Evansów jest wyższy, cieplejszy i robi lepsze Organizuje się specjalne bankiety na rzecz rolnictwa.
wrażenie niż drugi hotel znajdujący się w mieście. Z pokoju Organizuje się różne spotkania dokształcające.
na czwartym piętrze rozciąga się widok na wspaniały Mimo tak dużego zainteresowania rolnictwem,
budynek z wysokimi oknami należący dawniej do Izby Gmin, farmerzy często żywią wiele tradycyjnego resentymentu
gdzie obecnie znajduje się muzeum i gdzie ponad 100 lat wobec miasta. Jednakże z drugiej strony wielu farmerów
temu Stephen A. Douglas i Lincoln odbywali spotkania odczuwa silniejszy związek z miastem niż przed wojną,
legislacyjne. Innym znaczącym monumentem w mieście jest częściowo dzięki uświadomieniu sobie, że w ekonomiczne
ogromny pomnik założycielski, która spogląda na rząd problemy farmerów są wplątani inni ludzie oraz dzięki temu,
sklepów przy Gallatin Street. że społeczne życie farmera jest coraz bardziej związane z
Robert O. Hasler wylicza, że w mieście znajduje się miastem.
13 kościołów i 10 prawników. Orientowanie się w statystyce
leży w jego własnym interesie, gdyż jest on prezesem Izby II
Gmin. Vandalia składa się z 3 jednostek ekonomicznych. Jest Byłoby jednak błędem sądzić, że wszystko co dzieje
otoczona przez gospodarstwa rolne o średniej wielkości. W się w Vandalii odbywa się bez podejmowania starań. Równie
zachodniej części miasta znajdują się 4 fabryki, dające niesłuszne byłoby głoszenie, że spokój i cisza są wartością
zatrudnienie 850 osobom. W centrum znajdują się sklepy, wspólnoty. Ten zewnętrzny spokój niekiedy osiąga się
banki, urzędy, kościoły, szkoły, garaże, ratusz, budynek sądu, kosztem stłumienia wewnętrznego niezadowolenia.
kino, restauracje, dziewięć karczm cenionych w hrabstwie z Atmosfera wspólnoty jest jednak daleka od “emocjonalnych
racji obsługi i suchości, itd. Centra handlowe w Vandalii są sztormów” mieszkańców Nowego Yorku lub Chicago.
duże i nowoczesne. Zabudowania lokalnej gazety są zrobione Polityczne rozgrywki wstrząsające Westportem, w
z żółtej cegły i w ich skład wchodzą domy pracowników Connecticut aż do fundamentów i przeciwstawiające się sobie
dwóch tygodników Union oraz Leader. Część handlowa w grupy ludzi nie są tu znane. Publiczne kontrowersje zwykle
większości leży na południu. Na północy znajdują się małe, nie posuwają się dalej niż do argumentowania na temat
typowe domy oraz kilka atrakcyjnych wiktoriańskich domów. osobowości.
Dalej jest szpital oraz szkoła średnia, przedmiot dumy
mieszkańców Vandalii oraz luksusowe rancza. Autostrada 51 III
biegnąca niedaleko szkoły jest szosą wylotową, podobnie Prawnik Martin Corbell łagodnie narzeka na brak
autostrada 40, prowadząca do moteli, restauracji, stacji kultury w Vandalii. Nauczyciel reprezentujący poglądy
benzynowych. Na zachodzie znajdują się fabryki. Na swojego środowiska mówi jednak: “To miejsce jest pustynią”.
wschodzie rzeka Kaskaskia. Południowa część miasta kończy I w wypowiedzi tej nie ma wielkiej przesady. Sytuacja
nastolatków jest jeszcze gorsza, gdyż nie mają wielu szans na
Mikołajewska 135 136 Zjawisko wspólnoty

środowisku terytorialnym. Inaczej mówiąc, interesują się się kilka bloków za pocztą, białym domem, który należy do
wspólnotą. Dzisiaj zwraca się uwagę głównie na wspólnoty Charliego Evansa.
miejskie z racji ich “widoczności” w świecie współczesnym Pan Evans urzęduje albo u siebie w domu albo w
oraz rodzących się tam problemów. Jednakże należy hotelu. Jest jednym z najbogatszych ludzi w mieście. W
pamiętać, że ludzie żyją także w mniejszych wspólnotach. zeszłym rolu skończył 80 lat i kupił bibliotekę dla miasta. Pan
Niniejszy tekst dotyczy życia w mniejszym mieście i Evans mówi o swoim mieście: “To jest miasto historyczne.
charakterystycznego dla małych miast typu interakcji. Myślę, że funkcjonuje ono znakomicie. Mamy jednak jeden
Powinien on pomóc nam w uchwyceniu sensu pojęcia poważny problem. To farmerzy. Oni mają problem”.
wspólnoty. Evans nie jest jedyną osobą martwiącą się o
farmerów. Są oni przedmiotem niepokoju dla wielu
I mieszkańców. Życie mieszkańców miast zawsze zależało od
Spoglądając na mapę można odnieść wrażenie, że pracy farmerów, tymczasem obecnie mieszkańcy miasta
Vandalia (5500 mieszkańców) jest znakomicie położona i ma przestali być rolników pewni. Ta niepewność wyjaśnia
znakomite połączenia kolejowe i wodne z szerszym światem. obserwowaną w mieście sakralizację pracy farmerów.
Bliższe spojrzenie ujawnia jednak, że jest to złudzenie Najwięcej rozmów w mieście dotyczy właśnie pracy rolnika.
Hotel Evansów jest wyższy, cieplejszy i robi lepsze Organizuje się specjalne bankiety na rzecz rolnictwa.
wrażenie niż drugi hotel znajdujący się w mieście. Z pokoju Organizuje się różne spotkania dokształcające.
na czwartym piętrze rozciąga się widok na wspaniały Mimo tak dużego zainteresowania rolnictwem,
budynek z wysokimi oknami należący dawniej do Izby Gmin, farmerzy często żywią wiele tradycyjnego resentymentu
gdzie obecnie znajduje się muzeum i gdzie ponad 100 lat wobec miasta. Jednakże z drugiej strony wielu farmerów
temu Stephen A. Douglas i Lincoln odbywali spotkania odczuwa silniejszy związek z miastem niż przed wojną,
legislacyjne. Innym znaczącym monumentem w mieście jest częściowo dzięki uświadomieniu sobie, że w ekonomiczne
ogromny pomnik założycielski, która spogląda na rząd problemy farmerów są wplątani inni ludzie oraz dzięki temu,
sklepów przy Gallatin Street. że społeczne życie farmera jest coraz bardziej związane z
Robert O. Hasler wylicza, że w mieście znajduje się miastem.
13 kościołów i 10 prawników. Orientowanie się w statystyce
leży w jego własnym interesie, gdyż jest on prezesem Izby II
Gmin. Vandalia składa się z 3 jednostek ekonomicznych. Jest Byłoby jednak błędem sądzić, że wszystko co dzieje
otoczona przez gospodarstwa rolne o średniej wielkości. W się w Vandalii odbywa się bez podejmowania starań. Równie
zachodniej części miasta znajdują się 4 fabryki, dające niesłuszne byłoby głoszenie, że spokój i cisza są wartością
zatrudnienie 850 osobom. W centrum znajdują się sklepy, wspólnoty. Ten zewnętrzny spokój niekiedy osiąga się
banki, urzędy, kościoły, szkoły, garaże, ratusz, budynek sądu, kosztem stłumienia wewnętrznego niezadowolenia.
kino, restauracje, dziewięć karczm cenionych w hrabstwie z Atmosfera wspólnoty jest jednak daleka od “emocjonalnych
racji obsługi i suchości, itd. Centra handlowe w Vandalii są sztormów” mieszkańców Nowego Yorku lub Chicago.
duże i nowoczesne. Zabudowania lokalnej gazety są zrobione Polityczne rozgrywki wstrząsające Westportem, w
z żółtej cegły i w ich skład wchodzą domy pracowników Connecticut aż do fundamentów i przeciwstawiające się sobie
dwóch tygodników Union oraz Leader. Część handlowa w grupy ludzi nie są tu znane. Publiczne kontrowersje zwykle
większości leży na południu. Na północy znajdują się małe, nie posuwają się dalej niż do argumentowania na temat
typowe domy oraz kilka atrakcyjnych wiktoriańskich domów. osobowości.
Dalej jest szpital oraz szkoła średnia, przedmiot dumy
mieszkańców Vandalii oraz luksusowe rancza. Autostrada 51 III
biegnąca niedaleko szkoły jest szosą wylotową, podobnie Prawnik Martin Corbell łagodnie narzeka na brak
autostrada 40, prowadząca do moteli, restauracji, stacji kultury w Vandalii. Nauczyciel reprezentujący poglądy
benzynowych. Na zachodzie znajdują się fabryki. Na swojego środowiska mówi jednak: “To miejsce jest pustynią”.
wschodzie rzeka Kaskaskia. Południowa część miasta kończy I w wypowiedzi tej nie ma wielkiej przesady. Sytuacja
nastolatków jest jeszcze gorsza, gdyż nie mają wielu szans na
Mikołajewska 137 138 Zjawisko wspólnoty

uczestnictwo w koncertach lub innych akcjach rozrywkowych charakterze bardzo osobistym i prywatnym, która tkwi w
Zawody atletyczne organizowane przez szkołę średnią są umyśle każdego z mieszkańców. Być może, ktoś potrafiłby
jedyną okazją dla młodych ludzi, aby się spotkać. namalować “oblicza” wszystkich mieszkańców, ale trudno by
Pewne uparte dusze próbowały tchnąć nieco życia w mu było przedstawić główny zarys wspólnoty. W Vandalii nie
miasto, nie bez oporu, ale także nic bez sukcesu. Np. pani znajdziemy “postawy wspólnotowej”, co prawdopodobnie
Kains próbowała zorganizować chór. Pan Charles Evans miał na myśli sędzia Burnsiole, gdy stwierdził: “nie jesteśmy
kupił bibliotekę. Niektórzy z mieszkańców myślą o szkole miastem szczególnego rodzaju. Ludzie tutaj pochodzą z
wyższej w Vandalii. różnych stron”.
Ludzie w Vandalii nie różnią się niczym od
IV przeciętnych Amerykanów i nie stworzyli żadnego
Nawet tak złośliwy komentator jak Ojciec Gribbon szczególnego systemu idei, chociaż można obserwować
zgadza się z tym, że system szkolny w Vandalii, mimo występowanie sztywnych reguł zachowania społecznego i
pewnych trudności, jest bardzo dobry. Mieszkańcy miasta są podzielanie języka życia codziennego. Ktoś mógłby twierdzić,
szczególnie dumni z żółtego, dwupiętrowego budynku, w że to żadne odkrycie, że to jest oczywiste, że ludzie i bez
którym mieści się szkoła średnia. wspólnot — i poza purytańską Anglią — zawsze dysponują
“Radzimy sobie dobrze — mówi dyrektor szkoły — jakimś układem standardów myślenia bez względu na stopień
ale mamy pewne problemy. Ci, którzy chcą dostać się do konformizmu. Jednakże nawet gdyby był to argument
szkoły wyższej będą tam mieli trudniej niż dotychczas. Na słuszny, to jednak ludzie z Vandalii dalece odbiegają od
studiach jest coraz trudniej, coraz większa jest konkurencja. folkloru typowego dla miejskich miasteczek w
Oznacza to, że musimy dawać naszym uczniom coraz lepsze środkowozachodniej Ameryce
przygotowanie. Tymczasem trudno nam zatrzymać naszych Wypowiedzi mieszkańców na temat Vandalii nie
najlepszych nauczycieli. Dobry nowy nauczyciel pobędzie potwierdzają amerykańskiego mitu, że tereny wiejskie
tutaj krótki czas i szuka innego miejsca, gdzie będzie miał stanowią pewien rodzaj zamkniętej wyspy, zamieszkałej przez
lepsze zarobki. ludzi podzielających samozachwyt płynący z przebywania ze
Jak finansować nasz system edukacyjny — to jest sobą nawzajem. W Vandalii można faktycznie obserwować
problem. Nasi uczniowie dostają się do szkół wyższych. pewne przejawy jedności i towarzyszącej jej sterylności, co
Zwykle 30%, a w tym roku nawet 40% rozpoczęło wyższą jest niekiedy przygniatające. Jedność ta jednak rozpada się w
edukację. Jest to wysoki procent, szczególnie gdy obliczu wspomnianych konfliktów, do których przyznają się
uświadomimy sobie fakt, że większość dzieci w naszej szkole mieszkańcy. Mieszkańcy Vandalii zdają się przeżywać silniej
nie ma wykształconych rodziców”. i często boleśniej konsekwencje zmiany społecznej niż ma to
miejsce w przypadku mieszkańców miast w pełni
V zurbanizowanych, którzy niekiedy jedynie słyszeli przez
W Vandalii szereg instytucji nie jest w pełni środki masowego przekazu , że coś się dzieje w świecie i żyją
rozwiniętych. Dobra jest jednak sieć kościołów. Jeden kościół pod ochroną prawników dzięki członkostwu w korporacjach,
przypada na każde 400 osób w mieście. Mieszkańcy miasta związkach itp. Mieszkańcy Vandalii stoją samotnie w obliczu
chodzą do wszystkich 13 kościołów regularnie i dostarczają niebezpieczeństw, z którymi muszę sobie radzić.
im poparcia. Podobnie jak w innych miastach należących do Życie we wspólnocie takiej jak Vandalia nie
tzw. Bible Belt w południowym Illinois, kościoły stanowią gwarantuje bezpieczeństwa. Rodziny mieszkające w Vandalii
zwykle centrum życia wspólnoty. Księża powinni więc być nie są pewne przyszłości wspólnoty a nawet i tego, czy z
szczególnie zorientowani w życiu wspólnoty. Bardziej niż powodu zagrożenia bezrobociem będą mogli tu pozostać.
ktokolwiek inny stoją wobec konieczności uczestnictwa w Rodzina, która chce żyć dalej w Vandalii z dala od napięć i
prawie każdej sferze życia wspólnoty i gdy o tym zapomną zagrożeń świata zewnętrznego stoi w obliczu ekonomicznych,
szybko przypomną im o tym ich parafianie. społecznych i technologicznych sił, które w każdej chwili
* mogę rozbić wspólnotę na kawałki.
Vandalia jako korporacja stanowi agregat ludzi i Wielu Amerykanów żyje na przestrzeni wielkich
własności, ale jako wspólnota jest przede wszystkim ideą o miast, nie dlatego że tego pragną, lecz dlatego, że tylko tam
Mikołajewska 137 138 Zjawisko wspólnoty

uczestnictwo w koncertach lub innych akcjach rozrywkowych charakterze bardzo osobistym i prywatnym, która tkwi w
Zawody atletyczne organizowane przez szkołę średnią są umyśle każdego z mieszkańców. Być może, ktoś potrafiłby
jedyną okazją dla młodych ludzi, aby się spotkać. namalować “oblicza” wszystkich mieszkańców, ale trudno by
Pewne uparte dusze próbowały tchnąć nieco życia w mu było przedstawić główny zarys wspólnoty. W Vandalii nie
miasto, nie bez oporu, ale także nic bez sukcesu. Np. pani znajdziemy “postawy wspólnotowej”, co prawdopodobnie
Kains próbowała zorganizować chór. Pan Charles Evans miał na myśli sędzia Burnsiole, gdy stwierdził: “nie jesteśmy
kupił bibliotekę. Niektórzy z mieszkańców myślą o szkole miastem szczególnego rodzaju. Ludzie tutaj pochodzą z
wyższej w Vandalii. różnych stron”.
Ludzie w Vandalii nie różnią się niczym od
IV przeciętnych Amerykanów i nie stworzyli żadnego
Nawet tak złośliwy komentator jak Ojciec Gribbon szczególnego systemu idei, chociaż można obserwować
zgadza się z tym, że system szkolny w Vandalii, mimo występowanie sztywnych reguł zachowania społecznego i
pewnych trudności, jest bardzo dobry. Mieszkańcy miasta są podzielanie języka życia codziennego. Ktoś mógłby twierdzić,
szczególnie dumni z żółtego, dwupiętrowego budynku, w że to żadne odkrycie, że to jest oczywiste, że ludzie i bez
którym mieści się szkoła średnia. wspólnot — i poza purytańską Anglią — zawsze dysponują
“Radzimy sobie dobrze — mówi dyrektor szkoły — jakimś układem standardów myślenia bez względu na stopień
ale mamy pewne problemy. Ci, którzy chcą dostać się do konformizmu. Jednakże nawet gdyby był to argument
szkoły wyższej będą tam mieli trudniej niż dotychczas. Na słuszny, to jednak ludzie z Vandalii dalece odbiegają od
studiach jest coraz trudniej, coraz większa jest konkurencja. folkloru typowego dla miejskich miasteczek w
Oznacza to, że musimy dawać naszym uczniom coraz lepsze środkowozachodniej Ameryce
przygotowanie. Tymczasem trudno nam zatrzymać naszych Wypowiedzi mieszkańców na temat Vandalii nie
najlepszych nauczycieli. Dobry nowy nauczyciel pobędzie potwierdzają amerykańskiego mitu, że tereny wiejskie
tutaj krótki czas i szuka innego miejsca, gdzie będzie miał stanowią pewien rodzaj zamkniętej wyspy, zamieszkałej przez
lepsze zarobki. ludzi podzielających samozachwyt płynący z przebywania ze
Jak finansować nasz system edukacyjny — to jest sobą nawzajem. W Vandalii można faktycznie obserwować
problem. Nasi uczniowie dostają się do szkół wyższych. pewne przejawy jedności i towarzyszącej jej sterylności, co
Zwykle 30%, a w tym roku nawet 40% rozpoczęło wyższą jest niekiedy przygniatające. Jedność ta jednak rozpada się w
edukację. Jest to wysoki procent, szczególnie gdy obliczu wspomnianych konfliktów, do których przyznają się
uświadomimy sobie fakt, że większość dzieci w naszej szkole mieszkańcy. Mieszkańcy Vandalii zdają się przeżywać silniej
nie ma wykształconych rodziców”. i często boleśniej konsekwencje zmiany społecznej niż ma to
miejsce w przypadku mieszkańców miast w pełni
V zurbanizowanych, którzy niekiedy jedynie słyszeli przez
W Vandalii szereg instytucji nie jest w pełni środki masowego przekazu , że coś się dzieje w świecie i żyją
rozwiniętych. Dobra jest jednak sieć kościołów. Jeden kościół pod ochroną prawników dzięki członkostwu w korporacjach,
przypada na każde 400 osób w mieście. Mieszkańcy miasta związkach itp. Mieszkańcy Vandalii stoją samotnie w obliczu
chodzą do wszystkich 13 kościołów regularnie i dostarczają niebezpieczeństw, z którymi muszę sobie radzić.
im poparcia. Podobnie jak w innych miastach należących do Życie we wspólnocie takiej jak Vandalia nie
tzw. Bible Belt w południowym Illinois, kościoły stanowią gwarantuje bezpieczeństwa. Rodziny mieszkające w Vandalii
zwykle centrum życia wspólnoty. Księża powinni więc być nie są pewne przyszłości wspólnoty a nawet i tego, czy z
szczególnie zorientowani w życiu wspólnoty. Bardziej niż powodu zagrożenia bezrobociem będą mogli tu pozostać.
ktokolwiek inny stoją wobec konieczności uczestnictwa w Rodzina, która chce żyć dalej w Vandalii z dala od napięć i
prawie każdej sferze życia wspólnoty i gdy o tym zapomną zagrożeń świata zewnętrznego stoi w obliczu ekonomicznych,
szybko przypomną im o tym ich parafianie. społecznych i technologicznych sił, które w każdej chwili
* mogę rozbić wspólnotę na kawałki.
Vandalia jako korporacja stanowi agregat ludzi i Wielu Amerykanów żyje na przestrzeni wielkich
własności, ale jako wspólnota jest przede wszystkim ideą o miast, nie dlatego że tego pragną, lecz dlatego, że tylko tam
Mikołajewska 139 140 Zjawisko wspólnoty

mogę znaleźć pracę. Mieszkańcy Vandalii natomiast żyją w Być może, brak autentycznych dyskusji z innymi
Vandalii, dlatego że tak chcą. Problem jednak w tym, że to, mieszkańcami wspólnoty wyjaśnia, dlaczego tak wielu
czego chcą, jest coraz trudniejsze do osiągnięcia. Pragną mieszkańców miasta myli własne wyobrażenia na temat
wolności zrzeszania się i zaufania w stosunkach między miasta z powszechnymi stereotypami i mitami. Spotkać
ludźmi, co według ich przekonań jest nie do osiągnięcia w możemy wiele uwag o zadowoleniu z życia w mieście, ale
dużym mieście. Chcieliby stworzyć taki system edukacyjny, w równocześnie o niezadowoleniu. Ludzie tacy jak R. R. Smith
którym dzieci w niewielkich klasach byłyby uczone przez są zaniepokojeni naturą spokoju panującego w mieście. Nie
dobrych nauczycieli. Być może, jak to twierdzi William tyle samym spokojem, co inercją, która powoduje, że konflikt
Deems, mieszkańcy Vandalii nie potrafią rozwiązać swoich i zmiany we wspólnocie nie ujawniają się.
lokalnych problemów tak, aby zaspokajały one ich życzenia. Zadziwiające zdaje się być to, że ludzie żyjący razem
Cenią oni jednak sobie taki typ stosunków międzyludzkich, w z przyzwoitością nie spotykaną w dużym mieście, którzy
których wspomniane rozwiązania instytucjonalne były odnoszą sukcesy budując swą własną wspólnotę,
sensowne. równocześnie doświadczają braku autentycznego
W swych wypowiedziach mieszkańcy Vandalii porozumienia między sobą, które mogłoby być podstawą
wyrażają życzenie, aby móc być znanym w mieście jako demokracji. Potencjał dla demokracji jednak istnieje. W
“pewien typ osoby, móc swobodnie po mieście spacerować i Vandalii spotykamy ludzi wrażliwych i światłych. Mają swoje
być częścią społecznego porządku, gdzie stosunki między poglądy, przekonania i chęci. Chcieliby zrobić coś dla
ludźmi opierają się na pewnych, dobrze uzasadnionych poprawienia życia w swoim mieście. Jednakże równocześnie
założeniach. Np. na bazie takich założeń pan Mark Miller występuje tendencja do przemilczania ważnych spraw, które
może oczekiwać, że, gdy jest chłodny dzień, to może poprosić są obwarowane zakazem, oraz brak forum (takiego jak np.
na poczcie, gdzie właśnie kupił znaczki, o wezwanie spotkania miejskie w Nowej Anglii), gdzie mogłaby odbywać
taksówki. się rzeczywista dyskusja.
Mieszkańcom Vandalii nie jest łatwo mówić o tym, W pewnym sensie mieszkańcy Vandalii robią
jakie są ich wyobrażenia na temat wspólnoty. Częściowo wrażenie, że żyją w rodzinie, gdzie zbytnie przywiązanie do
dlatego, że nieświadomie przyjęli popularne wyobrażenia na przeszłości utrudnia wkraczanie w przyszłość. Łączy ich
temat samozadowolenia mieszkańców małych miast, więzi podobne pochodzenie i pokrewieństwo. Być może, są to więzy
sąsiedzkich, przywiązania do Boga, głupoty, zbyt silne i tak jak rodzina, chociaż rozwija się i rozchodzi, to
prowincjonalizmu, lojalności, jedności, świeżości. Zasłyszane jednak pozostaje ciągle zbyt dużo zależności. I jak w rodzinie,
stereotypy często stają się treścią ich konwersacji i mieszkańcy Vandalii żyją i rozmawiają za sobą spokojnie
mieszkańcy Vandalii często nie mogę uniknąć w swoich przez lata, ale swoje prawdziwe myśli i niepokoje
rozmowach takich stereotypowych uwag. Pogląd, że rozmowy pozostawiają tyko dla siebie. Stare więzi, które zapewniały
z ludźmi o ich własnym środowisku będą rozbijać stereotypy, dotychczas stabilność w Vandalii, uległy jednak zarwaniu.
bywa błędny. Wielu z rodziny ucieka, a niewielu przybywa.
Chociaż mieszkańcy Vandalii mówią dużo o
kontaktach z innymi zaprzyjaźnionymi osobami, to jednak Problemy do dyskusji
rozważają także problem izolacji. Przy całym tym “byciu
razem” (sformułowanie to nie zostało tu użyte z pogardą) 1. Miejskość jako sposób zamieszkiwania a wspólnota.
wielu mieszkańców wspólnoty izoluje się. Czasami jest to 2. Krytyka koncepcji miasta Wirtha.
izolacja z wyboru. Alenia McCord mówi usprawiedliwiając 3. Miasto zewnętrzne, przedmieście i wspólnota.
się: “Mamy nasze własne standardy i bywamy nietolerancyjni 4. Gansa koncepcja miejskości jako stylu życia
wobec innych ludzi, jeżeli się z nami nie zgadzają, ale nie
próbujemy innym narzucać naszych standardów. Jeżeli ktoś
się z nami nie zgadza, to wszystko jest w porządku, dopóki
trzyma się on z dala od nas”. Najczęściej jednak ludzie nie
szukają izolacji.
Mikołajewska 139 140 Zjawisko wspólnoty

mogę znaleźć pracę. Mieszkańcy Vandalii natomiast żyją w Być może, brak autentycznych dyskusji z innymi
Vandalii, dlatego że tak chcą. Problem jednak w tym, że to, mieszkańcami wspólnoty wyjaśnia, dlaczego tak wielu
czego chcą, jest coraz trudniejsze do osiągnięcia. Pragną mieszkańców miasta myli własne wyobrażenia na temat
wolności zrzeszania się i zaufania w stosunkach między miasta z powszechnymi stereotypami i mitami. Spotkać
ludźmi, co według ich przekonań jest nie do osiągnięcia w możemy wiele uwag o zadowoleniu z życia w mieście, ale
dużym mieście. Chcieliby stworzyć taki system edukacyjny, w równocześnie o niezadowoleniu. Ludzie tacy jak R. R. Smith
którym dzieci w niewielkich klasach byłyby uczone przez są zaniepokojeni naturą spokoju panującego w mieście. Nie
dobrych nauczycieli. Być może, jak to twierdzi William tyle samym spokojem, co inercją, która powoduje, że konflikt
Deems, mieszkańcy Vandalii nie potrafią rozwiązać swoich i zmiany we wspólnocie nie ujawniają się.
lokalnych problemów tak, aby zaspokajały one ich życzenia. Zadziwiające zdaje się być to, że ludzie żyjący razem
Cenią oni jednak sobie taki typ stosunków międzyludzkich, w z przyzwoitością nie spotykaną w dużym mieście, którzy
których wspomniane rozwiązania instytucjonalne były odnoszą sukcesy budując swą własną wspólnotę,
sensowne. równocześnie doświadczają braku autentycznego
W swych wypowiedziach mieszkańcy Vandalii porozumienia między sobą, które mogłoby być podstawą
wyrażają życzenie, aby móc być znanym w mieście jako demokracji. Potencjał dla demokracji jednak istnieje. W
“pewien typ osoby, móc swobodnie po mieście spacerować i Vandalii spotykamy ludzi wrażliwych i światłych. Mają swoje
być częścią społecznego porządku, gdzie stosunki między poglądy, przekonania i chęci. Chcieliby zrobić coś dla
ludźmi opierają się na pewnych, dobrze uzasadnionych poprawienia życia w swoim mieście. Jednakże równocześnie
założeniach. Np. na bazie takich założeń pan Mark Miller występuje tendencja do przemilczania ważnych spraw, które
może oczekiwać, że, gdy jest chłodny dzień, to może poprosić są obwarowane zakazem, oraz brak forum (takiego jak np.
na poczcie, gdzie właśnie kupił znaczki, o wezwanie spotkania miejskie w Nowej Anglii), gdzie mogłaby odbywać
taksówki. się rzeczywista dyskusja.
Mieszkańcom Vandalii nie jest łatwo mówić o tym, W pewnym sensie mieszkańcy Vandalii robią
jakie są ich wyobrażenia na temat wspólnoty. Częściowo wrażenie, że żyją w rodzinie, gdzie zbytnie przywiązanie do
dlatego, że nieświadomie przyjęli popularne wyobrażenia na przeszłości utrudnia wkraczanie w przyszłość. Łączy ich
temat samozadowolenia mieszkańców małych miast, więzi podobne pochodzenie i pokrewieństwo. Być może, są to więzy
sąsiedzkich, przywiązania do Boga, głupoty, zbyt silne i tak jak rodzina, chociaż rozwija się i rozchodzi, to
prowincjonalizmu, lojalności, jedności, świeżości. Zasłyszane jednak pozostaje ciągle zbyt dużo zależności. I jak w rodzinie,
stereotypy często stają się treścią ich konwersacji i mieszkańcy Vandalii żyją i rozmawiają za sobą spokojnie
mieszkańcy Vandalii często nie mogę uniknąć w swoich przez lata, ale swoje prawdziwe myśli i niepokoje
rozmowach takich stereotypowych uwag. Pogląd, że rozmowy pozostawiają tyko dla siebie. Stare więzi, które zapewniały
z ludźmi o ich własnym środowisku będą rozbijać stereotypy, dotychczas stabilność w Vandalii, uległy jednak zarwaniu.
bywa błędny. Wielu z rodziny ucieka, a niewielu przybywa.
Chociaż mieszkańcy Vandalii mówią dużo o
kontaktach z innymi zaprzyjaźnionymi osobami, to jednak Problemy do dyskusji
rozważają także problem izolacji. Przy całym tym “byciu
razem” (sformułowanie to nie zostało tu użyte z pogardą) 1. Miejskość jako sposób zamieszkiwania a wspólnota.
wielu mieszkańców wspólnoty izoluje się. Czasami jest to 2. Krytyka koncepcji miasta Wirtha.
izolacja z wyboru. Alenia McCord mówi usprawiedliwiając 3. Miasto zewnętrzne, przedmieście i wspólnota.
się: “Mamy nasze własne standardy i bywamy nietolerancyjni 4. Gansa koncepcja miejskości jako stylu życia
wobec innych ludzi, jeżeli się z nami nie zgadzają, ale nie
próbujemy innym narzucać naszych standardów. Jeżeli ktoś
się z nami nie zgadza, to wszystko jest w porządku, dopóki
trzyma się on z dala od nas”. Najczęściej jednak ludzie nie
szukają izolacji.
Mikołajewska 141 142 Zjawisko wspólnoty

Teksty zawarte w części I książki Warrena


podejmują takie właśnie podstawowe zagadnienia związane z
konceptualizacją pojęć. Dotyczą one problemów definicji, a
Rozdział V także zajmują się bardziej szczegółową analizę różnych
zasadniczych aspektów miasta lub wspólnoty. Łącznie
Zjawisko wspólnoty wskazują na istotne podejścia do zjawiska wspólnoty.
Sugerują, że jest wiele różnych podejść i że trudno znaleźć
w ujęciu Ronalda L. Warrena 109
jakiś jeden prosty sposób połączenia ich wszystkich razem.
Jaka jest istota rzeczywistości społecznej, którą
nazywany miastem? Według Maxa Webera, miasto w swej
W rozdziale tym zostały omówione wprowadzenia Warrena do trzech istocie jest miejscem zamieszkiwania, gdzie istnieje rynek.
części jego książki pt. Perspectives on the American Community. Książka ta Miejskie życie jest wyznaczane właśnie przez rynek, a nie
jest wyborem tekstów różnych autorów. Składa się z 6 części: Główne podejścia
do zjawiska wspólnoty; Metropolia, miasto, przedmieścia, wsie; Wymiar
przez rozmiar miejsca zamieszkiwania, poziom
pionowy i poziomy wspólnoty; Społeczna zmiana na poziomie społeczności anonimowości, czy jakieś inne cechy fizyczne lub społeczne.
lokalnej; Działanie obywatelskie; Alternatywne wspólnoty. Przedstawione w W związku z podejściem Webera nasuwają się dwie uwagi.
tym rozdziale fragmenty pozwalają zorientować się, jakie artykuły zostały Miasto jest tu definiowane w swej istocie jako proces
zawarte w interesujących nas częściach. społeczny — proces związany z wymianą dóbr i pieniędzy na
rynku. Ponadto, definicja ta poszukuje istoty miasta w jego
historycznym początku. Tymczasem Max Weber w swojej
Główne podejścia do zjawiska wspólnoty słynnej pracy pt. The City nie tyle analizuje społeczne
konsekwencje rynku na poziomie instytucji miejskich,
Prowadzono wiele badań, w których używano pojęcia postaw, czy wzorów zachowania, co bada różne społeczno–
miasta lub wspólnoty, pisze R. Warren. Jednakże pytanie o to, historyczne sytuacje, w których miasto powstało.
czym jest miasto i czym jest wspólnota, pozostaje ciągle Sam Max Weber nie dokonał jednak jakiejś
aktualne. Wiele czynników stoi na przeszkodzie w szczegółowej analizy miasta, definiowanego poprzez wpływy
konceptualizacji tych pojęć i sformułowaniu ich ścisłej rynku obserwowane na poziomie społecznych i
definicji. psychologicznych aspektów życia miejskiego, twierdzi
Po pierwsze, nawet powierzchowny rzut oka Warren. Dokonał tego Hans Paul Bahrdt, socjolog niemiecki.
wskazuje, jak wiele jest tu problemów. Np. brak jakiejś Bahrdt, biorąc za punkt wyjścia podejście Webera,
organizacji o formalnej strukturze, która byłaby analizuje publiczną i prywatną działalność i powiązania
charakterystyczna dla badanej całości, brak wyraźnych granic między nimi. “Miasto jest tym miejscem zamieszkiwania,
geograficznych, by określić miejsce badań, a także jakiegoś gdzie całe życie, a więc także życie codzienne, wykazuje
limitu dla związków społecznych poza granicami tendencję do polaryzacji, tzn. do podziału na społeczną sferę
politycznymi. działań publicznych oraz na działania prywatne. Sfera życia,
Po drugie, można wskazać na szereg wymiarów, która nie podpada pod kategorię publiczne–prywatne traci
które wydają się być na tyle istotne, by na ich podstawie znaczenie”.
sformułować definicję, ale razem wzięte nie opisują żadnej Prototypem aktywności publicznej dla Bahrdta jest
zbiorowości. Chodzi tu o wymiary takie jak typ więzi rynek, tak jak go opisywał Max Weber, tj. jako “otwarty
społecznej, wzór zachowania, podział ludzi i funkcji, środki system” interakcji międzyludzkich. Z takiej konceptualizacji
utrzymania, więzi z innymi typami populacji itd. rynku wywodzi się analiza aktywności publicznej Bahrdta.
Konceptualizacja będzie różna w zależności od tego, który z Bahrdt odróżnia stosunki w otwartym systemie
tych wymiarów zostanie uznamy za podstawowy. społecznym od tych, które występują w systemie zamkniętym,
“gdzie prawie wszystkie kontakty realizują się według
wąskiej, ściśle określonej sieci więzi osobistych”. W takim
systemie, jak np. w wielu wsiach, “niemożliwa jest
109
Omówione na podstawie: Ronald Warren, Perspectives on the American prywatyzacja, tzn. uwolnienie się całych przestrzeni życia od
Community, Rand McNally Sociology Series, 1973 przenikających wszystko powiązań społecznych”. W mieście
Mikołajewska 141 142 Zjawisko wspólnoty

Teksty zawarte w części I książki Warrena


podejmują takie właśnie podstawowe zagadnienia związane z
konceptualizacją pojęć. Dotyczą one problemów definicji, a
Rozdział V także zajmują się bardziej szczegółową analizę różnych
zasadniczych aspektów miasta lub wspólnoty. Łącznie
Zjawisko wspólnoty wskazują na istotne podejścia do zjawiska wspólnoty.
Sugerują, że jest wiele różnych podejść i że trudno znaleźć
w ujęciu Ronalda L. Warrena 109
jakiś jeden prosty sposób połączenia ich wszystkich razem.
Jaka jest istota rzeczywistości społecznej, którą
nazywany miastem? Według Maxa Webera, miasto w swej
W rozdziale tym zostały omówione wprowadzenia Warrena do trzech istocie jest miejscem zamieszkiwania, gdzie istnieje rynek.
części jego książki pt. Perspectives on the American Community. Książka ta Miejskie życie jest wyznaczane właśnie przez rynek, a nie
jest wyborem tekstów różnych autorów. Składa się z 6 części: Główne podejścia
do zjawiska wspólnoty; Metropolia, miasto, przedmieścia, wsie; Wymiar
przez rozmiar miejsca zamieszkiwania, poziom
pionowy i poziomy wspólnoty; Społeczna zmiana na poziomie społeczności anonimowości, czy jakieś inne cechy fizyczne lub społeczne.
lokalnej; Działanie obywatelskie; Alternatywne wspólnoty. Przedstawione w W związku z podejściem Webera nasuwają się dwie uwagi.
tym rozdziale fragmenty pozwalają zorientować się, jakie artykuły zostały Miasto jest tu definiowane w swej istocie jako proces
zawarte w interesujących nas częściach. społeczny — proces związany z wymianą dóbr i pieniędzy na
rynku. Ponadto, definicja ta poszukuje istoty miasta w jego
historycznym początku. Tymczasem Max Weber w swojej
Główne podejścia do zjawiska wspólnoty słynnej pracy pt. The City nie tyle analizuje społeczne
konsekwencje rynku na poziomie instytucji miejskich,
Prowadzono wiele badań, w których używano pojęcia postaw, czy wzorów zachowania, co bada różne społeczno–
miasta lub wspólnoty, pisze R. Warren. Jednakże pytanie o to, historyczne sytuacje, w których miasto powstało.
czym jest miasto i czym jest wspólnota, pozostaje ciągle Sam Max Weber nie dokonał jednak jakiejś
aktualne. Wiele czynników stoi na przeszkodzie w szczegółowej analizy miasta, definiowanego poprzez wpływy
konceptualizacji tych pojęć i sformułowaniu ich ścisłej rynku obserwowane na poziomie społecznych i
definicji. psychologicznych aspektów życia miejskiego, twierdzi
Po pierwsze, nawet powierzchowny rzut oka Warren. Dokonał tego Hans Paul Bahrdt, socjolog niemiecki.
wskazuje, jak wiele jest tu problemów. Np. brak jakiejś Bahrdt, biorąc za punkt wyjścia podejście Webera,
organizacji o formalnej strukturze, która byłaby analizuje publiczną i prywatną działalność i powiązania
charakterystyczna dla badanej całości, brak wyraźnych granic między nimi. “Miasto jest tym miejscem zamieszkiwania,
geograficznych, by określić miejsce badań, a także jakiegoś gdzie całe życie, a więc także życie codzienne, wykazuje
limitu dla związków społecznych poza granicami tendencję do polaryzacji, tzn. do podziału na społeczną sferę
politycznymi. działań publicznych oraz na działania prywatne. Sfera życia,
Po drugie, można wskazać na szereg wymiarów, która nie podpada pod kategorię publiczne–prywatne traci
które wydają się być na tyle istotne, by na ich podstawie znaczenie”.
sformułować definicję, ale razem wzięte nie opisują żadnej Prototypem aktywności publicznej dla Bahrdta jest
zbiorowości. Chodzi tu o wymiary takie jak typ więzi rynek, tak jak go opisywał Max Weber, tj. jako “otwarty
społecznej, wzór zachowania, podział ludzi i funkcji, środki system” interakcji międzyludzkich. Z takiej konceptualizacji
utrzymania, więzi z innymi typami populacji itd. rynku wywodzi się analiza aktywności publicznej Bahrdta.
Konceptualizacja będzie różna w zależności od tego, który z Bahrdt odróżnia stosunki w otwartym systemie
tych wymiarów zostanie uznamy za podstawowy. społecznym od tych, które występują w systemie zamkniętym,
“gdzie prawie wszystkie kontakty realizują się według
wąskiej, ściśle określonej sieci więzi osobistych”. W takim
systemie, jak np. w wielu wsiach, “niemożliwa jest
109
Omówione na podstawie: Ronald Warren, Perspectives on the American prywatyzacja, tzn. uwolnienie się całych przestrzeni życia od
Community, Rand McNally Sociology Series, 1973 przenikających wszystko powiązań społecznych”. W mieście
Mikołajewska 143 144 Zjawisko wspólnoty

natomiast, gdzie publiczne związki wiążą się z uczestnictwem użyteczność pojęcia równowagi natury, twierdząc, że zmiany
w rynku, można oddzielić sferę prywatną od sfery publicznej. we wzajemnych powiązaniach między mieszkańcami
“Kulturowy rozwój publicznego życia i publicznej aktywności dokonują się stale i że zmiany te można wyjaśniać, używając
może być traktowany jako wskaźnik rozwiniętych stylów takich ekologicznych pojęć jak współzawodnictwo,
komunikacji, które stanowią pomost ponad dystansem dominacja, dziedzictwo.
społecznym, który istnieje i pozostaje — faktycznie musi Poza ekonomią biotycznej ludzkiej wspólnoty
pozostawać”. istnieje jeszcze wspólnota kulturowa. “U ludzi, w
Teoretyczne podejście Bahrdta mieści się wyraźnie w przeciwieństwie do społeczności zwierzęcych, wspólnota i
tradycji Webera. Jednakże wskazywanie na społeczno– wolność jednostek na wszystkich poziomach powyżej
psychologiczne aspekty życia miejskiego wywodzi się z teorii biotycznego jest ograniczana przez obyczaje oraz consensus”.
podstawowych związków społecznych Simmla. Ekologia miejskiej wspólnoty zajmuje się dynamicznym
Istoty miasta można także poszukiwać, analizując współoddziaływaniem wartości kulturowych, kontroli,
różnice w doświadczeniu, postawach i zachowaniu wzorów zachowania i procesów ekologicznych łącznie z
charakterystycznych dla życia miejskiego i wiejskiego. Takie utrzymaniem się przy życiu i “naturalną gospodarką”.
podejście było charakterystyczne dla George’a Simmla, który “Ekologia w sferze ludzkiej jest zasadniczo próbą badania
wywarł silny wpływ na rozwój teorii miejskości. Chodziło tu procesów, dzięki którym biotyczna równowaga i społeczne
nie tyle o definicję metropolii, co o wyjaśnienie związku equilibrium zostają utrwalone, gdy już raz zostały osiągnięte i
między środowiskiem miejskim a psychicznymi tych, dzięki którym następuje przejście z jednego stanu
doświadczeniami mieszkańców. Jego podejście jest więc equilibrium do drugiego, następujące po przerwaniu
socjo–psychologiczne. Wykazał on, w jaki sposób cechy takie biotycznej równowagi i społecznego eqilibrium”.
jak wzrost aktywności naukowej, intelektualizm, ocena Norton E.Long, przedstawiciel nauk politycznych, w
według pieniądza, nacisk na punktualność, indywidualizm, swoim widzeniu wspólnoty łączy podejście ekologiczne z
podział pracy i przypadkowość kontaktów są powiązane z aktywnością lokalną rozumianą jako seria różnych,
życiem w metropolii. wzajemnie powiązanych gier. Terminu gra używa zgodnie z
Simmel zaznaczał, że “nie interesuje się sprawą teorią gier do opisu metody kalkulacji i podejmowania
oceny życia miejskiego, tylko próbą zrozumienia go”. decyzji. Podejście to jest bliskie tym rozważaniom
Podkreślał, że człowiek w metropolii jest wolny zarówno w teoretycznym, które traktują wspólnotę jako system społeczny
sensie duchowym, jak i w bardziej wyrafinowanym sensie, co włączający różne podsystemy, które mają silne powiązania z
kontrastuje z małomiasteczkowością i uprzedzeniami, które systemami pozalokalnymi. Long zdaje się twierdzić, że
otaczają człowieka w małym mieście. Jednakże jest to można zidentyfikować wiele systemów działających na
oczywiście tylko jedna strona tej wolności, gdyż nigdzie poziomie lokalnym, które mają swoje własne wartości, cele,
człowiek nie czuje się tak samotny i zagubiony jak w mieście. normy i wzory zachowania. Systemy te są za sobą w sposób
Robert Ezra Park w swoim artykule pt. Human symbiotyczny powiązane i dostarczają sobie nawzajem w
Ecology wyodrębnia ważne składniki istotnych społecznych sposób nieświadomy poparcia. Long wyraża to w następujący
aspektów miasta. Park opracował ekologiczną sposób. “Ekologia gry w lokalnym systemie daje nie
konceptualizację miasta na podstawie długich intensywnych zaplanowane, ale wysoce funkcjonalne wyniki. Gry i gracze
badań ekologicznych nad życiem miejskim w Chicago. wikłają się nawzajem, dając całościowe wyniki. System
Badania te miały duże znaczenie dla rozwoju socjologii terytorialny sam się karmi i porządkuje. Ci, którzy go
miasta. Ekologiczne podejście Parka jest także ważnym zamieszkują na określonym ograniczonym terytorium,
podejściem do analizy wspólnoty. Zarówno rośliny jak i podążając za celami tej przestrzeni, realizują cele, które są
zwierzęta zamieszkujące ten sam teren rywalizują ze sobą, ale społecznie funkcjonalne”.
równocześnie tworzą znaczące związki ze sobą nawzajem i ze Long potrafił połączyć własne wątki ze
środowiskiem naturalnym, co konstytuuje wspólnotę, w której współczesnymi osiągnięciami w ekologii, strukturze władzy i
ich działania nieumyślnie stają się “gospodarką naturalną”. w teorii systemów społecznych.
Tak też czynią ludzie zamieszkujący miasto. Natura tych Talcott Parsons nie zajmuje się wyłącznie wspólnotą.
związków, wynikła z podziału pracy, tworzy sama w sobie W swoim eseju pt. The Principal Structures of Community
ważny aspekt sceny miejskiej. Park wierzył w heurystyczną podkreśla kontynuowanie swojej ogólnej teorii działania.
Mikołajewska 143 144 Zjawisko wspólnoty

natomiast, gdzie publiczne związki wiążą się z uczestnictwem użyteczność pojęcia równowagi natury, twierdząc, że zmiany
w rynku, można oddzielić sferę prywatną od sfery publicznej. we wzajemnych powiązaniach między mieszkańcami
“Kulturowy rozwój publicznego życia i publicznej aktywności dokonują się stale i że zmiany te można wyjaśniać, używając
może być traktowany jako wskaźnik rozwiniętych stylów takich ekologicznych pojęć jak współzawodnictwo,
komunikacji, które stanowią pomost ponad dystansem dominacja, dziedzictwo.
społecznym, który istnieje i pozostaje — faktycznie musi Poza ekonomią biotycznej ludzkiej wspólnoty
pozostawać”. istnieje jeszcze wspólnota kulturowa. “U ludzi, w
Teoretyczne podejście Bahrdta mieści się wyraźnie w przeciwieństwie do społeczności zwierzęcych, wspólnota i
tradycji Webera. Jednakże wskazywanie na społeczno– wolność jednostek na wszystkich poziomach powyżej
psychologiczne aspekty życia miejskiego wywodzi się z teorii biotycznego jest ograniczana przez obyczaje oraz consensus”.
podstawowych związków społecznych Simmla. Ekologia miejskiej wspólnoty zajmuje się dynamicznym
Istoty miasta można także poszukiwać, analizując współoddziaływaniem wartości kulturowych, kontroli,
różnice w doświadczeniu, postawach i zachowaniu wzorów zachowania i procesów ekologicznych łącznie z
charakterystycznych dla życia miejskiego i wiejskiego. Takie utrzymaniem się przy życiu i “naturalną gospodarką”.
podejście było charakterystyczne dla George’a Simmla, który “Ekologia w sferze ludzkiej jest zasadniczo próbą badania
wywarł silny wpływ na rozwój teorii miejskości. Chodziło tu procesów, dzięki którym biotyczna równowaga i społeczne
nie tyle o definicję metropolii, co o wyjaśnienie związku equilibrium zostają utrwalone, gdy już raz zostały osiągnięte i
między środowiskiem miejskim a psychicznymi tych, dzięki którym następuje przejście z jednego stanu
doświadczeniami mieszkańców. Jego podejście jest więc equilibrium do drugiego, następujące po przerwaniu
socjo–psychologiczne. Wykazał on, w jaki sposób cechy takie biotycznej równowagi i społecznego eqilibrium”.
jak wzrost aktywności naukowej, intelektualizm, ocena Norton E.Long, przedstawiciel nauk politycznych, w
według pieniądza, nacisk na punktualność, indywidualizm, swoim widzeniu wspólnoty łączy podejście ekologiczne z
podział pracy i przypadkowość kontaktów są powiązane z aktywnością lokalną rozumianą jako seria różnych,
życiem w metropolii. wzajemnie powiązanych gier. Terminu gra używa zgodnie z
Simmel zaznaczał, że “nie interesuje się sprawą teorią gier do opisu metody kalkulacji i podejmowania
oceny życia miejskiego, tylko próbą zrozumienia go”. decyzji. Podejście to jest bliskie tym rozważaniom
Podkreślał, że człowiek w metropolii jest wolny zarówno w teoretycznym, które traktują wspólnotę jako system społeczny
sensie duchowym, jak i w bardziej wyrafinowanym sensie, co włączający różne podsystemy, które mają silne powiązania z
kontrastuje z małomiasteczkowością i uprzedzeniami, które systemami pozalokalnymi. Long zdaje się twierdzić, że
otaczają człowieka w małym mieście. Jednakże jest to można zidentyfikować wiele systemów działających na
oczywiście tylko jedna strona tej wolności, gdyż nigdzie poziomie lokalnym, które mają swoje własne wartości, cele,
człowiek nie czuje się tak samotny i zagubiony jak w mieście. normy i wzory zachowania. Systemy te są za sobą w sposób
Robert Ezra Park w swoim artykule pt. Human symbiotyczny powiązane i dostarczają sobie nawzajem w
Ecology wyodrębnia ważne składniki istotnych społecznych sposób nieświadomy poparcia. Long wyraża to w następujący
aspektów miasta. Park opracował ekologiczną sposób. “Ekologia gry w lokalnym systemie daje nie
konceptualizację miasta na podstawie długich intensywnych zaplanowane, ale wysoce funkcjonalne wyniki. Gry i gracze
badań ekologicznych nad życiem miejskim w Chicago. wikłają się nawzajem, dając całościowe wyniki. System
Badania te miały duże znaczenie dla rozwoju socjologii terytorialny sam się karmi i porządkuje. Ci, którzy go
miasta. Ekologiczne podejście Parka jest także ważnym zamieszkują na określonym ograniczonym terytorium,
podejściem do analizy wspólnoty. Zarówno rośliny jak i podążając za celami tej przestrzeni, realizują cele, które są
zwierzęta zamieszkujące ten sam teren rywalizują ze sobą, ale społecznie funkcjonalne”.
równocześnie tworzą znaczące związki ze sobą nawzajem i ze Long potrafił połączyć własne wątki ze
środowiskiem naturalnym, co konstytuuje wspólnotę, w której współczesnymi osiągnięciami w ekologii, strukturze władzy i
ich działania nieumyślnie stają się “gospodarką naturalną”. w teorii systemów społecznych.
Tak też czynią ludzie zamieszkujący miasto. Natura tych Talcott Parsons nie zajmuje się wyłącznie wspólnotą.
związków, wynikła z podziału pracy, tworzy sama w sobie W swoim eseju pt. The Principal Structures of Community
ważny aspekt sceny miejskiej. Park wierzył w heurystyczną podkreśla kontynuowanie swojej ogólnej teorii działania.
Mikołajewska 145 146 Zjawisko wspólnoty

Unika traktowania wspólnoty jako odosobnionej, wspólnoty. Traktuje on wspólnotę jako “dynamiczny,
zorganizowanej całości, którą sam nazywa kolektywem. funkcjonalny system wzajemnych powiązań między ludźmi” i
Zajmuje się lokalnymi aspektami jakiegoś konkretnego wskazuje na funkcje realizowane przez system wspólnoty na 3
kolektywu społecznego, analizą terytorialnych i personalnych różnych poziomach: działania na rzecz szerszego,
aspektów kolektywu, rozważając aspekty personalne w języku otaczającego go środowiska społecznego, którego część
ról. stanowi; funkcjonalnych powiązań między ludźmi wewnątrz
Tekst Parsonsa zamieszczony w niniejszym tomie samej wspólnoty; funkcji wspólnoty wobec składających się
prezentuje podejście do wspólnoty, które unika rozważań nad na nią grup i jednostek. Mercer traktuje więc wspólnotę jako
terytorialną całością, koncentrując uwagę na związkach społeczny system trwania i przewidywanej zmiany, który
społecznych, które są związane z lokalnymi aspektami równocześnie stanowi podsystem szerszej społeczności, która
różnych rodzajów ludzkich kolektywów. Podejście Parsonsa sama stanowi uporządkowany stosunek trwałości i zmiany.
stanowi próbę analizy wspólnoty alternatywną do tej analizy, Robert A. Nisbet przyjmuje bardziej globalny punkt
która traktowała wspólnotę jako odosobnioną, terytorialną widzenia. Należy on do tych badaczy wspólnot, którzy nie
całość i którą coraz trudniej kontynuować z powodu tyle szukają zrozumienia struktury, funkcji wspólnot oraz
przekształcenia się więzi lokalnych w organizacje narodowe, zmian w życiu wspólnotowym, co koncentrują uwagę na
oddzielenie miejsca zamieszkiwania i miejsca pracy i braku opisie tego, co obserwują. Twierdzi on, że występujące
jasno określonych granic geograficznych w społeczeństwie zmiany są destrukcyjne dla ważnych aspektów tworzonych
amerykańskim. przez człowieka asocjacji, a szczególnie dla trwałych
Powstaje pytanie, czy nie lepiej badać dynamiczny związków typu face–to–face. W miarę jak działania stają się
aspekt wspólnoty zamiast traktować ją jako strukturę coraz bardziej zorientowane na państwo i organizacje
pojawiającą się w wyniku działania różnych typów procesów narodowe, problemy zarządzania wymagające wyłącznie
społecznych. Zamiast pytać o to, czym wspólnota jest, warto lokalnych rozwiązań stają się stosunkowo mało ważne.
pytać, co się wydarza? Jest to tzw. podejście interakcyjne do Podzielając coraz mniej ważnych, lokalnych spraw, ludzie
badań nad wspólnotą, którego przedstawicielem jest zamieszkujący dane terytorium mają coraz mniej podstaw, by
Kaufman. Zamieszczony w książce Warrena artykuł łączyć się w zrzeszenia. Lokalność staje się czymś
Kaufmana obfituje w cytaty ze współczesnej literatury nieistotnym dla ważnych codziennych kwestii.
dotyczącej wspólnot. Kaufman traktuje wspólnotę jako teren Według Nisbeta podstawowe wartości kultury
szczególnego typu interakcji wyróżnionych na podstawie 6 amerykańskiej mogą być zrealizowane jedynie dzięki
cech. Zarysowuje w ten sposób pola wspólnotowych istnieniu znaczących związków typu face–to–face. Krytykuje
interakcji, które można odróżnić od innego typu pól i ocenić pojęcie wolności jednostkowej, rozwijane przez
stopień, w którym na danym terytorium zostało wytworzone dziewiętnastowiecznych filozofów, twierdząc, że walcząc z
pole wspólnoty. Opracowuje on również pięciofazowy model narodowym absolutyzmem, formułują w gruncie rzeczy
analizy szczególnych działań wspólnotowych. atomistyczną filozofię wolności. Nisbet twierdzi, że termin
Oto jak Kaufman krytykuje dotychczasowe badania “społeczna dezorganizacja” jest mylący, gdy używa się go do
wspólnot: “Większość tzw. badań nad wspólnotami jest nie opisu zjawisk na szerszym poziomie, gdyż to, co występuje na
tyle badaniem wspólnoty, co badaniem na terenie wspólnoty. poziomie narodowym jest dokładnie przeciwieństwem
Podstawą wyróżniania wspólnoty było zamieszkiwanie dezorganizacji. Chodzi tu o wzrost władzy rządu narodowego
pewnego terytorium, ale nie docierano w ten sposób do tego, oraz dużych ekonomicznych i dobrowolnych zrzeszeń.
co nazywamy wspólnotą w sensie interakcyjnym”. Jednakże możemy mówić o dezorganizacji na poziomie
Blaine E. Mercer, analizując wspólnotę, przyjmuje wspólnot, gdyż tu właśnie mamy do czynienia z zanikaniem
strukturalno–funkcjonalny punkt widzenia. Strukturę wielu istotnych związków. Konieczne jest świadome
definiuje jako trwanie i podporządkowywanie się zmianie, a poszukiwanie takich form wspólnoty, które byłyby zdolne do
funkcję wspólnoty definiuje jako oddziaływanie na “proces, życia, żeby “wartości moralne, koleżeństwo, wolność nie
który przyczynia się do twania lub zmiany we wspólnocie lub musiały rozkwitać poza różnymi wspólnotami, zdolnymi do
w szerszym społeczeństwie, w skład którego wspólnota werbowania lojalności swoich członków”.
wchodzi”. Zamieszczony artykuł jest rozdziałem książki W roku 1968 George A. Hillery opublikował
Mercera o wspólnocie i prezentuje jego konceptualizację Communal Organization: A Study of Local Societies,
Mikołajewska 145 146 Zjawisko wspólnoty

Unika traktowania wspólnoty jako odosobnionej, wspólnoty. Traktuje on wspólnotę jako “dynamiczny,
zorganizowanej całości, którą sam nazywa kolektywem. funkcjonalny system wzajemnych powiązań między ludźmi” i
Zajmuje się lokalnymi aspektami jakiegoś konkretnego wskazuje na funkcje realizowane przez system wspólnoty na 3
kolektywu społecznego, analizą terytorialnych i personalnych różnych poziomach: działania na rzecz szerszego,
aspektów kolektywu, rozważając aspekty personalne w języku otaczającego go środowiska społecznego, którego część
ról. stanowi; funkcjonalnych powiązań między ludźmi wewnątrz
Tekst Parsonsa zamieszczony w niniejszym tomie samej wspólnoty; funkcji wspólnoty wobec składających się
prezentuje podejście do wspólnoty, które unika rozważań nad na nią grup i jednostek. Mercer traktuje więc wspólnotę jako
terytorialną całością, koncentrując uwagę na związkach społeczny system trwania i przewidywanej zmiany, który
społecznych, które są związane z lokalnymi aspektami równocześnie stanowi podsystem szerszej społeczności, która
różnych rodzajów ludzkich kolektywów. Podejście Parsonsa sama stanowi uporządkowany stosunek trwałości i zmiany.
stanowi próbę analizy wspólnoty alternatywną do tej analizy, Robert A. Nisbet przyjmuje bardziej globalny punkt
która traktowała wspólnotę jako odosobnioną, terytorialną widzenia. Należy on do tych badaczy wspólnot, którzy nie
całość i którą coraz trudniej kontynuować z powodu tyle szukają zrozumienia struktury, funkcji wspólnot oraz
przekształcenia się więzi lokalnych w organizacje narodowe, zmian w życiu wspólnotowym, co koncentrują uwagę na
oddzielenie miejsca zamieszkiwania i miejsca pracy i braku opisie tego, co obserwują. Twierdzi on, że występujące
jasno określonych granic geograficznych w społeczeństwie zmiany są destrukcyjne dla ważnych aspektów tworzonych
amerykańskim. przez człowieka asocjacji, a szczególnie dla trwałych
Powstaje pytanie, czy nie lepiej badać dynamiczny związków typu face–to–face. W miarę jak działania stają się
aspekt wspólnoty zamiast traktować ją jako strukturę coraz bardziej zorientowane na państwo i organizacje
pojawiającą się w wyniku działania różnych typów procesów narodowe, problemy zarządzania wymagające wyłącznie
społecznych. Zamiast pytać o to, czym wspólnota jest, warto lokalnych rozwiązań stają się stosunkowo mało ważne.
pytać, co się wydarza? Jest to tzw. podejście interakcyjne do Podzielając coraz mniej ważnych, lokalnych spraw, ludzie
badań nad wspólnotą, którego przedstawicielem jest zamieszkujący dane terytorium mają coraz mniej podstaw, by
Kaufman. Zamieszczony w książce Warrena artykuł łączyć się w zrzeszenia. Lokalność staje się czymś
Kaufmana obfituje w cytaty ze współczesnej literatury nieistotnym dla ważnych codziennych kwestii.
dotyczącej wspólnot. Kaufman traktuje wspólnotę jako teren Według Nisbeta podstawowe wartości kultury
szczególnego typu interakcji wyróżnionych na podstawie 6 amerykańskiej mogą być zrealizowane jedynie dzięki
cech. Zarysowuje w ten sposób pola wspólnotowych istnieniu znaczących związków typu face–to–face. Krytykuje
interakcji, które można odróżnić od innego typu pól i ocenić pojęcie wolności jednostkowej, rozwijane przez
stopień, w którym na danym terytorium zostało wytworzone dziewiętnastowiecznych filozofów, twierdząc, że walcząc z
pole wspólnoty. Opracowuje on również pięciofazowy model narodowym absolutyzmem, formułują w gruncie rzeczy
analizy szczególnych działań wspólnotowych. atomistyczną filozofię wolności. Nisbet twierdzi, że termin
Oto jak Kaufman krytykuje dotychczasowe badania “społeczna dezorganizacja” jest mylący, gdy używa się go do
wspólnot: “Większość tzw. badań nad wspólnotami jest nie opisu zjawisk na szerszym poziomie, gdyż to, co występuje na
tyle badaniem wspólnoty, co badaniem na terenie wspólnoty. poziomie narodowym jest dokładnie przeciwieństwem
Podstawą wyróżniania wspólnoty było zamieszkiwanie dezorganizacji. Chodzi tu o wzrost władzy rządu narodowego
pewnego terytorium, ale nie docierano w ten sposób do tego, oraz dużych ekonomicznych i dobrowolnych zrzeszeń.
co nazywamy wspólnotą w sensie interakcyjnym”. Jednakże możemy mówić o dezorganizacji na poziomie
Blaine E. Mercer, analizując wspólnotę, przyjmuje wspólnot, gdyż tu właśnie mamy do czynienia z zanikaniem
strukturalno–funkcjonalny punkt widzenia. Strukturę wielu istotnych związków. Konieczne jest świadome
definiuje jako trwanie i podporządkowywanie się zmianie, a poszukiwanie takich form wspólnoty, które byłyby zdolne do
funkcję wspólnoty definiuje jako oddziaływanie na “proces, życia, żeby “wartości moralne, koleżeństwo, wolność nie
który przyczynia się do twania lub zmiany we wspólnocie lub musiały rozkwitać poza różnymi wspólnotami, zdolnymi do
w szerszym społeczeństwie, w skład którego wspólnota werbowania lojalności swoich członków”.
wchodzi”. Zamieszczony artykuł jest rozdziałem książki W roku 1968 George A. Hillery opublikował
Mercera o wspólnocie i prezentuje jego konceptualizację Communal Organization: A Study of Local Societies,
Mikołajewska 147 148 Zjawisko wspólnoty

wskazując na znaczenie teorii wspólnot. Wziął pod uwagę niż ta społeczność. Jednakże, ponieważ mieszczą się one
dwie idee dotychczas w rozważaniach nad wspólnotami wewnątrz danej społeczności, pojawią się pewne
zaniedbywane. Po pierwsze, że wspólnoty różnią się od symbiotyczne powiązania między nimi.
formalnych organizacji tym, że organizacje dążą do osiągania Chociaż niewiele części składowych społeczności
specyficznych celów, podczas gdy wspólnoty nie. Chodzi lokalnych jest równie silnie zorientowanych na zewnątrz jak
więc tu nie o różnicę stopnia, lecz rodzaju — wspólnoty jako to ma miejsce w przypadku instytucji o charakterze
takie przeciwnie niż organizacje nie mają celu. Wspólnoty militarnym, to jednak wszystkie one są w jakiś sposób
mają 3 zasadnicze komponenty: przestrzeń, rodzinę i związane z różnymi organizacjami społeczności otaczających
współpracę. Wspólnoty można podzielić na miejskie i daną społeczność lokalną — silniej lub słabiej. Ten rodzaj
wiejskie, przyjmując za kryterium dominujący typ powiązań bywa nazywany pionowym (wertykalnym)
współpracy. W mieście współpraca opiera na kontrakcie, wymiarem społeczności lokalnej.
podczas gdy na wsi mamy do czynienia z uogólnioną Istnieje jeszcze inny ważny typ powiązań: różne
współpracą. składowe społeczności lokalnej jak kościoły, szkoły, władze
Po drugie, myśl, którą Hillery rozwija, nie lokalne, instytucje rynkowe są powiązane ze sobą nawzajem.
sprowadza się jedynie do rozróżnienia na poziomie Te wzajemne powiązania są uważane za jedną z zasadniczych
społeczności lokalnej między organizacjami zorientowanymi i cech wspólnoty, wręcz taką, która odróżnia wspólnotę od
niezorientowanymi na cel, ale także na poziomie szerszym innych grup społecznych takich jak społeczna organizacja,
niż społeczność lokalna. Można wyróżnić szereg organizacji czy mała grupa. Te powiązania pomiędzy składowymi
formalnych na różnych poziomach — od małej, formalnej wspólnot tworzą ich wymiar poziomy (horyzontalny).
organizacji aż do państwa. Podobnie można wyróżnić szereg Ostatnio w Ameryce wzmocnieniu ulega pionowy
wspólnotowych organizacji, czyli organizacji, które nie wymiar społeczności lokalnej. Dzieje się to w takim stopniu,
posiadają celu, od rodziny aż do narodu. Społeczności lokalne że niektórzy stawiają pytanie, czy lokalne wspólnoty tworzą
to po prostu jeden z rodzajów organizacji wspólnotowych. jeszcze odosobnione grupy zdolne do przetrwania tendencji
Hillery wyróżnia 4 typy organizacji, bazując na tych dezintegrujących lokalność, które wiążą się ze wzmocnieniem
dwóch wymiarach oraz wymiarze instytucjonalizacji zewnętrznych powiązań ze składowymi częściami
definiowanej przez stopień, w którym organizacje są społeczności lokalnych. Niektórzy wręcz pytają o to, czy nie
ustrukturalizowane dzięki istnieniu norm. Dokonuje typologii należy pogodzić się z faktem, że wspólnota rozumiana jako
grup według tych trzech wymiarów, gdzie wspólnoty to jeden wzajemnie powiązania między lokalnymi częściami
z rodzajów grup, wyróżnianych według tych trzech składowymi pewnego terytorium zniknęła jako typ grupy
wymiarów. społecznej.
Dawno minęły już te czasy, gdy zachwycano się
Wymiar pionowy (wertykalny) i poziomy (horyzontalny) odkryciem nierównego rozkładu władzy i podejmowaniem
społeczności lokalnej (wspólnoty) decyzji w amerykańskich społecznościach lokalnych. Obecnie
zakłada się z góry typ sytuacji opisanej po raz pierwszy przez
Próbując zrozumieć części składowe społeczności Floyda Huntera w artykule pt. Community Power Structure
lokalnej warto zwrócić uwagę na 2 typy związków. Po opublikowanym w 1953 roku, czyli koncentrację władzy
pierwsze, istnieją powiązania części składowych społeczności podejmowania decyzji w głównych sprawach cywilnych w
lokalnej takich jak kościoły, organizacje rynkowe, lokalne rękach nielicznych przywódców, którzy nie zawsze zajmują
władze, dobrowolne zrzeszenia z organizacjami wobec tej formalnie najwyższe stanowiska.
społeczności zewnętrznymi. Niekiedy takie powiązania są Pytano o to, jaki typ wspólnotowej sytuacji sprzyja
silne, a fakt że poszczególne jednostki zamieszkują wspólnie powstawaniu rozproszonej lub pluralistycznej struktury
na danym terenie jest względnie nieistotny. Tak jest np. w władzy. Szereg badań w tej dziedzinie przeprowadził John
przypadku organizacji wojskowych. Najważniejsze decyzje Walton. Tekst zamieszczony w omawianym zbiorze jest próbą
dotyczące tych jednostek są podejmowane poza społecznością podsumowania i wyjaśnienia wyników badań na temat
lokalną, a ich główna działalność ma niewiele wspólnego ze różnych konfiguracji struktury władzy. Autor twierdzi, że z
społecznością lokalną, w której w sensie geograficznym są zebranych danych generalnie wynika, że na lokalną strukturę
umieszczone. Są one zorientowane na coś zupełnie innego władzy mają wpływ zupełnie inne czynniki niż dotychczas
Mikołajewska 147 148 Zjawisko wspólnoty

wskazując na znaczenie teorii wspólnot. Wziął pod uwagę niż ta społeczność. Jednakże, ponieważ mieszczą się one
dwie idee dotychczas w rozważaniach nad wspólnotami wewnątrz danej społeczności, pojawią się pewne
zaniedbywane. Po pierwsze, że wspólnoty różnią się od symbiotyczne powiązania między nimi.
formalnych organizacji tym, że organizacje dążą do osiągania Chociaż niewiele części składowych społeczności
specyficznych celów, podczas gdy wspólnoty nie. Chodzi lokalnych jest równie silnie zorientowanych na zewnątrz jak
więc tu nie o różnicę stopnia, lecz rodzaju — wspólnoty jako to ma miejsce w przypadku instytucji o charakterze
takie przeciwnie niż organizacje nie mają celu. Wspólnoty militarnym, to jednak wszystkie one są w jakiś sposób
mają 3 zasadnicze komponenty: przestrzeń, rodzinę i związane z różnymi organizacjami społeczności otaczających
współpracę. Wspólnoty można podzielić na miejskie i daną społeczność lokalną — silniej lub słabiej. Ten rodzaj
wiejskie, przyjmując za kryterium dominujący typ powiązań bywa nazywany pionowym (wertykalnym)
współpracy. W mieście współpraca opiera na kontrakcie, wymiarem społeczności lokalnej.
podczas gdy na wsi mamy do czynienia z uogólnioną Istnieje jeszcze inny ważny typ powiązań: różne
współpracą. składowe społeczności lokalnej jak kościoły, szkoły, władze
Po drugie, myśl, którą Hillery rozwija, nie lokalne, instytucje rynkowe są powiązane ze sobą nawzajem.
sprowadza się jedynie do rozróżnienia na poziomie Te wzajemne powiązania są uważane za jedną z zasadniczych
społeczności lokalnej między organizacjami zorientowanymi i cech wspólnoty, wręcz taką, która odróżnia wspólnotę od
niezorientowanymi na cel, ale także na poziomie szerszym innych grup społecznych takich jak społeczna organizacja,
niż społeczność lokalna. Można wyróżnić szereg organizacji czy mała grupa. Te powiązania pomiędzy składowymi
formalnych na różnych poziomach — od małej, formalnej wspólnot tworzą ich wymiar poziomy (horyzontalny).
organizacji aż do państwa. Podobnie można wyróżnić szereg Ostatnio w Ameryce wzmocnieniu ulega pionowy
wspólnotowych organizacji, czyli organizacji, które nie wymiar społeczności lokalnej. Dzieje się to w takim stopniu,
posiadają celu, od rodziny aż do narodu. Społeczności lokalne że niektórzy stawiają pytanie, czy lokalne wspólnoty tworzą
to po prostu jeden z rodzajów organizacji wspólnotowych. jeszcze odosobnione grupy zdolne do przetrwania tendencji
Hillery wyróżnia 4 typy organizacji, bazując na tych dezintegrujących lokalność, które wiążą się ze wzmocnieniem
dwóch wymiarach oraz wymiarze instytucjonalizacji zewnętrznych powiązań ze składowymi częściami
definiowanej przez stopień, w którym organizacje są społeczności lokalnych. Niektórzy wręcz pytają o to, czy nie
ustrukturalizowane dzięki istnieniu norm. Dokonuje typologii należy pogodzić się z faktem, że wspólnota rozumiana jako
grup według tych trzech wymiarów, gdzie wspólnoty to jeden wzajemnie powiązania między lokalnymi częściami
z rodzajów grup, wyróżnianych według tych trzech składowymi pewnego terytorium zniknęła jako typ grupy
wymiarów. społecznej.
Dawno minęły już te czasy, gdy zachwycano się
Wymiar pionowy (wertykalny) i poziomy (horyzontalny) odkryciem nierównego rozkładu władzy i podejmowaniem
społeczności lokalnej (wspólnoty) decyzji w amerykańskich społecznościach lokalnych. Obecnie
zakłada się z góry typ sytuacji opisanej po raz pierwszy przez
Próbując zrozumieć części składowe społeczności Floyda Huntera w artykule pt. Community Power Structure
lokalnej warto zwrócić uwagę na 2 typy związków. Po opublikowanym w 1953 roku, czyli koncentrację władzy
pierwsze, istnieją powiązania części składowych społeczności podejmowania decyzji w głównych sprawach cywilnych w
lokalnej takich jak kościoły, organizacje rynkowe, lokalne rękach nielicznych przywódców, którzy nie zawsze zajmują
władze, dobrowolne zrzeszenia z organizacjami wobec tej formalnie najwyższe stanowiska.
społeczności zewnętrznymi. Niekiedy takie powiązania są Pytano o to, jaki typ wspólnotowej sytuacji sprzyja
silne, a fakt że poszczególne jednostki zamieszkują wspólnie powstawaniu rozproszonej lub pluralistycznej struktury
na danym terenie jest względnie nieistotny. Tak jest np. w władzy. Szereg badań w tej dziedzinie przeprowadził John
przypadku organizacji wojskowych. Najważniejsze decyzje Walton. Tekst zamieszczony w omawianym zbiorze jest próbą
dotyczące tych jednostek są podejmowane poza społecznością podsumowania i wyjaśnienia wyników badań na temat
lokalną, a ich główna działalność ma niewiele wspólnego ze różnych konfiguracji struktury władzy. Autor twierdzi, że z
społecznością lokalną, w której w sensie geograficznym są zebranych danych generalnie wynika, że na lokalną strukturę
umieszczone. Są one zorientowane na coś zupełnie innego władzy mają wpływ zupełnie inne czynniki niż dotychczas
Mikołajewska 149 150 Zjawisko wspólnoty

sądzono. Dotychczas zwracano uwagę na takie czynniki jak społeczności lokalnej idee, obyczaje, sposoby życia.
rejon, rozmiar populacji, skład populacji, industrializacja, Organizacyjne i osobiste kanały stanowią “pomosty” z
zróżnicowanie pod względem ekonomicznym, typ lokalnego szerszą społecznością i równocześnie rodzą role “strażników
rzędu, które zdają się nie mieć już dłużej większego bram”, dzięki specjalnemu udziałowi poszczególnych osób w
znaczenia. tym lub w innym systemie szerszego społeczeństwa, z którego
Z drugiej strony wyróżnia się szereg zmiennych, o płynie władza lokalna.
których wiadomo, że są pozytywnie związane z pluralistyczną Równocześnie lokalny rząd na poziomie wsi i miasta
i współzawodniczącą strukturą władzy. Są to: obecność sprzyja organizacyjnej integracji wspólnoty na poziomie
korporacji, których właściciele mieszkają poza danym celów i działań. Faktyczne pole działania lokalnych władz
terenem, współzawodnicząca struktura partii politycznych, jest prawnie ograniczone, lecz jak wynika z badań, władze
poziom samowystarczalności środków ekonomicznych, status wiejskie i miejskie nie wykorzystują w pełni dostępnego im
satelity. Czynniki te łączy fakt, że odzwierciedlają one autorytetu w realizowaniu wspólnych działań na poziomie
“współzależność centrów władzy, które znajdują się lokalnym. Występuje tu pewien rodzaj “politycznego
wewnątrz i poza społecznością lokalną”. Pionowa orientacja paraliżu”, który doprowadza do opierania się na ekspertach,
lokalnych instytucji daje im dodatkowe źródła dóbr i sankcji i zależności od inicjatywy i finansowania przez szersze
powoduje zmiany w lokalnym porządku normatywnym, co jednostki władzy i przeniesienia odpowiedzialności rządu na
sprzyja wyłanianiu się współzawodniczących centrów władzy. pozarządowe inicjatywy i organizacje. Naczelne władze wsi
Także na jednostki możemy patrzeć pod kątem ich działają zgodnie z prawem “jednomyślności”, które często
powiązań z systemami wobec wspólnoty zewnętrznymi oraz z dławi działanie i powoduje, że “w każdej sytuacji, w której
innymi członkami wspólnoty. Mowa jest o tym w artykule R. podejrzewa się istnienie zróżnicowania opinii, odkłada się
Mertona. Artykuł ten stanowi fragment szerszego działanie lub przenosi się decyzję do następnego spotkania
opracowania. Merton wyjaśnia, że wykrycie dwóch różnych lub na czas nieokreślony”.
orientacji “wpływowych” było zupełnie przypadkowe. Wiele badań wykazało istnienie systemu stratyfikacji
Wyróżnia ludzi zorientowanych lokalnie i kosmopolitów. Dla społecznej, w którym ludzie są nieformalnie przypisani do
tych pierwszych społeczność lokalna stanowi główny układ różnych pozycji w systemie. Wskazuje się na różne wymiary,
odniesienia. “Poświęcając niewiele uwagi społeczeństwu takie jak prestiż zawodowy, przynależność etniczna, styl
globalnemu są pochłonięci problemami lokalnymi, nie życia, struktura możliwości, poziom wykształcenia, które są
interesując się zupełnie sceną narodową i międzynarodową”. związane z takimi stratyfikacyjnymi różnicami.
Kosmopolita, utrzymując w niewielkim stopniu powiązania Berhard Baber w swoim artykule, obok innych
ze społecznością lokalną, jest silnie zorientowany na świat zmiennych stratyfikacji społecznej, wyróżnia trzy różne typy
zewnętrzny w stosunku do społeczności lokalnej i postrzega uszeregowań społecznych, z których każdy “pełni odrębną
siebie jako integralną część tego szerszego świata. Rezyduje w funkcję i podlega wewnętrznemu różnicowaniu”. Są to:
społeczności lokalnej, ale żyje w społeczeństwie globalnym. przynależność klasowa, status rodziny i status w społeczności
Typ zorientowany lokalnie jest parafialny, kosmopolita jest lokalnej. Mówiąc inaczej, jednostka lub rodzina jest
ekumeniczny”. Merton analizuje różnice między tymi dwoma uszeregowana według każdego z tych wymiarów, przy czym
typami, biorąc pod uwagę siłę ich powiązań ze społecznością nie może być pewności, że uszeregowanie według jednego
lokalną, naturę i liczbę ich osobistych związków wewnątrz tej wymiaru implikuje takie samo uszeregowanie według innego.
społeczności, typy dobrowolnych zrzeszeń, w których Uszeregowanie według przynależności klasowej jest zwykle
uczestniczą, naturę uczestnictwa, naturę wywieranego przez związane z rolą zawodową, czyli typem związku, który nadaje
nich personalnego wpływu. znaczenie powiązaniu jednostki z szerszym społeczeństwem.
Arthur J. Vidich i I. Beusman w artykule pt. Small Status rodziny z kolei zależy od lokalnej oceny “sposobu
Town and Mass Society opisują powiązanie niewielkiej realizowania swoich funkcji przez członków większej całości
społeczności lokalnej z instytucjami i systemami umieszczonych vis–a–vis” oraz “dobrego lub złego wkładu
społeczeństwa masowego. W artykule mowa o pewnych poszczególnych członków rodziny nuklearnej na rzecz
aspektach tego związku. Autorzy pokazują, jak niektórzy sąsiadów, społeczności lokalnej, narodu, traktowanych jako
ludzie dzięki swoim powiązaniom z zewnętrznymi wspólnota”. W końcu “w tych punktach, w których
organizacjami stanowią kanały, którymi przepływają do społeczność lokalna i społeczeństwo globalne rozbiegają się
Mikołajewska 149 150 Zjawisko wspólnoty

sądzono. Dotychczas zwracano uwagę na takie czynniki jak społeczności lokalnej idee, obyczaje, sposoby życia.
rejon, rozmiar populacji, skład populacji, industrializacja, Organizacyjne i osobiste kanały stanowią “pomosty” z
zróżnicowanie pod względem ekonomicznym, typ lokalnego szerszą społecznością i równocześnie rodzą role “strażników
rzędu, które zdają się nie mieć już dłużej większego bram”, dzięki specjalnemu udziałowi poszczególnych osób w
znaczenia. tym lub w innym systemie szerszego społeczeństwa, z którego
Z drugiej strony wyróżnia się szereg zmiennych, o płynie władza lokalna.
których wiadomo, że są pozytywnie związane z pluralistyczną Równocześnie lokalny rząd na poziomie wsi i miasta
i współzawodniczącą strukturą władzy. Są to: obecność sprzyja organizacyjnej integracji wspólnoty na poziomie
korporacji, których właściciele mieszkają poza danym celów i działań. Faktyczne pole działania lokalnych władz
terenem, współzawodnicząca struktura partii politycznych, jest prawnie ograniczone, lecz jak wynika z badań, władze
poziom samowystarczalności środków ekonomicznych, status wiejskie i miejskie nie wykorzystują w pełni dostępnego im
satelity. Czynniki te łączy fakt, że odzwierciedlają one autorytetu w realizowaniu wspólnych działań na poziomie
“współzależność centrów władzy, które znajdują się lokalnym. Występuje tu pewien rodzaj “politycznego
wewnątrz i poza społecznością lokalną”. Pionowa orientacja paraliżu”, który doprowadza do opierania się na ekspertach,
lokalnych instytucji daje im dodatkowe źródła dóbr i sankcji i zależności od inicjatywy i finansowania przez szersze
powoduje zmiany w lokalnym porządku normatywnym, co jednostki władzy i przeniesienia odpowiedzialności rządu na
sprzyja wyłanianiu się współzawodniczących centrów władzy. pozarządowe inicjatywy i organizacje. Naczelne władze wsi
Także na jednostki możemy patrzeć pod kątem ich działają zgodnie z prawem “jednomyślności”, które często
powiązań z systemami wobec wspólnoty zewnętrznymi oraz z dławi działanie i powoduje, że “w każdej sytuacji, w której
innymi członkami wspólnoty. Mowa jest o tym w artykule R. podejrzewa się istnienie zróżnicowania opinii, odkłada się
Mertona. Artykuł ten stanowi fragment szerszego działanie lub przenosi się decyzję do następnego spotkania
opracowania. Merton wyjaśnia, że wykrycie dwóch różnych lub na czas nieokreślony”.
orientacji “wpływowych” było zupełnie przypadkowe. Wiele badań wykazało istnienie systemu stratyfikacji
Wyróżnia ludzi zorientowanych lokalnie i kosmopolitów. Dla społecznej, w którym ludzie są nieformalnie przypisani do
tych pierwszych społeczność lokalna stanowi główny układ różnych pozycji w systemie. Wskazuje się na różne wymiary,
odniesienia. “Poświęcając niewiele uwagi społeczeństwu takie jak prestiż zawodowy, przynależność etniczna, styl
globalnemu są pochłonięci problemami lokalnymi, nie życia, struktura możliwości, poziom wykształcenia, które są
interesując się zupełnie sceną narodową i międzynarodową”. związane z takimi stratyfikacyjnymi różnicami.
Kosmopolita, utrzymując w niewielkim stopniu powiązania Berhard Baber w swoim artykule, obok innych
ze społecznością lokalną, jest silnie zorientowany na świat zmiennych stratyfikacji społecznej, wyróżnia trzy różne typy
zewnętrzny w stosunku do społeczności lokalnej i postrzega uszeregowań społecznych, z których każdy “pełni odrębną
siebie jako integralną część tego szerszego świata. Rezyduje w funkcję i podlega wewnętrznemu różnicowaniu”. Są to:
społeczności lokalnej, ale żyje w społeczeństwie globalnym. przynależność klasowa, status rodziny i status w społeczności
Typ zorientowany lokalnie jest parafialny, kosmopolita jest lokalnej. Mówiąc inaczej, jednostka lub rodzina jest
ekumeniczny”. Merton analizuje różnice między tymi dwoma uszeregowana według każdego z tych wymiarów, przy czym
typami, biorąc pod uwagę siłę ich powiązań ze społecznością nie może być pewności, że uszeregowanie według jednego
lokalną, naturę i liczbę ich osobistych związków wewnątrz tej wymiaru implikuje takie samo uszeregowanie według innego.
społeczności, typy dobrowolnych zrzeszeń, w których Uszeregowanie według przynależności klasowej jest zwykle
uczestniczą, naturę uczestnictwa, naturę wywieranego przez związane z rolą zawodową, czyli typem związku, który nadaje
nich personalnego wpływu. znaczenie powiązaniu jednostki z szerszym społeczeństwem.
Arthur J. Vidich i I. Beusman w artykule pt. Small Status rodziny z kolei zależy od lokalnej oceny “sposobu
Town and Mass Society opisują powiązanie niewielkiej realizowania swoich funkcji przez członków większej całości
społeczności lokalnej z instytucjami i systemami umieszczonych vis–a–vis” oraz “dobrego lub złego wkładu
społeczeństwa masowego. W artykule mowa o pewnych poszczególnych członków rodziny nuklearnej na rzecz
aspektach tego związku. Autorzy pokazują, jak niektórzy sąsiadów, społeczności lokalnej, narodu, traktowanych jako
ludzie dzięki swoim powiązaniom z zewnętrznymi wspólnota”. W końcu “w tych punktach, w których
organizacjami stanowią kanały, którymi przepływają do społeczność lokalna i społeczeństwo globalne rozbiegają się
Mikołajewska 151 152 Zjawisko wspólnoty

(co dzieje się w nowoczesnych społeczeństwach społecznych, wspólnoty typu face–to–face zanikają. Miejskie
przemysłowych a nawet i w społeczeństwach społeczności w wiekach poprzednich były “sklejone” razem
niezindustrializowanych), jednostki i rodziny będę oceniane przez podzielane wartości, stosunki typu face–to–face,
według dwóch różnych standardów — wkładu na rzecz wspólne korzyści, względną izolację, samowystarczalność. W
społeczności lokalnej i wkładu na rzecz społeczeństwa miarę upływu czasu wymienione cechy w coraz mniejszym
globalnego”. Pierwsza z tych ocen okreś1a status w stopniu stanowią cechy życia w społeczności lokalnej, a w
społeczności lokalnej. zamian powstają formalne organizacje, bezosobowe związki,
Aby zilustrować niezależność tych zmiennych, większa rozbieżność w wartościach, punktach widzenia i stylu
Barber wskazuje, że w wielu społecznościach przedmiejskich życia, które nie dostarczają już tego samego rodzaju
nowoprzybyli mają wyższą pozycję klasową niż status w solidarności i zwartości, które były charakterystyczne dla
społeczności lokalnej od np. tych, którzy mieszkają tu od wcześniejszych form społecznych.
dawna i chociaż mają niższy status według kryterium Inni wskazują na szereg powstających problemów
klasowego, to w społeczności lokalnej mają wyższy status ze takich jak przestępczość, wzrost kosztów służby zdrowia,
względu na długotrwały udział w działaniach na rzecz tej narkomania, uzależnienie itd., które powodują, że czynniki
społeczności. “W rzeczywistości przynależność do klasy zarządzające na poziomie narodu i państwa przestają spełniać
średniej lub wyższej, czy też wykonywany zawód utrudniają swoje funkcje. Czy jest jakaś droga wyjścia z kłopotów, z
niekiedy zintegrowanie się ze społecznością lokalną i którymi boryka się dziś współczesna amerykańska wspólnota?
działanie na jej rzecz”. Spotykamy tu wiele propozycji rozwiązań. Artykuły zawarte
Iwin T. Sanders prowadził przez wiele lat badania w szóstej części omawianej książki dotyczą poszukiwania
nad społecznościami lokalnymi i wypracował szczególną alternatywy dla wspólnot. Nie stanowią one próby
metodę badawczą. Czynniki rządowe, organizacje rynkowe, reprezentatywnej takich rozważań, ale ilustrują trzy istotne
różne dobrowolne zrzeszenia zbierają dane dotyczące kierunki myślenia. Po pierwsze, można po prostu
społecznej organizacji w społeczności lokalnej dla celów zrezygnować ze stosowania pojęcia wspólnoty do opisu
czysto praktycznych. Sanders opisuje, jak można wykorzystać społeczności lokalnych, wiedząc i podkreślając, że
te dane (...) współcześnie ludzie budują swoje poczucie przynależności,
Wiele badań dotyczyło struktury władzy w społecznego uczestnictwa nie tyle na podstawie
społeczności lokalnej i sposobów podejmowania decyzji. przynależności do pewnej społeczności lokalnej, co na bazie
Walton w swoim artykule próbuje wyjaśnić dlaczego w interesów, identyfikacji etnicznej, itp.
niektórych społecznościach lokalnych wyłania się Gdy ktoś chce, aby społeczność lokalna pozostała
monolityczna a w innych pluralistyczna i oparta na ważnym czynnikiem łączącym ludzi, ma dwie drogi do
współzawodnictwie struktura władzy. Prowadzone badania wyboru. Po pierwsze, może wyodrębnić jakąś posiadającą
próbują odpowiedzieć na pytania o różnice wynikające z tego, naturalne granice społeczność lokalną — dużą lub małą —
że proces podejmowania decyzji pozostaje w rękach która rozwija się wraz z upływem czasu i zastanawiać się nad
niewielkiej liczby osób lub jest rozproszony wśród wielu? takim zreformowaniem pojawiających się instytucji, aby
Która z tych konfiguracji władzy sprzyja bardziej rozwojowi nabrały większego znaczenia i przynosiły większą satysfakcję.
nowych idei rozwoju społeczności? Po drugie, można poszukiwać nowych miejsc do budowy
wspólnot. Próbować budować je w miastach lub tworzyć
Alternatywne wspólnoty wspólnoty eksperymentalne, które poszukują nowych
sposobów życia wspólnotowego, które opierałoby się na
Co można zrobić dla amerykańskiej wspólnoty, pyta odmiennym w swej istocie układzie wartości społecznych.
autor lub raczej, czym zastąpić amerykańską wspólnotę? Bez względu na to, którą wybiera się opcję należy
Pytanie to dziś się faktycznie zadaje w obliczu rosnących zastanowić się, która alternatywa jest bardziej zwarta
problemów wielkich miast, miasteczek, przedmieść i wsi. wewnętrznie i teoretycznie możliwa i dysponować pewną
W różny sposób można podsumować narzekania na bazą pojęciową pozwalającą na ocenę poszczególnych
to, co dzieje się na poziomie lokalnym i związanych z tym możliwości i ich implikacji.
problemów. Niektórzy twierdzą, że gdy ludzie zaczynają żyć Israel Rubin poszukuje nowego sensu pojęcia
w szerszych i bardziej anonimowych zgrupowaniach wspólnoty. Za punkt wyjścia przyjmuje dobrze znany
Mikołajewska 151 152 Zjawisko wspólnoty

(co dzieje się w nowoczesnych społeczeństwach społecznych, wspólnoty typu face–to–face zanikają. Miejskie
przemysłowych a nawet i w społeczeństwach społeczności w wiekach poprzednich były “sklejone” razem
niezindustrializowanych), jednostki i rodziny będę oceniane przez podzielane wartości, stosunki typu face–to–face,
według dwóch różnych standardów — wkładu na rzecz wspólne korzyści, względną izolację, samowystarczalność. W
społeczności lokalnej i wkładu na rzecz społeczeństwa miarę upływu czasu wymienione cechy w coraz mniejszym
globalnego”. Pierwsza z tych ocen okreś1a status w stopniu stanowią cechy życia w społeczności lokalnej, a w
społeczności lokalnej. zamian powstają formalne organizacje, bezosobowe związki,
Aby zilustrować niezależność tych zmiennych, większa rozbieżność w wartościach, punktach widzenia i stylu
Barber wskazuje, że w wielu społecznościach przedmiejskich życia, które nie dostarczają już tego samego rodzaju
nowoprzybyli mają wyższą pozycję klasową niż status w solidarności i zwartości, które były charakterystyczne dla
społeczności lokalnej od np. tych, którzy mieszkają tu od wcześniejszych form społecznych.
dawna i chociaż mają niższy status według kryterium Inni wskazują na szereg powstających problemów
klasowego, to w społeczności lokalnej mają wyższy status ze takich jak przestępczość, wzrost kosztów służby zdrowia,
względu na długotrwały udział w działaniach na rzecz tej narkomania, uzależnienie itd., które powodują, że czynniki
społeczności. “W rzeczywistości przynależność do klasy zarządzające na poziomie narodu i państwa przestają spełniać
średniej lub wyższej, czy też wykonywany zawód utrudniają swoje funkcje. Czy jest jakaś droga wyjścia z kłopotów, z
niekiedy zintegrowanie się ze społecznością lokalną i którymi boryka się dziś współczesna amerykańska wspólnota?
działanie na jej rzecz”. Spotykamy tu wiele propozycji rozwiązań. Artykuły zawarte
Iwin T. Sanders prowadził przez wiele lat badania w szóstej części omawianej książki dotyczą poszukiwania
nad społecznościami lokalnymi i wypracował szczególną alternatywy dla wspólnot. Nie stanowią one próby
metodę badawczą. Czynniki rządowe, organizacje rynkowe, reprezentatywnej takich rozważań, ale ilustrują trzy istotne
różne dobrowolne zrzeszenia zbierają dane dotyczące kierunki myślenia. Po pierwsze, można po prostu
społecznej organizacji w społeczności lokalnej dla celów zrezygnować ze stosowania pojęcia wspólnoty do opisu
czysto praktycznych. Sanders opisuje, jak można wykorzystać społeczności lokalnych, wiedząc i podkreślając, że
te dane (...) współcześnie ludzie budują swoje poczucie przynależności,
Wiele badań dotyczyło struktury władzy w społecznego uczestnictwa nie tyle na podstawie
społeczności lokalnej i sposobów podejmowania decyzji. przynależności do pewnej społeczności lokalnej, co na bazie
Walton w swoim artykule próbuje wyjaśnić dlaczego w interesów, identyfikacji etnicznej, itp.
niektórych społecznościach lokalnych wyłania się Gdy ktoś chce, aby społeczność lokalna pozostała
monolityczna a w innych pluralistyczna i oparta na ważnym czynnikiem łączącym ludzi, ma dwie drogi do
współzawodnictwie struktura władzy. Prowadzone badania wyboru. Po pierwsze, może wyodrębnić jakąś posiadającą
próbują odpowiedzieć na pytania o różnice wynikające z tego, naturalne granice społeczność lokalną — dużą lub małą —
że proces podejmowania decyzji pozostaje w rękach która rozwija się wraz z upływem czasu i zastanawiać się nad
niewielkiej liczby osób lub jest rozproszony wśród wielu? takim zreformowaniem pojawiających się instytucji, aby
Która z tych konfiguracji władzy sprzyja bardziej rozwojowi nabrały większego znaczenia i przynosiły większą satysfakcję.
nowych idei rozwoju społeczności? Po drugie, można poszukiwać nowych miejsc do budowy
wspólnot. Próbować budować je w miastach lub tworzyć
Alternatywne wspólnoty wspólnoty eksperymentalne, które poszukują nowych
sposobów życia wspólnotowego, które opierałoby się na
Co można zrobić dla amerykańskiej wspólnoty, pyta odmiennym w swej istocie układzie wartości społecznych.
autor lub raczej, czym zastąpić amerykańską wspólnotę? Bez względu na to, którą wybiera się opcję należy
Pytanie to dziś się faktycznie zadaje w obliczu rosnących zastanowić się, która alternatywa jest bardziej zwarta
problemów wielkich miast, miasteczek, przedmieść i wsi. wewnętrznie i teoretycznie możliwa i dysponować pewną
W różny sposób można podsumować narzekania na bazą pojęciową pozwalającą na ocenę poszczególnych
to, co dzieje się na poziomie lokalnym i związanych z tym możliwości i ich implikacji.
problemów. Niektórzy twierdzą, że gdy ludzie zaczynają żyć Israel Rubin poszukuje nowego sensu pojęcia
w szerszych i bardziej anonimowych zgrupowaniach wspólnoty. Za punkt wyjścia przyjmuje dobrze znany
Mikołajewska 153 154 Zjawisko wspólnoty

historyczny trend, charakterystyczny dla Świata antagonistyczne — tzn. postęp w realizacji jednego z nich jest
Zachodniego, a szczególnie dla Ameryki. Historycznie rzecz równocześnie zagrożeniem dla realizacji drugiego. Dlatego
biorąc, miejsce zamieszkania, czy też lokalność w ogóle tracą “dobra wspólnota nie polega na zaspakajaniu wszelkich
znaczenie jako determinanty ważnych więzi społecznych. życzeń. Wymaga ona dokonywania wyborów i odrzucania
Podział pracy, rozwój różnych sposobów łatwego poruszania pewnych możliwości, co jest robione rozmyślnie lub po
się w przestrzeni i komunikacji masowej oraz wynikająca z stwierdzeniu ich nieadekwatności”.
tego wymiana idei i dóbr materialnych osłabiają zależność Zainteresowanie życiem we wspólnocie i problemem
ludzi od ich bezpośredniego otoczenia fizycznego, wspólnoty wzrasta, powodując, że ważnym zagadnieniem
ukierunkowując ich na takie kontakty społeczne i na taki typ staje się problem instytucji ekonomicznych w społecznościach
związków, które wykraczają dalece poza wąskie lokalne lokalnych. Powstaje pytanie o typ rozwiązań
ramy. Więzi społeczne nie kształtują się już na bazie instytucjonalnych, który mógłby zapewnić, aby decyzje
wspólnego miejsca zamieszkiwania lecz na bazie zawodowej, dotyczące rynku i przemysłu we wspólnocie sprzyjały
identyfikacji etnicznej, przynależności politycznej lub dobrobytowi zarówno wspólnoty, jak i składających się na nią
religijnej itp. Ten typ przynależności pełni rolę powiązania jednostek.
między jednostką a szerszym społeczeństwem, a więc pełni Barry Stein badał wpływ, jaki mają na wspólnoty
ten rodzaj funkcji, które dawniej w dużym stopniu spełniała korporacje, których właściciele mieszkają we wspólnocie i
społeczność lokalna. Izrael Rubin dochodzi do wniosku, że poza wspólnotą. Dochodzi do wniosku, że korporacje
pojęcie wspólnoty należy przedefiniować, rezygnując z posiadające miejscowego właściciela są bardziej wrażliwe na
odnoszenia go do społeczności lokalnej. Wspólnotę należy lokalne potrzeby. Jednakże nawet one muszą przedkładać
raczej definiować poprzez wskazanie na więzi, które w sposób własny interes i własne przetrwanie nad interes wspólnoty,
znaczący łączą jednostkę z szerszą społecznością i które gdy decydują o własnej ekspansji, kontraktach, zamknięciu,
mogą, lecz nie muszą, rozwijać się na bazie lokalnej i które itp. Artykuł Steina jest raczej konserwatywny. Pojęcie
same w sobie nie muszą stanowić miniatury szerszego wspólnoty jest tu równoznaczne ze społecznością lokalną i
makrokosmosu. Takie więzi możemy znaleźć w różnych autor pragnie wykazać, że społeczność lokalna powinna być
organizacjach i ważnych instytucjach, które charakteryzują podstawową instytucją w społeczeństwie amerykańskim. Nie
się pierwotnymi i wtórnymi interakcjami między członkami. poszukuje on alternatywy dla wspólnoty, lecz raczej akceptuje
Chociaż Rubin wyraźnie preferuje ograniczenie istniejące wspólnotowe struktury, zastanawiając się, jak je
pojęcia wspólnoty do tych więzi społecznych, które wiążą udoskonalić.
jednostkę w sposób znaczący z szerszym społeczeństwem i Jednym z praktycznych rozwiązań alternatywnych
oderwanie go od oznaczania społecznej organizacji związanej jest planowanie nowych miast jako przestrzennie
z lokalnością, to nie zmienia to faktu, że ludzie gromadzą się ograniczonych wspólnot, które rozszerzałyby się w
w fizycznej przestrzeni i że powstaje problem społecznej nieplanowanym kierunku. Idea “nowego miasta” stała się
organizacji, która podtrzymywałaby ten związek z popularna prawdopodobnie z dwóch powodów. Wydawało się
przestrzenią sprzyjający pewnemu typowi satysfakcjonującego oczywistością, że nowe miasta dostarczą możliwości ucieczki
doświadczenia społecznego. Dlatego większość badaczy od problemów, które kumulowały się przez wieki i
zajmujących się wspólnotami interesuje się społecznością o rozpoczęcia wszystkiego od początku i stworzenia czegoś, co
charakterze lokalnym i zajmuje się jej strukturalizacją. byłoby bliższe życzeniom serca.
Chodzi tu nie tylko o prace teoretyczne, ale także o całą serię Nowe miasta, zbiory miast, utopijne wspólnoty —
eksperymentów dotyczących alternatywnego życia wszystko to stanowi alternatywę dla przestrzennie
wspólnotowego. ograniczonej społeczności lokalnej traktowanej dotychczas
Artykuł pt. The Good Community — What Would It jako synonim wspólnoty. Jak można te wszystkie
Be? dotyczy tych alternatyw. Atakuje się tu założenie, że alternatywne rozwiązania uporządkować? Według jakich
ludzie wiedzą, czym jest dobra wspólnota. Ludzie mają wymiarów należy je klasyfikować i charakteryzować, aby je
rozmaite preferencje i wspólnoty są tworzone przez ludzi lepiej zrozumieć i ocenić?
wyrażających preferencje wewnętrznie sprzeczne, choć nie są George Hillery, Shimon Gottschalk zaproponowali
tego świadomi, gdyż nigdy nie badali jak współgrają ze sobą ramy teoretyczne dla klasyfikacji różnych typów wspólnot, z
ich rożne cele. Niekiedy powiązanie tych celów jest których niektóre różnią się dalece od tego, co nazwalibyśmy
Mikołajewska 153 154 Zjawisko wspólnoty

historyczny trend, charakterystyczny dla Świata antagonistyczne — tzn. postęp w realizacji jednego z nich jest
Zachodniego, a szczególnie dla Ameryki. Historycznie rzecz równocześnie zagrożeniem dla realizacji drugiego. Dlatego
biorąc, miejsce zamieszkania, czy też lokalność w ogóle tracą “dobra wspólnota nie polega na zaspakajaniu wszelkich
znaczenie jako determinanty ważnych więzi społecznych. życzeń. Wymaga ona dokonywania wyborów i odrzucania
Podział pracy, rozwój różnych sposobów łatwego poruszania pewnych możliwości, co jest robione rozmyślnie lub po
się w przestrzeni i komunikacji masowej oraz wynikająca z stwierdzeniu ich nieadekwatności”.
tego wymiana idei i dóbr materialnych osłabiają zależność Zainteresowanie życiem we wspólnocie i problemem
ludzi od ich bezpośredniego otoczenia fizycznego, wspólnoty wzrasta, powodując, że ważnym zagadnieniem
ukierunkowując ich na takie kontakty społeczne i na taki typ staje się problem instytucji ekonomicznych w społecznościach
związków, które wykraczają dalece poza wąskie lokalne lokalnych. Powstaje pytanie o typ rozwiązań
ramy. Więzi społeczne nie kształtują się już na bazie instytucjonalnych, który mógłby zapewnić, aby decyzje
wspólnego miejsca zamieszkiwania lecz na bazie zawodowej, dotyczące rynku i przemysłu we wspólnocie sprzyjały
identyfikacji etnicznej, przynależności politycznej lub dobrobytowi zarówno wspólnoty, jak i składających się na nią
religijnej itp. Ten typ przynależności pełni rolę powiązania jednostek.
między jednostką a szerszym społeczeństwem, a więc pełni Barry Stein badał wpływ, jaki mają na wspólnoty
ten rodzaj funkcji, które dawniej w dużym stopniu spełniała korporacje, których właściciele mieszkają we wspólnocie i
społeczność lokalna. Izrael Rubin dochodzi do wniosku, że poza wspólnotą. Dochodzi do wniosku, że korporacje
pojęcie wspólnoty należy przedefiniować, rezygnując z posiadające miejscowego właściciela są bardziej wrażliwe na
odnoszenia go do społeczności lokalnej. Wspólnotę należy lokalne potrzeby. Jednakże nawet one muszą przedkładać
raczej definiować poprzez wskazanie na więzi, które w sposób własny interes i własne przetrwanie nad interes wspólnoty,
znaczący łączą jednostkę z szerszą społecznością i które gdy decydują o własnej ekspansji, kontraktach, zamknięciu,
mogą, lecz nie muszą, rozwijać się na bazie lokalnej i które itp. Artykuł Steina jest raczej konserwatywny. Pojęcie
same w sobie nie muszą stanowić miniatury szerszego wspólnoty jest tu równoznaczne ze społecznością lokalną i
makrokosmosu. Takie więzi możemy znaleźć w różnych autor pragnie wykazać, że społeczność lokalna powinna być
organizacjach i ważnych instytucjach, które charakteryzują podstawową instytucją w społeczeństwie amerykańskim. Nie
się pierwotnymi i wtórnymi interakcjami między członkami. poszukuje on alternatywy dla wspólnoty, lecz raczej akceptuje
Chociaż Rubin wyraźnie preferuje ograniczenie istniejące wspólnotowe struktury, zastanawiając się, jak je
pojęcia wspólnoty do tych więzi społecznych, które wiążą udoskonalić.
jednostkę w sposób znaczący z szerszym społeczeństwem i Jednym z praktycznych rozwiązań alternatywnych
oderwanie go od oznaczania społecznej organizacji związanej jest planowanie nowych miast jako przestrzennie
z lokalnością, to nie zmienia to faktu, że ludzie gromadzą się ograniczonych wspólnot, które rozszerzałyby się w
w fizycznej przestrzeni i że powstaje problem społecznej nieplanowanym kierunku. Idea “nowego miasta” stała się
organizacji, która podtrzymywałaby ten związek z popularna prawdopodobnie z dwóch powodów. Wydawało się
przestrzenią sprzyjający pewnemu typowi satysfakcjonującego oczywistością, że nowe miasta dostarczą możliwości ucieczki
doświadczenia społecznego. Dlatego większość badaczy od problemów, które kumulowały się przez wieki i
zajmujących się wspólnotami interesuje się społecznością o rozpoczęcia wszystkiego od początku i stworzenia czegoś, co
charakterze lokalnym i zajmuje się jej strukturalizacją. byłoby bliższe życzeniom serca.
Chodzi tu nie tylko o prace teoretyczne, ale także o całą serię Nowe miasta, zbiory miast, utopijne wspólnoty —
eksperymentów dotyczących alternatywnego życia wszystko to stanowi alternatywę dla przestrzennie
wspólnotowego. ograniczonej społeczności lokalnej traktowanej dotychczas
Artykuł pt. The Good Community — What Would It jako synonim wspólnoty. Jak można te wszystkie
Be? dotyczy tych alternatyw. Atakuje się tu założenie, że alternatywne rozwiązania uporządkować? Według jakich
ludzie wiedzą, czym jest dobra wspólnota. Ludzie mają wymiarów należy je klasyfikować i charakteryzować, aby je
rozmaite preferencje i wspólnoty są tworzone przez ludzi lepiej zrozumieć i ocenić?
wyrażających preferencje wewnętrznie sprzeczne, choć nie są George Hillery, Shimon Gottschalk zaproponowali
tego świadomi, gdyż nigdy nie badali jak współgrają ze sobą ramy teoretyczne dla klasyfikacji różnych typów wspólnot, z
ich rożne cele. Niekiedy powiązanie tych celów jest których niektóre różnią się dalece od tego, co nazwalibyśmy
Mikołajewska 155 156 Zjawisko wspólnoty

społecznością lokalną. Wyróżniają trzy poziomy analizy rodzinnego, czy też ich braku. Komuny są więc fascynującą
wspólnot. Po pierwsze, poziom najszerszy, czyli poziom mieszaniną wolności i konfliktu.
społeczeństwa. Po drugie, poziom wspólnoty samej w sobie. Rosabeth Moss Kanter analizuje utopijne wspólnoty
Po trzecie, poziom składowych wspólnoty, tzn. poziom wieku XIX i współczesne komuny. Według niej największym
jednostek i rodzin. Poziomom tym można przypisać wysokie i problemem jest bezpieczne angażowanie się w ideały i wzory
niskie szacunki w zależności od tego, w jakim stopniu zachowania proponowane przez grupę. Ma to podstawowe
poszczególne typy wspólnoty kładą nań nacisk. Społeczności znaczenie dlatego, że wspólnoty te odrzucają wzory
lokalne mają niski wskaźnik orientacji na cel na każdym z zachowania otaczającego je społeczeństwa i różnymi
tych poziomów. Zgadza się to z tezą Hillery'ego, że sposobami dążą do wykucia nowych, alternatywnych
wspólnotowa organizacja jest w ogóle słabo zorientowana na sposobów powiązania z szerszym społeczeństwem.
cel w przeciwieństwie do organizacji formalnej zorientowanej Zobowiązanie powstaje tam, gdzie potrzeby
przede wszystkim na cel. Gottschalk charakteryzuje wspólnoty i życzenia jednostki zbiegają się. Z pełnym
wspólnoty dewiacyjne jako takie, gdzie na dwóch poziomach zobowiązaniem mamy do czynienia wówczas, gdy ludzie
występuje silne, a na jednym słabe zorientowanie na cel. dobrowolnie robią to, co jest potrzebne wspólnocie, aby
Biorąc pod uwagę różne możliwe kombinacje silnej orientacji przetrwać i rozwijać się i gdy czynią tak, dlatego że to
na cel na różnych poziomach, można wyróżnić wspólnoty aprobują i uważają za satysfakcjonujące. Zgodność między
zarządzane, zaprojektowane, celowe oraz anty-wspólnotę. potrzebami wspólnoty i życzeniami jednostki jest szczególnie
Pierwsze trzy wiążą się z celową orientacją na dwóch ważna z trzech powodów. Chodzi tu o zatrzymanie członków
poziomach, wysoką na jednym z nich, podczas gdy czwarty w komunie, zwartość komuny i o sprawowanie kontroli
typ wspólnoty, typ totalitarny, wiąże się z wysoką orientacją społecznej nad zachowaniem członków. Według Kanter te
na cel na wszystkich wyróżnionych poziomach. trzy aspekty są analitycznie różne i nie muszą występować
Jedną z alternatyw społeczności lokalnych (tj. wszystkie razem.
wspólnot związanych z określonym terytorium) są komuny. Przyjmując punkt widzenia jednostki, można
Podpadają one pod kategorię celowych. Pojawia się wiele wyróżnić trzy aspekty zobowiązania wobec komuny:
eksperymentalnych komun. George Hillery w swym artykule instrumentalny, uczuciowy i moralny. Korespondują one z
pt. Families, Communes, and Communities omawia studium potrzebą wspólnoty, aby zatrzymać swoich członków,
siedmiu komun różnego typu. Streszcza krótko swoją teorię wytworzyć zwartość, sprawować społeczną kontrolę.
wspólnotowej organizacji i przedstawia komuny jako Jeśli więc chodzi o celową wspólnotę, której
organizacje komunalne, które są w swym charakterze bardziej przykładem jest komuna lub utopijna wspólnota, to
celowe niż społeczności lokalne, co znajduje swój wyraz w podstawowym pytaniem jest pytanie o to, jak jest ona
ich ideologii. zorganizowana, aby osiągnąć potrzebny poziom
Powstaje pytanie, czy wspólnota mająca charakter zaangażowania swoich członków, gdyż właśnie ono pozwala
celowy musi stawać się coraz bardziej organizacją formalną i jej na realizację koniecznych prac i dostarcza jednostkom
coraz mniej wspólnotą? Hillery uważa, że istnieje różnica motywacji do pozostawania we wspólnocie. Komuny
między celowością we wspólnocie i celową orientacją rozwijają szereg różnych mechanizmów służących
organizacji formalnej. Gdy mówimy o komunach, zakładamy wytwarzaniu silnego zaangażowania i stąd zapewnieniu
występowanie silnej orientacji ideologicznej, która polega wspólnocie zdolności do życia, a jej członkom satysfakcji.
zwykle na “nawoływaniu do alternatywnych wzorów
zachowania, odmiennych od tych, które są popularne w
szerszym społeczeństwie”. Ideologia jest zarówno siłą
komuny, jak i jej słabością. Komuny wymagają od swych
członków silnego zaangażowania, gdyż odchodzenie od norm
zagraża ich egzystencji. Zagrożenie to płynie nie tylko ze
strony szerszego społeczeństwa, które komuna może odrzucić
dokładnie tak samo, jak ono ją odrzuca. Groźba ta ma także
charakter wewnętrzny i wynika z ich własnych wzorów życia
Mikołajewska 155 156 Zjawisko wspólnoty

społecznością lokalną. Wyróżniają trzy poziomy analizy rodzinnego, czy też ich braku. Komuny są więc fascynującą
wspólnot. Po pierwsze, poziom najszerszy, czyli poziom mieszaniną wolności i konfliktu.
społeczeństwa. Po drugie, poziom wspólnoty samej w sobie. Rosabeth Moss Kanter analizuje utopijne wspólnoty
Po trzecie, poziom składowych wspólnoty, tzn. poziom wieku XIX i współczesne komuny. Według niej największym
jednostek i rodzin. Poziomom tym można przypisać wysokie i problemem jest bezpieczne angażowanie się w ideały i wzory
niskie szacunki w zależności od tego, w jakim stopniu zachowania proponowane przez grupę. Ma to podstawowe
poszczególne typy wspólnoty kładą nań nacisk. Społeczności znaczenie dlatego, że wspólnoty te odrzucają wzory
lokalne mają niski wskaźnik orientacji na cel na każdym z zachowania otaczającego je społeczeństwa i różnymi
tych poziomów. Zgadza się to z tezą Hillery'ego, że sposobami dążą do wykucia nowych, alternatywnych
wspólnotowa organizacja jest w ogóle słabo zorientowana na sposobów powiązania z szerszym społeczeństwem.
cel w przeciwieństwie do organizacji formalnej zorientowanej Zobowiązanie powstaje tam, gdzie potrzeby
przede wszystkim na cel. Gottschalk charakteryzuje wspólnoty i życzenia jednostki zbiegają się. Z pełnym
wspólnoty dewiacyjne jako takie, gdzie na dwóch poziomach zobowiązaniem mamy do czynienia wówczas, gdy ludzie
występuje silne, a na jednym słabe zorientowanie na cel. dobrowolnie robią to, co jest potrzebne wspólnocie, aby
Biorąc pod uwagę różne możliwe kombinacje silnej orientacji przetrwać i rozwijać się i gdy czynią tak, dlatego że to
na cel na różnych poziomach, można wyróżnić wspólnoty aprobują i uważają za satysfakcjonujące. Zgodność między
zarządzane, zaprojektowane, celowe oraz anty-wspólnotę. potrzebami wspólnoty i życzeniami jednostki jest szczególnie
Pierwsze trzy wiążą się z celową orientacją na dwóch ważna z trzech powodów. Chodzi tu o zatrzymanie członków
poziomach, wysoką na jednym z nich, podczas gdy czwarty w komunie, zwartość komuny i o sprawowanie kontroli
typ wspólnoty, typ totalitarny, wiąże się z wysoką orientacją społecznej nad zachowaniem członków. Według Kanter te
na cel na wszystkich wyróżnionych poziomach. trzy aspekty są analitycznie różne i nie muszą występować
Jedną z alternatyw społeczności lokalnych (tj. wszystkie razem.
wspólnot związanych z określonym terytorium) są komuny. Przyjmując punkt widzenia jednostki, można
Podpadają one pod kategorię celowych. Pojawia się wiele wyróżnić trzy aspekty zobowiązania wobec komuny:
eksperymentalnych komun. George Hillery w swym artykule instrumentalny, uczuciowy i moralny. Korespondują one z
pt. Families, Communes, and Communities omawia studium potrzebą wspólnoty, aby zatrzymać swoich członków,
siedmiu komun różnego typu. Streszcza krótko swoją teorię wytworzyć zwartość, sprawować społeczną kontrolę.
wspólnotowej organizacji i przedstawia komuny jako Jeśli więc chodzi o celową wspólnotę, której
organizacje komunalne, które są w swym charakterze bardziej przykładem jest komuna lub utopijna wspólnota, to
celowe niż społeczności lokalne, co znajduje swój wyraz w podstawowym pytaniem jest pytanie o to, jak jest ona
ich ideologii. zorganizowana, aby osiągnąć potrzebny poziom
Powstaje pytanie, czy wspólnota mająca charakter zaangażowania swoich członków, gdyż właśnie ono pozwala
celowy musi stawać się coraz bardziej organizacją formalną i jej na realizację koniecznych prac i dostarcza jednostkom
coraz mniej wspólnotą? Hillery uważa, że istnieje różnica motywacji do pozostawania we wspólnocie. Komuny
między celowością we wspólnocie i celową orientacją rozwijają szereg różnych mechanizmów służących
organizacji formalnej. Gdy mówimy o komunach, zakładamy wytwarzaniu silnego zaangażowania i stąd zapewnieniu
występowanie silnej orientacji ideologicznej, która polega wspólnocie zdolności do życia, a jej członkom satysfakcji.
zwykle na “nawoływaniu do alternatywnych wzorów
zachowania, odmiennych od tych, które są popularne w
szerszym społeczeństwie”. Ideologia jest zarówno siłą
komuny, jak i jej słabością. Komuny wymagają od swych
członków silnego zaangażowania, gdyż odchodzenie od norm
zagraża ich egzystencji. Zagrożenie to płynie nie tylko ze
strony szerszego społeczeństwa, które komuna może odrzucić
dokładnie tak samo, jak ono ją odrzuca. Groźba ta ma także
charakter wewnętrzny i wynika z ich własnych wzorów życia
Mikołajewska 157 158 Zjawisko wspólnoty

bezosobowych, umownych i racjonalnych aspektów ludzkich


związków. Przyjmując powszechną w XIX wieku idealizację
życia wsi, Tönnies uznał, że wieś najpełniej wyraża cechy
Rozdział VI Gemeinschaft — “są one tam najsilniejsze i najbardziej
żywe”, podczas gdy Gesellschaft dominuje w mieście.
Wspólnota wiejska Poczynając od pionierskiej pracy Galpina Social Anatomy of
an Agricultural Community, przeprowadzono tysiące badań
nad społecznością lokalną, przyjmując schemat Tönniesa za
Autorzy omówionego w tym rozdziale artykułu wskazują, że pojęcie punkt odniesienia.
wspólnoty może być nie tylko użytecznym narzędziem analizy socjologicznej, Mechaniczny sposób stosowania typologii Tönniesa
ale także jest pojęciem używanym przez grupy społeczne w ich życiu został jednak ostatnio zaatakowany i to nie tylko ogólnie w
codziennym i może być strategią kamuflażu sprzeczności interesów, którą
stosuje warstwa dominująca w danej społeczności. Artykuł ten implicite
socjologii wsi, ale także w dziedzinie badań nad wspólnotą
wprowadza do analizy socjologicznej problem etyki solidarności. Powoływanie wiejską. Badania prowadzone w latach pięćdziesiątych dalej
się na solidarność, na wspólnotę z innymi (etyka solidarności) ma swoją ciemną i kwestionowały trafność utożsamiania wiejskiej osady ze
jasną stronę. Z jednej strony, jak się zdaje, problemy naszych czasów w dużym wspólnotą i zwracały uwagę na istnienie cech o charakterze
stopniu wynikają ze słabości etyki solidarności. Krytycy społeczeństwa gesellschaflisch w życiu społecznym wielu rejonów wiejskich.
mieszczańskiego podkreślają, że zbyt rozbudowany indywidualizm, podążanie Częściowo pod wpływem badań empirycznych zaatakowano
za własnym interesem osłabiło poczucie solidarności. Z drugiej strony,
spotykamy się z nadużywaniem etyki solidarności — w imię solidarności także samo pojęcie wspólnoty, wskazując na jego niejasność i
grupowej i obrony przed zagrożeniem realizuje się panowanie warstwy teoretyczną błędność. Ostatnio, jak się zdaje, piszą autorzy,
dominującej w danej społeczności. Warte podkreślenia jest to, że jak sugeruje żaden artykuł ani książka na temat społeczności lokalnej nie
prezentowany artykuł, etyka solidarności bywa techniką sprawowania władzy na może się obejść bez ustosunkowania się do problemu
poziomie różnych małych społeczności jak wieś i rodzina, co może mieć miejsce definicji. Badania nad wspólnotami miejskimi zostały
w każdym typie systemu politycznego.
zaatakowane za ich “abstrakcyjny empirycyzm” i
“impresjonistyczną metodologię”, tzn. przesadne opisy
lokalnej ekologii, społecznej organizacji i społecznego
uczestnictwa oraz za ich parafialne i ahistoryczne
Wspólnota wiejska i jej władza nastawienie. Nic więc dziwnego, że w późnych latach 60–
tych osłabiło się zaufanie do socjologicznych badań nad
w ujęciu P. Saundersa, wspólnotą wiejską.
H. Newby'ego, C. Bell i D. Rose'a110 Ostatnio nastąpiło jednak pewne ożywienie w tej
dziedzinie, a także badania oparto na bardziej realistycznej
ocenie ograniczeń i możliwości badań. Ożywienie to było
także częściowo wynikiem romantycznego anty–urbanizmu i
Ferdynand Tönnies jest nazywany ojcem zarówno anty–industralizmu powstałego w społecznościach
badań nad społecznością lokalną, jak i socjologii wsi, piszą zachodnich na początku lat 70–tych. Protest przeciw skażeniu
autorzy. Nic więc dziwnego, że badanie społeczności lokalnej środowiska, ruch w kierunku jego większej ochrony,
pozostawało głównym zajęciem socjologii wsi. Pojęcia świadomość “granic wzrostu” oraz przekonanie, że “małe
Tönniesa Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft jest piękne” przyczyniły się do ogromnego ożywienia
(tłumaczone jako społeczeństwo, organizacja lub związek)
wartości arkadyjskich, od których socjologia wsi nigdy nie
miały ogromny wpływ na wspomniane dyscypliny.
była całkowicie wolna. Dostrzeżono więc ponownie społeczny
Gemeinschaft obejmowało wszelki układ stosunków
charakteryzujących się emocjonalną spójnością, głębią, i socjologiczny sens badania dynamiki małych wspólnot
ciągłością i pełnią. Gesellschaft odnosiło się do wiejskich i zagrożeń dla ich istnienia wynikłych z
centralistycznych i biurokratycznych trenów we
110
współczesnym społeczeństwie. Ożywieniu badań nad
Omówione na podstawie: Peter Saunders, Howard Newby, Colin Bell, David
wspólnotą towarzyszył nacisk na używanie wspólnoty jako
Rose, Rural Community and Rural Community Power w tłumaczeniu polskim
pewnej szczególnej metody badań, a nie czynienie z niej
przez M. Pączkowską.
Mikołajewska 157 158 Zjawisko wspólnoty

bezosobowych, umownych i racjonalnych aspektów ludzkich


związków. Przyjmując powszechną w XIX wieku idealizację
życia wsi, Tönnies uznał, że wieś najpełniej wyraża cechy
Rozdział VI Gemeinschaft — “są one tam najsilniejsze i najbardziej
żywe”, podczas gdy Gesellschaft dominuje w mieście.
Wspólnota wiejska Poczynając od pionierskiej pracy Galpina Social Anatomy of
an Agricultural Community, przeprowadzono tysiące badań
nad społecznością lokalną, przyjmując schemat Tönniesa za
Autorzy omówionego w tym rozdziale artykułu wskazują, że pojęcie punkt odniesienia.
wspólnoty może być nie tylko użytecznym narzędziem analizy socjologicznej, Mechaniczny sposób stosowania typologii Tönniesa
ale także jest pojęciem używanym przez grupy społeczne w ich życiu został jednak ostatnio zaatakowany i to nie tylko ogólnie w
codziennym i może być strategią kamuflażu sprzeczności interesów, którą
stosuje warstwa dominująca w danej społeczności. Artykuł ten implicite
socjologii wsi, ale także w dziedzinie badań nad wspólnotą
wprowadza do analizy socjologicznej problem etyki solidarności. Powoływanie wiejską. Badania prowadzone w latach pięćdziesiątych dalej
się na solidarność, na wspólnotę z innymi (etyka solidarności) ma swoją ciemną i kwestionowały trafność utożsamiania wiejskiej osady ze
jasną stronę. Z jednej strony, jak się zdaje, problemy naszych czasów w dużym wspólnotą i zwracały uwagę na istnienie cech o charakterze
stopniu wynikają ze słabości etyki solidarności. Krytycy społeczeństwa gesellschaflisch w życiu społecznym wielu rejonów wiejskich.
mieszczańskiego podkreślają, że zbyt rozbudowany indywidualizm, podążanie Częściowo pod wpływem badań empirycznych zaatakowano
za własnym interesem osłabiło poczucie solidarności. Z drugiej strony,
spotykamy się z nadużywaniem etyki solidarności — w imię solidarności także samo pojęcie wspólnoty, wskazując na jego niejasność i
grupowej i obrony przed zagrożeniem realizuje się panowanie warstwy teoretyczną błędność. Ostatnio, jak się zdaje, piszą autorzy,
dominującej w danej społeczności. Warte podkreślenia jest to, że jak sugeruje żaden artykuł ani książka na temat społeczności lokalnej nie
prezentowany artykuł, etyka solidarności bywa techniką sprawowania władzy na może się obejść bez ustosunkowania się do problemu
poziomie różnych małych społeczności jak wieś i rodzina, co może mieć miejsce definicji. Badania nad wspólnotami miejskimi zostały
w każdym typie systemu politycznego.
zaatakowane za ich “abstrakcyjny empirycyzm” i
“impresjonistyczną metodologię”, tzn. przesadne opisy
lokalnej ekologii, społecznej organizacji i społecznego
uczestnictwa oraz za ich parafialne i ahistoryczne
Wspólnota wiejska i jej władza nastawienie. Nic więc dziwnego, że w późnych latach 60–
tych osłabiło się zaufanie do socjologicznych badań nad
w ujęciu P. Saundersa, wspólnotą wiejską.
H. Newby'ego, C. Bell i D. Rose'a110 Ostatnio nastąpiło jednak pewne ożywienie w tej
dziedzinie, a także badania oparto na bardziej realistycznej
ocenie ograniczeń i możliwości badań. Ożywienie to było
także częściowo wynikiem romantycznego anty–urbanizmu i
Ferdynand Tönnies jest nazywany ojcem zarówno anty–industralizmu powstałego w społecznościach
badań nad społecznością lokalną, jak i socjologii wsi, piszą zachodnich na początku lat 70–tych. Protest przeciw skażeniu
autorzy. Nic więc dziwnego, że badanie społeczności lokalnej środowiska, ruch w kierunku jego większej ochrony,
pozostawało głównym zajęciem socjologii wsi. Pojęcia świadomość “granic wzrostu” oraz przekonanie, że “małe
Tönniesa Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft jest piękne” przyczyniły się do ogromnego ożywienia
(tłumaczone jako społeczeństwo, organizacja lub związek)
wartości arkadyjskich, od których socjologia wsi nigdy nie
miały ogromny wpływ na wspomniane dyscypliny.
była całkowicie wolna. Dostrzeżono więc ponownie społeczny
Gemeinschaft obejmowało wszelki układ stosunków
charakteryzujących się emocjonalną spójnością, głębią, i socjologiczny sens badania dynamiki małych wspólnot
ciągłością i pełnią. Gesellschaft odnosiło się do wiejskich i zagrożeń dla ich istnienia wynikłych z
centralistycznych i biurokratycznych trenów we
110
współczesnym społeczeństwie. Ożywieniu badań nad
Omówione na podstawie: Peter Saunders, Howard Newby, Colin Bell, David
wspólnotą towarzyszył nacisk na używanie wspólnoty jako
Rose, Rural Community and Rural Community Power w tłumaczeniu polskim
pewnej szczególnej metody badań, a nie czynienie z niej
przez M. Pączkowską.
Mikołajewska 159 160 Zjawisko wspólnoty

przedmiotu badań. Wspólnoty nie miały stanowić obiektu kwestionowane jest ich dziedzictwo. Pomimo tego, sąsiedzi i
badań samego w sobie, ale miały być badane ze względu na bracia zawsze pozostają sąsiadami i braćmi. Sąsiedztwo i
to, co można na ich podstawie powiedzieć o szerszych braterstwo istnieją psychicznie. Nie ma prawdopodobnie
procesach społecznych. Odległe wioski, zwykle uważane za żadnego lepszego przykładu, aby ukazać jak dużą rolę
najbardziej zacofane i stabilne rejony społeczeństwa, zostały odgrywają odczucia jako podstawa wspólnoty”111.
potraktowane jako mikrokosmos lub nawet symbol szerszych Autorzy podkreślają jednak, że w ich własnym
trendów społecznych, których obserwacja możne wyjaśnić użyciu terminu wspólnota nie zakładają z góry żadnych
skutki rozprzestrzeniających się i często rewolucyjnych zmian uczuć. Dla uczuć rezerwują termin “poczucie” wspólnoty,
makrospołecznych. Ożywienie tego rodzaju badań nad twierdząc, że większość ludzi mówiąc o pragnieniu wspólnoty
wspólnotą wiejską nie słabnie, a traktowanie badań nad ma na myśli właśnie to “poczucie” wspólnoty. Owo poczucie
wspólnotą jako metody może związać ściślej socjologię wsi z wspólnoty proponują też nazywać komunią (communion),
lepiej rozwiniętą tradycją badań w antropologii społecznej. gdyż określenie to nie implikuje związku z terytorialnością.
Ponadto, kładąc większy nacisk na zmianę i proces, można Giddens w latach 70–tych ostro skrytykował tzw.
przezwyciężyć jedną z tradycyjnych słabości tej dziedziny. “teorię społeczeństwa przemysłowego”, która wyłoniła się z
Czy to ożywienie zainteresowania wspólnotami klasycznej teorii socjologicznej, do której Tönnies wniósł
wiejskimi przyniesie ze sobą większą jasność pojęcia znaczny wkład. Charakteryzując tę teorię, Giddens pisze, że
wspólnoty, jeszcze nie wiadomo. Stale powracający problem podstawową opozycją jest tu rozróżnienie pomiędzy
definicji, piszą autorzy, wiąże się z przyjmowaniem bez tradycyjnym społeczeństwem rolniczym opierającym się
zastrzeżeń niesprawdzonego założenia o zbieżności zazwyczaj na uprawomocnionym przez religię panowaniu elit
następujących trzech analitycznych perspektyw. Pierwsza z posiadaczy ziemskich (w rzeczywistości często mającym swe
nich traktuje wspólnotę jako “określenie geograficzne”, tzn. źródło we władzy militarnej i koordynowanym przez
odnoszące się do umiejscowienia w ograniczonej przestrzeni autorytatywne państwo), a społeczeństwem przemysłowym,
fizycznej. Druga traktuje wspólnotę jako “określenie miejskim, płynnym i merytokratycznym w swej strukturze,
ekologiczne”, tzn. jako opis lokalnego systemu społecznego. które charakteryzuje dyfuzja władzy pomiędzy
Trzecia traktuje wspólnotę jako szczególny rodzaj powiązań współzawodniczącymi elitami i w którym solidarność
między ludźmi niezależny od sposobu zamieszkiwania. społeczna bazuje na transakcjach wymiany, a nie na etyce
Należy zauważyć, piszą autorzy, że Tönnies w swojej religijnej i używającej przemocy władzy militarnej i w którym
koncepcji Gemeinschaft miał na myśli trzecią z rząd przybiera postać państwa masowej demokracji. Teoria
wymienionych wyżej perspektyw. Dyskusja wokół kontinuum społeczeństwa przemysłowego uznaje istnienie konfliktu
wiejski–miejski wynikała często stąd, że zakładając zbieżność klasowego, chociaż uważa, że jest on cechą przejściowej fazy
wszystkich trzech wymienionych perspektyw uważano wieś wyłaniania się industrializmu ze społeczeństwa tradycyjnego,
za lokalny system społeczny typu Gemeinschaft. Badania nie i że społeczeństwo to stanie się transcendentalne (tzn.
potwierdzały jednak tego założenia. Stąd większość “uregulowane” lub “zinstytucjonalizowane”), gdy porządek
współczesnych socjologów miasta i wsi przyjmuje drugą z przemysłowy osiągnie swą dojrzałość. Niektóre wersje
wymienionych perspektyw, tzn. traktuje wieś jako lokalny społeczeństwa przemysłowego (włączając w to oryginalną
system społeczny. Autorzy tak właśnie określają swój własny wersję Saint–Simona) głoszą, że samo pojęcie klasy utraci
punkt widzenia przyjęty w tym artykule. Równocześnie swe znaczenie w momencie, gdy nastąpi przejście do
podkreślają raz jeszcze, że sam Tönnies pojmował industrializmu. Koniec konfliktu klasowego we współczesnej
umiejscowienie w przestrzeni warunkowo. Tzn. stosunki typu epoce będzie oznaczać koniec ideologii chronionej w
Gemeinschaft były dla niego połączone ze społecznością niektórych krajach przemysłowych jak Francja, chociaż
geograficzną tylko w tym sensie, że ci którzy stanowili istnienie tam nadal archaicznego sektora chłopskiego
wspólnotę krwi i wspólnotę przekonań, chcieli żyć w bliskim oznacza, że stare konflikty klasowe i ruchy ideologiczne
sąsiedztwie. Jak to pisał Schmalenbach: “Tönnies (jak i jeszcze nie zniknęły. Teoria społeczeństwa przemysłowego
wszyscy inni) wiedział, że wiejscy sąsiedzi mogą stać się buduje dychotomiczne typologie form społecznej organizacji,
śmiertelnymi wrogami, gdy np. kwestionowane są granice,
podobnie jak bracia mogą się stać wrogami, gdy 111
Schmalenbach, 1961, s. 335
Mikołajewska 159 160 Zjawisko wspólnoty

przedmiotu badań. Wspólnoty nie miały stanowić obiektu kwestionowane jest ich dziedzictwo. Pomimo tego, sąsiedzi i
badań samego w sobie, ale miały być badane ze względu na bracia zawsze pozostają sąsiadami i braćmi. Sąsiedztwo i
to, co można na ich podstawie powiedzieć o szerszych braterstwo istnieją psychicznie. Nie ma prawdopodobnie
procesach społecznych. Odległe wioski, zwykle uważane za żadnego lepszego przykładu, aby ukazać jak dużą rolę
najbardziej zacofane i stabilne rejony społeczeństwa, zostały odgrywają odczucia jako podstawa wspólnoty”111.
potraktowane jako mikrokosmos lub nawet symbol szerszych Autorzy podkreślają jednak, że w ich własnym
trendów społecznych, których obserwacja możne wyjaśnić użyciu terminu wspólnota nie zakładają z góry żadnych
skutki rozprzestrzeniających się i często rewolucyjnych zmian uczuć. Dla uczuć rezerwują termin “poczucie” wspólnoty,
makrospołecznych. Ożywienie tego rodzaju badań nad twierdząc, że większość ludzi mówiąc o pragnieniu wspólnoty
wspólnotą wiejską nie słabnie, a traktowanie badań nad ma na myśli właśnie to “poczucie” wspólnoty. Owo poczucie
wspólnotą jako metody może związać ściślej socjologię wsi z wspólnoty proponują też nazywać komunią (communion),
lepiej rozwiniętą tradycją badań w antropologii społecznej. gdyż określenie to nie implikuje związku z terytorialnością.
Ponadto, kładąc większy nacisk na zmianę i proces, można Giddens w latach 70–tych ostro skrytykował tzw.
przezwyciężyć jedną z tradycyjnych słabości tej dziedziny. “teorię społeczeństwa przemysłowego”, która wyłoniła się z
Czy to ożywienie zainteresowania wspólnotami klasycznej teorii socjologicznej, do której Tönnies wniósł
wiejskimi przyniesie ze sobą większą jasność pojęcia znaczny wkład. Charakteryzując tę teorię, Giddens pisze, że
wspólnoty, jeszcze nie wiadomo. Stale powracający problem podstawową opozycją jest tu rozróżnienie pomiędzy
definicji, piszą autorzy, wiąże się z przyjmowaniem bez tradycyjnym społeczeństwem rolniczym opierającym się
zastrzeżeń niesprawdzonego założenia o zbieżności zazwyczaj na uprawomocnionym przez religię panowaniu elit
następujących trzech analitycznych perspektyw. Pierwsza z posiadaczy ziemskich (w rzeczywistości często mającym swe
nich traktuje wspólnotę jako “określenie geograficzne”, tzn. źródło we władzy militarnej i koordynowanym przez
odnoszące się do umiejscowienia w ograniczonej przestrzeni autorytatywne państwo), a społeczeństwem przemysłowym,
fizycznej. Druga traktuje wspólnotę jako “określenie miejskim, płynnym i merytokratycznym w swej strukturze,
ekologiczne”, tzn. jako opis lokalnego systemu społecznego. które charakteryzuje dyfuzja władzy pomiędzy
Trzecia traktuje wspólnotę jako szczególny rodzaj powiązań współzawodniczącymi elitami i w którym solidarność
między ludźmi niezależny od sposobu zamieszkiwania. społeczna bazuje na transakcjach wymiany, a nie na etyce
Należy zauważyć, piszą autorzy, że Tönnies w swojej religijnej i używającej przemocy władzy militarnej i w którym
koncepcji Gemeinschaft miał na myśli trzecią z rząd przybiera postać państwa masowej demokracji. Teoria
wymienionych wyżej perspektyw. Dyskusja wokół kontinuum społeczeństwa przemysłowego uznaje istnienie konfliktu
wiejski–miejski wynikała często stąd, że zakładając zbieżność klasowego, chociaż uważa, że jest on cechą przejściowej fazy
wszystkich trzech wymienionych perspektyw uważano wieś wyłaniania się industrializmu ze społeczeństwa tradycyjnego,
za lokalny system społeczny typu Gemeinschaft. Badania nie i że społeczeństwo to stanie się transcendentalne (tzn.
potwierdzały jednak tego założenia. Stąd większość “uregulowane” lub “zinstytucjonalizowane”), gdy porządek
współczesnych socjologów miasta i wsi przyjmuje drugą z przemysłowy osiągnie swą dojrzałość. Niektóre wersje
wymienionych perspektyw, tzn. traktuje wieś jako lokalny społeczeństwa przemysłowego (włączając w to oryginalną
system społeczny. Autorzy tak właśnie określają swój własny wersję Saint–Simona) głoszą, że samo pojęcie klasy utraci
punkt widzenia przyjęty w tym artykule. Równocześnie swe znaczenie w momencie, gdy nastąpi przejście do
podkreślają raz jeszcze, że sam Tönnies pojmował industrializmu. Koniec konfliktu klasowego we współczesnej
umiejscowienie w przestrzeni warunkowo. Tzn. stosunki typu epoce będzie oznaczać koniec ideologii chronionej w
Gemeinschaft były dla niego połączone ze społecznością niektórych krajach przemysłowych jak Francja, chociaż
geograficzną tylko w tym sensie, że ci którzy stanowili istnienie tam nadal archaicznego sektora chłopskiego
wspólnotę krwi i wspólnotę przekonań, chcieli żyć w bliskim oznacza, że stare konflikty klasowe i ruchy ideologiczne
sąsiedztwie. Jak to pisał Schmalenbach: “Tönnies (jak i jeszcze nie zniknęły. Teoria społeczeństwa przemysłowego
wszyscy inni) wiedział, że wiejscy sąsiedzi mogą stać się buduje dychotomiczne typologie form społecznej organizacji,
śmiertelnymi wrogami, gdy np. kwestionowane są granice,
podobnie jak bracia mogą się stać wrogami, gdy 111
Schmalenbach, 1961, s. 335
Mikołajewska 161 162 Zjawisko wspólnoty

pisze dalej Giddens, które bywają różnie nazywane, np. status równoważną analizie dystrybucji władzy w społeczności
versus kontrakt, solidarność mechaniczna versus organiczna, lokalnej. Badania nad władzą lokalną mają sens nie tylko
Gemeinschaft versus Gesellschaft itp. Autorzy całkowicie dlatego, że najbliższy rejon stanowi dla wielu ludzi realne
zgadzają się z Giddensem, że należy odejść od takiej teorii umiejscowienie władzy, szczególnie dla ludzi z klasy
społeczeństwa industrialnego lub przynajmniej poddać pracującej, ale także dlatego, że mogą pomóc w rozwoju
badaniu jej założenia i obietnice. Okaże się wówczas, że naszego teoretycznego rozumienia władzy tout court.
faktycznie niektóre lub większość tych opisywanych przez Istnieją ponadto słuszne racje teoretyczne na rzecz
Giddensa założeń jest przestarzałych. Główne “wewnętrzne” przypuszczenia, że władza lokalna może być lepiej widoczna
podziały i napięcia w rozwiniętych społeczeństwach nie są już w rejonach wiejskich niż w dużych ośrodkach
takie, jak te które występowały w wieku dziewiętnastym i we przemysłowych. Pomimo wzrastającej interwencji państwa w
wczesnych latach dwudziestego wieku i które miały swe codzienne życie obywateli we wszystkich rozwiniętych
źródło w napięciach pomiędzy ośrodkami miejskimi i krajach przemysłowych, lokalne procesy polityczne w
przemysłowymi, a ciągle silnymi ośrodkami wiejskiego rejonach wiejskich pozostają silnie pod wpływem czynników
zaplecza. lokalnych. Np. w krajach rozwiniętego kapitalizmu Europy
Zachodniej, Ameryki Północnej, Australii i Azji rolnictwo,
Badania władzy społeczności lokalnej w rejonach wiejskich pomimo różnych stopni pionowej integracji z szerszym
Od czasu, gdy Floyd Hunter opublikował swoje kompleksem produkcji i przetwarzania żywności, pozostaje
słynne badania z Atlanty w Community Power Structure de facto głównie w rękach własności rodzinnej. Różne
(1953), badanie charakteru władzy w społecznościach czynniki (a przede wszystkim ziemia jako środek produkcji)
lokalnych stało się nieomal sub–dyscypliną o własnych hamowały koncentrację kapitału i tworzenie państwowych i
prawach. Bibliografia zawiera obecnie setki tytułów, międzynarodowych quasi–monopoli. Zatrudnienie w rejonach
szczególnie ze Stanów Zjednoczonych, gdzie badania te wiejskich pozostawało więc w dużym stopniu w rękach
wywołały zażartą i fascynującą dyskusję. Wspólnota stała się lokalnych, a rejony wiejskie w rozwiniętych społecznościach
polem walki, gdzie toczy się walka o fundamentalne kapitalistycznych nie są równie zdominowane jak tereny
zagadnienia epistemologiczne, które wykraczają daleko poza miejskie przez garstkę wielkich przedsiębiorstw z zarządem
zakres tekstu autorów. W Stanach Zjednoczonych badania znajdującym się poza danym regionem. W wielu rejonach
nad społecznością lokalną dotyczyły jednak głównie miast i wiejskich lokalne decyzje polityczne pozostają wiążące dla
małych miasteczek. Do analizy władzy lokalnej w rejonach tych, którzy są zatrudnieni w lokalnym rolnictwie i dla
wiejskich zaledwie się przystępuje. Socjologia wsi związanego z nim przemysłu. W tych rejonach wiejskich nie
pozostawała aż do niedawna sparaliżowana przez schemat można więc mówić o “zaćmieniu” wspólnoty w takim
Gemeinschaft–Gesellschaft, konwencję stosowaną w stopniu, jak to się dzieje w innych miejscowościach.
naszkicowanej wyżej “teorii społeczeństwa industrialnego”. Jednakże przed rozpoczęciem badań nad wiejską
Kwestia, czy władza lokalna jest warta poważniejszej władzą lokalną należy uważnie wyszczególnić parametry
uwagi jest sprawą empiryczną, a nie czymś, co może być władzy lokalnej, oraz wskazać na związek pomiędzy
ustalone a priori. Istnieje wiele danych wskazujących, że lokalnym systemem społecznym i szerszym społecznym
sąsiedztwo pozostaje preferowanym sposobem kontekstem. W dziedzinie badań “chłopskich” faktycznie
zamieszkiwania dla wielu ludzi, i że lokalne procesy podejmowano szereg systematycznych prób analizowania
polityczne mają znaczenie w określaniu ich szans życiowych. zależności pomiędzy tym, co lokalne i tym, co państwowe i
Dotyczy to zarówno Wielkiej Brytanii, jak i Stanów wpływu tych zależności na świadomość polityczną chłopów i
Zjednoczonych. Nie można już dłużej z góry przyjmować ich działalność polityczną. Wynikało to częściowo z
tradycyjnego założenia, że polityka lokalna jest jedynie grą położenia szczególnego nacisku w tych badaniach na lokalne
formalną, określoną całkowicie przez formalne reguły gry. zorientowanie kultury chłopskiej, co (zgodnie z amerykańską
Analiza formalnego procesu politycznego — np. tradycją antropologii kulturowej) uważano za wyróżniającą
biurokratycznej struktury administracyjnej lokalnego rządu cechę chłopa. Np. Landsberger, podsumowując literaturę na
oraz formalnych i publicznych działań grup nacisku temat cech wiejskiego protestu, wskazał na podstawową
związanych z tą strukturą — nie może być uważana za przeszkodę organizacyjną, którą napotykają ruchy chłopskie i
Mikołajewska 161 162 Zjawisko wspólnoty

pisze dalej Giddens, które bywają różnie nazywane, np. status równoważną analizie dystrybucji władzy w społeczności
versus kontrakt, solidarność mechaniczna versus organiczna, lokalnej. Badania nad władzą lokalną mają sens nie tylko
Gemeinschaft versus Gesellschaft itp. Autorzy całkowicie dlatego, że najbliższy rejon stanowi dla wielu ludzi realne
zgadzają się z Giddensem, że należy odejść od takiej teorii umiejscowienie władzy, szczególnie dla ludzi z klasy
społeczeństwa industrialnego lub przynajmniej poddać pracującej, ale także dlatego, że mogą pomóc w rozwoju
badaniu jej założenia i obietnice. Okaże się wówczas, że naszego teoretycznego rozumienia władzy tout court.
faktycznie niektóre lub większość tych opisywanych przez Istnieją ponadto słuszne racje teoretyczne na rzecz
Giddensa założeń jest przestarzałych. Główne “wewnętrzne” przypuszczenia, że władza lokalna może być lepiej widoczna
podziały i napięcia w rozwiniętych społeczeństwach nie są już w rejonach wiejskich niż w dużych ośrodkach
takie, jak te które występowały w wieku dziewiętnastym i we przemysłowych. Pomimo wzrastającej interwencji państwa w
wczesnych latach dwudziestego wieku i które miały swe codzienne życie obywateli we wszystkich rozwiniętych
źródło w napięciach pomiędzy ośrodkami miejskimi i krajach przemysłowych, lokalne procesy polityczne w
przemysłowymi, a ciągle silnymi ośrodkami wiejskiego rejonach wiejskich pozostają silnie pod wpływem czynników
zaplecza. lokalnych. Np. w krajach rozwiniętego kapitalizmu Europy
Zachodniej, Ameryki Północnej, Australii i Azji rolnictwo,
Badania władzy społeczności lokalnej w rejonach wiejskich pomimo różnych stopni pionowej integracji z szerszym
Od czasu, gdy Floyd Hunter opublikował swoje kompleksem produkcji i przetwarzania żywności, pozostaje
słynne badania z Atlanty w Community Power Structure de facto głównie w rękach własności rodzinnej. Różne
(1953), badanie charakteru władzy w społecznościach czynniki (a przede wszystkim ziemia jako środek produkcji)
lokalnych stało się nieomal sub–dyscypliną o własnych hamowały koncentrację kapitału i tworzenie państwowych i
prawach. Bibliografia zawiera obecnie setki tytułów, międzynarodowych quasi–monopoli. Zatrudnienie w rejonach
szczególnie ze Stanów Zjednoczonych, gdzie badania te wiejskich pozostawało więc w dużym stopniu w rękach
wywołały zażartą i fascynującą dyskusję. Wspólnota stała się lokalnych, a rejony wiejskie w rozwiniętych społecznościach
polem walki, gdzie toczy się walka o fundamentalne kapitalistycznych nie są równie zdominowane jak tereny
zagadnienia epistemologiczne, które wykraczają daleko poza miejskie przez garstkę wielkich przedsiębiorstw z zarządem
zakres tekstu autorów. W Stanach Zjednoczonych badania znajdującym się poza danym regionem. W wielu rejonach
nad społecznością lokalną dotyczyły jednak głównie miast i wiejskich lokalne decyzje polityczne pozostają wiążące dla
małych miasteczek. Do analizy władzy lokalnej w rejonach tych, którzy są zatrudnieni w lokalnym rolnictwie i dla
wiejskich zaledwie się przystępuje. Socjologia wsi związanego z nim przemysłu. W tych rejonach wiejskich nie
pozostawała aż do niedawna sparaliżowana przez schemat można więc mówić o “zaćmieniu” wspólnoty w takim
Gemeinschaft–Gesellschaft, konwencję stosowaną w stopniu, jak to się dzieje w innych miejscowościach.
naszkicowanej wyżej “teorii społeczeństwa industrialnego”. Jednakże przed rozpoczęciem badań nad wiejską
Kwestia, czy władza lokalna jest warta poważniejszej władzą lokalną należy uważnie wyszczególnić parametry
uwagi jest sprawą empiryczną, a nie czymś, co może być władzy lokalnej, oraz wskazać na związek pomiędzy
ustalone a priori. Istnieje wiele danych wskazujących, że lokalnym systemem społecznym i szerszym społecznym
sąsiedztwo pozostaje preferowanym sposobem kontekstem. W dziedzinie badań “chłopskich” faktycznie
zamieszkiwania dla wielu ludzi, i że lokalne procesy podejmowano szereg systematycznych prób analizowania
polityczne mają znaczenie w określaniu ich szans życiowych. zależności pomiędzy tym, co lokalne i tym, co państwowe i
Dotyczy to zarówno Wielkiej Brytanii, jak i Stanów wpływu tych zależności na świadomość polityczną chłopów i
Zjednoczonych. Nie można już dłużej z góry przyjmować ich działalność polityczną. Wynikało to częściowo z
tradycyjnego założenia, że polityka lokalna jest jedynie grą położenia szczególnego nacisku w tych badaniach na lokalne
formalną, określoną całkowicie przez formalne reguły gry. zorientowanie kultury chłopskiej, co (zgodnie z amerykańską
Analiza formalnego procesu politycznego — np. tradycją antropologii kulturowej) uważano za wyróżniającą
biurokratycznej struktury administracyjnej lokalnego rządu cechę chłopa. Np. Landsberger, podsumowując literaturę na
oraz formalnych i publicznych działań grup nacisku temat cech wiejskiego protestu, wskazał na podstawową
związanych z tą strukturą — nie może być uważana za przeszkodę organizacyjną, którą napotykają ruchy chłopskie i
Mikołajewska 163 164 Zjawisko wspólnoty

którą jest niezdolność do stworzenia struktur organizacyjnych w społeczeństwach agrarnych trudno określić “obiektywne”
(tzn. władzy, komunikacji, mechanizmów podejmowania interesy. Problemowi definicji interesów będzie poświęcona
decyzji, etc.), które przekraczałyby poziom wspólnoty112. dalsza część rozdziału.
Gałęski (1972) wyjaśnia trwałość chłopskiej orientacji na Jednakże, podkreślają autorzy, niezależnie od różnic
wspólnotę tym, że społeczeństwo potrzebuje chłopa (lub w systemie stratyfikacji, metody stosowane przez elity
kogoś uprawiającego ziemię) do produkowania żywności, własności ziemskiej w celu nadawania stabilności systemowi,
chłop natomiast nie potrzebuje społeczeństwa i może są bardzo podobne. Tzn. metody i strategie służące nadawaniu
spokojnie istnieć bez jego “wtrącania się”. Jak widać, i wzmacnianiu legitymizacji sprowadzają się do tych, które
podsumowują autorzy, istnieje dość obszerna literatura Weber wiązał z władzą tradycyjną. Sam Weber łączył władzę
dotycząca społeczeństw chłopskich, chociaż rzadko dotyczy tradycyjną przede wszystkim z feudalizmem zarówno w jego
ona niezinstytucjonalizowanej, osobistej polityki powiązań wersji azjatyckiej, jak i europejskiej. Jednakże ostatnio
patron–klient lub instytucji osobistego wpływu, takich jak wskazuje się, że różne formy władzy tradycyjnej (wyróżnione
mafia. ze względu na stosowane metody legitymizacji) występowały
nie tylko w feudalizmie, ale także na niewolniczych
Własność ziemska i stratyfikacja plantacjach rolniczych w Stanach Zjednoczonych i na
Jak wykazał Stinchcombe, w agrarnych strukturach Karaibach oraz w kapitalistycznym ekstensywnym rolnictwie
społecznych instytucje stratyfikacji opierają się nie tyle na na nizinach Anglii. Trwałość tradycyjnej władzy w
społeczeństwie wiejskim bez względu na to, jakie są jej
zawodzie, jak w środowisku miejskim i przemysłowym, lecz
podstawy ekonomiczne, wiąże się z rozproszonym
na instytucji własności. Własność ta nie wyraża się w formie
charakterem wiejskich populacji (co z kolei jest związane z
kapitału, lecz w posiadaniu ziemi. Dostęp do ziemi
ziemią jako czynnikiem produkcji). W porównaniu z życiem
konstytuuje zasadnicze źródło władzy we wszystkich miejskim zarówno wielkość, jak i gęstość zaludnienia w
społeczeństwach rolniczych, bez względu na stopień większości rejonów wiejskich jest tego rodzaju, że wytwarza
włączenia rolnictwa w rynek. Stinchcombe zaproponował wysoce partykularną strukturę społeczną, w której mogą
następującą typologię systemów własności ziemskiej i utrzymać się stałe kontakty typu face–to–face. Kiedy takiemu
opartych na nich wiejskich stosunków klasowych: system partykularyzmowi towarzyszy sztywny, hierarchiczny i
dworu–hacjendy, system dzierżawy rodzinnej, system małych przypisany system stratyfikacji społecznej, wówczas wyłaniają
gospodarstw rodzinnych, system plantacji oraz system się tradycyjne formy autorytetu bez względu na to, jak
kapitalistycznej własności ekstensywnej113. racjonalna jest aktywność ekonomiczna klasy panującej.
Tekst Stinchcombe zmusza autorów do przyjrzenia Klasa posiadaczy ziemskich w każdym przypadku
się bliżej charakterowi struktury własności ziemskiej i wytwarza skomplikowaną sieć paternalistycznych stosunków,
opartego na niej systemu stratyfikacji, gdyż używanie obecnie gdyż jest to sposób nadawania stabilności silnie niestabilnemu
takich opisowych terminów jak “chłop” lub nawet “chłopski systemowi społecznemu. Sprawowanie władzy tradycyjnej
sposób produkcji” wydaje się jałowe. Podobnie nie można z wymaga ponadto godzenia sprzeczności, które wynikają z
góry przesądzać, jakie są polityczne interesy farmerów lub wywołanego przez strukturę hierarchiczną zróżnicowania
chłopów. Jak wskazuje Stinchcombe, możemy mieć tu do społecznego i z konieczności wszczepienia identyfikacji z tym
czynienia od populizmu aż do rewolucyjnego komunizmu. zróżnicowaniem, co jest potrzebne do osiągnięcia stabilności.
Jeżeli chodzi o wyższą klasę właścicieli ziemskich, to różne W większości osad wiejskich można się uporać z tymi
struktury własności ziemskiej implikują różne problemy sprzecznościami nie poprzez bezosobowe abstrakcje i zasady
związane z utrzymywaniem stabilności i sprawowaniem lecz dzięki realizowanemu przez kontakty osobiste
władzy w sposób, który zapewniłby trwanie temu systemowi, paternalizmowi. Ze względu na kontakty osobiste, opinia i
który zapewnia im ich przywileje. Rozważania nad wpływ tradycyjnej elity ma charakter bezpośredni i ponadto w
klasowymi cechami chłopów zdają się być dziś jałowe, gdyż wielu społecznościach wiejskich pojawia się podział na elitę i
podporządkowanych chłopów, niewolników, czy też bezrolny
112 proletariat wiejski. Osady wiejskie można więc nazywać
Landsberger 1974, s. 46
113
Stinchcombe, 1961–62 instytucjami totalnymi lub używając terminu Cosera
Mikołajewska 163 164 Zjawisko wspólnoty

którą jest niezdolność do stworzenia struktur organizacyjnych w społeczeństwach agrarnych trudno określić “obiektywne”
(tzn. władzy, komunikacji, mechanizmów podejmowania interesy. Problemowi definicji interesów będzie poświęcona
decyzji, etc.), które przekraczałyby poziom wspólnoty112. dalsza część rozdziału.
Gałęski (1972) wyjaśnia trwałość chłopskiej orientacji na Jednakże, podkreślają autorzy, niezależnie od różnic
wspólnotę tym, że społeczeństwo potrzebuje chłopa (lub w systemie stratyfikacji, metody stosowane przez elity
kogoś uprawiającego ziemię) do produkowania żywności, własności ziemskiej w celu nadawania stabilności systemowi,
chłop natomiast nie potrzebuje społeczeństwa i może są bardzo podobne. Tzn. metody i strategie służące nadawaniu
spokojnie istnieć bez jego “wtrącania się”. Jak widać, i wzmacnianiu legitymizacji sprowadzają się do tych, które
podsumowują autorzy, istnieje dość obszerna literatura Weber wiązał z władzą tradycyjną. Sam Weber łączył władzę
dotycząca społeczeństw chłopskich, chociaż rzadko dotyczy tradycyjną przede wszystkim z feudalizmem zarówno w jego
ona niezinstytucjonalizowanej, osobistej polityki powiązań wersji azjatyckiej, jak i europejskiej. Jednakże ostatnio
patron–klient lub instytucji osobistego wpływu, takich jak wskazuje się, że różne formy władzy tradycyjnej (wyróżnione
mafia. ze względu na stosowane metody legitymizacji) występowały
nie tylko w feudalizmie, ale także na niewolniczych
Własność ziemska i stratyfikacja plantacjach rolniczych w Stanach Zjednoczonych i na
Jak wykazał Stinchcombe, w agrarnych strukturach Karaibach oraz w kapitalistycznym ekstensywnym rolnictwie
społecznych instytucje stratyfikacji opierają się nie tyle na na nizinach Anglii. Trwałość tradycyjnej władzy w
społeczeństwie wiejskim bez względu na to, jakie są jej
zawodzie, jak w środowisku miejskim i przemysłowym, lecz
podstawy ekonomiczne, wiąże się z rozproszonym
na instytucji własności. Własność ta nie wyraża się w formie
charakterem wiejskich populacji (co z kolei jest związane z
kapitału, lecz w posiadaniu ziemi. Dostęp do ziemi
ziemią jako czynnikiem produkcji). W porównaniu z życiem
konstytuuje zasadnicze źródło władzy we wszystkich miejskim zarówno wielkość, jak i gęstość zaludnienia w
społeczeństwach rolniczych, bez względu na stopień większości rejonów wiejskich jest tego rodzaju, że wytwarza
włączenia rolnictwa w rynek. Stinchcombe zaproponował wysoce partykularną strukturę społeczną, w której mogą
następującą typologię systemów własności ziemskiej i utrzymać się stałe kontakty typu face–to–face. Kiedy takiemu
opartych na nich wiejskich stosunków klasowych: system partykularyzmowi towarzyszy sztywny, hierarchiczny i
dworu–hacjendy, system dzierżawy rodzinnej, system małych przypisany system stratyfikacji społecznej, wówczas wyłaniają
gospodarstw rodzinnych, system plantacji oraz system się tradycyjne formy autorytetu bez względu na to, jak
kapitalistycznej własności ekstensywnej113. racjonalna jest aktywność ekonomiczna klasy panującej.
Tekst Stinchcombe zmusza autorów do przyjrzenia Klasa posiadaczy ziemskich w każdym przypadku
się bliżej charakterowi struktury własności ziemskiej i wytwarza skomplikowaną sieć paternalistycznych stosunków,
opartego na niej systemu stratyfikacji, gdyż używanie obecnie gdyż jest to sposób nadawania stabilności silnie niestabilnemu
takich opisowych terminów jak “chłop” lub nawet “chłopski systemowi społecznemu. Sprawowanie władzy tradycyjnej
sposób produkcji” wydaje się jałowe. Podobnie nie można z wymaga ponadto godzenia sprzeczności, które wynikają z
góry przesądzać, jakie są polityczne interesy farmerów lub wywołanego przez strukturę hierarchiczną zróżnicowania
chłopów. Jak wskazuje Stinchcombe, możemy mieć tu do społecznego i z konieczności wszczepienia identyfikacji z tym
czynienia od populizmu aż do rewolucyjnego komunizmu. zróżnicowaniem, co jest potrzebne do osiągnięcia stabilności.
Jeżeli chodzi o wyższą klasę właścicieli ziemskich, to różne W większości osad wiejskich można się uporać z tymi
struktury własności ziemskiej implikują różne problemy sprzecznościami nie poprzez bezosobowe abstrakcje i zasady
związane z utrzymywaniem stabilności i sprawowaniem lecz dzięki realizowanemu przez kontakty osobiste
władzy w sposób, który zapewniłby trwanie temu systemowi, paternalizmowi. Ze względu na kontakty osobiste, opinia i
który zapewnia im ich przywileje. Rozważania nad wpływ tradycyjnej elity ma charakter bezpośredni i ponadto w
klasowymi cechami chłopów zdają się być dziś jałowe, gdyż wielu społecznościach wiejskich pojawia się podział na elitę i
podporządkowanych chłopów, niewolników, czy też bezrolny
112 proletariat wiejski. Osady wiejskie można więc nazywać
Landsberger 1974, s. 46
113
Stinchcombe, 1961–62 instytucjami totalnymi lub używając terminu Cosera
Mikołajewska 165 166 Zjawisko wspólnoty

“pochłaniającymi instytucjami” (greedy institutions). Przy nie wiązał wielkich nadziei z rewolucyjnymi możliwościami
pomocy tego terminu Coser opisywał totalitarne struktury uciskanych i upośledzonych klas wiejskich i poświęcał im
społeczne na małą skalę. Greedy institutions mogą w niewiele uwagi. Jego stosunek najlepiej ilustrują jego słynne
niektórych przypadkach używać środków izolacji fizycznej, uwagi na temat “głupoty wiejskiego życia” i podobieństwa
jednakże głównie używają środków innych niż fizyczne, aby chłopów do “worków kartofli”. Marks twierdził explicite, że
oddzielić tego, kto przynależy od outsidera i wznieść jeśli ma nadejść rewolucja, to przeprowadzi ją proletariat
pomiędzy nimi symboliczne granice. Instytucje te nie stosują przemysłowy w wielkich ośrodkach miejskich. Robotnicy
przymusu zewnętrznego. Przeciwnie, opierają się na wiejscy i chłopi byli uważani za siłę zasadniczo
dobrowolnym podporządkowaniu i stosowaniu różnych konserwatywną i reakcyjną, która uświadamia sobie fałszywie
środków aktywizowania lojalności i zaangażowania. obiektywne interesy klasowe. Marks uznał także za
Na stosunki międzyklasowe w wielu społecznościach prawdziwy harmonijny i stabilny wygląd wsi. Idyllicznemu
wiejskich można spojrzeć z perspektywy greedy institutions. obrazowi wsi towarzyszyła jednak zawsze niewyraźna idea
Sporo uwagi poświęcano uległości upośledzonych odłamów wiejskiego “podziemia”, co bardziej adekwatnie
wiejskiego świata i eksploatacji, którą zmuszone są one odzwierciedla antagonistyczne podstawy wiejskich stosunków
znosić, lecz pomijano mechanizmy, które przyczyniają się do klasowych. W XIX wieku ten podziemny świat czasami
powstania takiej konfiguracji. Tymczasem tym, co zmienia wydostawał się na zewnątrz w postaci potężnego wybuchu
społeczność wiejską w greedy institution, jest między innymi wiejskiego niepokoju, nazwanego “prymitywną rebelią”. Ta
głoszenie ideologii wspólnoty. Posiadacze ziemscy głosząc dwoistość w życiu wsi stanowi ciekawy przedmiot badań,
zasadę lokalizmu i obdarzając ją pewnymi sakralnymi przynajmniej w Wielkiej Brytanii. Pozornie wydaje się, że
konotacjami, które słowo wspólnota często samo w sobie politycy wiejscy działają względnie harmonijnie, rodząc
implikuje, dochodzili do wniosku, że zachowanie niewiele wrogości, niewiele skarg, czy też zdecydowanej
samowystarczalności społeczności wiejskiej leży w ich opozycji. Autorzy uważają jednak, że właśnie ten brak
interesie. Oczywiście lokalna struktura społeczna może mieć “zawziętego konfliktu” jest najważniejszym problemem
realną podstawę w konieczności kooperacji. Jednakże, gdy badawczym w badaniach nad władzą w społeczności
wspólnota rozumiana jest jako wspólnota uczuciowa, staje się wiejskiej. Nie należy przyjmować z góry żadnych założeń na
tym, co wcześniej autorzy proponowali nazwać komunią. temat natury “wiejskiego stylu życia”.
Powołując się na tak rozumianą wspólnotę, można próbować W dalszym ciągu swojego tekstu autorzy zamierzają
zdefiniować występujące w społeczności lokalnej stosunki szczegółowo rozważać wyżej sformułowaną tezę zarówno na
społeczne o charakterze klasowym jako organiczne poziomie teoretycznym, jak i odwołując się własnych badań
partnerstwo, gdzie brak jakiegoś zasadniczego podziału nad władzą w społeczności wiejskiej, które przeprowadzili w
interesów. Zgodnie z tym ideologicznym użyciem pojęcia okręgu Suffolk, w Anglii.
wspólnoty, społeczność wiejska była przedstawiana jako
składnica tego wszystkiego, co jest stałe, odwieczne, Polityczna stabilność i władza w społeczności wiejskiej:
harmonijne, przyjemne i uspakajające we współczesnym analiza przypadku
społeczeństwie, i co równocześnie jest stale narażone na Suffolk jest najważniejszym okręgiem (county)
wpływ miejskiego industrializmu. W tej ideologicznej wizji rolniczym we wschodnich nizinach Anglii. Uprawia się tu
społeczności wiejskiej “klasa” i “wspólnota” są biegunowymi głównie rolę, a gospodarstwa rolne są przeciętnie większe od
przeciwieństwami. Dystrybucja władzy nie jest więc tych, które stanowią standard europejski i brytyjski. Okręg
postrzegana w kategoriach klasy i partii, ale jako uzgodnione jest jednym z tych, które w latach sześćdziesiątych nazywano
wyobrażenie o statusie. Przekonanie o słuszności tej wizji “zorganizowanymi na sposób kapitalistyczny rejonami
utrzymywało się tak długo częściowo z powodu siły przemysłu rolniczego w Anglii”. Takie wyspecjalizowane i
kulturowej tradycji wiejskiej idylli. wysoce zracjonalizowane regiony rolnicze często charak-
Według autorów dominacja podejścia “typu teryzuje niska gęstość zaludnienia i Suffolk z gęstością
Gemeinschaftlich” do problemów władzy w społeczności zaludnienia 0,58 osoby na akr nie jest tu wyjątkiem, choć jest
lokalnej wynikała między innymi z braku silniejszej tradycji to okręg o populacji rosnącej. Populacja wzrosła o jakieś 10-
marksistowskiej w badaniu społeczności lokalnej. Sam Marks 000 w ciągu roku na początku lat siedemdziesiątych i ostanie
Mikołajewska 165 166 Zjawisko wspólnoty

“pochłaniającymi instytucjami” (greedy institutions). Przy nie wiązał wielkich nadziei z rewolucyjnymi możliwościami
pomocy tego terminu Coser opisywał totalitarne struktury uciskanych i upośledzonych klas wiejskich i poświęcał im
społeczne na małą skalę. Greedy institutions mogą w niewiele uwagi. Jego stosunek najlepiej ilustrują jego słynne
niektórych przypadkach używać środków izolacji fizycznej, uwagi na temat “głupoty wiejskiego życia” i podobieństwa
jednakże głównie używają środków innych niż fizyczne, aby chłopów do “worków kartofli”. Marks twierdził explicite, że
oddzielić tego, kto przynależy od outsidera i wznieść jeśli ma nadejść rewolucja, to przeprowadzi ją proletariat
pomiędzy nimi symboliczne granice. Instytucje te nie stosują przemysłowy w wielkich ośrodkach miejskich. Robotnicy
przymusu zewnętrznego. Przeciwnie, opierają się na wiejscy i chłopi byli uważani za siłę zasadniczo
dobrowolnym podporządkowaniu i stosowaniu różnych konserwatywną i reakcyjną, która uświadamia sobie fałszywie
środków aktywizowania lojalności i zaangażowania. obiektywne interesy klasowe. Marks uznał także za
Na stosunki międzyklasowe w wielu społecznościach prawdziwy harmonijny i stabilny wygląd wsi. Idyllicznemu
wiejskich można spojrzeć z perspektywy greedy institutions. obrazowi wsi towarzyszyła jednak zawsze niewyraźna idea
Sporo uwagi poświęcano uległości upośledzonych odłamów wiejskiego “podziemia”, co bardziej adekwatnie
wiejskiego świata i eksploatacji, którą zmuszone są one odzwierciedla antagonistyczne podstawy wiejskich stosunków
znosić, lecz pomijano mechanizmy, które przyczyniają się do klasowych. W XIX wieku ten podziemny świat czasami
powstania takiej konfiguracji. Tymczasem tym, co zmienia wydostawał się na zewnątrz w postaci potężnego wybuchu
społeczność wiejską w greedy institution, jest między innymi wiejskiego niepokoju, nazwanego “prymitywną rebelią”. Ta
głoszenie ideologii wspólnoty. Posiadacze ziemscy głosząc dwoistość w życiu wsi stanowi ciekawy przedmiot badań,
zasadę lokalizmu i obdarzając ją pewnymi sakralnymi przynajmniej w Wielkiej Brytanii. Pozornie wydaje się, że
konotacjami, które słowo wspólnota często samo w sobie politycy wiejscy działają względnie harmonijnie, rodząc
implikuje, dochodzili do wniosku, że zachowanie niewiele wrogości, niewiele skarg, czy też zdecydowanej
samowystarczalności społeczności wiejskiej leży w ich opozycji. Autorzy uważają jednak, że właśnie ten brak
interesie. Oczywiście lokalna struktura społeczna może mieć “zawziętego konfliktu” jest najważniejszym problemem
realną podstawę w konieczności kooperacji. Jednakże, gdy badawczym w badaniach nad władzą w społeczności
wspólnota rozumiana jest jako wspólnota uczuciowa, staje się wiejskiej. Nie należy przyjmować z góry żadnych założeń na
tym, co wcześniej autorzy proponowali nazwać komunią. temat natury “wiejskiego stylu życia”.
Powołując się na tak rozumianą wspólnotę, można próbować W dalszym ciągu swojego tekstu autorzy zamierzają
zdefiniować występujące w społeczności lokalnej stosunki szczegółowo rozważać wyżej sformułowaną tezę zarówno na
społeczne o charakterze klasowym jako organiczne poziomie teoretycznym, jak i odwołując się własnych badań
partnerstwo, gdzie brak jakiegoś zasadniczego podziału nad władzą w społeczności wiejskiej, które przeprowadzili w
interesów. Zgodnie z tym ideologicznym użyciem pojęcia okręgu Suffolk, w Anglii.
wspólnoty, społeczność wiejska była przedstawiana jako
składnica tego wszystkiego, co jest stałe, odwieczne, Polityczna stabilność i władza w społeczności wiejskiej:
harmonijne, przyjemne i uspakajające we współczesnym analiza przypadku
społeczeństwie, i co równocześnie jest stale narażone na Suffolk jest najważniejszym okręgiem (county)
wpływ miejskiego industrializmu. W tej ideologicznej wizji rolniczym we wschodnich nizinach Anglii. Uprawia się tu
społeczności wiejskiej “klasa” i “wspólnota” są biegunowymi głównie rolę, a gospodarstwa rolne są przeciętnie większe od
przeciwieństwami. Dystrybucja władzy nie jest więc tych, które stanowią standard europejski i brytyjski. Okręg
postrzegana w kategoriach klasy i partii, ale jako uzgodnione jest jednym z tych, które w latach sześćdziesiątych nazywano
wyobrażenie o statusie. Przekonanie o słuszności tej wizji “zorganizowanymi na sposób kapitalistyczny rejonami
utrzymywało się tak długo częściowo z powodu siły przemysłu rolniczego w Anglii”. Takie wyspecjalizowane i
kulturowej tradycji wiejskiej idylli. wysoce zracjonalizowane regiony rolnicze często charak-
Według autorów dominacja podejścia “typu teryzuje niska gęstość zaludnienia i Suffolk z gęstością
Gemeinschaftlich” do problemów władzy w społeczności zaludnienia 0,58 osoby na akr nie jest tu wyjątkiem, choć jest
lokalnej wynikała między innymi z braku silniejszej tradycji to okręg o populacji rosnącej. Populacja wzrosła o jakieś 10-
marksistowskiej w badaniu społeczności lokalnej. Sam Marks 000 w ciągu roku na początku lat siedemdziesiątych i ostanie
Mikołajewska 167 168 Zjawisko wspólnoty

plany przewidują dalszy rozwój, czyniąc Suffolk jednym z której pochodzi”114. Przeto chociaż farmerzy i właściciele
najszybciej rozwijających się okręgów w Anglii. Na pierwszy ziemscy zdominowali Radę Okręgu, kontrolując funkcje
rzut oka jest to może dziwne, gdy weźmiemy pod uwagę przewodniczącego i wice-przewodniczącego Rady oraz
często obserwowany “odpływ z ziemi” pracowników rolnych. ważnych komitetów, jak komitet planowania, kształcenia,
Ten wzrost liczby ludności w okręgu w dużym stopniu można finansów i polityki, to jednak wcale z tego nie wynikało, że
tłumaczyć ciągłym napływem imigrantów pochodzących z polityka okręgu Suffolk odzwierciedlała ich klasowe interesy.
klasy średniej, głównie z miast takich jak Londyn i z miast Problemem badawczym było właśnie pytanie, w jakim stopniu
południowo–wschodnich. Są to: uchodźcy na wieś, tzw. właściciele i farmerzy potrafią zrealizować swoje cele,
“niedzielni mieszkańcy”, emerytowani profesjonaliści. Jak pomimo oporu ze strony innych?
zobaczymy, podziały i powiązania, jakie ta migracja klasy Podejmując ten problem, autorzy przystąpili do
średniej stworzyła w polityce okręgu mają duże znaczenie, analizy treści gazet lokalnych i regionalnych w Suffolk,
ponieważ horyzontalny podział na miejscowych i przybyszów datowanych od roku 1960, z zamiarem odkrycia godnych
czasami przecina (lub wydaje się przecinać) wszystkie uwagi spraw politycznych. Zamierzali oszacować władzę
podziały wertykalne według ekonomicznych interesów farmerów i właścicieli ziemskich z okręgu w forsowaniu
klasowych wśród samych miejscowych. interesów, analizując przebieg i wynik tych spraw, gdzie
Struktura rządu lokalnego w Suffolk ma trzy próby realizacji tych interesów mobilizowały opozycję.
poziomy. Na szczeblu najniższym znajdują się Rady Jednakże po pracowitych poszukiwaniach stało się jasne, że w
Parafialne (Parish Councils), w skład których wchodzi najnowszej historii politycznej Suffolk nie było ani kwestii
dziesięciu lub dwunastu mieszkańców. Wybory do Rad spornych ani jakichkolwiek wyraźnych objawów politycznego
Parafialnych odbywają się często bez walki, co wynika z konfliktu. Z jednym lub dwoma wyjątkami (zostaną one
ubóstwa ich możliwości i odpowiedzialności. Na średnim omówione później), polityka Suffolk okazała się całkowicie
szczeblu znajdują się Rady Okręgu (District Councils) z pozbawiona sporów. Główny przedmiot badań przesunął się
około 50–cioma członkami każda. Jest siedem takich rad w więc z analizy kwestii spornych na próby wyjaśnienia tego
Suffolk, z których każda reprezentuje jakieś 80 000 ludzi i politycznego spokoju. Dlaczego było tak mało kwestii
jest odpowiedzialna za zabezpieczenie budownictwa spornych? Sytuacja politycznej stabilności, taka jak ta, może
publicznego, rozwój kontrolnych aspektów planowania i inne być wyjaśniona w terminach teoretycznego modelu
usługi dla obywateli. Na trzecim szczeblu jest Rada Okręgu pluralizmu demokratycznego. Chociaż władza kierujących i
w Suffolk, której 82 członków jest odpowiedzialnych za kierowanych jest nierówno podzielona wewnątrz danego
planowanie strategiczne, kształcenie, drogi, policję, służby systemu politycznego, kierowani mają władzę, gdyż to oni
społeczne i szereg mniejszych funkcji. głosują na swoich przywódców (zarówno tych, którzy są u
Ta struktura rządu lokalnego w Suffolk istnieje w władzy, jak i należących do opozycji), organizują polityczną
obecnej formie od 1974 roku. Przedtem funkcje okręgu były obronę lub finansują ich interesy. Jeżeli są niezadowoleni ze
podzielone pomiędzy dwie Rady Okręgu (Wschodni i sposobu sprawowania władzy przez przywódców, mają prawo
Zachodni Suffolk) i Radę Miasta, podczas gdy na średnim i możliwości wyrażania niezadowolenia. Wniosek byłby więc
poziomie większa liczba mniejszych Rad Obwodów miała taki, że jeśli ludzie nie działają w obronie swoich interesów,
mniejszą władzę niż ich następcy. Jednakże, chociaż muszą być względnie zadowoleni ze sposobu sprawowania
reorganizacja w 1974 roku istotnie przekształciła strukturę i władzy w ich imieniu. Masowa inercja polityczna, jaką
przedefiniowała funkcje różnych władz lokalnych w regionie, autorzy stwierdzili w Suffolk, mogłaby więc zostać uznana za
to jednak nie miała dużego wpływu na ich społeczny i wskaźnik dobrze zorganizowanego i gładko funkcjonującego
polityczny skład. Nowe rady i okręgi obwodu, podobnie jak systemu lokalnej demokracji przedstawicielskiej.
ich poprzedniczki, były zdominowane przez politycznie Fundamentalne dla modelu pluralizmu
konserwatywnych profesjonalistów z klasy średniej, demokratycznego jest utożsamianie pojęcia legitymizacji z
menadżerów i (co najbardziej istotne) właścicieli ziemskich i pojęciem wspólnoty. Model ten zakłada, że sprawowanie
farmerów. Jak to pisał Giddens: “Z tego, że człowiek władzy opiera się na zgodzie podlegających jej. Innymi słowy,
pochodzi z określonego środowiska klasowego nie wynika, że
będzie on uprawiał politykę, która chroni interesy klasy, z 114
Giddens w 1974, s. XII
Mikołajewska 167 168 Zjawisko wspólnoty

plany przewidują dalszy rozwój, czyniąc Suffolk jednym z której pochodzi”114. Przeto chociaż farmerzy i właściciele
najszybciej rozwijających się okręgów w Anglii. Na pierwszy ziemscy zdominowali Radę Okręgu, kontrolując funkcje
rzut oka jest to może dziwne, gdy weźmiemy pod uwagę przewodniczącego i wice-przewodniczącego Rady oraz
często obserwowany “odpływ z ziemi” pracowników rolnych. ważnych komitetów, jak komitet planowania, kształcenia,
Ten wzrost liczby ludności w okręgu w dużym stopniu można finansów i polityki, to jednak wcale z tego nie wynikało, że
tłumaczyć ciągłym napływem imigrantów pochodzących z polityka okręgu Suffolk odzwierciedlała ich klasowe interesy.
klasy średniej, głównie z miast takich jak Londyn i z miast Problemem badawczym było właśnie pytanie, w jakim stopniu
południowo–wschodnich. Są to: uchodźcy na wieś, tzw. właściciele i farmerzy potrafią zrealizować swoje cele,
“niedzielni mieszkańcy”, emerytowani profesjonaliści. Jak pomimo oporu ze strony innych?
zobaczymy, podziały i powiązania, jakie ta migracja klasy Podejmując ten problem, autorzy przystąpili do
średniej stworzyła w polityce okręgu mają duże znaczenie, analizy treści gazet lokalnych i regionalnych w Suffolk,
ponieważ horyzontalny podział na miejscowych i przybyszów datowanych od roku 1960, z zamiarem odkrycia godnych
czasami przecina (lub wydaje się przecinać) wszystkie uwagi spraw politycznych. Zamierzali oszacować władzę
podziały wertykalne według ekonomicznych interesów farmerów i właścicieli ziemskich z okręgu w forsowaniu
klasowych wśród samych miejscowych. interesów, analizując przebieg i wynik tych spraw, gdzie
Struktura rządu lokalnego w Suffolk ma trzy próby realizacji tych interesów mobilizowały opozycję.
poziomy. Na szczeblu najniższym znajdują się Rady Jednakże po pracowitych poszukiwaniach stało się jasne, że w
Parafialne (Parish Councils), w skład których wchodzi najnowszej historii politycznej Suffolk nie było ani kwestii
dziesięciu lub dwunastu mieszkańców. Wybory do Rad spornych ani jakichkolwiek wyraźnych objawów politycznego
Parafialnych odbywają się często bez walki, co wynika z konfliktu. Z jednym lub dwoma wyjątkami (zostaną one
ubóstwa ich możliwości i odpowiedzialności. Na średnim omówione później), polityka Suffolk okazała się całkowicie
szczeblu znajdują się Rady Okręgu (District Councils) z pozbawiona sporów. Główny przedmiot badań przesunął się
około 50–cioma członkami każda. Jest siedem takich rad w więc z analizy kwestii spornych na próby wyjaśnienia tego
Suffolk, z których każda reprezentuje jakieś 80 000 ludzi i politycznego spokoju. Dlaczego było tak mało kwestii
jest odpowiedzialna za zabezpieczenie budownictwa spornych? Sytuacja politycznej stabilności, taka jak ta, może
publicznego, rozwój kontrolnych aspektów planowania i inne być wyjaśniona w terminach teoretycznego modelu
usługi dla obywateli. Na trzecim szczeblu jest Rada Okręgu pluralizmu demokratycznego. Chociaż władza kierujących i
w Suffolk, której 82 członków jest odpowiedzialnych za kierowanych jest nierówno podzielona wewnątrz danego
planowanie strategiczne, kształcenie, drogi, policję, służby systemu politycznego, kierowani mają władzę, gdyż to oni
społeczne i szereg mniejszych funkcji. głosują na swoich przywódców (zarówno tych, którzy są u
Ta struktura rządu lokalnego w Suffolk istnieje w władzy, jak i należących do opozycji), organizują polityczną
obecnej formie od 1974 roku. Przedtem funkcje okręgu były obronę lub finansują ich interesy. Jeżeli są niezadowoleni ze
podzielone pomiędzy dwie Rady Okręgu (Wschodni i sposobu sprawowania władzy przez przywódców, mają prawo
Zachodni Suffolk) i Radę Miasta, podczas gdy na średnim i możliwości wyrażania niezadowolenia. Wniosek byłby więc
poziomie większa liczba mniejszych Rad Obwodów miała taki, że jeśli ludzie nie działają w obronie swoich interesów,
mniejszą władzę niż ich następcy. Jednakże, chociaż muszą być względnie zadowoleni ze sposobu sprawowania
reorganizacja w 1974 roku istotnie przekształciła strukturę i władzy w ich imieniu. Masowa inercja polityczna, jaką
przedefiniowała funkcje różnych władz lokalnych w regionie, autorzy stwierdzili w Suffolk, mogłaby więc zostać uznana za
to jednak nie miała dużego wpływu na ich społeczny i wskaźnik dobrze zorganizowanego i gładko funkcjonującego
polityczny skład. Nowe rady i okręgi obwodu, podobnie jak systemu lokalnej demokracji przedstawicielskiej.
ich poprzedniczki, były zdominowane przez politycznie Fundamentalne dla modelu pluralizmu
konserwatywnych profesjonalistów z klasy średniej, demokratycznego jest utożsamianie pojęcia legitymizacji z
menadżerów i (co najbardziej istotne) właścicieli ziemskich i pojęciem wspólnoty. Model ten zakłada, że sprawowanie
farmerów. Jak to pisał Giddens: “Z tego, że człowiek władzy opiera się na zgodzie podlegających jej. Innymi słowy,
pochodzi z określonego środowiska klasowego nie wynika, że
będzie on uprawiał politykę, która chroni interesy klasy, z 114
Giddens w 1974, s. XII
Mikołajewska 169 170 Zjawisko wspólnoty

władza jest prawomocna, gdyż służy dobru kolektywu, czyli Po trzecie, bierność może być wskaźnikiem władzy
dobru wspólnoty, a nie wąskim interesom grupowym. sprawowanej przez grupy dominujące nad polityczną
Zgodnie z tym modelem stosunki władzy zawierają więc w świadomością podporządkowanych. Struktura zarządzania
sobie moralne zobowiązanie do posłuszeństwa ze strony pracą większości pracowników fizycznych wsi jest raczej
podporządkowanych oraz do altruizmu ze strony partykularystyczna niż biurokratyczna, gdyż jest to sytuacja
przywódców. Jak wyraził to Parsons, władza jest “sposobem pracy na małą skalę. Ponadto różne klasy społeczne żyją na
skutecznego mobilizowania zobowiązań na rzecz realizacji względnie niewielkiej przestrzeni geograficznej, choć mogą
celów kolektywnych”. Takie wzajemne zobowiązania mogą być rozrzucone w przestrzeni społecznej. Skutkiem tego
być czasem narzucane np. przez podwładnych wywierających stosunki pomiędzy farmerem i pracownikiem na farmie,
presję na przywódców lub przez przywódców odwołujących dziedzicem i dzierżawcą są często partykularystyczne, gdzie
się do prawa w oporze przeciw “zbuntowanym poddanym”. identyfikacja wertykalna rozwija się bardziej niż horyzontalna
Częściej jednak te wzajemne zobowiązania mają charakter Innymi słowy, spójność społeczna jest osiągana poprzez więzi
zobowiązań moralnych. Wówczas ludzie akceptują działania osobiste, a fałszywa legitymizacja poprzez transmisję lub
swych przywódców, gdyż uznają, że mają oni prawo do narzucanie grupom podporządkowanym swoich wartości,
podejmowania tych działań w ich imieniu. Dotyczy to racjonalizacji i ideologii. Niekiedy legitymizacja powstaje
szczególnie wiejskiej polityki, gdzie stosunki dominacji– spontanicznie od dołu, stanowiąc źródło władzy przywódców
uległości są często usankcjonowane moralnie zarówno przez społecznych, ale często bywa tak, że jest ona narzucana z
tradycję, jak i urząd. Normy filantropii charakterystyczne dla góry jako konsekwencja ich hegemonii. Kto ma władzę może
klasy wyższej wyrażające się w pojęciu nobless oblige okazały “narzucać” siłą swoją moralność i “konwencjonalizować
się nadzwyczaj prężne i znakomicie ilustrują to, co Parsons swoje moralne braki”.
opisywał jako moralny charakter stosunków władzy. Wracając do własnych badań autorzy stawiają
Opisany wyżej model pluralistyczny władzy nie pytanie: czy fakt politycznej stabilności i spokoju w Suffolk
bierze jednak pod uwagę możliwości użycia władzy w sposób można wyjaśnić altruistycznym stosowaniem władzy, czy też
amoralny, aby nie dopuścić do powstania opozycji. Pomija jest to rezultat stosowania władzy manipulacyjnej? W
ukryte oblicze władzy. Silniejszy może być zdolny do pierwszym przypadku należałoby wykazać, że władzy jest
maskowania, represjonowania lub uniemożliwiania przypisywana legitymizacja i istnieją wspólne korzyści. W
pojawienia się jakiejkolwiek kwestii spornej, która mogłaby drugim przypadku konieczne było by wskazanie na istnienie
zagrażać jego materialnej lub politycznej dominacji, a przez partykularnego nastawienia władzy (tzn. dbania przez władzę
to unikać jawnego manifestowania się antagonizmu o własne interesy) i na techniki utrzymywania bierności
klasowego. Polityczna stabilność może więc być nie tyle podwładnych w obliczu tego nastawienia.
konsekwencją uprzedniego zastosowania władzy Powstaje jednak pytanie, jak oszacować korzyści
manipulacyjnej, co rezultatem trwałego sprawowania władzy władzy. Niektórzy twierdzą, że jeżeli jednostka wierzy, że
w swej istocie autorytarnej. Wyróżnia się trzy sposoby odnosi korzyści z określonego sprawowania władzy, wówczas
sprawowania władzy “manipulacyjnej”. Po pierwsze, faktycznie te korzyści odnosi, nawet jeżeli z punktu widzenia
potencjalny konflikt może zostać po prostu odsunięty na bok obserwatorów jej przekonanie jest fałszywe lub etycznie
przez grupy u władzy poprzez ignorowanie go, przekupienie niesłuszne. Inni z kolei sugerują, że o interesach można w
przywódców ruchu protestu, itp. Po drugie, władza wielu wypadkach wnioskować obiektywnie. Stosując implicite
dominującej grupy lokalnej może być taka, że potencjalni procedurę verstehen, można próbować wykazać, jak
oponenci uważają wnoszenie skarg za nierozsądne ze “oczywistość” własnego interesu może być imputowana tym,
względu na strach przed możliwymi reperkusjami. Tam na których się oddziaływuje.
gdzie, jak w przypadku części Suffolk, te same osoby Autorzy rozpoczynają swoją analizę politycznej
sprawują kontrolę nad lokalnym systemem politycznym, bierności w Suffolk, od przyjrzenia się wynikom rutynowego
lokalnym rynkiem, lokalną dystrybucją mieszkań, lokalnymi sprawowania władzy politycznej oraz od próby oceny
instytucjami prawnymi, jak magistrat, lokalną służbą zdrowia względnych kosztów i korzyści podejmowanych decyzji dla
i opieki, tam istnieje prawdopodobnie silny hamulec dla różnych obiektywnie zdefiniowanych części populacji okręgu.
słabszych i bardziej zależnych grup, aby rzucać im wyzwanie. Ogólny model tych kosztów i korzyści stanie się wkrótce
Mikołajewska 169 170 Zjawisko wspólnoty

władza jest prawomocna, gdyż służy dobru kolektywu, czyli Po trzecie, bierność może być wskaźnikiem władzy
dobru wspólnoty, a nie wąskim interesom grupowym. sprawowanej przez grupy dominujące nad polityczną
Zgodnie z tym modelem stosunki władzy zawierają więc w świadomością podporządkowanych. Struktura zarządzania
sobie moralne zobowiązanie do posłuszeństwa ze strony pracą większości pracowników fizycznych wsi jest raczej
podporządkowanych oraz do altruizmu ze strony partykularystyczna niż biurokratyczna, gdyż jest to sytuacja
przywódców. Jak wyraził to Parsons, władza jest “sposobem pracy na małą skalę. Ponadto różne klasy społeczne żyją na
skutecznego mobilizowania zobowiązań na rzecz realizacji względnie niewielkiej przestrzeni geograficznej, choć mogą
celów kolektywnych”. Takie wzajemne zobowiązania mogą być rozrzucone w przestrzeni społecznej. Skutkiem tego
być czasem narzucane np. przez podwładnych wywierających stosunki pomiędzy farmerem i pracownikiem na farmie,
presję na przywódców lub przez przywódców odwołujących dziedzicem i dzierżawcą są często partykularystyczne, gdzie
się do prawa w oporze przeciw “zbuntowanym poddanym”. identyfikacja wertykalna rozwija się bardziej niż horyzontalna
Częściej jednak te wzajemne zobowiązania mają charakter Innymi słowy, spójność społeczna jest osiągana poprzez więzi
zobowiązań moralnych. Wówczas ludzie akceptują działania osobiste, a fałszywa legitymizacja poprzez transmisję lub
swych przywódców, gdyż uznają, że mają oni prawo do narzucanie grupom podporządkowanym swoich wartości,
podejmowania tych działań w ich imieniu. Dotyczy to racjonalizacji i ideologii. Niekiedy legitymizacja powstaje
szczególnie wiejskiej polityki, gdzie stosunki dominacji– spontanicznie od dołu, stanowiąc źródło władzy przywódców
uległości są często usankcjonowane moralnie zarówno przez społecznych, ale często bywa tak, że jest ona narzucana z
tradycję, jak i urząd. Normy filantropii charakterystyczne dla góry jako konsekwencja ich hegemonii. Kto ma władzę może
klasy wyższej wyrażające się w pojęciu nobless oblige okazały “narzucać” siłą swoją moralność i “konwencjonalizować
się nadzwyczaj prężne i znakomicie ilustrują to, co Parsons swoje moralne braki”.
opisywał jako moralny charakter stosunków władzy. Wracając do własnych badań autorzy stawiają
Opisany wyżej model pluralistyczny władzy nie pytanie: czy fakt politycznej stabilności i spokoju w Suffolk
bierze jednak pod uwagę możliwości użycia władzy w sposób można wyjaśnić altruistycznym stosowaniem władzy, czy też
amoralny, aby nie dopuścić do powstania opozycji. Pomija jest to rezultat stosowania władzy manipulacyjnej? W
ukryte oblicze władzy. Silniejszy może być zdolny do pierwszym przypadku należałoby wykazać, że władzy jest
maskowania, represjonowania lub uniemożliwiania przypisywana legitymizacja i istnieją wspólne korzyści. W
pojawienia się jakiejkolwiek kwestii spornej, która mogłaby drugim przypadku konieczne było by wskazanie na istnienie
zagrażać jego materialnej lub politycznej dominacji, a przez partykularnego nastawienia władzy (tzn. dbania przez władzę
to unikać jawnego manifestowania się antagonizmu o własne interesy) i na techniki utrzymywania bierności
klasowego. Polityczna stabilność może więc być nie tyle podwładnych w obliczu tego nastawienia.
konsekwencją uprzedniego zastosowania władzy Powstaje jednak pytanie, jak oszacować korzyści
manipulacyjnej, co rezultatem trwałego sprawowania władzy władzy. Niektórzy twierdzą, że jeżeli jednostka wierzy, że
w swej istocie autorytarnej. Wyróżnia się trzy sposoby odnosi korzyści z określonego sprawowania władzy, wówczas
sprawowania władzy “manipulacyjnej”. Po pierwsze, faktycznie te korzyści odnosi, nawet jeżeli z punktu widzenia
potencjalny konflikt może zostać po prostu odsunięty na bok obserwatorów jej przekonanie jest fałszywe lub etycznie
przez grupy u władzy poprzez ignorowanie go, przekupienie niesłuszne. Inni z kolei sugerują, że o interesach można w
przywódców ruchu protestu, itp. Po drugie, władza wielu wypadkach wnioskować obiektywnie. Stosując implicite
dominującej grupy lokalnej może być taka, że potencjalni procedurę verstehen, można próbować wykazać, jak
oponenci uważają wnoszenie skarg za nierozsądne ze “oczywistość” własnego interesu może być imputowana tym,
względu na strach przed możliwymi reperkusjami. Tam na których się oddziaływuje.
gdzie, jak w przypadku części Suffolk, te same osoby Autorzy rozpoczynają swoją analizę politycznej
sprawują kontrolę nad lokalnym systemem politycznym, bierności w Suffolk, od przyjrzenia się wynikom rutynowego
lokalnym rynkiem, lokalną dystrybucją mieszkań, lokalnymi sprawowania władzy politycznej oraz od próby oceny
instytucjami prawnymi, jak magistrat, lokalną służbą zdrowia względnych kosztów i korzyści podejmowanych decyzji dla
i opieki, tam istnieje prawdopodobnie silny hamulec dla różnych obiektywnie zdefiniowanych części populacji okręgu.
słabszych i bardziej zależnych grup, aby rzucać im wyzwanie. Ogólny model tych kosztów i korzyści stanie się wkrótce
Mikołajewska 171 172 Zjawisko wspólnoty

jasny. Jak zobaczymy, trwała polityka okręgu i dystryktu tymczasowe mieszkania stanowi niewielki ułamek budżetu, to
prowadzi w efekcie do coraz większych korzyści względnie ci którzy mają całkowicie spłacone i nowoczesne domy nie
dobrze prosperujących (szczególnie lokalnych właścicieli mają powodu do zmartwienia lub skargi.
ziemskich i farmerów) i do coraz wyraźniejszych strat dla już Podobny wzór partykularnego nastawienia w polityce
poszkodowanych. Rady pojawia się w przypadku budownictwa mieszkaniowego.
Weźmy na przykład politykę wydatków i lokalnych Rady Okręgu i Dystryktu wspólnymi siłami uprawiały przez
podatków w okręgu i obwodzie. Politycy w Suffolk długo byli lata politykę popierania i rozwoju drogiego, rozproszonego
zainteresowani, a czasem wręcz “opętani”, utrzymywaniem prywatnego budownictwa mieszkaniowego, jednocześnie
niskiego poziomu wydatków publicznych i stąd poważnie ograniczając wzory konstrukcyjne dla budownictwa
utrzymywaniem niskich podatków (lokalny podatek od publicznego. Na przykład w latach 1966–73 Rada
własności). Na przykład w 1975 roku drastyczne cięcia w Wschodniego Suffolk wybudowała przeciętnie 1, 3 mieszkań
wydatkach na szkolnictwo i instytucje społeczne zostały komunalnych na 1000 mieszkańców w ciągu roku i 5, 6
zaaprobowane przez konserwatywną większość w Radzie prywatnych mieszkań. Nie można tego wyjaśnić brakiem
Okręgu, która chciała utrzymać niskie podatki, tak że w zapotrzebowania, gdyż przynajmniej 10 000 rodzin oczekuje
rezultacie tylko sześć Rad Okręgu w całej Anglii i Walii na mieszkanie w Suffolk. Nie jest to spowodowane brakiem
pobierało niższe podatki od Rady Okręgu w Suffolk. Sami odpowiednich terenów, gdyż tereny pod prywatne
członkowie Rady zaprzeczają, aby polityka ta była rezultatem budownictwo znajdowane są bez problemu. Odzwierciedla to
jakiegoś klasowego nastawienia. Wręcz przeciwnie, pewien raczej politykę niskich wydatków, jak i politykę planowania
radny np. sugerował, że niski podatek (i przez to niski Rady Okręgu, która żąda, aby budownictwo mieszkalne w
poziom wydatków na cele publiczne) służy interesowi rejonach wiejskich było rozproszone i wysokiej jakości (i stąd
najmniej uprzywilejowanej części populacji: “Musimy być drogie). Powoduje to, że tylko obszerne prywatne mieszkania
zainteresowani niskimi podatkami, ponieważ jesteśmy są budowane w rejonie, a wiejska klasa pracująca musi
wspólnotą o niskich zarobkach”. Jednakże taka uwaga, piszą migrować w poszukiwaniu mieszkania lub uzależnić się od
autorzy, ignoruje bardzo istotne materialne podziały lokalnych farmerów, będąc zmuszona do wynajmowania
wewnątrz “wspólnoty” i w ten sposób służy przedstawieniu mieszkań.
jako zgodnych tych interesów, które są całkowicie rozbieżne i Planowanie jest ważne jeszcze z innych powodów.
ignoruje wpływ stosowania polityki niskich podatków na Sedno sprawy polega na tym, że przynajmniej we Wschodnim
klauzulę o średnich dochodach najmniej uprzywilejowanej Suffolk każdy projekt rozwoju na większą skalę napotykał
części populacji. Dlatego np. w pierwszym roku działania zwykle silny sprzeciw. Np. w 1960 roku inne władze lokalne
nowej Rady Okręgu (1974–75) na 37 okręgów Anglii i Walii (łącznie z sąsiadującym Zachodnim Sufflok) doszły do
okrąg w Suffolk wydał najmniej na zaopatrzenie bibliotek. porozumienia z Radą w Londynie, że należy przyciągnąć
Dla niektórych członków badanej populacji ten niski poziom nowy przemysł i budować nowe centra zaludnienia.
wydatków na cele publiczne nie stanowił żadnego problemu. Tymczasem, Wschodnie Suffolk nie uczyniło w tej sprawie
Ponad połowa wszystkich członków Rady w regionie absolutnie nic. W latach sześćdziesiątych centralny rząd
uczęszczała bowiem do niezależnych szkół i będzie zaproponował rozszerzenie miasta Ipswich, podczas gdy Rada
prawdopodobnie korzystać z tego samego niezależnego Okręgu w porozumieniu z Państwowym Związkiem
sektora w przypadku swojego potomstwa. Niski poziom Farmerów, Stowarzyszeniem Właścicieli Ziemskich oraz
wydatków na podręczniki szkolne, materiały i wyposażenie różnymi lokalnymi grupami zachowawczymi stale
oddziałuje więc tylko na mniej uprzywilejowaną część tej, jak przeciwstawiała się planom i była nieugięta, twierdząc, że
to mówiono, “wspólnoty o niskich zarobkach”. Podobnie, jeśli nastąpi rozwój miasta wówczas wschód stanie się
dobrze prosperujący właściciele ziemscy, wielcy farmerzy, biednym rejonem rolniczym, chociaż nastąpi rozwój na
imigranci z klasy średniej itp. zazwyczaj nie korzystają z zachodzie. Próby odrzucenia planu nasilały się wraz z
subwencjonowanych przez Radę instytucji społecznych. Kiedy upływem czasu. Mimo zmniejszającego się lokalnego
w latach 1974–75 obcięto fundusze na pomoc domową dla zapotrzebowania na pracę ze strony przemysłu rolnego,
starszych i zasiłki opiekuńcze, ich rodzice lub dzieci na tym istniała wyraźna niechęć do wprowadzenia nowego przemysłu
nie ucierpieli. Podobnie, kiedy poziom wydatków na do wiejskich części okręgu. Jak powiedział jeden z
Mikołajewska 171 172 Zjawisko wspólnoty

jasny. Jak zobaczymy, trwała polityka okręgu i dystryktu tymczasowe mieszkania stanowi niewielki ułamek budżetu, to
prowadzi w efekcie do coraz większych korzyści względnie ci którzy mają całkowicie spłacone i nowoczesne domy nie
dobrze prosperujących (szczególnie lokalnych właścicieli mają powodu do zmartwienia lub skargi.
ziemskich i farmerów) i do coraz wyraźniejszych strat dla już Podobny wzór partykularnego nastawienia w polityce
poszkodowanych. Rady pojawia się w przypadku budownictwa mieszkaniowego.
Weźmy na przykład politykę wydatków i lokalnych Rady Okręgu i Dystryktu wspólnymi siłami uprawiały przez
podatków w okręgu i obwodzie. Politycy w Suffolk długo byli lata politykę popierania i rozwoju drogiego, rozproszonego
zainteresowani, a czasem wręcz “opętani”, utrzymywaniem prywatnego budownictwa mieszkaniowego, jednocześnie
niskiego poziomu wydatków publicznych i stąd poważnie ograniczając wzory konstrukcyjne dla budownictwa
utrzymywaniem niskich podatków (lokalny podatek od publicznego. Na przykład w latach 1966–73 Rada
własności). Na przykład w 1975 roku drastyczne cięcia w Wschodniego Suffolk wybudowała przeciętnie 1, 3 mieszkań
wydatkach na szkolnictwo i instytucje społeczne zostały komunalnych na 1000 mieszkańców w ciągu roku i 5, 6
zaaprobowane przez konserwatywną większość w Radzie prywatnych mieszkań. Nie można tego wyjaśnić brakiem
Okręgu, która chciała utrzymać niskie podatki, tak że w zapotrzebowania, gdyż przynajmniej 10 000 rodzin oczekuje
rezultacie tylko sześć Rad Okręgu w całej Anglii i Walii na mieszkanie w Suffolk. Nie jest to spowodowane brakiem
pobierało niższe podatki od Rady Okręgu w Suffolk. Sami odpowiednich terenów, gdyż tereny pod prywatne
członkowie Rady zaprzeczają, aby polityka ta była rezultatem budownictwo znajdowane są bez problemu. Odzwierciedla to
jakiegoś klasowego nastawienia. Wręcz przeciwnie, pewien raczej politykę niskich wydatków, jak i politykę planowania
radny np. sugerował, że niski podatek (i przez to niski Rady Okręgu, która żąda, aby budownictwo mieszkalne w
poziom wydatków na cele publiczne) służy interesowi rejonach wiejskich było rozproszone i wysokiej jakości (i stąd
najmniej uprzywilejowanej części populacji: “Musimy być drogie). Powoduje to, że tylko obszerne prywatne mieszkania
zainteresowani niskimi podatkami, ponieważ jesteśmy są budowane w rejonie, a wiejska klasa pracująca musi
wspólnotą o niskich zarobkach”. Jednakże taka uwaga, piszą migrować w poszukiwaniu mieszkania lub uzależnić się od
autorzy, ignoruje bardzo istotne materialne podziały lokalnych farmerów, będąc zmuszona do wynajmowania
wewnątrz “wspólnoty” i w ten sposób służy przedstawieniu mieszkań.
jako zgodnych tych interesów, które są całkowicie rozbieżne i Planowanie jest ważne jeszcze z innych powodów.
ignoruje wpływ stosowania polityki niskich podatków na Sedno sprawy polega na tym, że przynajmniej we Wschodnim
klauzulę o średnich dochodach najmniej uprzywilejowanej Suffolk każdy projekt rozwoju na większą skalę napotykał
części populacji. Dlatego np. w pierwszym roku działania zwykle silny sprzeciw. Np. w 1960 roku inne władze lokalne
nowej Rady Okręgu (1974–75) na 37 okręgów Anglii i Walii (łącznie z sąsiadującym Zachodnim Sufflok) doszły do
okrąg w Suffolk wydał najmniej na zaopatrzenie bibliotek. porozumienia z Radą w Londynie, że należy przyciągnąć
Dla niektórych członków badanej populacji ten niski poziom nowy przemysł i budować nowe centra zaludnienia.
wydatków na cele publiczne nie stanowił żadnego problemu. Tymczasem, Wschodnie Suffolk nie uczyniło w tej sprawie
Ponad połowa wszystkich członków Rady w regionie absolutnie nic. W latach sześćdziesiątych centralny rząd
uczęszczała bowiem do niezależnych szkół i będzie zaproponował rozszerzenie miasta Ipswich, podczas gdy Rada
prawdopodobnie korzystać z tego samego niezależnego Okręgu w porozumieniu z Państwowym Związkiem
sektora w przypadku swojego potomstwa. Niski poziom Farmerów, Stowarzyszeniem Właścicieli Ziemskich oraz
wydatków na podręczniki szkolne, materiały i wyposażenie różnymi lokalnymi grupami zachowawczymi stale
oddziałuje więc tylko na mniej uprzywilejowaną część tej, jak przeciwstawiała się planom i była nieugięta, twierdząc, że
to mówiono, “wspólnoty o niskich zarobkach”. Podobnie, jeśli nastąpi rozwój miasta wówczas wschód stanie się
dobrze prosperujący właściciele ziemscy, wielcy farmerzy, biednym rejonem rolniczym, chociaż nastąpi rozwój na
imigranci z klasy średniej itp. zazwyczaj nie korzystają z zachodzie. Próby odrzucenia planu nasilały się wraz z
subwencjonowanych przez Radę instytucji społecznych. Kiedy upływem czasu. Mimo zmniejszającego się lokalnego
w latach 1974–75 obcięto fundusze na pomoc domową dla zapotrzebowania na pracę ze strony przemysłu rolnego,
starszych i zasiłki opiekuńcze, ich rodzice lub dzieci na tym istniała wyraźna niechęć do wprowadzenia nowego przemysłu
nie ucierpieli. Podobnie, kiedy poziom wydatków na do wiejskich części okręgu. Jak powiedział jeden z
Mikołajewska 173 174 Zjawisko wspólnoty

przewodniczących Rady Okręgu: “wszyscy chcemy tego romantyczny, w którym zakorzenione jest wiele 'sentymentów
samego — chcemy zachować wieś dla siebie i dla ludzi, ochronnych' przeciwstawiał naturę przemysłowi, twierdząc,
którzy nas odwiedzają, jak i dla naszych dzieci (...) że wieś, a zwłaszcza odludzie oferuje możliwości ucieczki i
Planowanie w tym rejonie w porównaniu z innymi rejonami schronienia przed masowym społeczeństwem przemysłowym,
jest bardzo staranne. Nie możecie tu budować (...) To jest które należy chronić zarówno przed zniszczeniem ze strony
miejsce, które chcemy utrzymać dla naszych dzieci i wnuków industrializacji, jak i przed kaprysami prymitywnego gustu.
jako piękny teren wiejski (...) Chyba nie chcecie rozwoju W wiele zachowawczych poglądów wbudowana była
przemysłowego, który to zniszczy”. ambiwalencja: chodziło o ochronę dla narodu, lecz
Taka właśnie konserwatywna wizja jeszcze silniej niekoniecznie dla ogółu”. Ponadto, w tej antymiejskiej
zdominowała myślenie władzy lokalnej w Suffolk, piszą ideologii “sentymenty ochronne” służą wzmocnieniu
autorzy niż oszczędna polityka wydatków na cele publiczne. pionowej tożsamości wewnątrz rejonów wiejskich. Jak
Wiele respondentów wyrażało podobne głębokie zobaczymy, “solidarność wspólnoty” może być ideologią
zainteresowanie zachowaniem wiejskiego otoczenia i skuteczną w utrzymywaniu politycznej stabilności na wsi.
zabezpieczeniem go przed profanacją przez budownictwo na Zainteresowanie Rady Okręgu ochroną środowiska
wielką skalę lub rozwój przemysłowy. Jednakże, jak wykazuje można według autorów wyjaśnić na dwóch poziomach. Na
przegląd wydatków Rady, zainteresowanie to nie wyrażało się poziomie verstehen możemy przyjąć, że ci którzy nabyli praw
w jakimś zdecydowanym działaniu. Na przykład wydatki na do wsi, usiłują je racjonalnie chronić. I tak przybysze z klasy
utrzymanie budynków wynoszą w Suffolk 74, 85 funtów na średniej “nawróceni na wieś” usiłują utrzymać swoją “wieś
1000 mieszkańców, podczas gdy przeciętnie w Anglii i Walii wyobraźni”. Miejscowi właściciele ziemscy chcą chronić to,
wynoszą 104, 64 funty. Przybyszów z zewnątrz też nie co określają jako swoje dziedzictwo. Ich nastawienie wyraźnie
zachęca się specjalnie do przyjazdu i oglądania uroków widać w polityce Rady, ponieważ im więcej terenu ktoś
otoczenia, które są rzekomo dla nich chronione (wydatki na posiada i kontroluje, tym większe jest jego zainteresowanie
rozwój turystyki wynoszą 7, 37 funtów na 1000 mieszkańców, ochroną tego terenu oraz wykluczeniem innych z dostępu do
podczas gdy przeciętnie dla Anglii i Walii wynoszą 10, 35). niego. Politykę ochrony środowiska, piszą autorzy, można
W rzeczywistości wielu członków Rady Okręgu i lokalnych jednak także próbować wyjaśnić przyczynowo, co pozwoli
organizacji jest zdecydowanie przeciwnych finansowaniu odsłonić najbardziej znaczące nastawienie tj. partykularyzm.
turystyki. Przewodniczący Rady Okręgu zauważył na Prowadząc politykę wiejskiej stagnacji, Rada Okręgu
przykład: “Sądzę, że utrzymywanie stanu obecnego jest w reprodukuje wciąż tę samą sytuację, czyli gospodarkę opartą
interesie każdego, ale jest strasznie smutne, kiedy na niskich płacach w przemyśle rolniczym. Niekoniecznie
miejscowości są niszczone przez bezsensowny rozwój (...) świadomie politykom z Suffolk udaje się skutecznie
Jestem także przeciw turystyce. Nie potrzebujemy więcej prowadzić taką politykę środowiskową, która przynosi
turystów. Oni niszczą miejscowości, do których przyjeżdżają. wyraźne korzyści lokalnym przywódcom, konkludują autorzy.
Być może jestem egoistą”. Podobnie wypowiedział się Chroniąc status quo, chroniono automatycznie
przewodniczący lokalnego towarzystwa miłośników istnienie ograniczonych możliwości rynku pracy oraz
miejscowości. “Jednym z moich argumentów jest to, że obniżonej struktury płac. Mówiąc inaczej, przemysł to nie
musimy coś zostawić następnemu pokoleniu do zniszczenia tylko coś, co psuje krajobraz i stanowi zagrożenie dla
— nie możemy wszystkiego zniszczyć sami. Oczywiście, czyjegoś dziedzictwa. Przemysł to także potencjalne źródło
jeżeli zamierzacie zachować piękno, oznacza to, że tylko konkurencji dla taniej pracy. Nie jest więc przypadkiem, że
niewielu ludzi z ich samochodami i brakiem szacunku dla Wschodnia Anglia, należąc do najlepiej prosperujących
wsi, zacznie zostawiać otwarte bramy, wchodzić w środek pól rolniczych regionów Wielkiej Brytanii, ma pracowników
zbożowych, wszędzie zostawiać lodówki i kuchenki (...) W tej rolnych należących do najniżej opłacanych w kraju.
sprawie musicie być egoistami”. Przypominają się tutaj Władze lokalne w Suffolk wykazują więc nie tylko
spostrzegawcze uwagi Lowe’a na temat ruchów skłonność do bycia w zgodzie z interesami lokalnych
“środowiskowych”. “Grupy środowiskowe podobnie jak inne właścicieli ziemskich w określonych sprawach publicznych
lobby, uprawomocniają swoje działania przez formułowanie (jak np. sprawa Ipswich), ale także w swoim codziennym
swych celów w terminach narodowego dobra. Ruch działaniu wykazują wyraźne nastawienie do działania na
Mikołajewska 173 174 Zjawisko wspólnoty

przewodniczących Rady Okręgu: “wszyscy chcemy tego romantyczny, w którym zakorzenione jest wiele 'sentymentów
samego — chcemy zachować wieś dla siebie i dla ludzi, ochronnych' przeciwstawiał naturę przemysłowi, twierdząc,
którzy nas odwiedzają, jak i dla naszych dzieci (...) że wieś, a zwłaszcza odludzie oferuje możliwości ucieczki i
Planowanie w tym rejonie w porównaniu z innymi rejonami schronienia przed masowym społeczeństwem przemysłowym,
jest bardzo staranne. Nie możecie tu budować (...) To jest które należy chronić zarówno przed zniszczeniem ze strony
miejsce, które chcemy utrzymać dla naszych dzieci i wnuków industrializacji, jak i przed kaprysami prymitywnego gustu.
jako piękny teren wiejski (...) Chyba nie chcecie rozwoju W wiele zachowawczych poglądów wbudowana była
przemysłowego, który to zniszczy”. ambiwalencja: chodziło o ochronę dla narodu, lecz
Taka właśnie konserwatywna wizja jeszcze silniej niekoniecznie dla ogółu”. Ponadto, w tej antymiejskiej
zdominowała myślenie władzy lokalnej w Suffolk, piszą ideologii “sentymenty ochronne” służą wzmocnieniu
autorzy niż oszczędna polityka wydatków na cele publiczne. pionowej tożsamości wewnątrz rejonów wiejskich. Jak
Wiele respondentów wyrażało podobne głębokie zobaczymy, “solidarność wspólnoty” może być ideologią
zainteresowanie zachowaniem wiejskiego otoczenia i skuteczną w utrzymywaniu politycznej stabilności na wsi.
zabezpieczeniem go przed profanacją przez budownictwo na Zainteresowanie Rady Okręgu ochroną środowiska
wielką skalę lub rozwój przemysłowy. Jednakże, jak wykazuje można według autorów wyjaśnić na dwóch poziomach. Na
przegląd wydatków Rady, zainteresowanie to nie wyrażało się poziomie verstehen możemy przyjąć, że ci którzy nabyli praw
w jakimś zdecydowanym działaniu. Na przykład wydatki na do wsi, usiłują je racjonalnie chronić. I tak przybysze z klasy
utrzymanie budynków wynoszą w Suffolk 74, 85 funtów na średniej “nawróceni na wieś” usiłują utrzymać swoją “wieś
1000 mieszkańców, podczas gdy przeciętnie w Anglii i Walii wyobraźni”. Miejscowi właściciele ziemscy chcą chronić to,
wynoszą 104, 64 funty. Przybyszów z zewnątrz też nie co określają jako swoje dziedzictwo. Ich nastawienie wyraźnie
zachęca się specjalnie do przyjazdu i oglądania uroków widać w polityce Rady, ponieważ im więcej terenu ktoś
otoczenia, które są rzekomo dla nich chronione (wydatki na posiada i kontroluje, tym większe jest jego zainteresowanie
rozwój turystyki wynoszą 7, 37 funtów na 1000 mieszkańców, ochroną tego terenu oraz wykluczeniem innych z dostępu do
podczas gdy przeciętnie dla Anglii i Walii wynoszą 10, 35). niego. Politykę ochrony środowiska, piszą autorzy, można
W rzeczywistości wielu członków Rady Okręgu i lokalnych jednak także próbować wyjaśnić przyczynowo, co pozwoli
organizacji jest zdecydowanie przeciwnych finansowaniu odsłonić najbardziej znaczące nastawienie tj. partykularyzm.
turystyki. Przewodniczący Rady Okręgu zauważył na Prowadząc politykę wiejskiej stagnacji, Rada Okręgu
przykład: “Sądzę, że utrzymywanie stanu obecnego jest w reprodukuje wciąż tę samą sytuację, czyli gospodarkę opartą
interesie każdego, ale jest strasznie smutne, kiedy na niskich płacach w przemyśle rolniczym. Niekoniecznie
miejscowości są niszczone przez bezsensowny rozwój (...) świadomie politykom z Suffolk udaje się skutecznie
Jestem także przeciw turystyce. Nie potrzebujemy więcej prowadzić taką politykę środowiskową, która przynosi
turystów. Oni niszczą miejscowości, do których przyjeżdżają. wyraźne korzyści lokalnym przywódcom, konkludują autorzy.
Być może jestem egoistą”. Podobnie wypowiedział się Chroniąc status quo, chroniono automatycznie
przewodniczący lokalnego towarzystwa miłośników istnienie ograniczonych możliwości rynku pracy oraz
miejscowości. “Jednym z moich argumentów jest to, że obniżonej struktury płac. Mówiąc inaczej, przemysł to nie
musimy coś zostawić następnemu pokoleniu do zniszczenia tylko coś, co psuje krajobraz i stanowi zagrożenie dla
— nie możemy wszystkiego zniszczyć sami. Oczywiście, czyjegoś dziedzictwa. Przemysł to także potencjalne źródło
jeżeli zamierzacie zachować piękno, oznacza to, że tylko konkurencji dla taniej pracy. Nie jest więc przypadkiem, że
niewielu ludzi z ich samochodami i brakiem szacunku dla Wschodnia Anglia, należąc do najlepiej prosperujących
wsi, zacznie zostawiać otwarte bramy, wchodzić w środek pól rolniczych regionów Wielkiej Brytanii, ma pracowników
zbożowych, wszędzie zostawiać lodówki i kuchenki (...) W tej rolnych należących do najniżej opłacanych w kraju.
sprawie musicie być egoistami”. Przypominają się tutaj Władze lokalne w Suffolk wykazują więc nie tylko
spostrzegawcze uwagi Lowe’a na temat ruchów skłonność do bycia w zgodzie z interesami lokalnych
“środowiskowych”. “Grupy środowiskowe podobnie jak inne właścicieli ziemskich w określonych sprawach publicznych
lobby, uprawomocniają swoje działania przez formułowanie (jak np. sprawa Ipswich), ale także w swoim codziennym
swych celów w terminach narodowego dobra. Ruch działaniu wykazują wyraźne nastawienie do działania na
Mikołajewska 175 176 Zjawisko wspólnoty

korzyść interesów rolniczych i ze szkodą wiejskiej klasy jeden z jego kolegów: “Wszystko u nas wiąże się z
pracującej. rolnictwem. Tzn. rzecz sprowadza się do tego, że miasta i
W obliczu tego jawnie partykularystycznego wsie i wszystko inne w Suffolk jest zależne od rolnictwa, tak
nastawienia władzy lokalnej oddziałującego na podatki przez że my wszyscy mamy rzeczywiście te same cele cały czas”.
nią zarządzane, jej politykę mieszkaniową i planowanie, jest Oczywiście, w takim argumentowaniu jest pewien
oczywiste, że politycznej bierności nie można wyjaśnić element samo–spełniającej się przepowiedni, gdyż ludzie z
modelem pluralistycznym opierającym się na założeniu o Suffolk zależą od przemysłu rolniczego, ponieważ nie
wspólnocie i prawomocności władzy. Model pluralistyczny dopuszcza się do lokalizacji innych przemysłów w okręgu.
może co najwyżej być użyteczny w wyjaśnianiu bierności grup Nie twierdzimy, że przywódcy Suffolk są cynicznymi
względnie uprzywilejowanych w badanym okręgu (jak wielcy hipokrytami. Dowodzimy jedynie, że stworzyli dominującą
farmerzy, właściciele ziemscy i przedstawiciele klasy definicję tego, co tworzy “interes publiczny”, której skutkiem
średniej), gdyż oni faktycznie nie mają powodów do było utrwalenie się wyraźnego, partykularystycznego
narzekań. Model ten nie wyjaśnia jednak bierności klasy nastawienia w lokalnym planowaniu i polityce społecznej.
pracującej. Jednakże chcąc wyjaśnić bierność klasy pracującej Powstaje pytanie, jak to było możliwe, że przez wiele lat
w Suffolk poprzez odwołanie się do modelu politycznej udawało się im skutecznie unikać, odpierać i tłumić sprzeciw
manipulacji, nie wystarczy wykazanie istnienia owego wobec swojej interpretacji interesu publicznego, polityki i
partykularystycznego nastawienia, o którym była mowa ostatecznie władzy. Jak było możliwe rutynowe prowadzenie
Należy również dowieść istnienia sposobów skutecznego tej partykularystycznej polityki pod szyldem wspólnego dobra,
przeciwdziałania powstawaniu opozycji wobec tego przy faktycznym braku sprzeciwu ze strony najbardziej
partykularystycznego nastawienia. Prawa przyczynowe rządzą poszkodowanych?
również władzą, choć nie zawsze są przez nią świadomie Brak opozycji w Suffolk można wyjaśnić, odwołując
wykorzystywane. Próba wyjaśnienie politycznej bierności się do następujących mechanizmów: 1. opozycję usuwa się na
przez zastosowanie innego modelu niż model pluralistyczny bok poprzez odwoływanie się do etyki politycznego
wymaga jednak pokazania, w jaki sposób posiadający władzę niezaangażowania; 2. powstrzymuje się ją, antycypując
spowodowali bierność podporządkowanych. reakcję klasy pracującej, która jest w zasadzie politycznie
Warto odnotować na wstępie, piszą autorzy, że fatalistyczna; 3. tłumi się ją poprzez ideologiczną
najbardziej rażąca polityka klasowa często jest przedstawiana manipulację. Autorzy rozważają kolejno możliwość
przez tych, którzy są odpowiedzialni za jej realizację jako odwołania się do każdego z nich.
służąca przede wszystkim interesom publicznym. Nie musi to Apolityczna etyka: Najważniejsi politycy lokalni
oznaczać, że przywódcy polityczni w sposób rozmyślny kładą silny nacisk na to, co określają jako “trzymanie polityki
fałszywie przedstawiają charakter polityki, którą uprawiają. z dala od lokalnego rządu”. Np. przed reorganizacją w 1974
Oznacza to raczej, że ich punkt widzenia, interesy publiczne i roku ponad połowa wszystkich członków Rady w regionie
interesy grupowe są zgodne. Niedocenia się poświęcenia i wschodniej Anglii przypisywała sobie niezależność od
zdecydowania, z jakim przywódcy skłonni są argumentować wszelkich partii politycznych.
na rzecz zadania, o którego szlachetności są całkowicie Znaczenie tej obwarowanej wartościami
przekonani. apolityczności polega na tym, że nie tylko jest ona rezultatem,
Gdy zarzuci się tym ludziom rozmyślną ale także utrwaleniem i wzmocnieniem definicji sytuacji
interesowność, odpowiedzą kpiną, ponieważ zgodnie z ich politycznej w Suffolk jako sytuacji prawdziwej zgody.
własnymi wyobrażeniami poświęcają oni dobrowolnie swój Mówiąc inaczej, partykularystyczna polityka może być
czas na rzecz społeczności, aby rozwijać politykę, z której przedstawiana jako będąca w “interesie publicznym” jedynie
rzekomo każdy może mieć korzyść. I tak np. wyjaśniając o tyle, o ile istnieje powszechna akceptacja apolitycznego
politykę planowania Rady Okręgu, pewien jej członek (farmer charakteru rządu lokalnego. Jeżeli można przedstawić
i właściciel ziemski) zauważa: “Brak przemysłu rzeczywiście podejmowanie decyzji jako bazowanie na tym, co oczywiste i
pomaga farmerom, gdyż jest to okręg rolniczy. Priorytetem założyć, że wszyscy są po tej samej stronie, wówczas zadanie
Rady zawsze było to, aby nie budować na dobrej, uprawnej radnych można przedstawić jako działanie na rzecz interesu
ziemi. To faktycznie pomaga farmerom”. Podobnie twierdził publicznego, który nie budzi żadnych wątpliwości. Wówczas
Mikołajewska 175 176 Zjawisko wspólnoty

korzyść interesów rolniczych i ze szkodą wiejskiej klasy jeden z jego kolegów: “Wszystko u nas wiąże się z
pracującej. rolnictwem. Tzn. rzecz sprowadza się do tego, że miasta i
W obliczu tego jawnie partykularystycznego wsie i wszystko inne w Suffolk jest zależne od rolnictwa, tak
nastawienia władzy lokalnej oddziałującego na podatki przez że my wszyscy mamy rzeczywiście te same cele cały czas”.
nią zarządzane, jej politykę mieszkaniową i planowanie, jest Oczywiście, w takim argumentowaniu jest pewien
oczywiste, że politycznej bierności nie można wyjaśnić element samo–spełniającej się przepowiedni, gdyż ludzie z
modelem pluralistycznym opierającym się na założeniu o Suffolk zależą od przemysłu rolniczego, ponieważ nie
wspólnocie i prawomocności władzy. Model pluralistyczny dopuszcza się do lokalizacji innych przemysłów w okręgu.
może co najwyżej być użyteczny w wyjaśnianiu bierności grup Nie twierdzimy, że przywódcy Suffolk są cynicznymi
względnie uprzywilejowanych w badanym okręgu (jak wielcy hipokrytami. Dowodzimy jedynie, że stworzyli dominującą
farmerzy, właściciele ziemscy i przedstawiciele klasy definicję tego, co tworzy “interes publiczny”, której skutkiem
średniej), gdyż oni faktycznie nie mają powodów do było utrwalenie się wyraźnego, partykularystycznego
narzekań. Model ten nie wyjaśnia jednak bierności klasy nastawienia w lokalnym planowaniu i polityce społecznej.
pracującej. Jednakże chcąc wyjaśnić bierność klasy pracującej Powstaje pytanie, jak to było możliwe, że przez wiele lat
w Suffolk poprzez odwołanie się do modelu politycznej udawało się im skutecznie unikać, odpierać i tłumić sprzeciw
manipulacji, nie wystarczy wykazanie istnienia owego wobec swojej interpretacji interesu publicznego, polityki i
partykularystycznego nastawienia, o którym była mowa ostatecznie władzy. Jak było możliwe rutynowe prowadzenie
Należy również dowieść istnienia sposobów skutecznego tej partykularystycznej polityki pod szyldem wspólnego dobra,
przeciwdziałania powstawaniu opozycji wobec tego przy faktycznym braku sprzeciwu ze strony najbardziej
partykularystycznego nastawienia. Prawa przyczynowe rządzą poszkodowanych?
również władzą, choć nie zawsze są przez nią świadomie Brak opozycji w Suffolk można wyjaśnić, odwołując
wykorzystywane. Próba wyjaśnienie politycznej bierności się do następujących mechanizmów: 1. opozycję usuwa się na
przez zastosowanie innego modelu niż model pluralistyczny bok poprzez odwoływanie się do etyki politycznego
wymaga jednak pokazania, w jaki sposób posiadający władzę niezaangażowania; 2. powstrzymuje się ją, antycypując
spowodowali bierność podporządkowanych. reakcję klasy pracującej, która jest w zasadzie politycznie
Warto odnotować na wstępie, piszą autorzy, że fatalistyczna; 3. tłumi się ją poprzez ideologiczną
najbardziej rażąca polityka klasowa często jest przedstawiana manipulację. Autorzy rozważają kolejno możliwość
przez tych, którzy są odpowiedzialni za jej realizację jako odwołania się do każdego z nich.
służąca przede wszystkim interesom publicznym. Nie musi to Apolityczna etyka: Najważniejsi politycy lokalni
oznaczać, że przywódcy polityczni w sposób rozmyślny kładą silny nacisk na to, co określają jako “trzymanie polityki
fałszywie przedstawiają charakter polityki, którą uprawiają. z dala od lokalnego rządu”. Np. przed reorganizacją w 1974
Oznacza to raczej, że ich punkt widzenia, interesy publiczne i roku ponad połowa wszystkich członków Rady w regionie
interesy grupowe są zgodne. Niedocenia się poświęcenia i wschodniej Anglii przypisywała sobie niezależność od
zdecydowania, z jakim przywódcy skłonni są argumentować wszelkich partii politycznych.
na rzecz zadania, o którego szlachetności są całkowicie Znaczenie tej obwarowanej wartościami
przekonani. apolityczności polega na tym, że nie tylko jest ona rezultatem,
Gdy zarzuci się tym ludziom rozmyślną ale także utrwaleniem i wzmocnieniem definicji sytuacji
interesowność, odpowiedzą kpiną, ponieważ zgodnie z ich politycznej w Suffolk jako sytuacji prawdziwej zgody.
własnymi wyobrażeniami poświęcają oni dobrowolnie swój Mówiąc inaczej, partykularystyczna polityka może być
czas na rzecz społeczności, aby rozwijać politykę, z której przedstawiana jako będąca w “interesie publicznym” jedynie
rzekomo każdy może mieć korzyść. I tak np. wyjaśniając o tyle, o ile istnieje powszechna akceptacja apolitycznego
politykę planowania Rady Okręgu, pewien jej członek (farmer charakteru rządu lokalnego. Jeżeli można przedstawić
i właściciel ziemski) zauważa: “Brak przemysłu rzeczywiście podejmowanie decyzji jako bazowanie na tym, co oczywiste i
pomaga farmerom, gdyż jest to okręg rolniczy. Priorytetem założyć, że wszyscy są po tej samej stronie, wówczas zadanie
Rady zawsze było to, aby nie budować na dobrej, uprawnej radnych można przedstawić jako działanie na rzecz interesu
ziemi. To faktycznie pomaga farmerom”. Podobnie twierdził publicznego, który nie budzi żadnych wątpliwości. Wówczas
Mikołajewska 177 178 Zjawisko wspólnoty

podziały partyjne, powoływanie się na doktrynę przy nie mówią, że nie będą budować. Oni po prostu “nie mają
podejmowaniu decyzji i krytyczna opozycja nie tylko nie są pieniędzy” (co jest skutkiem polityki niskich podatków) lub
potrzebne, ale są wręcz wyraźną przeszkodą. “To jest “nie mogą znaleźć terenu pod budowę” (co jest wynikiem
polityka — powiedział przedstawiciel partii konserwatywnej polityki planowania). W ten sposób podstawowe zasady
— i to jest cholernie kłopotliwe (...) radzę sobie bardzo laburzystowskie zostają zachowane w czasie przewodniczenia
dobrze z laburzystami, ale to przedłuża debaty”. I w ten i laburzyści nie widzą przeszkód, aby w dalszym ciągu
sposób tym kilku laburzystowskim radykałom, którzy oferować swoje usługi. Ujawnienie się konfliktu w lokalnym
odmówili przyjęcia konwencji apolityczności i próbowali rządzie w Suffolk jest więc hamowane przez dominującą
krytykować politykę Rady, nadano etykietę “kłopotliwych” i kulturę polityczną, która hamuje krytycyzm, prowadzi do
“ekstremistów”, którzy są godni poważnej uwagi. Jak jednak dokooptowywania (i stąd do kooperacji) potencjalnych
gorzko narzekał jeden z nich : “Dla konserwatysty bycie krytyków i ułatwia negatywne etykietowanie tych, którzy
politykiem jest niczym więcej niż byciem na prawym naruszają te konwencje.
skrzydle, ale dla mnie nierobienie nic jest tak samo polityczne Polityczna apatia: Grupy poszkodowane, podejmując
jak bycie rewolucjonistą”. Takiej właśnie intuicji wyraźnie działania protestacyjne, muszą więc antycypować ich
brakuje wielu politykom obydwóch głównych partii w Suffolk. bezowocność i kosztowność. Bierność wynikająca z
Znaczenie apolitycznej etyki jest jasne. Jeśli zakłada antycypacji reakcji otoczenia ma charakter jak najbardziej
się istnienie zgody (consensus), wówczas konflikt polityczny rutynowy, gdyż grupy podporządkowane są znakomicie
można potraktować jako “brudną robotę politycznie obeznane z kierunkiem politycznego wiatru, gdyż w Suffolk
motywowanych agitatorów”. Polityka partii zostaje w ten kierunek ten zmienia się bardzo rzadko. Bierność może więc
sposób zdefiniowana jako nie mająca nic do rzeczy i gdy brak często wynikać z antycypowania reakcji i trudno taki
tego, co partie polityczne sobą reprezentują, konflikty przypadek odróżnić od tej bierności, której źródłem jest
interesów nie mogą się ujawnić. Wiara w “apolityczność” polityczne zadowolenie, gdyż w obydwóch przypadkach grupy
lokalnego rządu nie tylko zaciemnia więc jego rzeczywisty podporządkowane po prostu nic nie robią. Ten brak
konserwatyzm, ale także skutecznie blokuje podstawowe widocznej na zewnątrz różnicy pozwala sprawującym władzę
sposoby dochodzenia do głosu przez opozycję. Główni w Suffolk wyjaśniać wszelkie przypadki braku aktywności
członkowie grupy laburzystów we władzach lokalnych w politycznej i bierności klasy pracującej w kategoriach
Suffolk byli w rzeczywistości dokooptowywani jako junior pluralistycznego modelu politycznych potrzeb. Jak to
associates elity, którą stanowią członkowie partii powiedział przewodniczący Rady Dystryktu: “Wynika to z
konserwatywnej. Jak to zauważył jeden laburzystowski tego, jaki typ ludzi mieszka w Suffolk — są to ludzie ziemi,
radykał w Radzie Dystryktu: “przewodniczący komitetu ale nie głupcy. To są bardzo bystrzy ludzie, ale nie są oni
laburzystów wierzą, że robią to, co do nich należy przez samo silnie zaangażowani — nie, nie można tak powiedzieć — ich
bycie przewodniczącymi, ale tak naprawdę to są oni odczucia są silne i oczekują, że ich przedstawiciele będą
manipulowani przez torysów bez uświadamiania sobie tego”. wiedzieć, jakie są ich problemy prawie instynktownie, bez
Lub jak powiedział jeden z jego kolegów w Radzie Okręgu: pisania o nich lub wypowiadania tego (...) Mówiąc żartem —
“Oni robią przewodniczącym kogoś, kto nie zamierza oni wybierają właściwych ludzi, a właściwi ludzie robią dla
niczego zmienić”. Oczywiście dokooptowywani laburzyści nich właściwe rzeczy. Trudno sobie wyobrazić, że tak może
mają swoje skrupuły. Nie chcą być postrzegani jako być, ale tak wygląda, nieprawdaż?” Podobnie: “W Suffolk nie
przewodniczący partii konserwatywnej. Jak jeden z nich ma grup nacisku. Nie ma ku temu wielu powodów, nie sądzę
wyjaśnił przy okazji rozmowy o niskim wskaźniku (...) Tu w niczym nie ma wielkiej wojowniczości i nie ma
budownictwa mieszkaniowego w tym rejonie popieranym powodu do wojowniczości”.
przez Radę: “Nie ma żadnych powodów do niezgody o Wyjaśnienie to wydaje się jednak autorom wątpliwe
charakterze politycznym. Rada powinna budować w świetle tego, że istnieje wiele “obiektywnych” przyczyn do
maksymalną ilość domów i to jest polityka, którą “wojowniczości”. Poza tym, gdy mamy do czynienia z
prowadziliśmy. Jeżeli oni (konserwatywna większość) pluralistyczną demokracją, wówczas zwykle pojawia się
powiedzieliby, że nie będą tego robić, wówczas ja i moi “zdrowa” opozycja i współzawodnictwo pomiędzy jej
koledzy nie zgodzimy się z nimi”, ale konserwatyści nigdy członkami. W Suffolk okazywało się jednak, że trudno
Mikołajewska 177 178 Zjawisko wspólnoty

podziały partyjne, powoływanie się na doktrynę przy nie mówią, że nie będą budować. Oni po prostu “nie mają
podejmowaniu decyzji i krytyczna opozycja nie tylko nie są pieniędzy” (co jest skutkiem polityki niskich podatków) lub
potrzebne, ale są wręcz wyraźną przeszkodą. “To jest “nie mogą znaleźć terenu pod budowę” (co jest wynikiem
polityka — powiedział przedstawiciel partii konserwatywnej polityki planowania). W ten sposób podstawowe zasady
— i to jest cholernie kłopotliwe (...) radzę sobie bardzo laburzystowskie zostają zachowane w czasie przewodniczenia
dobrze z laburzystami, ale to przedłuża debaty”. I w ten i laburzyści nie widzą przeszkód, aby w dalszym ciągu
sposób tym kilku laburzystowskim radykałom, którzy oferować swoje usługi. Ujawnienie się konfliktu w lokalnym
odmówili przyjęcia konwencji apolityczności i próbowali rządzie w Suffolk jest więc hamowane przez dominującą
krytykować politykę Rady, nadano etykietę “kłopotliwych” i kulturę polityczną, która hamuje krytycyzm, prowadzi do
“ekstremistów”, którzy są godni poważnej uwagi. Jak jednak dokooptowywania (i stąd do kooperacji) potencjalnych
gorzko narzekał jeden z nich : “Dla konserwatysty bycie krytyków i ułatwia negatywne etykietowanie tych, którzy
politykiem jest niczym więcej niż byciem na prawym naruszają te konwencje.
skrzydle, ale dla mnie nierobienie nic jest tak samo polityczne Polityczna apatia: Grupy poszkodowane, podejmując
jak bycie rewolucjonistą”. Takiej właśnie intuicji wyraźnie działania protestacyjne, muszą więc antycypować ich
brakuje wielu politykom obydwóch głównych partii w Suffolk. bezowocność i kosztowność. Bierność wynikająca z
Znaczenie apolitycznej etyki jest jasne. Jeśli zakłada antycypacji reakcji otoczenia ma charakter jak najbardziej
się istnienie zgody (consensus), wówczas konflikt polityczny rutynowy, gdyż grupy podporządkowane są znakomicie
można potraktować jako “brudną robotę politycznie obeznane z kierunkiem politycznego wiatru, gdyż w Suffolk
motywowanych agitatorów”. Polityka partii zostaje w ten kierunek ten zmienia się bardzo rzadko. Bierność może więc
sposób zdefiniowana jako nie mająca nic do rzeczy i gdy brak często wynikać z antycypowania reakcji i trudno taki
tego, co partie polityczne sobą reprezentują, konflikty przypadek odróżnić od tej bierności, której źródłem jest
interesów nie mogą się ujawnić. Wiara w “apolityczność” polityczne zadowolenie, gdyż w obydwóch przypadkach grupy
lokalnego rządu nie tylko zaciemnia więc jego rzeczywisty podporządkowane po prostu nic nie robią. Ten brak
konserwatyzm, ale także skutecznie blokuje podstawowe widocznej na zewnątrz różnicy pozwala sprawującym władzę
sposoby dochodzenia do głosu przez opozycję. Główni w Suffolk wyjaśniać wszelkie przypadki braku aktywności
członkowie grupy laburzystów we władzach lokalnych w politycznej i bierności klasy pracującej w kategoriach
Suffolk byli w rzeczywistości dokooptowywani jako junior pluralistycznego modelu politycznych potrzeb. Jak to
associates elity, którą stanowią członkowie partii powiedział przewodniczący Rady Dystryktu: “Wynika to z
konserwatywnej. Jak to zauważył jeden laburzystowski tego, jaki typ ludzi mieszka w Suffolk — są to ludzie ziemi,
radykał w Radzie Dystryktu: “przewodniczący komitetu ale nie głupcy. To są bardzo bystrzy ludzie, ale nie są oni
laburzystów wierzą, że robią to, co do nich należy przez samo silnie zaangażowani — nie, nie można tak powiedzieć — ich
bycie przewodniczącymi, ale tak naprawdę to są oni odczucia są silne i oczekują, że ich przedstawiciele będą
manipulowani przez torysów bez uświadamiania sobie tego”. wiedzieć, jakie są ich problemy prawie instynktownie, bez
Lub jak powiedział jeden z jego kolegów w Radzie Okręgu: pisania o nich lub wypowiadania tego (...) Mówiąc żartem —
“Oni robią przewodniczącym kogoś, kto nie zamierza oni wybierają właściwych ludzi, a właściwi ludzie robią dla
niczego zmienić”. Oczywiście dokooptowywani laburzyści nich właściwe rzeczy. Trudno sobie wyobrazić, że tak może
mają swoje skrupuły. Nie chcą być postrzegani jako być, ale tak wygląda, nieprawdaż?” Podobnie: “W Suffolk nie
przewodniczący partii konserwatywnej. Jak jeden z nich ma grup nacisku. Nie ma ku temu wielu powodów, nie sądzę
wyjaśnił przy okazji rozmowy o niskim wskaźniku (...) Tu w niczym nie ma wielkiej wojowniczości i nie ma
budownictwa mieszkaniowego w tym rejonie popieranym powodu do wojowniczości”.
przez Radę: “Nie ma żadnych powodów do niezgody o Wyjaśnienie to wydaje się jednak autorom wątpliwe
charakterze politycznym. Rada powinna budować w świetle tego, że istnieje wiele “obiektywnych” przyczyn do
maksymalną ilość domów i to jest polityka, którą “wojowniczości”. Poza tym, gdy mamy do czynienia z
prowadziliśmy. Jeżeli oni (konserwatywna większość) pluralistyczną demokracją, wówczas zwykle pojawia się
powiedzieliby, że nie będą tego robić, wówczas ja i moi “zdrowa” opozycja i współzawodnictwo pomiędzy jej
koledzy nie zgodzimy się z nimi”, ale konserwatyści nigdy członkami. W Suffolk okazywało się jednak, że trudno
Mikołajewska 179 180 Zjawisko wspólnoty

pobudzić podwładnych do jakiejkolwiek aktywności. nic. Większość ludzi w Suffolk uznaje świadomie lub
Przykładu dostarczają chociażby lokalne wybory. Nie dosyć, podświadomie, że uprawianie polityki lokalnej nie jest ich
że niewielu ludzi zawraca sobie głowę głosowaniem w tych grą. Nic więc dziwnego, że nie przyłączyli się do gry, gdy ich
okresowych celebracjach demokracji, to jeszcze (przynajmniej do tego wzywano. Przez większość czasu byli bowiem
od 1974 roku) niewielu ludzi angażowało się jako kandydaci. niepoinformowani o regułach gry i wyłączeni z niej. Jeden
Wybory bez opozycji nie są pozytywnie oceniane. Pewien radny laburzystowski twierdził: “w tym zacofanym,
radny dystryktu powiedział: “Nie zgadzam się z tym, co feudalnym rejonie niektórzy ludzie skłonni są myśleć, że ci
zdarzyło się w wielu wypadkach, kiedy ludzie byli wybierani wyżej wiedzą lepiej. Wielu ludzi po prostu akceptuje rzeczy
bez sprzeciwu. Stanowczo się temu wszystkiemu sprzeciwiam takie, jakimi są i myśli 'oni' wiedzą najlepiej”. Lub jak
i faktycznie zwykle skłaniałem ludzi, aby mi się zauważył inny radny: “Przypuszczam, że ludzie na wsi są
przeciwstawiali — brzmi to niemądrze, ale myślę, że jest to inaczej wychowani. Są nieśmiali i wdzięczni za łaskę”.
słuszne”. Jest więc prawie tak, jak gdyby politycy Suffolk Partykularne stosunki władzy: Dochodzimy do
uważali bierność większości za zbyt dobrą, aby była rozważenia trzeciej możliwej przyczyny bierności, czyli do
prawdziwa i dlatego, paradoksalnie, usiłują pobudzić jakąś sytuacji, w której bierność wynika z wcześniejszych
opozycję! manipulacji przekonaniami, informacją i wartościami grup
Takie samo zjawisko pojawiło się ostatnio, gdy podporządkowanych lokalnej elicie władzy. Mechanizmy,
rozważano plan strukturalny dla okręgu i podjęto próbę przy pomocy których osiąga się to Suffolk, tkwią w
zachęcenia do społecznego uczestnictwa w debacie nad partykularyzmie systemu politycznego. Tzn. władza jest
przyszłą polityką planowania (włączając oczywiście stale często personalizowana i zasadniczo nie ma charakteru
powracający problem rozwoju przemysłu i wzrostu populacji). biurokratycznego. Konsekwencją tego jest po pierwsze,
Przewodniczący Komitetu Planowania powiedział: “Sądzę, że osłabienie solidarności klasy niższej poprzez indywidualizację
reakcja na naszą propozycję konsultacji jest typowa. kwestii politycznych, a po drugie, łatwość w przekazywaniu
Oczywiście, jest bardzo wielu ludzi, których nic nie obchodzi. ideologii elity innym klasom.
Dobrze, gdy na propozycję odpowie około 3% lub 4% i gdy Weźmy np. osobisty autorytet, jaki przypisuje sobie
odpowiedź jest od tych, którzy rzeczywiście się przejmują (...) wielu członków Rady. Nawet po 1974 roku, gdy znacznie
Chociaż otrzymujesz tylko niewielki procent odpowiedzi, to zwiększono rozmiary okręgów wyborczych, liczył się głos tej
każdemu dajesz szansę skomentowania i wypowiedzenia się. a nie innej osoby bez względu na jej przynależność partyjną.
Odpowiedzią okręgu interesują się ludzie bardziej Jak to wyjaśnił pewien radny okręgu: “W rejonach wiejskich
inteligentni. Nie interesują się nią ci, którzy pytają (...) kiedy jednostka ma większe znaczenie. Tutejszy, jeżeli jest dobrze
otwierają karczmy?” znany, to bez względu na jego politykę ma przewagę nad
Jest jednak zastanawiające, że aż 95% lub więcej nietutejszym, szczególnie w Suffolk. Chodzi tu o jego
populacji zdaje się nie przywiązywać wagi do planowania, autorytet osobisty”. Taki partykularyzm jest wzmacniany
które ma głębokie implikacje dla ich własnych perspektyw przez zdecydowany opór wielu radnych przeciwko rozwojowi
mieszkaniowych i zatrudnieniowych. Nawet jeden z biurokracji. Np. w jednej z Rad Okręgu próby przekonania
urzędników planowania przyznał, że spodziewano się członków, aby przyjąć “system punktów” napotkały
wywołać jakiś sprzeciw laburzystów i ogółu mieszkańców zdecydowany sprzeciw. Jeden z nich wyjaśnił ten sprzeciw
wobec polityki planowania, która już od lat nie była w żaden następująco: “Odpowiedzialność za to, kto dostaje mieszkanie
sposób kwestionowana. spada na lokalnego przedstawiciela. On jest odpowiedzialny.
Rzecz w tym, że brak działania to standardowe i Gdy ktoś dostaje dom gdzieś niedaleko, jestem za to w 90–ciu
zrutynizowane reakcje większości ludzi oraz laburzystów w procentach odpowiedzialny. Jeżeli powiem, że nie dostaniesz
Suffolk na sytuację powtarzającej się obiektywnej deprywacji i domu, to nie dostaniesz. Ludzie, którzy te domy dostają, będą
politycznego wykluczania. Nie oczekiwali oni i nie oczekują, na ciebie głosować a ci, którym się to nie udaje będą cię
że będą odgrywać jakąś rolę polityczną i kiedy zaoferowano zwalczać. Mam poczucie moralnej odpowiedzialności. Znam
im strukturalnie taką możliwość, chcąc dowieść u siebie wszystkie przypadki złych warunków mieszka-
występowania “zdrowej” pluralistycznej demokracji,
niowych. Stanowią one moją osobistą listę priorytetów.
zareagowali w zwykły dla siebie sposób — tzn. nie zrobili
Mikołajewska 179 180 Zjawisko wspólnoty

pobudzić podwładnych do jakiejkolwiek aktywności. nic. Większość ludzi w Suffolk uznaje świadomie lub
Przykładu dostarczają chociażby lokalne wybory. Nie dosyć, podświadomie, że uprawianie polityki lokalnej nie jest ich
że niewielu ludzi zawraca sobie głowę głosowaniem w tych grą. Nic więc dziwnego, że nie przyłączyli się do gry, gdy ich
okresowych celebracjach demokracji, to jeszcze (przynajmniej do tego wzywano. Przez większość czasu byli bowiem
od 1974 roku) niewielu ludzi angażowało się jako kandydaci. niepoinformowani o regułach gry i wyłączeni z niej. Jeden
Wybory bez opozycji nie są pozytywnie oceniane. Pewien radny laburzystowski twierdził: “w tym zacofanym,
radny dystryktu powiedział: “Nie zgadzam się z tym, co feudalnym rejonie niektórzy ludzie skłonni są myśleć, że ci
zdarzyło się w wielu wypadkach, kiedy ludzie byli wybierani wyżej wiedzą lepiej. Wielu ludzi po prostu akceptuje rzeczy
bez sprzeciwu. Stanowczo się temu wszystkiemu sprzeciwiam takie, jakimi są i myśli 'oni' wiedzą najlepiej”. Lub jak
i faktycznie zwykle skłaniałem ludzi, aby mi się zauważył inny radny: “Przypuszczam, że ludzie na wsi są
przeciwstawiali — brzmi to niemądrze, ale myślę, że jest to inaczej wychowani. Są nieśmiali i wdzięczni za łaskę”.
słuszne”. Jest więc prawie tak, jak gdyby politycy Suffolk Partykularne stosunki władzy: Dochodzimy do
uważali bierność większości za zbyt dobrą, aby była rozważenia trzeciej możliwej przyczyny bierności, czyli do
prawdziwa i dlatego, paradoksalnie, usiłują pobudzić jakąś sytuacji, w której bierność wynika z wcześniejszych
opozycję! manipulacji przekonaniami, informacją i wartościami grup
Takie samo zjawisko pojawiło się ostatnio, gdy podporządkowanych lokalnej elicie władzy. Mechanizmy,
rozważano plan strukturalny dla okręgu i podjęto próbę przy pomocy których osiąga się to Suffolk, tkwią w
zachęcenia do społecznego uczestnictwa w debacie nad partykularyzmie systemu politycznego. Tzn. władza jest
przyszłą polityką planowania (włączając oczywiście stale często personalizowana i zasadniczo nie ma charakteru
powracający problem rozwoju przemysłu i wzrostu populacji). biurokratycznego. Konsekwencją tego jest po pierwsze,
Przewodniczący Komitetu Planowania powiedział: “Sądzę, że osłabienie solidarności klasy niższej poprzez indywidualizację
reakcja na naszą propozycję konsultacji jest typowa. kwestii politycznych, a po drugie, łatwość w przekazywaniu
Oczywiście, jest bardzo wielu ludzi, których nic nie obchodzi. ideologii elity innym klasom.
Dobrze, gdy na propozycję odpowie około 3% lub 4% i gdy Weźmy np. osobisty autorytet, jaki przypisuje sobie
odpowiedź jest od tych, którzy rzeczywiście się przejmują (...) wielu członków Rady. Nawet po 1974 roku, gdy znacznie
Chociaż otrzymujesz tylko niewielki procent odpowiedzi, to zwiększono rozmiary okręgów wyborczych, liczył się głos tej
każdemu dajesz szansę skomentowania i wypowiedzenia się. a nie innej osoby bez względu na jej przynależność partyjną.
Odpowiedzią okręgu interesują się ludzie bardziej Jak to wyjaśnił pewien radny okręgu: “W rejonach wiejskich
inteligentni. Nie interesują się nią ci, którzy pytają (...) kiedy jednostka ma większe znaczenie. Tutejszy, jeżeli jest dobrze
otwierają karczmy?” znany, to bez względu na jego politykę ma przewagę nad
Jest jednak zastanawiające, że aż 95% lub więcej nietutejszym, szczególnie w Suffolk. Chodzi tu o jego
populacji zdaje się nie przywiązywać wagi do planowania, autorytet osobisty”. Taki partykularyzm jest wzmacniany
które ma głębokie implikacje dla ich własnych perspektyw przez zdecydowany opór wielu radnych przeciwko rozwojowi
mieszkaniowych i zatrudnieniowych. Nawet jeden z biurokracji. Np. w jednej z Rad Okręgu próby przekonania
urzędników planowania przyznał, że spodziewano się członków, aby przyjąć “system punktów” napotkały
wywołać jakiś sprzeciw laburzystów i ogółu mieszkańców zdecydowany sprzeciw. Jeden z nich wyjaśnił ten sprzeciw
wobec polityki planowania, która już od lat nie była w żaden następująco: “Odpowiedzialność za to, kto dostaje mieszkanie
sposób kwestionowana. spada na lokalnego przedstawiciela. On jest odpowiedzialny.
Rzecz w tym, że brak działania to standardowe i Gdy ktoś dostaje dom gdzieś niedaleko, jestem za to w 90–ciu
zrutynizowane reakcje większości ludzi oraz laburzystów w procentach odpowiedzialny. Jeżeli powiem, że nie dostaniesz
Suffolk na sytuację powtarzającej się obiektywnej deprywacji i domu, to nie dostaniesz. Ludzie, którzy te domy dostają, będą
politycznego wykluczania. Nie oczekiwali oni i nie oczekują, na ciebie głosować a ci, którym się to nie udaje będą cię
że będą odgrywać jakąś rolę polityczną i kiedy zaoferowano zwalczać. Mam poczucie moralnej odpowiedzialności. Znam
im strukturalnie taką możliwość, chcąc dowieść u siebie wszystkie przypadki złych warunków mieszka-
występowania “zdrowej” pluralistycznej demokracji,
niowych. Stanowią one moją osobistą listę priorytetów.
zareagowali w zwykły dla siebie sposób — tzn. nie zrobili
Mikołajewska 181 182 Zjawisko wspólnoty

Walczyłem przeciw wprowadzeniu systemów punktów. Nie- żądających taniej żywności, pogardzających wsią i
którzy chcą opierać się o system punktowy, ale ja nie chcę”. ignorujących ludzi ze wsi. Mieszczuchy tworzą słabo
W ten sposób wzmacniana jest pozytywnie osobista określoną i amorficzną kategorię “oni”, której przeciwstawia
zależność, wdzięczność i lojalność. Wpływ jest wywierany na się “my” (tj. wiejscy mieszkańcy wszystkich klas), czyli
poziomie indywidualnym, a nie na poziomie kolektywnym. kolektywną tożsamość wolną od zwykłych klasowych
Radni widzą tylko indywidualne problemy, a nie kwestie poli- antagonizmów. Antyurbanizm nie jest rozmyślnie głoszoną
tyczne, tzn. wciągają się bardziej w problemy mieszkaniowe ideologią, której celem jest utrzymywanie wewnętrznej
określonej rodziny niż w politykę planowania i w politykę spójności na wsi. Elita wiejska w Suffolk czuje autentyczną
budżetową. Dlatego nie wnosi się skarg w formie uogólnionej. niechęć do wszystkiego, co miejskie. Wrogość wobec
Oto wypowiedź jednego z radnych okręgu: “U nas nie ma w “outsiderów”, “mieszczuchów” i “przybyszów” jest też
ogóle działalności grup nacisku. Nie wierzę w naciski. Ludzie autentyczna. Służy jednak pobudzaniu międzyklasowej
idą po prostu do swoich przedstawicieli i rozmawiają z nimi. solidarności dzięki uczynieniu zewnętrznej grupy kozłem
Jeżeli przekonają mnie, że to o czym mówią jest sensowne, ofiarnym. Dzieje się tak bez względu na to, czy jest się tego
wówczas nadaję sprawie bieg, ale podkreślam, gdy jest świadomym, czy nie. Wrogość ta pozwala na wyjaśnianie, że
sensowne. (...) U nas nie ma żadnych organizacji. Wszystko niedobór budownictwa mieszkaniowego nie jest wynikiem
opiera się na osobistym kontakcie face–to–face”. mieszkaniowej polityki Rady, lecz inwazji domów
Ta personalizacja stosunków władzy nie tylko dzieli weekendowych lub polityki centralnego rządu. Podobnie
kwestię na “problemy”, ale także ułatwia transmisję ideologii sprzeciw wobec rozwoju przemysłowego okręgu wyjaśnia się
elity do grup podporządkowanych, piszą autorzy. Dobrym nie tym, że zwiększyłby on poziom lokalnych zarobków, ale
przykładem jest tu opisywanie Suffolk jako “wspólnoty”, tym, że przemysł wprowadziłoby obcych imigrantów do
gdyż gdy używa się określenia wspólnota (i różnych lokalnej populacji. Silnym pozytywnym kryterium
podobnych terminów, jak lokalizm, czy antyurbanizm) w identyfikacji staje się pochodzenie z danego terenu. Staje się
kontekście politycznym, wówczas jest to w rzeczywistości ono silniejsze niż przynależność klasowa, zamazując różnice
przykrywką dla ideologii klasy rządzącej. Idea wspólnoty jest klasowe i utrwalając bierność klasy pracującej.
podtrzymywana przez grupy dominujące ekonomicznie i Zanim wyciągniemy wnioski z naszego omówienia
politycznie. Grupy podporządkowane przejmują ją i w ten polityki w Suffolk, powinniśmy się jednak zająć jednym z
sposób powoływanie się na ideę wspólnoty podsyca możliwych zarzutów wobec naszych argumentów, piszą
bezpośredniość więzi lokalnych i poczucie względnego autorzy. Ktoś mógłby powiedzieć, że lokalna elita lub klasa
zadowolenia. Utożsamianie się i solidarność zgodnie z rządząca jest na tyle dominująca, że żadna opozycja i żadne
wymiarem lokalny/nielokalny, wiejski/miejski zyskuje w ten kwestie sporne nie mogą się pojawić się. Tak jednak nie jest,
sposób poparcie, a świadomość klasowa oparta na interesach bowiem chociaż konflikty były rzadkie, to jednak
ekonomicznych zostaje wyparta. występowały. Autorzy jednak i w tym przypadku odrzucają
Dla wielu politycznych przywódców okręgu słowo pluralistyczny model eksplanacyjny. Jak więc wyjaśnić
wspólnota oznacza wspólnotę interesów. Wyklucza się powstawanie kwestii spornych w sytuacji wyraźnie szerzącej
bowiem istnienie sprzeczności interesów ekonomicznych się dominacji politycznej? Na podstawie danych zebranych w
różnych klas. Oto przykład wypowiedzi: “Razem wziąwszy Suffolk autorzy wskazują na trzy sytuacje, w których kwestie
nie sądzę, aby tutaj były jakieś ważne kwestie sporne, myślę, sporne i konflikty mogą wciąż występować pomimo
że każdy ma tu swoje miejsce — jest to miły, życzliwy politycznej i ideologicznej hegemonii.
region”. Uroki stosunków Gemeinschaftlich służące rzekomo Po pierwsze, konflikt może powstać jako rezultat
rozwojowi dobra organicznej wspólnoty są w ich przekonaniu podziału wewnątrz lokalnej grupy rządzącej. Po drugie,
rzeczywistymi i trwałymi cechami życia w Suffolk. konflikt może występować wówczas, gdy pośrednictwo z
Zasadniczy dla tej ideologii jest silny duch antyurbanizmu. zewnątrz usiłuje narzucać okręgowi pewną politykę wbrew
Wiejska solidarność jest w dużym stopniu definiowana przez woli władzy lokalnej. W ostatnich latach w Suffolk większość
wrogie odniesienie wobec miasta. Oni są outsiderami, których lokalnych “kwestii spornych” faktycznie powstawało w
istnienia wymaga tworzenie solidarności wewnętrznej. wyniku interwencji z zewnątrz. (Warto tutaj zauważyć, że
Sprzyja temu ich stereotyp mieszczan, bezustannie takie wtrącanie się outsiderów może stanowić dodatkowe
Mikołajewska 181 182 Zjawisko wspólnoty

Walczyłem przeciw wprowadzeniu systemów punktów. Nie- żądających taniej żywności, pogardzających wsią i
którzy chcą opierać się o system punktowy, ale ja nie chcę”. ignorujących ludzi ze wsi. Mieszczuchy tworzą słabo
W ten sposób wzmacniana jest pozytywnie osobista określoną i amorficzną kategorię “oni”, której przeciwstawia
zależność, wdzięczność i lojalność. Wpływ jest wywierany na się “my” (tj. wiejscy mieszkańcy wszystkich klas), czyli
poziomie indywidualnym, a nie na poziomie kolektywnym. kolektywną tożsamość wolną od zwykłych klasowych
Radni widzą tylko indywidualne problemy, a nie kwestie poli- antagonizmów. Antyurbanizm nie jest rozmyślnie głoszoną
tyczne, tzn. wciągają się bardziej w problemy mieszkaniowe ideologią, której celem jest utrzymywanie wewnętrznej
określonej rodziny niż w politykę planowania i w politykę spójności na wsi. Elita wiejska w Suffolk czuje autentyczną
budżetową. Dlatego nie wnosi się skarg w formie uogólnionej. niechęć do wszystkiego, co miejskie. Wrogość wobec
Oto wypowiedź jednego z radnych okręgu: “U nas nie ma w “outsiderów”, “mieszczuchów” i “przybyszów” jest też
ogóle działalności grup nacisku. Nie wierzę w naciski. Ludzie autentyczna. Służy jednak pobudzaniu międzyklasowej
idą po prostu do swoich przedstawicieli i rozmawiają z nimi. solidarności dzięki uczynieniu zewnętrznej grupy kozłem
Jeżeli przekonają mnie, że to o czym mówią jest sensowne, ofiarnym. Dzieje się tak bez względu na to, czy jest się tego
wówczas nadaję sprawie bieg, ale podkreślam, gdy jest świadomym, czy nie. Wrogość ta pozwala na wyjaśnianie, że
sensowne. (...) U nas nie ma żadnych organizacji. Wszystko niedobór budownictwa mieszkaniowego nie jest wynikiem
opiera się na osobistym kontakcie face–to–face”. mieszkaniowej polityki Rady, lecz inwazji domów
Ta personalizacja stosunków władzy nie tylko dzieli weekendowych lub polityki centralnego rządu. Podobnie
kwestię na “problemy”, ale także ułatwia transmisję ideologii sprzeciw wobec rozwoju przemysłowego okręgu wyjaśnia się
elity do grup podporządkowanych, piszą autorzy. Dobrym nie tym, że zwiększyłby on poziom lokalnych zarobków, ale
przykładem jest tu opisywanie Suffolk jako “wspólnoty”, tym, że przemysł wprowadziłoby obcych imigrantów do
gdyż gdy używa się określenia wspólnota (i różnych lokalnej populacji. Silnym pozytywnym kryterium
podobnych terminów, jak lokalizm, czy antyurbanizm) w identyfikacji staje się pochodzenie z danego terenu. Staje się
kontekście politycznym, wówczas jest to w rzeczywistości ono silniejsze niż przynależność klasowa, zamazując różnice
przykrywką dla ideologii klasy rządzącej. Idea wspólnoty jest klasowe i utrwalając bierność klasy pracującej.
podtrzymywana przez grupy dominujące ekonomicznie i Zanim wyciągniemy wnioski z naszego omówienia
politycznie. Grupy podporządkowane przejmują ją i w ten polityki w Suffolk, powinniśmy się jednak zająć jednym z
sposób powoływanie się na ideę wspólnoty podsyca możliwych zarzutów wobec naszych argumentów, piszą
bezpośredniość więzi lokalnych i poczucie względnego autorzy. Ktoś mógłby powiedzieć, że lokalna elita lub klasa
zadowolenia. Utożsamianie się i solidarność zgodnie z rządząca jest na tyle dominująca, że żadna opozycja i żadne
wymiarem lokalny/nielokalny, wiejski/miejski zyskuje w ten kwestie sporne nie mogą się pojawić się. Tak jednak nie jest,
sposób poparcie, a świadomość klasowa oparta na interesach bowiem chociaż konflikty były rzadkie, to jednak
ekonomicznych zostaje wyparta. występowały. Autorzy jednak i w tym przypadku odrzucają
Dla wielu politycznych przywódców okręgu słowo pluralistyczny model eksplanacyjny. Jak więc wyjaśnić
wspólnota oznacza wspólnotę interesów. Wyklucza się powstawanie kwestii spornych w sytuacji wyraźnie szerzącej
bowiem istnienie sprzeczności interesów ekonomicznych się dominacji politycznej? Na podstawie danych zebranych w
różnych klas. Oto przykład wypowiedzi: “Razem wziąwszy Suffolk autorzy wskazują na trzy sytuacje, w których kwestie
nie sądzę, aby tutaj były jakieś ważne kwestie sporne, myślę, sporne i konflikty mogą wciąż występować pomimo
że każdy ma tu swoje miejsce — jest to miły, życzliwy politycznej i ideologicznej hegemonii.
region”. Uroki stosunków Gemeinschaftlich służące rzekomo Po pierwsze, konflikt może powstać jako rezultat
rozwojowi dobra organicznej wspólnoty są w ich przekonaniu podziału wewnątrz lokalnej grupy rządzącej. Po drugie,
rzeczywistymi i trwałymi cechami życia w Suffolk. konflikt może występować wówczas, gdy pośrednictwo z
Zasadniczy dla tej ideologii jest silny duch antyurbanizmu. zewnątrz usiłuje narzucać okręgowi pewną politykę wbrew
Wiejska solidarność jest w dużym stopniu definiowana przez woli władzy lokalnej. W ostatnich latach w Suffolk większość
wrogie odniesienie wobec miasta. Oni są outsiderami, których lokalnych “kwestii spornych” faktycznie powstawało w
istnienia wymaga tworzenie solidarności wewnętrznej. wyniku interwencji z zewnątrz. (Warto tutaj zauważyć, że
Sprzyja temu ich stereotyp mieszczan, bezustannie takie wtrącanie się outsiderów może stanowić dodatkowe
Mikołajewska 183 184 Zjawisko wspólnoty

źródło wrogości wobec outsiderów w ogóle, a mieszczuchów badaniach. Kontynuowanie ich autorzy uważają za
w szczególności i w ten sposób wzmacniać pionowe więzi pozbawione sensu. W swoim artykule próbowali pokazać, że
wewnątrz okręgu, czyli ustalone stosunki władzy wewnątrz istnieje grupa pojęć teoretycznych, które mogą służyć analizie
okręgu). rejonów wiejskich. Pojęcie władzy jest tu centralnym i
Trzecia i ostatnia sytuacja, w której może powstać najtrudniejszym (i dlatego “kontestowanym”) z wszystkich
lokalny konflikt, ma miejsce wtedy, gdy dominujące socjologicznych i politycznych pojęć. Autorzy starali się
ugrupowanie polityczne chce pojawienia się takiego pokazać, że badając wiejskie wspólnoty można lepiej
konfliktu. Elita pozwala ludziom wyżyć się w pewnych zrozumieć jej działanie i samą jej istotę. Dzięki “lokalności”
kwestiach spornych, gdyż w przypadku demokracji powinny można łatwiej poddać empirycznej analizie mechanizmy
istnieć sprawy sporne. Jeśli np. uwagę skupi się na fluorze w działania władzy. Z tych powodów badanie wspólnot samych
wodzie czy postępie w szkołach, wówczas można przymknąć w sobie zachowało swoją użyteczność.
oczy na ważniejsze sprawy. I faktycznie np. jedną ze Autorzy uważają ponadto, że uzyskane wnioski
“spornych” kwestii niepokojących umysły radnych okręgu i badawcze odnoszą się nie tylko do społeczności lokalnych we
ich wyborców była propozycja sześcioklasowej szkoły wyższej Wschodniej Anglii. Dotyczą bowiem kluczowych zagadnień,
w Ipswich, podczas gdy problem dodawania fluoru do wody wobec których staje każda analiza struktur politycznych i
dostarczał prasie lokalnej tematu do dyskusji przez wiele lat. ekonomicznych w każdym z rozwiniętych społeczeństw
Podobnie problem hałasu, który robią samoloty z przemysłowych. Jak wyjaśnić utrzymywanie się politycznej
amerykańskiej bazy (znowu outsiderzy) stanowiły raz po raz równowagi? Odpowiedź na to pytanie wymaga daleko idących
przedmiot debaty w lokalnej prasie, a na szczeblu dystryktu analiz i poszukiwano jej empirycznie także w wielkich
radni spierali się z zapałem, czy spotkania Rady powinna fabrykach i dużych miastach. Autorzy wykazali, że
otwierać modlitwa. Ironizując, można powiedzieć, że z tego poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest próbą
wszystkiego wynika, iż polityczne znaczenie danej kwestii zrozumienia funkcjonowania jednej z najbardziej skutecznych
(mierzone wpływem na podział zasobów) jest tym mniejsze, klas panujących, która jeszcze pozostała. Wykazali, że brak
im więcej otrzymuje rozgłosu i uwagi. Zgodnie z polityką niezadowolenia, spokój, nieobecność animozji może być
wydawniczą prasy lokalnej w Suffolk nawet, jeżeli powstaną poddane w wątpliwość samo w sobie. Psy, które nie szczekają
rzeczywiste polityczne kwestie sporne ( takie jak np. ataki w nocy, są w pewnym sensie nawet bardziej interesujące niż
niektórych laburzystowskich radnych na politykę niskich te, które szczekają. Czy one z zadowolenia śpią, jak to
podatków), to informacja o nich zostanie pominięta lub sugerowałby model pluralistyczny, czy też mają nałożony
podana w formie minimalnej. kaganiec, czy też zostały uśpione przy pomocy narkotyku? Jak
Kwestie sporne są więc definiowane jako takie przez się okazało, te trzy modele nie muszą (jak to sądzili
politycznie dominującą elitę wiejskich posiadaczy ziemskich. niektórzy) być traktowane jako wzajemnie wykluczające się.
Zapewnia to np. dokooptowanie przywódców We wszystkich rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych
laburzystowskich, powszechnie określane jako “praktyki istnieje pewne minimum zgody. Poza tym, jak to wykazali
wykluczania”, gdyż działają przeciw podporządkowanej wyżej autorzy, działa wiele procedur i mechanizmów, które
masie, którą definiuje się politycznie jako “niezdolną do przeciwdziałają artykulacji własnych interesów przez te
dokonywania wyborów”. Przenikający wszędzie grupy, które są pozbawione władzy — w badanym przypadku
partykularyzm gwarantuje, że skargi nigdy zbytnio się nie wiejskiej klasy pracującej. Jak autorzy starali się wykazać, w
rozpowszechniają, a głęboko zakorzeniona ideologia każdym systemie politycznym i społecznym można znaleźć
wspólnoty jest zwykle na tyle silna, aby wzmocnić pionową odniesienie do “obiektywnych interesów”, co pozwala
solidarność i identyfikację. przedzierać się przez gęste zarośla, które zwykle otaczają to,
co nazywa się “fałszywą świadomością”.
Wnioski
Przez długi okres czasu badania nad wspólnotami
stanowiły swego rodzaju mętny empiryzm. Całkiem słusznie
ubolewano nad brakiem sensu teoretycznego w tych
Mikołajewska 183 184 Zjawisko wspólnoty

źródło wrogości wobec outsiderów w ogóle, a mieszczuchów badaniach. Kontynuowanie ich autorzy uważają za
w szczególności i w ten sposób wzmacniać pionowe więzi pozbawione sensu. W swoim artykule próbowali pokazać, że
wewnątrz okręgu, czyli ustalone stosunki władzy wewnątrz istnieje grupa pojęć teoretycznych, które mogą służyć analizie
okręgu). rejonów wiejskich. Pojęcie władzy jest tu centralnym i
Trzecia i ostatnia sytuacja, w której może powstać najtrudniejszym (i dlatego “kontestowanym”) z wszystkich
lokalny konflikt, ma miejsce wtedy, gdy dominujące socjologicznych i politycznych pojęć. Autorzy starali się
ugrupowanie polityczne chce pojawienia się takiego pokazać, że badając wiejskie wspólnoty można lepiej
konfliktu. Elita pozwala ludziom wyżyć się w pewnych zrozumieć jej działanie i samą jej istotę. Dzięki “lokalności”
kwestiach spornych, gdyż w przypadku demokracji powinny można łatwiej poddać empirycznej analizie mechanizmy
istnieć sprawy sporne. Jeśli np. uwagę skupi się na fluorze w działania władzy. Z tych powodów badanie wspólnot samych
wodzie czy postępie w szkołach, wówczas można przymknąć w sobie zachowało swoją użyteczność.
oczy na ważniejsze sprawy. I faktycznie np. jedną ze Autorzy uważają ponadto, że uzyskane wnioski
“spornych” kwestii niepokojących umysły radnych okręgu i badawcze odnoszą się nie tylko do społeczności lokalnych we
ich wyborców była propozycja sześcioklasowej szkoły wyższej Wschodniej Anglii. Dotyczą bowiem kluczowych zagadnień,
w Ipswich, podczas gdy problem dodawania fluoru do wody wobec których staje każda analiza struktur politycznych i
dostarczał prasie lokalnej tematu do dyskusji przez wiele lat. ekonomicznych w każdym z rozwiniętych społeczeństw
Podobnie problem hałasu, który robią samoloty z przemysłowych. Jak wyjaśnić utrzymywanie się politycznej
amerykańskiej bazy (znowu outsiderzy) stanowiły raz po raz równowagi? Odpowiedź na to pytanie wymaga daleko idących
przedmiot debaty w lokalnej prasie, a na szczeblu dystryktu analiz i poszukiwano jej empirycznie także w wielkich
radni spierali się z zapałem, czy spotkania Rady powinna fabrykach i dużych miastach. Autorzy wykazali, że
otwierać modlitwa. Ironizując, można powiedzieć, że z tego poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest próbą
wszystkiego wynika, iż polityczne znaczenie danej kwestii zrozumienia funkcjonowania jednej z najbardziej skutecznych
(mierzone wpływem na podział zasobów) jest tym mniejsze, klas panujących, która jeszcze pozostała. Wykazali, że brak
im więcej otrzymuje rozgłosu i uwagi. Zgodnie z polityką niezadowolenia, spokój, nieobecność animozji może być
wydawniczą prasy lokalnej w Suffolk nawet, jeżeli powstaną poddane w wątpliwość samo w sobie. Psy, które nie szczekają
rzeczywiste polityczne kwestie sporne ( takie jak np. ataki w nocy, są w pewnym sensie nawet bardziej interesujące niż
niektórych laburzystowskich radnych na politykę niskich te, które szczekają. Czy one z zadowolenia śpią, jak to
podatków), to informacja o nich zostanie pominięta lub sugerowałby model pluralistyczny, czy też mają nałożony
podana w formie minimalnej. kaganiec, czy też zostały uśpione przy pomocy narkotyku? Jak
Kwestie sporne są więc definiowane jako takie przez się okazało, te trzy modele nie muszą (jak to sądzili
politycznie dominującą elitę wiejskich posiadaczy ziemskich. niektórzy) być traktowane jako wzajemnie wykluczające się.
Zapewnia to np. dokooptowanie przywódców We wszystkich rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych
laburzystowskich, powszechnie określane jako “praktyki istnieje pewne minimum zgody. Poza tym, jak to wykazali
wykluczania”, gdyż działają przeciw podporządkowanej wyżej autorzy, działa wiele procedur i mechanizmów, które
masie, którą definiuje się politycznie jako “niezdolną do przeciwdziałają artykulacji własnych interesów przez te
dokonywania wyborów”. Przenikający wszędzie grupy, które są pozbawione władzy — w badanym przypadku
partykularyzm gwarantuje, że skargi nigdy zbytnio się nie wiejskiej klasy pracującej. Jak autorzy starali się wykazać, w
rozpowszechniają, a głęboko zakorzeniona ideologia każdym systemie politycznym i społecznym można znaleźć
wspólnoty jest zwykle na tyle silna, aby wzmocnić pionową odniesienie do “obiektywnych interesów”, co pozwala
solidarność i identyfikację. przedzierać się przez gęste zarośla, które zwykle otaczają to,
co nazywa się “fałszywą świadomością”.
Wnioski
Przez długi okres czasu badania nad wspólnotami
stanowiły swego rodzaju mętny empiryzm. Całkiem słusznie
ubolewano nad brakiem sensu teoretycznego w tych
Mikołajewska 185 186 Zjawisko wspólnoty

artykuł w tym rozdziale napisany przez B. Newmana


wprowadza pojęcie wspólnoty ochronnej, które znakomicie
podsumowuje paradoksalną pozycję, w której znalazła się
wspólnota w społeczeństwie nowoczesnym. Zdaje się być ona
lekarstwem, które jednak może stać się gorsze niż sama
Część II choroba.
Rozdziały VIII i IX przedstawiają pewne konkretne
propozycje wyjaśniania nowych ruchów religijnych poprzez

Wspólnota i nowoczesność
odwołanie się do cech społeczeństwa nowoczesnego, w
którym powstają.
Wspólnoty ochronne Rozdziały X XI i XII dotyczą analizy nowoczesności
jako takiej. W rozdziale X zostały przedstawione obszerne
fragmenty pracy Bergerów i Kellnera Bezdomny umysł, w
której permanentną anomię, której doświadcza nowoczesna
Co teraz będzie, gdy zabrakło Barbarzyńców?
jednostka, wyjaśnia się charakterem nowoczesnej wiedzy,
— oni byli przynajmniej jakimś rozwiązaniem.
która w dużym stopniu jest wynikiem rozwoju nowoczesnej
C. P. Cavafy
stechnicyzowane produkcji i nowoczesnego biurokratycznego
państwa. W rozdziale XI mowa o mechanizmie upadku
Oczekiwanie, że w społeczeństwie nowoczesnym autorytetu religii w społeczeństwie nowoczesnym i próbach
opartym na rozwoju technologii i rozumie wspólnota i religia odrodzenia go.
będą odgrywały coraz mniejszą rolę i będą coraz bardziej Rozdział XII zawierający obszerne fragmenty
zanikać, okazało się niezgodne z prawdą. Wbrew tym artykułu R. A. Nisbeta stanowi powrót do socjologii
oczekiwaniom w społeczeństwach nowoczesnych pojawiają klasycznej i dostarcza przeglądu różnych klasycznych dziś
się cykliczne nawroty religijności w postaci tzw. nowych interpretacji mechanizmów rozwoju kultury Zachodu
ruchów religijnych, które próbują odnowić autorytet religii i prowadzących ostatecznie do alienacji jednostki jak i samego
odbudować wspólnotę. W części II niniejszej książki społeczeństwa. Wielu znaczących przedstawicieli socjologii
proponujemy spojrzenie na problem nowych ruchów klasycznej uważało, że społeczeństwo nie może istnieć bez
religijnych i wspólnotowych z szerszej perspektywy. wspólnoty i tradycji i zanik wspólnoty mógł dla nich jedynie
Proponujemy przyjrzeć się własnościom społeczeństwa oznaczać wzrost społecznej dezintegracji. Ten proces
nowoczesnego i jego swoistemu powiązaniu ze wspólnotą dezintegracji opisywali w języku alienacji lub inaczej coraz
rozumianą jako pewien rodzaj ładu moralnego. Zacytowane głębszego oddalenia i obcości. Socjologia klasyczna w swym
wyżej motto ilustruje zwięźle naturę tego związku: duchu była przeciwna zarówno marksizmowi, który
nowoczesność niszczy autorytet religii i tradycyjną wspólnotę, oczekiwał zaniku alienacji wraz z zanikiem własności
zostawiając jednostkę w pustce relatywizmu. Jednostki prywatnej, jak i myśli racjonalistycznej i postępowej, która we
próbują więc odbudować autorytet religii i wspólnotę. W wspólnocie widziała główną przeszkodę w dalszym
społeczeństwie nowoczesnym jednak próby te szybko społecznym rozwoju. Temat wspólnoty jako bazy
deformują się i odbudowywane wspólnoty łatwo
społeczeństwa bedzie kontynuowany w naszym Post scriptum.
przekształcają się w systemy o charakterze totalitarnym lub
rozpadają się. Nowoczesność jest więc tu widziana jak Wiąże się on ściśle z pewnymi przekonaniami na temat
nieuleczalna choroba: wbudowane są w nią mechanizmy natury umysłu człowieka i roli religii w ewolucji kultury.
alienacji i anomii, które niszczą również proponowane
lekarstwo, którym jest wspólnota.
W rozdziale VII przedstawiamy obszerne fragmenty
artykułu D. B. Clarka, w których czytelnik znajdzie
propozycję powrotu do rozumienia wspólnoty jako ładu
moralnego (sentymentów solidarności i istotności). Drugi
Mikołajewska 185 186 Zjawisko wspólnoty

artykuł w tym rozdziale napisany przez B. Newmana


wprowadza pojęcie wspólnoty ochronnej, które znakomicie
podsumowuje paradoksalną pozycję, w której znalazła się
wspólnota w społeczeństwie nowoczesnym. Zdaje się być ona
lekarstwem, które jednak może stać się gorsze niż sama
Część II choroba.
Rozdziały VIII i IX przedstawiają pewne konkretne
propozycje wyjaśniania nowych ruchów religijnych poprzez

Wspólnota i nowoczesność
odwołanie się do cech społeczeństwa nowoczesnego, w
którym powstają.
Wspólnoty ochronne Rozdziały X XI i XII dotyczą analizy nowoczesności
jako takiej. W rozdziale X zostały przedstawione obszerne
fragmenty pracy Bergerów i Kellnera Bezdomny umysł, w
której permanentną anomię, której doświadcza nowoczesna
Co teraz będzie, gdy zabrakło Barbarzyńców?
jednostka, wyjaśnia się charakterem nowoczesnej wiedzy,
— oni byli przynajmniej jakimś rozwiązaniem.
która w dużym stopniu jest wynikiem rozwoju nowoczesnej
C. P. Cavafy
stechnicyzowane produkcji i nowoczesnego biurokratycznego
państwa. W rozdziale XI mowa o mechanizmie upadku
Oczekiwanie, że w społeczeństwie nowoczesnym autorytetu religii w społeczeństwie nowoczesnym i próbach
opartym na rozwoju technologii i rozumie wspólnota i religia odrodzenia go.
będą odgrywały coraz mniejszą rolę i będą coraz bardziej Rozdział XII zawierający obszerne fragmenty
zanikać, okazało się niezgodne z prawdą. Wbrew tym artykułu R. A. Nisbeta stanowi powrót do socjologii
oczekiwaniom w społeczeństwach nowoczesnych pojawiają klasycznej i dostarcza przeglądu różnych klasycznych dziś
się cykliczne nawroty religijności w postaci tzw. nowych interpretacji mechanizmów rozwoju kultury Zachodu
ruchów religijnych, które próbują odnowić autorytet religii i prowadzących ostatecznie do alienacji jednostki jak i samego
odbudować wspólnotę. W części II niniejszej książki społeczeństwa. Wielu znaczących przedstawicieli socjologii
proponujemy spojrzenie na problem nowych ruchów klasycznej uważało, że społeczeństwo nie może istnieć bez
religijnych i wspólnotowych z szerszej perspektywy. wspólnoty i tradycji i zanik wspólnoty mógł dla nich jedynie
Proponujemy przyjrzeć się własnościom społeczeństwa oznaczać wzrost społecznej dezintegracji. Ten proces
nowoczesnego i jego swoistemu powiązaniu ze wspólnotą dezintegracji opisywali w języku alienacji lub inaczej coraz
rozumianą jako pewien rodzaj ładu moralnego. Zacytowane głębszego oddalenia i obcości. Socjologia klasyczna w swym
wyżej motto ilustruje zwięźle naturę tego związku: duchu była przeciwna zarówno marksizmowi, który
nowoczesność niszczy autorytet religii i tradycyjną wspólnotę, oczekiwał zaniku alienacji wraz z zanikiem własności
zostawiając jednostkę w pustce relatywizmu. Jednostki prywatnej, jak i myśli racjonalistycznej i postępowej, która we
próbują więc odbudować autorytet religii i wspólnotę. W wspólnocie widziała główną przeszkodę w dalszym
społeczeństwie nowoczesnym jednak próby te szybko społecznym rozwoju. Temat wspólnoty jako bazy
deformują się i odbudowywane wspólnoty łatwo
społeczeństwa bedzie kontynuowany w naszym Post scriptum.
przekształcają się w systemy o charakterze totalitarnym lub
rozpadają się. Nowoczesność jest więc tu widziana jak Wiąże się on ściśle z pewnymi przekonaniami na temat
nieuleczalna choroba: wbudowane są w nią mechanizmy natury umysłu człowieka i roli religii w ewolucji kultury.
alienacji i anomii, które niszczą również proponowane
lekarstwo, którym jest wspólnota.
W rozdziale VII przedstawiamy obszerne fragmenty
artykułu D. B. Clarka, w których czytelnik znajdzie
propozycję powrotu do rozumienia wspólnoty jako ładu
moralnego (sentymentów solidarności i istotności). Drugi
Mikołajewska 187 188 Zjawisko wspólnoty

lub znalezienia jakiś nowych instytucji, które byłyby zdolne wypełniać podobne
funkcje. “Notoryczna wieloznaczność terminu community była ściśle związana z
nieustanną oscylacją między opisem a normą, faktem a ideałem, naukowym
obiektywizmem i pasją reformatorską”117.
Rozdział VII Tłumaczenie terminu community jako społeczność lokalna wiązało
Wspólnoty ochronne się ściśle z pewnym popularnym w okresie międzywojennym sposobem
interpretowania klasycznej socjologii i użyciem tego pojęcia. Ta interpretacja
została wypracowana przez Szkołę Chicagowską i Roberta Parka.
Charakterystyczną cechą tej szkoły było zrobienie ze wspólnoty-społeczności
Stosunki społeczne lub struktury społeczne mogą opierać się na lokalnej tzw. właściwego przedmiotu socjologii. Wszelkie procesy społeczne
więziach emocjonalnych lub rzeczowych. Podobnie człowiek może być zalecano obserwować na poziomie społeczności lokalnej.
traktowany jak przedmiot lub jak podmiot. Szkoła Chicagowska wypracowała swoiste metody badania
We współczesnym społeczeństwie przemysłowym i nowoczesnym, wspólnot–społeczności lokalnych. Społeczność lokalną traktowano jako swego
gdzie stosunki społeczne opierają się głównie na wymianie tego, co każdy z nas rodzaju laboratorium, w którym można badać nieomal wszystko, zakładając, że
ma “do sprzedania”, są urzeczowione i ulegają łatwo rozpadowi, pojawia się jest ona jakby mikrokosmosem, a występujące w niej zjawiska mają charakter
niekiedy tęsknota, aby wrócić do grup pierwotnych, gdzie ludzie są powiązani ze mniej lub bardziej uniwersalny. Za idealną metodę badawczą uważano
sobą miłością (więzami emocjonalnymi), gdzie każda osoba jest ważna jako monografię antropologiczną.
taka, a nie jako wykonawca jakiejś roli, gdzie miłość wzajemna pozwala na Współcześnie pojęcie wspólnoty traci swoje lokalne konotacje i
ekspresję swych uczuć i żalów, gdyż daje nadzieję na wybaczenie. Ta tęsknota więcej uwagi przywiązuje się do rozumienia wspólnoty jako ładu moralnego lub
znalazła także swój wyraz w socjologii w postaci powrotu pojęcia wspólnoty inaczej sentymentów, jak to pisze Clark118 i śledzi się jej powstawanie na bazie
(community). Pojęcie to zostało wypracowane przez socjologię klasyczną i było różnych grup wtórnych o charakterze lokalnym, organizacyjnym, czy
różnie interpretowane. Dziś pojawia się znowu. Teoria klasyczna zostaje jednak zawodowym. Przy takim ujęciu terytorium przestaje być elementem
jeszcze raz zinterpretowana i pojęciu wspólnoty nadaje się nowy sens. Ta nowa definicyjnym pojęcia wspólnoty, pozostając jednym z czynników kształtujących
interpretacja bardziej przydaje się do analizy i ewentualnie reformowania wspólnotę. Tworzenie wspólnot traktuje się ponadto obecnie jako odpowiedź na
społeczeństwa współczesnego, przestając jedynie służyć opisowi społeczeństwa rozbicie więzi pierwotnych przez urbanizację i przemysł — jako spontaniczną
przeszłości. reakcję ludzi na bezdomność w szerszej strukturze społecznej, która jest kosztem
W polskiej socjologii ta zmiana w interpretacji pojęcia wspólnoty cywilizacji.
powinna znaleźć swój wyraz w tłumaczeniu angielskiego słowa community, o Tradycyjnie ze zjawiskiem community (w polskim tłumaczeniu
które tu chodzi jako wspólnota a nie społeczność lokalna, jak to było społecznością lokalną) łączono jakieś przestrzennie ograniczone małe terytorium
dotychczas. Pojęcie community w swym ogólnym znaczeniu zdaje się przeżywać (np. wieś, małe miasto, dzielnica), pewien określony typ struktury społecznej
renesans. Pojęcie to odrywa się jednak od skojarzenia z małym terytorium. (struktura oparta na tzw. statusie przypisanym i na autorytecie) oraz pewien typ
Jak pisze Jerzy Szacki115 angielskie słowo community ma bogate działań zbiorowych, jak wspólne ceremoniały i obyczaje. Clark twierdzi, że
konotacje znaczeniowe i wybór polskiego odpowiednika ogranicza jego sens. wszystkie te zjawiska mogą współwystępować ze zjawiskiem community, nie są
Community równocześnie oznacza bowiem zbiorowości terytorialne i wspólnotę. jednak jego istotą. Community — wspólnota — w swej istocie jest bowiem
Znakomita większość badaczy przypisuje wspólnocie- społeczności lokalnej trzy zbiorem sentymentów lub inaczej ładem moralnym. Jej źródło tkwi w samym
zasadnicze cechy: 1. terytorium, 2. interakcję społeczną, 3. istnienie trwałej człowieku, w jego potrzebie sympatii i sensu. Czynniki wobec człowieka
więzi między członkami. Stosunkowo nieliczni autorzy, pisze J. Szacki, zewnętrzne mogą sprzyjać kształtowaniu się wspólnot, ale nie są ich istotą.
eksponują bądź samo tylko terytorium bądź tylko same stosunki między ludźmi. Inaczej mówiąc, wspólnoty nie wynikają np. z konieczności rozwiązania
Ponadto, w zależności od orientacji badacza, nacisk padał albo na obiektywne pewnych problemów ekonomicznych, czy politycznych. Ich bazą jest
wyznaczniki społeczności lokalnej, albo na określone postawy, przekonania, konieczność zaspokojenia potrzeby sympatii i sensu własnego bytu.
wierzenia jednostek. Pojęcie wspólnoty–społeczności lokalnej nie jest też Można spotkać różne poglądy na temat tego, co nadaje sens
pozbawione sentymentu. “Wyraża ono mglistą tęsknotę za wspólnotą pragnień, ludzkiemu bytowi. Według myśli katolickiej jest to np. spotkanie z Drugim,
za zjednoczeniem się z ludźmi dookoła nas, za rozciągnięciem więzi które pozwala rozpoznać dobro i zło i czyni człowieka zdolnym do realizacji
pokrewieństwa i przyjaźni na wszystkich z kimkolwiek połączył nas wspólny wartości, które tkwią poza nim. Spotkanie z Drugim realizuje się we wspólnocie
los”116. Pojęcie community graniczy więc z jednej strony z pojęciem populacji — w sympatii, w miłości z Drugimi. Wizja ta znajduje także swe odbicie w
ekologicznej, a z drugiej strony z pojęciem pewnego ładu moralnego. Trzeba teorii socjologicznej. Szczególnie w nurcie zwanym symbolicznym
pamiętać, że pojęcie to zrodziło się, gdy nastąpił rozpad pewnego typu więzi interakcjonizmem. Kładzie się tu nacisk na to, że ludzka tożsamość — idea ja,
społecznej w wyniku kapitalizmu, urbanizacji, industrializacji. Badanie grup którą uważa się za najistotniejszy czynnik życia społecznego, kształtuje się
pierwotnych (wspólnot) zaczęło się wówczas, gdy odkryto, że znajdują się one w
stanie głębokiego kryzysu i że niezbędne są poważne wysiłki dla ich restauracji
117
Ibidem, s. 637
115 118
Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, 1981 David B. Clark, The Concept of Community: A Re-examination, w: The
116
Ibidem, s. 637 Sociological Review, vol. 21, no. 3. August 1973
Mikołajewska 187 188 Zjawisko wspólnoty

lub znalezienia jakiś nowych instytucji, które byłyby zdolne wypełniać podobne
funkcje. “Notoryczna wieloznaczność terminu community była ściśle związana z
nieustanną oscylacją między opisem a normą, faktem a ideałem, naukowym
obiektywizmem i pasją reformatorską”117.
Rozdział VII Tłumaczenie terminu community jako społeczność lokalna wiązało
Wspólnoty ochronne się ściśle z pewnym popularnym w okresie międzywojennym sposobem
interpretowania klasycznej socjologii i użyciem tego pojęcia. Ta interpretacja
została wypracowana przez Szkołę Chicagowską i Roberta Parka.
Charakterystyczną cechą tej szkoły było zrobienie ze wspólnoty-społeczności
Stosunki społeczne lub struktury społeczne mogą opierać się na lokalnej tzw. właściwego przedmiotu socjologii. Wszelkie procesy społeczne
więziach emocjonalnych lub rzeczowych. Podobnie człowiek może być zalecano obserwować na poziomie społeczności lokalnej.
traktowany jak przedmiot lub jak podmiot. Szkoła Chicagowska wypracowała swoiste metody badania
We współczesnym społeczeństwie przemysłowym i nowoczesnym, wspólnot–społeczności lokalnych. Społeczność lokalną traktowano jako swego
gdzie stosunki społeczne opierają się głównie na wymianie tego, co każdy z nas rodzaju laboratorium, w którym można badać nieomal wszystko, zakładając, że
ma “do sprzedania”, są urzeczowione i ulegają łatwo rozpadowi, pojawia się jest ona jakby mikrokosmosem, a występujące w niej zjawiska mają charakter
niekiedy tęsknota, aby wrócić do grup pierwotnych, gdzie ludzie są powiązani ze mniej lub bardziej uniwersalny. Za idealną metodę badawczą uważano
sobą miłością (więzami emocjonalnymi), gdzie każda osoba jest ważna jako monografię antropologiczną.
taka, a nie jako wykonawca jakiejś roli, gdzie miłość wzajemna pozwala na Współcześnie pojęcie wspólnoty traci swoje lokalne konotacje i
ekspresję swych uczuć i żalów, gdyż daje nadzieję na wybaczenie. Ta tęsknota więcej uwagi przywiązuje się do rozumienia wspólnoty jako ładu moralnego lub
znalazła także swój wyraz w socjologii w postaci powrotu pojęcia wspólnoty inaczej sentymentów, jak to pisze Clark118 i śledzi się jej powstawanie na bazie
(community). Pojęcie to zostało wypracowane przez socjologię klasyczną i było różnych grup wtórnych o charakterze lokalnym, organizacyjnym, czy
różnie interpretowane. Dziś pojawia się znowu. Teoria klasyczna zostaje jednak zawodowym. Przy takim ujęciu terytorium przestaje być elementem
jeszcze raz zinterpretowana i pojęciu wspólnoty nadaje się nowy sens. Ta nowa definicyjnym pojęcia wspólnoty, pozostając jednym z czynników kształtujących
interpretacja bardziej przydaje się do analizy i ewentualnie reformowania wspólnotę. Tworzenie wspólnot traktuje się ponadto obecnie jako odpowiedź na
społeczeństwa współczesnego, przestając jedynie służyć opisowi społeczeństwa rozbicie więzi pierwotnych przez urbanizację i przemysł — jako spontaniczną
przeszłości. reakcję ludzi na bezdomność w szerszej strukturze społecznej, która jest kosztem
W polskiej socjologii ta zmiana w interpretacji pojęcia wspólnoty cywilizacji.
powinna znaleźć swój wyraz w tłumaczeniu angielskiego słowa community, o Tradycyjnie ze zjawiskiem community (w polskim tłumaczeniu
które tu chodzi jako wspólnota a nie społeczność lokalna, jak to było społecznością lokalną) łączono jakieś przestrzennie ograniczone małe terytorium
dotychczas. Pojęcie community w swym ogólnym znaczeniu zdaje się przeżywać (np. wieś, małe miasto, dzielnica), pewien określony typ struktury społecznej
renesans. Pojęcie to odrywa się jednak od skojarzenia z małym terytorium. (struktura oparta na tzw. statusie przypisanym i na autorytecie) oraz pewien typ
Jak pisze Jerzy Szacki115 angielskie słowo community ma bogate działań zbiorowych, jak wspólne ceremoniały i obyczaje. Clark twierdzi, że
konotacje znaczeniowe i wybór polskiego odpowiednika ogranicza jego sens. wszystkie te zjawiska mogą współwystępować ze zjawiskiem community, nie są
Community równocześnie oznacza bowiem zbiorowości terytorialne i wspólnotę. jednak jego istotą. Community — wspólnota — w swej istocie jest bowiem
Znakomita większość badaczy przypisuje wspólnocie- społeczności lokalnej trzy zbiorem sentymentów lub inaczej ładem moralnym. Jej źródło tkwi w samym
zasadnicze cechy: 1. terytorium, 2. interakcję społeczną, 3. istnienie trwałej człowieku, w jego potrzebie sympatii i sensu. Czynniki wobec człowieka
więzi między członkami. Stosunkowo nieliczni autorzy, pisze J. Szacki, zewnętrzne mogą sprzyjać kształtowaniu się wspólnot, ale nie są ich istotą.
eksponują bądź samo tylko terytorium bądź tylko same stosunki między ludźmi. Inaczej mówiąc, wspólnoty nie wynikają np. z konieczności rozwiązania
Ponadto, w zależności od orientacji badacza, nacisk padał albo na obiektywne pewnych problemów ekonomicznych, czy politycznych. Ich bazą jest
wyznaczniki społeczności lokalnej, albo na określone postawy, przekonania, konieczność zaspokojenia potrzeby sympatii i sensu własnego bytu.
wierzenia jednostek. Pojęcie wspólnoty–społeczności lokalnej nie jest też Można spotkać różne poglądy na temat tego, co nadaje sens
pozbawione sentymentu. “Wyraża ono mglistą tęsknotę za wspólnotą pragnień, ludzkiemu bytowi. Według myśli katolickiej jest to np. spotkanie z Drugim,
za zjednoczeniem się z ludźmi dookoła nas, za rozciągnięciem więzi które pozwala rozpoznać dobro i zło i czyni człowieka zdolnym do realizacji
pokrewieństwa i przyjaźni na wszystkich z kimkolwiek połączył nas wspólny wartości, które tkwią poza nim. Spotkanie z Drugim realizuje się we wspólnocie
los”116. Pojęcie community graniczy więc z jednej strony z pojęciem populacji — w sympatii, w miłości z Drugimi. Wizja ta znajduje także swe odbicie w
ekologicznej, a z drugiej strony z pojęciem pewnego ładu moralnego. Trzeba teorii socjologicznej. Szczególnie w nurcie zwanym symbolicznym
pamiętać, że pojęcie to zrodziło się, gdy nastąpił rozpad pewnego typu więzi interakcjonizmem. Kładzie się tu nacisk na to, że ludzka tożsamość — idea ja,
społecznej w wyniku kapitalizmu, urbanizacji, industrializacji. Badanie grup którą uważa się za najistotniejszy czynnik życia społecznego, kształtuje się
pierwotnych (wspólnot) zaczęło się wówczas, gdy odkryto, że znajdują się one w
stanie głębokiego kryzysu i że niezbędne są poważne wysiłki dla ich restauracji
117
Ibidem, s. 637
115 118
Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej, PWN, 1981 David B. Clark, The Concept of Community: A Re-examination, w: The
116
Ibidem, s. 637 Sociological Review, vol. 21, no. 3. August 1973
Mikołajewska 189 190 Zjawisko wspólnoty

dzięki odbiciu się w zwierciadle, jakimi są oceny innych ludzi. Podobnie, mówią o wspólnocie, wskazują na dwa rodzaje sentymentów: solidarność i
akceptacja siebie ma swe źródło w byciu akceptowanym przez innych. poczucie istotności (significance). Ten drugi rodzaj sentymentu niektórzy
Przyjrzyjmy się bliżej temu jak pojęcie wspólnoty rozumie D. R. określali jako “poczucie roli”, “poczucie miejsca”, “zakorzenienie”, poczucie,
Clark119. Clark rozpoczyna od rozważenia związku między community i że ma się rolę do odegrania lub jakąś funkcję do spełnienia we wzajemnej
terytorium. Dla niektórych community stało się synonimem małego, wymianie społecznej. Wspólnota bazuje bowiem na dwóch rodzajach potrzeb:
posiadającego wyraźne granice terytorium. Tymczasem, podkreśla Clark, jest to potrzebie przynależności i potrzebie samorealizacji.
nieporozumienie. Zamieszkiwanie pewnego ograniczonego terytorium może Clark opisując sentymenty tworzące wspólnotę, celowo używa trochę
wpływać na kształtowanie się community, ale nie jest jej synonimem i nie tworzy sztucznie brzmiącego określenia poczucie istotności, gdyż na poczucie to składa
wspólnoty w sposób nieuchronny. Ludzie zamieszkujący wspólne, małe się szereg elementów jak np. poczucie osiągnięć, poczucie samorealizacji, itp.
terytorium nie muszą się bowiem stać “solidarni”, ani też fakt zamieszkiwania Niektórzy według Clarka wyodrębniają jeszcze inne sentymenty
małego terenu nie musi nadawać jednostkom istotności. tworzące wspólnotę, jak np. poczucie bezpieczeństwa lub poczucie zależności. I
W literaturze socjologicznej, pisze Clark, utożsamiano także pojęcie tak np. cytuje MacIvera i Page’a, którzy piszą: “z poczuciem roli jest ściśle
wspólnoty z pewnym rodzajem działań społecznych, mianowicie z tzw. związane jednostkowe poczucie zależności od wspólnoty jako koniecznego
udramatyzowanymi wydarzeniami jak wspólne ceremoniały, festyny, święta — warunku ich własnego życia. Chodzi tu o zależność fizyczną, gdyż jednostki
uważano, że jest to sposób wyrażania uczuć. Takie podejście według Clarka zaspakajają swoje potrzeby wewnątrz wspólnoty, oraz o zależność
pozwala jednak na zbadanie tylko pewnego aspektu wspólnoty i to nie zawsze psychologiczną, ponieważ wspólnota jest tak jakby domem, który dostarcza
najistotniejszego. Owe udramatyzowane wydarzenia w grupie niektórzy poparcia jednostce przez to, że jest wszystkim tym, co jest dobrze znane lub
nazywają konwencjonalizacją, czyli czynieniem dozwolonym tego, co w ciągu wręcz wszystkim tym, co jest jej bliskie duchem”122. Jednakże według Clarka
zwykłego dnia nie jest dozwolone. Koncentrując na nich uwagę, odwracamy ją poczucie bezpieczeństwa i zależności jest sentymentem wtórnym, który może
wręcz od życia codziennego. powstać, lecz nie musi, na bazie dwóch sentymentów, które definiują istotę
Niesłuszne jest także według Clarka utożsamianie wspólnoty z wspólnoty: solidarności i istotności. Istotność Clark niekiedy określa jako
pewnym typem struktury społecznej i przeciwstawianiem go innemu. Niektórzy efektywną demokrację, co sugeruje jak złożony i jeszcze do końca nie
proponowali np. zastąpić pojęcie wspólnoty określeniem lokalny system zdefiniowany jest ten sentyment. Chodzi tu o pewien rodzaj godnego
społeczny, co według Clarka nie pozwala na opisanie faktu, że wspólnota to indywidualizmu -- gdzie jednostka czuje się odrębną godną jednostką, która ma
zjawisko stopniowalne. Niekiedy pojęcie wspólnoty utożsamiano z systemem swoją rolę do odegrania.
społecznym społeczeństw przeszłości, co zniechęcało do używania pojęcia Zastanówmy się przez chwilę nad reformowaniem współczesnego,
wspólnoty współcześnie. Na bazie wspólnoty może kształtować się pewien typ przemysłowego społeczeństwa. Według Clarka cele współczesnych,
struktury społecznej, ale pojęcia te nie sprowadzają się do siebie. przemysłowych struktur społecznych, którymi jest głównie użyteczność,
Według Clarka community nie jest synonimem społeczności powinny być uzupełniane celami charakterystycznymi dla grup pierwotnych,
lokalnej, a także nie można jej sprowadzać do udramatyzowanych wydarzeń które bazują na potrzebie współzależności i samorealizacji i realizują się poprzez
oraz lokalnego systemu społecznego. Community jest pewnym typem więzi zachowania symboliczne. Strukturą charakterystyczną dla przemysłowego
społecznej, wspólnotą lub dokładniej, jak to mówi Clark, sentymentami, społeczeństwa jest współzawodnicząca współpraca, z której wynika
uczuciami wobec innych, otaczającego świata i wobec samego siebie, które ekonomiczna współzależność. Nie wystarczy to jednak do utworzenia
rozwijają się dzięki byciu razem i ostatecznie nadają wartość jednostkowemu społeczeństwa, jak podkreśla Clark — potrzeba jeszcze trochę solidarności i
życiu. Clark cytuje definicję Simpsona: “Zasadniczo jest ona (wspólnota) zgody na wspólne cele. Jednostka poza tym, aby funkcjonować, musi mieć
kompleksem uwarunkowanych emocji, które jednostka odczuwa w stosunku do poczucie odrębności, godności, statusu. Jej jednostkowe poczucie godności,
otaczającego świata, kolegów... Podstawowe korzenie wspólnoty tkwią w indywidualności, szacunku dla siebie ma swe źródło w uznaniu ze strony
istotach ludzkich, w ich uczuciach, sentymentach, reakcjach”120. Barrie Znaczących Innych, w jej powiązaniach emocjonalnych z innymi ludźmi. Aby
Newman z kolei pisze: “Zasadniczo termin wspólnota odnosi się i zawiera istniało społeczeństwo oparte na wyodrębnionych jednostkach pełnych poczucia
wszystkie te postaci związków, które charakteryzują się w wysokim stopniu godności, musi istnieć system dostarczający im poczucia uznania dla siebie jako
osobistą intymnością, głębokością, moralnym zobowiązaniem, społeczną osób — jako podmiotów. Tym systemem jest wspólnota, której istotą są
zwartością i trwaniem w czasie. Wspólnota opiera się na człowieku jako całości, sentymenty solidarności i istotności.
a nie rozważanym w tej lub innej roli, granej oddzielnie w społecznym W tym miejscu warto przypomnieć typowe dla socjologii małych
porządku”121. Termin wspólnota — podsumowuje B. Newman — opisuje więc grup rozróżnienie systemu wewnętrznego i zewnętrznego grupy. Sugeruje ono,
powiązania między ludźmi, którzy są związanymi ze sobą jako pełne, społeczne że w każdej grupie istnieją stosunki społeczne oparte na więzi emocjonalnej i
osoby a nie ze względu na specyficzne role, zainteresowania, czy kontakty. rzeczowej. I tak np. Homans123 twierdzi, te system zewnętrzny to zespół
Clark próbuje dokonać klasyfikacji tych sentymentów, uczuć, które powiązań wynikających z konieczności przystosowania się do środowiska
według różnych autorów tworzą istotę wspólnoty. Według niego ci, którzy zewnętrznego (więzi rzeczowe). System wewnętrzny z kolei to zespół powiązań
między elementami tworzącymi grupę, który wynika z wyrażania uczuć i bycia
119
Ibidem
120 122
Ibidem D. B. Clark, op. cit.
121 123
B. Newman, Protective Communities and Personal Identity, w: B. Mikołajewska, Wybrane zagadnienia małych grup, Wyd.
niepublikowany tekst udostępniony mi przez autora. Uniwersyteckie, 1986
Mikołajewska 189 190 Zjawisko wspólnoty

dzięki odbiciu się w zwierciadle, jakimi są oceny innych ludzi. Podobnie, mówią o wspólnocie, wskazują na dwa rodzaje sentymentów: solidarność i
akceptacja siebie ma swe źródło w byciu akceptowanym przez innych. poczucie istotności (significance). Ten drugi rodzaj sentymentu niektórzy
Przyjrzyjmy się bliżej temu jak pojęcie wspólnoty rozumie D. R. określali jako “poczucie roli”, “poczucie miejsca”, “zakorzenienie”, poczucie,
Clark119. Clark rozpoczyna od rozważenia związku między community i że ma się rolę do odegrania lub jakąś funkcję do spełnienia we wzajemnej
terytorium. Dla niektórych community stało się synonimem małego, wymianie społecznej. Wspólnota bazuje bowiem na dwóch rodzajach potrzeb:
posiadającego wyraźne granice terytorium. Tymczasem, podkreśla Clark, jest to potrzebie przynależności i potrzebie samorealizacji.
nieporozumienie. Zamieszkiwanie pewnego ograniczonego terytorium może Clark opisując sentymenty tworzące wspólnotę, celowo używa trochę
wpływać na kształtowanie się community, ale nie jest jej synonimem i nie tworzy sztucznie brzmiącego określenia poczucie istotności, gdyż na poczucie to składa
wspólnoty w sposób nieuchronny. Ludzie zamieszkujący wspólne, małe się szereg elementów jak np. poczucie osiągnięć, poczucie samorealizacji, itp.
terytorium nie muszą się bowiem stać “solidarni”, ani też fakt zamieszkiwania Niektórzy według Clarka wyodrębniają jeszcze inne sentymenty
małego terenu nie musi nadawać jednostkom istotności. tworzące wspólnotę, jak np. poczucie bezpieczeństwa lub poczucie zależności. I
W literaturze socjologicznej, pisze Clark, utożsamiano także pojęcie tak np. cytuje MacIvera i Page’a, którzy piszą: “z poczuciem roli jest ściśle
wspólnoty z pewnym rodzajem działań społecznych, mianowicie z tzw. związane jednostkowe poczucie zależności od wspólnoty jako koniecznego
udramatyzowanymi wydarzeniami jak wspólne ceremoniały, festyny, święta — warunku ich własnego życia. Chodzi tu o zależność fizyczną, gdyż jednostki
uważano, że jest to sposób wyrażania uczuć. Takie podejście według Clarka zaspakajają swoje potrzeby wewnątrz wspólnoty, oraz o zależność
pozwala jednak na zbadanie tylko pewnego aspektu wspólnoty i to nie zawsze psychologiczną, ponieważ wspólnota jest tak jakby domem, który dostarcza
najistotniejszego. Owe udramatyzowane wydarzenia w grupie niektórzy poparcia jednostce przez to, że jest wszystkim tym, co jest dobrze znane lub
nazywają konwencjonalizacją, czyli czynieniem dozwolonym tego, co w ciągu wręcz wszystkim tym, co jest jej bliskie duchem”122. Jednakże według Clarka
zwykłego dnia nie jest dozwolone. Koncentrując na nich uwagę, odwracamy ją poczucie bezpieczeństwa i zależności jest sentymentem wtórnym, który może
wręcz od życia codziennego. powstać, lecz nie musi, na bazie dwóch sentymentów, które definiują istotę
Niesłuszne jest także według Clarka utożsamianie wspólnoty z wspólnoty: solidarności i istotności. Istotność Clark niekiedy określa jako
pewnym typem struktury społecznej i przeciwstawianiem go innemu. Niektórzy efektywną demokrację, co sugeruje jak złożony i jeszcze do końca nie
proponowali np. zastąpić pojęcie wspólnoty określeniem lokalny system zdefiniowany jest ten sentyment. Chodzi tu o pewien rodzaj godnego
społeczny, co według Clarka nie pozwala na opisanie faktu, że wspólnota to indywidualizmu -- gdzie jednostka czuje się odrębną godną jednostką, która ma
zjawisko stopniowalne. Niekiedy pojęcie wspólnoty utożsamiano z systemem swoją rolę do odegrania.
społecznym społeczeństw przeszłości, co zniechęcało do używania pojęcia Zastanówmy się przez chwilę nad reformowaniem współczesnego,
wspólnoty współcześnie. Na bazie wspólnoty może kształtować się pewien typ przemysłowego społeczeństwa. Według Clarka cele współczesnych,
struktury społecznej, ale pojęcia te nie sprowadzają się do siebie. przemysłowych struktur społecznych, którymi jest głównie użyteczność,
Według Clarka community nie jest synonimem społeczności powinny być uzupełniane celami charakterystycznymi dla grup pierwotnych,
lokalnej, a także nie można jej sprowadzać do udramatyzowanych wydarzeń które bazują na potrzebie współzależności i samorealizacji i realizują się poprzez
oraz lokalnego systemu społecznego. Community jest pewnym typem więzi zachowania symboliczne. Strukturą charakterystyczną dla przemysłowego
społecznej, wspólnotą lub dokładniej, jak to mówi Clark, sentymentami, społeczeństwa jest współzawodnicząca współpraca, z której wynika
uczuciami wobec innych, otaczającego świata i wobec samego siebie, które ekonomiczna współzależność. Nie wystarczy to jednak do utworzenia
rozwijają się dzięki byciu razem i ostatecznie nadają wartość jednostkowemu społeczeństwa, jak podkreśla Clark — potrzeba jeszcze trochę solidarności i
życiu. Clark cytuje definicję Simpsona: “Zasadniczo jest ona (wspólnota) zgody na wspólne cele. Jednostka poza tym, aby funkcjonować, musi mieć
kompleksem uwarunkowanych emocji, które jednostka odczuwa w stosunku do poczucie odrębności, godności, statusu. Jej jednostkowe poczucie godności,
otaczającego świata, kolegów... Podstawowe korzenie wspólnoty tkwią w indywidualności, szacunku dla siebie ma swe źródło w uznaniu ze strony
istotach ludzkich, w ich uczuciach, sentymentach, reakcjach”120. Barrie Znaczących Innych, w jej powiązaniach emocjonalnych z innymi ludźmi. Aby
Newman z kolei pisze: “Zasadniczo termin wspólnota odnosi się i zawiera istniało społeczeństwo oparte na wyodrębnionych jednostkach pełnych poczucia
wszystkie te postaci związków, które charakteryzują się w wysokim stopniu godności, musi istnieć system dostarczający im poczucia uznania dla siebie jako
osobistą intymnością, głębokością, moralnym zobowiązaniem, społeczną osób — jako podmiotów. Tym systemem jest wspólnota, której istotą są
zwartością i trwaniem w czasie. Wspólnota opiera się na człowieku jako całości, sentymenty solidarności i istotności.
a nie rozważanym w tej lub innej roli, granej oddzielnie w społecznym W tym miejscu warto przypomnieć typowe dla socjologii małych
porządku”121. Termin wspólnota — podsumowuje B. Newman — opisuje więc grup rozróżnienie systemu wewnętrznego i zewnętrznego grupy. Sugeruje ono,
powiązania między ludźmi, którzy są związanymi ze sobą jako pełne, społeczne że w każdej grupie istnieją stosunki społeczne oparte na więzi emocjonalnej i
osoby a nie ze względu na specyficzne role, zainteresowania, czy kontakty. rzeczowej. I tak np. Homans123 twierdzi, te system zewnętrzny to zespół
Clark próbuje dokonać klasyfikacji tych sentymentów, uczuć, które powiązań wynikających z konieczności przystosowania się do środowiska
według różnych autorów tworzą istotę wspólnoty. Według niego ci, którzy zewnętrznego (więzi rzeczowe). System wewnętrzny z kolei to zespół powiązań
między elementami tworzącymi grupę, który wynika z wyrażania uczuć i bycia
119
Ibidem
120 122
Ibidem D. B. Clark, op. cit.
121 123
B. Newman, Protective Communities and Personal Identity, w: B. Mikołajewska, Wybrane zagadnienia małych grup, Wyd.
niepublikowany tekst udostępniony mi przez autora. Uniwersyteckie, 1986
Mikołajewska 191 192 Zjawisko wspólnoty

razem (więzi emocjonalne). Pojęcie wspólnoty opisuje bardziej wewnętrzny niż sentymentów. Wszystkie inne zjawiska są ich korelatem — czynnikiem
zewnętrzny system grupy. Jednakże teoria socjologiczna wyraźnie wskazuje na sprzyjającym powstawaniu wspólnoty lub wynikłym ze wspólnoty.
istnienie tych dwóch systemów w grupie i występujących między nimi powiązań. Clark poświęca też pewną uwagę temu, co określa jako wspólnota
Łączy je stosunek sprzeczności i jedności zarazem. System wewnętrzny może udziału. Chodzi tu o to, że zjawisko wspólnotowe — tj specyficzne dla
utrudniać realizacją zadań zewnętrznych i odwrotnie. Idea wspólnoty z kolei wspólnoty sentymenty — mogą kształtować się na bazie podobieństwa ludzi do
sugeruje na jak ważnych potrzebach bazuje system wewnętrzny grupy i jak siebie pod pewnym względem i bycia różnym od pozostałych. W języku
ważne pełni funkcje z punktu widzenia funkcjonowania grupy jako całości — potocznym terminu wspólnota używa się niekiedy dla opisu takiej wspólnoty
jest jedyną drogą do tworzenia godnych i wyodrębnionych jednostek zdolnych do udziału, gdzie nacisk jest kładziony na podobieństwo. Wspólnota potocznie jest
formułowania celów zewnętrznych. Zaniedbywanie systemu wewnętrznego i zbiorem ludzi posiadających jakieś wspólne dobro lub pochodzenie. W tym
rozwój głównie systemu zewnętrznego może więc uniemożliwić grupie realizacją sensie mówi się np. o wspólnocie narodowej, religijnej itp. W sensie
jej zadań zewnętrznych. socjologicznym jednak, twierdzi Clark, dana wspólnota zainteresowań jest o tyle
Według Clarka dwa podstawowe komponenty wspólnoty, wspólnotą, o ile na bazie wchodzącego tu w grę podobieństwa kształtuje się
solidarność i istotność, są ze sobą ściśle powiązane. Odczuwając solidarność z przeżywane przez jednostki poczucie solidarności i znaczenia.
grupą, czując, że się przynależy, zyskuje się równocześnie poczucie istotności. Według Clarka we współczesnym przemysłowym społeczeństwie
Choć Clark tej myśli nie rozwija, to jednak rozróżnia dwie możliwości: zjawisko wspólnoty nie zniknęło. Widać to wyraźnie, gdy za istotę tego zjawiska
jednostka może zyskać istotność przez całkowite utożsamienie się z grupą, choć uznamy sentymenty. Dawniej po prostu wspólnoty kształtowały się głównie na
nie jest to konieczne. 0 tej patologicznej możliwości będziemy mówić bliżej, bazie terytorialnej, tj. na bazie wspólnie zamieszkiwanego małego terytorium.
mówiąc o koncepcji wspólnot ochronnych. Clark uwzględnia także drugą Dziś kształtują się na bazie różnych grup wtórnych, jak związki zawodowe,
możliwość -- że solidarność da podstawę efektywnej demokracji, gdyż pozwoli kościół itp. Według Clarka na to zjawisko należy zwrócić szczególną uwagę.
jednostkom na wyodrębnienie się jako godne jednostki, zdolne do formułowania Jest to bowiem opis nowych struktur. Wspólnotowość różnych grup wtórnych
jednostkowych, wychodzących poza wspólnotę celów124. W pierwszym będzie miała wpływ na stosunki z innymi grupami, może być źródłem silnych
przypadku chodziłoby głównie o utrzymanie wspólnoty, zabezpieczenie jej przed konfliktów. Widzenie współczesnego świata społecznego jako złożonego z
groźbą zewnętrzną. W drugim przypadku o realizacją celów wobec wspólnoty szeregu wspólnot dostarcza nam zupełnie nowej perspektywy — dawna wieś
zewnętrznych. przeniosła się w zupełnie inny wymiar.
Choć solidarność i istotność są ze sobą powiązane, to może to być Jak już wspominaliśmy, solidarność, miłość, sympatia, spotkanie z
związek o różnej sile, dlatego Clark proponuje traktować te komponenty Drugim jest niezwykle ważnym czynnikiem rozwoju osobowego. Pozwala ona
oddzielnie. W literaturze socjologicznej utożsamia się jednak niekiedy pojęcie temu, kto kocha stać się jednostką. Jest bowiem źródłem tożsamości jednostki,
wspólnoty z pojęciem solidarności. afirmacji siebie, czyni jednostkę zdolną do realizacji dobra i unikania zła,
Według Clarka community jest więc tym, co po polsku nazywamy formułowania celów wychodzących poza utrzymywanie solidarności. Na tą
wspólnotą i jej istotą są sentymenty (uczucia) żywione dla innych ludzi, twórczą siłę miłości wskazuje myśl katolicka. Np. J. Tischner126 analizuje
otaczającego świata i samego siebie. Sentymenty te mogą zostać pobudzone fenomen spotkania. Z rozważań tych jednak wynika, że miłość, spotkanie z
przez różne grupy lub struktury społeczne. Kształtowaniu się ich może sprzyjać Drugim, aby być twórcze, nie są ani łatwe, ani przyjemne, ani bezpieczne.
wspólnie zamieszkiwane małe terytorium, różne organizacje i związki. Wręcz przeciwnie są to doświadczenia tragiczne. Nie zawsze miłość, solidarność
Wspólnota nie jest jednak synonimem żadnej z tych grup. Wspólnota, jak muszą mieć taki twórczy, transcendentalny charakter. Tracą go szczególnie
wszelkie uczucia lub sentymenty jest zjawiskiem stopniowalnym. W kontekście wówczas, gdy przestają być sposobem doświadczania Drugiego człowieka, a
grup społecznych Clark traktuje więc wspólnotę jako co najwyżej cechę grupy: stają się sposobem zaspokajania własnego poczucia bezpieczeństwa. Wówczas
“siłę wspólnoty wewnątrz jakiejś grupy określa stopień, w którym jej zaczyna chodzić o to, by utrzymać istniejącą miłość, solidarność lub otrzymać ją
członkowie doświadczają w niej poczucia solidarności i istotności”125. od innych zamiast samemu ją dawać. Miłość, solidarność, która ma moc
Według Clarka definicja ta sugeruje, że najważniejszymi tworzenia Człowieka jest określoną aktywną postawą wobec innych ludzi. Jej
wskaźnikami wspólnoty stają się odczucia jednostek — dana grupa jest istota jest ciągle przedmiotem rozważań filozoficznych. Daje ona bezpieczeństwo
wspólnotą dla pewnych ludzi o tyle, o ile doświadczają oni poczucia solidarności w tym sensie, że pozwala jednostce wyodrębnić się i samodzielnie rozpoznawać
i istotności i o ile manifestują te sentymenty na zewnątrz. Badania nad wspólnotą dobro i zło. Teoria miłości twórczej jest teorią zdolności realizacji obiektywnie
należy więc rozpoczynać od stwierdzenia występowania tych dwóch istniejącego dobra (tworzenie świata) zdobywanej dzięki doświadczeniu
tragiczności Drugiego człowieka. Teoria ta jest istotnym składnikiem większości
rozwiniętych systemów religijnych.
124
Czy jednostkowe poczucie solidarności i znaczenia, sentymenty
Chodzi tu o zagadnienie twórczej siły miłości, którym zajmowali się składowe wspólnoty, są taką właśnie miłością twórczą? Poszukując odpowiedzi
filozofowie moralności, np. A. Smith, The theory of Moral Sentiment, filozofia na to pytanie, przyjrzyjmy się koncepcji wspólnot ochronnych Barriego
chrześcijańska, a także psychiatrzy, np. V. E. Frankl. Mówiąc ogólnie twierdzi Newmana127. Koncepcja ta zwraca uwagę na to, że we współczesnym
się, że miłość, sympatia dla drugiego człowieka ma moc transcendentalną. przemysłowym świecie mogą działać pewne czynniki udaremniające owe
Pozwala na realizację wartości istniejących obiektywnie, a więc tkwiących twórcze funkcje wspólnoty i czyniące ze wspólnot system o własnościach
faktycznie w przedmiotach, a nie jedynie w subiektywnym wyobrażeniu i
126
odczuciu jednostki. J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków, 1982
125 127
D. B. Clark, op. cit. B. Newman, op. cit.
Mikołajewska 191 192 Zjawisko wspólnoty

razem (więzi emocjonalne). Pojęcie wspólnoty opisuje bardziej wewnętrzny niż sentymentów. Wszystkie inne zjawiska są ich korelatem — czynnikiem
zewnętrzny system grupy. Jednakże teoria socjologiczna wyraźnie wskazuje na sprzyjającym powstawaniu wspólnoty lub wynikłym ze wspólnoty.
istnienie tych dwóch systemów w grupie i występujących między nimi powiązań. Clark poświęca też pewną uwagę temu, co określa jako wspólnota
Łączy je stosunek sprzeczności i jedności zarazem. System wewnętrzny może udziału. Chodzi tu o to, że zjawisko wspólnotowe — tj specyficzne dla
utrudniać realizacją zadań zewnętrznych i odwrotnie. Idea wspólnoty z kolei wspólnoty sentymenty — mogą kształtować się na bazie podobieństwa ludzi do
sugeruje na jak ważnych potrzebach bazuje system wewnętrzny grupy i jak siebie pod pewnym względem i bycia różnym od pozostałych. W języku
ważne pełni funkcje z punktu widzenia funkcjonowania grupy jako całości — potocznym terminu wspólnota używa się niekiedy dla opisu takiej wspólnoty
jest jedyną drogą do tworzenia godnych i wyodrębnionych jednostek zdolnych do udziału, gdzie nacisk jest kładziony na podobieństwo. Wspólnota potocznie jest
formułowania celów zewnętrznych. Zaniedbywanie systemu wewnętrznego i zbiorem ludzi posiadających jakieś wspólne dobro lub pochodzenie. W tym
rozwój głównie systemu zewnętrznego może więc uniemożliwić grupie realizacją sensie mówi się np. o wspólnocie narodowej, religijnej itp. W sensie
jej zadań zewnętrznych. socjologicznym jednak, twierdzi Clark, dana wspólnota zainteresowań jest o tyle
Według Clarka dwa podstawowe komponenty wspólnoty, wspólnotą, o ile na bazie wchodzącego tu w grę podobieństwa kształtuje się
solidarność i istotność, są ze sobą ściśle powiązane. Odczuwając solidarność z przeżywane przez jednostki poczucie solidarności i znaczenia.
grupą, czując, że się przynależy, zyskuje się równocześnie poczucie istotności. Według Clarka we współczesnym przemysłowym społeczeństwie
Choć Clark tej myśli nie rozwija, to jednak rozróżnia dwie możliwości: zjawisko wspólnoty nie zniknęło. Widać to wyraźnie, gdy za istotę tego zjawiska
jednostka może zyskać istotność przez całkowite utożsamienie się z grupą, choć uznamy sentymenty. Dawniej po prostu wspólnoty kształtowały się głównie na
nie jest to konieczne. 0 tej patologicznej możliwości będziemy mówić bliżej, bazie terytorialnej, tj. na bazie wspólnie zamieszkiwanego małego terytorium.
mówiąc o koncepcji wspólnot ochronnych. Clark uwzględnia także drugą Dziś kształtują się na bazie różnych grup wtórnych, jak związki zawodowe,
możliwość -- że solidarność da podstawę efektywnej demokracji, gdyż pozwoli kościół itp. Według Clarka na to zjawisko należy zwrócić szczególną uwagę.
jednostkom na wyodrębnienie się jako godne jednostki, zdolne do formułowania Jest to bowiem opis nowych struktur. Wspólnotowość różnych grup wtórnych
jednostkowych, wychodzących poza wspólnotę celów124. W pierwszym będzie miała wpływ na stosunki z innymi grupami, może być źródłem silnych
przypadku chodziłoby głównie o utrzymanie wspólnoty, zabezpieczenie jej przed konfliktów. Widzenie współczesnego świata społecznego jako złożonego z
groźbą zewnętrzną. W drugim przypadku o realizacją celów wobec wspólnoty szeregu wspólnot dostarcza nam zupełnie nowej perspektywy — dawna wieś
zewnętrznych. przeniosła się w zupełnie inny wymiar.
Choć solidarność i istotność są ze sobą powiązane, to może to być Jak już wspominaliśmy, solidarność, miłość, sympatia, spotkanie z
związek o różnej sile, dlatego Clark proponuje traktować te komponenty Drugim jest niezwykle ważnym czynnikiem rozwoju osobowego. Pozwala ona
oddzielnie. W literaturze socjologicznej utożsamia się jednak niekiedy pojęcie temu, kto kocha stać się jednostką. Jest bowiem źródłem tożsamości jednostki,
wspólnoty z pojęciem solidarności. afirmacji siebie, czyni jednostkę zdolną do realizacji dobra i unikania zła,
Według Clarka community jest więc tym, co po polsku nazywamy formułowania celów wychodzących poza utrzymywanie solidarności. Na tą
wspólnotą i jej istotą są sentymenty (uczucia) żywione dla innych ludzi, twórczą siłę miłości wskazuje myśl katolicka. Np. J. Tischner126 analizuje
otaczającego świata i samego siebie. Sentymenty te mogą zostać pobudzone fenomen spotkania. Z rozważań tych jednak wynika, że miłość, spotkanie z
przez różne grupy lub struktury społeczne. Kształtowaniu się ich może sprzyjać Drugim, aby być twórcze, nie są ani łatwe, ani przyjemne, ani bezpieczne.
wspólnie zamieszkiwane małe terytorium, różne organizacje i związki. Wręcz przeciwnie są to doświadczenia tragiczne. Nie zawsze miłość, solidarność
Wspólnota nie jest jednak synonimem żadnej z tych grup. Wspólnota, jak muszą mieć taki twórczy, transcendentalny charakter. Tracą go szczególnie
wszelkie uczucia lub sentymenty jest zjawiskiem stopniowalnym. W kontekście wówczas, gdy przestają być sposobem doświadczania Drugiego człowieka, a
grup społecznych Clark traktuje więc wspólnotę jako co najwyżej cechę grupy: stają się sposobem zaspokajania własnego poczucia bezpieczeństwa. Wówczas
“siłę wspólnoty wewnątrz jakiejś grupy określa stopień, w którym jej zaczyna chodzić o to, by utrzymać istniejącą miłość, solidarność lub otrzymać ją
członkowie doświadczają w niej poczucia solidarności i istotności”125. od innych zamiast samemu ją dawać. Miłość, solidarność, która ma moc
Według Clarka definicja ta sugeruje, że najważniejszymi tworzenia Człowieka jest określoną aktywną postawą wobec innych ludzi. Jej
wskaźnikami wspólnoty stają się odczucia jednostek — dana grupa jest istota jest ciągle przedmiotem rozważań filozoficznych. Daje ona bezpieczeństwo
wspólnotą dla pewnych ludzi o tyle, o ile doświadczają oni poczucia solidarności w tym sensie, że pozwala jednostce wyodrębnić się i samodzielnie rozpoznawać
i istotności i o ile manifestują te sentymenty na zewnątrz. Badania nad wspólnotą dobro i zło. Teoria miłości twórczej jest teorią zdolności realizacji obiektywnie
należy więc rozpoczynać od stwierdzenia występowania tych dwóch istniejącego dobra (tworzenie świata) zdobywanej dzięki doświadczeniu
tragiczności Drugiego człowieka. Teoria ta jest istotnym składnikiem większości
rozwiniętych systemów religijnych.
124
Czy jednostkowe poczucie solidarności i znaczenia, sentymenty
Chodzi tu o zagadnienie twórczej siły miłości, którym zajmowali się składowe wspólnoty, są taką właśnie miłością twórczą? Poszukując odpowiedzi
filozofowie moralności, np. A. Smith, The theory of Moral Sentiment, filozofia na to pytanie, przyjrzyjmy się koncepcji wspólnot ochronnych Barriego
chrześcijańska, a także psychiatrzy, np. V. E. Frankl. Mówiąc ogólnie twierdzi Newmana127. Koncepcja ta zwraca uwagę na to, że we współczesnym
się, że miłość, sympatia dla drugiego człowieka ma moc transcendentalną. przemysłowym świecie mogą działać pewne czynniki udaremniające owe
Pozwala na realizację wartości istniejących obiektywnie, a więc tkwiących twórcze funkcje wspólnoty i czyniące ze wspólnot system o własnościach
faktycznie w przedmiotach, a nie jedynie w subiektywnym wyobrażeniu i
126
odczuciu jednostki. J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków, 1982
125 127
D. B. Clark, op. cit. B. Newman, op. cit.
Mikołajewska 193 194 Zjawisko wspólnoty

totalnych, gdzie najważniejsze staje się utrzymanie grupowego status quo, a nie sytuacjami i w związku z tym nie mogą w sposób zadowalający kierować
radzenia sobie ze zmieniającym się środowiskiem. Wówczas ważniejsze staje się zachowaniem jednostki. Na poziomie subiektywnym stan anomii objawia się
podporządkowanie jednostki grupie niż jej rozwój indywidualny i kształtowanie podejmowaniem “prób i błędów, krytyką i odpowiedzią na krytykę,
się jej jednostkowej tożsamości. samo-poszukiwaniem i wątpliwościami, sceptycyzmem i procesami
Jak już była o tym mowa, Clark twierdzi, że współczesne typowe dla uświadamiania sobie, desperackimi próbami odradzania i ponownego
społeczeństw przemysłowych struktury powinny być uzupełnione przez potwierdzania tego, co ostatecznie okazuje się puste i jest przeżytkiem. Słowa i
wspólnoty, abyśmy mogli mieć do czynienia ze zintegrowanym społeczeństwem. czyny zostają spłoszone i nuda opanowuje wielu, którzy czują się zmęczeni tymi
B. Newman podkreśla jednak, że reformowanie współczesnego społeczeństwa nieinspirującymi dniami”128.
przez dodawanie wspólnot może być rozwiązaniem pozornym. Problemy Ponadto ludzie we współczesnym przemysłowym świecie
współczesnej cywilizacji zachodniej mają bowiem swe źródło w kulturze, w funkcjonują “pokawałkowani”. Łączą się z innymi z racji pełnionych funkcji.
dominacji tzw. wartości klasy średniej, tzn. w stawianiu na ambicję jednostki, Pełnione w różnych układach funkcje dają jednostce wyobrażenia o sobie, które
rywalizację, brak ograniczeń dla celów itp. B. Newman wprowadza pojęcie są wewnętrznie sprzeczne. Jak w tej sytuacji zbudować jakiś całościowy obraz
wspólnoty ochronnej. Twierdzi, że w kulturze współczesnej nie został samego siebie? Jak wyobrazić sobie kim się jest w całości?
rozwiązany problem powiązania jednostki ze społeczeństwem rozumianym jako We współczesnym przemysłowym społeczeństwie jednostka nie tylko
całość. Jednostka jest bezdomna w szerszej strukturze społecznej i traci poczucie na początku swej drogi nie wie, gdzie jest jej miejsce i kim ona jest.
sensu życia. Społeczeństwo globalne nie jest dla niej wspólnotą. Tworząc Społeczeństwo nie dostarcza jej także zadowalających sposobów znalezienia
alternatywne wspólnoty rozwiązuje sobie problem domu i własnej tożsamości. takich definicji. W czasach współczesnych zostały więc rozbite stare sposoby
Jednakże wspólnoty takie we współczesnej kulturze nabierają charakteru powiązania jednostki ze społeczeństwem i nie powstało jeszcze nic
ucieczkowego — jednostka nie może znieść własnej samotności — i poddaje się zadowalającego w zamian. W rezultacie jednostka jest samotna, bezdomna, nie
grupie. Przyjrzyjmy się bliżej tej koncepcji. powiązana ze społeczeństwem, choć jest otoczona przez ludzi i prawie wszystko
Jak to przypomina B. Newman, w społeczeństwie tradycyjnym jest dozwolone. Musi sama znaleźć dla sobie jakieś miejsce i jakieś
jednostka miała mniej problemów z własną tożsamością oraz przewodnikami dla samookreślenie.
własnego zachowania. Rzadko prawdopodobnie stawiała sobie tak typowe dla Życie w szerszym społeczeństwie bez określenia własnego miejsca
czasów współczesnych pytanie po co? Była ona bowiem znakomicie oraz bez określenia własnej tożsamości jest dla jednostki zagrażające. W
zintegrowana ze społeczeństwem — nie nastąpił jeszcze proces, który E. Fromm strachu przed tą “samotnością w tłumie” jednostka podejmuje szereg prób
nazywa indywiduacją. Normy społeczne wyraźnie określały środowisko znalezienia sobie miejsca. Jedną z nich jest ucieczka przed samotnością w
społeczne i to kim dana jednostka jest. Środowisko społeczne i sama jednostka związki wspólnotowe. One stają się dla jednostki “wysepką bezpieczeństwa” —
były jasno określone i zdefiniowane w społeczeństwie tradycyjnym. Jednostka w chronią ją przed samotnością w tłumie a więc także same wymagają ochrony. W
czasie swego życia rzadko stawała się kimś innym niż to wynikało ze tej sytuacji wspólnoty zaczynają służyć przede wszystkim jednostkowemu
społecznych definicji. Wraz z powstawaniem społeczeństwa przemysłowego bezpieczeństwu. Jak już o tym wspominaliśmy, trudno o większą iluzję jeśli
nastąpił proces indywiduacji. Normy społeczne nie opisywały już dłużej chodzi o miłość i solidarność. Miłość twórcza to uczucie tragiczne, a nie droga
tożsamości jednostek i ich społecznego środowiska. Teoretycznie każda z zyskiwania bezpieczeństwa. Powinna to być droga budowania Człowieczeństwa.
jednostek mogła stać się każdą inną i w ciągu swego życia wielokrotnie stawała Uciekanie przed samotnością w tłumie do wspólnoty, której egzystencja sama
się kimś innym. wymaga ochrony, jest procesem tworzenia struktur zbliżonych do społeczeństw
To uwolnienie jednostki od definicji społecznych uczyniło ją wolną -- pierwotnych, struktur określanych niekiedy przez antropologów jako “izolaty”.
ale była to wolność przerażająca, jak to pisał Fromm. Jednostka zaczęła Nie jest to droga przekształcania świata poprzez emocjonalne powiązania z
doświadczać kryzysu moralnego, tzn. kłopotów z samookreśleniem oraz ze innymi ludźmi, czego filozofowie oczekują od twórczej miłości. We
znalezieniem przewodnika dla własnego postępowania. W tradycyjnym wspólnotach ochronnych głównym motywem działań ludzkich staje się lojalność
społeczeństwie jednostka rozważając siebie w powiązaniu ze społeczeństwem wobec grupy i jej utrzymanie. Działaniem człowieka przestaje kierować dobro
jako całością, wiedziała od początku kim jest i gdzie jest jej miejsce. Natomiast odkrywane dzięki i poprzez spotkanie z Drugim człowiekiem.
we współczesnym przemysłowym społeczeństwie, gdzie miejsce jednostki nie Według B. Newmana wspólnoty ochronne dają jednostce poczucie
jest z góry przypisane, lecz osiągane, jednostka nie wie ani kim jest, ani, gdzie bezpieczeństwa przede wszystkim dlatego, że życie w nich ma jakiś sens, jakiś
jest, ani ku, czemu dąży. Musi to sama sobie dopiero określić. Ceną za wolność i porządek, czego zdecydowanie brak życiu poza wspólnotą ochronną. Jednostka
za oparcie społeczeństwa na statusie osiągniętym jest doświadczane przez podporządkowuje się temu porządkowi i w ten sposób, podobnie jak w
jednostki poczucie bezdomności w społeczeństwie rozumianym jako całość. społeczeństwie tradycyjnym, społeczeństwo (w omawianym przypadku
Jeżeli jednostka nie potrafi określić sama siebie i swojego miejsca, pozostanie w wspólnota ochronna) określa jej miejsce w przestrzeni społecznej i jej tożsamość.
swym odczuciu bezdomna. Jednostka zyskuje bezpieczeństwo dzięki uzyskaniu definicji świata społecznego.
Rzecz w tym, że bardzo trudno zdefiniować samego siebie jak i Tworzenie i utrzymywanie wspólnot ochronnych nie jest jedynym
własne miejsce w takim społeczeństwie. System normatywny współczesnych sposobem ucieczki przed bezdomnością lub brakiem określenia w szerszej
społeczeństw przemysłowych ani nie dostarcza ludziom jednoznacznie strukturze społecznej. B. Newman wspomina jeszcze o “wycofaniu się do
określonych celów ku którym mogliby zmierzać, ani środków do ich realizacji. domu”, wycofaniu się w świat prywatny, który jest bardziej znany, zrozumiały i
Taki stan normatywny w społeczeństwie nazywa się anomią. Współcześnie, jak “do ogarnięcia” niż świat społeczny. Można też poszukiwać samookreślenia
to pisze B. Newman, niektórzy utożsamiają anomię z “brakiem norm”. Jednakże
Durkheim używał tego terminu do opisu takiego stanu społeczeństwa, w którym 128
normy istnieją, ale są nieadekwatne do radzenia sobie z aktualnie występującymi Ibidem
Mikołajewska 193 194 Zjawisko wspólnoty

totalnych, gdzie najważniejsze staje się utrzymanie grupowego status quo, a nie sytuacjami i w związku z tym nie mogą w sposób zadowalający kierować
radzenia sobie ze zmieniającym się środowiskiem. Wówczas ważniejsze staje się zachowaniem jednostki. Na poziomie subiektywnym stan anomii objawia się
podporządkowanie jednostki grupie niż jej rozwój indywidualny i kształtowanie podejmowaniem “prób i błędów, krytyką i odpowiedzią na krytykę,
się jej jednostkowej tożsamości. samo-poszukiwaniem i wątpliwościami, sceptycyzmem i procesami
Jak już była o tym mowa, Clark twierdzi, że współczesne typowe dla uświadamiania sobie, desperackimi próbami odradzania i ponownego
społeczeństw przemysłowych struktury powinny być uzupełnione przez potwierdzania tego, co ostatecznie okazuje się puste i jest przeżytkiem. Słowa i
wspólnoty, abyśmy mogli mieć do czynienia ze zintegrowanym społeczeństwem. czyny zostają spłoszone i nuda opanowuje wielu, którzy czują się zmęczeni tymi
B. Newman podkreśla jednak, że reformowanie współczesnego społeczeństwa nieinspirującymi dniami”128.
przez dodawanie wspólnot może być rozwiązaniem pozornym. Problemy Ponadto ludzie we współczesnym przemysłowym świecie
współczesnej cywilizacji zachodniej mają bowiem swe źródło w kulturze, w funkcjonują “pokawałkowani”. Łączą się z innymi z racji pełnionych funkcji.
dominacji tzw. wartości klasy średniej, tzn. w stawianiu na ambicję jednostki, Pełnione w różnych układach funkcje dają jednostce wyobrażenia o sobie, które
rywalizację, brak ograniczeń dla celów itp. B. Newman wprowadza pojęcie są wewnętrznie sprzeczne. Jak w tej sytuacji zbudować jakiś całościowy obraz
wspólnoty ochronnej. Twierdzi, że w kulturze współczesnej nie został samego siebie? Jak wyobrazić sobie kim się jest w całości?
rozwiązany problem powiązania jednostki ze społeczeństwem rozumianym jako We współczesnym przemysłowym społeczeństwie jednostka nie tylko
całość. Jednostka jest bezdomna w szerszej strukturze społecznej i traci poczucie na początku swej drogi nie wie, gdzie jest jej miejsce i kim ona jest.
sensu życia. Społeczeństwo globalne nie jest dla niej wspólnotą. Tworząc Społeczeństwo nie dostarcza jej także zadowalających sposobów znalezienia
alternatywne wspólnoty rozwiązuje sobie problem domu i własnej tożsamości. takich definicji. W czasach współczesnych zostały więc rozbite stare sposoby
Jednakże wspólnoty takie we współczesnej kulturze nabierają charakteru powiązania jednostki ze społeczeństwem i nie powstało jeszcze nic
ucieczkowego — jednostka nie może znieść własnej samotności — i poddaje się zadowalającego w zamian. W rezultacie jednostka jest samotna, bezdomna, nie
grupie. Przyjrzyjmy się bliżej tej koncepcji. powiązana ze społeczeństwem, choć jest otoczona przez ludzi i prawie wszystko
Jak to przypomina B. Newman, w społeczeństwie tradycyjnym jest dozwolone. Musi sama znaleźć dla sobie jakieś miejsce i jakieś
jednostka miała mniej problemów z własną tożsamością oraz przewodnikami dla samookreślenie.
własnego zachowania. Rzadko prawdopodobnie stawiała sobie tak typowe dla Życie w szerszym społeczeństwie bez określenia własnego miejsca
czasów współczesnych pytanie po co? Była ona bowiem znakomicie oraz bez określenia własnej tożsamości jest dla jednostki zagrażające. W
zintegrowana ze społeczeństwem — nie nastąpił jeszcze proces, który E. Fromm strachu przed tą “samotnością w tłumie” jednostka podejmuje szereg prób
nazywa indywiduacją. Normy społeczne wyraźnie określały środowisko znalezienia sobie miejsca. Jedną z nich jest ucieczka przed samotnością w
społeczne i to kim dana jednostka jest. Środowisko społeczne i sama jednostka związki wspólnotowe. One stają się dla jednostki “wysepką bezpieczeństwa” —
były jasno określone i zdefiniowane w społeczeństwie tradycyjnym. Jednostka w chronią ją przed samotnością w tłumie a więc także same wymagają ochrony. W
czasie swego życia rzadko stawała się kimś innym niż to wynikało ze tej sytuacji wspólnoty zaczynają służyć przede wszystkim jednostkowemu
społecznych definicji. Wraz z powstawaniem społeczeństwa przemysłowego bezpieczeństwu. Jak już o tym wspominaliśmy, trudno o większą iluzję jeśli
nastąpił proces indywiduacji. Normy społeczne nie opisywały już dłużej chodzi o miłość i solidarność. Miłość twórcza to uczucie tragiczne, a nie droga
tożsamości jednostek i ich społecznego środowiska. Teoretycznie każda z zyskiwania bezpieczeństwa. Powinna to być droga budowania Człowieczeństwa.
jednostek mogła stać się każdą inną i w ciągu swego życia wielokrotnie stawała Uciekanie przed samotnością w tłumie do wspólnoty, której egzystencja sama
się kimś innym. wymaga ochrony, jest procesem tworzenia struktur zbliżonych do społeczeństw
To uwolnienie jednostki od definicji społecznych uczyniło ją wolną -- pierwotnych, struktur określanych niekiedy przez antropologów jako “izolaty”.
ale była to wolność przerażająca, jak to pisał Fromm. Jednostka zaczęła Nie jest to droga przekształcania świata poprzez emocjonalne powiązania z
doświadczać kryzysu moralnego, tzn. kłopotów z samookreśleniem oraz ze innymi ludźmi, czego filozofowie oczekują od twórczej miłości. We
znalezieniem przewodnika dla własnego postępowania. W tradycyjnym wspólnotach ochronnych głównym motywem działań ludzkich staje się lojalność
społeczeństwie jednostka rozważając siebie w powiązaniu ze społeczeństwem wobec grupy i jej utrzymanie. Działaniem człowieka przestaje kierować dobro
jako całością, wiedziała od początku kim jest i gdzie jest jej miejsce. Natomiast odkrywane dzięki i poprzez spotkanie z Drugim człowiekiem.
we współczesnym przemysłowym społeczeństwie, gdzie miejsce jednostki nie Według B. Newmana wspólnoty ochronne dają jednostce poczucie
jest z góry przypisane, lecz osiągane, jednostka nie wie ani kim jest, ani, gdzie bezpieczeństwa przede wszystkim dlatego, że życie w nich ma jakiś sens, jakiś
jest, ani ku, czemu dąży. Musi to sama sobie dopiero określić. Ceną za wolność i porządek, czego zdecydowanie brak życiu poza wspólnotą ochronną. Jednostka
za oparcie społeczeństwa na statusie osiągniętym jest doświadczane przez podporządkowuje się temu porządkowi i w ten sposób, podobnie jak w
jednostki poczucie bezdomności w społeczeństwie rozumianym jako całość. społeczeństwie tradycyjnym, społeczeństwo (w omawianym przypadku
Jeżeli jednostka nie potrafi określić sama siebie i swojego miejsca, pozostanie w wspólnota ochronna) określa jej miejsce w przestrzeni społecznej i jej tożsamość.
swym odczuciu bezdomna. Jednostka zyskuje bezpieczeństwo dzięki uzyskaniu definicji świata społecznego.
Rzecz w tym, że bardzo trudno zdefiniować samego siebie jak i Tworzenie i utrzymywanie wspólnot ochronnych nie jest jedynym
własne miejsce w takim społeczeństwie. System normatywny współczesnych sposobem ucieczki przed bezdomnością lub brakiem określenia w szerszej
społeczeństw przemysłowych ani nie dostarcza ludziom jednoznacznie strukturze społecznej. B. Newman wspomina jeszcze o “wycofaniu się do
określonych celów ku którym mogliby zmierzać, ani środków do ich realizacji. domu”, wycofaniu się w świat prywatny, który jest bardziej znany, zrozumiały i
Taki stan normatywny w społeczeństwie nazywa się anomią. Współcześnie, jak “do ogarnięcia” niż świat społeczny. Można też poszukiwać samookreślenia
to pisze B. Newman, niektórzy utożsamiają anomię z “brakiem norm”. Jednakże
Durkheim używał tego terminu do opisu takiego stanu społeczeństwa, w którym 128
normy istnieją, ale są nieadekwatne do radzenia sobie z aktualnie występującymi Ibidem
Mikołajewska 195 196 Zjawisko wspólnoty

oraz miejsca dla siebie poprzez oddawanie się modzie, która była sposobem znaczeniu i wartości, są silnie zaangażowani i mają silną potrzebę uczestnictwa
porządkowania ludzi według rzekomego statusu. Można też przyjąć wygodną w grupie.
filozofię na własny temat, np. uwierzyć, że życie jednostki polega na Gdy wspólnota ochronna przebierze postać komuny, ludzie uzyskują
“wędrowaniu poprzez różne światy społeczne” i strojenie się w następujące po głębokie poczucie bezpieczeństwa wewnątrz niej. Zapłatą za to bezpieczeństwo
sobie przekształcone tożsamości. jest jednak coraz większe ograniczanie wolności — ludzie przestają wyrażać
Pozostaje jeszcze możliwość, o której B. Newman nie wspomina — autentyczne emocje, bo może stać się to zagrażające dla trwania grupy. Grupa
twórczej miłości, która dzięki temu, że daje ludziom szansę ekspresji swoich traci także coraz bardziej kontakt ze światem zewnętrznym -- gdyż ogranicza
uczuć, dając im równocześnie pewność bycia akceptowanym jako osoby, staje liczbę swoich członków. Czynniki te powodują, że wewnątrz grupy nic się nie
się drogą odnajdywania samookreślenia dla siebie, akceptacji siebie a zmienia, mimo że zmienia się środowisko zewnętrzne. Solidarność realizuje się
równocześnie daje jednostce możliwość formułowania celów, jakimi jest dążenie coraz bardziej przez posłuszeństwo wobec tradycji i wartości grupy, a nie
ku dobru i unikanie zła, a więc nadaje sens jej życiu. Taką miłość proponowało poprzez spotkanie z Drugim człowiekiem. Solidarność w ten sposób przestaje
chrześcijaństwo. Nasza miłość do innych powinna pomagać nam i innym iść być czynnikiem rozwoju indywidualnego — przestaje być drogą jednostkowego
własną drogą. Ten typ wspólnot możemy spotkać w modelowych opisach odkrywania własnej tożsamości, oraz odkrywania dobra i zła poprzez własne
niektórych technik terapeutycznych i wychowawczych, gdzie wyrażana przez doświadczenie. Staje się drogą narzucenia tożsamości oraz kierowania
terapeutę afirmacja i tolerancja dla ich ewentualnych negatywnych uczuć ma zachowaniem jednostki poprzez wymuszanie konformizmu do wartości i tradycji
pomóc pacjentom w znalezieniu ich własnej drogi życia. grupy. B. Newman mówi, że solidarność i pomoc wzajemna nabiera tu
Wróćmy jednak do wspólnot ochronnych. B. Newman opisuje różne charakteru normatywnego — można mówić o etyce solidarności. W imię
rodzaje wspólnot ochronnych, które kształtują się na bazie wspólnego miejsca solidarności i pomocy wzajemnej tłumi się wszelkie próby zmian. Każdy, dla
zamieszkania, związku zawodowego i organizacji. kogo solidarność i pomoc wzajemna nie są najważniejsze, jest uważany za
Według B. Newmana wzmiankę o wspólnotach ochronnych można dewianta i jest karany.
znaleźć w książce Hammondsa, The Town Labourer, 1760-1833. Autor ten Inną charakterystyczną cechą wspólnot ochronnych jest wytwarzanie
opisuje pojawienie się w mieście wspólnot, które były wyraźną odpowiedzią wyraźnych granic między tymi, którzy przynależą i tymi, którzy nie przynależą
emocjonalną na rzeczowe stosunki między ludźmi wynikłe z rynku i ucieczką — lub mówiąc inaczej “odgradzanie się”. Wspólnota ochronna z łatwością
przed tymi stosunkami, postrzeganymi jako wrogie i obce. Była to “obrona przybiera postać “getta”. Można powiedzieć, że działa tu mechanizm, który
biednych”, “tłoczenie się zbyt słabych i zbyt ubogich, żeby być w pojedynkę. Allport nazywał uprzedzeniem z miłości130.
Wspólnoty pozwalały swoim członkom tłumić przeżywaną mękę dzięki Afirmacja siebie samego prowadzi do odgradzania się od tych, którzy
pokrewieństwu, sąsiedztwu i więziom pracy, co dawało społeczne i ekonomiczne są inni. Inny na terenie wspólnoty ochronnej jest postrzegany jako wróg i
bezpieczeństwo oraz poparcie”129. traktuje się go jak wroga. Stosunki między wspólnotą ochronną a resztą
Jak podkreśla B. Newman niektórzy reformatorzy chcieli społeczeństwa przybierają formę, którą G. Simmel nazywał tajnym
zreformować społeczeństwo, tworząc takie właśnie ochronne wspólnoty lub związkiem131.
mówiąc inaczej, dając ludziom szansę wypłakania własnych żalów. Wspólnoty Podsumowując można powiedzieć, że wspólnoty ochronne we
miały pełnić rolę catharsis, odreagowania emocji. Miały więc utrwalać współczesnym społeczeństwie przemysłowym to takie struktury, które pełnią
istniejący system społeczny, a nie prowadzić do jego zmiany. Dla rolę schronienia. Człowiek uważa bowiem, że jest bardziej bezpieczny tam, gdzie
poszczególnych jednostek jednak uczestnictwo w takich wspólnotach ma istnieją związki przyjaźni niż tam, gdzie dominują stosunki rzeczowe i gdzie nie
charakter ucieczkowy i w rezultacie jednostka oddaje się całkowicie grupie. ma jasnych przewodników działania. Wspólnoty ochronne zaspakajają przede
Przestaje istnieć jako niezależna jednostka zaczyna istnieć jako członek wszystkim poczucie bezpieczeństwa, gdyż człowiekowi zdaje się, że w
wspólnoty. związkach przyjaźni może wyrazić wszelkie swe emocje i żale. Szereg
Jak już wspominaliśmy, wspólnota ochronna w społeczeństwie mechanizmów przeciwdziała jednak swobodnemu wyrażaniu, uczuć, czyli
przemysłowym staje się szczególną strukturą zbliżoną do społeczeństwa wolności. Przede wszystkim dla wspólnot ochronnych charakterystyczna jest
pierwotnego lub rodzajem komuny, o której pisał Durkheim. Członków łączy etyka solidarności — w imię solidarności tłumi się autentyzm, żądając
podobieństwo przeciwnie do obcości świata poza komuną. Najważniejsze staje konformizmu do tradycji. Inną charakterystyczną cechą wspólnot ochronnych
się zachowanie harmonii i niedopuszczanie żadnych zmian wewnątrz komuny. jest “odgradzanie się” i w związku z tym wrogie ustosunkowanie się do
Powstające problemy są rozwiązywane na poziomie grupy, a od członka żąda się zewnętrznego środowiska społecznego. Jeszcze inną cechą jest nienadążanie za
przede wszystkim posłuszeństwa i całkowitego podporządkowania się zmieniającymi się warunkami zewnętrznymi — bowiem ważniejsze od
wspólnocie. Każda z jednostek wewnątrz komuny ma przypisany status, a przystosowania się do środowiska zewnętrznego jest zachowanie status quo
funkcjonowanie komuny bazuje na nakazach i konformizmie wobec tradycji i wewnątrz grupy, tzn. zachowanie solidarności.
wartości wspólnoty. Tradycje te i wartości są niepodważalne i Powstawanie grup mających na celu wyrażanie uczuć — tzn.
niekwestionowalne. Wszystkiemu temu towarzyszy głębokie poczucie wspólnot — może więc mieć charakter twórczy, tj. sprzyjający rozwojowi
przynależności do grupy oraz bardzo silna identyfikacja z grupą. Członkowie jednostki, ale także mogą one przybrać postać wspólnot ochronnych. Dużo
grupy czują, że realizują wspólne cele, co nadaje im istotność oraz te są “tacy
sami jak inni”. Postrzegają siebie nawzajem jako pełne osoby o głębokim
130
G. W. Allport, The Nature of Prejudice, Addison-Wesley Publishing Co.
Inc., 1958
129 131
Ibidem G. Simmel, Socjologia, część IV, Tajność i tajny związek, PWN, 1975
Mikołajewska 195 196 Zjawisko wspólnoty

oraz miejsca dla siebie poprzez oddawanie się modzie, która była sposobem znaczeniu i wartości, są silnie zaangażowani i mają silną potrzebę uczestnictwa
porządkowania ludzi według rzekomego statusu. Można też przyjąć wygodną w grupie.
filozofię na własny temat, np. uwierzyć, że życie jednostki polega na Gdy wspólnota ochronna przebierze postać komuny, ludzie uzyskują
“wędrowaniu poprzez różne światy społeczne” i strojenie się w następujące po głębokie poczucie bezpieczeństwa wewnątrz niej. Zapłatą za to bezpieczeństwo
sobie przekształcone tożsamości. jest jednak coraz większe ograniczanie wolności — ludzie przestają wyrażać
Pozostaje jeszcze możliwość, o której B. Newman nie wspomina — autentyczne emocje, bo może stać się to zagrażające dla trwania grupy. Grupa
twórczej miłości, która dzięki temu, że daje ludziom szansę ekspresji swoich traci także coraz bardziej kontakt ze światem zewnętrznym -- gdyż ogranicza
uczuć, dając im równocześnie pewność bycia akceptowanym jako osoby, staje liczbę swoich członków. Czynniki te powodują, że wewnątrz grupy nic się nie
się drogą odnajdywania samookreślenia dla siebie, akceptacji siebie a zmienia, mimo że zmienia się środowisko zewnętrzne. Solidarność realizuje się
równocześnie daje jednostce możliwość formułowania celów, jakimi jest dążenie coraz bardziej przez posłuszeństwo wobec tradycji i wartości grupy, a nie
ku dobru i unikanie zła, a więc nadaje sens jej życiu. Taką miłość proponowało poprzez spotkanie z Drugim człowiekiem. Solidarność w ten sposób przestaje
chrześcijaństwo. Nasza miłość do innych powinna pomagać nam i innym iść być czynnikiem rozwoju indywidualnego — przestaje być drogą jednostkowego
własną drogą. Ten typ wspólnot możemy spotkać w modelowych opisach odkrywania własnej tożsamości, oraz odkrywania dobra i zła poprzez własne
niektórych technik terapeutycznych i wychowawczych, gdzie wyrażana przez doświadczenie. Staje się drogą narzucenia tożsamości oraz kierowania
terapeutę afirmacja i tolerancja dla ich ewentualnych negatywnych uczuć ma zachowaniem jednostki poprzez wymuszanie konformizmu do wartości i tradycji
pomóc pacjentom w znalezieniu ich własnej drogi życia. grupy. B. Newman mówi, że solidarność i pomoc wzajemna nabiera tu
Wróćmy jednak do wspólnot ochronnych. B. Newman opisuje różne charakteru normatywnego — można mówić o etyce solidarności. W imię
rodzaje wspólnot ochronnych, które kształtują się na bazie wspólnego miejsca solidarności i pomocy wzajemnej tłumi się wszelkie próby zmian. Każdy, dla
zamieszkania, związku zawodowego i organizacji. kogo solidarność i pomoc wzajemna nie są najważniejsze, jest uważany za
Według B. Newmana wzmiankę o wspólnotach ochronnych można dewianta i jest karany.
znaleźć w książce Hammondsa, The Town Labourer, 1760-1833. Autor ten Inną charakterystyczną cechą wspólnot ochronnych jest wytwarzanie
opisuje pojawienie się w mieście wspólnot, które były wyraźną odpowiedzią wyraźnych granic między tymi, którzy przynależą i tymi, którzy nie przynależą
emocjonalną na rzeczowe stosunki między ludźmi wynikłe z rynku i ucieczką — lub mówiąc inaczej “odgradzanie się”. Wspólnota ochronna z łatwością
przed tymi stosunkami, postrzeganymi jako wrogie i obce. Była to “obrona przybiera postać “getta”. Można powiedzieć, że działa tu mechanizm, który
biednych”, “tłoczenie się zbyt słabych i zbyt ubogich, żeby być w pojedynkę. Allport nazywał uprzedzeniem z miłości130.
Wspólnoty pozwalały swoim członkom tłumić przeżywaną mękę dzięki Afirmacja siebie samego prowadzi do odgradzania się od tych, którzy
pokrewieństwu, sąsiedztwu i więziom pracy, co dawało społeczne i ekonomiczne są inni. Inny na terenie wspólnoty ochronnej jest postrzegany jako wróg i
bezpieczeństwo oraz poparcie”129. traktuje się go jak wroga. Stosunki między wspólnotą ochronną a resztą
Jak podkreśla B. Newman niektórzy reformatorzy chcieli społeczeństwa przybierają formę, którą G. Simmel nazywał tajnym
zreformować społeczeństwo, tworząc takie właśnie ochronne wspólnoty lub związkiem131.
mówiąc inaczej, dając ludziom szansę wypłakania własnych żalów. Wspólnoty Podsumowując można powiedzieć, że wspólnoty ochronne we
miały pełnić rolę catharsis, odreagowania emocji. Miały więc utrwalać współczesnym społeczeństwie przemysłowym to takie struktury, które pełnią
istniejący system społeczny, a nie prowadzić do jego zmiany. Dla rolę schronienia. Człowiek uważa bowiem, że jest bardziej bezpieczny tam, gdzie
poszczególnych jednostek jednak uczestnictwo w takich wspólnotach ma istnieją związki przyjaźni niż tam, gdzie dominują stosunki rzeczowe i gdzie nie
charakter ucieczkowy i w rezultacie jednostka oddaje się całkowicie grupie. ma jasnych przewodników działania. Wspólnoty ochronne zaspakajają przede
Przestaje istnieć jako niezależna jednostka zaczyna istnieć jako członek wszystkim poczucie bezpieczeństwa, gdyż człowiekowi zdaje się, że w
wspólnoty. związkach przyjaźni może wyrazić wszelkie swe emocje i żale. Szereg
Jak już wspominaliśmy, wspólnota ochronna w społeczeństwie mechanizmów przeciwdziała jednak swobodnemu wyrażaniu, uczuć, czyli
przemysłowym staje się szczególną strukturą zbliżoną do społeczeństwa wolności. Przede wszystkim dla wspólnot ochronnych charakterystyczna jest
pierwotnego lub rodzajem komuny, o której pisał Durkheim. Członków łączy etyka solidarności — w imię solidarności tłumi się autentyzm, żądając
podobieństwo przeciwnie do obcości świata poza komuną. Najważniejsze staje konformizmu do tradycji. Inną charakterystyczną cechą wspólnot ochronnych
się zachowanie harmonii i niedopuszczanie żadnych zmian wewnątrz komuny. jest “odgradzanie się” i w związku z tym wrogie ustosunkowanie się do
Powstające problemy są rozwiązywane na poziomie grupy, a od członka żąda się zewnętrznego środowiska społecznego. Jeszcze inną cechą jest nienadążanie za
przede wszystkim posłuszeństwa i całkowitego podporządkowania się zmieniającymi się warunkami zewnętrznymi — bowiem ważniejsze od
wspólnocie. Każda z jednostek wewnątrz komuny ma przypisany status, a przystosowania się do środowiska zewnętrznego jest zachowanie status quo
funkcjonowanie komuny bazuje na nakazach i konformizmie wobec tradycji i wewnątrz grupy, tzn. zachowanie solidarności.
wartości wspólnoty. Tradycje te i wartości są niepodważalne i Powstawanie grup mających na celu wyrażanie uczuć — tzn.
niekwestionowalne. Wszystkiemu temu towarzyszy głębokie poczucie wspólnot — może więc mieć charakter twórczy, tj. sprzyjający rozwojowi
przynależności do grupy oraz bardzo silna identyfikacja z grupą. Członkowie jednostki, ale także mogą one przybrać postać wspólnot ochronnych. Dużo
grupy czują, że realizują wspólne cele, co nadaje im istotność oraz te są “tacy
sami jak inni”. Postrzegają siebie nawzajem jako pełne osoby o głębokim
130
G. W. Allport, The Nature of Prejudice, Addison-Wesley Publishing Co.
Inc., 1958
129 131
Ibidem G. Simmel, Socjologia, część IV, Tajność i tajny związek, PWN, 1975
Mikołajewska 197 198 Zjawisko wspólnoty

zależy od tego, w jaki sposób jest realizowana solidarność -- czy mamy tu do się nad wnioskami co do stosowania go w przyszłości. Autor
czynienia z twórczą miłością, czy też jedynie z etyką solidarności i braterstwa. W w swym artykule podejmuje więc próbę ponownego
tym drugim przypadku solidarność pełni głównie rolę argumentu
ujednolicającego jednostki — jest sposobem wymuszania konformizmu. wprowadzenia pojęcia wspólnoty, badając dane zebrane przez
Podążając za myślą Clarka samo pojęcie wspólnoty warto więc różne podejścia, które Reissman nazywał odpowiednio
ograniczyć do opisu sentymentów solidarności i istotności, które wymagają “empirycznym”, “ekologicznym” i “teoretycznym”136.
bardziej precyzyjnych definicji. Na bazie tych sentymentów może kształtować
się jednak szereg różnych struktur społecznych — np. wspólnoty ochronne. Wspólnota jako miejsce zamieszkiwania
Podobnie jak i różne struktury społeczne jak np. społeczność lokalna,
organizacje formalne itp. mogą stanowić bazę dla kształtowania się wspólnoty. “Współcześni socjologowie wykazują tendencję do
Przy pomocy terminu wspólnota opisuje się pewien rodzaj więzi społecznej. Przy niedoceniania znaczenia miejsca zamieszkania”, pisze
pomocy terminu wspólnota ochronna opisuje się pewien rodzaj struktury
społecznej, która powstała dla ochrony przed niebezpieczeństwem jakim jest Pahl137. Taką pomyłkę można więc zrobić nawet w
udział w szerszym społeczeństwie. odniesieniu do studiów nad wspólnotą. MacIver i Page
przyjmują jednakże empiryczny punkt widzenia, gdzie
miejsce zamieszkania explicite lub implicite jest jedną z
podstawowych 'baz” wspólnoty138. Np. empirycysta
Williams139, prowadząc badania w Ashworthy, zwracał uwagę
1. Pojęcie wspólnoty na “przestrzenne i środowiskowe aspekty” wspólnotowego
w ujęciu Davida B. Clarka132 życia, a Pahl w swoim badaniu nad wpływem Londynu na
przedmiejskie Hertfordshire podkreślał ścisłe powiązania
między socjologią wspólnoty i społeczną geografią140.
Ekologowie na czele z Parkiem podkreślali wpływ fizycznego
Pojęcie wspólnoty rzekomo umarło, a jednak nie daje środowiska na stosunki społeczne, a bardziej teoretycznie
się pogrzebać, pisze autor. W ostatnich latach widzieliśmy zorientowany Tönnies posunął się aż do stwierdzenia, że
socjologów na tyle sfrustrowanych oczywistym “mitem badań “metafizyczny charakter klanu, szczepu oraz wiejskiej i
wspólnotowych”, że chcieli pozbyć się tego terminu raz na miejskiej wspólnoty jest połączony z ziemią trwałym
zawsze. W oskarżeniach przeciw niemu opierano się zwykle związkiem małżeńskim”141. Choć dziś niewielu przyjęłoby
na pracy Hillery'ego133, który ujawnił aż 94 różne definicje punkt widzenia Tönniesa bez zastrzeżeń, nie zmienia to
wspólnoty. Ten wyraźny chaos i brak postępu w jego faktu, że współcześnie raczej niedocenia się wpływu miejsca
likwidowaniu doprowadził Stacey do nazwania wspólnoty na wspólnotę, pisze autor. Rosnąca świadomość tego faktu
“niby-pojęciem”134, a Pahla do stwierdzenia, że słowo doprowadziła np. ostatnio do pytania o sposób, w który
wspólnota służy bardziej sianiu zamętu niż wyjaśnianiu budynki będące historycznym lokalnym znakiem graficznym,
społecznej sytuacji w dzisiejszej Anglii”135. tradycyjnym miejscem zgromadzeń itp. stały się tym, co
Jednakże mimo prób wyrzucenia pojęcia wspólnoty Herbert nazywał “zakotwiczeniami”, czyli fizycznymi
do kosza, uparcie odżywa ono na nowo pod przykrywką punktami w przestrzeni identyfikowalnymi jako symbole
takich sformułowań, jak np. “związki wspólnotowe”, wspólnego życia w teraźniejszości i w przyszłości.
“wspólnotowy rozwój”, itp. Wydaje się więc, pisze autor, że
zamiast odwracać się do tego terminu plecami, lepiej
136
dokładniej zbadać, jak używano go w przeszłości i zastanowić L. Reissman, The Urban Process, The Free Press, New York, 1964
137
Pahl, op. cit., s. 110
132 138
Napisane na podstawie: David B. Clark, The Concept of Community: A Re- R. M. MacIver, C. H. Page, Society, Macmillan, London, 1961, s. 9
examination; w: The Sociological Review, vol. 21, no. 3, August 1973 139
W. M. Williams, A West Country Village: Ashworthy, Routledge and Kegan
133
G.A. Hillery, Definitions of Community: Areas of Agreement, w: Rural Paul, London, 1963, s. xix
Sociology, Vol. 20, 1965 140
R. E. Pahl: Urbs in Rure, London School of Economics Monograph, London,
134
M. Stacey, The Myth of Community Studies, w: British Journal of 1964
Sociology, Vol 20, No 2, 1969, s. 137 141
F. Tnnies, Community and Association, Routledge and Kegan Paul, 1955,
135
R. E. Pahl, Patterns of Urban Life, Longmans, London, 1970 s. 240
Mikołajewska 197 198 Zjawisko wspólnoty

zależy od tego, w jaki sposób jest realizowana solidarność -- czy mamy tu do się nad wnioskami co do stosowania go w przyszłości. Autor
czynienia z twórczą miłością, czy też jedynie z etyką solidarności i braterstwa. W w swym artykule podejmuje więc próbę ponownego
tym drugim przypadku solidarność pełni głównie rolę argumentu
ujednolicającego jednostki — jest sposobem wymuszania konformizmu. wprowadzenia pojęcia wspólnoty, badając dane zebrane przez
Podążając za myślą Clarka samo pojęcie wspólnoty warto więc różne podejścia, które Reissman nazywał odpowiednio
ograniczyć do opisu sentymentów solidarności i istotności, które wymagają “empirycznym”, “ekologicznym” i “teoretycznym”136.
bardziej precyzyjnych definicji. Na bazie tych sentymentów może kształtować
się jednak szereg różnych struktur społecznych — np. wspólnoty ochronne. Wspólnota jako miejsce zamieszkiwania
Podobnie jak i różne struktury społeczne jak np. społeczność lokalna,
organizacje formalne itp. mogą stanowić bazę dla kształtowania się wspólnoty. “Współcześni socjologowie wykazują tendencję do
Przy pomocy terminu wspólnota opisuje się pewien rodzaj więzi społecznej. Przy niedoceniania znaczenia miejsca zamieszkania”, pisze
pomocy terminu wspólnota ochronna opisuje się pewien rodzaj struktury
społecznej, która powstała dla ochrony przed niebezpieczeństwem jakim jest Pahl137. Taką pomyłkę można więc zrobić nawet w
udział w szerszym społeczeństwie. odniesieniu do studiów nad wspólnotą. MacIver i Page
przyjmują jednakże empiryczny punkt widzenia, gdzie
miejsce zamieszkania explicite lub implicite jest jedną z
podstawowych 'baz” wspólnoty138. Np. empirycysta
Williams139, prowadząc badania w Ashworthy, zwracał uwagę
1. Pojęcie wspólnoty na “przestrzenne i środowiskowe aspekty” wspólnotowego
w ujęciu Davida B. Clarka132 życia, a Pahl w swoim badaniu nad wpływem Londynu na
przedmiejskie Hertfordshire podkreślał ścisłe powiązania
między socjologią wspólnoty i społeczną geografią140.
Ekologowie na czele z Parkiem podkreślali wpływ fizycznego
Pojęcie wspólnoty rzekomo umarło, a jednak nie daje środowiska na stosunki społeczne, a bardziej teoretycznie
się pogrzebać, pisze autor. W ostatnich latach widzieliśmy zorientowany Tönnies posunął się aż do stwierdzenia, że
socjologów na tyle sfrustrowanych oczywistym “mitem badań “metafizyczny charakter klanu, szczepu oraz wiejskiej i
wspólnotowych”, że chcieli pozbyć się tego terminu raz na miejskiej wspólnoty jest połączony z ziemią trwałym
zawsze. W oskarżeniach przeciw niemu opierano się zwykle związkiem małżeńskim”141. Choć dziś niewielu przyjęłoby
na pracy Hillery'ego133, który ujawnił aż 94 różne definicje punkt widzenia Tönniesa bez zastrzeżeń, nie zmienia to
wspólnoty. Ten wyraźny chaos i brak postępu w jego faktu, że współcześnie raczej niedocenia się wpływu miejsca
likwidowaniu doprowadził Stacey do nazwania wspólnoty na wspólnotę, pisze autor. Rosnąca świadomość tego faktu
“niby-pojęciem”134, a Pahla do stwierdzenia, że słowo doprowadziła np. ostatnio do pytania o sposób, w który
wspólnota służy bardziej sianiu zamętu niż wyjaśnianiu budynki będące historycznym lokalnym znakiem graficznym,
społecznej sytuacji w dzisiejszej Anglii”135. tradycyjnym miejscem zgromadzeń itp. stały się tym, co
Jednakże mimo prób wyrzucenia pojęcia wspólnoty Herbert nazywał “zakotwiczeniami”, czyli fizycznymi
do kosza, uparcie odżywa ono na nowo pod przykrywką punktami w przestrzeni identyfikowalnymi jako symbole
takich sformułowań, jak np. “związki wspólnotowe”, wspólnego życia w teraźniejszości i w przyszłości.
“wspólnotowy rozwój”, itp. Wydaje się więc, pisze autor, że
zamiast odwracać się do tego terminu plecami, lepiej
136
dokładniej zbadać, jak używano go w przeszłości i zastanowić L. Reissman, The Urban Process, The Free Press, New York, 1964
137
Pahl, op. cit., s. 110
132 138
Napisane na podstawie: David B. Clark, The Concept of Community: A Re- R. M. MacIver, C. H. Page, Society, Macmillan, London, 1961, s. 9
examination; w: The Sociological Review, vol. 21, no. 3, August 1973 139
W. M. Williams, A West Country Village: Ashworthy, Routledge and Kegan
133
G.A. Hillery, Definitions of Community: Areas of Agreement, w: Rural Paul, London, 1963, s. xix
Sociology, Vol. 20, 1965 140
R. E. Pahl: Urbs in Rure, London School of Economics Monograph, London,
134
M. Stacey, The Myth of Community Studies, w: British Journal of 1964
Sociology, Vol 20, No 2, 1969, s. 137 141
F. Tnnies, Community and Association, Routledge and Kegan Paul, 1955,
135
R. E. Pahl, Patterns of Urban Life, Longmans, London, 1970 s. 240
Mikołajewska 199 200 Zjawisko wspólnoty

Twierdzenie, że miejsce w przestrzeni wpływa na jedynie sporadyczny kontakt ze stwarzanymi przez wspólnotę
wspólnotę, jest jednak czymś zupełnie odmiennym od tzw. “ułatwieniami” w kształceniu i w rozrywce. Morris i
przyjmowania, że pewna geograficzna jednostka lub Mogey doszli do wniosku, że głównymi atrakcjami
przestrzeń jest synonimem wspólnoty. Stacey słusznie wspólnotowego centrum w Berinsfield (Oxfordshire) była
wskazuje na nieporozumienia wynikłe z nazywania wspólnotą “sprzedaż staroci i bingo”, co trudno uznać za inspirujące dla
zarówno małych środowisk lokalnych, jak i całego narodu142. tych, którzy chcieliby stworzyć wspólnotę w głębszym sensie,
Np. Williams w swoim studium o Gosforth poświęca rozdział pomimo świadomości znaczenia tych aktywności dla
wspólnocie, utożsamiając ją z wioską, podczas gdy Willmott niektórych ludzi. Autor zgadza się z Herbertem, który po
swoje studium nad Dagenham (o populacji 90 000 dokładnym zbadaniu sprawy stwierdził, że “widząc
mieszkańców i opisywanym przez niego jako największe społeczeństwo jako coś powikłanego i skomplikowanego, idea
osiedle budowlane na świecie) nazywa Ewolucją wspólnoty sąsiedztwa wydaje się co najmniej uproszczeniem”. Zgadza
(The Evolution of Community). Trafna jest tu uwaga się też z Kuperem, że “nie istnieje proste mechaniczne
Homansa na temat osiedla w Nowej Anglii (populacja 1 000), determinowanie życia społecznego przez fizyczne
które badał: “Ponieważ Hilltown ciągle ma nazwę, środowisko”146.
geograficzne granice i ludzi żyjących wewnątrz swych granic,
przeto zakładamy, że jest ciągle wspólnotą i wnioskujemy, że Wspólnota jako działanie społeczne
uległa ona zepsuciu. Mądrzej byłoby dostrzec, że nie jest to Ostatnio pojawiła się tendencja do wiązania badań
już w ogóle wspólnota, chyba że w bardzo banalnym nad wspólnotą ze specyficznymi typami działania
znaczeniu”143. Próba związania terminu wspólnota z jakąś społecznego, co częściowo było reakcją przeciw “surowemu
szczególną geograficzną jednostką wydaje się więc empiryzmowi”147 dotychczasowych badań, które choć
pozbawione sensu. pouczające i żywe w stylu są jednakże teoretycznie płytkie
Niektórzy wierzą jednak, że wspólnota jest (chodzi tu o podejście zainspirowane przez opis Middletown
zjawiskiem, które można fizycznie zaprogramować. Pahl w 1920 roku przez Lyndsów). Frankenberg np. twierdzi, że
nazywał to przekonanie pościgiem za doktryną szczegółowy opis tzw. “udramatyzowanych wydarzeń” (tj.
“architektonicznego determinizmu”144. Wyraziło się ono np. specyficznych wydarzeń, ceremonii i obyczajów) może
w popularności doktryny tzw. “sąsiedzkiej jedności” ujawnić wiele na temat życia wspólnoty148.
sformułowanej przez Perry'ego w latach 1920. Szczyt Przykład badania tzw. “udramatyzowanych
popularności osiągnęła ona w epoce optymistycznej wydarzeń” (jeden z nielicznych) można znaleźć w pracy
powojennej odbudowy. White twierdził wówczas, że Frankenberga pt. Village on the Border149, gdzie opisuje on
“wszystkie dane sugerują, że istnieje odpowiedni, ściśle szczegółowo warunki doprowadzające do przekształcenia
określony limit co do rozmiaru, populacji i gęstości futbolu w lokalny karnawał będący zewnętrznym symbolem
zaludnienia, który sprzyja rozwijaniu się sąsiedztwa i gdy jedności wsi. Do kategorii obrzędu (czasami obyczaju)
zostanie on przekroczony, wspólnota wykazuje tendencję do Frankenberg zalicza “udramatyzowane wydarzenia” takie
dezintegracji”145. Niestety “dowody” nie potwierdzają tezy jak: 1. obrzędy przejścia w życiu jednostkowym i rodzinnym
White’a, co na swój własny koszt odkryli ci, którzy próbowali jak chrzest, ślub, pogrzeb; 2. reakcje na indywidualne
zbudować wspólnotę na bazie sąsiedztwa. Nawet względnie tragedie, jak zbiórka pieniędzy po pożarze, powódź,
małe różnice klasowe zniszczyły wiele takich prób i nawet w
bardzo homogenicznych przestrzeniach mieszkańcy mają
146
L. Kuper et al., Living in Towns, Cresset Press, London, 1953, s. 177
142 147
Stacey, op. cit., s. 135 J. Madge, The Origins of Scientific Sociology, Tavistock, London, 1962, s.
143
G. C. Homans, The Human Group, Routledge and Kegan Paul, London, 130
1951, s. 367 148
R. Frankenberg, British Community Studies: Problem of Synthesis, w: M.
144
Pahl, op. cit., s. 106 Banton (ed), The Social Anthropology of Complex Societies, Tavistock,
145 London, 1966, s. 123-154
L. E. White, Community or Chaos, National Council of Social Service,
149
London, 1950, s. 41 R. Frankenberg, Village on the Border, Cohen and West, London, 1957
Mikołajewska 199 200 Zjawisko wspólnoty

Twierdzenie, że miejsce w przestrzeni wpływa na jedynie sporadyczny kontakt ze stwarzanymi przez wspólnotę
wspólnotę, jest jednak czymś zupełnie odmiennym od tzw. “ułatwieniami” w kształceniu i w rozrywce. Morris i
przyjmowania, że pewna geograficzna jednostka lub Mogey doszli do wniosku, że głównymi atrakcjami
przestrzeń jest synonimem wspólnoty. Stacey słusznie wspólnotowego centrum w Berinsfield (Oxfordshire) była
wskazuje na nieporozumienia wynikłe z nazywania wspólnotą “sprzedaż staroci i bingo”, co trudno uznać za inspirujące dla
zarówno małych środowisk lokalnych, jak i całego narodu142. tych, którzy chcieliby stworzyć wspólnotę w głębszym sensie,
Np. Williams w swoim studium o Gosforth poświęca rozdział pomimo świadomości znaczenia tych aktywności dla
wspólnocie, utożsamiając ją z wioską, podczas gdy Willmott niektórych ludzi. Autor zgadza się z Herbertem, który po
swoje studium nad Dagenham (o populacji 90 000 dokładnym zbadaniu sprawy stwierdził, że “widząc
mieszkańców i opisywanym przez niego jako największe społeczeństwo jako coś powikłanego i skomplikowanego, idea
osiedle budowlane na świecie) nazywa Ewolucją wspólnoty sąsiedztwa wydaje się co najmniej uproszczeniem”. Zgadza
(The Evolution of Community). Trafna jest tu uwaga się też z Kuperem, że “nie istnieje proste mechaniczne
Homansa na temat osiedla w Nowej Anglii (populacja 1 000), determinowanie życia społecznego przez fizyczne
które badał: “Ponieważ Hilltown ciągle ma nazwę, środowisko”146.
geograficzne granice i ludzi żyjących wewnątrz swych granic,
przeto zakładamy, że jest ciągle wspólnotą i wnioskujemy, że Wspólnota jako działanie społeczne
uległa ona zepsuciu. Mądrzej byłoby dostrzec, że nie jest to Ostatnio pojawiła się tendencja do wiązania badań
już w ogóle wspólnota, chyba że w bardzo banalnym nad wspólnotą ze specyficznymi typami działania
znaczeniu”143. Próba związania terminu wspólnota z jakąś społecznego, co częściowo było reakcją przeciw “surowemu
szczególną geograficzną jednostką wydaje się więc empiryzmowi”147 dotychczasowych badań, które choć
pozbawione sensu. pouczające i żywe w stylu są jednakże teoretycznie płytkie
Niektórzy wierzą jednak, że wspólnota jest (chodzi tu o podejście zainspirowane przez opis Middletown
zjawiskiem, które można fizycznie zaprogramować. Pahl w 1920 roku przez Lyndsów). Frankenberg np. twierdzi, że
nazywał to przekonanie pościgiem za doktryną szczegółowy opis tzw. “udramatyzowanych wydarzeń” (tj.
“architektonicznego determinizmu”144. Wyraziło się ono np. specyficznych wydarzeń, ceremonii i obyczajów) może
w popularności doktryny tzw. “sąsiedzkiej jedności” ujawnić wiele na temat życia wspólnoty148.
sformułowanej przez Perry'ego w latach 1920. Szczyt Przykład badania tzw. “udramatyzowanych
popularności osiągnęła ona w epoce optymistycznej wydarzeń” (jeden z nielicznych) można znaleźć w pracy
powojennej odbudowy. White twierdził wówczas, że Frankenberga pt. Village on the Border149, gdzie opisuje on
“wszystkie dane sugerują, że istnieje odpowiedni, ściśle szczegółowo warunki doprowadzające do przekształcenia
określony limit co do rozmiaru, populacji i gęstości futbolu w lokalny karnawał będący zewnętrznym symbolem
zaludnienia, który sprzyja rozwijaniu się sąsiedztwa i gdy jedności wsi. Do kategorii obrzędu (czasami obyczaju)
zostanie on przekroczony, wspólnota wykazuje tendencję do Frankenberg zalicza “udramatyzowane wydarzenia” takie
dezintegracji”145. Niestety “dowody” nie potwierdzają tezy jak: 1. obrzędy przejścia w życiu jednostkowym i rodzinnym
White’a, co na swój własny koszt odkryli ci, którzy próbowali jak chrzest, ślub, pogrzeb; 2. reakcje na indywidualne
zbudować wspólnotę na bazie sąsiedztwa. Nawet względnie tragedie, jak zbiórka pieniędzy po pożarze, powódź,
małe różnice klasowe zniszczyły wiele takich prób i nawet w
bardzo homogenicznych przestrzeniach mieszkańcy mają
146
L. Kuper et al., Living in Towns, Cresset Press, London, 1953, s. 177
142 147
Stacey, op. cit., s. 135 J. Madge, The Origins of Scientific Sociology, Tavistock, London, 1962, s.
143
G. C. Homans, The Human Group, Routledge and Kegan Paul, London, 130
1951, s. 367 148
R. Frankenberg, British Community Studies: Problem of Synthesis, w: M.
144
Pahl, op. cit., s. 106 Banton (ed), The Social Anthropology of Complex Societies, Tavistock,
145 London, 1966, s. 123-154
L. E. White, Community or Chaos, National Council of Social Service,
149
London, 1950, s. 41 R. Frankenberg, Village on the Border, Cohen and West, London, 1957
Mikołajewska 201 202 Zjawisko wspólnoty

nieszczęśliwy wypadek; 3. systematycznie powtarzające się historycznym i geograficznym kontekście zdaje się (...) być
wydarzenia, jak Boże Narodzenie, Wielkanoc, wakacje, drogą postępu w badaniach nad wspólnotami w Anglii”151.
wybory, spotkania; 4. okazjonalne obrzędy, jak koronacja,
zwycięstwo itp. Wspólnota jako struktura społeczna
Takie podejście do badań nad wspólnotą dostarcza O wspólnocie wnioskowano jednak najczęściej na
nowych i interesujących metod badawczych i może przynieść podstawie badań nad społeczną strukturą grupy, szczególnie
głębsze zrozumienie tego, co faktycznie dzieje w grupie, nad instytucjami oraz pojęciem ról, statusów, klas
szczególnie jeżeli chodzi o grupowe postawy i motywy, pisze społecznych. Przykładem może być monografia Banbury
autor. Jednakże podejście to może doprowadzić do przesadnej autorstwa Stacey, w której kluczowym analitycznym
koncentracji uwagi na tych działaniach i poglądach narzędziem była klasa społeczna. Badanie ujawniło również
wyrażanych i obserwowanych wówczas, gdy członkowie interesujące kategorie “tradycyjnego” i “nietradycyjnego”
grupy są napięci (udramatyzowane wypadki) lub gdy rezydenta. Również Frankenberg w swojej Communities in
postępują według wspólnej tradycji (udramatyzowane obrzędy Britain podsumowuje główne cechy wiejskiego i miejskiego
i obyczaje). Powstaje pytanie o stopień, w którym okazje te życia w terminach strukturalnych.
adekwatnie reprezentują “rzeczywiste” sentymenty w grupie. Studia przyjmujące podejście strukturalne wsławiły
Społeczny “dramat” może być jedynie inną nazwą dla tego, się szczególnie sugestiami, aby słowo “wspólnoty” zastąpić
co Sumner nazywał “konwencjonalizacją”. przez “lokalny system społeczny”. Nowo wprowadzony
Konwencjonalizacja “stwarza układ warunków do tolerancji termin skierowywał uwagę na “społeczną sieć jako znaczącą
czegoś, co w innych warunkach byłoby nietolerowane i tabu scenę związków społecznych”152. Stacey np. twierdzi, że
(...) Owo wkroczenie konwencjonalizacji w celu usunięcia badania nad wspólnotą powinny koncentrować się na badaniu
pewnych przypadków ze zwykłej dziedziny moresu i takich zjawisk jak stopień wewnętrznych powiązań między
umieszczenia ich na specyficznym terenie, gdzie mogą być instytucjami i na stopniu “złożoności granej roli”, podczas
tolerowane i chronione przez kodeksy i standardy gdy Benson dodaje, że można powiedzieć, iż ludzie
zmodyfikowane na ich korzyść, ma duże znaczenie. Wyjaśnia doświadczają wspólnego życia “w stopniu, w którym istnieje
to wiele niespójności w moresie”150. Badanie między nimi zgoda, co do reguł definiujących różne role,
udramatyzowanych wydarzeń może więc prowadzić do które dana jednostka może wykonywać”153.
całkowicie błędnego rozumienia norm faktycznie Nacisk na strukturę (w przeciwieństwie do nacisku
obowiązujących w danej grupie. na działanie) umieszcza wspólnotę w statycznym układzie
Według autora należy wskazać na dwie inne ważne odniesienia, choć nie jest pozbawione porządkującej, opisowej
kwestie. Pierwszą są trudności w decyzji, co do kryteriów wartości. Powstaje tu jednak podstawowe pytanie, czy na
wyboru “udramatyzowanych wydarzeń” wartych badania. podstawie analizy strukturalnej można określić stopień, w
Np. Davies i Rees krytykują Frankenberga, że w swoim którym dana społeczna zbiorowość jest wspólnotą?
badaniu w Glynceiriog zbytnio skoncentrował uwagę na Główny problem tkwi w tym, że często bez
futbolu, wiejskim karnawale i lokalnym rządzie, podczas gdy większego namysłu wspólnotę utożsamia się z pewnymi
dla Walijczyków kaplica i jej funkcje mają co najmniej takie ogólniejszymi wzorami stosunków społecznych. Tak było
samo znaczenie. Inną trudnością jest odpowiedź na pytanie, nawet w przypadku teoretyzującego Tönniesa. Tönnies
czy wydarzenia o charakterze spontanicznego i okresowo opisywał i analizował system społeczny według dwóch typów
intensywnego działania fizycznego i werbalnego mogą być idealnych: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft
zaobserwowane z wystarczającą dokładnością, żeby stanowić (asocjacja). Heberle widzi w tym problem, gdy pisze: “Gdy
bazę do późniejszej szczegółowej analizy danych. Wszystkie
te czynniki razem wzięte poddają w wątpliwość wiarę, że
“analiza cyklu udramatyzowanych wydarzeń w ich 151
R. Frankenberg, Communities in Britain, Penguin, 1966, s. 293
152
Pahl, op. cit., s. 105
153
J. Benson, The Concept of Community, w: L. Bright, S. Clements (eds.), The
150
W. G. Sumner, Folkways, Dover Publications, New York, 1959, s. 68-69 Committed Church, Dorton, Longman and Todd, London, 1966, p. 38
Mikołajewska 201 202 Zjawisko wspólnoty

nieszczęśliwy wypadek; 3. systematycznie powtarzające się historycznym i geograficznym kontekście zdaje się (...) być
wydarzenia, jak Boże Narodzenie, Wielkanoc, wakacje, drogą postępu w badaniach nad wspólnotami w Anglii”151.
wybory, spotkania; 4. okazjonalne obrzędy, jak koronacja,
zwycięstwo itp. Wspólnota jako struktura społeczna
Takie podejście do badań nad wspólnotą dostarcza O wspólnocie wnioskowano jednak najczęściej na
nowych i interesujących metod badawczych i może przynieść podstawie badań nad społeczną strukturą grupy, szczególnie
głębsze zrozumienie tego, co faktycznie dzieje w grupie, nad instytucjami oraz pojęciem ról, statusów, klas
szczególnie jeżeli chodzi o grupowe postawy i motywy, pisze społecznych. Przykładem może być monografia Banbury
autor. Jednakże podejście to może doprowadzić do przesadnej autorstwa Stacey, w której kluczowym analitycznym
koncentracji uwagi na tych działaniach i poglądach narzędziem była klasa społeczna. Badanie ujawniło również
wyrażanych i obserwowanych wówczas, gdy członkowie interesujące kategorie “tradycyjnego” i “nietradycyjnego”
grupy są napięci (udramatyzowane wypadki) lub gdy rezydenta. Również Frankenberg w swojej Communities in
postępują według wspólnej tradycji (udramatyzowane obrzędy Britain podsumowuje główne cechy wiejskiego i miejskiego
i obyczaje). Powstaje pytanie o stopień, w którym okazje te życia w terminach strukturalnych.
adekwatnie reprezentują “rzeczywiste” sentymenty w grupie. Studia przyjmujące podejście strukturalne wsławiły
Społeczny “dramat” może być jedynie inną nazwą dla tego, się szczególnie sugestiami, aby słowo “wspólnoty” zastąpić
co Sumner nazywał “konwencjonalizacją”. przez “lokalny system społeczny”. Nowo wprowadzony
Konwencjonalizacja “stwarza układ warunków do tolerancji termin skierowywał uwagę na “społeczną sieć jako znaczącą
czegoś, co w innych warunkach byłoby nietolerowane i tabu scenę związków społecznych”152. Stacey np. twierdzi, że
(...) Owo wkroczenie konwencjonalizacji w celu usunięcia badania nad wspólnotą powinny koncentrować się na badaniu
pewnych przypadków ze zwykłej dziedziny moresu i takich zjawisk jak stopień wewnętrznych powiązań między
umieszczenia ich na specyficznym terenie, gdzie mogą być instytucjami i na stopniu “złożoności granej roli”, podczas
tolerowane i chronione przez kodeksy i standardy gdy Benson dodaje, że można powiedzieć, iż ludzie
zmodyfikowane na ich korzyść, ma duże znaczenie. Wyjaśnia doświadczają wspólnego życia “w stopniu, w którym istnieje
to wiele niespójności w moresie”150. Badanie między nimi zgoda, co do reguł definiujących różne role,
udramatyzowanych wydarzeń może więc prowadzić do które dana jednostka może wykonywać”153.
całkowicie błędnego rozumienia norm faktycznie Nacisk na strukturę (w przeciwieństwie do nacisku
obowiązujących w danej grupie. na działanie) umieszcza wspólnotę w statycznym układzie
Według autora należy wskazać na dwie inne ważne odniesienia, choć nie jest pozbawione porządkującej, opisowej
kwestie. Pierwszą są trudności w decyzji, co do kryteriów wartości. Powstaje tu jednak podstawowe pytanie, czy na
wyboru “udramatyzowanych wydarzeń” wartych badania. podstawie analizy strukturalnej można określić stopień, w
Np. Davies i Rees krytykują Frankenberga, że w swoim którym dana społeczna zbiorowość jest wspólnotą?
badaniu w Glynceiriog zbytnio skoncentrował uwagę na Główny problem tkwi w tym, że często bez
futbolu, wiejskim karnawale i lokalnym rządzie, podczas gdy większego namysłu wspólnotę utożsamia się z pewnymi
dla Walijczyków kaplica i jej funkcje mają co najmniej takie ogólniejszymi wzorami stosunków społecznych. Tak było
samo znaczenie. Inną trudnością jest odpowiedź na pytanie, nawet w przypadku teoretyzującego Tönniesa. Tönnies
czy wydarzenia o charakterze spontanicznego i okresowo opisywał i analizował system społeczny według dwóch typów
intensywnego działania fizycznego i werbalnego mogą być idealnych: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft
zaobserwowane z wystarczającą dokładnością, żeby stanowić (asocjacja). Heberle widzi w tym problem, gdy pisze: “Gdy
bazę do późniejszej szczegółowej analizy danych. Wszystkie
te czynniki razem wzięte poddają w wątpliwość wiarę, że
“analiza cyklu udramatyzowanych wydarzeń w ich 151
R. Frankenberg, Communities in Britain, Penguin, 1966, s. 293
152
Pahl, op. cit., s. 105
153
J. Benson, The Concept of Community, w: L. Bright, S. Clements (eds.), The
150
W. G. Sumner, Folkways, Dover Publications, New York, 1959, s. 68-69 Committed Church, Dorton, Longman and Todd, London, 1966, p. 38
Mikołajewska 203 204 Zjawisko wspólnoty

zaklasyfikuje się np. rodzinę jako Gemeinschaft, ogranicza to przejawianiu się, ale także postawy ludzi wobec porządku
możliwości socjologicznej analizy. Specyficznym zadaniem normatywnego jako całości.
socjologa jest bowiem odkrycie, o ile rodzina w danej
konkretnej sytuacji (np. rodzina zarobkujących w wielkim Wspólnota jako sentymenty157
mieście) zbliża się do typu Gesellschaft w porównaniu z Chcąc powrotu pojęcia wspólnoty, pisze autor,
rodziną w innej sytuacji (np. rodziną farmerską)154. Tönnies w musimy wrócić do tego miejsca, które pół wieku temu było
swoich wcześniejszych pracach zdaje się popadać w tę punktem wyjścia dla McIvera w jego książce Community.
pułapkę. Reifikuje swoje typy w takim stopniu, że pozostawia Pisał on: “Życie zawsze w swej istocie jest życiem
wrażenie, iż na poziomie empirycznym Gesellschaft zawiera wspólnotowym. Wszystkie żywe istoty rodzą się we
Gemeinschaft. Np. Tönnies pisze, że “gdy miasto żyje wspólnocie i zawdzięczają jej swoje życie”158. Simpson,
wewnątrz city, wówczas elementy życia w Gemeinschaft, zastanawiając się nad tym kilka lat później, dodaje “bez
będącej jedyną rzeczywistą formą życia, utrzymują się obecności wspólnoty człowiek nie potrafiłby nawet chcieć
wewnątrz Gesellschaft, chociaż przestarzałe i podupadłe. (...) asocjacyjnych związków”159. W sformułowaniach tych zostały
Gdy cała kultura zostanie przekształcona w cywilizację zawarte wstępne określenia zjawiska o charakterze
państwa i Gesellschaft, wówczas przekształcenie to będzie uniwersalnym i wiecznym. Ale jaka jest istota tego zjawiska?
wyrokiem skazującym na samą kulturę, jeżeli żadne z Simpson pisze: “Obecnie powinno stać się jasne, że
rozprzestrzeniających się nasion nie pozostanie przy życiu i wspólnota nie jest sferą życia społecznego, lecz jest jego samą
nie wyda na świat na nowo istoty i idei Gemeinschaft i jeżeli duszą. Wspólnota nie sprowadza się do ekonomii, polityki,
skrycie nie zachęci do rozwoju nowej kultury wewnątrz terytorium. Nie jest także sumą tych elementów. Jest ona w
kultury podupadłej już i martwej”155. zasadzie kompleksem warunkowych emocji, które jednostka
Od czasów Tönniesa wspólnotę rozumiano głównie odczuwa wobec otaczającego ją świata i jej towarzyszy (...)
jako cechę struktury społecznej typu Gemeinschaft. W Podstawowe korzenie wspólnoty tkwią w istotach ludzkich, w
rezultacie wspólnota stała się pojęciem historycznym i ich uczuciach, sentymentach, reakcjach”160. Mac Iver i Page
przedmiotem nostalgii. Jeżeli rzeczywiście chcemy uniknąć wyrażają tę myśl jeszcze bardziej bezpośrednio: “Wspólnota
tego rodzaju socjologicznego sentymentalizmu, kojarzonego jest (...) sentymentem”161. Autor zgadza się z tym ostatnim
często z Gemeinschaft, musimy zwrócić uwagę nie tylko na stwierdzeniem.
strukturalne wyrażanie się wspólnoty, ale przede wszystkim Istnieje szereg innych terminów niż “sentyment”,
na jej zasadniczą naturę. Według Stacey twierdzenie, “że których można by użyć do opisu natury wspólnoty, pisze
jako socjologowie interesujemy się związkami społecznymi” autor, ale większość z nich kładzie zbyt duży nacisk na
jest zbyt uproszczone. Niezależnie od tego, czy badaczowi aktywność umysłu (jak np. “postawa”) lub na emocje (np.
wspólnoty podoba się to, czy też nie jego praca polega nie “uczucia”). Do opisu zjawiska, o które tu chodzi słowo
tylko na badaniu form społecznych, ale także tego jak je “sentyment” wydaje się autorowi najbardziej odpowiednie.
ludzie widzą. Jak stwierdza Mann, niektórzy zapominają, “że Autor zamierza pokazać, że wchodzące tu w grę sentymenty
prawdopodobnie najważniejszymi czynnikami w analizie zbiegają się i są podporządkowane dwóm absolutnie
urbanizmu jest konieczność dokonania rozróżnienia między podstawowym.
strukturą społeczną w sensie całościowym a strukturą
Ktoś mógłby twierdzić, że traktując wspólnotę w ten
społeczną w świadomości i odczuciach jednostki”156. Badania
sposób, przyjmuje się bardziej psychologiczny niż
wspólnoty powinny więc brać pod uwagę nie tylko zwykłe
socjologiczny punkt widzenia. Jest to częściowo prawdą, gdyż
wzory zachowań społecznych w ich zewnętrznym
157
154
R. Herberle, The Sociology of Ferdinand Tnnies, w: American por. przypis 2 (B. M.)
158
Sociological Review, Vol. 2. No.1, 1937, s. 15 R. M. MacIver, Community, Macmillan, London, 1924, s. 209
155 159
Tnnies, op. cit., s. 265, 270 G. Simpson, Conflict and Community, Simpson, New York, 1937, s. ii
156 160
P. H. Mann, An Approach to Urban Sociology, Routledge and Kegan Paul, Ibidem, s. 97, 71
161
London, 1965, s. 113 MacIver, Page, op. cit., s. 291
Mikołajewska 203 204 Zjawisko wspólnoty

zaklasyfikuje się np. rodzinę jako Gemeinschaft, ogranicza to przejawianiu się, ale także postawy ludzi wobec porządku
możliwości socjologicznej analizy. Specyficznym zadaniem normatywnego jako całości.
socjologa jest bowiem odkrycie, o ile rodzina w danej
konkretnej sytuacji (np. rodzina zarobkujących w wielkim Wspólnota jako sentymenty157
mieście) zbliża się do typu Gesellschaft w porównaniu z Chcąc powrotu pojęcia wspólnoty, pisze autor,
rodziną w innej sytuacji (np. rodziną farmerską)154. Tönnies w musimy wrócić do tego miejsca, które pół wieku temu było
swoich wcześniejszych pracach zdaje się popadać w tę punktem wyjścia dla McIvera w jego książce Community.
pułapkę. Reifikuje swoje typy w takim stopniu, że pozostawia Pisał on: “Życie zawsze w swej istocie jest życiem
wrażenie, iż na poziomie empirycznym Gesellschaft zawiera wspólnotowym. Wszystkie żywe istoty rodzą się we
Gemeinschaft. Np. Tönnies pisze, że “gdy miasto żyje wspólnocie i zawdzięczają jej swoje życie”158. Simpson,
wewnątrz city, wówczas elementy życia w Gemeinschaft, zastanawiając się nad tym kilka lat później, dodaje “bez
będącej jedyną rzeczywistą formą życia, utrzymują się obecności wspólnoty człowiek nie potrafiłby nawet chcieć
wewnątrz Gesellschaft, chociaż przestarzałe i podupadłe. (...) asocjacyjnych związków”159. W sformułowaniach tych zostały
Gdy cała kultura zostanie przekształcona w cywilizację zawarte wstępne określenia zjawiska o charakterze
państwa i Gesellschaft, wówczas przekształcenie to będzie uniwersalnym i wiecznym. Ale jaka jest istota tego zjawiska?
wyrokiem skazującym na samą kulturę, jeżeli żadne z Simpson pisze: “Obecnie powinno stać się jasne, że
rozprzestrzeniających się nasion nie pozostanie przy życiu i wspólnota nie jest sferą życia społecznego, lecz jest jego samą
nie wyda na świat na nowo istoty i idei Gemeinschaft i jeżeli duszą. Wspólnota nie sprowadza się do ekonomii, polityki,
skrycie nie zachęci do rozwoju nowej kultury wewnątrz terytorium. Nie jest także sumą tych elementów. Jest ona w
kultury podupadłej już i martwej”155. zasadzie kompleksem warunkowych emocji, które jednostka
Od czasów Tönniesa wspólnotę rozumiano głównie odczuwa wobec otaczającego ją świata i jej towarzyszy (...)
jako cechę struktury społecznej typu Gemeinschaft. W Podstawowe korzenie wspólnoty tkwią w istotach ludzkich, w
rezultacie wspólnota stała się pojęciem historycznym i ich uczuciach, sentymentach, reakcjach”160. Mac Iver i Page
przedmiotem nostalgii. Jeżeli rzeczywiście chcemy uniknąć wyrażają tę myśl jeszcze bardziej bezpośrednio: “Wspólnota
tego rodzaju socjologicznego sentymentalizmu, kojarzonego jest (...) sentymentem”161. Autor zgadza się z tym ostatnim
często z Gemeinschaft, musimy zwrócić uwagę nie tylko na stwierdzeniem.
strukturalne wyrażanie się wspólnoty, ale przede wszystkim Istnieje szereg innych terminów niż “sentyment”,
na jej zasadniczą naturę. Według Stacey twierdzenie, “że których można by użyć do opisu natury wspólnoty, pisze
jako socjologowie interesujemy się związkami społecznymi” autor, ale większość z nich kładzie zbyt duży nacisk na
jest zbyt uproszczone. Niezależnie od tego, czy badaczowi aktywność umysłu (jak np. “postawa”) lub na emocje (np.
wspólnoty podoba się to, czy też nie jego praca polega nie “uczucia”). Do opisu zjawiska, o które tu chodzi słowo
tylko na badaniu form społecznych, ale także tego jak je “sentyment” wydaje się autorowi najbardziej odpowiednie.
ludzie widzą. Jak stwierdza Mann, niektórzy zapominają, “że Autor zamierza pokazać, że wchodzące tu w grę sentymenty
prawdopodobnie najważniejszymi czynnikami w analizie zbiegają się i są podporządkowane dwóm absolutnie
urbanizmu jest konieczność dokonania rozróżnienia między podstawowym.
strukturą społeczną w sensie całościowym a strukturą
Ktoś mógłby twierdzić, że traktując wspólnotę w ten
społeczną w świadomości i odczuciach jednostki”156. Badania
sposób, przyjmuje się bardziej psychologiczny niż
wspólnoty powinny więc brać pod uwagę nie tylko zwykłe
socjologiczny punkt widzenia. Jest to częściowo prawdą, gdyż
wzory zachowań społecznych w ich zewnętrznym
157
154
R. Herberle, The Sociology of Ferdinand Tnnies, w: American por. przypis 2 (B. M.)
158
Sociological Review, Vol. 2. No.1, 1937, s. 15 R. M. MacIver, Community, Macmillan, London, 1924, s. 209
155 159
Tnnies, op. cit., s. 265, 270 G. Simpson, Conflict and Community, Simpson, New York, 1937, s. ii
156 160
P. H. Mann, An Approach to Urban Sociology, Routledge and Kegan Paul, Ibidem, s. 97, 71
161
London, 1965, s. 113 MacIver, Page, op. cit., s. 291
Mikołajewska 205 206 Zjawisko wspólnoty

wspólnotowy sentyment pod pewnym względem przynależy wspólnoty i jest tym sentymentem, który mają na myśli ci,
do tego, co Homans nazywał “wewnętrznymi stanami którzy powołują się na społeczną jedność, wspólność,
ludzkiego ciała”. Jednakże sztucznie upraszcza to sytuację społeczną zwartość lub poczucie przynależności. Włącza ona
empiryczną. W rzeczywistości Homans uważał “sentyment” wszystkie te sentymenty, które przyciągają ludzi do siebie
za podstawowe pojęcie w swojej pracy The Human Group. (sympatię, uprzejmość, wdzięczność, zaufanie, itp.). Jest jak
Psychologiczne i socjologiczne aspekty w badaniach nad rzeka z wieloma dopływami. Solidarność jest sentymentem
ludzkim zachowaniem uzupełniają się wzajemnie i w wysoce cenionym.
badaniach monograficznych nad wspólnotą należy obydwa Zainteresowanie solidarnością prowadziło niestety
aspekty jak najściślej ze sobą powiązać. Uwagi Mertona co do do zaniedbywania drugiego istotnego wspólnotowego
pojęcia anomii stosują się równie dobrze w odniesieniu do elementu, tj. poczucia istotności, ważności. Chodzi tu o to, co
wspólnoty. Pojęcia te należy rozumieć “jako subiektywnie MacIver i Page nazywali “poczuciem roli” definiowanym
doświadczane” i równocześnie jako obiektywny stan życia jako “poczucie miejsca lub stanowiska” doświadczane przez
grupowego162. Należy pamiętać o dwóch stronach tej samej członków grupy, dzięki któremu “każda z osób czuje, że ma
całości. jakąś rolę do odegrania, swoją własną funkcję do spełnienia
Z proponowanym podejściem wiążą się pewne we wzajemnej wymianie na scenie społecznej”165. Klein
niebezpieczeństwa, pisze autor. Jak to odnotowuje Klei w podkreśla, że ta istotność musi towarzyszyć solidarności. “W
swoich uwagach do pracy Mogeya i Stacey, można z praktyce ludzie często pragną bardziej. aby pokazywano im,
łatwością pomylić psychologiczny i socjologiczny poziom że są doceniani niż, że są lubiani”166. Na istotność składa się
analizy. Nie jest to jednak nieuniknione. Łatwo pamiętać o również szereg powiązanych ze sobą sentymentów, takich jak
tym, co MacIver i Page nazywali “psychologiczną poczucie osiągnięć lub poczucie spełnienia, działające na
konfiguracją” wspólnoty163, odróżniając tę formę od jej rzecz szerszej całości.
bardziej socjologicznego sposobu wyrażania się w W dalszych poszukiwaniach istotnych
zachowaniach społecznych i strukturze. Najwięcej wspólnotowych elementów wskazywano na poczucie
nieporozumień wynikało jednak ze zbytniego zainteresowania bezpieczeństwa. MacIver i Page włączają je do swojej
badaczy społecznym wyrażaniem się wspólnoty bez definicji wspólnotowego sentymentu, nazywając je
uprzedniego zdefiniowania jej istotnej natury. “poczuciem zależności”. Piszą: “z poczuciem roli jest ściśle
związane poczucie zależności jednostki od wspólnoty, którą
Istotne elementy wspólnoty rozumie się jako warunek konieczny własnego życia. Chodzi
Dwoma fundamentalnymi wspólnotowymi tu zarówno zależność fizyczną, gdyż jednostka zaspakaja
elementami społecznego systemu są poczucie solidarności i swoje materialne potrzeby wewnątrz wspólnoty, jak i o
poczucie istotności (significance), pisze autor. zależność psychologiczną, gdyż wspólnota jest tak jakby
Poczucie solidarności jest sentymentem pokrewnym szerszym domem, który dostarcza jednostce poparcia, będąc
temu, co MacIver i Page nazywali “poczuciem my” i które tym wszystkim, co jest dobrze znane, lub wręcz sprzyjające jej
definiowali jako “uczucie skłaniające ludzi do życiu”167. Autor formułuje tu jednak dwa zastrzeżenia. Z
identyfikowania się z innymi w taki sposób, że gdy mówią jednej strony, nie zawsze jest tak, że fizyczna zależność
“my”, nie pojawia się myśl o różnicy i gdy mówią “nasze”, prowadzi do poczucia solidarności. Np. więźniowie wojenni
nie pojawia się myśl o podziale”164. Solidarność jest rzadko czują się przywiązani do wroga, który dostarczał im
najbardziej powszechnie akceptowanym składnikiem jedzenia i schronienia. Obowiązkowe interakcje mają
niewielki wpływ na wzrost ich poczucia przynależności. Z

162 165
R. K. Merton, Social Theory and Social Structure (revised edition), The MacIver, Page, op. cit., s. 293
Free Press, New York, 1957, s. 165 166
J. Klein, The Study of Groups, Routledge and Kegan Paul, London 1956, s.
163
MacIver, Page, op. cit., s. 291 118 (przypis)
164 167
Ibidem, s. 293 MacIver, Page, op. cit., s. 293
Mikołajewska 205 206 Zjawisko wspólnoty

wspólnotowy sentyment pod pewnym względem przynależy wspólnoty i jest tym sentymentem, który mają na myśli ci,
do tego, co Homans nazywał “wewnętrznymi stanami którzy powołują się na społeczną jedność, wspólność,
ludzkiego ciała”. Jednakże sztucznie upraszcza to sytuację społeczną zwartość lub poczucie przynależności. Włącza ona
empiryczną. W rzeczywistości Homans uważał “sentyment” wszystkie te sentymenty, które przyciągają ludzi do siebie
za podstawowe pojęcie w swojej pracy The Human Group. (sympatię, uprzejmość, wdzięczność, zaufanie, itp.). Jest jak
Psychologiczne i socjologiczne aspekty w badaniach nad rzeka z wieloma dopływami. Solidarność jest sentymentem
ludzkim zachowaniem uzupełniają się wzajemnie i w wysoce cenionym.
badaniach monograficznych nad wspólnotą należy obydwa Zainteresowanie solidarnością prowadziło niestety
aspekty jak najściślej ze sobą powiązać. Uwagi Mertona co do do zaniedbywania drugiego istotnego wspólnotowego
pojęcia anomii stosują się równie dobrze w odniesieniu do elementu, tj. poczucia istotności, ważności. Chodzi tu o to, co
wspólnoty. Pojęcia te należy rozumieć “jako subiektywnie MacIver i Page nazywali “poczuciem roli” definiowanym
doświadczane” i równocześnie jako obiektywny stan życia jako “poczucie miejsca lub stanowiska” doświadczane przez
grupowego162. Należy pamiętać o dwóch stronach tej samej członków grupy, dzięki któremu “każda z osób czuje, że ma
całości. jakąś rolę do odegrania, swoją własną funkcję do spełnienia
Z proponowanym podejściem wiążą się pewne we wzajemnej wymianie na scenie społecznej”165. Klein
niebezpieczeństwa, pisze autor. Jak to odnotowuje Klei w podkreśla, że ta istotność musi towarzyszyć solidarności. “W
swoich uwagach do pracy Mogeya i Stacey, można z praktyce ludzie często pragną bardziej. aby pokazywano im,
łatwością pomylić psychologiczny i socjologiczny poziom że są doceniani niż, że są lubiani”166. Na istotność składa się
analizy. Nie jest to jednak nieuniknione. Łatwo pamiętać o również szereg powiązanych ze sobą sentymentów, takich jak
tym, co MacIver i Page nazywali “psychologiczną poczucie osiągnięć lub poczucie spełnienia, działające na
konfiguracją” wspólnoty163, odróżniając tę formę od jej rzecz szerszej całości.
bardziej socjologicznego sposobu wyrażania się w W dalszych poszukiwaniach istotnych
zachowaniach społecznych i strukturze. Najwięcej wspólnotowych elementów wskazywano na poczucie
nieporozumień wynikało jednak ze zbytniego zainteresowania bezpieczeństwa. MacIver i Page włączają je do swojej
badaczy społecznym wyrażaniem się wspólnoty bez definicji wspólnotowego sentymentu, nazywając je
uprzedniego zdefiniowania jej istotnej natury. “poczuciem zależności”. Piszą: “z poczuciem roli jest ściśle
związane poczucie zależności jednostki od wspólnoty, którą
Istotne elementy wspólnoty rozumie się jako warunek konieczny własnego życia. Chodzi
Dwoma fundamentalnymi wspólnotowymi tu zarówno zależność fizyczną, gdyż jednostka zaspakaja
elementami społecznego systemu są poczucie solidarności i swoje materialne potrzeby wewnątrz wspólnoty, jak i o
poczucie istotności (significance), pisze autor. zależność psychologiczną, gdyż wspólnota jest tak jakby
Poczucie solidarności jest sentymentem pokrewnym szerszym domem, który dostarcza jednostce poparcia, będąc
temu, co MacIver i Page nazywali “poczuciem my” i które tym wszystkim, co jest dobrze znane, lub wręcz sprzyjające jej
definiowali jako “uczucie skłaniające ludzi do życiu”167. Autor formułuje tu jednak dwa zastrzeżenia. Z
identyfikowania się z innymi w taki sposób, że gdy mówią jednej strony, nie zawsze jest tak, że fizyczna zależność
“my”, nie pojawia się myśl o różnicy i gdy mówią “nasze”, prowadzi do poczucia solidarności. Np. więźniowie wojenni
nie pojawia się myśl o podziale”164. Solidarność jest rzadko czują się przywiązani do wroga, który dostarczał im
najbardziej powszechnie akceptowanym składnikiem jedzenia i schronienia. Obowiązkowe interakcje mają
niewielki wpływ na wzrost ich poczucia przynależności. Z

162 165
R. K. Merton, Social Theory and Social Structure (revised edition), The MacIver, Page, op. cit., s. 293
Free Press, New York, 1957, s. 165 166
J. Klein, The Study of Groups, Routledge and Kegan Paul, London 1956, s.
163
MacIver, Page, op. cit., s. 291 118 (przypis)
164 167
Ibidem, s. 293 MacIver, Page, op. cit., s. 293
Mikołajewska 207 208 Zjawisko wspólnoty

drugiej strony, poczucie solidarności może być bardzo silne rozumienie natury wspólnoty najlepiej zilustrować, sięgając
nawet wtedy, albo właśnie dlatego, że grupa jest materialnie i do jej własnego podsumowania.
fizycznie w bardzo ciężkim położeniu. Przykładem może być Co się tyczy solidarności, to “na przełomie
poczucie solidarności wśród ludu Biafry, głodującego podczas dwudziestego wieku mieszkańcy starego Barton Hill byli
cywilnej wojny w Nigerii. Siła ich wspólnoty była tak wielka, związani razem, tworząc społeczność lokalną zjednoczoną
że odmówili przyjęcia zapomogi od nieprzyjacielskich przez dwa czynniki: miejsce zamieszkania i klasę”170.
krajów. Jeżeli natomiast rozważymy społeczne Samowystarczalne i wspólne miejsce zamieszkania stanowiło
bezpieczeństwo lub “psychologiczną zależność” w kontekst poczucia solidarności, które osiągano dzięki
terminologii MacIvera i Page'a, to związek z poczuciem zlokalizowanej społecznej aktywności, rozszerzonej więzi
solidarności wydaje się tak ścisły, że odrębna terminologia pokrewieństwa i silnej więzi sąsiedzkiej. Równocześnie
wydaje się bezsensowna. Jak to Goldman podkreślał w swoich “klasa robotnicza” była określonym i uznanym istnieniem
uwagach o podstawowych potrzebach dzieci: “Dziecko zrodzonym dzięki wspólnym interesom i celom”171.
emocjonalnie potrzebuje bezpieczeństwa i korzenie tej W Barton Hill ludzie mieli poczucie istotności,
potrzeby leżą w doświadczeniu miłości. Dziecko musi więc ponieważ czuli, że się liczą. Dawano im możliwość
odczuwać, że przynależy przede wszystkim do bliskiej wybierania położenia i typu domu, jaki im się podobał, jeżeli
rodziny, a następnie do wspólnoty, która troszczy się o był dostępny. Jeżeli chcieli, mogli zdobywać ceniony przez
niego”168. Poczucie bezpieczeństwa rodzi się z poczucia nich status robotnika wykwalifikowanego. I praktycznie
solidarności, a nie odwrotnie. wszyscy mogli doświadczać poczucia istotności w sytuacjach
nieformalnych. Jennings odnotowuje, że “wszyscy (a więc
Solidarność i istotność w badaniach nad wspólnotą gawędziarz, rzucający oszczepem, gracz w piłkę nożną,
najważniejsza osoba w misji lub w klubie społecznym,
Dwa zasadnicze wyżej opisane komponenty odnoszący sukces członek klubu, posiadacz działki) byli znani
wspólnoty wyłoniły się w rezultacie wtórnej analizy wielu ludziom z ulicy. Na ulicy rozpoznawano zarówno troskliwą
badań nad wspólnotą, pisze autor. Proponuje więc przyjrzeć żonę z talentem do gotowania lub szycia ubrań dla swoich
się bliżej, co na ich temat mówią najbardziej znani dzieci, dobrego męża z talentem do prac domowych,
empirycyści, ekologowie i teoretycy. organizatora rozrywek i festiwali. Prestiż był związany z
Z empirycystów autor wspomina Jennings, która w osobami jako takimi, rozszerzając się często na ich rodziny, a
Barton Hill, w Bristolu wykryła zasadnicze wspólnotowe nie wyłącznie z dochodem lub zawodem, które stanowiły
elementy prawdopodobnie dlatego, że sama długo pracowała tylko jeden z elemetów w tym złożonym obrazie”172.
wśród ludzi, o których pisała. Na początku swojej książki Jennings we wnioskach pisze, że wszystkie czynniki
stwierdza “dla socjologa ważnym pytaniem jest nie tylko kształtujące stare Barton Hill, “dają w rezultacie społeczność,
pytanie o szczęście jednostki, ale także pytanie o wpływ w której liczą się jednostki (istotność), więzi społeczne są
zmiany na utrzymywanie tych więzi społecznych, od których silne (solidarność) i znajdują swój wyraz w szerszej
zależy samo istnienie i jakość społeczeństwa. Powstaje społeczności. Takie porównanie (starego Barton Hill z
pytanie, co w przeszłości powodowało, że jednostki i grupy nowym osiedlem “Mossdene”) daje nadzieję na przyszłość.
czuły, że przynależą, że mają swój udział w grze?”169 W tych Jednakże należy wziąć pod uwagę pewne nowe czynniki,
ostatnich kilku słowach, komentuje autor, Jennings odkrywa które domagają się działania, aby staremu ideałowi
dwa podstawowe komponenty życia wspólnotowego, o jednostkowej istotności, społecznej jedności (solidarności) i
których zresztą mówi cały czas w swojej książce. Jej efektywnej demokracji (istotności) nadać nowe i odpowiednie
formy wyrazu. Po pierwsze, tradycyjne więzi z określonym
miejscem zamieszkiwania mogą być coraz bardziej zagrożone
168
R. Goldman, Readiness for Religion, Routledge and Kegan Paul, London,
170
1965, s. 67 Ibidem, s. 208
169 171
H. Jennings, Societies in the Making, Routledge and Kegan Paul, London, Ibidem, s. 209
172
1962, s. 6-7 Ibidem, s. 210
Mikołajewska 207 208 Zjawisko wspólnoty

drugiej strony, poczucie solidarności może być bardzo silne rozumienie natury wspólnoty najlepiej zilustrować, sięgając
nawet wtedy, albo właśnie dlatego, że grupa jest materialnie i do jej własnego podsumowania.
fizycznie w bardzo ciężkim położeniu. Przykładem może być Co się tyczy solidarności, to “na przełomie
poczucie solidarności wśród ludu Biafry, głodującego podczas dwudziestego wieku mieszkańcy starego Barton Hill byli
cywilnej wojny w Nigerii. Siła ich wspólnoty była tak wielka, związani razem, tworząc społeczność lokalną zjednoczoną
że odmówili przyjęcia zapomogi od nieprzyjacielskich przez dwa czynniki: miejsce zamieszkania i klasę”170.
krajów. Jeżeli natomiast rozważymy społeczne Samowystarczalne i wspólne miejsce zamieszkania stanowiło
bezpieczeństwo lub “psychologiczną zależność” w kontekst poczucia solidarności, które osiągano dzięki
terminologii MacIvera i Page'a, to związek z poczuciem zlokalizowanej społecznej aktywności, rozszerzonej więzi
solidarności wydaje się tak ścisły, że odrębna terminologia pokrewieństwa i silnej więzi sąsiedzkiej. Równocześnie
wydaje się bezsensowna. Jak to Goldman podkreślał w swoich “klasa robotnicza” była określonym i uznanym istnieniem
uwagach o podstawowych potrzebach dzieci: “Dziecko zrodzonym dzięki wspólnym interesom i celom”171.
emocjonalnie potrzebuje bezpieczeństwa i korzenie tej W Barton Hill ludzie mieli poczucie istotności,
potrzeby leżą w doświadczeniu miłości. Dziecko musi więc ponieważ czuli, że się liczą. Dawano im możliwość
odczuwać, że przynależy przede wszystkim do bliskiej wybierania położenia i typu domu, jaki im się podobał, jeżeli
rodziny, a następnie do wspólnoty, która troszczy się o był dostępny. Jeżeli chcieli, mogli zdobywać ceniony przez
niego”168. Poczucie bezpieczeństwa rodzi się z poczucia nich status robotnika wykwalifikowanego. I praktycznie
solidarności, a nie odwrotnie. wszyscy mogli doświadczać poczucia istotności w sytuacjach
nieformalnych. Jennings odnotowuje, że “wszyscy (a więc
Solidarność i istotność w badaniach nad wspólnotą gawędziarz, rzucający oszczepem, gracz w piłkę nożną,
najważniejsza osoba w misji lub w klubie społecznym,
Dwa zasadnicze wyżej opisane komponenty odnoszący sukces członek klubu, posiadacz działki) byli znani
wspólnoty wyłoniły się w rezultacie wtórnej analizy wielu ludziom z ulicy. Na ulicy rozpoznawano zarówno troskliwą
badań nad wspólnotą, pisze autor. Proponuje więc przyjrzeć żonę z talentem do gotowania lub szycia ubrań dla swoich
się bliżej, co na ich temat mówią najbardziej znani dzieci, dobrego męża z talentem do prac domowych,
empirycyści, ekologowie i teoretycy. organizatora rozrywek i festiwali. Prestiż był związany z
Z empirycystów autor wspomina Jennings, która w osobami jako takimi, rozszerzając się często na ich rodziny, a
Barton Hill, w Bristolu wykryła zasadnicze wspólnotowe nie wyłącznie z dochodem lub zawodem, które stanowiły
elementy prawdopodobnie dlatego, że sama długo pracowała tylko jeden z elemetów w tym złożonym obrazie”172.
wśród ludzi, o których pisała. Na początku swojej książki Jennings we wnioskach pisze, że wszystkie czynniki
stwierdza “dla socjologa ważnym pytaniem jest nie tylko kształtujące stare Barton Hill, “dają w rezultacie społeczność,
pytanie o szczęście jednostki, ale także pytanie o wpływ w której liczą się jednostki (istotność), więzi społeczne są
zmiany na utrzymywanie tych więzi społecznych, od których silne (solidarność) i znajdują swój wyraz w szerszej
zależy samo istnienie i jakość społeczeństwa. Powstaje społeczności. Takie porównanie (starego Barton Hill z
pytanie, co w przeszłości powodowało, że jednostki i grupy nowym osiedlem “Mossdene”) daje nadzieję na przyszłość.
czuły, że przynależą, że mają swój udział w grze?”169 W tych Jednakże należy wziąć pod uwagę pewne nowe czynniki,
ostatnich kilku słowach, komentuje autor, Jennings odkrywa które domagają się działania, aby staremu ideałowi
dwa podstawowe komponenty życia wspólnotowego, o jednostkowej istotności, społecznej jedności (solidarności) i
których zresztą mówi cały czas w swojej książce. Jej efektywnej demokracji (istotności) nadać nowe i odpowiednie
formy wyrazu. Po pierwsze, tradycyjne więzi z określonym
miejscem zamieszkiwania mogą być coraz bardziej zagrożone
168
R. Goldman, Readiness for Religion, Routledge and Kegan Paul, London,
170
1965, s. 67 Ibidem, s. 208
169 171
H. Jennings, Societies in the Making, Routledge and Kegan Paul, London, Ibidem, s. 209
172
1962, s. 6-7 Ibidem, s. 210
Mikołajewska 209 210 Zjawisko wspólnoty

przez podboje przestrzeni i rozdrobnienie interesów i więzi zagubiona w tłumie miasta. Jednostka, której koncepcja siebie
(brak solidarności), wynikające częściowo z nowego typu nie jest determinowana przez koncepcje, które inni ludzie
ekonomicznej organizacji. Po drugie, istnieje mają na jej temat, jest prawdopodobnie chora umysłowo”175.
niebezpieczeństwo, że jednostka będzie się liczyć coraz mniej Jeśli chodzi o teoretyków, to poświęcali oni więcej
(zanik istotności), jeżeli będzie kontynuowana tendencja do uwagi solidarności niż istotności, prawdopodobnie w wyniku
organizacji i zarządzania na dużą skalę. Po trzecie, wzrost zaabsorbowania Gemeinschaft lub grupami o charakterze
potężnych i wyspecjalizowanych ciał korporacyjnych wiejskim. Simpson poświęca uwagę zarówno istotności jak i
wewnątrz państwa może uczynić tzw. człowieka z ulicy coraz solidarności wśród członków społecznego agregatu i
mniej zdolnym do odgrywania jakiejkolwiek roli (zanik podkreśla konieczność występowania obydwóch istotnych
istotności) w kształtowaniu społeczeństwa. Być może, że sentymentów w grupach pierwotnych. Twierdzi, że zadaniem
trzeba przemyśleć od początku cele, mechanizm i funkcje ludzkości jest “zbudowanie wspólnoty wśród wszystkich tych,
korporacyjnego społeczeństwa w stosunku do jednostki i którzy są w konflikcie. Jest to ważny problem przeniesienia
zorganizowanych grup”173. ideałów grupy pierwotnej lub typu face-to-face na większą
Nacisk klasycznych ekologów na fizyczną i grupę i w końcu na naród i działania międzynarodowe. Ideały
strukturalną organizację życia nie ma związku przynajmniej, grup pierwotnych materializują się dzięki symbiotycznemu
jeśli chodzi o ich dążenia teoretyczne, z tym co jest tu zachowaniu, potrzebie współzależności (solidarności) i
nazywane wspólnotowymi elementami systemu społecznego. potrzebie samorealizacji (istotności, chociaż można wątpić,
Park jednakże dotyka znaczenia solidarności i istotności, gdy pisze autor, czy Cooley faktycznie podkreślał ten właśnie
pisze o poziomie ludzkiego życia, który nazywa aspekt grup pierwotnych). Ostatnio żywo dyskutowano
“społecznym” i odnotowuje, że “społeczeństwo jest zawsze problem powrotu do grup pierwotnych. Potrzeba powrotu do
czymś więcej niż współzawodniczącą współpracą i ideałów grupy pierwotnej w takiej postaci i tak
wynikającą z niej ekonomiczną współzależnością. przystosowanych, aby można ich użyć w warunkach
Warunkiem wstępnym istnienia społeczeństwa jest pewien kosmopolitycznych. W innym przypadku jest to zalecanie
stopień solidarności, zgody i wspólnych celów”174. Co się powrotu na łono wspólnoty, tęsknota za dzieciństwem”176.
tyczy istotności dodaje on: “Ten świat komunikacji i Simpson również podkreśla element solidarności, kiedy pisze,
dystansów, w którym wszyscy staramy się utrzymać pewien że “we wspólnocie realizują się najgłębsze pragnienia
rodzaj prywatności, jednostkowej godności i równowagi, jest miłości, przyjaźni, rozumienia, sympatii, solidarności”177.
światem dynamicznym i ma swój własny porządek i Co do istotności, Simpson twierdzi, że “ludzie
charakter. W tym społecznym i moralnym porządku obecnie nie potrafią sobie wyobrazić, że nowy typ wspólnoty
koncepcja, którą każdy z nas ma na swój własny temat, jest powinien nadawać jednostce istotność. (...) Jednostka może
ograniczona przez koncepcję, którą każda inna jednostka w stać się istotna dla wspólnoty w sensie negatywnym, kiedy jej
tym samym ograniczonym świecie komunikacji ma o sobie i o działania podlegają ograniczeniu w celu utrzymania istnienia
każdej innej jednostce. W konsekwencji (i dotyczy to każdego pewnych obyczajów, konwencji i praw, oraz w sensie
społeczeństwa), każda jednostka walczy o status, czyli o pozytywnym, kiedy jej praca jest potrzebna do życia innym
zachowanie swojego jednostkowego prestiżu, o swój punkt ludziom (...) Wewnątrz wspólnoty jednostka jest istotna
widzenia i szacunek dla siebie. Potrafi ona je utrzymać tylko pozytywnie, gdy fundament, na którym opiera się wspólnota,
o tyle, o ile potrafi uzyskać dla siebie uznanie tych wszystkich pozostaje niewzruszony dzięki interakcji między jednostkami
innych, których uważa za ważnych, tj. tych, którzy należą do jako odpowiedzialnymi istotami ludzkimi”178.
podobnego typu lub do tego samego społeczeństwa. Na tę
walkę o status żadna filozofia życia nie znalazła lekarstwa.
Jednostka, która nie interesuje się swoim statusem w
175
społeczeństwie jest pustelnikiem nawet wtedy, gdy jest Ibidem, s. 176-177
176
Simpson, op. cit., s. 39
173 177
Ibidem, s. 224-225 Ibidem, s. 33
174 178
Park, op. cit., s. 181 Ibidem, s. 88, 101
Mikołajewska 209 210 Zjawisko wspólnoty

przez podboje przestrzeni i rozdrobnienie interesów i więzi zagubiona w tłumie miasta. Jednostka, której koncepcja siebie
(brak solidarności), wynikające częściowo z nowego typu nie jest determinowana przez koncepcje, które inni ludzie
ekonomicznej organizacji. Po drugie, istnieje mają na jej temat, jest prawdopodobnie chora umysłowo”175.
niebezpieczeństwo, że jednostka będzie się liczyć coraz mniej Jeśli chodzi o teoretyków, to poświęcali oni więcej
(zanik istotności), jeżeli będzie kontynuowana tendencja do uwagi solidarności niż istotności, prawdopodobnie w wyniku
organizacji i zarządzania na dużą skalę. Po trzecie, wzrost zaabsorbowania Gemeinschaft lub grupami o charakterze
potężnych i wyspecjalizowanych ciał korporacyjnych wiejskim. Simpson poświęca uwagę zarówno istotności jak i
wewnątrz państwa może uczynić tzw. człowieka z ulicy coraz solidarności wśród członków społecznego agregatu i
mniej zdolnym do odgrywania jakiejkolwiek roli (zanik podkreśla konieczność występowania obydwóch istotnych
istotności) w kształtowaniu społeczeństwa. Być może, że sentymentów w grupach pierwotnych. Twierdzi, że zadaniem
trzeba przemyśleć od początku cele, mechanizm i funkcje ludzkości jest “zbudowanie wspólnoty wśród wszystkich tych,
korporacyjnego społeczeństwa w stosunku do jednostki i którzy są w konflikcie. Jest to ważny problem przeniesienia
zorganizowanych grup”173. ideałów grupy pierwotnej lub typu face-to-face na większą
Nacisk klasycznych ekologów na fizyczną i grupę i w końcu na naród i działania międzynarodowe. Ideały
strukturalną organizację życia nie ma związku przynajmniej, grup pierwotnych materializują się dzięki symbiotycznemu
jeśli chodzi o ich dążenia teoretyczne, z tym co jest tu zachowaniu, potrzebie współzależności (solidarności) i
nazywane wspólnotowymi elementami systemu społecznego. potrzebie samorealizacji (istotności, chociaż można wątpić,
Park jednakże dotyka znaczenia solidarności i istotności, gdy pisze autor, czy Cooley faktycznie podkreślał ten właśnie
pisze o poziomie ludzkiego życia, który nazywa aspekt grup pierwotnych). Ostatnio żywo dyskutowano
“społecznym” i odnotowuje, że “społeczeństwo jest zawsze problem powrotu do grup pierwotnych. Potrzeba powrotu do
czymś więcej niż współzawodniczącą współpracą i ideałów grupy pierwotnej w takiej postaci i tak
wynikającą z niej ekonomiczną współzależnością. przystosowanych, aby można ich użyć w warunkach
Warunkiem wstępnym istnienia społeczeństwa jest pewien kosmopolitycznych. W innym przypadku jest to zalecanie
stopień solidarności, zgody i wspólnych celów”174. Co się powrotu na łono wspólnoty, tęsknota za dzieciństwem”176.
tyczy istotności dodaje on: “Ten świat komunikacji i Simpson również podkreśla element solidarności, kiedy pisze,
dystansów, w którym wszyscy staramy się utrzymać pewien że “we wspólnocie realizują się najgłębsze pragnienia
rodzaj prywatności, jednostkowej godności i równowagi, jest miłości, przyjaźni, rozumienia, sympatii, solidarności”177.
światem dynamicznym i ma swój własny porządek i Co do istotności, Simpson twierdzi, że “ludzie
charakter. W tym społecznym i moralnym porządku obecnie nie potrafią sobie wyobrazić, że nowy typ wspólnoty
koncepcja, którą każdy z nas ma na swój własny temat, jest powinien nadawać jednostce istotność. (...) Jednostka może
ograniczona przez koncepcję, którą każda inna jednostka w stać się istotna dla wspólnoty w sensie negatywnym, kiedy jej
tym samym ograniczonym świecie komunikacji ma o sobie i o działania podlegają ograniczeniu w celu utrzymania istnienia
każdej innej jednostce. W konsekwencji (i dotyczy to każdego pewnych obyczajów, konwencji i praw, oraz w sensie
społeczeństwa), każda jednostka walczy o status, czyli o pozytywnym, kiedy jej praca jest potrzebna do życia innym
zachowanie swojego jednostkowego prestiżu, o swój punkt ludziom (...) Wewnątrz wspólnoty jednostka jest istotna
widzenia i szacunek dla siebie. Potrafi ona je utrzymać tylko pozytywnie, gdy fundament, na którym opiera się wspólnota,
o tyle, o ile potrafi uzyskać dla siebie uznanie tych wszystkich pozostaje niewzruszony dzięki interakcji między jednostkami
innych, których uważa za ważnych, tj. tych, którzy należą do jako odpowiedzialnymi istotami ludzkimi”178.
podobnego typu lub do tego samego społeczeństwa. Na tę
walkę o status żadna filozofia życia nie znalazła lekarstwa.
Jednostka, która nie interesuje się swoim statusem w
175
społeczeństwie jest pustelnikiem nawet wtedy, gdy jest Ibidem, s. 176-177
176
Simpson, op. cit., s. 39
173 177
Ibidem, s. 224-225 Ibidem, s. 33
174 178
Park, op. cit., s. 181 Ibidem, s. 88, 101
Mikołajewska 211 212 Zjawisko wspólnoty

Związek między solidarnością i istotnością z nich będzie się zmieniać wprost proporcjonalnie do
drugiego.
Dwa podstawowe komponenty wspólnoty Przyjmując, że dwoma istotnymi wskaźnikami
(solidarność i istotność) są ze sobą ściśle powiązane. Nikt nie zjawiska wspólnoty są poczucie solidarności i istotności,
będzie miał poczucia przynależności do grupy bez osiągnięcia można przyjąć następującą roboczą definicję: siła wspólnoty
tym samym poczucia istotności. Outsiderowi może się wewnątrz danej grupy jest determinowana przez stopień, w
wydawać, że w pewnych sytuacjach (np. w klasztorze, armii, którym jej członkowie doświadczają w niej zarówno poczucia
państwie totalitarnym) jednostka całkowicie gubi się w solidarności, jak i istotności.
całości. Nie jest to jednak zawsze konieczne, co podkreśla np. Taka definicja, pisze autor, oznacza znaczną zmianę
Klein, odnotowując uwagi Zweiga na temat stosunku w podejściu do badań nad wspólnotą w porównaniu z tym,
robotników do swojego związku: “Organizacja masowa daje które dominowało przez dziesiątki lat. Oznacza ona, że
robotnikowi jego indywidualność, jego wolność, szacunek i pomimo wszystkich potencjalnych niebezpieczeństw, to co
zaufanie do siebie. Członek klasy średniej nie ma takich było nazywane pogardliwie “wspólnotą umysłu”181 musi być
doświadczeń i nie może ich zrozumieć, wydaje mu się to faktycznie punktem wyjścia w realistycznym badaniu tego
raczej wewnętrznie sprzeczne. Robotnik nie traci swojej zjawiska. Musimy skoncentrować uwagę na odczuciach
indywidualności w swoim związku zawodowym. Wręcz samych członków grupy. Badacz nie powinien dać się zwieść
przeciwnie, poprzez identyfikację ze związkiem osiąga status przez własne przekonanie, że jakaś grupa nie wydaje mu się
i siłę we własnych oczach oraz w oczach innych”179. tą, w której on sam doświadczyłby prawdziwego poczucia
Podobnie nikt nie może doświadczać poczucia przynależności lub istotności: liczy się to, jak jej członkowie
istotności bez poczucia solidarności z tymi, którzy mu je widzą sytuację. Podobny punkt widzenia przyjmuje Baker.
umożliwili. Klein pisze: “Pewność własnej wartości jednostki Szkicując ciąg typów społecznych agregatów według postaw
zależy od jej bycia członkiem grupy”180. Gdy gra się rolę, ludzi wobec innowacji i zmiany, stwierdza, że “święta
nieuniknione jest poczucie przywiązania do reszty “trupy”. społeczność jest tym, co poprzez środki uspołecznienia
Ten ścisły związek między solidarnością i istotnością udziela lub wywołuje u swoich członków niechęć lub wręcz
wskazuje na fakt, że wspólnota, chociaż zbudowana z więcej niezdolność do reagowania na nowość kulturową, ponieważ
niż jednego sentymentu jest zjawiskiem, które (niezależnie od nowość jest definiowana przez tych członków w języku
tego jak jest analizowane) musi być traktowane jako jedna istniejącej kultury tej społeczności”182. Intensywność
całość. solidarności i istotności musi być definicją badanej
Chociaż istnieje wiele grup, w których ludzie społeczności podobnie jak definicja nowego. Otwarte
doświadczają zarówno silnego poczucia solidarności, jak i wyrażanie tych sentymentów (werbalnie lub w inny sposób),
istotności, to jednak obydwa te uczucia nie są zawsze obecne szczególnie wyrażanie spontaniczne, jest kluczowym
w takim samym stopniu. Istnieją liczne sytuacje, w których wskaźnikiem siły wspólnoty istniejącej wewnątrz grupy.
grupa, dostarczając swoim członkom silnego poczucia Podobny pogląd wyraża Gans, gdy pisze: “Jeżeli mieszkańcy
solidarności, nie daje im równie silnego poczucia istotności i Levittown twierdzą, że są zadowoleni ze swojej wspólnoty,
vice versa. Np. pewni ludzie mają silne poczucie solidarności należy respektować ich opinię. Choćby krytycy twierdzili, że
z rodziną nuklearną, ale nie daje im to szansy na uzyskanie to zadowolenie jest nieautentyczne i że jest samo-
równie silnego poczucia istotności. Z kolei inni ludzie czerpią oszukiwaniem się, nie mają oni na to wystarczających
silne poczucie istotności ze swojej pracy, nie doświadczając dowodów i ich oskarżenie jedynie wskazuje na to, że mają
równocześnie silnego poczucia przywiązania do swoich odmienne standardy dobrego życia (...) Obserwator zawsze
kolegów z pracy. W badaniach nad wspólnotą jest więc widzi więcej niż ktoś inny, gdyż na obserwowaniu polega jego
bardzo ważne, aby traktować solidarność i istotność jako
analitycznie odrębne zjawiska i nie należy zakładać, że jedno
181
Pahl, op. cit., s. 102
179 182
Klein, op. cit., s. 206 H. Becker, Sacred and Secular Societies, w: Social Forces, Vol. 28. no 4,
180
J. Klein, Working with Groups, Hutchinson, Londonm 1963, s. 57 1950, s. 363
Mikołajewska 211 212 Zjawisko wspólnoty

Związek między solidarnością i istotnością z nich będzie się zmieniać wprost proporcjonalnie do
drugiego.
Dwa podstawowe komponenty wspólnoty Przyjmując, że dwoma istotnymi wskaźnikami
(solidarność i istotność) są ze sobą ściśle powiązane. Nikt nie zjawiska wspólnoty są poczucie solidarności i istotności,
będzie miał poczucia przynależności do grupy bez osiągnięcia można przyjąć następującą roboczą definicję: siła wspólnoty
tym samym poczucia istotności. Outsiderowi może się wewnątrz danej grupy jest determinowana przez stopień, w
wydawać, że w pewnych sytuacjach (np. w klasztorze, armii, którym jej członkowie doświadczają w niej zarówno poczucia
państwie totalitarnym) jednostka całkowicie gubi się w solidarności, jak i istotności.
całości. Nie jest to jednak zawsze konieczne, co podkreśla np. Taka definicja, pisze autor, oznacza znaczną zmianę
Klein, odnotowując uwagi Zweiga na temat stosunku w podejściu do badań nad wspólnotą w porównaniu z tym,
robotników do swojego związku: “Organizacja masowa daje które dominowało przez dziesiątki lat. Oznacza ona, że
robotnikowi jego indywidualność, jego wolność, szacunek i pomimo wszystkich potencjalnych niebezpieczeństw, to co
zaufanie do siebie. Członek klasy średniej nie ma takich było nazywane pogardliwie “wspólnotą umysłu”181 musi być
doświadczeń i nie może ich zrozumieć, wydaje mu się to faktycznie punktem wyjścia w realistycznym badaniu tego
raczej wewnętrznie sprzeczne. Robotnik nie traci swojej zjawiska. Musimy skoncentrować uwagę na odczuciach
indywidualności w swoim związku zawodowym. Wręcz samych członków grupy. Badacz nie powinien dać się zwieść
przeciwnie, poprzez identyfikację ze związkiem osiąga status przez własne przekonanie, że jakaś grupa nie wydaje mu się
i siłę we własnych oczach oraz w oczach innych”179. tą, w której on sam doświadczyłby prawdziwego poczucia
Podobnie nikt nie może doświadczać poczucia przynależności lub istotności: liczy się to, jak jej członkowie
istotności bez poczucia solidarności z tymi, którzy mu je widzą sytuację. Podobny punkt widzenia przyjmuje Baker.
umożliwili. Klein pisze: “Pewność własnej wartości jednostki Szkicując ciąg typów społecznych agregatów według postaw
zależy od jej bycia członkiem grupy”180. Gdy gra się rolę, ludzi wobec innowacji i zmiany, stwierdza, że “święta
nieuniknione jest poczucie przywiązania do reszty “trupy”. społeczność jest tym, co poprzez środki uspołecznienia
Ten ścisły związek między solidarnością i istotnością udziela lub wywołuje u swoich członków niechęć lub wręcz
wskazuje na fakt, że wspólnota, chociaż zbudowana z więcej niezdolność do reagowania na nowość kulturową, ponieważ
niż jednego sentymentu jest zjawiskiem, które (niezależnie od nowość jest definiowana przez tych członków w języku
tego jak jest analizowane) musi być traktowane jako jedna istniejącej kultury tej społeczności”182. Intensywność
całość. solidarności i istotności musi być definicją badanej
Chociaż istnieje wiele grup, w których ludzie społeczności podobnie jak definicja nowego. Otwarte
doświadczają zarówno silnego poczucia solidarności, jak i wyrażanie tych sentymentów (werbalnie lub w inny sposób),
istotności, to jednak obydwa te uczucia nie są zawsze obecne szczególnie wyrażanie spontaniczne, jest kluczowym
w takim samym stopniu. Istnieją liczne sytuacje, w których wskaźnikiem siły wspólnoty istniejącej wewnątrz grupy.
grupa, dostarczając swoim członkom silnego poczucia Podobny pogląd wyraża Gans, gdy pisze: “Jeżeli mieszkańcy
solidarności, nie daje im równie silnego poczucia istotności i Levittown twierdzą, że są zadowoleni ze swojej wspólnoty,
vice versa. Np. pewni ludzie mają silne poczucie solidarności należy respektować ich opinię. Choćby krytycy twierdzili, że
z rodziną nuklearną, ale nie daje im to szansy na uzyskanie to zadowolenie jest nieautentyczne i że jest samo-
równie silnego poczucia istotności. Z kolei inni ludzie czerpią oszukiwaniem się, nie mają oni na to wystarczających
silne poczucie istotności ze swojej pracy, nie doświadczając dowodów i ich oskarżenie jedynie wskazuje na to, że mają
równocześnie silnego poczucia przywiązania do swoich odmienne standardy dobrego życia (...) Obserwator zawsze
kolegów z pracy. W badaniach nad wspólnotą jest więc widzi więcej niż ktoś inny, gdyż na obserwowaniu polega jego
bardzo ważne, aby traktować solidarność i istotność jako
analitycznie odrębne zjawiska i nie należy zakładać, że jedno
181
Pahl, op. cit., s. 102
179 182
Klein, op. cit., s. 206 H. Becker, Sacred and Secular Societies, w: Social Forces, Vol. 28. no 4,
180
J. Klein, Working with Groups, Hutchinson, Londonm 1963, s. 57 1950, s. 363
Mikołajewska 213 214 Zjawisko wspólnoty

praca, ale jeżeli ocenia on to, co sam widzi, powinien używać Skupienie uwagi na wspólnotach udziału pozwoli
standardów ludzi, których obserwuje”183. uczynić wyraźnie widocznym to, że w nowoczesnym
społeczeństwie człowiek znajduje solidarność i istotność w
Wspólnota udziału wielu różnych grupach, z których żadna nie jest
Punktem wyjścia w badaniach nad wspólnotą, pisze samowystarczalna, ale które krzyżują się i zachodzą na siebie
autor, nie jest więc wyróżnienie specjalnego rodzaju nawzajem. Pomoże też w określeniu wspólnot udziału w
miejscowości lub szczególnego wzoru aktywności, czy też miejscu zamieszkania i w szerszej przestrzeni geograficznej.
specjalnego typu związku społecznego uznawanego za Zjawisko wspólnoty nie zniknęło więc, lecz przysunęło się z
synonim wspólnoty, ale rozumienie wspólnoty jako lokalnych na “kosmopolityczne” formy działalności i związki
sentymentów. Wymaga to poświęcenia więcej uwagi społeczne. Ponadto, ze wspólnotą udziału jako bazą, zjawisko
przekonaniom, wartościom, postawom. Godną uwagi cechą wspólnoty podsycane przez wtórne ugrupowania (takie jak
życia społecznego jest np. to, że obcy mający podobne związki zawodowe, stowarzyszenia profesjonalne, kościół,
przekonania religijne, mogą doświadczyć silnego poczucia naród) oraz pośredni kontakt (jak środki masowego przekazu)
solidarności pomimo względnie krótkiej znajomości. nabiera nowego znaczenia. Wspólnoty wyłaniające się
Frankenberg podkreśla znaczenie postaw mających związek z spontanicznie wśród “obcych” (np. wśród młodzieży)
poczuciem istotności danej osoby, gdy rozróżnia on między wzmacniają potrzebę nowego spojrzenia na to zjawisko.
“zobowiązaniem wobec roli” i “przywiązaniem do roli”. Koncentrując uwagę na zademonstrowaniu różnorodności i
Pierwszy z terminów odnosi się do roli zaakceptowanej bez rozmaitości wspólnot udziału, można ponadto ukazać jak
głębszego uczucia jako pewnego rodzaju rutynowego jedna wspólnota przeciwstawia się innej i jak i z racji tego, że
obowiązku, podczas gdy drugi termin oznacza rolę wchodzące tu w grę sentymenty są potężne i podstawowe,
odgrywaną z całkowitym oddaniem i entuzjazmem. może dojść do ostrego konfliktu.
Taki punkt wyjścia (czyli rozpoczynanie analiz od Inne wskaźniki wspólnoty
punktu widzenia uczestnika, jego sentymentów i trosk)
przenosi uwagę na to, co Pons nazywał “wspólnotami Położenie nacisku na punkt widzenia uczestników
udziału”184, tzn. na grupy, które zbierają się początkowo i życia społecznego i zalety rozpoczynania badań nad
przede wszystkim z racji podzielanych wierzeń, wartości i wspólnotą od badania grup udziału oraz sentymentów
trosk, a nie z racji bliskości zamieszkiwania lub ustalonych doświadczanych przez ich uczestników nie oznacza, że inne
wzorów społecznych związków. Badanie takich wspólnot ogólne socjologiczne wskaźniki są bez znaczenia, pisze autor.
udziału nie jest łatwe. Jak to wskazywał kilka lat temu Sporo uwagi poświęcono temu, co Merton nazywał
MacIver, klasyfikacja “udziałów” wymaga uważnych analiz, obiektywnymi warunkami życia grupowego i ich
chociaż on sam ostatecznie zredukował swoją wcześniejszą powiązaniom z solidarnością i istotnością.
złożoną analizę do dwóch głównych typów udziałów: Co do poczucia solidarności, Klein np. pisze, że “im
“codziennych” i “charakterystycznych”185. Taki empiryczny więcej interakcji, tym bardziej pozytywny jest sentyment
punkt wyjścia dodaje zapewne nowego wymiaru do badań nad wobec innych w grupie, szczególnie wobec tych, z którymi
wspólnotą, chociaż nie należy zapominać, że wspólnoty pozostaje się w interakcji szczególnie często”186. Poziom
udziału również różnią się intensywnością wspólnotowego interakcji zdaje się więc być użytecznym wskaźnikiem
sentymentu, pisze autor, zależnie od stopnia solidarności i intensywności solidarności wśród członków danego
istotności doświadczanych przez jej członków. społecznego agregatu. Istnieją jednakże wyjątki. Np., gdy
interakcja jest odczuwana (zauważ znowu znaczenie
sentymentu, komentuje autor) jako obowiązkowa rzadko
183
wzmacnia poczucie przynależności. Podobnie jest z
H. J. Gans, The Levittowners, The Penguin Press, London, 1967, s. xxvi przypadkiem “interakcji nie dającej informacji o
184
V. Pons, The Community in Modern Society, w: P. Worsley (ed),
Introducing Sociology, Penguin, Harmondsworth, 1970, s. 271
185 186
MacIver, Page, op. cit., s. 108, 32 Klein, op. cit., s. 106
Mikołajewska 213 214 Zjawisko wspólnoty

praca, ale jeżeli ocenia on to, co sam widzi, powinien używać Skupienie uwagi na wspólnotach udziału pozwoli
standardów ludzi, których obserwuje”183. uczynić wyraźnie widocznym to, że w nowoczesnym
społeczeństwie człowiek znajduje solidarność i istotność w
Wspólnota udziału wielu różnych grupach, z których żadna nie jest
Punktem wyjścia w badaniach nad wspólnotą, pisze samowystarczalna, ale które krzyżują się i zachodzą na siebie
autor, nie jest więc wyróżnienie specjalnego rodzaju nawzajem. Pomoże też w określeniu wspólnot udziału w
miejscowości lub szczególnego wzoru aktywności, czy też miejscu zamieszkania i w szerszej przestrzeni geograficznej.
specjalnego typu związku społecznego uznawanego za Zjawisko wspólnoty nie zniknęło więc, lecz przysunęło się z
synonim wspólnoty, ale rozumienie wspólnoty jako lokalnych na “kosmopolityczne” formy działalności i związki
sentymentów. Wymaga to poświęcenia więcej uwagi społeczne. Ponadto, ze wspólnotą udziału jako bazą, zjawisko
przekonaniom, wartościom, postawom. Godną uwagi cechą wspólnoty podsycane przez wtórne ugrupowania (takie jak
życia społecznego jest np. to, że obcy mający podobne związki zawodowe, stowarzyszenia profesjonalne, kościół,
przekonania religijne, mogą doświadczyć silnego poczucia naród) oraz pośredni kontakt (jak środki masowego przekazu)
solidarności pomimo względnie krótkiej znajomości. nabiera nowego znaczenia. Wspólnoty wyłaniające się
Frankenberg podkreśla znaczenie postaw mających związek z spontanicznie wśród “obcych” (np. wśród młodzieży)
poczuciem istotności danej osoby, gdy rozróżnia on między wzmacniają potrzebę nowego spojrzenia na to zjawisko.
“zobowiązaniem wobec roli” i “przywiązaniem do roli”. Koncentrując uwagę na zademonstrowaniu różnorodności i
Pierwszy z terminów odnosi się do roli zaakceptowanej bez rozmaitości wspólnot udziału, można ponadto ukazać jak
głębszego uczucia jako pewnego rodzaju rutynowego jedna wspólnota przeciwstawia się innej i jak i z racji tego, że
obowiązku, podczas gdy drugi termin oznacza rolę wchodzące tu w grę sentymenty są potężne i podstawowe,
odgrywaną z całkowitym oddaniem i entuzjazmem. może dojść do ostrego konfliktu.
Taki punkt wyjścia (czyli rozpoczynanie analiz od Inne wskaźniki wspólnoty
punktu widzenia uczestnika, jego sentymentów i trosk)
przenosi uwagę na to, co Pons nazywał “wspólnotami Położenie nacisku na punkt widzenia uczestników
udziału”184, tzn. na grupy, które zbierają się początkowo i życia społecznego i zalety rozpoczynania badań nad
przede wszystkim z racji podzielanych wierzeń, wartości i wspólnotą od badania grup udziału oraz sentymentów
trosk, a nie z racji bliskości zamieszkiwania lub ustalonych doświadczanych przez ich uczestników nie oznacza, że inne
wzorów społecznych związków. Badanie takich wspólnot ogólne socjologiczne wskaźniki są bez znaczenia, pisze autor.
udziału nie jest łatwe. Jak to wskazywał kilka lat temu Sporo uwagi poświęcono temu, co Merton nazywał
MacIver, klasyfikacja “udziałów” wymaga uważnych analiz, obiektywnymi warunkami życia grupowego i ich
chociaż on sam ostatecznie zredukował swoją wcześniejszą powiązaniom z solidarnością i istotnością.
złożoną analizę do dwóch głównych typów udziałów: Co do poczucia solidarności, Klein np. pisze, że “im
“codziennych” i “charakterystycznych”185. Taki empiryczny więcej interakcji, tym bardziej pozytywny jest sentyment
punkt wyjścia dodaje zapewne nowego wymiaru do badań nad wobec innych w grupie, szczególnie wobec tych, z którymi
wspólnotą, chociaż nie należy zapominać, że wspólnoty pozostaje się w interakcji szczególnie często”186. Poziom
udziału również różnią się intensywnością wspólnotowego interakcji zdaje się więc być użytecznym wskaźnikiem
sentymentu, pisze autor, zależnie od stopnia solidarności i intensywności solidarności wśród członków danego
istotności doświadczanych przez jej członków. społecznego agregatu. Istnieją jednakże wyjątki. Np., gdy
interakcja jest odczuwana (zauważ znowu znaczenie
sentymentu, komentuje autor) jako obowiązkowa rzadko
183
wzmacnia poczucie przynależności. Podobnie jest z
H. J. Gans, The Levittowners, The Penguin Press, London, 1967, s. xxvi przypadkiem “interakcji nie dającej informacji o
184
V. Pons, The Community in Modern Society, w: P. Worsley (ed),
Introducing Sociology, Penguin, Harmondsworth, 1970, s. 271
185 186
MacIver, Page, op. cit., s. 108, 32 Klein, op. cit., s. 106
Mikołajewska 215 216 Zjawisko wspólnoty

osobowościach (...) lub o sentymentach innych członków”187. Problemy do dyskusji


Może to mieć miejsce np. w sytuacji pracy, gdzie ludzie nie
rozmawiają o sobie i swoich rodzinach. 1. Poszukiwanie istotnej natury wspólnoty: wspólnota jako
Jeśli chodzi o poczucie istotności, to Homans sentymenty.
twierdził, że “gdy normy grupy tracą jasność i ich uznawanie 2. Istotne wspólnotowe sentymenty:
przez członków grupy słabnie, uszeregowanie członków - solidarność
grupy staje się słabiej określone”188. Gdy uszeregowanie staje - poczucie istotności
się słabiej określone, trudniej jest rozpoznać własne miejsce i 3. Wspólnota jako zjawisko stopniowalne.
zdobyć poczucie znaczenia.
Należy kontynuować badanie takich wskaźników,
pisze autor. Jednakże celem tego artykułu jest jedynie
podkreślenie, że badania nad wspólnotą powinny zacząć się 2. Ochrona wspólnota i tożsamość jednostki
tam, gdzie są ludzkie doświadczenia, a nie opierać się na
założeniu, że wzory społecznych działań, normy, role i w ujęciu Barriego Newmana189
systemy statusów mogą bez powiązania z sentymentami
odsłonić pełny, lub choćby częściowy obraz zjawiska.
Głównym przedmiotem zainteresowań socjologii
Od socjologii do ideologii klasycznej był typ i jakość związku między społeczeństwem i
jego członkami. Związek ten rozważano, porównując
Zakładanie z góry bez dokładnego zbadania, co wcześniejszy lub tradycyjny typ społeczeństwa z typem
ludzie czują w swoich własnych społecznych sytuacjach, oraz współczesnym i nowoczesnym. W społeczeństwie
że pewne rodzaje działania społecznego lub związku tradycyjnym związek między człowiekiem i społeczeństwem
społecznego są synonimami silnego poczucia wspólnoty miał charakter organiczny z ściśle określonymi kontekstami
prowadziło w rezultacie do używania słowa “wspólnoty” jako asocjacji i znaczenia. Występował wysoki poziom integracji
narzędzia ideologicznego. Politycznym lub religijnym oraz doświadczanie mniej lub bardziej spójnych światów
reformatorom trudno zaakceptować, że miarą siły wspólnoty życia190. W przejściu od społeczeństwa tradycyjnego,
wewnątrz danego agregatu może być tylko stopień, w którym średniowiecznego do nowoczesnego, przemysłowego uległy
członkowie grupy sami doświadczają poczucia solidarności i stopniowo zniszczeniu te instytucjonalne struktury, które
istotności. Jednakże, jeżeli zastąpimy to kryterium tym, co poprzednio wiązały członków społeczeństwa, powodując
zewnętrzny obserwator uważa dla innych za najlepsze, wzrost anomalii, które prowadziły wszędzie do załamanie się
wówczas (nawet jeżeli motywy obserwatora są altruistyczne) znajomych, ściśle ustalonych społecznych kontekstów. Ludzie
dokonywane przez niego oceny nie będą socjologiczne, lecz stanęli w obliczu zmiany. Uwalniając się od ograniczeń
etyczne, filozoficzne lub teologiczne. Stanowi to oczywiście tradycyjnych więzi, stanęli równocześnie w obliczu
teren żywej dyskusji, gdyż “jakość” życia wspólnotowego jest niepewności. W zdrowiu i w chorobie doświadczali rosnącej
czymś, co interesuje nas wszystkich, ale socjolog jako izolacji od więzi wspólnotowego członkostwa oraz tracili
socjolog nie ma tu wiele do powiedzenia. Jego wkład będzie pewność, którą daje dobrze ustalony system wierzeń.
polegał na pokazaniu, że socjologia kończy się tam, gdzie W rezultacie był to okres charakteryzujący się tym,
zaczyna się ideologia. co Max Weber nazywał czasem cierpienia, a Emile Durkheim
anomią. Chociaż wielu współczesnych autorów opisuje
anomię jako stan “braku norm”, to jednak Durkheim

189
Napisane na podstawie: Barrie Newman, Protective Communities and
187
Ibidem, s. 155 Personal Identity, op.cit.
188 190
Homans, op. cit., s. 365 P. Berger, B. Berger, H. Kellner, The Homeless Mind, 1973
Mikołajewska 215 216 Zjawisko wspólnoty

osobowościach (...) lub o sentymentach innych członków”187. Problemy do dyskusji


Może to mieć miejsce np. w sytuacji pracy, gdzie ludzie nie
rozmawiają o sobie i swoich rodzinach. 1. Poszukiwanie istotnej natury wspólnoty: wspólnota jako
Jeśli chodzi o poczucie istotności, to Homans sentymenty.
twierdził, że “gdy normy grupy tracą jasność i ich uznawanie 2. Istotne wspólnotowe sentymenty:
przez członków grupy słabnie, uszeregowanie członków - solidarność
grupy staje się słabiej określone”188. Gdy uszeregowanie staje - poczucie istotności
się słabiej określone, trudniej jest rozpoznać własne miejsce i 3. Wspólnota jako zjawisko stopniowalne.
zdobyć poczucie znaczenia.
Należy kontynuować badanie takich wskaźników,
pisze autor. Jednakże celem tego artykułu jest jedynie
podkreślenie, że badania nad wspólnotą powinny zacząć się 2. Ochrona wspólnota i tożsamość jednostki
tam, gdzie są ludzkie doświadczenia, a nie opierać się na
założeniu, że wzory społecznych działań, normy, role i w ujęciu Barriego Newmana189
systemy statusów mogą bez powiązania z sentymentami
odsłonić pełny, lub choćby częściowy obraz zjawiska.
Głównym przedmiotem zainteresowań socjologii
Od socjologii do ideologii klasycznej był typ i jakość związku między społeczeństwem i
jego członkami. Związek ten rozważano, porównując
Zakładanie z góry bez dokładnego zbadania, co wcześniejszy lub tradycyjny typ społeczeństwa z typem
ludzie czują w swoich własnych społecznych sytuacjach, oraz współczesnym i nowoczesnym. W społeczeństwie
że pewne rodzaje działania społecznego lub związku tradycyjnym związek między człowiekiem i społeczeństwem
społecznego są synonimami silnego poczucia wspólnoty miał charakter organiczny z ściśle określonymi kontekstami
prowadziło w rezultacie do używania słowa “wspólnoty” jako asocjacji i znaczenia. Występował wysoki poziom integracji
narzędzia ideologicznego. Politycznym lub religijnym oraz doświadczanie mniej lub bardziej spójnych światów
reformatorom trudno zaakceptować, że miarą siły wspólnoty życia190. W przejściu od społeczeństwa tradycyjnego,
wewnątrz danego agregatu może być tylko stopień, w którym średniowiecznego do nowoczesnego, przemysłowego uległy
członkowie grupy sami doświadczają poczucia solidarności i stopniowo zniszczeniu te instytucjonalne struktury, które
istotności. Jednakże, jeżeli zastąpimy to kryterium tym, co poprzednio wiązały członków społeczeństwa, powodując
zewnętrzny obserwator uważa dla innych za najlepsze, wzrost anomalii, które prowadziły wszędzie do załamanie się
wówczas (nawet jeżeli motywy obserwatora są altruistyczne) znajomych, ściśle ustalonych społecznych kontekstów. Ludzie
dokonywane przez niego oceny nie będą socjologiczne, lecz stanęli w obliczu zmiany. Uwalniając się od ograniczeń
etyczne, filozoficzne lub teologiczne. Stanowi to oczywiście tradycyjnych więzi, stanęli równocześnie w obliczu
teren żywej dyskusji, gdyż “jakość” życia wspólnotowego jest niepewności. W zdrowiu i w chorobie doświadczali rosnącej
czymś, co interesuje nas wszystkich, ale socjolog jako izolacji od więzi wspólnotowego członkostwa oraz tracili
socjolog nie ma tu wiele do powiedzenia. Jego wkład będzie pewność, którą daje dobrze ustalony system wierzeń.
polegał na pokazaniu, że socjologia kończy się tam, gdzie W rezultacie był to okres charakteryzujący się tym,
zaczyna się ideologia. co Max Weber nazywał czasem cierpienia, a Emile Durkheim
anomią. Chociaż wielu współczesnych autorów opisuje
anomię jako stan “braku norm”, to jednak Durkheim

189
Napisane na podstawie: Barrie Newman, Protective Communities and
187
Ibidem, s. 155 Personal Identity, op.cit.
188 190
Homans, op. cit., s. 365 P. Berger, B. Berger, H. Kellner, The Homeless Mind, 1973
Mikołajewska 217 218 Zjawisko wspólnoty

rozumiał anomię jako stan, w którym występują społeczeństwo było niezrozumiałe, obce, wyalienowane,
nieodpowiednie lub niejasne przewodniki działania. Stan zagrażające i pozbawiającego “wewnętrznego spokoju w
anomii charakteryzują “próby i błędy, krytyka i odpowiedź na umysłach, który ma swe źródło w poczuciu osobowej
krytykę, poszukiwania i wątpliwości, sceptycyzm i godności i w jasnym poczuciu tożsamości”197.
objawienie, desperackie próby odrodzenia i ponownego Gdy grupy i jednostki czują się zagrożone przez siły
potwierdzenia tego, co ostatecznie okazuje się być i wydarzenia mające miejsce w szerszej społeczności,
przeżytkiem i jest puste. Słowa i czyny z nas szydzą i nuda pojawiają się kontr–reakcje tj. poszukiwania obrony przed
opanowuje wielu, którzy czują się zmęczeni banalnymi tymi siłami. Niepewność bezdomności wytwarza więc szereg
dniami”191. Ów poziom izolacji między jednostkami, brak reakcji obronnych lub “strategii zmagania się”. W
kolektywnych struktur i nieodpowiedniość integrujących przeszłości typową “strategią zmagania się” było
norm zdolnych do zatopienia jednostki wewnątrz grup wycofywanie się do izolowanej sfery życia na “wysepkę
społecznych były widziane, w szczególności przez Durkheima bezpieczeństwa”. Względnie odosobniony świat “wysepki
jako typowe dla unowocześniających się społeczeństw.192 bezpieczeństwa” miał służyć jako centrum życia, które ma
Rosnąca fragmentaryzacja i rozbicie więzi większy sens. Przykładem tego typu reakcji są ochronne
społecznych charakterystycznych dla tradycyjnych wspólnoty, powstające na bazie grup lokalnych i
społeczeństw były więc obwiniane o pozostawianie ludzi w zawodowych, w których odczuwano potrzebę ustalenia jasno
pustce, “niebezpiecznie wystawionych na burze zmian i określonych społecznych i fizycznych przestrzeni,
sztormy rewolucji w dziedzinie społecznej i moralnej”193. traktowanego jako środek grupowego i jednostkowego
Wzory ich codziennego życia oraz sieci dostarczających bezpieczeństwa.
potwierdzenia związków ulegały coraz bardziej Inni wybierali bardziej indywidualne reakcje, które
fragmentaryzacji i segregacji. Były coraz bardziej nazywano “prywatyzacją”. Np. tzw. “białe kołnierzyki”
poszufladkowane, stawiając jednostki w obliczu “przepastnie reagowały na wysoki poziom niepewności i lęk związany z
odmiennych i często boleśnie sprzecznych światów znaczenia uczestnictwem w szerszym społeczeństwie, tworząc i
i doświadczania”194. Szczególnie różne grupy społeczne i utrzymując społeczny dystans poprzez wycofanie się w
różne zawody pociągały za sobą style życia tak odmienne, że prywatny świat wewnątrz “mieszkania”198. Było to
nie do pogodzenia. “W życiu codziennym nowoczesna szczególnie wyraźne w XIX wieku, kiedy wiele rodzin
jednostka ciągle zmienia sprzeczne i przeciwstawne “białych kołnierzyków” i drobnych przedsiębiorców było tak
społeczne konteksty. W sensie biograficznym, jednostka przerażonych przemysłowym krajobrazem i równocześnie
migruje do kolejnych silnie rozbieżnych światów”195. wzbogaconych materialnie “dzięki temu brudowi”, że
Doświadczenie to występowało szczególnie wyraźnie tam, “wycofywali się do sal i pokojów wypełnionych po brzegi
gdzie grupy społeczne oderwane od swojego pierwotnego przez staroświeckie graty”199 i podglądali świat ukryci za
społecznego uniwersum nie znajdowały nowego uniwersum, trzepocącymi perkalowymi zasłonami. To “wycofanie się do
w którym mogłyby się czuć się bezpiecznie. W rezultacie domu” staje się powszechne na przełomie wieków.
wielu doświadczało poczucia bezdomności tam, gdzie W innych przypadkach, gdy struktura społeczna nie
struktury społeczne były niestałe i niepewne, a tożsamość integruje wystarczająco swoich członków i doświadczają, że
jednostek była odczuwana jako osobliwie nieskończona, są “wystawieni na ciosy”, mogą stać się oni “skłonni do
zróżnicowana i zindywidualizowana196. Dla wielu przemian”200. Reakcja ta opiera się na zdolności jednostki do
zmiany swojej tożsamości, na uznaniu, że jednostkowe
191
H. Gerth, C. Wright Mills, Character and Social Structure, 1954, s. 430 197
R.H. Turner, The Theme of Contemporary Social Movements, w: The
192
R. A. Nisbet, The Sociology of Emilee Durkheim, 1975, s. 430 British Journal of Sociology, Vol. No. 4, December, 1969, s. 395
193 198
Ibidem, s. 135 J. H. Goldthorope, D. Lockwood, F. Bechofer, J. Platt, The Affluent Worker,
194
P. Berger at al, op. cit., s. 63 1968
195 199
Ibidem, s. 165 F.D. Klingender, Art and Industrial Revolution, 1968
196 200
Ibidem, s. 73 P. Berger at al, op. cit., 1973, s. 73
Mikołajewska 217 218 Zjawisko wspólnoty

rozumiał anomię jako stan, w którym występują społeczeństwo było niezrozumiałe, obce, wyalienowane,
nieodpowiednie lub niejasne przewodniki działania. Stan zagrażające i pozbawiającego “wewnętrznego spokoju w
anomii charakteryzują “próby i błędy, krytyka i odpowiedź na umysłach, który ma swe źródło w poczuciu osobowej
krytykę, poszukiwania i wątpliwości, sceptycyzm i godności i w jasnym poczuciu tożsamości”197.
objawienie, desperackie próby odrodzenia i ponownego Gdy grupy i jednostki czują się zagrożone przez siły
potwierdzenia tego, co ostatecznie okazuje się być i wydarzenia mające miejsce w szerszej społeczności,
przeżytkiem i jest puste. Słowa i czyny z nas szydzą i nuda pojawiają się kontr–reakcje tj. poszukiwania obrony przed
opanowuje wielu, którzy czują się zmęczeni banalnymi tymi siłami. Niepewność bezdomności wytwarza więc szereg
dniami”191. Ów poziom izolacji między jednostkami, brak reakcji obronnych lub “strategii zmagania się”. W
kolektywnych struktur i nieodpowiedniość integrujących przeszłości typową “strategią zmagania się” było
norm zdolnych do zatopienia jednostki wewnątrz grup wycofywanie się do izolowanej sfery życia na “wysepkę
społecznych były widziane, w szczególności przez Durkheima bezpieczeństwa”. Względnie odosobniony świat “wysepki
jako typowe dla unowocześniających się społeczeństw.192 bezpieczeństwa” miał służyć jako centrum życia, które ma
Rosnąca fragmentaryzacja i rozbicie więzi większy sens. Przykładem tego typu reakcji są ochronne
społecznych charakterystycznych dla tradycyjnych wspólnoty, powstające na bazie grup lokalnych i
społeczeństw były więc obwiniane o pozostawianie ludzi w zawodowych, w których odczuwano potrzebę ustalenia jasno
pustce, “niebezpiecznie wystawionych na burze zmian i określonych społecznych i fizycznych przestrzeni,
sztormy rewolucji w dziedzinie społecznej i moralnej”193. traktowanego jako środek grupowego i jednostkowego
Wzory ich codziennego życia oraz sieci dostarczających bezpieczeństwa.
potwierdzenia związków ulegały coraz bardziej Inni wybierali bardziej indywidualne reakcje, które
fragmentaryzacji i segregacji. Były coraz bardziej nazywano “prywatyzacją”. Np. tzw. “białe kołnierzyki”
poszufladkowane, stawiając jednostki w obliczu “przepastnie reagowały na wysoki poziom niepewności i lęk związany z
odmiennych i często boleśnie sprzecznych światów znaczenia uczestnictwem w szerszym społeczeństwie, tworząc i
i doświadczania”194. Szczególnie różne grupy społeczne i utrzymując społeczny dystans poprzez wycofanie się w
różne zawody pociągały za sobą style życia tak odmienne, że prywatny świat wewnątrz “mieszkania”198. Było to
nie do pogodzenia. “W życiu codziennym nowoczesna szczególnie wyraźne w XIX wieku, kiedy wiele rodzin
jednostka ciągle zmienia sprzeczne i przeciwstawne “białych kołnierzyków” i drobnych przedsiębiorców było tak
społeczne konteksty. W sensie biograficznym, jednostka przerażonych przemysłowym krajobrazem i równocześnie
migruje do kolejnych silnie rozbieżnych światów”195. wzbogaconych materialnie “dzięki temu brudowi”, że
Doświadczenie to występowało szczególnie wyraźnie tam, “wycofywali się do sal i pokojów wypełnionych po brzegi
gdzie grupy społeczne oderwane od swojego pierwotnego przez staroświeckie graty”199 i podglądali świat ukryci za
społecznego uniwersum nie znajdowały nowego uniwersum, trzepocącymi perkalowymi zasłonami. To “wycofanie się do
w którym mogłyby się czuć się bezpiecznie. W rezultacie domu” staje się powszechne na przełomie wieków.
wielu doświadczało poczucia bezdomności tam, gdzie W innych przypadkach, gdy struktura społeczna nie
struktury społeczne były niestałe i niepewne, a tożsamość integruje wystarczająco swoich członków i doświadczają, że
jednostek była odczuwana jako osobliwie nieskończona, są “wystawieni na ciosy”, mogą stać się oni “skłonni do
zróżnicowana i zindywidualizowana196. Dla wielu przemian”200. Reakcja ta opiera się na zdolności jednostki do
zmiany swojej tożsamości, na uznaniu, że jednostkowe
191
H. Gerth, C. Wright Mills, Character and Social Structure, 1954, s. 430 197
R.H. Turner, The Theme of Contemporary Social Movements, w: The
192
R. A. Nisbet, The Sociology of Emilee Durkheim, 1975, s. 430 British Journal of Sociology, Vol. No. 4, December, 1969, s. 395
193 198
Ibidem, s. 135 J. H. Goldthorope, D. Lockwood, F. Bechofer, J. Platt, The Affluent Worker,
194
P. Berger at al, op. cit., s. 63 1968
195 199
Ibidem, s. 165 F.D. Klingender, Art and Industrial Revolution, 1968
196 200
Ibidem, s. 73 P. Berger at al, op. cit., 1973, s. 73
Mikołajewska 219 220 Zjawisko wspólnoty

biografie można “rozumieć jako wędrowanie przez różne radykalnemu zniszczeniu przez procesy uprzemysłowienia i
społeczne światy i następujące po sobie realizacje wielu zmiany polityczne.203 Wspólnotę lub to, co Tönnies nazywał
możliwych tożsamości”201. Jednostki “skłonne do przemian” Gemeinschaft przeciwstawiano zrzeszeniu lub Gesellschaft,
mogą kształtować swoją tożsamość i więzi, opierając się na odsłaniając charakter i implikacje zmieniającego się
modzie. społecznego porządku.204 Wspólnota nabierała faktycznie
Zajmijmy się jednak bliżej strategią wycofywania się znaczenia w połączeniu ze swoim przeciwstawieniem
do wspólnoty, czyli zjawiskiem wspólnoty ochronnej. “zrzeszeniem” i w wyjaśnianiu radykalnej zmiany
Wzmiankę o ochronnych wspólnotach można znaleźć w społecznej.
książce Hammondsa (The Town Labourer, 1760-1833), gdzie Zasadniczo termin wspólnota odnosi się i zawiera w
opisuje on pojawienie się miejskich wspólnot, będących sobie “wszystkie te formy związków, które charakteryzują się
racjonalną odpowiedzią na wrogie środowisko społeczne (a w wysokim stopniu osobistą intymnością, emocjonalną głębią,
szczególnie nędzę) jak i środkiem zabezpieczenia przed nim. moralnym zobowiązaniem, społeczną zwartością i trwaniem
Była to “obrona biednych”, “tłoczenie się” zbyt słabych i w czasie. Wspólnota opiera się na człowieku rozważanym w
zbyt ubogich, żeby móc istnieć w pojedynkę. Wspólnoty swej całościowości, a nie w tej lub innej odrębnej roli
pozwalały swoim członkom tłumić przeżywaną mękę dzięki odgrywanej w społecznym porządku”205. To odniesienie do
pokrewieństwu, sąsiedztwu i więziom pracy, które dawały związku ludzi z innymi w terminach pełnych społecznych
społeczne i ekonomiczne bezpieczeństwo oraz poparcie202. osób lub, jak to pisał Maine, w terminach “statusów”, a nie w
Takie rozumienie wspólnoty ze szczególnym terminach specyficznych ról, interesów lub kontraktów, jest
naciskiem na jej ochronną naturę stało się dla wielu ideałem, dla idei wspólnoty w piśmiennictwie ojców socjologii
który powinien przeniknąć szerzej do społecznych i podstawowe206. Gdy wzrost złożoności życia zmienił
mieszkalnych układów nowoczesnego społeczeństwa. społeczne wzory, zmieniły się także społeczne formy,
Oczekiwano od planistów i architektów odtworzenia przybierając nowe kształty. To, co charakteryzowało całe
wspólnot, odtworzenia ciepła i społecznej bliskości życia społeczeństwo i jego sposób życia, stało się obecnie
wiejskiego, “wewnętrznych” przestrzeni miejskich oraz charakterystyczne dla jego części lub specyficznych grup.
różnych wspólnot zawodowych, jak np. wspólnoty dokerów i Niemożliwy był powrót do wspólnoty jako takiej. Możliwy był
górników. Motyw leżący u podłoża tego nawoływania do co najwyżej powrót do wspólnoty szczególnego rodzaju lub do
zmian był niewątpliwie godny pochwały, szczególnie gdy było pewnego stopnia wspólnoty. Z powodu trudności w
nim pragnienie dostarczenia antidotum lub schronienia przed rozróżnieniu między tymi sposobami użycia terminu oraz
izolacją i brakiem sensu, tak typowych dla życia w towarzyszącej wspólnocie dwuznaczności niektórzy
dzisiejszych miastach angielskich. Mimo tych szlachetnych współcześni socjologowie, jak np. Stacey, wyrażają
motywów powstaje jednak pytanie, czy można naprawdę takie wątpliwość, czy używanie pojęcia wspólnoty może w ogóle
wspólnoty zbudować, czy nie niosą one ze sobą zbyt dużych mieć sens w dzisiejszych badaniach. Stacey twierdzi, że “jest
kosztów społecznych. Przyjrzyjmy się więc bliżej temu, co się wątpliwe, czy pojęcie wspólnoty jest dziś użyteczną
kryje pod pojęciem wspólnoty, zbadajmy jakie są społeczne abstrakcją. Jest wiele nieporozumień w użyciu tego
koszty wspólnot ochronnych oraz dążenia do wspólnoty. terminu”207. Można oczywiście sympatyzować z autorami
takimi jak Stacey, którzy chcą zaniechać używania pojęcia
Pojęcie wspólnoty wspólnoty, pisze autor. Termin ten w swoim oryginalnym
Pojęcie wspólnoty miało podstawowe znaczenie dla znaczeniu, tzn. w użyciu go przez Durkheima i Tönniesa, nie
pojawienia się socjologii jako odrębnej dyscypliny. Służyło 203
G. Salaman, Community and Association, 1974
ono do opisu tych kontekstów i wzorów związków oraz 204
doświadczeń, które w XVIII i XIX wieku ulegały F. Tönnies, Community and Association, 1955
205
R. A. Nisbet, The Sociological Tradition, 1967, s. 47
206
Sir Henry Maine, Ancient Law, 1867
201 207
Ibidem, s. 73 M. Stacey, The Myth of Community Studies, w: The British Journal of
202
R. E. Pahl, Patterns of Urban Life, 1970, s. 76 Sociology, Vol. 20, No. 2, June 1969, s. 134
Mikołajewska 219 220 Zjawisko wspólnoty

biografie można “rozumieć jako wędrowanie przez różne radykalnemu zniszczeniu przez procesy uprzemysłowienia i
społeczne światy i następujące po sobie realizacje wielu zmiany polityczne.203 Wspólnotę lub to, co Tönnies nazywał
możliwych tożsamości”201. Jednostki “skłonne do przemian” Gemeinschaft przeciwstawiano zrzeszeniu lub Gesellschaft,
mogą kształtować swoją tożsamość i więzi, opierając się na odsłaniając charakter i implikacje zmieniającego się
modzie. społecznego porządku.204 Wspólnota nabierała faktycznie
Zajmijmy się jednak bliżej strategią wycofywania się znaczenia w połączeniu ze swoim przeciwstawieniem
do wspólnoty, czyli zjawiskiem wspólnoty ochronnej. “zrzeszeniem” i w wyjaśnianiu radykalnej zmiany
Wzmiankę o ochronnych wspólnotach można znaleźć w społecznej.
książce Hammondsa (The Town Labourer, 1760-1833), gdzie Zasadniczo termin wspólnota odnosi się i zawiera w
opisuje on pojawienie się miejskich wspólnot, będących sobie “wszystkie te formy związków, które charakteryzują się
racjonalną odpowiedzią na wrogie środowisko społeczne (a w wysokim stopniu osobistą intymnością, emocjonalną głębią,
szczególnie nędzę) jak i środkiem zabezpieczenia przed nim. moralnym zobowiązaniem, społeczną zwartością i trwaniem
Była to “obrona biednych”, “tłoczenie się” zbyt słabych i w czasie. Wspólnota opiera się na człowieku rozważanym w
zbyt ubogich, żeby móc istnieć w pojedynkę. Wspólnoty swej całościowości, a nie w tej lub innej odrębnej roli
pozwalały swoim członkom tłumić przeżywaną mękę dzięki odgrywanej w społecznym porządku”205. To odniesienie do
pokrewieństwu, sąsiedztwu i więziom pracy, które dawały związku ludzi z innymi w terminach pełnych społecznych
społeczne i ekonomiczne bezpieczeństwo oraz poparcie202. osób lub, jak to pisał Maine, w terminach “statusów”, a nie w
Takie rozumienie wspólnoty ze szczególnym terminach specyficznych ról, interesów lub kontraktów, jest
naciskiem na jej ochronną naturę stało się dla wielu ideałem, dla idei wspólnoty w piśmiennictwie ojców socjologii
który powinien przeniknąć szerzej do społecznych i podstawowe206. Gdy wzrost złożoności życia zmienił
mieszkalnych układów nowoczesnego społeczeństwa. społeczne wzory, zmieniły się także społeczne formy,
Oczekiwano od planistów i architektów odtworzenia przybierając nowe kształty. To, co charakteryzowało całe
wspólnot, odtworzenia ciepła i społecznej bliskości życia społeczeństwo i jego sposób życia, stało się obecnie
wiejskiego, “wewnętrznych” przestrzeni miejskich oraz charakterystyczne dla jego części lub specyficznych grup.
różnych wspólnot zawodowych, jak np. wspólnoty dokerów i Niemożliwy był powrót do wspólnoty jako takiej. Możliwy był
górników. Motyw leżący u podłoża tego nawoływania do co najwyżej powrót do wspólnoty szczególnego rodzaju lub do
zmian był niewątpliwie godny pochwały, szczególnie gdy było pewnego stopnia wspólnoty. Z powodu trudności w
nim pragnienie dostarczenia antidotum lub schronienia przed rozróżnieniu między tymi sposobami użycia terminu oraz
izolacją i brakiem sensu, tak typowych dla życia w towarzyszącej wspólnocie dwuznaczności niektórzy
dzisiejszych miastach angielskich. Mimo tych szlachetnych współcześni socjologowie, jak np. Stacey, wyrażają
motywów powstaje jednak pytanie, czy można naprawdę takie wątpliwość, czy używanie pojęcia wspólnoty może w ogóle
wspólnoty zbudować, czy nie niosą one ze sobą zbyt dużych mieć sens w dzisiejszych badaniach. Stacey twierdzi, że “jest
kosztów społecznych. Przyjrzyjmy się więc bliżej temu, co się wątpliwe, czy pojęcie wspólnoty jest dziś użyteczną
kryje pod pojęciem wspólnoty, zbadajmy jakie są społeczne abstrakcją. Jest wiele nieporozumień w użyciu tego
koszty wspólnot ochronnych oraz dążenia do wspólnoty. terminu”207. Można oczywiście sympatyzować z autorami
takimi jak Stacey, którzy chcą zaniechać używania pojęcia
Pojęcie wspólnoty wspólnoty, pisze autor. Termin ten w swoim oryginalnym
Pojęcie wspólnoty miało podstawowe znaczenie dla znaczeniu, tzn. w użyciu go przez Durkheima i Tönniesa, nie
pojawienia się socjologii jako odrębnej dyscypliny. Służyło 203
G. Salaman, Community and Association, 1974
ono do opisu tych kontekstów i wzorów związków oraz 204
doświadczeń, które w XVIII i XIX wieku ulegały F. Tönnies, Community and Association, 1955
205
R. A. Nisbet, The Sociological Tradition, 1967, s. 47
206
Sir Henry Maine, Ancient Law, 1867
201 207
Ibidem, s. 73 M. Stacey, The Myth of Community Studies, w: The British Journal of
202
R. E. Pahl, Patterns of Urban Life, 1970, s. 76 Sociology, Vol. 20, No. 2, June 1969, s. 134
Mikołajewska 221 222 Zjawisko wspólnoty

odnosił się do stosunków społecznych charakterystycznych intymniejsze powiązania między ludźmi. Dla wielu takie
dla nowoczesnego społeczeństwa. Nawet to, co dziś wyobrażenie stało się koniecznym składnikiem pojęcia
najbardziej zbliża się do “wspólnoty”, odbiega daleko od wspólnoty211.
sytuacji, którą rozważali Tönnies i Durkheim, gdy Wspólnota rozumiana w ten sposób była
odwoływali się do Gemeinschaft lub mechanicznej przeciwieństwem wielkości i złożoności miasta, gdzie
solidarności208. środowisko miejskie charakteryzowało się zróżnicowaniem i
Jednakże, pisze autor, mimo tych różnic, pojęcie społecznym dystansem. Porównanie to zawierało w sobie
wspólnoty może być nadal użytecznym narzędziem implicite lub explicite ocenę miejskiego sposobu życia, które
analitycznym w badaniach nad poszczególnymi częściami było widziane jako sztuczne i niosące ze sobą
składowymi współczesnego społeczeństwa i jego sens nie prawdopodobieństwo utraty samego siebie212. Twierdzi się, że
sprowadza się do pojęcia “systemów lokalnych statusów”, jednostki w dużych przestrzeniach miejskich są zdominowane
którym to terminem Stacey proponowała zastąpić termin
przez uciskające je siły, czyniące je bezbronnymi wobec ich
wspólnota. Termin wspólnota stanie się bardziej użyteczny,
bezpośredniego środowiska, które jest bezosobowe,
jak to wykazał Salaman, gdy po pierwsze, wspólnotę
będziemy rozważać w terminach stopnia a nie jej obecności anonimowe i alienujące. Jak to wyraża Stein “człowiek jest
lub nieobecności i gdy skierujemy uwagę na znaczenie zanurzony w kolosalnym ludzkim roju, z przygniecioną
kolektywności, nie traktując wspólnoty jako kategorii indywidualnością, zanegowaną osobowością, utraconą
klasyfikacyjnej. Po drugie, gdy przestaniemy mylić podstawową godnością z racji zagubienia w tłumie bez
socjologiczne stosowanie terminu z popularnymi, poczucia wspólnoty213“. Temat ten jest szczególnie widoczny
nostalgicznymi ideałami skojarzonymi ze wspólnotą. w pracach tych, którzy określają współczesne społeczeństwo
Wspólnota skierowuje uwagę na powody definiowania siebie jako “społeczeństwo masowe”. Fromm np. stwierdza, że
przez pewne osoby poprzez uczestnictwo w społecznej korzenie współczesnych problemów społecznych tkwią w
kolektywności oraz na wzorach związków solidarności i braku społecznej regulacji, załamaniu się potwierdzających
wykluczania, które wynikają z tej identyfikacji.209 struktur dostarczanych przez wspólnoty i w wyłonieniu się
nowej jednostkowej wolności214. Niektórzy wierzą, że poprzez
Ochronne i zawodowe wspólnoty przywracanie wspólnot do życia i ochronę człowieka przed
Współcześnie pojęcie wspólnoty traci swój sens społeczeństwem, które nie uznaje sąsiedztwa215, zmniejszy się
wówczas, gdy głównym kryterium identyfikowania wspólnot ogrom i intensywność problemów społecznych. Gdy społeczni
jest miejsce i rozmiar. Wspólnota była często definiowana teoretycy proponują (a planiści i architekci realizują)
przez swoje położenie geograficzne i dla wielu stała się odrodzenie wspólnoty, przyjmują oni za oczywiste, że życie
synonimem takiego miejsca. Z tym umieszczeniem w we wspólnocie jest dla człowieka naturalne, podczas gdy
przestrzeni związana była “małość”, którą także kojarzono ze życie w świecie zrzeszeń jest sztuczne. Dowodów na rzecz
wspólnotą. Jak to wykazali Bell i Newby, większość autorów tego przekonania poszukują w literaturze XIX i XX wieku,
zainteresowanych wspólnotą włączała w definicję tego pojęcia gdzie powoływano się często na wartości wiejskiego życia
przestrzeń, wspólne więzi, interakcję społeczną210. Nacisk realizowane we wiejskiej wspólnocie w ostatnich latach XVIII
kładziono jednak na miejsce w przestrzeni, jego geograficzne wieku, czy jeszcze dawniej w czasach feudalnych. Dla tych lat
granice i małą skalę, stwarzające możliwości kontaktu typu typowe było konserwatywne i przeważnie pesymistyczne
face-to-face. Nieuchronnie wspólnota została utożsamiona z nastawienie autorów wyrażające się negatywną reakcją na
położeniem, małą skalą i intymnością dawnej wsi.
Przywracała do życia skojarzone z przeszłością cieplejsze, 211
R. Glass, Urban Sociology, w: Current Sociology, 1955
212
J. Spengler, The Decline of the West, 1918
208 213
G. Salaman, op. cit., 1974, s. 126 C. Stein, Toward New Towns in America, 1957
209 214
Ibidem, s. 128 E. Fromm, The Fear of Freedom, 1942
210 215
C. Bell, H. Newby, Community Studies, 1972 B. Disraeli, Sybil
Mikołajewska 221 222 Zjawisko wspólnoty

odnosił się do stosunków społecznych charakterystycznych intymniejsze powiązania między ludźmi. Dla wielu takie
dla nowoczesnego społeczeństwa. Nawet to, co dziś wyobrażenie stało się koniecznym składnikiem pojęcia
najbardziej zbliża się do “wspólnoty”, odbiega daleko od wspólnoty211.
sytuacji, którą rozważali Tönnies i Durkheim, gdy Wspólnota rozumiana w ten sposób była
odwoływali się do Gemeinschaft lub mechanicznej przeciwieństwem wielkości i złożoności miasta, gdzie
solidarności208. środowisko miejskie charakteryzowało się zróżnicowaniem i
Jednakże, pisze autor, mimo tych różnic, pojęcie społecznym dystansem. Porównanie to zawierało w sobie
wspólnoty może być nadal użytecznym narzędziem implicite lub explicite ocenę miejskiego sposobu życia, które
analitycznym w badaniach nad poszczególnymi częściami było widziane jako sztuczne i niosące ze sobą
składowymi współczesnego społeczeństwa i jego sens nie prawdopodobieństwo utraty samego siebie212. Twierdzi się, że
sprowadza się do pojęcia “systemów lokalnych statusów”, jednostki w dużych przestrzeniach miejskich są zdominowane
którym to terminem Stacey proponowała zastąpić termin
przez uciskające je siły, czyniące je bezbronnymi wobec ich
wspólnota. Termin wspólnota stanie się bardziej użyteczny,
bezpośredniego środowiska, które jest bezosobowe,
jak to wykazał Salaman, gdy po pierwsze, wspólnotę
będziemy rozważać w terminach stopnia a nie jej obecności anonimowe i alienujące. Jak to wyraża Stein “człowiek jest
lub nieobecności i gdy skierujemy uwagę na znaczenie zanurzony w kolosalnym ludzkim roju, z przygniecioną
kolektywności, nie traktując wspólnoty jako kategorii indywidualnością, zanegowaną osobowością, utraconą
klasyfikacyjnej. Po drugie, gdy przestaniemy mylić podstawową godnością z racji zagubienia w tłumie bez
socjologiczne stosowanie terminu z popularnymi, poczucia wspólnoty213“. Temat ten jest szczególnie widoczny
nostalgicznymi ideałami skojarzonymi ze wspólnotą. w pracach tych, którzy określają współczesne społeczeństwo
Wspólnota skierowuje uwagę na powody definiowania siebie jako “społeczeństwo masowe”. Fromm np. stwierdza, że
przez pewne osoby poprzez uczestnictwo w społecznej korzenie współczesnych problemów społecznych tkwią w
kolektywności oraz na wzorach związków solidarności i braku społecznej regulacji, załamaniu się potwierdzających
wykluczania, które wynikają z tej identyfikacji.209 struktur dostarczanych przez wspólnoty i w wyłonieniu się
nowej jednostkowej wolności214. Niektórzy wierzą, że poprzez
Ochronne i zawodowe wspólnoty przywracanie wspólnot do życia i ochronę człowieka przed
Współcześnie pojęcie wspólnoty traci swój sens społeczeństwem, które nie uznaje sąsiedztwa215, zmniejszy się
wówczas, gdy głównym kryterium identyfikowania wspólnot ogrom i intensywność problemów społecznych. Gdy społeczni
jest miejsce i rozmiar. Wspólnota była często definiowana teoretycy proponują (a planiści i architekci realizują)
przez swoje położenie geograficzne i dla wielu stała się odrodzenie wspólnoty, przyjmują oni za oczywiste, że życie
synonimem takiego miejsca. Z tym umieszczeniem w we wspólnocie jest dla człowieka naturalne, podczas gdy
przestrzeni związana była “małość”, którą także kojarzono ze życie w świecie zrzeszeń jest sztuczne. Dowodów na rzecz
wspólnotą. Jak to wykazali Bell i Newby, większość autorów tego przekonania poszukują w literaturze XIX i XX wieku,
zainteresowanych wspólnotą włączała w definicję tego pojęcia gdzie powoływano się często na wartości wiejskiego życia
przestrzeń, wspólne więzi, interakcję społeczną210. Nacisk realizowane we wiejskiej wspólnocie w ostatnich latach XVIII
kładziono jednak na miejsce w przestrzeni, jego geograficzne wieku, czy jeszcze dawniej w czasach feudalnych. Dla tych lat
granice i małą skalę, stwarzające możliwości kontaktu typu typowe było konserwatywne i przeważnie pesymistyczne
face-to-face. Nieuchronnie wspólnota została utożsamiona z nastawienie autorów wyrażające się negatywną reakcją na
położeniem, małą skalą i intymnością dawnej wsi.
Przywracała do życia skojarzone z przeszłością cieplejsze, 211
R. Glass, Urban Sociology, w: Current Sociology, 1955
212
J. Spengler, The Decline of the West, 1918
208 213
G. Salaman, op. cit., 1974, s. 126 C. Stein, Toward New Towns in America, 1957
209 214
Ibidem, s. 128 E. Fromm, The Fear of Freedom, 1942
210 215
C. Bell, H. Newby, Community Studies, 1972 B. Disraeli, Sybil
Mikołajewska 223 224 Zjawisko wspólnoty

estabilishment miejsko–przemysłowego społeczeństwa. zakwestionowania218. Występuje idealnie głębokie poczucie


“Takie nastawienie wydawało się być typowe dla wielu przynależności i silne poczucie identyfikacji z istotną i
pisarzy, zaczynając od poetów takich jak Wordsworth i znaczącą grupą. Członkowie mają poczucie dążenia do
Cowper do powieściopisarzy takich jak Eliot i Leavis”216. wspólnych celów i poczucie “bycia takimi samymi jak inni”.
Gdy społeczna przestrzeń społeczeństwa globalnego Są zaangażowani i mają nieodpartą potrzebę uczestnictwa w
jest postrzegana jako zagrażającą, wówczas tworzenie grupach, w których członkowie postrzegają siebie nawzajem
wspólnot może wydać się racjonalną i konieczną reakcją. W jako pełne osoby o głębokim znaczeniu i wartości.219
badaniach nad wsią i osiedlami stwierdza się zwykle, że Wewnątrz wspólnoty związki między członkami są pewnym
ludzie czują się lepiej i bezpieczniej, gdy żyją wśród ludzi rodzajem komunii, która konstytuuje to, co Durkheim
podobnych do nich pod pewnymi istotnymi względami. nazywał “świętą reprezentacją kolektywnych wierzeń”220.
Twierdzi się, że poczucie wspólnoty powstaje wówczas, kiedy Ochronne wspólnoty dostarczają więc swoim
ludzie mogą “odsłonić więcej z samych siebie. Zwracają się członkom bezpieczeństwa, ale równocześnie tłumią
do swoich współtowarzyszy w nagłej potrzebie. Powierzają wewnętrzny konflikt i zapobiegają zmianie. Twierdzono, że
innym własne sekrety. Dzielą się swoim zdenerwowaniem i takie wspólnoty bazujące na zawodzie lub na miejscu
radością. Są zdolni do relaksu i rozluźnienia”217. Poczucie zamieszkiwania są fundamentem despotyzmu, ograniczając
wspólnoty i wspólnotowe formy związków społecznych są liczbę swoich członków i ujarzmiając ich przez tradycję i
więc związane z przyjemnymi i pozytywnymi stanami konformizm. Np. wspólnota na swoim tradycyjnym wiejskim
emocjonalnymi. Charakter takich wspólnot jest głównie terenie dostarcza poczucia bezpieczeństwa, ale równocześnie
ochronny i wewnątrz swoich granic wiążą one razem głównie wpaja fatalistyczne widzenie życia, które hamuje krytykę,
tych, którzy są zbyt słabi lub zbyt “narażeni na ciosy” jako tłumiąc myśli jednostkowej ambicji i możliwą zmianą
jednostki. We wspólnotach tych ważniejsze są więzi grupowe społeczną. Podobne kwestie poruszano w niektórych
niż jednostkowy rozwój. Są one jedną z form odchodzenia od badaniach nad osiedlami miejskimi, np. nad osiedlami
globalnego społeczeństwa i wycofywania się w robotniczymi Bethnal i St. Ebbes w Oxfordzie, gdzie
bezpieczeństwo zamkniętej wspólnoty. W takiej wspólnocie sugerowano, że życie wspólnotowe i jego emocjonalna treść,
jej członkowie mogą wybierać drogę życia, która jest ściślej którą jest ciepło i braterstwo ma swe osobowe koszty, którymi
określona i bardziej wykonalna. jest konformizm do tradycji i do tego, co akceptowane i
Ochronna wspólnota jest czymś w rodzaju komuny, znane. Wewnątrz tych izolujących się wspólnot etyka
która opiera się na tym, co Durkheim nazywał “społecznym solidarności i wzajemnej pomocy pociąga za sobą zanik
podobieństwem”. Komunę charakteryzuje wewnętrzna indywidualizmu, jednostkowej ambicji, osiągnięć,
harmonia i niezmienny stan, gdzie większość kwestii jest z zróżnicowania lub pragnienia zmiany. Jeśli członek
góry rozwiązana. Od członków wymaga się jedynie, aby ich ochronnej wspólnoty nie ceni sobie tych cech, będzie
poczucie przynależności oznaczało osobiste postrzegany przez swoich towarzyszy jako dziwaczny lub
podporządkowanie się wspólnocie. Wspólnotowa struktura patologiczny.
jest w swej formie przypisująca, a w swej treści Gdy uniformizm i wspólna tożsamość są
konformistyczna. Wspólnota wymaga wewnętrznego premiowane, wówczas wytwarza się przepaść między tymi,
podporządkowania się wartościom i tradycji grupy którzy przynależą i nie przynależą. Faktycznie, jak tylko
(niezależnie od tego, czy członkostwo jest dziedziczne, czy wspólnota zaczyna być w jakiś sposób wyróżniona przez
dobrowolne) uznawanym za “słuszne” w sposób nie do swoich członków, natychmiast pojawia się myśl o barierach.

218
J. Ford, D. Young, S. Box, Functional Autonomy, Role Distance and Social
Class, w: The British Journal of Sociology, Vol. 18, No. 4, December, 1967, s.
216 370-81
B. Heraud, The New Towns: A Philosophy of Community, w: P. Leonard
219
(ed), The Sociology of community Action, 1975, s. 46 D. E. Poplin, Communities: a Survey of Theories and Methods of Research,
217 1972
J. Rex, Community and Association Amongst Urban Migrants, w: C.
220
Lambert and D. Weir (eds.), Cities in Modern Britain, 1975, s. 263 E. Durkheim, Elementary Forms of the Religious Life, 1915
Mikołajewska 223 224 Zjawisko wspólnoty

estabilishment miejsko–przemysłowego społeczeństwa. zakwestionowania218. Występuje idealnie głębokie poczucie


“Takie nastawienie wydawało się być typowe dla wielu przynależności i silne poczucie identyfikacji z istotną i
pisarzy, zaczynając od poetów takich jak Wordsworth i znaczącą grupą. Członkowie mają poczucie dążenia do
Cowper do powieściopisarzy takich jak Eliot i Leavis”216. wspólnych celów i poczucie “bycia takimi samymi jak inni”.
Gdy społeczna przestrzeń społeczeństwa globalnego Są zaangażowani i mają nieodpartą potrzebę uczestnictwa w
jest postrzegana jako zagrażającą, wówczas tworzenie grupach, w których członkowie postrzegają siebie nawzajem
wspólnot może wydać się racjonalną i konieczną reakcją. W jako pełne osoby o głębokim znaczeniu i wartości.219
badaniach nad wsią i osiedlami stwierdza się zwykle, że Wewnątrz wspólnoty związki między członkami są pewnym
ludzie czują się lepiej i bezpieczniej, gdy żyją wśród ludzi rodzajem komunii, która konstytuuje to, co Durkheim
podobnych do nich pod pewnymi istotnymi względami. nazywał “świętą reprezentacją kolektywnych wierzeń”220.
Twierdzi się, że poczucie wspólnoty powstaje wówczas, kiedy Ochronne wspólnoty dostarczają więc swoim
ludzie mogą “odsłonić więcej z samych siebie. Zwracają się członkom bezpieczeństwa, ale równocześnie tłumią
do swoich współtowarzyszy w nagłej potrzebie. Powierzają wewnętrzny konflikt i zapobiegają zmianie. Twierdzono, że
innym własne sekrety. Dzielą się swoim zdenerwowaniem i takie wspólnoty bazujące na zawodzie lub na miejscu
radością. Są zdolni do relaksu i rozluźnienia”217. Poczucie zamieszkiwania są fundamentem despotyzmu, ograniczając
wspólnoty i wspólnotowe formy związków społecznych są liczbę swoich członków i ujarzmiając ich przez tradycję i
więc związane z przyjemnymi i pozytywnymi stanami konformizm. Np. wspólnota na swoim tradycyjnym wiejskim
emocjonalnymi. Charakter takich wspólnot jest głównie terenie dostarcza poczucia bezpieczeństwa, ale równocześnie
ochronny i wewnątrz swoich granic wiążą one razem głównie wpaja fatalistyczne widzenie życia, które hamuje krytykę,
tych, którzy są zbyt słabi lub zbyt “narażeni na ciosy” jako tłumiąc myśli jednostkowej ambicji i możliwą zmianą
jednostki. We wspólnotach tych ważniejsze są więzi grupowe społeczną. Podobne kwestie poruszano w niektórych
niż jednostkowy rozwój. Są one jedną z form odchodzenia od badaniach nad osiedlami miejskimi, np. nad osiedlami
globalnego społeczeństwa i wycofywania się w robotniczymi Bethnal i St. Ebbes w Oxfordzie, gdzie
bezpieczeństwo zamkniętej wspólnoty. W takiej wspólnocie sugerowano, że życie wspólnotowe i jego emocjonalna treść,
jej członkowie mogą wybierać drogę życia, która jest ściślej którą jest ciepło i braterstwo ma swe osobowe koszty, którymi
określona i bardziej wykonalna. jest konformizm do tradycji i do tego, co akceptowane i
Ochronna wspólnota jest czymś w rodzaju komuny, znane. Wewnątrz tych izolujących się wspólnot etyka
która opiera się na tym, co Durkheim nazywał “społecznym solidarności i wzajemnej pomocy pociąga za sobą zanik
podobieństwem”. Komunę charakteryzuje wewnętrzna indywidualizmu, jednostkowej ambicji, osiągnięć,
harmonia i niezmienny stan, gdzie większość kwestii jest z zróżnicowania lub pragnienia zmiany. Jeśli członek
góry rozwiązana. Od członków wymaga się jedynie, aby ich ochronnej wspólnoty nie ceni sobie tych cech, będzie
poczucie przynależności oznaczało osobiste postrzegany przez swoich towarzyszy jako dziwaczny lub
podporządkowanie się wspólnocie. Wspólnotowa struktura patologiczny.
jest w swej formie przypisująca, a w swej treści Gdy uniformizm i wspólna tożsamość są
konformistyczna. Wspólnota wymaga wewnętrznego premiowane, wówczas wytwarza się przepaść między tymi,
podporządkowania się wartościom i tradycji grupy którzy przynależą i nie przynależą. Faktycznie, jak tylko
(niezależnie od tego, czy członkostwo jest dziedziczne, czy wspólnota zaczyna być w jakiś sposób wyróżniona przez
dobrowolne) uznawanym za “słuszne” w sposób nie do swoich członków, natychmiast pojawia się myśl o barierach.

218
J. Ford, D. Young, S. Box, Functional Autonomy, Role Distance and Social
Class, w: The British Journal of Sociology, Vol. 18, No. 4, December, 1967, s.
216 370-81
B. Heraud, The New Towns: A Philosophy of Community, w: P. Leonard
219
(ed), The Sociology of community Action, 1975, s. 46 D. E. Poplin, Communities: a Survey of Theories and Methods of Research,
217 1972
J. Rex, Community and Association Amongst Urban Migrants, w: C.
220
Lambert and D. Weir (eds.), Cities in Modern Britain, 1975, s. 263 E. Durkheim, Elementary Forms of the Religious Life, 1915
Mikołajewska 225 226 Zjawisko wspólnoty

Ściślej mówiąc, jednym z aspektów wspólnoty jest lojalność członków223. Procedury te, zgodnie z Salamanem,
“odgradzanie się” lub tworzenie “getta”. Terminu getto sprowadzają się do obrazów samego siebie, grup odniesienia i
używano głównie w odniesieniu do Żydów, ale można go zrzeszania się224. Obraz samego sobie lub mówiąc inaczej
również użyć w odniesieniu do dowolnych, separujących się zespół postaw, opinii i przekonań, jakie jednostka ma o sobie
grup bez względu na to, czy separacja jest dobrowolna, czy samej zależą od stabilności, uporczywości, poparcia, uznania
też przymusowa221. Można więc używać terminu getto do i akceptacji przez innych ludzi z tego samego środowiska
opisu takich ochronnych wspólnot, jak Bathnal Green lub pracy. Termin grupa odniesienia opisuje podzielane punkty
osiedle dokerów w 1930 roku i zogniskować uwagę na widzenia, postawy, wartości i rozwój wspólnego, zawodowego
skutkach separowania się. W środowisku uniformizmu i systemu wartości. Poglądy i opinie kolegów są bardzo
braterstwa ochronnej wspólnoty lub getta na outsidera uwydatnione w jednostkowej świadomości. I tak np. pisząc o
spogląda się z podejrzliwością i wrogością. Outsider, muzykach jazzowych, Mack i Merrian stwierdzają, że tak
wchodząc nie zaproszony na teren ochronnej wspólnoty, jest naprawdę, to muzyk jazzowy cenił sobie sądy swojej własnej
postrzegany jako odmieniec i reaguje się na niego z grupy i one nadawały kształt jego życiu. One skłaniały
wrogością, często używając przemocy. jednostkę do życia na swój własny sposób i dla własnej
przyjemności225. Gdy istnieje silne zawodowe wyobrażenie o
Zawodowe wspólnoty samym sobie i gdy “zamieszkuje się” ten sam normatywny
Ochronne wspólnoty bywają utożsamiane z miejscem świat, wówczas występuje silna tendencja do wybierania
w przestrzeni, z izolowanym środowiskiem wiejskim, lub z przyjaciół i zrzeszania się wśród kolegów
osiedlami robotniczymi w środowisku miejskim. Ze względu Zawodowa wspólnota charakteryzuje się więc tym,
na ich struktury wewnętrzne oraz sieć powiązań są one że jej członkowie przyjmują system wartości mający swoje
podobne do religijnego lub etnicznego getta. Można znaleźć źródło w środowisku zawodowym i profesjonalnym, który
jednak liczne przykłady różnych grup zawodowych (dokerów, oddziaływuje jednak na życie jednostek nie tylko wewnątrz,
górników, muzyków i żołnierzy) które w mniejszym lub w ale i na zewnątrz ich środowiska pracy. Jak to stwierdził
większym stopniu charakteryzują się instytucjonalnymi i Etzioni, można powiedzieć, że wspólnota “obejmuje” swoich
społecznymi więziami typowymi dla wspólnoty. Termin członków. Zakres lub “przenikliwość” zawodowej wspólnoty,
wspólnota zawodowa opisuje członków tego samego zawodu, chociaż pierwotnie determinuje głównie troskę o
którzy pracują razem lub dzielą w pewien sposób swoje zabezpieczanie interesów swoich członków, ostatecznie
codzienne życie. Są oni w pewnym stopniu odgrodzeni od stwarza również bariery, za którymi tworzy się jednorodność
reszty społeczeństwa, co wyraża się “w zbieganiu się “rodzaju” utrzymywana przez taki sam styl życia226.
nieformalnych stosunków przyjaźni ze stosunkami Przykładem zawodowej wspólnoty w Anglii mogą
formalnymi”222. być dokerzy. Przed rokiem 1970 ich życie zawodowe i
Ważnymi determinantami kształtowania się wspólnotowe było ściśle powiązane. Badania dokerów
zawodowych wspólnot jest niebezpieczeństwo pracy, wysoki prowadzone na uniwersytecie w Liverpool wskazały na
poziom odpowiedzialności, fachowość, umiejętności, wysoki istnienie zawodowych subkultur. Np. “tradycyjny” model
status pracy oraz społeczna lub przestrzenna izolacja. Gdy życia rodzinnego i powiązanie domu z pracą pojawił się w
zawodowe wspólnoty powstają w wyniku działania kilku lub okresie niepewności zatrudnienia. Trudności w otrzymaniu
wszystkich tych czynników równocześnie, wówczas stałej pracy uniemożliwiały dokerowi i jego rodzinie
występuje tendencja do wypracowywania specjalnego “układu rozwinięcie trybu życia bazującego na regularnym czasie
instytucjonalnych rozwiązań i procedur, które próbują 223
zagwarantować konsekwentną i dobrze zakorzenioną D. Weeks, C. Inns, Business Organisation, Work and Society, 1981, s.120
224
G. Salaman, op. cit., 1974
225
R. W. Mack, A. P. Merrian, The Jazz Community, Social Forces, Vol. 35,
221
R. Park, Foreword, w: L. Wirth, The Ghetto, 1926 1960, s. 220
222 226
J. E. Gerstl, Determinants of Occupational Communities in High Status B. Newman. Social Stratification, niepublikowany tekst cytowany w N.C.A i
Occupations, w: Sociology Quarterly, 1961, s. 37-48 w: J. Parry, The Rise of the Medical Profession, 1976, s. 77
Mikołajewska 225 226 Zjawisko wspólnoty

Ściślej mówiąc, jednym z aspektów wspólnoty jest lojalność członków223. Procedury te, zgodnie z Salamanem,
“odgradzanie się” lub tworzenie “getta”. Terminu getto sprowadzają się do obrazów samego siebie, grup odniesienia i
używano głównie w odniesieniu do Żydów, ale można go zrzeszania się224. Obraz samego sobie lub mówiąc inaczej
również użyć w odniesieniu do dowolnych, separujących się zespół postaw, opinii i przekonań, jakie jednostka ma o sobie
grup bez względu na to, czy separacja jest dobrowolna, czy samej zależą od stabilności, uporczywości, poparcia, uznania
też przymusowa221. Można więc używać terminu getto do i akceptacji przez innych ludzi z tego samego środowiska
opisu takich ochronnych wspólnot, jak Bathnal Green lub pracy. Termin grupa odniesienia opisuje podzielane punkty
osiedle dokerów w 1930 roku i zogniskować uwagę na widzenia, postawy, wartości i rozwój wspólnego, zawodowego
skutkach separowania się. W środowisku uniformizmu i systemu wartości. Poglądy i opinie kolegów są bardzo
braterstwa ochronnej wspólnoty lub getta na outsidera uwydatnione w jednostkowej świadomości. I tak np. pisząc o
spogląda się z podejrzliwością i wrogością. Outsider, muzykach jazzowych, Mack i Merrian stwierdzają, że tak
wchodząc nie zaproszony na teren ochronnej wspólnoty, jest naprawdę, to muzyk jazzowy cenił sobie sądy swojej własnej
postrzegany jako odmieniec i reaguje się na niego z grupy i one nadawały kształt jego życiu. One skłaniały
wrogością, często używając przemocy. jednostkę do życia na swój własny sposób i dla własnej
przyjemności225. Gdy istnieje silne zawodowe wyobrażenie o
Zawodowe wspólnoty samym sobie i gdy “zamieszkuje się” ten sam normatywny
Ochronne wspólnoty bywają utożsamiane z miejscem świat, wówczas występuje silna tendencja do wybierania
w przestrzeni, z izolowanym środowiskiem wiejskim, lub z przyjaciół i zrzeszania się wśród kolegów
osiedlami robotniczymi w środowisku miejskim. Ze względu Zawodowa wspólnota charakteryzuje się więc tym,
na ich struktury wewnętrzne oraz sieć powiązań są one że jej członkowie przyjmują system wartości mający swoje
podobne do religijnego lub etnicznego getta. Można znaleźć źródło w środowisku zawodowym i profesjonalnym, który
jednak liczne przykłady różnych grup zawodowych (dokerów, oddziaływuje jednak na życie jednostek nie tylko wewnątrz,
górników, muzyków i żołnierzy) które w mniejszym lub w ale i na zewnątrz ich środowiska pracy. Jak to stwierdził
większym stopniu charakteryzują się instytucjonalnymi i Etzioni, można powiedzieć, że wspólnota “obejmuje” swoich
społecznymi więziami typowymi dla wspólnoty. Termin członków. Zakres lub “przenikliwość” zawodowej wspólnoty,
wspólnota zawodowa opisuje członków tego samego zawodu, chociaż pierwotnie determinuje głównie troskę o
którzy pracują razem lub dzielą w pewien sposób swoje zabezpieczanie interesów swoich członków, ostatecznie
codzienne życie. Są oni w pewnym stopniu odgrodzeni od stwarza również bariery, za którymi tworzy się jednorodność
reszty społeczeństwa, co wyraża się “w zbieganiu się “rodzaju” utrzymywana przez taki sam styl życia226.
nieformalnych stosunków przyjaźni ze stosunkami Przykładem zawodowej wspólnoty w Anglii mogą
formalnymi”222. być dokerzy. Przed rokiem 1970 ich życie zawodowe i
Ważnymi determinantami kształtowania się wspólnotowe było ściśle powiązane. Badania dokerów
zawodowych wspólnot jest niebezpieczeństwo pracy, wysoki prowadzone na uniwersytecie w Liverpool wskazały na
poziom odpowiedzialności, fachowość, umiejętności, wysoki istnienie zawodowych subkultur. Np. “tradycyjny” model
status pracy oraz społeczna lub przestrzenna izolacja. Gdy życia rodzinnego i powiązanie domu z pracą pojawił się w
zawodowe wspólnoty powstają w wyniku działania kilku lub okresie niepewności zatrudnienia. Trudności w otrzymaniu
wszystkich tych czynników równocześnie, wówczas stałej pracy uniemożliwiały dokerowi i jego rodzinie
występuje tendencja do wypracowywania specjalnego “układu rozwinięcie trybu życia bazującego na regularnym czasie
instytucjonalnych rozwiązań i procedur, które próbują 223
zagwarantować konsekwentną i dobrze zakorzenioną D. Weeks, C. Inns, Business Organisation, Work and Society, 1981, s.120
224
G. Salaman, op. cit., 1974
225
R. W. Mack, A. P. Merrian, The Jazz Community, Social Forces, Vol. 35,
221
R. Park, Foreword, w: L. Wirth, The Ghetto, 1926 1960, s. 220
222 226
J. E. Gerstl, Determinants of Occupational Communities in High Status B. Newman. Social Stratification, niepublikowany tekst cytowany w N.C.A i
Occupations, w: Sociology Quarterly, 1961, s. 37-48 w: J. Parry, The Rise of the Medical Profession, 1976, s. 77
Mikołajewska 227 228 Zjawisko wspólnoty

pracy i odpoczynku, typowym dla nowoczesnego rozłamami wewnątrz zawodowej wspólnoty robotników231.
przemysłowego społeczeństwa. Doker spędzał cały dzień Procedura zatrudnienia np. wywołuje silne współzawodnictwo
między domem a pracą, przekazując informacje o tym, co i nawet konflikt między poszczególnymi dokerami. Walkę
zdarzyło się w doku i dowiadując się, co zdarzyło się w domu między nimi zaostrzały fizyczne warunki pracy. Nie sprzyjały
i wśród sąsiadów. Rutyna pracy domowej żony dokera była one uporządkowanemu i kooperatywnemu zachowaniu i
wyznaczona przez godziny pracy męża i przez rodzaj podczas wywiadów dokerzy ujawniali, że są tego świadomi
ładunku, z którym pracował”227. (...) Często powtarzane opowieści o walce o zatrudnienie z
Podobnie Miller w swoim porównawczym eseju o trudem dawały się pogodzić z solidarnością, z której byli
dokerach sformułował twierdzenie, że subkultura dokerów znani. Z wywiadów wynikało jednak, że dokerzy sami są
wynikała z warunków ich pracy. Przypadkowość zatrudnienia świadomi tej sprzeczności. Szczególnie jest to widoczne w
oraz izolację geograficzną uznał on za kluczowe czynniki w następujących wypowiedziach dwóch dokerów: “Ludzie nie
rozwoju tej subkultury, której charakterystyczną cechą były mówiliby, że dokerzy są solidarni, gdyby zobaczyli nas
“niezwykła solidarność i lojalność wobec kolegów, sprzeczających się o drobiazgi, jak małpy, które walczą o
podejrzliwość wobec dyrekcji i outsiderów, posłuszeństwo kawałek chleba”. “Dokerzy nie są naprawdę solidarni —
wobec grupy, pojawianie się charyzmatycznych przywódców, ratuj się kto może”.
liberalna filozofia polityczna i konserwatywny stosunek do Wielu robotników było nie tylko tego świadomych,
zmiany w praktyce pracy, niesystematyczne myślenie”228. ale równocześnie wstydziło się tego. Satysfakcja, którą
Owo niesystematyczne myślenie może być przychylnie czerpali z publicznego wyrażania solidarności, szczególnie z
interpretowane jako niezależny duch lub nieprzychylnie jako poparcia dla kolegów, którzy byli według nich ofiarami, może
brak dyscypliny i poczucia odpowiedzialności: “ludzie wynikać z faktu, że takie postępowanie pomagało im uwolnić
niezdolni do wykonywania innych zawodów dryfują w się od uczuć winy wynikłych z egoistycznej walki o
kierunku pracy dokera w sposób tak naturalny jak system zatrudnienie. Takie publiczne wyrażanie solidarności
odwadniający, który odnajduje drogę ku niższemu mogłoby być wówczas potraktowane jako zachowanie
poziomowi”229, głosi powszechna opinia. Ta postawa ludzi kompensacyjne232. Byłaby to kompensacyjna reakcja na zło,
wobec dokerów jest uważana za główny czynnik oddziałujący które dokerzy wyrządzają sobie nawzajem, tzn. publiczna
na poczucie solidarności wewnątrz grupy. “Brak separacji solidarność z towarzyszami powstająca z odwrócenia
między pracą i domem, patriarchalna struktura rodziny i negatywnego stanu w pozytywną wartość. Z negatywnych
tradycja kontynuowania zawodu ojca przez syna przyczyniały stanów emocjonalnych doświadczanych przez dokerów
się do rozwoju wspólnot dokerów ze swoim własnym stylem powstawałoby więc pozytywne poczucie tożsamości.
życia i systemem wartości, ale prawdopodobnie Rodziłoby się ono z cierpienia.
najważniejszym czynnikiem w tym procesie tworzenia
wspólnoty była postawa, którą ludzie spoza tej gałęzi Wspólnoty organizacyjne
przemysłu mieli wobec dokerów, których zawodowi
Wspólne zamieszkiwanie oraz zawód mogą więc
przypisuje się niski status”230. Gdy grupa zawodowa ma niski
zarówno związać i zamknąć swoich członków, jak i
lub marginalny status, ma to wyraźny wpływ na postawy
dostarczyć im potwierdzenia i ochrony. Istnieje także pewien
członków grupy. Dokerzy często ujawniają silną
typ wspólnoty, który możemy nazwać organizacyjnym.
podejrzliwość wobec ludzi spoza ich zawodowego
środowiska, co znajduje swój wyraz w ich separowaniu się od Whyte, badając człowieka w organizacji, stwierdza
zewnętrznego świata. Również wiąże się to często z kategorycznie, że jego badani nie tylko pracowali dla
szerszych korporacji, ale również przynależeli do nich. “Są to
przedstawiciele middle class, którzy opuścili dom duchowo i
227
University of Liverpool, Social Science Series, The Dock Worker, 1954, s.48
228 231
J. E. T. Eldridge, Sociology and Industrial Life, 1971, s. 17 por. np., S. Hill, The Dockers: Class and Tradition in London, 1976; J. B.
229
University of Liverpool, op. cit., 1954, s. 50 Mays, Growing Up in a City, 1954
230 232
Ibidem. s. 50 University of Liverpool, op. cit., 1954, s. 67
Mikołajewska 227 228 Zjawisko wspólnoty

pracy i odpoczynku, typowym dla nowoczesnego rozłamami wewnątrz zawodowej wspólnoty robotników231.
przemysłowego społeczeństwa. Doker spędzał cały dzień Procedura zatrudnienia np. wywołuje silne współzawodnictwo
między domem a pracą, przekazując informacje o tym, co i nawet konflikt między poszczególnymi dokerami. Walkę
zdarzyło się w doku i dowiadując się, co zdarzyło się w domu między nimi zaostrzały fizyczne warunki pracy. Nie sprzyjały
i wśród sąsiadów. Rutyna pracy domowej żony dokera była one uporządkowanemu i kooperatywnemu zachowaniu i
wyznaczona przez godziny pracy męża i przez rodzaj podczas wywiadów dokerzy ujawniali, że są tego świadomi
ładunku, z którym pracował”227. (...) Często powtarzane opowieści o walce o zatrudnienie z
Podobnie Miller w swoim porównawczym eseju o trudem dawały się pogodzić z solidarnością, z której byli
dokerach sformułował twierdzenie, że subkultura dokerów znani. Z wywiadów wynikało jednak, że dokerzy sami są
wynikała z warunków ich pracy. Przypadkowość zatrudnienia świadomi tej sprzeczności. Szczególnie jest to widoczne w
oraz izolację geograficzną uznał on za kluczowe czynniki w następujących wypowiedziach dwóch dokerów: “Ludzie nie
rozwoju tej subkultury, której charakterystyczną cechą były mówiliby, że dokerzy są solidarni, gdyby zobaczyli nas
“niezwykła solidarność i lojalność wobec kolegów, sprzeczających się o drobiazgi, jak małpy, które walczą o
podejrzliwość wobec dyrekcji i outsiderów, posłuszeństwo kawałek chleba”. “Dokerzy nie są naprawdę solidarni —
wobec grupy, pojawianie się charyzmatycznych przywódców, ratuj się kto może”.
liberalna filozofia polityczna i konserwatywny stosunek do Wielu robotników było nie tylko tego świadomych,
zmiany w praktyce pracy, niesystematyczne myślenie”228. ale równocześnie wstydziło się tego. Satysfakcja, którą
Owo niesystematyczne myślenie może być przychylnie czerpali z publicznego wyrażania solidarności, szczególnie z
interpretowane jako niezależny duch lub nieprzychylnie jako poparcia dla kolegów, którzy byli według nich ofiarami, może
brak dyscypliny i poczucia odpowiedzialności: “ludzie wynikać z faktu, że takie postępowanie pomagało im uwolnić
niezdolni do wykonywania innych zawodów dryfują w się od uczuć winy wynikłych z egoistycznej walki o
kierunku pracy dokera w sposób tak naturalny jak system zatrudnienie. Takie publiczne wyrażanie solidarności
odwadniający, który odnajduje drogę ku niższemu mogłoby być wówczas potraktowane jako zachowanie
poziomowi”229, głosi powszechna opinia. Ta postawa ludzi kompensacyjne232. Byłaby to kompensacyjna reakcja na zło,
wobec dokerów jest uważana za główny czynnik oddziałujący które dokerzy wyrządzają sobie nawzajem, tzn. publiczna
na poczucie solidarności wewnątrz grupy. “Brak separacji solidarność z towarzyszami powstająca z odwrócenia
między pracą i domem, patriarchalna struktura rodziny i negatywnego stanu w pozytywną wartość. Z negatywnych
tradycja kontynuowania zawodu ojca przez syna przyczyniały stanów emocjonalnych doświadczanych przez dokerów
się do rozwoju wspólnot dokerów ze swoim własnym stylem powstawałoby więc pozytywne poczucie tożsamości.
życia i systemem wartości, ale prawdopodobnie Rodziłoby się ono z cierpienia.
najważniejszym czynnikiem w tym procesie tworzenia
wspólnoty była postawa, którą ludzie spoza tej gałęzi Wspólnoty organizacyjne
przemysłu mieli wobec dokerów, których zawodowi
Wspólne zamieszkiwanie oraz zawód mogą więc
przypisuje się niski status”230. Gdy grupa zawodowa ma niski
zarówno związać i zamknąć swoich członków, jak i
lub marginalny status, ma to wyraźny wpływ na postawy
dostarczyć im potwierdzenia i ochrony. Istnieje także pewien
członków grupy. Dokerzy często ujawniają silną
typ wspólnoty, który możemy nazwać organizacyjnym.
podejrzliwość wobec ludzi spoza ich zawodowego
środowiska, co znajduje swój wyraz w ich separowaniu się od Whyte, badając człowieka w organizacji, stwierdza
zewnętrznego świata. Również wiąże się to często z kategorycznie, że jego badani nie tylko pracowali dla
szerszych korporacji, ale również przynależeli do nich. “Są to
przedstawiciele middle class, którzy opuścili dom duchowo i
227
University of Liverpool, Social Science Series, The Dock Worker, 1954, s.48
228 231
J. E. T. Eldridge, Sociology and Industrial Life, 1971, s. 17 por. np., S. Hill, The Dockers: Class and Tradition in London, 1976; J. B.
229
University of Liverpool, op. cit., 1954, s. 50 Mays, Growing Up in a City, 1954
230 232
Ibidem. s. 50 University of Liverpool, op. cit., 1954, s. 67
Mikołajewska 229 230 Zjawisko wspólnoty

fizycznie, żeby zaprzysiąc się życiu organizacyjnemu”233. służyć w armii. W tej sprawie istniały Akta Parlamentu.
Badanie Whyte’a dotyczyło “białych kołnierzyków”, którzy Fortescue wymienia różne przyzwalające akta: Akt o Buncie z
publicznie przedstawiają swoją wizję świata 1702 roku, który zwalniał z winy pewną liczbę skazanych
indywidualistycznie, ale w praktyce mają umysłowość zbrodniarzy; Akt z 1703 roku, który decydował o tym, że
kolektywną i korporacyjną. Whyte wprowadza pojęcie wszyscy bezrobotni i bez wyraźnych środków do życia
“społecznej etyki”, która racjonalizuje roszczenia organizacji powinni zostać zwerbowani; Akt o rekrutacji z 1779 roku
do lenniczej wierności i daje tym, którzy się jej ustanawiał prawo lokalnych sądów do werbowania
podporządkowują, poczucie poświęcenia. W przypadkach włóczęgów, złodziejów, inwalidów236. Bohater Roberta Grave,
ekstremalnych można powiedzieć, że przekształca to, co jest sierżant Lamb237 dołączył do kolorowych z trójką innych osób,
faktycznie zaprzeczeniem praw jednostki w wśród których byli clipper, złodziej kieszonkowy
indywidualizm”234. Zanurzając się w korporacji, robotnik zrekrutowany w więzieniu w Dublinie oraz sprzedawca dżinu
przestaje być izolowany i jego świat nabiera sensu. uciekający przed wierzycielami.
Współdziałanie z innymi daje mu poczucie, że jest Ta praktyka werbowania w więzieniach i wśród
wartościową jednostką i poprzez wzniesienie się na poziom biedaków wzmacniała się podczas kryzysu. Np. w 1794 roku
grupy pomaga w wytwarzaniu całości, która jest czymś więcej powstał pułk ochotników z Perthshire. Pułk przezywano
niż sumą swoich części. Cena, którą jednostka za to płaci, “szary miot z Perthshire”, ponieważ wielu rekrutów
Whyte nazywa “styranizowaniem”. Człowiek przestaje pochodziło prosto z więzienia. Ci byli więźniowie, z powodu
należeć do samego siebie i staje się takim, jakim definiuje go złego wyposażenia pułku musieli dalej nosić szare więzienne
organizacja. Różnica między zawodowymi i organizacyjnymi spodnie238. Byli tam także tacy rekruci, którzy zostali wcieleni
wspólnotami tkwi w zakresie, intensywności lub ucisku do armii siłą jak i ci, którzy zostali zwabieni do armii przy
korporacyjnych granic. Janowitz np. twierdził, że “zawodowy pomocy różnych wątpliwych metod i tacy, którzy zostali
żołnierz to coś więcej niż zawód — to całkowity styl życia. wcieleni przez lokalną szlachtę lub głowę klanu.
Oficer (lub ogólniej żołnierz) jest członkiem wspólnoty, której Cruickshank239 np. opisuje przypadki bezrobotnych i
żądania dotyczące jego codziennego życia sięgają daleko poza bezpańskich, którzy odgrywali sztukę o rekrutowaniu do
formalne obowiązki“235. wojska. Preeble240 natomiast odnotowuje oczyszczenie Szkocji
Armia brytyjska jest znakomitym przykładem z górali.
organizacyjnej wspólnoty ilustrującym ochronny charakter Niekiedy warunki w armii doświadczane przez
uczestnictwa. Jest ona dzięki tradycji i zaprogramowaniu rekrutów nie były lepsze od warunków w domach pracy dla
instytucją dobroczynną dla swojego zwerbowanego personelu. ubogich. Rekruci i żebracy byli traktowani jako istoty
W przeszłości służba ta przybrała formę usuwania tych, gorszego gatunku, którym brak energii i zdolności do
których uważano za nieprzystosowanych do życia w radzenia sobie w szerszym społeczeństwie. Uważano ich za
cywilizowanej społeczności i dostarczaniem im w armii ludzi, którzy z tego lub innego powodu zrzekli się swoich
znaczącej roli oraz tożsamości. W XIX wieku uczyniło to z praw cywilnych, dając się zwerbować do armii. Wielu z tych
mężczyzn doznawało szoku, że werbunek oznaczał zrzeczenie
armii i z marynarki główne agencje dobroczynne działające
się przywilejów i korzyści towarzyszących wolności i
poza systemem Prawa dla Ubogich. Przez cały ten okres, a
dobrowolne zaprzedanie się przeważnie poniżającemu i
także wcześniej, pułki armii brytyjskiej rekrutowały się
degradującemu niewolnictwu241. Takie odczucia były
głównie z tych, którzy uciekali przed głodem a nawet
wyrokiem za zbrodnię. Aż do reform Cardwella w 1870 roku,
236
lokalne sądy często zwalniały przestępców od kary, a nawet z Sir J. Fortescue, History of the British Army, 1930
237
więzienia lub od wyroku wysiedlenia, jeżeli zgadzali się R. Graves, Sergeant Lamb of the Ninth, 1940
238
S. Andrzejewski, Military Organisation and Society, 1954
233 239
W. H. Whyte, The Organisational Man, 1960, s. 175 C. G. Cruickshank, Elizabeth's Army, 1966
234 240
Ibidem, s.11 J. Preeble, The Highland Clearances, 1969
235 241
M. Janowitz, The Professional Soldier, 1960, s. 175 G. P. Thompson, The Making of the English Working Class, 1968, s. 88
Mikołajewska 229 230 Zjawisko wspólnoty

fizycznie, żeby zaprzysiąc się życiu organizacyjnemu”233. służyć w armii. W tej sprawie istniały Akta Parlamentu.
Badanie Whyte’a dotyczyło “białych kołnierzyków”, którzy Fortescue wymienia różne przyzwalające akta: Akt o Buncie z
publicznie przedstawiają swoją wizję świata 1702 roku, który zwalniał z winy pewną liczbę skazanych
indywidualistycznie, ale w praktyce mają umysłowość zbrodniarzy; Akt z 1703 roku, który decydował o tym, że
kolektywną i korporacyjną. Whyte wprowadza pojęcie wszyscy bezrobotni i bez wyraźnych środków do życia
“społecznej etyki”, która racjonalizuje roszczenia organizacji powinni zostać zwerbowani; Akt o rekrutacji z 1779 roku
do lenniczej wierności i daje tym, którzy się jej ustanawiał prawo lokalnych sądów do werbowania
podporządkowują, poczucie poświęcenia. W przypadkach włóczęgów, złodziejów, inwalidów236. Bohater Roberta Grave,
ekstremalnych można powiedzieć, że przekształca to, co jest sierżant Lamb237 dołączył do kolorowych z trójką innych osób,
faktycznie zaprzeczeniem praw jednostki w wśród których byli clipper, złodziej kieszonkowy
indywidualizm”234. Zanurzając się w korporacji, robotnik zrekrutowany w więzieniu w Dublinie oraz sprzedawca dżinu
przestaje być izolowany i jego świat nabiera sensu. uciekający przed wierzycielami.
Współdziałanie z innymi daje mu poczucie, że jest Ta praktyka werbowania w więzieniach i wśród
wartościową jednostką i poprzez wzniesienie się na poziom biedaków wzmacniała się podczas kryzysu. Np. w 1794 roku
grupy pomaga w wytwarzaniu całości, która jest czymś więcej powstał pułk ochotników z Perthshire. Pułk przezywano
niż sumą swoich części. Cena, którą jednostka za to płaci, “szary miot z Perthshire”, ponieważ wielu rekrutów
Whyte nazywa “styranizowaniem”. Człowiek przestaje pochodziło prosto z więzienia. Ci byli więźniowie, z powodu
należeć do samego siebie i staje się takim, jakim definiuje go złego wyposażenia pułku musieli dalej nosić szare więzienne
organizacja. Różnica między zawodowymi i organizacyjnymi spodnie238. Byli tam także tacy rekruci, którzy zostali wcieleni
wspólnotami tkwi w zakresie, intensywności lub ucisku do armii siłą jak i ci, którzy zostali zwabieni do armii przy
korporacyjnych granic. Janowitz np. twierdził, że “zawodowy pomocy różnych wątpliwych metod i tacy, którzy zostali
żołnierz to coś więcej niż zawód — to całkowity styl życia. wcieleni przez lokalną szlachtę lub głowę klanu.
Oficer (lub ogólniej żołnierz) jest członkiem wspólnoty, której Cruickshank239 np. opisuje przypadki bezrobotnych i
żądania dotyczące jego codziennego życia sięgają daleko poza bezpańskich, którzy odgrywali sztukę o rekrutowaniu do
formalne obowiązki“235. wojska. Preeble240 natomiast odnotowuje oczyszczenie Szkocji
Armia brytyjska jest znakomitym przykładem z górali.
organizacyjnej wspólnoty ilustrującym ochronny charakter Niekiedy warunki w armii doświadczane przez
uczestnictwa. Jest ona dzięki tradycji i zaprogramowaniu rekrutów nie były lepsze od warunków w domach pracy dla
instytucją dobroczynną dla swojego zwerbowanego personelu. ubogich. Rekruci i żebracy byli traktowani jako istoty
W przeszłości służba ta przybrała formę usuwania tych, gorszego gatunku, którym brak energii i zdolności do
których uważano za nieprzystosowanych do życia w radzenia sobie w szerszym społeczeństwie. Uważano ich za
cywilizowanej społeczności i dostarczaniem im w armii ludzi, którzy z tego lub innego powodu zrzekli się swoich
znaczącej roli oraz tożsamości. W XIX wieku uczyniło to z praw cywilnych, dając się zwerbować do armii. Wielu z tych
mężczyzn doznawało szoku, że werbunek oznaczał zrzeczenie
armii i z marynarki główne agencje dobroczynne działające
się przywilejów i korzyści towarzyszących wolności i
poza systemem Prawa dla Ubogich. Przez cały ten okres, a
dobrowolne zaprzedanie się przeważnie poniżającemu i
także wcześniej, pułki armii brytyjskiej rekrutowały się
degradującemu niewolnictwu241. Takie odczucia były
głównie z tych, którzy uciekali przed głodem a nawet
wyrokiem za zbrodnię. Aż do reform Cardwella w 1870 roku,
236
lokalne sądy często zwalniały przestępców od kary, a nawet z Sir J. Fortescue, History of the British Army, 1930
237
więzienia lub od wyroku wysiedlenia, jeżeli zgadzali się R. Graves, Sergeant Lamb of the Ninth, 1940
238
S. Andrzejewski, Military Organisation and Society, 1954
233 239
W. H. Whyte, The Organisational Man, 1960, s. 175 C. G. Cruickshank, Elizabeth's Army, 1966
234 240
Ibidem, s.11 J. Preeble, The Highland Clearances, 1969
235 241
M. Janowitz, The Professional Soldier, 1960, s. 175 G. P. Thompson, The Making of the English Working Class, 1968, s. 88
Mikołajewska 231 232 Zjawisko wspólnoty

szczególnie rozpowszechnione w epoce samopomocy tych, którzy z różnych powodów mieli trudności ze
charakterystycznej dla XIX-wiecznej Anglii. Zarówno armia spełnianiem wymogów obywatelskiego społeczeństwa.
jak i dom pracy posługiwały się punitywnym reżimem.
Szczególnie armia potrafiła wypracować “nieprzyjemne Ochronne wspólnoty i planowanie urbanistyczne
środki” przekształcania tych “gorszych” mężczyzn w We współczesnym miejskim społeczeństwie
żołnierzy. Rekruci, “te niedorozwinięte dzieci nowych spotykamy więc ludzi, w których doświadczeniu życie w
slumsów w Anglii, z popsutymi zębami i o przenikliwych, szerszym społeczeństwie wydaje się bezsensowne i
podejrzliwych twarzach”242 mogli być “wdeptani” w zagrażające. Doświadczają oni poczucia “bezdomności” w tej
żołnierza przy pomocy uderzenia biczem. szerszej strukturze społecznej. Lekarstwa na to poczucie
Żołnierzowi wewnątrz przydzielano status związany poszukują inwestując w życie wspólnotowe. Wspólnoty
z pułkiem, a nie z armią traktowaną jako całość. Przed ulokowane w miejscu zamieszkania, w pracy, czy w
rokiem 1870 armia była tak zorganizowana, że nie było w organizacji mają w praktyce charakter ochrony i dostarczają
niej ani centralizacji, ani państwowej biurokratycznej ograniczonej przestrzeni doświadczenia, które ma sens i jest
kontroli. Mała, złożona z ochotników armia brytyjska znajome.
stanowiła luźno zorganizowany zbiór względnie Wielu planistów i projektantów środowiska
autonomicznych pułków, z których każdy stanowił odrębną miejskiego uważa, że wspólnota powstającą na bazie małej,
moralną wspólnotę. Pułki te były ważniejsze zarówno na gęsto zaludnionej przestrzeni, jest alternatywą dla aktualnego
poziomie organizacyjnym, jak i subiektywnym niż armia jako miejskiego budownictwa. Małe “wspólnoty” domków
całość. Każdy pułk zawierał w sobie wszystkie elementy jednorodzinnych wydają się profesjonalistom deską ratunku
umożliwiające mu niezależnie działania243. Dla żołnierzy był dla ich mieszkańców przed “bezdomnością”. Jednakże, jeżeli
on jak “klan lub szczep, lub jak rozszerzona, ale mimo to uzasadniony jest pogląd, że na bazie tego, co Durkheim
zwarta rodzina. Każdy pułk miał swoje własne poczucie nazywał “podobieństwem” kształtują się komuny, wówczas
honoru, swoją własną historię”244. Pułk dawał żołnierzom planiści i architekci próbując budować wspólnotę, tworzyliby
dom, poczucie tożsamości, dumę i roszczenie do honorowego faktycznie warunki do powstawania “getta”. Budynki i domy
statusu, co w swej istocie łączy się z tradycyjnymi, mogą stać się wygodną wysepką zamieszkałą przez ludzi, od
przypisywanymi, instytucjonalnymi rolami. Tożsamość których żąda się społecznego podobieństwa i podobnego
żołnierza była postrzegana jako zewnętrzna jakość raz na umysłu. Widok outsidera może być sygnałem potencjalnego
zawsze otrzymana i wyrażająca się w historii pułku i jej zagrożenia.
zapisie. Można twierdzić, że polityka tego rodzaju jest
System pułków w armii brytyjskiej opierał się na polityką rozmyślnego odwracania się od rzeczywistości
pojęciu honoru. Wiązało ono żołnierza z wyidealizowanymi nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Idea
normami pułku. Bycie członkiem pułku dawało żołnierzowi sąsiedzkiej wspólnoty odwraca uwagę od szerszego
poczucie pewności siebie i cel o charakterze moralnego społeczeństwa i od kulturowej bazy społecznych i
przedsięwzięcia. Tożsamość była związana z pułkiem i ze personalnych problemów. Pojęcie wspólnoty jako wspólnoty
zinstytucjonalizowaną rolą i była niezależna od osobistych ochronnej zawiera w sobie koszt konserwatyzmu, gdyż po
własności żołnierza. “W świecie honoru tożsamość jest trwale pierwsze, nie jest ona prawdziwym wyzwaniem rzuconym
połączona z przeszłością poprzez powtarzanie prototypowych przeciw dominującym obecnie przekonaniom i instytucjom i
działań”245. Jako organizacyjna wspólnota po drugie, definiuje “bycie razem” i jedność według
dziewiętnastowieczna armia mogła “ratować” wielu spośród kryteriów przypisania. Dla konserwatyzmu ochronnej
242
wspólnoty fundamentalny jest jej lokalny charakter,
J. Masters, Night Runners of Bengal, 1957, s. 325 konieczność utrzymania granic i koszty osobiste mające swe
243
J. C. M. Baynes, Morale: A Study of Men and Courage, 1967, s. 18 korzenie w podporządkowaniu jednostki grupie i jej normom.
244
B. Farwell, Queen Victoria's Little Wars, 173, s. 354 Jak już wspomniano, idea ochronnej wspólnoty
245
P. Berger, On the Obsolescence on the Concept of Honour, Arch. Europ. odnosi się do sytuacji, w której większość kwestii jest
Sociol., Vol. VI, 1970, s. 341 rozstrzygana na poziomie grupy i gdzie członkostwo wymaga
Mikołajewska 231 232 Zjawisko wspólnoty

szczególnie rozpowszechnione w epoce samopomocy tych, którzy z różnych powodów mieli trudności ze
charakterystycznej dla XIX-wiecznej Anglii. Zarówno armia spełnianiem wymogów obywatelskiego społeczeństwa.
jak i dom pracy posługiwały się punitywnym reżimem.
Szczególnie armia potrafiła wypracować “nieprzyjemne Ochronne wspólnoty i planowanie urbanistyczne
środki” przekształcania tych “gorszych” mężczyzn w We współczesnym miejskim społeczeństwie
żołnierzy. Rekruci, “te niedorozwinięte dzieci nowych spotykamy więc ludzi, w których doświadczeniu życie w
slumsów w Anglii, z popsutymi zębami i o przenikliwych, szerszym społeczeństwie wydaje się bezsensowne i
podejrzliwych twarzach”242 mogli być “wdeptani” w zagrażające. Doświadczają oni poczucia “bezdomności” w tej
żołnierza przy pomocy uderzenia biczem. szerszej strukturze społecznej. Lekarstwa na to poczucie
Żołnierzowi wewnątrz przydzielano status związany poszukują inwestując w życie wspólnotowe. Wspólnoty
z pułkiem, a nie z armią traktowaną jako całość. Przed ulokowane w miejscu zamieszkania, w pracy, czy w
rokiem 1870 armia była tak zorganizowana, że nie było w organizacji mają w praktyce charakter ochrony i dostarczają
niej ani centralizacji, ani państwowej biurokratycznej ograniczonej przestrzeni doświadczenia, które ma sens i jest
kontroli. Mała, złożona z ochotników armia brytyjska znajome.
stanowiła luźno zorganizowany zbiór względnie Wielu planistów i projektantów środowiska
autonomicznych pułków, z których każdy stanowił odrębną miejskiego uważa, że wspólnota powstającą na bazie małej,
moralną wspólnotę. Pułki te były ważniejsze zarówno na gęsto zaludnionej przestrzeni, jest alternatywą dla aktualnego
poziomie organizacyjnym, jak i subiektywnym niż armia jako miejskiego budownictwa. Małe “wspólnoty” domków
całość. Każdy pułk zawierał w sobie wszystkie elementy jednorodzinnych wydają się profesjonalistom deską ratunku
umożliwiające mu niezależnie działania243. Dla żołnierzy był dla ich mieszkańców przed “bezdomnością”. Jednakże, jeżeli
on jak “klan lub szczep, lub jak rozszerzona, ale mimo to uzasadniony jest pogląd, że na bazie tego, co Durkheim
zwarta rodzina. Każdy pułk miał swoje własne poczucie nazywał “podobieństwem” kształtują się komuny, wówczas
honoru, swoją własną historię”244. Pułk dawał żołnierzom planiści i architekci próbując budować wspólnotę, tworzyliby
dom, poczucie tożsamości, dumę i roszczenie do honorowego faktycznie warunki do powstawania “getta”. Budynki i domy
statusu, co w swej istocie łączy się z tradycyjnymi, mogą stać się wygodną wysepką zamieszkałą przez ludzi, od
przypisywanymi, instytucjonalnymi rolami. Tożsamość których żąda się społecznego podobieństwa i podobnego
żołnierza była postrzegana jako zewnętrzna jakość raz na umysłu. Widok outsidera może być sygnałem potencjalnego
zawsze otrzymana i wyrażająca się w historii pułku i jej zagrożenia.
zapisie. Można twierdzić, że polityka tego rodzaju jest
System pułków w armii brytyjskiej opierał się na polityką rozmyślnego odwracania się od rzeczywistości
pojęciu honoru. Wiązało ono żołnierza z wyidealizowanymi nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Idea
normami pułku. Bycie członkiem pułku dawało żołnierzowi sąsiedzkiej wspólnoty odwraca uwagę od szerszego
poczucie pewności siebie i cel o charakterze moralnego społeczeństwa i od kulturowej bazy społecznych i
przedsięwzięcia. Tożsamość była związana z pułkiem i ze personalnych problemów. Pojęcie wspólnoty jako wspólnoty
zinstytucjonalizowaną rolą i była niezależna od osobistych ochronnej zawiera w sobie koszt konserwatyzmu, gdyż po
własności żołnierza. “W świecie honoru tożsamość jest trwale pierwsze, nie jest ona prawdziwym wyzwaniem rzuconym
połączona z przeszłością poprzez powtarzanie prototypowych przeciw dominującym obecnie przekonaniom i instytucjom i
działań”245. Jako organizacyjna wspólnota po drugie, definiuje “bycie razem” i jedność według
dziewiętnastowieczna armia mogła “ratować” wielu spośród kryteriów przypisania. Dla konserwatyzmu ochronnej
242
wspólnoty fundamentalny jest jej lokalny charakter,
J. Masters, Night Runners of Bengal, 1957, s. 325 konieczność utrzymania granic i koszty osobiste mające swe
243
J. C. M. Baynes, Morale: A Study of Men and Courage, 1967, s. 18 korzenie w podporządkowaniu jednostki grupie i jej normom.
244
B. Farwell, Queen Victoria's Little Wars, 173, s. 354 Jak już wspomniano, idea ochronnej wspólnoty
245
P. Berger, On the Obsolescence on the Concept of Honour, Arch. Europ. odnosi się do sytuacji, w której większość kwestii jest
Sociol., Vol. VI, 1970, s. 341 rozstrzygana na poziomie grupy i gdzie członkostwo wymaga
Mikołajewska 233 234 Zjawisko wspólnoty

personalnego podporządkowania się grupie. Ochronne Problemy do dyskusji


wspólnoty dostarczają więc kompletnego opisu drogi życia i
żądają od członka umiejętności odróżnienia członka od 1. Powiązanie jednostki ze społeczeństwem globalnym w
“nie-członka”. Jako schronienie dostarczają bezpieczeństwa i społeczeństwie tradycyjnym i nowoczesnym.
pewności, ale kosztem utrzymania podziału między “my” i 2. Sytuacja “przejścia” od społeczeństw tradycyjnych do
“oni”. Wspólnoty w tym rozumieniu gwarantują wewnątrz nowoczesnych i jednostkowe reakcje przystosowawcze.
swoich granic życie, w którym zaufanie i przyjaźń mogą być 3. Definicja wspólnoty przyjęta przez autora.
skierowywane tylko w stosunku do innych członków. 4. Wspólnota jako kategoria klasyfikacyjna versus wspólnota
Ochronne wspólnoty mogą istnieć i trwać tylko tam, gdzie jako zjawisko stopniowalne.
członkowie znają i rozpoznają innych członków i odnoszą się 5. Przesunięcie się związków wspólnotowych w
w sposób wyraźnie odmienny do tych, którzy nie są społeczeństwie nowoczesnym z całości społeczeństwa na
członkami. Charakteryzują się wspólnym i kompletnym jego części.
stylem życia, który wyraźnie różni się od innych i którego 6. Rozwój wspólnot w kontekście zagrażającego
baza jest determinowana przez podobne doświadczanie społeczeństwa globalnego: wspólnoty ochronne.
globalnego społeczeństwa. Wartości i normy, które modelują 7. Problem wchłonięcia jednostki przez grupę.
życie ochronnej wspólnoty są w zasadzie reakcją na warunki
uczestnictwa w globalnym społeczeństwie.
Inni autorzy uważają jednak, że wspólnotę tworzy
podzielane przywiązanie do zestawu podstawowych praw i
obowiązków. Max Weber np. w The City opisuje taki zestaw
praw, który jest zorganizowany w ciało polityczne i
obywatelskie lub “wspólnotę”. Podobnie Williams w The
Long Revolution broni wspólnotowości nowego rodzaju
opartej na współpracy, paternalizmie, uczestnictwie,
egalitaryzmie i poczuciu członkostwa. Podejście to włącza do
wspólnoty element kontraktu, konstytucyjnego uznania
obowiązku formułowania wspólnych praw dla wszystkich na
minimalnym poziomie246. Uwaga przesuwa się tu bardziej w
kierunku wspólnoty udziału i wartości — “termin wspólnota
nie odnosi się tu do grupy ulokowanej geograficznie, lecz jest
użyty w sensie wspólnoty udziału. Termin ten implikuje, że
opisywani ludzie (muzycy jazzowi) podzielają określony
układ norm”247.

246
por. T. H. Marshall, Citizenship and Social Class, 1954
247
R. W. Mark, A. P. Merrian, op. cit. 1960, s. 211
Mikołajewska 233 234 Zjawisko wspólnoty

personalnego podporządkowania się grupie. Ochronne Problemy do dyskusji


wspólnoty dostarczają więc kompletnego opisu drogi życia i
żądają od członka umiejętności odróżnienia członka od 1. Powiązanie jednostki ze społeczeństwem globalnym w
“nie-członka”. Jako schronienie dostarczają bezpieczeństwa i społeczeństwie tradycyjnym i nowoczesnym.
pewności, ale kosztem utrzymania podziału między “my” i 2. Sytuacja “przejścia” od społeczeństw tradycyjnych do
“oni”. Wspólnoty w tym rozumieniu gwarantują wewnątrz nowoczesnych i jednostkowe reakcje przystosowawcze.
swoich granic życie, w którym zaufanie i przyjaźń mogą być 3. Definicja wspólnoty przyjęta przez autora.
skierowywane tylko w stosunku do innych członków. 4. Wspólnota jako kategoria klasyfikacyjna versus wspólnota
Ochronne wspólnoty mogą istnieć i trwać tylko tam, gdzie jako zjawisko stopniowalne.
członkowie znają i rozpoznają innych członków i odnoszą się 5. Przesunięcie się związków wspólnotowych w
w sposób wyraźnie odmienny do tych, którzy nie są społeczeństwie nowoczesnym z całości społeczeństwa na
członkami. Charakteryzują się wspólnym i kompletnym jego części.
stylem życia, który wyraźnie różni się od innych i którego 6. Rozwój wspólnot w kontekście zagrażającego
baza jest determinowana przez podobne doświadczanie społeczeństwa globalnego: wspólnoty ochronne.
globalnego społeczeństwa. Wartości i normy, które modelują 7. Problem wchłonięcia jednostki przez grupę.
życie ochronnej wspólnoty są w zasadzie reakcją na warunki
uczestnictwa w globalnym społeczeństwie.
Inni autorzy uważają jednak, że wspólnotę tworzy
podzielane przywiązanie do zestawu podstawowych praw i
obowiązków. Max Weber np. w The City opisuje taki zestaw
praw, który jest zorganizowany w ciało polityczne i
obywatelskie lub “wspólnotę”. Podobnie Williams w The
Long Revolution broni wspólnotowości nowego rodzaju
opartej na współpracy, paternalizmie, uczestnictwie,
egalitaryzmie i poczuciu członkostwa. Podejście to włącza do
wspólnoty element kontraktu, konstytucyjnego uznania
obowiązku formułowania wspólnych praw dla wszystkich na
minimalnym poziomie246. Uwaga przesuwa się tu bardziej w
kierunku wspólnoty udziału i wartości — “termin wspólnota
nie odnosi się tu do grupy ulokowanej geograficznie, lecz jest
użyty w sensie wspólnoty udziału. Termin ten implikuje, że
opisywani ludzie (muzycy jazzowi) podzielają określony
układ norm”247.

246
por. T. H. Marshall, Citizenship and Social Class, 1954
247
R. W. Mark, A. P. Merrian, op. cit. 1960, s. 211
Mikołajewska 235 236 Zjawisko wspólnoty

zbadania ich struktury organizacyjnej oraz właściwości, a


także i przede wszystkim przyczyn ich powstania.
Podjęto szereg prób wyjaśnienia i interpretacji tych
Rozdział VIII ruchów, przyjmując różną perspektywę teoretyczną. Sam
Wspólnoty religijne autor, próbując je wyjaśnić, sięga do niemieckiej tradycji
humanistycznej.
Nowoczesność i kryzys znaczeń
W rozdziale IX zostały omówione trzy artykuły, w których
podejmuje się próbę wyjaśnienia mechanizmu popularności nowych ruchów Niemiecka tradycja humanistyczna, pisze autor,
religijnych wśród młodzieży. Ruchy te uważa się za odpowiedź na alienację w skupia uwagę na problemie jednostkowej egzystencji w
nowoczesnym społeczeństwie, obronę przed nowoczesnością. W artykułach tych
została również zarysowana sama koncepcja nowoczesności. J. D. Hunter
społeczeństwie, a mówiąc dokładniej w nowoczesnym
twierdzi, że nowe ruchy religijne są protestem przeciw instytucjom społeczeństwie. Sprawą centralną jest charakter oraz istota
nowoczesności, przeciw rozbiciu życia na sferę prywatną i publiczną, gdzie nowoczesności i jej wpływ na charakter i bieg życia jednostki.
żadna z tych sfer nie daje jednostce poczucia zakorzenienia — jest obca. J. H. Tradycja ta inspirowała większość rozważań socjologicznych.
Fichter z kolei podkreśla, że nowych ruchów religijnych nie możemy traktować Jedną z ważniejszych cech nowoczesności jest
wyłącznie jako ucieczki przed nowoczesnością. Analizując ruchy religijne nie
należy zapominać o swoistości zjawisk religijnych. Fakt, że mamy do czynienia
instytucjonalne zróżnicowanie i wzrost biurokracji. Tworzy
z ucieczką do ruchów o charakterze religijnym może wskazywać na to, czego się tzw. strukturalna biurokracja, tzn. rozdzielenie publicznej
młodzi potrzebują — szukają wartości i absolutu. B. Wilson próbując wyjaśnić i prywatnej sfery życia oraz intensywny pluralizm kulturowy
nowe ruchy religijne, zwraca uwagę na pewne podobieństwa między wynikający z urbanizacji, mnożenia się środków komunikacji
nowoczesnym społeczeństwem a sektą religijną. Jest nim np. tzw. czas nagłej masowej oraz ze społecznej i geograficznej ruchliwości.
potrzeby.
Wynikiem procesów modernizacji jest to, co Arnold Gehlen,
teoretyk niemiecki, nazywał de–instytucjonalizacją. Sens tego
pojęcia stanie się wkrótce jasny, gdy przyjrzymy się bliżej
1. Nowe religie: de–modernizacja i protest teorii instytucji Gehlena.
U podstaw teorii instytucji Gehlena leżą założenia na
przeciw nowoczesności temat bilogicznej konstytucji człowieka. Organizm ludzki jest
w ujęciu J. D. Huntera248 niekompletny w chwili narodzin w tym sensie, jak mówi
Gehlen, że jest pozbawiony instynktu.
Nie istnieją żadne struktury biologiczne do
wyrażania energii na zewnątrz przez człowieka. Co więcej,
Gwałtowne zmiany w kulturze (szczególnie w nie istnieje żadne jednoznacznie określone środowisko
dziedzinie religii) stawiają socjologów w kłopotliwej sytuacji, ekologiczne, do którego człowiek musi się przystosować.
pisze autor. Wielu z nich sądziło bowiem, że nowoczesne Doświadczenie człowieka od początku jest otwarte i nie
społeczeństwo będzie coraz bardziej świeckie i że świeckość ukierunkowane. Taka sytuacja zarówno biologicznie jak i
systemu społecznego objawi się nie tylko w tym, że porządek psychologicznie jest trudna do wytrzymania. Instytucje
społeczny będzie w coraz rzadziej opierał się na religijnych i według Gehlena są sztucznymi konstrukcjami człowieka,
nadprzyrodzonych założeniach, ale także w tym, że osłabną które dają mu to, czego nie dała mu biologia. Funkcjonują tak
nadprzyrodzone motywacje jednostek. jak instynkty, gdyż nadają kształt jednostkowym
Nowe ruchy religijne stały się jednak zjawiskiem zachowaniom i związkom społecznym tak, że stają się one
permanentnym i w związku z tym powstała konieczność przewidywalne. Instytucje nie tylko dostarczają wzorów
zachowaniom, lecz także na poziomie ludzkiego
248
Omówione na podstawie: James D. Hunter, The New Religions: doświadczenia poznawczego czynią te wzory zrozumiałymi i
Demodernisation and the Protest against Modernity, w: Bryan Wilson (ed.), dają poczucie ich kontynuacji. Człowiek, żyjąc zgodnie z tym,
The Social Impact of New Religious Movements. co jest przewidziane przez instytucje, nie musi myśleć o
swoim działaniu — przyjmuje swój świat społeczny za rzecz
Mikołajewska 235 236 Zjawisko wspólnoty

zbadania ich struktury organizacyjnej oraz właściwości, a


także i przede wszystkim przyczyn ich powstania.
Podjęto szereg prób wyjaśnienia i interpretacji tych
Rozdział VIII ruchów, przyjmując różną perspektywę teoretyczną. Sam
Wspólnoty religijne autor, próbując je wyjaśnić, sięga do niemieckiej tradycji
humanistycznej.
Nowoczesność i kryzys znaczeń
W rozdziale IX zostały omówione trzy artykuły, w których
podejmuje się próbę wyjaśnienia mechanizmu popularności nowych ruchów Niemiecka tradycja humanistyczna, pisze autor,
religijnych wśród młodzieży. Ruchy te uważa się za odpowiedź na alienację w skupia uwagę na problemie jednostkowej egzystencji w
nowoczesnym społeczeństwie, obronę przed nowoczesnością. W artykułach tych
została również zarysowana sama koncepcja nowoczesności. J. D. Hunter
społeczeństwie, a mówiąc dokładniej w nowoczesnym
twierdzi, że nowe ruchy religijne są protestem przeciw instytucjom społeczeństwie. Sprawą centralną jest charakter oraz istota
nowoczesności, przeciw rozbiciu życia na sferę prywatną i publiczną, gdzie nowoczesności i jej wpływ na charakter i bieg życia jednostki.
żadna z tych sfer nie daje jednostce poczucia zakorzenienia — jest obca. J. H. Tradycja ta inspirowała większość rozważań socjologicznych.
Fichter z kolei podkreśla, że nowych ruchów religijnych nie możemy traktować Jedną z ważniejszych cech nowoczesności jest
wyłącznie jako ucieczki przed nowoczesnością. Analizując ruchy religijne nie
należy zapominać o swoistości zjawisk religijnych. Fakt, że mamy do czynienia
instytucjonalne zróżnicowanie i wzrost biurokracji. Tworzy
z ucieczką do ruchów o charakterze religijnym może wskazywać na to, czego się tzw. strukturalna biurokracja, tzn. rozdzielenie publicznej
młodzi potrzebują — szukają wartości i absolutu. B. Wilson próbując wyjaśnić i prywatnej sfery życia oraz intensywny pluralizm kulturowy
nowe ruchy religijne, zwraca uwagę na pewne podobieństwa między wynikający z urbanizacji, mnożenia się środków komunikacji
nowoczesnym społeczeństwem a sektą religijną. Jest nim np. tzw. czas nagłej masowej oraz ze społecznej i geograficznej ruchliwości.
potrzeby.
Wynikiem procesów modernizacji jest to, co Arnold Gehlen,
teoretyk niemiecki, nazywał de–instytucjonalizacją. Sens tego
pojęcia stanie się wkrótce jasny, gdy przyjrzymy się bliżej
1. Nowe religie: de–modernizacja i protest teorii instytucji Gehlena.
U podstaw teorii instytucji Gehlena leżą założenia na
przeciw nowoczesności temat bilogicznej konstytucji człowieka. Organizm ludzki jest
w ujęciu J. D. Huntera248 niekompletny w chwili narodzin w tym sensie, jak mówi
Gehlen, że jest pozbawiony instynktu.
Nie istnieją żadne struktury biologiczne do
wyrażania energii na zewnątrz przez człowieka. Co więcej,
Gwałtowne zmiany w kulturze (szczególnie w nie istnieje żadne jednoznacznie określone środowisko
dziedzinie religii) stawiają socjologów w kłopotliwej sytuacji, ekologiczne, do którego człowiek musi się przystosować.
pisze autor. Wielu z nich sądziło bowiem, że nowoczesne Doświadczenie człowieka od początku jest otwarte i nie
społeczeństwo będzie coraz bardziej świeckie i że świeckość ukierunkowane. Taka sytuacja zarówno biologicznie jak i
systemu społecznego objawi się nie tylko w tym, że porządek psychologicznie jest trudna do wytrzymania. Instytucje
społeczny będzie w coraz rzadziej opierał się na religijnych i według Gehlena są sztucznymi konstrukcjami człowieka,
nadprzyrodzonych założeniach, ale także w tym, że osłabną które dają mu to, czego nie dała mu biologia. Funkcjonują tak
nadprzyrodzone motywacje jednostek. jak instynkty, gdyż nadają kształt jednostkowym
Nowe ruchy religijne stały się jednak zjawiskiem zachowaniom i związkom społecznym tak, że stają się one
permanentnym i w związku z tym powstała konieczność przewidywalne. Instytucje nie tylko dostarczają wzorów
zachowaniom, lecz także na poziomie ludzkiego
248
Omówione na podstawie: James D. Hunter, The New Religions: doświadczenia poznawczego czynią te wzory zrozumiałymi i
Demodernisation and the Protest against Modernity, w: Bryan Wilson (ed.), dają poczucie ich kontynuacji. Człowiek, żyjąc zgodnie z tym,
The Social Impact of New Religious Movements. co jest przewidziane przez instytucje, nie musi myśleć o
swoim działaniu — przyjmuje swój świat społeczny za rzecz
Mikołajewska 237 238 Zjawisko wspólnoty

oczywistą. Gdy instytucje stanowią stałe tło ludzkiego jednostkowego znaczenia i sensu, których jednostka musi
doświadczenia, wówczas możemy powiedzieć, że istnieje więc szukać gdzie indziej — w sferze prywatnej, w sferze
“wyprzedzający plan” — tzn. wyraźnie określona przestrzeń związków osobistych, w życiu rodzinnym i w innych grupach
życiowa, wewnątrz której jednostka może dokonywać pierwotnych. Sfera prywatna jest jednak tą, gdzie proces de–
przemyślanych i sensownych wyborów. Instytucje dostarczają instytucjonalizacji zaszedł najdalej. Sfera wychowania dzieci,
strukturalnego kontekstu dla takich wyborów. 0 zaloty, małżeństwo, seks. powołanie religijne, wierzenia i
instytucjonalizacji mówimy wówczas, gdy wyprzedzający praktyka, czas wolny i podstawowe normy rządzące
ludzkie doświadczenie plan wszedł w zakres nawyków i zachowaniem i wymianą społeczną podległy przynajmniej w
zrutynizował się tak, że stał się częścią środowiska. Np. krajach uprzemysłowionych silnej de–instytucjonalizacji.
wychowanie dzieci jest zinstytucjonalizowane wówczas, gdy Jednostka jest więc uwikłana w dylemat
zachowanie rodziców wobec dzieci nie jest przypadkowe, lecz modernizacji — z jednej strony uciskająca. przeraźliwa sfera
rutynowe, wciśnięte w normatywną (często moralną) strukturę publiczna, niezdolna do dostarczenia jej konkretnego,
reguł, kodów i procedur. Instytucjonalizacja jest całkowita, znaczącego potwierdzenia dla jej poczucia rzeczywistości
gdy reguły i procedury rządzące praktykami wychowania (łącznie z rozumieniem procesów społecznych, jak i
dzieci stają się tym doświadczeniem społeczeństwa, które jest subiektywnych znaczeń i własnej tożsamości), a z drugiej
traktowane jako rzecz oczywista. De–instytucjonalizacja ma strony osłabiona sfera prywatna, która jest denerwująco nie
miejsce wówczas, gdy rozwiązanie kulturowe jest zinstytucjonalizowana i strukturalnie niezdolna do
przekazywane ze środowiska, aby dać podstawy planowi dostarczenia ziemskiej aktywności w życiu codziennym
wyprzedzającemu a nie odwrotnie — z planu godnych zaufania społecznych parametrów i dobrze
wyprzedzającego do środowiska. Np. małżeństwo podlega de– zintegrowanego systemu znaczeń, który umieszczałby gdzieś i
instytucjonalizacji, gdy kody normatywne regulujące nadawał sens jednostkowemu doświadczeniu życiowemu.
poszczególne sposoby społecznego postępowania, tracą swoje Nowoczesność niesie więc ze sobą kryzys znaczeń.
uzasadnienie. Wówczas struktura i funkcjonowanie ślubnych W jednostkowej świadomości objawia się on psychologiczną
związków stają się otwarte — tj. stają się sprawą wyboru. anomią, jednostkowym doświadczeniem duchowej
Według Gehlena jedną z ważniejszych cech modernizacji jest bezdomności (Camus), brakiem znaczenia lub mówiąc
to, że rośnie liczba wyborów dotyczących wyprzedzającego metaforycznie płynięciem bez instytucjonalnej kotwicy dającej
planu i rozpada się tło stabilnych zinstytucjonalizowanych poczucie zależności i wiary. Równocześnie czynniki te
wzorów. Nowoczesność charakteryzuje się więc formują sytuację kształtowania się historycznie unikalnej
bezprecedensowym poziomem de–instytucjonalizacji struktury osobowości — tzn. jednostki kierowanej przez
Proces de–instytucjonalizacji nie jest rozłożony innych, skoncentrowanej na otrzymywaniu sugestii, zmiennej,
równo w świecie społecznym. Sfera publiczna pozostaje o tożsamości kameleona, której biografia jest wyznaczona
wysoce zinstytucjonalizowana. Istniejące w tej sferze przez różne grupy, do których przynależy — tj. sytuację
instytucje nadają kształt myśleniu i stosunkom społecznym kształtującą permanentny kryzys tożsamości.
między jednostkami i są w stanie uruchamiać siły kontroli Kryzys znaczenia (doświadczenie bezdomności)
społecznej, gdy potrzeba. Instytucje sfery publicznej są nasila się wraz ze zbliżaniem się sił modernizacji zarówno do
rozlegle i złożone. Ponadto w sferze tej wymaga się, aby samej jednostki, jak do struktury, której jest ona elementem.
myśli, zachowanie i stosunki były racjonalne. Łatwo stają się Im dalej jednostka jest od procesów modernizacji
więc one obce dla jednostki i oddzielone od jej prywatnej (empirycznie chodzi tu o tych, którzy mają niższe
sfery życia. Są postrzegane jako abstrakcyjne, niezrozumiałe, wykształcenie, nie mieszkają w mieście, wykonują zawody
nierzeczywiste. Doświadczenie w sferze publicznej jest nie związane z przemysłem lub biurokracją, mają niższe
sprzeczne z doświadczeniem w sferze prywatnej. Sfera zarobki, pochodzą z grup etnicznych i mniejszościowych,
publiczna traci również możliwość kierowania jednostką, kobiety itd.), tym mniejsze prawdopodobieństwo
chociaż de–instytucjonalizacja jej nie dotyczy. Nie jest ona w doświadczenia tego kryzysu z ekstremalną intensywnością.
stanie dostarczyć jednostce poczucia konkretnego, osobistego Jednostki, którzy są bliżej procesów modernizacji są bardziej
przywiązania, które miałoby moc wzmacniania narażone na doświadczenie tego typu poznawczego kryzysu.
Mikołajewska 237 238 Zjawisko wspólnoty

oczywistą. Gdy instytucje stanowią stałe tło ludzkiego jednostkowego znaczenia i sensu, których jednostka musi
doświadczenia, wówczas możemy powiedzieć, że istnieje więc szukać gdzie indziej — w sferze prywatnej, w sferze
“wyprzedzający plan” — tzn. wyraźnie określona przestrzeń związków osobistych, w życiu rodzinnym i w innych grupach
życiowa, wewnątrz której jednostka może dokonywać pierwotnych. Sfera prywatna jest jednak tą, gdzie proces de–
przemyślanych i sensownych wyborów. Instytucje dostarczają instytucjonalizacji zaszedł najdalej. Sfera wychowania dzieci,
strukturalnego kontekstu dla takich wyborów. 0 zaloty, małżeństwo, seks. powołanie religijne, wierzenia i
instytucjonalizacji mówimy wówczas, gdy wyprzedzający praktyka, czas wolny i podstawowe normy rządzące
ludzkie doświadczenie plan wszedł w zakres nawyków i zachowaniem i wymianą społeczną podległy przynajmniej w
zrutynizował się tak, że stał się częścią środowiska. Np. krajach uprzemysłowionych silnej de–instytucjonalizacji.
wychowanie dzieci jest zinstytucjonalizowane wówczas, gdy Jednostka jest więc uwikłana w dylemat
zachowanie rodziców wobec dzieci nie jest przypadkowe, lecz modernizacji — z jednej strony uciskająca. przeraźliwa sfera
rutynowe, wciśnięte w normatywną (często moralną) strukturę publiczna, niezdolna do dostarczenia jej konkretnego,
reguł, kodów i procedur. Instytucjonalizacja jest całkowita, znaczącego potwierdzenia dla jej poczucia rzeczywistości
gdy reguły i procedury rządzące praktykami wychowania (łącznie z rozumieniem procesów społecznych, jak i
dzieci stają się tym doświadczeniem społeczeństwa, które jest subiektywnych znaczeń i własnej tożsamości), a z drugiej
traktowane jako rzecz oczywista. De–instytucjonalizacja ma strony osłabiona sfera prywatna, która jest denerwująco nie
miejsce wówczas, gdy rozwiązanie kulturowe jest zinstytucjonalizowana i strukturalnie niezdolna do
przekazywane ze środowiska, aby dać podstawy planowi dostarczenia ziemskiej aktywności w życiu codziennym
wyprzedzającemu a nie odwrotnie — z planu godnych zaufania społecznych parametrów i dobrze
wyprzedzającego do środowiska. Np. małżeństwo podlega de– zintegrowanego systemu znaczeń, który umieszczałby gdzieś i
instytucjonalizacji, gdy kody normatywne regulujące nadawał sens jednostkowemu doświadczeniu życiowemu.
poszczególne sposoby społecznego postępowania, tracą swoje Nowoczesność niesie więc ze sobą kryzys znaczeń.
uzasadnienie. Wówczas struktura i funkcjonowanie ślubnych W jednostkowej świadomości objawia się on psychologiczną
związków stają się otwarte — tj. stają się sprawą wyboru. anomią, jednostkowym doświadczeniem duchowej
Według Gehlena jedną z ważniejszych cech modernizacji jest bezdomności (Camus), brakiem znaczenia lub mówiąc
to, że rośnie liczba wyborów dotyczących wyprzedzającego metaforycznie płynięciem bez instytucjonalnej kotwicy dającej
planu i rozpada się tło stabilnych zinstytucjonalizowanych poczucie zależności i wiary. Równocześnie czynniki te
wzorów. Nowoczesność charakteryzuje się więc formują sytuację kształtowania się historycznie unikalnej
bezprecedensowym poziomem de–instytucjonalizacji struktury osobowości — tzn. jednostki kierowanej przez
Proces de–instytucjonalizacji nie jest rozłożony innych, skoncentrowanej na otrzymywaniu sugestii, zmiennej,
równo w świecie społecznym. Sfera publiczna pozostaje o tożsamości kameleona, której biografia jest wyznaczona
wysoce zinstytucjonalizowana. Istniejące w tej sferze przez różne grupy, do których przynależy — tj. sytuację
instytucje nadają kształt myśleniu i stosunkom społecznym kształtującą permanentny kryzys tożsamości.
między jednostkami i są w stanie uruchamiać siły kontroli Kryzys znaczenia (doświadczenie bezdomności)
społecznej, gdy potrzeba. Instytucje sfery publicznej są nasila się wraz ze zbliżaniem się sił modernizacji zarówno do
rozlegle i złożone. Ponadto w sferze tej wymaga się, aby samej jednostki, jak do struktury, której jest ona elementem.
myśli, zachowanie i stosunki były racjonalne. Łatwo stają się Im dalej jednostka jest od procesów modernizacji
więc one obce dla jednostki i oddzielone od jej prywatnej (empirycznie chodzi tu o tych, którzy mają niższe
sfery życia. Są postrzegane jako abstrakcyjne, niezrozumiałe, wykształcenie, nie mieszkają w mieście, wykonują zawody
nierzeczywiste. Doświadczenie w sferze publicznej jest nie związane z przemysłem lub biurokracją, mają niższe
sprzeczne z doświadczeniem w sferze prywatnej. Sfera zarobki, pochodzą z grup etnicznych i mniejszościowych,
publiczna traci również możliwość kierowania jednostką, kobiety itd.), tym mniejsze prawdopodobieństwo
chociaż de–instytucjonalizacja jej nie dotyczy. Nie jest ona w doświadczenia tego kryzysu z ekstremalną intensywnością.
stanie dostarczyć jednostce poczucia konkretnego, osobistego Jednostki, którzy są bliżej procesów modernizacji są bardziej
przywiązania, które miałoby moc wzmacniania narażone na doświadczenie tego typu poznawczego kryzysu.
Mikołajewska 239 240 Zjawisko wspólnoty

Wśród nich także bardziej prawdopodobne jest protestowanie ruchy paranaukowe i scjentystyczne. W swej strukturze
przeciw modernizacji. jednak (choć nie w ideologii) ruchy te są skierowane przeciw
nowoczesnemu życiu i społecznym organizacjom. Dążą do
Antropologiczny protest przeciw modernizacji neutralizacji anomii, którą rodzi życie w nowoczesnym
Protest przeciw modernizacji nie jest w swej istocie społeczeństwie i oferują (najpierw jednostkom potem całemu
ani kulturowy, ani społeczny, ani polityczny — jest to protest rodzajowi ludzkiemu) perspektywę życia pozbawionego tego
antropologiczny. Ma on swe korzenie w naturze homo typu cierpienia i napięcia. Jest to utopia zdecydowanie
sapiens. antymodernistyczna.
Ludzie mają znaczne możliwości przystosowania się Główne cechy nowych religii
do trudów społecznego i fizycznego środowiska. Istnieją
jednak granice tej zdolności. Śmierć jest granicą ludzkich Nowe religie nie tylko wskazują na potrzebę ulgi,
możliwości przystosowania się do niszczących warunków lecz są one również konkretną próbą rozwiązania kłopotów
środowiska naturalnego. Obłęd jest granicą przystosowania przeżywanych przez nowoczesnego człowieka. Nowe ruchy
się do warunków społeczno–kulturowych. Zanim granice te religijne są buntem przeciw cierpieniu, które wynika z
zostaną przekroczone człowiek walczy z oporem środowiska. podwójnej struktury, zrodzonej przez modernizację: tj.
Gdy cierpienie grożące ze strony środowiska zdaje się być nie istnienia wyraźnie racjonalnej, abstrakcyjnej sfery publicznej i
do zniesienia, człowiek powie mu “nie”, żeby zaprotestować, radykalnie zde–instytucjonalizowanej sfery prywatnej.
gdyż rozumie, że “tak” oznacza koniec człowieczeństwa ––w Głównym społecznym i psychologicznym skutkiem
sensie biologicznym lub psychologicznym. Ograniczone są modernizacji jest doświadczenie “bezdomności”, a
ludzkie możliwości przystosowania się do anomii — tj. do najbardziej prawdopodobnym sposobem redukcji tego
sytuacji, która jest doświadczana jako pozbawiona znośnych, poczucia jest próba odbudowania poczucia “bycia w domu”
subiektywnie znaczących i adekwatnych wzorów. Niesie ona przez rekonstrukcję lub ponowne wytworzenie pewnych (tj,
w sobie ryzyko wygaśnięcia i śmierci. Ludzie prawie niewątpliwych) instytucjonalnych znaczeń nakładanych na
nieuchronnie buntują się przeciw takim warunkom. egzystencję. Dlatego główną cechą nowych ruchów
Nowoczesność ma strukturę tych warunków, które są religijnych (i de–modernizujących ruchów w ogóle) jest
antropologicznie nie do wytrzymania, pisze autor. Będąc absolutyzm i totalitaryzm, który manifestuje się zarówno na
sama w sobie źródłem niezadowolenia dla tych, którzy jej poziomie poznawczym jak i na społeczno–organizacyjnym
doświadczają, doprowadza do protestu. Protest ten autor poziomie ludzkich doświadczeń.
nazywa impulsem do de–modernizacji. Tendencja do nakładania na egzystencję
Autor uważa, że źródłem nowej religijnej instytucjonalnie pewnych znaczeń wyraża się w różny sposób
świadomości jest antropologiczny protest przeciw na poziomie poznawczym. Nowe ruchy religijne zawierają w
nowoczesności. Mówiąc dokładniej, nową świadomość sobie absolutyzm prawie ex definitione. Przykładem może być
religijną uważa za kulturową ekspresję protestu “czysta świadomość”, o której mówią medytacje
antropologicznego przeciw anomijnym strukturom, które transcendentne, “wieczna radość”, oferowana przez ruch
przyniosła ze sobą nowoczesność. Nowe religie jako ruchy Hare Kriszna itp. Wszystkie one w tej lub innej formie
de–modernizujące sygnalizują, że w pewnych sektorach oświadczają, że oferują wspaniałość, że dostarczają
nowoczesnego społeczeństwa cierpienie wynikłe z ostatecznego systemu, który przekracza zwyczajność i brak
nowoczesności osiągnęło granice ludzkiej tolerancji i są znaczeń w codziennym życiu w nowoczesnym świecie.
symbolem (zarówno na poziomie zbiorowym, jak i socjo– Na poziomie społeczno–behawioralnym absolutyzm
psychologicznym) pragnienia znalezienia ulgi i uspokojenia. wyraża się w formie komun, które same mogą mieć różną
Nowe religie są więc ruchami de–modernizującymi. postać — od nietrwałych quasi–komun jak np. grupy
Różnią się jednak między sobą sposobem rzucania wyzwanie encounter, czy grupy treningu uwrażliwiającego, aż po ruchy
nowoczesności. Niektóre przyjmują ideologię i strategię neochrześcijańskie. Protest i reakcja na doświadczenie
organizacji, aktywności i stylu życia, który nie tylko jest bezdomności, które zrodziła nowoczesność, wyrażają się w
zgodny z nowoczesnością, ale wręcz jest jej celebracją, jak np. ten sposób, że struktura społeczna nowych religii zbliża się do
Mikołajewska 239 240 Zjawisko wspólnoty

Wśród nich także bardziej prawdopodobne jest protestowanie ruchy paranaukowe i scjentystyczne. W swej strukturze
przeciw modernizacji. jednak (choć nie w ideologii) ruchy te są skierowane przeciw
nowoczesnemu życiu i społecznym organizacjom. Dążą do
Antropologiczny protest przeciw modernizacji neutralizacji anomii, którą rodzi życie w nowoczesnym
Protest przeciw modernizacji nie jest w swej istocie społeczeństwie i oferują (najpierw jednostkom potem całemu
ani kulturowy, ani społeczny, ani polityczny — jest to protest rodzajowi ludzkiemu) perspektywę życia pozbawionego tego
antropologiczny. Ma on swe korzenie w naturze homo typu cierpienia i napięcia. Jest to utopia zdecydowanie
sapiens. antymodernistyczna.
Ludzie mają znaczne możliwości przystosowania się Główne cechy nowych religii
do trudów społecznego i fizycznego środowiska. Istnieją
jednak granice tej zdolności. Śmierć jest granicą ludzkich Nowe religie nie tylko wskazują na potrzebę ulgi,
możliwości przystosowania się do niszczących warunków lecz są one również konkretną próbą rozwiązania kłopotów
środowiska naturalnego. Obłęd jest granicą przystosowania przeżywanych przez nowoczesnego człowieka. Nowe ruchy
się do warunków społeczno–kulturowych. Zanim granice te religijne są buntem przeciw cierpieniu, które wynika z
zostaną przekroczone człowiek walczy z oporem środowiska. podwójnej struktury, zrodzonej przez modernizację: tj.
Gdy cierpienie grożące ze strony środowiska zdaje się być nie istnienia wyraźnie racjonalnej, abstrakcyjnej sfery publicznej i
do zniesienia, człowiek powie mu “nie”, żeby zaprotestować, radykalnie zde–instytucjonalizowanej sfery prywatnej.
gdyż rozumie, że “tak” oznacza koniec człowieczeństwa ––w Głównym społecznym i psychologicznym skutkiem
sensie biologicznym lub psychologicznym. Ograniczone są modernizacji jest doświadczenie “bezdomności”, a
ludzkie możliwości przystosowania się do anomii — tj. do najbardziej prawdopodobnym sposobem redukcji tego
sytuacji, która jest doświadczana jako pozbawiona znośnych, poczucia jest próba odbudowania poczucia “bycia w domu”
subiektywnie znaczących i adekwatnych wzorów. Niesie ona przez rekonstrukcję lub ponowne wytworzenie pewnych (tj,
w sobie ryzyko wygaśnięcia i śmierci. Ludzie prawie niewątpliwych) instytucjonalnych znaczeń nakładanych na
nieuchronnie buntują się przeciw takim warunkom. egzystencję. Dlatego główną cechą nowych ruchów
Nowoczesność ma strukturę tych warunków, które są religijnych (i de–modernizujących ruchów w ogóle) jest
antropologicznie nie do wytrzymania, pisze autor. Będąc absolutyzm i totalitaryzm, który manifestuje się zarówno na
sama w sobie źródłem niezadowolenia dla tych, którzy jej poziomie poznawczym jak i na społeczno–organizacyjnym
doświadczają, doprowadza do protestu. Protest ten autor poziomie ludzkich doświadczeń.
nazywa impulsem do de–modernizacji. Tendencja do nakładania na egzystencję
Autor uważa, że źródłem nowej religijnej instytucjonalnie pewnych znaczeń wyraża się w różny sposób
świadomości jest antropologiczny protest przeciw na poziomie poznawczym. Nowe ruchy religijne zawierają w
nowoczesności. Mówiąc dokładniej, nową świadomość sobie absolutyzm prawie ex definitione. Przykładem może być
religijną uważa za kulturową ekspresję protestu “czysta świadomość”, o której mówią medytacje
antropologicznego przeciw anomijnym strukturom, które transcendentne, “wieczna radość”, oferowana przez ruch
przyniosła ze sobą nowoczesność. Nowe religie jako ruchy Hare Kriszna itp. Wszystkie one w tej lub innej formie
de–modernizujące sygnalizują, że w pewnych sektorach oświadczają, że oferują wspaniałość, że dostarczają
nowoczesnego społeczeństwa cierpienie wynikłe z ostatecznego systemu, który przekracza zwyczajność i brak
nowoczesności osiągnęło granice ludzkiej tolerancji i są znaczeń w codziennym życiu w nowoczesnym świecie.
symbolem (zarówno na poziomie zbiorowym, jak i socjo– Na poziomie społeczno–behawioralnym absolutyzm
psychologicznym) pragnienia znalezienia ulgi i uspokojenia. wyraża się w formie komun, które same mogą mieć różną
Nowe religie są więc ruchami de–modernizującymi. postać — od nietrwałych quasi–komun jak np. grupy
Różnią się jednak między sobą sposobem rzucania wyzwanie encounter, czy grupy treningu uwrażliwiającego, aż po ruchy
nowoczesności. Niektóre przyjmują ideologię i strategię neochrześcijańskie. Protest i reakcja na doświadczenie
organizacji, aktywności i stylu życia, który nie tylko jest bezdomności, które zrodziła nowoczesność, wyrażają się w
zgodny z nowoczesnością, ale wręcz jest jej celebracją, jak np. ten sposób, że struktura społeczna nowych religii zbliża się do
Mikołajewska 241 242 Zjawisko wspólnoty

totalnej instytucjonalizacji — tj. do mikrokosmosu orgiastycznych rytualnych grupach Human Potential


totalitaryzmu, który ma być sposobem na “odbudowywanie Movement.
domu”, czyli kosmosu dla swoich członków. Nie jest Należy jednak podkreślić, że orientacja na
przypadkiem, że główną formą społecznej organizacji nowych ekspresywność nie wynika po prostu z niezadowolenia z
ruchów religijnych są komuny. Prawdopodobnie jest to jedyna funkcjonalnego racjonalizmu i utylitaryzmu sfery publicznej.
forma struktury społecznej, która jest w stanie utrzymać Jest ona rezultatem ważnego strukturalnego procesu, który
społecznie dewiacyjny system znaczeń wśród swoich Gehlen nazywa subiektywizacją.
członków. Komuna utrzymuje “spotkanie z kosmosem” Subiektywizacja według Gehlena jest procesem
poprzez izolację od świata zewnętrznego i przez ochronę wynikłym z de–instytucjonalizacji. Gdy stabilne,
przed jakimkolwiek zanieczyszczeniem poznania. Jej funkcją zinstytucjonalizowane rutyny i nawyki stają się “nie do
jest zapewnienie przetrwania pewnej formie poznania. przyjęcia” i niezrozumiałe — tzn. gdy tracą swoją
Podobnie funkcjonuje quasi–wspólnotowy Human Potential oczywistość — wówczas zachowanie, moralność, upodobania
Movement, który służy temu, aby jednostka pozostała staje się sprawą wyboru. Jednostka musi powrócić do
poznawczo wierna pewnemu sposobowi widzenia świata. subiektywności i poważnie rozważać, zastanawiać się,
Główną tezą autora jest więc to, że nowe religie sondować swoje właśnie wynalezione wybory. Autor nie
oferują implicite poznawczy i organizacyjny absolutyzm, twierdzi, że każda jednostka konstruuje wzór swego życia od
który jest odtrutką na instytucjonalną dwuznaczność zera. Dostępne jej wybory istnieją dzięki pluralizacji kultur.
nowoczesnego świata społecznego. Wypełniają one lukę Chociaż innowacje są nieuniknione, to punktem wyjścia jest
między sferą publiczną i prywatną, odnawiają symetrię wielość kulturowych wyborów, które jednostka musi
symbolizmu i rzeczywistości w jednostkowym doświadczeniu przemyśleć i wśród których musi dokonać wyboru. Należy
życiowym. Nowe religie oferują poznawcze złagodzenie podkreślić, pisze autor, że jednostkowa niezależność (tzn.
napięcia, które zrodziła instytucjonalna dwuznaczność. robienie w życiu tego, co uważa się za własne) nie jest modą,
Absolutyzm, będąc główną cechą duchowego protestu, nie jest lecz strukturalną koniecznością. Zakłada się z góry, że
jednak jego własnością jedyną. Absolutyzm należy rozważać jednostka będzie angażować się w proces powracania do
razem z innymi ważniejszymi cechami protestu przeciw swoich subiektywnych postrzeżeń jako determinant swoich
abstrakcyjności sfery publicznej. własnych wyborów. Helmut Schelsky nazwał to zjawisko
Społeczne doświadczenie w sferze publicznej nie “permanentną refleksyjnością” na zawsze zrośniętą z
przynosi więc jednostce zadowolenia. Staje ona w obliczu modernizacją.
abstrakcyjnego i niezrozumiałego labiryntu. Sfera ta jest Jednym ze skutków subiektywizacji jest opieranie się
daleka od wartości i aspiracji, które miałyby subiektywne na własnych postrzeżeniach. W bardziej archaicznych
znaczenie. Sfera ta jest więc postrzegana jako nierzeczywista społeczeństwach tożsamość nabywało się w momencie
lub jako nienaturalne zniekształcenie doświadczeń urodzenia — a biografia społeczna jednostki jedynie utrwala
społecznych. Wszystkie de–modernizujące ruchy głoszą w ją. Wraz z de–instytucjonalizacją tożsamości pytanie o
większym lub mniejszym stopniu odrzucenie zimnych, jednostkową tożsamość staje się pytaniem o wybór
nieżyciowych, sztucznych form myślenia, zachowania, wyprzedzającego planu. Wybieranie tego “kim jesteśmy”
stosunków. Emocjonalna spontaniczność jest uważana za zakłada z góry proces subiektywizacji. “Ja” staje się terenem
“bardziej naturalną” od racjonalnej inżynierii. Subiektywne bez granic, obiektem badań, sondowań, oznaczeń. Brak
doświadczanie rzeczywistości jest uważane za “bardziej instytucjonalnych potwierdzeń dla tożsamości powoduje, że
rzeczywiste” i jest bardziej cenione niż obiektywne teren “ja” staje się terenem łatwo podlegającym zmianie.
instytucjonalne definiowanie rzeczywistości. Zjawisko to jest Ciągle znajdujemy nowe głębie “ja”, które kuszą, aby je
szczególnie charakterystyczne dla nowych religii. badać.
Ideologiczny sens ekspresywności i partykularyzmu są Subiektywizacja, tzn. proces strukturalny zmuszający
wyraźnie widoczne w mistycyzmie grup neo–orientalnych i jednostkę do “powrotu do wnętrza” celem refleksji nad
neo–chrześcijańskich (Zen, Odnowa Charyzmatyczna) jak i w wzorami życia i tożsamości zachęca do subiektywizmu w
kulturze. Orientację tę wyznacza nie tyle próżność i egoizm,
Mikołajewska 241 242 Zjawisko wspólnoty

totalnej instytucjonalizacji — tj. do mikrokosmosu orgiastycznych rytualnych grupach Human Potential


totalitaryzmu, który ma być sposobem na “odbudowywanie Movement.
domu”, czyli kosmosu dla swoich członków. Nie jest Należy jednak podkreślić, że orientacja na
przypadkiem, że główną formą społecznej organizacji nowych ekspresywność nie wynika po prostu z niezadowolenia z
ruchów religijnych są komuny. Prawdopodobnie jest to jedyna funkcjonalnego racjonalizmu i utylitaryzmu sfery publicznej.
forma struktury społecznej, która jest w stanie utrzymać Jest ona rezultatem ważnego strukturalnego procesu, który
społecznie dewiacyjny system znaczeń wśród swoich Gehlen nazywa subiektywizacją.
członków. Komuna utrzymuje “spotkanie z kosmosem” Subiektywizacja według Gehlena jest procesem
poprzez izolację od świata zewnętrznego i przez ochronę wynikłym z de–instytucjonalizacji. Gdy stabilne,
przed jakimkolwiek zanieczyszczeniem poznania. Jej funkcją zinstytucjonalizowane rutyny i nawyki stają się “nie do
jest zapewnienie przetrwania pewnej formie poznania. przyjęcia” i niezrozumiałe — tzn. gdy tracą swoją
Podobnie funkcjonuje quasi–wspólnotowy Human Potential oczywistość — wówczas zachowanie, moralność, upodobania
Movement, który służy temu, aby jednostka pozostała staje się sprawą wyboru. Jednostka musi powrócić do
poznawczo wierna pewnemu sposobowi widzenia świata. subiektywności i poważnie rozważać, zastanawiać się,
Główną tezą autora jest więc to, że nowe religie sondować swoje właśnie wynalezione wybory. Autor nie
oferują implicite poznawczy i organizacyjny absolutyzm, twierdzi, że każda jednostka konstruuje wzór swego życia od
który jest odtrutką na instytucjonalną dwuznaczność zera. Dostępne jej wybory istnieją dzięki pluralizacji kultur.
nowoczesnego świata społecznego. Wypełniają one lukę Chociaż innowacje są nieuniknione, to punktem wyjścia jest
między sferą publiczną i prywatną, odnawiają symetrię wielość kulturowych wyborów, które jednostka musi
symbolizmu i rzeczywistości w jednostkowym doświadczeniu przemyśleć i wśród których musi dokonać wyboru. Należy
życiowym. Nowe religie oferują poznawcze złagodzenie podkreślić, pisze autor, że jednostkowa niezależność (tzn.
napięcia, które zrodziła instytucjonalna dwuznaczność. robienie w życiu tego, co uważa się za własne) nie jest modą,
Absolutyzm, będąc główną cechą duchowego protestu, nie jest lecz strukturalną koniecznością. Zakłada się z góry, że
jednak jego własnością jedyną. Absolutyzm należy rozważać jednostka będzie angażować się w proces powracania do
razem z innymi ważniejszymi cechami protestu przeciw swoich subiektywnych postrzeżeń jako determinant swoich
abstrakcyjności sfery publicznej. własnych wyborów. Helmut Schelsky nazwał to zjawisko
Społeczne doświadczenie w sferze publicznej nie “permanentną refleksyjnością” na zawsze zrośniętą z
przynosi więc jednostce zadowolenia. Staje ona w obliczu modernizacją.
abstrakcyjnego i niezrozumiałego labiryntu. Sfera ta jest Jednym ze skutków subiektywizacji jest opieranie się
daleka od wartości i aspiracji, które miałyby subiektywne na własnych postrzeżeniach. W bardziej archaicznych
znaczenie. Sfera ta jest więc postrzegana jako nierzeczywista społeczeństwach tożsamość nabywało się w momencie
lub jako nienaturalne zniekształcenie doświadczeń urodzenia — a biografia społeczna jednostki jedynie utrwala
społecznych. Wszystkie de–modernizujące ruchy głoszą w ją. Wraz z de–instytucjonalizacją tożsamości pytanie o
większym lub mniejszym stopniu odrzucenie zimnych, jednostkową tożsamość staje się pytaniem o wybór
nieżyciowych, sztucznych form myślenia, zachowania, wyprzedzającego planu. Wybieranie tego “kim jesteśmy”
stosunków. Emocjonalna spontaniczność jest uważana za zakłada z góry proces subiektywizacji. “Ja” staje się terenem
“bardziej naturalną” od racjonalnej inżynierii. Subiektywne bez granic, obiektem badań, sondowań, oznaczeń. Brak
doświadczanie rzeczywistości jest uważane za “bardziej instytucjonalnych potwierdzeń dla tożsamości powoduje, że
rzeczywiste” i jest bardziej cenione niż obiektywne teren “ja” staje się terenem łatwo podlegającym zmianie.
instytucjonalne definiowanie rzeczywistości. Zjawisko to jest Ciągle znajdujemy nowe głębie “ja”, które kuszą, aby je
szczególnie charakterystyczne dla nowych religii. badać.
Ideologiczny sens ekspresywności i partykularyzmu są Subiektywizacja, tzn. proces strukturalny zmuszający
wyraźnie widoczne w mistycyzmie grup neo–orientalnych i jednostkę do “powrotu do wnętrza” celem refleksji nad
neo–chrześcijańskich (Zen, Odnowa Charyzmatyczna) jak i w wzorami życia i tożsamości zachęca do subiektywizmu w
kulturze. Orientację tę wyznacza nie tyle próżność i egoizm,
Mikołajewska 243 244 Zjawisko wspólnoty

co nieprzerwane zaabsorbowanie złożonością własnej jest koncepcja, która podkreśla potrzebę poczucia wspólnoty
subiektywności, co jest zarówno przyjemne jak i wśród młodych, którzy są niezadowoleni ze swojego życia w
nieprzyjemne. Subiektywizm może występować w różnym zatomizowanym, strukturalnie niepowiązanym, masowym
stopniu w różnych społeczeństwach. W wydaniu krańcowym społeczeństwie. Rezultatem tego pragnienia jest rozwój
subiektywizm może przekształcić się w narcyzm. Dynamika funkcjonalnej alternatywy tj. rodzin i tradycyjnych wspólnot
nowoczesnego monopolistycznego kapitalizmu szczególnie (komun i quasi–komun), które są w stanie rozwiązać
zachęca do narcyzmu. Niezależnie od wewnętrznych problemy rozłączenia poprzez totalitarną reorganizację
zróżnicowań jest to orientacja zrodzona przez modernizację i życiowych doświadczeń jednostek, czyli poprzez ochronę
dlatego jest wyraźnie widoczną cechą kultur swoich członków przed światem lub poprzez przystosowanie
zmodernizowanych społeczeństw. ich do powrotu do świata.
Ów mający swe strukturalne korzenie subiektywizm Wymienione wyżej interpretacje kładą nacisk na ten
sprzyja wysoce subiektywnej ekspresywności będącej lub inny aspekt szerszego zagadnienia. Problemy naukowego
wyrazem protestu przeciw abstrakcyjnemu racjonalizmowi racjonalizmu, instrumentalnego utylitaryzmu, technicznego
sfery publicznej. Większość de–modernizujących ruchów rozsądku, strukturalnego zróżnicowania i atomizacji
akcentuje subiektywizm, szczególnie nowe religie. Ruchy te społeczeństwa masowego są różnymi, ale powiązanymi ze
mają silne cechy narcystyczne. Są one narcystyczne w tym sobą cechami modernizacji. Całość zjawiska została tu
sensie, że rozmyślnie przypisują “ja” nadmierną wagę. określona jako dylemat modernizacji, tzn. rozdział na
Podsumowując, autor podkreśla, że wszystkie abstrakcyjną, całkowicie racjonalną sferę publiczną i zde–
kulturowe manifestacje antropologicznego protestu przeciw instytucjonalizowaną sferę prywatną.
modernizacji mają to samo podłoże. Stanowią sprzeciw wobec
dylematu modernizacji. Ich zasadniczą cechą z kolei jest
poznawczy i społeczno–organizacyjny absolutyzm. Akcentują
orientację na ekspresyjność i subiektywizm, który przybiera 2. Młodzi poszukują świętości
niekiedy postać narcyzmu.
w ujęciu J. H. Fichtera249
Inne teorie nowych religii
Jedna z teorii głosi, że ponowna chrystianizacja w
kulturze jest reakcją na załamanie się norm i na niezgodność W artykule tym będzie mowa o młodych ludziach,
wartości. Charles Gluck twierdzi, że gwałtowny rozwój którzy spotykają Boga i którzy uważają, że to spotkanie ma
naukowego racjonalizmu w kulturze podminowuje założenia podstawowe znaczenie zarówno dla nich, jak i dla
starych wyobrażeń, kulturowych wartości i społecznych społeczeństwa, pisze autor. Autor chce potraktować serio
instytucji opartych na nich i wewnętrzną zdolność tych wypowiedzi młodego Moonies, który mówi, że “poszukiwanie
“kosmosów — perspektyw” do dostarczanie celów i sensu, nie religii przez człowieka jest próbą odbudowania oryginalnego
oferując żadnej alternatywnej formuły służącej do organizacji związku miłości z Bogiem”. Ci młodzi ludzie twierdzą po
społeczeństwa i własnego życia jednostki. Robert Bellah prostu, że religia jest dokładnie tym, czym sama się określa:
twierdzi podobnie, że “najgłębszą przyczyną jest niemoc sondującym (probing) związkiem w poszukiwaniu prawdy,
utylitarystycznego indywidualizmu” i dominacja w kulturze transcendencji, świętości. Istorą religii jest połączenie się z
rozsądku technicznego, “który dostarcza znaczącego wzoru nieskończonością, przebywanie w obecności Boga,
dla modelowania jednostkowej i społecznej egzystencji”. doświadczenie transcendencji.
Inna podobna argumentacja wskazuje, że jest to efekt
strukturalnego różnicowania nałożonego na jednostkową
egzystencję (np. fragmentaryzacja tożsamości, podzielenie jej
249
według szczególnych funkcjonalnych ról), które sprzyja Omówione na podstawie: Joseph H. Fichter, Youth in Search of The Sacred
tworzeniu się grup, które oferują jednostce holistyczne w Bryan Wilson (ed.), The Social Impact of New Religious Movements.
koncepcje rzeczywistości i jej samej. Ściśle z tym związana
Mikołajewska 243 244 Zjawisko wspólnoty

co nieprzerwane zaabsorbowanie złożonością własnej jest koncepcja, która podkreśla potrzebę poczucia wspólnoty
subiektywności, co jest zarówno przyjemne jak i wśród młodych, którzy są niezadowoleni ze swojego życia w
nieprzyjemne. Subiektywizm może występować w różnym zatomizowanym, strukturalnie niepowiązanym, masowym
stopniu w różnych społeczeństwach. W wydaniu krańcowym społeczeństwie. Rezultatem tego pragnienia jest rozwój
subiektywizm może przekształcić się w narcyzm. Dynamika funkcjonalnej alternatywy tj. rodzin i tradycyjnych wspólnot
nowoczesnego monopolistycznego kapitalizmu szczególnie (komun i quasi–komun), które są w stanie rozwiązać
zachęca do narcyzmu. Niezależnie od wewnętrznych problemy rozłączenia poprzez totalitarną reorganizację
zróżnicowań jest to orientacja zrodzona przez modernizację i życiowych doświadczeń jednostek, czyli poprzez ochronę
dlatego jest wyraźnie widoczną cechą kultur swoich członków przed światem lub poprzez przystosowanie
zmodernizowanych społeczeństw. ich do powrotu do świata.
Ów mający swe strukturalne korzenie subiektywizm Wymienione wyżej interpretacje kładą nacisk na ten
sprzyja wysoce subiektywnej ekspresywności będącej lub inny aspekt szerszego zagadnienia. Problemy naukowego
wyrazem protestu przeciw abstrakcyjnemu racjonalizmowi racjonalizmu, instrumentalnego utylitaryzmu, technicznego
sfery publicznej. Większość de–modernizujących ruchów rozsądku, strukturalnego zróżnicowania i atomizacji
akcentuje subiektywizm, szczególnie nowe religie. Ruchy te społeczeństwa masowego są różnymi, ale powiązanymi ze
mają silne cechy narcystyczne. Są one narcystyczne w tym sobą cechami modernizacji. Całość zjawiska została tu
sensie, że rozmyślnie przypisują “ja” nadmierną wagę. określona jako dylemat modernizacji, tzn. rozdział na
Podsumowując, autor podkreśla, że wszystkie abstrakcyjną, całkowicie racjonalną sferę publiczną i zde–
kulturowe manifestacje antropologicznego protestu przeciw instytucjonalizowaną sferę prywatną.
modernizacji mają to samo podłoże. Stanowią sprzeciw wobec
dylematu modernizacji. Ich zasadniczą cechą z kolei jest
poznawczy i społeczno–organizacyjny absolutyzm. Akcentują
orientację na ekspresyjność i subiektywizm, który przybiera 2. Młodzi poszukują świętości
niekiedy postać narcyzmu.
w ujęciu J. H. Fichtera249
Inne teorie nowych religii
Jedna z teorii głosi, że ponowna chrystianizacja w
kulturze jest reakcją na załamanie się norm i na niezgodność W artykule tym będzie mowa o młodych ludziach,
wartości. Charles Gluck twierdzi, że gwałtowny rozwój którzy spotykają Boga i którzy uważają, że to spotkanie ma
naukowego racjonalizmu w kulturze podminowuje założenia podstawowe znaczenie zarówno dla nich, jak i dla
starych wyobrażeń, kulturowych wartości i społecznych społeczeństwa, pisze autor. Autor chce potraktować serio
instytucji opartych na nich i wewnętrzną zdolność tych wypowiedzi młodego Moonies, który mówi, że “poszukiwanie
“kosmosów — perspektyw” do dostarczanie celów i sensu, nie religii przez człowieka jest próbą odbudowania oryginalnego
oferując żadnej alternatywnej formuły służącej do organizacji związku miłości z Bogiem”. Ci młodzi ludzie twierdzą po
społeczeństwa i własnego życia jednostki. Robert Bellah prostu, że religia jest dokładnie tym, czym sama się określa:
twierdzi podobnie, że “najgłębszą przyczyną jest niemoc sondującym (probing) związkiem w poszukiwaniu prawdy,
utylitarystycznego indywidualizmu” i dominacja w kulturze transcendencji, świętości. Istorą religii jest połączenie się z
rozsądku technicznego, “który dostarcza znaczącego wzoru nieskończonością, przebywanie w obecności Boga,
dla modelowania jednostkowej i społecznej egzystencji”. doświadczenie transcendencji.
Inna podobna argumentacja wskazuje, że jest to efekt
strukturalnego różnicowania nałożonego na jednostkową
egzystencję (np. fragmentaryzacja tożsamości, podzielenie jej
249
według szczególnych funkcjonalnych ról), które sprzyja Omówione na podstawie: Joseph H. Fichter, Youth in Search of The Sacred
tworzeniu się grup, które oferują jednostce holistyczne w Bryan Wilson (ed.), The Social Impact of New Religious Movements.
koncepcje rzeczywistości i jej samej. Ściśle z tym związana
Mikołajewska 245 246 Zjawisko wspólnoty

Kryzys świeckości wolne od emocji. Oznacza to, że religijne widzenie świata


zarówno immanentne, jak transcendentalne nie jest dłużej
Pozytywiści zwykle mówią o kryzysie religii i brane pod uwagę jako układ odniesienia. Wiara w tryumf
twierdzą, że szczególnie młodzi ludzie buntują się przeciw świeckości jest głębokim przekonaniem i dogmatem w teorii
Bogu. Pogląd ten aktualnie trudno uznać za prawdziwy. socjologicznej.
Wszystko wskazuje na to, że mamy raczej do czynienia z Powstają pytania o to, dlaczego świeckość jest tak
kryzysem świeckości a nie religii. Jak to pisze Peter Berger: bardzo atrakcyjna dla socjologa amerykańskiego? Dlaczego
“Współczesny świat charakteryzuje się nie tyle świeckością, tak odpowiada współczesnej ideologii? Świeckość ma swoje
co głodem zbawienia i transcendencji”. Jeżeli chodzi o “nowe korzenie w humanizmie i demokracji. Jest wyrazem
religie” to jest to zjawisko dotyczące właśnie młodych. racjonalnych i naukowych sił, którym przypisuje się
Świeckość w szerokim rozumieniu to negacja odpowiedzialność za postęp Zachodniego Świata. Ten rodzaj
duchowości i afirmacja materializmu. Świeckość była filozoficznego ideału bywa nazywany świeckim
traktowana jako coś, co zastąpi religię lub wręcz się jej humanizmem, którego synonimem jest moralność niezależna
przeciwstawia. od wartości, które “przekraczałyby naturalny, historyczny i
Przedstawiciele nauk społecznych analizujący kul- społeczny porządek człowieka”. Jak to zauważył Tillich —
turę i społeczeństwo odwołują się zwykle do tezy Tönniesa, że największym problemem dla chrześcijaństwa nie jest
rozwój społeczeństw polega na pewnego rodzaju całościowym konkurencja ze strony innych religii, lecz konkurencja ze
przesunięciu od małych, prostych, moralnych, bogobojnych strony świeckiego humanizmu.
wspólnot w kierunku dużych, złożonych, indywidualis- Autor twierdzi, że co najmniej w przypadku
tycznych i świadomych siebie społeczeństw. Generalna socjologów, transcendentalizm religii został zastąpiony przez
formuła tego przesunięcia uwzględnia trzy równoczesne, immanentyzmem świeckości. W tym właśnie leży źródło
długoterminowe trendy — industrializację, urbanizację i kryzysu świeckości — przynajmniej jeżeli chodzi o populację
sekularyzację. Szereg osób wierzy, że ludzie żyjący w amerykańską. Najlepszą etykietą dla tego zjawiska jest
miastach w technologicznej kulturze tracą zainteresowanie “utopijny materializm”. Materializm — bo następuje
religią. Ci, którzy wierzą w kulturowy determinizm, są redukcja człowieka do jego najbardziej instynktownych i
przekonani, że kultura niezmiennie przechodzi kulturowe spontanicznych aspiracji dalekich od jakiegokolwiek
stadia wyróżniane przez Sorokina: idealistyczne (idealistic), doświadczenia etycznego. Utopijny — gdyż znajdujący się
poza tymi aspiracjami, które byłyby w stanie stworzyć
ideacyjne (ideational), sensualistyczne (sensate).
odpowiedni poziom świadomości i “wypełnienić
Rozróżnia się między tym, co duchowe i co
człowiekiem”, co może jedynie wyłonić się z etycznego
materialne, naturalne i nadprzyrodzone, rozumne i religijne i
rozwoju człowieka.
twierdzi się, że występują wahania od jednego do drugiego. Pojęcie utopijnego materializmu jest także znane pod
Według Durkheima każde społeczeństwo rozróżnia profanum innymi nazwami. Np. kryje się ono w wierze, że zaspokojenie
i sacrum. Proporcja tych zjawisk jest różna w zależności od własnych interesów doprowadzi do dobrobytu całego
tego, jaki typ religii dominuje w danym społeczeństwie. społeczeństwa. Nie jest jednak tym samym, co celebracja
Sacrum jest bardziej wyraziste w religiach immanentnych jak “epoki dla jaźni”, czyli narcyzmu, który jest automatycznie i
w przypadku większości religii prymitywnych, w hinduizmie, logicznie antyspołeczny. Paradoks pojęcia utopijnego
buddyzmie i taoizmie. Profanum jest bardziej podkreślane w materializmu tkwi w tym, że gorączka konsumpcji,
religiach transcendentalnych jak judaizm, islam, zaspokojenia pragnień i instynktów posiadania mają rzekomo
chrześcijaństwo. doprowadzić do wspólnego dobra, tzn. wierzy się, że z tego
Sekularyzacja jest procesem odchodzenia od tego, co wszystkiego powstaną szlachetniejsze atrybuty rodzaju
święte i religijne w kierunku profanum i materializmu. Proces ludzkiego — wolność, pokój, miłość, pełnia, sprawiedliwość
ten zawiera w sobie podwójne przekształcenie myślenia: — prawdziwa utopia szczęścia.
desakralizację postaw wobec ludzi i rzeczy oraz racjonalizację
myślenia, które staje się logiczne, naukowe, obiektywne,
Mikołajewska 245 246 Zjawisko wspólnoty

Kryzys świeckości wolne od emocji. Oznacza to, że religijne widzenie świata


zarówno immanentne, jak transcendentalne nie jest dłużej
Pozytywiści zwykle mówią o kryzysie religii i brane pod uwagę jako układ odniesienia. Wiara w tryumf
twierdzą, że szczególnie młodzi ludzie buntują się przeciw świeckości jest głębokim przekonaniem i dogmatem w teorii
Bogu. Pogląd ten aktualnie trudno uznać za prawdziwy. socjologicznej.
Wszystko wskazuje na to, że mamy raczej do czynienia z Powstają pytania o to, dlaczego świeckość jest tak
kryzysem świeckości a nie religii. Jak to pisze Peter Berger: bardzo atrakcyjna dla socjologa amerykańskiego? Dlaczego
“Współczesny świat charakteryzuje się nie tyle świeckością, tak odpowiada współczesnej ideologii? Świeckość ma swoje
co głodem zbawienia i transcendencji”. Jeżeli chodzi o “nowe korzenie w humanizmie i demokracji. Jest wyrazem
religie” to jest to zjawisko dotyczące właśnie młodych. racjonalnych i naukowych sił, którym przypisuje się
Świeckość w szerokim rozumieniu to negacja odpowiedzialność za postęp Zachodniego Świata. Ten rodzaj
duchowości i afirmacja materializmu. Świeckość była filozoficznego ideału bywa nazywany świeckim
traktowana jako coś, co zastąpi religię lub wręcz się jej humanizmem, którego synonimem jest moralność niezależna
przeciwstawia. od wartości, które “przekraczałyby naturalny, historyczny i
Przedstawiciele nauk społecznych analizujący kul- społeczny porządek człowieka”. Jak to zauważył Tillich —
turę i społeczeństwo odwołują się zwykle do tezy Tönniesa, że największym problemem dla chrześcijaństwa nie jest
rozwój społeczeństw polega na pewnego rodzaju całościowym konkurencja ze strony innych religii, lecz konkurencja ze
przesunięciu od małych, prostych, moralnych, bogobojnych strony świeckiego humanizmu.
wspólnot w kierunku dużych, złożonych, indywidualis- Autor twierdzi, że co najmniej w przypadku
tycznych i świadomych siebie społeczeństw. Generalna socjologów, transcendentalizm religii został zastąpiony przez
formuła tego przesunięcia uwzględnia trzy równoczesne, immanentyzmem świeckości. W tym właśnie leży źródło
długoterminowe trendy — industrializację, urbanizację i kryzysu świeckości — przynajmniej jeżeli chodzi o populację
sekularyzację. Szereg osób wierzy, że ludzie żyjący w amerykańską. Najlepszą etykietą dla tego zjawiska jest
miastach w technologicznej kulturze tracą zainteresowanie “utopijny materializm”. Materializm — bo następuje
religią. Ci, którzy wierzą w kulturowy determinizm, są redukcja człowieka do jego najbardziej instynktownych i
przekonani, że kultura niezmiennie przechodzi kulturowe spontanicznych aspiracji dalekich od jakiegokolwiek
stadia wyróżniane przez Sorokina: idealistyczne (idealistic), doświadczenia etycznego. Utopijny — gdyż znajdujący się
poza tymi aspiracjami, które byłyby w stanie stworzyć
ideacyjne (ideational), sensualistyczne (sensate).
odpowiedni poziom świadomości i “wypełnienić
Rozróżnia się między tym, co duchowe i co
człowiekiem”, co może jedynie wyłonić się z etycznego
materialne, naturalne i nadprzyrodzone, rozumne i religijne i
rozwoju człowieka.
twierdzi się, że występują wahania od jednego do drugiego. Pojęcie utopijnego materializmu jest także znane pod
Według Durkheima każde społeczeństwo rozróżnia profanum innymi nazwami. Np. kryje się ono w wierze, że zaspokojenie
i sacrum. Proporcja tych zjawisk jest różna w zależności od własnych interesów doprowadzi do dobrobytu całego
tego, jaki typ religii dominuje w danym społeczeństwie. społeczeństwa. Nie jest jednak tym samym, co celebracja
Sacrum jest bardziej wyraziste w religiach immanentnych jak “epoki dla jaźni”, czyli narcyzmu, który jest automatycznie i
w przypadku większości religii prymitywnych, w hinduizmie, logicznie antyspołeczny. Paradoks pojęcia utopijnego
buddyzmie i taoizmie. Profanum jest bardziej podkreślane w materializmu tkwi w tym, że gorączka konsumpcji,
religiach transcendentalnych jak judaizm, islam, zaspokojenia pragnień i instynktów posiadania mają rzekomo
chrześcijaństwo. doprowadzić do wspólnego dobra, tzn. wierzy się, że z tego
Sekularyzacja jest procesem odchodzenia od tego, co wszystkiego powstaną szlachetniejsze atrybuty rodzaju
święte i religijne w kierunku profanum i materializmu. Proces ludzkiego — wolność, pokój, miłość, pełnia, sprawiedliwość
ten zawiera w sobie podwójne przekształcenie myślenia: — prawdziwa utopia szczęścia.
desakralizację postaw wobec ludzi i rzeczy oraz racjonalizację
myślenia, które staje się logiczne, naukowe, obiektywne,
Mikołajewska 247 248 Zjawisko wspólnoty

Świeckie niewolnictwo działać w sposób, który jest akceptowany i aprobowany przez


szersze społeczeństwo.
Utopijny materializm to pułapka, pisze autor. Harvey Procesy programowania i kształtowania, którym
Cox pisał o ideologii świeckości, że jest ona “nowym, podlegamy są selekcjonowane przez nasze własne
zamkniętym widzeniem świata, które funkcjonuje podobnie doświadczanie stosunków międzyludzkich — jest czymś, co
jak religia”. Może stać się on zagrożeniem dla otwartości i “pozwala wejść tylko w niektóre aspekty rzeczywistości.
wolności. Niektórzy twierdzą, że proces sekularyzacji jest Określa naszą świadomość, tj. kategorie, poprzez które
nieuchronny i że dzięki niemu społeczeństwo i kultura odejdą postrzegamy świat”. Richard DeMaria stwierdza, że świecka
od kurateli kontroli religijnej i zamkniętego, metafizycznego osoba to ta, która nie weszła w religię. Pewni ludzie
widzenia świata i że jest to podstawowym procesem zastanawiają się nad tyranią kultury, kwestionują ją, czynią z
uwalnianie się. Pogląd autora jest jednak dokładnie niej obiekt badań i rozwijają świadomość alternatywy. Ciągle
przeciwny. Sądzi on, że ogromna liczba ludzi została po słyszymy o potrzebie rozszerzenia świadomości,
prostu zaprogramowana w rutynie konsumeryzmu, uświadomienia sobie, że istnieje alternatywa systemu, w
materializmu, sekularyzmu. którym podlegaliśmy socjalizacji. Być może bezpieczniej jest
Desakralizacja i racjonalizacja miały oznaczać powiedzieć, że ludzie odczuwają, że im czegoś brak, co
uwolnienie nas od złudzeń emocjonalizmu i mogłoby uczynić życie bardziej zadowalającym.
sentymentalizmu. Jednakże większość współczesnej literatury Część ludzi nie zastanawia się jednak nad światem i
protestu informuje nas, że ciągle jesteśmy w niewoli tych sił. nie odczuwa braku satysfakcji, mimo krzyku, który robią inni.
Racjonalność sprzyjała rozwojowi zachodniej ekonomii, Uwolnienie się od ucisku utopijnego materializmu pozwoli
edukacji i rządu, ale za cenę ludzkiej wolności. W rezultacie, nam jednak na szukanie bardziej wartościowych dążeń w
ludzie są wszędzie regulowani i kontrolowani, ograniczani do ludzkim życiu. Pomoże nam wznieść się powyżej i wyjść poza
zadań i celów, które nie mają żadnego głębszego model samozachwytu.
subiektywnego znaczenia, czy też wartości. Fakt, że system
społeczno–kulturowy został zracjonalizowany, czyli jest Odprogramowanie młodych
planowany zgodnie z nakazami logiki i techniki, nie oznacza,
że ludzie zrutynizowani w systemie działają i myślą w sposób Autor świadomy, że nie jest to popularny punkt
logiczny i rozsądny. widzenia, twierdzi, że cały proces socjalizacji młodych
Mówienie o kulturowej niewoli, więzieniu, Amerykanów jest również procesem prania mózgów, kontroli
dehumanizacji brzmi, być może, zbyt dramatycznie, ale umysłu, modyfikacji zachowania. Inaczej mówiąc, zostali oni
istnieje punkt, w którym normalny behawioralny konformizm wszyscy zaprogramowani przez naszą kulturę, żeby
staje się nienormalny. Każdy wstępny podręcznik socjologii akceptować amerykański styl życia jako najbardziej naturalny
stwierdza, że nawyki i mores muszę podlegać i logiczny świat.
instytucjonalizacji, aby utrzymać uporządkowane życie Pojęcie prania mózgu rozumianego jako oparta na
społeczne. Ludzie podlegają socjalizacji nie tylko jako dzieci, przymusie technika indoktrynacji kojarzy się z chińskimi
ucząc się kultury, ale także jako dorośli poprzez konformizm i komunistami, którzy praktykowali kontrolę myślenia swoich
adaptację do wymagań społeczeństwa. Ludzkie zachowanie obywateli. Aktualnie jednak termin ten jest używany do opisu
jest modyfikowane i instytucjonalizowane — alternatywą jest dowolnego wpływu o charakterze psychologicznym, którego
tu chaos społecznych związków i ekscentryczne zachowania nie aprobujemy. Przechodzenie od ideologii religijnej do
jednostek. ideologii świeckiej nie jest jednak postrzegane jako pranie
Uniwersalny fakt socjalizacji należy rozumieć na mózgu. Typowy świecki naukowiec uważa, że jest to logiczny
najprostszym poziomie psychologicznego przymusu i i uzasadniony krok wybierany dobrowolnie przez jednostkę.
kulturowego determinizmu. Niezależnie od naszego Podejmowano różne próby przystosowywania
zaangażowania religijnego, nasze zachowanie jest kościoła do tego, co uważano za naturalne pragnienia ludzkie.
kształtowane przez oczekiwania różnych grup społecznych, Jeżeli młodzi ludzie stają się coraz bardziej świeccy, to i
do których przynależymy. Jesteśmy zaprogramowani, by kościół powinien stać się bardziej liberalny i świecki. Zaczęto
liberalizować zarówno doktrynę teologiczną jak i moralną.
Mikołajewska 247 248 Zjawisko wspólnoty

Świeckie niewolnictwo działać w sposób, który jest akceptowany i aprobowany przez


szersze społeczeństwo.
Utopijny materializm to pułapka, pisze autor. Harvey Procesy programowania i kształtowania, którym
Cox pisał o ideologii świeckości, że jest ona “nowym, podlegamy są selekcjonowane przez nasze własne
zamkniętym widzeniem świata, które funkcjonuje podobnie doświadczanie stosunków międzyludzkich — jest czymś, co
jak religia”. Może stać się on zagrożeniem dla otwartości i “pozwala wejść tylko w niektóre aspekty rzeczywistości.
wolności. Niektórzy twierdzą, że proces sekularyzacji jest Określa naszą świadomość, tj. kategorie, poprzez które
nieuchronny i że dzięki niemu społeczeństwo i kultura odejdą postrzegamy świat”. Richard DeMaria stwierdza, że świecka
od kurateli kontroli religijnej i zamkniętego, metafizycznego osoba to ta, która nie weszła w religię. Pewni ludzie
widzenia świata i że jest to podstawowym procesem zastanawiają się nad tyranią kultury, kwestionują ją, czynią z
uwalnianie się. Pogląd autora jest jednak dokładnie niej obiekt badań i rozwijają świadomość alternatywy. Ciągle
przeciwny. Sądzi on, że ogromna liczba ludzi została po słyszymy o potrzebie rozszerzenia świadomości,
prostu zaprogramowana w rutynie konsumeryzmu, uświadomienia sobie, że istnieje alternatywa systemu, w
materializmu, sekularyzmu. którym podlegaliśmy socjalizacji. Być może bezpieczniej jest
Desakralizacja i racjonalizacja miały oznaczać powiedzieć, że ludzie odczuwają, że im czegoś brak, co
uwolnienie nas od złudzeń emocjonalizmu i mogłoby uczynić życie bardziej zadowalającym.
sentymentalizmu. Jednakże większość współczesnej literatury Część ludzi nie zastanawia się jednak nad światem i
protestu informuje nas, że ciągle jesteśmy w niewoli tych sił. nie odczuwa braku satysfakcji, mimo krzyku, który robią inni.
Racjonalność sprzyjała rozwojowi zachodniej ekonomii, Uwolnienie się od ucisku utopijnego materializmu pozwoli
edukacji i rządu, ale za cenę ludzkiej wolności. W rezultacie, nam jednak na szukanie bardziej wartościowych dążeń w
ludzie są wszędzie regulowani i kontrolowani, ograniczani do ludzkim życiu. Pomoże nam wznieść się powyżej i wyjść poza
zadań i celów, które nie mają żadnego głębszego model samozachwytu.
subiektywnego znaczenia, czy też wartości. Fakt, że system
społeczno–kulturowy został zracjonalizowany, czyli jest Odprogramowanie młodych
planowany zgodnie z nakazami logiki i techniki, nie oznacza,
że ludzie zrutynizowani w systemie działają i myślą w sposób Autor świadomy, że nie jest to popularny punkt
logiczny i rozsądny. widzenia, twierdzi, że cały proces socjalizacji młodych
Mówienie o kulturowej niewoli, więzieniu, Amerykanów jest również procesem prania mózgów, kontroli
dehumanizacji brzmi, być może, zbyt dramatycznie, ale umysłu, modyfikacji zachowania. Inaczej mówiąc, zostali oni
istnieje punkt, w którym normalny behawioralny konformizm wszyscy zaprogramowani przez naszą kulturę, żeby
staje się nienormalny. Każdy wstępny podręcznik socjologii akceptować amerykański styl życia jako najbardziej naturalny
stwierdza, że nawyki i mores muszę podlegać i logiczny świat.
instytucjonalizacji, aby utrzymać uporządkowane życie Pojęcie prania mózgu rozumianego jako oparta na
społeczne. Ludzie podlegają socjalizacji nie tylko jako dzieci, przymusie technika indoktrynacji kojarzy się z chińskimi
ucząc się kultury, ale także jako dorośli poprzez konformizm i komunistami, którzy praktykowali kontrolę myślenia swoich
adaptację do wymagań społeczeństwa. Ludzkie zachowanie obywateli. Aktualnie jednak termin ten jest używany do opisu
jest modyfikowane i instytucjonalizowane — alternatywą jest dowolnego wpływu o charakterze psychologicznym, którego
tu chaos społecznych związków i ekscentryczne zachowania nie aprobujemy. Przechodzenie od ideologii religijnej do
jednostek. ideologii świeckiej nie jest jednak postrzegane jako pranie
Uniwersalny fakt socjalizacji należy rozumieć na mózgu. Typowy świecki naukowiec uważa, że jest to logiczny
najprostszym poziomie psychologicznego przymusu i i uzasadniony krok wybierany dobrowolnie przez jednostkę.
kulturowego determinizmu. Niezależnie od naszego Podejmowano różne próby przystosowywania
zaangażowania religijnego, nasze zachowanie jest kościoła do tego, co uważano za naturalne pragnienia ludzkie.
kształtowane przez oczekiwania różnych grup społecznych, Jeżeli młodzi ludzie stają się coraz bardziej świeccy, to i
do których przynależymy. Jesteśmy zaprogramowani, by kościół powinien stać się bardziej liberalny i świecki. Zaczęto
liberalizować zarówno doktrynę teologiczną jak i moralną.
Mikołajewska 249 250 Zjawisko wspólnoty

Nawet kościół katolicki zaczął się modernizować. Wszystko motywów równocześnie. Jednym z popularnych wyjaśnień
to jednak przyszło za późno. Młodzi ludzie nie tylko nawrócenia jest tzw. teoria “deprywacji”, inna teoria
odsuwają się od religijnej ortodoksji, ale również od świeckiej podkreśla, że tylko pewne “typy osobowości” są przyciągane
ortodoksji. To, co było dotychczas uważane za oczywiste — przez nowe religie. Zamiast koncentrować uwagę na tych
tj. nowoczesna kultura miejska — przestało zadowalać teoriach, autor proponuje przyjrzeć się temu, co sami
młodych. Istniejący system tradycyjnej doktryny i praktyki nawróceni mówią na temat motywów przystąpienia do ruchu
religijnej jest także nie do przyjęcia. Stawia to w trudnym religijnego. Lofland w swoim wcześniejszym badaniu
położeniu także starszych. Chcieliby, żeby ich dzieci Moonies w Ameryce przedstawił model siedmiu stadiów
porzuciły świeckość, ale równocześnie nie chcieliby, żeby konwersji: zaczynając od stadium postrzeżenia “znacznego
wróciły one do kultu religijnego, który uważa się powszechnie napięcia” aż do stadium zaangażowania w “intensywny
za wyobcowany. kontakt”. Najczęściej występującym stadium zdaje się być
Proces przemiany utopijnego materializmu w “religijne poszukiwanie” w tym znaczeniu, że badani
transcendentalną religię jest procesem odprogramowywania. “definiowali samych siebie jako poszukujących adekwatnej
“Przemieniony” odrzuca dotychczasowe wzory zachowania i religijnej perspektywy i jako podejmujących pewne działania,
staje wobec zakwestionowania wartości swojego żeby ten cel osiągnąć”.
dotychczasowego życia i przynajmniej niektórzy muszą Dotychczas autor mówił o zachowaniu religijnym
przygotować swoją świadomość do zmiany. “Konwersja — polegającym na angażowaniu się w grupę religijną.
twierdzi DeMaria — jest metodą reedukacji, poprzez którą Poszukiwanie świętości jest natomiast przede wszystkim
dana osoba poszukuje likwidacji zakłóconego i niezdrowego doświadczeniem religijnym. Gdy badamy potrzeby lub
programu, w którym dojrzewała”. motywy, wówczas możemy stwierdzić, że istotą religii nie jest
wspólnota, teologiczna doktryna, czy kodeks moralny. Religia
Czynniki konwersji jest doświadczeniem transcedentalnym, drogą kontaktu ze
Jest oczywiste, że świeckiej mentalności podejrzane świętością i nadprzyrodzonością. Wyrazem tego
wydają się wszelkie działania religijne takie jak poszukiwanie doświadczenia może być liturgia, duchowe oddanie, kult, ale
Boga, religijna konwersja, itp. Myślą, że musi być “coś jest to w swej istocie jedynie tym, co P. L. Berger nazywał
złego” z tymi, którzy twierdzą, że dobrowolnie decydują się “indukcyjnym” pojęciem religii. Berger odróżnia je od
dołączyć do kultu religijnego. Sądzą, że musi wchodzić tu w dedukcyjnych i redukcyjnych koncepcji religii250.
grę jakieś oszustwo, uwiedzenie, trik. Levine np. pisze o Motywacja uczestnictwa w kultach religijnych jest
ludziach przystępujących do kultu: “Rozmyślnie i troskliwie wieloaspektowa i złożona i istnieje wiele różnych powodów,
wyszukiwani i rekrutowani przez członków kultu pozostają które skłaniają młodych do takiego uczestnictwa i
przez jakiś czas nieświadomi tego, że zostali wybrani przez prawdopodobnie są to te same powody, które skłaniają ich do
nawracających, którzy zwykle stosują jakieś oszustwa, aby uczestnictwa w świeckich wspólnotach, klubach, grupach
skłonić młodych do przystąpienia do kultu”. pierwotnych. Jedynym z najczęściej wspominanych
Ten typ interpretowania nawrócenia się na kult czynników jest poszukiwanie bliskiej duchem wspólnoty.
pojawił się u trzech typów ludzi: 1. ludzi, którzy opuścili Młodych przyciąga możliwość przebywania z innymi ludźmi
grupy kultowe, są w trudnej sytuacji z tego lub innego tego samego rodzaju, którzy wyrażają swoje zainteresowanie
powodu i są gotowi do obwiniać innych ze swoje nimi. Rekruci ze Zunifikowanego Kościoła czerpią zysk z
niepowodzenia; 2. rodziców, wydających tysiące dolarów, miłości. Jako nowicjusze w porządku religijnym czują, że są
próbując odsunąć swoje dzieci od kultu; 3. eksperci w traktowani z ciepłem i uczuciem kierowanym osobiście
dziedzinie zachowania społecznego. właśnie do nich jako konkretnych osób.
Pomimo tych histerycznych oskarżeń o triki, autor Innym motywem może być poszukiwanie wolności,
przyjmuje, że większość młodych ludzi przystępujących do tj. uwolnienia się od wszelkich postaci ograniczającej rutyny,
kultu czyni to dobrowolnie i z powodów, które dla nich mają którą autor nazwał utopijnym materializmem. Nie chodzi tu o
sens. Nawrócony może wymienić jakiś prosty główny powód,
250
ale po głębszej analizie siebie odkrywa, że działało tu szereg Zobacz rozdział XI (przypis B. M.)
Mikołajewska 249 250 Zjawisko wspólnoty

Nawet kościół katolicki zaczął się modernizować. Wszystko motywów równocześnie. Jednym z popularnych wyjaśnień
to jednak przyszło za późno. Młodzi ludzie nie tylko nawrócenia jest tzw. teoria “deprywacji”, inna teoria
odsuwają się od religijnej ortodoksji, ale również od świeckiej podkreśla, że tylko pewne “typy osobowości” są przyciągane
ortodoksji. To, co było dotychczas uważane za oczywiste — przez nowe religie. Zamiast koncentrować uwagę na tych
tj. nowoczesna kultura miejska — przestało zadowalać teoriach, autor proponuje przyjrzeć się temu, co sami
młodych. Istniejący system tradycyjnej doktryny i praktyki nawróceni mówią na temat motywów przystąpienia do ruchu
religijnej jest także nie do przyjęcia. Stawia to w trudnym religijnego. Lofland w swoim wcześniejszym badaniu
położeniu także starszych. Chcieliby, żeby ich dzieci Moonies w Ameryce przedstawił model siedmiu stadiów
porzuciły świeckość, ale równocześnie nie chcieliby, żeby konwersji: zaczynając od stadium postrzeżenia “znacznego
wróciły one do kultu religijnego, który uważa się powszechnie napięcia” aż do stadium zaangażowania w “intensywny
za wyobcowany. kontakt”. Najczęściej występującym stadium zdaje się być
Proces przemiany utopijnego materializmu w “religijne poszukiwanie” w tym znaczeniu, że badani
transcendentalną religię jest procesem odprogramowywania. “definiowali samych siebie jako poszukujących adekwatnej
“Przemieniony” odrzuca dotychczasowe wzory zachowania i religijnej perspektywy i jako podejmujących pewne działania,
staje wobec zakwestionowania wartości swojego żeby ten cel osiągnąć”.
dotychczasowego życia i przynajmniej niektórzy muszą Dotychczas autor mówił o zachowaniu religijnym
przygotować swoją świadomość do zmiany. “Konwersja — polegającym na angażowaniu się w grupę religijną.
twierdzi DeMaria — jest metodą reedukacji, poprzez którą Poszukiwanie świętości jest natomiast przede wszystkim
dana osoba poszukuje likwidacji zakłóconego i niezdrowego doświadczeniem religijnym. Gdy badamy potrzeby lub
programu, w którym dojrzewała”. motywy, wówczas możemy stwierdzić, że istotą religii nie jest
wspólnota, teologiczna doktryna, czy kodeks moralny. Religia
Czynniki konwersji jest doświadczeniem transcedentalnym, drogą kontaktu ze
Jest oczywiste, że świeckiej mentalności podejrzane świętością i nadprzyrodzonością. Wyrazem tego
wydają się wszelkie działania religijne takie jak poszukiwanie doświadczenia może być liturgia, duchowe oddanie, kult, ale
Boga, religijna konwersja, itp. Myślą, że musi być “coś jest to w swej istocie jedynie tym, co P. L. Berger nazywał
złego” z tymi, którzy twierdzą, że dobrowolnie decydują się “indukcyjnym” pojęciem religii. Berger odróżnia je od
dołączyć do kultu religijnego. Sądzą, że musi wchodzić tu w dedukcyjnych i redukcyjnych koncepcji religii250.
grę jakieś oszustwo, uwiedzenie, trik. Levine np. pisze o Motywacja uczestnictwa w kultach religijnych jest
ludziach przystępujących do kultu: “Rozmyślnie i troskliwie wieloaspektowa i złożona i istnieje wiele różnych powodów,
wyszukiwani i rekrutowani przez członków kultu pozostają które skłaniają młodych do takiego uczestnictwa i
przez jakiś czas nieświadomi tego, że zostali wybrani przez prawdopodobnie są to te same powody, które skłaniają ich do
nawracających, którzy zwykle stosują jakieś oszustwa, aby uczestnictwa w świeckich wspólnotach, klubach, grupach
skłonić młodych do przystąpienia do kultu”. pierwotnych. Jedynym z najczęściej wspominanych
Ten typ interpretowania nawrócenia się na kult czynników jest poszukiwanie bliskiej duchem wspólnoty.
pojawił się u trzech typów ludzi: 1. ludzi, którzy opuścili Młodych przyciąga możliwość przebywania z innymi ludźmi
grupy kultowe, są w trudnej sytuacji z tego lub innego tego samego rodzaju, którzy wyrażają swoje zainteresowanie
powodu i są gotowi do obwiniać innych ze swoje nimi. Rekruci ze Zunifikowanego Kościoła czerpią zysk z
niepowodzenia; 2. rodziców, wydających tysiące dolarów, miłości. Jako nowicjusze w porządku religijnym czują, że są
próbując odsunąć swoje dzieci od kultu; 3. eksperci w traktowani z ciepłem i uczuciem kierowanym osobiście
dziedzinie zachowania społecznego. właśnie do nich jako konkretnych osób.
Pomimo tych histerycznych oskarżeń o triki, autor Innym motywem może być poszukiwanie wolności,
przyjmuje, że większość młodych ludzi przystępujących do tj. uwolnienia się od wszelkich postaci ograniczającej rutyny,
kultu czyni to dobrowolnie i z powodów, które dla nich mają którą autor nazwał utopijnym materializmem. Nie chodzi tu o
sens. Nawrócony może wymienić jakiś prosty główny powód,
250
ale po głębszej analizie siebie odkrywa, że działało tu szereg Zobacz rozdział XI (przypis B. M.)
Mikołajewska 251 252 Zjawisko wspólnoty

jakieś dążenie do anarchii, czy po prostu o “robienie opiera się na teorii funkcjonalnej, według której religia
swojego”. Chodzi tu raczej o to, że behawioralny rozwija solidarność wśród swoich zwolenników. Ta
konformizm, w którym młody człowiek był socjalizowany i utylitarystyczna teoria religijnej integracji była krytykowana,
indoktrynowany, stał się wstrętny, subiektywnie bez badana i uzupełniana. Np. R. Merton twierdził, że
znaczenia i bez wartości. Jednostka może nie wiedzieć, generalizacje o integrującej funkcji religii wywodzą się często
dlaczego buntuje się przeciwko wzorom zmysłowej kultury i z obserwacji społeczeństw przedpiśmiennych. Krytycy
może mieć jedynie poczucie, że dłużej w jej ramach nie społeczeństwa, którzy opłakują ogólną dezintegrację
potrafi żyć. zachodniej cywilizacji czują, że nie ma żadnych sił, które
Jeszcze inny motyw może wydać się sprzeczny z utrzymywałyby społeczeństwo razem. Richard Fenn twierdzi,
poszukiwaniem wolności, w rzeczywistości będąc tym że sekularyzacja podkopuje tradycyjną bazę społecznego
poszukiwaniem. Człowiek może odchodzić od irracjonalnych autorytetu i “rozbija tradycyjne całości kulturowe”.
żądań zmysłowego konformizmu i poszukiwać Nawet gdyby socjologowie twierdzili, że twierdzenie
autorytatywnych, uzależniających go i mających sens norm. o integracyjnej funkcji religii nie jest uzasadnione, to
“Ludzie odczuwają głód autorytetu, który porządkuje i psychologowie mogą dowieść terapeutycznych cech religii.
zabezpiecza — coś lub kogoś, co pozwoliłoby na Jest to oczywiście ciągle podejście świeckiego naukowca,
zmniejszenie liczby i trudności z dokonywaniem własnych który traktuje religię jako coś instrumentalnego dla
wyborów”. Inaczej mówiąc, istnieje potrzeba istnienia człowieka. Przypomina się tu stwierdzenie Willa Herberga, że
systemu norm i regulacji nadających porządek, na których religia wymaga, aby istoty ludzkie skoncentrowały się na
jednostka mogłaby się oprzeć i któremu mogłaby się Bogu. Religia nie może być widziana jedynie jako forma
podporządkować. Np. Sontag badając ruch Moon doszedł do służąca społecznemu dobrobytowi, gdyż oznaczałoby to
wniosku, że “co najmniej część młodych ludzi poszukuje przystosowanie idei Boga do życzeń człowieka. Robert
dyscypliny, struktury, silnej sylwetki rodzica i chce Friedrich zauważa, że ludzie którzy wierzą w to, co napisano
zobowiązać się do życia pełnego poświęcenia i misjonarskiej w Biblii, “sądzą, że wiara, która ma jakieś zasadnicze
gorliwości”. powiązania z użytecznością jest herezją”.
Socjologiczna refleksja nad religią, funkcjonalna
Konsekwencje religii teoria jej własności integrujących, pojęcie społecznej
Według autora socjologowie nie powinni się dziwić, użyteczności nie przyniosą religijnego odrodzenia. Taka
że trudno im dotrzeć do istotnych aspektów religii. Przyjmują refleksja niewiele interesuje człowieka poruszonego przez
bowiem świecki punkt widzenia, poszukując danych, które są głęboką wiarę religijną. Z pewną pogardą może on zapytać,
weryfikowalne empirycznie. Ogranicza to możliwości czy tylko tyle można powiedzieć o religii, że jest ona
osiągnięcia prawdziwego zrozumienia zjawiska, które w użyteczna dla ludzkości? Dla tego, kto wierzy, najważniejsze
samej swej naturze jest powiązane z tajemnicą i trancedencją. jest to, że religia nie zniknęła, że nie została pochłonięta
Socjologowie badają więc religię jako zjawisko przez sekularyzację.
kulturowe i społeczne łącznie ze zbudowanymi przez Religijne funkcjonowanie
człowieka instytucjami i przez człowieka kontrolowanymi
organizacjami. Nie będąc w stanie badać samej istoty religii, Odrzucając psychologiczne i socjologiczne teorie,
socjolog musi się więc zadowolić badaniem skutków religii. które w sposób świecki wyjaśniają to, co religia daje
Pytając, dlaczego młodzi ludzie uczestniczą w kultach jednostkom i grupom, autor dochodzi do przekonania, że
religijnych, pyta o to, co religia im daje. Jakim dobrem jest religijna aktywność kończy się na niej samej — tzn. jest
religia? W swej istocie religia nadaje sens poszukiwaniu zjawiskiem samym w sobie. Religijne funkcjonowanie jest
świętości. Religia przede wszystkim zaspakaja potrzebę
spotkaniem z prawdą, transcendencją, świętością. Bez
doświadczenia transcendencji. Ponadto, uczestnictwo w
grupach religijnych zaspakaja również potrzeby towarzystwa, względu na to, co my o tym sądzimy, czy uważamy to za
wolności i porządku (struktury). Uogólnienie, że religia jest nonsens czy też nie, osoba przystępująca do Zunifikowanego
użyteczna, nawet konieczna dla przetrwania społeczeństwa Kościoła wierzy, że został on stworzony, by odpowiedzieć na
Mikołajewska 251 252 Zjawisko wspólnoty

jakieś dążenie do anarchii, czy po prostu o “robienie opiera się na teorii funkcjonalnej, według której religia
swojego”. Chodzi tu raczej o to, że behawioralny rozwija solidarność wśród swoich zwolenników. Ta
konformizm, w którym młody człowiek był socjalizowany i utylitarystyczna teoria religijnej integracji była krytykowana,
indoktrynowany, stał się wstrętny, subiektywnie bez badana i uzupełniana. Np. R. Merton twierdził, że
znaczenia i bez wartości. Jednostka może nie wiedzieć, generalizacje o integrującej funkcji religii wywodzą się często
dlaczego buntuje się przeciwko wzorom zmysłowej kultury i z obserwacji społeczeństw przedpiśmiennych. Krytycy
może mieć jedynie poczucie, że dłużej w jej ramach nie społeczeństwa, którzy opłakują ogólną dezintegrację
potrafi żyć. zachodniej cywilizacji czują, że nie ma żadnych sił, które
Jeszcze inny motyw może wydać się sprzeczny z utrzymywałyby społeczeństwo razem. Richard Fenn twierdzi,
poszukiwaniem wolności, w rzeczywistości będąc tym że sekularyzacja podkopuje tradycyjną bazę społecznego
poszukiwaniem. Człowiek może odchodzić od irracjonalnych autorytetu i “rozbija tradycyjne całości kulturowe”.
żądań zmysłowego konformizmu i poszukiwać Nawet gdyby socjologowie twierdzili, że twierdzenie
autorytatywnych, uzależniających go i mających sens norm. o integracyjnej funkcji religii nie jest uzasadnione, to
“Ludzie odczuwają głód autorytetu, który porządkuje i psychologowie mogą dowieść terapeutycznych cech religii.
zabezpiecza — coś lub kogoś, co pozwoliłoby na Jest to oczywiście ciągle podejście świeckiego naukowca,
zmniejszenie liczby i trudności z dokonywaniem własnych który traktuje religię jako coś instrumentalnego dla
wyborów”. Inaczej mówiąc, istnieje potrzeba istnienia człowieka. Przypomina się tu stwierdzenie Willa Herberga, że
systemu norm i regulacji nadających porządek, na których religia wymaga, aby istoty ludzkie skoncentrowały się na
jednostka mogłaby się oprzeć i któremu mogłaby się Bogu. Religia nie może być widziana jedynie jako forma
podporządkować. Np. Sontag badając ruch Moon doszedł do służąca społecznemu dobrobytowi, gdyż oznaczałoby to
wniosku, że “co najmniej część młodych ludzi poszukuje przystosowanie idei Boga do życzeń człowieka. Robert
dyscypliny, struktury, silnej sylwetki rodzica i chce Friedrich zauważa, że ludzie którzy wierzą w to, co napisano
zobowiązać się do życia pełnego poświęcenia i misjonarskiej w Biblii, “sądzą, że wiara, która ma jakieś zasadnicze
gorliwości”. powiązania z użytecznością jest herezją”.
Socjologiczna refleksja nad religią, funkcjonalna
Konsekwencje religii teoria jej własności integrujących, pojęcie społecznej
Według autora socjologowie nie powinni się dziwić, użyteczności nie przyniosą religijnego odrodzenia. Taka
że trudno im dotrzeć do istotnych aspektów religii. Przyjmują refleksja niewiele interesuje człowieka poruszonego przez
bowiem świecki punkt widzenia, poszukując danych, które są głęboką wiarę religijną. Z pewną pogardą może on zapytać,
weryfikowalne empirycznie. Ogranicza to możliwości czy tylko tyle można powiedzieć o religii, że jest ona
osiągnięcia prawdziwego zrozumienia zjawiska, które w użyteczna dla ludzkości? Dla tego, kto wierzy, najważniejsze
samej swej naturze jest powiązane z tajemnicą i trancedencją. jest to, że religia nie zniknęła, że nie została pochłonięta
Socjologowie badają więc religię jako zjawisko przez sekularyzację.
kulturowe i społeczne łącznie ze zbudowanymi przez Religijne funkcjonowanie
człowieka instytucjami i przez człowieka kontrolowanymi
organizacjami. Nie będąc w stanie badać samej istoty religii, Odrzucając psychologiczne i socjologiczne teorie,
socjolog musi się więc zadowolić badaniem skutków religii. które w sposób świecki wyjaśniają to, co religia daje
Pytając, dlaczego młodzi ludzie uczestniczą w kultach jednostkom i grupom, autor dochodzi do przekonania, że
religijnych, pyta o to, co religia im daje. Jakim dobrem jest religijna aktywność kończy się na niej samej — tzn. jest
religia? W swej istocie religia nadaje sens poszukiwaniu zjawiskiem samym w sobie. Religijne funkcjonowanie jest
świętości. Religia przede wszystkim zaspakaja potrzebę
spotkaniem z prawdą, transcendencją, świętością. Bez
doświadczenia transcendencji. Ponadto, uczestnictwo w
grupach religijnych zaspakaja również potrzeby towarzystwa, względu na to, co my o tym sądzimy, czy uważamy to za
wolności i porządku (struktury). Uogólnienie, że religia jest nonsens czy też nie, osoba przystępująca do Zunifikowanego
użyteczna, nawet konieczna dla przetrwania społeczeństwa Kościoła wierzy, że został on stworzony, by odpowiedzieć na
Mikołajewska 253 254 Zjawisko wspólnoty

miłość Boga, “żeby zjednoczyć się w sercu, woli i działaniu z Stwierdzenie, że miało się takie doświadczenie
Bogiem”. Badając uczestników kultów religijnych, autor religijne raz w życiu lub nawet kilka razy, jest czymś innym
traktuje więc ich poważnie, gdy mówią, że szukają świętości. od zmiany, która utrzymuje się na stałe po doświadczeniu
Zwolennicy świeckości będą zapewne zakłopotani z nawrócenia i jest permanentnym stanem religijności,
powodu pojęcia personalnego związku z Bogiem, które autor pozostawaniem w łasce Boga (mówiąc językiem
proponuje, a także większość socjologów będzie staroświeckim) aż do utraty wspólnoty z Bogiem przez
prawdopodobnie z tej idei szydzić. Nie chcą oni zaakceptować grzech. Nawrócony naprawdę doświadcza poczucia, że jego
faktu, że niektórzy ludzie w jakiś sposób odchodzą od życie zmieniło się w wyniku nawrócenia i idzie w kierunku
świeckiej rutyny materialnego świata i rzeczywiście przestrzeni, która jest święta i nadprzyrodzona.
doświadczają transcendencji. Nie mówi się tu o teologii, którą Rodzice, którzy twierdzą, że ich dzieci są ofiarami
studiuje się w sposób intelektualny, ani o akceptacji kodeksu mesmeryzmu Moona lub, że podlegają praniu mózgu,
moralnego, który rządzi zachowaniem człowieka. Ani poświęciliby wiele pieniędzy, aby odprogramować swoich
teologia, ani etyka nie jest istotą religii. Istotą religii jest potomków. Rodzice ci nie są po prostu w stanie pojąć, co
spotkanie ze świętością. religijne nawrócenie oznacza dla nawróconych. Sontag
W historii chrześcijaństwa ascsetycy i mistycy, traktuje ich jako młodych ludzi, którzy “są przyciągani przez
których uznano za świętych, przygotowywali się do żądanie bezinteresownego poświęcenia się temu, aby
pojednania z Bogiem przez odmawianie sobie różnych rzeczy otworzyć nowo odkryte Królestwo Boże dla wszystkich”.
(post) i umartwianie się. Ich modlitwy w swej istocie były Lofland pisze, że “taka osoba (...) nagle znalazła się w
komunikowaniem się z Bogiem, być może częściej w postaci przekształconej rzeczywistości. Wszystko stało się bardziej
pochwał i podziękowań niż błagania. Pojęcia “obecności znaczące i zrozumiałe niż dla tych, którzy polegają na
Boga” i “obecności Ducha Świętego” są tradycyjnie używane wspólnym, podzielanym sensie”.
przez różnych członków struktur religijnych — w Świecki sceptyk, który poszukuje racjonalnych
seminariach, klasztorach, konwentach — i są zrozumiałe dla dowodów potwierdzających zjawiska religijne, nie
wielu laików w czasie duchowych rekolekcji. zaakceptuje prawdopodobnie zjawiska nawrócenia i
Inaczej mówiąc, podstawowe doświadczenia autentycznego doświadczenia zmiany życia. Jest to bowiem
religijne, osobisty związek z Bogiem nie jest według autora sprawa religijnej wiary.
rzadko występującym lub ostatnio odkrytym zjawiskiem
dotyczącym kilku ekscentryków. Doświadczenie
“nawracania” jest częścią rutyny ewangelicznych
protestantów i ruchów charyzmatycznych — katolickich, czy 3. Czas, pokolenia i sekty
protestanckich. Wielu chrześcijan publicznie akceptuje Jezusa w ujęciu B. Wilsona251
jako swojego osobistego zbawcę i w pewien mistyczny sposób
odczuwa, że są zbawieni lub przynajmniej, że chcieliby być.
Young Don Kim traktuje Eucharystię jako obecność Widoczność nowych ruchów religijnych
Chrystusa u katolików i prawosławnych. Cytuje Karla
Adama: “wierzący katolik ma nie tylko nadzieję, że Jezus Prawdopodobnie z powodu rosnącego relatywizmu w
przyjdzie. On wie, że Jezus przyjdzie. Komunia święta jest nowoczesnym społeczeństwie i w związku z osłabieniem
spójności wartości społecznych to, co dawniej nazywano sektą
żywym spotkaniem z Jezusem naprawdę obecnym”. Również
lub kultem obecnie określa się jako nowy ruch religijny. Stare
cytuje Zernowa o prawosławiu: “Eucharystia jest miejscem
spotkania między Jezusem a tym, kto wierzy — osobistym,
251
bezpośrednim, unikalnym”. Napisane na podstawie: Bryan Wilson, Time, Generation, and Sectarianism
w Bryan Wilson, The Social Impact of New Religions Movements
Mikołajewska 253 254 Zjawisko wspólnoty

miłość Boga, “żeby zjednoczyć się w sercu, woli i działaniu z Stwierdzenie, że miało się takie doświadczenie
Bogiem”. Badając uczestników kultów religijnych, autor religijne raz w życiu lub nawet kilka razy, jest czymś innym
traktuje więc ich poważnie, gdy mówią, że szukają świętości. od zmiany, która utrzymuje się na stałe po doświadczeniu
Zwolennicy świeckości będą zapewne zakłopotani z nawrócenia i jest permanentnym stanem religijności,
powodu pojęcia personalnego związku z Bogiem, które autor pozostawaniem w łasce Boga (mówiąc językiem
proponuje, a także większość socjologów będzie staroświeckim) aż do utraty wspólnoty z Bogiem przez
prawdopodobnie z tej idei szydzić. Nie chcą oni zaakceptować grzech. Nawrócony naprawdę doświadcza poczucia, że jego
faktu, że niektórzy ludzie w jakiś sposób odchodzą od życie zmieniło się w wyniku nawrócenia i idzie w kierunku
świeckiej rutyny materialnego świata i rzeczywiście przestrzeni, która jest święta i nadprzyrodzona.
doświadczają transcendencji. Nie mówi się tu o teologii, którą Rodzice, którzy twierdzą, że ich dzieci są ofiarami
studiuje się w sposób intelektualny, ani o akceptacji kodeksu mesmeryzmu Moona lub, że podlegają praniu mózgu,
moralnego, który rządzi zachowaniem człowieka. Ani poświęciliby wiele pieniędzy, aby odprogramować swoich
teologia, ani etyka nie jest istotą religii. Istotą religii jest potomków. Rodzice ci nie są po prostu w stanie pojąć, co
spotkanie ze świętością. religijne nawrócenie oznacza dla nawróconych. Sontag
W historii chrześcijaństwa ascsetycy i mistycy, traktuje ich jako młodych ludzi, którzy “są przyciągani przez
których uznano za świętych, przygotowywali się do żądanie bezinteresownego poświęcenia się temu, aby
pojednania z Bogiem przez odmawianie sobie różnych rzeczy otworzyć nowo odkryte Królestwo Boże dla wszystkich”.
(post) i umartwianie się. Ich modlitwy w swej istocie były Lofland pisze, że “taka osoba (...) nagle znalazła się w
komunikowaniem się z Bogiem, być może częściej w postaci przekształconej rzeczywistości. Wszystko stało się bardziej
pochwał i podziękowań niż błagania. Pojęcia “obecności znaczące i zrozumiałe niż dla tych, którzy polegają na
Boga” i “obecności Ducha Świętego” są tradycyjnie używane wspólnym, podzielanym sensie”.
przez różnych członków struktur religijnych — w Świecki sceptyk, który poszukuje racjonalnych
seminariach, klasztorach, konwentach — i są zrozumiałe dla dowodów potwierdzających zjawiska religijne, nie
wielu laików w czasie duchowych rekolekcji. zaakceptuje prawdopodobnie zjawiska nawrócenia i
Inaczej mówiąc, podstawowe doświadczenia autentycznego doświadczenia zmiany życia. Jest to bowiem
religijne, osobisty związek z Bogiem nie jest według autora sprawa religijnej wiary.
rzadko występującym lub ostatnio odkrytym zjawiskiem
dotyczącym kilku ekscentryków. Doświadczenie
“nawracania” jest częścią rutyny ewangelicznych
protestantów i ruchów charyzmatycznych — katolickich, czy 3. Czas, pokolenia i sekty
protestanckich. Wielu chrześcijan publicznie akceptuje Jezusa w ujęciu B. Wilsona251
jako swojego osobistego zbawcę i w pewien mistyczny sposób
odczuwa, że są zbawieni lub przynajmniej, że chcieliby być.
Young Don Kim traktuje Eucharystię jako obecność Widoczność nowych ruchów religijnych
Chrystusa u katolików i prawosławnych. Cytuje Karla
Adama: “wierzący katolik ma nie tylko nadzieję, że Jezus Prawdopodobnie z powodu rosnącego relatywizmu w
przyjdzie. On wie, że Jezus przyjdzie. Komunia święta jest nowoczesnym społeczeństwie i w związku z osłabieniem
spójności wartości społecznych to, co dawniej nazywano sektą
żywym spotkaniem z Jezusem naprawdę obecnym”. Również
lub kultem obecnie określa się jako nowy ruch religijny. Stare
cytuje Zernowa o prawosławiu: “Eucharystia jest miejscem
spotkania między Jezusem a tym, kto wierzy — osobistym,
251
bezpośrednim, unikalnym”. Napisane na podstawie: Bryan Wilson, Time, Generation, and Sectarianism
w Bryan Wilson, The Social Impact of New Religions Movements
Mikołajewska 255 256 Zjawisko wspólnoty

terminy mają pewne negatywne konotacje. Użycie nowego jak sekty w przeszłości w momencie, gdy były nowe) że
terminu kryje w sobie pewien dodatkowy sens. Wskazuje, iż właśnie teraz mają do zakomunikowania nową prawdę.
jesteśmy świadomi, że do wielu nowych ruchów nie pasuje Prezentują więc siebie jako właśnie powstałe w
całkowicie założenie, że są sektami, które zwykle traktowano teraźniejszości, implikując, że cała historia była preludium do
jako odłam jakiejś centralnej tradycji, przyjmując założenie, tego momentu, który jest momentem wyłonienia się sekty.
że na początku ich powstania leżał proces schizmy. Po drugie, Sekta przypisuje sobie centralne miejsce w schemacie czasu
termin ten sugeruje, że obecnie jesteśmy o wiele bardziej historycznego. W tym sformułowaniu jasny jest totalitaryzm
świadomi wyłaniania się nowych religii niż kiedykolwiek sekty. Wszystko inne w historii, bez względu na to jak długo
przedtem. Po trzecie, ruchy te rekrutują odmienną i bardziej istniało cofa się w nieistotność poza monumentalne znaczenie
widoczną część populacji — młodych. wyłonienia się nowego teraz. Czas ma tu odmienną
Fakt, że nowe ruchy religijne apelują przede perspektywę, a historia nowe znaczenie.
wszystkim do młodych jest częściowo wynikiem istnienia Sekty chrześcijańskie mają oczywiście cały repertuar
wielości wyborów życiowych, które są dostępne dla młodym uzasadnień dla własnego pojawienia się, które mają ścisły
ludziom i równocześnie niepewnością tych wyborów związek ze skutecznością nawracania. Najważniejszym z tych
dotyczących stylu życia i wartości. Można więc nie tyle uzasadnień jest głoszenie milenium. Większość religijnych
twierdzić, że istnieje próżnia w systemie wartości w sekt przyjmuje punkt widzenia sprzed milenium, gdy
nowoczesnym społeczeństwie, lecz że istnieje nadmiar oczekuje się ponownego nadejścia Mesjasza. Grup, które mają
możliwych stylów życia przy braku centrum. Konstelacja post–adwentową koncepcję milenium nie nazywa się
wartości które, przynajmniej w społeczeństwach tradycyjnych faktycznie milenijnymi. Sekty adwentystyczne powstają w
stanowiły część tego, co nazywaliśmy Francuzem, oczekiwaniu rychłego ponownego nadejścia Chrystusa.
Bawarczykiem, czy też Amerykaninem podlegała znacznej Potrzeba ich zaistnienia jest więc nagląca — ich prawda jest
erozji. Podobnie patriotyzm nie jest obecnie ani wartością nagląca. Chrystus pojawi się nagle i wkrótce. Są nowymi
samą w sobie, ani bazą innych wartości, z którymi dawniej ruchami, które w swej nowości postrzegają siebie jako
identyfikowano się w sposób nawykowy jako z pewnego działające na samym końcu czasu.
rodzaju narodowym dziedzictwem. Sam naród przestaje być Podobne poczucie przeznaczenia występuje w innych
wartością. Wiele spośród nowych ruchów reprezentuje ruchach chrześcijańskich, gdzie ponowne narodziny
egzotyczne wartości pochodzące z innych kultur, które zdają Chrystusa i milenium nie są głównym obiektem
się być nie splamione i które niosą ze sobą pewien rodzaj zainteresowania. Nawet w przypadku grup post–milenijnych
kontynuacji i tradycji oraz aurę tajemnicy — wydają się silna potrzeba nawracania jak największej liczby ludzi, aby
ciągle “autentyczne”, ponieważ są tajemnicą, której tworzyć milenium na ziemi, udziela ich działaniom ducha
atrakcyjności nie osłabiają te same przeszkody i gorącego pragnienia. Tradycja odrodzenia, przed– lub post–
kompromitacje, które narosły wokół centralnych zachodnich milenijna wywiera takie same naciski na masy, które oddają
tradycji religijnych. Młody człowiek wie o wiele mniej o się pod opiekę pomocnego kaznodziei.
korupcji innych kultur niż własnej. Kulty egzotyczne zdają się Nawet grupy terapeutyczne i manipulatorskie, takie
pochodzić ze szlachetniejszej i bardziej zintegrowanej jak Christian Science, czy Scientologia prezentują siebie jako
tradycji. Nauka, meta–nauka, którą oferują nowe, “dalekie od otwierające drogę do zmienionego świata ogromnych
establishmentu” techniki terapii i przyjemności emocjonalnej, możliwości, który najlepiej pochwycić tak szybko jak to
mogą być także pociągające. możliwe. Czasami robi się niejasne aluzje, że pozostało
niewiele czasu, by zrobić to, co musi być zrobione — w
Poczucie czasu w sekcie przypadku Scientologii jest to np. podwyższenie inteligencji
Nowe ruchy religijne powstające w kulturze człowieka w obliczu zagrożenia klęską.
zachodniej prezentują siebie na początku jako te, które Nowe ruchy religijne mają radykalnie eliptyczną
dostarczą usilnie poszukiwanej religijnej prawdy i praktyki w perspektywę historii. Podkreślają ruch od Nowego
sposób odmienny od kościołów tradycyjnych lub sekt Testamentu i wczesnego kościoła aż do uformowania się ich
posiadających utrwalony status. Nowe ruchy głoszą (tak samo
Mikołajewska 255 256 Zjawisko wspólnoty

terminy mają pewne negatywne konotacje. Użycie nowego jak sekty w przeszłości w momencie, gdy były nowe) że
terminu kryje w sobie pewien dodatkowy sens. Wskazuje, iż właśnie teraz mają do zakomunikowania nową prawdę.
jesteśmy świadomi, że do wielu nowych ruchów nie pasuje Prezentują więc siebie jako właśnie powstałe w
całkowicie założenie, że są sektami, które zwykle traktowano teraźniejszości, implikując, że cała historia była preludium do
jako odłam jakiejś centralnej tradycji, przyjmując założenie, tego momentu, który jest momentem wyłonienia się sekty.
że na początku ich powstania leżał proces schizmy. Po drugie, Sekta przypisuje sobie centralne miejsce w schemacie czasu
termin ten sugeruje, że obecnie jesteśmy o wiele bardziej historycznego. W tym sformułowaniu jasny jest totalitaryzm
świadomi wyłaniania się nowych religii niż kiedykolwiek sekty. Wszystko inne w historii, bez względu na to jak długo
przedtem. Po trzecie, ruchy te rekrutują odmienną i bardziej istniało cofa się w nieistotność poza monumentalne znaczenie
widoczną część populacji — młodych. wyłonienia się nowego teraz. Czas ma tu odmienną
Fakt, że nowe ruchy religijne apelują przede perspektywę, a historia nowe znaczenie.
wszystkim do młodych jest częściowo wynikiem istnienia Sekty chrześcijańskie mają oczywiście cały repertuar
wielości wyborów życiowych, które są dostępne dla młodym uzasadnień dla własnego pojawienia się, które mają ścisły
ludziom i równocześnie niepewnością tych wyborów związek ze skutecznością nawracania. Najważniejszym z tych
dotyczących stylu życia i wartości. Można więc nie tyle uzasadnień jest głoszenie milenium. Większość religijnych
twierdzić, że istnieje próżnia w systemie wartości w sekt przyjmuje punkt widzenia sprzed milenium, gdy
nowoczesnym społeczeństwie, lecz że istnieje nadmiar oczekuje się ponownego nadejścia Mesjasza. Grup, które mają
możliwych stylów życia przy braku centrum. Konstelacja post–adwentową koncepcję milenium nie nazywa się
wartości które, przynajmniej w społeczeństwach tradycyjnych faktycznie milenijnymi. Sekty adwentystyczne powstają w
stanowiły część tego, co nazywaliśmy Francuzem, oczekiwaniu rychłego ponownego nadejścia Chrystusa.
Bawarczykiem, czy też Amerykaninem podlegała znacznej Potrzeba ich zaistnienia jest więc nagląca — ich prawda jest
erozji. Podobnie patriotyzm nie jest obecnie ani wartością nagląca. Chrystus pojawi się nagle i wkrótce. Są nowymi
samą w sobie, ani bazą innych wartości, z którymi dawniej ruchami, które w swej nowości postrzegają siebie jako
identyfikowano się w sposób nawykowy jako z pewnego działające na samym końcu czasu.
rodzaju narodowym dziedzictwem. Sam naród przestaje być Podobne poczucie przeznaczenia występuje w innych
wartością. Wiele spośród nowych ruchów reprezentuje ruchach chrześcijańskich, gdzie ponowne narodziny
egzotyczne wartości pochodzące z innych kultur, które zdają Chrystusa i milenium nie są głównym obiektem
się być nie splamione i które niosą ze sobą pewien rodzaj zainteresowania. Nawet w przypadku grup post–milenijnych
kontynuacji i tradycji oraz aurę tajemnicy — wydają się silna potrzeba nawracania jak największej liczby ludzi, aby
ciągle “autentyczne”, ponieważ są tajemnicą, której tworzyć milenium na ziemi, udziela ich działaniom ducha
atrakcyjności nie osłabiają te same przeszkody i gorącego pragnienia. Tradycja odrodzenia, przed– lub post–
kompromitacje, które narosły wokół centralnych zachodnich milenijna wywiera takie same naciski na masy, które oddają
tradycji religijnych. Młody człowiek wie o wiele mniej o się pod opiekę pomocnego kaznodziei.
korupcji innych kultur niż własnej. Kulty egzotyczne zdają się Nawet grupy terapeutyczne i manipulatorskie, takie
pochodzić ze szlachetniejszej i bardziej zintegrowanej jak Christian Science, czy Scientologia prezentują siebie jako
tradycji. Nauka, meta–nauka, którą oferują nowe, “dalekie od otwierające drogę do zmienionego świata ogromnych
establishmentu” techniki terapii i przyjemności emocjonalnej, możliwości, który najlepiej pochwycić tak szybko jak to
mogą być także pociągające. możliwe. Czasami robi się niejasne aluzje, że pozostało
niewiele czasu, by zrobić to, co musi być zrobione — w
Poczucie czasu w sekcie przypadku Scientologii jest to np. podwyższenie inteligencji
Nowe ruchy religijne powstające w kulturze człowieka w obliczu zagrożenia klęską.
zachodniej prezentują siebie na początku jako te, które Nowe ruchy religijne mają radykalnie eliptyczną
dostarczą usilnie poszukiwanej religijnej prawdy i praktyki w perspektywę historii. Podkreślają ruch od Nowego
sposób odmienny od kościołów tradycyjnych lub sekt Testamentu i wczesnego kościoła aż do uformowania się ich
posiadających utrwalony status. Nowe ruchy głoszą (tak samo
Mikołajewska 257 258 Zjawisko wspólnoty

samych i ich nauk i uważają, że wszystko co działo się w Poczucie czasu kościoła jest podobne do poczucia
międzyczasie nie miało większego znaczenia. czasu większości “wytwornych” i wykształconych klas w
Charakterystyczne dla sekt poczucie czasu różni się społeczeństwie. Kościół ma bowiem tak jak one poczucie
radykalnie od poczucia czasu religii reprezentowanej przez kontynuacji i jest zobowiązany wobec tradycji. Współcześnie
tradycyjny kościół. Kościół nie oferuje niepomyślnej prawdy jednak ludzie nie podzielają tego historycznego poczucia
lecz pomyślną. Koncentruje się na ponawianiu tej samej czasu. Z powodu zaniechania nauczania historii, klasyki lub
oferty dla kolejnych pokoleń. Funkcją religii kościelnej ogólniej dorobku ludzkiej kultury, większość ludzi
rozważanej historycznie było przystosowanie się do potrzeby współcześnie ma ahistoryczne poczucie czasu, które pozwala
uczenia nowych generacji repertuaru wartości, które zyskały im radować się ich poczuciem współczesności. Oderwanie od
poparcie społeczne i które umacniają stabilność porządku historycznej kultury tworzy predyspozycje do popierania
społecznego. Kościół jest agendą społecznego porządku i radykalnego rozumienia czasowej prawdy, które oferują sekty.
kontroli popierającą ustalone autorytety. Kiedy człowiek nie sprawdza tego, co głosi religia przez
W miarę upływu czasu kościół jest coraz bardziej powołanie się na historię, gdy nie szuka w historii proroczych
zintegrowany z kulturą świecką — najpierw ma duży wpływ idei i gdy nie udaje mu się porównanie wyjaśnienia odkrytej
na jej kształtowanie, potem stopniowo redukuje swoje własne prawdy religijnej a innymi wyjaśnieniami — wówczas jest
poczucie misji, włącza w siebie różnorodność i apatię i nawet bardziej prawdopodobne, że da się zwerbować przez
przestaje potępiać i identyfikować herezję. Oferuje ciągle jakąkolwiek religię gloryfikującą teraźniejszość. Gdy dana
nowym pokoleniom swój kościół i wykonuje swoje rytuały. osoba nie wie, co było przedtem, nie wie jak liczni byli
Kościół dochodzi do komunikowania innego poczucia czasu Mesjasze, jak wielu z nich upadło i jak wiele terapii jest
niż ten, który charakteryzuje nowe ruchy religijne. nieskutecznych, wówczas jest bardziej skłonna do
Kościół oferuje pozaczasową prawdę — sekta, akceptowania nowych idei. Uciekając od sensu przeszłości,
prawdę czasową. Kościół działając dzisiaj, działa tak, jakby jednostka łatwiej uwierzy w znaczenie czasu, w którym żyje.
działał zawsze. Sekta podkreśla nagłą potrzebę wykorzystania Wówczas jest przekonana, że nie jest ona tu i teraz
możliwości — oferuje dzisiaj to, czego nie oferowano przypadkowo, lecz jest tu po to, aby realizować swoje
przedtem i co prawdopodobnie nie będzie oferowane nigdy przeznaczenie.
więcej. Na tym polega brak historycznej perspektywy, co
pozwala nowym ruchom na przedstawienie siebie jako Poczucie nowoczesności
stworzonych dla tej właśnie chwili, która istnieje. Taki ruch Zaniechanie nauczania liberalnej humanistycznej
apeluje do silnego poczucia jednostkowego losu u każdego tradycji jest jednym z czynników, które sprzyjają rozwojowi
człowieka: poczucia, że coś musi się wydarzyć zmieszanego z sektowej świadomości. Wykształcony, współczesny człowiek
poczuciem, że to powinno wydarzyć się teraz, a jednostka żyje ma odmienną perspektywę czasową niż jego wykształceni
po to, aby być tego świadkiem. We wszystkich religiach poprzednicy i czasy obecne wydają mu się ważniejsze,
zarówno o charakterze sektowym, jak i kościelnym występują szczególne, bez precedensu. Perspektywa ta zwiększa
oczywiście silne elementy egocentryczne. Człowiek jest atrakcyjność nowości, łącznie z nowymi ruchami religijnymi.
skoncentrowany na własnym losie. Jednakże poczucie czasu Jest warunkiem wstępnym skłonności ludzi Zachodu do
w sektach i kościele rozbiegają się radykalnie i zawsze jest akceptowania nowych idei religijnych. Akceptujemy szereg
możliwe, że kościół będzie widział teraźniejszość jedynie jako elementów obcego, nowoczesnego świata tylko dlatego, że
chwilę w długiej, być może nieskończonej serii. Dla takiego mają miejsce “teraz”.
poczucia czasu charakterystyczne jest to, że “ja” (“I”) Poczucie nowoczesności jest obecnie częstym
postrzega “to” (“it”): “to” jest czymś szczególnym dla nas, a tematem krytyki literackiej, która zajmuje się wyjaśnianiem
nie żebyśmy my byli czymś szczególnym dla “tego”. Sektom zmieniających się wzorów piśmiennej świadomości, co w
relatywizm jest obcy: w każdym nowym momencie “ja” oraz wieku powszechnej piśmienności odnosi się do szerokiej
“to” zbiegają się, tworząc ów istotny, prawdopodobnie publiczności. W świadomości człowieka obserwujemy
ostateczny moment w czasie. radykalne odejście od pojęcia czasu, w którym teraz jest
celebrowaniem przeszłości (takie pojęcie czasu występowało
Mikołajewska 257 258 Zjawisko wspólnoty

samych i ich nauk i uważają, że wszystko co działo się w Poczucie czasu kościoła jest podobne do poczucia
międzyczasie nie miało większego znaczenia. czasu większości “wytwornych” i wykształconych klas w
Charakterystyczne dla sekt poczucie czasu różni się społeczeństwie. Kościół ma bowiem tak jak one poczucie
radykalnie od poczucia czasu religii reprezentowanej przez kontynuacji i jest zobowiązany wobec tradycji. Współcześnie
tradycyjny kościół. Kościół nie oferuje niepomyślnej prawdy jednak ludzie nie podzielają tego historycznego poczucia
lecz pomyślną. Koncentruje się na ponawianiu tej samej czasu. Z powodu zaniechania nauczania historii, klasyki lub
oferty dla kolejnych pokoleń. Funkcją religii kościelnej ogólniej dorobku ludzkiej kultury, większość ludzi
rozważanej historycznie było przystosowanie się do potrzeby współcześnie ma ahistoryczne poczucie czasu, które pozwala
uczenia nowych generacji repertuaru wartości, które zyskały im radować się ich poczuciem współczesności. Oderwanie od
poparcie społeczne i które umacniają stabilność porządku historycznej kultury tworzy predyspozycje do popierania
społecznego. Kościół jest agendą społecznego porządku i radykalnego rozumienia czasowej prawdy, które oferują sekty.
kontroli popierającą ustalone autorytety. Kiedy człowiek nie sprawdza tego, co głosi religia przez
W miarę upływu czasu kościół jest coraz bardziej powołanie się na historię, gdy nie szuka w historii proroczych
zintegrowany z kulturą świecką — najpierw ma duży wpływ idei i gdy nie udaje mu się porównanie wyjaśnienia odkrytej
na jej kształtowanie, potem stopniowo redukuje swoje własne prawdy religijnej a innymi wyjaśnieniami — wówczas jest
poczucie misji, włącza w siebie różnorodność i apatię i nawet bardziej prawdopodobne, że da się zwerbować przez
przestaje potępiać i identyfikować herezję. Oferuje ciągle jakąkolwiek religię gloryfikującą teraźniejszość. Gdy dana
nowym pokoleniom swój kościół i wykonuje swoje rytuały. osoba nie wie, co było przedtem, nie wie jak liczni byli
Kościół dochodzi do komunikowania innego poczucia czasu Mesjasze, jak wielu z nich upadło i jak wiele terapii jest
niż ten, który charakteryzuje nowe ruchy religijne. nieskutecznych, wówczas jest bardziej skłonna do
Kościół oferuje pozaczasową prawdę — sekta, akceptowania nowych idei. Uciekając od sensu przeszłości,
prawdę czasową. Kościół działając dzisiaj, działa tak, jakby jednostka łatwiej uwierzy w znaczenie czasu, w którym żyje.
działał zawsze. Sekta podkreśla nagłą potrzebę wykorzystania Wówczas jest przekonana, że nie jest ona tu i teraz
możliwości — oferuje dzisiaj to, czego nie oferowano przypadkowo, lecz jest tu po to, aby realizować swoje
przedtem i co prawdopodobnie nie będzie oferowane nigdy przeznaczenie.
więcej. Na tym polega brak historycznej perspektywy, co
pozwala nowym ruchom na przedstawienie siebie jako Poczucie nowoczesności
stworzonych dla tej właśnie chwili, która istnieje. Taki ruch Zaniechanie nauczania liberalnej humanistycznej
apeluje do silnego poczucia jednostkowego losu u każdego tradycji jest jednym z czynników, które sprzyjają rozwojowi
człowieka: poczucia, że coś musi się wydarzyć zmieszanego z sektowej świadomości. Wykształcony, współczesny człowiek
poczuciem, że to powinno wydarzyć się teraz, a jednostka żyje ma odmienną perspektywę czasową niż jego wykształceni
po to, aby być tego świadkiem. We wszystkich religiach poprzednicy i czasy obecne wydają mu się ważniejsze,
zarówno o charakterze sektowym, jak i kościelnym występują szczególne, bez precedensu. Perspektywa ta zwiększa
oczywiście silne elementy egocentryczne. Człowiek jest atrakcyjność nowości, łącznie z nowymi ruchami religijnymi.
skoncentrowany na własnym losie. Jednakże poczucie czasu Jest warunkiem wstępnym skłonności ludzi Zachodu do
w sektach i kościele rozbiegają się radykalnie i zawsze jest akceptowania nowych idei religijnych. Akceptujemy szereg
możliwe, że kościół będzie widział teraźniejszość jedynie jako elementów obcego, nowoczesnego świata tylko dlatego, że
chwilę w długiej, być może nieskończonej serii. Dla takiego mają miejsce “teraz”.
poczucia czasu charakterystyczne jest to, że “ja” (“I”) Poczucie nowoczesności jest obecnie częstym
postrzega “to” (“it”): “to” jest czymś szczególnym dla nas, a tematem krytyki literackiej, która zajmuje się wyjaśnianiem
nie żebyśmy my byli czymś szczególnym dla “tego”. Sektom zmieniających się wzorów piśmiennej świadomości, co w
relatywizm jest obcy: w każdym nowym momencie “ja” oraz wieku powszechnej piśmienności odnosi się do szerokiej
“to” zbiegają się, tworząc ów istotny, prawdopodobnie publiczności. W świadomości człowieka obserwujemy
ostateczny moment w czasie. radykalne odejście od pojęcia czasu, w którym teraz jest
celebrowaniem przeszłości (takie pojęcie czasu występowało
Mikołajewska 259 260 Zjawisko wspólnoty

w społeczeństwie, które najwięcej energii poświęcały pamięci które są wyraźnie widoczne w nowoczesnym systemie
przeszłych zdarzeń i prekursorów) w kierunku świadomości społecznym.
czasu, w którym człowiek żyje tylko dla teraźniejszości i Nowe religie w swoim własnym przekonaniu
antycypuje jedynie najbliższą przyszłość. Taka świadomość dostarczają rozwiązania dla współczesnych problemów. Te
nie potrzebuje obfitej dokumentacji — poszukuje technik same warunki, które powodują rozpad zintegrowanych
rozporządzania zasobami, łącznie z czasem przyszłym, ale wartości społecznych, stabilnej struktury klasowej, jasnych
równocześnie postrzega gwałtowną erozję struktur, które w wzorów autorytetu i adekwatnych agent kontroli społecznej są
przeszłości były mylnie uważane za niezmienne. Erozja ta i równocześnie warunkami wstępnymi sukcesu nowych ruchów
poczucie potwierdzonych możliwości robienia wszystkiego od religijnych i równocześnie tymi warunkami, którym nowe
nowa wzmacnia impuls do nowoczesności. Jednakże pomimo ruchy poświęcają najwięcej uwagi. Często przywódcy nowych
optymizmu wynikłego z planowania działają tu pewne siły nie ruchów wypowiadają się na temat nowoczesnego społeczeń-
podlegające kontroli, które zakłócają nasze poczucie czasu i stwa i nowoczesnych czasów, zwracając szczególną uwagę na
wartości teraźniejszości. Codzienne zjawiska sprzyjające socjologiczne przyczyny współczesnych problemów.
radykalnej zmianie to nie tylko nowe procedury planowania Według tych przywódców ich własna wiara jest
oraz zmiany technicznej, ale także siły, które działają poza reakcją na potrzebę czasu, którą jest zbawienie świata. Dla
planowaniem i decyzjami politycznymi. W obliczu tych sił przedstawicieli religii tradycyjnej nowe religie są oczywiście
nawet planiści stają bezbronni i pozbawieni nadziei. Np. czynnikiem powodującym rozpad wartości i zwartości
inflacja jest wyrazem pieniężnym erozji wartości i społeczeństwa. Socjologowie z kolei analizują nowe religie w
potencjalnym źródłem nie planowanej i nie kontrolowanej ich społecznym kontekście, w którym powstają i wzrastają,
zmiany. Demokracja, razem z polityczną logiką naszych traktując je jako wynik modernizacji i radykalnej
czasów, która sama sprzyja rozwojowi optymistycznej teraźniejszości.
nowoczesnej świadomości, pociąga za sobą towarzyszącą jej Według autora nowe ruchy religijne są sektami w
niepewność statusu, która paradoksalnie prowadzi do procesu najwcześniejszym stadium rozwoju. Takie sekty,
inflacji statusu i stąd do osłabiania agend legitymizacji w przynajmniej jeśli chodzi o tradycję chrześcijańską,
życiu społecznym. Migracje, które są często uważane za charakteryzują się brakiem poczucia czasu historycznego i są
konieczne ze względów humanitarnych, wytwarzają nieświadome swej czasowości zarówno w kontekście
strukturalne zakłócenia w systemie społecznym, sprzyjają przeszłości, jak i przyszłości. Rozwinęły słaby program dla
pomieszaniu wartości oraz rodzą problemy socjalizacji. ruchu, który sprowadza się w idei, że cel i styl kultu jest
Politycy, planiści, ludzie mediów i wszyscy inni nowoczesny i współczesny i że ruch jest drogą walki z
twórcy nowoczesnej świadomości uświadamiają sobie zwykle przemijającymi problemami tej części społeczności, z której
tylko najbardziej widoczne skutki tych zakłóceń. Ponieważ sekta rekrutuje swoich członków. Nowe ruchy rekrutują
proces socjalizacji jest bardzo powolny, ludzie polityki, swoich członków, bazując na ich własnym języku, nawet
którzy szukają szybkich rozwiązań, które legitymizowałyby jeżeli jest to język przypadkowego i dewiacyjnego
ich władzę, nie są w stanie objąć umysłem przyczyn pewnych temperamentu, przejściowego i subkulturowego stylu.
aspektów załamania się społecznego. Zauważają jedynie Nie jest dziwne, że nowe ruchy odwołują się do
symptomy i rozprawiają się z nimi powierzchownie. Jednakże kwestii współczesnych, choć fakt że tak szybko przyjęły
załamanie się consensusu co do wartości oraz załamanie się strategie będące po prostu naśladowaniem świeckich,
socjalizacji ma skutki, które kwestionują optymizm nowoczesnych metod działania, wskazuje w jak wielkim
nowoczesnej świadomości. stopniu są one w niewoli kultury, w której funkcjonują.
W powstających obecnie nowych religiach możemy z Osiąganie wyżyn, łatwy seks, wielki awans i ekstrawagancja,
łatwością dostrzec owo nowoczesne poczucie czasu. Oczekuje traktowanie inteligencji jak w przypadku Scientologów,
się nowego porządku świata, który ma wkrótce nadejść i konferencje akademickie sponsorowane przez Zunifikowany
obronić ludzi przed konsekwencjami nowoczesnego Kościół — wszystko to są środki wypożyczone od świeckiego
planowania i nowoczesnej technologii i wszystkim tym, co społeczeństwa. Gdy prawda transcendentalna dosięga ziemi i
one implikują. Równocześnie ruchy te wskazują na braki,
Mikołajewska 259 260 Zjawisko wspólnoty

w społeczeństwie, które najwięcej energii poświęcały pamięci które są wyraźnie widoczne w nowoczesnym systemie
przeszłych zdarzeń i prekursorów) w kierunku świadomości społecznym.
czasu, w którym człowiek żyje tylko dla teraźniejszości i Nowe religie w swoim własnym przekonaniu
antycypuje jedynie najbliższą przyszłość. Taka świadomość dostarczają rozwiązania dla współczesnych problemów. Te
nie potrzebuje obfitej dokumentacji — poszukuje technik same warunki, które powodują rozpad zintegrowanych
rozporządzania zasobami, łącznie z czasem przyszłym, ale wartości społecznych, stabilnej struktury klasowej, jasnych
równocześnie postrzega gwałtowną erozję struktur, które w wzorów autorytetu i adekwatnych agent kontroli społecznej są
przeszłości były mylnie uważane za niezmienne. Erozja ta i równocześnie warunkami wstępnymi sukcesu nowych ruchów
poczucie potwierdzonych możliwości robienia wszystkiego od religijnych i równocześnie tymi warunkami, którym nowe
nowa wzmacnia impuls do nowoczesności. Jednakże pomimo ruchy poświęcają najwięcej uwagi. Często przywódcy nowych
optymizmu wynikłego z planowania działają tu pewne siły nie ruchów wypowiadają się na temat nowoczesnego społeczeń-
podlegające kontroli, które zakłócają nasze poczucie czasu i stwa i nowoczesnych czasów, zwracając szczególną uwagę na
wartości teraźniejszości. Codzienne zjawiska sprzyjające socjologiczne przyczyny współczesnych problemów.
radykalnej zmianie to nie tylko nowe procedury planowania Według tych przywódców ich własna wiara jest
oraz zmiany technicznej, ale także siły, które działają poza reakcją na potrzebę czasu, którą jest zbawienie świata. Dla
planowaniem i decyzjami politycznymi. W obliczu tych sił przedstawicieli religii tradycyjnej nowe religie są oczywiście
nawet planiści stają bezbronni i pozbawieni nadziei. Np. czynnikiem powodującym rozpad wartości i zwartości
inflacja jest wyrazem pieniężnym erozji wartości i społeczeństwa. Socjologowie z kolei analizują nowe religie w
potencjalnym źródłem nie planowanej i nie kontrolowanej ich społecznym kontekście, w którym powstają i wzrastają,
zmiany. Demokracja, razem z polityczną logiką naszych traktując je jako wynik modernizacji i radykalnej
czasów, która sama sprzyja rozwojowi optymistycznej teraźniejszości.
nowoczesnej świadomości, pociąga za sobą towarzyszącą jej Według autora nowe ruchy religijne są sektami w
niepewność statusu, która paradoksalnie prowadzi do procesu najwcześniejszym stadium rozwoju. Takie sekty,
inflacji statusu i stąd do osłabiania agend legitymizacji w przynajmniej jeśli chodzi o tradycję chrześcijańską,
życiu społecznym. Migracje, które są często uważane za charakteryzują się brakiem poczucia czasu historycznego i są
konieczne ze względów humanitarnych, wytwarzają nieświadome swej czasowości zarówno w kontekście
strukturalne zakłócenia w systemie społecznym, sprzyjają przeszłości, jak i przyszłości. Rozwinęły słaby program dla
pomieszaniu wartości oraz rodzą problemy socjalizacji. ruchu, który sprowadza się w idei, że cel i styl kultu jest
Politycy, planiści, ludzie mediów i wszyscy inni nowoczesny i współczesny i że ruch jest drogą walki z
twórcy nowoczesnej świadomości uświadamiają sobie zwykle przemijającymi problemami tej części społeczności, z której
tylko najbardziej widoczne skutki tych zakłóceń. Ponieważ sekta rekrutuje swoich członków. Nowe ruchy rekrutują
proces socjalizacji jest bardzo powolny, ludzie polityki, swoich członków, bazując na ich własnym języku, nawet
którzy szukają szybkich rozwiązań, które legitymizowałyby jeżeli jest to język przypadkowego i dewiacyjnego
ich władzę, nie są w stanie objąć umysłem przyczyn pewnych temperamentu, przejściowego i subkulturowego stylu.
aspektów załamania się społecznego. Zauważają jedynie Nie jest dziwne, że nowe ruchy odwołują się do
symptomy i rozprawiają się z nimi powierzchownie. Jednakże kwestii współczesnych, choć fakt że tak szybko przyjęły
załamanie się consensusu co do wartości oraz załamanie się strategie będące po prostu naśladowaniem świeckich,
socjalizacji ma skutki, które kwestionują optymizm nowoczesnych metod działania, wskazuje w jak wielkim
nowoczesnej świadomości. stopniu są one w niewoli kultury, w której funkcjonują.
W powstających obecnie nowych religiach możemy z Osiąganie wyżyn, łatwy seks, wielki awans i ekstrawagancja,
łatwością dostrzec owo nowoczesne poczucie czasu. Oczekuje traktowanie inteligencji jak w przypadku Scientologów,
się nowego porządku świata, który ma wkrótce nadejść i konferencje akademickie sponsorowane przez Zunifikowany
obronić ludzi przed konsekwencjami nowoczesnego Kościół — wszystko to są środki wypożyczone od świeckiego
planowania i nowoczesnej technologii i wszystkim tym, co społeczeństwa. Gdy prawda transcendentalna dosięga ziemi i
one implikują. Równocześnie ruchy te wskazują na braki,
Mikołajewska 261 262 Zjawisko wspólnoty

staje się ciałem, wówczas zwykle jest ubrana w stylu czasów, pojawiających się we wszystkich ruchach religijnych, które
w których się narodziła. Wymagania chwili nie tylko nadają tracą nowość, jest proces zmiany miłości w prawo. Max
koloru przesłaniu. Jeżeli nie dyktują jego treści, to Weber analizował ten proces w przypadku charyzmy,
przynajmniej determinują sposób, w jaki jest on wyrażony. I nazywając go rutynizacją. Thomas O’Dea interpretuje pewne
wszystko to wydarza się z niewielką lub żadną świadomością, fragmenty jego pracy jako dylematy instytucjonalizacji.
że wszystko to wydarzyło się często przedtem i bez Interesuje się on bardziej niż inni powstawaniem różnych
świadomości nieuniknionego kompromisu, który będzie agencji wewnątrz nowego ruchu — ich legalizmem,
musiał mieć miejsce, aby przesłanie przetrwało próbę czasu i ziemskimi zajęciami, konieczną akomodacją do różnych
było przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dłuższa struktur systemów i wartości przeważających w świeckim
perspektywa czasowa, potrzeba zrozumienia powolnego świecie zewnętrznym — których sposób istnienia przypomina
rozwoju historii i jeszcze wolniejszego wzrostu łaski, konia trojańskiego kwestionowanego od wewnątrz za jego
rozpoznanie napięcia, które mogłoby być wyeliminowane lub nieadekwatność do duchowości. Ruch musi zmienić
przynajmniej opanowane, akceptacja procesu dojrzewania i interpretację siebie w historii, a więc musi wystąpić
ekspansja uczenia się, nieunikniona, powolna transfuzja reorientacja jego oczekiwań, co do wpływu na społeczeństwo.
wyższych wartości do szerszego społeczeństwa — żaden z Być może będzie musiał zrezygnować z wiary, że sam w sobie
tych elementów nie występuje w perspektywie i i głoszona prawda przekształcą świat i będzie musiał raczej
możliwościach nowych ruchów. Nawet te ruchy, które nie skoncentrować się na problemie przetrwania w czasie.
przyjmują milenium za punkt końcowy historii, lecz uważają Oczywiście natura takiej zmiany będzie różna,
zań terapię lub duchowość (jak np. medytacje zależnie od treści głoszonych nauk i oczekiwań każdego z
transcendentalne), oczekują, że wkrótce nastąpi głęboka i nowych ruchów. Gdy np. oczekiwanie adwentu nie sprawdzi
się, wówczas powstanie nagląca konieczność przyjęcia
względnie dramatyczna zmiana w społeczeństwie.
bardziej długoterminowej perspektywy nawet, jeżeli ponowne
Podkreślają nagłość, z której wynika szereg innych kwestii,
przystosowanie się zajmie dużo czasu. Dokonująca się zmiana
ponieważ oczekiwanie nagłej zmiany, które charakteryzuje
może być też powolnym, prawie niedostrzegalnym procesem,
nowe ruchy, jest zawsze niepokojące.
gdy ruch zacznie stopniowo rozumieć, że np. nowa terapia
Nowy ruch, który antycypuje nagłą zmianę
nie jest skuteczna i że świat ocenia jej sukces. Możemy mieć
przepowiadaną przez boskie agendy lub który przewiduje, że
też do czynienia ze sporadyczną lub uporczywą walką.
gwałtowny wzrost pozwoli ruchowi dyktować zmianę, staje w
Istnieją więc różne strategie odradzania ideologicznych źródeł
końcu wobec konieczności kompromisu, stając wobec
ruchu, choć ruchy te nie zawsze są świadome podejmowania
konieczności zabezpieczenia swojej kontynuacji. Jeżeli
tych strategii i nie zawsze poddają je racjonalnej ocenie. To,
adwent ma nadejść wkrótce, długoterminowe planowanie jest
w którym momencie np. nadzieja adwentu upadnie, zależy od
samo w sobie sprzeczne z wiarą. Jeżeli miliony
wielu czynników. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że
“odrodzonych” mają przynieść nową erę, w której powstanie
ruchy stosują różne strategie, jak np. rewizja proroczych
nowe społeczeństwo, wówczas nawet same wizje społecznej
kalkulacji, poszukiwanie innych źródeł legitymizacji,
poprawy, które proponują strukturalne zmiany w
uruchamianie materialistycznych oczekiwań, stopniowe
społeczeństwie sugerują, że samo nawrócenie nie wystarcza.
narastanie innych zainteresowań, przesunięcie
Nowa religia może więc rzucać wyzwanie nawet tym
umiejscowienia religijnych aspiracji ze świata obiektywnego
aspektom biurokratycznej organizacji, które są traktowane
na subiektywny świat wspólnoty tak samo nazwanej. Gdy
jako oczywiste.
ruch milenijny przegrywa jest to wyraźnie widoczne, ale inne
Trwanie i transmisja pokoleniowa ruchy także są zobowiązane do znalezienia drogi radzenia
Wszystkie te ruchy, które przetrwały, potrzebowały sobie ze słabnącym poczuciem nagłej potrzeby ruchu, gdy
agend i technik walki z różnymi problemami utrzymania się zdarzenia odbiegają od oczekiwań. Grupy odrodzeniowe
przy życiu — poczynając od nabywania i zarządzania nawet, gdy wycofują się z silnej wiary w wartość
własnością aż do procesu wprowadzania drugiej generacji lub spontanicznie działającego umysłu, coraz bardziej rutynizują
późniejszych generacji. Jednym z dobrze znanych problemów swoje działania. Ruchy terapeutyczne uparcie oferują
Mikołajewska 261 262 Zjawisko wspólnoty

staje się ciałem, wówczas zwykle jest ubrana w stylu czasów, pojawiających się we wszystkich ruchach religijnych, które
w których się narodziła. Wymagania chwili nie tylko nadają tracą nowość, jest proces zmiany miłości w prawo. Max
koloru przesłaniu. Jeżeli nie dyktują jego treści, to Weber analizował ten proces w przypadku charyzmy,
przynajmniej determinują sposób, w jaki jest on wyrażony. I nazywając go rutynizacją. Thomas O’Dea interpretuje pewne
wszystko to wydarza się z niewielką lub żadną świadomością, fragmenty jego pracy jako dylematy instytucjonalizacji.
że wszystko to wydarzyło się często przedtem i bez Interesuje się on bardziej niż inni powstawaniem różnych
świadomości nieuniknionego kompromisu, który będzie agencji wewnątrz nowego ruchu — ich legalizmem,
musiał mieć miejsce, aby przesłanie przetrwało próbę czasu i ziemskimi zajęciami, konieczną akomodacją do różnych
było przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dłuższa struktur systemów i wartości przeważających w świeckim
perspektywa czasowa, potrzeba zrozumienia powolnego świecie zewnętrznym — których sposób istnienia przypomina
rozwoju historii i jeszcze wolniejszego wzrostu łaski, konia trojańskiego kwestionowanego od wewnątrz za jego
rozpoznanie napięcia, które mogłoby być wyeliminowane lub nieadekwatność do duchowości. Ruch musi zmienić
przynajmniej opanowane, akceptacja procesu dojrzewania i interpretację siebie w historii, a więc musi wystąpić
ekspansja uczenia się, nieunikniona, powolna transfuzja reorientacja jego oczekiwań, co do wpływu na społeczeństwo.
wyższych wartości do szerszego społeczeństwa — żaden z Być może będzie musiał zrezygnować z wiary, że sam w sobie
tych elementów nie występuje w perspektywie i i głoszona prawda przekształcą świat i będzie musiał raczej
możliwościach nowych ruchów. Nawet te ruchy, które nie skoncentrować się na problemie przetrwania w czasie.
przyjmują milenium za punkt końcowy historii, lecz uważają Oczywiście natura takiej zmiany będzie różna,
zań terapię lub duchowość (jak np. medytacje zależnie od treści głoszonych nauk i oczekiwań każdego z
transcendentalne), oczekują, że wkrótce nastąpi głęboka i nowych ruchów. Gdy np. oczekiwanie adwentu nie sprawdzi
się, wówczas powstanie nagląca konieczność przyjęcia
względnie dramatyczna zmiana w społeczeństwie.
bardziej długoterminowej perspektywy nawet, jeżeli ponowne
Podkreślają nagłość, z której wynika szereg innych kwestii,
przystosowanie się zajmie dużo czasu. Dokonująca się zmiana
ponieważ oczekiwanie nagłej zmiany, które charakteryzuje
może być też powolnym, prawie niedostrzegalnym procesem,
nowe ruchy, jest zawsze niepokojące.
gdy ruch zacznie stopniowo rozumieć, że np. nowa terapia
Nowy ruch, który antycypuje nagłą zmianę
nie jest skuteczna i że świat ocenia jej sukces. Możemy mieć
przepowiadaną przez boskie agendy lub który przewiduje, że
też do czynienia ze sporadyczną lub uporczywą walką.
gwałtowny wzrost pozwoli ruchowi dyktować zmianę, staje w
Istnieją więc różne strategie odradzania ideologicznych źródeł
końcu wobec konieczności kompromisu, stając wobec
ruchu, choć ruchy te nie zawsze są świadome podejmowania
konieczności zabezpieczenia swojej kontynuacji. Jeżeli
tych strategii i nie zawsze poddają je racjonalnej ocenie. To,
adwent ma nadejść wkrótce, długoterminowe planowanie jest
w którym momencie np. nadzieja adwentu upadnie, zależy od
samo w sobie sprzeczne z wiarą. Jeżeli miliony
wielu czynników. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że
“odrodzonych” mają przynieść nową erę, w której powstanie
ruchy stosują różne strategie, jak np. rewizja proroczych
nowe społeczeństwo, wówczas nawet same wizje społecznej
kalkulacji, poszukiwanie innych źródeł legitymizacji,
poprawy, które proponują strukturalne zmiany w
uruchamianie materialistycznych oczekiwań, stopniowe
społeczeństwie sugerują, że samo nawrócenie nie wystarcza.
narastanie innych zainteresowań, przesunięcie
Nowa religia może więc rzucać wyzwanie nawet tym
umiejscowienia religijnych aspiracji ze świata obiektywnego
aspektom biurokratycznej organizacji, które są traktowane
na subiektywny świat wspólnoty tak samo nazwanej. Gdy
jako oczywiste.
ruch milenijny przegrywa jest to wyraźnie widoczne, ale inne
Trwanie i transmisja pokoleniowa ruchy także są zobowiązane do znalezienia drogi radzenia
Wszystkie te ruchy, które przetrwały, potrzebowały sobie ze słabnącym poczuciem nagłej potrzeby ruchu, gdy
agend i technik walki z różnymi problemami utrzymania się zdarzenia odbiegają od oczekiwań. Grupy odrodzeniowe
przy życiu — poczynając od nabywania i zarządzania nawet, gdy wycofują się z silnej wiary w wartość
własnością aż do procesu wprowadzania drugiej generacji lub spontanicznie działającego umysłu, coraz bardziej rutynizują
późniejszych generacji. Jednym z dobrze znanych problemów swoje działania. Ruchy terapeutyczne uparcie oferują
Mikołajewska 263 264 Zjawisko wspólnoty

metafizyczną reinterpretację zysków z terapii, wskazując Wpływ nowego ruchu na świat może być niekiedy znaczny,
raczej na umysł, moralność, nawet na dobro społeczne, a nie ale wpływ potrzeby przeżycia na nowy ruch jest ostatecznie
wyłącznie na zadowolenie fizyczne. Świeckie ruchy czasami większy.
rozdmuchują swoją kompensacyjną ofertę, wpychając ją na
bardziej abstrakcyjny, metafizyczny poziom, podczas gdy Problemy do dyskusji:
ruchy religijne, które zbyt rozdmuchiwały swoją obietnicę Nowe ruchy religijne i ich interpretacja poprzez odwołanie
ostatecznych zdarzeń lub ostatecznego rozwiązania się do atrybutów “nowoczesności”
wszystkich historycznych problemów obniżają swoje loty. 1. Huntera użycie teorii instytucji Gehlena do wyjaśniania
Wszystkie nowe ruchy stają w obliczu problemu nowych ruchów religijnych.
socjalizacji drugiej generacji wierzących, dzieci osób 2. Nowe ruchy religijne jako wyraz antropologicznego
nawróconych, co oznacza zmianę orientacji czasowej, ducha i protestu przeciw modernizacji.
sensu zobowiązania ideologicznego. Dzieci stanowią drugą 3. Fichtera interpretacja nowoczesności jako “utopijnego
generację i większość ruchów traktuje je jako pewien rodzaj materializmu”.
naturalnego dziedzictwa i większość z nich podejmuje pewne 4. Wilsona koncepcja podobieństw między nowoczesnością a
działania, aby “przywieść je do prawdy” — poprzez szkółki nowymi ruchami religijnymi.
niedzielne, specjalne programy tego lub innego typu. To
przesunięcie perspektywy z nawracania outsiderów na
socjalizację dzieci Richard Niebuhr i Liston Pope określili
jako przekształcenie się sekty w wyznanie. To przekształcenie
orientacji występuje ostatecznie we wszystkich nowych
ruchach, niezależnie od tego, czy są to ruchy, którym udaje
się utrzymać swoją postać sektową, czy są to religie które
wyłaniają się bez wyrażanych explicite ekskluzywnych
orientacji uważanych za jedno z kryterium sektowości. Dla
wszystkich zasadniczym problemem staje się istnienie
rozciągnięte poza pierwszą generację. Proces ten stawia ruch
w obliczu szeregu imperatywów. Głównym jest konieczność
zaszczepienia w młodych poczucia szczególnych wartości. Te
wartości same w sobie są coraz bardziej charakterystyczne dla
przyjmowania perspektywy długoterminowej, różnej od
perspektywy przyjmowanej w momencie nowej “gwałtownej
potrzeby”. Gdy ruch nabiera trwałości rośnie znaczenia
wartości moralnych, poświęcenia, konsekwencji, wysokich
standardów personalnego stylu bycia, nabywania i
utrzymywania szacunku w zewnętrznym świecie. Niezależnie
od strategii rekrutacji, wraz z upływem czasu, gdy “nagłość
potrzeby” słabnie, rośnie prawdopodobieństwo wybierania
trwalszych wartości oraz intensywność moralnego
zobowiązania i kultywowanie siebie w kontekście danego
ruchu. Przygotowanie się do nowego porządku, który ma
wkrótce nadejść, może przekształcić się w przygotowanie
jednostki do rozważenia swojego członkostwa w sekcie w
kontekście szerszego świata. Poszukiwanie kamienia
filozoficznego staje się nagrodą samo w sobie bez względu na
to, czy kamień ten został odnaleziony i czy w ogóle istnieje.
Mikołajewska 263 264 Zjawisko wspólnoty

metafizyczną reinterpretację zysków z terapii, wskazując Wpływ nowego ruchu na świat może być niekiedy znaczny,
raczej na umysł, moralność, nawet na dobro społeczne, a nie ale wpływ potrzeby przeżycia na nowy ruch jest ostatecznie
wyłącznie na zadowolenie fizyczne. Świeckie ruchy czasami większy.
rozdmuchują swoją kompensacyjną ofertę, wpychając ją na
bardziej abstrakcyjny, metafizyczny poziom, podczas gdy Problemy do dyskusji:
ruchy religijne, które zbyt rozdmuchiwały swoją obietnicę Nowe ruchy religijne i ich interpretacja poprzez odwołanie
ostatecznych zdarzeń lub ostatecznego rozwiązania się do atrybutów “nowoczesności”
wszystkich historycznych problemów obniżają swoje loty. 1. Huntera użycie teorii instytucji Gehlena do wyjaśniania
Wszystkie nowe ruchy stają w obliczu problemu nowych ruchów religijnych.
socjalizacji drugiej generacji wierzących, dzieci osób 2. Nowe ruchy religijne jako wyraz antropologicznego
nawróconych, co oznacza zmianę orientacji czasowej, ducha i protestu przeciw modernizacji.
sensu zobowiązania ideologicznego. Dzieci stanowią drugą 3. Fichtera interpretacja nowoczesności jako “utopijnego
generację i większość ruchów traktuje je jako pewien rodzaj materializmu”.
naturalnego dziedzictwa i większość z nich podejmuje pewne 4. Wilsona koncepcja podobieństw między nowoczesnością a
działania, aby “przywieść je do prawdy” — poprzez szkółki nowymi ruchami religijnymi.
niedzielne, specjalne programy tego lub innego typu. To
przesunięcie perspektywy z nawracania outsiderów na
socjalizację dzieci Richard Niebuhr i Liston Pope określili
jako przekształcenie się sekty w wyznanie. To przekształcenie
orientacji występuje ostatecznie we wszystkich nowych
ruchach, niezależnie od tego, czy są to ruchy, którym udaje
się utrzymać swoją postać sektową, czy są to religie które
wyłaniają się bez wyrażanych explicite ekskluzywnych
orientacji uważanych za jedno z kryterium sektowości. Dla
wszystkich zasadniczym problemem staje się istnienie
rozciągnięte poza pierwszą generację. Proces ten stawia ruch
w obliczu szeregu imperatywów. Głównym jest konieczność
zaszczepienia w młodych poczucia szczególnych wartości. Te
wartości same w sobie są coraz bardziej charakterystyczne dla
przyjmowania perspektywy długoterminowej, różnej od
perspektywy przyjmowanej w momencie nowej “gwałtownej
potrzeby”. Gdy ruch nabiera trwałości rośnie znaczenia
wartości moralnych, poświęcenia, konsekwencji, wysokich
standardów personalnego stylu bycia, nabywania i
utrzymywania szacunku w zewnętrznym świecie. Niezależnie
od strategii rekrutacji, wraz z upływem czasu, gdy “nagłość
potrzeby” słabnie, rośnie prawdopodobieństwo wybierania
trwalszych wartości oraz intensywność moralnego
zobowiązania i kultywowanie siebie w kontekście danego
ruchu. Przygotowanie się do nowego porządku, który ma
wkrótce nadejść, może przekształcić się w przygotowanie
jednostki do rozważenia swojego członkostwa w sekcie w
kontekście szerszego świata. Poszukiwanie kamienia
filozoficznego staje się nagrodą samo w sobie bez względu na
to, czy kamień ten został odnaleziony i czy w ogóle istnieje.
Mikołajewska 265 266 Zjawisko wspólnoty

zarazem próby budowania własnego, alternatywnego świata,


świadomie jednak konstruowanego w oparciu o odmienne
wartości, które zdaniem młodzieży powinny stanowić
Rozdział IX podstawę innej, lepszej rzeczywistości.
Izolowanie się wewnątrz małych, własnych grup
Wspólnoty Oazowe: utopia, czy miało tym młodym zapewnić realizację określonych wartości,
przystosowanie? niemożliwą w szerszym społeczeństwie objętym wpływami
kultury dominującej. Ponadto uczestnictwo we wspólnotach
napisane przez Barbarę Lewenstein ludzi podobnie myślących i odczuwających wzmocniło
Uniwersytet Warszawski jednostkowe poczucie własnej tożsamości, a wypracowanie w
oparciu o alternatywne wartości innego modelu aktywności
społecznej przyczyniało się do tworzenia nowej tożsamości
pokoleniowej.
1. Uwagi wstępne Źródłem tendencji wspólnotowych zrodzonych na
gruncie kontestacji lat 60–tych było poszukiwanie odpowiedzi
Od końca lat sześćdziesiątych pojęcia takie jak na ponownie postawione pytanie odnośnie do życia
“wspólnota”, “wspólnotowość” stały się szczególnie społecznego oraz usytuowania w nim jednostki: kierunku, w
popularne w analizach zjawisk dotyczących kultury jakim zmierzać ma współczesne społeczeństwo oraz sposobu,
młodzieży na Zachodzie. “Wspólnotowość” jawiła się jako w jaki owa całość ma być zorganizowana, aby wszyscy brali
jedna z podstawowych płaszczyzn opisu i interpretacji udział w jej tworzeniu253.
fenomenu kontestacji oraz późniejszych wyrosłych na jej Wydaje się, iż obecnie obserwowanym na Zachodzie
bazie ruchów i ugrupowań młodzieżowych. Pojęcia te — jak tendencjom prowadzącym do zamykania się w małych
sugerują autorzy niektórych tekstów zawartych w niniejszym wspólnotach, nie towarzyszą tak szeroko postawione pytania
zbiorze — używane są obecnie do analizy tak zwanych o podstawy organizacji życia społecznego. Przede wszystkim
“nowych ruchów religijnych”, których młodzież stanowi nie zadają ich ci, którzy wybierają wspólnotę jako sposób
przecież dość liczną klientelę. życia.
Jak podkreśla wielu badaczy, kontrkultura — wraz z Niejednokrotnie “nowe ruchy religijne” — bo one
powstałym na jej gruncie ruchem wspólnotowym — była najczęściej oferują życie we wspólnotach — interpretowane są
próbą wypracowania nowych form życia społecznego przez zachodnich socjologów jako kulturowy protest przeciw
opartego na innym typie więzi niż istniejące w obrębie procesom, które niesie ze sobą nowoczesność254, ale dla
dominującego systemu społecznego. Więzi te charakteryzują jednostek owa nowoczesność to przede wszystkim ich
się autentycznością, bezpośredniością interpersonalnych zagubienie, odczuwany kryzys znaczeń, symboli, brak
kontaktów, spontanicznością, dobrowolnością252. adekwatnych wzorów. Są to symptomy, które socjologowie
Liczne w tym czasie próby życia wspólnotowego były zwykle określają stanem psychologicznej anomii.
swoistym eksperymentem społecznym, próbą realizacji Wtedy, gdy sfera publiczna nie jest w stanie
pewnej utopii, u podstaw której leżały wartości opozycyjne dostarczyć jednostce dobrze zrutynizowanego systemu
wobec panujących we współczesnym Świecie Zachodnim. znaczeń, gdy mamy do czynienia z wielością wyborów
Po fali otwartych protestów wyrażających krytykę światopoglądowych “uruchamia się nostalgia za odbudową
konsumpcyjnie zorientowanego społeczeństwa zachodniego i świata porządku, znaczenia, pojawia się potrzeba
całego systemu służących mu instytucji, zamykanie się w poszukiwania autorytetu, autorytarnych i uzależniających
kręgu małych wspólnot–komun było w dalszym ciągu norm255“. “Nowe ruchy religijne” poprzez swoją strukturę
wyrazem buntu młodych — już jednak świadomych swej
bezsilności wobec systemu. Nie mogąc zmienić tego świata, w 253
Ibidem
którym przyszło im żyć, mogli go tylko odrzucić, podejmując 254
J. D. Hunter, The New Religions: Demodernization and the protest against
Modernity w: B. Wilson (ed) The Social Impact of New Religious Movements
252 255
A. Jawłowska, Drogi Kontrkultury, PIW, W-wa 1975 Ibidem, s. 8
Mikołajewska 265 266 Zjawisko wspólnoty

zarazem próby budowania własnego, alternatywnego świata,


świadomie jednak konstruowanego w oparciu o odmienne
wartości, które zdaniem młodzieży powinny stanowić
Rozdział IX podstawę innej, lepszej rzeczywistości.
Izolowanie się wewnątrz małych, własnych grup
Wspólnoty Oazowe: utopia, czy miało tym młodym zapewnić realizację określonych wartości,
przystosowanie? niemożliwą w szerszym społeczeństwie objętym wpływami
kultury dominującej. Ponadto uczestnictwo we wspólnotach
napisane przez Barbarę Lewenstein ludzi podobnie myślących i odczuwających wzmocniło
Uniwersytet Warszawski jednostkowe poczucie własnej tożsamości, a wypracowanie w
oparciu o alternatywne wartości innego modelu aktywności
społecznej przyczyniało się do tworzenia nowej tożsamości
pokoleniowej.
1. Uwagi wstępne Źródłem tendencji wspólnotowych zrodzonych na
gruncie kontestacji lat 60–tych było poszukiwanie odpowiedzi
Od końca lat sześćdziesiątych pojęcia takie jak na ponownie postawione pytanie odnośnie do życia
“wspólnota”, “wspólnotowość” stały się szczególnie społecznego oraz usytuowania w nim jednostki: kierunku, w
popularne w analizach zjawisk dotyczących kultury jakim zmierzać ma współczesne społeczeństwo oraz sposobu,
młodzieży na Zachodzie. “Wspólnotowość” jawiła się jako w jaki owa całość ma być zorganizowana, aby wszyscy brali
jedna z podstawowych płaszczyzn opisu i interpretacji udział w jej tworzeniu253.
fenomenu kontestacji oraz późniejszych wyrosłych na jej Wydaje się, iż obecnie obserwowanym na Zachodzie
bazie ruchów i ugrupowań młodzieżowych. Pojęcia te — jak tendencjom prowadzącym do zamykania się w małych
sugerują autorzy niektórych tekstów zawartych w niniejszym wspólnotach, nie towarzyszą tak szeroko postawione pytania
zbiorze — używane są obecnie do analizy tak zwanych o podstawy organizacji życia społecznego. Przede wszystkim
“nowych ruchów religijnych”, których młodzież stanowi nie zadają ich ci, którzy wybierają wspólnotę jako sposób
przecież dość liczną klientelę. życia.
Jak podkreśla wielu badaczy, kontrkultura — wraz z Niejednokrotnie “nowe ruchy religijne” — bo one
powstałym na jej gruncie ruchem wspólnotowym — była najczęściej oferują życie we wspólnotach — interpretowane są
próbą wypracowania nowych form życia społecznego przez zachodnich socjologów jako kulturowy protest przeciw
opartego na innym typie więzi niż istniejące w obrębie procesom, które niesie ze sobą nowoczesność254, ale dla
dominującego systemu społecznego. Więzi te charakteryzują jednostek owa nowoczesność to przede wszystkim ich
się autentycznością, bezpośredniością interpersonalnych zagubienie, odczuwany kryzys znaczeń, symboli, brak
kontaktów, spontanicznością, dobrowolnością252. adekwatnych wzorów. Są to symptomy, które socjologowie
Liczne w tym czasie próby życia wspólnotowego były zwykle określają stanem psychologicznej anomii.
swoistym eksperymentem społecznym, próbą realizacji Wtedy, gdy sfera publiczna nie jest w stanie
pewnej utopii, u podstaw której leżały wartości opozycyjne dostarczyć jednostce dobrze zrutynizowanego systemu
wobec panujących we współczesnym Świecie Zachodnim. znaczeń, gdy mamy do czynienia z wielością wyborów
Po fali otwartych protestów wyrażających krytykę światopoglądowych “uruchamia się nostalgia za odbudową
konsumpcyjnie zorientowanego społeczeństwa zachodniego i świata porządku, znaczenia, pojawia się potrzeba
całego systemu służących mu instytucji, zamykanie się w poszukiwania autorytetu, autorytarnych i uzależniających
kręgu małych wspólnot–komun było w dalszym ciągu norm255“. “Nowe ruchy religijne” poprzez swoją strukturę
wyrazem buntu młodych — już jednak świadomych swej
bezsilności wobec systemu. Nie mogąc zmienić tego świata, w 253
Ibidem
którym przyszło im żyć, mogli go tylko odrzucić, podejmując 254
J. D. Hunter, The New Religions: Demodernization and the protest against
Modernity w: B. Wilson (ed) The Social Impact of New Religious Movements
252 255
A. Jawłowska, Drogi Kontrkultury, PIW, W-wa 1975 Ibidem, s. 8
Mikołajewska 267 268 Zjawisko wspólnoty

społeczną oferują perspektywę życia uporządkowanego, przystępowanie do wspólnot religijnych (np. w ramach ruchu
rekonstruują poczucie bycia w domu256. oazowego) ma oprócz aspektów czysto religijnych również
Wydaje się, że nabierające znaczenia, szczególnie w charakter ruchu społecznego “niosącego ze sobą pewien
USA, tendencje wspólnotowe, wyrażające się w wzorzec osobowy polegający na podejmowaniu celów i
przystępowaniu do małych społeczności religijnych, mają działań skierowanych na przebudowę stylu życia i systemu
inny charakter niż te które charakteryzowały zbuntowaną wartości społeczeństwa, a także rozwijający swą wizję
młodzież okresu kontrkultury oraz późniejsze, wychowane na przebudowy struktur społecznych i instytucji, całokształtu
jej tradycji i wartościach pokolenie. stosunków społecznych i ładu moralnego leżącego u ich
Obecne zwracanie się ku wspólnotom religijnym podstaw257“.
uwarunkowane jest bowiem potrzebą orientacji, chęcią Jakie jeszcze inne powody, na przykład te spośród
zakorzenienia w jakiejś bardziej spójnej niż dotychczas wskazanych przy omawianiu zjawisk “nowych ruchów
całości. W swych poszukiwaniach jednolitego systemu religijnych” na Zachodzie, przyciągać mogą uwagę młodych
odniesienia uwaga kierowana jest na te grupy i instytucje, w stronę życia wspólnotowego?
które proponują pewien jasno określony system znaczeń,
norm, symboli, a których przyjęcie porządkuje życie 2. Kilka uwag o założeniach i realizacji badań
jednostek. Uczestnictwo zaś we wspólnotach okresu
Badania miały charakter jakościowy.
kontestacji powodowane było raczej potrzebą realizacji
Przeprowadzono kilkanaście wywiadów wśród młodzieży
określonych, uznawanych wartości. Wspólnoty, jak
ruchu oazowego w wieku od 17 do 25 lat, członków dwóch
wspomniałam, dawały wówczas możliwość kolektywnego
wspólnot przy jednej z warszawskich parafii258.
realizowania pewnego programu społecznego, przyczyniały
Wywiady te są częścią większego zamierzenia
się w ten sposób do tworzenia i transmisji nowych wartości w
badawczego, którego celem jest opis tych ruchów, czy grup
obszar kultury dominującej.
młodzieżowych, dla których charakterystyczne jest znaczenie
O ile zatem na powstanie nowych ruchów
więzi aksjologicznych oraz w których dopatrywać się można
religijnych, wraz z całym jego zapleczem małych
elementów ethosowości. Sądzono przy tym, iż jednym z
zamkniętych wspólnot, wpływała bardziej potrzeba przeżycia
takich ruchów może być właśnie ruch oazowy.
w świecie odczuwana przez zagubione i bezdomne jednostki,
W badaniach chodziło mi o monograficzny opis, ze
o tyle ruch wspólnotowy okresu kontestacji wyrósł raczej z
szczególnym zwróceniem uwagi na to, w jakiej relacji
chęci zmiany otaczającej rzeczywistości lub choćby wpływania
pozostają propagowane w założeniach ruchu wartości z
na nią. I choć ruch ten nie zmienił w gruncie rzeczy wiele w
wartościami uznawanymi przez jego członków.
zakresie organizacji życia społecznego, nie wypracował
Badano osoby z różnym stażem uczestnictwa —
trwałych form życia wspólnotowego, to zmienił świadomość
zarówno te, które przebywały we wspólnotach oazowych od
zbiorową, wprowadzając do niej szereg nowych wartości.
niedawna, jak i te które pozostawały w nim dłużej. Tym
Interesujące wydaje się postawienie pytania o to,
ostatnim zadawano szereg retrospektywnych pytań
czego świadectwem są na naszym gruncie coraz liczniejsze
zmierzających do odtworzenia motywów skłaniających je do
wśród młodzieży zjawiska o charakterze wspólnotowym takie
przystępowania do ruchu jak i początkowych doświadczeń
jak: przystępowanie do wspólnot buddyjskich, przyciąganie
związanych z uczestnictwem w nim. Badaniem objęto
znacznych grup młodzieży przez różnego rodzaju wspólnoty
również kilku animatorów — nieco starszych członków
religijne ruchu charyzmatycznego, czy chociażby atrakcyjność
ruchu, którzy pełnią funkcje prowadzących wspólnotę.
omawianych w niniejszym tekście wspólnot ruchu oazowego.
Przeprowadzone wywiady miały charakter
Na ile przystępujące do różnego rodzaju wspólnot
swobodnych rozmów, mimo iż rozporządzano
jednostki pragną w nich realizować odmienne, a zarazem
alternatywne wartości, urzeczywistnienie których poza
wspólnotą z wielu powodów staje się trudne lub wręcz
niemożliwe, na ile zaś, jak twierdzą niektórzy badacze, 257
J. Jerschina, C. Ulasiński, Kierunki przemian religijnych młodzieży polskiej,
w: Kultura i Społeczeństwo, nr 4, 1985, s. 166
256 258
Ibidem, s. 9 Badania zrealizowano w 1986 roku
Mikołajewska 267 268 Zjawisko wspólnoty

społeczną oferują perspektywę życia uporządkowanego, przystępowanie do wspólnot religijnych (np. w ramach ruchu
rekonstruują poczucie bycia w domu256. oazowego) ma oprócz aspektów czysto religijnych również
Wydaje się, że nabierające znaczenia, szczególnie w charakter ruchu społecznego “niosącego ze sobą pewien
USA, tendencje wspólnotowe, wyrażające się w wzorzec osobowy polegający na podejmowaniu celów i
przystępowaniu do małych społeczności religijnych, mają działań skierowanych na przebudowę stylu życia i systemu
inny charakter niż te które charakteryzowały zbuntowaną wartości społeczeństwa, a także rozwijający swą wizję
młodzież okresu kontrkultury oraz późniejsze, wychowane na przebudowy struktur społecznych i instytucji, całokształtu
jej tradycji i wartościach pokolenie. stosunków społecznych i ładu moralnego leżącego u ich
Obecne zwracanie się ku wspólnotom religijnym podstaw257“.
uwarunkowane jest bowiem potrzebą orientacji, chęcią Jakie jeszcze inne powody, na przykład te spośród
zakorzenienia w jakiejś bardziej spójnej niż dotychczas wskazanych przy omawianiu zjawisk “nowych ruchów
całości. W swych poszukiwaniach jednolitego systemu religijnych” na Zachodzie, przyciągać mogą uwagę młodych
odniesienia uwaga kierowana jest na te grupy i instytucje, w stronę życia wspólnotowego?
które proponują pewien jasno określony system znaczeń,
norm, symboli, a których przyjęcie porządkuje życie 2. Kilka uwag o założeniach i realizacji badań
jednostek. Uczestnictwo zaś we wspólnotach okresu
Badania miały charakter jakościowy.
kontestacji powodowane było raczej potrzebą realizacji
Przeprowadzono kilkanaście wywiadów wśród młodzieży
określonych, uznawanych wartości. Wspólnoty, jak
ruchu oazowego w wieku od 17 do 25 lat, członków dwóch
wspomniałam, dawały wówczas możliwość kolektywnego
wspólnot przy jednej z warszawskich parafii258.
realizowania pewnego programu społecznego, przyczyniały
Wywiady te są częścią większego zamierzenia
się w ten sposób do tworzenia i transmisji nowych wartości w
badawczego, którego celem jest opis tych ruchów, czy grup
obszar kultury dominującej.
młodzieżowych, dla których charakterystyczne jest znaczenie
O ile zatem na powstanie nowych ruchów
więzi aksjologicznych oraz w których dopatrywać się można
religijnych, wraz z całym jego zapleczem małych
elementów ethosowości. Sądzono przy tym, iż jednym z
zamkniętych wspólnot, wpływała bardziej potrzeba przeżycia
takich ruchów może być właśnie ruch oazowy.
w świecie odczuwana przez zagubione i bezdomne jednostki,
W badaniach chodziło mi o monograficzny opis, ze
o tyle ruch wspólnotowy okresu kontestacji wyrósł raczej z
szczególnym zwróceniem uwagi na to, w jakiej relacji
chęci zmiany otaczającej rzeczywistości lub choćby wpływania
pozostają propagowane w założeniach ruchu wartości z
na nią. I choć ruch ten nie zmienił w gruncie rzeczy wiele w
wartościami uznawanymi przez jego członków.
zakresie organizacji życia społecznego, nie wypracował
Badano osoby z różnym stażem uczestnictwa —
trwałych form życia wspólnotowego, to zmienił świadomość
zarówno te, które przebywały we wspólnotach oazowych od
zbiorową, wprowadzając do niej szereg nowych wartości.
niedawna, jak i te które pozostawały w nim dłużej. Tym
Interesujące wydaje się postawienie pytania o to,
ostatnim zadawano szereg retrospektywnych pytań
czego świadectwem są na naszym gruncie coraz liczniejsze
zmierzających do odtworzenia motywów skłaniających je do
wśród młodzieży zjawiska o charakterze wspólnotowym takie
przystępowania do ruchu jak i początkowych doświadczeń
jak: przystępowanie do wspólnot buddyjskich, przyciąganie
związanych z uczestnictwem w nim. Badaniem objęto
znacznych grup młodzieży przez różnego rodzaju wspólnoty
również kilku animatorów — nieco starszych członków
religijne ruchu charyzmatycznego, czy chociażby atrakcyjność
ruchu, którzy pełnią funkcje prowadzących wspólnotę.
omawianych w niniejszym tekście wspólnot ruchu oazowego.
Przeprowadzone wywiady miały charakter
Na ile przystępujące do różnego rodzaju wspólnot
swobodnych rozmów, mimo iż rozporządzano
jednostki pragną w nich realizować odmienne, a zarazem
alternatywne wartości, urzeczywistnienie których poza
wspólnotą z wielu powodów staje się trudne lub wręcz
niemożliwe, na ile zaś, jak twierdzą niektórzy badacze, 257
J. Jerschina, C. Ulasiński, Kierunki przemian religijnych młodzieży polskiej,
w: Kultura i Społeczeństwo, nr 4, 1985, s. 166
256 258
Ibidem, s. 9 Badania zrealizowano w 1986 roku
Mikołajewska 269 270 Zjawisko wspólnoty

przygotowanymi wcześniej zasadniczo ustrukturalizowanymi ten sposób miano na uwadze przede wszystkim zwiększenie
do nich dyspozycjami. jego atrakcyjności. Z drugiej zaś — nieszablonowość metod
zapoczątkować miała inny model kształcenia religijnego.
3. Trochę historii Podjęte zadanie było odpowiedzią na wezwanie rzucone przez
Ruch Światło Życie, znany również pod nazwą II Sobór Watykański, zgodnie z którym nauka Kościoła miała
“oazy”, zainicjowany został pod koniec lat pięćdziesiątych nie ograniczać się do tradycyjnej katechezy, a to dlatego, iż
przez ks. F. Blachnickiego. Według jego pomysłu od tej pory Kościół “ma na celu więcej — wychowanie
organizowano wtedy dla ministrantów tzw. “Oazy Dzieci człowieka, nauczenie go życia wiarą — twierdzi ks. H.
Bożych”. Zostały one następnie przekształcone w ruch o Bolczyk w wywiadzie udzielonym na łamach miesięcznika
nazwie “Żywy Kościół”, później znany już jako “Światło– Więź — Właśnie taka, a nie inna formuła ruchu, pozwalała
Życie”. Mniej więcej od połowy lat sześćdziesiątych nie tylko na zyskanie wiedzy, ale na doświadczenie jej w
popularność ruchu zaczyna powoli wzrastać. Jednak jego sobie samym (...), życie Komunią na co dzień261“. Nowy
gwałtowny i dynamiczny rozwój następuje dopiero w Kościół ma być “żywym” Kościołem.
początkach lat 80–tych. Idea “żywego Kościoła” pojawiła się pod koniec lat
Jednym z powodów uaktywnienia się ruchu były sześćdziesiątych. Użycie w nazwie przymiotnika “żywy”
zmiany, jakie zaszły w samym Kościele, a konkretnie miało, jak się zdaje, znaczenie symbolu, czegoś, co się
przyjęcie w 1965 roku przez II Sobór Watykański dekretu, dopiero rozwija. Ruch ten faktycznie nabierał dopiero
będącego próbą zreformowania działań wychowawczych dynamiki.
Kościoła. Nie tylko chodziło w nim o zwiększenie wpływów W drugiej połowie lat sześćdziesiątych “Oazowy
wychowawczych na młode pokolenie, ale również Ruch Żywego Kościoła” został przemianowany na ruch
podkreślano rolę aktywnej religijnie młodzieży w procesie “Światło–Życie”. Nowa nazwa podkreślać miała zacieśnianie
odnowy życia Kościoła259. W sprzyjającej atmosferze się związków między wiarą a doświadczeniem. Tak oto
uzasadnia ją cytowany już ks. H. Bolczyk: “(...) w Chrystusie
posoborowych zmian wypracowano wiele nowych metod i
jedność między światłem prawdy, a życiem jest doskonała i ta
sposobów popularyzacji ruchu oraz nakreślono programy
jedność między światłem Prawdy, nauką Kościoła a życiem
działania.
Kościoła, światłem liturgii a jej realizacją, stała się szcze-
W tworzeniu form ruchu wzorowano się na
gólnie oczywista w działalności Oazy Żywego Kościoła”262.
doświadczeniach różnych zachodnich ruchów i organizacji
kościelnych, w tym przede wszystkim Ekip Notre Dame — Taka formuła kształcenia i wychowania prowadzić
ruchu par małżeńskich powołanego we Francji w 1937 roku, miała do pogłębienia wiary, uczynienia jej bardziej
włoskiego ruchu młodzieżowego oasi, oraz powstałego na fali świadomą; do zmniejszenia rozdźwięku między wiarą a
buntów młodzieży zachodniej, ruchu odnowy życiem poprzez zwiększenie wpływu wartości
charyzmatycznej260. chrześcijańskich na praktykę życia codziennego.
Wykorzystano również elementy
Wspólnotowa formuła ruchu umożliwiała realizację
zaczerpnięte bezpośrednio z tradycji harcerskiej: bogatą
powyższych zadań. Młodzież w cotygodniowych spotkaniach,
symbolikę (ogniska, pochody), uzyskiwanie kolejnych stopni
na długich wyjazdach obozowych zwanych “oazami”,
wtajemniczenia wzorem sprawności harcerskich, a także dla
doświadczała życia we wspólnocie budowanej według zasad i
określenia osoby prowadzącej wspólnotę używano słowa
wartości chrześcijańskich.
“zastępowy”. Dopiero później nazwę tę zmieniono na
Przyjęty w pracy z młodzieżą termin “oaza” ma
“animator”.
różną wykładnię. Raz oznacza określony etap życia dzieci: są
Zastosowanie niekonwencjonalnych, jak na ruch
one wędrowcami spotykającymi na swej drodze oazę, w której
religijny, metod i form oddziaływania interpretować można z
mogą odnowić siły do dalszej wędrówki. Innym razem —
jednej strony jako formę dopasowania się do oczekiwań
stają się duchową oazą, źródłem wartości nadprzyrodzonych,
młodzieży, dla której był tworzony. Można się domyślać, iż w
261
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987,
259
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987 s. 22
260 262
K. Brodzki, J. Wojna, Oazy, Ruch Światło-Życie, KiW, W-wa, 1988 Ibidem, s. 23
Mikołajewska 269 270 Zjawisko wspólnoty

przygotowanymi wcześniej zasadniczo ustrukturalizowanymi ten sposób miano na uwadze przede wszystkim zwiększenie
do nich dyspozycjami. jego atrakcyjności. Z drugiej zaś — nieszablonowość metod
zapoczątkować miała inny model kształcenia religijnego.
3. Trochę historii Podjęte zadanie było odpowiedzią na wezwanie rzucone przez
Ruch Światło Życie, znany również pod nazwą II Sobór Watykański, zgodnie z którym nauka Kościoła miała
“oazy”, zainicjowany został pod koniec lat pięćdziesiątych nie ograniczać się do tradycyjnej katechezy, a to dlatego, iż
przez ks. F. Blachnickiego. Według jego pomysłu od tej pory Kościół “ma na celu więcej — wychowanie
organizowano wtedy dla ministrantów tzw. “Oazy Dzieci człowieka, nauczenie go życia wiarą — twierdzi ks. H.
Bożych”. Zostały one następnie przekształcone w ruch o Bolczyk w wywiadzie udzielonym na łamach miesięcznika
nazwie “Żywy Kościół”, później znany już jako “Światło– Więź — Właśnie taka, a nie inna formuła ruchu, pozwalała
Życie”. Mniej więcej od połowy lat sześćdziesiątych nie tylko na zyskanie wiedzy, ale na doświadczenie jej w
popularność ruchu zaczyna powoli wzrastać. Jednak jego sobie samym (...), życie Komunią na co dzień261“. Nowy
gwałtowny i dynamiczny rozwój następuje dopiero w Kościół ma być “żywym” Kościołem.
początkach lat 80–tych. Idea “żywego Kościoła” pojawiła się pod koniec lat
Jednym z powodów uaktywnienia się ruchu były sześćdziesiątych. Użycie w nazwie przymiotnika “żywy”
zmiany, jakie zaszły w samym Kościele, a konkretnie miało, jak się zdaje, znaczenie symbolu, czegoś, co się
przyjęcie w 1965 roku przez II Sobór Watykański dekretu, dopiero rozwija. Ruch ten faktycznie nabierał dopiero
będącego próbą zreformowania działań wychowawczych dynamiki.
Kościoła. Nie tylko chodziło w nim o zwiększenie wpływów W drugiej połowie lat sześćdziesiątych “Oazowy
wychowawczych na młode pokolenie, ale również Ruch Żywego Kościoła” został przemianowany na ruch
podkreślano rolę aktywnej religijnie młodzieży w procesie “Światło–Życie”. Nowa nazwa podkreślać miała zacieśnianie
odnowy życia Kościoła259. W sprzyjającej atmosferze się związków między wiarą a doświadczeniem. Tak oto
uzasadnia ją cytowany już ks. H. Bolczyk: “(...) w Chrystusie
posoborowych zmian wypracowano wiele nowych metod i
jedność między światłem prawdy, a życiem jest doskonała i ta
sposobów popularyzacji ruchu oraz nakreślono programy
jedność między światłem Prawdy, nauką Kościoła a życiem
działania.
Kościoła, światłem liturgii a jej realizacją, stała się szcze-
W tworzeniu form ruchu wzorowano się na
gólnie oczywista w działalności Oazy Żywego Kościoła”262.
doświadczeniach różnych zachodnich ruchów i organizacji
kościelnych, w tym przede wszystkim Ekip Notre Dame — Taka formuła kształcenia i wychowania prowadzić
ruchu par małżeńskich powołanego we Francji w 1937 roku, miała do pogłębienia wiary, uczynienia jej bardziej
włoskiego ruchu młodzieżowego oasi, oraz powstałego na fali świadomą; do zmniejszenia rozdźwięku między wiarą a
buntów młodzieży zachodniej, ruchu odnowy życiem poprzez zwiększenie wpływu wartości
charyzmatycznej260. chrześcijańskich na praktykę życia codziennego.
Wykorzystano również elementy
Wspólnotowa formuła ruchu umożliwiała realizację
zaczerpnięte bezpośrednio z tradycji harcerskiej: bogatą
powyższych zadań. Młodzież w cotygodniowych spotkaniach,
symbolikę (ogniska, pochody), uzyskiwanie kolejnych stopni
na długich wyjazdach obozowych zwanych “oazami”,
wtajemniczenia wzorem sprawności harcerskich, a także dla
doświadczała życia we wspólnocie budowanej według zasad i
określenia osoby prowadzącej wspólnotę używano słowa
wartości chrześcijańskich.
“zastępowy”. Dopiero później nazwę tę zmieniono na
Przyjęty w pracy z młodzieżą termin “oaza” ma
“animator”.
różną wykładnię. Raz oznacza określony etap życia dzieci: są
Zastosowanie niekonwencjonalnych, jak na ruch
one wędrowcami spotykającymi na swej drodze oazę, w której
religijny, metod i form oddziaływania interpretować można z
mogą odnowić siły do dalszej wędrówki. Innym razem —
jednej strony jako formę dopasowania się do oczekiwań
stają się duchową oazą, źródłem wartości nadprzyrodzonych,
młodzieży, dla której był tworzony. Można się domyślać, iż w
261
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987,
259
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987 s. 22
260 262
K. Brodzki, J. Wojna, Oazy, Ruch Światło-Życie, KiW, W-wa, 1988 Ibidem, s. 23
Mikołajewska 271 272 Zjawisko wspólnoty

duchową przystanią człowieka na drodze do Boga. Jeszcze W kolejnych etapach podejmowane jest kształcenie
inne znaczenie tego terminu oznacza po prostu “nowe życie, animatorów ruchu, którzy w przyszłości przejmą funkcje
które obejmuje całego człowieka, wszystkie sfery jego prowadzących wspólnotę. Kształcenie w ruchu realizowane
egzystencji, które odżywają i oddychają w pełni w atmosferze jest zarówno podczas wyjazdów zwanych oazami, jak i na
wolności263.“ cotygodniowych przyparafialnych spotkaniach wspólnot
Zgodnie a nakreślonym programem “formacyjnym” pooazowych. W trakcie owego kształcenia członkowie ruchu
skoncentrowanym wokół haseł: “nowy człowiek”, “nowa z jednej strony, uczą się — w wyniku dość tradycyjnego
wspólnota”, “nowa kultura” — ruch pragnie ukształtować szkolenia — podstawowych zasad i prawd wiary, poznają
nowego człowieka. Staje się nim ten, którego życie etykę katolicką, z drugiej zaś, mają możliwość realizowania i
przepełnione jest wiarą, a postępowanie zgodne z jej doświadczania owych prawd, zasad i wartości w życiu swojej
zasadami. “Nowy człowiek”, stając się członkiem “nowej wspólnoty.
wspólnoty”, służyłby budowaniu i rozwijaniu wspólnot Wydaje się, iż przyjęcie takiej właśnie formuły
chrześcijańskich, a te z kolei promieniowałyby nową kulturą kształcenia zapewnia pełną internalizację, która jest
ewangeliczną na wszystkie przejawy życia ludzkiego264. niezbędna do tego, aby zrealizowane były założenia i cele
Zajęcia w ruchu odbywają się zazwyczaj w ruchu zarówno religijne, jak i takie, które mogą być
kilkunastoosobowych grupach, na czele których stoją osoby postrzegane w wymiarze społecznym.
duchowne — moderatorzy. Bezpośrednią jednak opiekę nad Do celów o charakterze społecznym w pierwszym
wspólnotami sprawują animatorzy. Animatorem staje się ten rzędzie należą: zapobieganie patologiom oraz niekorzystnym
członek ruchu, który przeszedł oazy kolejnych stopni. zjawiskom społecznym (takim jak, alkoholizm, narkomania,
Kształcenie w ruchu odbywa się bowiem etapami. Uzyskane znieczulica społeczna), uaktywnienie biernego społeczeństwa
stopnia niższego upoważnia do zdobywania stopni wyższych. oraz przeciwdziałanie procesom migracji wewnętrznej, które
W procesie kształcenia, który podporządkowany jest zdaniem autorytetów kościelnych prowadzą do zaniku
określonym celom i wybranym wartościom, realizowane są instynktu zbiorowej odpowiedzialności za naród i państwo266.
różne programy uzależnione od grupy wiekowej, stopnia i Właściwie dopiero z początkiem lat osiemdziesiątych
zaangażowania uczestników. nasiliła się widoczność społeczna ruchu. Od tego czasu, jak
W pierwszym etapie działalność dydaktyczna oparta twierdzą sami uczestnicy, obserwowany jest jego dynamiczny
jest na założeniach, że każdy członek ruchu powinien rozwój. Następuje wówczas gwałtowne zwiększenie się liczby
opanować, a następnie przestrzegać obowiązujących w nim członków, co sprawia, że ruch oazowy przestaje być
ogólnych zasad. Zasady te — to swoisty dekalog norm zjawiskiem marginesowym. Co prawda, wzrost popularności
postępowania obejmujący trzy kategorie postaw: religijną, oaz obserwowany jest już od czasu wyboru Karola Wojtyły na
osobowościową, społeczną. Papieża, wzrost ten jednak nie jest porównywalny z tym, jaki
Religijność oznacza głębokie i rozumowe nastąpił bezpośrednio po wprowadzeniu stanu wojennego.
przyswojenie sobie dogmatów wiary. Kształtowanie Rok 1982 powszechnie uznany jest za szczytowy dla
osobowości (inaczej: “wrażliwego sumienia”) polega na popularności ruchu267. Niestety członkowie oaz nie dysponują
wdrażaniu szeregu przykazań zgodnych z nauką moralną dokładnymi liczbami, które pozwoliłyby określić różnice w
Kościoła takich jak dobroć, odpowiedzialność, miłość zasięgu ruchu przed i po wprowadzeniu stanu wojennego.
bliźniego, wolność myśli, słowa i uczynków, “prawo do Większość z nich nie potrafi nawet określić aktualnego stanu
wszystkich wartości, które uznaje się za swoje”265. Postawa
społeczna — to realizowanie powyższych wartości we 266
W sprawie zaangażowania członków ruchu w aktualne problemy narodu,
wspólnocie kościelnej w swoim otoczeniu i w rodzinie.
Deklaracja V Kongregacji Odpowiedzialnych Ruchu Światło-Życie, przyt. za K.
Brodzki, J. Wojna, op. cit., s. 121
267
263
Tak przynajmniej uważają animatorzy ruchu. Trudno jest ustalić aktualny
K. Brodzki, J. Wojna, op. cit., s. 94 stan liczebny ruchu. Cytowany ks. H. Bolczyk mówi o 70 tysiącach uczestników
264
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987 letnich wyjazdów oazowych. Z danych zawartych w opracowaniu K. Brodzki, J.
265
Por. ks F. Blachnicki, Podręcznik dla moderatorów i animatorów, s. 68-70, Wojna op. cit. wynika, że ogólna liczba osób, które “przewinęły” się przez ruch
przyt. za K. Brodzki i J. Wojna, op. cit., s. 96 od jego początku, tj. od lat pięćdziesiątych, wynosi ok. 300 tys.
Mikołajewska 271 272 Zjawisko wspólnoty

duchową przystanią człowieka na drodze do Boga. Jeszcze W kolejnych etapach podejmowane jest kształcenie
inne znaczenie tego terminu oznacza po prostu “nowe życie, animatorów ruchu, którzy w przyszłości przejmą funkcje
które obejmuje całego człowieka, wszystkie sfery jego prowadzących wspólnotę. Kształcenie w ruchu realizowane
egzystencji, które odżywają i oddychają w pełni w atmosferze jest zarówno podczas wyjazdów zwanych oazami, jak i na
wolności263.“ cotygodniowych przyparafialnych spotkaniach wspólnot
Zgodnie a nakreślonym programem “formacyjnym” pooazowych. W trakcie owego kształcenia członkowie ruchu
skoncentrowanym wokół haseł: “nowy człowiek”, “nowa z jednej strony, uczą się — w wyniku dość tradycyjnego
wspólnota”, “nowa kultura” — ruch pragnie ukształtować szkolenia — podstawowych zasad i prawd wiary, poznają
nowego człowieka. Staje się nim ten, którego życie etykę katolicką, z drugiej zaś, mają możliwość realizowania i
przepełnione jest wiarą, a postępowanie zgodne z jej doświadczania owych prawd, zasad i wartości w życiu swojej
zasadami. “Nowy człowiek”, stając się członkiem “nowej wspólnoty.
wspólnoty”, służyłby budowaniu i rozwijaniu wspólnot Wydaje się, iż przyjęcie takiej właśnie formuły
chrześcijańskich, a te z kolei promieniowałyby nową kulturą kształcenia zapewnia pełną internalizację, która jest
ewangeliczną na wszystkie przejawy życia ludzkiego264. niezbędna do tego, aby zrealizowane były założenia i cele
Zajęcia w ruchu odbywają się zazwyczaj w ruchu zarówno religijne, jak i takie, które mogą być
kilkunastoosobowych grupach, na czele których stoją osoby postrzegane w wymiarze społecznym.
duchowne — moderatorzy. Bezpośrednią jednak opiekę nad Do celów o charakterze społecznym w pierwszym
wspólnotami sprawują animatorzy. Animatorem staje się ten rzędzie należą: zapobieganie patologiom oraz niekorzystnym
członek ruchu, który przeszedł oazy kolejnych stopni. zjawiskom społecznym (takim jak, alkoholizm, narkomania,
Kształcenie w ruchu odbywa się bowiem etapami. Uzyskane znieczulica społeczna), uaktywnienie biernego społeczeństwa
stopnia niższego upoważnia do zdobywania stopni wyższych. oraz przeciwdziałanie procesom migracji wewnętrznej, które
W procesie kształcenia, który podporządkowany jest zdaniem autorytetów kościelnych prowadzą do zaniku
określonym celom i wybranym wartościom, realizowane są instynktu zbiorowej odpowiedzialności za naród i państwo266.
różne programy uzależnione od grupy wiekowej, stopnia i Właściwie dopiero z początkiem lat osiemdziesiątych
zaangażowania uczestników. nasiliła się widoczność społeczna ruchu. Od tego czasu, jak
W pierwszym etapie działalność dydaktyczna oparta twierdzą sami uczestnicy, obserwowany jest jego dynamiczny
jest na założeniach, że każdy członek ruchu powinien rozwój. Następuje wówczas gwałtowne zwiększenie się liczby
opanować, a następnie przestrzegać obowiązujących w nim członków, co sprawia, że ruch oazowy przestaje być
ogólnych zasad. Zasady te — to swoisty dekalog norm zjawiskiem marginesowym. Co prawda, wzrost popularności
postępowania obejmujący trzy kategorie postaw: religijną, oaz obserwowany jest już od czasu wyboru Karola Wojtyły na
osobowościową, społeczną. Papieża, wzrost ten jednak nie jest porównywalny z tym, jaki
Religijność oznacza głębokie i rozumowe nastąpił bezpośrednio po wprowadzeniu stanu wojennego.
przyswojenie sobie dogmatów wiary. Kształtowanie Rok 1982 powszechnie uznany jest za szczytowy dla
osobowości (inaczej: “wrażliwego sumienia”) polega na popularności ruchu267. Niestety członkowie oaz nie dysponują
wdrażaniu szeregu przykazań zgodnych z nauką moralną dokładnymi liczbami, które pozwoliłyby określić różnice w
Kościoła takich jak dobroć, odpowiedzialność, miłość zasięgu ruchu przed i po wprowadzeniu stanu wojennego.
bliźniego, wolność myśli, słowa i uczynków, “prawo do Większość z nich nie potrafi nawet określić aktualnego stanu
wszystkich wartości, które uznaje się za swoje”265. Postawa
społeczna — to realizowanie powyższych wartości we 266
W sprawie zaangażowania członków ruchu w aktualne problemy narodu,
wspólnocie kościelnej w swoim otoczeniu i w rodzinie.
Deklaracja V Kongregacji Odpowiedzialnych Ruchu Światło-Życie, przyt. za K.
Brodzki, J. Wojna, op. cit., s. 121
267
263
Tak przynajmniej uważają animatorzy ruchu. Trudno jest ustalić aktualny
K. Brodzki, J. Wojna, op. cit., s. 94 stan liczebny ruchu. Cytowany ks. H. Bolczyk mówi o 70 tysiącach uczestników
264
“Oazy” z ks. H. Bolczykiem rozmawia P. Wieczorek, w: Więź, nr 2-3, 1987 letnich wyjazdów oazowych. Z danych zawartych w opracowaniu K. Brodzki, J.
265
Por. ks F. Blachnicki, Podręcznik dla moderatorów i animatorów, s. 68-70, Wojna op. cit. wynika, że ogólna liczba osób, które “przewinęły” się przez ruch
przyt. za K. Brodzki i J. Wojna, op. cit., s. 96 od jego początku, tj. od lat pięćdziesiątych, wynosi ok. 300 tys.
Mikołajewska 273 274 Zjawisko wspólnoty

liczebnego ruchu. Opierając się zatem na danych organizacji, ruchu, co dawałoby poczucie bycia w czymś.
szacunkowych i obserwacjach tych, którzy byli już w tym Przedstawione poniżej wypowiedzi dość dobrze ilustrują
czasie członkami wspólnot, można stwierdzić, iż liczba powyższą tendencję.
uczestników z każdym rokiem wzrastała podwójnie. Biorąc “Szukałam jakiegoś ruchu, chciałam być w coś
po uwagę, iż proces ten utrzymywał się od 1984 roku, liczba zaangażowana. To był taki okres, w którym nie wiadomo
osób będących w ruchu zwiększyła się w stosunku do 1981 aż było, co ze sobą zrobić”; “To był zupełny przypadek, ja
ośmiokrotnie. W ostatnich latach przystępowanie do ruchu chciałam należeć do jakiegoś ruchu, któregoś dnia mama
nie ma charakteru już tak masowego. W dalszym ciągu jadąc tramwajem, usłyszała od jakiejś pani o oazie i umówiła
jednak obserwowany jest stały, choć już nie tak burzliwy, mnie i koleżankę”.
napływ nowych członków. Wypowiedzi te są ilustracją najczęściej przytaczane
przez młodych motywy zaangażowania się w ruch. Inne
4. Motywy przystąpienia i pozostawania w ruchu — w świetle motywy (takie jak: ciekawość poznania i doświadczenia
wypowiedzi badanej młodzieży czegoś nowego, możliwość taniego wyjazdu, przypadek)
wymieniane były sporadycznie. I choć same nie stanowią
Biorąc pod uwagę, iż ruch “Światło–Życie” jest
odrębnej kategorii — mogą stanowić uzupełnienie
ruchem religijnym organizowanym w ramach kościoła
powyższych niereligijnych motywów.
katolickiego, należało się spodziewać, iż jednym z powodów
Jak widać w większości przypadków, przystępowanie
przyłączenia się do wspólnot oazowych były motywy
do wspólnot oazowych nie było powodowane rozbudzonymi
religijne.
potrzebami religijnymi: pogłębieniem wiary, czy też kontaktu
Większość młodzieży jednak, wypowiadając się na
z tyw. “Żywym Kościołem”. W części poświęconej historii
temat przyczyn angażowania się w ruch, pomija je. Prawie
ruchu zwracałam uwagę na jego innowacyjny charakter
nikt nie uzasadniał swojego akcesu do wspólnot oazowych
zarówno w sferze liturgii, jak i w odniesieniu do całej sfery
potrzebą pogłębienia wiary, mimo iż aktualne nastawienia
rytuału. Innowacyjność owa sprzyjać mogła zwróceniu uwagi
(badane osoby wypowiadały się na ten temat zazwyczaj z
na oazy, potraktowaniu ich jako szansy na realizację
perspektywy czasu) mogłyby istotnie wpłynąć na wzrost jej
alternatywnego wobec dominującego, opartego na kulcie i
znaczenia przy określaniu przyczyn angażowania się w ruch.
obrzędowości, modelu religijności. Nie na tym jednak — jak
Potrzeba pogłębienia wiary pojawia się wprawdzie w
wynika z badań — polegała w rzeczywistości atrakcyjność
wypowiedziach młodych, ale dopiero po pewnym czasie bycia
tego ruchu.
we wspólnotach oazowych (dlatego istniała możliwość
Można wszakże wnioskować w świetle uzyskanego
zniekształcenia retrospektywnych wypowiedzi). Jak wykazały
materiału, iż wzrastające od końca lat siedemdziesiątych
wyniki badań, na początku nie odgrywa ona istotnej roli. Do
znaczenie Kościoła w życiu społeczno–politycznym, a także
zagadnienia tego powrócimy jeszcze w dalszej części tego
duchowym znacznej części społeczeństwa polskiego,
tekstu.
pośrednio wpływało na wybór tej właśnie drogi. Wytworzone
Jak zatem uzasadniano włączenie się w ruch? Otóż
zostało bowiem w powszechnej świadomości — a więc także
przede wszystkim podawano jako bezpośredni motyw
u młodych — pozytywne skojarzenie z tą instytucją, rodzaj
względy towarzyskie takie jak : chęć poznania innych ludzi,
“uogólnionego” zaufania, jakim ją w tym czasie darzono. Jest
wejście w nowe środowisko.
to widoczne w wypowiedzi jednej z uczestniczek ruchu
“Wstąpiłam do oazy, bo byli tam znajomi i inni fajni
religijnego, która uzasadnia wybór ruchu — właśnie
ludzie, nie przejmowałam się żadną ideą. Teraz to się
religijnego — chęcią nawiązania nowych kontaktów
zmieniło”; “Kolega zaprosił mnie, powiedział, że jest coś
towarzyskich. Poszukiwała ich w obrębie Kościoła głównie
takiego. Przyszedłem początkowo na zebranie w parafii i tak
dlatego, iż mogła przypuszczać, że znajdą się tam ludzie w
się dziwnie składało, że od razu był podział na grupy: kto
cudzysłowie przyzwoici:
chce zostać, a kto nie, i tak się zaczęło”.
“To, co mnie ściągnęło, to chęć poznania nowych
Drugi motyw, choć pojawiający się nieco rzadziej niż
ludzi, ponieważ jest to ruch Kościoła, a każdy stara się żyć
poprzedni, określić można jako potrzebę bycia w coś
zgodnie z regułami wiary, wiedziałam, że są to ludzie w
zaangażowanym, chęć przynależenia do jakiejś struktury,
cudzysłowie przyzwoici, nie jakieś byle co”.
Mikołajewska 273 274 Zjawisko wspólnoty

liczebnego ruchu. Opierając się zatem na danych organizacji, ruchu, co dawałoby poczucie bycia w czymś.
szacunkowych i obserwacjach tych, którzy byli już w tym Przedstawione poniżej wypowiedzi dość dobrze ilustrują
czasie członkami wspólnot, można stwierdzić, iż liczba powyższą tendencję.
uczestników z każdym rokiem wzrastała podwójnie. Biorąc “Szukałam jakiegoś ruchu, chciałam być w coś
po uwagę, iż proces ten utrzymywał się od 1984 roku, liczba zaangażowana. To był taki okres, w którym nie wiadomo
osób będących w ruchu zwiększyła się w stosunku do 1981 aż było, co ze sobą zrobić”; “To był zupełny przypadek, ja
ośmiokrotnie. W ostatnich latach przystępowanie do ruchu chciałam należeć do jakiegoś ruchu, któregoś dnia mama
nie ma charakteru już tak masowego. W dalszym ciągu jadąc tramwajem, usłyszała od jakiejś pani o oazie i umówiła
jednak obserwowany jest stały, choć już nie tak burzliwy, mnie i koleżankę”.
napływ nowych członków. Wypowiedzi te są ilustracją najczęściej przytaczane
przez młodych motywy zaangażowania się w ruch. Inne
4. Motywy przystąpienia i pozostawania w ruchu — w świetle motywy (takie jak: ciekawość poznania i doświadczenia
wypowiedzi badanej młodzieży czegoś nowego, możliwość taniego wyjazdu, przypadek)
wymieniane były sporadycznie. I choć same nie stanowią
Biorąc pod uwagę, iż ruch “Światło–Życie” jest
odrębnej kategorii — mogą stanowić uzupełnienie
ruchem religijnym organizowanym w ramach kościoła
powyższych niereligijnych motywów.
katolickiego, należało się spodziewać, iż jednym z powodów
Jak widać w większości przypadków, przystępowanie
przyłączenia się do wspólnot oazowych były motywy
do wspólnot oazowych nie było powodowane rozbudzonymi
religijne.
potrzebami religijnymi: pogłębieniem wiary, czy też kontaktu
Większość młodzieży jednak, wypowiadając się na
z tyw. “Żywym Kościołem”. W części poświęconej historii
temat przyczyn angażowania się w ruch, pomija je. Prawie
ruchu zwracałam uwagę na jego innowacyjny charakter
nikt nie uzasadniał swojego akcesu do wspólnot oazowych
zarówno w sferze liturgii, jak i w odniesieniu do całej sfery
potrzebą pogłębienia wiary, mimo iż aktualne nastawienia
rytuału. Innowacyjność owa sprzyjać mogła zwróceniu uwagi
(badane osoby wypowiadały się na ten temat zazwyczaj z
na oazy, potraktowaniu ich jako szansy na realizację
perspektywy czasu) mogłyby istotnie wpłynąć na wzrost jej
alternatywnego wobec dominującego, opartego na kulcie i
znaczenia przy określaniu przyczyn angażowania się w ruch.
obrzędowości, modelu religijności. Nie na tym jednak — jak
Potrzeba pogłębienia wiary pojawia się wprawdzie w
wynika z badań — polegała w rzeczywistości atrakcyjność
wypowiedziach młodych, ale dopiero po pewnym czasie bycia
tego ruchu.
we wspólnotach oazowych (dlatego istniała możliwość
Można wszakże wnioskować w świetle uzyskanego
zniekształcenia retrospektywnych wypowiedzi). Jak wykazały
materiału, iż wzrastające od końca lat siedemdziesiątych
wyniki badań, na początku nie odgrywa ona istotnej roli. Do
znaczenie Kościoła w życiu społeczno–politycznym, a także
zagadnienia tego powrócimy jeszcze w dalszej części tego
duchowym znacznej części społeczeństwa polskiego,
tekstu.
pośrednio wpływało na wybór tej właśnie drogi. Wytworzone
Jak zatem uzasadniano włączenie się w ruch? Otóż
zostało bowiem w powszechnej świadomości — a więc także
przede wszystkim podawano jako bezpośredni motyw
u młodych — pozytywne skojarzenie z tą instytucją, rodzaj
względy towarzyskie takie jak : chęć poznania innych ludzi,
“uogólnionego” zaufania, jakim ją w tym czasie darzono. Jest
wejście w nowe środowisko.
to widoczne w wypowiedzi jednej z uczestniczek ruchu
“Wstąpiłam do oazy, bo byli tam znajomi i inni fajni
religijnego, która uzasadnia wybór ruchu — właśnie
ludzie, nie przejmowałam się żadną ideą. Teraz to się
religijnego — chęcią nawiązania nowych kontaktów
zmieniło”; “Kolega zaprosił mnie, powiedział, że jest coś
towarzyskich. Poszukiwała ich w obrębie Kościoła głównie
takiego. Przyszedłem początkowo na zebranie w parafii i tak
dlatego, iż mogła przypuszczać, że znajdą się tam ludzie w
się dziwnie składało, że od razu był podział na grupy: kto
cudzysłowie przyzwoici:
chce zostać, a kto nie, i tak się zaczęło”.
“To, co mnie ściągnęło, to chęć poznania nowych
Drugi motyw, choć pojawiający się nieco rzadziej niż
ludzi, ponieważ jest to ruch Kościoła, a każdy stara się żyć
poprzedni, określić można jako potrzebę bycia w coś
zgodnie z regułami wiary, wiedziałam, że są to ludzie w
zaangażowanym, chęć przynależenia do jakiejś struktury,
cudzysłowie przyzwoici, nie jakieś byle co”.
Mikołajewska 275 276 Zjawisko wspólnoty

Ponadto, jeżeli uznać za słuszną poczynioną wyżej Pozostawanie w ruchu uzasadniane było zatem
uwagę odnośnie do życzliwego stosunku wobec Kościoła, to najczęściej typem relacji oraz atmosferą panującą w grupach
przystąpienie do ruchu oraz bycie w nim, przynajmniej na wspólnotowych. Stawały się one bezpiecznym środowiskiem
początku, nie wywoływało konfliktów w domu268. Wręcz, jak wspólnotowym, miejscem, w którym młodzi czuli się dobrze,
twierdzą sami badani, w niektórych przypadkach było przez otoczeni atmosferą życzliwości, przyjaźni i zrozumienia.
rodziców zdecydowanie popierane. W jednej z cytowanych Przypuszczam, że taka formuła ruchu czyniła zeń ruch
wypowiedzi dowiadujemy się nawet, że na pierwsze spotkanie atrakcyjny, przyciągający uwagę młodych. Wspólnotowość
badaną umówiła sama mama. W drugiej zaś argumentuje się nie była jednak świadomym wyborem dokonywanym przez
wybór ruchu — właśnie religijnego — “panującą atmosferą w młodzież, u podstaw którego leżałoby wcześniejsze uznanie
domu”. Tak, czy inaczej, poruszane tutaj zagadnienia takiego modelu życia za wartościowy, godny realizowania i
dostarczają jedynie informacji na temat warunków, które upowszechnienia. Motywy takie nie znalazły się w
mogły sprzyjać lub ułatwiać (np. przychylność ze strony wypowiedziach na temat przyczyn angażowania się w ruch.
rodziców) angażowaniu się w ruch, nie zaś na temat tego, co Wspólnotowość jest w pierwszym rzędzie przez tę młodzież
faktycznie przyciągało do niego tę młodzież. Przytaczane doświadczana, nie zaś postrzegana jako pewien pozytywny
motywy w zasadzie nie wyjaśniają, na czym ta atrakcyjność wzorzec269.
polegała. Możemy przypuszczać, iż w omawianym okresie, a
Wydaje się, iż tak znaczna popularność oaz ma swe więc w latach 1982–86 następował proces stopniowego
źródło w innych niż omówione wyżej aspektach ruchu. nasilania się potrzeb afiliacyjnych w kręgach młodych ludzi.
Mówią nam o nich dopiero wypowiedzi młodych na temat Wskazują na to niektóre badania socjologiczne. H. Świda–
przyczyn pozostawania w nich. Ziemba podsumowując wyniki badań ankietowych
I tak, prawie wszyscy wskazują na ciepłą, serdeczną realizowanych w latach 74, 78, 84 dotyczących systemu
atmosferę panującą we wspólnotach, na uwagę, jaką wartości młodzieży licealnej, stwierdza, iż “tęsknota za
obdarzeni są przystępujący do nich nowicjusze, pomoc, światem życzliwości, zrozumienia i przyjaźni realizowanej w
wzajemne zrozumienie jakie tam znajdują. Uzasadniając małych grupach może być wyrazem poszukiwania
pozostanie we wspólnocie, niewiele osób wymienia jako naturalnego oparcia dla jednostek nie dość dynamicznych,
decydujący wpływ religijny. Często pojawia się — zazwyczaj zdezintegrowanych i zagubionych”. Wspólnotowe relacje
na drugim planie — w wypowiedziach tych członków ruchu, mogą być nieświadomie traktowane jako zastępcze wobec
którzy są w nim dłużej. braku poczucia zakorzenienia w szerszej zbiorowości
“Byłam początkowo w ruchu pomocniczek Matki społecznej270.
Kościoła., ale tam przyjęli mnie i koleżankę bardzo chłodno, Jedną z reakcji na poczucie bezdomności w szerszej
nikt się nami nie zainteresował, właściwie byłyśmy takie strukturze społecznej jest według B. Newmana poszukiwanie
niepotrzebne. W oazie było inaczej, byłam zafascynowana przewodnika dla własnego działania poprzez tworzenie
ludźmi, tym że wszyscy tak razem — żyją we wspólnocie”; związków z innymi — we wspólnocie. Ten rodzaj wspólnoty
“Przychodząc do oazy zobaczyłam, że są ludzie, którzy mają autor określa mianem ochronnej. “Tam, gdzie jednostki czują
więcej problemów ode mnie, poczułam się lepiej. Poza tym się zagrożone przez siły i zdarzenia dziejące się w szerszej
była to kwestia religijna”; “Bałam zafascynowana ludźmi — społeczności, tam pojawia się reakcja poszukiwania jakiejś
byli tacy wspaniali, każdy oferował mi pomoc, mogłam się ze ochrony przed tymi siłami. Niepewność wynikła z
wszystkiego zwierzyć, czułam się po prostu dobrze. To było bezdomności w szerszej strukturze społecznej wytwarza
na początku — Bóg przyszedł potem”.
269
H. Świda omawiając wyniki badań ankietowych realizowanych w latach 74,
78, 84 dotyczących systemu wartości młodzieży stwierdza, iż wartości
268 wspólnotowo-moralne nie stają się podstawą pewnego programu społecznego:
Konflikty te pojawiają się po dłuższym pobycie we wspólnotach oazowych
wraz z przyswajaniem sobie przez badanych nowego systemu wartości. Młodzi rzadko kiedy wizja wspólnoty obejmuje makrostruktury. H. Świda, K. Kiciński,
zarzucają wtedy swym rodzicom powierzchowność ich wiary, minimalizm Przed Sierpniem i po Grudniu, z badań nad postawami i wartościami, W-wa,
aspiracji życiowych, oraz materialne orientacje. Ci zaś mają im za złe ciągłą 1987
270
nieobecność w domu, zbytnie czasowe zaangażowanie w sprawy. Ibidem, s. 336
Mikołajewska 275 276 Zjawisko wspólnoty

Ponadto, jeżeli uznać za słuszną poczynioną wyżej Pozostawanie w ruchu uzasadniane było zatem
uwagę odnośnie do życzliwego stosunku wobec Kościoła, to najczęściej typem relacji oraz atmosferą panującą w grupach
przystąpienie do ruchu oraz bycie w nim, przynajmniej na wspólnotowych. Stawały się one bezpiecznym środowiskiem
początku, nie wywoływało konfliktów w domu268. Wręcz, jak wspólnotowym, miejscem, w którym młodzi czuli się dobrze,
twierdzą sami badani, w niektórych przypadkach było przez otoczeni atmosferą życzliwości, przyjaźni i zrozumienia.
rodziców zdecydowanie popierane. W jednej z cytowanych Przypuszczam, że taka formuła ruchu czyniła zeń ruch
wypowiedzi dowiadujemy się nawet, że na pierwsze spotkanie atrakcyjny, przyciągający uwagę młodych. Wspólnotowość
badaną umówiła sama mama. W drugiej zaś argumentuje się nie była jednak świadomym wyborem dokonywanym przez
wybór ruchu — właśnie religijnego — “panującą atmosferą w młodzież, u podstaw którego leżałoby wcześniejsze uznanie
domu”. Tak, czy inaczej, poruszane tutaj zagadnienia takiego modelu życia za wartościowy, godny realizowania i
dostarczają jedynie informacji na temat warunków, które upowszechnienia. Motywy takie nie znalazły się w
mogły sprzyjać lub ułatwiać (np. przychylność ze strony wypowiedziach na temat przyczyn angażowania się w ruch.
rodziców) angażowaniu się w ruch, nie zaś na temat tego, co Wspólnotowość jest w pierwszym rzędzie przez tę młodzież
faktycznie przyciągało do niego tę młodzież. Przytaczane doświadczana, nie zaś postrzegana jako pewien pozytywny
motywy w zasadzie nie wyjaśniają, na czym ta atrakcyjność wzorzec269.
polegała. Możemy przypuszczać, iż w omawianym okresie, a
Wydaje się, iż tak znaczna popularność oaz ma swe więc w latach 1982–86 następował proces stopniowego
źródło w innych niż omówione wyżej aspektach ruchu. nasilania się potrzeb afiliacyjnych w kręgach młodych ludzi.
Mówią nam o nich dopiero wypowiedzi młodych na temat Wskazują na to niektóre badania socjologiczne. H. Świda–
przyczyn pozostawania w nich. Ziemba podsumowując wyniki badań ankietowych
I tak, prawie wszyscy wskazują na ciepłą, serdeczną realizowanych w latach 74, 78, 84 dotyczących systemu
atmosferę panującą we wspólnotach, na uwagę, jaką wartości młodzieży licealnej, stwierdza, iż “tęsknota za
obdarzeni są przystępujący do nich nowicjusze, pomoc, światem życzliwości, zrozumienia i przyjaźni realizowanej w
wzajemne zrozumienie jakie tam znajdują. Uzasadniając małych grupach może być wyrazem poszukiwania
pozostanie we wspólnocie, niewiele osób wymienia jako naturalnego oparcia dla jednostek nie dość dynamicznych,
decydujący wpływ religijny. Często pojawia się — zazwyczaj zdezintegrowanych i zagubionych”. Wspólnotowe relacje
na drugim planie — w wypowiedziach tych członków ruchu, mogą być nieświadomie traktowane jako zastępcze wobec
którzy są w nim dłużej. braku poczucia zakorzenienia w szerszej zbiorowości
“Byłam początkowo w ruchu pomocniczek Matki społecznej270.
Kościoła., ale tam przyjęli mnie i koleżankę bardzo chłodno, Jedną z reakcji na poczucie bezdomności w szerszej
nikt się nami nie zainteresował, właściwie byłyśmy takie strukturze społecznej jest według B. Newmana poszukiwanie
niepotrzebne. W oazie było inaczej, byłam zafascynowana przewodnika dla własnego działania poprzez tworzenie
ludźmi, tym że wszyscy tak razem — żyją we wspólnocie”; związków z innymi — we wspólnocie. Ten rodzaj wspólnoty
“Przychodząc do oazy zobaczyłam, że są ludzie, którzy mają autor określa mianem ochronnej. “Tam, gdzie jednostki czują
więcej problemów ode mnie, poczułam się lepiej. Poza tym się zagrożone przez siły i zdarzenia dziejące się w szerszej
była to kwestia religijna”; “Bałam zafascynowana ludźmi — społeczności, tam pojawia się reakcja poszukiwania jakiejś
byli tacy wspaniali, każdy oferował mi pomoc, mogłam się ze ochrony przed tymi siłami. Niepewność wynikła z
wszystkiego zwierzyć, czułam się po prostu dobrze. To było bezdomności w szerszej strukturze społecznej wytwarza
na początku — Bóg przyszedł potem”.
269
H. Świda omawiając wyniki badań ankietowych realizowanych w latach 74,
78, 84 dotyczących systemu wartości młodzieży stwierdza, iż wartości
268 wspólnotowo-moralne nie stają się podstawą pewnego programu społecznego:
Konflikty te pojawiają się po dłuższym pobycie we wspólnotach oazowych
wraz z przyswajaniem sobie przez badanych nowego systemu wartości. Młodzi rzadko kiedy wizja wspólnoty obejmuje makrostruktury. H. Świda, K. Kiciński,
zarzucają wtedy swym rodzicom powierzchowność ich wiary, minimalizm Przed Sierpniem i po Grudniu, z badań nad postawami i wartościami, W-wa,
aspiracji życiowych, oraz materialne orientacje. Ci zaś mają im za złe ciągłą 1987
270
nieobecność w domu, zbytnie czasowe zaangażowanie w sprawy. Ibidem, s. 336
Mikołajewska 277 278 Zjawisko wspólnoty

szereg reakcji obronnych lub strategii zmagania się z wzajemnym doświadczaniu siebie w życiu wspólnoty. Badani
problemem. Jedną z nich może być wycofanie się z szerszego wyraźnie eksponują znaczenie tych relacji, co widać
społeczeństwa i izolowanie wewnątrz wysepki bezpieczeństwa chociażby w cytowanych powyżej wypowiedziach na temat
— a więc we wspólnotę271“. przyczyn pozostawania w ruchu. W tym czasie czują się we
Tak rozumiana wspólnota umożliwia wspólnocie dobrze: głównie dzięki innym ludziom i w
satysfakcjonujące zaspakajanie potrzeb afiliacyjnych, poprzez większości przypadków z tego powodu decydują się w ruchu
co zarazem redukuje lęk i zwiększa poczucie bezpieczeństwa. pozostać. Dość dobrze obrazuje tę sytuację wypowiedź
Spełnia również funkcje orientacyjne. Z zagubionych i jednego z animatorów:
bezdomnych jednostek stają się wspólnotą. I tak jak to “Dlaczego jesteśmy w oazie? A dlaczego nie ma
zobaczymy na przykładzie ruchu oazowego, wyznacza im ona przepływu od jednej parafii do drugiej? Bo wytworzyły się
miejsce nie tylko w przestrzeni społecznej, ale i więzy między ludźmi, muszą się tworzyć, to musi być coś, co
aksjologicznej. Wartości i cele wspólnoty stają się po pewnym my tworzymy”; “Jeśli my jesteśmy we wspólnocie, to my w
czasie również wartościami i celami przystępujących doń niej wzrastamy i doskonalimy się w niej, jesteśmy wspólnotą,
jednostek, a wyraźnie określone sposoby funkcjonowania we która dąży do celu”.
wspólnocie pozwalają lepiej określić siebie względem innych, Nieco później dopiero wzrasta rola i znaczenie
ułatwiają wyodrębnienie się spośród opisywanego niegdyś elementów religijnych w życiu wspólnoty, a także w życiu
przez D. Riesmana “samotnego tłumu”. samych uczestników. Dzieje się tak przypuszczalnie w
Wydaje się zatem, iż przystępowanie do ruchu może wyniku kształcenia religijnego, które w tym początkowym
być nie do końca uświadomioną formą poszukiwania takiej okresie ma na celu tworzenie — na drodze swoistego procesu
właśnie wspólnoty, która zarówno daje ciepło i akceptację, jak wychowawczego — “nowego człowieka”.
i dostarcza “przewodników działania” w otaczającej, Pojawia się wówczas wspólna wszystkim
niewyraźnej rzeczywistości. uczestnikom potrzeba pogłębienia wiary wyrażająca się w
chęci zbliżenia do Boga realizowana między innymi poprzez
5. Od wspólnoty “ochronnej” do “nowej” wspólnoty
pracę nad sobą i doskonalenie siebie — spełniając funkcje
5.1. Wspólnota “ochronna”
owych brakujących “przewodników działania”, stanowiąc
Charakter początkowego uczestnictwa w ruchu cel, dający poczucie uczestnictwa we wspólnej sprawie. W
oazowym pod wieloma względami przypomina to, co B. tym czasie bowiem badani nie potrafią jeszcze — choćby w
Newman opisywał jako wspólnoty ochronne. Tego typu przybliżeniu — wskazać na ogólne cele i założenia ruchu, nie
wspólnoty cechuje: “silne poczucie przynależności i silne są w stanie określić szerszego, społecznego znaczenia oaz:
poczucie identyfikacji z istotną i nadającą znaczenie grupą. “(...) tak naprawdę, to wszystko wiedzą tylko moderatorzy”
Członkowie wspólnoty mają poczucie wykonywania — konstatuje jeden z uczestników w sprawiającej mu
wspólnych celów i poczucie bycia takimi, jak inni. Są trudności odpowiedzi na pytania o te cele.
zaangażowani i mają nieodpartą potrzebę uczestnictwa we Uczestnictwo w ruchu postrzegane jest wyłącznie
wspólnocie.272“ przez pryzmat własnych doświadczeń, jakie daje udział we
Tak rozumiana wspólnota zwiększa poczucie wspólnocie. Opowiadając o oazie, mówią w pierwszym
bezpieczeństwa zarówno przez to, że dostarcza rzędzie o sobie. Są głównie nastawieni na realizację swoich
uczestniczącym w niej jednostkom ciepła, zrozumienia, własnych potrzeb psychicznych. Są przygotowani jedynie na
akceptacji, że traktuje się je tam jako osoby wartościowe i “branie”, nie zaś — na dawanie z siebie: “... Trzeba najpierw
znaczące jak i dlatego, iż owa wspólnota oferuje miejsce w dużo wziąć, aby móc coś z siebie dać”. W ten sposób jeden z
przestrzeni społecznej, innymi słowy — dostarcza animatorów wyjaśnia pozorną sprzeczność między społeczną
zakorzenienia. orientacją ruchu a indywidualizmem jego członków.
W pierwszym okresie kształcenie oazowe bazuje Relacje z tego okresu, nazwanego w mojej analizie
przede wszystkim na silnym poczuciu związku z innymi, na etapem “brania” charakteryzuje duża emocjonalność. Jak
przypuszczam jest ona związana zarówno z pozytywnym
271
B Newman, Protective Communities and Personal Identity, op. cit. postrzeganiem życia wspólnotowego, jak i z fascynacją
272
Ibidem pierwszymi przeżyciami religijnymi. W tym czasie badani,
Mikołajewska 277 278 Zjawisko wspólnoty

szereg reakcji obronnych lub strategii zmagania się z wzajemnym doświadczaniu siebie w życiu wspólnoty. Badani
problemem. Jedną z nich może być wycofanie się z szerszego wyraźnie eksponują znaczenie tych relacji, co widać
społeczeństwa i izolowanie wewnątrz wysepki bezpieczeństwa chociażby w cytowanych powyżej wypowiedziach na temat
— a więc we wspólnotę271“. przyczyn pozostawania w ruchu. W tym czasie czują się we
Tak rozumiana wspólnota umożliwia wspólnocie dobrze: głównie dzięki innym ludziom i w
satysfakcjonujące zaspakajanie potrzeb afiliacyjnych, poprzez większości przypadków z tego powodu decydują się w ruchu
co zarazem redukuje lęk i zwiększa poczucie bezpieczeństwa. pozostać. Dość dobrze obrazuje tę sytuację wypowiedź
Spełnia również funkcje orientacyjne. Z zagubionych i jednego z animatorów:
bezdomnych jednostek stają się wspólnotą. I tak jak to “Dlaczego jesteśmy w oazie? A dlaczego nie ma
zobaczymy na przykładzie ruchu oazowego, wyznacza im ona przepływu od jednej parafii do drugiej? Bo wytworzyły się
miejsce nie tylko w przestrzeni społecznej, ale i więzy między ludźmi, muszą się tworzyć, to musi być coś, co
aksjologicznej. Wartości i cele wspólnoty stają się po pewnym my tworzymy”; “Jeśli my jesteśmy we wspólnocie, to my w
czasie również wartościami i celami przystępujących doń niej wzrastamy i doskonalimy się w niej, jesteśmy wspólnotą,
jednostek, a wyraźnie określone sposoby funkcjonowania we która dąży do celu”.
wspólnocie pozwalają lepiej określić siebie względem innych, Nieco później dopiero wzrasta rola i znaczenie
ułatwiają wyodrębnienie się spośród opisywanego niegdyś elementów religijnych w życiu wspólnoty, a także w życiu
przez D. Riesmana “samotnego tłumu”. samych uczestników. Dzieje się tak przypuszczalnie w
Wydaje się zatem, iż przystępowanie do ruchu może wyniku kształcenia religijnego, które w tym początkowym
być nie do końca uświadomioną formą poszukiwania takiej okresie ma na celu tworzenie — na drodze swoistego procesu
właśnie wspólnoty, która zarówno daje ciepło i akceptację, jak wychowawczego — “nowego człowieka”.
i dostarcza “przewodników działania” w otaczającej, Pojawia się wówczas wspólna wszystkim
niewyraźnej rzeczywistości. uczestnikom potrzeba pogłębienia wiary wyrażająca się w
chęci zbliżenia do Boga realizowana między innymi poprzez
5. Od wspólnoty “ochronnej” do “nowej” wspólnoty
pracę nad sobą i doskonalenie siebie — spełniając funkcje
5.1. Wspólnota “ochronna”
owych brakujących “przewodników działania”, stanowiąc
Charakter początkowego uczestnictwa w ruchu cel, dający poczucie uczestnictwa we wspólnej sprawie. W
oazowym pod wieloma względami przypomina to, co B. tym czasie bowiem badani nie potrafią jeszcze — choćby w
Newman opisywał jako wspólnoty ochronne. Tego typu przybliżeniu — wskazać na ogólne cele i założenia ruchu, nie
wspólnoty cechuje: “silne poczucie przynależności i silne są w stanie określić szerszego, społecznego znaczenia oaz:
poczucie identyfikacji z istotną i nadającą znaczenie grupą. “(...) tak naprawdę, to wszystko wiedzą tylko moderatorzy”
Członkowie wspólnoty mają poczucie wykonywania — konstatuje jeden z uczestników w sprawiającej mu
wspólnych celów i poczucie bycia takimi, jak inni. Są trudności odpowiedzi na pytania o te cele.
zaangażowani i mają nieodpartą potrzebę uczestnictwa we Uczestnictwo w ruchu postrzegane jest wyłącznie
wspólnocie.272“ przez pryzmat własnych doświadczeń, jakie daje udział we
Tak rozumiana wspólnota zwiększa poczucie wspólnocie. Opowiadając o oazie, mówią w pierwszym
bezpieczeństwa zarówno przez to, że dostarcza rzędzie o sobie. Są głównie nastawieni na realizację swoich
uczestniczącym w niej jednostkom ciepła, zrozumienia, własnych potrzeb psychicznych. Są przygotowani jedynie na
akceptacji, że traktuje się je tam jako osoby wartościowe i “branie”, nie zaś — na dawanie z siebie: “... Trzeba najpierw
znaczące jak i dlatego, iż owa wspólnota oferuje miejsce w dużo wziąć, aby móc coś z siebie dać”. W ten sposób jeden z
przestrzeni społecznej, innymi słowy — dostarcza animatorów wyjaśnia pozorną sprzeczność między społeczną
zakorzenienia. orientacją ruchu a indywidualizmem jego członków.
W pierwszym okresie kształcenie oazowe bazuje Relacje z tego okresu, nazwanego w mojej analizie
przede wszystkim na silnym poczuciu związku z innymi, na etapem “brania” charakteryzuje duża emocjonalność. Jak
przypuszczam jest ona związana zarówno z pozytywnym
271
B Newman, Protective Communities and Personal Identity, op. cit. postrzeganiem życia wspólnotowego, jak i z fascynacją
272
Ibidem pierwszymi przeżyciami religijnymi. W tym czasie badani,
Mikołajewska 279 280 Zjawisko wspólnoty

wskazując na to, co zyskują dzięki swemu uczestnictwu w 5.2. “Nowa Wspólnota”


ruchu, wymieniają — oprócz doznań religijnych — również “Nowa Wspólnota” nie opiera się już tylko na
radość życia, samozadowolenie, pewność siebie, a więc to, co “byciu” z innymi, jest wspólnotą wartości i w większym
B. Newman uznaje za efekt bycia we wspólnocie stopniu niż poprzednio bazuje na wspólnie podzielanym
przybierającej charakter ochronny273. światopoglądzie.
Ochronne oddziaływania wspólnoty mają tu Wypowiedzi członków pozostających dłużej w ruchu
charakter niejako terapeutyczny: w pierwszym rzędzie, charakteryzuje słabiej eksponowane znaczenie emocjonalnych
wspólnoty te zaspakajają potrzeby afiliacyjne, wyrażające się więzi z innymi. Choć świadomość ich wagi istnieje nadal,
w poszukiwaniu ciepłych i opiekuńczych relacji ważniejsze wydaje się bycie takim jak inni poprzez wspólnotę
odnajdowanych w gronie przyjaciół oazowych, dają oparcie, poglądów, przekonań, wartości, stawianych sobie celów i
zwiększają poczucie bezpieczeństwa — być może redukują aspiracji życiowych.
odczuwany przez młodzież lęk. “Jeżeli na początku przychodziłem, bo byli znajomi,
Drugi rodzaj ochronnych oddziaływań polega na bo się dobrze czułem, nie daleko siebie mieszkaliśmy (...). To
dawaniu wstępnych “przewodników działania”. Młodzi po roku, czy dwóch nie przychodziłem dla ludzi, chociaż
przyswajają je w procesie kształcenia i wychowania również i dla nich, ale przychodziłem na oazę, a nie po to, aby
religijnego, które zmierza do tworzenia — jakby od początku się z kolegami spotkać”; “W oazie dużo miejsca poświęca się
— nowej osobowości. W przyszłości, w ten sposób systemowi wartości — będąc w oazie, jesteśmy w centrum
zsocjalizowany “nowy człowiek” kierować się będzie w swym życia Kościoła — system wartości ludzi musi się pokrywać z
“nowym” życiu celami i wartościami swej wspólnoty. teologią moralną Kościoła. To jest słuszne, a to nie”.
W omawianym pierwszym okresie uczestnictwa Udzielane przez młodzież odpowiedzi na kwestie
wspólnoty oparte są w gruncie rzeczy przede wszystkim na światopoglądowe są rzeczywiście uderzająco podobne, a
“byciu z innymi”, na emocjonalnych, a nie aksjologicznych zarazem zgodne z nauką moralną Kościoła. W wielu
więzach wewnątrzgrupowych (więzi aksjologiczne nabierają sprawach społecznych ich poglądy zbieżne są ze
znaczenia nieco później — o czym mowa będzie w dalszej stanowiskiem wyrażanym przez autorytety kościelne. Dzięki
części opracowania). Wspólnota dostarcza co prawda przyjęciu światopoglądu religijnego badani dysponują
“zagubionym” i “bezdomnym” jednostkom miejsca w ustrukturalizowanymi wskazówkami, które pozwalają
przestrzeni społecznej, nie zakorzenia jednak w wartościach. interpretować otaczający ich świat. Przyswojony w procesie
Uzyskane zarówno w procesie kształcenia religijnego, jak i kształcenia system wartości umożliwia wychodzenie poza
wyniku doświadczeń wyniesionych ze wspólnoty, wstępne ochronny “parasol” wspólnoty: ułatwia próby poruszania się
“przewodniki działania” nie prowadzą jeszcze do pełnej w szerszej przestrzeni społecznej. Jest to okres powstawania
“wewnątrzsterowności”274. Choć jak się wydaje, mogą mieć pełnej tożsamości oazowej, tworzonej nie tylko w oparciu o
wpływ na obserwowany przez badanych wzrost pewności “bycie” z innymi, ale również poprzez znalezienie swego
siebie. miejsca w przestrzeni społecznej i aksjologicznej w “nowej
Okres ten charakteryzuje nadal brak ogólnych i wspólnocie”.
spójnych kategorii, które służyłyby do opisu i analizy “Nową wspólnotę” charakteryzuje życzliwość i
otaczającego ich świata. Umożliwiały wartościowanie zjawisk otwarcie na drugiego człowieka, stałe poczuwanie się do
i procesów, pozwalałyby ocenić ludzi i samego siebie. odpowiedzialności za niego, niesienie pomocy potrzebującym.
Wypowiedzi na temat szerszych procesów społecznych, czy “Życie ludzkie polega przede wszystkim na dawaniu z siebie.
światopoglądowych są chaotyczne, a oceny niektórych Trzeba być życzliwym i otwartym na drugiego człowieka —
zjawisk dokonywane z punktu widzenia często sprzecznych w tym zawiera się sens ludzkiej egzystencji”. Jest nią także
kryteriów. Pojawiają się w nich jednak sygnały świadczące o poszukiwanie duchowego sensu życia, w szczególności —
zarysowaniu się pewnego etosu — “nowej wspólnoty”. odrzucenie materialnych aspiracji. “Światem zawładnął
pieniądz, ludzie się dorabiają i zapominają o wyższych celach
273
i wartościach duchowych, a takie są przecież ważne”.
Ibidem Eksponowane miejsce w “nowej wspólnocie” zajmuje
274
D. Riesman, G. Nathan, D. Reuel, Samotny tłum, PWN, 1971 poszanowanie dla tradycji narodowej, podkreślanie roli i
Mikołajewska 279 280 Zjawisko wspólnoty

wskazując na to, co zyskują dzięki swemu uczestnictwu w 5.2. “Nowa Wspólnota”


ruchu, wymieniają — oprócz doznań religijnych — również “Nowa Wspólnota” nie opiera się już tylko na
radość życia, samozadowolenie, pewność siebie, a więc to, co “byciu” z innymi, jest wspólnotą wartości i w większym
B. Newman uznaje za efekt bycia we wspólnocie stopniu niż poprzednio bazuje na wspólnie podzielanym
przybierającej charakter ochronny273. światopoglądzie.
Ochronne oddziaływania wspólnoty mają tu Wypowiedzi członków pozostających dłużej w ruchu
charakter niejako terapeutyczny: w pierwszym rzędzie, charakteryzuje słabiej eksponowane znaczenie emocjonalnych
wspólnoty te zaspakajają potrzeby afiliacyjne, wyrażające się więzi z innymi. Choć świadomość ich wagi istnieje nadal,
w poszukiwaniu ciepłych i opiekuńczych relacji ważniejsze wydaje się bycie takim jak inni poprzez wspólnotę
odnajdowanych w gronie przyjaciół oazowych, dają oparcie, poglądów, przekonań, wartości, stawianych sobie celów i
zwiększają poczucie bezpieczeństwa — być może redukują aspiracji życiowych.
odczuwany przez młodzież lęk. “Jeżeli na początku przychodziłem, bo byli znajomi,
Drugi rodzaj ochronnych oddziaływań polega na bo się dobrze czułem, nie daleko siebie mieszkaliśmy (...). To
dawaniu wstępnych “przewodników działania”. Młodzi po roku, czy dwóch nie przychodziłem dla ludzi, chociaż
przyswajają je w procesie kształcenia i wychowania również i dla nich, ale przychodziłem na oazę, a nie po to, aby
religijnego, które zmierza do tworzenia — jakby od początku się z kolegami spotkać”; “W oazie dużo miejsca poświęca się
— nowej osobowości. W przyszłości, w ten sposób systemowi wartości — będąc w oazie, jesteśmy w centrum
zsocjalizowany “nowy człowiek” kierować się będzie w swym życia Kościoła — system wartości ludzi musi się pokrywać z
“nowym” życiu celami i wartościami swej wspólnoty. teologią moralną Kościoła. To jest słuszne, a to nie”.
W omawianym pierwszym okresie uczestnictwa Udzielane przez młodzież odpowiedzi na kwestie
wspólnoty oparte są w gruncie rzeczy przede wszystkim na światopoglądowe są rzeczywiście uderzająco podobne, a
“byciu z innymi”, na emocjonalnych, a nie aksjologicznych zarazem zgodne z nauką moralną Kościoła. W wielu
więzach wewnątrzgrupowych (więzi aksjologiczne nabierają sprawach społecznych ich poglądy zbieżne są ze
znaczenia nieco później — o czym mowa będzie w dalszej stanowiskiem wyrażanym przez autorytety kościelne. Dzięki
części opracowania). Wspólnota dostarcza co prawda przyjęciu światopoglądu religijnego badani dysponują
“zagubionym” i “bezdomnym” jednostkom miejsca w ustrukturalizowanymi wskazówkami, które pozwalają
przestrzeni społecznej, nie zakorzenia jednak w wartościach. interpretować otaczający ich świat. Przyswojony w procesie
Uzyskane zarówno w procesie kształcenia religijnego, jak i kształcenia system wartości umożliwia wychodzenie poza
wyniku doświadczeń wyniesionych ze wspólnoty, wstępne ochronny “parasol” wspólnoty: ułatwia próby poruszania się
“przewodniki działania” nie prowadzą jeszcze do pełnej w szerszej przestrzeni społecznej. Jest to okres powstawania
“wewnątrzsterowności”274. Choć jak się wydaje, mogą mieć pełnej tożsamości oazowej, tworzonej nie tylko w oparciu o
wpływ na obserwowany przez badanych wzrost pewności “bycie” z innymi, ale również poprzez znalezienie swego
siebie. miejsca w przestrzeni społecznej i aksjologicznej w “nowej
Okres ten charakteryzuje nadal brak ogólnych i wspólnocie”.
spójnych kategorii, które służyłyby do opisu i analizy “Nową wspólnotę” charakteryzuje życzliwość i
otaczającego ich świata. Umożliwiały wartościowanie zjawisk otwarcie na drugiego człowieka, stałe poczuwanie się do
i procesów, pozwalałyby ocenić ludzi i samego siebie. odpowiedzialności za niego, niesienie pomocy potrzebującym.
Wypowiedzi na temat szerszych procesów społecznych, czy “Życie ludzkie polega przede wszystkim na dawaniu z siebie.
światopoglądowych są chaotyczne, a oceny niektórych Trzeba być życzliwym i otwartym na drugiego człowieka —
zjawisk dokonywane z punktu widzenia często sprzecznych w tym zawiera się sens ludzkiej egzystencji”. Jest nią także
kryteriów. Pojawiają się w nich jednak sygnały świadczące o poszukiwanie duchowego sensu życia, w szczególności —
zarysowaniu się pewnego etosu — “nowej wspólnoty”. odrzucenie materialnych aspiracji. “Światem zawładnął
pieniądz, ludzie się dorabiają i zapominają o wyższych celach
273
i wartościach duchowych, a takie są przecież ważne”.
Ibidem Eksponowane miejsce w “nowej wspólnocie” zajmuje
274
D. Riesman, G. Nathan, D. Reuel, Samotny tłum, PWN, 1971 poszanowanie dla tradycji narodowej, podkreślanie roli i
Mikołajewska 281 282 Zjawisko wspólnoty

znaczenia historycznej przeszłości Polaków. “Ojczyzna jest szerszej przestrzeni społecznej, początkiem “zadomawiania”
najważniejsza ponad wszystko, dla Polski jestem w stanie się w niej. Czy jednak młodzież ta stanie się duchową oazą na
zrobić wszystko”. pustyni wartości, pokaże nam dopiero przyszłość.
Rozszerzanie się kręgów “nowej wspólnoty” ma ∗
stanowić element społecznych oddziaływań ruchu. Ma W przedstawionej powyżej interpretacji ruchu
przeciwdziałać niekorzystnym — z punktu widzenia Kościoła oazowego prezentowane jest przekonanie, iż przystępująca do
— zjawiskom społecznym (omówiono je przy okazji ruchu młodzież nie dokonywała tą drogą świadomego wyboru
przedstawiania historii ruchu). “Nowa Wspólnota” stanowi w określonych wartości. Cele i założenia ruchu, światopogląd
założeniach ruchu ogniwo pośrednie na drodze tworzenia oraz cenione tam wartości nie pokrywały się z celami i
nowego ładu społecznego — “nowej kultury”. wartościami przystępujących do niego jednostek. “Nowa
Taka świadomość celów i założeń ruchu pojawia się Wspólnota”, o której była mowa, jest w gruncie rzeczy przez
mniej więcej między drugim a czwartym rokiem pobytu we tych młodych przyjęta, nie zaś — przez nich tworzona.
wspólnotach oazowych. Brak wcześniejszego zainteresowania Uczestnictwo we wspólnotach oazowych nie było
nim wśród młodych ludzi wskazuje, iż nie kierowali się tymi (przynajmniej na początku) sposobem wyrażania własnego
celami, przystępując do ruchu. Nieraz fakt ten zaskakuje świata wartości, ani też realizacją pewnej koncepcji życia
również samych uczestników. Tak interpretuje go jedna z powiązanej z tymi wartościami.
badanych dziewcząt: Zwrócenie się ku wspólnocie nie było zatem próbą
“Właściwie dopiero niedawno dowiedziałam się, o realizacji określonego stylu, w którym życie pojęte jest jako
co w tym ruchu chodzi. Sama nie wiem dlaczego na to urzeczywistnienie określonej koncepcji człowieka (samego
wcześniej nie wpadłem (...), może dlatego, że wcześniej tylko siebie), czy szerszej idei społecznej.
konsumowałem, teraz jest zupełnie inaczej”. Doświadczając w oazach życia wspólnotowego —
Uzyskany materiał pozwala przypuszczać, że w jak pokazałam na podstawie materiału empirycznego —
gruncie rzeczy dopiero “nowa wspólnota” umożliwia pełną młodzi nie pragnęli wskazać dróg innym, wypróbować
realizację społecznych celów i założeń ruchu. Dzieje się tak możliwości i granic realizacji nowych wartości, co próbowała
dlatego, że dopiero dłuższy pobyt w oazie zmienia tę czynić na przykład zbuntowana młodzież okresu kontestacji
na Zachodzie.
młodzież: stają się oni innymi ludźmi. Są świadomi tego
Można natomiast powiedzieć, że “ich”
procesu i dumni, że przezeń przeszli.
wspólnotowość to zarazem próba poszukiwania wartości (we
“Zostałem całkowicie przebudowany, nie pamiętam wspólnocie), jak i rodzaj obrony przed światem chaosu (w
już jakim byłem i nie chcę pamiętać. (...) Mój system wartości relacjach z innymi).
się zmienił. Uważam się za jednostkę inną niż byłem, teraz Ponadto jest to próba (nie w pełni świadomego)
inną niż inni”; “Moje życie się zmieniło, ja nie byłbym tym odtworzenia takiej struktury społecznej, która w rodzinnej
kim jestem, gdybym nie należał do oazy. Zmieniły się moje atmosferze silnych związków z innymi, zapewnia
zainteresowania, ja nie mogę teraz oglądać sielskiego filmu, zdezorientowanym i zagubionym jednostkom ład i porządek
to się kłóci z moim poczuciem wewnętrznym”; “Oaza wewnętrzny. Jest bardziej wyrazem tendencji do
wpływa na ludzi przez jakiś czas, człowiek się przekonuje uporządkowania własnego świata niż do kształtowania i
albo nie, zwraca uwagę w wartościowszych kierunkach, rekonstruowania świata zewnętrznego. Uczestnictwo w tego
eliminuje zainteresowanie rzeczami mniejszej wartości typu wspólnocie jest w większym stopniu wywołane
moralnej”. koniecznością niż świadomym wyborem pewnej utopii życia.
Młodzi wyzwalają się z krępującego ich Poszukiwanie zaś odniesień aksjologicznych w oparciu o
egocentryzmu, już nie tylko biorą, ale zaczynają dawać z instytucję strzegącą wartości tradycyjnych — do jakich
siebie innym, zgodnie z tym, do czego przygotował ich ruch. Kościół przecież należy — jest raczej ograniczaniem swego
Realizowanie społecznych celów ruchu, wyrażające pola wolności niż rozszerzaniem go poprzez
się w podejmowaniu przez jego członków różnych eksperymentowanie nowych — alternatywnych wartości: jest
charytatywnych działań jest jednocześnie wchodzeniem poza raczej szukaniem przystosowania w otaczającym świecie niż
ochronny mur wspólnoty. Działalność w różnych diakoniach, próbą jego zmiany w oparciu o jakąś utopię.
czy w ruchu “muminkowym” jest próbą poruszania się w
Mikołajewska 281 282 Zjawisko wspólnoty

znaczenia historycznej przeszłości Polaków. “Ojczyzna jest szerszej przestrzeni społecznej, początkiem “zadomawiania”
najważniejsza ponad wszystko, dla Polski jestem w stanie się w niej. Czy jednak młodzież ta stanie się duchową oazą na
zrobić wszystko”. pustyni wartości, pokaże nam dopiero przyszłość.
Rozszerzanie się kręgów “nowej wspólnoty” ma ∗
stanowić element społecznych oddziaływań ruchu. Ma W przedstawionej powyżej interpretacji ruchu
przeciwdziałać niekorzystnym — z punktu widzenia Kościoła oazowego prezentowane jest przekonanie, iż przystępująca do
— zjawiskom społecznym (omówiono je przy okazji ruchu młodzież nie dokonywała tą drogą świadomego wyboru
przedstawiania historii ruchu). “Nowa Wspólnota” stanowi w określonych wartości. Cele i założenia ruchu, światopogląd
założeniach ruchu ogniwo pośrednie na drodze tworzenia oraz cenione tam wartości nie pokrywały się z celami i
nowego ładu społecznego — “nowej kultury”. wartościami przystępujących do niego jednostek. “Nowa
Taka świadomość celów i założeń ruchu pojawia się Wspólnota”, o której była mowa, jest w gruncie rzeczy przez
mniej więcej między drugim a czwartym rokiem pobytu we tych młodych przyjęta, nie zaś — przez nich tworzona.
wspólnotach oazowych. Brak wcześniejszego zainteresowania Uczestnictwo we wspólnotach oazowych nie było
nim wśród młodych ludzi wskazuje, iż nie kierowali się tymi (przynajmniej na początku) sposobem wyrażania własnego
celami, przystępując do ruchu. Nieraz fakt ten zaskakuje świata wartości, ani też realizacją pewnej koncepcji życia
również samych uczestników. Tak interpretuje go jedna z powiązanej z tymi wartościami.
badanych dziewcząt: Zwrócenie się ku wspólnocie nie było zatem próbą
“Właściwie dopiero niedawno dowiedziałam się, o realizacji określonego stylu, w którym życie pojęte jest jako
co w tym ruchu chodzi. Sama nie wiem dlaczego na to urzeczywistnienie określonej koncepcji człowieka (samego
wcześniej nie wpadłem (...), może dlatego, że wcześniej tylko siebie), czy szerszej idei społecznej.
konsumowałem, teraz jest zupełnie inaczej”. Doświadczając w oazach życia wspólnotowego —
Uzyskany materiał pozwala przypuszczać, że w jak pokazałam na podstawie materiału empirycznego —
gruncie rzeczy dopiero “nowa wspólnota” umożliwia pełną młodzi nie pragnęli wskazać dróg innym, wypróbować
realizację społecznych celów i założeń ruchu. Dzieje się tak możliwości i granic realizacji nowych wartości, co próbowała
dlatego, że dopiero dłuższy pobyt w oazie zmienia tę czynić na przykład zbuntowana młodzież okresu kontestacji
na Zachodzie.
młodzież: stają się oni innymi ludźmi. Są świadomi tego
Można natomiast powiedzieć, że “ich”
procesu i dumni, że przezeń przeszli.
wspólnotowość to zarazem próba poszukiwania wartości (we
“Zostałem całkowicie przebudowany, nie pamiętam wspólnocie), jak i rodzaj obrony przed światem chaosu (w
już jakim byłem i nie chcę pamiętać. (...) Mój system wartości relacjach z innymi).
się zmienił. Uważam się za jednostkę inną niż byłem, teraz Ponadto jest to próba (nie w pełni świadomego)
inną niż inni”; “Moje życie się zmieniło, ja nie byłbym tym odtworzenia takiej struktury społecznej, która w rodzinnej
kim jestem, gdybym nie należał do oazy. Zmieniły się moje atmosferze silnych związków z innymi, zapewnia
zainteresowania, ja nie mogę teraz oglądać sielskiego filmu, zdezorientowanym i zagubionym jednostkom ład i porządek
to się kłóci z moim poczuciem wewnętrznym”; “Oaza wewnętrzny. Jest bardziej wyrazem tendencji do
wpływa na ludzi przez jakiś czas, człowiek się przekonuje uporządkowania własnego świata niż do kształtowania i
albo nie, zwraca uwagę w wartościowszych kierunkach, rekonstruowania świata zewnętrznego. Uczestnictwo w tego
eliminuje zainteresowanie rzeczami mniejszej wartości typu wspólnocie jest w większym stopniu wywołane
moralnej”. koniecznością niż świadomym wyborem pewnej utopii życia.
Młodzi wyzwalają się z krępującego ich Poszukiwanie zaś odniesień aksjologicznych w oparciu o
egocentryzmu, już nie tylko biorą, ale zaczynają dawać z instytucję strzegącą wartości tradycyjnych — do jakich
siebie innym, zgodnie z tym, do czego przygotował ich ruch. Kościół przecież należy — jest raczej ograniczaniem swego
Realizowanie społecznych celów ruchu, wyrażające pola wolności niż rozszerzaniem go poprzez
się w podejmowaniu przez jego członków różnych eksperymentowanie nowych — alternatywnych wartości: jest
charytatywnych działań jest jednocześnie wchodzeniem poza raczej szukaniem przystosowania w otaczającym świecie niż
ochronny mur wspólnoty. Działalność w różnych diakoniach, próbą jego zmiany w oparciu o jakąś utopię.
czy w ruchu “muminkowym” jest próbą poruszania się w
Mikołajewska 283 284 Zjawisko wspólnoty

honoru. Została pominięta “dygresja”. Częśc II jest przetłumaczona na język


polski i znajduje się w książce Nowoczesność i tradycja, red. J. Kurczewska i J.
Szacki. Część III jest poświęcona w dużym stopniu analizie kontrkultury
Rozdział X młodzieżowej. Z punktu widzenia niniejszego zbioru zagadnienia te wydały mi
się zbyt szczegółowe. Został tu przedstawiony tylko jeden rozdział, w którym
Bezdomny umysł znajdują się ogólne rozważania teoretyczne na temat mechanizmów de–
modernizacji.

Słyszy się wiele uwag na temat nowoczesnego człowieka i jego


świadomości. Niewiele jest jednak na ten temat rzetelnych badań i brak analiz
teoretycznych. Autorzy książki chcą temu zaradzić, podejmując w niej próbę 1. Problem nowoczesności
analizy nowoczesnej świadomości z punktu widzenia socjologii wiedzy.
Oto struktura ich książki The Homeless Mind, Modernization and
a socjologia wiedzy
Consciousness: we wprowadzeniu starają się przybliżyć czytelnikowi swój w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera281
punkt widzenia. W części pierwszej, podejmują próbę wyodrębnienia
podstawowych elementów nowoczesnej świadomości, odnosząc je do
instytucjonalnych procesów, z którymi są powiązane. W części II mowa jest o
procesie modernizacji, lub rozprzestrzenianiu się nowoczesnej świadomości w
tzw. Trzecim Świecie. W części III mowa o różnych zjawiskach w
Z pojęciem nowoczesności wiąże się ten sam podstawowy
społeczeństwach wysoko uprzemysłowionych, które są protestem przeciw problem, co z wszystkimi pojęciami odnoszącymi się do
nowoczesności i które autorzy nazywają “de–modernizacją”. jakiegoś okresu lub zjawiska historycznego, piszą autorzy.
Socjologia Bergerów i Kellnera jest socjologią wiedzy. Punktem wyjścia Sprowadza się on do pytania, czym ten okres lub zjawisko
rozważań autorów jest więc wyodrębnienie tego, co w danym społeczeństwie
uchodzi za wiedzę lub prawdę przyjmowaną bez zastrzeżeń. W społeczeństwie wyróżnia się? Nowoczesność jednak zajmuje szczególne
nowoczesnym taką prawdą jest nowoczesność. Nowoczesność jest przyjmowana miejsce zarówno w umysłach uczonych, jak i zwykłych ludzi.
bez zastrzeżeń jako ukoronowanie ludzkiego postępu. W swej książce autorzy Przyjmują oni z góry, że nowoczesność różni się od
relatywizują nowoczesność. Nie jest ona dla nich prawdą absolutną lecz prawdą wszystkiego, co było dotychczas i co więcej, że to przewyższa.
względną i składową rzeczywistości społecznej, która jest rzeczywistością
historyczną, mającą swój początek i koniec. Ta relatywizacja zdaje się być Ponadto, większość ludzi jest przekonana, że doskonale
lekarstwem na rozgoryczenie nowoczesnością, dając nadzieję, że choroba się wiedzą, czym jest nowoczesność. Poważną dyskusję nad
skończy. Relatywizowanie prawdy, które zdaje się być lekarstwem na sformułowanym wyżej problemem należy więc rozpocząć od
nowoczesność, jest jednak również oryginalną chorobą nowoczesności. Istotą zakwestionowania tych założeń czy pewników.
nowoczesności jest bowiem relatywizowanie każdej wiedzy (prawdy) i
przekształcanie człowieka w wiecznego “wędrowca” między wieloma światami, Założenie o wyższości nowoczesności ma swoje korzenie
których realność jest równie względna. Co zdaje się być pewne dzisiaj, może w idei postępu, która zdominowała myśl zachodnią co
okazać się niepewne jutro. Ten typ bycia w świecie autorzy nazywają najmniej od XVIII wieku. Nie jest to idea naukowa—postępu
“bezdomnością”. Nowoczesna jednostka jest w świecie jak bezdomny w
nowoczesnym mieście: niepewna tego, gdzie jest jej miejsce.
nie sposób empirycznie dowieść. Będąc naukowcem, trzeba
Swoje podejście autorzy charakteryzują jako podejście fenomenologiczne: więc założyć, że chodzi tu o wiarę i spojrzeć na nowoczesność
interesuje ich bycie jednostki w świecie, którego ważnym elementem jest to, jak w taki sam sposób, jak na wszystkie inne zjawiska
“świat” lub rzeczywistość społeczna przejawia się w jej świadomości. historyczne. Nowoczesność musi więc mieć swój początek
Równocześnie przyjmują założenie, że widzenie rzeczywistości społecznej jest
powiązane z czynnikami wobec świadomości zewnętrznymi, którymi są
(spowodowany przez czynniki, których występowanie można
instytucje dominujące w danym społeczeństwie. Instytucje są organizacją działań empirycznie stwierdzić) i prawdopodobnie będzie miała swój
społecznych. Autorzy opisują więc grona świadomości istotne dla instytucji koniec.
nowoczesności i dostarczają języka dla opisania powiązań między instytucjami i Domniemanie, iż wie się dokładnie, czym jest
świadomością.
Brak prawdy absolutnej niszczy wspólnotę. Prawda wspólnoty jest
nowoczesność, opiera się na złudzeniu familiarności,
absolutna; wiedza wspólnoty jest przyjmowana bez zastrzeżeń.
281
Z książki Petera L. Bergera, Brigitte Berger, Hansfrieda Kellnera, The Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner,
Homeless Mind, Modernization and Consciousness, zostało przedstawione The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books
wprowadzenie, cztery rozdziały części I, oraz jeden rozdział części III. Część I Edition, 1974, Introduction: The Problem of Modernity and the Sociology of
składa się z czterech rozdziałów i “dygresji” dotyczącej zanikania pojęcia Knowledge.
Mikołajewska 283 284 Zjawisko wspólnoty

honoru. Została pominięta “dygresja”. Częśc II jest przetłumaczona na język


polski i znajduje się w książce Nowoczesność i tradycja, red. J. Kurczewska i J.
Szacki. Część III jest poświęcona w dużym stopniu analizie kontrkultury
Rozdział X młodzieżowej. Z punktu widzenia niniejszego zbioru zagadnienia te wydały mi
się zbyt szczegółowe. Został tu przedstawiony tylko jeden rozdział, w którym
Bezdomny umysł znajdują się ogólne rozważania teoretyczne na temat mechanizmów de–
modernizacji.

Słyszy się wiele uwag na temat nowoczesnego człowieka i jego


świadomości. Niewiele jest jednak na ten temat rzetelnych badań i brak analiz
teoretycznych. Autorzy książki chcą temu zaradzić, podejmując w niej próbę 1. Problem nowoczesności
analizy nowoczesnej świadomości z punktu widzenia socjologii wiedzy.
Oto struktura ich książki The Homeless Mind, Modernization and
a socjologia wiedzy
Consciousness: we wprowadzeniu starają się przybliżyć czytelnikowi swój w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera281
punkt widzenia. W części pierwszej, podejmują próbę wyodrębnienia
podstawowych elementów nowoczesnej świadomości, odnosząc je do
instytucjonalnych procesów, z którymi są powiązane. W części II mowa jest o
procesie modernizacji, lub rozprzestrzenianiu się nowoczesnej świadomości w
tzw. Trzecim Świecie. W części III mowa o różnych zjawiskach w
Z pojęciem nowoczesności wiąże się ten sam podstawowy
społeczeństwach wysoko uprzemysłowionych, które są protestem przeciw problem, co z wszystkimi pojęciami odnoszącymi się do
nowoczesności i które autorzy nazywają “de–modernizacją”. jakiegoś okresu lub zjawiska historycznego, piszą autorzy.
Socjologia Bergerów i Kellnera jest socjologią wiedzy. Punktem wyjścia Sprowadza się on do pytania, czym ten okres lub zjawisko
rozważań autorów jest więc wyodrębnienie tego, co w danym społeczeństwie
uchodzi za wiedzę lub prawdę przyjmowaną bez zastrzeżeń. W społeczeństwie wyróżnia się? Nowoczesność jednak zajmuje szczególne
nowoczesnym taką prawdą jest nowoczesność. Nowoczesność jest przyjmowana miejsce zarówno w umysłach uczonych, jak i zwykłych ludzi.
bez zastrzeżeń jako ukoronowanie ludzkiego postępu. W swej książce autorzy Przyjmują oni z góry, że nowoczesność różni się od
relatywizują nowoczesność. Nie jest ona dla nich prawdą absolutną lecz prawdą wszystkiego, co było dotychczas i co więcej, że to przewyższa.
względną i składową rzeczywistości społecznej, która jest rzeczywistością
historyczną, mającą swój początek i koniec. Ta relatywizacja zdaje się być Ponadto, większość ludzi jest przekonana, że doskonale
lekarstwem na rozgoryczenie nowoczesnością, dając nadzieję, że choroba się wiedzą, czym jest nowoczesność. Poważną dyskusję nad
skończy. Relatywizowanie prawdy, które zdaje się być lekarstwem na sformułowanym wyżej problemem należy więc rozpocząć od
nowoczesność, jest jednak również oryginalną chorobą nowoczesności. Istotą zakwestionowania tych założeń czy pewników.
nowoczesności jest bowiem relatywizowanie każdej wiedzy (prawdy) i
przekształcanie człowieka w wiecznego “wędrowca” między wieloma światami, Założenie o wyższości nowoczesności ma swoje korzenie
których realność jest równie względna. Co zdaje się być pewne dzisiaj, może w idei postępu, która zdominowała myśl zachodnią co
okazać się niepewne jutro. Ten typ bycia w świecie autorzy nazywają najmniej od XVIII wieku. Nie jest to idea naukowa—postępu
“bezdomnością”. Nowoczesna jednostka jest w świecie jak bezdomny w
nowoczesnym mieście: niepewna tego, gdzie jest jej miejsce.
nie sposób empirycznie dowieść. Będąc naukowcem, trzeba
Swoje podejście autorzy charakteryzują jako podejście fenomenologiczne: więc założyć, że chodzi tu o wiarę i spojrzeć na nowoczesność
interesuje ich bycie jednostki w świecie, którego ważnym elementem jest to, jak w taki sam sposób, jak na wszystkie inne zjawiska
“świat” lub rzeczywistość społeczna przejawia się w jej świadomości. historyczne. Nowoczesność musi więc mieć swój początek
Równocześnie przyjmują założenie, że widzenie rzeczywistości społecznej jest
powiązane z czynnikami wobec świadomości zewnętrznymi, którymi są
(spowodowany przez czynniki, których występowanie można
instytucje dominujące w danym społeczeństwie. Instytucje są organizacją działań empirycznie stwierdzić) i prawdopodobnie będzie miała swój
społecznych. Autorzy opisują więc grona świadomości istotne dla instytucji koniec.
nowoczesności i dostarczają języka dla opisania powiązań między instytucjami i Domniemanie, iż wie się dokładnie, czym jest
świadomością.
Brak prawdy absolutnej niszczy wspólnotę. Prawda wspólnoty jest
nowoczesność, opiera się na złudzeniu familiarności,
absolutna; wiedza wspólnoty jest przyjmowana bez zastrzeżeń.
281
Z książki Petera L. Bergera, Brigitte Berger, Hansfrieda Kellnera, The Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner,
Homeless Mind, Modernization and Consciousness, zostało przedstawione The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books
wprowadzenie, cztery rozdziały części I, oraz jeden rozdział części III. Część I Edition, 1974, Introduction: The Problem of Modernity and the Sociology of
składa się z czterech rozdziałów i “dygresji” dotyczącej zanikania pojęcia Knowledge.
Mikołajewska 285 286 Zjawisko wspólnoty

twierdzą autorzy. Jednostka z łatwością przyzna się, że wie nowoczesnego społeczeństwa głównie w powiązaniu z
niewiele o sprawach przeszłości i że nie zna miejsc, w procesami, które wytwarzają te zjawiska tzn. z procesami
których nie była. Nie przyzna się jednak do ignorancji w modernizacji282 i rozwoju.
sprawie swoich własnych czasów i miejsca, w którym żyje, Terminów “modernizacja i rozwój” niekiedy używa się
zwłaszcza gdy jest intelektualistą. Każdy uważa, że zna swoje zamiennie, a kiedy indziej nadaje się im różne znaczenie.
społeczeństwo. Jednakże, podkreślają autorzy, większość Obydwa odnoszą się do wzrostu ekonomicznego. Termin
tego, co się wie, jest zaledwie tym, co Alfred Schutz nazywał “rozwój” ograniczano jednak wyłącznie do opisu procesów
“wiedzą receptową”, wystarczającą do radzenia sobie z wzrostu ekonomicznego, a terminu “modernizacja” używano
podstawowymi transakcjami w życiu społecznym. w odniesieniu do różnych procesów społeczno–kulturowych,
Intelektualiści dysponują szczególnym zasobem “wiedzy które procesom wzrostu towarzyszą. Niekiedy terminów tych
receptowej”, tzn. wiedzą wystarczająco dużą, aby radzić sobie używano w sposób opisowy, kiedy indziej użyciu ich
z innymi intelektualistami. Mają więc szczególną “wiedzę towarzyszyła pochwała lub nagana. Szczególnie dotyczy to
receptową” dotyczącą traktowania nowoczesności w kręgach pojęcia rozwoju. (...) Autorzy sprzeciwiają się temu
intelektualnych. Wiedzą więc, że jednostka musi być zdolna sposobowi użycia tego terminu i w swych rozważaniach będą
do odtworzenia pewnej liczby schematów interpretacyjnych starali się nie używać go wcale. Jednakże, gdy nie uda im się
cenionych na rynku, stosować je do “analizy” lub “krytyki” go uniknąć, będą nadawać mu sens polityczny a nie naukowy.
nowych przedmiotów, które wyłaniają się w dyskusji i w ten Nie mogą jednak, jak piszą, uniknąć używania terminu
sposób uautentycznić swój udział w tym, co w kręgach modernizacja. Istnieje bowiem empirycznie dostępny i
naukowych jest powszechnie definiowane jako rzeczywistość. odróżnialny zbiór zjawisk zwyczajowo nazywanych
Statystycznie rzecz biorąc, naukowa wartość tej “receptowej “nowoczesnym społeczeństwem”. I ponieważ jest to byt
wiedzy” intelektualistów jest raczej przypadkowa. Dlatego historyczny, istnieje również coś nazywane “modernizacją”,
najbezpieczniej, konkludują autorzy, zignorować tę czyli proces, w rezultacie którego ów byt powstał i dzięki
“receptową wiedzę”, wchodząc w kręgi intelektualne. któremu dalej się rozprzestrzenia. Chcąc uniknąć tych
Mówiąc inaczej: jeżeli jest to możliwe, należy spojrzeć na terminów, piszą autorzy, musieliby stworzyć jakiś neologizm.
problem świeżym okiem. “Modernizację” należy widzieć w ścisłym powiązaniu ze
Autorzy są jednak świadomi, że nie mogą rozpocząć wzrostem ekonomicznym, mówiąc dokładniej, ze
rozwijania własnego podejścia od niczego. Po pierwsze, szczególnymi procesami wzrostu uwolnionymi przez
ogranicza je przedmiot, którym jest socjologiczna analiza technologię. Marion Levy sugerowała, aby modernizację
świadomości i konieczność umieszczenia jej w szerszych zdefiniować jako rosnący współczynnik nieożywionych
ramach interpretowania (np. w terminach instytucjonalnego źródeł władzy w stosunku do ożywionych283. Autorzy nie
porządku nowoczesnego społeczeństwa) zmusza autorów do zgadzają się całkowicie z tą definicją, choć uważają, że jej
opierania się na pracy innych. Metodologiczny sprzeciw zaletą jest skierowanie uwagi na główną przyczynę tego
autorów nie wynika z pozycji przekonania o własnej racji, wszystkiego, co się z modernizacją wiąże, tzn. na
lecz z postawy poznawczego niepokoju. Tę samą postawę przekształcanie świata przez technologię. Sami preferują
doradzają zresztą wszystkim innym. Pierwszą korzyścią z niej jednak wyraźne rozróżnienie między wpływem technologii na
płynącą jest świadomość, że nowoczesność nie jest gospodarkę i innymi procesami zależnymi od technologii.
nieubłagana lub nieuchronna, lecz w dużym stopniu Rozumieją modernizację jako przekształcenia
przypadkowa i że jej procesy mogą być odwracalne. Inną instytucjonalnie towarzyszące technologicznie wywołanemu
korzyścią jest trzeźwy sceptycyzm w odniesieniu do wzrostowi ekonomicznemu. Taka definicja, podkreślają
wszystkich teorii nowoczesności, łącznie z własnymi. autorzy, wyklucza istnienie czegoś takiego, jak “nowoczesne
Definicja, piszą autorzy, nie jest jeszcze teorią. Nie można
jednak rozpocząć rozważań teoretycznych bez definicji. 282
Autor używa słów modernity (nowoczesność) oraz modernization
Sprawa definicji w dziedzinie, o której mowa, jest jednak (modernizacja) w odmiennym znaczeniu (B. M.)
bardzo skomplikowana. Od czasów drugiej wojny światowej 283
Marion Levy, Modernization: Latecomers and Survivors, New York: Basic
nauki społeczne posługują się pojęciami nowoczesności i Books, 1972, s. 3.
Mikołajewska 285 286 Zjawisko wspólnoty

twierdzą autorzy. Jednostka z łatwością przyzna się, że wie nowoczesnego społeczeństwa głównie w powiązaniu z
niewiele o sprawach przeszłości i że nie zna miejsc, w procesami, które wytwarzają te zjawiska tzn. z procesami
których nie była. Nie przyzna się jednak do ignorancji w modernizacji282 i rozwoju.
sprawie swoich własnych czasów i miejsca, w którym żyje, Terminów “modernizacja i rozwój” niekiedy używa się
zwłaszcza gdy jest intelektualistą. Każdy uważa, że zna swoje zamiennie, a kiedy indziej nadaje się im różne znaczenie.
społeczeństwo. Jednakże, podkreślają autorzy, większość Obydwa odnoszą się do wzrostu ekonomicznego. Termin
tego, co się wie, jest zaledwie tym, co Alfred Schutz nazywał “rozwój” ograniczano jednak wyłącznie do opisu procesów
“wiedzą receptową”, wystarczającą do radzenia sobie z wzrostu ekonomicznego, a terminu “modernizacja” używano
podstawowymi transakcjami w życiu społecznym. w odniesieniu do różnych procesów społeczno–kulturowych,
Intelektualiści dysponują szczególnym zasobem “wiedzy które procesom wzrostu towarzyszą. Niekiedy terminów tych
receptowej”, tzn. wiedzą wystarczająco dużą, aby radzić sobie używano w sposób opisowy, kiedy indziej użyciu ich
z innymi intelektualistami. Mają więc szczególną “wiedzę towarzyszyła pochwała lub nagana. Szczególnie dotyczy to
receptową” dotyczącą traktowania nowoczesności w kręgach pojęcia rozwoju. (...) Autorzy sprzeciwiają się temu
intelektualnych. Wiedzą więc, że jednostka musi być zdolna sposobowi użycia tego terminu i w swych rozważaniach będą
do odtworzenia pewnej liczby schematów interpretacyjnych starali się nie używać go wcale. Jednakże, gdy nie uda im się
cenionych na rynku, stosować je do “analizy” lub “krytyki” go uniknąć, będą nadawać mu sens polityczny a nie naukowy.
nowych przedmiotów, które wyłaniają się w dyskusji i w ten Nie mogą jednak, jak piszą, uniknąć używania terminu
sposób uautentycznić swój udział w tym, co w kręgach modernizacja. Istnieje bowiem empirycznie dostępny i
naukowych jest powszechnie definiowane jako rzeczywistość. odróżnialny zbiór zjawisk zwyczajowo nazywanych
Statystycznie rzecz biorąc, naukowa wartość tej “receptowej “nowoczesnym społeczeństwem”. I ponieważ jest to byt
wiedzy” intelektualistów jest raczej przypadkowa. Dlatego historyczny, istnieje również coś nazywane “modernizacją”,
najbezpieczniej, konkludują autorzy, zignorować tę czyli proces, w rezultacie którego ów byt powstał i dzięki
“receptową wiedzę”, wchodząc w kręgi intelektualne. któremu dalej się rozprzestrzenia. Chcąc uniknąć tych
Mówiąc inaczej: jeżeli jest to możliwe, należy spojrzeć na terminów, piszą autorzy, musieliby stworzyć jakiś neologizm.
problem świeżym okiem. “Modernizację” należy widzieć w ścisłym powiązaniu ze
Autorzy są jednak świadomi, że nie mogą rozpocząć wzrostem ekonomicznym, mówiąc dokładniej, ze
rozwijania własnego podejścia od niczego. Po pierwsze, szczególnymi procesami wzrostu uwolnionymi przez
ogranicza je przedmiot, którym jest socjologiczna analiza technologię. Marion Levy sugerowała, aby modernizację
świadomości i konieczność umieszczenia jej w szerszych zdefiniować jako rosnący współczynnik nieożywionych
ramach interpretowania (np. w terminach instytucjonalnego źródeł władzy w stosunku do ożywionych283. Autorzy nie
porządku nowoczesnego społeczeństwa) zmusza autorów do zgadzają się całkowicie z tą definicją, choć uważają, że jej
opierania się na pracy innych. Metodologiczny sprzeciw zaletą jest skierowanie uwagi na główną przyczynę tego
autorów nie wynika z pozycji przekonania o własnej racji, wszystkiego, co się z modernizacją wiąże, tzn. na
lecz z postawy poznawczego niepokoju. Tę samą postawę przekształcanie świata przez technologię. Sami preferują
doradzają zresztą wszystkim innym. Pierwszą korzyścią z niej jednak wyraźne rozróżnienie między wpływem technologii na
płynącą jest świadomość, że nowoczesność nie jest gospodarkę i innymi procesami zależnymi od technologii.
nieubłagana lub nieuchronna, lecz w dużym stopniu Rozumieją modernizację jako przekształcenia
przypadkowa i że jej procesy mogą być odwracalne. Inną instytucjonalnie towarzyszące technologicznie wywołanemu
korzyścią jest trzeźwy sceptycyzm w odniesieniu do wzrostowi ekonomicznemu. Taka definicja, podkreślają
wszystkich teorii nowoczesności, łącznie z własnymi. autorzy, wyklucza istnienie czegoś takiego, jak “nowoczesne
Definicja, piszą autorzy, nie jest jeszcze teorią. Nie można
jednak rozpocząć rozważań teoretycznych bez definicji. 282
Autor używa słów modernity (nowoczesność) oraz modernization
Sprawa definicji w dziedzinie, o której mowa, jest jednak (modernizacja) w odmiennym znaczeniu (B. M.)
bardzo skomplikowana. Od czasów drugiej wojny światowej 283
Marion Levy, Modernization: Latecomers and Survivors, New York: Basic
nauki społeczne posługują się pojęciami nowoczesności i Books, 1972, s. 3.
Mikołajewska 287 288 Zjawisko wspólnoty

społeczeństwo” w formie czystej. Istnieją jedynie i analizowane jako będące na zewnątrz subiektywnej
społeczeństwa mniej lub bardziej zaawansowane na świadomości jednostek. Takie podejście stosowane przez
kontinuum modernizacji. ekonomistów, socjologów czy innych empiryków, komentują
Modernizacja jest więc wzrostem i autorzy, może wyjaśnić wiele problemów. Pomija ono jednak
rozprzestrzenianiem się pewnego zbioru instytucji mającym zasadniczy wymiar, którym jest wymiar świadomości.
swe korzenie w przekształcaniu gospodarki poprzez rozwój Logiczny opis rzeczywistości społecznej powinien włączać
technologii. Istnieje szereg takich instytucji i na mocy ten wymiar. Dodanie go jest głównym celem książki autorów.
powszechnej zgody w naukach społecznych (a szczególnie Chcąc zrealizować sformułowany wyżej cel, autorzy
pod wpływem Maxa Webera) przyjmują co do nich sięgają do socjologii wiedzy w jej fenomenologicznej
następujące założenie. Za najważniejsze uważają instytucje reinterpretacji przez Alfreda Schutza oraz P. Bergera i Th.
bezpośrednio związane ze stechnicyzowaną gospodarką. Lackmanna284. Autorzy podsumowują poniżej podstawowe
Ściśle z nimi spokrewnione są instytucje polityczne połączone prawa i kluczowe terminy tego podejścia.
z tym, co znamy jako nowoczesne państwo, szczególnie Społeczeństwo z tej perspektywy jest widziane jako
instytucja biurokracji. W miarę jak modernizacja postępuje i wzajemne dialektyczne oddziaływanie między tym, co
rozprzestrzenia się poza swoje pierwotne terytorium, piszą obiektywnie dane a subiektywnym znaczeniem, tzn. jako
autorzy, można dostrzec, że instytucje stechnicyzowanej będące konstytuowane przez wzajemną interakcję między
produkcji i biurokracja stają się głównymi czynnikami tym, co jest doświadczane jako zewnętrzna rzeczywistość
społecznej zmiany. Za Maxem Weberem, autorzy nazywają je (szczególnie chodzi tu o świat instytucji, w obliczu których
pierwotnymi nośnikami modernizacji. Z nimi związane są jednostka staje) a tym, co jest doświadczane jako znajdujące
liczne inne instytucjonalne procesy, które są wtórnymi się wewnątrz świadomości jednostki. Mówiąc inaczej,
nośnikami. Wśród nich autorzy przypisują specjalne świadomość jest istotnym komponentem wszelkiej społecznej
znaczenie współczesnemu miastu i jego społeczno– rzeczywistości. Świadomość życia codziennego jest siecią
kulturowemu pluralizmowi. Niektóre z tych wtórnych znaczeń, które pozwalają jednostce samodzielnie “żeglować
nośników, podkreślają autorzy, zyskują autonomię i stają się po wodach” zwykłych zdarzeń i spotkań między własnym
czynnikami samymi w sobie. życiem a życiem innych, jak to mówią autorzy. Całokształt
Przyjęcie wyżej przedstawionej definicji, zastrzegają tych znaczeń, które jednostka podziela z innymi, tworzy
autorzy, nie oznacza jednak, że utożsamiają się oni z szczególny społeczny świat życia (social life–world).
jednoczynnikowym “technologizmem” lub “ekonomizmem”. Termin świadomość w tym kontekście nie odnosi się
Nie przyjmują założenia, że związek między technologicznym do opisu pojęć, teorii, czy wyszukanych konstrukcji
przekształcaniem gospodarki a gamą nowoczesnych instytucji znaczeniowych. Świadomość życia codziennego (nawet w
jest zawsze tak prosty jak związek między zmienną przypadku intelektualistów) przez większość czasu ma
niezależną i zależną. Wręcz przeciwnie, przyjmując charakter świadomości pre–teoretycznej. Socjologia wiedzy
perspektywę Webera, zakładają nie tylko wzajemne nie może więc zajmować się głównie analizą świadomości
przyczynowe oddziaływanie między tymi różnymi istnieniami, teoretycznej jak np. historia myśli, czy historia filozofii, lecz
ale także to, że żadne większe przekształcenie nie może się musi zająć się analizą świadomości zwykłych ludzi w ich
dokonać, nie będąc poprzedzone przez procesy, które nie codziennym życiu.
mają charakteru technologicznego lub ekonomicznego (np. Każdy określony świat życia jest zbudowany ze
religijne i etyczne interpretacje świata). Autorzy nie zakładają znaczeń należących do tych, którzy go “zamieszkują”.
takiej jednostronnej przyczynowości również w sytuacji Znaczenia te autorzy nazywają definicjami rzeczywistości.
współczesnej. Wierząc, że “silnik” modernizacji jest Całe ludzkie doświadczenie realności w danej sytuacji wynika
technologiczno–ekonomiczny, autorzy są równocześnie z takich definicji. Istnieją ich różne rodzaje (np. niektóre są
świadomi wielości sił oddziałujących na ten silnik, chociaż poznawcze i odnoszą się do tego, co jest; inne są normatywne
nie potrafią zbudować ich systematycznej teorii. (...)
Autorzy zdefiniowali więc modernizację w 284
P. Berger, Th. Luckmann, The Social Construction of Reality, Garden City,
terminach procesów instytucjonalnych, które są doświadczane N. Y., Doubleday, 1966
Mikołajewska 287 288 Zjawisko wspólnoty

społeczeństwo” w formie czystej. Istnieją jedynie i analizowane jako będące na zewnątrz subiektywnej
społeczeństwa mniej lub bardziej zaawansowane na świadomości jednostek. Takie podejście stosowane przez
kontinuum modernizacji. ekonomistów, socjologów czy innych empiryków, komentują
Modernizacja jest więc wzrostem i autorzy, może wyjaśnić wiele problemów. Pomija ono jednak
rozprzestrzenianiem się pewnego zbioru instytucji mającym zasadniczy wymiar, którym jest wymiar świadomości.
swe korzenie w przekształcaniu gospodarki poprzez rozwój Logiczny opis rzeczywistości społecznej powinien włączać
technologii. Istnieje szereg takich instytucji i na mocy ten wymiar. Dodanie go jest głównym celem książki autorów.
powszechnej zgody w naukach społecznych (a szczególnie Chcąc zrealizować sformułowany wyżej cel, autorzy
pod wpływem Maxa Webera) przyjmują co do nich sięgają do socjologii wiedzy w jej fenomenologicznej
następujące założenie. Za najważniejsze uważają instytucje reinterpretacji przez Alfreda Schutza oraz P. Bergera i Th.
bezpośrednio związane ze stechnicyzowaną gospodarką. Lackmanna284. Autorzy podsumowują poniżej podstawowe
Ściśle z nimi spokrewnione są instytucje polityczne połączone prawa i kluczowe terminy tego podejścia.
z tym, co znamy jako nowoczesne państwo, szczególnie Społeczeństwo z tej perspektywy jest widziane jako
instytucja biurokracji. W miarę jak modernizacja postępuje i wzajemne dialektyczne oddziaływanie między tym, co
rozprzestrzenia się poza swoje pierwotne terytorium, piszą obiektywnie dane a subiektywnym znaczeniem, tzn. jako
autorzy, można dostrzec, że instytucje stechnicyzowanej będące konstytuowane przez wzajemną interakcję między
produkcji i biurokracja stają się głównymi czynnikami tym, co jest doświadczane jako zewnętrzna rzeczywistość
społecznej zmiany. Za Maxem Weberem, autorzy nazywają je (szczególnie chodzi tu o świat instytucji, w obliczu których
pierwotnymi nośnikami modernizacji. Z nimi związane są jednostka staje) a tym, co jest doświadczane jako znajdujące
liczne inne instytucjonalne procesy, które są wtórnymi się wewnątrz świadomości jednostki. Mówiąc inaczej,
nośnikami. Wśród nich autorzy przypisują specjalne świadomość jest istotnym komponentem wszelkiej społecznej
znaczenie współczesnemu miastu i jego społeczno– rzeczywistości. Świadomość życia codziennego jest siecią
kulturowemu pluralizmowi. Niektóre z tych wtórnych znaczeń, które pozwalają jednostce samodzielnie “żeglować
nośników, podkreślają autorzy, zyskują autonomię i stają się po wodach” zwykłych zdarzeń i spotkań między własnym
czynnikami samymi w sobie. życiem a życiem innych, jak to mówią autorzy. Całokształt
Przyjęcie wyżej przedstawionej definicji, zastrzegają tych znaczeń, które jednostka podziela z innymi, tworzy
autorzy, nie oznacza jednak, że utożsamiają się oni z szczególny społeczny świat życia (social life–world).
jednoczynnikowym “technologizmem” lub “ekonomizmem”. Termin świadomość w tym kontekście nie odnosi się
Nie przyjmują założenia, że związek między technologicznym do opisu pojęć, teorii, czy wyszukanych konstrukcji
przekształcaniem gospodarki a gamą nowoczesnych instytucji znaczeniowych. Świadomość życia codziennego (nawet w
jest zawsze tak prosty jak związek między zmienną przypadku intelektualistów) przez większość czasu ma
niezależną i zależną. Wręcz przeciwnie, przyjmując charakter świadomości pre–teoretycznej. Socjologia wiedzy
perspektywę Webera, zakładają nie tylko wzajemne nie może więc zajmować się głównie analizą świadomości
przyczynowe oddziaływanie między tymi różnymi istnieniami, teoretycznej jak np. historia myśli, czy historia filozofii, lecz
ale także to, że żadne większe przekształcenie nie może się musi zająć się analizą świadomości zwykłych ludzi w ich
dokonać, nie będąc poprzedzone przez procesy, które nie codziennym życiu.
mają charakteru technologicznego lub ekonomicznego (np. Każdy określony świat życia jest zbudowany ze
religijne i etyczne interpretacje świata). Autorzy nie zakładają znaczeń należących do tych, którzy go “zamieszkują”.
takiej jednostronnej przyczynowości również w sytuacji Znaczenia te autorzy nazywają definicjami rzeczywistości.
współczesnej. Wierząc, że “silnik” modernizacji jest Całe ludzkie doświadczenie realności w danej sytuacji wynika
technologiczno–ekonomiczny, autorzy są równocześnie z takich definicji. Istnieją ich różne rodzaje (np. niektóre są
świadomi wielości sił oddziałujących na ten silnik, chociaż poznawcze i odnoszą się do tego, co jest; inne są normatywne
nie potrafią zbudować ich systematycznej teorii. (...)
Autorzy zdefiniowali więc modernizację w 284
P. Berger, Th. Luckmann, The Social Construction of Reality, Garden City,
terminach procesów instytucjonalnych, które są doświadczane N. Y., Doubleday, 1966
Mikołajewska 289 290 Zjawisko wspólnoty

i odnoszą się do tego, co być powinno) i są one w różnym istotna dla całościowej budowy danego społeczeństwa (np.
stopniu zaawansowania teoretycznego. Są one interesujące może być ona istotnym elementem legitymizowania władzy
dla socjologia wiedzy o tyle, o ile są kolektywnie politycznej), czy też można sobie to społeczeństwo wyobrazić
utrzymywane. bez niej.
Istnieją np. znaczenia połączone z różnymi Świadomość nie jest przypadkowym
doznaniami fizycznymi. W wielu społecznościach uszeregowaniem elementów. Jest ona zorganizowana we
tradycyjnych doświadczenia te były definiowane jako wynik wzory, które poddają się systematycznemu opisowi. Z punktu
interwencji sił nadprzyrodzonych, podczas gdy w widzenia socjologii wiedzy analiza polega na próbie opisu
społeczeństwach nowoczesnych są zwykle definiowane w poszczególnych pól świadomości. Każde z pól świadomości
terminach przyczyn biologicznych, chemicznych, jest strukturą konstytuowaną przez treści i tryby świadomego
psychologicznych. Z definicji tych wynikają całkowicie doświadczenia. Całe pole świadomości będzie więc
odmienne rzeczywistości. Przypuśćmy, że pewną osobę przez konstytuowane przez związki z innymi ludźmi
trzy kolejne noce prześladuje koszmarny sen, że jej zmarły zdefiniowanymi jako krewni. Treścią tego pola są wzory
dziadek zmusza ją do obfitego posiłku. W nowoczesnym pokrewieństwa ustalone w danym społeczeństwie (np. wśród
społeczeństwie jednostka może wyciągnąć stąd wniosek, że moich krewnych jest ośmiu kuzynów), jak i konkretne
powinna powstrzymać się od jedzenia obfitej kolacji lub doświadczanie tych wzorów (np. ona jest moją ósmą
wezwać psychiatrę. W społeczeństwie tradycyjnym natomiast kuzynką). Istnieją również różne tryby doświadczania
jednostka będzie próbowała zgadnąć, co faktycznie dziadek charakterystyczne dla danego pola: jednostka odnosi się do
chciał jej powiedzieć. Te dwie rzeczywistości różnią się żywych kuzynów w swym codziennym życiu, a do umarłych
poznawczo, tzn. jedna dopuszcza możliwość powrotu odnosi się w snach lub w stanach ekstazy, czy innych stanach
dziadka, druga ją wyklucza. Różnią się one również przekształconej codziennej świadomości.
normatywnie. Zgodnie z normą jednej, należy żyć zdrowo, Autorzy rozróżniają między organizacją wiedzy i
zaś zgodnie z normą drugiej, należy pozostawać w kontakcie poznawczym stylem danej świadomości. Pierwszy termin
z przodkami. Definicje rzeczywistości wchodzą w skład odnosi się do “co”, a drugi termin do “jak” świadomego
świadomości zwykłych, choćby niepiśmiennych ludzi. Mogą doświadczenia. Np. fakt, że istnieje coś takiego, jak martwy
jednak również przybrać postać bardzo wyszukanych teorii,
ósmy kuzyn jest częścią organizacji wiedzy. Natomiast fakt,
jak biochemiczna teoria trawienia, psychoanalityczna teoria
że można komunikować się z nim podczas transu, należy do
snów, czy kosmologia, w której żywy i umarły kontynuują
stylu poznawczego. W następnych rozdziałach, piszą autorzy,
interakcje.
gdzie próbują opisać świadomość połączoną ze
Pierwszym zadaniem socjologii wiedzy, piszą
autorzy, jest więc zawsze systematyczny opis specyficznych stechnicyzowaną produkcją będą np. rozróżniać między
konstelacji świadomości. Fenomenologia może pomóc w odpowiednimi ciałami wiedzy i “nawykami” myślenia dla
realizacji tego zadania. Chociaż świadomość jest zjawiskiem nich właściwymi.
doświadczenia subiektywnego, może być ona opisana Każda określona wiedza ma swoje tło
obiektywnie, gdyż jej społecznie istotne elementy są (fenomenologia nazywa je horyzontem). Czyli wszystko, co
niezmiennie podzielane z innymi. Stosując podejście jest znane jako szczegół, zakłada jakiś ogólny układ
socjologii wiedzy w jakiejś konkretnej sytuacji, zaczynamy od odniesienia. Ponadto, rozbieżne potoczne definicje
pytania, które elementy świadomości są specyficzne dla tej rzeczywistości wymagają jakiejś całościowej organizacji.
sytuacji? Czym różnią się one od świadomości występującej w Mówiąc inaczej, jednostka potrzebuje łączących wszystko lub
innych sytuacjach? Które z elementów świadomości są istotne “osnowowych” definicji rzeczywistości, aby nadać znaczenie
lub właściwe, tzn. takie, że nie można ich usunąć bez zmiany życiu jako całości. Te “osnowowe” definicje są istotne dla
tej świadomości. Jest więc możliwe opisanie świadomości, scalania danego społeczeństwa i z tej dokładnie racji dla
która dopuszcza możliwość komunikowania się z umarłym i istnienia poszczególnych społecznych sytuacji. Definicje te
pokazanie, jak różni się ona od nowoczesnej świadomości. łącznie stanowią symboliczny kosmos jednostki i
Dopuszczalne jest również pytanie o to, czy ta kosmologia jest społeczeństwa. Np. moja szczegółowa wiedza o mojej ósmej
Mikołajewska 289 290 Zjawisko wspólnoty

i odnoszą się do tego, co być powinno) i są one w różnym istotna dla całościowej budowy danego społeczeństwa (np.
stopniu zaawansowania teoretycznego. Są one interesujące może być ona istotnym elementem legitymizowania władzy
dla socjologia wiedzy o tyle, o ile są kolektywnie politycznej), czy też można sobie to społeczeństwo wyobrazić
utrzymywane. bez niej.
Istnieją np. znaczenia połączone z różnymi Świadomość nie jest przypadkowym
doznaniami fizycznymi. W wielu społecznościach uszeregowaniem elementów. Jest ona zorganizowana we
tradycyjnych doświadczenia te były definiowane jako wynik wzory, które poddają się systematycznemu opisowi. Z punktu
interwencji sił nadprzyrodzonych, podczas gdy w widzenia socjologii wiedzy analiza polega na próbie opisu
społeczeństwach nowoczesnych są zwykle definiowane w poszczególnych pól świadomości. Każde z pól świadomości
terminach przyczyn biologicznych, chemicznych, jest strukturą konstytuowaną przez treści i tryby świadomego
psychologicznych. Z definicji tych wynikają całkowicie doświadczenia. Całe pole świadomości będzie więc
odmienne rzeczywistości. Przypuśćmy, że pewną osobę przez konstytuowane przez związki z innymi ludźmi
trzy kolejne noce prześladuje koszmarny sen, że jej zmarły zdefiniowanymi jako krewni. Treścią tego pola są wzory
dziadek zmusza ją do obfitego posiłku. W nowoczesnym pokrewieństwa ustalone w danym społeczeństwie (np. wśród
społeczeństwie jednostka może wyciągnąć stąd wniosek, że moich krewnych jest ośmiu kuzynów), jak i konkretne
powinna powstrzymać się od jedzenia obfitej kolacji lub doświadczanie tych wzorów (np. ona jest moją ósmą
wezwać psychiatrę. W społeczeństwie tradycyjnym natomiast kuzynką). Istnieją również różne tryby doświadczania
jednostka będzie próbowała zgadnąć, co faktycznie dziadek charakterystyczne dla danego pola: jednostka odnosi się do
chciał jej powiedzieć. Te dwie rzeczywistości różnią się żywych kuzynów w swym codziennym życiu, a do umarłych
poznawczo, tzn. jedna dopuszcza możliwość powrotu odnosi się w snach lub w stanach ekstazy, czy innych stanach
dziadka, druga ją wyklucza. Różnią się one również przekształconej codziennej świadomości.
normatywnie. Zgodnie z normą jednej, należy żyć zdrowo, Autorzy rozróżniają między organizacją wiedzy i
zaś zgodnie z normą drugiej, należy pozostawać w kontakcie poznawczym stylem danej świadomości. Pierwszy termin
z przodkami. Definicje rzeczywistości wchodzą w skład odnosi się do “co”, a drugi termin do “jak” świadomego
świadomości zwykłych, choćby niepiśmiennych ludzi. Mogą doświadczenia. Np. fakt, że istnieje coś takiego, jak martwy
jednak również przybrać postać bardzo wyszukanych teorii,
ósmy kuzyn jest częścią organizacji wiedzy. Natomiast fakt,
jak biochemiczna teoria trawienia, psychoanalityczna teoria
że można komunikować się z nim podczas transu, należy do
snów, czy kosmologia, w której żywy i umarły kontynuują
stylu poznawczego. W następnych rozdziałach, piszą autorzy,
interakcje.
gdzie próbują opisać świadomość połączoną ze
Pierwszym zadaniem socjologii wiedzy, piszą
autorzy, jest więc zawsze systematyczny opis specyficznych stechnicyzowaną produkcją będą np. rozróżniać między
konstelacji świadomości. Fenomenologia może pomóc w odpowiednimi ciałami wiedzy i “nawykami” myślenia dla
realizacji tego zadania. Chociaż świadomość jest zjawiskiem nich właściwymi.
doświadczenia subiektywnego, może być ona opisana Każda określona wiedza ma swoje tło
obiektywnie, gdyż jej społecznie istotne elementy są (fenomenologia nazywa je horyzontem). Czyli wszystko, co
niezmiennie podzielane z innymi. Stosując podejście jest znane jako szczegół, zakłada jakiś ogólny układ
socjologii wiedzy w jakiejś konkretnej sytuacji, zaczynamy od odniesienia. Ponadto, rozbieżne potoczne definicje
pytania, które elementy świadomości są specyficzne dla tej rzeczywistości wymagają jakiejś całościowej organizacji.
sytuacji? Czym różnią się one od świadomości występującej w Mówiąc inaczej, jednostka potrzebuje łączących wszystko lub
innych sytuacjach? Które z elementów świadomości są istotne “osnowowych” definicji rzeczywistości, aby nadać znaczenie
lub właściwe, tzn. takie, że nie można ich usunąć bez zmiany życiu jako całości. Te “osnowowe” definicje są istotne dla
tej świadomości. Jest więc możliwe opisanie świadomości, scalania danego społeczeństwa i z tej dokładnie racji dla
która dopuszcza możliwość komunikowania się z umarłym i istnienia poszczególnych społecznych sytuacji. Definicje te
pokazanie, jak różni się ona od nowoczesnej świadomości. łącznie stanowią symboliczny kosmos jednostki i
Dopuszczalne jest również pytanie o to, czy ta kosmologia jest społeczeństwa. Np. moja szczegółowa wiedza o mojej ósmej
Mikołajewska 291 292 Zjawisko wspólnoty

kuzynce Mary zakłada świat złożony z ośmiu kuzynów. terminu zahamowanie używają do opisu zatrzymania się tego
Mówiąc inaczej, zakłada ona ogólną typologię, wewnątrz rozprzestrzeniania się. Od Wana Illicha przejmują termin
której moja szczegółowa wiedzy może zostać umieszczona. pakiet do opisu empirycznie danej kombinacji
Istnieje jednak sprzeczność między moim doświadczeniem z instytucjonalnych procesów z gronami świadomości. Autorzy
ósmą kuzynką Mary, która żyje, a ósmym kuzynem Joe, który rozróżniają między pakietami, które są wewnętrznie
umarł. Pierwsze doświadczenie ma bowiem miejsce w konieczne, a tymi, które są rezultatami zewnętrznie
“świetle dziennym” zwykłego, codziennego życia, a drugie w spowodowanymi przez wydarzenia historyczne. (...)
tajemniczym kontekście transu. Sprzeczność zostaje Charakteryzując swoje podejście do modernizacji,
pogodzona dzięki istnieniu łączącej wszystko wizji świata autorzy podkreślają, że ich stanowisko nie pokrywa się z
(prawdopodobnie religijnej), zgodnie z którą śmierć jest podejściami, które rozważają ją w kontekście wartości, czy też
jedynie przejściem między dwoma rzeczywistymi stanami w kontekście kultury i osobowości. Nie zgadzają się także z
bycia. To widzenie świata nie tylko spaja razem różne sektory podejściem marksistowskim. Za główną zaletę własnego
jednostkowego doświadczenia, ale jest istotne dla całej podejścia uważają możliwość opisu struktur świadomości “od
tkaniny instytucji i wzorów w społeczeństwie (od wewnątrz'' i powiązanie ich z obiektywnym (tzn. danym “z
legitymizacji pokrewieństwa do własności i praw zewnątrz”) znaczeniem instytucjonalnych procesów.
dziedziczenia).
Innym zadaniem socjologii wiedzy jest połączenie Problemy do dyskusji
struktur świadomości z poszczególnymi instytucjami i
instytucjonalnymi procesami. Socjologia wiedzy mówi 1. Potoczna definicja nowoczesności i jej krytyka.
bowiem zawsze o świadomości w kontekście określonej 2. Przyjęte przez autorów definicje modernizacji,
społecznej sytuacji. W tym celu, piszą autorzy, należy nowoczesnego społeczeństwa, pierwotnych i wtórnych
uzupełnić fenomenologię bardziej konwencjonalnymi nośników modernizacji.
narzędziami socjologicznej analizy instytucji. Autorzy 3. Podstawowe terminy podejścia fenomenologicznego:
używają tu systematycznie pojęcia nośników, traktując A. Rzeczywistość społeczna
specyficzne instytucje i instytucjonalne procesy jako Co to jest społeczeństwo?
społeczną bazą dla specyficznych struktur świadomości. Świadomość życia codziennego
Inaczej mówiąc, dany rodzaj świadomości jest wiarygodny Społeczny świat życia
tylko w specyficznych warunkach społecznych. Warunki te Definicje rzeczywistości
autorzy nazywają uwiarygodniającą strukturą. Np. w B. Język do opisu świadomości
fikcyjnej społeczności, do której autorzy się odwoływali, Konstelacje świadomości
stwierdzenie rankiem, że się w nocy rozmawiało ze zmarłym Pola świadomości
dziadkiem było wiarygodne. We współczesnej Ameryce Treść i tryb świadomego doświadczania
jednak, stwierdzenie takie nie byłoby wiarygodne i Organizacja wiedzy a styl poznawczy
wymagałoby natychmiastowych środków zaradczych zarówno Tło wiedzy
poznawczych (“ten biedak przekroczył już wszelkie Symboliczny kosmos
granice”), jak i praktycznych (“jaki jest numer pogotowia 4. Połączenia świadomości z instytucjami
psychiatrycznego?”). Zmiana społeczna niezmiennie Relatywizowanie świadomości w danej sytuacji
powoduje zmianę w uwiarygodniających strukturach. Wraz z Co to jest uwiarygodniająca struktura?
nasilaniem się modernizacji, komunikowanie się ze zmarłym Transportowanie, zahamowanie, pakiet
dziadkiem staje się coraz mniej wiarygodne.
Do wyżej wymienionych terminów, przyjętych z
socjologii wiedzy, autorzy dorzucają kilka nowych.
Pierwszym jest transportowanie. Termin opisuje
rozprzestrzenianie się struktur świadomości z oryginalnych
instytucjonalnych nośników na inne konteksty. Z kolei
Mikołajewska 291 292 Zjawisko wspólnoty

kuzynce Mary zakłada świat złożony z ośmiu kuzynów. terminu zahamowanie używają do opisu zatrzymania się tego
Mówiąc inaczej, zakłada ona ogólną typologię, wewnątrz rozprzestrzeniania się. Od Wana Illicha przejmują termin
której moja szczegółowa wiedzy może zostać umieszczona. pakiet do opisu empirycznie danej kombinacji
Istnieje jednak sprzeczność między moim doświadczeniem z instytucjonalnych procesów z gronami świadomości. Autorzy
ósmą kuzynką Mary, która żyje, a ósmym kuzynem Joe, który rozróżniają między pakietami, które są wewnętrznie
umarł. Pierwsze doświadczenie ma bowiem miejsce w konieczne, a tymi, które są rezultatami zewnętrznie
“świetle dziennym” zwykłego, codziennego życia, a drugie w spowodowanymi przez wydarzenia historyczne. (...)
tajemniczym kontekście transu. Sprzeczność zostaje Charakteryzując swoje podejście do modernizacji,
pogodzona dzięki istnieniu łączącej wszystko wizji świata autorzy podkreślają, że ich stanowisko nie pokrywa się z
(prawdopodobnie religijnej), zgodnie z którą śmierć jest podejściami, które rozważają ją w kontekście wartości, czy też
jedynie przejściem między dwoma rzeczywistymi stanami w kontekście kultury i osobowości. Nie zgadzają się także z
bycia. To widzenie świata nie tylko spaja razem różne sektory podejściem marksistowskim. Za główną zaletę własnego
jednostkowego doświadczenia, ale jest istotne dla całej podejścia uważają możliwość opisu struktur świadomości “od
tkaniny instytucji i wzorów w społeczeństwie (od wewnątrz'' i powiązanie ich z obiektywnym (tzn. danym “z
legitymizacji pokrewieństwa do własności i praw zewnątrz”) znaczeniem instytucjonalnych procesów.
dziedziczenia).
Innym zadaniem socjologii wiedzy jest połączenie Problemy do dyskusji
struktur świadomości z poszczególnymi instytucjami i
instytucjonalnymi procesami. Socjologia wiedzy mówi 1. Potoczna definicja nowoczesności i jej krytyka.
bowiem zawsze o świadomości w kontekście określonej 2. Przyjęte przez autorów definicje modernizacji,
społecznej sytuacji. W tym celu, piszą autorzy, należy nowoczesnego społeczeństwa, pierwotnych i wtórnych
uzupełnić fenomenologię bardziej konwencjonalnymi nośników modernizacji.
narzędziami socjologicznej analizy instytucji. Autorzy 3. Podstawowe terminy podejścia fenomenologicznego:
używają tu systematycznie pojęcia nośników, traktując A. Rzeczywistość społeczna
specyficzne instytucje i instytucjonalne procesy jako Co to jest społeczeństwo?
społeczną bazą dla specyficznych struktur świadomości. Świadomość życia codziennego
Inaczej mówiąc, dany rodzaj świadomości jest wiarygodny Społeczny świat życia
tylko w specyficznych warunkach społecznych. Warunki te Definicje rzeczywistości
autorzy nazywają uwiarygodniającą strukturą. Np. w B. Język do opisu świadomości
fikcyjnej społeczności, do której autorzy się odwoływali, Konstelacje świadomości
stwierdzenie rankiem, że się w nocy rozmawiało ze zmarłym Pola świadomości
dziadkiem było wiarygodne. We współczesnej Ameryce Treść i tryb świadomego doświadczania
jednak, stwierdzenie takie nie byłoby wiarygodne i Organizacja wiedzy a styl poznawczy
wymagałoby natychmiastowych środków zaradczych zarówno Tło wiedzy
poznawczych (“ten biedak przekroczył już wszelkie Symboliczny kosmos
granice”), jak i praktycznych (“jaki jest numer pogotowia 4. Połączenia świadomości z instytucjami
psychiatrycznego?”). Zmiana społeczna niezmiennie Relatywizowanie świadomości w danej sytuacji
powoduje zmianę w uwiarygodniających strukturach. Wraz z Co to jest uwiarygodniająca struktura?
nasilaniem się modernizacji, komunikowanie się ze zmarłym Transportowanie, zahamowanie, pakiet
dziadkiem staje się coraz mniej wiarygodne.
Do wyżej wymienionych terminów, przyjętych z
socjologii wiedzy, autorzy dorzucają kilka nowych.
Pierwszym jest transportowanie. Termin opisuje
rozprzestrzenianie się struktur świadomości z oryginalnych
instytucjonalnych nośników na inne konteksty. Z kolei
Mikołajewska 293 294 Zjawisko wspólnoty

Ważnym elementem specyficznej wiedzy robotnika


2. Nowoczesna świadomość jest wiedza o hierarchii ekspertów, która jest traktowana jako
w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera285 oczywista i rozumiana jako dostępna w razie potrzeby.
Hierarchia ta rozciąga się od konkretnych związków typu
face–to–face (np. z brygadzistą) aż po związki ukryte poza
całkowitą anonimowością (np. liczni eksperci, którzy mogą
1. Stechnicyzowana produkcja i świadomość interweniować w nagłej potrzebie). Robotnik może
definiować siebie samego jako jednego z takich ekspertów.
Choć istnieje wiele różnych definicji nowoczesności,
Robotnik posiada także wiedzę o swojej pracy, której
prawie wszyscy zgadzają się co tego, że podstawową cechą
nowoczesnego świata jest stechnicyzowana produkcja, piszą się wyuczył. Równocześnie może być przeszkolony do innych
autorzy. W rozdziale tym autorzy próbują opisać te elementy paralelnych prac. Mówiąc inaczej, jego wiedza pracownicza
świadomości, które w sposób istotny “współtowarzyszą” jest nie tylko wiedzą na temat treści, ale także wiedzą na
stechnicyzowanej produkcji? Chodzi tu oczywiście o temat stylu pracy, którego cechy zostaną niżej opisane.
codzienną świadomość zwykłych ludzi. (...) Najważniejszą cechą tego stylu pracy jest mechaniczność.
Jaka jest organizacja wiedzy właściwa dla Proces pracy jest zbliżony do funkcjonowania maszyny tak, że
stechnicyzowanej produkcji? działania indywidualnego robotnika są uporządkowane tak
Szczegółowa wiedza, którą dana jednostka posiada jak części składowe w procesie mechanicznym. Z mechanicz-
na temat technologii produkcji ma szersze tło, którym jest nością skorelowana jest odtwarzalność. Żadne z działań w
rozległa wiedza naukowa i technologiczna, łącznie z zasobem procesie pracy nie jest unikalne. Nie tylko może, ale musi być
reguł dotyczących nabywania i stosowania tej wiedzy, której ono odtwarzalne przez każdego pracownika z podobnym
zwykły robotnik w swej codziennej świadomości nie posiada, treningiem. Działalność produkcyjna robotnika jest bowiem
ale której istnienie przyjmuje za oczywiste. Mówiąc uczestnictwem w większej organizacji i w biegu produkcji.
fenomenologicznie, wiedza ta jest głęboko osadzona w jego Praca jednostki jest związana z pracą wielu innych ludzi bez
świadomości, chociaż nie może być stematyzowana. Mówiąc względu na to, czy są oni fizycznie obecni w sytuacji pracy
prościej, specyficzna wiedza robotnika zawdzięcza swoje czy też nie. W końcu, istotnym elementem omawianego stylu
ulokowanie i istotność szerszemu ciału wiedzy, chociaż w pracy jest wymierność. Praca robotnika może być i jest
jego bezpośredniej sytuacji nie jest ona dla niego dostępna. oceniana według dokładnych, wymiernych kryteriów.
Jednakże jest ona potencjalnie dostępna — przynajmniej on Jaki jest styl poznawczy właściwy dla
tak sądzi. To, co sam wie, wydaje mu się bowiem częścią stechnicyzowanej produkcji?
owego szerszego ciała wiedzy naukowej i technologicznej i to, Według autorów ów styl poznawczy wynika
co sam faktycznie robi w swojej działalności produkcyjnej, zasadniczo z powiązania tego typu pracy z procesem mecha-
jest dla niego uczestnictwem w przepastnej, stechnicyzowanej nicznym i z jego logiką. Nie musi on koniecznie być obecny
produkcji nowoczesnego świata. Z powodu racjonalnej jakości w świadomości robotnika w terminach tej logiki, chociaż
naukowego i technologicznego ciała wiedzy, robotnikowi logika ta jest w tle jego świadomości, gdyż jest ona istotna dla
może się również wydawać, że przy odpowiednim wysiłku i procesu pracy. Mówiąc fenomenologicznie, ten styl poznaczy
treningu mógłby stać się jej pełnym posiadaczem. W ten nie musi być koniecznie znany robotnikowi w swej
sposób imponujący gmach nowoczesnej wiedzy i technologii stematyzowanej formie, ale dostarcza on tła tematyzacjom.
in toto wyłania się na horyzoncie każdego stechnicyzowanego Strategicznym elementem tego poznawczego stylu
produkcyjnego działania i to nie tylko w oczach zewnętrznego jest według autorów komponentowość. Komponenty
obserwatora, ale także w świadomości zwykłego robotnika. rzeczywistości są podzielnymi częściami, które mogą
wchodzić w związki z innymi częściami. Rzeczywistość nie
285
jest więc przedstawiana jako ciągły strumień asocjacji i
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner, dysocjacji między unikalnymi istnieniami. Rozumienie
The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books rzeczywistości w terminach komponentów jest istotne
Edition, 1974, część I Modern Consciousness, rozdz. 1. Technological
zarówno dla odtwarzalności procesu produkcji, jak i dla
Production and Consciousness.
Mikołajewska 293 294 Zjawisko wspólnoty

Ważnym elementem specyficznej wiedzy robotnika


2. Nowoczesna świadomość jest wiedza o hierarchii ekspertów, która jest traktowana jako
w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera285 oczywista i rozumiana jako dostępna w razie potrzeby.
Hierarchia ta rozciąga się od konkretnych związków typu
face–to–face (np. z brygadzistą) aż po związki ukryte poza
całkowitą anonimowością (np. liczni eksperci, którzy mogą
1. Stechnicyzowana produkcja i świadomość interweniować w nagłej potrzebie). Robotnik może
definiować siebie samego jako jednego z takich ekspertów.
Choć istnieje wiele różnych definicji nowoczesności,
Robotnik posiada także wiedzę o swojej pracy, której
prawie wszyscy zgadzają się co tego, że podstawową cechą
nowoczesnego świata jest stechnicyzowana produkcja, piszą się wyuczył. Równocześnie może być przeszkolony do innych
autorzy. W rozdziale tym autorzy próbują opisać te elementy paralelnych prac. Mówiąc inaczej, jego wiedza pracownicza
świadomości, które w sposób istotny “współtowarzyszą” jest nie tylko wiedzą na temat treści, ale także wiedzą na
stechnicyzowanej produkcji? Chodzi tu oczywiście o temat stylu pracy, którego cechy zostaną niżej opisane.
codzienną świadomość zwykłych ludzi. (...) Najważniejszą cechą tego stylu pracy jest mechaniczność.
Jaka jest organizacja wiedzy właściwa dla Proces pracy jest zbliżony do funkcjonowania maszyny tak, że
stechnicyzowanej produkcji? działania indywidualnego robotnika są uporządkowane tak
Szczegółowa wiedza, którą dana jednostka posiada jak części składowe w procesie mechanicznym. Z mechanicz-
na temat technologii produkcji ma szersze tło, którym jest nością skorelowana jest odtwarzalność. Żadne z działań w
rozległa wiedza naukowa i technologiczna, łącznie z zasobem procesie pracy nie jest unikalne. Nie tylko może, ale musi być
reguł dotyczących nabywania i stosowania tej wiedzy, której ono odtwarzalne przez każdego pracownika z podobnym
zwykły robotnik w swej codziennej świadomości nie posiada, treningiem. Działalność produkcyjna robotnika jest bowiem
ale której istnienie przyjmuje za oczywiste. Mówiąc uczestnictwem w większej organizacji i w biegu produkcji.
fenomenologicznie, wiedza ta jest głęboko osadzona w jego Praca jednostki jest związana z pracą wielu innych ludzi bez
świadomości, chociaż nie może być stematyzowana. Mówiąc względu na to, czy są oni fizycznie obecni w sytuacji pracy
prościej, specyficzna wiedza robotnika zawdzięcza swoje czy też nie. W końcu, istotnym elementem omawianego stylu
ulokowanie i istotność szerszemu ciału wiedzy, chociaż w pracy jest wymierność. Praca robotnika może być i jest
jego bezpośredniej sytuacji nie jest ona dla niego dostępna. oceniana według dokładnych, wymiernych kryteriów.
Jednakże jest ona potencjalnie dostępna — przynajmniej on Jaki jest styl poznawczy właściwy dla
tak sądzi. To, co sam wie, wydaje mu się bowiem częścią stechnicyzowanej produkcji?
owego szerszego ciała wiedzy naukowej i technologicznej i to, Według autorów ów styl poznawczy wynika
co sam faktycznie robi w swojej działalności produkcyjnej, zasadniczo z powiązania tego typu pracy z procesem mecha-
jest dla niego uczestnictwem w przepastnej, stechnicyzowanej nicznym i z jego logiką. Nie musi on koniecznie być obecny
produkcji nowoczesnego świata. Z powodu racjonalnej jakości w świadomości robotnika w terminach tej logiki, chociaż
naukowego i technologicznego ciała wiedzy, robotnikowi logika ta jest w tle jego świadomości, gdyż jest ona istotna dla
może się również wydawać, że przy odpowiednim wysiłku i procesu pracy. Mówiąc fenomenologicznie, ten styl poznaczy
treningu mógłby stać się jej pełnym posiadaczem. W ten nie musi być koniecznie znany robotnikowi w swej
sposób imponujący gmach nowoczesnej wiedzy i technologii stematyzowanej formie, ale dostarcza on tła tematyzacjom.
in toto wyłania się na horyzoncie każdego stechnicyzowanego Strategicznym elementem tego poznawczego stylu
produkcyjnego działania i to nie tylko w oczach zewnętrznego jest według autorów komponentowość. Komponenty
obserwatora, ale także w świadomości zwykłego robotnika. rzeczywistości są podzielnymi częściami, które mogą
wchodzić w związki z innymi częściami. Rzeczywistość nie
285
jest więc przedstawiana jako ciągły strumień asocjacji i
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner, dysocjacji między unikalnymi istnieniami. Rozumienie
The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books rzeczywistości w terminach komponentów jest istotne
Edition, 1974, część I Modern Consciousness, rozdz. 1. Technological
zarówno dla odtwarzalności procesu produkcji, jak i dla
Production and Consciousness.
Mikołajewska 295 296 Zjawisko wspólnoty

współgrania człowieka z maszyną. (...) Rzeczywistość jest świata rodziny. Równocześnie specyficzny i abstrakcyjny
porządkowana w terminach komponentów, które widzi się i charakter tej wiedzy wyznacza jej miejsce w wydzielonej
którymi manipuluje się jak elementarną jednostką składową. sferze świadomości jednostki. Wiedza i poznawczy styl
Wszystko jest więc analizowalne w języku konstytuujących je należące do pracy są więc oddzielone od innych partii wiedzy
komponentów i wszystko daje się rozłożyć na komponenty i i innych stylów poznawczych. Każda z tych wydzielonych
złożyć z powrotem. konstelacji świadomości odnosi się do specyficznych
Z powyższego wynika współzależność komponentów społecznych i instytucjonalnych sektorów życia jednostki.
i ich sekwensów. Wymaga tego zarówno reprodukcja, jak i Różne jednostki w różnych sytuacjach społecznych będą
mechaniczność procesu pracy. W takich samych warunkach różnić się ze względu na złożoność takich systemów
(włączając w nie takie same działania robotnika) powinno się wydzielonych rejonów świadomości. Najważniejszą i
osiągać te same wyniki. Jest to możliwe dzięki temu, że powszechną konsekwencją jest tu rozdzielenie rejonów
związek między komponentami ma charakter trwały, dotyczących pracy i prywatnego życia. Często podkreśla się,
racjonalny, podlegający kontroli i przewidywalny. że najpoważniejszą konsekwencją rewolucji przemysłowej jest
Konsekwencją powyższego jest rozdzielność środków takie rozdzielenie na poziomie instytucjonalnym. Należy
i celów. Ponieważ rzeczywistość jest widziana w terminach jednak pamiętać, podkreślają autorzy, że takie samo
komponentów, które mogą być złożone razem na różne rozdzielenie jest właściwe dla poziomu świadomości.
sposoby, przeto nie ma koniecznego związku między danym Z określonymi typami działania wiążą się określone
sekwensem komponentowych działań i ostatecznym celem typy wyobraźni. Działania jednostki w pracy należą do
tych działań. (...) szerszego typu działań, tj. do działań wykonywanych zgodnie
Ściśle związana z powyższym jest przenikliwość z poznawczym stylem stechnicyzowanej produkcji. Takie
ukrytych abstrakcji. Każde konkretne działanie, bez względu działania są dla jednostki potencjalnymi projektami i stąd
na poziom swej konkretności może być rozumiane w możliwymi przedmiotami jej wyobraźni. Ważną cechą tego
abstrakcyjnym układzie odniesienia. (...) Ukryte abstrakcje są typu wyobraźni jest rozwiązująca problem wynalazczość. Ten
właściwe dla stechnicyzowanego procesu produkcji. Żąda ich typ wyobraźni wiąże się ściśle z tym, co można nazwać
sama logika technologii, nawet jeżeli nie są bezpośrednio i na ogólnie postawą naprawiającą. Rozwija się więc pewien
trwałe obecne w świadomości robotnika. rodzaj inwencji i twórczości, który ipso facto wyklucza inne
Wszystkie elementy wiedzy w społeczeństwie są lub co najmniej spycha je w cień. Ten typ wynalazczości
odniesione do szczególnego kontekstu życia społecznego i przedziera się do innych sektorów życia jednostki wbrew ich
często reprezentują specyficzne instytucje. Cecha ta w instytucjonalnemu rozdzieleniu. Różne hobbies, szczególnie
kontekście stechnicyzowanej produkcji przybiera osobliwą typu “zrób to sam”, wykazują cechy tego samego stylu
postać. Każdy item wiedzy jest uważany za część składową poznaczego przeniesionego do życia prywatnego jednostki.
odpowiedniej wiedzy o szerszej klasie itemów. Np. śruba jest Rozwiązująca problem i głęboko technologiczna postawa
częścią maszyny w ogóle, lub w konkretnym przypadku może również przenieść się na sposób patrzenia na politykę,
częścią przemysłu samochodowego, lub technologii w ogóle. wychowywanie dzieci, czy na traktowanie trudności
Mówiąc inaczej, dany item wiedzy nie jest nigdy konkretnym psychologicznych.
itemem samym w sobie lecz reprezentantem odpowiedniej Autorzy podkreślają, że to przenoszenie się nie
szerszej wiedzy (...). zaprzecza ich tezie o instytucjonalnym oddzieleniu wiedzy
Owo istnienie odpowiednich itemów wiedzy związanej z pracą. Przenoszone są bowiem nie poszczególne
odnoszących się procesu produkcji ma daleko idący wpływ na itemy wiedzy, lecz generalny poznawczy styl należący do tej
sposób, w który różne sektory własnego życia robotnika wiedzy. (...)
przedstawiają się w jego świadomości. Itemy wiedzy Stechnicyzowana produkcja niesie ze sobą
bezpośrednio związanej z procesem pracy przedstawiają się anonimowość stosunków społecznych. Autorzy używają słowa
jako część bardzo specyficznego segmentu jego społecznej anonimowość w sposób szczególny. W interesującym ich
rzeczywistości i tylko tego segmentu. I tak np. szczególny kontekście słowo to nie znaczy, że w sytuacji pracy nie
rodzaj śrubki i elementy wiedzy z nią związane należą do występują stosunki konkretne i osobiste — wprost przeciwnie,
wiedzy odnoszącej się do świata pracy jednostki, a nie np. do mogą one mieć duże znaczenie zarówno dla pracowników,
Mikołajewska 295 296 Zjawisko wspólnoty

współgrania człowieka z maszyną. (...) Rzeczywistość jest świata rodziny. Równocześnie specyficzny i abstrakcyjny
porządkowana w terminach komponentów, które widzi się i charakter tej wiedzy wyznacza jej miejsce w wydzielonej
którymi manipuluje się jak elementarną jednostką składową. sferze świadomości jednostki. Wiedza i poznawczy styl
Wszystko jest więc analizowalne w języku konstytuujących je należące do pracy są więc oddzielone od innych partii wiedzy
komponentów i wszystko daje się rozłożyć na komponenty i i innych stylów poznawczych. Każda z tych wydzielonych
złożyć z powrotem. konstelacji świadomości odnosi się do specyficznych
Z powyższego wynika współzależność komponentów społecznych i instytucjonalnych sektorów życia jednostki.
i ich sekwensów. Wymaga tego zarówno reprodukcja, jak i Różne jednostki w różnych sytuacjach społecznych będą
mechaniczność procesu pracy. W takich samych warunkach różnić się ze względu na złożoność takich systemów
(włączając w nie takie same działania robotnika) powinno się wydzielonych rejonów świadomości. Najważniejszą i
osiągać te same wyniki. Jest to możliwe dzięki temu, że powszechną konsekwencją jest tu rozdzielenie rejonów
związek między komponentami ma charakter trwały, dotyczących pracy i prywatnego życia. Często podkreśla się,
racjonalny, podlegający kontroli i przewidywalny. że najpoważniejszą konsekwencją rewolucji przemysłowej jest
Konsekwencją powyższego jest rozdzielność środków takie rozdzielenie na poziomie instytucjonalnym. Należy
i celów. Ponieważ rzeczywistość jest widziana w terminach jednak pamiętać, podkreślają autorzy, że takie samo
komponentów, które mogą być złożone razem na różne rozdzielenie jest właściwe dla poziomu świadomości.
sposoby, przeto nie ma koniecznego związku między danym Z określonymi typami działania wiążą się określone
sekwensem komponentowych działań i ostatecznym celem typy wyobraźni. Działania jednostki w pracy należą do
tych działań. (...) szerszego typu działań, tj. do działań wykonywanych zgodnie
Ściśle związana z powyższym jest przenikliwość z poznawczym stylem stechnicyzowanej produkcji. Takie
ukrytych abstrakcji. Każde konkretne działanie, bez względu działania są dla jednostki potencjalnymi projektami i stąd
na poziom swej konkretności może być rozumiane w możliwymi przedmiotami jej wyobraźni. Ważną cechą tego
abstrakcyjnym układzie odniesienia. (...) Ukryte abstrakcje są typu wyobraźni jest rozwiązująca problem wynalazczość. Ten
właściwe dla stechnicyzowanego procesu produkcji. Żąda ich typ wyobraźni wiąże się ściśle z tym, co można nazwać
sama logika technologii, nawet jeżeli nie są bezpośrednio i na ogólnie postawą naprawiającą. Rozwija się więc pewien
trwałe obecne w świadomości robotnika. rodzaj inwencji i twórczości, który ipso facto wyklucza inne
Wszystkie elementy wiedzy w społeczeństwie są lub co najmniej spycha je w cień. Ten typ wynalazczości
odniesione do szczególnego kontekstu życia społecznego i przedziera się do innych sektorów życia jednostki wbrew ich
często reprezentują specyficzne instytucje. Cecha ta w instytucjonalnemu rozdzieleniu. Różne hobbies, szczególnie
kontekście stechnicyzowanej produkcji przybiera osobliwą typu “zrób to sam”, wykazują cechy tego samego stylu
postać. Każdy item wiedzy jest uważany za część składową poznaczego przeniesionego do życia prywatnego jednostki.
odpowiedniej wiedzy o szerszej klasie itemów. Np. śruba jest Rozwiązująca problem i głęboko technologiczna postawa
częścią maszyny w ogóle, lub w konkretnym przypadku może również przenieść się na sposób patrzenia na politykę,
częścią przemysłu samochodowego, lub technologii w ogóle. wychowywanie dzieci, czy na traktowanie trudności
Mówiąc inaczej, dany item wiedzy nie jest nigdy konkretnym psychologicznych.
itemem samym w sobie lecz reprezentantem odpowiedniej Autorzy podkreślają, że to przenoszenie się nie
szerszej wiedzy (...). zaprzecza ich tezie o instytucjonalnym oddzieleniu wiedzy
Owo istnienie odpowiednich itemów wiedzy związanej z pracą. Przenoszone są bowiem nie poszczególne
odnoszących się procesu produkcji ma daleko idący wpływ na itemy wiedzy, lecz generalny poznawczy styl należący do tej
sposób, w który różne sektory własnego życia robotnika wiedzy. (...)
przedstawiają się w jego świadomości. Itemy wiedzy Stechnicyzowana produkcja niesie ze sobą
bezpośrednio związanej z procesem pracy przedstawiają się anonimowość stosunków społecznych. Autorzy używają słowa
jako część bardzo specyficznego segmentu jego społecznej anonimowość w sposób szczególny. W interesującym ich
rzeczywistości i tylko tego segmentu. I tak np. szczególny kontekście słowo to nie znaczy, że w sytuacji pracy nie
rodzaj śrubki i elementy wiedzy z nią związane należą do występują stosunki konkretne i osobiste — wprost przeciwnie,
wiedzy odnoszącej się do świata pracy jednostki, a nie np. do mogą one mieć duże znaczenie zarówno dla pracowników,
Mikołajewska 297 298 Zjawisko wspólnoty

jak i dla kierowania procesem pracy. Istotnym wymogiem Mówiąc inaczej, piszą autorzy, komponentowość
stechnicyzowanej produkcji jest jednak to, aby jej uczestnicy poznawczego stylu charakterystyczna dla stechnicyzowanej
definiowali siebie jako anonimowych funkcjonariuszy. Inaczej produkcji rozszerza się na tożsamość. Także tutaj powstaje
zarówno mechaniczność, jak i wymóg odtwarzalności specyficzny rodzaj podwójnej świadomości, czyli w tym
różnych komponentów byłyby poważnie zagrożone. Co przypadku dychotomia między konkretną tożsamością i
najmniej w warunkach masowej produkcji na linii tożsamością abstrakcyjną. Jednostka nabywa zdolności do
montażowej, społeczne stosunki między robotnikami są doświadczania siebie w podwójny sposób, tj. jako unikalnej
doświadczane jako anonimowe Dyktuje to logika procesu jednostki, wyposażonej w liczne unikalne i konkretne
produkcji, prowadząc ostatecznie do dychotomii w własności oraz jako anonimowego funkcjonariusza. Ta
jednostkowym uświadamianiu sobie Innych zarówno jako dychotomizacja w subiektywnym doświadczaniu własnej
konkretne jednostki, jak i jako anonimowych funkcjonariuszy. tożsamości umożliwia jednostce zachowanie dystansu wobec
Mówiąc inaczej, rozwija się podwójna świadomość, pewnych cech swojej tożsamości.
gdzie Inny jest równocześnie doświadczany w terminach jego Jednostka może np. postrzegać swoje bycie
konkretnej indywidualności, jak i w terminach wysoko anonimowym funkcjonariuszem jako mniej rzeczywiste niż
abstrakcyjnych kompleksów działań, w ramach których np. byciem prywatną osobą, czy członkiem rodziny.
funkcjonuje. Warunkiem realizacji takich działań jest Komponentowość tożsamości umożliwia stosowanie wobec
anonimowość Innego. Z powodu imperatywu anonimowości, niej “inżynierii”. Można np. chronić owe “bardziej
pewne ukonkretnienia Innych stanowią zagrożenie dla rzeczywiste” części tożsamości przed stawaniem się “mniej
procesu produkcji. Proces produkcji wymaga więc “ludzkiej rzeczywistymi”. Ta psychologiczna inżynieria wymaga
inżynierii”, tzn. stechnicyzowanego manipulowania ogromnego myślenia i jest w swej istocie niestabilna. W
stosunkami międzyludzkimi. Chociaż taka inżynieria może ekstremalnych przypadkach jednostka może doświadczać
łączyć się ze skupieniem uwagi na osobistych cechach “alienacji”, tzn. może stracić zdolność do rozpoznawania
robotników i może nawet mieć zdecydowanie terapeutyczny siebie w tym lub innym komponencie swojej tożsamości.
charakter, to jednakże jej celem zasadniczym jest Jednostka może też szukać psychologicznej ucieczki przed
sprawowanie kontroli nad szkodliwym wtargnięciem alienacją doświadczaną w sytuacji pracy w prywatnym życiu.
konkretnego człowieczeństwa w anonimowy proces pracy. Może jednak także uciekać ze sfery prywatnej do silnie
Jednostki są zorganizowane według wymogów anonimowej sytuacji pracy, gdy trudno jej znieść brak
stechnicyzowanej produkcji. Później, w terminach organizacji anonimowości sfery prywatnej. Mogą ponadto pojawić się
wiedzy, Inny jest definiowany jako nośnik specyficznej trudności w skorelowaniu tożsamości pracy z innymi
ekspertyzy, co nadaje mu jego status. (...) komponentami tożsamości. Gdy taka sytuacja ma miejsce,
Doświadczanie siebie samego nabiera tych samych wówczas na poziomie makro musi pojawić się świat
cech, co doświadczanie innych ludzi. Co więcej, sama prywatny, w którym jednostka mogłaby wyrazić te elementy
anonimowość doświadczenia społecznego łatwiej przenosi się swej subiektywnej tożsamości, którym musi zaprzeczać w
na doświadczanie samego siebie niż na silnie sytuacji pracy. Gdyby sfery prywatnej zabrakło,
skonkretyzowane związki z Innymi. Np. w mojej przekształciłaby się ona w mechanicznego robota zarówno w
świadomości z większą łatwością stanę się “robotnikiem” niż swym zewnętrznym wykonaniu ról, jak i na subiektywnym
będę identyfikować się z jednostkami o szczególnym poczuciu poziomie uświadamiania sobie siebie samej. Byłby to
humoru. Pojawia się więc proces silnej anonimizacji siebie. ekstremalny przypadek alienacji.
Jaźń jest obecnie doświadczana jako pokawałkowana i Ważną cechą psychologicznej inżynierii jest
podzielona na segmenty. Staje się ona jaźnią komponentową. kierowanie emocjami. Kontrolę nad emocjami dyktuje logika
Fundamentalna cecha istotna dla stechnicyzowanej produkcji, procesu produkcji. Wymaga ona i faktycznie
którą jest komponentowość zostaje więc przeniesiona nie instytucjonalizuje specjalny styl emocjonalności.
tylko do sfery stosunków międzyludzkich, ale także do sfery Charakteryzuje się on chłodem, kontrolowaniem się. Sytuacja
ściśle subiektywnej, gdzie jednostka doświadcza i definiuje pracy stwarza pewne możliwości wyrażenia mniej
własną tożsamość. kontrolowanych form emocjonalności, np. żartowanie,
używanie przezwisk. Mniej kontrolowane emocjonalne formy
Mikołajewska 297 298 Zjawisko wspólnoty

jak i dla kierowania procesem pracy. Istotnym wymogiem Mówiąc inaczej, piszą autorzy, komponentowość
stechnicyzowanej produkcji jest jednak to, aby jej uczestnicy poznawczego stylu charakterystyczna dla stechnicyzowanej
definiowali siebie jako anonimowych funkcjonariuszy. Inaczej produkcji rozszerza się na tożsamość. Także tutaj powstaje
zarówno mechaniczność, jak i wymóg odtwarzalności specyficzny rodzaj podwójnej świadomości, czyli w tym
różnych komponentów byłyby poważnie zagrożone. Co przypadku dychotomia między konkretną tożsamością i
najmniej w warunkach masowej produkcji na linii tożsamością abstrakcyjną. Jednostka nabywa zdolności do
montażowej, społeczne stosunki między robotnikami są doświadczania siebie w podwójny sposób, tj. jako unikalnej
doświadczane jako anonimowe Dyktuje to logika procesu jednostki, wyposażonej w liczne unikalne i konkretne
produkcji, prowadząc ostatecznie do dychotomii w własności oraz jako anonimowego funkcjonariusza. Ta
jednostkowym uświadamianiu sobie Innych zarówno jako dychotomizacja w subiektywnym doświadczaniu własnej
konkretne jednostki, jak i jako anonimowych funkcjonariuszy. tożsamości umożliwia jednostce zachowanie dystansu wobec
Mówiąc inaczej, rozwija się podwójna świadomość, pewnych cech swojej tożsamości.
gdzie Inny jest równocześnie doświadczany w terminach jego Jednostka może np. postrzegać swoje bycie
konkretnej indywidualności, jak i w terminach wysoko anonimowym funkcjonariuszem jako mniej rzeczywiste niż
abstrakcyjnych kompleksów działań, w ramach których np. byciem prywatną osobą, czy członkiem rodziny.
funkcjonuje. Warunkiem realizacji takich działań jest Komponentowość tożsamości umożliwia stosowanie wobec
anonimowość Innego. Z powodu imperatywu anonimowości, niej “inżynierii”. Można np. chronić owe “bardziej
pewne ukonkretnienia Innych stanowią zagrożenie dla rzeczywiste” części tożsamości przed stawaniem się “mniej
procesu produkcji. Proces produkcji wymaga więc “ludzkiej rzeczywistymi”. Ta psychologiczna inżynieria wymaga
inżynierii”, tzn. stechnicyzowanego manipulowania ogromnego myślenia i jest w swej istocie niestabilna. W
stosunkami międzyludzkimi. Chociaż taka inżynieria może ekstremalnych przypadkach jednostka może doświadczać
łączyć się ze skupieniem uwagi na osobistych cechach “alienacji”, tzn. może stracić zdolność do rozpoznawania
robotników i może nawet mieć zdecydowanie terapeutyczny siebie w tym lub innym komponencie swojej tożsamości.
charakter, to jednakże jej celem zasadniczym jest Jednostka może też szukać psychologicznej ucieczki przed
sprawowanie kontroli nad szkodliwym wtargnięciem alienacją doświadczaną w sytuacji pracy w prywatnym życiu.
konkretnego człowieczeństwa w anonimowy proces pracy. Może jednak także uciekać ze sfery prywatnej do silnie
Jednostki są zorganizowane według wymogów anonimowej sytuacji pracy, gdy trudno jej znieść brak
stechnicyzowanej produkcji. Później, w terminach organizacji anonimowości sfery prywatnej. Mogą ponadto pojawić się
wiedzy, Inny jest definiowany jako nośnik specyficznej trudności w skorelowaniu tożsamości pracy z innymi
ekspertyzy, co nadaje mu jego status. (...) komponentami tożsamości. Gdy taka sytuacja ma miejsce,
Doświadczanie siebie samego nabiera tych samych wówczas na poziomie makro musi pojawić się świat
cech, co doświadczanie innych ludzi. Co więcej, sama prywatny, w którym jednostka mogłaby wyrazić te elementy
anonimowość doświadczenia społecznego łatwiej przenosi się swej subiektywnej tożsamości, którym musi zaprzeczać w
na doświadczanie samego siebie niż na silnie sytuacji pracy. Gdyby sfery prywatnej zabrakło,
skonkretyzowane związki z Innymi. Np. w mojej przekształciłaby się ona w mechanicznego robota zarówno w
świadomości z większą łatwością stanę się “robotnikiem” niż swym zewnętrznym wykonaniu ról, jak i na subiektywnym
będę identyfikować się z jednostkami o szczególnym poczuciu poziomie uświadamiania sobie siebie samej. Byłby to
humoru. Pojawia się więc proces silnej anonimizacji siebie. ekstremalny przypadek alienacji.
Jaźń jest obecnie doświadczana jako pokawałkowana i Ważną cechą psychologicznej inżynierii jest
podzielona na segmenty. Staje się ona jaźnią komponentową. kierowanie emocjami. Kontrolę nad emocjami dyktuje logika
Fundamentalna cecha istotna dla stechnicyzowanej produkcji, procesu produkcji. Wymaga ona i faktycznie
którą jest komponentowość zostaje więc przeniesiona nie instytucjonalizuje specjalny styl emocjonalności.
tylko do sfery stosunków międzyludzkich, ale także do sfery Charakteryzuje się on chłodem, kontrolowaniem się. Sytuacja
ściśle subiektywnej, gdzie jednostka doświadcza i definiuje pracy stwarza pewne możliwości wyrażenia mniej
własną tożsamość. kontrolowanych form emocjonalności, np. żartowanie,
używanie przezwisk. Mniej kontrolowane emocjonalne formy
Mikołajewska 299 300 Zjawisko wspólnoty

nie mogą jednak nigdy przekraczać ram wymaganej różne strategie, żeby sobie z tym poradzić, wyrażające się np.
właściwej postawy wobec pracy lub “morale”. W rezultacie w stwierdzeniu “to nie jest mój problem”. Strategie te mają
powstaje rozłam w emocjonalnej gospodarce jednostki, który jednak wątpliwe rezultaty. W sytuacji tej tkwi więc stałe
rodzi niepokój i może powodować poważne psychologiczne zagrożenie utratą sensu, niemożnością zidentyfikowania
zakłócenia. Kierowanie emocjami ma zaradzić tym obiektów, anomią. (...)
zakłóceniom. Zewnętrznie, jest ono pod wpływem procedur i Przedstawione wyżej cechy świadomości, autorzy
agencji ustanowionych przez tych, którzy kierują uważają za istotne lub właściwe dla procesu stechnicyzowanej
stechnicyzowaną produkcją (włączając procedury i agencje produkcji — tzn. trudno je myślowo usunąć z tego procesu,
terapeutyczne). Wewnętrznie, jest ono wykonywane przez gdy zakłada się jego trwanie. Ze stechnicyzowaną produkcją
samą jednostkę. Takie kierowanie emocjami wymaga w danej sytuacji wiąże się oczywiście szereg innych
ogromnego wysiłku, co ma wpływ zarówno na psychiczne jak elementów świadomości, bez których jednak można sobie jej
i fizyczne życie jednostki. trwanie wyobrazić. Użyteczność proponowanej przez autorów
Inną cechą poznawczego stylu charakterystycznego procedury w danej sytuacji ujawni się o tyle, o ile możliwe
dla stechnicyzowanej produkcji jest założenie o jest rozróżnienie między tymi elementami, które można
maksymalizacji. Logika produkcji zawsze prowadzi do myślowo usunąć i tymi, których nie można. (...)
maksymalizacji rezultatów, tzn. jak najwięcej produktu przy Autorzy wskazywali na przenoszenie się świado-
jak najmniejszych kosztach. To założenie o maksymalizacji mości związanej ze społeczną przestrzenią pracy poza nią.
wdziera się nie tylko do działań robotnika, ale także do jego Opisywali elementy świadomości właściwe dla stechnicyzo-
wyobraźni. W ten sposób ma duży potencjał przenoszenia się wanej produkcji przenoszące się do przestrzeni życia społecz-
do innych dziedzin jego życia społecznego. nego bezpośrednio nie związanych z taką produkcją. W społe-
Inną ważną cechą stechnicyzowanej produkcji jest czeństwach wysoko rozwiniętych, gdzie stechnicyzowana
to, że z punktu widzenia jednostki “wiele spraw dzieje się w produkcja stanowi ekonomiczną podstawę społeczeństwa,
tym samym czasie”. Dotyczy to samego procesu produkcji jak takie przenoszenie się staje się masowe. Życie codzienne w
i wielowarstwowych społecznych procesów z nim związa- prawie każdym swym sektorze jest ciągle bombardowane nie
nych. Jednostka musi być skoncentrowana na nich wszyst- tylko przez materialne przedmioty i procesy wywodzące się ze
kich. Jej stosunki z przedmiotami materialnymi jak i z ludźmi stechnicyzowanej produkcji, ale również przez mające w niej
stają się bardzo złożone. Utrzymanie kontaktu z tą złożo- swe korzenie “grona świadomości”. Dlatego szereg
nością wymaga szczególnego napięcia świadomości, charak- opisanych wyżej tematów stanowi przyczynek do
teryzującej się czujnością wobec zmian w konstelacji zjawisk. fundamentalnego (osnowowego) symbolicznego kosmosu
Tę cechę, która jest ważnym elementem omawianego stylu nowoczesności. Zrozumienie tego jest szczególnie ważne,
poznawczego, autorzy nazywają wielokrotnym powiązaniem. piszą autorzy, gdyż większość populacji nie jest
Sam proces produkcji wywodzi swoje znaczenie z zaangażowana bezpośrednio w stechnicyzowaną produkcję.
wielokrotnie powiązanego kontekstu. Znaczenie tego procesu Zaangażowanie w stechnicyzowaną produkcję nie jest jednak
z punktu widzenia jego funkcjonalności zawsze sięga daleko. konieczne, aby myśleć technicystycznie.
Każda z jego części składowych wywodzi swoje znaczenie z Autorzy rozróżniają dwa typy nośników “konstelacji
całości. Z punktu widzenia robotnika ma to ważną lub pól świadomości”: pierwotne i wtórne. Nośnikami
konsekwencję: nadawanie znaczenia swojej własnej części pierwotnymi są te procesy i instytucje, które bezpośrednio
składowej w tym procesie może być trudne, jeżeli nie ma on wiążą się ze stechnicyzowaną produkcją. Nośnikami
jakiejś wizji procesu jako całości. Zwykle nie ma on takiej wtórnymi są procesy i instytucje, które same nie wiążą ze
wizji i całkowity produkt nie jest dostępny jego stechnicyzowaną produkcją, ale służą jako agendy
bezpośredniemu doświadczeniu. Jednocześnie, ponieważ był transmitujące świadomość, która ma w tej produkcji swoje
socjalizowany w rzeczywistości procesu produkcji, ma pewne korzenie. Najistotniejszymi wtórnymi nośnikami są instytucje
niejasne poczucie, że powinien mieć jakąś wizję całości. edukacji masowej oraz środki komunikacji masowej. Za ich
Swoje własne doświadczenie rozumie więc jako pośrednictwem populacja jest ciągle bombardowana ideami,
niekompletne, w jakimś sensie wadliwe. Może wymyślać wyobrażeniami, modelowymi zachowaniami, które są
Mikołajewska 299 300 Zjawisko wspólnoty

nie mogą jednak nigdy przekraczać ram wymaganej różne strategie, żeby sobie z tym poradzić, wyrażające się np.
właściwej postawy wobec pracy lub “morale”. W rezultacie w stwierdzeniu “to nie jest mój problem”. Strategie te mają
powstaje rozłam w emocjonalnej gospodarce jednostki, który jednak wątpliwe rezultaty. W sytuacji tej tkwi więc stałe
rodzi niepokój i może powodować poważne psychologiczne zagrożenie utratą sensu, niemożnością zidentyfikowania
zakłócenia. Kierowanie emocjami ma zaradzić tym obiektów, anomią. (...)
zakłóceniom. Zewnętrznie, jest ono pod wpływem procedur i Przedstawione wyżej cechy świadomości, autorzy
agencji ustanowionych przez tych, którzy kierują uważają za istotne lub właściwe dla procesu stechnicyzowanej
stechnicyzowaną produkcją (włączając procedury i agencje produkcji — tzn. trudno je myślowo usunąć z tego procesu,
terapeutyczne). Wewnętrznie, jest ono wykonywane przez gdy zakłada się jego trwanie. Ze stechnicyzowaną produkcją
samą jednostkę. Takie kierowanie emocjami wymaga w danej sytuacji wiąże się oczywiście szereg innych
ogromnego wysiłku, co ma wpływ zarówno na psychiczne jak elementów świadomości, bez których jednak można sobie jej
i fizyczne życie jednostki. trwanie wyobrazić. Użyteczność proponowanej przez autorów
Inną cechą poznawczego stylu charakterystycznego procedury w danej sytuacji ujawni się o tyle, o ile możliwe
dla stechnicyzowanej produkcji jest założenie o jest rozróżnienie między tymi elementami, które można
maksymalizacji. Logika produkcji zawsze prowadzi do myślowo usunąć i tymi, których nie można. (...)
maksymalizacji rezultatów, tzn. jak najwięcej produktu przy Autorzy wskazywali na przenoszenie się świado-
jak najmniejszych kosztach. To założenie o maksymalizacji mości związanej ze społeczną przestrzenią pracy poza nią.
wdziera się nie tylko do działań robotnika, ale także do jego Opisywali elementy świadomości właściwe dla stechnicyzo-
wyobraźni. W ten sposób ma duży potencjał przenoszenia się wanej produkcji przenoszące się do przestrzeni życia społecz-
do innych dziedzin jego życia społecznego. nego bezpośrednio nie związanych z taką produkcją. W społe-
Inną ważną cechą stechnicyzowanej produkcji jest czeństwach wysoko rozwiniętych, gdzie stechnicyzowana
to, że z punktu widzenia jednostki “wiele spraw dzieje się w produkcja stanowi ekonomiczną podstawę społeczeństwa,
tym samym czasie”. Dotyczy to samego procesu produkcji jak takie przenoszenie się staje się masowe. Życie codzienne w
i wielowarstwowych społecznych procesów z nim związa- prawie każdym swym sektorze jest ciągle bombardowane nie
nych. Jednostka musi być skoncentrowana na nich wszyst- tylko przez materialne przedmioty i procesy wywodzące się ze
kich. Jej stosunki z przedmiotami materialnymi jak i z ludźmi stechnicyzowanej produkcji, ale również przez mające w niej
stają się bardzo złożone. Utrzymanie kontaktu z tą złożo- swe korzenie “grona świadomości”. Dlatego szereg
nością wymaga szczególnego napięcia świadomości, charak- opisanych wyżej tematów stanowi przyczynek do
teryzującej się czujnością wobec zmian w konstelacji zjawisk. fundamentalnego (osnowowego) symbolicznego kosmosu
Tę cechę, która jest ważnym elementem omawianego stylu nowoczesności. Zrozumienie tego jest szczególnie ważne,
poznawczego, autorzy nazywają wielokrotnym powiązaniem. piszą autorzy, gdyż większość populacji nie jest
Sam proces produkcji wywodzi swoje znaczenie z zaangażowana bezpośrednio w stechnicyzowaną produkcję.
wielokrotnie powiązanego kontekstu. Znaczenie tego procesu Zaangażowanie w stechnicyzowaną produkcję nie jest jednak
z punktu widzenia jego funkcjonalności zawsze sięga daleko. konieczne, aby myśleć technicystycznie.
Każda z jego części składowych wywodzi swoje znaczenie z Autorzy rozróżniają dwa typy nośników “konstelacji
całości. Z punktu widzenia robotnika ma to ważną lub pól świadomości”: pierwotne i wtórne. Nośnikami
konsekwencję: nadawanie znaczenia swojej własnej części pierwotnymi są te procesy i instytucje, które bezpośrednio
składowej w tym procesie może być trudne, jeżeli nie ma on wiążą się ze stechnicyzowaną produkcją. Nośnikami
jakiejś wizji procesu jako całości. Zwykle nie ma on takiej wtórnymi są procesy i instytucje, które same nie wiążą ze
wizji i całkowity produkt nie jest dostępny jego stechnicyzowaną produkcją, ale służą jako agendy
bezpośredniemu doświadczeniu. Jednocześnie, ponieważ był transmitujące świadomość, która ma w tej produkcji swoje
socjalizowany w rzeczywistości procesu produkcji, ma pewne korzenie. Najistotniejszymi wtórnymi nośnikami są instytucje
niejasne poczucie, że powinien mieć jakąś wizję całości. edukacji masowej oraz środki komunikacji masowej. Za ich
Swoje własne doświadczenie rozumie więc jako pośrednictwem populacja jest ciągle bombardowana ideami,
niekompletne, w jakimś sensie wadliwe. Może wymyślać wyobrażeniami, modelowymi zachowaniami, które są
Mikołajewska 301 302 Zjawisko wspólnoty

właściwe dla stechnicyzowanej produkcji. W wyniku szerokiej Obecnie autorzy koncentrują uwagę na innym typie
dyfuzji niektóre z tych tematów uniezależniają się od biurokracji — na biurokracji politycznej. Polityczna
pierwotnych nośników. Tematy te są włączane do biurokracja kładzie słabszy nacisk na logikę technologii, co
nowoczesnej wizji świata rozprzestrzenianej poprzez liczne pozwoli, być może, odkryć, jak to mówią autorzy,
kanały, które w swej postaci ostatecznej nie mają żadnego specyficznego “ducha” biurokracji.
bezpośredniego powiązania z rzeczywistym procesem Mówiąc o świadomości związanej z biurokracją,
stechnicyzowanej produkcji. Tak jak każda inna pełna wizja autorzy koncentrują uwagę nie tyle na świadomości
świata, tak i nowoczesna wizja świata ma swoją własną biurokratów, co na świadomości klienta, którym jest np.
dynamikę. Nie tylko sama uniezależnia się od określonego obywatel ubiegający się o paszport.
instytucjonalnego procesu, ale również sama może wpływać Jaka jest więc organizacja wiedzy o biurokracji
na taki proces lub wręcz go generować. przyniesiona na spotkanie z nią?
W tle pewnej wiedzy szczegółowej, którą posiada
2. Biurokracja i świadomość dany klient znajduje się wiedza o przepastnym systemie
biurokratycznym, w którym dana filia (np. biuro pasz-
Jak już była o tym mowa, kluczowymi zjawiskami portowe) jest jedynie konkretnym przypadkiem. Wiedza o tym
nowoczesności są stechnicyzowana produkcja oraz biurokratycznym kosmosie jest podzielana przez dorosłą
biurokracja. Istnieje jednak między nimi ważna różnica. populację danego społeczeństwa. Co więcej, można uznać za
Biurokracja w przeciwieństwie do technologii nie jest oczywiste, że dowolna jednostka stojąca w obliczu konkretnej
właściwa dla realizacji jakiegoś szczególnego celu. Nie biurokratycznej filii, nawet jeżeli spotyka ją po raz pierwszy,
można np. produkować samochodów bez oparcia się na musiała mieć już doświadczenie z podobnymi filiami w
stechnicyzowanej produkcji, piszą autorzy, ale o paszport przeszłości. Częścią tej wiedzy znajdującej się w tle jest
można się starać, używając środków biurokratycznych lub powszechnie przyjmowane założenie, że taki biurokratyczny
niebiurokratycznych. Związek między biurokracją i innymi system jest konieczny, szczególnie w sferze publicznej/-
sektorami życia przez nią zdominowanymi nie ma tej samej politycznej. Co więcej, istnieje powszechnie akceptowane
cechy konieczności, co związek między stechnicyzowaną założenie, że różne przestrzenie życia podlegają różnym
produkcją i odpowiadającymi jej społecznymi działaniami. biurokratycznym jurysdykcjom, gdzie każda jurysdykcja
Inaczej mówiąc, piszą autorzy, podstawowa różnica między odnosi się do odmiennej instytucji (takich jak państwo,
stechnicyzowaną produkcją i biurokracją leży w arbitralności, system edukacji, sektor prywatny itp.) lub do odmiennego
z którą procesy biurokratyczne są narzucane na różne sektora takiej instytucji (jak różne filie władzy, wojsko,
segmenty życia społecznego. poczta, itp.). Każda jurysdykcja jest zwykle przyjmowana bez
Produktywność jest fundamentalną logiką zastrzeżeń, chociaż każda z nich dysponuje odpowiednią
stechnicyzowanej produkcji zarówno na poziomie legitymizacją. Znajomość tych jurysdykcji i ich legitymizacji
świadomości jak i praktyki. Procesy biurokratyczne natomiast jest szeroko rozpowszechniona w społeczeństwie.
są kształtowane przez inne determinanty niż produktywność. Kluczowym pojęciem w jednostkowej wiedzy na
W rezultacie, charakteryzują się one większym stopniem temat systemu biurokratycznego jest kompetencja: każda
zmienności niż to było możliwe w przestrzeni jurysdykcja i każda jej filia jest kompetentna tylko w
stechnicyzowanej produkcji. Ów stopień zmienności zależy przypisanej jej sferze życia i powinna dysponować
faktycznie od siły nacisku płynącego z troski o specjalistyczną wiedzą w tej sferze. Co najmniej w pewnym
produktywność, “efektywność” lub o inne podobne
zakresie wiedza o tych kompetencjach i ich granicach jest
“inżynieryjne” względy w funkcjonowaniu danej biurokracji.
Gdy względy takie dominują, wówczas dana biurokracja także szeroko rozpowszechniona. Jednostka więc wie, dokąd
wymaga wiedzy i procedur podobnych do tych, które są pójść z określoną prośbą. Istnieje również wiedza, że można
właściwe dla stechnicyzowanej produkcji. Dotyczy to uzyskać potrzebne informacje o jurysdykcji, jeżeli się ich nie
szczególnie tej biurokracji, która bezpośrednio zarządza posiada. Wiąże się z tym myśl o “skierowywaniu się do”
produkcją i która w swej organizacji wiedzy i stylu (referral), która jest kluczową biurokratyczną kategorią.
poznawczym jest bardzo podobna do typu omówionego Typowemu biurokracie trudno przeżyć dzień bez powtarzania
poprzednio. Nie ma więc potrzeby zajmowania się nią. wiele razy innemu biurokracie lub klientowi: “w tej sprawie
Mikołajewska 301 302 Zjawisko wspólnoty

właściwe dla stechnicyzowanej produkcji. W wyniku szerokiej Obecnie autorzy koncentrują uwagę na innym typie
dyfuzji niektóre z tych tematów uniezależniają się od biurokracji — na biurokracji politycznej. Polityczna
pierwotnych nośników. Tematy te są włączane do biurokracja kładzie słabszy nacisk na logikę technologii, co
nowoczesnej wizji świata rozprzestrzenianej poprzez liczne pozwoli, być może, odkryć, jak to mówią autorzy,
kanały, które w swej postaci ostatecznej nie mają żadnego specyficznego “ducha” biurokracji.
bezpośredniego powiązania z rzeczywistym procesem Mówiąc o świadomości związanej z biurokracją,
stechnicyzowanej produkcji. Tak jak każda inna pełna wizja autorzy koncentrują uwagę nie tyle na świadomości
świata, tak i nowoczesna wizja świata ma swoją własną biurokratów, co na świadomości klienta, którym jest np.
dynamikę. Nie tylko sama uniezależnia się od określonego obywatel ubiegający się o paszport.
instytucjonalnego procesu, ale również sama może wpływać Jaka jest więc organizacja wiedzy o biurokracji
na taki proces lub wręcz go generować. przyniesiona na spotkanie z nią?
W tle pewnej wiedzy szczegółowej, którą posiada
2. Biurokracja i świadomość dany klient znajduje się wiedza o przepastnym systemie
biurokratycznym, w którym dana filia (np. biuro pasz-
Jak już była o tym mowa, kluczowymi zjawiskami portowe) jest jedynie konkretnym przypadkiem. Wiedza o tym
nowoczesności są stechnicyzowana produkcja oraz biurokratycznym kosmosie jest podzielana przez dorosłą
biurokracja. Istnieje jednak między nimi ważna różnica. populację danego społeczeństwa. Co więcej, można uznać za
Biurokracja w przeciwieństwie do technologii nie jest oczywiste, że dowolna jednostka stojąca w obliczu konkretnej
właściwa dla realizacji jakiegoś szczególnego celu. Nie biurokratycznej filii, nawet jeżeli spotyka ją po raz pierwszy,
można np. produkować samochodów bez oparcia się na musiała mieć już doświadczenie z podobnymi filiami w
stechnicyzowanej produkcji, piszą autorzy, ale o paszport przeszłości. Częścią tej wiedzy znajdującej się w tle jest
można się starać, używając środków biurokratycznych lub powszechnie przyjmowane założenie, że taki biurokratyczny
niebiurokratycznych. Związek między biurokracją i innymi system jest konieczny, szczególnie w sferze publicznej/-
sektorami życia przez nią zdominowanymi nie ma tej samej politycznej. Co więcej, istnieje powszechnie akceptowane
cechy konieczności, co związek między stechnicyzowaną założenie, że różne przestrzenie życia podlegają różnym
produkcją i odpowiadającymi jej społecznymi działaniami. biurokratycznym jurysdykcjom, gdzie każda jurysdykcja
Inaczej mówiąc, piszą autorzy, podstawowa różnica między odnosi się do odmiennej instytucji (takich jak państwo,
stechnicyzowaną produkcją i biurokracją leży w arbitralności, system edukacji, sektor prywatny itp.) lub do odmiennego
z którą procesy biurokratyczne są narzucane na różne sektora takiej instytucji (jak różne filie władzy, wojsko,
segmenty życia społecznego. poczta, itp.). Każda jurysdykcja jest zwykle przyjmowana bez
Produktywność jest fundamentalną logiką zastrzeżeń, chociaż każda z nich dysponuje odpowiednią
stechnicyzowanej produkcji zarówno na poziomie legitymizacją. Znajomość tych jurysdykcji i ich legitymizacji
świadomości jak i praktyki. Procesy biurokratyczne natomiast jest szeroko rozpowszechniona w społeczeństwie.
są kształtowane przez inne determinanty niż produktywność. Kluczowym pojęciem w jednostkowej wiedzy na
W rezultacie, charakteryzują się one większym stopniem temat systemu biurokratycznego jest kompetencja: każda
zmienności niż to było możliwe w przestrzeni jurysdykcja i każda jej filia jest kompetentna tylko w
stechnicyzowanej produkcji. Ów stopień zmienności zależy przypisanej jej sferze życia i powinna dysponować
faktycznie od siły nacisku płynącego z troski o specjalistyczną wiedzą w tej sferze. Co najmniej w pewnym
produktywność, “efektywność” lub o inne podobne
zakresie wiedza o tych kompetencjach i ich granicach jest
“inżynieryjne” względy w funkcjonowaniu danej biurokracji.
Gdy względy takie dominują, wówczas dana biurokracja także szeroko rozpowszechniona. Jednostka więc wie, dokąd
wymaga wiedzy i procedur podobnych do tych, które są pójść z określoną prośbą. Istnieje również wiedza, że można
właściwe dla stechnicyzowanej produkcji. Dotyczy to uzyskać potrzebne informacje o jurysdykcji, jeżeli się ich nie
szczególnie tej biurokracji, która bezpośrednio zarządza posiada. Wiąże się z tym myśl o “skierowywaniu się do”
produkcją i która w swej organizacji wiedzy i stylu (referral), która jest kluczową biurokratyczną kategorią.
poznawczym jest bardzo podobna do typu omówionego Typowemu biurokracie trudno przeżyć dzień bez powtarzania
poprzednio. Nie ma więc potrzeby zajmowania się nią. wiele razy innemu biurokracie lub klientowi: “w tej sprawie
Mikołajewska 303 304 Zjawisko wspólnoty

nie jestem kompetentny”. Sprawa powinna być skierowana do ale nie do dyplomatycznego paszportu. W podaniu o paszport
innego biurokraty, który jest bardziej kompetentny. Procedury ma obowiązek podać prawdziwą datę urodzenia i uzyskania
“skierowywania do” mogą być bardzo złożone i wymagać obywatelstwa, ale nie musi informować o swoich dochodach
dużo czasu. U ich podłoża leży jednak założenie, że itp. Zakłada się, że te prawa i obowiązki można zawsze
ostatecznie klient zostanie skierowany do kogoś, kto w jego przedstawić w języku specyficznych procedur
sprawie jest biurokratycznie kompetentny. Zakłada się więc, biurokratycznych — o tyle, o ile pozostają w ramach
że wewnątrz danej sfery biurokratycznej nic nie pozostaje kompetencji danej biurokratycznej filii.
“poza” siatką kompetencji. Jest to podstawowa W końcu, generalnym wyobrażeniem o biurokracji
biurokratyczna myśl o wszechogarnianiu. Gdy pojawią się jest anonimowość. Biurokratyczne kompetencje, procedury,
przypadki, których biurokracja nie ogarniała, wówczas prawa i obowiązki nie są związane z konkretnymi osobami,
kontynuuje ona zwykle rozszerzanie swojej procedury. ale z właścicielami urzędów biurokratycznych i klientami. I
Biurokratyczne kompetencje mają wbudowaną w siebie tak np. prawo jednostki do paszportu jest nabyte poprzez jej
tendencję do zwielokrotniania się. Gdy rosną akta, obywatelstwo (biurokratycznie zdefiniowane). Obowiązek
zwielokrotniają się standardowe procedury działania. urzędnika paszportowego do dania jej paszportu jest nabyty
Podejrzenia, że jakiś nowy przypadek może pozostawać “nie przez jego funkcję (biurokratycznie zdefiniowaną).
objęty”, wywołuje niepokój biurokratów i klientów. W Wszystkie indywidualne, dziwaczne, czy ekscentryczne cechy
przypadku ekstremalnym można by oczekiwać odpowiednich zarówno biurokraty jak i klienta nie mają w zasadzie związku
filii rządowych do każdego możliwego problemu w życiu z załatwianą sprawą i zostają starannie wykluczone z
indywidualnym. W przypadku mniej ekstremalnym, jak rozważań przez biurokratyczne procedury . Co więcej, każde
staranie się o paszport, występuje oczekiwanie, że bez zakłócenie tej anonimowości poprzez wtargnięcie konkretnej
względu na zróżnicowanie w indywidualnych przypadkach, indywidualności jest definiowane jako korupcja. W
gdzieś wewnątrz biurokratycznych procedur filii biurokratycznym układzie odniesień, korupcja jest
paszportowej, istnieje kompetencja właściwa dla danego zakłóceniem w tym wszechogarniającym prawie
indywidualnego przypadku. anonimowości. Zwykle, gdy taka korupcja faktycznie wystąpi,
Innym powszechnym wyobrażeniem o biurokracji wówczas zarówno biurokrata jak i klient kamuflują ją,
jest wyobrażenie o właściwej procedurze. Zakłada się, że odwołując się do anonimowych interpretacji tego, co się
biurokracja działa w ramach racjonalnych reguł i sekwensów. wydarzyło. I tak np. można odmówić paszportu z powodu
braku łapówki, ale uzasadniać tę odmowę w języku
Są one znane lub w zasadzie poznawalne. W sferze
nieodpowiedniości podania. Motywy konkretnej
politycznej, która najbardziej interesuje autorów, wiąże się to
jednostkowości są tłumaczone na anonimowe terminy
bezpośrednio z ideą legalności i procedury prawnej. Istnieje
uważane za odpowiednie dla biurokratycznego uniwersum
prawo ustanawiające daną biurokrację i wiele z jej procedur. dyskursu. Faktycznie, w procesie biurokratycznym nie
Samo istnienie biurokracji jest legitymizowane przez tę konkretne jednostki są w interakcji, lecz abstrakcyjne
legalność i zakłada się, że biurokracja będzie działać zgodnie kategorie. Biurokrata nie jest skoncentrowany na konkretnej
z prawem. Implikuje to możliwość niewłaściwej procedury i osobie z ciała i kości, lecz na jej aktach. Biurokracja jest
dróg naprawy. Często prawo, które stwarza daną anonimowym światem “papierów w ruchu”, lub przynajmniej
biurokratyczną filię, równocześnie explicite dostarcza dróg taką jest w zasadzie. Prawo to jest oczywiście często łamane,
naprawy. Np. jednostka, która uważa, że niesłusznie gdyż biurokratyczna anonimowość jest ustawicznie zakłócana
odmówiono jej paszportu, może korzystać z dostępnych dróg przez erupcję konkretnego człowieczeństwa. Równocześnie,
naprawy wewnątrz danej filii biurokratycznej lub poza nią. kontrolująca i naprawiająca moc tego prawa jest integralną
Istnieją procedury odwołania itp. Można się zwrócić do sądu. częścią empirycznej rzeczywistości większości biurokracji.
Określone osoby, jak prawnicy i kongresmani są specjalnymi Tak więc, piszą autorzy, wyłania się specyficzne
ekspertami do pomocy jednostce poszukującej “naprawy”. ciało wiedzy (ze swoim specyficznym językiem), która należy
Mówiąc ogólnie, istnieje wiedza o prawach i obowiązkach, wyłącznie do biurokracji. Jest ono oddzielone od innych ciał
które są definiowane (ipso facto ograniczane) w ściśle wiedzy, np. od wiedzy właściwej dla stechnicyzowanej
określony sposób. Np. dana jednostka ma prawo do paszportu, produkcji lub prywatnego życia. Dla jednostki biurokracja jest
Mikołajewska 303 304 Zjawisko wspólnoty

nie jestem kompetentny”. Sprawa powinna być skierowana do ale nie do dyplomatycznego paszportu. W podaniu o paszport
innego biurokraty, który jest bardziej kompetentny. Procedury ma obowiązek podać prawdziwą datę urodzenia i uzyskania
“skierowywania do” mogą być bardzo złożone i wymagać obywatelstwa, ale nie musi informować o swoich dochodach
dużo czasu. U ich podłoża leży jednak założenie, że itp. Zakłada się, że te prawa i obowiązki można zawsze
ostatecznie klient zostanie skierowany do kogoś, kto w jego przedstawić w języku specyficznych procedur
sprawie jest biurokratycznie kompetentny. Zakłada się więc, biurokratycznych — o tyle, o ile pozostają w ramach
że wewnątrz danej sfery biurokratycznej nic nie pozostaje kompetencji danej biurokratycznej filii.
“poza” siatką kompetencji. Jest to podstawowa W końcu, generalnym wyobrażeniem o biurokracji
biurokratyczna myśl o wszechogarnianiu. Gdy pojawią się jest anonimowość. Biurokratyczne kompetencje, procedury,
przypadki, których biurokracja nie ogarniała, wówczas prawa i obowiązki nie są związane z konkretnymi osobami,
kontynuuje ona zwykle rozszerzanie swojej procedury. ale z właścicielami urzędów biurokratycznych i klientami. I
Biurokratyczne kompetencje mają wbudowaną w siebie tak np. prawo jednostki do paszportu jest nabyte poprzez jej
tendencję do zwielokrotniania się. Gdy rosną akta, obywatelstwo (biurokratycznie zdefiniowane). Obowiązek
zwielokrotniają się standardowe procedury działania. urzędnika paszportowego do dania jej paszportu jest nabyty
Podejrzenia, że jakiś nowy przypadek może pozostawać “nie przez jego funkcję (biurokratycznie zdefiniowaną).
objęty”, wywołuje niepokój biurokratów i klientów. W Wszystkie indywidualne, dziwaczne, czy ekscentryczne cechy
przypadku ekstremalnym można by oczekiwać odpowiednich zarówno biurokraty jak i klienta nie mają w zasadzie związku
filii rządowych do każdego możliwego problemu w życiu z załatwianą sprawą i zostają starannie wykluczone z
indywidualnym. W przypadku mniej ekstremalnym, jak rozważań przez biurokratyczne procedury . Co więcej, każde
staranie się o paszport, występuje oczekiwanie, że bez zakłócenie tej anonimowości poprzez wtargnięcie konkretnej
względu na zróżnicowanie w indywidualnych przypadkach, indywidualności jest definiowane jako korupcja. W
gdzieś wewnątrz biurokratycznych procedur filii biurokratycznym układzie odniesień, korupcja jest
paszportowej, istnieje kompetencja właściwa dla danego zakłóceniem w tym wszechogarniającym prawie
indywidualnego przypadku. anonimowości. Zwykle, gdy taka korupcja faktycznie wystąpi,
Innym powszechnym wyobrażeniem o biurokracji wówczas zarówno biurokrata jak i klient kamuflują ją,
jest wyobrażenie o właściwej procedurze. Zakłada się, że odwołując się do anonimowych interpretacji tego, co się
biurokracja działa w ramach racjonalnych reguł i sekwensów. wydarzyło. I tak np. można odmówić paszportu z powodu
braku łapówki, ale uzasadniać tę odmowę w języku
Są one znane lub w zasadzie poznawalne. W sferze
nieodpowiedniości podania. Motywy konkretnej
politycznej, która najbardziej interesuje autorów, wiąże się to
jednostkowości są tłumaczone na anonimowe terminy
bezpośrednio z ideą legalności i procedury prawnej. Istnieje
uważane za odpowiednie dla biurokratycznego uniwersum
prawo ustanawiające daną biurokrację i wiele z jej procedur. dyskursu. Faktycznie, w procesie biurokratycznym nie
Samo istnienie biurokracji jest legitymizowane przez tę konkretne jednostki są w interakcji, lecz abstrakcyjne
legalność i zakłada się, że biurokracja będzie działać zgodnie kategorie. Biurokrata nie jest skoncentrowany na konkretnej
z prawem. Implikuje to możliwość niewłaściwej procedury i osobie z ciała i kości, lecz na jej aktach. Biurokracja jest
dróg naprawy. Często prawo, które stwarza daną anonimowym światem “papierów w ruchu”, lub przynajmniej
biurokratyczną filię, równocześnie explicite dostarcza dróg taką jest w zasadzie. Prawo to jest oczywiście często łamane,
naprawy. Np. jednostka, która uważa, że niesłusznie gdyż biurokratyczna anonimowość jest ustawicznie zakłócana
odmówiono jej paszportu, może korzystać z dostępnych dróg przez erupcję konkretnego człowieczeństwa. Równocześnie,
naprawy wewnątrz danej filii biurokratycznej lub poza nią. kontrolująca i naprawiająca moc tego prawa jest integralną
Istnieją procedury odwołania itp. Można się zwrócić do sądu. częścią empirycznej rzeczywistości większości biurokracji.
Określone osoby, jak prawnicy i kongresmani są specjalnymi Tak więc, piszą autorzy, wyłania się specyficzne
ekspertami do pomocy jednostce poszukującej “naprawy”. ciało wiedzy (ze swoim specyficznym językiem), która należy
Mówiąc ogólnie, istnieje wiedza o prawach i obowiązkach, wyłącznie do biurokracji. Jest ono oddzielone od innych ciał
które są definiowane (ipso facto ograniczane) w ściśle wiedzy, np. od wiedzy właściwej dla stechnicyzowanej
określony sposób. Np. dana jednostka ma prawo do paszportu, produkcji lub prywatnego życia. Dla jednostki biurokracja jest
Mikołajewska 305 306 Zjawisko wspólnoty

bardzo specyficzną społeczną rzeczywistością. Równocześnie excellence, ograniczenia te są mniej wyraźne. Organizacja
istnieje możliwość przenoszenia się procesów zarówno z może tu być autonomicznie ustanowiona, tzn. nie musi
biurokracji, jak i do niej. Istnieje biurokratyzacja osobistego zgodna z żadną logiką poza swoją własną. W przypadku
życia jak i upersonalnianie biurokracji (np. przyjęcia ekstremalnym biurokracja może nie robić nic poza byciem
urodzinowe itp.). (...) sobą, piszą autorzy. W rezultacie, procesy biurokratycznej
Jaki jest poznawczy styl biurokratycznej organizacji mają duży stopień arbitralności. Papier nie opiera
świadomości? się biurokracie w taki sam sposób jak stal inżynierowi.
Nadrzędnym elementem tego stylu jest Wewnętrznie nie istnieje nic, co zakazywałoby np. agencji
uporządkowanie. Każda biurokracja musi tworzyć system paszportowej podjąć decyzję, że np. dziesięciu, a nie trzech
kategorii, w którym wszystko jest dopasowane w ramach biurokratów powinno zaaprobować podanie o paszport.
określonej jurysdykcji i w terminach którego można Istnieje ogólne założenie o przewidywalności.
traktować każdy przypadek. Muszą istnieć jasne i zwięzłe Zakłada się, że biurokracja będzie działała w ramach
definicje wszystkich wchodzących w grę zjawisk i sytuacji. pewnych powtarzalnych procedur. Te procedury są znane i
Gdy biurokratyczna administracja trwa w czasie, wspomniany mogą być przewidziane. Różni się to od przewidywalności
system kategorii rozszerza się. Rozszerza się on wraz z charakterystycznej dla stechnicyzowanej produkcji, gdyż w
biurokratycznym zarządzeniem. Biurokracja nie jest po prostu definicji procedur biurokratycznych istnieje silniejszy dryf ku
dokładna, lecz jest dokładna w imperialistycznym stylu. arbitralności. Arbitralność biurokracji ma jednak swoje
Istnieje biurokratyczny demiurg, który widzi kosmos jako pragmatyczne, polityczne limity. Ta polityczna kontrola
niemy chaos, czekający na zbawienny porządek zwiększa przewidywalność biurokracji. Można przewidywać
biurokratycznej administracji. Mówiąc ściślej, piszą autorzy, działanie innej agendy, gdy się zna już jedną. (...)
uporządkowanie to opiera się na skłonności do taksonomii. Występuje ogólne oczekiwanie sprawiedliwości.
Prowadzi ono również do pewnego typu komponentowości, Oczekuje się, że każdy podpadający pod określoną kategorię
która jest jednak konkretniejsza i bardziej sztuczna niż zostanie równo potraktowany. Oczywiście rozumie się, że
komponentowość związana ze stechnicyzowaną produkcją. niektórzy mogą być wykluczeni z tej kategorii. Podobnie
Zjawiska są klasyfikowane, a nie analizowanie lub procedury biurokratyczne mogą kodyfikować pewne
syntetyzowane. Inżynier porządkuje zjawiska do małych preferencje. Jednakże, gdy już raz system kategorii został
kategoryzujących pudełek po to, aby jeszcze bardziej je ustalony, założenie o równości dotyczy każdego
rozdzielić lub złożyć w większą całość. Biurokrata natomiast podpadającego pod daną kategorię. Oczekuje się więc, że
jest zwykle już zadowolony, gdy wszystko zostało ułożone we biurokracja będzie się stosować do rzymskiej zasady suum
właściwych pudełkach. Stąd biurokracja prowadzi do cuique. Implikuje to, że nie będzie protekcji, czy też żadnej
odmiennego typu rozwiązywania problemu niż innej interwencji personalnej stronniczości w
stechnicyzowana produkcja. Mniej sprzyja twórczej fantazji i biurokratycznym traktowaniu przypadku klienta. Oczekuje
raczej usztywnia niż zmienia. Wytwarza uogólniony się, że biurokrata potraktuje każdy przypadek sine ira et
taksonomiczny styl, który może przenieść się do innych studio. Mówiąc inaczej, oczekuje się, że biurokracja będzie
społecznych sfer życia. działała bezosobowo, z “uczuciową neutralnością”. Według
Biurokracja zakłada generalną i autonomiczną autorów poznawczy styl charakterystyczny dla biurokracji
organizowalność. W terminach biurokratycznych wszystko różni się w tym punkcie zasadniczo od stylu związanego ze
jest w zasadzie organizowalne. Z racji jej abstrakcyjnego stechnicyzowaną produkcją tym, że zawarty w nim element
formalizmu, biurokrację w zasadzie daje się zastosować do moralny nie jest czynnikiem ograniczającym, lecz istotną
prawie każdego ludzkiego zjawiska. W sferze technologicznej częścią swojej własnej struktury świadomości. Źródła tego
społeczna organizacja jest silnie heteronomiczna, tzn. musi moralnego elementu prawdopodobnie należy szukać w tym,
być tak ukształtowana, by stawić czoła niebiurokratycznym że głównym miejscem biurokracji jest sfera polityczna.
wymogom produkcji. Narzuca to pewne ograniczenia na Poznawczy styl biurokracji, który wyłania się z
organizację. Biurokratyczne filie typu podobnego do kombinacji wyżej wymienionych elementów można według
technologicznej produkcji są pod kontrolą tych ograniczeń. W autorów nazwać zmoralizowaną anonimowością. W pewnym
sferze politycznej, która jest sferą biurokratyczną par stopniu jest ona podobna do anonimowości stechnicyzowanej
Mikołajewska 305 306 Zjawisko wspólnoty

bardzo specyficzną społeczną rzeczywistością. Równocześnie excellence, ograniczenia te są mniej wyraźne. Organizacja
istnieje możliwość przenoszenia się procesów zarówno z może tu być autonomicznie ustanowiona, tzn. nie musi
biurokracji, jak i do niej. Istnieje biurokratyzacja osobistego zgodna z żadną logiką poza swoją własną. W przypadku
życia jak i upersonalnianie biurokracji (np. przyjęcia ekstremalnym biurokracja może nie robić nic poza byciem
urodzinowe itp.). (...) sobą, piszą autorzy. W rezultacie, procesy biurokratycznej
Jaki jest poznawczy styl biurokratycznej organizacji mają duży stopień arbitralności. Papier nie opiera
świadomości? się biurokracie w taki sam sposób jak stal inżynierowi.
Nadrzędnym elementem tego stylu jest Wewnętrznie nie istnieje nic, co zakazywałoby np. agencji
uporządkowanie. Każda biurokracja musi tworzyć system paszportowej podjąć decyzję, że np. dziesięciu, a nie trzech
kategorii, w którym wszystko jest dopasowane w ramach biurokratów powinno zaaprobować podanie o paszport.
określonej jurysdykcji i w terminach którego można Istnieje ogólne założenie o przewidywalności.
traktować każdy przypadek. Muszą istnieć jasne i zwięzłe Zakłada się, że biurokracja będzie działała w ramach
definicje wszystkich wchodzących w grę zjawisk i sytuacji. pewnych powtarzalnych procedur. Te procedury są znane i
Gdy biurokratyczna administracja trwa w czasie, wspomniany mogą być przewidziane. Różni się to od przewidywalności
system kategorii rozszerza się. Rozszerza się on wraz z charakterystycznej dla stechnicyzowanej produkcji, gdyż w
biurokratycznym zarządzeniem. Biurokracja nie jest po prostu definicji procedur biurokratycznych istnieje silniejszy dryf ku
dokładna, lecz jest dokładna w imperialistycznym stylu. arbitralności. Arbitralność biurokracji ma jednak swoje
Istnieje biurokratyczny demiurg, który widzi kosmos jako pragmatyczne, polityczne limity. Ta polityczna kontrola
niemy chaos, czekający na zbawienny porządek zwiększa przewidywalność biurokracji. Można przewidywać
biurokratycznej administracji. Mówiąc ściślej, piszą autorzy, działanie innej agendy, gdy się zna już jedną. (...)
uporządkowanie to opiera się na skłonności do taksonomii. Występuje ogólne oczekiwanie sprawiedliwości.
Prowadzi ono również do pewnego typu komponentowości, Oczekuje się, że każdy podpadający pod określoną kategorię
która jest jednak konkretniejsza i bardziej sztuczna niż zostanie równo potraktowany. Oczywiście rozumie się, że
komponentowość związana ze stechnicyzowaną produkcją. niektórzy mogą być wykluczeni z tej kategorii. Podobnie
Zjawiska są klasyfikowane, a nie analizowanie lub procedury biurokratyczne mogą kodyfikować pewne
syntetyzowane. Inżynier porządkuje zjawiska do małych preferencje. Jednakże, gdy już raz system kategorii został
kategoryzujących pudełek po to, aby jeszcze bardziej je ustalony, założenie o równości dotyczy każdego
rozdzielić lub złożyć w większą całość. Biurokrata natomiast podpadającego pod daną kategorię. Oczekuje się więc, że
jest zwykle już zadowolony, gdy wszystko zostało ułożone we biurokracja będzie się stosować do rzymskiej zasady suum
właściwych pudełkach. Stąd biurokracja prowadzi do cuique. Implikuje to, że nie będzie protekcji, czy też żadnej
odmiennego typu rozwiązywania problemu niż innej interwencji personalnej stronniczości w
stechnicyzowana produkcja. Mniej sprzyja twórczej fantazji i biurokratycznym traktowaniu przypadku klienta. Oczekuje
raczej usztywnia niż zmienia. Wytwarza uogólniony się, że biurokrata potraktuje każdy przypadek sine ira et
taksonomiczny styl, który może przenieść się do innych studio. Mówiąc inaczej, oczekuje się, że biurokracja będzie
społecznych sfer życia. działała bezosobowo, z “uczuciową neutralnością”. Według
Biurokracja zakłada generalną i autonomiczną autorów poznawczy styl charakterystyczny dla biurokracji
organizowalność. W terminach biurokratycznych wszystko różni się w tym punkcie zasadniczo od stylu związanego ze
jest w zasadzie organizowalne. Z racji jej abstrakcyjnego stechnicyzowaną produkcją tym, że zawarty w nim element
formalizmu, biurokrację w zasadzie daje się zastosować do moralny nie jest czynnikiem ograniczającym, lecz istotną
prawie każdego ludzkiego zjawiska. W sferze technologicznej częścią swojej własnej struktury świadomości. Źródła tego
społeczna organizacja jest silnie heteronomiczna, tzn. musi moralnego elementu prawdopodobnie należy szukać w tym,
być tak ukształtowana, by stawić czoła niebiurokratycznym że głównym miejscem biurokracji jest sfera polityczna.
wymogom produkcji. Narzuca to pewne ograniczenia na Poznawczy styl biurokracji, który wyłania się z
organizację. Biurokratyczne filie typu podobnego do kombinacji wyżej wymienionych elementów można według
technologicznej produkcji są pod kontrolą tych ograniczeń. W autorów nazwać zmoralizowaną anonimowością. W pewnym
sferze politycznej, która jest sferą biurokratyczną par stopniu jest ona podobna do anonimowości stechnicyzowanej
Mikołajewska 307 308 Zjawisko wspólnoty

produkcji, choć staje się “naładowana” moralnie, tzn. jest ukryta i niekoniecznie dostępna świadomości jednostki
anonimowość jest nie tylko uznana za pragmatyczną zaangażowanej w danym momencie w produkcję.
konieczność, ale staje się moralnym imperatywem. W Abstrakcyjność biurokracji, przeciwnie, jest zwykle dostępna
stechnicyzowanej produkcji, anonimowość jest narzucana na świadomości klienta, tj. istnieje ogólna wiedza o
społeczne doświadczenia przez zewnętrzne wymogi procesu abstrakcyjnych trybach biurokracji i co najmniej powszechna
produkcji. W przypadku biurokracji, anonimowość jest gotowość do grania gry zgodnie z regułami tej abstrakcji.
wewnętrznie definiowana i moralnie legitymizowana jako Fakt ten prowadzi do następującej sprzeczności. Jednostka
prawo stosunków społecznych. I tak założenie o równości oczekuje, że będzie traktowana “sprawiedliwie” i w tym
(tzn. anonimowości w sensie moralnym) wśród wszystkich oczekiwaniu zawarty jest istotny ładunek moralny.
należących do odpowiedniej biurokratycznej kategorii nie jest Oczekiwane “sprawiedliwe” traktowanie jest możliwe tylko
technicznym wymogiem, lecz aksjomatem etyki wówczas, gdy biurokracja działa abstrakcyjnie, a to oznacza
biurokratycznej. Uważa się, że system biurokratyczny jako traktowanie jednostki jako “numeru”. Sama
całość ma moralne obowiązki wobec swoich anonimowych “sprawiedliwość” takiego traktowania pociąga więc za sobą
klientów. Faktycznie, jest to baza legitymizacji biurokracji. depersonalizację każdego przypadku. Co najmniej
Biurokratyczna filia jest w swojej pracy oceniana według swej potencjalnie, konstytuuje to zagrożenie dla samooceny
moralności, czyli stosowania kryterium anonimowości. (...) jednostki, a w ekstremalnym przypadku dla jej subiektywnej
Biurokracja przyjmuje niepodzielność środków i tożsamości. Stopień, w którym zagrożenie to jest faktycznie
celów. Ten element stylu poznawczego, piszą autorzy, jest odczuwane, będzie zależał od różnych zewnętrznych
sprzeczny ze stylem stechnicyzowanej produkcji. W czynników, jak np. krytyka otaczająca złą sławą “alienujące”
biurokracji środki są równie ważne jak cele. Nie chodzi tu po skutki organizacji biurokratycznej. Według autorów można
prostu o wydanie paszportu, lecz o wydanie go za pomocą sformułować ogólne przypuszczenie, że wielkość zagrożenia
właściwych środków. Zasada ta jest również silnie będzie zależała od indywidualistycznych i personalistycznych
“naładowana” moralnie. Stosowaniu właściwych procedur i wartości w świadomości jednostki. Gdy wartości te są silnie
środków jest nadawana pozytywna moralna wartość i w wielu rozwinięte, wówczas jest prawdopodobne, że naturalna
przypadkach zakłada się, że jeżeli właściwy cel został abstrakcja biurokracji będzie odczuwana jako irytująca, jeżeli
osiągnięty niewłaściwymi środkami, to szkody wyrządzone w nie wręcz jako trudny do zniesienia ucisk. W tym przypadku
ten sposób prawości biurokratycznej filii przewyższają “obowiązki” biurokraty zderzają się bezpośrednio z
pozytywy tego działania. Biurokrata będzie więc starał się “prawami” klienta (nie z tymi, które definiuje biurokrata i
zawsze utrzymać nierozdzielność środków i celów, gdyż ta uważa za korelat swoich “obowiązków”, ale z prawami, które
nierozdzielność służy legitymizacji procedur biurokracji. (...) mają swe źródło w poza–biurokratycznych wartościach
Autorzy wracają raz jeszcze do ważnego aspektu personalnej autonomii, godności i wartości). Jednostka
struktury świadomości w nowoczesnym społeczeństwie, tj. uznająca te wartości, będzie urażona przez traktowanie jej jak
różnicowania struktur świadomości właściwych dla różnych numeru. Według autorów ten potencjalny konflikt między
sfer instytucjonalnych. Jednostki we współczesnym świecie biurokratyczną świadomością i wartościami jednostkowej
nie mogą uniknąć kontaktu ani ze stechnicyzowaną produkcją, autonomii ma daleko sięgające socjologiczne konsekwencje.
ani z biurokracją, dla których właściwe są odmienne struktury Filie biurokratyczne, które szczególnie interesują
świadomości. Jednostka, zmuszona do wejścia w kontakt z autorów są reprezentacją określonych instytucji państwowych.
tymi odmiennymi sferami instytucjonalnymi, musi nauczyć Przeciwnie niż w przypadku stechnicyzowanej produkcji, to
się używania różnych stylów poznawczych w różnym czasie. reprezentowanie instytucji jest wyraźnie skodyfikowane i
Zróżnicowanie to występuje zarówno w organizacji wiedzy, często bronione przez surowe sankcje. Fakt, że specyficzne
jak i w poszczególnych stylach poznawczych dostępnych działania są wykonywane przez specyficzne biurokratyczne
jednostce w jej codziennym życiu. Np. jednostka musi filie, nie jest sprawą praktycznej użyteczności lub zwyczaju.
wiedzieć, kiedy używać zasady o rozdzielności środków i Zostało to skodyfikowane przez prawne klauzule, których
celów, a kiedy używać zasady o ich nierozdzielności. (...) naruszenie może spowodować prawne kary. (...)
Kontakt z biurokracją odbywa się w trybie jawnej Biurokracja, podobnie jak stechnicyzowana
abstrakcji. W sferze stechnicyzowanej produkcji abstrakcja produkcja, narzuca kontrolę na spontaniczną ekspresję
Mikołajewska 307 308 Zjawisko wspólnoty

produkcji, choć staje się “naładowana” moralnie, tzn. jest ukryta i niekoniecznie dostępna świadomości jednostki
anonimowość jest nie tylko uznana za pragmatyczną zaangażowanej w danym momencie w produkcję.
konieczność, ale staje się moralnym imperatywem. W Abstrakcyjność biurokracji, przeciwnie, jest zwykle dostępna
stechnicyzowanej produkcji, anonimowość jest narzucana na świadomości klienta, tj. istnieje ogólna wiedza o
społeczne doświadczenia przez zewnętrzne wymogi procesu abstrakcyjnych trybach biurokracji i co najmniej powszechna
produkcji. W przypadku biurokracji, anonimowość jest gotowość do grania gry zgodnie z regułami tej abstrakcji.
wewnętrznie definiowana i moralnie legitymizowana jako Fakt ten prowadzi do następującej sprzeczności. Jednostka
prawo stosunków społecznych. I tak założenie o równości oczekuje, że będzie traktowana “sprawiedliwie” i w tym
(tzn. anonimowości w sensie moralnym) wśród wszystkich oczekiwaniu zawarty jest istotny ładunek moralny.
należących do odpowiedniej biurokratycznej kategorii nie jest Oczekiwane “sprawiedliwe” traktowanie jest możliwe tylko
technicznym wymogiem, lecz aksjomatem etyki wówczas, gdy biurokracja działa abstrakcyjnie, a to oznacza
biurokratycznej. Uważa się, że system biurokratyczny jako traktowanie jednostki jako “numeru”. Sama
całość ma moralne obowiązki wobec swoich anonimowych “sprawiedliwość” takiego traktowania pociąga więc za sobą
klientów. Faktycznie, jest to baza legitymizacji biurokracji. depersonalizację każdego przypadku. Co najmniej
Biurokratyczna filia jest w swojej pracy oceniana według swej potencjalnie, konstytuuje to zagrożenie dla samooceny
moralności, czyli stosowania kryterium anonimowości. (...) jednostki, a w ekstremalnym przypadku dla jej subiektywnej
Biurokracja przyjmuje niepodzielność środków i tożsamości. Stopień, w którym zagrożenie to jest faktycznie
celów. Ten element stylu poznawczego, piszą autorzy, jest odczuwane, będzie zależał od różnych zewnętrznych
sprzeczny ze stylem stechnicyzowanej produkcji. W czynników, jak np. krytyka otaczająca złą sławą “alienujące”
biurokracji środki są równie ważne jak cele. Nie chodzi tu po skutki organizacji biurokratycznej. Według autorów można
prostu o wydanie paszportu, lecz o wydanie go za pomocą sformułować ogólne przypuszczenie, że wielkość zagrożenia
właściwych środków. Zasada ta jest również silnie będzie zależała od indywidualistycznych i personalistycznych
“naładowana” moralnie. Stosowaniu właściwych procedur i wartości w świadomości jednostki. Gdy wartości te są silnie
środków jest nadawana pozytywna moralna wartość i w wielu rozwinięte, wówczas jest prawdopodobne, że naturalna
przypadkach zakłada się, że jeżeli właściwy cel został abstrakcja biurokracji będzie odczuwana jako irytująca, jeżeli
osiągnięty niewłaściwymi środkami, to szkody wyrządzone w nie wręcz jako trudny do zniesienia ucisk. W tym przypadku
ten sposób prawości biurokratycznej filii przewyższają “obowiązki” biurokraty zderzają się bezpośrednio z
pozytywy tego działania. Biurokrata będzie więc starał się “prawami” klienta (nie z tymi, które definiuje biurokrata i
zawsze utrzymać nierozdzielność środków i celów, gdyż ta uważa za korelat swoich “obowiązków”, ale z prawami, które
nierozdzielność służy legitymizacji procedur biurokracji. (...) mają swe źródło w poza–biurokratycznych wartościach
Autorzy wracają raz jeszcze do ważnego aspektu personalnej autonomii, godności i wartości). Jednostka
struktury świadomości w nowoczesnym społeczeństwie, tj. uznająca te wartości, będzie urażona przez traktowanie jej jak
różnicowania struktur świadomości właściwych dla różnych numeru. Według autorów ten potencjalny konflikt między
sfer instytucjonalnych. Jednostki we współczesnym świecie biurokratyczną świadomością i wartościami jednostkowej
nie mogą uniknąć kontaktu ani ze stechnicyzowaną produkcją, autonomii ma daleko sięgające socjologiczne konsekwencje.
ani z biurokracją, dla których właściwe są odmienne struktury Filie biurokratyczne, które szczególnie interesują
świadomości. Jednostka, zmuszona do wejścia w kontakt z autorów są reprezentacją określonych instytucji państwowych.
tymi odmiennymi sferami instytucjonalnymi, musi nauczyć Przeciwnie niż w przypadku stechnicyzowanej produkcji, to
się używania różnych stylów poznawczych w różnym czasie. reprezentowanie instytucji jest wyraźnie skodyfikowane i
Zróżnicowanie to występuje zarówno w organizacji wiedzy, często bronione przez surowe sankcje. Fakt, że specyficzne
jak i w poszczególnych stylach poznawczych dostępnych działania są wykonywane przez specyficzne biurokratyczne
jednostce w jej codziennym życiu. Np. jednostka musi filie, nie jest sprawą praktycznej użyteczności lub zwyczaju.
wiedzieć, kiedy używać zasady o rozdzielności środków i Zostało to skodyfikowane przez prawne klauzule, których
celów, a kiedy używać zasady o ich nierozdzielności. (...) naruszenie może spowodować prawne kary. (...)
Kontakt z biurokracją odbywa się w trybie jawnej Biurokracja, podobnie jak stechnicyzowana
abstrakcji. W sferze stechnicyzowanej produkcji abstrakcja produkcja, narzuca kontrolę na spontaniczną ekspresję
Mikołajewska 309 310 Zjawisko wspólnoty

stanów emocjonalnych, piszą autorzy. Ma to również swój klienta. Mówiąc inaczej, biurokrata i klient nie mają
pozytywny aspekt: biurokracja wyznacza stany emocjonalne. wspólnego zadania i dlatego mają trudność w utożsamianiu
Branie w nawias tego, co osobiste, obiektywne wkładanie się nawzajem z rolą drugiej strony w tym procesie.
przypadków do odpowiednich pudełkach, pracowite Przeciwnie jest w procesie produkcji, gdzie np. inżynier i
trzymanie się odpowiedniej procedury nawet w sytuacji robotnik mają wspólne problemy w swoim stosunku do
silnego stresu — są nie tyle elementami stylu poznawczego, procesu produkcji. Mamy więc tu do czynienia z większą
co założoną z góry kontrolą emocjonalną. Dotyczy to wspólnością i z potencjalną możliwością obopólnego
oczywiście bardziej samego biurokraty, ale będzie także zaangażowania i identyfikacji. W zasadzie można mówić o
wpływać na klienta, który staje się częścią biurokratycznej “moralnym uścisku” robotnika z inżynierem w procesie
gry. Raz jeszcze mogą z tego wyniknąć emocjonalne produkcji. Nic takiego nie istnieje między biurokratą i
frustracje (represje). Raz jeszcze rozwija się “druga natura”, klientem w biurze paszportowym.
tym razem w specyficzny sposób stylizowana. Autorzy zwracają uwagę na inny ważny fakt:
Ów specyficzny emocjonalny i poznawczy styl jednostka jest zwykle aktywnie zaangażowana w swoją pracę,
biurokracji ma szczególny związek z życiem prywatnym. natomiast jako klient biurokracji jest ona zaangażowana
Użyteczne może tu być porównanie ze stechnicyzowaną biernie. W spotkaniu z biurokracją jednostka w zasadzie nic
produkcją. Życie prywatne, piszą autorzy, łatwiej nie załatwia. Sprawy są załatwiane dla niej. Spotkanie z
zbiurokratyzować niż stechnicyzować właśnie dlatego, że biurokracją powoduje więc większe poczucie bezsilności niż
stosunki międzyludzkie są bardziej bezpośrednio i konkretnie praca. (...)
uznawane przez biurokrację niż stechnicyzowaną produkcję. Jakie jest fundamentalne znaczenie biurokracji w
Pomimo tego jednostka paradoksalnie może łatwiej życiu społecznym?
identyfikować się z rolami w świecie pracy (np. jestem Szczególnie w sferze politycznej, piszą autorzy,
robotnikiem) niż w świecie biurokracji (np. jestem petentem). biurokracja jednostkę w społeczeństwie w sposób bardziej
Z drugiej strony, jednostka może identyfikować się z explicite niż praca. “Przypomina” ona jednostce o jej makro–
biurokratycznie przypisywanymi rolami na bardzo społecznych powiązaniach, o jej “poza i ponad” życia
abstrakcyjnym i anonimowym poziomie (np. jestem prywatnego. Jest więc potencjalnie bardziej zagrażająca lub
obywatelem). Co więcej, w spotkaniu z biurokracją potrzeba “inspirująca” niż praca. Im częściej jednostka wchodzi w
więcej “manipulowania wrażeniem” niż w pracy. Właśnie z kontakt z biurokracją, tym częściej jest wpychana siłą w
racji bardziej arbitralnego charakteru biurokratycznych struktury znaczenia spoza jej prywatnego życia. W biografii
definicji społecznej rzeczywistości istnieje większa potrzeba jednostek zdarza się to, gdy ich dzieci wkraczają do systemu
rozmyślnego manipulowania “prezentowaniem siebie”. szkolnego. Jest to źródłem szerokiego zainteresowania i
Podczas gdy robotnik starając się o pracę, podlega ostatecznie zaangażowania politycznego. Ma to z kolei wymiar moralny,
obiektywnym testom wykonania pracy, to w świecie który jest ściśle związany ze sposobem, w który sfera
biurokracji nie ma takich obiektywnych testów. Klient, polityczna jako taka jest moralnie “naładowana”.
znający odpowiedni system szufladkowania, może tak Biurokracja polityczna może z łatwością stać się
“manipulować wrażeniem”, aby przekonać biurokratę, że przedmiotem silnego zainteresowania i zobowiązania.
jego przypadek pasuje do określonej szufladki. Trudno jednak Moralne założenia dotyczące biurokracji rządowej ułatwiają
utożsamiać się z takim “manipulowanym wrażeniem”. Jego to osobiste zaangażowanie. 0 biurokracji zakłada się, że
istotną cechą jest właśnie nieidentyfikowanie się jednostki z przeciwnie do świata pracy jest stworzona dla dobra
manipulowaną rolą, którą gra. Spotkanie z biurokracją zaw- jednostek. Jednostka może faktycznie odwoływać się do
sze niesie więc potencjalne emocjonalne skrępowanie. Mó- biurokracji (związków zawodowych, agend rządowych, sądu)
wiąc inaczej, biurokracja zwykle czyni klienta “nerwowym”. aby rozwiązała jej problemy w świecie pracy. Była już mowa
Biurokracja rodzi pewien szczególny styl wspólności. o skłonności biurokracji do zakładania, że musi istnieć
Zwykle wspólność biurokraty i klienta jest ograniczona. Nie odpowiednia filia i odpowiednia procedura dla każdego
są oni bowiem w siebie nawzajem “wplątani”. Ich możliwego do pomyślenia problemu w sektorze życia
“problemy” są odmienne. Problemem klienta jest np. społecznego, przyznanego biurokracji. To oczekiwanie może
dostanie paszportu, a problemem biurokraty jest pozbycie się przenieść się z biurokracji na sferą polityki w ogóle. Stajemy
Mikołajewska 309 310 Zjawisko wspólnoty

stanów emocjonalnych, piszą autorzy. Ma to również swój klienta. Mówiąc inaczej, biurokrata i klient nie mają
pozytywny aspekt: biurokracja wyznacza stany emocjonalne. wspólnego zadania i dlatego mają trudność w utożsamianiu
Branie w nawias tego, co osobiste, obiektywne wkładanie się nawzajem z rolą drugiej strony w tym procesie.
przypadków do odpowiednich pudełkach, pracowite Przeciwnie jest w procesie produkcji, gdzie np. inżynier i
trzymanie się odpowiedniej procedury nawet w sytuacji robotnik mają wspólne problemy w swoim stosunku do
silnego stresu — są nie tyle elementami stylu poznawczego, procesu produkcji. Mamy więc tu do czynienia z większą
co założoną z góry kontrolą emocjonalną. Dotyczy to wspólnością i z potencjalną możliwością obopólnego
oczywiście bardziej samego biurokraty, ale będzie także zaangażowania i identyfikacji. W zasadzie można mówić o
wpływać na klienta, który staje się częścią biurokratycznej “moralnym uścisku” robotnika z inżynierem w procesie
gry. Raz jeszcze mogą z tego wyniknąć emocjonalne produkcji. Nic takiego nie istnieje między biurokratą i
frustracje (represje). Raz jeszcze rozwija się “druga natura”, klientem w biurze paszportowym.
tym razem w specyficzny sposób stylizowana. Autorzy zwracają uwagę na inny ważny fakt:
Ów specyficzny emocjonalny i poznawczy styl jednostka jest zwykle aktywnie zaangażowana w swoją pracę,
biurokracji ma szczególny związek z życiem prywatnym. natomiast jako klient biurokracji jest ona zaangażowana
Użyteczne może tu być porównanie ze stechnicyzowaną biernie. W spotkaniu z biurokracją jednostka w zasadzie nic
produkcją. Życie prywatne, piszą autorzy, łatwiej nie załatwia. Sprawy są załatwiane dla niej. Spotkanie z
zbiurokratyzować niż stechnicyzować właśnie dlatego, że biurokracją powoduje więc większe poczucie bezsilności niż
stosunki międzyludzkie są bardziej bezpośrednio i konkretnie praca. (...)
uznawane przez biurokrację niż stechnicyzowaną produkcję. Jakie jest fundamentalne znaczenie biurokracji w
Pomimo tego jednostka paradoksalnie może łatwiej życiu społecznym?
identyfikować się z rolami w świecie pracy (np. jestem Szczególnie w sferze politycznej, piszą autorzy,
robotnikiem) niż w świecie biurokracji (np. jestem petentem). biurokracja jednostkę w społeczeństwie w sposób bardziej
Z drugiej strony, jednostka może identyfikować się z explicite niż praca. “Przypomina” ona jednostce o jej makro–
biurokratycznie przypisywanymi rolami na bardzo społecznych powiązaniach, o jej “poza i ponad” życia
abstrakcyjnym i anonimowym poziomie (np. jestem prywatnego. Jest więc potencjalnie bardziej zagrażająca lub
obywatelem). Co więcej, w spotkaniu z biurokracją potrzeba “inspirująca” niż praca. Im częściej jednostka wchodzi w
więcej “manipulowania wrażeniem” niż w pracy. Właśnie z kontakt z biurokracją, tym częściej jest wpychana siłą w
racji bardziej arbitralnego charakteru biurokratycznych struktury znaczenia spoza jej prywatnego życia. W biografii
definicji społecznej rzeczywistości istnieje większa potrzeba jednostek zdarza się to, gdy ich dzieci wkraczają do systemu
rozmyślnego manipulowania “prezentowaniem siebie”. szkolnego. Jest to źródłem szerokiego zainteresowania i
Podczas gdy robotnik starając się o pracę, podlega ostatecznie zaangażowania politycznego. Ma to z kolei wymiar moralny,
obiektywnym testom wykonania pracy, to w świecie który jest ściśle związany ze sposobem, w który sfera
biurokracji nie ma takich obiektywnych testów. Klient, polityczna jako taka jest moralnie “naładowana”.
znający odpowiedni system szufladkowania, może tak Biurokracja polityczna może z łatwością stać się
“manipulować wrażeniem”, aby przekonać biurokratę, że przedmiotem silnego zainteresowania i zobowiązania.
jego przypadek pasuje do określonej szufladki. Trudno jednak Moralne założenia dotyczące biurokracji rządowej ułatwiają
utożsamiać się z takim “manipulowanym wrażeniem”. Jego to osobiste zaangażowanie. 0 biurokracji zakłada się, że
istotną cechą jest właśnie nieidentyfikowanie się jednostki z przeciwnie do świata pracy jest stworzona dla dobra
manipulowaną rolą, którą gra. Spotkanie z biurokracją zaw- jednostek. Jednostka może faktycznie odwoływać się do
sze niesie więc potencjalne emocjonalne skrępowanie. Mó- biurokracji (związków zawodowych, agend rządowych, sądu)
wiąc inaczej, biurokracja zwykle czyni klienta “nerwowym”. aby rozwiązała jej problemy w świecie pracy. Była już mowa
Biurokracja rodzi pewien szczególny styl wspólności. o skłonności biurokracji do zakładania, że musi istnieć
Zwykle wspólność biurokraty i klienta jest ograniczona. Nie odpowiednia filia i odpowiednia procedura dla każdego
są oni bowiem w siebie nawzajem “wplątani”. Ich możliwego do pomyślenia problemu w sektorze życia
“problemy” są odmienne. Problemem klienta jest np. społecznego, przyznanego biurokracji. To oczekiwanie może
dostanie paszportu, a problemem biurokraty jest pozbycie się przenieść się z biurokracji na sferą polityki w ogóle. Stajemy
Mikołajewska 311 312 Zjawisko wspólnoty

wówczas w obliczu założenia (zwykle “liberalnego”), piszą Jesteśmy przekonani, piszą autorzy, że powyższe
autorzy, że dla każdego problemu społecznego powinna stwierdzenia są antropologiczną constans. Odnoszą się
istnieć specjalna filia rządowa, która rozwiąże problem dzięki wszystkich empirycznie dostępnych przypadków ludzkich
specjalnemu programowi. Płynie z tego następujący wniosek: społeczności. Autorów interesuje jednak specyfika
podczas gdy stechnicyzowana produkcja może być widziana nowoczesnego społeczeństwa pod tym względem. Jedną z
jako podstawowa strukturalizująca siła nowoczesności, to tych specyficznych cech jest wielość światów życia, w których
nowoczesny człowiek zwykle walczy z jej wpływem na swoje typowa jednostka żyje w nowoczesnym społeczeństwie.
życie codzienne za pośrednictwem różnych biurokracji. Przez większość czasu historycznego jednostki żyły
W biurokracji występuje znaczna niezgodność w światach życia, które mniej lub bardziej stanowiły jedną
między biurokratą i klientem, co do znaczenia tej instytucji. całość. Z racji podziału pracy oraz innych procesów
Dlatego ważnym problemem jest legitymizacja. Widać to w instytucjonalnej segmentyzacji zawsze co prawda
porównaniu ze stechnicyzowaną produkcją. Podczas gdy występowały pewne ważne różnice w światach życia różnych
kierowanie produkcją może uciekać się do legitymizującej grup w tym samym społeczeństwie, jednakże w porównaniu
propagandy na rzecz tego lub innego celu, to filie ze społeczeństwami nowoczesnymi, wcześniejsze
biurokratyczne są zależne od ciągłej propagandy, która służy społeczeństwa przejawiały wysoki stopień integracji. Bez
legitymizacji nie tylko ich działań, ale samego ich istnienia. względu na różnice między rożnymi sektorami społecznego
W społeczeństwach demokratycznych znaczna część tej życia, “trzymał je razem” porządek integrującego sensu,
propagandy będzie kierowana do ogółu, w społeczeństwach który je włączał. Ten integrujący porządek był zwykle
niedemokratycznych natomiast do ciał podejmujących decyzję religijny. Dla jednostki znaczyło to po prostu, że takie same
lub do zwalczających się wewnątrz biurokracji grup. Autorzy integracyjne symbole przenikały do różnych sektorów jej
dodają, że w sytuacjach demokratycznych ostatnio codziennego życia. Będąc w rodzinie, w pracy, angażując się
wymieniony typ propagandy będzie uzupełniał zwracanie się w politykę, czy uczestnicząc w festiwalach i ceremoniach,
do ogółu. jednostka zawsze była w tym samym “świecie”. Dopóki nie
3. Pluralizacja społecznych światów życia opuściła fizycznie własnego społeczeństwa, nie miała
poczucia, aby jakieś instytucje społeczne “wyprowadzały” ją
Bycie człowiekiem oznacza życie w świecie, piszą z jej powszedniego świata życia. Typowa sytuacja jednostek w
autorzy, tzn. życie w rzeczywistości, która jest nowoczesnym społeczeństwie jest jednak zwykle odmienna.
uporządkowana i daje poczucie “biznesu życia”. Tę właśnie Różne sektory życia codziennego wprowadzają je w wysoce
fundamentalną cechę ludzkiej egzystencji próbuje przekazać odmienne i często sprzeczne ze sobą światy znaczenia i
termin “świat życia”. (pojęcie społecznego świata życia doświadczenia. Nowoczesne życie jest zwykle silnie
pochodzi od Alfreda Schutza). Świat życia jest społeczny podzielone na segmenty i ważne jest zrozumienie, że ta
zarówno w swoich początkach, jak i w swoim utrzymywaniu segmentaryzacja (lub inaczej pluralizacja), podkreślają
się, tzn. ów znaczący porządek, którego dostarcza ludzkiemu autorzy, manifestuje się nie tylko na poziomie
życiu, został ustalony kolektywnie i jest kontynuowany dzięki obserwowalnego zachowania społecznego, ale także na
kolektywnej zgodzie. Aby zrozumieć codzienną rzeczywistość poziomie świadomości.
jakiejś grupy ludzi, nie wystarczy zrozumienie Podstawowym aspektem wspomnianej pluralizacji
poszczególnych symboli lub wzorów interakcji w jest dychotomia sfery prywatnej i publicznej. W nowoczesnym
jednostkowych sytuacjach. Należy również zrozumieć społeczeństwie jednostka jest zwykle świadoma ostrej
fundamentalną strukturę znaczenia (lub osnowę struktury sprzeczności między światem jej prywatnego życia i światem
znaczenia), w której te szczególne wzory i symbole są wielkich publicznych instytucji, z którymi jest powiązana,
umieszczone i z której czerpią swoją kolektywnie podzielaną występując w różnych rolach. Należy jednak podkreślić,
istotność. Mówiąc inaczej, zrozumienie społecznego świata twierdzą autorzy, że pluralizacja ma miejsce także wewnątrz
życia jest bardzo istotne dla socjologicznej analizy tych dwóch sfer. W doświadczaniu sfery publicznej przez
konkretnych sytuacji. jednostkę jest to przypadek oczywisty. Istnieją bowiem duże
różnice między światem stechnicyzowanej produkcji i
Mikołajewska 311 312 Zjawisko wspólnoty

wówczas w obliczu założenia (zwykle “liberalnego”), piszą Jesteśmy przekonani, piszą autorzy, że powyższe
autorzy, że dla każdego problemu społecznego powinna stwierdzenia są antropologiczną constans. Odnoszą się
istnieć specjalna filia rządowa, która rozwiąże problem dzięki wszystkich empirycznie dostępnych przypadków ludzkich
specjalnemu programowi. Płynie z tego następujący wniosek: społeczności. Autorów interesuje jednak specyfika
podczas gdy stechnicyzowana produkcja może być widziana nowoczesnego społeczeństwa pod tym względem. Jedną z
jako podstawowa strukturalizująca siła nowoczesności, to tych specyficznych cech jest wielość światów życia, w których
nowoczesny człowiek zwykle walczy z jej wpływem na swoje typowa jednostka żyje w nowoczesnym społeczeństwie.
życie codzienne za pośrednictwem różnych biurokracji. Przez większość czasu historycznego jednostki żyły
W biurokracji występuje znaczna niezgodność w światach życia, które mniej lub bardziej stanowiły jedną
między biurokratą i klientem, co do znaczenia tej instytucji. całość. Z racji podziału pracy oraz innych procesów
Dlatego ważnym problemem jest legitymizacja. Widać to w instytucjonalnej segmentyzacji zawsze co prawda
porównaniu ze stechnicyzowaną produkcją. Podczas gdy występowały pewne ważne różnice w światach życia różnych
kierowanie produkcją może uciekać się do legitymizującej grup w tym samym społeczeństwie, jednakże w porównaniu
propagandy na rzecz tego lub innego celu, to filie ze społeczeństwami nowoczesnymi, wcześniejsze
biurokratyczne są zależne od ciągłej propagandy, która służy społeczeństwa przejawiały wysoki stopień integracji. Bez
legitymizacji nie tylko ich działań, ale samego ich istnienia. względu na różnice między rożnymi sektorami społecznego
W społeczeństwach demokratycznych znaczna część tej życia, “trzymał je razem” porządek integrującego sensu,
propagandy będzie kierowana do ogółu, w społeczeństwach który je włączał. Ten integrujący porządek był zwykle
niedemokratycznych natomiast do ciał podejmujących decyzję religijny. Dla jednostki znaczyło to po prostu, że takie same
lub do zwalczających się wewnątrz biurokracji grup. Autorzy integracyjne symbole przenikały do różnych sektorów jej
dodają, że w sytuacjach demokratycznych ostatnio codziennego życia. Będąc w rodzinie, w pracy, angażując się
wymieniony typ propagandy będzie uzupełniał zwracanie się w politykę, czy uczestnicząc w festiwalach i ceremoniach,
do ogółu. jednostka zawsze była w tym samym “świecie”. Dopóki nie
3. Pluralizacja społecznych światów życia opuściła fizycznie własnego społeczeństwa, nie miała
poczucia, aby jakieś instytucje społeczne “wyprowadzały” ją
Bycie człowiekiem oznacza życie w świecie, piszą z jej powszedniego świata życia. Typowa sytuacja jednostek w
autorzy, tzn. życie w rzeczywistości, która jest nowoczesnym społeczeństwie jest jednak zwykle odmienna.
uporządkowana i daje poczucie “biznesu życia”. Tę właśnie Różne sektory życia codziennego wprowadzają je w wysoce
fundamentalną cechę ludzkiej egzystencji próbuje przekazać odmienne i często sprzeczne ze sobą światy znaczenia i
termin “świat życia”. (pojęcie społecznego świata życia doświadczenia. Nowoczesne życie jest zwykle silnie
pochodzi od Alfreda Schutza). Świat życia jest społeczny podzielone na segmenty i ważne jest zrozumienie, że ta
zarówno w swoich początkach, jak i w swoim utrzymywaniu segmentaryzacja (lub inaczej pluralizacja), podkreślają
się, tzn. ów znaczący porządek, którego dostarcza ludzkiemu autorzy, manifestuje się nie tylko na poziomie
życiu, został ustalony kolektywnie i jest kontynuowany dzięki obserwowalnego zachowania społecznego, ale także na
kolektywnej zgodzie. Aby zrozumieć codzienną rzeczywistość poziomie świadomości.
jakiejś grupy ludzi, nie wystarczy zrozumienie Podstawowym aspektem wspomnianej pluralizacji
poszczególnych symboli lub wzorów interakcji w jest dychotomia sfery prywatnej i publicznej. W nowoczesnym
jednostkowych sytuacjach. Należy również zrozumieć społeczeństwie jednostka jest zwykle świadoma ostrej
fundamentalną strukturę znaczenia (lub osnowę struktury sprzeczności między światem jej prywatnego życia i światem
znaczenia), w której te szczególne wzory i symbole są wielkich publicznych instytucji, z którymi jest powiązana,
umieszczone i z której czerpią swoją kolektywnie podzielaną występując w różnych rolach. Należy jednak podkreślić,
istotność. Mówiąc inaczej, zrozumienie społecznego świata twierdzą autorzy, że pluralizacja ma miejsce także wewnątrz
życia jest bardzo istotne dla socjologicznej analizy tych dwóch sfer. W doświadczaniu sfery publicznej przez
konkretnych sytuacji. jednostkę jest to przypadek oczywisty. Istnieją bowiem duże
różnice między światem stechnicyzowanej produkcji i
Mikołajewska 313 314 Zjawisko wspólnoty

światem biurokracji. Jednostka odnosząc się do każdego z społeczeństwa w ogóle. Można więc być “zurbanizowanym”,
nich, doświadcza ipso facto migracji między różnymi nawet jeżeli się żyje w małym mieście lub na wsi.
światami życia. Urbanizacja świadomości dokonuje się szczególnie
Te dwa przypadki nie wyczerpują oczywiście tematu, poprzez środki masowego przekazu. Poznawcze i
piszą autorzy. I tak np. ogromna złożoność podziału pracy w normatywne definicje rzeczywistości, wymyślone w mieście,
stechnicyzowanej gospodarce oznacza, że różne zawody rozszerzają się gwałtownie na całe społeczeństwo poprzez
konstruują dla siebie światy życia, które są nie tylko obce, ale masowe publikacje, filmy, radio, telewizję. Bycie związanym
wręcz całkowicie niezrozumiałe dla outsidera. Równocześnie, z tymi mediami oznacza pogrążenie się w ciągłej urbanizacji
jednostka, niezależnie od własnego miejsca w systemie świadomości. Wielość jest istotna dla tego procesu. Jednostka,
zawodowym, nie może uniknąć kontaktu z licznymi takimi gdziekolwiek się znajdzie, jest bombardowana przez wielość
segmentowymi światami. Co więcej, sfera prywatna także nie informacji i komunikatów. W języku informacji proces ten
jest odporna na pluralizację. Prawda, że nowoczesna przysłowiowo “rozszerza jej umysł”. Równocześnie jednak
jednostka próbuje zorganizować tę sferę w taki sposób, aby osłabia niepodzielność i wiarygodność jej “domowego
świat prywatny dostarczył jej integrujących i świata”.
potwierdzających znaczeń w kontraście z dezorganizującymi Pluralizacja często wkracza już do procesu
wymaganiami światów publicznych instytucji. Mówiąc pierwotnej socjalizacji — tzn. do tych procesów dzieciństwa,
inaczej, jednostka próbuje konstruować i utrzymać “domowy które zasadniczo formują “jaźń” i subiektywny świat. W
świat” (“home world”), który mógłby służył jako znaczące rezultacie jednostki mogą doświadczać wielości światów nie
centrum w jej życiu w społeczeństwie. Takie przedsięwzięcie tylko w dorosłym życiu, ale już na samym wstępie swojego
jest jednak ryzykowne i niepewne. Małżeństwo między społecznego doświadczenia. Można powiedzieć, że takie
ludźmi z różnych środowisk wiąże się ze skomplikowanymi jednostki nigdy nie miały zintegrowanego i absolutnego
negocjacjami znaczeń pochodzących ze sprzecznych światów. “domowego świata”.
Dzieci zwykle nie bez zaburzeń emigrują ze świata swoich Szereg procesów wtórnej socjalizacji w
rodziców. Kolejne i często odrażające światy w formie nowoczesnym społeczeństwie (tzn. socjalizacji, która ma
sąsiadów i różnych nieproszonych intruzów zderzają się z miejsce po wstępnym ukształtowaniu się własnej “jaźni”)
prywatnym życiem i możliwe jest także to, że jednostka, z wymaga pluralizacji wyższego porządku. Wiele z tych
tych lub innych powodów niezadowolona z organizacji procesów wtórnej socjalizacji jest wcielonych w instytucje
swojego prywatnego życia, może sama poszukiwać wielości w formalnego kształcenia i ma sens tylko na bazie pluralizacji.
innych prywatnych kontaktach. Ich rozmyślną intencją jest prowadzenie jednostki z jednego
Ta pluralizacja obydwóch sfer jest endemiczna dla społecznego świata w inny, wprowadzanie jej w porządki
dwóch specyficznie nowoczesnych doświadczeń: znaczenia, których dotychczas nie spotkała i uczenie wzorów
doświadczenia miejskiego życia i nowoczesnej komunikacji społecznych zachowań, do których jej nie przygotowało
masowej. Od swych początków w czasach starożytnych, dotychczasowe doświadczenie.
miasto było miejscem spotkań wielu różnych ludzi i grup, a Warto zrozumieć związek różnych ideologii
więc rozbieżnych światów. Na mocy samej swej struktury, “pluralizmu” z pluralizmem społecznego doświadczenia, o
miasto zmusza swoich mieszkańców do bycia którym była wyżej mowa, piszą autorzy. Funkcjonują one jako
“ugrzecznionymi” wobec obcych i “wyszukanymi” w legitymizacje pluralizmu społecznego doświadczenia.
różnych podejściach do rzeczywistości. Nowoczesność w Współwystępowanie różnych, często sprzecznych społecznych
społeczeństwie oznacza ogromny rozrost miast. Urbanizacja światów jest legitymizowane w języku takich wartości jak
nie jest jedynie sprawą fizycznego rozrastania się “demokracja i postęp”. Autorzy podkreślają, że nie
społeczności lokalnych i powstawania specyficznie miejskich zaprzeczają szczerości wiary w te idee, czy też możliwości, że
instytucji. Urbanizacja jest także procesem na poziomie w pewnych przypadkach idee te miały obiektywne społeczne
świadomości, i jako taki nie ogranicza się tylko do ludzi konsekwencje. Generalnie jednak, socjologicznie bardziej
zamieszkujących miasta. Miasto tworzy styl życia (tj. styl przekonywujące jest widzenie doświadczenia pluralizmu jako
myślenia, odczuwania, ogólnie doświadczania pierwotnego wobec rozmaitych idei, które służą jego
rzeczywistości), który stał się obecnie standardem dla legitymizacji. Każde nowoczesne społeczeństwo musi bowiem
Mikołajewska 313 314 Zjawisko wspólnoty

światem biurokracji. Jednostka odnosząc się do każdego z społeczeństwa w ogóle. Można więc być “zurbanizowanym”,
nich, doświadcza ipso facto migracji między różnymi nawet jeżeli się żyje w małym mieście lub na wsi.
światami życia. Urbanizacja świadomości dokonuje się szczególnie
Te dwa przypadki nie wyczerpują oczywiście tematu, poprzez środki masowego przekazu. Poznawcze i
piszą autorzy. I tak np. ogromna złożoność podziału pracy w normatywne definicje rzeczywistości, wymyślone w mieście,
stechnicyzowanej gospodarce oznacza, że różne zawody rozszerzają się gwałtownie na całe społeczeństwo poprzez
konstruują dla siebie światy życia, które są nie tylko obce, ale masowe publikacje, filmy, radio, telewizję. Bycie związanym
wręcz całkowicie niezrozumiałe dla outsidera. Równocześnie, z tymi mediami oznacza pogrążenie się w ciągłej urbanizacji
jednostka, niezależnie od własnego miejsca w systemie świadomości. Wielość jest istotna dla tego procesu. Jednostka,
zawodowym, nie może uniknąć kontaktu z licznymi takimi gdziekolwiek się znajdzie, jest bombardowana przez wielość
segmentowymi światami. Co więcej, sfera prywatna także nie informacji i komunikatów. W języku informacji proces ten
jest odporna na pluralizację. Prawda, że nowoczesna przysłowiowo “rozszerza jej umysł”. Równocześnie jednak
jednostka próbuje zorganizować tę sferę w taki sposób, aby osłabia niepodzielność i wiarygodność jej “domowego
świat prywatny dostarczył jej integrujących i świata”.
potwierdzających znaczeń w kontraście z dezorganizującymi Pluralizacja często wkracza już do procesu
wymaganiami światów publicznych instytucji. Mówiąc pierwotnej socjalizacji — tzn. do tych procesów dzieciństwa,
inaczej, jednostka próbuje konstruować i utrzymać “domowy które zasadniczo formują “jaźń” i subiektywny świat. W
świat” (“home world”), który mógłby służył jako znaczące rezultacie jednostki mogą doświadczać wielości światów nie
centrum w jej życiu w społeczeństwie. Takie przedsięwzięcie tylko w dorosłym życiu, ale już na samym wstępie swojego
jest jednak ryzykowne i niepewne. Małżeństwo między społecznego doświadczenia. Można powiedzieć, że takie
ludźmi z różnych środowisk wiąże się ze skomplikowanymi jednostki nigdy nie miały zintegrowanego i absolutnego
negocjacjami znaczeń pochodzących ze sprzecznych światów. “domowego świata”.
Dzieci zwykle nie bez zaburzeń emigrują ze świata swoich Szereg procesów wtórnej socjalizacji w
rodziców. Kolejne i często odrażające światy w formie nowoczesnym społeczeństwie (tzn. socjalizacji, która ma
sąsiadów i różnych nieproszonych intruzów zderzają się z miejsce po wstępnym ukształtowaniu się własnej “jaźni”)
prywatnym życiem i możliwe jest także to, że jednostka, z wymaga pluralizacji wyższego porządku. Wiele z tych
tych lub innych powodów niezadowolona z organizacji procesów wtórnej socjalizacji jest wcielonych w instytucje
swojego prywatnego życia, może sama poszukiwać wielości w formalnego kształcenia i ma sens tylko na bazie pluralizacji.
innych prywatnych kontaktach. Ich rozmyślną intencją jest prowadzenie jednostki z jednego
Ta pluralizacja obydwóch sfer jest endemiczna dla społecznego świata w inny, wprowadzanie jej w porządki
dwóch specyficznie nowoczesnych doświadczeń: znaczenia, których dotychczas nie spotkała i uczenie wzorów
doświadczenia miejskiego życia i nowoczesnej komunikacji społecznych zachowań, do których jej nie przygotowało
masowej. Od swych początków w czasach starożytnych, dotychczasowe doświadczenie.
miasto było miejscem spotkań wielu różnych ludzi i grup, a Warto zrozumieć związek różnych ideologii
więc rozbieżnych światów. Na mocy samej swej struktury, “pluralizmu” z pluralizmem społecznego doświadczenia, o
miasto zmusza swoich mieszkańców do bycia którym była wyżej mowa, piszą autorzy. Funkcjonują one jako
“ugrzecznionymi” wobec obcych i “wyszukanymi” w legitymizacje pluralizmu społecznego doświadczenia.
różnych podejściach do rzeczywistości. Nowoczesność w Współwystępowanie różnych, często sprzecznych społecznych
społeczeństwie oznacza ogromny rozrost miast. Urbanizacja światów jest legitymizowane w języku takich wartości jak
nie jest jedynie sprawą fizycznego rozrastania się “demokracja i postęp”. Autorzy podkreślają, że nie
społeczności lokalnych i powstawania specyficznie miejskich zaprzeczają szczerości wiary w te idee, czy też możliwości, że
instytucji. Urbanizacja jest także procesem na poziomie w pewnych przypadkach idee te miały obiektywne społeczne
świadomości, i jako taki nie ogranicza się tylko do ludzi konsekwencje. Generalnie jednak, socjologicznie bardziej
zamieszkujących miasta. Miasto tworzy styl życia (tj. styl przekonywujące jest widzenie doświadczenia pluralizmu jako
myślenia, odczuwania, ogólnie doświadczania pierwotnego wobec rozmaitych idei, które służą jego
rzeczywistości), który stał się obecnie standardem dla legitymizacji. Każde nowoczesne społeczeństwo musi bowiem
Mikołajewska 315 316 Zjawisko wspólnoty

znaleźć jakiś sposób radzenia sobie z procesem pluralizacji. funkcjonuje więc jako planujący życie warsztat. Dla
Jest więc prawdopodobne, że będzie ono wymagało jakiejś większości ludzi głównym instytucjonalnym wektorem w
formy legitymizacji co najmniej pewnego stopnia pluralizmu. planowaniu życia jest dostępny dla danej jednostki rynek
W jaki sposób pluralizacja światów życia manifestuje pracy. Inaczej mówiąc, główną zasadą organizującą
się w codziennym życiu jednostek? biograficzny projekt jest praca i wszelkie inne projekty
Chcąc rozwinąć tę myśl, autorzy wracają do sytuacji zwykle krążą wokół pracy lub zależą od niej.
życia codziennego, w której jednostka robi dalekosiężne plany Plan życiowy staje się głównym źródłem tożsamości.
życiowe. (...) Większość konkretnych życiowych decyzji jest definiowanych
Jak jest zorganizowana wiedza ukryta w takich jako środki do realizacji celów w terminach fundamentalnego
planach życiowych? planu życiowego. Plan ten jest jednak zwykle nieskończony i
Przyjmuje się za oczywiste, że kariery życiowe nie są definiowany w sposób wysoce nieokreślony. Ciągle grozi mu
sztywno określone, lecz względnie otwarte. Mówiąc prościej, załamanie się. Jeżeli plan zostaje sformułowany w
jednostka staje w obliczu wielu możliwych karier, szczególnie zdecydowanie jednoznaczny sposób, wówczas wątpliwości i
w młodości i musi dokonać wyboru. Jednostka może więc niepokój mogą budzić poszczególne decyzje. Natomiast, gdy
wyobrażać sobie dla siebie różne życiorysy. Dla plan jest niejasny, źródłem niepokoju będzie to, że jednostka
emocjonalnego funkcjonowania jednostki ma to zarówno nie potrafi sformułować takiego planu, choć sądzi, że
pozytywne jak i negatywne skutki. Z jednej strony, daje powinna. (...)
jednostce poczucie wolności w kształtowaniu co najmniej Jednostka w swej świadomości organizuje wiedzę o
części swojego życia. Z drugiej strony jednak, zwiększa społeczeństwie właśnie w planie życiowym. Planowanie życia
prawdopodobieństwo frustracji w związku ze specyficzną jest podstawową zasadą organizującą. Częścią kapitału
karierą. (...) wiedzy w planie życiowym jest wiedza o koteriach ekspertów,
W tle tej wiedzy znajduje się repertuar typowych którzy mogą być pomocni w tym planowanym procesie.
życiowych karier w społeczeństwie, tzn. jednostka posiada Niektórzy z nich mogą być ekspertami odpowiednimi dla
mniej lub bardziej realistyczną wiedzę o karierach życiowych projektu jako całości, jak np. psychiatrzy. Inni mogą pomóc w
dostępnych w społeczeństwie i ta wiedza wyznacza horyzont mniejszych lub większych częściach planu (np. doradcy
jej własnych planów. Typy karier życiowych są w swym oświatowi lub biura podróży). Częścią tej wiedzy jest
charakterze anonimowe. Niektórych z nich jednostka nie oczywiście wiedza o pisanych źródłach informacji i porady.
spotkała dotychczas w swoim własnym doświadczaniu. Jej (...)
wiedza na ten temat ma charakter probabilistyczny. U Jaki jest poznawczy styl takich dalekosiężnych
podłoża tego probabilistycznego myślenia leży pewna ogólna planów życiowych ?
“socjologia”, bardziej lub mniej wyszukana. Jednostka buduje Podkreślić tu należy raz jeszcze aspekt
więc “mapę społeczeństwa”, na której umieszcza siebie. (...) wielowymiarowej racjonalności, piszą autorzy. Musi ona
Planowanie przyszłości ma charakter wielokrotnie jednak obecnie włączać nie tylko jaźń, ale i innych. Jednostka
powiązanej synchronizacji. Tzn. jednostka musi organizować pojmuje swoją biografią jako zamierzony plan. Modelowanie
w swoim umyśle nie tylko wielość społecznych powiązań, ale włącza tożsamość. Mówiąc inaczej, w długoterminowym
również pluralizm karier, które byłyby odpowiednie dla niej. planie życiowym jednostka nie tylko planuje, co będzie robić,
Kariery te wiążą jednostkę z różnymi instytucjami i mają ale także to, kim będzie. Projekty jednostek wzajemnie dla
różne “rozkłady jazdy”. Kariery te nie są oczywiście od siebie siebie osobiście znaczących zachodzą na siebie zarówno jeśli
całkowicie oddzielone. Mogą oddziaływać na siebie chodzi o karierę jak i tożsamość. Jednostki stają się nawzajem
nawzajem, co czyni kalkulację jeszcze bardziej zawiłą. (...) dla siebie częścią swoich projektów. Rodzina, szczególnie
Istnieje ukryte pojęcie planu życiowego zarówno dla małżeństwo, zajmuje w takich podzielanych planach
jednostek, jak i rodzin. Ten plan życiowy jest zsumowaniem szczególne miejsce. Staje się to jasne, jak tylko jednostka
wszelkich odpowiednich “rozkładów jazdy”, ich pełnych sum zrozumie, że zarówno działania jak i tożsamość są częścią
i ich całościowego znaczenia. W nowoczesnym projektu. Faktycznie, im bardziej “bezinteresowne” jest
społeczeństwie taki plan życiowy jest wartością sam w sobie. małżeństwo, tym ważniejszy jest ten aspekt: w takim
Jego brak jest powszechnie okazją do wymówek. Rodzina przypadku “zainteresowanie” bardziej dotyczy tożsamości niż
Mikołajewska 315 316 Zjawisko wspólnoty

znaleźć jakiś sposób radzenia sobie z procesem pluralizacji. funkcjonuje więc jako planujący życie warsztat. Dla
Jest więc prawdopodobne, że będzie ono wymagało jakiejś większości ludzi głównym instytucjonalnym wektorem w
formy legitymizacji co najmniej pewnego stopnia pluralizmu. planowaniu życia jest dostępny dla danej jednostki rynek
W jaki sposób pluralizacja światów życia manifestuje pracy. Inaczej mówiąc, główną zasadą organizującą
się w codziennym życiu jednostek? biograficzny projekt jest praca i wszelkie inne projekty
Chcąc rozwinąć tę myśl, autorzy wracają do sytuacji zwykle krążą wokół pracy lub zależą od niej.
życia codziennego, w której jednostka robi dalekosiężne plany Plan życiowy staje się głównym źródłem tożsamości.
życiowe. (...) Większość konkretnych życiowych decyzji jest definiowanych
Jak jest zorganizowana wiedza ukryta w takich jako środki do realizacji celów w terminach fundamentalnego
planach życiowych? planu życiowego. Plan ten jest jednak zwykle nieskończony i
Przyjmuje się za oczywiste, że kariery życiowe nie są definiowany w sposób wysoce nieokreślony. Ciągle grozi mu
sztywno określone, lecz względnie otwarte. Mówiąc prościej, załamanie się. Jeżeli plan zostaje sformułowany w
jednostka staje w obliczu wielu możliwych karier, szczególnie zdecydowanie jednoznaczny sposób, wówczas wątpliwości i
w młodości i musi dokonać wyboru. Jednostka może więc niepokój mogą budzić poszczególne decyzje. Natomiast, gdy
wyobrażać sobie dla siebie różne życiorysy. Dla plan jest niejasny, źródłem niepokoju będzie to, że jednostka
emocjonalnego funkcjonowania jednostki ma to zarówno nie potrafi sformułować takiego planu, choć sądzi, że
pozytywne jak i negatywne skutki. Z jednej strony, daje powinna. (...)
jednostce poczucie wolności w kształtowaniu co najmniej Jednostka w swej świadomości organizuje wiedzę o
części swojego życia. Z drugiej strony jednak, zwiększa społeczeństwie właśnie w planie życiowym. Planowanie życia
prawdopodobieństwo frustracji w związku ze specyficzną jest podstawową zasadą organizującą. Częścią kapitału
karierą. (...) wiedzy w planie życiowym jest wiedza o koteriach ekspertów,
W tle tej wiedzy znajduje się repertuar typowych którzy mogą być pomocni w tym planowanym procesie.
życiowych karier w społeczeństwie, tzn. jednostka posiada Niektórzy z nich mogą być ekspertami odpowiednimi dla
mniej lub bardziej realistyczną wiedzę o karierach życiowych projektu jako całości, jak np. psychiatrzy. Inni mogą pomóc w
dostępnych w społeczeństwie i ta wiedza wyznacza horyzont mniejszych lub większych częściach planu (np. doradcy
jej własnych planów. Typy karier życiowych są w swym oświatowi lub biura podróży). Częścią tej wiedzy jest
charakterze anonimowe. Niektórych z nich jednostka nie oczywiście wiedza o pisanych źródłach informacji i porady.
spotkała dotychczas w swoim własnym doświadczaniu. Jej (...)
wiedza na ten temat ma charakter probabilistyczny. U Jaki jest poznawczy styl takich dalekosiężnych
podłoża tego probabilistycznego myślenia leży pewna ogólna planów życiowych ?
“socjologia”, bardziej lub mniej wyszukana. Jednostka buduje Podkreślić tu należy raz jeszcze aspekt
więc “mapę społeczeństwa”, na której umieszcza siebie. (...) wielowymiarowej racjonalności, piszą autorzy. Musi ona
Planowanie przyszłości ma charakter wielokrotnie jednak obecnie włączać nie tylko jaźń, ale i innych. Jednostka
powiązanej synchronizacji. Tzn. jednostka musi organizować pojmuje swoją biografią jako zamierzony plan. Modelowanie
w swoim umyśle nie tylko wielość społecznych powiązań, ale włącza tożsamość. Mówiąc inaczej, w długoterminowym
również pluralizm karier, które byłyby odpowiednie dla niej. planie życiowym jednostka nie tylko planuje, co będzie robić,
Kariery te wiążą jednostkę z różnymi instytucjami i mają ale także to, kim będzie. Projekty jednostek wzajemnie dla
różne “rozkłady jazdy”. Kariery te nie są oczywiście od siebie siebie osobiście znaczących zachodzą na siebie zarówno jeśli
całkowicie oddzielone. Mogą oddziaływać na siebie chodzi o karierę jak i tożsamość. Jednostki stają się nawzajem
nawzajem, co czyni kalkulację jeszcze bardziej zawiłą. (...) dla siebie częścią swoich projektów. Rodzina, szczególnie
Istnieje ukryte pojęcie planu życiowego zarówno dla małżeństwo, zajmuje w takich podzielanych planach
jednostek, jak i rodzin. Ten plan życiowy jest zsumowaniem szczególne miejsce. Staje się to jasne, jak tylko jednostka
wszelkich odpowiednich “rozkładów jazdy”, ich pełnych sum zrozumie, że zarówno działania jak i tożsamość są częścią
i ich całościowego znaczenia. W nowoczesnym projektu. Faktycznie, im bardziej “bezinteresowne” jest
społeczeństwie taki plan życiowy jest wartością sam w sobie. małżeństwo, tym ważniejszy jest ten aspekt: w takim
Jego brak jest powszechnie okazją do wymówek. Rodzina przypadku “zainteresowanie” bardziej dotyczy tożsamości niż
Mikołajewska 317 318 Zjawisko wspólnoty

jakiegoś celu pragmatycznego. “Bezinteresowna” jednostka naukowa psychologia, lecz rzeczywiste doświadczanie siebie
żeni się nie w celu poprawienia swojej kariery lub dla w danej sytuacji społecznej. “Tożsamość” jest więc dla
społecznego statusu, lecz by zrealizować projekt stania się autorów sposobem, w który jednostki definiują same siebie.
pewnego typu osobą i utrzymania pewnego “stylu” życia. Jako taka, tożsamość jest integralną częścią specyficznej
Plan życia zakłada z góry pewien rodzaj czasowości. struktury świadomości i poddaje się fenomenologicznemu
Ważną jego cechą jest tu dominowanie motywów typu “w opisowi (bez względu na to, jaki sąd epistemologiczny
celu” nad motywami “dlatego że”. Oznacza to, że znaczenie psycholog może o niej wypowiedzieć).
codziennego życia pochodzi z przyszłego planu, a nie z Dotychczas autorzy podkreślali, że źródłem
rozwoju przeszłych zdarzeń. Ten sposób rozumienia tożsamości jest plan życiowy. Możliwe jest więc
czasowości nie tylko wymaga poświęcenia wysiłku na rzecz zdefiniowanie tożsamości w nowoczesnym społeczeństwie
synchronizacji, ale również myślenia w kategoriach jako planu. Wszystkie osobliwe aspekty nowoczesnej
długoterminowych i opóźnienia nagród. (...) tożsamości mogą być z tym faktem związane. Autorzy
Długoterminowe projekty dotyczą również zwracają uwagę na cztery takie cechy.
przestrzeni. Ludzie w nowoczesnym społeczeństwie poruszają Nowoczesna tożsamość jest w osobliwie otwarta.
się przez ogromne przestrzenie geograficzne — zarówno w Chociaż pewne cechy jednostki są mniej lub bardziej
rzeczywistości jak i w wyobraźni. Ta fizyczna ruchliwość jest utrwalone w wyniku pierwotnej socjalizacji, to jednak
oczywiście związana z projektami społecznej ruchliwości. nowoczesna jednostka jest osobliwie “niedokończona” w
Zarówno w sensie czasowym, jak i przestrzennym plan momencie, gdy wkracza w dorosłe życie. Nie tylko zdaje się
życiowy jest transcendentalny wobec bezpośredniej społecznej istnieć ogromna, obiektywna zdolność przekształcania
sytuacji jednostki. “Mapa” w swoich wymiarach tożsamości w późniejszym życiu, ale istnieje również
przestrzennych i czasowych jest przepastna. Masa danych i subiektywna świadomość i nawet gotowość do takich
myśli, którymi bombardują jednostkę nowoczesne środki przekształceń. Nowoczesna jednostka jest nie tylko osobliwie
komunikacji masowej, powiększa skalę jej biograficznej deski “skłonna do konwersji”, ale również o tym wie i gloryfikuje
kreślarskiej. Ma to swoje pozytywne i negatywne implikacje. to. Biografia jest więc rozumiana jako migracja przez różne
Może dać jednostce poczucie ekspansji i wolności. Może społeczne światy oraz jako następująca po sobie realizacja
jednak także przynieść poczucie wykorzenienia i anomii. wielu możliwych tożsamości. Jednostka jest “wyszukana” nie
Wyżej zostały więc przedstawione niektóre z cech tylko w odniesieniu do świata i tożsamości innych ludzi, ale
organizacji wiedzy i stylu poznawczego ukryte w także w odniesieniu do siebie samej. Cecha “niedokończenia”
długoterminowym planowaniu życia. Powstaje pytanie, co charakterystyczna dla nowoczesnej tożsamości rodzi
oznacza owo planowanie dla egzystencji jednostki w psychiczne napięcie i czyni jednostkę osobliwie wrażliwą na
nowoczesnym społeczeństwie? zmiany w jej definicji siebie przez Innych.
Poprzednio autorzy podkreślali już fundamentalne Nowoczesna tożsamość jest w osobliwie
znaczenie planu życiowego dla sensu nadawanego własnej zróżnicowana. Z powodu wielości światów społecznych w
biografii przez jednostkę. Równocześnie, co należy nowoczesnym społeczeństwie, struktury każdego
podkreślić, to nadawanie sensu musi pozostawać w związku z szczególnego świata są doświadczane jako względnie
fundamentalnymi znaczeniami społeczeństwa (nie dotyczy to niestabilne i niewiarygodne. W większości społeczeństwach
jedynie marginalnych przypadków projektowania przez pre–modernistycznych jednostka żyła w świecie o wiele
jednostkę silnie ekscentrycznej i maniackiej kariery). Gdy bardziej zwartym. Wydawał się on więc jednostce trwały i
jednostka nakreśla trajektorię swojego życia na mapie nieunikniony. Natomiast doświadczanie wielości światów
społeczeństwa, każdy punkt w jej projektowanej biografii przez nowoczesną jednostkę relatywizuje każdy z nich. W
odnosi ją do całościowej sieci znaczeń w społeczeństwie. konsekwencji, instytucjonalny porządek cierpi na utratę
Planowanie życia jest aktywnością tworzenia osnowy lub realności. “Akcent rzeczywistości” (temin Williama Jamesa)
budowania fundamentów par excellence. przesuwa się więc z obiektywnego porządku instytucji do
Płyną z tego ważne wnioski, co do tożsamości w dziedziny subiektywności. Mówiąc inaczej, jednostkowe
nowoczesnym społeczeństwie, piszą autorzy. “Tożsamość” doświadczanie siebie staje się dla jednostki bardziej
nie oznacza dla nich dowolnego bytu, które może opisać rzeczywiste niż jej doświadczanie obiektywnego świata
Mikołajewska 317 318 Zjawisko wspólnoty

jakiegoś celu pragmatycznego. “Bezinteresowna” jednostka naukowa psychologia, lecz rzeczywiste doświadczanie siebie
żeni się nie w celu poprawienia swojej kariery lub dla w danej sytuacji społecznej. “Tożsamość” jest więc dla
społecznego statusu, lecz by zrealizować projekt stania się autorów sposobem, w który jednostki definiują same siebie.
pewnego typu osobą i utrzymania pewnego “stylu” życia. Jako taka, tożsamość jest integralną częścią specyficznej
Plan życia zakłada z góry pewien rodzaj czasowości. struktury świadomości i poddaje się fenomenologicznemu
Ważną jego cechą jest tu dominowanie motywów typu “w opisowi (bez względu na to, jaki sąd epistemologiczny
celu” nad motywami “dlatego że”. Oznacza to, że znaczenie psycholog może o niej wypowiedzieć).
codziennego życia pochodzi z przyszłego planu, a nie z Dotychczas autorzy podkreślali, że źródłem
rozwoju przeszłych zdarzeń. Ten sposób rozumienia tożsamości jest plan życiowy. Możliwe jest więc
czasowości nie tylko wymaga poświęcenia wysiłku na rzecz zdefiniowanie tożsamości w nowoczesnym społeczeństwie
synchronizacji, ale również myślenia w kategoriach jako planu. Wszystkie osobliwe aspekty nowoczesnej
długoterminowych i opóźnienia nagród. (...) tożsamości mogą być z tym faktem związane. Autorzy
Długoterminowe projekty dotyczą również zwracają uwagę na cztery takie cechy.
przestrzeni. Ludzie w nowoczesnym społeczeństwie poruszają Nowoczesna tożsamość jest w osobliwie otwarta.
się przez ogromne przestrzenie geograficzne — zarówno w Chociaż pewne cechy jednostki są mniej lub bardziej
rzeczywistości jak i w wyobraźni. Ta fizyczna ruchliwość jest utrwalone w wyniku pierwotnej socjalizacji, to jednak
oczywiście związana z projektami społecznej ruchliwości. nowoczesna jednostka jest osobliwie “niedokończona” w
Zarówno w sensie czasowym, jak i przestrzennym plan momencie, gdy wkracza w dorosłe życie. Nie tylko zdaje się
życiowy jest transcendentalny wobec bezpośredniej społecznej istnieć ogromna, obiektywna zdolność przekształcania
sytuacji jednostki. “Mapa” w swoich wymiarach tożsamości w późniejszym życiu, ale istnieje również
przestrzennych i czasowych jest przepastna. Masa danych i subiektywna świadomość i nawet gotowość do takich
myśli, którymi bombardują jednostkę nowoczesne środki przekształceń. Nowoczesna jednostka jest nie tylko osobliwie
komunikacji masowej, powiększa skalę jej biograficznej deski “skłonna do konwersji”, ale również o tym wie i gloryfikuje
kreślarskiej. Ma to swoje pozytywne i negatywne implikacje. to. Biografia jest więc rozumiana jako migracja przez różne
Może dać jednostce poczucie ekspansji i wolności. Może społeczne światy oraz jako następująca po sobie realizacja
jednak także przynieść poczucie wykorzenienia i anomii. wielu możliwych tożsamości. Jednostka jest “wyszukana” nie
Wyżej zostały więc przedstawione niektóre z cech tylko w odniesieniu do świata i tożsamości innych ludzi, ale
organizacji wiedzy i stylu poznawczego ukryte w także w odniesieniu do siebie samej. Cecha “niedokończenia”
długoterminowym planowaniu życia. Powstaje pytanie, co charakterystyczna dla nowoczesnej tożsamości rodzi
oznacza owo planowanie dla egzystencji jednostki w psychiczne napięcie i czyni jednostkę osobliwie wrażliwą na
nowoczesnym społeczeństwie? zmiany w jej definicji siebie przez Innych.
Poprzednio autorzy podkreślali już fundamentalne Nowoczesna tożsamość jest w osobliwie
znaczenie planu życiowego dla sensu nadawanego własnej zróżnicowana. Z powodu wielości światów społecznych w
biografii przez jednostkę. Równocześnie, co należy nowoczesnym społeczeństwie, struktury każdego
podkreślić, to nadawanie sensu musi pozostawać w związku z szczególnego świata są doświadczane jako względnie
fundamentalnymi znaczeniami społeczeństwa (nie dotyczy to niestabilne i niewiarygodne. W większości społeczeństwach
jedynie marginalnych przypadków projektowania przez pre–modernistycznych jednostka żyła w świecie o wiele
jednostkę silnie ekscentrycznej i maniackiej kariery). Gdy bardziej zwartym. Wydawał się on więc jednostce trwały i
jednostka nakreśla trajektorię swojego życia na mapie nieunikniony. Natomiast doświadczanie wielości światów
społeczeństwa, każdy punkt w jej projektowanej biografii przez nowoczesną jednostkę relatywizuje każdy z nich. W
odnosi ją do całościowej sieci znaczeń w społeczeństwie. konsekwencji, instytucjonalny porządek cierpi na utratę
Planowanie życia jest aktywnością tworzenia osnowy lub realności. “Akcent rzeczywistości” (temin Williama Jamesa)
budowania fundamentów par excellence. przesuwa się więc z obiektywnego porządku instytucji do
Płyną z tego ważne wnioski, co do tożsamości w dziedziny subiektywności. Mówiąc inaczej, jednostkowe
nowoczesnym społeczeństwie, piszą autorzy. “Tożsamość” doświadczanie siebie staje się dla jednostki bardziej
nie oznacza dla nich dowolnego bytu, które może opisać rzeczywiste niż jej doświadczanie obiektywnego świata
Mikołajewska 319 320 Zjawisko wspólnoty

społecznego. Jednostka poszukuje więc oparcia dla swojego planowania i kształtowania własnego życia w wolny sposób.
poczucia rzeczywistości w sobie, a nie w świecie Różne nowoczesne ideologie legitymizują to podstawowe
zewnętrznym. W rezultacie, subiektywna rzeczywistość prawo. Należy jednak pamiętać, że jego korzenie tkwią w
jednostki (jej “psychologia”) staje się coraz bardziej fundamentalnych strukturach nowoczesnego społeczeństwa
zróżnicowana, złożona i “interesująca” dla niej samej. — zarówno w strukturach instytucjonalnych, jak i w
Subiektywność nabiera dotychczas niedostrzeganej “głębi''. strukturach świadomości.
Gdy przyjrzymy się bliżej wyżej wymienionym Pluralizacja społecznych światów życia wywiera
cechom, piszą autorzy, kryzys nowoczesnej tożsamości stanie poważny wpływ na religię. Dotychczas, w empirycznie
się jasny. Z jednej strony, nowoczesna tożsamość jest dostępnej historii ludzkiej, religia odgrywała decydującą rolę
niedokończona (otwarta), efemeryczna, podlegająca w dostarczaniu fundamentalnego firmamentu lub osnowy
zmianom. Z drugiej strony, subiektywna dziedzina symbolom znacząco integrującym społeczeństwo. Różne
tożsamości stanowi główne oparcie dla jednostkowego znaczenia, wartości, wierzenia obowiązujące w
poczucia rzeczywistości. A więc coś, co się ciągle zmienia, społeczeństwie były ostatecznie “utrzymywane razem” przez
zostało uznane za ens realissimum. Nic więc dziwnego, że logiczną interpretację rzeczywistości, która wiązała życie
człowiek nowoczesny jest dotknięty ciągłym kryzysem człowieka z kosmosem rozumianym jako całość. Z
tożsamości — co prowadzi do jego dużej nerwowości. socjologicznego i psycho–społecznego punktu widzenia,
Nowoczesna tożsamość jest osobliwie refleksyjna twierdzą autorzy, religię można faktycznie zdefiniować jako
Jeżeli ktoś żyje w zintegrowanym i nienaruszonym świecie, poznawczą i normatywną strukturę, która daje człowiekowi
nie musi dokonywać refleksji nad sobą. Przyjmuje bez możliwość czucia się w kosmosie jak “w domu”. Pluralizacja
zastrzeżeń podstawowe pewniki społecznego świata i jest poważnie zagraża tej odwiecznej funkcji religii. Różne
bardzo prawdopodobne, że nic się nie zmieni w czasie całego sektory życia społecznego są aktualnie rządzone przez
życia “normalnej” jednostki. Ten stan bezrefleksyjnego sprzeczne znaczenia i systemy znaczeń. Integrowanie
“bycia w domu” w społecznym świecie został uchwycony w pluralizmu społecznych światów życia w jedno
słynnym wyobrażeniu Edmunda Burke'a o spokojnie pasących fundamentalne i zwarte widzenie świata staje się coraz
się angielskich krowach, zgrabnie przez niego użytym do trudniejsze dla tradycji religijnej i ich religijnych instytucji.
porównania z niespokojnie poszukującą i oszalałą Co więcej i co bardziej podstawowe, wiarygodność religijnych
innowacyjną aktywnością francuskich rewolucjonistów. definicji jest zagrożona od wewnątrz, tzn. z samego wnętrza
Nowoczesne społeczeństwo jest osobliwie nieprzyjazne w subiektywnej świadomości jednostki.
stosunku do takiego krowiego spokoju. Stawia przed Dopóki symbole religijne naprawdę dostarczają
jednostką zmieniający się kalejdoskop społecznych osnowy wszystkim odpowiednim sektorom społecznego
doświadczeń i znaczeń. Zmusza jednostkę do planowania i doświadczenia jednostki, dopóty doświadczenie to w swej
decydowania. Zmusza więc ją do refleksji. Nowoczesna całości służy potwierdzeniu wiarygodności religijnych
świadomość jest więc specyficznie świadoma, napięta, symboli. Mówiąc prościej, prawie każdy, kogo jednostka
“racjonalizująca”. Ta refleksyjność odnosi się nie tylko spotyka w swym codziennym życiu, uznaje te same
zewnętrznego świata, ale również do jednostkowej fundamentalne symbole i potwierdza ich wiarygodność. W
subiektywności, a szczególnie do jej tożsamości. Nie tylko kontekście pluralizacji mechanizm ten już dłużej nie działa.
świat, ale także “ja” staje się obiektem rozmyślnej rozwagi i Coraz bardziej, w miarę jak pluralizm rozwija się, jednostka
czasami bolesnego sprawdzania. jest zmuszona do przyjęcia do wiadomości, że istnieją inni,
W końcu nowoczesna tożsamość jest osobliwie którzy nie wierzą w to, w co ona wierzy i których życie jest
zindywidualizowana. Jednostka, nosiciel tożsamości jako ens zdominowane przez odmienne, niekiedy przeciwstawne
realissimum, w sposób logiczny zyskuje wysoką pozycję w znaczenia, wartości i wierzenia. W rezultacie, niezależnie od
hierarchii wartości. Jednostkowa wolność, autonomia, innych czynników, popychających w tym samym kierunku,
pluralizacja sama w sobie ma wpływ sekularyzujący.
indywidualne prawa są przyjmowane bez zastrzeżeń jako
Powoduje osłabienie władzy, którą religia ma nad
imperatywy o fundamentalnym znaczeniu i wśród tych
społeczeństwem i nad jednostką.
indywidualnych praw pierwsze miejsce zajmuje prawo do
Mikołajewska 319 320 Zjawisko wspólnoty

społecznego. Jednostka poszukuje więc oparcia dla swojego planowania i kształtowania własnego życia w wolny sposób.
poczucia rzeczywistości w sobie, a nie w świecie Różne nowoczesne ideologie legitymizują to podstawowe
zewnętrznym. W rezultacie, subiektywna rzeczywistość prawo. Należy jednak pamiętać, że jego korzenie tkwią w
jednostki (jej “psychologia”) staje się coraz bardziej fundamentalnych strukturach nowoczesnego społeczeństwa
zróżnicowana, złożona i “interesująca” dla niej samej. — zarówno w strukturach instytucjonalnych, jak i w
Subiektywność nabiera dotychczas niedostrzeganej “głębi''. strukturach świadomości.
Gdy przyjrzymy się bliżej wyżej wymienionym Pluralizacja społecznych światów życia wywiera
cechom, piszą autorzy, kryzys nowoczesnej tożsamości stanie poważny wpływ na religię. Dotychczas, w empirycznie
się jasny. Z jednej strony, nowoczesna tożsamość jest dostępnej historii ludzkiej, religia odgrywała decydującą rolę
niedokończona (otwarta), efemeryczna, podlegająca w dostarczaniu fundamentalnego firmamentu lub osnowy
zmianom. Z drugiej strony, subiektywna dziedzina symbolom znacząco integrującym społeczeństwo. Różne
tożsamości stanowi główne oparcie dla jednostkowego znaczenia, wartości, wierzenia obowiązujące w
poczucia rzeczywistości. A więc coś, co się ciągle zmienia, społeczeństwie były ostatecznie “utrzymywane razem” przez
zostało uznane za ens realissimum. Nic więc dziwnego, że logiczną interpretację rzeczywistości, która wiązała życie
człowiek nowoczesny jest dotknięty ciągłym kryzysem człowieka z kosmosem rozumianym jako całość. Z
tożsamości — co prowadzi do jego dużej nerwowości. socjologicznego i psycho–społecznego punktu widzenia,
Nowoczesna tożsamość jest osobliwie refleksyjna twierdzą autorzy, religię można faktycznie zdefiniować jako
Jeżeli ktoś żyje w zintegrowanym i nienaruszonym świecie, poznawczą i normatywną strukturę, która daje człowiekowi
nie musi dokonywać refleksji nad sobą. Przyjmuje bez możliwość czucia się w kosmosie jak “w domu”. Pluralizacja
zastrzeżeń podstawowe pewniki społecznego świata i jest poważnie zagraża tej odwiecznej funkcji religii. Różne
bardzo prawdopodobne, że nic się nie zmieni w czasie całego sektory życia społecznego są aktualnie rządzone przez
życia “normalnej” jednostki. Ten stan bezrefleksyjnego sprzeczne znaczenia i systemy znaczeń. Integrowanie
“bycia w domu” w społecznym świecie został uchwycony w pluralizmu społecznych światów życia w jedno
słynnym wyobrażeniu Edmunda Burke'a o spokojnie pasących fundamentalne i zwarte widzenie świata staje się coraz
się angielskich krowach, zgrabnie przez niego użytym do trudniejsze dla tradycji religijnej i ich religijnych instytucji.
porównania z niespokojnie poszukującą i oszalałą Co więcej i co bardziej podstawowe, wiarygodność religijnych
innowacyjną aktywnością francuskich rewolucjonistów. definicji jest zagrożona od wewnątrz, tzn. z samego wnętrza
Nowoczesne społeczeństwo jest osobliwie nieprzyjazne w subiektywnej świadomości jednostki.
stosunku do takiego krowiego spokoju. Stawia przed Dopóki symbole religijne naprawdę dostarczają
jednostką zmieniający się kalejdoskop społecznych osnowy wszystkim odpowiednim sektorom społecznego
doświadczeń i znaczeń. Zmusza jednostkę do planowania i doświadczenia jednostki, dopóty doświadczenie to w swej
decydowania. Zmusza więc ją do refleksji. Nowoczesna całości służy potwierdzeniu wiarygodności religijnych
świadomość jest więc specyficznie świadoma, napięta, symboli. Mówiąc prościej, prawie każdy, kogo jednostka
“racjonalizująca”. Ta refleksyjność odnosi się nie tylko spotyka w swym codziennym życiu, uznaje te same
zewnętrznego świata, ale również do jednostkowej fundamentalne symbole i potwierdza ich wiarygodność. W
subiektywności, a szczególnie do jej tożsamości. Nie tylko kontekście pluralizacji mechanizm ten już dłużej nie działa.
świat, ale także “ja” staje się obiektem rozmyślnej rozwagi i Coraz bardziej, w miarę jak pluralizm rozwija się, jednostka
czasami bolesnego sprawdzania. jest zmuszona do przyjęcia do wiadomości, że istnieją inni,
W końcu nowoczesna tożsamość jest osobliwie którzy nie wierzą w to, w co ona wierzy i których życie jest
zindywidualizowana. Jednostka, nosiciel tożsamości jako ens zdominowane przez odmienne, niekiedy przeciwstawne
realissimum, w sposób logiczny zyskuje wysoką pozycję w znaczenia, wartości i wierzenia. W rezultacie, niezależnie od
hierarchii wartości. Jednostkowa wolność, autonomia, innych czynników, popychających w tym samym kierunku,
pluralizacja sama w sobie ma wpływ sekularyzujący.
indywidualne prawa są przyjmowane bez zastrzeżeń jako
Powoduje osłabienie władzy, którą religia ma nad
imperatywy o fundamentalnym znaczeniu i wśród tych
społeczeństwem i nad jednostką.
indywidualnych praw pierwsze miejsce zajmuje prawo do
Mikołajewska 321 322 Zjawisko wspólnoty

Instytucjonalnie, jej najbardziej widoczną tego autor): nowoczesny człowiek cierpi na pogłębiający się stan
konsekwencją jest prywatyzacja religii. Dychotomizacja życia bezdomności. Jednostka doświadcza siebie w społeczeństwie
społecznego na sferę prywatną i publiczną oferuje jako koczownika. Korelatem owego doświadczania
“rozwiązanie” religijnego problemu w nowoczesnym społeczeństwa i samego siebie jako wędrowca jest to, co może
społeczeństwie. Dopóki religia musiała “ewakuować” się z być nazwane metafizyczną utratą “domu”. Psychologicznie
jednej przestrzeni do innej w sferze publicznej, dopóty jest to trudne do zniesienia. Rodzi to swoje własne nostalgie
skutecznie utrzymywała się jako ekspresja prywatnego — nostalgie za stanem bycia w społeczeństwie, z samym sobą
znaczenia. Oddzielenie kościoła od państwa, uwolnienie się i ostatecznie w kosmosie jak “u siebie w domu”.
gospodarki od wpływu norm religijnych, sekularyzacja prawa
i edukacji publicznej, utrata przez kościół roli centrum życia 4. Nowoczesna świadomość: pakiety i nośniki
wspólnotowego — wszystko to są potężne trendy W poprzednich paragrafach autorzy próbowali
modernizacji społeczeństwa. Równocześnie jednak, symbole pogłębić analizę związku między określonymi procesami
religijne i nawet instytucje religijne utrzymywały swe instytucjonalnymi, powszechnie uważanymi za nowoczesne, a
znaczenie w prywatnym życiu. Ludzie kontynuowali stare określonymi konstelacjami świadomości. Autorzy próbowali
obrzędy związane z ważnymi wydarzeniami w jednostkowym skupić uwagę na tych konstelacjach świadomości, które
cyklu życiowym — urodzinami, małżeństwem, śmiercią. Co zdawały się być endemiczne, nieomal konieczne dla tych
istotne jednak, samo to kontynuowanie obrzędów przybierało procesów instytucjonalnych. Mówiąc inaczej, próbowali
coraz bardziej formy pluralistyczne. Dana osoba mogła być opisać istotne powiązania między nowoczesnymi instytucjami
ochrzczona jako katolik, wziąć ślub w rytuale protestanckim i i nowoczesną świadomością lub, mówiąc jeszcze inaczej,
umrzeć jako buddysta. Sfera publiczna była natomiast coraz wyodrębnić te grona świadomości, które są istotnymi
bardziej zdominowana przez wiarę i ideologią obywatelską z właściwościami określonych nowoczesnych instytucji. Stało
jedynie niejasnymi religijnymi treściami lub w ogóle bez nich. się jasne, że empiryczne powiązania są bardzo złożone
Socjo–psychologicznie rzecz biorąc, te same siły zarówno na poziomie instytucji jak i świadomości. Poza
pluralizacji podkopały status oczywistości religijnych znaczeń konstelacjami świadomości, które są istotne dla
w świadomości jednostki. Przy braku konsekwentnego i nowoczesnych instytucji, istnieją inne, które można jedynie
powszechnego społecznego potwierdzenia, religijne definicje nazwać zewnętrznymi i które zostały empirycznie powiązanie
rzeczywistości utraciły swoją jakość pewności i stały się z tymi instytucjami w wyniku wielu różnych procesów
sprawą wyboru. Wiara nie jest już dłużej społecznie dana, ale historycznych. To, co empirycznie jawi się jako nowoczesna
musi być indywidualnie osiągnięta. Mówiąc inaczej, w świadomość jest wysoko złożoną kombinacją tych
pluralistycznej sytuacji o wiele trudniej mieć wiarę. Jednostka “koniecznych” i “przypadkowych” elementów.
staje się gotowa do konwersji (zmiany). Gdy jednostka wrasta Jednakże próby nakreślenia charakteru
w społeczeństwo, jej tożsamość jest narażona na nowoczesności jedynie na podstawie fenomenologicznego
fundamentalne zmiany, podobnie jak i jej stosunek do opisu istotnych konstelacji świadomości byłaby według
ostatecznych definicji rzeczywistości. autorów metodologicznie nie do przyjęcia. Byłyby one jedynie
Oczywiście, piszą autorzy, pluralizacja nie jest rodzajem historycznego determinizmu (''ideologicznego” lub
jedynym czynnikiem oddziałującym na sekularyzację. Innym ''materialistycznego”), który mógłby jedynie poważnie
jest np. racjonalizacja świadomości, związana z biurokracją. zniekształcić rzeczywistość empiryczną. Aby tego uniknąć,
Bez względu na to, czy jest to prawdą czy nie, wielu ludzi piszą autorzy, należy przejść z poziomu opisu
uważa, że nowoczesna nauka i technologia niszczy religię. fenomenologicznego na poziom analizy instytucjonalnej lub
Nowoczesne zracjonalizowanie świadomości podkopało raczej poszukać sposobu na ich połączenie. Zadanie takie jest
wiarygodność religijnych definicji rzeczywistości co najmniej ryzykowne i niesie z sobą szereg problemów.
w tym stopniu, w którym tajemnica, czary, autorytet są ważne Chcąc zrealizować to zadanie, autorzy wprowadzają
dla ludzkiej religijności. W rezultacie, sekularyzujący skutek dwa pojęcia. Pierwsze z nich to pojęcie pakietu. Pakiet
pluralizacji szedł ręka w rękę z sekularyzującymi siłami oznacza empirycznie dostępne połączenie procesu
nowoczesnego społeczeństwa. Ostateczny skutek można instytucjonalnego z gronami świadomości, które może
opisać bardzo prosto (chociaż prostota jest zwodnicza, dodaje
Mikołajewska 321 322 Zjawisko wspólnoty

Instytucjonalnie, jej najbardziej widoczną tego autor): nowoczesny człowiek cierpi na pogłębiający się stan
konsekwencją jest prywatyzacja religii. Dychotomizacja życia bezdomności. Jednostka doświadcza siebie w społeczeństwie
społecznego na sferę prywatną i publiczną oferuje jako koczownika. Korelatem owego doświadczania
“rozwiązanie” religijnego problemu w nowoczesnym społeczeństwa i samego siebie jako wędrowca jest to, co może
społeczeństwie. Dopóki religia musiała “ewakuować” się z być nazwane metafizyczną utratą “domu”. Psychologicznie
jednej przestrzeni do innej w sferze publicznej, dopóty jest to trudne do zniesienia. Rodzi to swoje własne nostalgie
skutecznie utrzymywała się jako ekspresja prywatnego — nostalgie za stanem bycia w społeczeństwie, z samym sobą
znaczenia. Oddzielenie kościoła od państwa, uwolnienie się i ostatecznie w kosmosie jak “u siebie w domu”.
gospodarki od wpływu norm religijnych, sekularyzacja prawa
i edukacji publicznej, utrata przez kościół roli centrum życia 4. Nowoczesna świadomość: pakiety i nośniki
wspólnotowego — wszystko to są potężne trendy W poprzednich paragrafach autorzy próbowali
modernizacji społeczeństwa. Równocześnie jednak, symbole pogłębić analizę związku między określonymi procesami
religijne i nawet instytucje religijne utrzymywały swe instytucjonalnymi, powszechnie uważanymi za nowoczesne, a
znaczenie w prywatnym życiu. Ludzie kontynuowali stare określonymi konstelacjami świadomości. Autorzy próbowali
obrzędy związane z ważnymi wydarzeniami w jednostkowym skupić uwagę na tych konstelacjach świadomości, które
cyklu życiowym — urodzinami, małżeństwem, śmiercią. Co zdawały się być endemiczne, nieomal konieczne dla tych
istotne jednak, samo to kontynuowanie obrzędów przybierało procesów instytucjonalnych. Mówiąc inaczej, próbowali
coraz bardziej formy pluralistyczne. Dana osoba mogła być opisać istotne powiązania między nowoczesnymi instytucjami
ochrzczona jako katolik, wziąć ślub w rytuale protestanckim i i nowoczesną świadomością lub, mówiąc jeszcze inaczej,
umrzeć jako buddysta. Sfera publiczna była natomiast coraz wyodrębnić te grona świadomości, które są istotnymi
bardziej zdominowana przez wiarę i ideologią obywatelską z właściwościami określonych nowoczesnych instytucji. Stało
jedynie niejasnymi religijnymi treściami lub w ogóle bez nich. się jasne, że empiryczne powiązania są bardzo złożone
Socjo–psychologicznie rzecz biorąc, te same siły zarówno na poziomie instytucji jak i świadomości. Poza
pluralizacji podkopały status oczywistości religijnych znaczeń konstelacjami świadomości, które są istotne dla
w świadomości jednostki. Przy braku konsekwentnego i nowoczesnych instytucji, istnieją inne, które można jedynie
powszechnego społecznego potwierdzenia, religijne definicje nazwać zewnętrznymi i które zostały empirycznie powiązanie
rzeczywistości utraciły swoją jakość pewności i stały się z tymi instytucjami w wyniku wielu różnych procesów
sprawą wyboru. Wiara nie jest już dłużej społecznie dana, ale historycznych. To, co empirycznie jawi się jako nowoczesna
musi być indywidualnie osiągnięta. Mówiąc inaczej, w świadomość jest wysoko złożoną kombinacją tych
pluralistycznej sytuacji o wiele trudniej mieć wiarę. Jednostka “koniecznych” i “przypadkowych” elementów.
staje się gotowa do konwersji (zmiany). Gdy jednostka wrasta Jednakże próby nakreślenia charakteru
w społeczeństwo, jej tożsamość jest narażona na nowoczesności jedynie na podstawie fenomenologicznego
fundamentalne zmiany, podobnie jak i jej stosunek do opisu istotnych konstelacji świadomości byłaby według
ostatecznych definicji rzeczywistości. autorów metodologicznie nie do przyjęcia. Byłyby one jedynie
Oczywiście, piszą autorzy, pluralizacja nie jest rodzajem historycznego determinizmu (''ideologicznego” lub
jedynym czynnikiem oddziałującym na sekularyzację. Innym ''materialistycznego”), który mógłby jedynie poważnie
jest np. racjonalizacja świadomości, związana z biurokracją. zniekształcić rzeczywistość empiryczną. Aby tego uniknąć,
Bez względu na to, czy jest to prawdą czy nie, wielu ludzi piszą autorzy, należy przejść z poziomu opisu
uważa, że nowoczesna nauka i technologia niszczy religię. fenomenologicznego na poziom analizy instytucjonalnej lub
Nowoczesne zracjonalizowanie świadomości podkopało raczej poszukać sposobu na ich połączenie. Zadanie takie jest
wiarygodność religijnych definicji rzeczywistości co najmniej ryzykowne i niesie z sobą szereg problemów.
w tym stopniu, w którym tajemnica, czary, autorytet są ważne Chcąc zrealizować to zadanie, autorzy wprowadzają
dla ludzkiej religijności. W rezultacie, sekularyzujący skutek dwa pojęcia. Pierwsze z nich to pojęcie pakietu. Pakiet
pluralizacji szedł ręka w rękę z sekularyzującymi siłami oznacza empirycznie dostępne połączenie procesu
nowoczesnego społeczeństwa. Ostateczny skutek można instytucjonalnego z gronami świadomości, które może
opisać bardzo prosto (chociaż prostota jest zwodnicza, dodaje
Mikołajewska 323 324 Zjawisko wspólnoty

zawierać w sobie elementy zarówno istotne jak i zewnętrzne. W tym miejscu autorzy uważają za konieczne
Drugim pojęciem jest pojęcie nośnika. Nośnik jest procesem powiedzenie czegoś na temat różnych instytucjonalnych
instytucjonalnym lub grupą, która wytwarza lub transmituje wektorów odpowiadających poprzednio opisanym strukturom
dany element świadomości. Związek ten, podobnie jak świadomości. Autorzy podkreślają jednak, że na razie nie
poprzednio, może być istotny lub zewnętrzny, “konieczny” potrafią zaproponować zwartej teorii nowoczesnych instytucji.
lub “przypadkowy”. Wykorzystują więc szereg istniejących już teorii
Np. można przyjąć, że istnieje istotne powiązanie socjologicznych.
między stechnicyzowaną produkcją a tym elementem stylu Osobliwości nowoczesnych instytucji stanowiły
poznawczego, który został nazwany komponentowością. centralne zagadnienie socjologiczne już od początku XIX
Mamy tu do czynienia, twierdzą autorzy, z pakietem istotnie wieku. Rozwinęły się dwie tradycje: marksistowska i
powiązanych elementów. Inaczej mówiąc, gdy klasyczna (“burżuazyjna” w języku marksistowskim).
stechnicyzowana produkcja jest dana, trudno “usunąć z Marksizm wyjaśniał osobliwości nowoczesnych instytucji
myśli” o niej element komponentowości. Jednakże, np. w prawie wyłącznie w terminach osobliwości nowoczesnego
Ameryce, pakiet niesiony przez instytucje stechnicyzowanej kapitalizmu. U marksistów “kapitalistyczne stosunki
produkcji zawiera w sobie również elementy wywodzące się z własności” były czynnikiem determinującym współczesne
ekonomicznego ethosu kapitalizmu, jak np. motywy społeczeństwo. Wszystkie pozostałe cechy społeczeństwa stały
indywidualnego współzawodnictwa, nastawienie na zysk. się zmiennymi zależnymi, chociaż poszczególne
Teoretycznie jednak te ostatnie elementy możemy “usunąć z marksistowskie szkoły różnią się rozumieniem tej zależności.
myśli” na temat procesów stechnicyzowanej produkcji, tzn. Marksizm widzi korzenie nowoczesnej świadomości w
procesy te dadzą się pomyśleć bez tych elementów. Elementy głównych konstelacjach nowoczesnego kapitalizmu. (...)
te stanowią zewnętrzne własności omawianego pakietu. (...) Autorzy uważają podejście marksistowskie za zbyt
Podobnie, twierdzą autorzy, istnieje istotne jednostronną perspektywę. Zgadzają się co prawda z tym, że
powiązanie między biurokracją i tzw. stylem kapitalizm jest ważnym czynnikiem w tworzeniu
taksonomicznym. W Ameryce, pakiet niesiony przez nowoczesności, ale uważają, że nie jest to czynnik jedyny.
biurokrację zawiera w sobie również wartości wywodzące się Swoje rozumienie instytucjonalnej dynamiki nowoczesnego
z ethosu politycznej demokracji, takie jak odpowiedzialność społeczeństwa wiążą z socjologią klasyczną. Pomimo różnic,
agencji biurokratycznych przed demokratycznie utworzoną istnieje równocześnie wiele zbieżności w teoretycznych
strukturą polityczną lub obowiązek biurokracji, aby chronić wyjaśnieniach tej tradycji, piszą. Przede wszystkim odwołują
demokratycznie zagwarantowaną wolność cywilną jednostki. się więc do widzenia przejścia od solidarności mechanicznej
Wartości te można traktować jako zewnętrzne wobec do solidarności organicznej przez Durkheima,
biurokracji i powiązane z nią w pakiecie wyprodukowanym konceptualizacji Gemeinschaft i Gesellschaft przez Tönniesa,
przez różne historyczne okoliczności. do teorii racjonalizacji Maxa Webera, koncepcji przesunięcia
Podobne rozważania odnoszą się do samych w zmiennych wzoru Parsonsa oraz koncepcji przesunięcia
nośników. Np. biurokracja jako instytucja i jako grupa służą strukturalnych cech społeczeństwa w procesie modernizacji
jako nośniki pewnych konstelacji świadomości. Możemy Marion Levy. Autorzy uważają, że dla ich potrzeb najbardziej
przyjąć, że są one nośnikami z racji swojego istotnego użyteczne jest podejście Webera.
charakteru. Z drugiej strony, można sobie wyobrazić, że te Weber mówił o “przyczynowej współzależności”
same konstelacje świadomości są “niesione” przez inne między procesami instytucjonalnymi a procesami na poziomie
instytucje lub grupy, np. przez system militarny lub świadomości. Tę współzależność nazwał “wybiórczym
edukacyjny. W tych ostatnio wymienionych przypadkach przyciąganiem”. Jego podstawowym celem teoretycznym było
jednak można “usunąć z myśli” o nich interesujące nas zwrócenie należytej uwagi na wpływ procesów
konstelacje świadomości. Mówiąc inaczej, stanęliśmy tu w instytucjonalnych na idee, wartości i przekonania człowieka
obliczu instytucji i grup, które są zewnętrznie powiązane z oraz równocześnie uniknięcie jednostronnego determinizmu,
tymi szczególnymi pakietami. Konieczna staje się analiza który Max Weber wiązał z Marksem. Według Webera pewne
historycznych procesów tworzenia się tego połączenia historyczne transfiguracje świadomości można uważać za
warunki wstępne kształtowania się nowoczesnej świadomości.
Mikołajewska 323 324 Zjawisko wspólnoty

zawierać w sobie elementy zarówno istotne jak i zewnętrzne. W tym miejscu autorzy uważają za konieczne
Drugim pojęciem jest pojęcie nośnika. Nośnik jest procesem powiedzenie czegoś na temat różnych instytucjonalnych
instytucjonalnym lub grupą, która wytwarza lub transmituje wektorów odpowiadających poprzednio opisanym strukturom
dany element świadomości. Związek ten, podobnie jak świadomości. Autorzy podkreślają jednak, że na razie nie
poprzednio, może być istotny lub zewnętrzny, “konieczny” potrafią zaproponować zwartej teorii nowoczesnych instytucji.
lub “przypadkowy”. Wykorzystują więc szereg istniejących już teorii
Np. można przyjąć, że istnieje istotne powiązanie socjologicznych.
między stechnicyzowaną produkcją a tym elementem stylu Osobliwości nowoczesnych instytucji stanowiły
poznawczego, który został nazwany komponentowością. centralne zagadnienie socjologiczne już od początku XIX
Mamy tu do czynienia, twierdzą autorzy, z pakietem istotnie wieku. Rozwinęły się dwie tradycje: marksistowska i
powiązanych elementów. Inaczej mówiąc, gdy klasyczna (“burżuazyjna” w języku marksistowskim).
stechnicyzowana produkcja jest dana, trudno “usunąć z Marksizm wyjaśniał osobliwości nowoczesnych instytucji
myśli” o niej element komponentowości. Jednakże, np. w prawie wyłącznie w terminach osobliwości nowoczesnego
Ameryce, pakiet niesiony przez instytucje stechnicyzowanej kapitalizmu. U marksistów “kapitalistyczne stosunki
produkcji zawiera w sobie również elementy wywodzące się z własności” były czynnikiem determinującym współczesne
ekonomicznego ethosu kapitalizmu, jak np. motywy społeczeństwo. Wszystkie pozostałe cechy społeczeństwa stały
indywidualnego współzawodnictwa, nastawienie na zysk. się zmiennymi zależnymi, chociaż poszczególne
Teoretycznie jednak te ostatnie elementy możemy “usunąć z marksistowskie szkoły różnią się rozumieniem tej zależności.
myśli” na temat procesów stechnicyzowanej produkcji, tzn. Marksizm widzi korzenie nowoczesnej świadomości w
procesy te dadzą się pomyśleć bez tych elementów. Elementy głównych konstelacjach nowoczesnego kapitalizmu. (...)
te stanowią zewnętrzne własności omawianego pakietu. (...) Autorzy uważają podejście marksistowskie za zbyt
Podobnie, twierdzą autorzy, istnieje istotne jednostronną perspektywę. Zgadzają się co prawda z tym, że
powiązanie między biurokracją i tzw. stylem kapitalizm jest ważnym czynnikiem w tworzeniu
taksonomicznym. W Ameryce, pakiet niesiony przez nowoczesności, ale uważają, że nie jest to czynnik jedyny.
biurokrację zawiera w sobie również wartości wywodzące się Swoje rozumienie instytucjonalnej dynamiki nowoczesnego
z ethosu politycznej demokracji, takie jak odpowiedzialność społeczeństwa wiążą z socjologią klasyczną. Pomimo różnic,
agencji biurokratycznych przed demokratycznie utworzoną istnieje równocześnie wiele zbieżności w teoretycznych
strukturą polityczną lub obowiązek biurokracji, aby chronić wyjaśnieniach tej tradycji, piszą. Przede wszystkim odwołują
demokratycznie zagwarantowaną wolność cywilną jednostki. się więc do widzenia przejścia od solidarności mechanicznej
Wartości te można traktować jako zewnętrzne wobec do solidarności organicznej przez Durkheima,
biurokracji i powiązane z nią w pakiecie wyprodukowanym konceptualizacji Gemeinschaft i Gesellschaft przez Tönniesa,
przez różne historyczne okoliczności. do teorii racjonalizacji Maxa Webera, koncepcji przesunięcia
Podobne rozważania odnoszą się do samych w zmiennych wzoru Parsonsa oraz koncepcji przesunięcia
nośników. Np. biurokracja jako instytucja i jako grupa służą strukturalnych cech społeczeństwa w procesie modernizacji
jako nośniki pewnych konstelacji świadomości. Możemy Marion Levy. Autorzy uważają, że dla ich potrzeb najbardziej
przyjąć, że są one nośnikami z racji swojego istotnego użyteczne jest podejście Webera.
charakteru. Z drugiej strony, można sobie wyobrazić, że te Weber mówił o “przyczynowej współzależności”
same konstelacje świadomości są “niesione” przez inne między procesami instytucjonalnymi a procesami na poziomie
instytucje lub grupy, np. przez system militarny lub świadomości. Tę współzależność nazwał “wybiórczym
edukacyjny. W tych ostatnio wymienionych przypadkach przyciąganiem”. Jego podstawowym celem teoretycznym było
jednak można “usunąć z myśli” o nich interesujące nas zwrócenie należytej uwagi na wpływ procesów
konstelacje świadomości. Mówiąc inaczej, stanęliśmy tu w instytucjonalnych na idee, wartości i przekonania człowieka
obliczu instytucji i grup, które są zewnętrznie powiązane z oraz równocześnie uniknięcie jednostronnego determinizmu,
tymi szczególnymi pakietami. Konieczna staje się analiza który Max Weber wiązał z Marksem. Według Webera pewne
historycznych procesów tworzenia się tego połączenia historyczne transfiguracje świadomości można uważać za
warunki wstępne kształtowania się nowoczesnej świadomości.
Mikołajewska 325 326 Zjawisko wspólnoty

Sam Weber kładzie nacisk przede wszystkim na wyłonienie biurokratycznie państwo. Autorzy widzą je nie tylko jako
się etyki protestanckiej, owej konstelacji wartości i postaw, pierwotne nośniki nowoczesnej świadomości, ale także jako
którą uważał za istotną dla wyłonienia się nowoczesnego pierwotne czynniki nowoczesności. (...)
kapitalizmu. Jednakże nie uważa się, aby instytucje wynikłe z Nośnikami wtórnymi są rozmaite społeczne i
tych przekształceń świadomości (łącznie z instytucjami kulturowe procesy, w większości mające swoje historyczne
nowoczesnego kapitalizmu) były trwale zależne od tych korzenie w nośnikach pierwotnych, które obecnie zyskały
konstelacji świadomości, która dała im początek. Weber był w autonomiczną moc oddziaływania. Warte podkreślenia są tu
pełni świadom, że etyka protestancka nie może wyjaśnić nośniki takie jak urbanizacja, “ruchliwy” system stratyfikacji
motywów i działań ludzi w kapitalistycznej gospodarce w społecznej, “sfera prywatna” jako kluczowy kontekst życia
jego czasach. Uważał on, że instytucje, gdy już raz powstaną, jednostki, różne instytucje naukowej i technologicznej
mają swoją własną dynamikę i pozostawiają swoje własne innowacji, masowe kształcenie i masowa komunikacja. (...)
skutki na poziomie świadomości. Skutki te z kolei są zdolne Przy braku zwartej i logicznej teorii nowoczesnych
do autonomicznego rozwoju. Zarówno procesy instytucji, wszelkie stwierdzenia o instytucjonalnych
instytucjonalne, jak i procesy na poziomie świadomości są wektorach nowoczesnej świadomości muszą być hipotetyczne,
więc czasami zdolne do rozwoju autonomicznego przez piszą autorzy. Zastrzegając więc sobie prawo błędu, autorzy
znaczy okres czasu, a kiedy indziej, zgodnie z koncepcją formułują następujące hipotezy, co do zmiennych
“wybiórczego przyciągania”, mogą być widziane jako instytucjonalnych wektorów istotności dla nowoczesnej
“poszukujące siebie nawzajem”. Instytucjonalne nośniki świadomości.
“niszczą” swój poprzedni ładunek w “paczkach” 1. Stopień rozwoju nośników pierwotnych. Istotną
świadomości. “Paczka” świadomości z kolei może się zmienną nowoczesnej świadomości jest to, czy nośniki
pierwotne są mniej lub bardziej “zaawansowane”. Chodzi tu
usamodzielnić i odłączyć od instytucjonalnego kontekstu, z
oczywiście o stopień ekonomicznego oraz technologicznego
którym była oryginalnie połączona.
“rozwoju” oraz o “rozwój” nowoczesnych politycznych
Powołując się na Webera, autorzy widzą
instytucji. (...)
“decydujące instytucjonalne wektory” nowoczesności w 2. Kulturowe umiejscowienie nośników pierwotnych.
przestrzeni ekonomicznej i politycznej. Historycznie rzecz Ważną zmienną jest to, czy pierwotne nośniki mają charakter
biorąc, instytucjami modernizującymi par excellence są rodzimy, czy pochodzą z kulturowego importu. (...)
nowoczesny przemysłowy kapitalizm i nowoczesne 3. Dostęp do ekonomicznych korzyści płynących z
biurokratyczne państwo. Są one nimi w dalszym ciągu, nowoczesności. Mówiąc po prostu, pewne grupy są bogate na
chociaż obecnie należy w wyjaśnianiu brać pod uwagę szereg mocy swojego powiązania ze stechnicyzowaną produkcją,
modyfikacji. Najważniejszą jest to, że od czasu rewolucji podczas gdy inne pozostają biedne lub ulegają zniszczeniu z
przemysłowej stechnicyzowana produkcja nabrała własnej powodu tego związku. (...)
autonomicznej dynamiki (i siły racjonalizującej), która nie 4. Społeczna organizacja gospodarki.
musi być już dłużej powiązana ze szczególnymi Stechnicyzowana produkcja to według autorów siła społeczna
ekonomicznymi rozwiązaniami kapitalizmu. Nie jest więc o charakterze pierwotnym, która może być jednak
możliwe powiązanie omawianych konstelacji świadomości zorganizowana w różny sposób. We współczesnym świecie
wyłącznie z tą stechnicyzowaną gospodarką, która jest najważniejsze jest zróżnicowanie na formę kapitalistyczną i
zorganizowana w sposób kapitalistyczny. Socjalistyczna socjalistyczną. Według autorów zmienna ta nie ma wpływu
organizacja gospodarki, niezależnie od istniejących różnic, na istotne pakiety niesione przez stechnicyzowaną produkcją.
staje w obliczu podobnych, jeżeli nie identycznych konstelacji Istnieją jednak ważne zewnętrzne modyfikacje zarówno
świadomości. instytucji jak i świadomości, które należy uwzględnić.
Rozważając nowoczesną świadomość we 5. Stopień biurokratycznej autonomii.
współczesnym świecie, piszą autorzy, należy rozróżnić Biurokratyczna organizacja ma według autorów swoją własną
nośniki pierwotne i wtórne. Pierwotnymi nośnikami są dynamikę zarówno na poziomie działania, jak i na poziomie
stechnicyzowana produkcja (bez względu na różnice w świadomości. Biurokracja działa jednak w całkowicie
społecznej i ekonomicznej organizacji) i zorganizowane odmiennych społecznych i politycznych kontekstach. Jedną z
Mikołajewska 325 326 Zjawisko wspólnoty

Sam Weber kładzie nacisk przede wszystkim na wyłonienie biurokratycznie państwo. Autorzy widzą je nie tylko jako
się etyki protestanckiej, owej konstelacji wartości i postaw, pierwotne nośniki nowoczesnej świadomości, ale także jako
którą uważał za istotną dla wyłonienia się nowoczesnego pierwotne czynniki nowoczesności. (...)
kapitalizmu. Jednakże nie uważa się, aby instytucje wynikłe z Nośnikami wtórnymi są rozmaite społeczne i
tych przekształceń świadomości (łącznie z instytucjami kulturowe procesy, w większości mające swoje historyczne
nowoczesnego kapitalizmu) były trwale zależne od tych korzenie w nośnikach pierwotnych, które obecnie zyskały
konstelacji świadomości, która dała im początek. Weber był w autonomiczną moc oddziaływania. Warte podkreślenia są tu
pełni świadom, że etyka protestancka nie może wyjaśnić nośniki takie jak urbanizacja, “ruchliwy” system stratyfikacji
motywów i działań ludzi w kapitalistycznej gospodarce w społecznej, “sfera prywatna” jako kluczowy kontekst życia
jego czasach. Uważał on, że instytucje, gdy już raz powstaną, jednostki, różne instytucje naukowej i technologicznej
mają swoją własną dynamikę i pozostawiają swoje własne innowacji, masowe kształcenie i masowa komunikacja. (...)
skutki na poziomie świadomości. Skutki te z kolei są zdolne Przy braku zwartej i logicznej teorii nowoczesnych
do autonomicznego rozwoju. Zarówno procesy instytucji, wszelkie stwierdzenia o instytucjonalnych
instytucjonalne, jak i procesy na poziomie świadomości są wektorach nowoczesnej świadomości muszą być hipotetyczne,
więc czasami zdolne do rozwoju autonomicznego przez piszą autorzy. Zastrzegając więc sobie prawo błędu, autorzy
znaczy okres czasu, a kiedy indziej, zgodnie z koncepcją formułują następujące hipotezy, co do zmiennych
“wybiórczego przyciągania”, mogą być widziane jako instytucjonalnych wektorów istotności dla nowoczesnej
“poszukujące siebie nawzajem”. Instytucjonalne nośniki świadomości.
“niszczą” swój poprzedni ładunek w “paczkach” 1. Stopień rozwoju nośników pierwotnych. Istotną
świadomości. “Paczka” świadomości z kolei może się zmienną nowoczesnej świadomości jest to, czy nośniki
pierwotne są mniej lub bardziej “zaawansowane”. Chodzi tu
usamodzielnić i odłączyć od instytucjonalnego kontekstu, z
oczywiście o stopień ekonomicznego oraz technologicznego
którym była oryginalnie połączona.
“rozwoju” oraz o “rozwój” nowoczesnych politycznych
Powołując się na Webera, autorzy widzą
instytucji. (...)
“decydujące instytucjonalne wektory” nowoczesności w 2. Kulturowe umiejscowienie nośników pierwotnych.
przestrzeni ekonomicznej i politycznej. Historycznie rzecz Ważną zmienną jest to, czy pierwotne nośniki mają charakter
biorąc, instytucjami modernizującymi par excellence są rodzimy, czy pochodzą z kulturowego importu. (...)
nowoczesny przemysłowy kapitalizm i nowoczesne 3. Dostęp do ekonomicznych korzyści płynących z
biurokratyczne państwo. Są one nimi w dalszym ciągu, nowoczesności. Mówiąc po prostu, pewne grupy są bogate na
chociaż obecnie należy w wyjaśnianiu brać pod uwagę szereg mocy swojego powiązania ze stechnicyzowaną produkcją,
modyfikacji. Najważniejszą jest to, że od czasu rewolucji podczas gdy inne pozostają biedne lub ulegają zniszczeniu z
przemysłowej stechnicyzowana produkcja nabrała własnej powodu tego związku. (...)
autonomicznej dynamiki (i siły racjonalizującej), która nie 4. Społeczna organizacja gospodarki.
musi być już dłużej powiązana ze szczególnymi Stechnicyzowana produkcja to według autorów siła społeczna
ekonomicznymi rozwiązaniami kapitalizmu. Nie jest więc o charakterze pierwotnym, która może być jednak
możliwe powiązanie omawianych konstelacji świadomości zorganizowana w różny sposób. We współczesnym świecie
wyłącznie z tą stechnicyzowaną gospodarką, która jest najważniejsze jest zróżnicowanie na formę kapitalistyczną i
zorganizowana w sposób kapitalistyczny. Socjalistyczna socjalistyczną. Według autorów zmienna ta nie ma wpływu
organizacja gospodarki, niezależnie od istniejących różnic, na istotne pakiety niesione przez stechnicyzowaną produkcją.
staje w obliczu podobnych, jeżeli nie identycznych konstelacji Istnieją jednak ważne zewnętrzne modyfikacje zarówno
świadomości. instytucji jak i świadomości, które należy uwzględnić.
Rozważając nowoczesną świadomość we 5. Stopień biurokratycznej autonomii.
współczesnym świecie, piszą autorzy, należy rozróżnić Biurokratyczna organizacja ma według autorów swoją własną
nośniki pierwotne i wtórne. Pierwotnymi nośnikami są dynamikę zarówno na poziomie działania, jak i na poziomie
stechnicyzowana produkcja (bez względu na różnice w świadomości. Biurokracja działa jednak w całkowicie
społecznej i ekonomicznej organizacji) i zorganizowane odmiennych społecznych i politycznych kontekstach. Jedną z
Mikołajewska 327 328 Zjawisko wspólnoty

najważniejszych zmiennych różnicujących jest to, czy kosmos nowoczesnych społeczeństw jest luźnym zbiorem,
biurokratyczna organizacja działa w warunkach dalekim od stabilnej konstelacji definicji rzeczywistości.
zewnętrznych ograniczeń, czy też nie. (...) Daleko mu też często do spójności logicznej. Zawsze będzie
Podstawowym pytaniem leżącym u podłoża związany z pewną liczbą instytucjonalnych nośników, które
powyższych rozważań było według autorów pytanie o to, same podlegają ciągłym zmianom. Powiązanie tego
które pakiety mogą zostać oderwane, a które nie. W nowoczesnego widzenia świata (czyli symbolicznego kosmosu
odpowiedzi na to pytanie pośredniczyły dwie hipotezy: nowoczesności) z instytucjonalnymi nośnikami jest również
1. Powiązania między instytucjonalnymi procesami i empirycznym współistnieniem istotnych i zewnętrznych
gronami świadomości są istotniejsze w przypadku nośników elementów świadomości, “konieczności” z
pierwotnych niż w przypadku nośników wtórnych. Mówiąc “przypadkowością”.
inaczej, pakiety i pierwotne nośniki są trwałej ze sobą Francuskie słowo bricolage, twierdzą autorzy, najlepiej
związane i trudniej je oderwać. opisuje to, co mają na myśli. Bricolage oznacza czynność
2. Powiązania między procesami instytucjonalnymi i dziecka, które rozkłada konstrukcję na części i składa ją z
gronami świadomości są silniejsze w przypadku powrotem. Myślenie o nowoczesnym Weltanschauung w tych
stechnicyzowanej produkcji niż w przypadku biurokracji. terminach może być według autorów wysoce zbawienne,
Mówiąc inaczej, siły ekonomiczne mają większy wpływ na szczególnie w obliczu stałej tendencji licznych “kryzysów
poziomie świadomości niż siły polityczne. kulturowych” (i kulturowych proroków) do mówienia nam z
Autorzy nie potrafią narazie dowieść tych hipotez. apodyktyczną pewnością, czym jest “nowoczesny człowiek” i
Wyjaśniwszy jednak logikę leżącą u ich fundamentu czują się co jest rzekomo nieuchronne w jego widzeniu świata. Różne
upoważnieni do zarysowywania implikacji owego teorie “nowoczesnego człowieka” i jego Weltanschauung,
szczególnego sposobu zadawania pytań na temat wymyślane w ostatnim stuleciu, same mogą stanowić
nowoczesności, czyli do przejścia od wektorów interesujący przedmiot socjologii wiedzy. Autorzy są wysoce
instytucjonalnych do poziomu świadomości i do sceptyczni w stosunku do tych teorii. Upraszczają one i często
symbolicznego kosmosu (uniwersum) nowoczesności. zaciemniają sytuację. (...)
Znaczenie tego ostatniego terminu jest według autorów w Stawiając hipotezą, że stechnicyzowana produkcja
zasadzie proste. Życie społeczne przenika sieć poznawczych i oraz biurokracja stanowią główne nośniki nowoczesnej
normatywnych definicji rzeczywistości. Są one umieszczone świadomości i zakładając, że pakiety istotne dla tych
w różnych miejscach w świadomości i są powiązane w różny nośników łączą się w różny sposób z elementami
sposób z różnymi sektorami instytucjonalnego porządku. świadomości pochodzącymi skądinąd, należy, twierdzą
Jednakże, aby społeczeństwo mogło służyć jako ogólny autorzy, postawić pytanie: które specyficzne tematy
kontekst dla jednostkowego życia i działania, musi dostarczyć symbolicznego kosmosu nowoczesności mogą w sposób
wszechobejmującego układu odniesienia dla (co najmniej) istotny wywodzić się z nośników pierwotnych? Mówiąc
większości tych definicji rzeczywistości i ten układ inaczej: które tematy, w fundamentalnym widzeniu świata
odniesienia musi być podzielany (co najmniej) przez (lub w jego osnowie) są w sposób istotny dodane przez
większość członków społeczeństwa. Symboliczny kosmos stechnicyzowaną produkcję i biurokrację?
społeczeństwa jest tą częścią tradycji, która integruje ogromną Stechnicyzowana praca ma ambiwalentne miejsce w
liczbę definicji rzeczywistości i która prezentuje przed symbolicznym kosmosie nowoczesności. Nadaje mu
jednostką instytucjonalny porządek jako symboliczną całość. bezpośrednio kształt, wywołując równocześnie silny sprzeciw
Inaczej mówiąc, piszą autorzy, w tym miejscu zajmują się przeciw niemu. Z jednej strony, napotykamy wiecznie
tym, co często nazywa się Weltanschauung nowoczesności. powracającą ambiwalencję komponentowości i z drugiej
Symboliczny kosmos nowoczesności nie powinien strony, wiecznie wznawiane poszukiwanie całościowości.
być traktowany jako trwale skrystalizowane i logicznie zwarte Należy również zauważyć, dodają autorzy, że pewne aspekty
ciało definicji rzeczywistości. Ponadto, bez względu na to, symbolicznego kosmosu nowoczesności (można tu znowu
czym jest w swoich szczegółach, nie można znaleźć jego odwołać się do weberowskiej analizy etyki protestanckiej)
przyczyny w kilku niezmiennych czynnikach poprzedzały nowoczesną, stechnicyzowaną produkcję.
instytucjonalnych. Autorzy zakładają więc, że symboliczny
Mikołajewska 327 328 Zjawisko wspólnoty

najważniejszych zmiennych różnicujących jest to, czy kosmos nowoczesnych społeczeństw jest luźnym zbiorem,
biurokratyczna organizacja działa w warunkach dalekim od stabilnej konstelacji definicji rzeczywistości.
zewnętrznych ograniczeń, czy też nie. (...) Daleko mu też często do spójności logicznej. Zawsze będzie
Podstawowym pytaniem leżącym u podłoża związany z pewną liczbą instytucjonalnych nośników, które
powyższych rozważań było według autorów pytanie o to, same podlegają ciągłym zmianom. Powiązanie tego
które pakiety mogą zostać oderwane, a które nie. W nowoczesnego widzenia świata (czyli symbolicznego kosmosu
odpowiedzi na to pytanie pośredniczyły dwie hipotezy: nowoczesności) z instytucjonalnymi nośnikami jest również
1. Powiązania między instytucjonalnymi procesami i empirycznym współistnieniem istotnych i zewnętrznych
gronami świadomości są istotniejsze w przypadku nośników elementów świadomości, “konieczności” z
pierwotnych niż w przypadku nośników wtórnych. Mówiąc “przypadkowością”.
inaczej, pakiety i pierwotne nośniki są trwałej ze sobą Francuskie słowo bricolage, twierdzą autorzy, najlepiej
związane i trudniej je oderwać. opisuje to, co mają na myśli. Bricolage oznacza czynność
2. Powiązania między procesami instytucjonalnymi i dziecka, które rozkłada konstrukcję na części i składa ją z
gronami świadomości są silniejsze w przypadku powrotem. Myślenie o nowoczesnym Weltanschauung w tych
stechnicyzowanej produkcji niż w przypadku biurokracji. terminach może być według autorów wysoce zbawienne,
Mówiąc inaczej, siły ekonomiczne mają większy wpływ na szczególnie w obliczu stałej tendencji licznych “kryzysów
poziomie świadomości niż siły polityczne. kulturowych” (i kulturowych proroków) do mówienia nam z
Autorzy nie potrafią narazie dowieść tych hipotez. apodyktyczną pewnością, czym jest “nowoczesny człowiek” i
Wyjaśniwszy jednak logikę leżącą u ich fundamentu czują się co jest rzekomo nieuchronne w jego widzeniu świata. Różne
upoważnieni do zarysowywania implikacji owego teorie “nowoczesnego człowieka” i jego Weltanschauung,
szczególnego sposobu zadawania pytań na temat wymyślane w ostatnim stuleciu, same mogą stanowić
nowoczesności, czyli do przejścia od wektorów interesujący przedmiot socjologii wiedzy. Autorzy są wysoce
instytucjonalnych do poziomu świadomości i do sceptyczni w stosunku do tych teorii. Upraszczają one i często
symbolicznego kosmosu (uniwersum) nowoczesności. zaciemniają sytuację. (...)
Znaczenie tego ostatniego terminu jest według autorów w Stawiając hipotezą, że stechnicyzowana produkcja
zasadzie proste. Życie społeczne przenika sieć poznawczych i oraz biurokracja stanowią główne nośniki nowoczesnej
normatywnych definicji rzeczywistości. Są one umieszczone świadomości i zakładając, że pakiety istotne dla tych
w różnych miejscach w świadomości i są powiązane w różny nośników łączą się w różny sposób z elementami
sposób z różnymi sektorami instytucjonalnego porządku. świadomości pochodzącymi skądinąd, należy, twierdzą
Jednakże, aby społeczeństwo mogło służyć jako ogólny autorzy, postawić pytanie: które specyficzne tematy
kontekst dla jednostkowego życia i działania, musi dostarczyć symbolicznego kosmosu nowoczesności mogą w sposób
wszechobejmującego układu odniesienia dla (co najmniej) istotny wywodzić się z nośników pierwotnych? Mówiąc
większości tych definicji rzeczywistości i ten układ inaczej: które tematy, w fundamentalnym widzeniu świata
odniesienia musi być podzielany (co najmniej) przez (lub w jego osnowie) są w sposób istotny dodane przez
większość członków społeczeństwa. Symboliczny kosmos stechnicyzowaną produkcję i biurokrację?
społeczeństwa jest tą częścią tradycji, która integruje ogromną Stechnicyzowana praca ma ambiwalentne miejsce w
liczbę definicji rzeczywistości i która prezentuje przed symbolicznym kosmosie nowoczesności. Nadaje mu
jednostką instytucjonalny porządek jako symboliczną całość. bezpośrednio kształt, wywołując równocześnie silny sprzeciw
Inaczej mówiąc, piszą autorzy, w tym miejscu zajmują się przeciw niemu. Z jednej strony, napotykamy wiecznie
tym, co często nazywa się Weltanschauung nowoczesności. powracającą ambiwalencję komponentowości i z drugiej
Symboliczny kosmos nowoczesności nie powinien strony, wiecznie wznawiane poszukiwanie całościowości.
być traktowany jako trwale skrystalizowane i logicznie zwarte Należy również zauważyć, dodają autorzy, że pewne aspekty
ciało definicji rzeczywistości. Ponadto, bez względu na to, symbolicznego kosmosu nowoczesności (można tu znowu
czym jest w swoich szczegółach, nie można znaleźć jego odwołać się do weberowskiej analizy etyki protestanckiej)
przyczyny w kilku niezmiennych czynnikach poprzedzały nowoczesną, stechnicyzowaną produkcję.
instytucjonalnych. Autorzy zakładają więc, że symboliczny
Mikołajewska 329 330 Zjawisko wspólnoty

Równocześnie, aspekty te są obecnie silnie wzmacniane przez elementem składowym symbolicznego kosmosu, tzn. zostaje
sytuację stworzoną przez nowoczesną produkcję przeniesione z dziedziny stechnicyzowanej produkcji do
przemysłową. innych sfer życia społecznego i świadomości.
“Świat pracy” zajmuje dominującą pozycją w życiu 4. “Możliwość wykonania” (makeability): Chodzi tu
społecznym każdego społeczeństwa. Prawdopodobnie było tak o podejście do rzeczywistości, która jest postrzegana jako
zawsze. Dziś jednak zajmuje ją nawet bardziej niż manipulowalna, czyli z punktu widzenia rozwiązywania
kiedykolwiek, z powodu ogromnego wpływu nowoczesnej problemu. Życie (w skład którego wchodzi zarówno społeczne
stechnicyzowanej produkcji na wszystkie sfery życia doświadczenie jak i tożsamość) jest widziane jako wiecznie
społecznego. Tematy wywodzące się z tej formy produkcji rozwiązujące problem przedsiębiorstwo.
zdominowały rzeczywistość życia społecznego. Inne formy 5. Wielość: Jak to pokazał Alfred Schutz “wielość
doświadczenia społecznego są definiowane jako enklawy rzeczywistości” to najprawdopodobniej niezmienna i
wewnątrz, bądź “uciekinierzy” ze “świata pracy”. Prywatna konieczna cecha ludzkiej świadomości. Zdolność do
sfera jednostki jest otoczona przez ogromne ekonomiczne i wyruszania z tego, co Schutz nazywał “najważniejszą
biurokratyczne instytucje, z którymi jest ona związana z racji rzeczywistością” codziennego życia do innych sfer znaczenia
pracy. Jednostka, aby uciec od dominacji “świata pracy”, może być uznana za antropologicznie daną. W nowoczesnych
musi (w sensie dosłownym bądź przenośnym) “pójść na warunkach ta dana człowiekowi z góry zdolność jest silnie
wakacje”. Takie “wakacje” wiążą się zwykle z rozmyślnym i zintensyfikowana. Wielość staje się podstawowym tematem
wymagającym sporego wysiłku “otrząsaniem się” z tej życia. Przy takiej pluralizacji tworzenie fundamentalnego
rzeczywistości, która znajduje się przede wszystkim w symbolicznego kosmosu staje się coraz trudniejsze. Różne
jednostkowym życiu pracowniczym. Życie pracownicze, rzeczywistości są definiowane i legitymizowane w sprzeczny
sposób i zbudowanie fundamentalnego widzenia świata, które
niezależnie od oporu i reakcji przeciw pakietom wywodzącym
obejmowałoby je wszystkie, staje się niezwykle trudne. Ważna
się z tego pierwotnego nośnika, ma współcześnie największe
cechą tego budowania symbolicznego kosmosu w
znaczenie dla większości ludzi.
nowoczesnych warunkach jest ogromna liczba itemów, które
Nie wszystkie tematy wcześniej omawiane w
muszą zostać w taki konstrukt włączone.
kontekście stechnicyzowanej produkcji dają się przenieść do
6. Postępowość: Rozwinęła się tendencja do
symbolicznego kosmosu jako całości. Według autorów
maksymalizowania wyników lub korzyści działania.
następujące tematy zostają przeniesione:
Tendencję tę można tropić aż do inżynierskiej mentalności
1. Racjonalność: Jak to wskazywał M. Weber, jest to
stechnicyzowanej produkcji. Tendencja ta rodzi podstawową
temat kluczowy. Nie chodzi tutaj o refleksyjną racjonalność
niestabilność, którą najlepiej wyraża sformułowanie
charakterystyczną dla filozofii i naukowców, lecz o
“wszystko można zawsze poprawić”. W połączeniu z ideą
bezpośrednio dostępną funkcjonalną racjonalność tak jak jest
“możliwości wykonania” prowadzi do widzenia świata jako
ona tematyzowana w życiu codziennym jednostki.
“idącego naprzód i wyżej”. Nie tylko oczekuje się zmian, ale
2. Komponentowość: Rzeczywistość jest rozumiana
ma się wobec nich pozytywną postawę.
jako zbudowana z dających się oddzielić komponentów, które
Jeśli chodzi o biurokracją, to autorzy uważają, że
łączą się ze sobą w struktury przyczynowości, czasu i
następujące tematy są najważniejsze dla wszechogarniającego
przestrzeni. Temat ten wkracza zarówno do doświadczania
symbolicznego kosmosu nowoczesności lub jej osnowy:
samego siebie, jak i innych i staje się fundamentalnym
1. Samo społeczeństwo staje się tematem:
tematem symbolicznego kosmosu jako takiego.
Biurokracja doświadcza społeczeństwa jako bezkształtnej
3. Wielokrotne powiązania: Odnosi się to do
rzeczywistości, którą należy zorganizować. Społeczeństwo
ogromnej różnorodności związków (z innymi ludźmi, z
staje się ono zarówno wątpliwe jak i kierowalne — i to
przedmiotami materialnymi, z abstrakcyjnymi całościami),
kierowalne na różne sposoby. Społeczeństwa wyłania się więc
których jednostka musi być świadoma, uczestnicząc w
najpierw jako system i następnie jako system, który można
procesie stechnicyzowanej produkcji. Codzienna praktyka z
naprawiać. Istnieje wbudowane weń prawo zmiany i
“wielokrotnymi powiązaniami” stwarza pole świadomości w
zmienności, bardzo podobne do “możliwości wykonania”.
terminach takich wielokrotnych powiązań. Staje się ono
Prawo to jest jednak zawsze w konflikcie ze skłonnością do
Mikołajewska 329 330 Zjawisko wspólnoty

Równocześnie, aspekty te są obecnie silnie wzmacniane przez elementem składowym symbolicznego kosmosu, tzn. zostaje
sytuację stworzoną przez nowoczesną produkcję przeniesione z dziedziny stechnicyzowanej produkcji do
przemysłową. innych sfer życia społecznego i świadomości.
“Świat pracy” zajmuje dominującą pozycją w życiu 4. “Możliwość wykonania” (makeability): Chodzi tu
społecznym każdego społeczeństwa. Prawdopodobnie było tak o podejście do rzeczywistości, która jest postrzegana jako
zawsze. Dziś jednak zajmuje ją nawet bardziej niż manipulowalna, czyli z punktu widzenia rozwiązywania
kiedykolwiek, z powodu ogromnego wpływu nowoczesnej problemu. Życie (w skład którego wchodzi zarówno społeczne
stechnicyzowanej produkcji na wszystkie sfery życia doświadczenie jak i tożsamość) jest widziane jako wiecznie
społecznego. Tematy wywodzące się z tej formy produkcji rozwiązujące problem przedsiębiorstwo.
zdominowały rzeczywistość życia społecznego. Inne formy 5. Wielość: Jak to pokazał Alfred Schutz “wielość
doświadczenia społecznego są definiowane jako enklawy rzeczywistości” to najprawdopodobniej niezmienna i
wewnątrz, bądź “uciekinierzy” ze “świata pracy”. Prywatna konieczna cecha ludzkiej świadomości. Zdolność do
sfera jednostki jest otoczona przez ogromne ekonomiczne i wyruszania z tego, co Schutz nazywał “najważniejszą
biurokratyczne instytucje, z którymi jest ona związana z racji rzeczywistością” codziennego życia do innych sfer znaczenia
pracy. Jednostka, aby uciec od dominacji “świata pracy”, może być uznana za antropologicznie daną. W nowoczesnych
musi (w sensie dosłownym bądź przenośnym) “pójść na warunkach ta dana człowiekowi z góry zdolność jest silnie
wakacje”. Takie “wakacje” wiążą się zwykle z rozmyślnym i zintensyfikowana. Wielość staje się podstawowym tematem
wymagającym sporego wysiłku “otrząsaniem się” z tej życia. Przy takiej pluralizacji tworzenie fundamentalnego
rzeczywistości, która znajduje się przede wszystkim w symbolicznego kosmosu staje się coraz trudniejsze. Różne
jednostkowym życiu pracowniczym. Życie pracownicze, rzeczywistości są definiowane i legitymizowane w sprzeczny
sposób i zbudowanie fundamentalnego widzenia świata, które
niezależnie od oporu i reakcji przeciw pakietom wywodzącym
obejmowałoby je wszystkie, staje się niezwykle trudne. Ważna
się z tego pierwotnego nośnika, ma współcześnie największe
cechą tego budowania symbolicznego kosmosu w
znaczenie dla większości ludzi.
nowoczesnych warunkach jest ogromna liczba itemów, które
Nie wszystkie tematy wcześniej omawiane w
muszą zostać w taki konstrukt włączone.
kontekście stechnicyzowanej produkcji dają się przenieść do
6. Postępowość: Rozwinęła się tendencja do
symbolicznego kosmosu jako całości. Według autorów
maksymalizowania wyników lub korzyści działania.
następujące tematy zostają przeniesione:
Tendencję tę można tropić aż do inżynierskiej mentalności
1. Racjonalność: Jak to wskazywał M. Weber, jest to
stechnicyzowanej produkcji. Tendencja ta rodzi podstawową
temat kluczowy. Nie chodzi tutaj o refleksyjną racjonalność
niestabilność, którą najlepiej wyraża sformułowanie
charakterystyczną dla filozofii i naukowców, lecz o
“wszystko można zawsze poprawić”. W połączeniu z ideą
bezpośrednio dostępną funkcjonalną racjonalność tak jak jest
“możliwości wykonania” prowadzi do widzenia świata jako
ona tematyzowana w życiu codziennym jednostki.
“idącego naprzód i wyżej”. Nie tylko oczekuje się zmian, ale
2. Komponentowość: Rzeczywistość jest rozumiana
ma się wobec nich pozytywną postawę.
jako zbudowana z dających się oddzielić komponentów, które
Jeśli chodzi o biurokracją, to autorzy uważają, że
łączą się ze sobą w struktury przyczynowości, czasu i
następujące tematy są najważniejsze dla wszechogarniającego
przestrzeni. Temat ten wkracza zarówno do doświadczania
symbolicznego kosmosu nowoczesności lub jej osnowy:
samego siebie, jak i innych i staje się fundamentalnym
1. Samo społeczeństwo staje się tematem:
tematem symbolicznego kosmosu jako takiego.
Biurokracja doświadcza społeczeństwa jako bezkształtnej
3. Wielokrotne powiązania: Odnosi się to do
rzeczywistości, którą należy zorganizować. Społeczeństwo
ogromnej różnorodności związków (z innymi ludźmi, z
staje się ono zarówno wątpliwe jak i kierowalne — i to
przedmiotami materialnymi, z abstrakcyjnymi całościami),
kierowalne na różne sposoby. Społeczeństwa wyłania się więc
których jednostka musi być świadoma, uczestnicząc w
najpierw jako system i następnie jako system, który można
procesie stechnicyzowanej produkcji. Codzienna praktyka z
naprawiać. Istnieje wbudowane weń prawo zmiany i
“wielokrotnymi powiązaniami” stwarza pole świadomości w
zmienności, bardzo podobne do “możliwości wykonania”.
terminach takich wielokrotnych powiązań. Staje się ono
Prawo to jest jednak zawsze w konflikcie ze skłonnością do
Mikołajewska 331 332 Zjawisko wspólnoty

porządkowania, która towarzyszy wspominanemu skierować zażalenie. Spokrewniony jest z tym ogólny temat
taksonomicznemu stylowi biurokratycznej świadomości. znaczenia właściwej procedury, który wiąże się ściśle z
Takie widzenie społeczeństwa może być zarówno wygodne, tematem biurokratycznego radzenia sobie ze społeczeństwem.
jak i frustrujące szczególnie dlatego, że jest niezgodne ze Istnieje więc przejście od myśli o uniwersalnych prawach
sposobem, w jaki doświadczenie społeczne było zwykle człowieka do myśli o konieczności uniwersalnej biurokracji.
definiowane w ludzkiej historii. Ten szczególny temat często Stany Zjednoczone mogą być widziane jako ironiczna
rodzi fantazje i prowadzi do wymyślania różnych antycypacja tej kosmologicznej wizji biurokracji. (...)
niebiurokratycznych sposobów życia.
2. Przedstawianie biurokracji i jej taksonomicznych Problemy do dyskusji:
działań jako sposobu na łagodzenie zagrożeń płynących z Konstelacje nowoczesnej świadomości w ich powiązaniu z
wielości: Pluralizacja życia społecznego oznacza, że nowoczesnymi procesami instytucjonalnymi
jednostka musi stale być świadoma i reagować na zbijającą ją
z tropu różnorodność doświadczeń i elementów świadomości. Jaka jest nowoczesna świadomość?
Biurokratyczna taksonomia jest sposobem nadawania 1. Nowoczesna świadomość jest stechnicyzowana:
porządku tej różnorodności. Biurokratyczna myśl o scharakteryzuj na czym polega stechnicyzowanie
jurysdykcji rozrasta się, stając się rodzajem kosmicznego nowoczesnej świadomości i opisz jej powiązanie z procesem
prawa. Rzeczywistość jako całość staje się podległa produkcji opartym na technologii oraz mechanizmy jej
biurokratycznemu porządkowaniu i kierowaniu. rozprzestrzeniania się na inne sfery życia.
Równocześnie, teza o jurysdykcji wywodząca się z biurokracji 2. Nowoczesna świadomość jest zmoralizowaną
legitymizuje zarówno liczne społeczne istnienia, jak i anonimowością: wyjaśnij powiązanie zmoralizowanej
“dystans roli”. anonimowości z biurokracją polityczną.
“Dystans roli” oznacza wypełnianie przez jednostkę 3. Nowoczesna świadomość właściwa dla różnych sfer
ról społecznych z dystansem i utrzymywanie przed sobą i instytucjonalnych jest zróżnicowana: podaj przykłady
innymi, że role społeczne nie pozwalają na uchwycenie jej takiego zróżnicowania.
prawdziwej tożsamości. Jest to rozszerzenie na całość 4. Nowoczesną świadomość charakteryzuje relatywizm:
kosmosu fundamentalnego prawa biurokratycznego, zgodnie wyjaśnij powiązanie relatywistycznego myślenia z
z którym biurokrata działa jak biurokrata tylko “na służbie”. upadkiem autorytetu religii i pluralizacja światów życia.
Jest to równocześnie obrona przeciw wielości i przeciw 5. Nowoczesna świadomość niszczy autorytet religii: wyjaśnij
pluralizacjii tożsamości. proces niszczenia prawdy absolutnej, na której opiera się
3. “Przydział” szczególnej jurysdykcyjnej autorytet religii.
przestrzeni sferze prywatnej: Jak już była o tym mowa przy 6. Nowoczesna świadomość zmusza jednostkę do
omawianiu pluralizacji społecznych światów życia, ten podejmowania prób nadawania sensu swojemu własnemu
szczególny aspekt nowoczesności nie wywodzi się wyłącznie życiu: wyjaśnij znaczenie i opisz proces konstruowania
z pierwotnych nośników, chociaż jest z nimi ściśle związany. planu życiowego.
Jednakże niezależnie od tego jak prywatna sfera wiąże się z 7. Opisz proponowany przez autorów język do opisu
różnymi instytucjonalnymi nośnikami, rozdział między sferą powiązań między nowoczesnymi instytucjami i gronami
prywatną i publiczną jest główną cechą nowoczesności i to świadomości: powiązania istotne i powiązania zewnętrzne,
zarówno na poziomie instytucji jak i świadomości. nośniki pierwotne i wtórne, instytucjonalne wektory
4. Innym tematem jest pojęcie praw człowieka, które nowoczesnej świadomości.
jest spokrewnione z biurokratycznie identyfikowalnymi 8. Co to jest symboliczny kosmos nowoczesności?
prawami: Autorzy podkreślają jednak, że nie wiadomo Scharakteryzuj specyfikę jego relacji do instytucji?
dokładnie, czy jest to powiązanie istotne, czy zewnętrzne. 9. Scharakteryzuj tematy, wywodzące się z nowoczesnych
Niektóre biurakracje są rzekomo zawsze odpowiedzialne za instytucji, dodane do symbolicznego kosmosu
specyficzne prawa człowieka. Zawsze zakłada się, że musi nowoczesności.
istnieć ktoś (kto może być biurokratycznie zdefiniowany, a
więc biurokratycznie “znaleziony”), do kogo można
Mikołajewska 331 332 Zjawisko wspólnoty

porządkowania, która towarzyszy wspominanemu skierować zażalenie. Spokrewniony jest z tym ogólny temat
taksonomicznemu stylowi biurokratycznej świadomości. znaczenia właściwej procedury, który wiąże się ściśle z
Takie widzenie społeczeństwa może być zarówno wygodne, tematem biurokratycznego radzenia sobie ze społeczeństwem.
jak i frustrujące szczególnie dlatego, że jest niezgodne ze Istnieje więc przejście od myśli o uniwersalnych prawach
sposobem, w jaki doświadczenie społeczne było zwykle człowieka do myśli o konieczności uniwersalnej biurokracji.
definiowane w ludzkiej historii. Ten szczególny temat często Stany Zjednoczone mogą być widziane jako ironiczna
rodzi fantazje i prowadzi do wymyślania różnych antycypacja tej kosmologicznej wizji biurokracji. (...)
niebiurokratycznych sposobów życia.
2. Przedstawianie biurokracji i jej taksonomicznych Problemy do dyskusji:
działań jako sposobu na łagodzenie zagrożeń płynących z Konstelacje nowoczesnej świadomości w ich powiązaniu z
wielości: Pluralizacja życia społecznego oznacza, że nowoczesnymi procesami instytucjonalnymi
jednostka musi stale być świadoma i reagować na zbijającą ją
z tropu różnorodność doświadczeń i elementów świadomości. Jaka jest nowoczesna świadomość?
Biurokratyczna taksonomia jest sposobem nadawania 1. Nowoczesna świadomość jest stechnicyzowana:
porządku tej różnorodności. Biurokratyczna myśl o scharakteryzuj na czym polega stechnicyzowanie
jurysdykcji rozrasta się, stając się rodzajem kosmicznego nowoczesnej świadomości i opisz jej powiązanie z procesem
prawa. Rzeczywistość jako całość staje się podległa produkcji opartym na technologii oraz mechanizmy jej
biurokratycznemu porządkowaniu i kierowaniu. rozprzestrzeniania się na inne sfery życia.
Równocześnie, teza o jurysdykcji wywodząca się z biurokracji 2. Nowoczesna świadomość jest zmoralizowaną
legitymizuje zarówno liczne społeczne istnienia, jak i anonimowością: wyjaśnij powiązanie zmoralizowanej
“dystans roli”. anonimowości z biurokracją polityczną.
“Dystans roli” oznacza wypełnianie przez jednostkę 3. Nowoczesna świadomość właściwa dla różnych sfer
ról społecznych z dystansem i utrzymywanie przed sobą i instytucjonalnych jest zróżnicowana: podaj przykłady
innymi, że role społeczne nie pozwalają na uchwycenie jej takiego zróżnicowania.
prawdziwej tożsamości. Jest to rozszerzenie na całość 4. Nowoczesną świadomość charakteryzuje relatywizm:
kosmosu fundamentalnego prawa biurokratycznego, zgodnie wyjaśnij powiązanie relatywistycznego myślenia z
z którym biurokrata działa jak biurokrata tylko “na służbie”. upadkiem autorytetu religii i pluralizacja światów życia.
Jest to równocześnie obrona przeciw wielości i przeciw 5. Nowoczesna świadomość niszczy autorytet religii: wyjaśnij
pluralizacjii tożsamości. proces niszczenia prawdy absolutnej, na której opiera się
3. “Przydział” szczególnej jurysdykcyjnej autorytet religii.
przestrzeni sferze prywatnej: Jak już była o tym mowa przy 6. Nowoczesna świadomość zmusza jednostkę do
omawianiu pluralizacji społecznych światów życia, ten podejmowania prób nadawania sensu swojemu własnemu
szczególny aspekt nowoczesności nie wywodzi się wyłącznie życiu: wyjaśnij znaczenie i opisz proces konstruowania
z pierwotnych nośników, chociaż jest z nimi ściśle związany. planu życiowego.
Jednakże niezależnie od tego jak prywatna sfera wiąże się z 7. Opisz proponowany przez autorów język do opisu
różnymi instytucjonalnymi nośnikami, rozdział między sferą powiązań między nowoczesnymi instytucjami i gronami
prywatną i publiczną jest główną cechą nowoczesności i to świadomości: powiązania istotne i powiązania zewnętrzne,
zarówno na poziomie instytucji jak i świadomości. nośniki pierwotne i wtórne, instytucjonalne wektory
4. Innym tematem jest pojęcie praw człowieka, które nowoczesnej świadomości.
jest spokrewnione z biurokratycznie identyfikowalnymi 8. Co to jest symboliczny kosmos nowoczesności?
prawami: Autorzy podkreślają jednak, że nie wiadomo Scharakteryzuj specyfikę jego relacji do instytucji?
dokładnie, czy jest to powiązanie istotne, czy zewnętrzne. 9. Scharakteryzuj tematy, wywodzące się z nowoczesnych
Niektóre biurakracje są rzekomo zawsze odpowiedzialne za instytucji, dodane do symbolicznego kosmosu
specyficzne prawa człowieka. Zawsze zakłada się, że musi nowoczesności.
istnieć ktoś (kto może być biurokratycznie zdefiniowany, a
więc biurokratycznie “znaleziony”), do kogo można
Mikołajewska 333 334 Zjawisko wspólnoty

i świadomości. Rezultatem jest napięcie, frustracja, a w


2 De–modernizacja ekstremalnych przypadkach utrata kontaktu z innymi ludźmi.
w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera286 Skargi wynikające ze zbiurokratyzowania głównych
instytucji są bardzo podobne. Mają jednak jeszcze szerszy
zasięg—biurokracja oddziałuje bowiem na jednostkę w
prawie każdym sektorze życia społecznego. Dobra i usługi
Nowoczesność i skargi na nią oferowane przez stechnicyzowaną gospodarkę również
przenikały całe życie. Z wielu z nich można jednak korzystać
Instytucjonalne struktury nowoczesności zrodziły również
w różnym społecznym kontekście bez wprowadzania
pewne skargi i kontr–formacje. Autorzy zamierzają obecnie
radykalnej zmiany. Np. kongregacja buddyjskich mnichów z
opisać je i przyjrzeć się instytucjonalnej dynamice, wewnątrz
Tybetu przeniesiona do USA może zacząć używać
której są one ulokowane.
elektrycznych maszynek do golenia, nie zmieniając
Przede wszystkim skargi te mają swe źródło
charakteru swoich stosunków międzyludzkich. Użycie przez
(bezpośrednio lub pośrednio) w stechnicyzowaniu gospodarki.
nich biurokratycznych procedur zmieniłoby jednak prawie
Mówiąc ogólniej, wypływają z tego, co Max Weber nazywał
natychmiast samą tkaninę ich życia społecznego. Biurokracja
“racjonalizacją”. Racjonalność, właściwa dla nowoczesnej
jest bardziej skuteczna w inwazji na życie społeczne niż
technologii, poddaje świadomość i działania jednostki
stechnicyzowana gospodarka. Dlatego jednostka cierpi
kontroli, ogranicza je i frustruje. Irracjonalne impulsy
bardziej z powodu biurokracji niż stechnicyzowanej
podlegają coraz większej kontroli (do opisu tego procesu
produkcji, choć charakter cierpienia jest bardzo podobny.
szczególnie trafny jest termin Freuda “represja”). Rezultatem
Najpotężniejszym siedliskiem biurokracji jest przede
jest psychiczne napięcie. Jednostka jest bowiem zmuszana do
wszystkim sfera polityczna i tu właśnie skargi znajdują swój
“kontrolowania” swojego życia emocjonalnego, przenosząc
najbardziej spektakularny wyraz. W społeczeństwach wysoko
nań inżynieryjny ethos nowoczesnej technologii. Skargi
uprzemysłowionych (bez względu na ich szczególny
wywodzące się z tego źródła mają jednak szerszy zasięg. Jak
instytucjonalny lub ideologiczny charakter) coraz więcej ludzi
była o tym mowa, nowoczesna stechnicyzowana produkcja
czuje się “wyalienowanych” z państwa i jego symboli. Życie
przynosi do przestrzeni stosunków społecznych
polityczne stało się dla wielu ludzi anonimowe,
anonimowość. Komponentowość, właściwa dla sposobu
niezrozumiałe, anomijne. Błędem byłoby jednak ograniczanie
traktowania przedmiotów martwych przez nowoczesną
rozumienia skarg płynących z biurokracji do sfery politycznej.
technologię, zostaje przeniesiona nie tylko do stosunków
Zjawisko to jest o wiele bardziej przenikliwe. Wszystkie
jednostki z innymi ludźmi ale i z samą sobą. Anonimowość ta
podstawowe instytucje publiczne w nowoczesnym
niesie ze sobą ciągłą groźbę anomii. Jednostce grozi, że sens
społeczeństwie stały się “abstrakcyjne”, tzn. są doświadczane
straci nie tylko jej świat pracy, ale również szersze sektory jej
jako formalne i odległe byty, pozbawione sensu, który mógłby
stosunków z innymi ludźmi. Sama złożoność i przenikliwość
skonkretyzować się w żywym doświadczeniu jednostki.
stechnicyzowanej gospodarki powoduje, że stosunki
Swoiste skargi mają swe źródło w pluralizacji społecznych
międzyludzkie stają się coraz mniej jasne. Cała
światów życia. Skargi te można zaszufladkować pod nazwą
instytucjonalna materia przestaje być zrozumiała. Nawet w
“bezdomność”. Pluralistyczne struktury nowoczesnego
codziennym doświadczeniu inni ludzie stają się
społeczeństwa zmieniają życie coraz większej liczby
przedstawicielami niezrozumiałych sił i organizacji. Co
jednostek w wędrowanie, wieczną zmianę, mobilność. W
więcej, jednostka ciągle znajduje się w sytuacji, w której za
swym życiu codziennym nowoczesna jednostka ciągle
dużo się dzieje. Złożoność wielokrotnie powiązanego
wędruje między niezgodnymi i zaprzeczającymi sobie
nowoczesnego świata komplikuje wszelkie standardowe
społecznymi kontekstami. Z punktu widzenia swej biografii,
procedury zarówno na poziomie indywidualnego działania jak
jednostka wędruje poprzez kolejne rozbieżne społeczne
światy. W nowoczesnym społeczeństwie nie tylko wzrasta
286
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner,
liczba jednostek wykorzenionych ze swojego wyjściowego
The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books społecznego środowiska, ale również żadne z późniejszych
Edition, 1974, część III, Demodernization. środowisk nie staje się dla nich “domem”. Zewnętrzna
Mikołajewska 333 334 Zjawisko wspólnoty

i świadomości. Rezultatem jest napięcie, frustracja, a w


2 De–modernizacja ekstremalnych przypadkach utrata kontaktu z innymi ludźmi.
w ujęciu P. i B. Bergerów oraz H. Kellnera286 Skargi wynikające ze zbiurokratyzowania głównych
instytucji są bardzo podobne. Mają jednak jeszcze szerszy
zasięg—biurokracja oddziałuje bowiem na jednostkę w
prawie każdym sektorze życia społecznego. Dobra i usługi
Nowoczesność i skargi na nią oferowane przez stechnicyzowaną gospodarkę również
przenikały całe życie. Z wielu z nich można jednak korzystać
Instytucjonalne struktury nowoczesności zrodziły również
w różnym społecznym kontekście bez wprowadzania
pewne skargi i kontr–formacje. Autorzy zamierzają obecnie
radykalnej zmiany. Np. kongregacja buddyjskich mnichów z
opisać je i przyjrzeć się instytucjonalnej dynamice, wewnątrz
Tybetu przeniesiona do USA może zacząć używać
której są one ulokowane.
elektrycznych maszynek do golenia, nie zmieniając
Przede wszystkim skargi te mają swe źródło
charakteru swoich stosunków międzyludzkich. Użycie przez
(bezpośrednio lub pośrednio) w stechnicyzowaniu gospodarki.
nich biurokratycznych procedur zmieniłoby jednak prawie
Mówiąc ogólniej, wypływają z tego, co Max Weber nazywał
natychmiast samą tkaninę ich życia społecznego. Biurokracja
“racjonalizacją”. Racjonalność, właściwa dla nowoczesnej
jest bardziej skuteczna w inwazji na życie społeczne niż
technologii, poddaje świadomość i działania jednostki
stechnicyzowana gospodarka. Dlatego jednostka cierpi
kontroli, ogranicza je i frustruje. Irracjonalne impulsy
bardziej z powodu biurokracji niż stechnicyzowanej
podlegają coraz większej kontroli (do opisu tego procesu
produkcji, choć charakter cierpienia jest bardzo podobny.
szczególnie trafny jest termin Freuda “represja”). Rezultatem
Najpotężniejszym siedliskiem biurokracji jest przede
jest psychiczne napięcie. Jednostka jest bowiem zmuszana do
wszystkim sfera polityczna i tu właśnie skargi znajdują swój
“kontrolowania” swojego życia emocjonalnego, przenosząc
najbardziej spektakularny wyraz. W społeczeństwach wysoko
nań inżynieryjny ethos nowoczesnej technologii. Skargi
uprzemysłowionych (bez względu na ich szczególny
wywodzące się z tego źródła mają jednak szerszy zasięg. Jak
instytucjonalny lub ideologiczny charakter) coraz więcej ludzi
była o tym mowa, nowoczesna stechnicyzowana produkcja
czuje się “wyalienowanych” z państwa i jego symboli. Życie
przynosi do przestrzeni stosunków społecznych
polityczne stało się dla wielu ludzi anonimowe,
anonimowość. Komponentowość, właściwa dla sposobu
niezrozumiałe, anomijne. Błędem byłoby jednak ograniczanie
traktowania przedmiotów martwych przez nowoczesną
rozumienia skarg płynących z biurokracji do sfery politycznej.
technologię, zostaje przeniesiona nie tylko do stosunków
Zjawisko to jest o wiele bardziej przenikliwe. Wszystkie
jednostki z innymi ludźmi ale i z samą sobą. Anonimowość ta
podstawowe instytucje publiczne w nowoczesnym
niesie ze sobą ciągłą groźbę anomii. Jednostce grozi, że sens
społeczeństwie stały się “abstrakcyjne”, tzn. są doświadczane
straci nie tylko jej świat pracy, ale również szersze sektory jej
jako formalne i odległe byty, pozbawione sensu, który mógłby
stosunków z innymi ludźmi. Sama złożoność i przenikliwość
skonkretyzować się w żywym doświadczeniu jednostki.
stechnicyzowanej gospodarki powoduje, że stosunki
Swoiste skargi mają swe źródło w pluralizacji społecznych
międzyludzkie stają się coraz mniej jasne. Cała
światów życia. Skargi te można zaszufladkować pod nazwą
instytucjonalna materia przestaje być zrozumiała. Nawet w
“bezdomność”. Pluralistyczne struktury nowoczesnego
codziennym doświadczeniu inni ludzie stają się
społeczeństwa zmieniają życie coraz większej liczby
przedstawicielami niezrozumiałych sił i organizacji. Co
jednostek w wędrowanie, wieczną zmianę, mobilność. W
więcej, jednostka ciągle znajduje się w sytuacji, w której za
swym życiu codziennym nowoczesna jednostka ciągle
dużo się dzieje. Złożoność wielokrotnie powiązanego
wędruje między niezgodnymi i zaprzeczającymi sobie
nowoczesnego świata komplikuje wszelkie standardowe
społecznymi kontekstami. Z punktu widzenia swej biografii,
procedury zarówno na poziomie indywidualnego działania jak
jednostka wędruje poprzez kolejne rozbieżne społeczne
światy. W nowoczesnym społeczeństwie nie tylko wzrasta
286
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, Brigitte Berger, Hansfried Kellner,
liczba jednostek wykorzenionych ze swojego wyjściowego
The Homeless Mind, Modernization and Consciousness, Vintage Books społecznego środowiska, ale również żadne z późniejszych
Edition, 1974, część III, Demodernization. środowisk nie staje się dla nich “domem”. Zewnętrzna
Mikołajewska 335 336 Zjawisko wspólnoty

ruchliwość ma więc swoje korelaty na poziomie świadomości, Sfera prywatna miała służyć jako pewnego rodzaju
podkreślają autorzy. Świat, w którym wszystko jest w ciągłym mechanizm równoważący, dostarczający znaczeń i
ruchu, jest światem, w którym nie można mieć pewności. znaczących działań celem wynagrodzenia za niewygody
Ruchliwość społeczna ma więc swój korelat w “ruchliwości” ponoszone na rzecz wielkich struktur nowoczesnego
poznawczej i normatywnej. Co jest prawdą w jednym społeczeństwa. W sferze prywatnej można było dać ujście
kontekście w społecznym życiu jednostki, może być błędem w “represjonowanym”, irracjonalnym impulsom. Specyficzna
innym. Co było słuszne w jednej fazie społecznej kariery prywatna tożsamość miała chronić przed anonimowością.
jednostki, staje się niesłuszne w następnej. Te konstelacje Klarowność prywatnego świata miała czynić nieprzenikliwość
świadomości poważnie grożą anomią. sfery publicznej łatwiejszą do zniesienia. Niewielka liczba
“Bezdomność” charakterystyczna dla nowoczesnego życia istotnych związków społecznych, w większości wybranych
społecznego najbardziej zniszczyła religię. Ogólna przez samą jednostkę, miała dostarczać zasobów
niepewność zarówno poznawcza jak normatywna, wynikająca emocjonalnych do walki z wielokrotnie powiązaną
z pluralizacji życia codziennego i biografii jednostek w rzeczywistością znajdującą się “na zewnątrz”. Nawet religia
nowoczesnym społeczeństwie, przyniosła religii poważny podległa prywatyzacji, przesuwając swoje uwiarygodniające
kryzys wiarygodności. Załamała się odwieczna funkcja religii, struktury ze społeczeństwa jako całości do mniejszych grup
którą było dostarczanie niepodważalnej pewności w złożonych z dostarczających potwierdzenia jednostek.
krytycznych sytuacjach ludzkiej kondycji. Z powodu kryzysu Dla wielu ludzi “odpowiedź” ta była skutecznym
religii w nowoczesnym społeczeństwie, społeczna lekarstwem. Zawiera ona jednak w sobie szereg słabości
“bezdomność” nabrała charakteru metafizycznego—tzn. stała wynikłych bezpośrednio z umiejscowienia prywatnej sfery w
się “bezdomnością” w kosmosie. Jest ona trudna do społeczeństwie i ze strukturalnych cech będących
wytrzymania. Problem ten, piszą autorzy, stanie się konsekwencją tego umiejscowienia. Jednym ze sposobów
wyraźniejszy, gdy przypomnimy sobie starą funkcję religii, opisania go jest powiedzenie, że sfera prywatna jest
którą Weber nazywał teodyceą. Oznacza ona każde takie “niedoinstytucjonalizowana”. Oznacza to, że w sferze
wyjaśnianie ludzkich zdarzeń, które nadaje sens prywatnej nie ma wielu instytucji, które nadawałyby w sposób
doświadczeniom cierpienia i zła. Przez większość czasu zdecydowany i wiarygodny strukturę działalności człowieka.
historycznego religia dostarczała takiej teodycei. W ten lub W sferze prywatnej istnieją oczywiście różne instytucje, z
inny sposób religia nadawała sens nawet najbardziej których najważniejszą jest rodzina. Jest ona jednak
bolesnemu doświadczeniu ludzkiej kondycji, czy to wynikłym legitymizowana i prawnie usankcjonowana przez państwo.
z działania przyrody czy też z czynników społecznych. Istnieją również instytucje religijne w różnym stadium
Nowoczesne społeczeństwo zagroziło wiarygodności religijnej prywatyzacji oraz dobrowolne asocjacje, jak np. grupy
teodycei, nie likwidując jednak doświadczeń, które zrodziły sąsiedzkie, czy koła hobbystów. Żadna z nich nie jest jednak
jej potrzebę. Ludzkie istoty są ciągle dziesiątkowane przez w stanie zorganizować sfery prywatnej jako całości. Jednostce
choroby i śmierć i doświadczają społecznej jest dana ogromna swoboda w tworzeniu swojego własnego
niesprawiedliwości i deprywacji. Świecka wiara i ideologie prywatnego życia. Jest jej dany “zrób to sam” kosmos.
ery nowoczesnej nie zdołały dostarczyć zadowalającej Swoboda zadowala, ale równocześnie stanowi
teodycei. Obciąża to dodatkowo nowoczesność, która choć poważne obciążenie. Jednym z takich obciążeń jest to, że
przyniosła wiele daleko idących przekształceń, nie zmieniła w większość jednostek nie wie jak konstruować kosmos i
sposób zasadniczy skończoności, kruchości i śmiertelności doznaje poważnej frustracji, gdy staje w obliczu takiej
ludzkiej kondycji. Przyniosła natomiast poważne osłabienie konieczności. Jedną z podstawowych funkcji instytucji była
tych definicji rzeczywistości, które dotychczas czyniły obrona jednostki przed koniecznością robienia zbyt wielu
kondycję ludzką łatwiejszą do zniesienia, dodając udręki do wyborów. Sfera prywatna powstała jako pusta przestrzeń,
istniejących już skarg. opuszczona przez większość instytucji nowoczesnego
“Odpowiedzią” nowoczesnego społeczeństwa na te skargi społeczeństwa. Jako taka stała się
jest stworzenie sfery prywatnej jako odrębnego, wydzielonego “niedoinstytucjonalizowana”, będąc przestrzenią zarówno
sektora życia społecznego i dychotomizacja społecznego niespotykanej swobody jak i jednostkowego niepokoju.
zaangażowania jednostki w sferze prywatnej i publicznej.
Mikołajewska 335 336 Zjawisko wspólnoty

ruchliwość ma więc swoje korelaty na poziomie świadomości, Sfera prywatna miała służyć jako pewnego rodzaju
podkreślają autorzy. Świat, w którym wszystko jest w ciągłym mechanizm równoważący, dostarczający znaczeń i
ruchu, jest światem, w którym nie można mieć pewności. znaczących działań celem wynagrodzenia za niewygody
Ruchliwość społeczna ma więc swój korelat w “ruchliwości” ponoszone na rzecz wielkich struktur nowoczesnego
poznawczej i normatywnej. Co jest prawdą w jednym społeczeństwa. W sferze prywatnej można było dać ujście
kontekście w społecznym życiu jednostki, może być błędem w “represjonowanym”, irracjonalnym impulsom. Specyficzna
innym. Co było słuszne w jednej fazie społecznej kariery prywatna tożsamość miała chronić przed anonimowością.
jednostki, staje się niesłuszne w następnej. Te konstelacje Klarowność prywatnego świata miała czynić nieprzenikliwość
świadomości poważnie grożą anomią. sfery publicznej łatwiejszą do zniesienia. Niewielka liczba
“Bezdomność” charakterystyczna dla nowoczesnego życia istotnych związków społecznych, w większości wybranych
społecznego najbardziej zniszczyła religię. Ogólna przez samą jednostkę, miała dostarczać zasobów
niepewność zarówno poznawcza jak normatywna, wynikająca emocjonalnych do walki z wielokrotnie powiązaną
z pluralizacji życia codziennego i biografii jednostek w rzeczywistością znajdującą się “na zewnątrz”. Nawet religia
nowoczesnym społeczeństwie, przyniosła religii poważny podległa prywatyzacji, przesuwając swoje uwiarygodniające
kryzys wiarygodności. Załamała się odwieczna funkcja religii, struktury ze społeczeństwa jako całości do mniejszych grup
którą było dostarczanie niepodważalnej pewności w złożonych z dostarczających potwierdzenia jednostek.
krytycznych sytuacjach ludzkiej kondycji. Z powodu kryzysu Dla wielu ludzi “odpowiedź” ta była skutecznym
religii w nowoczesnym społeczeństwie, społeczna lekarstwem. Zawiera ona jednak w sobie szereg słabości
“bezdomność” nabrała charakteru metafizycznego—tzn. stała wynikłych bezpośrednio z umiejscowienia prywatnej sfery w
się “bezdomnością” w kosmosie. Jest ona trudna do społeczeństwie i ze strukturalnych cech będących
wytrzymania. Problem ten, piszą autorzy, stanie się konsekwencją tego umiejscowienia. Jednym ze sposobów
wyraźniejszy, gdy przypomnimy sobie starą funkcję religii, opisania go jest powiedzenie, że sfera prywatna jest
którą Weber nazywał teodyceą. Oznacza ona każde takie “niedoinstytucjonalizowana”. Oznacza to, że w sferze
wyjaśnianie ludzkich zdarzeń, które nadaje sens prywatnej nie ma wielu instytucji, które nadawałyby w sposób
doświadczeniom cierpienia i zła. Przez większość czasu zdecydowany i wiarygodny strukturę działalności człowieka.
historycznego religia dostarczała takiej teodycei. W ten lub W sferze prywatnej istnieją oczywiście różne instytucje, z
inny sposób religia nadawała sens nawet najbardziej których najważniejszą jest rodzina. Jest ona jednak
bolesnemu doświadczeniu ludzkiej kondycji, czy to wynikłym legitymizowana i prawnie usankcjonowana przez państwo.
z działania przyrody czy też z czynników społecznych. Istnieją również instytucje religijne w różnym stadium
Nowoczesne społeczeństwo zagroziło wiarygodności religijnej prywatyzacji oraz dobrowolne asocjacje, jak np. grupy
teodycei, nie likwidując jednak doświadczeń, które zrodziły sąsiedzkie, czy koła hobbystów. Żadna z nich nie jest jednak
jej potrzebę. Ludzkie istoty są ciągle dziesiątkowane przez w stanie zorganizować sfery prywatnej jako całości. Jednostce
choroby i śmierć i doświadczają społecznej jest dana ogromna swoboda w tworzeniu swojego własnego
niesprawiedliwości i deprywacji. Świecka wiara i ideologie prywatnego życia. Jest jej dany “zrób to sam” kosmos.
ery nowoczesnej nie zdołały dostarczyć zadowalającej Swoboda zadowala, ale równocześnie stanowi
teodycei. Obciąża to dodatkowo nowoczesność, która choć poważne obciążenie. Jednym z takich obciążeń jest to, że
przyniosła wiele daleko idących przekształceń, nie zmieniła w większość jednostek nie wie jak konstruować kosmos i
sposób zasadniczy skończoności, kruchości i śmiertelności doznaje poważnej frustracji, gdy staje w obliczu takiej
ludzkiej kondycji. Przyniosła natomiast poważne osłabienie konieczności. Jedną z podstawowych funkcji instytucji była
tych definicji rzeczywistości, które dotychczas czyniły obrona jednostki przed koniecznością robienia zbyt wielu
kondycję ludzką łatwiejszą do zniesienia, dodając udręki do wyborów. Sfera prywatna powstała jako pusta przestrzeń,
istniejących już skarg. opuszczona przez większość instytucji nowoczesnego
“Odpowiedzią” nowoczesnego społeczeństwa na te skargi społeczeństwa. Jako taka stała się
jest stworzenie sfery prywatnej jako odrębnego, wydzielonego “niedoinstytucjonalizowana”, będąc przestrzenią zarówno
sektora życia społecznego i dychotomizacja społecznego niespotykanej swobody jak i jednostkowego niepokoju.
zaangażowania jednostki w sferze prywatnej i publicznej.
Mikołajewska 337 338 Zjawisko wspólnoty

Rekompensaty dostarczane przez sferę prywatną są więc ruchy czerpały motywującą siłę z obietnicy połączenia tych
zwykle doświadczane jako kruche, sztuczne, wątpliwe. sfer przy pomocy nowej lub starej solidarności. Główną
Społeczne życie czuje odrazę do vacum prawdopodobnie z instytucjonalną bazą takiej solidarności miało być
głębokich antropologicznych powodów. Istoty ludzkie nie są nowoczesne państwo. Brzmi to prawie ironicznie, gdy
w stanie tolerować ciągłej niepewności (lub, jeśli ktoś woli, uświadomimy sobie silnie zbiurokratyzowany charakter
wolności), istnienia bez instytucjonalnego poparcia. Z tego państwa. Ostateczną ironią zdaje się być dwudziestowieczny
powodu “niedoinstytucjonalizowanie” sfery prywatnej rodzi totalitaryzm. Zarówno w swej wersji prawicowej jak i
nowe instytucjonalne formacje, które nazywa się “wtórnymi lewicowej, nowoczesny totalitaryzm łączył w sobie
instytucjami”. Niektóre z nich są “starymi” instytucjami, najwspanialsze obietnice wybawienia od nowoczesnego
które pełnią nowe funkcje (jak np. rodzina, czy kościół). Ich “złego” z najbardziej ekstremalną instytucjonalizacją tego”
intencją jest wypełnienie pustki wynikłej z złego”.
“niedoinstytucjonalizowania” sfery prywatnej. W sposób ich Kontr–modernizacja łączy się z de–modernizacją w
funkcjonowania jest jednak wbudowany paradoks. Jeżeli momencie definitywnego ustalenia się nowoczesnego
przyjmą “nieobowiązującą” (i stąd sztuczną) jakość społeczeństwa, twierdzą autorzy. Impuls do stawiania oporu
prywatnego życia, nie będą w stanie sprostać wymogowi nowemu skradającemu się złu staje się poszukiwaniem
trwałości i niezawodności, który w je zrodził. Z drugiej uwolnienia się od zła, którego się już doświadczyło. We
jednak strony, jeżeli zostaną skonstruowane tak, aby sprostać współczesnym świecie występuje dziwna konstelacja tych
temu wymogowi, wówczas coraz bardziej upodabniają się do procesów: modernizacja rozprzestrzenia się na cały świat, nie
publicznych instytucji nowoczesnego społeczeństwa, czyli tylko na kraje słabo rozwinięte, ale także na różne “ukryte
biurokratyzują się, stając się anonimowe, abstrakcyjne, przestrzenie” w społeczeństwach wysoko rozwiniętych.
anomijne. W rezultacie tej wbudowanej w nie słabości i Kontr–modernizacja jest także ważnym impulsem w Trzecim
ogromnych naturalnych trudności w znalezieniu Świecie. Równocześnie w krajach najbardziej rozwiniętych z
jakiegokolwiek instytucjonalnego lekarstwa, kompensacyjna zadziwiającą siłą wraca do życia de–modernizacja. Kontr–
wartość sfery prywatnej jest ciągle zagrożona. Skargi moder-nizacja i de–modernizacja są równoczesnymi
charakterystyczne dla struktur nowoczesności w sferze procesami, konkludują autorzy. (...)
publicznej pojawiają się także w sferze prywatnej. W swoim Autorzy rozważają jeszcze inny paradoks nowoczesności:
życiu prywatnym jednostki ponawiają próby konstruowania i jedni widzą w nowoczesności wyzwolenie, inni natomiast
rekonstruowania azylu, który mógłby być doświadczany jako widzą ją samą jako to, od czego trzeba się wyzwolić. Ten kto
“dom”. Ciągle jednak, jak piszą autorzy, chłodny wiatr chce naprawdę rozumieć powiązanie różnych ruchów i idei ze
“bezdomności” zagraża tym kruchym budowlom. Przesadą współczesnym kryzysem nowoczesnego społeczeństwa musi
byłoby powiedzieć, konkludują autorzy, że sfera prywatna więc nauczyć się rozróżniać, o które z tych wyzwoleń
jako “odpowiedź” na skargi zrodzone przez sferę publiczną konkretnie chodzi. Jeśli chodzi o ich opisy, to obydwa nurty
poniosła całkowitą klęskę. Zbyt dużo jednostek odniosło tu mają za sobą część racji. Kwestią ostateczną nie jest jednak
sukces. Jest ona jednak zawsze “odpowiedzią” bardzo adekwatność opisu, lecz ocena.
niepewną. Nowoczesność faktycznie jest wyzwalająca,
Według autorów opisywane skargi i kontr–formacje, do wyzwalając człowieka spod kontroli rodziny, klanu,
których one doprowadziły istnieją od początku nowoczesnej plemienia, społeczności lokalnej. Otwiera przed jednostką
ery. Opór przeciw nowoczesności oraz kontr–modernizujące nieznane dotychczas możliwości ruchliwości. Dostarcza
ruchy i ideologie są trwałym i powracającym zjawiskiem w ogromnych mocy do kontroli zarówno przyrody i spraw
historii Zachodu co najmniej w ostatnich trzech stuleciach. ludzkich. Wyzwalanie to ma jednak wysoką cenę. Jest nią
Niektóre z nich są podobne do analogicznych zjawisk w “bezdomność”. De–modernizujące idee i ruchy obiecują
Trzecim Świecie. Kontr–formacje miały charakter zarówno wyzwolenie od “złego” nowoczesności—obiecują “dom”.
“reakcyjny”, jak i “rewolucyjny”, tzn. poszukiwały lekarstwa Impuls do de–modernizacji (pochodzący z przeszłości lub
zarówno w przeszłości, jak i w przyszłości. Opozycja przeciw przyszłości) jest poszukiwaniem odwrócenia tych trendów
dychotomii publiczna/prywatna w nowoczesnym życiu jest nowoczesności, które pozostawiły jednostkę “wyalienowaną”
popularnym i powracającym tematem i różne ideologie oraz i zagrożoną przez bezsensowność.
Mikołajewska 337 338 Zjawisko wspólnoty

Rekompensaty dostarczane przez sferę prywatną są więc ruchy czerpały motywującą siłę z obietnicy połączenia tych
zwykle doświadczane jako kruche, sztuczne, wątpliwe. sfer przy pomocy nowej lub starej solidarności. Główną
Społeczne życie czuje odrazę do vacum prawdopodobnie z instytucjonalną bazą takiej solidarności miało być
głębokich antropologicznych powodów. Istoty ludzkie nie są nowoczesne państwo. Brzmi to prawie ironicznie, gdy
w stanie tolerować ciągłej niepewności (lub, jeśli ktoś woli, uświadomimy sobie silnie zbiurokratyzowany charakter
wolności), istnienia bez instytucjonalnego poparcia. Z tego państwa. Ostateczną ironią zdaje się być dwudziestowieczny
powodu “niedoinstytucjonalizowanie” sfery prywatnej rodzi totalitaryzm. Zarówno w swej wersji prawicowej jak i
nowe instytucjonalne formacje, które nazywa się “wtórnymi lewicowej, nowoczesny totalitaryzm łączył w sobie
instytucjami”. Niektóre z nich są “starymi” instytucjami, najwspanialsze obietnice wybawienia od nowoczesnego
które pełnią nowe funkcje (jak np. rodzina, czy kościół). Ich “złego” z najbardziej ekstremalną instytucjonalizacją tego”
intencją jest wypełnienie pustki wynikłej z złego”.
“niedoinstytucjonalizowania” sfery prywatnej. W sposób ich Kontr–modernizacja łączy się z de–modernizacją w
funkcjonowania jest jednak wbudowany paradoks. Jeżeli momencie definitywnego ustalenia się nowoczesnego
przyjmą “nieobowiązującą” (i stąd sztuczną) jakość społeczeństwa, twierdzą autorzy. Impuls do stawiania oporu
prywatnego życia, nie będą w stanie sprostać wymogowi nowemu skradającemu się złu staje się poszukiwaniem
trwałości i niezawodności, który w je zrodził. Z drugiej uwolnienia się od zła, którego się już doświadczyło. We
jednak strony, jeżeli zostaną skonstruowane tak, aby sprostać współczesnym świecie występuje dziwna konstelacja tych
temu wymogowi, wówczas coraz bardziej upodabniają się do procesów: modernizacja rozprzestrzenia się na cały świat, nie
publicznych instytucji nowoczesnego społeczeństwa, czyli tylko na kraje słabo rozwinięte, ale także na różne “ukryte
biurokratyzują się, stając się anonimowe, abstrakcyjne, przestrzenie” w społeczeństwach wysoko rozwiniętych.
anomijne. W rezultacie tej wbudowanej w nie słabości i Kontr–modernizacja jest także ważnym impulsem w Trzecim
ogromnych naturalnych trudności w znalezieniu Świecie. Równocześnie w krajach najbardziej rozwiniętych z
jakiegokolwiek instytucjonalnego lekarstwa, kompensacyjna zadziwiającą siłą wraca do życia de–modernizacja. Kontr–
wartość sfery prywatnej jest ciągle zagrożona. Skargi moder-nizacja i de–modernizacja są równoczesnymi
charakterystyczne dla struktur nowoczesności w sferze procesami, konkludują autorzy. (...)
publicznej pojawiają się także w sferze prywatnej. W swoim Autorzy rozważają jeszcze inny paradoks nowoczesności:
życiu prywatnym jednostki ponawiają próby konstruowania i jedni widzą w nowoczesności wyzwolenie, inni natomiast
rekonstruowania azylu, który mógłby być doświadczany jako widzą ją samą jako to, od czego trzeba się wyzwolić. Ten kto
“dom”. Ciągle jednak, jak piszą autorzy, chłodny wiatr chce naprawdę rozumieć powiązanie różnych ruchów i idei ze
“bezdomności” zagraża tym kruchym budowlom. Przesadą współczesnym kryzysem nowoczesnego społeczeństwa musi
byłoby powiedzieć, konkludują autorzy, że sfera prywatna więc nauczyć się rozróżniać, o które z tych wyzwoleń
jako “odpowiedź” na skargi zrodzone przez sferę publiczną konkretnie chodzi. Jeśli chodzi o ich opisy, to obydwa nurty
poniosła całkowitą klęskę. Zbyt dużo jednostek odniosło tu mają za sobą część racji. Kwestią ostateczną nie jest jednak
sukces. Jest ona jednak zawsze “odpowiedzią” bardzo adekwatność opisu, lecz ocena.
niepewną. Nowoczesność faktycznie jest wyzwalająca,
Według autorów opisywane skargi i kontr–formacje, do wyzwalając człowieka spod kontroli rodziny, klanu,
których one doprowadziły istnieją od początku nowoczesnej plemienia, społeczności lokalnej. Otwiera przed jednostką
ery. Opór przeciw nowoczesności oraz kontr–modernizujące nieznane dotychczas możliwości ruchliwości. Dostarcza
ruchy i ideologie są trwałym i powracającym zjawiskiem w ogromnych mocy do kontroli zarówno przyrody i spraw
historii Zachodu co najmniej w ostatnich trzech stuleciach. ludzkich. Wyzwalanie to ma jednak wysoką cenę. Jest nią
Niektóre z nich są podobne do analogicznych zjawisk w “bezdomność”. De–modernizujące idee i ruchy obiecują
Trzecim Świecie. Kontr–formacje miały charakter zarówno wyzwolenie od “złego” nowoczesności—obiecują “dom”.
“reakcyjny”, jak i “rewolucyjny”, tzn. poszukiwały lekarstwa Impuls do de–modernizacji (pochodzący z przeszłości lub
zarówno w przeszłości, jak i w przyszłości. Opozycja przeciw przyszłości) jest poszukiwaniem odwrócenia tych trendów
dychotomii publiczna/prywatna w nowoczesnym życiu jest nowoczesności, które pozostawiły jednostkę “wyalienowaną”
popularnym i powracającym tematem i różne ideologie oraz i zagrożoną przez bezsensowność.
Mikołajewska 339 340 Zjawisko wspólnoty

Nowoczesność oferuje wyzwolenie jednostce. Nowoczesne kolektywnego życia. Państwo narodowe może więc być
społeczne struktury dostarczają kontekstu potrzebnego do widziane zarówno jako “wyzwoliciel”, jak i “ciemiężyciel”.
socjalizacji wysoce zindywidualizowanych osób. Nowoczesne Dzisiaj, w Trzecim Świecie, piszą autorzy, nacjonalizm zdaje
społeczeństwo zrodziło też ideologie i systemy etyczne się być głównie siłą modernizującą i wyzwalającą jednostki i
intensywnego indywidualizmu. Autonomia jednostki jest grupy spod kontroli klanu, plemienia, itp. Nacjonalizm na
prawdopodobnie najważniejszym tematem w wizji świata Zachodzie spełnia jednak obecnie funkcję przeciwną. Jest to
zaproponowanej przez nowoczesność. Doświadczenie szczególnie uderzające w przypadku tzw. mini
alienacji jest jednak symetrycznym korelatem nacjonalizmów, czyli różnych etnicznych i językowych grup
indywidualizacji. Alienacja jest cena indywidualizacji. sprzeciwiających się narodowemu państwu, jak np. Baskowie
Logicznie więc, ważnym tematem w ruchach de– w Hiszpanii. Podobnie jest według autorów z odrodzoną
modernizujących staje się dziś protest przeciw rzekomo etnicznością w USA. Nowoczesność połączyła wyzwolenie
nadmiernemu indywidualizmowi w nowoczesnym jednostki z konstruowaniem wielkich struktur. De–
społeczeństwie. Jednostka ma być wyzwolona od modernizacja jest skierowana przeciw anonimowości i
indywidualizmu do solidarności w starych bądź nowych abstrakcyjności tych struktur nawet za cenę zmniejszenia
kolektywnych strukturach. autonomii jednostki.
W rozwiniętych społeczeństwach zachodnich protest
przeciw indywidualizmowi przybiera postać protestu przeciw Problemy do dyskusji
kapitalizmowi i burżuazyjnej demokracji. Kapitalizm jest
uważany za główną fragmentaryzującą, alienującą i 1. Opisz skargi wynikłe z instytucjonalnych struktur
dehumanizującą siłę, która mobilizuje jednostki do walki nowoczesności.
przeciw sobie w bezlitosnym współzawodnictwie. 2. “Zewnętrzna” migracja i odpowiadająca jej konstelacja
Burżuazyjna demokracja, piszą autorzy, jest traktowana jako świadomości, zwana przez autorów “bezdomnością”.
“nadbudowa” kapitalistycznego systemu (w rozumieniu 3. Wpływ “bezdomności” na religię.
marksistowskim). Twierdzi się, że instytucje prawne i 4. Kontr–formacje lub “wtórne instytucje” w kontekście
polityczne demokracji burżuazyjnej legitymizują i dychotomizacji sfery publicznej i prywatnej.
uwieczniają dehumanizujący indywidualizm kapitalizmu. 5. Paradoks nowoczesności: nowoczesność jako to, co
Poglądy te odzwierciedlają tzw. lewicowego ducha wyzwala i jako to od czego trzeba się wyzwolić.
współczesnych intelektualistów w krajach Europy Zachodniej
i w USA. Należy jednak dostrzec podobne zjawiska na
“prawicy”. Ruchy konserwatywne w społeczeństwach
rozwiniętych przeciwstawiają dehumanizujący indywidualizm
nowoczesności, bezpiecznej i niezawodnej kolektywnej
pewności pre–modernistycznego społeczeństwa. Jednym z
powtarzających się motywów w faszyzmie był opór przeciw
indywidualnemu egotyzmowi burżuazyjnego społeczeństwa i
proklamowanie kolektywnej woli i solidarności.
Nacjonalizm, niewątpliwy wytwór nowoczesnego świata,
piszą autorzy, jest zarówno drogą ku uniwersalizmowi jak i
reakcją przeciw niemu. W etosie napoleońskim naród był
rozumiany jako nowa wspólnota wyzwolonych jednostek i
jako krok wyzwolonych jednostek na całym świecie ku
uniwersalnemu braterstwu. W tym stadium, nacjonalizm
może być rozumiany jako siłę modernizującą, podkreślają
autorzy. Nacjonalizm stał się jednak również reakcją przeciw
takiemu nowoczesnemu wyzwoleniu się, będąc powrotem do
wszechobejmującej i ograniczającej solidarności
Mikołajewska 339 340 Zjawisko wspólnoty

Nowoczesność oferuje wyzwolenie jednostce. Nowoczesne kolektywnego życia. Państwo narodowe może więc być
społeczne struktury dostarczają kontekstu potrzebnego do widziane zarówno jako “wyzwoliciel”, jak i “ciemiężyciel”.
socjalizacji wysoce zindywidualizowanych osób. Nowoczesne Dzisiaj, w Trzecim Świecie, piszą autorzy, nacjonalizm zdaje
społeczeństwo zrodziło też ideologie i systemy etyczne się być głównie siłą modernizującą i wyzwalającą jednostki i
intensywnego indywidualizmu. Autonomia jednostki jest grupy spod kontroli klanu, plemienia, itp. Nacjonalizm na
prawdopodobnie najważniejszym tematem w wizji świata Zachodzie spełnia jednak obecnie funkcję przeciwną. Jest to
zaproponowanej przez nowoczesność. Doświadczenie szczególnie uderzające w przypadku tzw. mini
alienacji jest jednak symetrycznym korelatem nacjonalizmów, czyli różnych etnicznych i językowych grup
indywidualizacji. Alienacja jest cena indywidualizacji. sprzeciwiających się narodowemu państwu, jak np. Baskowie
Logicznie więc, ważnym tematem w ruchach de– w Hiszpanii. Podobnie jest według autorów z odrodzoną
modernizujących staje się dziś protest przeciw rzekomo etnicznością w USA. Nowoczesność połączyła wyzwolenie
nadmiernemu indywidualizmowi w nowoczesnym jednostki z konstruowaniem wielkich struktur. De–
społeczeństwie. Jednostka ma być wyzwolona od modernizacja jest skierowana przeciw anonimowości i
indywidualizmu do solidarności w starych bądź nowych abstrakcyjności tych struktur nawet za cenę zmniejszenia
kolektywnych strukturach. autonomii jednostki.
W rozwiniętych społeczeństwach zachodnich protest
przeciw indywidualizmowi przybiera postać protestu przeciw Problemy do dyskusji
kapitalizmowi i burżuazyjnej demokracji. Kapitalizm jest
uważany za główną fragmentaryzującą, alienującą i 1. Opisz skargi wynikłe z instytucjonalnych struktur
dehumanizującą siłę, która mobilizuje jednostki do walki nowoczesności.
przeciw sobie w bezlitosnym współzawodnictwie. 2. “Zewnętrzna” migracja i odpowiadająca jej konstelacja
Burżuazyjna demokracja, piszą autorzy, jest traktowana jako świadomości, zwana przez autorów “bezdomnością”.
“nadbudowa” kapitalistycznego systemu (w rozumieniu 3. Wpływ “bezdomności” na religię.
marksistowskim). Twierdzi się, że instytucje prawne i 4. Kontr–formacje lub “wtórne instytucje” w kontekście
polityczne demokracji burżuazyjnej legitymizują i dychotomizacji sfery publicznej i prywatnej.
uwieczniają dehumanizujący indywidualizm kapitalizmu. 5. Paradoks nowoczesności: nowoczesność jako to, co
Poglądy te odzwierciedlają tzw. lewicowego ducha wyzwala i jako to od czego trzeba się wyzwolić.
współczesnych intelektualistów w krajach Europy Zachodniej
i w USA. Należy jednak dostrzec podobne zjawiska na
“prawicy”. Ruchy konserwatywne w społeczeństwach
rozwiniętych przeciwstawiają dehumanizujący indywidualizm
nowoczesności, bezpiecznej i niezawodnej kolektywnej
pewności pre–modernistycznego społeczeństwa. Jednym z
powtarzających się motywów w faszyzmie był opór przeciw
indywidualnemu egotyzmowi burżuazyjnego społeczeństwa i
proklamowanie kolektywnej woli i solidarności.
Nacjonalizm, niewątpliwy wytwór nowoczesnego świata,
piszą autorzy, jest zarówno drogą ku uniwersalizmowi jak i
reakcją przeciw niemu. W etosie napoleońskim naród był
rozumiany jako nowa wspólnota wyzwolonych jednostek i
jako krok wyzwolonych jednostek na całym świecie ku
uniwersalnemu braterstwu. W tym stadium, nacjonalizm
może być rozumiany jako siłę modernizującą, podkreślają
autorzy. Nacjonalizm stał się jednak również reakcją przeciw
takiemu nowoczesnemu wyzwoleniu się, będąc powrotem do
wszechobejmującej i ograniczającej solidarności
Mikołajewska 341 342 Zjawisko wspólnoty

rzeczą”, lecz czymś, co podlega stopniowaniu; 2. istotnym


czynnikiem w procesie modernizacji, ipso facto sednem
nowoczesności (będącej rezultatem procesu modernizacji),
Rozdział XI jest czynnik technologiczny. Te dwa aspekty nowoczesności
są według autora bardzo ważne. (...) Definicja nowoczesności
Religia współcześnie zaproponowana przez Levy ma tę zaletę, że pozwala patrzeć
na modernizację w “sposób statystyczny”: nowoczesność staje
się pewnym zbiorem cech, które występują w różnym stopniu
W rozdziale tym zostały zamieszczone obszerne fragmenty dwóch w różnym czasie historycznym. Ponadto, chociaż cechy te
rozdziałów książki P. Bergera The Heretic Imperative. Contemporary
występują w wielu różnych dziedzinach aktywności ludzkiej
Possibilities of Religious Affirmation, dotyczące relatywizacji religii przez
nowoczesność. Nowoczesność rozumiana jest tutaj jako potężna siła (ekonomicznej, politycznej. społecznej, psychologicznej), to
relatywizująca zewnętrzną rzeczywistość jednostki. Jest to z kolei potężne jednak główną siłą przyczynową, która czyni z nich zbiór, jest
narzędzie niszczące wspólnoty, które absolutyzują zewnętrzną rzeczywistość czynnik technologiczny. (...)
jednostki. Jednakże, paradoksalnie, aby uniknąć dyskomfortu relatywizacji (...) Autor podkreśla jednak, że nie jest jego zamiarem
rzeczywistości zewnętrznej przez nowoczesność, jednostka poszukuje
absolutystycznych wspólnot, które mogą przekształcić się w absolutystyczny
głoszenie technologicznego determinizmu. Wręcz przeciwnie,
terror. P. L. Berger jest jednym z twórców podejścia fenomenologicznego do uważa, że samą rewolucję technologiczną należy rozumieć
analizy zjawisk społecznych. jako wynik wielu przyczyn. Nowoczesność w tej formie, w
jakiej występuje dzisiaj, została spowodowana przez różne
inne zjawiska europejskie takie jak np. rynek ekonomiczny,
biurokratyczne naród–państwo, pluralistyczne metropolie i
1. Nowoczesność złożone ideologiczne konfiguracje zrodzone przez Renesans i
jako uniwersalizacja herezji Reformację. Niemniej pojedynczą, najistotniejszą,
przekształcającą siłą była i jest do dziś technologia.
w ujęciu Petera L. Bergera287 Życie człowieka zawsze tkwi w historii, pisze autor.
Można więc powiedzieć, że każdy kto żyje i myśli dzisiaj,
(...) Nowoczesna sytuacja znajduje się w sytuacji nowoczesności. Mówiąc dokładniej,
zależnie od kraju i sektora społecznego żyje on i myśli w
The Heretical Imperative Petera L. Bergera jest książką o sytuacji o określonym stopniu modernizacji. Wprowadzone tu
nowoczesności będącej wręcz niepojętnym rozszerzaniem się rozróżnienie może wydać się banalne, pisze autor, a jednak
tej przestrzeni ludzkiego życia, w której dokonuje się wyboru. jego implikacje wcale nie są banalne. Należy wyjaśnić bliżej,
Mówiąc dokładniej, precyzuje autor, jest to książka o wpływie pisze, pojęcie sytuacji. Przede wszystkim zakłada ono, że
tej sytuacji nowoczesności na religię. (...) egzystencja jednostki ma miejsce w pewnych warunkach
Próbując zdefiniować nowoczesność, Berger powołuje się zewnętrznych — w przypadku nowoczesności są to warunki
na Marion Levy, która za wskaźniki nowoczesności uznała stworzone przez technologię, ekonomiczne i polityczne
“współczynnik nieożywionych źródeł władzy w stosunku do decyzje, itp. Jednakże zakłada ono również, że co najmniej
źródeł ożywionych”288. Choć można mieć pewne zastrzeżenia pewne z tych warunków zostały zinternalizowane — w
do tej definicji, pisze autor, to jednak jej zaletą jest wskazanie przypadku nowoczesności stan ten można podsumować,
na dwa aspekty nowoczesności: 1. nowoczesność (będąca w mówiąc, że współczesna jednostka widzi siebie jako dręczoną
świetle tej definicji sytuacją, w której nieożywione źródła lub błogosławioną przez zbiór poznawczych i
władzy przeważają nad ożywionymi) nie jest “tą lub inną psychologicznych struktur, potocznie nazywanych
nowoczesną świadomością. Tę samą myśl autor próbuje
287
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, The Heretical Imperative, Anchor sformułować inaczej: sytuacja współczesnego życia i myślenia
Press/Doubleday, 1979, rozdz. I Modernity as the Universalisation of Heresy jest kształtowana nie tylko przez zewnętrzne siły
288
Marion Levy, Modernization: Latecomers and Survivors, New York: Basic nowoczesności, ale również przez siły nowoczesnej
Books, 1972, s. 3
Mikołajewska 341 342 Zjawisko wspólnoty

rzeczą”, lecz czymś, co podlega stopniowaniu; 2. istotnym


czynnikiem w procesie modernizacji, ipso facto sednem
nowoczesności (będącej rezultatem procesu modernizacji),
Rozdział XI jest czynnik technologiczny. Te dwa aspekty nowoczesności
są według autora bardzo ważne. (...) Definicja nowoczesności
Religia współcześnie zaproponowana przez Levy ma tę zaletę, że pozwala patrzeć
na modernizację w “sposób statystyczny”: nowoczesność staje
się pewnym zbiorem cech, które występują w różnym stopniu
W rozdziale tym zostały zamieszczone obszerne fragmenty dwóch w różnym czasie historycznym. Ponadto, chociaż cechy te
rozdziałów książki P. Bergera The Heretic Imperative. Contemporary
występują w wielu różnych dziedzinach aktywności ludzkiej
Possibilities of Religious Affirmation, dotyczące relatywizacji religii przez
nowoczesność. Nowoczesność rozumiana jest tutaj jako potężna siła (ekonomicznej, politycznej. społecznej, psychologicznej), to
relatywizująca zewnętrzną rzeczywistość jednostki. Jest to z kolei potężne jednak główną siłą przyczynową, która czyni z nich zbiór, jest
narzędzie niszczące wspólnoty, które absolutyzują zewnętrzną rzeczywistość czynnik technologiczny. (...)
jednostki. Jednakże, paradoksalnie, aby uniknąć dyskomfortu relatywizacji (...) Autor podkreśla jednak, że nie jest jego zamiarem
rzeczywistości zewnętrznej przez nowoczesność, jednostka poszukuje
absolutystycznych wspólnot, które mogą przekształcić się w absolutystyczny
głoszenie technologicznego determinizmu. Wręcz przeciwnie,
terror. P. L. Berger jest jednym z twórców podejścia fenomenologicznego do uważa, że samą rewolucję technologiczną należy rozumieć
analizy zjawisk społecznych. jako wynik wielu przyczyn. Nowoczesność w tej formie, w
jakiej występuje dzisiaj, została spowodowana przez różne
inne zjawiska europejskie takie jak np. rynek ekonomiczny,
biurokratyczne naród–państwo, pluralistyczne metropolie i
1. Nowoczesność złożone ideologiczne konfiguracje zrodzone przez Renesans i
jako uniwersalizacja herezji Reformację. Niemniej pojedynczą, najistotniejszą,
przekształcającą siłą była i jest do dziś technologia.
w ujęciu Petera L. Bergera287 Życie człowieka zawsze tkwi w historii, pisze autor.
Można więc powiedzieć, że każdy kto żyje i myśli dzisiaj,
(...) Nowoczesna sytuacja znajduje się w sytuacji nowoczesności. Mówiąc dokładniej,
zależnie od kraju i sektora społecznego żyje on i myśli w
The Heretical Imperative Petera L. Bergera jest książką o sytuacji o określonym stopniu modernizacji. Wprowadzone tu
nowoczesności będącej wręcz niepojętnym rozszerzaniem się rozróżnienie może wydać się banalne, pisze autor, a jednak
tej przestrzeni ludzkiego życia, w której dokonuje się wyboru. jego implikacje wcale nie są banalne. Należy wyjaśnić bliżej,
Mówiąc dokładniej, precyzuje autor, jest to książka o wpływie pisze, pojęcie sytuacji. Przede wszystkim zakłada ono, że
tej sytuacji nowoczesności na religię. (...) egzystencja jednostki ma miejsce w pewnych warunkach
Próbując zdefiniować nowoczesność, Berger powołuje się zewnętrznych — w przypadku nowoczesności są to warunki
na Marion Levy, która za wskaźniki nowoczesności uznała stworzone przez technologię, ekonomiczne i polityczne
“współczynnik nieożywionych źródeł władzy w stosunku do decyzje, itp. Jednakże zakłada ono również, że co najmniej
źródeł ożywionych”288. Choć można mieć pewne zastrzeżenia pewne z tych warunków zostały zinternalizowane — w
do tej definicji, pisze autor, to jednak jej zaletą jest wskazanie przypadku nowoczesności stan ten można podsumować,
na dwa aspekty nowoczesności: 1. nowoczesność (będąca w mówiąc, że współczesna jednostka widzi siebie jako dręczoną
świetle tej definicji sytuacją, w której nieożywione źródła lub błogosławioną przez zbiór poznawczych i
władzy przeważają nad ożywionymi) nie jest “tą lub inną psychologicznych struktur, potocznie nazywanych
nowoczesną świadomością. Tę samą myśl autor próbuje
287
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, The Heretical Imperative, Anchor sformułować inaczej: sytuacja współczesnego życia i myślenia
Press/Doubleday, 1979, rozdz. I Modernity as the Universalisation of Heresy jest kształtowana nie tylko przez zewnętrzne siły
288
Marion Levy, Modernization: Latecomers and Survivors, New York: Basic nowoczesności, ale również przez siły nowoczesnej
Books, 1972, s. 3
Mikołajewska 343 344 Zjawisko wspólnoty

świadomości, które nadają kształt wewnętrznemu światu kształtujących jego życie z zewnątrz? Choć odpowiedź na to
jednostek. Szczególnym przedmiotem zainteresowania autora pytanie jest z całą pewnością pozytywna, pozostaje pytanie o
jest właśnie powiązanie między zewnętrznymi i jakość i stopień tej odpowiedniości. Mutatis mutandis,
wewnętrznymi aspektami nowoczesności289. podobne pytania zadawać można odnośnie do innych
W przypadku technologii powiązanie to jest wyraźne. Np. zewnętrznych wymiarów nowoczesności. Np. czy istnieje
jednostka we współczesnej Ameryce znajduje się w sytuacji, mentalność kapitalistyczna odpowiadająca gospodarce
w której często komunikuje się z innymi przez telefon. rynkowej, itd.
Telefon w jak najbardziej oczywisty sposób jest w życiu Szczegółowa analiza tego problemu nie jest jednak
jednostki faktem zewnętrznym. Jest faktem materialnym celem tej monografii. Autor chciał jedynie uwidocznić pewien
materializującym się w licznych fizycznych przedmiotach. prosty empiryczny fakt o rosnącym znaczeniu: nowoczesna
Równie niewątpliwie ów zewnętrzny fakt kształtuje pod świadomość jest integralną częścią sytuacji, w której znalazła
wieloma względami codzienne życie jednostki. Może ona się współczesna jednostka. Mówiąc inaczej, dzisiaj każdy z
użyć swojego telefonu łącznie z całą skomplikowaną i nas znajduje się nie tylko w nowoczesnym świecie, ale
potężną maszynerią, z którą jest on połączony, do również wewnątrz struktur nowoczesnej świadomości.
prowadzenia trywialnej rozmowy z przyjacielem. Ale to nie Nowoczesna świadomość jest tym, co dla myśli współczesnej
wszystko. Jednostka używająca telefonu musi wiedzieć, jak go jest datum. Jest ona empiryczna a priori.
używać. Umiejętność ta szybko staje się nawykiem — Jednakże, pisze autor, należy natychmiast coś dodać, aby
zewnętrznym nawykiem, częścią wyuczonego zachowania. uniknąć fatalnej pomyłki. Stwierdzenie, że nowoczesna
Używanie telefonu oznacza jednak także wyuczenie się świadomość jest sytuacją dla jednostki, nie równa się
pewnych sposobów myślenia — wewnętrznych nawyków. stwierdzeniu, że jej doświadczenie i myśli muszą nieodwołalnie
Oznacza ono myślenie przy pomocy liczb, wchłonięcie pozostawać wewnątrz granic wyznaczonych przez tę sytuację.
złożonych poznawczych abstrakcji (jak np. sieć kodów w Mówiąc inaczej, zrozumienie społeczno–historycznego
Ameryce), posiadanie wyobraźni, co może się w tej usytuowania ludzkiego życia nie zakłada determinizmu.
maszynerii zepsuć. Nie są to rzeczy od początku oczywiste. Gdybyśmy takie założenie przyjęli, pisze autor, musielibyśmy
Ale to nie wszystko. Używanie telefonu w sposób nawykowy wykluczyć możliwość zmiany społecznej. Homo sapiens jest
oznacza również wyuczenie się określonego sposobu bytem umieszczonym w sytuacji, ale również jest bytem
traktowania ludzi, tzn. stylu charakteryzującego się wiecznie pobudzonym do przekraczania sytuacji, w której się
bezosobowością, dokładnością. Pojawia się następujące znalazł. Jednostki różnią się oczywiście swoją zdolnością do
przekraczania sytuacji, w której zalazły się z racji urodzin.
podstawowe pytanie: czy te wewnętrzne nawyki przenoszą się
Mimo tej różnicy, podstawowe prawo, że sytuacja, w której
do innych nietelefonicznych przestrzeni życia takich jak
jednostka została umieszczona, jest w jej życiu i myśleniu
stosunki z ludźmi? A jeśli tak, to w jakim stopniu?
punktem wyjścia, pozostaje prawdziwe. Punkt dojścia nie jest
Przykład z telefonem można rozszerzyć na cały szereg
jednak z góry zdeterminowany, nawet jeżeli może być z
wynalazków technicznych we współczesnym świecie. Wyżej pewnym prawdopodobieństwem przewidywany.290
sformułowane podstawowe pytanie można więc rozszerzyć i Wyżej opisane rozumienie nowoczesnej świadomości ma
zapytać: czy współczesna technologiczna świadomość według autora szereg ważnych konsekwencji. Najważniejszą
przenosi się do innych przestrzeni życia? Lub inaczej, czy z nich jest to, że nowoczesna świadomość (nawet jeżeli
współczesny człowiek charakteryzuje się technologiczną rozumiemy ją jako sytuację, w której znalazł się współczesny
mentalnością, która jest odpowiednikiem technologicznych sił myśliciel i z którą musi się on liczyć przynajmniej w punkcie
startu) traci swoją jakość czegoś przyjmowanego bez
289 zastrzeżeń za najlepsze. Nowoczesna świadomość staje się
Berger określa swoje podejście jako socjologię wiedzy i zainteresowanego
tym podejściem czytelnika odwołuje do: P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne
jedną z wielu możliwych historycznych form świadomości.
tworzenie rzeczywistości, PIW, 1983 oraz P. L. Berger, B. Berger, T. Kellner,
290
The Homeless Mind: Modernization and Consciousness, New York: Random W swym rozumieniu usytuowania (situatedness) autor był zainspirowany
House, 1973 (fragmenty omówione w niniejszym zbiorze). przez niemieckie pojęcie Standortsgebundenheit.
Mikołajewska 343 344 Zjawisko wspólnoty

świadomości, które nadają kształt wewnętrznemu światu kształtujących jego życie z zewnątrz? Choć odpowiedź na to
jednostek. Szczególnym przedmiotem zainteresowania autora pytanie jest z całą pewnością pozytywna, pozostaje pytanie o
jest właśnie powiązanie między zewnętrznymi i jakość i stopień tej odpowiedniości. Mutatis mutandis,
wewnętrznymi aspektami nowoczesności289. podobne pytania zadawać można odnośnie do innych
W przypadku technologii powiązanie to jest wyraźne. Np. zewnętrznych wymiarów nowoczesności. Np. czy istnieje
jednostka we współczesnej Ameryce znajduje się w sytuacji, mentalność kapitalistyczna odpowiadająca gospodarce
w której często komunikuje się z innymi przez telefon. rynkowej, itd.
Telefon w jak najbardziej oczywisty sposób jest w życiu Szczegółowa analiza tego problemu nie jest jednak
jednostki faktem zewnętrznym. Jest faktem materialnym celem tej monografii. Autor chciał jedynie uwidocznić pewien
materializującym się w licznych fizycznych przedmiotach. prosty empiryczny fakt o rosnącym znaczeniu: nowoczesna
Równie niewątpliwie ów zewnętrzny fakt kształtuje pod świadomość jest integralną częścią sytuacji, w której znalazła
wieloma względami codzienne życie jednostki. Może ona się współczesna jednostka. Mówiąc inaczej, dzisiaj każdy z
użyć swojego telefonu łącznie z całą skomplikowaną i nas znajduje się nie tylko w nowoczesnym świecie, ale
potężną maszynerią, z którą jest on połączony, do również wewnątrz struktur nowoczesnej świadomości.
prowadzenia trywialnej rozmowy z przyjacielem. Ale to nie Nowoczesna świadomość jest tym, co dla myśli współczesnej
wszystko. Jednostka używająca telefonu musi wiedzieć, jak go jest datum. Jest ona empiryczna a priori.
używać. Umiejętność ta szybko staje się nawykiem — Jednakże, pisze autor, należy natychmiast coś dodać, aby
zewnętrznym nawykiem, częścią wyuczonego zachowania. uniknąć fatalnej pomyłki. Stwierdzenie, że nowoczesna
Używanie telefonu oznacza jednak także wyuczenie się świadomość jest sytuacją dla jednostki, nie równa się
pewnych sposobów myślenia — wewnętrznych nawyków. stwierdzeniu, że jej doświadczenie i myśli muszą nieodwołalnie
Oznacza ono myślenie przy pomocy liczb, wchłonięcie pozostawać wewnątrz granic wyznaczonych przez tę sytuację.
złożonych poznawczych abstrakcji (jak np. sieć kodów w Mówiąc inaczej, zrozumienie społeczno–historycznego
Ameryce), posiadanie wyobraźni, co może się w tej usytuowania ludzkiego życia nie zakłada determinizmu.
maszynerii zepsuć. Nie są to rzeczy od początku oczywiste. Gdybyśmy takie założenie przyjęli, pisze autor, musielibyśmy
Ale to nie wszystko. Używanie telefonu w sposób nawykowy wykluczyć możliwość zmiany społecznej. Homo sapiens jest
oznacza również wyuczenie się określonego sposobu bytem umieszczonym w sytuacji, ale również jest bytem
traktowania ludzi, tzn. stylu charakteryzującego się wiecznie pobudzonym do przekraczania sytuacji, w której się
bezosobowością, dokładnością. Pojawia się następujące znalazł. Jednostki różnią się oczywiście swoją zdolnością do
przekraczania sytuacji, w której zalazły się z racji urodzin.
podstawowe pytanie: czy te wewnętrzne nawyki przenoszą się
Mimo tej różnicy, podstawowe prawo, że sytuacja, w której
do innych nietelefonicznych przestrzeni życia takich jak
jednostka została umieszczona, jest w jej życiu i myśleniu
stosunki z ludźmi? A jeśli tak, to w jakim stopniu?
punktem wyjścia, pozostaje prawdziwe. Punkt dojścia nie jest
Przykład z telefonem można rozszerzyć na cały szereg
jednak z góry zdeterminowany, nawet jeżeli może być z
wynalazków technicznych we współczesnym świecie. Wyżej pewnym prawdopodobieństwem przewidywany.290
sformułowane podstawowe pytanie można więc rozszerzyć i Wyżej opisane rozumienie nowoczesnej świadomości ma
zapytać: czy współczesna technologiczna świadomość według autora szereg ważnych konsekwencji. Najważniejszą
przenosi się do innych przestrzeni życia? Lub inaczej, czy z nich jest to, że nowoczesna świadomość (nawet jeżeli
współczesny człowiek charakteryzuje się technologiczną rozumiemy ją jako sytuację, w której znalazł się współczesny
mentalnością, która jest odpowiednikiem technologicznych sił myśliciel i z którą musi się on liczyć przynajmniej w punkcie
startu) traci swoją jakość czegoś przyjmowanego bez
289 zastrzeżeń za najlepsze. Nowoczesna świadomość staje się
Berger określa swoje podejście jako socjologię wiedzy i zainteresowanego
tym podejściem czytelnika odwołuje do: P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne
jedną z wielu możliwych historycznych form świadomości.
tworzenie rzeczywistości, PIW, 1983 oraz P. L. Berger, B. Berger, T. Kellner,
290
The Homeless Mind: Modernization and Consciousness, New York: Random W swym rozumieniu usytuowania (situatedness) autor był zainspirowany
House, 1973 (fragmenty omówione w niniejszym zbiorze). przez niemieckie pojęcie Standortsgebundenheit.
Mikołajewska 345 346 Zjawisko wspólnoty

Określone społeczno–historyczne siły powodują, że posiada stwierdzenie, że jednostka w określonym czasie i miejscu nie
ona swoje specyficzne własności. Jak wszystkie historyczne potrafiła sobie takiej możliwości wyobrazić, nie jest wcale
wytwory podlega ona jednak zmianie — i ostatecznie zniknie odpowiedzią na te pytania. Jest możliwe, że osoba nie mogąca
lub przekształci się w coś innego. Mówiąc po prostu, pisze wyobrazić sobie demonów, myli się. Uogólniając tę
autor, nowoczesna świadomość jest faktem, ale nie jest obserwację, można więc stwierdzić, że jest możliwe, iż
czymś, przed czym trzeba stać w trwodze. Nowoczesny nowoczesna świadomość, rozszerzając świadomość jednostki
człowiek wyobraża sobie, że on i jego myśli to punkt o pewne aspekty uniwersum, równocześnie pozbawiła ją
kulminacyjny ewolucji. Nie różni się w tym od tych, którzy go wglądu w inne, które są równie rzeczywiste.
poprzedzali. Nie ma jednak żadnych specjalnych powodów, Nowoczesna świadomość (z przyczyn, o których będzie
by traktować jego wyobrażenia poważniej niż wyobrażenia mowa) relatywizuje każde widzenie świata (worldviews)291.
jego poprzedników. Przeciwnie, jego przekonania należy Historia myśli zachodniej przez ostatnie stulecia stanowiła w
potraktować jako rezultat działania określonych sił dużym stopniu próbę radzenia sobie z zawrotem głowy
empirycznie danych (jak np. odkryć technologicznych). wynikłym z relatywizmu wprowadzonego przez
Dyscypliny historyczne i nauki społeczne powinny spojrzeć modernizację. Różni myśliciele mogą optować za różnymi
na nowoczesną świadomość właśnie z takiej empirycznej tekstami dowodowymi. Znakomicie ilustruje to stwierdzenie
perspektywy. Perspektywa ta nie daje jednak podstaw do Pascala, że co jest prawdziwe po jednej stronie Pirenejów, jest
stwierdzenia które z roszczeń nowoczesnej świadomości są fałszywe po drugiej ich stronie. Gdy intuicja ta
ostatecznie słuszne. Daje ona jednak trzeźwość w szacowaniu rozprzestrzenia się i pogłębia pytanie o to, kto ma rację po
tych roszczeń. Mówiąc inaczej, takie empiryczne rozumienie dwóch stronach Pirenejów, staje się szczególnie naglące, co
nowoczesnej świadomości nie daje i nie może dać odpowiedzi stanowi jeden z charakterystycznych rysów współczesnego
na filozoficzne pytanie, co do słuszności roszczeń zachodniego myślenia. Empiryczne rozumienie sytuacji za to
nowoczesnego człowieka, choć jest użytecznym punktem odpowiedzialnej nie pomoże jednak nikomu w zlikwidowaniu
wyjścia do takiego filozoficznego przedsięwzięcia. zawrotu głowy wywołanego przez relatywizm. Wręcz
Twierdzi się np., że nowoczesny człowiek jest niezdolny przeciwnie, może nawet ten zawrót głowy zwiększyć, gdyż
do myślenia mitologicznego — tzn. do perspektywy, w której jako drogę wyjścia z relatywizmu proponuje relatywizowanie
uniwersum jest przesiąknięte przez różne przepowiednie i relatywizujących procesów. Nowoczesność jest więc wielkim
inne nadprzyrodzone interwencje. Załóżmy chwilowo, pisze relatywizującym kotłem. Ale nowoczesność sama jest także
autor, że przynajmniej w sensie statystycznym jest to prawda. relatywnym zjawiskiem — jest zaledwie momentem w
Przeciętny Amerykanin z klasy średniej, gdy zobaczy demona historycznym pochodzie ludzkiej świadomości. Nie jest ani
zawoła psychiatrę a nie egzorcystę. Tezy tej można dowieść jego uwieńczeniem, ani kulminacją, ani zakończeniem.
empirycznie i można ją wyjaśniać poprzez powołanie się na Wobec nowoczesności według autora wyraża się dwie
różne determinanty sytuacji, w której umieszczona jest przeciwstawne postawy. Jedną z nich jest egzaltacja
jednostka. Interwencja demonów w ludzkie życie jest np. nowoczesnością, celebrowanie jej w języku postępu lub w
możliwością wykluczoną z definicji rzeczywistości języku innych podobnie optymistycznych wizji historii. Drugą
przyjmowanej przez efektywnie uspołecznioną i wykształconą jest ubolewanie nad nowoczesnością jako degradacją,
jednostkę oraz z rzeczywistości oczekiwanej przez otaczające odejściem od tego, co piękne, dehumanizacją. Autor osobiście
ją na co dzień najważniejsze instytucje. Inaczej mówiąc, deklaruje przyjęcie jeszcze innej postawy. Ani nie celebruje,
prawdopodobna reakcja jednostki nie jest tajemnicą. Co ani nie ubolewa nad nowoczesnością. Nie jest ona dla niego
więcej, można także wyjaśniać poszczególne definicje ani “progresywna” ani “regresywna”. Jest ona po prostu
rzeczywistości rządzące sytuacją jednostki poprzez odwołanie określonym historycznym zjawiskiem i jako takie jest
się do historii, w ramach której biografia jednostki jest mieszaniną zarówno dobrych jak i złych cech.
zaledwie epizodem. Być może w tej historii czynnikiem Prawdopodobnie jest ona również mieszaniną prawdy i fałszu.
wyjaśniającym jest rola technologii. Pozostaje jednak ciągle
pytanie, czy demony istnieją? A jeżeli tak, to czy jeden z nich 291
Widzenia świata (worldview) nie należy mylić ze światem życia (life-world)
nie wdarł się przypadkiem wczoraj do ixa? Empiryczne (B M.).
Mikołajewska 345 346 Zjawisko wspólnoty

Określone społeczno–historyczne siły powodują, że posiada stwierdzenie, że jednostka w określonym czasie i miejscu nie
ona swoje specyficzne własności. Jak wszystkie historyczne potrafiła sobie takiej możliwości wyobrazić, nie jest wcale
wytwory podlega ona jednak zmianie — i ostatecznie zniknie odpowiedzią na te pytania. Jest możliwe, że osoba nie mogąca
lub przekształci się w coś innego. Mówiąc po prostu, pisze wyobrazić sobie demonów, myli się. Uogólniając tę
autor, nowoczesna świadomość jest faktem, ale nie jest obserwację, można więc stwierdzić, że jest możliwe, iż
czymś, przed czym trzeba stać w trwodze. Nowoczesny nowoczesna świadomość, rozszerzając świadomość jednostki
człowiek wyobraża sobie, że on i jego myśli to punkt o pewne aspekty uniwersum, równocześnie pozbawiła ją
kulminacyjny ewolucji. Nie różni się w tym od tych, którzy go wglądu w inne, które są równie rzeczywiste.
poprzedzali. Nie ma jednak żadnych specjalnych powodów, Nowoczesna świadomość (z przyczyn, o których będzie
by traktować jego wyobrażenia poważniej niż wyobrażenia mowa) relatywizuje każde widzenie świata (worldviews)291.
jego poprzedników. Przeciwnie, jego przekonania należy Historia myśli zachodniej przez ostatnie stulecia stanowiła w
potraktować jako rezultat działania określonych sił dużym stopniu próbę radzenia sobie z zawrotem głowy
empirycznie danych (jak np. odkryć technologicznych). wynikłym z relatywizmu wprowadzonego przez
Dyscypliny historyczne i nauki społeczne powinny spojrzeć modernizację. Różni myśliciele mogą optować za różnymi
na nowoczesną świadomość właśnie z takiej empirycznej tekstami dowodowymi. Znakomicie ilustruje to stwierdzenie
perspektywy. Perspektywa ta nie daje jednak podstaw do Pascala, że co jest prawdziwe po jednej stronie Pirenejów, jest
stwierdzenia które z roszczeń nowoczesnej świadomości są fałszywe po drugiej ich stronie. Gdy intuicja ta
ostatecznie słuszne. Daje ona jednak trzeźwość w szacowaniu rozprzestrzenia się i pogłębia pytanie o to, kto ma rację po
tych roszczeń. Mówiąc inaczej, takie empiryczne rozumienie dwóch stronach Pirenejów, staje się szczególnie naglące, co
nowoczesnej świadomości nie daje i nie może dać odpowiedzi stanowi jeden z charakterystycznych rysów współczesnego
na filozoficzne pytanie, co do słuszności roszczeń zachodniego myślenia. Empiryczne rozumienie sytuacji za to
nowoczesnego człowieka, choć jest użytecznym punktem odpowiedzialnej nie pomoże jednak nikomu w zlikwidowaniu
wyjścia do takiego filozoficznego przedsięwzięcia. zawrotu głowy wywołanego przez relatywizm. Wręcz
Twierdzi się np., że nowoczesny człowiek jest niezdolny przeciwnie, może nawet ten zawrót głowy zwiększyć, gdyż
do myślenia mitologicznego — tzn. do perspektywy, w której jako drogę wyjścia z relatywizmu proponuje relatywizowanie
uniwersum jest przesiąknięte przez różne przepowiednie i relatywizujących procesów. Nowoczesność jest więc wielkim
inne nadprzyrodzone interwencje. Załóżmy chwilowo, pisze relatywizującym kotłem. Ale nowoczesność sama jest także
autor, że przynajmniej w sensie statystycznym jest to prawda. relatywnym zjawiskiem — jest zaledwie momentem w
Przeciętny Amerykanin z klasy średniej, gdy zobaczy demona historycznym pochodzie ludzkiej świadomości. Nie jest ani
zawoła psychiatrę a nie egzorcystę. Tezy tej można dowieść jego uwieńczeniem, ani kulminacją, ani zakończeniem.
empirycznie i można ją wyjaśniać poprzez powołanie się na Wobec nowoczesności według autora wyraża się dwie
różne determinanty sytuacji, w której umieszczona jest przeciwstawne postawy. Jedną z nich jest egzaltacja
jednostka. Interwencja demonów w ludzkie życie jest np. nowoczesnością, celebrowanie jej w języku postępu lub w
możliwością wykluczoną z definicji rzeczywistości języku innych podobnie optymistycznych wizji historii. Drugą
przyjmowanej przez efektywnie uspołecznioną i wykształconą jest ubolewanie nad nowoczesnością jako degradacją,
jednostkę oraz z rzeczywistości oczekiwanej przez otaczające odejściem od tego, co piękne, dehumanizacją. Autor osobiście
ją na co dzień najważniejsze instytucje. Inaczej mówiąc, deklaruje przyjęcie jeszcze innej postawy. Ani nie celebruje,
prawdopodobna reakcja jednostki nie jest tajemnicą. Co ani nie ubolewa nad nowoczesnością. Nie jest ona dla niego
więcej, można także wyjaśniać poszczególne definicje ani “progresywna” ani “regresywna”. Jest ona po prostu
rzeczywistości rządzące sytuacją jednostki poprzez odwołanie określonym historycznym zjawiskiem i jako takie jest
się do historii, w ramach której biografia jednostki jest mieszaniną zarówno dobrych jak i złych cech.
zaledwie epizodem. Być może w tej historii czynnikiem Prawdopodobnie jest ona również mieszaniną prawdy i fałszu.
wyjaśniającym jest rola technologii. Pozostaje jednak ciągle
pytanie, czy demony istnieją? A jeżeli tak, to czy jeden z nich 291
Widzenia świata (worldview) nie należy mylić ze światem życia (life-world)
nie wdarł się przypadkiem wczoraj do ixa? Empiryczne (B M.).
Mikołajewska 347 348 Zjawisko wspólnoty

Od losu do wyboru Mówiąc socjologicznie, pisze dalej autor, społeczeństwa


pre–modernistyczne wyróżniały się tym, że ich instytucje
Nowoczesna świadomość, podobnie jak nowoczesność w miały wysoki stopień oczywistej pewności. Pewność ta nie
swoich zewnętrznych aspektach, jest bardzo złożonym była oczywiście całkowita, gdyż gdyby taką była, nigdy nie
zbiorem elementów. Niektóre z nich są istotne dla instytucji, byłoby żadnej społecznej zmiany. Jednakże, gdy porównamy
które tworzą jądro nowoczesności, tzn. nie można ich nie ów stopień instytucjonalnej pewności w społeczeństwie pre–
brać pod uwagę lub wyobrazić sobie nowoczesnej modernistycznym i nowoczesnym, zobaczymy, że była to
świadomości bez tych elementów. Np. trudno sobie wyobrazić pewność bardzo duża. Większość instytucjonalnych
nowoczesne społeczeństwo bez świadomości, która umożliwia zarządzeń dokładnie określało, jak rzeczy powinny być
telefoniczne komunikowanie się. Inne elementy nowoczesnej robione i nie było alternatywy. W taki sposób zakładano
świadomości nie mają jednak takiego istotnego charakteru. Są rodzinę, wychowywano dzieci, zarabiano pieniądze, używano
przypadkowe i można bez trudu nie brać ich pod uwagę, jak władzy, prowadzono wojnę, itd. I ponieważ istota ludzka
np. fakt, że język angielski stał się głównym narzędziem buduje swą tożsamość na podstawie tego, co robi, przeto była
międzynarodowej komunikacji292. Jednym z elementów tym, kim była i nie mogła być nikim lub niczym innym. W
nowoczesnej świadomości, bez którego trudno ją sobie każdym społeczeństwie ludzkim istnieje związek między
wyobrazić, jest mnożenie opcji. Mówiąc inaczej, nowoczesna siecią instytucji i tzw. dostępnym repertuarem tożsamości. W
świadomość wymaga przejścia od losu do wyboru. społeczeństwie tradycyjnym związek ten był ściślejszy niż w
Człowiek pre–modernistyczny żył głównie w świecie, społeczeństwie nowoczesnym. Co więcej, tradycyjne
który był światem losu. Nie miał on dostępu do tych wyborów, instytucje i tożsamości były uważane za oczywiste, pewne,
które umożliwiła nowoczesna technologia. Np. zamiast wielu prawie tak obiektywne, jak fakty przyrody. Mówiąc inaczej,
stylów ubierania się, istniał jeden styl zdeterminowany z góry zarówno społeczeństwo jak i tożsamość były tu doświadczane
zarówno przez materiał i dostępne techniki krawieckie, jak i jak los.
przez tradycję. Tradycja jest czynnikiem nie mającym W ludzkim doświadczeniu, pisze autor, fakt obiektywny to
związku z technologicznymi możliwościami wychodzącym coś, w obliczu czego jednostka nie ma wyboru lub mówiąc
poza właściwą przestrzeń technologiczną. Jednostka w precyzyjniej coś, co ściśle determinuje wybór. Grawitacja jest
społeczeństwie pre–modernistycznym prawdopodobnie nie np. nieubłaganym prawem obiektywnego świata i faktu tego
nie można zignorować, zawiesić lub wybrać jego nieistnienie.
zmieniłaby swojego stylu ubierania się, nawet gdyby powstała
Zbudowanie domu pod wiszącą skałą oznacza wystawienie go
taka możliwość. Przykład ten ilustruje czym jest tradycja: jest
na ryzyko obiektywności. Gdy skała zacznie spadać, jednostka
ona używaniem określonego narzędzia do określonego celu i może próbować ucieczki, ale spadająca skała pozostaje
tylko do tego celu. Jest ubieraniem się właśnie tak, a nie obiektywnym faktem uniwersum i nawet jeżeli jednostka go
inaczej. Społeczeństwo tradycyjne jest społeczeństwem, w przeklnie, będzie musiała fakt ten zaakceptować. Pre–
którym większość ludzkiej aktywności jest rządzona przez modernistyczne instytucje i tożsamości były obiektywne w
takie właśnie ściśle określone recepty. Społeczeństwo analogiczny sposób, gdyż w taki sposób były doświadczane.
tradycyjne może natrafiać na różne problemy — Ich obiektywność była jak obiektywność wspomnianej skały i
ambiwalencja nie jest jednakże jednym z nich. spadały one na jednostkę jak los lub postanowienie fortuny.
Gdy nowoczesność wkracza do społeczeństwa Urodzić się w danej wsi znaczyło żyć “pod” określonymi
tradycyjnego, świat losu doznaje gwałtownego i instytucjami (jak pod skałą), które “wisiały” nad całym
dramatycznego wstrząsu. Tego typu procesy możemy ciągle życiem człowieka, od narodzin aż do śmierci. Oznaczało to
jeszcze obserwować współcześnie, np. w licznych krajach również życie jako istota ludzka o silnie zarysowanych
Trzeciego Świata, pisze autor. (...) cechach, które również są dane obiektywnie i są uznawane za
takie zarówno przez samą jednostkę, jak i przez innych ludzi.
Owo doświadczenie obiektywności ma charakter pre–
292
Autor odwołuje czytelnika do swojego The Homeless Mind, gdzie te dwa
teoretyczny, tzn. poprzedza ono wszelką systematyczną
rodzaje elementów nazywa się odpowiednio zewnętrznymi i wewnętrznymi. refleksję nad nim. Po prostu jest integralną częścią materii
Mikołajewska 347 348 Zjawisko wspólnoty

Od losu do wyboru Mówiąc socjologicznie, pisze dalej autor, społeczeństwa


pre–modernistyczne wyróżniały się tym, że ich instytucje
Nowoczesna świadomość, podobnie jak nowoczesność w miały wysoki stopień oczywistej pewności. Pewność ta nie
swoich zewnętrznych aspektach, jest bardzo złożonym była oczywiście całkowita, gdyż gdyby taką była, nigdy nie
zbiorem elementów. Niektóre z nich są istotne dla instytucji, byłoby żadnej społecznej zmiany. Jednakże, gdy porównamy
które tworzą jądro nowoczesności, tzn. nie można ich nie ów stopień instytucjonalnej pewności w społeczeństwie pre–
brać pod uwagę lub wyobrazić sobie nowoczesnej modernistycznym i nowoczesnym, zobaczymy, że była to
świadomości bez tych elementów. Np. trudno sobie wyobrazić pewność bardzo duża. Większość instytucjonalnych
nowoczesne społeczeństwo bez świadomości, która umożliwia zarządzeń dokładnie określało, jak rzeczy powinny być
telefoniczne komunikowanie się. Inne elementy nowoczesnej robione i nie było alternatywy. W taki sposób zakładano
świadomości nie mają jednak takiego istotnego charakteru. Są rodzinę, wychowywano dzieci, zarabiano pieniądze, używano
przypadkowe i można bez trudu nie brać ich pod uwagę, jak władzy, prowadzono wojnę, itd. I ponieważ istota ludzka
np. fakt, że język angielski stał się głównym narzędziem buduje swą tożsamość na podstawie tego, co robi, przeto była
międzynarodowej komunikacji292. Jednym z elementów tym, kim była i nie mogła być nikim lub niczym innym. W
nowoczesnej świadomości, bez którego trudno ją sobie każdym społeczeństwie ludzkim istnieje związek między
wyobrazić, jest mnożenie opcji. Mówiąc inaczej, nowoczesna siecią instytucji i tzw. dostępnym repertuarem tożsamości. W
świadomość wymaga przejścia od losu do wyboru. społeczeństwie tradycyjnym związek ten był ściślejszy niż w
Człowiek pre–modernistyczny żył głównie w świecie, społeczeństwie nowoczesnym. Co więcej, tradycyjne
który był światem losu. Nie miał on dostępu do tych wyborów, instytucje i tożsamości były uważane za oczywiste, pewne,
które umożliwiła nowoczesna technologia. Np. zamiast wielu prawie tak obiektywne, jak fakty przyrody. Mówiąc inaczej,
stylów ubierania się, istniał jeden styl zdeterminowany z góry zarówno społeczeństwo jak i tożsamość były tu doświadczane
zarówno przez materiał i dostępne techniki krawieckie, jak i jak los.
przez tradycję. Tradycja jest czynnikiem nie mającym W ludzkim doświadczeniu, pisze autor, fakt obiektywny to
związku z technologicznymi możliwościami wychodzącym coś, w obliczu czego jednostka nie ma wyboru lub mówiąc
poza właściwą przestrzeń technologiczną. Jednostka w precyzyjniej coś, co ściśle determinuje wybór. Grawitacja jest
społeczeństwie pre–modernistycznym prawdopodobnie nie np. nieubłaganym prawem obiektywnego świata i faktu tego
nie można zignorować, zawiesić lub wybrać jego nieistnienie.
zmieniłaby swojego stylu ubierania się, nawet gdyby powstała
Zbudowanie domu pod wiszącą skałą oznacza wystawienie go
taka możliwość. Przykład ten ilustruje czym jest tradycja: jest
na ryzyko obiektywności. Gdy skała zacznie spadać, jednostka
ona używaniem określonego narzędzia do określonego celu i może próbować ucieczki, ale spadająca skała pozostaje
tylko do tego celu. Jest ubieraniem się właśnie tak, a nie obiektywnym faktem uniwersum i nawet jeżeli jednostka go
inaczej. Społeczeństwo tradycyjne jest społeczeństwem, w przeklnie, będzie musiała fakt ten zaakceptować. Pre–
którym większość ludzkiej aktywności jest rządzona przez modernistyczne instytucje i tożsamości były obiektywne w
takie właśnie ściśle określone recepty. Społeczeństwo analogiczny sposób, gdyż w taki sposób były doświadczane.
tradycyjne może natrafiać na różne problemy — Ich obiektywność była jak obiektywność wspomnianej skały i
ambiwalencja nie jest jednakże jednym z nich. spadały one na jednostkę jak los lub postanowienie fortuny.
Gdy nowoczesność wkracza do społeczeństwa Urodzić się w danej wsi znaczyło żyć “pod” określonymi
tradycyjnego, świat losu doznaje gwałtownego i instytucjami (jak pod skałą), które “wisiały” nad całym
dramatycznego wstrząsu. Tego typu procesy możemy ciągle życiem człowieka, od narodzin aż do śmierci. Oznaczało to
jeszcze obserwować współcześnie, np. w licznych krajach również życie jako istota ludzka o silnie zarysowanych
Trzeciego Świata, pisze autor. (...) cechach, które również są dane obiektywnie i są uznawane za
takie zarówno przez samą jednostkę, jak i przez innych ludzi.
Owo doświadczenie obiektywności ma charakter pre–
292
Autor odwołuje czytelnika do swojego The Homeless Mind, gdzie te dwa
teoretyczny, tzn. poprzedza ono wszelką systematyczną
rodzaje elementów nazywa się odpowiednio zewnętrznymi i wewnętrznymi. refleksję nad nim. Po prostu jest integralną częścią materii
Mikołajewska 349 350 Zjawisko wspólnoty

zwykłego, codziennego życia. Jednakże ludzie także się podatków, a nie jeden jak tradycyjny wieśniak. Jednakże
zastanawiają, przynajmniej niektórzy z nich. Nic więc niektóre z instytucjonalnych pomnożeń mają taki skutek — i
dziwnego, że w społeczeństwach pre–modernistycznych los, to właśnie należy według autora zrozumieć.
który był doświadczany w zwykłym życiu, również pojawia Weźmy np. dziedzinę stosunków seksualnych, pisze autor.
się na poziomie teoretycznym. Mówiąc inaczej, to co było Społeczeństwo tradycyjne charakteryzuje się sztywną i wąską
doświadczane jako konieczność, było również jako instytucjonalizacją tej sfery ludzkiego życia, tzn. ściśle
konieczność interpretowane. Interpretacje te mogą przybierać określa możliwe wzory i odchylenie od nich jest surowo
różną postać. W społeczeństwach tradycyjnych większość z karane. W nowoczesnych zachodnich społeczeństwach,
nich była zakorzeniona w mitologii tzn. świat był, czym był, szczególnie w Ameryce, obserwujemy ciągłą ekspansję
ponieważ tak go stworzyli bogowie. Interpretacje te mogą zakresu akceptowanej alternatywy wzoru tradycyjnego.
także wyjść poza formę mitologiczną i przybrać cechy Rozszerza się tolerancja małżeństw poza ograniczonymi
bardziej wyrafinowanej spekulacji. Niezależnie od swej grupami, definicje ról wewnątrz małżeństw, tolerancja
formy, interpretacje te zakotwiczały obiektywną rzeczywistość stosunków seksualnych poza i przedmałżeńskich.
społecznego doświadczenia w domniemanej obiektywności Obserwowane ostatnio zjawisko feminizmu jest intensyfikacją
kosmosu. W ten sposób dostarczały one ostatecznej znanego już przedtem trendu do pluralizacji. Mężczyzna
legitymizacji doświadczanej konieczności:, co jest, być musi i może aktualnie nie tylko ożenić się z dziewczyną innej rasy,
nie może być inne.293 przynależności etnicznej, religijnej, klasowej i może nie tylko
Proces rozbijania tych światów losu przez nowoczesność korzystać z nowych rozwiązań dotyczących prowadzenia
ma kluczowe znaczenie w rozważaniach autora. Proponuje on domu i wychowania dzieci, gdy żona pracuje, ale może
więc przyjrzeć się mu bliżej. Nie wiadomo dokładnie, czy również pozostawać w związku seksualnym z innym
można przypisać jego działanie samemu mnożeniu się mężczyzną. Nawet seks może więc być obecnie doświadczany
technologii, choć wiadomo, że ma ono jakiś związek z jako należący do przestrzeni indywidualnych wyborów.
dysponowaniem różnymi narzędziami i różnymi możliwymi Możliwa pluralizacja wyborów i społecznie akceptowanych
przebiegami działania. Autor sam chce zająć się skutkiem przebiegów działania w tej dziedzinie nie została jeszcze
mnożenia się instytucjonalnych wyborów. Nowoczesność wyczerpana. Ostatnie osiągnięcia w dziedzinie chirurgii
bardzo komplikuje instytucjonalną sieć społeczeństwa. sugerują możliwość jeszcze bardziej radykalnych wyborów —
Podstawową przyczyną jest rosnące skomplikowanie podziału kobieta może nie tylko grać rolę mężczyzny, ale może się nim
pracy, którego implikacje wykraczają daleko poza faktycznie stać. Wpływ tego mnożenia się możliwych
technologiczną i ekonomiczną przestrzeń życia, które programów na jednostkę można podsumować w następującym
pierwsze podlegały jego wpływom. Nowoczesność sformułowaniu: to, co poprzednio było losem, obecnie jest
zwielokrotnia. Tam, gdzie dawniej były dwie instytucje, dziś serią wyborów. Lub inaczej: przeznaczenie przekształciło się
jest ich pięćdziesiąt. Instytucje najlepiej zdefiniować jako w decyzję. Należy w tym miejscu raz jeszcze podkreślić, pisze
programy ludzkiej aktywności. Wydarzyło się więc to, że tam autor, że owo mnożenie się wyborów jest doświadczane na
gdzie w danej dziedzinie życia był zwykle jeden lub dwa poziomie pre–teoretycznym przez ogromną liczbę zwykłych
programy, obecnie jest ich pięćdziesiąt. Nie wszystkie te nowe ludzi, którzy nie są zainteresowani dokonywaniem
programy stwarzają możliwości dla jednostkowego wyboru. systematycznej refleksji (teoretyzowaniem). Jednakże ta
Np. trudno traktować jako zwiększenie możliwości wyboru to, empiryczna sytuacja nieuchronnie zmusza do interpretacji —
że aktualnie ludzie muszą płacić pięć różnych rodzajów oraz ipso facto do systematycznego kwestionowania tego, co
dotychczas było traktowane jako oczywiste tj. jako los.
293
Autor uważa, że zaprezentowane wyżej rozumienie legitymizacji dostarcza Mnożenie się widzeń świata
powiązania między socjologią wiedzy i religią. Odwołuje on czytelnika do
swojej książki pt. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Instytucjonalny pluralizm, charakterystyczny dla
Religion, Garden City, N.Y.: Doubleday, 1967. Swoje rozumienie kategorii nowoczesności, oddziałuje nie tylko na ludzkie działanie, ale i
kosmosu w społeczeństwach pre–modernistycznych przypisuje wpływowi na świadomość ludzką. Nowoczesny człowiek stanął nie tylko
Mircea Eliade. wobec wielu opcji możliwych sposobów działania, ale
Mikołajewska 349 350 Zjawisko wspólnoty

zwykłego, codziennego życia. Jednakże ludzie także się podatków, a nie jeden jak tradycyjny wieśniak. Jednakże
zastanawiają, przynajmniej niektórzy z nich. Nic więc niektóre z instytucjonalnych pomnożeń mają taki skutek — i
dziwnego, że w społeczeństwach pre–modernistycznych los, to właśnie należy według autora zrozumieć.
który był doświadczany w zwykłym życiu, również pojawia Weźmy np. dziedzinę stosunków seksualnych, pisze autor.
się na poziomie teoretycznym. Mówiąc inaczej, to co było Społeczeństwo tradycyjne charakteryzuje się sztywną i wąską
doświadczane jako konieczność, było również jako instytucjonalizacją tej sfery ludzkiego życia, tzn. ściśle
konieczność interpretowane. Interpretacje te mogą przybierać określa możliwe wzory i odchylenie od nich jest surowo
różną postać. W społeczeństwach tradycyjnych większość z karane. W nowoczesnych zachodnich społeczeństwach,
nich była zakorzeniona w mitologii tzn. świat był, czym był, szczególnie w Ameryce, obserwujemy ciągłą ekspansję
ponieważ tak go stworzyli bogowie. Interpretacje te mogą zakresu akceptowanej alternatywy wzoru tradycyjnego.
także wyjść poza formę mitologiczną i przybrać cechy Rozszerza się tolerancja małżeństw poza ograniczonymi
bardziej wyrafinowanej spekulacji. Niezależnie od swej grupami, definicje ról wewnątrz małżeństw, tolerancja
formy, interpretacje te zakotwiczały obiektywną rzeczywistość stosunków seksualnych poza i przedmałżeńskich.
społecznego doświadczenia w domniemanej obiektywności Obserwowane ostatnio zjawisko feminizmu jest intensyfikacją
kosmosu. W ten sposób dostarczały one ostatecznej znanego już przedtem trendu do pluralizacji. Mężczyzna
legitymizacji doświadczanej konieczności:, co jest, być musi i może aktualnie nie tylko ożenić się z dziewczyną innej rasy,
nie może być inne.293 przynależności etnicznej, religijnej, klasowej i może nie tylko
Proces rozbijania tych światów losu przez nowoczesność korzystać z nowych rozwiązań dotyczących prowadzenia
ma kluczowe znaczenie w rozważaniach autora. Proponuje on domu i wychowania dzieci, gdy żona pracuje, ale może
więc przyjrzeć się mu bliżej. Nie wiadomo dokładnie, czy również pozostawać w związku seksualnym z innym
można przypisać jego działanie samemu mnożeniu się mężczyzną. Nawet seks może więc być obecnie doświadczany
technologii, choć wiadomo, że ma ono jakiś związek z jako należący do przestrzeni indywidualnych wyborów.
dysponowaniem różnymi narzędziami i różnymi możliwymi Możliwa pluralizacja wyborów i społecznie akceptowanych
przebiegami działania. Autor sam chce zająć się skutkiem przebiegów działania w tej dziedzinie nie została jeszcze
mnożenia się instytucjonalnych wyborów. Nowoczesność wyczerpana. Ostatnie osiągnięcia w dziedzinie chirurgii
bardzo komplikuje instytucjonalną sieć społeczeństwa. sugerują możliwość jeszcze bardziej radykalnych wyborów —
Podstawową przyczyną jest rosnące skomplikowanie podziału kobieta może nie tylko grać rolę mężczyzny, ale może się nim
pracy, którego implikacje wykraczają daleko poza faktycznie stać. Wpływ tego mnożenia się możliwych
technologiczną i ekonomiczną przestrzeń życia, które programów na jednostkę można podsumować w następującym
pierwsze podlegały jego wpływom. Nowoczesność sformułowaniu: to, co poprzednio było losem, obecnie jest
zwielokrotnia. Tam, gdzie dawniej były dwie instytucje, dziś serią wyborów. Lub inaczej: przeznaczenie przekształciło się
jest ich pięćdziesiąt. Instytucje najlepiej zdefiniować jako w decyzję. Należy w tym miejscu raz jeszcze podkreślić, pisze
programy ludzkiej aktywności. Wydarzyło się więc to, że tam autor, że owo mnożenie się wyborów jest doświadczane na
gdzie w danej dziedzinie życia był zwykle jeden lub dwa poziomie pre–teoretycznym przez ogromną liczbę zwykłych
programy, obecnie jest ich pięćdziesiąt. Nie wszystkie te nowe ludzi, którzy nie są zainteresowani dokonywaniem
programy stwarzają możliwości dla jednostkowego wyboru. systematycznej refleksji (teoretyzowaniem). Jednakże ta
Np. trudno traktować jako zwiększenie możliwości wyboru to, empiryczna sytuacja nieuchronnie zmusza do interpretacji —
że aktualnie ludzie muszą płacić pięć różnych rodzajów oraz ipso facto do systematycznego kwestionowania tego, co
dotychczas było traktowane jako oczywiste tj. jako los.
293
Autor uważa, że zaprezentowane wyżej rozumienie legitymizacji dostarcza Mnożenie się widzeń świata
powiązania między socjologią wiedzy i religią. Odwołuje on czytelnika do
swojej książki pt. The Sacred Canopy: Elements of a Sociological Theory of Instytucjonalny pluralizm, charakterystyczny dla
Religion, Garden City, N.Y.: Doubleday, 1967. Swoje rozumienie kategorii nowoczesności, oddziałuje nie tylko na ludzkie działanie, ale i
kosmosu w społeczeństwach pre–modernistycznych przypisuje wpływowi na świadomość ludzką. Nowoczesny człowiek stanął nie tylko
Mircea Eliade. wobec wielu opcji możliwych sposobów działania, ale
Mikołajewska 351 352 Zjawisko wspólnoty

również wobec wielu opcji możliwych sposobów myślenia o zupełnie odmiennym kontekście instytucjonalnym, wówczas
świecie. Oznacza to, że w sytuacji w pełni zmodernizowanej jest bardzo prawdopodobne, że zacznie kwestionować swoje
(której paradygmatu dostarcza współczesna Ameryka), dawne militarne wartości. Owa utrata wiarygodności jest
jednostka może wybierać swój Weltanschauung tak samo jak wynikiem tego samego typu procesu społecznego, który
wybiera inne aspekty swojej prywatnej egzystencji. Istnieje poprzednio doprowadził do powstania i który utrzymywał
więc gładkie przejście między konsumerskimi wyborami w wiarygodność militarnych wartości. We wcześniejszej sytuacji
różnych sferach życia, czyli preferencją takiego a nie innego inni ludzie dostarczali potwierdzenia społecznego dla danego
samochodu, takiego a nie innego seksualnego stylu życia i układu wartości, podczas gdy w późniejszej sytuacji,
ostatecznie decyzją wyboru takiej a nie innej “preferencji społeczne poparcie zostało przydzielone innym wartościom
religijnej”. Za chwilę przyjrzymy się prawdziwie moralnym. Patrząc na jednostkę biograficznie, możemy
zadziwiającym implikacjom tego ostatniego sformułowania, widzieć ją jako migrującą z jednej uwiarygodniającej
używanego często w amerykańskiej mowie potocznej, pisze struktury do innej.
autor. Na razie wystarczy stwierdzenie, że istnieje poddający Z tego, co zostało powiedziane wyżej wynika, że istnieje
się analizie socjologicznej bezpośredni łącznik między bezpośredni związek między zwartością instytucji a
instytucjonalnymi i poznawczymi przekształceniami, które subiektywną zwartością przekonań, wartości i widzenia
niesie ze sobą nowoczesność. świata. Np. nie jest zaskakujące, że w społecznej sytuacji, w
Łącznik ten można opisać w następujący sposób: której każdy, z kim dana osoba ma jakieś istotne więzi, jest
nowoczesność mnoży nie tylko instytucje, ale także żołnierzem, widzenie świata żołnierza wraz z jego
uwiarygodniające struktury (plausibility structures). Ostatnie implikacjami będzie wysoce wiarygodne. Trudno natomiast
sformułowanie referuje ideę według autora centralną dla być żołnierzem w sytuacji społecznej, w której dla nikogo nie
zrozumienia związku między społeczeństwem a ma to większego lub wręcz żadnego znaczenia. Jednakże,
świadomością294. Autor chce opisać ją w sposób jak podkreśla autor, związek między kontekstem społecznym i
najprostszy. Za wyjątkiem kilku przestrzeni bezpośredniego, świadomością nie jest bezwzględny. Zawsze możemy znaleźć
osobistego doświadczenia istoty ludzkie potrzebują wyjątki, tj. jednostki, które utrzymują określone widzenie
społecznego potwierdzenia dla swoich własnych przekonań świata i samych siebie pomimo braku poparcia społecznego.
na temat rzeczywistości. I tak np. jednostka nie żąda od Wyjątki te, choć interesujące, nie falsyfikują według autora
innych, żeby przekonywali ją, że ją faktycznie bolą zęby, ale socjologicznej probabilistycznej generalizacji, że wierzenia
żąda ona społecznego poparcia dla swoich przekonań człowieka i jego wartości zależą od specyficznych
moralnych. Ból fizyczny narzuca swoją własną wiarygodność uwiarygodniających struktur.
bez jakiegokolwiek społecznego pośrednictwa, podczas gdy Instytucjonalny pluralizm nowoczesności niesie ze sobą
moralność wymaga szczególnych warunków społecznych, aby fragmentaryzację i ipso facto osłabienie wszystkich
stać się i pozostać możliwą do przyjęcia (wiarygodną) dla możliwych wierzeń i wartości, które zależą od poparcia
jednostki. Owe społeczne warunki są właśnie tym, co społecznego. W społeczeństwie tradycyjnym typowa sytuacja,
konstytuuje uwiarygodniającą strukturę danej moralności w której umieszczona jest jednostka, jest sytuacją, w której
(uwiarygodniająca struktura jest więc tym, co odpowiada na istnieją silne niezawodne uwiarygodniające struktury.
pytanie o warunki, które uwiarygodniają dany pogląd, BM.). Społeczeństwa nowoczesne natomiast charakteryzują się
Np. moralne wartości honoru, odwagi i lojalności są zwykle niestabilnymi, niespójnymi i zawodnymi uwiarygodniającymi
charakterystyczne dla instytucji militarnych. Dopóki strukturami. Mówiąc inaczej, w sytuacji nowoczesnej trudno
jednostka pozostaje wewnątrz takiego militarnego mieć pewność. Fakt ten jest zakorzeniony w pre–
instytucjonalnego kontekstu, dopóty jest prawdopodobne, że teoretycznym doświadczeniu, podkreśla autor, czyli w
wartości te będą dla niej możliwe do przyjęcia (wiarygodne) zwykłym codziennym życiu społecznym. To pre–teoretyczne
w sposób niekwestionowany i będą przyjmowane bez doświadczenie występuje zarówno u przysłowiowego
zastrzeżeń. Jednakże, jeżeli jednostka ta znajdzie się w człowieka z ulicy, jak i u intelektualisty, który formułuje
teorie o kosmosie. Owa wbudowana niepewność tak samo ich
294
Autor odwołuje czytelnika do książki Berger, Luckmann, op. cit. dotyczy. Właśnie ta podstawowa socjologiczna intuicja ma
Mikołajewska 351 352 Zjawisko wspólnoty

również wobec wielu opcji możliwych sposobów myślenia o zupełnie odmiennym kontekście instytucjonalnym, wówczas
świecie. Oznacza to, że w sytuacji w pełni zmodernizowanej jest bardzo prawdopodobne, że zacznie kwestionować swoje
(której paradygmatu dostarcza współczesna Ameryka), dawne militarne wartości. Owa utrata wiarygodności jest
jednostka może wybierać swój Weltanschauung tak samo jak wynikiem tego samego typu procesu społecznego, który
wybiera inne aspekty swojej prywatnej egzystencji. Istnieje poprzednio doprowadził do powstania i który utrzymywał
więc gładkie przejście między konsumerskimi wyborami w wiarygodność militarnych wartości. We wcześniejszej sytuacji
różnych sferach życia, czyli preferencją takiego a nie innego inni ludzie dostarczali potwierdzenia społecznego dla danego
samochodu, takiego a nie innego seksualnego stylu życia i układu wartości, podczas gdy w późniejszej sytuacji,
ostatecznie decyzją wyboru takiej a nie innej “preferencji społeczne poparcie zostało przydzielone innym wartościom
religijnej”. Za chwilę przyjrzymy się prawdziwie moralnym. Patrząc na jednostkę biograficznie, możemy
zadziwiającym implikacjom tego ostatniego sformułowania, widzieć ją jako migrującą z jednej uwiarygodniającej
używanego często w amerykańskiej mowie potocznej, pisze struktury do innej.
autor. Na razie wystarczy stwierdzenie, że istnieje poddający Z tego, co zostało powiedziane wyżej wynika, że istnieje
się analizie socjologicznej bezpośredni łącznik między bezpośredni związek między zwartością instytucji a
instytucjonalnymi i poznawczymi przekształceniami, które subiektywną zwartością przekonań, wartości i widzenia
niesie ze sobą nowoczesność. świata. Np. nie jest zaskakujące, że w społecznej sytuacji, w
Łącznik ten można opisać w następujący sposób: której każdy, z kim dana osoba ma jakieś istotne więzi, jest
nowoczesność mnoży nie tylko instytucje, ale także żołnierzem, widzenie świata żołnierza wraz z jego
uwiarygodniające struktury (plausibility structures). Ostatnie implikacjami będzie wysoce wiarygodne. Trudno natomiast
sformułowanie referuje ideę według autora centralną dla być żołnierzem w sytuacji społecznej, w której dla nikogo nie
zrozumienia związku między społeczeństwem a ma to większego lub wręcz żadnego znaczenia. Jednakże,
świadomością294. Autor chce opisać ją w sposób jak podkreśla autor, związek między kontekstem społecznym i
najprostszy. Za wyjątkiem kilku przestrzeni bezpośredniego, świadomością nie jest bezwzględny. Zawsze możemy znaleźć
osobistego doświadczenia istoty ludzkie potrzebują wyjątki, tj. jednostki, które utrzymują określone widzenie
społecznego potwierdzenia dla swoich własnych przekonań świata i samych siebie pomimo braku poparcia społecznego.
na temat rzeczywistości. I tak np. jednostka nie żąda od Wyjątki te, choć interesujące, nie falsyfikują według autora
innych, żeby przekonywali ją, że ją faktycznie bolą zęby, ale socjologicznej probabilistycznej generalizacji, że wierzenia
żąda ona społecznego poparcia dla swoich przekonań człowieka i jego wartości zależą od specyficznych
moralnych. Ból fizyczny narzuca swoją własną wiarygodność uwiarygodniających struktur.
bez jakiegokolwiek społecznego pośrednictwa, podczas gdy Instytucjonalny pluralizm nowoczesności niesie ze sobą
moralność wymaga szczególnych warunków społecznych, aby fragmentaryzację i ipso facto osłabienie wszystkich
stać się i pozostać możliwą do przyjęcia (wiarygodną) dla możliwych wierzeń i wartości, które zależą od poparcia
jednostki. Owe społeczne warunki są właśnie tym, co społecznego. W społeczeństwie tradycyjnym typowa sytuacja,
konstytuuje uwiarygodniającą strukturę danej moralności w której umieszczona jest jednostka, jest sytuacją, w której
(uwiarygodniająca struktura jest więc tym, co odpowiada na istnieją silne niezawodne uwiarygodniające struktury.
pytanie o warunki, które uwiarygodniają dany pogląd, BM.). Społeczeństwa nowoczesne natomiast charakteryzują się
Np. moralne wartości honoru, odwagi i lojalności są zwykle niestabilnymi, niespójnymi i zawodnymi uwiarygodniającymi
charakterystyczne dla instytucji militarnych. Dopóki strukturami. Mówiąc inaczej, w sytuacji nowoczesnej trudno
jednostka pozostaje wewnątrz takiego militarnego mieć pewność. Fakt ten jest zakorzeniony w pre–
instytucjonalnego kontekstu, dopóty jest prawdopodobne, że teoretycznym doświadczeniu, podkreśla autor, czyli w
wartości te będą dla niej możliwe do przyjęcia (wiarygodne) zwykłym codziennym życiu społecznym. To pre–teoretyczne
w sposób niekwestionowany i będą przyjmowane bez doświadczenie występuje zarówno u przysłowiowego
zastrzeżeń. Jednakże, jeżeli jednostka ta znajdzie się w człowieka z ulicy, jak i u intelektualisty, który formułuje
teorie o kosmosie. Owa wbudowana niepewność tak samo ich
294
Autor odwołuje czytelnika do książki Berger, Luckmann, op. cit. dotyczy. Właśnie ta podstawowa socjologiczna intuicja ma
Mikołajewska 353 354 Zjawisko wspólnoty

zasadnicze znaczenie dla zrozumienia współzawodnictwa Często na to wskazywano w odniesieniu do myśli


między różnymi widzeniami świata i wynikającym z niego teoretycznej, szczególnie w filozofii. Filozofia zachodnia od
kryzysem wierzeń, który stanowi charakterystyczną cechę czasów Kartezjusza była np. widziana, jako skierowująca się
nowoczesności. ku subiektywności. W epistemologii wyraża się to w
Nowoczesna jednostka żyje więc w świecie wyboru, który powtarzaniu pytania: skąd ja mogę wiedzieć? Pytanie to
ostro kontrastuje ze światem losu zamieszkiwanym przez zadają sobie nie tylko filozofowie, ale w pewnych warunkach
człowieka tradycyjnego. Musi ona dokonywać wyborów w także zwyczajni ludzie. Warunki takie rodzi nowoczesność.
niezliczonych sytuacjach życia codziennego i ta konieczność Nawet w bardziej pewnych warunkach człowiek musi
wybierania sięga aż do przestrzeni wierzeń, wartości, dysponować odpowiedziami na to pytanie, gdyż zadają je
widzenia świata. Decydować znaczy uczynić coś przedmiotem nowe pokolenia dzieci. W społeczeństwie ze stabilnymi,
refleksji. Nowoczesna jednostka musi więc zatrzymać się i logicznymi uwiarygodniającymi strukturami, odpowiedzi
zrobić przerwę, tam gdzie człowiek pre–modernistyczny mógł mogą być udzielane z dużą pewnością. Oznacza to, że
działać w sposób bezrefleksyjny i spontaniczny. Człowiek zdefiniowana społecznie rzeczywistość ma wysoki stopień
nowoczesny musi myśleć w sposób bardziej rozważny — nie obiektywności: “świat jest właśnie taki; tak jest a nie inaczej;
dlatego, że jest bardziej inteligentny, lub że osiągnął wyższy nie może być inaczej; przestań zadawać takie pytania”.
poziom świadomości, lecz dlatego że siły sytuacji społecznej Właśnie ten rodzaj obiektywizmu zostaje zniszczony przez
zmuszają go do tego. Staje on w obliczu konieczności wyboru siły modernizacji. W rezultacie odpowiedzi na odwieczne
oraz ipso facto konieczności robienia pauzy, żeby pomyśleć ludzkie pytanie skąd ja mogę wiedzieć? stają się niepewne,
przed wyborami na różnych poziomach życia. Zwykłe, wahające, pełne niepokoju. Jednakże jednostka musi mieć
codzienne życie jest pełne wyborów, zaczynając od jakieś odpowiedzi, ponieważ musi mieć jakiś znaczący
najbardziej trywialnych wyborów między dobrami
porządek, aby żyć i przeżyć. Jeżeli odpowiedzi te nie są
konsumpcyjnymi, kończąc na wyborach stylów życia.
dostarczane obiektywnie przez społeczeństwo, jednostka jest
Biografia jest także sekwensem wyborów, z których wiele
zmuszona powrócić do wewnątrz, do swojej własnej
(jeżeli nie większość) pojawiła się wraz z nowoczesnością —
subiektywności, skąd, być może, potrafi wyłonić jakiś rodzaj
wyborów dotyczących wykształcenia i zawodu, partnera
małżeńskiego, stylu małżeństwa, wzoru wychowania dzieci, pewności. Ten powrót do wewnątrz nazywa się
przystąpienia do dobrowolnych zrzeszeń, społecznych i subiektywizacją. Jest to proces, któremu podlegał zarówno
politycznych zobowiązań, itd. Nowoczesna jednostka w Kartezjusz, jak i zwykły człowiek z ulicy, który stara się
sposób nie mający precedensu w dotychczasowej historii odkryć właściwy sposób działania w tej lub innej przestrzeni
planuje swoje własne życie i życie swojej rodziny podobnie codziennego życia.
jak nowoczesne społeczności planują swoją kolektywną Gdy się to zrozumie, przestaje być zagadką fakt, że
przyszłość. I powtórzmy raz jeszcze, podkreśla autor, ta nowoczesną zachodnią kulturę charakteryzuje ciągle rosnące
konieczność wyboru jest tym, co łączy pre–teoretyczny zainteresowanie subiektywnością. Wyraża się to w filozofii,
poziom doświadczenia z teoretycznym. literaturze, sztuce oraz w gwałtownym rozszerzaniu się
Dalszą i najbardziej zadziwiającą konsekwencją tej nowoczesnej psychologii i psychoterapii. Wszystko to są
sytuacji jest nowa miara złożoności doświadczania samej manifestacje subiektywizacji na poziomie myślenia
siebie przez jednostkę. Nowoczesność przyniosła mianowicie teoretycznego, pisze autor. Mają one swe korzenie w pre–
ze sobą silną akcentację subiektywnej strony egzystencji teoretycznym doświadczeniu — fundamentalnie, w owym
doświadczeniu, że nie można już dłużej opierać się na
człowieka. Można by faktycznie powiedzieć, pisze autor, że
społecznie zdefiniowanym uniwersum. Jeśli chodzi o
nowoczesność i subiektywizacja to procesy pokrewne.295
nowoczesną filozofię, to można wyrazić to w powiedzeniu, że
wyżej opisana społeczna sytuacja jest jej konieczną
295
Termin subiektywizacja został według autora wprowadzony przez Arnolda uwiarygodniającą strukturą. To samo można powiedzieć o
Gehlena i swoje własne rozważania na ten temat autor częciowo opiera na jego nowoczesnej literaturze, sztuce i psychologii (i nie
pracy. Autor również odwołuje czytelnika do pracy Thomasa Luckmanna, The przypadkowo o nowoczesnej socjologii). Wszystko to jest
Invisible Religion, New York, Macmillan, 1967.
Mikołajewska 353 354 Zjawisko wspólnoty

zasadnicze znaczenie dla zrozumienia współzawodnictwa Często na to wskazywano w odniesieniu do myśli


między różnymi widzeniami świata i wynikającym z niego teoretycznej, szczególnie w filozofii. Filozofia zachodnia od
kryzysem wierzeń, który stanowi charakterystyczną cechę czasów Kartezjusza była np. widziana, jako skierowująca się
nowoczesności. ku subiektywności. W epistemologii wyraża się to w
Nowoczesna jednostka żyje więc w świecie wyboru, który powtarzaniu pytania: skąd ja mogę wiedzieć? Pytanie to
ostro kontrastuje ze światem losu zamieszkiwanym przez zadają sobie nie tylko filozofowie, ale w pewnych warunkach
człowieka tradycyjnego. Musi ona dokonywać wyborów w także zwyczajni ludzie. Warunki takie rodzi nowoczesność.
niezliczonych sytuacjach życia codziennego i ta konieczność Nawet w bardziej pewnych warunkach człowiek musi
wybierania sięga aż do przestrzeni wierzeń, wartości, dysponować odpowiedziami na to pytanie, gdyż zadają je
widzenia świata. Decydować znaczy uczynić coś przedmiotem nowe pokolenia dzieci. W społeczeństwie ze stabilnymi,
refleksji. Nowoczesna jednostka musi więc zatrzymać się i logicznymi uwiarygodniającymi strukturami, odpowiedzi
zrobić przerwę, tam gdzie człowiek pre–modernistyczny mógł mogą być udzielane z dużą pewnością. Oznacza to, że
działać w sposób bezrefleksyjny i spontaniczny. Człowiek zdefiniowana społecznie rzeczywistość ma wysoki stopień
nowoczesny musi myśleć w sposób bardziej rozważny — nie obiektywności: “świat jest właśnie taki; tak jest a nie inaczej;
dlatego, że jest bardziej inteligentny, lub że osiągnął wyższy nie może być inaczej; przestań zadawać takie pytania”.
poziom świadomości, lecz dlatego że siły sytuacji społecznej Właśnie ten rodzaj obiektywizmu zostaje zniszczony przez
zmuszają go do tego. Staje on w obliczu konieczności wyboru siły modernizacji. W rezultacie odpowiedzi na odwieczne
oraz ipso facto konieczności robienia pauzy, żeby pomyśleć ludzkie pytanie skąd ja mogę wiedzieć? stają się niepewne,
przed wyborami na różnych poziomach życia. Zwykłe, wahające, pełne niepokoju. Jednakże jednostka musi mieć
codzienne życie jest pełne wyborów, zaczynając od jakieś odpowiedzi, ponieważ musi mieć jakiś znaczący
najbardziej trywialnych wyborów między dobrami
porządek, aby żyć i przeżyć. Jeżeli odpowiedzi te nie są
konsumpcyjnymi, kończąc na wyborach stylów życia.
dostarczane obiektywnie przez społeczeństwo, jednostka jest
Biografia jest także sekwensem wyborów, z których wiele
zmuszona powrócić do wewnątrz, do swojej własnej
(jeżeli nie większość) pojawiła się wraz z nowoczesnością —
subiektywności, skąd, być może, potrafi wyłonić jakiś rodzaj
wyborów dotyczących wykształcenia i zawodu, partnera
małżeńskiego, stylu małżeństwa, wzoru wychowania dzieci, pewności. Ten powrót do wewnątrz nazywa się
przystąpienia do dobrowolnych zrzeszeń, społecznych i subiektywizacją. Jest to proces, któremu podlegał zarówno
politycznych zobowiązań, itd. Nowoczesna jednostka w Kartezjusz, jak i zwykły człowiek z ulicy, który stara się
sposób nie mający precedensu w dotychczasowej historii odkryć właściwy sposób działania w tej lub innej przestrzeni
planuje swoje własne życie i życie swojej rodziny podobnie codziennego życia.
jak nowoczesne społeczności planują swoją kolektywną Gdy się to zrozumie, przestaje być zagadką fakt, że
przyszłość. I powtórzmy raz jeszcze, podkreśla autor, ta nowoczesną zachodnią kulturę charakteryzuje ciągle rosnące
konieczność wyboru jest tym, co łączy pre–teoretyczny zainteresowanie subiektywnością. Wyraża się to w filozofii,
poziom doświadczenia z teoretycznym. literaturze, sztuce oraz w gwałtownym rozszerzaniu się
Dalszą i najbardziej zadziwiającą konsekwencją tej nowoczesnej psychologii i psychoterapii. Wszystko to są
sytuacji jest nowa miara złożoności doświadczania samej manifestacje subiektywizacji na poziomie myślenia
siebie przez jednostkę. Nowoczesność przyniosła mianowicie teoretycznego, pisze autor. Mają one swe korzenie w pre–
ze sobą silną akcentację subiektywnej strony egzystencji teoretycznym doświadczeniu — fundamentalnie, w owym
doświadczeniu, że nie można już dłużej opierać się na
człowieka. Można by faktycznie powiedzieć, pisze autor, że
społecznie zdefiniowanym uniwersum. Jeśli chodzi o
nowoczesność i subiektywizacja to procesy pokrewne.295
nowoczesną filozofię, to można wyrazić to w powiedzeniu, że
wyżej opisana społeczna sytuacja jest jej konieczną
295
Termin subiektywizacja został według autora wprowadzony przez Arnolda uwiarygodniającą strukturą. To samo można powiedzieć o
Gehlena i swoje własne rozważania na ten temat autor częciowo opiera na jego nowoczesnej literaturze, sztuce i psychologii (i nie
pracy. Autor również odwołuje czytelnika do pracy Thomasa Luckmanna, The przypadkowo o nowoczesnej socjologii). Wszystko to jest
Invisible Religion, New York, Macmillan, 1967.
Mikołajewska 355 356 Zjawisko wspólnoty

bardzo ściśle powiązane z przechodzeniem od losu do czy zacytowane wyżej powiedzenie Sartre’a jest adekwatnym
wyboru, czyli wynika z tego, że przyjmowany za oczywisty opisem ludzkiej kondycji. Socjolog musi jednak stwierdzić, że
sposób porządkowania ludzkiego życia przez pre– podsumowuje ono kondycję nowoczesnego człowieka i może
modernistyczne instytucje, uległ erozji. To, co dawniej było jeszcze dodać, że jedynie w warunkach nowoczesności taka
oczywistym faktem, dziś staje się wyborem. Los nie wymagał propozycja filozoficzna mogła osiągnąć powszechną
refleksji. Jednostka zmuszana do wyboru jest natomiast wiarygodność.
zmuszana do tego, żeby zatrzymać się i pomyśleć. Im więcej Wyzwolenie i alienacja są dwiema, nierozerwalnie
wyborów, tym więcej refleksji. Jednostka zastanawiająca się związanymi stronami tej samej monety, którą nazywamy
staje się nieuchronnie bardziej świadoma sama siebie. nowoczesnością. Chcieć pierwszego bez drugiego jest
Oznacza to, że jej uwaga odwraca się od obiektywnie danego powracającym nierealnym marzeniem rewolucyjnej
zewnętrznego świata w kierunku własnej subiektywności. wyobraźni, a postrzeganie drugiego bez pierwszego jest piętą
Wówczas wydarzają się dwie rzeczy równocześnie: świat achillesową praktycznie wszystkich wizji konserwatywnych.
zewnętrzny staje się bardziej wątpliwy, a świat wewnętrzny Jednakże należy uważać, by nie przesadzić z wyalienowaną
jednostki staje się bardziej złożony. Są to niewątpliwie dwie desperacją większości nowoczesnych jednostek. Nie jest
charakterystyczne cechy nowoczesnego człowieka. prawdą, że większość ludzi żyje w stanie nie kończącego się
przerażenia. (...) Większość ludzi jakoś sobie jednak z tym
Bardzo nerwowy Prometeusz radzi. Niektórzy trzymają się resztek struktur tradycyjnych,
inni konstruują zupełnie nowy sposób mierzenia stopnia
Człowiek nowoczesny po dokonaniu owego pewności, jeszcze inni oddają się pracy. Rzecz nie w tym, że
wstrząsającego światem ruchu, którym było przejście od losu
wszyscy nowocześni ludzie muszą być domorosłymi
do wyboru, jest jak Prometeusz. Od czasów Oświecenia
egzystencjalistami stojącymi nad przepaścią rozpaczy. Rzecz
człowiek często tak właśnie sam siebie widzi. Co ważniejsze,
raczej w tym, że biznes “urządzania się w kosmosie”
jest on bardzo nerwowym Prometeuszem, gdyż przejście od
losu do wyboru jest doświadczane w bardzo ambiwalentny (wyrażenie Ernesta Blocha w luźnym tłumaczeniu) stał się o
sposób. Z jednej strony, przejście to jest wielkim wiele trudniejszy niż w społeczeństwie tradycyjnym. Dla
wyzwoleniem, lecz z drugiej strony, jest ono niepokojem, niektórych (ale nie dla wszystkich) stał się wręcz przeszkodą
alienacją, nawet przerażeniem. Od razu przychodzą na myśl nie do pokonania,. Wszystkie, nawet bardziej umiarkowane,
wielcy moderniści: Kierkegaard, Nietzsche, Dostojewski. nie–kierkegardowskie opisy nowoczesnej kondycji powinny
Jednakże ta ambiwalencja wyzwolenia i alienacji jest również uczynić jasnym to, że jest ona novum w historii. Możemy co
doświadczana przez niezliczoną ilość ludzi, którzy nigdy nie prawda znaleźć pewne analogie z sytuacjami w przeszłości, w
czytali książek, nie mówiąc już o ich pisaniu. Współczesne których załamało się to, co oczywiste. Nigdy dotąd jednak
miasta Trzeciego Świata są pełne takich ludzi. Z jednej pluralizacja znaczeń i wartości nie była doświadczana tak
strony, nowoczesność przyciąga ich jak magnes obietnicami masowo, tzn. przez tak wielu ludzi. Powodu tego zjawiska
wolności, nowych możliwości życiowych i samorealizacji. należy szukać w nowoczesnej technologii: odczucie
Choć obietnice te oczywiście nie zawsze są spełnione, to relatywizmu może też być masowo komunikowane.
jednak nowoczesność faktycznie jest doświadczana jako Alienujące aspekty nowoczesności natychmiast wywołały
wyzwolenie od wąskich ograniczeń tradycji, nędzy, więzi nostalgię za przywróceniem świata porządku, znaczenia i
klanu, czy plemienia. Z drugiej strony, wyzwolenie to ma solidarności. Można więc powiedzieć, że modernizacja i
wysoką cenę. Jednostka doświadcza samotności w stopniu, kontr–modernizacja są zawsze procesami pokrewnymi.
który w tradycyjnym społeczeństwie był nie do pomyślenia — Tęsknota za uwolnieniem się od alienacji, którą niesie
pozbawiona trwałej solidarności ze swoim kolektywem, nowoczesność, może przybrać różne formy. Formą
niepewna norm, które rządzą jej życiem, w końcu niepewna najprostszą jest “reakcjonizm”. Wyraża się on teoretycznie w
tego kim lub czym jest. Afrykański wieśniak, który nigdy nie ideologiach, które szukają znaczeń w przeszłości, uważając
słyszał o europejskiej filozofii, potrafi wyjaśnić, powołując się stan aktualny za degradację. Wyrazem tych ideologii w
na rzeczywistość swojej własnej egzystencji, co to znaczy społeczno–politycznej praxis są próby (zwykle
“być skazanym na wolność”. Filozofowie mogą spierać się, donkiszotowskie) przywrócenia struktur, które poprzedzały
Mikołajewska 355 356 Zjawisko wspólnoty

bardzo ściśle powiązane z przechodzeniem od losu do czy zacytowane wyżej powiedzenie Sartre’a jest adekwatnym
wyboru, czyli wynika z tego, że przyjmowany za oczywisty opisem ludzkiej kondycji. Socjolog musi jednak stwierdzić, że
sposób porządkowania ludzkiego życia przez pre– podsumowuje ono kondycję nowoczesnego człowieka i może
modernistyczne instytucje, uległ erozji. To, co dawniej było jeszcze dodać, że jedynie w warunkach nowoczesności taka
oczywistym faktem, dziś staje się wyborem. Los nie wymagał propozycja filozoficzna mogła osiągnąć powszechną
refleksji. Jednostka zmuszana do wyboru jest natomiast wiarygodność.
zmuszana do tego, żeby zatrzymać się i pomyśleć. Im więcej Wyzwolenie i alienacja są dwiema, nierozerwalnie
wyborów, tym więcej refleksji. Jednostka zastanawiająca się związanymi stronami tej samej monety, którą nazywamy
staje się nieuchronnie bardziej świadoma sama siebie. nowoczesnością. Chcieć pierwszego bez drugiego jest
Oznacza to, że jej uwaga odwraca się od obiektywnie danego powracającym nierealnym marzeniem rewolucyjnej
zewnętrznego świata w kierunku własnej subiektywności. wyobraźni, a postrzeganie drugiego bez pierwszego jest piętą
Wówczas wydarzają się dwie rzeczy równocześnie: świat achillesową praktycznie wszystkich wizji konserwatywnych.
zewnętrzny staje się bardziej wątpliwy, a świat wewnętrzny Jednakże należy uważać, by nie przesadzić z wyalienowaną
jednostki staje się bardziej złożony. Są to niewątpliwie dwie desperacją większości nowoczesnych jednostek. Nie jest
charakterystyczne cechy nowoczesnego człowieka. prawdą, że większość ludzi żyje w stanie nie kończącego się
przerażenia. (...) Większość ludzi jakoś sobie jednak z tym
Bardzo nerwowy Prometeusz radzi. Niektórzy trzymają się resztek struktur tradycyjnych,
inni konstruują zupełnie nowy sposób mierzenia stopnia
Człowiek nowoczesny po dokonaniu owego pewności, jeszcze inni oddają się pracy. Rzecz nie w tym, że
wstrząsającego światem ruchu, którym było przejście od losu
wszyscy nowocześni ludzie muszą być domorosłymi
do wyboru, jest jak Prometeusz. Od czasów Oświecenia
egzystencjalistami stojącymi nad przepaścią rozpaczy. Rzecz
człowiek często tak właśnie sam siebie widzi. Co ważniejsze,
raczej w tym, że biznes “urządzania się w kosmosie”
jest on bardzo nerwowym Prometeuszem, gdyż przejście od
losu do wyboru jest doświadczane w bardzo ambiwalentny (wyrażenie Ernesta Blocha w luźnym tłumaczeniu) stał się o
sposób. Z jednej strony, przejście to jest wielkim wiele trudniejszy niż w społeczeństwie tradycyjnym. Dla
wyzwoleniem, lecz z drugiej strony, jest ono niepokojem, niektórych (ale nie dla wszystkich) stał się wręcz przeszkodą
alienacją, nawet przerażeniem. Od razu przychodzą na myśl nie do pokonania,. Wszystkie, nawet bardziej umiarkowane,
wielcy moderniści: Kierkegaard, Nietzsche, Dostojewski. nie–kierkegardowskie opisy nowoczesnej kondycji powinny
Jednakże ta ambiwalencja wyzwolenia i alienacji jest również uczynić jasnym to, że jest ona novum w historii. Możemy co
doświadczana przez niezliczoną ilość ludzi, którzy nigdy nie prawda znaleźć pewne analogie z sytuacjami w przeszłości, w
czytali książek, nie mówiąc już o ich pisaniu. Współczesne których załamało się to, co oczywiste. Nigdy dotąd jednak
miasta Trzeciego Świata są pełne takich ludzi. Z jednej pluralizacja znaczeń i wartości nie była doświadczana tak
strony, nowoczesność przyciąga ich jak magnes obietnicami masowo, tzn. przez tak wielu ludzi. Powodu tego zjawiska
wolności, nowych możliwości życiowych i samorealizacji. należy szukać w nowoczesnej technologii: odczucie
Choć obietnice te oczywiście nie zawsze są spełnione, to relatywizmu może też być masowo komunikowane.
jednak nowoczesność faktycznie jest doświadczana jako Alienujące aspekty nowoczesności natychmiast wywołały
wyzwolenie od wąskich ograniczeń tradycji, nędzy, więzi nostalgię za przywróceniem świata porządku, znaczenia i
klanu, czy plemienia. Z drugiej strony, wyzwolenie to ma solidarności. Można więc powiedzieć, że modernizacja i
wysoką cenę. Jednostka doświadcza samotności w stopniu, kontr–modernizacja są zawsze procesami pokrewnymi.
który w tradycyjnym społeczeństwie był nie do pomyślenia — Tęsknota za uwolnieniem się od alienacji, którą niesie
pozbawiona trwałej solidarności ze swoim kolektywem, nowoczesność, może przybrać różne formy. Formą
niepewna norm, które rządzą jej życiem, w końcu niepewna najprostszą jest “reakcjonizm”. Wyraża się on teoretycznie w
tego kim lub czym jest. Afrykański wieśniak, który nigdy nie ideologiach, które szukają znaczeń w przeszłości, uważając
słyszał o europejskiej filozofii, potrafi wyjaśnić, powołując się stan aktualny za degradację. Wyrazem tych ideologii w
na rzeczywistość swojej własnej egzystencji, co to znaczy społeczno–politycznej praxis są próby (zwykle
“być skazanym na wolność”. Filozofowie mogą spierać się, donkiszotowskie) przywrócenia struktur, które poprzedzały
Mikołajewska 357 358 Zjawisko wspólnoty

nowoczesność. Istnieją jednak także tzw. “postępowe” formy autorytetu przez religię zarówno na poziomie instytucji, jak i
tej tęsknoty za zbawieniem. Teraźniejszość jest również na poziomie jednostkowej świadomości. Istnieje ścisły
postrzegana jako degradująca i trudna do zniesienia. Odnowy związek między sekularyzacją a pluralizacją
świata poszukuje się jednak nie w przeszłości, ale projektuje uwiarygodniających struktur, o której była powyżej mowa.
się ją w przyszłość. Marksizm jest tu prototypem i trudno Nie trudno to zrozumieć. Religijny świat życia, tak jak
zrozumieć jego wielką atrakcyjność, gdy się oderwie go od wszelkie inne całościowe interpretacje rzeczywistości, zależą
jego koligacji z kontr–modernistycznymi tęsknotami. od społecznego poparcia. Im bardziej jednolite i godne
Czy ruch od losu do wyboru jest nieuchronny, pyta autor? zaufania jest to poparcie, tym więcej tych interpretacji
W zasadzie nic, co historyczne nie jest nieuchronne. rzeczywistości utrwali się w świadomości. Typowe pre–
Jednakże, biorąc pod uwagę konieczność bazy modernistyczne społeczeństwo tworzy warunki, w których
technologicznej, aby utrzymać przy życiu ogromną liczbę religia ma dla jednostki jakość obiektywnej rzeczywistości.
ludzi zamieszkujących obecnie ziemię, trudno sobie Nowoczesne społeczeństwo natomiast podkopuje tę pewność,
wyobrazić możliwość odwrócenia kierunku tego ruchu. odbiera jej obiektywność, okradając ją z jej statusu
Pluralizm oraz ipso facto niestabilność są wbudowane w oczywistości, ipso facto subiektywizuje religię. Ta zmiana jest
instytucjonalny porządek, którego ta sytuacja wymaga. bezpośrednio związana z przechodzeniem od losu do wyboru.
Wyjątek stanowi tu nowoczesne państwo totalitarne. Jego Pre–modernistyczna jednostka była połączona ze swoimi
podstawowym celem jest restauracja pre–modernistycznego bogami przez to samo nieubłagane przeznaczenie, które
porządku stabilnych znaczeń i trwałej kolektywnej zdominowało większość jej egzystencji. Nowoczesny człowiek
solidarności. Paradoks tkwi jednak w tym, że próbując natomiast staje wobec konieczności wyboru między bogami,
realizować ten cel, stosuje ono jak najbardziej nowoczesne których wielość została mu społecznie udostępniona. Tak jak
środki komunikacji masowej i kontroli — środki, które same typową kondycją człowieka pre–modernistycznego była
w sobie, jak i w szczególnym ich użyciu, mają skutek religijna pewność, tak dla człowieka nowoczesnego jest nią
alienujący. Nowoczesny totalitaryzm jest bardzo religijne zwątpienie. Różnica ta nie jest oczywiście absolutna.
nowoczesnym i młodym zjawiskiem. Za wcześnie więc, by Istniały pre–modernistyczne jednostki, które walczyły z
stwierdzić, czy eksperyment się udał. Nie jest jednak za religijnym zwątpieniem tak jak i dziś istnieją ludzie silnie
wcześnie, pisze autor, aby stwierdzić, że jego empiryczny wierzący. Jest to więc różnica częstości rozkładu. Częstość
sukces byłby tragedią człowieka, której rozmiar trudno występowania religijnego zwątpienia w nowoczesnej sytuacji
przewidzieć. Z wszystkich możliwych “rozwiązań” jest jednak tak wielka, że można je nazwać typowym. Mogą
problemów nowoczesności nie jest on rozwiązaniem, w istnieć różne przyczyny sekularyzacji, należy jednak
którym warto pokładać nadzieję. Odrzucając totalitarną podkreślić, pisze autor, że pluralizujący proces sam w sobie
możliwość stworzenia nowego świata losu, trzeba będzie ma sekularyzujący skutek.
znaleźć inne sposoby radzenia sobie ze światem wyboru, pisze Angielskie słowo heresy (polskie: herezja) pochodzi od
autor. greckiego czasownika hairein, który znaczy wybierać.
Oryginalnie więc, heresis znaczyło po prostu dokonać
Heretyczny imperatyw wyboru. Pochodnym znaczeniem jest “opinia”. W Nowym
Z dotychczasowych rozważań wynika więc jasno, że Testamencie słowo to zaczyna mieć specyficzne religijne
religia nie jest jedyną przestrzenią doświadczania i myślenia, konotacje i opisuje frakcję lub partię w ramach szerszej
na którą miało wpływ przejście od losu do wyboru. Według wspólnoty religijnej, której skupiającą zasadą jest szczególna
niektórych najbardziej ucierpiała moralność i wszystkie religijna opinia. (...) W dalszym rozwoju chrześcijańskich
instytucje (szczególnie polityczne), które roszczą sobie prawo kościelnych instytucji termin ten nabrał bardziej
do autorytetu moralnego. Nie wyjaśnimy jednak adekwatnie specyficznego teologicznego i prawnego znaczenia. Jego
nowoczesnej sytuacji religii dopóty, dopóki nie zrozumiemy etymologia pozostaje jednak iluminacją.
jej związku z owym przejściem od losu do wyboru. W chrześcijańskiej wypowiedzi o herezji słowo to ma
Wpływ nowoczesności na religię rozważa się zwykle jako znaczenie tylko wtedy, gdy przyjmuje się autorytet religijnej
proces sekularyzacji, który można opisać jako proces utraty tradycji. Tylko w odniesieniu do tego autorytetu można było
Mikołajewska 357 358 Zjawisko wspólnoty

nowoczesność. Istnieją jednak także tzw. “postępowe” formy autorytetu przez religię zarówno na poziomie instytucji, jak i
tej tęsknoty za zbawieniem. Teraźniejszość jest również na poziomie jednostkowej świadomości. Istnieje ścisły
postrzegana jako degradująca i trudna do zniesienia. Odnowy związek między sekularyzacją a pluralizacją
świata poszukuje się jednak nie w przeszłości, ale projektuje uwiarygodniających struktur, o której była powyżej mowa.
się ją w przyszłość. Marksizm jest tu prototypem i trudno Nie trudno to zrozumieć. Religijny świat życia, tak jak
zrozumieć jego wielką atrakcyjność, gdy się oderwie go od wszelkie inne całościowe interpretacje rzeczywistości, zależą
jego koligacji z kontr–modernistycznymi tęsknotami. od społecznego poparcia. Im bardziej jednolite i godne
Czy ruch od losu do wyboru jest nieuchronny, pyta autor? zaufania jest to poparcie, tym więcej tych interpretacji
W zasadzie nic, co historyczne nie jest nieuchronne. rzeczywistości utrwali się w świadomości. Typowe pre–
Jednakże, biorąc pod uwagę konieczność bazy modernistyczne społeczeństwo tworzy warunki, w których
technologicznej, aby utrzymać przy życiu ogromną liczbę religia ma dla jednostki jakość obiektywnej rzeczywistości.
ludzi zamieszkujących obecnie ziemię, trudno sobie Nowoczesne społeczeństwo natomiast podkopuje tę pewność,
wyobrazić możliwość odwrócenia kierunku tego ruchu. odbiera jej obiektywność, okradając ją z jej statusu
Pluralizm oraz ipso facto niestabilność są wbudowane w oczywistości, ipso facto subiektywizuje religię. Ta zmiana jest
instytucjonalny porządek, którego ta sytuacja wymaga. bezpośrednio związana z przechodzeniem od losu do wyboru.
Wyjątek stanowi tu nowoczesne państwo totalitarne. Jego Pre–modernistyczna jednostka była połączona ze swoimi
podstawowym celem jest restauracja pre–modernistycznego bogami przez to samo nieubłagane przeznaczenie, które
porządku stabilnych znaczeń i trwałej kolektywnej zdominowało większość jej egzystencji. Nowoczesny człowiek
solidarności. Paradoks tkwi jednak w tym, że próbując natomiast staje wobec konieczności wyboru między bogami,
realizować ten cel, stosuje ono jak najbardziej nowoczesne których wielość została mu społecznie udostępniona. Tak jak
środki komunikacji masowej i kontroli — środki, które same typową kondycją człowieka pre–modernistycznego była
w sobie, jak i w szczególnym ich użyciu, mają skutek religijna pewność, tak dla człowieka nowoczesnego jest nią
alienujący. Nowoczesny totalitaryzm jest bardzo religijne zwątpienie. Różnica ta nie jest oczywiście absolutna.
nowoczesnym i młodym zjawiskiem. Za wcześnie więc, by Istniały pre–modernistyczne jednostki, które walczyły z
stwierdzić, czy eksperyment się udał. Nie jest jednak za religijnym zwątpieniem tak jak i dziś istnieją ludzie silnie
wcześnie, pisze autor, aby stwierdzić, że jego empiryczny wierzący. Jest to więc różnica częstości rozkładu. Częstość
sukces byłby tragedią człowieka, której rozmiar trudno występowania religijnego zwątpienia w nowoczesnej sytuacji
przewidzieć. Z wszystkich możliwych “rozwiązań” jest jednak tak wielka, że można je nazwać typowym. Mogą
problemów nowoczesności nie jest on rozwiązaniem, w istnieć różne przyczyny sekularyzacji, należy jednak
którym warto pokładać nadzieję. Odrzucając totalitarną podkreślić, pisze autor, że pluralizujący proces sam w sobie
możliwość stworzenia nowego świata losu, trzeba będzie ma sekularyzujący skutek.
znaleźć inne sposoby radzenia sobie ze światem wyboru, pisze Angielskie słowo heresy (polskie: herezja) pochodzi od
autor. greckiego czasownika hairein, który znaczy wybierać.
Oryginalnie więc, heresis znaczyło po prostu dokonać
Heretyczny imperatyw wyboru. Pochodnym znaczeniem jest “opinia”. W Nowym
Z dotychczasowych rozważań wynika więc jasno, że Testamencie słowo to zaczyna mieć specyficzne religijne
religia nie jest jedyną przestrzenią doświadczania i myślenia, konotacje i opisuje frakcję lub partię w ramach szerszej
na którą miało wpływ przejście od losu do wyboru. Według wspólnoty religijnej, której skupiającą zasadą jest szczególna
niektórych najbardziej ucierpiała moralność i wszystkie religijna opinia. (...) W dalszym rozwoju chrześcijańskich
instytucje (szczególnie polityczne), które roszczą sobie prawo kościelnych instytucji termin ten nabrał bardziej
do autorytetu moralnego. Nie wyjaśnimy jednak adekwatnie specyficznego teologicznego i prawnego znaczenia. Jego
nowoczesnej sytuacji religii dopóty, dopóki nie zrozumiemy etymologia pozostaje jednak iluminacją.
jej związku z owym przejściem od losu do wyboru. W chrześcijańskiej wypowiedzi o herezji słowo to ma
Wpływ nowoczesności na religię rozważa się zwykle jako znaczenie tylko wtedy, gdy przyjmuje się autorytet religijnej
proces sekularyzacji, który można opisać jako proces utraty tradycji. Tylko w odniesieniu do tego autorytetu można było
Mikołajewska 359 360 Zjawisko wspólnoty

zajmować heretyczne stanowisko. Heretyk zaprzeczał temu miejsce. Oczywiście istniały różne wersje “bycia Żydem”, a
autorytetowi, odmawiał zaakceptowania tradycji in toto. nawet istniała możliwość bycia złym Żydem, ale żadna z tych
Wybierał pewną część tradycji, konstruując swój własny możliwości nie naruszała masywnej subiektywnej i
dewiacyjny pogląd. Można założyć, że taka możliwość herezji obiektywnej rzeczywistości bycia Żydem. Wraz z
zawsze istniała w ludzkich wspólnotach podobnie jak zawsze emancypacją wszystko się zmieniło. Wiele jednostek mogło
istnieli rebelianci i innowatorzy. I ci, którzy reprezentują teraz planować wyjście poza żydowską wspólnotę. Bycie
autorytet tradycji, muszą zawsze obawiać się takiej Żydem stało się nagle wyborem, tak jak wszystko inne.
możliwości. Jednakże społeczny kontekst tego zjawiska Etniczność (jako czynnik wewnętrzny) i antysemityzm (jako
zmienił się radykalnie wraz z nadejściem nowoczesności. W czynnik zewnętrzny) stanowiły czynniki hamujące “wyjście z
pre–modernistycznych sytuacjach istniał świat religijnej getta”, ale proces ten i tak posunął się daleko w Centralnej i
pewności, czasami zakłócany przez heretyczne dewiacje. W Zachodniej Europie w XIX wieku, osiągając swój rozkwit w
sytuacji nowoczesnej natomiast istnieje świat religijnego XX wieku w Ameryce. Dzisiaj w dynamicznym,
zwątpienia, czasami zakłócany przez mniej lub bardziej pluralistycznym społeczeństwie amerykańskim niewielu
przypadkowe konstrukcje religijnego zatwierdzenia. Można znajdziemy ludzi, dla których bycie Żydem jest faktem
opisać tę zmianę nawet wyraźniej: dla człowieka pre– oczywistym.
modernistycznego herezja jest możliwością — zwykle odległą. Jednakże ci, którzy popierają ortodoksyjną lub nawet
Dla człowieka nowoczesnego herezja staje się zwykle umiarkowanie ortodoksyjną wersję tożsamości żydowskiej,
koniecznością. Lub też: nowoczesność tworzy nową sytuację, próbują kontynuować definiowanie tej tożsamości jako faktu.
w której znajdowanie i wybieranie staje się imperatywem. Ich problem tkwi w tym, że muszą ją zatwierdzić w obliczu
Dzisiaj, zupełnie nieoczekiwanie, herezja nie jest już wręcz przeciwnych dowodów empirycznych. Ortodoksi
definiują tożsamość żydowską jako przeznaczenie, podczas
dłużej zwalczaniem się na tle autorytatywnej tradycji. Tło to
gdy społeczne doświadczenie jednostki ujawnia, że jest ona
stało się niejasne albo w ogóle zniknęło. Dopóki to tło
ciągłym wyborem. Ta rozbieżność definicji i doświadczenia
istniało, jednostki miały możliwość nie wynajdowywania i nie
jest u rdzenia każdej ortodoksji w nowoczesnym świecie.
wybierania. Mogły po prostu poddać się oczywistemu,
Przypadek Żydów jest jedynie najwyraźniejszym przypadkiem
otaczającemu ją ze wszystkich stron consensusowi i większość ogólniejszego zjawiska. Ortodoks definiuje siebie jako
osób tak właśnie czyniła. Obecnie jednak taka możliwość żyjącego zgodnie z tradycją, a istotą tradycji jest
zamgliła się lub zniknęła: jak poddać się consensusowi, który przyjmowanie jej bez zastrzeżeń. Jej oczywistość jest jednak
społecznie nie istnieje? Jakiekolwiek “zatwierdzenie” stale kwestionowana przez doświadczanie życia w
najpierw musi wytworzyć consensus, chociażby jedynie w nowoczesnym społeczeństwie. Ortodoks musi więc
jakiejś małej quasi–sekciarskiej wspólnocie. Mówiąc inaczej, przedstawiać sobie jako los to, co zna empirycznie jako
jednostka dzisiaj musi wyszukiwać i wybierać. A zrobiwszy to wybór. Trudno pogodzić tę sprzeczność. Wyjaśnia ona
raz, nie może o tym zapomnieć. Pozostaje pamięć atrakcyjność ruchów takich jak Lubavitcher Hassidism, który
świadomego konstruowania “wspólnoty zgody” oraz buduje sztuczną shtetl dla swoich zwolenników. Różnica
prześladujące poczucie konstruowalności tego, co ta między nią a prawdziwą shtet jest prosta. Aby pozbyć się
wspólnota zatwierdza. W sposób nieunikniony te swojego rzekomego żydowskiego przeznaczenia wystarczy
zatwierdzenia są kruche i ta kruchość jest uświadamiana. wyjść i “wsiąść do metra”. Na zewnątrz czeka królestwo
Jako przykład autor rozważa emancypację Żydów. W stylów życia, tożsamości, preferencji religijnych, które daje
sytuacji getta byłoby absurdem twierdzić, że jednostka amerykański pluralizm. Trudno sobie wyobrazić, aby ten fakt
wybiera bycie Żydem. Bycie Żydem znaczyło traktowanie empiryczny mógł być wyparty ze świadomości osoby
jako oczywistą tej danej jednostce egzystencji, która była stale wychowanej w Ameryce, nawet jeżeli jej nawrócenie się na
potwierdzana przez ludzi z jej otoczenia (także nie–Żydów). neo–tradycyjną egzystencję jest wyjątkowo żarliwe. W
Teoretycznie istniała możliwość nawrócenia się na konsekwencji, taka neo–tradycyjna egzystencja jest bardzo
chrześcijaństwo, ale nacisk społeczny przeciw temu był tak krucha i całkowicie obca prawdziwej, tradycyjnej wspólnocie.
silny, że taka konwersja rzadko miała w rzeczywistości
Mikołajewska 359 360 Zjawisko wspólnoty

zajmować heretyczne stanowisko. Heretyk zaprzeczał temu miejsce. Oczywiście istniały różne wersje “bycia Żydem”, a
autorytetowi, odmawiał zaakceptowania tradycji in toto. nawet istniała możliwość bycia złym Żydem, ale żadna z tych
Wybierał pewną część tradycji, konstruując swój własny możliwości nie naruszała masywnej subiektywnej i
dewiacyjny pogląd. Można założyć, że taka możliwość herezji obiektywnej rzeczywistości bycia Żydem. Wraz z
zawsze istniała w ludzkich wspólnotach podobnie jak zawsze emancypacją wszystko się zmieniło. Wiele jednostek mogło
istnieli rebelianci i innowatorzy. I ci, którzy reprezentują teraz planować wyjście poza żydowską wspólnotę. Bycie
autorytet tradycji, muszą zawsze obawiać się takiej Żydem stało się nagle wyborem, tak jak wszystko inne.
możliwości. Jednakże społeczny kontekst tego zjawiska Etniczność (jako czynnik wewnętrzny) i antysemityzm (jako
zmienił się radykalnie wraz z nadejściem nowoczesności. W czynnik zewnętrzny) stanowiły czynniki hamujące “wyjście z
pre–modernistycznych sytuacjach istniał świat religijnej getta”, ale proces ten i tak posunął się daleko w Centralnej i
pewności, czasami zakłócany przez heretyczne dewiacje. W Zachodniej Europie w XIX wieku, osiągając swój rozkwit w
sytuacji nowoczesnej natomiast istnieje świat religijnego XX wieku w Ameryce. Dzisiaj w dynamicznym,
zwątpienia, czasami zakłócany przez mniej lub bardziej pluralistycznym społeczeństwie amerykańskim niewielu
przypadkowe konstrukcje religijnego zatwierdzenia. Można znajdziemy ludzi, dla których bycie Żydem jest faktem
opisać tę zmianę nawet wyraźniej: dla człowieka pre– oczywistym.
modernistycznego herezja jest możliwością — zwykle odległą. Jednakże ci, którzy popierają ortodoksyjną lub nawet
Dla człowieka nowoczesnego herezja staje się zwykle umiarkowanie ortodoksyjną wersję tożsamości żydowskiej,
koniecznością. Lub też: nowoczesność tworzy nową sytuację, próbują kontynuować definiowanie tej tożsamości jako faktu.
w której znajdowanie i wybieranie staje się imperatywem. Ich problem tkwi w tym, że muszą ją zatwierdzić w obliczu
Dzisiaj, zupełnie nieoczekiwanie, herezja nie jest już wręcz przeciwnych dowodów empirycznych. Ortodoksi
definiują tożsamość żydowską jako przeznaczenie, podczas
dłużej zwalczaniem się na tle autorytatywnej tradycji. Tło to
gdy społeczne doświadczenie jednostki ujawnia, że jest ona
stało się niejasne albo w ogóle zniknęło. Dopóki to tło
ciągłym wyborem. Ta rozbieżność definicji i doświadczenia
istniało, jednostki miały możliwość nie wynajdowywania i nie
jest u rdzenia każdej ortodoksji w nowoczesnym świecie.
wybierania. Mogły po prostu poddać się oczywistemu,
Przypadek Żydów jest jedynie najwyraźniejszym przypadkiem
otaczającemu ją ze wszystkich stron consensusowi i większość ogólniejszego zjawiska. Ortodoks definiuje siebie jako
osób tak właśnie czyniła. Obecnie jednak taka możliwość żyjącego zgodnie z tradycją, a istotą tradycji jest
zamgliła się lub zniknęła: jak poddać się consensusowi, który przyjmowanie jej bez zastrzeżeń. Jej oczywistość jest jednak
społecznie nie istnieje? Jakiekolwiek “zatwierdzenie” stale kwestionowana przez doświadczanie życia w
najpierw musi wytworzyć consensus, chociażby jedynie w nowoczesnym społeczeństwie. Ortodoks musi więc
jakiejś małej quasi–sekciarskiej wspólnocie. Mówiąc inaczej, przedstawiać sobie jako los to, co zna empirycznie jako
jednostka dzisiaj musi wyszukiwać i wybierać. A zrobiwszy to wybór. Trudno pogodzić tę sprzeczność. Wyjaśnia ona
raz, nie może o tym zapomnieć. Pozostaje pamięć atrakcyjność ruchów takich jak Lubavitcher Hassidism, który
świadomego konstruowania “wspólnoty zgody” oraz buduje sztuczną shtetl dla swoich zwolenników. Różnica
prześladujące poczucie konstruowalności tego, co ta między nią a prawdziwą shtet jest prosta. Aby pozbyć się
wspólnota zatwierdza. W sposób nieunikniony te swojego rzekomego żydowskiego przeznaczenia wystarczy
zatwierdzenia są kruche i ta kruchość jest uświadamiana. wyjść i “wsiąść do metra”. Na zewnątrz czeka królestwo
Jako przykład autor rozważa emancypację Żydów. W stylów życia, tożsamości, preferencji religijnych, które daje
sytuacji getta byłoby absurdem twierdzić, że jednostka amerykański pluralizm. Trudno sobie wyobrazić, aby ten fakt
wybiera bycie Żydem. Bycie Żydem znaczyło traktowanie empiryczny mógł być wyparty ze świadomości osoby
jako oczywistą tej danej jednostce egzystencji, która była stale wychowanej w Ameryce, nawet jeżeli jej nawrócenie się na
potwierdzana przez ludzi z jej otoczenia (także nie–Żydów). neo–tradycyjną egzystencję jest wyjątkowo żarliwe. W
Teoretycznie istniała możliwość nawrócenia się na konsekwencji, taka neo–tradycyjna egzystencja jest bardzo
chrześcijaństwo, ale nacisk społeczny przeciw temu był tak krucha i całkowicie obca prawdziwej, tradycyjnej wspólnocie.
silny, że taka konwersja rzadko miała w rzeczywistości
Mikołajewska 361 362 Zjawisko wspólnoty

Sens dziwacznego amerykańskiego wyrażenia


religijne preferencje staje się coraz wyraźniejszy, pisze autor. 2. Religia:
Zawiera się w nim cały kryzys, w którym pluralizm zanurzył doświadczenie, tradycja, refleksja
religię. Wskazuje ono na wbudowanie stanu dysonansu
poznawczego oraz na heretyczny imperatyw leżący u korzeni w ujęciu Petera L. Bergera296
zjawiska nowoczesności.
Podsumowując: nowoczesność zwielokrotnia wybory
i równocześnie redukuje zasięg tego, co jest doświadczane Gdy zewnętrzny (tzn. społecznie dostępny) autorytet
jako przeznaczenie. W dziedzinie religii (podobnie jak w tradycji słabnie, jednostka jest zmuszona do bycia bardziej
innych dziedzinach ludzkiego życia i myślenia) oznacza to, refleksyjną, do pytania samej siebie o to, co naprawdę wie, a
że nowoczesna jednostka staje w obliczu nie tyle możliwości, co jedynie wydawało jej się, że wie wówczas, gdy tradycja
co konieczności dokonywania wyborów zgodnie ze swoimi była silniejsza. Taka refleksja nieuchronnie zmusza jednostkę
przekonaniami. Ten właśnie fakt konstytuuje heretyczny do zwrócenia się ku własnemu doświadczeniu. Człowiek jest
imperatyw we współczesnej sytuacji. W ten sposób herezja, zwierzęciem empirycznym (lub, jeśli ktoś woli, anima
dawniej zajęcie typów marginesowych i ekscentrycznych, naturaliter scientifica) do tego stopnia, że zawsze uważa
stała się zjawiskiem ogólniejszym. Herezja została swoje własne doświadczenie za najbardziej przekonywujący
zuniwersalizowana. dowód tego, że coś jest realne. Załóżmy, że pewna jednostka
(...) Nowoczesność stawia wszystkie religie wobec wierzy w X. Dopóki wszyscy ludzie wokół niej nieprzerwanie
konieczności podjęcia wysiłku rozumienia samych siebie i ma stwierdzają to samo X, dopóty jej wierzenie jest bez trudu i
wpływ na stosunki między religiami. (...) spontanicznie “niesione” przez ten społeczny consensus.
Przestaje to być jednak możliwe, gdy consensus dezintegruje
Problemy do dyskusji się, gdy na scenie pojawiają się współzawodniczący ze sobą
1. Umieszczenie jednostki w nowoczesnej sytuacji a “eksperci od rzeczywistości”. Wcześniej, czy później
relatywizm: charakterystyka ogólna. jednostka zapyta samą siebie: czy ja naprawdę wierzę w X?
2. Co to jest świat losu? Czy jest możliwe, aby X było zawsze złudzeniem? I w końcu
3 “Zwielokrotnianie” jako mechanizm nowoczesności, który pada pytanie: Jakie było moje własne doświadczenie z X?
rozbija świat życia. Ta poznawcza dynamika odnosi się praktycznie do
4. Zdefiniuj świat wyboru. każdego przekonania, które wykracza poza bezpośrednią
5. Mnożenie uwiarygodniających struktur przez samo–oczywistość bólu zębów, pisze autor. Przenika ona ze
nowoczesność. szczególną ostrością do przestrzeni wierzeń religijnych.
6. Nowoczesny kryzys wierzeń i jego mechanizm: załamanie Poprzez tę dynamikę poznawczą nowoczesność wbudowała w
się społecznie zdefiniowanego uniwersum. religię permanentny kryzys. Nowoczesna sytuacja, osłabiając
7. Wyzwolenie i alienacja, modernizacja i kontr– władzę tradycji religijnej nad świadomością jednostek, musi
modernizacja jako trwałe zjawiska nowoczesności. nieuchronnie prowadzić do bardziej świadomej refleksji nad
8. Wpływ przejścia od losu do wyboru na religię: utrata charakterem i empirycznym statusem doświadczenia
wiarygodności przez religię. religijnego. I tak się faktycznie stało — najpierw na
zachodniej kulturowej matrycy nowoczesności (ze szczególną
zjadliwością w protestantyzmie, który z całą swoją religijną
złożonością ma najbardziej intymny związek z
nowoczesnością), a następnie rozszerzyło się na cały świat.
Twierdzenie, że osłabienie tradycji musi prowadzić do

296
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, The Heretical Imperative, op. cit.,
rozdział II, Religion: Experience, Tradition, Reflection
Mikołajewska 361 362 Zjawisko wspólnoty

Sens dziwacznego amerykańskiego wyrażenia


religijne preferencje staje się coraz wyraźniejszy, pisze autor. 2. Religia:
Zawiera się w nim cały kryzys, w którym pluralizm zanurzył doświadczenie, tradycja, refleksja
religię. Wskazuje ono na wbudowanie stanu dysonansu
poznawczego oraz na heretyczny imperatyw leżący u korzeni w ujęciu Petera L. Bergera296
zjawiska nowoczesności.
Podsumowując: nowoczesność zwielokrotnia wybory
i równocześnie redukuje zasięg tego, co jest doświadczane Gdy zewnętrzny (tzn. społecznie dostępny) autorytet
jako przeznaczenie. W dziedzinie religii (podobnie jak w tradycji słabnie, jednostka jest zmuszona do bycia bardziej
innych dziedzinach ludzkiego życia i myślenia) oznacza to, refleksyjną, do pytania samej siebie o to, co naprawdę wie, a
że nowoczesna jednostka staje w obliczu nie tyle możliwości, co jedynie wydawało jej się, że wie wówczas, gdy tradycja
co konieczności dokonywania wyborów zgodnie ze swoimi była silniejsza. Taka refleksja nieuchronnie zmusza jednostkę
przekonaniami. Ten właśnie fakt konstytuuje heretyczny do zwrócenia się ku własnemu doświadczeniu. Człowiek jest
imperatyw we współczesnej sytuacji. W ten sposób herezja, zwierzęciem empirycznym (lub, jeśli ktoś woli, anima
dawniej zajęcie typów marginesowych i ekscentrycznych, naturaliter scientifica) do tego stopnia, że zawsze uważa
stała się zjawiskiem ogólniejszym. Herezja została swoje własne doświadczenie za najbardziej przekonywujący
zuniwersalizowana. dowód tego, że coś jest realne. Załóżmy, że pewna jednostka
(...) Nowoczesność stawia wszystkie religie wobec wierzy w X. Dopóki wszyscy ludzie wokół niej nieprzerwanie
konieczności podjęcia wysiłku rozumienia samych siebie i ma stwierdzają to samo X, dopóty jej wierzenie jest bez trudu i
wpływ na stosunki między religiami. (...) spontanicznie “niesione” przez ten społeczny consensus.
Przestaje to być jednak możliwe, gdy consensus dezintegruje
Problemy do dyskusji się, gdy na scenie pojawiają się współzawodniczący ze sobą
1. Umieszczenie jednostki w nowoczesnej sytuacji a “eksperci od rzeczywistości”. Wcześniej, czy później
relatywizm: charakterystyka ogólna. jednostka zapyta samą siebie: czy ja naprawdę wierzę w X?
2. Co to jest świat losu? Czy jest możliwe, aby X było zawsze złudzeniem? I w końcu
3 “Zwielokrotnianie” jako mechanizm nowoczesności, który pada pytanie: Jakie było moje własne doświadczenie z X?
rozbija świat życia. Ta poznawcza dynamika odnosi się praktycznie do
4. Zdefiniuj świat wyboru. każdego przekonania, które wykracza poza bezpośrednią
5. Mnożenie uwiarygodniających struktur przez samo–oczywistość bólu zębów, pisze autor. Przenika ona ze
nowoczesność. szczególną ostrością do przestrzeni wierzeń religijnych.
6. Nowoczesny kryzys wierzeń i jego mechanizm: załamanie Poprzez tę dynamikę poznawczą nowoczesność wbudowała w
się społecznie zdefiniowanego uniwersum. religię permanentny kryzys. Nowoczesna sytuacja, osłabiając
7. Wyzwolenie i alienacja, modernizacja i kontr– władzę tradycji religijnej nad świadomością jednostek, musi
modernizacja jako trwałe zjawiska nowoczesności. nieuchronnie prowadzić do bardziej świadomej refleksji nad
8. Wpływ przejścia od losu do wyboru na religię: utrata charakterem i empirycznym statusem doświadczenia
wiarygodności przez religię. religijnego. I tak się faktycznie stało — najpierw na
zachodniej kulturowej matrycy nowoczesności (ze szczególną
zjadliwością w protestantyzmie, który z całą swoją religijną
złożonością ma najbardziej intymny związek z
nowoczesnością), a następnie rozszerzyło się na cały świat.
Twierdzenie, że osłabienie tradycji musi prowadzić do

296
Napisane na podstawie: Peter L. Berger, The Heretical Imperative, op. cit.,
rozdział II, Religion: Experience, Tradition, Reflection
Mikołajewska 363 364 Zjawisko wspólnoty

powrotu do doświadczenia nie jest więc tezą abstrakcyjną. jest ich wartość dowodowa. Moje myślenie o religii jest
Opisuje ono to, co się faktycznie wydarza. oczywiście także pod wpływem tradycji, które dominują w
Termin “doświadczenie” wymaga wyjaśnienia. O czyje moim społecznym mikrokosmosie. Co więcej, szczególny
doświadczenie tu chodzi? Co jest tu doświadczane? Celem sposób przeżywania jest zapośredniczony przez tradycję. Np.
tego rozdziału, pisze autor, jest właśnie wyjaśnienie tych pewne znaki bogów pojawiły się w trakcie mojego uczest-
kwestii. nictwa w rytuałach mojej własnej tradycji lub nawet innych
Autor proponuje odróżnić od pozostałych te jednostki, tradycji, które napotkałem w trakcie mojego życia. Zastana-
które Max Weber nazywał “religijnymi wirtuozami”. Istnieją wiając się nad religią, potraktuję jako możliwy dowód trady-
bowiem pewne jednostki (np. mistycy itp.), którzy twierdzą, cyjne potwierdzenia i doświadczenia z nimi związane. Co
że bezpośrednio i osobiście doświadczyli rzeczywistości więcej, mam do dyspozycji wyjaśnienia i sprawozdania tych,
religijnej. Można powiedzieć, że dla nich wiara religijna jest którzy twierdzili, że widzieli bogów, że bogowie się do nich
tak bezpośrednio samo–oczywista jak ból zębów. Mogą zwracali lub mieli bezpośrednie doświadczenie boskości. Te
faktycznie rozmyślać nad swoim własnym doświadczeniem i wyjaśnienia i sprawozdania także stanowią możliwy dowód.
niektórzy z wielkich mistyków przekształcają się w wielkich Rozpoznając moją sytuację braku pewności, jestem zmuszony
myślicieli. Rozmyślają jednak nie tyle nad rzeczywistością do sceptycyzmu i selektywności w mojej pracy z tymi dowo-
swoich doświadczeń religijnych, co raczej nad stosunkiem dami. Przyjmując tę postawę, muszę być otwarty na możli-
tych doświadczeń do wszystkiego innego (łącznie z tradycją, wość, że moje poszukiwania zakończą się taką samą niepew-
jeżeli jest ona składnikiem ich społecznego otoczenia). nością z jaką je rozpoczęłam, lub że nagle osiągnę pewność”.
Pozostali ludzie znajdują się w bardziej skomplikowanej Taka postawa nie ogranicza się oczywiście jedynie do
sytuacji. Ci, którzy nie są “religijnymi wirtuozami” i mają co czasów obecnych, choć w naszych czasach jest ona
najwyżej przelotne i aluzyjne doświadczenia w tej przestrzeni, szczególnie odpowiednia. Należy tutaj podkreślić jeszcze coś
opierają swoją wiarę religijną na tradycji, w której pośred- innego, pisze autor. Dla nowoczesnej sytuacji unikalna jest
niczy społeczeństwo. Ma to też swoje pozytywy. Nie mając całkowita dostępność wyżej wspomnianych wyjaśnień i
tego rodzaju doświadczeń, które prowadzą do niezaprze- raportów dotyczących różnych postaci religijnych
czalnego przekonania o rzeczywistości świata nadprzyrod- doświadczeń doznawanych przez rodzaj ludzki. Tak jest
zonego, mogą patrzeć trzeźwo na dowody dostarczane przez przynajmniej w Ameryce. (...)
tych, którzy twierdzą, że mieli takie doświadczenie. Mają nad Celem autora jest zbadanie, czy w tej sytuacji niepewności
nami tę samą przewagę, co dentysta nad pacjentem w swoim możliwe są zdecydowane potwierdzenia religijne, czyli
konsekwentnym badaniu zjawiska “bólu zębów”. twierdzenia o świecie, które w sposób przekonywujący
Autor zakłada, że jego rozważania należą do tej drugiej używają sformułowania “ja wierzę”. Autor zamierza dowieść,
kategorii. Tzn. zakłada, że ani on sam, ani czytelnik nie mieli że heretyczny imperatyw może przekształcić się z przeszkody
tego typu doświadczeń religijnych, które dają niezaprzeczalne w lekarstwo zarówno dla wiary religijnej, jak i refleksji nad
poczucie ich realności. (Można dodać, że gdyby czytelnik lub nią. Ów zamiar autora sam w sobie jest aktem zastanawiania
autor mieli takie doświadczenia, argumentowanie byłoby się: swą książkę autor widzi jako argumentowanie, a nie
niemożliwe lub niepotrzebne). Refleksję jednostki w sytuacji ćwiczenie w religijnym myśleniu, wyznanie czegoś lub
przepis na doświadczenie religijne. Najważniejsze jest to, aby
przyjętej przez autora można przedstawić w następujący
pamiętać, że religia nie sprowadza się do refleksji i
sposób: “Nie widziałem dotychczas bogów. Bogowie do mnie teoretyzowania. Istotą zjawiska religijnego jest pre–
nie przemawiali i nigdy nie doświadczyłem boskości refleksyjne, pre–teoretyczne doświadczenie. Autor proponuje
wewnątrz siebie. Muszę więc rozpocząć swoje myślenie o więc przyjrzeć się bliżej temu doświadczeniu.
religii od uznania, że wspomniany fakt wyklucza wszelkie
potwierdzenia o charakterze niekwestionowanym, absolutnie Wiele rzeczywistości
realnym i absolutnie pewnym. Znam oczywiście pewne
znaki i posiadam pewien wgląd w bogów we własnym Gdy badamy zjawisko religijne z opisaną wyżej
doświadczeniu, zastanowię się nad nimi, aby zobaczyć, jaka empiryczną postawą, wówczas przynajmniej na początku
Mikołajewska 363 364 Zjawisko wspólnoty

powrotu do doświadczenia nie jest więc tezą abstrakcyjną. jest ich wartość dowodowa. Moje myślenie o religii jest
Opisuje ono to, co się faktycznie wydarza. oczywiście także pod wpływem tradycji, które dominują w
Termin “doświadczenie” wymaga wyjaśnienia. O czyje moim społecznym mikrokosmosie. Co więcej, szczególny
doświadczenie tu chodzi? Co jest tu doświadczane? Celem sposób przeżywania jest zapośredniczony przez tradycję. Np.
tego rozdziału, pisze autor, jest właśnie wyjaśnienie tych pewne znaki bogów pojawiły się w trakcie mojego uczest-
kwestii. nictwa w rytuałach mojej własnej tradycji lub nawet innych
Autor proponuje odróżnić od pozostałych te jednostki, tradycji, które napotkałem w trakcie mojego życia. Zastana-
które Max Weber nazywał “religijnymi wirtuozami”. Istnieją wiając się nad religią, potraktuję jako możliwy dowód trady-
bowiem pewne jednostki (np. mistycy itp.), którzy twierdzą, cyjne potwierdzenia i doświadczenia z nimi związane. Co
że bezpośrednio i osobiście doświadczyli rzeczywistości więcej, mam do dyspozycji wyjaśnienia i sprawozdania tych,
religijnej. Można powiedzieć, że dla nich wiara religijna jest którzy twierdzili, że widzieli bogów, że bogowie się do nich
tak bezpośrednio samo–oczywista jak ból zębów. Mogą zwracali lub mieli bezpośrednie doświadczenie boskości. Te
faktycznie rozmyślać nad swoim własnym doświadczeniem i wyjaśnienia i sprawozdania także stanowią możliwy dowód.
niektórzy z wielkich mistyków przekształcają się w wielkich Rozpoznając moją sytuację braku pewności, jestem zmuszony
myślicieli. Rozmyślają jednak nie tyle nad rzeczywistością do sceptycyzmu i selektywności w mojej pracy z tymi dowo-
swoich doświadczeń religijnych, co raczej nad stosunkiem dami. Przyjmując tę postawę, muszę być otwarty na możli-
tych doświadczeń do wszystkiego innego (łącznie z tradycją, wość, że moje poszukiwania zakończą się taką samą niepew-
jeżeli jest ona składnikiem ich społecznego otoczenia). nością z jaką je rozpoczęłam, lub że nagle osiągnę pewność”.
Pozostali ludzie znajdują się w bardziej skomplikowanej Taka postawa nie ogranicza się oczywiście jedynie do
sytuacji. Ci, którzy nie są “religijnymi wirtuozami” i mają co czasów obecnych, choć w naszych czasach jest ona
najwyżej przelotne i aluzyjne doświadczenia w tej przestrzeni, szczególnie odpowiednia. Należy tutaj podkreślić jeszcze coś
opierają swoją wiarę religijną na tradycji, w której pośred- innego, pisze autor. Dla nowoczesnej sytuacji unikalna jest
niczy społeczeństwo. Ma to też swoje pozytywy. Nie mając całkowita dostępność wyżej wspomnianych wyjaśnień i
tego rodzaju doświadczeń, które prowadzą do niezaprze- raportów dotyczących różnych postaci religijnych
czalnego przekonania o rzeczywistości świata nadprzyrod- doświadczeń doznawanych przez rodzaj ludzki. Tak jest
zonego, mogą patrzeć trzeźwo na dowody dostarczane przez przynajmniej w Ameryce. (...)
tych, którzy twierdzą, że mieli takie doświadczenie. Mają nad Celem autora jest zbadanie, czy w tej sytuacji niepewności
nami tę samą przewagę, co dentysta nad pacjentem w swoim możliwe są zdecydowane potwierdzenia religijne, czyli
konsekwentnym badaniu zjawiska “bólu zębów”. twierdzenia o świecie, które w sposób przekonywujący
Autor zakłada, że jego rozważania należą do tej drugiej używają sformułowania “ja wierzę”. Autor zamierza dowieść,
kategorii. Tzn. zakłada, że ani on sam, ani czytelnik nie mieli że heretyczny imperatyw może przekształcić się z przeszkody
tego typu doświadczeń religijnych, które dają niezaprzeczalne w lekarstwo zarówno dla wiary religijnej, jak i refleksji nad
poczucie ich realności. (Można dodać, że gdyby czytelnik lub nią. Ów zamiar autora sam w sobie jest aktem zastanawiania
autor mieli takie doświadczenia, argumentowanie byłoby się: swą książkę autor widzi jako argumentowanie, a nie
niemożliwe lub niepotrzebne). Refleksję jednostki w sytuacji ćwiczenie w religijnym myśleniu, wyznanie czegoś lub
przepis na doświadczenie religijne. Najważniejsze jest to, aby
przyjętej przez autora można przedstawić w następujący
pamiętać, że religia nie sprowadza się do refleksji i
sposób: “Nie widziałem dotychczas bogów. Bogowie do mnie teoretyzowania. Istotą zjawiska religijnego jest pre–
nie przemawiali i nigdy nie doświadczyłem boskości refleksyjne, pre–teoretyczne doświadczenie. Autor proponuje
wewnątrz siebie. Muszę więc rozpocząć swoje myślenie o więc przyjrzeć się bliżej temu doświadczeniu.
religii od uznania, że wspomniany fakt wyklucza wszelkie
potwierdzenia o charakterze niekwestionowanym, absolutnie Wiele rzeczywistości
realnym i absolutnie pewnym. Znam oczywiście pewne
znaki i posiadam pewien wgląd w bogów we własnym Gdy badamy zjawisko religijne z opisaną wyżej
doświadczeniu, zastanowię się nad nimi, aby zobaczyć, jaka empiryczną postawą, wówczas przynajmniej na początku
Mikołajewska 365 366 Zjawisko wspólnoty

wyda się ono nam ludzkim zjawiskiem. Tzn., że jeżeli intencją codziennego życia. Schutz nazywa te inne rzeczywistości
jest zlokalizowanie tego, co w ramach szerszego spektrum “ograniczonymi prowincjami znaczeń” lub używa terminu
ludzkich doświadczeń jest potocznie nazywane doświad- Williama Jamesa i nazywa je “sub–uniwersami”.
czeniem religijnym to, co najmniej w okresie badań wszelkie Najważniejsza rzeczywistość jest więc tą rzeczywistością,
pozaludzkie wyjaśnienia tego zjawiska powinny być wzięte w której dana osoba doświadcza wówczas, gdy nie śpi i gdy jest
nawias lub zawieszone. Ten typ badań nie oznacza jednak, że zaangażowana w działania, które zwykle identyfikuje jako
pozaludzkie wyjaśnienia zostają odrzucone a priori, lub że zwykłe, codzienne życie. Jest to zwykle ta rzeczywistość,
badacz deklaruje swój ateizm, lecz że chwilowo akceptuje którą podzielamy z innymi ludźmi. Jednostka zamieszkuje ją
granice tego typu badania. Wszystko to sprowadza się do z wieloma innymi istotami ludzkimi, które ciągle
stwierdzenia, że używamy tu metody badawczej należącej do potwierdzają jej istnienie i jej główne cechy. To społeczne
fenomenologii religii. Termin “fenomenologia” będziemy potwierdzenie nadaje jej właśnie ów status “bycia
rozumieć w sposób bardzo prosty, pisze autor. Opisuje on najważniejszą” w świadomości. Powtarzając użyte
metodę badania zjawisk tak jak przejawiają się one w ludzkim poprzednio wyrażenie, możemy stwierdzić, pisze autor, że
doświadczeniu bez natychmiastowego stawiania pytania o to, jest to rzeczywistość, która ma najsilniejszą uwiarygodniającą
jaki jest ich ostateczny status w rzeczywistości297. strukturę (w porównaniu np. z rzeczywistością marzeń, czy
Rzeczywistość nie jest doświadczana jako jednolita całość. też z rzeczywistością muzyczną).
Ludzie doświadczają jej jako złożonej ze sfer lub warstw o To, co zostało wyżej powiedziane, podkreśla autor, nie
wyraźnie odmiennych właściwościach. Alfred Schutz mówi w stanowi zawiłych rozważań teoretycznych, lecz jest jedynie
tym przypadku o doświadczeniu wielu rzeczywistości.298 Np. egzemplifikację potocznego doświadczenia. Przypuśćmy, że
jednostka doświadcza jednej sfery rzeczywistości w czasie snu pewna osoba zasnęła podczas pracy i miała bardzo
i zupełnie innej, gdy się obudzi. W innym przypadku istnieje realistyczny sen. Rzeczywistość tego snu zblednie, gdy tylko
sfera rzeczywistości, w którą wchodzi się dzięki osoba ta obudzi się i stanie się świadoma, że czasowo opuściła
intensywnemu przeżyciu estetycznemu (zatraciwszy się np. w ziemską rzeczywistość życia codziennego. Ziemska
słuchaniu muzyki) i jest ona całkowicie odmienna od rzeczywistość pozostaje jednak punktem wyjścia i orientacji i
rzeczywistości zwykłych, codziennych działań. Istnieje jednak powrót do niej potocznie określa się właśnie jako “powrót do
rzeczywistość, która ma w naszej świadomości charakter rzeczywistości”, który jest powrotem do rzeczywistości
uprzywilejowany i jest nią właśnie owa rzeczywistość “bycia najważniejszej. Z punktu widzenia tej najważniejszej
obudzonym” w zwykłym, codziennym życiu. Znaczy to, że rzeczywistości, inne rzeczywistości są doświadczane jako
rzeczywistość ta jest doświadczana jako bardziej rzeczywista i obce sfery, enklawy, lub “dziury” w niej. Nie formułujemy
przez dłuższy czas w porównaniu z innymi doświadczanymi tutaj, podkreśla autor, teoretycznych twierdzeń o ostatecznej
rzeczywistościami (takimi jak rzeczywistość marzeń, czy konstytucji bytu. Kto wie, czy owa ziemska rzeczywistość nie
zatracenia się w muzyce). Schutz nazywa ją rzeczywistością okaże się ostatecznie złudzeniem. Obecnie jednak jest ona
najważniejszą. Inne rzeczywistości widziane z tego punktu doświadczana przez większość czasu w ów specyficzny wyżej
widzenia zdają się stanowić pewien rodzaj enklawy, do której opisany sposób i (używając innego terminu Jamesa) z
świadomość ucieka i z której wraca do “prawdziwego świata” najsilniejszym akcentem realności.
Głównym paradoksem najważniejszej rzeczywistości jest
jej bycie równocześnie masywnie rzeczywistą (realissimum) i
297
Swoje fenomenologiczne podejście do religii autor rozwinął pod wpływem ekstremalnie niepewną. Jej masywna realność wynika z
Rudolfa Otto, Gerardusa van der Leeuwa, i Mircea Eliade'go. Autor odwołuje masywnego charakteru społecznego potwierdzenia
czytelnika zainteresowanego ogólną charakterystyką tego podejścia do:
(praktycznie każdy, kogo jednostka spotyka, podziela ją), a jej
Gerardus van der Leeuw, Religion in Essence and Manifestation, London,
niepewność wynika z faktu, że owe procesy społecznego
George Allen & Unwin, 1938. Autor odwołuje też czytelnika do artykułu, który
napisał z Hansfriedem Kellnerem pt. On the Conceptualization of the
potwierdzania są w swej istocie kruche i z łatwością mogą się
Supernatural and the Sacred, w: Dialog, Winter 1978. załamać, chociażby np. przez zapadnięcie w sen. Schutz
298
Alfred Schutz, On Multiple Realities, w: Collected Papers, The Hague:
opisuje to mówiąc, że akcent należy do rzeczywistości
Nijhoff, 1962 zwykłego, codziennego życia “aż do następnego szumu”.
Mikołajewska 365 366 Zjawisko wspólnoty

wyda się ono nam ludzkim zjawiskiem. Tzn., że jeżeli intencją codziennego życia. Schutz nazywa te inne rzeczywistości
jest zlokalizowanie tego, co w ramach szerszego spektrum “ograniczonymi prowincjami znaczeń” lub używa terminu
ludzkich doświadczeń jest potocznie nazywane doświad- Williama Jamesa i nazywa je “sub–uniwersami”.
czeniem religijnym to, co najmniej w okresie badań wszelkie Najważniejsza rzeczywistość jest więc tą rzeczywistością,
pozaludzkie wyjaśnienia tego zjawiska powinny być wzięte w której dana osoba doświadcza wówczas, gdy nie śpi i gdy jest
nawias lub zawieszone. Ten typ badań nie oznacza jednak, że zaangażowana w działania, które zwykle identyfikuje jako
pozaludzkie wyjaśnienia zostają odrzucone a priori, lub że zwykłe, codzienne życie. Jest to zwykle ta rzeczywistość,
badacz deklaruje swój ateizm, lecz że chwilowo akceptuje którą podzielamy z innymi ludźmi. Jednostka zamieszkuje ją
granice tego typu badania. Wszystko to sprowadza się do z wieloma innymi istotami ludzkimi, które ciągle
stwierdzenia, że używamy tu metody badawczej należącej do potwierdzają jej istnienie i jej główne cechy. To społeczne
fenomenologii religii. Termin “fenomenologia” będziemy potwierdzenie nadaje jej właśnie ów status “bycia
rozumieć w sposób bardzo prosty, pisze autor. Opisuje on najważniejszą” w świadomości. Powtarzając użyte
metodę badania zjawisk tak jak przejawiają się one w ludzkim poprzednio wyrażenie, możemy stwierdzić, pisze autor, że
doświadczeniu bez natychmiastowego stawiania pytania o to, jest to rzeczywistość, która ma najsilniejszą uwiarygodniającą
jaki jest ich ostateczny status w rzeczywistości297. strukturę (w porównaniu np. z rzeczywistością marzeń, czy
Rzeczywistość nie jest doświadczana jako jednolita całość. też z rzeczywistością muzyczną).
Ludzie doświadczają jej jako złożonej ze sfer lub warstw o To, co zostało wyżej powiedziane, podkreśla autor, nie
wyraźnie odmiennych właściwościach. Alfred Schutz mówi w stanowi zawiłych rozważań teoretycznych, lecz jest jedynie
tym przypadku o doświadczeniu wielu rzeczywistości.298 Np. egzemplifikację potocznego doświadczenia. Przypuśćmy, że
jednostka doświadcza jednej sfery rzeczywistości w czasie snu pewna osoba zasnęła podczas pracy i miała bardzo
i zupełnie innej, gdy się obudzi. W innym przypadku istnieje realistyczny sen. Rzeczywistość tego snu zblednie, gdy tylko
sfera rzeczywistości, w którą wchodzi się dzięki osoba ta obudzi się i stanie się świadoma, że czasowo opuściła
intensywnemu przeżyciu estetycznemu (zatraciwszy się np. w ziemską rzeczywistość życia codziennego. Ziemska
słuchaniu muzyki) i jest ona całkowicie odmienna od rzeczywistość pozostaje jednak punktem wyjścia i orientacji i
rzeczywistości zwykłych, codziennych działań. Istnieje jednak powrót do niej potocznie określa się właśnie jako “powrót do
rzeczywistość, która ma w naszej świadomości charakter rzeczywistości”, który jest powrotem do rzeczywistości
uprzywilejowany i jest nią właśnie owa rzeczywistość “bycia najważniejszej. Z punktu widzenia tej najważniejszej
obudzonym” w zwykłym, codziennym życiu. Znaczy to, że rzeczywistości, inne rzeczywistości są doświadczane jako
rzeczywistość ta jest doświadczana jako bardziej rzeczywista i obce sfery, enklawy, lub “dziury” w niej. Nie formułujemy
przez dłuższy czas w porównaniu z innymi doświadczanymi tutaj, podkreśla autor, teoretycznych twierdzeń o ostatecznej
rzeczywistościami (takimi jak rzeczywistość marzeń, czy konstytucji bytu. Kto wie, czy owa ziemska rzeczywistość nie
zatracenia się w muzyce). Schutz nazywa ją rzeczywistością okaże się ostatecznie złudzeniem. Obecnie jednak jest ona
najważniejszą. Inne rzeczywistości widziane z tego punktu doświadczana przez większość czasu w ów specyficzny wyżej
widzenia zdają się stanowić pewien rodzaj enklawy, do której opisany sposób i (używając innego terminu Jamesa) z
świadomość ucieka i z której wraca do “prawdziwego świata” najsilniejszym akcentem realności.
Głównym paradoksem najważniejszej rzeczywistości jest
jej bycie równocześnie masywnie rzeczywistą (realissimum) i
297
Swoje fenomenologiczne podejście do religii autor rozwinął pod wpływem ekstremalnie niepewną. Jej masywna realność wynika z
Rudolfa Otto, Gerardusa van der Leeuwa, i Mircea Eliade'go. Autor odwołuje masywnego charakteru społecznego potwierdzenia
czytelnika zainteresowanego ogólną charakterystyką tego podejścia do:
(praktycznie każdy, kogo jednostka spotyka, podziela ją), a jej
Gerardus van der Leeuw, Religion in Essence and Manifestation, London,
niepewność wynika z faktu, że owe procesy społecznego
George Allen & Unwin, 1938. Autor odwołuje też czytelnika do artykułu, który
napisał z Hansfriedem Kellnerem pt. On the Conceptualization of the
potwierdzania są w swej istocie kruche i z łatwością mogą się
Supernatural and the Sacred, w: Dialog, Winter 1978. załamać, chociażby np. przez zapadnięcie w sen. Schutz
298
Alfred Schutz, On Multiple Realities, w: Collected Papers, The Hague:
opisuje to mówiąc, że akcent należy do rzeczywistości
Nijhoff, 1962 zwykłego, codziennego życia “aż do następnego szumu”.
Mikołajewska 367 368 Zjawisko wspólnoty

Rzeczywistość najważniejsza ulega więc łatwo perforacji. Gdy rzuca nowe światło na znaną rzeczywistość, której się
tylko to się zdarzy, rzeczywistość ta natychmiast relatywizuje codziennie doświadczało.299
się i jednostka przechodzi do zupełnie innego świata, który Można doświadczać załamania się rzeczywistości w
jest dokładnie taki, jak go jednostka opisuje. różnym stopniu. Istnieją łagodne wstrząsy rzeczywistości
Przez większość czasu jednostka jest więc świadoma, że powszedniego świata, które łatwo od siebie odsunąć, mówiąc
jest umieszczona w masywnie realnym świecie zwykłego, “To tylko zły sen”, lub “tylko tak odczuwam, bo mnie bolą
codziennego życia, razem z innymi istotami ludzkimi, które zęby”, lub “rozumiem, żartowałeś”. Istnieją jednak także
zna (tych kilku ekscentryków, których również zna, nie poważne wstrząsy rzeczywistością najważniejszą z takimi
potrafią zakłócić tej świadomości). Jednostka doświadcza konsekwencjami dla świadomości, które nie znikają mimo
jednak również załamań tej ziemskiej rzeczywistości. powrotu do świata zwykłego, codziennego życia. “Nie
Załamania te są doświadczane jako ograniczenia lub granice potrafię zapomnieć, co się stało ze światem, gdy zażyłem
najważniejszej rzeczywistości. Załamania te mają różny LSD”. Co więcej, istnieje wiele dróg prowadzących do owego
charakter: niektóre wynikają z fizjologii, jak np. sen, stany doświadczenia załamania się rzeczywistości. Wspólne dla
graniczne między snem a jawą, intensywne doznania fizyczne tych doświadczeń jest to, że otwierają one inne
(jak ból lub rozkosz), halucynacje (wywołane np. przez rzeczywistości, które dosłownie znajdują się “poza tym
narkotyki). Najważniejsza rzeczywistość załamuje się także w światem”, tzn. poza światem zwykłej, codziennej egzystencji.
doświadczeniach, które nie mają bazy fizjologicznej, np. w W zasadzie każdą taką “inną rzeczywistość” można opisać,
wyniku analiz teoretycznych (gdy świat rozpuszcza się w chociaż opis ten zakłóca fakt, że język ma swe korzenie w
abstrakcjach fizyki teoretycznej lub czystej matematyki), ziemskim doświadczeniu. Właśnie dlatego “trudno
doświadczeń estetycznych lub doświadczenia komizmu. rozmawiać” o wszystkich “innych rzeczywistościach” jak ból
Jednostka doświadczająca takiego załamania się zęba, czy muzyka Mozarta i faktycznie nie można o nich
rzeczywistości stwierdza nagle, że znalazła się poza rozmawiać z kimś, kto nie miał podobnego doświadczenia.
ziemskim światem, który aktualnie wydaje jej się błędny,
absurdalny, fałszywy. Akcent realności w tym świecie nagle Religia jako doświadczenie
osłabia się lub znika. Wszystkie takie doświadczenia Żadne z dotychczas przedstawianych doświadczeń
załamania się rzeczywistości są w swym charakterze załamania się rzeczywistości nie może być potocznie nazwane
ekstatyczne, gdyż dosłownie ekstasis znaczy “bycie doświadczeniem religijnym. Autor pomijał je dotychczas
umieszczonym poza” zwyczajnym światem. Taką ekstatyczną celowo, aby móc obecnie rozważyć je w szerszym kontekście
własność ma zarówno sen, jak i sub–uniwersum żartu i doświadczeń ludzkich. Używając języka empirycznego,
wszystkie inne doświadczenia takie jak “zatracenie się” w możemy powiedzieć, że potocznie przy pomocy słowa
muzyce Mozarta, czy w abstrakcjach teorii kwantów. “religijny” określa się szereg postaw, wierzeń, działań w
Gdy patrzymy na to ekstatyczne załamanie się od obliczu dwóch rodzajów doświadczania — doświadczenia
wewnątrz, widzimy, że zwykły świat nie tylko się nadprzyrodzoności i doświadczenia świętości. Autor chce
zrelatywizował, ale jeszcze nabrał własności dotychczas nie obecnie spróbować opisać bliżej charakter tych dwóch
dostrzeganych. Najlepiej oddaje to niemieckie słowo doświadczeń.
Doppelbödigkeit. Słowo to wywodzi się z teatru i dosłownie Doświadczenie nadprzyrodzonego jest doświadczeniem
znaczy “posiadanie podwójnej podłogi”. Zwykły świat, “innej rzeczywistości”, a więc specyficznym doświadczeniem
dotychczas postrzegany jako masywny i zwarty, zdaje się opisywanego wyżej typu. Z punktu widzenia codziennej
nagle być ledwo posklejany tak jak scena zrobiona z tektury, rzeczywistości ma ono oczywiście jakość “ograniczonej
pełen dziur, łatwo rozpadający się w nierzeczywistość. Co prowincji znaczenia”, z której “wraca się do realności” —
więcej, poprzez dziury w materii tego świata widać inną czyli wraca się do świata zwykłego, codziennego życia.
rzeczywistość. Jednostka obecnie rozumie, że ta inna Zasadniczym aspektem nadprzyrodzoności w porównaniu z
rzeczywistość była tam cały czas — na “drugiej podłodze” —
tak jak jest tam teraz. Mówiąc inaczej, doświadczenie
Doppelbödigkeit nie tylko odsłania nową rzeczywistość, ale 299
Wyrażenie “inne rzeczywistości” pochodzi od Schutza
Mikołajewska 367 368 Zjawisko wspólnoty

Rzeczywistość najważniejsza ulega więc łatwo perforacji. Gdy rzuca nowe światło na znaną rzeczywistość, której się
tylko to się zdarzy, rzeczywistość ta natychmiast relatywizuje codziennie doświadczało.299
się i jednostka przechodzi do zupełnie innego świata, który Można doświadczać załamania się rzeczywistości w
jest dokładnie taki, jak go jednostka opisuje. różnym stopniu. Istnieją łagodne wstrząsy rzeczywistości
Przez większość czasu jednostka jest więc świadoma, że powszedniego świata, które łatwo od siebie odsunąć, mówiąc
jest umieszczona w masywnie realnym świecie zwykłego, “To tylko zły sen”, lub “tylko tak odczuwam, bo mnie bolą
codziennego życia, razem z innymi istotami ludzkimi, które zęby”, lub “rozumiem, żartowałeś”. Istnieją jednak także
zna (tych kilku ekscentryków, których również zna, nie poważne wstrząsy rzeczywistością najważniejszą z takimi
potrafią zakłócić tej świadomości). Jednostka doświadcza konsekwencjami dla świadomości, które nie znikają mimo
jednak również załamań tej ziemskiej rzeczywistości. powrotu do świata zwykłego, codziennego życia. “Nie
Załamania te są doświadczane jako ograniczenia lub granice potrafię zapomnieć, co się stało ze światem, gdy zażyłem
najważniejszej rzeczywistości. Załamania te mają różny LSD”. Co więcej, istnieje wiele dróg prowadzących do owego
charakter: niektóre wynikają z fizjologii, jak np. sen, stany doświadczenia załamania się rzeczywistości. Wspólne dla
graniczne między snem a jawą, intensywne doznania fizyczne tych doświadczeń jest to, że otwierają one inne
(jak ból lub rozkosz), halucynacje (wywołane np. przez rzeczywistości, które dosłownie znajdują się “poza tym
narkotyki). Najważniejsza rzeczywistość załamuje się także w światem”, tzn. poza światem zwykłej, codziennej egzystencji.
doświadczeniach, które nie mają bazy fizjologicznej, np. w W zasadzie każdą taką “inną rzeczywistość” można opisać,
wyniku analiz teoretycznych (gdy świat rozpuszcza się w chociaż opis ten zakłóca fakt, że język ma swe korzenie w
abstrakcjach fizyki teoretycznej lub czystej matematyki), ziemskim doświadczeniu. Właśnie dlatego “trudno
doświadczeń estetycznych lub doświadczenia komizmu. rozmawiać” o wszystkich “innych rzeczywistościach” jak ból
Jednostka doświadczająca takiego załamania się zęba, czy muzyka Mozarta i faktycznie nie można o nich
rzeczywistości stwierdza nagle, że znalazła się poza rozmawiać z kimś, kto nie miał podobnego doświadczenia.
ziemskim światem, który aktualnie wydaje jej się błędny,
absurdalny, fałszywy. Akcent realności w tym świecie nagle Religia jako doświadczenie
osłabia się lub znika. Wszystkie takie doświadczenia Żadne z dotychczas przedstawianych doświadczeń
załamania się rzeczywistości są w swym charakterze załamania się rzeczywistości nie może być potocznie nazwane
ekstatyczne, gdyż dosłownie ekstasis znaczy “bycie doświadczeniem religijnym. Autor pomijał je dotychczas
umieszczonym poza” zwyczajnym światem. Taką ekstatyczną celowo, aby móc obecnie rozważyć je w szerszym kontekście
własność ma zarówno sen, jak i sub–uniwersum żartu i doświadczeń ludzkich. Używając języka empirycznego,
wszystkie inne doświadczenia takie jak “zatracenie się” w możemy powiedzieć, że potocznie przy pomocy słowa
muzyce Mozarta, czy w abstrakcjach teorii kwantów. “religijny” określa się szereg postaw, wierzeń, działań w
Gdy patrzymy na to ekstatyczne załamanie się od obliczu dwóch rodzajów doświadczania — doświadczenia
wewnątrz, widzimy, że zwykły świat nie tylko się nadprzyrodzoności i doświadczenia świętości. Autor chce
zrelatywizował, ale jeszcze nabrał własności dotychczas nie obecnie spróbować opisać bliżej charakter tych dwóch
dostrzeganych. Najlepiej oddaje to niemieckie słowo doświadczeń.
Doppelbödigkeit. Słowo to wywodzi się z teatru i dosłownie Doświadczenie nadprzyrodzonego jest doświadczeniem
znaczy “posiadanie podwójnej podłogi”. Zwykły świat, “innej rzeczywistości”, a więc specyficznym doświadczeniem
dotychczas postrzegany jako masywny i zwarty, zdaje się opisywanego wyżej typu. Z punktu widzenia codziennej
nagle być ledwo posklejany tak jak scena zrobiona z tektury, rzeczywistości ma ono oczywiście jakość “ograniczonej
pełen dziur, łatwo rozpadający się w nierzeczywistość. Co prowincji znaczenia”, z której “wraca się do realności” —
więcej, poprzez dziury w materii tego świata widać inną czyli wraca się do świata zwykłego, codziennego życia.
rzeczywistość. Jednostka obecnie rozumie, że ta inna Zasadniczym aspektem nadprzyrodzoności w porównaniu z
rzeczywistość była tam cały czas — na “drugiej podłodze” —
tak jak jest tam teraz. Mówiąc inaczej, doświadczenie
Doppelbödigkeit nie tylko odsłania nową rzeczywistość, ale 299
Wyrażenie “inne rzeczywistości” pochodzi od Schutza
Mikołajewska 369 370 Zjawisko wspólnoty

innymi “ograniczonymi prowincjami znaczeń” jest jej ostateczny sposób, odkrywając tajemnicę “prawdziwego ja”.
radykalna jakość. Rzeczywistość tego doświadczenia (tzn. Nieuchronnie implikuje to także zmianę w postrzeganiu
świat nadprzyrodzony) jest radykalnie, przygniatająco innych ludzi i związków z nimi. Często zawiera w sobie
odmienna. Spotyka się tu cały świat, który jest sprzeczny ze intensywne zjednoczenie lub miłość. W końcu doświadczenie
światem ziemskiego doświadczenia. Co więcej, gdy to często (chociaż nie zawsze) pociąga ze sobą spotkanie z
przyjmiemy perspektywę tego innego świata, świat innymi bytami, niedostępnymi w codziennej rzeczywistości.
codziennego doświadczenia wyda się pewnym rodzajem Mogą to być “prawdziwe jaźnie” innych istot ludzkich lub
przedpokoju. Status enklawy lub “ograniczonej prowincji zwierząt, “dusze” zmarłych, czy też byty nadprzyrodzone,
znaczenia” radykalnie przemieszcza się: nadprzyrodzone które nie mają swych wcieleń w codziennej rzeczywistości.
przestaje być enklawą wewnątrz codziennego świata, gdyż Inaczej mówiąc, ów inny świat ujawniony w doświadczeniu
nadprzyrodzone “nawiedza”, owija zwykły świat. Wyłania się nadprzyrodzonego jest światem zamieszkałym i spotkanie z
obecnie przekonanie, że owa inna rzeczywistość otwarta jego “mieszkańcami” stanowi ważny aspekt tego
przez doświadczenie jest prawdziwym realissimum, doświadczenia.
rzeczywistością ostateczną, w porównaniu z którą codzienna Historię religii należy więc potraktować jako główne
rzeczywistość blednie. źródło opisów doświadczeń nadprzyrodzoności. Należy
Podkreślmy raz jeszcze, pisze autor, że doświadczenie jednak podkreślić, że doświadczenie to nie jest tożsame ze
nadprzyrodzonego otwiera widok na zwarty i spójny świat. zjawiskiem religii lub z tzw. mistycyzmem. Konieczne są w
Ten inny świat jest postrzegany jako będący tam zawsze, tu pewne wyjaśnienia definicyjne. Religię można roboczo
chociaż dotychczas nie dostrzegany i narzuca się on zdefiniować jako ludzkie nastawienie, które wyobraża sobie
świadomości jako niezaprzeczalna rzeczywistość, jako siła kosmos (łącznie z nadprzyrodzonym) jako święty porządek.300
zobowiązująca do wejście weń. Świat nadprzyrodzonego jest Można by oczywiście dużo napisać na temat każdego z tych
postrzegany jako będący “tam na zewnątrz” i posiadający komponentów, pisze autor, ale w tym miejscu chce on jedynie
nieodpartą realność niezależną od niczyjej woli i właśnie ten podkreślić fakt, że w wyżej przedstawionej definicji kategoria
masywny, obiektywny charakter odbiera status realności świętości jest punktem centralnym — aż do tego stopnia, że
staremu, codziennemu światu. religię można by zdefiniować najprościej, jako ludzką
Radykalna jakość doświadczenia nadprzyrodzoności postawę w obliczu świętości. Kategoria świętości jednak nie
wyraża się dalej w jego wewnętrznej organizacji. Istnieje musi wywodzić się z nadprzyrodzonego. Istoty ludzkie
poczucie zadziwiającego i całkowicie pewnego wglądu. przyjmują postawy, które można by określić jako religijne
Wizerunek nagłego przejścia z ciemności w jasność powtarza (np. w rytuałach, reakcjach emocjonalnych, przekonaniach
się w opisach tego doświadczenia. W doświadczeniu tym poznawczych) w stosunku do całkowicie ziemskich istnień
kategorie codziennej egzystencji, szczególnie kategorie czasu uważanych za święte, np. w stosunku do różnych społecznych
i przestrzeni ulegają przekształceniu. Powtarza się bytów, takich jak klan, naród itp. I odwrotnie, człowiek może
rozumienie nadprzyrodzonego jako bytu umieszczonego w doświadczać nadprzyrodzonego, przyjmując zdecydowanie
innym wymiarze przestrzennym i czasowym. W terminach niereligijną postawę, tzn. bardziej w trybie profanum niż
symboli przestrzennych jest ono umieszczone “tam powyżej” sacrum, jak to ma miejsce w przypadku czarodzieja, czy
w porównaniu z “tu poniżej” ziemskiej egzystencji. W języku obecnie w przypadku badaczy parapsychologii.
symbolów czasowych mieści się ono w odmiennym czasie
(np. w języku biblijnym mieści się gdzieś między “tą 300
wiecznością” i “wiecznością, która nadejdzie”). Obydwie W powyższej definicji, pisze autor, kluczowe jest sformułowanie “ludzkie
nastawienie” (które w dalszej części tekstu autora zostanie utożsamione z tzw.
formy symbolicznej ekspresji wskazują na to samo zasadnicze opcją indukcyjną). Religia jest tu widziana w ramach empirycznego układu
doświadczenie, w którym kategorie codziennej rzeczywistości odniesienia, gdzie wydaje się ona zjawiskiem ludzkim. W ramach innego układu
zostają radykalnie zakwestionowane, obalone, aufgehoben. odniesienia to, co wydawało się ludzkie może być widzine jako reakcja na poza–
Doświadczenie nadprzyrodzonego przekształca również ludzką rzeczywistość. Położenie w powyższej definicji religii nacisku na kosmos
widzenie siebie i innych. Wewnątrz tego doświadczenia autor wywodzi z tradycji Eliade'go. Terminu “święty” autor używa w sensie
podobnym jak Otto, chociaż zmodyfikowanym przez przeciwstawienie go
widzimy siebie w radykalnie nowy i w domniemaniu “nadprzyrodzonemu”.
Mikołajewska 369 370 Zjawisko wspólnoty

innymi “ograniczonymi prowincjami znaczeń” jest jej ostateczny sposób, odkrywając tajemnicę “prawdziwego ja”.
radykalna jakość. Rzeczywistość tego doświadczenia (tzn. Nieuchronnie implikuje to także zmianę w postrzeganiu
świat nadprzyrodzony) jest radykalnie, przygniatająco innych ludzi i związków z nimi. Często zawiera w sobie
odmienna. Spotyka się tu cały świat, który jest sprzeczny ze intensywne zjednoczenie lub miłość. W końcu doświadczenie
światem ziemskiego doświadczenia. Co więcej, gdy to często (chociaż nie zawsze) pociąga ze sobą spotkanie z
przyjmiemy perspektywę tego innego świata, świat innymi bytami, niedostępnymi w codziennej rzeczywistości.
codziennego doświadczenia wyda się pewnym rodzajem Mogą to być “prawdziwe jaźnie” innych istot ludzkich lub
przedpokoju. Status enklawy lub “ograniczonej prowincji zwierząt, “dusze” zmarłych, czy też byty nadprzyrodzone,
znaczenia” radykalnie przemieszcza się: nadprzyrodzone które nie mają swych wcieleń w codziennej rzeczywistości.
przestaje być enklawą wewnątrz codziennego świata, gdyż Inaczej mówiąc, ów inny świat ujawniony w doświadczeniu
nadprzyrodzone “nawiedza”, owija zwykły świat. Wyłania się nadprzyrodzonego jest światem zamieszkałym i spotkanie z
obecnie przekonanie, że owa inna rzeczywistość otwarta jego “mieszkańcami” stanowi ważny aspekt tego
przez doświadczenie jest prawdziwym realissimum, doświadczenia.
rzeczywistością ostateczną, w porównaniu z którą codzienna Historię religii należy więc potraktować jako główne
rzeczywistość blednie. źródło opisów doświadczeń nadprzyrodzoności. Należy
Podkreślmy raz jeszcze, pisze autor, że doświadczenie jednak podkreślić, że doświadczenie to nie jest tożsame ze
nadprzyrodzonego otwiera widok na zwarty i spójny świat. zjawiskiem religii lub z tzw. mistycyzmem. Konieczne są w
Ten inny świat jest postrzegany jako będący tam zawsze, tu pewne wyjaśnienia definicyjne. Religię można roboczo
chociaż dotychczas nie dostrzegany i narzuca się on zdefiniować jako ludzkie nastawienie, które wyobraża sobie
świadomości jako niezaprzeczalna rzeczywistość, jako siła kosmos (łącznie z nadprzyrodzonym) jako święty porządek.300
zobowiązująca do wejście weń. Świat nadprzyrodzonego jest Można by oczywiście dużo napisać na temat każdego z tych
postrzegany jako będący “tam na zewnątrz” i posiadający komponentów, pisze autor, ale w tym miejscu chce on jedynie
nieodpartą realność niezależną od niczyjej woli i właśnie ten podkreślić fakt, że w wyżej przedstawionej definicji kategoria
masywny, obiektywny charakter odbiera status realności świętości jest punktem centralnym — aż do tego stopnia, że
staremu, codziennemu światu. religię można by zdefiniować najprościej, jako ludzką
Radykalna jakość doświadczenia nadprzyrodzoności postawę w obliczu świętości. Kategoria świętości jednak nie
wyraża się dalej w jego wewnętrznej organizacji. Istnieje musi wywodzić się z nadprzyrodzonego. Istoty ludzkie
poczucie zadziwiającego i całkowicie pewnego wglądu. przyjmują postawy, które można by określić jako religijne
Wizerunek nagłego przejścia z ciemności w jasność powtarza (np. w rytuałach, reakcjach emocjonalnych, przekonaniach
się w opisach tego doświadczenia. W doświadczeniu tym poznawczych) w stosunku do całkowicie ziemskich istnień
kategorie codziennej egzystencji, szczególnie kategorie czasu uważanych za święte, np. w stosunku do różnych społecznych
i przestrzeni ulegają przekształceniu. Powtarza się bytów, takich jak klan, naród itp. I odwrotnie, człowiek może
rozumienie nadprzyrodzonego jako bytu umieszczonego w doświadczać nadprzyrodzonego, przyjmując zdecydowanie
innym wymiarze przestrzennym i czasowym. W terminach niereligijną postawę, tzn. bardziej w trybie profanum niż
symboli przestrzennych jest ono umieszczone “tam powyżej” sacrum, jak to ma miejsce w przypadku czarodzieja, czy
w porównaniu z “tu poniżej” ziemskiej egzystencji. W języku obecnie w przypadku badaczy parapsychologii.
symbolów czasowych mieści się ono w odmiennym czasie
(np. w języku biblijnym mieści się gdzieś między “tą 300
wiecznością” i “wiecznością, która nadejdzie”). Obydwie W powyższej definicji, pisze autor, kluczowe jest sformułowanie “ludzkie
nastawienie” (które w dalszej części tekstu autora zostanie utożsamione z tzw.
formy symbolicznej ekspresji wskazują na to samo zasadnicze opcją indukcyjną). Religia jest tu widziana w ramach empirycznego układu
doświadczenie, w którym kategorie codziennej rzeczywistości odniesienia, gdzie wydaje się ona zjawiskiem ludzkim. W ramach innego układu
zostają radykalnie zakwestionowane, obalone, aufgehoben. odniesienia to, co wydawało się ludzkie może być widzine jako reakcja na poza–
Doświadczenie nadprzyrodzonego przekształca również ludzką rzeczywistość. Położenie w powyższej definicji religii nacisku na kosmos
widzenie siebie i innych. Wewnątrz tego doświadczenia autor wywodzi z tradycji Eliade'go. Terminu “święty” autor używa w sensie
podobnym jak Otto, chociaż zmodyfikowanym przez przeciwstawienie go
widzimy siebie w radykalnie nowy i w domniemaniu “nadprzyrodzonemu”.
Mikołajewska 371 372 Zjawisko wspólnoty

Nadprzyrodzone i święte są zjawiskami pokrewnymi i Mistycyzm jest najbardziej radykalnym rozwiązaniem tej
historycznie można przyjąć, że święte ma swe korzenie w ambiwalencji, gdyż zostaje ona zaprzeczona w stwierdzeniu
nadprzyrodzonym. Ważne jest jednak to, by analitycznie ostatecznego połączenia między jaźnią a kosmosem.
rozróżnić te dwa zjawiska. Jednym ze sposobów myślenia o Osiągnięcie tego rozwiązania nie jest jednak sprawą łatwą,
ich związku jest traktowanie nadprzyrodzonego i świętego jak to pokazuje literatura o mistycyzmie.
jako dwóch, częściowo pokrywających się, ale nie W podsumowaniu autor pisze: zarówno nadprzyrodzone
zbiegających się całkowicie sfer doświadczenia człowieka. jak i święte są doświadczeniami specyficznie ludzkimi, które
Mistycyzm jest ważnym źródłem wyjaśnień doświadczenia można opisać (o tyle, o ile pozwala na to język) i
nadprzyrodzoności — lecz nie jest to źródło jedyne. przeciwstawić doświadczeniu innego rodzaju, którym jest
Mistycyzm można zdefiniować jako ścieżkę ku nadprzyrod- doświadczenie zwykłego, codziennego życia. Istotne dla
zonemu poprzez zanurzenie się w domniemanych “głębiach” doświadczeń nadprzyrodzonego i świętego jest załamanie się
własnej świadomości. Mówiąc inaczej, mistyk spotyka ziemskiej rzeczywistości i przejście do odmiennych
nadprzyrodzone wewnątrz samego sobie, jako rzeczywistość, rzeczywistości, do których doświadczenia te dostarczyły
która zbiega się z najbardziej wewnętrznymi zakamarkami wejścia. Przy bliższym badaniu wydaje się, że doświadczenie
jego własnego ja. Istnieją jednak także zupełnie inne nadprzyrodzoności ma charakter bardziej podstawowy.
doświadczenia nadprzyrodzonego, w których nadprzyrodzone Świętość manifestowała się pierwotnie wewnątrz
znajduje się na zewnątrz i może być nawet przeciwstawne rzeczywistości nadprzyrodzonego. Jednakże nawet wtedy, gdy
jaźni lub świadomości jednostki. Warto zauważyć, że w świętość oderwie się od swej pierwotnej nadprzyrodzonej
matrycy, coś więcej niż jej śladowe echo zdaje się pozostawać.
tradycji wywodzącej się z Biblii mistycyzm był zawsze
Nawet człowiek nowoczesny, “wyemancypowany” z
zjawiskiem marginesowym. Chociaż pojawiały się tam
nadprzyrodzoności potrafi stać w trwodze w obliczu
wybuchy mistycyzmu, to jednak judaizm, chrześcijaństwo, ziemskich bytów traktowanych jako święte (takich jak naród,
islam są w swej istocie religiami niemistycznymi, w ramach rewolucja, czy też nauka) tak, że rzeczywistość życia
których jednostka spotyka się ze świętością poza sobą a nie codziennego zdaje się załamywać.
wewnątrz siebie. Istnieją również formy mistycyzmu, które
nie wymagają nastawienia religijnego. Mistycyzm jest więc Religia jako tradycja
zjawiskiem, które może współwystępować, ale nie jest
tożsame z doświadczeniem świętości. Rdzeniem zjawiska religii, podkreśla raz jeszcze autor,
Klasyczny opis doświadczenia świętości pochodzi od jest więc zbiór bardzo specyficznych doświadczeń. Łącząc
Rudolfa Otto i nie będziemy się nim bliżej zajmować, pisze nadprzyrodzone i święte pod nazwą “religijnego
autor. Zwróćmy jednak uwagę na jego dwie centralne i w doświadczenia”, należy stwierdzić, że właśnie z tego
jakimś sensie paradoksalne cechy: świętość jest doświadczana doświadczenia religie się oryginalnie wywodzą.
jako byt krańcowo odmienny (totaliter aliter) i równocześnie Doświadczenie religijne nie jest powszechne i nie rozkłada
jako byt o ogromnym i zbawiennym znaczeniu dla istot się równo między ludźmi. Co więcej, nawet ci, którzy mieli
takie doświadczenia, łącznie z towarzyszącym im odczuciem
ludzkich. Właściwe dla tego doświadczenia są zarówno
wszechogarniającej pewności, mają kłopot z utrzymaniem
“pozaludzka” odmienność świętości, jak i jej ludzka
wiary w jego subiektywną realność w ciągu dłuższego czasu.
ważność. Te dwie cechy są jednak ze sobą nieuchronnie
Doświadczenie religijne zostaje więc zmaterializowane w
sprzeczne. Sprzeczność ta prawdopodobnie leży u podłoża
tradycji, za pośrednictwem której dociera do tych, którzy nie
tego, co Otto nazywa misterium oczarowania świętością, które mieli go sami. W tradycji zostaje ono zinstytucjonalizowane
prowadzi do dziwnej ambiwalencji w nastawieniu religijnym zarówno dla tych, co je mieli, jak i dla tych, którzy go nie
— ambiwalencji zbliżania się i uciekania, bycia mieli.
przywiązanym do świętości i chęci uniknięcia jej. Świętość Zmaterializowanie doświadczeń ludzkich w postaci
widziana z punktu widzenia jednostki jest czymś zasadniczo tradycji i instytucji nie jest charakterystyczne tylko dla religii.
od jednostki odmiennym, ale równocześnie potwierdza samo Wręcz przeciwnie, jest ogólną cechą ludzkiej egzystencji, bez
centrum jej bycia i integruje ją z porządkiem kosmosu. której niemożliwe byłoby życie społeczne. Specyficzny
Mikołajewska 371 372 Zjawisko wspólnoty

Nadprzyrodzone i święte są zjawiskami pokrewnymi i Mistycyzm jest najbardziej radykalnym rozwiązaniem tej
historycznie można przyjąć, że święte ma swe korzenie w ambiwalencji, gdyż zostaje ona zaprzeczona w stwierdzeniu
nadprzyrodzonym. Ważne jest jednak to, by analitycznie ostatecznego połączenia między jaźnią a kosmosem.
rozróżnić te dwa zjawiska. Jednym ze sposobów myślenia o Osiągnięcie tego rozwiązania nie jest jednak sprawą łatwą,
ich związku jest traktowanie nadprzyrodzonego i świętego jak to pokazuje literatura o mistycyzmie.
jako dwóch, częściowo pokrywających się, ale nie W podsumowaniu autor pisze: zarówno nadprzyrodzone
zbiegających się całkowicie sfer doświadczenia człowieka. jak i święte są doświadczeniami specyficznie ludzkimi, które
Mistycyzm jest ważnym źródłem wyjaśnień doświadczenia można opisać (o tyle, o ile pozwala na to język) i
nadprzyrodzoności — lecz nie jest to źródło jedyne. przeciwstawić doświadczeniu innego rodzaju, którym jest
Mistycyzm można zdefiniować jako ścieżkę ku nadprzyrod- doświadczenie zwykłego, codziennego życia. Istotne dla
zonemu poprzez zanurzenie się w domniemanych “głębiach” doświadczeń nadprzyrodzonego i świętego jest załamanie się
własnej świadomości. Mówiąc inaczej, mistyk spotyka ziemskiej rzeczywistości i przejście do odmiennych
nadprzyrodzone wewnątrz samego sobie, jako rzeczywistość, rzeczywistości, do których doświadczenia te dostarczyły
która zbiega się z najbardziej wewnętrznymi zakamarkami wejścia. Przy bliższym badaniu wydaje się, że doświadczenie
jego własnego ja. Istnieją jednak także zupełnie inne nadprzyrodzoności ma charakter bardziej podstawowy.
doświadczenia nadprzyrodzonego, w których nadprzyrodzone Świętość manifestowała się pierwotnie wewnątrz
znajduje się na zewnątrz i może być nawet przeciwstawne rzeczywistości nadprzyrodzonego. Jednakże nawet wtedy, gdy
jaźni lub świadomości jednostki. Warto zauważyć, że w świętość oderwie się od swej pierwotnej nadprzyrodzonej
matrycy, coś więcej niż jej śladowe echo zdaje się pozostawać.
tradycji wywodzącej się z Biblii mistycyzm był zawsze
Nawet człowiek nowoczesny, “wyemancypowany” z
zjawiskiem marginesowym. Chociaż pojawiały się tam
nadprzyrodzoności potrafi stać w trwodze w obliczu
wybuchy mistycyzmu, to jednak judaizm, chrześcijaństwo, ziemskich bytów traktowanych jako święte (takich jak naród,
islam są w swej istocie religiami niemistycznymi, w ramach rewolucja, czy też nauka) tak, że rzeczywistość życia
których jednostka spotyka się ze świętością poza sobą a nie codziennego zdaje się załamywać.
wewnątrz siebie. Istnieją również formy mistycyzmu, które
nie wymagają nastawienia religijnego. Mistycyzm jest więc Religia jako tradycja
zjawiskiem, które może współwystępować, ale nie jest
tożsame z doświadczeniem świętości. Rdzeniem zjawiska religii, podkreśla raz jeszcze autor,
Klasyczny opis doświadczenia świętości pochodzi od jest więc zbiór bardzo specyficznych doświadczeń. Łącząc
Rudolfa Otto i nie będziemy się nim bliżej zajmować, pisze nadprzyrodzone i święte pod nazwą “religijnego
autor. Zwróćmy jednak uwagę na jego dwie centralne i w doświadczenia”, należy stwierdzić, że właśnie z tego
jakimś sensie paradoksalne cechy: świętość jest doświadczana doświadczenia religie się oryginalnie wywodzą.
jako byt krańcowo odmienny (totaliter aliter) i równocześnie Doświadczenie religijne nie jest powszechne i nie rozkłada
jako byt o ogromnym i zbawiennym znaczeniu dla istot się równo między ludźmi. Co więcej, nawet ci, którzy mieli
takie doświadczenia, łącznie z towarzyszącym im odczuciem
ludzkich. Właściwe dla tego doświadczenia są zarówno
wszechogarniającej pewności, mają kłopot z utrzymaniem
“pozaludzka” odmienność świętości, jak i jej ludzka
wiary w jego subiektywną realność w ciągu dłuższego czasu.
ważność. Te dwie cechy są jednak ze sobą nieuchronnie
Doświadczenie religijne zostaje więc zmaterializowane w
sprzeczne. Sprzeczność ta prawdopodobnie leży u podłoża
tradycji, za pośrednictwem której dociera do tych, którzy nie
tego, co Otto nazywa misterium oczarowania świętością, które mieli go sami. W tradycji zostaje ono zinstytucjonalizowane
prowadzi do dziwnej ambiwalencji w nastawieniu religijnym zarówno dla tych, co je mieli, jak i dla tych, którzy go nie
— ambiwalencji zbliżania się i uciekania, bycia mieli.
przywiązanym do świętości i chęci uniknięcia jej. Świętość Zmaterializowanie doświadczeń ludzkich w postaci
widziana z punktu widzenia jednostki jest czymś zasadniczo tradycji i instytucji nie jest charakterystyczne tylko dla religii.
od jednostki odmiennym, ale równocześnie potwierdza samo Wręcz przeciwnie, jest ogólną cechą ludzkiej egzystencji, bez
centrum jej bycia i integruje ją z porządkiem kosmosu. której niemożliwe byłoby życie społeczne. Specyficzny
Mikołajewska 373 374 Zjawisko wspólnoty

charakter doświadczenia religijnego rodzi jednak szereg życie społeczne jest odrzucane jako oszustwo lub fikcja.301 Tak
problemów. Najważniejszy jest tu fakt jego pochodzenia, tzn. jednak nie jest, twierdzi autor. Umieszczenie pozaziemskiej
że doświadczenie religijne robi wyłom w rzeczywistości rzeczywistości w rzeczywistości ziemskiej nieuchronnie ją
codziennego życia, podczas gdy tradycje i instytucje są zniekształca, ale jedynie na mocy tego zniekształcenia nawet
strukturami wewnątrz rzeczywistości codziennego życia. Owo słabe echo pierwotnego doświadczenia może zostać
tłumaczenie doświadczonych treści “z jednej rzeczywistości przechowane wśród monotonnych dźwięków codziennego
na drugą” nieuchronnie prowadzi do przekręceń. Tłumacz życia. Można sformułować następujące pytanie: jak
“zająkuje się” lub parafrazuje, pewne rzeczy pomija, a inne zapamiętać nocne głosy aniołów w rzeczowym świetle
dodaje. Jego dylemat podobny jest do dylematu poety wśród dziennym codziennego życia? Cała historia religii dostarcza
biurokratów, lub do dylematu kogoś, kto chce mówić o tu jednoznacznej odpowiedzi: dzięki włączeniu pamięci do
miłości na spotkaniu biznesmenów. Problem utrzymuje się tradycji, która rości sobie prawo do autorytetu społecznego.
nawet wtedy, gdy tłumacz nie ma innego motywu poza chęcią Powoduje to oczywiście, że pamięć ta staje się wrażliwa na
opowiedzenia o swoim doświadczeniu tym, którzy go nie zmiany takie, jak osłabienie tradycji. Nie ma jednak innego
mieli. W tym przypadku pojawiają się również ukryte motywy sposobu, aby wgląd w religijne doświadczenie przetrwał w
specjalnego rodzaju, tj. motywy tych, którzy nabyli prawo do czasie, poza użyciem religijnego języka, który przetrwa te
badań nad wiarygodnością i autorytetem tradycji, która długie okresy ciszy, gdy anioły milczą.
materializuje to tłumaczenie. Tradycja religijna wraz z obrastającymi ją instytucjami
Religijne doświadczenie czerpie swój własny autorytet z istnieje jako fakt w zwykłej, codziennej rzeczywistości.
majestatu boskiego objawienia lub z przygniatającego Pośredniczy ona w doświadczaniu innej rzeczywistości przez
wewnętrznego poczucia realności u mistyka. Gdy tych, którzy nigdy jej sami nie doświadczyli i tych, którzy jej
doświadczenie materializuje się w postaci tradycji, zostaje na doświadczyli, ale którym ciągle grozi zapomnienie go. Każda
nią przeniesiony autorytet religijnego doświadczenia. Sama tradycja jest pamięcią zbiorową. Tradycja religijna jest
istota świętości zostaje przeniesiona z tego, co było wówczas zbiorową pamięcią tych momentów, w których rzeczywistość
w innej rzeczywistości doświadczane (tj. z Boga, bogów, czy innego świata przełamała się do najważniejszej
z jakiś innych nadprzyrodzonych bytów) na to, co jest rzeczywistości życia codziennego. Tradycja jednak nie tylko
doświadczane obecnie w ziemskiej rzeczywistości pośredniczy w doświadczeniu religijnym, ale również je
codziennego życia. W ten sposób pojawiają się święte rytuały, oswaja. Z racji swej natury, doświadczenie religijne jest
święte książki, święte instytucje i święci funkcjonariusze stałym zagrożeniem dla społecznego porządku i to nie w tym
instytucji. Niewypowiedziane jest obecnie wypowiadane i to sensie, że zagraża społeczno–politycznemu status quo, ale w
wypowiadane rutynowo. Świętość staje się doświadczeniem bardziej podstawowym sensie zagrożenia biznesowi życia.
nawykowym. Nadprzyrodzoność “zyskuje obywatelstwo”. Doświadczenie religijne radykalnie relatywizuje lub wręcz
Gdy już raz doświadczenie religijne staje się faktem całkowicie dewaluuje codzienne troski ludzkiego życia. Gdy
zinstytucjonalizowanym wewnątrz zwykłego społecznego przemawia anioł, biznes życia blednie aż do nieistotności, lub
życia, jego wiarygodność jest podtrzymywana przez te same wręcz przestaje być realny. Gdyby anioł przemawiał cały
procesy, które podtrzymują wiarygodność wszystkich innych czas, biznes życia zatrzymałby się prawdopodobnie
doświadczeń. Są nimi przede wszystkim społeczny consensus
301
i kontrola społeczna: doświadczenie jest wiarygodne, gdyż Taki anty–instytucjonalizm, pisze autor, jest charakterystyczny dla
wszyscy tak mówią lub zachowują się tak, jakby tak było i nowoczesnego egzystencjalizmu, który przynajmniej w tej sprawie był jedną z
dlatego, że ten, kto mu zaprzecza, doświadcza odmian religijnego radykalizmu. Autor sam zmierzał w tym kierunku
nieprzyjemności. Konstytuuje to oczywiście zasadnicze przynajmniej w niektórych swoich pracach, np. w Invitation to Sociology
przesunięcie w umiejscowieniu tego doświadczenia w (1963). Autor nie odrzuca całkowicie tego, co napisał o społeczeństwie jako
“fikcji” i uszczęśliwiających cechach jednostkowej “ekstazy”, itp. Takie
świadomości jednostki. (...)
widzenie świata ukazuje pewne ważne cechy zinstytucjanalizowanej religii i
Ten typ rozważań może wydać się zbliżony do
instytucji w ogóle. Jednakże również wyolbrzymia je i prowadzi do
radykalnego anty–instytucjonalizmu, zgodnie z którym całe jednostronnego indywidualistycznego (ipso facto socjologicznie błędnego)
widzenia ludziej egzystencji.
Mikołajewska 373 374 Zjawisko wspólnoty

charakter doświadczenia religijnego rodzi jednak szereg życie społeczne jest odrzucane jako oszustwo lub fikcja.301 Tak
problemów. Najważniejszy jest tu fakt jego pochodzenia, tzn. jednak nie jest, twierdzi autor. Umieszczenie pozaziemskiej
że doświadczenie religijne robi wyłom w rzeczywistości rzeczywistości w rzeczywistości ziemskiej nieuchronnie ją
codziennego życia, podczas gdy tradycje i instytucje są zniekształca, ale jedynie na mocy tego zniekształcenia nawet
strukturami wewnątrz rzeczywistości codziennego życia. Owo słabe echo pierwotnego doświadczenia może zostać
tłumaczenie doświadczonych treści “z jednej rzeczywistości przechowane wśród monotonnych dźwięków codziennego
na drugą” nieuchronnie prowadzi do przekręceń. Tłumacz życia. Można sformułować następujące pytanie: jak
“zająkuje się” lub parafrazuje, pewne rzeczy pomija, a inne zapamiętać nocne głosy aniołów w rzeczowym świetle
dodaje. Jego dylemat podobny jest do dylematu poety wśród dziennym codziennego życia? Cała historia religii dostarcza
biurokratów, lub do dylematu kogoś, kto chce mówić o tu jednoznacznej odpowiedzi: dzięki włączeniu pamięci do
miłości na spotkaniu biznesmenów. Problem utrzymuje się tradycji, która rości sobie prawo do autorytetu społecznego.
nawet wtedy, gdy tłumacz nie ma innego motywu poza chęcią Powoduje to oczywiście, że pamięć ta staje się wrażliwa na
opowiedzenia o swoim doświadczeniu tym, którzy go nie zmiany takie, jak osłabienie tradycji. Nie ma jednak innego
mieli. W tym przypadku pojawiają się również ukryte motywy sposobu, aby wgląd w religijne doświadczenie przetrwał w
specjalnego rodzaju, tj. motywy tych, którzy nabyli prawo do czasie, poza użyciem religijnego języka, który przetrwa te
badań nad wiarygodnością i autorytetem tradycji, która długie okresy ciszy, gdy anioły milczą.
materializuje to tłumaczenie. Tradycja religijna wraz z obrastającymi ją instytucjami
Religijne doświadczenie czerpie swój własny autorytet z istnieje jako fakt w zwykłej, codziennej rzeczywistości.
majestatu boskiego objawienia lub z przygniatającego Pośredniczy ona w doświadczaniu innej rzeczywistości przez
wewnętrznego poczucia realności u mistyka. Gdy tych, którzy nigdy jej sami nie doświadczyli i tych, którzy jej
doświadczenie materializuje się w postaci tradycji, zostaje na doświadczyli, ale którym ciągle grozi zapomnienie go. Każda
nią przeniesiony autorytet religijnego doświadczenia. Sama tradycja jest pamięcią zbiorową. Tradycja religijna jest
istota świętości zostaje przeniesiona z tego, co było wówczas zbiorową pamięcią tych momentów, w których rzeczywistość
w innej rzeczywistości doświadczane (tj. z Boga, bogów, czy innego świata przełamała się do najważniejszej
z jakiś innych nadprzyrodzonych bytów) na to, co jest rzeczywistości życia codziennego. Tradycja jednak nie tylko
doświadczane obecnie w ziemskiej rzeczywistości pośredniczy w doświadczeniu religijnym, ale również je
codziennego życia. W ten sposób pojawiają się święte rytuały, oswaja. Z racji swej natury, doświadczenie religijne jest
święte książki, święte instytucje i święci funkcjonariusze stałym zagrożeniem dla społecznego porządku i to nie w tym
instytucji. Niewypowiedziane jest obecnie wypowiadane i to sensie, że zagraża społeczno–politycznemu status quo, ale w
wypowiadane rutynowo. Świętość staje się doświadczeniem bardziej podstawowym sensie zagrożenia biznesowi życia.
nawykowym. Nadprzyrodzoność “zyskuje obywatelstwo”. Doświadczenie religijne radykalnie relatywizuje lub wręcz
Gdy już raz doświadczenie religijne staje się faktem całkowicie dewaluuje codzienne troski ludzkiego życia. Gdy
zinstytucjonalizowanym wewnątrz zwykłego społecznego przemawia anioł, biznes życia blednie aż do nieistotności, lub
życia, jego wiarygodność jest podtrzymywana przez te same wręcz przestaje być realny. Gdyby anioł przemawiał cały
procesy, które podtrzymują wiarygodność wszystkich innych czas, biznes życia zatrzymałby się prawdopodobnie
doświadczeń. Są nimi przede wszystkim społeczny consensus
301
i kontrola społeczna: doświadczenie jest wiarygodne, gdyż Taki anty–instytucjonalizm, pisze autor, jest charakterystyczny dla
wszyscy tak mówią lub zachowują się tak, jakby tak było i nowoczesnego egzystencjalizmu, który przynajmniej w tej sprawie był jedną z
dlatego, że ten, kto mu zaprzecza, doświadcza odmian religijnego radykalizmu. Autor sam zmierzał w tym kierunku
nieprzyjemności. Konstytuuje to oczywiście zasadnicze przynajmniej w niektórych swoich pracach, np. w Invitation to Sociology
przesunięcie w umiejscowieniu tego doświadczenia w (1963). Autor nie odrzuca całkowicie tego, co napisał o społeczeństwie jako
“fikcji” i uszczęśliwiających cechach jednostkowej “ekstazy”, itp. Takie
świadomości jednostki. (...)
widzenie świata ukazuje pewne ważne cechy zinstytucjanalizowanej religii i
Ten typ rozważań może wydać się zbliżony do
instytucji w ogóle. Jednakże również wyolbrzymia je i prowadzi do
radykalnego anty–instytucjonalizmu, zgodnie z którym całe jednostronnego indywidualistycznego (ipso facto socjologicznie błędnego)
widzenia ludziej egzystencji.
Mikołajewska 375 376 Zjawisko wspólnoty

całkowicie. Żadne społeczeństwo nie może przetrwać w między doświadczeniem religijnym a symbolicznym
usztywnionej postawie spotkania z nadprzyrodzonym. narzędziem, przy pomocy którego jest ono komunikowane (i
Społeczeństwo, aby przetrwać (co dla istot ludzkich oznacza materializowane w tradycji) jest dialektyczny — tzn.
kontynuowanie życia), musi ograniczać to spotkanie, doświadczenie religijne i symboliczne narzędzie wzajemnie
kontrolować je i sprowadzać do określonych warunków. To się determinują, podsumowuje autor.
oswajanie doświadczenia religijnego jest jedną z najbardziej Ów w istocie prosty fakt, gdy raz uchwycony, zapobiega
podstawowych, społecznych i psychologicznych funkcji jednostronnym interpretacjom procesu religijnej komunikacji.
instytucji religijnych. Tradycja religijna jest więc pewnego Z jednej strony, zapobiega poglądowi (ciągle utrzymywanemu
rodzaju mechanizmem obronnym najważniejszej przez ortodoksyjnych Muzułmanów), że religijny przekaz
rzeczywistości, która broni swych granic przed groźbą bycia może całkowicie opanować materię symbolizmu, w której jest
pokonaną przez najazd nadprzyrodzoności. komunikowany. “Dosłowna inspiracja” jest jednak według
Tradycja religijna trzyma w szachu te “moce autora niemożliwa, jeżeli nie z innych powodów, to choćby
wzniosłości”, które w innym przypadku mogłyby pochłonąć dlatego, że język tradycji religijnej, jest językiem ludzkim — a
całe życie. Inaczej doświadczenie religijne byłoby więc, rezultatem ludzkiej historii i nośnikiem obszernego
niebezpieczne. Niebezpieczeństwo to jest redukowane i nagromadzenia ludzkiej pamięci, większość której nie ma
rutynizowane dzięki instytucjonalizacji. Rytuał religijny np. wiele wspólnego z religią. Z drugiej strony, te same fakty
wyznacza spotkaniu ze świętością określony czas i miejsce i wykluczają pogląd przeciwny, że doświadczenie religijne nie
poddaje je kontroli rozsądnych funkcjonariuszy. Równo- jest niczym więcej niż odzwierciedleniem tej szczególnej
cześnie, rytuał religijny uwalnia resztę życia od ciężaru historii. Podsumowując: religię możemy rozumieć jako ludzką
konieczności odbywania tych spotkań. Jednostka, dzięki projekcję, ponieważ jest ona komunikowana przy pomocy
rytuałowi religijnemu, może obecnie zająć się biznesem ludzkich symboli. Jednakże samo komunikowanie jest
własnego, codziennego życia, tj. kochaniem się, prowa- motywowane przez doświadczenie pozaludzkiej
dzeniem wojen, zarabianiem pieniędzy, itp., nie będąc niepo- rzeczywistości, która przedarła się do ludzkiego życia.
kojona przez posłańców z innego świata. Takie widzenie Ważną częścią każdej religijnej tradycji jest rozwój
pozwala zrozumieć łacińskie korzenie słowa “religia”, które refleksji teoretycznej. Może ona przybrać formę wyszukanych
pochodzi od relegere (być ostrożnym). Tradycja religijna to teoretycznych budowli lub zostać wcielona w mitach,
troskliwe zarządzanie w istocie swej niebezpiecznym ludzkim legendach, maksimach. Człowiek jest istotą zastanawiającą
doświadczeniem302. W tym samym procesie oswajania, święte się nad własną naturą. Religijna tradycja musi ponadto
cechy tego doświadczenia mogą przenieść się na byty, które rozwijać myśl zastanawiającą się nad nią samą z powodu
nie są nadprzyrodzone — najpierw na instytucje religijne, społecznego wymogu legitymizacji: każdej nowej generacji
potem na inne instytucje, takie jak państwo, naród itp. należy wyjaśnić dlaczego rzeczy mają się tak, jak głosi
Każde ludzkie doświadczenie, aby być przekazane innym i tradycja. Gdy dana tradycja twa w czasie, wraz z nią rozrasta
przetrwać w czasie, musi zostać przedstawione w postaci się ciało mniej lub bardziej autorytatywnych tłumaczeń i
symboli.303 Doświadczenie religijne nie jest tu wyjątkiem. Jak interpretacji oryginalnego doświadczenia (bez względu na to,
tylko treść takiego doświadczenia staje się komunikowalna w czy zostało ono spisane w świętych księgach, czy też nie). Dla
języku, zostaje ona włączona (lub jeśli ktoś woli, uwięziona) zrozumienia religii niezwykle istotne jest odróżnienie owego
do szczególnej materii symbolizmu, który ma swoją historię agregatu teoretycznej refleksji od oryginalnego
oraz społeczne miejsce. I tak np. arabski język Koranu nie doświadczenia, z którego się ona narodziła. Każdy, kto jest
spadł z nieba. Wręcz przeciwnie, ma on swoją specyficzną zaznajomiony z literaturą religijną wie, że nie jest to łatwe, a
historię, która zdecydowanie ukształtowała jego charakter i czasami wręcz niemożliwe. Jednakże, rozróżnienie między
jego zdolność symbolizowania doświadczenia. (...) Związek religijnym doświadczeniem i religijną refleksją jest
podstawowe. Inaczej pojawi się jeden z dwóch błędów: albo
302
Powyższa interpretacja, pisze autor, jest naszkicowana w M. Webera teorii zostanie pominięty nieuchronnie zniekształcający wpływ
“rutynizacji charyzmy”, jednakże autor sądzi, że rozszerzył jej zasięg. refleksji, albo badanie religii stanie się historią teorii lub
303
Autor odwołuje czytelnika do pracy Schutza, op. cit., s. 287 “idei”.
Mikołajewska 375 376 Zjawisko wspólnoty

całkowicie. Żadne społeczeństwo nie może przetrwać w między doświadczeniem religijnym a symbolicznym
usztywnionej postawie spotkania z nadprzyrodzonym. narzędziem, przy pomocy którego jest ono komunikowane (i
Społeczeństwo, aby przetrwać (co dla istot ludzkich oznacza materializowane w tradycji) jest dialektyczny — tzn.
kontynuowanie życia), musi ograniczać to spotkanie, doświadczenie religijne i symboliczne narzędzie wzajemnie
kontrolować je i sprowadzać do określonych warunków. To się determinują, podsumowuje autor.
oswajanie doświadczenia religijnego jest jedną z najbardziej Ów w istocie prosty fakt, gdy raz uchwycony, zapobiega
podstawowych, społecznych i psychologicznych funkcji jednostronnym interpretacjom procesu religijnej komunikacji.
instytucji religijnych. Tradycja religijna jest więc pewnego Z jednej strony, zapobiega poglądowi (ciągle utrzymywanemu
rodzaju mechanizmem obronnym najważniejszej przez ortodoksyjnych Muzułmanów), że religijny przekaz
rzeczywistości, która broni swych granic przed groźbą bycia może całkowicie opanować materię symbolizmu, w której jest
pokonaną przez najazd nadprzyrodzoności. komunikowany. “Dosłowna inspiracja” jest jednak według
Tradycja religijna trzyma w szachu te “moce autora niemożliwa, jeżeli nie z innych powodów, to choćby
wzniosłości”, które w innym przypadku mogłyby pochłonąć dlatego, że język tradycji religijnej, jest językiem ludzkim — a
całe życie. Inaczej doświadczenie religijne byłoby więc, rezultatem ludzkiej historii i nośnikiem obszernego
niebezpieczne. Niebezpieczeństwo to jest redukowane i nagromadzenia ludzkiej pamięci, większość której nie ma
rutynizowane dzięki instytucjonalizacji. Rytuał religijny np. wiele wspólnego z religią. Z drugiej strony, te same fakty
wyznacza spotkaniu ze świętością określony czas i miejsce i wykluczają pogląd przeciwny, że doświadczenie religijne nie
poddaje je kontroli rozsądnych funkcjonariuszy. Równo- jest niczym więcej niż odzwierciedleniem tej szczególnej
cześnie, rytuał religijny uwalnia resztę życia od ciężaru historii. Podsumowując: religię możemy rozumieć jako ludzką
konieczności odbywania tych spotkań. Jednostka, dzięki projekcję, ponieważ jest ona komunikowana przy pomocy
rytuałowi religijnemu, może obecnie zająć się biznesem ludzkich symboli. Jednakże samo komunikowanie jest
własnego, codziennego życia, tj. kochaniem się, prowa- motywowane przez doświadczenie pozaludzkiej
dzeniem wojen, zarabianiem pieniędzy, itp., nie będąc niepo- rzeczywistości, która przedarła się do ludzkiego życia.
kojona przez posłańców z innego świata. Takie widzenie Ważną częścią każdej religijnej tradycji jest rozwój
pozwala zrozumieć łacińskie korzenie słowa “religia”, które refleksji teoretycznej. Może ona przybrać formę wyszukanych
pochodzi od relegere (być ostrożnym). Tradycja religijna to teoretycznych budowli lub zostać wcielona w mitach,
troskliwe zarządzanie w istocie swej niebezpiecznym ludzkim legendach, maksimach. Człowiek jest istotą zastanawiającą
doświadczeniem302. W tym samym procesie oswajania, święte się nad własną naturą. Religijna tradycja musi ponadto
cechy tego doświadczenia mogą przenieść się na byty, które rozwijać myśl zastanawiającą się nad nią samą z powodu
nie są nadprzyrodzone — najpierw na instytucje religijne, społecznego wymogu legitymizacji: każdej nowej generacji
potem na inne instytucje, takie jak państwo, naród itp. należy wyjaśnić dlaczego rzeczy mają się tak, jak głosi
Każde ludzkie doświadczenie, aby być przekazane innym i tradycja. Gdy dana tradycja twa w czasie, wraz z nią rozrasta
przetrwać w czasie, musi zostać przedstawione w postaci się ciało mniej lub bardziej autorytatywnych tłumaczeń i
symboli.303 Doświadczenie religijne nie jest tu wyjątkiem. Jak interpretacji oryginalnego doświadczenia (bez względu na to,
tylko treść takiego doświadczenia staje się komunikowalna w czy zostało ono spisane w świętych księgach, czy też nie). Dla
języku, zostaje ona włączona (lub jeśli ktoś woli, uwięziona) zrozumienia religii niezwykle istotne jest odróżnienie owego
do szczególnej materii symbolizmu, który ma swoją historię agregatu teoretycznej refleksji od oryginalnego
oraz społeczne miejsce. I tak np. arabski język Koranu nie doświadczenia, z którego się ona narodziła. Każdy, kto jest
spadł z nieba. Wręcz przeciwnie, ma on swoją specyficzną zaznajomiony z literaturą religijną wie, że nie jest to łatwe, a
historię, która zdecydowanie ukształtowała jego charakter i czasami wręcz niemożliwe. Jednakże, rozróżnienie między
jego zdolność symbolizowania doświadczenia. (...) Związek religijnym doświadczeniem i religijną refleksją jest
podstawowe. Inaczej pojawi się jeden z dwóch błędów: albo
302
Powyższa interpretacja, pisze autor, jest naszkicowana w M. Webera teorii zostanie pominięty nieuchronnie zniekształcający wpływ
“rutynizacji charyzmy”, jednakże autor sądzi, że rozszerzył jej zasięg. refleksji, albo badanie religii stanie się historią teorii lub
303
Autor odwołuje czytelnika do pracy Schutza, op. cit., s. 287 “idei”.
Mikołajewska 377 378 Zjawisko wspólnoty

Podsumowując, materializacja religijnego doświadczenia nowoczesny nie ma już takich doświadczeń lub przynajmniej
w tradycji i rozwój refleksji teoretycznej nad oryginalnym zdarzają się one rzadziej niż dotychczas lub że ma je równie
doświadczeniem religijnym powinny być traktowane zarówno często jak zawsze. Dominujące widzenie świata odebrało im
jako nieuchronne, jak i jako nieuchronnie zniekształcające. jednak ich legitymizację. Ukrywa je lub im zaprzecza (i to
Jest to słabością, ale równocześnie szansą, gdyż otwiera zarówno przed sobą samym jak i przed innymi ludźmi). Bez
możliwość powrotu (o tyle, o ile jest to możliwe) do jądra względu na to, którą z tych hipotez uznamy za bardziej
samego doświadczenia religijnego. Powinni o tym prawdopodobną, jest oczywiste, że ani doświadczenia
szczególnie pamiętać przedstawiciele nowoczesnych, religijne, ani refleksja religijna nie pojawiają się w
intelektualnych dyscyplin takich jak historia, czy nauki nowoczesnej sytuacji z tą samą łatwością jak dawniej.
społeczne próbujące zrozumieć religię. Dyscypliny te same w Wobec uniwersalności i znaczenia doświadczenia
sobie mają silnie relatywizujący wpływ — tradycja jest przez religijnego we wszystkich poprzednich epokach, jest jasne, że
nie rozumiana jako produkt wielu przyczyn historycznych, a wypieranie go lub zaprzeczanie mu ma katastrofalne skutki.
teologia jako rezultat tego lub innego konfliktu społeczno– Zostały one znakomicie uchwycone w wypowiedzi
ekonomicznego, itp. W ciągu ostatnich dwustu lat studiów Nietzsche'ego o “śmierci Boga” i o tym, że świat, w którym
nad religią, zjawisko religijne faktycznie gubi się w tych Bóg umarł, staje się zimniejszy. Ten chłód ma koszty
relatywizacjach. Warto więc przypomnieć, że doświadczenie psychologiczne i społeczne. Nietzsche pisał: “Jak nam się
religijne zawsze towarzyszyło ludzkiej historii. Jak to zostało udało wypić morze? Kto dał nam gumkę, aby wytrzeć
wyrażone w Koranie: “nie ma takiego narodu, którego by horyzont? Co robiliśmy, gdy uwalnialiśmy ziemię od jej
apostoł nie ostrzegał”. Poza wszelkimi historycznymi słońca? Dokąd ona teraz pójdzie? Dokąd my pójdziemy? Czy
relatywizacjami i ziemską rzeczywistością jako taką ukrywa poza wszelkie słońca? Czyż nie jest to wieczny upadek? Do
się owo “rdzenne” doświadczenie, w swych różnych formach, przodu, na boki, do tyłu, we wszystkich kierunkach? Czy jest
które musi być ostatecznym celem badań w dziedzinie jeszcze powyżej i poniżej? Czyż nie wędrujemy przez
zjawiska religijnego. Celu tego nie można nigdy w pełni nieskończoną nicość? Czyż nie straszy nas pusta przestrzeń?
zrealizować z powodu natury dowodów empirycznych i z Czyż nie stało się zimniej?”304 Większość nowoczesnych ludzi
powodu umiejscowienia badacza wewnątrz określonej, nie doświadcza tego zaniku boskości równie gwałtownie. Na
społeczno–historycznej rzeczywistości. Do realizacji tego celu każdego Nietzsche'go lub Dostojewskiego przypada tysiące
możemy się co najwyżej zbliżać, pisze autor. Nie oznacza to mniej lub bardziej dobrze przystosowanych agnostyków,
jednak, że nie trzeba próbować. mniej lub bardziej popędzanych przez lęk ateistów.
W rezultacie zaniku (lub zaprzeczenia) doświadczenia
Jeszcze raz o nowoczesnej sytuacji religijnego nowoczesny człowiek stał się więc w świecie
Jak mówiliśmy poprzednio, pisze autor, nowoczesna bardziej samotny. Nowoczesne instytucje i społeczeństwa są
sytuacja nie sprzyja wiarygodności autorytetu religijnego. również bardziej “samotne” — w tym sensie, że są
Nowoczesna sytuacja ze swoim aspektem pluralizmu oraz pozbawione godnej zaufania legitymizacji, której zawsze
sekularyzacji wywiera poznawczy nacisk na religijnego dostarczały święte symbole wywodzące się z doświadczenia
myśliciela. Gdy świeckie widzenie świata charakterystyczne religijnego. W konsekwencji historia sekularyzacji jest
dla nowoczesności dominuje w społecznym kontekście również historią zastępowania i wskrzeszania tych świętych
religijnego myśliciela, jest on zmuszony do stłumienia lub symboli. Człowiek nie potrafi być sam w kosmosie ani jako
całkowitego odrzucenia nadprzyrodzonych elementów jednostka, ani jako kolektyw i dlatego świętość przenosi się z
własnej tradycji. Nie jest on tu sam. Dzieli te naciski z nadprzyrodzoności na odniesienia ziemskie. (...) (...)
wszystkimi nowoczesnymi ludźmi — intelektualistami lub
nieintelektualistami, przywiązanymi lub odrzucającymi
tradycję religijną. Nie wiadomo dokładnie, co to oznacza dla
doświadczenia religijnego jako takiego, tzn. dla
304
doświadczenia, które poprzedza refleksję nad nim. Można Autor cytuje Die fr¬hliche Wissenschaft, Schlechta edition, 1960, II, 127 w
postawić dwie hipotezy, twierdzi autor, że człowiek swoim własnym tłumaczeniu na angielski.
Mikołajewska 377 378 Zjawisko wspólnoty

Podsumowując, materializacja religijnego doświadczenia nowoczesny nie ma już takich doświadczeń lub przynajmniej
w tradycji i rozwój refleksji teoretycznej nad oryginalnym zdarzają się one rzadziej niż dotychczas lub że ma je równie
doświadczeniem religijnym powinny być traktowane zarówno często jak zawsze. Dominujące widzenie świata odebrało im
jako nieuchronne, jak i jako nieuchronnie zniekształcające. jednak ich legitymizację. Ukrywa je lub im zaprzecza (i to
Jest to słabością, ale równocześnie szansą, gdyż otwiera zarówno przed sobą samym jak i przed innymi ludźmi). Bez
możliwość powrotu (o tyle, o ile jest to możliwe) do jądra względu na to, którą z tych hipotez uznamy za bardziej
samego doświadczenia religijnego. Powinni o tym prawdopodobną, jest oczywiste, że ani doświadczenia
szczególnie pamiętać przedstawiciele nowoczesnych, religijne, ani refleksja religijna nie pojawiają się w
intelektualnych dyscyplin takich jak historia, czy nauki nowoczesnej sytuacji z tą samą łatwością jak dawniej.
społeczne próbujące zrozumieć religię. Dyscypliny te same w Wobec uniwersalności i znaczenia doświadczenia
sobie mają silnie relatywizujący wpływ — tradycja jest przez religijnego we wszystkich poprzednich epokach, jest jasne, że
nie rozumiana jako produkt wielu przyczyn historycznych, a wypieranie go lub zaprzeczanie mu ma katastrofalne skutki.
teologia jako rezultat tego lub innego konfliktu społeczno– Zostały one znakomicie uchwycone w wypowiedzi
ekonomicznego, itp. W ciągu ostatnich dwustu lat studiów Nietzsche'ego o “śmierci Boga” i o tym, że świat, w którym
nad religią, zjawisko religijne faktycznie gubi się w tych Bóg umarł, staje się zimniejszy. Ten chłód ma koszty
relatywizacjach. Warto więc przypomnieć, że doświadczenie psychologiczne i społeczne. Nietzsche pisał: “Jak nam się
religijne zawsze towarzyszyło ludzkiej historii. Jak to zostało udało wypić morze? Kto dał nam gumkę, aby wytrzeć
wyrażone w Koranie: “nie ma takiego narodu, którego by horyzont? Co robiliśmy, gdy uwalnialiśmy ziemię od jej
apostoł nie ostrzegał”. Poza wszelkimi historycznymi słońca? Dokąd ona teraz pójdzie? Dokąd my pójdziemy? Czy
relatywizacjami i ziemską rzeczywistością jako taką ukrywa poza wszelkie słońca? Czyż nie jest to wieczny upadek? Do
się owo “rdzenne” doświadczenie, w swych różnych formach, przodu, na boki, do tyłu, we wszystkich kierunkach? Czy jest
które musi być ostatecznym celem badań w dziedzinie jeszcze powyżej i poniżej? Czyż nie wędrujemy przez
zjawiska religijnego. Celu tego nie można nigdy w pełni nieskończoną nicość? Czyż nie straszy nas pusta przestrzeń?
zrealizować z powodu natury dowodów empirycznych i z Czyż nie stało się zimniej?”304 Większość nowoczesnych ludzi
powodu umiejscowienia badacza wewnątrz określonej, nie doświadcza tego zaniku boskości równie gwałtownie. Na
społeczno–historycznej rzeczywistości. Do realizacji tego celu każdego Nietzsche'go lub Dostojewskiego przypada tysiące
możemy się co najwyżej zbliżać, pisze autor. Nie oznacza to mniej lub bardziej dobrze przystosowanych agnostyków,
jednak, że nie trzeba próbować. mniej lub bardziej popędzanych przez lęk ateistów.
W rezultacie zaniku (lub zaprzeczenia) doświadczenia
Jeszcze raz o nowoczesnej sytuacji religijnego nowoczesny człowiek stał się więc w świecie
Jak mówiliśmy poprzednio, pisze autor, nowoczesna bardziej samotny. Nowoczesne instytucje i społeczeństwa są
sytuacja nie sprzyja wiarygodności autorytetu religijnego. również bardziej “samotne” — w tym sensie, że są
Nowoczesna sytuacja ze swoim aspektem pluralizmu oraz pozbawione godnej zaufania legitymizacji, której zawsze
sekularyzacji wywiera poznawczy nacisk na religijnego dostarczały święte symbole wywodzące się z doświadczenia
myśliciela. Gdy świeckie widzenie świata charakterystyczne religijnego. W konsekwencji historia sekularyzacji jest
dla nowoczesności dominuje w społecznym kontekście również historią zastępowania i wskrzeszania tych świętych
religijnego myśliciela, jest on zmuszony do stłumienia lub symboli. Człowiek nie potrafi być sam w kosmosie ani jako
całkowitego odrzucenia nadprzyrodzonych elementów jednostka, ani jako kolektyw i dlatego świętość przenosi się z
własnej tradycji. Nie jest on tu sam. Dzieli te naciski z nadprzyrodzoności na odniesienia ziemskie. (...) (...)
wszystkimi nowoczesnymi ludźmi — intelektualistami lub
nieintelektualistami, przywiązanymi lub odrzucającymi
tradycję religijną. Nie wiadomo dokładnie, co to oznacza dla
doświadczenia religijnego jako takiego, tzn. dla
304
doświadczenia, które poprzedza refleksję nad nim. Można Autor cytuje Die fr¬hliche Wissenschaft, Schlechta edition, 1960, II, 127 w
postawić dwie hipotezy, twierdzi autor, że człowiek swoim własnym tłumaczeniu na angielski.
Mikołajewska 379 380 Zjawisko wspólnoty

Trzy opcje dla myślenia religijnego sam ten fakt, ponieważ akademickie narzędzia są produktem
nowoczesnej, świeckiej świadomości. Opcja redukcyjna
W pluralistycznej sytuacji myślenie religijne ma trzy wyróżnia się jednak czymś bardziej radykalnym niż
opcje, twierdzi autor i nazywa je kolejno opcją dedukcyjną, stosowanie tych lub innych nowoczesnych narzędzi
redukcyjną i indukcyjną. Są one “typami idealnymi” i autor intelektualnych. Jest ona zamianą autorytetów: autorytet
nie zakłada, że jego typologia jest wyczerpująca, tj. obejmuje tradycji zostaje zastąpiony autorytetem nowoczesnej myśli lub
wszystkie pojawiające się współcześnie teologie. Autor świadomości. Deus dixit zostaje zastąpione przez równie
budując swą typologię podążał za Maxem Weberem. natarczywe Homo modernus dixit. Inaczej mówiąc,
Typologia jako taka nie istnieje w świecie, lecz zawsze jest
nowoczesna świadomość i jej domniemane kategorie stają się
konstruktem intelektualnym. Nie można więc jej nigdy
jedynymi kryteriami ważności refleksji religijnej. Tym
znaleźć w formie czystej i zawsze będą istnieć przypadki,
kryteriom nadaje się również obiektywny status o tyle, o ile ci,
które się w niej nie mieszczą. Typologia jest użyteczna o tyle,
którzy wybierają tę opcję, są skłonni do zdecydowanych
o ile pomaga w rozróżnieniach między empirycznie
dostępnymi przypadkami i w związku z tym w rozumieniu i poglądów, co do tego, co jest i co nie jest “dozwolone” dla
wyjaśnianiu. Użyteczność typologii można więc oceniać człowieka nowoczesnego. Wybór tej opcji otwiera program
dopiero po jej faktycznym zastosowaniu i przeciwnik poznawczy, w którym potwierdzenia pochodzące z tradycji są
typologii powinien odłożyć swą irytację aż do tego momentu, systematycznie tłumaczone na ich “dopuszczalność” w
pisze autor. ramach nowoczesnej świeckości. Główną korzyścią tej opcji
Opcja dedukcyjna jest próbą przyrócenia tradycji religijnej jest to, że redukuje ona dysonans poznawczy lub przynajmniej
autorytetu w obliczu nowoczesnej świeckości. Tradycji zdaje się tak robić. Główna słabość polega na tym, że tradycja
przywraca się jej status danej a priori, umożliwiając wraz z całą swoją religijną treścią gubi się w procesie
dedukowanie z niej religijnych potwierdzeń dla tłumaczenia na świeckie.
rzeczywistości w taki sam sposób jak w czasach pre– Opcja indukcyjna polega na powrocie do doświadczenia
modernistycznych. Istnieją różne sposoby przywracania jako podstawy religijnych potwierdzeń — do własnego
tradycyjnego autorytetu. Jednakże bez względu na te różnice doświadczenia o ile jest to możliwe oraz do doświadczenia
jednostka wybierająca tę opcję doświadcza, że sama reaguje zmaterializowanego w szczególnej dziedzinie tradycji.
na rzeczywistość religijną, która jest suwerennie niezależna Dziedzina ta może mieć różny zasięg. Może ograniczać się do
od relatywizacji w jej własnej społeczno–historycznej sytuacji. własnej tradycji lub roszerzyć się na tyle, by zawrzeć jak
W kontekście chrześcijańskim (podobnie jak w żydowskim, najpełniej dostępny zapis ludzkiej historii religijnej. Tak czy
czy muzułmańskim) jednostka raz jeszcze staje wobec inaczej, indukcja oznacza tutaj, że tradycja religijna jest
majestatycznego autorytetu słów “Deus dixit” — Bóg, który traktowana jak materialny dowód doświadczenia religijnego i
przemówił już raz za pośrednictwem świętych ksiąg i wglądu wynikłego z tego doświadczenia. W opcję tę
współczesnego proklamowania ich przesłania, nie przestaje wbudowana jest rozmyślnie postawa empiryczna, ważąca i
więc mówić do ludzi współczesnych, w taki sam sposób jak oceniająca konstrukcja umysłu — niekoniecznie chłodna i
mówił do proroków i posłańców, którym objawił się na pozbawiona emocji, ale niechętna do narzucania klauzuli na
początku tej tradycji. Opcja dedukcyjna czerpie korzyść poszukiwanie religijnej prawdy poprzez odwoływanie się do
poznawczą z przywrócenia refleksji religijnej jej jakiegokolwiek autorytetu — czy to do autorytetu Deux dixit
obiektywnego kryterium ważności. Główną jej słabością jest tej lub innej tradycji, czy to do autorytetu nowoczesnej myśli
trudność utrzymania subiektywnego przekonania o słuszności lub świadomości. Zaletą tej opcji jest otwartość umysłu i
tej procedury w nowoczesnej sytuacji. świeżość, która zwykle pochodzi z nieautorytarnego podejścia
Opcja redukcjonistyczna jest reinterpretacją tradycji w do pytań o prawdę. Słabość natomiast tkwi w tym, że
języku nowoczesnej świeckości uważaną za nieodpartą otwartość umysłu nigdy się nie kończy, co nie pozwala na
konieczność, aby uczestniczyć w nowoczesnej świadomości. zaspokojenie wielkiego głodu na pewność religijną.
Robi się to oczywiście w różnym stopniu. Np. ten, kto używa Zastąpienie proklamowania hipotezą jest dla ducha
metod nowoczesnej historii, sekularyzuje tę tradycję przez religijnego wielce nieprzyjemne.
Mikołajewska 379 380 Zjawisko wspólnoty

Trzy opcje dla myślenia religijnego sam ten fakt, ponieważ akademickie narzędzia są produktem
nowoczesnej, świeckiej świadomości. Opcja redukcyjna
W pluralistycznej sytuacji myślenie religijne ma trzy wyróżnia się jednak czymś bardziej radykalnym niż
opcje, twierdzi autor i nazywa je kolejno opcją dedukcyjną, stosowanie tych lub innych nowoczesnych narzędzi
redukcyjną i indukcyjną. Są one “typami idealnymi” i autor intelektualnych. Jest ona zamianą autorytetów: autorytet
nie zakłada, że jego typologia jest wyczerpująca, tj. obejmuje tradycji zostaje zastąpiony autorytetem nowoczesnej myśli lub
wszystkie pojawiające się współcześnie teologie. Autor świadomości. Deus dixit zostaje zastąpione przez równie
budując swą typologię podążał za Maxem Weberem. natarczywe Homo modernus dixit. Inaczej mówiąc,
Typologia jako taka nie istnieje w świecie, lecz zawsze jest
nowoczesna świadomość i jej domniemane kategorie stają się
konstruktem intelektualnym. Nie można więc jej nigdy
jedynymi kryteriami ważności refleksji religijnej. Tym
znaleźć w formie czystej i zawsze będą istnieć przypadki,
kryteriom nadaje się również obiektywny status o tyle, o ile ci,
które się w niej nie mieszczą. Typologia jest użyteczna o tyle,
którzy wybierają tę opcję, są skłonni do zdecydowanych
o ile pomaga w rozróżnieniach między empirycznie
dostępnymi przypadkami i w związku z tym w rozumieniu i poglądów, co do tego, co jest i co nie jest “dozwolone” dla
wyjaśnianiu. Użyteczność typologii można więc oceniać człowieka nowoczesnego. Wybór tej opcji otwiera program
dopiero po jej faktycznym zastosowaniu i przeciwnik poznawczy, w którym potwierdzenia pochodzące z tradycji są
typologii powinien odłożyć swą irytację aż do tego momentu, systematycznie tłumaczone na ich “dopuszczalność” w
pisze autor. ramach nowoczesnej świeckości. Główną korzyścią tej opcji
Opcja dedukcyjna jest próbą przyrócenia tradycji religijnej jest to, że redukuje ona dysonans poznawczy lub przynajmniej
autorytetu w obliczu nowoczesnej świeckości. Tradycji zdaje się tak robić. Główna słabość polega na tym, że tradycja
przywraca się jej status danej a priori, umożliwiając wraz z całą swoją religijną treścią gubi się w procesie
dedukowanie z niej religijnych potwierdzeń dla tłumaczenia na świeckie.
rzeczywistości w taki sam sposób jak w czasach pre– Opcja indukcyjna polega na powrocie do doświadczenia
modernistycznych. Istnieją różne sposoby przywracania jako podstawy religijnych potwierdzeń — do własnego
tradycyjnego autorytetu. Jednakże bez względu na te różnice doświadczenia o ile jest to możliwe oraz do doświadczenia
jednostka wybierająca tę opcję doświadcza, że sama reaguje zmaterializowanego w szczególnej dziedzinie tradycji.
na rzeczywistość religijną, która jest suwerennie niezależna Dziedzina ta może mieć różny zasięg. Może ograniczać się do
od relatywizacji w jej własnej społeczno–historycznej sytuacji. własnej tradycji lub roszerzyć się na tyle, by zawrzeć jak
W kontekście chrześcijańskim (podobnie jak w żydowskim, najpełniej dostępny zapis ludzkiej historii religijnej. Tak czy
czy muzułmańskim) jednostka raz jeszcze staje wobec inaczej, indukcja oznacza tutaj, że tradycja religijna jest
majestatycznego autorytetu słów “Deus dixit” — Bóg, który traktowana jak materialny dowód doświadczenia religijnego i
przemówił już raz za pośrednictwem świętych ksiąg i wglądu wynikłego z tego doświadczenia. W opcję tę
współczesnego proklamowania ich przesłania, nie przestaje wbudowana jest rozmyślnie postawa empiryczna, ważąca i
więc mówić do ludzi współczesnych, w taki sam sposób jak oceniająca konstrukcja umysłu — niekoniecznie chłodna i
mówił do proroków i posłańców, którym objawił się na pozbawiona emocji, ale niechętna do narzucania klauzuli na
początku tej tradycji. Opcja dedukcyjna czerpie korzyść poszukiwanie religijnej prawdy poprzez odwoływanie się do
poznawczą z przywrócenia refleksji religijnej jej jakiegokolwiek autorytetu — czy to do autorytetu Deux dixit
obiektywnego kryterium ważności. Główną jej słabością jest tej lub innej tradycji, czy to do autorytetu nowoczesnej myśli
trudność utrzymania subiektywnego przekonania o słuszności lub świadomości. Zaletą tej opcji jest otwartość umysłu i
tej procedury w nowoczesnej sytuacji. świeżość, która zwykle pochodzi z nieautorytarnego podejścia
Opcja redukcjonistyczna jest reinterpretacją tradycji w do pytań o prawdę. Słabość natomiast tkwi w tym, że
języku nowoczesnej świeckości uważaną za nieodpartą otwartość umysłu nigdy się nie kończy, co nie pozwala na
konieczność, aby uczestniczyć w nowoczesnej świadomości. zaspokojenie wielkiego głodu na pewność religijną.
Robi się to oczywiście w różnym stopniu. Np. ten, kto używa Zastąpienie proklamowania hipotezą jest dla ducha
metod nowoczesnej historii, sekularyzuje tę tradycję przez religijnego wielce nieprzyjemne.
Mikołajewska 381 382 Zjawisko wspólnoty

Pomimo tej słabości opcji indukcyjnej, autor jest Było ono charakterystyczne dla protestanckiego teologicznego
przekonany, że jest to opcja najbardziej obiecująca, jeśli liberalizmu co najmniej od czasów Friedricha
chodzi o sprostanie wyzwaniu rzuconemu religii przez Schleiermachera. Od czasu, gdy nowoczesność stała się
nowoczesną. sytuację. Właśnie dlatego autor uważał analizę powszechnym kontekstem społecznym, w którym odbywa się
różnic między doświadczeniem religijnym, religijną tradycją i refleksja religijna, protestanckie radzenie sobie z
refleksją religijną za konieczną. Gdyby różnice te nie zostały nowoczesnością stało się interesujące. Centralnym motywem
omówione, nie można by mówić o opcji indukcyjnej. Jeżeli protestanckiego teologicznego liberalizmu jest opcja
religię potraktuje się jako nic więcej lecz zbiór teoretycznych indukcyjna — nie ogranicza się ona jednak do protestantów.
twierdzeń wówczas relatywizacja religii przez nowoczesność Odbudowywanie tradycyjnego autorytetu i sekularyzacja są
byłaby nieuchronna. W takim przypadku po zastąpieniu opcjami wybieranymi przez katolików, żydów, muzułmanów,
jednej uwiarygodniającej struktury przez inną musiałaby buddystów i inne grupy “wchodzące” do nowoczesnego
nastąpić zmiana autorytetów poznawczych. Mówiąc inaczej, świata (lub na które nowoczesny świat “zstąpił”). Poznawcze
gdy tradycyjny dogmat religijny staje się niewiarygodny, ćwiczenia protestantów w obliczu nowoczesności mogą się
zostaje zastąpiony przez świecką dogmatykę. Rozróżnienia jednak wydać przekonywujące dla tych, którzy interesują się
wprowadzone w tym rozdziale, pisze autor, otwierają jednak dylematem religii w nowoczesnym świecie. Pius XI
nową ścieżkę, którą jest poszukiwanie doświadczenia powiedział, że “dziś wszyscy jesteśmy protestantami”. Dla
leżącego poza tą lub inną tradycją religijną (tzn. poza autora nie jest to wyraz etnocentryzmu lecz wyrażenie
zbiorem teoretycznych propozycji wynikłych z refleksji zagrożenia, lament, ale także niepewne wyrażenie nadziei.
religijnej) jak i u jej podłoża. Opcja indukcyjna wymaga
świadomego przyjęcia “naiwnej” postawy wobec wyjaśnień Problemy do dyskusji
ludzkiego doświadczenia w tej przestrzeni, aby spróbować 1. Powrót do wewnętrznego doświadczenia jako metoda
uchwycić (o ile jest to możliwe bez dogmatycznych poznania rzeczywistości zewnętrznej.
uprzedzeń) rdzenne treści tego doświadczenia. Indukcyjna 2. Doświadczenie rzeczywistości najważniejszej, tzn.
opcja jest w tym sensie fenomenologiczna. Jej na∈vet jest rzeczywistości życia codziennego.
identyczna z tą, którą sugerował Husserl w swej słynnej 3. Opisz pre–teoretyczne doświadczenie religijne:
instrukcji dla filozofów, aby “wrócić do rzeczy takich, jakimi doświadczenie nadprzyrodzoności i doświadczenie
one są”. świętości.
Opcja indukcyjna jest zakorzeniona w nowoczesnej 4. Materializowanie doświadczenia religijnego w tradycji i
sytuacji i jej heretycznym imperatywie. Jest ona faktycznie kłopoty z tym związane.
najpełniejszą akceptacją tego imperatywu. Nadawanie 5. Trzy różne sposoby legitymizowania prawdy religijnej w
nowoczesności statusu nowego autorytetu nie wchodzi jednak nowoczesnej sytuacji.
w skład tej opcji i tym właśnie różni się ona od opcji
redukcyjnej. Doświadczenia nowoczesności są niewątpliwie
też częścią dowodu. Postawa wobec nowoczesności nie jest
więc ani potępiająca ani celebrująca. Jest raczej “łapaniem
dystansu”. Taka postawa chroni zarówno przed reakcyjną
nostalgią, jak i przed rewolucyjnym entuzjazmem. Nie jest to
postawa łatwa. Zbyt często podejście indukcyjne przekształca
się w redukcjonizm lub jej niepowodzenia prowadzą do
poddania się dawnej pewności. Jednakże dostarcza ona
zupełnie unikalnego poczucia wyzwolenia (które samo
znajduje się na marginesie właściwego doświadczenia
religijnego).
Odejście od autorytetu i powrót do skupienia myśli na
doświadczeniu religijnym nie jest oczywiście czymś nowym.
Mikołajewska 381 382 Zjawisko wspólnoty

Pomimo tej słabości opcji indukcyjnej, autor jest Było ono charakterystyczne dla protestanckiego teologicznego
przekonany, że jest to opcja najbardziej obiecująca, jeśli liberalizmu co najmniej od czasów Friedricha
chodzi o sprostanie wyzwaniu rzuconemu religii przez Schleiermachera. Od czasu, gdy nowoczesność stała się
nowoczesną. sytuację. Właśnie dlatego autor uważał analizę powszechnym kontekstem społecznym, w którym odbywa się
różnic między doświadczeniem religijnym, religijną tradycją i refleksja religijna, protestanckie radzenie sobie z
refleksją religijną za konieczną. Gdyby różnice te nie zostały nowoczesnością stało się interesujące. Centralnym motywem
omówione, nie można by mówić o opcji indukcyjnej. Jeżeli protestanckiego teologicznego liberalizmu jest opcja
religię potraktuje się jako nic więcej lecz zbiór teoretycznych indukcyjna — nie ogranicza się ona jednak do protestantów.
twierdzeń wówczas relatywizacja religii przez nowoczesność Odbudowywanie tradycyjnego autorytetu i sekularyzacja są
byłaby nieuchronna. W takim przypadku po zastąpieniu opcjami wybieranymi przez katolików, żydów, muzułmanów,
jednej uwiarygodniającej struktury przez inną musiałaby buddystów i inne grupy “wchodzące” do nowoczesnego
nastąpić zmiana autorytetów poznawczych. Mówiąc inaczej, świata (lub na które nowoczesny świat “zstąpił”). Poznawcze
gdy tradycyjny dogmat religijny staje się niewiarygodny, ćwiczenia protestantów w obliczu nowoczesności mogą się
zostaje zastąpiony przez świecką dogmatykę. Rozróżnienia jednak wydać przekonywujące dla tych, którzy interesują się
wprowadzone w tym rozdziale, pisze autor, otwierają jednak dylematem religii w nowoczesnym świecie. Pius XI
nową ścieżkę, którą jest poszukiwanie doświadczenia powiedział, że “dziś wszyscy jesteśmy protestantami”. Dla
leżącego poza tą lub inną tradycją religijną (tzn. poza autora nie jest to wyraz etnocentryzmu lecz wyrażenie
zbiorem teoretycznych propozycji wynikłych z refleksji zagrożenia, lament, ale także niepewne wyrażenie nadziei.
religijnej) jak i u jej podłoża. Opcja indukcyjna wymaga
świadomego przyjęcia “naiwnej” postawy wobec wyjaśnień Problemy do dyskusji
ludzkiego doświadczenia w tej przestrzeni, aby spróbować 1. Powrót do wewnętrznego doświadczenia jako metoda
uchwycić (o ile jest to możliwe bez dogmatycznych poznania rzeczywistości zewnętrznej.
uprzedzeń) rdzenne treści tego doświadczenia. Indukcyjna 2. Doświadczenie rzeczywistości najważniejszej, tzn.
opcja jest w tym sensie fenomenologiczna. Jej na∈vet jest rzeczywistości życia codziennego.
identyczna z tą, którą sugerował Husserl w swej słynnej 3. Opisz pre–teoretyczne doświadczenie religijne:
instrukcji dla filozofów, aby “wrócić do rzeczy takich, jakimi doświadczenie nadprzyrodzoności i doświadczenie
one są”. świętości.
Opcja indukcyjna jest zakorzeniona w nowoczesnej 4. Materializowanie doświadczenia religijnego w tradycji i
sytuacji i jej heretycznym imperatywie. Jest ona faktycznie kłopoty z tym związane.
najpełniejszą akceptacją tego imperatywu. Nadawanie 5. Trzy różne sposoby legitymizowania prawdy religijnej w
nowoczesności statusu nowego autorytetu nie wchodzi jednak nowoczesnej sytuacji.
w skład tej opcji i tym właśnie różni się ona od opcji
redukcyjnej. Doświadczenia nowoczesności są niewątpliwie
też częścią dowodu. Postawa wobec nowoczesności nie jest
więc ani potępiająca ani celebrująca. Jest raczej “łapaniem
dystansu”. Taka postawa chroni zarówno przed reakcyjną
nostalgią, jak i przed rewolucyjnym entuzjazmem. Nie jest to
postawa łatwa. Zbyt często podejście indukcyjne przekształca
się w redukcjonizm lub jej niepowodzenia prowadzą do
poddania się dawnej pewności. Jednakże dostarcza ona
zupełnie unikalnego poczucia wyzwolenia (które samo
znajduje się na marginesie właściwego doświadczenia
religijnego).
Odejście od autorytetu i powrót do skupienia myśli na
doświadczeniu religijnym nie jest oczywiście czymś nowym.
Mikołajewska 383 384 Zjawisko wspólnoty

Alienacja, podobnie jak wspólnota, była jedną z głównych


perspektyw w dziewiętnastowiecznej literaturze, filozofii,
religii, socjologii. Tocqueville, Burckhardt, Dostojewski,
Rozdział XII Kierkegaard, Weber widzieli przeszłość, teraźniejszość i
przyszłość w sposób, który byłby dla Oświecenia
Alienacja niezrozumiały. Geniusz myśli dziewiętnastowiecznej leży w
tym, że widziała ona możliwość społecznego rozpadu i
oddalenia między jednostkami w tych dokładnie warunkach,
Prezentowane w tym rozdziale pojęcie alienacji jest głęboko zakorzenione w w których Oświecenie widziało szansę na ujawnienie się (po
zachodniej myśli socjologicznej. Alienacja jest dla autora pewnym stanem
umysłu i narzekaniem na kryzys i społeczne oddalenie. Ten typ nastroju pojawił raz pierwszy w historii) człowieka w świetle prawdziwej
się w sytuacji, w której Oświecenie oczekiwało postępu i ujawnienia się wolności i racjonalnego porządku.
prawdziwego człowieka, tzn. w społeczeństwie, które zostało zbudowane na Pojęcie alienacji według autora oznacza coś, co znacznie
wartościach (czy też przesłankach) dostarczonych przez Oświecenie, tzn. na wykracza poza treści przypisywane temu słowu przez
wierze w rozum, indywidualizm, postęp, demokrację. Alienacja to “ciemna
strona” (lub jak to wyraża Nisbet “odwrotność”) postępu, indywidualizacji,
marksistów, chociaż marksowskie użycie było głównym
demokracji. Szereg socjologów widziało tę ciemną stronę nowoczesnego kanałem, poprzez który słowo to dostało się do
społeczeństwa. Autor nazywa ich wyalienowanymi umysłami. dwudziestowiecznego piśmiennictwa. Marksistowskie
R. Nisbet, którego artykuł jest omawiany w tym rozdziale kontrastuje widzenie związku człowieka z porządkiem społecznym nie
zachodnie rozumienie alienacji z podejściem marksistowskim. Marks miało jednak wiele wspólnego ani z Oświeceniem, ani z tym
wprowadził pojęcie alienacji do języka potocznego. Termin ten nabrał jednak w
myśli zachodniej odmiennego znaczenia. opisuje narzekania na upadek jednostki
co mieli na myśli Tocqueville, Weber, Durkheim, Simmel, tj.
i społeczeństwa w rezultacie zaniku wspólnoty. umysły bardziej odpowiedzialne za treść
dwudziestowiecznego rozumienia słowa “alienacja”.
Alienacja jest czymś więcej niż niezadowoleniem z
otaczającej sceny społecznej. Odrzucenie (nawet
kategoryczne) systemu społecznego i działanie rewolucyjne
Alienacja nie muszą wskazywać na wyalienowany umysł. Oświecenia
w ujęciu R. A. Nisbeta305 nie można by np. nazwać wyalienowanym wiekiem w sensie
współczesnym, chociaż jego sprzeciw wobec dominującego
instytucjonalnego porządku był prawie całkowity. Jednakże
większość filozofów, pomimo ich pogardy dla wartości
Znaczenie alienacji chrześcijańskich i feudalnych, podzielała tę samą wizję
naturalnego człowieka, wiarę w ludzkość i możliwości
Nic w tym dziwnego, że wzmianki o moralnym kryzysie i
rozumu, gdy oczyści się go z instytucjonalnych
społecznym oddaleniu znajdują się w tej samej twórczości
zanieczyszczeń, co tworzyło łącznie rodzaj wiary zalecanej
dziewiętnastowiecznej, która budowała wizję wspólnoty, pisze
przez Karla Beckera.
autor. Obydwa stany umysłu rodzą się na tym samym gruncie
W dziewiętnastym wieku w myśli socjologicznej
i powtarzają się w historii. Gdy porządkiem społecznym
spotykamy dwa fundamentalne i odmienne podejścia do
wstrząsają zmiany — jak np. w Atenach post–peloponeskich,
alienacji. Pierwsze opiera się na wizji wyalienowanej
w Rzymie św. Augustyna, czy we Francji po rewolucji —
jednostki, drugie na wizji wyalienowanego społeczeństwa.
załamaniu się wartości i duchowej niepewności towarzyszą
Pierwsze z tych podejść opisuje nowoczesnego człowieka
zarówno troska o wspólnotę, jak i narzekanie na upadek i
jako wykorzenionego, samotnego, pozbawionego pewnego
alienację.
statusu, odciętego od wspólnoty i wszelkich systemów o
jasnym celu moralnym. Oddalenie jest wszechogarniające.
Jest oddaleniem od innych, od pracy, od miejsca, nawet od
305
Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, Basic
siebie samego. Człowiek, daleki od odkrycia bogactwa
Books Inc. Publishers. New York, 1966, rozdział pt. Alienation rozumu i źródła stabilności wewnątrz samego siebie,
Mikołajewska 383 384 Zjawisko wspólnoty

Alienacja, podobnie jak wspólnota, była jedną z głównych


perspektyw w dziewiętnastowiecznej literaturze, filozofii,
religii, socjologii. Tocqueville, Burckhardt, Dostojewski,
Rozdział XII Kierkegaard, Weber widzieli przeszłość, teraźniejszość i
przyszłość w sposób, który byłby dla Oświecenia
Alienacja niezrozumiały. Geniusz myśli dziewiętnastowiecznej leży w
tym, że widziała ona możliwość społecznego rozpadu i
oddalenia między jednostkami w tych dokładnie warunkach,
Prezentowane w tym rozdziale pojęcie alienacji jest głęboko zakorzenione w w których Oświecenie widziało szansę na ujawnienie się (po
zachodniej myśli socjologicznej. Alienacja jest dla autora pewnym stanem
umysłu i narzekaniem na kryzys i społeczne oddalenie. Ten typ nastroju pojawił raz pierwszy w historii) człowieka w świetle prawdziwej
się w sytuacji, w której Oświecenie oczekiwało postępu i ujawnienia się wolności i racjonalnego porządku.
prawdziwego człowieka, tzn. w społeczeństwie, które zostało zbudowane na Pojęcie alienacji według autora oznacza coś, co znacznie
wartościach (czy też przesłankach) dostarczonych przez Oświecenie, tzn. na wykracza poza treści przypisywane temu słowu przez
wierze w rozum, indywidualizm, postęp, demokrację. Alienacja to “ciemna
strona” (lub jak to wyraża Nisbet “odwrotność”) postępu, indywidualizacji,
marksistów, chociaż marksowskie użycie było głównym
demokracji. Szereg socjologów widziało tę ciemną stronę nowoczesnego kanałem, poprzez który słowo to dostało się do
społeczeństwa. Autor nazywa ich wyalienowanymi umysłami. dwudziestowiecznego piśmiennictwa. Marksistowskie
R. Nisbet, którego artykuł jest omawiany w tym rozdziale kontrastuje widzenie związku człowieka z porządkiem społecznym nie
zachodnie rozumienie alienacji z podejściem marksistowskim. Marks miało jednak wiele wspólnego ani z Oświeceniem, ani z tym
wprowadził pojęcie alienacji do języka potocznego. Termin ten nabrał jednak w
myśli zachodniej odmiennego znaczenia. opisuje narzekania na upadek jednostki
co mieli na myśli Tocqueville, Weber, Durkheim, Simmel, tj.
i społeczeństwa w rezultacie zaniku wspólnoty. umysły bardziej odpowiedzialne za treść
dwudziestowiecznego rozumienia słowa “alienacja”.
Alienacja jest czymś więcej niż niezadowoleniem z
otaczającej sceny społecznej. Odrzucenie (nawet
kategoryczne) systemu społecznego i działanie rewolucyjne
Alienacja nie muszą wskazywać na wyalienowany umysł. Oświecenia
w ujęciu R. A. Nisbeta305 nie można by np. nazwać wyalienowanym wiekiem w sensie
współczesnym, chociaż jego sprzeciw wobec dominującego
instytucjonalnego porządku był prawie całkowity. Jednakże
większość filozofów, pomimo ich pogardy dla wartości
Znaczenie alienacji chrześcijańskich i feudalnych, podzielała tę samą wizję
naturalnego człowieka, wiarę w ludzkość i możliwości
Nic w tym dziwnego, że wzmianki o moralnym kryzysie i
rozumu, gdy oczyści się go z instytucjonalnych
społecznym oddaleniu znajdują się w tej samej twórczości
zanieczyszczeń, co tworzyło łącznie rodzaj wiary zalecanej
dziewiętnastowiecznej, która budowała wizję wspólnoty, pisze
przez Karla Beckera.
autor. Obydwa stany umysłu rodzą się na tym samym gruncie
W dziewiętnastym wieku w myśli socjologicznej
i powtarzają się w historii. Gdy porządkiem społecznym
spotykamy dwa fundamentalne i odmienne podejścia do
wstrząsają zmiany — jak np. w Atenach post–peloponeskich,
alienacji. Pierwsze opiera się na wizji wyalienowanej
w Rzymie św. Augustyna, czy we Francji po rewolucji —
jednostki, drugie na wizji wyalienowanego społeczeństwa.
załamaniu się wartości i duchowej niepewności towarzyszą
Pierwsze z tych podejść opisuje nowoczesnego człowieka
zarówno troska o wspólnotę, jak i narzekanie na upadek i
jako wykorzenionego, samotnego, pozbawionego pewnego
alienację.
statusu, odciętego od wspólnoty i wszelkich systemów o
jasnym celu moralnym. Oddalenie jest wszechogarniające.
Jest oddaleniem od innych, od pracy, od miejsca, nawet od
305
Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition, Basic
siebie samego. Człowiek, daleki od odkrycia bogactwa
Books Inc. Publishers. New York, 1966, rozdział pt. Alienation rozumu i źródła stabilności wewnątrz samego siebie,
Mikołajewska 385 386 Zjawisko wspólnoty

odczuwa, że bogactwo to jest zagrożone, a on sam jest Odwrotność postępu


metafizycznie osaczony. Jednostka, bardziej cierpiąc, niż Alienacja rozumiana jako socjologiczny nastrój jest
ciesząc się z uwolnienia, które dała jej historia, nie potrafi antytezą idei postępu i racjonalistycznego indywidualizmu —
podjąć walki koniecznej do życia w świecie i ze sobą samym. antytezą i równocześnie odwrotnością, gdyż konkluzje
Z wizji tej zniknęła wiara historycznych racjonalistów w wyalienowanych socjologów dotyczące człowieka i
samowystarczalność natury jednostki. Dowiadujemy się, że społeczeństwa opierają się na odwróceniu przesłanek, na
ceną za wyzwolenie się jednostki z tradycji może być utrata których bazowała idea postępu i indywidualizmu.
jej jednostkowości, przejawiająca się w samobójstwie, utracie Przez dwa wieki filozofią historii dominującą w Europie
rozsądku, robotyzacji i innych formach dewiacji od normalnej Zachodniej była filozofia postępu. Oczywiście były wyjątki.
osobowości. Renesansowy sekularyzm oderwał duszę od Nawet we Francuskim Oświeceniu — często traktowanym
człowieka, pozostawiając mu jednak jego godność. Obecnie, jako scena uniwersalnego optymizmu — istniały (wówczas i
twierdzono, siły nowoczesności zagroziły nawet ludzkiej obecnie) wątpliwości co do tego, czego należy oczekiwać w
godności, osłabiając ducha człowieka i jego wpływ. Zanik odległej przyszłości. Jednakże owe sporadyczne wątpliwości,
wspólnoty izoluje człowieka, a rosnący nacisk ze strony jako przeciwne wizjom większości racjonalistycznych
ogromnych instytucji i organizacji zamiast zakotwiczać jego filozofów (poczynając od Bacona i Kartezjusza na początku
istnienie, intensyfikuje jedynie proces alienacji, kawałkując wieku XVII aż do Condorceta i Benthama pod koniec wieku
człowieka na mechaniczne role, które musi on odgrywać i z XVIII oraz Marksa i Spencera w wieku XIX), uważano za
których żadna nie jest bliska jego intymnej jaźni, lecz jeszcze niegodne uwagi. Fontenelle pisał w 1688 roku: “Ludzie nigdy
bardziej oddziela go od niej, pozostawiając go, mówiąc nie zdegenerują się i nigdy nie zakończy się wzrost i rozwój
przenośnie, egzystencjalnie zagubionego w działaniu. ludzkiej mądrości”306. W następnym wieku konkluzję tę
Druga z wymienionych perspektyw wiąże się ściśle z
oderwano od przestrzeni wiedzy, do której sam Fontenelle ją
pierwszą, różniąc się położeniem nacisku na społeczeństwo,
odnosił i przeniesiono ją do słabo określonej przestrzeni
na ludzi, na powszechną wolę. W wizji tej nowoczesne
instytucji, praw i szczęścia człowieka. “Nierówność umysłów
społeczeństwo jest niedostępne z powodu swojej obcości,
obserwowana wśród ludzi (...) zależy jedynie od różnic w
straszne ze swoimi ciężkimi strukturami organizacyjnymi,
edukacji, którą otrzymują”, pisał Helvetius i dlatego praca na
pozbawione znaczenia z racji swojej bezosobowej złożoności.
rzecz reform w edukacji mogła wydać się drogą do
Kulturowy porządek, dawniej angażujący, aktualnie wydaje
wyzwolenia myśli człowieka z łańcuchów błędów i
się odległy, pozbawiony tego, co Burke nazywał “karczmami
przesądów. Condorcet pisze: “Jakże pięknie wykalkulowany
i miejscami odpoczynku” dla ludzkiego ducha. Cały
jest ten obraz rasy ludzkiej uwolnionej z tych łańcuchów,
demokratyczno–przemysłowy porządek, którego nastanie było
zabezpieczonej przed dominacją przypadku, wrogiem postępu
i będzie celebrowane przez apostołów modernizmu (od
i posuwająca się naprzód krok po kroku ku prawdzie, cnocie,
Benthama do Lenina, od Manchesteru po Moskwę) jest tu
szczęściu, pokazując filozofowi spektakl, który go pocieszy
widziany jako zagrażający źródłom kultury, w którym
mimo błędów, przestępstw i niesprawiedliwości ciągle
autorytet polityczny, daleki od wyrażania się za
zanieczyszczających ziemię i których on sam jest często
pośrednictwem powszechnej woli, istnieje na spektrum, gdzie
ofiarą. Przyglądając się temu obrazowi, otrzyma nagrodę za
jednym ekstremum jest plebiscyt, a na drugim
swoją pracę na rzecz postępu rozumu i obrony wolności”307.
zdecentralizowana biurokracja. Masowa opinia zastępuje
W taki właśnie sposób Condorcet podsumowuje dziesiąte (i
dyscyplinę smaku i sądu; zgrzytliwa i hamująca dyscyplina
według niego ostatnie) stadium przejścia człowieka od
fabryki zastępuje rytm wsi; racjonalizacja społeczeństwa staje
barbarzyństwa do wiedzy, demokracji i szczęścia.
się militarnym zorganizowaniem. Podstawowe wartości
kultury europejskiej, takie jak honor, lojalność, przyjaźń
więdną pod ciężarem martwego urzeczowienia. 306
A Digression on the Ancient Moderns. w: F. J. Teggart, The Idea of
Progress: A Collection of Readings. Berkeley: University of California Press.
1929, s. 125
307
M. Condorcet, Progress of the Human Mind, w: F. J. Teggart, op. cit., s. 276
Mikołajewska 385 386 Zjawisko wspólnoty

odczuwa, że bogactwo to jest zagrożone, a on sam jest Odwrotność postępu


metafizycznie osaczony. Jednostka, bardziej cierpiąc, niż Alienacja rozumiana jako socjologiczny nastrój jest
ciesząc się z uwolnienia, które dała jej historia, nie potrafi antytezą idei postępu i racjonalistycznego indywidualizmu —
podjąć walki koniecznej do życia w świecie i ze sobą samym. antytezą i równocześnie odwrotnością, gdyż konkluzje
Z wizji tej zniknęła wiara historycznych racjonalistów w wyalienowanych socjologów dotyczące człowieka i
samowystarczalność natury jednostki. Dowiadujemy się, że społeczeństwa opierają się na odwróceniu przesłanek, na
ceną za wyzwolenie się jednostki z tradycji może być utrata których bazowała idea postępu i indywidualizmu.
jej jednostkowości, przejawiająca się w samobójstwie, utracie Przez dwa wieki filozofią historii dominującą w Europie
rozsądku, robotyzacji i innych formach dewiacji od normalnej Zachodniej była filozofia postępu. Oczywiście były wyjątki.
osobowości. Renesansowy sekularyzm oderwał duszę od Nawet we Francuskim Oświeceniu — często traktowanym
człowieka, pozostawiając mu jednak jego godność. Obecnie, jako scena uniwersalnego optymizmu — istniały (wówczas i
twierdzono, siły nowoczesności zagroziły nawet ludzkiej obecnie) wątpliwości co do tego, czego należy oczekiwać w
godności, osłabiając ducha człowieka i jego wpływ. Zanik odległej przyszłości. Jednakże owe sporadyczne wątpliwości,
wspólnoty izoluje człowieka, a rosnący nacisk ze strony jako przeciwne wizjom większości racjonalistycznych
ogromnych instytucji i organizacji zamiast zakotwiczać jego filozofów (poczynając od Bacona i Kartezjusza na początku
istnienie, intensyfikuje jedynie proces alienacji, kawałkując wieku XVII aż do Condorceta i Benthama pod koniec wieku
człowieka na mechaniczne role, które musi on odgrywać i z XVIII oraz Marksa i Spencera w wieku XIX), uważano za
których żadna nie jest bliska jego intymnej jaźni, lecz jeszcze niegodne uwagi. Fontenelle pisał w 1688 roku: “Ludzie nigdy
bardziej oddziela go od niej, pozostawiając go, mówiąc nie zdegenerują się i nigdy nie zakończy się wzrost i rozwój
przenośnie, egzystencjalnie zagubionego w działaniu. ludzkiej mądrości”306. W następnym wieku konkluzję tę
Druga z wymienionych perspektyw wiąże się ściśle z
oderwano od przestrzeni wiedzy, do której sam Fontenelle ją
pierwszą, różniąc się położeniem nacisku na społeczeństwo,
odnosił i przeniesiono ją do słabo określonej przestrzeni
na ludzi, na powszechną wolę. W wizji tej nowoczesne
instytucji, praw i szczęścia człowieka. “Nierówność umysłów
społeczeństwo jest niedostępne z powodu swojej obcości,
obserwowana wśród ludzi (...) zależy jedynie od różnic w
straszne ze swoimi ciężkimi strukturami organizacyjnymi,
edukacji, którą otrzymują”, pisał Helvetius i dlatego praca na
pozbawione znaczenia z racji swojej bezosobowej złożoności.
rzecz reform w edukacji mogła wydać się drogą do
Kulturowy porządek, dawniej angażujący, aktualnie wydaje
wyzwolenia myśli człowieka z łańcuchów błędów i
się odległy, pozbawiony tego, co Burke nazywał “karczmami
przesądów. Condorcet pisze: “Jakże pięknie wykalkulowany
i miejscami odpoczynku” dla ludzkiego ducha. Cały
jest ten obraz rasy ludzkiej uwolnionej z tych łańcuchów,
demokratyczno–przemysłowy porządek, którego nastanie było
zabezpieczonej przed dominacją przypadku, wrogiem postępu
i będzie celebrowane przez apostołów modernizmu (od
i posuwająca się naprzód krok po kroku ku prawdzie, cnocie,
Benthama do Lenina, od Manchesteru po Moskwę) jest tu
szczęściu, pokazując filozofowi spektakl, który go pocieszy
widziany jako zagrażający źródłom kultury, w którym
mimo błędów, przestępstw i niesprawiedliwości ciągle
autorytet polityczny, daleki od wyrażania się za
zanieczyszczających ziemię i których on sam jest często
pośrednictwem powszechnej woli, istnieje na spektrum, gdzie
ofiarą. Przyglądając się temu obrazowi, otrzyma nagrodę za
jednym ekstremum jest plebiscyt, a na drugim
swoją pracę na rzecz postępu rozumu i obrony wolności”307.
zdecentralizowana biurokracja. Masowa opinia zastępuje
W taki właśnie sposób Condorcet podsumowuje dziesiąte (i
dyscyplinę smaku i sądu; zgrzytliwa i hamująca dyscyplina
według niego ostatnie) stadium przejścia człowieka od
fabryki zastępuje rytm wsi; racjonalizacja społeczeństwa staje
barbarzyństwa do wiedzy, demokracji i szczęścia.
się militarnym zorganizowaniem. Podstawowe wartości
kultury europejskiej, takie jak honor, lojalność, przyjaźń
więdną pod ciężarem martwego urzeczowienia. 306
A Digression on the Ancient Moderns. w: F. J. Teggart, The Idea of
Progress: A Collection of Readings. Berkeley: University of California Press.
1929, s. 125
307
M. Condorcet, Progress of the Human Mind, w: F. J. Teggart, op. cit., s. 276
Mikołajewska 387 388 Zjawisko wspólnoty

W wieku XIX Auguste Comte deklarował, że “rozwój wierzyli zwolennicy postępu, lecz trwają i szydzą z ludzkiej
polega na ulepszaniu”. Postęp według Comte'a jest nadziei na świeckie zbawienie.
podstawowym prawem społecznej dynamiki. Marks z równą Wypowiedź Bonalda ilustruje konserwatywną
wiarą mówił o prawach rozwoju społeczeństwa, że “pracują z nieufność wobec postępu w nowoczesnej Europie. “Zbliżamy
żelazną koniecznością na rzecz ostatecznych rezultatów”. się do wielkiej fazy społecznego rozwoju w świecie.
Marks nigdy nie wątpił w nieuchronność postępu narodów w Rewolucja, która jak wszystkie rewolucje była zarówno
kierunku socjalizmu. Herbert Spencer pisał: “Postęp nie jest religijna, jak i polityczna, wynikła z generalnych praw
więc przypadkowy, lecz konieczny (...) Jak pewne jest to, że rządzących utrzymywaniem się społeczeństw i można ją
stojące samotnie drzewo urośnie duże (...) tak pewne jest, że porównać do straszliwego i uzdrawiającego kryzysu, dzięki
ludzkie talenty muszą tak się ukształtować, aby całkowicie któremu natura wyrzuca ze społecznego ciała te wadliwe
pasować do stanu społecznego; tak pewne jest, że musi prawa, którym słabość autorytetu pozwoliła rozwinąć się i
zniknąć to, co nazywamy złem i niemoralnością; tak pewne przywraca mu jego zdrowie i dawną żywotność”309.
jest to, że człowiek musi stać się doskonały”308. Czy kryzys ten będzie bazą do odnowienia Europy,
W kontekście tej wiary w postęp, jedność oraz która powróci do swoich właściwych fundamentów, którymi
nieodwracalność rozwoju historycznego, nie trudno było dojść są rodzina, korporacja, kościół, klasa społeczna i wyrzuci z
do wniosku, że zjawiska takie jak indywidualizm, technologia, siebie trujące elementy indywidualizmu i sekularyzmu?
urbanizm i racjonalizacja są stygmatami dobroczynności i że Bonald twierdzi, że jest to możliwe, ale tylko możliwe. Znana
największa nadzieja przyszłości leży w ich dalszym rozwoju i potworność rewolucji i odbudowa politycznego autorytetu
dyfuzji. Pomimo znacznych różnic między Comte'em, sugerują co najmniej możliwość, że “ateistyczny dogmat o
Marksem i Spencerem w tym punkcie są ze sobą zgodni. religijnej i politycznej suwerenności człowieka (...) ta zasada
Zgodnie z ich etyką historyczną, przeszłość była zła, każdej rewolucji i zarodek wszelkiego zła, które gnębi
teraźniejszość dobra, a przyszłość najlepsza. Pewność tę społeczeństwo” zostanie skazana na banicję przez rządy
czerpali z wiary w prawo postępowego rozwoju, którą europejskie, w których ma swe korzenie. Konserwatyści
podzielali z wielu innymi w tym Wieku Wielkiej Nadziei. nieustępliwie bronili autorytetu o charakterze religijnym,
Chociaż nastrojem dominującym w XIX wieku był rodzinnym, ekonomicznym, politycznym.
postęp, to jednak razem z nim lub w jego cieniu współistniało Nie ma jednak takiej pewności. W ciele Europy
inne widzenie natury i możliwego końca rozwoju Zachodu. tkwią już zalążki porażki i korupcji, pochodzące z
Widzenie to na podstawie tych samych przesłanek zainfekowanej Francji. “Anarchia została pozbawiona tronu,
(przewidywanego rozwoju masowej demokracji, technologii, a armie ateizmu pokonane; jednakże precedens przeżył te
racjonalizmu, sekularyzmu) rozwijało przeciwne sukcesy i zasady przeżyły precedens. Rośnie pokolenie, które
oczekiwania: zamiast politycznej wolności oczekiwano tyranii nienawidzi autorytetu i nie zna jego obowiązków i które
narzucanej przez masy, zamiast jednostkowej autonomii, przekaże następnym pokoleniom fatalną tradycję, wiele
oczekiwano chorobliwej izolacji, zamiast racjonalizmu zaakceptowanych błędów i szkodliwą pamięć wielu nie
oczekiwano racjonalizacji ducha i zamiast świeckiego ukaranych przestępstw. Przyczyny zaburzeń, które zawsze
wyzwolenia, oczekiwano bezpłodnego rozczarowania. istnieją w sercu społeczeństwa, przyniosą ponownie prędzej,
Wraz z konserwatystami, generalnie nieufnymi czy później swoje straszne skutki, jeżeli autorytet prawnie
wobec modernizmu, pojawiała się tragiczna wizja przyszłego nabyty przez różne społeczeństwa nie zastąpi tego systemu
życia. Wizja ta czerpała swoje smutne prognozy co do destrukcji swoją nieograniczoną władzą do ochraniania (...)
przyszłości nie tyle z czynników zewnętrznych, co z samej Ten duch dumy i rewolty, ukrócony lecz nigdy nie zniszczony
materii historii, z samych tych sił, które racjonalizm witał i zawsze obecny w społeczeństwie, ponieważ zawsze żyje w
jako obietnicę wolności i nowego królestwa rozumu. W wizji człowieku, będzie prowadzić w łonie społeczeństwa i w sercu
tej historia była okresowo wstrząsana przez głębokie kryzysy człowieka morderczą i upartą wojnę aż do końca”.
moralne, które nie rozwiązują się automatycznie, jak w to
309
Cytowane przez autora za: Bela Menczer (ed.), Catholic Political Thought,
308
A. Comte, Social Statics. New York, 1886 1789–1848, London, Burnes Oates. 1952, s. 81
Mikołajewska 387 388 Zjawisko wspólnoty

W wieku XIX Auguste Comte deklarował, że “rozwój wierzyli zwolennicy postępu, lecz trwają i szydzą z ludzkiej
polega na ulepszaniu”. Postęp według Comte'a jest nadziei na świeckie zbawienie.
podstawowym prawem społecznej dynamiki. Marks z równą Wypowiedź Bonalda ilustruje konserwatywną
wiarą mówił o prawach rozwoju społeczeństwa, że “pracują z nieufność wobec postępu w nowoczesnej Europie. “Zbliżamy
żelazną koniecznością na rzecz ostatecznych rezultatów”. się do wielkiej fazy społecznego rozwoju w świecie.
Marks nigdy nie wątpił w nieuchronność postępu narodów w Rewolucja, która jak wszystkie rewolucje była zarówno
kierunku socjalizmu. Herbert Spencer pisał: “Postęp nie jest religijna, jak i polityczna, wynikła z generalnych praw
więc przypadkowy, lecz konieczny (...) Jak pewne jest to, że rządzących utrzymywaniem się społeczeństw i można ją
stojące samotnie drzewo urośnie duże (...) tak pewne jest, że porównać do straszliwego i uzdrawiającego kryzysu, dzięki
ludzkie talenty muszą tak się ukształtować, aby całkowicie któremu natura wyrzuca ze społecznego ciała te wadliwe
pasować do stanu społecznego; tak pewne jest, że musi prawa, którym słabość autorytetu pozwoliła rozwinąć się i
zniknąć to, co nazywamy złem i niemoralnością; tak pewne przywraca mu jego zdrowie i dawną żywotność”309.
jest to, że człowiek musi stać się doskonały”308. Czy kryzys ten będzie bazą do odnowienia Europy,
W kontekście tej wiary w postęp, jedność oraz która powróci do swoich właściwych fundamentów, którymi
nieodwracalność rozwoju historycznego, nie trudno było dojść są rodzina, korporacja, kościół, klasa społeczna i wyrzuci z
do wniosku, że zjawiska takie jak indywidualizm, technologia, siebie trujące elementy indywidualizmu i sekularyzmu?
urbanizm i racjonalizacja są stygmatami dobroczynności i że Bonald twierdzi, że jest to możliwe, ale tylko możliwe. Znana
największa nadzieja przyszłości leży w ich dalszym rozwoju i potworność rewolucji i odbudowa politycznego autorytetu
dyfuzji. Pomimo znacznych różnic między Comte'em, sugerują co najmniej możliwość, że “ateistyczny dogmat o
Marksem i Spencerem w tym punkcie są ze sobą zgodni. religijnej i politycznej suwerenności człowieka (...) ta zasada
Zgodnie z ich etyką historyczną, przeszłość była zła, każdej rewolucji i zarodek wszelkiego zła, które gnębi
teraźniejszość dobra, a przyszłość najlepsza. Pewność tę społeczeństwo” zostanie skazana na banicję przez rządy
czerpali z wiary w prawo postępowego rozwoju, którą europejskie, w których ma swe korzenie. Konserwatyści
podzielali z wielu innymi w tym Wieku Wielkiej Nadziei. nieustępliwie bronili autorytetu o charakterze religijnym,
Chociaż nastrojem dominującym w XIX wieku był rodzinnym, ekonomicznym, politycznym.
postęp, to jednak razem z nim lub w jego cieniu współistniało Nie ma jednak takiej pewności. W ciele Europy
inne widzenie natury i możliwego końca rozwoju Zachodu. tkwią już zalążki porażki i korupcji, pochodzące z
Widzenie to na podstawie tych samych przesłanek zainfekowanej Francji. “Anarchia została pozbawiona tronu,
(przewidywanego rozwoju masowej demokracji, technologii, a armie ateizmu pokonane; jednakże precedens przeżył te
racjonalizmu, sekularyzmu) rozwijało przeciwne sukcesy i zasady przeżyły precedens. Rośnie pokolenie, które
oczekiwania: zamiast politycznej wolności oczekiwano tyranii nienawidzi autorytetu i nie zna jego obowiązków i które
narzucanej przez masy, zamiast jednostkowej autonomii, przekaże następnym pokoleniom fatalną tradycję, wiele
oczekiwano chorobliwej izolacji, zamiast racjonalizmu zaakceptowanych błędów i szkodliwą pamięć wielu nie
oczekiwano racjonalizacji ducha i zamiast świeckiego ukaranych przestępstw. Przyczyny zaburzeń, które zawsze
wyzwolenia, oczekiwano bezpłodnego rozczarowania. istnieją w sercu społeczeństwa, przyniosą ponownie prędzej,
Wraz z konserwatystami, generalnie nieufnymi czy później swoje straszne skutki, jeżeli autorytet prawnie
wobec modernizmu, pojawiała się tragiczna wizja przyszłego nabyty przez różne społeczeństwa nie zastąpi tego systemu
życia. Wizja ta czerpała swoje smutne prognozy co do destrukcji swoją nieograniczoną władzą do ochraniania (...)
przyszłości nie tyle z czynników zewnętrznych, co z samej Ten duch dumy i rewolty, ukrócony lecz nigdy nie zniszczony
materii historii, z samych tych sił, które racjonalizm witał i zawsze obecny w społeczeństwie, ponieważ zawsze żyje w
jako obietnicę wolności i nowego królestwa rozumu. W wizji człowieku, będzie prowadzić w łonie społeczeństwa i w sercu
tej historia była okresowo wstrząsana przez głębokie kryzysy człowieka morderczą i upartą wojnę aż do końca”.
moralne, które nie rozwiązują się automatycznie, jak w to
309
Cytowane przez autora za: Bela Menczer (ed.), Catholic Political Thought,
308
A. Comte, Social Statics. New York, 1886 1789–1848, London, Burnes Oates. 1952, s. 81
Mikołajewska 389 390 Zjawisko wspólnoty

Należy podkreślić, że wszystko to nie mogło być przeciwieństwu demokracji, ku absolutnemu despotyzmowi
konsekwencją chwilowego obłędu, czy po prostu intrygą bez prawa i słuszności. Ten despotyczny reżim nie będzie już
przewrotu, lecz wylęgło się w głębiach historii nowoczesnej realizowany przez dynastie. Są one zbyt miękkie i uprzejme.
Europy. “Do wieku XVI życie w Europie opierało się na Nowe tyranie będą w rękach wojskowych, którzy będą
dwóch wielkich zasadach: monarchii i religii chrześcijańskiej nazywać siebie republikanami. Nie chce mi się myśleć o
(...) W wieku XVI pojawia się wielka schizma religii i wielkie świecie, w którym władcy będą całkowicie obojętni wobec
rozszczepienie w polityce było jego nieuchronnym prawa, dobrobytu, pracy, przemysłu, zaufania i będą rządzić z
rezultatem”. Wynikły z nich z jednej strony, rosnąca absolutną brutalnością”311.
centralizacja i z drugiej strony, moralna anarchia. “Tak Podobny pesymizm co do przyszłości, pisze autor,
rozpoczęła się w Europie walka, która może nigdy się nie można znaleźć u Tocqueville'a, Webera i Durkheima. Jest on
skończyć”. czymś więcej niż słabym podejrzeniem, że w przyszłości
W tej historycznej wizji alienacji centralne jest Zachód będzie miał “kłopoty” mające swe korzenie w siłach,
poczucie trwałego i tragicznego konfliktu między dobrem i które w wieku XIX były uważane za postępowe.
złem, który wyrażał się według konserwatystów w walce
między starym i nowym porządkiem, gdzie przegrana starego Odwrotność indywidualizmu
była z góry przesądzona. I tak np. Carlyle pisał o “walce Socjologiczna alienacja jest nie tylko antytezą i
tkwiącej głęboko w całej materii społeczeństwa: o odwrotnością postępu, ale także antytezą i odwrotnością
bezgranicznej, niszczącej kolizji Nowego ze Starym”. indywidualizmu. Wyobrażenie o naturze ludzkiej (od Bacona
Carlyle, podobnie jak Burke, od którego przejął większość i Kartezjusza w wieku XVII poprzez Shaftesbury'ego,
swoich kanonów dobra i zła, widział Rewolucję Francuską Condillaca, Rousseau w wieku XVIII, aż po Marksa i
jako nic więcej, lecz wcielenie w życie tego, co Burke Spencera w XIX) zawierało trzy zasadnicze elementy:
nazywał “drążącym, szepczącym podziemiem” lub tym, co wrodzoność, dobro i niezniszczalność. “Wrodzoność” jest
zagraża “ogólnym trzęsieniem ziemi w świecie politycznym”. podkreślaniem za Kartezjuszem lub Newtonem, że to co jest
Carlyle mówi nam, że Rewolucja Francuska “nie była w człowieku fundamentalne i decydujące, pochodzi z
rodzicem potężnego ruchu, lecz jego potomkiem”. To, co wewnątrz człowieka, tj. z jego instynktów, uczuć,
obiecywali apostołowie postępu może samo być widziane jako wewnętrznych popędów do egoizmu i altruizmu, a nie ze
punkt zwrotny, zabicie humanitarnych nadziei. Polityczny struktury społecznej lub konwencjonalnej moralności.
racjonalizm, pisze Carlyle, przybrał postać “Dobro” jest utrzymywaniem (chociaż z okazjonalną
rozprzestrzeniającego się “potężnego biznesu politycznego niepewnością, jaką znajdujemy u Voltaire'a i Diderota), że
zarządzania”. Bazując na tej diagnozie wieku, Carlyle coraz jeżeli zewnętrzne czynniki psujące wiarę i rozum (takie jak
bardziej zwracał się ku czci, prawie kultowi kler, feudalizm, ignorancja) zostaną ze środowiska usunięte,
charyzmatycznych postaci historycznych. W Wielkim wówczas ujawni się dobro (w najgorszym wypadku
Człowieku pokładał on desperacką nadzieję dla wieku, w neutralność) dane człowiekowi i ludzkości z natury.
którym upadły wszelkie obietnice europejskiej historii. “Niezniszczalność” wynika w dużym stopniu z dwóch
Później Burckhardt pisał: “Nie mam żadnej nadziei, poprzednich, będąc poglądem, że ze względu na wrodzony
co do przyszłości. Być może mamy jeszcze przed sobą kilka człowiekowi rozum i moralne sentymenty, wpływ złych
dekad, takich jak Imperium Rzymskie. Sądzę, że demokraci i instytucji jest czasowy. Choć bycie księdzem, żołnierzem,
proletariat będą musieli poddać się coraz większemu chłopem lub szlachcicem, itp. degraduje człowieka, to
despotyzmowi, mimo najdzikszych starań, ponieważ to człowiek jako człowiek utrzyma swą istotną moc pomimo
piękne stulecie nie jest zaprogramowane dla prawdziwej całej zmienności historii.
demokracji”310. W jednym z listów posuwa się nawet dalej. Tradycja racjonalistyczna (od Bacona Essays i
“Od dłuższego czasu jestem świadomy, że pędzimy ku Novum Organum do Benthama A Fragment on Government)
310
w: A. Salomon, The Tyranny of Progress. New York: The Noonday Press.
311
1955 Ibidem, s. 7
Mikołajewska 389 390 Zjawisko wspólnoty

Należy podkreślić, że wszystko to nie mogło być przeciwieństwu demokracji, ku absolutnemu despotyzmowi
konsekwencją chwilowego obłędu, czy po prostu intrygą bez prawa i słuszności. Ten despotyczny reżim nie będzie już
przewrotu, lecz wylęgło się w głębiach historii nowoczesnej realizowany przez dynastie. Są one zbyt miękkie i uprzejme.
Europy. “Do wieku XVI życie w Europie opierało się na Nowe tyranie będą w rękach wojskowych, którzy będą
dwóch wielkich zasadach: monarchii i religii chrześcijańskiej nazywać siebie republikanami. Nie chce mi się myśleć o
(...) W wieku XVI pojawia się wielka schizma religii i wielkie świecie, w którym władcy będą całkowicie obojętni wobec
rozszczepienie w polityce było jego nieuchronnym prawa, dobrobytu, pracy, przemysłu, zaufania i będą rządzić z
rezultatem”. Wynikły z nich z jednej strony, rosnąca absolutną brutalnością”311.
centralizacja i z drugiej strony, moralna anarchia. “Tak Podobny pesymizm co do przyszłości, pisze autor,
rozpoczęła się w Europie walka, która może nigdy się nie można znaleźć u Tocqueville'a, Webera i Durkheima. Jest on
skończyć”. czymś więcej niż słabym podejrzeniem, że w przyszłości
W tej historycznej wizji alienacji centralne jest Zachód będzie miał “kłopoty” mające swe korzenie w siłach,
poczucie trwałego i tragicznego konfliktu między dobrem i które w wieku XIX były uważane za postępowe.
złem, który wyrażał się według konserwatystów w walce
między starym i nowym porządkiem, gdzie przegrana starego Odwrotność indywidualizmu
była z góry przesądzona. I tak np. Carlyle pisał o “walce Socjologiczna alienacja jest nie tylko antytezą i
tkwiącej głęboko w całej materii społeczeństwa: o odwrotnością postępu, ale także antytezą i odwrotnością
bezgranicznej, niszczącej kolizji Nowego ze Starym”. indywidualizmu. Wyobrażenie o naturze ludzkiej (od Bacona
Carlyle, podobnie jak Burke, od którego przejął większość i Kartezjusza w wieku XVII poprzez Shaftesbury'ego,
swoich kanonów dobra i zła, widział Rewolucję Francuską Condillaca, Rousseau w wieku XVIII, aż po Marksa i
jako nic więcej, lecz wcielenie w życie tego, co Burke Spencera w XIX) zawierało trzy zasadnicze elementy:
nazywał “drążącym, szepczącym podziemiem” lub tym, co wrodzoność, dobro i niezniszczalność. “Wrodzoność” jest
zagraża “ogólnym trzęsieniem ziemi w świecie politycznym”. podkreślaniem za Kartezjuszem lub Newtonem, że to co jest
Carlyle mówi nam, że Rewolucja Francuska “nie była w człowieku fundamentalne i decydujące, pochodzi z
rodzicem potężnego ruchu, lecz jego potomkiem”. To, co wewnątrz człowieka, tj. z jego instynktów, uczuć,
obiecywali apostołowie postępu może samo być widziane jako wewnętrznych popędów do egoizmu i altruizmu, a nie ze
punkt zwrotny, zabicie humanitarnych nadziei. Polityczny struktury społecznej lub konwencjonalnej moralności.
racjonalizm, pisze Carlyle, przybrał postać “Dobro” jest utrzymywaniem (chociaż z okazjonalną
rozprzestrzeniającego się “potężnego biznesu politycznego niepewnością, jaką znajdujemy u Voltaire'a i Diderota), że
zarządzania”. Bazując na tej diagnozie wieku, Carlyle coraz jeżeli zewnętrzne czynniki psujące wiarę i rozum (takie jak
bardziej zwracał się ku czci, prawie kultowi kler, feudalizm, ignorancja) zostaną ze środowiska usunięte,
charyzmatycznych postaci historycznych. W Wielkim wówczas ujawni się dobro (w najgorszym wypadku
Człowieku pokładał on desperacką nadzieję dla wieku, w neutralność) dane człowiekowi i ludzkości z natury.
którym upadły wszelkie obietnice europejskiej historii. “Niezniszczalność” wynika w dużym stopniu z dwóch
Później Burckhardt pisał: “Nie mam żadnej nadziei, poprzednich, będąc poglądem, że ze względu na wrodzony
co do przyszłości. Być może mamy jeszcze przed sobą kilka człowiekowi rozum i moralne sentymenty, wpływ złych
dekad, takich jak Imperium Rzymskie. Sądzę, że demokraci i instytucji jest czasowy. Choć bycie księdzem, żołnierzem,
proletariat będą musieli poddać się coraz większemu chłopem lub szlachcicem, itp. degraduje człowieka, to
despotyzmowi, mimo najdzikszych starań, ponieważ to człowiek jako człowiek utrzyma swą istotną moc pomimo
piękne stulecie nie jest zaprogramowane dla prawdziwej całej zmienności historii.
demokracji”310. W jednym z listów posuwa się nawet dalej. Tradycja racjonalistyczna (od Bacona Essays i
“Od dłuższego czasu jestem świadomy, że pędzimy ku Novum Organum do Benthama A Fragment on Government)
310
w: A. Salomon, The Tyranny of Progress. New York: The Noonday Press.
311
1955 Ibidem, s. 7
Mikołajewska 391 392 Zjawisko wspólnoty

kładła nacisk na cele intelektualnego wyzwolenia się lub Racjonalistyczne wyobrażenie o dobrym
oddzielenia się od ustalonej tradycji i wspólnoty. Dlaczego nie społeczeństwie było w podobny sposób nieświadomym
powinno się tego podkreślać? Cóż zda się być bardziej oczyszczaniem obyczajów i sentymentów istot ludzkich z
efemeryczne od następujących po sobie monarchii, klas, tradycyjnego porządku. Charles Frankel pisał o Voltaire
świętych kodeksów, które wypełniały zwykłą, “prace umysłu muszą ostatecznie stanowić kamień węgielny
konwencjonalną historię? Czy istnieje więc coś bardziej wieku, ponieważ one są tym, co pozostanie, gdy wiek się
stabilnego i trwałego od człowieka naturalnego z jego skończy. Wiara Voltaire'a w postęp opierała się ostatecznie na
niezniszczalnymi instynktami–pasjami lub sentymentami, jak przekonaniu, że sztuka i nauka mają największą moc
to mówiono w XVIII wieku, i oczywiście z jego przetrwania (...) Voltaire oczywiście nie sądził, że postęp
niewątpliwymi, wrodzonymi zdolnościami rozumu. Głównym zakończy się wraz z milenium. Ludzie będą dalej ludźmi,
zadaniem tego, co w Wieku Rozumu nazywano “naturalną”, klęski będą ich gnębić w każdym wieku. Jednakże przemysł i
“przypuszczalną”, “hipotetyczną” historią (kontrastowaną z sztuka rozumu będą coraz lepsze, zło i uprzedzenia będą
konwencjonalną histografią) było odsłanianie rzeczywistości coraz łagodniejsze, a filozofia, stając się wszechogarniająca,
naturalnego człowieka i naturalnego porządku poprzez przyniesie człowiekowi pewne pocieszenie”312. Istniało
“abstrahowanie od faktów” (jak to określił Rousseau w swym zapewne istotne powiązanie między kulturą, którą Voltaire
często źle rozumianym powiedzeniu) i poświęcanie uwagi podziwiał w wieku Ludwika XIV i instytucjami, które z nią
temu, co jest bezczasowe i uniwersalne. Najwięksi filozofowie współwystępowały. Jednakże Voltaire, którego zrodziło
XVII i XVIII wieku nie interesowali się porządkiem Oświecenie, poświecił temu mniej uwagi, niż np. Tocqueville
instytucjonalnym (chyba, że był on przedmiotem polemiki i urodzony wiek później.
krytyki), lecz porządkiem naturalnym. Racjonaliści XVIII Powyższe uwagi odnoszą się także do
wieku postawili sobie zadanie oczyszczenia tego, co wydaje najsłynniejszego obrazu dobrego społeczeństwa malowanego
się być i znalezienie tego, co jest. Łączyło ono tak odmienne przez 0świecenie: obrazu Powszechnej Woli, który
książki, jak The Social Contract, The Wealth of Nations i A najpiękniej zarysował Rousseau, choć nie tylko on.
Fragment on Government. Powszechna Wola nie była po prostu techniką realizowania
Często podkreśla się, że racjonaliści w swych racjonalnego społeczeństwa. Według Rousseau ona sama była
pracach nieświadomie obdarzali naturę i naturalnego racjonalnym społeczeństwem. Rousseau wierzył, że gdy
człowieka atrybutami wysączonymi z preferowanych sfer wyłoni się rzeczywisty racjonalny człowiek wolnej woli, gdy
otaczającego ich porządku społecznego. Podobnie jak Luter i zostaną usunięte przesądy i uprzedzenia i gdy stworzone
Kalwin, którzy wyobrażali sobie czystego i prostego zostanie sprzyjające środowisko, powszechna wola zwycięży.
człowieka wiary na podstawie najlepszych modeli Prawda dotycząca jednostki odnosi się także do naturalnej
uformowanych w czasie długiej historii tradycji katolickiej, wspólnoty powstałej z interakcji woli ludzi i interesów i która
proponując jedynie usunięcie papieża, sakramentów, kiedyś istniała, ale została zniszczona przez wszystkie
klasztorów, sądów kościelnych tak racjonaliści osiemnastego choroby społeczne, które mają swe źródło w nierówności i w
wieku wyobrażali sobie człowieka naturalnego w postaci specyficznych interesach. Gdy wyrzuci się ze społeczeństwa
najlepszych cech człowieka oczyszczonego z odziedziczonego sztuczne i zgubne więzi klas społecznych, religię, gildię oraz
instytucjonalnego porządku. wszelkie inne formy ''partykularnych zrzeszeń'', wówczas po
Filozofowie dziewiętnastowieczni, zaczynając od raz pierwszy w historii zostanie stworzona scena, na której
Lamennaisa i Comte'a, lubili podkreślać, że własności odrodzi się naturalna wspólnota i na której rzeczywista wola
moralne, z których Rousseau zbudował swojego naturalnego ludzi, powszechna wola będzie mogła się wyłonić.
człowieka rzetelności i rozumu, nie są człowiekowi Powszechna Wola, pisze Rousseau, “ma zawsze prawo, ale
wrodzone, lecz wynikają z wieków cywilizacji, w ocena, który nią kierują, nie zawsze jest oświecona”. Stąd
szczególności z uprzejmości i dobrych obyczajów, które mają wieczna konieczność ochrony ludzi w ich masie, jak i w ich
swoje korzenie w chrześcijaństwie i feudalizmie, a nie w
naturze. 312
w: Ch. Frankel, The Faith of Reason, New York: Columbia University Press.
1948, s. iii przypis
Mikołajewska 391 392 Zjawisko wspólnoty

kładła nacisk na cele intelektualnego wyzwolenia się lub Racjonalistyczne wyobrażenie o dobrym
oddzielenia się od ustalonej tradycji i wspólnoty. Dlaczego nie społeczeństwie było w podobny sposób nieświadomym
powinno się tego podkreślać? Cóż zda się być bardziej oczyszczaniem obyczajów i sentymentów istot ludzkich z
efemeryczne od następujących po sobie monarchii, klas, tradycyjnego porządku. Charles Frankel pisał o Voltaire
świętych kodeksów, które wypełniały zwykłą, “prace umysłu muszą ostatecznie stanowić kamień węgielny
konwencjonalną historię? Czy istnieje więc coś bardziej wieku, ponieważ one są tym, co pozostanie, gdy wiek się
stabilnego i trwałego od człowieka naturalnego z jego skończy. Wiara Voltaire'a w postęp opierała się ostatecznie na
niezniszczalnymi instynktami–pasjami lub sentymentami, jak przekonaniu, że sztuka i nauka mają największą moc
to mówiono w XVIII wieku, i oczywiście z jego przetrwania (...) Voltaire oczywiście nie sądził, że postęp
niewątpliwymi, wrodzonymi zdolnościami rozumu. Głównym zakończy się wraz z milenium. Ludzie będą dalej ludźmi,
zadaniem tego, co w Wieku Rozumu nazywano “naturalną”, klęski będą ich gnębić w każdym wieku. Jednakże przemysł i
“przypuszczalną”, “hipotetyczną” historią (kontrastowaną z sztuka rozumu będą coraz lepsze, zło i uprzedzenia będą
konwencjonalną histografią) było odsłanianie rzeczywistości coraz łagodniejsze, a filozofia, stając się wszechogarniająca,
naturalnego człowieka i naturalnego porządku poprzez przyniesie człowiekowi pewne pocieszenie”312. Istniało
“abstrahowanie od faktów” (jak to określił Rousseau w swym zapewne istotne powiązanie między kulturą, którą Voltaire
często źle rozumianym powiedzeniu) i poświęcanie uwagi podziwiał w wieku Ludwika XIV i instytucjami, które z nią
temu, co jest bezczasowe i uniwersalne. Najwięksi filozofowie współwystępowały. Jednakże Voltaire, którego zrodziło
XVII i XVIII wieku nie interesowali się porządkiem Oświecenie, poświecił temu mniej uwagi, niż np. Tocqueville
instytucjonalnym (chyba, że był on przedmiotem polemiki i urodzony wiek później.
krytyki), lecz porządkiem naturalnym. Racjonaliści XVIII Powyższe uwagi odnoszą się także do
wieku postawili sobie zadanie oczyszczenia tego, co wydaje najsłynniejszego obrazu dobrego społeczeństwa malowanego
się być i znalezienie tego, co jest. Łączyło ono tak odmienne przez 0świecenie: obrazu Powszechnej Woli, który
książki, jak The Social Contract, The Wealth of Nations i A najpiękniej zarysował Rousseau, choć nie tylko on.
Fragment on Government. Powszechna Wola nie była po prostu techniką realizowania
Często podkreśla się, że racjonaliści w swych racjonalnego społeczeństwa. Według Rousseau ona sama była
pracach nieświadomie obdarzali naturę i naturalnego racjonalnym społeczeństwem. Rousseau wierzył, że gdy
człowieka atrybutami wysączonymi z preferowanych sfer wyłoni się rzeczywisty racjonalny człowiek wolnej woli, gdy
otaczającego ich porządku społecznego. Podobnie jak Luter i zostaną usunięte przesądy i uprzedzenia i gdy stworzone
Kalwin, którzy wyobrażali sobie czystego i prostego zostanie sprzyjające środowisko, powszechna wola zwycięży.
człowieka wiary na podstawie najlepszych modeli Prawda dotycząca jednostki odnosi się także do naturalnej
uformowanych w czasie długiej historii tradycji katolickiej, wspólnoty powstałej z interakcji woli ludzi i interesów i która
proponując jedynie usunięcie papieża, sakramentów, kiedyś istniała, ale została zniszczona przez wszystkie
klasztorów, sądów kościelnych tak racjonaliści osiemnastego choroby społeczne, które mają swe źródło w nierówności i w
wieku wyobrażali sobie człowieka naturalnego w postaci specyficznych interesach. Gdy wyrzuci się ze społeczeństwa
najlepszych cech człowieka oczyszczonego z odziedziczonego sztuczne i zgubne więzi klas społecznych, religię, gildię oraz
instytucjonalnego porządku. wszelkie inne formy ''partykularnych zrzeszeń'', wówczas po
Filozofowie dziewiętnastowieczni, zaczynając od raz pierwszy w historii zostanie stworzona scena, na której
Lamennaisa i Comte'a, lubili podkreślać, że własności odrodzi się naturalna wspólnota i na której rzeczywista wola
moralne, z których Rousseau zbudował swojego naturalnego ludzi, powszechna wola będzie mogła się wyłonić.
człowieka rzetelności i rozumu, nie są człowiekowi Powszechna Wola, pisze Rousseau, “ma zawsze prawo, ale
wrodzone, lecz wynikają z wieków cywilizacji, w ocena, który nią kierują, nie zawsze jest oświecona”. Stąd
szczególności z uprzejmości i dobrych obyczajów, które mają wieczna konieczność ochrony ludzi w ich masie, jak i w ich
swoje korzenie w chrześcijaństwie i feudalizmie, a nie w
naturze. 312
w: Ch. Frankel, The Faith of Reason, New York: Columbia University Press.
1948, s. iii przypis
Mikołajewska 393 394 Zjawisko wspólnoty

indywidualności przed uprzedzającym wpływem tradycyjnych religijnego, utopizmu, reformy, demokracji, nauki, edukacji,
instytucji. Taka właśnie było podstawa nienawiści Benthama ducha świeckiego braterstwa), potrafią zlikwidować tendencje
do kościoła anglikańskiego, uniwersytetu, gminy, rodziny do moralnej dezintegracji, społecznej alienacji, wzrostu
patriarchalnej i innych form tradycyjnego zjednoczenia. władzy politycznej, które pojawiły się w wyniku rewolucji.
Człowiek w swej realności nie jest stwarzany przez instytucje, Marks uważał, że w tym celu należy znieść własność
lecz instytucje są stwarzane przez człowieka i mogą się zużyć. prywatną. James Mill chciał wykorzenić religię, a Herbert
Jednakże teoria ta została przyjęta przez filozofów i Spencer rozwinąć edukację. Jednakże dla Tocqueville'a,
przywódców Rewolucji Francuskiej dopiero wtedy, gdy Webera, Durkheima i Simmla alienacja tkwiła zbyt głęboko,
pojawiła się reakcja przeciw niej. “Choroba Zachodniego by wyleczyć ją wiarą w świecką pobożność.
Świata” — oto słynny epitet, przy pomocy którego Comte
określał indywidualizm. Bezpośrednim powodem epitetu Zanikanie człowieka — Tocqueville
Comte'a było to, co nazywał on “moralną dezorganizacją”, Jaki obraz kultury i charakteru człowieka daje nam
która systematycznie atakuje consensus społeczeństwa. Comte Tocqueville w swojej rozprawie o demokracji? Tocqueville
obrzucał indywidualizm i towarzyszącą mu równość, prawo, akceptuje zarówno rzeczywistość, pisze autor, jak i
suwerenność ludu — pogardliwym epitetem “metafizycznego nieuchronność demokracji oraz sekularyzacji. Nie odrzuca tak
dogmatu”. Według niego człowiek oddalony od instytucji i jak konserwatyści ideologicznych elementów równości i praw
bliskich scalających wspólnot będzie nie tylko pozbawiony jednostki i nie “straszy” go tak jak Comte'a widmo społecznej
nadziei i pełen lęku, ale będzie niezdolny do realizacji i moralnej dezorganizacji. Nie spędza też swego życia jak
właściego mu człowieczeństwa. Taka właśnie psychologia Lemennais na poszukiwaniu substytutu dla kościoła.
społeczna leży u podłoża jego Positive Polity. Tocqueville jest beznamiętnym i stojącym na uboczu
Lamennais, którego Essay on Indifference jest jedną obserwatorem demokratycznego człowieka. Nie próbuje ukryć
z najdojrzalszych prac o religii na początku XIX wieku i faktów takich jak kulturowe wyzwolenie, pełne pasji
który poświęcił całe swoje życie, nawet po wyklęciu go z zaangażowanie na rzecz demokracji i równocześnie poczucia
kościoła, pracy na rzecz tego, co mogłoby usunąć społeczny ludzkiej sprawiedliwości, które odnajdywał w każdym
atomizm i jego szatańskiego bliźniaka, polityczną zakątku USA. Tocqueville zdaje się tak chwalić demokrację
centralizację, napisał w swej krótkiej wypowiedzi na temat amerykańską, że europejscy konserwatyści łącznie z Le
samobójstwa: “gdy człowiek oderwie się od Play'em twierdzili, iż maluje obraz nieznośnie optymistyczny.
podporządkowania z wszystkich stron grozi mu ból. Jest on Dzisiaj jednak nie nazwalibyśmy ducha książek
panem swojej własnej nędzy, zdegradowanym suwerenem Tocqueville'a optymistycznym. Prezentowany w nich obraz
buntującym się przeciw sobie, bez obowiązków, bez więzi, ma swoje blaski, ale ma też cienie, które odzwierciedlają
bez społeczeństwa. Sam w środku uniwersum biegnie lub ponurość nastroju, który systematycznie narasta w jego
skłania się ku temu, aby biec w nicość”. Democracy in America. Między jego wizytą w USA, a
U Comte'a i Lamennaisa (jak i u tych wszystkich, publikacją drugiego tomu minęła prawie dekada i w tym
którzy podzielali konserwatywne widzenie tradycji, czasie wiele się wydarzyło, jeśli chodzi o jego ocenę
wspólnoty, członkostwa) ruchy modernizujące, demokracji. Biorąc pod uwagą całość jego prac, trudno oprzeć
demokratyzujące, racjonalizujące, sekularyzujące się wnioskowi, że Tocqueville użył swych wielkich zdolności
społeczeństwo zdawały się zmierzać ku społecznej pustce, interpretacyjnych przede wszystkim do interpretacji cieniów.
której jednostka nie będzie mogła na dłużej znieść, która Chociaż próbował, nie mógł pozbyć się wrażenia, że
będzie zwiększać władzę polityczną i pustoszyć kulturę. amerykańska demokracja osiągając egalitarną sprawiedliwość
Comte wierzył, że pozytywizm jest antidotum na chorobę (co według niego odnosi się a fortiori do demokracji w
indywidualizmu i cała jego Positive Polity jest pełna ogóle), przyniosła równocześnie ryzyko wypłukania
zapewnień podobnych do tych, które możemy znaleźć w społecznej i kulturowej bazy wielkości człowieka, tzn.
średniowiecznych traktatach o Bogu, człowieku i rozmaitości, wielości, hierarchii w społeczeństwie i kulturze,
społeczeństwie. W XIX wieku było wielu wierzących, że na których jednostkowa wielkość musi się opierać.
poprzez użycie tych lub innych środków (odrodzenia Obserwacje te budzą w nim zakłopotanie i podkreśla, że
Mikołajewska 393 394 Zjawisko wspólnoty

indywidualności przed uprzedzającym wpływem tradycyjnych religijnego, utopizmu, reformy, demokracji, nauki, edukacji,
instytucji. Taka właśnie było podstawa nienawiści Benthama ducha świeckiego braterstwa), potrafią zlikwidować tendencje
do kościoła anglikańskiego, uniwersytetu, gminy, rodziny do moralnej dezintegracji, społecznej alienacji, wzrostu
patriarchalnej i innych form tradycyjnego zjednoczenia. władzy politycznej, które pojawiły się w wyniku rewolucji.
Człowiek w swej realności nie jest stwarzany przez instytucje, Marks uważał, że w tym celu należy znieść własność
lecz instytucje są stwarzane przez człowieka i mogą się zużyć. prywatną. James Mill chciał wykorzenić religię, a Herbert
Jednakże teoria ta została przyjęta przez filozofów i Spencer rozwinąć edukację. Jednakże dla Tocqueville'a,
przywódców Rewolucji Francuskiej dopiero wtedy, gdy Webera, Durkheima i Simmla alienacja tkwiła zbyt głęboko,
pojawiła się reakcja przeciw niej. “Choroba Zachodniego by wyleczyć ją wiarą w świecką pobożność.
Świata” — oto słynny epitet, przy pomocy którego Comte
określał indywidualizm. Bezpośrednim powodem epitetu Zanikanie człowieka — Tocqueville
Comte'a było to, co nazywał on “moralną dezorganizacją”, Jaki obraz kultury i charakteru człowieka daje nam
która systematycznie atakuje consensus społeczeństwa. Comte Tocqueville w swojej rozprawie o demokracji? Tocqueville
obrzucał indywidualizm i towarzyszącą mu równość, prawo, akceptuje zarówno rzeczywistość, pisze autor, jak i
suwerenność ludu — pogardliwym epitetem “metafizycznego nieuchronność demokracji oraz sekularyzacji. Nie odrzuca tak
dogmatu”. Według niego człowiek oddalony od instytucji i jak konserwatyści ideologicznych elementów równości i praw
bliskich scalających wspólnot będzie nie tylko pozbawiony jednostki i nie “straszy” go tak jak Comte'a widmo społecznej
nadziei i pełen lęku, ale będzie niezdolny do realizacji i moralnej dezorganizacji. Nie spędza też swego życia jak
właściego mu człowieczeństwa. Taka właśnie psychologia Lemennais na poszukiwaniu substytutu dla kościoła.
społeczna leży u podłoża jego Positive Polity. Tocqueville jest beznamiętnym i stojącym na uboczu
Lamennais, którego Essay on Indifference jest jedną obserwatorem demokratycznego człowieka. Nie próbuje ukryć
z najdojrzalszych prac o religii na początku XIX wieku i faktów takich jak kulturowe wyzwolenie, pełne pasji
który poświęcił całe swoje życie, nawet po wyklęciu go z zaangażowanie na rzecz demokracji i równocześnie poczucia
kościoła, pracy na rzecz tego, co mogłoby usunąć społeczny ludzkiej sprawiedliwości, które odnajdywał w każdym
atomizm i jego szatańskiego bliźniaka, polityczną zakątku USA. Tocqueville zdaje się tak chwalić demokrację
centralizację, napisał w swej krótkiej wypowiedzi na temat amerykańską, że europejscy konserwatyści łącznie z Le
samobójstwa: “gdy człowiek oderwie się od Play'em twierdzili, iż maluje obraz nieznośnie optymistyczny.
podporządkowania z wszystkich stron grozi mu ból. Jest on Dzisiaj jednak nie nazwalibyśmy ducha książek
panem swojej własnej nędzy, zdegradowanym suwerenem Tocqueville'a optymistycznym. Prezentowany w nich obraz
buntującym się przeciw sobie, bez obowiązków, bez więzi, ma swoje blaski, ale ma też cienie, które odzwierciedlają
bez społeczeństwa. Sam w środku uniwersum biegnie lub ponurość nastroju, który systematycznie narasta w jego
skłania się ku temu, aby biec w nicość”. Democracy in America. Między jego wizytą w USA, a
U Comte'a i Lamennaisa (jak i u tych wszystkich, publikacją drugiego tomu minęła prawie dekada i w tym
którzy podzielali konserwatywne widzenie tradycji, czasie wiele się wydarzyło, jeśli chodzi o jego ocenę
wspólnoty, członkostwa) ruchy modernizujące, demokracji. Biorąc pod uwagą całość jego prac, trudno oprzeć
demokratyzujące, racjonalizujące, sekularyzujące się wnioskowi, że Tocqueville użył swych wielkich zdolności
społeczeństwo zdawały się zmierzać ku społecznej pustce, interpretacyjnych przede wszystkim do interpretacji cieniów.
której jednostka nie będzie mogła na dłużej znieść, która Chociaż próbował, nie mógł pozbyć się wrażenia, że
będzie zwiększać władzę polityczną i pustoszyć kulturę. amerykańska demokracja osiągając egalitarną sprawiedliwość
Comte wierzył, że pozytywizm jest antidotum na chorobę (co według niego odnosi się a fortiori do demokracji w
indywidualizmu i cała jego Positive Polity jest pełna ogóle), przyniosła równocześnie ryzyko wypłukania
zapewnień podobnych do tych, które możemy znaleźć w społecznej i kulturowej bazy wielkości człowieka, tzn.
średniowiecznych traktatach o Bogu, człowieku i rozmaitości, wielości, hierarchii w społeczeństwie i kulturze,
społeczeństwie. W XIX wieku było wielu wierzących, że na których jednostkowa wielkość musi się opierać.
poprzez użycie tych lub innych środków (odrodzenia Obserwacje te budzą w nim zakłopotanie i podkreśla, że
Mikołajewska 395 396 Zjawisko wspólnoty

powinien powstrzymać się od zarysowywania wizji, gdyż dotychczas w historii człowieka były rzeczywistą motywującą
należy ona jedynie do Boga. mocą postępu człowieka?
“Gdy badałem tę niezliczoną liczbę istnień “Żyjemy w czasach, które są świadkiem
ukształtowanych na swoje podobieństwo, wśród których nic najgwałtowniejszych zmian w opinii i w umysłach ludzkich;
się nie wznosi i nic nie upada, widok tego uniwersalnego niemniej może być tak, że przewodnia opinia społeczeństwa
uniformizmu zasmucał mnie i przejmował dreszczem i będzie wkrótce regulowana bardziej niż kiedykolwiek; czas
odczuwałem pokusę, aby boleć nad tym stanem ten jeszcze nie nadszedł, ale się zbliża. Im dokładniej badam
społeczeństwa, które przestało istnieć (...) To, co wydaje mi naturalne pragnienia i tendencje demokratycznych narodów,
się upadkiem człowieka, w jego oczach jest postępem, co tym bardziej jestem przekonany, że jeżeli kiedykolwiek w
mnie dotyka, ono akceptuje. Stan równości jest być może świecie powstanie na trwałe powszechna społeczna równość,
mniej wzniosły, ale jest sprawiedliwszy i właśnie ta wówczas wielkie intelektualne i polityczne rewolucje będą
sprawiedliwość konstytuuje jego wielkość i piękno”313. coraz trudniejsze i rzadsze niż można by przypuszczać. (...)
Tym, którzy wierzą, że możliwe jest (na mocy Niektórzy wierzą, że nowoczesne społeczeństwo
jakiegoś historycznego cudu) społeczeństwo zadedykowane będzie ciągle się zmieniać. Według mnie istnieje obawa, że
równocześnie egalitarnej demokracji i kulturowej i ostatecznie zbyt się ono usztywni w tych samych instytucjach,
intelektualnej arystokracji, Tocqueville odpowiada: uprzedzeniach, obyczajach, tak że rodzaj ludzki zatrzyma się
“Stwierdziłem, że wielu moich współczesnych i zamknie się w błędnym kole. Umysł będzie już zawsze
próbuje wybierać pewne instytucje, opinie, idee, które mają huśtać się do tyłu i do przodu, nie tworząc nowych idei.
swój początek w arystokratycznej konstytucji społeczeństwa. Człowiek będzie tracił swoje siły w samotnych, mało
Z niektórych elementów tego społeczeństwa chcieliby znaczących i przez to ciągłych ruchach, tak że postęp
zrezygnować, ale resztę chcieliby zatrzymać i przeszczepić ją ludzkości zatrzyma się”315.
do nowego świata. Obawiam się, że ludzie ci tracą czas i siły W widzeniu demokratycznego indywidualizmu przez
w szlachetnych, ale bezowocnych wysiłkach”314. Tocqueville'a centralną rolę grało przekonanie, że znaczenie
Nawet jeśli Bóg może znaleźć pocieszenie w jednostki paradoksalnie i tragicznie maleje. Dzieje się tak po
egalitarnej sprawiedliwości, na którą zamienił wielkość pierwsze, z powodu sekularyzacji, która sama jest rezultatem
umysłu i charakteru człowieka, to sam Tocqueville nie zastosowania abstrakcyjnego rozumu do wartości dotychczas
potrafił się w ten sposób pocieszać. Nic nie jest bardziej żywe sankcjonowanych przez religię. Po drugie, z powodu
w jego książkach, gdy czytamy je dzisiaj, niż poczucie upadku ogromnej władzy opinii publicznej, tj. tyranii niewidzialnej
szlachetności i wielkości człowieka w jego powiązaniu z większości. Po trzecie, w rezultacie podziału pracy, który
kosmosem i w powiązaniu z towarzyszami. Łagodne i ludzkie uczynił z człowieka jedynie część maszyny. Po czwarte, z
prawa nie dostarczają energii do rozwoju charakteru. powodu odłączenia od więzi wspólnoty. Ponadto Tocqueville
Przemoc i okrucieństwo zostały zahamowane, ale zniknęły był przekonany, że zanikną wartości moralne. Takie wartości
również przypadki egzaltowanego heroizmu i cnoty jak honor, lojalność straciły swoje korzenie i tracą swoje
najwyższej i najczystszej natury. Zostaje zlikwidowana historyczne znaczenie w porządku społecznym.
ignorancja, informacja rozszerza się, ale trudno znaleźć ludzi Sekularyzacja, pisze Tocqueville, jest stałym
wielkiej nauki i geniuszy. Istnieje obfitość sztuki, ale mało procesem od czasów protestanckiej Reformacji prowadzącym
doskonałości. Więź ludzkości zostaje wzmocniona, ale więzi do osłabiania dogmatów, dzięki którym ludzie żyli i z czasem
lokalne wewnątrz danej kategorii, czy terenu zamieszkania doprowadzi do trywializacji tematów kultury. Protestanccy
ulegają osłabieniu. reformatorzy “uczynili pewne dogmaty starożytnej wiary
I jaka jest szansa na to, że w przyszłości będą miały przedmiotem prywatnej oceny (...) W wieku XVII Bacon w
miejsce owe przypadkowe, intelektualne rewolucje, które naukach fizycznych i Kartezjusz w filozofii skasowali
dotychczasowe formuły, zniszczyli imperium tradycji, obalili
313
A. de Tocqueville, Democracy in America, Phillips Bradley (ed.), New autorytet szkół. Filozofowie w wieku XVIII,
York: Alfred Knopf, 1954
314 315
Ibidem, II, s. 333 Ibidem, II, s. 262 przypis
Mikołajewska 395 396 Zjawisko wspólnoty

powinien powstrzymać się od zarysowywania wizji, gdyż dotychczas w historii człowieka były rzeczywistą motywującą
należy ona jedynie do Boga. mocą postępu człowieka?
“Gdy badałem tę niezliczoną liczbę istnień “Żyjemy w czasach, które są świadkiem
ukształtowanych na swoje podobieństwo, wśród których nic najgwałtowniejszych zmian w opinii i w umysłach ludzkich;
się nie wznosi i nic nie upada, widok tego uniwersalnego niemniej może być tak, że przewodnia opinia społeczeństwa
uniformizmu zasmucał mnie i przejmował dreszczem i będzie wkrótce regulowana bardziej niż kiedykolwiek; czas
odczuwałem pokusę, aby boleć nad tym stanem ten jeszcze nie nadszedł, ale się zbliża. Im dokładniej badam
społeczeństwa, które przestało istnieć (...) To, co wydaje mi naturalne pragnienia i tendencje demokratycznych narodów,
się upadkiem człowieka, w jego oczach jest postępem, co tym bardziej jestem przekonany, że jeżeli kiedykolwiek w
mnie dotyka, ono akceptuje. Stan równości jest być może świecie powstanie na trwałe powszechna społeczna równość,
mniej wzniosły, ale jest sprawiedliwszy i właśnie ta wówczas wielkie intelektualne i polityczne rewolucje będą
sprawiedliwość konstytuuje jego wielkość i piękno”313. coraz trudniejsze i rzadsze niż można by przypuszczać. (...)
Tym, którzy wierzą, że możliwe jest (na mocy Niektórzy wierzą, że nowoczesne społeczeństwo
jakiegoś historycznego cudu) społeczeństwo zadedykowane będzie ciągle się zmieniać. Według mnie istnieje obawa, że
równocześnie egalitarnej demokracji i kulturowej i ostatecznie zbyt się ono usztywni w tych samych instytucjach,
intelektualnej arystokracji, Tocqueville odpowiada: uprzedzeniach, obyczajach, tak że rodzaj ludzki zatrzyma się
“Stwierdziłem, że wielu moich współczesnych i zamknie się w błędnym kole. Umysł będzie już zawsze
próbuje wybierać pewne instytucje, opinie, idee, które mają huśtać się do tyłu i do przodu, nie tworząc nowych idei.
swój początek w arystokratycznej konstytucji społeczeństwa. Człowiek będzie tracił swoje siły w samotnych, mało
Z niektórych elementów tego społeczeństwa chcieliby znaczących i przez to ciągłych ruchach, tak że postęp
zrezygnować, ale resztę chcieliby zatrzymać i przeszczepić ją ludzkości zatrzyma się”315.
do nowego świata. Obawiam się, że ludzie ci tracą czas i siły W widzeniu demokratycznego indywidualizmu przez
w szlachetnych, ale bezowocnych wysiłkach”314. Tocqueville'a centralną rolę grało przekonanie, że znaczenie
Nawet jeśli Bóg może znaleźć pocieszenie w jednostki paradoksalnie i tragicznie maleje. Dzieje się tak po
egalitarnej sprawiedliwości, na którą zamienił wielkość pierwsze, z powodu sekularyzacji, która sama jest rezultatem
umysłu i charakteru człowieka, to sam Tocqueville nie zastosowania abstrakcyjnego rozumu do wartości dotychczas
potrafił się w ten sposób pocieszać. Nic nie jest bardziej żywe sankcjonowanych przez religię. Po drugie, z powodu
w jego książkach, gdy czytamy je dzisiaj, niż poczucie upadku ogromnej władzy opinii publicznej, tj. tyranii niewidzialnej
szlachetności i wielkości człowieka w jego powiązaniu z większości. Po trzecie, w rezultacie podziału pracy, który
kosmosem i w powiązaniu z towarzyszami. Łagodne i ludzkie uczynił z człowieka jedynie część maszyny. Po czwarte, z
prawa nie dostarczają energii do rozwoju charakteru. powodu odłączenia od więzi wspólnoty. Ponadto Tocqueville
Przemoc i okrucieństwo zostały zahamowane, ale zniknęły był przekonany, że zanikną wartości moralne. Takie wartości
również przypadki egzaltowanego heroizmu i cnoty jak honor, lojalność straciły swoje korzenie i tracą swoje
najwyższej i najczystszej natury. Zostaje zlikwidowana historyczne znaczenie w porządku społecznym.
ignorancja, informacja rozszerza się, ale trudno znaleźć ludzi Sekularyzacja, pisze Tocqueville, jest stałym
wielkiej nauki i geniuszy. Istnieje obfitość sztuki, ale mało procesem od czasów protestanckiej Reformacji prowadzącym
doskonałości. Więź ludzkości zostaje wzmocniona, ale więzi do osłabiania dogmatów, dzięki którym ludzie żyli i z czasem
lokalne wewnątrz danej kategorii, czy terenu zamieszkania doprowadzi do trywializacji tematów kultury. Protestanccy
ulegają osłabieniu. reformatorzy “uczynili pewne dogmaty starożytnej wiary
I jaka jest szansa na to, że w przyszłości będą miały przedmiotem prywatnej oceny (...) W wieku XVII Bacon w
miejsce owe przypadkowe, intelektualne rewolucje, które naukach fizycznych i Kartezjusz w filozofii skasowali
dotychczasowe formuły, zniszczyli imperium tradycji, obalili
313
A. de Tocqueville, Democracy in America, Phillips Bradley (ed.), New autorytet szkół. Filozofowie w wieku XVIII,
York: Alfred Knopf, 1954
314 315
Ibidem, II, s. 333 Ibidem, II, s. 262 przypis
Mikołajewska 397 398 Zjawisko wspólnoty

rozpowszechniając tę samą zasadę, wzięli na siebie “Nie znam innego kraju, w którym byłoby równie niewiele
podporządkowanie wszystkich przedmiotów wiary człowieka niezależności umysłu i rzeczywistej wolności dyskusji jak w
jego prywatnemu sądowi”316. Wszystko to jednak zamiast Ameryce (...) Jeżeli Ameryka nie ma, tak jak miała, wielkich
wzmocnić człowieka i zwiększyć rolę jego indywidualnego pisarzy, to powód tego tkwi w tych właśnie faktach. Nie może
rozumu, faktycznie go osłabiała. Rozum jest jak szczęście: być literackiego geniusza bez wolności opinii, a wolność
gdy zrobi się z niego wyłączny cel, nie można go nigdy opinii nie istnieje w Ameryce”318. Miłość do równości działa
zrealizować. Gdy odbierze się rozumowi poparcie (czyli na rzecz podejrzliwości wobec wszystkiego, co zdolniejsze i
“bariery” w języku Oświecenia) ze strony tradycji, mądrzejsze i rodzi tyle samo wrogości do arystokracji
objawienia, hierarchii, wówczas rozum zmaleje. intelektualnej jak i do arystokracji politycznej.
Jednostkowy rozum z czasem doprowadza do Istnieją jeszcze inne powody degradacji człowieka.
własnej trywializacji. Powoli, lecz nieubłaganie narasta Wielkie i szlachetne tematy “wyrzuca się za burtę'' w
wyjałowienie wiary, której rozum wymaga nawet tam, gdzie powszechnym zaabsorbowaniu tym, co użyteczne, skończone,
jest on suwerenem służącym ludziom. Gdy ludzie “widzą, że przeciętne. Tragedie literackie w sensie greckim, czy nawet
udało im się bez pomocy rozwiązać owe niewielkie problemy elżbietańskim są w demokracji niemożliwe, ponieważ
ich praktycznego życia, z łatwością dochodzą do wniosku, że powszechne widzenie natury człowieka nie pozwala na
wszystko w świecie można wyjaśnić i że nic nie przekracza wystarczającą egzaltację cnotami “wielkiego człowieka”, aby
granic rozumienia. Zaprzeczają więc temu, czego nie potrafią dopuścić do odpowiedniego nacisku na skazy charakteru,
zrozumieć. Zostaje im niewiele wiary w to, co niezwykłe i które niszczą wielkość. Znikają również oczarowujące wizje
prawie nieprzezwyciężony wstręt do wszystkiego, co jest życia i kosmosu. Religia świeckiego postępu okrada
nadprzyrodzone. Jak sami wyznają, zaufanie jest w ich człowieka z szacunku do przeszłości i do tej dziedziny
zwyczaju, lubią rozpoznawać z ekstremalną jasnością wartości i znaczeń, która leży pomiędzy czystą mitologią a
przedmiot, który przyciąga ich uwagą. Następnie zdejmują empirią. Arystokracja bardziej sprzyja poezji niż demokracja.
zeń wszystko, co tylko można. Pozbywają się wszystkiego, co “W demokratycznych wspólnotach, gdzie ludzie są nieistotni
ich oddziela od przedmiotu, usuwają wszystko co ukrywa go i gdzie wszyscy są tacy sami, każdy człowiek, analizując
przed ich wzrokiem, aby widzieć go z bliska w świetle siebie, natychmiast widzi wszystkich. Poeci czasów
dziennym. Ta postawa doprowadza ich wkrótce do demokracji nie mogą więc uczynić przedmiotem swej poezji
zaprzeczania formom, które uważają za bezużyteczne i jakiegoś konkretnego człowieka. Przedmiot o niewielkim
niewygodne zasłony umieszczone między nimi a prawdą”317. znaczeniu, oglądany ze wszystkich stron nie zainspiruje
Prawdziwa kultura, prawdziwe żądania intelektualne ideału”319.
wymagają bezpiecznego miejsca do refleksji i czystej Według Tocqueville tragiczny paradoks demokracji
spekulacji (którą demokraci zwykle dyskredytują), respektu zawiera się w fakcie, że system rządu dedykowanego
dla intelektualnego autorytetu, wiary w realność wielkich, jednostce prowadzi ostatecznie do osłabienia jej statusu i
rzadkich jednostek, jak i potrzeby i podejmowania wolności. Jednostka gubi się lub jest przygnieciona przez
szlachetnych tematów. Wymaga ona akceptacji co najmniej samą liczbę tych, którzy są jej równi. “Zawsze, gdy warunki
pewnych form objawienia i co najmniej pewnego stopnia społeczne są równe, opinia publiczna naciska z ogromną siłą
oczarowania i gotowości do wiary, że siły większe od na umysł każdej jednostki. Otacza ją, kieruje nią, zniewala.
ograniczonego rozumu człowieka rządzą kosmosem. Ma to swoje źródło w samej konstytucji społeczeństwa, a nie
Tego Tocqueville nie znajduje w demokracji. Teoria w jej prawach politycznych. W miarę jak ludzie stają się
i filozofia, będąc w pogardzie i zaniedbaniu, pracują na rzecz coraz bardziej do siebie podobni, wówczas każdy pojedynczy
utylitarnego oddania się technice, co musi w końcu wysuszyć człowiek czuje się coraz słabszy w stosunku do całej reszty.
źródła nawet nauki. Kult fantomów większości i opinii Gdy nie widzi on nic, co wynosiłoby go ponad innych lub
publicznej uniemożliwia prawdziwą niezależność umysłu. odróżniałoby go od nich, przestaje sobie ufać, gdy tylko

316 318
Ibidem, II, s. 5 Ibidem, I, s. 263, 265
317 319
Ibidem, II, s. 4 Ibidem, II, s. 73
Mikołajewska 397 398 Zjawisko wspólnoty

rozpowszechniając tę samą zasadę, wzięli na siebie “Nie znam innego kraju, w którym byłoby równie niewiele
podporządkowanie wszystkich przedmiotów wiary człowieka niezależności umysłu i rzeczywistej wolności dyskusji jak w
jego prywatnemu sądowi”316. Wszystko to jednak zamiast Ameryce (...) Jeżeli Ameryka nie ma, tak jak miała, wielkich
wzmocnić człowieka i zwiększyć rolę jego indywidualnego pisarzy, to powód tego tkwi w tych właśnie faktach. Nie może
rozumu, faktycznie go osłabiała. Rozum jest jak szczęście: być literackiego geniusza bez wolności opinii, a wolność
gdy zrobi się z niego wyłączny cel, nie można go nigdy opinii nie istnieje w Ameryce”318. Miłość do równości działa
zrealizować. Gdy odbierze się rozumowi poparcie (czyli na rzecz podejrzliwości wobec wszystkiego, co zdolniejsze i
“bariery” w języku Oświecenia) ze strony tradycji, mądrzejsze i rodzi tyle samo wrogości do arystokracji
objawienia, hierarchii, wówczas rozum zmaleje. intelektualnej jak i do arystokracji politycznej.
Jednostkowy rozum z czasem doprowadza do Istnieją jeszcze inne powody degradacji człowieka.
własnej trywializacji. Powoli, lecz nieubłaganie narasta Wielkie i szlachetne tematy “wyrzuca się za burtę'' w
wyjałowienie wiary, której rozum wymaga nawet tam, gdzie powszechnym zaabsorbowaniu tym, co użyteczne, skończone,
jest on suwerenem służącym ludziom. Gdy ludzie “widzą, że przeciętne. Tragedie literackie w sensie greckim, czy nawet
udało im się bez pomocy rozwiązać owe niewielkie problemy elżbietańskim są w demokracji niemożliwe, ponieważ
ich praktycznego życia, z łatwością dochodzą do wniosku, że powszechne widzenie natury człowieka nie pozwala na
wszystko w świecie można wyjaśnić i że nic nie przekracza wystarczającą egzaltację cnotami “wielkiego człowieka”, aby
granic rozumienia. Zaprzeczają więc temu, czego nie potrafią dopuścić do odpowiedniego nacisku na skazy charakteru,
zrozumieć. Zostaje im niewiele wiary w to, co niezwykłe i które niszczą wielkość. Znikają również oczarowujące wizje
prawie nieprzezwyciężony wstręt do wszystkiego, co jest życia i kosmosu. Religia świeckiego postępu okrada
nadprzyrodzone. Jak sami wyznają, zaufanie jest w ich człowieka z szacunku do przeszłości i do tej dziedziny
zwyczaju, lubią rozpoznawać z ekstremalną jasnością wartości i znaczeń, która leży pomiędzy czystą mitologią a
przedmiot, który przyciąga ich uwagą. Następnie zdejmują empirią. Arystokracja bardziej sprzyja poezji niż demokracja.
zeń wszystko, co tylko można. Pozbywają się wszystkiego, co “W demokratycznych wspólnotach, gdzie ludzie są nieistotni
ich oddziela od przedmiotu, usuwają wszystko co ukrywa go i gdzie wszyscy są tacy sami, każdy człowiek, analizując
przed ich wzrokiem, aby widzieć go z bliska w świetle siebie, natychmiast widzi wszystkich. Poeci czasów
dziennym. Ta postawa doprowadza ich wkrótce do demokracji nie mogą więc uczynić przedmiotem swej poezji
zaprzeczania formom, które uważają za bezużyteczne i jakiegoś konkretnego człowieka. Przedmiot o niewielkim
niewygodne zasłony umieszczone między nimi a prawdą”317. znaczeniu, oglądany ze wszystkich stron nie zainspiruje
Prawdziwa kultura, prawdziwe żądania intelektualne ideału”319.
wymagają bezpiecznego miejsca do refleksji i czystej Według Tocqueville tragiczny paradoks demokracji
spekulacji (którą demokraci zwykle dyskredytują), respektu zawiera się w fakcie, że system rządu dedykowanego
dla intelektualnego autorytetu, wiary w realność wielkich, jednostce prowadzi ostatecznie do osłabienia jej statusu i
rzadkich jednostek, jak i potrzeby i podejmowania wolności. Jednostka gubi się lub jest przygnieciona przez
szlachetnych tematów. Wymaga ona akceptacji co najmniej samą liczbę tych, którzy są jej równi. “Zawsze, gdy warunki
pewnych form objawienia i co najmniej pewnego stopnia społeczne są równe, opinia publiczna naciska z ogromną siłą
oczarowania i gotowości do wiary, że siły większe od na umysł każdej jednostki. Otacza ją, kieruje nią, zniewala.
ograniczonego rozumu człowieka rządzą kosmosem. Ma to swoje źródło w samej konstytucji społeczeństwa, a nie
Tego Tocqueville nie znajduje w demokracji. Teoria w jej prawach politycznych. W miarę jak ludzie stają się
i filozofia, będąc w pogardzie i zaniedbaniu, pracują na rzecz coraz bardziej do siebie podobni, wówczas każdy pojedynczy
utylitarnego oddania się technice, co musi w końcu wysuszyć człowiek czuje się coraz słabszy w stosunku do całej reszty.
źródła nawet nauki. Kult fantomów większości i opinii Gdy nie widzi on nic, co wynosiłoby go ponad innych lub
publicznej uniemożliwia prawdziwą niezależność umysłu. odróżniałoby go od nich, przestaje sobie ufać, gdy tylko

316 318
Ibidem, II, s. 5 Ibidem, I, s. 263, 265
317 319
Ibidem, II, s. 4 Ibidem, II, s. 73
Mikołajewska 399 400 Zjawisko wspólnoty

zostaje przez innych zaatakowany (...) przygniata go w przeciwstawianiu się swoim roszczeniom co do władzy.
natychmiast poczucie własnej nieistotności i słabości”. Idea słuszności nie istnieje dla żadnej ze stron i siła staje się
Tocqueville widzi zamieranie indywidualności w jedynym argumentem, na który strony stać dzisiaj i jako
porównaniu z tym, co było wcześniej. “W tym olbrzymim gwarancja przyszłości”322. Z tego wszystkiego, a szczególnie z
tłumie, który tłoczy się do władzy w USA, znalazłem niewielu rozszerzania własności rodzi się osłabienie szacunku do
ludzi wyrażających autentycznie szczerą i niezależną opinię, własności prywatnej. Wszyscy szukają zysku i dobrobytu, ale
co wyróżniało Amerykanów wcześniej i co konstytuuje niewielu, twierdzi Tocqueville, szanuje własność jako
wiodącą cechę wielkich charakterów. Na pierwszy rzut oka instytucję, tzn. jako konieczną podstawą jednostkowości.
wydaje się, że wszystkie umysły w Ameryce są uformowane W ocenie Tocqueville'a najbardziej tragiczna jest
na wzór tego samego modelu, tak dokładnie podążają one tą degradacja robotnika w warunkach ekonomicznej
samą drogą”320. specjalizacji i podziału pracy, który towarzyszy demokracji.
Psucie się jakości przywództwa jest wprost “Kiedy człowiek jest nieprzerwanie i wyłącznie
proporcjonalne do psucia się kultury i moralności. “W Nowej zaangażowany w produkcję jednej i tej samej rzeczy, w końcu
Anglii, gdzie edukacja i wolność zrodziły się z moralności i wykona swoją pracę zręcznie; równocześnie jednak straci
religii, gdzie społeczeństwo wystarczająco dojrzało i zdolność używania umysłu w swej pracy. Każdego dnia staje
ustabilizowało się, aby uczynić je (przywództwo) zdolnym do się zręczniejszy i równocześnie mniej zaangażowany w swą
formułowania praw i przestrzegania ustalonych nawyków, pracę; można więc powiedzieć, że w stopniu, w którym
tam zwykli ludzie mają zwyczaj szanowania intelektualnej i robotnik poprawia się, człowiek degraduje się. Czego można
moralnej wyższości i podporządkowywania się jej (...) oczekiwać od człowieka, który dwadzieścia lat życia poświęcił
Jednakże, gdy pojedziemy na południe, do tych stanów, gdzie na produkowanie śrubki? I po co ta wielka ludzka
konstytucja społeczeństwa jest słabsza i świeższej daty, gdzie inteligencja, która poruszała świat, a teraz służy badaniom
instrukcja jest mniej ogólna, a prawa moralności, religii i nad najlepszą metodą robienia śrubki? (...) Wraz z rozwojem
wolności nie łączą się równie szczęśliwie, widzimy, że talenty podziału pracy robotnik staje się coraz słabszy, coraz bardziej
i cnoty stają się wśród ludzi u władzy coraz rzadsze. zależny, horyzont jego umysłu zawęża się. Sztuka rozwija się,
Ostatnio, gdy odwiedziliśmy nowe południowo– a artysta cofa się”323.
zachodnie stany, gdzie konstytuanta społeczeństwa Cytowane słowa Tocqueville odnoszą się do handlu
uformowana niedawno jest jedynie aglomeracją ryzykantów i przemysłowego, ale w różnych miejscach w jego pracy staje
spekulantów, dziwi nas, jak pewne osoby mogą być się jasne, że widział tyranię handlowania i techniki
wyposażone w autorytet publiczny i zapytujemy, jaka siła, rozciągającą się na cały nowoczesny system — preferowanie
niezależna od siły ustawodawczej i ludzi, którzy nią kierują, nauk stosowanych zamiast teoretycznych, spraw biznesu
może ochronić państwo i doprowadzić do rozkwitu zamiast filozofii i refleksji. Technicyzm, twierdził
społeczeństwa”321. Tocqueville, jest jednym ze sposobów, w który manifestuje się
Istnieje również wychwalany, nowy system oddzielenie się nowoczesnego człowieka od korzeni kultury.
ekonomiczny zrodzony z indywidualistycznego i Cała populacja zostaje w końcu porwana przez
racjonalistycznego podziału własności i wzmacniany przez ducha komercjalizmu. Widać to w tym, co Tocqueville
liberalne recepty indywidualnej własności, kontraktu i nazywa “handlowaniem literaturą”. Klasa sprzedawców
społecznej ruchliwości. Jednakże wraz z niewątpliwym nabywa z demokracji smaku do literatury, ale równocześnie
rozprzestrzenieniem się dobrobytu nowy system przynosi wprowadza do literatury “handlowego ducha”.
choroby. “Rozprzestrzenienie się własności zmniejszyło “W arystokracji czytelnicy są wybredni i jest ich
dystans oddzielający bogatych od biednych. Jednakże, jak się niewielu. W demokracji są liczniejsi i łatwiej ich zadowolić.
zdaje, im bardziej się oni do siebie zbliżają, tym większa jest W rezultacie, w narodach arystokratycznych nikt nie może
ich wzajemna nienawiść i tym gwałtowniejsza zazdrość i lęk mieć nadziei na sukces bez większego wysiłku i wysiłek ten

320 322
Ibidem, II, s. 261 Ibidem, I, s. 10
321 323
Ibidem, I, s. 203 Ibidem, II, s. 158 przypis
Mikołajewska 399 400 Zjawisko wspólnoty

zostaje przez innych zaatakowany (...) przygniata go w przeciwstawianiu się swoim roszczeniom co do władzy.
natychmiast poczucie własnej nieistotności i słabości”. Idea słuszności nie istnieje dla żadnej ze stron i siła staje się
Tocqueville widzi zamieranie indywidualności w jedynym argumentem, na który strony stać dzisiaj i jako
porównaniu z tym, co było wcześniej. “W tym olbrzymim gwarancja przyszłości”322. Z tego wszystkiego, a szczególnie z
tłumie, który tłoczy się do władzy w USA, znalazłem niewielu rozszerzania własności rodzi się osłabienie szacunku do
ludzi wyrażających autentycznie szczerą i niezależną opinię, własności prywatnej. Wszyscy szukają zysku i dobrobytu, ale
co wyróżniało Amerykanów wcześniej i co konstytuuje niewielu, twierdzi Tocqueville, szanuje własność jako
wiodącą cechę wielkich charakterów. Na pierwszy rzut oka instytucję, tzn. jako konieczną podstawą jednostkowości.
wydaje się, że wszystkie umysły w Ameryce są uformowane W ocenie Tocqueville'a najbardziej tragiczna jest
na wzór tego samego modelu, tak dokładnie podążają one tą degradacja robotnika w warunkach ekonomicznej
samą drogą”320. specjalizacji i podziału pracy, który towarzyszy demokracji.
Psucie się jakości przywództwa jest wprost “Kiedy człowiek jest nieprzerwanie i wyłącznie
proporcjonalne do psucia się kultury i moralności. “W Nowej zaangażowany w produkcję jednej i tej samej rzeczy, w końcu
Anglii, gdzie edukacja i wolność zrodziły się z moralności i wykona swoją pracę zręcznie; równocześnie jednak straci
religii, gdzie społeczeństwo wystarczająco dojrzało i zdolność używania umysłu w swej pracy. Każdego dnia staje
ustabilizowało się, aby uczynić je (przywództwo) zdolnym do się zręczniejszy i równocześnie mniej zaangażowany w swą
formułowania praw i przestrzegania ustalonych nawyków, pracę; można więc powiedzieć, że w stopniu, w którym
tam zwykli ludzie mają zwyczaj szanowania intelektualnej i robotnik poprawia się, człowiek degraduje się. Czego można
moralnej wyższości i podporządkowywania się jej (...) oczekiwać od człowieka, który dwadzieścia lat życia poświęcił
Jednakże, gdy pojedziemy na południe, do tych stanów, gdzie na produkowanie śrubki? I po co ta wielka ludzka
konstytucja społeczeństwa jest słabsza i świeższej daty, gdzie inteligencja, która poruszała świat, a teraz służy badaniom
instrukcja jest mniej ogólna, a prawa moralności, religii i nad najlepszą metodą robienia śrubki? (...) Wraz z rozwojem
wolności nie łączą się równie szczęśliwie, widzimy, że talenty podziału pracy robotnik staje się coraz słabszy, coraz bardziej
i cnoty stają się wśród ludzi u władzy coraz rzadsze. zależny, horyzont jego umysłu zawęża się. Sztuka rozwija się,
Ostatnio, gdy odwiedziliśmy nowe południowo– a artysta cofa się”323.
zachodnie stany, gdzie konstytuanta społeczeństwa Cytowane słowa Tocqueville odnoszą się do handlu
uformowana niedawno jest jedynie aglomeracją ryzykantów i przemysłowego, ale w różnych miejscach w jego pracy staje
spekulantów, dziwi nas, jak pewne osoby mogą być się jasne, że widział tyranię handlowania i techniki
wyposażone w autorytet publiczny i zapytujemy, jaka siła, rozciągającą się na cały nowoczesny system — preferowanie
niezależna od siły ustawodawczej i ludzi, którzy nią kierują, nauk stosowanych zamiast teoretycznych, spraw biznesu
może ochronić państwo i doprowadzić do rozkwitu zamiast filozofii i refleksji. Technicyzm, twierdził
społeczeństwa”321. Tocqueville, jest jednym ze sposobów, w który manifestuje się
Istnieje również wychwalany, nowy system oddzielenie się nowoczesnego człowieka od korzeni kultury.
ekonomiczny zrodzony z indywidualistycznego i Cała populacja zostaje w końcu porwana przez
racjonalistycznego podziału własności i wzmacniany przez ducha komercjalizmu. Widać to w tym, co Tocqueville
liberalne recepty indywidualnej własności, kontraktu i nazywa “handlowaniem literaturą”. Klasa sprzedawców
społecznej ruchliwości. Jednakże wraz z niewątpliwym nabywa z demokracji smaku do literatury, ale równocześnie
rozprzestrzenieniem się dobrobytu nowy system przynosi wprowadza do literatury “handlowego ducha”.
choroby. “Rozprzestrzenienie się własności zmniejszyło “W arystokracji czytelnicy są wybredni i jest ich
dystans oddzielający bogatych od biednych. Jednakże, jak się niewielu. W demokracji są liczniejsi i łatwiej ich zadowolić.
zdaje, im bardziej się oni do siebie zbliżają, tym większa jest W rezultacie, w narodach arystokratycznych nikt nie może
ich wzajemna nienawiść i tym gwałtowniejsza zazdrość i lęk mieć nadziei na sukces bez większego wysiłku i wysiłek ten

320 322
Ibidem, II, s. 261 Ibidem, I, s. 10
321 323
Ibidem, I, s. 203 Ibidem, II, s. 158 przypis
Mikołajewska 401 402 Zjawisko wspólnoty

może przynieść dużą sławę, ale mało pieniędzy. W narodach jego potomków i separuje go od jego współczesnych. Rzuca
demokratycznych natomiast pisarz może pochlebiać sobie, że go z powrotem i na zawsze w siebie samego, co zagraża w
łatwo uzyskać średnią reputację i ogromną fortunę. W tym końcu zamknięciem go całkowicie w samotności własnego
celu nie musi być podziwiany. Wystarczy, że jest lubiany. serca”326.
Ciągle wzrastający tłum czytelników i ich ciągła Kontynuowany na dłuższą metę indywidualizm
pogoń za czymś nowym zapewnia sprzedaż książek, których według Tocqueville'a staje się w końcu egoizmem.
nikt specjalnie nie ceni. “Indywidualizm jest dojrzałym i spokojnym uczuciem, które
W czasach demokratycznych czytelnicy często przysposabia każdego członka wspólnoty do oddzielania się
traktują autorów tak jak królowie traktują swoje kraje: od masy swoich towarzyszy, rodziny i przyjaciół, tak że po
użyźniają je i “pogardzają” nimi. Czegoż więcej potrzebują utworzeniu własnego małego kółka z własnej woli zostawia
skorumpowane dusze urodzone na dworze lub zasługujące na społeczeństwo samemu siebie. (...) Indywidualizm najpierw
to, aby tam żyć? podkopuje cnotę życia publicznego, a kontynuowany na
Demokratyczna literatura jest terenem najazdu przez dłuższą metę atakuje i niszczy wszystkie inne cnoty i na
plemię pisarzy, którzy patrzą na literaturę jak na handel. Na koniec jest szczegółowo pochłonięty przez całkowity egoizm.
kilku wielkich autorów zdobiących ją przypada tysiące Egoizm jest wadą starą jak świat, która nie jest związana z
handlarzy idei”324. określoną formą społeczeństwa. Indywidualizm ma swój
Zgubny duch komercjalizmu, twierdzi Tocqueville, początek w demokracji i grozi rozprzestrzenieniem się w
ma jeszcze bardziej zasadniczy i rujnujący wpływ na takim samym stopniu jak równość położenia”327.
rolnictwo i wiejski sposób życia. Rolnictwo jest dobre tylko A co z równością, kamieniem węgielnym
dla tych, którzy już mają duże bogactwa lub tych, których demokracji? Tocqueville również widzi jej ciemną stronę.
przyrodzona bieda zmusza do życia w ten sposób. Jednakże w “Gdy wszystkie przywileje urodzenia i losu zostają obalone,
demokracji duch handlu i rynku skłania rolników do gdy wszystkie zawody są dostępne dla wszystkich i gdy
używania ziemi jako środka prowadzącego do czegoś innego. człowiek dzięki własnej energii może znaleźć się na szczycie
(...) każdego z nich, gdy łatwa i nieograniczona kariera zdaje się
Handlowy duch, przenikający wszystko stać przed nim otworem, wówczas będzie przekonywał on
komercjalizm, twierdzi Tocqueville, działa w demokracji na sam siebie, że nie urodził się dla pospolitego losu. Tu jednak
rzecz endemicznej choroby, która manifestuje się się myli, o czym informuje go jego codzienne doświadczenie.
powracającymi kryzysami w demokratycznej gospodarce. Ta sama równość, która pozwala każdemu obywatelowi
Ponieważ wszyscy nie są po prostu rolnikami, lecz zależą od wyobrażać sobie osiąganie szczytów, zmniejsza szansę ich
rynku, najdrobniejszy wstrząs jest dla nich zagrożeniem. osiągnięcia. Nakłada ona na nie warunki, dając równocześnie
“Sądzę, że powracanie kryzysów ekonomicznych jest wolność pragnień (...) Zostały zniesione przywileje tych,
endemiczną chorobą narodów demokratycznych w naszym którzy stali na drodze, ale zostały też otwarte drzwi do
wieku. Można ją uczynić mniej niebezpieczną, ale nie można powszechnego współzawodnictwa. Przeszkoda zmieniła
jej wyleczyć, gdyż nie ma ona swego źródła w przypadkowych raczej swój kształt niż swoje miejsce (...)”328
okolicznościach, lecz w temperamencie narodów Równość, szczególnie w czasach burzliwych, może
demokratycznych”325. być przyczyną występków degradujących dalej moralną naturę
Demokracja powoduje korozję consensusu w człowieka. “Gdy równość warunków następuje po
społeczeństwie. “Arystokracja wytworzyła łańcuch łączący długotrwałym konflikcie między różnymi klasami, z których
wszystkich członków wspólnoty od chłopa po króla. składało się dotychczasowe społeczeństwo, wówczas
Demokracja rozrywa ten łańcuch i odrywa od niego wszystkie zazdrość, nienawiść, brak litości, duma i przesadna pewność
ogniwa (...) Demokracja nie tylko zmusza każdego człowieka, siebie chwytają człowieka za serce. Dzieli to ludzi niezależnie
aby zapomniał o swoich przodkach, ale ukrywa przed nim
326
Ibidem, II, s. 99
324 327
Ibidem, II, s. 61 Ibidem, II, s. 98
325 328
Ibidem, II, s. 157 Ibidem, II, s. 137
Mikołajewska 401 402 Zjawisko wspólnoty

może przynieść dużą sławę, ale mało pieniędzy. W narodach jego potomków i separuje go od jego współczesnych. Rzuca
demokratycznych natomiast pisarz może pochlebiać sobie, że go z powrotem i na zawsze w siebie samego, co zagraża w
łatwo uzyskać średnią reputację i ogromną fortunę. W tym końcu zamknięciem go całkowicie w samotności własnego
celu nie musi być podziwiany. Wystarczy, że jest lubiany. serca”326.
Ciągle wzrastający tłum czytelników i ich ciągła Kontynuowany na dłuższą metę indywidualizm
pogoń za czymś nowym zapewnia sprzedaż książek, których według Tocqueville'a staje się w końcu egoizmem.
nikt specjalnie nie ceni. “Indywidualizm jest dojrzałym i spokojnym uczuciem, które
W czasach demokratycznych czytelnicy często przysposabia każdego członka wspólnoty do oddzielania się
traktują autorów tak jak królowie traktują swoje kraje: od masy swoich towarzyszy, rodziny i przyjaciół, tak że po
użyźniają je i “pogardzają” nimi. Czegoż więcej potrzebują utworzeniu własnego małego kółka z własnej woli zostawia
skorumpowane dusze urodzone na dworze lub zasługujące na społeczeństwo samemu siebie. (...) Indywidualizm najpierw
to, aby tam żyć? podkopuje cnotę życia publicznego, a kontynuowany na
Demokratyczna literatura jest terenem najazdu przez dłuższą metę atakuje i niszczy wszystkie inne cnoty i na
plemię pisarzy, którzy patrzą na literaturę jak na handel. Na koniec jest szczegółowo pochłonięty przez całkowity egoizm.
kilku wielkich autorów zdobiących ją przypada tysiące Egoizm jest wadą starą jak świat, która nie jest związana z
handlarzy idei”324. określoną formą społeczeństwa. Indywidualizm ma swój
Zgubny duch komercjalizmu, twierdzi Tocqueville, początek w demokracji i grozi rozprzestrzenieniem się w
ma jeszcze bardziej zasadniczy i rujnujący wpływ na takim samym stopniu jak równość położenia”327.
rolnictwo i wiejski sposób życia. Rolnictwo jest dobre tylko A co z równością, kamieniem węgielnym
dla tych, którzy już mają duże bogactwa lub tych, których demokracji? Tocqueville również widzi jej ciemną stronę.
przyrodzona bieda zmusza do życia w ten sposób. Jednakże w “Gdy wszystkie przywileje urodzenia i losu zostają obalone,
demokracji duch handlu i rynku skłania rolników do gdy wszystkie zawody są dostępne dla wszystkich i gdy
używania ziemi jako środka prowadzącego do czegoś innego. człowiek dzięki własnej energii może znaleźć się na szczycie
(...) każdego z nich, gdy łatwa i nieograniczona kariera zdaje się
Handlowy duch, przenikający wszystko stać przed nim otworem, wówczas będzie przekonywał on
komercjalizm, twierdzi Tocqueville, działa w demokracji na sam siebie, że nie urodził się dla pospolitego losu. Tu jednak
rzecz endemicznej choroby, która manifestuje się się myli, o czym informuje go jego codzienne doświadczenie.
powracającymi kryzysami w demokratycznej gospodarce. Ta sama równość, która pozwala każdemu obywatelowi
Ponieważ wszyscy nie są po prostu rolnikami, lecz zależą od wyobrażać sobie osiąganie szczytów, zmniejsza szansę ich
rynku, najdrobniejszy wstrząs jest dla nich zagrożeniem. osiągnięcia. Nakłada ona na nie warunki, dając równocześnie
“Sądzę, że powracanie kryzysów ekonomicznych jest wolność pragnień (...) Zostały zniesione przywileje tych,
endemiczną chorobą narodów demokratycznych w naszym którzy stali na drodze, ale zostały też otwarte drzwi do
wieku. Można ją uczynić mniej niebezpieczną, ale nie można powszechnego współzawodnictwa. Przeszkoda zmieniła
jej wyleczyć, gdyż nie ma ona swego źródła w przypadkowych raczej swój kształt niż swoje miejsce (...)”328
okolicznościach, lecz w temperamencie narodów Równość, szczególnie w czasach burzliwych, może
demokratycznych”325. być przyczyną występków degradujących dalej moralną naturę
Demokracja powoduje korozję consensusu w człowieka. “Gdy równość warunków następuje po
społeczeństwie. “Arystokracja wytworzyła łańcuch łączący długotrwałym konflikcie między różnymi klasami, z których
wszystkich członków wspólnoty od chłopa po króla. składało się dotychczasowe społeczeństwo, wówczas
Demokracja rozrywa ten łańcuch i odrywa od niego wszystkie zazdrość, nienawiść, brak litości, duma i przesadna pewność
ogniwa (...) Demokracja nie tylko zmusza każdego człowieka, siebie chwytają człowieka za serce. Dzieli to ludzi niezależnie
aby zapomniał o swoich przodkach, ale ukrywa przed nim
326
Ibidem, II, s. 99
324 327
Ibidem, II, s. 61 Ibidem, II, s. 98
325 328
Ibidem, II, s. 157 Ibidem, II, s. 137
Mikołajewska 403 404 Zjawisko wspólnoty

od samej równości, prowadzi do nieufności wobec sądów religia, która ma jeszcze świątynie, chociaż ludzie przestali w
drugiej strony i do szukania źródła prawdy w sobie samym. nią wierzyć”332.
Każdy próbuje być swoim własnym przewodnikiem i jego Upadek arystokracji ma jeszcze inny moralny skutek:
ambicją staje się formowanie własnej opinii na każdy temat. słabnie szacunek dla jakości w porównaniu z osiągnięciami.
Ludzi nie wiążą już razem idee, lecz interesy i wygląda tak, W demokracji, gdzie liczba nagród jest z konieczności
jakby ludzka opinia została zredukowana do intelektualnego ograniczona, a droga do nich jest dostępna dla wszystkich,
prochu rozsypanego na wszystkie strony, niemożliwego do awans jest z konieczności opóźniony i staje się coraz bardziej
zebrania, niezdolnego do utworzenia całości”329. sprawą starannie opisanych, powszechnych przepisów i
Erozja procesów demokratycznych dotyka również regulacji. Tocqueville zauważa podobieństwo rozwoju
wartości moralnych. Większość tych wartości, co najmniej w demokratycznego pod tym względem do tego, co od dawna
tej postaci, w której dotarły do nowoczesnego świata, jest istnieje w Chinach, gdzie ze względu na wielość egzaminów
pochodzenia feudalnego, przynajmniej jeśli chodzi o kontekst przed podjęciem jakiejkolwiek posady, “wzniosłe ambicje
i materię utrzymującą je . Zaufanie, odpowiedzialność, oddychają z trudem”. W demokracji, gdzie wszyscy
wierność, pomoc, honor — wszystkie te wartości w formie, w kandydaci są na mocy definicji postrzegani jako tacy sami i
której je znamy, zauważa Tocqueville, mają swój początek w gdzie trudno dokonywać wyboru bez pogwałcenia prawa
wiekach średnich. Poczucie kolektywnej i abstrakcyjnej równości, występuje tendencja “do awansowania wszystkich
władzy było wówczas słabe. Cementem społeczeństwa były według tej samej miary i według tych samych testów”.
bliskie osobiste powiązania i ze względu na ich charakter Odnosi się to nie tylko polityki i służby politycznej, ale do
wartości moralne, opierające się na zaufaniu i dobrym wszystkich aspektów kultury.
obyczaju, były niezbędne. Honor był feudalnym “W miarę jak ludzie stają się coraz bardziej podobni
odpowiednikiem nowoczesnego patriotyzmu. Słowo i prawo równości spokojniej i głębiej przenika do instytucji i
pozostało, ale jego znaczenie i funkcja zmieniły się obyczajów, reguły doskonalenia stają się coraz sztywniejsze,
drastycznie w społeczeństwie demokratycznym. awans staje się wolniejszy, trudności w szybkim osiąganiu
“Prawa honoru będą więc dla ludu demokratycznego szczytów coraz większe. Z powodu nienawiści do przywilejów
mniej specyficzne i mniej zróżnicowane niż w arystokracji. i kłopotów z wybieraniem, wszyscy ludzie (bez względu na to
Będą również bardziej nieokreślone (...); ponieważ wyraźnie jakie są ich standardy) są ostatecznie zmuszeni do
znaki honoru nie są tak liczne i specyficzne, musi być trudne przechodzenia przez to samo piekło. Wszyscy bez wyjątku
ich rozróżnianie”330. muszą przechodzić przez mnóstwo drobnych wstępnych
W czasach feudalnych wartości moralne ćwiczeń niszczących ich młodość i gaszących wyobraźnię i w
charakteryzowały się bezpośredniością i jasnością w końcu tracą nadzieję, że osiągną to, co zostało przed nimi
codziennym życiu będącą rezultatem konkretności i wystawione na pokaz i gdy nareszcie są gotowi do dokonania
względnej stabilności związku międzyludzkiego, wewnątrz niezwykłych czynów, opuszcza ich ochota na takie
którego były umieszczone. “Nigdy nie będzie tak w Ameryce, dokonania”333.
gdzie wszyscy ludzie są w ciągłym ruchu i gdzie Stąd paradoks, wnioskuje Tocqueville, że chociaż
społeczeństwo, przekształcane codziennie przez swoje własne równość zmniejsza liczbę ludzi o wzniosłej ambicji i zmusza
działania, zmienia swoją opinię i swoje życzenia. W takim ambicję do pozostawania wewnątrz ograniczonych ram, to
kraju ludzie mają powierzchowne wyobrażenie o regułach jednak jest prawdą, że “gdy raz już przekroczy ona te
honoru, ale rzadko mają czas zatrzymać na nich uwagę”331. granice, wówczas trudno wyznaczyć jej limit (...) Gdy
Trochę luźnych myśli o tradycyjnym honorze “można znaleźć ambitny człowiek zdobędzie już władzę, nie będzie nic, czego
w opinii Amerykanów, ale te tradycyjne opinie są nieliczne i by nie śmiał; a gdy zostanie mu ona odebrana, będzie
mają słabe korzenie w tym kraju, jak i słabą władzę. Są jak rozmyślał nad sposobami obalenia państwa i rządzenia nim.
Nadaje to politycznym ambicjom charakter rewolucyjnej
329
Ibidem, II, s. 7
330 332
Ibidem, II, s. 238 Ibidem, II, s. 245
331 333
Ibidem, II, s. 238 przypis Ibidem, II, s. 246
Mikołajewska 403 404 Zjawisko wspólnoty

od samej równości, prowadzi do nieufności wobec sądów religia, która ma jeszcze świątynie, chociaż ludzie przestali w
drugiej strony i do szukania źródła prawdy w sobie samym. nią wierzyć”332.
Każdy próbuje być swoim własnym przewodnikiem i jego Upadek arystokracji ma jeszcze inny moralny skutek:
ambicją staje się formowanie własnej opinii na każdy temat. słabnie szacunek dla jakości w porównaniu z osiągnięciami.
Ludzi nie wiążą już razem idee, lecz interesy i wygląda tak, W demokracji, gdzie liczba nagród jest z konieczności
jakby ludzka opinia została zredukowana do intelektualnego ograniczona, a droga do nich jest dostępna dla wszystkich,
prochu rozsypanego na wszystkie strony, niemożliwego do awans jest z konieczności opóźniony i staje się coraz bardziej
zebrania, niezdolnego do utworzenia całości”329. sprawą starannie opisanych, powszechnych przepisów i
Erozja procesów demokratycznych dotyka również regulacji. Tocqueville zauważa podobieństwo rozwoju
wartości moralnych. Większość tych wartości, co najmniej w demokratycznego pod tym względem do tego, co od dawna
tej postaci, w której dotarły do nowoczesnego świata, jest istnieje w Chinach, gdzie ze względu na wielość egzaminów
pochodzenia feudalnego, przynajmniej jeśli chodzi o kontekst przed podjęciem jakiejkolwiek posady, “wzniosłe ambicje
i materię utrzymującą je . Zaufanie, odpowiedzialność, oddychają z trudem”. W demokracji, gdzie wszyscy
wierność, pomoc, honor — wszystkie te wartości w formie, w kandydaci są na mocy definicji postrzegani jako tacy sami i
której je znamy, zauważa Tocqueville, mają swój początek w gdzie trudno dokonywać wyboru bez pogwałcenia prawa
wiekach średnich. Poczucie kolektywnej i abstrakcyjnej równości, występuje tendencja “do awansowania wszystkich
władzy było wówczas słabe. Cementem społeczeństwa były według tej samej miary i według tych samych testów”.
bliskie osobiste powiązania i ze względu na ich charakter Odnosi się to nie tylko polityki i służby politycznej, ale do
wartości moralne, opierające się na zaufaniu i dobrym wszystkich aspektów kultury.
obyczaju, były niezbędne. Honor był feudalnym “W miarę jak ludzie stają się coraz bardziej podobni
odpowiednikiem nowoczesnego patriotyzmu. Słowo i prawo równości spokojniej i głębiej przenika do instytucji i
pozostało, ale jego znaczenie i funkcja zmieniły się obyczajów, reguły doskonalenia stają się coraz sztywniejsze,
drastycznie w społeczeństwie demokratycznym. awans staje się wolniejszy, trudności w szybkim osiąganiu
“Prawa honoru będą więc dla ludu demokratycznego szczytów coraz większe. Z powodu nienawiści do przywilejów
mniej specyficzne i mniej zróżnicowane niż w arystokracji. i kłopotów z wybieraniem, wszyscy ludzie (bez względu na to
Będą również bardziej nieokreślone (...); ponieważ wyraźnie jakie są ich standardy) są ostatecznie zmuszeni do
znaki honoru nie są tak liczne i specyficzne, musi być trudne przechodzenia przez to samo piekło. Wszyscy bez wyjątku
ich rozróżnianie”330. muszą przechodzić przez mnóstwo drobnych wstępnych
W czasach feudalnych wartości moralne ćwiczeń niszczących ich młodość i gaszących wyobraźnię i w
charakteryzowały się bezpośredniością i jasnością w końcu tracą nadzieję, że osiągną to, co zostało przed nimi
codziennym życiu będącą rezultatem konkretności i wystawione na pokaz i gdy nareszcie są gotowi do dokonania
względnej stabilności związku międzyludzkiego, wewnątrz niezwykłych czynów, opuszcza ich ochota na takie
którego były umieszczone. “Nigdy nie będzie tak w Ameryce, dokonania”333.
gdzie wszyscy ludzie są w ciągłym ruchu i gdzie Stąd paradoks, wnioskuje Tocqueville, że chociaż
społeczeństwo, przekształcane codziennie przez swoje własne równość zmniejsza liczbę ludzi o wzniosłej ambicji i zmusza
działania, zmienia swoją opinię i swoje życzenia. W takim ambicję do pozostawania wewnątrz ograniczonych ram, to
kraju ludzie mają powierzchowne wyobrażenie o regułach jednak jest prawdą, że “gdy raz już przekroczy ona te
honoru, ale rzadko mają czas zatrzymać na nich uwagę”331. granice, wówczas trudno wyznaczyć jej limit (...) Gdy
Trochę luźnych myśli o tradycyjnym honorze “można znaleźć ambitny człowiek zdobędzie już władzę, nie będzie nic, czego
w opinii Amerykanów, ale te tradycyjne opinie są nieliczne i by nie śmiał; a gdy zostanie mu ona odebrana, będzie
mają słabe korzenie w tym kraju, jak i słabą władzę. Są jak rozmyślał nad sposobami obalenia państwa i rządzenia nim.
Nadaje to politycznym ambicjom charakter rewolucyjnej
329
Ibidem, II, s. 7
330 332
Ibidem, II, s. 238 Ibidem, II, s. 245
331 333
Ibidem, II, s. 238 przypis Ibidem, II, s. 246
Mikołajewska 405 406 Zjawisko wspólnoty

przemocy, która rzadko występowała w równym stopniu we ojcowie i które my sami jesteśmy w stanie przewidzieć, czy
wspólnotach arystokratycznych”334. też jesteśmy po prostu skazani, aby skończyć w stanie
W demokracji znajdujemy również przesadną miłość anarchii, jak w dobrze znanych i nieuleczalnych
do gratyfikacji materialnych i przywiązanie do teraźniejszości narzekaniach starych ludzi? Co do mnie, to nie potrafię
wraz z lekceważeniem zarówno przeszłości i przyszłości. Gdy powiedzieć. Nie wiem kiedy skończy się ta długa droga.
doda się do tego kult sukcesu zamiast kultu sławy oraz kult Jestem zmęczony dopatrywaniem się brzegu w każdym
konkursowych osiągnięć zamiast jednostkowej ambicji, następnym mirażu i często pytam sam siebie, czy terra firma,
rezultaty będą sprzyjać niepokojowi rodzącemu melancholię, której szukamy, naprawdę istnieje i czy nie jesteśmy skazani
pisze Tocqueville. na wieczne błąkanie się po morzach!”336
“Tym właśnie przyczynom należy przypisać ową
dziwną melancholię, która nawiedza mieszkańców krajów Alienacja pracy — Marks
demokratycznych w samym środku ich bogactwa i ów wstręt
do życia, który czasami zawładnie nimi w samym środku Paradoksalnie, chociaż współczesne myślenie
spokojnych i łatwych warunków. We Francji narzeka się, że przejęło termin alienacja właśnie od Marksa, to jego
liczba samobójstw rośnie. W Ameryce samobójstwa są znaczenie ma niewiele wspólnego z tym, które nadawał mu
rzadkie, ale za to obłęd jest częstszy niż gdziekolwiek indziej. Marks. Paradoks jest tym większy, gdy uświadomimy sobie,
Wszystko to są odmienne symptomy tej samej choroby. (...) W że współczesne rozumienie alienacji pochodzi od
czasach demokratycznych przyjemności są intensywniejsze Tocqueville'a i Webera, którzy sami nie używali tego terminu
niż w czasach arystokracji i liczba uczestniczących w nich i których widzenie natury człowieka, społeczeństwa i historii
jest duża; z drugiej strony, należy jednak przyznać, że było prawie dokładnie przeciwne marksowskiemu.
nadzieje człowieka i jego życzenia są częściej niweczone, Wielu marksistów i neo–marksistów współczesnej
dusza jest bardziej rozdarta i niespokojna, a zgryzota post–stalinowskiej generacji próbowało uczynić z alienacji
gwałtowniejsza”335. kluczowe pojęcie w myśli Marksa. Daniel Bell pisał, że
Według Tocquevilla demokracja ze swoim tryumfem uczniowie ci “widzieli w idei alienacji bardziej wyrafinowaną
i nieuchronnością jako siła historyczna, niesie ze sobą i radykalną krytykę współczesnego społeczeństwa niż w
nieuchronny nurt kulturowego osamotnienia, tendencją do uproszczonej i nienaturalnej marksowskiej koncepcji klas”.
wysuszania wartości, na których musi opierać się zarówno Jednakże, jak to Bell mądrze podkreślał “nie ma to nic
charakter jednostki, jak i legalny rząd. Demokracja i wspólnego z Marksem historycznym. (...) Marks odrzucał
indywidualizm są w ustawicznym konflikcie ze swoimi ideę alienacji oderwaną od jego specyficznej ekonomicznej
przesłankami. Grożą zniszczeniem tego, czego najbardziej analizy stosunków własności w kapitalizmie i w ten sposób
potrzebują — tzn. instytucjonalnych i moralnych podstaw,
zamknął drogę prowadzącą do szerszej i bardziej użytecznej
które pochodzą ze społeczeństw pre–demokratycznych i pre–
analizy społeczeństwa i osobowości niż marksowskie
indywidualistycznych. W demokracji “człowiek jest
wywyższany przez przykazania, ale degradowany w dogmaty, które faktycznie zwyciężyły. Twierdzenie, że
praktyce”. Sukces demokracji bazuje na przetrwaniu obrazu alienacja jest centralnym tematem u Marksa, jest więc
człowieka, który powstał w społeczeństwie arystokratycznym, budowaniem mitu”337.
ale wszystkie siły działające w społeczeństwie Marks nie był wyalienowanym umysłem w takim
demokratycznym to uniemożliwiają. samym sensie jak Tocqueville. Uczynienie rewolucyjnej
W 1848 roku Tocqueville pytał: ''Czy kiedykolwiek postawy Marksa wobec społecznego systemu, który go
uda się nam osiągnąć (jak nas zapewniają proroctwa, być otaczał, synonimem alienacji oznacza pominięcie całej jego
może równie oszukańcze, jak wszystko inne) pełniejsze i dalej
idące przekształcenie niż to przewidywali i życzyli nam nasi 336
J. P. Mayer (ed.), The Recollections of Alexis de Tocqueville, London: The
Harvill Press. 1948, s. 73
334 337
Ibidem, II, s. 247 The Rediscovery of Alienation, w: The Journal of Philosophy; LVI,
335
Ibidem, II, s. 139 November 1959, s. 935
Mikołajewska 405 406 Zjawisko wspólnoty

przemocy, która rzadko występowała w równym stopniu we ojcowie i które my sami jesteśmy w stanie przewidzieć, czy
wspólnotach arystokratycznych”334. też jesteśmy po prostu skazani, aby skończyć w stanie
W demokracji znajdujemy również przesadną miłość anarchii, jak w dobrze znanych i nieuleczalnych
do gratyfikacji materialnych i przywiązanie do teraźniejszości narzekaniach starych ludzi? Co do mnie, to nie potrafię
wraz z lekceważeniem zarówno przeszłości i przyszłości. Gdy powiedzieć. Nie wiem kiedy skończy się ta długa droga.
doda się do tego kult sukcesu zamiast kultu sławy oraz kult Jestem zmęczony dopatrywaniem się brzegu w każdym
konkursowych osiągnięć zamiast jednostkowej ambicji, następnym mirażu i często pytam sam siebie, czy terra firma,
rezultaty będą sprzyjać niepokojowi rodzącemu melancholię, której szukamy, naprawdę istnieje i czy nie jesteśmy skazani
pisze Tocqueville. na wieczne błąkanie się po morzach!”336
“Tym właśnie przyczynom należy przypisać ową
dziwną melancholię, która nawiedza mieszkańców krajów Alienacja pracy — Marks
demokratycznych w samym środku ich bogactwa i ów wstręt
do życia, który czasami zawładnie nimi w samym środku Paradoksalnie, chociaż współczesne myślenie
spokojnych i łatwych warunków. We Francji narzeka się, że przejęło termin alienacja właśnie od Marksa, to jego
liczba samobójstw rośnie. W Ameryce samobójstwa są znaczenie ma niewiele wspólnego z tym, które nadawał mu
rzadkie, ale za to obłęd jest częstszy niż gdziekolwiek indziej. Marks. Paradoks jest tym większy, gdy uświadomimy sobie,
Wszystko to są odmienne symptomy tej samej choroby. (...) W że współczesne rozumienie alienacji pochodzi od
czasach demokratycznych przyjemności są intensywniejsze Tocqueville'a i Webera, którzy sami nie używali tego terminu
niż w czasach arystokracji i liczba uczestniczących w nich i których widzenie natury człowieka, społeczeństwa i historii
jest duża; z drugiej strony, należy jednak przyznać, że było prawie dokładnie przeciwne marksowskiemu.
nadzieje człowieka i jego życzenia są częściej niweczone, Wielu marksistów i neo–marksistów współczesnej
dusza jest bardziej rozdarta i niespokojna, a zgryzota post–stalinowskiej generacji próbowało uczynić z alienacji
gwałtowniejsza”335. kluczowe pojęcie w myśli Marksa. Daniel Bell pisał, że
Według Tocquevilla demokracja ze swoim tryumfem uczniowie ci “widzieli w idei alienacji bardziej wyrafinowaną
i nieuchronnością jako siła historyczna, niesie ze sobą i radykalną krytykę współczesnego społeczeństwa niż w
nieuchronny nurt kulturowego osamotnienia, tendencją do uproszczonej i nienaturalnej marksowskiej koncepcji klas”.
wysuszania wartości, na których musi opierać się zarówno Jednakże, jak to Bell mądrze podkreślał “nie ma to nic
charakter jednostki, jak i legalny rząd. Demokracja i wspólnego z Marksem historycznym. (...) Marks odrzucał
indywidualizm są w ustawicznym konflikcie ze swoimi ideę alienacji oderwaną od jego specyficznej ekonomicznej
przesłankami. Grożą zniszczeniem tego, czego najbardziej analizy stosunków własności w kapitalizmie i w ten sposób
potrzebują — tzn. instytucjonalnych i moralnych podstaw,
zamknął drogę prowadzącą do szerszej i bardziej użytecznej
które pochodzą ze społeczeństw pre–demokratycznych i pre–
analizy społeczeństwa i osobowości niż marksowskie
indywidualistycznych. W demokracji “człowiek jest
wywyższany przez przykazania, ale degradowany w dogmaty, które faktycznie zwyciężyły. Twierdzenie, że
praktyce”. Sukces demokracji bazuje na przetrwaniu obrazu alienacja jest centralnym tematem u Marksa, jest więc
człowieka, który powstał w społeczeństwie arystokratycznym, budowaniem mitu”337.
ale wszystkie siły działające w społeczeństwie Marks nie był wyalienowanym umysłem w takim
demokratycznym to uniemożliwiają. samym sensie jak Tocqueville. Uczynienie rewolucyjnej
W 1848 roku Tocqueville pytał: ''Czy kiedykolwiek postawy Marksa wobec społecznego systemu, który go
uda się nam osiągnąć (jak nas zapewniają proroctwa, być otaczał, synonimem alienacji oznacza pominięcie całej jego
może równie oszukańcze, jak wszystko inne) pełniejsze i dalej
idące przekształcenie niż to przewidywali i życzyli nam nasi 336
J. P. Mayer (ed.), The Recollections of Alexis de Tocqueville, London: The
Harvill Press. 1948, s. 73
334 337
Ibidem, II, s. 247 The Rediscovery of Alienation, w: The Journal of Philosophy; LVI,
335
Ibidem, II, s. 139 November 1959, s. 935
Mikołajewska 407 408 Zjawisko wspólnoty

filozofii historii, która była bardzo optymistyczna. Marks — się w technologii, w fabryce, administracji politycznej,
autor ma tu na myśli historycznego, dojrzałego Marksa — handlu), które zagwarantują właściwą strukturę
widział jednostkę ujarzmioną przez kapitalizm, a jej naturę społeczeństwa bez względu na to, co wydarzy się podczas
czasowo spaczoną przez “fetyszyzm towarów”. Marks nadchodzącej rewolucji. Nowe społeczeństwo jest bowiem już
widział społeczeństwo jako dręczące klasę robotniczą żelazną dobrze uformowane w łonie starego, twierdzi Marks. Trzy
logiką wartości dodatkowej, ale nie uważał tego za wskaźnik kolejne pokolenia socjalistów przejęły pewność siebie Marksa
czarnej i beznadziejnej przyszłości, lecz za pierwszy krok ku i jego optymizm w charakterystycznym pomniejszaniu
emancypacji człowieka. Uważał on, że kłopoty mają problemów organizacji, osobowości i władzy. Marks miał tę
charakter przejściowy i wkrótce dzięki rewolucji zakończą się samą pewność, co Bentham i Spencer, że cała moc
na obiecanej ziemi socjalizmu. Musimy zgodzić się z Bellem, społeczeństwa opiera się na bezosobowej harmonii interesów
ekonomicznych, a nie na wspólnocie, tradycji, czy
że Marks autentyczny jest Marksem z literatury
wartościach etycznych.
marksistowskiej dekadę temu: pewny siebie, optymistyczny
Takie samo zaufanie Marks miał do ludzkiej natury i
prorok świeckiego zbawienia, zaprzysięgły wróg tradycyjnych jej niezniszczalności. Mógł więc napisać w Kapitale:
instytucji, wierzący, że postęp i demokracja zostaną “jednostki interesują nas o tyle, o ile są personifikacją
zrealizowane dzięki ekonomicznej rewolucji, nawet kategorii ekonomicznych, materializacją stosunków i
indywidualista. Właściwy Marks był dziedzicem Oświecenia, interesów klasowych”. Nie można jednak wyciągać z tych
filozofem woli zbiorowej (przeniesionej na klasę robotniczą) stwierdzeń wniosków, że Marks mylił te metodologiczne i
sceptycznym wobec wszystkich stanów umysłu i związków analityczne reprezentacje z egzystencjalną rzeczywistością
nie mających bezpośrednio korzeni w pozycji ekonomicznej człowieka. Często mówi się o “społecznej” koncepcji natury
człowieka. ludzkiej osobowości u Marksa, kontrastując ją z koncepcją
U Tocqueville'a natomiast zaburzenia w człowieka, która pojawia się we współczesnym mu
nowoczesnym społeczeństwie mają swe korzenie w samej piśmiennictwie z zakresu ekonomii klasycznej. Błędne byłoby
matrycy nowoczesnego człowieka. Są składową tragicznej jednak wnioskowanie, że marksowskie widzenie natury
istoty historii politycznej. Nie są po prostu odgałęzieniami człowieka jest “społeczne” w w tym samym sensie jak np. u
demokracji, świeckiego dobrobytu, czy rewolucji. Alienacja Durkheima, Webera, czy Simmla. Pomimo historycznego
człowieka i zaburzenia społeczne będą stawać się coraz rozumienia społecznej organizacji i zmian w manifestacjach
bardziej fundamentalne. typów ludzkich (niewolników, służących, proletariatu itd.) u
Wizja Marksa jest odmienna. U Marksa znamiona Marksa niemniej istnieje niezachwiana wiara w stabilność i
masowego społeczeństwa są przejściowe: są one składową realność istoty ludzkiej. Korzenie są w człowieku.
burżuazyjnego społeczeństwa, a nie demokracji, świeckości, Istnieje pokusa, aby porównać proletariat u Marksa z
równości, industrializmu. Ten sam postęp ekonomiczny, człowiekiem Boga u Kalwina. Człowiek jest widziany w
który przeniósł człowieka z niewolnictwa do feudalizmu i swojej relacji do elektoratu. Elektorat (religijny lub
następnie do kapitalizmu, przeniesie go przez próg ostatni — ekonomiczny) zasadniczo jest zbudowany z
do komunizmu — do którego drogę przygotowywał samowystarczalnych jednostek, które tworzą “niewidoczną
kapitalizm i burżuazyjna biurokracja. Nie ma żadnych oznak wspólnotę”. Pewnego dnia nieubłagane procesy uczynią tę
w pismach Marksa i jego następców, aby gnębił go ten typ wspólnotą widzialną i wieczną. Prawdziwy wyznawca
niepokoju i niepewności co do przyszłości, którego Kalwina lub proletariat, bez względu na próby i męczarnie,
doświadczali Tocqueville, Buckhardt, Weber i inni. Marks, będzie podtrzymywany na duchu dzięki wiedzy, że żelazne
jak każdy apostoł kapitalizmu lub burżuazyjnej demokracji, prawa muszą doprowadzić do ostatecznego wyzwolenia się z
wierzył bezgranicznie w zasadniczą stabilność zachodniego tego “padołu łez” i zamieszkania w świecie dobra. Proletariat
społeczeństwa. Takie stwierdzenie na pierwszy rzut oka może ma postawę heroiczną i niezniszczalność ducha, które Kalwin
wydawać się dziwne, ale koresponduje ono doskonale z uznałby i mutatis mutandis zaaprobowałby.
poglądem, że u podłoża nadbudowy kapitalizmu leżą Nawet bardziej uderzające, pisze autor, jest to, że
określone żelazne prawa rządzące organizacją (manifestujące purytański wymiar marksowskiego proletariatu ma swoje
Mikołajewska 407 408 Zjawisko wspólnoty

filozofii historii, która była bardzo optymistyczna. Marks — się w technologii, w fabryce, administracji politycznej,
autor ma tu na myśli historycznego, dojrzałego Marksa — handlu), które zagwarantują właściwą strukturę
widział jednostkę ujarzmioną przez kapitalizm, a jej naturę społeczeństwa bez względu na to, co wydarzy się podczas
czasowo spaczoną przez “fetyszyzm towarów”. Marks nadchodzącej rewolucji. Nowe społeczeństwo jest bowiem już
widział społeczeństwo jako dręczące klasę robotniczą żelazną dobrze uformowane w łonie starego, twierdzi Marks. Trzy
logiką wartości dodatkowej, ale nie uważał tego za wskaźnik kolejne pokolenia socjalistów przejęły pewność siebie Marksa
czarnej i beznadziejnej przyszłości, lecz za pierwszy krok ku i jego optymizm w charakterystycznym pomniejszaniu
emancypacji człowieka. Uważał on, że kłopoty mają problemów organizacji, osobowości i władzy. Marks miał tę
charakter przejściowy i wkrótce dzięki rewolucji zakończą się samą pewność, co Bentham i Spencer, że cała moc
na obiecanej ziemi socjalizmu. Musimy zgodzić się z Bellem, społeczeństwa opiera się na bezosobowej harmonii interesów
ekonomicznych, a nie na wspólnocie, tradycji, czy
że Marks autentyczny jest Marksem z literatury
wartościach etycznych.
marksistowskiej dekadę temu: pewny siebie, optymistyczny
Takie samo zaufanie Marks miał do ludzkiej natury i
prorok świeckiego zbawienia, zaprzysięgły wróg tradycyjnych jej niezniszczalności. Mógł więc napisać w Kapitale:
instytucji, wierzący, że postęp i demokracja zostaną “jednostki interesują nas o tyle, o ile są personifikacją
zrealizowane dzięki ekonomicznej rewolucji, nawet kategorii ekonomicznych, materializacją stosunków i
indywidualista. Właściwy Marks był dziedzicem Oświecenia, interesów klasowych”. Nie można jednak wyciągać z tych
filozofem woli zbiorowej (przeniesionej na klasę robotniczą) stwierdzeń wniosków, że Marks mylił te metodologiczne i
sceptycznym wobec wszystkich stanów umysłu i związków analityczne reprezentacje z egzystencjalną rzeczywistością
nie mających bezpośrednio korzeni w pozycji ekonomicznej człowieka. Często mówi się o “społecznej” koncepcji natury
człowieka. ludzkiej osobowości u Marksa, kontrastując ją z koncepcją
U Tocqueville'a natomiast zaburzenia w człowieka, która pojawia się we współczesnym mu
nowoczesnym społeczeństwie mają swe korzenie w samej piśmiennictwie z zakresu ekonomii klasycznej. Błędne byłoby
matrycy nowoczesnego człowieka. Są składową tragicznej jednak wnioskowanie, że marksowskie widzenie natury
istoty historii politycznej. Nie są po prostu odgałęzieniami człowieka jest “społeczne” w w tym samym sensie jak np. u
demokracji, świeckiego dobrobytu, czy rewolucji. Alienacja Durkheima, Webera, czy Simmla. Pomimo historycznego
człowieka i zaburzenia społeczne będą stawać się coraz rozumienia społecznej organizacji i zmian w manifestacjach
bardziej fundamentalne. typów ludzkich (niewolników, służących, proletariatu itd.) u
Wizja Marksa jest odmienna. U Marksa znamiona Marksa niemniej istnieje niezachwiana wiara w stabilność i
masowego społeczeństwa są przejściowe: są one składową realność istoty ludzkiej. Korzenie są w człowieku.
burżuazyjnego społeczeństwa, a nie demokracji, świeckości, Istnieje pokusa, aby porównać proletariat u Marksa z
równości, industrializmu. Ten sam postęp ekonomiczny, człowiekiem Boga u Kalwina. Człowiek jest widziany w
który przeniósł człowieka z niewolnictwa do feudalizmu i swojej relacji do elektoratu. Elektorat (religijny lub
następnie do kapitalizmu, przeniesie go przez próg ostatni — ekonomiczny) zasadniczo jest zbudowany z
do komunizmu — do którego drogę przygotowywał samowystarczalnych jednostek, które tworzą “niewidoczną
kapitalizm i burżuazyjna biurokracja. Nie ma żadnych oznak wspólnotę”. Pewnego dnia nieubłagane procesy uczynią tę
w pismach Marksa i jego następców, aby gnębił go ten typ wspólnotą widzialną i wieczną. Prawdziwy wyznawca
niepokoju i niepewności co do przyszłości, którego Kalwina lub proletariat, bez względu na próby i męczarnie,
doświadczali Tocqueville, Buckhardt, Weber i inni. Marks, będzie podtrzymywany na duchu dzięki wiedzy, że żelazne
jak każdy apostoł kapitalizmu lub burżuazyjnej demokracji, prawa muszą doprowadzić do ostatecznego wyzwolenia się z
wierzył bezgranicznie w zasadniczą stabilność zachodniego tego “padołu łez” i zamieszkania w świecie dobra. Proletariat
społeczeństwa. Takie stwierdzenie na pierwszy rzut oka może ma postawę heroiczną i niezniszczalność ducha, które Kalwin
wydawać się dziwne, ale koresponduje ono doskonale z uznałby i mutatis mutandis zaaprobowałby.
poglądem, że u podłoża nadbudowy kapitalizmu leżą Nawet bardziej uderzające, pisze autor, jest to, że
określone żelazne prawa rządzące organizacją (manifestujące purytański wymiar marksowskiego proletariatu ma swoje
Mikołajewska 409 410 Zjawisko wspólnoty

korzenie w 0świeceniu. Marks jest starej daty philosophe. człowieka pozostanie taka sama i wraz ze śmiercią
Rousseau ze swoim eposem Discourse on the Origin of kapitalizmu istoty ludzkie staną się znowu zdolne do
Inequality jest najwyraźniejszym oświeceniowym prototypem prowadzenia całościowego życia, które znały przed
Marksa. Uderzające są podobieństwa między marksowskim powstaniem własności prywatnej.
widzeniem człowieka w kapitalizmie i widzeniem człowieka O sile wpływu Rousseau na marksowskie widzenie
w społeczeństwie tradycyjnym przez Rousseau. W tych natury ludzkiej i jej powiązania ze społeczeństwem można
widzeniach naturalna dobroć człowieka, niezniszczalność wnioskować chociażby na podstawie następującego cytatu z
jego rozumu i charakteru są przyjmowane bez zastrzeżeń. The German Ideology, gdzie Marks i Engels piszą: “W
Wizje te rozpoczynają od opisu rzekomych warunków społeczeństwie komunistycznym, gdzie nikt nie musi
pierwotnych, w których człowiek w pełni posiadał całą swoją ograniczać się do pewnej sfery działania, lecz może kształcić
władzę i talenty, czyli swoją własną jaźń. U Rousseau jest to się w każdej dziedzinie, w której chce, społeczeństwo reguluje
właśnie stan natury, a u Marksa pierwotny komunizm. produkcję umożliwiając mi robienie jednej rzeczy dziś i innej
Początki ujarzmienia człowieka widzą one we wzroście jutro; polować rano, łowić ryby po południu, hodować bydło
własności prywatnej i we wzroście instytucji mających na celu rogate wieczorem, dyskutować po obiedzie bez konieczności
jej ochronę. W nierównościach klasowych widzą piętno stawania się myśliwym, tak jak chcę, choć nie muszę być
otaczającego go opresyjnego systemu społecznego. W końcu, rybakiem, pastuchem, czy krytykiem”. Albo weźmy inny
źródło utraty wolności przez człowieka dostrzegają jako fragment z Anti–Duhringa Engelsa: “W czasach, które
ulokowane w przekazaniu Innym (w procesie rozwoju nadchodzą nie będzie już dłużej bagażowych, czy architektów
społeczeństwa obywatelskiego) autonomii, którą kiedyś znał. (...) Człowiek, który przez pół godziny daje instrukcje jako
Czy może być coś bardziej “marksowskiego” od architekt, będzie również działał przez pewien czas jako
obrazu prymitywnego człowieka na pierwszych stronach bagażowy do czasu, gdy jego działalność architekta będzie
Discourse Rousseau, który cieszy się owocami swojej pracy, znowu potrzebna”.
jest sam dla siebie myśliwym, rybakiem, żyje życiem Punkt ten jest dość jasny. Dokładnie tak jak
płynącym z jego własnych źródeł, a nie nakazywanym przez Rousseau, który w ustaleniu powszechnej woli widział środek,
tych, dla których człowiek wyalienował się ze swoich dzięki któremu ludzie będą mogli się wyzwolić z
naturalnych praw i mocy. Człowiek natury Rousseau fragmentującego, korumpującego wpływu instytucji, tak
pozbawiony lęku cieszył się ufnością i pewnością, która może Marks widział taki środek w socjalizmie. W obydwóch
mieć źródło jedynie w tym, kto jest sam swoim własnym przypadkach, psychologicznie chodzi o przywrócenie
księdzem i filozofem. Wszystko to zmieniło się, kiedy w człowiekowi tych elementów jego natury i jego wewnętrznego
rezultacie powstania własności prywatnej i bycia, które zostały mu odebrane przez instytucje religijne,
zagwarantowanego rozwoju politycznych, społecznych i ekonomiczne i polityczne. Marks pisze, “Każda emancypacja
religijnych instytucji, człowiek został styranizowany przez jest przywracaniem ludzkiego świata i ludzkich związków
siły, które kiedyś należały do niego, a obecnie samemu człowiekowi. Emancypacja człowieka będzie
zobiektywizowały się w zewnętrznych instytucjach, które go całkowita, kiedy rzeczywisty, indywidualny człowiek
ujarzmiają. wchłonie w siebie abstrakcyjne obywatelstwo, kiedy jako
Marksowskie widzenie tego, co przytrafia się jednostka w swoim codziennym życiu, w swojej pracy i w
człowiekowi na długiej drodze ewolucji społeczeństwa od swoich związkach stanie się istnieniem społecznym i kiedy
idyllicznej wspólnoty pierwotnej jest bardzo podobne do sam rozpozna i zorganizuje swoje własne moce (...)”
widzenia Rousseau. Marks podobnie jak Rousseau jest pod Zarówno Marks, jak i Rousseau przyjmują założenie, że
wrażeniem ujarzmiania człowieka przez instytucje, nie pomimo wpływu instytucji cywilnych, zasadniczo zdrowa i
widząc w nich tak jak Tocqueville niezastępowalnego źródła stabilna natura ludzka pozostaje dobra i zdolna do życia.
potwierdzenia dla umysłu i charakteru człowieka, lecz Człowiek komunistyczny jest marksowską wersją
przyczynę fragmentaryzacji egzystencji człowieka. Działanie osiemnastowiecznego człowieka natury.
kapitalistycznych instytucji jest polityczną tyranią, ale U Marksa znajdujemy zasadniczo dwie perspektywy
moralnie i psychologicznie powierzchowną. Tzn. natura — wiarę w dobroczynność tego, co prawdziwie nowoczesne w
Mikołajewska 409 410 Zjawisko wspólnoty

korzenie w 0świeceniu. Marks jest starej daty philosophe. człowieka pozostanie taka sama i wraz ze śmiercią
Rousseau ze swoim eposem Discourse on the Origin of kapitalizmu istoty ludzkie staną się znowu zdolne do
Inequality jest najwyraźniejszym oświeceniowym prototypem prowadzenia całościowego życia, które znały przed
Marksa. Uderzające są podobieństwa między marksowskim powstaniem własności prywatnej.
widzeniem człowieka w kapitalizmie i widzeniem człowieka O sile wpływu Rousseau na marksowskie widzenie
w społeczeństwie tradycyjnym przez Rousseau. W tych natury ludzkiej i jej powiązania ze społeczeństwem można
widzeniach naturalna dobroć człowieka, niezniszczalność wnioskować chociażby na podstawie następującego cytatu z
jego rozumu i charakteru są przyjmowane bez zastrzeżeń. The German Ideology, gdzie Marks i Engels piszą: “W
Wizje te rozpoczynają od opisu rzekomych warunków społeczeństwie komunistycznym, gdzie nikt nie musi
pierwotnych, w których człowiek w pełni posiadał całą swoją ograniczać się do pewnej sfery działania, lecz może kształcić
władzę i talenty, czyli swoją własną jaźń. U Rousseau jest to się w każdej dziedzinie, w której chce, społeczeństwo reguluje
właśnie stan natury, a u Marksa pierwotny komunizm. produkcję umożliwiając mi robienie jednej rzeczy dziś i innej
Początki ujarzmienia człowieka widzą one we wzroście jutro; polować rano, łowić ryby po południu, hodować bydło
własności prywatnej i we wzroście instytucji mających na celu rogate wieczorem, dyskutować po obiedzie bez konieczności
jej ochronę. W nierównościach klasowych widzą piętno stawania się myśliwym, tak jak chcę, choć nie muszę być
otaczającego go opresyjnego systemu społecznego. W końcu, rybakiem, pastuchem, czy krytykiem”. Albo weźmy inny
źródło utraty wolności przez człowieka dostrzegają jako fragment z Anti–Duhringa Engelsa: “W czasach, które
ulokowane w przekazaniu Innym (w procesie rozwoju nadchodzą nie będzie już dłużej bagażowych, czy architektów
społeczeństwa obywatelskiego) autonomii, którą kiedyś znał. (...) Człowiek, który przez pół godziny daje instrukcje jako
Czy może być coś bardziej “marksowskiego” od architekt, będzie również działał przez pewien czas jako
obrazu prymitywnego człowieka na pierwszych stronach bagażowy do czasu, gdy jego działalność architekta będzie
Discourse Rousseau, który cieszy się owocami swojej pracy, znowu potrzebna”.
jest sam dla siebie myśliwym, rybakiem, żyje życiem Punkt ten jest dość jasny. Dokładnie tak jak
płynącym z jego własnych źródeł, a nie nakazywanym przez Rousseau, który w ustaleniu powszechnej woli widział środek,
tych, dla których człowiek wyalienował się ze swoich dzięki któremu ludzie będą mogli się wyzwolić z
naturalnych praw i mocy. Człowiek natury Rousseau fragmentującego, korumpującego wpływu instytucji, tak
pozbawiony lęku cieszył się ufnością i pewnością, która może Marks widział taki środek w socjalizmie. W obydwóch
mieć źródło jedynie w tym, kto jest sam swoim własnym przypadkach, psychologicznie chodzi o przywrócenie
księdzem i filozofem. Wszystko to zmieniło się, kiedy w człowiekowi tych elementów jego natury i jego wewnętrznego
rezultacie powstania własności prywatnej i bycia, które zostały mu odebrane przez instytucje religijne,
zagwarantowanego rozwoju politycznych, społecznych i ekonomiczne i polityczne. Marks pisze, “Każda emancypacja
religijnych instytucji, człowiek został styranizowany przez jest przywracaniem ludzkiego świata i ludzkich związków
siły, które kiedyś należały do niego, a obecnie samemu człowiekowi. Emancypacja człowieka będzie
zobiektywizowały się w zewnętrznych instytucjach, które go całkowita, kiedy rzeczywisty, indywidualny człowiek
ujarzmiają. wchłonie w siebie abstrakcyjne obywatelstwo, kiedy jako
Marksowskie widzenie tego, co przytrafia się jednostka w swoim codziennym życiu, w swojej pracy i w
człowiekowi na długiej drodze ewolucji społeczeństwa od swoich związkach stanie się istnieniem społecznym i kiedy
idyllicznej wspólnoty pierwotnej jest bardzo podobne do sam rozpozna i zorganizuje swoje własne moce (...)”
widzenia Rousseau. Marks podobnie jak Rousseau jest pod Zarówno Marks, jak i Rousseau przyjmują założenie, że
wrażeniem ujarzmiania człowieka przez instytucje, nie pomimo wpływu instytucji cywilnych, zasadniczo zdrowa i
widząc w nich tak jak Tocqueville niezastępowalnego źródła stabilna natura ludzka pozostaje dobra i zdolna do życia.
potwierdzenia dla umysłu i charakteru człowieka, lecz Człowiek komunistyczny jest marksowską wersją
przyczynę fragmentaryzacji egzystencji człowieka. Działanie osiemnastowiecznego człowieka natury.
kapitalistycznych instytucji jest polityczną tyranią, ale U Marksa znajdujemy zasadniczo dwie perspektywy
moralnie i psychologicznie powierzchowną. Tzn. natura — wiarę w dobroczynność tego, co prawdziwie nowoczesne w
Mikołajewska 411 412 Zjawisko wspólnoty

społeczeństwie oraz w zasadniczą stabilność ludzkiego ducha. chrześcijaństwu. Według Feuerbacha główna przyczyna
Obydwie perspektywy wywodzą się z 0świecenia i stanowią alienacji człowieka leży w jego podporządkowaniu się
kontekst różnicy między koncepcją alienacji u Marksa i formom i przesądom tradycyjnej religii. Feuerbach nie
Tocqueville'a. Koncepcja Marksa, nawet w swoich ogranicza się do tych form, włączając samo pojęcie Boga do
najwcześniejszych sformułowaniach, jest wybitnie tych rzeczy, które muszą zostać wykorzenione, aby człowiek
indywidualistyczna. Jest ona daleka od lamentowania nad mógł odzyskać swoją tożsamość i aby jego wyalienowana
utratą przez człowieka więzi z instytucjami i szuka “jaźń” mogła odzyskać swoją pierwotną całość.
przywrócenia mu tego, co fałszywie dano zewnętrznemu U Marksa jednak jest inaczej. Ekonomia poprzedza
społeczeństwu, tj. religii, państwu i przede wszystkim religię, tworząc kontekst alienacji. Tak jak Feuerbach
ekonomii. Młody Marks był zainteresowany powiązaniem zredukował heglowskie widzenie alienacji do religii, tak
człowieka z wszystkimi instytucjami, ale gdy poświęcił się Marks zredukował je jeszcze bardziej do prywatnej własności
ruchowi robotniczemu, całe swoje wcześniejsze teoretyczne i pracy. U Marksa istota alienacji leży w oddzieleniu
zainteresowanie różnymi częściami społeczeństwa przeniósł człowieka od owoców jego pracy.
na ekonomię. “Co składa się na alienację? Po pierwsze, przede
Marks, jak wiemy, przejął słowo alienacja od Hegla, wszystkim to, że praca jest wobec robotnika zewnętrzna, że
dokładniej od “lewicujących heglistów”. Jak to pisze Bell, u nie jest częścią jego natury, że w związku z tym nie realizuje
Hegla alienacja w swej początkowej konotacji oznaczała się on w pracy, ale zaprzecza sobie, ma poczucie nędzy a nie
radykalne rozdzielenie “jaźni” na aktora i rzecz, tj. na dobrobytu, nie rozwija w sposób wolny swej fizycznej i
podmiot, który walczy o kontrolę nad swoim własnym losem i umysłowej energii, ale jest fizycznie wyczerpany i umysłowo
przedmiot, który jest manipulowany przez innych. Alienacja poniżony. Robotnik czuje się “u siebie w domu” tylko w
w ścisłym i rygorystycznym heglowskim rozumieniu nie była czasie wolnym, czując się w pracy bezdomny. Jego praca nie
wyłącznie określonym stanem, ostatnim z przemijających jest dobrowolna, lecz narzucona i przymusowa. Nie jest ona
skutków określonego stadium rozwoju społecznego. bezpośrednim zaspokajaniem potrzeby, lecz co najwyżej
Przeciwnie, jest ona głęboko wrośnięta w naturę człowieka. środkiem do ich zaspokojenia. Na jej wyalienowany charakter
Jest ona ontologiczna i metafizyczna. Z jej powodu absolutna wskazuje fakt, że jak tylko nie ma fizycznego lub innego
wolność, którą Hegel definiuje jako “podróż w otwartość, przymusu, unika się jej jak zarazy. Ostatecznie,
gdzie nie ma nic poniżej i powyżej nas samych i gdzie stoimy wyalienowany charakter pracy jawi się robotnikowi w fakcie,
samotnie wobec samych siebie” — jest prawdopodobnie że nie jest ona jego pracą, lecz jest pracą dla kogoś innego, że
nieosiągalna. Zawsze będzie bowiem istniał pewien stopień w pracy nie należy on do siebie, lecz do kogoś innego” 338.
oddzielenia od “jaźni” zarówno w myśli, jak i w życiu. Marks traktuje alienację pracy tak jak wcześniej (i
Chociaż Hegel krytykował szereg zjawisk przed nim Feuerbach) potraktował religię. Na alienację
dziewiętnastowiecznych (co umieszcza go wśród składa się to, że jednostka pozwala ''czemuś z siebie wyjść
konserwatywnych filozofów i socjologów), to jednak jego poza siebie” i stać się zewnętrznym przymusem lub
koncepcja alienacji nie miała wiele wspólnego z tą społeczną autorytetem. Tyrania kapitalizmu jest urzeczowioną tyranią
krytyką. Alienacja była stanem nie do wykorzenienia, czegoś, co naprawdę przynależy do wnętrza robotnika.
tkwiącym głęboko w naturze “jaźni” człowieka i w jego “Podobnie jak w religii, gdzie spontaniczne wytwory ludzkiej
wysiłku porozumienia się ze światem. fantazji, umysłu i serca reagują na jednostkę w postaci
Mówi się tu jednak o “lewicującym heglizmie”, gdyż wyalienowanej aktywności dobra i zła, tak aktywność
to co było u Hegla ontologiczne, staje się coraz bardziej robotnika przestaje być jego spontaniczną działalnością. Staje
socjologiczne. Feuerbach, który według Marksa nadał pojęciu się aktywnością kogoś innego i traci swoją własną
alienacji po raz pierwszy sens empiryczny, traktował ją jako spontaniczność”339.
stan w swej istocie religijny, wynikający z utraty samego
siebie pod tyranią religii. U Feuerbacha heglowska ontologia 338
T. B. Bottomore (ed.), Selected Writings in Sociology and Social
zlewa się z oświeceniową walką przeciw Psychology, New York: McGraw Hill Book Company, 1956, s. 169 przypis
zinstytucjonalizowanej religii, a szczególnie przeciw 339
Ibidem, s. 170
Mikołajewska 411 412 Zjawisko wspólnoty

społeczeństwie oraz w zasadniczą stabilność ludzkiego ducha. chrześcijaństwu. Według Feuerbacha główna przyczyna
Obydwie perspektywy wywodzą się z 0świecenia i stanowią alienacji człowieka leży w jego podporządkowaniu się
kontekst różnicy między koncepcją alienacji u Marksa i formom i przesądom tradycyjnej religii. Feuerbach nie
Tocqueville'a. Koncepcja Marksa, nawet w swoich ogranicza się do tych form, włączając samo pojęcie Boga do
najwcześniejszych sformułowaniach, jest wybitnie tych rzeczy, które muszą zostać wykorzenione, aby człowiek
indywidualistyczna. Jest ona daleka od lamentowania nad mógł odzyskać swoją tożsamość i aby jego wyalienowana
utratą przez człowieka więzi z instytucjami i szuka “jaźń” mogła odzyskać swoją pierwotną całość.
przywrócenia mu tego, co fałszywie dano zewnętrznemu U Marksa jednak jest inaczej. Ekonomia poprzedza
społeczeństwu, tj. religii, państwu i przede wszystkim religię, tworząc kontekst alienacji. Tak jak Feuerbach
ekonomii. Młody Marks był zainteresowany powiązaniem zredukował heglowskie widzenie alienacji do religii, tak
człowieka z wszystkimi instytucjami, ale gdy poświęcił się Marks zredukował je jeszcze bardziej do prywatnej własności
ruchowi robotniczemu, całe swoje wcześniejsze teoretyczne i pracy. U Marksa istota alienacji leży w oddzieleniu
zainteresowanie różnymi częściami społeczeństwa przeniósł człowieka od owoców jego pracy.
na ekonomię. “Co składa się na alienację? Po pierwsze, przede
Marks, jak wiemy, przejął słowo alienacja od Hegla, wszystkim to, że praca jest wobec robotnika zewnętrzna, że
dokładniej od “lewicujących heglistów”. Jak to pisze Bell, u nie jest częścią jego natury, że w związku z tym nie realizuje
Hegla alienacja w swej początkowej konotacji oznaczała się on w pracy, ale zaprzecza sobie, ma poczucie nędzy a nie
radykalne rozdzielenie “jaźni” na aktora i rzecz, tj. na dobrobytu, nie rozwija w sposób wolny swej fizycznej i
podmiot, który walczy o kontrolę nad swoim własnym losem i umysłowej energii, ale jest fizycznie wyczerpany i umysłowo
przedmiot, który jest manipulowany przez innych. Alienacja poniżony. Robotnik czuje się “u siebie w domu” tylko w
w ścisłym i rygorystycznym heglowskim rozumieniu nie była czasie wolnym, czując się w pracy bezdomny. Jego praca nie
wyłącznie określonym stanem, ostatnim z przemijających jest dobrowolna, lecz narzucona i przymusowa. Nie jest ona
skutków określonego stadium rozwoju społecznego. bezpośrednim zaspokajaniem potrzeby, lecz co najwyżej
Przeciwnie, jest ona głęboko wrośnięta w naturę człowieka. środkiem do ich zaspokojenia. Na jej wyalienowany charakter
Jest ona ontologiczna i metafizyczna. Z jej powodu absolutna wskazuje fakt, że jak tylko nie ma fizycznego lub innego
wolność, którą Hegel definiuje jako “podróż w otwartość, przymusu, unika się jej jak zarazy. Ostatecznie,
gdzie nie ma nic poniżej i powyżej nas samych i gdzie stoimy wyalienowany charakter pracy jawi się robotnikowi w fakcie,
samotnie wobec samych siebie” — jest prawdopodobnie że nie jest ona jego pracą, lecz jest pracą dla kogoś innego, że
nieosiągalna. Zawsze będzie bowiem istniał pewien stopień w pracy nie należy on do siebie, lecz do kogoś innego” 338.
oddzielenia od “jaźni” zarówno w myśli, jak i w życiu. Marks traktuje alienację pracy tak jak wcześniej (i
Chociaż Hegel krytykował szereg zjawisk przed nim Feuerbach) potraktował religię. Na alienację
dziewiętnastowiecznych (co umieszcza go wśród składa się to, że jednostka pozwala ''czemuś z siebie wyjść
konserwatywnych filozofów i socjologów), to jednak jego poza siebie” i stać się zewnętrznym przymusem lub
koncepcja alienacji nie miała wiele wspólnego z tą społeczną autorytetem. Tyrania kapitalizmu jest urzeczowioną tyranią
krytyką. Alienacja była stanem nie do wykorzenienia, czegoś, co naprawdę przynależy do wnętrza robotnika.
tkwiącym głęboko w naturze “jaźni” człowieka i w jego “Podobnie jak w religii, gdzie spontaniczne wytwory ludzkiej
wysiłku porozumienia się ze światem. fantazji, umysłu i serca reagują na jednostkę w postaci
Mówi się tu jednak o “lewicującym heglizmie”, gdyż wyalienowanej aktywności dobra i zła, tak aktywność
to co było u Hegla ontologiczne, staje się coraz bardziej robotnika przestaje być jego spontaniczną działalnością. Staje
socjologiczne. Feuerbach, który według Marksa nadał pojęciu się aktywnością kogoś innego i traci swoją własną
alienacji po raz pierwszy sens empiryczny, traktował ją jako spontaniczność”339.
stan w swej istocie religijny, wynikający z utraty samego
siebie pod tyranią religii. U Feuerbacha heglowska ontologia 338
T. B. Bottomore (ed.), Selected Writings in Sociology and Social
zlewa się z oświeceniową walką przeciw Psychology, New York: McGraw Hill Book Company, 1956, s. 169 przypis
zinstytucjonalizowanej religii, a szczególnie przeciw 339
Ibidem, s. 170
Mikołajewska 413 414 Zjawisko wspólnoty

Oto jedno z najzręczniejszych opisów rozumienia Chociaż istnieje pewne podobieństwo między tym
alienacji przez Marksa: “Przedmiot wyprodukowany przez cytatem i widzeniem podziału pracy przez Tocqueville'a, to
pracę, jej produkt przeciwstawia się pracy jako wyalienowane jednak jest ono jedynie powierzchowne. Różnica tkwi w
bycie, jako moc niezależna od swojego wytwórcy. Produkt kontekście. U Marksa cała ta fragmentaryzacja, owa
pracy jest pracą ucieleśnioną w przedmiocie i przekształconą zaburzająca duszę dyscyplina i degradacja człowieka są po
w fizyczną rzecz. Ten produkt jest urzeczowieniem pracy. prostu funkcją kapitalizmu, prywatnego posiadania środków
Wykonanie pracy jest równocześnie jej urzeczowieniem. produkcji w społeczeństwie. “Religia, rodzina, państwo,
Wykonanie to jest dla ekonomii politycznej skażeniem prawo, moralność, nauka, sztuka itd. są jedynie szczególnymi
robotnika, urzeczowienie jest utratą i służeniem rzeczy, a formami produkcji i podlegają jej ogólnym prawom.
przywłaszczenie alienacją”340. Zniesienie prywatnej własności jako celu ludzkiego życia
Powyższe sformułowania, pochodzące z oznacza zniesienie alienacji, czyli odejście od religii, rodziny,
wcześniejszych prac Marksa, pozostają w wyraźnym związku państwa itd. i powrót do człowieka, do jego ludzkiego, czyli
z jego późniejszymi, dojrzałymi pracami. To, co z jednej społecznego życia”341. Jest to kosmos odmienny od kosmosu
strony wydaje się słabością alienacji jako pojęcia w jego Tocqueville'a, który widział źródło degradacji robotnika w
systemie, z innego punktu widzenia może być widziane jako samym systemie produkcji, w podziale pracy, w technologii.
socjalistyczne oddanie się potępianiu tego, co samo powoduje Według Tocqueville'a niewielkie znaczenie ma faktycznie to,
(lub lepiej, reprezentuje) alienację, tj. kapitalizmowi. Za kto posiada środki produkcji w porównaniu z potężniejszymi
Heglem, Marks mówi, że człowiek jest wyalienowany, czyli siłami, które ujarzmiają człowieka.
że jego prawdziwa “jaźń” jest od niego odłączona. U Marksa U Marksa i u jego kontynuatorów nie ma jednak siły
jest to jednak pierwszy krok. Krokiem następnym jest zgoda z (duchowej czy instytucjonalnej) potężniejszej od systemu
Feuerbachem, że taka alienacja nie ma charakteru kapitalizmu. Usunięcie jej poprzez wprowadzenie socjalizmu
ontologicznego, lecz historyczno–instytucjonalny. Wreszcie w i ostatecznie komunizmu zniszczy wszystko to, co oddziela
kroku trzecim Marks odrzuca Feuerbacha i Hegla, twierdząc, człowieka od wolności i od jego prawdziwej “jaźni”.
że alienację można zredukować do własności prywatnej, tj. do Engels pisał, “gdy społeczeństwo, biorąc w
alienacji człowieka z samego siebie w dziedzinie tak istotnej posiadanie wszystkie środki produkcji i zarządzając nimi
jak praca. Po dotarciu do tego miejsca Marks oddaje się zgodnie z planem, uwolni samo siebie i wszystkich swoich
wyłącznie analizie i potępianiu kapitalizmu. Następujący członków z niewoli, w której trzymają ich środki produkcji,
cytat pochodzi z Kapitału, chociaż ma swe korzenie we które sami wytworzyli, ale które obecnie stawiają im czoła
wcześniejszych rozważaniach: jako nieodparta, wyalienowana moc, gdy człowiek będzie nie
“W systemie kapitalistycznym wszystkie metody tylko tworzył, ale również rozporządzał — wówczas zniknie
zwiększania społecznej wydajności pracy odbywają się ostatnia alienująca siła, aktualnie znajdująca swe odbicie w
kosztem indywidualnego pracownika. Wszelkie środki religii. Razem z nią znikną same rozmyślania religijne z tego
rozwoju produkcji przekształcają się w środki dominacji i prostego powodu, że nie będzie nad czym rozmyślać”342.
eksploatacji wytwórców, powodując, że praca Alienacja jednakże może być stanem umysłu także w
fragmentaryzuje człowieka, degraduje go do poziomu dodatku socjalizmie, ponieważ socjalizm można traktować jako
do maszyny, niszcząc resztki uroków pracy i przekształcając jeszcze bardziej zintensyfikowane stadium biurokratyzacji
ją w znienawidzony trud. Odsuwają go one od intelektualnego ludzkiego umysłu niż masowa demokracja i mechaniczny
potencjału procesów pracy o tyle, o ile zostaje w nie włączona industrializm, gdzie jednostka jest jeszcze bardziej
nauka jako niezależna siła. Przekształcają one warunki, w odizolowana od źródeł kulturowej tożsamości i nawet bardziej
których człowiek pracuje, narażając go w czasie procesu zagubiona w rutynie i technologii, gdzie wola ludzi jest
pracy na despotyzm, tym bardziej znienawidzony, że jeszcze bardziej oddalona od samej siebie przez “racjonalne”
pozbawiony sensu i rzucają jego żonę i dziecko pod koła i “postępowe” siły w historii. Pogląd ten był jednak
molocha stolicy”.
341
Ibidem, s. 244
340
Ibidem, s. 171 342
K. Marks. Anti-Dhring
Mikołajewska 413 414 Zjawisko wspólnoty

Oto jedno z najzręczniejszych opisów rozumienia Chociaż istnieje pewne podobieństwo między tym
alienacji przez Marksa: “Przedmiot wyprodukowany przez cytatem i widzeniem podziału pracy przez Tocqueville'a, to
pracę, jej produkt przeciwstawia się pracy jako wyalienowane jednak jest ono jedynie powierzchowne. Różnica tkwi w
bycie, jako moc niezależna od swojego wytwórcy. Produkt kontekście. U Marksa cała ta fragmentaryzacja, owa
pracy jest pracą ucieleśnioną w przedmiocie i przekształconą zaburzająca duszę dyscyplina i degradacja człowieka są po
w fizyczną rzecz. Ten produkt jest urzeczowieniem pracy. prostu funkcją kapitalizmu, prywatnego posiadania środków
Wykonanie pracy jest równocześnie jej urzeczowieniem. produkcji w społeczeństwie. “Religia, rodzina, państwo,
Wykonanie to jest dla ekonomii politycznej skażeniem prawo, moralność, nauka, sztuka itd. są jedynie szczególnymi
robotnika, urzeczowienie jest utratą i służeniem rzeczy, a formami produkcji i podlegają jej ogólnym prawom.
przywłaszczenie alienacją”340. Zniesienie prywatnej własności jako celu ludzkiego życia
Powyższe sformułowania, pochodzące z oznacza zniesienie alienacji, czyli odejście od religii, rodziny,
wcześniejszych prac Marksa, pozostają w wyraźnym związku państwa itd. i powrót do człowieka, do jego ludzkiego, czyli
z jego późniejszymi, dojrzałymi pracami. To, co z jednej społecznego życia”341. Jest to kosmos odmienny od kosmosu
strony wydaje się słabością alienacji jako pojęcia w jego Tocqueville'a, który widział źródło degradacji robotnika w
systemie, z innego punktu widzenia może być widziane jako samym systemie produkcji, w podziale pracy, w technologii.
socjalistyczne oddanie się potępianiu tego, co samo powoduje Według Tocqueville'a niewielkie znaczenie ma faktycznie to,
(lub lepiej, reprezentuje) alienację, tj. kapitalizmowi. Za kto posiada środki produkcji w porównaniu z potężniejszymi
Heglem, Marks mówi, że człowiek jest wyalienowany, czyli siłami, które ujarzmiają człowieka.
że jego prawdziwa “jaźń” jest od niego odłączona. U Marksa U Marksa i u jego kontynuatorów nie ma jednak siły
jest to jednak pierwszy krok. Krokiem następnym jest zgoda z (duchowej czy instytucjonalnej) potężniejszej od systemu
Feuerbachem, że taka alienacja nie ma charakteru kapitalizmu. Usunięcie jej poprzez wprowadzenie socjalizmu
ontologicznego, lecz historyczno–instytucjonalny. Wreszcie w i ostatecznie komunizmu zniszczy wszystko to, co oddziela
kroku trzecim Marks odrzuca Feuerbacha i Hegla, twierdząc, człowieka od wolności i od jego prawdziwej “jaźni”.
że alienację można zredukować do własności prywatnej, tj. do Engels pisał, “gdy społeczeństwo, biorąc w
alienacji człowieka z samego siebie w dziedzinie tak istotnej posiadanie wszystkie środki produkcji i zarządzając nimi
jak praca. Po dotarciu do tego miejsca Marks oddaje się zgodnie z planem, uwolni samo siebie i wszystkich swoich
wyłącznie analizie i potępianiu kapitalizmu. Następujący członków z niewoli, w której trzymają ich środki produkcji,
cytat pochodzi z Kapitału, chociaż ma swe korzenie we które sami wytworzyli, ale które obecnie stawiają im czoła
wcześniejszych rozważaniach: jako nieodparta, wyalienowana moc, gdy człowiek będzie nie
“W systemie kapitalistycznym wszystkie metody tylko tworzył, ale również rozporządzał — wówczas zniknie
zwiększania społecznej wydajności pracy odbywają się ostatnia alienująca siła, aktualnie znajdująca swe odbicie w
kosztem indywidualnego pracownika. Wszelkie środki religii. Razem z nią znikną same rozmyślania religijne z tego
rozwoju produkcji przekształcają się w środki dominacji i prostego powodu, że nie będzie nad czym rozmyślać”342.
eksploatacji wytwórców, powodując, że praca Alienacja jednakże może być stanem umysłu także w
fragmentaryzuje człowieka, degraduje go do poziomu dodatku socjalizmie, ponieważ socjalizm można traktować jako
do maszyny, niszcząc resztki uroków pracy i przekształcając jeszcze bardziej zintensyfikowane stadium biurokratyzacji
ją w znienawidzony trud. Odsuwają go one od intelektualnego ludzkiego umysłu niż masowa demokracja i mechaniczny
potencjału procesów pracy o tyle, o ile zostaje w nie włączona industrializm, gdzie jednostka jest jeszcze bardziej
nauka jako niezależna siła. Przekształcają one warunki, w odizolowana od źródeł kulturowej tożsamości i nawet bardziej
których człowiek pracuje, narażając go w czasie procesu zagubiona w rutynie i technologii, gdzie wola ludzi jest
pracy na despotyzm, tym bardziej znienawidzony, że jeszcze bardziej oddalona od samej siebie przez “racjonalne”
pozbawiony sensu i rzucają jego żonę i dziecko pod koła i “postępowe” siły w historii. Pogląd ten był jednak
molocha stolicy”.
341
Ibidem, s. 244
340
Ibidem, s. 171 342
K. Marks. Anti-Dhring
Mikołajewska 415 416 Zjawisko wspólnoty

Marksowi całkowicie obcy. Był on natomiast bliski To właśnie doświadczenie doprowadziło go


Weberowi, Durkheimowi i Simmlowi. niewątpliwie do wniosku, że racjonalizacja stosunku
robotnik–kierownik, rządu, religii i kultury w ogóle była falą
Nemesis racjonalizmu — Weber przypływu nowoczesnej historii, która wymiata wszystko na
U Webera znajdujemy nastrój bardzo zbliżony do swej drodze. Racjonalizacja pełni w teorii Webera dokładnie
nastroju Tocqueville'a. Istnieje uderzające podobieństwo ich taką samą rolę, jak egalitaryzm u Tocqueville'a. Jest
perspektywy i konkluzji co do biegu historii Zachodu. U tendencją historyczną, którą można rozumieć tylko w
Webera i Tocqueville'a znajdujemy jasną wizję przyszłości terminach tego, co działo się z tradycyjnym społeczeństwem,
wynikłej z sił racjonalizmu, demokracji i sekularyzmu. tzn. z wartościami kultury i wspólnoty, które dawniej dawały
Melancholia, która zabarwia główne eseje Webera jest w swej człowiekowi poczucie ścisłego powiązania z całością i z
naturze taka sama jak melancholia Tocqueville'a. osobistą tożsamością. Popęd ku równości, który Tocqueville
Podczas życia Webera socjalizm miał podobne potrafił znaleźć w historii Europy, cofając się aż do załamania
kontekstowe znaczenie, co demokracja za życia Tocqueville'a. się Średniowiecza, oddziałujący na kulturę, wartości,
Tak jak Francja w 1830 roku żyła doktrynami i kontr– autorytet i ludzki charakter można porównać z popędem do
doktrynami demokratycznego egalitaryzmu, kształtując racjonalizacji, który odkrył Weber.
Tocqueville'a wyobrażenia o Ameryce tak Niemcy od 1890 Weber, socjolog porównawczy, odwołuje się do
roku aż do wybuchu I wojny światowej żyły doktrynami i racjonalizacji nie tylko wtedy, gdy wskazuje na nią jako na
kontr–doktrynami socjalizmu, głównie marksistowskimi. swoisty proces w nowoczesnej Europie. Racjonalizacja pod
Wiele największych umysłów tamtych czasów uważało piórem Webera staje się daleko sięgającym pojęciem
socjalizm za wyzwalający, dobroczynny i nieuchronny. Weber metodologicznym używanym neutralnie do opisu wzorów
nie podzielał jednak tego poglądu: być może socjalizm jest kultury i myśli wszystkich cywilizacji. Odwołuje się on do
nieuchronny z racji struktury i rozwoju kapitalizmu, ale nie racjonalizacji, wyjaśniając procesy wplątane w historię religii
dobroczynny. U Webera socjalizm nie był antytezą w świecie starożytnym, tj. muzykę, sztukę, wojnę, autorytet i
kapitalizmu, lecz jego zgubną intensyfikacją. Jakie znaczenie, gospodarkę. Nie ogranicza swojego zainteresowania
pyta Weber (podobnie jak Tocqueville pytał o demokrację), racjonalizacją (tak jak Tocqueville zrobił z egalitaryzmem)
może mieć przejście własności z rąk niewielu w ręce wielu, jedynie do Zachodu. Sprawą centralną jest jednak to, że
gdy fundamentalne siły nowoczesnego społeczeństwa Weber po raz pierwszy zbudował swoje wyobrażenie o
(biurokracja, racjonalizacja wartości, alienacja od wspólnoty i racjonalizacji jako procesie, gdy przeciwstawiał zachodni
kultury) nadal działają? Według Webera zarówno kapitalizm średniowieczny tradycjonalizm nowoczesnemu
jak i socjalizm są manifestacjami o wiele bardziej społeczeństwu. Bez względu na to jak dalece neutralne jest
fundamentalnej siły w zachodnim społeczeństwie. Siłą tą jest jego podejście do racjonalizacji, nie ulega wątpliwości, że w
racjonalizacja, czyli zmiana kształtu społecznych wartości i umyśle Webera moralna ocena racjonalizacji została
związków z dawniej dominującej formy pierwotnej i ostatecznie dokonana z tej samej perspektywy, co ocena
wspólnotowej na bezosobową, zbiurokratyzowaną i wtórną równości i indywidualizacji przez Tocqueville'a.
formę nowoczesnego życia. Tak jak u Tocqueville'a alienacja może być widziana
Trudno nie dostrzec u Tocqueville'a preferowania jako odwrócenie się indywidualizmu — co doprowadziło go
arystokracji, u Tönniesa sympatii dla Gemeinschaft, a u do potraktowania degenerowania się człowieka jako
Webera nękającego go przez całe życie zaabsorbowania długofalowej konsekwencji wyzwalania się z instytucji — tak
wartościami tradycyjnymi, które wyrzucano z nowoczesnego u Webera alienacja wypływa z odwrócenia się racjonalizmu.
społeczeństwa. Warto pamiętać, że Weber zaczął poważnie Tocqueville widział przyszłość jako rozprzestrzenianie się
pracować jako socjolog, gdy jako młody człowiek znalazł się zatomizowanych mas opanowanych przez absolutną lub
w Prusach Wschodnich i odkrył, dlaczego chłopi chcieli tam opatrznościowej władzę. Weber, nie bez wahania, rysował
zastąpienia bezpiecznych związków statusu, które przyszłość w podobnych terminach, mówiąc o zredukowaniu
odziedziczyli po ojcach, umową o zarobkach. wszelkich wartości, wszelkich związków, całej kultury do
monolitycznej świeckiej i nastawionej na użyteczność
Mikołajewska 415 416 Zjawisko wspólnoty

Marksowi całkowicie obcy. Był on natomiast bliski To właśnie doświadczenie doprowadziło go


Weberowi, Durkheimowi i Simmlowi. niewątpliwie do wniosku, że racjonalizacja stosunku
robotnik–kierownik, rządu, religii i kultury w ogóle była falą
Nemesis racjonalizmu — Weber przypływu nowoczesnej historii, która wymiata wszystko na
U Webera znajdujemy nastrój bardzo zbliżony do swej drodze. Racjonalizacja pełni w teorii Webera dokładnie
nastroju Tocqueville'a. Istnieje uderzające podobieństwo ich taką samą rolę, jak egalitaryzm u Tocqueville'a. Jest
perspektywy i konkluzji co do biegu historii Zachodu. U tendencją historyczną, którą można rozumieć tylko w
Webera i Tocqueville'a znajdujemy jasną wizję przyszłości terminach tego, co działo się z tradycyjnym społeczeństwem,
wynikłej z sił racjonalizmu, demokracji i sekularyzmu. tzn. z wartościami kultury i wspólnoty, które dawniej dawały
Melancholia, która zabarwia główne eseje Webera jest w swej człowiekowi poczucie ścisłego powiązania z całością i z
naturze taka sama jak melancholia Tocqueville'a. osobistą tożsamością. Popęd ku równości, który Tocqueville
Podczas życia Webera socjalizm miał podobne potrafił znaleźć w historii Europy, cofając się aż do załamania
kontekstowe znaczenie, co demokracja za życia Tocqueville'a. się Średniowiecza, oddziałujący na kulturę, wartości,
Tak jak Francja w 1830 roku żyła doktrynami i kontr– autorytet i ludzki charakter można porównać z popędem do
doktrynami demokratycznego egalitaryzmu, kształtując racjonalizacji, który odkrył Weber.
Tocqueville'a wyobrażenia o Ameryce tak Niemcy od 1890 Weber, socjolog porównawczy, odwołuje się do
roku aż do wybuchu I wojny światowej żyły doktrynami i racjonalizacji nie tylko wtedy, gdy wskazuje na nią jako na
kontr–doktrynami socjalizmu, głównie marksistowskimi. swoisty proces w nowoczesnej Europie. Racjonalizacja pod
Wiele największych umysłów tamtych czasów uważało piórem Webera staje się daleko sięgającym pojęciem
socjalizm za wyzwalający, dobroczynny i nieuchronny. Weber metodologicznym używanym neutralnie do opisu wzorów
nie podzielał jednak tego poglądu: być może socjalizm jest kultury i myśli wszystkich cywilizacji. Odwołuje się on do
nieuchronny z racji struktury i rozwoju kapitalizmu, ale nie racjonalizacji, wyjaśniając procesy wplątane w historię religii
dobroczynny. U Webera socjalizm nie był antytezą w świecie starożytnym, tj. muzykę, sztukę, wojnę, autorytet i
kapitalizmu, lecz jego zgubną intensyfikacją. Jakie znaczenie, gospodarkę. Nie ogranicza swojego zainteresowania
pyta Weber (podobnie jak Tocqueville pytał o demokrację), racjonalizacją (tak jak Tocqueville zrobił z egalitaryzmem)
może mieć przejście własności z rąk niewielu w ręce wielu, jedynie do Zachodu. Sprawą centralną jest jednak to, że
gdy fundamentalne siły nowoczesnego społeczeństwa Weber po raz pierwszy zbudował swoje wyobrażenie o
(biurokracja, racjonalizacja wartości, alienacja od wspólnoty i racjonalizacji jako procesie, gdy przeciwstawiał zachodni
kultury) nadal działają? Według Webera zarówno kapitalizm średniowieczny tradycjonalizm nowoczesnemu
jak i socjalizm są manifestacjami o wiele bardziej społeczeństwu. Bez względu na to jak dalece neutralne jest
fundamentalnej siły w zachodnim społeczeństwie. Siłą tą jest jego podejście do racjonalizacji, nie ulega wątpliwości, że w
racjonalizacja, czyli zmiana kształtu społecznych wartości i umyśle Webera moralna ocena racjonalizacji została
związków z dawniej dominującej formy pierwotnej i ostatecznie dokonana z tej samej perspektywy, co ocena
wspólnotowej na bezosobową, zbiurokratyzowaną i wtórną równości i indywidualizacji przez Tocqueville'a.
formę nowoczesnego życia. Tak jak u Tocqueville'a alienacja może być widziana
Trudno nie dostrzec u Tocqueville'a preferowania jako odwrócenie się indywidualizmu — co doprowadziło go
arystokracji, u Tönniesa sympatii dla Gemeinschaft, a u do potraktowania degenerowania się człowieka jako
Webera nękającego go przez całe życie zaabsorbowania długofalowej konsekwencji wyzwalania się z instytucji — tak
wartościami tradycyjnymi, które wyrzucano z nowoczesnego u Webera alienacja wypływa z odwrócenia się racjonalizmu.
społeczeństwa. Warto pamiętać, że Weber zaczął poważnie Tocqueville widział przyszłość jako rozprzestrzenianie się
pracować jako socjolog, gdy jako młody człowiek znalazł się zatomizowanych mas opanowanych przez absolutną lub
w Prusach Wschodnich i odkrył, dlaczego chłopi chcieli tam opatrznościowej władzę. Weber, nie bez wahania, rysował
zastąpienia bezpiecznych związków statusu, które przyszłość w podobnych terminach, mówiąc o zredukowaniu
odziedziczyli po ojcach, umową o zarobkach. wszelkich wartości, wszelkich związków, całej kultury do
monolitycznej świeckiej i nastawionej na użyteczność
Mikołajewska 417 418 Zjawisko wspólnoty

biurokracji. Racjonalizacja (usuwając wszystko to, co Istnieje uderzające podobieństwo między widzeniem
tradycyjne, patriarchalne, wspólnotowe i “oczarowujące” nowoczesnej kultury przez Webera, a tym co twierdził
łącznie z tym, co irracjonalne, personalnie eksploatujące, współczesny mu George Sorel. Obaj bez sentymentalizmu
przesądne) stanie się w końcu swoją własną nemesis. dostrzegali nieubłagane przekształcanie się kultury
W umyśle Webera tkwił więc ten sam tragiczny europejskiej z opartej na działaniu zakorzenionym w
paradoks, który tkwił w umyśle Tocqueville'a. Racjonalizacja, osobistych uczuciach — przekonaniach, nadziei, miłości,
rozpoczynając jako siła postępu, niezbędny środek do radości, nienawiści, okrucieństwie — w opartą coraz bardziej
wyzwolenia człowieka spod tyranii przeszłości, ostatecznie na bezosobowości i na wyługowaniu uczuć (łącznie z
staje się zalążkiem jeszcze większej tyranii, bardziej dominowaniem tego, co osobiste) z kierowania życiem. Ta
wszechogarniającej i trwalszej od znanej dotychczas. ponura konkluzja skłoniła Sorela do poszukiwania “mitu”,
Racjonalizacja nie jest jedynie sprawą polityki. Jej skutki nie który jak chrześcijaństwo w starożytnym Rzymie mógłby
ograniczają się jedynie do politycznej biurokracji. Oddziałuje służyć przywróceniu nadziei i wiary — i stąd również
ona na całą kulturą, nawet na umysł człowieka podobnie jak przywróceniu działania. Weber jednakże uważał takie
oddziałała na strukturę nowoczesnej gospodarki i państwa. poszukiwania bardziej za zdradę niż wypełnianie
Dopóki proces racjonalizacji ma się czym karmić, tzn. dopóki przeznaczenia.
istnieją struktury społeczeństwa tradycyjnego i tradycyjnej Weber podobnie jak Tocqueville dostrzegał zmianę
kultury uformowane w Średniowieczu, dopóty jest twórczym i nawet w charakterze człowieka, która wynikała z jego
wyzwalającym procesem. Jednakże wraz ze stopniowym nowoczesnej roli bycia prawie całkowicie rządzonym,
kurczeniem się i wysychaniem tych struktur oraz zarządzanym, traktowanym opiekuńczo nie tylko w
rozwiewaniem się złudzeń człowieka co do nich, publicznej przestrzeni życia, ale i w każdym nawet
racjonalizacja może przestać być twórcza i wyzwalająca i stać najmniejszym i najbardziej osobistym szczególe. Jednakże
się mechanizująca, podporządkowująca kontroli i ostatecznie geniusz Webera był podobny do geniusza Tocqueville'a:
niszcząca rozum. wiedząc to, nie atakował na ślepo sił modernizmu i postępu.
“Los naszych czasów wyznaczony jest przez Potrafił dostrzec tak jak Tocqueville istotne korzyści
racjonalizację i intelektualizację, oraz przede wszystkim egalitaryzmu i racjonalizmu dla nowoczesnej historii
przez rozwianie złudzeń co do świata. Ostateczne i wzniosłe europejskiej takie jak wyzwolenie człowieka z pewnych
wartości wycofują się z życia publicznego, chroniąc się w kontekstów, w których bliskość i intymność była często
transcendentalnej dziedzinie życia mistycznego, albo w tyranią i uwolnienia go od wartości, których sama świętość
braterstwie bezpośrednich i osobistych związków. Nie jest miała duszący wpływ na życie i twórczość. Obydwaj widzieli
przypadkiem, że nasza największa sztuka nie jest nieuchronność tych ruchów, ich historyczną konieczność,
“monumentalna” lecz “intymna” i że dzisiaj jedynie w którą doktrynerski radykalizm i liberalizm pilnie wychwalał.
najmniejszych i najbardziej intymnych kręgach, w osobistych Tak jak u Marksa znajdujemy liczne “ody” do kapitalizmu,
sytuacjach międzyludzkich pulsuje coś w pianissimo, co tak u Tocqueville'a znajdujemy “ody” do egalitaryzmu, a u
koresponduje z proroczą pneuma, która dawniej porywała Webera do racjonalizmu.
wielkie wspólnoty, spajając je razem. Gdy próbuje się Oznaką intelektualnej wielkości Webera i
wymusić lub “wymyślić” monumentalny styl w sztuce, Tocqueville'a jest to, że wybrali samotne podążanie za
produkuje się tak żałosne potworności jak w ciągu ostatnich biegiem bezkompromisowego prawa, a nie łatwe i podnoszące
dwudziestu lat. Próby intelektualnego skonstruowania nowej na duchu wyparcie się modernizmu lub tradycjonalizmu.
religii bez nowego i prawdziwego proroctwa mogą w sensie Weber nie nawoływał do powrotu do przeszłości, chociaż
wewnętrznym zrodzić coś podobnego, co jednak przyniesie podobnie jak Tocqueville dostrzegał konsekwencje
jeszcze gorsze skutki. Akademickie proroctwo stworzy racjonalizmu. Rozpoznali oni nieodwracalną cechę szeroko
ostatecznie fanatyczne sekty zamiast prawdziwej rozumianej historii. Obowiązkiem intelektualisty jest
wspólnoty”343. przyjrzeć się historii dokładnie i bez uczuć nazwać ją jej
własnym imieniem, tj. tyranią lub pospólstwem, bez
343
Max Weber, Science as Vocation, w: Essays, s. 155 angażowania się w nią. Obowiązkiem intelektualisty nie jest
Mikołajewska 417 418 Zjawisko wspólnoty

biurokracji. Racjonalizacja (usuwając wszystko to, co Istnieje uderzające podobieństwo między widzeniem
tradycyjne, patriarchalne, wspólnotowe i “oczarowujące” nowoczesnej kultury przez Webera, a tym co twierdził
łącznie z tym, co irracjonalne, personalnie eksploatujące, współczesny mu George Sorel. Obaj bez sentymentalizmu
przesądne) stanie się w końcu swoją własną nemesis. dostrzegali nieubłagane przekształcanie się kultury
W umyśle Webera tkwił więc ten sam tragiczny europejskiej z opartej na działaniu zakorzenionym w
paradoks, który tkwił w umyśle Tocqueville'a. Racjonalizacja, osobistych uczuciach — przekonaniach, nadziei, miłości,
rozpoczynając jako siła postępu, niezbędny środek do radości, nienawiści, okrucieństwie — w opartą coraz bardziej
wyzwolenia człowieka spod tyranii przeszłości, ostatecznie na bezosobowości i na wyługowaniu uczuć (łącznie z
staje się zalążkiem jeszcze większej tyranii, bardziej dominowaniem tego, co osobiste) z kierowania życiem. Ta
wszechogarniającej i trwalszej od znanej dotychczas. ponura konkluzja skłoniła Sorela do poszukiwania “mitu”,
Racjonalizacja nie jest jedynie sprawą polityki. Jej skutki nie który jak chrześcijaństwo w starożytnym Rzymie mógłby
ograniczają się jedynie do politycznej biurokracji. Oddziałuje służyć przywróceniu nadziei i wiary — i stąd również
ona na całą kulturą, nawet na umysł człowieka podobnie jak przywróceniu działania. Weber jednakże uważał takie
oddziałała na strukturę nowoczesnej gospodarki i państwa. poszukiwania bardziej za zdradę niż wypełnianie
Dopóki proces racjonalizacji ma się czym karmić, tzn. dopóki przeznaczenia.
istnieją struktury społeczeństwa tradycyjnego i tradycyjnej Weber podobnie jak Tocqueville dostrzegał zmianę
kultury uformowane w Średniowieczu, dopóty jest twórczym i nawet w charakterze człowieka, która wynikała z jego
wyzwalającym procesem. Jednakże wraz ze stopniowym nowoczesnej roli bycia prawie całkowicie rządzonym,
kurczeniem się i wysychaniem tych struktur oraz zarządzanym, traktowanym opiekuńczo nie tylko w
rozwiewaniem się złudzeń człowieka co do nich, publicznej przestrzeni życia, ale i w każdym nawet
racjonalizacja może przestać być twórcza i wyzwalająca i stać najmniejszym i najbardziej osobistym szczególe. Jednakże
się mechanizująca, podporządkowująca kontroli i ostatecznie geniusz Webera był podobny do geniusza Tocqueville'a:
niszcząca rozum. wiedząc to, nie atakował na ślepo sił modernizmu i postępu.
“Los naszych czasów wyznaczony jest przez Potrafił dostrzec tak jak Tocqueville istotne korzyści
racjonalizację i intelektualizację, oraz przede wszystkim egalitaryzmu i racjonalizmu dla nowoczesnej historii
przez rozwianie złudzeń co do świata. Ostateczne i wzniosłe europejskiej takie jak wyzwolenie człowieka z pewnych
wartości wycofują się z życia publicznego, chroniąc się w kontekstów, w których bliskość i intymność była często
transcendentalnej dziedzinie życia mistycznego, albo w tyranią i uwolnienia go od wartości, których sama świętość
braterstwie bezpośrednich i osobistych związków. Nie jest miała duszący wpływ na życie i twórczość. Obydwaj widzieli
przypadkiem, że nasza największa sztuka nie jest nieuchronność tych ruchów, ich historyczną konieczność,
“monumentalna” lecz “intymna” i że dzisiaj jedynie w którą doktrynerski radykalizm i liberalizm pilnie wychwalał.
najmniejszych i najbardziej intymnych kręgach, w osobistych Tak jak u Marksa znajdujemy liczne “ody” do kapitalizmu,
sytuacjach międzyludzkich pulsuje coś w pianissimo, co tak u Tocqueville'a znajdujemy “ody” do egalitaryzmu, a u
koresponduje z proroczą pneuma, która dawniej porywała Webera do racjonalizmu.
wielkie wspólnoty, spajając je razem. Gdy próbuje się Oznaką intelektualnej wielkości Webera i
wymusić lub “wymyślić” monumentalny styl w sztuce, Tocqueville'a jest to, że wybrali samotne podążanie za
produkuje się tak żałosne potworności jak w ciągu ostatnich biegiem bezkompromisowego prawa, a nie łatwe i podnoszące
dwudziestu lat. Próby intelektualnego skonstruowania nowej na duchu wyparcie się modernizmu lub tradycjonalizmu.
religii bez nowego i prawdziwego proroctwa mogą w sensie Weber nie nawoływał do powrotu do przeszłości, chociaż
wewnętrznym zrodzić coś podobnego, co jednak przyniesie podobnie jak Tocqueville dostrzegał konsekwencje
jeszcze gorsze skutki. Akademickie proroctwo stworzy racjonalizmu. Rozpoznali oni nieodwracalną cechę szeroko
ostatecznie fanatyczne sekty zamiast prawdziwej rozumianej historii. Obowiązkiem intelektualisty jest
wspólnoty”343. przyjrzeć się historii dokładnie i bez uczuć nazwać ją jej
własnym imieniem, tj. tyranią lub pospólstwem, bez
343
Max Weber, Science as Vocation, w: Essays, s. 155 angażowania się w nią. Obowiązkiem intelektualisty nie jest
Mikołajewska 419 420 Zjawisko wspólnoty

jednak szukanie ucieczki w fałszywych bogach końcowym stadium tego procesu kulturowego można
anachronizmu. Uwagę Webera pochłaniał związek religii ze zasadnie powiedzieć: specjaliści bez ducha, lubieżnicy bez
światem stworzonym przez naukę i biurokrację. Jego własna serca. Ta nicość pokazuje, że osiągnięty został poziom
niechęć do modernizmu uczyniła go litościwym dla tych, cywilizacji dotychczas nie zdobyty”344.
którzy uważając, że modernizm jest nie do zniesienia, wracali Weber twierdził, że w perspektywie długoterminowej
do dawnej wiary. (...) (...) ta samo–sterylizacja edukacji i pojawienie się złowieszczej
Weber nie obawiał się katastrofy dezorganizacji, lecz “merytokracji” zaszkodzi równości i wolności tak samo jak
katastrofy nadmiernej organizacji, tj. przyszłości dawniej zaszkodziła im arystokracja opierająca się na religii,
wysterylizowanej z kontekstów nieformalnych i własności lub wojnie. Uważał, że racjonalizacja edukacji,
zwyczajowych, w których osobowość uczy się oporu przeciw wzrastająca zależność rządu i społeczeństwa od umiejętności
masowemu umysłowi i kulturowemu unifomizmowi. technicznych i wiedzy dostarczanej przez edukację zrodzą
Racjonalizacja, która pomogła demokracji i kapitalizmowi w nową warstwę przywilejów i władzy, gdzie dyplom zastąpi
przezwyciężeniu poprzedzających je systemów społecznych, herb.
pozbawiona świeżej inspiracji stworzy społeczeństwo, w “Rozwój dyplomów uniwersyteckich, uczelni
którym nie przetrwają ani demokracja ani kapitalizm, lecz kształcących w dziedzinie inżynierii i biznesu oraz
jedynie ich karykatury, z człowiekiem, który z nowoczesnego powszechne domaganie się stworzenia świadectw
Fausta przekształci się w demona apatii i lęku. wykształcenia w każdej dziedzinie działa na rzecz tworzenia
Na ostatnich stronach The Protestant Ethic and the się w biurach i urzędach warstwy uprzywilejowanej.
Spirit of Capitalism Weber sugeruje, że odwrotną stroną Świadectwa te dostarczają poparcia roszczeniom ich
ascetyzmu (tj. motywującej siły pracy kapitalistycznej) może posiadaczy co do związków małżeńskich ze sławnymi
być wyalienowanie z rzeczy, które ascetyzm ze sobą przynosi. rodzinami (w urzędach ludzie aspirują do córki szefa),
“Ponieważ ascetyzm wziął na siebie zadanie przekształcenia dostępu do kręgów 'trzymających się kodeksu honoru',
świata i wprowadzenia w życie swych ideałów, dobra 'honorowego' wynagrodzenia a nie wynagrodzenia za pracę
materialne zdobywały coraz większą i bardziej bezwzględną dobrze wykonaną, zagwarantowanego awansu i
władzę nad życiem ludzkim, nie znaną dotychczas w historii. zabezpieczenia na stare lata oraz przede wszystkim
Dzisiaj duch religijnego ascetyzmu wyrwał się z niewoli — roszczeniom co do monopolizacji społecznie i ekonomicznie
kto wie, czy ostatecznie? Jednakże zwycięski kapitalizm, korzystnych pozycji. Gdy słyszy się ze wszystkich stron
opierając się na mechanicznych podstawach, nie potrzebuje żądania, aby wprowadzić obowiązkowe curricula i specjalne
już dłużej jego poparcia. Różowy rumieniec jego dziedzica, egzaminy, powodem, który się za tym kryje, nie jest nagle
0świecenia, blednie i nawoływanie do poświęcenia się dla obudzony 'głód edukacji', ale pragnienie ograniczenia podaży
obowiązku grasuje po naszym życiu, jak duch martwego tych pozycji i zmonopolizowania ich przez posiadaczy
wierzenia religijnego. Gdy odpowiedzi na te nawoływania nie świadectwa wykształcenia. Dzisiaj 'egzamin' jest
można bezpośrednio odnieść do najwyższych duchowych i uniwersalnym środkiem do takiej monopolizacji i stąd
kulturowych wartości lub gdy nie jest ona odczuwana jako egzaminy coraz bardziej się doskonalą“345.
ekonomiczny przymus, tam jednostka rezygnuje z wszelkich Warto przypomnieć, że Tocqueville ostrzegał przed
prób uzasadniania jej. W USA, gdzie dążenie do dobrobytu długoterminowym skutkiem systemu społecznego głoszącego
najbardziej się rozwinęło, straciwszy równocześnie swoje etykę równości, gdzie uznanie równości wymaga
religijne i etyczne znaczenie, wykazuje ono tendencję do podporządkowania się mechanizmowi identycznych
wiązania się z ziemskimi namiętnościami, które często nadają egzaminów i trudności dla wszystkich podejmujących starania
mu charakter sportowy. wznoszenia się wyżej, równając najszybszych z
“Nie wiadomo, kto będzie żył w tym zamknięciu w najwolniejszymi.
przyszłości, oraz czy te straszne czasy zakończy powstanie
nowego proroctwa, odrodzenie się starych ideałów i idei, czy 344
Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, New York:
też zmechanizowane skamienienie ozdobione Charles Scribner's Sons. 1958
niepohamowanym poczuciem własnego znaczenia. 0 345
Max Weber, Essays, s. 214 przypis
Mikołajewska 419 420 Zjawisko wspólnoty

jednak szukanie ucieczki w fałszywych bogach końcowym stadium tego procesu kulturowego można
anachronizmu. Uwagę Webera pochłaniał związek religii ze zasadnie powiedzieć: specjaliści bez ducha, lubieżnicy bez
światem stworzonym przez naukę i biurokrację. Jego własna serca. Ta nicość pokazuje, że osiągnięty został poziom
niechęć do modernizmu uczyniła go litościwym dla tych, cywilizacji dotychczas nie zdobyty”344.
którzy uważając, że modernizm jest nie do zniesienia, wracali Weber twierdził, że w perspektywie długoterminowej
do dawnej wiary. (...) (...) ta samo–sterylizacja edukacji i pojawienie się złowieszczej
Weber nie obawiał się katastrofy dezorganizacji, lecz “merytokracji” zaszkodzi równości i wolności tak samo jak
katastrofy nadmiernej organizacji, tj. przyszłości dawniej zaszkodziła im arystokracja opierająca się na religii,
wysterylizowanej z kontekstów nieformalnych i własności lub wojnie. Uważał, że racjonalizacja edukacji,
zwyczajowych, w których osobowość uczy się oporu przeciw wzrastająca zależność rządu i społeczeństwa od umiejętności
masowemu umysłowi i kulturowemu unifomizmowi. technicznych i wiedzy dostarczanej przez edukację zrodzą
Racjonalizacja, która pomogła demokracji i kapitalizmowi w nową warstwę przywilejów i władzy, gdzie dyplom zastąpi
przezwyciężeniu poprzedzających je systemów społecznych, herb.
pozbawiona świeżej inspiracji stworzy społeczeństwo, w “Rozwój dyplomów uniwersyteckich, uczelni
którym nie przetrwają ani demokracja ani kapitalizm, lecz kształcących w dziedzinie inżynierii i biznesu oraz
jedynie ich karykatury, z człowiekiem, który z nowoczesnego powszechne domaganie się stworzenia świadectw
Fausta przekształci się w demona apatii i lęku. wykształcenia w każdej dziedzinie działa na rzecz tworzenia
Na ostatnich stronach The Protestant Ethic and the się w biurach i urzędach warstwy uprzywilejowanej.
Spirit of Capitalism Weber sugeruje, że odwrotną stroną Świadectwa te dostarczają poparcia roszczeniom ich
ascetyzmu (tj. motywującej siły pracy kapitalistycznej) może posiadaczy co do związków małżeńskich ze sławnymi
być wyalienowanie z rzeczy, które ascetyzm ze sobą przynosi. rodzinami (w urzędach ludzie aspirują do córki szefa),
“Ponieważ ascetyzm wziął na siebie zadanie przekształcenia dostępu do kręgów 'trzymających się kodeksu honoru',
świata i wprowadzenia w życie swych ideałów, dobra 'honorowego' wynagrodzenia a nie wynagrodzenia za pracę
materialne zdobywały coraz większą i bardziej bezwzględną dobrze wykonaną, zagwarantowanego awansu i
władzę nad życiem ludzkim, nie znaną dotychczas w historii. zabezpieczenia na stare lata oraz przede wszystkim
Dzisiaj duch religijnego ascetyzmu wyrwał się z niewoli — roszczeniom co do monopolizacji społecznie i ekonomicznie
kto wie, czy ostatecznie? Jednakże zwycięski kapitalizm, korzystnych pozycji. Gdy słyszy się ze wszystkich stron
opierając się na mechanicznych podstawach, nie potrzebuje żądania, aby wprowadzić obowiązkowe curricula i specjalne
już dłużej jego poparcia. Różowy rumieniec jego dziedzica, egzaminy, powodem, który się za tym kryje, nie jest nagle
0świecenia, blednie i nawoływanie do poświęcenia się dla obudzony 'głód edukacji', ale pragnienie ograniczenia podaży
obowiązku grasuje po naszym życiu, jak duch martwego tych pozycji i zmonopolizowania ich przez posiadaczy
wierzenia religijnego. Gdy odpowiedzi na te nawoływania nie świadectwa wykształcenia. Dzisiaj 'egzamin' jest
można bezpośrednio odnieść do najwyższych duchowych i uniwersalnym środkiem do takiej monopolizacji i stąd
kulturowych wartości lub gdy nie jest ona odczuwana jako egzaminy coraz bardziej się doskonalą“345.
ekonomiczny przymus, tam jednostka rezygnuje z wszelkich Warto przypomnieć, że Tocqueville ostrzegał przed
prób uzasadniania jej. W USA, gdzie dążenie do dobrobytu długoterminowym skutkiem systemu społecznego głoszącego
najbardziej się rozwinęło, straciwszy równocześnie swoje etykę równości, gdzie uznanie równości wymaga
religijne i etyczne znaczenie, wykazuje ono tendencję do podporządkowania się mechanizmowi identycznych
wiązania się z ziemskimi namiętnościami, które często nadają egzaminów i trudności dla wszystkich podejmujących starania
mu charakter sportowy. wznoszenia się wyżej, równając najszybszych z
“Nie wiadomo, kto będzie żył w tym zamknięciu w najwolniejszymi.
przyszłości, oraz czy te straszne czasy zakończy powstanie
nowego proroctwa, odrodzenie się starych ideałów i idei, czy 344
Max Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, New York:
też zmechanizowane skamienienie ozdobione Charles Scribner's Sons. 1958
niepohamowanym poczuciem własnego znaczenia. 0 345
Max Weber, Essays, s. 214 przypis
Mikołajewska 421 422 Zjawisko wspólnoty

W społeczeństwach zachodnich, szczególnie w lub — co jest częstsze i mniej przyjemne — podążanie za tą


Niemczech, Weber dostrzegał stopniowy wzrost nowej formy modą przez tych, którzy nie potrafią?”346
patrymonializmu opartego na służbie cywilnej i
rozszerzającego się na wszystkie przestrzenie społeczeństwa: Izolacja i anomia — Durkheim
ubezpieczenia społeczne, edukację, zawód, biznes, rząd. Jest Widmo oddzielenia nowoczesnego człowieka od
to patrymonializm biurokracji. Słowa samego Webera są tu tradycyjnej wspólnoty unosi się nad całą pracą Durkheima,
równie wymowne, jak i pełne pasji: dostarczając tematu jego rozważaniom nad podziałem pracy i
“Aż strach pomyśleć, że pewnego dnia świat może samobójstwem oraz dostarczając tła jego bezwzględnemu
wypełnić się niczym więcej, lecz małymi pionkami, małymi naciskowi na solidarność społeczną. Durkheim nie widział
ludźmi trzymającymi się kurczowo swoich drobnych prac i alienacji w zanikaniu znaczenia człowieka tak jak
starającymi się o większe — stan rzeczy, który zdaje się Tocqueville, argumentując często, że w nowoczesnym
ponownie, tak jak w Egipcie, odgrywać coraz większą rolą w społeczeństwie znaczenie jednostki przerasta swoje
duchu naszego obecnego systemu zarządzania, a szczególnie możliwości utrzymania. Durkheim nie widział też alienacji
jego potomka, studentów. Owo zafascynowanie biurokracją jak Weber w odwróceniu się racjonalizmu. Był na to zbyt
(...) wystarcza, by doprowadzić do rozpaczy. Tak jak w wielkim pozytywistą. Widział on natomiast wokół siebie, że
polityce (...) my, którzy rozmyślnie mieliśmy stać się ludźmi wbrew nadziei Oświecenia i jego utylitarystycznych
nie potrzebującymi nic więcej poza 'porządkiem', stajemy się następców uwolnienie się od wspólnoty i tradycji niosło
nerwowi i tchórzliwi, gdy porządek ten chwilowo się rozpacz i trudną do pokonania samotność. Według
zachwieje i tracimy nadzieję, gdy zostajemy oderwani od Durkheima, konsekwencjami nowoczesnej historii
całkowitego włączenia się weń. Świat nie będzie znał innych indywidualizmu nie było odkrycie samego siebie, lecz obawa
ludzi: jest to ewolucja, która już się rozpoczęła i powstaje przed samym sobą i zamiast pewnego siebie optymizmu
pytanie nie o to, jak można jej sprzyjać i przyspieszać ją, lecz ciężka melancholia i niepokój. Krótko mówiąc, istotą
co można przeciwstawić tej maszynie, aby uwolnić część rodu modernizmu jest zniszczenie tego poczucia społeczeństwa,
ludzkiego od tego dzielenia duszy na kawałki, od tej które byłoby zdolne do utrzymania “jednostkowości” w
najwyższej władzy biurokratycznego stylu życia”. jednostkach. Taki właśnie był główny skutek industrializmu,
Tak wygląda według Webera rakowa tkanka masowej demokracji oraz sekularyzmu.
wychwalanego systemu administrującej merytokracji i Dla naszego rozwoju, sugeruje Durkheim,
uniwersalnego kształcenia, które od czasu Francuskiego charakterystyczne jest to, że systematycznie niszczy on
Oświecenia były uważane za królewską drogę do świeckiego wszelkie ustalone społeczne konteksty. Jeden po drugim, są
zbawienia. one skazywane na banicję w wyniku powolnej erozji czasu lub
A co z duchem, z którego modernizm się zrodził i gwałtownej rewolucji i to w taki sposób, że nie powstaje nic,
dzięki któremu zatriumfował? Weber pisze o tym w słowach co mogłoby je zastąpić.
równie mocnych jak dziewiętnastowieczna pieśń pogrzebowa Charakterystyczne dla Comte'a zaabsorbowanie
The City of Dreadful Night. Stanowią one oddzielny paragraf indywidualizmem jako “chorobą Świata Zachodniego” jest
w jego Polities of Vocation. równie żywe u Durkheima. Niesłabnący nacisk Durkheima na
“To nie letnie kwitnienie jest przed nami, lecz noc autorytet jako na to, co konstytuuje zarówno porządek
polarna ze swoją lodowatą ciemnością i trudem. Gdy noc ta społeczny, jak i osobowość, wynikał z obserwacji silnych w
powoli zacznie się cofać, czy ktoś z tych, dla których wiosna jego czasach tendencji do burzenia autorytetu, które osłabiały
miała zakwitnąć tak obficie, będzie jeszcze żył? I co się stanie moralność i społeczeństwo, pozostawiając jednostkę coraz
z nami wszystkimi do tego czasu? Czy zgorzkniejemy? Czy bardziej zależną od warunków i losu.
po prostu posłusznie zaakceptujemy świat i okupację? Czy też Ludzka osobowość wstępnie zakłada stabilny
pozostanie nam trzecia, równie popularna możliwość: porządek społeczny. “Jeżeli porządek ten rozpada się, jeżeli
mistyczna ucieczka od rzeczywistości dla tych, co potrafią,

346
Ibidem, s. 128
Mikołajewska 421 422 Zjawisko wspólnoty

W społeczeństwach zachodnich, szczególnie w lub — co jest częstsze i mniej przyjemne — podążanie za tą


Niemczech, Weber dostrzegał stopniowy wzrost nowej formy modą przez tych, którzy nie potrafią?”346
patrymonializmu opartego na służbie cywilnej i
rozszerzającego się na wszystkie przestrzenie społeczeństwa: Izolacja i anomia — Durkheim
ubezpieczenia społeczne, edukację, zawód, biznes, rząd. Jest Widmo oddzielenia nowoczesnego człowieka od
to patrymonializm biurokracji. Słowa samego Webera są tu tradycyjnej wspólnoty unosi się nad całą pracą Durkheima,
równie wymowne, jak i pełne pasji: dostarczając tematu jego rozważaniom nad podziałem pracy i
“Aż strach pomyśleć, że pewnego dnia świat może samobójstwem oraz dostarczając tła jego bezwzględnemu
wypełnić się niczym więcej, lecz małymi pionkami, małymi naciskowi na solidarność społeczną. Durkheim nie widział
ludźmi trzymającymi się kurczowo swoich drobnych prac i alienacji w zanikaniu znaczenia człowieka tak jak
starającymi się o większe — stan rzeczy, który zdaje się Tocqueville, argumentując często, że w nowoczesnym
ponownie, tak jak w Egipcie, odgrywać coraz większą rolą w społeczeństwie znaczenie jednostki przerasta swoje
duchu naszego obecnego systemu zarządzania, a szczególnie możliwości utrzymania. Durkheim nie widział też alienacji
jego potomka, studentów. Owo zafascynowanie biurokracją jak Weber w odwróceniu się racjonalizmu. Był na to zbyt
(...) wystarcza, by doprowadzić do rozpaczy. Tak jak w wielkim pozytywistą. Widział on natomiast wokół siebie, że
polityce (...) my, którzy rozmyślnie mieliśmy stać się ludźmi wbrew nadziei Oświecenia i jego utylitarystycznych
nie potrzebującymi nic więcej poza 'porządkiem', stajemy się następców uwolnienie się od wspólnoty i tradycji niosło
nerwowi i tchórzliwi, gdy porządek ten chwilowo się rozpacz i trudną do pokonania samotność. Według
zachwieje i tracimy nadzieję, gdy zostajemy oderwani od Durkheima, konsekwencjami nowoczesnej historii
całkowitego włączenia się weń. Świat nie będzie znał innych indywidualizmu nie było odkrycie samego siebie, lecz obawa
ludzi: jest to ewolucja, która już się rozpoczęła i powstaje przed samym sobą i zamiast pewnego siebie optymizmu
pytanie nie o to, jak można jej sprzyjać i przyspieszać ją, lecz ciężka melancholia i niepokój. Krótko mówiąc, istotą
co można przeciwstawić tej maszynie, aby uwolnić część rodu modernizmu jest zniszczenie tego poczucia społeczeństwa,
ludzkiego od tego dzielenia duszy na kawałki, od tej które byłoby zdolne do utrzymania “jednostkowości” w
najwyższej władzy biurokratycznego stylu życia”. jednostkach. Taki właśnie był główny skutek industrializmu,
Tak wygląda według Webera rakowa tkanka masowej demokracji oraz sekularyzmu.
wychwalanego systemu administrującej merytokracji i Dla naszego rozwoju, sugeruje Durkheim,
uniwersalnego kształcenia, które od czasu Francuskiego charakterystyczne jest to, że systematycznie niszczy on
Oświecenia były uważane za królewską drogę do świeckiego wszelkie ustalone społeczne konteksty. Jeden po drugim, są
zbawienia. one skazywane na banicję w wyniku powolnej erozji czasu lub
A co z duchem, z którego modernizm się zrodził i gwałtownej rewolucji i to w taki sposób, że nie powstaje nic,
dzięki któremu zatriumfował? Weber pisze o tym w słowach co mogłoby je zastąpić.
równie mocnych jak dziewiętnastowieczna pieśń pogrzebowa Charakterystyczne dla Comte'a zaabsorbowanie
The City of Dreadful Night. Stanowią one oddzielny paragraf indywidualizmem jako “chorobą Świata Zachodniego” jest
w jego Polities of Vocation. równie żywe u Durkheima. Niesłabnący nacisk Durkheima na
“To nie letnie kwitnienie jest przed nami, lecz noc autorytet jako na to, co konstytuuje zarówno porządek
polarna ze swoją lodowatą ciemnością i trudem. Gdy noc ta społeczny, jak i osobowość, wynikał z obserwacji silnych w
powoli zacznie się cofać, czy ktoś z tych, dla których wiosna jego czasach tendencji do burzenia autorytetu, które osłabiały
miała zakwitnąć tak obficie, będzie jeszcze żył? I co się stanie moralność i społeczeństwo, pozostawiając jednostkę coraz
z nami wszystkimi do tego czasu? Czy zgorzkniejemy? Czy bardziej zależną od warunków i losu.
po prostu posłusznie zaakceptujemy świat i okupację? Czy też Ludzka osobowość wstępnie zakłada stabilny
pozostanie nam trzecia, równie popularna możliwość: porządek społeczny. “Jeżeli porządek ten rozpada się, jeżeli
mistyczna ucieczka od rzeczywistości dla tych, co potrafią,

346
Ibidem, s. 128
Mikołajewska 423 424 Zjawisko wspólnoty

nie czujemy go już dłużej wokół i ponad nami w naszej Jednakże, tragicznie, to co stało się ze
egzystencji i w działaniu, wówczas to co jest w nas społeczne społeczeństwem w nowoczesnej Europie w rezultacie
zostaje pozbawione swoich obiektywnych podstaw. Pozostaje rewolucji, industrializmu oraz sekularyzujących,
jedynie sztuczna kombinacja nierzeczywistych wyobrażeń, atomizujących sił modernizmu uczyniło “granie naszych
przywidzeń znikających przy najmniejszej refleksji. Nie społecznych ról” jeszcze trudniejszym. Według Durkheima w
pozostaje więc nic, co mogłoby stanowić cel naszych działań. Europie dezintegracji podlegały stabilizujące i zwierające siły
Istotą człowieka cywilizowanego jest człowiek społeczny. Jest społeczeństwa. Przekonanie to stanowi szersze tło w jego
on arcydziełem egzystencji. Zostajemy więc pozbawieni celów teorii samobójstw, gdzie samobójstwo jest wskaźnikiem
egzystencji, ponieważ jedyne życie, którego możemy się czegoś bardzo głębokiego w samej konstytucji społeczeństwa,
jeszcze uchwycić nie koresponduje już dłużej z czymś tj. “podstawowego niepokoju we współczesnych
rzeczywistym. Jedyna egzystencja, która opiera się na społeczeństwach”. Samobójstwa na poziomie umiarkowanym
rzeczywistości, nie jest już nam rzekomo potrzebna”347. stanowią normę, ale w cywilizacji współczesnej “wyjątkowo
U Durkheima, przyczyną nurtów samobójstw w wysoka liczba dobrowolnych śmierci jest wyrazem głębokich
społeczeństwie oraz innych symptomów dezorganizacji i zakłóceń, na które cierpią społeczeństwa cywilizowane i
alienacji nie jest to, co nadmierny indywidualizm wytwarza, dowodem ich powagi”. W sektorach społeczeństwa, które są
ale ów indywidualizm sam w sobie. W samej swej naturze najbardziej “nowoczesne”, najbardziej “postępowe” — tj. w
indywidualizm jest bowiem oddzieleniem się od norm i sektorze protestanckim, miejskim, przemysłowym i świeckim
wspólnot, które są podstawą duchowej natury człowieka. Nie — stopa samobójstw jest najwyższa.
jest prawdą, że człowiek musi mieć pozaziemski lub boski Pisze on o “nurtach depresji i rozczarowania, które
cel, aby nadać znaczenie swojej jednostkowości i sens nie emanują z danej jednostki, lecz są wyrazem stanu
swojemu życiu. Więcej jest prawdy w tym, że człowiek dezintegracji w społeczeństwie”. Nurty te “odzwierciedlają
społeczny, w przeciwieństwie do człowieka fizycznego, osłabienie więzi społecznej, pewien rodzaj ich kolektywnej
potrzebuje czegoś miarodajnego, co przekraczałoby go i niemocy, czy społecznej choroby w taki sam sposób jak
narzucałoby swój sens byciu. Inaczej jest w przypadku życia chroniczny jednostkowy smutek odzwierciedla zły stan
fizycznego, gdzie “człowiek może działać sensownie bez zdrowia jednostki”. Są one kolektywne, tzn. społeczne i
myśli o celach transcendentalnych (...) O tyle, o ile nie ma on właśnie dlatego, że są społeczne “mają (na mocy swojej
innych potrzeb, wystarcza sam sobie i może żyć szczęśliwie genezy) władzę nad jednostką i popychają ją energicznie w
bez żadnych innych celów poza samym życiem”. Nie dotyczy kierunku, do którego miała już sama skłonność z racji stanu
to jednak człowieka w społeczeństwie, tzn. cywilizowanego moralnego stresu pobudzonego w niej bezpośrednio przez
człowieka. Ma on wiele idei, uczuć, praktyk nie związanych z dezintegrację społeczeństwa”349. Przyznać trzeba, że pewne
potrzebami organicznymi. Funkcjami sztuki, moralności, przypadki samobójstw jak i pewne przypadki przestępstw są
religii, wiary politycznej i samej nauki nie jest uzupełnianie nierozerwalnie związane z warunkami tworzącymi tzw.
organicznego braku, czy dostarczanie akompaniamentu wysoką kulturę, tj. z uprawianiem sztuki, literatury, z
funkcjonowaniu organów, ale pobudzanie w nas sentymentów wolnymi zawodami. Jednakże, konkluduje Durkheim, w
sympatii i solidarności, przyciągających nas do siebie. “To naszym społeczeństwie samobójstwo nie wskazuje na
społeczeństwo kształtuje nas na swój obraz, wypełnia nas “rosnącą wspaniałość naszej cywilizacji, ale na stan kryzysu i
religijnymi, politycznymi i moralnymi przekonaniami, które zakłóceń, które nie mogą pozostawać bezkarne w
kontrolują nasze działania. Aby odgrywać nasze społeczne nieskończoność”350.
role, walczymy o rozszerzenie naszej inteligencji i to właśnie Melancholia Durkheima nie bazuje wyłącznie na
społeczeństwo dostarcza nam narzędzi do takiego rozwoju, przypadkach samobójstw. W Division of Labour odnotowuje
przekazując nam swój zasób wiedzy”348. on odwrotny związek między rozwojem kultury a ludzkim
szczęściem. Stwierdza, że stany nudy, niepokoju, rozpaczy

347 349
E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 213 Ibidem, s. 214
348 350
Ibidem, s. 211 przypis Ibidem, s. 369
Mikołajewska 423 424 Zjawisko wspólnoty

nie czujemy go już dłużej wokół i ponad nami w naszej Jednakże, tragicznie, to co stało się ze
egzystencji i w działaniu, wówczas to co jest w nas społeczne społeczeństwem w nowoczesnej Europie w rezultacie
zostaje pozbawione swoich obiektywnych podstaw. Pozostaje rewolucji, industrializmu oraz sekularyzujących,
jedynie sztuczna kombinacja nierzeczywistych wyobrażeń, atomizujących sił modernizmu uczyniło “granie naszych
przywidzeń znikających przy najmniejszej refleksji. Nie społecznych ról” jeszcze trudniejszym. Według Durkheima w
pozostaje więc nic, co mogłoby stanowić cel naszych działań. Europie dezintegracji podlegały stabilizujące i zwierające siły
Istotą człowieka cywilizowanego jest człowiek społeczny. Jest społeczeństwa. Przekonanie to stanowi szersze tło w jego
on arcydziełem egzystencji. Zostajemy więc pozbawieni celów teorii samobójstw, gdzie samobójstwo jest wskaźnikiem
egzystencji, ponieważ jedyne życie, którego możemy się czegoś bardzo głębokiego w samej konstytucji społeczeństwa,
jeszcze uchwycić nie koresponduje już dłużej z czymś tj. “podstawowego niepokoju we współczesnych
rzeczywistym. Jedyna egzystencja, która opiera się na społeczeństwach”. Samobójstwa na poziomie umiarkowanym
rzeczywistości, nie jest już nam rzekomo potrzebna”347. stanowią normę, ale w cywilizacji współczesnej “wyjątkowo
U Durkheima, przyczyną nurtów samobójstw w wysoka liczba dobrowolnych śmierci jest wyrazem głębokich
społeczeństwie oraz innych symptomów dezorganizacji i zakłóceń, na które cierpią społeczeństwa cywilizowane i
alienacji nie jest to, co nadmierny indywidualizm wytwarza, dowodem ich powagi”. W sektorach społeczeństwa, które są
ale ów indywidualizm sam w sobie. W samej swej naturze najbardziej “nowoczesne”, najbardziej “postępowe” — tj. w
indywidualizm jest bowiem oddzieleniem się od norm i sektorze protestanckim, miejskim, przemysłowym i świeckim
wspólnot, które są podstawą duchowej natury człowieka. Nie — stopa samobójstw jest najwyższa.
jest prawdą, że człowiek musi mieć pozaziemski lub boski Pisze on o “nurtach depresji i rozczarowania, które
cel, aby nadać znaczenie swojej jednostkowości i sens nie emanują z danej jednostki, lecz są wyrazem stanu
swojemu życiu. Więcej jest prawdy w tym, że człowiek dezintegracji w społeczeństwie”. Nurty te “odzwierciedlają
społeczny, w przeciwieństwie do człowieka fizycznego, osłabienie więzi społecznej, pewien rodzaj ich kolektywnej
potrzebuje czegoś miarodajnego, co przekraczałoby go i niemocy, czy społecznej choroby w taki sam sposób jak
narzucałoby swój sens byciu. Inaczej jest w przypadku życia chroniczny jednostkowy smutek odzwierciedla zły stan
fizycznego, gdzie “człowiek może działać sensownie bez zdrowia jednostki”. Są one kolektywne, tzn. społeczne i
myśli o celach transcendentalnych (...) O tyle, o ile nie ma on właśnie dlatego, że są społeczne “mają (na mocy swojej
innych potrzeb, wystarcza sam sobie i może żyć szczęśliwie genezy) władzę nad jednostką i popychają ją energicznie w
bez żadnych innych celów poza samym życiem”. Nie dotyczy kierunku, do którego miała już sama skłonność z racji stanu
to jednak człowieka w społeczeństwie, tzn. cywilizowanego moralnego stresu pobudzonego w niej bezpośrednio przez
człowieka. Ma on wiele idei, uczuć, praktyk nie związanych z dezintegrację społeczeństwa”349. Przyznać trzeba, że pewne
potrzebami organicznymi. Funkcjami sztuki, moralności, przypadki samobójstw jak i pewne przypadki przestępstw są
religii, wiary politycznej i samej nauki nie jest uzupełnianie nierozerwalnie związane z warunkami tworzącymi tzw.
organicznego braku, czy dostarczanie akompaniamentu wysoką kulturę, tj. z uprawianiem sztuki, literatury, z
funkcjonowaniu organów, ale pobudzanie w nas sentymentów wolnymi zawodami. Jednakże, konkluduje Durkheim, w
sympatii i solidarności, przyciągających nas do siebie. “To naszym społeczeństwie samobójstwo nie wskazuje na
społeczeństwo kształtuje nas na swój obraz, wypełnia nas “rosnącą wspaniałość naszej cywilizacji, ale na stan kryzysu i
religijnymi, politycznymi i moralnymi przekonaniami, które zakłóceń, które nie mogą pozostawać bezkarne w
kontrolują nasze działania. Aby odgrywać nasze społeczne nieskończoność”350.
role, walczymy o rozszerzenie naszej inteligencji i to właśnie Melancholia Durkheima nie bazuje wyłącznie na
społeczeństwo dostarcza nam narzędzi do takiego rozwoju, przypadkach samobójstw. W Division of Labour odnotowuje
przekazując nam swój zasób wiedzy”348. on odwrotny związek między rozwojem kultury a ludzkim
szczęściem. Stwierdza, że stany nudy, niepokoju, rozpaczy

347 349
E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 213 Ibidem, s. 214
348 350
Ibidem, s. 211 przypis Ibidem, s. 369
Mikołajewska 425 426 Zjawisko wspólnoty

były rzadsze w społeczeństwach prymitywnych i pierwotnych, demokracji i stanowi on również tło generalnego załamania
ponieważ nie było tam tego, co je wywołuje. Gromadzą się się społecznej i moralnej dyscypliny, które Durkheim
one wraz z cywilizacją, a wraz z nimi endemiczna obserwował wokół siebie. Załamanie to uważał on za
nieszczęśliwość. Nie należy jednak wyciągać stąd wniosku, krytyczne. “Historia nie odnotowała dotychczas kryzysu
pisze Durkheim, że stany te są wywoływane przez postęp. równie poważnego jak ten, który wstrząsał społeczeństwami
Raczej z nim współistnieją. “To współistnienie dowodzi europejskimi w ciągu ostatnich stu lat. Zbiorowa dyscyplina w
jednak, że postęp nie zwiększa naszego szczęścia, gdyż swej formie tradycyjnej straciła swój autorytet, na co wskazują
maleje ono w poważnym stopniu w momencie, gdy podział zarówno sprzeczne tendencje niepokojące sumienie
pracy rozwija się z energią i gwałtownością dotychczas nie publiczne, jak i generalny niepokój”353.
znaną”351. Istnieją inne sposoby mierzenia intensywności
Pogląd Durkheima na temat szczęścia odbiegał od nowoczesnej choroby, która trzyma w uścisku europejskie
poglądu popularnego w jego czasach. Daleki był on od społeczeństwo. Za wskaźnik może np. posłużyć mnożenie się
widzenia szczęścia, jako właściwego celu w dążeniach filozoficznych systemów opartych na sceptycyzmie i
jednostki i społeczeństwa i wręcz je ganił. “Zbyt radosna materializmie. Durkheim porównuje pod tym względem czasy
moralność jest rozwiązłą moralnością odpowiednią tylko dla nowoczesne z okresami dekadencji w starożytnej Grecji i w
dekadentów i tylko wśród nich ją znajdujemy (...) Można Imperium Rzymskim, podczas których (podobnie jak dziś)
wręcz wnioskować, że tendencja do melancholii rozwija się powstawały systemy wierzeń odzwierciedlające utratę wiary i
wraz z wznoszeniem się na skali typów społecznych”. Smutek uczestnictwa w społeczeństwie.
i przestępstwo są w pewnym stopniu funkcjonalnie konieczne. “Tworzenie takich wielkich systemów jest (...)
“Człowiek nie mógłby żyć, gdyby nie dopuszczał do siebie wskaźnikiem, że nurt pesymizmu osiągnął poziom
smutku. Liczne troski można znieść tylko wtedy, gdy się je nienormalnej intensywności w rezultacie zakłóceń w
zaakceptuje i przyjemność z nich czerpana ma w sposób społecznym organizmie. Wszyscy wiemy, jak bardzo się te
naturalny charakter melancholijny. Melancholia jest systemy ostatnio rozmnożyły. Aby zdać sobie sprawę z ich
chorobliwa tylko wtedy, gdy zajmuje w życiu zbyt wiele rozmiaru i znaczenia, nie wystarczy uwzględnić tych filozofii,
miejsca. Chorobliwe jest jednak również całkowite które się same do tego przyznają jak filozofie Schopenhauera,
wyłączenie jej z życia”352. Podobny nastrój był również Hartmana itd. Należy również uwzględnić wszystkie inne,
charakterystyczny dla Tocqueville'a lub Webera. Nie które czerpią z tego samego ducha, choć pod inną nazwą.
znajdziemy go jednak u Milla, czy Spencera. Anarchiści, mistycy, socjaliści rewolucyjni, choć nie
Czasy historyczne takie jak nasze, zauważa podzielają rozpaczy co do przyszłości, dzielą z pesymistami
Durkheim, muszą być pełne niepokoju i pesymizmu, gdyż uczucie nienawiści i obrzydzenia do istniejącego porządku,
nasze cele są faustowskie. “Cóż może być bardziej łaknienie zniszczenia rzeczywistości lub ucieczki od niej.
rozczarowującego od zmierzania ku kresowi, który nie Zbiorowa melancholia nie przeniknęłaby do świadomości aż
istnieje, gdyż cofa się on w tym samym stopniu, w którym się tak głęboko, gdyby u jej podłoża nie było chorobowego
do niego zbliżamy? (...) Właśnie dlatego historyczne czasy procesu (...)”354
takie jak nasze, które znają chorobę nieograniczonych Taka była więc reakcja Durkheima na czasy, które
aspiracji, muszą być dotknięte pesymizmem. Pesymizm niektórzy mu współcześni (sekularyści, indywidualiści,
zawsze towarzyszy nieograniczonym aspiracjom. Faust protestanci, postępowcy) wychwalali jako początek lub co
Geothe'go może być widziany jako ilustracja par excellence najmniej zwiastun nowego porządku, nowej wolności, nowej
takiej właśnie wizji nieograniczoności. Nie jest przypadkiem, moralności. Durkheim postrzegał nowoczesną kulturę jako
że poeta przedstawia Fausta jako pracującego w wiecznym alienującą. Sam był jednak dzieckiem modernizmu, zbyt
bólu”. Podobny stan doprowadził Tocqueville'a do widzenia głęboko oddanym nauce i liberalnej demokracji, aby szukać
wzrostu frustracji i nieszczęśliwości jako konsekwencji azylu w jakiejś formie tradycjonalizmu, jak to robili reakcyjni

351 353
E. Durkheim, Division of Labor, op. cit., s. 250 E. Durkheim, Moral Education, op. cit., s. 40, 101
352 354
E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 365 przypis E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 370
Mikołajewska 425 426 Zjawisko wspólnoty

były rzadsze w społeczeństwach prymitywnych i pierwotnych, demokracji i stanowi on również tło generalnego załamania
ponieważ nie było tam tego, co je wywołuje. Gromadzą się się społecznej i moralnej dyscypliny, które Durkheim
one wraz z cywilizacją, a wraz z nimi endemiczna obserwował wokół siebie. Załamanie to uważał on za
nieszczęśliwość. Nie należy jednak wyciągać stąd wniosku, krytyczne. “Historia nie odnotowała dotychczas kryzysu
pisze Durkheim, że stany te są wywoływane przez postęp. równie poważnego jak ten, który wstrząsał społeczeństwami
Raczej z nim współistnieją. “To współistnienie dowodzi europejskimi w ciągu ostatnich stu lat. Zbiorowa dyscyplina w
jednak, że postęp nie zwiększa naszego szczęścia, gdyż swej formie tradycyjnej straciła swój autorytet, na co wskazują
maleje ono w poważnym stopniu w momencie, gdy podział zarówno sprzeczne tendencje niepokojące sumienie
pracy rozwija się z energią i gwałtownością dotychczas nie publiczne, jak i generalny niepokój”353.
znaną”351. Istnieją inne sposoby mierzenia intensywności
Pogląd Durkheima na temat szczęścia odbiegał od nowoczesnej choroby, która trzyma w uścisku europejskie
poglądu popularnego w jego czasach. Daleki był on od społeczeństwo. Za wskaźnik może np. posłużyć mnożenie się
widzenia szczęścia, jako właściwego celu w dążeniach filozoficznych systemów opartych na sceptycyzmie i
jednostki i społeczeństwa i wręcz je ganił. “Zbyt radosna materializmie. Durkheim porównuje pod tym względem czasy
moralność jest rozwiązłą moralnością odpowiednią tylko dla nowoczesne z okresami dekadencji w starożytnej Grecji i w
dekadentów i tylko wśród nich ją znajdujemy (...) Można Imperium Rzymskim, podczas których (podobnie jak dziś)
wręcz wnioskować, że tendencja do melancholii rozwija się powstawały systemy wierzeń odzwierciedlające utratę wiary i
wraz z wznoszeniem się na skali typów społecznych”. Smutek uczestnictwa w społeczeństwie.
i przestępstwo są w pewnym stopniu funkcjonalnie konieczne. “Tworzenie takich wielkich systemów jest (...)
“Człowiek nie mógłby żyć, gdyby nie dopuszczał do siebie wskaźnikiem, że nurt pesymizmu osiągnął poziom
smutku. Liczne troski można znieść tylko wtedy, gdy się je nienormalnej intensywności w rezultacie zakłóceń w
zaakceptuje i przyjemność z nich czerpana ma w sposób społecznym organizmie. Wszyscy wiemy, jak bardzo się te
naturalny charakter melancholijny. Melancholia jest systemy ostatnio rozmnożyły. Aby zdać sobie sprawę z ich
chorobliwa tylko wtedy, gdy zajmuje w życiu zbyt wiele rozmiaru i znaczenia, nie wystarczy uwzględnić tych filozofii,
miejsca. Chorobliwe jest jednak również całkowite które się same do tego przyznają jak filozofie Schopenhauera,
wyłączenie jej z życia”352. Podobny nastrój był również Hartmana itd. Należy również uwzględnić wszystkie inne,
charakterystyczny dla Tocqueville'a lub Webera. Nie które czerpią z tego samego ducha, choć pod inną nazwą.
znajdziemy go jednak u Milla, czy Spencera. Anarchiści, mistycy, socjaliści rewolucyjni, choć nie
Czasy historyczne takie jak nasze, zauważa podzielają rozpaczy co do przyszłości, dzielą z pesymistami
Durkheim, muszą być pełne niepokoju i pesymizmu, gdyż uczucie nienawiści i obrzydzenia do istniejącego porządku,
nasze cele są faustowskie. “Cóż może być bardziej łaknienie zniszczenia rzeczywistości lub ucieczki od niej.
rozczarowującego od zmierzania ku kresowi, który nie Zbiorowa melancholia nie przeniknęłaby do świadomości aż
istnieje, gdyż cofa się on w tym samym stopniu, w którym się tak głęboko, gdyby u jej podłoża nie było chorobowego
do niego zbliżamy? (...) Właśnie dlatego historyczne czasy procesu (...)”354
takie jak nasze, które znają chorobę nieograniczonych Taka była więc reakcja Durkheima na czasy, które
aspiracji, muszą być dotknięte pesymizmem. Pesymizm niektórzy mu współcześni (sekularyści, indywidualiści,
zawsze towarzyszy nieograniczonym aspiracjom. Faust protestanci, postępowcy) wychwalali jako początek lub co
Geothe'go może być widziany jako ilustracja par excellence najmniej zwiastun nowego porządku, nowej wolności, nowej
takiej właśnie wizji nieograniczoności. Nie jest przypadkiem, moralności. Durkheim postrzegał nowoczesną kulturę jako
że poeta przedstawia Fausta jako pracującego w wiecznym alienującą. Sam był jednak dzieckiem modernizmu, zbyt
bólu”. Podobny stan doprowadził Tocqueville'a do widzenia głęboko oddanym nauce i liberalnej demokracji, aby szukać
wzrostu frustracji i nieszczęśliwości jako konsekwencji azylu w jakiejś formie tradycjonalizmu, jak to robili reakcyjni

351 353
E. Durkheim, Division of Labor, op. cit., s. 250 E. Durkheim, Moral Education, op. cit., s. 40, 101
352 354
E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 365 przypis E. Durkheim, Suicide, op. cit., s. 370
Mikołajewska 427 428 Zjawisko wspólnoty

politycy we Francji i w Europie. Odmiennie od swoich U Simmla najbardziej paradoksalnym spadkiem po


kolegów racjonalistów, liberałów, demokratów był nowoczesnym racjonalistycznym indywidualizmie jest
przekonany, że nie można zbudować żadnego stabilnego niezdolność człowieka do zachowania poczucia całościowości
porządku bezpośrednio na intelektualnych filarach i tożsamości jaźni w obliczu tych właśnie nurtów, o których
modernizmu. Sądził, że dopóki wartości nauki i liberalnej zakładano, że będą głównymi środkami wyzwolenia i
demokracji nie zostaną zakorzenione w społecznym utrzymywania całościowości i tożsamości jaźni. Wiek XVIII,
kontekście równie pewnie i wiążąco, jak kiedyś w swoich pisze Simmel, wzywał człowieka “do wyzwalania się ze
kontekstach były zakorzenione religia i pokrewieństwo i wszystkich więzi historycznych” w społeczeństwie, aby
dopóki nie będą obdarzone moralnym autorytetem, świętością, pozwolić na nieograniczony rozwój tej natury człowieka,
którą znały kiedyś owe starożytne instytucje, dopóty którą racjonaliści uważali za powszechną i dobrą. Wiek XIX
społeczeństwo europejskie będzie trwało w stanie kryzysu,
przyniósł funkcjonalną specjalizację, czyniąc “każdą
który będzie niweczyć wszelkie polityczne próby leczenia
jednostkę nieporównywalną z inną i równocześnie
wymyślane przez polityków.
Reakcja Durkheima na optymistyczną atmosferę niezbędną”. Wszystko to obiecywało wyzwolenie
moralnego postępu w jego czasach była podobna do jego jednostkowej tożsamości w sposób dotychczas w historii nie
reakcji na indywidualizm oraz biologizm. Jego pojęcia znany.
zbiorowego sumienia, wiecznego kultu, anomii i Jednakże zamiast wyzwolenia pełnej jednostki w
funkcjonalnej roli dyscypliny są na podstawie tej reakcji do metropolitarnym życiu daje się dostrzec postępującą
fragmentaryzacja jednostkowej jaźni na zrutynizowane role
przewidzenia i możemy zasadnie stwierdzić, że pomijanie w
oraz stępienie zdolności do rozpoznania zarówno własnej, jak
myśli Durkheima tego, co moralne równa się pomijaniu tego,
i cudzej jaźni. Simmel mówi nam, że osiemnastowieczni
co społeczne. Moralne i społeczne to dwie strony tej samej
filozofowie przewidywali wyzwolenie człowieka z tych
monety.
agregatów i kontekstów, które znali, tj. z małych miast i wsi.
Alienacja jest więc nastrojem u Tocqueville'a, a u Nie oczekiwali oni jednak wyzwolenia człowieka z jego
Webera jest tym, co umożliwia jego oryginalną analizę europejskiego charakteru. Rzeczywistość tego wyzwolenia
historii, porządku społecznego i osobowości. Jest równie należy jednak dostrzec w tej formie życia, która coraz
owocna u Durkheima. Można słusznie stwierdzić, że jego bardziej staje się dla nowoczesnego człowieka naturalnym
widzenie zachodniego postępu jako alienacji poprzedziło jego miejscem zamieszkiwania, tj. w metropolii. A tutaj, w obliczu
empiryczne badania nad samobójstwami. Z niego wywodzi się “struktury o najwyższym stopniu bezosobowości”, wyzwalana
jego intuicja nie tylko co do przypadku samobójstwa, ale jest nie pełnia człowieka, lecz jedynie jego “wysoce osobista
także co do osobowości oraz jej zakorzenienia w moralnej i subiektywność”. Atom ludzkiej tożsamości został jak gdyby
społecznej wspólnocie. rozłupany i jej “społeczny” aspekt zgubił się w zewnętrznych
Tyrania obiektywizmu — Simmel i obiektywnych siłach metropolitarnego społeczeństwa, a
“osobisty” schował się nawet głębiej w ukrytej,
Simmel pisze w swoim słynnym eseju o metropolii: niekomunikowalnej subiektywności.
“Najgłębsze problemy nowoczesnego życia wywodzą się z Alienacja jest u Simmla pewnym rodzajem
roszczeń jednostki do zachowania autonomii i jednostkowości perspektywy epistemologicznej, równie wolna od emocji, jak
własnej egzystencji w obliczu wszechogarniających sił jego podejście do analizy diad i triad, tajności bądź “obcego”.
społecznych, historycznego dziedzictwa, zewnętrznej kultury Nie oznacza to, że brakowało mu moralnej świadomości.
i techniki życia. Walka z naturą, którą człowiek prymitywny Wręcz przeciwnie. Wystarczy zapoznać się z jego reakcją na
musiał prowadzić, aby przetrwać fizycznie, osiągnęła w swej to, co działo się z liberalną kulturą w Europie, aby nie mieć
nowoczesnej formie ostatetczne przekształcenie”355. wątpliwości, co do jego etycznej świadomości. Jednakże
odmiennie od refleksji Webera nad racjonalizmem, która była
pełna duchowej melancholii i wyraźnie odczuwanego
355
The Sociology of Georg Simmel, op. cit., s. 409
rozczarowania oraz od refleksji Durkheima nad indywidualną
Mikołajewska 427 428 Zjawisko wspólnoty

politycy we Francji i w Europie. Odmiennie od swoich U Simmla najbardziej paradoksalnym spadkiem po


kolegów racjonalistów, liberałów, demokratów był nowoczesnym racjonalistycznym indywidualizmie jest
przekonany, że nie można zbudować żadnego stabilnego niezdolność człowieka do zachowania poczucia całościowości
porządku bezpośrednio na intelektualnych filarach i tożsamości jaźni w obliczu tych właśnie nurtów, o których
modernizmu. Sądził, że dopóki wartości nauki i liberalnej zakładano, że będą głównymi środkami wyzwolenia i
demokracji nie zostaną zakorzenione w społecznym utrzymywania całościowości i tożsamości jaźni. Wiek XVIII,
kontekście równie pewnie i wiążąco, jak kiedyś w swoich pisze Simmel, wzywał człowieka “do wyzwalania się ze
kontekstach były zakorzenione religia i pokrewieństwo i wszystkich więzi historycznych” w społeczeństwie, aby
dopóki nie będą obdarzone moralnym autorytetem, świętością, pozwolić na nieograniczony rozwój tej natury człowieka,
którą znały kiedyś owe starożytne instytucje, dopóty którą racjonaliści uważali za powszechną i dobrą. Wiek XIX
społeczeństwo europejskie będzie trwało w stanie kryzysu,
przyniósł funkcjonalną specjalizację, czyniąc “każdą
który będzie niweczyć wszelkie polityczne próby leczenia
jednostkę nieporównywalną z inną i równocześnie
wymyślane przez polityków.
Reakcja Durkheima na optymistyczną atmosferę niezbędną”. Wszystko to obiecywało wyzwolenie
moralnego postępu w jego czasach była podobna do jego jednostkowej tożsamości w sposób dotychczas w historii nie
reakcji na indywidualizm oraz biologizm. Jego pojęcia znany.
zbiorowego sumienia, wiecznego kultu, anomii i Jednakże zamiast wyzwolenia pełnej jednostki w
funkcjonalnej roli dyscypliny są na podstawie tej reakcji do metropolitarnym życiu daje się dostrzec postępującą
fragmentaryzacja jednostkowej jaźni na zrutynizowane role
przewidzenia i możemy zasadnie stwierdzić, że pomijanie w
oraz stępienie zdolności do rozpoznania zarówno własnej, jak
myśli Durkheima tego, co moralne równa się pomijaniu tego,
i cudzej jaźni. Simmel mówi nam, że osiemnastowieczni
co społeczne. Moralne i społeczne to dwie strony tej samej
filozofowie przewidywali wyzwolenie człowieka z tych
monety.
agregatów i kontekstów, które znali, tj. z małych miast i wsi.
Alienacja jest więc nastrojem u Tocqueville'a, a u Nie oczekiwali oni jednak wyzwolenia człowieka z jego
Webera jest tym, co umożliwia jego oryginalną analizę europejskiego charakteru. Rzeczywistość tego wyzwolenia
historii, porządku społecznego i osobowości. Jest równie należy jednak dostrzec w tej formie życia, która coraz
owocna u Durkheima. Można słusznie stwierdzić, że jego bardziej staje się dla nowoczesnego człowieka naturalnym
widzenie zachodniego postępu jako alienacji poprzedziło jego miejscem zamieszkiwania, tj. w metropolii. A tutaj, w obliczu
empiryczne badania nad samobójstwami. Z niego wywodzi się “struktury o najwyższym stopniu bezosobowości”, wyzwalana
jego intuicja nie tylko co do przypadku samobójstwa, ale jest nie pełnia człowieka, lecz jedynie jego “wysoce osobista
także co do osobowości oraz jej zakorzenienia w moralnej i subiektywność”. Atom ludzkiej tożsamości został jak gdyby
społecznej wspólnocie. rozłupany i jej “społeczny” aspekt zgubił się w zewnętrznych
Tyrania obiektywizmu — Simmel i obiektywnych siłach metropolitarnego społeczeństwa, a
“osobisty” schował się nawet głębiej w ukrytej,
Simmel pisze w swoim słynnym eseju o metropolii: niekomunikowalnej subiektywności.
“Najgłębsze problemy nowoczesnego życia wywodzą się z Alienacja jest u Simmla pewnym rodzajem
roszczeń jednostki do zachowania autonomii i jednostkowości perspektywy epistemologicznej, równie wolna od emocji, jak
własnej egzystencji w obliczu wszechogarniających sił jego podejście do analizy diad i triad, tajności bądź “obcego”.
społecznych, historycznego dziedzictwa, zewnętrznej kultury Nie oznacza to, że brakowało mu moralnej świadomości.
i techniki życia. Walka z naturą, którą człowiek prymitywny Wręcz przeciwnie. Wystarczy zapoznać się z jego reakcją na
musiał prowadzić, aby przetrwać fizycznie, osiągnęła w swej to, co działo się z liberalną kulturą w Europie, aby nie mieć
nowoczesnej formie ostatetczne przekształcenie”355. wątpliwości, co do jego etycznej świadomości. Jednakże
odmiennie od refleksji Webera nad racjonalizmem, która była
pełna duchowej melancholii i wyraźnie odczuwanego
355
The Sociology of Georg Simmel, op. cit., s. 409
rozczarowania oraz od refleksji Durkheima nad indywidualną
Mikołajewska 429 430 Zjawisko wspólnoty

alienacją wynikającą wyraźnie z jego głębokiego przekonania historyczną kanwę, na której maluje on swoje wyobrażenie o
o endemicznej, społecznej dezorganizacji w Europie, u duszy nowoczesnego człowieka.
Simmla alienacja jest wyłącznie metodologią. Jest ona dla Można wyczytać u Simmla pewien zapał do życia w
niego środkiem rozwoju nowego podejścia do ludzkiej wyalienowanej epoce, ponieważ w takiej epoce, jak sam pisze,
osobowości i jej związku ze światem, a nie podstawą do moce ludzkich przeżyć i wrażliwości są najbardziej
duchowej lub etycznej oceny. wyostrzone. Umożliwia to rozluźnienie społecznych i
“Dostrzegam, pisze Simmel w swojej Sociology of moralnych więzi. Jego esej The Ruin, jak widać w poniższym
Religion, jak największą i jak najdalej sięgającą kolizję cytacie, przywodzi na myśl społeczną i kulturową ruinę,
między społeczeństwem i jednostką i to nie z powodu różnych charakterystyczną dla czasów dekadencji. W fizycznej ruinie
interesów, ale z racji podstawowej formy życia gmachu, czy pomnika widzimy jak “cel i przypadek, materia
jednostkowego. Społeczeństwo aspiruje do totalności i i duch, przeszłość i teraźniejszość rozwiązują napięcie
organicznej jedności, gdzie każdy z jego członków jest własnych przeciwieństw — lub raczej, pomimo konserwacji
konstytuującą, ale komponentową częścią. Jednostka jako tego napięcia, prowadzą do jedności zewnętrznego wizerunku
część społeczeństwa musi wypełniać specjalne funkcje i i wewnętrznego skutku. Jest to tak, jakby segment istnienia
zaangażować wszystkie swoje siły. Oczekuje się od niej musiał najpierw się rozpaść, aby przestać stawiać opór
modyfikowania własnych umiejętności tak, aby stać się jak wszystkim nurtom i mocom wyzierającym z każdego kąta
najlepiej wykwalifikowanym wykonawcą tych funkcji. rzeczywistości. Być może jest to właśnie powód naszej
Jednakże roli tej przeciwstawia się dążenie człowieka ku generalnej fascynacji rozkładem i dekadencją, fascynacji,
jedności i totalności jako wyrazu swej własnej która wychodzi daleko poza to, co jest jedynie negatywne i
jednostkowości”. degradujące. Bogata i wielowymiarowa kultura,
Nie oznacza to, że alienacja jest stałym i nieograniczona wrażliwość i rozumienie otwarte na wszystko
niezmiennym stanem w historii człowieka. “Kolizja między tak charakterystyczne dla epok dekadenckich świadczą o
społeczeństwem i jednostką” ma okresy uśpienia i ożywienia. współwystępowaniu wszystkich tych zaprzeczających sobie
Według Simmla nasz wiek ze swoją zwiększoną mocą, dążeń. Wyrównująca sprawiedliwość wiąże z niepohamowaną
zaostrzającą się dychotomią między obiektywnym i jednością wszystkie rzeczy wzrastające oddzielnie i
subiektywnym, ze swoim mnożeniem moralnych antynomii skierowane przeciw sobie z rozpadem ludzi i pracy ludzi,
jest żyznym gruntem dla takich kolizji między jaźnią i którzy obecnie nie potrafią już dłużej tworzyć i utrzymać
społeczeństwem. W Średniowieczu natomiast poczucie swoich własnych form za pomocą swojej własnej siły”.
alienacji nie dominowało. Nie mogło być inaczej, z tymi Właśnie owa wrażliwość na alienację, pełna
“korporacjami i wspólnotami, z licznymi przecinającymi się emocjonalnej i moralnej rezerwy, umożliwiła Simmlowi
kręgami tworzącymi sieć, z której mogły się wydostać tylko dokonanie wglądu w mikroskopijne oddalenie i alienację,
najtwardsze dusze”. Pisząc o autorytecie, Simmel podkreślał które dają się odnaleźć nawet w najtrwalszych związkach
w swej istocie “osobowy” charakter autorytetu w systemie miłości, wierności i wdzięczności. Ślad obcości, pisze
średniowiecznym. Wszelka władza była osobowa, łącznie z Simmel, “wkracza do najbardziej intymnych związków. W
władzą króla i prawa. Historia nowożytna według Simmla jest stadium pierwszej pasji związki erotyczne odrzucają
tłumaczeniem rozłamu “osobowego” na obiektywnie jakąkolwiek myśl o uogólnianiu: kochankowie uważają, że
społeczne (odzwierciedlonego w rosnącej bezosobowości i nigdy nie było takiej miłości jak ich własna i że nie ma nic,
obcości autorytetu, pracy, religii, architektury) i na co można by porównać z ukochaną osobą oraz z uczuciem do
subiektywnie społeczne (widoczne w wycofywaniu się tej osoby. Obcość — trudno określić, czy jako przyczyna, czy
człowieka w czystą prywatność, w odcinaniu się od jako konsekwencja — zwykle pojawia się w momencie, gdy
społeczeństwa grubymi warstwami rezerwy). W to uczucie unikalności znika ze związku. Pewien sceptycyzm,
okazjonalnych odwołaniach się Simmla do historii co do jego wartości (zarówno samej w sobie, jak i konkretnie
politycznej, w podsumowaniu filozofii zachodniej, w studium dla nich) wiąże się z samą myślą, że ich związek mimo
o tajności, “obcym'', czy w studium o pieniądzach, stanowi to
Mikołajewska 429 430 Zjawisko wspólnoty

alienacją wynikającą wyraźnie z jego głębokiego przekonania historyczną kanwę, na której maluje on swoje wyobrażenie o
o endemicznej, społecznej dezorganizacji w Europie, u duszy nowoczesnego człowieka.
Simmla alienacja jest wyłącznie metodologią. Jest ona dla Można wyczytać u Simmla pewien zapał do życia w
niego środkiem rozwoju nowego podejścia do ludzkiej wyalienowanej epoce, ponieważ w takiej epoce, jak sam pisze,
osobowości i jej związku ze światem, a nie podstawą do moce ludzkich przeżyć i wrażliwości są najbardziej
duchowej lub etycznej oceny. wyostrzone. Umożliwia to rozluźnienie społecznych i
“Dostrzegam, pisze Simmel w swojej Sociology of moralnych więzi. Jego esej The Ruin, jak widać w poniższym
Religion, jak największą i jak najdalej sięgającą kolizję cytacie, przywodzi na myśl społeczną i kulturową ruinę,
między społeczeństwem i jednostką i to nie z powodu różnych charakterystyczną dla czasów dekadencji. W fizycznej ruinie
interesów, ale z racji podstawowej formy życia gmachu, czy pomnika widzimy jak “cel i przypadek, materia
jednostkowego. Społeczeństwo aspiruje do totalności i i duch, przeszłość i teraźniejszość rozwiązują napięcie
organicznej jedności, gdzie każdy z jego członków jest własnych przeciwieństw — lub raczej, pomimo konserwacji
konstytuującą, ale komponentową częścią. Jednostka jako tego napięcia, prowadzą do jedności zewnętrznego wizerunku
część społeczeństwa musi wypełniać specjalne funkcje i i wewnętrznego skutku. Jest to tak, jakby segment istnienia
zaangażować wszystkie swoje siły. Oczekuje się od niej musiał najpierw się rozpaść, aby przestać stawiać opór
modyfikowania własnych umiejętności tak, aby stać się jak wszystkim nurtom i mocom wyzierającym z każdego kąta
najlepiej wykwalifikowanym wykonawcą tych funkcji. rzeczywistości. Być może jest to właśnie powód naszej
Jednakże roli tej przeciwstawia się dążenie człowieka ku generalnej fascynacji rozkładem i dekadencją, fascynacji,
jedności i totalności jako wyrazu swej własnej która wychodzi daleko poza to, co jest jedynie negatywne i
jednostkowości”. degradujące. Bogata i wielowymiarowa kultura,
Nie oznacza to, że alienacja jest stałym i nieograniczona wrażliwość i rozumienie otwarte na wszystko
niezmiennym stanem w historii człowieka. “Kolizja między tak charakterystyczne dla epok dekadenckich świadczą o
społeczeństwem i jednostką” ma okresy uśpienia i ożywienia. współwystępowaniu wszystkich tych zaprzeczających sobie
Według Simmla nasz wiek ze swoją zwiększoną mocą, dążeń. Wyrównująca sprawiedliwość wiąże z niepohamowaną
zaostrzającą się dychotomią między obiektywnym i jednością wszystkie rzeczy wzrastające oddzielnie i
subiektywnym, ze swoim mnożeniem moralnych antynomii skierowane przeciw sobie z rozpadem ludzi i pracy ludzi,
jest żyznym gruntem dla takich kolizji między jaźnią i którzy obecnie nie potrafią już dłużej tworzyć i utrzymać
społeczeństwem. W Średniowieczu natomiast poczucie swoich własnych form za pomocą swojej własnej siły”.
alienacji nie dominowało. Nie mogło być inaczej, z tymi Właśnie owa wrażliwość na alienację, pełna
“korporacjami i wspólnotami, z licznymi przecinającymi się emocjonalnej i moralnej rezerwy, umożliwiła Simmlowi
kręgami tworzącymi sieć, z której mogły się wydostać tylko dokonanie wglądu w mikroskopijne oddalenie i alienację,
najtwardsze dusze”. Pisząc o autorytecie, Simmel podkreślał które dają się odnaleźć nawet w najtrwalszych związkach
w swej istocie “osobowy” charakter autorytetu w systemie miłości, wierności i wdzięczności. Ślad obcości, pisze
średniowiecznym. Wszelka władza była osobowa, łącznie z Simmel, “wkracza do najbardziej intymnych związków. W
władzą króla i prawa. Historia nowożytna według Simmla jest stadium pierwszej pasji związki erotyczne odrzucają
tłumaczeniem rozłamu “osobowego” na obiektywnie jakąkolwiek myśl o uogólnianiu: kochankowie uważają, że
społeczne (odzwierciedlonego w rosnącej bezosobowości i nigdy nie było takiej miłości jak ich własna i że nie ma nic,
obcości autorytetu, pracy, religii, architektury) i na co można by porównać z ukochaną osobą oraz z uczuciem do
subiektywnie społeczne (widoczne w wycofywaniu się tej osoby. Obcość — trudno określić, czy jako przyczyna, czy
człowieka w czystą prywatność, w odcinaniu się od jako konsekwencja — zwykle pojawia się w momencie, gdy
społeczeństwa grubymi warstwami rezerwy). W to uczucie unikalności znika ze związku. Pewien sceptycyzm,
okazjonalnych odwołaniach się Simmla do historii co do jego wartości (zarówno samej w sobie, jak i konkretnie
politycznej, w podsumowaniu filozofii zachodniej, w studium dla nich) wiąże się z samą myślą, że ich związek mimo
o tajności, “obcym'', czy w studium o pieniądzach, stanowi to
Mikołajewska 431 432 Zjawisko wspólnoty

wszystko jest jedynie realizacją powszechnego ludzkiego losu emocjonalnych związkach”357. Te ostatnie mają charakter
(...)”356. emocjonalny i mają swoje korzenie w nieświadomych
Oto jak Simmel rozpoczyna swój esej pt. The warstwach psychiki, rozwijając się najlepiej w kontekstach
Stranger. “Jeżeli wędrowanie jest wyzwoleniem się z tego dostarczanych przez wieś. “Intelekt, przeciwnie, ma swój
wszystkiego, co jest dane w przestrzeni i stąd jest pojęciowym locus w jasnych, świadomych, wyższych warstwach psychiki i
przeciwieństwem tkwienia w jakimś punkcie, to socjologiczna z naszych wewnętrznych sił ma on największe zdolności do
forma którą jest obcy stanowi jedność tych dwóch cech. przystosowywania się”. Ze względu na nieprzerwany
Zjawisko to ujawnia jednak, że związki przestrzenne są strumień bodźców, emocjonalne reakcje typu wiejskiego
jedynie warunkiem i symbolem związków międzyludzkich. byłyby w metropolii niebezpieczne, gdyż nieprzerwane
Mówimy więc o obcym nie w takim samym sensie jak dawniej wystawianie uczuć na pobudzenie dezorientuje je. Intelekt
mówiono o wędrowcu, że przyszedł dzisiaj i odejdzie jutro, rządzi życiem w metropolii w stopniu nie znanym w małym
lecz jako o kimś, kto przyszedł dzisiaj i pozostanie jutro. Jest mieście, gdzie uczucia i emocje mogły być bezpiecznie
on potencjalnym wędrowcem, który chociaż nie wędruje, to ujawniane przed światem zewnętrznym.
nie przezwyciężył całkowicie wolności przychodzenia i Metropolia, pisze Simmel, jest kulturą umysłu a nie
wędrowania. Tkwi on wewnątrz pewnej przestrzennej grupy serca. Często odwołuje się on do tej dychotomii. Nowoczesny,
lub wewnątrz grupy, której granice przypominają granice miejski umysł staje się coraz bardziej kalkulujący, precyzyjny
przestrzenne. Jednakże jego pozycja w grupie jest w sposób i zorganizowany. “Z racji mierzalnej natury pieniędzy do
zasadniczy zdeterminowana przez fakt, że nie przynależał on związków między składowymi życia w innych sferach życia
do niej od początku i że przynosi ze sobą do niej pewne zostaje wprowadzona nowa precyzja, pewność w definiowaniu
jakości, które ani z niej nie pochodzą, ani nie mogą z niej tożsamości i różnic, jednoznaczność w uzgodnieniach i
pochodzić”. umowach — tak jak zewnętrznie na precyzję tę oddziałało
Powyższy cytat obrazuje założenia przyjmowane rozpowszechnienie się zegarków”358.
przez Simmla w jego widzeniu nowoczesnego społeczeństwa. Napięcie jednak rośnie. Te same czynniki, które
Metropolia jest u Simmla istotą modernizmu, a w metropolii prowadzą do zorganizowania umysłu i stępienia jego
każdy człowiek jest jak obcy, tj. jak potencjalny wędrowiec, poczucia jednostkowości, prowadzą również do wycofania się
który zatrzymał się w społeczeństwie w którym żyje, a nie z zewnętrznego świata w “postawę zdegustowania”. “Nie ma
poza nim. prawdopodobnie innego zjawiska psychicznego równie
Historia zmierza ku metropolii, która u Simmla jest bezwarunkowo zarezerwowanego dla metropolii jak postawa
strukturą modernizmu i odgrywa w jego myśli rolę podobną, zdegustowania. Jest ona rezultatem gwałtownie
co demokracja w myśli Tocqueville'a, kapitalizmu u Marksa, zmieniających się i ściśle złączonych przeciwstawnych
czy biurokracja u Webera. “Psychologiczną bazą pobudzeń nerwów. Z niej zdaje się wynikać również
metropolitarnego typu jednostkowości jest intensyfikacja wzmożona miejska intelektualność. Dlatego głupi ludzie,
pobudzenia nerwowego, które pochodzi z szybkiej i którzy nie są ożywieni intelektualnie, nie są naprawdę
nieprzerwanej zmiany zewnętrznych i wewnętrznych zdegustowani”359.
bodźców”. “Jeśli chodzi o uczuciowe podstawy życia Z tego samego nacisku wywodzi się ochronna
psychicznego, to w metropolii wszystko pozostaje w głębokim rezerwa, będąca również środkiem izolowania się od
kontraście z życiem w małym mieście i życiem wiejskim”. bodźców, ucieczki od pobudzenia zbyt częstego i zbyt
Metropolia wymaga od człowieka odmiennego zakresu intensywnego, aby spowodować specyficzną i odpowiednią
świadomości niż życie wiejskie, gdzie rytm życia i umysłowe nań reakcję. “W rezultacie tej rezerwy często nie znamy
wyobrażenia płyną wolniej i bardziej gładko. “Wymyślny nawet z widzenia tych, którzy przez lata byli naszymi
charakter psychicznego życia w metropolii staje się sąsiadami. Również z racji tej rezerwy wydajemy się
zrozumiały, gdy potraktujemy je jako przeciwieństwo życia w
małym mieście, które bazuje na głęboko przeżywanych i 357
Ibidem, s. 409 przypis
358
Ibidem, s. 412
356 359
Ibidem, s. 406 Ibidem, s. 414
Mikołajewska 431 432 Zjawisko wspólnoty

wszystko jest jedynie realizacją powszechnego ludzkiego losu emocjonalnych związkach”357. Te ostatnie mają charakter
(...)”356. emocjonalny i mają swoje korzenie w nieświadomych
Oto jak Simmel rozpoczyna swój esej pt. The warstwach psychiki, rozwijając się najlepiej w kontekstach
Stranger. “Jeżeli wędrowanie jest wyzwoleniem się z tego dostarczanych przez wieś. “Intelekt, przeciwnie, ma swój
wszystkiego, co jest dane w przestrzeni i stąd jest pojęciowym locus w jasnych, świadomych, wyższych warstwach psychiki i
przeciwieństwem tkwienia w jakimś punkcie, to socjologiczna z naszych wewnętrznych sił ma on największe zdolności do
forma którą jest obcy stanowi jedność tych dwóch cech. przystosowywania się”. Ze względu na nieprzerwany
Zjawisko to ujawnia jednak, że związki przestrzenne są strumień bodźców, emocjonalne reakcje typu wiejskiego
jedynie warunkiem i symbolem związków międzyludzkich. byłyby w metropolii niebezpieczne, gdyż nieprzerwane
Mówimy więc o obcym nie w takim samym sensie jak dawniej wystawianie uczuć na pobudzenie dezorientuje je. Intelekt
mówiono o wędrowcu, że przyszedł dzisiaj i odejdzie jutro, rządzi życiem w metropolii w stopniu nie znanym w małym
lecz jako o kimś, kto przyszedł dzisiaj i pozostanie jutro. Jest mieście, gdzie uczucia i emocje mogły być bezpiecznie
on potencjalnym wędrowcem, który chociaż nie wędruje, to ujawniane przed światem zewnętrznym.
nie przezwyciężył całkowicie wolności przychodzenia i Metropolia, pisze Simmel, jest kulturą umysłu a nie
wędrowania. Tkwi on wewnątrz pewnej przestrzennej grupy serca. Często odwołuje się on do tej dychotomii. Nowoczesny,
lub wewnątrz grupy, której granice przypominają granice miejski umysł staje się coraz bardziej kalkulujący, precyzyjny
przestrzenne. Jednakże jego pozycja w grupie jest w sposób i zorganizowany. “Z racji mierzalnej natury pieniędzy do
zasadniczy zdeterminowana przez fakt, że nie przynależał on związków między składowymi życia w innych sferach życia
do niej od początku i że przynosi ze sobą do niej pewne zostaje wprowadzona nowa precyzja, pewność w definiowaniu
jakości, które ani z niej nie pochodzą, ani nie mogą z niej tożsamości i różnic, jednoznaczność w uzgodnieniach i
pochodzić”. umowach — tak jak zewnętrznie na precyzję tę oddziałało
Powyższy cytat obrazuje założenia przyjmowane rozpowszechnienie się zegarków”358.
przez Simmla w jego widzeniu nowoczesnego społeczeństwa. Napięcie jednak rośnie. Te same czynniki, które
Metropolia jest u Simmla istotą modernizmu, a w metropolii prowadzą do zorganizowania umysłu i stępienia jego
każdy człowiek jest jak obcy, tj. jak potencjalny wędrowiec, poczucia jednostkowości, prowadzą również do wycofania się
który zatrzymał się w społeczeństwie w którym żyje, a nie z zewnętrznego świata w “postawę zdegustowania”. “Nie ma
poza nim. prawdopodobnie innego zjawiska psychicznego równie
Historia zmierza ku metropolii, która u Simmla jest bezwarunkowo zarezerwowanego dla metropolii jak postawa
strukturą modernizmu i odgrywa w jego myśli rolę podobną, zdegustowania. Jest ona rezultatem gwałtownie
co demokracja w myśli Tocqueville'a, kapitalizmu u Marksa, zmieniających się i ściśle złączonych przeciwstawnych
czy biurokracja u Webera. “Psychologiczną bazą pobudzeń nerwów. Z niej zdaje się wynikać również
metropolitarnego typu jednostkowości jest intensyfikacja wzmożona miejska intelektualność. Dlatego głupi ludzie,
pobudzenia nerwowego, które pochodzi z szybkiej i którzy nie są ożywieni intelektualnie, nie są naprawdę
nieprzerwanej zmiany zewnętrznych i wewnętrznych zdegustowani”359.
bodźców”. “Jeśli chodzi o uczuciowe podstawy życia Z tego samego nacisku wywodzi się ochronna
psychicznego, to w metropolii wszystko pozostaje w głębokim rezerwa, będąca również środkiem izolowania się od
kontraście z życiem w małym mieście i życiem wiejskim”. bodźców, ucieczki od pobudzenia zbyt częstego i zbyt
Metropolia wymaga od człowieka odmiennego zakresu intensywnego, aby spowodować specyficzną i odpowiednią
świadomości niż życie wiejskie, gdzie rytm życia i umysłowe nań reakcję. “W rezultacie tej rezerwy często nie znamy
wyobrażenia płyną wolniej i bardziej gładko. “Wymyślny nawet z widzenia tych, którzy przez lata byli naszymi
charakter psychicznego życia w metropolii staje się sąsiadami. Również z racji tej rezerwy wydajemy się
zrozumiały, gdy potraktujemy je jako przeciwieństwo życia w
małym mieście, które bazuje na głęboko przeżywanych i 357
Ibidem, s. 409 przypis
358
Ibidem, s. 412
356 359
Ibidem, s. 406 Ibidem, s. 414
Mikołajewska 433 434 Zjawisko wspólnoty

mieszkańcom małych miast zimni i bez serca. W swej tezy), choć porównanie to nie sięga głęboko. Durkheim
rzeczywistości, jeżeli sami siebie nie oszukujemy, wyraźnie skłania się ku potępieniu konfliktu i anomii.
wewnętrznym aspektem tej zewnętrznej rezerwy jest nie tylko Funkcjonalność konfliktu w społecznym porządku nie pasuje
obojętność. Częściej niż jesteśmy tego świadomi, jest ona do jego systemu teoretycznego. “Dobro” czynione przez
oznaką awersji, wzajemnej obcości i wstrętu, które przestępcę polega jedynie na chwilowej mobilizacji sił
przekształcą się w nienawiść i walkę w momencie bliższego consensusu i na unaocznianiu norm uczciwości i solidarności
kontaktu, bez względu na konkretną przyczynę”360. w kontekście ich złamania się.
Rezerwa, rozumiana jako nastrój alienacji, Poglądy Simmla są odmienne. Pewien stopień
przypomina Simmel, odgrywała twórczą rolę w rozwoju konfliktu jest w stosunkach międzyludzkich absolutnie
zachodniego umysłu już od jego początku w Atenach. W niezbędny, podobnie jak niezbędny jest pewien stopień
jednym z najpopularniejszych fragmentów swojego eseju alienacji, aby człowiek uświadomił sobie własną
Simmel wykazuje, że u podłoża kulturowego rozwoju Aten w jednostkowość. Nawet wewnątrz diad, jak np. w związku
V wieku przed naszą erą leżała walka przeciw “stałemu małżeńskim, pewien stopień “niezgody, wewnętrznej
wewnętrznemu i zewnętrznemu de–indywidualizującemu sprzeczności i zewnętrznej kontrowersji jest organicznie
naciskowi małego miasta. Wytwarzało to napiętą atmosferę, związany z tymi elementami, które ostatecznie utrzymują
która tłumiła słabsze jednostki, pobudzając natury silniejsze grupę razem”363. To samo dotyczy opozycji z zewnątrz, która
do ukazywania samych siebie w jak najbardziej namiętny kieruje się przeciw grupie jako całości. Np. hinduski system
sposób. Właśnie dlatego w Atenach nastąpił rozkwit tego, co kast bazuje nie tylko na wspólnotowych siłach wewnątrz
w intelektualnym rozwoju naszego gatunku można by roboczo kasty, ale także na wzajemnym wstręcie kast do siebie.
nazwać ogólnym ludzkim charakterem”361. Konflikt i opozycja nie muszą odgrywać jakiejś
To, co dotyczy alienacji odnosi się również do bezpośredniej, czy widocznej roli w utrzymaniu jedności
konfliktu społecznego. Simmel, sięgając do tych samych grupy, ale “mogą sprzyjać osiąganiu wewnętrznej równowagi
koncepcyjnych źródeł, które pozwoliły mu dostrzec w (czasami nawet w odniesieniu do obydwóch partnerów),
alienacji twórczą siłę kultury, przedstawia w pozytywnym wywierać uspokajający wpływ, wytwarzać uczucia faktycznej
świetle konflikt. Konflikt ma niezaprzeczalną wartość dla mocy i ratować związek, którego trwanie jest dla obserwatora
rozwoju struktury grupy. Każda grupa, aby osiągnąć zagadką. W takich przypadkach, samo przeciwstawianie się
ostateczny kształt, wymaga określonej proporcji harmonii i jest elementem składowym związku głęboko powiązanym z
dysharmonii, zrzeszenia i współzawodnictwa, tendencji innymi powodami istnienia związku. Stanowi nie tylko
przychylnych i nieprzychylnych. Doskonała harmonia, środek utrzymywania związku, ale jest również jedną z
dośrodkowe zrzeszenie pozbawione są zarówno żywotności, konkretnych funkcji, która go rzeczywiście konstytuuje”364.
jak i zmiany. “W społeczeństwie świętych, które Dante W ten sposób Simmel pozostawał analitycznie
dostrzega w Rose of Paradise (...) nie ma ani zmiany, ani neutralny w stosunku do tych procesów, które dla innych
rozwoju, podczas gdy w Świętej Radzie 0jców Kościoła w socjologów były samą esencją zła i dezorganizacji. Alienacja i
Disputa Raphaela występuje rzeczywisty konflikt lub co konflikt społeczny mogą mieć pozytywną funkcjonalną
najmniej znaczna zmienność nastrojów i kierunków myśli, z wartość dla społeczeństwa i indywidualizacji. W tym właśnie
której wypływa cała witalność i prawdziwie organiczna sensie alienacja jest u Simmla pewnym rodzajem metodologii,
struktura grupy”362. dzięki której można zobaczyć wszystkie najmniejsze aspekty
W tym miejscu przypomina się teza Durkheima o porządku społecznego.
funkcjonalnej niezbędności przestępstwa i nieuchronności Choć alienacja może być twórcza, to może również
moralnej dewiacji (powoływał się on zresztą również na rodzić przeciwne skutki. Simmel wskazywał na przepaść
przykład hipotetycznej społeczności świętych, aby dowieść między zewnętrzną kulturą i jednostkową duszą. Pisał:
360
Ibidem, s. 415
361 363
Ibidem, s. 418 Ibidem, s. 18
362 364
G. Simmel, Conflict, op. cit., s. 15 Ibidem, s. 19
Mikołajewska 433 434 Zjawisko wspólnoty

mieszkańcom małych miast zimni i bez serca. W swej tezy), choć porównanie to nie sięga głęboko. Durkheim
rzeczywistości, jeżeli sami siebie nie oszukujemy, wyraźnie skłania się ku potępieniu konfliktu i anomii.
wewnętrznym aspektem tej zewnętrznej rezerwy jest nie tylko Funkcjonalność konfliktu w społecznym porządku nie pasuje
obojętność. Częściej niż jesteśmy tego świadomi, jest ona do jego systemu teoretycznego. “Dobro” czynione przez
oznaką awersji, wzajemnej obcości i wstrętu, które przestępcę polega jedynie na chwilowej mobilizacji sił
przekształcą się w nienawiść i walkę w momencie bliższego consensusu i na unaocznianiu norm uczciwości i solidarności
kontaktu, bez względu na konkretną przyczynę”360. w kontekście ich złamania się.
Rezerwa, rozumiana jako nastrój alienacji, Poglądy Simmla są odmienne. Pewien stopień
przypomina Simmel, odgrywała twórczą rolę w rozwoju konfliktu jest w stosunkach międzyludzkich absolutnie
zachodniego umysłu już od jego początku w Atenach. W niezbędny, podobnie jak niezbędny jest pewien stopień
jednym z najpopularniejszych fragmentów swojego eseju alienacji, aby człowiek uświadomił sobie własną
Simmel wykazuje, że u podłoża kulturowego rozwoju Aten w jednostkowość. Nawet wewnątrz diad, jak np. w związku
V wieku przed naszą erą leżała walka przeciw “stałemu małżeńskim, pewien stopień “niezgody, wewnętrznej
wewnętrznemu i zewnętrznemu de–indywidualizującemu sprzeczności i zewnętrznej kontrowersji jest organicznie
naciskowi małego miasta. Wytwarzało to napiętą atmosferę, związany z tymi elementami, które ostatecznie utrzymują
która tłumiła słabsze jednostki, pobudzając natury silniejsze grupę razem”363. To samo dotyczy opozycji z zewnątrz, która
do ukazywania samych siebie w jak najbardziej namiętny kieruje się przeciw grupie jako całości. Np. hinduski system
sposób. Właśnie dlatego w Atenach nastąpił rozkwit tego, co kast bazuje nie tylko na wspólnotowych siłach wewnątrz
w intelektualnym rozwoju naszego gatunku można by roboczo kasty, ale także na wzajemnym wstręcie kast do siebie.
nazwać ogólnym ludzkim charakterem”361. Konflikt i opozycja nie muszą odgrywać jakiejś
To, co dotyczy alienacji odnosi się również do bezpośredniej, czy widocznej roli w utrzymaniu jedności
konfliktu społecznego. Simmel, sięgając do tych samych grupy, ale “mogą sprzyjać osiąganiu wewnętrznej równowagi
koncepcyjnych źródeł, które pozwoliły mu dostrzec w (czasami nawet w odniesieniu do obydwóch partnerów),
alienacji twórczą siłę kultury, przedstawia w pozytywnym wywierać uspokajający wpływ, wytwarzać uczucia faktycznej
świetle konflikt. Konflikt ma niezaprzeczalną wartość dla mocy i ratować związek, którego trwanie jest dla obserwatora
rozwoju struktury grupy. Każda grupa, aby osiągnąć zagadką. W takich przypadkach, samo przeciwstawianie się
ostateczny kształt, wymaga określonej proporcji harmonii i jest elementem składowym związku głęboko powiązanym z
dysharmonii, zrzeszenia i współzawodnictwa, tendencji innymi powodami istnienia związku. Stanowi nie tylko
przychylnych i nieprzychylnych. Doskonała harmonia, środek utrzymywania związku, ale jest również jedną z
dośrodkowe zrzeszenie pozbawione są zarówno żywotności, konkretnych funkcji, która go rzeczywiście konstytuuje”364.
jak i zmiany. “W społeczeństwie świętych, które Dante W ten sposób Simmel pozostawał analitycznie
dostrzega w Rose of Paradise (...) nie ma ani zmiany, ani neutralny w stosunku do tych procesów, które dla innych
rozwoju, podczas gdy w Świętej Radzie 0jców Kościoła w socjologów były samą esencją zła i dezorganizacji. Alienacja i
Disputa Raphaela występuje rzeczywisty konflikt lub co konflikt społeczny mogą mieć pozytywną funkcjonalną
najmniej znaczna zmienność nastrojów i kierunków myśli, z wartość dla społeczeństwa i indywidualizacji. W tym właśnie
której wypływa cała witalność i prawdziwie organiczna sensie alienacja jest u Simmla pewnym rodzajem metodologii,
struktura grupy”362. dzięki której można zobaczyć wszystkie najmniejsze aspekty
W tym miejscu przypomina się teza Durkheima o porządku społecznego.
funkcjonalnej niezbędności przestępstwa i nieuchronności Choć alienacja może być twórcza, to może również
moralnej dewiacji (powoływał się on zresztą również na rodzić przeciwne skutki. Simmel wskazywał na przepaść
przykład hipotetycznej społeczności świętych, aby dowieść między zewnętrzną kulturą i jednostkową duszą. Pisał:
360
Ibidem, s. 415
361 363
Ibidem, s. 418 Ibidem, s. 18
362 364
G. Simmel, Conflict, op. cit., s. 15 Ibidem, s. 19
Mikołajewska 435 436 Zjawisko wspólnoty

“Jeżeli np. dostrzegamy ogromną kulturę, która przez postawa sędziego. Ponieważ te siły życia wrosły zarówno w
ostatnie setki lat zmaterializowała się w rzeczach i wiedzy, w korzenie, jak i w koronę całego historycznego życia, w
instytucjach i komforcie i jeżeli porównamy ją z kulturowym którym my, w naszej krótkotrwałej egzystencji podobnej do
postępem jednostki w tym samym okresie, to (co najmniej życia komórki jesteśmy zaledwie częścią, nie jest naszym
jeśli chodzi o grupy o wysokim statusie) uderza przerażająca zadaniem ani oskarżanie, ani wybaczanie, lecz jedynie
dysproporcja we wzroście w tych dwóch sferach. Pod rozumienie”367.
pewnymi względami odnotowujemy wręcz cofnięcie się Wszystkie zasadnicze aspekty perspektywy alienacji,
kultury jednostki, np. jeśli chodzi o duchowość, delikatność, które znajdujemy u Tocqueville'a, Marksa, Durkheima i u
czy idealizm”365. Webera zostały streszczone u Simmla w jego wizji metropolii.
Simmel charakteryzuje rozwój nowoczesnej kultury Metropolia, którą zarysowuje Simmel, jest równocześnie
jako manifestowanie się przewagi tego, co nazywa “duchem analityczna i empiryczna, przeszła i współczesna,
obiektywnym” nad tym, co nazywa “duchem subiektywnym”. kolektywna i jednostkowa. Tocqueville dał nam obraz zaniku
Z powodu tej przewagi jednostce coraz trudniej rozpoznać wielkości człowieka, Marks jego przekształcenia się w towar,
siebie jako siebie i coraz bardziej postrzega ona samą siebie Durkheim jego izolacji, a Weber nemensis racjonalizmu.
jako zaledwie część zewnętrznej obiektywnej kultury. Wizja metropolii Simmla zawiera w sobie to wszystko,
“Jednostka staje się wyłącznie ogniwem w ogromnej wychodząc równocześnie poza nie w swym poczuciu, że
organizacji rzeczy i mocy, które wyszarpują z jej rąk cały wszystko to tkwi w naturze społecznych procesów, w samej
postęp, całą duchową wartość, aby przekształcić ich naturze człowieka. U Simmla wspólnota i alienacja to dwa
subiektywną formę w formę o czysto obiektywnym życiu. bieguny niezmiennej tożsamości człowieka.
Metropolia jest rzeczywistą areną tej kultury, która pozbywa
się całego osobistego życia. Tutaj w budynkach i w Problemy do dyskusji
kształcących instytucjach, wśród dziwów i komfortu
pokonującej przestrzeń technologii, w formacjach 1. Socjologia klasyczna i jej koncepcja alienacji jako skutku
wspólnotowego życia i w wyraźnie widocznych instytucjach zaniku wspólnoty w społeczeństwie nowoczesnym.
państwowych oferowana jest tak przygniatającą pełnia 2. Dwie tradycje w rozumieniu alienacji przez socjologię
skrystalizowanego i bezosobowego ducha, że osobowość nie klasyczną: alienacja jako poczucie zaniku lub “ucieczki”
może się pod jego uderzeniem utrzymać”366. jednostkowości od jednostki oraz alienacja jako poczucie
Jaka jest funkcja metropolii? Dostarcza ona, pisze zaniku lub “ucieczki” społeczeństwa od społeczeństwa.
Simmel, areny do najbardziej nieszczęsnej walki, w którą 3. Krytyka idei postępu w duchu alienacji; porównaj
człowiek jest wplątany. “Zewnętrzna i wewnętrzna historia “postępową” i “konserwatywną” wizję przyszłości
naszych czasów ma swój nurt w walce i zmieniających się Zachodu.
uwikłaniach tych dwóch sposobów definiowania roli jednostki 4. Krytyka indywidualizmu w duchu alienacji.
w całym społeczeństwie”. Są nimi osiemnastowieczny 5. Demokratyczne wyrównywanie i zanik człowieka
nieugięty nacisk na wyzwolenie z więzi wspólnoty i 6. Marks jako umysł niewyalienowany. Scharakteryzuj
dziewiętnastowieczne życzenie wyzwolenia jednostkowości z różnicę między marksowskim i klasycznym rozumieniem
więzi i norm bliskich związków społecznych. alienacji: ekonomia versus wspólnota jako podstawa
''Metropolia jest jedną z tych wielkich historycznych społeczeństwa.
formacji o przeciwstawnych nurtach, którymi są zarówno
życiowe rozprzestrzenianie się, jak i równość praw. Jednakże
w tym procesie nurty życia (bez względu na to, czy
poszczególne zjawiska oceniamy pozytywnie, czy negatywnie)
przekroczyły całkowicie tę sferę, w której jest odpowiednia
365
The Sociology of Georg Simmel, op. cit., s. 421 przypis
366 367
Ibidem, s. 422 Ibidem, s. 423 przypis
Mikołajewska 435 436 Zjawisko wspólnoty

“Jeżeli np. dostrzegamy ogromną kulturę, która przez postawa sędziego. Ponieważ te siły życia wrosły zarówno w
ostatnie setki lat zmaterializowała się w rzeczach i wiedzy, w korzenie, jak i w koronę całego historycznego życia, w
instytucjach i komforcie i jeżeli porównamy ją z kulturowym którym my, w naszej krótkotrwałej egzystencji podobnej do
postępem jednostki w tym samym okresie, to (co najmniej życia komórki jesteśmy zaledwie częścią, nie jest naszym
jeśli chodzi o grupy o wysokim statusie) uderza przerażająca zadaniem ani oskarżanie, ani wybaczanie, lecz jedynie
dysproporcja we wzroście w tych dwóch sferach. Pod rozumienie”367.
pewnymi względami odnotowujemy wręcz cofnięcie się Wszystkie zasadnicze aspekty perspektywy alienacji,
kultury jednostki, np. jeśli chodzi o duchowość, delikatność, które znajdujemy u Tocqueville'a, Marksa, Durkheima i u
czy idealizm”365. Webera zostały streszczone u Simmla w jego wizji metropolii.
Simmel charakteryzuje rozwój nowoczesnej kultury Metropolia, którą zarysowuje Simmel, jest równocześnie
jako manifestowanie się przewagi tego, co nazywa “duchem analityczna i empiryczna, przeszła i współczesna,
obiektywnym” nad tym, co nazywa “duchem subiektywnym”. kolektywna i jednostkowa. Tocqueville dał nam obraz zaniku
Z powodu tej przewagi jednostce coraz trudniej rozpoznać wielkości człowieka, Marks jego przekształcenia się w towar,
siebie jako siebie i coraz bardziej postrzega ona samą siebie Durkheim jego izolacji, a Weber nemensis racjonalizmu.
jako zaledwie część zewnętrznej obiektywnej kultury. Wizja metropolii Simmla zawiera w sobie to wszystko,
“Jednostka staje się wyłącznie ogniwem w ogromnej wychodząc równocześnie poza nie w swym poczuciu, że
organizacji rzeczy i mocy, które wyszarpują z jej rąk cały wszystko to tkwi w naturze społecznych procesów, w samej
postęp, całą duchową wartość, aby przekształcić ich naturze człowieka. U Simmla wspólnota i alienacja to dwa
subiektywną formę w formę o czysto obiektywnym życiu. bieguny niezmiennej tożsamości człowieka.
Metropolia jest rzeczywistą areną tej kultury, która pozbywa
się całego osobistego życia. Tutaj w budynkach i w Problemy do dyskusji
kształcących instytucjach, wśród dziwów i komfortu
pokonującej przestrzeń technologii, w formacjach 1. Socjologia klasyczna i jej koncepcja alienacji jako skutku
wspólnotowego życia i w wyraźnie widocznych instytucjach zaniku wspólnoty w społeczeństwie nowoczesnym.
państwowych oferowana jest tak przygniatającą pełnia 2. Dwie tradycje w rozumieniu alienacji przez socjologię
skrystalizowanego i bezosobowego ducha, że osobowość nie klasyczną: alienacja jako poczucie zaniku lub “ucieczki”
może się pod jego uderzeniem utrzymać”366. jednostkowości od jednostki oraz alienacja jako poczucie
Jaka jest funkcja metropolii? Dostarcza ona, pisze zaniku lub “ucieczki” społeczeństwa od społeczeństwa.
Simmel, areny do najbardziej nieszczęsnej walki, w którą 3. Krytyka idei postępu w duchu alienacji; porównaj
człowiek jest wplątany. “Zewnętrzna i wewnętrzna historia “postępową” i “konserwatywną” wizję przyszłości
naszych czasów ma swój nurt w walce i zmieniających się Zachodu.
uwikłaniach tych dwóch sposobów definiowania roli jednostki 4. Krytyka indywidualizmu w duchu alienacji.
w całym społeczeństwie”. Są nimi osiemnastowieczny 5. Demokratyczne wyrównywanie i zanik człowieka
nieugięty nacisk na wyzwolenie z więzi wspólnoty i 6. Marks jako umysł niewyalienowany. Scharakteryzuj
dziewiętnastowieczne życzenie wyzwolenia jednostkowości z różnicę między marksowskim i klasycznym rozumieniem
więzi i norm bliskich związków społecznych. alienacji: ekonomia versus wspólnota jako podstawa
''Metropolia jest jedną z tych wielkich historycznych społeczeństwa.
formacji o przeciwstawnych nurtach, którymi są zarówno
życiowe rozprzestrzenianie się, jak i równość praw. Jednakże
w tym procesie nurty życia (bez względu na to, czy
poszczególne zjawiska oceniamy pozytywnie, czy negatywnie)
przekroczyły całkowicie tę sferę, w której jest odpowiednia
365
The Sociology of Georg Simmel, op. cit., s. 421 przypis
366 367
Ibidem, s. 422 Ibidem, s. 423 przypis
Mikołajewska 437 438 Zjawisko wspólnoty

Społeczeństwo nowoczesne jest również znakomicie zorganizowaną i


wewnętrznie spójną całością, której wewnętrzne mechanizmy równowagi
umożliwiają istnienie w czasie i przystosowywanie się do warunków
Post scriptum zewnętrznych bez utraty swej identyczności. Co utrzymuje te wszystkie
społeczeństwa przy życiu? Czy możemy mówić tu o wspólnym dla wszystkich
społeczeństw mechanizmie? Według niektórych tym mechanizmem jest
podzielanie sacrum. Sacrum jest tym fundamentem, na którym każde

Wspólnota i sacrum
społeczeństwo jest zbudowane. Sacrum społeczeństwa danego typu nie musi być
jednak nazywane przez nie oficjalnie religią. Tak jest np. w przypadku
społeczeństwa nowoczesnego. Sacrum, na którym jest ono zbudowane i oficjalne
religie zdają się tworzyć dwie odrębne kategorie w tym społeczeństwie.
Sacrum, na którym zbudowane jest dane społeczeństwo może być w
Społeczeństwo, wspólnota, religia różnym stopniu uświadamiane sobie jako takie przez to społeczeństwo.
Nauczyliśmy się je identyfikować w społeczeństwie tradycyjnym jako boga, mit,
W niniejszym tomie używaliśmy pojęć wspólnoty, społeczeństwa i religię itp. Społeczeństwa tradycyjne były bardzo zaawansowane w budowie
religii. Pojęcia te odnosiły się do zjawisk społecznych silnie ze sobą teorii swego sacrum i w utrzymywaniu jego istnienia. Pozostawiły nam wiele
powiązanych. Na zakończenie warto poddać dyskusji związek religii lub fascynujących materiałów w formie tekstów religijnych, mitów, opisów rytuałów
ogólniej sacrum ze wspólnotą i społeczeństwem. Religia zawsze próbowała itp.
utrzymywać i odbudowywać wspólnotę. Niektórzy wręcz twierdzą, że jest ona Na pierwszy rzut oka społeczeństwo nowoczesne zdaje się być
teorią i praktyką budowy wspólnoty. Według niektórych jednak sacrum jest nie pozbawione sacrum. Samo siebie określa jako społeczeństwo bez boga,
tylko warunkiem koniecznym lub fundamentem wspólnoty, lecz społeczeństwa społeczeństwo świeckie. Nie wyrzuciło jednak całkowicie poza swe granice tego
w ogóle. W tym ujęciu twierdzenie, że boskość leży u podstaw wszechświata wszystkiego, co poprzednio należało do sacrum, lecz ośmieszyło je i
rozumianego jako świat ludzkiej kultury przestaje być metaforą i staje się zrelatywizowało. Pozbawiło autorytetu zarówno roszczenia starego sacrum do
twierdzeniem, które można poddać testom empirycznym. Czy wspólnota lub prawdy jak i do bycia fundamentem, na którym zbudowany jest świat. W
nawet społeczeństwo byłoby zdolne do powstania i trwania bez ojców społeczeństwie nowoczesnym prawda jest oficjalnie materialna, świecka i
założycieli, którzy mieli bardziej bezpośredni związek z sacrum, które znalazło ludzka. Fundamentem społeczeństwa nowoczesnego jest jednak również sacrum.
swą formę pojęciową w tekstach religijnych, mitach, rytuałach? Co mają na Nasza kultura nie jest swoich bogów w pełni świadoma. Gdy jednak założymy,
myśli ci, którzy twierdzą, że sacrum jest fundamentem wspólnoty? W zbiorze że istnienie sacrum możemy wykryć na postawie podzielanych uczuć świętości i
tym zostały zamieszczone fragmenty z książki Nisbeta, aby przypomnieć nadprzyrodzoności, okaże się, że wśród nas i w naszym codziennym życiu żyje i
niektóre odpowiedzi na to pytanie udzielane przez klasyków. W ostatnich latach króluje wiele mniejszych lub większych bogów, z których niektórzy już upadli.
jednak rozważania na ten temat bardzo się rozwinęły i możemy znaleźć szereg Bogowie żyli i żyją wśród nas. Wielu z nich okazało się bogami fałszywymi.
innych szczegółowych i fascynujących odpowiedzi. Boskość jest najpierw faktem empirycznym, a dopiero potem ideą zbudowaną na
jego rozpoznaniu. Boskość jest odczuwana i opisywana przez tych, którzy jej
Społeczeństwo nowoczesne, oficjalne religie i sacrum doświadczają. Jest naturalnym składnikiem ludzkich interakcji. Jej istnienie ma
charakter skokowy: pojawia się i znika jako konkretne doświadczenie
Teksty zamieszczone w części drugiej niniejszej książki prowadzą do jednostkowe lub zbiorowe. Świeckość głoszona przez nowoczesne społeczeństwo
wniosku, że społeczeństwo nowoczesne przekształca wszelkie próby oznacza więc jedynie poddanie w wątpliwość oficjalnego i historycznego sacrum
odbudowywania tradycyjnej wspólnoty we wspólnoty ochronne, których i zajęcie jego miejsca.
atrakcyjność jest czasowo ograniczona i które wykazują tendencję do
patologizowania się i przekształcania się w instytucje totalitarne. Społeczeństwo Sacrum jako fakt empiryczny
nowoczesne, oparte na umowie jest nie tylko zbudowane z więzi społecznych
odmiennych od więzi wspólnotowych (w tym miejscu socjologia klasyczna nie Pytanie o religię społeczeństwa nowoczesnego nie znalazło jeszcze
straciła swej wiarygodności), ale jest również wobec nich otwarcie agresywne. odpowiedzi. Bogów nowoczesności nie należy szukać jedynie na poziomie
Agresywność ta legitymizuje je i nadaje autorytet jego różnym poczynaniom. kategorii pojęciowych. Należy ich szukać w świecie ludzkich interakcji.
Wartości społeczeństwa nowoczesnego, jak np. racjonalność, nabierają swojego Oficjalne religie we współczesnym społeczeństwie mają za sobą długą historię.
uroku, gdy zostają umieszczone w opozycji do nieracjonalności więzi Są same siebie świadome. Dysponują materiałem źródłowym na temat sacrum,
wspólnotowej. Ten porównawczy kontekst tkwi ciągle głęboko we współczesnej który stanowią np. teksty religijne oraz bogatym materiałem interpretacyjnym.
świadomości społecznej i jest w różny sposób przez społeczeństwo nowoczesne
Religie te rozwinęły szereg instytucji i stanowią ważny element w organizacji
kultywowany. Wyobrażenie tradycyjnej wspólnoty ciągle dziś przegrywa z wizją
społeczeństwa. Ich istnienie może stwarzać złudzenie, że sacrum jest przede
nowoczesności, szczególnie że do grzechów wspólnoty dodany został grzech
wszystkim ideą przekazywaną nam przez religię, a nie faktem empirycznym,
totalitaryzmu zbyt dobrze znany w swym praktycznym wydaniu wielu
współczesnym ludziom. który religia w sposób uogólniony opisuje. Sacrum jest elementem ludzkich
Społeczeństwo nowoczesne oparte na umowie jest więc odmienne od interakcji istniejącym niezależnie od oficjalnych religii.
społeczeństwa tradycyjnego opartego na wspólnocie. Jest jednak coś, co je łączy.
Mikołajewska 437 438 Zjawisko wspólnoty

Społeczeństwo nowoczesne jest również znakomicie zorganizowaną i


wewnętrznie spójną całością, której wewnętrzne mechanizmy równowagi
umożliwiają istnienie w czasie i przystosowywanie się do warunków
Post scriptum zewnętrznych bez utraty swej identyczności. Co utrzymuje te wszystkie
społeczeństwa przy życiu? Czy możemy mówić tu o wspólnym dla wszystkich
społeczeństw mechanizmie? Według niektórych tym mechanizmem jest
podzielanie sacrum. Sacrum jest tym fundamentem, na którym każde

Wspólnota i sacrum
społeczeństwo jest zbudowane. Sacrum społeczeństwa danego typu nie musi być
jednak nazywane przez nie oficjalnie religią. Tak jest np. w przypadku
społeczeństwa nowoczesnego. Sacrum, na którym jest ono zbudowane i oficjalne
religie zdają się tworzyć dwie odrębne kategorie w tym społeczeństwie.
Sacrum, na którym zbudowane jest dane społeczeństwo może być w
Społeczeństwo, wspólnota, religia różnym stopniu uświadamiane sobie jako takie przez to społeczeństwo.
Nauczyliśmy się je identyfikować w społeczeństwie tradycyjnym jako boga, mit,
W niniejszym tomie używaliśmy pojęć wspólnoty, społeczeństwa i religię itp. Społeczeństwa tradycyjne były bardzo zaawansowane w budowie
religii. Pojęcia te odnosiły się do zjawisk społecznych silnie ze sobą teorii swego sacrum i w utrzymywaniu jego istnienia. Pozostawiły nam wiele
powiązanych. Na zakończenie warto poddać dyskusji związek religii lub fascynujących materiałów w formie tekstów religijnych, mitów, opisów rytuałów
ogólniej sacrum ze wspólnotą i społeczeństwem. Religia zawsze próbowała itp.
utrzymywać i odbudowywać wspólnotę. Niektórzy wręcz twierdzą, że jest ona Na pierwszy rzut oka społeczeństwo nowoczesne zdaje się być
teorią i praktyką budowy wspólnoty. Według niektórych jednak sacrum jest nie pozbawione sacrum. Samo siebie określa jako społeczeństwo bez boga,
tylko warunkiem koniecznym lub fundamentem wspólnoty, lecz społeczeństwa społeczeństwo świeckie. Nie wyrzuciło jednak całkowicie poza swe granice tego
w ogóle. W tym ujęciu twierdzenie, że boskość leży u podstaw wszechświata wszystkiego, co poprzednio należało do sacrum, lecz ośmieszyło je i
rozumianego jako świat ludzkiej kultury przestaje być metaforą i staje się zrelatywizowało. Pozbawiło autorytetu zarówno roszczenia starego sacrum do
twierdzeniem, które można poddać testom empirycznym. Czy wspólnota lub prawdy jak i do bycia fundamentem, na którym zbudowany jest świat. W
nawet społeczeństwo byłoby zdolne do powstania i trwania bez ojców społeczeństwie nowoczesnym prawda jest oficjalnie materialna, świecka i
założycieli, którzy mieli bardziej bezpośredni związek z sacrum, które znalazło ludzka. Fundamentem społeczeństwa nowoczesnego jest jednak również sacrum.
swą formę pojęciową w tekstach religijnych, mitach, rytuałach? Co mają na Nasza kultura nie jest swoich bogów w pełni świadoma. Gdy jednak założymy,
myśli ci, którzy twierdzą, że sacrum jest fundamentem wspólnoty? W zbiorze że istnienie sacrum możemy wykryć na postawie podzielanych uczuć świętości i
tym zostały zamieszczone fragmenty z książki Nisbeta, aby przypomnieć nadprzyrodzoności, okaże się, że wśród nas i w naszym codziennym życiu żyje i
niektóre odpowiedzi na to pytanie udzielane przez klasyków. W ostatnich latach króluje wiele mniejszych lub większych bogów, z których niektórzy już upadli.
jednak rozważania na ten temat bardzo się rozwinęły i możemy znaleźć szereg Bogowie żyli i żyją wśród nas. Wielu z nich okazało się bogami fałszywymi.
innych szczegółowych i fascynujących odpowiedzi. Boskość jest najpierw faktem empirycznym, a dopiero potem ideą zbudowaną na
jego rozpoznaniu. Boskość jest odczuwana i opisywana przez tych, którzy jej
Społeczeństwo nowoczesne, oficjalne religie i sacrum doświadczają. Jest naturalnym składnikiem ludzkich interakcji. Jej istnienie ma
charakter skokowy: pojawia się i znika jako konkretne doświadczenie
Teksty zamieszczone w części drugiej niniejszej książki prowadzą do jednostkowe lub zbiorowe. Świeckość głoszona przez nowoczesne społeczeństwo
wniosku, że społeczeństwo nowoczesne przekształca wszelkie próby oznacza więc jedynie poddanie w wątpliwość oficjalnego i historycznego sacrum
odbudowywania tradycyjnej wspólnoty we wspólnoty ochronne, których i zajęcie jego miejsca.
atrakcyjność jest czasowo ograniczona i które wykazują tendencję do
patologizowania się i przekształcania się w instytucje totalitarne. Społeczeństwo Sacrum jako fakt empiryczny
nowoczesne, oparte na umowie jest nie tylko zbudowane z więzi społecznych
odmiennych od więzi wspólnotowych (w tym miejscu socjologia klasyczna nie Pytanie o religię społeczeństwa nowoczesnego nie znalazło jeszcze
straciła swej wiarygodności), ale jest również wobec nich otwarcie agresywne. odpowiedzi. Bogów nowoczesności nie należy szukać jedynie na poziomie
Agresywność ta legitymizuje je i nadaje autorytet jego różnym poczynaniom. kategorii pojęciowych. Należy ich szukać w świecie ludzkich interakcji.
Wartości społeczeństwa nowoczesnego, jak np. racjonalność, nabierają swojego Oficjalne religie we współczesnym społeczeństwie mają za sobą długą historię.
uroku, gdy zostają umieszczone w opozycji do nieracjonalności więzi Są same siebie świadome. Dysponują materiałem źródłowym na temat sacrum,
wspólnotowej. Ten porównawczy kontekst tkwi ciągle głęboko we współczesnej który stanowią np. teksty religijne oraz bogatym materiałem interpretacyjnym.
świadomości społecznej i jest w różny sposób przez społeczeństwo nowoczesne
Religie te rozwinęły szereg instytucji i stanowią ważny element w organizacji
kultywowany. Wyobrażenie tradycyjnej wspólnoty ciągle dziś przegrywa z wizją
społeczeństwa. Ich istnienie może stwarzać złudzenie, że sacrum jest przede
nowoczesności, szczególnie że do grzechów wspólnoty dodany został grzech
wszystkim ideą przekazywaną nam przez religię, a nie faktem empirycznym,
totalitaryzmu zbyt dobrze znany w swym praktycznym wydaniu wielu
współczesnym ludziom. który religia w sposób uogólniony opisuje. Sacrum jest elementem ludzkich
Społeczeństwo nowoczesne oparte na umowie jest więc odmienne od interakcji istniejącym niezależnie od oficjalnych religii.
społeczeństwa tradycyjnego opartego na wspólnocie. Jest jednak coś, co je łączy.
Mikołajewska 439 440 Zjawisko wspólnoty

Tekst religijny niehonorową śmiercią. Najwyższy bóg Wisznu uwolniony od swej roli na ziemi
może znowu zapaść w swój błogi sen.
Czy reprezentant racjonalnego poznania, którym jest nauka może Hinduskie demony nie mają wiele wspólnego z chrześcijańskimi
potraktować tekst religijny poważnie jako swego rodzaju tekst źrodłowy? Jeżeli wyobrażeniami demonów, szatanów, kusicieli czy diabłów, które są bytami
tak, jeżeli tekst religijny informuje nas o czymś, to o czym? Co jest przedmiotem jednoznacznie wstrętnymi walczącymi o ludzkie serce. Hinduskie demony są
religijnego tekstu? W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie tekstami i oczywiście monstrami i gnębią człowieka. Są szczególnie uporczywe w
przekazami religijnymi traktowanymi jako teksty źródłowe odtwarzające utrudnianiu człowiekowi wykonywania ich religijnych obowiązków i rytuałów.
pierwotne doświadczenie religijne, tzn. doświadczenie, które dało początek Chcą też mieć wszystko co najlepsze i najpiękniejsze. Co więcej, są często tak
nowej religii i nowej kulturze. Realności tego doświadczenia trudno zaprzeczyć. wysoce uzdolnione, że potrafią to osiągnąć. Są pełne samouwielbienia,
Musi mieć ono odniesienie do rzeczywistości wobec świadomości jednostki nadużywają materialnych przyjemności i zaniechały wszelkich swych religijnych
zewnętrznej, gdyż inaczej nie byłoby zdolne do wytworzenia i utrzymania grup obowiązków.
wyznawców. Owa rzeczywistość zewnętrzna pozostaje jednak tajemnicą, gdyż W tym hinduskim mitologicznym przeciwstawieniu uchwycone zostało owo
nie potrafimy całkowicie zaakceptować jako faktów tego, co przekaz religijny subtelne rozróżnienie między świeckim i religijnym sacrum. Hinduskie
określa jako fakt. Fakty te dotyczą bowiem istnienia boga i jego nakazów. Gdy najpotężniejsze demony (jak Kamsa czy Rawan) rządziły całymi królestwami.
jednak weźmiemy w nawias pytanie o istnienie boga i przyjmiemy za fakt Królestwa te były bogate i wspaniałe. Demony te jednak rzucały wyzwanie
istnienie tekstu lub przekazu, powstanie pytanie o warunki, w których ten najwyższemu bogowi, czując się mu równymi a nawet na tyle lepszymi, by go
przekaz został otrzymany. Być może sam ów przekaz można potraktować tak pokonać. Ów motyw wyzwania rzucanego bogu jest w hinduskiej mitologii
jak detektyw traktuje miejsce zbrodni i znaleźć w nim ślady, które pozwolą nam bardzo popularny. Jest np. wiele mitów o Wiszwamitrze, który nie był demonem
odkryć, co naprawdę wydarzyło się w momencie przekazu. Takie podejście lecz mędrcem. Rywalizował on z innym mędrcem w dowodzeniu swej niby-
rozwinął np. René Girard. Studiując różne teksty i przekazy religijne doszedł do boskiej potęgi. Wiszwamitra nigdy jednak nie potrafił stworzyć rzeczy równie
fascynujących wniosków na temat podobieństwa warunków społecznych, w dobrze jak bogowie. Wyciągnął on z tego pewne nauki i dlatego pozostał na
których one prawdopodobnie powstały i w których wyłonił się obraz boga- zawsze mędrcem i nigdy nie stał się demonem.
stwórcy368.
Kim są bogowie nowoczesności?

Sacrum
Społeczeństwo nowoczesne określa siebie jako świeckie. Ogłosiło
ono śmierć boga. Dając ludziom wolność słowa i religii, samo jako całość jest
bezbożne. Twierdzi, że nie potrzebuje religii dla legitymizacji swych instytucji i
swych poczynań. Oficjalna religia i jej kościół pomimo otrzymanej wolności
w ujęciu R. A. Nisbeta369
czuła się lepiej w społeczeństwie tradycyjnym opartym na wspólnocie.
Obserwacja ta otwiera dyskusję nad różnicą między sacrum religijnym, na
którym bazowała tradycyjna wspólnota (bogiem) a sacrum społeczeństwa
nowoczesnego. Świadome siebie religie o rozbudowanej teologii wyróżniają Ponowne odkrycie sacrum
prawdziwych i fałszywych bogów. Do jakiej kategorii zaliczylibyśmy bogów
nowoczesności? Żadne z innych pojęć, pisze autor, nie przypomina lepiej o
W tradycji hinduskiej rozróżnia się np. bogów i demonów. Demony wyjątkowej roli socjologii wśród nauk społecznych w XIX
cyklicznie pozbawiają bogów władzy i autorytetu, gdyż otrzymują od bogów za wieku i nie odzwierciedla lepiej jej założeń o naturze
dużo ich boskich darów. Stają się prawie bogom równe w swej mocy spełniania
życzeń i władzy nad materią. Nigdy jednak nie przekształcają się w bogów. człowieka i społeczeństwa niż pojęcie sacrum. Słowo sacrum
Zawsze pozostają demonami i w miarę jak ich władza nad materią rośnie, według autora odnosi się do wszelkiego mitu, rytuału,
zaczynają zagrażać istnieniu świata. To, co musi się wydarzyć, by przywrócić sakramentu, dogmatu i moresu w ludzkim zachowaniu, czyli
władzę upadającym bogom i przywrócić do życia procesy tworzenia świata jest do całej tej przestrzeni ludzkiej motywacji i społecznej
wielce tajemnicze i stanowi samo sedno hinduskiej religii. Wówczas bowiem bóg
najpotężniejszy Wisznu budzi się ze snu i rodzi się na ziemi w formie ziemskiej organizacji, które przekraczają użyteczność i racjonalność i
dostępnej ludzkiemu postrzeganiu (awatara). Dzieje takiego wcielenia Wisznu czerpią swe siły z tego, co Weber nazywał charyzmą a
na ziemi są niezwykle dramatyczne. Jest on zarówno ofiarą, jak i zwycięzcą w Simmel pobożnością. Socjologiczne widzenie religijno–
swych walkach, które prowadzi. Walkami tymi rządzą tajemnicze reguły. świętego wyróżniało się nie tyle analitycznym i opisowym
Ostatecznie demony zostają zabite w jakiejś apokaliptycznej bitwie. W jakiś czas
po tej bitwie ziemskie wcielenie Wisznu gnie przypadkową, dziwaczną i
podejściem do zjawisk religijnych przez takich autorów jak
Durkheim i Simmel, co uznaniem religijno–świętego za
368
Por. prace René Girarda, między innymi Kozioł ofiarny, Wydawnictwa
369
Łódzkie, 1987, 1991 w tłumaczeniu Mirosławy Goszczyńskiej, Szekspir, teatr Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition,
zazdrości, KR, 1996 w tłumaczeniu Barbary Mikołajewskiej. rozdział pt. The Sacred; Basic Books Inc. Publishers, New York 1966
Mikołajewska 439 440 Zjawisko wspólnoty

Tekst religijny niehonorową śmiercią. Najwyższy bóg Wisznu uwolniony od swej roli na ziemi
może znowu zapaść w swój błogi sen.
Czy reprezentant racjonalnego poznania, którym jest nauka może Hinduskie demony nie mają wiele wspólnego z chrześcijańskimi
potraktować tekst religijny poważnie jako swego rodzaju tekst źrodłowy? Jeżeli wyobrażeniami demonów, szatanów, kusicieli czy diabłów, które są bytami
tak, jeżeli tekst religijny informuje nas o czymś, to o czym? Co jest przedmiotem jednoznacznie wstrętnymi walczącymi o ludzkie serce. Hinduskie demony są
religijnego tekstu? W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie tekstami i oczywiście monstrami i gnębią człowieka. Są szczególnie uporczywe w
przekazami religijnymi traktowanymi jako teksty źródłowe odtwarzające utrudnianiu człowiekowi wykonywania ich religijnych obowiązków i rytuałów.
pierwotne doświadczenie religijne, tzn. doświadczenie, które dało początek Chcą też mieć wszystko co najlepsze i najpiękniejsze. Co więcej, są często tak
nowej religii i nowej kulturze. Realności tego doświadczenia trudno zaprzeczyć. wysoce uzdolnione, że potrafią to osiągnąć. Są pełne samouwielbienia,
Musi mieć ono odniesienie do rzeczywistości wobec świadomości jednostki nadużywają materialnych przyjemności i zaniechały wszelkich swych religijnych
zewnętrznej, gdyż inaczej nie byłoby zdolne do wytworzenia i utrzymania grup obowiązków.
wyznawców. Owa rzeczywistość zewnętrzna pozostaje jednak tajemnicą, gdyż W tym hinduskim mitologicznym przeciwstawieniu uchwycone zostało owo
nie potrafimy całkowicie zaakceptować jako faktów tego, co przekaz religijny subtelne rozróżnienie między świeckim i religijnym sacrum. Hinduskie
określa jako fakt. Fakty te dotyczą bowiem istnienia boga i jego nakazów. Gdy najpotężniejsze demony (jak Kamsa czy Rawan) rządziły całymi królestwami.
jednak weźmiemy w nawias pytanie o istnienie boga i przyjmiemy za fakt Królestwa te były bogate i wspaniałe. Demony te jednak rzucały wyzwanie
istnienie tekstu lub przekazu, powstanie pytanie o warunki, w których ten najwyższemu bogowi, czując się mu równymi a nawet na tyle lepszymi, by go
przekaz został otrzymany. Być może sam ów przekaz można potraktować tak pokonać. Ów motyw wyzwania rzucanego bogu jest w hinduskiej mitologii
jak detektyw traktuje miejsce zbrodni i znaleźć w nim ślady, które pozwolą nam bardzo popularny. Jest np. wiele mitów o Wiszwamitrze, który nie był demonem
odkryć, co naprawdę wydarzyło się w momencie przekazu. Takie podejście lecz mędrcem. Rywalizował on z innym mędrcem w dowodzeniu swej niby-
rozwinął np. René Girard. Studiując różne teksty i przekazy religijne doszedł do boskiej potęgi. Wiszwamitra nigdy jednak nie potrafił stworzyć rzeczy równie
fascynujących wniosków na temat podobieństwa warunków społecznych, w dobrze jak bogowie. Wyciągnął on z tego pewne nauki i dlatego pozostał na
których one prawdopodobnie powstały i w których wyłonił się obraz boga- zawsze mędrcem i nigdy nie stał się demonem.
stwórcy368.
Kim są bogowie nowoczesności?

Sacrum
Społeczeństwo nowoczesne określa siebie jako świeckie. Ogłosiło
ono śmierć boga. Dając ludziom wolność słowa i religii, samo jako całość jest
bezbożne. Twierdzi, że nie potrzebuje religii dla legitymizacji swych instytucji i
swych poczynań. Oficjalna religia i jej kościół pomimo otrzymanej wolności
w ujęciu R. A. Nisbeta369
czuła się lepiej w społeczeństwie tradycyjnym opartym na wspólnocie.
Obserwacja ta otwiera dyskusję nad różnicą między sacrum religijnym, na
którym bazowała tradycyjna wspólnota (bogiem) a sacrum społeczeństwa
nowoczesnego. Świadome siebie religie o rozbudowanej teologii wyróżniają Ponowne odkrycie sacrum
prawdziwych i fałszywych bogów. Do jakiej kategorii zaliczylibyśmy bogów
nowoczesności? Żadne z innych pojęć, pisze autor, nie przypomina lepiej o
W tradycji hinduskiej rozróżnia się np. bogów i demonów. Demony wyjątkowej roli socjologii wśród nauk społecznych w XIX
cyklicznie pozbawiają bogów władzy i autorytetu, gdyż otrzymują od bogów za wieku i nie odzwierciedla lepiej jej założeń o naturze
dużo ich boskich darów. Stają się prawie bogom równe w swej mocy spełniania
życzeń i władzy nad materią. Nigdy jednak nie przekształcają się w bogów. człowieka i społeczeństwa niż pojęcie sacrum. Słowo sacrum
Zawsze pozostają demonami i w miarę jak ich władza nad materią rośnie, według autora odnosi się do wszelkiego mitu, rytuału,
zaczynają zagrażać istnieniu świata. To, co musi się wydarzyć, by przywrócić sakramentu, dogmatu i moresu w ludzkim zachowaniu, czyli
władzę upadającym bogom i przywrócić do życia procesy tworzenia świata jest do całej tej przestrzeni ludzkiej motywacji i społecznej
wielce tajemnicze i stanowi samo sedno hinduskiej religii. Wówczas bowiem bóg
najpotężniejszy Wisznu budzi się ze snu i rodzi się na ziemi w formie ziemskiej organizacji, które przekraczają użyteczność i racjonalność i
dostępnej ludzkiemu postrzeganiu (awatara). Dzieje takiego wcielenia Wisznu czerpią swe siły z tego, co Weber nazywał charyzmą a
na ziemi są niezwykle dramatyczne. Jest on zarówno ofiarą, jak i zwycięzcą w Simmel pobożnością. Socjologiczne widzenie religijno–
swych walkach, które prowadzi. Walkami tymi rządzą tajemnicze reguły. świętego wyróżniało się nie tyle analitycznym i opisowym
Ostatecznie demony zostają zabite w jakiejś apokaliptycznej bitwie. W jakiś czas
po tej bitwie ziemskie wcielenie Wisznu gnie przypadkową, dziwaczną i
podejściem do zjawisk religijnych przez takich autorów jak
Durkheim i Simmel, co uznaniem religijno–świętego za
368
Por. prace René Girarda, między innymi Kozioł ofiarny, Wydawnictwa
369
Łódzkie, 1987, 1991 w tłumaczeniu Mirosławy Goszczyńskiej, Szekspir, teatr Napisane na podstawie: Robert A. Nisbet, The Sociological Tradition,
zazdrości, KR, 1996 w tłumaczeniu Barbary Mikołajewskiej. rozdział pt. The Sacred; Basic Books Inc. Publishers, New York 1966
Mikołajewska 441 442 Zjawisko wspólnoty

perspektywę służącą wyjaśnianiu zjawisk pozornie nowej koncepcji natury religii, która łącznie z pojęciami
niereligijnych takich jak autorytet, status, wspólnota i wspólnoty i autorytetu narodziła się na początku wieku.
osobowość. (...) (....) Teoretyczne zainteresowanie socjologii religią należało
częściowo do wielkiej fali zainteresowań zjawiskami religij-
Święte i świeckie nymi zalewającej myśl dziewiętnastowieczną. Historycy myśli
nowoczesnej nie często zdają sobie sprawę z tego, że jeśli
W głównym nurcie myśli socjologicznej religia nie była
chodzi o religijne piśmiennictwo, to wiek dziewiętnasty nale-
uważana za złudzenie — a nawet jeżeli jest złudzeniem to
żał do kilku najbogatszych w historii Zachodniej Europy. (...)
funkcjonalnie koniecznym, którego zniknięcie w
Równolegle z indywidualistycznym racjonalizmem i
konsekwencji zmian w materialnych i społecznych
sekularyzmem tego wieku rozwijało się zainteresowanie
warunkach uważano za nieprawdopodobne. W Elementary
sprawami wiary i liturgii, rodząc kilku największych
Forms of Religious Life Durkheim pisał: “W religii jest coś
teologów w historii chrześcijaństwa. Z punktu widzenia
wiecznego, co jest przeznaczone przetrwać wszelkie owe
zainteresowań autora najciekawsza jest seria prac
drobiazgowe symbole, w które myśl religijna z biegiem czasu
rozpoczynających się od szeroko czytanego The Genius of
się przybiera. Niemożliwe jest społeczeństwo, które nie
Christianity Chateaubrianda wydanego w 1802 roku, które
odczuwałoby potrzeby podtrzymywania i ponownego
zarejestrowały na piśmie umysłowość świeckich filozofów i
potwierdzania w regularnych odstępach czasu tych
historyków skierowujących swe analityczne zainteresowania
zbiorowych sentymentów i idei, które czynią z niego całość i
ku religii i tworzących nieznaną od stuleci atmosferę
nadają mu osobowość”370.
szacunku dla religii i jej atrybutów. Wśród tych prac autor
Religia nie jest po prostu luźną “wiązką” wierzeń, którą
wylicza Lamennaisa Essay on Indifference, Balmesa
(jak głosiło Oświecenie) zniszczy wykształcenie i nauka, lecz
Protestantism and Catholicity Compared in Their Effects on
czymś co jest w sposób niewymazywalny wbudowane w samą
European Civillization (wielokrotnie drukowane i tłumaczone
naturę psychicznego i społecznego życia. Ma ona ten sam
w pierwszej połowie wieku) i Feuerbacha The Essence of
konstytuujący i przyczynowy stopień wpływu, co siły
Christianity. Praca ostatnio wymieniona, choć przeciwnie do
polityczne i ekonomiczne. Comte, Tocquville, Weber,
dwóch pozostałych nie celebrowała chrześcijaństwa, to
Durkheim i Simmel upierali się przy tym poglądzie, tworząc
należała jednak to tych kilku prac, które najbardziej zgłębiły
zwarty front w socjologicznym buncie przeciw
doktrynalne i liturgiczne tajemnice chrześcijaństwa. Co
indywidualistycznemu racjonalizmowi stulecia.
więcej, była poświęcona znaczeniu religii dla społeczeństwa i
Z tego co powiedziano wyżej nie wynika jednak, że
oddziałała na wiele prac późniejszych, znajdując dziś swą
socjologowie byli bardziej religijni niż np. utylitaryści.
kulminację w Martinie Buberze.
Durkheim, którego Elementary Forms są najbardziej
Tym i innym pracom napisanym na początku wieku udało
imponującym dowodzeniem funkcjonalnej konieczności
się ożywić zainteresowanie rolą religii w ludzkiej myśli i
religii w społeczeństwie, był agnostykiem. Podobnie Weber i
społeczeństwie. Znajdujemy je w piśmiennictwie Coleridge'a i
Simmel. Tocquville był wierzącym katolikiem (przynajmniej
Southey'a w Anglii, Hegla w Niemczech i Comte'a we
formalnie), ale tak sceptycznym wobec wszystkiego, co
Francji. Pomimo różnych przesłanek i pojęć prace te łączy
wykraczało poza minimum zasadniczych elementów chrześ-
akceptacja konieczności jakiegoś typu religii w
cijaństwa i tak antyklerykalnym, że trudno nazwać go reli-
społeczeństwie, bez względu na to czy jest ono
gijnym. Podobnie Comte, choć ostatecznie pozytywizm stał
zorganizowane zgodnie z normami klasy średniej jak u
się dla niego religią i uczynił on ze społeczeństwa Wielki Byt,
Hegla, czy planem pozytywistycznym jak u Comte'a.
czerpiąc swoje dogmaty z pozytywizmu rozumianego jako
Hegel w swej Philosophy of Right uznał religię za odrębną
nauka. Metodologiczny nacisk, który socjologia kładła na przestrzeń społecznej egzystencji jak rodzina, korporacja i
religię jako podstawową zmienną, nie miał więc wiele wspól- klasa społeczna. U Hegla religia nie ogranicza się do
nego z osobistą religijnością autora. Wynikał on z zupełnie wierzenia i wiary. Stanowi ona jedno z jego nader ważnych
“kół zrzeszania”. Religia ma swój własny cel, jak i swoją
370
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, op. cit., s. 427
własną zewnętrzną organizację. “Praktyka czczenia boga
Mikołajewska 441 442 Zjawisko wspólnoty

perspektywę służącą wyjaśnianiu zjawisk pozornie nowej koncepcji natury religii, która łącznie z pojęciami
niereligijnych takich jak autorytet, status, wspólnota i wspólnoty i autorytetu narodziła się na początku wieku.
osobowość. (...) (....) Teoretyczne zainteresowanie socjologii religią należało
częściowo do wielkiej fali zainteresowań zjawiskami religij-
Święte i świeckie nymi zalewającej myśl dziewiętnastowieczną. Historycy myśli
nowoczesnej nie często zdają sobie sprawę z tego, że jeśli
W głównym nurcie myśli socjologicznej religia nie była
chodzi o religijne piśmiennictwo, to wiek dziewiętnasty nale-
uważana za złudzenie — a nawet jeżeli jest złudzeniem to
żał do kilku najbogatszych w historii Zachodniej Europy. (...)
funkcjonalnie koniecznym, którego zniknięcie w
Równolegle z indywidualistycznym racjonalizmem i
konsekwencji zmian w materialnych i społecznych
sekularyzmem tego wieku rozwijało się zainteresowanie
warunkach uważano za nieprawdopodobne. W Elementary
sprawami wiary i liturgii, rodząc kilku największych
Forms of Religious Life Durkheim pisał: “W religii jest coś
teologów w historii chrześcijaństwa. Z punktu widzenia
wiecznego, co jest przeznaczone przetrwać wszelkie owe
zainteresowań autora najciekawsza jest seria prac
drobiazgowe symbole, w które myśl religijna z biegiem czasu
rozpoczynających się od szeroko czytanego The Genius of
się przybiera. Niemożliwe jest społeczeństwo, które nie
Christianity Chateaubrianda wydanego w 1802 roku, które
odczuwałoby potrzeby podtrzymywania i ponownego
zarejestrowały na piśmie umysłowość świeckich filozofów i
potwierdzania w regularnych odstępach czasu tych
historyków skierowujących swe analityczne zainteresowania
zbiorowych sentymentów i idei, które czynią z niego całość i
ku religii i tworzących nieznaną od stuleci atmosferę
nadają mu osobowość”370.
szacunku dla religii i jej atrybutów. Wśród tych prac autor
Religia nie jest po prostu luźną “wiązką” wierzeń, którą
wylicza Lamennaisa Essay on Indifference, Balmesa
(jak głosiło Oświecenie) zniszczy wykształcenie i nauka, lecz
Protestantism and Catholicity Compared in Their Effects on
czymś co jest w sposób niewymazywalny wbudowane w samą
European Civillization (wielokrotnie drukowane i tłumaczone
naturę psychicznego i społecznego życia. Ma ona ten sam
w pierwszej połowie wieku) i Feuerbacha The Essence of
konstytuujący i przyczynowy stopień wpływu, co siły
Christianity. Praca ostatnio wymieniona, choć przeciwnie do
polityczne i ekonomiczne. Comte, Tocquville, Weber,
dwóch pozostałych nie celebrowała chrześcijaństwa, to
Durkheim i Simmel upierali się przy tym poglądzie, tworząc
należała jednak to tych kilku prac, które najbardziej zgłębiły
zwarty front w socjologicznym buncie przeciw
doktrynalne i liturgiczne tajemnice chrześcijaństwa. Co
indywidualistycznemu racjonalizmowi stulecia.
więcej, była poświęcona znaczeniu religii dla społeczeństwa i
Z tego co powiedziano wyżej nie wynika jednak, że
oddziałała na wiele prac późniejszych, znajdując dziś swą
socjologowie byli bardziej religijni niż np. utylitaryści.
kulminację w Martinie Buberze.
Durkheim, którego Elementary Forms są najbardziej
Tym i innym pracom napisanym na początku wieku udało
imponującym dowodzeniem funkcjonalnej konieczności
się ożywić zainteresowanie rolą religii w ludzkiej myśli i
religii w społeczeństwie, był agnostykiem. Podobnie Weber i
społeczeństwie. Znajdujemy je w piśmiennictwie Coleridge'a i
Simmel. Tocquville był wierzącym katolikiem (przynajmniej
Southey'a w Anglii, Hegla w Niemczech i Comte'a we
formalnie), ale tak sceptycznym wobec wszystkiego, co
Francji. Pomimo różnych przesłanek i pojęć prace te łączy
wykraczało poza minimum zasadniczych elementów chrześ-
akceptacja konieczności jakiegoś typu religii w
cijaństwa i tak antyklerykalnym, że trudno nazwać go reli-
społeczeństwie, bez względu na to czy jest ono
gijnym. Podobnie Comte, choć ostatecznie pozytywizm stał
zorganizowane zgodnie z normami klasy średniej jak u
się dla niego religią i uczynił on ze społeczeństwa Wielki Byt,
Hegla, czy planem pozytywistycznym jak u Comte'a.
czerpiąc swoje dogmaty z pozytywizmu rozumianego jako
Hegel w swej Philosophy of Right uznał religię za odrębną
nauka. Metodologiczny nacisk, który socjologia kładła na przestrzeń społecznej egzystencji jak rodzina, korporacja i
religię jako podstawową zmienną, nie miał więc wiele wspól- klasa społeczna. U Hegla religia nie ogranicza się do
nego z osobistą religijnością autora. Wynikał on z zupełnie wierzenia i wiary. Stanowi ona jedno z jego nader ważnych
“kół zrzeszania”. Religia ma swój własny cel, jak i swoją
370
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, op. cit., s. 427
własną zewnętrzną organizację. “Praktyka czczenia boga
Mikołajewska 443 444 Zjawisko wspólnoty

składa się z rytuału i doktrynalnej instrukcji i cel ten wymaga przeciwnie, pozytywizm, zrodzony z nastroju naukowego,
zarówno posiadłości i własności, jak i jednostek oddanych sam stał się nową religią człowieka, w której społeczeństwo
służbie, czyli stada. Powstaje więc związek między państwem staje się Wielkim Bytem. Pozytywistyczna religia Comte'a jest
i kościołem. Państwo wywiązuje się z obowiązku poprzez opisywana jako “katolicyzm bez chrześcijaństwa” i jedynie
dostarczanie wszelkiej pomocy i ochrony kościołowi w niewielu czytelników nie zauważy wpływu jego pobożnych
realizowaniu jego religijnych celów i ponadto, ponieważ katolickich (i rojalistycznych) rodziców na jego umysł. W
religia jest czynnikiem integrującym państwo dzięki pracy tej otrzymujemy szczegółowe wyjaśnienie doktryny
wszczepianiu poczucia jedności w głębinę ludzkiego umysłu, nowej pozytywistycznej religii, jej liturgii, sakramentów,
państwo powinno wymagać przynależności do kościoła od rytuałów i nawet opis szat, które powinni nosić kapłani
wszystkich swych obywateli”371. Hegel podkreślał decydujące Pozytywizmu, którzy równocześnie mieli być naukowcami.
znaczenie religii dla porządku społecznego i ludzkiej myśli. Wszystko to można by uznać za mesjanistyczne kredo
Był on racjonalistą, ale w zasadniczo różnym sensie niż świeckiego proroka, gdyby nie fakt, że Comte argumentując
wcześniejsi racjonaliści w Niemczech. na rzecz religii w społeczeństwie, dostarczył nam niezwykle
Czytając Comte'a, łatwo zapomnieć, że nie czytamy prac spostrzegawczego wyjaśnienia związku między religią i
teologa, lecz kogoś kto sam siebie nazwał naukowcem, pisze osobowością, rytuałem i integracją rodziny, wspólnotą i
autor. Religijny nastrój u Comte'a sięga głęboko i w żadnym państwem, wiarą i moralnym consensusem. Wyjaśnienia te
razie nie ogranicza się do The Positive Polity napisanej pod oczyszczone z pozytywistycznych polemik stanowiących
koniec życia. Nawet w jego Essays napisanych w sile wieku kontekst tych wyjaśnień przynależą wyraźnie do tego nurtu
znajdziemy docenianie konieczności “duchowej mocy” w filozoficznego, który uświadamiał sobie związek religii ze
społeczeństwie, co wyraźnie kontrastuje z wizjami filozofów, społeczeństwem i który rozpoczął Chateaubriand a zakończył
których na tej lub innej podstawie Comte karci. W jednym ze Durkheim i Weber.
swych esejów Comte informuje nas, że wszelkie współczesne W piśmiennictwie religijnym, będącym w różnych
zaburzenia w społeczeństwie mają swój początek w duchowej częściach Europy reakcją na świeckość Oświecenia i
dezorganizacji Europy, która rozpoczęła się wraz z Rewolucji, znajdujemy według autora cztery fundamentalne
Reformacją, gdy materia chrześcijańskiej jedności została perspektywy, które miały wpływ na specyficzne widzenie
rozdarta przez doktryny Lutra i Kalwina. Świat religii przez socjologów.
średniowieczny, pisze Comte, charakteryzował się ścisłym Po pierwsze, sądzono, że społeczeństwo potrzebuje religii
rozdziałem władzy duchowej i świeckiej, który trzymał w nie tylko w jakimś abstrakcyjnym moralnym sensie, lecz jako
szachu władzę królów i dostarczał autonomicznego i niezbędnego mechanizmu integracji istot ludzkich i jako
niewzruszonego kontekstu prawom moralnym kościoła. W dziedziny jednoczących symboli posłuszeństwa i wiary.
Esseys Comte pisał, że dziś konieczne jest odrodzenie Rozpoczynając od Burke'go doktryny uprzedzenia i
“autorytetu duchowego, który jest odmienny i niezależny od Chateaubrianda nacisku na rytualistyczną istotę
władzy doczesnej”. Sam taki duchowy autorytet jest zdolny do chrześcijaństwa, pojawia się odrzucenie racjonalistycznego
poglądu, że religia da się zredukować do wiary i logicznej
zatrzymania moralnego spustoszenia wynikłego z
tezy. Tak jak więzi wspólnotowe są konieczne dla porządku
sekularyzmu spowodowanego przez “metafizyczne dogmaty”
społecznego, tak święte wartości są konieczne dla moralnego
Oświecenia.
consensusu. Żaden system społeczny nie jest zdolny do
“Religijna socjologia” Comte'a znajduje swój
przetrwania, bazując jedynie na Benthama rachunku
najpełniejszy wyraz w The Positive Polity. Stwierdza tam, że
przyjemności i bólu. Pogląd ten utrzymywali ludzie tak różni
wszystkie zrzeszenia ludzi, aby trwać w czasie zawsze
jak Coleridge, Bonald i Hegel. Codzienne związki kontraktu,
wymagały religii. Wielkość Wieków Średnich miała swe
nawyku lub nakazu czerpią swą imperatywność ze świętości,
źródło w organicznym zlaniu się religii z resztą
z którą są postrzegane i gdy zostaną oderwane od motywacji i
społeczeństwa. Pozytywizm uczynił chrześcijaństwo
zachęty o charakterze nieracjonalnym, rozpadną się w proch.
niemodnym, ale nie oznaczał zaniku religii. Wręcz
Błąd Oświecenia polegał na założeniu, że świętość jest
niczym więcej, lecz przejściowym złudzeniem i że ludzie
371
G. W. F. Hegel, Philosophy of Right, Oxford: Clarendon Press, 1942, s. 168
Mikołajewska 443 444 Zjawisko wspólnoty

składa się z rytuału i doktrynalnej instrukcji i cel ten wymaga przeciwnie, pozytywizm, zrodzony z nastroju naukowego,
zarówno posiadłości i własności, jak i jednostek oddanych sam stał się nową religią człowieka, w której społeczeństwo
służbie, czyli stada. Powstaje więc związek między państwem staje się Wielkim Bytem. Pozytywistyczna religia Comte'a jest
i kościołem. Państwo wywiązuje się z obowiązku poprzez opisywana jako “katolicyzm bez chrześcijaństwa” i jedynie
dostarczanie wszelkiej pomocy i ochrony kościołowi w niewielu czytelników nie zauważy wpływu jego pobożnych
realizowaniu jego religijnych celów i ponadto, ponieważ katolickich (i rojalistycznych) rodziców na jego umysł. W
religia jest czynnikiem integrującym państwo dzięki pracy tej otrzymujemy szczegółowe wyjaśnienie doktryny
wszczepianiu poczucia jedności w głębinę ludzkiego umysłu, nowej pozytywistycznej religii, jej liturgii, sakramentów,
państwo powinno wymagać przynależności do kościoła od rytuałów i nawet opis szat, które powinni nosić kapłani
wszystkich swych obywateli”371. Hegel podkreślał decydujące Pozytywizmu, którzy równocześnie mieli być naukowcami.
znaczenie religii dla porządku społecznego i ludzkiej myśli. Wszystko to można by uznać za mesjanistyczne kredo
Był on racjonalistą, ale w zasadniczo różnym sensie niż świeckiego proroka, gdyby nie fakt, że Comte argumentując
wcześniejsi racjonaliści w Niemczech. na rzecz religii w społeczeństwie, dostarczył nam niezwykle
Czytając Comte'a, łatwo zapomnieć, że nie czytamy prac spostrzegawczego wyjaśnienia związku między religią i
teologa, lecz kogoś kto sam siebie nazwał naukowcem, pisze osobowością, rytuałem i integracją rodziny, wspólnotą i
autor. Religijny nastrój u Comte'a sięga głęboko i w żadnym państwem, wiarą i moralnym consensusem. Wyjaśnienia te
razie nie ogranicza się do The Positive Polity napisanej pod oczyszczone z pozytywistycznych polemik stanowiących
koniec życia. Nawet w jego Essays napisanych w sile wieku kontekst tych wyjaśnień przynależą wyraźnie do tego nurtu
znajdziemy docenianie konieczności “duchowej mocy” w filozoficznego, który uświadamiał sobie związek religii ze
społeczeństwie, co wyraźnie kontrastuje z wizjami filozofów, społeczeństwem i który rozpoczął Chateaubriand a zakończył
których na tej lub innej podstawie Comte karci. W jednym ze Durkheim i Weber.
swych esejów Comte informuje nas, że wszelkie współczesne W piśmiennictwie religijnym, będącym w różnych
zaburzenia w społeczeństwie mają swój początek w duchowej częściach Europy reakcją na świeckość Oświecenia i
dezorganizacji Europy, która rozpoczęła się wraz z Rewolucji, znajdujemy według autora cztery fundamentalne
Reformacją, gdy materia chrześcijańskiej jedności została perspektywy, które miały wpływ na specyficzne widzenie
rozdarta przez doktryny Lutra i Kalwina. Świat religii przez socjologów.
średniowieczny, pisze Comte, charakteryzował się ścisłym Po pierwsze, sądzono, że społeczeństwo potrzebuje religii
rozdziałem władzy duchowej i świeckiej, który trzymał w nie tylko w jakimś abstrakcyjnym moralnym sensie, lecz jako
szachu władzę królów i dostarczał autonomicznego i niezbędnego mechanizmu integracji istot ludzkich i jako
niewzruszonego kontekstu prawom moralnym kościoła. W dziedziny jednoczących symboli posłuszeństwa i wiary.
Esseys Comte pisał, że dziś konieczne jest odrodzenie Rozpoczynając od Burke'go doktryny uprzedzenia i
“autorytetu duchowego, który jest odmienny i niezależny od Chateaubrianda nacisku na rytualistyczną istotę
władzy doczesnej”. Sam taki duchowy autorytet jest zdolny do chrześcijaństwa, pojawia się odrzucenie racjonalistycznego
poglądu, że religia da się zredukować do wiary i logicznej
zatrzymania moralnego spustoszenia wynikłego z
tezy. Tak jak więzi wspólnotowe są konieczne dla porządku
sekularyzmu spowodowanego przez “metafizyczne dogmaty”
społecznego, tak święte wartości są konieczne dla moralnego
Oświecenia.
consensusu. Żaden system społeczny nie jest zdolny do
“Religijna socjologia” Comte'a znajduje swój
przetrwania, bazując jedynie na Benthama rachunku
najpełniejszy wyraz w The Positive Polity. Stwierdza tam, że
przyjemności i bólu. Pogląd ten utrzymywali ludzie tak różni
wszystkie zrzeszenia ludzi, aby trwać w czasie zawsze
jak Coleridge, Bonald i Hegel. Codzienne związki kontraktu,
wymagały religii. Wielkość Wieków Średnich miała swe
nawyku lub nakazu czerpią swą imperatywność ze świętości,
źródło w organicznym zlaniu się religii z resztą
z którą są postrzegane i gdy zostaną oderwane od motywacji i
społeczeństwa. Pozytywizm uczynił chrześcijaństwo
zachęty o charakterze nieracjonalnym, rozpadną się w proch.
niemodnym, ale nie oznaczał zaniku religii. Wręcz
Błąd Oświecenia polegał na założeniu, że świętość jest
niczym więcej, lecz przejściowym złudzeniem i że ludzie
371
G. W. F. Hegel, Philosophy of Right, Oxford: Clarendon Press, 1942, s. 168
Mikołajewska 445 446 Zjawisko wspólnoty

mogą żyć w świecie świeckich wartości bazujących na religie wszystkich narodów mają swoje nieprzeniknione
rozumie i interesie. sekrety”372. Właśnie chrześcijaństwo rozumiane jako
Po drugie, religię uważano za kluczowy element i tajemnica skłania go do położenia nacisku na świętość i
pierwotną sferę braną pod uwagę w wyjaśnianiu historii i wszystkie te aspekty (jak składanie ofiar, obrzędy i uczty),
zmiany społecznej. Religia ma symboliczne i integracyjne które czynią z religii przede wszystkim wspólnotę symbolu i
znaczenie dla porządku społecznego z racji swej podstawowej działania a nie przedmiot rozumu i logiki. Swoje widzenie
roli jako dziedziny, w której najbardziej fundamentalne typy istotnego historycznego związku chrześcijaństwa z europejską
zmiany społecznej mają swój początek, lub co najmniej z racji sztuką, muzyką i literaturą zawdzięcza podkreślaniu
bycia owym kontekstem, w którym zmiany materialne tajemnicy leżącej u podłoża religii. Najważniejszą cechą
przeobrażają się w silnie przekonywujące motywacje i wiary jest jej wspólnotowy charakter, wyrażający się w
wartości. Pogląd ten wyjaśnia zaabsorbowanie liturgii, szatach, sakramencie i symbolizowany przez dzwony
protestantyzmem w piśmiennictwie religijnych kościelne. Zdolność religii do inspirowania i dostarczania
konserwatystów i romantyków. Protestantyzm (u pisarzy poparcia i ochrony jednostkom ma swe źródło nie w
takich jak Bonald, Lamennais i Balmes) z racji położenia religijnych ideach, lecz w rytuałach i misteriach, dzięki
nacisku na jednostkową wiarę i odżegnywania się od rytuału i którym obojętny człowiek staje się świadomy poczucia
liturgii, reprezentował w historii europejskiej siłę członkostwa w społeczeństwie. Sakramenty i rytuały
niszczycielską. Temat ten ożywiał znaczną część narodzin, małżeństwa i śmierci świadczą o pokrewieństwie
dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa. Odnajdziemy go u religii z rodziną i społeczeństwem.
Burke'go, który widział nieuchronne pokrewieństwo religijnej Po czwarte, konserwatyści pragnący przywrócić majestat
herezji z urynkowieniem i demokratycznym wyrównywaniem, religii widzieli w niej początek wszystkich fundamentalnych
a także u Lamennaisa, który widział początek nowoczesnej idei w myśli i wierze ludzkiej. U Bonalda znajdujemy długi
“obojętności” w rozłamie wspólnoty na katolicką i fragment, gdzie poszukuje on początków języka i kategorii
protestancką i u Chateaubrianda, dla którego protestantyzm myślowych w kontemplowaniu boga przez człowieka
był istotną przyczyną tego, co uważał za upadek kulturowych prymitywnego. Pyta on: jak inaczej można by rozwiązać
wartości w nowoczesnym świecie. Balmes, hiszpański katolik, rozwijającą się antynomię myśli i mowy, idei i słowa, jeżeli
w swoim Protestantism and Catholicity Compared in Their nie w dziedzinie boskości? Z religijnej formy społeczeństwa
Effects on European Civilization uważał protestantyzm za wywodzą się wszystkie inne formy społeczeństwa. Z
główną przyczynę nie tylko nieograniczonego urynkowienia, religijnych lojalności wywodzą się wszystkie inne formy
ale również nowoczesnego politycznego despotyzmu. lojalności, a z religijnych idei wywodzą się wszystkie inne
Po trzecie, uważano, że religia nie sprowadza się do idee. Idee i wartości nie mają swego oryginalnego źródła w
wiary, doktryny i nakazu. Jest ona również rytuałem i skończonej jednostce, twierdził Lamennais, gdyż jednostka
obrzędem, wspólnotą i autorytetem, hierarchią i organizacją. jest jedynie chimerą, marzeniem sennym. Błąd
Bonald w swej Theory of Authority oświadczył, że religia i indywidualizmu nie ma charakteru moralnego, lecz
państwo rozumiane jako system praw i obowiązków mają te metafizyczny. Podstawowe idee rodu ludzkiego mogą w
same granice. Lamennais widzi początek nowoczesnej pierwszym rzędzie powstać jedynie w tych kontekstach, które
dezintegracji i alienacji w oderwaniu ludzi zarówno od człowiek uważa za święte.
autorytetu, jak i od wspólnoty religijnej. Urok i wpływ książki Zarysowane wyżej perspektywy mają znaczenie dla
Chateaubrianda Genius of Christianity nawet na świeckie powstania tzw. analitycznego podejścia do świętości.
umysły leży w szczegółowym opisie “misteriów”, tj. rytuałów Polemiczny i ewangeliczny charakter tych perspektyw jest
i ezoterycznych wartości chrześcijaństwa. Chateaubriand wyraźny w piśmiennictwie zarówno religijnych romantyków,
śmiało popiera misteria chrześcijaństwa. “Nie ma nic jak i konserwatystów, podobnie jak i w tym, co napisał Comte
piękniejszego, bardziej zadowalającego i podniosłego w życiu i Hegel. W dalszej części omawianego rozdziału autor
niż to, co jest w jakimś stopniu tajemnicze. Najcudowniejsze
są te uczucia, które pozostawiają wrażenia trudne do
372
wytłumaczenia. (...) Ze względu na naturalną skłonność F. A. R. V. de Chateaubriand, The Genius of Christianity, Baltimore: 1856,
człowieka do tajemnicy, nie ma nic dziwnego w tym, że s. 51–53
Mikołajewska 445 446 Zjawisko wspólnoty

mogą żyć w świecie świeckich wartości bazujących na religie wszystkich narodów mają swoje nieprzeniknione
rozumie i interesie. sekrety”372. Właśnie chrześcijaństwo rozumiane jako
Po drugie, religię uważano za kluczowy element i tajemnica skłania go do położenia nacisku na świętość i
pierwotną sferę braną pod uwagę w wyjaśnianiu historii i wszystkie te aspekty (jak składanie ofiar, obrzędy i uczty),
zmiany społecznej. Religia ma symboliczne i integracyjne które czynią z religii przede wszystkim wspólnotę symbolu i
znaczenie dla porządku społecznego z racji swej podstawowej działania a nie przedmiot rozumu i logiki. Swoje widzenie
roli jako dziedziny, w której najbardziej fundamentalne typy istotnego historycznego związku chrześcijaństwa z europejską
zmiany społecznej mają swój początek, lub co najmniej z racji sztuką, muzyką i literaturą zawdzięcza podkreślaniu
bycia owym kontekstem, w którym zmiany materialne tajemnicy leżącej u podłoża religii. Najważniejszą cechą
przeobrażają się w silnie przekonywujące motywacje i wiary jest jej wspólnotowy charakter, wyrażający się w
wartości. Pogląd ten wyjaśnia zaabsorbowanie liturgii, szatach, sakramencie i symbolizowany przez dzwony
protestantyzmem w piśmiennictwie religijnych kościelne. Zdolność religii do inspirowania i dostarczania
konserwatystów i romantyków. Protestantyzm (u pisarzy poparcia i ochrony jednostkom ma swe źródło nie w
takich jak Bonald, Lamennais i Balmes) z racji położenia religijnych ideach, lecz w rytuałach i misteriach, dzięki
nacisku na jednostkową wiarę i odżegnywania się od rytuału i którym obojętny człowiek staje się świadomy poczucia
liturgii, reprezentował w historii europejskiej siłę członkostwa w społeczeństwie. Sakramenty i rytuały
niszczycielską. Temat ten ożywiał znaczną część narodzin, małżeństwa i śmierci świadczą o pokrewieństwie
dziewiętnastowiecznego piśmiennictwa. Odnajdziemy go u religii z rodziną i społeczeństwem.
Burke'go, który widział nieuchronne pokrewieństwo religijnej Po czwarte, konserwatyści pragnący przywrócić majestat
herezji z urynkowieniem i demokratycznym wyrównywaniem, religii widzieli w niej początek wszystkich fundamentalnych
a także u Lamennaisa, który widział początek nowoczesnej idei w myśli i wierze ludzkiej. U Bonalda znajdujemy długi
“obojętności” w rozłamie wspólnoty na katolicką i fragment, gdzie poszukuje on początków języka i kategorii
protestancką i u Chateaubrianda, dla którego protestantyzm myślowych w kontemplowaniu boga przez człowieka
był istotną przyczyną tego, co uważał za upadek kulturowych prymitywnego. Pyta on: jak inaczej można by rozwiązać
wartości w nowoczesnym świecie. Balmes, hiszpański katolik, rozwijającą się antynomię myśli i mowy, idei i słowa, jeżeli
w swoim Protestantism and Catholicity Compared in Their nie w dziedzinie boskości? Z religijnej formy społeczeństwa
Effects on European Civilization uważał protestantyzm za wywodzą się wszystkie inne formy społeczeństwa. Z
główną przyczynę nie tylko nieograniczonego urynkowienia, religijnych lojalności wywodzą się wszystkie inne formy
ale również nowoczesnego politycznego despotyzmu. lojalności, a z religijnych idei wywodzą się wszystkie inne
Po trzecie, uważano, że religia nie sprowadza się do idee. Idee i wartości nie mają swego oryginalnego źródła w
wiary, doktryny i nakazu. Jest ona również rytuałem i skończonej jednostce, twierdził Lamennais, gdyż jednostka
obrzędem, wspólnotą i autorytetem, hierarchią i organizacją. jest jedynie chimerą, marzeniem sennym. Błąd
Bonald w swej Theory of Authority oświadczył, że religia i indywidualizmu nie ma charakteru moralnego, lecz
państwo rozumiane jako system praw i obowiązków mają te metafizyczny. Podstawowe idee rodu ludzkiego mogą w
same granice. Lamennais widzi początek nowoczesnej pierwszym rzędzie powstać jedynie w tych kontekstach, które
dezintegracji i alienacji w oderwaniu ludzi zarówno od człowiek uważa za święte.
autorytetu, jak i od wspólnoty religijnej. Urok i wpływ książki Zarysowane wyżej perspektywy mają znaczenie dla
Chateaubrianda Genius of Christianity nawet na świeckie powstania tzw. analitycznego podejścia do świętości.
umysły leży w szczegółowym opisie “misteriów”, tj. rytuałów Polemiczny i ewangeliczny charakter tych perspektyw jest
i ezoterycznych wartości chrześcijaństwa. Chateaubriand wyraźny w piśmiennictwie zarówno religijnych romantyków,
śmiało popiera misteria chrześcijaństwa. “Nie ma nic jak i konserwatystów, podobnie jak i w tym, co napisał Comte
piękniejszego, bardziej zadowalającego i podniosłego w życiu i Hegel. W dalszej części omawianego rozdziału autor
niż to, co jest w jakimś stopniu tajemnicze. Najcudowniejsze
są te uczucia, które pozostawiają wrażenia trudne do
372
wytłumaczenia. (...) Ze względu na naturalną skłonność F. A. R. V. de Chateaubriand, The Genius of Christianity, Baltimore: 1856,
człowieka do tajemnicy, nie ma nic dziwnego w tym, że s. 51–53
Mikołajewska 447 448 Zjawisko wspólnoty

zamierza zająć się stopniowym przekształcaniem się wszystkimi otaczającymi przedmiotami alarmuje ich i
kontekstu z analizy polemicznej w intelektualną i używaniem wyczerpuje. Gdy wszystko w sferze umysłu faluje, decydują,
opisanych wyżej perspektyw nie w celach ewangelicznych, że co najmniej mechanizm społeczeństwa powinien być
lecz w celu rozumienia. niezmienny i niewzruszony i jeżeli nie mogą odrodzić swoich
dawnych wierzeń, podporządkowują się panu”374.
Dogmat i demokracja — Tocqueville Religia jest więc strukturą wierzenia i jest daleka od bycia
U Tocqueville'a religia jest pierwotnym źródłem ludzkich przeszkodą dla rozumu człowieka (w co wierzyło prawie
pojęć odnoszących się do fizycznej i społecznej powszechnie Oświecenie), dostarcza rozumowi siły. Rozum
rzeczywistości. “Trudno mówić o istnieniu jakiegokolwiek od niej oddzielony znajduje się w próżni, nierozwinięty i
ludzkiego działania (bez względu na to jak jest ono bezsilny.
specyficzne), które nie miałoby swojego początku w jakiejś W samym centrum religii i wszystkich rzeczy świętych
bardzo ogólnej idei przedstawiania sobie bóstwa przez ludzi, leży dogmat. Dogmat według Tocqueville'a jest konieczny
jego związku z rodzajem ludzkim, natury własnej duszy i zarówno dla jednostkowego rozumu, jak i dla struktury
własnych obowiązków wobec współ–stworzeń. Nic nie może społeczeństwa. Jest on stalową sprężyną myśli. (...)
też zastąpić tych idei w ich byciu generalnym źródłem, z “Dla istnienia społeczeństwa i a fortiori dla jego rozkwitu
którego wszystko inne emanuje”. konieczne jest, aby umysły wszystkich obywateli opierały się i
Religia, twierdzi Tocqueville, jest dla ludzkiego umysłu były połączone poprzez pewne dominujące idee. Nie można
równie naturalna i nieśmiertelna jak nadzieja. “Ludzie nie tego osiągnąć dopóty, dopóki każdy z nich nie buduje swych
mogą wyrzec się swojej wiary religijnej bez zaburzeń własnych opinii w oparciu o wspólne źródło i nie zgadza się
intelektu i bez poważnego spaczenia swej prawdziwej natury. zaakceptować pewnej substancji wierzeń już uformowanych.
Zawsze wracają do pobożniejszych uczuć. Brak wiary jest Gdy myślę obecnie o człowieku w jego izolacji,
nietrwały, a wiara jest jedynym trwałym stanem rodu stwierdzam, że dogmatyczne wierzenie jest równie konieczne,
ludzkiego. Gdy na instytucje religijne patrzy się jedynie z aby mógł żyć samotnie, jak i do uczynienia go zdolnym do
ludzkiego punktu widzenia, można powiedzieć, że wywodzą kooperacji z innymi. Gdyby człowiek został zmuszony do
niewyczerpalny element swej siły z samego człowieka, gdyż dowodzenie samemu sobie prawd, z których korzysta w życiu
są jednym z konstytuujących praw ludzkiej natury”373. codziennym, jego zadanie nie miałoby końca. Wyczerpałby
Główną funkcją religii w społeczeństwie jest dostarczanie swe siły w fazie przygotowawczej, nie wychodząc poza nią
struktury wierzenia (a structure of belief), która uzdalnia (...) Nie ma w świecie filozofa na tyle wielkiego, aby nie
jednostki do uwewnętrznienia zewnętrznej różnorodności w musiał przyjąć od innych ludzi miliona rzeczy na wiarę i
formie intelektualnego porządku. Religia jest integrująca i jej zaakceptować o wiele więcej prawd niż ich sam dowiódł”375.
nagła utrata może prowadzić do społecznej dezorganizacji i Tocqueville ma tu wyraźnie na myśli sławną obronę
do politycznego despotyzmu. “Gdy religia ludzi ulega uprzedzenia przez Burke'go i “utajoną mądrość” mieszkającą
zniszczeniu, do wyższych mocy intelektu wdziera się w uprzedzeniu. Burke twierdził, że szkodliwe jest
wątpliwość i prawie zupełnie paraliżuje wszystkie pozostałe. “odrzucenie płaszczyka uprzedzeń i pozostawienie jedynie
Każdy człowiek przyzwyczaja się do posiadania jedynie nagiego rozumu, ponieważ uprzedzenie ze swoim własnym
niepewnych i zmiennych pojęć na tematy, które są najbardziej rozumem dostarcza nagiemu rozumowi zarówno motywu do
interesujące zarówno dla jego współ–stworzeń, jak i dla niego działania, jak i uczucia, które nadaje mu trwałość.
samego. (...) Taki stan jedynie osłabia duszę, rozluźnia Uprzedzenie jest formułą gotową do użycia w nagłym
sprężynę woli i przygotowuje ludzi do niewolnictwa (...) Gdy wypadku. Angażowało dotychczas umysł w niezachwiany
religia nie dysponuje już dłużej żadnym innym prawem sekwens mądrości i cnoty i nie pozostawi człowieka w
autorytetu niż polityka, ludzie czują się wkrótce przestraszeni momencie decyzji z wątpliwościami, sceptycznego,
tą nieograniczoną wolnością. Wieczne zastanawianie się nad zakłopotanego i niezdecydowanego. Uprzedzenie odpłaca

374
Ibidem, II, s. 21 przypis
373 375
Alexis de Tocqueville, Democracy in America, op. cit., I, s. 310 Ibidem, II, s. 8
Mikołajewska 447 448 Zjawisko wspólnoty

zamierza zająć się stopniowym przekształcaniem się wszystkimi otaczającymi przedmiotami alarmuje ich i
kontekstu z analizy polemicznej w intelektualną i używaniem wyczerpuje. Gdy wszystko w sferze umysłu faluje, decydują,
opisanych wyżej perspektyw nie w celach ewangelicznych, że co najmniej mechanizm społeczeństwa powinien być
lecz w celu rozumienia. niezmienny i niewzruszony i jeżeli nie mogą odrodzić swoich
dawnych wierzeń, podporządkowują się panu”374.
Dogmat i demokracja — Tocqueville Religia jest więc strukturą wierzenia i jest daleka od bycia
U Tocqueville'a religia jest pierwotnym źródłem ludzkich przeszkodą dla rozumu człowieka (w co wierzyło prawie
pojęć odnoszących się do fizycznej i społecznej powszechnie Oświecenie), dostarcza rozumowi siły. Rozum
rzeczywistości. “Trudno mówić o istnieniu jakiegokolwiek od niej oddzielony znajduje się w próżni, nierozwinięty i
ludzkiego działania (bez względu na to jak jest ono bezsilny.
specyficzne), które nie miałoby swojego początku w jakiejś W samym centrum religii i wszystkich rzeczy świętych
bardzo ogólnej idei przedstawiania sobie bóstwa przez ludzi, leży dogmat. Dogmat według Tocqueville'a jest konieczny
jego związku z rodzajem ludzkim, natury własnej duszy i zarówno dla jednostkowego rozumu, jak i dla struktury
własnych obowiązków wobec współ–stworzeń. Nic nie może społeczeństwa. Jest on stalową sprężyną myśli. (...)
też zastąpić tych idei w ich byciu generalnym źródłem, z “Dla istnienia społeczeństwa i a fortiori dla jego rozkwitu
którego wszystko inne emanuje”. konieczne jest, aby umysły wszystkich obywateli opierały się i
Religia, twierdzi Tocqueville, jest dla ludzkiego umysłu były połączone poprzez pewne dominujące idee. Nie można
równie naturalna i nieśmiertelna jak nadzieja. “Ludzie nie tego osiągnąć dopóty, dopóki każdy z nich nie buduje swych
mogą wyrzec się swojej wiary religijnej bez zaburzeń własnych opinii w oparciu o wspólne źródło i nie zgadza się
intelektu i bez poważnego spaczenia swej prawdziwej natury. zaakceptować pewnej substancji wierzeń już uformowanych.
Zawsze wracają do pobożniejszych uczuć. Brak wiary jest Gdy myślę obecnie o człowieku w jego izolacji,
nietrwały, a wiara jest jedynym trwałym stanem rodu stwierdzam, że dogmatyczne wierzenie jest równie konieczne,
ludzkiego. Gdy na instytucje religijne patrzy się jedynie z aby mógł żyć samotnie, jak i do uczynienia go zdolnym do
ludzkiego punktu widzenia, można powiedzieć, że wywodzą kooperacji z innymi. Gdyby człowiek został zmuszony do
niewyczerpalny element swej siły z samego człowieka, gdyż dowodzenie samemu sobie prawd, z których korzysta w życiu
są jednym z konstytuujących praw ludzkiej natury”373. codziennym, jego zadanie nie miałoby końca. Wyczerpałby
Główną funkcją religii w społeczeństwie jest dostarczanie swe siły w fazie przygotowawczej, nie wychodząc poza nią
struktury wierzenia (a structure of belief), która uzdalnia (...) Nie ma w świecie filozofa na tyle wielkiego, aby nie
jednostki do uwewnętrznienia zewnętrznej różnorodności w musiał przyjąć od innych ludzi miliona rzeczy na wiarę i
formie intelektualnego porządku. Religia jest integrująca i jej zaakceptować o wiele więcej prawd niż ich sam dowiódł”375.
nagła utrata może prowadzić do społecznej dezorganizacji i Tocqueville ma tu wyraźnie na myśli sławną obronę
do politycznego despotyzmu. “Gdy religia ludzi ulega uprzedzenia przez Burke'go i “utajoną mądrość” mieszkającą
zniszczeniu, do wyższych mocy intelektu wdziera się w uprzedzeniu. Burke twierdził, że szkodliwe jest
wątpliwość i prawie zupełnie paraliżuje wszystkie pozostałe. “odrzucenie płaszczyka uprzedzeń i pozostawienie jedynie
Każdy człowiek przyzwyczaja się do posiadania jedynie nagiego rozumu, ponieważ uprzedzenie ze swoim własnym
niepewnych i zmiennych pojęć na tematy, które są najbardziej rozumem dostarcza nagiemu rozumowi zarówno motywu do
interesujące zarówno dla jego współ–stworzeń, jak i dla niego działania, jak i uczucia, które nadaje mu trwałość.
samego. (...) Taki stan jedynie osłabia duszę, rozluźnia Uprzedzenie jest formułą gotową do użycia w nagłym
sprężynę woli i przygotowuje ludzi do niewolnictwa (...) Gdy wypadku. Angażowało dotychczas umysł w niezachwiany
religia nie dysponuje już dłużej żadnym innym prawem sekwens mądrości i cnoty i nie pozostawi człowieka w
autorytetu niż polityka, ludzie czują się wkrótce przestraszeni momencie decyzji z wątpliwościami, sceptycznego,
tą nieograniczoną wolnością. Wieczne zastanawianie się nad zakłopotanego i niezdecydowanego. Uprzedzenie odpłaca

374
Ibidem, II, s. 21 przypis
373 375
Alexis de Tocqueville, Democracy in America, op. cit., I, s. 310 Ibidem, II, s. 8
Mikołajewska 449 450 Zjawisko wspólnoty

człowiekowi za jego cnotę nawykiem a nie serią Demokracja funkcjonalnie potrzebuje nie tylko wiary
przypadkowych działań. Dzięki uprzedzeniu obowiązek religijnej, ale również symbolicznych i liturgicznych
człowieka staje się częścią jego natury”. akcesoriów religii. Tymczasem w demokracji według
Demokracja ma jednak niszczący wpływ na dogmat lub co Tocqueville nic nie budzi zwykle większego wstrętu niż
najmniej na te typy dogmatów, które nie wypływają w niej uzależnienie od form. “Ludzie żyjący w takich czasach są
samej. Równość warunków skłania ludzi do “zabawiania się zirytowani kształtami. W ich oczach symbole zdają się być
w niedowierzanie w nadprzyrodzone i do hardej i dziecinnymi podstępami służącymi ukryciu lub uwydatnieniu
przesadzonej opinii o ludzkim rozumieniu”376. Społeczny prawd, które powinny w sposób naturalny ujawniać się w
egalitaryzm wprowadza skłonność do niechęci wobec świetle dziennym. Ludzi nie wzrusza ceremonialne oddawanie
szacunku dla wszelkiego autorytetu, który wyraźnie nie czci i wykazują skłonność, aby szczegółom publicznego kultu
pochodzi od mas. Ludzie więc “powszechnie szukają źródeł przypisywać jedynie drugorzędne znaczenia”. Formy są
prawdy w samych sobie lub w tych, którzy są do nich jednak konieczne, gdyż “skupiają ludzki umysł na
podobni. Wystarcza to jako dowód, że w takich czasach nie kontemplowaniu abstrakcyjnych prawd i kurują go poprzez
może ustalić się żadna nowa religia i że wszelkie projekty trzymanie ich tam w ciepłym i stanowczym uścisku”381.
realizacji takiego celu będą nie tylko bezbożne, ale także Tocqueville zauważa, że w Stanach Zjednoczonych nawet
absurdalne i irracjonalne”377. wśród katolików jest mniej szacunku dla samej religijnej
Wątpliwości co do mocy nadprzyrodzonych nie oznaczają formy niż gdziekolwiek indziej w Europie. “Nie widziałem
jednak totalnego sceptycyzmu. Potrzeba świętego wierzenia kraju, w którym chrześcijaństwo ubierałoby się w równie
jest w człowieku tak silna, że w warunkach egalitaryzmu mało form, figur i obrzędów jak w Stanach Zjednoczonych
będzie on obdarzał masy i opinię mas tym, co odebrał mocom lub gdzie zaopatrywałoby umysł w bardziej odmienne, proste
nadprzyrodzonym. Tocquiville pisze, że w Ameryce sama i ogólne pojęcia (...) Nie ma takich katolickich duchownych,
“religia wywiera wpływ (...) nie tyle jako doktryna którzy pokazywaliby równie mało smaku dla poszczególnych
objawienia, co jako opinia utrzymywana powszechnie”378. Co obrzędów, niezwykłych i osobliwych środków zbawienia, lub
ważniejsze, wiara w opinię publiczną staje się nową formą którzy trzymaliby się bardziej kurczowo ducha niż litery
religii. Bez względu na specyficzną naturę praw, pod rządem prawa jak katoliccy duchowni w Stanach Zjednoczonych”382.
których ludzie żyją, “w wieku równości można przewidywać, Tocqueville jest zainteresowany rolą katolicyzmu w
że wiara w opinię publiczną stanie się dla nich rodzajem Stanach Zjednoczonych. W stosunku Amerykanów do
religii, a większość stanie się jej pomocnym prorokiem”. Da kościoła katolickiego zauważył on dwie wyraźne tendencje. Z
się więc zauważyć pewien rodzaj demokratycznego jednej strony, amerykański katolicyzm wydaje się mieć
panteizmu. “Wśród różnych systemów, poprzez które większą łatwość w odstępowaniu od wiary niż katolicyzm
wspomagająca filozofia usiłuje wyjaśnić wszechświat, europejski: tzn. do pozostawania katolicyzmem, choć nie z
panteizm jest jednym z tych, który jest najlepiej dostosowany katolicyzmem. Z drugiej strony, znaczna część protestantów
do uwiedzenia umysłu ludzkiego w czasach przechodzi na katolicyzm.
demokratycznych”379. “Gdy rozważa się katolicyzm w ramach jego własnej
Ponieważ właśnie w demokracji opinia publiczna i miłość organizacji, wydaje się on tracić, lecz gdy patrzy się na niego
do zgromadzeń jest najsilniejsza, prawdziwa religia jest tam z zewnątrz, zdaje się zyskiwać. Nie trudno to wytłumaczyć.
bardziej potrzebna do wolności niż w monarchii i arystokracji. Ludzie w naszych czasach nie są szczególnie skłonni do
“Największą korzyścią płynącą z religii jest bowiem to, że wiary. Jednakże, gdy już mają jakąś religię, wówczas
inspiruje ona diametralnie przeciwne zasady”380. natychmiast odnajdują w sobie ukryty instynkt, który
nieświadomie skłania ich ku katolicyzmowi. Wiele doktryn i
376
Ibidem, II, s. 9 praktyk rzymskiego kościoła katolickiego zadziwia ich, ale
377
Ibidem, II, s. 9 czują ukryty podziw dla jego dyscypliny i pociąga ich jego
378
Ibidem, II, s. 10 przypis
379 381
Ibidem, II, s. 11, 32 Ibidem, II, s. 25
380 382
Ibidem, II, s. 22 Ibidem, s. 27
Mikołajewska 449 450 Zjawisko wspólnoty

człowiekowi za jego cnotę nawykiem a nie serią Demokracja funkcjonalnie potrzebuje nie tylko wiary
przypadkowych działań. Dzięki uprzedzeniu obowiązek religijnej, ale również symbolicznych i liturgicznych
człowieka staje się częścią jego natury”. akcesoriów religii. Tymczasem w demokracji według
Demokracja ma jednak niszczący wpływ na dogmat lub co Tocqueville nic nie budzi zwykle większego wstrętu niż
najmniej na te typy dogmatów, które nie wypływają w niej uzależnienie od form. “Ludzie żyjący w takich czasach są
samej. Równość warunków skłania ludzi do “zabawiania się zirytowani kształtami. W ich oczach symbole zdają się być
w niedowierzanie w nadprzyrodzone i do hardej i dziecinnymi podstępami służącymi ukryciu lub uwydatnieniu
przesadzonej opinii o ludzkim rozumieniu”376. Społeczny prawd, które powinny w sposób naturalny ujawniać się w
egalitaryzm wprowadza skłonność do niechęci wobec świetle dziennym. Ludzi nie wzrusza ceremonialne oddawanie
szacunku dla wszelkiego autorytetu, który wyraźnie nie czci i wykazują skłonność, aby szczegółom publicznego kultu
pochodzi od mas. Ludzie więc “powszechnie szukają źródeł przypisywać jedynie drugorzędne znaczenia”. Formy są
prawdy w samych sobie lub w tych, którzy są do nich jednak konieczne, gdyż “skupiają ludzki umysł na
podobni. Wystarcza to jako dowód, że w takich czasach nie kontemplowaniu abstrakcyjnych prawd i kurują go poprzez
może ustalić się żadna nowa religia i że wszelkie projekty trzymanie ich tam w ciepłym i stanowczym uścisku”381.
realizacji takiego celu będą nie tylko bezbożne, ale także Tocqueville zauważa, że w Stanach Zjednoczonych nawet
absurdalne i irracjonalne”377. wśród katolików jest mniej szacunku dla samej religijnej
Wątpliwości co do mocy nadprzyrodzonych nie oznaczają formy niż gdziekolwiek indziej w Europie. “Nie widziałem
jednak totalnego sceptycyzmu. Potrzeba świętego wierzenia kraju, w którym chrześcijaństwo ubierałoby się w równie
jest w człowieku tak silna, że w warunkach egalitaryzmu mało form, figur i obrzędów jak w Stanach Zjednoczonych
będzie on obdarzał masy i opinię mas tym, co odebrał mocom lub gdzie zaopatrywałoby umysł w bardziej odmienne, proste
nadprzyrodzonym. Tocquiville pisze, że w Ameryce sama i ogólne pojęcia (...) Nie ma takich katolickich duchownych,
“religia wywiera wpływ (...) nie tyle jako doktryna którzy pokazywaliby równie mało smaku dla poszczególnych
objawienia, co jako opinia utrzymywana powszechnie”378. Co obrzędów, niezwykłych i osobliwych środków zbawienia, lub
ważniejsze, wiara w opinię publiczną staje się nową formą którzy trzymaliby się bardziej kurczowo ducha niż litery
religii. Bez względu na specyficzną naturę praw, pod rządem prawa jak katoliccy duchowni w Stanach Zjednoczonych”382.
których ludzie żyją, “w wieku równości można przewidywać, Tocqueville jest zainteresowany rolą katolicyzmu w
że wiara w opinię publiczną stanie się dla nich rodzajem Stanach Zjednoczonych. W stosunku Amerykanów do
religii, a większość stanie się jej pomocnym prorokiem”. Da kościoła katolickiego zauważył on dwie wyraźne tendencje. Z
się więc zauważyć pewien rodzaj demokratycznego jednej strony, amerykański katolicyzm wydaje się mieć
panteizmu. “Wśród różnych systemów, poprzez które większą łatwość w odstępowaniu od wiary niż katolicyzm
wspomagająca filozofia usiłuje wyjaśnić wszechświat, europejski: tzn. do pozostawania katolicyzmem, choć nie z
panteizm jest jednym z tych, który jest najlepiej dostosowany katolicyzmem. Z drugiej strony, znaczna część protestantów
do uwiedzenia umysłu ludzkiego w czasach przechodzi na katolicyzm.
demokratycznych”379. “Gdy rozważa się katolicyzm w ramach jego własnej
Ponieważ właśnie w demokracji opinia publiczna i miłość organizacji, wydaje się on tracić, lecz gdy patrzy się na niego
do zgromadzeń jest najsilniejsza, prawdziwa religia jest tam z zewnątrz, zdaje się zyskiwać. Nie trudno to wytłumaczyć.
bardziej potrzebna do wolności niż w monarchii i arystokracji. Ludzie w naszych czasach nie są szczególnie skłonni do
“Największą korzyścią płynącą z religii jest bowiem to, że wiary. Jednakże, gdy już mają jakąś religię, wówczas
inspiruje ona diametralnie przeciwne zasady”380. natychmiast odnajdują w sobie ukryty instynkt, który
nieświadomie skłania ich ku katolicyzmowi. Wiele doktryn i
376
Ibidem, II, s. 9 praktyk rzymskiego kościoła katolickiego zadziwia ich, ale
377
Ibidem, II, s. 9 czują ukryty podziw dla jego dyscypliny i pociąga ich jego
378
Ibidem, II, s. 10 przypis
379 381
Ibidem, II, s. 11, 32 Ibidem, II, s. 25
380 382
Ibidem, II, s. 22 Ibidem, s. 27
Mikołajewska 451 452 Zjawisko wspólnoty

silniejsze zjednoczenie. Gdyby katolicyzm potrafił wycofać sprawę inaczej i nigdzie jego reakcja przeciw Oświeceniu nie
się na dłuższy czas z politycznych animozji, które była ostrzejsza niż w jego obronie tej przeciwnej tezy. Przede
sprowokował, wówczas nie mam cienia wątpliwości, że ten wszystkim zauważa, że w Stanach Zjednoczonych polityczna
sam duch wieku, który wydawał się mu tak przeciwny, stanie partia, która była najbardziej egalitarna i demokratyczna,
się na tyle mu przychylny, aby przyznać mu jego wielkość i miała znaczną przewagę rzymskich katolików. “Większość
światłość”383. katolików jest biednych i nie ma szans na wzięcie udziału w
Wizyta Tocqueville'a w Stanach Zjednoczonych zbiegła rządzie, dopóki nie otworzy się on dla obywateli. Stanowią
się z niezwykłą eksplozją religijnego sektarianizmu. Prawie oni mniejszość i wszystkie prawa muszą być szanowane, aby
codziennie rodziła się nowa wiara w tej lub innej formie, zagwarantować im wolne korzystanie ze swoich
zwykle w procesie odgałęziania się lub przeszczepiania. Wraz przywilejów”385.
z nastrojem sektariańskim przyszło szaleństwo ewangelizmu, Istnieje jednak nawet bardziej fundamentalny powód,
które według Tocqueville'a miało osobliwy związek z który wynika z samej natury katolickiej teologii. “W kościele
polityką. Pisząc o religijnych misjonarzach, których spotkał w katolickim religijna wspólnota jest zbudowana z dwóch
rejonach granicznych, odnotował, że “religijna gorliwość w elementów: duchownego i wiernych. Duchowny wyrasta
Stanach Zjednoczonych jest wiecznie rozgrzewana przez ponad rangę swego stada i wszyscy poniżej niego są równi. W
ogień patriotyzmu. Ludzie ci nie działają wyłącznie ze swej doktrynie wiara katolicka umieszcza wszystkie ludzkie
względu na przyszłe życie. Wieczność jest tylko jednym z zdolności na tym samym poziomie. Poddaje ona mędrca i
motywów ich oddania się sprawie. Rozmawiając z tymi ignoranta, geniusza i wulgarny tłum temu samemu kredo.
misjonarzami chrześcijańskiej cywilizacji, jest się Narzuca te same praktyki na bogatego i potrzebującego, tę
zdziwionym, gdy słyszy się tak często o dobrach tego świata i samą pokutę na silnego i słabego. Nie robi ze śmiertelnym
spotyka polityka tam, gdzie oczekiwało się znalezienia człowiekiem żadnych kompromisów, ale redukując całą
duchownego”. ludzką rasę do tego samego standardu, miesza wszystkie
Uderza go powiązanie między materialnym bogactwem i różnice robione przez społeczeństwo u stóp tego samego
mnożeniem się religijnych fanatyków. “Chociaż pragnienie ołtarza, nawet chociaż są one mieszane w zasięgu wzroku
zdobycia dobrych rzeczy należących do tego świata jest Boga”386.
dominującą namiętnością Amerykanów, pojawiają się Protestantyzm z drugiej strony “wykazuje większą
chwilowe wybuchy, podczas których dusze zdają się nagle skłonność, aby czynić ludzi niezależnymi a nie nierównymi”.
palić więzi materii, która ich ogranicza i wznosić się Wynika to według Tocqueville'a z miłości protestantyzmu do
gwałtowanie ku niebu”384. W Stanach Zjednoczonych spotyka bogactwa i przywileju, która współwystępuje z przekonaniami
się formę “najbardziej fanatycznego i prawie dzikiego o charakterze duchowym. Tocqueville pisze o anglo-
spirytualizmu”, która prawie nie istnieje w Europie. Impuls w saksońskich purytanach w Ameryce, że “ludzie ci poświęcają
kierunku przedmiotów duchowych jest na dłuższą metę dla religijnej opinii swoich przyjaciół, swoją rodzinę i swój
nieuchronny. Bez względu na to jak długo jest on kraj. Można by więc uznać, że są oddani dążeniu do
represjonowany przez oddanie się materii, przyjdzie czas, że intelektualnych celów bez względu na wysoką cenę. Widzi się
ten duchowy impuls będzie szukać ujścia. I im bardziej jednak, że z równą gorliwością poszukują materialnego
intensywne jest uczucie materialnego nacisku, tym silniejszy i dobrobytu i moralnego zadowolenia: poszukują nieba w
gwałtowniejszy styl wybuchu. świecie pozaziemskim oraz dobrobytu i wolności w świecie
Opisany wyżej związek między przynależnością religijną i ziemskim”387.
polityczną skłania Toqueville'a do przeciwstawienia Na zakończenie autor wspomina o rozważaniach
katolicyzmu protestantyzmowi. Większość umysłów w jego Tocqueville'a na temat powiązania religii z władzą.
czasach zdawało się wierzyć, że katolicyzm z racji swego Tocqueville twierdził on, że utrzymanie wolności w
kredo i struktury jest mniej przystosowany do politycznej
demokracji niż protestantyzm. Tocqueville widział jednak tę
385
Ibidem, I, s. 301
383 386
Ibidem, II, s. 29 Ibidem, I, s. 301
384 387
Ibidem, II, s. 134 Ibidem, I, s. 43
Mikołajewska 451 452 Zjawisko wspólnoty

silniejsze zjednoczenie. Gdyby katolicyzm potrafił wycofać sprawę inaczej i nigdzie jego reakcja przeciw Oświeceniu nie
się na dłuższy czas z politycznych animozji, które była ostrzejsza niż w jego obronie tej przeciwnej tezy. Przede
sprowokował, wówczas nie mam cienia wątpliwości, że ten wszystkim zauważa, że w Stanach Zjednoczonych polityczna
sam duch wieku, który wydawał się mu tak przeciwny, stanie partia, która była najbardziej egalitarna i demokratyczna,
się na tyle mu przychylny, aby przyznać mu jego wielkość i miała znaczną przewagę rzymskich katolików. “Większość
światłość”383. katolików jest biednych i nie ma szans na wzięcie udziału w
Wizyta Tocqueville'a w Stanach Zjednoczonych zbiegła rządzie, dopóki nie otworzy się on dla obywateli. Stanowią
się z niezwykłą eksplozją religijnego sektarianizmu. Prawie oni mniejszość i wszystkie prawa muszą być szanowane, aby
codziennie rodziła się nowa wiara w tej lub innej formie, zagwarantować im wolne korzystanie ze swoich
zwykle w procesie odgałęziania się lub przeszczepiania. Wraz przywilejów”385.
z nastrojem sektariańskim przyszło szaleństwo ewangelizmu, Istnieje jednak nawet bardziej fundamentalny powód,
które według Tocqueville'a miało osobliwy związek z który wynika z samej natury katolickiej teologii. “W kościele
polityką. Pisząc o religijnych misjonarzach, których spotkał w katolickim religijna wspólnota jest zbudowana z dwóch
rejonach granicznych, odnotował, że “religijna gorliwość w elementów: duchownego i wiernych. Duchowny wyrasta
Stanach Zjednoczonych jest wiecznie rozgrzewana przez ponad rangę swego stada i wszyscy poniżej niego są równi. W
ogień patriotyzmu. Ludzie ci nie działają wyłącznie ze swej doktrynie wiara katolicka umieszcza wszystkie ludzkie
względu na przyszłe życie. Wieczność jest tylko jednym z zdolności na tym samym poziomie. Poddaje ona mędrca i
motywów ich oddania się sprawie. Rozmawiając z tymi ignoranta, geniusza i wulgarny tłum temu samemu kredo.
misjonarzami chrześcijańskiej cywilizacji, jest się Narzuca te same praktyki na bogatego i potrzebującego, tę
zdziwionym, gdy słyszy się tak często o dobrach tego świata i samą pokutę na silnego i słabego. Nie robi ze śmiertelnym
spotyka polityka tam, gdzie oczekiwało się znalezienia człowiekiem żadnych kompromisów, ale redukując całą
duchownego”. ludzką rasę do tego samego standardu, miesza wszystkie
Uderza go powiązanie między materialnym bogactwem i różnice robione przez społeczeństwo u stóp tego samego
mnożeniem się religijnych fanatyków. “Chociaż pragnienie ołtarza, nawet chociaż są one mieszane w zasięgu wzroku
zdobycia dobrych rzeczy należących do tego świata jest Boga”386.
dominującą namiętnością Amerykanów, pojawiają się Protestantyzm z drugiej strony “wykazuje większą
chwilowe wybuchy, podczas których dusze zdają się nagle skłonność, aby czynić ludzi niezależnymi a nie nierównymi”.
palić więzi materii, która ich ogranicza i wznosić się Wynika to według Tocqueville'a z miłości protestantyzmu do
gwałtowanie ku niebu”384. W Stanach Zjednoczonych spotyka bogactwa i przywileju, która współwystępuje z przekonaniami
się formę “najbardziej fanatycznego i prawie dzikiego o charakterze duchowym. Tocqueville pisze o anglo-
spirytualizmu”, która prawie nie istnieje w Europie. Impuls w saksońskich purytanach w Ameryce, że “ludzie ci poświęcają
kierunku przedmiotów duchowych jest na dłuższą metę dla religijnej opinii swoich przyjaciół, swoją rodzinę i swój
nieuchronny. Bez względu na to jak długo jest on kraj. Można by więc uznać, że są oddani dążeniu do
represjonowany przez oddanie się materii, przyjdzie czas, że intelektualnych celów bez względu na wysoką cenę. Widzi się
ten duchowy impuls będzie szukać ujścia. I im bardziej jednak, że z równą gorliwością poszukują materialnego
intensywne jest uczucie materialnego nacisku, tym silniejszy i dobrobytu i moralnego zadowolenia: poszukują nieba w
gwałtowniejszy styl wybuchu. świecie pozaziemskim oraz dobrobytu i wolności w świecie
Opisany wyżej związek między przynależnością religijną i ziemskim”387.
polityczną skłania Toqueville'a do przeciwstawienia Na zakończenie autor wspomina o rozważaniach
katolicyzmu protestantyzmowi. Większość umysłów w jego Tocqueville'a na temat powiązania religii z władzą.
czasach zdawało się wierzyć, że katolicyzm z racji swego Tocqueville twierdził on, że utrzymanie wolności w
kredo i struktury jest mniej przystosowany do politycznej
demokracji niż protestantyzm. Tocqueville widział jednak tę
385
Ibidem, I, s. 301
383 386
Ibidem, II, s. 29 Ibidem, I, s. 301
384 387
Ibidem, II, s. 134 Ibidem, I, s. 43
Mikołajewska 453 454 Zjawisko wspólnoty

demokracji potrzebuje absolutnego oddzielenia religii od sojuszu jest to, że obecnie niewierzący traktują
państwa i polityki. Nie ma nic trudniejszego z racji na chrześcijaństwo bardziej jako ciało polityczne niż religijne.
bliźniacze natężenie namiętności harmonizujących z każdą z “Niewierzący w Europie atakują chrześcijaństwo jako
tych dziedzin. przeciwnika politycznego, a nie jako religijnego
Filozofowie Oświecenia według Tocqueville'a sądzili, że interlokutora. Nienawidzą oni religii chrześcijańskiej jako
pasje religijne wraz z modernizmem ulegną zniszczeniu. opinii utrzymywanej przez partię, a nie jako określonego
“Twierdzili oni, że religijny zapał będzie musiał z błędu we wierzeniach. Odrzucają też kler nie dlatego, że jest
konieczności wygasnąć, gdy wolność stanie się reprezentantem bóstwa, lecz ponieważ jest sprzymierzeńcem
powszechniejsza i wiedza rozprzestrzeni się. Fakty są jednak rządu”391.
z tą teorią niezgodne”388. Rozprzestrzenianie się politycznej
wolności np. w USA jedynie zintensyfikowało namiętności Sacrum jako perspektywa — Fustel de Coulanges
religijne. Jedynie oddzielenie kościoła od państwa może W The Ancient City Fustela de Coulangesa znajdujemy
utrzymać te namiętności w oddzieleniu i Tocqueville pierwsze ściśle analityczne zastosowanie perspektywy sacrum
odnotowuje z aprobatą żarliwy wysiłek większości członków do wyjaśniania organizacji społecznej i zmiany
amerykańskiego duchowieństwa, aby pozostawać z dala od instytucjonalnej. Znaczenie pracy Fustela leży między innymi
polityki i urzędów publicznych. Gdy religia “połączy się z w fakcie, że był on jednym z najbardziej wpływowych
rządem, musi przyjąć zasady, które stosują się jedynie do nauczycieli Durkheima. Biorąc pod uwagę wysoką pozycję,
pewnych narodów. Zawierając przymierze z władzą którą pojęcie sacrum zajmuje w The Ancient City i w
polityczną, religia zwiększa swój autorytet wśród niewielu, wykładach Fustela na cole Normale, gdzie od roku 1979
tracąc nadzieję na władanie wszystkimi”. Kościół nie może studiował Durkheim, nie trzeba daleko szukać źródła tego, co
uczestniczyć we władzy państwa “bez bycia przedmiotem znalazło swój wyraz w użyciu tego pojęcia przez Durkheima.
części tej animozji, którą władza państwa wywołuje”389. Sam Fustel był z przekonania racjonalistą. W jego pracy nie
Istnieje również niebezpieczeństwo, które ma swe źródło ma dowodów religijnej wiary, pragnienia orędownictwa lub
w poszukiwaniu zgody między uniwersalnymi i wiecznymi planów ulepszania. Zarysowywał on ostrą linię podziału
prawdami religii i z konieczności zmiennymi warunkami między ludzkimi motywami w starożytnych miastach–
demokracji. “W miarę jak naród coraz bardziej przyjmuje państwach w Grecji i Rzymie oraz w nowoczesnym świecie.
demokratyczne warunki w społeczeństwie, a wspólnoty “W naszych czasach człowiek nie myśli w taki sam sposób
wykazują demokratyczne skłonności, łączenie religii z jak dwadzieścia pięć wieków wcześniej. Właśnie dlatego nie
instytucjami politycznymi staje się coraz bardziej ma on obecnie rządów takich jak wówczas”392. U podłoża
niebezpieczne. Ponieważ idą czasy, w których autorytet omawianej książki leży teza, że umysł nowoczesnego
będzie przerzucany z rąk do rąk, teorie polityczne będą człowieka jest bardziej świecki i racjonalny niż umysł
zastępować jedna drugą, a ludzie, prawa i konstytucje będą człowieka starożytnego i tylko wtedy gdy się to uzna, można
znikały lub zmieniały się z dnia na dzień i to nie tylko w dotrzeć do korzeni historii instytucji.
jednym sezonie, lecz nieprzerwanie. Agitacja i zmienność są Fustel przypisuje takie samo analityczne znaczenie
właściwe dla natury republiki demokratycznej podobnie jak przeciwstawieniu świętego świeckiemu jak Maine
stagnacja i senność są właściwe dla monarchii przypisywał przeciwstawieniu statusu kontraktowi.
absolutnych”390. Zasadniczą i wyjaśniającą perspektywą nie jest dla niego
W Europie, inaczej niż w Ameryce, chrześcijaństwo było perspektywa prawna lecz religijna. “Gdy bada się instytucje
od wieków ściśle powiązane z władzami politycznymi. starożytności bez brania pod uwagę ich religijnych pojęć,
“Obecnie władze te uległy zniszczeniu i zostało ono uzna się je za niezrozumiałe, dziwaczne i niewytłumaczalne”.
pogrzebane pod ich ruinami”. Ceną tego długotrwałego
388 391
Ibidem, I, s. 308 Ibidem, I, s. 314
389 392
Ibidem , I, s. 310 Numa–Denys Fustel de Coulanges, The Ancient City: A Study on the
390
Ibidem, I, s. 311 Religion, Laws, and Institutions of Greece and Rome, Boston: 1873
Mikołajewska 453 454 Zjawisko wspólnoty

demokracji potrzebuje absolutnego oddzielenia religii od sojuszu jest to, że obecnie niewierzący traktują
państwa i polityki. Nie ma nic trudniejszego z racji na chrześcijaństwo bardziej jako ciało polityczne niż religijne.
bliźniacze natężenie namiętności harmonizujących z każdą z “Niewierzący w Europie atakują chrześcijaństwo jako
tych dziedzin. przeciwnika politycznego, a nie jako religijnego
Filozofowie Oświecenia według Tocqueville'a sądzili, że interlokutora. Nienawidzą oni religii chrześcijańskiej jako
pasje religijne wraz z modernizmem ulegną zniszczeniu. opinii utrzymywanej przez partię, a nie jako określonego
“Twierdzili oni, że religijny zapał będzie musiał z błędu we wierzeniach. Odrzucają też kler nie dlatego, że jest
konieczności wygasnąć, gdy wolność stanie się reprezentantem bóstwa, lecz ponieważ jest sprzymierzeńcem
powszechniejsza i wiedza rozprzestrzeni się. Fakty są jednak rządu”391.
z tą teorią niezgodne”388. Rozprzestrzenianie się politycznej
wolności np. w USA jedynie zintensyfikowało namiętności Sacrum jako perspektywa — Fustel de Coulanges
religijne. Jedynie oddzielenie kościoła od państwa może W The Ancient City Fustela de Coulangesa znajdujemy
utrzymać te namiętności w oddzieleniu i Tocqueville pierwsze ściśle analityczne zastosowanie perspektywy sacrum
odnotowuje z aprobatą żarliwy wysiłek większości członków do wyjaśniania organizacji społecznej i zmiany
amerykańskiego duchowieństwa, aby pozostawać z dala od instytucjonalnej. Znaczenie pracy Fustela leży między innymi
polityki i urzędów publicznych. Gdy religia “połączy się z w fakcie, że był on jednym z najbardziej wpływowych
rządem, musi przyjąć zasady, które stosują się jedynie do nauczycieli Durkheima. Biorąc pod uwagę wysoką pozycję,
pewnych narodów. Zawierając przymierze z władzą którą pojęcie sacrum zajmuje w The Ancient City i w
polityczną, religia zwiększa swój autorytet wśród niewielu, wykładach Fustela na cole Normale, gdzie od roku 1979
tracąc nadzieję na władanie wszystkimi”. Kościół nie może studiował Durkheim, nie trzeba daleko szukać źródła tego, co
uczestniczyć we władzy państwa “bez bycia przedmiotem znalazło swój wyraz w użyciu tego pojęcia przez Durkheima.
części tej animozji, którą władza państwa wywołuje”389. Sam Fustel był z przekonania racjonalistą. W jego pracy nie
Istnieje również niebezpieczeństwo, które ma swe źródło ma dowodów religijnej wiary, pragnienia orędownictwa lub
w poszukiwaniu zgody między uniwersalnymi i wiecznymi planów ulepszania. Zarysowywał on ostrą linię podziału
prawdami religii i z konieczności zmiennymi warunkami między ludzkimi motywami w starożytnych miastach–
demokracji. “W miarę jak naród coraz bardziej przyjmuje państwach w Grecji i Rzymie oraz w nowoczesnym świecie.
demokratyczne warunki w społeczeństwie, a wspólnoty “W naszych czasach człowiek nie myśli w taki sam sposób
wykazują demokratyczne skłonności, łączenie religii z jak dwadzieścia pięć wieków wcześniej. Właśnie dlatego nie
instytucjami politycznymi staje się coraz bardziej ma on obecnie rządów takich jak wówczas”392. U podłoża
niebezpieczne. Ponieważ idą czasy, w których autorytet omawianej książki leży teza, że umysł nowoczesnego
będzie przerzucany z rąk do rąk, teorie polityczne będą człowieka jest bardziej świecki i racjonalny niż umysł
zastępować jedna drugą, a ludzie, prawa i konstytucje będą człowieka starożytnego i tylko wtedy gdy się to uzna, można
znikały lub zmieniały się z dnia na dzień i to nie tylko w dotrzeć do korzeni historii instytucji.
jednym sezonie, lecz nieprzerwanie. Agitacja i zmienność są Fustel przypisuje takie samo analityczne znaczenie
właściwe dla natury republiki demokratycznej podobnie jak przeciwstawieniu świętego świeckiemu jak Maine
stagnacja i senność są właściwe dla monarchii przypisywał przeciwstawieniu statusu kontraktowi.
absolutnych”390. Zasadniczą i wyjaśniającą perspektywą nie jest dla niego
W Europie, inaczej niż w Ameryce, chrześcijaństwo było perspektywa prawna lecz religijna. “Gdy bada się instytucje
od wieków ściśle powiązane z władzami politycznymi. starożytności bez brania pod uwagę ich religijnych pojęć,
“Obecnie władze te uległy zniszczeniu i zostało ono uzna się je za niezrozumiałe, dziwaczne i niewytłumaczalne”.
pogrzebane pod ich ruinami”. Ceną tego długotrwałego
388 391
Ibidem, I, s. 308 Ibidem, I, s. 314
389 392
Ibidem , I, s. 310 Numa–Denys Fustel de Coulanges, The Ancient City: A Study on the
390
Ibidem, I, s. 311 Religion, Laws, and Institutions of Greece and Rome, Boston: 1873
Mikołajewska 455 456 Zjawisko wspólnoty

Dlaczego, pyta on, klasy społeczne miały swój szczególny typów drzewa i innego paliwa. “Religijnym nakazem było
skład, skąd wywodził się absolutny autorytet ojca rodziny, bowiem utrzymywanie ognia w czystości”. Ogień był czymś
osobliwa surowość komunalnego prawa i brak we boskim i ludzie oddawali mu cześć boską i uwielbienie. “W
wcześniejszych fazach jakiegokolwiek pojęcia jednostki i nieszczęściu ludzie udawali się do swojego świętego ognia i
wolności? Dlaczego później cała ta struktura społeczna uległa zasypywali go wymówkami, a w szczęściu wracali, aby mu
rozpadowi? Odpowiedź na te pytania według Fustela leży podziękować (...) Święty ogień był Opatrznością rodziny”394.
wyłącznie w dziedzinie religii. Z tej pierwotnej i zastrzeżonej świętości domowego
“Porównanie wierzeń i prawa ujawnia, że prymitywna ogniska wyłoniły się stopniowo bardziej złożone manifestacje
religia ustanowiła rzymską i grecką rodzinę, małżeństwo i religii. Święte, przeciwstawione temu, co nieczyste lub
rodzicielski autorytet, umocniła porządek związku i uświęcała jedynie materialne, zaczęło rozszerzać się z ognia na inne
prawo własności i prawo dziedziczenia. Ta sama religia elementy i byty. Ołtarz, na którym palił się ogień uległ
poprzez rozszerzenie i powiększenie rodziny utworzyła personifikacji jako Westa. Wielu ze zmarłych członków
jeszcze większe zrzeszenie, tj. miasto i władała nim jak rodziny, czczonych przy tym samym ogniu, stało się Larami,
rodziną. Z niej wywodzą się zarówno wszystkie instytucje, jak stopniowo coraz mniej rozróżnialnymi od bohaterów i
wszystkie prywatne prawa starożytnych. Dzięki niej miasto demonów. Ostatecznie, informuje nas Fustel, pierwotna istota
otrzymało wszystkie swoje prawa, reguły, zwyczaje i władze ognia zostaje przemieniona i zróżnicowana w nieskończenie
sądowe. Jednakże z biegiem czasu ta starożytna religia uległa wiele duchów lądu, rodziny i wspólnoty.
modyfikacji lub została usunięta w cień , a wraz z nią uległy Odwołując się do religii można wyjaśnić zarówno
modyfikacji prywatne prawa i polityczne instytucje. Następnie absolutność władzy rodzicielskiej, jak i równą absolutność
przyszła seria rewolucji i zmian społecznych wynikających autonomii rodziny w prowadzeniu swoich spraw. Fustel
zwykle z rozwoju wiedzy”393. Studia nad miastem–państwem i rozważa alternatywne wyjaśnienia autorytetu rodziny —
jego dezintegracją są “świadkiem i przykładem intymnego naturalny ród, uczucie, siłę, własność — i wszystkie uważa za
związku, który zawsze istniał między ideami ludzi i ich niewystarczające. “Członkowie starożytnej rodziny byli
stanem społecznym”. zjednoczeni przez coś silniejszego niż urodzenie, uczucie lub
Wyżej zaprezentowany temat zostaje rozwinięty w siła fizyczna, tj. przez religię świętego ognia i zmarłych
szczegółowej analizie struktury starożytnej wspólnoty, jej przodków. Powodowało to, że rodzina tworzyła jedno ciało
systemu pokrewieństwa, klasy społecznej, religii i państwa i zarówno w tym życiu, jak i w życiu pozagrobowym.
następnie w analizie dziedzictwa zmian lub rewolucji, w Starożytna rodzina była bardziej asocjacją religijną niż
wyniku których zniknęły wspólnoty, zostając pochłonięte naturalną”395.
przez polityczne mocarstwo. W tej analizie centralną rolę Wszystkie elementy struktury starożytnej rodziny — jej
odgrywa znaczenie, które Fustel przywiązywał do sacrum i do nierozerwalność, jej osobowość prawna, partia potestas,
tego, co mu się przytrafia. To właśnie różni jego podejście do zasada pokrewieństwa po mieczu, nienaruszalność jej progu
przedmiotu od wielu studiów starożytnego prawa i państwa — utrudniające rozumienie jej w naszych nowoczesnych
podejmowanych w jego czasach. Fustel przypisywał religii terminach mogą być wyjaśnione wyłącznie przez absolutny
taką samą przyczynową pierwotność, jak Marks przypisywał autorytet sacrum w umyśle ludzi. Małżeństwo było niczym
własności, Maine prawu, a Burke środowisku fizycznemu. innym niż religijnym przejściem kobiety z jednej rodziny do
Starożytna wspólnota wywodziła swoją naturę i swój drugiej: przejściem od czczenia jednego świętego ogniska do
autorytet ze świętego ognia. “Ogień ten przestał jarzyć się na drugiego wymagającym poddania jej oczyszczeniu, oderwania
ołtarzu tylko wówczas, gdy ginęła cała rodzina. Wygasłe od wszelkich połączeń z poprzednim kultem. Stąd wywodzi
palenisko i wygasła rodzina były w czasach starożytnych się surowość zasady pokrewieństwa.
wyrażeniami synonimicznymi”. Świętość ogniska domowego To, co dotyczy genezy rodziny, odnosi się również do
wyróżniała ludzi, którzy byli kwalifikowani do pielęgnowania genezy szerszych zrzeszeń otaczających rodzinę. “Na
go wśród elementów, które mogą karmić ogień, tj. pewnych
394
Ibidem, s. 29, 132
393 395
Ibidem, s. 12 Ibidem, s. 51 przypis
Mikołajewska 455 456 Zjawisko wspólnoty

Dlaczego, pyta on, klasy społeczne miały swój szczególny typów drzewa i innego paliwa. “Religijnym nakazem było
skład, skąd wywodził się absolutny autorytet ojca rodziny, bowiem utrzymywanie ognia w czystości”. Ogień był czymś
osobliwa surowość komunalnego prawa i brak we boskim i ludzie oddawali mu cześć boską i uwielbienie. “W
wcześniejszych fazach jakiegokolwiek pojęcia jednostki i nieszczęściu ludzie udawali się do swojego świętego ognia i
wolności? Dlaczego później cała ta struktura społeczna uległa zasypywali go wymówkami, a w szczęściu wracali, aby mu
rozpadowi? Odpowiedź na te pytania według Fustela leży podziękować (...) Święty ogień był Opatrznością rodziny”394.
wyłącznie w dziedzinie religii. Z tej pierwotnej i zastrzeżonej świętości domowego
“Porównanie wierzeń i prawa ujawnia, że prymitywna ogniska wyłoniły się stopniowo bardziej złożone manifestacje
religia ustanowiła rzymską i grecką rodzinę, małżeństwo i religii. Święte, przeciwstawione temu, co nieczyste lub
rodzicielski autorytet, umocniła porządek związku i uświęcała jedynie materialne, zaczęło rozszerzać się z ognia na inne
prawo własności i prawo dziedziczenia. Ta sama religia elementy i byty. Ołtarz, na którym palił się ogień uległ
poprzez rozszerzenie i powiększenie rodziny utworzyła personifikacji jako Westa. Wielu ze zmarłych członków
jeszcze większe zrzeszenie, tj. miasto i władała nim jak rodziny, czczonych przy tym samym ogniu, stało się Larami,
rodziną. Z niej wywodzą się zarówno wszystkie instytucje, jak stopniowo coraz mniej rozróżnialnymi od bohaterów i
wszystkie prywatne prawa starożytnych. Dzięki niej miasto demonów. Ostatecznie, informuje nas Fustel, pierwotna istota
otrzymało wszystkie swoje prawa, reguły, zwyczaje i władze ognia zostaje przemieniona i zróżnicowana w nieskończenie
sądowe. Jednakże z biegiem czasu ta starożytna religia uległa wiele duchów lądu, rodziny i wspólnoty.
modyfikacji lub została usunięta w cień , a wraz z nią uległy Odwołując się do religii można wyjaśnić zarówno
modyfikacji prywatne prawa i polityczne instytucje. Następnie absolutność władzy rodzicielskiej, jak i równą absolutność
przyszła seria rewolucji i zmian społecznych wynikających autonomii rodziny w prowadzeniu swoich spraw. Fustel
zwykle z rozwoju wiedzy”393. Studia nad miastem–państwem i rozważa alternatywne wyjaśnienia autorytetu rodziny —
jego dezintegracją są “świadkiem i przykładem intymnego naturalny ród, uczucie, siłę, własność — i wszystkie uważa za
związku, który zawsze istniał między ideami ludzi i ich niewystarczające. “Członkowie starożytnej rodziny byli
stanem społecznym”. zjednoczeni przez coś silniejszego niż urodzenie, uczucie lub
Wyżej zaprezentowany temat zostaje rozwinięty w siła fizyczna, tj. przez religię świętego ognia i zmarłych
szczegółowej analizie struktury starożytnej wspólnoty, jej przodków. Powodowało to, że rodzina tworzyła jedno ciało
systemu pokrewieństwa, klasy społecznej, religii i państwa i zarówno w tym życiu, jak i w życiu pozagrobowym.
następnie w analizie dziedzictwa zmian lub rewolucji, w Starożytna rodzina była bardziej asocjacją religijną niż
wyniku których zniknęły wspólnoty, zostając pochłonięte naturalną”395.
przez polityczne mocarstwo. W tej analizie centralną rolę Wszystkie elementy struktury starożytnej rodziny — jej
odgrywa znaczenie, które Fustel przywiązywał do sacrum i do nierozerwalność, jej osobowość prawna, partia potestas,
tego, co mu się przytrafia. To właśnie różni jego podejście do zasada pokrewieństwa po mieczu, nienaruszalność jej progu
przedmiotu od wielu studiów starożytnego prawa i państwa — utrudniające rozumienie jej w naszych nowoczesnych
podejmowanych w jego czasach. Fustel przypisywał religii terminach mogą być wyjaśnione wyłącznie przez absolutny
taką samą przyczynową pierwotność, jak Marks przypisywał autorytet sacrum w umyśle ludzi. Małżeństwo było niczym
własności, Maine prawu, a Burke środowisku fizycznemu. innym niż religijnym przejściem kobiety z jednej rodziny do
Starożytna wspólnota wywodziła swoją naturę i swój drugiej: przejściem od czczenia jednego świętego ogniska do
autorytet ze świętego ognia. “Ogień ten przestał jarzyć się na drugiego wymagającym poddania jej oczyszczeniu, oderwania
ołtarzu tylko wówczas, gdy ginęła cała rodzina. Wygasłe od wszelkich połączeń z poprzednim kultem. Stąd wywodzi
palenisko i wygasła rodzina były w czasach starożytnych się surowość zasady pokrewieństwa.
wyrażeniami synonimicznymi”. Świętość ogniska domowego To, co dotyczy genezy rodziny, odnosi się również do
wyróżniała ludzi, którzy byli kwalifikowani do pielęgnowania genezy szerszych zrzeszeń otaczających rodzinę. “Na
go wśród elementów, które mogą karmić ogień, tj. pewnych
394
Ibidem, s. 29, 132
393 395
Ibidem, s. 12 Ibidem, s. 51 przypis
Mikołajewska 457 458 Zjawisko wspólnoty

początku rodzina żyła w izolacji i człowiek znał jedynie klienci walczyli o pozycję klasy średniej w starożytnym
domowych bogów (...) Ponad rodziną utworzyła się fratria z mieście, a w trzeciej plebejusze uzyskali co najmniej
jej bogiem (...) Następnie pojawiło się plemię i bóg plemienny członkostwo w mieście. Wraz z tym ostatnio wymienionym
(...) Ostatecznie przyszło miasto i ludzie wyobrażali sobie rozszerzeniem obywatelstwa starożytna wspólnota przestała
boga, którego opatrzność rozciągała się na całe miasto (...) istnieć. We wszystkich trzech rewolucjach kluczowym
hierarchię wyznań i hierarchię zrzeszenia. Wśród czynnikiem była religia i klasowe prawo uczestniczenia w
starożytnych idea religijna była inspirującym tchnieniem i niej. Plebejusze zwyciężyli przede wszystkim w tym sensie, że
organizatorem społeczeństwa”396. zyskali prawo do czczenia wspólnotowych bóstw i miejsce
Równie decydującą rolę odgrywała religia, jeśli chodzi o właściwe dla oddawania im czci. “Plebejusz świętował
naturę klasy społecznej w starożytnym społeczeństwie. Ważne festiwale religijne w swojej części i w swoim mieście tak jak
rozróżnienie między plebejuszami i patrycjuszami ma patrycjusz świętował swoje składanie ofiary. Plebejusz miał
niewiele wspólnego z nierównością w posiadanej własności, religię”. Korzyści polityczne przyszły później.
gdyż istnieli bogaci plebejusze i zubożali patrycjusze. Różnica “Był to ostatni podbój przez niższy porządek. Nie
między tymi klasami — kiedyś równie absolutna w Grecji i pozostało mu już nic więcej do życzenia. Patrycjusze stracili
Rzymie jak między kastami w nowoczesnych Indiach — nawet swoją religijną nadrzędność. Nic już nie odróżniało ich
wywodziła się z faktu, że patrycjusze posiadali święty ogień, a od plebsu. Imię patrycjusza było już tylko pamiątką. Zniknęło
plebejusze nie. Dla plebejuszy było to zakazane. “Plebejuszy stare prawo, na którym zbudowane były zarówno rzymskie,
charakteryzowało jedno — nie mieli domowego ogniska. Nie jak i wszystkie inne starożytne miasta”399.
posiadali, przynajmniej początkowo, żadnego domowego The Ancient City, pisze autor, jest czymś więcej niż
ołtarza”. Nie mając świętego ognia byli pozbawieni rytów analizą społecznej organizacji i dezorganizacji. Stanowi
małżeństwa i zabezpieczenia własności. “Dla plebejuszy nie socjologię wiedzy i wierzeń. Fustel interesował się “bliskim
istniało ani prawo, ani sprawiedliwość, gdyż prawo było związkiem, który zawsze istniał między ideami człowieka i
decyzją religijną, a procedura była zestawem rytów”397. jego stanem społecznym”. Wiara w świętość pewnych
“Widzimy jak w prymitywnej epoce miast wiele klas było aspektów środowiska jest tym, co doprowadza do
umieszczonych na drabinie, jedne nad drugimi. Na szczycie szczególnego systemu społecznego. Dezintegracja tego
była arystokracja rodziny wodzów w oficjalnym języku w systemu społecznego wynika z kolei z istotnych zmian w
Rzymie nazywana patres, a w języku klientów reges (...) wierzeniu.
Poniżej były młodsze odgałęzienia rodzin. Jeszcze niżej “Prymitywna religia, której symbolami były nieruchomy
znajdowali się klienci i na samym dole plebs. To kamień ogniska domowego i grób przodka — religia, która
zróżnicowanie klasowe wywodziło się z religii”. ustanowiła starożytną rodzinę i następnie zorganizowała
Fustel zauważa jednak, że żadne z tych społecznych miasto — zmieniła się z czasem i zestarzała. Ludzki umysł
uporządkowań nie może być wieczne. Niosą one w sobie umocnił się i przyjął nowe wierzenia. Ludzie zaczęli rozwijać
zarodek choroby i śmierci, którym jest nierówność. Wielu myśl o naturze niematerialnej. Wyobrażenie o ludzkiej duszy
ludzi jest zainteresowanych zniszczeniem tej społecznej stało się bardziej określone i prawie równocześnie w ich
organizacji, która nie przynosi im korzyści”398. umysłach zrodziło się wyobrażenie o boskiej inteligencji”400.
Autor nie znajduje w omawianym artykule miejsca na Fustel mówi o wpływie sekularyzacji na wyobrażenia
szczegółowy opis podejścia Fustela do trzech rewolucji, które człowieka o przyrodzie i człowieku. Najpierw wiara w bóstwa
przez wiele stuleci przekształcały naturę i związek między przekształciła się w na tyle wielką świadomość fizycznej
klasami społecznymi, a wraz nimi strukturę rodziny i natury, że tożsamości bogów rozpadły się w nicość. Następnie
wspólnoty. Wystarczy powiedzieć, że w pierwszej rewolucji publiczne palenisko miasta “zostało niepostrzeżenie poddane
arystokracja wywyższyła siebie ponad króla. W drugiej w wątpliwość tak jak poprzednio ognisko domowe”. Nawet
bóstwa przyrody zmieniły swój charakter. Będąc najpierw
396
Ibidem, s. 175
397 399
Ibidem, s. 311 Ibidem, s. 409
398 400
Ibidem, s. 313 Ibidem, s. 471
Mikołajewska 457 458 Zjawisko wspólnoty

początku rodzina żyła w izolacji i człowiek znał jedynie klienci walczyli o pozycję klasy średniej w starożytnym
domowych bogów (...) Ponad rodziną utworzyła się fratria z mieście, a w trzeciej plebejusze uzyskali co najmniej
jej bogiem (...) Następnie pojawiło się plemię i bóg plemienny członkostwo w mieście. Wraz z tym ostatnio wymienionym
(...) Ostatecznie przyszło miasto i ludzie wyobrażali sobie rozszerzeniem obywatelstwa starożytna wspólnota przestała
boga, którego opatrzność rozciągała się na całe miasto (...) istnieć. We wszystkich trzech rewolucjach kluczowym
hierarchię wyznań i hierarchię zrzeszenia. Wśród czynnikiem była religia i klasowe prawo uczestniczenia w
starożytnych idea religijna była inspirującym tchnieniem i niej. Plebejusze zwyciężyli przede wszystkim w tym sensie, że
organizatorem społeczeństwa”396. zyskali prawo do czczenia wspólnotowych bóstw i miejsce
Równie decydującą rolę odgrywała religia, jeśli chodzi o właściwe dla oddawania im czci. “Plebejusz świętował
naturę klasy społecznej w starożytnym społeczeństwie. Ważne festiwale religijne w swojej części i w swoim mieście tak jak
rozróżnienie między plebejuszami i patrycjuszami ma patrycjusz świętował swoje składanie ofiary. Plebejusz miał
niewiele wspólnego z nierównością w posiadanej własności, religię”. Korzyści polityczne przyszły później.
gdyż istnieli bogaci plebejusze i zubożali patrycjusze. Różnica “Był to ostatni podbój przez niższy porządek. Nie
między tymi klasami — kiedyś równie absolutna w Grecji i pozostało mu już nic więcej do życzenia. Patrycjusze stracili
Rzymie jak między kastami w nowoczesnych Indiach — nawet swoją religijną nadrzędność. Nic już nie odróżniało ich
wywodziła się z faktu, że patrycjusze posiadali święty ogień, a od plebsu. Imię patrycjusza było już tylko pamiątką. Zniknęło
plebejusze nie. Dla plebejuszy było to zakazane. “Plebejuszy stare prawo, na którym zbudowane były zarówno rzymskie,
charakteryzowało jedno — nie mieli domowego ogniska. Nie jak i wszystkie inne starożytne miasta”399.
posiadali, przynajmniej początkowo, żadnego domowego The Ancient City, pisze autor, jest czymś więcej niż
ołtarza”. Nie mając świętego ognia byli pozbawieni rytów analizą społecznej organizacji i dezorganizacji. Stanowi
małżeństwa i zabezpieczenia własności. “Dla plebejuszy nie socjologię wiedzy i wierzeń. Fustel interesował się “bliskim
istniało ani prawo, ani sprawiedliwość, gdyż prawo było związkiem, który zawsze istniał między ideami człowieka i
decyzją religijną, a procedura była zestawem rytów”397. jego stanem społecznym”. Wiara w świętość pewnych
“Widzimy jak w prymitywnej epoce miast wiele klas było aspektów środowiska jest tym, co doprowadza do
umieszczonych na drabinie, jedne nad drugimi. Na szczycie szczególnego systemu społecznego. Dezintegracja tego
była arystokracja rodziny wodzów w oficjalnym języku w systemu społecznego wynika z kolei z istotnych zmian w
Rzymie nazywana patres, a w języku klientów reges (...) wierzeniu.
Poniżej były młodsze odgałęzienia rodzin. Jeszcze niżej “Prymitywna religia, której symbolami były nieruchomy
znajdowali się klienci i na samym dole plebs. To kamień ogniska domowego i grób przodka — religia, która
zróżnicowanie klasowe wywodziło się z religii”. ustanowiła starożytną rodzinę i następnie zorganizowała
Fustel zauważa jednak, że żadne z tych społecznych miasto — zmieniła się z czasem i zestarzała. Ludzki umysł
uporządkowań nie może być wieczne. Niosą one w sobie umocnił się i przyjął nowe wierzenia. Ludzie zaczęli rozwijać
zarodek choroby i śmierci, którym jest nierówność. Wielu myśl o naturze niematerialnej. Wyobrażenie o ludzkiej duszy
ludzi jest zainteresowanych zniszczeniem tej społecznej stało się bardziej określone i prawie równocześnie w ich
organizacji, która nie przynosi im korzyści”398. umysłach zrodziło się wyobrażenie o boskiej inteligencji”400.
Autor nie znajduje w omawianym artykule miejsca na Fustel mówi o wpływie sekularyzacji na wyobrażenia
szczegółowy opis podejścia Fustela do trzech rewolucji, które człowieka o przyrodzie i człowieku. Najpierw wiara w bóstwa
przez wiele stuleci przekształcały naturę i związek między przekształciła się w na tyle wielką świadomość fizycznej
klasami społecznymi, a wraz nimi strukturę rodziny i natury, że tożsamości bogów rozpadły się w nicość. Następnie
wspólnoty. Wystarczy powiedzieć, że w pierwszej rewolucji publiczne palenisko miasta “zostało niepostrzeżenie poddane
arystokracja wywyższyła siebie ponad króla. W drugiej w wątpliwość tak jak poprzednio ognisko domowe”. Nawet
bóstwa przyrody zmieniły swój charakter. Będąc najpierw
396
Ibidem, s. 175
397 399
Ibidem, s. 311 Ibidem, s. 409
398 400
Ibidem, s. 313 Ibidem, s. 471
Mikołajewska 459 460 Zjawisko wspólnoty

bóstwami domowymi, a następnie wspólnotowymi, zostały społeczeństwie greckim, jego związku ze społeczną
połączone w jeden byt. “Wielość bóstw dręczyła umysł i organizacją i z tym, co się wydarzyło, gdy dzięki rewolucji,
odczuwano potrzebę zredukowania ich liczby” najpierw do wojnie i handlowi sacrum uległo sekularyzacji. Fustel
kilku, a następnie do jednego obejmującego wszystko bytu, pokazuje nam po prostu, że podstawowe kategorie wczesnej
Boga. greckiej i rzymskiej myśli uformowały się w atmosferze
“Rewolucja intelektualna postępowała więc powoli i sacrum i że pytania stawiane później przez racjonalistów były
niewyraźnie. Nawet duchowni nie zgłaszali sprzeciwu, pytaniami wypływającymi z sekularyzacji.
ponieważ dopóki ofiarę składano w wyznaczonych dniach, Fustel kończy swą książkę następującymi słowami:
dopóty starożytna religia wydawała się zabezpieczona. Idee “Napisaliśmy historię wiary. Wraz z jej ustanowieniem,
mogły się zmienić, a wiara umrzeć, byleby ryty broniły się została utworzona społeczność ludzka. Gdy podlegała ona
przed atakiem. Bez jakichkolwiek zmian w praktykach modyfikacji, społeczeństwo ulegało szeregowi rewolucji. Gdy
wydarzało się więc to, że wierzenia uległy przekształceniu i znikała, społeczeństwo także zmieniło swój charakter. Takie
że domowa i komunalna religia straciła swój wpływ na było prawo starożytnych czasów”403.
ludzkie umysły”401.
Właśnie w tych warunkach, pisze autor, możemy widzieć Sacrum i profanum ––Durkheim
oczami Fustela narodziny greckiego racjonalizmu. Najpierw Tylko jeden krok dzieli Fustela de Coulanges od jego
pojawili się filozofowie przyrody, którzy widząc, jak ucznia Durkheima, pisze autor. Rozróżnienie sacrum i
skutecznie zniszczono bogów, poszukiwali w samych takich profanum przez Durkheima i połączenie go z tym, co
elementach, jak ogień, woda i ziemia pierwotnej potęgi. społeczne stanowią rozszerzenie i systematyzację tego, co
Następnie, wiek lub dwa później, pojawili się filozofowie Fustel ograniczył do klasycznego miasta–państwa.
moralni, którzy przenieśli świeckość do moralności i państwa. Sacrum było najważniejszym i najradykalniejszym z
“Poruszyli, jak to wyraził się Platon, co było dotychczas wszystkich pojęć i perspektyw Durkheima, zważywszy na
niewzruszone. Umieścili zasadę religijnego sentymentu i wiek, w którym żył. Odwoływał się do sacrum, gdy wyjaśniał
polityki w ludzkiej świadomości, a nie w zwyczajach spajającą naturę społeczeństwa, przymus, który społeczeństwo
przodków lub w niezmiennej tradycji”. Znajomość świętego narzuca na człowieka, początki kultury i nawet myśli
obyczaju zastąpiono świeckimi sztukami retoryki, ludzkiej, co z całą pewnością należy zaliczyć do najbardziej
przekonywania i rzucania wyzwania prawdziwości, co zuchwałego wkładu niewierzącego pozytywisty. Fakt, że
stanowi istotę jednostkowego rozumu. Durkheim definiuje sacrum jako apoteozę lub przeobrażenie
Gdy zastanawianie się już się raz obudziło, człowiek nie społeczeństwa nie oznacza jednak, że jest ono dla niego
chciał już dłużej ani wierzyć bez uzasadniania, ani też zaledwie siłą pochodną lub wtórną. Wręcz przeciwnie.
podlegać rządzeniu bez poddawania dyskusji swych instytucji Różnica między sacrum i profanum jest według Durkheima
i wartości. Wątpił w sprawiedliwość starych praw i innych najbardziej fundamentalną różnicą w całej myśli ludzkiej.
praw świtających mu w głowie. (...) Autorytet starych Durkheim podobnie jak Tocqueville uznawał religię za
instytucji umarł wraz z autorytetem narodowych bogów i źródło nie tylko wszystkich podstawowych pojęć, ale całej
nawyk sprawdzania utrwalił się zarówno w domach ludzi, jak struktury myśli ludzkiej. “Filozofia i nauki zrodziły się z
i na publicznym forum”402. religii, ponieważ religia najpierw odgrywała rolę nauki i
Rzadko kto traktował problem rozwoju greckiego filozofii. Rzadko zauważano jednak, że religia nie ogranicza
racjonalizmu w Złotym Wieku tak jak Fustel. Temat ten nie się do wzbogacania ludzkiego intelektu, uformowanego już
stanowił z całą pewnością głównego przedmiotu jego książki, uprzednio przy pomocy pewnej ilości idei, lecz że przyczynia
gdy rozpoczynał swą pracę nad The Ancient City, chcąc się do formowania się samego intelektu. Ludzie zawdzięczają
wyjaśnić wielkość piątego wieku przed naszą erą. Konkluzja
ta wynikła z przeprowadzonej analizy roli sacrum w

401
Ibidem, s. 472, 473 przypis
402 403
Ibidem, s. 475 przypis Ibidem, s. 529
Mikołajewska 459 460 Zjawisko wspólnoty

bóstwami domowymi, a następnie wspólnotowymi, zostały społeczeństwie greckim, jego związku ze społeczną
połączone w jeden byt. “Wielość bóstw dręczyła umysł i organizacją i z tym, co się wydarzyło, gdy dzięki rewolucji,
odczuwano potrzebę zredukowania ich liczby” najpierw do wojnie i handlowi sacrum uległo sekularyzacji. Fustel
kilku, a następnie do jednego obejmującego wszystko bytu, pokazuje nam po prostu, że podstawowe kategorie wczesnej
Boga. greckiej i rzymskiej myśli uformowały się w atmosferze
“Rewolucja intelektualna postępowała więc powoli i sacrum i że pytania stawiane później przez racjonalistów były
niewyraźnie. Nawet duchowni nie zgłaszali sprzeciwu, pytaniami wypływającymi z sekularyzacji.
ponieważ dopóki ofiarę składano w wyznaczonych dniach, Fustel kończy swą książkę następującymi słowami:
dopóty starożytna religia wydawała się zabezpieczona. Idee “Napisaliśmy historię wiary. Wraz z jej ustanowieniem,
mogły się zmienić, a wiara umrzeć, byleby ryty broniły się została utworzona społeczność ludzka. Gdy podlegała ona
przed atakiem. Bez jakichkolwiek zmian w praktykach modyfikacji, społeczeństwo ulegało szeregowi rewolucji. Gdy
wydarzało się więc to, że wierzenia uległy przekształceniu i znikała, społeczeństwo także zmieniło swój charakter. Takie
że domowa i komunalna religia straciła swój wpływ na było prawo starożytnych czasów”403.
ludzkie umysły”401.
Właśnie w tych warunkach, pisze autor, możemy widzieć Sacrum i profanum ––Durkheim
oczami Fustela narodziny greckiego racjonalizmu. Najpierw Tylko jeden krok dzieli Fustela de Coulanges od jego
pojawili się filozofowie przyrody, którzy widząc, jak ucznia Durkheima, pisze autor. Rozróżnienie sacrum i
skutecznie zniszczono bogów, poszukiwali w samych takich profanum przez Durkheima i połączenie go z tym, co
elementach, jak ogień, woda i ziemia pierwotnej potęgi. społeczne stanowią rozszerzenie i systematyzację tego, co
Następnie, wiek lub dwa później, pojawili się filozofowie Fustel ograniczył do klasycznego miasta–państwa.
moralni, którzy przenieśli świeckość do moralności i państwa. Sacrum było najważniejszym i najradykalniejszym z
“Poruszyli, jak to wyraził się Platon, co było dotychczas wszystkich pojęć i perspektyw Durkheima, zważywszy na
niewzruszone. Umieścili zasadę religijnego sentymentu i wiek, w którym żył. Odwoływał się do sacrum, gdy wyjaśniał
polityki w ludzkiej świadomości, a nie w zwyczajach spajającą naturę społeczeństwa, przymus, który społeczeństwo
przodków lub w niezmiennej tradycji”. Znajomość świętego narzuca na człowieka, początki kultury i nawet myśli
obyczaju zastąpiono świeckimi sztukami retoryki, ludzkiej, co z całą pewnością należy zaliczyć do najbardziej
przekonywania i rzucania wyzwania prawdziwości, co zuchwałego wkładu niewierzącego pozytywisty. Fakt, że
stanowi istotę jednostkowego rozumu. Durkheim definiuje sacrum jako apoteozę lub przeobrażenie
Gdy zastanawianie się już się raz obudziło, człowiek nie społeczeństwa nie oznacza jednak, że jest ono dla niego
chciał już dłużej ani wierzyć bez uzasadniania, ani też zaledwie siłą pochodną lub wtórną. Wręcz przeciwnie.
podlegać rządzeniu bez poddawania dyskusji swych instytucji Różnica między sacrum i profanum jest według Durkheima
i wartości. Wątpił w sprawiedliwość starych praw i innych najbardziej fundamentalną różnicą w całej myśli ludzkiej.
praw świtających mu w głowie. (...) Autorytet starych Durkheim podobnie jak Tocqueville uznawał religię za
instytucji umarł wraz z autorytetem narodowych bogów i źródło nie tylko wszystkich podstawowych pojęć, ale całej
nawyk sprawdzania utrwalił się zarówno w domach ludzi, jak struktury myśli ludzkiej. “Filozofia i nauki zrodziły się z
i na publicznym forum”402. religii, ponieważ religia najpierw odgrywała rolę nauki i
Rzadko kto traktował problem rozwoju greckiego filozofii. Rzadko zauważano jednak, że religia nie ogranicza
racjonalizmu w Złotym Wieku tak jak Fustel. Temat ten nie się do wzbogacania ludzkiego intelektu, uformowanego już
stanowił z całą pewnością głównego przedmiotu jego książki, uprzednio przy pomocy pewnej ilości idei, lecz że przyczynia
gdy rozpoczynał swą pracę nad The Ancient City, chcąc się do formowania się samego intelektu. Ludzie zawdzięczają
wyjaśnić wielkość piątego wieku przed naszą erą. Konkluzja
ta wynikła z przeprowadzonej analizy roli sacrum w

401
Ibidem, s. 472, 473 przypis
402 403
Ibidem, s. 475 przypis Ibidem, s. 529
Mikołajewska 461 462 Zjawisko wspólnoty

jej nie tylko znaczną część swej wiedzy, ale również i formę, radykalnie sobie przeciwstawnych. Tradycyjne
w której wiedza ta jest wypracowywana”404. przeciwstawienie dobra złu jest przy tym odróżnieniu niczym.
Nie ma potrzeby powtarzać, pisze autor, co zostało już Dobro i zło są bowiem jedynie przeciwstawnymi gatunkami
powiedziane o specyficznych sposobach wyjaśniania przez tej samej klasy (sensu moralnego) i podobnie jak choroba i
Durkheima takich umysłowych kategorii jak masa, czas i zdrowie są dwoma różnymi aspektami tego samego porządku
przestrzeń. Jest bezsporne, że kategorie te są w języku faktów, podczas gdy sacrum i profanum były zawsze i
Durkheima zasadniczo społeczne w swej genezie. Jednakże wszędzie rozumiane przez ludzki umysł jako dwie odrębne
stracimy wiele ze specyfiki “społecznego” u Durkheima, klasy, dwa światy, które nie mają ze sobą nic wspólnego”406.
jeżeli nie zauważymy, że kategorie te odzwierciedlają również Absolutność i uniwersalność tego kontrastu nie oznacza,
sacrum. Sacrum i społeczne są w gruncie rzeczy rozróżnialne, że rzeczy i byty nie mogą przenosić się z jednej sfery do
lecz nierozdzielne. Można więc według autora powiedzieć, że drugiej. Sposób przejścia ukazuje jednak wyraźnie
sacrum jest “społecznym” podniesionym w życiu jednostek odseparowanie tych dwóch królestw. Aby osoba lub rzecz
do najwyższej możliwej rangi kategorycznego imperatywu i mogły przejść ze stanu profanum do stanu sacrum, wymaga
gdy jest podniesione do tej potęgi, wówczas znajduje się w się od nich oczyszczających rytów, jak np. inicjacja lub
swej własnej dziedzinie. ceremonie eucharystyczne. Przejście rzeczy od sacrum do
Podział świata na dwie dziedziny, z których jedna zawiera profanum jest często konsekwencją erozji wartości, zburzenia
wszystko, co jest sacrum, a druga wszystko, co jest profanum, bóstw i istnień w rezultacie ukazania się nowych manifestacji
jest charakterystyczną cechą myśli religijnej. Wierzenia, mity, sacrum w formie nowych religii lub rozprzestrzenienia się
dogmaty i legendy są albo reprezentacjami lub systemami sceptycyzmu.
reprezentacji, które wyrażają naturę rzeczy świętych, cnotę i Gdy jeden zestaw obrzędów ulega erozji i zanika,
moc, które są im przypisane lub ich powiązania ze sobą wówczas pojawiają się nowe istnienia, rzeczy lub stany,
nawzajem i z tym, co jest profanum. Jednakże rzeczy święte którym przydzielony zostaje status świętości. Dotyczy to
nie sprowadzają się jedynie do bytów osobowych nazywanych często również systemów społecznych i intelektualnych, które
bogami lub duchami. Skała, drzewo, źródło, kamień, kawałek miały swój początek w jak najbardziej utylitarnych lub
drewna, dom, jedynym słowem wszystko może stać się święte. racjonalnych warunkach, łącznie z tymi, które są dedykowane
Rytuał może mieć taki charakter i faktycznie nie ma takiego obaleniu pewnych istniejących systemów świętych wartości w
rytuału, który by go w pewnym stopniu nie miał”405. imię krytycznego rozumu. Durkheim odwołuje się tu do losu
Rzeczy święte mają naturalną przewagę nad profanum — racjonalizmu w czasie rewolucji, gdy został on przekształcony
są bardziej godne i mają wyższą moc —szczególnie, jeśli w publiczne oddawanie czci Bogini Rozumu i w ustanowienie
chodzi o ich związek z samym człowiekiem. Człowiek je nowych upamiętniających festiwali.
poważa, poświęca się dla nich w tym lub innym stopniu. Autor widzi najpełniejsze wykorzystanie potencjału
Czasami stosunek człowieka do sacrum jest przepełniony sacrum przez Durkheima w jego użyciu sacrum jako
lękiem, miłością lub bezgranicznym przerażeniem. Innym metodologii. Można to pokazać na przykładzie kontraktu.
razem jego stosunek do świętych przedmiotów charakteryzuje Durkheim twierdził uparcie, że kontraktu nie można wyjaśnić
się spokojem i przyjemnością. Chociaż nawet w obliczu w terminach jednostkowego interesu i rozumu, gdyż opiera
bogów człowiek nie zawsze wyraża swój stan niższości. Może się on na fundamentach poprzedzających kontrakt, które
żartować z nimi lub z nich, biczować fetysz, który przyniósł ostatecznie pochodzą ze wspólnoty. Moc kontraktu jest
mu nieszczęście. Zawsze przyjmuje jednak wyższość rzeczy również odzwierciedleniem sacrum, czyli zdolności
świętych. społeczeństwa do uświęcenia tego związku w sposób, w który
Różnica między sacrum i profanum jest absolutna. “W inne związki nie zostały uświęcone. Dzieje się to za
całej historii myśli ludzkiej trudno znaleźć przykład dwóch pośrednictwem języka.
kategorii rzeczy równie całkowicie odróżnionych lub równie “W słowach istnieje coś, co jest rzeczywiste, naturalne i
żywe i mogą one zostać obdarzone świętą mocą, która
404
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, s. 9
405 406
Ibidem, s. 37 Ibidem, s. 38 przypis
Mikołajewska 461 462 Zjawisko wspólnoty

jej nie tylko znaczną część swej wiedzy, ale również i formę, radykalnie sobie przeciwstawnych. Tradycyjne
w której wiedza ta jest wypracowywana”404. przeciwstawienie dobra złu jest przy tym odróżnieniu niczym.
Nie ma potrzeby powtarzać, pisze autor, co zostało już Dobro i zło są bowiem jedynie przeciwstawnymi gatunkami
powiedziane o specyficznych sposobach wyjaśniania przez tej samej klasy (sensu moralnego) i podobnie jak choroba i
Durkheima takich umysłowych kategorii jak masa, czas i zdrowie są dwoma różnymi aspektami tego samego porządku
przestrzeń. Jest bezsporne, że kategorie te są w języku faktów, podczas gdy sacrum i profanum były zawsze i
Durkheima zasadniczo społeczne w swej genezie. Jednakże wszędzie rozumiane przez ludzki umysł jako dwie odrębne
stracimy wiele ze specyfiki “społecznego” u Durkheima, klasy, dwa światy, które nie mają ze sobą nic wspólnego”406.
jeżeli nie zauważymy, że kategorie te odzwierciedlają również Absolutność i uniwersalność tego kontrastu nie oznacza,
sacrum. Sacrum i społeczne są w gruncie rzeczy rozróżnialne, że rzeczy i byty nie mogą przenosić się z jednej sfery do
lecz nierozdzielne. Można więc według autora powiedzieć, że drugiej. Sposób przejścia ukazuje jednak wyraźnie
sacrum jest “społecznym” podniesionym w życiu jednostek odseparowanie tych dwóch królestw. Aby osoba lub rzecz
do najwyższej możliwej rangi kategorycznego imperatywu i mogły przejść ze stanu profanum do stanu sacrum, wymaga
gdy jest podniesione do tej potęgi, wówczas znajduje się w się od nich oczyszczających rytów, jak np. inicjacja lub
swej własnej dziedzinie. ceremonie eucharystyczne. Przejście rzeczy od sacrum do
Podział świata na dwie dziedziny, z których jedna zawiera profanum jest często konsekwencją erozji wartości, zburzenia
wszystko, co jest sacrum, a druga wszystko, co jest profanum, bóstw i istnień w rezultacie ukazania się nowych manifestacji
jest charakterystyczną cechą myśli religijnej. Wierzenia, mity, sacrum w formie nowych religii lub rozprzestrzenienia się
dogmaty i legendy są albo reprezentacjami lub systemami sceptycyzmu.
reprezentacji, które wyrażają naturę rzeczy świętych, cnotę i Gdy jeden zestaw obrzędów ulega erozji i zanika,
moc, które są im przypisane lub ich powiązania ze sobą wówczas pojawiają się nowe istnienia, rzeczy lub stany,
nawzajem i z tym, co jest profanum. Jednakże rzeczy święte którym przydzielony zostaje status świętości. Dotyczy to
nie sprowadzają się jedynie do bytów osobowych nazywanych często również systemów społecznych i intelektualnych, które
bogami lub duchami. Skała, drzewo, źródło, kamień, kawałek miały swój początek w jak najbardziej utylitarnych lub
drewna, dom, jedynym słowem wszystko może stać się święte. racjonalnych warunkach, łącznie z tymi, które są dedykowane
Rytuał może mieć taki charakter i faktycznie nie ma takiego obaleniu pewnych istniejących systemów świętych wartości w
rytuału, który by go w pewnym stopniu nie miał”405. imię krytycznego rozumu. Durkheim odwołuje się tu do losu
Rzeczy święte mają naturalną przewagę nad profanum — racjonalizmu w czasie rewolucji, gdy został on przekształcony
są bardziej godne i mają wyższą moc —szczególnie, jeśli w publiczne oddawanie czci Bogini Rozumu i w ustanowienie
chodzi o ich związek z samym człowiekiem. Człowiek je nowych upamiętniających festiwali.
poważa, poświęca się dla nich w tym lub innym stopniu. Autor widzi najpełniejsze wykorzystanie potencjału
Czasami stosunek człowieka do sacrum jest przepełniony sacrum przez Durkheima w jego użyciu sacrum jako
lękiem, miłością lub bezgranicznym przerażeniem. Innym metodologii. Można to pokazać na przykładzie kontraktu.
razem jego stosunek do świętych przedmiotów charakteryzuje Durkheim twierdził uparcie, że kontraktu nie można wyjaśnić
się spokojem i przyjemnością. Chociaż nawet w obliczu w terminach jednostkowego interesu i rozumu, gdyż opiera
bogów człowiek nie zawsze wyraża swój stan niższości. Może się on na fundamentach poprzedzających kontrakt, które
żartować z nimi lub z nich, biczować fetysz, który przyniósł ostatecznie pochodzą ze wspólnoty. Moc kontraktu jest
mu nieszczęście. Zawsze przyjmuje jednak wyższość rzeczy również odzwierciedleniem sacrum, czyli zdolności
świętych. społeczeństwa do uświęcenia tego związku w sposób, w który
Różnica między sacrum i profanum jest absolutna. “W inne związki nie zostały uświęcone. Dzieje się to za
całej historii myśli ludzkiej trudno znaleźć przykład dwóch pośrednictwem języka.
kategorii rzeczy równie całkowicie odróżnionych lub równie “W słowach istnieje coś, co jest rzeczywiste, naturalne i
żywe i mogą one zostać obdarzone świętą mocą, która
404
E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, s. 9
405 406
Ibidem, s. 37 Ibidem, s. 38 przypis
Mikołajewska 463 464 Zjawisko wspólnoty

zniewala i zobowiązuje tych, którzy je wypowiadają. ziemi. Stopniowo owa świętość rezydująca w samych
Wystarczy wypowiedzenie ich w rytualnej formie i w rzeczach przechodziła na osoby i odtąd posiadały jakość
rytualnych warunkach. Nabierają swojej świętej jakości przez świętości już tylko pośrednio jako podlegające osobom, które
sam ten akt. Jednym ze sposobów nadawania im ich świętego są święte. Własność z kolektywnej przekształca się wówczas
charakteru jest przysięga lub inwokacja skierowana do w indywidualną”409.
świętego bytu. Dzięki tej inwokacji święty byt staje się Idea sacrum (i razem z nią idea wspólnoty) staje się
gwarantem wymiany obietnicy. Obietnica wymieniana w ten podstawą w interpretacji charakteru religii przez Durkheima.
sposób (...) staje się przymusem, gdyż jest robiona pod groźbą Durkheim odrzuca pogląd, że religia jest tożsama z
świętej kary o znanej powadze (...) Ona z kolei wydaje się wierzeniami w bogów lub byty pozazmysłowe. Religia w
zapoczątkowywać kontrakty zawierane z całą swych początkach nie jest też tożsama z magią.
odpowiedniością i uroczystą formalnością (...) .Prawna Wierzenia religijne “są zawsze podzielane przez
formuła jest jedynie substytutem świętych formalności i określoną grupę, która zapewnia stosowanie się do nich i
rytów”407. praktykuje ryty z tymi wierzeniami związane. Nie są one
Uroczysty, rytualny kontrakt został w większości ludzkich wyłącznie tym, co jest indywidualnie otrzymywane przez
przedsięwzięć zastąpiony umową, której zazwyczaj każdego z członków grupy. Są czymś, co należy do grupy i co
towarzyszy jedynie trochę odświętności i rytuału. Jednakże nadaje jej jedność. Jednostki, które się na grupę składają,
głoszenie “nieodwoływalności woli” ma zasadnicze czują się ze sobą zjednoczone dzięki prostemu faktowi, że tak
znaczenie dla kontraktu w każdej formie i jest trudne do samo myślą, jeśli chodzi o dziedzinę sacrum i jej powiązania
wyjaśnienia w języku utylitarnym, gdyż opiera się na z dziedziną profanum oraz dzięki faktowi, że tłumaczą te
kontynuacji myśli o wyższej mocy, która uświęca to wspólne idee na wspólną praktykę, która nazywa się
uzgodnienie. “Gdyby kontrakt nie zaistniał dzięki kościołem. W całej historii nie znajdziemy religii bez
uroczystemu rytuałowi, nie mogłoby być mowy o kontrakcie kościoła”410.
na mocy wzajemnej umowy. Nie mogło by też być mowy o Istotą religii jest święta wspólnota wierzących, nieodparte
tym, aby słowo honoru, które jest nietrwałe i może zostać poczucie kolektywnej jedności w oddawaniu czci i w wierze.
cofnięte, mogło stać się pewne i solidne”408. Na potencjalny zarzut, że religia jest w sposób oczywisty
Perspektywy sacrum można też użyć do wyjaśniania sprawą jednostkowej wiary i osobistego kultu, Durkheim
własności. Skąd pochodzi roszczenie prawa własności i jej odpowiada, że “te jednostkowe kulty nie są
świętości? Zapewne nie wywodzi się z instynktu lub poczucia charakterystycznymi i autonomicznymi religijnymi
własnego interesu, gdyż przyniosłoby to jedynie pragnienie systemami, ale zaledwie aspektami wspólnej religii całego
powiększania własności. Nie wywodzi się też z respektu dla kościoła, którego jednostki są członkami. (...) Inaczej
własności innych na tyle głębokiego, aby uznać go za jedną z mówiąc, to kościół, którego jednostka jest członkiem, uczy ją
najgłębiej sięgających ludzkich wartości. o istnieniu tych osobistych bogów, jaka jest ich funkcja, jak
“Świętość rozsiana w rzeczach, która broni je przed jednostka powinna wejść z nimi w kontakt i w jaki sposób
byciem przywłaszczonymi przez profanum wywodzi się z powinna oddawać im cześć”411. Uznanie (tak jak robią to
określonego rytuału na progu lub na skraju pola. Ustanawiał protestanci i zwolennicy sekularyzacji), że religia jest czymś
on tam coś w rodzaju pierścienia świętości lub świętego kopca w zasadzie jednostkowym, “jest błędnym rozumieniem
broniącego posiadłości przed wkroczeniem outsiderów. podstawowych warunków życia religijnego”.
Przekroczenie tej sfery i wkroczenie na małą wysepkę Durkheim jest równie krytyczny w stosunku do
odizolowaną od reszty dzięki rytuałowi było zarezerwowane racjonalistycznych wyjaśnień religii jak konserwatysta.
dla tych, którzy wykonywali rytuały, tj. utworzyli specjalne “Teoretycy podejmujący próbę wyjaśnienia religii w
więzi ze świętymi istotami, oryginalnymi właścicielami terminach racjonalnych widzą ją zwykle jako poprzedzającą
409
Ibidem, s. 59
407 410
E. Durkheim, Professional Ethics, s. 182 E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, s. 44
408 411
Ibidem, s. 194 Ibidem, s. 425 przypis.
Mikołajewska 463 464 Zjawisko wspólnoty

zniewala i zobowiązuje tych, którzy je wypowiadają. ziemi. Stopniowo owa świętość rezydująca w samych
Wystarczy wypowiedzenie ich w rytualnej formie i w rzeczach przechodziła na osoby i odtąd posiadały jakość
rytualnych warunkach. Nabierają swojej świętej jakości przez świętości już tylko pośrednio jako podlegające osobom, które
sam ten akt. Jednym ze sposobów nadawania im ich świętego są święte. Własność z kolektywnej przekształca się wówczas
charakteru jest przysięga lub inwokacja skierowana do w indywidualną”409.
świętego bytu. Dzięki tej inwokacji święty byt staje się Idea sacrum (i razem z nią idea wspólnoty) staje się
gwarantem wymiany obietnicy. Obietnica wymieniana w ten podstawą w interpretacji charakteru religii przez Durkheima.
sposób (...) staje się przymusem, gdyż jest robiona pod groźbą Durkheim odrzuca pogląd, że religia jest tożsama z
świętej kary o znanej powadze (...) Ona z kolei wydaje się wierzeniami w bogów lub byty pozazmysłowe. Religia w
zapoczątkowywać kontrakty zawierane z całą swych początkach nie jest też tożsama z magią.
odpowiedniością i uroczystą formalnością (...) .Prawna Wierzenia religijne “są zawsze podzielane przez
formuła jest jedynie substytutem świętych formalności i określoną grupę, która zapewnia stosowanie się do nich i
rytów”407. praktykuje ryty z tymi wierzeniami związane. Nie są one
Uroczysty, rytualny kontrakt został w większości ludzkich wyłącznie tym, co jest indywidualnie otrzymywane przez
przedsięwzięć zastąpiony umową, której zazwyczaj każdego z członków grupy. Są czymś, co należy do grupy i co
towarzyszy jedynie trochę odświętności i rytuału. Jednakże nadaje jej jedność. Jednostki, które się na grupę składają,
głoszenie “nieodwoływalności woli” ma zasadnicze czują się ze sobą zjednoczone dzięki prostemu faktowi, że tak
znaczenie dla kontraktu w każdej formie i jest trudne do samo myślą, jeśli chodzi o dziedzinę sacrum i jej powiązania
wyjaśnienia w języku utylitarnym, gdyż opiera się na z dziedziną profanum oraz dzięki faktowi, że tłumaczą te
kontynuacji myśli o wyższej mocy, która uświęca to wspólne idee na wspólną praktykę, która nazywa się
uzgodnienie. “Gdyby kontrakt nie zaistniał dzięki kościołem. W całej historii nie znajdziemy religii bez
uroczystemu rytuałowi, nie mogłoby być mowy o kontrakcie kościoła”410.
na mocy wzajemnej umowy. Nie mogło by też być mowy o Istotą religii jest święta wspólnota wierzących, nieodparte
tym, aby słowo honoru, które jest nietrwałe i może zostać poczucie kolektywnej jedności w oddawaniu czci i w wierze.
cofnięte, mogło stać się pewne i solidne”408. Na potencjalny zarzut, że religia jest w sposób oczywisty
Perspektywy sacrum można też użyć do wyjaśniania sprawą jednostkowej wiary i osobistego kultu, Durkheim
własności. Skąd pochodzi roszczenie prawa własności i jej odpowiada, że “te jednostkowe kulty nie są
świętości? Zapewne nie wywodzi się z instynktu lub poczucia charakterystycznymi i autonomicznymi religijnymi
własnego interesu, gdyż przyniosłoby to jedynie pragnienie systemami, ale zaledwie aspektami wspólnej religii całego
powiększania własności. Nie wywodzi się też z respektu dla kościoła, którego jednostki są członkami. (...) Inaczej
własności innych na tyle głębokiego, aby uznać go za jedną z mówiąc, to kościół, którego jednostka jest członkiem, uczy ją
najgłębiej sięgających ludzkich wartości. o istnieniu tych osobistych bogów, jaka jest ich funkcja, jak
“Świętość rozsiana w rzeczach, która broni je przed jednostka powinna wejść z nimi w kontakt i w jaki sposób
byciem przywłaszczonymi przez profanum wywodzi się z powinna oddawać im cześć”411. Uznanie (tak jak robią to
określonego rytuału na progu lub na skraju pola. Ustanawiał protestanci i zwolennicy sekularyzacji), że religia jest czymś
on tam coś w rodzaju pierścienia świętości lub świętego kopca w zasadzie jednostkowym, “jest błędnym rozumieniem
broniącego posiadłości przed wkroczeniem outsiderów. podstawowych warunków życia religijnego”.
Przekroczenie tej sfery i wkroczenie na małą wysepkę Durkheim jest równie krytyczny w stosunku do
odizolowaną od reszty dzięki rytuałowi było zarezerwowane racjonalistycznych wyjaśnień religii jak konserwatysta.
dla tych, którzy wykonywali rytuały, tj. utworzyli specjalne “Teoretycy podejmujący próbę wyjaśnienia religii w
więzi ze świętymi istotami, oryginalnymi właścicielami terminach racjonalnych widzą ją zwykle jako poprzedzającą
409
Ibidem, s. 59
407 410
E. Durkheim, Professional Ethics, s. 182 E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life, s. 44
408 411
Ibidem, s. 194 Ibidem, s. 425 przypis.
Mikołajewska 465 466 Zjawisko wspólnoty

wszystkie inne systemy idei, właściwą dla pewnego z góry rozpoczynać od religii, która jest praktykowana i
określonego przedmiotu. Przedmiot ten był rozumiany na doświadczana, czyli takiej jaka faktycznie jest, o tyle o ile
wiele różnych sposobów, jako przyroda, nieskończoność, obiektywne obserwacje mogą to uchwycić. Według
niepoznawalne, ideał, itd. Różnice te nie mają większego Durkheima krytyczni racjonaliści, którzy chcą zniszczyć
znaczenia”. W takich teoriach pojęcia i wierzenia są uważane religię traktowaną jako tkanka przesądów, która uległaby
za elementy podstawowe, a religijne ryty wydają się być zniszczeniu, gdyby ludzie zostali prawidłowo poinformowani
“jedynie zewnętrznym odpowiednikiem (przypadkowym i o tym, jak bardzo błądzą ci teologowie, którzy próbują
materialnym) owych stanów wewnętrznych, które same wyrazić naturę religii w terminach wiary i dogmatu. Religia
uchodzą za mające jakąś faktyczną wartość”412. nie będąca świętą wspólnotą pozostaje jedynie przypadkowym
Jednakże, twierdzi Durkheim, takie widzenie religii zbiorem wrażeń i słów, którym brak mocy integrowania i
dokonane przez outsidera jest odmienne od widzenia jej przez przekształcania.
tych, którzy znajdują się w jej zasięgu, są w nią Każdy kult ma swój aspekt pozytywny i negatywny. W
zaangażowani. Dla ostatnio wymienionych istotą religii jest praktyce aspekty te są nierozdzielne. Są one jednak
nie to, co ona mówi na temat przedmiotów wewnętrznych lub rozróżnialne. Wynikają z nader ważnego rozdzielenia sacrum
zewnętrznych, lecz to co ona robi na rzecz umożliwienia od profanum. “Cała grupa rytów ma na celu uświadomienie
działania i uczynienia życia znośnym. Wierzący, który sobie tego stanu rozdzielenia, który jest zasadniczy. Ich
porozumiewał się z bogiem, nie jest zaledwie człowiekiem funkcją jest zapobieganie zbytniemu pomieszaniu i
dostrzegającym nowe prawdy, których niewierzący nie powstrzymywanie jednej z tych dwóch dziedzin od
dostrzega. Jest on człowiekiem silniejszym. Odczuwa on wtargnięcia na teren drugiej i dlatego są one jedynie zdolne
wewnątrz siebie większą siłę do znoszenia piekła egzystencji do narzucania zakazu lub do aktów negatywnych.
lub do pokonywania go”413. Pierwszą zasadą wiary, tam gdzie Proponujemy więc, aby system utworzony przez te szczególne
wiara zostaje explicite wypowiedziana, może być wierzenie w ryty nazwać kultem negatywnym. Nie dostarczają one opisów
zbawienie, ale idea ta nie mogłaby nigdy mieć sama w aktów zalecanych swym wiernym, lecz ograniczają się do
sobie owego przekształcającego znaczenia, owych zakazywania pewnych sposobów działania, nadając im formę
gruntownych środków egzystencji, gdyby wierzenie to nie zakazanych lub jak to powszechnie określają etnografowie,
zostało umieszczone we wspólnocie działania, posłuszeństwa, tabu”416. Funkcją negatywnego kultu jest uwolnienie
rytu. człowieka od zanieczyszczenia przez profanum i uczynienia
Fundamentalne znaczenia ma więc kult. Kto kiedykolwiek go zdolnym do osiągnięcia sacrum. Stąd wartość, często
“naprawdę praktykował religię wie doskonale, że to kult jest ekstremalna, przypisywana samoponiżaniu, wyrzekaniu się
tym, co powoduje rozwój wrażenia radości, wewnętrznego samego siebie, rygorystycznemu ascetyzmowi.
spokoju, pogody, entuzjazmu, które dla wierzącego są Jednakże “bez względu na to, jakie jest znaczenie
eksperymentalnym dowodem na rzecz jego wierzeń. Kult nie negatywnego kultu (...) nie zawiera on sam w sobie
jest po prostu systemem znaków, dzięki którym wiara zostaje uzasadnienia dla własnej egzystencji. Zapoznaje on jednostkę
przetłumaczona na język zewnętrzny. Stanowi on zbiór z życiem religijnym, ale zakłada je raczej niż konstytuuje.
środków, poprzez które jest ona tworzona i cyklicznie Zaleca praktykującemu ucieczkę ze świata profanum w celu
odtwarzana”414. zbliżenia go do świata sacrum. Ludzie jednak nigdy nie
Durkheim kończy cytowany wyżej paragraf deklarując: uważali, aby swe obowiązki wobec sił religijnych mogli po
“Całe nasze rozważania opierają się na założeniu, że prostu zredukować do powstrzymania się od stosunków
jednomyślne sentymenty wierzących wszechczasów nie mogą płciowych. Zawsze wierzyli, że muszą dbać o pozytywne i
być całkowicie złudne”415. Socjologia religii powinna obustronne związki z siłami sacrum, których regulacja i
organizacja jest funkcją zbioru praktyk rytualnych. Ten
412
Ibidem, s. 416 specjalny system rytów nazwiemy kultem pozytywnym”417.
413
Ibidem, s. 416
414 416
Ibidem, s. 417 Ibidem, s. 299 przypis
415 417
Ibidem, s. 417 Ibidem, s. 326
Mikołajewska 465 466 Zjawisko wspólnoty

wszystkie inne systemy idei, właściwą dla pewnego z góry rozpoczynać od religii, która jest praktykowana i
określonego przedmiotu. Przedmiot ten był rozumiany na doświadczana, czyli takiej jaka faktycznie jest, o tyle o ile
wiele różnych sposobów, jako przyroda, nieskończoność, obiektywne obserwacje mogą to uchwycić. Według
niepoznawalne, ideał, itd. Różnice te nie mają większego Durkheima krytyczni racjonaliści, którzy chcą zniszczyć
znaczenia”. W takich teoriach pojęcia i wierzenia są uważane religię traktowaną jako tkanka przesądów, która uległaby
za elementy podstawowe, a religijne ryty wydają się być zniszczeniu, gdyby ludzie zostali prawidłowo poinformowani
“jedynie zewnętrznym odpowiednikiem (przypadkowym i o tym, jak bardzo błądzą ci teologowie, którzy próbują
materialnym) owych stanów wewnętrznych, które same wyrazić naturę religii w terminach wiary i dogmatu. Religia
uchodzą za mające jakąś faktyczną wartość”412. nie będąca świętą wspólnotą pozostaje jedynie przypadkowym
Jednakże, twierdzi Durkheim, takie widzenie religii zbiorem wrażeń i słów, którym brak mocy integrowania i
dokonane przez outsidera jest odmienne od widzenia jej przez przekształcania.
tych, którzy znajdują się w jej zasięgu, są w nią Każdy kult ma swój aspekt pozytywny i negatywny. W
zaangażowani. Dla ostatnio wymienionych istotą religii jest praktyce aspekty te są nierozdzielne. Są one jednak
nie to, co ona mówi na temat przedmiotów wewnętrznych lub rozróżnialne. Wynikają z nader ważnego rozdzielenia sacrum
zewnętrznych, lecz to co ona robi na rzecz umożliwienia od profanum. “Cała grupa rytów ma na celu uświadomienie
działania i uczynienia życia znośnym. Wierzący, który sobie tego stanu rozdzielenia, który jest zasadniczy. Ich
porozumiewał się z bogiem, nie jest zaledwie człowiekiem funkcją jest zapobieganie zbytniemu pomieszaniu i
dostrzegającym nowe prawdy, których niewierzący nie powstrzymywanie jednej z tych dwóch dziedzin od
dostrzega. Jest on człowiekiem silniejszym. Odczuwa on wtargnięcia na teren drugiej i dlatego są one jedynie zdolne
wewnątrz siebie większą siłę do znoszenia piekła egzystencji do narzucania zakazu lub do aktów negatywnych.
lub do pokonywania go”413. Pierwszą zasadą wiary, tam gdzie Proponujemy więc, aby system utworzony przez te szczególne
wiara zostaje explicite wypowiedziana, może być wierzenie w ryty nazwać kultem negatywnym. Nie dostarczają one opisów
zbawienie, ale idea ta nie mogłaby nigdy mieć sama w aktów zalecanych swym wiernym, lecz ograniczają się do
sobie owego przekształcającego znaczenia, owych zakazywania pewnych sposobów działania, nadając im formę
gruntownych środków egzystencji, gdyby wierzenie to nie zakazanych lub jak to powszechnie określają etnografowie,
zostało umieszczone we wspólnocie działania, posłuszeństwa, tabu”416. Funkcją negatywnego kultu jest uwolnienie
rytu. człowieka od zanieczyszczenia przez profanum i uczynienia
Fundamentalne znaczenia ma więc kult. Kto kiedykolwiek go zdolnym do osiągnięcia sacrum. Stąd wartość, często
“naprawdę praktykował religię wie doskonale, że to kult jest ekstremalna, przypisywana samoponiżaniu, wyrzekaniu się
tym, co powoduje rozwój wrażenia radości, wewnętrznego samego siebie, rygorystycznemu ascetyzmowi.
spokoju, pogody, entuzjazmu, które dla wierzącego są Jednakże “bez względu na to, jakie jest znaczenie
eksperymentalnym dowodem na rzecz jego wierzeń. Kult nie negatywnego kultu (...) nie zawiera on sam w sobie
jest po prostu systemem znaków, dzięki którym wiara zostaje uzasadnienia dla własnej egzystencji. Zapoznaje on jednostkę
przetłumaczona na język zewnętrzny. Stanowi on zbiór z życiem religijnym, ale zakłada je raczej niż konstytuuje.
środków, poprzez które jest ona tworzona i cyklicznie Zaleca praktykującemu ucieczkę ze świata profanum w celu
odtwarzana”414. zbliżenia go do świata sacrum. Ludzie jednak nigdy nie
Durkheim kończy cytowany wyżej paragraf deklarując: uważali, aby swe obowiązki wobec sił religijnych mogli po
“Całe nasze rozważania opierają się na założeniu, że prostu zredukować do powstrzymania się od stosunków
jednomyślne sentymenty wierzących wszechczasów nie mogą płciowych. Zawsze wierzyli, że muszą dbać o pozytywne i
być całkowicie złudne”415. Socjologia religii powinna obustronne związki z siłami sacrum, których regulacja i
organizacja jest funkcją zbioru praktyk rytualnych. Ten
412
Ibidem, s. 416 specjalny system rytów nazwiemy kultem pozytywnym”417.
413
Ibidem, s. 416
414 416
Ibidem, s. 417 Ibidem, s. 299 przypis
415 417
Ibidem, s. 417 Ibidem, s. 326
Mikołajewska 467 468 Zjawisko wspólnoty

W kulcie pozytywnym realizowany jest związek między pojęciu totemu lub boga dostarcza ludziom środków do
bogiem a człowiekiem, który według Durkheima jest emulacji i dzięki temu do duchowego i moralnego wznoszenia
wzajemny. Przeciwnie do obserwatorów takich jak Robertson się. Pojęcie lub kategoria przyczyny rodzi się w ludzkim
Smith, który za główną funkcję kultu uważał jednoczenie umyśle dzięki wykonaniu i stosowaniu imitujących rytów.
ludzi, Durkheim nawołuje do uświadomienia sobie faktu, że Obok wyżej wymienionych typów rytów (tzn. ofiarniczych i
kult jest równie ważny dla bogów jak i dla ludzi, ponieważ (i imitujących) Durkheim wyróżnia dwa inne typy, które
tu wracamy do istoty całego systemu socjologii Durkheima) nazywa “symbolizującymi” i “pokutniczymi”.
bogowie są manifestacją lub personifikacją społeczeństwa. Główną funkcją rytów symbolizujących jest upamiętnianie
“Widzimy obecnie, że faktycznym uzasadnieniem tego, że powiązania grupy z jej przeszłością i przyszłością,
bez swoich czcicieli bogowie nie mogą zrobić o wiele więcej symbolizowanie poprzez święte praktyki powiązania każdego
niż ich czciciele bez nich, jest to, że społeczeństwo, którego żyjącego członka z jego przodkami i potomkami. Rodzi się
bogowie są jedynie symbolicznym wyrazem, nie może bez totemiczna identyfikacja ze zwierzętami i roślinami. Ciągłość
jednostek uczynić więcej niż jednostki bez społeczeństwa. i pamięć są głównie funkcjami integrującymi, ale wraz z
Docieramy tu do kamienia węgielnego, na którym zbudowane upływem czasu z tych symbolizujących rytów rodzą się
są wszystkie kulty i który odpowiedzialny jest za ich działania estetyczne i rekreacyjne — teatralne parady i gry —
uporczywe występowanie od początku istnienia ludzkich które rozszerzają ich cel. Jesteśmy właśnie świadkami
społeczeństw”418. stopniowego oddzielania się tych ostatnio wymienionych
Święty kult jest komórką religii i konstytuuje celów od oryginalnej religijnej matrycy, co stanowi istotną
społeczeństwo jako całość. Durkheim mówi nam, że bez kultu fazę w sekularyzacji kultury. Durkheim pisze o nich:
społeczeństwo byłoby słabe. Pierwszym ze skutków ceremonii “Angażują one te same procesy, co rzeczywisty dramat i dążą
religijnych jest skłonienie członków grupy do działania, do tego samego celu: będąc odległe od wszelkich celów
“zwielokrotnienie stosunków między nimi, uczynienie ich utylitarnych pozwalają ludziom zapomnieć o rzeczywistym
bliskimi sobie. Przez sam ten fakt zmianie ulega treść ich świecie, przenosząc ich w inny świat, gdzie ich wyobraźnia
świadomości”. Zwykle w utylitarnych lub “świeckich” jest spokojniejsza. Odwracają uwagę. Czasami posuwają się
działaniach istnieje silna skłonność do indywidualizmu i aż tak daleko, że na zewnątrz wyglądają jak rozrywka: można
klikowości osłabiająca sieć społeczeństwa. Kiedy jednak zobaczyć pomocników otwarcie śmiejących się i
istnieje kult, gdy celebrowane są rytualne praktyki, myśli rozbawionych”420.
ludzi “skupiają się na ich wspólnych wierzeniach, pamięci Ryty pokutnicze wprowadzają coś innego: wyobrażenie
przodków, zbiorowej idei, którą wcielają. Jednym słowem na smutku, lęku, tragedii. Omawiane dotychczas ryty (ofiarnicze,
sprawach społecznych (...) Iskra społecznego bytu, którą imitujące i symbolizujące) mają ze sobą to wspólnego, że “są
każdy w sobie nosi, nieuchronnie uczestniczy w tym wykonywane w stanie pewności, radości, nawet entuzjazmu”.
zbiorowym odnowieniu. Jednostkowa dusza także odradza się Istnieją jednak także takie ryty, które są wykonywane w
dzięki ponownemu zanurzeniu się w źródłach, z których jej duchu niepokoju, ukrytego pesymizmu i lęku. Durkheim
życie się wywodzi. Skutkiem tego czuje się silniejsza, jest kategoryzuje je jako pokutnicze. Chodzi w nich o pokutę, o
bardziej panem samej siebie, mniej zależna od konieczności rytualne oczyszczenie człowieka z grzechów lub obrazy
fizycznych”419. świętych mocy. “Wszystkie nieszczęścia, każdy zły omen,
W języku Durkheima ryty nabierają więc dla socjologów wszystko co inspiruje sentymenty smutku lub lęku wymaga
zasadniczego znaczenia. Są one widzialnymi manifestacjami pokuty i jest nazywane pokutniczym. Słowo to znakomicie
komunii dusz, consensusu idei i wiary. Dla rytu najbardziej pasuje jako nazwa dla rytów wykonywanych przez tych,
istotne są składanie ofiary i imitacja. Składanie ofiary dzięki którzy są w stanie niepokoju i smutku”421.
trybowi przeistoczenia łączy w symboliczny sposób profanum Między rytami radości i pokuty istnieje oczywiście
i sacrum. Imitacja z kolei dzięki koncentracji na idealnym głębokie pokrewieństwo. Te dwa bieguny życia religijnego

418 420
Ibidem, s. 347 Ibidem, s. 380
419 421
Ibidem, s. 348 przypis Ibidem, s. 389
Mikołajewska 467 468 Zjawisko wspólnoty

W kulcie pozytywnym realizowany jest związek między pojęciu totemu lub boga dostarcza ludziom środków do
bogiem a człowiekiem, który według Durkheima jest emulacji i dzięki temu do duchowego i moralnego wznoszenia
wzajemny. Przeciwnie do obserwatorów takich jak Robertson się. Pojęcie lub kategoria przyczyny rodzi się w ludzkim
Smith, który za główną funkcję kultu uważał jednoczenie umyśle dzięki wykonaniu i stosowaniu imitujących rytów.
ludzi, Durkheim nawołuje do uświadomienia sobie faktu, że Obok wyżej wymienionych typów rytów (tzn. ofiarniczych i
kult jest równie ważny dla bogów jak i dla ludzi, ponieważ (i imitujących) Durkheim wyróżnia dwa inne typy, które
tu wracamy do istoty całego systemu socjologii Durkheima) nazywa “symbolizującymi” i “pokutniczymi”.
bogowie są manifestacją lub personifikacją społeczeństwa. Główną funkcją rytów symbolizujących jest upamiętnianie
“Widzimy obecnie, że faktycznym uzasadnieniem tego, że powiązania grupy z jej przeszłością i przyszłością,
bez swoich czcicieli bogowie nie mogą zrobić o wiele więcej symbolizowanie poprzez święte praktyki powiązania każdego
niż ich czciciele bez nich, jest to, że społeczeństwo, którego żyjącego członka z jego przodkami i potomkami. Rodzi się
bogowie są jedynie symbolicznym wyrazem, nie może bez totemiczna identyfikacja ze zwierzętami i roślinami. Ciągłość
jednostek uczynić więcej niż jednostki bez społeczeństwa. i pamięć są głównie funkcjami integrującymi, ale wraz z
Docieramy tu do kamienia węgielnego, na którym zbudowane upływem czasu z tych symbolizujących rytów rodzą się
są wszystkie kulty i który odpowiedzialny jest za ich działania estetyczne i rekreacyjne — teatralne parady i gry —
uporczywe występowanie od początku istnienia ludzkich które rozszerzają ich cel. Jesteśmy właśnie świadkami
społeczeństw”418. stopniowego oddzielania się tych ostatnio wymienionych
Święty kult jest komórką religii i konstytuuje celów od oryginalnej religijnej matrycy, co stanowi istotną
społeczeństwo jako całość. Durkheim mówi nam, że bez kultu fazę w sekularyzacji kultury. Durkheim pisze o nich:
społeczeństwo byłoby słabe. Pierwszym ze skutków ceremonii “Angażują one te same procesy, co rzeczywisty dramat i dążą
religijnych jest skłonienie członków grupy do działania, do tego samego celu: będąc odległe od wszelkich celów
“zwielokrotnienie stosunków między nimi, uczynienie ich utylitarnych pozwalają ludziom zapomnieć o rzeczywistym
bliskimi sobie. Przez sam ten fakt zmianie ulega treść ich świecie, przenosząc ich w inny świat, gdzie ich wyobraźnia
świadomości”. Zwykle w utylitarnych lub “świeckich” jest spokojniejsza. Odwracają uwagę. Czasami posuwają się
działaniach istnieje silna skłonność do indywidualizmu i aż tak daleko, że na zewnątrz wyglądają jak rozrywka: można
klikowości osłabiająca sieć społeczeństwa. Kiedy jednak zobaczyć pomocników otwarcie śmiejących się i
istnieje kult, gdy celebrowane są rytualne praktyki, myśli rozbawionych”420.
ludzi “skupiają się na ich wspólnych wierzeniach, pamięci Ryty pokutnicze wprowadzają coś innego: wyobrażenie
przodków, zbiorowej idei, którą wcielają. Jednym słowem na smutku, lęku, tragedii. Omawiane dotychczas ryty (ofiarnicze,
sprawach społecznych (...) Iskra społecznego bytu, którą imitujące i symbolizujące) mają ze sobą to wspólnego, że “są
każdy w sobie nosi, nieuchronnie uczestniczy w tym wykonywane w stanie pewności, radości, nawet entuzjazmu”.
zbiorowym odnowieniu. Jednostkowa dusza także odradza się Istnieją jednak także takie ryty, które są wykonywane w
dzięki ponownemu zanurzeniu się w źródłach, z których jej duchu niepokoju, ukrytego pesymizmu i lęku. Durkheim
życie się wywodzi. Skutkiem tego czuje się silniejsza, jest kategoryzuje je jako pokutnicze. Chodzi w nich o pokutę, o
bardziej panem samej siebie, mniej zależna od konieczności rytualne oczyszczenie człowieka z grzechów lub obrazy
fizycznych”419. świętych mocy. “Wszystkie nieszczęścia, każdy zły omen,
W języku Durkheima ryty nabierają więc dla socjologów wszystko co inspiruje sentymenty smutku lub lęku wymaga
zasadniczego znaczenia. Są one widzialnymi manifestacjami pokuty i jest nazywane pokutniczym. Słowo to znakomicie
komunii dusz, consensusu idei i wiary. Dla rytu najbardziej pasuje jako nazwa dla rytów wykonywanych przez tych,
istotne są składanie ofiary i imitacja. Składanie ofiary dzięki którzy są w stanie niepokoju i smutku”421.
trybowi przeistoczenia łączy w symboliczny sposób profanum Między rytami radości i pokuty istnieje oczywiście
i sacrum. Imitacja z kolei dzięki koncentracji na idealnym głębokie pokrewieństwo. Te dwa bieguny życia religijnego

418 420
Ibidem, s. 347 Ibidem, s. 380
419 421
Ibidem, s. 348 przypis Ibidem, s. 389
Mikołajewska 469 470 Zjawisko wspólnoty

korespondują z dwoma stanami między którymi społeczność ze społecznymi i ekonomicznymi instytucjami i roli religii w
musi z konieczności oscylować. “Między pomyślnym i zmianie społecznej pozostają do dziś nieprześcignione.
niepomyślnym sacrum istnieje taki sam kontrast jak między Autor nie zamierza jednak pisać o socjologii religii
stanami kolektywnego dobrobytu i jego braku. Ale ponieważ Webera, lecz o użyciu przez niego wymiaru religijny–święty
obydwa są tak samo zbiorowe, między mitologicznymi do badań nad społeczeństwem. Weber przyczynił się do
konstruktami symbolizującymi je istnieje bliskie rozwoju badań nad religią dzięki zastosowaniu w nich pojęć
pokrewieństwo natury. Sentymenty zbiorowo doświadczane społecznych takich jak status, autorytet i wspólnota, a do
zmieniają się od ekstremalnego przygnębienia do postępu w naukach społecznych z kolei przyczynił się dzięki
ekstremalnej radości, od bolesnego zirytowania do zastosowaniu w nich pojęć religijnych. W czasach Webera, w
ekstatycznego entuzjazmu, ale w każdym z tych przypadków Niemczech, w socjologicznych studiach nad religią
występuje wspólnota umysłów i wzajemny komfort najsilniejszą doktryną była doktryna marksistowska, zgodnie
wynikający z tej wspólnoty”422. z którą typy religii są wyłącznie odbiciem typów
Jedynie w oscylacji między smutkiem i radością człowiek społeczeństwa. Wielkość Webera leży w odwróceniu
staje się człowiekiem. Podobnie jest z oscylacją między marksizmu poprzez empiryczne i logiczne
rytualnymi stanami duchowego wyzwolenia i duchowego zademonstrowanie, że typy społeczeństwa można równie
poniżenia: są one niezbędne zarówno dla religii, jak i dobrze widzieć jako odzwierciedlenie typów religii. Autor
społeczeństwa. Poczucie grzechu (narzucane przez ryty chce się jednak ograniczyć do dwóch pojęć Webera, które
pokutnicze) jest tak samo potrzebne do społecznej integracji nadal inspirują analizę socjologiczną. Pierwszym jest jego
jak i popełnianie przestępstw, które samo może powodować pojęcie charyzmy, a drugim jego słynna interpretacja wzrostu
mobilizację wartości moralnych, która użyźnia społeczeństwo europejskiego kapitalizmu.
i ludzką świadomość. Zbyt wiele podejść do charyzmy zatrzymywało się na
Religia jest więc u Durkheima manifestacją społeczeństwa wskazaniu na typy autorytetu lub na wpływ, który wywarło
i jego zasadniczych faz, pisze autor, a z kolei społeczeństwo kilku sławnych twórców prawa lub kulturowych herosów jak
jest widziane jako zależne od nieracjonalnego, (Mojżesz, Budda, Jezus, Cezar, Cromwell i Napoleon),
ponadindywidualnego stanu umysłu, który można nazwać których geniusz sprowadzał się do posiadania iskry boskiej
jedynie religijnym. Między społeczeństwem i religią istnieje (lub co najmniej pozaracjonalnej) do przewodzenia swoim
funkcjonalne wzajemne oddziaływanie. Tylko dzięki temu, że zwolennikom. Charyzmę traktuje się więc raczej jako siłę
społeczeństwo poprzez proces wytwarzania świętości wielkich ludzi a nie jako typ lub stan organizacji. W ten
zdobywa nieograniczony majestat w oczach człowieka, sposób gubi się lub minimalizuje jej logiczne powiązanie z
możliwe stają się zarówno specyficzne cechy osobowości pojęciem sacrum Durkheima i z pojęciem pobożności
człowieka, jak i jego umysł. Dotyczy to zarówno Simmla. Zamiast być stanem socjologicznym, staje się ona
racjonalnych, jak i emocjonalnych cech człowieka. czymś o charakterze prawie psychologicznym lub co najmniej
biograficznym.
Charyzma i powołanie Charyzma u Webera nie ma takiego samego zasięgu i
zróżnicowania jak sacrum w ujęciu Durkheima, ale nie trzeba
Według autora nie było jeszcze takiego socjologa ani się nawet bardzo w Webera wczytywać, aby dostrzec, że jeżeli
przed ani po Weberze, który byłby mu równy, jeśli chodzi o nie bezpośrednio, to przez swe implikacje się do niego zbliża.
zasięg i różnorodność zainteresowania religią. Autor może Durkheim nie uczynił wiele, jeśli chodzi o badanie
jednak tutaj co najwyżej wspomnieć o szerokości tych egzystencjalnych źródeł sacrum. Zadowolił się wyróżnieniem
zainteresowań, które obejmowały religie starożytności, dwóch szerokich kategorii sacrum i profanum jako
Bliskiego Wschodu jak i średniowiecznej i nowoczesnej fundamentalnych i nieredukowalnych i wykazaniem ich
Europy. Analizy Webera dotyczące różnych społecznych znaczenia dla ludzkiego zachowania i społeczeństwa.
struktur religii, początków i natury proroctwa, związku religii Przypadek Webera jest jednak odmienny. Interesował się on
zarówno źródłem jak i instytucjonalizacją charyzmy.
422
Ibidem, s. 413 przypis
Mikołajewska 469 470 Zjawisko wspólnoty

korespondują z dwoma stanami między którymi społeczność ze społecznymi i ekonomicznymi instytucjami i roli religii w
musi z konieczności oscylować. “Między pomyślnym i zmianie społecznej pozostają do dziś nieprześcignione.
niepomyślnym sacrum istnieje taki sam kontrast jak między Autor nie zamierza jednak pisać o socjologii religii
stanami kolektywnego dobrobytu i jego braku. Ale ponieważ Webera, lecz o użyciu przez niego wymiaru religijny–święty
obydwa są tak samo zbiorowe, między mitologicznymi do badań nad społeczeństwem. Weber przyczynił się do
konstruktami symbolizującymi je istnieje bliskie rozwoju badań nad religią dzięki zastosowaniu w nich pojęć
pokrewieństwo natury. Sentymenty zbiorowo doświadczane społecznych takich jak status, autorytet i wspólnota, a do
zmieniają się od ekstremalnego przygnębienia do postępu w naukach społecznych z kolei przyczynił się dzięki
ekstremalnej radości, od bolesnego zirytowania do zastosowaniu w nich pojęć religijnych. W czasach Webera, w
ekstatycznego entuzjazmu, ale w każdym z tych przypadków Niemczech, w socjologicznych studiach nad religią
występuje wspólnota umysłów i wzajemny komfort najsilniejszą doktryną była doktryna marksistowska, zgodnie
wynikający z tej wspólnoty”422. z którą typy religii są wyłącznie odbiciem typów
Jedynie w oscylacji między smutkiem i radością człowiek społeczeństwa. Wielkość Webera leży w odwróceniu
staje się człowiekiem. Podobnie jest z oscylacją między marksizmu poprzez empiryczne i logiczne
rytualnymi stanami duchowego wyzwolenia i duchowego zademonstrowanie, że typy społeczeństwa można równie
poniżenia: są one niezbędne zarówno dla religii, jak i dobrze widzieć jako odzwierciedlenie typów religii. Autor
społeczeństwa. Poczucie grzechu (narzucane przez ryty chce się jednak ograniczyć do dwóch pojęć Webera, które
pokutnicze) jest tak samo potrzebne do społecznej integracji nadal inspirują analizę socjologiczną. Pierwszym jest jego
jak i popełnianie przestępstw, które samo może powodować pojęcie charyzmy, a drugim jego słynna interpretacja wzrostu
mobilizację wartości moralnych, która użyźnia społeczeństwo europejskiego kapitalizmu.
i ludzką świadomość. Zbyt wiele podejść do charyzmy zatrzymywało się na
Religia jest więc u Durkheima manifestacją społeczeństwa wskazaniu na typy autorytetu lub na wpływ, który wywarło
i jego zasadniczych faz, pisze autor, a z kolei społeczeństwo kilku sławnych twórców prawa lub kulturowych herosów jak
jest widziane jako zależne od nieracjonalnego, (Mojżesz, Budda, Jezus, Cezar, Cromwell i Napoleon),
ponadindywidualnego stanu umysłu, który można nazwać których geniusz sprowadzał się do posiadania iskry boskiej
jedynie religijnym. Między społeczeństwem i religią istnieje (lub co najmniej pozaracjonalnej) do przewodzenia swoim
funkcjonalne wzajemne oddziaływanie. Tylko dzięki temu, że zwolennikom. Charyzmę traktuje się więc raczej jako siłę
społeczeństwo poprzez proces wytwarzania świętości wielkich ludzi a nie jako typ lub stan organizacji. W ten
zdobywa nieograniczony majestat w oczach człowieka, sposób gubi się lub minimalizuje jej logiczne powiązanie z
możliwe stają się zarówno specyficzne cechy osobowości pojęciem sacrum Durkheima i z pojęciem pobożności
człowieka, jak i jego umysł. Dotyczy to zarówno Simmla. Zamiast być stanem socjologicznym, staje się ona
racjonalnych, jak i emocjonalnych cech człowieka. czymś o charakterze prawie psychologicznym lub co najmniej
biograficznym.
Charyzma i powołanie Charyzma u Webera nie ma takiego samego zasięgu i
zróżnicowania jak sacrum w ujęciu Durkheima, ale nie trzeba
Według autora nie było jeszcze takiego socjologa ani się nawet bardzo w Webera wczytywać, aby dostrzec, że jeżeli
przed ani po Weberze, który byłby mu równy, jeśli chodzi o nie bezpośrednio, to przez swe implikacje się do niego zbliża.
zasięg i różnorodność zainteresowania religią. Autor może Durkheim nie uczynił wiele, jeśli chodzi o badanie
jednak tutaj co najwyżej wspomnieć o szerokości tych egzystencjalnych źródeł sacrum. Zadowolił się wyróżnieniem
zainteresowań, które obejmowały religie starożytności, dwóch szerokich kategorii sacrum i profanum jako
Bliskiego Wschodu jak i średniowiecznej i nowoczesnej fundamentalnych i nieredukowalnych i wykazaniem ich
Europy. Analizy Webera dotyczące różnych społecznych znaczenia dla ludzkiego zachowania i społeczeństwa.
struktur religii, początków i natury proroctwa, związku religii Przypadek Webera jest jednak odmienny. Interesował się on
zarówno źródłem jak i instytucjonalizacją charyzmy.
422
Ibidem, s. 413 przypis
Mikołajewska 471 472 Zjawisko wspólnoty

Charyzma ma dwa odmienne aspekty: pierwszym są niezrównanej wiedzy lub mocy uzdrawiającej. Decydującym
warunki jej narodzin (które według Webera są procesem elementem w rozpoznaniu charyzmy jest rozmiar i głębia
powtarzającym się w historii cywilizacji), a drugim, przejście akceptacji jej przez tych, którzy podążają za lub czczą
charyzmy do struktur i kodeksów społeczeństwa. Pierwszy posiadającą ją osobę. Charyzmę Jezusa lub Cezara
aspekt skłonił Webera do rozważań nad wielkimi identyfikujemy nie na podstawie rzeczywistego charakteru i
indywidualnościami w historii, tj. charyzmatycznymi tego, co faktycznie powiedzieli oni lub zrobili, lecz na
przywódcami takimi jak Jezus lub Cezar. Drugi zaś skłonił go podstawie pozaracjonalnego, pozaużytecznego przywiązania
do szczegółowych rozważań nad tym, co nazywał rutynizacją do nich ich zwolenników.
charyzmy, czyli dziedzicznym włączeniem jej do rodzin, kast, Nie należy jednak zakładać, że charyzma tkwi jedynie w
rasy i wspólnot i nawet przedmiotów takich jak skały, drzewa, wielkich i “uzdolnionych” postaciach historycznych.
rzeki, morza, na które charyzma przeszła z racji ich Charyzmą jest także “stan odważnego wojownika
powiązania z przełomowym wydarzeniem w życiu świętego skandynawskiego, choć jego zaklęcia maniackiej namiętności
lub głęboko czczonego przywódcy. przypisuje się czasami niesłusznie używaniu narkotyków. (...)
Nie podlega kwestii, że Weber przypisałby charyzmę Do charyzmy zalicza się również szamana, owego
chrześcijańskiemu krzyżowi z taką samą gotowością jak czarownika, który w swej czystej postaci doświadcza drgawek
Durkheim umieściłby go w dziedzinie sacrum. I gdy czyta się epileptycznych jako środków popadania w trans (...) W końcu
uwagi Durkheima na temat wielkich historycznych włącza ona także typy intelektualne takie jak Kurt Eisner,
przywódców moralnych (w jego Moral Education) nie ma który był pod przemożnym wpływem swojego własnego
wiele wątpliwości, że Durkheim zgodziłby się, że świętość demagogicznego sukcesu. Analizy socjologiczne powinny
krzyża wśród chrześcijan jest wyłącznie wynikiem jego powstrzymywać się od robienia ocen i powinny potraktować
powiązania z życiem charyzmatycznej (obdarzonej ich wszystkich w taki sam sposób tj. jako ludzi, którzy według
świętością) osoby Jezusa. Pod jednym względem jednak konwencjonalnego sądu są największymi bohaterami,
Weber i Durkheim różnią się i różnica ta wiąże się z prorokami i zbawicielami”424. Krótko mówiąc, charyzmę
zastosowaniem pojęć zmiany społecznej. Zainteresowanie można znaleźć w każdej sferze i na każdym poziomie
Webera zmianą, szczególnie zmianą “mutacyjną” było o społeczeństwa. Jej istotą jest po prostu posiadanie (lub wiara
wiele głębsze od zainteresowania Durkheima i nic w tym w posiadanie) przez pewną jednostkę pozaracjonalych cech,
dziwnego, że był on bardziej zafascynowany zmianami w które są uważne za prorocze, święte lub transcendentalne.
skutkach charyzmy w formie wpływu przywódcy Chociaż prawdziwie charyzmatyczna jednostka jest
charyzmatycznego na tradycyjną lub biurokratyczną niezależna od swoich zwolenników, jeśli chodzi o jej własną
społeczność. wiedzę o swojej świętej istocie (przychodzi ona bowiem do
Autor proponuje przyjrzeć się naturze charyzmy, mówiąc niej dzięki znakom od boga lub od innej nadprzyrodzonej
najpierw o jej źródle i następnie o jej przenoszeniu się do siły), to jednak przyciąganie zwolenników ma zasadnicze
społecznej organizacji dzięki procesowi rutynizacji. znaczenie. “Grupa podlegająca charyzmatycznemu
Charyzma, pisze Weber, jest “określoną cechą indywidualnej autorytetowi opiera się na jakiejś emocjonalnej formie
osobowości, która odróżnia ją od zwykłych ludzi i powoduje, wspólnotowego związku”. Nie ma w niej ani osób
że jest ona traktowana jako obdarzona cechami lub mocami urzędowych, ani administracyjnej hierarchii, lecz wyłącznie
nadprzyrodzonymi, ponadludzkimi lub co najmniej wyznawcy, wierzący, zwolennicy: zaangażowani i gorliwcy a
szczególnie wyjątkowymi. Są one niedostępne dla zwykłych nie pracownicy lub służba. Charyzmatyczny autorytet
ludzi i są uważane za mające boskie pochodzenie lub są znajduje się “szczególnie poza dziedziną codziennej rutyny i
traktowane jako wzorcowe i na ich bazie posiadająca je poza sferą profanum. Pod tym względem jest ostro
jednostka jest traktowana jako przywódca”423. W kulturze przeciwstawny autorytetowi racjonalnemu, a szczególnie
prymitywnej ten rodzaj szacunku jest oddawany prorokom, biurokratycznemu i tradycyjnemu w jego patriarchalnej,
przywódcom wojskowym i politycznym i ludziom o dziedzicznej lub jakiejś innej formie”. Autorytet

423 424
Max Weber, The Theory of Economic Organization, s. 358 przypis Ibidem, s. 359
Mikołajewska 471 472 Zjawisko wspólnoty

Charyzma ma dwa odmienne aspekty: pierwszym są niezrównanej wiedzy lub mocy uzdrawiającej. Decydującym
warunki jej narodzin (które według Webera są procesem elementem w rozpoznaniu charyzmy jest rozmiar i głębia
powtarzającym się w historii cywilizacji), a drugim, przejście akceptacji jej przez tych, którzy podążają za lub czczą
charyzmy do struktur i kodeksów społeczeństwa. Pierwszy posiadającą ją osobę. Charyzmę Jezusa lub Cezara
aspekt skłonił Webera do rozważań nad wielkimi identyfikujemy nie na podstawie rzeczywistego charakteru i
indywidualnościami w historii, tj. charyzmatycznymi tego, co faktycznie powiedzieli oni lub zrobili, lecz na
przywódcami takimi jak Jezus lub Cezar. Drugi zaś skłonił go podstawie pozaracjonalnego, pozaużytecznego przywiązania
do szczegółowych rozważań nad tym, co nazywał rutynizacją do nich ich zwolenników.
charyzmy, czyli dziedzicznym włączeniem jej do rodzin, kast, Nie należy jednak zakładać, że charyzma tkwi jedynie w
rasy i wspólnot i nawet przedmiotów takich jak skały, drzewa, wielkich i “uzdolnionych” postaciach historycznych.
rzeki, morza, na które charyzma przeszła z racji ich Charyzmą jest także “stan odważnego wojownika
powiązania z przełomowym wydarzeniem w życiu świętego skandynawskiego, choć jego zaklęcia maniackiej namiętności
lub głęboko czczonego przywódcy. przypisuje się czasami niesłusznie używaniu narkotyków. (...)
Nie podlega kwestii, że Weber przypisałby charyzmę Do charyzmy zalicza się również szamana, owego
chrześcijańskiemu krzyżowi z taką samą gotowością jak czarownika, który w swej czystej postaci doświadcza drgawek
Durkheim umieściłby go w dziedzinie sacrum. I gdy czyta się epileptycznych jako środków popadania w trans (...) W końcu
uwagi Durkheima na temat wielkich historycznych włącza ona także typy intelektualne takie jak Kurt Eisner,
przywódców moralnych (w jego Moral Education) nie ma który był pod przemożnym wpływem swojego własnego
wiele wątpliwości, że Durkheim zgodziłby się, że świętość demagogicznego sukcesu. Analizy socjologiczne powinny
krzyża wśród chrześcijan jest wyłącznie wynikiem jego powstrzymywać się od robienia ocen i powinny potraktować
powiązania z życiem charyzmatycznej (obdarzonej ich wszystkich w taki sam sposób tj. jako ludzi, którzy według
świętością) osoby Jezusa. Pod jednym względem jednak konwencjonalnego sądu są największymi bohaterami,
Weber i Durkheim różnią się i różnica ta wiąże się z prorokami i zbawicielami”424. Krótko mówiąc, charyzmę
zastosowaniem pojęć zmiany społecznej. Zainteresowanie można znaleźć w każdej sferze i na każdym poziomie
Webera zmianą, szczególnie zmianą “mutacyjną” było o społeczeństwa. Jej istotą jest po prostu posiadanie (lub wiara
wiele głębsze od zainteresowania Durkheima i nic w tym w posiadanie) przez pewną jednostkę pozaracjonalych cech,
dziwnego, że był on bardziej zafascynowany zmianami w które są uważne za prorocze, święte lub transcendentalne.
skutkach charyzmy w formie wpływu przywódcy Chociaż prawdziwie charyzmatyczna jednostka jest
charyzmatycznego na tradycyjną lub biurokratyczną niezależna od swoich zwolenników, jeśli chodzi o jej własną
społeczność. wiedzę o swojej świętej istocie (przychodzi ona bowiem do
Autor proponuje przyjrzeć się naturze charyzmy, mówiąc niej dzięki znakom od boga lub od innej nadprzyrodzonej
najpierw o jej źródle i następnie o jej przenoszeniu się do siły), to jednak przyciąganie zwolenników ma zasadnicze
społecznej organizacji dzięki procesowi rutynizacji. znaczenie. “Grupa podlegająca charyzmatycznemu
Charyzma, pisze Weber, jest “określoną cechą indywidualnej autorytetowi opiera się na jakiejś emocjonalnej formie
osobowości, która odróżnia ją od zwykłych ludzi i powoduje, wspólnotowego związku”. Nie ma w niej ani osób
że jest ona traktowana jako obdarzona cechami lub mocami urzędowych, ani administracyjnej hierarchii, lecz wyłącznie
nadprzyrodzonymi, ponadludzkimi lub co najmniej wyznawcy, wierzący, zwolennicy: zaangażowani i gorliwcy a
szczególnie wyjątkowymi. Są one niedostępne dla zwykłych nie pracownicy lub służba. Charyzmatyczny autorytet
ludzi i są uważane za mające boskie pochodzenie lub są znajduje się “szczególnie poza dziedziną codziennej rutyny i
traktowane jako wzorcowe i na ich bazie posiadająca je poza sferą profanum. Pod tym względem jest ostro
jednostka jest traktowana jako przywódca”423. W kulturze przeciwstawny autorytetowi racjonalnemu, a szczególnie
prymitywnej ten rodzaj szacunku jest oddawany prorokom, biurokratycznemu i tradycyjnemu w jego patriarchalnej,
przywódcom wojskowym i politycznym i ludziom o dziedzicznej lub jakiejś innej formie”. Autorytet

423 424
Max Weber, The Theory of Economic Organization, s. 358 przypis Ibidem, s. 359
Mikołajewska 473 474 Zjawisko wspólnoty

charyzmatyczny w swej pierwotnej formie jest zarówno raz odróżni się od charyzmatycznej jednostki, staje się ona
antytradycyjny jak antyekonomiczny i antyutylitarystyczny, atrybutem pokrewieństwa, wyspecjalizowanych ról i urzędów,
gdyż “autorytet charyzmatyczny odrzuca przeszłość i w tym klas i kast, czy nawet umiejscowienia fizycznych
sensie jest siłą szczególnie rewolucyjną”425. przedmiotów.
Jednakże, gdyby w charyzmie nie było nic poza tym, Istotne jest tu powiązanie wyżej wymienionych
byłaby ona wówczas niczym więcej, lecz częściowym przedmiotów z życiem oryginalnego charyzmatycznego
odpowiednikiem pojęcia sacrum Durkheima. Mogłaby być przywódcy — z jego charyzmą, taką jaką była, przeniesioną
widziana jako szczególna forma sacrum, ale nic poza tym, na nich — lub powiązanie z życiem któregoś jego legalnych
gdyż jej manifestowanie się jest historycznie spazmatyczne i (i przez to charyzmatycznych) następców. Ważny staje się
rewolucyjne, nie będące stabilną i trwałą częścią okres przygotowywania do urzędu, jak i obrzędy, poprzez
społeczeństwa. Co więcej, charyzma zdefiniowana jak wyżej które osoby później dołączające się do mistycznej
jest nierozdzielna od osoby Jezusa czy Hitlera, szamana czy wspólnotowości stają się zjednoczone w duchu. Stąd
odważnego wojownika skandynawskiego i od bliskiego charyzmatyczna istota rytuału, różnych przykazań i zaleceń
związku, który istnieje między taką jednostką i jego tworzących kodeks kontynuowania i wzmacniania
zwolennikami. Charyzma jako pojęcie nie miałaby uczestnictwa w charyzmie.
zastosowania do obszernej przestrzeni sacrum w W miarę jak proces rutynizacji rozszerza się na inne
społeczeństwie, które jest zinstytucjonalizowane i przechodzi pokolenia podlega on nieuchronnie tradycjonalizacji. Jak to
z jednego pokolenia na drugie w formie dogmatu, rytuału, napisał Bendix: “W procesie tym wyłania się szczególne
prawa i sakramentu. Jak to napisał Weber, “można pokrewieństwo między charyzmą i tradycją. Chociaż w swej
stwierdzić, że charyzmatyczny autorytet w swej formie czystej formie czystej rewolucyjne implikacje charyzmy są z tradycją
istnieje jedynie w procesie zapoczątkowywania”426. nie do pogodzenia, to obydwa typy dominowania zależą od
Charyzma zawiera jednak w sobie o wiele więcej niż swą wiary w konkretne osoby, których autorytet jest uważany za
czystą, początkową formą. Istnieje cała dziedzina, którą święty i z którymi ich zwolennicy lub poddani czują więź w
Weber nazywa “rutynizacją charyzmy”, która jest duchu religijnej czci i obowiązku. W miarę jak tradycja
analogiczna do nieograniczonego zbioru rytuałów i doskonali się, nie używa się już dłużej odwoływania się do
dogmatów, sakramentów i symboli oraz hierarchii charyzmy, aby przeciwstawić codzienną rutynę niezwykłemu
zawierających w sobie sacrum. Gdy oryginalna przesłaniu i mocy, ale raczej do legitymizacji nabytych praw
charyzmatyczna jednostka umiera, rozpoczynają się ledwo do posiadania danego dobra lub do społecznej tradycji”428.
uchwytne, choć potężne procesy przenoszenia. Charyzma rozumiana jako sacrum staje się więc główną
Po pierwsze, występuje przeniesienie charyzmy na inne częścią zarówno społecznych i politycznych systemów, jak i
osoby, czego rezultatem jest “proces tradycjonalizacji, który samej religii. Weber wspomina o kaście w Indiach jako
eliminuje czysto osobowy charakter przywództwa”. Od tej klasycznym przypadku dziedzicznej charyzmy. “Wszystkie
chwili charyzma zostaje dołączona do pozycji a nie do osoby i kwalifikacje zawodowe, a szczególnie kwalifikacje do pozycji
drogą proroctwa lub wyróżnienia przez oryginalnego autorytetu i władzy, są widziane jako ściśle związane z
przywódcę charyzmatycznego, zostaje przeniesiona na linię dziedziczeniem charyzmy”. Stopniowo rozwija się
następców. Szczególnie znacząca jest “dziedziczna specyficzny związek między charyzmą i sprawami
charyzma”, gdzie “szacunkiem nie obdarza się już dłużej ekonomicznymi. Bezpośredni rezultat charyzmy jest
charyzmatycznych cech jednostki lecz prawne pochodzenie jej rewolucyjny. Od tysiącleci występuje odrzucanie dobrobytu i
pozycji, którą zdobyła dzięki dziedzictwu. Może to prowadzić własności materialnej. “Jednakże w przypadku, gdy proces
w kierunku tradycjonalizacji lub legalizacji (...) Osobista rutynizacji prowadzi w kierunku tradycjonalizmu, ostateczny
charyzma może całkowicie zaniknąć”427. Gdy charyzmę już skutek charyzmy może być dokładnie odwrotny”. Istnieje
więc “święte bogactwo” w przeciwieństwie do świeckiego,
425
Ibidem, s. 362
426 428
Ibidem, s. 364 Reinhard Bendix, Max Weber, An Intellectual Portrait, Garden City:
427
Ibidem, s. 366 Doubleday and Company, 1960, s. 307
Mikołajewska 473 474 Zjawisko wspólnoty

charyzmatyczny w swej pierwotnej formie jest zarówno raz odróżni się od charyzmatycznej jednostki, staje się ona
antytradycyjny jak antyekonomiczny i antyutylitarystyczny, atrybutem pokrewieństwa, wyspecjalizowanych ról i urzędów,
gdyż “autorytet charyzmatyczny odrzuca przeszłość i w tym klas i kast, czy nawet umiejscowienia fizycznych
sensie jest siłą szczególnie rewolucyjną”425. przedmiotów.
Jednakże, gdyby w charyzmie nie było nic poza tym, Istotne jest tu powiązanie wyżej wymienionych
byłaby ona wówczas niczym więcej, lecz częściowym przedmiotów z życiem oryginalnego charyzmatycznego
odpowiednikiem pojęcia sacrum Durkheima. Mogłaby być przywódcy — z jego charyzmą, taką jaką była, przeniesioną
widziana jako szczególna forma sacrum, ale nic poza tym, na nich — lub powiązanie z życiem któregoś jego legalnych
gdyż jej manifestowanie się jest historycznie spazmatyczne i (i przez to charyzmatycznych) następców. Ważny staje się
rewolucyjne, nie będące stabilną i trwałą częścią okres przygotowywania do urzędu, jak i obrzędy, poprzez
społeczeństwa. Co więcej, charyzma zdefiniowana jak wyżej które osoby później dołączające się do mistycznej
jest nierozdzielna od osoby Jezusa czy Hitlera, szamana czy wspólnotowości stają się zjednoczone w duchu. Stąd
odważnego wojownika skandynawskiego i od bliskiego charyzmatyczna istota rytuału, różnych przykazań i zaleceń
związku, który istnieje między taką jednostką i jego tworzących kodeks kontynuowania i wzmacniania
zwolennikami. Charyzma jako pojęcie nie miałaby uczestnictwa w charyzmie.
zastosowania do obszernej przestrzeni sacrum w W miarę jak proces rutynizacji rozszerza się na inne
społeczeństwie, które jest zinstytucjonalizowane i przechodzi pokolenia podlega on nieuchronnie tradycjonalizacji. Jak to
z jednego pokolenia na drugie w formie dogmatu, rytuału, napisał Bendix: “W procesie tym wyłania się szczególne
prawa i sakramentu. Jak to napisał Weber, “można pokrewieństwo między charyzmą i tradycją. Chociaż w swej
stwierdzić, że charyzmatyczny autorytet w swej formie czystej formie czystej rewolucyjne implikacje charyzmy są z tradycją
istnieje jedynie w procesie zapoczątkowywania”426. nie do pogodzenia, to obydwa typy dominowania zależą od
Charyzma zawiera jednak w sobie o wiele więcej niż swą wiary w konkretne osoby, których autorytet jest uważany za
czystą, początkową formą. Istnieje cała dziedzina, którą święty i z którymi ich zwolennicy lub poddani czują więź w
Weber nazywa “rutynizacją charyzmy”, która jest duchu religijnej czci i obowiązku. W miarę jak tradycja
analogiczna do nieograniczonego zbioru rytuałów i doskonali się, nie używa się już dłużej odwoływania się do
dogmatów, sakramentów i symboli oraz hierarchii charyzmy, aby przeciwstawić codzienną rutynę niezwykłemu
zawierających w sobie sacrum. Gdy oryginalna przesłaniu i mocy, ale raczej do legitymizacji nabytych praw
charyzmatyczna jednostka umiera, rozpoczynają się ledwo do posiadania danego dobra lub do społecznej tradycji”428.
uchwytne, choć potężne procesy przenoszenia. Charyzma rozumiana jako sacrum staje się więc główną
Po pierwsze, występuje przeniesienie charyzmy na inne częścią zarówno społecznych i politycznych systemów, jak i
osoby, czego rezultatem jest “proces tradycjonalizacji, który samej religii. Weber wspomina o kaście w Indiach jako
eliminuje czysto osobowy charakter przywództwa”. Od tej klasycznym przypadku dziedzicznej charyzmy. “Wszystkie
chwili charyzma zostaje dołączona do pozycji a nie do osoby i kwalifikacje zawodowe, a szczególnie kwalifikacje do pozycji
drogą proroctwa lub wyróżnienia przez oryginalnego autorytetu i władzy, są widziane jako ściśle związane z
przywódcę charyzmatycznego, zostaje przeniesiona na linię dziedziczeniem charyzmy”. Stopniowo rozwija się
następców. Szczególnie znacząca jest “dziedziczna specyficzny związek między charyzmą i sprawami
charyzma”, gdzie “szacunkiem nie obdarza się już dłużej ekonomicznymi. Bezpośredni rezultat charyzmy jest
charyzmatycznych cech jednostki lecz prawne pochodzenie jej rewolucyjny. Od tysiącleci występuje odrzucanie dobrobytu i
pozycji, którą zdobyła dzięki dziedzictwu. Może to prowadzić własności materialnej. “Jednakże w przypadku, gdy proces
w kierunku tradycjonalizacji lub legalizacji (...) Osobista rutynizacji prowadzi w kierunku tradycjonalizmu, ostateczny
charyzma może całkowicie zaniknąć”427. Gdy charyzmę już skutek charyzmy może być dokładnie odwrotny”. Istnieje
więc “święte bogactwo” w przeciwieństwie do świeckiego,
425
Ibidem, s. 362
426 428
Ibidem, s. 364 Reinhard Bendix, Max Weber, An Intellectual Portrait, Garden City:
427
Ibidem, s. 366 Doubleday and Company, 1960, s. 307
Mikołajewska 475 476 Zjawisko wspólnoty

jak wówczas gdy dzięki środkom rytualnym zwyczajne charyzmatyczna władza może się uformować. Gdyby Weber
pieniądze stają się migdałami. Struktury władzy różnicują się dożył czasów Hitlera z całą pewnością zmieniłby zdanie.
na święte lub charyzmatyczne na mocy swojego pochodzenia i Pomimo (lub być może dzięki) ciężkiej warstwie biurokracji
na świeckie lub należące do profanum. Odwołując się do pokrywającej społeczeństwo niemieckie, stało się możliwe,
charyzmy Weber analizuje zarówno feudalizm, jak i rodzaje aby jednostka łącząca w swej osobie charyzmatyczne cechy
pokrewieństwa. “Jest możliwe, jak w przypadku Napoleona, proroka, szamana, czy wojownika skandynawskiego zdobyła
że bezpośrednio z ruchu charyzmatycznego wyłoni się władzę zdolną wstrząsnąć społeczeństwem tak jak to w
najsurowszy typ biurokracji lub jeżeli nie on to wszelkie przeszłości czyniły niektóre charyzmatyczne jednostki.
rodzaje feudalnych typów organizacji”429. Poczucie nieuchronności i zewnętrzności sacrum
Nawet w nowoczesnym wzroście demokracji istnieje opisywane przez Durkheima jest pod tym względem
element charyzmatyczny. “Charyzmatyczna zasada, która pewniejszym przewodnikiem niż bardziej historyczne
początkowo odnosi się do legitymizacji autorytetu może ulec widzenie wzrostu i upadku charyzmy, przybywania jej i
interpretacji lub rozwojowi w kierunku antyautorytarnym. ubywania przez Webera. Przy wszystkich podobieństwach do
Dzieje się tak, dlatego że ważność charyzmatycznego religijno–świętego, istnieje jedna zasadnicza różnica między
autorytetu opiera się na uznaniu tych, którzy mu podlegają i pojęciami sacrum u Webera i Durkheima. U Durkheima
którzy są zależni od dowodów na rzecz jego autentyczności. sacrum ma swe źródło w zjednoczonym społeczeństwie. Jest
Gdy organizacja grupy podlega procesowi postępowej wynikiem nieodpartej potrzeby ludzi, aby potwierdzać
racjonalizacji, staje się możliwe, że uznanie zamiast być wartości leżące u podłoża asocjacji. U Webera natomiast,
traktowane jako konsekwencja legitymizacji zostaje pomimo koncepcji wszechobecności i wiecznego znaczenia
potraktowane jako podstawa legitymizacji. Legitymizacja “zrutynizowanej charyzmy” dla kolektywnej asocjacji, jego
staje się wówczas demokratyczna” 430. obraz charyzmy pozostaje osobisty i historycznie
Rozwój historii nowoczesnej Europy osłabił według spazmatyczny.
Webera wpływ charyzmy i zmniejszył liczbę okazji, w Inne i być może najbardziej znaczące użycie religijno–
których autorytet i związek charyzmatyczny mogą świętego przez Webera do analizy społeczeństwa znajduje się
zatryumfować. Spowodowała to racjonalizacja, która według w jego The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism.
Webera stanowi główny proces w historii Europy. Autor Niewiele prac nowoczesnej nauki miało równie silny wpływ,
odwołuje się w tym miejscu do porównania z Durkheimem. zainspirowało równie wiele badań i pobudziło równie wiele
Durkheim widział we wzroście anomii w Europie dowód kontrowersji, jak ta. Uhonorowano ją w niezliczonej ilości
długoterminowego upadku świętych wartości spowodowany artykułów, recenzji “obalających” jej tezy. Krytycy często
przez indywidualizm i sekularyzację. Jednostkowa reakcja na zapominają o warunkach nakładanych na dowodzenie i
sacrum stała się (być może jedynie tymczasowo) słabsza pod implikacje książki uczynione przez samego Webera. Książka
wpływem nowoczesnych doktryn materializmu i ta nie deklaruje, aby kapitalizm był rezultatem
sceptycyzmu. U Webera jednak bezpośrednim źródłem protestantyzmu, a kalwinizmu w szczególności. Weber był
osłabiania się charyzmy była nie tyle utrata członkostwa, co zbyt subtelnym metodologiem, aby sformułować podobne
organizacyjna hipertrofia w formie biurokratyzacji kultury i twierdzenie odnośnie do jakiegokolwiek elementu
życia. Biurokracja, twierdził Weber, otacza społeczeństwo materialnego lub niematerialnego. Jego świetna książka
grubą skorupą, która może stać się za gruba, aby pozwolić na została w następujący sposób zwięźle podsumowana:
okazjonalne pojawianie się charyzmatycznych jednostek jak “Celem powyższych rozważań było wykazanie, że z ducha
to było dotychczas w historii. I że cały nastrój naukowego, ascetycznego chrześcijaństwa narodził się jeden z
racjonalnego modernizmu jest coraz bardziej w niezgodzie z fundamentalnych elementów ducha nowoczesnego
kontekstem wiary lub zawieszenia niewiary, w których kapitalizmu jak i całej nowoczesnej kultury: tj. racjonalne
zachowanie oparte na idei powołania”431. Weber nie
429
Max Weber, The Theory of Social and Economic Organization, s. 358
przypis 431
M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, New York:
430
Ibidem, s. 386 Charles Scribner's Sons, 1958 s. 180
Mikołajewska 475 476 Zjawisko wspólnoty

jak wówczas gdy dzięki środkom rytualnym zwyczajne charyzmatyczna władza może się uformować. Gdyby Weber
pieniądze stają się migdałami. Struktury władzy różnicują się dożył czasów Hitlera z całą pewnością zmieniłby zdanie.
na święte lub charyzmatyczne na mocy swojego pochodzenia i Pomimo (lub być może dzięki) ciężkiej warstwie biurokracji
na świeckie lub należące do profanum. Odwołując się do pokrywającej społeczeństwo niemieckie, stało się możliwe,
charyzmy Weber analizuje zarówno feudalizm, jak i rodzaje aby jednostka łącząca w swej osobie charyzmatyczne cechy
pokrewieństwa. “Jest możliwe, jak w przypadku Napoleona, proroka, szamana, czy wojownika skandynawskiego zdobyła
że bezpośrednio z ruchu charyzmatycznego wyłoni się władzę zdolną wstrząsnąć społeczeństwem tak jak to w
najsurowszy typ biurokracji lub jeżeli nie on to wszelkie przeszłości czyniły niektóre charyzmatyczne jednostki.
rodzaje feudalnych typów organizacji”429. Poczucie nieuchronności i zewnętrzności sacrum
Nawet w nowoczesnym wzroście demokracji istnieje opisywane przez Durkheima jest pod tym względem
element charyzmatyczny. “Charyzmatyczna zasada, która pewniejszym przewodnikiem niż bardziej historyczne
początkowo odnosi się do legitymizacji autorytetu może ulec widzenie wzrostu i upadku charyzmy, przybywania jej i
interpretacji lub rozwojowi w kierunku antyautorytarnym. ubywania przez Webera. Przy wszystkich podobieństwach do
Dzieje się tak, dlatego że ważność charyzmatycznego religijno–świętego, istnieje jedna zasadnicza różnica między
autorytetu opiera się na uznaniu tych, którzy mu podlegają i pojęciami sacrum u Webera i Durkheima. U Durkheima
którzy są zależni od dowodów na rzecz jego autentyczności. sacrum ma swe źródło w zjednoczonym społeczeństwie. Jest
Gdy organizacja grupy podlega procesowi postępowej wynikiem nieodpartej potrzeby ludzi, aby potwierdzać
racjonalizacji, staje się możliwe, że uznanie zamiast być wartości leżące u podłoża asocjacji. U Webera natomiast,
traktowane jako konsekwencja legitymizacji zostaje pomimo koncepcji wszechobecności i wiecznego znaczenia
potraktowane jako podstawa legitymizacji. Legitymizacja “zrutynizowanej charyzmy” dla kolektywnej asocjacji, jego
staje się wówczas demokratyczna” 430. obraz charyzmy pozostaje osobisty i historycznie
Rozwój historii nowoczesnej Europy osłabił według spazmatyczny.
Webera wpływ charyzmy i zmniejszył liczbę okazji, w Inne i być może najbardziej znaczące użycie religijno–
których autorytet i związek charyzmatyczny mogą świętego przez Webera do analizy społeczeństwa znajduje się
zatryumfować. Spowodowała to racjonalizacja, która według w jego The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism.
Webera stanowi główny proces w historii Europy. Autor Niewiele prac nowoczesnej nauki miało równie silny wpływ,
odwołuje się w tym miejscu do porównania z Durkheimem. zainspirowało równie wiele badań i pobudziło równie wiele
Durkheim widział we wzroście anomii w Europie dowód kontrowersji, jak ta. Uhonorowano ją w niezliczonej ilości
długoterminowego upadku świętych wartości spowodowany artykułów, recenzji “obalających” jej tezy. Krytycy często
przez indywidualizm i sekularyzację. Jednostkowa reakcja na zapominają o warunkach nakładanych na dowodzenie i
sacrum stała się (być może jedynie tymczasowo) słabsza pod implikacje książki uczynione przez samego Webera. Książka
wpływem nowoczesnych doktryn materializmu i ta nie deklaruje, aby kapitalizm był rezultatem
sceptycyzmu. U Webera jednak bezpośrednim źródłem protestantyzmu, a kalwinizmu w szczególności. Weber był
osłabiania się charyzmy była nie tyle utrata członkostwa, co zbyt subtelnym metodologiem, aby sformułować podobne
organizacyjna hipertrofia w formie biurokratyzacji kultury i twierdzenie odnośnie do jakiegokolwiek elementu
życia. Biurokracja, twierdził Weber, otacza społeczeństwo materialnego lub niematerialnego. Jego świetna książka
grubą skorupą, która może stać się za gruba, aby pozwolić na została w następujący sposób zwięźle podsumowana:
okazjonalne pojawianie się charyzmatycznych jednostek jak “Celem powyższych rozważań było wykazanie, że z ducha
to było dotychczas w historii. I że cały nastrój naukowego, ascetycznego chrześcijaństwa narodził się jeden z
racjonalnego modernizmu jest coraz bardziej w niezgodzie z fundamentalnych elementów ducha nowoczesnego
kontekstem wiary lub zawieszenia niewiary, w których kapitalizmu jak i całej nowoczesnej kultury: tj. racjonalne
zachowanie oparte na idei powołania”431. Weber nie
429
Max Weber, The Theory of Social and Economic Organization, s. 358
przypis 431
M. Weber, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism, New York:
430
Ibidem, s. 386 Charles Scribner's Sons, 1958 s. 180
Mikołajewska 477 478 Zjawisko wspólnoty

zaprzecza w swej książce wpływowi pieniędzy, handlu, świadomości i zachowania, w którą zaangażowane są
technologii, politycznej centralizacji, prawnej racjonalizacji, najgłębsze motywacje i kompulsje jednostek. Technologia
sekularyzmu, luksusu i wielu innych elementów, na które sama w sobie nie wystarcza, (podobnie jak użyteczność i
powoływano się z osobna, aby wyjaśnić wzrost kapitalizmu na materialność), gdyż w historii znajdujemy niezliczone
Zachodzie. Wszystkie one były w różnym stopniu istotne. przykłady, że sama zmiana technologiczna nie wypełnia
Weber żył jednak w czasach, w których historyczne szkoły społecznej świadomości ludzi i nie wywołuje zmian w całym
ekonomiczne, a szczególnie marksistowskie, faktycznie systemie społecznym.
zaprzeczały, aby na przekształcenie społeczeństwa W wieku, w którym rozwinął się kapitalizm, pytania
zachodniego z gospodarki feudalno–agrarnej w religijne i moralne były nawet silniej prowokujące niż w
kapitalistyczno–przemysłową miało wpływ cokolwiek innego punkcie kulminacyjnym Średniowiecza, gdy religia była
poza siłami materialnymi, a szczególnie technologicznymi. uniwersalnie obecna zarówno w porządku kulturowym, jak i
Czyż Marks nie dowodził, że religia jest jedynie złudzeniem, w ludzkich umysłach i nie była kwestionowana przez
zasłoną z fantazji, poprzez którą można dostrzec rzeczywiste niepohamowane doktrynalne dysputy, które przyniosła
siły historii, która jednak sama nie ma większego Reformacja. W wieku następującym bezpośrednio po Lutrze i
funkcjonalnego lub przyczynowego znaczenia od dziecięcych Kalwinie sprawy religijnie sięgnęły szczytu intensywności
przesądów. Dla Marksa istotna motywująca moc historii i nieporównywalnej z innym wiekiem. Ideologia religijna w
specyficzna przyczyna wzrostu kapitalizmu w Europie leżała XVII i przez większość XVIII wieku była tym, czym
w technologii lub raczej w przekształceniach w technologii, ideologia polityczna jest od czasu Rewolucji Francuskiej, a
które z kolei przekształcają się w trudny do tolerowania szczególnie od czasu wzrostu komunistycznego zapału w
konflikt wewnątrz systemu społecznego. wieku XIX i XX. Tak być musiało w wieku, który zrodził
Weber rzucił temu widzeniu wyzwanie. Czyniąc to, nie pastorów i misjonarzy w stopniu niespotykanym od czasów
zrobił jednak pomyłki polegającej na zastąpieniu czynnika wczesnej chrystianizacji Europy Zachodniej.
technologicznego czynnikiem religijnym jako głównym Weber, będąc tego świadomy, obserwował rolę czynnika
źródłem zmiany historycznej. Nie zajmował się on tak jak religijnego w nadawaniu umysłowi szerszego nastroju,
marksiści nierozwiązywalnym problemem absolutnego którym w dużej części był duch kapitalizmu. Weber nie
początku lub szukaniem pewności w jednoczynnikowej teorii. poszukiwał więc wyjaśnienia kapitalizmu jako całości przez
Wyjaśniają to najlepiej słowa samego Webera. “Studium to odwołanie się do kalwinizmu, lecz jedynie pewnego
być może przyczyni się do zrozumienia sposobu, w jaki idee kapitalistycznego nastroju, w którym praca, bogactwo i zysk
stają się rzeczywistą siłą w historii (...) Próbujemy zaledwie (będące postawą uniwersalną i bezczasową) stały się nie tylko
wyjaśnić, jaka jest rola (w złożonej interakcji niezliczenie tolerowane i realizowane, lecz zostały faktycznie
różnych sił historycznych) sił religijnych w formowaniu przekształcone w coś, co etycznie wzbudza szacunek, czyli w
rozwiniętej sieci naszej specyficznie ziemskiej nowoczesnej moralnego suwerena. W poniższym cytacie Weber opisuje
kultury. Pytamy jedynie o to, w jakim stopniu pewne istotę problemu, który go fascynował. Cytat ten pochodzi z
charakterystyczne cechy tej kultury można przypisać szerszego fragmentu, w którym rozważa on paradoks
wpływowi Reformacji”. (...) obecności zamanifestowanego ducha kapitalizmu w
Weber miał głęboko historyczne poczucie jednostkowej niekapitalistycznych (w sensie instytucjonalnym i
motywacji w zmianie społecznej lub, mówiąc dokładniej, materialnym) warunkach osiemnastowiecznej Ameryki i brak
prawdziwe poczucie ważności formułowania wszystkich takiego ducha w zasobnej burżuazyjnej Florencji na początku
twierdzeń dotyczących zmiany tak, aby wyraźnie odnosiły się nowoczesnej ery.
one do dominujących w danym czasie wartości, pobudek i “W jaki sposób działalność, która w najlepszym razie była
struktur znaczenia. Nikt nie zaprzecza, że zmiany w etycznie tolerowana, mogła przekształcić się w powołanie w
technologii oddziałują na wzrost kapitalizmu. Powstaje sensie Beniamina Franklina? Jest faktem historycznym, że we
jednak pytanie, w jakich sferach kultury można znaleźć Florencji w wieku XIV i XV, finansowym i głównym rynku
najważniejsze dane wyjaśniające przemianę lub inaczej wszystkich największych władz politycznych, najbardziej
tłumaczenie zmiany w technologii na dziedzinę ludzkiej kapitalistycznym centrum tamtych czasów, postawa ta była
Mikołajewska 477 478 Zjawisko wspólnoty

zaprzecza w swej książce wpływowi pieniędzy, handlu, świadomości i zachowania, w którą zaangażowane są
technologii, politycznej centralizacji, prawnej racjonalizacji, najgłębsze motywacje i kompulsje jednostek. Technologia
sekularyzmu, luksusu i wielu innych elementów, na które sama w sobie nie wystarcza, (podobnie jak użyteczność i
powoływano się z osobna, aby wyjaśnić wzrost kapitalizmu na materialność), gdyż w historii znajdujemy niezliczone
Zachodzie. Wszystkie one były w różnym stopniu istotne. przykłady, że sama zmiana technologiczna nie wypełnia
Weber żył jednak w czasach, w których historyczne szkoły społecznej świadomości ludzi i nie wywołuje zmian w całym
ekonomiczne, a szczególnie marksistowskie, faktycznie systemie społecznym.
zaprzeczały, aby na przekształcenie społeczeństwa W wieku, w którym rozwinął się kapitalizm, pytania
zachodniego z gospodarki feudalno–agrarnej w religijne i moralne były nawet silniej prowokujące niż w
kapitalistyczno–przemysłową miało wpływ cokolwiek innego punkcie kulminacyjnym Średniowiecza, gdy religia była
poza siłami materialnymi, a szczególnie technologicznymi. uniwersalnie obecna zarówno w porządku kulturowym, jak i
Czyż Marks nie dowodził, że religia jest jedynie złudzeniem, w ludzkich umysłach i nie była kwestionowana przez
zasłoną z fantazji, poprzez którą można dostrzec rzeczywiste niepohamowane doktrynalne dysputy, które przyniosła
siły historii, która jednak sama nie ma większego Reformacja. W wieku następującym bezpośrednio po Lutrze i
funkcjonalnego lub przyczynowego znaczenia od dziecięcych Kalwinie sprawy religijnie sięgnęły szczytu intensywności
przesądów. Dla Marksa istotna motywująca moc historii i nieporównywalnej z innym wiekiem. Ideologia religijna w
specyficzna przyczyna wzrostu kapitalizmu w Europie leżała XVII i przez większość XVIII wieku była tym, czym
w technologii lub raczej w przekształceniach w technologii, ideologia polityczna jest od czasu Rewolucji Francuskiej, a
które z kolei przekształcają się w trudny do tolerowania szczególnie od czasu wzrostu komunistycznego zapału w
konflikt wewnątrz systemu społecznego. wieku XIX i XX. Tak być musiało w wieku, który zrodził
Weber rzucił temu widzeniu wyzwanie. Czyniąc to, nie pastorów i misjonarzy w stopniu niespotykanym od czasów
zrobił jednak pomyłki polegającej na zastąpieniu czynnika wczesnej chrystianizacji Europy Zachodniej.
technologicznego czynnikiem religijnym jako głównym Weber, będąc tego świadomy, obserwował rolę czynnika
źródłem zmiany historycznej. Nie zajmował się on tak jak religijnego w nadawaniu umysłowi szerszego nastroju,
marksiści nierozwiązywalnym problemem absolutnego którym w dużej części był duch kapitalizmu. Weber nie
początku lub szukaniem pewności w jednoczynnikowej teorii. poszukiwał więc wyjaśnienia kapitalizmu jako całości przez
Wyjaśniają to najlepiej słowa samego Webera. “Studium to odwołanie się do kalwinizmu, lecz jedynie pewnego
być może przyczyni się do zrozumienia sposobu, w jaki idee kapitalistycznego nastroju, w którym praca, bogactwo i zysk
stają się rzeczywistą siłą w historii (...) Próbujemy zaledwie (będące postawą uniwersalną i bezczasową) stały się nie tylko
wyjaśnić, jaka jest rola (w złożonej interakcji niezliczenie tolerowane i realizowane, lecz zostały faktycznie
różnych sił historycznych) sił religijnych w formowaniu przekształcone w coś, co etycznie wzbudza szacunek, czyli w
rozwiniętej sieci naszej specyficznie ziemskiej nowoczesnej moralnego suwerena. W poniższym cytacie Weber opisuje
kultury. Pytamy jedynie o to, w jakim stopniu pewne istotę problemu, który go fascynował. Cytat ten pochodzi z
charakterystyczne cechy tej kultury można przypisać szerszego fragmentu, w którym rozważa on paradoks
wpływowi Reformacji”. (...) obecności zamanifestowanego ducha kapitalizmu w
Weber miał głęboko historyczne poczucie jednostkowej niekapitalistycznych (w sensie instytucjonalnym i
motywacji w zmianie społecznej lub, mówiąc dokładniej, materialnym) warunkach osiemnastowiecznej Ameryki i brak
prawdziwe poczucie ważności formułowania wszystkich takiego ducha w zasobnej burżuazyjnej Florencji na początku
twierdzeń dotyczących zmiany tak, aby wyraźnie odnosiły się nowoczesnej ery.
one do dominujących w danym czasie wartości, pobudek i “W jaki sposób działalność, która w najlepszym razie była
struktur znaczenia. Nikt nie zaprzecza, że zmiany w etycznie tolerowana, mogła przekształcić się w powołanie w
technologii oddziałują na wzrost kapitalizmu. Powstaje sensie Beniamina Franklina? Jest faktem historycznym, że we
jednak pytanie, w jakich sferach kultury można znaleźć Florencji w wieku XIV i XV, finansowym i głównym rynku
najważniejsze dane wyjaśniające przemianę lub inaczej wszystkich największych władz politycznych, najbardziej
tłumaczenie zmiany w technologii na dziedzinę ludzkiej kapitalistycznym centrum tamtych czasów, postawa ta była
Mikołajewska 479 480 Zjawisko wspólnoty

uważana za etycznie niedopuszczalną, co najwyżej daje się w pewnym stopniu porwać przez nurt istotnej idei? A
tolerowaną. Równocześnie w matecznikowych drobno- idea Webera była naprawdę istotna.
burżuazyjnych warunkach osiemnastowiecznej Pensylwanii, Poszukiwanie przyczyn zmiany systemu społecznego
gdzie interesowi z powodu braku pieniędzy groził powrót do (kapitalizmu) nie w nim samym — jak robiło wielu innych
handlu wymiennego, gdzie nie było żadnych oznak wielkiego pod hasłem kontynuacji — lecz raczej w odrębnym systemie
przedsięwzięcia, gdzie bankowość była dopiero w zaczątkach, (protestantyzmie) było już samo znacznym osiągnięciem, gdy
ta sama rzecz była uważana za istotę moralnego zachowania, się weźmie pod uwagę dominację ewolucyjnych i
nawet nakazywana w imię obowiązku. Mówienie tutaj o endogennych teorii zmiany w czasach Webera. Twierdzenie,
odzwierciedleniu materialnych warunków przez idealną że aby sprowadzić zmianę społeczną z poziomu
nadbudowę byłoby czystym nonsensem. Jakie było źródło idei, panoramicznej ogólności do przestrzeni, w której formują się
która pozwoliła na zinterpretowanie tego rodzaju działalności rzeczywiste motywacje zachowania, należy tego dokonać w
wyraźnie nastawionej na sam zysk jako powołanie, do którego języku wartości, które mają najbardziej inspirujące znaczenie
jednostka czuje się etycznie zobowiązana? Była to idea, która w czasach zmiany, było także dużym osiągnięciem. I w
nadawała drodze nowego przedsiębiorstwa jej etyczny końcu, unikalne w tamtych czasach było umieszczanie sprawy
fundament i uzasadnienie”432. studiów nad wzrostem kapitalizmu w prawdziwie
Ideą tą była oczywiście zredukowana do swej istoty porównawczym kontekście. (...)
kalwińska idea powołania: jednostka w swym niezmiennym
poszukiwaniu bogactwa lub raczej kapitału, oddaniu Funkcja pobożności — Simmel
nakazowi oszczędności, uświęceniu tych materialnych Pobożność u Simmla oznacza w istocie to samo co sacrum
działań, poprzez które manifestuje się sama łaska –– jak i u Durkheima i charyzma u Webera. Reprezentuje
bezpośrednią i niezapośredniczoną wiarą w boga — służy przekonanie, że pełne zrozumienie zjawisk społecznych jest
bogu i realizuje powołanie równie święte jak jej zorientowanie niemożliwe bez uznania niezmiennej i nieredukowalnej roli
w kierunku spraw ekonomicznych. Autor przyznaje, że samo religijnego impulsu.
to twierdzenie zawiera w sobie trudności typowe dla Simmel w swym podejściu do zakresu i metody socjologii
głównych aspektów tezy Webera. Leo Strauss twierdził, że uczynił to jasnym, że “społeczne” i religijne są ze sobą ściśle
“Weber mógł co najwyżej z uzasadnieniem twierdzić, że powiązane. Skierowuje uwagę na fakt, że “członkowie
zniszczenie i degeneracja teologii Kalwina doprowadziła do społeczno–demokratycznego związku pracy ujawniają w
wyłonienia się ducha kapitalizmu. Jedynie w takim swoim wspólnym i wzajemnym zachowaniu te same cechy”
sformułowaniu daje się ona w przybliżeniu pogodzić z co w specyficznie religijnych organizacjach. Swe
faktami, na które się on powołuje. (...) Tawney słusznie argumentowanie skierowuje do studiujących religię, aby im
twierdził, że kapitalistyczny purytanizm studiowany przez przypomnieć, że “zachowanie religijne nie zależy wyłącznie
Webera był późnym purytanizmem, lub że był to purytanizm, od kontekstów religijnych, gdyż jest ono bardziej ogólną
który pogodził się ze światem”433, formą ludzkiego zachowania, która realizuje się nie tylko pod
Być może jest prawdą i być może nieuchronne było to, aby wpływem transcendentalnych przedmiotów, ale także w
Weber, gdy już raz zaczął cytować z praktycznej etyki wyniku innych typów motywacji”434, tj. motywacji
wczesnych kalwińskich pastorów, przypisał ich nakazom pochodzącej ze wspólnoty, autorytetu i statusu. Nie ma jednak
stopień przyczynowej pierwotności, która była obca intencji wątpliwości, że u Simmla jest to droga dwukierunkowa, co
deklarowanej w jego książce, którą było pokazanie, że “jeden staje się jasne w jego wyjaśnieniu natury pobożności.
z fundamentalnych elementów ducha kapitalizmu (...) Według Simmla istnieją tzw. autonomiczne wartości
narodził się z ducha chrześcijańskiego ascetyzmu”. Któż nie religijne we wszystkich trwających w czasie społecznych
stanach i związkach. Faktycznie jedynie dzięki pomocy tych
autonomicznych wartości religijnych, osadzonych w
432
Ibidem, s. 386
433
Leo Strauss, Natural Right and History, University of Chicago Press, 1953,
434
s. 59 przypis The Sociology of George Simmel, s. 15
Mikołajewska 479 480 Zjawisko wspólnoty

uważana za etycznie niedopuszczalną, co najwyżej daje się w pewnym stopniu porwać przez nurt istotnej idei? A
tolerowaną. Równocześnie w matecznikowych drobno- idea Webera była naprawdę istotna.
burżuazyjnych warunkach osiemnastowiecznej Pensylwanii, Poszukiwanie przyczyn zmiany systemu społecznego
gdzie interesowi z powodu braku pieniędzy groził powrót do (kapitalizmu) nie w nim samym — jak robiło wielu innych
handlu wymiennego, gdzie nie było żadnych oznak wielkiego pod hasłem kontynuacji — lecz raczej w odrębnym systemie
przedsięwzięcia, gdzie bankowość była dopiero w zaczątkach, (protestantyzmie) było już samo znacznym osiągnięciem, gdy
ta sama rzecz była uważana za istotę moralnego zachowania, się weźmie pod uwagę dominację ewolucyjnych i
nawet nakazywana w imię obowiązku. Mówienie tutaj o endogennych teorii zmiany w czasach Webera. Twierdzenie,
odzwierciedleniu materialnych warunków przez idealną że aby sprowadzić zmianę społeczną z poziomu
nadbudowę byłoby czystym nonsensem. Jakie było źródło idei, panoramicznej ogólności do przestrzeni, w której formują się
która pozwoliła na zinterpretowanie tego rodzaju działalności rzeczywiste motywacje zachowania, należy tego dokonać w
wyraźnie nastawionej na sam zysk jako powołanie, do którego języku wartości, które mają najbardziej inspirujące znaczenie
jednostka czuje się etycznie zobowiązana? Była to idea, która w czasach zmiany, było także dużym osiągnięciem. I w
nadawała drodze nowego przedsiębiorstwa jej etyczny końcu, unikalne w tamtych czasach było umieszczanie sprawy
fundament i uzasadnienie”432. studiów nad wzrostem kapitalizmu w prawdziwie
Ideą tą była oczywiście zredukowana do swej istoty porównawczym kontekście. (...)
kalwińska idea powołania: jednostka w swym niezmiennym
poszukiwaniu bogactwa lub raczej kapitału, oddaniu Funkcja pobożności — Simmel
nakazowi oszczędności, uświęceniu tych materialnych Pobożność u Simmla oznacza w istocie to samo co sacrum
działań, poprzez które manifestuje się sama łaska –– jak i u Durkheima i charyzma u Webera. Reprezentuje
bezpośrednią i niezapośredniczoną wiarą w boga — służy przekonanie, że pełne zrozumienie zjawisk społecznych jest
bogu i realizuje powołanie równie święte jak jej zorientowanie niemożliwe bez uznania niezmiennej i nieredukowalnej roli
w kierunku spraw ekonomicznych. Autor przyznaje, że samo religijnego impulsu.
to twierdzenie zawiera w sobie trudności typowe dla Simmel w swym podejściu do zakresu i metody socjologii
głównych aspektów tezy Webera. Leo Strauss twierdził, że uczynił to jasnym, że “społeczne” i religijne są ze sobą ściśle
“Weber mógł co najwyżej z uzasadnieniem twierdzić, że powiązane. Skierowuje uwagę na fakt, że “członkowie
zniszczenie i degeneracja teologii Kalwina doprowadziła do społeczno–demokratycznego związku pracy ujawniają w
wyłonienia się ducha kapitalizmu. Jedynie w takim swoim wspólnym i wzajemnym zachowaniu te same cechy”
sformułowaniu daje się ona w przybliżeniu pogodzić z co w specyficznie religijnych organizacjach. Swe
faktami, na które się on powołuje. (...) Tawney słusznie argumentowanie skierowuje do studiujących religię, aby im
twierdził, że kapitalistyczny purytanizm studiowany przez przypomnieć, że “zachowanie religijne nie zależy wyłącznie
Webera był późnym purytanizmem, lub że był to purytanizm, od kontekstów religijnych, gdyż jest ono bardziej ogólną
który pogodził się ze światem”433, formą ludzkiego zachowania, która realizuje się nie tylko pod
Być może jest prawdą i być może nieuchronne było to, aby wpływem transcendentalnych przedmiotów, ale także w
Weber, gdy już raz zaczął cytować z praktycznej etyki wyniku innych typów motywacji”434, tj. motywacji
wczesnych kalwińskich pastorów, przypisał ich nakazom pochodzącej ze wspólnoty, autorytetu i statusu. Nie ma jednak
stopień przyczynowej pierwotności, która była obca intencji wątpliwości, że u Simmla jest to droga dwukierunkowa, co
deklarowanej w jego książce, którą było pokazanie, że “jeden staje się jasne w jego wyjaśnieniu natury pobożności.
z fundamentalnych elementów ducha kapitalizmu (...) Według Simmla istnieją tzw. autonomiczne wartości
narodził się z ducha chrześcijańskiego ascetyzmu”. Któż nie religijne we wszystkich trwających w czasie społecznych
stanach i związkach. Faktycznie jedynie dzięki pomocy tych
autonomicznych wartości religijnych, osadzonych w
432
Ibidem, s. 386
433
Leo Strauss, Natural Right and History, University of Chicago Press, 1953,
434
s. 59 przypis The Sociology of George Simmel, s. 15
Mikołajewska 481 482 Zjawisko wspólnoty

związkach społecznych “podstawowy nastrój religijny swej pobożności ku bogu, tj. ku temu zjawisku, które jest
nabywa określonej formy, której transcendentalne gradacje i samym przedmiotem pobożności; są to natury religijne bez
urzeczowienia odsłaniają przedmioty religii w ich ogólnym religii”. Tacy ludzie mogą obdarzyć “niereligijny przedmiot”
znaczeniu”. Krótko mówiąc, Simmel nie tyle broni surowego lub związek religijnym charakterem. “Nazywamy go
związku między “społecznym” i “religijnym”, lecz raczej religijnym, gdyż autonomiczny przedmiot, który wypływa
twierdzi, że czynnik religijny występuje w samym sam z siebie istnieje jako przedmiot religii, która istnieje w
społecznym, jako sama część jego istoty”435. taki sam sposób jak bakteryjna kultura impulsów, nastrojów i
Stosunek oddanego dziecka do rodziców, ognistego potrzeb rozwijająca się w tych warunkach z empirycznej,
patrioty do ojczyzny lub równie oddanego kosmopolity do społecznej materii”439.
rodu ludzkiego, robotnika do swojej klasy lub szlachcica Bez pobożności i bez wiary religijnej, którą pobożność
świadomego swej rangi do arystokracji, pokonanych do wywołuje, społeczeństwo byłoby niemożliwe. W tym miejscu
zwycięzców, lub dobrego żołnierza do swej armii — Simmel jest w zgodzie z główną tradycją socjologiczną.
wszystkie te związki ze swoją nieskończenie różnorodną Poniższy cytat jest według autora zwięzłym streszczeniem
treścią mogą faktycznie mieć ogólny ton, jeśli chodzi o ich widzenia roli religii w społeczeństwie przez Simmla.
aspekt psychiczny — który powinien być nazwany “Dotychczas nikt w swych zainteresowaniach nie wyszedł
religijnym”436. poza indywidualne znaczenie religijnej wiary, tj. w kierunku
W tych stosunkach (tak jak w stosunku człowieka do jej czysto społecznego znaczenia. Jestem jednak przekonany,
boga, do kościoła i do kleru) występuje “dziwna mieszanina że bez niej społeczeństwo, które znamy, nie mogłoby istnieć.
bezinteresownego oddania i pragnienia, pokory i dumy, Nasza niezachwiana wiara w ludzkie lub zbiorowe bycie,
zmysłowej bezpośredniości i duchowej abstrakcji”. Są to która nie szuka dowodu lub istnieje wręcz wbrew dowodom,
dokładnie te emocjonalne elementy, pisze Simmel, które stanowi jedną z najsilniejszych więzi, które tworzą
tworzą to, co popularnie nazywa się religijnymi ramami społeczeństwo. Uległe posłuszeństwo często nie jest oparte na
umysłu. “Sam fakt, że są one religijne dodaje im smaku, pozytywnej znajomości praw i wzajemnej podległości, ani nie
który odróżnia je od stosunków opartych na czystym ma swych korzeni w miłości i sugestii, ale w owej “wierze”
egoizmie, czystej sugestii lub zaledwie na zewnętrznych lub we władzę, zasługę, nieodpartość i dobroć Innego, która nie
moralnych mocach”437. Mamy tu więc znowu, pisze autor, to jest zaledwie hipotezą teoretyczną, ale bardzo szczególnym
samo odrzucenie utylitarystycznej, indywidualno– duchowym zjawiskiem działającym wśród ludzi”440.
racjonalistycznej filozofii, które widzieliśmy u Comte'a,
Tocqueville'a itd. W kontekście tych rozważań Simmel Problemy do dyskusji
wprowadza pojęcie pobożności. 1. Wyjaśnij stosunek socjologii klasycznej do popularnego
“Wyżej opisane ramy umysłu można, mówiąc ogólnie, poglądu, że religia jest jedynie złudzeniem.
nazwać pobożnością. Pobożność jest emocją duszy, która 2. Cztery główne nurty w dziewiętnastowiecznym widzeniu
przekształca się w religię, jeżeli projektuje się w religii i jej związku ze społeczeństwem rozwijające się w
specyficznych formach. Należy tu odnotować, że pobożność reakcji na świeckość Oświecenia.
(pietas) oznacza pobożną postawę w stosunku do człowieka i 3. Religia jako pierwotne źródło ludzkich pojęć —
Boga. Pobożność, która jest religijnością w quasi–płynnym Tocqueville.
stanie nie musi koniecznie zlać się w stabilną formę 4. Ewolucja sacrum jako czynnik leżący u podłoża rozwoju
zachowania vis-á-vis bogów, tzn. w religię”438. kultury na przykładzie starożytnego miasta.
Weber wyróżniał jednostki charyzmatyczne, podczas gdy 5. Powiązanie między sacrum i “społecznym” u Durkheima.
Simmel pisze o “pobożnych ludziach, którzy nie skierowują
435
The Sociology of Religion, s. 23
436
Ibidem, s. 23
437 439
Ibidem, s. 24 Ibidem, s. 25
438 440
Ibidem, s. 24 Ibidem, s. 33 przypis
Mikołajewska 481 482 Zjawisko wspólnoty

związkach społecznych “podstawowy nastrój religijny swej pobożności ku bogu, tj. ku temu zjawisku, które jest
nabywa określonej formy, której transcendentalne gradacje i samym przedmiotem pobożności; są to natury religijne bez
urzeczowienia odsłaniają przedmioty religii w ich ogólnym religii”. Tacy ludzie mogą obdarzyć “niereligijny przedmiot”
znaczeniu”. Krótko mówiąc, Simmel nie tyle broni surowego lub związek religijnym charakterem. “Nazywamy go
związku między “społecznym” i “religijnym”, lecz raczej religijnym, gdyż autonomiczny przedmiot, który wypływa
twierdzi, że czynnik religijny występuje w samym sam z siebie istnieje jako przedmiot religii, która istnieje w
społecznym, jako sama część jego istoty”435. taki sam sposób jak bakteryjna kultura impulsów, nastrojów i
Stosunek oddanego dziecka do rodziców, ognistego potrzeb rozwijająca się w tych warunkach z empirycznej,
patrioty do ojczyzny lub równie oddanego kosmopolity do społecznej materii”439.
rodu ludzkiego, robotnika do swojej klasy lub szlachcica Bez pobożności i bez wiary religijnej, którą pobożność
świadomego swej rangi do arystokracji, pokonanych do wywołuje, społeczeństwo byłoby niemożliwe. W tym miejscu
zwycięzców, lub dobrego żołnierza do swej armii — Simmel jest w zgodzie z główną tradycją socjologiczną.
wszystkie te związki ze swoją nieskończenie różnorodną Poniższy cytat jest według autora zwięzłym streszczeniem
treścią mogą faktycznie mieć ogólny ton, jeśli chodzi o ich widzenia roli religii w społeczeństwie przez Simmla.
aspekt psychiczny — który powinien być nazwany “Dotychczas nikt w swych zainteresowaniach nie wyszedł
religijnym”436. poza indywidualne znaczenie religijnej wiary, tj. w kierunku
W tych stosunkach (tak jak w stosunku człowieka do jej czysto społecznego znaczenia. Jestem jednak przekonany,
boga, do kościoła i do kleru) występuje “dziwna mieszanina że bez niej społeczeństwo, które znamy, nie mogłoby istnieć.
bezinteresownego oddania i pragnienia, pokory i dumy, Nasza niezachwiana wiara w ludzkie lub zbiorowe bycie,
zmysłowej bezpośredniości i duchowej abstrakcji”. Są to która nie szuka dowodu lub istnieje wręcz wbrew dowodom,
dokładnie te emocjonalne elementy, pisze Simmel, które stanowi jedną z najsilniejszych więzi, które tworzą
tworzą to, co popularnie nazywa się religijnymi ramami społeczeństwo. Uległe posłuszeństwo często nie jest oparte na
umysłu. “Sam fakt, że są one religijne dodaje im smaku, pozytywnej znajomości praw i wzajemnej podległości, ani nie
który odróżnia je od stosunków opartych na czystym ma swych korzeni w miłości i sugestii, ale w owej “wierze”
egoizmie, czystej sugestii lub zaledwie na zewnętrznych lub we władzę, zasługę, nieodpartość i dobroć Innego, która nie
moralnych mocach”437. Mamy tu więc znowu, pisze autor, to jest zaledwie hipotezą teoretyczną, ale bardzo szczególnym
samo odrzucenie utylitarystycznej, indywidualno– duchowym zjawiskiem działającym wśród ludzi”440.
racjonalistycznej filozofii, które widzieliśmy u Comte'a,
Tocqueville'a itd. W kontekście tych rozważań Simmel Problemy do dyskusji
wprowadza pojęcie pobożności. 1. Wyjaśnij stosunek socjologii klasycznej do popularnego
“Wyżej opisane ramy umysłu można, mówiąc ogólnie, poglądu, że religia jest jedynie złudzeniem.
nazwać pobożnością. Pobożność jest emocją duszy, która 2. Cztery główne nurty w dziewiętnastowiecznym widzeniu
przekształca się w religię, jeżeli projektuje się w religii i jej związku ze społeczeństwem rozwijające się w
specyficznych formach. Należy tu odnotować, że pobożność reakcji na świeckość Oświecenia.
(pietas) oznacza pobożną postawę w stosunku do człowieka i 3. Religia jako pierwotne źródło ludzkich pojęć —
Boga. Pobożność, która jest religijnością w quasi–płynnym Tocqueville.
stanie nie musi koniecznie zlać się w stabilną formę 4. Ewolucja sacrum jako czynnik leżący u podłoża rozwoju
zachowania vis-á-vis bogów, tzn. w religię”438. kultury na przykładzie starożytnego miasta.
Weber wyróżniał jednostki charyzmatyczne, podczas gdy 5. Powiązanie między sacrum i “społecznym” u Durkheima.
Simmel pisze o “pobożnych ludziach, którzy nie skierowują
435
The Sociology of Religion, s. 23
436
Ibidem, s. 23
437 439
Ibidem, s. 24 Ibidem, s. 25
438 440
Ibidem, s. 24 Ibidem, s. 33 przypis

You might also like