stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas. 1-4,1949.

361-387

MEDRESEL SYANLARI
Prof. Dr. Mustafa Akda Hadisenin balangc ve sahas: Ne zaman balad henz tespit edilemeyen Medreseli syanlar, yani o zamanki tabiri ile, suhtelerin (softalarn) ayaklanmalar, muhakkak ki sosyal tarihimizin en nemli hadiseleri arasndadr. Fakat bu hadiselerin ok az bilinmi olmalar yznden ilmi tetikten uzak kalmlardr. Halbuki suhtelerin memleketin asayisizliinde oynadklar rol ve Celali syanlar ad altnda btn bir halkn birbirlerine girmelerindeki etkileri o kadar geni olmutur ki, bunlar bilinmeden Trkiyenin sosyal inkiafn noksansz olarak takip etmek mmkn deildir. Burada vereceimiz bilgiler 1558 sralarndan 1957 ye kadar geen balca Suhte ayaklanmalarnn anlatlmas olacaktr. Bu zamanlarda grlen duruma nazaran, medreselerinin toplu hareketinin XVI. asrn balarndan da nce balam olmas kuvvetli bir ihtimal dahilinde olarak kabul edilebilir. Suhte kyamlarnn en nemli taraf phesiz bu hareketin srf Trk medreselerinde ve yalnz Trk olan talebeler arasnda km olmasdr. Bu nedenle tamamen milli bir karakter tamaktadr. Ayn mahiyette olan Celali isyanlarnn da, bu seriye dahil olaylarla mterek yardmlar sayesinde, Osmanl imparatorluunun Trkler bakmndan mana ve mahiyetini doru olarak anlamak mmkn olacaktr. Suhte ayaklanmalar Anadoluda Tarsustan balayarak, Toroslar takiben, Sivastan ve Erzincandan Giresunun dousuna ekilen bir hattn batsnda kalan sahalar devaml suhte faaliyetine sahne olmutur. Bu izdiimiz hattn dousunda kalan sahalarda Erzurum, Erzincan, Sivas, Malatya, Mara, Urfa, Diyarbakr, Halep gibi, muhakkak ki medreseleri az olmayan byk merkezlerin talebe kyamndan uzak kalmalar, srf buralarn geni gebe Trkmen unsurlarn yayldklar sahalarn ortalarnda, birbirine uzak ve tek balarna bulunmalarnn bir neticesi olmaldr. Hatta Orta Anadoluda bile, Ankara hari olmak zere, dier sancaklarda ayaklanma yok denecek kadar azdr. Orta Anadoluda ve ad geen hattn dousunda kalan yerlerin halknn celali isyanlarnda faal rol oynadklarn gryoruz. Yeil rmak havzas, Kastamonu, Bolu ile skdar aras, Eskiehir-Akehir-Karaman hattnn batsnda kalan sahalarn isyanlarn youn olarak yaand blgeler olduunu gryoruz.

Rumelide, gerek suhtelerin ve gerek Celalilerin isyan ettikleri sahalarn ayn blgeler olduunu gryoruz. Bu blgeler, asrlar boyunca Anadoludan ve Krmdan gelerek yerleen Trklerin sosyal ve etnik bakmdan milliletirdikleri Selanik, Vardar boylar, skp, Vidin, Sofya ve buradan Tunaya izilerek bir hattn dousunda kalan btn Bulgaristan ve Trakya gibi stanbulu evreleyen yerlerdir. Edirneden telerde grlen suhte isyanlarnn hep ehirlerin ierisinde grld ve kylere tecavzler olmamaktadr. Fakat Gmlcine ve Edirneden stanbula kadar olan yerlerde ve Anadoluda, tersine olarak, medreseli isyanlarnn tecavzleri kylerde olmutur. Bunlardan baka Boazlarn tesinde kan suhte ayaklanmalar XVI. Asrn ortalarnda daha fazla iken III. Murat devrinde artk sorun olmaktan kmtr. Fakat Kanuni dnemine baktmz zaman suhte ayaklanmalarnn Anadolunun btn medreselerine yayldklar grlmtr. Bu duruma bakarak Anadoluda meydana gelen suhte ayaklanmalarnn Rumeliden sradn farz etmek mmkn olur. Kanuni Sleyman Devrinin Suhte Kyamlar: 1550 sralarna gelindii zaman, gerek Anadoluda ve gerek Rumelinde Trk halk arasnda geni bir itimai gerginlik bulunmaktayd. Hkmetin gayri memnun unsurlaryla bo leventler, kacak her siyasi buhran byk bir isyana evirmek iin frsat kollayaraktan, hrszlk, ekiyalk, vesair eylerle megul olmakta ve memleketin inzibat gittike bozulmakta idi. Fakat, u sralarda, en nemli olay medrese talebesinin yirmi, otuz ve hatta bazen yz elli kiilik gruplar halinde ayaklanm olmalaryd. Suhteler o dnemde hrszla yada ekiyala tenezzl etmiyorlard. Bunlar dorudan doruya cer, kurban, nezir ad ile salgn (salma) toplamakta idiler. Hemen hepsi bekar olan bu insanlar ahlaka uymayan hareketleri ile halk rahatsz ediyor ve medreselerin itibarn dryorlar ve herkesi karlarna alyorlard. Rumeli tarafnda suhte kymlar Vardar vadilerinden ve kuzeyde Tunadan telere gememilerdi. nk bu hudutlar dnda kalan yerlerde Trk nfus pek azd. Mevcut olanlarda toprakl sipahi, yahut kale erleri gibi askerlerden ibaretti. Ama Rumeli blgeleri ilk fethedildikleri gnden beri Trkler tarafndan iskan edilmi olduklar iin, esnaf, ayan, medreseleri, tekkeleri ve btn beledi idareleri ile Anadolunun bir mntkas manzarasn almlar idi. Onun iin bu blgelerde toplanm olan kalabalk medrese talebeleri de Anadoludakilerle ayn zamanda kyama balamlardr. Yalnz ehirlerin bu kadar Trk karakteri alm olmalarna mukabil kylerde Hristiyan ehali hakim vaziyette kaldndan Edirne ve Gmlcineden telerde suhtelerin btn hareketlerinin hemen hemen ehirlerin iinde cereyan ettikleri gze arpyor.

Anadolu tarafndaki medreselilerin kyamlar daha ge balam olmakla beraber etkileri daha fazla olmutur. 1559 Anadoluda ve Rumelide tmarl sipahilerin mhim bir ksm ile Anadolu leventleri ehzade Beyazidin etrafnda toplanarak isyan etmi olduklarnda medreseli isyanlar da en iddetli devresine girmi ama bu olaya hibir medreseli karmamtr. renciler ynetime kar kan hibir kyama esasl olarak karmam, hatta celali isyanlarnda onlarla arptklarn, leventlerin ise tersine olarak medreselileri desteklediklerini ok greceiz. Bunun baslca sebebi, her suhtede kuvvetli bir Medreselilik ruhunun bulunmasna mukabil leventlerin kendi aralarnda bir birlik yaratacak olan byle bir fikirden mahrum olmalardr. 1558 sonra geen zaman iinde suhtelerin kendi aralarnda kavgalar, hkmet kuvvetlerine kar kuvvetli blkler domaya balamakta idi. Hele kendilerine kar iddetli bir siyasetin tabii ki, aralarnda daha fazla birlik yaratmt. Dier taraftan Suhteler her frsatta hkmet mensubu herkese her frsatta tecavz ediyorlard. Fakat sonralar mahkemeleri basmalar ve devlet memurlarna kar hakaret etmeleri azalm hatta zamanla bunlarn himayelerinden istifade ettikleri grlmt. 1559 Ylnda gerek Anadoluya ve gerekse Rumelinde suhteler kkl, bykl guruplar halinde dolayor. Birka bln bir araya gelerek hkmet kuvvetlerine kar bir araya geliyorlard. Edirneden stanbul'a kadar yaanan ehemmiyetsizlikte bu bir araya gelen suhteler etkiliydi. Hkmet bu durum karsnda halk arasndan muhafaza kuvvetleri tekil etmi ve birde eski bir sancak beyi de daimi muhafz olarak, oralarda bulunmakta idi. Ayn yl ierisinde Trakya ve Karasi mntkasnda suhte ayaklanmalar grlyordu. Edremit kads da blgede yaanan sorunlar karanlarn hakkndan gelinmezse ahalinin hicret edeceklerini stanbul'a bildirmiti. Anadoluda Sivas (Yeilrmak Havzasnn durumu ok karkt. orum, Merzifon, Amasya, Tokat, Samsun, gibi byk merkezlerin suhteleri dier kasabalardaki suhtelerle bir araya gelerek o zaman ki tabirle aya zere kalkmlard. Krkar, ellier kiilik gruplar halinde kasaba kasaba dolayorlard . Bu hususta st ste ikayetler gelmekte idi. Leventlerde asilerle birletirdiklerden il erleri ve hkmet kuvvetleri bunlara mani olamyorlard. Anadoludan gelen haberlerde suhte kyamlarnn artndan bahsediyordu. Halk blge beylerinden de ikayeti olduunu hkmet Aydn, Saruhan ve btn Anadolu kadnlarna beylerin sefere giderken yerlerinde braktklar kiilerin halka zulmettiklerini, bu durumun fesatlara yol atn bunlarla alakadar olmalarn ihtar etmekteydi. Suhteler, beyler ve adamlarnn nizamsz hareketlerinden faydalanmakta idiler. Bazen beylerin adamlarna para vererek takipten kurtuluyor bazen de yanlarnda yardmc olan leventler, ok vakit, beylerin tazyikinden kaarak bunlara

karyorlard. Saruhan, Aydn ve Mentee sancaklarndan gelen haberlerde suhtelerin pazarlar bastklar, cer bahanesiyle halkn mallarn, koyunlarn ve erkek ocuklarn cebren aldklarn, kadlara bildirmekte idiler. Zenginlerin evleri baslyor ldrlyorlar ve mallar yama ediliyordu. Suhte suretinde leventlerde halktan salma topluyorlard. Hkmet; Hamit sancanda ve Menteede gezen asilere kar birer zaimi, il erlerinin ve arka gitmeyen sipahilerin bana serdar tayin etti. stanbula ok yakn olan Silivride, bir grup medreseli Hristiyan ve Yahudilerden para toplayarak kasaba dna ktklarnda ahali kendilerini takip ettiinden iddetli arpmalar meydana gelmi ve suhteler perian edilmitir. Bu sahalar dnda Kocaeli, Bolu, Kastamonu gibi bir ok yerlerde kyam sahas idiler. Toplu Kyamlara Kar Alnan Tedbirler: Kastamonu beyinin Divana yollad bir mektubuna gre, Sancaklarda asayii bey adamlar korurlard. Sefer olaca zaman ise sancakbeyi, yerine yarar adamlarndan birisini brakr ve hisar erleri icabnda kendisine bu hususta yardm ederlerdi. Tabi bu durum Anadolunun nisbeten normal zamanlarna aittir. Fakat Suhte kyamlarnn ve leventlerin ayaklanmalar ortaya ktndan beri Kethda ad ile yerlerine koyduklar kimseler ve hisar erleri bu ie kafi gelmiyorlard. Onun iin her sancan tmar erbabndan bir ksm da sefere gitmeyerek beylerin kethdalarna yardm etmeye balamlard. Fakat kendileri kyam halinde bulunan bu kimselerin muhafazaya kalm bulunan beye itaat etmedikleri ve hatta ok vakit isyanclara yardm ettikleri grlyordu. 1559da Bayezt hadisesinde Yevmli Ordunun mhim bir ksmnn toprakl sipahilerden ve kale muhafzlarndan olmas sancaklarn bunlara braklmayacan gstermi. Bu durumu gz nne alan hkmet sefer zamanlarnda Anadolunun muhafazasnda kullanlacak olan kuvvetleri iki yoldan takviye etti. Birincisi, o zamana kadar stanbul ve civarndan ayrlmayan kap kullar ilere kadar gidip oturmalarna msaade edildi. kinci tedbirde vilayetlerde ve sancaklarda beylerbeyinin ve sancak beylerinin yerlerine koya geldikleri kethdalarnn maiyetlerini takviye etmelerine msaade etti. Bu iki tedbirin Anadolu hadiselerini yeni bir safhaya sokmu olduklar ileride, yani II.Selim ve III. Murat devirlerinde meydana kacaktr. Gerek Kanuni devrinde ve gerek daha sonra Anadolu kyamlarnda devletin en ok kulland bir tekilat daha vardr ki, suhte isyanlar iin olsun, Celali isyanlar iin olsun nemle bilinmesi lazmdr. l erleri yahut l eri ad ile geen bu tekilat bu gnk manas ile bir nevi milis kuvvetlerinden ibaretti. Buraya dahil olanlar dorudan doruya Trk Halknn genlerinden oluuyordu. Bazen sancak beyinin bazen de bir zaimin emrine verilirlerdi. l erleri gnll olmayp mkellef olduklar malumdur. nk suhte kyamlarnda serdarn davetine ramen gelmeyenlerin kree yollanmak gibi iddetli bir cezaya arptrlmalar bunu

gsteriyor. l erleri tekilat Trk halknn kendi aralarnda grlen geimsizliklere kar kullanlan kuvvet olduundan Rumelide ve Anadoluda Trk olan sahalarda mevcuttu. III. Murat devrinde il erlerinde balarnda bulunan serdarlar ile birlikte isyan ettikleri suhte ve asi leventlere kartklar grlmt. Kanuninin Son Yllarnda syann Bymesi: Yukarda 1560 ylna kadar olan suhte hadiselerini kaydetmitik. Bu tarihten 1565e kadar olan senelerin mhime Defterleri elde mevcut olmadndan bu sralarda geen olaylar tespit edemedik. Bununla beraber, 1565 senesinde mevcut vaziyet nceki yllarda da mhim vakalarn gemi olduu gsteriyor. 1564 eyllnde Kre kadsnn Divana yazd bir mektupta verdii malumata gre Samsun taraflarnda 1560tan beri suhte kyamlar daha ok artmt. Ayn zamanda harekete birok levent, gurbet vesair birok kimseler karm bulunuyordu. Devlet suhte ayaklanmalarna kar 26 kiilik bir sipahi gurubu kurulmu daha sonra 150 kiilik ikinci yardm kolu eklenmi fakat bir trl ayaklanmalarn nne geilememiti. Rum beylerbeyi bu kuvvetlerle engeleyememi ve hareket genilemeye devam etmitir. Suhteler halka zulm etmeye devam etmi (halk ayaklarndan asmlardr.) Devlet iki suhtenin bile silahl olarak bir arada gezmelerini yasaklamtr. Rumeli blgesinde suhte kyamlar ehirlerin iinde cereyan etmekte olup Anadoluya nazaran hafif nisbette ve gittike azalarak devam ediyordu. Bu sralarda suhtelerin artk hkmet memurlarna kar cephe almaya baladklarn gryoruz. nk kendilerine kar hkmetin giritii mcadele gittike kanl olmaya balamt. Dier taraftan, asayi memurlarnn suhte teftiini kazan vastas haline getirmi olmalar birok medreselilere ve suhte velilerine haksz muamele edilmesine sebep olduundan, susuzlarda kendiliinden blklere gitmekte idiler. Bu suretle asi blklerin miktarlar hem artmakta ve hem de kyam daimilemekte idi. Bu yllarda Bolu- Kastamonu-Sinop kyamlar nemli olmutur. Halka salgn salarak zulmedilmi. Suhteler silahl olarak ky ky dolam evler baslm, kzlar ve kadnlar, erkek ocuklar alkonulmu ayrca zaimlerin evleri baslarak, mallar yama ediliyordu. Hkmet ele geen suhteleri tamamen katlediyordu. Ama dalan her blk yerine daha kalabalk olan bir yenisi toplanyordu. Yakalanmalarna neden olanlardan intikam alyorlard. Medrese merkezlerinin birbirine yaknlklar derecesine gre btn Rumeli ve Anadolu suhtelerinin aralarnda az ok mnasabetler vard. te geede suhte merkezleri olan ehirlerin birbirlerinden hayli uzakta olmalar, bilhassa garb tarafndan medreselilerin devaml faaliyetlerine birinci engel idi. Anadoluda medrese merkezlerinin fazla olmas birbirlerine yakn olmalar aralarndaki iletiimi kolaylatryordu. Btn suhte kyam mntkalar stanbul, Bursa, Edirne ile mnasebettelerdi. nk buralarda okuyan binlerce medreseli hep gene bu mntkalardan toplanm kimselerden ibaret bulunuyorlard. iddetli takibe

urayan suhte reisleri ekseriya Edirneye kaarak orada hemerilerinin arasna gizlenirlerdi. Suhte isyanlarnn genilemesinde ve iddetlenmesinde baka bir sebep Devlet memurlarnn arasnda grlen ihtilaflard. rnein Kadlar, Mderrisler, naipler ile mera teden beri geinemiyorlard. Kadlar ve beyler arasnda nfuz rekabeti vard. Bu durum kadnlarn yava yava suhtelere meyletmelerine sebep olacakt. Kylerde bulunan dirlik erbab da, ne beylerle ne de kadlarla geinemiyorlard. ehirlerde ileri gelen aileler-ki ehir ayan ad ile syleniyorlardaha ok kadlarla birleiyorlard. te vilayetlerde bulunan Hkmet mensuplarnn ve ynn bu durumlar suhte kyamlarn, nihayet herkesin iine girdii, daha umumi bir ihtilaf haline getirmekte idi. Kanuni son seferi iin hazrlklar emrettii zaman gerek mera ve gerek halk, askerin gitmesiyle asayiin evvellerine nazaran daha fazla bozulacan hissettiler. Bilhassa ahali ve ehir ayan sancaklarda muhafzlar braklmasn ve ayrca il erlerinin balarna serdarlar tayin olunmasn istiyorlard. Halbuki eskiden beri adet olan, beylerin kendileri sefere giderken yerlerine kethdalarn brakmalar idi. Fakat beylerin adamlarndan da suhteler kadar zulm grlyorlard. Bu nedenle yeni tedbirlerin alnmas isteniyordu. Hkmet devlet memurlarnn birbirlerine yardm etmelerini istemi braklan asker says artrlmtr. Fakat ne yaplrsa suhte ayaklanmalar hi kesilmeden devam ediyordu. Kocaeli, znik havalisinde bile blk blk suhteler dolamakta idi. 1566 baharnda isyan mntkalarnn suhteleri blkler halinde her tarafta salgn salmaya baladlar Rumeli blgesinde Gmlcine de suhtelerin ar tecavzleri dolaysyla halk ve hkmet kuvvetleri arasnda arpmalar oldu. Medreseliler malup oldu. Ve ou stanbul, Edirne, Selanik, Filibe v.s. taraflarna kaarak kurtuldular. Fakat kaanlarn daha byk bir isyan tertip edip Gmlcinenin baslaca sylenmekteydi. Hkmet blge kadlarna hkm yazlarak suhtelerin yakalanp halka teslim edilmesi istemiyordu. Bu tr sorunlar isyan kan blgelerde genelde yaanyordu. Canik (Samsun) blgesinde suhteler ve leventler Gurbet ve ingene taifesi ile birlikte dolayor. Ellerindeki cariyeleri kullanp gen bekar erkekleri etrafna toplayp bir ok hadiselere karyorlard. Kanuninin zor zamanlarnda suhte kyamlar devamllk kazanm ve herkesin de bu davaya karmasn hazrlam bulunmakta idi. kinci Selim Devrinde Byk Blge Ayaklanmalar :

Kanuniden sonra tahta geen olu II. Selim dneminde de suhte kyamlar artarak devam etmi, hkmetinde ceza tertibi iddetlenmitir. 1567de neler olduu bilinmemekle beraber 1568 ylnda suhte hareketleri birer mntka isyanlar karakterini kazanm, halknda iin iine girdiini gryoruz. II. Selim devrinde suhte kyamlarnda Bolu ve Kastamonu evreleri bata geliyordu. Ordunun Ejderhan seferine hazrland srada, kuzey Anadoludaki medreselilerde harekete hazrlanmakta idiler. Dnemin veziri Mustafa Paa suhtelerin toplantlar dzenlediklerini, sanca bunlara kar muhafaza edilebilmek iin 200 kadar sancak sipahisini silahlandrp seferden al koymak zorunda olduunu stanbula bildirilmiti. Ayn sorunlar Kastamonu, Sinop civarlarnda da yaanyor. Blge kadlar suhtelerin kyleri bastklarn hkmet memurlaryla aralarnda arpmalar yaand bildiriyordu. 1568 ylnda kefeden stanbula ya, krk getiren gemilerin karaya oturmas ve mallarn halk tarafndan yamalanmas zerine hkmet tefti heyetleri oluturup yamalanan mallar toplamaya giriti. Tutuklamalar balad, Sinop evresinde bulunan suhte blkleri hapsedilenleri kurtard. Devlet memurlarna hakarette bulundular, ehir haklda suhteleri destekler vaziyette grnyorlard. Suhteler isyan hareketlerinden sonra sarp dalara kayorlard. Dalarda medrese ad altnda yirmier, otuzar talebe toplayp baharda il zerine geliyorlard. Bunlara basknlar yaplmaya allm ancak halktan bazlar nceden suhtelere haber vermi ve basknlar boa gitmiti. Ele geen suhteleri de kadlar himaye edip, sicil etmiyorlar ve serbest brakyorlard. Mderrislerde ayn suretle suhteleri muhafaza ediyorlard. Anadolu vilayetinde Manavgat, Alaiye, Mentee, Hamit sancaklarnn suhteleri cemiyet halinde bulunuyorlard. Hatta Hamit suhteleri Teke suhtelerini kendi yanlarna arp cenge davet ediyorlar gelmedikleri taktirde Teke sancan tahrip edileceini bildiriyorlard. Hkmette halkn suhtelere yardm etmemesini tekrar edip duruyordu. 1570 yl Medreseli Kyamlarnn yeni bir safha almalarna bir balang olarak grnyor. Kbrs seferi iin hazrlklarn balamas emredilmiti. Ancak Aydn Mentee Trabzon beyleri suhtelerin sefer srasnda kyamlara balayacann haber alnd, illerin muhafazas iin braklan asker saysnn yetmeyecei hatta Trabzon beyi suhtelerin kyleri bastklarn, yaknda ehre geleceklerinin haber alndn merkeze bildiriyordu. Hkmet merkezinin, ne beylerin suhtelere kar ar ikencelerine ve ne de suhtelerin gittike kabaran kyamlarna fazla nem vermediine baklrsa denebilir ki, henz bu meseleden ciddi bir endie duyulmamakta idi. Beklendii gibi 1570 baharndan itibaren Anadolunun kyam mntkalarnn her tarafndan blkler harekete gemilerdi. Rumelinde de fesatlk devam ediyordu. Fakat bu sefer Anadoluda vaziyet kanl bir ekil almaya balamt.

Yalvata, Turgut ve emseddin adl suhteler adamlaryla ayaklanmaya balam blge yneticilerini tehdit etmeye evleri basmaya balamlard. Akehir, Ktahya, Ankara, Kocaeli sancaklarnda ve buralarn btn kazalarnda suhteler ayaklanmt. Bu blgelerde bulunan suhteler leventlerle de ittifak ediyorlard. Alaiye ve Manavgatta suhtelerin harekete getikleri Karahisar sancanda Karatay adl bir ky bastklar, halk katlettikleri ve bir ksmn da alp gittikleri merkeze bildiriliyordu. Blge Naibleri bu yaananlarn halk korkuttuunu ve halkn dalara sndklarn belirtip daha sonra takip sonucu suhtelerle muharebe edildii, birok insann ld ama karlan masumlarn kurtarld merkeze bildirilmiti. Daha sonra karklklar Manavgat ve Alaiye de yaand halkn ocuklarnn karld kylerin basld, halka zulmedildii pazarlarn basld olmutu. Hkmette blge kadlarna hkm gndererek il erleri ve sipahileri ile birlikte ehl i fesadn zerlerine varmalarn emretmekten baka bir ey yapmad; yakalananlarn kree konmak iin stanbula yollanmalar isteniyordu. Ayn dnemde Anadolunun en kalabalk medrese merkezi olan Bursada medreseliler ve Danimend talebelerle askerler arasnda arpmalar olup, arada bir yenieri lmesi zerine, dava bym ve naip suhteleri himaye ettiinden hemen hepsi ayaklanmt. Bylece btn bu hadiselerin ayn zamana rastlamas yznden Bursa, Germiyan, Karasi, Biga sancaklar kmilen ihtilal iinde kald; Bilhassa Kaz da taraflarnda halkn dahi suhteler gibi ayaklanmalar yznden idare diye bir ey kalmamt. Teke, Kastamonu, Ankara ve btn Yeilrmak havzasnda da kyamlar hi azalmadan devam ediyordu. Tokat mahkemesi naibi suhtelerin bir ocuk kardn ve ocuun kurtarldn gece suhtelerin yenieri adalarn bastklarn, ve ocuu tekrar aldklarn bildiriyordu. Hamiteli'nde ve Menteede leventlerde suhte suretinde ayaklanm bulunuyorlard. Bu ekilde fesat daha ok artmt. ocuk karma ve ailelerinden para istenmesi ve bunun kazan haline getirilmesi btn suhte kyamlarnda grlmtr. 1572de zmirde, 80 kadar levent ve suhtelerin, birbirleri ile birleerek piyade ve Msellem Mltezimi Mehmeti, Dere Kyn bastklar mallarn yama edildii stanbula bildirildi. Rumeli tarafnda Silistre, Aydos, Ahyolu, Sofya, Selanik ve Siraz'da, skpte, daha ok ehirlerin ierisinde medreselilerin silahla dolatklar ve birok tecavzlerde bulunduklar ikayet olunup durmakta idi. Nihayet, skpte ve bir sr fesatlar hara tahsildarn basmlard ve tecavzde bulunanlarn yanlarna daha bir ok kalabalk toplanyordu. Bu durumu merkeze bildiren kad bu ehirde mteaddit-

mekellerde hayli medrese talebesi toplanm bulunmakta olduundan her gn bunlar tarafndan birok fesatlar ilenmekteydi. Gece yollarda imamlar soyuluyor, ocuklar karlyor ve suhteler silahl dolayordu. Bu nedenle ehrin darlharp olmas muhakkak olduu istenmiti. skpte tmarl sipahi ve leventlerden ibaret bir gurubun haray basmalar ve byk bir fesat karmaya hazrlanmalar, suhtelerin ehirdeki ayaklanmalar, buna kar btn skp Sanca ahalisinin haramilere kar silahlanmalarna msaade olunmamas, hatta ehir halknn bile suhte kyamlarn bastrmakta kullanlmalarna izin verilmemesi Hkmetin btn XVI. Asr sonuna kadar Anadoluda ve Rumelide karlat zorluklarn derecesine ve Trk Reeya arasnda mevcut itimai gerginlik karsnda nasl bir siyaset takip ettiinin grnmesine en iyi bir misal olarak alnabilir. Kbrs seferi nedeniyle Anadoluda asker saysnn azalmas suhte ve leventlere kolayca hareket imkan vermitir. Venedik ile bar yaplmas ve askerlerin geri dnmesi olaylar bitirmemi artk olaylar iinden klmaz bir hal almt kyam zamanlarnda devletin dayana olan kale erleri ve sipahilerde kanuninin son zamanlarnda, ne muhafaza grevlerini yapyor. Ne de kale vazifelerini yapyorlard. Beylere ve adamlarna itaat etmiyorlar hatta isyanclara yardm ve bizzat isyan ettikleri tecrbelerle sabit olmutu. u halde ulufeli askerlerin Anadolunun her tarafna yayllar yle nizamlarnn bozuluu neticesinde olmayp dorudan doruya yukardan beri anlatlan i dzensizliklerin neticesi olarak devletin bir siyasetinin ifadesi diye anlalmak icap eder. Suhte isyanlarnn halk ile mera arasndaki anlamazla tesirleri: Medreselilerin ve leventlerin sancaklarda hakiki bir nizam buhran yarattklarn ve Hkmet Merkezinin bu meseleye bir nem vermemekte olduunu rneklerle grdk. Hatta Kbrs seferinin hazrlklar srasnda Anadolunun durumunun kark olduu merkeze bildirilmi ama gerekli tedbirler alnmamt. Leventlerin ve Suhtelerle ittifaklar veya Suhte suretinde ayaklanmalar Reayannda gittike mcadeleye girmekte olduunu gsteriyor. Hkmet bu olaylar karsnda aciz kalmakta hakta iyi geinmenin yolunu semiti hatta aranan suhteler bazen halk tarafndan gizleniyor, suhtelere yardmlarda bulunuluyordu. Bazen suhteler lehine ehadet edenler buluyordu. Btn bu ve buna benzer tecrbelerden dolay, 1573de Anadolu vilayetlerinin askerleri ve meras toptan donanma seferine arldklar zaman, Sancaklarda eskisine nazaran daha ok mera muhafazaya brakld. Ama ge kalnmt. mera ve adamlar kanunsuz vergi almaktan halk ile geimsizlikler yayordu. Hkmetin en ok dayand il erleri ile, kad ve naiplerin meraya ve adamlarna kar alenen suhteleri tuttuklar kayd vard. En ufak olay bahane ederek, crm ve cinayet resmi ad altnda halk soymay adet edinen asayi memurlar, bu

hususta suhte hadiselerini daha ok vesile sayyorlard. Suhtelerde memurlar halka kar uygunsuz hareketlerini istismar ederek kullanyorlard. 1558den 1566ya kadar olan zamanlarda ehzade Selimin Ktahyada ve olu Murat'n Manisadaki valilikleri hem halk iin, hem de divan iin zorluklar karyordu. Ahaliye yaplan hakszlklar merkeze bildirilemiyordu, ehzade bazen hkmdar gibi davranyordu. ehzadelerin lalalar da kapu halkn srf crm ve cinayet resmi alma ad ile soygunculukta kullanyorlard. Kbrs seferi ald zaman Anadolu vilayetinin muhafazasna memur edilen Cafer Lala askerler araclyla zulmetmeye balam, cinayetler ilenmi crm ve cinayet resmi toplamak iin elde en iyi vasta suhte kyamlar bulunuyordu. Merkez lalann halka fazla zulmetmemesi art ile lalay yeniden Anadolu vilayeti dahilinde asayiin teminine memur oldu. Bunun sebebi olarak da artan suhte kyamlar gsterilmekteydi. u izahlar Anadolunun nasl bir karkllk iinde olduunu gsteriyor. Bu vaziyet dahilinde, bir ok sancak beylerinin srf suhte korkusu ile seferden kalmalar hibir medresede kefilsiz talebenin okutulmas mderrisleri ve muallimleri sk sk tenbih olunduu halde onlar da riayet etmiyorlard. Alaiye, Isparta, Teke, Samsun ve Kocaeli tarafnda suhte cemiyetlerine ait birok haberler gelmekte idi yakalanan isyanclardan biri ok aramasna ramen ele geirilmeyen emsettin adl isyanc liderinin yakalanmamasnn sebebini yle aklamtr. Akehir, Beyehir, Karahisar ve Hamitte nfuzlu bir takm zenginler ve hkmet adamlar kendisi yataklk ediyorlard. ehzade Muratn ahinci basnn babas da bunlar arasnda idi. Baz mderrislerde rencileri ile birlikte isyan ediyorlard. Tire Kazasnn Ikl mderrisi baz ocuklar karm, halkn parasn ve koyunlarn da almlard. Byle talebeleri ile hareket eden mderrislere olduka ok rastlanyordu. Suhteler kendilerini ele verenlere kar intikam almak iin harekete gemilerdi. Geyvede dahi suhtelerin mahkemeyi basarak baz kimseleri katletmeleri zerine, il erleri ile arasnda arpma olumutu. il eri olarak kendilerine kar km olanlardan intikam almak zere 100 kadar suhte toplandktan sonra katledeceklerinin listesini yaptlar. Gerede suhteleri zekat topluyordu. Ve daha bir ok blkler ortaya kmt. Halk hkmetten bu yaplanlara kar tebrikler almasn istedi. Ya da reayann silahlandrlmasnn iznini istediler. Buna hibir zaman izin vermeyen hkmet yine ii sipahi yenieri ve il erlerine havale etmeyi tercih etti. Dier taraftan gene bu sralarda Amasya ve Canik taraflar adete suhtelerle leventlerin ellerinde kalm bulunuyordu. II. Selimin son yllar suhte kyamlarn artt dnem olmutur. Osmanl askerleri mehur Tunus seferine yollannca suhteler ne kadar kyam mntkas varsa

hep birlikte harekete gemilerdi. Olaylar nlemekle grevli memurlar gelii gzel olarak asileri ldrmelerine kar onlarda misli ile mukabeleden hi ekinmemekte idiler. er beer urada burada ldrdkleri ya hkmet memurlar yada onlarla birlikte hareket etmi olanlard. 1574 ylnda donanmann Tunus seferine kaca ktan haber verilmiti. Hkmet memurlar da suhte kyamlarnn artmasnda endie ettiklerini ve ne gibi tedbirlerin alnacan merkezden soruyorlard. Sefere gitmeyecek asker says artrld. Bursa, Eskiehir, Ankara, Nide, Krehir de 100er kk tmarl kalmas kabul olunuyordu. Kadlarla halkn suhtelere yardm ettii suhtelere baskn yaplaca zaman nceden haberin suhtelere ulatrld merkeze bildiriyordu. Sunsada dahi il erleri ve sipahilerin suhtelere yardm etmeleri yznden kyamlar ok iddetlenmiti. Beyler beyi bunlarla alakadar olmad iin Divan tarafndan muahaze olunuyordu. Giresun, Samsun, Bafra, Merzifon, Tokat gibi merkezlerde suhtelerin harekete gemeye balayaca anlalyordu. Donanmaya katlacaklarn anakkale Boazna hareket etmeleri zerine her tarafta byk suhte kyamlarnn kabard grld. Aliye suhtelerinin 200 ve 300 kadar bir arada gezerek salgn salmaya balamlard. Elli altm ocuu beraberlerinde gezdirdikleri yazlyordu. Kastamonu evrelerinde suhte kyamlar ok iddetli oldu. Beylerbeyi durumun byle olacan tahmin ettiinden ok ihtiyatl olunmasn merkezden istemiti. Hkmet braklacak asker saysn artrmaktan baka bir ey yapmad. Sinoptan sefere katlacak hisar erleri de Sinoptaki yaanan asayisizlik nedeniyle hemen geri gnderildiler. Suhte kyamlarn Anadolu nizamn alt st edeceklerini pek iyi anlam bulunan Hkmet merann ikayetlerinden ziyade kadlarn arzlarna inanm idi. nk beyler, hisar erlerinin ve sipahilerin emin dinlemediklerini, Reayadan biroklarnn asilere yardm ettiklerini bu yzden vaziyeti dzeltemediklerini iddia etmelerine mukabil, daha ziyade halkn fikirlerini yazdklarn syleyen kadlar suhte kyamlarnn bu kadar karmasna sebep beylerin rvet almalar ve trl bahanelerle halk soymalar olduunu ileri srmekte idiler. Ayrca bu konuda ikayetilerin stanbula kadar gelmeleri de bunu anlatyordu. Nihayet, Anadolu, Karaman, Rum ve Mara beylerbeyliklerine ve ayrca bu beyliklerinde bulunan Lazkiye, Amasya Karahisar arki, Mentee, Aydn, Hamit, Kastamonu gibi balca suhte kyam mntkas olan sancaklarn beylerine ve kadnlarna umumi bir hkm yollanarak beylerin rvet aldklarnn malm olduu, eer bu hareketlerinde devam ederlerse ceza grecekleri, beylerbeyinin bunlara mani

olmalar, sekiz on suhtenin bir araya gelmelerine msaade olunmamas, asilere kar gitmekte emre itaat etmeyen il eri ve hisar erlerinin cezalandrlmalar yazlyordu. Bu srada Saruhan, Mentee, Aydn sahalarnda merkezden acele yardm isteniyordu. Hamit ve Karaman suhteleri de cenge hazrlanmakta olduklarndan toplanm bulunuyorlard. Mentee blgesinde karklar tm hzyla sryor halk suhtelere yardm ediyor, suhteler blgedeki gebe Trkmen airetleriyle birleiyordu. Bu haber stanbula ulanca blge kadlarna iddetli birer hkm yolland. Trkmenlerin suhteleri tutmasnn devam etmesi halinde umumen katliam olacaklarn veya Kbrsa srlecekleri ve kyam bastrmaya gitmeyen il ellerinin cezalandrlacaklar yazl idi. Alaiyede de suhte kyamlar halka sirayet etmi ve sancakbeyi ile reayann aras tamamen almt. Bey halkn suhtelere yardm ettiini halk ise beyin suhtelerden rvet aldklarn belirtiyordu. Suhteler beylerle birlikte kendilerine kar hareket eden halk oluk ocuk katlediyordu. Btn bu izahlar gsteriyor ki, suhte isyanlar Devleti tehdit eder bir durum gstermemekte, fakat yldan yla halk da iine alan itimai bir buhrana doru yrmekte idi. Anadoluda bu kadar kanl hadiseler olurken, Merkezin buna kar bu kadar hareketsiz kalmasna bu sebep olarak gsterilebilir. II.Selim ld zaman suhte kyamlar Btn Anadolu Medreselerini iine alan umumi bir ayaklanma manzaras alm bulunuyordu.