CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

1603 1606 I. MUSTAFA AKDA

Anadolu syanlarnn bandan Kuyucu Murat Paa'ca celli karkln sonulandrmak zere giriilen hareketin bittii 1608 ylna kadar olan safhasna celli isyanlar adn vermek tarihte allm bir deyimdir. Hatt, Kprl Mehmet Paann Sadaretine kadar olan Anadolu ayaklanmalarna da bu adn kullanld oluyor. Bizce, 1608 den sonraki Anadolu isyanlar, artk, yepyeni karakter ald iin, bunlara celli adnn verilmesi doru deildir. Hakikaten devrinin kaynaklar IY. Murad zamanndakilerine,mesel, "zorba isyanlar" szn daha yerinde olarak kullanmlardr. Bilindii zere, uzun yllardan beri "Anadolu isyanlar" bizim balca aratrma konularmzdan birisi olmutur. Elde ettiimiz sonularn nemli bir ksmn, yan 1550 den 1603 ylma kadar olan "celli isyanlarn" makaleler, ve en son olarak ta byke bir kitap halinde yaynlam bulunuyoruz 1 . Bu yazmzda ise, 1603 den balayp 1608 de son bulan ve "celli isyanlar" olaynn en korkun safhasn tekil eyliyen "Byk Kakunluun" nemli baz olaylarn esas belirtileri ile zetliyeceiz. 1 - Byk Kagunluk Yaantsnn Getii Yllardaki Tiirkiyenin ktisdi tablosu: Uzun Avusturya ve ran harpleri srasnda gelien ve 1596 sralarndan itibaren Anadolunun sosyal hayatn felce uratan celli karklklar, kyn kolu tutan insanlarn ziraatten levendlie ektii,
1 Sz geen kitap, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi yaynlar arasnda "Celli syanlar" ad ile yer alm bulunuyor. F. 1

MUSTAFA AKDA

ba-bahe ve yaz-yabanda alanlara gven brakmad iin, retimin azalmas, ayrca, kt hava artlarnn da aradaki etkisi ile, memlekette alk ba gstermitir. B durumun, Anadoluda, gda maddelerini ate pahasna karmas yznden Rumeliden bu geceye hububt getirip satma ii yksek kr salyan bir ticaret olmutu. Fakat, bu da Istanbulun ve Ordunun beslenmesini tehlikeye koyduundan, Hkmet o taraftan, Anadoluya, zellikle buday geirilmesini yasaklamak zorunda kald 2 . Btn memlekette, hububt alm ve satm resm vesikaya baland; o kadar ki, ngiliz elisinin bile, stanbulda yiyecei ekmein budayn satn almak iin hkmetten vesika ald grlyor 3 . Son 10-15 yln ikarklklar, devletin, yalnz ziraat iletmecilii alanndaki dzenini deil, btn iktisad hayatn, para eldeiimi sistemini, i ve d alm-satm dengesini altst etti. Bu arada, yerli zenaat (endstri) byk bir kntye urad. Ziraat hayatnn nasl kt duruma dtne bir rnek olaca iin, burada gda maddelerinden et ve ekmein fiyatlarn gsteren bir ka rakam vereceiz: XVI. Yzyln Kanun Sleyman devri sonlarna kadarki ekmek ve et fiyatlarna bakld zaman, genel olarak, inip kmalarn nemli olmad grlr. zellikle koyun yetitirmenin kuraklk veya teki tabii afetlerce etkilenmesi fazla olmad iin, et fiyatlarndaki inip kma rakamlar arasndaki fark ta % 25 i pek gememitir. nk, rnekleyin, bir akeye den koyun eti, ou zaman 200 dirmeh (640 gr.) iken, bu miktarn 150 dirheme (480 gr.) indii olmutir. Hakikatan skdar kadsnca, 1523 Temmuzunda (Ramazan), kararlatrlan et narh bir akeye 150 dirhem (480 gr.) dr. Ondan sonraki yllarda da bu rakama raslanmakla bereber, narh, bir akeye ou zaman 200 dirhem olarak defterlenmitir. teki Anadolu ehirlerinde grlen fiatlar da Uskdardakinden ok ayrks deildir. Edremitteki et narhlarndan 11 Nisan 1516 (8 rebilevvel 922) tarihlisi, 1 akeye 200 dirhem (640 gr.) 1536 (943) tarihli olan, 1 akeye 175 dirhem (550 gir.), 1564 (971) tarihlisi de, 1 akeye
2 Babakanlk Arivi. bnl-Emin, Karton-3-Nr. 679 3 Galata Kadsna, 4 Recep 1016 (25 Ekim 1607) tarihli hkm: Muhimme Defteri Nr. 76, s. 77

CELL SYANLARINDAN

BYK

KAGUNLUK

150 dirhem (480 gr.)dr. Bursa'da ayn sralarda uygulanan narh, 1 akeye 175 ile 150 dirhem arasnda inip kyordu. Konya'da, 6 haziran 1571 tarihli et narh da, 1 akeye 200 dirhem olduuna gre, zamannn bu byk ehri de et ynnden dierleriyle ayn idi. Ankara, Kayseri gibi byk tketim merkezlerindeki fiyatlarn da, bu adlarn verdiimiz yerlerdekine benzer narhlar uyguladklar anlalyor. Bize gre, koyun eti ve tekilerinin her tarafta birbirine yakn narh ile satlmalarna sebep, hayvanlarn srler hlinde oraya buraya gtrlmelerindeki kolaylk olsa gerektir. XVI. Yzyln bandan Kanun Sleyman saltanatnn sonuna kadar olan sredeki ekmek fiyatlarnn dme veya ykselme durumuna gelince, XVI. Yzyln ilk drtte ksmn kaplyan bu srede, ekmein normal fiyat, bir akeye 750 dirhem (2400 gr.), y a da en ok 800 dirhem (2560 gr.) kadardr 4 . Ancak, ekmein bz yllar 450 dirheme (1440 grama) dt de ok grlmekte idi ki, bu, o yl hububtn iyi olmadndan ileri gelmekte idi. Normal narh miktar olan 800 dirheme gre, 450 yi fiyat hesabna vurursak, ekmekteki ykseliin % 56 olduu sonucuna varrz. rnek olarak vereceimiz bir ka rakam ile, ekmek ynnden, Trkiye'nin, byk ktlklar dnda 5 , sonraki devre bakarak olduka iyi durumda olduunu gryoruz. 1519 ylnn 7 ocanda (5 muharrem 925) Bursa Kadsnn deftere geirdii ekmek narh, bu ehir iin 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. 1529 Hazirannn rakam 500 dirhem (1600 gr.), 1542 Aralndaki 650 dirhem (2080 gr.), 1547 Austos 21 inin narh da 800 dirhem (2560 gr.) olarak geiyor. skdar mehkame defterlerinden alman narh rakamlar, burada, 1523 Temmuzundaki ekmek fiyatnn, 1 akeye 450 dirhem (1440 gr.), 1524 Ocak ayndakinin 750 dirhem (2400 gr.), 1551 ubat 22 sininki 700 dirhem (2240 gr.), 1557 Kasm 22 sininki de 600 dirhem (1920 gr.) olduunu anlatyor. teki ehirlerin ekmek fiyatlar da yukarda verdiimiz rakamlara, aa yukar, uyuyor. Mesel, Edremitin 1536 daki ekmek fiyat 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. Ayn kasabada, 15 Austos 1567 de, bir akeye 600 dirhem (1920 gr.) den bir narh uygulanmt. Konya'4 Bir tek ekmek, genel olarak, 200 dirhem (640 gr.) geldiine gre, 1 akeye 800 dirhem demek, her biri 640 gram gelen drt ekmek demektir. 5 Mesel, 1 4 9 4 - 1 5 0 3 yllar arasnda kan ktlk yznden, stanblda 1 akeye ancak 50-60 dirhem ( 1 6 0 - 1 9 0 gr.) un zor bulunabilmiti.

MUSTAFA AKDA

nn 6.VI. 1571 (12 Muharrem 979) tarihli ekmek narh, bir akeye 800 dirhem (2560 gr.) decek ekilde grlmtr 6 . Bu yazmzda sz konusu olan Byk Kagunluk yllarndan nce gelen, yani XVI. Yzyln son eyrek ksmn tekil eden III. Murad ve III. Mehmed'in saltanat sralar, Trkiye'de gda maddelerinin pahaya kalkmas ynnden ikinci basamak olmutur. Bu devirler iin elimizde, nceki devirlere it olanlar kadar narh rakamlar bulunmamakla beraber, gene de belirli bir fikir verecek durumdayz. 1574 ylnn 23 kasmnda Edremit'deki et narh, 1 akeye 125 dirhem (400 gr.) decek ekilde idi. Ankara'da ise, 1590 Hazirannda 1 akeye 100 dirhem (320 gr.) ,1592 Aralnda 67 dirhem (224 gr.), 1594 Temmuzda 100 dirhem (320 gr..) et veriliyordu. Yalnz, Rumeliden beslenmek zorunda olan yerlerde, rnein istanbul ve Bursa'da, Karayazcnn harekete getii 1599 yaznda, et narh 8 akeye bir okka (400 dirhem yani 1320 gr.) olarak ancak uygulana bilmiti ki, Hkmetin de, ayrca, koyun getirtme iindeki gayretine ramen, etin bu kadar pahal (1 akeye 50 dirhem = 160 gr.) olmasnn sebebi, Anadoludan koyun salanmasnn imknsz hale gelmesi diye gsterilebilir. Hububat ekiminin i karklklar arttka azalmas, ve ktlk yllarnn srekli olmuya balamas ile, fakir halkn ellerindeki topraklarn, yok pahasna, paral kimselere devretmeleri, hkmetin de mir toprak kurallarn artk yrtemez oluu gibi nedenler ile, ky evrelerinde, u bu kimselerin, hayvan srleri besleme eklinde iletme uyguladklar iftliklerinde tarlalarn otlak haline getirilmesi, buday-arpann yeter derecede retimi yollarn btn btn kapatyordu. Diyebiliriz ki, XVI. Yzlyln sonlarnda birden kabarmya balyan i karklklar, tarlada uraan kiilere iftlerini braktrp, onlar Celllik etmiye ekmi, bu da memleketi ktla, ktlk i glere gtrm, en az on be yllk ekmeksizlik halkn zerinden bir silindir gibi gemitir. 1599 ile 1610 yllar arasn dolduran zamana ait vereceimiz bir ka narh rakam bu pek kt tarih olay hakknda yeter bir fikir verecektir. u 1603 Ylnda, Balkesirde, mahsuln kaldrld ay olmas dolaysiyle az ok bolluklu saylan Eyll ay ekmek sat zerine 1 akeye 225 dirhem (720 gr.) narh konmu ve ka girilirken bu seviyede kal6 Daha geni bilgi iin bak, "Celli syanlar" adl eserimiz s. 48

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

namyarak ekmek miktar 175 dirheme (560 grama) drlm idi. Bursadaki ekmek fiyat da hemen hemen ayn ve belki daha pahalyd. Ankara'da, 1599 da 150 dirhem (480 gr.) olan ekmek, 1606 Maysnda 120 (386 gr.), mahsuln yetitii Temmuz aynda, sras ile 130 (416 gr), 140 (448 gr.), 150 (480 gr.) rakamlarna kabildi ise de, bir yl sonra, yni 1607 Tammuz ortalarnda, 100 dirhem (320 gr.) gibi bir miktar'a dt. Kayseri'deki hububat fiyatlarnn grlmedik derecedeki ykseklii, bu ehrin ekmek narhn, halk iin yaanmas g bir pahalla kard. Gerekten, 15 Nisan 1608 tarihinde tesbit olunan narh, 1 akeye 70-75 dirhem (224-230 gr.) ekmek der ekilde bulmaktayz. Celli isyanlarnn Kuyucu Murat Paa tarafndan byk lde yattrlmas ile frtnann sanki dindii 1609 dan itibaren, herkes yerli yerine dnerek, ziraat ileri de yeniden dzene konduu iin, ekmek narhnn yava yava normale dnd, gene elimizedki rakamlardan iyice anlalmaktadr. Et de, eski pahallnda kalmyarak, fiyatlar yardan fazla dmekte gecikmedi. XVI. yzyln balarndan XVII. yzyln ilk on yl sonuna kadar olan sre iinde fiyat seyirlerini gz nne koyduumuz ekmek ve et gibi iki nemli gdann pahallama derecelerini, % hesab ile akenin altn ve gm deerleri ynnden geirdii deiikliklere gre ifadelendirirsek, daha iyi bir fikir edinmi olacaz. Yukarda da sylediimiz gibi, olduka bolluk ii saylan Kanun Saltanat yllarnda, ekmein tabii fiyat bir akeye 800 dirhem (2640 gr.) idi. II. Selim Saltanat ile III. Mehmedinki aras srede, tabii fiyat bir akeye 400, Celli Fetreti yllarnda 200 150 ve byk kagunlukta 70-60, hatt 50 dirhem ekmek decek ekilde idi ve narhn bu kadar pahal biilmesine allm bulunuyordu. Ad son geen ehirdeki fiyat ykselmesi % ye evrilince, Kann devrinin 100 rakam, III. Murad zamannda 200, I. Ahmed tahta kt sralarda 400 ve Byk Kagunlukta 800, yada 1000 oldu; yni ekmek fiyat on misli artt demektir. nk, bir akeye den ekmein arl, rnein, Kanun devrinde, normal olarak, 900-1000 dirhem iken (2880-3200 gr.), III. Mehmed devrinde, y a n d a n fazla derek, 400-350 dirheme (1280-1120 gr.), I. Ahmedin tahta kt srada, bu da yarya inip, 200-175 (640-460 gr. ), 1603 den sonra gelen yedi yl-

MUSTAFA AKDA

lk karanlk srede ise, bunun da yars olan 100-50 dirhem'e (320-160 gr.) kadar dm olduunu, bunu belli arlktaki ekmee denen ake diye alrsak, fiyat ykselmesinin on mislinden bile fazla olduunu, bir akeye alnan ekmek arlnn indirilmesi eklinde dnrsek,ekmein on defa klm bulunduunu hesap ile buluruz. Ankara'da, 1594 sralarnda, iyi bir iinin gndelii 12 ake olmasna karlk, ekmein dirhem arl da 200'e (640 grama) inmi olduuna gre, ii (rgat) gndelii, aa yukar, hemen hemen bu gnn Ankarasn'da satlan her biri 660 gramlk 12 ekmeine bedel oluyor. Gryoruz ki, 1550 deki ekmek dirhemi 1594 de 4-5 misli azald, yni, fiyat bu kadar artt halde, ii (rgat) gndelii ancak 3 katna kabilmi bulunmakta i d i 7 . Hele Byk Kagunluun o iddetli ktlk yllarnda, ii gndelii en ok 18-20, yni 1550 dekinin 5 kat olduu, fakat, ekmek fiyatndaki ykselmenin 10 kat getii dnlr ise, sosyal hayatn nasl alt st olduu iyice anlalr. Etin fiyatndaki ykselme seyirini de bu ynden kaydetmek faydal olacan dnerek bir ka rakam vereceiz. 1550 de, Istanbuldaki et narh 1 akeye, genel olarak, 200 dirhem (640 gr.), Bursa ve teki ehirlerde 150, ya da 175 dirhem (480-560 gr.) i d i 8 . 1595 sralarnda, bunun 125-100'e (400-320 gr.) indiini grmekteyiz; yni, pahallama 1550 dekinin iki kat idi. Sonraki yllarda narh usl deitirilerek, 1 akeye den et miktar deil, bir okka etin ka akeye satlmas gerektii eklinde bir yol tutulmu, rnein, bir okka (400 dirhem yahut 1280 gram) et 6,7, 8, akeye kadar ykselmitir. Bunlar, 1 akeye den et miktarna evirirsek, sra ile 66.5
7 Bir fikir vermek iin, bu gnki durum ile llr ise, 1964 de Ankara frnlarnn kard 660 gr. lk ekmeklerden 4 yada 5'i bir akeye almyordu. En iyi bir iinin gndelii, o zaman en ok 4 aka olduuna gre, bu 1 6 - 2 0 ekmein bedelidir. Gnmzn ayn nitelikteki iisi de 1 2 - 1 5 liraya altna gre bu para ile imdi 1 7 - 2 0 ekmek satn almr. Demek, srf ekmek ynnden dnrsek, zamanmzn iisi ile o zamann iisi (rgad') nn kazanlar arasmda fazla ayrkslk bulamayz. 8 stanbul'da etin daha ucuz ve teki ehirlerde pahal satlmas, hkmetin baehire zorla koyun srleri evkinden ileri geliyordu. Hatt, koyun sahiplerinin srlerini stanbula kendi arzulan ile gtrp satmalarn salamak iin, tara kadlarna kasabalarndaki et narhn ok ucuz tutmalar emrinin verildii de olurdu, rnein, Rumeli ve Diyarbakr gibi stanbula koyun yollayan yerlerin kadlarna yazlan 1560 (967) tarihli bir hkmde, narhlar, bir akeye 300 dirhem (960 gr.)'den aa et dmemesine dikkat etmeleri, baehire etlik koyunun gelmesinin ancak bu ekilde salanm ola yazlyd. Bak., Mhimme Def. Nr.4,S. 337

CELL SYANLARINDAN

BYK

KAGUNLUK

(212 gr), 57 (182.5 gr.), 50 dirhem (160 gr.) olduklar anlalr. Son rakam, 1550 ylndaki 200 n drtte biri, ya da 150 nin te biri olduuna gre, fiyat artmas -drt katna km saylr. 1603 ten sonraki 7 yllk byk kugunluk sresi iinde, 400 dirhemlik bir okka etin 12 akeye kt oldu. Yni, bir akeye 33 dirhem (107) gram) et dt; fakat, bu darlk yllarnda genel olarak bir okka et 8 ake idi. u rakamlara gre, bu yiyecek maddesi, 1550 den altm yl sonra, en ok alt kat artm bulunuyordu. i gndeliini bununla da karlatrr isek, yle olur: iinin bir gnlk emei, 1550 de drt ake veya ikibuuk kilo et, 1610 da 20 ake yada 3 kilo et olarak deerlenmekte idi. 1964'de de, ii gndeliini Ankara'da en ok 15, et fiyatn da yedi buuk lira kabul edersek, yukarda, 1550 ile 1610 arasndaki oranty burada iinin zararna buluruz. Yni, bu gnn iisi bir gndelii ile ancak iki kilo et alabilmektedir. Yiyecek maddelerinin 1550 ile 1610 yllar aras pahalanma seyrini daha iyi belirtmek iin, ekmek ve etin elde edildii buday ve koyun fiyatlarn gsteren birka akkam da burada kaydedeceiz: Fatih'in saltanat srasnda bir koyun 15-20 ake iken, 1520 de 25-30, 1550 de 30-35, 1595 de 100-120 ve Byk Kagun devri sonuna den 1609 da da, 217 akeye satlmtr 9 . Bu yazlanlara gre, 1550 nin koyun fiyatlar ile 1609 daki arasnda, aa yukar, alt kat bir fark vardr. Tabii et narhndaki ykselmenin bu lye uymadn rakkamlar gstermitir. rnein, Anadolu ehirlerinde, 1550 de 1 akeye 150 dirhem (480 gr.) olarak kabul olunan et narh, Ankara'da 1607 de 40 dirheme (128 gr. a) dm i d i l 0 . Bundan anlalyor ki, 1607 de et fiyatlarndaki ykselme 4 kat idi. Bu rakamlar bir ii gndelii ile yle karlatralm: 1550 nin 9 gndelii, 9 X 4 = 3 6 akeye eittirki, iyi bir koyun bedeli idi. 1595 de ki durumda ise, 10 ii gndelii bir koyun edebiliyordi. 1605 sralarnda 1 1 gndelik, yni, 11X20=220
9 Kayseride ise, koyunun tanesi 1607 de 3.5 kurua (560) akeye) satlmtr: Ankara, Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc. 1 0 1 6 - 1 0 1 8 tarihli defter. 10 Bu srada narh ekli, bir okkann (1280 gramn) ka akeye satlacam karara balama eklinde olup, bu bahsettiimiz Ankara et narh, etin okkas ] 0ake eklinde geiyor, Ankara .SC.Nr.lO,S.298,; Fakat, biz nceki ekle evirmi bulunuyoruz. 11 Aln felket halini ald, ve akenin "kesad" = enfilasyonu dolaysyle, alveriin kuru hesabna dkld Kayseride, budayn bir kilesinin (20. seri .SC. 1 0 1 6 - 1 0 1 8 tarihli defter. kg.nin) bir kurua ve daha yukarlara kt grld. Bu srada, 160 ake bir kuru idi. Ankara Etnografya Mzesi, Kay-

MUSTAFA AKDA

ile bir koyun alnabilirdi. Grlyor ki, koyun fiyatnn ykselii ile ii (rgat) gndeliinin art orantsnda ii zararna bir deime olmutur. zamanmzn 15 lira olarak kabul ettiimiz ii gndelii ile, 150 lira olan koyun fiyat arasndaki orantnn 1595 dekinin ayn oluu, insan emeindeki deerin ne kadar yerinde saydn aka belirtiyor. Esas aldmz tarihlerdeki budayn, eldeki rakamlara gre gsterdii fiyat seyrine gelince: 1550 de, skdar, Bursa ve Edremitte bir kile (25.600 gr.) budayn deeri 5 - 6 ake olarak kabul olunuyordu. Bu, o zamanki 4 akelik ii gndeliinin bir buuk kat idi. 1595 buday fiyat, ayn suretle, 20-30, ii creti 12 ake olduuna gre, buradaki oran iki kat sayabiliriz. Byk Kagunluk Devrinin karanlk gnlerinde, bir kile (25.600 gr.) budayn 100 akeye kt grld. Bu, o zamanki ii gndeliinin 5 - 6 kat demek idi. i gndeliini bir de pamuk veya keten bezi ile karlatralm: 1520 de bir "rgad" iki veya akeye almakta idi. Bir arn pamuk bezi de 2.5 veya 3. ake, keten de 4-5 idi. 1550 de, ii gndelii 4 ake (5 e de rastlanyor), bez fiyatlar ise, ncekine gre ok artm deildi. Tam 1595 e ait bez fiyatlarn gsterir rakam yok ise de, buna yakn sralarda pamuk bezi 5 - 6 ve keten de 9-12 olarak geiyor, ti gndelikleri bu yllarda, 8-10 (12 olan da var) akeye km idi. 1609 un pamuk veya keten bezi (arn) fiyatlar, 15-25 (33'e de rastland) ake idi. i gndelii de 20 akeye kadar kmt. Elimizdeki rakamlara gre, rnek olarak verdiimiz yllara ait keten veya bez fiyat ile ii gndelikleri arasnda alacak bir yan yana gidi grlyor. Yni, burada kaydettiimiz her drt tarihte de bir ii gndelii orta kalitede bir arn beze denk kalmt. Bunu metre ile ifade eder isek, her drt tarihte de bir iinin, iki gndeliini vererek, iyi kalitede bir metre keten bezi veya ok iyi kalitede pamuk bezi almasnn mmkn olduunu gryoruz. Gnmzn ii gndelii ile pamuk bezi fiyat karlatrmas, iinin ok lehine bir deimesinin meydana gelmi olduu sonucunu verir. Bunun da sebebi, dokuma sanayiine uygulanan makine ile yapmdaki ilerlemenin pamuklu fiyatlarn ok drm olmasdr ki, bu da Trkiye tarihi dndaki bir olumann etkisi diye anlalmak gerekir. Yukarda, eitli fiyatlara ait olarak, balca drt tarihi gstermek zere verdiimiz rakamlarn anlatt pahallama, srf bu maddelerin

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

kendi deerlerinin ykselmesi deildir; altun deerindeki artma da bu fiyat ilerlemesinde rol oynamtr. Ancak bunu da gsterdikten sonradr ki, hakiki fiyat art ortaya kacaktr. Trkiyenin para eldeiiminde nemli yeri olan altun sikke, " fireng filori" diye n salan Venedik dkas idi; ve resm deeri 1520 de 55-56, 1550 de ise, 59-60 aka olarak kabul olunuyordu. Halk arasnda geen deeri ise, bu sralarda akenin salam durumu dolaysiyle, resmsinden en az 5 aasna iken, III. Murad devrinde balyan "ake kesad" = enfllasyon olay dolaysiyle, altunun resm fiyat ile pazar fiyat, daha fazlasna geme ynnden byk fark gstermi, rnein, 1582 de resm deer gene 60 ake iken, halk arasnda 70 e km, 1591 de 142 yi bulmu idi. Bu durumda, resm fiyat 120 ye karlmakla beraber, hkmete akenin durumu perkitirilemeyip, enfilasyon devam ettiinden, altun, 1600 ylndaki 160 akelik resm deerine kar, halk arasnda 200 den alc buldu. 1609 da ise, altunun kara borsa deeri 300 akeyi getii yerler vard. imdi, ii gndeliini altun ynnden de deerlendirelim. Bir ii, 1520'de 18.5 gn (18.5X3 =55.5), 1550'de ise 15 gn alarak (15X4 =60) bir altun alabilirdi. 1591 deki resm fiyata gre, gndelik de 8-10 akeye km olarak, 12 gnde bir altun kazanmak mmkn saylrsa da, altunun halk arasnda ki fiyat ynnden durum 1550 dekinin ayndr. Yani, 142: 10 = 14.2 gndelik bir altun idi. 1603'n ardndan gelen yedi yllk kark devirde, altunun, 300 akeyi gemi olmasna ramen, ii gndeliinin 15-20 katma eit olduunu grmekteyiz. Bylece, burada adlarn ve fiyatlarn saydmz maddelerden bez ve altunun fiyat ykselii ile ii gndelii artlar arasndaki orantnn sbit kald, dierlerindeki gelimelerin ise, insan emei aleyhine olduu dikkati ekmektedir ki, bu da, dorudan doruya Trk iktisdi ve itimi tarihinin zellii ile ilgili bir oluntudur. Yukardan beri fiyatlar ynnden verdiimiz bilgiyi anlatlanlarn z olarak belirtmi olmak iin, rakamlar aadaki tabloda karlatrmal olarak sralyoruz: 1520 (H. 926) i Gndelii Bir okka ekmek Bir metre bez (1382gr.) 2-3 0.5 3-4 1550 1595 (H. 957) (H. 1003) 4-5 0.5 3-4 10-12 1 5-9 1609 (H. 1018) 18-20 4-8 15-20

10

MUSTAFA AKDA

Bir koyun 25-30 Bir Okka et (1382gr.) 2-3 Bir Klgr. et 1.5-2 8 Bir okka sade ya Bir kile (25.5 kgr.) buday 8 Bir Altun (Filori) 55-56 Altunun Halk arasndaki geeri 50-51

30--35 2--3 1.5--2 6--8 5--6 59--60 54--55

100-120 4-6 3-5 14 20-30 120 142

560-600 10-11 8-8.5 42 120-160 160 300

u tablodaki rakamlara gre, ii yevmiyesi doksan yda yakn bir sre iinde 7-9 kat ykselmi grnyor. Bez fiyatndaki art ise, ancak 5 kat, ekmek de ayn idi.. Sade ya, altunun karaborsa deeri, hep 5 - 6 kat ykselmilerdir. Buday ve koyun fiyatlarndaki art ise 20 mislini buluyordu 1 2 . 2 - Byk Celli Fetreti Srasnda, Gney Anadolunun Durumu 1550'den beri Trkiye'de toplumu sarsan iktisad bunaltnn etkisi altnda, zellikle ky derneiminin yldan yla artrarak kustuu levend (iftbozan) denen insanlarn urda burda ylmalarndan meydana gelen soygun gruplarn, medrese rencilerinin (suhtelerin) ayaklanmalar olayn ve Cell mcadelesinin 1603'e kadar olan safalarn btn ayrntlar ile bundan nceki aratrmalarmz da anlatm bulunuy o r u z 1 3 . Burada ise, elimizdeki imknlara gre bu tarihten 1610 ylma kadar olan srede geen "byk kagunluk" olaylarn sralayacaz. Bilindii gibi, "Cell isyanlar"nn "Fetret" safhas III. Mehmed Eri seferini amya karar verdiinde, bu seferin hazrlklar srasnda, Anadolu'da balad. zellikle Sivas Vilayeti sancaklarnda, mirmiran blklerinin yaratt korku mthi olmutu ve kylerin halk, byk korkuya kaplarak, komu sancaklara veya da kuytularna kamlard ki, adn verdiimiz eserde geni ekilde anlatlm bulunuyor. Ayn sraya ait olduu halde, o zaman bilinmedii iin yerinde kaydolunamyan bz Fetret olaylar var ki, buraya katlmasn faydal buluyoruz.
12 Koyunun bu kadar bir ykselme kaydetmesine karlk, etin ancak 6 - 7 katndan fazlasna kmamasnda ya zorlama bir narh uygulamas veya rakam yanll olacak. 13 Not l'de geen eser ile, onun bataraf saylan ve Atatrk niversitesince "Byk Cell Karklklarnn Balamas" adl kitap'a baknz.

CELL SYANLARINDAN

BYK

KAGUNLUK

11

Hem bu suretle, "Byk Kagun olaylar" cinsinden olanlarnn, geni apta, "Fetrat Devri"nde de yaanm olduunu belirten daha ok rnekler vermi olacaz. ehir ve kasabalar seyrek olan Orta Anadolu, Celli olaylarnn fazla ykc getii bir blge olarak grlmekle beraber, Airet hayatnn btn gelenek ve dzenleriyle yaad Gneydou Anadolu, bu ynden, Orta Anadolu'ya lnce, felketi daha nce tatm olarak karmza kmaktadr. Vesikalardan elde ettiimiz bilgiye gre, Trkiye'nin "Celli fetreti"ne girmekte olduu 1598 sralarnda, Diyarbakr ve Mardin yresinde, daha sonra btn Anadolu'da geecek olan olaylar geni apta balam bulunmakta idi. Elimizdeki mevcut bilgilere gre, Gneydou Anadolu'da kylerin iktisd ykm Anadolunun teki blgelerinden ok daha nce meydana gelmi bulunuyordu. Bu konuda en geni bilgiyi, 1597 ve 1598 yllarnda "Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrire memur" 1 4 , Liha'nn eski beylerbeyisi Ahmed Paa'dan alyoruz. Kendisine 7 ubat 1598 (Evail-i recep 1006) tarihi ile yazlan bir "hkm-i hmayun"dan rendiimize gre, Ahmet Paa, istanbul'a yollad bir mektubta, "Bd-i havya ziyde tecavz ettiklerinden nefs-i Mardin ve Birecik Nahiyesi binbeyz pare kariyelerde hass- hmyn ve zuam ve erbab- timar kariyelerinde dtn (ttn) alameti kalmayup harap" olduunu, "nefs-i Mardinden ve nevahisinden Beylerbeyi voyvodalar ayda otuzbe bin kuru cerime alm" olduklarn, buralar "ger beylerbeyi hass verilrse cmle ol nahiyede abadanlk" kalmyacan bildirmi, "Nuseybin mstekil sancak iken beylerbeyi voyvodas oturmas"nn doru olmad kansn aklayarak, "eltk mahsulne dahi gadrolur Mardin ve Nusaybin hususunda beylerbeylerin alkas"nn kesilmesini teklif etmi ve istei kabul olunmutu 1 5 . Btn dirlikleri (timar, zeamet, has ve vakflar) ve hazineye ait geni mukataa topraklarn dzene koymak ve zellikle dirlik kylerin14 stanbul ile karlkl mektuplamalardan anlyoruz ki, Ahmed Paa bu iki eyaletin timarlarn yazmya memur idi; Bundan gaye de, "ifraz", yni, timar fazlas bulmak idi. Gerekleyin, devlet, gelirini artrmak iin eskiden beri, bu trl tahrirler yaptrmakta, rnein, nceki yazma srasnda, 20 bin ake olarak tesbit olunan bir dirlik, bu kez 30 bin karsa, 10 bini hazineye mukataa yaplmakta idi. 15 Bak., Diyarbakr Mzesi, .SC.(Mardin Sicil) Nr.262.S.21 de, 7 ubat 1598 (evail-i recep 1006) tarihli hkm-i hmyn.

12

MUSTAFA

AKDA

den "ifraz"lar elde ederek, hazine hesabna mukataaya v e r m e k 1 6 maksad ile, eski Liha Beylerbeyisince giriilen, yukarda szn ettiimiz, bu Gneydou Eyleti sancaklarnn yeniden yazlma ii geni olaylara sebep olmu, bu yzden Divn hkmeti, "tahrir" iinin lehinde ve aleyhinde olanlarla uzun yazmalar yapmak zorunda kalmtr. Biz de, bu suretle, ad geen ilemlere ait vesikalardan Trkiye'nin bu blgesinin, tarihinde, ne ac bir harap olma yaants srdn tesbit etmek imkn bulmu oluyoruz. Evvelce, hazinenin zengin mukataalar bulunan Diyarbakr-Mardin-Rakka-Birecik yresi sancaklarnda pek ok kylerin harap ve det nfussuz kaldklarn grmekteyiz 1 7 Bu trl yerlerin hazineye yeniden yararl olmalar iin, o evre hkmet ilgililerince, ve zellikle kadlar tarafndan, divan'a, kylerin boalmalarna sebep olan gmelerin sekiz on yl veya daha eskiden beri meydana geldii bildirilmekte, bunun nedeni de, bir ok vergi trlerinin, hele "bd-i h a v " grupuna dahil olanlarn haddinden ve geleneinden
16 Bu konuda u emir'e baknz: "Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrir eyleyen Ah-

med dme ikbalehu tevki-i refi-i hmyun vasl olcak malm ola ki, Dergh-i Adalet - Unvanm Kapucubadarndan iftihar'l-emcid vel'ekrim cmi-l- mehamid vel'mekrim el muhtas bi - mezid-i inayet'l-melik'd-dyim Mustafa dame mecdihu Dersaadetime arz gnderp memur olduu tahrir hizmetim adalet ve insafla tahrir ettn ve halk kendinden rz ve akir ettn bildirilip hin-i tahrirde ikdam ve ihtimamn hasebi ile zuhr ettirdin ifraza kimesne karumayup firaset ve kiyasetin ve hsn-i istikametin sebebi ile kendn iltizama veyahut maktua vermek bbnda emr-i erifim ricasna ilm eylemiin imdi yarar kimesnelere deruhte eylemek emredp byrdm ki hkm-i hmayunum vardukta,veh-i meruh zere hin-i tahrirde zuhr ettirdin ifrazn bir yll seksen yk akeden ziyde iltizama vermee saayeyleyp ve hin-i iltizamda yarar mna'im ve mtemevvil kimesnelere deruhte eyleyp mkdr- kfi yerl ve yurtlu kefiller alup sept-i defter eyleyp defteri imzalayup ve mhrleyp Derg- Muallma irsal eyliyesin ki her sl ol defter mcebince mebla- merkum talep ve tahsil olunup...." (Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.204.,8 recep 1006 tarihli hkm) 17 Bis-i huruf- tezkere budur ki, Mardin hass- atik'den 3140 ake yazar Hachalan (Hac Hasan) ve 5955 ake yazar Denabi kurbnde Hzrulm ve hass- cedideden 2905 ake yazar Kalecik nam kariyeler mddet-i medideden ber hl ve harbe olup miriye bir aka ve bir habbe hasl it ve rc olmamala maktua verilmeleri her veile mr cnibine evl ve enf olman i-bu kdvet'l-mer'il-kirm bilfiil Habur Sanca Beyi olup Milli Aireti Beyi Mir Mehmed dme izzih Hazretlerine Defter-i Hkanide mestur ve mukayyet olan 12000 ake maktlar zere maktua verilp bu temessk Mr-i marn'ileyh Hazretlerine verildi ki, varup en ve abadan edp vki olan maktularn sl be sl getrp mr iun teslim edp tezkeresin alup hfzeyleye: Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.167.evst- muharrem 1007 (S.168 deki ferman tpksna gre, burda ad geen Milli Aireti Beyi Mr Mehmed Bey bz Arap ve K r t airetlerinin ekiyahk hareketlerim bastrd, yollarn gvenini salad iin, K u r t Paa'nn arz zerine, kendisine ad geen sancan beylii verilmitir).

C E L L SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

13

ok fazla istenmeleri sonucu, kylnn, bu zulmden kurtulmak dncesiyle, kamak zorunda kald ileri srlmekte idi. Bu gibi kyleri gene canlandrmak iin, baz kiiler hkmete teklif yapmakta, eer mukataa olarak hazineye dyecekleri belli bir yllk bedel mukabilinde, byle boalm kyler kendilerine verilirse, kaan nfusu geri getirip yerletirerek, yeniden "mmur ve abadan" etmeyi zerlerine almakta idiler. Divan hkmeti, kadlarca duyurulan bu teklifleri her zaman iyi karlyor, ve kabul ediyordu 1 8 . Bilindii zere, "arazi tahrirleri"nin yenilenmesi "hazine"ye gelir kaynaklar salamakla beraber, bu i dirlik erbabnn zararna olduu iin, bata beylerbeyleri olmak zere, btn dirlik sahipleri hi olmazsa "tahrirci"den yaknmaya balyorlard. Nitekim, Ahmet Paa'nn Gney yresindeki u tahrir almalar, tmarl sipahiler adna (daha dorusu eyalet askerinin ikyeti zerine) Diyarbakr Paas Murad tarafndan sert itiraza uram, kendisi, Istanbulu, bu iin askeri ve reayay, hem de, u sefer (Eri seferi) annda tedirgin ettiini yazp durmutu 1 9 . Ancak ,garibi u ki, stanbul, u srada, bu arazi yazma iinin sefer iin zararl olaca kansna vararak, onu durdurmak zere emir verdii halde, Muharrir Ahmed Paa, nasl ise bir yolunu bularak, tahrire devam hkm kartp, gene ie devam etmiye kalkm ise de, Divn hkmeti, bu defa, 1598 ylnn kasm (evil-i rebiulahir 1007) tarihi ile Diyarbakr Beylerbeyisine ve med (Diyarbakr) Kadsna yollad bir ferman ile Ahmed Paa'nn yazma iine son verilmesini kesin ifde ile istemiti 2 0 .
18 Byle, boalan bir kyn veriliini gsteren baka bir vesika, rnek olarak buraya alnmtr (Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259 C.209): Bis-i tazkere budur ki, Kaz-i Mardin'e tbi hass- hmyn kurralarndan hass- atikten kariye-i Tahumdan i bu hmil-i temessk Hasan Kethud'ya enlik ve abadan ve reayasn yerl yerine kye getrmek artyle her sene on bin be yz altm ake maktua verilp ki sl be-sl zikrolunan maktu olan mebla ed edp enlik ve abadan edp ziraat ve hraset oluna minvl-i mezbur zere iltizam ve kabul etmakle ve enlik ve abadan olursa dahi gayr kimesneye verilmeye diye eline temessk verld ki varup zapt ve tasarruf ede evst- aban 1007 Minelhakir Yusuf Emin 19 Bak., Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259. S. 190 (Bu hususta Muharrir Ahmed Paaya 1006 hicr tarihi ile yollanan fermanlar) 20 Diyarbakr Mzesi. .Sc. Nr. 259. S.210

14

MUSTAFA AKDA

Ahmed Paa'nn arazi yazma iine devamda o kadar uylamas bize anlatyor ki, "tahrir", kendisi iin de ayrca ok kazanl oluyordu 2 1 . Beylerbeyinin, Divan'a yollad mektubunda, iddia ettii gibi, dirliklerden "ifraz" bulmak amac ile hkmetin yaptrd tahrirden timar erbabnn zarar grdkleri kat olmakla beraber, bu arada reaynn da tedirgin olduklar doru olmasa gerektir. Halk yerlerinden oynatan larn, ehl- rf, dirlik erbab, ribahur, ky topraklar iinde, y a da snrlarnda iftlikler peyd eden resm kiiler (yenieri, sipahi, kad, mderris, beyler) ve mltezimlerin soyguncu davranlar olduunu olaylar kaydederken greceiz. Airet beylerinin hkmete kar gelmelerinden doan karklk: Cell konusunu incelerken sk sk belirttiimiz zere, olaylarn bandan sonuna kadar Anadolu karklklarnda mer ve onlarn kapularndaki aalar ve sekbanlarnn byk etkileri vard; hatt, Celllik, beylerbeylerinin ve sancakbeylerinin dzend devranlarndan geni lde yararlanmakta idi. Onlar, buna iki ekilde hizmet ediyorlard: 1 - Kapular levend (resm ad ile sekban) yata olup, Celllik bununla beslenmekte idi. 2 - Kapularmdaki aalar ve sekban blkleri halk durmadan soymakta, ok kere de, bunu kapusunda bulunduklar beyin hazinesi hesabna yapmakta idiler. u halde, bu konuya giren btn olaylarda vilyet beylerinin adlarna rastlyacaz. Gneyde, sk sk yollarn gvenini bozan, yni soygun ve yama yapp duran baz krt ve arap airetlerini sindirmekte bir ara gze grnr baar salyan Milli Aireti Beyi Mr Melmed Beyi mkfatlandrmak isteyen Diyarbakr Valisi Kurt Ahmed Paa, onu Divan hkmetine tantarak, kendisine Habur Sanca Beyliini verdirdii gibi, harap kyleri yeniden diriltmek isteyen hkmet de byle yerlerden bazlarn ad geen bey'in mukataa zere iltizama almasn kabul e t t i 2 2 . Milli Aireti Beyi Mr Mehmed bir taraftan Habur Sanca Beyliini, br yandan, ylda, nemli bir toplam olan "mukataa" iltizamn elde ettikten ksa bir sre sonra, Diyarbakr Paasnn adamlar ile aras alarak, devlete as oldu. O evre halknn yerlerinden oynamalarna sebep olan u kaydettiimiz Mr Mehmed olay neden kt, bilinmiyorsa da, bu sralarda
21 Bu gibi hallerde byk rvetler almak, sanki tabii bir hal gibi idi ve ikyetler de bu kt huyu nleyici bir etki yapmyordu. 22 Not 17 deki vesika tpksna baknz.

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

15

Beylerbeyinin seferli oluu dolaysyle, hkmetin "Diyarbakr Eyaleti Muhafzlna" bekittii, ayn yerin defterdar Mehmed Paa'ca Mardin Kadsna yollanan bir mektubta bu konuya it biraz aklama vardr. Bu vesikada, "Defterdarlmzdan md, bu sene Eyalet-i Diyarbakrn muhafaza hizmeti bu cnibe sipari olduuna der-i devlet trabndan kiraren ve miraren evamir-i erife geldii malumumuz olmutur ve biz Diyarbakra geleli Mir Mehmed, Hazineye be alt yk ake mikdar vermitir ve zimmetinde krk yk akeden ziyade mal- pdih bak kalup def'atle kendisine ktlar gnderp, kendi haline mukayyet olup, yirmi gn mikdar Hazret-i Eyyup'en-Nebi de oturduk. Asl nhemvar bir hareketin grmedik ve iitmedik ve malmunuzdur ki, hass- hmyn reayasn nice istimalet ile yerli yerine getrp, en ve abadan etmi iken, Milli taifesinden baz cemaat med kurbnde iken, Msellim Aa, baz ekiyann sz ile, bundan akdem zerlerine gelp, basup, kiill emvl ve erzaklarn garet ve hasaret ettiklerinden maad, hliy Mr Mehmed'in dahi zerine vardklar istim olundu. Elbet de mbeynde kll fesat olup ve bu sebep ile fukar ve reay terk-i vatan edp, bu sene bir tane tereke ziraat olunmamak mukarrerdir. Mumileyh Msellim Aa'ya nasihat ve tenbih eyleyesiz ki, bu makule evzdan feragat edp, fesda mbaeret etmiyeler ki, sonra nedamet muhakkaktr. Cevap vermesi mkildir. Eer, mezbur Mehmed'in dvcs var ise, huzurunuzda grlp, isyn sicil olduktan sonra asitaneye vuku'u zere arzolunup emr-i erif vrit olmaynca bu makule hususa mbaeret olmad mlumunuzdur. Dikkat edp ve bu tezkereyi sicil-i mahfuza kaydeyleyp, define cidd- ceht eyleyesiz", diye y a z l y o r d u 2 3 . u szlerinden, Muhafz Defterdar Mehmed Paa'nn, Beylerbeyinin msellimine kar, Mr Mehmed Beyi hakl kardn anlyoruz. Buna karlk, Mr Mehmed Bey ile urat ileri srlen Msellim Yusuf Aa'nn (yani Diyarbakr Beylerbeyi Kaymakam'nn) da, gene Mardin Kadsna, 17 eyll 1598 tarihi ile yazlm bir mektubu, olay, Milli Aireti Beyinin, tam isyan ve tuyan sonunda, zerine varlp, kuvvetlerinin datld, isyanc bey'in de, yaral olarak, daa kat eklinde anlatyor. Hkmet te, buna inand iin, Mr Mehmed'in hakkndan gelinmek iin fetvy-i erife ve emr-i pdiah" yollam ve mr-i ai23 Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259 S.196 (7 Eyll 1598-5 9af er 1007 tarihli mektup tpks).

16

MUSTAFA AKDA

retliini de Nevruz Bey adnda ayn aileden baka birisine vermitir. Yusuf Aa, Kadya: "Mr-i airetlik Mir Mehmed'in zerinden kalkup Nevruz Beye verldin cmle vilyet halku bilmek iun sk- Sultande dellallarla nid ettiresiz ki, gne dein cmle airet gelp, Nevruz Beye buluup, kendyi mr-i airet bileler. Syle ki, gne dein gelp mraacat etmiyecek olurlarsa, veballar boyunlarna; s olmu olurlar, sonra herbirinin hakkndan gelmek mukarrerdir. Ona gre mukayyet olup, bu vehile nid ettirmee himmet eyliyesiz", diye ricada bulunmakta idi 2 4 . u olayda kusur kimde olursa olsun, sonu udur ki, bundan, airet halk reaya ve teki kyler ahlisi ok zarar grdler; iki tarafn da soygunlarna dayanamyarak, yerlerinden saa sola katlar. Mcadele sonunda da, Mr Mehmed Bey yenilerek, airetin beyi deiti. Bunun tpks bir olay da, Muki Mr-i Aireti Salih Bey ile kendi aireti kyleri halk arasnda ekime yaratan salma toplama konusundan kmtr. Yaplan yaknmaya gre, Salih Bey seferde iken, yerine brakt Polat Bin Dervi, Bulu kyne gelerek, hakltan "zlmen ve kahren" 180 kuru toplamt. Sz geen Mr-i Airet seferden dndnde, kyn kethuds, yannda bir ka kii ile gelerek, bu yolsuzluu mahkemeye ikyet ettiler. Salih Bey, Kad'nn nnde, byle bir eyi inkr etti ise de, dvclarn tanklar sz edilen hakszlk iddalarn doruladlar. Bu durumda kyllerin haksz alnan paralar geri verildi. Ekiya davranl birisi olduu grlen bu mr-i airet hakkndaki bir dv da, kendisinin balarnda bulunduu ileri srlen yirmi kiilik bir bln, gene bir Muki Abreti ky olan Olakyata'ndan Zeyyat Bin Habib'in evini geceyars basarak, "bir kuyu buday ve bir kuyu arpa ve 600 kuruluk emvl ve erzak nelb- garet edp, kll teadd" etmesinden kyordu. Salih Bey, zerine atlan u crmleri itiraf zorunda k a l m t 2 5 . Mr-i airetliini bylece bir eit zorbalk yolunda kullanan Salih Bey bni Seyyid Ahmet'in bu trdeki tutumu kendisine dmanlar hazrlamakta gecikmedi. Mardin Mahkemesine "Muki taifesinden Murat Aa Bin Vali," 3 Haziran 1599 (8 zilkade 1007) tarihinde yapt yaknmada: taife-i mezburenin mr-i aireti
24 Diyarbakr Mzesi, ayn defter, S. 195 (17 Eyll 1598-evst- safer 1007 tarihli mektup tpks). 25 Diyarbakr Mzesi, aym defter, S.158 (26.IV. 1599-evhir-i ramazan 1007 tarihli hccet).

C E L L SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

17

olan Salih Bey, baz hususlar iin kariye-i Gurs-i Edn'ya varup, anda iken, sabah vaktinde Feyyaz Bey Olu Osman (teki bir mr-i iret) otuz be msellh adam ile zerine varup, odasn basup ve tfek'i ile mezbur Osman mezkru sa koluna vurup mecruh edp, lmek zeredir" diye aklaynca, kad yanna Mardin voyvodas olan "fahr'ulyn Ahmed Aa" tarafndan verilen Davud Beeyi (voyvodann adam bir yenieri olduu bee sznden anlalyor) ve halktan bir ka gzlemciyi alarak, yaralnn bulunduu kye gitti ve ifadesini ald. Salih Beyin evvelce bakalarna yaptn, bu kere Feyyaz Bey ile olu Osman'n kendisine yaptklarn, yani odasn basup tfek ile dirseini krdktan sonra, "cebren ve zulmen ikiyz elli kuruunu ve krk be kuruluk pre 2 6 ve ah'sini ve yetmi koyununu" ve baka eylerini "nehb- garet" ettiklerini grmekteyiz 2 7 . Gneydou Anadoluda Celli Fetretinin nasl bir karaktere brndn belirtmek zere, ve karklklarn olduka balangcnda ge meleri bakmndan, bu iki olay vermekle yetiniyoruz 2 S . 3 - 1603 den Sonra Anadolu karklklarnn Yeni Karakteri Karayazc 1601 de ldkten sonra, biraderi Deli Hasann, Celllerin byk blntsnn banda olarak, ayn davranl hareketlere devam ettiini, ve sonu olarak, hkmet ile barp, 1603 baharnda Rumeliye getiini, ancak, balca arkadalarnn da, ona uymay kabullenmiyerek, Celllie devam etmek zere, Anadoluya daldklarn geni ekilde belirtmitik 2 9 . Bylece, Cell syanlar tarihinde "Fetret" devresi 1603 ile son buluyor, ve arkasndan, korkun bir karklk, sosyal ve ekonomik dzeni temelinden kertiyor, Anadolu Trk toplumu, yedi yl srecek "Byk Kagunluk" dnemine giriyordu 3 0 . Hakikaten, Karayazc, ve hatt kardei Deli Hasan, byk apta cell babuu olmalar syesinde, btn as sekban dernekleri, y a bun26 Pre (para), 2.5 akeye eit Lir gm sikkeyi ifade eder. 27 Diyarbakr Mzesi, ayn def. S.82 28 Olu yl ynnden u olaylar, "Cell syanlar" adl kitabmz iinde anlatlmal idiyseler de, o zaman bizce bilinmadikleri iin, buraya olsun eklemeyi faydal grdk. 29 Geni bilgi iin u kitabmza baknz: Cell syanlar, S.221 24,3 30 Bu deyim zamannn halk dilinde kullamlm olup, "Byk Kagun" v e y a sadece, kagunluk, "kagun" ekillerinde de gemektedir. F. 2

18

MUSTAFA AKDA

larn emrinde veya etkisinde olduklar iin, gerek kyl ve gerek ehirli halkn, bu bir ka bye, istenen salmay vermeleri yetiyor, bir de ricac yollayp, fukara halkn korunmas yolundaki isteklerinin kabul edildii bile grlyordu. Fakat, bu bykler ortadan ekildikten sonra, eskiden Karayazc veya Deli Hasan'a uyruk olanlarn her biri bir Karayazc kesildi. Bylece, kadrolar binleri aan pek ok celli gruplarnn tremesi Anadolu iftisini, bzan kendisine de hcum olacak diye korkuttuu, bzan da, bu karklkta gidip evresinden uzakta geen yamalardan nasibini almak hevesine srkledii iin, hemen btn kyler yerlerinden oynadlar. Hkmetin, bata Deli Hasan olmak zere, ileri gelen balca celli babularna mansplar vermek suretiyle, isyanclar szde honut etmek yoluyla karklklar yattrmak siyaseti beklenen sonucu vermek yle dursun, olaylar btn btn alevlendirmekten baka ie y a r a m a d 3 1 . Topular Ktibi Abdulkadirin dediine gre, Deli Hasann isyandan vaz geme teklifi kendisine ilk defa duyrulduu vakit, Nuh Paa: "lkin sonra yz nefer Deli Hasan peydah olur, hamen bunlara kl evldr" szn sarfetmekle beraber, "Engrs Seferinin" kt durumu karsnda baka kar yol da gremedi 3 2 . Artk azl celli babularn merala geirme ilemi devam etti. Evvelce kendisine Hamid Sanca beyliini verdii Nesli Olunu gene de yola getiremiyen hkmet, Nuh Paaya yollad 6 Taemmuz 1604 tarihli fermanda, anna layk yeni bir sancak vermek, ve hizmeti hora geerse, beylerbeyi tyin etmek vaadi ile onu yanna armasn i s t e d i 3 3 . Serdar Nuh Paann, "bir Deli Hasan yerine yz ortaya kar" eklindeki sznn ne kadar doruyu ifade ettii ortaya kyordu. Tavil Halil, Deli Hasandan ayrldktan sonra, Orta Anadoluda byk bir n kazand. Nuh Paa ordusu bu konuda yeter baar gsteremedi. 1604 yaznda bu tannm Celli Babuu'nun sekbanlar Kastamonu, orum, Bozok, Aksaray sancaklarn yakp ykmya koyuldular. Bura31 Bu ekilde isyan ve zorbalk yapanlarn mansplar doldurmuya baladklar, Satrc Mehmed Paanmn, Varat Seferi srasnda Belgrad Nazr akak brahim Beyi o geede bir sancaa bey tayin etmesi zerine, u gzel beyit ile yerilmitir: imdi zamane mansb ekser akidedir, nanmaz isen ite biri akkdedir. (Bak., Naima,C.I.S. 197). 32 istanbul Sleymaniye Kitapl, Esat Efendi Yazmalar, Nr.2151, vr. 80 33 u vesika bu konu ile ilintilidir: Babakanlk Arivi, Ibnl-Emin Karton: 3,Nr.608 (26 Muharrem 1012 tarihli kllm).

C E L L SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

19

larda, ehli, korkudan, y a dalk yerlere snd, y a da ky ve kasabalarn palankalar ile evirdiler 3 4 . Ayn yl, "Karasait Zorbas" d a 3 5 , Akehir ve Ktahya arasnda ortal kasp kavurmakta i d i 3 6 . Adlar ve sanlar bunlardan hi geri olmuyan Karaka, Kalenderolu, Gurgurolu gibi daha bir oklar, hkmet kuvvetlerinin hcumu hlinde, birbirleriyle dayanmak iin olacak, yakn evrelerde kouturmakta idiler. Bolu Sanca Beyinin mektubundan reniyoruz ki, gene bu 1604 sonlarna doru, bu kasabaya ve Gerede'ye, Yldzl brahim ve elinde 300 kiilik bir levend bl bulunan "Cell Hseyin" baskn yapmlard. Bey de, Dzce yresinden toplad "600 miktar sekban ve suhte" ile, bunun cn almya hazrlanyordu 3 7 . Ayn yl, yni 1604 de, Antalyann Elmal, Kzlkaya ve Karahisar kazalarnn "yn ve eraf" Kad eliyle yolladklar mektuplarnda, "Dervi Nazr diye maruf akinin Karayazcdan perakende olan ekiyay ve mer Paa Karnda brahim Beyi katleden Topa Beyi, Beyzde ve Gazanfer ve bunlardan gayr bir ka bin ekiyay toplayp, Hamid Sancan harabedip ve Karahisara bizzat varup bir oklarn haps ve kadlar balayup kylerde" bilelerince gezdirdiklerini, "Kk Hasan" adnda bir blkbasn 100 kii ile uhut Kasabasna yollayup, "Karahisar Sanca bana verildi" diye bildirmesi zerine, 500 hanenin, yer ve yurtlarn terk ile, katklarn ikyet ediyorlard 3 8 . Uak halknn mektuplarndan, o evreyi de Hayliolu'nun kasup kavurduu renilmesi zerine, Anadolu Beylerbeyisine ve Uak Kadsna "suhte taifesi" =medrese rencileri, yahut il erleri ile, zerine yrnmesi emri v e r i l d i 3 9 . Barnl Kazas kylerinden kasabaya gelenler: "kasabat ve kurraya her br zorba cell ekiyas ve trkmen tifesi ve
34 Abdlkadir Efendi, Vekayinme, Sleymaniye Kitapl, ayn yazma, vr. 80 35 Abdlkadir Efendi "zorba" tabirini Kara Sait'e de kullandna gre, bu nl cell de, pek oklar gibi, Alt-Blk halkndan azma idi: Ad geen yazma Vr. 82 36 Ktip elebi'ye gre, kendisine sancakbeylii verildii halde, bunu bir trl ele geiremiyen, veya ksa bir sre sonra zerinden alman Kalenderolu, bu srada, yni 1604 de, isyan etmi olmakla. Kara Sait de onun uyruu olarak faaliyette bulunmakta idi. Tavil Hali] de ekya efliini ve buna dayanarak yapt resm grevim kardeine brakp, tpk Kara Sait gibi, Kalenderin emrine girdi: Fezleke, S. 289 37 Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri Nr.75, S.295 (Vezir Nasuh Paaya 29 aban 1013 tarihli hkm) 38 Ayn Mhimme Def. S. 313 39 Ayn Mhimme Def. 182 (bu azl cell hakknda, S.124'de de uzun bir hkm vardr).

20

MUSTAFA AKDA

Karaka zorbasndan ayrlan sekizyz miktar atlu ile Kfir Murad ve Benli Ahmed zorbalar, mstevli olup, mslmanlarn meecanen yem ve yemeklerini yiyp kurular salup olan ve kzlarn alup kzlarn salarn tra ettirp olan gibi hizmet" grdrmekte olduklarn kadya arz ile, stanbula bildirilmesini istediler 4 0 . Deli Hasann 1603 de hkmet ile barmas sralarnda, kendisine Karahisar (Afyon) Sancakbeylii verilen, fakat celli davranl gidieti bir trl deimedii iin, ksa zamanda grevine son verilen baka bir azl zorba da Knalolu Mustafa idi. Hayli eski ve birinci srada babulardan olan bu kii de "sipah azmas" olup, Teke, Hamit, Aydn taraflarnda kalabalk bir levend kitlesi ile dolamakta iken, bir ara Bursaya kadar yanam ve hkmet ile gene barmak yollar aramaya balam idi. Bu konu iin kendisine yazlan hkmde: "uur- hvimaynumda hizmet iin Bursa etrafnda olduunu haber aldm. Bana hizmet edenlerin mkfatlarn grdkleri mlmdur. Sen dahi hizmet iin yanndaki adamlara gayret ve mit ve istimlet ver ve Bursada olan vezirim Hasan Paann emrine gir. Hizmet ve yoldalkta bulunur isen, hline mnasip bir mansp verildiinden gayr, yannda olan gnll yarar yiitlere de defterin mucibince dirlikler verilp, her biri ilsnmdan istifade eder" ifadeli vaatler yazlyordu. Fakat, isyanc babuuna bu eit szlerin gven vermedii anlalyor. unki, daha sonra onu, gene, Aydn, Saruhan ve Sula evrelerinde eski kalabalk levendleri ile dolar grmekteyiz. Uak ve yukarda ad geen yerlerin kadlarna yazlan hkmlerde, sefere gitmemi timar erbab ile ilerlerinin Knalolu zerine srlmeleri istenmekte idi 4 1 . "Fetret" dneminde Orta Anadoluya gre daha iyice olan Ege Blgesinin " B y k Kagun" sresi iindeki hayt hakikaten ackl gemitir. Yukarda saydmz bu celli babularndan baka, Karakz, eytanolu, Zlfkr, ren, Taceddin gibi daha pek oklarnn, kalabalk blkleriyle, evrelerini ate ve kana boyadklarn, balarndaki binlerce levendlerinin karnlarna bir lokma ekmei ve keselerine bir ka akelik gndelii (ulfeyi) bu ekilde kanl yoldan salamya savatklarn szlerimize eklemeliyiz. "Fetret" sresinde, byk bir soygun ve ykp-yakma olayna uram bulunan Orta Anadolunun, 1603 den sonra gelen "Kagun"
40 Ayn Defter: S. 330 41 Mhimme Def.Nr.76,S.ll ve 331

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

21

dnemindeki yaants da az ackl deil idi. Tavil Mehmed ve Karaka Ahmed gibi ekyalkta ba mertebeye ermi celllerden baka, dier daha bir ok azl zorbalar da bu blgede hayat halka zehir etmiler, hkmet dzeni diye bir ey brakmamlard. Kastamonu Sancan Yularkast'nn penesinden kurtarmak uzun bir sre mmkn olmam, halkn yardmna yollanan kuvvetler bu azl cellye bir ka kere yenilmilerdi 4 2 . Tavil Mehmed, Karaka Ahmed, Kara Sait, Kk Hseyin gibilerin, biribirinin peinden talan ettikleri, hayvan srlerini toplayup gittikleri, bu arada, hli vakti yerinde pek ok kiileri (zellikle kad, mderris, avu, yenieri, gibi mal mlke sivrilmileri) ldrdkleri Orta Anadoluda, bu byklerin uyruklar olarak (blkbalar, aalar), veya kendi balarma dolaan saysz "zorba" veya "cell babular grmekteyiz. rnein, 1605 de Ankara yresinde Sar Handan, ah Bey, Hersekolu Ahmed, Abdi, Mehmed, Budak, Yardm, Sar Memi, Hasan Kethda, Cldanolu gibilerinin adlar okunuyor 4 3 . Konya yresinin durumunu bildiren vesikalar elimizde bulunmamakla beraber, Krt Ali ve Krt Haydar denen iki sipahazmas zorbann 1605-1606 kn Karamanda geirdikleri srada, vilyette panik yarattklar Ankara mahkemesinde geen bir dvda tesbit olunmutu 4 4 . Adlar bilinen veya bilinmiyen bu bir sr cell guruplarnn (gzel kadn, kz ve gen ocuklar gtrmekten geri koymuyan) soygun silindirlerinden baka, Topuzubyk denen sipah zorbasnn babuluk ettii kalabalk bir Alt-Blk halk grupu da (ihtimal ran seferinden dnyorlard), getikleri yerde, ne buldularsa aldlar; at, katr, sr, koyun brakmayp, srdler. "Sipah Srgn" diye de tarihe geen bu olay, "Byk Kagun"un nemli oluntularndan b i r i d i r 4 5 . Cellilerin, Ankara kadar canl bir ticaret ve endstiri merkezi, ayn zamanda zengin yata olan Kayseriye de btn itihalar ve kalabalk gruplaryle yklendiklerini, ehri her tarafndan sardklarn,
42 Ankara . Sc. Nr.9, ve Nr.lO,S.9 43 Ankara .Sc.Nr.9, S.329,330,Nr. 10, S.42,73,146 44 Ankara .Sc.Nr. 10, S. 28, deki 14. VIII. 1606 (9 rebiul-ahir 1015) tarihli kayt: Laendeden mer Halifenin vekilleri mezburun zevcesini, Ankara'da evinde emanet duran Mustafa avutan teslim almya geldiklerinde, diyorlar ki, "bundan akdem ekiyadan olup diyr- Karamanda khyan K r t Ali ve K r t Haydar zorbalar mekkilimiz mezburun menkbesi olup merkum Baklazde'nin mtekas olan Leh'l-asil Llezr nam zevcesini cebren alup gidp ekiy-i mezbure Ankara kurbnde ukurcak nam mevzide brakup cariye olmak ihtimali ile..." 45 Ankara .Sc.Nr.lO,S.61 (19 Austos 1606=Rebiulahir 1014 tarihli kayd).

22

MUSTAFA AKDA

bir ka yl, Orta Anadolunun bu nemli sancana hi bir hkmet kiisinin uramya cesaret edememesi yznden, zellikle ehrin gerek yiyecek ve gerekse teki ihtiyalar ynnden dayanlmaz glkler ektiini nceden sylemeliyiz. Burada nemle sz konusu edeceimiz bir olay da u ki, celllerin ehri kuattklar, buna kar da, dizdar, sancakbeyi ve halktan ileri gelenlerin de, ehrin kale duvarlarn bin bir zorluk ile korumuya altklar srada, ierden bz kimselerin, dar adam sarktarak, veya teki yollarla, aslere nal - mh, ayakkab (postal, papu) ve baka gerekli eyleri gizlice verdikleri, bir oklarnn sust yakalanmalarndan anlalmtr. Garibi u ki, sanklardan bir oklar, mahkemeye verdikleri ifadede, kendilerini hkmet kiilerinden olanlarn yollam olduklarn belirtmekte i d i l e r 4 6 . Kylere yaplan basknlarda da, halktan bir oklarnn ekiyaya katldklarn, hatt bazlarnn evlerini de bile gtrdklerini, kanlaryla birlikte cellye hizmet iin kafilelere karanlarn bulunduunu, mahkemeye bu konularda gelen dvlarn grlmesi srasndaki verilen bilgilerden anlyoruz 4 7 . Kayseri Sancan talan eden ve bu byk Orta Anadolu ehrini kuatp, halk hi olmazsa cann kurtarma bedeli (fidye-i nect) demeye zorluyan hakiki birer ordu birlii dzeninde byk cell gruplar tanyoruz 4 8 . Bunlarn en tannmlar, Erzde, Tavil ve "karnda Zlfkar" 4 9 ; Kalenderolu 5 0 , mer Paa, Aatanpiri 3 1 , Ali Gazi gibi babular tarafndan yneltiliyorlard. Bunlarn yardmclar duru46 Ankara Etnografya Mzesinde bulunan 1 0 1 3 - 1 0 1 5 hicr tarihli Kayseri eriyyr sicilinin gzden geirilmesi, bu konuya it bir ok dvalarn yer aldn gsterecektir. 47 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri 1 0 1 3 - 1 0 1 5 .Sc., 26 safer 1015 ve 7 Rebiulevvel 1015 tarihli kaydlar 48 Bu gruplara, o zamanki kaytlarda, halkn azndan, aslerin babuu bulunan kiilerin ad verilmi olarak gemektedir. 49 Bu kiinin, 11 Temmuz 1607 (16 rebiulevvel 1016) tarihli kayddaki ad "Zlfikar Paa'* diye geiyor. 50 Ankara - Konya arasm talan eden Kalenderolunun Kayseriyi de sradan koymad grlyor: Kayseri .c. 1 0 1 6 - 1 0 1 8 51 Aatanpiri grupu. Kayseri yaknlarnda iken, Kayseri Kalesi iindeki "hapishane-

nin kethud ile kilidin bozup", ehrin kapsndan grevli "nbeti mustahfz'nn", hatt, dizdarn ihmali ve belki de yardm ile kaan Halil eyh ve iki arkada, bilinmiyen bir ekilde Zamant Kalesini, Aatanairi'ye teslim ile, "iinde olan mslmanlann ban kestirmilerdir", Kayseri Sanca Beyinin mahkemede atrd soruturma, bu karmay hazrlayan ve yapanlarn ortaya karlmasnda bir sonu vermemitir: Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri, 10131015 tarihli eriyye sicili.

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

23

munda olduklar sanlan ve nemleri ikinci derecede bulunan Sareyh, Kel Ali ve bakalarn da saymak gerekirse, Cell eflerinin ve bunlarn balarna toplanan levend kalabalnn ap hakknda iyi bir fikir alnm olur. imdi, bunlarn yarattklar kanl olaydan bzlarn, hi olmazsa bilindikleri kadar buraya geirmek, Cellliin sosyal knty nasl yaptn renmek iin yerinde olacaktr. 1604 ylnda, Tavil ve Karaba adamlarnn soyduu Kayseri Sanca, 1605 ve 1606 da da, Erzde, Zlfkar Paa ve Aatanpri, Ali Gazi adlarndaki drt efin sekbanlar tarafndan srler hlinde, arkas arkasna harabeye evrildi. Hatt, bunlar, Zamant Kalesini ele geirip, bir ok kiileri acmadan ldrdler. Celller, dirlik sahiplerinin veya mukataa eminlerinin, vergi olarak kylden topladklar, para, erzak ve teki eylerini zaptettikleriniden baka, koyun, kei ve sr srlerini, at, katr, kz, inek ve teki hayvanlar, buradan alp, y a te yerde una buna gayet ucuza satyorlar, y a da kendilerine gizlice yataklk edenler eliyle ehir pazarlarna dkyorlard 5 2 . Celllerin kyleri ne hale getirdiklerini, mahkemelere gelen bir ok dvlardan ve hkmete yollanan ikyet dilekelerinden anlyoruz. rnein, Muncusun halknn byle bir "arz- hlinde, bunlar kadimden 130 cizye hanesi olup, ol mkdar zerinden veregelirken, Kalenderolu ve Tavil-i Rezil Karnda ve Aatanpiri ve sair ekiy zorbalar gelp kariyelerini vurup ehl- iyallerini esir ve kendilerini kati ve hlen ok az kaldklar halde, cizye, mevcutlarndan deil, kadimdeki defter gereince alnmakta olduundan" dayanacak gleri kalmadn bildirmekte idiler. Bu trl iddialarn doruluuna inanan hkmet, Kayseri kadsna yollad 20 Ekim 1608 (10 Recep 1017) tarihli emir (hkm) ile, ad geen kydeki cizyenin, defter kaydndan deil, mevcud hanelere gre alnmasn bildirdi
52 Ankara Etnorafya Mzesi, Ankara .Sc. Nr.10, S.27'de geen bir dvaya ait u ifadeye baknz: "Beyt'l-Mal-i Hassa Emini Fahr-l-Cyu Mehmed avu", Hakverdi Bin Baliyi sulamasnda, "bundan akdem mezbur Hakverdi, Cell zorbasndan bir ka yz koyun getirp ekal bah ile otuzar akeye koyun satup (fiyat bahsindeki hakiki deere baknz) alup satt koyun fukarnm srlen koyunlardr. Sual olunsun deycek bi-haseb's-sul, koyun sattum amma bu sipahinindir deycek bigaraz kimesneler, mezburun alup satt koyunlar cellden getirdi dey ehadet etmein..." 53 Ankara Etnorafya hmayun. Mzesi, Kayseri . Sc. Nr. 14,10 recep 1017 tarihli hkm-i

24

MUSTAFA AKDA

Aatanpirinin Kayseriyi kuatmas olayn kadya ikyet iin mahkemeye gelen "nefs-i ehirde sakin yan- vilyet ve eraf- memleket cemm-i gafir", verdikleri ifade de: "hlen bir aydan ziyadedir ki, Aatanpiri nam ak yediyzden mtecaviz levend ve sekban ile Kayseri Kalesini muhasara edip kaleyi kapatp ehrin suyunu kesip ve yenieri serdar olan Rum Sinanolu Mahmud Bee'yi cenkte katledp ve nice yz mslman ehit edp envai fesad edp, merhum Serdar Ferhat Paa Kayseriye kalesinde emanet vazettii toplarn bzsn kalenin cenge kaabil olan yerlerine ve dahil-i surdan Karakuleye ve Mirliva ve Gherile Kulesi'ne nakledip leyl- nehar cenge ikdam- tam olmak gerektir dey ittifak ettiklerin ve ittifak ile zikrolunan kulelere toplar konulduu bilfiil kale-i mezbure dizdar olan kdvet'l-mer Sdi B e y " tarafndan aklanm ve durumun deftere geirilmesi istenmitir 5 4 . Kayseri'ye yakn Hisarck ve Enderek kylerinden toplanp, balarna geleni arz iin kadya kan kyller de yle yakndlar: " bu bin onalt senesinde vaki olan mah- rebiulevvelde (1607 Temmuzunda), Zlfkar Paa ve mer Paa 5 5 ve Macar nam reis'z-zaleme onbine karip ekiy ile Kayseriye'yi ve etrafnda olan kariyeleri muhasara edp, nice bignah mslmanlar kati ve nice mazlumlar hapsetmekle maln ahzedp emvl ve erzakmz nehb ve garet ettiklerinden gayri, hal darl-harp misli cmle mamelekimizi yama ve talan ettiklerinden md ehl- iyalimize dest-i tetavl dirz ettikleri ecilden sabra mecl olmayup bikadr'il-imkn mdfaa makamnda olduumuzda hikmet-i ilhiye Cemit nam ak ile Aatanpirinin taifesinden ayrlup, Zlfkar Paaya 5 6 tabi olmak iun gelen taifeden bir nice aki kariyelerimize gelp alelgafle bizi basup zikrolunan ekiya dahi bak kalan srlarmz srp, rastgeldi fkaray tutup hapsetmek zere iken biz dahi mslmanlardan istimdat ve istine eyleyp mezburlar ahsen veile defedelim der iken kendileri ktale mbaeret eyledikleri
54 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri . Sc. Nr. 14. 20 safer def terleme. 1016 (16 haziran 1606)

55 Burada ad geenler, paa nvanm ve beylerbeylii rtbesini usulnce kazamp ta sonra isyan etmi kiiler olmayp, Celli efliinde n saldktan sonra, isyandan vaz gemeleri iin bu mansp ve nvan kendilerine devlete verilmi olanlardan ikisidir. 56 Ayn 14.Nr.li Defterdeki, 6 rebiulevvel 1016-1.VII.1607 tarihli seri Sancan bir de 1606 da yamalad anladm oluyor. bir kz dvsnda, "geen sene zlfikr Paa geldiinde zyi oldu", sz getiine gre, bu naml Cell'nin Kay-

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

25

ecilden, muharebe ve mukatele zere iken, smail nam aki birka lizmetkrlaryle maktul olup er ve urlarndan" fukara halkn kurtulmu olduunu, fakat bu kere de, lenin kardei Yusufun, kyllerden biraderinin kann dv ederek, kendilerini tazyik ettiini syledikten sonra, olayn tpk anlattklar gibi getiine kalabalk ahitler gsterdiler. Kad, "bu makule ekiyann demi heder" olduu hakknda, "evamir-i erife bulunmala", ekiyann katlinden kyllere hi bir sorumluluk dmyeceine karar v e r d i 5 7 . Yukarda verdiimiz "bilgilerle belirdii zere, cell kitlelerinin, ayr ayr, biri dierinin peinden, birer korkun kasrga gibi gelip getikleri Kayseri ve yresini bunlardan kurtarmakta, hkmet, eme yarar hemen hi bir ey yapamad. Yalnz Aatanpiri, her halde 1606 mays veya hazirannda olacak, o evre trkmenlerince byk bir bozguna uratlm ve bandaki ekiys uraya buraya dalmt 5 8 . Fakat, o zaman Trkiyesinde, hele kylnn de yerinden oynamasnn eklenmesiyle, kendilerini soyguna srecek bir babu arayan o kadar ok iftbozan=levend=sekban vard ki, kendini trkmenlerin eline dmekten kurtarm olan, bu, san herkese belli cellba, en ksa zamanda gene byk bir kalabalk topluyarak, basknlarna devam etti. Bundan baka, Kayseri zindanndan kaanlarn yardm ile zamant Kalesini ele geirmi olduunu yukarda anlatm bulunduumuz Celliba Aligaziolu da 5 9 , bu yl, yni 1607 de, hkmetten verilen emir gereince kaleyi sarp, kn bastrmas zerine tahta surlar atee veren Kayseri Sancakbeyi Esseyyid Mahmud'dan "mn dilemek" zorunda kalmt 6 0 .
57 Ankara Etnografya Mzesi, ayn defter 16 rebiulevvel 1016 (11 temmuz 1607) tarihli hccet yazs. 58 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr.14,15 rebiulevvel 1015 (20. VIII. 1606) tarihli kayttan, Kayseri Beyinin "kendi zeameti olan" Sultan Han'ndan Kenan Bin Cum adadl birini yakalayp, Aatanpiri'nm adam diye mahkemeye getirdiini, Kenan'in, "trkmen, Aatanpiriyi bozana kadar onunla bile gezdiini" itiraf ettiini reniyoruz. 59 Bu Cellinin ad baz yerde Aligazi, baz yerdede Aligaziolu diye geiyor. 60 Kn iddeti karsnda, kalenin tahta ksmlarn yakarak geri dnen Mehmed Beye asler teslim olmak istediklerini bildirmiler, bunun zerine, Sancak Beyinin kaleyi teslim almya giden adamlar, ierde Tasladklar eyann da defterini yapmlard; bunlar iinde dikkati ekenler: kapu aznda 2 adet balyemeztop, 2 aded havai top, 2 aded. ah top, 5 aded prang top, 9 aded bir nevi prang top, 21 aded akalon, 3000 aded siham, 10 ift araba tekerlekleri, 50 kadar araba urganlar; kaleyi teslim alan Mehmed Aa, "kale iinde olan evlerde" eski tul-

26

MUSTAFA AKDA

Daha bir yl sonra da, Aligaziolunun sz gene edildiine gre, yukarda sylediimiz mn dilemesine ramen, her nasl ise, Mahmud Beyden cann kurtarm bulunuyordu 6 1 . 9 Mays 1608 (23 Muharrem 1017) tarihli bir mahkeme kaydnda, Kayserinin Sarolan kynden olduu aklanan Aligaziolu, Kk Yusuf adndaki azl bir adamna da Kayseri ile Boazlyan arasndaki Kurunlubel'i kestirmi, oralar soyduruyordu. Bu olaylarn incelenmesinden, gene bu evrede, "Topal Hasan" adnda bir nl ekiyaban renmi oluyoruz. Bu sylediimiz tarihli baka bir defter kaydnda da, Aligaziolunun, bir ara, Kayseriye girmi olduunu, onun, Topal Hasan'a, Sipahi Yusuf ve yukarki Kk Yusuf ile yollad haberden reniyoruz. O, ikisi de Alt-Blk azmas olan iki Yusuflarn az ile Topal Hasan'a: "Biz ehrin iine dahil olduk. Siz dahi gelp, isterseniz bey olun ve isterseniz ben size tbi olaym; gelesiz deyp", ite bu arada, Aligaziolu katlolunmu, adamlar, sada solda soygun ile urarken, bunlardan, "okgz" denen kpr yannda yakalanan biri, kad nnde yukardaki bilgiyi vermiti 6 2 . Konya (Karaman) Vilyeti sancaklarndaki celli olaylar da daha az ykc olmamakla beraber, dorusu, bu evrelerin durumu hakknda syleyecek ok eyimiz yoktur. u kadar biliniyor ki, Konya yresinde, zellikle Silifke taraflarnda olup geenlere dayanamyan hkmet, Karaman Beylerbeyi Mahmud Paay, Konya Cellleri zerine yrmye memur etmi, hatt, Kayseri, Nide, Aksaray, Beyehri ve Krehir sancakbeylerini de ona komu i d i 6 3 . Bu sralarda, yni 1604 ve 1605 yllarnda, Nide ve Krehir sancaklarnda, 500-600 kiilik bir kuvvetle Hazr adl birisinin dolat ve kendisi ldrlnce, yerine geen kethds Byk Ali'ninde ayn Celli gurupunu Kuyucu Muradn Anadoluda celli zerine at segalar ve kolaklarn "perakende yattn", bunlar 100 den fazla olup, harap vaziyette bulunduunu, kullanlmalar iin iyi bir stadn elinden gemeleri gerektiini , kalenin ise yarar eyasn Celli ve ekiylarn alp gittiklerini sylyor. Bak., Kayseri .Sc. Ayn defter, 5 Cemaziyulalir 1016 ( 2 7 - 1 8 - 1 6 0 7 ) tarihli kayt yazs. 61 Ayn defterdeki, 29 Rebiulevvel 1017 (14 VII. 1608) tarihli kayt, 62 Kayseri yresindeki btn u olaylar iin yukarda adn verdiimiz 14 Nr. l sicilin kaytlarn incelemek daha ayrntl bilgi verecektir. 63 Kayseri .Sc. aym yer: evst- aban 1016 tarihli hkm sureti: Kayseriye geli ve sicile kayt tarihi 26 Ramazan 1016.

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

27

fer ylna kadar idare ettii, ve bu srada, onun da iinin bitirildii anlalyor 6 4 . Cell guruplarnn kendilerine, kouturma alan olarak semi gibi, az ok srekli kaldklar evrelerden biri de, byk karklklarn olup getii baka bir geni blge, orumdan tede balayp, Dou Karadeniz kylarna kadar uzanan asl merkezini Yeilrmak yresinin tekil ettii Amasya-Tokat-arkikarahisar izgisi etraf idi. Buralarda, 1604-1605 ve 1606 yllarnn ackl haytn, toplumun dirlik ve dzenliinde meydana gelen yknty gstermek zere, arkikarahisar, Keap ve Giresun kazalarndan biriken kalabalk bir halk kitlesinin ikyeti zerine, Kad, mderris ve teki ileri gelenlerce dzenlenip pdiaha yollanm olduu kaydolunan uzun bir "mahzar"da anlatlanlar buraya ksaca geireceiz. Pdiah'a, 2 Mart 1606 (23 evval 1014) tarihinde, arzolunduu grlen, szn ettiimiz mahzar'a gre, "Karalisariark Sancana tb Ordubayraml kazasnda zuhur eyleyen Hac aml ve tevabii ekiyas binden mtecaviz levendt ve sekban ekiyas cemolup sipahi namnda Karahzr nam mtevelli ve ismail avuolu Mehmed avu ile yekdil ve yekcihet olup cell-i mezbur ile vilyetimize env teaddsi zuhur edp bu sene mezkr Hac aml ve tevabii ekiyas hadden birn ehali-i vilyeti garet ve hasaret evleyip nice mslmanlarn ve ocak sahibi kimselerin evlerin basup ehl- iyalin ekp emred oullarn yannda olan levendatma verp ve yende ve revendeden ve seferli askerden nice kimseleri katledp emval ve erzakn ahz ve kabz eyleyp yine kaza-i mezburede skin olup hl msellim-i vilyet olan Dergh- li silahdarlarmdan Abaczade Ali Bey kullarnn bir zaim oluyla bir avretin ve yedi nefer hizmetkarlaryle evin basup katledip on yk akelik emvl ve erzakn ahz ve kabzeylednden gayr vilyet-i mezbureye tbi Krk Nahiyesinde skin Dergh- li sipahilerinden dier Ali Bey kullarn alt nefer demisiyle katledp mal ve esbabn kabzeyleyp ve Dergh- li yenierilerinden Trabzonlu nefer yenieriyi dahi katleyleyp mallarn ve esvaplarn yama ve talan etmilerdir", dendikten sonra, sz geen vilyetteki kazalarn
64 stanbul Babakanlk Arivi, 1016 ylna it numarasz mhimme defteri, S. 46 (Bu olay ile ilgili hiikmn sretindeki izahtan anlyoruz ki, Hazr'n kethdas Bykl Alinin katline, kardei olan kii, Yakup adl kad'nm teviki ile ilenmi bir cinayet rengi verdirerek, ad geen kady Nide Kalesine hapsettirmi. Yazlan hkmde, kad'nn ve dvclarn "orduy- hmyna" (yni, Kuyucu Murat Paa huzuruna) yollanmalar emrediliyor.

28

MUSTAFA AKDA

her birinden "biner kuru salgun", her haneden er kile arpa ve ikier kile buday, bir batman ya ve bir batman bal, be okka pirin ve beer tavuk alp anbarladklar, kadlarn, ark ordusu serdar emri ile topladklar "srsat akesi"ni memurdan zorla aldklar, tekrar her hneye altar kuru salma saldklar ifade olunuyordu 6 5 . "Hac amlu"nun o evrede yaratt dehet, kalesiz, yani ak ta olan kylerden pek oklarn, kap, kalesi olan kasaba ve ehirlere snmaya zorlad. O kadar ki, zorbalarn, nmus ve rzlara dahi en ufak sayg gstermeden elatmalar karsnda, kaanlar, ancak "ell- iyallarn alup", mal ve erzaklarn ortada brakmlard. siler, halkn, snmalarna ok yarayl olduu iin dolduklar Gireson Kalesini kuatarak ieri girmeye altlar. Kuatlmann devam ettii yimri gn sresince, ele geirdikleri kimseyi ldrmekten ekinmediler. Bu durumda, canlarn kurtarmak iin baka yapacaklar kalmyan ehali "umumen nefir-i m " ederek 6 6 , Karahisariarki Sancann eski "mutasarrf" Giresunlu Seyyid Mehmed P a a y 6 7 balarna geirerek, "Hac amlu ekiyas" nn zerine yrdler. Asler, teslim olmalar iin, defa tekrarlanan dveti geri savmalar zerine, kanl bir cenkleme oldu. Hac amlu'nun kendisi, zorbabalarnn namllarndan Kazdal, Kse Osman, Dilsz, Simitl Blkba, ele geerek, balar kesildiinden baka, Cell sekban ve levendlerinden iki yze yakn kii ldrld. Gerileri, kaip, Karahzr Mtevvelli ve Mehmed avu adndaki iki zorbabann etrafnda toplanmay baardlar. Bu durumda, ehli, ad geen ekiynn, yada onlar gibi tekilerinin yeni basknlara kalkmamalar iin vilyeti korumakta dirayeti bilinen Seyyid Mehmed Paay Karahisariarki'ye gene bey tayin etmeyi rica ediyorlar idi ki, hkmet bu istee olumlu vecap vermek zorunda k a l d 6 8 .
65 Ad geen mahzar, stanbul Babakanlk Arivi, Ali Emir Tasnifi, Ahmed I.,Nr.l67 olarak mevcuttur. 66 Nefir-i m: yediden yetmie kadar eli silah tutan herkesin toplamp, cenge katlmas demektir ki, buna genel olarak son kurtulu aresi diye baklr. 67 Es-Seyyid lkabnn da gsterdii zere, bu kii, mslman olu mslman olmas dolaysiyle, kadrosu yalnz kle-devirmelerle doldurulan Enderun mektebinden rnn Enderundan kma olmas gerektii eklindeki gelenek, resmen deilse kma olamyaca halde, beylerbeyi rtbesini kazanmtr, ve bu rnek biricik te deildi. Grlyor ki, mebile, ilemce bozulmu bulunuyordu. Tannm Celli reislerini isyandan vaz geirmek, vey yerlilerinden ileri gelen birini oraya vli (sancakbeyi ya da beylerbeyi) yapmak, istenen dzeni salar midini verdii iin, gelenek byle bir zor altnda bozulmutu. 68 Not 65'da sz geen mahzara baknz.

C E L L SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

29

Buraya kadar, imkn lsnde ayr blgelerden seerek verdiimiz olaylar trndeki rneklerin gsterdikleri zere, Anadolu Trkiyesinin btn bir yzeyinde, byk ounluu vilyetlerdeki veya Baehirdeki Alt-Blk halkndan azma kiiler, sancakbeylerinin veya eylet paalarnn kapu aalklarn (kethdlk, bablkbalk, blkbalk, kaymakamlk, msellimlik, mtesellilik 6 9 gibi hizmetlerini) ve Dergh- l avuluklarn ele geirdikten sonra, hizmetine girdikleri beylerin ve paalarn kapular halkna (sekban blklerine) kumanda eder durum kazanmakta, ondan sonra, y a efendilerinin azledilmesi ile, veya banda bulunduklar vilyette, zellikle zengin kiileri soyma niyeti yznden onlarla advete girince, y a da baka sebeplerden dolay, ouncas beylerinin gizli veya ak arkalamasna da dayanarak, asp kesme haytna atlmakta idiler. Bunlar byle bir davrana sevkeden sebep, kendilerinin bir bey'in kapusunda aa olmalar, yahut, Alt-Blk halkndan bulunmalar deil de, celli babuluunun insan abucak anl-anl bir adam derecesine ulatran balca yol olduu hakkndaki kan idi. nk, ky sosyal-iktisad bnyesinin bol bol kustuu iftbozan levendleri bana toplayup, ortada hi kimsenin di geiremedii, hatt, devletin bile gc yetmiyen bir kabaday olmak kiiye byk bir nam kazandryordu. Karayazcy bir trl dize getiremiyen hkmetin, saray kullar arasndan, "kma" yolu ile sancakbeyi tayin etme usuln bir kenara iterek, bu ilk byk cell efine sancakbeylii vermesi, ondan sonraki cell babularna bu kapy ardna kadar atndan, Istanbuldaki Alt-Blk halkndan olanlarn, her hangi bir ekilde Anadoluya geerek, bu yolu tutmalar, kendilerini, Baehirde kalp "kma" yolundan mansp bekliyen arkadalarndan daha abuk ykseltiyordu. Hele ehzde Bayezid isyanndan sonra, vilyet ve sancaklarda, ve zellikle byk eyalet kalelerinde, yenieri blkleri yannda alt-blk dzeni de kurulduktan sonra, ouncas sipah ve silahtar blkleri kadrolarna Anadolunun Trk halkndan pek ok kimsenin alnm bulunmas dolaysyle, bu ekilde olanlar zaten "kma" kanunundan faydalanamyacaklar iin, cell olma s69 Bir sanca veya eyleti orann beyi adna idare eden rasellim ile, mtesellimi 1 ir birine kartrmamak; Bey kendisine verilen vilyetin bana kendi gidemedii zaman, yerine vekil olarak yollad kap aasna msellim denir. Mtesellim ise, vilyeti, beyin yerine, kendisi idare etmeyi zerine alp, elde ettii vergi bsdatm muntazaman beye yollayan bir eit mltzim durumdaki kimse idi. X V I I . ve X V I I I . yz yllarda, ok vilyet ve sancaklarn mtesellimlerce idare olunduunu greceiz.

30

MUSTAFA AKDA

retiyle, devletten zorla sancakbeylii, hatt daha cerbezeli olma hlinde beylerbeylii alabilme tekyol idi. Hele bir de, halk azndan, ekiyal ven, tannm cell babular adna trkler, destanlar dzen bir ortamn, bunlar, ky odalarnda halk klarna yank havalarla syletip dinlettiini dnelim. u halde, zaten iftbozan olarak kynden ayrlp, herhangi bir yerde bulaca bir levend topluluuna katlmas kendisinin kaderi saylan ky delikanls, yllarca dinledii bu yank ekiyalk trklerinin etkisi ile "bir byk ekiyaba" olmay hayatnn en byk baars ve yiitliinin el-aleme isbat sanan bir ruh yaantnn esiri gibiydi. te, Byk Kagun devrinde, balarna binlerce levend ve sekban toplayp gezen yzlerce zorba, zorbaba, cellba gibi trl adlarn takld kiilerin lmle her an koyun koyuna yaamalarna ramen, devlet, yedisinin boynunu vursa, yerlerine yetmiinin tremesinin nedenlerini anlatan durumdur bu. 4 - Hkmet Kuvvetlerinin Baarszl Karsnda Celli Babular ile Anlama Kapsnn Almas 1602 sonlarnda Afyonkarahisarna klaa ekilen tannm cell babuu Deli Hasann, 1603'n ubatndan itibaren, hkmetle anlamak zere teklif yaptn, bunun stanbul'ca ok iyi karlandn, Deli Hasann kendisi Bosna Beylerbeyi, yedi arkadann, vilyetleri Rumeli de olmak zere, sancakbeyi olduklarn, isyanc babuun 400 kadar blkbasnn da Alt-Ble getiklerini, bunu ok nemli bir baar sayd anlalan hkmet'in btn celller iin genel bir af kararak, Anadoluyu bara kavuturmay umduunu geni olarak anlatmtk 7 0 . Daha Kanun, hi olmazsa saltanatnn son yllarna doru, kynden syrlp ehirlere akan "iftbozan"larn devlet gveni iin byk bir i tehlike tekil ettiklerine deinmiti; bunu kendi ehzadesi Beyazidin isyan dolaysiyle sz konusu etmi oluyordu 7 1 . O, lmnden nce yaynlam olduu "Adalet Fermannda" da, reyann, hkmet adamlar, y a da vilyet halkndan "kudretl" olan kimselerce zorla soyulduklarn sayp dkerek, huzursuzluun idar ktlkten ileri
70 Geni bilgi iin bak., Cell syanlar, adl eserimiz, S.241 ve devam 71 Bak. Selaniki Tarihi, S. 75

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

31

gelmekte bulunduunun farknda olduunu ispat etmiti 7 2 . u bir gerektir ki, III. Murad, Anadolu karklklarna, halkn, zellikle kyllerin, hkmet memurlarndan grdkleri zulm ve hakszlklarn sebep olduunu anlamakta byk babasndan ok daha ileri grl kt. Bununla beraber, Celllii, toplumdaki dirlik ve derneim dzeninin bozulmu bulunmasnn yarattn anlamakveya anlamamak znlerinin, 1603 den nceki gibi, soraki yllarda da olaylarn gidietinde hi bir etkisi olmuyacakt ve olmamt da. nk, III. Mehmed veya I. Ahmed Trkiyesinin ne iktisad yaps, ne de asker ve siyas arklar, ky derneiminin dar verdii yzbinlerce ifbozan (levendt), yle kolay kolay kendi bnyelerinde eritecek gce hi de sahip deillerdi. u halde, Deli Hasan'n ve arkadalarnn kendilerini honut edecek birer greve verilmeleri, karkl yattrma ynnden ne kadar ksa sreli olursa olsun, ayn siyasetin, bir sonu vermiyecei biline biline, uygulanmasna devam olundu 7 3 . Bir taraftan seferler ile eli-kolu bal olduu, dier taraftan, celli levendat ve sekbanlar ile, vilyetlerin valisi olan beylerin kapularndaki sekban ve levendler, ayn sosyal-ekonomik oluumdan doma, ve bir yandan o bir yana, durmadan taraf deitiren, e-dost ve sarma dola kiiler bulunduklar iin, emri altnda bir sr bablkba ve blkbalarn, onlarn da elleri altnda binlerce levendlerin topland as blkler bulunan nl bir cell efini ortadan kaldrmann imknsz gibi bir ey olduunu, "koca" serdar paa'larn ka defa bozguna uram, hatt devletin ulfe ile tuttuu sekbanlarn cell sekban arkadalar safna geerek serdar yalnz ve mahcup braktklarnn ok gKilmesi ile iyice anlyan hkmet, gcnn yetemiyecei dereceye gelmi bir cell efini, sancakbeylii'ne ve daha direnirse beylerbeyliine verme yolu ile isyandan vaz geirmeyi huy edinmi olarak gzkmektedir. Ayrca, her cellban, imkn varsa, kendi memleketi olan veya onu iyi tanyan sancaa vermekle, yle sanyoruz ki, lkmet byle bir evredeki dier cell veya zorbalar eski bir cell, ve yeni durumu ile, onlardan iyi anlyan bir sancak veya beylerbeyi syesinde teki asleri itaate alma usln Anadolu dzeni iin faydal grm olmal idi 7 4 .
72 Bak., Cell isyanlar adl eserimiz, S. 258. Vesika: 1 73 Hkmetin, bunu, sonusuz, fakat, baka yapdacak ey olmad iin bilerek uyguladm, Nuh Paa'nn "Deli Hasan'a beylerbeylik veriniz ama, sonra bir Deli Hasan bin olur" yollu szlerinden anlyoruz. 74 1603 Sralarndan itibaren, hem bir asyi susturmak, hem de teki asleri, ilerinden en azls eliyle ortadan kaldrmak iin pratik bir are olarak uygulanan bu trl bey tayini

32

MUSTAFA AKDA

Elde bulunan birok rneklerine bakarak, bir celli babuunun sancak veya beylerbeyliine tayininde uygulanan ekli burada belirtebelirtebiliriz. Bu gibilerinin, ouzaman kendi memleketlerine veya tanndklar evreye bey verildiklerine it burada kaydedeceimiz rnekler az deildir: Karayazc, kendi evresi olduu sanlan Amasya ve sonra oruma; Kalenderolu Mehmed, memleketi olan Ankaraya; Nesliolu, Hamid'e (spartaya); Knalolu, Afyonkarahisar'na; Erzde, Krehir'e; Yularkast, Kastamonuya... Beylerbeylii tevcihinde, aksine, asyi uzak bir eylete yollamann daha uygun olduu dnlm olacak ki, Deli Hasan Bosna'ya; Tavil Mehmed 7 5 ehrizol'a, Karaka Ahmed Cldr'a, beylerbeyi yollanm idiler. Yalnz Yldzl ibrahim, Rum'a (yni Sivas) verilmi olarak grlmektedir 1 6 . Cell babular, bu ekilde, sancakbeyi olarak kendi memleketlerine, beylerbeyi olarak ta uzaklara verilirken, bunlarn bablkbalar, blkbalar ve teki gzde adamlar da babu yanndaki itibarlarna gre, y a sancakbeyi oluyorlar veya Alt-Blkten birine (zellikle Sipah ve Silahtar blklerine) yazlyorlar, bu suretle, ulfeye, ayn zamanda, ykselme yolu ak bir greve kavumu oluyorlard. Bir rnek olarak: Celllerin en gllerinden biri olan Tevil Mehmed Paa'ya 7 7 , Ktahya nlerinde ehrizol Beylerbeylii berat yollanmas zerine, ad geen ekiybann, "kendnn akrabasndan olan sekiz nefer'e, ihtidadan beer ake ile blk inyet buyurulmak ve sitane-i
yolu, tam 100 yl sonra, yni 1703 den itibaren, biriui o sancaa bey yapmak devletin III. Ahmed'in bir ferman yaynlanarak, ve, enderun mektebinden "kma" "uzun seferlerde rical yok olmala, kaht- mer" zorunluu altnda, "yerllerden kudretl olan" kanunu olacak, denen kaide resmen bozulmu olacaktr. 75 Tavil Mehmed Paa'ya beylerbeylii, kendisi Ktahya'y kuatarak, "60 bin filoi ve dokuz tavile at talep eyleyp yle ki verilmeye evleri ihrak ve ba ve baheleri kat' ve kaleyi yere beraber edp iinde olanlarn katleylerm deyu" tahdid'de bulunduu srada ulatrlm ve ehir belki de byk bir faciadan kurtulmu idi. Mjdeyi getirenler, Kapucuba Mustafa Aa ile Tavil Mehmed'in kendi adam Koska Muslusu denen kii idi: Babakanlk Ariv, Ali Emri Tasnifi, Ahmed I.Nr.68 (7-Mart 1606-27 evvl 1014 tarihli arz) 76 1606 yaznda Kayseriyi kuatan Celllerin bandaki mer ve Zlfikar Paa'lar da Celllikten treme beylerbeyleri idiler. Fakat hangi vilyete verildikleri bilinmiyor. 77 Nasuh Paa'y Bolvadin Kprsnde bozguna uratan "Tavil Halil" adl cellba, ehrizol Beylerbeyliini alan bu bahsettiimiz "Tavil Mehmed Paa" ile karde olsa gerek: Hammer, C.8.S.55 ve 69-70.

C E L L SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

33

Saadet'te istihdam olunmak ricas" Sadrzam'ca pdiah'a arzolunmu, "telhis", isyancba'nn teklifindekinden daha yksek ulfeler ile onaylanp, sz geen 8 kii "Cebeci ocandan Nakka Bl"ne kayd ve kendilerine "bevvaplk" grevleri verilmi i d i 7 8 . syandan vazgemesi karlnda, kendisine de ldr Beylerbeyliinin verildiini yukarda sylediimiz Karaka Ahmed Paa, ksa bir sre sonra oradan alnarak, Malatya Sancana, "bervech-i arpalk mutasarruf ola" kaydyle, verildii s r a d a 7 9 , ran seferinde birlikte bulunduklar Tavil Mehmed, gerisin geri isyan edip, Diyarbakr'a tbi Harput Kalesini kuatm, bu kere, Karaka, hkmet'i tutarak, bu cell arkadaiyle harbe tutumu ve Harputu kurtarm idi. Celllii brakmasna kar, o zaman ldr Eyletini kazanm olan bu kii, Tavil'i bozguna uratmas zerine, bu seferki mkfatn daha byk apta istedi: Karaka Paa, arznda, Deli Ferhat Paa'dan ald dvet zerine, ran seferine hareketinden alt konak sonra, Padiahtan, baharda sefere kendisi kaca dolaysiyle Vezir Mehmed Paa ile o yn snrn
,B

Bu ileme ait vesika: Ali Emir

Tasnifi, Ahmed I., Karton 2, Nr.482. "ehrizol BeyYedier ake ile (kendi arz)

lerbeylii verilen Tavil Mehmed Paa kullarnn arzdr: Kendinin akrabasndan olan sekiz nefere ihtidadan beer ake ile blk ineyet buyurulmak rica eder.

(Sadrazamn
Sekiz nefer iptidadan beer ake ile blk yerle deyu' Mustafa (bin) Sleyman cebeci yevm: 8.5 bevvaplk; K.nakka (nakka bl) Ahmet (bin) Mustafa bevvaplk Rizvan b. Abdullah bevvaplk Mustafa b. Ahmed bevvaplk Hseyin b. Ahmed bevvaplk Mehmed b. bevvaplk Ali b. Abdullah bevvaphk Eyyup b. Sinan bevvaplk

arz)

Blda mestur olan kullar bu bendelerinin karib akrabalarndan olup yarar ve n m l a r , umrdde ve kr-azmude, mahall-i merhamet ve Iyk- sezavr- inayet kullar olman avtf- aliyye-i husrevnden zmreyn- mezburna ilhak olunup sitne-i Saadet'te istihdam olunmak ricasiyle Der-i Devletnisba arzolundu; Baki ferman Dergh' Mdelet lempenahndr. Bende-i Mehmet Mrimirn- ehrizol- hl
79

- Beylerbeyi rtbesine erimi olan bir

kimseyi, ak eylet bulunmamas yznden

sancaa verince, bu dirliine "arpalk" ve kendisine, sancakbeyi deil, "mutasarrf" deniyordu. F. 3

34

MUSTAFA AKDA

bekliyerekten, hazrlklarn da gelitirmesi iin ferman aldn, bu srada "ehruzol Beylerbeyi iken isyan eden" Tavil Paann, on bin miktar cell levend ile Harput zerine mstevli olup etraf ve eknaf emvl ve erzaklarn nehb ve garet eylediinden gayri ilrak- bin'nr" etmekte olduunu bildiren "feryatclar" gelmesi zerine, sz geen kalenin yardmna kotuunu, o yaknlarda olan "ekrad beylerini" hkmeti desteklemiye ardnda, olumlu davranmalar yle dursun, "mel'n- ebed ve mabn- sermed'ye her biri harlk ve zahire" yolladklarn, byle olduu halde, 30-40 gnlk "cenk ve cidl ve harb-i ktal" yaplarak, celllerin 200 adamlar ve "nmdarlarndan Gemici Blkba ve Kulu ve Cafer"in kltan geirildiklerini, Harput Kalesinden bu ekilde bozularak kaan 7-8 yz ekiya sekbann, bu sefer de Malatya'ya saldrp, kale kapsn ele geirmeleri zerine, msellim, halk ile birlikte, bir yandan kar korken, teyandan kendisine haber ulatrdklarn, hemen Harput'tan acele Malatya'ya kotuunu, yaplan arpmada Tavil Melmedin "zorbabalar olan Kr Mehmed ve Kk Sinan ve Sar Mehmed ve 30-40 neferlerini topraa drp" ekiyy buradan da kovduunu belirttikten sonra, u hizmetine karlk, Rakka Beylerbeyliinin kendisine, zerinde bulunan Malatya Sancann da, "kayd- hayat art ile sulb olu Bekta'a sadaka olunmasn rica e d i y o r d u 8 0 . Enderudan, "kma" yolu ile, bey tayini gelenei, celllerin zoru altnda, bir defa bozulduktan sonra, kendini, devletin bile kolunu bkemiyecei gce erimi gren bir cell babuunun, isyandan vageme karlnda, hkmetten istedii "sadaka" bazan akl ve hayalin snrn aacak kadar byk oluyordu. rneklerin, Nasul Paa kuvvetlerini 1605 ekiminde byk bozguna uratan "Cell Tavil Halil'e" Sadaret Kaymakam Sofu Sinan Paa, itaate yanarsa karlnda kendisine beylerbeylik salanabileceini bildiren bir mektup yollamas zerine, sz geen isyancba, eer Anadolu, Sivas ve Halep
80

- Babakanl Arivi, Ali Emir tasnifi, Ahmed I. Nr. 856 olarak elde bulunan bu"arz"

vesikasnn bana, usl gereince, Sadrazamn yazd telhiste: "mukaddema ekiyadan olup beylerbeylik verilmekle seneden ber" Padiaha sadakat ile hizmet etmekte olan Karaka Paann, tekrar cell olan Tavil Mehmed Paay "mecruh ettii" de (Karaka kendisi arznda sylemedii halde) eklenmi; ayrca, Karakam olunun zerinde Samsat Sancann bulunduu, Malatyamn verilmesi hlinde, ad geen yerin de, "arpalk olarak", gene Bekta'in zerinde kalmas teklifi, arzda olmad halde, sadrzamca ilve olunmu. "Ol vilyetin yam arz ve Tahvil'e kar hizmetini de bildirmiler; Pdih, kendi "hatt" mahzarlar ile" Karakam oluyor.

ile, "verdim" kelimesini yazm olduuna gre, eski ekiy Ahmed emli bir imtiyaza konmu-

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

35

eyaletleri birletirilerek bu gei yerlerin beylerbeylii verilirse, teklife peki diyecei cevabn vermi, Sofu Melmed Paada, uygun bularak, Tavil Haldin arzn Padiaha, "telhis" etmiti ki, hemen reddolundu 8 1 . Eli kolu, iki tarafl srp giden seferlerle bal bulunduunu sylediimiz hkmet, cell babularnn gnln grmekle, Anadoludaki olaylarn yatacan, toplum hayatnn bara kavuacan beklemenin bouna umut olduunu, daha ilk denemelerden itibaren anlam olmaldr. Ancak, bir ok cell balarna isyan braktrd, y a da bylelerini devletin yetkili kiileri klarak, teki cellleri, ilerinden "en zorbasnn" gc ile sindirdii iin, gn kurtarc faydalar olan bu usul, sekiz-onbin cell sekbannn ba olabilme baarsn gstermi olanlara, sanki isyan yolundan gidilince bu iin sonunda "anlarna lyk bir mansp" elde etmek var, gibi ekici bir baar anlamna geliyordu. unu szmze hemen ekliyelim ki, isyancbalktan beylerbeylie veya sancakbeyliine gemek, cell babularnn hayatlarn hi bir ekilde deitirmiyordu. Bu gibiler, sadece bir unvan kazanmakta, tutum ve davranlarndaki "cell zere" yaantsnn btn nitelikleri en ufak bir kayba uramadan srp gitmekteydi. rnekleyin, 1607 temmuzunda Kayseri Sanca zerinde bir kasrga gibi esen ve ehri embere alarak halka alktan kan kusturan on bin kiilik cell sekbanlarnn banda bulunduklarn grdmz Zlfkar ve mer Paa'lar, nvanlarmm gsterdii zere, birer beylerbeylii almlar, fakat, Celllik haytn brakmamlard 8 2 . Aslnda, usulnce ykselmi teki sancakbeyleri ile beylerbeylerinin de balarndaki sekbanlarn, soygunla yaatma ynnden, bunlardan hi farklar yoktu 8 3 . Btn Beyler, ister "Enderundan kma" olsun, ister devletten zorla mansp koparma yolu ile Celllikten geme bulunsunlar, kapularnda toplanan levend ve sekbanlarn arzusuna balanm birer esir gibi idiler. Sekban blklerinin suyunca gitmiyerek, onlar istedii gibi idare etmiye yeltenen beylerden srf bunun iin hayatlarn kaybedenler az deildi.
" - Bak., Hammer, Osmanl Tarihi (M. A t a tercmas),c.8,S. 71 8 2 - Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri .SC.Nr.14,16 Rebiulevvel 1016 tarihli sicilyazsmda: "bu bin onalt senesinde vk olan mah-i Rebiulevvel Zlfikar Paa ve mer Paa ve Macar nam Reis'uz-zaleme onbine karip ekiy ile Kayseriyeyi muhasara edp...
83

O zaman, halkn yolladklar binlerce arzlarda filan veya falan beyin

sekbanlarnn,

hatt, beyin kendisinin soygunlarndan yanp yaknma ile, u veya bu cell bann sekbanlar, ya da kendince yaplan soygunlardan ikyetler arasnda hibir fark yoktu. Bunu ok iyi bilen hkmet, yollad fermanlarda, her vesile ile merya, halk soymaktan ve kylere "devriye blkleri karmaktan saknmalarn hatrlatr dururdu.

36

MUSTAFA AKDA

Szn ksas udur ki, btn XVI. yzyl sresince, nceki zamanlardakinden ok stn lde iftbozan tremesi, Trkiyenin her yannda levend birikintilerinin domasna sebep olmu, bunlar toplumun iktisdi, siyas ve sosyal hayatna yaptklar ykc etkilerle idzeni iyice kartrmlar, sz geen yzyln sonuna doru, ky toplumunu bir frtna korkunluu ile sarsarak iftinin byk ounluunu da yerinden oynattktan sonra, saldrlarn ehirlere evirmilerdir. I. Ahmed devri Trkiyesinde, ehirlerin ve kasabalarn kale duvarlar dnda bulunanlar iin, y a levend-sekban olmak, y a da onlarn banda, cellba, beylerbeyi, sancakbeyi gibilerden biri bulunmak dnda bir yaant szkonusu olamazd. Celli hareketinin Fetret ve Byk Kagunluk devrinde, sanki, cell babuluu, arkovannn d, sancakbeylii, beylerbeylii gibi resm grevler de ii saylyordu. Istiyen ierden kp darda yelitiriyor, sonra gene isterse geri girip, ierde rpnyordu. te, cell babularnn veya resm grevli beylerin halleri byleydi. 5 - Byk Kagunluk Devrinde Dirlik ve Dzenlik a) Celli basknlar nilnde kyler halknn kamas:

Bundan nce, Trkiyenin dirlik ve dzenlii konusunda yaptmz aratrmalarda gsterdiimiz zere, zellikle Anadolu, pek ok kiilerin iftlerini bozarak, ya da, bir evdeki i, baba ve oullar oyalamya yetmedii iin, kader bunlardan bir ikisinin nne "garip yiitler" dnyasna katlmay zorunlu klmakla, ky brakp, kendilerini geindirecek bir ekmek kaps aramaya gitmelerinin, Trk toplumunda varl ok eskilere kadar kan bir tarih yaant olduunu biliyoruz 8 4 . Osmanl mparatorluunun canl gelimeler iinde mr srd XIV. ve XV. yz yllarda, kyden kan "garip yiitleri" devletin harp makinesi yeni zaptolunan geni topraklara doru kolayca aktm, bunlardan bir ounu da bey, paa ve vezirlerin kapularndaki sekban blklerinin kadrolar yutmutur. Fakat, XVI. yzyln balarndan itibaren, iftbozan ve garip yiitler (sekban ve levend adlar ile), top84

- Ky sosyal-ekoomik yapsnn yzyllardr dar verdii bu kitlenin

toplum ve

devlet bnyesinde ne gibi etki ve olaylar yarattn, 1453 den ncesi iin "Trkiye'nin ktisad ve timi tarihi C.I" adl eserimizde anlatm bulunuyoruz. 1453 den 1559'a kadar olan sredeki ayn trden olaylar da sz geen eserin bu yaknda yaynlamak zere bulunduumuz II. Cildinde bulacaksnz.

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

37

rak ememedii iin urda burda glckler yapan yamur sular gibi, ortalkta sahipsiz gruplar hlinde grnmeye balamlardr. Bunun balca nedenlerini isbatl bir ekilde belirtecek imknlarmz olduka fazladr. nk, garip yiitlerin ve iftbozanlarm kaynann ky sosyal-ekonomik bnyesi olduunu, bata padiah olmak zere, Osmanl Devlet bykleri ok iyi sezmi olduklar iin, zamann resm, vesikalarnda bu konuya it yeteri kadar bilgi bulunmaktadr. Hele mahkeme defterlerinin elimizde bulunmas, ayrca, bize, halkn gnlk haytn bir ayna duruluu iinde gzden geirme kolayln salyor. Bu szlerimizi yle zetliyeceiz ki, ferman, berat, hkm gibi, devletin kard resm yazlarn beyanlar, mahkemelerde grlen dvlarn deftere gemi karar sonular demek olan hccetler, ehirlerin, endstri, pazar ve dkkn ii al veri ilemelerini tesbit amac ile kadlarca defterlere yazlan kararlar ve kontratlar, subalar, asesbalar, kad naipleri ve toplum dzeninin teki sorumlular eliyle mahkemelere gelen ve burada kaytlanan asayi ve sosyal dzenle ilgili olaylar, beyler'in ve teki ehl-i rfn, Divan, kadya ve baka yerlere yazdklar mektuplar, kadlarn baehire yolladklar kazya defterleri ve halkn istei ile dzenleyip Divan sunduklar mahzarlar gibi, bu gn elimizde bulunan daha bir ok trden tarih vesikalarnn gzden geirilmesiyle, ky insannn, XVI. yzyl sresince, hem de yldan yla artan bir sayda, od'dan ocaktan neden ayrlp, levendlik gibi her zaman lmn kysndaki bir hayat aramya ktklar sorusunun cevabn doru olarak bulabile ceiz 8 5 . Trlerini saydmz vesikalardan, dzenlendikleri konularn bir gerei olarak belirdii zere 8 S , kyly, XVI. yzyldan nceki devirlerde olduundan daha fazla lde, toprandan ayran ve bunlardan bo levend kmelenmelerini yaratan olaylar yle zetlenebilir: 1 - Trl nedenlerle, artk XVI. yzyl devlet dzeninin balca kollar, eskisi kadar garip yiit ve levend (iftbozanlktan reme kiiler)
8 5 - Bu konuda, uzun uzun Arive, y a da er'iyye sicillerinin sakland mzeler'e kapanmadan da, yukarda trlerini saydmz vesikalardan pek ounu yaynlanm olduklar eserlerden bulabilirsiniz, rnekleyin, u kitaplarda, ky sosyal-ekonomik haytm bizim burada anlattmz ekilde, sanki bu sorun zerine yazlm birer ett yazlar niteliinde olan pek deerli vesikalar kmtr: A.Refik X . Asr- Hicride stabnul Hayat, ist. 1333; H.T. Dalolu, X V I . Asrda Bursa, st. 1942; M..Uluay, Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, st. 1944; M.Akda, Cell syanlar Ankara 1963 8 6 - rnekleyin, Cell isyanlar, adl eserimizin vesikalar blmnde 11 numara ile gsterilen (Asl Ankara .Sc.Nr.6,S,258) vesika, Trkiyede kylnn nas bir zulm ve ikence hayt yaadn, niin yerinden yurdundan kamak zorunda kaldn, ne kadar canl anlatyor.

38

MUSTAFA AKDA

grevlendiremiyor, Balkanlarn bu alanda Anadoluya rakip olmas, rical kapularndaki saylar ok artan klelerin ve gulmlarm, ok ucuz bir masraf ile her ite kullanlmalar, buralarda da sekbanlarn askerlik dndaki grevlerini azaltyordu. 2 - Gerek hazinenin, gerekse dirlik sahiplerinin (Devletten timar eklinde cret alan hizmetlilerin), ektikleri para darl etkisiyle, vergi alma usullerini kanun ve gelenee bakmadan, bozup durmalarnn reyy kaldrabileceinden fazla para deme zorunluunda brakmas (Devlet, Avriz vergilerini eitlendirmi ve dirlik erbab, zellikle mer, teklif-i kka sretinde salmalar toplar olmulardr). 3 - Ulfeliler (yenieri, acemiolan, sipah, silhtar ve tekileri), Cihet sahiplari (Kad, Mderris, naip, vakflardan hisseleri olan mrtezika) ve ellerinde nakit para toplam kiiler, kylnn parasz kalmasndan faizcilik yolunda faydalanarak, tefecilik (ribalurluk) yapmy a balamlar, bylece, ifti boyunca borca batmak zorunda kalmtr 8 7 . 4 - Para darl ky halkn bu kadar bounca, onu kynden bezdirecek baka bir ekonomik olay, Osmanl mr toprak dzeni ile elimesine ramen, reayann topraklarn yok pahasna ele geiren "askerlerin" 8 8 ve "yerlden kudretl olanlarn" geni lde iftlikler kurmalar olmutur. zne baklrsa, daha, Seluk rejiminden beri, bata Sultan olmak zere, btn Devlet byklerinin, memleketin, beendikleri, en verimli yerlerinde iftlikleri vard. Buralarda ekim ikinci srada kalyor, hayvan srleri besleme nde geliyordu. Osmanllar87

- Cell Fetreti ve Byk agun zamanlarnda kylerini brakp kaanlarn bir o-

unun da, borlu durumda olduklarndan, alacaklnn tazykmdan kurtulmak iin bu karkhklan frsat bildiklerine dair vesikalar az deildir. Nitekim, bu husus hkmet'ce de cidd olarak tesbit olunmu, ayrca, Anadolu karklnn az ok yatt Kuyucu Murad Paamn nl "Cell Seferi"nden sonra, I. Ahmed, yaynlad uzun bir adlet fermamnda, kaan kyllerin borluluu meselesini cidd olarak ele alm, borlan korkusundan yerlerine dnmeye cesaret edemiyen kyllere, borlarnn denmesini yl geri braktna ve hi bir alacaklnn bu sre iinde borlusu kylden tek ake istiyemiyeceine dair teminat vermitir: Bak., M.. Uluay, Saruhanda Ekiyahk, vesikalar, 1018 tarihli Adalet Ferman.
88

- "Asker" deyimi, resm kiileri ifade etmekte olup,

Beytl'ml ve Kadaskerlere

it tereke ilemleri dolaysiyle, bu terim hukuk anlam belirtmektedir, rnekleyin, servetlerini devlet hazinesinden aldklar ile edinmi olan kad, mderris, timarl sipahi ve teki dirlik sahipleri ile mer, hep "asker taifesinden" idiler. Kapu kullan da asker olmalanna ramen, terekeleri ile ilgili ilem ocaklarna ait idi.

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

39

daki "hassa iftliklerin" balangc byle idi 8 9 . XVI. yzyln ortalarndan sonra, "ekbir iftlikleri"nin yannda, kapu kullarnn (ouncas yenieriler ile sipah ve silahdarlarn), kad, mderris gibi elinde para toplanabilenlerin, kylerde toprak ele geirerek, "iftlik" yoluyla retime giritikleri grlmektedir 9 0 . iftlik sahiplerinin kyly tedirgin etmekteki etkileri, "angarye" ve iftinin rnlerine hayvan srlerini musallat etmeleri sretiyle oluyor idi. Zaman zaman gelen alk ve srekli olan para darl syesinde, iftlikleri olan toprak merakls kiiler, perian kylden toprann "tasarruf h a k k n " 9 1 bir ka batman una, y a da 100-200 akeye kolayca alabilmekteydiler. Gerek Fetret ve gerek Byk Kagunluk devirlerinde, kyler btn gvensiz ve hertrl saldrya ak yerler olmalarna ramen, gene de fakir halk kaarken, tarlalarn yok pahasna alp iftliine katan insanlar bol bol bulmutur 9 2 . 5 - Sekban, levend ve suhte blklerinin kyler zerine, o zaman kullanlan deyimi ile, "birer m u k l a c " 9 3 gibi meleri de, iftinin yerinden yurdundan kamasna az etki yapmamtr. Bundan nceki aratrmalarmzn gzden geirilmesinden anlalaca zere, yukarda
89

- Bu iftlikler, sahiplerinin resmlii yznden, subalann giremedii yerler olarak, dolu ikyetler, Hkmetin

hrsz, kaatil ve akiylarn sndklar yerler olduu yolundaki

dikkatini ekmiti. Bir hkmde, deniyor ki, "bz hrsuzlar ev basup yola ip nice adamlar katleyleyp defatla kabahatlar zuhur eyleyp kimi sicil olunup ve kimi mfetti elinden bir tarik ile halas olup vzer iftliine varup ve mteferrika ve avu ve sipahi iftliine ve yenieri iftliine bir tarikle snup kimi oban olup...": Babakanlk Arivi, bnlemin, karton: 3, Nr. 497.
90

- stanbul evresi, Bursa, zmit, Balkesir,Trakya gibi verimli toprak

blgelerinde,

"ekbir iftlikleri", sanki birbirlerine .itili idiler, zellikle Uluda yresinde saylar onbinleri bulan "hassa koyunlarndan" ibaret yzlerce srler otlatlmakta idi
91

- Mir toprak rejiminde, topran asl sahibi devlet olduu iin, kylnn

ancak ta-

sarruf hakk vard ki, devletin (daha dorusu onun vekili demek olan dirlik sahibinin) rzas ile bu hak kad huzurunda bakasna devredilebilirdi. Ancak unu sylemek gerektir ki, Kad defterlerinde "askerlerin" kylden devraldklar toprak tasarruflarna ait ilem fazla gemiyor. iftlikler de yerden mantar gibi bittiklerine gre, demek, devir ii, sipahinin de tavsibi ile, kendi aralarnda yaplyor, resmiyete dklmyordu.
92

- Kylerin iftlikler hline getirilmesinden doan sorunlar ne ekilde halledip, toprakla-

rn eski sahilderine geri verilmeleri suretiyle, reayann kylerine dnmeleri hakkndaki hkmler iin, I. Ahmedin 1018 tarihli fermanna baknz: M..Uluayn ad geen eseri, vesika blm.
93

- Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton, 4, Nr.704: "Trabzonda muklac ve sekban

ve sair ekiya yenieri ve sipahi namyla ky ky gezp vilyeti harap edp.."; Topular Ktibi Abdlkadir Efendi, Ad geen yazma, (Esat Ef. Nr. 2151) Vr.74: "ve Deli Hasan yetmi bin nefer sekbanlar ve muklaclar ve hudbinleriyle..."

40

MUSTAFA AKDA

adlarm saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler, uradklar kylerde birer sre konakladklar srada, fakir-zengin, hemen herkes bu zorlu konaklar arlama klfetine katlyordu. Bln levend veya suhtelerinden, ou ergen (evliler de evlerinden uzun sreler ayr kaldklar yznden bekr saylard) olduu iin, kylnn rzna ilitikleri de az deildi 9 4 . Buna gre, soyguncu blklerin, ky insann yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, ortada, mal, can ve rz gveni diye bir ey brakmamalar, te yandan da, levendliin, kazanc kolay ve her trl sosyal kayttan uzak hr bir yaant tr grnmesinin, mrlerinin hangi artlar iinde gemekte olduunu belirttiimiz ky insanna imrendirici gelmesi eklinde iki ynl bulunduunu kabul edebiliriz 9 5 . Trkiyenin dirlik ve dzenlik tarihinde, ba sorun olarak, devleti uratran "kyden tremi bo levendler" oluntusunun XVI. yzyldaki seyrini buraya kadarki zlar ile izledikten sonra, imdi, Anadolu kynn, 1603 yazndan 1609 sonlarna kadar yaad "kagun" olayn baat belirtileri ile kaydeyliyelim: Daha 1603 yaznda Trkiye yzeyine bakld zaman, insann gz, Cellliin yepyeni bir yola girdiini kolayca seebilirdi: Deli Hasan'n ardsra gitmeyip, Anadoluya dalan yzlerce isyancbann blkleri gittikleri blgelere, sanki her yan tututuran birer yangn gibi genilediler. Karayazc Deli Hasan Cellliinin eski raklar olan yeni babular, imdiye kadar alnm hi bir korunma tedbirinin eme yaramad ak kyleri zehirli ineleriyle dalyan, kovandan boanm azgn arlara benziyorlard 9 6 Gerekleyin, kendilerine taklan "cell"
9<

- mernn kapularndaki sekbanlar, ayn eyleri, yalnz kylerde deil,

ehirlerde geer-

bile yapmakta idiler. 1606 da ran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paa, Bursadan "ya benimi kaldrsnlar" demiti. Bak., Hammer, Osmanl Tarihi,C.8,S. 74
95

ken, halk askerden bazlarnn kadn kaldrmakta olduklarn ikyet edince, Paa cevabnda: Eserlerini Cell Fetreti ve Byk Kagun sralarnda veya az sonra yazm olan

vakaynmeciler, kyl halkn "blklere karmalarn", trl sosyal ve iktisd basklarn zoru altnda srf yama hrs ile yaptklarm iddia ediyorlar, Ktip elebi: "Erazil-i reaya memleketi hli bulup tarik- yamaya sapmlardr. Her slk bir tarikle ata ve dona malik olup her frkaya bir reis peyda olmu ve blk blk atl ve piyde" msallah guruplar, "nehb- garet ve hetk-i haremt etmilerdir" ,diyor: Bak. Fezleke, S.289; Abdulkadir Efendi de Vekayinamesinde: "Anadolu Vilyetinde Celller ve sekbanlar iftiler hizmetlerin ve kurralann braup vesvese-i eytan zlliyle tfenklenp sekbanlara karuup seyyidi olurdu", diyor: Sleyniye, Esat Efendi yazmalar, Nr.2151, Vr. 73.b.
96

- Bu ackl duruma it olaylarn deheti hakknda yeter bir fikir vermek

iin, olup

geenlerden en sivrilerini rnek olarak okumak zere, baknz: Cell syanlar, s. 2 2 1 - 2 4 1

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

41

sznn anlamna uygun olarak, tam bir vurucu-krc davran huy edinen "muklaclar" nnde, halkn panie kapld, o zamann Anadoluyu ilgilendiren btn yazmalarnda sz konusu, edilmitir 9 7 . rnekleyin, Karaman Beylerbeyisi Mehmed Paa, "yurtluk ve ocaklk zere" bir avuun zerinde bulunan zeamet konusunda, Boazlyan Kadsna 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, "cell taifesi istilsnda mezbur zeametin reayas bilklliye terk-i vatan edp harap ve yebap" olmu bulunduunu yazyordu 9 S . Ldik Kasabasnn, kad, mderris ve teki ileri gelenleri de, ad geen kasabann yarsn Gurgurolunun yaktn ileri srerek, bir dahaki baskna kar bir palanka (kk kale) yapma izni isterken, kylerin harap ve insansz kaldklarn Divana duyurmulard 9 9 . Kyler halknn, geni apta uraya buraya dalarak, yerlerinin insansz kald zerinde btn vesikalarn tanklk ettiini sylemekle, bu konuyu burada keseceiz. Ancak, unu da eklemeden edemiyeceiz ki, rnei ok olmasa da "reaya"nn, kamak deil, "ekiyy a katlarak", birlikte soyguna giritikleri yerler de grlmtr. Gereklerin, Aliye (Alanya) Kads Divana yollad mektupta, bu kasabann "yn ve eraf ve ulem ve sulahs"nn, kendisine gelip, u konuda yakndklarn bildiriyordu: Szlerine gre, "ehalisi fitne ve fesat zere olup etraf ve eknafta olan ekiya ile ittifak ve ittihad edp rey ve bery mezburlardan muzaccir olduundan maada avriz-i divaniye ve teklif-i rfiyye vermekte inat ve muhalefet zere" idiler 1 0 0 b) Kagunda kyl kitlelerin gittikleri yerler:

Olaylar uzun uzun yazmalara yol at iin, kylerinden bu denli ok ayrlanlarn nerelere gittikleri de genel olarak bilinmektedir. Levend soygunlar diye nitelenebilecek olan byk karklklarn yerlerinden oynatt milyonlarca kylnn gittikleri yerler, nem sras ile, aa yukar yledir:
97

- Ankara . Sc.Nr.9,S.292,15 Austos 1605 (Selh-i Rebiulevvel 1014) tarihli bir def-

terleme yazsnda "Hass- Hmayndan Ankara ve Yeniehir aklmndan Haymana nam mukataa tevbiinden Krehir ve Hacbekta kadlklarnda olan haslarn bir ka sene vilyet fetret olmala mer ve nuzzardan kimesne zapt iin varlmak myesser olmamala..." eklinde ifde ile, cell olaylar srasnda, hkmetin idareden el ekmi bulunduunu belirtmi oluyor.
98

- Ankara

Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr. 14,15 Zilhicce 1016 tarihli mektup

tpks
8 9 - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3, Nr. 483 (24 imzal ve 2 Rebiulevvel tarihli arz) 1 0 0 - Babakanlk Arivi, Mhmme Defteri, Nr. 75, S. 42 (Alaiye Beyine ve bradi Kadsna 28 Zilkaade 1013 tarihli hkm)

42

MUSTAFA AKDA

1 - Hkmetin izni ile, uygun yerlerde yaplan "palanka" larn ve ehirlerle kasabalardaki kalelerin iine snmalar 1 0 1 . 2 - Grlmesi, y a da ulalmas g, sarp, dere ii ve ormanlk yerlerde kurulan derme-atma yeni kylere tanmak suretiyle, eski kylerin yerlerini deitirme. 3 - Baka Sancaklara, zellikle, dounun snr vilyetlerine kadar giden uzak gmeler. 4 - Bylece, trl ynlere dalarak, ekip-bime ve hayatn iyikt kazanma dzenini bozmak zorunda kalm olan ailelerin gen ve gc yerinde erkeklerinin levend blklerine karmalar. Cell Fetreti ile Byk Kagunluk arasnda balant yl olan 1603 de, yle anlalyor ki, Trkiye halk, ortala dzenlik geleceini ummak yle dursun, gidietin btn btn karanla yneldiini anlam, bu durumda, son bir korunma aresi olarak, byk ehirler ve kasabalarn eski kalelerini onarmak, kale dlarnda kurulmu bulunan mahalleleri ok ise, buralar da iine alacak daha geni "surlar" evirmek, sonradan domu kasabalar, yeri korunmaya uygun kyleri palanka iine almak gibi areler dnerek, yapm izni getirtmek zere, memleketin drt bir yanndan halk ynlar, kadlar azyla izin isteyip a l m l a r d 1 0 2 . in balangcnda, Divan'n, bu gibi isteklere pek kolayc davranp izin ktlarn hemen yolladn gryoruz. nk, Anadolu'da olup geen byk karklklarn hkmet gzyle anlam, bir sr Cell blklerinin, sanki halka kar yabanc klelerden gelmi askerler gibi olmalar dolaysyle, bir yanda topluma dman saldrganlar, onlarn yamacnda da, yediden yetmie birbirine smsk sarlm "reaya fukaras" bulunduu eklinde idi. Halbuki, yukarda ayrntlaryle anlattmz zere, oluntu hi de hkmetin niteledii gibi deildi. Geri, yerine gre, resm grevli bir beyi, y a da zorba-cell olmu bir babuu nlerine drp, kyde, kasabada, ehirde, urda burda oturan halk topluluklarn soymak suretiyle geim salamak zorunda olan levendler, artk, toplum iinde ayr bir dzen idiler. Ancak, buraya giren kiilerin kayna da ky toplumu olduunu, kimlerin
101

- rnekleyin, Karahisarsahip (Afyon) Kadsna yazlan hkmde Cell yznden

kaup kaleye dolanlara, bo arsalara yaptklar binalar yznden eziyet olunduunun ikyeti zerine nlenmesi iin hkm, Mhimme Defteri. 75,s.42
102

- 1602, ve hele 1603 de, Palanka ve kaleler yaplmas, eskilerinin onarm, bunlar-

dan kan sorunlar iin bak., Cell isyanlar, S.254 - 256

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

43

celli, kimlerin hkmet grevine bal kiiler bulunduklarn ayrmann kolay bir i olmad da dnlnce, kale ve palankalarn, halk levendattan koruyacak kapal engeller tekil edemiyecekleri kendiliinden anlalmal idi. rnekleyin, bugn celllere kar koyan bir kii, halkn da destei ile, palankay kuruyor, yarn olaylar kendisini de bir cell olmaya srklerse, yapm olduu kale ve palankay bu sefer hkmete kar kullanyordu 1 0 3 . Palankalarla ilikili olaylar izlediimiz zaman, kale veya palanka yapma izni almada, cell eilimliler ile, celllere kar halkn yannda kendilerini koruma niyeti gdenler arasnda bir ayrm yaplamadn, bu yzden de, bu yl yaplmasna izin verilen yzlerce palankadan pek ounun, ertesi yl cell sna olduklar iin yktrlmalarna ferman ktn ok grmekteyiz 1 0 4 . Divan hkmeti, palanka ve kalelere ait, yaplma ve yklma isteklerinde olarak, kendisine gelen yzlerce birbirinin tersi dilekelere nasl ilem yaplacan arm grnmekte, bu yzden de bir oklarna yapma izni vermeye devam ederken, teki pek oklarnn da yklmasn emretmekte i d i 1 0 5 . Bu konuda hayli sk davrand urdan da belli ki, Kalenderolu Mehmed, 1608 de Tosyay yakt zaman, bu karagnl kasabada oturanlar, nceki izin ferman da bu yangnda yitmi olmakla, kaleyi yeniden yapmak zere, gerekli msadeyi almakta hayli glk e k t i l e r 1 0 6 . izinsiz yaplan, y a da ekiyann kulland renilen kale veya palankalar ykmakta devletin byk kalelerindeki bir iki topun oraya yollanmas yetiyordu I 0 7 .
1 3 _ Mesel, yerinde anlatlaca zere, M ekilde ekiyann eline dm palankalar 0 ykma grevi alan Karaman Beylerbeyi, Divn yollad mektupta, grevinde karlat zorluklardan sz ederken, "palankalar hedm iun olcanibe (Krehir Sancana) varldkta Liva-i mezbur beyi olan Erzde (Celllikten geme) be alt yz miktar tfenkendaz sekban cem'edp ve sancanda yz miktar palankalara adamlar gnderp palankalara kapatup bilemr cenge mbaeret olunmaduunu bildirmisin.." Bak., Mhim Defteri Nr. 78, S. 53
1 0 4 - Palankalarn yklmalarna ferman ktnda, grevliler harekete geince, bu defa da, ykmaya kar yaknmalar balyor, palankalar yklnca ekiyann hcumuna urayacaklarm ileri sryorlar, bu durumda, Divan'dan, birbirleriyle eliir emirler kp duruyordu, ltak., Mhimme 78, S. 840 (Karaman Beylerbeyisine ve Kohisar Kadsna, Muharrem 1018 tarihli hkm) 1 0 5 - Ankaranm Murtazaabt Kadl, Gkler Kariyesi halk, kendi palankalarnn da yklmas amrolunduunu arz ile, buraya ekiy girmediinden, kalenin kendilerine balanmasn istemiler ve dilekleri kabul olunmutu: Ankara, .Sc.l0,S.287 (evst- Muharrem 1016 tarihli kayt) 1 0 6 - Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, 81, S. 172 "" rnekleyin, Haymanada izinsiz yaplp, ekiyann, yol kesmek zere, iine sndklar palankalar ykmak zere Ankara Kalesinden iki top yollanmas iin Ankara kadsna ve dizdarna emir yollad: Ankara . Sc.l0,S.208 (evil-i Cemaziulevvel 1016 tarihli hkm)

44

MUSTAFA AKDA

Palanka ve kaleler yaplmak sreti ile ekiyadan halkn korunmas ileri, y a da zorbalarn, buralar ele geirip, birer derebeyi davran ile hkmete kar kullanmalarndan doan sorunlar uzun birer hikye olup, XVII. yzyln ortalarna kadar bir trl zlemeyen dav hlinde srp gitmi olup, biz bu kadarn yazmay bu etdn snr iin yeter buluyoruz. Cell Fetreti ve Byk Kagunluk sralarnda kyllerin, hatt kasaballarn, canlarn kurtarmak iin, gze grnmez ormanlk, kayalk, da kouklar gibi yerlere katklarn, bzan vakit bulamadklar yznden, eya, yiyecek, ekin ve hayvan srlerini bile ortada koyduklarn kadlar ikyet yazlarnda veya resm raporlar saylan "kazy defterlerinde" kaydetmilerdir. Topular Ktibi Abdulkadir Efendi de, "Vakayinme"sinde, halkn, dalar'a ve "balkanlar'a" (dalk ve ormanlk, insann kolay giremiyecei kark ve grnmez yerlere) snarak, palamut ile karn doyuracak bir yaant srmye baladklarn tekrar tekrar syleyip d u r m u t u r 1 0 8 . Korunmas ok zor olan kylerinden, y a da kasabalarndan, daha kuytu ve elverili yerlere gidip, al rpdan ev-barlc yapp, bylece, yeni bir ky kurmu olanlarn ou, 1609'u izliyen dzenlik yllarnda da, gidip, eski kylerini diriltmemiler, Celllik sralarnda enelttikleri yerlerinde kalmlard. Bu gn, Anadolu'da, rnekleyin "Tekke" adl bir ky, onun biraz uzanda "Eski Tekke" denen, insansz, ykk, yalnz eski bir mezarl bullunan baka bir ky; "Aldemirci" ky, onun tesinde de mezar belli, ayn sretle bo kalm "Eski Aldemirci" gibi oluntular, hep byk kagunluk devrinin tarih izleri hlinde y a a m a k t a d r l a r 1 0 9 . Bulunduklar evreyi brakp, sancak snrlarn aanlar, yani uzak yerlere g edenler de az deildi. rnekleyin, Bozok halk Amasyaya, Amasyal orum'a,ya da stanbula gidiyordu. Kendilerini korumalar daha g olan hristiyanlar arasnda grlen glerin mslmanlarmkinden ziyade olduu anlalyor. Bunlarn ounluu ky kasaba ve ehirlerine iniyordu, istanbul, hristiyanlarn en ok gittikleri yerdi u 0 .
- Yazarn u eseri: Sleymaniye, Esat Efendi yazmalar, Nr. 2151, Vr.78, 80, 122.,, 109 _ Anadolu yzeyinde, bu olayn kalntlarm ve geniliini aratrmak iin yaplacak
108

bir gezinti, ayrca, kylerin, yzyldan yzyla geirdikleri ad, yer deiikliklerini tesbit iin tapu ve teki defterlerin incelenmesi, her halde ok ilgin ilm sonular verecektir.
110

- Timarh sipahilerin ve teki dirlik sahiplerinin ikyet yazlar, muhataa

eminleri-

nin vergi toplama defterleri, cizyedarlarn arzlar, bu gibi raiyyetten vergi alacakls durumlar dolaysiyle, g eden kiileri arayp bulduktan sonra, vergilerini toplama peinde koanlarn,

CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

45

Anadolu halkn, Rumeliye, belki buraya olanndan daha ok sayda da, Trkiyenin dou snr vilyetlerine g ettiren nedenler, cell karklndan baka, ok ar olan vergi ve salmalara dayanamamak yannda, borlunun basksndan kurtulmak ve ekip-bime azalmas yznden kan ktlkta a kalmak gibi dier iki nemli oluntu i d i 1 1 1 . Erzurum Defterdarl ile birlikte, Karahisariarki Beylerbeylii de zerinde bulunan Mehmed Paa, 1602 de stanbul'a yollad adam eliyle Divna sunduu yazsnda, Erzurum "aklmma dahil mukataa yerlerinin reayas perakende olmala" buralarn gelirinin "serhad kullarnn mevaciplerini" (ulfelerini) demiye yetmediinden yaknrken, Anadoludan dou illerine olan gleri de szlerine eklemiti. O, yazsnda, "onbe yldan mtecavizdir Sivas ve Mara ve Erzurum ve sair memlikten cily-i vatan eyleyen reaya ldr ve Kars ve Kiivan ve Kazman ve Diyadin ve Elekirt ve Zaruat (zaiat) ve regel ve Gle ve Tekman ve spir ve sair Grcistan beylerinin eyaletlerine" gidip yerletiklerini uzun uzun a n l a t y o r d u 1 1 2 . Erzurum Defterdar olan Mehmed Paa'nn yazdklarnn fazlasiyle doru olduu, kendisinden bir yl sonra adlar geen dou illerinin "tahriri" iinde bulunan Eski Nianc Ali Efendiden Divana gelen mektup ile de anlalmtr 1 1 3 .
yukarda sylenen trden yazlar, ayrca, alacakl olduklar kiilerle aralarnda kan anlamazlk yznden mahkemeye dmek zorunda kalmalar ve teki olaylarn yaratt ilemleri belirten tarih vesikalarnn gzden geirilmesi, Trkiye halknn Cell isyanlar ve bu arada kan korkun ktlklar etkisiyle, ne denli gei apta yer deitirerek, birbirlerine yeni bir karm yaptklarn ok iyi belirtmektedir.
111

Mukataa Eminleri, mltezimler, glere sebep

olarak yalmz cell

basknlarm,

kadlar ise, kazya defterlerinde, yerlerinde kalanlardan, genlerin hisselerine den vergileri de almak iin avarzclarn ve cizyadarlarn yaptklar zorlamalar, ehliin ikyeti zerine, Divana yolladklar arzlarnda, Celllik ile beraber avarz-i divaniye ve teklif- rfiye vergilerinin arlna reayann dayanamayp kamya mecbur olmasn zikretmilerdir. Bak-, Ankara , Sc. 10,S. 220, 239, 250
1 1 2 Babakanlk Arivi, Divn Kayd Defteri, S. 118, 4 cemaziylevvel 1 0 1 1 tarihli hkm (Erzurum Defterdarl ile Karahisariarki Beylerbeyisi olan Mehmed Paaya hkm) 113

- Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3.Nr.677,evahir-i

cemaziylahir

1012 ta-

rihli hkm: "Mukaddem nianc olup hl tahrir hizmetinde olan Ah dme ilmihu'ya: Bir ka yldan beri Revan ve Gence ve Gle ve Ardahan ve Tirylet ve Lori ve Penbek ve Olaport sancaklarna ve Tepedey lkesine ve ldr ve Kars beylerbeyliklerine iillerden hayli reaya gelp karardde ve temekkn edp ve hari vilyetlerden davarlar ile yrk ve oymak ve ulust gelp kurr ve mezrden hari otlu sulu hl yerlerde kimi klayup ve kimi yazlayup ve kimi kadim yerlerinden kat- alka edp kta ve yazda sakin olup" bu gibilerine kaydolunacak "rsum beylere ve sair mer'ya deil miriye ait olmas lzm gelmein..."

46

MUSTAFA AKDA

Yukarda szlerini ettiimiz grevlilerin verdikleri rakamlar doru ise, kylerdeki ekalinin, genel olarak iite ikisi gm bulunuyorlard 1 1 4 Hatt, olaylarn yapm olduklar zarar ve ziyan defter etmiye kan kurullar baz kylerde bilgi alacak bir kii bile bulamam idiler. nsanlarn te bir lsnde kalarak barndklar kyler reayasnn durumuna gelince, bunlarn son derece fakir kiiler olduu bildiriliyordu 1 1 5 . c) Kylerde Kalanlar

Bylece, pek ok insanlarn, iftlerini bozup, uraya buraya daldklarn belirttikten sonra, ekin ziraatinin geni apta azald sonucunu kardmz kylerin, bu kadar boalmadan sonra, nasl bir grntye brndklerini ksaca kaydetmek, konumuzun incelenmesinde eksik bir yan kalmamas iin gereklidir. Kylerden pek oklarnn, sanki insandan armmcasna, boalmalarna karlk, ilerinde bir ka hli-vakti yerinde kudretli kiilerin bulunduu baz halk ta, kylerini birer palanka =kk kale ile evirmilerdi. Fakat, bir sr kiiler yer ve yurtlarn brakp gittikten sonra, ky alanlarnda kalanlar, ya ekynm soyacak hi bir eyini bulamyaca fakir-fukara, y a da kaanlarn ba-bale ve tarlalarn yok pahasna satn alan ve saylar her kyde bir ka kiiyi gemiyen, toprak aalna ynelmi kiilerdi. Byk ounluu yenieri, sipah, silahdar ve teki kapukullar olan bu szn ettiimiz iftlik aalar, eky talanna o kadar ak bulunan kylerde gvenlerini nasl salyabiliyorlard, bunu vesikalardan pek renemiyoruz. Hayatlarnn srekli olarak tehlikede olduu, cell basknlarnda lenlerden bir haylisinin kapukulu bulunmalarndan anlalyor. Ancak, iftlik sahiplerinden ounun, kylerde, hem de hayvan srleri, ev, bark, ahr, samanlk, al ve teki yaplariyle beraber, sonuna kadar oturmakta sebat ettik114

- Ankara'da ve Orta Anadoluda kyler'e giden emin, mltezim, kad ve teki grev- 1607 ylnda Karaman Beylerbeyi Tekeli Mehmed Paamn Kalenderolu zerine gelen

lilerin verdikleri rakam byledir.

115

yapaca sefer iin nzl akesi toplatmak zere, Ankara Kads Mehmed Sadk Efendiye

Nzl Eminine verilen bir tezkerede u ifde yer alyor; "Murtazaabad kazasnn reayas cell istilsnda perakende olup ve terk-i evta eyleyp bakiyye kalanlar da gayet fakir'l-hl olduklarndan md zikrolunan ekiy alt aydan beru ilerinde oturup" neleri varsa yama olunduunu "ehali-i vilyet ihbar edp" hallerinin byle olduuna "biz dahi (mahkeme erkn) ahit olup..": Ankara , Sc. 10, S. 212 (evahir-i cemaziylul 1016 tarihli tezkere tpks)

CELL SYANLARINDAN BYK

KAGUNLUK

47

leri grlyor 1 1 6 . Bu gibilerinin kendilerini nasl koruduklarn, Topular Ktibi Abdulkadir Efendi kaydetmitir. Ona gre, "kapukullar olanlar celller havflerinden kariyelerde meskenler iun palankalar icadatmein tfenkli sekbanlarla ehl- iyallerini lfzettirirlerdi" 1 1 7 . Eer, I. Ahmed'in adalet fermanndaki hkmet iddias doru ise, celllerin geni apta yakp yktklar, halkn uraya buraya gtrdkleri kylerde iftlik hayatnn ay devre iinde gelimeler kaydettiini kabl etmek gerekir. Biz bunun bir nedenini de iftlik sahiplerinin, yukarda da anlattmz, palanka yapma, sekban tutma gibi kendi gleriyle aldklar tedbirlerden baka, bunlarn herbirinin ayrca bir ka azl cell babuu ile kurduklar dostluun, teki guruplar, byle cell dostlar bulunan iftliklere kar saldrlarnda, daha korkak davranmaya mecbur etmesinde de buluyoruz. "Cell Fetreti ve Byk Kagunluk"un Anadolu ky toplumuna, gerek iktisad ve gerek sosyal ynlerden yaptklar etkileri, uzun szmz toparlam olmak bakmndan yle zetliyeceiz: Cell, "mrimiran sekbanlar", suhte, sipah zorbas blkleri gibi trlere ayrlan byk soyguncu gruplar, azl babularn ardna taklarak, kyleri talan etmiye balamlardr. Bu olaylarn yarattklar karklklarda, pek ok halk, ift-ubuunu brakarak, kynden kat iin, bunlardan gen olan erkeklerin, gidip, tede baka bir isyanc grupa katlmalar ile, sekban blkleri birer gibi bym, artk pek ok kyler, nfuslarnn te ikisini kaybettikleri gibi, celllere, ya da teki soyguncu gruplara klak, yazlar da ehirlerle kasabalara saldrlarnda erek olmulardr. Bu denli geni gmelerin sonucu olarak, bir haylisi ssz kalan kylerden topraklar verimli olanlarn byk ounluunda, kapu kullar, mer, avu, mderris ve halktan gl olanlar iftlik kurmulardr. iftlik sahipleri, retimde, ekincilii deil, hayvancl stn tuttuklar iin, kaan kyllerin, kerpi, harsz dvar ve baka eylerden yaplm harap klkl konuklar yerine, bu gibi kylerde,
116

- 1609 da, Anadolunun az ok bar ve huzuru salannca, I. Ahmed'in

yaynlam

bulunduu tannm adalet fermannda, nfusu herhangi bir ekilde kam bulunan kylerde treyen bu iftliklerin yklp, kyllerin yerlerine dnmeleri beklenmeden, iftlik sahiplerinin srleriyle gitmeleri nemli bir madde olarak karara balanm, zellikle kapukulu durumlu iftlik sahiplerinin direnmiye kalkmalar yeni yeni fermanlar karmasn gerektirmi idi: Bak. M.akatay Uluay, ad geen eserin vesikalar ksmnda I. Ahmedin 1018 tarihli ferman
1,7

- Ad geen Vekyiname, Esat Efendi, yazma Nr. 2151, Vr. 107

48

MUSTAFA AKDA

iftliklerin haremlik-selanlk blmeli teki yaplar ykselmitir 1 1 8 .

konaklar,

ahr, samanlk, ve

1607 ve daha sonrasnn olaylarn anlatacamz baka bir yazmzda, kylerin uradklar sosyal ve iktisad harapln Trkiyenin i gelime tarihinde nasl bir gidiet izlediini gstereceiz. 6 - Byk Kagunlukta ehirler. Kasablar ve hele ehirler, Karayazc devrine kadar her trl sekban saldrsndan sakl kalabilmi idiler. Yalnz ergen ii, bo levend, "paa kapularmda" grevli sekban gibilerinin, ki bunlardan ou "bekr odalarnda" oturuyorlard, kardklar cinayet, hrszlk, kundak yoluyla yangn, fuhu ve bunlara benzer olaylar, halk az rahatsz etmiyordu. 1599 yl ise, Cellliin, nce kasabalar, onun ardndan ehirleri zorlamalarnn balangc olmutur. Gerekleyin, Karayazc ile kardei Deli Hasann soygunlarn dorudan doruya kasabalarla ehirlere yneltmi olduklar grlyor. Birincisi, ehirlere adamlar yollayp, "fidye-i nect" (ehiri kuatmama karlnda kmeli bir para) isteme huyunu edinmi, ikincisi ise, byk sekban kalabal ile sk kuatmalar uygulad yerlerden istedii mikdar para ve eyay almadan ekilmemi idi. Celllerin, bu ekilde, ehirleri soyma devrini amalarndan sonra, gerek Karayazc ve gerekse Deli Hasan, yanlarnda olan-olmyan btn cell babularna sz dinletecek kudrette olduklar iin, Anadolu ehirlerinin, hi olmazsa tek babua, istediini, ya da pazarlkta kararlatrlan vermeleri, kurtulularn salamya yetiyordu. Fakat, 1603 yaznda Cellliin yeni bir devre girmesi, ii deitirdi. nk, Deli Hasan Rumeliye getikten sonra, Anadoluda kalan cell babularndan pek ou kazandklar g ynnden Karayazc ve biraderini bile getikleri iin, artk, ehir ve kasabalarn kara gnleri balyordu. Bir ka ay iinde arkas arkasna drt gurupun basknna urayan ehir, bunlarn hangi birine cann satnalma paras yetitirebilecek idi ? rnekleyin, talihsiz Ankara ehri, Deli Hasana byk bir "fidye" dedikten sekiz dokuz ay sonra, bir de Karaka Ahmedin cell
1,8

- I. Ahmedin arkas arkasna kard ferman ve hkmler, karklklar

srasnda

kama

zorunluunda kalm bulunan "reaya fukarasnn" 1609 (1018) genel affndan ve ada-

let fermannn kendilerine salad haklardan yararlanarak geri yerlerine dnebilmeleri iin btn bu iftlik binalarnn nceden yktrlmasn, srlerin ky topraklarndan uzaklatrlmasn kesinlikle emretmi ve yaptrm idi.

C E L L SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK

49

blkleri tarafndan kuatlm, bu azl babu ehir'in kale dnda kalan Karaolan-Samanpazar-Karacabey Hamam izisi yanlarna den btn ar ve mahallelerini insafszca yakm i d i i 1 9 . Ege blgesine doru olan Afyon, Ktahya, sparta, ve teki bir sr kasabalar, y a yaklmlar, ya da ellerinde neleri varsa verip canlarn zor kurtarmlard. Kastamonuyu da Yularkast yakt. Amasya, Tokat, Karahisararki ve Yeilrmak yresinin daha bir sr kasabalar kalabalk ekiya guruplarnca kuatlarak aylarca a-susuz kendilerini korumaya altlar. ounda, evler, hanlar, dkkanlar, hatt cami ve medreseler celllerin kardklar yangnlarda harap oldular. Kayserinin bana gelenler de, Ankaramnkinden aa olmam, orta Anadolunun o zaman Ankaradan sonra en byk ticaret ve endstri merkezi olan bu byk ehir, yllarca celllerin saldrlarna kar koymu, alk, hastalk, yangn gibi olaylar buray da harabeye evirmiti. Malatya, Harput, Mara, Urfa ve teki ehir ve kasabalar, aa yukar bu anlattmz, yerlerdekinin birer ayn veya daha arndan felketleri yaamlardr. Szn ksas, Fell Fetreti ve onu kovalayan daha ykc bir devir olarak Byk Kagun, Trkiyenin toplum hayatn gerek dirlik ve gerek dzenlii ynlerinden yzyllar boyunca onaramyaca kayplara uramtr ki, 1607 den 1610 ylna kadar olan olaylarda baka bir yazmzda anlatnca, bu sylediklerimizin ne denli doru olduu anlalacaktr 1 2 0 .

119

- Yangn alan snrlarnn bu kadar geni olduunu olaydan sonra arsa

anlamaz-

lklarnn mahkemeye getirilmesi dolaysiyle, sicil zabtlarnda verilen bilgilerden tesbit ediyoruz. 1 2 0 - Byk kagunluk adn alan 1603 - 1610 aras cell isyanlar blmn de geen yd yaynladmz "Cell syanlar" adl eserimizin ikinci cildi olarak karmay pilanlam bulunmakla beraber, aratrmalarmzn bitmesini bekliyerekten, bu makaleleri yazmak her halde Mill tarihin o kadar byk bir yaantsn daha gn na karaca iin faydal olarak dndk. F. 4