You are on page 1of 45

MALZEME BLGS

Dr. ng. Rahmi NAL - I

Konu:

DEMR ve ELK
1

DEMR ve ELK
Demir karbon alamlar iki snfa ayrlabilir;
1.

Demir karbon alamlarnda (alamsz elikler) sadece demir ve karbon bulunur. Alaml eliklerde demir ve karbonun yannda ayrca Mn, Cr, Ni, Si, Mo gibi dier alam elemanlar da bulunur.

2.

Demir ve elik - R

1. Demir-Karbon Alamlar
Bu alamlarda temel eleman olan demir ar halde ok yumuak ve dk mukavemetlidir. ine katlan karbon oran arttka sertlik ve mukavemet artar, ancak sneklik ve tokluk azalr. elik ve dkme demirler bu gruba girerler. Sertlik ve mukavemetlerinin yannda elastisite modlnn yksek oluu dier metallere gre ayr bir stnlk salar. Bu nedenle bu alamlar yap ve makine malzemesi olarak kullanlmaya en uygun metallerdir.
3

Demir ve elik - R

Demirin kafes sistemi Poliformik zellie sahip olan saf demirin kat halde deiik kafes yaps vardr.

Demir ve elik - R

Curie Scakl ve Mknatslanabilme Scaklk 7680C nin altna dnce mknatslanabilen demir meydana gelir. Bu scakla curie scakl denilir. Bu scakln zerindeki scaklklarda demir hibir ekilde mknatslanmaz.

Demir ve elik - R

2. Demir - Karbon Sistemi


HMK demir (ferrit) yumuak ve dk mukavemetlidir. Ferrit ile arayer kat eriyii oluturan karbonun ferritte erime oran oda scaklnda ok snrl olup en fazla %0,025 tir.

Demir ve elik - R

Demirde mevcut karbonun fazlas sementit (Fe3C) denen demir karbr bileiini oluuturur. Demir karbon sistemi diyagram stabil veya metastabil sistemlerde olabilir. Stabil sistem de karbon grafit olarak oluurken, metastabil sistemde ise karbon Fe3C (sementit) bileii halindedir.

Demir ve elik - R

a) Stabil Sistem (Fe-C Diyagram): Alamdaki tm karbon miktar yap ierisinde grafit eklinde dir. Bu i yap yava soutma ile elde edilir. Silisyum miktar i yapnn ferrit+grafi eklinde olmasn kolaylatrr. Bu tip yap stabil sistem yada stabil katlama olarak adlandrlr.

Demir ve elik - R

b)Metastabil sistem (Fe-Fe3C diyagram): Alamn ihtiva ettii btn karbon miktar, kimyasal olarak demir karbr eklinde balanmtr ve sementit eklinde yapda yer alr. Bu i yap hzl soutma ile oluur ve manganez oran ile oluumu kolaylar. Sementit kristali yksek scaklkta paralanm ferrit ve grafit taneciklerine (temper grafiti) dnebilecei iin bu tip katlamaya metastasbil (kararsz dengeli) sistem denir. Demir karbon alamlar bu sebepten tr birbirinden farkl erilere sahip iki ayr denge diyagramndan oluur. Aralarndaki fark ok dk olduundan, genellikle her ikisi de ayn diyagram zerinde gsterilir.
Demir ve elik - R

% 6,67 karbon ieren sementit ortorombik kristal yapya sahiptir. ok sert ve gevrek olan bu faz eliklerin yksek mukavemetli oluunda ana etkendir. 723 0C nin zerinde var olan ostenitin YMK kafesinde karbnun erime oran daha yksek olup en fazla % 2 dir. Karbonun fazlas ostenitin yannda demir karbr oluturur.
Demir ve elik - R

10

Demir Karbon kilisinin Terimleri

Demir ve elik - R

11

Ferrit (demir) oda scaklnda HMK kafes yapl -KK (karma kristallerine) Ferrit denilir. Sementit Fe3C kimyasal bileiidir. % 93,33 ferrit ve % 6,67 karbondan oluan bir bileiktir. zgl arl dk, sert, krlgan, 215 0C scaklkta mknatslanma zelliini kaybeder. Biimlendirilme zellii olmayan, elie dayanm ve sertlik veren bir yapdr.

Demir ve elik - R

12

Perlit %0,8 karbon ieren alam soutulunca 7230C de ostenit yap ferrit ve sementite dnr. Bu iki faz ince ve sk tabakalar (lamellar) halinde oluur. Krld zaman inciyi (pearl) andran grn sebebiyle perlit adn alr. %87 ferrit ve %13 sementitin yapt bir tektoiddir.

% 0,8 karbonlu elikte perlitik yap


Demir ve elik - R

13

Ledeburit Sementit ile ostenitin yapm olduu bir tektir. tektik scaklk 11300C olup, %4,3 karbon ile %95,7 ferritin yapm olduu bir tektik yapdr. tektik scaklk altnda ostenit ve sementitten meydana gelmi olmakla beraber scaklk dtke ostenit dnme urayarak sementit oluturur ve 7230C altnda ostenit bulunamayacandan yap tamamen sementit ile perlite dnr.

Ledeburit yksek scaklklarda ostenit ile sementitin, oda scaklnda ise perlit ile sementitin meydana getirdii bir yapdr. 14
Demir ve elik - R

Ostenit YMK kafes yapl karma kristallerine verilen bir isimdir. Scaklk ykselmesi ile karbon eritkenlii artarak % 1,7 ye kadar ykselir. Saf veya karbon eritmi halde mknatslanmaz. Nikel ve Manganez ile elde edilen ve alak scaklklarda da yaps ostenit olan elikler elde edilmektedir. Bu eliklerde mknatslanmazlar. zl olup biimlendirilme zellii ok yksektir. Is ve elektrii iyi iletmezler.

Demir ve elik - R

15

tektoid alt elikler %0,8den az karbon ieren alamlara tektoid alt elikler denir. Bu alamlar sourken nce stenit kat eriyii oluur. Daha sonra ostenitten ferrit faz ayrr, 723 Ca gelince geriye kalan YMK ostenit %0,8 karbon ierdiinden yine sk tabakalar halinde tane snrlarnda ferrit ve sementit ieren perlite dnr.

Ferrit tanelerinin tane snrnda kelmi perlit yaps


Demir ve elik - R

16

tektoid st elikler
%0,8 den fazla karbon ieren alamlara tektoid st elikler denir. Bu alamlarda, ostenit kat eriyii oluumundan sonra soutulursa u dnmler meydana gelir. Scaklk dnce karbonca doymu hale gelen ostenit tanelerinin evresinde a eklinde demir karbr faz kelmeye balar. 723 Ca gelince geriye kalan ostenit perlite dnr. Sonuta perlit blgeleri sementit yapl bir kabukla evrilmi olur. Bylece malzeme gevrekleerek kullanlamayacak hale gelir. Bu kabuk ekilli sementit oluumu sl ilemler ile nlenebilir.
Demir ve elik - R

17

tektoid st eliklerin mikroyaps Sementit

Perlit
18

Demir ve elik - R

Dkme Demirler
Karbon oran %2 %6,67 arasnda olan alamlarda karbondan baka; 1. souma hz, 2. ierdikleri Si ve Mn oran i yap oluumunu etkiler.

Demir ve elik - R

19

BEYAZ DKME DEMR %2-4 arasnda karbon ve %1 den az Si ieren demir karbon alam hzl soursa ana faz demir karbr iinde dalm perlit adacklarndan oluan bir yap elde edilir. Krld zaman beyaz Grnen bu metale beyaz dkme demir denir.

Demir ve elik - R

20

KIR (GR) DKME DEMR Genellikle %2-4 karbon ve %1-3 Si ieren demir karbon alamlar kum kalba dklrse souma yava olur, kararsz Fe3C bileii ferrit ve grafite ayrr. Ayrma ksmen olursa i yapda perlit grlr. Ayrma tam olursa yalnz ferrit ve yaprak eklinde grafit meydana gelir. Krld zaman gri renkli grldnden bu metale kr dkme demir denir.
21

Demir ve elik - R

Demir-Karbon Alam Snflandrlmas


Bu alamlar ana snfa ayrlrlar; a. Demirler : C<%0,1 b. elikler : %0,1 < C < %2 I.Az karbonlu elikler: %0,1 < C < %0,2 II.Orta karbonlu elikler: %0,2 < C < %0,5 III.Yksek karbonlu elikler: %0,5 < C < %2 c. Dkme demirler : %2< C < %6,7
Demir ve elik - R

22

Demir-Karbon Alamlarnn retilmesi


Ham Demir(Pik) Yksek frnda retilen ve henz hibir ilem yaplmam demirdir. Dorudan doruya pek nadir hallerde dkm yaplr (rnein: yalnz arlk iin). Dkme Demir Pik demirinin kupol frnlarnda (ocaklarnda) yeniden ergitilmesi ve temizlenmesi ile elde edilir. elik Pik demirin elik frnlarnda ileme tabii tutulmas ile elde edilir.

Demir ve elik - R

23

Demir ve elik - R

24

Ham Demir (Pik) retimi

Demir ve elik - R

25

Yksek Frn

Demir ve elik - R

26

Doada ounlukla Fe2O3 ve Fe3O4 bileikleri halinde bulunan demir filizleri yksek frnda redklenerek ham demire (Pik demiri veya font) dntrlr. Yksek frnda bir tabaka kok kmr, bir tabaka demir filizi ve ayrca bir miktar kireta konur. Demir oksit bileimindeki cevher, frnn ocak ksmnda kor halinde bulunan, kok ile temasta redksiyona urar. Karbonca zenginleme kat durum iindir ve karbon miktar arttka ergime scakl noktas der. Yksek frndan demir almak zere delindii srada (2- 4 saate bir) C miktar yaklak %3,5- 4 kadardr. ,5

Demir ve elik - R

27

Cevherin ihtiva ettii oksitler nedeniyle Si, Mn, P ve S gibi katklarda direkt redksiyonla demire geerler. Demire Si un geii yksek scaklklarda olmaktadr. Yalnz, yksek scaklkta ve kire ihtiva eden curuf olmas halinde, kkrtte curufa gemektedir. Elde edilen ham demir sert, krlgan ve biimlendirilme zellii olmayan bir rndr. Yksek frn rn ham demir elik veya dkme demir retiminde kullanlr.

Demir ve elik - R

28

elik retimi
Alman DIN normuna gre elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle %1,7den fazla karbon ihtiva etmeyen bir demir-karbon alamdr.

Bu tarife gre ince kesitler halinde dvlebilen (ancak temperleme ileminden sonra) temper dkm elik saylmaz. stisna olarak % 2 C ihtiva eden yksek alaml elikler, yksek orandaki alam maddeleri nedeni ile elik grubuna dahildir.

Demir ve elik - R

29

Ham demir retimden ktnda ierisinde byk miktarda karbon, ayrca ksmen de refakat elementleri bulunur. Bunlardan silisyum ve manganez %0,8 den fazla olmamak art ile elikte istenir. Kkrt ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn olduunca uzaklatrlmaldr. Btn elik retim usullerinde u neticelere varlmaya allr:
Karbon miktarn istenilen deere drmek; Demir refakat elementleri olan fosfor ve kkrd teknik ve

ekonomik ynden mmkn olduu kadar uzaklatrmak.

Demir ve elik - R

30

Demir refakat elementlerinin oksijene kar olan afiniteleri (ilgileri), demire kar ilgilerinden daha yksek olduundan; hava flenerek ham demir ierisinden yaklarak karlmalar mmkndr. Bu oksidasyon ilemine fleme ilemi denilir. Oksidasyon iin gerekli oksijen eitli ekillerde sisteme verilebilir.

Demir ve elik - R

31

Oksijen ilk olarak daha fazla miktarlarda bulunduu iin, demir ile redksiyona girer ve demir oksit (FeO) teekkl eder. Demiroksit, demir ierisinde znr ve demir refakat elementleri ile reaksiyona girer. Oksijen, demiroksitten demir refakat elementlerine geer. Demir redklenir, demir refakat elementleri oksitlenir. yle ki; 1. 2. 3. 4. 5. 2FeO+Si Fe+SiO2 curuf FeO+Mn Fe+MnO curuf FeO+C Fe+CO Baca gaz 2FeO+S 2Fe+SO2 Baca gaz, curuf 5FeO+2P 5Fe+P2O5 Banyo iinde znr.
32

Demir ve elik - R

Demir ve elik - R

33

Demir ve elik - R

34

Oksijen Konvertr

Demir ve elik - R

35

Demir ve elik - R

36

Ergitme banyosu iindeki i hareketler ne kadar iyi olursa reaksiyonlarn vuku bulmas da o kadar hzl olur. Sv ham demirdeki karbon , manganez ve silisyum gibi dier elemanlar, bazik astarl Thomas (veya asit astarl Bessemer) konvertrnn dibinden flenen havann oluturduu FeO yardmyla oksitlenerek, byk lde gaz veya curuf haline geerler (takriben 15 dak.). Eriyikte kalan bir miktar FeOin ksmen giderilebilmesi iin Mn ilave edilir (dezoksidasyon).

Demir ve elik - R

37

Dkm srasnda ergimi ktle iinde kalan FeO karbon tarafndan deokside edilir, bu srada oluan CO gaz katlama tamamlanncaya kadar ksmen kabarcklar halinde yzeye kmaya devam eder, ksmen de ktle iinde kalr. Kaynama eklindeki grnt sebebi ile elde edilen bu elie kaynar dklm ve sakinletirilmemi elik denir. Bu elik K simgesi ile belirtilir ve bal olarak kalitesi dktr.

Demir ve elik - R

38

Bu durumu nlemek iin, oksijene ilgileri karbonunkinden daha fazla olan Al ve Si (%0,15) gibi katklar dorudan FeO i deokside eder ve gaz kabarcklarnn olumas nlenir, dolaysyla kaynama grlmez. Bu eliklere sakinlemi elik denir ve S simgesi ile belirtilir. Eer bu ilem zenli yaplr ve tam sakinleme salanrsa SS simgesi kullanlr. Sakinlemi elikler mekanik zellikler ve kaynak kabiliyeti ynnden stn nitelikli saylrlar.
Demir ve elik - R

39

Thomas elikleri, ilerinde fazla miktarda yabanc eleman ve flenen havadan gelen azot bulunduu iin nemsiz ilerde kullanlan ucuz ktle elikleridir. Konvertre hava yerine saf oksijen verilerek eliin kalitesi ykseltilebilir (oksijen konvertr elikleri). Siemens Martin yntemiyle elde edilen elikte kalan yabanc eleman miktar Thomas uslnknden daha azdr. Eer P ve S miktarlarnn her biri <%0,050 ise kalite elikleri; <%0,035 ise asal eliklerdir. Asal elikler daima sakinletirilmi olarak elde edilirler.
40

Demir ve elik - R

zellikle

yabanc

elemanlarn

azl

ve

kimyasal

bileimlerinin kesinlii ynnden ok yksek kaliteli olmalar istenilen alaml elikler, elektrik ark veya endksiyon retilirler. ocaklarnda (gerekirse vakum altnda)

Demir ve elik - R

41

Dkme Demir retimi


Dkme demirler alak scaklkta ergirler, maliyetleri dktr, dkme elverilidirler, anma dayanmlar yksek olup basma dayanmlar stndr. Bu zellikleri sebebiyle geni kullanm alanna sahiptirler. Makine gvdeleri, motor bloklar, pistonlar, silindir gmlekleri, fren tamburlar, kampanalar, radyatrler, kalorifer kazanlar, byk apl su borular, ...

Demir ve elik - R

42

Yksek frndan alnd gibi kullanlamayan ham demiri dkme elverili hale getirmek iin kupol frnlarnda karbonunu yakmak ve karbon orann %1,7 35 arasna - , indirmek, hurda malzeme ve katk elemanlarla dkm yapmaya elverili bir rn haline getirmek gerekir. Kupol frnlar bir kat kok, bir kat ham demir ve bir kat da kireta konularak alttan gnderilen souk hava ile altrlr. Gerektii zaman hurda malzeme ve katk elemanlar da ilave edilebilir.

Demir ve elik - R

43

Kupol frnlar bir kat kok, bir kat ham demir ve bir kat da kireta konularak alttan gnderilen souk hava ile altrlr. Gerektii zaman hurda malzeme ve katk elemanlar da ilave edilebilir. Kireta ham demirdeki yabanc maddelerle birleerek curuf tekil eder. Alt haznede ergiyik zerinde toplanan curuf zaman zaman curuf alma kanalndan alnr
Demir ve elik - R

44

BLM SONU

Demir ve elik - R

45

You might also like