Zavr ni ispit iz sociologije ~ Skripta:) 1.

SOCIOLO KA TEORIJA (NASTANAK I DEFINISANJE) Socijalni teoreti ari spekuli u i razvijaju teorije, a njihove teorije se bave dru tvenom realno u i dru tvenim odnosima. Postoje mnoge razlike izme u svakodnevnog teoretisanja ionog kojim se bave dru tveni teoreti ari. a) Socijalni teoreti ari obi no teoreti u na jedan disciplinovaniji i samosvjesniji na in od obi nih ljudi. b) Socijalni teoreti ari obi no teoreti u oslanjaju i se na radove teoreti ara koji su radili i stvarali prije njih. c) Socijalni teoreti ari obi no upotrebljavaju baze podataka koje su sakupili oni sami ili neko drugi. Te baze podataka govore nam o dru tvenoj realnosti ili o odnosima kojima ho emo da se bavimo. d) Socijalni teoreti ari objavljuju svoje teorije. One mogu da se analiziraju, da postanu predmet javne rasprave, da se upotrebljavaju kao osnova emprijiskog istra ivanja koje e kasnije koristiti neki drugi teoreti ari i sli no. e) Socijalni teoreti ari ne razmi ljaju o odnosima svojih roditelja, svom omiljenom timu ili nekom pojedina no dru tvu ili naciji kao o pojedina nim slu ajevima. Teoreti ari razmi ljaju o irokom spektru dru tvenih problema ba jedan obuhvatniji na in, za razliku od obi nih ljudi koji spekuli u o mnogo u im, i esto veoma li nim problemima. Socijalni teoreti ar e predmet svog razmi ljanja, ma koliko da je on li an, smjestiti u jedan iri dru tveni kontekst. Iako dru tveni teoreti ari razmi ljaju u op tim crtama, to ne zna i da su pitanja kojima se oni bave isklju ivo od akademskog interesa. Ta pitanja su odabrana upravo zbog toga to su teoreti ari za njih zainteresovani li no. Najbolje sociolo ke teorije proisti u upravo iz dubokih li nih interesa teoreti ara. To otvara jednu dilemu ako najbolja teorija proizilazi iz li nog interesa, ho e li to iskriviti teoriju, da li e teorija, usljed uticaja li nog iskustva, biti pristrasna? Teoreti ari moraju poku ati da li nu perspektivu i predrasude dr e po strani i ne dozvole im da uti u na teoriju. Predrasude predstavljaju sveprisutnu opasnost koje teoreti ari, kao i oni koji njihove teorije itaju, moraju biti svjesni kada poku avaju da razmi ljaju teorijski. To to imamo jaka osje anja prema nekom problemu predstavlja sna an motiv za stvaranje teorije. Sociolozi koji imaju sna na osje anjao svojoj porodici, ili bilo kojoj drugoj temi u sociologiji, vjerovatno e predano raditi na toj temi i osje ati unutra nju potrebu i energiju da pru e teorijski uvide u taj problem. Dokle god se pristrasnost dr i po strani, jaka li na osje anja mogu pozitivno uticati na sociolo ku teoriju. Primjer Karla Marksa i njegovog pionirskog rada o kapitalizmu, koja je motivisana njegovim jakim osje anjima o kapitalizmu i te koj poziciji radnika u njemu. Svaki aspekt dru tva, od najuzvi enijeg, do najprizemnijeg, mo e biti predmet dru tvene teorije. Socijalni teoreti ari se moraju fokusirati na ona pona anja koja se smatraju va nim i interesantnim. Georg Ziml dr tvo je sastavljeno od beskrajnog niza drz tvenh osnosa. Svaki dru tveni odnos, po tom gledi tu, predstavlja dio dru tvenog odnosa, a svaki od tih odnosa je povezan s drugim

dru tvenim odnosima. Otuda, svaki dati in ili odnos mo e predstavljati na in pomo u kojeg se mo e ste i uvid u to kako funkcioni e celine dru tva. *definisanje : skup me usobno povezanih ideja koje omogu uju sistematizaciju znanja o dru tvu, obje njenje tog dru tva, i predvi anje njegove budu nosti. Kriterijumi za odabir sociolo ke teorije a. Test vremena b. irok obim primjene c. Bave se va nim dru tvenim pitanjima d. Prihva ene su kao va ne od strane drugih teoreti ara. 2. MULTIKULTURALNA SOCIJALNA TEORIJA Uspon multikulturalne socijalne teorije nagovje ten je pojavom savremene feministi ke sociologije 1970-ih goina. Feministkinje su se alile da je sociolo ka teorija dugo vremena bila zatvorena za enski pogled na svijet. U narednim godinama, mnoge manjinske grupe ponavljale su ove pritu be feminstkinja. Afroamerikanke i Latinoamerikanke su po ele da prigovaraju kako je pravo da se bave feministi kim teorijama razervisano samo za bele ene koje pripadaju srednjoj klasi. One su zahtjevale pravo da se feminizmom bave i pripadnici ddrugih kulturnih manjina i grupa. Dobar primjer sve ve e diverzifikacije sociolo ke teorije je i uspon queer sociolo ke teorije. Danas je op te poznato da klasi na sociolo ka teorija dugo vremena nije imala ta da ka e o seksualnosti uop te, i homoseksualnosti posebno. 1970 Mi el Fuko mo , znanje, seksualnost. Sve ve i broj studija o seksualnosti, i homoseksualnosti. Fuko: homoseksualnost mo e da podrazumijeva subjektivnost i identitet koji postoji uporedo sa heteroseksualnim sopstvom i identitetom. Stivem Sidman svi identiteti su multiplikovani, sastavljeni iz vi e djelova. Svako od nas u svakom trenutku predstvalja skup itavog niza identiteta: seksualna orijentacija, rasa, klasa, nacionalnost, rod i starosno doba. Drugi primjeri : afrocentri ka teorija, domoroda ka ameri ka teorija, teorija maskuliniteta. Najva nije karakteristike multikulturalne teorije: 1. Ona odbacuje univerzalisti ke teorije koje imaju tendenciju da podr e one koji su na vlasti; umjesto toga ona poku ava da osna i one koji nemaju mo 2. Ona je uklju uju a i artikuli e stanovi ta obespravljenih grupa. 3. Multikulturalni teorieti ari nijesu vrijednosno neutralni, oni teoreti u u ime onih koji nemaju mo i posao, ali ele da promijene dru tvene strukture, kulturu i budu nost pojedinaca. 4. Poku avaju da dru tvenu zajednu u ine raznovrsnijom i otvorenijom 5. Odbijaju da povuku jasnu liniju izme u teorije i drugih oblika narativa 6. Ima kriti ku o tricu; kritikuje kako sebe tako i sve ruge teorije, kao i dru tvo 7. Multikulturalni teoreti ari prihvataju gledi te po kojima je njihov rad ograni en i uslovljen posebnim dru tvenim, istorijskim i kulturnim kontekstom u kojem oni ive

Multikulturalna teorija predtsvalja rad atipi nih teoreti ara, koji se usredsre uju na zanemarene i ignorisane teme. 3. NASTANAK SOCIOLO KE TEORIJE, JEDNO REALISTI NIJE GLEDI TE. Poku aj stvaranja realisti nije slike o sociolo koj teoriji, kritikovanje nekih teoreti ara koji pi u an nedisciplinovan na in, ne prou avanju uvijek i sa dovoljnom pa njom rad prethodnika, nisu uvijek pa jivi i spremni da sakupljaju relevantne podatke, da ponekad objave teorije a da ih niko ne pregleda, te da dopu taju li nim iskustvima i predrasudama da uti u na teorijske uvide. Koja e teorija postati va na a koja ne zavisi od politi kog procesa & odnosa politi kih snaga u dru tvu: 1. Teoreti ari koji su u ili zanat sa priznatim sociolozima, ljudima koji su zauzimali vode e pozicije unutar sociologije, kao discipline, najvjerovatnije e postati va niji i imati vi e uticaja u sociologiji od onih koji nisu bili te sre e da imaju tako mo ne mentore. 2. Da bi neka teorija postala dominantna, va no je da li ona odra ava dominantnu politi ku orijentaciju u dru tvu u kome nastaje. Ako je teorija proizvod dominatne politi ke struje, ona e prije postati dio sociolo kog kanona od onih teorija koje su nastale unutar manje uticajnih politi kih orijantacija. 3. Teorije koje su vodile do istih, empirijski provjerljivih hipoteza prije e biti usvojene. 4. Teorije koje proizvode dominantnei uticajne dru tvene grupe, recimo bijeli mu karci, prije e postati dio sociolo kog kanona, od onih koje stvaraju teoreti ari koji pripadaju manjinama. Radovi crnih teoreti ara su dugo u SAD smatrani manje va nim i imali manje anse da postanu dio kanona, ili, recimo, radovi teoreti arki, ikanosa, ili homoseksualaca dijelile su istu sudbinu. U posljednjih nekoliko godina teoreti ari su postali svjesni rascjepa izme u realnog i idealnog. Veliki broj teorijskih perspektiva, kojima je pristup u sredi te sociolo ke teorije bio zabranjen, u posljednjih nekoliko godina zadobio jecentralno mjesto u sociologiji. Tako su marksisti ke i neomarksisti ke teorije postale dio op te sociolo ke teorije, kao feminsti ke teorije. Savremena sociolo ka teorija je karakteristi na po svojoj raznolikosti. 4. SOCIOLO KA IMAGINACIJA PO K.R. MILSU. Sociolo ka imaginacija zahtijeva od nas da se udaljimo od ubi ajenih postupaka u na em sopstvenom svakodnevnom ivotu, kako bismo ih sagledali iz jednog novog ugla. Sociolog je neko ko je u stanju da se oslobodi neposrednog uticaja naju ih okolnosti, i da posmatra stvari u jednom irem dru tvenom kontekstu. Bavljenje sociologijom, zavisi od sociolo ke imaginacije. Primjer: in ispijanja kafe (simboli ka vrijednost, kafa je droga, pojedinac koji pije olju kafe je dio dru tvenih i ekonomskih odnosa koji zahvataju itav svijet, in ispijanja kafe pretpostavlja postojanje itavog procesa ranijeg dru tvenog i ekonomskog razvoja, odluka potro a a o tome koju e vrstu kafe piti i gdje e je kupiti postala je izbor ivotnog stila)

5. KONCEPT DRU TVENE STRUKTURE U SOCIOLOGIJI Iako na sve nas uti u dru tveni konteksti u kojima se nalazimo, niko nije njima naprosto odre en u svom pona anju. Mi imamo i mi stvaramo na u individualnost. Upravo je i predmet sociologije da istra uje vezu izme u toga to dru tvo ini od nas, i ta mi inimo sami sa sobom. Na a djelanja daju strukturu, odnosno oblik dru tvenom svijetu oko nas, ali istovremeno i taj dru tveni svijet strukturi e na a djelanja. Koncept dru tvene strukture je zna ajan koncept u sociologiji. On se odnosi na injenicu da dru tvene kontekste na eg ivota ne ine samo nasumi ni izbori doga aja, ve se ti isti doga aji ispoljavaju kroz strukture ili obrasce. Postoje pravilnosti u na inima na koje se pona amo, i u odnosima koje imamo sa drugim ljudima. Dru tvena struktura nije isto to i fizi ka struktura jer se ljudska dru tva stalno nalaze u procesu strukturiranja. 6. KLASI NA SOCIOLO KA TEORIJA OGISTA KONTA

: : : : ( ,

17.

1798. ( ) 1857. ( 1798 ) 5. . . 1857), , ,

5.

. Auguste Comte; 19. , , .

. , 1816, . . .

. .

. 1817. 1824.

, , . . . , 1842. 1826. ,

. .

1822. , . ,

. y y 1830. 1842. 1851.

1854.

Ordem e Progresso ( ) : L'amour pour principe et l'ordre pour base; le progrs pour but ( ; ). ,

, : y y y . 19. , . . , . . . . . , ) ). , . ( , ( 1789. ,

, . : . . . . , . . , ( ). y ; y y y ( ; . , . , , , ); , , , , ) , . ( : , , .

. .

+ knjiga: 7.strana

7. KLASI NA SOCIOLO KA TEORIJA: EMIL DIRKEM

( . 19. , , , , ( : . , ). . , , . 20. ( . ) , , . mile Durkheim; , 15. 1858. , 15. 1917)

, , , , , ). . . , , , . : y y y ; , . , : y y y , , . , . : y ; , ; , , . ( ,

, . ,

, ,

( . , . , , , , . ,

),

; .

. : y y , , . ;

. . ( ), , ( , ), . . . , .

. , .

, . . : y y ( ( ) ) . , , ( ( , . , , , . . , . , , , , . , ) , , , , , ). , , . , ;

, .

, . , ) . . , . . . , . , , . , , , ( ,

. . , . , , ,

. , . , , , . . , , . , , ,

. : y , ( . y . y , . y . , . , , , , ) , , .

(7,8,9 i 10 pitanje)

11. 12. 13 KLASI NA SOCIOLO KA TEORIJA : KARL MARKS ( . Karl Heinrich Marx; 1818 . 1883) , . . , , , . + skripta! 14. MARKSOVA TEORIJA KLASE Ve ina Marksovih radova odnosi se na stratifikaciju, i prije svega, na dru tvenu klasu, ali je za udo, on propustio da pru i sistemati nu analizu pojma klase. Rukopis na kojem je radio pred svoju smrt (kasnije objavljen kao dio Kapitala ) prekida se ba na mjestu gdje on postavlja pitanje ta ini klasu? . Marksov pojam klase se toga mora rekonstruisati na osnovu njihovog cjelokupnog djela. S obzirom na to da tekstovi u kojima raspravlja o klasi nijesu uvijek i do kraja konzistentni, teoreti ari se spore oko toga ta je marks stvarno mislio. Glavne teze njegovih gledi ta su prili no jasne. Klasa je, po Marksu, grupa ljudi koja ima istovjetan odnos prema sredstvima za proizvodnju, tj.prema sredstvima pomo u kojih zara uju za ivot. Prije razvoja moderne industrije sredtsva za proizvodnju obuhvatala su uglavnom zemlju i oru a za njenu obradu i uzgoj stoke. U predinsustrijskim dru tvima, dakle, 2 glavne klase inili su: zemljoposednici (aristokratija, plemstvo, i robovlasnici), i oni koji su aktivno u estvovali u obradi zemlje (kmetovi, robovi i slobodno selja tvo). U modernim industrijskim dru tvima, fabrike, poslovni prostor, ma ine i bogatstvo ili kapital za njihovu potreban za njihovu kupovinu, postaju va niji. Dvije glavne klase ine oni koji posjeduju ova nova sredstva za proizvodnju industrijalci ili KAPITALISTI i oni koji zara uju za ivot prodaju i onim pvim svoju radnu snagu radni ka klasa, ili ako upotrijebimo pomalo arhai an rje nik kojim se Marks ranije slu io PROLETARIJAT. Prema Marksu, odnos me u klasama je eksploatatorskog karaktera. U feudalnim dru tvima EKSPLOATACIJA se esto javljala u oblicima direktnog prenosa proizvoda iz ruku selja tva u ruke aristokratije. Kmetovi su bili prinu eni da predaju dio svojih proitzvoda svojim gospodarima, aristokratama, ili su morali svakog mjeseca da provedu odre eni broj dan arade i na poljima feudalnih gospodara, kako bi proizveli usjeve koje su tro ili gospodari. U modernim, kapitalisti kim, dru tvima izvor ekploatacije je manje o igledan, pa je marks ulo io dosta truda da objasni njegovu prirodu. U toku radnog dana, rezonovao je Marks, radnici proizvedu vi e nego to je poslodavcima stvarno potrebno da isplate tro kove njihovog unajmljivanja, taj VI AK VRIJEDNOSTI predtsvalja izvor profita koji kapitalisti moraju da koriste za sopstvene potrebe. Marks je bio pogo en nejednakostima koje ra a kapitalisti ki sistem. Marks je koristio termin PAUPERIZACIJA da opi e proces u kojem radni ka klasa postaje sve siroma nije u odnosu na klasu kapitalista. ak i kada radnici postaju sve imu niji, jaz koji se stvara izme u njih i kapitalista sve je ve i. Marks primje uje da razvoj modernih fabrika i mehanizacija proizvodnje dovodi do toga da rad ( ), , , . ,

esto postaje monoton i u velikoj mjeri ugnjetava ki, kao, recimo, u slu aju obi nog fabri kog radnika iji se posao sastoji iz rutinskih zadataka koje obavlja iz dana u dan u sitom okru enju. 15, 16, 17 MAKS VEBER; KLASI NA SIOCOLO KA TEORIJA.
Maks Veber (nem. Maximilian Carl Emil Weber; Erfurt, 21. april 1864 Minhen, 14. jun 1920) je bio nema ki pravnik, ekonomista, istori ar, sociolog i politi ar, koji je zna ajno uticao na socijalnu teoriju i istra ivanja, a posebno na sociologiju kao zasebnu disciplinu. [1] Njegova najve a dela se bave racionalizacijom i [2] birokratizacijom u vreme ekspanzije kapitalizma i irenja modernosti. Veber je, zajedno sa svojim kolegom Georgom Zimelom, jedna od klju nih figura zaslu nih za uspostavljanje metodolo kog antipozitivizma, koji sociologiju posmatra kao neempiricisti ko polje istra ivanja u kojem dru tveno delanje treba prou avati interpretativnim metodama zasnovanim na razumevanju zna enja i svrhe koju pojedinac pridaje svom delanju. Maksa Vebera obi no navode, zajedno sa Emilom Dirkemom i Karlom Marksom, kao jednog od tri glavna [3] utemeljiva a moderne dru tvene nauke i opisuju ga kao najzna ajnijeg klasi nog mislioca u dru tvenim [4][5] naukama. Smatraju ga jo i utemeljiva em teorije birokratske organizacije, koja predstavlja prete u savremenih teorija dru tvene organizacije. Protestantska etika Veber je najpoznatiji po tezi iz ekonomske sociologije koju je obrazlo io u svojoj knjizi Protestantska etika i duh kapitalizma. U toj studiji Veber tvrdi da je asketski protestantizam, posebno na Zapadu, bio jedan od glavnih izbornih afiniteta povezanih sa usponom kapitalizma, birokratijom i racionalno-pravnom dr avom-nacijom. Iznose i argumente protiv Marksove prenagla ene materijalisti ke interpretacije razvoja kapitalizma, on je [6] naprotiv nagla avao kulturne uticaje koji su ukorenjeni u religiji. Protestantska etika je najranije delo koje pripada Veberovom irem poduhvatu na polju sociologije religije: nastavio je da ispituje religije Kine i Indije i drevni judaizam, sa posebnim osvrtom na o iglednu nerazvijenost kapitalizma u tim dru tvima, kao i na razli ite vidove dru tvene stratifikacije. Dr ava i vlast U drugom zna ajnijem delu, Politika kao poziv, Veber je definisao dr avu kao entitet koji ima monopol na legitimnu upotrebu nasilja . Njegova analiza birokratije u delu Privreda i dru tvo je i danas klju na za prou avanje organizacija. Veber je bio prvi koji je prepoznao da postoji nekoliko razli itih aspekta vlasti, koje je on podelio na harizmatski, tradicionalni i racionalni. Njegova analiza birokratije nagla ava da se moderne dr avne institucije zasnivaju na jednoj vrsti racionalno-pravne vlasti. Veberov doprinos razumevanju racionalizacije i sekularizacije u modernom zapadnom dru tvu (tzv. Veberova teza ) doveo je do razvoja kriti ke teorije, naro ito u radu kasnijih mislilaca kao to je Jirgen Habermas. Politi ki anga man Posle Prvog svetskog rata, Veber je bio jedan od osniva a liberalne Nema ke demokratske partije. Bezuspe no se kandidovao za poslani ki mandat u parlamentu. U estvovao je u odboru koji je sastavio ustav Vajmarske [3] republike, gde je zastupao ideju jakog predsedni tva izabranog od strane naroda.

18. VEBEROVA TEORIJA KLASE

Kao i Marks, i Veber je smatrao da dru tvo karakteri u sukobi oko mo i i resursa. Prema Veberu socijalna stratifikacija nije samo pitanje klase, kako smatra Marks, nego zavisi i od dva dodatna aspekra : STATUS i PARTIJA. Ova tri nerazdvojiva elementa stratifikacije proizvode ogroman broj razli itih pozicija u dru tvu,za razliku od dosta bipolarnog modela koji je izlo io Marks. Mada Veber prihvata Marksovo gledi te da se klasa zasniva na objektivno datim ekonomskim uslovima, on smatra da u formiranju klasa va niju ulogu igraju raznovrsni drugi ekonomski inioci, pored onih koje je uo io Marks. Prem Veberu, klasne podjele nastaju ne samo uslijed posjedovanja ili neposjedovanja kontrole nad sredstvima za proizvodnju, nego i zbog ekonomskim razlika koje nemaju nikakve

neposredne veze sa imovinom. Ti elementi naro ito obuhvataju stru no znanje, kolske i druge kvalifikacije, a to sve uti e na tip radnih mjesta koje su pojedinci u stanju da dobiju. Veber je vjerovao da pozicija pojedinca na tr i tu ima jak uticaj na njegove ukupne ivotne anse. Oni na menad erskim ili profesionalnim poslovima, na primjer, zara uju vi e i imaju povoljnije uslove za rad, nego radnici na manuelnim poslovima. Njihove kvalifikacije, poput diploma i ste enih stru nih znanja, pove avaju njihovu vrijednost na tr i tu. I na ni em nivou, visoko kvalifikovani radnici, dobijaju ve e nadnice nego polukvalifikovani, ili nekvalifikovani radnici. STATUS, prema Veberovoj teoriji, odnosi se na tazlike izme u dru tvenih grupa u pogledu po tovanja i prsti a koje im pridaju drugi. U tradicionalnim dru tvima, status se esto odre ivao na osnovu saznanja o nekoj osobi, ste enog iz vi estrukih interakcija u razli itim okru enjima tokom dugog niza godina. Ipak, kako su dru tva postajala sve vi e slo enija po svojo strukturi, bilo je nemogu e uvijek odrediti status pojedinca na ovaj na in. Umjesto toga, kako ka e Veber, status je po eo da se izra ava kroz stilove ivota ljudi. Simboli i obele ja simbola mesto stanovanja, ode a, na in govora, ili zanimanje poma u u definisanju pozicije pojedinca u o ima drugih. Ljudi istog statusa formiraju zajednicu koju karakteri e osje aj zajedni kog identiteta. Dok je marks vjerovao da razlike u statusu proisti u iz klasne podeljenosti dru tva, Veber smatra da status varira nezavisno od klasne podeljenosti. Posjedovanje bogatstva normalno donosi visok status, ali postoje i mnogi izuzeci. Izraz OTMENA SIROTINJA samo je jedan primjer. U Britaniji, ljudi iz aristokratskih porodica i dalje u ivaju veliko po tovanje u dru tvu, mada su davno izgubili svoje bogatstvo. I obratno, ranije ustoli eni bogata i na novi novac esto gledaju sa izvjesnom dozom prezira. U modernim dru tvima, isti e Veber, stvaranje partija predstavlja zna ajan aspekt MO I koji mo e da uti e na stratifikaciju nezavisno od klase i statusa. PARTIJA se defini e kao grupa pojedinaca koji zajedno rade, jer su im porijeklo, ciljevi ili interesi zajedni ki. Partija esto organizovano fukncioni e ka ispunjenju odre enog cilja koji je u interesu njenog lanstva. Veber ukazuje na me usobnu zavisnost klase, statusa i partije kao posebnih aspekata socijalne stratifikacije. 20. 21. 22 TALKOT PARSONS: FUNKCIONALIZAM Skripta. 23. 24 ROBERT MERTON: FUNKCIONALIZAM Skripta. 25. TEORIJA DRU TVENOG SUKOBA: RALF DARENDORF