AZERBAYCAN TASAVVUF TARHNDE LK SUFLER (VIII-XI.

ASIRLAR)
Mehmet RIHTIM
Do. Dr., Qafqaz niversitesi, Kafkasya Aratrmalar Enstits Bak / AZERBAYCAN mrihtim@yahoo.com

ZET Azerbaycan arazisi sufiliin en eski mekanlarndan biri olmutur. Blgenin tasavvufla tanmasnn VIII. Asr balarnda olduu tahmin edilmektedir. Tarixe ve Tasavvuf tarihine dair menbalarda birok Azerbaycanl sufilerin adna rast gelinmektedir. Bunlar iinde nemli ahsiyetlerin olmas yannda baz sufi mekteplerinin kurulduu mekan olmas da Azerbaycan tarihinde sufiliin mhm yer tuttuunu gsterir. Azerbaycan sufi tarixinde ilk sufiler olarak adlandracamz axsiyetlerin zellii onlarn tarikatlerin kurulduu XII. Asrdan nce yaam olmalardr. lk olarak VIII. Asrda Zencan ve Hemedanda grlen sufilere daha sonralar imali Azerbaycanda ve Kafkasyann dier blgelerinde rast gelinmeye balamtr. Burada eyh Mslim ve Ebu Said Ebul-Hayrn mridleri Abdullah Bakuvi ve Pir Hseyn vastas ile yaylan sufilik XI-XII asrlarda yaayan Abdlkahir Shreverdi ve Aynlkudat Hemedaniye kadar devam eder. Bu dnemde yaayan Azerbaycanl sufilerin tesirleri daha sonraki dnemlerde de devam etmi ve baz Azerbaycan tarikatlarnn kurulmasna kaynak tekil etmilerdir. Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, sufi, Baba Kuhi, Azerbaycan, irvan. FIRST SUFIS IN THE AZERBAYDJAN SUFIZM HISTORY (VIII-XI. CENTURY) SUMMARY The land of Azerbaijan has been one of the earliest locations of sufism. It is assumed that the meeting with mysticism has been in the first half of VIII. Century. In the documents of both history and the history of mysticism a number of Azerbaijani sufists are met. Not only there exists eminent personalities but also the foundation of some sufist schools indicates that sufism plays a great role in Azerbaijan. The speciality of the persons whom we call the pioneer sufists is that they have lived before XII. Century. The pioneer sufist which were met in Zancan and Hamadan firstly in VIII. Century were meet in South Azerbaijan and the other zones of Qauqas as well. The sufism here which was overspread by the disciples of eyh Mslim and Ebu Said Ebul-Hayr Abdullah Bakuvi and Pir Hseyn has continued until Abdlkahir Shreverdi and Aynlkudat Hemedani who lived in XI-XII centuries. The effect of the Azerbaijani sufist has continued in the following periods also and became basis of some Azerbaijan sects founded later . Key Words: Sufizm, sufi, Father Kuhi, Azerbaijan, Shirvan.

Giri
Azerbaycan ve etraf (Azerbaycan, irvan, Ermenistan, Dastan) 18-22/639-642 yllarnda Hz. merin hilafeti zamannda, slam ordular tarafndan fethedilmitir. Blgenin slamlama sreci byk lde Hz Alinin (656-661) hilafeti zamannda tamam102
JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

lanmtr (4, 473). slamiyet bu corafyada yaayanlarn ekseriyeti tarafndan, hibir zorlama olmakszn, din olarak kabul edilmitir. Halkn Mslman olmasna en byk etki slam dininin getirdii akli-mantki inan esaslar, sosyal adalet sistemi, temiz ve dzgn hayat anlay olmutur. Azerbaycana gelen Sahabe ve Tabiin faithHistory, law and political sciences

Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asrlar)

lerin, slam en gzel ekilde hayatlaryla temsil etmeleri ve blge insanna mfik yaklamlar da bu srete tesirli olmutur. Baz tarihi kaynaklara gre tasavvufun nemli ahsiyetlerinden biri olan ve sufilerin hususi sayg gsterdikleri Veysel Karani (26, II, 480; 48, 83; 14, 24) bu seferlerin birinde Azerbaycana gelmi ve burada vefat etmitir. Azerbaycan`da tasavvufun tohumlar daha bu ilk fetihler esnasnda ekilmitir denilebilir.

1. VIII-IX. asrlarda Azerbaycanda tasavvuf.

Azerbaycanda sufiler ilk olarak Hicri/ Miladi II/VIII asrdan itibaren grlmeye balar. Sufilerin hogrl slam anlaylar ve mtevaz hayat tarzlar, blge insannn sosyo-psikolojik yapsna da uygun geldiinden ilk devirlerden itibaren tasavvuf blgede yaylmtr. Bu corafyann hemen her yerinde yaygn bir ekilde bulunan ve halk tarafndan Pir, Evliya, h adyla anlan binlerce kabir ve makamn varl, ayrca bu blgedeki birok yerleim yerinin adnda hlar, hanegah, pir..... vd. Gibi isimlerin bulunmas tezimizi destekleyen hususlardr. Azerbaycanda hemen her kyde mevcut olan pir makamlar, ou itibari ile tarihen buralarda yaam dini ve tasavvufi ahsiyetlerin kabir ve makamlardr. Asrlarn tahribatna, zellikle de yakn gemiteki siyasi-ideolojik basklara ve imha abalarna ramen bu yerler ve isimler halkn hafzasndan silinememitir. Azerbaycanda yaayan ilk sufilerin kimler olduunu tespit etmek ve tasavvuf hareketlerinin tam olarak ne zaman ve nasl baladn ortaya karmak olduka g bir itir. Konunun yeni aratrlyor olmas, kaynak yetersizlii ve bununla birlikte bahsettiimiz yerler hakknda sahih ifahi bilgilerin kalmamas byk problem oluturmaktadr. Buna ramen bir ksm kitabi bilgilerden ve kitabe bilgilerinden yola karak tespitlerde bulunmak mmkndr.
Number 29, 2010

Azerbaycann Kuzey kesimlerinde ve Kafkaslarda slam dininin yaylmasnda rol alan ilk mridlerden birisinin, Ebu Mslim adl bir ahsiyet olduu sylenmektedir. Ebu mslim hakkndaki rivayetler muhteliftir. Onun ilk slam ordusu ile blgeye geldii veya Hicri II-III. asrda slam dinini yaymak iin buraya gelen eyh Yusuf adl bir mridin olu olduu hakknda bilgiler vardr. Horasanl mehur Ebu Mslimin bu ahs olduuna dair sylentiler de mevcuttur. Ancak rivayetler bu zatn Gazi Kumuktan hareketle Avar blgesinde gelmi olduunu, bu blgede slamiyeti yaymak iin altn, daha sonra eenlerin memleketine giderek orada ehit edildiini sylemektedir. eyhin trbesinin halen burada, Honzakta olduu sylenmektedir (4, 28). Ebu Mslim salnda kendisi iin hazrlattna inanlan mezar ta Gazi Kumuktaki byk camidedir. Bu ta Gazi Kumukta brakmasn burada gmlmek istediine delil sayan Gazi Kumuklular bu zatn baka yerde defnedilmi olmasn yersiz bulurlar. Azerbaycann Dastan snrnda yer alan kyde VII-VIII. asrlarda ina edildii sylenen mescitler eyh Ebu Mslimin adn tar. Bu kyler; Hnalk, Krz ve Ceyk kyleridir. Hnalk kyndeki yedi mescidden Ebu Mslim Mescidi hari dier alt mescidin iinde trbe kabirler vardr. Bu mescitlerin her birinin adnn banda eyh ifadesi bulunmaktadr. slam dnyasnda oka var olan eyh kabri ile birleik tekke-mescitleri andran bu mimari tarz, buralarn ayn zamanda birer tekke olduu intiban vermektedir. Blge halk tarafndan eyh olarak vasflandrlan, hayat ve ahsiyeti hakknda fazla bilgi bulunmayan Ebu Mslimin, Kafkaslarda slam dinini ilk olarak yaymaya alan ve bunda da muvaffak olan bir alperen olduu anlalmaktadr. bnl-Cevzinin Mekkede Yaayan Tebe-i Tabiinden abid kimseler arasnda zikrettii
103

Mehmet Rhtm

Ebul-Kasm Sad ibn-i Ali ibn Muhammed ez-Zencani, blgenin ilk zahid ahsiyetlerindendir. O ok seyahatler etmi, bu esnada karlat birok eyhle sohbet etmitir. Nihayet Mekkeye gelerek burada ikamet etmitir. Birok kerametleri grlen eyh, Mekkede Hareme gelince halkn tavaf brakp ona yneldiklerini bu yzden tavafn boald hatta onun elini penlerin Hacer-i Evsedi penlerden daha ok olduu sylenmitir. Hicri 170 veya 171 ylnda vefat etmi (27, 514). Yine bnl-Cevzinin Kufede yaayan iki Hemedanl Tabiin hakknda bilgi verir. Bunlar: Mesruk ibn-i Ecda ibn-i Malik Ebu Aie el-Hemedani ile Mrre ibn-i erahil elHemedanidir (27, 681-686). Deveci ilinin snrlar ierisinde Ugah kynde kabri bulunan Ebu Bekir aminin makam, halk arasnda Baba Sultan piri diye bilinmektetir. Kabri zerine Ferruhzad ibn-i Ahstan tarafndan 599/1197-98 de yaptrlm bir trbe vardr (45, 21). Bu eyhin hicri II-III. asrlarda yaad tahmin edilmektedir.

IV/X. asr sufilerinden Ebu Hseyin Bndar ibn-i Hseyin irazi Maneviyat byk, etkileyici bir kiilie sahip, gzel konuan, hatip, lim ve edip bir ahsiyet imi. Ebu Abdullah Hafif e-irazinin stad olup onunla nemli meseleleri birlikte mzakere ettikleri, iblinin de ona sayg gsterdii nakledilir. 353/964 tarihinde irazdan 60 fersah uzakta Arganda vefat etmitir (53, 429; 38,158; 18, 467; 28, 384; 7, 286). Yine bu asrda yaam Azerbaycanl sufi, Urumiyeli Ebu Bekir ibn-i Hseyin Yezdinyar birok ilimde bilgi sahibi olup, kendine has melmet tarz bir tasaavvuf analy varm. Devrindeki birok sufiyi tenkit etmi, kendisi de birok sufi tarafndan tenkit edilmi (53, 392; 38, 158; 7, 246). mam arani, onun hay hakkndaki grlerini uzunca nakletmitir. Camii de onun hakknda hsn- zan ile zahirde telbis sahibi, batnda hakikat ehli demitir (7, 246). 334/945 de vefat etmitir (38, 159). Bu devirde yaayan eyhlerden Urumiyeli bir baka sufi, eyh Ebl-Hasan (vef.371/ 981)dr. Bu zat, zamannn byk eyhlerinden olup, eyh Ebu Abdullah ibn-i Hafifin (vef.371/981) ve eyh Abdullah Rudbarinin (vef.369/979) muasrdr. Urumiyede hayat srm ve orada vefat etmitir (7, 295). Ayn asrda hayat hakknda malumat sahibi olamadmz Ebu Hasan isminde irvanl bir sufi de yaamtr (37, 286). Ebu Abdullah Cavpare sufi-i Hemedani bu devir meayihin ileri gelenlerinden olup zhd iinde yaamtr. Bir gn emir ona oka altn gndermi, bunlar askere aittir diyerek iade etmitir (18, 258; 7, 186). Ebherli Ebu Bekir Tahir de mehur sufi iblinin akran olup Yusuf ibn-i Hseyin Razi ve Muzaffer Kirmanah ile beraberlikleri olmutur. 330/941 de vefat etmitir (7, 248). imali Azerbaycan'n Kusar blgesinden Rkk kynden olduu nisbesinden anlalan brahim ibn-i Ahmed ibn-i Muvelled
History, law and political sciences

2. X-XI. Asrlarda Azerbaycanda Tasavvuf ve Bu Devirde Yaayan Sufiler

Sufi tezkirelerine dair kitaplarda IV-V/XXI. asrlarda Azerbaycanda yaam sufiler hakknda birksm bilgiler vardr. Tasavvuf tarihileri tarafndan tasavvufi dnemin balar olarak isimlendirilen bu devirde Hemedanda yaad bilinen ilk sufiler, Kehmes ibn-i el Hseyin el Hemedani ve Zeyyad el-Kebir el Hemedanidir. Hicri III. Asrda Hemedanda yaayan bu sufiler Cneyd-i Badadi (297/909) ile grmlerdir (7, 148/151.1). Hicri drdnc asrda yaayan ve tasavvufa dair eser yazanlarn ilklerinden olan Kelabazi (vef.380/990) etTaarrufta: Ebu Bekir ibn-i Tahir Ebheri, Kehmes ibn-i Ali Hemedani ve Hasan ibn-i Ali Yazdinyar byk sufiler arasnda zikreder (32, 59).
104 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asrlar)

es-Sufi er-Rkki bu devir sufilerinden olup Camii, onun drdnc tabakadan olduunu kaydeder. Abdullah Kusar ile sohbet etmitir. 342/953 de vefat etmitir (7, 277). Abdullah Kusar Sehl Tsteri ile grp sohbet etmi, bn-i Hafif onun Sehl Tsteri ile karlamalarnda yaad kerameti nakletmitir (7, 307). Bu devirde yetien Erdebilli sufilerden biri, Ebu Zra diye bilinen Abdlvehhab ibn-i Muhammed Eyyubdur. lim ve zahid olup uzun mr srmtr. Birok seyahatlerde bulunmu, bunlarn birinde eyh Ebu Abdullah Hafif ile de yol arkadal yapmtr. mrnn sonunda sufiler aleyhinde szler sylediine gre melmet ehli olmaldr. Hicri 415/1024 de vefat etmitir (10, 466). Hicri IV. Asrda vefat eden Azerbaycanl dier sufi Berdeli Ebu Abbas diye tannan, Ahmed ibn-i Muhammed ibn-i Ali ibn-i Harun el-Berdei es-Sufidir. Ebu Bekr Tahir Ebherinin eyhidir (18, 301). Cami, Nefahatta ve Herevi Tabakatta onun bakalarndan naklettii tasavvufa dair birka szne yer vermitir (7, 209; 18, 302). Ebu Sad el-Malini onu Muhaddis sufiler arasnda saym ve rivayet ettii yedi hadisi eserine almtr (13, 131). slam dnyasnda IV-V/X-XI asrlarda yaayan sufilerin en mehurlarndan biri Ebu Said Ebul-Hayr(: 440/1049)dr. Ebu Saidin Azerbaycan tasavvuf tarihinde byk yeri vardr. O bu blgeden birok sufi yetitirmi ve onun neslinden gelen bir ksm sufiler de buralarda yaamlardr. Ebu Said Ebul Hayr irvanda ilk defa bir tekke kurarak faaliyet gsteren halifesi Ebu Nasr- irvanidir (62, 221). Ebu Saidin merep ve mesleinin irvana oradan da Azerbaycana intikali bu eyh vastas ile olmutur. Ebu Said Ebul Hayrn yine bu asrlarda yaam irvaniyi Kebir ve irvaniyi Sair (7, 288; 37, 267/268) lakabl iki karde mNumber 29, 2010

ridi vardr. Bu iki byk sufi Azerbaycan menbalarnda Baba Kuhi-i irazi diye bilinen Ebu Abdullah Muhammed ibn-i Abdullah Bak (bn-i Bakuye) (v.442/1050) ve onun kardei Hseyin irvani (v.464/ 1072) dir. bni Bakuye, birok yerde bulunduktan sonra 90 yan akn iraza gelerek, 105 yanda vefatna kadar burada bir dada inzivaya ekildii iin Baba Kuhi diye mehur olmutur. Genliinde bn-i Hafif e-iraziye mrid olan Bakuye, 354/964 de iraza gelen air Mtenebbi ile de tanmtr (55, 347). Seyahatleri esnasnda Niaburda Ebu Said Ebul-Hayr ve mam Kueyri ile grm, sohbetlerine itirak etmitir. Nihavende giderek bir mddet yh Ebu Abbs Nivendi ile sohbet etmitir. Bu eyh onun faziletini tasdik edip vmtr (3, 138). Badatta Hallac- Mansur ile de grt sylenir (2, 296). Onun hakknda Bidayet Halil-Hallac ve Nihayetuhu adnda bir de eser yazmtr. z memleketi irvana gelerek amah ve etrafnda da bir mddet kald sylenmektedir (40, 15). irvanda kudsiyet atfedilen Babadan adnn Babakuhi ile alakal olmas da muhtemeldir. Onun irvanda bulunduu yllarda burada bir mddet halvete ekilmi olmas mmkndr. Camii, onun engin bir ilminin olduunu syler (10, 468). Sadi irazi Bostannda onu Baba Kuhi diye bir misal ile zikretmitir (56, 231). lkenin bir k eyhleri ve byk limler onun sohbetine yetimitir. Baba Kuhinin Farsa divan olduu da ileri srlr. Ancak bu divanda yer alan iirlerin ounun hatta hibirinin ona ait olmad da sylenir. (55, 347). Zakir Memmedov bu eserin Babakuhiye deil, Ali iraziye aid olduunu syler.(41, 34) Baba Kuhi 442/ 1050 de irazda vefat etti. Onun bahsedilen eserlerinden baka Hikayetus-Sufiye ve Ahbarul-Arifin ve Ahbarul-Gafilin adl eserleri de vardr (43, 60). Muhaddis
105

Mehmet Rhtm

yn de olan bn-i Bakuye, bn-i Hafifden hadis rivayet etmitir. Ondan da Kueyri ve oullar Ebu Said, Ebu Sad, ebu Mansur, Ebu Bekr Ahmed ibn-i el-Hseyin elBeyhaki ve bakalar rivayette bulunmulardr (52, 492). Tasavvufi devirde Azerbaycanda tesis edilen tekkelerden biri, belki de en grkemlisi Baknn 127 kilometre batsnda Pirsaad mevkiinde bulunan Pir Hseyin hankahdr. Ksmen harabe halde gnmze kadar gelen ribat karakterli bu byk tekke, bu devirde tasavvufun Azerbaycandaki faaliyet alannn genilii ve yaygnl hakknda fikir verdii gibi, eyh Hseyinin sahip olduu nfuzu da gstermektedir (45, 7-9). Ebu Said Abdal Bakuvi de bu devir sufilerindendir. Hayatnn sonlarnda Bakde yaad ve yine burada vefat ettii bir ksm kaynak ve belgelerde gemektedir (3, 244-245). Bu sufinin Bak yaknndaki tekke ve kabri Halife Dam diye bilinen, imdiki Teze Pir mescidinin bulunduu yerdedir. Yksul lmsn ramen sn derece eli k bir dervi olan Bakuvi, burada kazd bir kuyudan kan nefti satar ve ondan elde ettii az miktarda gelir ile dervilerin ve misafirlerin ihtiyacn karlarm. Bir gn sultn bury gelince, dervi deti zere n ikramda bulunur. Sultn da n bahi vrmek ister ancak dervi kabul etmez ve rzkm temin ediyorum, fazlasna itiycm yktur. der. nun szleri ve hali sultn h gelir. Dervile sohbetten sonra yanndan ayrlrken beni unutma der. Ebu Said bundan sonra er yl sultana hediye gndermi, sultn d ediyeleri hizmetkrna vererek nlr stmasn ve elde ettii para ile kefen almas iin saklamasn istemi. Sultnlarn fermn mucibince Baku yaknlarndaki ibni nfti ve ekinleri nun trbesinin masrf iin vakfedilmi (3, 245). Moskovada Dorn fondunda bulunan, Osmanl Sultan III. Murad tarafndan verilen Ebu Saidin Bakudeki kabri ve vakflar ile
106 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

alakal fermanlar, bu ahsn Mehur sufi, Ebu Said Ebul-Hayr olduu ve kabrinin burada olduu zannn uyandrmaktadr (43, 21-27). Ancak Ebu Said Ebul Hayrn 440/1049 da Horasanda, kendi ky Melhemde vefat ettii ve kabrinin de burada olduu bilinmektedir (62, 220-222). Muhtemelen isim benzerlii bu karkla sebep olmutur. Ebul-Hayrn neslinden veya mritlerinden Azerbaycana gelenler de bu isimle tannm olmaldr. Nitekim Nahcuvann Ordubad ehrinde 1357 de vefat eden, Ebu Said Ebul-Hayr ile ayn isimde olan, onun yedinci nesil torununa ait bir kabir bulunmaktadr (45, 28-30). Bu kabrin varl Ebu Said neslinden gelen baz ahslarn bu corafyada yaadn gstermektedir. Bu devirde Azerbaycanl mehur sufiler arasnda kadnlar da olmutur. Bunlardan adn bildiimiz Camiinin Nefehatta zikrettii Berdeli Fatmadr. Erdebilde yaayan Fatmann athiyeler syleyen arife bir hanm olduu sylenmektedir (7, 851). Azerbaycann Shreverd beldesi birok deerli sufi ve mtefekkir karm bereketli bir yerdir. Buradan kan sufilerin ilki Ebu Abbas Ahmed Shreverdi, bu devir sufilerinden olup, irvani(?) diye tannan bir sufi ile birlikte Mekkeye gidip orada yaam ve yine orada vefat etmitir. Onun irvani ve baka sufiler ile birlikte sema yaptna dair hikaye nakledilir (7, 209; 18, 304-305). bni Bakuyenin muasrlarndan Ahi Ferec Zencani, Ebu Abbas Nihavendinin mrididir. Zencanda yaam ve 457/1065de orada vefat etmitir. Abdurrahman Cami, onun garib davranlar olan kedisinden bahsetmektedir (7, 211). Hucviri, onun hakknda, yolu makbul ve gidiat ho bir er idi der (22, 278). Ahi Ferecin devamclarndan iki ahsiyet vardr ki bunlar ayn zamanda, bu blgeHistory, law and political sciences

Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asrlar)

deki ftvvet hareketinin de temsilcileridir. Bunlar Nahcvanl Hace Muhammed Honam ve Bale Halildir. Ahi Ferecden ders alan sufilerden biri Shreverdli eyh Kad mer Vecihddin (veya Vahyuddin)dir (21, 44; 23, 249). Babas Ebu Muhammed meyye nemli eyhlerdendir. lim tahsilini Badat medreselerinde tamamlam, iyi bir fkh eitimi grmtr. Memleketi Shreverdde kadlk yapm, ancak bir davada yanl hkm verdiini anlaynca kadlktan feragat ederek tasavvufa ynelmitir. Tasavvufi eitimini Ah Ferec Zencn ve amcas Muhammed Dineveriden alm, devrinin nemli eyhlerinden biri olmutur. eyh Ebun-Necib Abdlkahir Shreverdinin tasavvufta mridi olmutur. 442/1050 veya 452/1060 tarihinde Badatta vefat etmitir (23, 252).

3. XII. Asrda Azerbaycanda Yaayan Sufiler

Tasavvufi devirin sonu olan XII. Asrda Azerbaycanda yetien byk sufilerden ilki, Ebun-Necib Ziyaeddin Abdlkahir Shreverdidir. Onun nesebi, on iki batnda Hz. Ebu Bekire dayanr. afii fukahasnn ve sufi meayihinin byklerindendir (7, 481; 15, 220; 8, VII, 66-69). 488/1096 da Shreverdde doan eyh, Shreverdiyye tarikatnn kurucusu mehur ihabuddin Ebu Hafs mer Shreverdinin amcas, muallimi ve mrididir. eyh Abdlkahir ilim tahsili iin Badata gelmi, Nizamiye medresesinde hadis ve fkh rendikten sonra Isfahana giderek hadis tahsil etmitir. Ahmed Gazzali, Ali ibn-i Pinhan, Esad el-Miheni ve Ebu Ali elHaddaddan ilim renmitir. Kad mer Vecihddinden de tasavvufi eitimini tamamlad. Onun tasavvufi hayata grimesinde babas Abdullah ibn-i Muhammed ve Ahmed Gazzali messir olmutur (30, 31). Bir ara maietini temin iin Badatta suculuk da yapm, fakat ilim ve tasavvufla ilgiNumber 29, 2010

sini kesmemitir. Badatta, Dicle nehrinin batsnda yaptrd hankahnda ders okutmu ve burada sufi davranlarn systemletiren, Adabul-Mridin adl eserini yazmtr. 545/1148 de Nizamiye medresesine mderris tayin edilmi, bu vazifede on iki yl almtr. Devrin siyasi hadiselerinin etkisiyle bir ara Nizamiye medresesini ve Badad terk ederek Kuds ve ama gitmi, oralarda bir mddet ders okutmutur (15, 220). Sonra tekrar Badada gelerek kendi tekkesinde tedris ve irad faaliyetlerini srdrmtr. Bitlisli eyh Ammar Yasir, eyh Rkneddin Kebir, eyh smail Kasri, eyh ihabddin Shreverdi, Kutbddin Ebheri, Cemaleddin Abdssamed Zencani, Abdullah er-Rumi gibi sufiler onun yetitirdii mehur eyhlerdendir (6, 48a; 20, 190; 23, 261). Hayatnn sonuna kadar byk istidada sahip olan yeeni Shreverdiyye tarikatnn kurucusu, eyh ihabddinin eitimi ile megul olmutur. 563 /1167-68 tarihinde vefat etmitir. Kabri Badatta, Dicle kenarnda Cisr-i Atik yannda, kendi medresesinin avlusundadr (20, 192). Birok eser yazm lakin, bunlardan sadece Adabl-Mridin adl eseri mevcut olup Trke, Arapa ve Farsa olarak yaynlanmtr (1, 142-144; 54, XIII). Tarihi Azerbaycan ehirlerinden biri olan Hemedan, slam tasavvufu sahasnda ok sayda ahsiyetin yetitii merkezlerden biri olmutur. Bu devir sufileri arasnda; byk mtefekkir, fakih ve air Aynul-Kudat Hemedani, Trk tasavvufu iin byk neme sahip Hace Yusuf Hemedani, air sufilerden Fahreddin Iraki ve Baba Tahir ryani gibi sufiler Hemedan aslldrlar (63, 185). Aynul-Kudat bdullh ibn-i Muhammed Hemedani, Hemedanda domu iken Aslen Azerbaycann Miyanec beldesinden olduu iin Miyaneci diye de tannmtr. Kadi, Aynul-Kudat ve Hemedan kads nvanlarn kullanmdr (61, VII, 46-49). Miyaneciler XI-XII. asrlarda birok alim ve edip
107

Mehmet Rhtm

yetitirmi byk bir nesildir. Byk dedesi Ali ibn-i Hasan (471/1079) Hemednda kadlk yaparken suikast neticesi ldrlmtr (41, 116). Aynl-Kudat mer Hayyamdan ve eyh Hamuyehden kelam matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat dersleri ald. Gen yanda dneminin limlerinden lrk, deha ve bilgide byk bir ahsiyet olmutu. Daha 21 yanda kelama dair Gayetul-Bahs eserini yazd. Fetva verecek kadar faki ve lim lmkl beraber ayn zamanda ince manl iirler yazan bir ir idi. Hemedan kadl ve mderrislii vazifesi yapt. Okumaya ve hakikati aratrmaya doyumsuz derecede dkn idi. Bir zaman zihninde pheler olutu. Bunlar gidermek iin oka kelam kitaplar okudu, ancak tatmin olmad. Bunun zerine tasavvufa rabet gsterdi. eyhlerin ince ve vasf mmkn lmyn szlerini, fikirlerini benimsedi. Gazzalinin kitaplarn okuyarak byk huzur buldu, ancak bunun tesinde hakikatlarn olduunu dnerek yeniden bunalmlara girdi. Bir yl sren bu skntl dnemi, o srada Hemedana gelen Ahmed Gazzali ile tanmas ve onunla sohbetleri sayesinde at. Arapa eserlerinde mam Gazzaliyi, Farsa eserlerinde Ahmed Gazzaliyi rnek ald. Hemedanl eyh Bereke de onun stadlarndand. Her sahada kemle ulat iin kelami ve itikadi konularda fikirlerini korkusuzca ifade etmitir. Bunun neticesinde birok taraftar olmu, ama ayn zamanda bir ok kimsenin phe ve esedi sebebinden muhalefetine maruz kalmtr. Baz kelamclar Aynul-Kudat, ll Vcibl-vcud diye isimlendirdiine ve lln isimleri tevkifidir dediine gre felsefe yapmakla sulamlardr. Aynul-Kudat onlara, ll benim maukumdur, hangi dl istersem yle arrm diye cevap verir (57, 85). Hallaca olan ball, onu savunmasna, Hallac gibi athiyeler sylemesine sebep
108 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

olur ve bunlara eriate uygun teviller yapar. Hallacn athiyelerini tevil ve tefsir etmesi, aleyhinde faaliyet gsteren bir zmrenin olumasna sebep olur. Olaanst tesirli hitabeti sayesinde Azizddin Mstevfi gibi devlet adamla-rnn da iinde olduu birok mridi olur. Halife Msterid dneminde Sultan Sencerin veziri ve Mstevfinin rakibi Ebl-Ksm Dergezinli, kskanlk ve intikam maksad ile Aynul-Kudatn eserlerinden, mansn nck mellifin anlayaca szleri tplttrp bir kada yzrk, kadlara mrcaat tmi ve ldrlmesine fetva vermelerini istemitir. Ulema bu ynde fetva verince, vezirin telebi ile Aynul-Kudat tutuklanp zencirle Bdd getirildi ve rdn da Hemedn gnderilerek 525/1130 senesinde, otuz yanda iken ldrld. Cesedi nce ders verdii medresenin nnde asld, sonra da hasra sarlp zerine neft dklp yakld (59, IV, 280-281). Cami onun hakknda; Arap ve Fars dnyasnda onun kadar hakikatleri kefeden ve incelikleri erh eden kimse olmamtr demitir (7, 477; 57, 586). mam Gazzali ile aralarnda birok mektuplamalar olmutur. Gazzali, Risale-i Gaybiyye eserini onun iin yazmtr. Hemedani Arapa ve farsa bir k eser yazmtr. Zbdetl-Hakik fi KefidDekik en nemli eseri olup n blmden ibrettir. 22 yanda iken ksa bir mddet iinde yazd bu eser, Temidt ismi ile meur lmutur (16, 3-7). Mektubat; hayatnn sonlarnda dostlarna ve mridlerine yazd felsefe, kelam ve tasavvuf hakkndaki 127 mektuptan olumutur. ekva l-Garaib; lmnden nce hapisde iken yazd, onun sulamalar karsndaki mdafaanamesidir. Gnmze ulaamayan baka eserleri de vardr (59, IV, 280-281). Bereke-i Hemedani, aynul-Kudat Hemedaninin feyz ald stadlarndandr. Hemedani, eserinin birinde ondan hikaye ile yHistory, law and political sciences

Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asrlar)

le der: Berekenin hafzasnda, Kurandan Fatiha ve ancak birka sure var idi. Onu da mkemmel okuyamazd. Kale-yekul nedir bilmezdi, vezinli sz syleyemezdi. Lakin iyi bilirim ki Kuran o biliyor ben bilmiyorum. Kurann ne biliyorsam, tefsirlerden falan deil ancak ona hizmet ediimden renmiimdir (7, 479). Hace Ebu Yakub Yusuf b. Eyyub elHemedani, 440/ 1048 ylnda Hemedan'n Bzencird kynde dodu. On sekiz yanda iken memleketinden kp Badat'a geldi. Ebu shak- irazden fkh, ilm-i kelm ve usl dersleri ald. Hatib el-Badadi, Kad Eb'l-Huseyn Muhammed, Eb'l-ganim Abdussamed, Eb Cafer Muhammed gibi muhaddislerden hadis ald. Badad, Semerkant ve Isfahan gibi ilim merkezlerine seyahatler yapt. eyh Abdullah Cveyn ve Hasan Simnn'nin sohbetlerine katld. Dinledii hadislerin ounu yazd. Daha sonra zhd ve tasavvuf yoluna ynelerek bir sre riyazat ve mcahedeyle megul oldu. Bu arada Gazzali'nin de mridi olan Eb Ali Farmed'yi tanyarak onun mridi oldu. 477/1084 ylnda eyhinin vefatndan sonra Herat, Merv ve Rey ehirlerini dolat. Bu ehirlerden her birinde zikir ve sohbet halkalar kurdu. zellikle Rey ehrindeki Horasann Kabesi denilen hankah, byk itibara mazhar oldu. Hakim Senai de bu hankahn mdavimlerinden idi (12,107). 515/1121 ylnda tekrar Badat'a geldi. Bir yandan halka hadis naklederken, bir yandan da Nizamiye medresesinde fkh dersleri okuttu. Devrin pek ok lim ve eyhi onun ders ve sohbetlerine katld. Badad'da bulunduu srada hacc farizasn if iin Haremeyn'e giden Hemedn, Medine'de bir sre mcavir olarak kald. Hac dn Badad'a, oradan da eski hizmet blgesi olan Herat, Merv ve Rey ehirlerine geldi. Vefatna kadar buralardaki irad hizmetine devam etti. Herat'tan Merv'e giderken
Number 29, 2010

Bamyeyn denilen yerde vefat etti (535/ 1141). Ancak kabri daha sonra Merv'e nakledilip adna bir trbe yaptrld (51; 37, 29). Tasavvufa dair eserler telif etti. Bunlardan bilinenleri: Rtbetl-Hayat, ZinetlHayat, Menazils-Sairin ve Menazil s-salikin (31, 279). Hemedaninin tasavvuf anlay, Kuran ve snnete sufi uygulamasnn temel kayna olarak vurgu yapmas ve eriate riayet etmekte mutlak srarda bulunmas ile esasta Gazzaliye benzer. Yusuf Hemedan, Buhara ve Semerkantta kald mddette birok mrid yetitirdi. Hace Abdullah Berk, Hace Hasan Endak, Hace Ahmed Yesev ve Hace Abdulhalk Gcduvan en nemli mridleridir. Nakbendiyye tarikat silsilesi Hace Abdulhalk ile Yusuf Hemedaniye balanr. Yeseviyye tarikat Hace Ahmet Yesev tarafndan kuruldu ve mridleri tarafndan Trkistan, Azerbaycan, Anadolu ran gibi yerlerde yayld. XIII. Asrda Trk dnyasnda yaylma imkn bulan Yesevilii, Azerbaycana ilk defa Afar Babann getirdii sylenmitir. Evliya elebi onun Niyazabad ehrinde trbesi ve tekkesi olduunu ve her gn yzlerce insan tarafndan ziyaret edildiini syler (9, 610-614). Osmanl devletinin kurulu yllarnda Azerbaycandan Anadoluya gelen ve Orhan Bey ile birlikte Bursann fethine (727/1326) katlan Geyikli Babann, Ahmet Yesevi mridlerinden olduu sylenir (35, 46). Geyiklere hkmettii ve biok kerameti anlatlr (46, 309). Bursada, Kei da eteklerindeki kabri zerine Orhan Gazi tarafndan trbe, zaviye ve mescid yaptrlmtr. Orhan Gazinin beylerinden Turgut Alp, emirlikten feraat ederek Geyikli Babann mridi olmu ve kendisini tamamen onun hizmetine adamtr (39, 31; 29, 36-54; 9, 17; 50, 470). Emir-i Kebir Ali ibn ihabddin ibn Muhammed Hemedani, 714/1314te Hemedanda dodu. Mir seyyid Ali, Emir-i Kebir,
109

Mehmet Rhtm

Ali-i sani, ah Hemedani gibi unvanlarla anlr. Seyyid olup babas Hemedan valisi idi. Tasavvufi eitimini Kbrevi eyi Alaeddin Simnasinin halifeleri Mahmud Mezdekani ve Takyyddin Ali Dostiden ald. eyhinin tavsiyesi ile kt ve yirmi yl sren seyahatlerinde Trkistan, Hindistan, Maveran-nehr, Irak, Suriye ve Anadoluda bulundu. Kemir sultan tarafndan izzetle arland. Buradaki faaliyetleri neticesinde Kemirde slamn yaylmasna ve birok gayri mslimin mslman olmasna vesile oldu. Kendisine mahsus grleri olan eyhin, tasavvufa dair yazd birok eseri ve mridlerinin faaliyetleri neticesinde onun adna izafeten; Hemedaniyye adl bir tarikatn domasna sebep olmutur (63, 186-188). Kbreviyyenin bir kolu olan Hemedaniyye tarikat, Hindistan, Kemir ve Trkistanda yaylmtr. Halifesi Hace shak Huttalaninin ahruh tarafndan idam edilmesi zerine daha sonraki halifeleri tarafndan Nurbahiyye ve Zehebiyye adlarnda iki kol kurulmutur. Snni olan Hemedaniyye ve kollar, Safeviler zamannda iilii kabul ederek rann iilemesi srecinde faaliyet gstermilerdir (63, 186-188). Tarikatler ncesi dnem olarak kabul edilen ve be asrlk bir zaman dilimini ihata eden zhd ve tasavvuf dnemlerinde sufiliin Azerbaycanda ciddi bir varlndan bahsedebiliriz. Tarikatlar dnemi saylan XII. Asrdan itibaren ise Azerbaycan sufilii yeni bir merhaleye girmitir. Bu dnemde Azerbaycanda teekkl ederek Trk ve slam dnyasnda yaylan birok nemli tarikatin ve sufi ahsiyet hakknda ayrntl bilgilere sahip bulunmaktayz.
KAYNAKLAR 1. Akar Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, KB, Ankara, 2001. 2. Azmi Bilgin, Tasavvuf ve Tekke Edebiyat, Tasavvuf Kitab, (Bertels, Tasavvuf ve Edebiyat- Tasavvuf; Tahran 1975, s.70-71 den alnt), stanbul, 2003.

3. Bakihanov Abbasgulu Aa, Glistan- rem, lim neriyat, Baku, 1970. 4. Barlas Cafer, Kafkasya zgrlk Mcadelesi, nsan, stanbul. 1999. 5. Belazuri, Futuh el-Buldan, (terc. M.Fayda), KB yay. Ankara. 1983. 6. Belgradi Muniri, Silisletl Mukarrabin ve Menakibl Muttakin (elyazma), Sleymaniye, ehid Ali Paa, nr. 2819/3. 7. Cami Abdurrahman, Nefahatl Uns Min Hadaratl-Kuds Tercmesi, Bedr, stanbul. 1971. 8. Cebeciolu Ethem, Abdlkahir ebun-Necib Shreverdi, Sahabeden Gnmze Allah dostlar, ule, stanbul. 1995. 9. elebi Evliya, Seyahatname, dal, I-X, stanbul. 1985. 10. elebi Lamii, Tercme-i Nefehatl-ns (haz. S.Uluda-M.Kara) Marifet, stanbul.1995. 11. emenzeminli Yusuf Vezir, Tarihi Corafi ve ktisadi Azerbaycan, Bak, 1993. 12. Devletah Semerkandi, Tezkiretu-uara, Tahran, 1337. 13. Ebu Sad el-Malini, Kitabul-Erbain fi uyuhisSufiyye - Muhaddis Sufiler, (ev: S.Erdomu), nsan yay. stanbul. 2008. 14. El-Hatib Esad, Sufiler ve Aksiyon, nsan, stanbul. 1999 15. En-Nebhani Kad Ebl-Mehasin Yusuf b. smail b. Yusuf afii, Camiu Keramatil-Evliya, c.II (thk. .A. vaz). Beyrut, Dr'l-Fikr, 1989. 16. Gyov Nesip, Temhidat, Adilolu Ner. Bak, 2006. 17. Guluzade Zmrd, Azerbaycan Tarihi, c.III, fasl V,(Felsefi Fikir), Bak, 1999. 18. Herevi Hace Abdullah Ensari, Tabakatus-Sufiyye, Tahran, 1341. 19. Hemedani Aynl-Kudat, Temhidat Gyov), Adilolu Ner. Bak, 2006. (ev.N.

20. Hocazade Ahmet Hilmi, Hadikatul- Evliya, stanbul., 1318-1320. 21. Hocazade Ahmet stanbul, 1320. Hilmi, Ziyaret-i Evliya,

22. Hucviri, Keful-Mahcub, (terc. S.Uluda), Dergah, stanbul. 1996. 23. Hulvi Cemalettin, Lemezat- Hulviyye ez Lemeat- Ulviyye, ( Haz. Mehmet Serkan Tayi) MF, stanbul.1993. 24. El-Askaln bn Hacer (852/1448), Enbul-Gumr bi-Enbil-Umr, Khire 1389/1969. 25. bni Asam Ahmed el-Kufi, Kitabul-Futuh, (haz. Z. Bnyatov); Bak. 26. bni Hanbel Ahmed, kitabz-Zhd-II, (ev: M. E. hsanolu), stanbul, z Yaynclk, 1993.
History, law and political sciences

110 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY

Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asrlar)

27. bnl-Cevzi, Sfatus-Safve, (ev: A.ztrk), Kahraman yay. stanbul. 2006. 28. sfehani Ebu Nuaym, Hlyetl-Evliya Tabakatl-Asfiya, I-X, Beyrut, 1990. ve

46. Nianczade Muhammed b. Ahmed, Mirat- Kainat, (ev: A.F. Meyan), Berekat yay, stanbul, 1987. 47. Ocak A. Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, (15-17. Yzyllar), Tarih, stanbul. 1999. 48. Ocak, A. Yaar. Veysel-Karani ve veysilik, Dergh, stanbul. 1998. 49. Rzaquluzade S.D, Baba Kuhi Bakuvi, Bak, 1978. 50. Ocak, A. Yaar, Anadolu Sufiliinda Ahmed Yesevi ve Yesevilik Yesevilik Bilgisi, MEB, Ankara., 2000. 51. Safi, Mevlana Ali b. Hseyin, Reahat, (ev: N.F.Ksakrek), Eser Kit, stanbul. 1971. 52. Semani, el-Ensab, Darul-Cinan, Beyrut, 1988. 53. arani Abdlvehhab, et-Tabakatl-Kbra (Veliler Ansiklopedisi), (ev.A.Akiek), I-II,stanbul. 1986. 54. Shrverdi Ebu Hafs ehabddin mer b. Muhammed, Avarif el-Maarif-Tasavvufun Esaslar, (ev. H.K.Ylmaz-.Gndz), Vefa Yaynclk, stanbul, t.y. 55. ahinolu M.Nazif Kuhi-i irazi, DA, c.XXVI. 56. irazi, Ebu Abdullah Muslihuddin Sa'di, Bostan, stanbul, 1887. 57. Terbiyet, Muhammed Ali, Danimendan- Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neriyat, Baku, 1987. 58. Toan A.Zeki Velidi, Azerbaycann tarih corafyas, Trk Yurdu Mecmuas, II, stanbul, 1933. 59. Uluda S-Bayburtlugil N. Aynul-Kudat elHemedani, DA, c.IV. 60. Useynov M-L.Bretaniski-A.Salamzade, storiya Arhtektur Azerbaycana, Moskova, 1963. 61. lken Hilmi Ziya, slam Dncesi Trk Dnce Tarihine giri. lken Yay. stanbul.2000. 62. Yazc Tahsin, Ebu Said Ebul Hayr, DA, c.X. 63. Yazc Tahsin, Hemedani Emir-i Kebir DA, c.XVII. 64. Ylmaz H.Kamil, Hilye-i Hemedani, Altnoluk Dergisi, 1991, Aralik, Say: 70.

29. Kara Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa, 1993. 30. Kamer el-Huda, ehabeddin mer Shreverdi, hayat, Eserleri, Tarikat, Ter. T.Ulu nsan, stanbul. 2004. 31. Kehhale mer Rza, Mu'cemu'l-Mellifin, Matbaatt-Terakki, Dmak, 1959/1378. 32. Kelabazi, et-Taarruf, (haz. Sleyman Uluda), Dergah, stanbul. 1992. 33. Kitap Zekeriya, Azerbaycan-Harezm ve Trk Ouz boylar arasnda slamiyet, Yedi Kubbe yay, Konya, 2005. 34. Kerli Firidunbey, Azerbaycan Edebiyat Tarihi Materyalleri, I-II, Bak. 2005. 35. Kprl Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, DB, Ankara.1984. 36. Kprl M. Fuad, F. Babinger, Anadoluda slamiyet, nsan, stanbul.1996. 37. Kstendilli Sleyman eyhi, Bahrl-Velaye (elyazma), SK, Hasan Hsn Paa, 579/1, no:286 38. Kueyri Abdlkerim, Kueyri Risalesi (haz. S. Uluda), Dergah, stanbul. 1978. 39. Mecdi Mehmet Efendi, e-akaykn-Numaniyye ve Zeyilleri Hadikatu- akayk (nr.A. zcan), ar, stanbul. 1989. 40. Mehraliyev E. . M. Baba Kuhi, Bakuvi v Pirhseyn irvani, Bak, 2002. 41. Memmedov Zakir, Azerbaycan Felsefesi Tarihi, Bak, 1994. 42. Memmedov Zakir, Azerbaycanda Esrlerde Felsefi Fikir, Bak,1978. XI-XIII.

43. Musvi M. Bak tarixin dair orta sr sndlri, Bak, 1967. 44. Mneccimba Dervi Ahmed, Sahaiful-Ahbar, (terc. A.Nedim) stanbul. 1285. 45. Nemet Meedihanm, Azerbaycanda Pirler, Bak, 1992.

Number 29, 2010

111