ATATRK DNEM TRK RUS L K LER

Hazrlayan: Bilgihan OLAK Danman: Prof. Dr. lker ALP

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Tarih Anabilim Dal, Yakna Tarihi Bilim Dal iin ngrd YKSEK L SANS TEZ olarak hazrlanmtr.

Edirne Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ocak, 2007

NSZ
Trk - Rus ilikileri, Rusyann Karadenizi bir Rus gl haline getirerek stanbulu ve Boazlar ele geirdikten sonra scak denizlere kmak istemesi sebebiyle devaml mcadelelerle gemitir. ok nadir zamanlarda bu tarih dman milletler birbirleriyle dost olabilmilerdir. Rusyada Ekim 1917de Bolevikler iktidar ele geirdikten sonra gizli antlamalar aklayarak Trkiye konusunda arlk Rusyasnn politikasn gtmediklerini belirtmek istemilerdir. ki devlet arasnda yzyllardr devam eden geleneksel dmanlk, Mill Mcadele dneminde kurulan Trk - Sovyet dostluu ile yklmtr. Trkiye, emperyalizme kar ulusal bamszlk sava verirken Sovyet Rusya da tilaf Devletleri tarafndan desteklenen kar devrimci glerle ve Polonya ile savayordu. Bu bakmdan her iki lke de ayn dmana kar savatklar iin birbirlerini mttefik olarak grmlerdir. Atatrk, Trk - Sovyet ilikilerini iki devlet arasnda karlkl dayanma olarak nitelendirmitir. Onun iin nemli olan rejim deil, komuluktur. Sovyet Rusya ise, Boazlar ve Anadoluya sahip dost bir Trkiyenin varln kendi karlar asndan yararl grmtr. Kurtulu Savana destek verirken komnizmin Trkiyede yaylmas ynnde faaliyetlerde bulunmutur. Trk - Rus ilikileri ile ilgili Trkiyedeki yksek retim kurumlarnda pek ok yksek lisans ve doktora tezi kaleme alnmtr. Atatrk Dnemi Trk - Rus likileri adl tezimizde, Osmanl - Rus ilikileri hakknda bir n bilgi verdikten sonra, yzyllardr sren dmanln nasl dostlua dntn, Atatrkn Sovyet politikasn, Kurtulu Sava srasndaki Sovyet yardmlarn 1919la 1938 yllar arasnda ele aldk. altmz dneme damgasn vuran kiilerin hatralarnn yaynlanm olmas iimizi kolaylatran balca etken oldu. zellikle Kzm Karabekir, Ali Fuat Cebesoy ve Yusuf Kemal Tengirenk gibi ahsiyetlerin eserlerinden istifade ettik. Sovyetler Birlii ile ilgili Meclisteki dnceleri Gizli Celse Zabtlarndan takip ettik. Bata, Akdes Nimet Kurat, Mehmet Saray, Kamuran Grn gibi konuya vkf pek ok ilim adammzn basl kitaplarn, konuyla ilgili yazlm makaleleri, sempozyum bildirilerini, yksek lisans ve doktora tezlerini inceledik. Bu dneme ilikin ariv vesikalar grlmeden gerek anlalamayacandan Babakanlk Cumhuriyet Arivinde bulunan belgeleri taradk.

II

Drt blmden meydana gelen tezimizin birinci blmnde; XIX. yzyldaki ve I. Dnya Savandaki Trk - Rus ilikilerini, Bolevik htillini ve Brest - Litovsk Antlamasn ele aldk. kinci blmde; Kongreler dneminde resm olmayan ilk Trk Sovyet ilikilerinin balamasn, TBMMnin alyla birlikte Rusyaya ilk resm heyetin gnderilmesini ve ttihat Paalarn Rusyadaki faaliyetlerini inceledik. nc blmde; Kurtulu Savanda Dou Cephesini, Moskova ile Kars Antlamalarn ve Kurtulu Savanda Sovyet yardmlarn akladk. Ancak bu blmde akladmz Sovyetler Birliinden Trkiyeye ulaan yardm malzemesinin miktar, mevcut kaynaklarda byk farkllklar gstermektedir. Salkl bir liste dzenlemeye olanak bulunmamaktadr. Bu yardmn kaynaklar hakknda Sovyet makamlarnn hibir zaman zikretmedikleri bir hususa bu blmde deindik. Bu da, Sovyetlerin Trkiyeye gnderdikleri yardmn Buhara Halk Cumhuriyeti tarafndan temin edilmesidir. Drdnc blmde ise; Lozan Konferans srasnda Sovyetlerin Boazlar konusundaki tutumunu, Trk - Sovyet ilikilerinde ibirlii yllarn, Montr Konferans ile ilikilerdeki yol ayrmn ortaya koyduk. Son olarak da Atatrkn Sovyetler Birlii ve Komnizm hakkndaki dncelerine yer verdik. Her zaman grlerinden faydalandm Blm Bakanmz ve danmanm, deerli hocam Sayn Prof. Dr. lker ALPe, tezin hazrlan esnasnda bana yol gsteren Sayn Yrd. Do. Dr. Blent ATALAYa, yakn ilgi ve desteini grdm Sayn Prof. Dr. Mehmet SARAYa, teekkr bir bor bilirim. Son olarak almalarmn her safhasnda yanmda olup sevgilerini esirgemeyen Anneme, Ablama, Dr. Seile, deerli arkadam Ara. Gr. Aye TERZ OLUna sonsuz teekkrler

Bilgihan OLAK Edirne 2007

III KONU: ATATRK DNEM TRK RUS L K LER HAZIRLAYAN: B LG HAN OLAK

ZET
Trkiye ile Rusya arasnda yzyllardr sren ilikiler iinde eitli iniler ve klar yaanmtr. Trk - Rus savalar iki lke arasndaki komuluu zedelemitir. 1917 ylnda Rusyada meydana gelen Bolevik htilliyle arlk rejiminin yklmasndan sonra Sovyet Rusya, emperyalizm kart bir tutum izlemitir. Bunun sonucunda da o gne kadar genellikle dmanca gelimi olan Trk - Rus ilikileri, Batllar karsnda ortak noktada bulumutur. ok zor artlar altnda giriilen Mill Mcadele hareketinin d politikasnda, Sovyet Rusyann zel bir yeri vardr. Mustafa Kemal Paa, TBMMnin almasndan sonra 26 Nisan 1920de Sovyet Lideri Lenine bir mektup gndererek Ulusal Kurtulu Mcadelesi iin sava malzemesi ve madd yardm talebinde bulunmu, emperyalistlere kar da ibirlii nermitir. Sovyetlerle ilk resm temas, Mustafa Kemal Paann bu mektubuyla balamtr. Daha sonra 1920de Bekir Sami Bey, 1921de de Yusuf Kemal Bey heyetleri Moskovaya gnderilmitir. Sonuta, 16 Mart 1921de taraflar arasnda Moskova Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalanmtr. Bu antlama, Sovyet Rusya ile yeni Trkiye arasnda ilk diplomatik antlamadr. Batl devletler Anadoluda Sevr Antlamas dorultusunda kk devletler grmek isterlerken, yeni Trk Devleti, Sovyet Rusya gibi byk bir devlete Misk- Mill snrlar iindeki byk siyasal yapsn onaylatarak bu uluslararas oyunu bozmutur. Kurtulu Savandan sonra da iki lke arasndaki iyi ilikiler srmtr. Musul sorununun Trkiye aleyhine zmlendii dnemde, iki devlet 17 Aralk 1925te Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalamlardr. 1919 ylndaki koullar sebebiyle balayan emperyalist batya kar kader birlii, 1923ten sonra ibirliine dnmtr. 1936 ylndaki Montr Konferans ise Trkiyenin Rusya ile olan ilikilerinde yeni gelimelerin balangc olmutur. 1919dan 1938e kadar Mustafa Kemal Paann izledii Sovyet politikas, iki lke arasnda iyi komuluk ve dostluk ilikilerinin kurulmasn ve devamn salamtr.

Anahtar kelimeler : Moskova Antlamas, Bolevik htilali, Kurtulu Sava, Sovyet Rusya, Trkiye Komnist Partisi.

IV SUBJECT: IN THE PERIOD OF ATATRK TURKISH RUSSIAN RELATIONS PREPARED BY: B LG HAN OLAK

SUMMARY
There have been positives and negatives in an evoluing relationship which goes back to centruies between Turkey and Russia. Turkish Russian wars damaged the relationship between two neighboring countries. Following the Bolshevik revolution occured in Russia in 1917 and the collapse of the tsarist regime, the Soviet Union pursued an anti-imperialist policy. As a result of this, Turkish Russian relations that had been generally developed enemily so far moved forward to a point where they have the common good against the West. The Soviet Union had an important role in the foreign policy of the national struggle movement achieved under very difficult conditions. Mustafa Kemal Pasha requested for equipment and financial help for the national independence struggle on 26 April 1920 after the Turkish Grand National Assembly opened and also suggested a cooperation against the imperialists by sending a letter to the Soviet leader Lenin. The first formal contact with the Soviet Union was started owing to this Mustafa Kemal Pashas letter. Later, in 1920 Mr. Bekir Samis delegations and in 1921 Mr. Yusuf Kemals delegations were sent to Moscow. In consequence, on 16 March 1921 Moscow treaty of peace and friendship was signed between the two sides. This was the first diplomatic treaty between the Soviet Union and the new Turkish Rpublic. Whereas the Western powers desired to see small states in Anatolia in accordance with Sevres Treaty, the new Turkish Republic ruined this international plan by getting a big state like Soviet Union to approve its political structure within the national borders of Turkey. Friendly relations between two countries was continued also after the War of Independence. In the period that the question of Mosul was solved against Turkey, two countries signed a treaty of neutrality and nonaggression on 17 December 1925. The common good that two countries acted for in opposition to the imperialist West due to the conditions in 1919 turned into a cooperation after 1923. Montreux Convention in 1936 marked a new phase in Turkish Russian relations. The Soviet policy that Mustafa Kemal Pasha pursued from 1919 to 1938 led to the establishment and maintenance of good neighborly and friendly relations between the two countries. Key words : Treaty of Moscow, Bolshevik Revolution, War of Independence, Soviet Union, Turkish Communist Party.

NDEK LER NSZ......I ZET...........III SUMMARY..................................................................................................IV NDEK LER......V KISALTMALAR......VIII G R ..............IX I. BLM XIX. YZYILDAN I. DNYA SAVAININ SONUNA KADAR OSMANLI - RUS L K LER A. XIX. YZYIL BOYUNCA L K LERDEK GEL MELER.......................................1
1. 1806 - 1812 Osmanl - Rus Sava ve Srp syan.......1 2. 1828 - 1829 Osmanl - Rus Sava ve Yunan syan.......2 3. Msr ve Boazlar Meselesi.....3 4. Krm Sava ve Paris Antlamas.......4 5. 1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava (93 Harbi)....7 B. I. DNYA SAVAI SIRASINDA TRK - RUS L K LER ..........................................10 1. Sava Srasndaki Gizli Antlamalarda Rusya......12 2. Kafkas Cephesi..........13 3. Bolevik htilli.........14 4. Erzincan Mtarekesi......19 5. Brest - Litovsk Antlamas........21

II. BLM TRK KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM NDE SOVYET RUSYA LE L K LER
A. TRK - SOVYET YAKINLAMASININ BALAMASI.........................................26 1. ki lkeyi Yaknlatran Sebepler.....26

VI

2. Boleviklerin Anadolu ile Resm Olmayan lk Temaslar....................29 3. Amasya ve Erzurum Kongreleri Srasnda Sovyet Rusya ile lgili Dnceler32 4. Sivas Kongresinden Sonra likilerde Gelien Sre...35 5. ttihat Paalarn Ankara ve Moskova Arasndaki likilere Etkileri...............37 a. Halil Paa ve Anadolunun Sovyet Rusya ile Mnasebete Girmek in lk Teebbs..........................................................................................................38 b. Enver, Talat ve Cemal Paalarn Moskovadaki Faaliyetleri....40 B. TBMMN N AILMASI VE SOVYET RUSYA LE LK RESM L K LER...............44 1. Mustafa Kemal Paa ile Lenin Arasndaki lk Mektuplamalar.......45 2. lk Trk Heyetinin Moskovaya Gnderilmesi................................................49 3. Birinci Moskova Mzakereleri..51 4. Bak Dou Milletleri Kongresi ve Trkiye ile lgili Dnceler.............59

III. BLM TRK KURTULU SAVAI SIRASINDA SOVYET RUSYA LE L K LER

A. KURTULU SAVAINDA DOU CEPHES .................................................................64 1. Ermeni Sorununda Rusyann zledii Politika.....64 2. Kurtulu Savanda Ermenilerle Sava ve Gmr Antlamas....68 B. TRK - SOVYET L K LER N N GEL MES ..........................71 1. kinci Trk Heyetinin Moskovaya Gnderilmesi.......71 2. kinci Moskova Mzakereleri...74 3. Moskova Antlamas.....78 4. Kars Antlamas....82 5. Frnze Kurulunun Ankaraya Gelii....85 C. KURTULU SAVAINDA SOVYET YARDIMLARI....................................................88 1. Para Yardmlar.....88 2. Silah, Cephane ve Malzeme Yardmlar...92

VII

IV. BLM TRK KURTULU SAVAI SONRASI SOVYET RUSYA LE L K LER

A. LOZAN KONFERANSI SIRASINDA BOAZLAR SORUNU VE TRK - SOVYET L K LER ..............................................................................................................................94 1. Lozan Konferansna Rusyann Katlmas ve Gelien Olaylar................................94 2. Boazlar zerine Mzakereler ve Sonular............................................................96 B. TRK - SOVYET L K LER NDE B RL .............................................................102 1. 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlamas.....103 2. 1927 Ticaret Antlamas.....105 3. 1929 Protokol........107 C. TRK - SOVYET L K LER NDE YOL AYRIMI.......................................................110 1. Montr Boazlar Konferans ncesi Dnya Siyasetindeki Gelimeler..............110 2. Montr Boazlar Konferans ve Trk - Sovyet likilerindeki Deiim.................111 D. ATATRK VE KOMN ZM...........................................................................................115 1. Atatrkn Sovyetler Birlii ve Komnizm Hakkndaki Dnceleri....115 2. Atatrkn Kurdurduu Trkiye Komnist Frkas................................................119

SONU....122 KAYNAKA.................................................................................................124 D Z N.......................................................................................................................130 EKLER................................................................................................................................138

VIII

KISALTMALAR

ABD Bk. C ev. D ed. Gnkur.

: Amerika Birleik Devletleri : Bakanl : Cilt

: eviren

: Devre : Editr : Genelkurmay : tima : Madde : Milli Eitim Bakanl : Sayfa : Tarihsiz : Trkiye Byk Millet Meclisi
: Trk Dil Kurumu

Md. MEB s. t.siz TBMM TDK TKF TTK v.d. yay. haz.

: Trkiye Komnist Frkas : Trk Tarih Kurumu : Ve Dierleri : Yayna Hazrlayan

IX

G R :
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden bir sre sonra btn stanbul ve evresi Trklerin eline gemiti. Osmanl Devleti, dnemin en gl bir devleti haline geldii sralarda, Moskova Rusyas da Aksak Timurun Altnorduyu ykmas sonucu, hzla ykselmeye balamt. Ruslarn, daha stanbulun Trkler tarafndan fethinden nce Bursaya kadar giderek ticaret yaptklar bilinmektedir. Moskovann ykselmesi zerine ticaret daha da gelimiti. Krm Han Mengli Girayn araclyla, Azak ve Kefe zerinden yaplan bu ticaret, III. van ile II. Bayezid zamannda, 1492de Moskova ile Osmanl Devleti arasnda siyas ilikilerin kurulmasn salamt. Bu sralarda Moskova Rusyas iin Osmanl Devleti, karsnda dayanlamayacak bir kuvvetti. Bu yzden onunla iyi geinmek gerekiyordu. Ancak Osmanl Devleti iin Moskova ile iyi geinmek diye bir ey yoktu. nk devletin esas siyaseti Akdeniz ve Orta Avrupaya ynelmi, Moskova Rusyas, coraf durumu sebebiyle ok uzaklarda kalmt. Rusya ile iyi ilikiler Krm Hanl araclyla srdrlmek istenmiti. Dolaysyla Osmanl devlet adamlar Rusya ile az ilgilenmilerdi1. Ceneviz dneminde Rusya, baharat, ipek gibi Dou mallarn ve arap gibi Ege blgesi rnlerini Kefe yolu ile alyordu. Buna karlk kuzeyden gneye krk, civa, keten gibi mallar ihra edilmekteydi. Aslnda bu ticaret ekli eski alara kadar gitmektedir. Moskof Byk Knezi ve asiller, zellikle Bursann kemhalar,* kadifeleri ve Ege arabndan vazgeemezlerdi. Osmanl Devleti Krm yarmadasna yerleince, bu ticaretin normal artlar altnda devam etmesi Moskova iin nemli bir sorun olarak ortaya kmt. eitli ar ticaret resimleri, len tccarn malna Osmanl makamlarnca el konmas balca ikyet konusu olmutu2. III. van, Cenevizlilerin yerine Krm sahillerine ve Azaka yerleen Osmanl Devleti ile iyi dostluk kurarak ticaretini gelitirmek istemiti3.

1 * 2

Akdes Nimet Kurat, (1990): Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: s. 4. Bir eit ipek kuma ( Trke Szlk, (1988): TDK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 83 ). Halil nalck, (1999): Trk - Rus likileri 1492 - 1700, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992), TTK smail Hakk Uzunarl, (1988): Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 476.

Yaynlar, Ankara: s. 25-26.

3

X III. van, Mengli Giraya mektup yazm, o da bunu padiaha iletmiti. Padiahn cevap olarak yazd u ifade kendisini ok evklendirmiti: Eer Moskova ar sen Mengli Giraya karde isen, o zaman bana da kardesin. Bunun zerine, III. van4 stanbula bir sefaret heyeti yollamay dnmt. Yine Krm Han araclyla 31 Austos 1492de bir nme ile Osmanl Devletinin ne dndn anlamaya almt. Uygun cevap aldktan sonra da,5 1497de Mihail Pleeyev bakanlnda bir sefaret heyetini Osmanl Devletine gndermiti. Bu heyetin getirdii nmede; Kuzey Karadenizde Osmanllara ait iskele ve limanlarda ticaret yapan Rus tccarlarna kar sancak beyleri tarafndan Osmanl reayas gibi muamele yaplmasndan ikyet edilmi, Rus tccarlarnn serbest ticaret yapmalar istenmi ve komuluk sebebiyle dostluk kurulmasnn arzuland belirtilmiti6. Bir slm devleti olan Osmanl Devleti, kendi lkesinde Hristiyan tacirlerin gelip ticaret yapmalar iin kapitlasyon denilen imtiyazlar verir, tccarn ahs ve mal iin zel garantiler tanrd. Venedik ve Cenevizliler bu garantiler sayesinde Osmanl topraklarnda serbest ticaret yapma olanan elde etmilerdi. te byk Knez, ayn ticaret garantilerini kendi tebaasna da salamak iin ortaya kan elverili ortamdan yararlanmak istemiti. Burada belirtmek gerekir ki, Osmanl Padiahlar bu imtiyazlar yalnz dost hkmetlere balamlard. O dnemde kapitlasyonlar, iki taraf arasnda grme sonucu yaplm, iki taraf da balayan bir antlama nitelii tamyordu. Padiahn tek tarafl olarak balad bir ticaret ve oturma serbestlii imtiyazndan ibaretti. Ancak Osmanl Devletinin zayflad XVIII. yzylda Padiah da balayan iki tarafl bir anlama olarak yorumlanacaktr. 1739da da Rusya ile bu nitelikte bir kapitlasyon antlamas imzalanacaktr7. Osmanl Devletine gelen Rus elisine verilen talimatta; Kefede bulunan padiahn olu ve stanbulda padiahn huzurunda diz kerek deil, eilerek selam vermesi istenmiti8. O ise, diz kerek on bin ake hediye almt9. Rusyann ticaret serbestisi meselesini grmek iin gelen bu eli, kaba ve nvanna yakmayacak hareketlerde
4

Omeljan Pritsak, (1999): 1491 - 1532 Yllarnda Osmanl - Moskova likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Uzunarl, 1988: 476. Uzunarl, 1988: 476; Pritsak, 1999: 69. nalck, 1999: 26. Haluk F. Grsel, (1968): Tarih Boyunca Trk - Rus likileri, Ak Yaynlar, stanbul: s. 36. Mehmet Saray, (1998): Trk - Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, MEB Yaynlar, stanbul: s. 22.

Yl (1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 69.

5 6 7 8 9

XI bulunmu, vezirlerin kendisi erefine verdikleri ziyafetlere gitmemi, baka kimselere hitap etmek istememiti. Bu nedenle, II. Bayezid dostluumuzu kazanmak isteyen Rusya kralnn taraf- ahaneye gnderdii elinin pek kaba bir kii olmas sebebiyle avdetinde hibir memurun Rusyaya gnderilmeyeceini bildirmiti. lk Trk elisi de, ancak 1501 ylnda Kefeden giden Alagz isimli birisidir10. Yavuz Sultan Selimin clsuna kadar da Rusyadan stanbula eli gelmemitir. nk o tarihlerde siyas bir nemi olmayan Ruslarla olacak ticar ilikilerin, Kefe sancak beyi olan ehzade ile temin edilmesi uygun grlmt11. 1492de iki devlet arasndaki ilk yaknlama siyas, fakat daha ok iktisad faktrlerin etkisi altnda gereklemiti. Moskova, bu ibirliinden ticar - iktisad bakmdan da yararlanmtr. Byk Knezin 1501de bu ticaretten yalnz hazinesi iin kazanc yirmi bin rubleye ykselmiti. Sonralar Byk Knez, krk ticaretini kendi tekeli altna alarak mal ve siyas byk karlar salamt. Osmanl padiah Moskovaya ok miktarda altn para ile krk alm iin tccar gndermiti12. Osmanl - Rus ticaretinde deerli krklerin zel bir nemi ve yeri vard. Osmanl Devletinde padiah sarayndaki kurallarda krkler trensel bir neme sahipti13. Rus diplomatik usllerinden biri de Osmanl ricaline zellikle deerli krkler olmak zere hediye adyla oka rvet vermekti. Rus krkleri ise Osmanl saraynda ve Osmanl ricali arasnda byk deer tamaktayd. Rus elileri stanbula geldiklerinde, Osmanl ricalinden gerekli bilgi edinmek veya arzu ettikleri ileri halletmek iin, szde hediye eklinde krkler verirlerdi. stanbulda daimi Rus eliliinin kurulmasndan sonra, Rus krkleri Tolstoyun Osmanl ricaliyle mzakere ve mnasebetlerinde nemli rol oynamtr. Osmanl ricalinin bu krk dknl, Rus hkmet adamlar tarafndan Trklerin genellikle rvet dknlkleriyle aklanmtr. Ruslar da Trklerin bu zaafndan yararlanmaya almlardr14. 1502 ylnda Krm Han Mengli Giray, Altnorduya ldrc darbeyi vurmu ve Altnordu Devleti yklmtr. Moskof Devleti iin bu tarih bir dnm noktas olmutur. nk Altnordu Hanlar daima byk Knezin efendisi olduklarn ileri sryor ve hara
10 11 12 13

Grsel, 1968: 36-37. Uzunarl, 1988: 476. nalck, 1999: 27, 34. M. Nekrasov, (1999): XVI. Yzylda Rus - Osmanl Ekonomik likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl Kurat, 1990: 16-17.

(1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 94.

14

XII denmesini istiyorlard. Rus tarihilerinin Tatar boyunduruu dnemi dedikleri dnem bylece 1502de Krm Han sayesinde kalkmtr. 1512 ylnda, Mengli Girayn lmnden sonra Krm Hanl ile Moskova arasndaki ittifak krlmt. Fakat Osmanl padiahlar, mparatorluun genel siyaseti bakmndan Moskof Byk Knezleri ile dosta ilikileri srdrmekte yarar grmlerdi15. III. vann varisi olan III. Vasiliy, ilk kez elisini Krma deil de dorudan stanbula gndermiti. Balca amac, yeni padiah olan I. Selim (1512-1520) ile ilikileri balatmakt. Elinin getirdii yazya karlk olarak Padiah da bir yant yazs gndermiti. Bu yazda, Moskova ile srekli ticar ilikiler kurmak istendii belirtilmekteydi16. Bu dnemde ve Kanun dneminin (1520-1566) ilk yllarnda Moskova ile stanbul arasnda eliler gidip gelmi ve dosta ilikiler srdrlmtr. Kazan ve Astrahan sorunlar Osmanl - Rus ilikilerine yeni bir aama getirmitir. Bundan sonra Osmanl Devleti, Rusyann genileme abasn, kendi mparatorluk nfuz alanna bir saldr olarak kabul etmi ve Moskova aleyhinde bir tutuma girmitir. Rusya, 1552 ylnda Kazan Hanln ve 1556 ylnda da Astrahan Hanln igl etmiti. Krm Giraylar, Ruslar geri pskrtmek iin Osmanllarn yardmn istemiler ve Moskoflarn Kazan ve Astrahanda camileri kiliseye evirdiklerini syleyerek padiah kkrtmlard. Buna kar IV. van, bu iddialar yalanlam ve Osmanl Devleti ile karlamaktan kanmt. Osmanl Devletinin Safevilere kar mttefiki olan Orta Asya Hanlklarndan da, Osmanl padiahna Ruslara kar, ikyet mektuplar gelmekteydi. Astrahan ve Aa Volgay kontrolleri altnda tutan Ruslarn bu yolu kestiklerini, Harezmden tccar ve Mekke haclarnn eskisi gibi serbeste geemediklerini belirtiyorlar ve btn Mslmanlarn halifesi saylan Osmanl padiahndan bu yolu amasn bekliyorlard. Bylece, Trk - slm leminde ilk defa Rus yaylmasna kar direni, bir din vazifesi, bir cihat nitelii kazanyordu. Gneye ve Orta Asyaya doru arln bu ilk yayl, Osmanl Devleti iin siyas olduu kadar iktisad bir tehdit oluturmaktayd17. Rus genilemesinin farkna varan Osmanl Devleti, 1569

15 16 17

nalck, 1999: 27. Pritsak, 1999: 70. nalck, 1999: 28-30.

XIII ylnda Don - Volga Kanal Projesi ile bu genilemenin nne gemek istemi, ancak bu teebbsnden bir sonu alamamt18. ar Hkmeti, IV. van zamanndan balayarak Asya ve Avrupa arasndaki ticarette, Osmanllara rakip olarak ortaya kmt. O dnemde ngiltere; ran ve Hindistan ticaretine kendisini dorudan ulatracak bir yol ararken, Moskova - Astrahan ve Kafkasya yolunu dnyordu. ar da, ngilizleri bu projede desteklemiti. Fakat, Osmanl Devleti 1580e doru Azerbaycan alarak Kafkasya yolunun kontroln ele geirince, ngilizler Osmanl Devletine yaklamt. Kbrs Savandan sonra 1580de, Venedike kar ngiliz ve Hollandallar tutan Osmanl Devleti ngilizlere ilk kapitlasyonlar vermiti. Bylece, arlk lkesi, dnya ticaretinin belli bal yollarndan biri olma ansn kaybetmitir. Ruslarn Asyadaki yayl karsnda Osmanl Devletinin hareketsiz kalmasn anlamak g deildir: Osmanl Devleti 1578 - 1623 yllar arasnda aralklarla rana kar uzun bir sava dnemine girmi, Kafkasyay Hazar Denizine kadar igl etmiti. Fakat daha sonra ran tarafndan geri srlm ve Kafkasyay da kaybetmiti. Ayn dnemde, 1593 1606 yllar arasnda Orta Avrupada Habsburglara kar uzun ve baarsz bir savaa srklenmiti. stanbula gelen Rus elilerinden hl Kazan ve Astrahann boaltlmas isteniyor, fakat bu koullar altnda hibir hareket yaplamyordu19. Ancak, Kazan ve Astrahan sorunu bir Osmanl - Rus savana kadar gitmemitir20. Sarkam Kazaklar hatman* olan Doreenko, Osmanllara tbi olarak Ukrayna ynetimini elinde bulunduruyordu. 1675 ylnda Rus arlnn kendisine kar kuvvet sevk etmesi zerine, Osmanl tbiyetinden ayrlp Ruslarla anlaarak merkez konumda bulunan ehrin kalesini onlara teslim etmiti21. 1678 ylnda bir Trk ordusu, Krm Hannn kuvvetleriyle birlikte Doreenkonun baehri olan ehrin zerine yrd. ehrinin mdafaas iin, Rus kuvvetleri Doreenkoya yardma geldiler. Bu durum ilk Osmanl - Rus savana zemin hazrlad. Bu savata Ruslar yenilerek mzakere istediler. Mzakerelerin
18 19 20 *

Mehmet Saray, (2006): Trkiye ve Yakn Komular, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. 245. nalck, 1999: 30-31. Pritsak, 1999: 71.

Eskiden Rus Kazaklarnn seimle baa getirdikleri komutan (Trke Szlk, 1966: hazrlayan: Mehmet Ali Yaar Ycel, Ali Sevim, (1991): Trkiye Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 171.

Aakay, TDK Yaynlar, Ankara: s. 335).

21

XIV Krm Han ile yaplmas kararlatrld. nk Osmanl Devleti tarafndan uzun zamandan beri uygulanan usle gre, Rus ilikileri Krm Han araclyla dzenleniyordu. Osmanl ricali Rus delegeleriyle mzakerelere girimeye tenezzl etmek istemiyordu. Moskova delegeleri Krma gnderildi ve mzakerelere baland. 1681 ylnda da ilk Trk - Rus Bar yapld22. 1683 Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devletinin hzla gerilemeye balamas, Rusyann iine gelmiti. Rusya Petro zamannda (1682-1725) yaplan reformlarla daha da kuvvetlenmi, hem Balkan hem de Kafkas cephelerinde genilemeye devam etmiti23. Petro, Moskova saraylarnn Trk dmanl havas iinde bym ve kendisine yetmeyen kaynaklarn arttrmak iin darya ynelmiti. Bu dnemde Rusyann denize kys yoktu. Ancak nnde iki yol vard: Birincisi, Azak kalesini Trklerden alp scak denizlere kmak, ikincisi de Baltk Denizine kmak. Petro, her iki yolu da denemiti. Azak kalesini alp Karadenize km, ancak bu durum uzun srmemi, Prut Bar ile kaleyi tekrar brakmak zorunda kalmt. sve ile 1721de yaplan Nitat Bar ile de Baltk sahillerini Rusyaya kazandrmt. Bu zaferle birlikte Rusya, Dou Avrupann kuvvetli devletlerinden biri haline gelmitir24. Viyanada Osmanl Devletinin yenilmesi zerine, Trklere kar oluturulan Kutsal ttifaka Rusya da katlmt. Bylece Rusya, tarihinde ilk defa olmak zere Avrupal Hristiyan devletlerle ayn cephede Trklere kar byk bir savaa katlm oluyordu25. 1699 ylnda, Osmanl Devleti ile Avusturya - Venedik - Leh ittifak arasnda Karlofa Antlamas imzalanmt. Ayrca artlar daha sonra belirlenecek bir bar yaplmas kararlatrlarak, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda iki yl sreli bir atekes antlamas yaplmt. Karlofada varlan antlama gereince de 14 Temmuz 1700 tarihinde iki devlet arasnda stanbul Antlamas imzalanmt26. Bu antlama, Rusyann Osmanlya kar kazand ilk zaferin belgesidir. Bununla, Osmanl Devleti Azak gibi nemli bir kaleyi Rusyaya brakmak zorunda

22 23 24 25 26

Kurat, 1990: 9-10. Saray, 2006: 245. Grsel, 1968: 47-48. Kurat, 1990: 11. smet Binark, (1999): Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-i Hmayun Defterlerine Gre Osmanl-

Rus Mnasebetleri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 200.

XV kalmtr. Ayrca, Bablinin hi arzu etmedii halde stanbulda daimi bir Rus eliliinin almas kabul edilmitir. stanbula gnderilecek Rus elisinin diplomatik faaliyetten ok, Osmanl Devletinin i ilerine karmaya ynelik bir takm hareketlerde bulunaca ve casusluk yapaca dnlmekteydi. Bablinin bu konuda yanlmad, ar Petro tarafndan stanbula tayin edilen ilk Rus elisi P. A. Tolstoya verilen ve arn bizzat dikte ettirdii talimatnmede aka grlmekteydi. Tolstoy, Osmanl Devletinde zellikle u konular hakknda bilgi toplayacak ve hkmetine bildirecekti: Osmanl Devletinin umum durumu, asker vaziyeti, yabanc devletlerle mnasebeti, gizli asker hazrlklarn kolaylatrlmas konusunda alnan tedbirler, sava hazrlklar yaplyorsa bunun kime kar olduu, hangi milletlere kar sempati beslendii, gelirin eskisine gre artt veya azald Tolstoy bunlarn dnda, Kuds Patriinden baka Ruslara faydal olabilecek kimseler hakknda bilgi toplayacakt. Rus elisine, hkmetiyle yazmas iin ifreli bir alfabe de verilmiti. Tolstoy, zellikle Hristiyan reaya arasnda arn propagandasn yapm ve Ruslara casusluk yapacak kimseleri de bulmaya almtr27. stanbul Antlamasyla Rusya, ok uzun sreden beri istedii ve gereklemesi iin srekli urat iki amacna ulamtr. Bunlardan birincisi, gneye inmek ve scak denizlere almak iin Azak alarak Karadenize bir pencere aarak kmak; ikincisi de, Osmanl Devleti ile diplomatik ilikiler kurmakt. Rusya, Osmanl Devletine kar elde ettii bu baarlarna ramen Azak Boazna sahip olamamt. Bu nedenle de tam anlamyla Karadenize kamamt. stelik Karadenizde deniz stnl ile, stanbul ve anakkale Boazlar Osmanl Devletinin elinde bulunduu iin, bu ynde Avrupa ile iliki kurmas mmkn deildi. Bunun iin de XVIII. yzyln balarnda sveten Gney Baltk kylarn almak iin harekete gemitir28.

27 28

Kurat, 1990: 15-16. Rfat Uarol, (1995): Siyasi Tarih (1789 - 1994), Filiz Kitabevi, stanbul: s. 57-58.

XVI sve Kral XII. Karl (Demirba arl) ile Rusya arasnda sava km ve 1709 ylnda sava kaybeden sve kral, Osmanl Devletine snmt29. ar Petro, Osmanl Devletinden sve Kral Demirba arln derhal lkeden karlmasn istemi, aksi takdirde Lehistan Kralyla birlikte Osmanl Devletine sava iln edeceini bildirmiti30. Rusyann gittike bymesi, bundan doan tehlikenin oalmas, Azak almas, Demirba arl kkrtmas ve dier birok nedenden dolay 1711 ylnda Osmanl Devleti Rusyaya sava iln etmitir. Yaplan savata Rusya yenilmi, Trk gl haline gelmitir. Rusya XVIII. yzyln balarnda, yaylma hedeflerinden Baltk Denizi kylarna yerlemeyi gerekletirmi, fakat Karadenize kmay baaramamt. Bundan sonra Rusya srekli olarak bu amacn gerekletirmeye alacaktr31. 1725 ylnda ar Petro lmt32. Rusyann kurucusu olarak her ne kadar IV. vann ismi zikredilirse de, aslnda bu devletin temellerini atp Rus mill uurunu yerletiren ar Petro olmutur33. Kendisinden sonra Rusya, onun izdii yolda yryerek gittike emperyalist bir ehre alacaktr. Bu sebeple Petronun kendisinden sonraki arlara bir vasiyetnme brakt sylenir34. Ruslarn Trklk aleyhindeki almalarnn ana hatlarn oluturduu ileri srlen bu vasiyetnmede: Rus milleti gelecekte Avrupann efendisi olmak iin seilmitir Rusyann sahas, kuzeyde aralksz olarak, Baltk denizi kylar boyunca ve gneyde Karadeniz kylar boyunca genilemelidir. Mmkn olduu kadar stanbula ve Hindistana yaklamal. Her kim stanbulu ve Hindistan ele geirirse, dnyann hkimi olur. Bunun iin Rusya mtemadiyen Trkiye ile sonra da ran ile sava yapmal, Karadeniz sahillerinde asker
29

1711 Prut Antlamasn imzalam ve Azak kalesini

Trklere iade etmitir. Bylece, Karadenizden kmak zorunda kalm ve bu deniz yeniden

Metin Kunt, Sina Akin, Suraiya Faroqhi, Zafer Toprak, Hseyin G. Yurdaydn, Ayla dekan, (t.siz):

Zirveden ke Osmanl Tarihi (1600 - 1908), hazrlayan: Sina Akin, Milliyet Yaynlar, Cilt: II, stanbul: s. 54-55.
30 31 32 33 34

Ycel v.d., 1991: 256. Uarol, 1995: 58. Binark, 1999: 202. Saray, 1998: 61. Grsel, 1968: 56.

XVII limanlar kurmal; bu denizle birlikte Baltk denizine sahip olmaldr Avusturya hanedann, Trkleri Avrupadan karmaya tevik etmeli ve stanbulun bizim tarafmzdan fethinden sonra, onun gazabn sndrmek iin ya onu Avrupa devletleri ile harbe sokmal, yahut da elde edilen Trk topraklarndan bir ksmn ona brakmal, bunlarn hepsi de sonradan geri alnabilir gibi ifadeler yer almaktadr35. Rusya, nce Karadenize sonra da Akdenize inmeyi hedef aldktan sonra, buna bir de din klf uydurmutu. yle ki: Rus arlarndan III. van, 1472 ylnda son Bizans mparatoru XIII. Konstantinin o sralarda talyada bulunan yeeni Sofia ile evlenmiti. Bu olaydan sonra Moskova Knezleri, Moskovann Bizans mparatorluunun mirass olduunu iddia etmeye balamlard. Bu iddia, bir sre sonra Moskovann III. Roma olduu eklinde tamamyla siyas bir gr haline getirilmek istenmiti. Bu gre gre; Rusya hkmdarlar, Bizans imparatorlarnn mirass ve Ortodoksluun koruyucusudurlar. I. Roma ve II. Roma sona ermitir, o halde III. Roma dedikleri Moskova dier iki Roma gibi dnyaya egemen olacaktr. Dolaysyla, Rusya Bizansn mirass olacak ve stanbulu alacaktr. Bu sretle Rusyann Osmanl bakenti olan stanbul ile ilgili emelleri din ynden balam, ancak bu devletin kuvvetlenmesiyle siyas bir ekil ve ama haline gelmitir36. Osmanl Devletinin jeopolitik durumu ve Rusyann Byk Petrodan itibaren tkip ettii genileme ve istila siyaseti gerei, iki devlet arasnda bata asker olmak zere ok eitli karlamalar meydana gelmitir. Nitekim I. Petrodan itibaren iki taraf arasnda, I. Dnya Sava dahil dokuz byk sava yaplmtr. Bunlardan ikisi dndaki (1711 Prut Sava, 1856 Krm Sava) savalarda Osmanl Devleti yenilmitir37. 1736 ylnda Rusyann Avusturya ile daha nce yapm olduu ittifaktan yararlanarak Krma asker sevk etmesi, Azak ve Klburun kalelerini almas gibi olaylar ve Lehistan meselesinden dolay Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni bir sava dnemi balamtr. Rusya ile mttefiki olan Avusturyaya kar Osmanl Devletinin stnl ile geen savalardan sonra 1739 Belgrat Antlamas imzalanmtr38.

35 36 37 38

Saray, 1998: 63-65. Uarol, 1995: 58-59. Selami Kl, (1998): Trk - Sovyet likilerinin Douu, stanbul: s. 15. Binark, 1999: 202.

XVIII Rusyada II. Katerina dnemi (1762-1796), XVIII. yzyl Trk - Rus ilikilerinin dnm noktasn oluturmaktadr. Bu dnemde, XIX. yzyl Rusyasnn gerek temelleri atlmtr39. Rusyann izledii yaylmac politikas Petrodan sonra da artarak devam etmi ve zellikle de II. Katerina ve I. Nikola zamanlarnda en yksek noktasna ulamtr. II. Katerinann Osmanl Devletini paralamaya ynelik projeleri vard. Yalnz bir Grek Devletinin kurulmas deil, Kafkaslar ele geirdikten sonra Anadolunun dahi ele geirilmesinin tasarland bilinmektedir. II. Katerina d siyasette I. Petronun prensiplerini uygulamaya alm ve Osmanl Devletine kar siyasetinde de I. Petrodan daha baarl olmutur. Karadenize ayak basmakla Rusyaya byk karlar salamtr40. 1768 ylnda Rusyann Grcistan, Lehistan ve Osmanl Devletinin Ortodoks tebaasna ynelik faaliyetleri yznden Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yeni bir sava balam, bu sava alt yl srm ve sonunda 1774 Kk Kaynarca Antlamas imzalanmtr41. Bu antlama ile, Rusya Karadeniz sahillerine ulam, geni bir arazi elde etmi ve Krm Hanlnn ilhak iin de en nemli adm atmtr. te yandan, Ortodoks tebaay himaye etmek bahanesiyle de Osmanl Devletinin iilerine karma imkn elde etmitir. Kk Kaynarca Antlamas, Trk - Rus ilikilerinin bir dnm noktas olup Osmanl Devletini ykmak yolunda Ruslarn byk bir baarsdr42. Bunlardan baka Rusya, Franszlara verilen kapitlasyonlardaki haklar kendisine de salamtr43. Kk Kaynarca Antlamasnn nc maddesine gre, Krm istiklline kavuacakt. Fakat Ruslar bu maddeye uymadlar44. Krmda meydana gelen karklklar iki devlet arasnda 1779 ylnda yeni bir antlama yaplmasn gerekli kld. mzalanan Aynalkavak Tenkihnmesi ile Rusya Krm zerinde daha fazla sz sahibi oldu ve nihayet 1783 ylnda da burasn ilhak etti. Ancak, Krmn kayb Osmanl Devleti tarafndan bir trl kabul edilemedi. Bu nedenle balayan Osmanl - Rus Savalar 1791 ylna kadar srd ve bu

39

lber Ortayl, (1999): XVIII. Yzyl Trk - Rus likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992), Kl, 1998: 16. Binark, 1999: 202-204. Grsel, 1968: 59. Uarol, 1995: 59. Saray, 1998: 93.

TTK Yaynlar, Ankara: s. 132.

40 41 42 43 44

XIX tarihte imzalanan Ya Antlamas ile sonuland45. Bu antlama ile Rusyaya yeni arazi braklrken, Krm Hanlnn Rusyaya ilhak da Babli tarafndan tannd46. Osmanl ordularnn Rusya ve Avusturya karsnda devaml yenilgiye uramas zerine Osmanl devlet adamlar temelli slahat yapmay kabul ettiler. Islahatlarn baarl bir ekilde yaplmas bara ve yabanc bir devletin yardmna balyd. Bu nedenle Osmanl Devleti, Zitovi ve Ya Antlamalarndan sonra d politikada bar prensibini benimsemi ve Fransa ile iyi ilikilerini devam ettirme yolunu tutmutur47. XVI. yzylda Kanunnin Fransa Kralna yapt yardmdan sonra baz ekonomik karlarn da desteiyle Fransa ile Osmanl Devleti arasndaki dostluk gelimiti. Ancak bu dostluk Napolyonun baa geip de Msra saldrmasna kadar devam etmiti48. Napolyon, Akdenizdeki menfaatlerini korumak ve ngilizleri yenmek amacyla Msr alm ve Morada da Yunanllar arasnda milliyetilik propagandas yapmaya balamt. Bu durum karsnda, yllardr Osmanl Devletini ypratmaya alan Rusya bu defa Osmanl Devletine yaknlamaya balamt. Bir Rus elisi, Napolyonun niyetlerini deliller ile pekitirerek u szleri sylemiti: ar Pol, bu havadisleri Osmanl Devleti ile Fransann arasn amak iin deil, fakat Osmanl Devletini dost bildii ve iyiliini istedii iin bildirmektedir. Pol, mparatorie Katerinann durumunda deildir. mparatorie, Osmanl Devletinin dman idi. Onun tarafndan herhangi bir devlet aleyhine yaplacak ihbarn pheli grlmesi doru olabilir. Fakat Pol I, Bablinin dostudur, verdii haberleri bir dostun haberleri gibi saymak gerekir. Rusyann Babliye bu kadar yaknlk gstermesi Osmanl Devleti hakkndaki emellerinden vazgetii anlamna gelmiyordu. Rusya, Kk Kaynarca Antlamasyla Osmanl Devletinin Ortodoks tebaas zerinde bir himaye hakk kazanmasna ramen henz Boazlar ve stanbulu alamamt. Napolyonun faaliyetleri, Rusyann yllardan beri kendisinin sayd bir devin bakas tarafndan yaplmas demekti.

45 46 47 48

Binark, 1999: 205. Kurat, 1990: 37. Enver Ziya Karal, (1970): Osmanl Tarihi, TTK Yaynlar, Cilt: V, Ankara: s. 21. Grsel, 1968: 66.

XX Fransz filosunun Maltadan sonra Msra asker karmas, Osmanl iin olduu kadar Akdenizde Rus karlar iin de zararlyd. Bu yzden, iki devlet arasnda bir antlama yapmak iin grmeler balam ve 1798 ylnda ilk Osmanl - Rus Dostluk Antlamas imzalanmtr. Bu antlama, olaylarn dourduu zorunluluk sonucu yaplan geici bir antlamayd49. Bylece, Osmanl Devleti Fransaya kar Rusyann yardmn salamt. Ancak Rusyaya ilk defa boazlardan geme hakk da tannmt. Yine Rusya ile bu ittifak antlamasn imzalamakla, XIX. yzyl boyunca izleyecei denge politikasn da balatm oluyordu. Rusya ile 24 Eyll 1805te, 1798 Antlamasna yakn bir antlama daha imzalanmtr. Bu antlama, bir savunma ittifak meydana getirmekteydi. Ancak, Rusya bu iki antlamaya ramen Osmanl Devleti aleyhindeki yaylma yani gneye inme siyasetinden vazgememitir. Aksine, salanan dostluk ortamndan da yararlanarak zellikle Balkanlarda, Osmanl Devletinin zararna geni bir propaganda faaliyetine girimitir. Bununla, blgedeki Hristiyan topluluklar stanbula kar ayaklandrmann, Osmanl Devletini iteki mcadelelerle zayflatmann ve blgede kendi siyaseti dorultusunda bir stat meydana getirmenin hazrlklarn tamamlamak istemitir. Rusya tarafndan mevcut bar ve ittifak koullarnn srekli olarak bozulmasndan dolay antlamalar fiilen kaldrlmtr50.

49 50

Karal, 1970: 27-35. Uarol, 1995: 85-86, 96-98.

I.BLM XIX. YZYILDAN I. DNYA SAVAININ SONUNA KADAR OSMANLI RUS L K LER
A. XIX. Yzyl Boyunca likilerdeki Gelimeler
Osmanl Devleti, 1699 ylndan sonra zellikle Rusyann tehdidi ve basks altna girmeye balam, buna XVIII. yzyln balarndan itibaren bir de Avusturyann basks eklenmiti. Bu yzylda Rusya ve Avusturya ile savamak zorunda kalmt. Ancak iki devlete kar yapt savalarda, baka bir devlete dayanma zorunluluu duymamt. Genellikle yenilmesine ramen savalar kendi gcyle yrtebilmiti. Devlet, XIX. yzyldaki kadar zayf deildi. XIX. yzyl, Osmanl Devletinin dalma ve k dnemidir. Osmanl Devleti bu yzylda yapt savalarda da toprak kaybetmekle birlikte, zellikle Fransz htillinin etkisiyle ortaya kan milliyetilik isyanlaryla da uramt. Bu ise, dalma ve k daha da hzlandrmt. Devlet, dardan kendisine ynelen tehdit ve tehlikelere kar, yanna byk bir devleti alp denge politikas izleyerek varln korumaya, dalma ve yklmay nlemeye almt51. Rusya, zellikle XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln balarnda, Osmanl Devletine kar hasmane politikalarnda o kadar ileri gitmiti ki, neredeyse Osmanl Devletine hayat hakk tanmak dahi istememiti52. 1. 1806 1812 Osmanl Rus Sava ve Srp syan Bilindii gibi 4 ubat 1804te Srp syan kmt. Bu sralarda Osmanl Devleti ile Rusya 1798 Antlamasna gre mttefik durumdayd. Ancak Rusya, mttefik olmaktan da
51 52

Fahir Armaolu, ( t.siz ): 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914 - 1995), Alkm Yaynevi, stanbul: s. 41, 43. Mehmet Saray, (1985): Atatrkn Sovyet Politikas, Veli Yaynlar, stanbul: s. 7-8.

2 yararlanarak Balkanlarda ve bu arada Srplar arasnda Osmanl Devleti aleyhinde geni bir kkrtma almasna girimiti. Bununla beraber, Avrupada Napolyon tehlikesi sebebiyle, balam olan Srp isyann aktan desteklemekten ekinmi, 1805 ylnda kendisinden yardm isteyen Srplara stanbul ile anlamalarn nermiti. Bunun bir nedeni de, 24 Eyll 1805te Osmanl Devleti ile yapt yeni antlamayd. Ancak, 1806da Osmanl - Rus ilikilerinde meydana gelen yeni gelime, yani Rusyann Osmanl Devletine sava amas, bu devletin Srp isyan karsndaki tutumunu da deitirmiti. Rusya bu savata Srplardan yararlanmak istemi ve onlar madd ve manev ekilde desteklemiti. Bylece, Srbistann varln fiilen ve hukuken Osmanl Devletine kabul ettirmeye almt53. 1806 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Eflak - Bodan meselesinden dolay 1812 ylna kadar srecek yeni bir sava dnemi balamt. Napolyonun Moskova seferi zerine, iki devlet arasndaki savaa son verilip Bkre Antlamas (1812) imzalanmt54. Bu antlama ile Osmanl Devleti bu savatan, Rusyann iinde bulunduu zor durumdan dolay toprak kayb ynnden olduka az zararla kurtulmutur. Ancak, Rusyaya Besarabyay ve Tunada gei hakk vermekle, bu devlet karsnda biraz daha gerilemitir. Rusya bu antlamaya, sava ile dorudan ilgili olmayan Srplara zerklik verilmesine yol aabilecek bir madde koydurmutu. Bylece de Osmanl Devleti Srplarn siyas varln tanmt55. 2. 1828 1829 Osmanl Rus Sava ve Yunan syan Srplardan sonra, 1821 ylnda Rumlar bamszlk isteyerek ayaklandlar 56. Rumlar yalnz Rusya deil, btn Avrupa destekledi. Osmanl Devleti, isyanclara kar baar kazanmaya balaynca Rusya, Fransa ve ngiltere Navarinde Osmanl donanmasn yaktlar (20 Kasm 1827)57. Bununla, Yunanllarn bamszlk kazanmalar ii birdenbire geliti. nk, bylece Yunanllar yola getirecek asker kuvvet kalmam oluyordu58.

53 54 55 56 57 58

Uarol, 1995: 131-133. Binark, 1999: 206. Uarol, 1995: 104-105. Kurat, 1990: 54. Saray, 1998: 114. Kurat, 1990: 56.

3 Navarinde donanmann yaklmas zerine Osmanl Devleti devletten de sava tazminat istedi. Ancak bu istek reddedildii gibi, Rusya Osmanl Devletine sava at59. Osmanl Devleti, 1828 - 1829daki bu Osmanl - Rus Savanda yenilgiye urad ve kendisini byk madd ve manev kayplara uratan 1829 Edirne Antlamasn imzalamak zorunda kald. Bu antlama ile Rusya, Tuna Nehrinin azndaki adalar ile Kafkasyada stratejik nemi olan baz yerleri ele geirdi ve bylece biraz daha gneye indi60. Osmanl Devleti, Eflak Bodana ve Srbistana tand haklarla, bu yerlerin geni lde muhtarlklarn tanm oldu. Barn arlk noktasn bamsz bir Yunan devletinin kurulmas oluturuyordu. Bamsz bir Yunan devletinin kuruluu da Osmanl Devletinin dalmasnda bir balang noktasdr. nk eitli milletlere bal topluluklardan oluan Osmanl Devleti halk iin, Yunan Krall bundan sonra rnek olacaktr. Edirne Antlamas, Osmanl Devletinin Kk Kaynarcadan sonra imzalad en ar antlamadr. Bu antlama ile Osmanl Devleti toprak kaybndan baka artk Rusyay yenmek ve onu zararsz duruma getirmek iin besledii mitlerini de kesin olarak kaybetmitir61. 3. Msr ve Boazlar Meselesi Osmanl Devleti, Mora isyanndaki yardmna karlk Msr valisi Mehmet Ali Paaya Girit, Suriye ve Trablus - am Paaln vaat etmiti. Mehmet Ali Paa da Edirne Antlamasndan sonra buralar istemi ve bu durum isyanla sonulanmt. syan karsnda zor durumda kalan Osmanl Devleti, Rusyann yardm teklifini kabul etmi, 1833 ylnda bir Rus filosu Karadeniz Boazn geerek Bykdere nnde demirlemiti. ngiltere ve Fransa, Rusyay Boazlardan uzaklatrmak iin Mehmet Ali Paa ile Osmanl Devletinin arasnda Ktahya Barnn (14 Mays 1833) yaplmasn salamlard. Ancak bu bar Mehmet Ali Paann karlarn kolluyordu. Dolaysyla Osmanl Devleti, ngiltere ve Fransaya gvenemezdi. Hlbuki Rusya, Msr isyannn daha ilk gnlerinden itibaren Osmanl Devletine dostluk gstermiti. Aslnda, Mehmet Ali Paann stanbula yerlemesi zayf bir Osmanl Devleti yerine, kuvvetli bir devletin kurulmas demekti. Bu ise, Rusyann iki yzyldan beri izledii fetihler siyasetinin sonu anlamna geliyordu. Bu yzden Rusya, Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmasn tercih etmiti62.
59 60 61 62

Saray, 1998: 114. Uarol, 1995: 151. Karal, 1970: 121-122. Karal, 1970: 128-136.

4 8 Temmuz 1833te Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Hnkar skelesi Antlamas imzalanmt. Bu antlamann gizli maddesine gre; her iki devlet tehlike halinde birbirlerine btn imknlar dahilinde yardmda bulunacaklard. Osmanl Devletinin Rusyaya yardmda bulunmas konusunda glkle karlaaca gz nnde tutularak, Bablinin Rusyaya yapaca yardm, anakkale Boaznn (Rusyadan baka) btn devletlere kapatlmas eklinde olacakt. Yani Boazlar, sava zamannda sadece Ruslara ak tutulacak, dier btn devletlere kapatlacakt63. Bylece Osmanl Devleti Rus yardmn salam, Rusya ise kendisine Akdenizden gelebilecek tehlikeleri nlemi, bu sretle de gneyini gvenlik altna alm oluyordu. Yine bu antlama ile Rusya, Boazlar zerinde sz sahibi oluyor ve Osmanl Devleti zerinde kurmay arzulad himaye politikasn gerekletirmeye balam bulunuyordu64. Rusyann, Osmanl Devleti zellikle de Boazlar zerinde hkimiyet kurma teebbs Fransa ile ngiltereyi telalandrmt. nk bu durum btn Akdenizin Rus etkisi altna girmesi demekti ve ngiltere ile Fransann karlarn zedeliyordu. Bu devletler Rusyay, Boazlarn durumunu milletleraras bir konferansta tespite zorlamlard. Nihayet ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusya, 13 Temmuz 1841de Londrada toplanp Boazlar meselesini grtler. Varlan antlama ile Rusya, Hnkar skelesi Antlamasyla elde etmi olduu Boazlarn kapall prensibini devam ettirerek, Karadenizdeki gvenliini tekrar salamt. Ancak, Boazlarda ve Dou Akdenizde hkimiyet veya nfuz kazanmak emelinden de vazgemi oluyordu. Dier devletler Rusyann genilemesinden korktuklar iin, bu antlama onlarn karlarna uygundu65. 4. Krm Sava ve Paris Antlamas Osmanl Devleti 1841de Msr ve Boazlar sorununu zmledikten sonra, bir sre iin de olsa bar dnemi yaamt. Avrupann 1848 htillleri ile alkaland bu dnemde Osmanl Devleti daha ok i ilerindeki sorunlarla mcadele etmiti. Bir taraftan 1839da iln ettii Tanzimat Fermann uygulamaya, Suriye ve Lbnanda kan isyanlar bastrmaya alrken, dier taraftan Eflak ve Bodan isyanlaryla ve bunun sonucu olarak Rusya ve

63 64 65

Kurat, 1990: 61-62. Uarol, 1995: 175. Saray, 1998: 121-122.

5 Avusturya ile arasnda doan siyas atmalarla ayrca Macar mltecileri sorunu ile uramt. Bu son gelimeler ise, Osmanl - Rus ilikilerinin yeniden sertlemesine yol amt. Bilindii gibi Rusya, zellikle II. Katerina dneminden beri Boazlar ele geirmeyi, Balkanlara ve Kafkaslara sahip olarak Ege Denizi yolu ile Akdenize ve Dou Anadolu yolu ile bir taraftan skenderun Krfezine dier taraftan Basra Krfezine inmeyi ve bir dnya devleti olmay amalayan bir politika izliyordu. ar I. Nikola da (1825-1855) kendisinden nceki Rus hkmdarlarnn emellerini gerekletirmenin peindeydi66. Rus ordusunu Avrupann en gl ordusu haline getirmek ve bu sayede Trkleri Avrupadan atmak istiyordu. ar, tam anlamyla bir Mslman - Trk dman idi. Rusyadaki Mslman - Trk ahali zerinde bask yaparak, onlar Ortodokslua evirmek iin tedbirler almt. Osmanl Devletine kar dmanl yalnz siyas deil ayn zamanda din esaslara da dayanmaktayd67. Kk Kaynarca Antlamasnn kendisine Osmanl snrlar ierisindeki Ortodokslar koruma hakkn verdiini iddia etmekteydi. 18281829 Osmanl - Rus Savanda Rus ordularnn Edirneye kadar gelmeleri, arda yalnz Ortodoks toplumlarn koruyucusu olmakla kalmayarak, btn Osmanl Devletini koruyuculuu altna alabilecei midini uyandrmt68. ar I. Nikola dneminde Kudsteki Kutsal Yerler meselesi, Krm Savann sebepleri arasnda yer almaktayd. Rusya, mlteciler meselesinin kendisinde yaratt eziklii, kutsal yerlerde kazanaca bir zaferle gidermeyi umuyordu. Fakat Rusyann esas amac, Osmanl Devletini 1833 Hnkar skelesi Antlamasnda olduu gibi uydulatrmak, Balkanlardaki Ortodoks Slav uluslar da Osmanl ynetiminden koparmakt. Rusya, 1848 htillinin sarsntsyla Fransa, Prusya ve Avusturyann zayf duruma dtklerini dnyordu. Bu durumda, ar Nikola ngiltere ile uyutuu takdirde amacna ulaabileceini sand. 1844te yapt ngiltere ziyaretinin byle bir yaknlamaya zemin hazrlad grndeydi. 1853te ngiliz elisiyle yapt bir grmede, sonradan nl olacak olan bir deyimi ilk kez kulland. Osmanl Devletinin hasta adam olduunu, mirasnn paylalmas

66 67 68

Uarol, 1995: 188-189, 192. Kurat, 1990: 54. Uarol, 1995: 192.

6 iin tedbir almann yararl olacan syledi. Rusyaya gre; Srbistan ve Bulgaristan Osmanl Devletinden koparak kendi himayesi altna girmeliydi. Buna karlk ngiltereye Msr ve Girit verilecekti. Klm Osmanl Devletinin ise, resm deilse de fiili bir ekilde Rus himayesi altna girecei umuluyordu. ngiltere, Rus planlarn olumlu karlamad. Ancak bu da Nikolay yolundan alkoyamad69. 1853 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Krm Sava balad. Rusyann Sinopta Trk gemilerini yakmas zerine, Boazlar ve Akdenizin tehlikede olduunu gren ngiltere ve Fransa donanmalar Boaziine demirlediler. Bu iki devlet, 12 Mart 1854te Rusyaya sava iln edip Osmanl Devleti ile ittifak yapt. Rusya, mttefik kuvvetlerle yapt mcadelede yenilip bara raz oldu70. 30 Mart 1856da da Paris Antlamas imzaland. Paris Kongresine katlan devletler (Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Rusya,

Avusturya, Prusya, Piyemonte), yaplacak antlama ile Rusyann daha nceki tarihlerde kendi lehine bozmaya alt devletleraras dengeyi, Avrupa sistemine Osmanl Devletini de katarak yeniden kurmay amaladlar. Karadenizin dousundan Adriyatik Denizine kadar uzanan bir siyas kuak oluturarak, Rusyann gneyinde bir tampon blge kurdular. Bu da, Rusyann Balkanlarda harekete gemesi halinde, karsnda antlamada imzas bulunan devletleri bulmas demekti. Bu sretle Rusyann gneye inme politikas nlenmi oluyordu. Bu antlama ile Osmanl Devleti, Rusyann XVIII. yzyln balarndan itibaren elde ettii ayrcalklardan ve bunlardan doan iilerine karmalardan bir sre iin de olsa kurtulmu oluyordu. Ancak, antlamann Karadenizle ilgili yle bir maddesi vard: Karadeniz tarafsz duruma getirilecek, btn devletlerin ticaret gemilerine ak fakat sava gemilerine srekli kapal olacak, kylarnda hibir tersane bulunmayacakt. Bu madde, Osmanl Devletinin Paris Kongresine sava kazanan devlet olarak katlmasna ramen yenik Rusyaya ait koullarn kendisine de uygulandnn gstergesidir71.

69 70 71

Kunt v.d. (t.siz): 130-131. Saray, 1998: 127-132. Uarol, 1995: 203-204, 206-207.

7 5. 1877 1878 Osmanl Rus Sava (93 Harbi) Krm Savandan yenik kan Rusya; ekonomi, eitim, asker v.b. pek ok alanda kkl reformlara girimiti. Yaylmaclk hrsndan kurtulamad iin, Krm Sava ile elde edemedii imknlara yeniden kavuabilmek iin Paris Antlamasn zorlamaya balamt. Osmanl Devleti, Paris Antlamasndan sonra Islahat Fermann iln etmi, Osmanl tebaasna baz yenilikler getireceini bildirmiti. Antlama gereince, Hristiyan unsurlarn baz haklarnn Avrupal devletlerin garantisi altnda olmasndan yararlanan Rusya ve Fransa harekete geip Osmanl Devletinin iilerine karmaya baladlar72. Rusya, 31 Ekim 1870te Paris Antlamasnn Karadenizde Rus donanmasnn bulundurulmasn men eden maddesinin kaldrldn iln etti. Hibir devlet buna kar koyamad. 13 Mart 1871de Londrada toplanan bir konferansta imzalanan szleme ile Rusyann bu hareketi onaylanp, Boazlarn bar srasnda btn yabanc sava gemilerine kapal olduu teyit edildi. Bu sretle Rusya yeniden Karadenizde donanma bulundurma hakk kazand. Dolaysyla ok gemeden tekrar stanbulu ele geirme siyasetini takibe balad73. 1875 ylna gelindiinde Osmanl Avrupas byk bir bunalm iine girmiti. Bu tarihte Hersekte balayan isyan ksa zamanda gelimi ve bu sorun devletleraras bir nitelik kazanmt. Osmanl Devleti 23 Aralk 1876da Merutiyeti iln etmiti. stanbulda bu nemli olay ve bununla ilgili gelimeler olurken ayn gnlerde Osmanl - Rus ilikileri gittike gerginleiyor ve iki devlet yeni bir savaa doru gidiyordu74. Merutiyetin iln, stanbuldaki Rus diplomatlarn telaa drmt. ngiliz raporlarna gre bir diplomat yle demitir: Bu, Osmanl Devletinin bir meydan okumasdr. Bizi parlamentosuz son Avrupa Devleti olarak brakmak gayretini pahalya deyeceklerdir. 75 Rusya, gneye inme politikasn uygulamak iin harekete geme zaman geldiini grerek Osmanl Devletine sava amaya karar vermi ve bu kararn da 19 Nisan 1877de
72 73 74 75

Saray, 1998: 134-135. Kurat, 1990: 74-75. Uarol, 1995: 320, 332, 336. Ortayl, 1999: 133.

8 Avrupa devletlerine bildirmiti. Kendi karlarn korumak ve Hristiyan toplumlarn gvenliini salamak zere harekete geeceini iddia ediyordu. Bylece de grnte 1875 ylndan itibaren srmekte olan Balkan bunalm, savan yakn nedeni oluyordu. Osmanl snrlar ierisindeki Hristiyanlar ve zellikle de Slavlar korumak ise, grnrdeki nedendi ve ancak ikinci derecede nemli grnyordu76. Panislavizm cereyan Rus emellerine let edilmiti. Bu akmn kaynan 1789 Fransz Devriminde aramak gerekir. htillin ortaya kard milliyetilik uuru Slav halklar zerinde de etkisiz kalmamt77. Balangta felsef ve edeb bir karakter tayan Panislavizm, sonradan siyas bir akm haline gelmiti. Rusyann dnda baladktan ve gelitikten sonra, sonuta bu devlete de etki etmiti78. XIX. yzyl ortalarna doru ise sratle gelimekteydi. Trklerin zulm altnda inleyen Slav kardelerini kurtarma maskesi altnda hareket eden bu zmre mensuplarnn esas amalar, Rusyann hkimiyeti altndaki btn Slavlar birletirmek ve stanbulu ele geirmekti. Panislavistler bu amala Ayasofyaya ha koymak slogann ortaya atmlard79. Nitekim, 24 Nisan 1877de Osmanl - Rus Sava (93 Harbi) balam ve bu savata Osmanl Devletinin yenilmesi zerine 3 Mart 1878de Ayestefanos Antlamas imzalanmt. Bununla Rusya, slavclk politikasnn zaferini kazanm, Osmanl Devletini istedii gibi paralayp Balkanlar ve Dou Anadoluya yerlemiti. stanbul ve Rumeli arasndaki ba koptuu iin devletin Rumelideki topraklar ikiye ayrlmt. Rusya, I. Petro dneminden beri izledii scak ve ak deniz politikasn byk oranda gerekletirmiti80. Ayestefanos Antlamasna ilk itiraz Avusturyadan geldi. ngiltere de antlama ortaya knca telaland ve donanmasn stanbula gnderdi. Rusya, kendi nfuzu altndaki byk Bulgaristan ve Douda stratejik Kars yaylasn ilhak etmekle ngilterenin Akdenizdeki durumunu tehlikeye dnyordu81.

76 77 78 79 80 81

Uarol, 1995: 327. Grsel, 1968: 119-120. Uarol, 1995: 320. Kurat, 1990: 75. Uarol, 1995: 338-339, 342-345. Grsel, 1968: 129.

9 Ayestefanos Antlamasn yeniden gzden geirmek iin 13 Haziran 1878de Berlin Kongresi topland. Kongreye Paris Antlamasn imzalayan devletler, yani Osmanl Devleti, ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya katld. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda yaplan Ayestefanos Antlamas yerine, yukardaki devletler arasnda 13 Temmuz 1878de Berlin Antlamas imzaland. Ayestefanos Antlamas ile karsnda sadece Rusyay bulan Osmanl Devleti, Berlin Kongresinde alt byk devletin hedefi haline gelmiti. Bunun sonucu olarak kongre, Osmanl Devletinin paylalma pazarlnn yapld uluslararas bir toplant halini ald. Rusyann basksyla, Ayestefanos Antlamasnda Osmanl Avrupas, Balkan toplumlar arasnda paylalmt. Berlin Antlamas ise bunun snrlarn biraz daraltmakla beraber, bu paylam Osmanl topraklarnn btnn kapsayacak hale getirdi. Bu nedenle de 1856 Paris Antlamasnda kabul edilmi olan Osmanl topraklarnn btnlne sayg ilkesi, Berlin Kongresinde yer almad82. Berlin Kongresinde, Ayestefanos Antlamasnn hemen hemen btn maddeleri Rusyann aleyhine olarak deitirilmiti. Kongre, Rusya iin nemli bir diplomatik malbiyet olmutu. Ancak, kabul edilen maddeler yine de Rusya iin byk karlar salamt. Kars, Ardahan ve Batum sancaklarnn (Elviye-i Selase) Ruslara braklmas kararlatrlmt. Ermenilerle meskn yerlerde reformlar yapmak zorunluluu ve bunu kontrol edecek devletler arasnda Rusyann da bulunmas, ilerideki Rus siyaseti bakmndan nemlidir. te bu sretle Ermeni meselesi artk milletleraras siyas problem olarak ortaya kt gibi Elviye-i Selasenin de 1918 ylna kadar srecek krk yllk Rus igli balam oluyordu83. Rusyann Ermeni reformlar sebebiyle Trkiyenin i ilerine karmasna zemin hazrlanmt84. 1877 - 1878 Osmanl - Rus Sava, sonular itibaryla bundan nceki Osmanl - Rus Savalarnn hibirine benzememi ve ok derin etkiler yapm bir savatr. 1856 Paris Antlamasnda Osmanl Devletinin i ilerine karmama ilkesi vaat edilmiti. 1878

82 83 84

Uarol, 1995: 351-352, 354-355. Kl, 1998: 17-18. Kurat, 1990: 97.

10 Ayestefanos ve Berlin antlamalarnda ise i ilerine karlmama ilkesi ortadan kaldrlm, tam tersine i ilerine karma prensip haline getirilmitir85.

B. I. Dnya Savanda Trk Rus likileri

I. Dnya Savana gemeden nce Trablusgarp ve Balkan Savalarnda Rusyann faaliyetlerinden ksaca bahsetmek yararl olacaktr. 1911 ylndaki Trablusgarp Sava srasnda Osmanl Devleti, kendi gvenlii asndan anakkale Boazn uluslararas deniz trafiine kapatmak zorunda kalmt. Bata ngiltere ve Rusya olmak zere bu nlemden olumsuz ynde etkilenen tarafsz devletlerin, Babliye yaptklar diplomatik basklar sonucunda, Boazlar yeniden ulama almt. Rus ekonomisi Trablusgarp Savandan zararl km ve 1912 ylndaki d ticaret geliri 100 milyon rublelik bir d gstermiti. Rusya, kendisi gibi bir tarm lkesi olan Osmanl Devletine tahl satamazd. Dolaysyla Rus tahlnn Avrupaya pazarlanmasnda, Boazlar ekonomik can damar roln oynuyordu86. talyann Trablusgarpa saldrmas zerine, Balkan Devletleri Rusyann araclyla aralarnda anlamalar yaptlar. lk yaplan Srp - Bulgar ittifakyd. 13 Mart 1912 tarihli bu ittifaka gre; savaa balama tarihini Rusya tespit edecekti. te yandan ele geirilen topraklarn paylalmasnda anlamazlk karsa, bu topraklar Rus arnn hakemliine braklacakt. Bu durum Rusyann Balkan Savalarndaki roln gstermektedir87. Balkan Savalarndan sonra balayan I. Dnya Sava, XIX. ve XX. yzyln balarnda meydana gelen olay ve gelimelerin bir sonucudur. Bu savan nedenleri eitli ekonomik, siyas, asker gelimelere dayanmaktadr. Bunlara byk devletlerin kar hesaplarn da eklemek gerekir. 24 Austos 1914 gn, Avusturya veliahd Aridk Ferdinand bir Srpl tarafndan ldrlmt. Bu da, I. Dnya Savana yol aan olaylarn balangc olmutur88.

85

Bilal N. imir, (1999): 1878 - 1918 Yllarnda Trk - Rus likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 Yulu Tekin Kurat, (1999): 1878 - 1919 Arasnda Trk - Rus likilerinin Siyasal Anatomisi, Trk - Rus Grsel, 1968: 145. Uarol, 1995: 459, 561.

1992), TTK Yaynlar, Ankara: s. 147-148.

86

likilerinde 500 Yl (1491 - 1999), TTK Yaynlar, Ankara: s. 140-141.

87 88

11 Sava baladnda Osmanl Devleti henz mttefiksizdi, ama mttefik aryordu. ngiltere, Bulgaristan ve Fransa ile mttefik olmak iin yapt teebbsler sonusuz kalmt89. Bunun zerine, 2 Austos 1914te Almanya ile gizli bir ittifak antlamas yapm, antlamann imzaland gn seferberlik iln etmiti 90. Antlamaya, Rusya Almanyaya kar savaa girdii takdirde, Trkiyenin de savaa girmesi art konmutu (2. madde). Almanya 1 Austos 1914te Rusyaya sava iln edince, Alman - Trk ittifaknn 2. maddesi gereince Osmanl Devletinin de hemen savaa girmesi gerekiyordu. Osmanl Devleti ise hemen savaa girmek istemiyordu. Ancak, Dou Cephesinde Rusyann byk bir taarruza balamas ve Bat Cephesindeki gelimeler zerine Almanya Trkiyenin bir an nce savaa girmesini ve dman kuvvetlerini zerine ekmesini istemeye balad91. 11 Austos 1914te, Akdenizden gelen Almanlarn Goben ve Breslav zrhllar anakkale Boazn getiler. Osmanl Devleti, zrhllar satn aldn iln etmek sretiyle bu olayn tilaf Devletleri ile bir savaa dnmesini bir an iin nledi. Ancak Enver Paann emri ile, 23 Ekimde Alman Amirali Souchonun komutasndaki Trk donanmasnn, Odesa ve Sivastopolu bombalamas, Osmanl Devletinin savaa girmesine neden oldu. Daha sonra Rusya, ngiltere ve Fransa Osmanl Devletine sava iln ettiler 92. Aslnda Osmanl Devleti savaa girdii takdirde Rusya, Kafkas Cephesine bir miktar kuvvet brakmak mecburiyetinde olaca iin, Osmanl Devletinin savaa girmesini arzu etmiyordu 93. Fransa Bykelisi hatralarnda, Rusyann her tarafnda eski Bizans hlyasnn yeniden canlanmasna ahit olduunu, herkesin azndan u szlerin iitildiini sylyordu: Bu harp bize Konstantinapol ve Boazlar salayamazsa btn manasn kaybeder arigrad bizim, yalnz bizim olmaldr. 94

89 90 91 92 93 94

Grsel, 1968: 158-159. Hamza Erolu, (1990): Trk nklp Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara: s. 76-77. Kurat, 1990: 242. Erolu, 1900: 77-78. Kurat, 1990: 229. Ferudun Cemal Erkin, (1968): Trk - Sovyet likilerinde Boazlar Meselesi, Ankara: s. 48.

12 1. Sava Srasndaki Gizli Antlamalarda Rusya I. Dnya Savanda Osmanl Devletini ilgilendiren bir baka nemli siyas olay da Osmanl Devletinin blnmesi ile ilgili, anlamalardr 95. Bilindii gibi Rusya, stanbul ve anakkale Boazlarn ele geirmek veya kontrol altna alabilmek iin uzun yllar alm, ancak bata Osmanl Devleti ve ngiltere olmak zere, Avrupa byk devletlerinin kar kmasyla bir sonuca ulaamamt. Bununla birlikte, XX. yzyln balarnda meydana gelen gelimeler zerine Boazlar ele geirmek iin 23 Kasm 1913ten itibaren hazrlklara girimiti. Ancak, sadece kendi gcyle amacna ulaamayacan anladndan, bu konuda ngiltere ve Fransann yardmn elde etmeye alm, bunun iin de bu iki devletle pazarla balamt. Pazarlk, Boazlarn Rusyaya verilmesine karlk, ngiltere ve Fransann Osmanl topraklarnda elde etmek istedikleri Irak ile Suriyenin ve randa baz haklarn bu devletlere braklmas konular zerinde yaplmt. te bu pazarlklar srerken I. Dnya Sava balamt96. Sava baladktan sonra, arn yapt aklama ile Rusyann bu savatan en byk kazancnn Boazlar olaca anlalyordu. ngiltere ve Napolyonun Boazlar tek bana bir lke eder sz ile Akdeniz snrlarnn ve gvenliinin Boazlarda baladn belirten Fransa; Rusyann Boazlar ele geirmesini engellemek iin yz yirmi yldr Osmanl Devletini Rusyaya kar korumular, hatta Krm Savana fiilen katlmlard. Fakat imdi Alman tehlikesi karsnda her ikisi de Rusyay kendi yanlarna almak iin her eye raz oluyorlard. ar, ngiltere ve Fransann bu durumundan yararlanarak Boazlarn mutlaka Rusyaya ait olacan kabul ettirdi. anakkale Savann balamasndan sonra Rusya endieye dt. Eer ngiltere ve Fransa, Boazlar ve stanbulu ele geirirlerse onlar oradan bir daha karmak mmkn olmazd. Bir de, ngiltere ve Fransann Yunanistan da anakkale harektna katmak iin bask yapmalar, ngilterenin Ege ve Boazlar Yunanistana verecei endiesini dourdu ve Rusyann tepkisine yol at97. Dier taraftan Almanya, Boazlarn ngiltere ve Fransann eline gemesini karlarna aykr grdnden, tilaf Devletlerinin aralarnda yaptklar

95 96 97

Erolu, 1990: 81. Uarol, 1995: 492. Ergun Aybars, (2000): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ercan Kitabevi, Cilt: I, zmir: s. 57.

13 bu blgeyi Rusyaya nererek, onunla ayr bir bar yapmay uygun bulup baz giriimlerde bulundu. Bu da, ngiltere ve Fransay telalandrd ve Rus isteklerini kabul etmeye yneltti98. Rusyann 4 Mart 1915te ngiltere ve Fransaya verdii notalara gre; stanbul ve Marmara Denizi Rusyaya katlacak, mroz ve Bozcaada iin ise Rusyann oyu olmadan karar alnmayacakt. ngiltere ve Fransa, bu Rus notasndan holanmamakla beraber, Alman tehlikesi karsnda 12 Mart 1915te ngiltere ve 10 Nisan 1915te Fransa, Rus isteklerini kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karlk da Rusya, ngiltere ve Fransann Orta Doudaki karlarn kabul ediyordu99. Bylece mttefikler, yaplacak blmde Boazlar ve evresini Rusyaya brakm oldular 100. ngiltere ve Fransa, talyay savaa sokabilmek iin 26 Nisan 1915te Antalya yresini talyaya vaat etmilerdi. Btn Orta Dounun paylalmas iin, Fransz temsilcisi ile ngiliz temsilcisi arasnda uzun grmelerden sonra 3 Ocak 1916da anlamaya varld. Sykes - Picot Antlamas denilen bu anlamaya gre; Suriye ile Irakn tm ve Trkiyenin gney ksm ngiliz ve Fransz blgesi olarak ayrlmt. Filistinde ise uluslararas bir ynetim kurulacakt. Sykes - Picot Antlamasyla Orta Douda saptanan ngiliz - Fransz stnln Rusya kabul ediyor, fakat buna karlk Trabzonun batsndan geen bir hattn dousunda kalan Van, Bitlis, Mu ve Siirt yreleri Rusyaya braklyordu. Ancak bu antlamadan talyaya haber verilmemiti. Durumdan kukulanan talyann mttefiklerinden aklama istemesi zerine, kesin bir antlama bulunmad, Osmanl Devletinin paylalmas iin grmelerde bulunulduu yant verilmitir101. 2. Kafkas Cephesi 1914teki Trk - Rus snr 1878 Berlin Kongresinde tespit edilmiti. Kars, Ardahan ve Batum da Rusyaya braklmt
102

. Birinci Dnya Savanda Trk kuvvetleri Ruslarla

sadece Kafkas Cephesinde savamlard. Kafkas harekt, Rusya bir devlet haline gelip Trklerle mcadeleye baladndan bu yana Anadoluda yaplan harekt ve muharebelerin en
98 99

Uarol, 1995: 492. Aybars, 2000: 57. Uarol, 1995: 493. Aybars, 2000: 66-67. Kurat, 1990: 259.

100 101 102

14 bydr. Trk kuvvetlerinin sava plan, Kafkasya ve ran zerinden Turana varmak vaadiyle Almanlar tarafndan yaplan telkinlerle dzenlenmiti103. Savan balamasndan hemen sonra 1 Kasm 1914te Rusya hcuma geerek Kuzey Anadoluyu igle kalkm ancak Trk ordusu bunu nlemiti 104. Bundan sonra Enver Paa 20 Aralk 1914te, 150.000 kiilik bir Trk kuvvetine Sarkam - Umraniye istikmetinde taarruz emri vermiti. Bu cephede Rusyann da 160.000 kiilik bir kuvveti bulunuyordu. Bu taarruz 22 Aralk 1914ten 19 Ocak 1915e kadar devam ettiyse de yksek dalar, yolsuzluk, souk, alk ve tifs sebebiyle Trk kuvvetlerinin 90.000 kiilik bir kayp vermesine sebep olmutu105 . Osmanl ordusunun Sarkam bozgunundan sonra Kafkas Cephesindeki stnlk Rus ordusuna geti. Ruslar Artvin, Van, Erzurum, Mu, Bitlis, Rize, Trabzon ve Erzincan ele geirdiler. skenderun Krfezi yoluyla Akdenize inmeyi tasarlyorlard. Bu sretle de kendi himayeleri altnda olan ve Dou Anadolu ile birlikte Alanya burnundan Suriyeye kadar uzanan blgeyi de iine alan Byk Ermenistan kurmay dnyorlard. Van ve Mu ynndeki asker hareketlerin arka plannda, ite bu ok uzaklara varan siyas ve ekonomik emelleri yatyordu. Dou Anadoluda Rus tehlikesinin bu ekilde artt sralarda, anakkale Savalarnn sona ermesinden sonra 16nc Kolordu Komutanlna atanan Mustafa Kemal, 6-7 Austos 1916da Mu ve Bitlisi geri ald. Erzurum kurtarlamadysa da Rus ileri harekt nlendi106. 1917 Rus htilli ise Kafkas Cephesinde harektn durmasna neden oldu. Daha sonra da atekes ve bar antlamas imzaland 107. 3. Bolevik htilli 1917 ylnn en nemli olay Bolevik htillidir. Bu ihtillin derin sebeplerini, Fransz htillinden beri Rusyann iinde meydana gelen uzun gelimelerde aramak gerekir. Bu gelimeler: fikir akmlar, kyl meselesi ve ii meselesidir.

103 104 105 106 107

Grsel, 1968: 164. Uarol, 1995: 469. Armaolu, (t.siz): 112. Uarol, 1995: 469-470. Erolu, 1990: 79.

15 Fransz htillinin ortaya kard liberal akmn etkisiyle Rusyada 1825te dar ereveli bir ayaklanma km ve bu ayaklanma abucak bastrlmt. Bu harektn sndrlm olmas, Rusyada fikir akmlarnn gelimesini nleyememiti. Rusyann otokratik siyasal dzenine kar fikir tepkileri genileyerek devam etmiti. XIX. yzylda Avrupada Marksizm ortaya km ve bu doktrin Rus aydnlar arasnda yaylmaya balamt108. Rus htillinin teorik temelleri de Alman dnr Karl Marxa dayanmaktayd. Marx, ihtill yaplmasn teklif ediyordu. Yeni dzende zel mlkiyet bulunmayacakt. Marxa gre tm ktlklerin temeli buydu. Sermayedar iiyi altryor, onun yapt mal kendisine alkoyuyor, ona ise ancak geinmesine yetecek kadar cret veriliyordu. Aradaki fark sermayedarn sermayesine ilave ediliyordu. Tm sermaye mallar devlete ml edilirse, herkese istedii kadar mal verilebilecekti. Ancak herkesin istedii kadar mal alabilecei komnizm safhasna gelmeden nce sosyalizm safhasnda herkes mill gelire olan katks kadar mill gelirden pay alacakt109. Marx, kendi fikir sistemini kurarken hi nem vermedii memleket Rusya idi. En elverili atmosferi ise en ileri endstriye ulam olan ngilterede grmt. Rusyann tarmsal ekonomik yaps Marxn dncelerinde yer almamt. Ancak Marksizmi gerekletiren de bu Rusya olmutur. Rusyada kyl meselesi ve bu meselenin geirdii gelimeler de Marksist fikirlerin yaylmasnda ok nemli rol oynamtr. lk Rus aydnlar, otokrasinin yerine kuracaklar yeni siyasal dzenin temelini kyde ve kylde grmlerdi. Toprakszlk ve alk kylnn devaml ve temel problemiydi. Rus halknn bete drd tarmla geiniyordu. Ancak, topraklarn drtte birine sahipti. Toprakta feodal dzen hkimdi. Kyl asilzadenin topranda bir serfti. Bu durumu dzeltmek iin 1861de Kurtulu Kanunu yaynlanmt. Bu kanunla esir durumda olmaktan kurtulan kylye toprak da veriliyordu. Ancak bu tedbir yrmedi. nk kylye kt topraklar datlm, topran mlkiyeti deil, kullanma hakk verilmiti. Bu hak iin de kyl topran sahibine karln deyecekti.

108 109

Armaolu, (t.siz): 128-129. Grsel, 1968: 169-170.

16 1800lerden itibaren Rusyada endstri gelimeye ve bir ii kitlesi ortaya kmaya balad. Endstrinin gelimesi ve Kurtulu Kanununun baarszl birok kyly ehirlere ekti. Bu kyller ehirlerde kt artlar iinde yayorlard. ilerin durumu da kylden iyi deildi. Bu sebeple 1880lerden itibaren sk sk grevler grld. Bunun sonucu olarak da sendikaclk faaliyetleri ortaya kt110. Bu atmosfer iinde eitli yerlerde Marksist dernekler kuruldu. Bunlardan birisi de Lenin tarafndan kurulan i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii idi. Lenin bu faaliyeti sebebiyle tutuklanp Sibiryaya gnderildi. Lenin srgndeyken 1898de Sovyetler Birlii Komnist Partisinin temeli olan Rus Sosyal Demokrat i Partisi kuruldu111. Bu parti 1903te gr ayrl yznden ikiye ayrld. Birinci grup, Leninin evresinde toplanan Bolevikler (ounluk); ikinci grup, Trokinin evresinde toplanan Menevikler (aznlk) grubu idi. 1912 Prag Kongresinde Bolevikler partiyi ele geirdiler; ancak her iki grup da gizlice Rusyada Marksist akmlarn gelimesine yardm ettiler. Bunun sonucu olarak 1905te Petersburgda, Trokinin liderliinde bir ayaklanma kt. Hkmet bu ayaklanmay bastrdysa da ar, Dumay (meclis) datmak zorunda kald112. I. Dnya Sava, Rusyada byk bir yokluk ve sefalete yol amt. Rusya, Boazlarn kapal olmas sebebiyle d yardm alamyordu. 1916 - 1917 k ise ok sert gemi; alk, yakacak ve giyecek bulunamamas btn lkeyi etkilemiti113. 1916 ylnda Rusyada bir ihtillin meydana gelecei ile ilgili tahminlerde bulunuluyordu. nk Rusyann durumu gn getike ktleiyor, huzursuzluklar nne geilemez bir hzla artyor ve lke ihtille doru srkleniyordu. O zamanki Rus takvimine gre 27 ubat 1917 (12 Mart 1917), arlk rejiminin sona erdii ve ihtillin kesinlikle galip geldii gn olarak tarihe geti. gn sonra da ar II. Nikola tahttan ekildi. mparatorluk Meclisi Dumada ilk Geici Hkmet kuruldu. Bu hkmet Mays 1917ye kadar iktidarda kald. Onu, Koalisyon Hkmeti izledi. Bunlar, Ekim / Kasm 1917de Boleviklerin iktidar ele geirmesine kadar i banda kaldlar.

110 111 112 113

Armaolu, (t.siz): 129-130. Grsel, 1968: 171. Pars Tulac , (1987): ada Trkiye, Cem Yaynevi, Cilt: I, stanbul: s. 521. Aybars, 2000: 67.

17 ubat htillinden sonra Rusyadaki bar arzular gerek cephede gerekse lke iinde ok artmt. Askerler, sadece bar mit etmekle kalmyorlar, geici hkmetten muharip devletlerle derhal bar giriimlerinde bulunmasn da istiyorlard. Bu srada Rusyadaki vaziyet ise gn getike ktleiyordu. Asker ve ii buhran iindeydi ve Petersburgda her gn gsteriler ve kanl arpmalar oluyordu. Cephede de ayn durum sz konusuydu. Rus askerleri mevzilerini terk ederek memleketlerine dnyorlard. Bu arada tilaf Devletleri de Rusyay kendi tarafnda tutmak ve Rus cephesinin kmesini nlemek iin her trl areye bavuruyorlard. Rus cephesindeki ngiliz ve Fransz subaylarnn saylar gittike artyordu. Hatta ngilizler Rus askerlerine, Almanlara kar savaa devam ettikleri takdirde her nefere alt ruble vereceklerini vaat etmilerdi 114. Bolevikler, derhal barn yaplmas, savaa son verilmesi ve topran kyllere datlmas gibi sloganlarla propagandalar yapyor ve halk kitlelerini kazanyorlard. Rus askeri, amelesi, kyls bu sosyalist sloganlar benimsiyor ve bunlarn tatbikini talep eden partileri desteklemeye hazrlanyorlard. Kyller, etraftaki byk iftliklerin arazisini zapt etmeye balamlard. Bu olaylar Boleviklerin gittike oalp nfuz kazanmalarna yol amt. Nitekim Eyll sonlarnda ounluk artk Bolevik Partisindeydi115. Rusyada olaylar ok hzl cereyan etmiti ve nihayet Lenin ile Troki idaresindeki Bolevik Partisi, 24 - 25 Ekim / 6 - 7 Kasm 1917 gecesi yaptklar bir hkmet darbesi ile Geici Hkmeti devirerek iktidar ele geirdiler. ubatta arl ykan hareket aa yukar bir hafta srd halde Geici Hkmetin ykl yalnzca birka saat almt. Birka gn iinde bata Moskova olmak zere Rusyann belli bal ehirlerinde ynetim Boleviklerin eline gemiti116. Bolevikler idareyi ele alnca, ilk olarak 15 Kasm 1917de Rusyada yaayan btn milletlerin eit ve egemen olduklarn, isterlerse Rusyadan ayrlp bamsz hkmetler kurabileceklerini iln ettiler. Rus Halklarnn Haklar Beyannamesi, adn tayan bildiri yaynladlar. Bu bildiri, 19 Kasmdan itibaren eitli milletlerin bamszlklarn iln etmelerine yol at117.
114 115 116 117

Kl, 1998: 23-26. Kurat, 1990: 325. Kl, 1998: 27-28. Kamuran Grn, (1991): Trk - Sovyet likileri (1920 - 1953), TTK Yaynlar, Ankara: s. 1.

18 Bolevik htilli kt zaman, Mslmanlarn ou, bu ihtillin kendilerini arln zulm ve basklarndan kurtaracana inanyorlard. nk Lenin, Mslmanlarn arlara kar gelmelerini salamak ve onlar Bolevik saflarna katmak iin bildiri stne bildiri yaynlyordu ve bu bildirilerde Mslmanlarn onurlarn iade etmek, din ve siyas hrriyetlerini vermek gibi vaatlerde bulunuyordu118. Sovyet Hkmeti, Stalin ve Leninin imzasyla 3 Aralk 1917de Rusyann ve Dounun tm Mslman emekilerine bir beyanname yaynlad. Bu beyannamede Doudaki Mslman halka u szlerle seslenilmekteydi:119 Camileri, minberleri, inan ve detleri Rusya arlar ve zorbalar tarafndan hie saylp ayak altnda ezilen sizler, Rusya Mslmanlar, Volga boylarnn ve Krmn Tatarlar, Sibirya ve Trkistann Krgzlar Bundan byle inanlarnz, rf ve detleriniz, mill kltr yaplarnz dokunulmaz iln ediliyor. Mill hayatnz dilediiniz biimde, serbeste kurunuz. Bu, sizin kutsal hakknzdr Tahtndan indirilmi arn imzalad ve devrilmi Krenski hkmetinin onaylad, stanbulun ele geirilmesine ait gizli antlamann yrtldn, yok edildiini bildiririz. Zaman kaybetmeyiniz ve topraklarnza yzyllar boyunca el koyanlar srtnzdan silkip atnz120 Yeni rejimin nderleri bu Bolevik beyannamesinde; Ruslara, Rus igli altnda yaayan yabanc milletlere ve Trkiye bata olmak zere dier Mslman milletlere birok parlak vaatlerde bulunuyorlard121. Bu bildiri, 13 Mays 1920de TBMMde de okunmutu122. Sovyet htilli, Anadoluda da mit uyandrmt. Bilindii gibi stanbul ve

Anadolunun byk bir ksm gizli antlamalarla arlk Rusyasna verilmiti. Eer arlk

118

Ziyat Akkoyunlu, (1991): Azerbaycan Hadiselerinin Arap lkelerindeki Akisleri, Trk Kltr, Say: 333, Tulac, 1987: 522. Stefanos Yerasimos, (2000): Kurtulu Savanda Trk - Sovyet likileri (1917 - 1923), Boyut Yaynclk, Saray, 1985: 13. Nilfer Efendiyeva, (1989): 1920lerin Balarnda Trk Halknn Mill Kurtulu Savann Resm Sovyet

Ankara: s. 28.
119 120

stanbul: s. 35-36.
121 122

Basnnda Yanstlmas, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 1884.

19 Rusyas yklmasayd, Kurtulu Savan kazanmak iin Rusyay da yenmek gerekecekti. Sovyet htilli, Trkiyeyi bu byk tehlikeden kurtarmt123. Bolevik Hkmeti daha iktidar ilk ele ald gn halka bar yapacan vaat etmiti. Gerekten de Dileri Komiseri Troki, 21 Kasm 1917de mttefik elilerine verdii notalarda, btn cephelerde mtareke yaplmasn istemiti. Ayrca hkmet, arlk Hkmetinin btn gizli anlamalarn aklamt. Osmanl Devletini paylaan anlamalar da bu sretle aa vurulmu oluyordu. Gizli antlamalarn aklanmasnn amac, gerek Rus halkna gerekse Bat memleketleri iilerine, yaplan savan emperyalizm sava olduunu anlatmak ve onlar savaa kar yneltmekti124. Sovyet Hkmeti, 26 Kasm 1917de Alman Ordular ark Cephesi Kumandanlna mracaat edip derhal bir mtareke yaplmasn istedi. Bu istein kabul zerine, 2 Aralkta balayan mzakereler sonunda, 4 Aralk 1917de bir mtareke imzaland. Daha sonra mzakereler daha da gelitirilerek nihayet 15 Aralk 1917de Brest - Litovsk ehrinde Almanya, Avusturya, Bulgaristan, Trkiye ve Rusya arasnda mtareke imzaland. Bu mtareke Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan ilk resm belgedir125. 4. Erzincan Mtarekesi Brest - Litovskda varlan anlama gereince Trkiye ile Rusya arasnda sava haline fiilen son vermek ve Kafkas Cephesindeki mtareke artlarn tayin ve tespit etmek iin ayr bir uzlama yaplmas gerekiyordu. Bu amala Ruslarn igli altnda bulunan Erzincan ehrinde Trk ve Rus murahhaslar karlatlar ve 18 Aralk 1917de 14 maddelik bir mtareke vesikas imzaladlar. Bununla, 29 Ekim 1914 tarihinde balam olan Trk - Rus savana son verilmi oldu126. Kafkas - Trk sava alanndaki Rus ve Trk hareket ordular arasnda, en ksa sre iinde her iki savaan taraf iin de onurlu bir bar antlamasna ulamak amacyla asker hareketlerin kesilmesi konusunda yaplan Erzincan Brakmasnda:
123 124 125 126

Doan Avcolu, (1996): Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Cilt: I, stanbul: s. 330. Armaolu, (t.siz): 139-140. Kurat, 1990: 331-332. Kurat, 1990: 332-334.

20 antlama, kesin bar antlamas imzalanncaya kadar her iki taraf 5 Aralk 1917 gn saat 1den balamak zere balar. antlama hkmleri yrrle girer girmez, her iki taraf, Kafkas - Trk cephesinin tm blgelerinde, her trl dman hareketini keser. gibi maddeler yer almtr127. Ancak, Brest - Litovsk ve Erzincan Mtarekelerine ramen, Sovyet Rusyann arlk Rusyas gibi Ermenilerin Koruyucusu roln zerine almas ve Dou Anadoluda Rus igli altndaki blgede Ermeniler lehinde bir takm hareket ve giriimde bulunmas, mtarekelerin uygulanmasnda baz sorunlar ortaya kard128. Bolevik Hkmetinin Ermenilerin hamisi roln zerine almas, ihtillci Rusyann bu hususta tamamyla eski arlk Rusyas siyasetini miras aldn gstermektedir 129. Sovyet Rusya yneticileri, Osmanl Devletinin tilaf Devletlerine yenileceini gz nnde tutarak, bu devletle kesin bar antlamasnn yaplmasndan nce Trkiye Ermenilerinin bulunduu (yani Rus igli altnda olan) blgenin geleceinin Rusyann karlarna gre dzenlenmesi yolunu tuttular, bununla da Osmanl Devletini bir oldu bitti karsnda brakmak istediler. Sovyet Rusya Hkmeti bu amala 11 Ocak 1918de, Trk Ermenistan bal altnda bir kararname iln etti. Bu kararnamede Rusya, igli altnda bulunan Dou Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasn desteklediini, Rus ordusunun Dou Anadoludan ekilirken yerine hemen bir Ermeni Halk Milisinin kurulmasn, bu blgeye Trkiyeden ve dier lkelerden getirilecek Ermeni gmenlerin yerletirilmesini, Ermeni Halk Temsilcileri Sovyeti ad ile geici bir ynetimin kurulmasn istediini aklad. Bylece, Erzincan Mtarekesinden hemen sonra Osmanl - Rus snrnda bir Ermenistan Devleti kurulmasyla ilgili sorunlar ortaya att. Ayn zamanda kararnamede bildirilen Rus igli altndaki blgede yani Dou Anadoluda da Ermeni Milisi kurulmas iine giriti. Bu sralarda ise, Brest - Litovskta bar grmeleri balamt130. Bolevik - Rus murahhaslar gerek Brest - Litovsk Bar mzakerelerinde ve gerekse ok sonralar Ankara

127 128 129 130

Yerasimos, 2000: 38. Uarol, 1995: 475. Kurat, 1990: 335. Uarol, 1995: 475.

21 Hkmeti ile mzakerelerde Ermeni meselesinin kendi isteklerine gre halledilmesi iin ok gayret sarf etmilerdir131. 5. Brest Litovsk Antlamas 15 Aralk 1917de Almanya, Avusturya - Macaristan, Osmanl Devleti, Bulgaristan ve Rusya geici bir mtareke imzalamlar ve bar mzakerelerinin balamasn kararlatrmlard. Bar mzakerelerine hazrlk yaplrken, geici mtareke de bir sre iin uzatlmt. Bu arada Trkiye ile Rusya arasnda Erzincan Mtarekesi yaplmt. Sovyetlerin esas amalar bir an nce bar imzalamak ve Rusyada Sovyet rejimini salamlatrmak iin Almanya ile sava haline son vermekti. 20 Aralk 1917de Brest Litovsk ehrinde Almanlar ve mttefikleri ile Ruslar arasnda bar mzakerelerine baland. Sovyet - Rus murahhas heyeti, ihtill etiketi gerei ok renkliydi: meslekten ihtillcilerden baka ii, asker, bahriye ve kyl mmessilleri de heyette yer alyordu. Yine Rus htillinin gerei olarak bir kadn da temsil edilmiti; vaktiyle Moskova valisini tabanca ile ldrm olan ve bu yzden on yedi yldan beri hapiste bulunan Bayan Bitsenko da heyete dahildi. Bolevik murahhas heyetinin en ilgin azalar da alelade bir ii, bir nefer, bir bahriye neferi ve gr sakall yalca bir kyl idi. Bunlar, Bolevik htillinin icab ve gsteri taraf idi. nk Bolevik htilli, iiler ve kyller adna yaplmt. te bu zmrelerin de bar mzakerelerinde temsil edilmeleri gerekiyordu132. Grmelerde, ortak ve genel konularn yan sra, Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki sorunlar zmlemek ve bir bara gitmek de nemli konular arasnda yer ald. Sovyet Rusya, yeni rejimini glendirmek ve dier sorunlarn zmlemek iin, Avusturya Macaristan mparatorluu ise i dzeninin ok kt duruma gelmesinden dolay bir an nce bar yapp, savatan ekilmek istiyorlard. Osmanl Devletinin de zellikle Gney Cephesinde durumu gittike kritik bir ekle giriyordu. Bu nedenle o da bartan yanayd. Nihayet 3 Mart 1918de, 15 Aralk 1917de mtareke yaplan devletler arasnda Brest Litovsk Antlamas imzaland133. Ruslar, lhaksz tazminatsz bar ve milletlerin kendi

131 132 133

Kurat, 1990: 338. Kurat, 1990: 341-343. Uarol, 1995: 476, 503.

22 geleceklerini kendilerinin belirlemesi parolasyla yola kmlard. Brest - Litovsk Antlamasn, zorunlu bar, dikte bar olarak adlandrmlard. Bu barn Osmanl Devleti iin nemi byktr. nk Osmanl Devleti kaybeden deil kazanan taraft. Nitekim, Trk tarihinde 1711 ylndaki Prut ve 1856 ylndaki Paris Antlamalarndan sonra ilk defa Rusyaya kar bir zafer vesikas imzalanm oluyordu134. Brest - Litovsk Antlamasnda: Rusya devleti, Anadolunun Dou illerinin boaltlmas ve Osmanl Devletine dzenli bir biimde geri verilmesi iin gerekli ileri yapacaktr. Ardahan, Kars ve Batum sancaklar da gecikmeden Rus ordularnca boaltlacaktr. Rusya devleti, i bu sancaklarn hukuk ilkeleri ve devletler hukuku asndan sahip olacaklar yeni duruma karmayacak ve bu arada onlarn halkn, bu yeni durumu komu devletler ve zellikle Osmanl Devleti ile anlaarak belirlemek zere serbest brakacaktr. maddesi yer almtr. Bylece, Elviye-i Selase ( vilayet: Kars, Ardahan, Batum) burada yaayan halklarn rzas kouluyla Osmanlya brakld. Kafkaslarda Rus ordular dald ve memleketlerine dndler. Bir iktidar boluu ortaya kt. Grcistanda Menevikler, Azerbaycanda Msavatlar ve Ermenistanda Tanak Partisi bu iktidar boluundan yararlanarak Mays 1918de bamsz devletler kurdular135. Mondros Mtarekesi grmelerinde, ngiliz Delegesi Calthorpe btn Kafkasyann boaltlmasn isteyince, Osmanl Heyeti sancan durumunun milletleraras bir antlama ile tespit edilmi olduunu belirtti ve bu konu ile ilgili olarak da mtareke antlamasnn 11. maddesine; Mavera-y Kafkasn (Kafkas dalarnn gneyi) nce Osmanl kuvvetleri tarafndan ksmen boaltlmas emri verildiinden geri kalan ksm, mttefikler tarafndan mahall durum incelenerek istenirse boaltlacaktr. hkm kondu. Bu metinden; gerekirse yerinde yaplacak inceleme sonunda boaltlacak olan blgenin sancak olduu aka belirtilmemekle beraber, ngilizlerin bu blgeyi kastettikleri

134 135

Kl, 1998: 394, 397-398. Atay Akdeveliolu, Baskn Oran, ar Erhan v.d., (2001): Trk D Politikas (1919 - 1980), ed. Baskn

Oran, letiim Yaynlar, Cilt: I, stanbul: s. 165.

23 anlalmaktadr. Nihayet Trk kuvvetleri ubat 1919 balarnda btn Kafkasya ve sanca boaltp 1914 Dou snr gerisine ekildiler136. Bu blgeler Ermeniler ve Grcler tarafndan yeniden igl edildi. Ancak Mill Mcadele srasnda Dou Cephesinde Ermenilere kar byk baarlar elde edildi ve Trk kuvvetleri Sarkam, Kars ve Gmry ele geirdiler. Sava sonunda Ermenilerle Gmr Antlamas imzaland. Ermenistann Sovyetletirilmesinden sonra Trk - Rus snrn belirlemek zere Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda imzalanan Moskova Antlamas ile Batum ve evresi hari, Ardahan ve Kars sancaklar tamamyla Trkiyenin elinde kald137.

136

Trk stikll Harbi (Mondros Mtarekesi ve Tatbikat), (1962): Gnkur. Bk. Harp Tarihi Dairesi Resm Kl, 1998: 421.

Yaynlar, Cilt: I, Ankara: s. 156, 166.

137

24

II. BLM TRK KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM NDE SOVYET RUSYA LE L K LER
1917deki, Rus Devriminden hemen sonra Boleviklerin, I. Dnya Sava srasnda imzalanan gizli antlamalar aklamalarna ve 3 Mart 1918de Brest - Litovsk Antlamasn imzalamalarna ramen, Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda olumlu ilikiler kurulamamt. nk Rusyadaki yeni rejime kaygyla baklyordu138. Sovyet Hkmetinin, 20 Eyll 1918de gnderdii bir nota ile Brest - Litovsk Antlamasnn hkmsz olduunu iln etmesi zerine iki devlet arasndaki ilikiler kesilmiti139. Ancak, Mondros Atekes Antlamasn izleyen dnemde tilaf Devletlerinin

Trkiyeyi paralamaya ynelik davranlar, Trk halk ve zellikle de Trk aydnlar arasnda geni lde kin ve nefret duygular yaratyor, onlar Sovyet Rusyadaki rejime iten sempatiyle bakmaya zorluyordu. Bu dnemde, komnizmin bir lde slmn yeniden aklanmas olduu yolunda halk arasnda geni boyutlu propaganda yaplyordu. Baz kimseler Karl Marxn eseri Das Kapitalin, Kuran- Kerimin evirisinden baka bir ey olmadna inanyorlard140. Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Savan oluturmaya balarken dnya, I. Dnya Sava ertesi dneme girmekteydi. Bu yeni dnemde uluslararas ilikilerde Avrupann rol azalmakla birlikte, yine de ilikilerin arlk merkezini oluturmaktayd. Sava galip bitiren tarafn banda yer alan ngiltere ve Fransa byk problemlerle kar karyayd. Yenik devletler, zellikle de Almanya daha da byk skntlar iindeydi. te yandan, savan son ylna kadar tilaf blounda yer alan Rusyada da Sovyet htillinin getirdii sosyal alkantlar ve i savan acl gnleri yaanmaktayd.

138

Nurettin Glmez, (1999): Kurtulu Savanda Anadoluda Yeni Gn, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. Tulac, 1987: 526. Glmez, 1999: 12.

12.
139 140

25 Kurtulu Savann ilk dneminde Mustafa Kemal Paann balca amac, Anadolu hareketinin siyas ve asker tekilatlanmasn salamakt. Bu erevede toplanan Erzurum ve Sivas Kongreleri, hareketin siyas yapsn oluturmak amacn gdyordu. Kurtulu Savann hedeflerini izen Misk- Mill de bylece olumaktayd141. Mustafa Kemal Paa, Misk- Mill ilkelerini kabul ettirebilmek iin uluslararas konjonktr ok iyi deerlendiren baarl bir d politika yrtmtr. Bu ekilde, Mill Mcadele hareketi d politika asndan Misk- Millyi gerekletirmeye ynelik temel hedeflerine ulamaya, bu yolda Trkiyenin d lkelerde tannmasn salamaya ve dmanlar ortak olan lke ve topluluklarla eitli antlama ve diyaloglara girierek madd ve manev yardm elde etmeye alrken, yntem asndan tehdidin Batdan gelmesi sebebiyle Douya ynelik bir politikaya nem vermitir142. ngilizlerin 16 Mart 1920de stanbulu igl etmeleri, Osmanl Meclis-i Mebusann kapatmalar ve birok milletvekilini tutuklamalar, Mustafa Kemal Paay Sovyetler Birliine ynelik bir politika izlemeye yneltmitir143. Mttefik devletler, I. Dnya Savanda yenilgiye urayan devletlere kar uygulanacak politika zerinde bir gr birliine varamazlarken, bar grmelerindeki pazarlkta tek bir cephe halinde hareket etmeyi baarabilmilerdir. Mill Mcadele nderinin bu devletlere kar destek alabilecei iki byk devlet bulunuyordu: ABD ve Sovyetler Birlii. Ancak ABD Monroe Doktrininin etkisiyle yalnzlk politikasna ekilmiti144. Ali Fuat Cebesoy bu konuda unlar sylemektedir: Amerika da gelecekteki cihan siyasetinde tutaca yksek mevkii gremeyerek eski infirat siyasetine dnm. ngiliz emperyalizminin cidal sahnesinden Amerikallar ekilince, Trkiye mecburen asrdde dman olan ve iln ettii insaniyet prensibine sadakat iddiasnda bulunan Ruslara tevecch eylemiti. 145
141

Mehmet Gnlbol, mer Krkolu, (2000): Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Yusuf Sarnay, (2000): Atatrkten Gnmze Trk D Politikas Hakknda Genel Bir Deerlendirme, Durmu Yaln, Azmi Ssl, Refik Turan v.d., (2000): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Atatrk Aratrma Mehmet Gnlbol, Cem Sar, (1990): Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919 - 1938), Atatrk Aratrma Ali Fuat Cebesoy, (2002): Moskova Hatralar, yay. haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar,

Atatrk Dnemi Trk D Politikas, yay. haz. Berna Trkdoan, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. 3-6.
142

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XVI, Say: 48, Ankara: s. 859.
143

Merkezi, Cilt: I, Ankara: s. 224.

144

Merkezi, Ankara: s. 12-13.

145

stanbul: s. 114.

26 1920 yl iinde henz yazl bir antlama yaplmam olmakla birlikte, iki tarafn da yararna olacak bir dostluk antlamasnn temelleri atlm bulunuyordu. Fakat 1920 yl sonlarnda, Ahmet zzet Paa bakanlnda stanbul Hkmetini temsil eden bir heyetin Anadoluya gnderilmesi (Bilecik Mlakat, 5 Aralk 1920) ve bu heyetin tekrar stanbula dnmesi, Ruslarda ngilizlerin Ankara Hkmeti ile anlamak istedikleri zannn uyandrmt. Kurulmak istenen Trk - Rus dostluu da o sralarda bir sarsnt geirmiti. Ruslar, bu son temaslardan kukulanrlarken Ankara Hkmeti de Londrada yaplmakta olan Rus - ngiliz grmelerinden ayn endieleri duymaya balamt146. Bunlara ramen, I. Dnya Sava'ndan byk kayplarla kan ve ortak dmana kar savaan Rusya ile uzun sre devam eden bir dostluk mnasebeti kurulabilmitir147. Mustafa Kemal Paa, 1920 yl ubat aynn ilk gnlerinde bir siyas durum muhakemesi yapmt. Burada; tilaf Devletlerinin, Boleviklerle Trklerin arasn Kafkas milletleri araclyla kesmeyi planladklarn, yollayacaklar kuvvetlerin etkisiyle hem Boleviklerle arpmay hzlandrmay hem de Kafkas milletlerinin Trklerle Boleviklerin herhangi bir temasn nlemeyi ve kontrol etmeyi istediklerini belirtmekteydi. Mustafa Kemal Paaya gre eer bu plan baarya ular ve Kafkas milletleri Trkiyeye kar kesin bir set durumunu alr, memleketimiz mahsur kalrsa, artk dayanma olanaklar yklm olurdu. tilaf Devletlerine bu seddi yaptrmamak iin her trl tehlikeyi gze almak gerekiyordu148.

A. Trk Sovyet Yaknlamasnn Balamas

1. ki lkeyi Yaknlatran Sebepler Bolevik Rusyann Trkiyeye kar ilgisi TBMMnin almasndan ok nce balamt149. Rusyadaki 1917 Ekim Devrimi ve Trkiyedeki 1919-1922 yllar arasndaki Ulusal Kurtulu Sava, her iki komu lke arasnda yzyllarn dmanl ile yaplm olan

146 147 148 149

Sabahattin Selek, (2000b): Anadolu htilli, Kasta Yaynlar, Cilt: II, stanbul: s. 448. Gnlbol v.d., 1990: 13. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, (1956): Vesika no: 388, Say: 15, Ankara: s. 1-2. Selek, 2000b: 456.

27 in Seddini ykmt150. Bat emperyalistlerine kar kurtulu mcadelesi veren Trkiye, Rusyay nasl tabii mttefik saym ise Rusya da iinde bulunduu artlar sebebiyle Trkiyeyi tabii mttefik saymak zorundayd. Bolevik Rusyann durumu az ok Trkiyeye benziyordu. Rusya etin bir sava iindeydi. Polonya ile yapt savata yenilgiye uramt151. Trkiyeyi igl eden ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan, ayn zamanda Gney Rusya, Krm ve Kafkasyay da igl etmilerdi; yani dmanlar mterekti152. Her iki taraf iin de geerli olan dmanmn dman dostumdur ilkesiydi153. Trkiyeyi igl eden devletler TBMMye kar Padiah ve Halifeyi kurtarma gerekesiyle isyan edenleri desteklerken, dier taraftan da Sovyetlere kar ar kurtaracaz gerekesiyle silahl mcadeleye atlan kar ihtillci Beyaz Orduyu destekliyorlard. ngiltere stanbula, Anadoluya, Kafkaslara, rana ve Afganistana hkim duruma gelmekle Rusyay gneyden kuatm oluyordu. Anadoludaki mcadele baarya ulat takdirde ngiliz kuatmas Sovyet Rusyaya en yakn ve en etkili blgede krlm olacakt. Ayrca ngiltere, Anadolunun bir blmn Yunanistana vermeyi planlyordu. Anadoluda ngiltereye sk skya bal bir Yunanistan kurulmas, ngiliz kuatmasn daha devaml ve etkili bir hale getirecekti. Oysa bamsz bir Trkiye, ngiliz tehlikesini uzaklatracakt154. ngiltere, byk savan sonunda bamsz Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan devletlerinin kurulmasna destek olmu ve bylece Rusyay hem Gney Kafkasyadan Bak petrollerinden yoksun brakm, hem de bu stratejik blgede Rusyaya bir baraj kurmutu. Bu baraj, Trk Rus ibirliiyle yklabilirdi155.

150

Hamit Aliyev, (1989): Kemal Atatrkn Trkiye ile Sovyetler Birlii Arasnda Dostluun Kurulmas ve

Salamlamasnda Rol, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 1910.
151 152

Selek, 2000b: 456. Alptekin Mderrisolu, (1990): Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. Akdeveliolu v.d., 2001: 161. Mderrisolu, 1990: 526-527. Selek, 2000b: 457.

526.
153 154 155

28 deolojik ynden incelendii zaman, Trk Milliyetilerine yaptklar yardm sayesinde Boleviklerin, Rusyadaki Mslmanlarn gznde ve ayn zamanda Orta Dou ve Asyadaki itibarlarn ykseltecekti156. Gney Rusya ve Karadenizin gvenlii iin son derece nemli olan stanbul ve anakkale Boazlarnn, bamsz ve dost Trkiyenin elinde bulunmas Sovyetler iin byk bir gven kayna saylmaktayd157. Sovyet Rusya, Avrupal smrgecilere kar Mustafa Kemal Paa nderliinde balayan Anadolu harektnn baarl olacan, Kemalist harektn yerini bir Bolevik idaresine brakacan mit ediyordu. Bu arada, zellikle Ermeniler lehine baz toprak talebinde bulunmay, bunu da Trkiyede kurulmasn arzu ettikleri Komnist Partisi araclyla gerekletirmeyi tasarlyordu. Bu amala, Anadoludaki Kurtulu hareketini kendi ihtilllerinin bir benzeri ve Mslman dnyasna yayl olarak grmeye alm, hatta yayn organlar olan zvestiyada, bunun Asyada ilk Sovyet htilli olduunu iln etmekten ekinmemiti158. Ankara, Kafkaslarda Bolevik ynetimlerin kurulmasna gz yumma karlnda Dou Cephesini gvenceye alarak, tm gcn Bat Cephesine aktarabilmiti. Savan kazanlmasnda bunun nemli bir rol olmutur. Sovyet Rusya, Ankara ile iletiim kuran ilk devletlerden biriydi. Trkiyenin bamszl ile toprak btnln kabul ederek kapitlasyonlar 1921 Antlamasyla reddeden ilk devletti. Bu, Ankara iin nemliydi. 21 ubat - 12 Mart 1921 tarihleri arasnda toplanan Londra Konferansnda grld gibi, Ankarann Batllarla ilikilerinde Moskovay bir koz olarak kullanmasndan sz edilmelidir159. Trk Mill Kurtulu hareketinin, kendilerinden bir mdahale ve zorlamay gerektirmeksizin bir sosyalist ihtille dnmesi, Bolevik Rusyay memnun edecekti. Rus liderleri arasnda Trkiye ile anlama ve yardmda bulunmak iin byle bir artn ileri
156

Kemal Melek, (1981): Atatrk ve Mill Trk D Politikas (1919 - 1924), Uluslararas Atatrk Konferans, Mderrisolu, 1990: 527. Saray, 1985: 25. Akdeveliolu v.d., 2001: 161.

Tebliler, Cilt: III, stanbul: s. 8.

157 158 159

29 srlmesine taraftar olanlar bulunduu halde, Mustafa Kemal Paann ve Hariciye Vekili Muhtar Beyin TBMMnin 3 Ocak 1921 gnl toplantsnda akladklar zere, Rusya Trkiyeye kar resm bir ekilde byle bir art ileri srmemitir160. Mustafa Kemal Paa, Anadoluya getii gnden itibaren Bolevik faktrnn farknda olmu ve bu faktrn tilaf Devletlerinin kendi bar artlarn Trklere dikte ettirmesinin nnde nemli bir engel olacan dnmtr161. 2. Boleviklerin Anadolu ile Resm Olmayan lk Temaslar Trkiye ile Sovyet Rusya arasndaki yaknlama iin ilk giriim Sovyetlerden gelmitir162. Bu devlet Trk Mill Mcadele hareketiyle yakndan ilgilenmitir. Mill Mcadele boyunca da Trk - Sovyet ilikileri eitli kanallardan balam ve gelimitir. Sovyetlerin Trkiyeye duyduklara ilginin kkeni Mill Mcadele hareketinin temellerinin atld zamanlara rastlamaktadr163. Daha Erzurum Kongresinden nce, stanbul ve Anadoludaki mill efler ile baz temaslar yaptklar bilinmektedir. stanbuldaki temaslar, eski ttihatlarla olmutur. Anadoluda ise biri, Havzada bulunan Mustafa Kemal Paayla dieri, Balkesirde bulunan Kazm (zalp) Beyle yaplmtr164. Yunanllarn zmire kmasndan drt gn sonra Mustafa Kemal Paa, 9. Ordu Mfettii olarak 19 Mays 1919da Samsuna km,165 orada birka gn kaldktan sonra da Havzaya gemitir. Emekli Svari Albay Hsameddin Ertrke gre; Havzada Rus Miralay Budiyeni (Mareal) bakanlndaki Sovyet heyeti ile grmt. Miralay, Mustafa Kemal Paaya Bolevik Rusyann silah, cephane ve para yardmn vaat etmi, buna karlk ortak dmanlar olan tilaf Devletlerine kar, Trkleri mcadeleye davet etmiti. Budiyeni, Mustafa Kemal Paaya unu sormutu:
160 161

Selek, 2000b: 457. Mustafa Budak, (2002): dealden Geree (Misk- Millden Lozana D Politika), Kre Yaynlar, stanbul: Melek, 1981: 8. Kurtulu Savamz (1919 - 1922), (1973): Dileri Bakanl, Ankara: s. 65. Selek, 2000b: 461. Turgut zakman, (2005): u lgn Trkler, Bilgi Yaynevi, Ankara: s. 20.

s. 220.
162 163 164 165

30 Acaba General Hazretleri Anadoluda kurulacak hkmet iin nasl bir rejim dnyorlar? Mustafa Kemal Paa, muhatabnn amacn anlam ve hemen armadan cevabn vermiti: Tabi Sovyetlerin, ralar Cumhuriyetine benzer bir hkmet tarz! Daha sonra Mustafa Kemal Paa ile Budiyeni arasnda u konumalar gemiti: Yani Boleviklerin prensipleri zerine kurulmu bir Cumhuriyet deil mi Generalim! yle olacak, devlet sosyalizmi dersek, daha doru sylemi oluruz. Yalnz, sosyalizm, itima sahada hkm sren bir tarzdr, biz sizin komnizmi de gzden geirmenizi istiyoruz. Ancak byk komunuz Rusya, o zaman size elinden gelen yardm yapacaktr. Mustafa Kemal Paa, Budiyeniden peinen sz almaya alm166 ve o sralarda ok gerekli olan Bolevik yardmn kaybetmemek iin kaamak cevaplar vermiti. Budiyeninin ise Trk nderlerine Bolevik sistemi kabul ettirmek istedii ok aktr. Bu grmeler srasnda Budiyeni, Boleviklerin Trkiyede saltanat ve hilafetin kaldrlmasndan ve komnistliin iln edilmesinden yana olduklarn aklamt. Mustafa Kemal Paa ise bu dilekleri yerine getirmenin glne deinmi, saltanatn zayf ve yklmak zere olduu halde halifeliin gl olduunu, o sralarda yardm ok gerekli olan slm dnyasn da dnmek gerektiini ve komnizmi Trkiyede iln etmenin olanakszln belirtmiti167. Miralay Budiyeni, Mustafa Kemal Paaya arkta kurulacak Ermeni ve Krt Devletlerinin, Batum dahil olmak zere Karadeniz kylarnda kurulacak Pontus Hkmetinin, tilaf Devletleri iin lzumlu sayldn sylemi, btn bunlara kar Sovyetlerin yeni Trkiye yannda mcadeleye hazr bulunduunu da ilave etmiti. Budiyeni: Biz, arlk Rusyann, pidarlar ve Kafkasyann kundaklar olan Ermenilere asl yz vermek niyetinde deiliz. Hele Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin harp sonras faaliyetlerinden biz de hi memnun deiliz. Onlar kimi kuvvetli grrlerse ona uaklk ederler. Yarn ngilizler, Franszlar, Amerikallar hesabna almayacaklarn kim temin eder? demiti.
166 167

Samih Nafiz Tansu, (1964): ki Devrin Perde Arkas, Pnar Yaynevi, stanbul: s. 338-339. Salhi R. Sonyel, (1995): Trk Kurtulu Sava ve D Politika, TTK Yaynlar, Cilt: I, Ankara: s. 83-84.

31 Sovyet heyetinin Havzadan byk bir mitle ayrld belirtilmektedir168. Ancak, Mustafa Kemal Paa - Budiyeni grmesi konusunda deiik grler ileri srlmektedir. Budiyeninin Mustafa Kemal Paa ile grme yapt belirtilen tarihte, Sovyet generalinin anlarna gre, kendisi aritsin evresinde arpmaktayd169. Eer, Mustafa Kemal Paa - Budiyeni grmesi doru ise, Mill Mcadele dneminde Ruslarla ilk temasn 1919 Maysnda Havzada yaplm olduu ve Ruslarn bu srada Trkiyede komnist bir rejim kurulmasn istedikleri ortaya kar. Ancak bu bilginin salkl olabileceine fazla ihtimal verilmemektedir170. Ne Nutukta ne de Mustafa Kemal Paa ile Havzada bulunanlarn anlarnda byle bir bulumaya deinilmemektedir171. Mustafa Kemal Paa ile birlikte Havzada bulunan Hsrev Bey, 7 Haziran 1919da Kzm Karabekire yazd mektubunda Boleviklerle ilgili olarak unlar sylemektedir: Bence milletin bandaki mnevverann verecei karar ya mstakil yaamak yahut topran altn stne tercihte temerkz ederse her eyden evvel Boleviklerle temas edilmek, prensipleri anlalmak slmda, Trkde ananat ve kavaid-i muayyeneye halel vermemek artiyle tadilen nasl kabul olunacan, nasl tatbik edileceini kararlatrmak ve fakat hemhudut olup dman taarruztna kar mukabeleyi temin etmek iin silah, cephane, erzak almak cihetlerini salam kaza balamak lzmdr. 172 Daha nce, Ruslarn bir taraftan da Kazm (zalp) Beyle grtklerini belirtmitik. Kazm Bey bu grme hakknda unlar sylemektedir: Balkesire gelen salhiyetli bir Rusun yannda, tercmanlk yapmak ve bir taraftan da bize faideli olmak maksadyla bu ie girdii anlalan Emrullah Bey adnda bir tercman vard. Emrullah Beyin tercme etmekte olduu, Bolevik Rusun bize yapt teklifte: Mcadelemizi Rus dostluuna dayanarak devam ettireceimizi, kapitalist lemine kar Ruslar ile ayn fikirde olduumuzu iln edersek, bize istediimiz kadar silh, cephane, para ve hatta icabederse Trkistanl asker yardm yapacaklarn syledi. Biz bunlar kabul etmedik, ancak bize sorulduunda, Ruslara kar bir dmanlmz olmadn ve kendilerini dost bir komu olarak tandmz ifade edeceimizi
168 169 170 171 172

Tansu, 1964: 339-340. Tulac, 1987: 528. Grn, 1991: 9. Mderrisolu, 1990: 524. Kzm Karabekir, (1990): stikll Harbimiz, Yce Yaynlar, stanbul: s. 56-57.

32 belirttik. Ayrlr iken bize gizli olarak silh ve cephane gndermeye alacan vaat etti. Sonradan bu Rusun stanbula dnnde, ngilizler tarafndan tevkif edilerek belirsiz bir yere gnderildiini ve Emrullah Beyin de bu iten dolay ngilizler tarafndan iddetle tkip edildiini rendim. 173 3. Amasya ve Erzurum Kongreleri Srasnda Sovyetlerle lgili Dnceler Havzadan hareket eden Mustafa Kemal Paa, 12 Haziran 1919da Amasyaya gelmi
174

ve burada 18 - 22 Haziran tarihleri arasnda Amasya toplants yaplmtr. Bu

toplantda grlen dikenli konulardan biri de Boleviklerle iliki kurma nerisiydi. Aslnda Bolevikler de, Trk milliyetileri eer baz koullar kabul ederlerse, onlara asker ve mal yardmda bulunacaklarn ima ediyorlard. Amasya toplantsna katlan Hseyin Raufun daha sonra tarihi Feridun Kandemire anlattna gre; 19 Hazirandaki toplantda stnde nemle durulan nokta, balayacak olan ulusal mcadelenin o gnk koullar iinde hangi kaynak ve olanaklara, hangi glere dayanlarak nasl yrtlebileceiydi. Akla gelen areler arasnda, zellikle Anadolunun iinde bulunduu imknszlklar karsnda, komusu Sovyet Rusyann ihtillden sonra ald yepyeni durumdan yararlanp yararlanlamayaca da vard175. Mustafa Kemal Paa, Amasyadan Kzm Karabekire ektii 16 Haziran 1919 tarihli telgrafnda harekete geme ihtimalinden sz etmekteydi176. Ancak, Kzm Karabekir Kafkasyada ngilizler hkim iken harekete gemeyi tehlikeli bir macera olarak grmekte; Boleviklerin Elviye-i Selaseye geldikleri rivayetlerini yayan ngilizlerin, aslnda byle zamansz bir hareketin balatlmasn tahrik ile, lkenin tamamnn iglini gz nnde bulundurduklarn dnmekteydi177. Mustafa Kemal Paaya ektii telgrafnda da acele edilmemesini, nce Boleviklerle yakndan iliki kurulmasn bekleyip, imdilik tilaf Devletleriyle Bolevikler arasnda tarafsz kalnmasn nermekteydi. Mustafa Kemal Paa, bu yazmadan birka gn sonra yaplan Amasya grmelerinde tespit edilen ilkeleri Kzm
173 174 175 176 177

Kazm zalp, (1971): Mill Mcadele (1919 - 1922), TTK Basmevi, Cilt: I, Ankara: s. 74. Erolu, 1990: 116. Sonyel, 1995: 79, 81, 84. Tulac, 1987: 528. Grn, 1991: 9-10.

33 Karabekire 23 Haziran 1919 tarihli uzun bir telgrafla bildirmiti. Bu telgrafn 3. maddesinde Sovyet Rusya ile ilikilerin deerlendirmesini u ekilde yapmaktayd:178 hakikaten Boleviklerin daha messir bir vaziyete girmeleri halinde bitaraf grnmek azmiyle tilaf kuvvetlerini memleketimizden uzaklatrmaya icbar ve aksi takdirde vatanmzn Bolevik pay-i istilasnda kalmak tehlikesine sebebiyet vereceklerini iddia etmek ve ona gre icabat- fiiliyesine kalkmak muvafk olacaktr. Dier taraftan ilk teklifin herhangi bir sretle Bolevikler tarafndan yaplmasna intizar etmeyerek derhal o havaliden dahile doru mtenekkiren gnderilecek birka kymettar ztn vastasiyle hemen mzakereye girimek, anlamak pek muvafk olur. Bu sretle Boleviklerin bizim memleketimiz dahiline kesretle ve kuvvetle girmesine lzum olmaz. baz murahhaslarn kabul ve mstakbel vaziyetlerimiz, eslha, mhimmat ve vesait-i fenniye ve para veleddelhace insan vermek gibi iler zerinde mzakerat yaplabilir. Bu sretle anlatktan sonra kendilerini hudutta tutmak ve tilaf kuvvetlerinin memleketi terketmeleri iin bir silah makamnda kullanmak tasavvur- lileri vechile pek musip olur.179 Bu telgraftan, Amasyadaki grmelerde vatan kurtarmak amacyla balatlacak mcadelede, Bolevik Rusya ile ibirlii yaplmasna iki bakmdan ihtiya duyulduu anlalmaktadr. Birisi, bu devletten asker ve mal yardm temin etmek sretiyle direkt bir menfaat salamaktr. Dieri ise, tilaf Devletlerinin Bolevik ceryan karsnda duyduu endieden istifade ederek, Trkiyenin Rusyaya fazla yaknlamamas, samimi ilikilere girimemesi iin tilaf Devletlerini Trkiyeye kar daha anlayl harekete mecbur etmek eklinde dolayl menfaat salamaktr180. Trkiyedeki en tutarl asker gc elinde bulunduran Kzm Karabekir Paann bu telgrafa kar taknaca tavr Mustafa Kemal Paann seecei yol bakmndan ok nemliydi181. Karabekir, bu telgrafa ayn gn verdii cevapta; Boleviklerle temas iin gerekli tedbirleri aldn, ancak nitelikleri henz bilinmedii iin kendi haberi olmakszn herhangi bir anlama oldu bittisi karsnda kalmaktan ekindiini belirtiyordu. Bu ihtimali ortadan kaldrmak iin de, Boleviklerle temas edecek aracnn yalnzca kendisinin olmasn kabul
178 179 180 181

Tulac, 1987: 528. Karabekir, 1990: 53-54. Grn, 1991: 11. Rasih Nuri leri, (1970): Atatrk ve Komnizm, May Yaynlar, stanbul: s. 58-60.

34 etmelerini istiyor ve bu nerisi de kabul ediliyordu. Karabekir daha sonra Erzurumda Hseyin Raufla konuurken, o gnk durumda Boleviklerden baka bir yerden yardm grmenin imknsz olduunu, bunun sratle salanmas gerektiini, ancak bunu yaparken ileride iinden klamayacak kt durumlara yol amamak iin ok temkinli ve dikkatli davranarak her ynn dnp hesaplamak zorunluluunu unutmamak gerektiini bildiriyordu. Karabekire gre, bir an nce yardm salanacak diye Bolevizme sarlmaktan baka are yoktur fikri, bir ngiliz ya da Amerikan gdmnn kabul fikriyle karlatrlrsa; birincisi atele yanmak, ikincisi ise suda boulmaktr. 182 Yine Karabekir, stikll Harbimiz adl kitabnda; Boleviklerin yardm etmesinin hoa gider bir ey olduunu, ancak Trkiyeyi de Bolevik yapmaya almalarnn ve Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn 23 Haziran Amasya kararlarnda Bolevikliin memleket iin bir mahzuru olmayaca dnld tbirinin kendisini epeyce dndrdn belirtmektedir183. Mustafa Kemal Paa, 23 Temmuz ile 7 Austos tarihleri arasnda toplanan Erzurum Kongresinde184 Sovyetler Birliinden vgyle sz ederek unlar sylemitir:185 stikll-i milllerini tehlikede gren ve her taraftan istilya mruz kalan Rus milleti bu tahakkm-i umumye kar btn efrad- milletinin kudret-i mterekesiyle arpp ve umumun mlumu olduu vehile bu kuvvet kendi memleketleri dahilinde galebe alm ve kendi zerine musallat olan milletleri de daire-i nfuz ve sirayetine almakta bulunmutur. 186 Mustafa Kemal Paa, o gnlerde gerekli yardmn ancak Doudan gelebileceine inanyordu. Bu yzden, Erzurum Kongresi gnlerinde ulusal akmn nderleri, Boleviklerle Dou Cephesi yoluyla temasa gemek kararn alyorlard. Ancak, milliyeti nderlerin asker yardm salamak iin Boleviklerle temas etmekten yana olmakla birlikte, kendi aralarnda Erzurum Kongresinde bile Bolevik ya da komnizan bir eilime katlanamadklarn belirtmek gerekir. Kongrede ayaa kalkarak ordunun datlmasn ve lkenin savunmasnn milis kuvvetlerine braklmasn neren Srmeneli temsilci ve komnist sempatizan yazar
182 183 184 185 186

Sonyel, 1995: 86-87. Karabekir, 1990: 69. Erolu, 1990: 125. Sonyel, 1995: 107. Mustafa Kemal Atatrk, (1999b): Nutuk (Vesikalar / Belgeler), TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 1256.

35 mer Fevzi, dier kongre temsilcilerinin ylesine sert tepkisiyle karlamt ki, kongrenin o gnden sonraki oturumlarnda konumaya cesaret bile edememiti187. 4. Sivas Kongresinden Sonra likilerde Gelien Sre Mustafa Kemal Paa, 2 Eyllde Erzurumdan Sivasa gelmi ve 4 Eyllde de Sivas Kongresi balamtr188. Kongrenin sona ermesinden iki gn sonra, 13 Eyll 1919da ierin Trkiyeli ii ve kyllere arda bulunmutur:189 Trkiyeli ii ve kyl yoldalar, lkeniz her zaman bir sava meydan olmutur. Sizden hep hasta adam diye sz eden byk Avrupa Devletleri, sizi iyi etmeyi hibir zaman dnmemiler. Aslnda egemen snflarnzn Almanya ile savaa girmelerinin ak bir nedeni vard: savatan ok zaman nce, Fransa, ngiltere ve Rusya arasnda stanbulun, savaa katlmasnn karl olarak, Rusyaya hediye edilmesi pazarl yaplmt. bundan byle Rusya ii ve kyl hkmetinin, tm ezilen halklarn dnyann kapitalist smrclne kar zgrlk mcadelelerinde yardm edeceini genel olarak hibir gizli anlamay tanmadn ve zellikle ran ve Trkiye hakkndaki gizli anlamalar tanmadn bildirdi190 Bu arda esas itibariyle ngiltereye, ikinci nemli nokta da satlm paa ve vezirlerden sz ederek stanbul Hkmetine hcumda bulunulmaktadr. Gerek bu hcumlar, gerekse ngilterenin stanbulu ve Boazlar ele geirmesinden, Trkiye, ran, Afganistan ve Kafkaslar egemenlii altna almak zere olmasndan sz edilmesi, Rusyada yine Batllarn kkrtmasyla balam olan i sava karsnda Sovyetlerin Kongreler ile balam olan Mill Mcadeleyi desteklemeye hazrlandklar kansn vermektedir. Bu durum karsnda Trk anavatannn kurtarlmasnn ancak Trk ii ve kylsnn abasna kaldn belirten deme, Rus iler ve Kyller Hkmetinin kardelik elini uzatmaya hazr olduunu belirtmektedir191.

187 188 189 190 191

Sonyel, 1995: 107. Erolu, 1990: 128. Tulac, 1987: 529. Yerasimos, 2000: 124-125. Armaolu, (t.siz): 309.

36 Amerikan Generali Harbord, Trkiyede manda idaresi ve Ermeni meselesi konularn incelemek iin beraberindeki heyetle birlikte stanbul ve Anadoluda incelemeler yapm ve 22 Eyll 1919da da Sivasa gelerek Mustafa Kemal Paa ile grmt. Mustafa Kemal Paa bu grmede Harborda Mill Mcadelenin hedeflerini zetleyen bir muhtra vermi, tarafsz byk bir devletin yardmn kabul edeceini bildirmi ve ABDnin Trk davas iin yardm ve sempatisini kazanmaya almt192. Mustafa Kemal Paa Harborda unlar sylemitir: Hkmetin sarld baka bir silah da Bolevik korkusudur. Vilyetlere gnderdii resm teblilerde, Boleviklerin Anadoluya girmi olduklarn ve onlardan ilham aldmz yazmaktan utanmyorlar. Boleviklie gelince, onun iin bizde hi yer yoktur; dinimiz, greneklerimiz ve sosyal bnyemiz bu nazariyenin bizde yerlemesine uygun deildir. Bizde ne byk sermaye sahipleri ne de milyonlarca ii vardr, toprak dvas da yoktur. Bizde Boleviklie istidat olmadnn en byk delili Ferit Paann ulusu rktmek iin Bolevik tehlikesini ileri srmesidir... Cemiyetimizin Almanlardan, Boleviklerden, yabanc Mslmanlardan, Enver Paadan vesaireden para ald da ngiliz uydurmasdr... Bu sralarda dardan henz bir yardm alnmamt193. Sivas Kongresinden bir iki ay sonra, Sovyet Rusya Hkmetinin Kafkas Bolevik Ordular Bakumandan olan Chalva Eliava, Osmanl Devletinin son durumunu incelemek zere gizlice stanbula gnderilmiti. Eliava, stanbuldaki mill tekilat araclyla Trklerle temasa gemi, emperyalizm cephesi karsnda Trk mill haklarn tamamyla tanyacaklarn, takviye edeceklerini ve Trklere sratle yardma balayacaklarn bildirmiti. Yukardaki hadisenin bir baka benzeri de bir sre sonra Berlinde olmutur. nc Enternasyonalin ileri gelen ahsiyetlerinden biri olan Bolevik muharriri Radek, o tarihte Berlinde bulunan eski Sadrazam Talat Paann, Anadolu mill hareketi ile yakn ilikisi olduunu sanarak kendisiyle temasa gemiti. Radek, eski Harbiye Nazr Enver ve eski Bahriye Nazr Cemal Paalarn Moskovaya gnderilmelerini istemi ve bu iki Paann Anadolu hareketine yardm etmelerinin salanaca vaadinde bulunmutu. Bunun zerine

192 193

Fethi Tevetolu, (1968): Bugnk Rusya, Ankara: s. 26. Hikmet Bayur, (1956): Kuvay- Milliye Devrinde Atatrkn D Siyasa ile lgili Gr ve Davranlar,

Belleten, Cilt: XX, Say: 80, Ankara: s. 664, 666.

37 Enver ve Cemal Paalar, muhtelif tarihlerde ve deiik yollardan Berlinden ayrlmlardr. Cemal Paa, arkadandan daha nce Moskovaya gitmitir. Bu sralarda Trk resm heyeti henz yolda bulunuyordu. Enver Paa ise, Bekir Sami Bey heyetinden sonra Sovyet baehrine ulamtr194. 5. ttihat Paalarn Ankara ve Moskova Arasndaki likilere Etkileri ttihat ve Terakki, II. Merutiyet sonrasnda Osmanl Devletinin yazgsna damgasn vurmu ve devletin I. Dnya Savana girmesine karar vermi en eski siyasal kurulutur. Savatan yenilgiyle klmas ttihatlarn saygnln byk lde azaltm ve onlar gzden drmtr. Fakat eski deneyimli ttihatlar el altndan almalarn srdrmekte, Anadolu ulusal eyleminin ynetimini ele geirmek ve yeniden kurulacak devletin bana gemek istemekteydiler. TBMMde krk kadar ttihatnn bulunduu bilinmektedir. Bunlardan bir ksm ttihatlktan kesin olarak ayrlm, Mustafa Kemal Paann yannda yer almt. Bir ksm da ince hesaplar peindeydi. Sava kazanlncaya kadar Mustafa Kemal Paay destekleyecek, sonra da Onun yerine Rusyada bekleyen Enver Paay devletin bana geireceklerdi. Gerekten de bunlar Enver Paa ile srekli iliki kurmulardr. Enver Paa ise, Anadoluya gemek iin her yolu denemi, yeni Rus ynetimiyle bu konuda grmeler yapmtr195. ttihat ve Terakki yneticilerinin Ankara ile Moskova arasndaki ilikilere etkisi en az adan deerlendirilebilir: Ankara, Moskova ve ttihatlar asndan. 1. Ankara asndan bakldnda ama; Sovyet Rusyadan yardm salamak iin ttihatlardan yararlanmakt. nk Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Savann balarnda ttihat nderlerle ilikilerini henz koparmamt. 2. Moskova iin ama;196 Rusya bir yandan Ankaraya yardm vaadinde bulunurken, bu yardm Berlindeki ttihat ve Terakki erkn vastasyla yapmay teklif ediyordu. Bunun nedenine gelince, Merutiyet ve I. Dnya Sava sresince Osmanl Hkmetinin banda bulunmu olan ttihat ve Terakki erkn, ark slm Milletleri nezdinde hret ve nfuz sahibiydi. Rusya bunlardan yararlanmay amalamt. Tereddt iinde olan slm alemiyle

194 195 196

Cebesoy, 2002: 58. Suna Kili, (2000): Atatrk Devrimi, Bankas Kltr Yaynlar, (basm yeri yok): s. 91-92. Akdeveliolu v.d., 2001: 163.

38 ark milletlerine, Enver Paa ve arkadalar araclyla istikll ve hrriyetlerine kavuacaklar vaadinde bulunarak, Orta Asya ve Hindistanda ngiliz emperyalizmiyle mcadeleyi temin etmeyi ve Rusyada kurulan yeni rejimi glendirmeyi istemekteydi197. Ayrca Trk ordusunu desteklemek iin Anadoluya gnderilecek olan Kafkas Svarileri ve Komnist Parti araclyla, Ankara Hkmeti ile Enver Paa arasnda bir iktidar mcadelesi balatarak Anadoluda bir Sovyet Hkmeti kurmay planlamaktayd198. Anadolu mill hareketi, ngiliz emperyalizmine ve btn Batya kar Rusyann gl bir kozu olacakt199 . 3. ttihat nderler asndan ama ise; zellikle Enver Paa bir yandan Anadoludaki emperyalist kart akmn nderliini ele geirmeye alrken, te yandan ufuklarn bununla snrlamayarak Orta Asya Trklerini de iine alacak bir Turan Cumhuriyeti kurmak istiyordu200. a. Halil Paa ve Anadolunun Sovyet Rusya ile Mnasebete Girmek in lk Teebbs Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresinden hemen sonra Sovyet Rusyaya gayr resm bir temsilcinin gnderilmesini, para ve silah yardm almak olanaklarnn aratrlmasn uygun grmt. Bu i iin eski seilmitir201. Halil Paa, ttihat ve Terakki Cemiyetinde nemli siyas grevlerde bulunmutu. I. Dnya Savanda Kafkas ve Irak cephelerinde Frka ve Kolordu Kumandan sfatyla savamt. Mondros Mtarekesinden sonra ngilizlerin bask ve zorlamasyla stanbul Hkmeti tarafndan tutuklanm, Bekiraa Blnde hapsedilmi, ancak 7/8 Austos 1919da buradan kamt. Halil Paann Ankaraya gelmekte olduunu haber alan Mustafa Kemal Paa, onu Sivasta beklediini bildirmi ve acele gnderilmesini rica etmiti. Sivasa gelen Halil Paaya unlar sylemitir: Senden ark taraflarnda istifade etmek isteriz. Mesel Boleviklerle aramzda yol amak ve bu sretle irtibat temin etmek, sonra Boleviklerden silh, cephane ve paraca yardm grmek. Siz mtarekeden evvel Kafkaslarda
197 198 199 200 201

ttihatlardan Enver Paann amcas Halil Paa

Aptlahat Akin, (1964): Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Cilt: I, stanbul: s. 59. Akdeveliolu v.d., 2001: 163. Tulac, 1987: 544. Akdeveliolu v.d., 2001: 163. Lord Kinross, (1994): Atatrk, ev. Necdet Sander, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul: s. 286.

39 ordularmzla harekt yapmtnz. O zamanlarda Bolevikleri yakndan tanmtnz. Binaenaleyh bu taraflardan Anadoluya yapacanz yardm, dier taraflardan yapacanz yardmlardan daha kymetli olacaktr. 202 Mustafa Kemal Paa, Eyll 1919da Halil Paay gizlice Rusyaya gndermitir203. Bu, Anadolunun Sovyetlerle mnasebete girmek iin yapt ilk teebbs olarak kabul edilebilir. 1920 yl balarnda, Moskovaya gidebilen Halil Paa, Anadoluya ilk silah ve para yardmn salamt204. Moskovada Hariciye Komiseri ierin ve Muavini Karahan ile grm, kendisini Trk Kuvay- Millyesinin mmessili olarak tantm ve Mustafa Kemal Paann hrmetlerini sylemitir205. Anadolunun durumunu anlattktan sonra emperyalistlere kar savaabilmek iin silah ve cephaneye ihtiyalar olduunu belirtmitir. Bu grmelerden sonra, 1920 ylnn balarnda deniz yoluyla Trabzona silah ve cephane yollanm ve ayn zamanda Karaksede yz bin liralk altn teslim alnmtr206. Halil Paa, TBMMnin ilk murahhas heyeti Moskovaya gelinceye kadar Ruslarn Anadoluya daha fazla yardm yapmalar iin teebbslerine devam etmitir. Bir taraftan da slm leminde ve Orta Asyada mukaddes Trk davasn anlatmaya almtr207. 4 Haziran 1919da Mustafa Kemal Paaya bir mektup gndermiti. Bu mektupta: Henz Sovyet ekline girmeyen ve Tanaklarn elinde bulunan Ermenilerle bir mnazaraya sebebiyet vermemek zere bizim eski hududa Rus ktaat srmeyi dnyorlar ki bu halde imendifer sevkiyat balayabilecektir... 15. Kolordunun Ermenistan aleyhine sevkinden hem bizim ve hem de kendi vaziyet-i hariciyeleri noktasndan ekiniyorlar. Mazlum Trkiyenin tekrar zalim addedilmesi fikrinin tevelldnden korkuyorlar Burada en ok intizar edilen Byk Millet Meclisinin kendisini resmen hkmet iln ederek buraya heyet-i sefaret izam etmesidir. Buna vaziyetiniz msait ise sefiriniz resmen kabul edilecek, hkmetiniz tannacak ve size sefir gnderilecektir. gibi ifadeler yer almtr208.
202 203 204 205 206 207 208

Cebesoy, 2002: 131, 133, 136. Akin, 1964: 60. Tevfik Byklolu, (1981): Atatrk Anadoluda (1919 - 1921), Kent Basmevi, Cilt: I, Ankara: s. 145. Cebesoy, 2002: 138. Melek, 1981: 8. Cebesoy, 2002: 139. Kzm Karabekir, (1995): stikll Harbimiz, yay. haz. Faruk zerengin, Emre Yaynlar, Cilt: IV, stanbul: s.

1693.

40 b. Enver, Talat ve Cemal Paalarn Moskovadaki Faaliyetleri Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesinde byk sorumluluklar olan Enver, Cemal ve Talat Paalar, savan Osmanl Devleti aleyhine sona ermesi zerine memleketi terk etmiler, nce Almanyaya ve sonra da Rusyaya gitmilerdi209. Rusyaya giden Enver Paa ve arkadalarnn durum ve tutumlar Kurtulu Sava srasnda nemli etkiler yapmtr210. Cemal Paa, Enver Paann amcas Halil Paa araclyla Moskovadan Mustafa Kemal Paaya hitaben yazd 11 Haziran 1920 tarihli mektubunda unlar sylemitir: Ruslar bize sefir gnderiyorlar. Bu sefirin liyeva isminde namuskr, mesleinde sabit kadem ve cidd bir adam olduu syleniyor. Her halde sizin de Rusyaya bir sefir gndermenizi ok istiyorlar. Onlarn fikrince, Trkiye ile Rusya arasnda kat bir ittifak muahedesi imzalamak lzmdr. Yalnz bir noktann hallini lzumlu gryorlar. O da Ermenistan hududu meselesidir Radek diyor ki, canm siz Ermeni meselesini halletmemi olsanz da biz size yardm ederiz. Ancak Ermeni meselesini hallederseniz yapacamz yardmlarn kuvvet ve ehemmiyeti yz misli artar. 211 Enver Paa, Halil ve Cemal Paalarn ayrlmasndan sonra, fakat Bekir Sami Bey heyeti henz oradayken 16 Austos 1920de Moskovaya gitmitir212. Mustafa Kemal Paa ile Enver Paann birbirlerine gndermi olduklar mektuplar, Enver Paann tutumunu ve Mustafa Kemal Paann ona kar ald vaziyeti aydnlatmaktadr213. Enver Paa, 26 Austos 1920de Mustafa Kemal Paaya yazd mektubun banda unlar sylemitir: Ben slm muhitinde tekilt icrasyla ve memleketimin hals urunda almak maksadyla Moskovaya geldim. Sovyet Hkmetinin erkn ile grerek kendilerini de fikrime muvafk buldum. Esasen Ruslar komnizm eklinde olmasa bile ngiltere aleyhindeki harekt- ihtilliyeye muaveneti bir prensip olarak kabul etmilerdir. 214

209 210 211 212 213 214

Saray, 1985: 88. Akin, 1964: 63. Cebesoy, 2002: 46-47. Grn, 1991: 44. Akin, 1964: 63. Cebesoy, 2002: 162.

41 Enver Paa bu ilk mektubu yazd gn, Bakde toplanacak Dou Milletleri Kurultayna katlmak zere Moskovadan hareket ediyordu. Oradan da Mustafa Kemal Paaya bir mektup yazmt. Bu defa da Kurultay almalar ve Komintern Bakanlaryla yapt grmeler hakknda bilgi veren Enver Paa, Azerbaycann bir ordu kurmak istediini, ancak Ruslarn sadece bir tmene izin verdiklerini, orada Osmanllardan tekil edilecek bir kuvvetle birlikte Kafkasyadan bir svari alaynn yardm iin Anadoluya gnderilebileceini sylediklerini belirterek yle devam ediyordu:215 Farzmuhal olarak Anadoluya gelecek Hristiyan Kzlordunun memlekette suitesir yapacan dnerek Sovyet hkmetiyle anlaabildiim takdirde Dastan ve Kafkasyadan bir iki frka svari tekil ederek ilkbaharda size muavenet teminine alacam... Buralara kadar gelen arkadalardan mklt iinde olduunuzu rendim. Bunu esasen tahmin ediyordum. Ruslarn size byk bir yardm yapmalarna mitvar olmadm iin memlekette husumeti azaltacak tedbirlere mracaat etmek ve idareyi ona gre basitletirerek hem idare de halkn menfaatini temin ve hem de masraf ehemmiyetli bir srette tenkis edilmi olur, itikadndaym. Ruslarn asker vaziyetini emin gryorum... 216 Mustafa Kemal Paa, 1920 Ekiminde Enver, Talat ve Cemal Paalara cevap mektubu gndermiti. Bu cevaplarda onlar incitmeden, yaptklar almalar iin hem tevik hem teekkr eden ifadeler kullanm ve Anadolu iindeki mcadelenin dnda kalmalarn kibar bir yolla dile getirmitir. Bu dncesi, Talat Paaya yazlan u cmleden kolayca anlalmaktadr: Zatalinizin Bat leminde, bizim Anavatanda, dier arkadalarn da dou memleketlerinde yrtecekleri paralel almann, memleketin kurtulmas iin ok verimli olaca phesizdir. 217 Enver Paa ve arkadalar, Sovyet Hkmeti ile ok iyi niyetlerle anlamak isterlerken, onlarn gizli amalarn da anlamlard. Bununla beraber slm lemindeki ve ark milletleri nezdindeki hretlerine ve Alman asker ricalinden bazlarnn dostluuna gvenerek ve o tarihlerde dnyaya hkim olmak isteyen ngiliz emperyalizmine kar

215 216 217

Grn, 1991: 45. Cebesoy, 2002: 51. Grn, 1991: 45-46.

42 Ruslardan istifade ederek, bir cihat amay dnmlerdi. Bylece anavatana hizmet edeceklerine inanyorlard. Enver Paann 4 Kasm 1920de Halil Paaya yazd mektubunda u ifadeler yer almtr: Moskovaya gelmek ve orada intizar etmek zere yazdm telgraf okumusundur. Moskovada yaplacak iler undan ibarettir. Eski Memalik-i Osmaniyenin konfederasyon eklinde ipkas lzmdr Anadolu ile stanbul arasndaki mzakerat neticesi bu maksadn husul bulacana kani deilim. nk gemek icabedecektir... 218 1921 yl Temmuz aynn sonlarna doru, Bat Cephesindeki ordumuzun EskiehirKtahya Savalarn kaybederek Sakarya nehrinin gerisine kadar ekilmi olmas baz kimselerin ihtiraslarn tekrar uyandrm ve onlara Ankara mill idaresinin dalp bozulaca fikrini vermiti. Enver Paa da 28 Temmuzda Sovyet Hariciye Komiseri ierin ile acele ve gizlice grmek istemiti. Grmeden sonra 30 Temmuzda Moskovadan ayrlm, trenle Kafkasya istikmetine hareket etmiti. On, on be bin kiilik kzl bir Mslman kuvveti de Ruslar tarafndan Bakye hareket ettirilmiti. Anadoludaki olaylar; Yunanllarn baarl olduklar, TBMM Hkmetinin Kayseriye nakledilecei ve baz irticai hareketlerin meydana geldii eklinde Rusyaya aksettiriliyordu. Bu sralarda Rusyann Trkiyedeki durumu u ekilde grm olmas muhtemeldi: Trk Bat cephesi Avrupa emperyalistlerine kar yenilgiye uramtr. Bunun sonucu olarak Ankara Hkmeti savatan ekilebilir. Hlbuki bu cephenin yeniden tesisi Sovyet menfaatlerine uygundur. Bu amala ve her ihtimale kar Enver Paa ile Kzlordudan baz Mslman ktalarn Gney Kafkasyaya gnderilmesi lzmdr. Avrupadan gelen haberlerden, Yunan taarruzunun Sakaryada durdurabileceinin anlalmasna ramen, Sovyet Hkmetinin kanaati hl Trklerin dalaca merkezindeydi. Bundan dolay, vaziyetlerini kuvvetli gstermeye alyorlar ve Trklere her trl yardm yapabileceklerini sylyorlard. Amalar, Trklerin maneviyatn ykselterek Bat Cephesinde savaa devam etmelerini salamakt. Eer Mustafa Kemal Paann bakanlk
218

ngilizler buna bir trl raz

olmayacaklardr. Binaenaleyh bu emniyetin husul iin ilkbaharda bir kuvvet ile Anadoluya

Cebesoy, 2002: 163, 167.

43 ettii TBMM ve Hkmeti savaa devam edemeyecek olursa, Enver Paay Kzlordudan seecekleri veya yeniden kuracaklar Mslman kuvvetleri ile Anadoluya gndererek, Bat Cephesini ve Ankara Hkmetini kendi nfuzlar altna alacaklard219. Sakarya zaferi, Ankarann kuvvetli olduunu gstermi ve Ruslar Trklere kar msait bir duruma getirmiti. Rusya, stanbul Hkmetinin Trkiyeye hkim olmasn istememi, Ankaray daima tercih etmitir. Ancak, stanbul Hkmetinin galip gelmesi ihtimaline kar da Enver Paay yedek olarak elinde tutmutur220. Enver Paa, 16 Temmuz 1921de Moskovadan Mustafa Kemal Paaya bir mektup gndermitir. Bu tarih, Sakarya Sava ncesinde Trk ordusunun Yunan taarruzu karsnda geri ekildii ve Ankarann boaltlmasnn dnld gnlere rastlamaktadr221. Enver Paa mektubunda unlar sylemitir: Cemal Paa ve arkadalar bu srada Moskovaya gelmi olan Halil Paa ile birlikte Anadoluya yaplacak yardm temine almlard. Mlzm brahim Efendinin getirdii cevapla gerek Halilin ve gerekse Cemal Paann Anadolu hesabna bir ey yapmamalarn emretmisiniz Ben geldiim zaman Bekir Sami Bey ve rfekasn buldum... Ben arzunuzu haber alnca, ierinin sualine kar resmen bir vazifem olmadn, yalnz bugn her sretle Anadoluya yardm edilmesine taraftar olduumu syledim... Madd yardma gelince, bunda da ne verirlerse alnmas prensibinin takibedilmesi muvafk olaca ve bylece Anadolunun Rusyadan bir ey geliyor diye mneviyatnn artaca ve Avrupa da Anadolu, Boleviklerle anlat diye bizi daha kuvvetli ve mehip greceini ileri srerek bildiiniz ilk madd antlamaya altm. Fakat hibir vakit resmen Anadolu namna hareket etmedim Bekir Sami Bey ve dier arkadalarla gnderdiiniz haberlerden memlekete gelmememizi istediinizi anlyorum. Eer bunun Halile de mul olduunu bilseydim, memleketin hatr iin onun da veremden lmesine katlanr ve gndermezdim. gelmemizle memlekette ikilik kar diyorsun deil mi? ...imdilik Moskovada bulunarak hariten memlekete yardm etmemize devam ettiimizden gelmiyoruz. Maamafih vatan iin buna katlanyoruz 222
219 220 221 222

Cebesoy, 2002: 235, 237. Akin, 1964: 66. Grn, 1991: 46. Cebesoy, 2002: 239-240, 243.

44 Bu mektup, Enver Paann bir seneden de ksa olan faaliyetinin bir zeti saylabilir. Enver Paa, sebebi ne olursa olsun, Trkiyeden kam ve srgne kendi kendisini mahkum etmitir. Kendi ifadesine gre, Anadolu mcadelesine temin ettii pek ok yardm da onun sayesinde elde edilmi olmaktan ok uzaktr. Cemal Paa gibi sadece dou lkelerinde veya Talat Paa gibi bat lkelerinde bir eyler yapmaya alsayd, aka ifade ettii gibi asker bir kuvvetle Anadoluya girmek emeli beslemeseydi, kendisinin Trkiyeye dnmesine engel olunmazd. Nitekim Halil ve Nuri Paalar Trkiyeye dnmlerdir. Cemal Paa, Trkiyeye dnmekte iken Tifliste ehit edilmitir223.

B. TBMMnin Almas ve Sovyet Rusya ile lk Resm likiler

1919 ylnn sonu ile 1920nin banda ortaya kan bir Trk - Sovyet yaknlamas ihtimali, zellikle ngiltere tarafndan byk bir endie ile karlanmtr. Hatta 1920 Maysnda Londrada Sovyet - ngiliz antlamasnn grmeleri yaplrken Babakan Lloyd George, bu anlamaya, Sovyetlerin Kemalistlere yardm etmemesi artn koydurmak istemi ve Sovyetler de bunu reddetmilerdir. Fakat ngilizlerin 16 Mart 1920de stanbulu igl etmeleri, Meclis-i Mebusan kapatmalar ve birok milletvekilini tutuklamalar, Mustafa Kemal Paay ister istemez Sovyet Rusyaya dnmeye zorlamtr224. 23 Nisan 1920de Ankarada TBMM almtr225. TBMMnin almas Kurtulu Sava iin olduu kadar Trk - Sovyet ilikilerinin madd, manev ve uluslararas hukuk bakmndan yeni bir devreye girmesine sebep olmutur226. Ankara Hkmeti bu tarihte ie balad zaman d dnyayla ilikileri bakmndan byk bir yalnzlk iinde bulunuyordu. I. Dnya Sava srasnda mttefikimiz olan Almanya igl edilmi, Avusturya - Macaristan mparatorluu ise paralanmt. tilaf Devletlerine gelince, onlar Trkiyeye kar aldklar dmanca tutumla, Misk- Mill erevesinde bamsz bir Trk devletinin kurulmasna meydan vermemek iin ellerinden gelen btn abay harcyorlard.

223 224 225 226

Grn, 1991: 47-48. Armaolu, (t.siz): 310. Erolu, 1990: 140. Aliyev, 1989: 1911.

45 Bata ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan olmak zere d dmanlara kar savamak gerekiyordu. Bundan baka, Padiah Hkmeti oluturduu baz kuvvetlerle yurdun eitli blgelerinde ve milliyetilerin d dmanlara kar kurduu cephelerin gerisinde, Mill Mcadeleyi tehlikeye sokabilecek teebbslere girimiti; bunlarla da savamak gerekiyordu. Gerek i gerekse d durumu bakmndan byk zorluklar iinde bulunan ve madd olanakszlklardan dolay aresiz kalan Ankara Hkmetinin, ilk yapt ilerden biri de kendisine ulusal kurtulu mcadelesinde gerekli olan d destei salayabilecek bir devletle temasa gemek arelerini aramak olmutur227. 1. Mustafa Kemal Paa ile Lenin Arasndaki lk Mektuplamalar

TBMMnin ald tarih, Rusyada Bolevik htillinin meydana gelmesinden iki buuk yl sonradr. Bu altan birka gn sonra, Mustafa Kemal Paa ilk nce Sovyet Rusya ile diplomatik ilikilerin kurulmas, Anadoludaki yeni ynetimin tannmas ve iki yeni rejim arasnda ittifakn yaplmas iin Moskova nezdinde teebbste bulunmutur. Mustafa Kemal Paa, 26 Nisan 1920de Sovyet lideri Lenine bir mektup gndermitir. Bu mektupla, Ankara ile Moskova arasnda diplomatik mnasebetlerin kurulmasn, Misk- Millnin tannmasn, asker ve siyas bir ittifak ile yabanc emperyalizmine kar birlikte mcadele edilmesini istemiti. Bu durum, Sovyet Rusyann dikkatini Mill Mcadele zerine ilk defa ciddi ve farkl bir ekilde ekmesine sebep olmutu228. TBMM Reisi Mustafa Kemal imzal bu mektubun bal yoktu, nereye ve nasl gnderilecei de aka belli deildi. Kzm Karabekir, kendisine ulaan bu metne Trkiye Byk Millet Meclisinin Moskova Sovyet Hkmetine Birinci nerisidir eklinde bir balk bulmutu. Ayrca Bak Trk Komnist Frkasna da bir mektup yazarak bunlar Trabzona 3. Frka Komutanlna gndermiti. Verdii talimata gre; metin orada kada geirilecek ve Frka mhr ile mhrlenerek Binba Ali Rza Bey eliyle Bakye gnderilecekti. Ancak, ayn gn yani 28 Nisanda Kzlordu Bakye girmi ve Azerbaycan Bolevik Cumhuriyeti
227 228

Kurtulu Savamz, 1973: 62. Fahir Armaolu, (1973): 1920 Ylnda Mill Mcadele ve Sovyet Rusya, VII. Trk Tarih Kongresine

Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 893, 895.

46 kurulmutu; bunun zerine ngiltere Batum yolunu kapatmt. Kurye subaynn bu nedenle yoluna devam edememesi zerine, Kzm Karabekir metnin ikinci bir kopyasn hazrlayp, Bakdekilere ikinci bir mektup yazarak bunlar Dou Beyazttaki 11. Tmene gndermi ve Tmenin iki subay araclyla da Nahvan yolu ile Bakye iletmiti. (5 Haziran 1920). Dier nsha ise, dorudan doruya kurye Temen gnderilmitir Mustafa Kemal Paa tarafndan TBMM adna Boleviklere resmen yaplan bu ilk neri yledir:229 1. Emperyalist hkmetlere kar harekt ve bunlarn egemenlii ve smrs altnda ezilen insanlarn kurtuluu amacn gden Bolevik Ruslarla alma ve hareket birliini kabul ediyoruz. 2. Bolevik gleri Grcistan zerine asker harekt yapar ya da izleyecei politika ve gsterecei etki ve nfuz ile Grcistann da Bolevik birliine girmesini ve ilerindeki ngiliz glerini karmak iin bunlara kar harekta balamasn salarsa, Trkiye Hkmeti de emperyalist Ermeni Hkmeti zerine bir asker harekt ynetmeyi ve Azerbaycan Hkmetini de Bolevik devletleri grubuna sokmay ykmlenir. 3. nce mill topraklarmz igl altnda bulunduran emperyalist gleri kovmak ve ilerde emperyalizme kar meydana gelecek ortak mcadelelerimiz iin i glerimizi kurmak zere imdilik, ilk taksit olarak be milyon altnn ve kararlatrlacak sayda cephane ve dier sava makine ve aralar ve salk aralarnn ve yalnz douda harekt yapacak gler iin yiyeceklerin Rus Sovyet Cumhuriyetince salanmas rica olunur. 230 Bu mektuptan birka gn sonra, TBMMnin 9 Mays 1920 tarihli oturumunda, Sovyet Hkmetinin 3 Aralk 1917de Rusya ve Dou Mslmanlarna yaynlad deme alklarla okunmutur231. Sovyetlerle ilk resm temas, Meclis Bakan Mustafa Kemal Paann 26 Nisan 1920 tarihli mektubuyla balamtr. kinci teebbs ise, TBMM Hkmetinin Sovyet Rusya ile brahim Efendi ile Moskovaya

229 230 231

Tulac, 1987: 532. Yerasimos, 2000: 223. Armaolu, 1973: 895.

47 temasta bulunarak bir antlamaya varmak amacyla Moskovaya bir heyet gndermeye karar vermesiyle olmutur232 . Mustafa Kemal Paann Moskovaya mektup gnderdii sralarda, Rusyann gney blgelerinde i sava devam ettii iin mektubun Moskovaya ne zaman ulaaca belli deildi. Bu yzden Mustafa Kemal Paa cevap beklemeden, 11 Mays 1920de TBMM Hkmetinin Hariciye Vekili olan Bekir Sami Beyin bakanlnda 5 kiilik bir heyeti Trabzon - Batum - Bak yolu ile Moskovaya gndermitir233. Bu sralarda Boleviklerle iliki kurulmasna TBMMde bir grup milletvekili kar kmt. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa TBMMnin gizli oturumlarnda unlar sylemitir:234 ...iki ciheti birbirinden tefrik etmek lzmdr. Biri, Bolevik olmak; dieri, Bolevik Rusyasiyle ittifak etmek. Biz Heyet-i craiye, Bolevik Rusyasiyle ittifak etmekten bahsediyoruz. Yoksa, Bolevik olmaktan bahsetmiyoruz. Bolevik olmak bsbtn baka bir meseledir. Byle bir mesele ile bizim itigale ihtiyacmz yoktur. Fakat ittifak meselesi, kemli ciddiyet ve ehemmiyetle tkip edilmektedir ve muvaffak olacamza midimiz berkemldir. Bolevikler, bidayet-i zuhurlarnda yalnz kendi prensiplerine riayet eden ve btn manasyle Boleviklii kabul edenlerle anlamlar ve fakat btn milletleri birden bu esasat- itimaiyeye uydurmaya imkn olmadna ve emperyalizme galebe almak iin lem-i slm ile ittifak lzm geldiine kani olmular ve bir milletin esasat- dinye millyesine riayet etmeye karar vermilerdir... 235 15 Haziranda 3. Frka; Moskovaya giden kurye subay brahim Efendinin 14 Haziranda geldiini, Sovyet Dileri Vekili ierinden Byk Millet Meclisi Bakanlna yaz getirdiini, bundan baka baz mektuplarn da gelmi olduunu bildirmiti. Bilindii gibi brahim Efendi, Mays balarnda Trabzondan motorla Novorosiskiye km, oradan Moskovaya giderek TBMMnin ilk teklifini Rus Hkmetine vermiti. imdi cevabn ve Halil ve Cemal Paalarla nceki yl balant kurmak iin gnderilen Doktor Fuat ve Bahattin akir Beylerin eitli adreslere gelen mektuplarn getirmiti236.
232 233 234 235 236

Byklolu, 1981: 149. Aliyev, 1989: 1911. Akdeveliolu v.d., 2001: 168. Sadi Borak, (1997): Atatrk (Gizli Oturumlardaki Konumalar), Kaynak Yaynlar, stanbul: s. 66. Karabekir, 1995: 1660.

48 Mustafa Kemal Paann Lenine gnderdii mektuba, Lenin bizzat cevap vermemitir. Fakat Hariciye Komiseri ierin, 3 Haziran 1920 tarihli bir cevap mektubu gndermitir. ierin mektupta unlar sylemitir:237 ... Rus Sovyet Hkmeti, ezilen halklarn kurtuluu gibi anl bir davaya dayanan asker harektlarnz emperyalist hkmetlere kar srdrrken, Byk Millet Meclisinin almalarn ve bu ideallere gre davranma kararnz dikkate alyor. Rus Sovyet Hkmeti, kendi kaderlerini tayin etme olanana sahip halklarn haklar ve dil bir biimde, bir taraftan Trkiye, dier taraftan Ermenistan ve ran arasnda, kesin snrlarn izilmesine, diplomatik grmelerin, Byk Millet Meclisine yardm edeceini umar. Rus Sovyet Hkmeti, ilgili taraflarn ars zerine her an, bu ite arabuluculuk grevini stlenmeye hazrdr. Rus Sovyet Hkmeti, Trkiye ile Rusya arasnda iyi komuluk ilikilerinin ve srekli bir dostluun kurulmas amac ile dorudan doruya diplomatik ve konsolosluk ilikilerin kurulmasn nerir... 238 ierin, TBMM ile ibirlii ve dorudan iliki kurmay kabul etmenin yannda, asl vurguyu Anadoluda yaayan halklarn kendi kaderlerini belirleme haklarna ve Boazlar sorununun Karadenize kys olan devletler arasnda dzenlenecek bir konferansta zme kavuturulmasna yapmaktayd239. ierinin bir ittifaktan hi sz etmemesi Ankara Hkmeti iin nemli bir konu olmutur. Gerek Bekir Sami Bey ve gerekse Ali Fuat Paa heyetlerinin Moskovada bu konuda harcadklar abalar bir sonu vermemitir240. Sovyet Rusyann Trkiye ile ittifaka girmekten kanmasnn sebepleri unlardr: 1. Sovyet Hkmeti bu srada ngiltere ile bir ticaret anlamas yapmak iin aba sarf ediyordu. ngiltereden almaya muhta olduu birok madde vard. Trkiye ile, ngiltereye kar yaplacak olan bir ittifak, bu ticaret anlamasna engel olabilirdi241. 2. Sovyet Rusya Polonya Sava, Wrangel ve Grcistandaki Meneviklerle uramaktayd. Ankara ile bir ittifak, Rus askerlerinin Anadoluda Yunanllara kar savamasn gerektirebilirdi.
237 238 239 240 241

Armaolu, 1973: 895. Yerasimos, 2000: 229. Akdeveliolu v.d., 2001: 167. Armaolu, 1973: 896. Kurtulu Savamz, 1973: 66.

49 3. Bolevikler, komnist olmayan hatta komnistlere kar tedbir alan bir lke ile ittifak da tehlikeli bulmulard. 3 Haziran 1920 tarihli mektup ile Sovyet Hkmeti TBMMyi resmen tanm ve iki hkmet arasnda diplomatik mnasebetler resmen kurulmutur242. 2. lk Trk Heyetinin Moskovaya Gnderilmesi

Sovyet Hkmetinin eitli yollardan Trkiye ile temas kurma abasna girimesi ve Mill Mcadele ile ilgisi bulunmayan kimselerin Ankara hesabna Sovyetlerle mzakerelerde bulunmalar, bu temaslarn yalnz bir kanala toplanmasn, resm ve yetkili kiilerin bu mzakereleri dzenlemesini gerektirmitir. Bu amala Moskovaya bir delegeler heyeti gnderilmesi kararlatrlmtr. stanbulun igl edilmesi, Sevr Antlamas koullarnn aa vurulmas da Sovyetlerden bir an nce yardm salanmasn gerektiriyordu. Moskovaya gnderilen Bekir Sami Bey bakanlndaki heyette, ktisat Vekili Yusuf Kemal, Dr. Miralay brahim Tali, Lazistan Mebusu Osman ve Erkn- Harbiye Kaymakam Seyfi Beyler bulunmaktayd. Heyetin grevi, Sovyetlerle diplomatik ilikileri bir an nce kurup gerekli yardm tez elden salamakt. Bu heyet, Sovyetlerle gayr resm kanallardan balam olan ilikileri, resm bir ereveye oturtmaya alacakt243. 8 Mays 1920de heyete yapacaklar temaslar konusunda verilen talimatta u hususlar yer almaktayd:244 -Trkiyenin Bat devletlerinin kleliine dmesini, Rusya kendi temel karlarna kesinlikle aykr gryorsa, bize yardm etmesi ve bizimle anlamas iin temel bir dayanamz var demektir. -Trkiyenin istei, imdiki mill snrlar iinde i ve d tam bamszlk iinde yaamak ve bu temel istein salanmas artyla Rusya ile kader ve gelecek birliini kurmaktr.

242 243 244

Armaolu, 1973: 895-896. Kurtulu Savamz, 1973: 67. Tulac, 1987: 533.

50 -Boazlardan yararlanma, tm Karadeniz lkelerine serbest olacaktr. Bunu salamak iin Karadeniz Boaznda tahkimat yaplmamak, stanbula Rus donanmasnn gelmesinin bizim takdir ve isteimize bal olmak zere, anakkale Boaz tahkimatn Ruslarla birlikte savunmamzdr. Bu koullardan daha fazlas Ruslarn anakkale tahkimatn bamsz olarak elinde bulundurmalar ya da stanbula donanmalarn istedikleri zaman getirmeleridir ki her iki k da stanbulun elimizde bulundurulmas kuraln bozar. Ruslar iin Boazlarn tam zgrln yalnz anlama koullaryla salamak ya da Boazn savunma ve denetimini tm Karadeniz devletlerinin bir ortak sorunu olarak kabul ettirmek ok daha uygun ve iyi bir zm yoludur. -Dardan yaplacak yardm; para, sava aralar, makineler, gerekirse asker birlikler olacaktr. -Ruslarla kader birlii etmek, onlarn yardmndan yararlanmak iin ulatrmann engelsiz ve kesinlikle gvenilir olmas gerekmektedir245. Moskovaya gidecek olan Hariciye Vekili Bekir Sami ve ktisat Vekili Yusuf Kemal Beylerin yolluk ve zarur ihtiyalarnn karlanmas iin de, 10 Mays 1920 tarihinde Hariciye btesinden alt bin lira ayrlmtr 246. Heyet, 11 Mays 1920de yola km, Ulukla, Nide, Kokr, Refahiye, Erzincan ve Tercan yoluyla Erzuruma varm ve orada Kzm Karabekir Paa ile bulumutur. Boleviklerin memleketine giden yoldan bahsedilirken, Kzm Karabekir Paa: Ben bayrn dibindeyim bir yer gremiyorum. st tarafa tepeye kmak istiyorum ama Ankaradan henz msaade alamadm. Siz de buna lzum gryorsanz gelin mzn imzasyla Ankaradan bir daha izin isteyelim demiti. Paa, bu szleriyle askeri seferber edip Sarkama, Karsa gitmek istediini anlatmaktayd. Bekir Sami Bey ile Yusuf Kemal Bey, Paann bu teklifini kabul etmiler ve nn imzasyla seferberlik iin Ankaradan msaade istenmiti. zin gelmi ve ordu seferber edilmi, o zaman Tanak Hkmetinin idaresinde bulunan Ermenilerle bir iki ufak arpma olmutu. Tanak da olsa Ermeni Devletine kar harekete Rusyann ne diyecei belli deildi. Bundan dolay Ankara, heyete yollarna devam etmelerini emretmitir. Heyetin hareket edecei sabah, Kzm Karabekir kendilerine stanbuldan gelen gazeteleri gstermitir. Bu gazetelerin birinde Sevr Antlamas projesi sreti, dierinde ise
245 246

Yerasimos, 2000: 224. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 4M, Dosya: 115-5, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.15..5.

51 birok kiiyle beraber Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beylerin idamna karar verilmi olduu yazldr247. Trkiye ile aralarnda henz dostluk ilikileri kurulamad iin Tanak Ermenistan ve Menevik Grcistan topraklarndan geerek Kars - Gmr - Tiflis - Bak yoluyla ve imendifer ile Moskovaya gitmek imknszd. Zelonni ad verilen komnist aleyhtar etelerin katarlara baskn yapmalar yznden, demiryolu tamacl dzenini kaybetmiti. Bundan dolay heyet dolambal ve uzun bir yol takip ederek altm dokuz gn sonra, 19 Temmuz 1920de Moskovaya varabilmitir248. Kendilerini yksek rtbeli hibir Sovyet yetkilisi garda karlamaya gelmemitir249. Trende tantklar biri onlar iin Rus Dilerine telefon etmi, ancak bir saat sonra bir otomobil gelip kendilerini almtr250. Ruslar, o gnlerde Petersburgda oturum yapan III. Enternasyonale katlm olmalarn zr olarak ne srmlerdi. Kendilerine kar gsterilen bu ilgisizlik, Trk temsilcilerini fkelendirmiti. Yine o gnlerde Boleviklerin, Trklerin en byk dman olarak grdkleri ngilizlerle bir ticaret anlamas imzalamak zere yaptklar grmeler, Kafkaslar ile Anadoluya kar besledikleri emeller, Ermenilerle Trkler arasndaki snr sorununda arabuluculuk nerisinde bulunmu olmalar ve bylece Kemalistleri Kafkaslardaki Ermeni seddini ykmak frsatndan yoksun brakmalar, Trklerin Sovyetlere kar olan kukularn epey arttrmtr251.

3. Birinci Moskova Mzakereleri Bekir Sami Bey bakanlndaki Trk Heyeti 24 Temmuz 1920de Sovyet Hariciye Komiseri ierin tarafndan kabul edilmitir. Bu grmede Komiser Vekili Karahan da bulunmutur252. ierin, Cemal ve Halil Paalarla lzumlu esaslarn tespit edildiini, ayrntlarn da Trk delegeleri ile kararlatrabileceini sylemitir. Bekir Sami Bey ise, Cemal ve Halil Paalarn TBMM tarafndan resmen vazifelendirilmediklerini, bundan dolay teebbs ve taahhtlerinin ahs bir nitelik tayabileceini belirtmitir.

247 248 249 250 251 252

Yusuf Kemal Tengirenk, (1967): Vatan Hizmetinde, stanbul: s. 146-147. Cebesoy, 2002: 59. Salhi R. Sonyel, (1991): Trk Kurtulu Sava ve D Politika, TTK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 11. Akdeveliolu, 2001: 169. Sonyel, 1991: 11-12. Kurtulu Savamz, 1973: 67.

52 Bekir Sami Bey, 25 Temmuzda Moskova telsizi ile Ankaraya gnderdii telgrafta, ierinin ve Karahann Trkiyeye dair grlerini de u satrlarla bildirmiti: Meclisimiz hakkndaki nokta-i nazarlar pek samimane olduunu ve Rusyann slmiyet lemine kar tkip edecei siyasetin ehemmiyetinden bahisle bu bapta uzun mzakerelerde bulunacaklarn, ngiltere ile akdi muhtemel itilaf ve musalahada Trkiyenin de nokta-i nazarn mdafaa iin Anadolu hkmetinin fikir ve mtalasn da almay elzem grdklerini sylediler. Trk heyeti, ayn gece Karahan ile grm, muhta olunan silah ve mhimmatn Anadoluya sratle nakledilebilmesi iin kapal olan Ermenistan yolunun bir an nce almasn ne srmt. Karahan ise, Lehistan meselesinin nemi zerinde durarak oradan kuvvet getirerek yolun almasnn g olduunu ve Ermenistana kar sebepsiz bir taarruzun Bat ve Amerika kamuoyunda fena bir etki brakacan, Ermeni Hkmetinin, nezdine gnderilen sefaret heyetinin hududu gemesini uygun grmediini, siyas teebbslere baland iin bir iki hafta iinde yolun almasndan mitli olduunu sylemiti. Bekir Sami Bey, vaziyetin on be gn bile beklemeye msait olmadn, yolun bir an evvel alarak ulamn salanmasnn hayat bir mesele olduunu srarla belirtmi ve unu sormutu: Ermeni ordusunun hududumuza taarruz ihtimali var mdr? Karahan, Ermenilerin byle bir crette bulunamayacaklar, bulunduklar takdirde iddetli bir ltimatom vererek yolu atrmann mmkn olaca, srarlar halinde ise Ermenilerle savan kanlmaz olduu eklinde bir cevap vermiti253. Yusuf Kemal Bey bu grme ile ilgili unlar sylemektedir: bize muavenet edeceklerini, bize altm bin silah vereceklerini, bize para vereceklerini, top vereceklerini, bu muavenetlerin bilhassa silahlarn, toplarn sevki karadan yol olmasna mtevakkft. Karadan yol ise, biliyorsunuz doru yol Ermenistandan geiyordu... Onun iin biz ihtiyacmz olan eslihay bir an evvel almak iin bu yol meselesi mevzubahs oldu. Karahan Ermenidir. Komnist Ermenidir. teden beri imdiki Rus inklplaryla alm hakiki bir komnisttir.
253

Cebesoy, 2002: 59-60.

53 Karahan haddi zatnda komnistlikten dolay milleti bir adam olmamak lzm geldii halde, elbette damarlarndaki kann tesiri vardr. Bununla beraber gayet zarif ve bize gayet samim grnyor. O akam vakit ge olduu iin254 Karahan, ikinci grmenin 26 Temmuz Pazartesi gn olacan belirtmiti. Ancak, kendisinden pazartesi gn haber gelmedii gibi sonraki gnlerde gelmemiti255. Trk heyeti kendisine verilen grevin gerei olarak, esasl mzakerelere bir an nce giriilmesini istemesine ramen, Sovyetler Trk heyetini oyalyorlard256. Nihayet, 31 Temmuz Cumartesi gn Bekir Sami Beyin imzas ile Hariciye Komiseri ierine bir mektup gnderilmiti. Mektupta, Anadolunun durumunun beklemeye msait olmadndan sz edilerek, bir an nce grme yaplmas gerektii bildirilmiti. Mektuba hibir cevap gelmeyince kurye brahim Efendi, Karahana gnderilmi ve sonunda 4 Austosta Karahanla grme gereklemitir257. Grmelerde ilk sz alan Karahan, u beyanatta bulunmutur: Ankara Hkmetinin Ermenistana bir nota vererek, Ermeni askerlerinin Brest - Litovsk Muahedesindeki hudutlara ekilmelerini talep ettiini haber aldk. Trkiyenin ne kendi bana ve ne de Sovyet Rusya ile birlikte Ermenilerden metalipte bulunmasn baz sebeplerden dolay muvafk bulmuyoruz. Eski Rusya dahilindeki Ermenistan ile meseleyi biz hallederiz. Harp istememekle beraber Ermenistana kar hazrlkl bulunuyoruz. Ermenistana harp sebebi yapmak bize aittir; bunun iin de elimizde baz deliller vardr. Bunlar bir ekle koyarak iln edeceiz. Mesel Trkiyeye gnderdiimiz yirmi be put altn Ermeniler gasbettiler. Krk sekiz saat zarfnda bu altnn iadesi iin Ermenistan Hkmetine bir nota verdik. Ermenistan Hkmeti, buradaki Ermeni heyetini geri armtr. Trkiyeye yardm lzumunu ehemmiyetle takdir ediyoruz. yi biliniz ki, bu ay nihayetine kadar yol alacaktr. Mesele mahrem tutulsun, bunu yalnz hkmetinize bildirebilirsiniz. Brest - Litovsk hududunu iddia ediyorsunuz. Fakat her eyi elyevm mer olmayan bir muahedeye ibtina ettirmek doru olmaz. Aradan zaman geti ve birok ey deiti. Maamafih bu muahedenin aramzda tetkik edilmesi lzmdr

254

TBMM Gizli Celse Zabtlar, (1985a): Devre: I, tima: I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Cilt: V, Tengirenk, 1967: 152. Cebesoy, 2002: 61. Tengirenk, 1967: 152, 158.

Ankara: s. 160.
255 256 257

54 Trk heyeti, Moskovaya yalnz yardm temin etmek iin gelmediklerini, ayn zamanda dostluk ve ittifak esaslarn tespit etmenin de vazifeleri arasnda olduunu ve bu ilere bir an nce balanarak ilerin halledilmesini arzu ettiklerini sylemitir. Bekir Sami Bey, Karahan ile yaptklar grmeden sonra dncelerini Ankaraya bildirmi; ayrca baz haberler de gndermiti: Moskovaya muvasalatmzda yz kiiye yakndr. 258 Trk heyeti, 13 Austosta Sovyet Hariciye Komiseri ierin tarafndan kabul edilmitir. Bu grmede ierin, Brest - Litovsk ve Ermenistan konular zerinde durmu ve sonuta esas konulara bir trl geilememiti. ierinin, silah ve mhimmat komisyonu grmelerinin ne ynde olduuna dair sorduu bir soruya, Trk heyeti istenilen sava malzemesinin bir liste halinde komisyona verildii, fakat henz cevap alnamad yantn vermiti259. Trk heyeti, yardmdan bir an nce faydalanmak iin Ermenistan yolunun almas lzumu zerinde srarla duruyordu. ierin, Bekir Sami Beyin; Yol hakkndaki teminat da tarafnzdan hkmetinize ibla edebilir miyiz? sorusuna cevap vermedi. Ancak ayn soru tekrarland zaman; Biz Ermeniler ile bir mtareke akit ve metnini bugn gazetelerde nerettik. Bu mtarekename mucibince Nahcivan ordumuzun ve ahtaht kasabas ile Gulfaahtaht imendifer hatt Ermenistann iglinde kalacaktr. Maamafih bu tedbir muvakkattr. demitir. Bunun zerine Trk delegeleri derhal itiraz etmiler, yolun almasn beklerken Ruslarla Trkler arasnda mevcut tek irtibat ve muvasala yolunun kapanm olduunu ve durumun ok daha fena bir ekle girdiini, buradan kalkp gitmelerinin icap edeceini sylemilerdir260. liyava namnda bir ahsn bykeli olarak Ankaraya gnderileceini rendik... Elilik heyeti iki

258 259 260

Cebesoy, 2002: 61-65. Kurtulu Savamz, 1973: 69. Cebesoy, 2002: 66-67; TBMM Gizli Celse Zabtlar, 1985a: D: I, : I, C: V, s. 166.

55 Ruslarn Tanak Ermenistanla yaptklar anlamayla, Azerbaycan ile Trkiye arasndaki ulatrma yollar Ermenilerin eline geiyordu. Ruslarn hedefleri unlard: Batya yaranmak, Ermenistan Trkiye ile Azerbaycan arasnda bir duvar gibi kullanmak ve Trkiyenin de Ermenistan lehinde toprak fedakrl etmesini isteyebilmek. Nitekim yle de olmu ve Ruslar Trkiyeden ili istemilerdir261. Resm Trk heyeti ile Karahan arasndaki grmeler, Sovyetlerin henz esasl mzakerelere girimeye yanamadklarn ve bir oyalama siyaseti takip ettiklerini gstermektedir. ierin ile olan mlakat ise, yapacaklar yardm ile Trk topraklar zerine gelecekte alacaklar Ermenistan hesabna bir pazarla zemin oluturmak istedikleri anlalmaktadr. Trk heyeti, Hariciye Komiseri ierin ile yapt mlakattan bir gn sonra, yani 14 Austos 1920de Sovyet Sosyalist ralar Cumhuriyetinin devlet reisi Lenin Wladimir Ulyanof tarafndan kabul edilmitir. Heyet, vadedilen yardmn geciktiini syleyip alaca defalarca tekrar edilen Ermenistan yolunun henz almad gibi, Ruslarla Trkler arasnda muvasala ve irtibat temin edecek tek yol olan Nahvan - ahtaht imendifer hattnn Sovyet Hkmeti tarafndan bu defa Ermenistana teslim edilmesinin hayret verici olduunu belirtmitir. Lenin: Evet, bunda hakszlk ve hat vaki oldu. Maamafih mesele tetkik edilmekte olup drt gn zarfnda muvafk bir hal sreti bulunacandan mitvarm demitir. Bekir Sami Bey, Lenin ile yaptklar mlakat Ankaraya bildirirken Lenin hakknda u cmleyi kullanmaktayd: Lenini pek sevimli bir ehrede, pek ak yrekli bir zat bulduk. Bize ve slm lemine kar hayrhah grdk. 262 Yusuf Kemal Bey de Leninle ilgili olarak unlar sylemektedir: Dnyann en tatl ve sevimli adamlarndan biriydi. Biz kendisine derdimizi anlattmz vakit, federal hkmetin o zamanki haline imalar yaparak Ermenilerle yaplm olan bu muahedenin bir zaruret altnda yaplm olacan anlatt. Biz o muahedeyi yapmakla hata ettiimizi anladk, dzeltmeye alacaz. Biz dzeltemezsek siz dzeltirsiniz dedi ve hemen baka sahaya geerek tatl tatl szler sylemeye balad. 263

261 262 263

Akin, 1964: 77-78. Cebesoy, 2002: 70-72. Tengirenk, 1967: 163.

56 Bu grmelerde Lenin, mazlum milletlere yardmn Sovyet Hkmetinin esas prensiplerine dayandn, emperyalistlere ve zellikle de ngiltereye kar savaa devam eden Trk milleti hakknda pek samimi hisler beslediklerini ve Trkiyeye yardm edeceklerini belirtmitir264. Moskovada bir aydan fazla sren mzakereler neticesinde bir dostluk antlamas projesi hazrlanm ve 24 Austos 1920 tarihinde Trk ve Rus delegeleri tarafndan parafe edilmitir265. Ancak aada da aklanaca gibi, daha sonra ierinin Ermenistan iin talepleri ve Trkiyenin de bunlar reddetmesi zerine antlama imzalanamayacaktr266. Ankara ve Moskova Hkmetlerinin onayndan getikten sonra yrrle girecek olan dostluk antlamas ile; Rusya Misk- Mill hudutlar iinde mstakil bir Trkiyeyi resmen tanyor, Trkiye de Rusyadaki yeni Bolevik Hkmetini tanmay kabul ediyordu. Taraflar, iyi komuluk mnasebetleri kurmay, ticaretlerini gelitirmeyi, bir dierinin topraklarnda yaayan kendi uyruklarnn hak ve hukukunun korunmasn ve Boazlarn milletleraras bir konferansta belirlenecek yeni statsn kabul etmeyi taahht ediyorlard. Sovyetlerin istei zerine mal ve asker yardm meselesi antlama metninde yer almayacakt267. Antlama maddeleri her iki taraf delegeleri tarafndan parafe edildikten gn sonra ierin, Trk heyeti reisi Bekir Sami Beyi davet etmi ve Hariciye Komiserlii binasnda gece yarsndan sonra buuk saat sren bir mlakat yaplmtr. ierin, Ermenistana Van ve Bitlis vilayetlerinden bir arazinin blnmesini istiyordu. Bu istek karsnda Bekir Sami Bey, Trkiyede Ermenistan vilayetinin bulunmadn, Ermenilerin memleketimizin her yerinde Mslmanlarla kark bir halde yaadklarn, hibir yerde te bir derecesinde bile ounluu oluturamadklarn sylyordu. ierin, Ermenistana Van ve Bitlisten mutlaka bir ktann terkinin zorunlu olduunu, Trklere yapacaklar yardmn bu esaslara dayandn, Halil ve Cemal Paalarla yaptklar mzakerelerde ayn esasn onlar tarafndan kabul edildiini ve Ermenistana braklacak yerlerde bir muhaceret yaplacan tekrarlyordu.
264 265 266 267

Cebesoy, 2002: 71. Cebesoy, 2002: 79. Kurtulu Savamz, 1973: 73. Saray, 2006: 356.

57 Bekir Sami Bey; Vadedilen yardmn buna mstenit olduunu bilmiyorduk. Yunanllarla Ermenilere toprak vermemek iin bir buuk seneden beri tilf Hkmetleri ile harp eden milletimiz, kendisine dost bildii bir hkmetin de ayn siyaseti gttn grnce bu dostluun kendisine ne fayda temin edeceini dnmekte hakldr. Binaenaleyh memleketimizi taksim gayesinden ibaret her iki siyaset arasnda maalesef fark kalmam olacaktr. demiti. Ayrca Halil ve Cemal Paalarn Trk milleti adna sz syleme hakknn olmadn belirtmiti268. Sovyet Hkmetinin Trkiyeden toprak istedii tarih, Mill Hkmetin ieride ve darda trl zorluklarla ve tehlikelerle mcadele ettii zamana rastlamaktayd. Yunanllar Uaka kadar gelmi, bu durum Hkmet ve Meclis evrelerinde tereddt ve korku uyandrmt269. Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paaya gnderdii telgrafnda Ruslarla ilgili olarak unlar sylemektedir: Ermenistanla 10 Austosta yaptklar musalhanamede (ahtaht Culfa) imendifer hattn Ermenilere terketmiler ve Azerbaycann ve bizim heyetimizin protestolarna kar yanl olduunu ifahen ifade ederek kararlarnda henz tebeddlt yapmamlard. Boleviklerin malzemece pek fakir ve sulha tene olduklarn ihzar ettikleri Lehistan seferini muvaffakiyetle bitirme myesser olunca Garpllarla hemen uyumak fikrinde bulunduklarn istidll eyledik. Bize kar dost ve tevecchkr grnerek hem efkr lemi slm, hem ngiliz efkr zerinde tesir yapmak ve bu tesirat mahafaza iin muztar kalrlarsa bize asgar muavenetlerde bulunmak maahaza bilhare Garpllarla uyumak imknn muhafaza iin bizimle kat mukarrerata girmemek hareketini mahede ettik. Bolevikler ayn zamanda memleketimizde Bolevik tekilt vcude getirmek iin fevkalde faaliyete balamlardr. heyetten Trabzon vastasiyle aldmz yeni bir raporda ahidnameden bahsolunmaktadr. Buna nazaran Van, Bitlis ve Mu taraflarnda Ermenilere terki arazi mevzuubahs olduu grlmektedir. 270 ierin, tilaf Devletlerinin Sivas ve Trabzonu da kapsayacak bir Byk Ermenistan kurmak dileinde olduklarn, oysa Sovyet Rusyann Ermenistana, nfusuna gre kk bir

268 269 270

Cebesoy, 2002: 81, 83. Akin, 1964: 80. Ali Fuat Cebesoy, (1953): Mill Mcadele Hatralar, Vatan Neriyat, stanbul: s. 472-474.

58 blgenin verilmesini istediini belirtiyordu. ierinin bu szlerine sinirlenen Bekir Sami Bey, Trkiyenin toprak btnl ve ekonomik karlarna aykr bulduu bu nerinin kabul edilemeyeceini, ama Trkiyede yaayan ve evlerini brakp kaan Ermeni gmenlerinin dnmelerini kolaylatrmay hkmetine tavsiye edeceini bildirmiti. ierin Ermenilerle ilgili isteinde direniyordu. Bekir Sami Bey ise, bu sorun zerinde karar vermenin kendi yetkisi dnda olduunu ve hkmetine danacan belirtmiti271. Bekir Sami Bey, bu konuulanlar ayrntl bir rapor halinde Ankaraya bildirmek ve yeni bir talimat almak iin heyette bulunan Yusuf Kemal Beyi yola karmt272. Yusuf Kemal Bey on alt gnlk bir yolculuktan sonra Trabzona gelerek 18 Eyll 1920de bir telgrafla TBMM bakanlna bilgi vermiti273. TBMM Hkmeti, konuyu yeniden mzakere ederek Sovyetlere kar kat bir tavr alm, alnan kararlar da bir talimat halinde telgraf ile Bekir Sami Beye bildirmitir. Mustafa Kemal Paa bu telgrafn arkasndan, Dou Cephesindeki Ermenilerin btn saldr ve taknlklar karsnda sabrla beklemesini istedii Kzm Karabekir Paaya, harekete gemesi iin gerekli direktifi gndermitir274. 24 Temmuz 1920de Moskovada grmelere balayan TBMM heyeti baarsz olmutur. Heyet, grmeler boyunca alk ekecek dzeyde ilgiden yoksun kalmtr. yle ki, heyetin alktan kurtulmasna Tatar Trkleri yardmc olmulardr275. Yusuf Kemal Bey bu konuda unlar sylemektedir: Moskovada biz deta a yayorduk. Hatra defterime 24 Temmuz gnnde yazmm (alk canma tak demee balad. Bir gnlk yemeimiz u: sabahleyin saat 10 da -tabii Moskova saatiyle- ay, tereya, gravyer cinsinden bir peynir, azck kara ekmek. Ben bunlardan yalnz ay iiyorum. Saat 4te sade suya bir orba, bir kk et, yannda dar pilv. Etin ne eti olduu belli deil. Yenilemiyor. Dar, tuhaf bir ey. Pimeleri ok fena Akam saat 10da orbasz et, dar pilav O kadar Yemekler gayet

271 272 273 274 275

Sonyel, 1991: 17-18. Saray, 2006: 357. Cebesoy, 2002: 79. Saray, 2006: 357. Akdeveliolu v.d., 2001: 169.

59 az ve fena. Ticaret yasak. Her yer kapal. Lokantadan yemek, ardan bir ey almak mmkn deil, Hasl ala idman ediyor ve yava yava kuvvetten dyorum) 276 Moskovada yaplan grmeler sonunda bir anlama imzalamay baaramayan heyetin geri dn de karmak yolardan olmutur. Bekir Sami Bey, 11 Eyllde Moskovadan ayrlm, 3 ay boyunca gzden kaybolmu, 31 Ocak 1921de Ankaraya dnm, 1 ubatta da gezi hakkndaki raporu TBMMye sunmutur277. 1921 balarnda batllarla grmeler yapmak zere Londraya gidince, Moskova grmelerini teki Trk temsilcileri srdrmtr278. 4. Bak Dou Milletleri Kongresi ve Trkiye ile lgili Dnceler 1920 yl ierisinde, birisi Moskovada dier ikisi Bakde olmak zere Trkiyeyi yakndan ilgilendiren kongre yaplmtr. Birincisi Moskovada yaplan nc Enternasyonalin kinci Kongresi, ikincisi Bakde yaplan Dou Halklarnn Birinci Kongresi, sonuncusu da Bakde yaplan Trkiye Komnist Tekilatlarnn Birinci Kongresidir. Burada nemle zerinde durulan, Dou Halklarnn Birinci Kongresidir279. Bu kongre 1 - 8 Eyll tarihleri arasnda toplanm280 ve kongreye 37 lkeden 1891 delege katlmtr. Delegelerin hepsi komnist partilerin yeleri deildi. Bu nedenle kongre, komnistler ve partisizler (komnist olmayanlar) olmak zere iki gruba ayrlmt. Trk delegelerinin says 235ti ve hepsinin Anadoludan gelmedikleri akt281. Sovyet Rusyann, Dou Halklar Kongresine Trkiyeden delege gnderilmesi iin TBMM Hkmetine resmen mracaat etmedii, dorudan doruya halka mracaat ettii anlalmaktadr. Trk halknn kendi setii temsilcilerden oluan ve Trkiyeyi temsil eden TBMMnin devre d braklarak dorudan halka ar yaplmas, TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa tarafndan tepkiyle karlanmtr.
276 277 278 279

Tengirenk, 1967: 154. Akdeveliolu v.d., 2001: 169. smail Soysal, (1989a): Trkiyenin Siyasal Antlamalar 1920 - 1945, TTK Yaynlar, Ankara: s. 28. Yavuz Aslan, (1997): Trkiye Komnist Frkasnn Kuruluu ve Mustafa Suphi, TTK Yaynlar, Ankara: s. Armaolu, (t.siz): 315. Tark Zafer Tunaya, (1997): Devrim Hareketleri inde Atatrklk, (basm yeri yok): s. 70.

130.
280 281

60 Mustafa sylemektedir: Kemal

282

Paa,

TBMMdeki

bir

konumasnda

bu

konuda

unlar

Bakde beynelmilel bir kongre yaplmaktadr. Resm ve gayri resm vuku

bulmakta olan mracaatlarda bizden de oraya murahhaslar davet ediyorlar. Bu davetler dorudan doruya halkmza vuku buluyor. Trabzonlulara, Erzurumlulara, her tarafa bir takm davetnameler geliyor, gnderiliyor. Aldmz malmata gre baz yerlerden bilhassa hududa civar yerlerden baz zevat bu kongreye icabet etmitir. 283 TBMM Hkmeti, bu kongreye resmen davet edilmedii iin resm olarak delege gndermemiti. Yalnz temsilci olarak Moskovada bulunan Dr. brahim Tali Bey, Trkiye adna kongreye gzlemci olarak katlmaya memur edilmiti. Trkiyenin ok g artlar iinde bulunduu bir zamanda, Dou Halklarn ilgilendiren byle bir kongreye ilgisiz kalmas sz konusu olamazd. nk bu kongre, dier btn Dou halklarndan ok Trkiyeyi ilgilendirmekteydi. TBMM Hkmeti Sovyet Rusya ile iyi geinmek, ondan madd yardm almak ve onu kendisine dost yapmak istiyordu. Kongrede olup biteni ve Sovyet siyasetinin ne ynde gelitiini grmek de olduka nemliydi. Ayrca, kongreye gelecek dier halklar arasnda gerekli propagandalar yaplabilir ve Trkiyenin bat emperyalizmine kar verdii mcadelede, onlarn destei salanabilirdi. Btn bu sebeplerden dolay, TBMM Hkmeti resm olmasa bile, kendi belirledii kiilerin kongrede bulunmasnn nemini kavramt284. Kongreye Trablus, Cezayir, Tunus ve Fas inklplarnn mmessili olarak Enver Paa ve Azmi Beyler de katlmt285. Halifenin damad sfatn tayan Enver Paann oraya getirilmesi de yine Dou uluslarn Sovyetlerle ibirlii yapmaya tevik etmek iindi. zellikle ttihat dman olan Mustafa Suphi evresinde Enver Paa souk bir tepki yaratm olmakla birlikte, Asya milletlerinin temsilcileri tarafndan byk bir cokunlukla karlanmt. Kongrenin amac; Dounun smrge veya yar smrge durumundaki milletlerini kapitalist tilaf Devletlerinin, zellikle ngilterenin meydana getirdii emperyalist cepheye kar ayaklandrmaya kkrtmak, yani mill kurtulu hareketlerini tevik etmekti. Bunun
282 283 284 285

Aslan, 1997: 143-144. Fethi Tevetolu, (1963):Faist Yok Komnist Var, Komnizmle Mcadele Yaynlar, Ankara: s. 59. Aslan, 1997: 144-145. Samih oruhlu, (t.siz): stikll Savanda Komnizm Faaliyeti, (basm yeri yok): s. 20.

61 salanmas, dnya devriminin gerekletirilmesi yolunda bir adm olmas bakmndan Kominternin amalarna ve Batl kapitalistlere kar Sovyet anavatannn gl bir destee kavumas ynnden de Rus Boleviklerinin karlarna hizmet edecekti. Dou milletlerinin Sovyet Rusyaya yaklamalar iin, kongrede Trkiye iyi bir rnek oluyordu286. Kongreye katlan evket Sreyya Aydemir, kongre gnlerinde birok milletin mensuplar bulunduu iin Baky Ortaadaki byk Asya ehirlerinin alacal manzarasna benzetmekte ve unlar sylemektedir: Her kede, her yerde, esir mazlum milletlerin kurtuluu iln olunuyordu. Sylenenlere baklrsa, srafilin sru artk alnmt. Asrlk esaretleri iinde bir l uyuukluu yaayan insanlar artk balarn kaldracaklard. Demek ki ark, uykusundan artk uyanyordu. Artk her millet zlimlerini, istilclarn bandan atacakt... te benim balanacam dava!... Demek yarn silahm alacak, bu kurtulu bayra altnda yryecektim. arka m olur, Garba m olur saldracaktk. Belki Akdeniz, belki Kzldenize varacaktk... 287 Bak Kongresinin fiili bakanlna seilen Zinovyev yapt a konumasnda Trkiye ile ilgili unlar sylemitir: Biz, daha bizimle bir dnmeyen kitlelere de sabr ile yardm ediyoruz. Bunlar fikren dahi bize muhaliftirler. Mesel ra Hkmetinin Trkiyeye, Mustafa Kemale yardmc olduunu biliyorsunuz. Biz banda Mustafa Kemal bulunan hareketin komnist hareketi olmadn bir dakika bile unutmuyoruz Fakat ngiliz Hkmetinin aleyhine yryen her inklp mcadelesine yardm etmee hazrz. Bu saatte Trkiyede terazinin gz kim zengin ise onun tarafna eilmektir. Lkin bunun baka trl olaca zaman da gelecektir. 288 Bir dnya proleter ihtillinin yakn olduu inancyla dzenlenen bu kongrede, Mutiev adl bir Kafkas delegesinin syledii u szler ilgi ekicidir: Mustafa Kemalin hareketi bir mill kurtulu hareketidir. Biz bunu destekliyoruz, nk emperyalizme kar yaptmz mcadele sona erer ermez bu hareketin bir sosyal ihtille inklb edeceine inanyoruz. 289

286 287

Mete Tunay, (1978): Trkiyede Sol Akmlar 1908 - 1925, Bilgi Yaynlar, Ankara: s. 216-217. evket Sreyya Aydemir, (2000): imale (Kuzeye) kan Yol, Bak 1920, I. Dou Halklar Kurultay Cebesoy, 2002: 17-19. Armaolu, (t.siz): 315.

Belgeleri, Cilt: III, (basm yeri yok): s. 87-88.

288 289

62 Konferansta konuan Pavlovi, Boazlar meselesi hakknda unlar sylemitir: Trk yoldalar, ra Hkmetine mracaatla, anakkale meselesini Karadeniz sahilinde bulunan devletler arasnda Antantann ve Varangelin alakas olmadan halledilmesini beyan ettiler. Biz bu fikri hararetle alklyoruz. Bu fikir fiiliyata geerse, topraklar Karadeniz sahilinde bulunan btn milletler ve memleketler arasnda birlik kurulmasna doru ilk ve kat adm olacaktr. anakkale meselesini hal iin federasyon yapmaldr. Pavloviin bahsettii Trk Yoldalar Rusyada Mustafa Suphi tarafndan kurulan Trk tirakiyun Frkas mensuplardr290. Bak Kongresinde, Enver Paaya sz verilmemiti. Ancak onun hazrlad konumay Azerbaycanl Mehmet Emin Vehbi okumutu. Bu tavizkr konuma, Boleviklerin zerinde samimi bir tesir brakmamt291. brahim Tali Bey de, Enver Paa gibi kongrede bakalar tarafndan okunan bir bildiri vermiti. Bu bildiride, Anadolu hareketinin bir burjuva hareketi olmadn ve Anadolu devrimcilerinin kaderlerini III. Enternasyonale baladklarn belirtiyordu292. Kongrenin Trkiyeye dair karar yle olmutur: Trkiye emperyalizmin istilc etelerine kar harp yaparken, kurultay ona fikir ve gnl birlii gsterecektir. Fakat kurultay btn ark ii ve kyllerine de mstakil Trkiyeye mzahir olmalarn dilerken Trk ii ve kyllerine de mstakil tekilat ile nizaml olarak toplanmalarn tavsiye eder. Onlar, ancak bu sayede kendilerini hrriyete kavuturabilirler. Tazyiklere ve hilelere kurban olmaktan kendilerini kurtarabilirler. Bu sretle hkmet kuvvetini ellerinde tutan birka kii, artk kendilerini istilc ktlelerden birinin menfaatine srkleyemezler. Hem dahil ve hem haric zalimlerin penesinden kurtulmaktr ki, Trkiyeyi hakik ve salam istiklle kavuturabilir. 293

290

Ali Fuat Cebesoy, (2000): Bak ark Milletleri Kurultay, Bak 1920, I. Dou Halklar Kurultay Aclan Saylgan, (1968): Solun 94 Yl (1871 - 1965), Ankara: s. 108, 111. Tulac, 1987: 542. Cebesoy, 2002: 24-25.

Belgeleri, Cilt: III, (basm yeri yok): s. 75.

291 292 293

63 Bak Kongresi TBMM Hkmetinin Sovyet Rusyaya, komnizm rejimine, Trkiyedeki komnist faaliyetlere ve ttihatlara kar uygulayaca siyas yaklamnda nemli rol oynamtr. Bu nedenle Trkiye iin bir dnm noktasdr294.

294

Aslan, 1997: 202.

64

III. BLM TRK KURTULU SAVAI SIRASINDA SOVYET RUSYA LE L K LER

A. Kurtulu Savanda Dou Cephesi
1. Ermeni Sorununda Rusyann zledii Politika Trk - Ermeni sorununun temeli, arlk Rusyasnn Akdenize inme emeline dayanr. Batda Boazlar, douda Kafkasya ve Erzurum - Kars platosu bu yolu aan iki kap olarak seilmitir. I. Petrodan II. Nikolaya kadar gelip geen on iki ar ve mparatorie bu politikay adm adm yrtmlerdir295. I. Petro, ran ile yapt savalarda Ermenilerden yararland gibi onlar Rus topraklarna yerlemeye de davet etmitir. Bu davet zerine bir ksm Ermeni randan Rusyaya g etmitir. Rusya, 1816da Moskovada Ermeni ark Dilleri Enstitsn kurarak Ermeni konusunu daha sistemli bir ekilde ele ald. 1826 - 1828 yllar arasnda ranla yapt savalar kazandktan sonra 1828de imzalad Trkmenay Antlamas ile elde ettii Revan ve Nahvan Hanlklarn birletirerek Ermeni vilayetini kurdu. Ardndan da randan Ermeni gn gerekletirdi. Buna bal olarak Rusyann Osmanl Ermenileri ile ilgilenmesi 1820li yllarda younlam olmaldr. nk 11 Mart 1828 tarihli bir yaz ile Erzurum valisi Galip Paann, Rus snrndaki Ermenilerin i blgelere tehcir edilmesini Babliye teklif etmesi, bunun en belirgin belgesidir. Nitekim bundan bir ay sonra balayan 1828 - 1829 Osmanl - Rus Savanda Ermeniler Babliye ihanet ettiler. Rusya da bunlardan yararlanmasn bildi. Bu savalarda nemli miktarda Ermeni, Rus ordusuna asker olarak yazlm, bazlar Erzurumun teslim olmasnda etkili olmu ve bazlar da sivil Mslman halka eziyet etmilerdi. Sava sonunda Kafkasyaya hkim olan Rusya, daha nce

295

Nazm Budak, (1991): Erzurumun Kurtuluu ve Ermeni Meselesi, Trk Kltr, Say: 333, Ankara: s. 46.

65 topraklarnda kurmu olduu Ermenistan vilayetine Anadoludaki Ermenilerin g etmelerini istemiti. Bablinin arzusu hilafna g eden Ermeniler olmutur296. Rusya, kendi lkesinde Ermeni milliyetiliini yasaklamakla birlikte Trk topraklarnda Ermeni istiklli fikirlerinin yaylmas amacyla sistemli ve etkili bir propaganda yapmtr. Ermeni bamszl, vazgeilmez ortak bir arzu haline sokulmutur. Bu arzunun da ancak Rusya sayesinde gerekletirilebilecei inanc yerletirilmitir. stikll fikirleri Trk dmanlyla beslenmi ve Ermenilerin balca dman olarak Trkler gsterilmitir. Giderleri Ruslarca karlanan gazeteler, dergiler, ihtillci Ermenilerin Rusyada bastrlan kitap ve yazlar elden ele dolatrlyordu. Tifliste yaynlanan Maak adl gazete Kafkas Ermenilerini kkrtrken Vandaki manastrda gizlice bastrlan Van Kartal gazetesi de douda en cra kylere gtrlp okunuyordu. Ruslarn Erzurum, Van ve daha sonra Bitlis ve Mu konsolosluklar propaganda, irtibat ve haber alma merkezi, silah, cephane ve para alma ssne dnmt. arlk idaresi Krm Sava ile 93 Harbi arasndaki dnemde bazen inili kl da olsa, Trk - Ermeni dmanln arttrc her frsat deerlendirmitir297. Ermeni sorunu esas itibariyle 1877 - 1878 Osmanl - Rus savana dayanmaktadr298. Bu savata Rusya, Dou Anadoluda yaayan Ermenilerden yararlanma yoluna gitmiti. Buna karlk Ermeniler sava sonunda hizmetlerinin karln derhal almak istemilerdi. Patrik Nerses ve zmirliyan bakanlklarnda gizli olarak toplanan Ermeni Meclisi, ar II. Aleksandra ulatrlmak zere bir muhtra da hazrlamtr. Bu muhtrada, Ermenilerin Rus arndan istedikleri unlard: 1. Frata kadar olan blgenin Trklere geri verilmemesi ve buralarn Ararat ili ile birletirilerek Rusyaya bal bir Ermenistan kurulmas. 2. Arazi ilhak olmayacaksa, Bulgaristana ve Bulgar milletine verilecek imtiyazlarn Ermeni milletine de verilmesi.

296 297 298

Yusuf Halaolu, (2001): Ermeni Tehciri ve Gerekler 1914 - 1918, TTK Yaynlar, Ankara: s. 12-13. Budak, 1991: 47-48. Erolu, 1990: 154.

66 3. gl edilen topraklar boaltlacaksa, Babliden slahat iin madd teminat alnmas ve slahatn uygulama ve tamamlanmasna kadar Rus askerlerinin igl ettikleri topraklar boaltmalar299. Rusya, Ermeni isteklerine belirli bir lde uymu ve Ayestefanos Antlamasnn 16. maddesine Ermenilerle ilgili hkmler koydurmutur. Osmanl Devletinin Ermenilerle ilgili slahat yapaca ve slahat tedbirlerinin alnmasndan sonra Rusyann bu topraklardan ekilecei de bu antlamada yer almt. Daha sonra imzalanan ve Ayestefanos Antlamasnn yerini alan Berlin Antlamasnn 61. maddesi ile, Ayestefanos Antlamasnn 16. maddesi deitirilmi ve yumuatlmtr. Bu maddeye gre; Osmanl Devleti Ermeniler hakknda slahat tedbirleri alacak, alnan slahat tedbirlerini ilgili byk devletlere bildirecek, bu devletler de bu tedbirleri gzetim altnda bulunduracaklard300. Berlin Antlamas ile Ermeni meselesi milletleraras siyas sistemin gndemine getirilmitir301. I. Dnya Sava Ermenilerin bamszlklarn kazanmalar iin byk bir frsatt. Ermeniler, daha sava ncesi dnemde hazrlklarn yaptlar, silahlandlar, planl bir i savaa ynelmek iin silahl asker kurulular kurdular. Ermeni htill Komitecileri savan hedefini tespit ettiler302. Rusya da Ermenileri devaml tahrik ederek Osmanl Devletinin zor durumda bulunduu srada emeline ulamak istemekteydi. Buna bal olarak Ermeni komiteleri Trkiyedeki ubelerine u talimat verdiler: Rus ordusu snrdan ilerler ve Osmanl ordusu geri ekilirse her tarafta birden eldeki vastalarla bakaldrlacaktr. Osmanl ordusu iki ate arasnda braklacak, resm binalar bombalanacak, iae depolarna sabotajlar dzenlenecek; aksine Osmanl ordusu taarruza geerse Ermeni askerleri Ruslara katlacak ve silah altna alnanlar ktalarndan kaarak, Trk birliklerinin geri cephelerine zarar vermek ve lke iinde eitli olaylar karmak iin eteler kuracakt. Bu talimata gre hareket eden Ermenilerden, seferberlik iln edildii 3 Austos 1914ten itibaren Osmanl ordusuna askere arlanlar katlmamaya, katlanlar da ordudan

299 300 301

Halaolu, 2001: 13-14. Erolu, 1990: 154. enol Kantarc, (2003): Tarihi Boyutuyla Ermeni Sorunu, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, (zel say), Erolu, 1990: 157.

MEB Yaynlar, Say: 38, Ankara: s. 22.

302

67 kamaya baladlar. Bir ksm Ermeni mebusu, Rusyaya kaarak orada kurduklar etelerin bana geip Ruslara katldlar303. Osmanl Devleti seferberlik iln edilince, Rus ar da yaynlad bir bildiriyle Osmanl Ermenilerini etkinlie aryordu. Tanak Styun Ermeni gnll rgtleri bakan buna verdii yantn, Hametmeap (grkemlim), te hazrm! diye bitirmiti. Osmanl Ermenileri bir yandan lkenin her yannda katliam yaparlarken dier yandan Rus Ermenileri on bini aan sayyla, birlikler halinde Rus ordusuyla birlikte Osmanl Devletiyle savayorlard. Van alan Ruslar, Manokyan adndaki Ermeniyi vali yapmlard304. Rusyann amac, Ermenileri kullanarak Dou Anadoluyu ilhak etmekti. Ermeniler de sava srasnda Rus iglini kolaylatrmlard. Rus kuvvetleri saflarnda bulunan Ermeni gnll alaylarnn yapt zulm o kadar ar olmutu ki, Rus komutanl baz Ermeni birliklerini cepheden uzaklatrarak geri hatlara sevk etmek zorunluluu hissetmiti305. Rusya, Brest - Litovsk Antlamasn imzalayarak savatan ekilmeden nce, Lenin ve Stalin imzas ile Pravda Gazetesinde, 13 Ocak 1918 tarihinde bir bildiri yaynlanmt: Trk Ermenistannda Rus askerlerinin ekilmesinden sonra gvenlik iin Ermeni milisleri kurulup silahlandrlmas, Ermeni gmenlerin yerine dnmeleri gibi hkmler tayan bu bildiri Rusyann gelecekteki emellerini gsteriyordu. nk ihtilli baarabilmek isteyen Rusya, Brest - Litovsku istemeyerek imzalamtr. Osmanl Devleti 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi ile I. Dnya Savandan ekilmiti. Bu mtarekenin ngilizce metninde; 6 Ermeni vilayetinde ayaklanma kt takdirde buralarn igl hakknn sakl olduu yazl idi. Bylece, Ermenistann kurulaca anlalyordu306.

303 304 305 306

Halaolu, 2001: 33-34. Celal Erikan, (1972): Komutan Atatrk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Cilt: I-II, Ankara: s. 560. Kantarc, 2003: 25. Aybars, 2000: 62.

68 2. Kurtulu Savanda Ermenilerle Sava ve Gmr Antlamas Tanak Partisi tarafndan idare edilen ve tilaf Devletlerinin yardmn gren Ermeni Devleti, arlk Rusyasnn I. Dnya Savanda yenilmesi sonucu Gney Kafkas snrnda Erivan, Gmr ve Kars dolaylarnda kurulmutu307. TBMMnin almasn izleyen gnlerde bir yandan i ayaklanmalar lkeyi sarsarken, dier yandan 22 Haziranda Yunan ordusu, taarruza geerek Bursay almt. Batda bu gelimeler srerken Douda Ermeni saldrlar tehlikeli boyutlara varmaktayd. Ermeniler, Paris Bar Konferansna bavurarak Trkiyede 2.100.000 Ermeni bulunduunu ileri srmler ve alt vilayete ek olarak Adana, Mersin, skenderun, Sivas, Tokat, Amasya, Trabzon ve hemen btn Dou Anadoluyu iine alan topraklarn kendilerine verilmesini istemilerdi. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa, Ermeni saldrlar karsnda Kars - Bak yolunu amak, Ermeni saldrlarna frsat vermeden Elviye-i Selaseyi ele geirmek iin hazrlklara balamt. Ermenilerin Mslmanlara kar zulm her geen gn artyordu308. Ermeniler, Trkiyenin Dou illerine gz dikmekle kalmyor, ayn zamanda Kafkaslarda Trkiye ile Sovyet Rusyann arasn kapatarak, Sovyet Rusyadan Anadoluya yardm gnderilmesini engelliyorlard309. Mustafa Kemal Paa bu konuda unlar sylemektedir: Mondros Atekes Antlamasndan beri Ermeniler gerek Ermenistan iinde, gerek snra yakn yerlerde Trkleri toptan ldrmekten vazgemiyorlar. 1920 yl sonbaharnda Ermeni kym dayanlmaz bir kerteye geldi. 310 Kzm Karabekir Paa, TBMM Hkmetine gnderdii 30 Mays ve 4 Haziran 1920 tarihli raporlarnda; Ermenilerin ilk frsatta Erzurumu dahi ellerine geirmek iin teebbslerde bulunacaklar, Ermeni Ordusuna kar hkim ve msait bir vaziyet almann zorunluluu, Brest - Litovsk ve Batum Antlamalar ile Trkiyeye braklan Elviye-i Selaseyi igl etmek zere harekete gemenin gerekliliini aklamt311.
307 308 309 310 311

Erolu, 1990: 161. Aybars, 2000: 250. Sonyel, 1991: 22. Mustafa Kemal Atatrk, (1999a): Nutuk, TTK Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 653. Erolu, 1990: 161.

69 Hkmet de, cephe kumandanlna 6 Haziranda taarruz hazrl iin emir vermiti. Ancak baz siyas sebeplerle ordunun harekete gemesi geciktirildi312. Ermenistana kar alacak seferde Sovyet Rusya ile atmamak iin dikkatli olmak gerekiyordu313. Mustafa Kemal Paa 14 Austos 1920de Mecliste; Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazr ierinden bir mektup aldk. ierin mektubunda: Ermenistan, Acemistan ve Trkiye hudutlarnn tesbitinde Rus Sovyet Hkmetinin araclyla meselenin siyaseten hallinin mmkn olduunu bildiriyordu. Aldmz dier haberler ve raporlardan da Rus Hkmetinin, bizim Ermenilere taarruz etmemizi istemediklerini anlamtk demitir 314. ierine verilen yantta, Sancak iindeki baz yerlerin ele geirilmesi iin verilen karardan, son mektup zerine vazgeildii bildirilmiti. O gnlerde Sovyetler, Ermenistan Cumhuriyeti ile bir antlama imzalamlard. Sevr Antlamas ile ayn gnde, 10 Austos 1920de yaplan bu antlama ile, sava haline son veriliyordu ve Sovyetler, Ermenistan ile Azerbaycan arasnda anlamazlk konusu olan Nahvan yresini, kesin anlamaya varncaya kadar kendi igli altna alyorlard. Ayrca Erivan - Culfa demiryolunun denetimi Ermenistana braklyordu ki bu, Trkiye ile Sovyet Rusya arasndaki kara ulamnda gvenliin ortadan kalkmas sonucunu dourabilirdi. Ankara Hkmeti, Sovyetlerin tutumunun kesinlik kazanmasna kadar ileri hareketi ertelemiken Ermenilerin saldrlar da giderek artmt315. Sovyet Rusya, Polonyadaki muharebeler iin Kafkasyada bulunan ordularn bir ksmn nakletmiti. Bunun zerine Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan asker faaliyetlerini arttrmlard. zellikle Ermenilerin direnii Rus Hkmetini kzdrmt. TBMM Hkmeti, Rusyann bu elverili durumu ve Ermenilerin saldrlarn arttrmalar sebebiyle Dou ordusunu 28 - 29 Eyllde ileri harekete geirdi. Taarruz baar ile gelimekteydi. 29 Eyllde Sarkam, 30 Ekimde Kars alnd316. Ankara Hkmeti, 1 Kasm 1920de gnderdii bir nota ile Ermenilere bar teklif etti. Ancak Ermeniler, Trkiyeye deil Rusyaya ve ABDye
312 313

Sabahattin Selek, (2000a): Anadolu htilli, Kasta Yaynlar, Cilt: I, stanbul: s. 380. Atatrk (Komutan, Devrimci ve Devlet Adam Ynleriyle), (1980): Gnkur. Asker Tarih ve Stratejik Ett Bk. Selek, 2000a: 380. erafettin Turan, (1992): Trk Devrim Tarihi, Bilgi Yaynlar, Cilt: II, Ankara: s. 201-202. Selek, 2000a: 381-382.

Yaynlar, Ankara: s. 234.

314 315 316

70 bavurarak dtkleri skk durumdan kurtulmay bir daha denediler. Fakat Ruslar katnda yaptklar teebbsten bir sonu alamadlar. ABD ise onlara, uzlamazlklarn halli yolunda aracla hazr bulunduuna dair bo bir cevap verdi. Bu arada Trk asker hareketi, Gmr evresindeki istihkmlar nne gelmiti. Bu yzden Ermeniler, ayn gn, Trk ordusu komutanlna bavurarak mtareke istediler317. 2 Aralk 1920de Ermenilerle Gmr Antlamas imzaland. Bu antlama ile Kars, Sarkam, Kazman, Kulp ve Idr gibi daha nce elden km olan yerler yeniden Trk topraklarna katld318. Mustafa Kemal Paa bu antlama ile ilgili olarak unlar sylemitir: Gmr Antlamas, Ulusal Hkmetin yapt ilk antlamadr. Bu antlama ile dmanlarmzn, ta Harit koyana dek olan Trk lkelerini kendisine balamay tasarladklar Ermenistan, Osmanl Devletinin 1877 savanda yitirmi olduu yerleri bize, Ulusal Hkmete brakarak aradan karlmtr. 319 Gmr Antlamasnn imzalanmasndan sonra Ermeni Cumhuriyeti, Kzlordunun igline girmi, Erivanda Sovyet Ermeni Hkmeti kurulmutu. Gmr Antlamas, antlamann 18inci maddesine gre onaylandktan sonra yrrle girecekti. Ancak, Antlamann imzalanmasndan bir gn sonra Ermeni topraklarnn Kzlordu tarafndan igl edilmesi ve Sovyet Ermeni Hkmetinin kurulmas, antlamann yrrle girmesine imkn vermemitir320. Ermenilerin tesliminden bir hafta sonra, Sovyet Ermenistan Dileri Komiseri T. Bekzadian Ankara Hkmetinden; Tanaklarn imzalad antlamay aka geersiz saymasn istemi ve Ermenistann Sovyetletirilmesinden doan yeni artlar dikkate alarak yeni bir antlama hazrlanmasn teklif etmitir321. Sovyetler bu antlamann deitirilmesini istiyorlard. Ancak, Ankara bunu kesin bir ekilde reddetmitir. yle grlyordu ki, bu cephede kesin bar henz salanamamt. Sovyet istekleri, Ermeni isteklerinden farksz olduu iin Trk - Ermeni meselesinin yerini,
317 318 319 320 321

Selahattin Tansel, (1991a): Mondrostan Mudanyaya Kadar, MEB Yaynlar, Cilt: III, stanbul: s. 341-342. Turan, 1992: 203. Atatrk, 1999a: 655. Erolu, 1990: 163. Paul Dumont, (1994): Mustafa Kemal, ev. Zeki elikkol, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: s. 71

71 Sovyetlerin Ermenistan ele geirmesinden sonra, Trk - Sovyet meselesi alm ve Moskova Antlamasna kadar srmtr322.

B. Trk Sovyet likilerinin Gelimesi

Dou Cephesinde Ermenistana kar asker zafer elde edilip Gmr Bar Antlamas yaplrken, gneyde Fransa yenilgiye uratlm ve 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzalanmt. talya Anadoludan ekilmekteydi. Bat Cephesinde de Ocak 1921deki I. nn, Nisan 1921deki II. nn, zellikle de Eyll 1921deki Sakarya Zaferinden sonra Anadolunun asker gc artk aka ortaya kmt. Bu zaferler elde edildike, Anadolunun diplomatik durumu da glenmekteydi Mttefik Devletler, 10 Austos 1920de stanbul Hkmetine imzalattklar Sevr Antlamasnn ar artlarnda yumuamaya raz olmaya balamlard. I. nn Zaferinin hemen ardndan, 21 ubat 1921de Londrada bir Konferans dzenleyip buna Anadolu temsilcilerini de davet etmekle, geriye doru nemli bir atmak zorunda kalmlard. Anadolu, asker gcn gsterdike ve siyas alanda mesafeler kaydettike, Sovyet rejimiyle olan iliki de kiiliini bulmutur. yle ki; Sovyet rejimi Anadolu hareketinin niteliini iyi kavradka, ilikilerin karlkl kara dayal erevesi ve snr daha da belirginlemitir. 16 Mart 1921deki Trk - Sovyet Dostluk Antlamas bu ereveyi izen belge olmutur323. 1. kinci Trk Heyetinin Moskovaya Gnderilmesi

Sovyet Rusyadan para ve silah yardm salamak ve bir anlama imzalamak zere Moskovaya giden ilk Trk heyeti, Sovyetlerin Ermenistan lehine toprak talep etmeleri zerine sz konusu anlamay imzalayamamt324. Bekir Sami Bey heyetiyle mzakerenin kesintiye uramas zerine, yeni bir toplant yaplmas teklifinin Ruslardan geldii anlalmaktadr. Mevcut vesikalarn ortaya koyduu gelime de yledir: Birinci mzakereler
322 323 324

Aybars, 2000: 251. Gnlbol v.d., 2000: 8-9. Kurtulu Savamz, 1973: 107.

72 srasnda Yusuf Kemal Beyin Meclisteki izahatndan sonra, Moskovada kalm olan Bekir Sami Beye bir talimat gnderilmitir. Bekir Sami Bey 8 Kasm 1920 tarihli bu talimat eline gemeden Moskovadan ayrld iin, o talimat erevesinde ierinle grememitir325. 9 Kasm 1920 tarihli bir kararname ile, Bat Cephesi Kumandan olan Ali Fuat Paann Moskova bykeliliine tayinine karar verildii aklanm326 ve 21 Kasm 1920 de de Paa bu Bykelilie tayin edilmitir327. Ali Fuat Paa hatralarnda bu konu ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Benim iin artk cepheden, silah seslerinden ve top grltlerinden uzakta yeni ve siyas hayat balyordu. ster istemez bu hayata intibak edecek, yklendiim ar ve mesuliyetli vazifeyi baarmaa alacaktm. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paaya: Mademki bu da bir vatan vazifesidir, hibir fedakrlktan kamayacama emin olabilirsiniz demitim 328. Aralk banda Ankaradan ayrlan Ali Fuat Paaya, Moskovadaki grevi ile ilgili yazl bir talimat verilmitir. 30 Kasm tarihli bu talimatta: Rusya ile yaplmasna giriilip, maddeleri taraflarn temsilcilerince parafe edilen dostluk antlamas imza edilsin, edilmesin, Trkiye ile Rusya arasnda iyi komuluk ilikilerinin kuvvetlendirilmesine itina edilmesi maddesi de yer almtr329. Sovyet Rusya, Ali Fuat Paann Moskova Eliliine gnderilmesinden nce, 1920 Ekiminde Budu Medivaniyi Ankaraya eli olarak atamt. Ancak, Sovyet elisi Ankaraya 19 ubat 1921de gelebilmiti. O henz yoldayken, Sovyet Dileri Komiseri ierinden yeni bir telgraf almt. 1 Aralk 1920 gnl bu telgrafta, Lenin ve Stalinin 24 Austos grmelerinin kesilmesine kadar geen srede hazrlanan taslak zerinden bir yardmlama antlamasn tamamlamak istedikleri bildiriliyordu. Eli Medivani de Gmrde bulutuu Karabekire, Sovyetlerin Trkiye ile bir siyasal antlama ile birlikte bir asker ittifak szlemesi yapmak istediklerini bildirmiti. Bunlar gerek TBMM tarafndan

325 326 327 328 329

Grn, 1991: 63. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 335, Dosya: 107-1, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.18..12. Kurtulu Savamz, 1973: 107. Cebesoy, 2002: 101. Grn, 1991: 63-64.

73 gerekse Hkmet tarafndan memnunlukla karlanm ve Moskovaya yeni bir heyet gnderilmesi kararlatrlmt330. Moskovaya gidecek ikinci TBMM heyeti ktisat Vekili Yusuf Kemal Bey

bakanlnda, Maarif Vekili Doktor Rza Nur Beyden ve zaten yola km olan Bykeli Ali Fuat Paadan oluuyordu. Heyete ayrca ktipler ve ifre memurlar da eklenmiti331. Moskovaya gidecek olan bu heyetin yolluklar iin 17 Ekim 1920 tarihinde Hariciye Vekaleti Btesine mahsub edilmek zere, iki aylk bteye be bin lirann ilave edilmesi kararlatrlmt332. Heyet, yolu zerindeki Karsta daha nce (1 Aralk) hareket etmi olan Ali Fuat Paayla bulumutu333. Paa, Karsta kald gnlerle ilgili olarak unlar sylemektedir: Karsta uzun mddet kalacamz sanmyordum. Henz yolda bulunan elilik heyetinin muvasalatn mteakip Bakye hareket edecektik. Fakat yle olmad. Ruslarla muahede akdedebilmek iin ktisat Vekili Doktor Rza Nur Beylerden mrekkep murahhas heyetimizi beklememize dair Ankaradan talimat aldk. Heyetin muvasalat uzadka uzuyordu. Nihayet 1920 yl Aralk aynn sonlarna doru elilik kafilesi ve 1921 yl Ocak aynn ilk haftasnda da murahhaslarmz geldiler... 334 Elilik heyeti Karsta bulunduu srada, Sovyetlerin Ankara temsilciliine atanm bulunan Medivani de Karsa gelmi bulunuyordu. Trk heyeti ile Medivani arasndaki grmeler balca u konular etrafnda yaplmt: 1. Ermenistan hareketinden sonra Dou snrlarmzn tayininde tamamyla Misak- Milli snrlarmz tannacak m, tannmayacak m? 2. tilafnme olmad takdirde bir yardm anlamas imzalanacak m, imzalanmayacak m? 3. Bize kfi derecede yardm yaplabilecek mi? 4. Rus Hariciye Komiserliinin alt tarzdaki yukardaki meselelerin halli, yine bir takm tli meselelerle uzatc bir ekle sokulmayacak m?
330 331 332 333 334

Turan, 1992: 208. Akdeveliolu v.d., 2001: 171. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 351, Dosya: -, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.19..8. Akdeveliolu v.d., 2001: 172. Cebesoy, 2002: 113.

74 Medivani, Moskovada hkim olan havann ilk Trk heyetinin gnderildii zamankinden ok farkl olduunu, Trkiye sorununa daha fazla nem verildiini belirtmi, bu szlerini resm bir mektupla dorulayabileceini syleyerek 14 Ocak 1921 tarihinde Ali Fuat Paaya hitaben bir mektup yazmtr. Bu mektupta unlar sylemitir: ...Sovyet Hkmetinin Kafkas mmessili Yolda Orjanikidze... Moskovada Yolda ierinle her mesele hakknda grtn ve Trkiye Hariciye bahis mevzuu yapt meseleler hakknda da grm olduunu bana ibla etti. Bu esnada ierin, Orjanikidzeye demi ki, eer Trk murahhas heyeti ge kalmayp daha abuk gelebilirse btn meselelere ser bir hal sreti bulunabilecektir. ierin, Bekir Sami Beyle olan konumasnn ok eski zamana ait olduunu ve o konumann gayesi resm olmayan ve fakat daimi ve tabii mttefikleri bulunan garb Avrupa proleteryasnn dikkat nazarn ekmeye matuf olduunu sylemitir. Ayn zamanda Trk notasnda ileri srlen meselelerin Moskova ile Ankara arasndaki dostlua mani olmayacan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin anlayaca midini izhar etmitir... Kendi namma unu beyan etmek isterim ki, Kzm Karabekir Paaya daha evvelce bildirmi olduum gibi Trkiyeye hareketimden nce ne bana verilmi olan talimatta ve ne de yolda Stalinle yapm olduum mlakatta Ermenistana Trk arazisinden herhangi bir ksmn terk edilecei hakknda bir kelime bile mevcut deildir... 335. Bir antlama yapmak dnda hibir talimat almam olan heyet, uzunluu birinci heyetinkinden az olmayan ok zahmetli bir yolculuktan sonra 19 ubat 1921de Moskovaya ulamt336. 2. kinci Moskova Mzakereleri

kinci Trk heyeti ilkine oranla byk bir trenle karlanmtr. lk grme 21 ubat 1921de Sovyet Hariciye Komiseri ierin ve yardmcs Karahan ile yaplmtr337. Grmede ierin ok garip bir davran iine girmi, heyete niin geldiini sormu, Trkleri kendilerinin davet etmediklerini sylemi338 ve Gmr Antlamasnn feshini istemiti. Anadoluda komnistlere yaplan kovuturmalardan da yaknarak, Trkiye ile bir ittifak antlamas imzalayamayacaklarn ancak bir dostluk antlamas imzalayabileceklerini
335 336 337 338

Kurtulu Savamz, 1973: 108-109. Akdeveliolu v.d., 2001: 171. Akdeveliolu v.d., 2001: 172. Selahattin Tansel, (1991b): Mondrostan Mudanyaya Kadar, MEB Yaynlar, Cilt: IV, stanbul: s. 70

75 belirtmiti. Trk tarafnn ise amalar yleydi: Ermenistandan hi sz etmemek, hududu Karsta kesmek (yani toprak vermemek), TBMM Hkmetinin Sovyetler tarafndan hukuken tannmasn salamak, para, silah, cephane salamak339. Bu grmelerde ierinin, Bekir Sami heyetiyle balayan grmelerdeki olumsuz grn srdrd anlalmaktadr. Trk heyeti, grmeleri kmaza girmekten kurtarabilmek iin Staline* bavurmay gerekli bulmutur340. Sovyetlerin Ankara Bykelisi olan Budu Medivaninin nerisine uyarak, Stalinden bir mlakat istenmitir. Bu istein kabul edilmesi zerine 22 - 23 ubat gecesi Stalin ile grlmt341. Stalin, dostluk antlamasnn yaplmaynn nedenini bir ceza olarak deil, yaplmakta olan ngiliz - Rus ticaret antlamasna, ngilizlerin Trkiyeye yardm edilmemesi konusunda ekledikleri bir kaydn gerei olduunu gstermi ve yardmn aktan yaplacan belirtmitir. Stalin bu grme srasnda unlar sylemitir: ttifak aktedemeyiz. nk ngilizlerle ticaret antlamas yapacaz. Bundan maksat, ticaret antlamas aleyhinde bulunan Fransa ile bu antlamann taraftar ngilterenin ve sonu itibariyle Amerikann rekabetini tevlit etmek ve bunlarn bizlere kar olan ittifakn paralamaktr. Fakat asl maksadmz olan mcadeleye kapal veya ak olarak devam edeceiz. Biz muhta bulunduumuz maddeleri ngiltereden alr ve tilaf Devletlerinin ittifakn paralayarak mhim bir muvaffakiyet temin etmi oluruz. Binaenaleyh bu ticaret antlamasna zarar verecek her eyden tevakki etmek sizin de menfaatiniz icabdr. ttifaktan maksadnz; para silah ve insanca yardm ise bunu derhal yapacaz. Kardelik antlamasn imza ederiz. nk onda ticaret antlamasna zarar verecek bir ey yoktur 342. Stalinle yaplan bu grme, anlamann nn de aacaktr. Ama Stalinin bu konumas, kendisinin ierinden daha yumuak bir insan olmasndan deildir. Stalin, byk olaslkla iki nemli gelimeyi dikkate alarak bu tutumu almtr:

339 *

Akdeveliolu v.d., 2001: 172.

Milletler Komiseri. Milletler Komiserliinin Rus Bolevik Hkmeti iindeki vazifesi, tekil edilmi ve edilecek

cumhuriyetleri, kavim, kabile ve frkalara gre kurmak ve bunlar paralamak ilerinden ibaretti (Cebesoy, 2002: 141-142).
340 341 342

Turan, 1992: 208. Sonyel, 1991: 52-53. Tulac, 1987: 552-553.

76 1. Ayn gnlerde TBMM Hkmeti adna Bekir Sami Bey Londrada Batllarla grmeler yapmaktayd. 2. I. nn Savanda Yunan ordular ilk defa durdurulmutu343. Trk heyeti, 23 - 24 ubat gecesi Hariciye Komiseri ierin ile grmtr. Ali Fuat Paa, ierinde hayret edici bir deiim olduunu belirtmektedir344. ierin, Ermeni sorunuyla ilgili nerisinin yanl anlaldn ne srerek bunun Ankara ve Anadoluda, Rusyaya kar kt grlere yol amasndan dolay zldn sylyor; Artk bu konuyu kapatalm; birbirimize hatalar, sular yklemekten vazgeelim; iimize bakalm. Yeterince gr teatisinde bulunduk. Asker konular iki gn zarfnda Savunma Komiserlii ve Bakomutanlk katlarnda grlsn; siyas konular ise 26 ubatta oturumlarna balayacak bir konferansa braklsn diye ekliyordu345. Nihayet, Moskova Konferans mzakereleri, 26 ubat 1921de iki taraf temsilcilerinin katlmyla Sovyet Hariciye Komiserliinin binasnda balamtr. Trkiyeyi ktisat Vekili Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey, Sinop Mebusu Doktor Rza Nur Bey ve Ali Fuat Paa, Rusyay da Hariciye Komiseri ierin ile Pan Rus Merkez cra Komitesi zs Celal Korkmazof temsil etmitir. Hariciye Komiser Muavini Karahan konferansa katlmamtr. nk Ankara Hkmeti, aslen Ermeni olan bu zatn ikinci delege olarak katlmasn istemediini daha nce mnasip bir ekilde belirtmiti. Onun yerine bir Rustan daha ok Rus, fakat Trk aslndan olan Celal Korkmazof tayin edilmitir346. Sovyet heyeti Bakan ierin, konferansn alnda yapt konumada Sovyet halknn emperyalizmle mcadeledeki stn rolne dikkati ekmi ve Sovyet Rusyann zgrlk iin savaan tm halklarn, bu arada bugn sarslmaz bir dostluk kurduu Trkiye halknn, doal bir mttefiki olduunu belirtmiti. ierin; Nasl bizim dostluumuz Trkiye iin onun politik durumunun temeli olmak zorundaysa, dou halklarnn dostluu da Sovyet Rusya iin, onun uluslararas yaantsnn en nemli kouludur. demitir.

343 344 345 346

Akdeveliolu v.d., 2001: 172. Cebesoy, 2002: 143. Sonyel, 1991: 53-54. Cebesoy, 2002: 149.

77 Trk heyeti bakan Yusuf Kemal Bey, yapt konumasnda gsterilen yakn ilgiye teekkr etmi ve eskiden Trk ve Rus halklarn ezenlerin onlar zorla birbirine drdklerini belirtmitir. nmzde kapitalist egemenlie boyun emek istemeyen iki halk bulunuyor. Bu iki g birlikte hareket etmek zorundadr. demitir. Sovyet Rusya ile dostluun, Trkiyenin ulusal varlnn balca unsuru olan politik ve ekonomik bamszln Trk halknca kazanlmas asndan byk nem tadn sylemitir347. Moskova Konferansnda Trk heyetinin savunduu grler unlardr: 1. ttifak antlamas imzalanmas, Ruslarn yapacaklar her trl yardmn gizli bir antlama olarak buna ilavesi. 2. 28 Ocak 1920de stanbul Meclis-i Mebusan tarafndan kabul edilen Misk- Milldeki Trkiye snrlarnn Rusya tarafndan kabul edilmesi. 3. TBMM Hkmeti tarafndan kabul edilmeyen, Trkiyeye ait hibir milletleraras szleme veya antlamann Rusya tarafndan da tannmamas. 4. Boazlarn btn milletlerin ticaretine serbest olarak almasnn Ruslar tarafndan kabul edilmesi (Ruslarn ileri srecekleri artlarn mahiyetine gre, tarafmzdan da Trkiyenin mutlak hkimiyeti ile Trkiyenin ve stanbulun emniyetine halel getirilmemesine dikkat edilecek ve icap ederse bu hususta baz mukabil artlarmz olacak). 5. Antlamadan nce arlk Rusya ile yaplm olan btn szleme ve antlamalarda yer alan sava borlarnn ve kapitlasyonlarn ilgasnn istenmesi. 6. I. Dnya Savanda esir den ve hl Rusyada bulunan Trk zabit ve askerlerinin sratle Trkiyeye gnderilmesi. Grmelerde Trk heyetinin ittifak antlamasnda srar etmesinin sebebi, temini dnlen yardm bir taahhde balamak iindi. Bir hkmetin dierine yapaca yardmn bir ittifak antlamasnda taahhd, emperyalist bir devlete kar mcadele halinde bulunan her millete yaplacak bir prensip yardmndan daha emin olaca phesizdi348. 13 Mart 1921 tarihli Ankara kaynakl bir haberde Moskova telsizinin bir bildirisi yer almt. Bu bildiride, Moskovada balayan grmelerin Trk ve Sovyet uluslarn birleme ve dayanmaya yneltecei, Avrupal devletlerin buna engel olmak iin yeni bir politik oyun
347 348

A.emsutdinov, Y. A. Bagirov, (1979): Bir Karagn Dostluu, Bilim Yaynlar, stanbul: s. 41-42. Cebesoy, 2002: 150, 152.

78 denemesine giritikleri, bunun da Londrada bir konferans toplayarak Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paay Sovyet Rusyann aleyhine evirmek biiminde sergilendii ileri srlm ve bu giriimin baarl olamayaca da eklenmiti349. Moskovada 26 ubattan 15 Marta kadar devam eden mzakereler sonunda TrkSovyet Dostluk Antlamasnn esaslar tespit edilmitir350. 3. Moskova Antlamas 16 Mart 1921de Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda Moskova Antlamas imzalanmtr351. Ayn gn Londrada ngiltere ile bir ticaret antlamasnn imzalanacak olmas sebebiyle Trk antlamasnn iln, Ruslarn talebi zerine 18 Mart gn yaplmtr. Ruslarn, ngiliz antlamas imza edilmeden, Trk antlamasnn imzasnn duyulmasnn bunu tehlikeye sokabilecei endiesini hissettikleri sylenebilir352. Bu antlama bir nsz, on alt madde ve ekten olumaktadr353. Antlamann balang ksmnda, taraflarn uluslarn kardelii ilkesini ve her ulusun kendi geleceini serbeste saptama hakkna sahip olmasn tandklar vurgulanmtr. Bu nedenle, Dostluk ve Kardelik Antlamas olarak nitelendirilmitir354. Antlamay, TBMM Hkmeti adna Yusuf Kemal Bey, Dr. Rza Nur Bey ve Ali Fuat Paa, Sovyet Rusya adna ierin ile Celal Korkmazof imzalamtr355. TBMM Hkmetinin bir byk devletle imzalad bu ilk antlama ok nemli hkmler iermektedir. Bu hkmler unlardr:356

349 350 351 352 353 354 355 356

zzet ztoprak, (1989): Trk ve Bat Kamuoyunda Mill Mcadele, TTK Yaynlar, Ankara: s. 190. Saray, 1985: 68. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 1042, Dosya: -, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 3.29..13. Grn, 1991: 68. emsutdinov, 1979: 45. Turan, 1992: 209. Dstur, (1929a): Cilt: II, III. Tertip, stanbul: s. 103. Akdeveliolu v.d., 2001: 173.

79 1.Madde: ki taraftan birine zorla imzalatlmak istenen antlama ve devletleraras bat dieri de tanmamay kabul edecektir. Sovyet Rusya Hkmeti, Trkiye Byk Millet Meclisince temsil edilmekte olan Trkiye Hkmeti tarafndan tannmam hibir senedi tanmayacaktr. Bu antlamadaki Trkiye terimi ile Misk- Millnin kapsad topraklar kastedilmektedir357. Bylece ilk kez bir byk devlet Misk- Millyi tanm oluyordu358. 2.Madde: Batum liman ehri baz artlarla Grcistana braklacaktr359. Misk- Millye dhil olan Batumun Grcistana brakl antlamann yaplabilmesi iin Ankarann verdii tek dndr360. 3.Madde: Nahvan arazisi, Azerbaycan himayesinde muhtar bir blge haline getirilecektir361. 4.Madde: Batl taraflar, Dou uluslarnn ulusal kurtulu hareketleri ile Rusya iilerinin yeni bir sosyal dzen iin savam arasndaki yaknl gzlemleyerek, bu uluslarn zgrlk ve bamszlk haklarn ve diledikleri hkmet rejimi ile ynetilmek haklarn aka belirtirler362. 5.Madde: Boazlarn tm uluslarn ticaretine almas ve gei zgrlnn salanmas iin, batl taraflar Karadeniz ve Boazlarn bal olaca rejimin kesin biimde hazrlanmas iinin, ky devletlerinin temsilcilerinden olumak zere daha sonra yaplacak bir konferansa braklmasn uygun bulurlar. u da var ki, bu konferansta alnacak kararlarn Trkiyenin salt egemenliine ve Trkiye ile onun bakenti olan stanbulun gvenliine hibir zarar getirmemesi gerekir363. 6.Madde: Taraflar, iki millet arasnda imdiye kadar yaplm btn antlamalarn karlkl menfaatlere uygun olmad iin geersizlii konusunda gr birliine varmtr. Daha nce ar Hkmeti ile Trkiye arasnda yaplan antlamalarda yer alan mal v.b. hkmler kabul edilmeyecektir364.

357 358 359 360 361 362 363 364

Dstur, 1929a: Cilt: II, III. Tertip, s. 104. Akdeveliolu v.d., 2001: 173. Grn, 1991: 68. Akdeveliolu v.d., 2001: 173. Grn, 1991: 68. Akdeveliolu v.d., 2001: 173. Soysal, 1989a: 34. Dstur, 1929a: Cilt: II, III. Tertip, s. 107.

80 Bylece Trkiye, arlk Rusyasna olan borlarndan kurtulmutur365. 7.Madde: Sovyet Rusya Hkmeti, kapitlasyonlar ynetiminin her lkenin ulusal gelimesinin zgrce srmesi ve egemenlik haklarnn btnyle kullanlmasyla badamadn kabul ederek, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul etmitir366 . Moskova Antlamas, Trkiyede kapitlasyon rejiminin ulusal egemenlik kavramyla badamayacan Lozan Antlamasndan nce aklayan ilk uluslararas belge niteliini tar. 8.Madde: Batl taraflar, topraklar zerinde kar taraf lkesinin ya da ona bal topraklardan birinin hkmeti roln stlenmek savnda bulunan rgt ve gruplarn kurulmasn ya da yerlemesini ve teki lkeye kar savam amacnda olan gruplarn yerlemesini hibir zaman kabul etmemeyi ykmlenmilerdir. Bu, Trkiyede Beyaz Ordunun amalar dorultusunda faaliyet gsterenlerin ve Msavatlarn, Sovyet Rusyada Trk Komnistlerle ttihatlarn barndrlmamas anlamna gelmektedir367. 9.Madde: Batl taraflar, iki lke arasndaki balantlarn kesilmeden srdrlmesi amacyla, demiryolu, telgraf v.b. gibi ulam ve iletiimi koruma ve gelitirmeyi ve iki lke arasnda zorluklarla karlamakszn, kii ve mallarn zgrce geiini salamak iin gerekli nlemlerin aralarnda anlaarak alnmasn ykmlenmilerdir. 10.Madde: Batl taraflardan birinin teki taraf topraklarnda oturan uyruklar, yerlemi olduklar lke yasalarndan doan hak ve grevlere uygun biimde ilem grmekle birlikte, ulusal savunmaya ilikin yasalardan muaf tutulup onlara uymalar istenilmeyecektir. 11.Madde: Taraflardan birinin teki taraf topraklarnda oturan uyruklar iin, En ok Gzetilen Ulus ilemi uygulanmasna izin verilmitir368. 12.Madde: 1918 ylndan nce Rusya ksmnda iken, zerlerine Trkiyenin egemenlik hakk teyit edilmi topraklarda oturanlar, Trk tabiiyetinden kmak istedikleri takdirde eya ve mallarn alarak Trkiyeyi zgrce terk edebileceklerdir. Yine, Trkiye tarafndan Grcistana terkedilmi olan arazide oturanlar Grc tabiiyetinden kmak istedikleri takdirde eya ve mallarn veya bunlarn bedellerini alarak Grcistan terk edebileceklerdir369.

365 366 367 368 369

Akdeveliolu v.d., 2001: 174. Soysal, 1989a: 34. Akdeveliolu v.d., 2001: 174. Soysal,1989a: 35. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: -, Dosya: 431148, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 247.674..10.

81 13.Madde: Rusya, tm sava tutsaklar ile sivil tutuklulardan, Kafkasya ve Avrupa Rusyasnda bulunanlar bu antlamann imzas gnnden balayarak ay iinde, Asya Rusyasnda bulunanlar alt ay iinde, Trkiyenin kuzeydou snrna kadar geri yollamay ykmlenmitir. Henz Trkiyede bulunan Rus sava tutsaklar ile sivil tutuklular iin de Trkiye zde ilem uygulayacaktr370. 14.Madde: Konsolosluk ve dier baz konularda anlamalar yaplaca belirtilmitir371. 15.Madde: Bu Trk - Rus antlamasnda, Gney Kafkasya Cumhuriyetlerine ilikin hkmlere Trkiye ile bu Cumhuriyetler arasnda yaplacak antlamalarda uyulmasn zorunlu klmak iin, Rusya sz konusu Gney Kafkas Cumhuriyetleri katnda gerekli giriimlerde bulunmay ykmlenmitir372. Yani, Sovyet Rusya bu antlamay ve zellikle de Trkiyenin dou snrlarn Kafkas Cumhuriyetlerine kabul ettirmeyi stleniyordu373. 16.Madde: Bu antlama onay ilemi grecektir. Onay belgeleri en ksa sre iinde Karsta verilecektir374. Moskova Antlamas, TBMM iin byk baardr. Byk bir devlet TBMM Hkmetini resmen tanmtr. Trkiye Dou Cephesindeki kuvvetlerini batya kaydrma olanana kavumutur375. Bu antlama, Batl devletlerle giriilen grmelerde pazarlk gcnn arttrlmas bakmndan da Trkiye iin yararl olmutur376. Moskova Antlamas, Sovyet Rusya iin de karlar salamtr. Rusya, tilaf

Devletlerine kar yeni bir dost kazanrken, Kafkasya ve Doudaki slm lkelerinde kendi durumunu glendirerek Azerbaycan ve Kuzey Kafkasyada Sovyetlere kar isyan kmas olasln ortadan kaldrma imkn elde etmitir377.

370 371 372 373 374 375 376

Soysal, 1989a: 35. Grn, 1991: 69. Soysal, 1989a: 36. Akdeveliolu v.d., 2001: 174. Soysal, 1989a: 36. Aybars, 2000: 265. Trk stikll Harbi (Bat Cephesi, Ktahya, Eskiehir Muharebeleri), (1974): Gnkur. Harp Tarihi Bk. Resm Sonyel, 1991: 57.

Yaynlar, Cilt: II, 4. Ksm, Ankara: s. 7.

377

82 Sovyet yneticileri, Kurtulu Savana para ve silah vererek desteklemeyi kabul ettikleri halde, antlamada bununla ilgili bir maddenin yer almamasn istemilerdi. Zaten balam olan bu yardm, ierinin Y. Kemal Tengirenke yazd mektup erevesinde srdrlmtr378. Moskova Antlamas, iki taraf arasndaki huzursuzluu bsbtn ortadan

kaldramamt. Nitekim Batum milletvekilleri bu antlamay, muzr ve ml-i milliyyeye aykr kabul etmiler ve TBMMnin antlamay onaylamamas konusunda harekete gemilerdi. Geri, mesele TBMMde grld zaman, dnemin Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey, Batum milletvekillerinin zntlerine katlm fakat antlamann Trkiyenin karna olduunu savunarak Ne yapalm Trkiyenin ve Trkln menfaati bunu gerektiriyor demitir379. Mustafa Kemal Paa 01.03.1922de TBMMnin nc Toplanma Yln aarken Moskova Antlamas ile ilgili olarak unlar sylemitir: 16 Martta Moskovada bir muhadenet muahedenamesi akdettik. Bu muahede ile emperyalizmin savlet-i ihtiraskranesine hedef olan iki devlet arasnda avamil-i tabiiyeden mtehassl tesant, bir ekli hukuk ile tesbit edilmi oldu. 380 Moskova Antlamasnn 13. maddesinde ngrlen esirlerin lkelerine dnmeleri konusunda da 28 Mart 1921de bir antlama imzalanmtr381. 4. Kars Antlamas Yunanllarn Sakaryada uradklar yenilgi, TBMMnin saygnln arttrmt. Trk halknn gznde ycelen Mustafa Kemal Paa, Trkiyeyi diplomasi sahasnda daha da gl bir duruma getirmek ve Yunanistan bsbtn yalnz brakmak amacyla, Sakaryada kazanlan zaferden yararlanma yoluna gitmitir382.

378 379 380 381 382

Turan, 1992: 209-210. Tansel, 1991b: 73-74. Atatrkn Sylev ve Demeleri, (1989a): Atatrk Aratrma Merkezi, Cilt: I, Ankara: s. 247. Dstur, 1929a: Cilt: II, III. Tertip, s. 118. Sonyel, 1991: 182.

83 Nitekim bu zaferden sonra d politikada yeni gelimeler meydana gelmi ve Trkiye drt antlama imzalamtr. Bu antlamalardan birincisi, Kafkas Devletleriyle imzalanan Kars Antlamasdr383. Aslnda Yusuf Kemal Bey 13.09.1921de Mecliste, daha Moskova mzakereleri srasnda Rusyann bu mzakerelere ...Grcler, Ermeniler ve Azerbaycanllar beraber bulunsun bu konferans beraber yapalm. diye srar ettiini ancak Trk heyetinin Biz burada evvel sizinle meselemizi hallederiz, sonra Bakye gider orada da Azerbaycanllarla grrz, Tiflise gider Grclerle grrz Ermenistan hakknda salhiyetimiz yoktur. Hususiyle Ermenilerle aramzda aktedilmi bir muahede vardr, Gmr Muahedesi. Ona dair hkmetimizden talimat isteriz ve alnacak cevaba gre hareket ederiz diyerek Rusyann srarlarn reddettiini belirtmektedir384. Moskova Antlamas gereince, Kafkas Cumhuriyetlerinin bu antlama hkmlerini kabul ettiklerini kantlayan bir belgenin dzenlenmesi, bir antlamann imzalanmas gerekiyordu385. Kafkas devletleriyle grmelere balanmasna ilikin olarak Temmuz aynda Grcistan Hariciye Komiseri Swanidze tarafndan bir teklifte bulunulmusa da, grmelerin yaplmas Sakarya zaferinden sonra gerekletirilebilmi ve taraflar mzakerelere, 26 Eyll tarihinde Karsta balamlardr386. Grmelerde TBMM Hkmetini Kzm Karabekir Paa, Veli Bey, Muhtar Bey ve Memduh evket Beyler; Ermenistan skinaz Muradyan ve Bous Makizyan; Azerbaycan Behbut ah Tahtineskiyi; Grcistan alva lyava ve Aleksandr Swanidze; Sovyet Rusyay Jak Halskiyi temsil etmitir387. Hayli etin geen mzakerelerden sonra Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan Devletleriyle 13 Ekim 1921de Karsta Antlama imzalanmtr388. Kars Antlamas, gerek Trkiyenin snrlar gerekse koyduu ilkeler bakmndan yedi ay nce Moskovada imzalanan Trk - Sovyet Antlamasnn bir benzeridir. Byle de olsa,
383 384

Kurtulu Savamz, 1973: 136. TBMM Gizli Celse Zabtlar, (1985c): Devre: I, tima: I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Cilt: XII, Turan, 1992: 210. Kurtulu Savamz, 1973: 136. Dstur, (1929b): Cilt: III, III. Tertip, stanbul: s. 25-26. Kurtulu Savamz, 1973: 136-137.

Ankara: s. 226.
385 386 387 388

84 Kars Antlamasnn Trkiye asndan bir nemi udur ki, Trk snr ve ilkeler Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan uluslar adna da kabul edilip ykmlenilmitir. Bu, hukuksal bakmdan yeni bir gvence ortaya koymayabilir; ancak tarihsel bir gerei simgelemektedir. Kars Antlamasnn maddelerini, Moskova Antlamasnn maddeleriyle

karlatrmakta yarar vardr; ancak bylelikle baz ayrntlar ya da ek hkmler ve onlarn anlamlar anlalabilir. yle ki: Eski antlamalarn geersizlii, Trkiyenin Misk- Mill snrlar ve Sovyetler Birlii ile gneydou snrlarna ilikin 1., 2., 4. ve 6. maddeleri Moskova Antlamasnn 1. ve 2. maddelerini karlamaktadr. Snr zerinde Azerbaycann koruyuculuunda, Nahvan blgesine ilikin 5. madde ve III. Sayl Ek, Moskova Antlamasnn 3. maddesi ve I (C) Ekinin karldr. Kapitlasyonlarla ilgili 3. madde Moskova Antlamasnn 7. maddesinin benzeridir. Snr halknn gidip gelmesi ve otlaklardan yararlanmasna ilikin 7. ve 8. maddeleri yeni hkmlerdir; Moskova Antlamasnda yoktur. Boazlar rejimine ilikin 9. madde ile Grcistan, bir Karadeniz kys devleti olarak ayn Sovyetler Birliinin Moskova Antlamasnn 5. maddesiyle ortaya konulan duruma getirilmitir. Batl devletlerin birbiri aleyhindeki eylemlere izin vermemeleri konusunda Moskova Antlamasnn 8. maddesinde yer alan kararlar Kars Antlamas kk deiikliklerle, 10. maddesiyle iermektedir389. Kars Antlamasyla Trkiyenin dou snr kesinlik kazanmtr390. Trkiye, Kafkaslardaki durumunu salamlatrm ve Misk- Millyi devlete kabul ettirmitir391. Mustafa Kemal Paa 01.03.1922de Mecliste, Kars Antlamas ile ilgili unlar sylemitir: Bu muahede ile arkta hukuk bir ekil alan vaziyet-i fiiliyemiz de Sevr Muahedenamesinin gayr kabil-i tatbik olduunu gsteren vakayiden biridir. Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin menafii hakikyesinden ziyade cihan kapitalistlerinin menafii iktisadiyesine gre halledilmek istenilen mesele Kars Muahedesiyle en doru sret-i hallini buldu 392.

389 390 391 392

Soysal, 1989a: 39. Aybars, 2000: 266. Sonyel, 1991: 186. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989a: 247-248.

85 5. Frnze Kurulunun Ankaraya Gelii Kars Antlamasnn ardndan Ruslarn grnde saygnl artan Trkiye, yeni durumlardan yararlanarak Yunanllarn Anadoludan atlmasn salayacak genel bir saldr hazrlamak amacyla, Sovyet Rusyadan daha fazla mal ve asker yardm istemek kararn almtr. Moskovadaki Ali Fuat Paa, o sralarda Kemalistlerle Fransz temsilcisi Franklin Bouillon arasnda yaplan grmelerden dolay meydana gelen Sovyet kukularn yattrmak iin, 17 Ekimde Rus nderlerinden Stalinle grmtr. TBMM ynetiminin amacnn, Rusya ile Trkiyenin iki gl dman olan Fransa ile ngiltereyi birbirlerinden ayrmak olduunu, Trk - Fransz grmelerinin gizli bir yan olmadn belirtmitir. Stalin, Ali Fuat Paann verdii bilgiden memnun grnmekle birlikte, 20 Ekim 1921de Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan Ankara Antlamasnda, Ruslar Batl devletlere saldrrlarsa Trkiyenin Kafkasyay istil edecei yolunda gizli bir blm olduuna inandn belirtmiti393. Aslnda Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Trk - Fransz mzakerelerinin balad gnden itibaren yaplan ilerden, Ankaradaki Rus Bykelisini gn gnne haberdar etmekle kalmam, btn ilemlerle ilgili birer sreti kendisine gndermi ve itilafnameye ait olup da neredilmemi olan mektuplarn asllarn Rus Bykelisine okutturmutu. Bunlarn hibirinde Sovyetlerin aleyhinde bir ey bulunmamasna ramen, Trkiyeye gereksiz yere itimatszlk gstermilerdi. Aslnda Ruslarn Ankara tilafnamesinden memnun olmalar lzmd. nk itilafname Franszlar Yaknark siyasetinde ngilizlerden ayrmt. Bu ayrl ortak dava bakmndan iki tarafa da yardmc olacakt394. Kasm sonuna doru bu konu, iki lke arasnda adeta bir bunalm yaratyordu. TBMM Hkmetine bir nota gndererek bu antlamay protesto eden ve Sovyet ynetiminin kendisini Moskovaya geri armas olaslna deinen Ankaradaki Sovyet diplomatik temsilcisi Natzarenus, Ankara Antlamasnda, kendi deyimine gre, Rus karlarna kar olan maddeler konusunda Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyden bilgi istemiti. Yusuf Kemalin verdii karlktan memnun olmaynca da dorudan Mustafa Kemal Paaya
393 394

Sonyel, 1991: 186-187. Cebesoy, 2002: 273-274.

86 bavurmutu. Mustafa Kemal Paa ile Yusuf Kemal, Sovyet diplomatik temsilcisini tatmine almlarsa da baarl olamamlardr. Natzarenus, bu konuda hkmetine bir rapor gndereceini ve sorunun kapanmam olduunu aklamtr. TBMM Hkmeti, Trkiyenin i ilerine karan ve Enver Paa yandalaryla dzen eviren Natzarenusun, protokol d davranlarda bulunmas sebebiyle, geri arlmas iin Sovyet ynetimine bavurmutu. Trk - Fransz antlamasnn imzalanmasna engel olamad iin Natzarenusu zaten geri armak isteyen Sovyet ynetimi, rahatszln ileri srerek onu grevden almtr395. 3 Kasm 1921de ierin, Aralova Ankara Eliliini teklif etmi ve 26 Ocak 1922de de Aralov Ankaraya gelmitir396. Sovyet Rusya, Fransay ngiltereden ayrmay baaran Trkiyeye kar kuku duymann yannda takdir duygular da beslemekteydi. Trkiye de Ruslarn durumundan kayglanm, Balaklarn Pariste dzenlemekte olduklar konferanstan nce Ruslarla olan ilikilerini dzenlemeye almt. Maysta, stikll Mahkemesi tarafndan hapse atlan Trkiye Komnist Partisi yelerinin affedilerek serbest braklmalar iin TBMMde bir kanun kabul edilmiti. Trk Komnist nderi Mustafa Suphi ve arkadalarn ldrmekten sank olanlarn ele geirilerek yarglanmalar iin aba harcand yolunda Moskovaya gvence verilmiti. Trkiyenin bu davranlarndan memnun kalan Ruslar, iki lke arasndaki yeni yaknlamadan yararlanarak, Ukraynadaki Sovyet ordular Bakomutan General Mihail Frnze bakanlndaki yeni bir kurulu Ankaraya gnderdiler397. 5 Kasm 1921de yola kan Frnze heyeti, Tifliste Sovyet temsilcisi B. V. Legrandan Ankaraya gtrlmek zere 1.100.000 altn ruble teslim ald. Frnze heyeti Trkiyeye doru yol alrken, Trk - Sovyet ilikileri normal bir ekilde yrmekteydi. Sovyet Dileri, Trk - Fransz antlamasn kabul ederken, Kars Antlamas ile Kafkasya sorunlar zlmt398.

395 396

Sonyel, 1991: 187. Gotthard Jaeschke, (1989): Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondrostan Mudanyaya Kadar), TTK Sonyel, 1991: 188. Tulac, 1987: 562-563.

Yaynlar, Ankara: s. 165, 173.

397 398

87 Heyet, 13 Aralk 1922de Ankaraya geldi. Heyette 40 kadar subay ve emireri vard. Ruslarn Frnzeyi byle bir kurulun bakan olarak atamalarnn sebepleri vard. Trkiye ile son zamanlarda gerginlik geiren ilikilerini iyiletirmek ve Trk asker davranlarn ksmen denetlemek istiyorlard. Oysaki, General Frnzenin grnrdeki amac, o sralarda d ilerinde zerk bulunan Ukrayna Sovyet Cumhuriyetiyle Trkiye arasnda bir antlama imzalanmasyla ilgili olarak grmelerde bulunmakt399. Frnzenin 23 gn sren Ankara ziyareti srasnda, mill kuvvetlere yaplacak yeni asker yardmlar, Sakarya zaferinden sonra Yunan kuvvetleri karsnda Trk kuvvetlerinin durumu ile ilgili meseleler zerinde grmeler yaplm400 ve 2 Ocak 1922de Trkiye ile Ukrayna arasnda, Kardelik ve Dostluk Antlamas imzalanmt. 16 maddelik bu antlama ile Moskova Antlamasnn ilkeleri yenilenmiti. Antlama Karadenize ilikin baz konular da kapsyordu401. Frnzenin Ankara ziyareti, Trkiye ve Rusya arasnda byk dostluk gsterileri iin elverili durum yaratmtr. Samimi grmeler, ziyaretler, vc nutuklar ve bir de dostluk antlamas, Frnzenin Ankara seyahatinin son derece hareketli gemesini salamtr. Bu sretle Trk - Sovyet ilikileri de, Ukrayna vasta edilerek kuvvetlendirilmitir. Frnze, 4 Ocak tarihli telgrafnda, Trkiye - Ukrayna antlamas ile ilgili olarak unlar sylemitir: Antlama hkmet iinde, Trkiye Byk Millet Meclisi ve halk arasnda derin ilgi uyandrmtr. Netice itibariyle, btn bu kimselerde Bat Antantna kar, Dou halklarn birletiren bir merkez olarak, Sovyet Cumhuriyetlerine bir eilimi belirtmitir. Yolumuz zerindeki en cra kylerin halk bile anlalan, bizimle kurulan ittifaka ilgi gsteriyor. Burada ve stanbulda kan gazeteler de, mttefiklerimizdir... Sonsuz istismar ve uzun harplerden sonra, memleket gten dmtr, periandr, bundan dolay Batnn istilac planlarndan korkarak dtan destek ve ibirlii aryor, tabii bize mit balyor... Trklerin bize gsterdikleri ilgi ve sempati, tam manasyla samimidir... 402

399 400

Sonyel, 1991: 188-189. Olaylarla Trk D Politikas 1919 - 1973, (1997): Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Tulac, 1987: 564-565. Selek, 2000b: 697.

Cilt: I, Ankara: s. 43.

401 402

88 Trk - Sovyet ilikilerini doruk noktasna ulatran Frnze Kurulunun Ankara grmeleri, diplomatik ve asker alardan Trkiye iin byk bir baardr403.

C. Kurtulu Savanda Sovyet Yardmlar

Mill Mcadeleye balarken byk lde asker ve ekonomik yardma ihtiya vard
404

. Trk Milleti, iinde bulunduu fakirlie ramen elinde bulunan en son imknlar

seferber etmi, ordunun ikmali iin deiik yerlerden kaynak yaratlmaya allmt. kaynaklarn tesinde dardan salanan yardmlarn da stikll Savann finansmannda byk destei olmutur405. Bunlardan biri de Sovyet Rusyadan salanan yardmlardr. 1. Para Yardmlar Sovyetler ile kurulan siyas ilikiler erevesinde para yardmlar da yer almaktayd406. Sava veren Trkiyeye madd ve manev yardmda bulunan bu devlet, bylece emperyalist cephenin zayflamasna yardm etmi oluyordu. Bu, Rusya iin de faydalyd407. Gnderilen para yardmlarnn Anadoluya geli tarihlerine ve miktarlarna baktmzda siyas ve asker gelimelerle yakndan ilgili olduunu grrz408. Sovyet Rusyadan Trkiyeye Bykeli olarak gnderilecek olan Aralov, Trkiyeye gelmeden nce Leninle grmtr. Bu grmede Lenin kendisine unlar sylemitir: Kendimiz fakir olduumuz halde Trkiyeye madd yardmda bulunabiliriz. Bunu yapmamz gereklidir. Moral yardm, yaknlk, dostluk, kat deeri olan bir yardmdr. Bylece Trk halk yalnz olmadn hissetmi olacaktr... Ne gibi yardmlarda bulunacamz bildirelim; en kuvvetli bir ihtimalle silah yardmnda bulunacaz. Gerekirse baka eyler de veririz...409
403 404 405 406

Sonyel, 1991: 190. Fethi Tevetolu, (1988): Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Yaynlar, Ankara: s. 36. Yaln v.d, 2000: 329. Nurettin Duygun, (1989): Ulusal Bamszlk Mcadelesinde Sovyetler Birlii Yardmlar, stanbul

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul: s. 61.
407

Boris M. Potskhveriya, (1983): D Politikann Leninci lkeleri ve Bugnk Sovyet - Trk likileri, VIII. Doygun, (1989): 61. S. . Aralov (1997a): Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Cilt: I, (basm yeri yok): s. 47-48.

Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara : s. 1887.
408 409

89 Mustafa Kemal Paann istei ile Sivas Kongresinden sonra, Ruslarn yardm olanaklarn aratrmak zere Halil Paa Rusyaya gnderilmiti. lk Sovyet yardm ile yola kan Halil Paa, Temmuz 1920de yz bin lira deerindeki altnla Moskovadan ayrlmt. Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda kara balants olmad iin byk glklerle ve yollarn kesen Ermenilerle mcadele ederek Nahvana varmt. Daha sonra Karakseye geerek kle halindeki altnlar Karaksedeki Tmen Komutan Cavit Beye teslim etmiti. Altnlar 8 Eyll 1920 gn Erzuruma ulamt. Hastanedeki kantarda tartlarak teslim alnm, iki yz kilo kadar Dou Ordusu iin alkonarak, brleri Ankaraya gnderilmitir410. 1920 yl Eyll ay iinde Rusyadan gnderilen deniz motorlarnn birisinde bir milyon altn ruble Trabzona gelmi, Dou Cephesi Komutanlnn Trabzondaki Tmene verdii emir zerine 9 Ekim 1920de Trabzondan hareket eden kamyonlarla Erzuruma gnderilmiti. 17 Aralk 1920 gn Tuapseden Trabzona gelen bir motorla, nceden Moskovaya gnderilen Temen Bekir tarafndan beheri 10 rublelik 150.000 adet yani bir buuk milyon altn ruble getirilmiti. Temen Bekir; bu paradan 100 adedinin Moskovada bulunan Bekir Sami Bey tarafndan ve ayrca 100 adedinin de Rize mebusu Osman Bey tarafndan alnarak Tuapse Konsolosuna verildiini sylemitir. Bunlardan ayr olarak, Gmrde bulunan Rusya Mttefik Cumhuriyetleri ralar Vekili tarafndan Erzurumdaki asker okullar ve sanayi tesisleri iin 50.000 altn ruble ve Azerbaycan ralar Cumhuriyeti adna da 100.000 Osmanl altn balanmtr411. Ruslarn zellikle Ermeniler lehine tavr koyup Trk mill menfaatlerine ters den tutumlar olduu gnlerde Trkiyenin Sovyetlerle ilikilerinde bir sre gerginlik yaanm ve yardmlarda duraklama olmusa da, Moskova Antlamasnn imzalanmasndan sonra alnan prensip karar gerei Sovyet Rusyadan yardmlar gelmeye devam etmitir. 1921 ve 1922 yllarnda da partiler halinde gelen Rus yardmlarn grmekteyiz412.

410 411

Erol Mtercimler, (1992): Kurtulu Savanda Denizden Gelen Yardm, Yaprak Yaynlar, stanbul: s. 113. Trk stikll Harbi ( dar Faaliyetler), (1975): Gnkur. Harp Tarihi Bakanl Resm Yaynlar, Cilt: VII, Yaln v.d., 2000: 340.

Ankara: s. 167-168.
412

90 Mevcut belgelere gre, Rusyadan alnan paralarn miktarlaryla Trk parasna gre deeri u ekildedir: Birlik Bir Rus Altn Rublenin Trk Paras 1920 Ylnda Verilenler (6 sandk = 400 kg) 516.800 adet altn ruble 1.000.000 ruble 1.500.000 ruble 50.000 ruble 100.000 adet Osmanl altn Toplam 1921 Ylnda Verilenler 4.000.000 adet altn ruble 4.000.000 adet altn ruble 1.160.000 adet altn ruble 240.000 adet altn ruble 400.000 adet altn ruble Toplam 1922 Ylnda Verilenler 1.100.000 adet altn ruble 3.500.000 adet altn ruble Toplam GENEL TOPLAM Rusyadan gelen para yardmlaryla ilgili olarak 0,59 TL 0,59 TL 649.000 2.065.000 2.714.000 11.028.012 413 Buhara Cumhuriyeti 0,59 TL 0,59 TL 0,59 TL 0,59 TL 0,59 TL 2.360.000 2.360.000 900.000 141.600 236.000 5.997.600 0,59 TL 0,59 TL 0,59 TL 5,07 TL 590.000 885.000 29.500 507.000 2.316.412 Olarak Deeri 0,59 TL Tutar (TL) 304.912

Cumhurbakannn 1972 ylnda yaynlanan aklamalar, Rus yardmnn esas kayna hakknda bir fikir vermesi asndan olduka nemlidir. 1920 ylnda Buhara Cumhuriyetinin
413

Trk stikll Harbi ( dar Faaliyetler), 1975: 173-174.

91 ilk ve son Cumhurbakan olan Osman Kocaolunun aklamasna gre, Sovyet yardmnn i yz yledir:414 1920 ylnda Buhara Cumhuriyeti kurulduktan sonra Sovyet Rusya bykleri ve Lenin ile temasta bulunmak zere Moskovaya gitmitim. Bizden bir mddet nce Temmuz ay ortalarnda Trkiyeden de Bekir Sami Bey bakanlnda bir kurul mill hkmet iin yardm konusunu grmeye gelmiti. ...kendisiyle grtm gn, Lenin, nem verdiini hissettirdii Trkiyeden sz aarak, Ankaradan bir kurul geldi acele yardm istiyor bu hususta sizin fikriniz nedir dediler. Hi tereddt etmeden: Elbette yardm etmek gerek ve vakit geirmeden yaplmaldr, deyiim zerine bu ie zaten kararl olduklarn, fakat baz zorluklarla karlatklarn belirten bir ifadeyle, yardm problemi iin bizi dndren iki zorluk vard. Birisi, Trklerin istedikleri altn para bizde azd deyince szn kestim, bizde altn para var verebiliriz, dedim. Lenin memnun oldu. Dier zorluk, yol problemidir. nk Trklere yalnz para deil, cephane ve harp gereleri ve silah da vermemiz gerekiyor. Buharaya dndm. Durumu meclise intikal ettirdim. Meclis itirazsz 100 milyon altn rublenin gnderilmesini kabul etti. Vakit geirmeden formaliteleri tamamlattm ve rubleleri derhal Ankaraya yetitirmek zere Rus hazinesine teslim ettik.415 Osman Kocaolunun aklamasna gre 100 milyon altn rublenin Buhara tarafndan,416 TBMM Hkmetine teslim edilmek artyla417 Rusyaya gnderildii aka bellidir. Fakat Ruslar bu paray Trkiyeye yollamamlardr. nk o zamanki rayie gre, birlik ruble bizim paramzla 59 kuru idi. Bu kura gre yardmn miktar 100.000.000 x 59 kuru = 59 milyon TL tutmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi yl iinde Sovyet Rusyann para olarak yapt yardm 11.028.012 TLyi gememitir. Bu durumda, 59 milyon TLnin 47.971.988 TLsinin gnderilmedii anlalmaktadr418. Bu para eksiksiz olarak Trkiyeye gelmi olsayd gerek ordunun gerekse Trk halknn ve sanayiinin o zamanki yoksul halini dzeltirdi419.
414 415 416 417 418 419

Yaln v.d., 2000: 342. Trk stikll Harbi ( dar Faaliyetler), 1975: 172173. Yaln v.d., 2000: 342. Saray, 1985: 87. Yaln v.d., 2000: 342. Trk stikll Harbi ( dar Faaliyetler), 1975: 173.

92 Bilindii gibi 1920de Buhara, Sovyetler tarafndan igl edilip Bamsz Buhara Hanl, Sovyetler iinde muhtar bir cumhuriyete dntrlmt. Uluslararas ilikilerde tamamen Sovyetlere bal olan Buhara Cumhuriyeti ancak idari ve mal ilerde, yani i ilerinde serbestti. Durum byle olunca, Buharadan gnderilecek yardmlarn Moskova kanalyla gelmesinden baka mer yol olamazd. te yandan Moskovann bilgisi dnda gizli yollardan gnderilmesi ise zamann artlar, yol gvenlii ve parann okluu gibi sebeplerden dolay neredeyse imknszd. Meseleye bir baka adan bakacak olursak, yeni bir rejime gemi, i ve d problemleri olduka ok olan ve paraya her zamankinden daha fazla ihtiya duyaca bir dnemde bulunan Rusyann, kendi has hazinesinden bu kadar ykl bir paray gnderebilecei de pek akla yatkn gelmemektedir420. 2. Silah, Cephane ve Malzeme Yardmlar Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra tilaf Devletleri, bir yandan Trk ordusunu terhis ettirirlerken dier yandan da orduya ait silah ve cephaneye el koymulard. Toplayamadklar silahlarn nemli paralarn (tfeklerin srg kollar, toplarn kamalar) kendi blgelerine tatp, geri kalanlar imha etmilerdi. Anadoluya dalm bulunan birlikler iinde en dzgn ve malzeme bakmndan en iyi durumda olan Erzurumda bulunan 15. Kolordu idi ve bu kolordu Ermeni saldrlarna kar bulunuyordu. Mustafa Kemal Paann Samsuna kt srada Anadoluda btn kuvvet 35 bin sava kadard. Orduya olanak salamak iin tilaf Devletlerinin igli altnda bulunan yerlerden zellikle stanbuldan Anadoluya silah ve cephane karmak iin eitli gruplar kurulmutu. Bu gruplar byk hizmetler yapmlard. Teklif-i Milliye Emirleri ile de Anadolunun kaynaklar ordunun emrine verilmiti. Eski tren ve ray paralar eritilerek kl, sng, tfek sngs, top kamalar yaplyordu. aplar byk mermiler, patlama tehlikesine ramen inceltiliyordu. Bylece i kaynaklarn tm snr zorlanmt421. Bu zor artlar iinde ordunun ihtiyalarn karlamak iin d kaynak arayna gidilmi ve Sovyetler Birliinden silah, cephane ve malzeme yardm alnmt.
420 421

Yaln v.d., 2000: 343. Aybars, 2000: 329-330.

93 Mustafa Kemal Paa, Rusyadan gelen Sovyet diplomat Aralova unlar sylemitir: Biz Trkler sizin ar durumunuzu hesaba katmyor deiliz. Rusyann kendisi de u anda zengin deildir. Bunun iin, bize neler verip neler veremeyeceinizi dpedz ve aka sylemenizi rica ederim. Bundan dostluumuza hibir zarar gelmeyeceine emin olabilirsiniz! Biz yine de Sovyetler Birliine sayg gstermekte kusur etmeyeceiz. Aramzdaki dostluk, yalnz sizin madd yardmnza deil, manev yardmnza da dayanmaktadr. Sovyetler Birliinin, durumumuzun en ar olduu bir srada yardmmza kotuunu, bizi desteklediini hatrmzdan karmyoruz. 422 18 Eyll 1921 tarihi ile 14 Haziran 1922 tarihi arasndaki srede Rusyadan gelen silah, cephane ve gere toplam says u ekildedir: 43.374 adet piyade tfei 56.042 sandk eitli piyade mermisi 18 sandk Rus piyade mermi fabrikas aletleri 318 adet ar ve hafif makineli tfek 81 adet top 13 adet Rus bomba topu 159.043 atm eitli top mermisi 40 sandk Fransz el bombas 83 sandk ngiliz el bombas 200 adet Rus el bombas 60 adet svari klc 10 sandk dumansz barut 48 sandk Rus piyade mermi kovan 8 sandk Rus piyade mermi kapsl 104 sandk Rus piyade mermi ekirdei 423.

422 423

Aralov, 1997a: 137-138. Trk stikll Harbi ( dar Faaliyetler), 1975: 408.

94

IV. BLM TRK KURTULU SAVAI SONRASI SOVYET RUSYA LE L K LER

A. Lozan Konferans Srasnda Boazlar Sorunu ve Trk Sovyet likileri
1. Lozan Konferansna Sovyet Rusyann Katlmas ve Gelien Olaylar 26 Austosta balayan Byk Taarruz ve 30 Austos 1922deki Dumlupnar Zaferi, Sovyet Dileri tarafndan 3 Eyll 1922 tarihli bir telgrafla kutlanmtr424. Ancak, Yunanllarn Anadoludan karlmas ile tilaf Devletleriyle kesin bar antlamasnn balamas, ayn zamanda Trk - Sovyet ilikilerinde de yeni bir dnem aacaktr. zmirin geri alnmas ve Trk ordusunun Boazlara doru ilerlemesiyle 1922 sonbaharnda, Batda anakkale Bunalm olarak adlandrlan olaylar dizisi balamtr. Trk - Sovyet ilikileri de bu bunalm erevesinde ve Boazlar zerine geliecektir. Trk ordusu boazlara doru yaklarken Karahan*, Curzona 12 Eyll 1922de bir nota gndererek, 1914 savandan nce yaplm olan Boazlar konusundaki tm antlamalarn geersiz olduunu, savatan sonra bu konuda yaplm tek geerli antlama olan Moskova Antlamasnda ise Boazlarn sadece ticaret gemilerine ak olduu kaydnn bulunduunu ve bu konuyu grmek zere Karadenize kys olan lkelerin katlaca bir konferansn toplanmasnn ngrldn belirterek bu konuda yaplacak herhangi bir grmeye Rusya, Ukrayna ve Grcistan Hkmetlerinin de katlmasnn gereine deinmitir425. Bu arada, Lord Curzon ile Fransz Babakan ve Dileri Bakan R. Poincare, bunalma kar aralarnda bir zm bulmak zere Pariste toplanrlarken, bir yandan da tilaf Devletleri, zmirde bulunan Mustafa Kemal Paa ve Hkmet yeleriyle bir bar arayna

424 *

Tulac, 1987: 569. Yerasimos, 2000: 338, 469-471.

Sovyet Dileri Bakan Yardmcs (Sonyel, 1991: 290-291).

425

95 girimilerdi. Curzon ve Poincare, 20 Eyll 1922de yaptklar grmede toplanacak olan konferansa Trkiye, ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya ve Japonyann arlmasn ngrrlerken Rusyadan hi sz etmemilerdi. Ama, konferansta oluabilecek bir Trk - Sovyet cephesini nlemekti426. te yandan, konferansta ele alnacak nemli konulardan biri Boazlarn statsnn belirlenmesiydi. 1921 Moskova Antlamasnda Boazlarn kyda devletlerce dzenlenecei kararlatrlmt. Fakat buray boaltmak zorunda kalan tilaf Devletleri, dzenlemede sz sahibi olmak istiyorlard. stelik Moskovann bu dzenlemeye katlmasna karydlar. Bolevik ynetimi ise, bir yandan tilaf Devletlerine kar kendisinin katlmayaca bir dzenlemenin geersiz olacan ne srerken, te yandan Trkiyeye Moskova Antlamasnda ngrlen dzenlemeyi anmsatyordu. Bykeli Aralov, 3 Ekim 1922de Dileri Bakanlna verdii notada, Trkiyeyi birlikte hareket etmeye aryordu. Sonunda Rusya, Ukrayna ve Grcistan delegelerinden oluan Sovyet delegasyonu da Lozan Konferansnn birinci blmne ve yalnzca Boazlar konusunun mzakerelerine katlmt427. 20 Kasm 1922de alan konferansn 21 Kasm oturumunda ana komisyon kurulmutu. Lord Curzonun bakanlndaki birinci komisyon lkesel ve asker konular; Garroninin bakanlndaki ikinci komisyon, Trkiyedeki yabanclarn ve aznlklarn statsn; Barrerenin bakanlndaki nc komisyon da mal ve ekonomik konular ele alacakt. Bu komisyonlarn kurulmasndan sonra, Yakn Dou oturumlarna resmen balamtr
428

leri Konferans

Boazlar konusunun mzakeresinden nce Trk delege heyeti, Rus delege heyetiyle bir n grme yapmt. Trkiye ba delegesi smet Paa, Rus delege heyetine 2 Aralk 1922 akam bir yemek vermiti. Yemekten sonra ierin, ciddi bir tavr taknarak konferansta Boazlar sorununa balanacan, bunda Trkiye ile Rusyann ortak ve balak bir hareket hatt izlemesi gerektiini sylemi ve u isteklerde bulunmutur:

426 427 428

Tulac, 1987: 570. Akdeveliolu v.d., 2001: 175-176. Sonyel, 1991: 303-304.

96 Karadenizin ve Rusyann emniyeti iin Boazlarn kapal olmas ve harp gemilerinin gememesi lzmdr. Boazlarn Trkiye tarafndan tahkim edilmesini ve savunulmasn isteyeceiz. Eer Trkler Boazlarn harp gemilerine ak olmasn kabul ederlerse bu, Rusyann terki ve Damat Ferit politikasnn devam demektir. Bu hususu imdiden anlamak isteriz. Bu szler zerine nn de unlar sylemitir: Boazlara uygulanacak rejim hakkndaki Trk prensibi dnyaca bilinmekte ve Sovyet Rusya tarafndan da kabul edilmi bulunmaktadr. Bu prensip: Boazlar ak, stanbul ve Marmara emniyette kuraldr. Bu prensibi deitirerek ortaya kamayz. Trkiyeye daha fazla kar salayan Rus isteklerine mzakerelerde destek olabilir. Rus heyetinin Lozana gidiinden itibaren Trk heyeti ile yapt sk ilikiler tilaf evrelerinde merak ve endie uyandrmt. Yabanc basnda Trk - Sovyet istekleriyle konferansn kesilmesi ihtimali zerine ve Trk - Sovyet mnasebetlerinin mahiyeti hakknda yorumlar yaplmaya balanmt429. 2. Boazlar zerine Mzakereler ve Sonular Lozanda Arazi Komisyonunun zmlemeye alt olduka itilafl konulardan biri, Boazlar sorunuydu. smet Paa, barn ngilizlerin elinde olduu kansnda idi. Ona gre, dnyada en gl donanmaya sahip olan ngilizler, Boazlar sorununu en nemli sorun olarak nitelendiriyorlard. Ancak, bu konuda Lord Curzonun kendi ayr hesaplar vard. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Rumboldun nerisi zerine smet Paay Sovyet Rusyann etkisinden uzaklatrarak, Trkiye ile Sovyet Rusyann arasn amaya alyordu. 27 Kasm 1922de smet Paa ile yapt zel bir grme srasnda Boazlar sorununda Trklerin Sovyet grlerine kaplmamalar yolunda uyarda bulunuyor; ileride ekonomik yardm iin Batya bavurmalar olaslndan sz ediyordu430.

429

Trk stikll Harbi (Bat Cephesi), (1969): Gnkur. Harb Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, 6. Ksm, 4. Kitap, Sonyel, 1991: 311-312.

Ankara: s. 138-139.
430

97 Konferansta Boazlara ait farkl gr ortaya kmt: Mttefik devletlerin gr, Rusyann gr, Trkiyenin gr. 1. Mttefiklerin istekleri: Boazlarn hem ticaret hem sava gemileri iin mutlak olarak ak olmas idi. Bu akln teminat olarak Boazlarn iki kysnn askersizletirilmesi, uluslararas bir komisyonun bu ii idare ve kontrol etmesi isteniyordu. 2. Ruslarn istei: Boazlarn yalnz ticaret gemilerine mutlak olarak ak olmas, sava gemilerine kapal tutulmas, Trkiyenin Boazlar tahkim etmesiydi. 3. Trk istei: Misk- Millnin 4. maddesinde belirtildii zere Boazlarn, stanbul ve Marmarann
431

gvenliinin .

salanmas

kouluyla

dnya

ticaretine

ak

bulundurulmasyd

Boazlar konusunda uygulanacak rejimin mzakereleri baladnda ilk olarak Trk delege heyetine sz verilmiti. smet Paa, Boazlar konusunun mzakeresine, Trkiyenin daima istedii gibi Rus delege heyetinin katlmasndan memnunluk duyduunu, Trk arazisinde bulunan Boazlarn, dnyann geidi olmas sebebiyle btn devletlerin mer karlarn salayacak bir zmlemeye varlmas dileinde bulunduunu, Trk delege heyetinin bu konuda ancak ana ilkeler ileri sreceini ve esasen Trkiyenin bu ilkeleri Misk- Mill ile iln etmi bulunduunu ifade etmiti. Sz alan Sovyet ba delegesi u mtala ve tekliflerde bulunmutu: Boazlar ticar ulama kesin olarak amak, sava gemilerine ise her zaman kapal bulundurmak gerekir. Sava gemileri iin Boazlar amak, bunlar en kuvvetli deniz devletinin eline teslim etmek demektir. Boazlar tahkim ve takviye edebilmek hakk, Trkiyeye verilmelidir. Boazlarn ticarete serbestlii ancak bu sretle teminat altna alnabilir. Trk Misk- Millsinin Boazlarla ilgili maddesi, Rusyann karlarn da temin eder432. Romanya temsilcisi Duca, Boazlarn askerden arndrlm blge iln edilerek uluslar aras bir komisyon tarafndan ynetilmesini, sava ve ticaret gemilerine kaytsz artsz ak kalmasn nermi, dier szcler tarafndan da desteklenmiti433. Bundan sonra Bulgaristan ve Yunanistan delegeleri konumutur434.
431 432 433 434

Aptlahat Akin, (1966): Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Cilt: II, stanbul: s. 159. Trk stikll Harbi (Bat Cephesi), 1969: 139. Sonyel, 1991: 312. Akin, 1966: 160.

98 Lord Curzon ise unlar sylemiti: ierin, Trkleri de mi temsil ediyor? Eer banda bir kalpak olsayd, smet Paa konuuyor zannedilecekti. Trklerin ierinle ayn dncede olup olmadn henz anlayamadm. Bu konudaki Trk gr ak olarak belirtilmelidir. Buna karlk smet Paa: Boazlar kendi arazisinde olduu iin Trkiye, egemenlik hakkn korumakla devlidir. Bugnk beyanlar iinde Rus teklifi Trk grn desteklemektedir. Trk heyeti nce btn teklifleri dinleyecek ve inceleyecektir. demiti435. smet Paann verdii cevap Lord Curzonu artmt. Ertesi sabah konferansta sz alan Curzon, ierinin nerilerini reddetmi ve ngiliz projesini, Balaklarn projesi olarak u ekilde aklamt: Boazlar, gerek sava gerekse bar srasnda deniz ulamna tamamen ak bulundurulmal; Trkiyenin gvenlii ksmen gvence altna alnmal; anakkale ve stanbul Boazlarnn Avrupa ve Asya ktalarndaki kylarnda baz blgeler etkili bir ekilde askerden arndrlmal; gerekli teknik hizmetleri ve denetimi salayacak uluslararas bir komisyon kurulmal; bu komisyonda Karadenize kys bulunan devletlerle -Trkiye, Sovyet Rusya, Romanya ve Bulgaristan- Akdeniz ticaretiyle yakndan ilgilenen Fransa, ngiltere, Japonya, talya, Birleik Amerika, Yunanistan ve Yugoslavya birer ye ile temsil edilmeli; Trkiyeyi temsil eden ye, komisyonun srekli bakan olmal; askerden arndrlm blgelere karlk, Trkiyenin gvenlii iin herhangi bir gvence verilmesi konusu teki askerden arndrlm blgelerin grlecei zamana braklmal436. Lord Curzon, tarihten bahsederek Ruslarn daima stanbulu almak isterlerken imdi stanbulu savunmalarn anlayamadn ve Ruslara zel bir Karadeniz tekiline alldn iddia etmiti. Rus ba delegesi ierin, Lord Curzona cevap olarak ar Rusyas ile Sovyet Rusyann rollerinin farkl olduunu, Sovyet Rusyann milletlerin bamszlk ve hukukundan baka bir ey aramadn, ar Rusyasnn Asyada ilerlemeyi, bugnk ngilterenin ise Avrupada ilerlemeyi prensip edindiklerini ileri srmt. Bu tartmalardan sonra 8 Aralk 1922 tarihinde toplanmak zere oturuma son verilmiti437.

435 436 437

Trk stikll Harbi (Bat Cephesi), 1969: 140. Sonyel, 1991: 312-313. Trk stikll Harbi (Bat Cephesi), 1969: 141.

99 Boazlar tm sava gemilerine kapatmak amacn gden Sovyet nerileri, Trk karlarna uygun dmekle birlikte, Lord Curzonun projesi reddedilirse barn tehlikeye girecei dnlyordu. smet Paa, ierinle yapt zel bir grmeden, Trkiyenin Boazlar sorunuyla ilgili olarak Balaklarla silahl bir atmaya girmesi halinde, Sovyet Rusyadan yardm beklenemeyecei sonucunu karmt. Dolaysyla Balaklarn projesi Trk karlarna en az zararl olacak bir ekilde kabul edilmeye karar verildi. Bylece ngilterenin ekonomik, mal ve adl konularda Fransa ile talyay desteklemeyecei mit ediliyordu. Lord Curzonun Boazlarla ilgili olarak ne srm olduu temel ilkeler, 8 Aralkta st kapal olarak kabul edildi. Buna karlk Boazlar, Marmara Denizi ve stanbulun ani bir saldrya kar korunacana dair gvence istendi. Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve Yunanistan temsilcilerinin Balak nerilerini kabul etmeleri zerine Sovyet temsilcisi yalnz kald. Lord Curzon, bu konuda ustalkla davranarak, ounu makl bulduu Trk dileklerine kar uzlatrc bir tutum uygulad ve bu dileklerin incelenmesi iin ilgili uzmanlar arasnda bir toplant yaplmasn nerdi438. Buna karlk ierin, yaplm olan neriler ve kar nerilerin incelenmesi iin btn ilgili heyetlerin katlaca bir alt komisyonun kurulmasn istedi. Curzon, ierinin isteine karlk olarak burada Trk ve tilaf uzmanlarnn zel grmesinin sz konusu olduunu ve bunun Rusyay ilgilendirmediini ileri srd. Trk heyeti Curzonun bu grne kar kmaynca, Sovyet heyeti Boazlar zerindeki pazarlklardan da uzaklatrlm oldu439. Bunu izleyen on gn iinde Lord Curzon, Trklere gnlsz olarak baz nemli dnler vermek zorunda kalyordu. Bu dnler; Karadenize girecek sava gemilerinin saysnn kesinlikle snrlandrlmas, Yunanistann Boazlar komisyonundan karlmas, komisyonun yalnz byk devletlerin ve Trkiyenin temsilcilerinden kurulmas, askerden arndrlm blgelerde ksnt yaplmas ve stanbulda 12.000 kiilik bir Trk garnizonu bulundurulmasyd. smet Paa, Trklerin Gelibolu Yarmadasnda da bir garnizon bulundurmalarn, stanbulun gvenliinin gvence altna alnmasn ve Ege Adalarna egemenlik tanmasn da istedi, ancak Lord Curzon buna kesinlikle kar kt.

438 439

Sonyel, 1991: 313. Tulac, 1987: 573.

100 Bu arada ierin, sinsi olarak nitelendirdii Balak projelerini reddederek bir tal komisyon tarafndan grlmek zere ikinci bir Rus projesi sununca, Lord Curzon bunu kabul etmedi. Ruslarn bu davranndan cesaret alan Trk temsilcileri, son on gnden beri Boazlar sorunuyla ilgili olarak yaplan grmelerin yetersiz olduundan yaknp, ana konularn yeniden ele alnmasn istediler440. 19 Aralk toplantsnda hem Sovyet tasarsn, hem de Trk kar nerilerini reddeden Lord Curzon, 20 Aralkta yaplan toplantda da Boazlar konusundaki resm toplantlarn bitmi olduunu ve geri kalan sorunlarn zel toplantlarda zmlenebileceini syledi. Bylece, Sovyet heyeti grmelerden kesinlikle uzaklatrlm oldu441. Sovyet temsilcisi suskun kalmakla, Boazlar sorununda Trklerle Ruslarn arasnn ald izlenimini uyandryordu. Buna ramen smet Paa ile Balak temsilcileri arasnda yaplan iki ayr grmede Boazlar Konvansiyonu konusunda bir anlamaya varlamaynca, Lord Curzon bunu Trklere empoze etmek isteini duymaya balyordu. Askerden arndrlacak blgelerin Balaklarn denetimi altnda bulundurulmas grne kesinlikle kar olan smet Paa, bu grte direnilecek olursa konferansn kesintiye urayacan, 20 Aralkta Ankaraya bildirdi442. Trkiye ba delegesinin konferans mzakerelerine ait Babakanla gnderdii raporlardaki kesinti ihtimali, Babakann 21 Aralk 1922 tarihli telgraf ile Genelkurmay Bakanlna bildirildi. Bu telgraf alan Genelkurmay Bakanl, Bat Cephesi Ordu Birliklerine gnderdii ayn tarihli (21 Aralk 1922) genelgede, konferans mzakerelerinin kritik bir devreye girdiini belirttikten sonra, ordunun her an harekete hazr bulundurulmas iin ihtiyalarnn hzla tamamlanmasn, subay izinlerinin geici olarak kaldrlmasn emretti. Yine 21 Aralk 1922 tarihinde Bakomutan, Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan Mir Fevzi Paaya u telgraf gnderdi: Konferansn inkta ihtimali yakn grndne gre ordularn hzla harekete geirilmesi ve ilk hedefleri, Trakyada hareket tarz hakkndaki mtalalarnn ve imdiden alnmas gereken tedbirlerin ordulara emir buyrulmasn ve bildirilmesini rica ederim.

440 441 442

Sonyel, 1991: 314. Tulac, 1987: 574. Sonyel, 1991: 314-315.

101 Genelkurmay Bakan, Bakomutann emir ve iaret ettii noktalara ait mtalaalarn 21 - 22 Aralk 1922 tarihli telgrafnda u ekilde belirtmekteydi: Konferansn inkta halinde ordularn ilk hedefi derhal Boazlar tutarak Anadolu ynndeki ngiliz kuvvetlerini denize atmak ve Boazlardan dman gemilerinin geli geiini yasaklamaktr.443 Konferansn 1 ubat 1923 gnk oturumunda smet Paa, Geliboluya bir Trk Garnizonu gnderilmesi ve Trakyadaki Trk asker kuvvetlerine konan snrlamann kaldrlmas artyla Boazlar Konvansiyonunu kabule hazr olduklarn aklad. Ancak, Sovyet temsilcisi ierin bu konvansiyonu reddetti. Bylece Trkiye ile Rusyann arasn amay baaran Lord Curzon byk bir baar salam oldu444. Lozan Konferans kapitlasyonlar sorunu nedeniyle tkanarak 4 ubat 1923te kesildi445. Konferansn dalmasndan hemen sonra, 6 ubatta konferans genel sekreterliine bir mektup gnderen Sovyet heyeti, Boazlar konusunda herhangi bir karar alnmadna gre grmelerin tekrarlanmasn, bu toplantlara Sovyet heyetinin de arlmasn, bu konuda heyet yesi ve Rusyann Roma temsilcisi Varovskiye haber verilmesini istedi. Bat basnnda Sovyetlerin Boazlar szlemesini imzalamay reddettikleri haberleri knca Dileri Halk Komiseri, 20 ubat 1923te gnderdii telgrafla Varovski ve Aralovdan bunlar yalanlamasn istedi. tilaf Devletleri temsilcileri Londrada 27 Mart 1923te buluarak, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul ettikten sonra konferansn yeniden almasn kararlatrdlar. Bunu renen Varovski, konferans genel sekreterine 5 Nisanda konferansa katlmay isteyen bir yaz yazd. Fakat genel sekreter 12 Nisan tarihli cevabnda, Boazlar konusunda artk grmeler yaplamayacan ve zaten Sovyet heyetinin bu szlemeyi imzalamay reddettiini bildirerek, eer Sovyet hkmeti bu konuda dncesini deitirdiyse gelip imzalamalar iin imza gnnn ileride bildirileceini syledi446. Lozan Konferans ikinci dnem toplandnda Sovyet Rusya katlamad. Konferansn sonunda, Boazlar mukavelesini imzalamak istiyorsa Lozana delegesini yollamas kendilerine bildirildi. Rusya, bar tevik gayesiyle mukaveleyi imzalayacan ancak tatbikat Rusyann ticaret ve gvenlii
443 444 445 446

Trk stikll Harbi (Bat Cephesi), 1969: 160-161. Sonyel, 1991: 315. Akdeveliolu v.d., 2001: 176. Tulac, 1987: 575.

102 bakmndan kfi garantiyi vermedii takdirde bunu feshetmek konusunu ortaya getireceini syledi 447. 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozanda Trkiye ile bar antlamasyla ayn zamanda Boazlar Szlemesi imzaland448. Rusya da bu szlemeyi 14 Austos 1923 gn Romada imzalad ama meru haklarn ihll ettii ve Karadeniz lkeleri iin bar ve gvenlii salamad gerekesiyle tasdik etmedi. Lozan mzakereleri ve bu mzakereler sresince iki lke ilikilerindeki baz gelimeler, Cumhuriyetin iln edildii tarihte, resmen aklanmamakla beraber, iki tarafta da burukluk yaratmt. Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1924 gn TBMMde yapt konumada Rusya konusunda unlar sylemitir: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ile ilikilerimizin dostane mahiyette korunmasna ve fiilen gelimesine iten bir kymet vermekteyiz. Baz zorluklar ksmen pratikte halledilmitir. 449 Bu konuma, kapal bir ekilde de olsa, ortadaki buruk havay aksettirmektedir.

B. Trk - Sovyet likilerinde birlii

Lozan Bar Antlamas, Kurtulu Savana son veren gerekten nemli ve byk bir eserdir. Bu antlama Trkiyeye uluslararas hayatta erefli bir mevk salam ve Trkiyeyi bamszlna sayg gsterilen bir devlet haline getirmitir450. Lozandan sonra Trkiye, Atatrkn yurtta bar, dnyada bar ilkesine dayal bir d politika izlemitir. Byle bir politikann kararl bir biimde izlenmesi, Trkiyeye olumlu bir uluslararas ortam salamtr. Bundan sonra, Sovyetler Birlii ile ilikiler Batl devletlerin Trkiyeye kar davranlarnn etkisi altnda gelimitir451.

447 448 449 450 451

Grn, 1991: 100. S. . Aralov, (1997b): Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Cilt: II, (basm yeri yok ): s. 264. Grn, 1991: 100, 103. Erolu, 1990: 197-198. Oral Sander, (1989) : Siyas Tarih, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara: s. 70.

103 1. 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlamas Lozandan sonra Trkiye ile Sovyetler Birlii ilikilerinde ilk nemli gelime, 17 Aralk 1925te Dileri Bakanlar Dr. Tevfik Rt (Aras) ve ierin tarafndan Pariste imzalanan Dostluk ve Tarafszlk Antlamasdr. Trkiye asndan bakldnda byle bir antlamann imzalanmasnda en nemli neden, Musul sorununun 16 Aralk 1925te aleyhine sonulanmasdr. ngiltere ile arasnda bu anlamazlk srerken, ubat ayndan itibaren patlak veren eyh Sait Ayaklanmas, Trkiyenin hem ieride hem darda zor durumda kalmasna yol amt452. Musul anlamazl srasnda ngilterenin ve Milletler Cemiyetinin tutumu Trkiyeyi Sovyetler Birliine yaklatrmt453. Sovyetler Birlii asndan bakldnda da benzer bir durum sz konusuydu454. I. Dnya Savann galip devletleri ile Almanyay birbirine yaklatrmak amacyla 1 Aralk 1925te Locarno Antlamas yaplmt455. Bununla Almanyann bat snrlar gvence altna alnrken dou snrlar hakknda benzer bir nlem alnmamt. Sovyetler Birlii bunu, kendisini hedef alan bir giriim olarak deerlendirmekteydi. 1921 Antlamasn gelitirerek, ilikileri dzenleyecek bir antlama yapma nerisi, Eyll 1924te Sovyetler Birliinin Ankara Bykelisi Surits tarafndan smet Paaya iletilmi ve hazrlklara balanmt. Bir yandan Sovyetler Birlii ile ngiltere arasndaki grmeler dier yandan da Musul hakkndaki zm abalar srerken antlama imzalanamam, ancak Locarno ve Musul Antlamalarnn ardndan imzalanabilmiti456. Grld gibi, iki lke arasnda 1921de balayan ve 1925 antlamasyla glenen bu dostluk ve dayanma srecinin gerekleri ortadayd. ki devlet, Batllar karsnda yalnzlk iinde bulunuyordu. Onlarla henz zmlenememi sorunlar vard. stelik toprak ihtiraslar iindeki Mussolini talyasnn Musul sorununda ngiltereyi desteklemesi, Trkiye iin ayr bir kayg kayna olmutu. Toplu gvenlii salamak zere kurulan Milletler Cemiyeti ise Batl byk devletlerin egemenlii altndayd. Kald ki, Sovyetler Birlii gibi Trkiye de

452 453 454 455 456

Akdeveliolu v.d., 2001: 315. Uarol, 1995: 564. Akdeveliolu v.d., 2001: 315. Uarol, 1995: 564. Akdeveliolu v.d., 2001: 315.

104 henz Cemiyete ye deildi. 1925 Trk - Sovyet Antlamas ite byle bir konjonktr iinde hazrlanmtr457. madde, protokol ve bir gizli mektuptan oluan458 bu antlama ile taraflar, ilerinden birine bir saldr olursa, tekinin tarafsz kalmasn (Md.1) ve birbirlerine saldrmamay (Md.2) ykmlenmilerdir. Antlamaya ekli protokolden birincisi, batl taraflarn stlendikleri ykmler dnda nc devletlerle ilikilerinde hareket zgrln srdreceklerini; ikincisi, onlara kar yneltilecek ekonomik ve parasal anlamalarn da siyasal nitelikte saylacan; ncs ise, aralarnda kabilecek anlamazlklarn diplomasi yolundan zmlenmesi olana bulunmazsa, bunlarn zm yntemini saptamak zere grmeler yapacaklarn gsteriyordu. Her protokol, anlama ile birlikte yaymlanm ve yrrle girmitir. 1925 Antlamasnn yapld gn ierinin Tevfik Rtye sunduu ve zerinde gizlidir denilmemekle birlikte gizli tutulan bir mektup vardr459. Bu mektupta u ifadeler yer almaktadr: Bugn iki hkmet arasnda imzalanan antlamay btnleyici nitelikte olmak zere 16 Mart 1921 gn Moskovada yaplan antlamadan beri iki taraf arasnda sregelen iten dostluun bozulmayacan ve bunun akid taraflarndan birisinin nc veya birka devletle sava iine girmesi durumunda aralarndaki ilikilere temel olacan belirtmek isterim.460 Bu mektup yeni bir hkm ortaya koymadna gre, ilk bakta nemsiz gibi grnmektedir. 1921 Moskova Antlamasndaki batsal durumun yinelenmesi anlamn iermektedir. Ancak, o dnemde Trkiyenin iinde bulunduu koullar gz nnde tutulursa u sonulara varlabilir: 1. Mektup, ierii bakmndan karlkl bir bat saylabilirse de, bunun yalnz ierin tarafnda Trkiye Dileri Bakanna verilmi olmas -ki alndn belirten bir yant

457

smail Soysal, (1989b): Trk - Sovyet Saldrmazlk Paktna Ekli Kalm Bir Belge: ierinin Mektubu, IX. Akdeveliolu v.d., 2001: 315. Soysal, 1989b: 1925-1926. Grn, 1991: 112.

Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, TTK Yaynlar, Cilt: III, Ankara: s. 1925-1926.
458 459 460

105 bile yoktur- Trkiyenin o srada ngiltere ve talya karsnda duyduu kayg nedeniyle, dostu Sovyetler Birliinden bir gvence arad gereini ortaya koyar. 2. Trkiye arad gvenceyi kukusuz daha anlaml ve zl bir hkme balamak istemitir. Ancak Sovyetler Birliinin buna yanamad anlalyor461. Sovyet Dileri Komiseri Yardmcs Litvinov, 24 Aralk 1925 tarihli Pravda Gazetesinde kan bir demecinde bu antlama hakknda zet olarak unlar sylemitir: Bu antlama hibir devlete yneltilmi deildir; tamamen bar maksatlarla imzalanmtr. Milletler Cemiyeti ve Locarno Antlamalar ile bar korunamamaktadr; ancak bu gibi tedbirler savaa engel olabilir.462 1925 Saldrmazlk Pakt 1929, 1931 ve 1935 yllarnda imzalanan Uzatma Protokolleri ile 20 yl yrrlkte kalm ve bu sre iinde Trkiyenin d ilikilerinin temel ta olmutur. Ancak, II. Dnya Sava sonunda, Trkiyeden toprak ve Boazlarn ortaklaa savunulmas isteklerinde bulunmaya hazrlanan Sovyet Hkmeti, 19 Mart 1945te Trk Hkmetine verdii bir notada; Sava srasnda ortaya kan byk deiiklik nedeniyle bu antlamann artk gnn koullarna uymad ve kkl deiikliklere gereksinim gsterdii gerekesiyle ona ve eklerine son verme kararn bildirmi, bylece bu batlar belirli ynteme gre 7 Kasm 1945te sona ermiti. Trkiye, kabul edemeyecei koullarda yeni bir antlamaya yanamaynca da bu konuda herhangi bir grmeye giriilmemitir463. 2. 1927 Ticaret Antlamas 1925 Anlamasndan sonra Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda siyas yaknlama srd halde ekonomik ve ticar ilikiler ayn gelimeyi gsterememiti464. Bilindii gibi Sovyetler Birlii 1922den balayarak Trkiyede ticaret temsilcilikleri amt. Bu temsilciliklerin stats ve komnizm propagandas yaptklar gr iki hkmet arasnda sorun yaratmt. Bu sorun asl olarak, Sovyetler Birliinde ticaretin devletin tekelinde olmasndan ve Trkiyedeki temsilcilerin devlet memuru olmalar nedeniyle diplomatik dokunulmazlk istemelerinden kaynaklanyordu. stelik, ubat 1926da Sovyetler Birlii
461 462 463 464

Soysal, 1989b: 1927. Tulac, 1987: 578. Soysal, 1989b: 1926. Uarol, 1995: 565.

106 Trkiyeden gelen mallara baz snrlamalar getirmiti. Maysta ise Odesa Liman Trkiyeden gelen mallara kapand. Sorun, Kasm 1926da Odesada bir araya gelen ierin ve Tevfik Rtnn ana gndem maddelerinden biri oldu465. 1927 ylnda Sovyetler Birliinin uluslararas durumunda bir bunalm sz konusuydu. Bunda, Sovyetlerin en byk ticaret ortaklarndan olan ngiltere ile aralarndaki ilikilerin kopmas balca rol oynamt. Bu, Sovyetlerin dnya devletleriyle ister siyas alanda ister ticar alanda olsun bir ilikide bulunmasna engel olmutu. Byle bir durumda Sovyetlerin Trkiye ile ilikilerini arttrmaya aba harcad grlmektedir466. Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki uyumazln giderilebilmesi iin Kasmda balayan grmeler sonucunda 11 Mart 1927de Ankarada Ticaret ve Seyrisefain Antlamas imzaland467. Bu antlamayla: 1. Sovyetler Birliinin Trkiyedeki ticar temsilciliklerinin stats dzenlendi. Ticar temsilciler, yardmclar ve binalar diplomatik dokunulmazlk kazandlar. Hangi ehirlerde ticar temsilcilik alaca belirtildi. 2. Taraflar, nc bir devlete gnderilecek mallarn gmre tbi olmadan kendi lkelerinden transit olarak gemesini kabul ettiler. Bylece, Trkiye kaynakl mallara Batumdan transit gei hakk tannm oldu. 3. Trkiyenin Sovyetler Birliine ihracatna yllk deer snrlamas getirildi468. 1925 Antlamasndan iki yl sonraki bu antlama, ilikilere bir olumluluk getirmitir469. Hatta, 24 Ekim 1927de karlan bir kararname ile, Sovyet htillinin 10. yldnm trenlerine Trkiyeyi temsilen Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Saffet Bey bakanlnda bir heyetin katlmas uygun bulunmutur470.
465 466

Akdeveliolu v.d., 2001: 316. Raid Tacibayev, (2002): Sovyet Kaynaklarna Gre Trk - Sovyet Mnasebetleri, stanbul niversitesi Uarol, 1995: 565. Akdeveliolu v.d., 2001: 317. Mehmet Saray, (2000): Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin Natoya Girii: III. Cumhurbakan Celal Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 5750M, Dosya: -, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.18..12.

Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul: s. 50.

467 468 469

Bayarn Hatralar ve Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara: s. 54.

470

107 1925 Antlamayla iki lke arasndaki ticaret hacmi arttrlmt. Ancak, bunun uygulamasnda glklerle karlalmtr471. Trkiyenin Moskova Bykelisi olan Hseyin Ragpn 17 Austos 1929da smet Paaya gnderdii telgraftan, bu yllarda da Sovyet Rusya ile ticarette sorunlar yaand grlmektedir. Hseyin Ragp, Karahanla bir grme yapm ve bu grmede kendisine; Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda ticaret ilerinde her zaman sorunlar yaandn, Trkiyedeki birok kimsenin bundan ikyeti olduklarn, gerek Karahann gerekse Bakan M. Kaleninin bu sorunu gidereceklerine dair verdikleri beyanattan Trk Hkmetinin ok memnun olduunu ve bu vaadin sonularn beklediini sylemitir. Karahan da; bu vaadini teyit ederek Moskovada mzakeresine balanacak olan deitirilmi ticaret antlamasnn bu gibi sorunlara yol amayacak ekilde olmasna alacan belirtmitir472. Ancak, ticar ilerdeki sorunlara ramen iki devlet uluslararas ilikiler alannda birbirlerini desteklemeye devam etmilerdir473. 3. 1929 Protokol 1925 Antlamasnn, 1929 ylnda imzalanan bir protokolle 2 yl uzatlmas nemli bir gelimedir. Bu protokole gemeden nce ilikileri etkileyen olumlu ve olumsuz gelimelerinden bahsetmek yararl olacaktr. Olumlu gelimelerin banda, 29 Nisan 1926da Ankarada yeni Sovyetler Birlii Bykeliliinin almas gelir. Yine Kasm 1926da, Odesada buluan Dileri Bakanlar Tevfik Rt ve ierin, ticaret antlamas konusunda bir sonuca varamasalar da Milletler Cemiyetine yelik ve Balkanlarda izlenen politikalar konularnda gr alveriinde bulunmulard. Grmeler sonunda ierin, Mustafa Kemal Paaya yazd mektupta, Sovyetler Birliinin Trkiyenin Balkanlardaki karlarn tehlikeye sokacak hibir giriimde bulunmayacan bildirdi. Trkiye ise, grmelerden hemen sonra, srekli yelik verilmedii takdirde Milletler Cemiyetine girmeyeceini aklad. Bunun ardndan474 Sovyetler Birlii, Milletler Cemiyetinin giriimiyle Cenevrede toplanan Silahszlanma
471 472 473 474

Uarol, 1995: 565. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: -, Dosya: 431160, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 247.674..21. Uarol, 1995: 565. Akdeveliolu v.d., 2001: 317.

108 Konferansna Trkiyenin de katlmasn nerdi. Silahszlanma Konferansnn Hazrlk Komisyonundaki Sovyet temsilcisi Litvinov, Trkiye Cumhuriyetinin dnya siyasetinde oynamakta olduu mhim rol ve coraf durumu nedeniyle, komisyon almalarna katlmas gerektiini savunmutu. Bunun zerine Trkiye, Mart 1928de Cenevreye davet edildi475. Bundan sonra, iki lke Briand - Kellog Paktnda ve Litvinov Protokolnde de ortak hareket ettiler476. Mustafa Kemal Paa, 7 Kasm 1928de Sovyet htillinin yldnm sebebiyle gnderdii tebrik telgrafnda yle demiti: Mevcudiyetlerinin en mkl anlarnda ttihad milletleriyle Trk milleti arasnda teesss eden ve sarslmaz bir tarzda devam mukadder olan mnasebat dostanenin mazide olduu gibi istikbalde de iki memleket ve umum sulh iin en mesut neticeler vereceine kaniim.477 likileri olumsuz ynde etkileyen olaylar ise yle sralanabilir: 1. 1928de Trkiye ile imzalanmas. 2. Yine 1928de Trkiyenin Osmanl Devletinden kalan borlarn denmesi konusunda alacakl Batl devletlerle anlama salamas. 3. 12 Ekim 1929da ngilterenin Akdeniz donanmasnn stanbulu ziyareti ve filo komutannn Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul edilmesi. 4. 1929da Trkiyede komnistlerin toplu halde tutuklanmas:478 Trkiye, hkmetler seviyesindeki mnasebetler ile Trkiyedeki komnizm propagandasn, ayr eyler olarak ele alyordu. Oysa Sovyet Rusya, bu ikisini bir btn olarak mtala etmi ve Trkiyenin komnistlere kar ald tedbirleri iddetle eletirmiti479. Yukarda zetlenen koullar altnda, 1925te imzalanan antlamann Yrrlk Sresinin Uzatlmasna likin Protokol Sovyetler Birlii Halk Komiseri Yardmcs talya arasnda Dostluk ve Tarafszlk Antlamasnn

475 476 477 478 479

Tulac, 1987: 579. Akdeveliolu v.d., 2001: 317. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, (1991): Atatrk Aratrma Merkezi, Cilt: IV, Ankara: s. 593. Akdeveliolu v.d., 2001: 317. Grsel, 1968: 197.

109 Karahann Ankaray ziyareti srasnda 17 Aralk 1929da imzaland. 28 Temmuz 1930da yrrle giren bu protokol madde ve gizli tutulan bir ek protokolden olumaktayd480. Bu protokoln 2. maddesi yleydi: Taraflardan her biri, kendisi ile teki tarafn kara veya denizden dorudan doruya komusu olan baka devletler arasnda, yaymlanm vesikalar dnda hibir taahhd bulunmadn aklar. Taraflardan her biri, teki tarafa bildirmeksizin, onun kara yahut denizden dorudan doruya komusu olan devletlerle siyas anlamalar yapmay amalayan grmelere girimemeyi ve bu gibi anlamalar ancak sz konusu tarafn onamas ile yapmay stlenir. Maddede sz edilen, denizden veya karadan komularn kim olduklar da gizli bir protokolle tespit edilmiti481. 1929 Protokolnn, Trkiyenin d politikada Sovyetler Birliine geni lde baml kalaca anlamna geldii yorumu yaplmtr. Buna gereke olarak da, komu devletlerle anlama imzalanmadan nce onay aranmas gsterilmektedir. Fakat, bu ykmlln karlkl olduu gzden karlmamaldr. Sonu olarak, 1929 Protokol TrkSovyet ilikilerinin 1930larn balarnda ne denli yakn olduunun gstergesidir482. Trk - Sovyet Dostluk Antlamas, 27 - 30 Ekim 1931 tarihleri arasnda Ankaray ziyaret eden Sovyetlerin Dileri Bakan Litvinovun imzas ile be yl daha uzatlmtr. Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Rusya arasndaki bu dostane gelimeleri 1 Kasm 1931 gn TBMMdeki konumasnda yle belirtmitir: Byk dostumuz ve komumuz Sovyet Rusyann muhterem Hariciye Komiserini Ankarada kabul etmekle memnun olduk. ki memleketin tecrbe geirmi dosta mnasebetlerini ayn kuvvet ve samimiyetle idame ettirmek, tarafeynin byk menfaat ve halis arzularnn icabatndan olduu bu vesile ile de izhar ve tebarz ettirilmitir.483

480 481 482 483

Akdeveliolu v.d., 2001: 317-318. Grn, 1991: 124. Akdeveliolu v.d., 2001: 318. Saray, 2000: 54-55.

110

C. Trk Sovyet likilerinde Yol Ayrm

Trk - Sovyet ilikilerinde yaknln, samimiyetin ve ibirliinin doruk noktasna ulat yllar, 1925 Antlamasnn imzasndan itibaren 1933 ylna kadar uzanan dnemdir. 1933 yl sonuna kadar, zaman zaman gr ayrlklarnn ortaya kmasna ramen sklaarak devam eden Trk - Sovyet ilikileri, 1934 ylndan itibaren eriilen doruk noktasndan aaya inmeye balamtr. Bu ini balangta pek hissedilmemitir484. Hatta, Trkiye ve Sovyet Hkmeti ilikileri aleyhinde yazlar yazan, Berlinde yaymlanan Ya Trkistan Mecmuasnn 01.10.1934 tarihinde Trkiyeye sokulmas yasaklanmtr485. Ancak ilikilerdeki gerileyi, Montr Antlamasndan sonra belirgin bir hl alm ve sava yaklatka gizlenemez bir hale gelmitir486. 1. Montr Boazlar Konferans ncesi Dnya Siyasetindeki Gelimeler Trkiye, Lozan Bar Antlamasnda imzalanan Boazlar zerindeki egemenlii snrlayan szlemeyi, o gnlerin koullar ierisinde istemeyerek kabul etmiti. Ancak, antlamann imzaland sralarda dnya, silahlanmann azaltlaca ve sava tehlikelerinin uluslararas kontrolle nlenebilecei midi iindeydi. Fakat umulann aksine, silahszlanma almalar olumlu bir sonu vermemi, Milletler Cemiyetinin kollektif gvenlik sistemi saldrganlara kar baarl bir ekilde uygulanamamt487. Uluslararas koullardaki deiiklikler dorultusunda Trkiye, 1930larn bandan itibaren Boazlarn Lozandaki dzenleniinin gzden geirilmesi ynnde giriimlerde bulundu. Bu nerisini uluslararas platformda ilk kez 23 Mays 1933te Londrada toplanan Silahszlanma Konferansnda, Dileri Bakan tarafndan gndeme getirdi. Lozan Boazlar Szlemesinin, Boazlarn kylarn ve Marmara Denizindeki adalar askerden ve silahtan arndran hkmlerinin kaldrlmasn istedi. Ancak bu istek, konferansn konusuyla ilgili olmadndan dikkate alnmad488.

484 485 486 487 488

Grn, 1991: 118, 132. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, Say: 2/1333, Dosya: -, Fon Kodu: 30..18.1.2, Yer No: 48.66..11. Grn, 1991: 132. Uarol, 1995: 580. Akdeveliolu v.d., 2001: 321, 370.

111 1936 yl geldiinde dnya II. Dnya Savana varacak buhranlar dizisi iine girmiti. 1934ten itibaren Almanya silahlanmaya balam, 1935te ise mecbur askerlik sistemini getirmiti. Daha sonra ise, talya Habeistana saldrmt. Bunun zerine, Almanya da Versailles Antlamasna aykr olarak Ren Blgesine askerini sokunca, Trkiye daha fazla beklememiti. Zira, Lozanda garanti vermi olan devletlerin kendileri saldrgan duruma gemilerdi489. Trkiye, Lozan Boazlar Szlemesine taraf olan devletlere 10 Nisan 1936da bir nota gnderdi ve Boazlarda yeni rejim saptamas iin uluslararas bir konferans toplanmasn istedi. Sz konusu talep, uluslararas hukuk asndan koullar deitii takdirde ilkesine dayandrlyordu490. Trk notasna ilk olumlu yant veren ngiltere oldu. Bu desteini sonuna kadar da srdrecektir491. nk ngiltere gelien olaylar sonucunda politikasn deitirdii iin, bu defa Akdenizde gl bir Trkiyenin varlna taraftard492. Sovyetler Birlii, Lozan Boazlar Szlemesiyle getirilen rejimden memnun deildi. Bu yzden Boazlar rejiminde kendi lehine deiiklikler yaplabileceini dnerek, Trkiyenin nerisini destekledi493. Fransa, bu sralarda Sovyetler Birlii ile yaknlk kurduundan, arya olumlu cevap verdi494. Bulgaristan, Trkiyenin Boazlar sk biimde denetlemesini istemekle birlikte, Trk giriiminin kendisine 1919 Neuilly Antlamasnn silahtan arnmaya ilikin hkmlerini deitirme frsat vereceini umut ettii iin, yeni rejim giriimine kar kmad. Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya ise Balkan Pakt nedeniyle bu konuda Trkiyeye destek verdiler495. Ancak, talya olumsuz cevap verdi496. 2. Montr Boazlar Konferans ve Trk - Sovyet likilerindeki Deiim Trkiyenin konferans toplanmas istei karsnda, talya dndaki devletlerin olumlu tutumlar zerine, 1923 Lozan Boazlar Szlemesini deitirmek zere 22 Haziran 1936da
489 490 491 492 493 494 495 496

Grsel, 1968: 197-198. Akdeveliolu v.d., 2001: 371. smail Soysal, (1981): Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii, Belleten, Cilt: XIV, Say: 144, Ankara: s. 126. Uarol, 1995: 581. Akdeveliolu v.d., 2001: 372. Uarol, 1995: 581. Akdeveliolu v.d., 2001: 372. Grsel, 1968: 198.

112 svirenin Montreux kentinde konferans topland497. Konferansn alnda delegasyon bakanlarnn a konumalarnda, Trkiyenin bu sorunu grmeler yolu ile zmlemek karar zellikle vld. Denilebilir ki, Atatrk Trkiyesinin uluslararas alanda saygnl en yksek noktasnda idi498. Konferansn almaya balamas zerine, ikinci gnk oturumda Trkiye on maddeden oluan tezini aklad. Buna gre; Boazlar askersiz durumdan karmay, tahkim etmeyi, buralarda asker bulundurmay ve bu arada da Boazlar Komisyonunun kaldrlmasn, ayrca Karadenize kys olan ve olmayan devletlerin Boazlardan gemeye izinli olan deniz kuvvetlerinin en yksek lde snrlandrlmasn istiyordu. Konferansta, Karadenizde kys olan ve olmayan devletler kar atmalar sebebiyle hemen ikiye ayrldlar499. ngiltere bu kar atmalarn yumuatmak iin, Trk tasarsnn deitirilmi bir ekli olan yeni bir tasar getirdi. Bu tasaryla Trk nerisinden farkl olarak, Lozan Boazlar Szlemesiyle getirilen Boazlar Komisyonunun kaldrlmasna kar kyordu. te yandan, pek yakn bir sava tehlikesi tehdidi durumunu ve bu durumda Trkiyenin uygulayaca rejimi kabul etmekle birlikte, TBMMnin bu karar haksz bulmas durumunda, Trk Hkmetinin sz konusu nlemleri kaldrmay ykmlenmesini istiyordu. ngiltere, Boazlardan sava gemilerinin geii konusunda serbestlik ilkesini benimsemekle birlikte, Karadenize kys olmayan devletlerin bu denizde bulundurabilecekleri sava gemilerinin tonaj bakmndan snrlandrlmasna kar kmyordu. nk ngiliz Donanma Komutanl, Karadenize snrsz gei isteinin kanlmaz biiminde Akdenize snrsz gei talebini gndeme getirecei uyarsnda bulunmutu. ngiltere, geite uygulanan snrlamalardan kurtarlm bir Sovyet donanmasnn, Almanyay ngiltere ile yapm olduu deniz antlamasn feshetme ynnde kkrtmasndan da endie duymaktayd500. Sovyetler Birliinin konferanstaki genel tutumu ise sava gemileri asndan Boazlarn, sahildar olmayan devletlere tamamen kapanmas, sahildar devletler iin ise herhangi bir kstlama olmadan gei serbestlii tanmasyd. Bu tutum sonucunda zellikle kar ktklar Trk teklifi, sahildar lkelerin Boazlardan geirebilecekleri en yksek tonajn
497 498 499 500

Uarol, 1995: 582. Soysal, 1981: 127. Uarol, 1995: 582. Akdeveliolu v.d., 2001: 373.

113 25.000 ton olmas ve n msaadeye tbi tutulmas hususuydu. Hlbuki, Trkiyenin bu tasars zerinde Ruslarla yaplan temaslarda, n izin maddesi hari, her konuda mutabk kalnmt. Hatta 25.000 ton rakam da Ruslarn kendi teklifleri idi501. Ruslar ayrca, bir sava durumunda (Trkiye tarafsz ise) baz uluslararas ykmleri ve Milletler Cemiyeti tarafndan kararlatrlan grevleri yerine getirecek sava gemilerine, Trkiyenin koulsuz gei izni vermesini istiyorlard. Bu davrann ardnda, Almanyadan gelecek olas bir tehdide kar Fransa ile Sovyetler Birlii arasnda yaplan karlkl yardm antlamas yatmaktayd502. Trk Hkmetinin konferansa sunduu tasars ve Trk heyetinin bu tasary izah ederken yapt aklama gstermitir ki; Trkiye bu meselede de u veya bu devlete alet olmayp ancak genel barn ve bu barn snrlar iinde kendi z gvenliinin korunmasndan baka kayg tamamaktadr. Trk heyetinin bu realist tutumu, Almanya ve talya dnda Bat devletleri tarafndan iyi karlanmt. Yalnz, Sovyetler Birlii bu tutumdan memnun deildi. nk bu devlet Karadenizi bir kapal deniz haline getirmek istiyordu. Byle bir durum ise Trkiyenin menfaatlerine aykryd503. Konferansta ok etin geen mzakerelerde zaman zaman Trk ve Rus temsilcileri karlkl mnakaalara girimilerdi. Bir ara Tass Ajans tahrik edici neriyata bile girimi, buna Trk basn da karlk vermiti. Hatta Cumhuriyet Gazetesinde Yunus Nadi imzasyla kan baz makaleleri bizzat Atatrkn dikte ettirdii bilinmektedir504. Yetkili bir Rus gazetesi olan Pravda, Montr Konferansndaki Trk tutumunu knamaktan geri kalmyordu. 02.07.1936 tarihli bir yazda unlar yer almt: Trk teklifinin, kendisiyle mnasebetlerde bulunan ve Trkiyenin menfaatlerini gzeten Sovyet Rusyann menfaatlerini gerei gibi gzetmedii besbellidir. uras da bir gerektir ki, Trkiyenin bu davrannda Sovyet Rusyaya muhalif baz akmlarn Trk politikas zerinde yaptklar etkiler sezinlenmektedir. Trkiyenin Montreux Konferansnda taknd vaziyetin, her iki memleket arasnda uzun bir sreden beri mevcut olan mnasebetlerden beklenebilecek kadar Rusyaya kar dostane olmadn esefle kaydetmek zorundayz. te yandan bir baka yetkili organ olan zvestia Gazetesinde 03.07.1936 tarihli yazda unlar belirtiliyordu:
501 502 503 504

Grn, 1991: 150. Akdeveliolu v.d., 2001: 373-374. Akin, 1966: 178-179. Grn, 1991: 150.

114 Trkiyenin ald vaziyeti de Trkiyenin mdafaas bakmndan anlamaa imkn yoktur ve bu vaziyet ancak Sovyet Rusyaya hasm olan kuvvetler tarafndan yaplan basknn bir neticesi olarak izah olunabilir. 505 Sonuta, Montr Konferansnda, Trkiyenin Boazlar zerinde egemenliini yeniden kurmay hedef alan ve Karadenize kys olmayan devletlerin gemilerinin bu denize girmesini nemli lde kstlayan Trk tezi, kabul edilmitir. Bunun zerine, Boazlarn statsne yeni bir ekil veren Montr Boazlar Szlemesi 20 Temmuz 1936da imzalanmtr. Bu szlemeyle, Boazlarda denizden gei serbestlii ilkesi kabul edilmitir. Bununla birlikte, Boazlarda Trk egemenlii ve kontroln esas alan bir dzenleme yaplarak belirli kurallarla yeni bir gei stats kurulmutur. Nitekim 1923 Boazlar Szlemesi ile kurulan Boazlar Komisyonu kaldrlm, Boazlarn evresinde askersiz blge oluturulmas kararna son verilerek, Trkiyenin bu blgelerde asker bulundurabilmesi kabul edilmitir506. Lozanda 1923te imzalanan antlama ile 1936da Montrde imzalanan antlamann balca noktalarnn karlatrlmas, 13 yl iinde Trkiye tarafndan katedilmi olan mesafeyi gsterir507. Montr Szlemesinden, Trkiyeden sonra en ok Sovyetler Birliinin memnun olmas gerekiyordu. Karadeniz kylarnda bulunan devletlere tannan stn haklar, Boazlar blgesinin askerselletirilmesi vb. bakmdan bu belki byleydi; ancak Sovyetler Birlii Trkiyeyi konferansta daha ok ngilizlere yakn grmekten kayglanmt. Trk delegasyonu da Sovyetlerin beklenmedik biimde kard zorluklardan yaknmt508. Montr Konferansnda Trk - Rus ilikileri glgelenmitir509. Bir bakma Trk - ngiliz yaknlamas, Trk - ngiliz ve Trk - Rus ilikilerinin birer dnm noktas olmutur510.
505 506 507 508 509

Akin, 1966: 179-180. Uarol, 1995: 582, 584-585. Hikmet Bayur, (1973): Trkiye Devletinin D Siyasas, TTK Yaynlar, Ankara: s. 179. Soysal, 1981: 128. Rfk Salim Burak, (1992): Trk - Sovyet likilerine Genel Bir Bak, Tarihi Gelimeler inde Grsel, 1968: 119.

Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn- Bugn-Yarn), TTK Yaynlar, Ankara: s. 209.

510

115 Atatrk 01.11.1936da TBMMde, Montr Szlemesi ile ilgili olarak unlar sylemitir: Tarihte birok defa mnakaa ve ihtiras vesilesi olmu olan Boazlar, artk tamamiyle Trk hkimiyeti idaresinde, yalnz ticaret ve dostluk mnasebetlerinin muvasala yolu haline girmitir. Bundan byle muharib herhangi bir devletin harb sefinelerinin Boazlardan gemesi memnudur. 511 Montrden itibaren Trkiye ile Rusya arasndaki ilikilerde gven ve samimiyetin hzla azald belli olmaktadr. Trkiyenin Bat lkeleriyle yaknlamas, bu lkelerle ibirliinin artmas, Rusyay memnun etmemitir. Rusya, Trkiyenin, kendisinden baka hibir devletle dostluk kurmasn istemezken, Boazlarn ortak savunmas gibi eski arlk Rusyasnn klasiklemi taleplerini de ortaya koymutur. Bunun zerine Trkiye, Rusyadaki bu deiiklii fark ederek Batdan gelen ibirlii taleplerine scak bakmaya balam ve bylece ilikiler daha da soumutur. Trk - Rus ilikileri 1937 ylna bu hava iinde girmitir. 1937 - 1938 yllar dnyann hzl admlarla savaa yaknlat yllardr. 1939 yl ise hem Trk - Rus dostluu, hem de Almanya ve talya iin sonun balangcn mhrleyen bir yldr512.

D. Atatrk ve Komnizm
1. Atatrkn Sovyetler Birlii ve Komnizm Hakkndaki Dnceleri Atatrklkte d politikann izlenmesinde zgrle, demokrasiye ve milliyetilie bal olarak, bu niteliklerden taviz vermeden dier devletlerle ittifaklar ve paktlar kurulabilir, iyi komuluk ve dostluk ilikileri srdrlebilir. Nitekim, daha Kurtulu Savann banda Sovyetler Birlii ile dostluk ilikilerinin srdrlmesi, Atatrk d politikann bu ilkeyi uygulayan bir kant olmutur. Ancak, Atatrklkte dier devletlerin ynetim eklinden etkilenmek sz konusu deildir. Nitekim Atatrk, Sovyet Rusya ile dostane ilikiler srdrlrken Biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri ne dieri olamayz. nk biz, milliyeti ve dinimize sayglyz. zetle, bizim hkmetimizin ekli, tam bir demokrasi hkmetidir. Ve dilimizde bu hkmet, Halk Hkmeti diye adlandrlr diyerek, Trk

511 512

Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989a: 409. Grn, 1991: 168-169, 175.

116 Devletinin ynetim eklini zetlemi ve ynetim sistemleri bize uymayan dier devletlerle de iyi ilikiler iinde olacamz aklamtr513. Atatrk, eitli tarihlerdeki konumalarnda Sovyet Rusya ve Komnizm hakknda unlar sylemitir: 08.07.1920de TBMMde: biz bolevikleri aram ve bulmuuzdur ve en son temasmz az ok madd ve kat bir ekle girmitir. Resmen Sovyet Cumhuriyetiyle muhabere edilmitir. Pekl, cereyan eden muhabere muhteviyatn biliyorsunuz. Sovyet Cumhuriyeti bizim muhta olabileceimiz madd muavenetin hepsini vadetmitir. Silah, top, para vad etmitir. Eer imdiye kadar madd olan bu muavenetlerden istifade edememi isek o kabahat ne bizde ve ne de Sovyet Cumhuriyetindedir. 19.09.1921de TBMMde: Biz, Rusya ile dostuz. nk: Rusya herkesten evvel bizim hukuk-u millyemizi tand. Ve ona riayet etti. Bu art dhilinde bugn olduu gibi yarn da ve daima Rusya, Trkiyenin dostluundan emin olabilir. Binaenaleyh tilaf Devletleri dahi mevcudiyeti ve istill-i millmizi tandklar halde onlarla da aramzda hibir sebeb-i itilaf kalmayacaktr.514 06.02.1921de: Komnizm itima bir meseledir. Memleketimizin hali,

memleketimizin itima eraiti, din ve mill ananelerinin kuvveti Rusyadaki komnizmin bizce tatbikine msait olmad kanaatn teyid eder bir mahiyettedir. Son zamanlarda memleketimizde komnizm esasat zerine teekkl eden frkalar da bu hakikat bittecrbe idrak ederek tatil-i faaliyet lzumuna kaani olmulardr. Hatt bizzat Ruslarn mtefekkirleri dahi bizim iin bu hakikatn sbtuna kaail bulunuyorlar. Binaenaleyh bizim Ruslarla olan mnasebat ve muhadenetimiz ancak iki mstakil devletin ittihad ve ittifak esaslar ile alkadardr.

513 514

Atatrklk, (2001b): hazrlayan: Gnkur. Bakanl, MEB Yaynlar, Cilt: III, stanbul: s. 68. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989a: 84, 200.

117 21.06.1935te Glayds Bakere verilen demete: Trkiyede Boleviklik olmyacaktr. nk, Trk Hkmetinin ilk gayesi, halka hrriyet ve saadet vermek, askerlerimize olduu kadar sivil halkmza da iyi bakmaktr.515 03.07.1920de TBMMnin Gizli Oturumunda: Bizim iin, milletimiz iin Bolevik olalm, olmayalm meselesi mevzubahis deildir. ll Bolevik olmak iin bir mesele yoktur. Yine bu hususta kraldan ziyade kral taraftar olanlar da var. Gryorum ki baz arkadalar ill Bolevik olalm gibi bir fikirdedirler. Biz bir milletiz kendimize mahsus datmz vardr, prensibimiz vardr ve biz bunlarn sadkyz. Biz Boleviklerden bahsettiimiz zaman bir Bolevik Rusyas, Sovyet Cumhuriyeti var ve onlarn vesaiti var, menabii var ve bizim dmanmzn dmandr. Biz, kendi maksadmz kurtarmak iin bunlarla birleiriz. Yoksa kendi maksadmz brakp da onlara kle olalm meselesi mevzubahis deildir. Onun iin bu nokta bil kayd- art Bolevik olalm demek deildir.516 22.01.1921de TBMMde: cihann malmudur ki bu mill esaslarna derin rabtalarla sadk kalan Meclisiniz ve Hkmetiniz mstakil bir devlet olarak Rusya Bolevik Cumhuriyeti denilen devletle mnasebat siyasiyesinde hibir vakit Komnistlik ve Boleviklik esasatn dahi telaffuz etmemitir. Heyet-i liyenizin Ruslarla olan mnasebat dorudan doruya iki mstakil devletin kar karya olan ve her biri kendine ait olan gayelerini tamamen mahfuz bulundurmak artiyle, bugne kadar byle olduu, bugnden sonra da byle devam edeceine phe etmeyiniz.517 14.08.1920de TBMMde: Bizim nokta-i nazarlarmz, bizim prensiplerimiz cmlece malmdur ki, Bolevik prensipleri deildir ve Bolevik prensiplerini milletimize kabul ettirmek iin de imdiye kadar hi dnmedik ve teebbste bulunmadk. Bizim itikadmza gre, milletimizin temin-i hayat ve tealisi kendi kabiliyet-i hazmiyesiyle mtenasip olan noktai nazarlardr. Fakat esas itibariyle tetkik olunursa bizim nokta-i nazarlarmz -ki halklktrkuvvetin, kudretin, hkimiyetin, idarenin dorudan doruya halka verilmesidir, halkn elinde

515 516 517

Atatrkn Sylev ve Demeleri, (1989b): Atatrk Aratrma Merkezi, Cilt: III, Ankara: s. 26, 139. Borak, 1997: 76-77. TBMM Gizli Celse Zabtlar, (1985b): Devre: I, tima: I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Cilt: VII,

Ankara: s. 333.

118 bulundurulmasdr. Yine phe yok ki, bu dnyann en kuvvetli bir esas, bir prensiptir. Elbette byle bir prensip Bolevik prensipleriyle tearuz etmez...518. 1937 ylnda Stalinin Trkiye, ran ve Ortadounun btn memleketlerini Rus blgesi olarak belirtmesi zerine: Dnyann bugnk artlar iinde corafyann kk bir parasna snm tarihi byk bir millet, kk millet muamelesi gremez. Byle dnenler basiretten yoksundurlar. Dnyann gelecek gelimelerinde biz Rus milletinden deil, Rus milleti bizden yardm grecektir. Birgn gelecektir ki, bizim topraklarmzdan Rus dman bir milletin ordusu oraya doru yrmek isteyecektir. Ama karsnda bizim tam bamszlmza dayanarak belirttiimiz fiili vetomuzu bulacaktr. Bu vetonun deeri Trk milletinin tam bamszlk yolundaki uurudur. Rusya iin en byk destek bu uurdur...519 Mustafa Kemal Paa Sovyetler Birliine kar bamsz iki devlet ilikilerinin ilkeleri dna kmamtr. Bu devlet ile iliki kurulmasn isterken komnizmin Anadoluya sokulmasna da kar kmtr520. Yine bir konumasnda: Bizde komnizm olmaz. Son zamanlarda kurulan partiler de bunu anlayarak dalmlardr. demitir521. smet nn, Mustafa Kemal Paann komnizme kar ald vaziyeti u ekilde aklamtr: Ruslarla mnasebet teesss ederken, yni adamlarla konuurken iki taraf da mstevlilere kar ihtill halinde bulunan milletler edebiyat yapmtr. Tabi temasta bulunduumuz, beraber muvazi olarak mstevlilerle d lemde mcadele ettiimiz zamanlarda birbirimizin idaresini ktleyen bir tutum iinde ne ierde ne darda olmamzdr.522 Rus htilli lideri Lenin 1921de Mustafa Kemal Paa ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Mustafa Kemal, sosyalist deil Fakat grlyor ki iyi bir tekilat, yksek anlayl, ilerici, iyi dnceli ve akll bir nder

518 519 520 521 522

Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989a: 102. Atatrklk, (2001a): hazrlayan: Gnkur. Bakanl, MEB Yaynlar, Cilt: II, stanbul: s. 18. Doygun, 1989: 27. Falih Rfk Altay, (2001): ankaya, stanbul: s. 302. nn Atatrk Anlatyor, (1968): hazrlayan: Abdi peki, Cem Yaynevi, stanbul: s. 38.

119 S.S.C.B. Babakan Nikhita S. Krueff de 1963te: Atatrkn grleri ile Sovyet komnistlerinin fikirleri ve Trkiyedeki Kemalist hareketler ile Sosyalist htillinin gayeleri arasndaki kkl farklarn varl tabiidir. Fakat bu ideolojik farklar, gen Trk Cumhuriyeti ile Sovyet Rusyann dostluk iinde yaamalarna o zamann milletleraras problemlerinin halli iin birlikte hareket etmelerine hibir zaman engel olmad. demitir523. Kemalizm ve Komnizm arasndaki ayrlklar u ekilde aklayabiliriz: 1. Komnizmde, teori olarak Rus yoktur; komnizm uluslararasdr. Kemalizm rejimi milliyetidir. Bunun anlam ksaca udur: Her ey, nce Trk milleti iindir. 2. Komnizm, btn insanl bir rejim iine almak, Komnist Federasyon halinde yaatmak davasn gtm, emperyalizmin ekil deitirmi halidir. Trk htilli ise her millete bamszlk hakkn tanr. Her millet kendi kaderini istedii gibi tayine yetkilidir prensibini benimsemi, ne ekilde olursa olsun emperyalizmi reddetmitir. 3. Komnizm, proleter diktatrle dayanr. Trk rejimi ise diktatrl reddeder. 4. Komnizm, ferde mlkiyet hakkn ve ekonomik alanda teebbs salhiyetini tanmaz. Fert yoktur, kanun vardr, der. Trk rejimi, devletilii kabul eder. Ferde mlkiyet hakkn ve ekonomik alanda i grme yetkisini tanr524. 2. Atatrkn Kurdurduu Trkiye Komnist Frkas Mustafa Kemal Paa 18 Ekim 1920 tarihinde Ankarada Trkiye Komnist Frkasn kurdurmutur525. Partinin kurulu beyannmesinden anlaldna gre ilk idare heyeti 30 kiiden ibaretti. Aralarnda Kl Ali, Hakk Behi, Refik (Koraltan), Fevzi Paa (akmak), Ali Fuat Paa (Cebesoy), Refet Bey (Bele), smet Bey ( nn), Mahmut Cell (Bayar), Dr. Adnan (Advar), Yunus Nadi, Tevfik Rt (Aras) gibi Mustafa Kemal Paann yaknlar vardr526. Bu partiye ihtiya duyulmasnn sebebi olarak; Anadoluda komnist nitelikli resm bir parti olmasnn Trk - Sovyet grmelerini olumlu ynde etkileyebilecei ve ekingenlii ortadan kaldraca dnlm olabilir. Ancak TKFnin muvazaa partisi diye
523 524 525 526

Muzaffer Ender, (2005): Btn Dnyada Atatrk, MEB Yaynlar, stanbul: s. 201-202. Mahmut Esat Bozkurt, (2000): Anadolu htilli, Cilt: III, (basm yeri yok): s. 85-86. Tunay, 1978: 162. Saylgan, 1968: 144-145.

120 adlandrlmas pek yerinde deildir. Dankl bir oyunla, Anadolu mcadelesini Bolevik olmu gibi gstermek yle dursun, Bolevik modelinin Trkiyede uygulanamayaca srarla ne srlmtr527. Mustafa Kemal Paa 31 Ekim 1920de Ali Fuat Paaya ektii telgrafnda Komnist Frkasnn kuruluu ile ilgili olarak unlar sylemitir: Komnistliin memleketimizde deil, henz Rusyada bile kabiliyeti tatbikiyesi hakknda sarih kanaatler hasl olmad anlalmaktadr. Bununla beraber dahilden ve hariten muhtelif maksatlarla bu cereyann memleketimiz dahiline girmekte olduu ve buna kar makul tedbir alnmad takdirde milletin pek ziyade muhta olduu vahdet ve sknunu muhil ahvalin hudusu da dairei imknda grlmt. En makul ve tabii tedbir olarak akl banda arkadalardan hkmetin malmat tahtnda bir Trkiye komnist frkas tekil ettirmek olaca dnld. Bu takdirde memlekette bu fikre mteallik btn cereyanlar bir muhassalaya irca etmek mmkn olabilir. ...gzide arkadalarmzdan Fevzi, Ali Fuat ve Kzm Paalarla Refet ve smet Beylerin de gizli olarak dahil bulunmasn muvafk grdm. Bu sayede bu memleketi tutan ve maksad millimizin kahraman bulunan arkadalarmz bu tekiltta zimethal bulunacaklar ve onlarn malmat ve teebbsat, cereyan teebbsat zerine mil olacaktr... Sosyalizm ve komnizm prensiplerinden hangileri ve ne dereceye kadar bizce kabili tatbik ve hazm ve kabul grlecei Trkiye Komnist Frkasnn propagandasna mukabil milletin tezahrat fikriyesiyle ve zamanla anlalacaktr. Ordunun her vakitten ziyade byk bir inzibat ile kumandanlarnn eli altnda bulunmasna son derece dikkat ve ehemmiyet atfolunmaldr. Komnizm cereyan nihayet ordunun en byk kumandanlarnda kalmaldr.528 Ali Fuat Paa bu telgraf zerine, durumu anladn, o gnk sol akmlar resm bir komnist partisinde toplayarak istenmeyen bir yne gidilmemesinin dnldn ve srf bir tedbir olarak resm bir parti kurulduunu belirtir. Ali Fuat Paa Moskovaya hareketinden nce Trkiye Komnist Frkas Umum Katibi Hakk Behi Beyle grmtr. Hakk Behi Bey Komnist Frkas hakknda unlar sylemitir: Yeilordu Cemiyeti lvedildikten bir mddet sonra Mustafa Kemal Paa, komnist namile ve tamamen Rus inklbnn aynn istihdaf etmek artile bir frkann tekilini
527 528

Tunay, 1978: 163. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, 1991: 376-377.

121 bana teklif etmiti. Bu teklif, Rusyadan gelmekte olan bir tehlikenin ilham ettii bir fikrin mahsul ve siyas zaruret eklinde olarak izah edilmiti. Ben de bu vazifeyi bir fedakrlk telkki ve kabul etmitim. 529 Mustafa Kemal Paa 03.01.1921de TBMMde: Trkiye Komnist Frkasnn suret-i teekklnden vazhan malmatm vardr, bu frkay kimlerin ve ne gibi maksatla tekil ettiklerine vkfm. Maksatlarnn tamamiyle menafi-i liyeyi vataniye ile hali mtabakatta olduuna ve ahslarnn en kymetli, en namuslu ve en vatanperver arkadalarmzdan bulunduuna tamamen imanm vardr... demitir530. Bu partinin yayn organlar Yeni Gn ve Yeni Dnya Gazeteleridir. Parti, Komnterne (III. Enternasyonal) yelik iin bavurduysa da kabul edilmemitir. erkez Ethemin Ankara Hkmeti ile atmaya girmesinin ardndan solu bastrma olaylarnn iinde, kuruluundan yaklak ay sonra kendiliinden kapanmtr531.

529 530 531

nn Atatrk Anlatyor, 1968: 105. Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1989a: 136. Atatrkn Anlatmyla Kurtulu Sava, Nutuk, Zafer, (2005): hazrlayan: Abdullah zkan, Boyut Yaynclk,

stanbul: s. 47.

122

SONU
I. Dnya Sava srasnda, 1917 ylnda Rusyada ihtill km ve arlk ynetimi yklarak Marksist ilkelere dayal yeni bir ynetim kurulmutu. tilaf Devletleri bu yeni dzene kar cephe alp arlk yanllarna yardmda bulunmulard. Bu dnemde Trkiye de tilaf Devletlerinin igli altndayd. Her iki devleti birbirine iten ve birbiriyle iliki kurmaya ynelten neden, iinde bulunduklar koullarn birbirine benzemesiydi. Ayn dmana kar mcadele veriyorlard. Her iki taraf iin de geerli olan, dmanmn dman dostumdur ilkesiydi. Sovyet Rusya, daha Mill Mcadelenin balarnda, ulusal hareket ile ilgilenmeye balam ve Anadoluya resm olmayan temsilciler gndermiti. Mustafa Kemal Paa da, Anadoluya getii gnden itibaren Bolevikliin farknda olmutu. Bunun, olacan dnmt. Mill Mcadele yllar Trk - Sovyet ilikilerinin en ilgi ekici dnemi olmutur. Bu dnemde yzyllardr devam eden dmanlk dostlua dnmtr. ki devlet, karlkl kar dengesine dayal bir ibirlii ilikisi kurmutur. Trkiyenin iinde bulunduu artlardan dolay, Batl devletlerle olan mcadelesinde mutlaka d yardma ve destee ihtiyac vard. Yardm salanabilecek tek lke Sovyet Rusya idi. Bu devlet, Mill Mcadelede Trkiyeye para, silah, cephane ve malzeme yardmnda bulunmutu. Ancak bu yardmlarn asl kayna Buhara Halk Cumhuriyetiydi. Rusya, bir yandan Trkiyeye yardmda bulunurken dier yandan kendi rejimlerine benzer bir sistemi Anadoluya sokmak istemiti. Gerekletirmek istedii Dnya i htillinde Trkiyeyi de plan dahiline almt. Kendi yardmlar sayesinde Anadoluda zafer kazanlrsa bunun slm dnyas zerinde byk bir etki brakacan dnmtr. Sovyet Rusyadan yardm salamak ve bir antlama imzalamak iin Moskovaya giden ilk Trk heyetinin, Sovyetlerin Ermenistan iin toprak talepleri yznden antlama imzalayamamas zerine, ikinci Trk heyeti Moskovaya gnderilmi ve yaplan grmeler sonucu iki devlet arasnda 16 Mart 1921de Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalanmtr. tilaf Devletlerinin kendi istedikleri bar artlarn Trklere zorla kabul ettirme isteklerine engel

123 Bu antlama ile Sovyet Rusya, Sevr Antlamasn tanmayacan bildirmi ve TBMM Hkmetine her trl madd ve siyasal destei vermeyi ykmlenmitir. Lozan Antlamasndan sonra, Trkiyenin Batl devletlerle ilikileri Musul sorunu nedeniyle gerginlemitir. Bu durum, Mill Mcadele yllarnda olduu gibi Trkiyeyi Rusyaya yaklatrmtr. Dier taraftan Batl devletlerin Almanya ile yaknlamay amalayan Locarno Antlamasn imzalamalar da Sovyetleri Trkiyeye yaklatrmtr. 17 Aralk 1925te iki devlet arasnda Dostluk ve Tarafszlk Antlamas imzalanmtr. 1925 Antlamasnn imzalanmasndan 1933 ylna kadar uzanan dnem Trk - Sovyet ilikilerinde ibirliinin en yksek seviyeye ulat dnemdir. Ancak 1936 Montr Boazlar Konferans ve sonrasnda ilikilerdeki gven hzla azalmtr. Sovyet Rusya, Trkiyenin Batllara yaklamasn hibir zaman istememitir. Atatrk, Sovyet Rusya ile olan ilikilerle, Komnizmin Anadoluya sokulmas meselesini birbirinden ayr tutmutur. Hatta komnist kkrtmalar kontrol altna almak iin yakn arkadalarna Resm Komnist Frkasn kurdurmutur. Rusya ile olan ilikileri bir rejim al - verii olmaktan kararak, dostluk ve komuluk ilikilerine evirmek istemitir.

124

KAYNAKA
Ariv Belgeleri Babakanlk Cumhuriyet Arivi Say 4M 335 351 1042 ___ 5750M 2/1333 ___ Dosya 111-5 107-1 ____ ____ 431148 ____ ____ 431160 Fon Kodu 30..18.1.1 30..18.1.1 30..18.1.1 30..18.1.1 30..10.0.0 30..18.1.1 30..18.1.2 30..10.0.0 Yer No 1.15..5. 1.18..12. 1.19..8. 3.29..13. 247.674..10. 1.18..12. 48.66..11. 247.674..21

Yaynlanm Vesikalar Dstur, (1929): Cilt: II, nc Tertib, stanbul. _____, (1929): Cilt: III, nc Tertib, stanbul. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, (1956): Vesika No: 388, Say: 15. TBMM Gizli Celse Zabtlar, (1985): Devre: I, tima: I, Cilt: V, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. _______________________, (1985): Devre: I, tima: I, Cilt: VII, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. _______________________, (1985): Devre: I, tima: I, Cilt: XII, Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Hatralar ve Aratrma Eserleri Akdeveliolu, A. - Oran, B. - Erhan, . v.d., (2001): Trk D Politikas (1919-1980), ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar. Akin, A., (1964): Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Cilt: I, stanbul. ________, (1966): Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Cilt: II, stanbul. Aralov, S. ., (1997): Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Cilt : I, (basm yeri yok). __________, (1997): Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Cilt: II, (basm yeri yok). Armaolu, F., (t.siz): 20.Yzyl Siyas Tarihi (1914-1995), stanbul: Alkm Yaynevi.

125 Aslan, Y., (1997): Trkiye Komnist Frkasnn Kuruluu ve Mustafa Suphi, Ankara: TTK Yaynlar. Atatrk (Komutan, Devrimci ve Devlet Adam Ynleriyle), (1980): Gnkur. Asker Tarih ve Stratejik Ett Bk. Yaynlar, Ankara. Atatrk, M. K., (1999): Nutuk, Cilt: II, Ankara: TTK Yaynlar . ____________, (1999): Nutuk (Vesikalar / Belgeler), Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar. Atatrkn Anlatmyla Kurtulu Sava, Nutuk, Zafer, (2005): hazrlayan: Abdullah zkan, stanbul: Boyut Yaynclk. Atatrkn Sylev ve Demeleri, (1989): Cilt: I, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. __________________________, (1989): Cilt: III, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, (1991): Cilt: IV, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Atatrklk, (2001): hazrlayan: Gnkur. Bakanl, Cilt: II, stanbul: MEB Yaynlar. ___________, (2001): hazrlayan: Gnkur. Bakanl, Cilt: III, stanbul: MEB Yaynlar. Atay, F. R., (2001): ankaya, stanbul. Avcolu, D., (1996): Trkiyenin Dzeni (Dn-Bugn-Yarn), Cilt: I, stanbul . Aybars, E., (2000): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt: I, zmir: Ercan Kitabevi. Bayur, H., (1973): Trkiye Devletinin D Siyasas, Ankara: TTK Yaynlar. Byklolu, T., (1981): Atatrk Anadoluda (1919-1921), Cilt: I, Ankara: Kent Basmevi. Borak, S., (1997): Atatrk (Gizli Oturumlardaki Konumalar), stanbul: Kaynak Yaynlar. Bozkurt, M. E., (2000): Anadolu htilli, Cilt: III, (basm yeri yok). Budak, M., (2002): dealden Geree (Misk- Millden Lozana D Politika), stanbul: Kre Yaynlar. Cebesoy, A. F., (1953): Mill Mcadele Hatralar, stanbul: Vatan Neriyat. ____________, (2002): Moskova Hatralar, yay. haz. Osman Selim Kocahanolu, stanbul: Temel Yaynlar. oruhlu, S., (tarihsiz): stikll Savanda Komnizm Faaliyeti, (basm yeri yok). Doygun, N., (1989): Ulusal Bamszlk Mcadelesinde Sovyetler Birlii Yardmlar, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Dumont, P., (1994): Mustafa Kemal, ev. Zeki elikkol, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Ender, M., (2005): Btn Dnyada Atatrk, stanbul: MEB Yaynlar. Erikan, C., (1972): Komutan Atatrk, Cilt: I-II, Ankara: Bankas Kltr Yaynlar. Erkin, F. C., (1968): Trk - Sovyet likilerinde Boazlar Meselesi, Ankara. Erolu, H., (1990): Trk nklp Tarihi, Ankara: Sava Yaynlar.

126 Gnlbol, M. - Sar, C., (1990): Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Glmez, N., (1999): Kurtulu Savanda Anadoluda Yeni Gn, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Grsel, H. F., (1968): Tarih Boyunca Trk - Rus likileri, stanbul: Ak Yaynlar. Grn, K., (1991): Trk - Sovyet likileri (1920-1953), Ankara: TTK Yaynlar. Halaolu, Y., (2001): Ermeni Tehciri ve Gerekler (1914-1918), Ankara: TTK Yaynlar. leri, R. N., (1970): Atatrk ve Komnizm, stanbul: May Yaynlar. nn Atatrk Anlatyor, (1968): hazrlayan: Abdi peki, stanbul: Cem Yaynevi. Jaeschke, G., (1989): Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Mondrostan Mudanyaya Kadar), Ankara: TTK Yaynlar. Karabekir, K., (1990): stikll Harbimiz, stanbul: Yce Yaynlar. ___________, (1995): stikll Harbimiz, yay. haz. Faruk zerengin, Cilt: IV, stanbul: Emre Yaynlar. Karal, E. Z., (1970): Osmanl Tarihi, Cilt: V, Ankara: TTK Yaynlar. Kl, S., (1998): Trk - Sovyet likilerinin Douu, stanbul. Kili, S., (2000): Atatrk Devrimi, (basm yeri yok): Bankas Kltr Yaynlar. Kinross, L., (1994): Atatrk, ev. Necdet Sander, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Kunt, M. - Akin, S. - Faroqhi, S. - Toprak, Z. - Yurdaydn, H. G. - dekan, A., (t.siz): Zirveden ke Osmanl Tarihi (1600-1908), hazrlayan: Sina Akin, Cilt: II, stanbul: Milliyet Yaynlar. Kurat, A. N., (1990): Trkiye ve Rusya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. Kurtulu Savamz (1919-1922), (1973): Ankara: Dileri Bakanl. Mderrisolu, A., (1990): Kurtulu Savann Mal Kaynaklar, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Mtercimler, E., (1992): Kurtulu Savanda Denizden Gelen Yardm, stanbul: Yaprak Yaynlar. Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), (1997): Cilt: I, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar. zakman, T, (2005): u lgn Trkler, Ankara: Bilgi Yaynevi. zalp, K., (1971): Mill Mcadele (1919-1922), Cilt: I, Ankara: TTK Yaynlar. ztoprak, ., (1989): Trk ve Bat Kamuoyunda Mill Mcadele, Ankara: TTK Yaynlar. Sander, O., (1989): Siyas Tarih, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Saray, M., (1985): Atatrkn Sovyet Politikas, stanbul: Veli Yaynlar.

127 ________, (1998): Trk - Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, stanbul: MEB Yaynlar. ________, (2000): Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin Natoya Girii: III. Cumhurbakan Celal Bayarn Hatralar ve Belgeler, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. ________, (2006): Trkiye ve Yakn Komular, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi. Saylgan, A., (1968): Solun 94 Yl (1871-1965), Ankara. Selek, S., (2000): Anadolu htilli, Cilt: I, stanbul: Kasta Yaynlar. _______, (2000): Anadolu htilli, Cilt: II, stanbul: Kasta Yaynlar. Sonyel, S. R., (1991): Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: II, Ankara: TTK Yaynlar. _________ , (1995): Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: I, Ankara: TTK Yaynlar. Soysal, ., (1989): Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), Ankara: TTK Yaynlar. emsutdinov, A. - Bagirov, Y. A., (1979): Bir Karagn Dostluu, stanbul: Bilim Yaynlar. Tacibayev, R., (2002): Sovyet Kaynaklarna Gre Trk - Sovyet Mnasebetleri, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, stanbul. Tansel, S., (1991): Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt: III, stanbul: MEB Yaynlar. ________, (1991): Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt: IV, stanbul: MEB Yaynlar. Tansu, S. N., (1964): ki Devrin Perde Arkas, stanbul: Pnar Yaynevi. Tengirenk, Y. K., (1967): Vatan Hizmetinde, stanbul. Tevetolu, F., (1963): Faist Yok Komnist Var, Ankara: Komnizmle Mcadele Yaynlar. ___________, (1968): Bugnk Rusya, Ankara. ___________, (1988): Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, Ankara: TTK Yaynlar. Tulac, P., (1987): ada Trkiye, Cilt: I, stanbul: Cem Yaynevi. Tunaya, T. Z., (1997): Devrim Hareketleri inde Atatrklk, (basm yeri yok). Tunay, M., (1978): Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), Ankara: Bilgi Yaynlar. Turan, ., (1992): Trk Devrim Tarihi, Cilt: II, Ankara: Bilgi Yaynlar. Trk stikll Harbi (Mondros Mtarekesi ve Tatbikat), (1962): Cilt: I, Ankara: Gnkur. Bk. Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar. _______________ (Bat Cephesi), (1969): 6.Ksm, 4.Kitap, Ankara: Gnkur. Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar. _______________ (Bat Cephesi, Ktahya, Eskiehir Muharebeleri), (1974): Cilt: II, 4.Ksm, Ankara: Gnkur. Harp Tarihi Bk. Resm Yaynlar. _______________ ( dar Faaliyetler), (1975): Cilt: VII, Ankara: Gnkur. Harp Tarihi Bk. Resm Yaynlar. Trke Szlk, (1966): hazrlayan: Mehmet Ali Aakay, Ankara: TDK Yaynlar. ____________, (1988): Cilt: II, Ankara: TDK Yaynlar.

128 Uarol, R., (1995): Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul: Filiz Kitabevi. Uzunarl, . H., (1988): Osmanl Tarihi, Cilt: II, Ankara: TTK Yaynlar. Yaln, D. - Ssl, A. - Turan, R. v.d., (2000): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt: I, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi . Yerasimos, S., (2000): Kurtulu Savanda Trk - Sovyet likileri (1917-1923), stanbul: Boyut Yaynclk. Ycel, Y. - Sevim, A., (1991): Trkiye Tarihi, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar. Makaleler ve Bildiriler Akkoyunlu, Z., (1991): Azerbaycan Hadiselerinin Arap lkelerindeki Akisleri, Trk Kltr, Say: 333, s. 28. Aliyev, H., (1989): Kemal Atatrkn Trkiye ile Sovyetler Birlii Arasnda Dostluun Kurulmas ve Salamlamasnda Rol, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar, s. 1910-1911. Armaolu, F., (1973): 1920 Ylnda Mill Mcadele ve Sovyet Rusya, VII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar, s. 893-896. Aydemir, . S., (2000): imale (Kuzeye) kan Yol, Bak 1920, Birinci Dou Halklar Kurultay Belgeleri, Cilt: III, (basm yeri yok): s. 87-88. Bayur, H., (1956): Kuvay- Milliye Devrinde Atatrkn D Siyasa ile lgili Gr ve Davranlar, Belleten, Cilt: XX, Say: 80, s. 644-666. Binark, ., (1999): Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-i Hmayun Defterlerine Gre Osmanl - Rus Mnasebetleri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 200-206. Budak, N., (1991): Erzurumun Kurtuluu ve Ermeni Meselesi, Trk Kltr, Say: 333, s. 46-48. Burak, R. S., (1992): Trk - Sovyet likilerine Genel Bir Bak, Tarihi Gelimeler inde Trkiyenin Sorunlar Sempozyumu (Dn-Bugn-Yarn), Ankara: TTK Yaynlar, s. 209. Cebesoy, A. F., (2000): Bak ark Milletleri Kurultay, Bak 1920, Birinci Dou Halklar Kurultay Belgeleri, Cilt: III, (basm yeri yok): s. 75. Efendiyeva, N., (1989): 1920lerin Balarnda Trk Halknn Mill Kurtulu Savann Resm Sovyet Basnnda Yanstlmas, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar, s. 1884.

129 Gnlbol, M. - Krkolu, ., (2000): Atatrk Dnemi Trk D Politikasna Genel Bir Bak, Atatrk Dnemi Trk D Politikas, yay. haz. Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, s. 3-6. nalck, H., (1999): Trk - Rus likileri (1492-1700), Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 25-31. Kantarc, ., (2003): Tarihi Boyutuyla Ermeni Sorunu, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, (zel say), Say: 38, MEB Yaynlar, s. 22-25. Kololu, O., (2001): Trk - Sovyet likileri, Popler Tarih Dergisi, ubat, Say: 9, s. 38. Kurat, Y. T., (1999): 1878 - 1919 Arasnda Trk - Rus likilerinin Siyasal Anatomisi, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1999), Ankara: TTK Yaynlar, s. 140-141. Melek, K., (1981): Atatrk ve Mill Trk D Politikas (1919-1924), Uluslararas Atatrk Konferans, Tebliler, Cilt: III, stanbul: s. 8. Nekrasov, M., (1999): VI. Yzylda Rus - Osmanl Ekonomik likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 94. Ortayl, ., (1999): XVIII. Yzyl Trk - Rus likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 132-133. Potskhveriya, B. M., (1983): D Politikann Leninci lkeleri ve Bugnk Sovyet - Trk likileri, VIII. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar, s. 1887. Pritsak, O., (1999): 1491 - 1532 Yllarnda Osmanl - Moskova likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491-1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 69-71. Sarnay, Y., (2000): Atatrkten Gnmze Trk D Politikas Hakknda Genel Bir Deerlendirme, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XVI, Say: 48, s. 859. Soysal, ., (1981): Trkiyenin Bat ttifakna Ynelii, Belleten, Cilt: XLV, Say: 144, s. 126-128. ________, (1989): Trk - Sovyet Saldrmazlk Paktna Ekli Kalm Bir Belge: ierinin Mektubu, IX. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, Cilt: III, Ankara: TTK Yaynlar, s. 1925-1927. imir, B. N., (1999): 1878 - 1918 Yllarnda Trk - Rus likileri, Trk - Rus likilerinde 500 Yl (1491 - 1992), Ankara: TTK Yaynlar, s. 147-148.

130

DZN
AtatrkI, II, VII, 102, 109, 112, 113, 115, 116, 119, 123, 124, 125, 126, 127, 128, ABD............................ VIII, 25, 36, 69, 70 AkdenizIX, XVII, XIX, XX, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 14, 61, 64, 98, 108, 111, 112 AvrupaIX, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, 2, Ali Fuat Paa48, 57, 72, 73, 74, 76, 78, 85, 119, 120 Almanya9, 11, 12, 19, 21, 24, 35, 40, 44, 103, 111, 112, 113, 115, 123 AnadoluI, III, VI, XVIII, 5, 8, 13, 14, 18, 20, 22, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 48, 51, 52, 53, 59, 62, 65, 67, 68, 71, 74, 76, 85, 88, 92, 94, 101, 118, 119, 120, 122, 123, 125, 126, 127 AnkaraVI, 20, 26, 28, 37, 38, 42, 43, 44, 45, 48, 49, 50, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 79, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 100, 103, 106, 107, 109, 119, 121, 124, 125, 126 Ankara Hkmeti .................................. 21 Ardahan..................................9, 13, 22, 23 Astrahan...................................... XII, XIII Asya ............... XII, XIII, 28, 60, 61, 81, 98 B Babli ............. XV, XIX, 4, 10, 64, 65, 66 BakVI, 27, 41, 42, 45, 46, 47, 51, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 73, 83, 128 Bak Dou Milletleri Kongresi ............. VI Bat Cephesi11, 28, 42, 43, 71, 72, 100, 127 Ayestefanos Antlamas ................. 8, 9, 66 Aynalkavak Tenkihnmesi .............. XVIII Azak .................. IX, XIV, XV, XVI, XVII AzerbaycanXIII, 22, 27, 41, 45, 46, 55, 57, 62, 69, 79, 81, 83, 84, 89, 128 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 15, 24, 28, 35, 42, 43, 74, 77, 81, 98 AvusturyaXIV, XVII, XIX, 1, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 19 Avusturya - Macaristan ....................21, 44 129 Atatrklk ........................ 115, 125, 127

131 Batum9, 13, 22, 23, 30, 46, 47, 68, 79, 82, 106 Bekir Sami BeyIII, 37, 40, 43, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 71, 72, 74, 76, 89, 91 Bekiraa Bl.................................... 38 Belgrat Antlamas ............................ XVII Berlin ....................... 9, 10, 36, 37, 66, 110 Berlin Kongresi ................................. 9, 13 Beyaz Ordu ..................................... 27, 80 Cumhuriyet Gazetesi............................113 Bilecik Mlakat.................................... 26 Bitlis .............................. 13, 14, 56, 57, 65 anakkale Boaz .................. 4, 10, 11, 50 BoazlarI, II, V, VII, XV, XIX, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 16, 28, 35, 48, 50, 56, 62, 64, 77, 79, 84, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 105, 110, 111, 112, 114, 115, 123, 125 BolevikV, 14, 17, 18, 19, 20, 21, 26, 27, 28, 29, 31, 33, 34, 36, 45, 46, 47, 56, 57, 95, 115, 117, 118, 120 Bolevik htilli.................................II, III BoleviklerI, VI, 16, 17, 24, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 38, 39, 43, 46, 47, 49, 50, 51, 57, 61, 62, 117 Brest - Litovsk AntlamasII, V, 21, 22, 24, 67 D Dou Anadolu.........5, 8, 14, 20, 65, 67, 68 Dou CephesiII, 11, 23, 28, 34, 58, 64, 71, 81, 89 Doreenko........................................... XIII E Edirne Antlamas....................................3 arlk Rusyas........... I, 18, 19, 20, 68, 115 ierin35, 39, 42, 43, 47, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 69, 72, 74, 75, 76, 78, 82, 86, 95, 98, 99, 100, 101, 103, 104, 106, 107, 129 Budiyeni .................................... 29, 30, 31 Budu Medivani ................................72, 75 Buhara Cumhuriyeti ................... 90, 91, 92 Bulgaristan6, 8, 11, 19, 21, 65, 97, 98, 99, 111 Bkre Antlamas ...................................2 C Cemal PaaVI, 36, 37, 40, 41, 43, 44, 47, 56, 57

132 Ekim Devrimi........................................ 26 Eliava .................................................... 36 Elviye-i Selase........................9, 22, 32, 68 Enver Paa11, 14, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 60, 62, 86 Erivan.........................................68, 69, 70 Ermeni ark Dilleri Enstits ................ 64 ErmenilerVI, 9, 20, 23, 28, 30, 39, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 83, 89 Ermenistan14, 20, 22, 23, 27, 39, 40, 48, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 74, 75, 83, 84, 122 Hsrev Bey ............................................31 Erzincan Mtarekesi.............. V, 19, 20, 21 ErzurumVI, 14, 25, 29, 32, 34, 35, 50, 60, 64, 65, 68, 89, 92, 128 Erzurum Kongresi ........................... 29, 34 F II. Bayezid ...................................... IX, XI FransaXIX, XX, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 11, 12, 13, 24, 27, 35, 45, 71, 75, 85, 86, 95, 98, 99, 111, 113 Fransz htilli ..............................1, 14, 15 Frnze ............................ VI, 85, 86, 87, 88 II. Dnya Sava........................... 105, 111 II. Katerina................................... XVIII, 5 II. Merutiyet .........................................37 III. Enternasyonal..................... 51, 62, 121 III. van........................... IX, X, XII, XVII I I. Dnya SavaII, XVII, 10, 12, 16, 24, 25, 26, 37, 38, 40, 44, 66, 67, 68, 77, 122, 5 I. Nikola............................XVIII, 5, 16, 64 Havza......................................... 29, 31, 32 Hindistan ............................. XIII, XVI, 38 Hnkar skelesi Antlamas..................4, 5 G GmrVI, 23, 51, 68, 70, 71, 72, 74, 83, 89 Gmr Antlamas ......... VI, 23, 68, 70, 74 GrcistanXVIII, 22, 27, 46, 48, 51, 69, 79, 80, 83, 84, 94, 95 Grcler...........................................23, 83 H Halil Paa...... VI, 38, 39, 40, 42, 43, 51, 89

133 III. Vasiliy............................................XII IV. van .............................. XII, XIII, XVI K Kafkas Cephesi ................V, 11, 13, 14, 19 KafkasyaXIII, 3, 14, 22, 23, 27, 30, 32, 41, brahim Tali Bey ............................. 60, 62 ngiltereXIII, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 24, 27, 35, 40, 44, 45, 46, 48, 52, 56, 60, 75, 78, 85, 86, 95, 98, 99, 103, 105, 106, 108, 111, 112 ran.. XIII, XVI, 12, 14, 27, 35, 48, 64, 118 smet Paa95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 103, 107 stanbulI, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XIX, XX, 2, 3, 7, 8, 12, 13, 18, 25, 26, 27, 28, 29, 32, 35, 36, 38, 42, 43, 44, 49, 50, 71, 77, 79, 87, 92, 96, 97, 98, 99, 108, 124, 125, 126, 127, 128, 129 stanbul Antlamas .....................XIV, XV stikll Mahkemesi ................................ 86 talyaXVII, 9, 10, 13, 27, 45, 71, 95, 98, 99, 103, 105, 108, 111, 113, 115 tilaf DevletleriI, 11, 12, 17, 20, 24, 26, 29, 30, 32, 33, 44, 57, 60, 68, 75, 81, 92, 94, 95, 101, 116, 122 Krm Sava .................................V, XVII ttihat ve Terakki ............................. 37, 38 Kzlordu........................ 41, 42, 43, 45, 70 zvestia Gazetesi.................................. 113 42, 64, 69, 81, 85, 86 Kanun ........................................ XII, XIX KaradenizI, X, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, 3, 4, 6, 7, 28, 30, 48, 50, 62, 79, 84, 87, 94, 96, 98, 99, 102, 112, 113, 114 Karahan39, 51, 52, 53, 54, 55, 74, 76, 94, 107, 109 Karl Marx ........................................15, 24 KarsII, VI, 8, 9, 13, 22, 23, 50, 51, 64, 68, 69, 70, 73, 75, 81, 82, 83, 84, 85, 86 Kars Antlamas....... VI, 82, 83, 84, 85, 86 Kazan...........................................XII, XIII Kzm KarabekirI, 31, 32, 33, 45, 46, 50, 58, 68, 74, 83 Kemalistler ................................ 44, 51, 85 KrmV, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, XVII, XVIII, XIX, 4, 5, 6, 7, 12, 18, 27, 65 Krm Hanl............. IX, XII, XVIII, XIX

134 KomnistVII, VIII, 16, 28, 38, 45, 52, 59, 80, 86, 115, 117, 119, 120, 121, 123, 125, 127 KomnizmII, VII, 115, 116, 119, 120, 123, 125, 126, 127 Kurtulu SavaI, II, VI, 19, 24, 25, 26, 37, 40, 44, 64, 68, 82, 88, 102, 115, 125, 126, 127, 128 Kuvay- Milliye..............................36, 128 Misk- MillIII, 25, 44, 45, 56, 77, 79, 84, Kk Kaynarca Antlamas XVIII, XIX, 5 L Lehistan............. XVI, XVII, XVIII, 52, 57 LeninIII, IV, VI, 16, 17, 18, 45, 48, 55, 56, 67, 72, 88, 91, 118, 129 MoskovaII, III, VI, IX, X, XI, XII, XIII, Litvinov.......................... 105, 108, 109, 17 Locarno Antlamas......................103, 123 Londra4, 7, 26, 44, 59, 71, 76, 78, 101, 110 Londra Konferans................................. 28 Lord Curzon ....94, 95, 96, 98, 99, 100, 101 Lozan Boazlar Szlemesi .. 110, 111, 112 Lozan Konferans ......... II, VII, 94, 95, 101 M Marksizm .............................................. 15 Meclis-i Mebusan.......................25, 44, 77 XIV, XVII, 2, 17, 21, 23, 28, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 56, 58, 59, 60, 64, 71, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92, 94, 95, 104, 107, 120, 122, 125, 129 Moskova Antlamas........................VI, 23 Mustafa Kemal PaaIII, VI, 24, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 57, 58, 59, 68, 69, 70, 72, 78, 82, 84, 85, 86, 89, 92, 93, 94, 102, 107, 108, 118, 119, 120, 121, 122 97, 125 Mondros Mtarekesi .....22, 38, 67, 92, 127 Monroe Doktrini ....................................25 Montr Konferans.............II, III, 113, 114 Mill McadeleI, III, 23, 25, 29, 31, 35, 36, 45, 49, 88, 122, 123, 125, 126, 127, 128 Mehmet Ali Paa......................................3 Mengli Giray....................... IX, X, XI, XII Menevikler ............................... 16, 22, 48 Mihail Pleeyev.....................................X Milletler Cemiyeti. 103, 105, 107, 110, 113

135 Mustafa Suphi .............. 59, 60, 62, 86, 125 Mutiev ................................................. 61 Msavatlar.................................... 22, 80 N Nahvan .............46, 55, 64, 69, 79, 84, 89 Natzarenus ...................................... 85, 86 O Orta Asya ................................. XII, 38, 39 Orta Dou ....................................... 13, 28 Osman Kocaolu ................................... 91 Osmanl DevletiIX, X, XI, XII, XIII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 19, 20, 21, 22, 24, 36, 37, 40, 66, 67, 70, 108 P Paris Antlamas...................... V, 4, 6, 7, 9 Petro.... XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, 8, 64 Polonya .................................. I, 27, 48, 69 Pravda Gazetesi..............................67, 105 Prut Antlamas .................................. XVI R Radek .............................................. 36, 40 S Samsun ............................................29, 92 Sevr Antlamas ......III, 49, 50, 69, 71, 123 Srp syan...........................................V, 1 Sivas Kongresi ............... VI, 35, 36, 38, 89 Sovyet Hkmeti18, 19, 24, 38, 40, 41, 42, 45, 46, 48, 49, 56, 57, 69, 74, 105, 110 Sovyet htilli........ 18, 19, 24, 28, 106, 108 Sovyet RusyaI, III, VI, 19, 20, 21, 23, 24, 27, 28, 29, 32, 33, 36, 37, 38, 44, 45, 46, 48, 53, 57, 59, 60, 61, 63, 68, 69, 71, 76, 78, 79, 80, 81, 83, 85, 86, 88, 89, 91, 94, 96, 98, 99, 101, 107, 108, 109, 113, 115, 119, 122, 128 Sovyet Sosyalist ralar Cumhuriyeti ....55 Rus ..................................... I, II, III, V, IX RusyaI, II, III, V, VI, VII, IX, X, XI, XII, XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 33, 35, 36, 37, 38, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 52, 53, 56, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 69, 71, 72, 76, 78, 79, 80, 81, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 101, 102, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 126, 127, 128

136 Sovyetler BirliiI, II, VII, 16, 25, 34, 84, 92, 93, 102, 103, 105, 106, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 114, 115, 118, 125, 128 Stalin.................18, 67, 72, 74, 75, 85, 118 Surits................................................... 103 ark slm Milletleri.............................. 37 evket Sreyya Aydemir ....................... 61 T Talat Paa..................... 36, 40, 41, 44, 3, 4 Tanak Partisi.................................. 22, 68 TBMMII, III, VI, VIII, 18, 26, 27, 29, 37, 39, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 51, 58, 59, 60, 63, 68, 69, 72, 73, 75, 76, 77, 78, 81, 82, 83, 85, 86, 91, 102, 109, 112, 115, 116, 117, 121, 123, 124 Tevfik Rt103, 104, 106, 107, 119, 13, 14, 17 Tolstoy ...........................................XI, XV Trabzon13, 14, 39, 45, 47, 57, 58, 60, 68, 89 Van ...........................13, 14, 56, 57, 65, 67 Troki.........................................16, 17, 19 Turan Cumhuriyeti ................................ 38 W Wrangel .................................................48 TrkI, II, III, VI, VII, VIII, IX, XI, XII, XIII, XIV, XVI, XVII, XVIII, 5, 6, 10, 11, 13, 14, 19, 20, 22, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 36, 37, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 59, 62, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118, 119, 122, 125, 126, 127, 128, 129 TrkiyeI, II, III, VI, VII, VIII, XVI, 9, 11, 13, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 49, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 66, 68, 69, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129 Trkiye Komnist Frkas VII, VIII, 59, 119, 120, 121, 125 Trkmenay Antlamas.........................64 V

137 X XII. Karl............................................. XVI Z Y Zinovyev................................................61 Yunan syan ...................................... V, 2 Yunanistan12, 27, 45, 82, 95, 97, 98, 99, 111 Yusuf Kemal BeyIII, 50, 51, 52, 55, 58, 72, 73, 76, 77, 78, 82, 83, 85

138

EKLER

139

EK-1: Brest - Litovsk Antlamas grmelerine katlan Osmanl murahhas heyeti (resimde Talat Paa, brahim Hakk Paa, Ahmet zzet Paa, Rauf Orbay ve Hrant Abro grlmektedir.) (Tulac, 1987: 524).

EK-2: Brest - Litovsk Bar Antlamasnda hazr bulunan delegelerden bazlar (iki melon apkal kiinin arasnda duran Sadrazam Talat Paadr.) (Tulac, 1987: 524).

140

EK-3: I. Dnya Savanda Ruslarla bar salayan Brest - Litovsk Antlamasnn grmeleri srasnda Trk ve Sovyet heyetleri bir arada (Orhan Kololu, (2001): Trk Sovyet ilikileri, Popler Tarih Dergisi, ubat, Say: 9, s. 38).

EK-4: Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda Dostluk ve Kardelik Antlamasnn imzalan (Moskova, 16 Mart 1921) (Tulac, 1987: 554).

141

EK-5: Herhangi bir saldrya uramamas iin zerinde Kzlha bulunan vagonlarla Sovyetler tarafndan Trkiyeye yardm olarak gnderilen kle altnlar Kars istasyonunda teslim alan Trk heyeti ve yardm getiren Rus grevlileri bir arada (Tulac, 1987: 558).

EK-6: Atatrk, Bat Cephesi Komutan smet nn, Genelkurmay Bakan Asm Gndz ve Sovyet Elilii mensuplar ile (1922) (Grsel, 1968: 184).

142

EK-7: Mustafa Kemal Paa tam yetkili Sovyet elisi Aralovla Akehirde. (Tulac, 1987: 564).

EK-8: Sovyetler Birliinin tam yetkili elisi olarak Trkiyeye gelen Semiyon Aralov, Ankaradaki SSCB Sefareti yeleri ve Trk subaylar ile (Tulac, 1987: 563).

143

EK-9: Akehirde Mustafa Kemal Paa, ilk Sovyet elisi Aralov, smet ve Refet Paalar bir arada (1922) (Tulac, 1987: 565).

EK-10: Trkiye Dileri Bakan Tevfik Rt Aras ile SSCB Dileri Bakan ierin Odesada (1926) (Tulac, 1987: 578).

144

EK-11: SSCB Hariciye Komiseri Leon Karahan, Ankarada Sovyet Bykelilii mensuplar ile (Tulac, 1987: 589).

EK-12: Sovyet Hariciye Komiseri Leon Karahann maiyetiyle Trkiyeye geliinde Ankarada Trk ilgililerince karlan (16 Aralk 1929) (Tulac, 1987: 589).

145

EK-13: Trkiyeyi resmen ziyaret eden SSCB Dileri Halk Komiseri M. Litvinovun Ankara garnda Trkiye Hariciye Vekili Tevfik Rt Aras tarafndan karlan (26 Ekim 1931) (Tulac, 1987: 583).

EK-14: Cumhuriyetin 10. yldnmnde hazr bulunmak zere Trkiyeyi resmen ziyaret eden Sovyet Ordular Bakomutan Mareal Kliment Yefremovi Voroilov, Kzlordu Svari Genel Mfettii, Budyonni ve Hariciye Komiseri Leon Karahan, stanbulda Vali Muhittin Bey (stnda) tarafndan karlan (26 Ekim 1933) (Tulac, 1987: 585).

146

EK-15: Mareal Voroilov ve kr Naili Paa stanbulda (Tulac, 1987: 585).

EK-16: Cumhuriyetin 10. yldnmnde Sovyet Mareali Voroilov, Cumhurbakan Atatrke tebriklerini sunarken (29 Ekim 1933) (Tulac, 1987: 585).