1

1. ZEMNLERDE SIVILAMA

Suya doygun, gevsek kum/kumlu zeminler, tekrarl ykler etkisinde, sksma
ve hacim daralmas egilimi gsterirler. Bu egilim, drenajn olmadg
kosullarda, bosluk suyu basncn artrr. Tekrarl ykler kum tabakas iindeki
bosluk suyu basncnn artmasn destekledigi zaman, toplam normal gerilme,
bosluk suyu basncna esit degere ulasabilir (Das,1983).

Bu durumda, kohezyonsuz zemin kayma direnimini kaybeder ve bir sv gibi
davranarak byk yer degistirmelerine maruz kalr. Bylece svlasma
evresine geilmis olur (Das,1983).

Zemin svlasmasnn etkisinin grldg rnekler; 1964 Niigata 1920
California Calvers, 1938 Montana Fort Peck, 1948 Fukui, 1971 California San
Fernando, 1964 Alaska Ancorage, 1980 Mino-Owari olarak sralanabilir
(Kishida, 1969). lkemizdeki son byk rnek de 1999 Marmara Depremi
svlasmalardr.

2. SIVILAMA POTANSYEL RDELEME YNTEMLER

Ince kum, siltli kum ve killi kum olusumlarndaki svlasma potansiyelinin
degerlendirilebilmesi iin, arazi ve laboratuvar deneylerinden elde edilen
sonular kullanan birok yntem bilinmektedir. Bu yntemleri iki baslk
altnda toplamak mmkndr:

(a) Svlasma potansiyelini irdeleyen asli yntemler,
(b) Svlasma potansiyelini irdeleyen yardmc yntemler.


2
2.1. Svlama Potansiyelini rdeleyen Asli Yntemler

Svlasma potansiyeli irdelemeleri yaplrken asagdaki analiz ve yntemlerden
yararlanlr:

(a) Baslang Ivmesi Yntemi (Dobry et.al., 1981)
(b) Tekrarl Kayma Gerilmesi Yntemi (Seed et.al., 1981)
(c) Svlasma Indeksi Yntemi (Iwasaki et.al., 1984)

2.1.1. Balang ivmesi yntemi

Bu yntemde kullanlan gvenlik says, F
a
, asagdaki gibi tanmlanr:

max
t
max
d
a
a
a x 1.6
a
a
F = =

a
t
: Svlasmann gereklesebilmesi iin gerekli baslang (esik) ivmesi.
a
max
: Depremin meydana getirebilecegi varsaylan maksimum ivme.
a
d
: Tasarm ivme degeri.

Yukardaki esitlik kullanlarak gvenlik says, F
a
, hesaplanr ve svlasma
potansiyeli belirlenebilir:

F
a
< 1 ise svlasma riski yksek
F
a
> 1 ise svlasma riski dsk olarak kabul edilir.

d v
r o
g
a
t =

3
o
v
: Toplam dsey gerilme
g : Yerekimi ivmesi
r
d
: Derinlige bagl olarak degisen gerilme dzeltme says

Gerilme azaltma katsays r
d
, zeminin svlasmaya kars direncini gsteren bir
parametredir ve asagdaki gibi hesaplanabilir.

r
d
= 1- 0.015 x z


Sekil 2.1. Baslang ivme degerleri nerisi (Dobry et.al., 1981).



4
2.1.2. Tekrarl kayma gerilmesi yntemi

Bu kriterde gvenlik says F
s
, asagdaki gibi tanmlanr:

0
s
s
t
t
F =

Burada;
t
s
: Belli bir zeminde svlasmann baslayabilmesi iin gerekli tekrarl
kayma gerilmesi.
t
0
: Ayn zeminde belli bir depremin meydana getirecegi ortalama kayma
gerilmesidir.

Svlasma potansiyeli gvenlik says F
s
kullanlarak asagdaki gibi
degerlendirilir:

F
s
< 1 ise Svlasma Riski Yksek
F
s
> 1 ise Svlasma Riski Yok

2.1.3. Svlama indeksi yntemi

2.1.3.1. Svlama diren faktr

Herhangi bir zemin elemannn svlasmaya kars diren yetenegi, svlasma
gvenlik says F
L
ile aklanabilir.

L
R
F
L
=


5

Sekil 2.2. Snr periyodik gerilme oran N
1
degerleri (Seed et.al., 1981)

Burada;
R : Zeminin svlasma anndaki tekrarl kayma oran parametresi.
L : Siddetli bir depremde meydana gelebilecek kayma gerilmesi orandr.

Yukardaki esitlikte, gvenlik says F
L
, birden kk bir deger alrsa, zeminin
deprem srasnda svlasacag kabul edilir.

Yukardaki esitlikte yer alan R parametresi asagdaki gibi hesaplanabilir:
6
B
0.7 o
N
0.0882 R
v
1
+
+

=

0.04mm < D
50
< 0.60mm iin
50
10
D
0.35
log 0.225 B =
0.60mm < D
50
< 1.50mm iin B = -0.05 olarak alnmaldr.

Burada;
N
1
: Standart Penetrasyon Deneyi darbe says.
o
v
: Efektif dsey gerilme (kg/cm
2
).
D
50
: Ortalama dane ap (milimetre).

d
v
v max
v
max
r
o
o
g
a
o
t
L

=

Burada;
t
max
: Maksimum kayma gerilmesi
a
max
: Maksimum yzey ivmesi
g : Yerekimi ivmesi
o
v
: Toplam dsey gerilme
r
d
: Dzeltme says

3.1.3.2. Svlama indeksi

Herhangi bir derinlikteki zemin elemannn svlasmaya kars direncinin,
gvenlik says F
L
ile belirlenme yntemi yukarda verilmistir. Bununla
birlikte, dikkat edilmesi gereken nokta, zemin svlasmas nedeni ile yaplarda
olusan hasarlarn, svlasmann siddeti ile iliskilendirilmesidir. Svlasmann
siddeti I
L
ise asagdaki esitlik kullanlarak hesaplanr:
7

=
z
0
L
FWdz I

Birden fazla zemin tabakasnn bulundugu arazilerde ise, I
L
, asagdaki esitlikle
hesaplanabilir:

( )

=
n
i
i L
FWH I

Burada;
F
L
< 1 iin F = 1 - F
L

F
L
_ 1 iin F = 0

z < 20 metre iin W = 10 0.5z
z _ 20 metre iin W = 0

n : zemin tabaka says
i : yukardan asag dogru zemin tabaka numaras
z : tabaka orta noktasnn derinligi
H : tabaka kalnlg
W : svlasma potansiyeli azaltma faktr

ok tabakal zeminler iin, svlasma potansiyeli indeksi I
L
, her tabaka iin
ayr ayr hesaplanmaldr. Sonra hesaplanan I
L
degerleri toplanr ve izelge
2.1.de o degere karslk gelen zeminin svlasma potansiyeli belirlenir.



8
izelge 2.1. Svlasma potansiyeli
Svlasma Indeksi Svlasma Potansiyeli
0
0 < I
L
_ 5
5 < I
L
_ 15
15 < I
L

ok dsk
Dsk
Yksek
ok yksek


2.2. Svlama Potansiyelini rdeleyen Yardmc Yntemler

Svlasma potansiyelinin irdelemeleri yaplrken, yukarda ayrntlaryla
aklanan, asli kriterlerin yannda, sz konusu zeminin svlasma
potansiyelinin saptanmasna ynelik yardmc yntemlerden de yararlanlr.

a) Relatif sklk
b) Bosluk suyu basnc arts oran
c) Dane boyutu ve boyut daglm
d) Kritik bosluk oran
e) Standart penetrasyon
f) Zeminin gerilme altnda kaldg sre
g) Sismik gemis
h) Yanal basn katsays ve asr konsolidasyon oran
i) Ince dane orannn etkisi
j) Dane sekli
k) Titresim




9
3. SIVILAMA VE ETKSNE KARI ALINABLECEK NLEMLER

Zemin svlasmas, zemin yzeyinde ve yaplar zerinde nemli etkilere neden
olmaktadr. Bunlar arasnda en belirgin olanlar; yzeye kum ve su fskrmas,
byk oturmalar, byk genlikli yer hareketleri, tasma gc kayb, istinat
duvarlarnda ve rhtmlarda hasarlar, sevlerde akma, zeminde yaylma olarak
da adlandrlan kalc yatay deformasyonlar ve yeralt yaplarnn yzmesi
olarak saylabilir.

Yukarda belirlenen, svlasma etkilerini ortadan kaldrabilmek iin
alnabilecek nlemler iki baslk altnda incelenebilir:

(1) Zemin iyilestirmesi yoluyla svlasma olaslgnn ortadan kaldrlmas,
(2) Yapsal nlemlerle svlasma etkisinin ortadan kaldrlmas.

3.1. Zemin yiletirmesi Yoluyla Svlama Riskinin Ortadan Kaldrlmas

Zeminlerin svlasmaya kars direncini artrmak amacyla uygulanan zemin
iyilestirmesi tekniklerinin asl hedefi, deprem srasnda asr bosluk suyu
basnc olusumunu nlemektir. Hedefe ulasmak iin zeminin sklg artrlr
veya zemin iindeki suyun drenaj saglanr.

a) Dinamik kompaksiyon
b) Vibroflotasyon
c) Tas kolonlar
d) Skstrma enjeksiyonu
e) Zemin degistirme
f) Drenaj teknikleri

10
3.2. Yapsal nlemlerle Svlama Riskinin Ortadan Kaldrlmas

Svlasma etkisinin ortadan kaldrlabilmesi amacyla, yapnn temelini
olusturan yap elemanlar svlasmann etkilerini karslayabilecek sekilde
tasarmlanr.

Eger yzeysel temel yaplacaksa radye temel tipi seilmelidir. Temelin altnda
yerel olarak bulunan bir svlasma zonundan kaynaklanacak ykler, bu tr bir
temel tarafndan svlasan zonun evresindeki svlasmayan zonlara
aktarlarak, yapnn grebilecegi hasarlar en aza indirilmekte veya
nlenmektedir.

Ayrca, sg derinliklere yerlestirilen ve zeminin iinde gml durumda
bulunan atk su sebekesi ve su borusu gibi alt yap elemanlarnn svlasmadan
kaynaklanabilecek hareketlerden ve oturmalardan etkilenmemesi iin bunlarn
baglantlarnn mmkn oldugunca esnek olmasna zen gsterilirken
gerekirse yzme ankrajlarna yer verilir.

Derin temellerde ise; zemin svlasmas derin temellerin zerinde byk yanal
yklerin etkimesine neden olur. Bu nedenle, zayf ve svlasmaya yatkn
zeminler iinde yaplan kazk temeller, sadece yapdan gelen st ykleri
zemine aktarmakla kalmayacak, ayn zamanda zayf zeminin svlasmas
halinde yatay ynde etkiyen yklere ve egilme momentlerine de kars
koyacaktr. Svlasmann etkilerine kars yeterince diren gsterebilmesi iin
kazklarn daha byk apl ve yeter donatl yaplmas gerekir. Kazk temel
uygulamalarnda dikkat edilmesi gereken nemli bir konu da, kazklar ile yap
taban arasndaki baglantlarn esnek bir sekilde yaplmasdr (Ulusay, 2000).


11
4. SONU VE NERLER

Zemin svlasmas irdelemeleri yaplrken, bir geoteknik mhendisinin
ncelikli olarak asagdaki sorulara yant aramas gerektigi sonucuna
ulaslmstr.

Incelenen zemin, herhangi bir deprem veya tekrarl ykler altnda,
svlasabilir nitelikte mi?
Zemin svlasabilir nitelikte ise, svlasmann meydana gelmesi
olas m?
Incelenen zeminde svlasma meydana gelmesi durumunda, st
yapda bir hasar olusturur mu?
Olusabilecek herhangi bir hasar engellemek amac ile nasl bir
nlem alnmaldr?

Yukarda belirtilen sorulara verilecek yantlarla, incelenen zemin iin
svlasma potansiyeli irdelemesi tamamlanms olur.












12
KAYNAKLAR

Bakr, B.S., 1999, 17 Agustos 1999 Marmara Depremi zemin svlasmalarna
iliskin degerlendirmeler.

Bjerrum, L., 1973, Geotechnical problems involved in foundation of structures
in the North Sea, Geotechnique, Vol. 23, No. 3, pp 319-358.

Bowles, J.E., 1996, Foundation analysis and design, McGraw Hill Science
Publishing Co. Inc., fifth edition, p 154-165.

Casagrande, A., Characteristics of cohesionless soils affecting the stability of
earth fills, Journal of Boston Society of Civil Engineers, January
1936, Reprinted in contributions the Soil Mechanics, 1925-1960,
Journal of Boston Society of Civil Engineers.

Das, B.M., 1983, Fundamentals of soil dynamics, Elsevier Science Publishing
Co. Inc., s 353-374, New York, USA.

Dobry, R., Stokoe, K.H., Ladd, R.S., and T.L. Yound, Liquefaction
susceptibility from S-wave velocity, ASCE National Convention,
pp 81-544, St. Louis, Missouri, October 26-31, 1981.

Erken, A., Ansal, A.M., 1994, Liquefaction characteristics of undisturbed
sands, performance of ground and soil structure during
earthquakes, 13
th
Int. Conf. Soil Mech. And Found. Eng., pp
165-175.

13
Finn, W.D.L., Brandsby, P.L., Pickering, D.J., 1970, effects of strain history
on liquefaction of sand, Journal of the Soil Mech. and Found.
Eng. Div., ASCE, Vol. 96, No. SM6, pp 1917-1934.

Hardin, B.O., and V.P. Drnevich, Shear modulus and damping in soils: design
equations and curves, Journal of Soil Mechanics and
Foundations Division, ASCE, Vol. 98, SM 7, July, 1972.

Ishihara, K.,1980, Subsurface soil liquefaction during eartquakes in Japan
University of Tokyo, Bunkyo-ku, Tokyo.

Ishihara, K., 1985, Stability of natural deposits during earthquakes, 11
th

ICSMFE San Francisco, Vol. 2, pp 321-376.

Iwasaki, T., Arakowa, T., and Tokida, K.I., Simplified procedures for
assessing soil liquefaction during earthquakes, Journal of Soil
Dynamics and Earthquake Engineering, Vol. 3, No. 1, pp 49-58,
1984.

Kayabal, K., nsal, N., Karaylanoglu, Z., 1995, Gmsova Gerede otoyolu
boyunca seilmis lokasyonlarda svlasma potansiyeli analizi,
nc Ulusal Deprem Mhendisligi Konferans, s. 645-655,
Istanbul, Trkiye.

Kishida,H., 1969, Characteristic of of liquefied sands during Mino-Owari,
Tohnankai and Fukui earthquakes: Soil and Foundations, Vol.10,
No.2, pp 103-111.


14
Lee, K:L. and Facht, J.A., 1975, Liquefaction potential of ekofisk tank in
North Sea, Journal of Geotechnical Eng. Div., ASCE, Vol.100,
No. GT1, January.

Pampal, S., 2000, Depremler, Alfa Basm Yaym Dagtm, s. 54-66, Istanbul,
Trkiye.

Prakash, S., 1981, Liquefaction of soils: Soils Dynamics, McGraw-Hill Book
Company, Chapter 8, pp 276-339.

Seed, H.B., 1976, Evaluation of soil liquefaction effects on level ground
during earthquakes, ASCE, Liquefaction problems in Geotechnical
Engineering, pp 1-105.

Seed, H.B., and I.M. Idriss, Evaluation of liquefaction potential sand deposits
based on observation of performance in previous earthquakes,
ASCE National Convention, pp 81-544, St. Louis, Missouri,
October 26-31, 1981.

Seed, H.B., Peacock, W.H., 1971, Test procedures for measuring soil
liquefaction characteristics, Journal of the Soil Mech. and Found.
Div., ASCE, Vol. 97, No. 8, pp 1099-1119.

Seed, H.B., Soil liquefaction and cyclic mobility evaluation for level ground
during earthquakes, Journal of the Geotechnical Engineering
Division, ASCE, Vol. 105, No. GT2, pp 201-255, February 1979.



15
Soydemir, ., zkan, M.Y., 1981, Gevsek kumlu zeminlerin svlasma
ynnden degerlendirmesi. Trkiye iin bir taslak sartname nerisi;
Zemin Mekanii ve Temel Mhendislii Birinci Ulusal
Kongresi, s. 177-187.

Sekercioglu, E., 1998, Yaplarn projelendirilmesinde mhendislik jeolojisi,
TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas Yaynlar, No.28, s 49-60,
Ankara, Trkiye.

Tabban, A., 2000, Kentlerin jeolojisi ve deprem durumu, TMMOB Jeoloji
Mhendisleri Odas Yaynlar, No.56, s 20-22, Ankara, Trkiye.

T.C. Bayndrlk ve Iskan Bakanlg, 1999, Afet blgelerinde yaplacak yaplar
hakknda ynetmelik, s 78-80.

Ulusay, R., 2000, TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas, Mavi Gezegen
Populer Yerbilimleri Dergisi, Say 2, s. 47-56, Ankara.

Void, Y.P., Fisher, J.M., Kuerbis, R.H., Negussey, D., 1990, Journal of
Geotechnical Eng. Div., ASCE, Vol.116, No. 4, pp.698-703.

Wiegel, R.L., Earthquake engineering, Prentice Hall Inc., Englewood Cliffs,
New Jersey, 1970.