O BARROCO E O ROCOC EN EUROPA 1. O MUNDO DO BARROCO EN EUROPA: CONTEXTO HISTRICO 1.1. A Guerra dos Trinta Anos 1.2.

As potencias europeas 1.3 Os problemas demogrficos 1.4 O contexto cultural 1.5 A msica barroca 1.6 A difusin do barroco 2. CARACTERSTICAS DO BARROCO EN EUROPA 3. A ARQUITECTURA BARROCA 3.1 O urbanismo europeo 3.2 A arquitectura francesa e os seus arquitectos Jacques Lemercier (1585-1654) Francois Mansart (1598-1666 Os arquitectos de Luis XIV: Le Vau. Claude Perrault. Jules Hardouin Mansart O palacio de Versalles 3.3. O clasicismo arquitetnico de Inglaterra Inigo Jones (1573-1652) Sir Cristopher Wren (1632-1723) 3.4. O Barroco arquitectnico en Europa central Alemaa Daniel Pppelmann Bohemia Cristoph Dientzenhofer Austria Fischer von Erlach Lucas von Hildebrandt 4. A ESCULTURA BARROCA EUROPEA 4.1. O carcter cortesn da escultura francesa Francois Girardon (1628-1715) Antoine Coysevox (1640-1720) Pierre Puget (1620-1694) 5. A PINTURA BARROCA 5.1. Naturalismo e clasicismo: a pintura francesa A tendencia naturalista

Simon Vouet (1590-1649) Os irmns Le Nain Georges de La Tour

A tendencia clasicista Nicolas Poussin (1594-1665) Claudio de Lorena (1600-1682) 5.2. A pintura de Flandes e os seus grandes mestres Pedro Pablo Rubens (1577-1640) Antoon Van Dyck (1599-1641) Jacob Jordaens (1593-1678) 5.3. A pintura holandesa ao servizo da burguesa Rembrandt van Rijn (1606-1669) Frans Hals (1585-1666) Johannes Vermeer de Delft (1636-1675) 6. O ROCOC 6.1. A arquitectura rococ Domenicus Zimmermann (1685-1766) 6.2. A escultura rococ francesa

Baltasar Neumann (1687-1753)

Etienne Falconet (1716-1791) 6.3. A pintura rococ e os seus representantes Os pintores franceses Antoine Wateau (1684-1721)
Francois Boucher (1703-1770) Jean Honor Fragonard (1732-1806) Os pintores ingleses William Hogarth 1697-1764) Joshua Reynolds (1723-1792) Thomas Gainsborough (1727-1788)

O BARROCO E O ROCOC EN EUROPA 1. O MUNDO DO BARROCO EN EUROPA: CONTEXTO HISTRICO

Europa a mediados do sculo XVII.

Durante o Barroco, Europa experimentou ao mesmo tempo unha poca de crise e de progreso. Ao longo dos sculos XVII e XVIII, sucedronse varios problemas e conflitos: o estancamento da agricultura e a industria manufactureira, tensins sociais provocadas pola fame, as pestes e o aumento dos tributos fiscais, a Guerra dos Trinta Anos, etc. vez, tamn foi un perodo de enorme vigor cultural, no que desenvolveron a sa actividad grandes artistas, mestres da literatura europea, filsofos e cientficos. Xurdiron os novos imperios coloniais (ingls, francse holands), que chegaron ao seu esplendor no sculo XVIII e que reduciron os efectos da crise econmica gracias ao excedente producido polo comercio con Amrica e Oriente. A monarqua impuxo a sa autoridade ao concentrar os poderes sobre todos os grupos sociais, sen necesidade de convocar asambleas ou cortes. O absolutismo estendeuse por case toda Europa durante os sculos XVII e XVIII, a excepcin de Inglaterra e Holanda. Este sistema, ao que se chamou Antigo Rxime, fortaleceuse a comezos do sculo XVIII co Despotismo ilustrado e mantvose ata a Revolucin Francesa. Este sistema poltico tivo en Francia, con Lus XIV, o seu mellor representante, quen puido afianzar o seu poder gracias ao esplendor militar e econmico que viviu o pas. Holanda tras conseguir a sa independencia (1648), converteuse nunha repblica rexida por burgueses. Inglaterra despois de varios intentos de impoer o absolutismo, declarou a monarqua parlamentaria. 1.1. A Guerra dos Trinta Anos (1618-1648) Os mbiles deste conflito foron, na sa orixe, relixiosos, e acabou convertndose nun conflito poltico no que se puso en xogo a hexemona da casa de Austria en Europa. Na guerra enfrontronse a Europa catlica e a protestante: os prncipes alemns protestantes, apoiados por Dinamarca, Suecia e Francia, contra os austracos catlicos, 2

apoiados por Espaa. Trala Paz de Westfalia (1648) pxose fin a preponderancia dinstica europea dos Habsburgo e comezou a hexemona francesa baixo o absolutismo monrquico dos Borbns. 1.2. As potencias europeas Desde principios do sculo XVII destacan en Europa das potencias: Francia e Austria. Francia, despois das crises de relixin e o restablecemento da paz relixiosa, recuperouse demograficamente e converteuese nun estado prspero. A casa de Austria estaba dividida nos Habsburgo de Madrid e os Habsburgo de Viena. En 1713, Espaa perdeu os Pases Baixos a favor da monarqua austraca. O Sacro Imperio Xermnico, baixo a casa de Austria, estaba dividido en Estados, cuns prncipes que se consideraban soberanos. A Europa dos Habsburgo de Viena constite un conxunto de gran extensin territorial, pero sen riqueza nin cohesin lingstica, relixiosa Outras potencias europeas son Suza, os Estados italianos, Inglaterra, Provincias Unidas, Dinamarca, Suecia, Polonia e o imperio otomn. 1.3 Os problemas demogrficos O estancamento econmico estivo motivado polas continuas guerras (que arruinaban a producin e provocaban mortes na poboacin nova), as malas colleitas e as sucesivas pestes. Esta debilidade econmica levou consigo un escaso crecemento demogrfico, a presin dos seores sobre os campesios reclamndolles mis tributos e a diminucin da industria manufactureira. A demografa segua caracterizada por unha natalidade e unha mortalidade elevadas. As crises demogrficas provocadas polas altas mortalidades estiveron causadas polas epidemias, as pestes, as fames, as fames grandes, alimentacin insuficiente en cantidade e calidade, falta de hixiene A poboacin europea permaneceu estancada ou oscilou con fluctuacins positivas e negativas segundo a frecuencia e a gravidade da crise. Na sociedade do Barroco predominan os grupos seoriais sobre a burguesa e os sectores populares. Os grupos menos favorecidos vivan en condicins moi duras, con altos ndices de mortalidade, a ameaza de malas colleitas, pestes, guerras e de aumento de tributos. As clases populares, rurais e urbanas, tomaron conciencia da inxustiza que sufra o seu estamento e manifestronse en levantamentos, provocados por crises de subsistencia ou polo aumento de cargas fiscais. A burguesa o grupo social que mis progresou, gracias ao incipiente desenvolvemento do capitalismo comercial e preindustrial. Enriqueceuse a travs das sas empresas mercants e financeiras, e incluso mercando terras nobreza. A gran burguesa apoiaba o absolutismo porque protexa os seus intereses econminos; sen embargo, chocou co estamento privilexiado no sculo XVIII, cando aumentou o seu interese por participar na vida poltica. 1.4 O contexto cultural Os progresos cientficos e o desenvolvemento da filosofa do sculo XVII dbense revolucin intelectual que supuxo a obra de Newton e Descartes.

O ingls Isaac Newton (1642-1727) centrou os seus principais descubrimentos nos mbitos das matemticas, a astronoma, a mecnica e a ptica. En 1687 publicou Principios matemticos da filosofa natural, obra na que formula a lei da gravitacin universal, que explica o movemento de todos os corpos do universo. O francs Ren Descartes (1596-1650) o iniciador do novo racionalismo da cultura europea. Preconizou o mtodo cientfico e a necesidade de atopar un mtodo universal para busca da verdade. Defendeu as grandes ensinanzas da dbida matemtica, a primaca da razn e da experiencia e a necesidade da linguaxe matemtica. Construu unha expliacin racional do universo, organizado a partir dunha comprensin deductiva e crtica do real, moi influda polas matemticas. No seu Discurso do mtodo (1637) insiste na necesidade de dubidar de todas as cousas sen reflexin. Utiliza a razn como base do seu mtodo e constre unha explicacin racional do universo, organizado a partir dunha comprensin deductiva e crtica do real. 1.5 A msica barroca Desenvolveuse unha concepcin musical que rompeu coa tradicin medieval. Compense obras baixo novas formas, como sonatas, concertos, cantatas, fugas, oratorios . Na escola musical barroca destacan figuras como Xon Sebastian Bach, Haendel, Telemann, Purcell, Vivaldi e Albinoni. 1.6 A difusin do barroco Despois do nacemento do Barroco en Italia e arredor do 1600, non tarda en estenderse por Europa coma unha arte relixiosa, como manifestacin do poder do monarca e coma unha arte protestante e burguesa de esprito realista e de temas costumistas. O intercambio de experiencias foi rpido e frecuente, gracias s viaxes dos artistas, circulacin das obras e difusin da reproducin das obras por medio do gravado. En Roma, como centro principal do Barroco, traballaron durante algn tempo artistas franceses, flamengos, alemns e espaois, entre os que destacaron Rubens, Velzquez, Poussin, etc. 2. CARACTERSTICAS DO BARROCO EN EUROPA O barroco exprsase de distinta maneira segundo a rea xeogrfica en que se desenvolve. De a que se poidan diferenciar: O Barroco da Contarreforma, localizado en Italia, Espaa e os dominios dos Habsburgo, onde se mantn a temtica mstico-relixiosa, a travs da cal se pretende comunicar exaltadamente os postulados do Concilio de Trento. O Barroco do absolutismo, mis clasicista, desenvolvido en Francia, que emprega a arte como canle propagandstica do poder. O Barroco protestante, localizado nos Pases Baixos e Holanda, onde unha burguesa cada vez mis poderosa se fai dona do mercado da arte. Os seus temas favoritos son as escenas cotis de interior e as naturezas mortas. As caractersticas que xa vimos cando estudiamos o Barroco en Italia, pdense aplicar ao barroco do resto de Europa: Movemento Fastosidade

 Efectismo Decorativismo Espacios concibidos escenogrficamente, a travs dunha luz e unha cor artificiais. Interese polo cegador e escenogrfico, pola expresin dos sentimentos. 3. A ARQUITECTURA BARROCA Tanto as principais obras urbansticas coma os encargos arquitectnicos (palacios e igrexas) tian que impresionar e ostentar o mximo esplendor. Os interiores destes edificios estaban acondicionados para maxestosas cerimonias relixiosas ou cortess. Pero non s se coidaba o interior e o exterior das construcins, senn que tamn se preocupaban do marco arquitectnico e dos seus contornos inmediatos. A arquitectura do sculo XVII e a primeira metade do sculo XVIII, de tendencia e forma diversas, vinclase ao barroco italiano en Espaa e ao norte catlico (Flandes, Austria e Alemaa meridional) e ao clasicismo en Francia, Inglaterra e o norte protestante (Holanda, Alemaa septentrional e pases escandinavos). 3.1 O urbanismo europeo O urbanismo estaba sometido s directrices dos monarcas, e non s se dirixa construcin de obras pblicas, vas de comunicacin ou fortalezas militares, senn tamn a cidades, prazas e xardns. A cidade barroca ofrece un trazado sistemtico e racional, con vas amplas, edificios que forman un conxunto e numerosos espacios abertos. A tipoloxa barroca da praza adptase s ideoloxas laicas ou relixiosas. Os xardns son parte indisoluble da vila e do palacio, con paseos, estanques e fervenzas, e razoados efectos de perspectiva.
Plano xeral dos xardns de Versalles

Este urbanismo nace en Francia, onde a praza, ampla e de trazado xeomtrico, considerse o ncleo organizador do espacio urbano. Crase a tipoloxa de praza real configurada por un conxunto de vivendas de traza comn e unha estatua ecuestre do rei no centro, como a praza dos Vosgos ou Royal (1605-1612), de disposicin cadrangular como unha praza pechada e porticada, levantada por orde de Henrique IV.
Praza dos Vosgos ou Royal. Pars

A Jules Hardouin Mansart dbense a praza de Vendme (1699), de planta cuadrangular coas mesmas caractersticas de casas iguais e continuas, e a Praza das vitorias (1685-1686), de planta circular.
Praza Vendme. Pars Praza das vitorias. Pars

A solucin urbanstica adoptada por Versalles, ordenada polo rei Luis XIV, une os tres grandes camios converxentes de Pars. O xardn ao estilo francs, imitado polos demais soberanos europeos, presenta unha rxida distribucin en perspectiva de espacios planos, entre paseos, estanques, prados, que reflicten a regra racional e a escenografa disciplinada polo sentido xeomtrico. (ver plano na pxina anterior) No urbanismo de Inglaterra sobresaen as prazas rectangulares ou squares, anda que tamn as planifican de forma circular ou circus, como a realizada por John Wood na cidade de Bath.
Circus na cidade de Bath. John Wood.

Tralo incendio que sufriu o centro de Londres en 1666, Cristopher Wren foi o encargado de reconstrur a cidade, proxectando un novo trazado con prazas e ras radiais de tres anchos distintos, que non chegou a realizarse polas dificultades que entraaba.

Plano ideal de Cristopher Wren para a reconstrucin de Londres despois do incendio de 1666.

3.2 A arquitectura francesa e os seus arquitectos O Barroco francs defnese como esencialmente clasicista, que prefire a claridade, a orde e serenidade ao recargado e retrico. Este carcter tradcese nunha arquitectura equilibrada e sobria. Os pricipais clientes son os monarcas, polo que a sa arquitectura, vinculada ao mundo da corte, fundamentalmente civil. O palacio o edificio mis representativo do barroco galo. Est constitudo por un corpo alongado de marcada horizontalidade e das fachadas, a dianteira ou principal e a traseira que d ao xardn. Os seus teitumes, con bufardas, forman uns caractersticos corpos prismticos de grande altura, vemos isto no palaciocastelo de Vaux-le-Vicomte, (1656-1661) en Pars, do arquitecto Le Vau. Os xardns son deseo de Andr le Ntre.

Tamn se construron numerosas igrexas, organizadas en dous ou tres pisos con cpula e dotadas dun marcado verticalismo. Jacques Lemercier (1585-1654)

Na sa obra combina elementos de herdanza renacentista francesa con solucins romanas. Foi protexido do cardeal Richelieu. Para o Palacio do Louvre construu o
pavilln do Reloxo (1624). Adaptou as tres plantas inferiores de Lescot e engadiu enriba do tico unha nova planta con caritides que serven de base a un frontn sobre o que xorde unha cpula cadrada.

 o autor da igrexa da Sorbona (1635), con das fachadas e

unha destacada cpula na interseccin da nave co transepto. A fachada e a cpula manifestan unha clara inspiracin romana. A fachada de das ordes superpostas une a planta inferior coa superior a travs de volutas. A cpula descansa sobre un tambor articulado por pilastras agrupadas, entre as que se abren ocos circulares.

Francois Mansart (1598-1666)

Fundador dunha familia de construtores, adaptou as fmulas tradicionais francesas nova corrente estilstica. Ademais de obras relixiosas, realizou numerosos hoteis, dicir, vivendas urbanas para a nobreza e a alta burguesa.
Hotel Carnavalet. (1655).

Para os hoteis e as residencias creou unha tipoloxa moi repetida en todo o sculo. Consiste nunha planta de tres alas rodeando un patio interior, co corpo principal do edificio na parte frontal, en tanto que as laterais se reservan para o servicio e as cortes. A sa obra mis importante unha residencia campestre, o castelo de MaisonsLafitte (1642-1646).
O edificio est reducido a un bloque nico de volumes perfectamente definidos e con todas as fachadas ligadas entre s, segundo os ideais arquitectnicos de Franois Mansart. Reflicte o seu sentido das proporcins e da composicin.

Realiza o plano da igrexa de Val-de-Grce (1645), constre a sa fachada e a nave ata o entablamento, ser rematada por Lemercier.
Amosa unha evidente influencia romano-barroca na fachada, na cpula e na sa estrutura, as como no baldaquino berniniano con columnas en espiral do altar maior.

Os arquitectos de Luis XIV. Le Vau. Claude Perrault. Jules Hardouin Mansart.

Coa chegada ao trono de Lus XIV en 1661, a arte francesa entra no seu perodo clsico. Trata de expresar a grandeza da monarqua do pas, dentro da orde lxica e a racionalidade que caracteriza a arquitectura francesa. A Bernini chamrono a Pars para completar o palacio do Louvre, pero o seu proxecto rexeitouno Lus XIV. Finalmente foron Le Vau e Claude Perrault os que acometeron a reforma. Perrault realizou a fachada oriental do Louvre (1667), na que asocia elementos franceses, barrocos, italianos e clsicos romanos. Est formada por unha aberta galera de columnas pareadas dentro do mis riguroso clasicismo.

Fachada oriental do Louvre. 1667. Claude Perrault.

Jules Hardouin Mansart (1646-1708) foi arquitecto real, cargo co que participou nas obras de Versalles, onde tamn interveu no Grand Trianon.

Grand Trianon. Palacio de Versalles.

A sa obra mis famosa a igrexa dos Invlidos, en Pars, construda entre 1678 e 1691, destinada por Lus XIV a Hospital de veteranos.
Igrexa dos Invlidos. 1678-1691. Pars O seu severo clasicismo reflctese a travs dun canon esvelto, elegante e lixeiro, gracias utilizacin de columnas dricas na base da fachada, corintias no primeiro piso e pequenas columnas na cpula, de perfil moi elevado. Ten planta de cruz grega, con capelas circulares nas esquinas. As columnas pareadas estn conectadas co tambor a travs dos nervios externos da cpula e mediante volutas. Desenvolve o sentido da verticalidade clasicista.

O palacio de Versalles

10

Foi a obra mis relevante do reinado de Lus XIV, e reflicte a concentracin do poder na sa persoa. Lus XIV decidiu ampliar a primitiva residencia de caza de Lus XIII, co fin de convertelo en residencia da corte. A reforma inciouna Le Vau, pero o seu verdadeiro protagonista foi Jules Hardouin Mansart, xunto co pintor e decorador Charles Le Brun e o perfecto integrador entre arquitecturas e paisaxes que foi Andr Le Ntre. Este palacio simboliza mas ca ningn outro edificio o absolutismo monrquico de Lus XIV. Le Vau, en 1661, foi o encargado de agrandar o antigo edificio, dndolle a tpica forma en U (un bloque case cadrado con das s) e unha certa orientacin italiana ao cubrilo con terraza e empregar almofadado no primeiro corpo e columnas e pilastras no segundo. En 1678, Jules Hardouin Mansart, arquitecto de sobria harmona e simetra, fxose cargo da ampliacin do palacio. Engadiulle das s ao ncleo principal, formando un ngulo recto, e pechou a terraza central da fachada de Le Vau coa galera dos Espellos (16781684). 11

J. H. Mansart. Fachada de Versalles fronte aos xardns. 1689.

Nesta fachada dos xardns, Mansart reanima o centro co sante corpo principal. Est formada por tres plantas: a inferior de sobrio almofadado, a planta principal con esveltas vents de medio punto e pilastras, a a superior de tico con vents case cadradas. O tellado non visible, pero destcanse os ornamentos barrocos no corpo central: trofeos, armaduras
Interior da galera dos Espellos. J.H. Mansart. Versalles.

As arcadas acollen espellos e pilastras de mrmore vermello con bases e capiteis de bronce dourado, e motivos decorativos barrocos. A bveda de medio punto, cun intradorso que aparece revestido de estucos dourados e de pinturas de tons clidos.

Le Ntre, pola sa banda, creou nos xardns de Versalles, a tipoloxa do xardn francs, con estanques, canles, estatuas clasicistas, fontes, etc. Ser imitada polo resto das cortes europeas. Nestes xardns a natureza vese sometida vontade do ser humano.

3.3. O clasicismo arquitetnico de Inglaterra A prolongacin do estilo gtico produciu un importante atraso na chegada do Renacemento a Inglaterra, de forma que no sculo XVII, cando as formas barrocas predominaban en Europa, o clasicismo era a nota dominante na arte inglesa. A iso tamn hai que engadir a situacin social do pas, onde nin a monarqua era absoluta nin a Igrexa e a burguesa tian un papel hexemnico que impulsase a construcin de edificios representativos. O clasicismo penetrou en Inglaterra a travs de arquitectos que viaxaron a Italia, como Inigo Jones e sir Cristopher Wren. Inigo Jones (1573-1652)

Estudiou o clasicismo de Andrea Palladio en Italia, que foi a inspiracin para as sas construcins. Afastado do retrico barroco, o seu estilo racional e clsico supuxo un importante cambio con respecto s formas de influencia gtica s que o pas se mostraba fiel. Entre as sas grandes obras atpanse o Queens House de Greenvich (1616), autntico manifesto do clasicismo ingls, para o que empregou proporcins simples e bloques cbicos.

12

Queens House de Greenvich. 1616.

Sir Cristopher Wren (1632-1723)

Catedral de san Pablo. Londres. 1675-1710.

Moi infludo por Palladio e pola magnificencia francesa. As us obras estn cheas de equilibrio e mesura. Funde o berniniano co clasicista francs. Encargouselle a reconstrucin da catedral de san Pablo de Londres (1605-1710).
A obra unha monumental estrutura renacentista combinada co clasicismo palladiano e algunha pegada barroca. Presenta planta de cruz latina e tres naves, e o cruceiro corase cunha gran cpula. A fachada est formada por dous pisos de columnas pareadas, rematados cun frontn clsico. A cada lado elvase unha torre con influencias de Borromini. A cpula, que lembra o verticalismo dos Invlidos de Pars, est montada sobre un tambor de columnas.

3.4. O Barroco arquitectnico en Europa central A Guerra dos Trinta Anos paralizou a actividade arquitectnica en toda Europa central, especialmente en Alemaa, de modo que ata a segunda metade do sculo XVII non se pode falar de arquitectura barroca na rexin. Ao longo do sculo XVII, a arquitectura est inspirada na italiana, debido chegada de arquitectos deste pas que deixaron a sa marca tanto nos edificios relixiosos como nos palacios. A finais do sculo iniciaron a sa actividade construtiva arquitectos autctonos que desenvolveron unha arte barroca con caractersticas propias, a cal alcanzou todo o seu esplendor no sculo XVIII. Non obstante, deixouse sentir a influencia de Italia e Francia, anda que mesturaron elementos destes pases cos propios da sa tradicin gtica. Alemaa Daniel Pppelmann

Pertenece a primeira xeracin do Barroco alemn, autor do Zwinger (1709-1732),

13

edificio para exposicins e teatro ao aire libre. Est concibido como un palacete calado, aberto aos xardns e formado por varios pavillns acristalados. Ten unha gran fantasa decorativa, concavidades, convexidades, frontns partidos e sobrecarga de esculturas. Marca a transicin ao Rococ. Bohemia Cristoph Dientzenhofer

Este autor o mximo representante do barroco bohemio, amante das complexas combinacins de espacios concatenados entre s, con crculos, valos e elipsis. A obra mis famosa de Dientzenhofer foi a igresa de san Nicolao de Mal Strana en Praga (1703-1711), cunha dachada inspirada na arquitectura de Borromini.

Igrexa de san Nicolau de Mal Strana. Praga. Dientzenhofer.

Austria

En Austria, a situacin poltica propiciou o desenvolvemento dunha arquietctura grandiosa e imperialista, que tivo o seu mellor exemplo nos seus monumentais palacios. Fischer von Erlach Fusiona elementos do barroco italiano e do clasicismo francs. Entre as sas obras civs destaca o palacio de Schnbrunn (1695), considerado como o Versalles austraco.

14

Palacio de Schnbrunn. Viena. 1695. Fischer von Erlach

A sa mellor obra a igrexa de san Carlos Borromeo en Viena (1715-1737), cun interior de forma ovalada que presenta unha profunda capela maior que acenta o sentido lonxitudinal do templo.
Igrexa de san Carlos Borromeo. Viena. 1715-1737. Fischer von Erlach.

Edicio de plan central ovalada con capelas. O espacio oval est cuberto cunha cpula. A fachada est formada por das orixinais columnas-obelisco, envoltas por unha decoracin en espiral inspiradas na columna de Traxano, que encadran o pronaos clsico e aos lados sitanse os campanarios.

Lucas von Hildebrandt A sa arquitectura resulta menos monumental e mis prxima escala humana. Destacan o seu palacio de Belvedere (1714-1722) e o palacio de Daun-Kinsky (17091713).

Palacio de Belvedere. Viena. Lucas von Hildebrandt

4. A ESCULTURA BARROCA EUROPEA Italia e Francia marcan a pauta da escultura barroca en Europa. Deste modo, as representacins escultricas deben as sas formas influencia dinmica e expresiva de Bernini, e lia clsica e harmonosa da escultura francesa. 4.1. O carcter cortesn da escultura francesa 15

Na escultura prevaleceu a exaltacin do soberano e dos grandes artfices da monarqua francesa, para os que se realizabanabundantes retratos, estatuas e monumentos funerarios, que perpetuaban a gloria e o labor do soberano. Os palacios e os xardns requeran unha decoracin a base de esculturas de temas mitolxicos e alegricos. Os escultores mis importantes xorden durante o reinado de Lus XIV, momento en que Versallles acapara fran parte da actividade escultrica. Le Brun, como director da Academia Real de Pintura e Escultura, dispoa o quefacer dos escultores da Corte francesa. A Academia enviaba os artistas a Roma Para impregnarse da Antigidade clsica e para que aprenderan da plstica de Bernini. Girardon, Coysevox e os escultores de Versalles intentaron volver ao clasicismo da Antigidade. Fra do mbito de Le Brun destaca Puget, mis infludo polo naturalismo de Bernini ca polo clasicismo. Francois Girardon (1628-1715) Formado en Roma, na sa obra reflctese o coecemento de Benini e da cultura romana antiga. Tamn se inspirou na obra do seu contemporneo Poussin. Transformou o idealismo das fontes clsicas na gracia que caracteriza o esprito francs do clasicismo de Lus XIV. A sa obra perde a emocin dramtica de Bernini e trnase rxida. A sa produccin mis importante est vinculada a Versalles e nos seus xardns atopamos o grupo de Apolo servido polas ninfas (1666).
Apolo servido polas ninfas. 1666. Francois Girardon. Obra fermosamente composta e tallada con gran habilidade tcnica, que se mestura co ambiente vexetal.

No seu mausoleo do cardeal Richelieu (1675-1677), na Sorbona, Pars. o cardeal aparece recostado sobre o sarcfago, escena que se inspira na alegora da Piedade, coa man sobre o peito, ofrecendo a sa vida a Deus. unha obra independente da arquitectura, chea de teatralidade barroca O cardeal Richelieu atpase sobre o sarcfago, rebosante de dignidade e acompaado pola figura da Piedade, mentres que aos seus ps a Doutrina Cristiana -vestindo complicados ropaxes de loito- pecha un ideal tringulo da dor: o naturalismo berniniano queda suavizado polo equilibrio clasicista de Poussin. A composicin alegrica apiase sobre poucos pero moi coidados elementos: a figura chorosa, desplomada, flanos da dor da morte, pero a sa manifestacin extraordinariamente contida; Girardon non pretendeu introducir unha extrovertida plaideira, senn unha dor que induce reflexin. Antoine Coysevox (1640-1720)

16

O seu estilo mvese dentro dunha lia mis barroca e naturalista, anda que sen esquecer o clasicismo. Traballou para Versalles, tanto nos xardns coma para ornamentar os seus salns, destaca o seu relevo en estuco representando a Lus XIV trionfante (1686), que ten toda a forza e dinamismo propias do Barroco.
Lus XIV trionfante. Palacio de Versalles. 1689. EstucoAntoine Coysevox.

Entre os seus mausoleos destaca a tumba do cardeal

Mazarino (1689-1693).

Hai presencia de principios clasicistas aos que engade un forte sabor barroco. Vemos o movemento dos panos e a figura xesticulante do ministro que responden a uns presupostos xa barrocos. Como excelente retratista, realizou bustos, inspirados en Bernini, nos que era quen de captar o carcter e a individualidade do retratado e profundizar na sa psicoloxa.
Autorretrato.

Nas sas timas obras proporciona unha sensibilidade e unha linguaxe prximas ao rococ, como na estatua orante de Lus XIV (1715).

Pierre Puget (1620-1694)

17

Traballou fra do crculo cortesn, e est considerado como o mis xenial e eutenticamente barroco dos escultores franceses do sculo XVII. Educouse en Roma, o seu estilo caracterzase polo dramatismo e a tensin, afastadodo clasicismo dos seus contemporneos. Prximo ao Barroco italiano, representa a reaccin ao clasicismo e arte cortes promovidos polo rei. Instalado en Tolon, decorou a porta da casa do Concello (1656), na que dispuxo un balcn sostido por atlantes que reflicten unha angustia prxoma obra de Miguel Anxo e acentan o barroquismo berninesco.

Dado o seu barroquismo, para Versalles s foi aceptada a sa obra o Miln de Crotona (1682), 265 cm x 135 cm. Louvre. Obra de gran tensin e patetismo, na que a influencia de Bernini e o Laocoonte son evidentes. Nesta obra hai exuberancia, dinamismo e expresividade barrocas que contrastan co clasicismo imposto pola Academia. Hai acentos berninescos na intensidade dunha anatomia dramtica que se torna expresin a travs da linguaxe da forma.

5. A PINTURA BARROCA Os sculos XVII e XVIII considranse os sculos de ouro da pintura europea. Neste perodo case todas as nacins lle proporcionan ao mundo da pintura grandes mestres. Todos os artistas da poca acudiron a Roma, fuxindo dos manierismos nacionais. Tamn foron continuos os desprazamentos nas cortes de Pars, Londres, Roma, Madrid e a Haia, que intercambiaron pintores. 5.1. Naturalismo e clasicismo: a pintura francesa Durante o sculo XVII foron numerosos os pintores que viaxaron a Italia, onde coeceron tanto o naturalismo coma o clasicismo, dos que fixeron unha lectura moi persoal de acordo co seu carcter inclinado ao racional e mesurado. A corrente manierista mantvose na pintura francesa durante as primeiras dcadas do sculo XVII, tralo cal se iniciou a pintura barroca nas sas das direccins:

18

A naturalista, mis vinculada Igrexa e burguesa, e ao estilo dos Carracci e Caravaggio. A clasicista, prxima ao ambiente cortesn e acorde co equilibrio solemne da arte de Lus XIV. A tendencia naturalista

Simon Vouet (1590-1649) Este artista italianizante estivo influido nunha primeira etapa por Caravaggio. Trala sa etapa italiana amosa en escenas de carcter mitolxico un barroquismo sobrecargado, como en O Tempo vencido polo Amor,a Esperanza e a Fama.
O Tempo vencido polo Amor, a Esperanza e a Fama. Vouet.

Os irmns Le Nain
A volta do bautismo. Louis Le Nain. 1642. 61 cm x 78 cm. leo sobre lenzo. Louvre

Os tres irmns Le Nain impense cun rudo realismo, mis ben rstico, e cunha pintura de tons fros e cortantes, aos que non alleo o caravaggismo ao que se aproximan. As sas obras, de doce tenebrismo, recollen escenas da vida campesia, tratadas cunha gran sensibilidade. Louis Le Nain o mellor dos tres irmns, con obras como A volta do bautismo. A natureza inxenua destas obras, coas sas poses estticas, extraas composicins e protagonistas campesios, foron admiradas e moi ben puideron haber exercido certa influencia en moitos artistas do sculo XIX, especialmente no propio Courbet. Georges de La Tour (1593-1652)
San Sebastin chorado por Santa Irene. 160 cm x 129 cm. leo sobre lenzo. 1634-1649

A influencia do realismo de Caravaggio e o seu uso da luz estn representados na obra de Georges de La Tour. A sa producin, de temas relixiosos e de xnero, presenta un estilo moi persoal, caracterizado por composicin equilibradas e volumes xeomtricos. Distingue entre escenas diurnas e nocturnas. As diurnas son de luz natural, fra e clara, mentres que nas nocturnas emprega unha luz artificial, concreta

19

e visible a travs dunha buxa ou candea. Obras como San Sebastin chorado por Santa Irene ou San Xos carpinteiro.

San Xos carpinteiro. 1642. leo sobre lenzo. 137 cm x 102 cm. Nesta pintura, igual que nas outras nocturnas, a fonte de luz modela abruptamente as figuras, mentres que o resto smese na escuridade. Cranse interesantes sombras na parede do fondo, as como no traxe do Neno e no chan, producida esta ltima pola sa sandalia. O neno suxeita a candea cunha man, mentres coloca outra diante. Con gran mestra represntanse as sombras na man dereita de Xess, as como a forma en que a luz incide na man esquerda, facendo traslcidos os desdos e filtrndose entre eles. A pintura case monocroma. O rostro de Xos est tratado con trazos grosos de pintura que evidencian as sas enrugas. Unha mancha grosa de pintura consegue representar a barba.

A tendencia clasicista Nicolas Poussin (1594-1665)

Forma o seu estilo en Italia, onde se deixou influr polo clasicismo italiano, pola equilibrada e clsica obra de Rafael e polo cromatismo veneciano de Tiziano. No seu clasicismo dominan a razn, a claridade, a serenidade e o equilibrio. Desde un punto de vista tcnico as sas obras amosan un equilibrado debuxo que non mingua o protagonismo dun suave colorido en composicins que seguen esquemas xeomtricos e nas que o movemento non ten cabida. Poussin cultiva temas mitolxicos e histricos, tratados como escenas costumistas, destinados, fundamentalmente, burguesa intelectual. Vem os isto en obras como

Et in Arcadia ego ou Os pastores de Arcadia. 1650-1655. 080 cm x 115 cm. Louvre. Pintura clasicista que narra o descubrimento dunha tumba por parte dos pastores da Arcadia feliz, entre os que tamn se atopa a morte.

20

Son moi interesantes as sas paisaxes, nas que dominan a claridade en un ambiente moi tranquilo en composicins xeomtricas envoltas nunha suave luz, e nas que a mido aparecen runas clsicas que lle dan solemnidade ao espacio. Hai nas sas paisaxes un efecto de intemporalidade.
Paisaxe con tres homes. 1645-1650. Prado.

A arte francesa nesta poca era puramente decorativa, pero en Poussin atopamos unha supervivencia dos impulsos renacentistas asociados cunha referencia consciente s obras clsicas.

Claudio de Lorena (1600-1682) Poeta da natureza, est considerado o representante da paisaxe clsica. A luz dourada e clida, adquire nas sas obras un protagonismo esencial, ao elixir o momento do crepsculo ou do mencer para ambientar as sas escenas. Os valores lumnicos e atmosfricos chegan a crear un mundo encantado e unha atmsfera de fantasa. Concntrase na representacin da atmsfera e da luz, e nos efectos vaporosos dos cambios de luces, horas e estacins, que inspirarn a pintores posteriores como William Turner, anticipndose ao impresionismo. Da sa obra destcanse:
Embarque de santa Paula Romana en Ostia. 211 cm x 145 cm. Prado

Paisaxe con voda de Isaac e Rebeca. 1648. 197 cm x 149 cm. leo sobre lenzo. National Gallery. Nos seus cadros aparecen portos flanqueados por monumentais arquitecturas ou arboredos. A travs das follas das rbores penirase a luz. A figura humana adquire un papel secundario fronte paisaxe, convrtese en simple pretexto para xustificar o tema e, nalgunhas ocasins, totalmente eliminada.

5.2. A pintura de Flandes e os seus grandes mestres O enfrontamento entre catlicos e protestantes, o desenvolvemento do comercio e os desexos de independencia produciron a escisin, no sculo XVII, dos Pases Baixos en 21

Holanda, protestante, democrtica e burguesa, e Flandes, catlica, aristocrtica e monrquica baixo o dominio espaol ata 1714. A aristocracia e a Igrexa foron os principais clientes dos artistas. Patrocinaban as artes e contriburon a crear un estilo flamengo autnomo. Ademais da pintura relixiosa e profana, de asuntos mitolxicos que se representan en grandes lenzos para decorar os edificios palaciegos e eclesisticos, tamn se orixinou unha retratstica flamenga de carcter aparatoso e solemne. O Barroco flamengo atopou a sa mellor expresin na pintura, especialmente de Rubens e os seus discpulos Van Dyck e Jordaens. Pedro Pablo Rubens (1577-1640)

a figura mis importante da pintura flamenga e unha das mis destacadas da arte europea do sculo XVII. A sa obra condicionou as caractersticas da pintura da sa poca dentro e fra de Flandes. Rubens un pintor flamengo de formacin humanstica pois, anda que aprendeu o seu oficio con varios mestres locais, de 1600 a 1608 viviu e traballou en Italia, onde estudiou a Mantegna, Tintoretto, Verons, Rafael e os seus contemporneos Carracci e Caravaggio. Nunha viaxe a Espaa coeceu a Velzquez. Nesta primeira etapa xa amosa as sas dotes como retratista, vmolo no Retrato ecuestre do duque de Lerma.1603. 283 cm x 200 cm. leo sobre lenzo. Prado.
Retrato do home mis poderoso de Espaa durante o reinado de Felipe III. Monta un brioso cabalo branco; a sa man dereita empua o bastn de xeneral e viste armadura. Est de fronte, apartndose do tradicional retrato ecuestre que establecera Tiziano no de Carlos V en Mhlberg, onde as figuras eran representadas de perfil. A situacin frontal marca o escorzo de cabalo e cabaleiro, permitindo ver ao fondo unha escena de batalla xa que sita o horizonte moi baixo. Anda sendo un dos primeiros retratos do mestre, pon xa de manifesto a sa capacidade para penetrar na personalidade dos modelos, mostrndonos a alma do personaxe. Aqu nos exhibe a altanera e o orgullo do valido. Rubens inaugura un novo concepto de retrato que seguirn Van Dyck e Velzquez.

De regreso a Flandes, comezou a traballar como pintor da Corte dos reis espaois. Iniciou unha frutifera careira no campo artstico, cun enorme taller de colaboradores, e no terreo diplomtico, que lle deu a oportunidade de viaxar e difundir a sa arte por Europa. Nas sas obras dominan o dinamismo e a vitalidade. A iso contriben as sas composicins abertas e en diagonal que lles d s escenas unha forte sensacin de movemento. Os seus lenzos estn cheos dunha gran riqueza de cor clida, influencia da pintura veneciana e, sobre todo, de Tiziano na aplicacin da pincelada solta e desfeita. Ademais, as cores, no canto de se xustapoer, pentranse reciprocamente. Os seus cadros manifestan un carcter robusto e sensual. As sas figuras, entre as que sente paixn polos desnudos femininos, son voluminosas e palpitan de vida e accin, e de sensualidade voluptuosa. Destacaremos da sa obra Pinturas relixiosas: Fieis ao esprito da Contrarreforma.

22

Adoracin dos reis Magos. 1609-1628. 346 cm x 488 cm. leo sobre lenzo. Prado A atmsfera que obtivo o mestre co xogo de luces procedente das antorchas, a riqueza dos panos de brillante colorido e a postura das figuras, fan desta escena unha clara representacin das Adoracins do Barroco. Vese a influencia de Tiziano, dos venecianos en xeral, e de Miguel Anxo. Dos primeiros no tratamento da luz e do segundo nas figuras cheas de forza do primeiro termo. Triunfo da Eucarista. Pertencente a unha serie de bocetos para tapices que tian como tema o Triunfo da Igrexa sobre os seus diferentes inimigos: o paganismo, a herexa, a ciencia e a filosofa. O Triunfo da Eucarista sobre a Herexa o mis dinmico da serie, destacando as diagonais e os escorzos tan do gusto do mestre, anda mis marcados polo claroscuro e a intensidade da cor. A Verdade, representada como unha muller de loiros cabelos, elevada por riba das disputas dos homes no Tempo. Aos seus ps caen os herexes, identificados nos rostros de Calvino e Lutero. A escena est pintada como se dun tapiz se tratara, situndose entre as columnas salomnicas dos extremos. As figuras sitanse en primeiro plano, ocupando todo o espacio. O len e o raposo que loitan en primeiro plano, smbolos de forza e astucia, estn colocados fra da escena principal, reforzando a idea de que sta un tapiz. Ao estaren colocados ambos animais mis cercanos ao espectador fai que nos sintamos involucrados na composicin e participemos nela.

Pintura mitolxica: Evidencia os seus coecementos humansticos, domina a sensualidade dos seus desnudos femininos. Vmolo en:
As tres Gracias. Pedro Pablo Rubens. 221 cm x 181 cm. leo sobre tboa. Prado O feito de estar pintado sobre tboa indica a relacin do mestre coa pintura flamenga antiga. As Tres Gracias chambanse Eufrosine, Tala e Anglae e eran fillas de Zeus e Eurymone. Sempre aparecen desnudas xa que a beleza non necesita cubrirse. Son as representacins da afabilidade, a simpata e a delicadeza. As tres figuras estn conectadas a travs dos brazos, o velo e as sas miradas, dicir, psicolxicamente, dando as unidade ao grupo. Respecto ao renacemento cambiou o canon de beleza, empregando o tpico das sas pinturas, con mulleres entradas en carnes pero

23

proporcionadas, elegantes. A sensacin de movemento e gracia que irradian as tres mozas excelente, obtendo o efecto de invitar ao espectador a integrarse na escena. As flores da guirnalda superior e o fondo da paisaxe acentan a beleza do conxunto. O forte foco de luz que utiliza o mestre resalta o colorido perlado das muchachas, en cuxos rostros cren algns recoecer as facciones das das esposas do pintor -Isabella Brant e Hlne Fourment- mentres outros opinan que se trata de diferentes variacins desta ltima. A beleza feminina da pintura de Rubens est resumida neste magnfico tro.

O rapto das fillas de Leucipo. Pedro Pablo Rubens. leo sobre tboa. 222 cm x 209 cm. Munich. Os dous personaxes masculinos son os Dioscuros, Cstor e Polux, fillos de Leda e Xpiter. Eran grandes xinetes, polo que Rubens opta por representalos con cabalos. As das figuras femininas son as fillas de Leucipo, Hilaira e Febe. O tema representado o rapto por parte de Cstor e Polux das fillas de Leucipo xa que foran comprometidas con outros homes e eles non o soportaban. Rubens pinta o momento xusto do secuestro, cheo de dinamismo e dramatismo contido. O neno alado que se representa Cupido, que axudou aos Dioscuros a raptar s mozas. O espectacular movemento dos cabalos marca das diagonais na pintura, axudado polos corpos en escorzo das mulleres. As, o cadro desborda dramatismo que est contido xa que non hai patetismo, senon caras de concentracin. As cores teen tonalidades terrosas pero contrastan coas cores vivas que deixan ver unha influencia da escola veneciana.

Batalla das amazonas. 1616-1618. 121 cm x 165 cm. leo sobre tboa. Munich. Rubens presenta a batalla de sexos cargada de violencia, dinamismo e paixn, enlazando os cabalos, xinetes e soldados como se dunha vaga violenta se tratara. Destacan especialmente as figuras da esquina dereita onde a amazona cae ao ro seguida polo seu cabalo, contrastando coa amazona que observamos na outra zona, loitando bravamente contra o ateniense que aparece tras ela. A tensin dun momento como este difcilmente pode ser superada por outro artista, situndose o flamengo como arquetipo do Barroco.

Retratos: Os seus retraros reflicten a psicoloxa do retratado, sen descoidar a exaltacin persoal deste. Boas mostras disto son os seguintes retratos:

24

Retrato de Hlne Fourment

Christophe Plantin

Mara de Medicis.

Paisaxes: A partir de 1635 vivu no campo, onde realizou numerosas paisaxes, nas que se anticipou ao paisaxismo romntico. Son vigorosas e de grandes movementos, nas que todas as sas partes se unen a travs das harmonas da cor e as pinceladas.

Antoon Van Dyck (1599-1641)

Iniciou a sa formacin en Amberes e traballou no taller de Rubens, adoptando del o aspecto refinado e corts da sa obra. En Italia estudiou aos pintores do sculo XVI, sentndose especialmente atrado polo colorido dos venecianos e o claroscuro dos tenebristas. En Inglaterra (1632), como pintor de cmara realizou o mis coecido da sa producin: os retratos. Son retratos de corpo enteiro, dominan neles a elegancia, a distincin e a delicadeza. Tende a adelgazar as formas, elimina os defectos do retratado e embelceo. As mans, de dedos longos, puntiagudas e cadas, son inconfundibles. Na sa etapa inglesa, o colorismo mis fro, con refinadas transparencias de grises e prateados. Introduce paxes, cabalos ou cans para encadrar a obra. A sa arte marcou as pautas para o desenvolvemento do retrato ingls do sculo XVIII, especialmente recoecido en Reynolds e Gainsborough. Os seus retratos mis significativos son os seguintes:

25

Carlos I de caza. 1635. leo sobre lenzo. 266 cm x 207. Louvre. Retrato de corpo enteiro, refinado e sensible, situado ante un escenario paisaxstico. A sa paleta rica, influda pola dos venecianos. Outrgalle unha carga idealizadora e serenidade figura. A escena est baada por unha iluminacin dourada que resalta as tonalidades dos traxes, en sintona coa obra de Tiziano. A elegancia e a personalidade do monarca son interpretados perfeccin polo mestre flamengo, sabendo interpretar cos seus pinceis o ambiente da corte inglesa.

Retrato do diplomtico ingls Endymion Porter e Van Dyck, 1635. a nica vez que o pintor incluiuse xunto persoa retratada.

Jacob Jordaens (1593-1678)

26

Autorretrato coa sa familia. 16201622. 181 cm x 187 cm.leo sobre lenzo. Prado.

Discpulo de Rubens. A sa vinculacin cara o protestantismo inclinouno cara os temas populares. Amosa a vida coti da xente humilde en cadros de matices tenebristas, nos que abundan os personaxes vulgares e rudos. En ocasins mestura nos seus cadros de xnero a mitoloxa e o realismo da vida alde. Son escenas de esprito flamengo, agradable e ledo, representadas cun vigor formal e compositivo. Emprega unha pincelada preta, alisando as superficies. O vigor e os tons clidos lembran a Rubens. Entres as sas obras destacan:
O stiro e o campesio. 1617-1620. 174 x 204 Munich O rei bebe. 1650. 242 cm x 300 cm. Viena

27

5.3. A pintura holandesa ao servizo da burguesa Trala separacin dos Pases Baixos, Holanda desenvolve unha escola de marcado carcter nacional. O seu principal cliente era a burguesa enriquecida gracias ao comercio, que demandaba cadros de pequeo formato para decorar as sas casas. Cultivronse profusamente os retratos, individuais ou colectivos, as escenas domsticas ou costumistas, as paisaxes e os bodegns. Anda que en menor medida, tamn estn presentes a temtica relixiosa e os temas mitolxicos, sempre acompaados dunha intencin moralizante ou alegrica. Rembrandt tratou todos os xneros, Frans Hals pintou retratos e Vermeer os temas familiares e ntimos. Xorde en Holanda o retrato corporativo, de gran tamao, no que se retratan en grupo os membros dunha comunidade. Rembrandt van Rijn (1606-1669)

a figura mis importante do Barroco holands, anda que os seus contemporneos non o visen as. A fidelidade ao seu propio estilo e o rexeitamente a adaptarse a novos gustos pictricos afastrono do favor do pblico. A obra dos seus ltimos anos vlvese mis profunda e espiritual. A sa pintura parte do claroscuro, pero nos seus cadros o lmite entre a luz e as sombras non tan tallante, de forma que as sas penumbras son suaves e doradas, creando no lenzo unha fermosa atmosfera fantstica e misteriosa.
Retrato de 1634. 1 etapa en Amsterdam. poca de xito comercial

Coeceu a Caravaggio e adoptou o realismo e a utilizacin da luz deste. Utilizou os contrastes de luz e sombra para subliar as lias importantes da composicin e o significado psicolxico, e tamn para suxerir o espacio e a forma solida. Nos claroscuros, as formas quedan suxeridas por manchns densos e amplos de pasta cromtica. Desde un punto de vista tcnico a pincelada preta e debuxstica das sas primeiras obras evoluciona cara a unha factura solta e de empaste a base de grosas manchas de cor, adquirindo unha calidade tctil. Estas diferencias entre as distintas tnicas da sa obra vmolas en dous cadros seus emblemticos, o primeiro a Leccin de anatoma do doutor Tulp, pintado aos 26 anos e Os sndicos do gremio de paeiros, pintado cando tia 56 anos en 1662. (px. seguinte) Nas sas obras non abandona o interese polo realismo propio da pintura holandesa, pero imprgnao dun idealismo e dunha espiritualidade que o afastan dos seus contemporneos.

Leccin de anatoma do doutor Tulp. 1632. leo sobre lenzo. 1695 cm x 2165 cm. La Haia.

28

Os sndicos do gremio de paeiros. 1662. leo sobre lenzo. 191,5 cm x 279 cm. Amsterdam.

Cultiva todos os xneros e, a diferencia dos seus contemporneos, tamn o relixioso. Elixe escenas bblicas e evanxlicas que trata con gran emotividade e sentimento, como no Descendemento (1634), Cristo en Emas (1648) ou a Negacin de San Pedro (1660); intersanlle os temas bblicos de carcter dramtico.

Descendemento (1634). leo sobre tboa

Cristo en Emas. 1648. leo sobre tboa

29

894 cm x 652 cm. Munich.

68 cm x 65 cm. Louvre.

Negacin de San Pedro. 1660. leo sobre lenzo. 154 cm x 169 cm. Amsterdam. Durante a dcada de 1660, Rembrandt vai a recuperar a confianza da clientela de Amsterdam polo que os encargos importantes van a volver ao seu taller. Rembrandt sitanos na terceira negacin porque Xess aparece ao fondo observando as negacins de Pedro. En primeiro plano, luz dunha candea, unha criada achgase a San Pedro para acusalo, mentres este xesticula coas mans para reforzar a sa negacin. Ao amor do fogo, dous soldados observan atentamente a escena. Esta iluminacin a base de candeas e fogueiras parece interesar moito a Rembrandt porque utilizaa en mltiples ocasins. A pincelada disolta.

Tamn realiza obras mitolxicas, como Danae (1636) ou Ganmedes (1635), e histricas como Aristteles contemplando o busto de Homero (1653).
Danae. 1636. leo sobre lenzo. 185 cm x 203 cm. Hermitage. Ganmedes. 1635. Rembrandt imagina unha escena realista, quitando lenda toda a sa poesa. A guia que encubre a Zeus un paxarraco de mal agoiro que sae das sombras para cometer a sa feitora. E Ganimedes un neno francamente feo, en postura indecorosa ao debatirse berregando contra la violencia del rapto.

30

O se Ganmedes ilustra mellor que calquera outra, as ideas estticas do mestre holands: A beleza pictrica debe consistir na pintura mesma, sen que necesite apoiarse na beleza formal e ideal do asunto. A man do pintor basta para embelecer calquera cousa que o mundo e a vida nos ofrezcan." Aristteles contemplando o busto de Homero (1653). 1435 cm x 1365 cm. leo sobre lenzo. N. York. Metropolitan Museum. Encargo feito en Sicilia o que amosa o xito de Rembrandt. Rembrandt representa a Aristteles en calidade de titor de Alexandro Magno, a quen aprenda as artes da guerra seguindo as obras de Homero. Por esta razn, o filsofo leva unha cadea coa efixie de Alexandro e apoia a sa man nun busto do poeta que escribiu a Iliada. Aristteles viste as roupas dun erudito do sculo XVII cun mandil longo e escuro que cubre unha prenda ancha e clara as como un amplo chapeo. Esta vestimenta apreciada claramente gracias luz que procede da esquerda e ilumina os elementos que interesan ao mestre. O resto queda en penumbra seguindo as teoras tenebristas inspiradas en Caravaggio.

Tampouco faltan na sa producin as paisaxes e os bodegns. O boi esfolado (1655), unha das sas obras mis recoecidas.
O boi esfolado. 1655. leo sobre madeira. 94 cm x 69 cm. Louvre. Podera ser unha especie de memento mori ou leccin de vanidade, dicir, unha representacin do inevitable final de todas as cousas terrenais. A presencia dunha figura feminina permite sospeitar que se tratara dunha pintura de xnero, ms ca dun bodegn. No que se refire calidade, unha obra de impresionante factura tcnica: un dos estudios mis crs da realidade que xamis se fixo por medios pictricos (L. Monreal). A pintura est executada con pinceladas grosas e violentas, moi soltas, que anticipa un pouco o expresionismo do sculo XX. Consgue as que en determinados puntos se acumulen grumos de pintura ao leo, o que proporciona releve superficie pictrica. A muller, por exemplo, aparece borrosa, como unha mancha realizada con pinceladas grosas e densas. O muio. 1648.

31

Son os retratos, xa sexan individuais ou colectivos, onde capta a psicoloxa do retratado e penetra profundamente na sa alma. Nos seus retratos colectivos consegue que o tratamento individual dos membros non minge a harmona do conxunto. Son especialmente significativos os xa vistos na pxina 28 e o celebrrimo A rolda de noite (1642).
A rolda de noite. 1642. leo sobre lenzo. 363 cm x 437 cm. Amsterdam. Rijksmuseum. Obra mestra da pintura universal realizada por Rembrandt en 1642. Aparece a milicia do capitn Frans Banning Cocq no momento en el que ste d unha orde ao seu alfrez, indicado polo xesto da man e a boca aberta. Tras estas das figuras aparecen os integrantes da Compaa, que pagaron unha media de cen florins ao pintor polo privilexio de mostrar as sas cabezas entre as tropas integrantes da Milicia que protexe o benestar e a liberdade dos ciudadns holandeses, polo que era moi apreciada. A escena desenvlvese ao aire libre, pero non de noite como reza o ttulo senn que se escureceu co paso do tempo e por iso tene na actualidade ese aspecto nocturno; de feito, ata o sculo XIX coecase como A Milicia do capitn Frans Cocq.

A travs dos seus numerosos autorretratos, podemos observar a sa evolucin fsica e anmica, as como a sa evolucin tcnica:
Galera de autorretatos (36 aproximadamente)

32

Frans Hals (1585-1666)

Traballou durante case toda a sa vida como retratista. Nos seus retratos, xa sexan individuais ou colectivos, dominan a familiaridade e a falta de solemnidade, e prevalecen a ledicia e a vivacidade. Os seus retratados amsanse sorrintes e expresivos, como O alegre bebedor e A Xitana (1628-1630), nos que tamn se perciben as sas caractersticas pinceladas paralelas e en zigzag. Sa tcnica basase no empaste cromtico e en pinceladas rpidas de pasta grosa e zumarenta.

O alegre bebedor. 1628-1630. leo sobre lenzo. 815 cm x 665 cm. Rijksmuseum. Amsterdam.

A Xitana. 1628-1630. leo sobre madeira. 58 cm x 52 cm. Louvre.

Nos retratos en grupo logra superar a simple xustaposicin de figuras e consegue conxuntos harmniosos e exentos de rixidez que reflicten o carcter da comunidade que retrata. Dous deles destacan da sa obra: Banquete dos oficiais da Compaa da garda cvica de San Xurxo (1616) e As Rexentes do asilo de ancins (1664).
Banquete dos oficiais da Compaa da garda cvica de San Xurxo (1616) 175 cm x 324 cm. leo sobre lenzo. O retrato parece a instantnea dunha festa, hai diferentes posturas, uns charlan entre s e outros miran ao espectador. Cromticamente atopmonos diante dun traballo no que as tonalidades limtanse aos brancos, vermellos, dourados, pratas e negros pero o seu tratamento tremendamente atrevido, aplicando as pinceladas de maneira rpida pero sen renunciar aos detalles, como observamos nas golillas, os pratos ou os vasos, resultando un retrato colectivo con alma e personalidade.

33

As Rexentes do asilo de ancins (1664). leo sobre lenzo. 1705 cm x 2495 cm. As damas, retratadas de maneira realista, e sen concesins, cubren as sas cabezas con severas tocas. Destacan os seus rostros iluminados as como as golas e os puos brancos.

Johannes Vermeer de Delft (1636-1675)

A sa escasa producin (33 ou 35 cadros) cntrase en escenas de interior nas que amosa a placidez e a serenidade da vida domstica. A sinxeleza e o realismo estn presentes nas sas escenas, nas que dispn duns poucos e silandeiros personaxes que realizan labores cotins: bordar, ler unha carta, cociar O aspecto fundamental dos seus cadros a luz, clara e difana, que adoita penetrar na estancia por unha vent lateral. O fermoso e rico cromatismo aplcase a base de curtas e suaves pinceladas. Toda a obra de Vermeer est tratada cunha gran sinxeleza, vez que cunha gran minuciosidade nos rostros e nos obxectos cotis que rodean as figuras, vemos estes trazos nalgunhas das sas obras, que poderamos considerar como pinturas costumistas.
Dama con dous cabaleiros ou Muchacha con copa de vio. 1659-1660 (Herzog Anton Ulrich-Museum, Brunswick).

Vista de Delft. 1660-1661 . un dos seus cadros mis admirados. Foi a sa segunda e ltima paisaxe urbana e corresponde a unha vista moi fiel. Utlizara seguramente unha cmara escura desde un piso alto. A impresin da luz est expresada cunha inigualable mestra, ilumina os edificios do fondo e emprega ocres e marrns. Muchacha dormida. 1657. Moza lendo unha carta. 1657. A moza da perla. 1665.

34

Obras de Vermeer

Lectora en azul (1662-66)

A taxadora de perlas (1662-66)

A leccin de msica (1662-66)

A arte da pintura hacia 1666

7. O ROCOC O Rococ un estilo fundamentalmente decorativo e carente de uniformidade, reflicte o gusto da burguesa e da aristocracia do sculo XVIII pola comodidade e o bo vivir rodeados de cousas agradables, bonitas e alegres. O seu nome empregado por primeira vez de forma pexorativa polos neoclsicos. Esta tendencia nace no ambiente refinado da Francia da rexencia do duque de Orlens (1715-1723), durante a minora de idade de Lus XV, e foi durante o seu reinado cando

35

acadou o seu mximo esplendor. Desde Francia, como xa vimos, estendeuse por toda Europa. 6.1. A arquitectura rococ A arquitectura a penas se modifica no exterior. Sen embargo, no interior os espacios redcensee fanse mis ntimos e cmodos. Sobre todo, decranse profusamente con mrmores, grandes pinturas, estucos, tallas e porcelanas. Se en Francia o rococ se asocia aos palacios, en Centroeuropa tamn se vincula ao relixioso, con expresins recargadas, ritmos asimtricos, curvas e contracurvas. Baltasar Neumann (1687-1753)

Evolucionou do Barroco ao Rococ, cunha equilibrada fantasa que busca modernas solucins para a planta central mediante espacios redondos, ovalados e elpticos. Entre a sa obra relixiosa destaca o santuario Vierzehnheiligen (1743) e entre a civil o palacio de Wurzburgo (1744).
Interior do santuario Vierzehnheiligen (1743)

Palacio de Wurzburgo (1744).

Domenicus Zimmermann (1685-1766)

36

 o autor do santuario de Wies (1744-1754), en Baviera, no que contrasta a sa sobriedade exterior coa riqueza interior, como vemos:

Santuario de Wies (1744-1754) Animadas decoracins de estucos, esculturas e frescos forman o paramento decorativo que reviste o interior desta igrexa de planta central en forma de valo. O espacio dislvese nun cegamento pictrico ilusionstico, que fai semellar frxil o slido e areo o compacto. Imprmese o sentido festivo nunha arquitectura relixiosa.

6.2. A escultura rococ francesa A escultura francesa da primeira metade do sculo XVIII caracterzase pola monumentalidade, a elegancia formal e a amabilidade das obras profanas, que constrastan coa seriedade da centuria anterior. Prevalecen a gracia e o festivo. Etienne Falconet (1716-1791)

o escultor mis prximo sensibilidade rococ. Realiza figuras mitolxicas e alegricas nas que destacan a beleza do corpo feminino e o seu rostro sorriente. Entre as sas obras destacan Pigmalin e Galatea (1763), Baista (1757) e o retrato ecuestre de Pedro I o Grande en San Petersburgo.
Pigmalin e Galatea (1763). Baista (1757) Pedro I o Grande. 1766 San Petersburgo.

6.3. A pintura rococ e os seus representantes

37

Durante os dous primeiros tercios do sculo XVIII, a pintura francesa adptase s demandas da burguesa e a aristocracia que solicitan unha pintura que reflicta a sa forma de vivir. Desta forma, a pintura adquire un ton galante, refinado, picaresco e sensual. Mentres, a pintura inglesa vn determinada polas propias peculiaridades do pas, de esprito democrtico e relixin protestante, que orixina o predominio de temas profanos, especialmente o retrato e a paisaxe. Os pintores franceses Antoine Wateau (1684-1721)

Nos seus cadros, de figuras ricamente vestidas, reflctese a vida aristocrtica do sculo XVIII. Emprega unha pincelada rpida e de mltiples cores vivas e delicadas. A mido a paisaxe, frondosa e vibrante, o marco obrigado para as sas caractersticas festas galantes. O mesmo ton festivo amsase nos seus cadros de interiores. Destacan obras como Embarque para Citerea (1717) e Gilles.
Embarque para Citerea. 1717 Gilles. 1721. 184 cm x 149 cm.

Francois Boucher (1703-1770)

o pintor da sensualidade. Foi o decorador rococ mas famoso do sculo XVIII. Entre a sa producin destacan os lenzos mitolxicos, nos que o desnudo feminino de carnacins nacaradas ten un certo ton ertico. Vmolo na sa
Diana no bao (1742). 57 cm x 73 cm. Todo est hbilmente debuxado e todo convencional, en consonancia co artificio do rococ, que abrillanta as calidades e sofistica as actitudes. En cada fragmento realiza o autor un exercicio de virtuosismo, unha exhibicin de habilidade manual. Escenografa, ambiente e materias son, en definitiva, o produto dun concepto decorativista da pintura, cargado de voluptuosidade. A cultura epicrea do Rococ, sensualista e esteticista, est entre o estilo ceremonial barroco e o lirismo romntico. hedonista: sempre quere ver o desnudo feminino; o amor perde apaixoamento e convrtese en refinado, divertido, dcil, un hbito. O ideal de beleza feminina cambiou: s mulleres maduras e exuberantes do barroco opn unhas xves delicadas e case nenas. O Rococ , pois, unha arte ertica destinada a epicreos ricos.

38

Desenvolve en forma extrema un culto sensual da beleza, unha despreocupacin pola expresin espiritual, unha linguaxe formal virtuosista e melodiosa: e todo elo responde actitude espontnea dunha sociedade frvola, cansada, pasiva que quere descansar na arte. Os desnudos de Boucher tern moita influencia en Renoir.

Nos seus retratos capta a riqueza dos vestidos. Constite un bo exemplo o seu retrato da marquesa de Pompadour
Retrato da marquesa de Pompadour. 201 cm x 157 cm Favorita oficial do rei Lus XV. Foi tal a sa ascendencia sobre o monarca que foi ela quen gobernou durante os 21 anos que durou a sa relacin.

A obra reflicte o esprito do rococ, estilo que radiografa unha poca que est a piques de esmorecer, decadente e chea de esplendor ao mesmo tempo.

Jean Honor Fragonard (1732-1806)

Pintor dotado para o debuxo e para a cor. Emprega unha tcnica a base de pinceladas cremosas e rpidas que lle outorgan a sa pintura unha espontaneidade descoecida. A sa obra, non exenta de gracia e sensualidade, presenta un sentimento nostlxico e sentimental con visins e fantasas que o converten en precursor do Romanticismo. A sa pintura pose un nutrido e clido corido e palpitantes efectos de claroscuro. Algunhas das sas obras son:
O columpio. 1767. 81 cm x 65 cm. leo sobre lenzo. Londres. O cadro presenta un exquisito tema galante onde un home maior empurra o columpio dunha dama que move a sa saia mentres un nobre observa lescena desde abaixo. O personaxe central unha moza cun magnfico vestido rosa que lanza o seu zapato a un xoven medio escondido entre as plantas do xardn. A obra est composta por unha variadsima gama de amarelos, verdes e azuis. As cordas do columpio, a moza e o joven do extremo inferior debuxan unha diagonal que se contrapn formada polo home da dereita e as cordas que ste move. A centralidade da moza ven dada polo cruce destas das lias, sobretodo pola tonalidade clida do vestido, vivamente iluminado polo sol que penetra entre a ramaxe. Esta luz matizada crea un efecto de profundidade que probablemente a gran habilidade do pintor. A intencin do artista parece ser que era facer un paralelismo entre o vaivn do columpio e a volubilidade do amor feminino. Este tipo de alegoras sinxelas e tpicas tiveron gran xito entre a sociedade parisina que pareca vivir como os personaxes do pintor, nunha nube de cores, alegres e despreocupados, mentres que aos seus ps axitbase a Francia revolucionaria.

39

O bico roubado. 45 cm x 55 cm. Ermitage. leo sobre lenzo.

Os pintores ingleses William Hogarth 1697-1764)

Desenvolve unha pintura de ton moralista e corte costumista na que se plasma a vida coti, en ocasins de forma satrica e mordaz. Introduciu en Inglaterra a pintura en serie, onde cada cadro equiprase ao captulo dun libro. Os seus relatos en imaxes, de gran claridade e irona, son stira dos costumes da sa poca, e pola sa precisin son documentos histricos como a serie Matrimonio moda.
ACTO I De como se pecha o contrato matrimonial entre un arruinado Lord Squander e un burgus novo rico polo que obrigan aos seus fillos a casarse. A fortuna quere as que un se salve da ruina e o outro adquira un ttulo nobiliario. Os xoves, que non sinten atraccin algunha o un polo outro, abandnanse mentres se pecha o negocio: Cando Venus non reina, a indiferencia goberna.

ACTO II De cmo a sa vida transcorre entre pelexa e pelexa e de cmo se tiran os trastos coma un matrimonio calquera.

40

ACTO III De cmo o esposo cura as sas feridas de amor en casa do doutor. Otra femia entra en accin e do terceiro acto pchase o teln.

ACTO IV De cmo a moza cornamentina disfruta cos seus amigos en sesin matutina.

41

ACTO V De cmo o can apaleado atopa a sa salvacin ata que o marido se presenta e o amante escpase polo balcn. In fraganti pillounos e a sa honra desta guisa vingou pero o perverso amante malhumorado, unha estaca no peito clavoulle.

ACTO VI De como se quita a vida a xoven esposa: sen marido e sen amante no silln repousa. O marido falecido, o amante condenado e morto e un airado pai, qutalle o custoso anel do recordo.

Moraleja moralizante: Os matrimonios de conveniencia non teen futuro. A serie enteira do Matrimonio moda tia como funcin crtica reformar os costumes dos aristcratas que a contemplaban.

Joshua Reynolds (1723-1792)

O retrato foi por excelencia o xnero deste pintor, que viaxou por Italia, onde estudiou a Miguel Anxo e Tiziano. A sa paleta e os seus xogos de luz amosan o selo da escola veneciana. Os seus retratos (mis de 3.000) distinguidos e refinados, na lia de Van Dyck, preocpanse pola beleza, s veces idealizada nos femininos, mentres que os masculinos resultan mis expresivos e vigorosos, como vemos nos seguintes:

42

Retrato de Nelly OBrien. 1760. leo sobre lenzo. 127 cm x 100 cm. Coleccin Wallace. Londres.

Lord Hethfield.

Thomas Gainsborough (1727-1788)

Ademais de retratista, foi pintor de paisaxes de influencia flamenga. Emprega unha ampla pincelada e tonalidades doces en delicadas figuras. Outrgalles aos seus personaxes a gracia elegante do seu ambiente social, como nos seguintes retratos:
Mr e Mrs Andrews. 1750. leo sobre lenzo. 070 cm x 118 cm. Londres. National Gallery. Tenta aunar dous xneros nun: o retrato e a paisaxe. A ampla paisaxe realista que se extende detrs deles inconfundiblemente inglsa. Hai campos de trigo, rbores e suaves outeiros. Os feixes de trigo son smbolo da fertilidade. Os esposos estn representados nunha postura mis ben informal. No caso da xoven seora Andrews, a expresin transmite certa rebelda. Chama a atencin o seu colo, que quedou inacabado. Non se sabe se al estaba pensado pintar unha ave de caza, como un faisn que o seu esposo houbera abatido, ou ben outro obxecto coma un libro, ou un neno. O seu vestido azul resplandece entre os tns mis apagados do resto do cadro.

43