Os mundos de Vicente Risco

Vicente Risco na Repblica de Weimar

Unha iniciativa da Fundacin Vicente Risco en colaboracin con: Cineclube Padre Feijoo, Festival de Cine de Ourense, Centro Galego de Arte Contemporanea e Instituto Goethe.

Edita: Fundacin Vicente Risco Imprime: Imprenta Mio Deseo e maquetacin: visualq. D. L.: OU 54-2010

Portada: postal enviada por Vicente Risco a seu fillo Antn dende Berln en 1930. Px.3: fotografa do pasaporte de Vicente Risco. Debuxo contraportada: Vicente Risco Introducin sobre a Alemaa de Weimar: Katharine Diestelmeier
2

Vicente Risco
(Vicente MartnezRisco Agero, Ourense 1884-1963)

O intelectual galeguista viaxa a Alemaa en 1930 cunha bolsa de estudos concedida pola Junta de Ampliacin de Estudios para ampliar os seus coecementos sobre etnografa e folclore. Encntrase cunha Alemaa que afronta as drsticas consecuencias de perder a I Guerra Mundial e que est a vivir unha profunda transformacin social, cun enorme dinamismo cultural e unha profunda convulsin poltica. Situacin que deixara fonda pegada no seu esprito e que recoller nunha serie de artigos publicados na revista Ns e logo recollidos nun volume tituado Mitteleuropa que saer do prelo en 1934.
3

A Alemaa de Weimar
A Repblica de Weimar, estes catorce anos entre o final da I Guerra Mundial en 1918 e a transferencia de poder a Hitler en 1933, moitas veces interpretouse meramente como preludio ao rxime nacionalsocialista. Mais a primeira repblica alem foi moito mis que isto, foi unha das pocas mis interesantes da historia alem, chea de vitalidade, mudanzas, modernidade, ao tempo que de dificultades, crises e contradicins que no seu conxunto finalmente anda que non estando abocado a iso levaron ao seu fracaso. Cando os marieiros de Wilhelmshaven e Kiel no outono de 1918 sublevronse contra a orde de levar a flota a outra batalla mis nunha guerra perdida, esa revolucin estendeuse rapidamente polo pas at chegar a Berln, onde o 9 de novembro de 1918 o kiser viuse obrigado a abdicar e proclamouse a repblica. Anda que todos os grupos polticos e sociais esperbanse cousas moi distintas desa revolucin, ao principio logrouse unha unin das forzas para formar un goberno novo. Nas eleccins asemblea constitucional en xaneiro de 1919 o partido socialdemcrata SPD, o partido catlico Zentrum, e o partido liberal DDP (a chamada coalicin de Weimar) conseguiu a maiora. Friedrich Ebert era o primeiro presidente da repblica. En agosto de 1919 aprobouse a constitucin que aseguraba dereitos como a liberdade de expresin, de prensa e de relixin, a igualdade entre homes e mulleres, o sufraxio universal e ampliaba o estado social (por exemplo a travs da introducin dunha cobertura por parte do estado en caso de desemprego). Mais os compromisos bsicos da repblica eran frxiles e non puideron satisfacer as altas expectativas da xente. As que os primeiros anos da repblica foron difciles, cheos de crises e enfrontamentos tanto no exterior como no interior. Os problemas bsicos dos primeiros anos foron: o tratado de Versalles e as reparacins de guerra, que en principio non significaban unhas condicins tan duras para Alemaa, mais que
4

tian un peso psicolxico moi grande para unha sociedade militarista como a alem; os asasinatos polticos e os crus enfrontamentos entre a dereita e a esquerda que rozaban a guerra civil; e unha severa crise econmica marcada pola hiperinflacin. En 1923, cando todos estes factores chegaron ao seu cumio, non se acabou a repblica (como fara dez anos despois), senn que a crise neste caso deu paso a unha poca de estabilizacin. As que en 1924 empezou o que hoxe en da se coece como os felices anos vinte (anda que vistos de cerca non estiveron exentos de dificultades) que mostraban as facetas mis interesantes e modernas da Repblica de Weimar. Estas manifestronse sobre todo en Berln. A terceira cidade mis grande do mundo era a esencia da modernidade cuxo desenvolvemento chegara a unha velocidade e alcanzado un nivel nunca antes visto. O mundo do traballo cambiara considerablemente, e co aumento de peso do sector servizos o traballador prototipo da Repblica de Weimar chegou a ser o Angestellter o traballador de colo , branco Tamn a nova muller que se cortou o pelo e acurtado . a saia e que traballaba de secretaria ou de dependenta nun dos novos grandes almacns para ns, hoxe, un dos pardigmas da Rpublica de Weimar. Xunto co cambio no mundo do traballo cambiou moito (ou mellor dito se inventou) o lecer. A xornada de oito horas permitiulle xente gozar do tempo libre. As posibilidades que haba eran infinitas. Sen dbida os medios dominantes da cultura de masas moderna eran a radio e o cine, sobre todo dende a introducin do cine sonoro en 1929 e a chegada de moitas pelculas americanas. Mais haba moitos mis xeitos de se entreter, nos cabarets e teatros de revistas, nunha infinidade de clubs de jazz ou de charleston, ou tamn nos bares de ambiente homosexual. Doutra banda a nova vida republicana tivo repercusin na arte onde xurdiu un realismo novo, relacionado con nomes como Otto Dix ou George Grosz. A Nova Obxectividade tamn se
5

apoderou da literatura, por exemplo nas obras de Erich Kstner ou Hans Fallada, quen retrataron unha imaxe diferenciada da vida do traballador de colo branco e probronse novas for, mas de expresin como fixo Alfred Dblin na sa novela Berlin Alexanderplatz que sa vez era un exemplo da explotacin , meditica, porque sau case vez como libro, obra radiofnica e pelcula. Un xnero moi popular era a reportaxe, e tamn no teatro haba tendencias novas como poda ser o teatro de masas de Erwin Piscator ou o teatro pico de Bertolt Brecht. Tampouco esquezamos aos arquitectos do Bauhaus como Walter Gropius ou Mies van der Rohe que quixeron desear casas, pisos e mobeis que se adaptasen vida moderna ou mellor devandito que estaban pensados para crear persoas modernas, e optaron polas lias claras e a abolicin de todo exceso de elementos decorativos. Mais sempre hai que ter en conta que os desenvolvementos culturais modernos que hoxe en da nos parecen tan tpicos da Repblica de Weimar non eran senn un movemento minoritario e vangardista. E todas as manifestacins da vida moderna atopronse ao mesmo tempo cunha crtica en parte vehemente, e non s polos sectores mis conservadores e de extrema dereita. A modernidade que era constitutiva para a Repblica de Weimar nestes anos entrou vez na sa peor crise. A estabilidade dos anos entre 1924 e 1929 s era relativa. Haba problemas latentes que seguan aumentando e en 1929 vronse reforzados coa severa crise econmica mundial. O convenio entre a industria e os sindicatos do principio da repblica estbase deteriorando, a industria dirixiuse contra os sindicatos e contra o estado como garante dos dereitos sociais. Por outra banda, o estado nos anos de crise non puido manter as prestacins sociais que agora estaban recollidas na constitucin, o que aumentou a deslexitimacin da repblica. Os efectos da crise, sobre todo o paro masivo, fixeron que toda a sociedade alem vsese afectada pola miseria social e unha crecente inseguridade, o que a volveu altamente predisposta a un movemento como o nacionalsocialismo.
6

En poltica exterior a partir de 1930 a at entn aplicada poltica de aproximacin cara ao oeste abandonouse a favor dun novo egosmo nacional. No interior, os partidos moderados e liberais perdan cada vez mis votantes, polo que se faca cada vez mis difcil formar gobernos. Paul von Hindenburg, ex-xeneral e represante da vella orde, que fora elixido presidente logo da morte de Ebert en 1925, intentaba sistematicamente usar a sa situacin de poder fronte ao parlamento, mentres que as vellas elites, que seguan presentes na xustiza, o exrcito e a industria, intentaron aproveitarse da crise para abolir a repblica. Mais elas non conseguiron instrumentalizar a opinin antirepublicana tan estendida entre a poboacin. Iso, en cambio, si o conseguiu o partido nacionalsocialista, o NSDAP, as que as elites a finais de 1932 decidiron apoiar a Hitler coa falsa esperanza de poder domarlo . Con iso dronlle a lexitimacin e os ltimos seguidores que lle faltaban para chegar ao poder. E foi as, como o 30 de xaneiro de 1933 este primeiro experimento republicano alemn chegou ao seu fin. O seu final non estaba escrito xa dende o principio da repblica senn que se debeu a varios factores: 1.- A crise econmica e social permanente que desestabilizou a repblica. 2.- Unha perda de lexitimacin do modelo republicano. 3.- O interese das vellas elites nunha volta a un modelo patriarcal que xa non tivo repercusin nunha sociedade altamente impregnada pola modernidade, o que impeda a volta atrs mais o que tamn levou a moitas incertezas. 4.- A existencia dun movemento totalitario como foi o nacionalsocialismo, que coa axuda das vellas elites finalmente conseguiu chegar ao poder. Katharina Diestelmeier

O anxo azul
Der blaue Engel. Alemaa, 1930 109 min Director: Josef von Sternberg Guin: Karl Zuckmayer, Karl Vollmuller, Robert Liebmann (segundo a novela de Heinrich Mann) Msica con cancins: Frederick Hollander, Robert Liebmann, Richard Rillo Fotografa: Gnter Rittau e Hans Schneeberger (branco e negro) Reparto: Marlene Dietrich, Emil Jannings, Kurt Gerron, Rosa Valetti, Hans Albers, Eduard von Winterstein Xnero: Drama Sinopse: Lola, O Anxo Azul, aparentemente unha rapaza alem fermosa, un pouco tmida, e sen misterio. Porn, o seu encontro co profesor Rath, un solteiro de 50 anos, ter inesperadas consecuencias. Este o primeiro gran filme de Marlene Dietrich, arrebatadora e sedutora. unha crnica dunha Alemaa escura.
8

Por fn fun ver na Tonfilm, grazas a non custar mais que un marco: unha pelcula espantosmente trxica que xa che contarei que se titula Der blan Engel e que est facendo furor. Vicente Risco
9

Berln: sinfona dunha gran cidade

Berlin: Die Symphonie der Grostadt. Alemaa, 1927 62 min Director: Walter Ruttmann Guin: Karl Freund, Carl Mayer Fotografa: Robert Baberske, Karl Freund, Reimar Kuntze, Lszl Schffer Xnero: Documental mudo Sinopse: Inspirado no documental sovitico Kino-Nedelia (1918), de Dziga Vertov, Ruttmann realizou cos mellores fotgrafos alemns da poca un documental baseado na vida da cidade de Berln, en cinco actos e durante un da, co tranva e o tren de fondo. Ten un valor antropolxico da Alemaa antes do nazismo e suxire unha forza premonitoria e lrica que esperta reflexins sobre a civilizada tecnocracia que invade o ser humano.
10

Berln unha illa de enorme vida, onde todo novo e moderno. En luxos, divertimentos, traballo, poltica, etc. moi superior a Pars. Agora desprazouse para aqu o cerebro de Europa Vicente Risco, Mitteleuropa
11

Emilio e os detectives
Emil und die Detektive. Alemaa, 1931 75 min Director: Gerhard Lamprecht Guin: Erich Kstner, Emeric Pressburger, Billy Wilder Fotografa: Hannes Hubach Reparto: Rolf Wenkhaus, Kthe Haack, Emil Tischbein, Fritz Rasp Xnero: Infantil Sinopse: Aventuras e peripecias de Emilio, un espelido neno alemn de 12 anos, que durante unha viaxe a Berln roubado por un ladrn. un divertimento amable, adornado con intriga, accin, aventuras sen fin e moito sentido do humor. No seu da, foi un grande xito de pblico, anda que algns grupos de fanticos queimaron os libros en que se baseaba, porque eran contrarios ao esprito alemn. Erich Kstner seguiu escribindo poesa satrica, teatro, e libros infants co pseudnimo de Berthold Brger. Este tamn foi un dos primeiros guins de Billy Wilder.
12

Estou no corazn de Berln, nunha estacin chea de xente e de movemento, onde todos andan presa. Onde hai sol e todo semella ledo e riseiro. Vicente Risco, Mitteleuropa
13

Cabaret
Cabaret. Estados Unidos, 1972 128 min. Director: Bob Fosse Guin: Jay Presson Allen e Hugh Wheeler Msica: John Kander Fotografa: Geoffrey Unsworth Reparto: Liza Minnelli, Michael York, Helmut Griem, Marisa Berenson, Fritz Wepper, Joel Grey Xnero: Drama musical Sinopse: Berln, anos 30. O partido nazi gaa o poder nunha cidade onde o amor, o baile, e a msica, mestranse coa vida nocturna do Kit Kat Club. Un refuxio mxico onde Sally Bowles e un pcaro mestre de cerimonias fan esquecer o triste da vida... un dos mellores musicais da historia, que extrae a sa forza dunha direccin vibrante, uns dilogos con chispa e nmeros musicais soberbios, cunha banda sonora inesquecible. Premios: Oscars (1973): mellor director, actriz (Liza Minelli), actor secundario (Joel Grey), fotografa, son, montaxe, direccin artstica, banda sonora adaptada. Premio BAFTA Mellor pelcula (1973). Globo de Ouro Mellor pelcula (1973).
14

Un caf moderno e elegante, disposto coma un teatro, con palcos escaonados, cheos de mesias, con mantel, cinceiro, e caixa de mistos posta nun chisme especial de prata. Cadeiras e butacas de saln. Nas mesas moitas mulleres semielegantes, pintadas e fumando pitos e homes polo xeito. Pasan camareiras e grooms vendendo pitos e bombns. No fondo, nunha sorte de escena, toca, de cando e cando, unha orquesta. Vicente Risco, Mitteleuropa
15