18 Gita

18
H üÊË„UÁ⁄U—H
‚ÊœÊ⁄UáÊ ÷Ê·Ê≈UË∑§Ê‚Á„UÃ
üÊË◊jªfleËÃÊ
(◊Ù≈U •ˇÊ⁄UflÊ‹Ë)
àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl

àfl◊fl ’ãœÈp ‚πÊ àfl◊fl–
àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl
àfl◊fl ‚flZ ◊◊ ŒflŒflH
ªËÃÊ¬˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U
¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ∞fl¢ ◊Èº˝∑§ óªËÃÊ¬˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄Uó273005
ªÊÁ’ãŒ÷flŸ-∑§ÊÿÊ¸‹ÿ, ∑§Ê‹∑§ÊÃÊ ∑§Ê ‚¢SÕÊŸ
»§ÊŸ — (0551) 2334721; »Ò§Ä‚ 2336997
Website : www.gitapress.org e-mail: booksales@gitapress.org
H ˙ üÊË¬⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—H
üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ë ◊Á„U◊Ê
flÊSÃfl◊¥ üÊË◊jªfleËÃÊ∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ flÊáÊËmÊ⁄UÊ fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ‚Ê◊âÿ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ∞∑§ ¬⁄U◊ ⁄U„USÿ◊ÿ ª˝ãÕ „ÒU–
ß‚◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ flŒÊ¥∑§Ê ‚Ê⁄U-‚Ê⁄U ‚¢ª˝„U Á∑§ÿÊ ªÿÊ „Ò– ß‚∑§Ë ‚¢S∑Î§Ã ßÃŸË
‚ÈãŒ⁄U •ÊÒ⁄U ‚⁄U‹ „ÒU Á∑§ ÕÊ«∏UÊ •èÿÊ‚ ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ ©U‚∑§Ê ‚„U¡ „UË
‚◊¤Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU; ¬⁄UãÃÈ ß‚∑§Ê •Ê‡Êÿ ßÃŸÊ ªê÷Ë⁄U „ÒU Á∑§ •Ê¡ËflŸ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
•èÿÊ‚ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ¬⁄U ÷Ë ©U‚∑§Ê •ãÃ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ¬˝ÁÃÁŒŸ Ÿÿ-Ÿÿ ÷Êfl
©Uà¬ãŸ „UÊÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U, ß‚‚ ÿ„U ‚ŒÒfl ŸflËŸ ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU ∞fl¢ ∞∑§Êª˝ÁøûÊ
„UÊ∑§⁄ üÊhÊ-÷ÁQ§‚Á„UÃ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ‚ ß‚∑§ ¬Œ-¬Œ◊¥ ¬⁄U◊ ⁄U„USÿ ÷⁄UÊ
„ÈU•Ê ¬˝àÿˇÊ ¬˝ÃËÃ „UÊÃ Ê „ÒU– ÷ªflÊŸ˜∑§ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ◊◊¸∑§Ê fláÊ¸Ÿ Á¡‚
¬˝∑§Ê⁄U ß‚ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ◊¥ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, flÒ‚Ê •ãÿ ª˝ãÕÊ¥◊¥ Á◊‹ŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU;
ÄÿÊ¥Á∑§ ¬˝Êÿ— ª˝ãÕÊ¥◊¥ ∑È§¿-Ÿ-∑È§¿U ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ Áfl·ÿ Á◊‹Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU–
÷ªflÊŸ˜ÔŸ “üÊË◊jªfleËÃÊ” M§¬ ∞∑§ ∞‚Ê •ŸÈ¬◊ÿ ‡ÊÊSòÊ ∑§„UÊ „ÒU Á∑§
Á¡‚◊¥ ∞∑§ ÷Ë ‡ÊéŒ ‚ŒÈ¬Œ‡Ê‚ πÊ‹Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– üÊËflŒ√ÿÊ‚¡ËŸ ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ◊¥
ªËÃÊ¡Ë∑§Ê fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ ©U¬⁄UÊãÃ ∑§„UÊ „ÒUó
ªËÃÊ ‚ÈªËÃÊ ∑§Ã¸√ÿÊ Á∑§◊ãÿÒ— ‡ÊÊSòÊÁflSÃ⁄ÒU—–
ÿÊ Sflÿ¢ ¬kŸÊ÷Sÿ ◊Èπ¬kÊÁmÁŸ—‚ÎÃÊH
“ªËÃÊ ‚ÈªËÃÊ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ¬…∏U∑§⁄U
•Õ¸ •ÊÒ⁄U ÷Êfl‚Á„UÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ ◊ÈÅÿ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ¡Ê Á∑§
Sflÿ¢ ¬kŸÊ÷ ÷ªflÊŸ˜ üÊËÁflcáÊÈ∑§ ◊ÈπÊ⁄UÁflãŒ‚ ÁŸ∑§‹Ë „ÈUß¸ „ÒU; (Á»§⁄U)
•ãÿ ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§ ÁflSÃÊ⁄U‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÊ¡Ÿ „ÒU?” Sflÿ¢ üÊË÷ªflÊŸ˜ÔŸ ÷Ë ß‚∑§
◊Ê„UÊàêÿ∑§Ê fláÊ¸Ÿ Á∑§ÿÊ „ÒU (•0 18 ‡‹Ê∑§ 68 ‚ 71 Ã∑§)–
ß‚ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ◊¥ ◊ŸÈcÿ◊ÊòÊ∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, øÊ„U fl„U Á∑§‚Ë ÷Ë fláÊ¸,
•ÊüÊ◊◊¥ ÁSÕÃ „UÊ; ¬⁄¢UÃÈ ÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ üÊhÊ‹È •ÊÒ⁄U ÷ÁQ§ÿÈQ§ •fl‡ÿ „UÊŸÊ
øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¬Ÿ ÷Q§Ê¥◊¥ „UË ß‚∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
•ÊôÊÊ ŒË „ÒU ÃÕÊ ÿ„U ÷Ë ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ SòÊË, flÒ‡ÿ, ‡ÊÍº˝ •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ÿÊÁŸ ÷Ë ◊⁄U
4 * üÊË◊jªfleËÃÊ *
¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑ §⁄U ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃ  „ÒU¥ (•0 9 ‡‹Ê∑§ 32); •¬Ÿ-•¬Ÿ
SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ ◊⁄UË ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§ ◊ŸÈcÿ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ê ¬˝Ê# „UÊÃ „Ò¥U
(•0 18 ‡‹Ê∑§ 46)óßŸ ‚’¬⁄U ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸ‚ ÿ„UË ôÊÊÃ „UÊÃÊ „ÒU Á∑§
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ ‚÷Ë∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU–
¬⁄UãÃÈ ©UQ§ ÁflcÊÿ∑§ ◊◊¸∑§Ê Ÿ ‚◊¤ÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ’„ÈUÃ-‚ ◊ŸÈcÿ,
Á¡ã„UÊ¥Ÿ üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê ∑§fl‹ ŸÊ◊◊ÊòÊ „UË ‚ÈŸÊ „ÒU, ∑§„U ÁŒÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§
ªËÃÊ ÃÊ ∑§fl‹ ‚¢ãÿÊÁ‚ÿÊ¥∑§ Á‹ÿ „UË „ÒU; fl •¬Ÿ ’Ê‹∑§Ê¥∑§Ê ÷Ë ß‚Ë
÷ÿ‚ üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê •èÿÊ‚ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÊÃ Á∑§ ªËÃÊ∑§ ôÊÊŸ‚ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô
‹«∏U∑§Ê ÉÊ⁄U ¿UÊ«∏U∑§⁄U ‚¢ãÿÊ‚Ë Ÿ „UÊ ¡Êÿ; Á∑§ãÃÈ ©UŸ∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ Á∑§ ◊Ê„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ˇÊÊòÊœ◊¸‚ Áfl◊Èπ „UÊ∑§⁄U Á÷ˇÊÊ∑§ •ãŸ‚ ÁŸflÊ¸„U
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „ÈU∞ •¡È¸ŸŸ Á¡‚ ¬⁄U◊ ⁄U„Sÿ◊ÿ ªËÃÊ∑§ ©U¬Œ‡Ê‚
•Ê¡ËflŸ ªÎ„USÕ◊¥ ⁄U„U∑§⁄U •¬Ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ Á∑§ÿÊ, ©U‚ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ∑§Ê
ÿ„U ©U‹≈UÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU?
•Ã∞fl ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ê ©UÁøÃ „ÒU Á∑§ ◊Ê„U∑§Ê
àÿÊª∑§⁄U •ÁÃ‡Êÿ üÊhÊ-÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ •¬Ÿ ’Ê‹∑§Ê¥∑§Ê •Õ¸ •ÊÒ⁄U ÷Êfl∑§
‚Á„UÃ üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê •äÿÿŸ ∑§⁄UÊÿ¥ ∞fl¢ Sflÿ¢ ÷Ë ß‚∑§Ê ¬∆UŸ •ÊÒ⁄U ◊ŸŸ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U „UÊ ¡Êÿ°; ÄÿÊ¥Á∑§
•ÁÃ ŒÈ‹¸÷ ◊ŸÈcÿ-‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ∑§⁄U •¬Ÿ •◊ÍÀÿ ‚◊ÿ∑§Ê ∞∑§ ˇÊáÊ
÷Ë ŒÈ—π◊Í‹∑§ ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U ÷ÊªÊ∑¥ § ÷ÊªŸ◊¥ ŸCÔU ∑§⁄UŸÊ ©UÁøÃ Ÿ„UË¥ „ÒU–
\\ \\
üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê ¬˝œÊŸ Áfl·ÿ

üÊËªËÃÊ¡Ë◊¥ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¬ŸË ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ◊ÈÅÿ ŒÊ ◊Êª¸ ’Ã‹Êÿ „Ò¥Uó
∞∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÊª, ŒÍ‚⁄UÊ ∑§◊¸ÿÊª– ©UŸ◊¥ó
(1) ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕ¸ ◊Îª-ÃÎcáÊÊ∑§ ¡‹∑§Ë ÷Ê°ÁÃ •ÕflÊ SflåŸ∑§Ë ‚ÎÁCÔU∑§
‚ŒÎ‡Ê ◊ÊÿÊ◊ÿ „UÊŸ‚ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ‚ê¬ÍáÊ¸ ªÈáÊ „UË ªÈáÊÊ¥◊¥ ’Ã¸Ã „Ò¥U, ∞‚
‚◊¤Ê∑§⁄U ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿÊ¥ •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§
•Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÊŸÊ (•0 5 ‡‹Ê∑§ 8-9) ÃÕÊ ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ ÁSÕÃ ⁄U„UÃ „ÈU∞ ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
* ¬˝œÊŸ Áfl·ÿ * 5
flÊ‚ÈŒfl∑§ Á‚flÊÿ •ãÿ Á∑§‚Ë∑§ ÷Ë „UÊŸ¬Ÿ∑§Ê ÷Êfl Ÿ ⁄U„UŸÊ, ÿ„U ÃÊ
‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU ÃÕÊó
(2) ‚’ ∑È§¿U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U Á‚Áh-•Á‚Áh◊¥ ‚◊àfl÷Êfl
⁄UπÃ „ÈU∞ •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹
÷ªflÊŸ˜Ô∑§ „UË Á‹ÿ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ (•0 2 ‡‹Ê∑§ 48, •0
5 ‡‹Ê∑§ 10) ÃÕÊ üÊhÊ-÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U
÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ‡Ê⁄UáÊ „UÊ∑§⁄U ŸÊ◊, ªÈáÊ •ÊÒ⁄U ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ©UŸ∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U
ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸÊ (•0 6 ‡‹Ê∑§ 47), ÿ„U ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ „ÒU–
©UQ§ ŒÊŸÊ¥ ‚ÊœŸÊ¥∑§Ê ¬Á⁄UáÊÊ◊ ∞∑§ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ fl flÊSÃfl◊¥ •Á÷ãŸ
◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U (•0 5 ‡‹Ê∑§ 4-5)– ¬⁄UãÃÈ ‚ÊœŸ∑§Ê‹◊¥ •Áœ∑§Ê⁄UË-÷Œ‚
ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÷Œ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ŒÊŸÊ¥ ◊Êª¸ Á÷ãŸ-Á÷ãŸ ’Ã‹Êÿ ªÿ „Ò¥ (•0 3
‡∂Ê∑§ 3)– ß‚Á‹ÿ ∞∑§ ¬ÈL§· ŒÊŸÊ¥ ◊ÊªÊZmÊ⁄UÊ ∞∑§ ∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ø‹
‚∑§ÃÊ, ¡Ò‚ üÊËª¢ªÔUÊ¡Ë¬⁄U ¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ ŒÊ ◊Êª¸ „UÊÃ „ÈU∞ ÷Ë ∞∑§ ◊ŸÈcÿ ŒÊŸÊ¥
◊ÊªÊZmÊ⁄UÊ ∞∑§ ∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ– ©UQ§ ‚ÊœŸÊ¥◊¥ ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ
‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥ Ÿ„UË¥ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥ ∑§◊ÊZ∑§Ê
SflM§¬‚ èÊË àÿÊª ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ ‚÷Ë •ÊüÊ◊Ê¥◊¥
’Ÿ ‚∑§ÃÊ „ÒU–
ÿÁŒ ∑§„UÊ Á∑§ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ‚¢ãÿÊ‚∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ „ÒU,
ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚-•ÊüÊ◊◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ªÎ„USÕ◊¥ Ÿ„UË¥, ÃÊ ÿ„U
∑§„UŸÊ ∆UË∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ŒÍ‚⁄U •äÿÊÿ◊¥ ‡‹Ê∑§ 11 ‚ 30 Ã∑§ ¡Ê
‚Ê¢ÅÿÁŸDÔUÊ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷Ë ÷ªflÊŸ˜ÔŸ ¡ª„U-
¡ª„U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§Ë ÿÊÇÿÃÊ ÁŒπÊÿË „ÒU– ÿÁŒ ªÎ„USÕ◊¥ ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê
•Áœ∑§Ê⁄U „UË Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UŸÊ ∑Ò§‚ ’Ÿ ‚∑§ÃÊ?
„UÊ°, ßÃŸË Áfl‡Ê·ÃÊ •fl‡ÿ „ÒU Á∑§ ‚Ê¢Åÿ◊Êª¸∑§Ê •Áœ∑§Ê⁄UË Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ‚
⁄UÁ„UÃ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ¡’Ã∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •„¢U÷Êfl ⁄U„UÃÊ „ÒU, Ã’Ã∑§
‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ‚ÊœŸ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ– ß‚Ë‚ ÷ªflÊŸ˜ÔŸ
‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê ∑§Á∆UŸ ’Ã‹ÊÿÊ „ÒU (•0 5 ‡‹Ê∑§ 6) ÃÕÊ (∑§◊¸ÿÊª)
‚ÊœŸ◊¥ ‚Èª◊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝ÁÃ ¡ª„U-¡ª„U ∑§„UÊ „ÒU Á∑§ ÃÍ
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U–
\\ \\
•Õ äÿÊŸ◊˜Ô
‡ÊÊãÃÊ∑§Ê⁄¢U ÷È¡ª‡ÊÿŸ¢ ¬kŸÊ÷¢ ‚È⁄U‡Ê¢
ÁflEÊœÊ⁄¢U ªªŸ‚ŒÎ‡Ê¢ ◊ÉÊfláÊZ ‡ÊÈ÷ÊXÔU◊˜Ô–.
‹ˇ◊Ë∑§ÊãÃ¢ ∑§◊‹ŸÿŸ¢ ÿÊÁªÁ÷äÿÊ¸Ÿªêÿ¢
flãŒ ÁflcáÊÈ¢ ÷fl÷ÿ„⁄¢U ‚fl¸‹Ê∑Ò§∑§ŸÊÕ◊˜ÔH
•Õ¸óÁ¡Ÿ∑§Ë •Ê∑Î§ÁÃ •ÁÃ‡Êÿ ‡ÊÊãÃ „ÒU, ¡Ê ‡Ê·ŸÊª∑§Ë ‡ÊƒÿÊ¬⁄U
‡ÊÿŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ë ŸÊÁ÷◊¥ ∑§◊‹ „ÒU, ¡Ê ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ÷Ë ß¸E⁄U
•ÊÒ⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜Ô∑§ •ÊœÊ⁄U „Ò¥U, ¡Ê •Ê∑§Ê‡Ê∑§ ‚ŒÎ‡Ê ‚fl¸òÊ √ÿÊåÃ „Ò¥U,
ŸË‹ ◊ÉÊ∑§ ‚◊ÊŸ Á¡Ÿ∑§Ê fláÊ¸ „ÒU, •ÁÃ‡Êÿ ‚ÈãŒ⁄U Á¡Ÿ∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸
•¢ªÔU „Ò¥, ¡Ê ÿÊÁªÿÊ¥mÊ⁄UÊ äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ¬˝Ê# Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U, ¡Ê ‚ê¬ÍáÊ¸
‹Ê∑§Ê¥∑§ SflÊ◊Ë „Ò¥U, ¡Ê ¡ã◊-◊⁄UáÊM§¬ ÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U, ∞‚
‹ˇ◊Ë¬ÁÃ, ∑§◊‹ŸòÊ ÷ªflÊŸ˜Ô üÊËÁflcáÊÈ∑§Ê ◊Ò¥ (Á‚⁄U‚) ¬˝áÊÊ◊
∑§⁄UÃÊ „Í°U–
ÿ¢ ’˝rÊÔÊ flL§áÊãº˝L§º˝◊L§Ã— SÃÈãflÁãÃ ÁŒ√ÿÒ— SÃflÒ-
fl¸ŒÒ— ‚ÊXÔU¬Œ∑˝§◊Ê¬ÁŸ·ŒÒªÊ¸ÿÁãÃ ÿ¢ ‚Ê◊ªÊ—–.
äÿÊŸÊflÁSÕÃÃeÃŸ ◊Ÿ‚Ê ¬‡ÿÁãÃ ÿ¢ ÿÊÁªŸÊ-
ÿSÿÊãÃ¢ Ÿ ÁflŒÈ— ‚È⁄UÊ‚È⁄UªáÊÊ ŒflÊÿ ÃS◊Ò Ÿ◊—H
•Õ¸ó’˝rÊÔÊ, flL§áÊ, ßãº˝, L§º˝ •ÊÒ⁄U ◊L§Œ˜ÔªáÊ ÁŒ√ÿ SÃÊòÊÊ¥mÊ⁄UÊ
Á¡Ÿ∑§Ë SÃÈÁÃ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ‚Ê◊flŒ∑§ ªÊŸflÊ‹ •¢ªÔU, ¬Œ, ∑˝§◊ •ÊÒ⁄U
©U¬ÁŸ·ŒÊ¥∑§ ‚Á„UÃ flŒÊ¥mÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ªÊŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ÿÊªË¡Ÿ äÿÊŸ◊¥
ÁSÕÃ ÃŒ˜ÔªÃ „ÈU∞ ◊Ÿ‚ Á¡Ÿ∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U •‚È⁄UªáÊ
(∑§Êß¸ ÷Ë) Á¡Ÿ∑§ •ãÃ∑§Ê Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ, ©UŸ (¬⁄U◊¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ) Œfl∑§
Á‹ÿ ◊⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
fl‚ÈŒfl‚ÈÃ¢ Œfl¢ ∑¢§‚øÊáÊÍ⁄U◊Œ¸Ÿ◊˜–
Œfl∑§Ë¬⁄U◊ÊŸãŒ¢ ∑Î§cáÊ¢ flãŒ ¡ªŒ˜ªÈL§◊˜H
•Õ¸ó∑¢§‚ •ı⁄U øÊáÊÍ⁄U∑§Ê flœ ∑§⁄UŸflÊ‹, Œfl∑§Ë∑§ •ÊŸãŒflh¸Ÿ,
fl‚ÈŒflŸãŒŸ, ¡ªŒ˜ªÈL§ üÊË∑Î§cáÊøãº˝∑§Ë ◊Ò¥ flãŒŸÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U–
\\ \\
H ˙ üÊË¬⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—H
•Õ üÊË◊jªfleËÃÊ◊Ê„UÊàêÿ◊˜Ô
ªËÃÊ‡ÊÊSòÊÁ◊Œ¢ ¬Èáÿ¢ ÿ— ¬∆Uà¬˝ÿÃ— ¬È◊ÊŸ˜Ô–
ÁflcáÊÊ— ¬Œ◊flÊ¬AÊÁÃ ÷ÿ‡ÊÊ∑§ÊÁŒflÌ¡Ã—H 1H
ªËÃÊäÿÿŸ‡ÊË‹Sÿ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄USÿ ø–
ŸÒfl ‚ÁãÃ Á„U ¬Ê¬ÊÁŸ ¬Ífl¸¡ã◊∑Î§ÃÊÁŸ øH 2H
◊‹ÁŸ◊Ê¸øŸ¢ ¬È¢‚Ê¢ ¡‹FÊŸ¢ ÁŒŸ ÁŒŸ–
‚∑Î§eËÃÊê÷Á‚ FÊŸ¢ ‚¢‚Ê⁄U◊‹ŸÊ‡ÊŸ◊˜ÔH 3H
ªËÃÊ ‚ÈªËÃÊ ∑§Ã¸√ÿÊ Á∑§◊ãÿÒ— ‡ÊÊSòÊÁflSÃ⁄ÒU—–
ÿÊ Sflÿ¢ ¬kŸÊ÷Sÿ ◊Èπ¬kÊÁmÁŸ—‚ÎÃÊH 4H
÷Ê⁄UÃÊ◊ÎÃ‚fl¸Sfl¢ ÁflcáÊÊfl¸ÄòÊÊÁmÁŸ—‚ÎÃ◊˜Ô–
ªËÃÊªXÔUÊŒ∑¢§ ¬ËàflÊ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ÁfllÃH 5H
‚flÊ¸¬ÁŸ·ŒÊ ªÊflÊ ŒÊÇœÊ ªÊ¬Ê‹ŸãŒŸ—–
¬ÊÕÊ¸ flà‚— ‚ÈœË÷Ê¸Q§Ê ŒÈÇœ¢ ªËÃÊ◊ÎÃ¢ ◊„UÃ˜ÔH 6H
∞∑¢§ ‡ÊÊSòÊ¢ Œfl∑§Ë¬ÈòÊªËÃ◊∑§Ê ŒflÊ Œfl∑§Ë¬ÈòÊ ∞fl–
∞∑§Ê ◊ãòÊSÃSÿ ŸÊ◊ÊÁŸ ÿÊÁŸ ∑§◊Ê¸åÿ∑¢§ ÃSÿ ŒflSÿ ‚flÊH
\\ \\
ªËÃÊ-◊Ê„UÊàêÿ
¡Ù ◊ŸÈcÿ ‡ÊÈhÁøûÊ „UÙ∑§⁄U ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ß‚ ¬ÁflòÊ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ∑§Ê ¬Ê∆U
∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ÷ÿ •ı⁄U ‡ÊÙ∑§ •ÊÁŒ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ÁflcáÊÈœÊ◊∑§Ù ¬˝Ê#
∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒH 1H
¡Ù ◊ŸÈcÿ ‚ŒÊ ªËÃÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU ÃÕÊ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊◊¥ Ãà¬⁄U
⁄U„UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ ß‚ ¡ã◊ •ı⁄U ¬Ífl¸¡ã◊◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚◊SÃ ¬Ê¬ ÁŸ—‚ãŒ„U
ŸCÔU „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 2H
¡‹◊¥ ¬˝ÁÃÁŒŸ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê SŸÊŸ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ ∑§fl‹ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ ◊‹∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ªËÃÊôÊÊŸM§¬ ¡‹◊¥ ∞∑§ ’Ê⁄U ÷Ë Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê SŸÊŸ
‚¢‚Ê⁄U-◊‹∑§Ù ŸCÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 3H
¡Ù ‚ÊˇÊÊÃ˜ ∑§◊‹ŸÊ÷ ÷ªflÊŸ˜ ÁflcáÊÈ∑§ ◊Èπ∑§◊‹‚ ¬˝∑§≈U „ÈUß¸
„ÒU, ©U‚ ªËÃÊ∑§Ê „UË ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ªÊŸ (•Õ¸‚Á„UÃ SflÊäÿÊÿ) ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ,
•ãÿ ‡ÊÊSòÊÙ¥∑§ ÁflSÃÊ⁄U‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒUH 4H
¡Ù ◊„UÊ÷Ê⁄UÃ∑§Ê •◊ÎÃÙ¬◊ ‚Ê⁄U „ÒU ÃÕÊ ¡Ù ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ∑§
◊Èπ‚ ¬˝∑§≈U „ÈU•Ê „ÒU, ©U‚ ªËÃÊM§¬ ª¢ªÊ¡‹∑§Ù ¬Ë ‹Ÿ¬⁄U ¬ÈŸ— ß‚
‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡ã◊ Ÿ„UË¥ ‹ŸÊ ¬«∏UÃÊH 5H
‚ê¬ÍáÊ¸ ©U¬ÁŸ·Œ¥ ªı∑§ ‚◊ÊŸ „Ò¥U, ªÙ¬Ê‹ŸãŒŸ üÊË∑Î§cáÊ ŒÈ„UŸflÊ‹
„Ò¥U, •¡È¸Ÿ ’¿U«∏UÊ „ÒU ÃÕÊ ◊„UÊŸ˜ ªËÃÊ◊ÎÃ „UË ©U‚ ªı∑§Ê ŒÈÇœ „ÒU •ı⁄U
‡ÊÈh ’ÈÁhflÊ‹Ê üÊc∆U ◊ŸÈcÿ „UË ß‚∑§Ê ÷ÙQ§Ê „ÒUH 6H
Œfl∑§ËŸãŒŸ ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ∑§Ê ∑§„UÊ „ÈU•Ê ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ „UË ∞∑§◊ÊòÊ
©UûÊ◊ ‡ÊÊSòÊ „ÒU, ÷ªflÊŸ˜ Œfl∑§ËŸãŒŸ „UË ∞∑§◊ÊòÊ ◊„UÊŸ˜ ŒflÃÊ „Ò¥U, ©UŸ∑§
ŸÊ◊ „UË ∞∑§◊ÊòÊ ◊ãòÊ „Ò¥U •ı⁄U ©UŸ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ‚flÊ „UË ∞∑§◊ÊòÊ ∑§Ã¸√ÿ
∑§◊¸ „ÒUH 7H
\\ \\
üÊË◊jªfleËÃÊ∑§
¬˝œÊŸ Áfl·ÿÊ¥∑§Ë •ŸÈ∑˝§◊ÁáÊ∑§Ê
‡‹Ê∑§ Áfl·ÿ
•¡È¸ŸÁfl·ÊŒÿÊª-ŸÊ◊∑§ 1‹Ê •0H
1ó11 ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥∑§ ¬˝œÊŸ-¬˝œÊŸ ‡ÊÍ⁄UflË⁄UÊ¥∑§Ë ªáÊŸÊ •ÊÒ⁄U ‚Ê◊âÿ¸∑§Ê
∑§ÕŸ–
12ó19 ŒÊŸÊ¥ ‚ŸÊ•Ê¥∑§Ë ‡Ê¢π-äflÁŸ∑§Ê ∑§ÕŸ–
20ó27 •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ‚ŸÊ-ÁŸ⁄UËˇÊáÊ∑§Ê ¬˝‚¢ªÔU–
28ó47 ◊Ê„U‚ √ÿÊ# „ÈU∞ •¡È¸Ÿ∑§ ∑§Êÿ⁄UÃÊ, F„U •ÊÒ⁄U ‡ÊÊ∑§ÿÈQ§ fløŸ–
‚Ê¢ÅÿÿÊª-ŸÊ◊∑§ 2⁄UÊ •0H
1ó10 •¡È¸Ÿ∑§Ë ∑§Êÿ⁄UÃÊ∑§ Áfl·ÿ◊¥ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ-‚¢flÊŒ–
11ó30 ‚Ê¢ÅÿÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
31ó38 ˇÊÊòÊœ◊¸∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–
39ó53 ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
54ó72 ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
∑§◊¸ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 3⁄UÊ •0H
1ó8 ôÊÊŸÿÊª •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿÊª∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ŸÊ‚Q§÷Êfl‚ ÁŸÿÃ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ë
üÊDÔUÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–
9ó16 ÿôÊÊÁŒ ∑§◊ÊZ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ∑§Ê ÁŸM§¬áÊ–
17ó24 ôÊÊŸflÊŸỖ •ÊÒ⁄U ÷ªflÊŸỖ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ‹Ê∑§‚¢ª˝„UÊÕ¸ ∑§◊ÊZ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ–
25ó35 •ôÊÊŸË •ÊÒ⁄U ôÊÊŸflÊŸ˜Ô∑§ ‹ˇÊáÊ ÃÕÊ ⁄UÊª-m·‚ ⁄UÁ„UÃ „UÊ∑§⁄U ∑§◊¸
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–
36ó43 ∑§Ê◊∑§ ÁŸ⁄UÊœ∑§Ê Áfl·ÿ–
ôÊÊŸ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 4ÕÊ •0H
1ó18 ‚ªÈáÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
19ó23 ÿÊªË ◊„UÊà◊Ê ¬ÈL§·Ê¥∑§ •Êø⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
24ó32 »§‹‚Á„UÃ ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÿôÊÊ¥∑§Ê ∑§ÕŸ–
33ó42 ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
10 üÊË◊jªfleËÃÊ*
* üÊË◊jªfleËÃÊ
‡‹Ê∑§ Áfl·ÿ
∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 5flÊ° •0H
1ó6 ‚Ê¢ÅÿÿÊª •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê ÁŸáÊ¸ÿ–
7ó12 ‚Ê¢ÅÿÿÊªË •ÊÒ⁄U ∑§◊¸ÿÊªË∑§ ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
13ó26 ôÊÊŸÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
27ó29 ÷ÁQ§‚Á„UÃ äÿÊŸÿÊª∑§Ê fláÊ¸Ÿ–
•Êà◊‚¢ÿ◊ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 6∆UÊ •0H
1ó4 ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ •ÊÒ⁄U ÿÊªÊM§…∏U ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–
5ó10 •Êà◊-©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ •ÊÒ⁄U ÷ªflà¬˝Ê# ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–
11ó32 ÁflSÃÊ⁄U‚ äÿÊŸÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
33ó36 ◊Ÿ∑§ ÁŸª˝„U∑§Ê Áfl·ÿ–
37ó47 ÿÊª÷˝CÔU ¬ÈL§·∑§Ë ªÁÃ∑§Ê Áfl·ÿ •ÊÒ⁄U äÿÊŸÿÊªË∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÊª-ŸÊ◊∑§ 7flÊ° •0H
1ó7 ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ ôÊÊŸ∑§Ê Áfl·ÿ–
8ó12 ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ ∑§Ê⁄UáÊM§¬‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë √ÿÊ¬∑§ÃÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–
13ó19 •Ê‚È⁄UË Sfl÷ÊflflÊ‹Ê¥∑§Ë ÁŸãŒÊ •ÊÒ⁄U ÷ªfljQ§Ê¥∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê–
20ó23 •ãÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê Áfl·ÿ–
24ó30 ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U SflM§¬∑§Ê Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹Ê¥∑§Ë ÁŸãŒÊ •ÊÒ⁄U
¡ÊŸŸflÊ‹Ê¥∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
•ˇÊ⁄U’˝rÊÔÿÊª-ŸÊ◊∑§ 8flÊ° •0H
1ó7 ’˝rÊÔ, •äÿÊà◊ •ÊÒ⁄U ∑§◊Ê¸ÁŒ∑§ Áfl·ÿ◊¥ •¡È¸Ÿ∑§ 7 ¬˝‡Ÿ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê
©UûÊ⁄U–
8ó22 ÷ÁQ§ÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
23ó28 ‡ÊÈÄ‹ •ÊÒ⁄U ∑Î§cáÊ◊Êª¸∑§Ê Áfl·ÿ–
⁄UÊ¡ÁfllÊ⁄UÊ¡ªÈsÔÿÊª-ŸÊ◊∑§ 9flÊ° •0H
1ó6 ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ôÊÊŸ∑§Ê Áfl·ÿ–
7ó10 ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê Áfl·ÿ–
11ó15 ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹ •Ê‚È⁄UË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹Ê¥∑§Ë ÁŸãŒÊ •ÊÒ⁄U
ŒÒflË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹Ê¥∑§ ÷ªflj¡Ÿ∑§Ê ¬˝∑§Ê⁄U–
16ó19 ‚flÊ¸à◊M§¬‚ ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ SflM§¬∑§Ê fláÊ¸Ÿ–
20ó25 ‚∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ©U¬Ê‚ŸÊ∑§Ê »§‹–
* •ŸÈ∑˝§◊ÁáÊ∑§Ê * 11
‡‹Ê∑§ Áfl·ÿ
26ó34 ÁŸc∑§Ê◊ ÷ªfljÁQ§∑§Ë ◊Á„U◊Ê–
Áfl÷ÍÁÃÿÊª-ŸÊ◊∑§ 10flÊ° •0H
1ó7 ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ë Áfl÷ÍÁÃ •ÊÒ⁄U ÿÊª‡ÊÁQ§∑§Ê ∑§ÕŸ ÃÕÊ ©UŸ∑§ ¡ÊŸŸ∑§Ê »§‹–
8ó11 »§‹ •ÊÒ⁄U ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ÷ÁQ§ÿÊª∑§Ê ∑§ÕŸ–
12ó18 •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë SÃÈÁÃ ÃÕÊ Áfl÷ÍÁÃ •ÊÒ⁄U ÿÊª‡ÊÁQ§∑§Ê ∑§„UŸ∑§
Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–
19ó42 ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ •¬ŸË Áfl÷ÍÁÃÿÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ÿÊª‡ÊÁQ§∑§Ê ∑§ÕŸ–
ÁflEM§¬Œ‡Ê¸ŸÿÊª-ŸÊ◊∑§ 11flÊ° •0H
1ó4 ÁflEM§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ-„UÃÈ •¡È¸Ÿ∑§Ë ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–
5ó8 ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ •¬Ÿ ÁflEM§¬∑§Ê fláÊ¸Ÿ–
9ó14 ‚¢¡ÿmÊ⁄UÊ œÎÃ⁄UÊCÔ˛U∑§ ¬˝ÁÃ ÁflEM§¬∑§Ê fláÊ¸Ÿ–
15ó31 •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ èÊªflÊŸ˜Ô∑§ ÁflEM§¬∑§Ê ŒπÊ ¡ÊŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë SÃÈÁÃ
∑§⁄UŸÊ–
32ó34 ÷ªflÊŸ˜ÔmÊ⁄UÊ •¬Ÿ ¬˝÷Êfl∑§Ê fláÊ¸Ÿ •ÊÒ⁄U •¡È¸Ÿ∑§Ê ÿÈh∑§ Á‹ÿ
©Uà‚ÊÁ„UÃ ∑§⁄UŸÊ–
35ó46 ÷ÿ÷ËÃ „ÈU∞ •¡È¸ŸmÊ⁄UÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë SÃÈÁÃ •ÊÒ⁄U øÃÈ÷È¸¡M§¬∑§Ê Œ‡Ê¸Ÿ
∑§⁄UÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ–
47ó50 ÷ªflÊŸ˜mÔ Ê⁄UÊ •¬Ÿ ÁflEM§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ◊Á„U◊Ê∑§Ê ∑§ÕŸ ÃÕÊ øÃÈ÷Ȩ̀¡
•ÊÒ⁄U ‚ÊÒêÿM§¬∑§Ê ÁŒπÊÿÊ ¡ÊŸÊ–
51ó55 Á’ŸÊ •Ÿãÿ÷ÁQ§∑§ øÃÈ÷¡ ¸È M§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë ŒÈ‹÷
¸ ÃÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U »§‹‚Á„UÃ
•Ÿãÿ÷ÁQ§∑§Ê ∑§ÕŸ–
÷ÁQ§ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 12flÊ° •0H
1ó12 ‚Ê∑§Ê⁄U •ÊÒ⁄U ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U∑§ ©U¬Ê‚∑§Ê∑¥ §Ë ©UûÊ◊ÃÊ∑§Ê ÁŸáÊ¸ÿ •ÊÒ⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§
©U¬Êÿ∑§Ê Áfl·ÿ–
13ó20 ÷ªflÃ˜Ô-¬˝ÊåÃ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ‹ˇÊáÊ–
ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊÁfl÷ÊªÿÊª-ŸÊ◊∑§ 13flÊ° •0H
1ó18 ôÊÊŸ‚Á„UÃ ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊ∑§Ê Áfl·ÿ–
19ó34 ôÊÊŸ‚Á„UÃ ¬˝∑Î§ÁÃ-¬ÈL§·∑§Ê Áfl·ÿ–
ªÈáÊòÊÿÁfl÷ÊªÿÊª-ŸÊ◊∑§ 14flÊ° •0H
1ó4 ôÊÊŸ∑§Ë ◊Á„U◊Ê •ÊÒ⁄U ¬˝∑Î§ÁÃ-¬ÈL§·‚ ¡ªÃ˜Ô∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ–
‡‹Ê∑§ Áfl·ÿ
5ó18 ‚Ã˜Ô, ⁄U¡, Ã◊óÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§Ê Áfl·ÿ–
19ó27 ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ©U¬Êÿ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊÃËÃ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ–
¬ÈL§·ÊûÊ◊ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 15flÊ° •0H
1ó6 ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ê ∑§ÕŸ •ÊÒ⁄U ÷ªflàÔ¬˝ÊÁ#∑§Ê ©U¬Êÿ–
7ó11 ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê Áfl·ÿ–
12ó15 ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ¬⁄U◊E⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê Áfl·ÿ–
16ó20 ˇÊ⁄U, •ˇÊ⁄U, ¬ÈL§·ÊûÊ◊∑§Ê Áfl·ÿ–
ŒÒflÊ‚È⁄U‚ê¬Ám÷ÊªÿÊª-ŸÊ◊∑§ 16flÊ° •0H
1ó5 »§‹‚Á„UÃ ŒÒflË •ÊÒ⁄U •Ê‚È⁄UË ‚ê¬ŒÊ∑§Ê ∑§ÕŸ–
6ó20 •Ê‚È⁄UË ‚ê¬ŒÊflÊ‹Ê¥∑§ ‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ë •œÊªÁÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–
21ó24 ‡ÊÊSòÊÁfl¬⁄UËÃ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ê àÿÊªŸ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑Í§‹ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§
Á‹ÿ ¬˝⁄UáÊÊ–
üÊhÊòÊÿÁfl÷ÊªÿÊª-ŸÊ◊∑§ 17flÊ° •0H
1ó6 üÊhÊ∑§Ê •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊÁfl¬⁄UËÃ ÉÊÊ⁄U Ã¬ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê Áfl·ÿ–
7ó22 •Ê„UÊ⁄U, ÿôÊ, Ã¬ •ÊÒ⁄U ŒÊŸ∑§ ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÷Œ–
23ó28 ˙Ãà‚Ã˜Ô∑§ ¬˝ÿÊª∑§Ë √ÿÊÅÿÊ–
◊ÊˇÊ‚¢ãÿÊ‚ÿÊª-ŸÊ◊∑§ 18flÊ° •0H
1ó12 àÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
13ó18 ∑§◊ÊZ∑§ „UÊŸ◊¥ ‚Ê¢ÅÿÁ‚hÊãÃ∑§Ê ∑§ÕŸ–
19ó40 ÃËŸÊ¥ ªÈáÊÊ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ôÊÊŸ, ∑§◊¸, ∑§ÃÊ¸, ’ÈÁh, œÎÁÃ •ÊÒ⁄U ‚Èπ∑§
¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ÷Œ–
41ó48 »§‹‚Á„UÃ fláÊ¸œ◊¸∑§Ê Áfl·ÿ–
49ó55 ôÊÊŸÁŸDÔUÊ∑§Ê Áfl·ÿ–
56ó66 ÷ÁQ§‚Á„UÃ ∑§◊¸ÿÊª∑§Ê Áfl·ÿ–
67ó78 üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê ◊Ê„UÊàêÿ–
* „UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜ Ô*
\\ \\
˙
H üÊË¬⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—H
•Õ ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—
œÎÃ⁄UÊCÔU˛ ©UflÊø
œ◊¸ˇÊòÊ ∑È§L§ˇÊòÊ ‚◊flÃÊ ÿÈÿÈà‚fl—–
◊Ê◊∑§Ê— ¬Êá«flÊpÒfl Á∑§◊∑È§fl¸Ã ‚TÿH
œÎÃ⁄UÊCÔU˛ ’Ù‹ó„U ‚¢¡ÿ! œ◊¸÷ÍÁ◊ ∑È§L§ˇÊòÊ◊¢
∞∑§ÁòÊÃ, ÿÈh∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊⁄U •ı⁄U ¬Êá«È∑§
¬ÈòÊÙ¢Ÿ ÄÿÊ Á∑§ÿÊ?H 1H
‚Tÿ ©UflÊø
ŒÎ¶Ê ÃÈ ¬Êá«flÊŸË∑¥§ √ÿÍ…U¢ ŒÈÿÙ¸œŸSÃŒÊ–
•ÊøÊÿ¸◊È¬‚Xêÿ ⁄UÊ¡Ê fløŸ◊’˝flËÃ˜˜H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó©U‚ ‚◊ÿ ⁄UÊ¡Ê ŒÈÿÙ¸œŸŸ
√ÿÍ„U⁄UøŸÊÿÈQ§ ¬Êá«flÙ¢∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ù Œπ∑§⁄U •ı⁄U
º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§ ¬Ê‚ ¡Ê∑§⁄U ÿ„U fløŸ ∑§„UÊH 2H
¬‡ÿÒÃÊ¢ ¬Êá«È¬ÈòÊÊáÊÊ◊ÊøÊÿ¸ ◊„UÃË¥ ø◊Í◊˜–
√ÿÍ…UÊ¢ º˝È¬Œ¬ÈòÊáÊ Ãfl Á‡ÊcÿáÊ œË◊ÃÊH
„U •ÊøÊÿ¸ ! •Ê¬∑§ ’ÈÁh◊ÊŸ˜ Á‡Êcÿ º˝È¬Œ¬ÈòÊ
œÎCÔUlÈ◊AmÊ⁄UÊ √ÿÍ„UÊ∑§Ê⁄U π«∏UË ∑§Ë „ÈUß¸ ¬Êá«È¬ÈòÊÙ¢∑§Ë
ß‚ ’«∏UË ÷Ê⁄UË ‚ŸÊ∑§Ù ŒÁπÿH 3H
•òÊ ‡ÊÍ⁄UÊ ◊„UcflÊ‚Ê ÷Ë◊Ê¡È¸Ÿ‚◊Ê ÿÈÁœ–

ÿÈÿÈœÊŸÙ Áfl⁄UÊ≈p º˝È¬Œp ◊„UÊ⁄UÕ—H
œÎCÔU∑§ÃÈpÁ∑§ÃÊŸ— ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡p flËÿ¸flÊŸ˜–
¬ÈL§Á¡à∑È§ÁãÃ÷Ù¡p ‡ÊÒéÿp Ÿ⁄U¬ÈXfl—H
ÿÈœÊ◊ãÿÈp Áfl∑˝§ÊãÃ ©UûÊ◊ı¡Êp flËÿ¸flÊŸ˜–
‚ı÷º˝Ù º˝ı¬ŒÿÊp ‚fl¸ ∞fl ◊„UÊ⁄UÕÊ—H
ß‚ ‚ŸÊ◊¢ ’«∏-’«∏ œŸÈ·Ù¢flÊ‹ ÃÕÊ ÿÈh◊¢
÷Ë◊ •ı⁄U •¡È¸Ÿ∑§ ‚◊ÊŸ ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ‚ÊàÿÁ∑§ •ı⁄U
Áfl⁄UÊ≈ ÃÕÊ ◊„UÊ⁄UÕË ⁄UÊ¡Ê º˝È¬Œ, œÎCÔU∑§ÃÈ •ı⁄U
øÁ∑§ÃÊŸ ÃÕÊ ’‹flÊŸ˜ ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡, ¬ÈL§Á¡Ã˜,˜ ∑È§ÁãÃ÷Ù¡
•ı⁄U ◊ŸÈcÿÙ¢◊¢ üÙDÔU ‡ÊÒéÿ, ¬⁄UÊ∑˝§◊Ë ÿÈœÊ◊ãÿÈ ÃÕÊ
’‹flÊŸ˜ ©UûÊ◊ı¡Ê, ‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ •Á÷◊ãÿÈ ∞fl¢ º˝ı¬ŒË∑§
¬Ê°øÙ¢ ¬ÈòÊóÿ ‚÷Ë ◊„UÊ⁄UÕË „UÒ¥H 4ó6H
•S◊Ê∑¥§ ÃÈ ÁflÁ‡ÊCÔUÊ ÿ ÃÊÁÛÊ’Ùœ Ám¡ÙûÊ◊–
ŸÊÿ∑§Ê ◊◊ ‚ÒãÿSÿ ‚ÜôÊÊÕZ ÃÊŸ˜ ’˝flËÁ◊ ÃH
„U ’˝ÊrÊáÊüÙDÔU ! •¬Ÿ ¬ˇÊ◊¢ ÷Ë ¡Ù ¬˝œÊŸ „UÒ¥, ©UŸ∑§Ù
•Ê¬ ‚◊¤Ê ‹ËÁ¡ÿ– •Ê¬∑§Ë ¡ÊŸ∑§Ê⁄UË∑§ Á‹ÿ ◊⁄UË
‚ŸÊ∑§ ¡Ù-¡Ù ‚ŸÊ¬ÁÃ „UÒ¥, ©UŸ∑§Ù ’Ã‹ÊÃÊ „ÍU°H 7H
÷flÊŸ˜ ÷Ëc◊p ∑§áÊ¸p ∑Î§¬p ‚Á◊ÁÃTÿ—–
•EàÕÊ◊Ê Áfl∑§áÊ¸p ‚ı◊ŒÁûÊSÃÕÒfl øH
* *üÊË◊jªfleËÃÊ
•äÿÊÿ 1* * 15
•Ê¬óº˝ÙáÊÊøÊÿ¸ •ı⁄U Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊ ÃÕÊ ∑§áÊ¸

•ı⁄U ‚¢ªÊ˝ ◊Áfl¡ÿË ∑Î§¬ÊøÊÿ¸ ÃÕÊ flÒ‚ „UË •‡flàÕÊ◊Ê,
Áfl∑§áÊ¸ •ı⁄U ‚Ù◊ŒûÊ∑§Ê ¬ÈòÊ ÷ÍÁ⁄UüÊflÊH 8H
•ãÿ ø ’„Ufl— ‡ÊÍ⁄UÊ ◊ŒÕ¸ àÿQ§¡ËÁflÃÊ—–
ŸÊŸÊ‡ÊSòÊ¬˝„U⁄UáÊÊ— ‚fl¸ ÿÈhÁfl‡ÊÊ⁄UŒÊ—H
•ı⁄U ÷Ë ◊⁄U Á‹ÿ ¡ËflŸ∑§Ë •Ê‡ÊÊ àÿÊª ŒŸflÊ‹
’„ÈUÃ-‚ ‡ÊÍ⁄UflË⁄U •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ‡ÊSòÊÊSòÊÙ¥‚ ‚È‚ÁîÊÃ
•ı⁄U ‚’-∑§-‚’ ÿÈh◊¥ øÃÈ⁄U „Ò¥UH 9H
•¬ÿÊ¸#¢ ÃŒS◊Ê∑¢§ ’‹¢ ÷Ëc◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜–
¬ÿÊ¸#¢ ÁàflŒ◊Ã·Ê¢ ’‹¢ ÷Ë◊ÊÁ÷⁄UÁˇÊÃ◊˜H
÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„UmÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊÃ „U◊Ê⁄UË fl„U ‚ŸÊ ‚’
¬˝∑§Ê⁄U‚ •¡ÿ „ÒU •ı⁄U ÷Ë◊mÊ⁄UÊ ⁄UÁˇÊÃ ßŸ ‹ÙªÙ¥∑§Ë
ÿ„U ‚ŸÊ ¡ËÃŸ◊¥ ‚Èª◊ „ÒH 10H
•ÿŸ·È ø ‚fl¸·È ÿÕÊ÷Êª◊flÁSÕÃÊ—–
÷Ëc◊◊flÊÁ÷⁄UˇÊãÃÈ ÷flãÃ— ‚fl¸ ∞fl Á„H
ß‚Á‹ÿ ‚’ ◊ÙøÙZ¬⁄U •¬ŸË-•¬ŸË ¡ª„U
ÁSÕÃ ⁄U„UÃ „ÈU∞ •Ê¬‹Ùª ‚÷Ë ÁŸ—‚ãŒ„U
÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U∑§Ë „UË ‚’ •Ù⁄U‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥UH 11H
ÃSÿ ‚TŸÿŸ˜ „U·Z ∑È§L§flÎh— Á¬ÃÊ◊„U—–
®‚„UŸÊŒ¢ ÁflŸlÙìÊÒ— ‡ÊWÔ¢U Œä◊ı ¬˝ÃÊ¬flÊŸ˜H
∑§ı⁄UflÙ¥◊¥ flÎh ’«∏U ¬˝ÃÊ¬Ë Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊Ÿ ©U‚

ŒÈÿÙ¸œŸ∑§ NUŒÿ◊¥ „U·¸ ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ©UìÊ Sfl⁄U‚
Á‚¢„U∑§Ë Œ„UÊ«∏U∑§ ‚◊ÊŸ ª⁄U¡∑§⁄U ‡Ê¢πUÔ ’¡ÊÿÊH 12H
ÃÃ— ‡ÊWÔUÊp ÷ÿ¸p ¬áÊflÊŸ∑§ªÙ◊ÈπÊ—–
‚„U‚ÒflÊèÿ„UãÿãÃ ‚ ‡ÊéŒSÃÈ◊È‹Ù˘÷flÃ˜H
ß‚∑§ ¬‡øÊÃ˜ ‡Ê¢πÔU •ı⁄U ŸªÊ⁄U ÃÕÊ …UÙ‹,
◊ÎŒ¢ªÔU •ı⁄U Ÿ⁄UÁ‚¢ÉÊ •ÊÁŒ ’Ê¡ ∞∑§ ‚ÊÕ „UË ’¡
©U∆U– ©UŸ∑§Ê fl„U ‡ÊéŒ ’«∏UÊ ÷ÿ¢∑§⁄U „ÈU•ÊH 13H
ÃÃ— ‡flÃÒ„¸UÿÒÿÈ¸Q§ ◊„UÁÃ SÿãŒŸ ÁSÕÃı–
◊Êœfl— ¬Êá«UflpÒfl ÁŒ√ÿı ‡ÊWÔUı ¬˝Œä◊ÃÈ—H
ß‚∑§ •ŸãÃ⁄U ‚»§Œ ÉÊÙ«∏UÙ¥‚ ÿÈÄÃ ©UûÊ◊ ⁄UÕ◊¥
’Ò∆U „ÈU∞ üÊË∑Î§cáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡ •ı⁄U •¡ÈŸ¸ Ÿ ÷Ë •‹ıÁ∑§∑§
‡Ê¢πÔU ’¡ÊÿH 14H
¬Ê@¡ãÿ¢ NU·Ë∑§‡ÊÙ ŒflŒûÊ¢ œŸTÿ—–
¬ıá«˛¢U Œä◊ı ◊„UÊ‡ÊWÔ¢U ÷Ë◊∑§◊Ê¸ flÎ∑§ÙŒ⁄U—H
üÊË∑Î§cáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡Ÿ ¬Ê@¡ãÿŸÊ◊∑§, •¡È¸ŸŸ
ŒflŒûÊŸÊ◊∑§ •ı⁄U ÷ÿÊŸ∑§ ∑§◊¸flÊ‹ ÷Ë◊‚ŸŸ
¬ıá«˛UŸÊ◊∑§ ◊„UÊ‡Ê¢πÔU ’¡ÊÿÊH 15H
•ŸãÃÁfl¡ÿ¢ ⁄UÊ¡Ê ∑È§ãÃË¬ÈòÊÙ ÿÈÁœÁDÔU⁄U—–
Ÿ∑È§‹— ‚„UŒflp ‚ÈÉÊÙ·◊ÁáÊ¬Èc¬∑§ıH
•äÿÊÿ 1* * 17
∑È§ãÃË¬ÈòÊ ⁄UÊ¡Ê ÿÈÁœÁDÔU⁄UŸ •ŸãÃÁfl¡ÿŸÊ◊∑§

•ı⁄U Ÿ∑È§‹ ÃÕÊU ‚„UŒfl Ÿ ‚ÈÉÊÙ· •ı⁄U ◊ÁáÊ¬Èc¬∑§ŸÊ◊∑§
‡Ê¢π ’¡ÊÿH 16H
∑§Ê‡ÿp ¬⁄U◊c flÊ‚— Á‡Êπá«UË ø ◊„UÊ⁄UÕ—–
œÎCÔlÈ◊AÙ Áfl⁄UÊ≈Up ‚ÊàÿÁ∑§pÊ¬⁄UÊÁ¡Ã—H
º˝È¬ŒÙ º˝ı¬ŒÿÊp ‚fl¸‡Ê— ¬ÎÁÕflË¬Ã–
‚ı÷º˝p ◊„UÊ’Ê„ÈU— ‡ÊWÔUÊãŒä◊È— ¬ÎÕ∑˜§ ¬ÎÕ∑˜§H
üÊDÔ œŸÈ·flÊ‹ ∑§ÊÁ‡Ê⁄UÊ¡ •ÊÒ⁄U ◊„UÊ⁄UÕË Á‡Êπá«UË
∞fl¢ œÎCÔUlÈ◊A ÃÕÊ ⁄UÊ¡Ê Áfl⁄UÊ≈U •ÊÒ⁄U •¡ÿ ‚ÊàÿÁ∑§,
⁄UÊ¡Ê º˝¬È Œ ∞fl¢ º˝Ê¬Ò ŒË∑§ ¬Ê°øÊ¥ ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U ’«∏UË ÷È¡ÊflÊ‹
‚È÷º˝Ê¬ÈòÊ •Á÷◊ãÿÈóßŸ ‚÷ËŸ, „U ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ‚’
•Ê⁄U‚ •‹ª-•‹ª ‡Ê¢π ’¡ÊÿH 17-18H
‚ ÉÊÙ·Ù œÊÃ¸⁄UÊc≈˛U ÊáÊÊ¢ NUŒÿÊÁŸ √ÿŒÊ⁄UÿÃ˜–
Ÿ÷p ¬ÎÁÕflË¥ øÒfl ÃÈ◊È‹Ù √ÿŸÈŸÊŒÿŸ˜H
•ı⁄U ©U‚ ÷ÿÊŸ∑§ ‡ÊéŒŸ •Ê∑§Ê‡Ê •ı⁄U ¬ÎâflË∑§Ù
÷Ë ªÈ¡° ÊÃ „ÈU∞ œÊÃ¸⁄UÊc≈˛UÙ∑¥ § •ÕÊ¸Ã˜ •Ê¬∑§ ¬ˇÊflÊ‹Ù¥∑§
NUŒÿ ÁflŒËáÊ¸ ∑§⁄U ÁŒÿH 19H
•Õ √ÿflÁSÕÃÊãŒÎ¶UÔÊ œÊÃ¸⁄UÊCU˛Ô ÊŸ˜ ∑§Á¬äfl¡—–
¬˝flÎûÊ ‡ÊSòÊ‚ê¬ÊÃ œŸÈL§lêÿ ¬Êá«Ufl—H
NU·Ë∑§‡Ê¢ ÃŒÊ flÊÄÿÁ◊Œ◊Ê„U ◊„UË¬Ã–
•¡È¸Ÿ ©UflÊø
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ ⁄UÕ¢ SÕÊ¬ÿ ◊˘ëÿÈÃH
„U ⁄UÊ¡Ÿ˜! ß‚∑§ ’ÊŒ ∑§Á¬äfl¡ •¡È¸ŸŸ ◊ÙøÊ¸
’Ê°œ∑§⁄U «U≈U „ÈU∞ œÎÃ⁄UÊc≈˛U-‚ê’ÁãœÿÙ¥∑§Ù Œπ∑§⁄U, ©U‚
‡ÊSòÊ ø‹Ÿ∑§Ë ÃÒÿÊ⁄UË∑§ ‚◊ÿ œŸÈ· ©U∆UÊ∑§⁄U NU·Ë∑§‡Ê
üÊË∑Î§cáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡‚ ÿ„U fløŸ ∑§„UÊó„U •ëÿÈÃ! ◊⁄U
⁄UÕ∑§Ù ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ’Ëø◊¥ π«∏UÊ ∑§ËÁ¡ÿH 20-21H
ÿÊflŒÃÊÁÛÊ⁄UËˇÊ˘„¢U ÿÙhÈ∑§Ê◊ÊŸflÁSÕÃÊŸ˜–
∑Ò§◊¸ÿÊ ‚„U ÿÙh√ÿ◊ÁS◊ã⁄UáÊ‚◊Èl◊H
•ı⁄U ¡’Ã∑§ Á∑§ ◊Ò¥ ÿÈhˇÊòÊ◊¥ «U≈U „ÈU∞ ÿÈh∑§
•Á÷‹Ê·Ë ßŸ Áfl¬ˇÊË ÿÙhÊ•Ù¥∑§Ù ÷‹Ë¬˝∑§Ê⁄U Œπ
‹Í° Á∑§ ß‚ ÿÈhM§¬ √ÿÊ¬Ê⁄U◊¥ ◊È¤Ê Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ∑§ ‚ÊÕ
ÿÈh ∑§⁄UŸÊ ÿÙÇÿ „ÒU Ã’Ã∑§ ©U‚ π«∏UÊ ⁄UÁπÿH 22H
ÿÙàSÿ◊ÊŸÊŸflˇÊ˘„¢U ÿ ∞Ã˘òÊ ‚◊ÊªÃÊ—–
œÊÃ¸⁄UÊCÔ˛USÿ ŒÈ’È¸hÿÈ¸h Á¬˝ÿÁø∑§Ë·¸fl—H
ŒÈ’È¸Áh ŒÈÿÙ¸œŸ∑§Ê ÿÈh◊¥ Á„UÃ øÊ„UŸflÊ‹ ¡Ù-
¡Ù ÿ ⁄UÊ¡Ê ‹Ùª ß‚ ‚ŸÊ◊¥ •Êÿ „Ò¥U, ßŸ ÿÈh
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ù ◊Ò¥ ŒπÍ°ªÊH 23H
‚Tÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈQ§Ù NU·Ë∑§‡ÊÙ ªÈ«UÊ∑§‡ÊŸ ÷Ê⁄UÃ–
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ SÕÊ¬ÁÿàflÊ ⁄UÕÙûÊ◊◊˜H
•äÿÊÿ 1* * 19
÷Ëc◊º˝ÙáÊ¬˝◊ÈπÃ— ‚fl¸·Ê¢ ø ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜–

©UflÊø ¬ÊÕ¸ ¬‡ÿÒÃÊã‚◊flÃÊã∑È§M§ÁŸÁÃH
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó„U œÎÃ⁄UÊc≈˛U! •¡ÈŸ¸ mÊ⁄UÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U
„ÈU∞ ◊„UÊ⁄UÊ¡ üÊË∑Î§cáÊøãº˝Ÿ ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ’Ëø◊¥ ÷Ëc◊
•ı⁄U º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§ ‚Ê◊Ÿ ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ⁄UÊ¡Ê•Ù¥∑§ ‚Ê◊Ÿ
©UûÊ◊ ⁄UÕ∑§Ù π«∏UÊ ∑§⁄U∑§ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UÊ Á∑§ „U ¬ÊÕ¸!
ÿÈh∑§ Á‹ÿ ¡È≈U „ÈU∞ ßŸ ∑§ı⁄UflÙ¥∑§Ù ŒπH 24-25H
ÃòÊÊ¬‡ÿÁàSÕÃÊŸ˜ ¬ÊÕ¸— Á¬ÃÎŸÎ Õ Á¬ÃÊ◊„UÊŸ˜–
•ÊøÊÿÊ¸ã◊ÊÃÈ‹Êã÷˝ÊÃÎãÎ ¬ÈòÊÊã¬ıòÊÊã‚πË¥SÃÕÊH
E‡ÊÈ⁄UÊã‚ÈNUŒpÒfl ‚ŸÿÙL§÷ÿÙ⁄UÁ¬–
ß‚∑§ ’ÊŒ ¬ÎÕÊ¬ÈòÊ •¡È¸ŸŸ ©UŸ ŒÙŸÙ¥ „UË
‚ŸÊ•Ù¥◊¥ ÁSâÊÃ ÃÊ™§-øÊøÙ¥∑§Ù, ŒÊŒÙ¥-¬⁄UŒÊŒÙ¥∑§Ù,
ªÈL§•Ù¥∑§Ù, ◊Ê◊Ê•Ù¥∑§Ù, ÷ÊßÿÙ¥∑§Ù, ¬ÈòÊÙ¥∑§Ù, ¬ıòÊÙ¥∑§Ù
ÃÕÊ Á◊òÊÙ¥∑§Ù, ‚‚È⁄UÙ∑¥ §Ù •ı⁄U ‚ÈNUŒÙ¥∑§Ù ÷Ë ŒπÊH 26
•ı⁄U 27fl¥∑§Ê ¬ÍflÊ¸œ¸H
ÃÊã‚◊Ëˇÿ ‚ ∑§ıãÃÿ— ‚flÊ¸ã’ãœÍŸflÁSÕÃÊŸ˜H
∑Î§¬ÿÊ ¬⁄UÿÊÁflCÔUÙ Áfl·ËŒÁÛÊŒ◊’˝flËÃ˜–
©UŸ ©U¬ÁSÕÃ ‚ê¬ÍáÊ¸ ’ãœÈ•Ù¥∑§Ù Œπ∑§⁄U fl ∑È§ãÃË¬ÈòÊ
•¡ÈŸ¸ •àÿãÃ ∑§L§áÊÊ‚ ÿÈÄÃ „UÙ∑§⁄U ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÿ„U
fløŸ ’Ù‹H 27 fl∑¥ §Ê ©UûÊ⁄UÊœ¸ •ı⁄U 28 fl∑¥ §Ê ¬ÍflÊ¸œH¸
ŒÎ¶ÔU◊¢ Sfl¡Ÿ¢ ∑Î§cáÊ ÿÈÿÈà‚È¢ ‚◊È¬ÁSÕÃ◊˜H
‚ËŒÁãÃ ◊◊ ªÊòÊÊÁáÊ ◊Èπ¢ ø ¬Á⁄U‡ÊÈcÿÁÃ–
fl¬ÕÈp ‡Ê⁄UË⁄U ◊ ⁄UÙ◊„U·¸p ¡ÊÿÃH
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó„U ∑Î§cáÊ! ÿÈhˇÊòÊ◊¥ «U≈U „ÈU∞
ÿÈh∑§ •Á÷‹Ê·Ë ß‚ Sfl¡Ÿ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù Œπ∑§⁄U
◊⁄U •¢ªÔU Á‡ÊÁÕ‹ „ÈU∞ ¡Ê ⁄U„U „Ò¥U •ı⁄U ◊Èπ ‚ÍπÊ ¡Ê
⁄U„UÊ „ÒU ÃÕÊ ◊⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∑§ê¬ ∞fl¢ ⁄UÙ◊Ê@ „UÙ ⁄U„UÊ
„ÒUH 28 fl¥∑§Ê ©UûÊ⁄UÊœ¸ •ı⁄U 29H
ªÊá«UËfl¢ d¢‚Ã „USÃÊûflÄøÒfl ¬Á⁄UŒsÔÃ–
Ÿ ø ‡Ê∑A§ÙêÿflSÕÊÃÈ¢ ÷˝◊ÃËfl ø ◊ ◊Ÿ—H
„UÊÕ‚ ªÊá«UËfl œŸÈ· Áª⁄U ⁄U„UÊ „ÒU •ı⁄U àfløÊ ÷Ë
’„UÈÃ ¡‹ ⁄U„UË „ÒU ÃÕÊ ◊⁄UÊ ◊Ÿ ÷˝Á◊Ã-‚Ê „UÙ ⁄U„UÊ
„ÒU; ß‚Á‹ÿ ◊Ò¥ π«∏UÊ ⁄U„UŸ∑ §Ù ÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÍU°H 30H
ÁŸÁ◊ûÊÊÁŸ ø ¬‡ÿÊÁ◊ Áfl¬⁄UËÃÊÁŸ ∑§‡Êfl–
Ÿ ø üÊÿÙ˘ŸÈ¬‡ÿÊÁ◊ „UàflÊ Sfl¡Ÿ◊Ê„UflH
„U ∑§‡Êfl! ◊Ò¥ ‹ˇÊáÊÙ¥∑§Ù ÷Ë Áfl¬⁄UËÃ „UË Œπ
⁄U„UÊ „ÍU° ÃÕÊ ÿÈh◊¥ Sfl¡Ÿ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U ∑§ÀÿÊáÊ
÷Ë Ÿ„UË¥ ŒπÃÊH 31H
Ÿ ∑§ÊæŨ ˇÊ Áfl¡ÿ¢ ∑Î§cáÊ Ÿ ø ⁄UÊÖÿ¢ ‚ÈπÊÁŸ ø–
®∑§ ŸÙ ⁄UÊÖÿŸ ªÙÁflãŒ ®∑§ ÷ÙªÒ¡Ë¸ÁflÃŸ flÊH
•äÿÊÿ 1* * 21
„U ∑Î§cáÊ! ◊Ò¥ Ÿ ÃÙ Áfl¡ÿ øÊ„UÃÊ „Í°U •ı⁄U

Ÿ ⁄UÊÖÿ ÃÕÊ ‚ÈπÙ¥∑§Ù „UË– „U ªÙÁflãŒ! „U◊¥ ∞‚
⁄UÊÖÿ‚ ÄÿÊ ¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒU •ÕflÊ ∞‚ ÷ÙªÙ¥‚ •ı⁄U
¡ËflŸ‚ ÷Ë ÄÿÊ ‹Ê÷ „ÒU?H 32H
ÿ·Ê◊Õ¸ ∑§ÊÁæ˜U ˇÊÃ¢ ŸÙ ⁄UÊÖÿ¢ ÷ÙªÊ— ‚ÈπÊÁŸ ø–
Ã ß◊˘flÁSÕÃÊ ÿÈh ¬˝ÊáÊÊ¢SàÿÄàflÊ œŸÊÁŸ øH
„U◊¥ Á¡Ÿ∑§ Á‹ÿ ⁄UÊÖÿ, ÷Ùª •ı⁄U ‚ÈπÊÁŒ
•÷ËCÔU „Ò¥U, fl „UË ÿ ‚’ œŸ •ı⁄U ¡ËflŸ∑§Ë
•Ê‡ÊÊ∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ÿÈh◊¥ π«∏U „Ò¥UH 33H
•ÊøÊÿÊ¸— Á¬Ã⁄U— ¬ÈòÊÊSÃÕÒfl ø Á¬ÃÊ◊„UÊ—–
◊ÊÃÈ‹Ê— E‡ÊÈ⁄UÊ— ¬ıòÊÊ— ‡ÿÊ‹Ê— ‚ê’ÁãœŸSÃÕÊH
ªÈL§¡Ÿ, ÃÊ™§-øÊø, ‹«∏U∑§ •ı⁄U ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U
ŒÊŒ, ◊Ê◊, ‚‚È⁄U, ¬ıòÊ, ‚Ê‹ ÃÕÊ •ı⁄U ÷Ë
‚ê’ãœË ‹Ùª „Ò¥UH 34H
∞ÃÊÛÊ „UãÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ ÉŸÃÙ˘Á¬ ◊œÈ‚ÍŒŸ–
•Á¬ òÊÒ‹ÙÄÿ⁄UÊÖÿSÿ „UÃÙ— ®∑§ ŸÈ ◊„UË∑Î§ÃH
„U ◊œÈ‚ŒÍ Ÿ! ◊È¤Ê ◊Ê⁄UŸ¬ ⁄U ÷Ë •ÕflÊ ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥∑§
⁄UÊÖÿ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ◊Ò¥ ßŸ ‚’∑§Ù ◊Ê⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ;
Á»§⁄U ¬ÎâflË∑§ Á‹ÿ ÃÙ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU?H 35H
ÁŸ„Uàÿ œÊÃ¸⁄UÊCÔ˛UÊÛÊ— ∑§Ê ¬˝ËÁÃ— SÿÊîÊŸÊŒ¸Ÿ–
¬Ê¬◊flÊüÊÿŒS◊Êã„UàflÒÃÊŸÊÃÃÊÁÿŸ— H
„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§ ¬ÈòÊÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U „U◊¥ ÄÿÊ
¬˝‚ãŸÃÊ „UÙªË? ßŸ •ÊÃÃÊÁÿÿÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U ÃÙ
„U◊¥ ¬Ê¬ „UË ‹ªªÊH 36H
ÃS◊ÊÛÊÊ„UÊ¸ flÿ¢ „UãÃÈ¢ œÊÃ¸⁄UÊCÔ˛UÊãSfl’ÊãœflÊŸ˜–
Sfl¡Ÿ¢ Á„U ∑§Õ¢ „UàflÊ ‚ÈÁπŸ— SÿÊ◊ ◊ÊœflH
•Ã∞fl „U ◊Êœfl! •¬Ÿ „UË ’Êãœfl œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§
¬ÈòÊÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑ § Á‹ÿ „U◊ ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU¥; ÄÿÙ¥Á∑§ •¬Ÿ
„UË ∑È§≈ÈUê’∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U „U◊ ∑Ò§‚ ‚ÈπË „UÙ¥ª?H 37H
ÿlåÿÃ Ÿ ¬‡ÿÁãÃ ‹Ù÷Ù¬„UÃøÃ‚—–
∑È§‹ˇÊÿ∑Î§Ã¢ ŒÙ·¢ Á◊òÊº˝Ù„U ø ¬ÊÃ∑§◊˜H
∑§Õ¢ Ÿ ôÊÿ◊S◊ÊÁ÷— ¬Ê¬ÊŒS◊ÊÁÛÊflÌÃÃÈ◊˜–
∑È§‹ˇÊÿ∑Î§Ã¢ ŒÙ·¢ ¬˝¬‡ÿÁj¡¸ŸÊŒ¸ŸH
ÿlÁ¬ ‹Ù÷‚ ÷˝CUÔÁøûÊ „ÈU∞ ÿ ‹Ùª ∑È§‹∑§ ŸÊ‡Ê‚
©Uà¬ãŸ ŒÙ·∑§Ù •ı⁄U Á◊òÊÙ¥‚ Áfl⁄UÙœ ∑§⁄UŸ◊¥ ¬Ê¬∑§Ù
Ÿ„UË¥ ŒπÃ, ÃÙ ÷Ë „ ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ∑È§‹∑§ ŸÊ‡Ê‚ ©Uà¬ãŸ
ŒÙ·∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹ „U◊‹ÙªÙ¥∑§Ù ß‚ ¬Ê¬‚ „U≈UŸ∑§
Á‹ÿ ÄÿÊ¥ Ÿ„UË¥ ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„ÿ?H 38-39H
∑È§‹ˇÊÿ ¬˝áÊ‡ÿÁãÃ ∑È§‹œ◊Ê¸— ‚ŸÊÃŸÊ—–
œ◊¸ ŸCÔU ∑È§‹¢ ∑Î§àF◊œ◊Ù¸˘Á÷÷flàÿÈÃH
∑È§‹∑§ ŸÊ‡Ê‚ ‚ŸÊÃŸ ∑È§‹-œ◊¸ ŸCÔU „UÙ ¡ÊÃ
„Ò¥U, œ◊¸∑§ ŸÊ‡Ê „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑È§‹◊¥ ¬Ê¬ ÷Ë
’„ÈUÃ »Ò§‹ ¡ÊÃÊ „ÒUH 40H
•äÿÊÿ 1* * 23
•œ◊Ê¸Á÷÷flÊà∑Î§cáÊ ¬˝ŒÈcÿÁãÃ ∑È§‹ÁSòÊÿ—–

SòÊË·È ŒÈCÔUÊ‚È flÊcáÊ¸ÿ ¡ÊÿÃ fláÊ¸‚VÔU⁄U—H
„U ∑Î§cáÊ! ¬Ê¬∑§ •Áœ∑§ ’…∏U ¡ÊŸ‚ ∑È§‹∑§Ë ÁSòÊÿÊ°
•àÿãÃ ŒÍÁ·Ã „UÙ ¡ÊÃË „Ò¥ •ı⁄U „U flÊcáÊ¸ÿ! ÁSòÊÿÙ¥∑§
ŒÍÁ·Ã „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U fláÊ¸‚¢∑§ÔU⁄U ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒUH 41H
‚VÔU⁄UÙ Ÿ⁄U∑§ÊÿÒfl ∑È§‹ÉÊAÊŸÊ¢ ∑È§‹Sÿ ø–
¬ÃÁãÃ Á¬Ã⁄UÙ sÔ·Ê¢ ‹È#Á¬á«UÙŒ∑§Á∑˝§ÿÊ—H
fláÊ¸‚¢∑§⁄U ∑È§‹ÉÊÊÁÃÿÙ¥∑§Ù •ı⁄U ∑È§‹∑§Ù Ÿ⁄U∑§◊¥
‹ ¡ÊŸ∑§ Á‹ÿ „UË „UÙÃÊ „ÒU– ‹ÈåÃ „ÈUß¸U Á¬á«U •ı⁄U
¡‹∑§Ë Á∑˝§ÿÊflÊ‹ •ÕÊ¸Ã˜ üÊÊh •ı⁄U Ã¬¸áÊ‚ flÁ@Ã
ßŸ∑§ Á¬Ã⁄U‹Ùª ÷Ë •œÙªÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „ÒU¥H 42H
ŒÙ·Ò⁄UÃÒ— ∑È§‹ÉÊAÊŸÊ¢ fláÊ¸‚VÔU⁄U∑§Ê⁄U∑Ò§—–
©Uà‚ÊlãÃ ¡ÊÁÃœ◊Ê¸— ∑È§‹œ◊Ê¸p ‡ÊÊEÃÊ—H
ßŸ fláÊ¸‚∑¢ §ÔU⁄U∑§Ê⁄U∑§ ŒÙ·Ù¥‚ ∑È§‹ÉÊÊÁÃÿÙ¥∑§ ‚ŸÊÃŸ
∑È§‹-œ◊¸ •ı⁄U ¡ÊÁÃ-œ◊¸ ŸCÔU „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 43H
©Uà‚ÛÊ∑È§‹œ◊Ê¸áÊÊ¢ ◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
Ÿ⁄U∑§˘ÁŸÿÃ¢ flÊ‚Ù ÷flÃËàÿŸÈ‡ÊÈüÊÈ◊H
„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! Á¡Ÿ∑§Ê ∑È§‹-œ◊¸ ŸCÔU „UÙ ªÿÊ „ÒU,
∞‚ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ê •ÁŸÁ‡øÃ ∑§Ê‹Ã∑§ Ÿ⁄U∑§◊¥ flÊ‚
„UÙÃÊ „ÒU, ∞‚Ê „U◊ ‚ÈŸÃ •Êÿ „Ò¥UH 44H
•„UÙ ’Ã ◊„Uà¬Ê¬¢ ∑§ÃÈZ √ÿflÁ‚ÃÊ flÿ◊˜–
ÿº˝ÊÖÿ‚Èπ‹Ù÷Ÿ „UãÃÈ¢ Sfl¡Ÿ◊ÈlÃÊ—H
„UÊ! ‡ÊÙ∑§! „U◊‹Ùª ’ÈÁh◊ÊŸ˜ „UÙ∑§⁄U ÷Ë ◊„UÊŸ˜
¬Ê¬ ∑§⁄UŸ∑§Ù ÃÒÿÊ⁄U „UÙ ªÿ „Ò¥U, ¡Ù ⁄UÊÖÿ •ı⁄U
‚Èπ∑§ ‹Ù÷‚ Sfl¡ŸÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©UlÃ
„UÙ ªÿ „Ò¥UH 45H
ÿÁŒ ◊Ê◊¬˝ÃË∑§Ê⁄U◊‡ÊSòÊ¢ ‡ÊSòÊ¬ÊáÊÿ—–
œÊÃ¸⁄UÊCÔ˛UÊ ⁄UáÊ „UãÿÈSÃã◊ ˇÊ◊Ã⁄¢U ÷flÃ˜H
ÿÁŒ ◊È¤Ê ‡ÊSòÊ⁄UÁ„UÃ ∞fl¢ ‚Ê◊ŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù
‡ÊSòÊ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ „ÈU∞ œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§ ¬ÈòÊ ⁄UáÊ◊¥ ◊Ê⁄U
«UÊ‹¥ ÃÙ fl„U ◊Ê⁄UŸÊ ÷Ë ◊⁄U Á‹ÿ •Áœ∑§
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „UÙªÊH 46H
‚Tÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflÊ¡ÈŸ¸ — ‚æŨÅÿ ⁄UÕÙ¬SÕ ©U¬ÊÁfl‡ÊÃ˜–
Áfl‚ÎÖÿ ‚‡Ê⁄¢U øÊ¬¢ ‡ÊÙ∑§‚¢ÁflªA◊ÊŸ‚—H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ‡ÊÙ∑§‚ ©UÁmÇŸ ◊ŸflÊ‹
•¡È¸Ÿ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U∑§⁄U, ’ÊáÊ‚Á„UÃ œŸÈ·∑§Ù
àÿÊª∑§⁄U ⁄UÕ∑§ Á¬¿U‹ ÷Êª◊¥ ’Ò∆U ªÿH 47H
˙ Ãà‚ÁŒÁÃ üÊË◊jªfleËÃÊ‚Í¬ÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ
üÊË∑Î§cáÊÊ¡Ȩ̀Ÿ‚¢flÊŒ˘¡Ȩ̀ŸÁfl·ÊŒÿÙªÙ ŸÊ◊ ¬˝Õ◊Ù˘äÿÊÿ—H 1H
\\ \\
•Õ ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
‚Tÿ ©UflÊø
Ã¢ ÃÕÊ ∑Î§¬ÿÊÁflCÔU◊üÊÈ¬ÍáÊÊ¸∑È§‹ˇÊáÊ◊˜–
Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢ flÊÄÿ◊ÈflÊø ◊œÈ‚ÍŒŸ—H
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó©U‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§L§áÊÊ‚ √ÿÊåÃ •ı⁄U
•Ê°‚È•Ù¥‚ ¬ÍáÊ¸ ÃÕÊ √ÿÊ∑È§‹ ŸòÊÙ¥flÊ‹ ‡ÊÙ∑§ÿÈÄÃ
©U‚ •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝ÁÃ ÷ªflÊŸ˜ ◊œÈ‚ÍŒŸŸ ÿ„U fløŸ
∑§„UÊH 1H
üÊË÷ªflÊŸÈflÊø
∑È§ÃSàflÊ ∑§‡◊‹Á◊Œ¢ Áfl·◊ ‚◊È¬ÁSÕÃ◊˜–
•ŸÊÿ¸¡ÈCÔU◊SflÇÿ¸◊∑§ËÌÃ∑§⁄U◊¡È¸Ÿ H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡È¸Ÿ! ÃÈ¤Ê ß‚ •‚◊ÿ◊¥
ÿ„U ◊Ù„U Á∑§‚ „UÃÈ‚ ¬˝ÊåÃ „ÈU•Ê? ÄÿÙ¥Á∑§ Ÿ ÃÙ
ÿ„U üÊDUÔ ¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ •ÊøÁ⁄UÃ „ÒU, Ÿ Sflª¸∑§Ù ŒŸflÊ‹Ê
„ÒU •ı⁄U Ÿ ∑§ËÁÃ¸∑§Ù ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UË „ÒUH 2H
Ä‹Òéÿ¢ ◊Ê S◊ ª◊— ¬ÊÕ¸ ŸÒÃûflƒÿÈ¬¬lÃ–
ˇÊÈº˝¢ NUŒÿŒı’¸Àÿ¢ àÿÄàflÙÁûÊDÔU ¬⁄ãÃ¬H
ß‚Á‹ÿ „U •¡È¸Ÿ! Ÿ¬È¢‚∑§ÃÊ∑§Ù ◊Ã ¬˝ÊåÃ „UÙ,
ÃÈ¤Ê◊¥ ÿ„U ©UÁøÃ Ÿ„UË¥ ¡ÊŸ ¬«∏UÃË– „U ¬⁄¢UÃ¬!
NUŒÿ∑§Ë ÃÈë¿U ŒÈ’¸‹ÃÊ∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ÿÈh∑§ Á‹ÿ
π«∏UÊ „UÙ ¡ÊH 3H
∑§Õ¢ ÷Ëc◊◊„¢U ‚æ˜UÅÿ º˝ÙáÊ¢ ø ◊œÈ‚ÍŒŸ–
ß·ÈÁ÷— ¬˝ÁÃÿÙàSÿÊÁ◊ ¬Í¡Ê„UÊ¸flÁ⁄U‚ÍŒŸH
•¡ÈŸ¸ ’Ù‹ó„U ◊œÈ‚ŒÍ Ÿ! ◊Ò¥ ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U
’ÊáÊÙ¥‚ ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U •ı⁄U º˝ÙáÊÊøÊÿ¸∑§ ÁflL§h ‹«∏U°ªÂ Ê?
ÄÿÙ¥Á∑§ „U •Á⁄U‚ÍŒŸ! fl ŒÙŸÙ¥ „UË ¬Í¡ŸËÿ „Ò¥UH 4H
ªÈM§Ÿ„UàflÊ Á„U ◊„UÊŸÈ÷ÊflÊ-
Ü¿˛UÿÙ ÷ÙQÈ¢§ ÷Òˇÿ◊¬Ë„U ‹Ù∑§–
„UàflÊÕ¸∑§Ê◊Ê¢SÃÈ ªÈM§ÁŸ„ÒUfl
÷ÈTËÿ ÷ÙªÊãL§Áœ⁄U¬˝ÁŒÇœÊŸ˜H
ß‚Á‹ÿ ßŸ ◊„UÊŸÈ÷Êfl ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ù Ÿ ◊Ê⁄U∑§⁄ ◊Ò¥
ß‚ ‹Ù∑§◊¥ Á÷ˇÊÊ∑§Ê •ãŸ ÷Ë πÊŸÊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§
‚◊¤ÊÃÊ „Í°U; ÄÿÙ¥Á∑§ ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U ÷Ë ß‚
‹Ù∑§◊¥ L§Áœ⁄U‚ ‚Ÿ „ÈU∞ •Õ¸ •ı⁄U ∑§Ê◊M§¬
÷ÙªÙ¥∑§Ù „UË ÃÙ ÷ÙªÍ°ªÊH 5H
Ÿ øÒÃÁmk— ∑§Ã⁄UÛÊÙ ª⁄UËÿÙ-
ÿmÊ ¡ÿ◊ ÿÁŒ flÊ ŸÙ ¡ÿÿÈ—–
ÿÊŸfl „UàflÊ Ÿ Á¡¡ËÁfl·Ê◊-
SÃ˘flÁSÕÃÊ— ¬˝◊Èπ œÊÃ¸⁄UÊCÔ˛UÊ—H
„U◊ ÿ„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ Á∑§ „U◊Ê⁄U Á‹ÿ ÿÈh
∑§⁄UŸÊ •ı⁄U Ÿ ∑§⁄UŸÊóßŸ ŒÙŸÙ¥◊¥‚ ∑§ıŸ-‚Ê üÊDÔU
•äÿÊÿ 2* * 27
„ÒU, •ÕflÊ ÿ„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ Á∑§ ©Uã„¥U „U◊ ¡ËÃ¥ª

ÿÊ „U◊∑§Ù fl ¡ËÃ¥ª– •ı⁄U Á¡Ÿ∑§Ù ◊Ê⁄U∑§⁄U „U◊
¡ËŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ øÊ„ÃU, fl „UË „U◊Ê⁄U •Êà◊Ëÿ
œÎÃ⁄UÊc≈˛U∑§ ¬ÈòÊ „U◊Ê⁄U ◊È∑§Ê’‹◊¥ π«∏U „Ò¥UH 6H
∑§Ê¬¸áÿŒÙ·Ù¬„UÃSfl÷Êfl—
¬Îë¿UÊÁ◊ àflÊ¢ œ◊¸‚ê◊Í…UøÃÊ—–
ÿë¿˛Uÿ— SÿÊÁÛÊÁpÃ¢ ’˝ÍÁ„U Ãã◊
Á‡ÊcÿSÃ˘„¢U ‡ÊÊÁœ ◊Ê¢ àflÊ¢ ¬˝¬ÛÊ◊˜H
ß‚Á‹ÿ ∑§Êÿ⁄UÃÊM§¬ ŒÙ·‚ ©U¬„UÃ „ÈU∞ Sfl÷ÊflflÊ‹Ê
ÃÕÊ œ◊¸∑§ Áfl·ÿ◊¥ ◊ÙÁ„UÃÁøûÊ „ÈU•Ê ◊Ò¥ •Ê¬‚ ¬Í¿UÃÊ
„Í°U Á∑§ ¡Ù ‚ÊœŸ ÁŸÁ‡øÃ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „UÙ, fl„U ◊⁄U
Á‹ÿ ∑§Á„Uÿ; ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ê Á‡Êcÿ „Í°U, ß‚Á‹ÿ
•Ê¬∑§ ‡Ê⁄UáÊ „ÈU∞ ◊È¤Ê∑§Ù Á‡ÊˇÊÊ ŒËÁ¡ÿH 7H
Ÿ Á„U ¬˝¬‡ÿÊÁ◊ ◊◊Ê¬ŸÈlÊ-
lë¿UÙ∑§◊Èë¿UÙ·áÊÁ◊Áãº˝ÿÊáÊÊ◊˜ –
•flÊåÿ ÷Í◊Êfl‚¬%◊Îh¢-
⁄UÊÖÿ¢ ‚È⁄UÊáÊÊ◊Á¬ øÊÁœ¬àÿ◊˜H
ÄÿÙ¥Á∑§ ÷ÍÁ◊◊¥ ÁŸc∑§á≈U∑§, œŸ-œÊãÿ‚ê¬ãŸ
⁄UÊÖÿ∑§Ù •ı⁄U ŒflÃÊ•Ù¥∑§ SflÊ◊Ë¬Ÿ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U
÷Ë ◊Ò¥ ©U‚ ©U¬Êÿ∑§Ù Ÿ„UË¢ ŒπÃÊ „Í° U, ¡Ù ◊⁄UË
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚ÈπÊŸflÊ‹ ‡ÊÙ∑§∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄U ‚∑§H 8H
‚Tÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflÊ NU·Ë∑§‡Ê¢ ªÈ«UÊ∑§‡Ê— ¬⁄ãÃ¬–
Ÿ ÿÙàSÿ ßÁÃ ªÙÁflãŒ◊ÈÄàflÊ ÃÍcáÊË¥ ’÷Ífl „UH
‚¢¡ÿ ’Ù‹ó„U ⁄UÊ¡Ÿ˜! ÁŸº˝Ê∑§Ù ¡ËÃŸflÊ‹
•¡È¸Ÿ •ãÃÿÊ¸◊Ë üÊË∑Î§cáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡∑§ ¬˝ÁÃ ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U∑§⁄U Á»§⁄U üÊËªÙÁflãŒ÷ªflÊŸ˜‚ “ÿÈh Ÿ„UË¥
∑§M°§ªÊ” ÿ„U S¬CÔU ∑§„U∑§⁄U øÈ¬ „UÙ ªÿH 9H
Ã◊ÈflÊø NU·Ë∑§‡Ê— ¬˝„U‚ÁÛÊfl ÷Ê⁄UÃ–
‚ŸÿÙL§÷ÿÙ◊¸äÿ Áfl·ËŒãÃÁ◊Œ¢ flø—H
„U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË œÎÃ⁄UÊc≈˛U! •ãÃÿÊ¸◊Ë üÊË∑Î§cáÊ ◊„UÊ⁄UÊ¡
ŒÙŸÙ¥ ‚ŸÊ•Ù¥∑§ ’Ëø◊¥ ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ©U‚ •¡Ȩ̀Ÿ∑§Ù
„°U‚Ã „ÈU∞-‚ ÿ„U fløŸ ’Ù‹H 10H
•‡ÊÙëÿÊŸãfl‡ÊÙøSàfl¢ ¬˝ôÊÊflÊŒÊ¢p ÷Ê·‚–
ªÃÊ‚ÍŸªÃÊ‚Í¢p ŸÊŸÈ‡ÊÙøÁãÃ ¬Áá«UÃÊ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡ÈŸ¸ ! ÃÍ Ÿ ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÿ ÙÇÿ
◊ŸÈcÿÙ¥∑§ Á‹ÿ ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U ¬Áá«UÃÙ¥∑§-‚
fløŸÙ¥∑§Ù ∑§„UÃÊ „ÒU; ¬⁄¢UÃÈ Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ ø‹ ªÿ „Ò¥U,
©UŸ∑§ Á‹ÿ •ı⁄U Á¡Ÿ∑§ ¬˝ÊáÊ Ÿ„UË¥ ªÿ „Ò¥U ©UŸ∑§
Á‹ÿ ÷Ë ¬Áá«UÃ¡Ÿ ‡ÊÙ∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃH 11H
•äÿÊÿ 2* * 29
Ÿ àflflÊ„¢U ¡ÊÃÈ ŸÊ‚¢ Ÿ àfl¢ Ÿ◊ ¡ŸÊÁœ¬Ê—–

Ÿ øÒfl Ÿ ÷ÁflcÿÊ◊— ‚fl¸ flÿ◊Ã— ¬⁄U◊˜H
Ÿ ÃÙ ∞‚Ê „UË „ÒU Á∑§ ◊Ò¥ Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ÕÊ,
ÃÍ Ÿ„UË¥ ÕÊ •ÕflÊ ÿ ⁄UÊ¡Ê‹Ùª Ÿ„UË¥ Õ •ı⁄U Ÿ
∞‚Ê „UË „ÒU Á∑§ ß‚‚ •Êª „U◊ ‚’ Ÿ„UË¥ ⁄U„U¥ªH 12H
ŒÁ„UŸÙ˘ÁS◊ãÿÕÊ Œ„U ∑§ı◊Ê⁄¢U ÿıflŸ¢ ¡⁄UÊ–
ÃÕÊ Œ„UÊãÃ⁄U¬˝ÊÁ#œË¸⁄USÃòÊ Ÿ ◊ÈsÔÁÃH
¡Ò‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ë ß‚ Œ„U◊¥ ’Ê‹∑§¬Ÿ, ¡flÊŸË
•ı⁄U flÎhÊflSÕÊ „UÙÃË „ÒU, flÒ‚ „UË •ãÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ „UÙÃË „ÒU; ©U‚ Áfl·ÿ◊¥ œË⁄U ¬ÈL§· ◊ÙÁ„UÃ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊH 13H
◊ÊòÊÊS¬‡ÊÊ¸SÃÈ ∑§ıãÃÿ ‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—πŒÊ—–
•Êª◊Ê¬ÊÁÿŸÙ˘ÁŸàÿÊSÃÊ¢ÁSÃÁÃˇÊSfl ÷Ê⁄UÃH
„U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! ‚ŒË¸-ª◊Ë¸ •ı⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ù
ŒŸflÊ‹ ßÁãº˝ÿ •ı⁄U Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª ÃÙ ©Uà¬ÁûÊ-
ÁflŸÊ‡Ê‡ÊË‹ •ı⁄U •ÁŸàÿ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ „U ÷Ê⁄UÃ!
©UŸ∑§Ù ÃÍ ‚„UŸ ∑§⁄UH 14H
ÿ¢ Á„U Ÿ √ÿÕÿãàÿÃ ¬ÈL§·¢ ¬ÈL§··¸÷–
‚◊ŒÈ—π‚Èπ¢ œË⁄¢U ‚Ù˘◊ÎÃàflÊÿ ∑§À¬ÃH
ÄÿÙ¥Á∑§ „U ¬ÈL§·üÊDÔU! ŒÈ—π-‚Èπ∑§Ù ‚◊ÊŸ
‚◊¤ÊŸflÊ‹ Á¡‚ œË⁄U ¬ÈL§·∑§Ù ÿ ßÁãº˝ÿ •ı⁄U
Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª √ÿÊ∑È§‹ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ, fl„U ◊ÙˇÊ∑§
ÿÙÇÿ „UÙÃÊ „ÒUH 15H
ŸÊ‚ÃÙ ÁfllÃ ÷ÊflÙ ŸÊ÷ÊflÙ ÁfllÃ ‚Ã—–
©U÷ÿÙ⁄UÁ¬ ŒÎCÔUÙ˘ãÃSàflŸÿÙSÃûflŒÌ‡ÊÁ÷—H
•‚Ã˜ flSÃÈ∑§Ë ÃÙ ‚ûÊÊ Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U ‚Ã˜∑§Ê
•÷Êfl Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ßŸ ŒÙŸÙ¥∑§Ê „UË Ãûfl
ÃûflôÊÊŸË ¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ ŒπÊ ªÿÊ „ÒUH 16H
•ÁflŸÊÁ‡Ê ÃÈ ÃÁmÁh ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜–
ÁflŸÊ‡Ê◊√ÿÿSÿÊSÿ Ÿ ∑§Ápà∑§ÃÈ¸◊„¸UÁÃH
ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ ÃÙ ÃÍ ©U‚∑§Ù ¡ÊŸ, Á¡‚‚ ÿ„U ‚ê¬ÍáÊ¸
¡ªÃ˜óŒÎ‡ÿflª¸ √ÿÊåÃ „ÒU– ß‚ •ÁflŸÊ‡ÊË∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸ◊¥ ∑§Ùß¸U ÷Ë ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒUH 17H
•ãÃflãÃ ß◊ Œ„UÊ ÁŸàÿSÿÙQ§Ê— ‡Ê⁄UËÁ⁄UáÊ—–
•ŸÊÁ‡ÊŸÙ˘¬˝◊ÿSÿ ÃS◊ÊlÈäÿSfl ÷Ê⁄UÃH
ß‚ ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ, •¬˝◊ÿ, ÁŸàÿSflM§¬ ¡ËflÊà◊Ê∑§
ÿ ‚’ ‡Ê⁄UË⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ∑§„U ªÿ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ „U
÷⁄UÃfl¢‡ÊË •¡È¸Ÿ! ÃÍ ÿÈh ∑§⁄UH 18H
ÿ ∞Ÿ¢ flÁûÊ „UãÃÊ⁄¢U ÿpÒŸ¢ ◊ãÿÃ „UÃ◊˜–
©U÷ı Ãı Ÿ Áfl¡ÊŸËÃÙ ŸÊÿ¢ „UÁãÃ Ÿ „UãÿÃH
¡Ù ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ
•äÿÊÿ 2* * 31
¡Ù ß‚∑§Ù ◊⁄UÊ ◊ÊŸÃÊ „ÒU, fl ŒÙŸÙ¥ „UË Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ;

ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U •Êà◊Ê flÊSÃfl◊¥ Ÿ ÃÙ Á∑§‚Ë∑§Ù
◊Ê⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ Á∑§‚Ë∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ê⁄UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 19H
Ÿ ¡ÊÿÃ Á◊˝ÿÃ flÊ ∑§ŒÊÁø-
ÛÊÊÿ¢ ÷ÍàflÊ ÷ÁflÃÊ flÊ Ÿ ÷Íÿ—–
•¡Ù ÁŸàÿ— ‡ÊÊEÃÙ˘ÿ¢ ¬È⁄UÊáÊÙ-
Ÿ „UãÿÃ „Uãÿ◊ÊŸ ‡Ê⁄UË⁄UH
ÿ„U •Êà◊Ê Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë Ÿ ÃÙ ¡ã◊ÃÊ „ÒU
•ı⁄U Ÿ ◊⁄UÃÊ „UË „ÒU ÃÕÊ Ÿ ÿ„U ©Uà¬ãŸ „UÙ∑§⁄U Á»§⁄U
„UÙŸflÊ‹Ê „UË „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U •¡ã◊Ê, ÁŸàÿ,
‚ŸÊÃŸ •ı⁄U ¬È⁄UÊÃŸ „ÒU; ‡Ê⁄UË⁄U∑§ ◊Ê⁄U ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë
ÿ„U Ÿ„UË¥ ◊Ê⁄UÊ ¡ÊÃÊH 20H
flŒÊÁflŸÊÁ‡ÊŸ¢ ÁŸàÿ¢ ÿ ∞Ÿ◊¡◊√ÿÿ◊˜–
∑§Õ¢ ‚ ¬ÈL§·— ¬ÊÕ¸ ∑¢§ ÉÊÊÃÿÁÃ „UÁãÃ ∑§◊˜H
„U ¬ÎÕÊ¬ÈòÊ •¡ÈŸ¸ ! ¡Ù ¬ÈL§· ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ,
ÁŸàÿ, •¡ã◊Ê •ı⁄U •√ÿÿ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U ¬ÈL§· ∑Ò§‚
Á∑§‚∑§Ù ◊⁄UflÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ∑Ò§‚ Á∑§‚∑§Ù ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU?H 21H
flÊ‚Ê¢Á‚ ¡ËáÊÊ¸ÁŸ ÿÕÊ Áfl„UÊÿ
ŸflÊÁŸ ªÎˆÔUÊÁÃ Ÿ⁄UÙ˘¬⁄UÊÁáÊ–
ÃÕÊ ‡Ê⁄UË⁄UÊÁáÊ Áfl„UÊÿ ¡ËáÊÊ¸-
ãÿãÿÊÁŸ ‚¢ÿÊÁÃ ŸflÊÁŸ Œ„UËH
¡Ò‚ ◊ŸÈcÿ ¬È⁄UÊŸ flSòÊÙ¥∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ŒÍ‚⁄U Ÿÿ
flSòÊÙ¥∑§Ù ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ¡ËflÊà◊Ê ¬È⁄UÊŸ ‡Ê⁄UË⁄UÙ∑¥ §Ù
àÿÊª∑§⁄U ŒÍ‚⁄U Ÿÿ ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 22H
ŸÒŸ¢ Á¿UãŒÁãÃ ‡ÊSòÊÊÁáÊ ŸÒŸ¢ Œ„UÁÃ ¬Êfl∑§—–
Ÿ øÒŸ¢ Ä‹ŒÿãàÿÊ¬Ù Ÿ ‡ÊÙ·ÿÁÃ ◊ÊL§Ã—H
ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ‡ÊSòÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ê≈U ‚∑§Ã, ß‚∑§Ù
•Êª Ÿ„UË¥ ¡‹Ê ‚∑§ÃË, ß‚∑§Ù ¡‹ Ÿ„UË¥ ª‹Ê
‚∑§ÃÊ •ı⁄U flÊÿÈ Ÿ„UË¥ ‚ÈπÊ ‚∑§ÃÊH 23H
•ë¿UlÙ˘ÿ◊ŒÊsÔÙ˘ÿ◊Ä‹lÙ˘‡ÊÙcÿ ∞fl ø–
ÁŸàÿ— ‚fl¸ªÃ— SÕÊáÊÈ⁄Uø‹Ù˘ÿ¢ ‚ŸÊÃŸ—H
ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U •Êà◊Ê •ë¿Ul „ÒU, ÿ„U •Êà◊Ê
•ŒÊsÔ, •Ä‹l •ı⁄U ÁŸ—‚ãŒ„U •‡ÊÙcÿ „ÒU ÃÕÊ
ÿ„U •Êà◊Ê ÁŸàÿ, ‚fl¸√ÿÊ¬Ë, •ø‹, ÁSÕ⁄U
⁄U„UŸflÊ‹Ê •ı⁄U ‚ŸÊÃŸ „ÒUH 24H
•√ÿQ§Ù˘ÿ◊ÁøãàÿÙ˘ÿ◊Áfl∑§ÊÿÙ¸˘ÿ◊ÈëÿÃ–
ÃS◊ÊŒfl¢ ÁflÁŒàflÒŸ¢ ŸÊŸÈ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H
ÿ„U •Êà◊Ê •√ÿÄÃ „ÒU, ÿ„U •Êà◊Ê •Áøãàÿ „ÒU
•ı⁄U ÿ„U •Êà◊Ê Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚‚
„U •¡È¸Ÿ! ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ©U¬ÿÈ¸ÄÃ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
ÃÍ ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ù ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ÃÈ¤Ê ‡ÊÙ∑§
∑§⁄UŸÊ ©UÁøÃ Ÿ„UË¥ „ÒUH 25H
•äÿÊÿ 2* * 33
•Õ øÒŸ¢ ÁŸàÿ¡ÊÃ¢ ÁŸàÿ¢ flÊ ◊ãÿ‚ ◊ÎÃ◊˜–

ÃÕÊÁ¬ àfl¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ŸÒfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H
Á∑§ãÃÈ ÿÁŒ ÃÍ ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù ‚ŒÊ ¡ã◊ŸflÊ‹Ê
ÃÕÊ ‚ŒÊ ◊⁄UŸflÊ‹Ê ◊ÊŸÃÊ „UÙ, ÃÙ ÷Ë „U ◊„UÊ’Ê„UÙ!
ÃÍ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ù ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 26H
¡ÊÃSÿ Á„U œ˝ÈflÙ ◊ÎàÿÈœ˝È¸fl¢ ¡ã◊ ◊ÎÃSÿ ø–
ÃS◊ÊŒ¬Á⁄U„UÊÿ¸˘Õ¸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H
ÄÿÙ¥Á∑§ ß‚ ◊ÊãÿÃÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¡ã◊ „ÈU∞∑§Ë
◊ÎàÿÈ ÁŸÁ‡øÃ „ÒU •ı⁄U ◊⁄U „ÈU∞∑§Ê ¡ã◊ ÁŸÁ‡øÃ „ÒU–
ß‚‚ ÷Ë ß‚ Á’ŸÊ ©U¬ÊÿflÊ‹ Áfl·ÿ◊¥ ÃÍ ‡ÊÙ∑§
∑§⁄UŸ∑§Ù ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 27H
•√ÿQ§ÊŒËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ √ÿQ§◊äÿÊÁŸ ÷Ê⁄UÃ–
•√ÿQ§ÁŸœŸÊãÿfl ÃòÊ ∑§Ê ¬Á⁄UŒflŸÊH
„U •¡È¸Ÿ! ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊáÊË ¡ã◊‚ ¬„U‹ •¬˝∑§≈U
Õ •ı⁄U ◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ ÷Ë •¬˝∑§≈U „UÙ ¡ÊŸflÊ‹ „Ò¥U,
∑§fl‹ ’Ëø◊¥ „UË ¬˝∑§≈U „Ò¥U; Á»§⁄U ∞‚Ë ÁSÕÁÃ◊¥ ÄÿÊ
‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸÊ „ÒU?H 28H
•Êpÿ¸flà¬‡ÿÁÃ ∑§ÁpŒŸ-
◊Êpÿ¸flmŒÁÃ ÃÕÒfl øÊãÿ—–
•Êpÿ¸flìÊÒŸ◊ãÿ— oÎáÊÙÁÃ
üÊÈàflÊåÿŸ¢ flŒ Ÿ øÒfl ∑§ÁpÃ˜H
∑§Ùß¸U ∞∑§ ◊„UÊ¬ÈL§· „UË ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù •Ê‡øÿ¸∑§Ë
÷Ê°ÁÃ ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U flÒ‚ „UË ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸U ◊„UÊ¬ÈL§·
„UË ß‚∑§ Ãûfl∑§Ê •Ê‡øÿ¸∑§Ë ÷Ê°ÁÃ fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU ÃÕÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸U •Áœ∑§Ê⁄UË ¬ÈL§· „UË ß‚
•Ê‡øÿ¸∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ‚ÈŸÃÊ „ÒU •ı⁄U ∑§Ùß¸U-∑§Ùß¸U ÃÙ
‚ÈŸ∑§⁄U ÷Ë ß‚∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊH 29H
Œ„UË ÁŸàÿ◊fläÿÙ˘ÿ¢ Œ„U ‚fl¸Sÿ ÷Ê⁄UÃ–
ÃS◊Êà‚flÊ¸ÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ Ÿ àfl¢ ‡ÊÙÁøÃÈ◊„¸UÁ‚H
„U •¡È¸Ÿ! ÿ„U •Êà◊Ê ‚’∑§ ‡Ê⁄UË⁄UÙ¥◊¥ ‚ŒÊ „UË
•fläÿ* „ÒU– ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ Á‹ÿ ÃÍ
‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UŸ∑§ ÿÙÇÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 30H
Sflœ◊¸◊Á¬ øÊflˇÿ Ÿ Áfl∑§Áê¬ÃÈ◊„¸UÁ‚–
œêÿÊ¸Áh ÿÈhÊë¿˛U ÿÙ˘ãÿàˇÊÁòÊÿSÿ Ÿ ÁfllÃH
ÃÕÊ •¬Ÿ œ◊¸∑§Ù Œπ∑§⁄U ÷Ë ÃÍ ÷ÿ ∑§⁄UŸÿÙÇÿ
Ÿ„UË¥ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ÃÈ¤Ê ÷ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ;
ÄÿÙ¥Á∑§ ˇÊÁòÊÿ∑§ Á‹ÿ œ◊¸ÿÈÄÃ ÿÈh‚ ’…U∏∑§⁄U
ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸U ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄UË ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 31H
ÿŒÎë¿UÿÊ øÙ¬¬ÛÊ¢ Sflª¸mÊ⁄U◊¬ÊflÎÃ◊˜–
‚ÈÁπŸ— ˇÊÁòÊÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‹÷ãÃ ÿÈh◊ËŒÎ‡Ê◊˜H
„U ¬ÊÕ¸! •¬Ÿ-•Ê¬ ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ •ı⁄U πÈ‹ „ÈU∞
* Á¡‚∑§Ê flœ Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§–
•äÿÊÿ 2* * 35
Sflª¸∑§ mÊ⁄UM§¬ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿÈh∑§Ù ÷ÊÇÿflÊŸ˜

ˇÊÁòÊÿ‹Ùª „UË ¬ÊÃ „Ò¥UH 32H
•Õ øûflÁ◊◊¢ œêÿZ ‚æ˜U ª˝Ê◊¢ Ÿ ∑§Á⁄UcÿÁ‚–
ÃÃ— Sflœ◊Z ∑§ËÏÃ ø Á„UàflÊ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H
Á∑§ãÃÈ ÿÁŒ ÃÍ ß‚ œ◊¸ÿÈQ§ ÿÈh∑§Ê Ÿ„UË¥ ∑§⁄UªÊ
ÃÊ Sflœ◊¸ •ÊÒ⁄U ∑§ËÁÃ¸∑§Ê πÊ∑§⁄U ¬Ê¬∑§Ê ¬˝Ê#
„UÊªÊH 33H
•∑§ËÏÃ øÊÁ¬ ÷ÍÃÊÁŸ
∑§ÕÁÿcÿÁãÃ Ã˘√ÿÿÊ◊˜–
‚ê÷ÊÁflÃSÿ øÊ∑§ËÌÃ-
◊¸⁄UáÊÊŒÁÃÁ⁄UëÿÃ H
ÃÕÊ ‚’ ‹Êª Ã⁄UË ’„ÈUÃ ∑§Ê‹Ã∑§ ⁄U„UŸflÊ‹Ë
•¬∑§ËÁÃ¸∑§Ê ÷Ë ∑§ÕŸ ∑§⁄¥Uª •ÊÒ⁄U ◊ÊŸŸËÿ ¬ÈL§·∑§
Á‹ÿ •¬∑§ËÁÃ¸ ◊⁄UáÊ‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U „ÒUH 34H
÷ÿÊº˝áÊÊŒÈ¬⁄UÃ¢ ◊¢SÿãÃ àflÊ¢ ◊„UÊ⁄UÕÊ—–
ÿ·Ê¢ ø àfl¢ ’„ÈU◊ÃÙ ÷ÍàflÊ ÿÊSÿÁ‚ ‹ÊÉÊfl◊˜H
•ÊÒ⁄U Á¡Ÿ∑§Ë ŒÎÁCÔU◊¥ ÃÍ ¬„U‹ ’„ÈUÃ ‚ê◊ÊÁŸÃ
„UÊ∑§⁄U •’ ‹ÉÊÈÃÊ∑§Ê ¬˝Ê# „UÊªÊ, fl ◊„UÊ⁄UÕË‹Êª
ÃÈ¤Ê ÷ÿ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿÈh‚ „U≈UÊ „ÈU•Ê ◊ÊŸ¥ªH 35H
•flÊëÿflÊŒÊ¢p ’„ÍUãflÁŒcÿÁãÃ ÃflÊÁ„UÃÊ—–
ÁŸãŒãÃSÃfl ‚Ê◊âÿZ ÃÃÙ ŒÈ—πÃ⁄¢U ŸÈ Á∑§◊˜H
Ã⁄U flÒ⁄UË‹Êª Ã⁄U ‚Ê◊âÿ¸∑§Ë ÁŸãŒÊ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
ÃÈ¤Ê ’„ÈUÃ-‚ Ÿ ∑§„UŸ ÿÊÇÿ fløŸ ÷Ë ∑§„¥Uª;
©U‚‚ •Áœ∑§ ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ÄÿÊ „UÊªÊ?H 36H
„UÃÙ flÊ ¬˝ÊåSÿÁ‚ SflªZ Á¡àflÊ flÊ ÷Ùˇÿ‚ ◊„UË◊˜–
ÃS◊ÊŒÈÁûÊDÔU ∑§ıãÃÿ ÿÈhÊÿ ∑Î§ÃÁŸpÿ—H
ÿÊ ÃÊ ÃÍ ÿÈh◊¥ ◊Ê⁄UÊ ¡Ê∑§⁄U Sflª¸∑§Ê ¬˝Ê# „UÊªÊ
•ÕflÊ ‚¢ª˝Ê◊◊¥ ¡ËÃ∑§⁄U ¬ÎâflË∑§Ê ⁄UÊÖÿ ÷ÊªªÊ–
ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ „U •¡È¸Ÿ! ÃÍ ÿÈh∑§ Á‹ÿ ÁŸpÿ ∑§⁄∑§
π«∏UÊ „UÊ ¡ÊH 37H
‚ÈπŒÈ—π ‚◊ ∑Î§àflÊ ‹Ê÷Ê‹Ê÷ı ¡ÿÊ¡ÿı–
ÃÃÙ ÿÈhÊÿ ÿÈÖÿSfl ŸÒfl¢ ¬Ê¬◊flÊåSÿÁ‚H
¡ÿ-¬⁄UÊ¡ÿ, ‹Ê÷-„UÊÁŸ •ı⁄U ‚Èπ-ŒÈ—π∑§Ù ‚◊ÊŸ
‚◊¤Ê∑§⁄U, ©U‚∑§ ’ÊŒ ÿÈh∑§ Á‹ÿ ÃÒÿÊ⁄U „UÙ ¡Ê; ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ÿÈh ∑§⁄UŸ‚ ÃÍ ¬Ê¬∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬˝ÊåÃ „UÙªÊH 38H
∞·Ê Ã˘Á÷Á„UÃÊ ‚ÊæŨÅÿ ’ÈÁhÿÙ¸ª Áàfl◊Ê¢ oÎáÊÈ–
’ÈhKÊ ÿÈQ§Ù ÿÿÊ ¬ÊÕ¸ ∑§◊¸’ãœ¢ ¬˝„UÊSÿÁ‚H
„U ¬ÊÕ¸! ÿ„U ’ÈÁh Ã⁄U Á‹ÿ ôÊÊŸÿÙª∑§1
Áfl·ÿ◊¥ ∑§„UË ªÿË •ı⁄U •’ ÃÍ ß‚∑§Ù ∑§◊¸ÿÙª∑ 2
Áfl·ÿ◊¥ ‚ÈŸóÁ¡‚ ’ÈÁh‚ ÿÈQ „ÈU•Ê ÃÍ ∑§◊ÙZ∑§
1-2 •äÿÊÿ 3 ‡‹Ù∑§ 3 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U
ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 2* * 37
’ãœŸ∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ àÿÊª ŒªÊ •ÕÊ¸Ã˜ ‚fl¸ÕÊ

Ÿc≈U ∑§⁄U «UÊ‹ªÊH 39H
Ÿ„UÊÁ÷∑˝§◊ŸÊ‡ÊÙ˘ÁSÃ ¬˝àÿflÊÿÙ Ÿ ÁfllÃ–
SflÀ¬◊åÿSÿ œ◊¸Sÿ òÊÊÿÃ ◊„UÃÙ ÷ÿÊÃ˜H
ß‚ ∑§◊¸ÿÙª◊¥ •Ê⁄Uê÷∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜ ’Ë¡∑§Ê ŸÊ‡Ê
Ÿ„UË¥ „ÒU •ı⁄U ©U‹≈UÊ »§‹M§¬ ŒÙ· ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ’ÁÀ∑§
ß‚ ∑§◊¸ÿÙªM§¬ œ◊¸∑§Ê ÕÙ«∏UÊ-‚Ê ÷Ë ‚ÊœŸ ¡ã◊-
◊ÎàÿÈM§¬ ◊„UÊŸ˜ ÷ÿ‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 40H
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh⁄U∑§„U ∑È§L§ŸãŒŸ–
’„ÈU‡ÊÊπÊ sÔŸãÃÊp ’ÈhÿÙ˘√ÿfl‚ÊÁÿŸÊ◊˜H
„U •¡È¸Ÿ! ß‚ ∑§◊¸ÿÙª◊¥ ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh
∞∑§ „UË „UÙÃË „ÒU; Á∑§ãÃÈ •ÁSÕ⁄U ÁfløÊ⁄UflÊ‹ Áflfl∑§„UËŸ
‚∑§Ê◊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§Ë ’ÈÁhÿÊ° ÁŸ‡øÿ „UË ’„ÈUÃ ÷ŒÙ¥flÊ‹Ë
•ı⁄U •ŸãÃ „UÙÃË „Ò¥UH 41H
ÿÊÁ◊◊Ê¢ ¬ÈÁc¬ÃÊ¢ flÊø¢ ¬˝flŒãàÿÁfl¬ÁpÃ—–
flŒflÊŒ⁄UÃÊ— ¬ÊÕ¸ ŸÊãÿŒSÃËÁÃ flÊÁŒŸ—H
∑§Ê◊Êà◊ÊŸ— Sflª¸¬⁄UÊ ¡ã◊∑§◊¸»§‹¬˝ŒÊ◊˜–
Á∑˝§ÿÊÁfl‡Ê·’„ÈU‹Ê¢ ÷ÙªÒEÿ¸ªÁÃ¢ ¬˝ÁÃH
÷ÙªÒEÿ¸¬˝‚Q§ÊŸÊ¢ ÃÿÊ¬NUÃøÃ‚Ê◊˜–
√ÿfl‚ÊÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh— ‚◊Êœı Ÿ ÁflœËÿÃH
„U •¡È¸Ÿ! ¡Ù ÷ÙªÙ¥◊¥ Ãã◊ÿ „UÙ ⁄U„U „Ò¥U, ¡Ù
∑§◊¸»§‹∑§ ¬˝‡Ê¢‚∑§ flŒflÊÄÿÙ¥◊¥ „UË ¬˝ËÁÃ ⁄UπÃ
„Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh◊¥ Sflª¸ „UË ¬⁄U◊ ¬˝Êåÿ flSÃÈ
„ÒU •ı⁄U ¡Ù Sflª¸‚ ’…∏U∑§⁄U ŒÍ‚⁄UË ∑§Ùß¸U flSÃÈ
„UË Ÿ„UË¥ „ÒUó∞‚Ê ∑§„UŸflÊ‹ „Ò¥U, fl •Áflfl∑§Ë¡Ÿ
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë Á¡‚ ¬ÈÁc¬Ã •ÕÊ¸Ã˜ ÁŒπÊ™§
‡ÊÙ÷ÊÿÈÄÃ flÊáÊË∑§Ù ∑§„UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U ¡Ù Á∑§
¡ã◊M§¬ ∑§◊¸»§‹ ŒŸfl Ê‹Ë ∞fl¢ ÷Ùª ÃÕÊ ∞‡flÿ¸∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’„ÈUÃ-‚Ë Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ê
fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „ÒU, ©U‚ flÊáÊËmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ÁøûÊ
„U⁄U Á‹ÿÊ ªÿÊ „ÒU, ¡Ù ÷Ùª •ı⁄U ∞‡flÿ¸◊¥ •àÿãÃ
•Ê‚ÄÃ „Ò¥U; ©UŸ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê
’ÈÁh Ÿ„UË¥ „UÙÃËH 42ó44H
òÊÒªÈáÿÁfl·ÿÊ flŒÊ ÁŸSòÊÒªÈáÿÙ ÷flÊ¡È¸Ÿ–
ÁŸm¸ãmÙ ÁŸàÿ‚ûflSÕÙ ÁŸÿÙ¸ªˇÊ◊ •Êà◊flÊŸ˜H
„U •¡È¸Ÿ! flŒ ©U¬ÿÈ¸ÄÃ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§
∑§Êÿ¸M§¬ ‚◊SÃ ÷ÙªÙ¥ ∞fl¢ ©UŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥∑§Ê
¬˝ÁÃ¬ÊŒŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U; ß‚Á‹ÿ ÃÍ ©UŸ ÷ÙªÙ¥ ∞fl¢
©UŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥◊¥ •Ê‚ÁÄÃ„UËŸ, „U·¸-‡ÊÙ∑§ÊÁŒ mãmÙ¥‚
⁄UÁ„UÃ, ÁŸàÿflSÃÈ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕÃ, ÿÙª1-ˇÊ◊∑§Ù2
1. •¬˝Ê#∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§Ê ŸÊ◊ “ÿÙª” „ÒU–
2. ¬˝Ê# flSÃÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ˇÊ◊” „ÒU–
•äÿÊÿ 2* * 39
Ÿ øÊ„UŸflÊ‹Ê •ı⁄U SflÊœËŸ •ãÃ—-∑§⁄UáÊflÊ‹Ê

„UÙH 45H
ÿÊflÊŸÕ¸ ©UŒ¬ÊŸ ‚fl¸Ã— ‚êå‹ÈÃÙŒ∑§–
ÃÊflÊã‚fl¸·È flŒ·È ’˝ÊrÊÔáÊSÿ Áfl¡ÊŸÃ—H
‚’ •Ù⁄U‚ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ ¡‹Ê‡Êÿ∑§ ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊŸ¬⁄U
¿UÙ≈U ¡‹Ê‡Êÿ◊¥ ◊ŸÈcÿ∑§Ê Á¡ÃŸÊ ¬˝ÿÙ¡Ÿ ⁄U„UÃÊ
„ÒU, ’˝rÊÔ∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸflÊ‹ ’˝ÊrÊÔáÊ∑§Ê ‚◊SÃ
flŒÙ¥◊¥ ©UÃŸÊ „UË ¬˝ÿÙ¡Ÿ ⁄U„U ¡ÊÃÊ „ÒUH 46H
∑§◊¸áÿflÊÁœ∑§Ê⁄USÃ ◊Ê »§‹·È ∑§ŒÊøŸ–
◊Ê ∑§◊¸»§‹„UÃÈ÷Í¸◊Ê¸ Ã ‚XÔUÙ˘Sàfl∑§◊¸ÁáÊH
Ã⁄UÊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ◊¥ „UË •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, ©U‚∑§ »§‹Ù¥◊¥
∑§÷Ë Ÿ„UË¥– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ê „UÃÈ ◊Ã „UÙ
ÃÕÊ Ã⁄UË ∑§◊¸ Ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ÷Ë •Ê‚ÁÄÃ Ÿ „UÙH 47H
ÿÙªSÕ— ∑È§L§ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‚XÔU¢ àÿÄàflÊ œŸTÿ–
Á‚hKÁ‚hKÙ— ‚◊Ù ÷ÍàflÊ ‚◊àfl¢ ÿÙª ©UëÿÃH
„U œŸTÿ! ÃÍ •Ê‚ÁÄÃ∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ÃÕÊ Á‚Áh
•ı⁄U •Á‚Áh◊¥ ‚◊ÊŸ ’ÈÁhflÊ‹Ê „UÙ∑§⁄U ÿÙª◊¥
ÁSÕÃ „ÈU•Ê ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ù ∑§⁄U, ‚◊àfl* „UË ÿÙª
∑§„U‹ÊÃÊ „ÒUH 48H
* ¡Ù ∑È§¿U ÷Ë ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ ©U‚∑§ ¬ÍáÊ¸ „UÙŸ •ı⁄U
Ÿ „UÙŸ◊¥ ÃÕÊ ©U‚∑§ »§‹◊¥ ‚◊÷Êfl ⁄U„UŸ∑ §Ê ŸÊ◊ “‚◊àfl” „Ò–
ŒÍ⁄UáÊ sÔfl⁄¢U ∑§◊¸ ’ÈÁhÿÙªÊhŸTÿ–
’Èhı ‡Ê⁄UáÊ◊Áãflë¿U ∑Î§¬áÊÊ— »§‹„UÃfl—H
ß‚ ‚◊àflM§¬ ’ÈÁhÿÙª‚ ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ •àÿãÃ
„UË ÁŸ◊A üÊáÊË∑§Ê „ÒU– ß‚Á‹ÿ „U œŸTÿ! ÃÍ
‚◊’ÈÁh◊¥ „UË ⁄UˇÊÊ∑§Ê ©U¬Êÿ …Í°U…∏U •ÕÊ¸Ã˜ ’ÈÁhÿÙª∑§Ê
„UË •ÊüÊÿ ª˝„UáÊ ∑§⁄U; ÄÿÙ¥Á∑§ »§‹∑§ „UÃÈ ’ŸŸflÊ‹
•àÿãÃ ŒËŸ „Ò¥UH 49H
’ÈÁhÿÈQ§Ù ¡„UÊÃË„U ©U÷ ‚È∑Î§ÃŒÈc∑Î§Ã–
ÃS◊ÊlÙªÊÿ ÿÈÖÿSfl ÿÙª— ∑§◊¸‚È ∑§ı‡Ê‹◊˜H
‚◊’ÈÁhÿÈÄÃ ¬ÈL§· ¬Èáÿ •ı⁄U ¬Ê¬ ŒÙŸÙ¥∑§Ù
ß‚Ë ‹Ù∑§◊¥ àÿÊª ŒÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ©UŸ‚ ◊ÈÄÃ „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚‚ ÃÍ ‚◊àflM§¬ ÿÙª◊¥ ‹ª ¡Ê; ÿ„U
‚◊àflM§¬ ÿÙª „UË ∑§◊ÙZ◊¥ ∑È§‡Ê‹ÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜
∑§◊¸’ãœŸ‚ ¿ÍU≈UŸ∑§Ê ©U¬Êÿ „ÒUH 50H
∑§◊¸¡¢ ’ÈÁhÿÈQ§Ê Á„U »§‹¢ àÿÄàflÊ ◊ŸËÁ·áÊ—–
¡ã◊’ãœÁflÁŸ◊È¸Q§Ê— ¬Œ¢ ªë¿UãàÿŸÊ◊ÿ◊˜H
ÄÿÙ¥Á∑§ ‚◊’ÈÁh‚ ÿÈÄÃ ôÊÊŸË¡Ÿ ∑§◊ÙZ‚ ©Uà¬ãŸ
„UÙŸflÊ‹ »§‹∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ¡ã◊M§¬ ’ãœŸ‚ ◊ÈÄÃ
„UÙ ÁŸÁfl¸∑§Ê⁄U ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 51H
ÿŒÊ Ã ◊Ù„U∑§Á‹‹¢ ’ÈÁh√ÿ¸ÁÃÃÁ⁄UcÿÁÃ–
ÃŒÊ ªãÃÊÁ‚ ÁŸfl¸Œ¢ üÊÙÃ√ÿSÿ üÊÈÃSÿ øH
•äÿÊÿ 2* * 41
Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ Ã⁄UË ’ÈÁh ◊Ù„UM§¬ Œ‹Œ‹∑§Ù

÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ¬Ê⁄U ∑§⁄U ¡ÊÿªË, ©U‚ ‚◊ÿ ÃÍ ‚ÈŸ „ÈU∞
•ı⁄U ‚ÈŸŸ◊¥ •ÊŸflÊ‹ ß‚ ‹Ù∑§ •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§‚ê’ãœË
‚÷Ë ÷ÙªÙ¥‚ flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÿªÊH 52H
üÊÈÁÃÁfl¬˝ÁÃ¬ÛÊÊ Ã ÿŒÊ SÕÊSÿÁÃ ÁŸp‹Ê–
‚◊ÊœÊflø‹Ê ’ÈÁhSÃŒÊ ÿÙª◊flÊåSÿÁ‚H
÷Ê°ÁÃ-÷Ê°ÁÃ∑§ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸŸ‚ ÁfløÁ‹Ã „ÈUß¸U
Ã⁄UË ’ÈÁh ¡’ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ •ø‹ •ı⁄U ÁSÕ⁄U ∆U„U⁄U
¡ÊÿªË, Ã’ ÃÍ ÿÙª∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÿªÊ •ÕÊ¸Ã˜
Ã⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ÁŸàÿ ‚¢ÿÙª „UÙ ¡ÊÿªÊH 53H
ÁSÕÃ¬˝ôÊSÿ ∑§Ê ÷Ê·Ê ‚◊ÊÁœSÕSÿ ∑§‡Êfl–
ÁSÕÃœË— ®∑§ ¬˝÷Ê·Ã Á∑§◊Ê‚ËÃ fl˝¡Ã Á∑§◊˜H
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó„U ∑§‡Êfl! ‚◊ÊÁœ◊¥ ÁSÕÃ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§·∑§Ê ÄÿÊ
‹ˇÊáÊ „ÒU? fl„U ÁSÕ⁄U’ÈÁh ¬ÈL§· ∑Ò§‚ ’Ù‹ÃÊ „ÒU,
∑Ò§‚ ’Ò∆UÃÊ „ÒU •ı⁄U ∑Ò§‚ ø‹ÃÊ „ÒU?H 54H
¬˝¡„UÊÁÃ ÿŒÊ ∑§Ê◊Êã‚flÊ¸ã¬ÊÕ¸ ◊ŸÙªÃÊŸ˜–
•Êà◊ãÿflÊà◊ŸÊ ÃÈCÔU— ÁSÕÃ¬˝ôÊSÃŒÙëÿÃH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡È¸Ÿ! Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ÿ„U

¬ÈL§· ◊Ÿ◊¥ ÁSÕÃ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
àÿÊª ŒÃÊ „ÒU •ı⁄U •Êà◊Ê‚ •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚¢ÃÈCÔU ⁄U„UÃÊ
„ÒU, ©U‚ ∑§Ê‹◊¥ fl„U ÁSÕÃ¬˝ôÊ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 55H
ŒÈ—πcflŸÈÁmªA◊ŸÊ— ‚Èπ·È ÁflªÃS¬Î„U—–
flËÃ⁄UÊª÷ÿ∑˝§Ùœ— ÁSÕÃœË◊È¸ÁŸL§ëÿÃH
ŒÈ—πÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ „UÙŸ¬⁄U Á¡‚∑§ ◊Ÿ◊¥ ©Umª
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, ‚ÈπÙ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ¡Ù ‚fl¸ÕÊ ÁŸ—S¬Î„U „ÒU
ÃÕÊ Á¡‚∑§ ⁄UÊª, ÷ÿ •ı⁄U ∑˝§Ùœ ŸCÔU „UÙ ªÿ „Ò¥U,
∞‚Ê ◊ÈÁŸ ÁSÕ⁄U’ÈÁh ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 56H
ÿ— ‚fl¸òÊÊŸÁ÷F„USÃûÊà¬˝Êåÿ ‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷◊˜–
ŸÊÁ÷ŸãŒÁÃ Ÿ mÁCÔU ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH
¡Ù ¬ÈL§· ‚fl¸òÊ SŸ„U⁄UÁ„UÃ „ÈU•Ê ©U‚-©U‚ ‡ÊÈ÷
ÿÊ •‡ÊÈ÷ flSÃÈ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U Ÿ ¬˝‚ãŸ „UÙÃÊ „ÒU
•ı⁄U Ÿ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU ©U‚∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „ÒUH 57H
ÿŒÊ ‚¢„U⁄UÃ øÊÿ¢ ∑Í§◊Ù¸˘XÔUÊŸËfl ‚fl¸‡Ê—–
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH
•ı⁄U ∑§¿ÈUflÊ ‚’ •Ù⁄U‚ •¬Ÿ •¢ªÙ¥∑§Ù ¡Ò‚
‚◊≈U ‹ÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ¡’ ÿ„U ¬ÈL§· ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
Áfl·ÿÙ¥‚ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „U≈UÊ ‹ÃÊ „ÒU, Ã’
•äÿÊÿ 2* * 43
©U‚∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „ÒU (∞‚Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ) H 58H

Áfl·ÿÊ ÁflÁŸflÃ¸ãÃ ÁŸ⁄UÊ„UÊ⁄USÿ ŒÁ„UŸ—–
⁄U‚fl¡Z ⁄U‚Ù˘åÿSÿ ¬⁄¢U ŒÎ¶ÔUÊ ÁŸflÃ¸ÃH
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ Áfl·ÿÙ¥∑§Ù ª˝„UáÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹
¬ÈL§·∑§ ÷Ë ∑§fl‹ Áfl·ÿ ÃÙ ÁŸflÎûÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U,
¬⁄UãÃÈ ©UŸ◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë •Ê‚ÁÄÃ ÁŸflÎûÊ Ÿ„UË¥ „UÙÃË–
ß‚ ÁSÕÃ¬˝ôÊ ¬ÈL§·∑§Ë ÃÙ •Ê‚ÁÄÃ ÷Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ ÁŸflÎûÊ „UÙ ¡ÊÃË „ÒUH 59H
ÿÃÃÙ sÔÁ¬ ∑§ıãÃÿ ¬ÈL§·Sÿ Áfl¬ÁpÃ—–
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝◊ÊÕËÁŸ „U⁄UÁãÃ ¬˝‚÷¢ ◊Ÿ—H
„U •¡È¸Ÿ! •Ê‚ÁÄÃ∑§Ê ŸÊ‡Ê Ÿ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
ÿ ¬˝◊ÕŸSfl÷ÊflflÊ‹Ë ßÁãº˝ÿÊ° ÿàŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ’ÈÁh◊ÊŸ˜
¬ÈL§·∑§ ◊Ÿ∑§Ù ÷Ë ’‹ÊÃ˜ „U⁄U ‹ÃË „Ò¥UH 60H
ÃÊÁŸ ‚flÊ¸ÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿÈQ§ •Ê‚ËÃ ◊à¬⁄U—–
fl‡Ê Á„U ÿSÿÁãº˝ÿÊÁáÊ ÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH
ß‚Á‹ÿ ‚Êœ∑§∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„U ©UŸ ‚ê¬ÍáÊ¸
ßÁãº˝ÿÊ∑¥ §Ê fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ‚◊ÊÁ„UÃÁøûÊ „ÈU•Ê ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ
„UÊ∑§⁄U äÿÊŸ◊¥ ’Ò∆U, ÄÿÊ¥Á∑§ Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°
fl‡Ê◊¥ „UÊÃ Ë „ÒU¥, ©U‚Ë∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „UÊ ¡ÊÃË „ÒUH 61H
äÿÊÿÃÙ Áfl·ÿÊã¬È¢‚— ‚XÔUSÃ·Í¬¡ÊÿÃ–
‚XÔUÊà‚TÊÿÃ ∑§Ê◊— ∑§Ê◊Êà∑˝§ÙœÙ˘Á÷¡ÊÿÃH
Áfl·ÿÙ¥∑§Ê ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·∑§Ë ©UŸ Áfl·ÿÙ¥◊¥
•Ê‚ÁÄÃ „UÙ ¡ÊÃË „ÒU, •Ê‚ÁÄÃ‚ ©UŸ Áfl·ÿÙ¥∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ ©Uà¬ãŸ „UÙÃË „ÒU •ı⁄U ∑§Ê◊ŸÊ◊¥ ÁflÉŸ
¬«∏UŸ‚ ∑˝§Ùœ ©Uà¬ãŸ „UÙÃÊ „ÒUH 62H
∑˝§ÙœÊjflÁÃ ‚ê◊Ù„U— ‚ê◊Ù„UÊàS◊ÎÁÃÁfl÷˝◊—–
S◊ÎÁÃ÷˝‡¢ ÊÊŒ˜ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÙ ’ÈÁhŸÊ‡ÊÊà¬˝áÊ‡ÿÁÃH
∑˝§Ùœ‚ •àÿãÃ ◊Í…∏U÷Êfl ©Uà¬ãŸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU,
◊Í…∏U÷Êfl‚ S◊ÎÁÃ◊¥ ÷˝◊ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, S◊ÎÁÃ◊¥ ÷˝◊
„UÙ ¡ÊŸ‚ ’ÈÁh •ÕÊ¸Ã˜ ôÊÊŸ‡ÊÁÄÃ∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙ
¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ’ÈÁh∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙ ¡ÊŸ‚ ÿ„U ¬ÈL§·
•¬ŸË ÁSÕÁÃ‚ Áª⁄U ¡ÊÃÊ „ÒUH 63H
⁄UÊªm·ÁflÿÈQÒ§SÃÈ Áfl·ÿÊÁŸÁãº˝ÿÒp⁄UŸ˜–
•Êà◊fl‡ÿÒÌflœÿÊà◊Ê ¬˝‚ÊŒ◊Áœªë¿UÁÃH
¬⁄¢UÃÈ •¬Ÿ •œËŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê
‚Êœ∑§ •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ ∑§Ë „ÈUß¸U, ⁄UÊª-m·‚ ⁄UÁ„UÃ
ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ Áfl·ÿÙ¥◊¥ Áflø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë
¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 64H
¬˝‚ÊŒ ‚fl¸ŒÈ—πÊŸÊ¢ „UÊÁŸ⁄USÿÙ¬¡ÊÿÃ–
¬˝‚ÛÊøÃ‚Ù sÔÊ‡ÊÈ ’ÈÁh— ¬ÿ¸flÁÃDÔUÃH
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ „UÙŸ¬⁄U ß‚∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸
ŒÈ—πÙ¥∑§Ê •÷Êfl „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ©U‚ ¬˝‚ãŸÁøûÊflÊ‹
•äÿÊÿ 2* * 45
∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë ’ÈÁh ‡ÊËÉÊ˝ „UË ‚’ •Ù⁄U‚ „U≈U∑§⁄U ∞∑§

¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁSÕ⁄U „UÙ ¡ÊÃË „ÒUH 65H
ŸÊÁSÃ ’ÈÁh⁄UÿÈQ§Sÿ Ÿ øÊÿÈQ§Sÿ ÷ÊflŸÊ–
Ÿ øÊ÷ÊflÿÃ— ‡ÊÊÁãÃ⁄U‡ÊÊãÃSÿ ∑È§Ã— ‚Èπ◊˜H
Ÿ ¡ËÃ „ÈU∞ ◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥flÊ‹ ¬ÈL§·◊¥
ÁŸ‡øÿÊÁà◊∑§Ê ’ÈÁh Ÿ„UË¥ „UÙÃË •ı⁄U ©U‚ •ÿÈÄÃ
◊ŸÈcÿ∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ÷ÊflŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÙÃË ÃÕÊ
÷ÊflŸÊ„UËŸ ◊ŸÈcÿ∑§Ù ‡ÊÊÁãÃ Ÿ„UË¥ Á◊‹ÃË •ı⁄U
‡ÊÊÁãÃ⁄UÁ„UÃ ◊ŸÈcÿ∑§Ù ‚Èπ ∑Ò§‚ Á◊‹ ‚∑§ÃÊ
„ÒU?H 66H
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ Á„U ø⁄UÃÊ¢ ÿã◊ŸÙ˘ŸÈÁflœËÿÃ–
ÃŒSÿ „U⁄UÁÃ ¬˝ôÊÊ¢ flÊÿÈŸÊ¸flÁ◊flÊê÷Á‚H
ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ò‚ ¡‹◊¥ ø‹ŸflÊ‹Ë ŸÊfl∑§Ù flÊÿÈ
„U⁄U ‹ÃË „ÒU, flÒ‚ „UË Áfl·ÿÙ¥◊¥ Áflø⁄UÃË „ÈUßU¸ ßÁãº˝ÿÙ¥◊‚
¥ 
◊Ÿ Á¡‚ ßÁãº˝ÿ∑§ ‚ÊÕ ⁄U„UÃÊ „ÒU fl„U ∞∑§ „UË ßÁãº˝ÿ
ß‚ •ÿÈÄÃ ¬ÈL§·∑§Ë ’ÈÁh∑§Ù „U⁄U ‹ÃË „ÒUH 67H
ÃS◊ÊlSÿ ◊„UÊ’Ê„UÙ ÁŸªÎ„UËÃÊÁŸ ‚fl¸‡Ê—–
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸èÿSÃSÿ ¬˝ôÊÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃÊH
ß‚Á‹ÿ „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿÙ¥‚ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸª˝„U ∑§Ë „ÈUß¸U „Ò¥U,
©U‚Ë∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „ÒUH 68H
ÿÊ ÁŸ‡ÊÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃSÿÊ¢ ¡ÊªÌÃ ‚¢ÿ◊Ë–
ÿSÿÊ¢ ¡Êª˝ÁÃ ÷ÍÃÊÁŸ ‚Ê ÁŸ‡ÊÊ ¬‡ÿÃÙ ◊ÈŸ— H
‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ Á‹ÿ ¡Ù ⁄UÊÁòÊ∑§ ‚◊ÊŸ „ÒU,
©U‚ ÁŸàÿ ôÊÊŸSflM§¬ ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ÁSÕÃ¬˝ôÊ
ÿÙªË ¡ÊªÃÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§
‚Èπ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ‚’ ¬˝ÊáÊË ¡ÊªÃ „Ò¥U, ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
Ãûfl∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹ ◊ÈÁŸ∑§ Á‹ÿ fl„U ⁄UÊÁòÊ∑§
‚◊ÊŸ „ÒUH 69H
•Ê¬Íÿ◊ ¸ ÊáÊ◊ø‹¬˝ÁÃDÔ-¢
‚◊Èº˝◊Ê¬— ¬˝Áfl‡ÊÁãÃ ÿmÃ˜–
Ãmà∑§Ê◊Ê ÿ¢ ¬˝Áfl‡ÊÁãÃ ‚fl¸
‚ ‡ÊÊÁãÃ◊ÊåŸÙÁÃ Ÿ ∑§Ê◊∑§Ê◊ËH
¡Ò‚ ŸÊŸÊ ŸÁŒÿÙ¥∑§ ¡‹ ‚’ •Ù⁄U‚ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸,
•ø‹ ¬˝ÁÃDÔUÊflÊ‹ ‚◊Èº˝◊¥ ©U‚∑§Ù ÁfløÁ‹Ã Ÿ
∑§⁄UÃ „ÈU∞ „UË ‚◊Ê ¡ÊÃ „Ò¥ flÒ‚ „UË ‚’ ÷Ùª Á¡‚
ÁSÕÃ¬˝ôÊ ¬ÈL§·◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê Áfl∑§Ê⁄U ©Uà¬ãŸ
Á∑§ÿ Á’ŸÊ „UË ‚◊Ê ¡ÊÃ „ÒU¥, fl„UË ¬ÈL§· ¬⁄U◊‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU, ÷ÙªÙ¥∑§Ù øÊ„ŸflÊ‹Ê Ÿ„Ë¥H 70H
Áfl„UÊÿ ∑§Ê◊Êãÿ— ‚flÊ¸ã¬È◊Ê¢p⁄UÁÃ ÁŸ—S¬Î„U—–
ÁŸ◊¸◊Ù ÁŸ⁄U„UVÔUÊ⁄U— ‚ ‡ÊÊÁãÃ◊Áœªë¿UÁÃH
¡Ù ¬ÈL§· ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ◊◊ÃÊ⁄UÁ„UÃ,
•äÿÊÿ 3* * 47
•„¢U∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ •ı⁄U S¬Î„UÊ⁄UÁ„UÃ „ÈU•Ê Áflø⁄UÃÊ „ÒU,

fl„UË ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ fl„U ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „ÒUH 71H
∞·Ê ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁÃ— ¬ÊÕ¸ ŸÒŸÊ¢ ¬˝Êåÿ Áfl◊ÈsÁÔ Ã–
ÁSÕàflÊSÿÊ◊ãÃ∑§Ê‹˘Á¬ ’˝rÊÔÁŸflÊ¸áÊ◊Îë¿UÁÃH
„U •¡È¸Ÿ! ÿ„U ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „È∞ ¬ÈL§·∑§Ë
ÁSÕÁÃ „ÒU, ß‚∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U ÿÙªË ∑§÷Ë ◊ÙÁ„UÃ
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ •ı⁄U •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ß‚ ’˝ÊrÊÔË ÁSÕÁÃ◊¥
ÁSÕÃ „UÙ∑§⁄U ’˝rÊÔÊŸãŒ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 72H
˙ Ãà‚ÁŒÁÃ üÊË◊jªfleËÃÊ‚Í¬ÁŸ·à‚È ’˝rÊ-
ÔÁfllÊÿÊ¢ ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ
‚Êæ˜ UÅÿÿÙªÙ ŸÊ◊ ÁmÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 2H
\\ \\
•Õ ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—
ÖÿÊÿ‚Ë øà∑§◊¸áÊSÃ ◊ÃÊ ’ÈÁh¡¸ŸÊŒ¸Ÿ–
ÃÁà∑¢§ ∑§◊¸ÁáÊ ÉÊÙ⁄U ◊Ê¢ ÁŸÿÙ¡ÿÁ‚ ∑§‡ÊflH
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! ÿÁŒ •Ê¬∑§Ù ∑§◊¸∑§Ë
•¬ˇÊÊ ôÊÊŸ üÊDÔU ◊Êãÿ „ÒU ÃÙ Á»§⁄U „U ∑§‡Êfl! ◊È¤Ê
÷ÿ¢∑§U⁄U ∑§◊¸◊¥ ÄÿÙ¥ ‹ªÊÃ „Ò¥U?H 1H
√ÿÊÁ◊üÊáÊfl flÊÄÿŸ ’È®h ◊Ù„Uÿ‚Ëfl ◊–

ÃŒ∑¢§ flŒ ÁŸÁpàÿ ÿŸ üÊÿÙ˘„U◊ÊåŸÈÿÊ◊˜H
•Ê¬ Á◊‹ „ÈU∞-‚ fløŸÙ¥‚ ◊⁄UË ’ÈÁh∑§Ù ◊ÊŸÙ
◊ÙÁ„UÃ ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥– ß‚Á‹ÿ ©U‚ ∞∑§ ’ÊÃ∑§Ù ÁŸÁ‡øÃ
∑§⁄U∑§ ∑§Á„Uÿ Á¡‚‚ ◊Ò¥ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡Ê™°§H 2H
‹Ù∑§˘ÁS◊ÁãmÁflœÊ ÁŸDÔUÊ ¬È⁄UÊ ¬˝ÙQ§Ê ◊ÿÊŸÉÊ–
ôÊÊŸÿÙªŸ ‚ÊæŨ ÅÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸ÿÙªŸ ÿÙÁªŸÊ◊˜H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ÁŸc¬Ê¬! ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ŒÙ
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÁŸDÔUÊ1 ◊⁄UmÊ⁄UÊ ¬„U‹ ∑§„UË ªÿË „ÒU–
©UŸ◊¥‚ ‚Ê¢ÅÿÿÙÁªÿÙ¥∑§Ë ÁŸDÔUÊ ÃÙ ôÊÊŸÿÙª‚2
•ı⁄U ÿÙÁªÿÙ¥∑§Ë ÁŸDÔUÊ ∑§◊¸ÿÙª‚3 „UÙÃË „ÒUH 3H
1. ‚ÊœŸ∑§Ë ¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ •ÕÊ¸Ã˜ ¬⁄UÊ∑§ÊDÔUÊ∑§Ê ŸÊ◊
“ÁŸDÔUÊ” „ÒU–
2. ◊ÊÿÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ‚ê¬ÍáÊ¸ ªÈáÊ „UË ªÈáÊÙ¥◊¥ ’⁄UÃÃ „Ò¥U,
∞‚ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÃÕÊ ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÙŸflÊ‹Ë ‚ê¬ÍáÊ¸
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ‚ÁìÊŒÊ-
ŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ ⁄U„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÊŸÿÙª”
„ÒU, ß‚Ë∑§Ù “‚¢ãÿÊ‚”, “‚Ê¢ÅÿÿÙª” •ÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
3. »§‹ •ı⁄U •Ê‚ÁÄÃ∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹
÷ªflŒÕ¸ ‚◊àfl ’ÈÁh‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙª”
„ÒU, ß‚Ë∑§Ù “‚◊àflÿÙª”, “’ÈÁhÿÙª”, “∑§◊¸ÿÙª”, “ÃŒÕ¸∑§◊¸”,
“◊ŒÕ¸∑§◊¸”, “◊à∑§◊¸” •ÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „Ò¥U–
•äÿÊÿ 3* * 49
Ÿ ∑§◊¸áÊÊ◊ŸÊ⁄Uê÷ÊÛÊÒc∑§êÿZ ¬ÈL§·Ù˘oAÈÃ–
Ÿ ø ‚Ûÿ‚ŸÊŒfl Á‚®h ‚◊Áœªë¿UÁÃH
◊ŸÈcÿ Ÿ ÃÙ ∑§◊ÙZ∑§Ê •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿ Á’ŸÊ
ÁŸc∑§◊¸ÃÊ∑§Ù* ÿÊŸË ÿÙªÁŸDÔUÊ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU
•ı⁄U Ÿ ∑§◊ÙZ∑§ ∑§fl‹ àÿÊª◊ÊòÊ‚ Á‚Áh ÿÊŸË
‚Ê¢ÅÿÁŸDÔUÊ∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 4H
Ÿ Á„U ∑§ÁpàˇÊáÊ◊Á¬ ¡ÊÃÈ ÁÃDÔUàÿ∑§◊¸∑Î§Ã˜–
∑§Êÿ¸Ã sÔfl‡Ê— ∑§◊¸ ‚fl¸— ¬˝∑Î§ÁÃ¡ÒªÈ¸áÊÒ—H
ÁŸ—‚ãŒ„U ∑§Ùß¸U ÷Ë ◊ŸÈcÿ Á∑§‚Ë ÷Ë ∑§Ê‹◊¥
ˇÊáÊ◊ÊòÊ ÷Ë Á’ŸÊ ∑§◊¸ Á∑§ÿ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ; ÄÿÙ¥Á∑§
‚Ê⁄UÊ ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ ¬˝∑Î§ÁÃ¡ÁŸÃ ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ ¬⁄Ufl‡Ê
„ÈU•Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ’Êäÿ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 5H
∑§◊Á¸ ãº˝ÿÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ÿ •ÊSÃ ◊Ÿ‚Ê S◊⁄UŸ–˜
ßÁãº˝ÿÊÕÊ¸Áãfl◊Í…UÊà◊Ê Á◊âÿÊøÊ⁄U— ‚ ©UëÿÃH
¡Ù ◊Í…∏U’ÈÁh ◊ŸÈcÿ ‚◊SÃ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù „U∆U¬Ífl¸∑§
™§¬⁄U‚ ⁄UÙ∑§∑§⁄U ◊Ÿ‚ ©UŸ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê
ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, fl„U Á◊âÿÊøÊ⁄UË •ÕÊ¸Ã˜
Œê÷Ë ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 6H
* Á¡‚ •flSÕÊ∑§Ù ¬˝Ê# „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ∑§◊¸ •∑§◊¸ „UÙ ¡ÊÃ
„Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ »§‹ ©Uà¬ÛÊ Ÿ„UË¥ ∑§⁄U ‚∑§Ã, ©U‚ •flSÕÊ∑§Ê ŸÊ◊
“ÁŸc∑§◊¸ÃÊ” „ÒU–
ÿÁSàflÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ÁŸÿêÿÊ⁄U÷Ã˘¡È¸Ÿ–
∑§◊¸Áãº˝ÿÒ— ∑§◊¸ÿÙª◊‚Q§— ‚ ÁflÁ‡ÊcÿÃH
Á∑§ãÃÈ „U •¡È¸Ÿ! ¡Ù ¬ÈL§· ◊Ÿ‚ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ •ŸÊ‚ÄÃ „ÈU•Ê ‚◊SÃ ßÁãº˝ÿÙ¥mÊ⁄UÊ
∑§◊¸ÿÙª∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„UË üÊc∆U „ÒUH 7H
ÁŸÿÃ¢ ∑È§L§ ∑§◊¸ àfl¢ ∑§◊¸ ÖÿÊÿÙ sÔ∑§◊¸áÊ—–
‡Ê⁄UË⁄UÿÊòÊÊÁ¬ ø Ã Ÿ ¬˝Á‚hKŒ∑§◊¸áÊ—H
ÃÍ ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ ∑§⁄U; ÄÿÙ¥Á∑§ ∑§◊¸ Ÿ
∑§⁄UŸ∑§Ë •¬ˇÊÊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ üÊDÔU „ÒU ÃÕÊ ∑§◊¸ Ÿ
∑§⁄UŸ‚ Ã⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflÊ¸„U ÷Ë Ÿ„UË¥ Á‚h „UÙªÊH 8H
ÿôÊÊÕÊ¸à∑§◊¸áÊÙ˘ãÿòÊ ‹Ù∑§Ù˘ÿ¢ ∑§◊¸’ãœŸ—–
ÃŒÕZ ∑§◊¸ ∑§ıãÃÿ ◊ÈQ§‚XÔU— ‚◊Êø⁄UH
ÿôÊ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊ÙZ‚ •ÁÃÁ⁄UÄÃ
ŒÍ‚⁄U ∑§◊ÙZ◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê „UË ÿ„U ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ
∑§◊ÙZ‚ ’°œÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ „U •¡È¸Ÿ! ÃÍ •Ê‚ÁÄÃ‚
⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ©U‚ ÿôÊ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ „UË ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ ∑§⁄UH 9H
‚„UÿôÊÊ— ¬˝¡Ê— ‚Î¶ÔUÊ ¬È⁄UÙflÊø ¬˝¡Ê¬ÁÃ—–
•ŸŸ ¬˝‚Áflcÿäfl◊· flÙ˘ÁSàflCÔU∑§Ê◊œÈ∑˜§H
¬˝¡Ê¬ÁÃ ’˝rÊÔÊŸ ∑§À¬∑§ •ÊÁŒ◊¥ ÿôÊ‚Á„UÃ
¬˝¡Ê•Ù¥∑§Ù ⁄Uø∑§⁄U ©UŸ‚ ∑§„UÊ Á∑§ ÃÈ◊‹Ùª ß‚
•äÿÊÿ 3* * 51
ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ flÎÁh∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ•Ù •ı⁄U ÿ„U ÿôÊ

ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù ßÁë¿UÃ ÷Ùª ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê „UÙH 10H
ŒflÊã÷ÊflÿÃÊŸŸ Ã ŒflÊ ÷ÊflÿãÃÈ fl—–
¬⁄US¬⁄¢U ÷ÊflÿãÃ— üÊÿ— ¬⁄U◊flÊåSÿÕH
ÃÈ◊‹Ùª ß‚ ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù ©UãŸÃ
∑§⁄UÙ •ı⁄U fl ŒflÃÊ ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù ©UãŸÃ ∑§⁄¥U– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ÁŸ—SflÊÕ¸÷Êfl‚ ∞∑§-ŒÍ‚⁄U∑§Ù ©UãŸÃ ∑§⁄UÃ
„ÈU∞ ÃÈ◊‹Ùª ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡Ê•ÙªH 11H
ßCÔUÊã÷ÙªÊÁã„U flÙ ŒflÊ ŒÊSÿãÃ ÿôÊ÷ÊÁflÃÊ—–
ÃÒŒû¸ ÊÊŸ¬˝ŒÊÿÒèÿÙ ÿÙ ÷ÈæU˜ Q§§ SÃŸ ∞fl ‚—H
ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ ’…∏UÊÿ „ÈU∞ ŒflÃÊ ÃÈ◊‹ÙªÙ¥∑§Ù Á’ŸÊ
◊Ê°ª „UË ßÁë¿UÃ ÷Ùª ÁŸ‡øÿ „UË ŒÃ ⁄U„¥Uª– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ©UŸ ŒflÃÊ•Ù¥∑§ mÊ⁄UÊ ÁŒÿ „ÈU∞ ÷ÙªÙ¥∑§Ù ¡Ù
¬ÈL§· ©UŸ∑§Ù Á’ŸÊ ÁŒÿ Sflÿ¢ ÷ÙªÃÊ „ÒU, fl„U øÙ⁄U
„UË „ÒUH 12H
ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊÁ‡ÊŸ— ‚ãÃÙ ◊ÈëÿãÃ ‚fl¸Á∑§ÁÀ’·Ò—–
÷ÈTÃ Ã àflÉÊ¢ ¬Ê¬Ê ÿ ¬øãàÿÊà◊∑§Ê⁄UáÊÊÃ˜H
ÿôÊ‚ ’ø „ÈU∞ •ãŸ∑§Ù πÊŸflÊ‹ üÊDÔU ¬ÈL§·
‚’ ¬Ê¬Ù¥‚ ◊ÈÄÃ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U •ı⁄U ¡Ù ¬Ê¬Ë‹Ùª
•¬ŸÊ ‡Ê⁄UË⁄U-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „UË •ãŸ ¬∑§ÊÃ
„Ò¥U, fl ÃÙ ¬Ê¬∑§Ù „UË πÊÃ „Ò¥UH 13H
•ÛÊÊjflÁãÃ ÷ÍÃÊÁŸ ¬¡¸ãÿÊŒÛÊ‚ê÷fl—–
ÿôÊÊjflÁÃ ¬¡¸ãÿÙ ÿôÊ— ∑§◊¸‚◊Èjfl—H
∑§◊¸ ’˝rÊÔÙjfl¢ ÁflÁh ’˝rÊÔÊˇÊ⁄U‚◊Èjfl◊˜–
ÃS◊Êà‚fl¸ªÃ¢ ’˝rÊÔ ÁŸàÿ¢ ÿôÊ ¬˝ÁÃÁDÔUÃ◊˜H
‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊáÊË •ãŸ‚ ©Uà¬ãŸ „UÙÃ „Ò¥U, •ãŸ∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ flÎÁCÔU‚ „UÙÃË „ÒU, flÎÁCÔU ÿôÊ‚ „UÙÃË „ÒU •ı⁄U
ÿôÊ ÁflÁ„UÃ ∑§◊ÙZ‚ ©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹Ê „ÒU– ∑§◊¸‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
ÃÍ flŒ‚ ©Uà¬ãŸ •ı⁄U flŒ∑§Ù •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊Êà◊Ê‚
©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê ¡ÊŸ– ß‚‚ Á‚h „UÙÃÊ „ÒU Á∑§
‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬⁄U◊ •ˇÊ⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚ŒÊ „UË ÿôÊ◊¥
¬˝ÁÃÁDÔUÃ „ÒUH 14-15H
∞fl¢ ¬˝flÌÃÃ¢ ø∑˝¢§ ŸÊŸÈflÃ¸ÿÃË„U ÿ—–
•ÉÊÊÿÈÁ⁄UÁãº˝ÿÊ⁄UÊ◊Ù ◊ÙÉÊ¢ ¬ÊÕ¸ ‚ ¡ËflÁÃH
„U ¬ÊÕ¸! ¡Ù ¬ÈL§· ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝øÁ‹Ã ‚ÎÁCÔUø∑˝ ∑§ •ŸÈ∑Í§‹ Ÿ„UË¥ ’⁄UÃÃÊ
•ÕÊ¸Ã˜ •¬Ÿ ∑§Ã¸√ÿ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ, fl„U
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ÷ÙªÙ¥◊¥ ⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬Ê¬ÊÿÈ
¬ÈL§· √ÿÕ¸ „UË ¡ËÃÊ „ÒUH 16H
ÿSàflÊà◊⁄UÁÃ⁄Ufl SÿÊŒÊà◊ÃÎ#p ◊ÊŸfl—–
•Êà◊ãÿfl ø ‚ãÃÈCÔUSÃSÿ ∑§ÊÿZ Ÿ ÁfllÃH
¬⁄UãÃÈ ¡Ù ◊ŸÈcÿ •Êà◊Ê◊¥ „UË ⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
•äÿÊÿ 3* * 53
•ı⁄U •Êà◊Ê◊¥ „UË ÃÎåÃ ÃÕÊ •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚ãÃÈc≈U

„UÙ, ©U‚∑§ Á‹ÿ ∑§Ùß¸U ∑§Ã¸√ÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 17H
ŸÒfl ÃSÿ ∑Î§ÃŸÊÕÙ¸ ŸÊ∑Î§ÃŸ„U ∑§pŸ–
Ÿ øÊSÿ ‚fl¸÷ÍÃ·È ∑§ÁpŒÕ¸√ÿ¬ÊüÊÿ—H
©U‚ ◊„UÊ¬ÈL§·∑§Ê ß‚ Áfl‡fl◊¥ Ÿ ÃÙ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ‚
∑§Ùß¸U ¬˝ÿÙ¡Ÿ ⁄U„UÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ ∑§◊ÙZ∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚
„UË ∑§Ùß¸U ¬˝ÿÙ¡Ÿ ⁄U„UÃÊ „ÒU– ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥
÷Ë ß‚∑§Ê Á∑§Á@ã◊ÊòÊ ÷Ë SflÊÕ¸∑§Ê ‚ê’ãœ Ÿ„UË¥
⁄U„UÃÊH 18H
ÃS◊ÊŒ‚Q§— ‚ÃÃ¢ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ‚◊Êø⁄U–
•‚Q§Ù sÔÊø⁄Uã∑§◊¸ ¬⁄U◊ÊåŸÙÁÃ ¬ÍL§·—H
ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Ê‚ÁÄÃ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U
‚ŒÊ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ∑§⁄UÃÊ ⁄U„U– ÄÿÙ¥Á∑§
•Ê‚ÁÄÃ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 19H
∑§◊¸áÊÒfl Á„U ‚¢Á‚Áh◊ÊÁSÕÃÊ ¡Ÿ∑§ÊŒÿ—–
‹Ù∑§‚æ˜U ª˝„U◊flÊÁ¬ ‚ê¬‡ÿã∑§ÃÈ¸◊„¸UÁ‚H
¡Ÿ∑§ÊÁŒ ôÊÊŸË¡Ÿ ÷Ë •Ê‚ÁÄÃ⁄UÁ„UÃ ∑§◊¸mÊ⁄UÊ
„UË ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ Õ– ß‚Á‹ÿ ÃÕÊ
‹Ù∑§‚¢ª˝„U∑§Ù ŒπÃ „ÈU∞ ÷Ë ÃÍ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§Ù „UË
ÿÙÇÿ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ÃÈ¤Ê ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ „UË ©UÁøÃ „ÒUH 20H
ÿlŒÊø⁄UÁÃ üÊDÔUSÃûÊŒflÃ⁄UÙ ¡Ÿ—–
‚ ÿà¬˝◊ÊáÊ¢ ∑È§L§Ã ‹Ù∑§SÃŒŸÈflÃ¸ÃH
üÊDÔU ¬ÈL§· ¡Ù-¡Ù •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, •ãÿ
¬ÈL§· ÷Ë flÒ‚Ê-flÒ‚Ê „UË •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– fl„U ¡Ù
∑È§¿U ¬˝◊ÊáÊ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU, ‚◊SÃ ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ
©U‚Ë∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’⁄UÃŸ ‹ª ¡ÊÃÊ „ÒU*H 21H
Ÿ ◊ ¬ÊÕÊ¸ÁSÃ ∑§Ã¸√ÿ¢ ÁòÊ·È ‹Ù∑§·È Á∑§@Ÿ–
ŸÊŸflÊ#◊flÊ#√ÿ¢ flÃ¸ ∞fl ø ∑§◊¸ÁáÊH
„U •¡È¸Ÿ! ◊È¤Ê ßŸ ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥◊¥ Ÿ ÃÙ ∑È§¿U
∑§Ã¸√ÿ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ ∑§Ùß¸U ÷Ë ¬˝ÊåÃ ∑§⁄UŸÿÙÇÿ flSÃÈ
•¬˝ÊåÃ „ÒU, ÃÊ ÷Ë ◊Ò¥ ∑§◊¸◊¥ „UË ’⁄UÃÃÊ „Í°UH 22H
ÿÁŒ sÔ„¢U Ÿ flÃ¸ÿ¢ ¡ÊÃÈ ∑§◊¸áÿÃÁãº˝Ã—–
◊◊ flà◊Ê¸ŸÈflÃ¸ãÃ ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H
ÄÿÙ¥Á∑§ „U ¬ÊÕ¸! ÿÁŒ ∑§ŒÊÁøÃ˜ ◊Ò¥ ‚ÊflœÊŸ
„UÙ∑§⁄U ∑§◊ÙZ◊¥ Ÿ ’⁄UÃÍ° ÃÙ ’«∏UË „UÊÁŸ „UÙ ¡Êÿ;
ÄÿÙ¥Á∑§ ◊ŸÈcÿ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊⁄U „UË ◊Êª¸∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥UH 23H
©Uà‚ËŒÿÈÁ⁄U◊ ‹Ù∑§Ê Ÿ ∑È§ÿÊZ ∑§◊¸ øŒ„U◊˜–
‚VÔU⁄USÿ ø ∑§ÃÊ¸ SÿÊ◊È¬„UãÿÊÁ◊◊Ê— ¬˝¡Ê—H
* ÿ„UÊ° Á∑˝§ÿÊ◊¥ ∞∑§fløŸ „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ “‹Ù∑§” ‡ÊéŒ ‚◊ÈŒÊÿflÊø∑§
„UÙŸ‚ ÷Ê·Ê◊¥ ’„ÈUfløŸ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ Á‹πË ªÿË „ÒU–
•äÿÊÿ 3* * 55
ß‚Á‹ÿ ÿÁŒ ◊Ò¥ ∑§◊¸ Ÿ ∑§M°§ ÃÙ ÿ ‚’ ◊ŸÈcÿ

ŸCÔU-÷˝CUÔ „UÙ ¡Êÿ° •ı⁄U ◊Ò¥ ‚¢∑§ÔU⁄UÃÊ∑§Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÙ™°§
ÃÕÊ ß‚ ‚◊SÃ ¬˝¡Ê∑§Ù Ÿc≈U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ’ŸÍ°H 24H
‚Q§Ê— ∑§◊¸áÿÁflmÊ¢‚Ù ÿÕÊ ∑È§fl¸ÁãÃ ÷Ê⁄UÃ–
∑È§ÿÊ¸ÁmmÊ¢SÃÕÊ‚Q§Áp∑§Ë·È‹ ¸ Ù¸∑§‚æŨ ª˝„U◊˜ H
„U ÷Ê⁄UÃ! ∑§◊¸◊¥ •Ê‚ÄÃ „ÈU∞ •ôÊÊŸË¡Ÿ Á¡‚
¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ „ÒU,¥ •Ê‚ÁÄÃ⁄UÁ„UÃ ÁflmÊŸ˜ ÷Ë ‹Ù∑§‚¢ª„˝ U
∑§⁄UŸÊ øÊ„UÃÊ „ÈU•Ê ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UH 25H
Ÿ ’ÈÁh÷Œ¢ ¡ŸÿŒôÊÊŸÊ¢ ∑§◊¸‚ÁXÔUŸÊ◊˜–
¡Ù·ÿà‚fl¸∑§◊Ê¸ÁáÊ ÁflmÊãÿÈQ§— ‚◊Êø⁄UŸ˜H
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥ •≈U‹ ÁSÕÃ „ÈU∞ ôÊÊŸË
¬ÈL§·∑§Ù øÊÁ„Uÿ Á∑§ fl„U ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ ∑§◊ÙZ◊¥
•Ê‚ÁÄÃflÊ‹ •ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§Ë ’ÈÁh◊¥ ÷˝◊ •ÕÊ¸Ã˜
∑§◊ÙZ◊¥ •üÊhÊ ©Uà¬ãŸ Ÿ ∑§⁄U– Á∑§ãÃÈ Sflÿ¢ ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ
‚◊SÃ ∑§◊¸ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©UŸ‚ ÷Ë flÒ‚
„UË ∑§⁄UflÊflH 26H
¬˝∑§Î Ã— Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ªÈáÊÒ— ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‚fl¸‡Ê—–
•„UVÔUÊ⁄UÁfl◊Í…UÊà◊Ê ∑§ÃÊ¸„UÁ◊ÁÃ ◊ãÿÃH
flÊSÃfl◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊¸ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬˝∑Î§ÁÃ∑§
ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U ÃÙ ÷Ë Á¡‚∑§Ê •ãÃ—∑§⁄UáÊ
•„¢∑§ÔUÊ⁄U‚ ◊ÙÁ„UÃ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ∞‚Ê •ôÊÊŸË “◊Ò¥
∑§ÃÊ¸ „Í°U” ∞‚Ê ◊ÊŸÃÊ „ÒUH 27H
ÃûflÁflûÊÈ ◊„UÊ’Ê„UÙ ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷ÊªÿÙ—–
ªÈáÊÊ ªÈáÊ·È flÃ¸ãÃ ßÁÃ ◊àflÊ Ÿ ‚îÊÃH
¬⁄UãÃÈ „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ªÈáÊÁfl÷Êª •ı⁄U ∑§◊¸Áfl÷Êª1
∑§ Ãûfl2 ∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ôÊÊŸÿÙªË ‚ê¬ÍáÊ¸ ªÈáÊ
„UË ªÈáÊÙ¥◊¥ ’⁄UÃ ⁄U„U „Ò¥U, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ©UŸ◊¥
•Ê‚ÄÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 28H
¬˝∑Î§ÃªÈ¸áÊ‚ê◊Í…UÊ— ‚îÊãÃ ªÈáÊ∑§◊¸‚È–
ÃÊŸ∑Î§àFÁflŒÙ ◊ãŒÊã∑Î§àFÁflÛÊ ÁfløÊ‹ÿÃH ˜
¬˝∑Î§ÁÃ∑§ ªÈáÊÙ¥‚ •àÿãÃ ◊ÙÁ„UÃ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ
ªÈáÊÙ¥◊¥ •ı⁄U ∑§◊ÙZ◊¥ •Ê‚ÄÃ ⁄U„UÃ „Ò¥U, ©UŸ ¬ÍáÊ¸ÃÿÊ
Ÿ ‚◊¤ÊŸflÊ‹ ◊ãŒ’ÈÁh •ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§Ù ¬ÍáÊ¸ÃÿÊ
¡ÊŸŸflÊ‹Ê ôÊÊŸË ÁfløÁ‹Ã Ÿ ∑§⁄H 29H
◊Áÿ ‚flÊ¸ÁáÊ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‚ÛÿSÿÊäÿÊà◊øÃ‚Ê–
ÁŸ⁄UÊ‡ÊËÌŸ◊¸◊Ù ÷ÍàflÊ ÿÈäÿSfl ÁflªÃÖfl⁄U—H
1. ÁòÊªÈáÊÊà◊∑§ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬Ê°ø ◊„UÊ÷ÍÃ •ı⁄U ◊Ÿ,
’ÈÁh, •„U¢∑§Ê⁄U ÃÕÊ ¬Ê°ø ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ∑§◊¸Áãº˝ÿÊ° •ı⁄U
‡ÊéŒÊÁŒ ¬Ê°ø Áfl·ÿóßŸ ‚’∑§ ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ŸÊ◊ “ªÈáÊÁfl÷Êª”
„ÒU •ı⁄U ßŸ∑§Ë ¬⁄US¬⁄U∑§Ë øCÔUÊ•Ù¥∑§Ê ŸÊ◊ “∑§◊¸Áfl÷Êª” „ÒU–
2. ©U¬ÿÈ¸ÄÃ “ªÈáÊÁfl÷Êª” •ı⁄U “∑§◊¸Áfl÷Êª” ‚ •Êà◊Ê∑§Ù
¬ÎÕ∑˜§ •ÕÊ¸Ã˜ ÁŸ‹¸¬ ¡ÊŸŸÊ „UË ßŸ∑§Ê Ãûfl ¡ÊŸŸÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 3* * 57
◊È¤Ê •ãÃÿÊ¸◊Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‹ª „ÈU∞ ÁøûÊmÊ⁄UÊ

‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÙZ∑§Ù ◊È¤Ê◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ •Ê‡ÊÊ⁄UÁ„UÃ,
◊◊ÃÊ⁄UÁ„UÃ •ı⁄U ‚ãÃÊ¬⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ÿÈh ∑§⁄UH 30H
ÿ ◊ ◊ÃÁ◊Œ¢ ÁŸàÿ◊ŸÈÁÃDÔUÁãÃ ◊ÊŸflÊ—–
üÊhÊflãÃÙ˘Ÿ‚ÍÿãÃÙ ◊ÈëÿãÃ Ã˘Á¬ ∑§◊¸Á÷—H
¡Ù ∑§Ùß¸U ◊ŸÈcÿ ŒÙ·ŒÎÁCÔU‚ ⁄UÁ„UÃ •ı⁄U üÊhÊÿÈÄÃ
„UÙ∑§⁄U ◊⁄U ß‚ ◊Ã∑§Ê ‚ŒÊ •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl
÷Ë ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÙZ‚ ¿ÍU≈U ¡ÊÃ „Ò¥UH 31H
ÿ àflÃŒèÿ‚ÍÿãÃÙ ŸÊŸÈÁÃDÔUÁãÃ ◊ ◊Ã◊˜–
‚fl¸ôÊÊŸÁfl◊Í…UÊ¢SÃÊÁãflÁh ŸCÔUÊŸøÃ‚—H
¬⁄UãÃÈ ¡Ù ◊ŸÈcÿ ◊È¤Ê◊¥ ŒÙ·Ê⁄UÙ¬áÊ ∑§⁄Ã „ÈU∞ ◊⁄U
ß‚ ◊Ã∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U Ÿ„UË¥ ø‹Ã „Ò¥U, ©UŸ ◊ÍπÙZ∑§Ù ÃÍ
‚ê¬ÍáÊ¸ ôÊÊŸÙ¥◊¥ ◊ÙÁ„UÃ •ı⁄U ŸCÔU „ÈU∞ „UË ‚◊¤ÊH 32H
‚ŒÎ‡Ê¢ øCÔUÃ SflSÿÊ— ¬˝∑Î§ÃôÊÊ¸ŸflÊŸÁ¬–
¬˝∑§Î ®Ã ÿÊÁãÃ ÷ÍÃÊÁŸ ÁŸª˝„U— ®∑§ ∑§Á⁄UcÿÁÃH
‚÷Ë ¬˝ÊáÊË ¬˝∑Î§ÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜
•¬Ÿ Sfl÷Êfl∑§ ¬⁄Ufl‡Ê „ÈU∞ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ôÊÊŸflÊŸ˜
÷Ë •¬ŸË ¬˝∑Î§ÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U øCÔUÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU– Á»§⁄U
ß‚◊¥ Á∑§‚Ë∑§Ê „U∆U ÄÿÊ ∑§⁄UªÊ?H 33H
ßÁãº˝ÿSÿÁãº˝ÿSÿÊÕ¸ ⁄UÊªm·ı √ÿflÁSÕÃı–
ÃÿÙŸ¸ fl‡Ê◊Êªë¿UûÊı sÔSÿ ¬Á⁄U¬ÁãÕŸıH
ßÁãº˝ÿ-ßÁãº˝ÿ∑§ •Õ¸◊¥ •ÕÊ¸Ã˜ ¬˝àÿ∑§ ßÁãº˝ÿ∑§

Áfl·ÿ◊¥ ⁄UÊª •ı⁄U m· Á¿U¬ „ÈU∞ ÁSÕÃ „Ò¥U– ◊ŸÈcÿ∑§Ù
©UŸ ŒÙŸÙ¥∑§ fl‡Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „UÙŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÙ¥Á∑§ fl
ŒÙŸÙ¥ „UË ß‚∑§ ∑§ÀÿÊáÊ◊Êª¸◊¥ ÁflÉÊA ∑§⁄UŸflÊ‹
◊„UÊŸ˜ ‡ÊòÊÈ „Ò¥UH 34H
üÊÿÊãSflœ◊Ù¸ ÁflªÈáÊ— ¬⁄Uœ◊Ê¸àSflŸÈÁDÔUÃÊÃ˜–
Sflœ◊¸ ÁŸœŸ¢ üÊÿ— ¬⁄Uœ◊Ù¸ ÷ÿÊfl„U—H
•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U •Êø⁄UáÊ◊¥ ‹Êÿ „ÈU∞ ŒÍ‚⁄U∑§ œ◊¸‚
ªÈáÊ⁄UÁ„UÃ ÷Ë •¬ŸÊ œ◊¸ •ÁÃ ©UûÊ◊ „ÒU– •¬Ÿ
œ◊¸◊¥ ÃÙ ◊⁄UŸÊ ÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ „ÒU •ı⁄U ŒÍ‚⁄U∑§Ê
œ◊¸ ÷ÿ∑§Ù ŒŸflÊ‹Ê „ÒUH 35H
•Õ ∑§Ÿ ¬˝ÿÈQ§Ù˘ÿ¢ ¬Ê¬¢ ø⁄UÁÃ ¬ÍL§·—–
•ÁŸë¿UÛÊÁ¬ flÊcáÊ¸ÿ ’‹ÊÁŒfl ÁŸÿÙÁ¡Ã—H
•¡Ȩ̀Ÿ ’Ù‹ó„U ∑Î§cáÊ! ÃÙ Á»§⁄U ÿ„U ◊ŸÈcÿ Sflÿ¢
Ÿ øÊ„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ’‹ÊÃ˜ ‹ªÊÿ „ÈU∞∑§Ë ÷Ê°ÁÃ Á∑§‚‚
¬˝Á⁄UÃ „UÙ∑§⁄U ¬Ê¬∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU?H 36H
∑§Ê◊ ∞· ∑˝§Ùœ ∞· ⁄U¡ÙªÈáÊ‚◊Èjfl—–
◊„UÊ‡ÊŸÙ ◊„UÊ¬Êå◊Ê ÁflhKŸÁ◊„U flÒÁ⁄UáÊ◊˜H
•äÿÊÿ 3* * 59
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó⁄U¡ÙªÈáÊ‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê ÿ„U

∑§Ê◊ „UË ∑˝§Ùœ „ÒU, ÿ„U ’„ÈUÃ πÊŸflÊ‹Ê •ÕÊ¸Ã˜
÷ÙªÙ¥‚ ∑§÷Ë Ÿ •ÉÊÊŸflÊ‹Ê •ı⁄U ’«∏UÊ ¬Ê¬Ë „ÒU,
ß‚∑§Ù „UË ÃÍ ß‚ Áfl·ÿ◊¥ flÒ⁄UË ¡ÊŸH 37H
œÍ◊ŸÊÁfl˝ÿÃ flÁqÔUÔ ÿ¸ÕÊŒ‡ÊÙ¸ ◊‹Ÿ ø–
ÿÕÙÀ’ŸÊflÎÃÙ ª÷¸SÃÕÊ ÃŸŒ◊ÊflÎÃ◊˜H
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U œÍ∞°‚ •ÁÇŸ •ı⁄U ◊Ò‹‚ Œ¬¸áÊ …U∑§Ê
¡ÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡⁄U‚ ª÷¸ …U∑§Ê ⁄U„UÃÊ „ÒU,
flÒ‚ „UË ©U‚ ∑§Ê◊∑§ mÊ⁄UÊ ÿ„U ôÊÊŸ …U∑§Ê ⁄U„UÃÊ „ÒUH 38H
•ÊflÎÃ¢ ôÊÊŸ◊ÃŸ ôÊÊÁŸŸÙ ÁŸàÿflÒÁ⁄UáÊÊ–
∑§Ê◊M§¬áÊ ∑§ıãÃÿ ŒÈc¬Í⁄UáÊÊŸ‹Ÿ øH
•ı⁄U „U •¡È¸Ÿ! ß‚ •ÁÇŸ∑§ ‚◊ÊŸ ∑§÷Ë Ÿ
¬ÍáÊ¸ „UÙŸflÊ‹ ∑§Ê◊M§¬ ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§ ÁŸàÿ flÒ⁄UË∑§
mÊ⁄UÊ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ôÊÊŸ …U∑§Ê „ÈU•Ê „ÒUH 39H
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ◊ŸÙ ’ÈÁh⁄USÿÊÁœDÔUÊŸ◊ÈëÿÃ–
∞ÃÒÌfl◊Ù„Uÿàÿ· ôÊÊŸ◊ÊflÎàÿ ŒÁ„UŸ◊˜H
ßÁãº˝ÿÊ°, ◊Ÿ •ı⁄U ’ÈÁhóÿ ‚’ ß‚∑§ flÊ‚SÕÊŸ
∑§„U ¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ„U ∑§Ê◊ ßŸ ◊Ÿ, ’ÈÁh •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ „UË ôÊÊŸ∑§Ù •Êë¿UÊÁŒÃ ∑§⁄U∑§ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù
◊ÙÁ„UÃ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 40H
ÃS◊ÊûflÁ◊Áãº˝ÿÊáÿÊŒı ÁŸÿêÿ ÷⁄UÃ·¸÷–
¬Êå◊ÊŸ¢ ¬˝¡Á„U sÔŸ¢ ôÊÊŸÁflôÊÊŸŸÊ‡ÊŸ◊˜H
ß‚Á‹ÿ „U •¡È¸Ÿ! ÃÍ ¬„U‹ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù fl‡Ê◊¥
∑§⁄U∑§ ß‚ ôÊÊŸ •ı⁄U ÁflôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊„UÊŸ˜
¬Ê¬Ë ∑§Ê◊∑§Ù •fl‡ÿ „UË ’‹¬Ífl∑¸ § ◊Ê⁄U «UÊ‹H 41H
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬⁄UÊáÿÊ„ÈUÁ⁄UÁãº˝ÿèÿ— ¬⁄¢U ◊Ÿ—–
◊Ÿ‚SÃÈ ¬⁄UÊ ’ÈÁhÿÙ¸ ’Èh— ¬⁄UÃSÃÈ ‚—H
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù SÕÍ‹ ‡Ê⁄UË⁄‚ ¬⁄U ÿÊŸË üÊDÔU, ’‹flÊŸ˜
•ı⁄U ‚Íˇ◊ ∑§„UÃ „Ò¥U; ßŸ ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ¬⁄U ◊Ÿ „ÒU,
◊Ÿ‚ ÷Ë ¬⁄U ’ÈÁh „ÒU •ı⁄U ¡Ù ’ÈÁh‚ ÷Ë •àÿãÃ
¬⁄U „ÒU fl„U •Êà◊Ê „ÒUH 42H
∞fl¢ ’Èh— ¬⁄¢U ’ÈŒä˜ flÊ ‚¢SÃèÿÊà◊ÊŸ◊Êà◊ŸÊ–
¡Á„U ‡ÊòÊÈ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ∑§Ê◊M§¬¢ ŒÈ⁄UÊ‚Œ◊˜˜H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’ÈÁh‚ ¬⁄U •ÕÊ¸Ã˜ ‚Íˇ◊, ’‹flÊŸ˜
•ı⁄U •àÿãÃ üÊDÔU •Êà◊Ê∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U •ı⁄U ’ÈÁh∑§
mÊ⁄UÊ ◊Ÿ∑§Ù fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÃÍ ß‚
∑§Ê◊M§¬ ŒÈ¡¸ÿ ‡ÊòÊÈ∑§Ù ◊Ê⁄U «UÊ‹H 43H
˙ Ãà‚ÁŒÁÃ üÊË◊jªfleËÃÊ‚Í¬ÁŸ·à‚È ’˝rÊÔÁfllÊÿÊ¢
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ∑§◊¸ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ÃÎÃËÿÙ˘äÿÊÿ—H 3H
\\ \\
•Õ øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—
ß◊¢ ÁflflSflÃ ÿÙª¢ ¬˝ÙQ§flÊŸ„U◊√ÿÿ◊˜–
ÁflflSflÊã◊Ÿfl ¬˝Ê„U ◊ŸÈÁ⁄UˇflÊ∑§fl˘’˝flËÃ˜˜H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó◊Ò¥Ÿ ß‚ •ÁflŸÊ‡ÊË ÿÙª∑§Ù
‚Íÿ¸‚ ∑§„UÊ Õ; ‚Íÿ¸Ÿ •¬Ÿ ¬ÈòÊ flÒflSflÃ ◊ŸÈ‚
∑§„UÊ •ı⁄U ◊ŸÈŸ •¬Ÿ ¬ÈòÊ ⁄UÊ¡Ê ßˇflÊ∑È§‚ ∑§„UÊH 1H
∞fl¢ ¬⁄Uê¬⁄UÊ¬˝Ê#Á◊◊¢ ⁄UÊ¡·¸ÿÙ ÁflŒÈ—–
‚ ∑§Ê‹Ÿ„U ◊„UÃÊ ÿÙªÙ ŸCÔU— ¬⁄ãÃ¬H
„U ¬⁄¢UÃ¬ •¡È¸Ÿ! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝ÊåÃ ß‚
ÿÙª∑§Ù ⁄UÊ¡Á·¸ÿÙ¥Ÿ ¡ÊŸÊ; Á∑§ãÃÈ ©U‚∑§ ’ÊŒ fl„U ÿÙª
’„ÈUÃ ∑§Ê‹‚ ß‚ ¬ÎâflË‹Ù∑§◊¥ ‹ÈåÃ¬˝Êÿ „UÙ ªÿÊH 2H
‚ ∞flÊÿ¢ ◊ÿÊ Ã˘l ÿÙª— ¬˝ÙQ§— ¬È⁄UÊÃŸ—–
÷Q§Ù˘Á‚ ◊ ‚πÊ øÁÃ ⁄U„USÿ¢ sÔÃŒÈûÊ◊◊˜˜H
ÃÍ ◊⁄UÊ ÷ÄÃ •ı⁄U Á¬˝ÿ ‚πÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ fl„UË
ÿ„U ¬È⁄UÊÃŸ ÿÙª •Ê¡ ◊Ò¥Ÿ ÃÈ¤Ê∑§Ù ∑§„UÊ „ÒU; ÄÿÙ¢Á∑§
ÿ„U ’«∏UÊ „UË ©UûÊ◊ ⁄U„USÿ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ªÈåÃ ⁄πŸÿÙÇÿ
Áfl·ÿ „ÒUH 3H
•¬⁄¢U ÷flÃÙ ¡ã◊ ¬⁄¢U ¡ã◊ ÁflflSflÃ—–
∑§Õ◊ÃÁm¡ÊŸËÿÊ¢ àfl◊ÊŒı ¬˝ÙQ§flÊÁŸÁÃH
•¡È¸Ÿ ’Ù‹ó•Ê¬∑§Ê ¡ã◊ ÃÙ •flÊ¸øËŸó
•÷Ë „UÊ‹∑§Ê „ÒU •ı⁄U ‚Íÿ¸∑§Ê ¡ã◊ ’„ÈUÃ ¬È⁄UÊŸÊ „ÒU
•ÕÊ¸Ã˜ ∑§À¬∑§ •ÊÁŒ◊¥ „UÙ øÈ∑§Ê ÕÊ– Ã’ ◊Ò¥ ß‚
’ÊÃ∑§Ù ∑Ò§‚ ‚◊¤ÊÍ° Á∑§ •Ê¬„UËŸ ∑§À¬∑§ •ÊÁŒ◊¥
‚Íÿ¸‚ ÿ„U ÿÙª ∑§„UÊ ÕÊ?H 4H
’„ÍÁŸ ◊ √ÿÃËÃÊÁŸ ¡ã◊ÊÁŸ Ãfl øÊ¡È¸Ÿ–
ÃÊãÿ„¢U flŒ ‚flÊ¸ÁáÊ Ÿ àfl¢ flàÕ ¬⁄ãÃ¬H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ¬⁄¢UÃ¬ •¡È¸Ÿ! ◊⁄U •ı⁄U
Ã⁄U ’„ÈUÃ-‚ ¡ã◊ „UÙ øÈ∑§ „Ò¥U– ©UŸ ‚’∑§Ù ÃÍ Ÿ„UË¥
¡ÊŸÃÊ, Á∑§ãÃÈ ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „Í°UH 5H
•¡Ù˘Á¬ ‚ÛÊ√ÿÿÊà◊Ê ÷ÍÃÊŸÊ◊ËE⁄UÙ˘Á¬ ‚Ÿ˜–
¬˝∑Î§ÁÃ¢ SflÊ◊ÁœDÔUÊÿ ‚ê÷flÊêÿÊà◊◊ÊÿÿÊH
◊Ò¥ •¡ã◊Ê •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊËSflM§¬ „UÙÃ „ÈU∞ ÷Ë ÃÕÊ
‚◊SÃ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê ß¸U‡fl⁄U „UÙÃ „ÈU∞ ÷Ë •¬ŸË ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù
•œËŸ ∑§⁄U∑§ •¬ŸË ÿÙª◊ÊÿÊ‚ ¬˝∑§≈U „UÙÃÊ „Í°UH 6H
ÿŒÊ ÿŒÊ Á„U œ◊¸Sÿ Ç‹ÊÁŸ÷¸flÁÃ ÷Ê⁄UÃ–
•èÿÈàÕÊŸ◊œ◊¸Sÿ ÃŒÊà◊ÊŸ¢ ‚Î¡Êêÿ„U◊˜H
„U ÷Ê⁄UÃ! ¡’-¡’ œ◊¸∑§Ë „UÊÁŸ •ı⁄U •œ◊¸∑§Ë flÎÁh
„UÙÃË „ÒU, Ã’-Ã’ „UË ◊Ò¥ •¬Ÿ M§¬∑§Ù ⁄UøÃÊ „Í°U •ÕÊ¸Ã˜
‚Ê∑§Ê⁄UM§¬‚ ‹ÙªÙ¥∑§ ‚ê◊Èπ ¬˝∑§≈U „UÙÃÊ „Í°UH 7H
•äÿÊÿ 4* * 63
¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ ‚ÊœÍŸÊ¢ ÁflŸÊ‡ÊÊÿ ø ŒÈc∑Î§ÃÊ◊˜–

œ◊¸‚¢SÕÊ¬ŸÊÕÊ¸ÿ ‚ê÷flÊÁ◊ ÿÈª ÿÈªH
‚ÊœÈ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ, ¬Ê¬∑§◊¸
∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ı⁄U œ◊¸∑§Ë
•ë¿UË Ã⁄U„U‚ SÕÊ¬ŸÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ÿÈª-ÿÈª◊¥
¬˝∑§≈U „ÈU•Ê ∑§⁄UÃÊ „Í°UH 8H
¡ã◊ ∑§◊¸ ø ◊ ÁŒ√ÿ◊fl¢ ÿÙ flÁûÊ ÃûflÃ—–
àÿÄàflÊ Œ„¢U ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŸÒÁÃ ◊Ê◊ÁÃ ‚Ù˘¡È¸ŸH
„U •¡ÈŸ¸ ! ◊⁄U ¡ã◊ •ı⁄U ∑§◊¸ ÁŒ√ÿ •ÕÊ¸Ã˜ ÁŸ◊¸‹
•ı⁄U •‹ıÁ∑§∑§ „Ò¥Uóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ù ◊ŸÈcÿ Ãûfl‚*
¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU, fl„U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù àÿÊª∑§⁄U Á»§⁄U ¡ã◊∑§Ù
¬˝ÊåÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, Á∑§ãÃÈ ◊È¤Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 9H
flËÃ⁄UÊª÷ÿ∑˝§ÙœÊ ◊ã◊ÿÊ ◊Ê◊È¬ÊÁüÊÃÊ—–
’„UflÙ ôÊÊŸÃ¬‚Ê ¬ÍÃÊ ◊jÊfl◊ÊªÃÊ—H
* ‚fl¸‡ÊÁÄÃ◊ÊŸ˜ ‚ÁëøŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê •¡, •ÁflŸÊ‡ÊË
•ı⁄U ‚fl¸÷ÍÃÙ¥∑§ ¬⁄U◊ ªÁÃ ÃÕÊ ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ „Ò¥U, fl ∑§fl‹
œ◊¸∑§Ù SÕÊ¬Ÿ ∑§⁄UŸ •ı⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ©UhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „UË
•¬ŸË ÿÙª◊ÊÿÊ‚ ‚ªÈáÊM§¬ „UÙ∑§⁄U ¬˝∑§≈U „UÙÃ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ
¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ ‚◊ÊŸ ‚ÈNUŒ˜, ¬˝◊Ë •ı⁄U ¬ÁÃÃ¬ÊflŸ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸U
Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U ¡Ù ¬ÈL§· ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ê •Ÿãÿ ¬˝◊‚
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •Ê‚ÁÄÃ⁄UÁ„UÃ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ’Ã¸ÃÊ „ÒU,
fl„UË ©UŸ∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU–
¬„U‹ ÷Ë, Á¡Ÿ∑§ ⁄UÊª, ÷ÿ •ı⁄U ∑˝§Ùœ ‚fl¸ÕÊ ŸCÔU „UÙ
ªÿ Õ •ı⁄U ¡Ù ◊È¤Ê◊¥ •Ÿãÿ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁSÕÃ ⁄U„UÃ Õ,
∞‚ ◊⁄U •ÊÁüÊÃ ⁄U„UŸfl Ê‹ ’„ÈUÃ-‚ ÷ÄÃ ©U¬ÿÈÄ¸ Ã ôÊÊŸM§¬
Ã¬‚ ¬ÁflòÊ „UÙ∑§⁄U ◊⁄U SflM§¬∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ øÈ∑§ „ÒU¥H 10H
ÿ ÿÕÊ ◊Ê¢ ¬˝¬lãÃ ÃÊ¢SÃÕÒfl ÷¡Êêÿ„U◊˜–
◊◊ flà◊Ê¸ŸÈflÃ¸ãÃ ◊ŸÈcÿÊ— ¬ÊÕ¸ ‚fl¸‡Ê—H
„U •¡È¸Ÿ! ¡Ù ÷ÄÃ ◊È¤Ê Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷¡Ã „Ò¥U, ◊Ò¥
÷Ë ©UŸ∑§Ù ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷¡ÃÊ „Í°U; ÄÿÙ¥Á∑§ ‚÷Ë ◊ŸÈcÿ
‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊⁄U „UË ◊Êª¸∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 11H
∑§Êæ˜ˇÊãÃ— ∑§◊¸áÊÊ¢ Á‚®h ÿ¡ãÃ ß„U ŒflÃÊ—–
ÁˇÊ¬˝¢ Á„U ◊ÊŸÈ· ‹Ù∑§ Á‚Áh÷¸flÁÃ ∑§◊¸¡ÊH
ß‚ ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§◊¥ ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù øÊ„UŸfl Ê‹ ‹Ùª
ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥; ÄÿÙ¥Á∑§ ©UŸ∑§Ù ∑§◊ÙZ‚
©Uà¬ãŸ „UÙŸflÊ‹Ë Á‚Áh ‡ÊËÉÊ˝ Á◊‹ ¡ÊÃË „ÒUH 12H
øÊÃÈfl¸áÿZ ◊ÿÊ ‚ÎCÔ¢U ªÈáÊ∑§◊¸Áfl÷Êª‡Ê—–
ÃSÿ ∑§ÃÊ¸⁄U◊Á¬ ◊Ê¢ ÁflhK∑§ÃÊ¸⁄U◊√ÿÿ◊˜H
’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ, flÒ‡ÿ •ı⁄U ‡ÊÍº˝óßŸ øÊ⁄U
fláÊÙZ∑§Ê ‚◊Í„U, ªÈáÊ •ı⁄U ∑§◊ÙZ∑§ Áfl÷Êª¬Ífl¸∑§ ◊⁄U
mÊ⁄UÊ ⁄UøÊ ªÿÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ©U‚ ‚ÎÁCÔU-⁄UøŸÊÁŒ
∑§◊¸∑§Ê ∑§ÃÊ¸ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ◊È¤Ê •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§Ù
ÃÍ flÊSÃfl◊¥ •∑§ÃÊ¸ „UË ¡ÊŸH 13H
•äÿÊÿ 4* * 65
Ÿ ◊Ê¢ ∑§◊Ê¸ÁáÊ Á‹ê¬ÁãÃ Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊ–

ßÁÃ ◊Ê¢ ÿÙ˘Á÷¡ÊŸÊÁÃ ∑§◊¸Á÷Ÿ¸ ‚ ’äÿÃH
∑§◊ÙZ∑§ »§‹◊¥ ◊⁄UË S¬Î„UÊ Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ◊È¤Ê
∑§◊¸ Á‹åÃ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ù ◊È¤Ê Ãûfl‚
¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU, fl„U ÷Ë ∑§◊ÙZ‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊH 14H
∞fl¢ ôÊÊàflÊ ∑Î§Ã¢ ∑§◊¸ ¬ÍflÒ¸⁄UÁ¬ ◊È◊ÈˇÊÈÁ÷—–
∑È§L§ ∑§◊Ò¸fl ÃS◊Êûfl¢ ¬ÍflÒ¸— ¬Ífl¸Ã⁄¢U ∑Î§Ã◊˜H
¬Ífl¸∑§Ê‹◊¥ ◊È◊ÈˇÊÈ•Ù¥Ÿ ÷Ë ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸ∑§⁄U
„UË ∑§◊¸ Á∑§ÿ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ÷Ë ¬Ífl¸¡Ê¥mÊ⁄UÊ ‚ŒÊ‚
Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ∑§◊ÊZ∑§Ê „UË ∑§⁄UH 15H
®∑§ ∑§◊¸ Á∑§◊∑§◊Á¸ Ã ∑§flÿÙ˘åÿòÊ ◊ÙÁ„UÃÊ—–
ÃûÊ ∑§◊¸ ¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Ùˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊÃ˜H
∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU? •ÊÒ⁄U •∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU?óß‚
¬˝∑§Ê⁄U ß‚∑§Ê ÁŸáÊ¸ÿ ∑§⁄UŸ◊¥ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§· ÷Ë
◊ÊÁ„UÃ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ fl„U ∑§◊¸Ãûfl ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ‚◊¤ÊÊ∑§⁄U ∑§„Í°ªÊ, Á¡‚ ¡ÊŸ∑§⁄ ÃÍ
•‡ÊÈ÷‚ •ÕÊ¸ÃÔ˜ ∑§◊¸’ãœŸ‚ ◊ÈQ§ „UÊ ¡ÊÿªÊH 16H
∑§◊¸áÊÙ sÔÁ¬ ’Ùh√ÿ¢ ’Ùh√ÿ¢ ø Áfl∑§◊¸áÊ—–
•∑§◊¸áÊp ’Ùh√ÿ¢ ª„UŸÊ ∑§◊¸áÊÙ ªÁÃ—H
∑§◊¸∑§Ê SflM§¬ ÷Ë ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ •ı⁄U •∑§◊¸∑§Ê
SflM§¬ ÷Ë ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ Áfl∑§◊¸∑§Ê SflM§¬

÷Ë ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§◊¸∑§Ë ªÁÃ ª„UŸ „ÒUH 17H
∑§◊¸áÿ∑§◊¸ ÿ— ¬‡ÿŒ∑§◊¸ÁáÊ ø ∑§◊¸ ÿ—–
‚ ’ÈÁh◊Êã◊ŸÈcÿ·È ‚ ÿÈQ§— ∑Î§àSŸ∑§◊¸∑§Î Ã˜H
¡Ù ◊ŸÈcÿ ∑§◊¸◊¥ •∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U ¡Ù
•∑§◊¸◊¥ ∑§◊¸ ŒπÃÊ „ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ’ÈÁh◊ÊŸ˜ „ÒU
•ı⁄U fl„U ÿÙªË ‚◊SÃ ∑§◊ÙZ∑§Ù ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 18H
ÿSÿ ‚fl¸ ‚◊Ê⁄Uê÷Ê— ∑§Ê◊‚UVUÔ À¬flÌ¡ÃÊ—–
ôÊÊŸÊÁªAŒÇœ∑§◊Ê¸áÊ¢ Ã◊Ê„ÈU— ¬Áá«UÃ¢ ’ÈœÊ—H
Á¡‚∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ‡ÊÊSòÊ‚ê◊Ã ∑§◊¸ Á’ŸÊ ∑§Ê◊ŸÊ
•ı⁄U ‚¢∑§À¬∑§ „UÙÃ „Ò¥U ÃÕÊ Á¡‚∑§ ‚◊SÃ ∑§◊¸
ôÊÊŸM§¬ •ÁÇŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÷S◊ „UÙ ªÿ „Ò¥U, ©U‚
◊„UÊ¬ÈL§·∑§Ù ôÊÊŸË¡Ÿ ÷Ë ¬Áá«UÃ ∑§„UÃ „Ò¥UH 19H
àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ÁŸàÿÃÎ#Ù ÁŸ⁄UÊüÊÿ—–
∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flûÎ ÊÙ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÙÁÃ ‚—H
¡Ù ¬ÈL§· ‚◊SÃ ∑§◊ÙZ◊¥ •ı⁄U ©UŸ∑§ »§‹◊¥
•Ê‚ÁÄÃ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊª ∑§⁄U∑§ ‚¢‚Ê⁄U∑§ •ÊüÊÿ‚
⁄UÁ„UÃ „UÙ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁŸàÿ ÃÎåÃ „ÒU,
fl„U ∑§◊ÙZ◊¥ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ’Ã¸ÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë flÊSÃfl◊¥
∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊH 20H
•äÿÊÿ 4* * 67
ÁŸ⁄UÊ‡ÊËÿ¸ÃÁøûÊÊà◊Ê àÿQ§‚fl¸¬Á⁄Uª˝„U—–
‡ÊÊ⁄UË⁄¢U ∑§fl‹¢ ∑§◊¸ ∑È§fl¸ÛÊÊåŸÙÁÃ Á∑§ÁÀ’·◊˜H
Á¡‚∑§Ê •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚Á„UÃ ‡Ê⁄UË⁄U
¡ËÃÊ „ÈU•Ê „ÒU •ı⁄U Á¡‚Ÿ ‚◊SÃ ÷ÙªÙ¥∑§Ë ‚Ê◊ª˝Ë∑§Ê
¬Á⁄UàÿÊª ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU, ∞‚Ê •Ê‡ÊÊ⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§·
∑§fl‹ ‡Ê⁄UË⁄U-‚ê’ãœË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ¬Ê¬Ù¥∑§Ù
Ÿ„UË¥ ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊH 21H
ÿŒÎë¿UÊ‹Ê÷‚ãÃÈCÔUÙ mãmÊÃËÃÙ Áfl◊à‚⁄U—–
‚◊— Á‚hÊflÁ‚hı ø ∑Î§àflÊÁ¬ Ÿ ÁŸ’äÿÃH
¡Ù Á’ŸÊ ßë¿UÊ∑§ •¬Ÿ-•Ê¬ ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ ¬ŒÊÕ¸◊¥
‚ŒÊ ‚ãÃÈc≈U ⁄U„UÃÊ „ÒU, Á¡‚◊¥ ß¸UcÿÊ¸∑§Ê ‚fl¸ÕÊ
•÷Êfl „UÙ ªÿÊ „ÒU, ¡Ù „U·¸-‡ÊÙ∑§ •ÊÁŒ mãmÙ¥‚
‚fl¸ÕÊ •ÃËÃ „UÙ ªÿÊ „ÒUó∞‚Ê Á‚Áh •ı⁄U
•Á‚Áh◊¥ ‚◊ ⁄U„UŸflÊ‹Ê ∑§◊¸ÿÙªË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ
„ÈU•Ê ÷Ë ©UŸ‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊH 22H
ªÃ‚XÔUSÿ ◊ÈQ§Sÿ ôÊÊŸÊflÁSÕÃøÃ‚—–
ÿôÊÊÿÊø⁄UÃ— ∑§◊¸ ‚◊ª˝¢ ¬˝Áfl‹ËÿÃH
Á¡‚∑§Ë •Ê‚ÁÄÃ ‚fl¸ÕÊ ŸCÔU „UÙ ªÿË „ÒU,
¡Ù Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ •ı⁄U ◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ ªÿÊ
„ÒU, Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ôÊÊŸ◊¥
ÁSÕÃ ⁄U„UÃÊ „ÒUó∞‚Ê ∑§fl‹ ÿôÊ‚ê¬ÊŒŸ∑§ Á‹ÿ
∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿ∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊¸ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
Áfl‹ËŸ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 23H
’˝rÊÔÊ¬¸áÊ¢ ’˝rÊÔ „UÁfl’˝¸rÊÊÔÇŸı ’˝rÊÔáÊÊ „ÈUÃ◊˜–
’˝rÊÔÒfl ÃŸ ªãÃ√ÿ¢ ’˝rÊÔ∑§◊¸‚◊ÊÁœŸÊH
Á¡‚ ÿôÊ◊¥ •¬¸áÊ •ÕÊ¸Ã˜ dÈflÊ •ÊÁŒ ÷Ë ’˝rÊÔ
„ÒU •ı⁄U „UflŸ Á∑§ÿ ¡ÊŸÿÙÇÿ º˝√ÿ ÷Ë ’˝rÊÔ „ÒU ÃÕÊ
’˝rÊÔM§¬ ∑§ÃÊ¸∑§ mÊ⁄UÊ ’˝rÊÔM§¬ •ÁÇŸ◊¥ •Ê„ÈUÁÃ
ŒŸÊM§¬ Á∑˝§ÿÊ ÷Ë ’˝rÊÔ „ÒUó©U‚ ’˝rÊÔ∑§◊¸◊¥ ÁSâÊÃ
⁄U„UŸflÊ‹ ÿÙªËmÊ⁄UÊ ¬˝ÊåÃ Á∑§ÿ ¡ÊŸÿÙÇÿ »§‹ ÷Ë
’˝rÊÔ „UË „ÒUH 24H
ŒÒfl◊flÊ¬⁄U ÿôÊ¢ ÿÙÁªŸ— ¬ÿÈ¸¬Ê‚Ã–
’˝rÊÔÊÇŸÊfl¬⁄U ÿôÊ¢ ÿôÊŸÒflÙ¬¡ÈuÔUÁÃH
ŒÍ‚⁄U ÿÙªË¡Ÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§ ¬Í¡ŸM§¬ ÿôÊ∑§Ê „UË
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ •ŸÈDUÔÊŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥ •ı⁄U •ãÿ ÿÙªË¡Ÿ
¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊ÊM§¬ •ÁÇŸ◊¥ •÷ŒŒ‡Ê¸ŸM§¬ ÿôÊ∑§
mÊ⁄UÊ „UË •Êà◊M§¬ ÿôÊ∑§Ê „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥*H 25H
üÊÙòÊÊŒËŸËÁãº˝ÿÊáÿãÿ ‚¢ÿ◊ÊÁÇŸ·È ¡ÈuÔUÁÃ–
‡ÊéŒÊŒËÁãfl·ÿÊŸãÿ ßÁãº˝ÿÊÁªA·È ¡ÈuÔUÁÃH
•ãÿ ÿÙªË¡Ÿ üÊÙòÊ •ÊÁŒ ‚◊SÃ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù
* ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ôÊÊŸmÊ⁄UÊ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ „UÙŸÊ „UË
’˝rÊÔM§¬ •ÁÇŸ◊¥ ÿôÊ∑ mÊ⁄UÊ ÿôÊ∑§Ù „UflŸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 4* * 69
‚¢ÿ◊M§¬ •ÁÇŸÿÙ¥◊¥ „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U

ŒÍ‚⁄U ÿÙªË‹Ùª ‡ÊéŒÊÁŒ ‚◊SÃ Áfl·ÿÙ¥∑§Ù ßÁãº˝ÿM§¬
•ÁÇŸÿÙ¥◊¥ „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 26H
‚flÊ¸áÊËÁãº˝ÿ∑§◊Ê¸ÁáÊ ¬˝ÊáÊ∑§◊Ê¸ÁáÊ øÊ¬⁄U–
•Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªÊªAı ¡ÈuÔUÁÃ ôÊÊŸŒËÁ¬ÃH
ŒÍ‚⁄U ÿÙªË¡Ÿ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë ‚ê¬ÍáÊ¸ Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù
•ı⁄U ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ë ‚◊SÃ Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù ôÊÊŸ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
•Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªM§¬ •ÁÇŸ◊¥ „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ
„ÒU¥*H 27H
º˝√ÿÿôÊÊSÃ¬ÙÿôÊÊ ÿÙªÿôÊÊSÃÕÊ¬⁄U–
SflÊäÿÊÿôÊÊŸÿôÊÊp ÿÃÿ— ‚¢Á‡ÊÃfl˝ÃÊ—H
∑§ß¸ ¬ÈL§· º˝√ÿ‚ê’ãœË ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U, Á∑§ÃŸ
„UË Ã¬SÿÊM§¬ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U ÃÕÊ ŒÍ‚⁄U Á∑§ÃŸ
„UË ÿÙªM§¬ ÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥, Á∑§ÃŸ „UË •®„U‚ÊÁŒ
ÃËˇáÊ fl˝ÃÙ¥‚ ÿÈQ§ ÿàŸ‡ÊË‹ ¬ÈL§· SflÊäÿÊÿM§¬
ôÊÊŸÿôÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥UH 28H
•¬ÊŸ ¡ÈuÔÁÃ ¬˝ÊáÊ¢ ¬˝ÊáÊ˘¬ÊŸ¢ ÃÕÊ¬⁄U–
¬˝ÊáÊÊ¬ÊŸªÃË L§Œ˜äflÊ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊÊ—H
* ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊÿ •ãÿ Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë Ÿ
ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸÊ „UË ©UŸ ‚’∑§Ê „UflŸ ∑§⁄UŸÊ „ÒU–
•¬⁄U ÁŸÿÃÊ„UÊ⁄UÊ— ¬˝ÊáÊÊã¬˝ÊáÊ·È ¡ÈuÔUÁÃ–
‚fl¸˘åÿÃ ÿôÊÁflŒÙ ÿôÊˇÊÁ¬Ã∑§À◊·Ê—H
ŒÍ‚⁄U Á∑§ÃŸ „UË ÿÙªË¡Ÿ •¬ÊŸflÊÿÈ◊¥ ¬˝ÊáÊflÊÿÈ∑§Ê
„UflŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÒ‚ „UË •ãÿ ÿÙªË¡Ÿ ¬˝ÊáÊflÊÿÈ◊¥
•¬ÊŸflÊÿÈ∑§Ù „UflŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÕÊ •ãÿ Á∑§ÃŸ „UË
ÁŸÿÁ◊Ã •Ê„UÊ⁄U* ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊¬⁄UÊÿáÊ ¬ÈL§·
¬˝ÊáÊ •ı⁄U •¬ÊŸ∑§Ë ªÁÃ∑§Ù ⁄UÙ∑§∑§⁄U ¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ù
¬˝ÊáÊÙ¥◊¥ „UË „UflŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ÿ ‚÷Ë ‚Êœ∑§
ÿôÊÙ¥mÊ⁄UÊ ¬Ê¬Ù¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒŸflÊ‹ •ı⁄U ÿôÊÙ¥∑§Ù
¡ÊŸŸflÊ‹ „Ò¥UH 29-30H
ÿôÊÁ‡ÊCÔUÊ◊ÎÃ÷È¡Ù ÿÊÁãÃ ’˝rÊÔ ‚ŸÊÃŸ◊˜–
ŸÊÿ¢ ‹Ù∑§Ù˘SàÿÿôÊSÿ ∑È§ÃÙ˘ãÿ— ∑È§L§‚ûÊ◊H
„U ∑È§L§üÊDUÔ •¡¸ŸÈ ! ÿôÊ‚ ’ø „ÈU∞ •◊ÎÃ∑§Ê •ŸÈ÷fl
∑§⁄UŸflÊ‹ ÿÙªË¡Ÿ ‚ŸÊÃŸ ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Ê#
„UÙÃ „Ò¥U– •ı⁄U ÿôÊ Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ÃÙ
ÿ„U ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§ ÷Ë ‚ÈπŒÊÿ∑§ Ÿ„UË¥ „ÒU, Á»§⁄U ¬⁄U‹Ù∑§
∑Ò§‚ ‚ÈπŒÊÿ∑§ „UÙ ‚∑§ÃÊ „ÒU?H 31H
∞fl¢ ’„ÈUÁflœÊ ÿôÊÊ ÁflÃÃÊ ’˝rÊÔáÊÙ ◊Èπ–
∑§◊¸¡ÊÁãflÁh ÃÊã‚flÊ¸Ÿfl  ¢ ôÊÊàflÊ Áfl◊Ùˇÿ‚H
ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •ı⁄U ÷Ë ’„ÈUÃ Ã⁄U„U∑§ ÿôÊ flŒ∑§Ë
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹Ù∑§ 17 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 4* * 71
flÊáÊË◊¥ ÁflSÃÊ⁄U‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U– ©UŸ ‚’∑§Ù ÃÍ ◊Ÿ,

ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë Á∑˝§ÿÊmÊ⁄UÊ ‚ê¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹
¡ÊŸ, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U ©UŸ∑§ •ŸÈDÔUÊŸmÊ⁄UÊ
ÃÍ ∑§◊¸’ãœŸ‚ ‚fl¸ÕÊ ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊH 32H
üÊÿÊãº˝√ÿ◊ÿÊlôÊÊÖôÊÊŸÿôÊ— ¬⁄UãÃ¬–
‚flZ ∑§◊Ê¸Áπ‹¢ ¬ÊÕ¸ ôÊÊŸ ¬Á⁄U‚◊ÊåÿÃH
„U ¬⁄¢UÃ¬ •¡¸ÈŸ! º˝√ÿ◊ÿ ÿôÊ∑§Ë •¬ˇÊÊ ôÊÊŸÿôÊ
•àÿãÃ üÊDÔU „ÒU, ÃÕÊ ÿÊflã◊ÊòÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊¸ ôÊÊŸ◊¥
‚◊Ê# „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 33H
ÃÁmÁh ¬˝ÁáÊ¬ÊÃŸ ¬Á⁄U¬˝‡ŸŸ ‚flÿÊ–
©U¬ŒˇÿÁãÃ Ã ôÊÊŸ¢ ôÊÊÁŸŸSÃûflŒÌ‡ÊŸ—H
©U‚ ôÊÊŸ∑§Ù ÃÍ ÃûflŒ‡ÊË¸ ôÊÊÁŸÿÙ¥∑§ ¬Ê‚
¡Ê∑§⁄U ‚◊¤Ê, ©UŸ∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ Œá«UflÃ˜-¬˝áÊÊ◊
∑§⁄UŸ‚, ©UŸ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ‚ •ı⁄U ∑§¬≈U ¿UÙ«∏U∑§⁄U
‚⁄U‹ÃÊ¬Ífl¸∑§ ¬˝oA ∑§⁄UŸ‚ fl ¬⁄U◊Êà◊Ãûfl∑§Ù
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ¡ÊŸŸflÊ‹ ôÊÊŸË ◊„UÊà◊Ê ÃÈ¤Ê ©U‚
ÃûflôÊÊŸ∑§Ê ©U¬Œ‡Ê ∑§⁄¢ªH 34H
ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ ¬ÈŸ◊Ù¸„U◊fl¢ ÿÊSÿÁ‚ ¬Êá«Ufl–
ÿŸ ÷ÍÃÊãÿ‡Ê·áÊ º˝ˇÿSÿÊà◊ãÿÕÙ ◊ÁÿH
Á¡‚∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U Á»§⁄U ÃÍ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ù„U∑§Ù Ÿ„UË¥
¬˝ÊåÃ „UÙªÊ ÃÕÊ „U •¡¸ŸÈ ! Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÃÍ ‚ê¬ÍáÊ¸
÷ÍÃÙ¥∑§Ù ÁŸ—‡Ê·÷Êfl‚ ¬„U‹ •¬Ÿ◊¥1 •ı⁄U ¬Ë¿U

◊È¤Ê ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ŒπªÊ2H 35H
•Á¬ øŒÁ‚ ¬Ê¬èÿ— ‚fl¸èÿ— ¬Ê¬∑Î§ûÊ◊—–
‚flZ ôÊÊŸå‹flŸÒfl flÎÁ¡Ÿ¢ ‚ãÃÁ⁄UcÿÁ‚H
ÿÁŒ ÃÍ •ãÿ ‚’ ¬ÊÁ¬ÿÙ¥‚ ÷Ë •Áœ∑§ ¬Ê¬
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU; ÃÙ ÷Ë ÃÍ ôÊÊŸM§¬ Ÿı∑§ÊmÊ⁄UÊ ÁŸ—‚¢Œ„U
‚ê¬ÍáÊ¸ ¬Ê¬-‚◊Èº˝‚ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ Ã⁄U ¡ÊÿªÊH 36H
ÿÕÒœÊ¢Á‚ ‚Á◊hÙ˘ÁªA÷¸S◊‚Êà∑È§L§Ã˘¡È¸Ÿ–
ôÊÊŸÊÁªA— ‚fl¸∑§◊Ê¸ÁáÊ ÷S◊‚Êà∑È§L§Ã ÃÕÊH
ÄÿÙ¥Á∑§ „U •¡Ȩ̀Ÿ! ¡Ò‚ ¬˝ÖflÁ‹Ã •ÁÇŸ ßZœŸÙ¥∑§Ù
÷S◊◊ÿ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ôÊÊŸM§¬ •ÁÇŸ
‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÙZ∑§Ù ÷S◊◊ÿ ∑§⁄U ŒÃÊ „ÒUH 37H
Ÿ Á„U ôÊÊŸŸ ‚ŒÎ‡Ê¢ ¬ÁflòÊÁ◊„U ÁfllÃ–
ÃàSflÿ¢ ÿÙª‚¢Á‚h— ∑§Ê‹ŸÊà◊ÁŸ ÁflãŒÁÃH
ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ôÊÊŸ∑§ ‚◊ÊŸ ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÁŸ—‚¢Œ„U ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU– ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ù Á∑§ÃŸ „UË
∑§Ê‹‚ ∑§◊¸ÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ ‡ÊÈhÊãÃ—∑§⁄UáÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ
•¬Ÿ-•Ê¬ „UË •Êà◊Ê◊¥ ¬Ê ‹ÃÊ „ÒUH 38H
1. ªËÃÊ •0 6 ‡‹Ù∑§ 29 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ªËÃÊ •0 6 ‡‹Ù∑§ 30 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 4* * 73
üÊhÊflÊ°À‹÷Ã ôÊÊŸ¢ Ãà¬⁄U— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—–

ôÊÊŸ¢ ‹éäflÊ ¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Áø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH
Á¡ÃÁãº˝ÿ, ‚ÊœŸ¬⁄UÊÿáÊ •ı⁄U üÊhÊflÊŸ˜ ◊ŸÈcÿ
ôÊÊŸ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒU ÃÕÊ ôÊÊŸ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ∑§⁄U fl„U
Á’ŸÊ Áfl‹ê’∑§óÃà∑§Ê‹ „UË ÷ªflà¬˝ÊÁ#M§¬ ¬⁄U◊
‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 39H
•ôÊpÊüÊgœÊŸp ‚¢‡ÊÿÊà◊Ê ÁflŸ‡ÿÁÃ–
ŸÊÿ¢ ‹Ù∑§Ù˘ÁSÃ Ÿ ¬⁄UÙ Ÿ ‚Èπ¢ ‚¢‡ÊÿÊà◊Ÿ—H
Áflfl∑§„UËŸ •ı⁄U üÊhÊ⁄UÁ„UÃ ‚¢‡ÊÿÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ
¬⁄U◊ÊÕ¸‚ •fl‡ÿ ÷˝CÔU „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∞‚ ‚¢‡ÊÿÿÈQ§
◊ŸÈcÿ∑§ Á‹ÿ Ÿ ÿ„U ‹Ù∑§ „ÒU, Ÿ ¬⁄U‹Ù∑§ „ÒU •ı⁄U
Ÿ ‚Èπ „UË „ÒUH 40H
ÿÙª‚ÛÿSÃ∑§◊Ê¸áÊ¢ ôÊÊŸ‚ÁÜ¿UUÛÊ‚¢‡Êÿ◊˜–
•Êà◊flãÃ¢ Ÿ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ÁŸ’äŸÁãÃ œŸTÿH
„U œŸTÿ! Á¡‚Ÿ ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ÁflÁœ‚ ‚◊SÃ
∑§◊ÙZ∑§Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚Ÿ
Áflfl∑§mÊ⁄UÊ ‚◊SÃ ‚¢‡ÊÿÙ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ÁŒÿÊ „ÒU,
∞‚ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ù ∑§◊¸
Ÿ„UË¥ ’Ê°œÃH 41H
ÃS◊ÊŒôÊÊŸ‚ê÷ÍÃ¢ NUàSÕ¢ ôÊÊŸÊÁ‚ŸÊà◊Ÿ—–
Á¿UûflÒŸ¢ ‚¢‡Êÿ¢ ÿÙª◊ÊÁÃDÔUÙÁûÊc∆U ÷Ê⁄UÃH
ß‚Á‹ÿ „U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË •¡¸ÈŸ! ÃÍ NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ

ß‚ •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ •¬Ÿ ‚¢‡Êÿ∑§Ê Áflfl∑§ôÊÊŸM§¬
Ã‹flÊ⁄UmÊ⁄UÊ ¿UŒŸ ∑§⁄U∑§ ‚◊àflM§¬ ∑§◊¸ÿÙª◊¥ ÁSÕÃ
„UÙ ¡Ê •ı⁄U ÿÈh∑§ Á‹ÿ π«∏UÊ „UÙ ¡ÊH 42H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ôÊÊŸ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÙªÙ
ŸÊ◊ øÃÈÕÙ¸˘äÿÊÿ—H 4H
\\ \\
•Õ ¬@◊Ù˘äÿÊÿ—
‚ÛÿÊ‚¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ∑Î§cáÊ ¬ÈŸÿÙ¸ª¢ ø ‡Ê¢‚Á‚–
ÿë¿˛Uÿ ∞ÃÿÙ⁄U∑¢§ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U ‚ÈÁŸÁpÃ◊˜H
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó„U ∑Î§cáÊ! •Ê¬ ∑§◊ÙZ∑§ ‚¢ãÿÊ‚∑§Ë
•ı⁄U Á»§⁄U ∑§◊¸ÿÙª∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ
ßŸ ŒÙŸÙ¥◊¥‚ ¡Ù ∞∑§ ◊⁄U Á‹ÿ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁŸÁpÃ
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ ‚ÊœŸ „UÙ, ©U‚∑§Ù ∑§Á„UÿH 1H
‚ÛÿÊ‚— ∑§◊¸ÿÙªp ÁŸ—üÊÿ‚∑§⁄UÊflÈ÷ı–
ÃÿÙSÃÈ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚Êà∑§◊¸ÿÙªÙ ÁflÁ‡ÊcÿÃH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙªó
•äÿÊÿ 5* * 75
ÿ ŒÙŸÙ¥ „UË ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥U, ¬⁄UãÃÈ

©UŸ ŒÙŸÙ¥◊¥ ÷Ë ∑§◊¸‚¢ãÿÊ‚‚ ∑§◊¸ÿÙª ‚ÊœŸ◊¥
‚Èª◊ „UÙŸ‚ üÊDÔU „ÒUH 2H
ôÊÿ— ‚ ÁŸàÿ‚ÛÿÊ‚Ë ÿÙ Ÿ mÁCÔU Ÿ ∑§ÊæŨˇÊÁÃ–
ÁŸm¸ãmÙ Á„U ◊„UÊ’Ê„UÙ ‚Èπ¢ ’ãœÊà¬˝◊ÈëÿÃH
„U •¡¸ÈŸ! ¡Ù ¬ÈL§· Ÿ Á∑§‚Ë‚ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU
•ı⁄U Ÿ Á∑§‚Ë∑§Ë •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ∑§◊¸ÿÙªË
‚ŒÊ ‚¢ãÿÊ‚Ë „UË ‚◊¤ÊŸ ÿÙÇÿ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ ⁄UÊª-
m·ÊÁŒ mãmÙ¥‚ ⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§· ‚Èπ¬Ífl¸∑§ ‚¢‚Ê⁄U’ãœŸ‚
◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 3H
‚ÊæŨ ÅÿÿÙªı ¬ÎÕÇ’Ê‹Ê— ¬˝flŒÁãÃ Ÿ ¬Áá«UÃÊ—–
∞∑§◊åÿÊÁSÕÃ— ‚êÿªÈ÷ÿÙÌflãŒÃ »§‹◊˜˜H
©U¬ÿÈQ¸ § ‚¢ãÿÊ‚ •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙª∑§Ù ◊Íπ‹ ¸ Ùª ¬ÎÕ∑˜§-
¬ÎÕ∑˜§ »§‹ ŒŸfl Ê‹ ∑§„UÃ „ÒU¥ Ÿ Á∑§ ¬Áá«UÃ¡Ÿ, ÄÿÙ¥Á∑§
ŒÙŸÙ¥◊¥‚ ∞∑§◊¥ ÷Ë ‚êÿ∑˜§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁSÕÃ ¬ÈL§·
ŒÙŸÙ¥∑§ »§‹M§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 4H
ÿà‚Êæ˜U ÅÿÒ— ¬˝ÊåÿÃ SÕÊŸ¢ ÃlÙªÒ⁄UÁ¬ ªêÿÃ–
∞∑¢§ ‚ÊæŨ Åÿ¢ ø ÿÙª¢ ø ÿ— ¬‡ÿÁÃ ‚ ¬‡ÿÁÃH
ôÊÊŸÿÙÁªÿÙ¥mÊ⁄UÊ ¡Ù ¬⁄U◊œÊ◊ ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU, ∑§◊¸ÿÙÁªÿÙ¥mÊ⁄UÊ ÷Ë fl„UË ¬˝Ê# Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ¡Ù ¬ÈL§· ôÊÊŸÿÙª •ı⁄U ∑§◊¸ÿÙª∑§Ù »§‹M§¬◊¥
∞∑§ ŒπÃÊ „ÒU, fl„UË ÿÕÊÕ¸ ŒπÃÊ „ÒUH 5H

‚ÛÿÊ‚SÃÈ ◊„UÊ’Ê„UÙ ŒÈ—π◊Ê#È◊ÿÙªÃ—–
ÿÙªÿÈQ§Ù ◊ÈÁŸ’˝¸rÊÔ ŸÁø⁄UáÊÊÁœªë¿UÁÃH
¬⁄UãÃÈ „U •¡¸ÈŸ! ∑§◊¸ÿÙª∑§ Á’ŸÊ ‚¢ãÿÊ‚
•ÕÊ¸Ã˜ ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÙŸflÊ‹ ‚ê¬ÍáÊ¸
∑§◊ÙZ◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§Ê àÿÊª ¬˝Ê# „UÙŸÊ ∑§Á∆UŸ „ÒU •ı⁄U
÷ªflàSflM§¬∑§Ù ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ∑§◊¸ÿÙªË ¬⁄U’˝rÊÔ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ‡ÊËÉÊ˝ „UË ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 6H
ÿÙªÿÈQ§Ù Áfl‡ÊÈhÊà◊Ê ÁflÁ¡ÃÊà◊Ê Á¡ÃÁãº˝ÿ—–
‚fl¸÷ÍÃÊà◊÷ÍÃÊà◊Ê ∑È§fl¸ÛÊÁ¬ Ÿ Á‹åÿÃH
Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ •¬Ÿ fl‡Ê◊¥ „ÒU, ¡Ù Á¡ÃÁãº˝ÿ ∞fl¢
Áfl‡ÊÈh •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê „ÒU •ı⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê
•Êà◊M§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË Á¡‚∑§Ê •Êà◊Ê „ÒU, ∞‚Ê
∑§◊¸ÿÙªË ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë Á‹# Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 7H
ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÙ◊ËÁÃ ÿÈQ§Ù ◊ãÿÃ ÃûflÁflÃ˜–
¬‡ÿÜoÎáflãS¬Î‡ÊÁTÉÊ˝ÛÊoAãªë¿UãSfl¬ÜE‚Ÿ˜H ˜
¬˝‹¬Áãfl‚Î¡ãªÎˆÔUÛÊÈÁã◊·ÁÛÊÁ◊·ÛÊÁ¬ –
ßÁãº˝ÿÊáÊËÁãº˝ÿÊÕ¸·È flÃ¸ãÃ ßÁÃ œÊ⁄UÿŸ˜˜H
Ãûfl∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ‚Ê¢ÅÿÿÙªË ÃÙ ŒπÃÊ „ÈU•Ê,
‚ÈŸÃÊ „ÈU•Ê, S¬‡Ê¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ‚Í°ÉÊÃÊ „ÈU•Ê,
•äÿÊÿ 5* * 77
÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ª◊Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ‚ÙÃÊ „ÈU•Ê,

EÊ‚ ‹ÃÊ „ÈU•Ê, ’Ù‹ÃÊ „ÈU•Ê, àÿÊªÃÊ „ÈU•Ê,
ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÃÕÊ •Ê°πÙ¥∑§Ù πÙ‹ÃÊ •ı⁄U
◊Í°ŒÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë, ‚’ ßÁãº˝ÿÊ° •¬Ÿ-•¬Ÿ •ÕÙZ◊¥
’⁄UÃ ⁄U„UË „Ò¥Uóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê∑§⁄U ÁŸ—‚ãŒ„U ∞‚Ê
◊ÊŸ Á∑§ ◊Ò¥ ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ „UÍ°H 8-9H
’˝rÊÔáÿÊœÊÿ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‚XÔ¢U àÿÄàflÊ ∑§⁄UÙÁÃ ÿ—–
Á‹åÿÃ Ÿ ‚ ¬Ê¬Ÿ ¬k¬òÊÁ◊flÊê÷‚ÊH
¡Ù ¬ÈL§· ‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§
•ı⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U
¬ÈL§· ¡‹‚ ∑§◊‹∑§ ¬ûÊ∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¬Ê¬‚ Á‹åÃ
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 10H
∑§ÊÿŸ ◊Ÿ‚Ê ’ÈhKÊ ∑§fl‹ÒÁ⁄UÁãº˝ÿÒ⁄UÁ¬–
ÿÙÁªŸ— ∑§◊¸ ∑È§fl¸ÁãÃ ‚XÔU¢ àÿÄàflÊà◊‡ÊÈhÿH
∑§◊¸ÿÙªË ◊◊àfl’ÈÁh⁄UÁ„UÃ ∑§fl‹ ßÁãº˝ÿ, ◊Ÿ,
’ÈÁh •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ÷Ë •Ê‚ÁQ§∑§Ù àÿÊª∑§⁄U
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 11H
ÿÈQ§— ∑§◊¸»§‹¢ àÿÄàflÊ ‡ÊÊÁãÃ◊ÊåŸÙÁÃ ŸÒÁDÔU∑§Ë◊˜–
•ÿÈQ§— ∑§Ê◊∑§Ê⁄UáÊ »§‹ ‚Q§Ù ÁŸ’äÿÃH
∑§◊¸ÿÙªË ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§
÷ªflà¬˝ÊÁåÃM§¬ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚∑§Ê◊-
¬ÈL§· ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ‚ »§‹◊¥ •Ê‚Q§ „UÙ∑§⁄U

’°œÃÊ „ÒUH 12H
‚fl¸∑§◊Ê¸ÁáÊ ◊Ÿ‚Ê ‚ÛÿSÿÊSÃ ‚Èπ¢ fl‡ÊË–
ŸflmÊ⁄U ¬È⁄U Œ„UË ŸÒfl ∑È§fl¸ÛÊ ∑§Ê⁄UÿŸ˜˜H
•ãÃ—∑§⁄UáÊ Á¡‚∑§ fl‡Ê◊¥ „ÒU ∞‚Ê ‚Ê¢ÅÿÿÙª∑§Ê
•Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ı⁄U Ÿ
∑§⁄UflÊÃÊ „ÈU•Ê „UË ŸflmÊ⁄UÙ¥flÊ‹ ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ÉÊ⁄U◊¥ ‚’
∑§◊ÙZ∑§Ù ◊Ÿ‚ àÿÊª∑§⁄U •ÊŸãŒ¬Ífl∑¸ § ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥ ÁSÕÃ ⁄U„UÃÊ „ÒUH 13H
Ÿ ∑§ÃÎ̧àfl¢ Ÿ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‹Ù∑§Sÿ ‚Î¡ÁÃ ¬˝÷—È –
Ÿ ∑§◊¸»§‹‚¢ÿÙª¢ Sfl÷ÊflSÃÈ ¬˝flÃ¸ÃH
¬⁄U◊E⁄U ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ Ÿ ÃÙ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§Ë, Ÿ ∑§◊ÙZ∑§Ë
•ı⁄U Ÿ ∑§◊¸»§‹∑§ ‚¢ÿÙª∑§Ë „UË ⁄UøŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U;
Á∑§ãÃÈ Sfl÷Êfl „UË ’Ã¸ ⁄U„UÊ „ÒUH 14H
ŸÊŒûÊ ∑§SÿÁøà¬Ê¬¢ Ÿ øÒfl ‚È∑Î§Ã¢ Áfl÷È—–
•ôÊÊŸŸÊflÎÃ¢ ôÊÊŸ¢ ÃŸ ◊ÈsÔÁãÃ ¡ãÃfl—H
‚fl¸√ÿÊ¬Ë ¬⁄U◊E⁄U ÷Ë Ÿ Á∑§‚Ë∑§ ¬Ê¬∑§◊¸∑§Ù
•ı⁄U Ÿ Á∑§‚Ë∑§ ‡ÊÈ÷∑§◊¸∑§Ù „UË ª˝„UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU;
Á∑§ãÃÈ •ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ôÊÊŸ …U∑§Ê „UÈ•Ê „ÒU, ©U‚Ë‚
‚’ •ôÊÊŸË ◊ŸÈcÿ ◊ÙÁ„UÃ „UÙ ⁄U„U „Ò¥UH 15H
•äÿÊÿ 5* * 79
ôÊÊŸŸ ÃÈ ÃŒôÊÊŸ¢ ÿ·Ê¢ ŸÊÁ‡ÊÃ◊Êà◊Ÿ—–

Ã·Ê◊ÊÁŒàÿflÖôÊÊŸ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ Ãà¬⁄U◊˜H
¬⁄UãÃÈ Á¡Ÿ∑§Ê fl„U •ôÊÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ÃûflôÊÊŸmÊ⁄UÊ
ŸCÔU ∑§⁄U ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê fl„U ôÊÊŸ ‚Íÿ¸∑§
‚ŒÎ‡Ê ©U‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
∑§⁄U ŒÃÊ „ÒUH 16H
ÃŒ˜’ÈhÿSÃŒÊà◊ÊŸSÃÁÛÊDÔUÊSÃà¬⁄UÊÿáÊÊ— –
ªë¿Uãàÿ¬ÈŸ⁄UÊflÎ®ûÊ ôÊÊŸÁŸœÍ¸Ã∑§À◊·Ê—H
Á¡Ÿ∑§Ê ◊Ÿ Ãº˝Í¬ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh
Ãº˝Í¬ „UÙ ⁄U„UË „ÒU •ı⁄U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË
Á¡Ÿ∑§Ë ÁŸ⁄UãÃ⁄U ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÁÃ „ÒU, ∞‚ Ãà¬⁄UÊÿáÊ
¬ÈL§· ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ¬Ê¬⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U •¬ÈŸ⁄UÊflÎÁûÊ∑§Ù
•ÕÊ¸Ã˜ ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃ „Ò¥UH 17H
ÁfllÊÁflŸÿ‚ê¬ÛÊ ’˝ÊrÊÔáÊ ªÁfl „UÁSÃÁŸ–
‡ÊÈÁŸ øÒfl E¬Ê∑§ ø ¬Áá«UÃÊ— ‚◊ŒÌ‡ÊŸ—H
fl ôÊÊŸË¡Ÿ ÁfllÊ •ı⁄U ÁflŸÿÿÈQ§ ’˝ÊrÊÔáÊ◊¥
ÃÕÊ ªı, „UÊÕË, ∑È§ûÊ •ı⁄U øÊá«UÊ‹◊¥ ÷Ë ‚◊Œ‡ÊË¸*
„UË „UÙÃ „Ò¥UH 18H
* ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ‡‹Ù∑§ 32 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥
ß„ÒUfl ÃÒÁ¡¸Ã— ‚ªÙ¸ ÿ·Ê¢ ‚Êêÿ ÁSÕÃ¢ ◊Ÿ—–
ÁŸŒÙ¸·¢ Á„U ‚◊¢ ’˝rÊÔ ÃS◊ÊŒ˜ ’˝rÊÔÁáÊ Ã ÁSÕÃÊ—H
Á¡Ÿ∑§Ê ◊Ÿ ‚◊÷Êfl◊¥ ÁSÕÃ „ÒU, ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ ß‚
¡ËÁflÃ •flSÕÊ◊¥ „UË ‚ê¬ÍáÊ¸ ‚¢‚Ê⁄U ¡ËÃ Á‹ÿÊ ªÿÊ
„ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÁŸŒÙ¸· •ı⁄U ‚◊
„ÒU, ß‚‚ fl ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÁSÕÃ „ÒU¥H 19H
Ÿ ¬˝NUcÿÁà¬˝ÿ¢ ¬˝Êåÿ ŸÙÁm¡à¬˝Êåÿ øÊÁ¬˝ÿ◊˜–
ÁSÕ⁄U’ÁÈ h⁄U‚ê◊Í…UÙ ’˝rÊÔÁflŒ˜ ’˝rÊÔÁáÊ ÁSÕÃ—H
¡Ù ¬ÈL§· Á¬˝ÿ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ∑§⁄U „UÌ·Ã Ÿ„UË¥ „UÙ
•ı⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U ©UÁmÇŸ Ÿ „UÙ, fl„U
ÁSÕ⁄U’ÁÈ h, ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ, ’˝rÊÔflû ÊÊ ¬ÈL§· ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ ÁSÕÃ „ÒUH 20H
’ÊsÔS¬‡Êç fl‚Q§Êà◊Ê ÁflãŒàÿÊà◊ÁŸ ÿà‚Èπ◊˜–
‚ ’˝rÊÔÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê ‚Èπ◊ˇÊÿ◊‡ŸÈÃH
’Ê„U⁄U∑§ Áfl·ÿÙ¥◊¥ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê
‚Êœ∑§ •Êà◊Ê◊¥ ÁSÕÃ ¡Ù äÿÊŸ¡ÁŸÃ ‚ÊÁûfl∑§ •ÊŸãŒ
„ÒU, ©U‚∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒU; ÃŒŸãÃ⁄U fl„U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ äÿÊŸM§¬ ÿÙª◊¥ •Á÷ÛÊ÷Êfl‚ ÁSÕÃ
¬ÈL§· •ˇÊÿ •ÊŸãŒ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 21H
ÿ Á„U ‚¢S¬‡Ê¸¡Ê ÷ÙªÊ ŒÈ—πÿÙŸÿ ∞fl Ã–
•ÊlãÃflãÃ— ∑§ıãÃÿ Ÿ Ã·È ⁄U◊Ã ’Èœ—H
•äÿÊÿ 5* * 81
¡Ù ÿ ßÁãº˝ÿ ÃÕÊ Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª‚ ©Uà¬ÛÊ

„UÙŸflÊ‹ ‚’ ÷Ùª „ÒU¥, ÿlÁ¬ Áfl·ÿË ¬ÈL§·Ù¥∑§Ù ‚ÈπM§¬
÷Ê‚Ã „ÒU¢ ÃÙ ÷Ë ŒÈ—π∑§ „UË „UÃÈ „Ò¥U •ı⁄U •ÊÁŒ-
•ãÃflÊ‹ •ÕÊ¸Ã˜ •ÁŸàÿ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ!
’ÈÁh◊ÊŸ˜ Áflfl∑§Ë ¬ÈL§· ©UŸ◊¥ Ÿ„UË¥ ⁄U◊ÃÊH 22H
‡Ê∑A§ÊÃË„ÒUfl ÿ— ‚Ù…È¢U ¬˝ÊÄ‡Ê⁄UË⁄UÁfl◊ÙˇÊáÊÊÃ˜–
∑§Ê◊∑˝§ÙœÙjfl¢ flª¢ ‚ ÿÈQ§— ‚ ‚ÈπË Ÿ⁄U—H
¡Ù ‚Êœ∑§ ß‚ ◊ŸÈcÿ‡Ê⁄UË⁄U◊¥, ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê
„UÙŸ‚ ¬„U‹- ¬„U‹ „UË ∑§Ê◊-∑˝§Ùœ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹
flª∑§Ù ‚„UŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„UË ¬ÈL§·
ÿÙªË „ÒU •ı⁄U fl„UË ‚ÈπË „ÒUH 23H
ÿÙ˘ãÃ—‚ÈπÙ˘ãÃ⁄UÊ⁄UÊ◊SÃÕÊãÃÖÿÙ¸ÁÃ⁄Ufl ÿ—–
‚ ÿÙªË ’˝rÊÔÁŸflÊ¸áÊ¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃÙ˘Áœªë¿UÁÃH
¡Ù ¬ÈL§· •ãÃ⁄UÊà◊Ê◊¥ „UË ‚ÈπflÊ‹Ê „ÒU, •Êà◊Ê◊¥
„UË ⁄U◊áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU ÃÕÊ ¡Ù •Êà◊Ê◊¥ „UË
ôÊÊŸflÊ‹Ê „ÒU, fl„U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
‚ÊÕ ∞∑§Ë÷Êfl∑§Ù ¬˝Ê# ‚Ê¢ÅÿÿÙªË ‡ÊÊãÃ ’˝rÊÔ∑§Ù
¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 24H
‹÷ãÃ ’˝rÊÔÁŸflÊ¸áÊ◊Î·ÿ— ˇÊËáÊ∑§À◊·Ê—–
Á¿UÛÊmÒœÊ ÿÃÊà◊ÊŸ— ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ ⁄UÃÊ—H
Á¡Ÿ∑§ ‚’ ¬Ê¬ ŸCÔU „UÙ ªÿ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§ ‚’
‚¢‡Êÿ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ÁŸflÎûÊ „UÙ ªÿ „Ò¥U, ¡Ù ‚ê¬ÍáÊ¸
¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ Á„UÃ◊¥ ⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U Á¡Ÿ∑§Ê ¡ËÃÊ „ÈU•Ê
◊Ÿ ÁŸp‹÷Êfl‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ÁSÕÃ „ÒU, fl ’˝rÊÔflûÊÊ
¬ÈL§· ‡ÊÊãÃ ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃ „Ò¥UH 25H
∑§Ê◊∑˝§ÙœÁflÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÃËŸÊ¢ ÿÃøÃ‚Ê◊˜–
•Á÷ÃÙ ’˝rÊÔÁŸflÊ¸áÊ¢ flÃ¸Ã ÁflÁŒÃÊà◊ŸÊ◊˜H
∑§Ê◊-∑˝§Ùœ‚ ⁄UÁ„UÃ, ¡ËÃ „ÈU∞ ÁøûÊflÊ‹,
¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄U Á∑§ÿ „ÈU∞ ôÊÊŸË
¬ÈL§·Ù¥∑§ Á‹ÿ ‚’ •Ù⁄U‚ ‡ÊÊãÃ ¬⁄U’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê
„UË ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „Ò¥UH 26H
S¬‡ÊÊ¸ã∑Î§àflÊ ’Á„U’Ê¸sÊÔ ¢pˇÊÈpÒflÊãÃ⁄U ÷È̋flÙ—–
¬˝ÊáÊÊ¬ÊŸı ‚◊ı ∑Î§àflÊ ŸÊ‚ÊèÿãÃ⁄UøÊÁ⁄UáÊıH
ÿÃÁãº˝ÿ◊ŸÙ’ÈÁh◊È¸ÁŸ◊Ù¸ˇÊ¬⁄UÊÿáÊ— –
ÁflªÃë¿UÊ÷ÿ∑˝§ÙœÙ ÿ— ‚ŒÊ ◊ÈQ§ ∞fl ‚—H
’Ê„U⁄U∑§ Áfl·ÿ-÷ÙªÙ¥∑§Ù Ÿ ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
’Ê„U⁄U „UË ÁŸ∑§Ê‹∑§⁄U •ı⁄U ŸòÊÙ¥∑§Ë ŒÎÁCÔU∑§Ù ÷Î∑È§≈UË∑§
’Ëø◊¥ ÁSÕÃ ∑§⁄U∑§ ÃÕÊ ŸÊÁ‚∑§Ê◊¥ Áflø⁄UŸflÊ‹
¬˝ÊáÊ •ı⁄U •¬ÊŸflÊÿÈ∑§Ù ‚◊ ∑§⁄U∑§ , Á¡‚∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°,
◊Ÿ •ı⁄U ’ÈÁh ¡ËÃË „ÈUß¸ „Ò¥U, ∞‚Ê ¡Ù ◊ÙˇÊ¬⁄UÊÿáÊ
◊ÈÁŸ* ßë¿UÊ, ÷ÿ •ı⁄U ∑˝§Ùœ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ ªÿÊ „ÒU,
* ¬⁄U◊E⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊ŸŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê–
•äÿÊÿ 6* * 83
fl„U ‚ŒÊ ◊ÈQ§ „UË „ÒUH 27-28H

÷ÙQ§Ê⁄¢U ÿôÊÃ¬‚Ê¢ ‚fl¸‹Ù∑§◊„UE⁄U◊˜–
‚ÈNUŒ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ôÊÊàflÊ ◊Ê¢ ‡ÊÊÁãÃ◊Îë¿UÁÃH
◊⁄UÊ ÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ù ‚’ ÿôÊ •ı⁄U Ã¬Ù¥∑§Ê ÷ÙªŸflÊ‹Ê,
‚ê¬ÍáÊ¸ ‹Ù∑§Ù¥∑§ ß¸E⁄UÙ¥∑§Ê ÷Ë ß¸E⁄ ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸
÷ÍÃ-¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ê ‚ÈNUŒ˜ •ÕÊ¸Ã˜ SflÊÕ¸⁄UÁ„UÃ ŒÿÊ‹È
•ı⁄U ¬˝◊Ë, ∞‚Ê Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙÃÊ „ÒUH 29H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ∑§◊¸‚ÛÿÊ‚ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ¬@◊Ù˘äÿÊÿ—H 5H
\\ \\
•Õ ·DÔUÙ˘äÿÊÿ—
•ŸÊÁüÊÃ— ∑§◊¸»§‹¢ ∑§ÊÿZ ∑§◊¸ ∑§⁄UÙÁÃ ÿ—–
‚ ‚ÛÿÊ‚Ë ø ÿÙªË ø Ÿ ÁŸ⁄UÁªAŸ¸ øÊÁ∑˝§ÿ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó¡Ù ¬ÈL§· ∑§◊¸»§‹∑§Ê •ÊüÊÿ
Ÿ ‹∑§⁄U ∑§⁄UŸÿÙÇÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚¢ãÿÊ‚Ë
ÃÕÊ ÿÙªË „ÒU •ı⁄U ∑§fl‹ •ÁÇŸ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
‚¢ãÿÊ‚Ë Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÕÊ ∑§fl‹ Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ê àÿÊª
∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿÙªË Ÿ„UË¥ „ÒUH 1H
ÿ¢ ‚ÛÿÊ‚Á◊ÁÃ ¬˝Ê„ÈUÿÙ¸ª¢ Ã¢ ÁflÁh ¬Êá«Ufl–

Ÿ sÔ‚ÛÿSÃ‚VÔUÀ¬Ù ÿÙªË ÷flÁÃ ∑§pŸH
„U •¡¸ÈŸ! Á¡‚∑§Ù ‚¢ãÿÊ‚1 ∞‚Ê ∑§„UÃ „Ò¥U,
©U‚Ë∑§Ù ÃÍ ÿÙª2 ¡ÊŸ; ÄÿÙ¥Á∑§ ‚¢∑§À¬Ù¥∑§Ê àÿÊª
Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ∑§Ùß¸ ÷Ë ¬ÈL§U· ÿÙªË Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 2H
•ÊL§L§ˇÊÙ◊È¸ŸÿÙ¸ª¢ ∑§◊¸ ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÃ–
ÿÙªÊM§…USÿ ÃSÿÒfl ‡Ê◊— ∑§Ê⁄UáÊ◊ÈëÿÃH
ÿÙª◊¢ •ÊM§…∏U „UÙŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ◊ŸŸ‡ÊË‹
¬ÈL§·∑§ Á‹ÿ ÿÙª∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ∑§◊¸
∑§⁄UŸÊ „UË „UÃÈ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ÿÙªÊM§…∏U „UÙ
¡ÊŸ¬⁄U ©U‚ ÿÙªÊM§…∏U ¬ÈL§·∑§Ê ¡Ù ‚fl¸‚¢∑§À¬Ù¥∑§Ê
•÷Êfl „ÒU, fl„UË ∑§ÀÿÊáÊ◊¥ „UÃÈ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 3H
ÿŒÊ Á„U ŸÁãº˝ÿÊÕ¸·È Ÿ ∑§◊¸SflŸÈ·îÊÃ–
‚fl¸‚VÔUÀ¬‚ÛÿÊ‚Ë ÿÙªÊM§…USÃŒÙëÿÃH
Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ Ÿ ÃÙ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ÷ÙªÙ¥◊¥ •ı⁄U Ÿ
∑§◊Ê◊Z ¥ „UË •Ê‚Q§ „UÙÃÊ „ÒU, ©U‚ ∑§Ê‹◊¥ ‚fl¸‚∑¢ §À¬Ù¥∑§Ê
àÿÊªË ¬ÈL§· ÿÙªÊM§…∏U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 4H
1. -2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 3 ‡‹Ù∑§ 3 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê πÈ‹Ê‚Ê
•Õ¸ Á‹πÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 6* * 85
©Uh⁄UŒÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ŸÊà◊ÊŸ◊fl‚ÊŒÿÃ˜–
•Êà◊Òfl sÔÊà◊ŸÙ ’ãœÈ⁄UÊà◊Òfl Á⁄U¬È⁄UÊà◊Ÿ—H
•¬Ÿ mÊ⁄UÊ •¬ŸÊ ‚¢‚Ê⁄U-‚◊Èº˝‚ ©UhÊ⁄U ∑§⁄U
•ı⁄U •¬Ÿ∑§Ù •œÙªÁÃ◊¥ Ÿ «UÊ‹; ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U
◊ŸÈcÿ •Ê¬ „UË ÃÙ •¬ŸÊ Á◊òÊ „ÒU •ı⁄U •Ê¬ „UË
•¬ŸÊ ‡ÊòÊÈ „ÒUH 5H
’ãœÈ⁄UÊà◊Êà◊ŸSÃSÿ ÿŸÊà◊ÒflÊà◊ŸÊ Á¡Ã—–
•ŸÊà◊ŸSÃÈ ‡ÊòÊÈàfl flÃ¸ÃÊà◊Òfl ‡ÊòÊÈflÃ˜H
Á¡‚ ¡ËflÊà◊ÊmÊ⁄UÊ ◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥‚Á„UÃ ‡Ê⁄UË⁄U
¡ËÃÊ „ÈU•Ê „ÒU, ©U‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê ÃÙ fl„U •Ê¬ „UË
Á◊òÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ÿ ÃÕÊ ßÁãº˝ÿÙ¥‚Á„UÃ
‡Ê⁄UË⁄U Ÿ„UË¥ ¡ËÃÊ ªÿÊ „ÒU, ©U‚∑§ Á‹ÿ fl„U •Ê¬ „UË
‡ÊòÊÈ∑§ ‚ŒÎ‡Ê ‡ÊòÊÈÃÊ◊¥ ’Ã¸ÃÊ „ÒUH 6H
Á¡ÃÊà◊Ÿ— ¬˝‡ÊÊãÃSÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚◊ÊÁ„UÃ—–
‡ÊËÃÙcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ÃÕÊ ◊ÊŸÊ¬◊ÊŸÿÙ—H
‚⁄UŒË-ª⁄U◊Ë •ı⁄U ‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ◊¥ ÃÕÊ ◊ÊŸ
•ı⁄U •¬◊ÊŸ◊¥ Á¡‚∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ°
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ‡ÊÊãÃ „Ò¥U, ∞‚ SflÊœËŸ •Êà◊ÊflÊ‹ ¬ÈL§·∑§
ôÊÊŸ◊¥ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚êÿ∑˜Ô§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁSÕÃ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ©U‚∑§ ôÊÊŸ◊¥ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ
•ãÿ ∑È§¿U „ÒU „UË Ÿ„UË¥H 7H
ôÊÊŸÁflôÊÊŸÃÎ#Êà◊Ê ∑Í§≈USÕÙ ÁflÁ¡ÃÁãº˝ÿ—–
ÿÈQ§ ßàÿÈëÿÃ ÿÙªË ‚◊‹ÙCÔUÊ‡◊∑§Ê@Ÿ—H
Á¡‚∑§Ê •ãÃ—∑§⁄UáÊ ôÊÊŸ-ÁflôÊÊŸ‚ ÃÎåÃ „ÒU,
Á¡‚∑§Ë ÁSÕÁÃ Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ „ÒU, Á¡‚∑§Ë ßÁãº˝ÿÊ°
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ¡ËÃË „ÈUß¸ „Ò¥U •ı⁄U Á¡‚∑§ Á‹ÿ Á◊^ÔUË,
¬àÕ⁄U •ı⁄U ‚ÈfláÊ¸ ‚◊ÊŸ „Ò¥U, fl„U ÿÙªË ÿÈQ§ •ÕÊ¸Ã˜
÷ªflà¬˝ÊåÃ „ÒU, ∞‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 8H
‚ÈNUÁã◊òÊÊÿÈ¸ŒÊ‚ËŸ◊äÿSÕmcÿ’ãœÈ·È –
‚ÊœÈcflÁ¬ ø ¬Ê¬·È ‚◊’ÈÁhÌflÁ‡ÊcÿÃH
‚ÈNUŒ˜1, Á◊òÊ, flÒ⁄UË, ©UŒÊ‚ËŸ2, ◊äÿSÕ3, mcÿ
•ı⁄U ’ãœÈªáÊÙ¥◊¥, œ◊Ê¸à◊Ê•Ù¥◊¥ •ı⁄U ¬ÊÁ¬ÿÙ¥◊¥ ÷Ë
‚◊ÊŸ÷Êfl ⁄UπŸflÊ‹Ê •àÿãÃ üÊDÔU „ÒUH 9H
ÿÙªË ÿÈTËÃ ‚ÃÃ◊Êà◊ÊŸ¢ ⁄U„UÁ‚ ÁSÕÃ—–
∞∑§Ê∑§Ë ÿÃÁøûÊÊà◊Ê ÁŸ⁄UÊ‡ÊË⁄U¬Á⁄Uª˝„U—H
◊Ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥‚Á„UÃ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù fl‡Ê◊¥ ⁄UπŸflÊ‹Ê,
•Ê‡ÊÊ⁄UÁ„UÃ •ı⁄U ‚¢ª˝„U⁄UÁ„UÃ ÿÙªË •∑§‹Ê „UË ∞∑§ÊãÃ
SÕÊŸ◊¥ ÁSÕÃ „UÙ∑§⁄U •Êà◊Ê∑§Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
‹ªÊflH 10H
1. SflÊÕ¸⁄UÁ„UÃ ‚’∑§Ê Á„UÃ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê–
2. ¬ˇÊ¬ÊÃ⁄UÁ„UÃ–
3. ŒÙŸÙ¥ •Ê⁄U∑§Ë ÷‹Êß¸ øÊ„UŸflÊ‹Ê–
•äÿÊÿ 6* * 87
‡ÊÈøı Œ‡Ê ¬˝ÁÃDÔUÊåÿ ÁSÕ⁄U◊Ê‚Ÿ◊Êà◊Ÿ—–

ŸÊàÿÈÁë¿˛UÃ¢ ŸÊÁÃŸËø¢ øÒ‹ÊÁ¡Ÿ∑È§‡ÊÙûÊ⁄U◊˜H
‡ÊÈh ÷ÍÁ◊◊,¥ Á¡‚∑§ ™§¬⁄U ∑˝§◊‡Ê— ∑È§‡ÊÊ, ◊Îª¿UÊ‹Ê
•ı⁄U flSòÊ Á’¿U „Ò¥U, ¡Ù Ÿ ’„ÈUÃ ™°§øÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ
’„ÈUÃ ŸËøÊ, ∞‚ •¬Ÿ •Ê‚Ÿ∑§Ù ÁSÕ⁄U SÕÊ¬Ÿ
∑§⁄U∑§ óH 11H
ÃòÊÒ∑§Êª˝¢ ◊Ÿ— ∑Î§àflÊ ÿÃÁøûÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿ—–
©U¬Áfl‡ÿÊ‚Ÿ ÿÈÜÖÿÊlÙª◊Êà◊Áfl‡ÊÈhÿH
©U‚ •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U∑§⁄U ÁøûÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë
Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù fl‡Ê◊¥ ⁄UπÃ „ÈU∞ ◊Ÿ∑§Ù ∞∑§Êª˝
∑§⁄U∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ ÿÙª∑§Ê
•èÿÊ‚ ∑§⁄UH 12H
‚◊¢ ∑§ÊÿÁ‡Ê⁄UÙª˝Ëfl¢ œÊ⁄UÿÛÊø‹¢ ÁSÕ⁄U—–
‚ê¬˝ˇ ÿ ŸÊÁ‚∑§Êª˝¢ Sfl¢ ÁŒ‡ÊpÊŸfl‹Ù∑§ÿŸ˜H
∑§ÊÿÊ, Á‚⁄U •ı⁄U ª‹∑§Ù ‚◊ÊŸ ∞fl¢ •ø‹
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ •ı⁄U ÁSÕ⁄U „UÙ∑§⁄U, •¬ŸË ŸÊÁ‚∑§Ê∑§
•ª˝÷Êª¬⁄U ŒÎÁCÔU ¡◊Ê∑§⁄U, •ãÿ ÁŒ‡ÊÊ•Ù¥∑§Ù Ÿ
ŒπÃÊ „ÈU•ÊóH 13H
¬˝‡ÊÊãÃÊà◊Ê ÁflªÃ÷Ë’˝¸rÊÔøÊÁ⁄Ufl˝Ã ÁSÕÃ—–
◊Ÿ— ‚¢ÿêÿ ◊ÁìÊûÊÙ ÿÈQ§ •Ê‚ËÃ ◊à¬⁄U—H
’˝rÊÔøÊ⁄UË∑§ fl˝Ã◊¥ ÁSÕÃ, ÷ÿ⁄UÁ„UÃ ÃÕÊ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
‡ÊÊãÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ‚ÊflœÊŸ ÿÙªË ◊Ÿ∑§Ù
⁄UÙ∑§∑§⁄U ◊È¤Ê◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê •ı⁄U ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
ÁSÕÃ „UÙflH 14H
ÿÈTÛÊfl¢ ‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÙªË ÁŸÿÃ◊ÊŸ‚—–
‡ÊÊ®ãÃ ÁŸflÊ¸áÊ¬⁄U◊Ê¢ ◊à‚¢SÕÊ◊Áœªë¿UÁÃH
fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊ŸflÊ‹Ê ÿÙªË ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
•Êà◊Ê∑§Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§ SflM§¬◊¥ ‹ªÊÃÊ
„ÈU•Ê ◊È¤Ê◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ë ¬⁄UÊ∑§ÊDÔUÊM§¬
‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 15H
ŸÊàÿoAÃSÃÈ ÿÙªÙ˘ÁSÃ Ÿ øÒ∑§ÊãÃ◊ŸoAÃ—–
Ÿ øÊÁÃ Sfl¬A‡ÊË‹Sÿ ¡Êª˝ÃÙ ŸÒfl øÊ¡È¸ŸH
„U •¡¸ÈŸ! ÿ„U ÿÙª Ÿ ÃÙ ’„ÈUÃ πÊŸflÊ‹∑§Ê,
Ÿ Á’ÀÊ∑È§‹ Ÿ πÊŸflÊ‹∑§Ê, Ÿ ’„ÈUÃ ‡ÊÿŸ ∑§⁄UŸ∑§
Sfl÷ÊflflÊ‹∑§Ê •ı⁄U Ÿ ‚ŒÊ ¡ÊªŸflÊ‹∑§Ê „UË
Á‚h „UÙÃÊ „ÒUH 16H
ÿÈQ§Ê„UÊ⁄UÁfl„UÊ⁄USÿ ÿÈQ§øCÔUSÿ ∑§◊¸‚È–
ÿÈQ§Sfl¬AÊfl’ÙœSÿ ÿÙªÙ ÷flÁÃ ŒÈ—π„UÊH
ŒÈ—πÙ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿÙª ÃÙ ÿÕÊÿÙÇÿ
•Ê„UÊ⁄U-Áfl„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê, ∑§◊ÙZ◊¥ ÿÕÊÿÙÇÿ øCUÔ Ê
∑§⁄UŸfl Ê‹∑§Ê •ı⁄U ÿÕÊÿÙÇÿ ‚ÙŸ ÃÕÊ ¡ÊªŸflÊ‹∑§Ê
„UË Á‚h „UÙÃÊ „ÒUH 17H
•äÿÊÿ 6* * 89
ÿŒÊ ÁflÁŸÿÃ¢ ÁøûÊ◊Êà◊ãÿflÊflÁÃDÔUÃ–

ÁŸ—S¬Î„U— ‚fl¸∑§Ê◊èÿÙ ÿÈQ§ ßàÿÈëÿÃ ÃŒÊH
•àÿãÃ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ „UÈ•Ê ÁøûÊ Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁSÕÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚
∑§Ê‹◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÙªÙ¥‚ S¬Î„UÊ⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§· ÿÙªÿÈQ§
„ÒU, ∞‚Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 18H
ÿÕÊ ŒË¬Ù ÁŸflÊÃSÕÙ ŸXUÔ Ã ‚Ù¬◊Ê S◊ÎÃÊ–
ÿÙÁªŸÙ ÿÃÁøûÊSÿ ÿÈTÃÙ ÿÙª◊Êà◊Ÿ—H
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U flÊÿÈ⁄UÁ„UÃ SÕÊŸ◊¥ ÁSÕÃ ŒË¬∑§ ø‹Êÿ-
◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, flÒ‚Ë „UË ©U¬◊Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ äÿÊŸ◊¥ ‹ª
„ÈU∞ ÿÙªË∑§ ¡ËÃ „ÈU∞ ÁøûÊ∑§Ë ∑§„UË ªÿË „ÒUH 19H
ÿòÊÙ¬⁄U◊Ã ÁøûÊ¢ ÁŸL§h¢ ÿÙª‚flÿÊ–
ÿòÊ øÒflÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ¬‡ÿÛÊÊà◊ÁŸ ÃÈcÿÁÃH
ÿÙª∑§ •èÿÊ‚‚ ÁŸL§h ÁøûÊ Á¡‚ •flSÕÊ◊¥ ©U¬⁄UÊ◊
„UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚ •flSÕÊ◊¥ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ äÿÊŸ‚
‡ÊÈh „ÈUß¸ ‚Íˇ◊ ’ÈÁhmÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ‚ÊˇÊÊÃ˜ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ‚ãÃÈCUÔ ⁄U„UÃÊ „ÒUH 20H
‚Èπ◊ÊàÿÁãÃ∑¢§ ÿûÊŒ˜’ÈÁhª˝ÊsÔ◊ÃËÁãº˝ÿ◊˜–
flÁûÊ ÿòÊ Ÿ øÒflÊÿ¢ ÁSÕÃp‹ÁÃ ÃûflÃ—H
ßÁãº˝ÿÙ¥‚ •ÃËÃ, ∑§fl‹ ‡ÊÈh „ÈUß¸ ‚Íˇ◊ ’ÈÁhmÊ⁄UÊ ª˝„UáÊ
∑§⁄UŸÿ ÙÇÿ ¡Ù •ŸãÃ •ÊŸãŒ „ÒU; ©U‚∑§Ù Á¡‚ •flSÕÊ◊¥
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚ •flSÕÊ◊¥ ÁSÕÃ ÿ„U ÿÙªË
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬‚ ÁfløÁ‹Ã „UÙÃÊ „UË Ÿ„UËH¥ 21H
ÿ¢ ‹éäflÊ øÊ¬⁄¢U ‹Ê÷¢ ◊ãÿÃ ŸÊÁœ∑¢§ ÃÃ—–
ÿÁS◊ÁãSÕÃÙ Ÿ ŒÈ—πŸ ªÈL§áÊÊÁ¬ ÁfløÊÀÿÃH
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåÃM§¬ Á¡‚ ‹Ê÷∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U
©U‚‚ •Áœ∑§ ŒÍ‚⁄UÊ ∑È§¿U ÷Ë ‹Ê÷ Ÿ„UË¥ ◊ÊŸÃÊ
•ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊¬˝ÊÁåÃM§¬ Á¡‚ •flSÕÊ◊¥ ÁSÕÃ ÿÙªË
’«∏U ÷Ê⁄UË ŒÈ—π‚ ÷Ë ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 22H
Ã¢ ÁfllÊŒ˜ ŒÈ—π‚¢ÿÙªÁflÿÙª¢ ÿÙª‚ÁÜôÊÃ◊˜–
‚ ÁŸpÿŸ ÿÙQ§√ÿÙ ÿÙªÙ˘ÁŸÌflááÊøÃ‚ÊH
¡Ù ŒÈ—πM§¬ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚¢ÿÙª‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒU ÃÕÊ
Á¡‚∑§Ê ŸÊ◊ ÿÙª „ÒU; ©U‚∑§Ù ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ– fl„U
ÿÙª Ÿ ©U∑§ÃÊÿ „ÈU∞ •ÕÊ¸Ã˜ œÒÿ¸ •ı⁄U ©Uà‚Ê„UÿÈQ§
ÁøûÊ‚ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ∑§⁄UŸÊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒUH 23H
‚VÔUÀ¬¬˝÷flÊã∑§Ê◊Ê¢SàÿÄàflÊ ‚flÊ¸Ÿ‡Ê·Ã—–
◊Ÿ‚ÒflÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ÁflÁŸÿêÿ ‚◊ãÃÃ—H
‚¢∑§À¬‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹Ë ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥∑§Ù
ÁŸ—‡Ê·M§¬‚ àÿÊª∑§⁄U •ı⁄U ◊Ÿ∑§ mÊ⁄UÊ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§
‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù ‚÷Ë •Ù⁄U‚ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ⁄UÙ∑§∑§⁄UóH 24H
‡ÊŸÒ— ‡ÊŸÒL§¬⁄U◊Œ˜’ÈhKÊ œÎÁÃªÎ„UËÃÿÊ–
•Êà◊‚¢SÕ¢ ◊Ÿ— ∑Î§àflÊ Ÿ Á∑§Á@ŒÁ¬ ÁøãÃÿÃH ˜
•äÿÊÿ 6* * 91
∑˝§◊-∑˝§◊‚ •èÿÊ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©U¬⁄UÁÃ∑§Ù

¬˝ÊåÃ „UÙ ÃÕÊ œÒÿÿ¸ QÈ § ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ÿ∑§Ù ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
ÁSÕÃ ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊ •ı⁄U ∑È§¿U ÷Ë
ÁøãÃŸ Ÿ ∑§⁄UH 25H
ÿÃÙ ÿÃÙ ÁŸp⁄UÁÃ ◊Ÿp@‹◊ÁSÕ⁄U◊˜–
ÃÃSÃÃÙ ÁŸÿêÿÒÃŒÊà◊ãÿfl fl‡Ê¢ ŸÿÃ˜H
ÿ„U ÁSÕ⁄U Ÿ ⁄U„UŸflÊ‹Ê •ı⁄U ø@‹ ◊Ÿ Á¡‚-
Á¡‚ ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿ∑§ ÁŸÁ◊ûÊ‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ Áflø⁄UÃÊ
„ÒU, ©U‚-©U‚ Áfl·ÿ‚ ⁄UÙ∑§∑§⁄U ÿÊŸË „U≈UÊ∑§⁄U ß‚
’Ê⁄U-’Ê⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÁŸL§h ∑§⁄UH 26H
¬˝‡ÊÊãÃ◊Ÿ‚¢ sÔŸ¢ ÿÙÁªŸ¢ ‚Èπ◊ÈûÊ◊◊˜–
©U¬ÒÁÃ ‡ÊÊãÃ⁄U¡‚¢ ’˝rÊÔ÷ÍÃ◊∑§À◊·◊˜H
ÄÿÙ¥Á∑§ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊÊãÃ „ÒU, ¡Ù
¬Ê¬‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒU •ı⁄U Á¡‚∑§Ê ⁄U¡ÙªÈáÊ ‡ÊÊãÃ „UÙ
ªÿÊ „ÒU, ∞‚ ß‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ∑§ ‚ÊÕ ∞∑§Ë÷Êfl
„ÈU∞ ÿÙªË∑§Ù ©UûÊ◊ •ÊŸãŒ ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 27H
ÿÈTÛÊfl¢ ‚ŒÊà◊ÊŸ¢ ÿÙªË ÁflªÃ∑§À◊·—–
‚ÈπŸ ’˝rÊÔ‚¢S¬‡Ê¸◊àÿãÃ¢ ‚Èπ◊‡ŸÈÃH
fl„U ¬Ê¬⁄UÁ„UÃ ÿÙªË ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Êà◊Ê∑§Ù
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‹ªÊÃÊ „ÈU•Ê ‚Èπ¬Ífl∑¸ § ¬⁄U’r˝ ÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë
¬˝ÊÁåÃM§¬ •ŸãÃ •ÊŸãŒ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 28H
‚fl¸÷ÍÃSÕ◊Êà◊ÊŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ øÊà◊ÁŸ–

ß¸ˇÊÃ ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê ‚fl¸òÊ ‚◊Œ‡Ê¸Ÿ—H
‚fl¸√ÿÊ¬Ë •ŸãÃ øÃŸ◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÁÃM§¬
ÿÙª‚ ÿÈQ§ •Êà◊ÊflÊ‹Ê ÃÕÊ ‚’◊¥ ‚◊÷Êfl‚
ŒπŸflÊ‹Ê ÿÙªË •Êà◊Ê∑§Ù ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ÁSÕÃ •ı⁄U
‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù •Êà◊Ê◊¥ ∑§ÁÀ¬Ã ŒπÃÊ „ÒUH 29H
ÿÙ ◊Ê¢ ¬‡ÿÁÃ ‚fl¸òÊ ‚flZ ø ◊Áÿ ¬‡ÿÁÃ–
ÃSÿÊ„¢U Ÿ ¬˝áÊ‡ÿÊÁ◊ ‚ ø ◊ Ÿ ¬˝áÊ‡ÿÁÃH
¡Ù ¬ÈL§· ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ‚’∑§ •Êà◊M§¬ ◊È¤Ê
flÊ‚ÈŒfl∑§Ù „UË √ÿÊ¬∑§ ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸
÷ÍÃÙ¥∑§Ù ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§ •ãÃª¸Ã* ŒπÃÊ „ÒU, ©U‚∑§
Á‹ÿ ◊Ò¥ •ŒÎ‡ÿ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ •ı⁄U fl„U ◊⁄U Á‹ÿ
•ŒÎ‡ÿ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 30H
‚fl¸÷ÍÃÁSÕÃ¢ ÿÙ ◊Ê¢ ÷¡àÿ∑§àfl◊ÊÁSÕÃ—–
‚fl¸ÕÊ flÃ¸◊ÊŸÙ˘Á¬ ‚ ÿÙªË ◊Áÿ flÃ¸ÃH
¡Ù ¬ÈL§· ∞∑§Ë÷Êfl◊¥ ÁSÕÃ „UÙ∑§⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
•Êà◊M§¬‚ ÁSÕÃ ◊È¤Ê ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl∑§Ù
÷¡ÃÊ „ÒU, fl„U ÿÙªË ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ’⁄UÃÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë
◊È¤Ê◊¥ „UË ’⁄UÃÃÊ „ÒUH 31H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹Ù∑§ 6◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 6* * 93
•Êà◊ı¬êÿŸ ‚fl¸òÊ ‚◊¢ ¬‡ÿÁÃ ÿÙ˘¡È¸Ÿ–

‚Èπ¢ flÊ ÿÁŒ flÊ ŒÈ—π¢ ‚ ÿÙªË ¬⁄U◊Ù ◊Ã—H
„U •¡¸ÈŸ! ¡Ù ÿÙªË •¬ŸË ÷Ê°ÁÃ* ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
‚◊ ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚Èπ •ÕflÊ ŒÈ—π∑§Ù ÷Ë ‚’◊¥ ‚◊
ŒπÃÊ „ÒU, fl„U ÿÙªË ¬⁄U◊ üÊDÔU ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒUH 32H
ÿÙ˘ÿ¢ ÿÙªSàflÿÊ ¬˝ÙQ§— ‚ÊêÿŸ ◊œÈ‚ÍŒŸ–
∞ÃSÿÊ„¢U Ÿ ¬‡ÿÊÁ◊ ø@‹àflÊÁàSÕÁÃ¢ ÁSÕ⁄UÊ◊˜H
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó„U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ¡Ù ÿ„U ÿÙª •Ê¬Ÿ
‚◊÷Êfl‚ ∑§„UÊ „ÒU, ◊Ÿ∑§ ø@‹ „UÙŸ‚ ◊Ò¥ ß‚∑§Ë
ÁŸàÿ ÁSÕÁÃ∑§Ù Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ „Í°UH 33H
ø@‹¢ Á„U ◊Ÿ— ∑Î§cáÊ ¬˝◊ÊÁÕ ’‹flŒ˜Œ…Î U◊–˜
ÃSÿÊ„¢U ÁŸª˝„¢U ◊ãÿ flÊÿÙÁ⁄Ufl ‚ÈŒÈc∑§⁄U◊˜H
ÄÿÙ¥Á∑§ „U üÊË∑Î§cáÊ! ÿ„U ◊Ÿ ’«∏UÊ ø@‹,
¬˝◊ÕŸ Sfl÷ÊflflÊ‹Ê, ’«∏UÊ ŒÎ…∏U •ı⁄U ’‹flÊŸ˜ „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ©U‚∑§Ê fl‡Ê◊¥ ∑§⁄UŸÊ ◊Ò¥ flÊÿÈ∑§Ù ⁄UÙ∑§Ÿ∑§Ë
÷Ê°ÁÃ •àÿãÃ ŒÈc∑§⁄U ◊ÊŸÃÊ „UÍ°H 34H
* ¡Ò‚ ◊ŸÈcÿ •¬Ÿ ◊SÃ∑§, „UÊÕ, ¬Ò⁄U •ı⁄U ªÈŒÊÁŒ∑§ ‚ÊÕ
’˝ÊrÊáÊ, ˇÊÁòÊÿ, ‡ÊÍº˝ •ı⁄U ê‹ë¿UÊÁŒ∑§Ù¥∑§Ê-‚Ê ’ÃÊ¸fl ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
÷Ë ©UŸ◊¥ •Êà◊÷Êfl •ÕÊ¸Ã˜ •¬ŸÊ¬Ÿ ‚◊ÊŸ „UÙŸ‚ ‚Èπ •ı⁄U
ŒÈ—π∑§Ù ‚◊ÊŸ „UË ŒπÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ŒπŸÊ “•¬ŸË
÷Ê°ÁÃ” ‚◊ ŒπŸÊ „ÒU–
•‚¢‡Êÿ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ◊ŸÙ ŒÈÌŸª˝„¢U ø‹◊˜–
•èÿÊ‚Ÿ ÃÈ ∑§ıãÃÿ flÒ⁄UÊÇÿáÊ ø ªÎsÔÃH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÁŸ—‚ãŒ„U ◊Ÿ
ø@‹ •ı⁄U ∑§Á∆UŸÃÊ‚ fl‡Ê◊¥ „UÙŸflÊ‹Ê „ÒU; ¬⁄UãÃÈ
„U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ •¡¸ÈŸ! ÿ„U •èÿÊ‚* •ı⁄U flÒ⁄UÊÇÿ‚
fl‡Ê◊¥ „UÙÃÊ „ÒUH 35H
•‚¢ÿÃÊà◊ŸÊ ÿÙªÙ ŒÈc¬˝Ê¬ ßÁÃ ◊ ◊ÁÃ—–
fl‡ÿÊà◊ŸÊ ÃÈ ÿÃÃÊ ‡ÊÄÿÙ˘flÊ#È◊È¬ÊÿÃ—H
Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê Ÿ„UË¥ „ÒU, ∞‚
¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ÿÙª ŒÈc¬˝Êåÿ „ÒU •ı⁄U fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞
◊ŸflÊ‹ ¬˝ÿ%‡ÊË‹ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ‚ÊœŸ‚ ©U‚∑§Ê ¬˝ÊåÃ
„UÙŸÊ ‚„U¡ „ÒUóÿ„U ◊⁄UÊ ◊Ã „ÒUH 36H
•ÿÁÃ— üÊhÿÙ¬ÃÙ ÿÙªÊìÊÁ‹Ã◊ÊŸ‚—–
•¬˝Êåÿ ÿÙª‚¢Á‚®h ∑§Ê¢ ª®Ã ∑Î§cáÊ ªë¿UÁÃH
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó„U üÊË∑Î§cáÊ! ¡Ù ÿÙª◊¥ üÊhÊ
⁄UπŸflÊ‹Ê „ÒU; Á∑§ãÃÈ ‚¢ÿ◊Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ß‚
∑§Ê⁄UáÊ Á¡‚∑§Ê ◊Ÿ •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÿÙª‚ ÁfløÁ‹Ã
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 12 ‡‹Ù∑§ 9 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U
•äÿÊÿ 6* * 95
„UÙ ªÿÊ „ÒU, ∞‚Ê ‚Êœ∑§ ÿÙª∑§Ë Á‚Áh∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜

÷ªflà‚ÊˇÊÊà∑§Ê⁄∑§Ù Ÿ ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U Á∑§‚ ªÁÃ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 37H
∑§ÁìÊÛÊÙ÷ÿÁfl÷˝CÔUÁ‡¿UÛÊÊ÷˝Á◊fl Ÿ‡ÿÁÃ–
•¬˝ÁÃDÔUÙ ◊„UÊ’Ê„UÙ Áfl◊Í…UÙ ’˝rÊÔáÊ— ¬ÁÕH
„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ÄÿÊ fl„U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ ◊Êª¸◊¥
◊ÙÁ„UÃ •ı⁄U •ÊüÊÿ⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§· Á¿UÛÊ-Á÷ÛÊ
’ÊŒ‹∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ŒÙŸÙ¥ •Ù⁄U‚ ÷˝CÔU „UÙ∑§⁄U ŸCÔU ÃÙ
Ÿ„UË¥ „UÙ ¡ÊÃÊ?H 38H
∞Ãã◊ ‚¢‡Êÿ¢ ∑Î§cáÊ ¿UûÊÈ◊„¸USÿ‡Ê·Ã—–
àflŒãÿ— ‚¢‡ÊÿSÿÊSÿ ¿UûÊÊ Ÿ sÔÈ¬¬lÃH
„U üÊË∑Î§cáÊ! ◊⁄U ß‚ ‚¢‡Êÿ∑§Ù ‚ê¬ÍáÊ¸M§¬‚
¿UŒŸ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •Ê¬ „UË ÿÙÇÿ „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§
•Ê¬∑§ Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UÊ ß‚ ‚¢‡Êÿ∑§Ê ¿UŒŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
Á◊‹ŸÊ ‚ê÷fl Ÿ„UË¥ „ÒUH 39H
¬ÊÕ¸ ŸÒfl„U ŸÊ◊ÈòÊ ÁflŸÊ‡ÊSÃSÿ ÁfllÃ–
Ÿ Á„U ∑§ÀÿÊáÊ∑Î§à∑§ÁpŒ˜Œª È ®¸ Ã ÃÊÃ ªë¿UÁÃH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ¬ÊÕ¸! ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê Ÿ ÃÙ
ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ŸÊ‡Ê „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ ¬⁄U‹Ù∑§◊¥ „UË–
ÄÿÙ¥Á∑§ „U åÿÊ⁄U! •Êà◊ÙhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ •ÕÊ¸Ã˜
÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ∑§Ùß¸ ÷Ë ◊ŸÈcÿ
ŒÈª¸ÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 40H
¬˝Êåÿ ¬Èáÿ∑Î§ÃÊ¢ ‹Ù∑§ÊŸÈÁ·àflÊ ‡ÊÊEÃË— ‚◊Ê—–
‡ÊÈøËŸÊ¢ üÊË◊ÃÊ¢ ª„U ÿÙª÷˝CÔUÙ˘Á÷¡ÊÿÃH
ÿÙª÷˝CÔU ¬ÈL§· ¬ÈáÿflÊŸÙ¥∑§ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜
SflªÊ¸ÁŒ ©UûÊ◊ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U, ©UŸ◊¥ ’„ÈUÃ
fl·ÙZÃ∑§ ÁŸflÊ‚ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U ‡ÊÈh •Êø⁄UáÊflÊ‹
üÊË◊ÊŸ˜ ¬ÈL§·Ù¥∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ÃÊ „ÒUH 41H
•ÕflÊ ÿÙÁªŸÊ◊fl ∑È§‹ ÷flÁÃ œË◊ÃÊ◊˜–
∞ÃÁh ŒÈ‹¸÷Ã⁄¢U ‹Ù∑§ ¡ã◊ ÿŒËŒÎ‡Ê◊˜H
•ÕflÊ flÒ⁄UÊÇÿflÊŸ˜ ¬ÈL§· ©UŸ ‹Ù∑§Ù¥◊¥ Ÿ ¡Ê∑§⁄U
ôÊÊŸflÊŸ˜ ÿÙÁªÿÙ¥∑§ „UË ∑È§‹◊¥ ¡ã◊ ‹ÃÊ „ÒU– ¬⁄UãÃÈ
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ¡Ù ÿ„U ¡ã◊ „ÒU, ‚Ù ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ÁŸ—‚ãŒ„U
•àÿãÃ ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 42H
ÃòÊ Ã¢ ’ÈÁh‚¢ÿÙª¢ ‹÷Ã ¬ıfl¸ŒÁ„U∑§◊˜–
ÿÃÃ ø ÃÃÙ ÷Íÿ— ‚¢Á‚hı ∑È§L§ŸãŒŸH
fl„UÊ° ©U‚ ¬„U‹ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ‚¢ª˝„U Á∑§ÿ „ÈU∞ ’ÈÁh-
‚¢ÿÙª∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜ ‚◊’ÈÁhM§¬ ÿÙª∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ù
•ŸÊÿÊ‚ „UË ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U „U ∑È§L§ŸãŒŸ!
©U‚∑§ ¬˝÷Êfl‚ fl„U Á»§⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ¬˝ÊÁåÃM§¬ Á‚Áh∑§
Á‹ÿ ¬„U‹‚ ÷Ë ’…∏U∑§⁄U ¬˝ÿ% ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 43H
•äÿÊÿ 6* * 97
¬ÍflÊ¸èÿÊ‚Ÿ ÃŸÒfl ÁOÔUÿÃ sÔfl‡ÊÙ˘Á¬ ‚—–

Á¡ôÊÊ‚È⁄UÁ¬ ÿÙªSÿ ‡ÊéŒ’˝rÊÔÊÁÃflÃ¸ÃH
fl„U* üÊË◊ÊŸÙ¥∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ŸflÊ‹Ê ÿÙª÷˝CÔU
¬⁄UÊœËŸ „ÈU•Ê ÷Ë ©U‚ ¬„U‹∑ § •èÿÊ‚‚ „UË ÁŸ—‚ãŒ„U
÷ªflÊŸ˜∑§Ë •Ù⁄U •Ê∑§Ì·Ã Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ÃÕÊ
‚◊’ÈÁhM§¬ ÿÙª∑§Ê Á¡ôÊÊ‚È ÷Ë flŒ◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ‚∑§Ê◊
∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒUH 44H
¬˝ÿ%ÊlÃ◊ÊŸSÃÈ ÿÙªË ‚¢‡ÊÈhÁ∑§ÁÀ’·—–
•Ÿ∑§¡ã◊‚¢Á‚hSÃÃÙ ÿÊÁÃ ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H
¬⁄UãÃÈ ¬˝ÿàŸ¬Ífl¸∑§ •èÿÊ‚ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÿÙªË ÃÙ
Á¬¿U‹ •Ÿ∑§ ¡ã◊Ù¥∑§ ‚¢S∑§Ê⁄U’‹‚ ß‚Ë ¡ã◊◊¥
‚¢Á‚h „UÙ∑§⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬Ê¬Ù¥‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ Á»§⁄U Ãà∑§Ê‹
„UË ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 45H
Ã¬ÁSflèÿÙ˘Áœ∑§Ù ÿÙªË
ôÊÊÁŸèÿÙ˘Á¬ ◊ÃÙ˘Áœ∑§—–
∑§Ì◊èÿpÊÁœ∑§Ù ÿÙªË
ÃS◊ÊlÙªË ÷flÊ¡È¸ŸH
ÿÙªË Ã¬ÁSflÿÙ¥‚ üÊDUÔ „ÒU, ‡ÊÊSòÊôÊÊÁŸÿÙ¥‚ ÷Ë üÊDUÔ
◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ù¥‚ ÷Ë ÿÙªË
* ÿ„UÊ° “fl„U” ‡ÊéŒ‚ üÊË◊ÊŸÙ¥∑§ ÉÊ⁄U◊¥ ¡ã◊ ‹ŸflÊ‹Ê ÿÙª÷˝c≈U
¬ÈL§· ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
üÊDÔU „ÒU; ß‚‚ „U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ÿÙªË „UÙH 46H
ÿÙÁªŸÊ◊Á¬ ‚fl¸·Ê¢ ◊eÃŸÊãÃ⁄UÊà◊ŸÊ–
üÊhÊflÊã÷¡Ã ÿÙ ◊Ê¢ ‚ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ù ◊Ã—H
‚ê¬ÍáÊ¸ ÿÙÁªÿÙ¥◊¥ ÷Ë ¡Ù üÊhÊflÊŸ˜ ÿÙªË ◊È¤Ê◊¥
‹ª „ÈU∞ •ãÃ⁄UÊà◊Ê‚ ◊È¤Ê∑§Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡ÃÊ „ÒU,
fl„U ÿÙªË ◊È¤Ê ¬⁄U◊ üÊDÔU ◊Êãÿ „ÒUH 47H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ •Êà◊‚¢ÿ◊ÿÙªÙ
ŸÊ◊ ·DÔUÙ˘äÿÊÿ—H 6H
\\ \\
•Õ ‚#◊Ù˘äÿÊÿ—
◊ƒÿÊ‚Q§◊ŸÊ— ¬ÊÕ¸ ÿÙª¢ ÿÈTã◊ŒÊüÊÿ—–
•‚¢‡Êÿ¢ ‚◊ª˝¢ ◊Ê¢ ÿÕÊ ôÊÊSÿÁ‚ Ãë¿ÎUáÊÈH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„ ¬ÊÕ¸! •Ÿãÿ¬˝◊‚ ◊È¤Ê◊¥
•Ê‚Q§ÁøûÊ ÃÕÊ •Ÿãÿ÷Êfl‚ ◊⁄U ¬⁄ÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
ÿÙª◊¥ ‹ªÊ „UÈ•Ê ÃÍ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ Áfl÷ÍÁÃ,
’‹, ∞EÿÊ¸ÁŒ ªÈáÊÙ¥‚ ÿÈQ§, ‚’∑§ •Êà◊M§¬
◊È¤Ê∑§Ù ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ ¡ÊŸªÊ, ©U‚∑§Ù ‚ÈŸH 1H
ôÊÊŸ¢ Ã˘„¢U ‚ÁflôÊÊŸÁ◊Œ¢ flˇÿÊêÿ‡Ê·Ã—–
ÿÖôÊÊàflÊ Ÿ„U ÷ÍÿÙ˘ãÿÖôÊÊÃ√ÿ◊flÁ‡ÊcÿÃH
•äÿÊÿ 7 * * 99
◊Ò¥ Ã⁄U Á‹ÿ ß‚ ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ ÃûflôÊÊŸ∑§Ù

‚ê¬ÍáÊ¸ÃÿÊ ∑§„Í°UªÊ, Á¡‚∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ Á»§⁄U
•ı⁄U ∑È§¿U ÷Ë ¡ÊŸŸÿÙÇÿ ‡Ê· Ÿ„UË¥ ⁄U„U ¡ÊÃÊH 2H
◊ŸÈcÿÊáÊÊ¢ ‚„Ud·È ∑§ÁplÃÁÃ Á‚hÿ–
ÿÃÃÊ◊Á¬ Á‚hÊŸÊ¢ ∑§Ápã◊Ê¢ flÁûÊ ÃûflÃ—H
„U¡Ê⁄UÙ¥ ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ∑§Ùß¸ ∞∑§ ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ
ÿàŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U ©UŸ ÿàŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÿÙÁªÿÙ¥◊¥
÷Ë ∑§Êß¸ ∞∑§ ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U ◊È¤Ê∑§Ù Ãûfl‚
•ÕÊ¸Ã˜ ÿÕÊÕ¸M§¬‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒUH 3H
÷ÍÁ◊⁄UÊ¬Ù˘Ÿ‹Ù flÊÿÈ— π¢ ◊ŸÙ ’ÈÁh⁄Ufl ø–
•„UVÔUÊ⁄U ßÃËÿ¢ ◊ Á÷ÛÊÊ ¬˝∑Î§ÁÃ⁄UCÔUœÊH
•¬⁄UÿÁ◊ÃSàflãÿÊ¢ ¬˝∑Î§ÁÃ¢ ÁflÁh ◊ ¬⁄UÊ◊˜–
¡Ëfl÷ÍÃÊ¢ ◊„UÊ’Ê„UÙ ÿÿŒ¢ œÊÿ¸Ã ¡ªÃ˜H
¬ÎâflË, ¡‹, •ÁÇŸ, flÊÿÈ, •Ê∑§Ê‡Ê, ◊Ÿ, ’ÈÁh •ı⁄U
•„¢U∑§Ê⁄U ÷Ëóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U‚ Áfl÷ÊÁ¡Ã ◊⁄UË
¬˝∑§Î ÁÃ „ÒU– ÿ„U •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ŒÙ¥flÊ‹Ë ÃÙ •¬⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜
◊⁄UË ¡«∏U ¬˝∑§Î ÁÃ „ÒU •ı⁄U „U ◊„UÊ’Ê„UÙ! ß‚‚ ŒÍ‚⁄UË∑§Ù,
Á¡‚‚ ÿ„U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, ◊⁄UË
¡ËflM§¬Ê ¬⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜ øÃŸ ¬˝∑§Î ÁÃ ¡ÊŸH 4-5H
∞ÃlÙŸËÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ‚flÊ¸áÊËàÿÈ¬œÊ⁄Uÿ–
•„¢U ∑Î§àFSÿ ¡ªÃ— ¬˝÷fl— ¬˝‹ÿSÃÕÊH
„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ∞‚Ê ‚◊¤Ê Á∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ ßŸ

ŒÙŸÙ¥ ¬˝∑Î§ÁÃÿÙ¥‚ „UË ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹ „Ò¥U •ı⁄U ◊Ò¥
‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑§Ê ¬˝÷fl ÃÕÊ ¬˝‹ÿ „Í°U •ÕÊ¸Ã˜ ‚ê¬ÍáÊ¸
¡ªÃ˜∑§Ê ◊Í‹∑§Ê⁄UáÊ „Í°UH 6H
◊ûÊ— ¬⁄UÃ⁄¢U ŸÊãÿÁà∑§Á@ŒÁSÃ œŸTÿ–
◊Áÿ ‚fl¸Á◊Œ¢ ¬˝ÙÃ¢ ‚ÍòÊ ◊ÁáÊªáÊÊ ßflH
„U œŸTÿ! ◊È¤Ê‚ Á÷ÛÊ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸ ÷Ë ¬⁄U◊
∑§Ê⁄UáÊ Ÿ„UË¥ „ÒU– ÿ„U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜ ‚ÍòÊ◊¥ ‚ÍòÊ∑§
◊ÁŸÿÙ¥∑§ ‚ŒÎ‡Ê ◊È¤Ê◊¥ ªÈ°ÕÊ „UÈ•Ê „ÒUH 7H
⁄U‚Ù˘„U◊å‚È ∑§ıãÃÿ ¬˝÷ÊÁS◊ ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ÿÙ—–
¬˝áÊfl— ‚fl¸flŒ·È ‡ÊéŒ— π ¬ıL§·¢ ŸÎ·ÈH
„U •¡¸ÈŸ! ◊Ò¥ ¡‹◊¥ ⁄U‚ „Í°U, øãº˝◊Ê •ı⁄U ‚Íÿ¸◊¥
¬˝∑§Ê‡Ê „Í°U, ‚ê¬ÍáÊ¸ flŒÙ¥◊¥ •Ù¥∑§Ê⁄U „Í°U, •Ê∑§Ê‡Ê◊¥
‡ÊéŒ •ı⁄U ¬ÈL§·Ù¥◊¥ ¬ÈL§·àfl „Í°UH 8H
¬ÈáÿÙ ªãœ— ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ ø Ã¡pÊÁS◊ Áfl÷Êfl‚ı–
¡ËflŸ¢ ‚fl¸÷ÍÃ·È Ã¬pÊÁS◊ Ã¬ÁSfl·ÈH
◊Ò¥ ¬ÎâflË◊¥ ¬ÁflòÊ* ªãœ •ı⁄U •ÁÇŸ◊¥¢ Ã¡ „Í°
* ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚, ªãœ‚ ß‚ ¬˝‚XÔU◊¥ ßŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬
Ãã◊ÊòÊÊ•Ù¥∑§Ê ª˝„UáÊ „ÒU, ß‚ ’ÊÃ∑§Ù S¬CÔU ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©UŸ∑§
‚ÊÕ ¬ÁflòÊ ‡ÊéŒ ¡Ù«∏UÊ ªÿÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 7* * 101
ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ©UŸ∑§Ê ¡ËflŸ „ÍU° •ı⁄U Ã¬ÁSflÿÙ¥◊¥

Ã¬ „Í°UH 9H
’Ë¡¢ ◊Ê¢ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÁflÁh ¬ÊÕ¸ ‚ŸÊÃŸ◊˜–
’ÈÁh’È¸Áh◊ÃÊ◊ÁS◊ Ã¡SÃ¡ÁSflŸÊ◊„U◊˜H
„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê ‚ŸÊÃŸ ’Ë¡
◊È¤Ê∑§Ù „UË ¡ÊŸ– ◊Ò¥ ’ÈÁh◊ÊŸÙ¥∑§Ë ’ÈÈÁh •ı⁄U
Ã¡ÁSflÿÙ¥∑§Ê Ã¡ „Í°UH 10H
’‹¢ ’‹flÃÊ¢ øÊ„¢U ∑§Ê◊⁄UÊªÁflflÌ¡Ã◊˜–
œ◊Ê¸ÁflL§hÙ ÷ÍÃ·È ∑§Ê◊Ù˘ÁS◊ ÷⁄UÃ·¸÷H
„ ÷⁄UÃüÊDÔU! ◊Ò¥ ’‹flÊŸÙ¥∑§Ê •Ê‚ÁQ§ •ı⁄U
∑§Ê◊ŸÊ•Ù¥‚ ⁄UÁ„UÃ ’‹ •ÕÊ¸Ã˜ ‚Ê◊âÿ¸ „Í° •ı⁄ ‚’
÷ÍÃÙ¥◊¥ œ◊¸∑§ •ŸÈ∑Í§‹ •ÕÊ¸Ã˜ ‡ÊÊSòÊ∑§ •ŸÈ∑Í§‹
∑§Ê◊ „Í°UH 11H
ÿ øÒfl ‚ÊÁûfl∑§Ê ÷ÊflÊ ⁄UÊ¡‚ÊSÃÊ◊‚Êp ÿ–
◊ûÊ ∞flÁÃ ÃÊÁãflÁh Ÿ àfl„¢U Ã·È Ã ◊ÁÿH
•ı⁄U ÷Ë ¡Ù ‚ûflªÈáÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹ ÷Êfl „Ò¥U
•ı⁄U ¡Ù ⁄U¡ÙªÈáÊ‚ ÃÕÊ Ã◊ÙªÈáÊ‚ „UÙŸflÊ‹ ÷Êfl
„Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ù ÃÍ “◊È¤Ê‚ „UË „UÙŸflÊ‹ „Ò¥U” ∞‚Ê ¡ÊŸ,
¬⁄UãÃÈ flÊSÃfl◊*¥ ©Ÿ◊¥ ◊Ò¥ •ı⁄U fl ◊È¤Ê◊¥ Ÿ„UË¥ „ÒU¥H 12H
* ªËÃÊ •0 9 ‡‹Ù∑§ 4-5 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
ÁòÊÁ÷ªÈ¸áÊ◊ÿÒ÷Ê¸flÒ⁄UÁ÷— ‚fl¸Á◊Œ¢ ¡ªÃ˜–
◊ÙÁ„UÃ¢ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁÃ ◊Ê◊èÿ— ¬⁄U◊√ÿÿ◊˜˜H
ªÈáÊÙ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚ •ı⁄U ÃÊ◊‚ó
ßŸ ÃËŸÙ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÊflÙ¥‚ ÿ„U ‚Ê⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄Uó
¬˝ÊÁáÊ‚◊ÈŒÊÿ ◊ÙÁ„UÃ „UÙ ⁄U„UÊ „ÒU, ß‚ËÁ‹ÿ ßŸ ÃËŸÙ¥
ªÈáÊÙ¥‚ ¬⁄U ◊È¤Ê •ÁflŸÊ‡ÊË∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊH 13H
ŒÒflË sÔ·Ê ªÈáÊ◊ÿË ◊◊ ◊ÊÿÊ ŒÈ⁄UàÿÿÊ–
◊Ê◊fl ÿ ¬˝¬lãÃ ◊ÊÿÊ◊ÃÊ¢ Ã⁄UÁãÃ ÃH
ÄÿÙ¥Á∑§ ÿ„U •‹ıÁ∑§∑§ •ÕÊ¸Ã˜ •ÁÃ •jÈÃ
ÁòÊªÈáÊ◊ÿË ◊⁄UË ◊ÊÿÊ ’«∏UË ŒÈSÃ⁄U „ÒU; ¬⁄UãÃÈ ¡Ù
¬ÈL§· ∑§fl‹ ◊È¤Ê∑§Ù „UË ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ã „Ò¥U, fl ß‚
◊ÊÿÊ∑§Ù ©UÀ‹¢ÉÊŸ ∑§⁄U ¡ÊÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ ‚¢‚Ê⁄U‚ Ã⁄U
¡ÊÃ „Ò¥UH 14H
Ÿ ◊Ê¢ ŒÈc∑Î§ÁÃŸÙ ◊Í…UÊ— ¬˝¬lãÃ Ÿ⁄UÊœ◊Ê—–
◊ÊÿÿÊ¬NUÃôÊÊŸÊ •Ê‚È⁄¢U ÷Êfl◊ÊÁüÊÃÊ—H
◊ÊÿÊ∑§ mÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ „U⁄UÊ ¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU ∞‚
•Ê‚È⁄U-Sfl÷Êfl∑§Ù œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞, ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ŸËø, ŒÍÁ·Ã
∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊Í…∏U‹Ùª ◊È¤Ê∑§Ù Ÿ„UË¥ ÷¡ÃH 15H
øÃÈÌflœÊ ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ¡ŸÊ— ‚È∑Î§ÁÃŸÙ˘¡È¸Ÿ–
•ÊÃÙ¸ Á¡ôÊÊ‚È⁄UÕÊ¸ÕË¸ ôÊÊŸË ø ÷⁄UÃ·¸÷H
„U ÷⁄UÃfl¢Á‡ÊÿÙ¥◊¥ üÊDUÔ •¡¸ŸÈ ! ©UûÊ◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹
•äÿÊÿ 7 * * 103
•ÕÊ¸ÕË¸1, •ÊÃ¸2, Á¡ôÊÊ‚È3 •ı⁄U ôÊÊŸËó∞‚ øÊ⁄U

¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷Q§¡Ÿ ◊È¤Ê∑§Ù ÷¡Ã „Ò¥UH 16H
Ã·Ê¢ ôÊÊŸË ÁŸàÿÿÈQ§ ∞∑§÷ÁQ§ÌflÁ‡ÊcÿÃ–
Á¬˝ÿÙ Á„U ôÊÊÁŸŸÙ˘àÿÕ¸◊„¢U ‚ ø ◊◊ Á¬˝ÿ—H
©UŸ◊¥ ÁŸàÿ ◊È¤Ê◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ •Ÿãÿ
¬˝◊÷ÁQ§flÊ‹Ê ôÊÊŸË ÷Q§ •ÁÃ ©UûÊ◊ „ÒU, ÄÿÙ¥Á∑§
◊È¤Ê∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸflÊ‹ ôÊÊŸË∑§Ù ◊Ò¥ •àÿãÃ Á¬˝ÿ
„Í°U •ı⁄U fl„U ôÊÊŸË ◊È¤Ê •àÿãÃ Á¬˝ÿ „ÒUH 17H
©UŒÊ⁄UÊ— ‚fl¸ ∞flÒÃ ôÊÊŸË àflÊà◊Òfl ◊ ◊Ã◊˜–
•ÊÁSÕÃ— ‚ Á„U ÿÈQ§Êà◊Ê ◊Ê◊flÊŸÈûÊ◊Ê¢ ªÁÃ◊˜H ˜
ÿ ‚÷Ë ©UŒÊ⁄U „Ò¥U, ¬⁄ãÃÈ ôÊÊŸË ÃÙ ‚ÊˇÊÊÃ˜ ◊⁄UÊ
SflM§¬ „UË „ÒUó∞‚Ê ◊⁄UÊ ◊Ã „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U
◊Œ˜ªÃ ◊Ÿ-’ÈÁhflÊ‹Ê ôÊÊŸË ÷Q§ •ÁÃ ©UûÊ◊
ªÁÃSflM§¬ ◊È¤Ê◊¥ „UË •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÁSÕÃ „ÒUH 18H
’„ÍUŸÊ¢ ¡ã◊ŸÊ◊ãÃ ôÊÊŸflÊã◊Ê¢ ¬˝¬lÃ–
flÊ‚ÈŒfl— ‚fl¸Á◊ÁÃ ‚ ◊„UÊà◊Ê ‚ÈŒÈ‹¸÷—H
’„ÈUÃ ¡ã◊Ù¥∑§ •ãÃ∑§ ¡ã◊◊¥ ÃûflôÊÊŸ∑§Ù ¬˝Ê#
1. ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ŒÊÕÙZ∑§ Á‹ÿ ÷¡ŸflÊ‹Ê–
2. ‚¢∑§ÔU≈U-ÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ ÷¡ŸflÊ‹Ê–
3. ◊⁄U∑§Ù ÿÕÊÕ¸M§¬‚ ¡ÊŸŸ∑§Ë ßë¿UÊ‚ ÷¡ŸflÊ‹Ê–
¬ÈL§·, ‚’ ∑È§¿U flÊ‚ÈŒfl „UË „ÒUóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊È¤Ê∑§Ù
÷¡ÃÊ „ÒU, fl„U ◊„UÊà◊Ê •àÿãÃ ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 19H
∑§Ê◊ÒSÃÒSÃÒN¸UÃôÊÊŸÊ— ¬˝¬lãÃ˘ãÿŒflÃÊ—–
Ã¢ Ã¢ ÁŸÿ◊◊ÊSÕÊÿ ¬˝∑Î§àÿÊ ÁŸÿÃÊ— SflÿÊH
©UŸ-©UŸ ÷ÙªÙ¥∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊmÊ⁄UÊ Á¡Ÿ∑§Ê ôÊÊŸ „U⁄UÊ
¡Ê øÈ∑§Ê „ÒU, fl ‹Ùª •¬Ÿ Sfl÷Êfl‚ ¬˝Á⁄UÃ „UÙ∑§⁄U
©U‚-©U‚ ÁŸÿ◊∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ •ãÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
÷¡Ã „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ ¬Í¡Ã „UÒ¥H 20H
ÿÙ ÿÙ ÿÊ¢ ÿÊ¢ ÃŸÈ¢ ÷Q§— üÊhÿÊÌøÃÈÁ◊ë¿UÁÃ–
ÃSÿ ÃSÿÊø‹Ê¢ üÊhÊ¢ ÃÊ◊fl ÁflŒœÊêÿ„U◊H ˜
¡Ù-¡Ù ‚∑§Ê◊ ÷Q§ Á¡‚-Á¡‚ ŒflÃÊ∑§ SflM§¬∑§Ù
üÊhÊ‚ ¬Í¡ŸÊ øÊ„UÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚ ÷Q§∑§Ë üÊhÊ∑§Ù
◊Ò¥ ©U‚Ë ŒflÃÊ∑§ ¬˝ÁÃ ÁSÕ⁄U ∑§⁄UÃÊ „Í°UH 21H
‚ ÃÿÊ üÊhÿÊ ÿÈQ§SÃSÿÊ⁄UÊœŸ◊Ë„UÃ–
‹÷Ã ø ÃÃ— ∑§Ê◊Êã◊ÿÒfl ÁflÁ„UÃÊÁã„U ÃÊŸ˜H
fl„U ¬ÈL§· ©U‚ üÊhÊ‚ ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U ©U‚ ŒflÃÊ∑§Ê
¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U ©U‚ ŒflÃÊ‚ ◊⁄U mÊ⁄UÊ „UË
ÁflœÊŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ©UŸ ßÁë¿UÃ ÷ÙªÙ¥∑§Ù ÁŸ—‚ãŒ„U
¬˝ÊåÃ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 22H
•ãÃflûÊÈ »§‹¢ Ã·Ê¢ ÃjflàÿÀ¬◊œ‚Ê◊˜–
ŒflÊãŒflÿ¡Ù ÿÊÁãÃ ◊jQ§Ê ÿÊÁãÃ ◊Ê◊Á¬H
•äÿÊÿ 7 * * 105
¬⁄UãÃÈ ©UŸ •À¬ ’ÈÁhflÊ‹Ù¥∑§Ê fl„U »§‹ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜

„ÒU ÃÕÊ fl ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù ¬Í¡ŸflÊ‹ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U ◊⁄U ÷Q§ øÊ„U ¡Ò‚ „UË ÷¡¥,
•ãÃ◊¥ fl ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥UH 23H
•√ÿQ¢§ √ÿÁQ§◊Ê¬ÛÊ¢ ◊ãÿãÃ ◊Ê◊’Èhÿ—–
¬⁄¢U ÷Êfl◊¡ÊŸãÃÙ ◊◊Ê√ÿÿ◊ŸÈûÊ◊◊˜H
’ÈÁh„UËŸ ¬ÈL§· ◊⁄U •ŸÈûÊ◊ •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊
÷Êfl∑§Ù Ÿ ¡ÊŸÃ „ÈU∞ ◊Ÿ-ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ¬⁄U ◊È¤Ê
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ◊ŸÈcÿ∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¡ã◊∑§⁄U
√ÿÁQ§÷Êfl∑§Ù ¬˝ÊåÃ „ÈU•Ê ◊ÊŸÃ „Ò¥UH 24H
ŸÊ„¢U ¬˝∑§Ê‡Ê— ‚fl¸Sÿ ÿÙª◊ÊÿÊ‚◊ÊflÎÃ—–
◊Í…UÙ˘ÿ¢ ŸÊÁ÷¡ÊŸÊÁÃ ‹Ù∑§Ù ◊Ê◊¡◊√ÿÿ◊˜H
•¬ŸË ÿÙª◊ÊÿÊ‚ Á¿U¬Ê „ÈU•Ê ◊Ò¥ ‚’∑§ ¬˝àÿˇÊ
Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, ß‚Á‹ÿ ÿ„U •ôÊÊŸË ¡Ÿ‚◊ÈŒÊÿ ◊È¤Ê
¡ã◊⁄UÁ„UÃ •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ •ÕÊ¸Ã˜
◊È¤Ê∑§Ù ¡ã◊Ÿ-◊⁄UŸflÊ‹Ê ‚◊¤ÊÃÊ „ÒUH 25H
flŒÊ„¢U ‚◊ÃËÃÊÁŸ flÃ¸◊ÊŸÊÁŸ øÊ¡È¸Ÿ–
÷ÁflcÿÊÁáÊ ø ÷ÍÃÊÁŸ ◊Ê¢ ÃÈ flŒ Ÿ ∑§pŸH
„U •¡¸ÈŸ! ¬Ífl¸◊¥ √ÿÃËÃ „ÈU∞ •ı⁄U flÃ¸◊ÊŸ◊¥ ÁSÕÃ
ÃÕÊ •Êª „UÙŸflÊ‹ ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ◊Ò¥ ¡ÊŸÃÊ „Í° U, ¬⁄UãÃÈ
◊È¤Ê∑§Ù ∑§Ùß¸ ÷Ë üÊhÊ-÷ÁQ§⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§· Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊH 26H
ßë¿UÊm·‚◊ÈàÕŸ mãm◊Ù„UŸ ÷Ê⁄UÃ–
‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ‚ê◊Ù„¢U ‚ª¸ ÿÊÁãÃ ¬⁄ãÃ¬H
„U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË •¡¸ÈŸ! ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ßë¿UÊ •ı⁄U m·‚
©Uà¬ÛÊ ‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ mãmM§¬ ◊Ù„U‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊáÊË
•àÿãÃ •ôÊÃÊ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ⁄U„U „Ò¥UH 27H
ÿ·Ê¢ àflãÃªÃ¢ ¬Ê¬¢ ¡ŸÊŸÊ¢ ¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊˜–
Ã mãm◊Ù„UÁŸ◊È¸Q§Ê ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—H
¬⁄UãÃÈ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ üÊDUÔ ∑§◊ÙZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹
Á¡Ÿ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê ¬Ê¬ ŸCÔU „UÙ ªÿÊ „ÒU, fl ⁄UÊª-
m·¡ÁŸÃ mãmM§¬ ◊Ù„U‚ ◊ÈQ§ ŒÎ…∏UÁŸpÿË ÷Q§
◊È¤Ê∑§Ù ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÷¡Ã „Ò¥UH 28H
¡⁄UÊ◊⁄UáÊ◊ÙˇÊÊÿ ◊Ê◊ÊÁüÊàÿ ÿÃÁãÃ ÿ–
Ã ’˝rÊÔ ÃÁmŒÈ— ∑Î§àF◊äÿÊà◊¢ ∑§◊¸ øÊÁπ‹◊˜H
¡Ù ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U ¡⁄UÊ •ı⁄U ◊⁄UáÊ‚ ¿ÍU≈UŸ∑§
Á‹ÿ ÿàŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, fl ¬ÈL§· ©U‚ ’˝rÊÔ∑§Ù, ‚ê¬ÍáÊ¸
•äÿÊà◊∑§Ù, ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊¸∑§Ù ¡ÊŸÃ „Ò¥UH 29H
‚ÊÁœ÷ÍÃÊÁœŒÒfl¢ ◊Ê¢ ‚ÊÁœÿôÊ¢ ø ÿ ÁflŒÈ—–
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹˘Á¬ ø ◊Ê¢ Ã ÁflŒÈÿÈ¸Q§øÃ‚—H
¡Ù ¬ÈL§· •Áœ÷ÍÃ •ı⁄U •ÁœŒÒfl∑§ ‚Á„UÃ ÃÕÊ
•ÁœÿôÊ∑§ ‚Á„UÃ (‚’∑§Ê •Êà◊M§¬) ◊È¤Ê •ãÃ∑§Ê‹◊¥
•äÿÊÿ 8* * 107
÷Ë ¡ÊŸÃ „Ò¥U, fl ÿÈQ§ÁøûÊflÊ‹ ¬ÈL§· ◊È¤Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U

•ÕÊ¸Ã˜ ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥UH 30H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ôÊÊŸÁflôÊÊŸÿÙªÙ
ŸÊ◊ ‚åÃ◊Ù˘äÿÊÿ—H 7H
\\ \\
•ÕÊCÔU◊Ù˘äÿÊÿ—
Á∑¢§ ÃŒ˜’r˝ ÊÔ Á∑§◊äÿÊà◊¢ Á∑¢§ ∑§◊¸ ¬ÈL§·ÙûÊ◊–
•Áœ÷ÍÃ¢ ø ®∑§ ¬˝ÙQ§◊ÁœŒÒfl¢ Á∑§◊ÈëÿÃH
•¡¸ÈŸŸ ∑§„UÊó„U ¬ÈL§·ÙûÊ◊! fl„U ’˝rÊÔ ÄÿÊ „ÒU?
•äÿÊà◊ ÄÿÊ „ÒU? ∑§◊¸ ÄÿÊ „ÒU? •Áœ÷ÍÃ ŸÊ◊‚
ÄÿÊ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU •ı⁄U •ÁœŒÒfl Á∑§‚∑§Ù ∑§„UÃ „ÒU¥H 1H
•ÁœÿôÊ— ∑§Õ¢ ∑§Ù˘òÊ Œ„U˘ÁS◊ã◊œÈ‚ÍŒŸ–
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ø ∑§Õ¢ ôÊÿÙ˘Á‚ ÁŸÿÃÊà◊Á÷—H
„U ◊œÈ‚ÍŒŸ! ÿ„UÊ° •ÁœÿôÊ ∑§ıŸ „ÒU? •ı⁄U fl„U
ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∑Ò§‚ „ÒU? ÃÕÊ ÿÈQ§ÁøûÊflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥mÊ⁄UÊ
•ãÃ ‚◊ÿ◊¥ •Ê¬ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡ÊŸŸ◊¥ •ÊÃ „ÒU¥H 2H
•ˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄U◊¢ Sfl÷ÊflÙ˘äÿÊà◊◊ÈëÿÃ–
÷ÍÃ÷ÊflÙjfl∑§⁄UÙ Áfl‚ª¸— ∑§◊¸‚ÁÜôÊÃ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ÿ ∑§„UÊó¬⁄U◊ •ˇÊ⁄U “’˝rÊÔ” „ÒU, •¬ŸÊ
SflM§¬ •ÕÊ¸Ã˜ ¡ËflÊà◊Ê “•äÿÊà◊” ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ
¡ÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ ÷ÍÃÙ¥∑§ ÷Êfl∑§Ù ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¡Ù
àÿÊª „ÒU, fl„U “∑§◊¸” ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 3H
•Áœ÷ÍÃ¢ ˇÊ⁄UÙ ÷Êfl— ¬ÈL§·‡øÊÁœŒÒflÃ◊˜–
•ÁœÿôÊÙ˘„U◊flÊòÊ Œ„U Œ„U÷ÎÃÊ¢ fl⁄UH
©Uà¬ÁûÊ-ÁflŸÊ‡Ê œ◊¸flÊ‹ ‚’ ¬ŒÊÕ¸ •Áœ÷ÍÃ
„ÒU¥, Á„U⁄Uáÿ◊ÿ ¬ÈL§·* •ÁœŒÒfl „ÒU •ı⁄U „U Œ„UœÊÁ⁄UÿÙ¥◊¥
üÊDUÔ •¡¸ŸÈ ! ß‚ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ◊Ò¥ flÊ‚ÈŒfl „UË •ãÃÿÊ¸◊ËM§¬‚
•ÁœÿôÊ „Í°UH 4H
•ãÃ∑§Ê‹ ø ◊Ê◊fl S◊⁄Uã◊ÈÄàflÊ ∑§‹fl⁄U◊–˜
ÿ— ¬˝ÿÊÁÃ ‚ ◊jÊfl¢ ÿÊÁÃ ŸÊSàÿòÊ ‚¢‡Êÿ—H
¡Ù ¬ÈL§· •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ◊È¤Ê∑§Ù „UË S◊⁄UáÊ
∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù àÿÊª ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ◊⁄U
‚ÊˇÊÊÃ˜ SflM§¬∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUóß‚◊¥ ∑È§¿U ÷Ë
‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 5H
ÿ¢ ÿ¢ flÊÁ¬ S◊⁄Uã÷Êfl¢ àÿ¡àÿãÃ ∑§‹fl⁄U◊˜–
Ã¢ Ã◊flÒÁÃ ∑§ıãÃÿ ‚ŒÊ ÃjÊfl÷ÊÁflÃ—H
„U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ •¡¸ŸÈ ! ÿ„U ◊ŸÈcÿ •ãÃ∑§Ê‹◊¥ Á¡‚-
* Á¡‚∑§Ù ‡ÊÊSòÊÙ¥◊¥ “‚ÍòÊÊà◊Ê”, “Á„U⁄Uáÿª÷¸”, “¬˝¡Ê¬ÁÃ”,
“’˝rÊÔÊ” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 8* * 109
Á¡‚ ÷Ë ÷Êfl∑§Ù S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê àÿÊª

∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U
‚ŒÊ ©U‚Ë ÷Êfl‚ ÷ÊÁflÃ ⁄U„UÊ „ÒUH 6H
ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ◊Ê◊ŸÈS◊⁄U ÿÈäÿ ø–
◊ƒÿÌ¬Ã◊ŸÙ’ÈÁh◊Ê¸◊flÒcÿSÿ‚¢‡Êÿ◊˜ H
ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ‚’ ‚◊ÿ◊¥ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ
S◊⁄UáÊ ∑§⁄U •ı⁄U ÿÈh ÷Ë ∑§⁄U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊È¤Ê◊¥
•¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊Ÿ-’ÈÁh‚ ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U ÃÍ ÁŸ—‚ãŒ„U
◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙªÊH 7H
•èÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Ÿ øÃ‚Ê ŸÊãÿªÊÁ◊ŸÊ–
¬⁄U◊¢ ¬ÈL§·¢ ÁŒ√ÿ¢ ÿÊÁÃ ¬ÊÕÊ¸ŸÈÁøãÃÿŸ˜H
„U ¬ÊÕ¸! ÿ„U ÁŸÿ◊ „ÒU Á∑§ ¬⁄U◊E⁄U∑§ äÿÊŸ∑§
•èÿÊ‚M§¬ ÿÙª‚ ÿÈQ§, ŒÍ‚⁄UË •Ù⁄U Ÿ ¡ÊŸflÊ‹
ÁøûÊ‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ¬⁄U◊
¬˝∑§Ê‡ÊM§¬ ÁŒ√ÿ ¬ÈL§·∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù „UË
∑§Áfl¢ ¬È⁄UÊáÊ◊ŸÈ‡ÊÊÁ‚ÃÊ⁄-
U◊áÊÙ⁄UáÊËÿÊ¢‚◊ŸÈS◊⁄Ul— –
‚fl¸Sÿ œÊÃÊ⁄U◊ÁøãàÿM§¬-
◊ÊÁŒàÿfláÊZ Ã◊‚— ¬⁄USÃÊÃ˜H
¡Ù ¬ÈL§· ‚fl¸ôÊ, •ŸÊÁŒ, ‚’∑§ ÁŸÿãÃÊ*,

‚Íˇ◊‚ ÷Ë •ÁÃ ‚Íˇ◊, ‚’∑§ œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹
•ÁøãàÿSflM§¬, ‚Íÿ¸∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÁŸàÿ øÃŸ ¬˝∑§Ê‡ÊM§¬
•ı⁄U •ÁfllÊ‚ •ÁÃ ¬⁄U, ‡ÊÈh ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊E⁄U∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 9H
¬˝ÿÊáÊ∑§Ê‹ ◊Ÿ‚Êø‹Ÿ
÷ÄàÿÊ ÿÈQ§Ù ÿÙª’‹Ÿ øÒfl–
÷˝flÈ Ù◊¸äÿ ¬˝ÊáÊ◊Êfl‡ÿ ‚êÿ∑˜§-
‚ Ã¢ ¬⁄¢U ¬ÈL§·◊È¬ÒÁÃ ÁŒ√ÿ◊˜H
fl„U ÷ÁQ§ÿÈQ§ ¬ÈL§· •ãÃ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ÿÙª’‹‚
÷Î∑È§≈UË∑§ ◊äÿ◊¥ ¬˝ÊáÊ∑§Ù •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U SÕÊÁ¬Ã
∑§⁄U∑§, Á»§⁄U ÁŸp‹ ◊Ÿ‚ S◊⁄áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê
©U‚ ÁŒ√ÿ M§¬ ¬⁄U◊ ¬ÈL§· ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ
ÿŒˇÊ⁄¢U flŒÁflŒÙ flŒÁãÃ
Áfl‡ÊÁãÃ ÿlÃÿÙ flËÃ⁄ÊªÊ—–
ÿÁŒë¿UãÃÙ ’˝rÊÔøÿZ ø⁄UÁãÃ
ÃûÊ ¬Œ¢ ‚æ˜U ª˝„UáÊ ¬˝flˇÿH
* •ãÃÿÊ¸◊ËM§¬‚ ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ ‡ÊÈ÷ •ı⁄U •‡ÊÈ÷ ∑§◊¸∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê–
•äÿÊÿ 8* * 111
flŒ∑§ ¡ÊŸŸflÊ‹ ÁflmÊŸ˜ Á¡‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸM§¬

¬⁄U◊¬Œ∑§Ù •ÁflŸÊ‡ÊË ∑§„UÃ „ÒU¥, •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ ÿàŸ‡ÊË‹
‚¢ãÿÊ‚Ë ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ Á¡‚◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U
Á¡‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù øÊ„UŸflÊ‹ ’˝rÊÔøÊ⁄UË ‹Ùª
’˝rÊøÿ¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©U‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ◊Ò¥
Ã⁄U Á‹ÿ ‚¢ˇÊ¬‚ ∑§„Í°UªÊH 11H
‚fl¸mÊ⁄UÊÁáÊ ‚¢ÿêÿ ◊ŸÙ NUÁŒ ÁŸL§äÿ ø–
◊ÍäãÿÊ¸œÊÿÊà◊Ÿ— ¬˝ÊáÊ◊ÊÁSÕÃÙ ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊˜H
•ÙÁ◊àÿ∑§ÊˇÊ⁄¢U ’˝rÊÔ √ÿÊ„U⁄Uã◊Ê◊ŸÈS◊⁄UŸ˜–
ÿ— ¬˝ÿÊÁÃ àÿ¡ãŒ„¢U ‚ ÿÊÁÃ ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜H
‚’ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÙ¥∑§Ù ⁄UÙ∑§∑§⁄U ÃÕÊ ◊Ÿ∑§Ù
NUg‡Ê◊¥ ÁSÕ⁄U ∑§⁄U∑§, Á»§⁄U ©U‚ ¡ËÃ „ÈU∞ ◊Ÿ∑§
mÊ⁄UÊ ¬˝ÊáÊ∑§Ù ◊SÃ∑§◊¥ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U∑§ , ¬⁄U◊Êà◊‚ê’ãœË
ÿÙªœÊ⁄UáÊÊ◊¥ ÁSÕÃ „UÙ∑§⁄U ¡Ù ¬ÈL§· “˙” ß‚
∞∑§ •ˇÊ⁄UM§¬ ’˝rÊÔ∑§Ù ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê •ı⁄U
©U‚∑§ •Õ¸SflM§¬ ◊È¤Ê ÁŸª¸ÈáÊ ’˝rÊÔ∑§Ê ÁøãÃŸ
∑§⁄UÃÊ „UÈ•Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù àÿÊª ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ¬ÈL§·
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 12-13H
•ŸãÿøÃÊ— ‚ÃÃ¢ ÿÙ ◊Ê¢ S◊⁄UÁÃ ÁŸàÿ‡Ê—–
ÃSÿÊ„¢U ‚È‹÷— ¬ÊÕ¸ ÁŸàÿÿÈQ§Sÿ ÿÙÁªŸ—H
„U •¡¸ÈŸ! ¡Ù ¬ÈL§· ◊È¤Ê◊¥ •Ÿãÿ ÁøûÊ „UÙ∑§⁄U
‚ŒÊ „UË ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê ¬ÈL§·ÙûÊ◊∑§Ù S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU,
©U‚ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê◊¥ ÿÈQ§ „ÈU∞ ÿÙªË∑§ Á‹ÿ ◊Ò¥ ‚È‹÷
„Í°U, •ÕÊ¸Ã˜ ©U‚ ‚„U¡ „UË ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „Í°UH 14H
◊Ê◊È¬àÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ ŒÈ—πÊ‹ÿ◊‡ÊÊEÃ◊˜–
ŸÊåŸÈflÁãÃ ◊„UÊà◊ÊŸ— ‚¢Á‚®h ¬⁄U◊Ê¢ ªÃÊ—H
¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù ¬˝ÊåÃ ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ ◊È¤Ê∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U
ŒÈ—πÙ¥∑§ ÉÊ⁄U ∞fl¢ ˇÊáÊ÷¢ªUÈ⁄U ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬˝ÊåÃ „UÙÃH 15H
•Ê’˝rÊÔ÷ÈflŸÊÀ‹Ù∑§Ê— ¬ÈŸ⁄UÊflÌÃŸÙ˘¡È¸Ÿ–
◊Ê◊È¬àÿ ÃÈ ∑§ıãÃÿ ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ ÁfllÃH
„U •¡¸ÈŸ! ’˝rÊÔ‹Ù∑§¬ÿ¸ãÃ ‚’ ‹Ù∑§ ¬ÈŸ⁄UÊflÃË¸ „Ò¥U,
¬⁄UãÃÈ „U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! ◊È¤Ê∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ„UË¥
„UÙÃÊ; ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ò¥ ∑§Ê‹ÊÃËÃ „Í°U •ı⁄U ÿ ‚’ ’˝rÊÔÊÁŒ∑§
‹Ù∑§ ∑§Ê‹∑§ mÊ⁄UÊ ‚ËÁ◊Ã „UÙŸ‚ •ÁŸàÿ „Ò¥UH 16H
‚„UdÿÈª¬ÿ¸ãÃ◊„Uÿ¸Œ˜’˝rÊÔáÊÙ ÁflŒÈ—–
⁄UÊ®òÊ ÿÈª‚„UdÊãÃÊ¢ Ã˘„UÙ⁄UÊòÊÁflŒÙ ¡ŸÊ—H
’˝rÊÔÊ∑§Ê ¡Ù ∞∑§ ÁŒŸ „ÒU, ©U‚∑§Ù ∞∑§ „U¡Ê⁄U
øÃÈÿª¸È ËÃ∑§∑§Ë •flÁœflÊ‹Ê •ı⁄U ⁄UÊÁòÊ∑§Ù ÷Ë ∞∑§ „U¡Ê⁄U
øÃÈÿÈ¸ªËÃ∑§∑§Ë •flÁœflÊ‹Ë ¡Ù ¬ÈL§· Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ
„Ò¥U, fl ÿÙªË¡Ÿ ∑§Ê‹∑§ Ãûfl∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹ „Ò¥UH 17H
•√ÿQ§ÊŒ˜√ÿQ§ÿ— ‚flÊ¸— ¬˝÷flãàÿ„U⁄UÊª◊–
⁄UÊòÿÊª◊ ¬˝‹ËÿãÃ ÃòÊÒflÊ√ÿQ§‚ÜôÊ∑§H
•äÿÊÿ 8* * 113
‚ê¬ÍáÊ¸ ø⁄UÊø⁄U ÷ÍÃªáÊ ’˝rÊÔÊ∑§ ÁŒŸ∑§ ¬˝fl‡ Ê∑§Ê‹◊¥

•√ÿQ§‚ •ÕÊ¸Ã˜ ’˝rÊÔÊ∑§ ‚Íˇ◊ ‡Ê⁄UË⁄U‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃ
„Ò¥U •ı⁄U ’˝rÊÔÊ∑§Ë ⁄UÊÁòÊ∑§ ¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥ ©U‚ •√ÿQ§
ŸÊ◊∑§ ’˝rÊÔÊ∑§ ‚Íˇ◊‡Ê⁄UË⁄U◊¥ „UË ‹ËŸ „UÙ ¡ÊÃ „ÒU¥H 18H
÷ÍÃª˝Ê◊— ‚ ∞flÊÿ¢ ÷ÍàflÊ ÷ÍàflÊ ¬˝‹ËÿÃ–
⁄UÊòÿÊª◊˘fl‡Ê— ¬ÊÕ¸ ¬˝÷flàÿ„U⁄UÊª◊H
„U ¬ÊÕ¸! fl„UË ÿ„U ÷ÍÃ‚◊ÈŒÊÿ ©Uà¬ÛÊ „UÙ-
„UÙ∑§⁄U ¬˝∑Î§ÁÃ∑§ fl‡Ê◊¥ „ÈU•Ê ⁄UÊÁòÊ∑§ ¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥
‹ËŸ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ÁŒŸ∑§ ¬˝fl‡Ê∑§Ê‹◊¥ Á»§⁄U
©Uà¬ÛÊ „UÙÃÊ „ÒUH 19H
¬⁄USÃS◊ÊûÊÈ ÷ÊflÙ˘ãÿÙ˘√ÿQ§Ù˘√ÿQ§Êà‚ŸÊÃŸ—–
ÿ— ‚ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È Ÿ‡ÿà‚È Ÿ ÁflŸ‡ÿÁÃH
©U‚ •√ÿQ§‚ ÷Ë •ÁÃ ¬⁄U ŒÍ‚⁄UÊ •ÕÊ¸Ã˜ Áfl‹ˇÊáÊ
¡Ù ‚ŸÊÃŸ •√ÿQ§÷Êfl „ÒU, fl„U ¬⁄U◊ ÁŒ√ÿ ¬ÈL§·
‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§ ŸCÔU „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ŸCÔU Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 20H
•√ÿQ§Ù˘ˇÊ⁄U ßàÿÈQ§SÃ◊Ê„ÈU— ¬⁄U◊Ê¢ ªÁÃ◊˜–
ÿ¢ ¬˝Êåÿ Ÿ ÁŸflÃ¸ãÃ ÃhÊ◊ ¬⁄U◊¢ ◊◊H
¡Ù •√ÿQ§ “•ˇÊ⁄U” ß‚ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU,
©U‚Ë •ˇÊ⁄ UŸÊ◊∑§ •√ÿQ§÷Êfl∑§Ù ¬⁄U◊ªÁÃ ∑§„UÃ
„Ò¥U ÃÕÊ Á¡‚ ‚ŸÊÃŸ •√ÿQ§÷Êfl∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U
◊ŸÈcÿ flÊ¬‚ Ÿ„UË¥ •ÊÃ, fl„U ◊⁄UÊ ¬⁄U◊ œÊ◊ „ÒUH 21H
¬ÈL§·— ‚ ¬⁄U— ¬ÊÕ¸ ÷ÄàÿÊ ‹èÿSàflŸãÿÿÊ–

ÿSÿÊãÃ—SÕÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊˜H
„U ¬ÊÕ¸! Á¡‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ •ãÃª¸Ã ‚fl¸÷ÍÃ „Ò¥U
•ı⁄U Á¡‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ÿ„U ‚◊SÃ
¡ªÃ˜ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „ÒU1, fl„U ‚ŸÊÃŸ •√ÿQ§ ¬⁄U◊ ¬ÈL§·
ÃÙ •Ÿãÿ2 ÷ÁQ§‚ „UË ¬˝ÊåÃ „UÙŸ ÿÙÇÿ „ÒUH 22H
ÿòÊ ∑§Ê‹ àflŸÊflÎÁûÊ◊ÊflÎ®ûÊ øÒfl ÿÙÁªŸ—–
¬˝ÿÊÃÊ ÿÊÁãÃ Ã¢ ∑§Ê‹¢ flˇÿÊÁ◊ ÷⁄UÃ·¸÷H
„U •¡¸ÈŸ! Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥3 ‡Ê⁄UË⁄U àÿÊª ∑§⁄U ªÿ
„ÈU∞ ÿÙªË¡Ÿ ÃÙ flÊ¬‚ Ÿ ‹ı≈UŸflÊ‹Ë ªÁÃ∑§Ù
•ı⁄U Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ªÿ „ÈU∞ flÊ¬‚ ‹ı≈UŸflÊ‹Ë
ªÁÃ∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U, ©U‚ ∑§Ê‹∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜
ŒÙŸÙ¥ ◊ÊªÙZ∑§Ù ∑§„Í°UªÊH 23H
•ÁªAÖÿÙ¸ÁÃ⁄U„U— ‡ÊÈÄ‹— ·á◊Ê‚Ê ©UûÊ⁄UÊÿáÊ◊˜–
ÃòÊ ¬˝ÿÊÃÊ ªë¿UÁãÃ ’˝rÊÔ ’˝rÊÔÁflŒÙ ¡ŸÊ—H
Á¡‚ ◊Êª¸◊¥ ÖÿÙÁÃ◊¸ÿ •ÁÇŸ-•Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ
„ÒU, ÁŒŸ∑§Ê •Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU, ‡ÊÈÄ‹¬ˇÊ∑§Ê •Á÷◊ÊŸË
1. ªËÃÊ •0 9 ‡‹Ù∑§ 4 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ªËÃÊ •0 11 ‡‹Ù∑§ 55 ◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
3. ÿ„UÊ° ∑§Ê‹ ‡ÊéŒ‚ ◊Êª¸ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÙ¥Á∑§ •Êª∑§
‡‹Ù∑§Ù¥◊¥ ÷ªflÊŸ˜Ÿ ß‚∑§Ê ŸÊ◊ “‚ÎÁÃ”, “ªÁÃ” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 8* * 115
ŒflÃÊ „ÒU •ı⁄U ©UûÊ⁄UÊÿáÊ∑§ ¿U— ◊„UËŸÙ¥∑§Ê •Á÷◊ÊŸË

ŒflÃÊ „ÒU, ©U‚ ◊Êª¸◊¥ ◊⁄U∑§⁄U ªÿ „ÈU∞ ’˝rÊÔflûÊÊ
ÿÙªË¡Ÿ ©U¬ÿÈ¸Q§ ŒflÃÊ•Ù¥mÊ⁄UÊ ∑˝§◊‚ ‹ ¡Êÿ
¡Ê∑§⁄U ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥UH 24H
œÍ◊Ù ⁄UÊÁòÊSÃÕÊ ∑Î§cáÊ— ·á◊Ê‚Ê ŒÁˇÊáÊÊÿŸ◊˜–
ÃòÊ øÊãº˝◊‚¢ ÖÿÙÁÃÿÙ¸ªË ¬˝Êåÿ ÁŸflÃ¸ÃH
Á¡‚ ◊Êª¸◊¥ œÍ◊ÊÁ÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU, ⁄UÊÁòÊ •Á÷◊ÊŸË
ŒflÃÊ „ÒU ÃÕÊ ∑Î§cáÊ¬ˇÊ∑§Ê •Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU •ı⁄U
ŒÁˇÊáÊÊÿŸ∑§ ¿U— ◊„UËŸÙ¥∑§Ê •Á÷◊ÊŸË ŒflÃÊ „ÒU,
©U‚ ◊Êª¸◊¥ ◊⁄U∑§⁄U ªÿÊ „ÈU•Ê ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÿÙªË ©U¬ÿÈ¸Q§ ŒflÃÊ•Ù¥mÊ⁄UÊ ∑˝§◊‚ ‹ ªÿÊ „ÈU•Ê
øãº˝◊Ê∑§Ë ÖÿÙÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U Sflª¸◊¥ •¬Ÿ
‡ÊÈ÷∑§◊ÙZ∑§Ê »§‹ ÷Ùª∑§⁄U flÊ¬‚ •ÊÃÊ „ÒUH 25H
‡ÊÈÄ‹∑Î§cáÊ ªÃË sÔÃ ¡ªÃ— ‡ÊÊEÃ ◊Ã–
∞∑§ÿÊ ÿÊàÿŸÊflÎÁûÊ◊ãÿÿÊflÃ¸Ã ¬ÈŸ—H
ÄÿÙ¥Á∑§ ¡ªÃ˜∑§ ÿ ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ó‡ÊÈÄ‹ •ı⁄U ∑Î§cáÊ
•ÕÊ¸Ã˜ ŒflÿÊŸ •ı⁄U Á¬ÃÎÿÊŸ ◊Êª¸ ‚ŸÊÃŸ ◊ÊŸ ªÿ
„Ò¥U– ßŸ◊¥ ∞∑§∑§ mÊ⁄UÊ ªÿÊ „ÈU•Ê*óÁ¡‚‚ flÊ¬‚
Ÿ„UË¥ ‹ı≈UŸÊ ¬«∏UÃÊ, ©U‚ ¬⁄U◊ ªÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ
* •ÕÊ¸Ã˜ ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 24 ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ìø◊Êª¸‚
ªÿÊ „ÈU•Ê ÿÙªË–
„ÒU •ı⁄U ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ªÿÊ „UÈ•Ê* Á»§⁄U flÊ¬‚ •ÊÃÊ
„ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ¡ã◊-◊ÎàÿÈ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 26H
ŸÒÃ ‚ÎÃË ¬ÊÕ¸ ¡ÊŸãÿÙªË ◊ÈsÔÁÃ ∑§pŸ–
ÃS◊Êà‚fl¸·È ∑§Ê‹·È ÿÙªÿÈQ§Ù ÷flÊ¡È¸ŸH
„U ¬ÊÕ¸! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ßŸ ŒÙŸÙ¥ ◊ÊªÙZ∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
∑§Ùß¸ ÷Ë ÿÙªË ◊ÙÁ„UÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ– ß‚ ∑§Ê⁄UáÊ „U •¡Ȩ̀Ÿ!
ÃÍ ‚’ ∑§Ê‹◊¥ ‚◊’ÈÁhM§¬ ÿÙª‚ ÿÈQ§ „UÙ •ÕÊ¸Ã˜ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÙH 27H
flŒ·È ÿôÊ·È Ã¬—‚È øÒfl
ŒÊŸ·È ÿà¬Èáÿ»§‹¢ ¬˝ÁŒCÔU◊˜–
•àÿÁÃ Ãà‚fl¸Á◊Œ¢ ÁflÁŒàflÊ
ÿÙªË ¬⁄¢U SÕÊŸ◊È¬ÒÁÃ øÊl◊˜H
ÿÙªË ¬ÈL§· ß‚ ⁄U„USÿ∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U flŒÙ¥∑§
¬…∏UŸ◊ ¥ ÃÕÊ ÿôÊ, Ã¬ •ı⁄U ŒÊŸÊÁŒ∑§ ∑§⁄UŸ◊ ¥ ¡Ù ¬Èáÿ»§‹
∑§„UÊ „ÒU, ©UŸ ‚’∑§Ù ÁŸ—‚ãŒ„U ©UÀ‹¢ÉÊÔUŸ ∑§⁄U ¡ÊÃÊ „ÒU
•ı⁄U ‚ŸÊÃŸ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 28H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ •ˇÊ⁄U’˝rÊÔÿÙªÙ
ŸÊ◊ÊCÔU◊Ù˘äÿÊÿ—H 8H
\\ \\
* •ÕÊ¸Ã˜ ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 25 ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U œÍ◊◊Êª¸‚

ªÿÊ „ÈU•Ê ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ÿÙªË–
•Õ Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—
ßŒ¢ ÃÈ Ã ªÈsÔÃ◊¢ ¬˝flˇÿÊêÿŸ‚Íÿfl–
ôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ¢ ÿÖôÊÊàflÊ ◊Ùˇÿ‚˘‡ÊÈ÷ÊÃ˜H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ óÃÈ¤Ê ŒÙ·ŒÎÁCÔU⁄UÁ„UÃ ÷Q§∑§
Á‹ÿ ß‚ ¬⁄U◊ ªÙ¬ŸËÿ ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ ôÊÊŸ∑§Ù ¬ÈŸ—
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ∑§„Í°UªÊ, Á¡‚∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U ÃÍ ŒÈ—πM§¬
‚¢‚Ê⁄U‚ ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊH 1H
⁄UÊ¡ÁfllÊ ⁄UÊ¡ªÈsÔ¢ ¬ÁflòÊÁ◊Œ◊ÈûÊ◊◊˜–
¬˝àÿˇÊÊflª◊¢ œêÿZ ‚È‚Èπ¢ ∑§ÃÈ¸◊√ÿÿ◊˜H
ÿ„U ÁflôÊÊŸ‚Á„UÃ ôÊÊŸ ‚’ ÁfllÊ•Ù¥∑§Ê ⁄UÊ¡Ê,
‚’ ªÙ¬ŸËÿÙ¥∑§Ê ⁄UÊ¡Ê, •ÁÃ ¬ÁflòÊ, •ÁÃ ©UûÊ◊,
¬˝àÿˇÊ »§‹flÊ‹Ê, œ◊¸ÿÈQ§, ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥ ’«∏UÊ
‚Èª◊ •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒUH 2H
•üÊgœÊŸÊ— ¬ÈL§·Ê œ◊¸SÿÊSÿ ¬⁄ãÃ¬–
•¬˝Êåÿ ◊Ê¢ ÁŸflÃ¸ãÃ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄Uflà◊¸ÁŸH
„U ¬⁄¢UÃ¬! ß‚ ©U¬ÿÈ¸Q§ œ◊¸◊¥ üÊhÊ⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§·
◊È¤Ê∑§Ù Ÿ ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U ◊ÎàÿÈM§¬ ‚¢‚Ê⁄Uø∑˝§◊¥ ÷˝◊áÊ
∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „Ò¥UH 3H
◊ÿÊ ÃÃÁ◊Œ¢ ‚flZ ¡ªŒ√ÿQ§◊ÍÌÃŸÊ–
◊àSÕÊÁŸ ‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ Ÿ øÊ„¢U ÃcflflÁSÕÃ—H
◊È¤Ê ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ ÿ„U ‚’ ¡ªÃ˜ ¡‹‚
’⁄U»§∑§ ‚ŒÎ‡Ê ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „ÒU •ı⁄U ‚’ ÷ÍÃ ◊⁄U
•ãÃª¸Ã ‚¢∑§À¬∑§ •ÊœÊ⁄U ÁSÕÃ „Ò¥U, Á∑§ãÃÈ flÊSÃfl◊¥
◊Ò¥ ©UŸ◊¥ ÁSÕÃ Ÿ„UË¥ „Í°UH 4H
Ÿ ø ◊àSÕÊÁŸ ÷ÍÃÊÁŸ ¬‡ÿ ◊ ÿÙª◊ÒE⁄U◊˜–
÷ÍÃ÷ÎÛÊ ø ÷ÍÃSÕÙ ◊◊Êà◊Ê ÷ÍÃ÷ÊflŸ—H
fl ‚’ ÷ÍÃ ◊È¤Ê◊¥ ÁSÕÃ Ÿ„UË¥ „ÒU¥; Á∑§ãÃÈ ◊⁄UË ß¸E⁄UËÿ
ÿÙª‡ÊÁQ§∑§Ù Œπ Á∑§ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
•ı⁄U ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ÷Ë ◊⁄UÊ •Êà◊Ê flÊSÃfl◊¥
÷ÍÃÙ¥◊¥ ÁSÕÃ Ÿ„UË¥ „ÒUH 5H
ÿÕÊ∑§Ê‡ÊÁSÕÃÙ ÁŸàÿ¢ flÊÿÈ— ‚fl¸òÊªÙ ◊„UÊŸ˜–
ÃÕÊ ‚flÊ¸ÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ◊àSÕÊŸËàÿÈ¬œÊ⁄UÿH
¡Ò‚ •Ê∑§Ê‡Ê‚ ©Uà¬ÛÊ ‚fl¸òÊ Áflø⁄UŸflÊ‹Ê ◊„UÊŸ˜
flÊÿÈ ‚ŒÊ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ „UË ÁSÕÃ „ÒU, flÒ‚ „UË ◊⁄U
‚¢∑§À¬mÊ⁄UÊ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸ‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ ◊È¤Ê◊¥ ÁSÕÃ
„Ò¥U, ∞‚Ê ¡ÊŸH 6H
‚fl¸÷ÃÍ ÊÁŸ ∑§ıãÃÿ ¬˝∑§Î ®Ã ÿÊÁãÃ ◊ÊÁ◊∑§Ê◊˜–
∑§À¬ˇÊÿ ¬ÈŸSÃÊÁŸ ∑§À¬ÊŒı Áfl‚Î¡Êêÿ„U◊H ˜
„U •¡¸ŸÈ ! ∑§À¬Ù¥∑§ •ãÃ◊¥ ‚’ ÷ÍÃ ◊⁄UË ¬˝∑§Î ÁÃ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ ¬˝∑Î§ÁÃ◊¥ ‹ËŸ „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U
∑§À¬Ù¥∑§ •ÊÁŒ◊¥ ©UŸ∑§Ù ◊Ò¥ Á»§⁄U ⁄UøÃÊ „Í°UH 7H
•äÿÊÿ 9* * 119
¬˝∑Î§ÁÃ¢ SflÊ◊flCÔUèÿ Áfl‚Î¡ÊÁ◊ ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—–

÷ÍÃª˝Ê◊Á◊◊¢ ∑Î§àSŸ◊fl‡Ê¢ ¬˝∑Î§Ãfl¸‡ÊÊÃ˜H
•¬ŸË ¬˝∑Î§ÁÃ∑§Ù •¢ªÔUË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ Sfl÷Êfl∑§
’‹‚ ¬⁄UÃãòÊ „ÈU∞ ß‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
’Ê⁄U-’Ê⁄U ©UŸ∑§ ∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ⁄UøÃÊ „Í°UH 8H
Ÿ ø ◊Ê¢ ÃÊÁŸ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ÁŸ’œAÁãÃ œŸTÿ–
©UŒÊ‚ËŸflŒÊ‚ËŸ◊‚Q¢§ Ã·È ∑§◊¸‚ÈH
„U •¡¸ÈŸ! ©UŸ ∑§◊ÙZ◊¥ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ •ı⁄U
©UŒÊ‚ËŸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê1 ÁSÕÃ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù fl ∑§◊¸
Ÿ„UË¥ ’Ê°œÃH 9H
◊ÿÊäÿˇÊáÊ ¬˝∑Î§ÁÃ— ‚ÍÿÃ ‚ø⁄UÊø⁄U◊˜–
„UÃÈŸÊŸŸ ∑§ıãÃÿ ¡ªÁm¬Á⁄UflÃ¸ÃH
„U •¡¸ÈŸ! ◊È¤Ê •ÁœDÔUÊÃÊ∑§ ‚∑§Ê‡Ê‚ ¬˝∑Î§ÁÃ
ø⁄UÊø⁄U‚Á„UÃ ‚fl¸ ¡ªÃ˜∑§Ù ⁄UøÃË „ÒU •ı⁄U ß‚
„UÃÈ‚ „UË ÿ„U ‚¢‚Ê⁄Uø∑˝§ ÉÊÍ◊ ⁄U„UÊ „ÒUH 10H
•fl¡ÊŸÁãÃ ◊Ê¢ ◊Í…UÊ ◊ÊŸÈ·Ë¥ ÃŸÈ◊ÊÁüÊÃ◊˜–
¬⁄¢U ÷Êfl◊¡ÊŸãÃÙ ◊◊ ÷ÍÃ◊„UE⁄U◊˜H
◊⁄U ¬⁄U◊÷Êfl∑§Ù2 Ÿ ¡ÊŸŸflÊ‹ ◊Í…U∏‹Ùª ◊ŸÈcÿ∑§Ê
1. Á¡‚∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Êÿ¸ ∑§Ã¸Îàfl÷Êfl∑§ Á’ŸÊ •¬Ÿ-•Ê¬
‚ûÊÊ◊ÊòÊ‚ „UË „UÙÃ „Ò¥U, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “©UŒÊ‚ËŸ∑§ ‚ŒÎ‡Ê” „ÒU–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹Ù∑ 24 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–§
‡Ê⁄UË⁄U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊È¤Ê ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§ ◊„UÊŸ˜

ß¸E⁄U∑§Ù ÃÈë¿U ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ •¬ŸË ÿÙª◊ÊÿÊ‚
‚¢‚Ê⁄U∑§ ©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ ◊ŸÈcÿM§¬◊¥ Áflø⁄UÃ „ÈU∞
◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿ ◊ÊŸÃ „Ò¥UH 11H
◊ÙÉÊÊ‡ÊÊ ◊ÙÉÊ∑§◊Ê¸áÊÙ ◊ÙÉÊôÊÊŸÊ ÁfløÃ‚—–
⁄UÊˇÊ‚Ë◊Ê‚È⁄UË¥ øÒfl ¬˝∑Î§ÁÃ¢ ◊ÙÁ„UŸË¥ ÁüÊÃÊ—H
fl √ÿÕ¸ •Ê‡ÊÊ, √ÿÕ¸ ∑§◊¸ •ı⁄U √ÿÕ¸ ôÊÊŸflÊ‹
ÁflÁˇÊåÃÁøûÊ •ôÊÊŸË¡Ÿ ⁄UÊˇÊ‚Ë, •Ê‚È⁄UË •ı⁄U ◊ÙÁ„UŸË
¬˝∑Î§ÁÃ∑§Ù1 „UË œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UÃ „Ò¥UH 12H
◊„UÊà◊ÊŸSÃÈ ◊Ê¢ ¬ÊÕ¸ ŒÒflË¥ ¬˝∑Î§ÁÃ◊ÊÁüÊÃÊ—–
÷¡ãàÿŸãÿ◊Ÿ‚Ù ôÊÊàflÊ ÷ÍÃÊÁŒ◊√ÿÿ◊˜H
¬⁄UãÃÈ „U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! ŒÒflË ¬˝∑Î§ÁÃ∑§1 •ÊÁüÊÃ
◊„UÊà◊Ê¡Ÿ ◊È¤Ê∑§Ù ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê ‚ŸÊÃŸ ∑§Ê⁄UáÊ
•ı⁄U ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ •ˇÊ⁄USflM§¬ ¡ÊŸ∑§⁄U •Ÿãÿ ◊Ÿ‚
ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡Ã „Ò¥UH 13H
‚ÃÃ¢ ∑§ËÃ¸ÿãÃÙ ◊Ê¢ ÿÃãÃp ŒÎ…Ufl˝ÃÊ—–
Ÿ◊SÿãÃp ◊Ê¢ ÷ÄàÿÊ ÁŸàÿÿÈQ§Ê ©U¬Ê‚ÃH
1. Á¡‚∑§Ù •Ê‚È⁄UË ‚ê¬ŒÊ∑§ ŸÊ◊‚ ÁflSÃÊ⁄U¬flÍ ∑¸ § ÷ªflÊŸ˜Ÿ ªËÃÊ
•äÿÊÿ 16 ‡‹Ù∑§ 4 ÃÕÊ ‡‹Ê∑§ 7 ‚ 21 Ã∑§◊¥ ∑§„UÊ „ÒU–
2. ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ fláÊ¸Ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 16 ‡‹Ù∑§
1 ‚ 3 Ã∑§◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 9* * 121
fl ŒÎ…∏U ÁŸpÿflÊ‹ ÷Q§¡Ÿ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U ŸÊ◊

•ı⁄U ªÈáÊÙ¥∑§Ê ∑§ËÃ¸Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÃÕÊ ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃ∑§
Á‹ÿ ÿàŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ •ı⁄U ◊È¤Ê∑§Ù ’Ê⁄U-’Ê⁄U ¬˝áÊÊ◊
∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚ŒÊ ◊⁄U äÿÊŸ◊¥ ÿÈQ§ „UÙ∑§⁄U •Ÿãÿ
¬˝◊‚ ◊⁄UË ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 14H
ôÊÊŸÿôÊŸ øÊåÿãÿ ÿ¡ãÃÙ ◊Ê◊È¬Ê‚Ã–
∞∑§àflŸ ¬ÎÕÄàflŸ ’„ÈUœÊ ÁflEÃÙ◊Èπ◊˜H
ŒÍ‚⁄U ôÊÊŸÿÙªË ◊È¤Ê ÁŸªÈ¸áÊ-ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§Ê
ôÊÊŸÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ •Á÷ÛÊ÷Êfl‚ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÷Ë
◊⁄UË ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U ŒÍ‚⁄U ◊ŸÈcÿ ’„ÈUÃ
¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁSÕÃ ◊È¤Ê Áfl⁄UÊ≈U˜SflM§¬ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë ¬ÎÕ∑˜Ô§
÷Êfl‚ ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 15H
•„U¢ ∑˝§ÃÈ⁄U„¢U ÿôÊ— SflœÊ„U◊„U◊ı·œ◊˜–
◊ãGÙ˘„U◊„U◊flÊÖÿ◊„U◊ÁªA⁄U„¢U „ÈUÃ◊˜H
∑˝§ÃÈ ◊Ò¥ „Í°U, ÿôÊ ◊Ò¥ „U°Í, SflœÊ ◊Ò¥ „Í°U, •Ù·Áœ ◊Ò¥
„Í°U, ◊ãG ◊Ò¥ „Í°U, ÉÊÎÃ ◊Ò¥ „Í°U, •ÁÇŸ ◊Ò¥ „U°Í •ı⁄U „UflŸM§¬
Á∑˝§ÿÊ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 16H
Á¬ÃÊ„U◊Sÿ ¡ªÃÙ ◊ÊÃÊ œÊÃÊ Á¬ÃÊ◊„U—–
fll¢ ¬ÁflòÊ◊ÙVÔUÊ⁄U ´§Ä‚Ê◊ ÿ¡È⁄Ufl øH
ß‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑§Ê œÊÃÊ •ÕÊ¸Ã˜ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê
∞fl¢ ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù ŒŸflÊ‹Ê, Á¬ÃÊ, ◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ◊„U,
¡ÊŸŸÿÙÇÿ,1 ¬ÁflòÊ •Ù¥∑§Ê⁄U ÃÕÊ ´§ÇflŒ, ‚Ê◊flŒ
•ı⁄U ÿ¡Èfl¸Œ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 17H
ªÁÃ÷¸ÃÊ¸ ¬˝÷È— ‚ÊˇÊË ÁŸflÊ‚— ‡Ê⁄UáÊ¢ ‚ÈNUÃ˜–
¬˝÷fl— ¬˝‹ÿ— SÕÊŸ¢ ÁŸœÊŸ¢ ’Ë¡◊√ÿÿ◊˜H
¬˝ÊåÃ „UÙŸÿÙÇÿ ¬⁄U◊ œÊ◊, ÷⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê,
‚’∑§Ê SflÊ◊Ë, ‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷∑§Ê ŒπŸflÊ‹Ê, ‚’∑§Ê
flÊ‚SÕÊŸ, ‡Ê⁄UáÊ ‹ŸÿÙÇÿ, ¬˝àÿÈ¬∑§Ê⁄U Ÿ øÊ„U∑§⁄U
Á„UÃ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, ‚’∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ-¬˝‹ÿ∑§Ê „UÃÈ,
ÁSÕÁÃ∑§Ê •ÊœÊ⁄U, ÁŸœÊŸ2 •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ∑§Ê⁄UáÊ
÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 18H
Ã¬Êêÿ„U◊„¢U fl·Z ÁŸªÎˆÔUÊêÿÈà‚Î¡ÊÁ◊ ø–
•◊ÎÃ¢ øÒfl ◊ÎàÿÈp ‚Œ‚ìÊÊ„U◊¡È¸ŸH
◊Ò¥ „UË ‚Íÿ¸M§¬‚ Ã¬ÃÊ „Í°U, fl·Ê¸∑§Ê •Ê∑§·¸áÊ
∑§⁄UÃÊ „U°Í •ı⁄U ©U‚ ’⁄U‚ÊÃÊ „UÍ°– „U •¡¸ÈŸ! ◊Ò¥
„UË •◊ÎÃ •ı⁄U ◊ÎàÿÈ „UÍ° •ı⁄U ‚Ã˜-•‚Ã˜ ÷Ë ◊Ò¥
„UË „Í°UH 18H
òÊÒÁfllÊ ◊Ê¢ ‚Ù◊¬Ê— ¬ÍÃ¬Ê¬Ê-
ÿôÊÒÁ⁄U¶ÔUÊ Sflª¸ÁÃ¢ ¬˝ÊÕ¸ÿãÃ–
1. ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ù∑§ 12 ‚ 17 Ã∑§◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ ‚Íˇ◊M§¬‚ Á¡‚◊¥ ‹ÿ „UÙÃ „Ò¥,U
©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸœÊŸ” „ÒU–
•äÿÊÿ 9* * 123
Ã ¬Èáÿ◊Ê‚Êl ‚È⁄Uãº˝‹Ù∑§-
◊oAÁãÃ ÁŒ√ÿÊÁãŒÁfl Œfl÷ÙªÊŸ˜H
ÃËŸÙ¥ flŒÙ¥◊¥ ÁflœÊŸ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚∑§Ê◊∑§◊ÙZ∑§Ù
∑§⁄UŸflÊ‹, ‚Ù◊⁄U‚∑§Ù ¬ËŸflÊ‹, ¬Ê¬⁄UÁ„UÃ ¬ÈL§·*
◊È¤Ê∑§Ù ÿôÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ¬Í¡∑§⁄U Sflª¸∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ øÊ„UÃ
„Ò¥U; fl ¬ÈL§· •¬Ÿ ¬ÈáÿÙ¥∑§ »§‹M§¬ Sflª¸‹Ù∑§∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U Sflª¸◊¥ ÁŒ√ÿ ŒflÃÊ•Ù¥∑§ ÷ÙªÙ¥∑§Ù
÷ÙªÃ „Ò¥UH 20H
Ã Ã¢ ÷ÈÄàflÊ Sflª¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÊ‹¢-
ˇÊËáÊ ¬Èáÿ ◊àÿ¸‹Ù∑¢§ Áfl‡ÊÁãÃ–
∞fl¢ òÊÿËœ◊¸◊ŸÈ¬˝¬ÛÊÊ-
ªÃÊªÃ¢ ∑§Ê◊∑§Ê◊Ê ‹÷ãÃH
fl ©U‚ Áfl‡ÊÊ‹ Sflª¸‹Ù∑§∑§Ù ÷Ùª∑§⁄U ¬Èáÿ
ˇÊËáÊ „UÙŸ¬⁄U ◊ÎàÿÈ‹Ù∑§∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U Sflª¸∑§ ‚ÊœŸM§¬ ÃËŸÙ¥ flŒÙ¥◊¥ ∑§„U „ÈU∞
‚∑§Ê◊∑§◊¸∑§Ê •ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹ •ı⁄U ÷ÙªÙ¥∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊflÊ‹ ¬ÈL§· ’Ê⁄U-’Ê⁄U •ÊflÊª◊Ÿ∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙÃ „Ò¥U, •ÕÊ¸Ã˜ ¬Èáÿ∑§ ¬˝÷Êfl‚ Sflª¸◊¥ ¡ÊÃ „Ò¥U
•ı⁄U ¬Èáÿ ˇÊËáÊ „UÙŸ¬⁄U ◊ÎàÿÈ‹Ù∑§◊¥ •ÊÃ „Ò¥UH 21H
* ÿ„UÊ° Sflª¸¬˝ÊÁ#∑§ ¬˝ÁÃ’ãœ∑§ Œfl´§áÊM§¬ ¬Ê¬‚ ¬ÁflòÊ „UÙŸÊ
‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•ŸãÿÊÁpãÃÿãÃÙ ◊Ê¢ ÿ ¡ŸÊ— ¬ÿÈ¸¬Ê‚Ã–

Ã·Ê¢ ÁŸàÿÊÁ÷ÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÿÙªˇÊ◊¢ fl„UÊêÿ„U◊˜H
¡Ù •Ÿãÿ¬˝◊Ë ÷Q§¡Ÿ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U
ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚ ÷¡Ã „Ò¥U, ©UŸ
ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê ÿÙªˇÊ◊*
◊Ò¥ Sflÿ¢ ¬˝ÊåÃ ∑§⁄U ŒÃÊ „Í°UH 22H
ÿ˘åÿãÿŒflÃÊ ÷Q§Ê ÿ¡ãÃ üÊhÿÊÁãflÃÊ—–
Ã˘Á¬ ◊Ê◊fl ∑§ıãÃÿ ÿ¡ãàÿÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊˜H
„U •¡¸ÈŸ! ÿlÁ¬ üÊhÊ‚ ÿÈQ§ ¡Ù ‚∑§Ê◊ ÷Q§
ŒÍ‚⁄U ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù ¬Í¡Ã „Ò¥U, fl ÷Ë ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬Í¡Ã
„Ò¥U; Á∑§ãÃÈ ©UŸ∑§Ê fl„U ¬Í¡Ÿ •ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ •ÕÊ¸Ã˜
•ôÊÊŸ¬Ífl¸∑§ „ÒUH 23H
•„¢U Á„U ‚fl¸ÿôÊÊŸÊ¢ ÷ÙQ§Ê ø ¬˝÷È⁄Ufl ø–
Ÿ ÃÈ ◊Ê◊Á÷¡ÊŸÁãÃ ÃûflŸÊÃ‡ëÿflÁãÃ ÃH
ÄÿÙ¥Á∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÿôÊÙ¥∑§Ê ÷ÙQ§Ê •ı⁄U SflÊ◊Ë ÷Ë
◊Ò¥ „UË „Í°U; ¬⁄UãÃÈ fl ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù Ãûfl‚ Ÿ„UË¥
¡ÊŸÃ, ß‚Ë‚ Áª⁄UÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜ ¬ÈŸ¡¸ã◊∑§Ù ¬˝Ê#
„UÙÃ „Ò¥UH 24H
* ÷ªflàSflM§¬∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ∑§Ê ŸÊ◊ “ÿÙª” „ÒU •ı⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§
ÁŸÁ◊ûÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ‚ÊœŸ∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§Ê ŸÊ◊ “ˇÊ◊” „ÒU–
•äÿÊÿ 9* * 125
ÿÊÁãÃ Œflfl˝ÃÊ ŒflÊÁã¬ÃÎÎãÿÊÁãÃ Á¬ÃÎfl˝ÃÊ—–

÷ÍÃÊÁŸ ÿÊÁãÃ ÷ÍÃÖ ÿÊ ÿÊÁãÃ ◊lÊÁ¡ŸÙ˘Á¬ ◊Ê◊˜H
ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù ¬Í¡ŸflÊ‹ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ
„Ò¥U, Á¬Ã⁄UÙ¥∑§Ù ¬Í¡ŸflÊ‹ Á¬Ã⁄UÙ¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U,
÷ÍÃÙ¥∑§Ù ¬Í¡ŸflÊ‹ ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U ◊⁄UÊ
¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U–
ß‚Á‹ÿ ◊⁄U ÷Q§Ù¥∑§Ê ¬ÈŸ¡¸ã◊ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ*H 25H
¬òÊ¢ ¬Èc¬¢ »§‹¢ ÃÙÿ¢ ÿÙ ◊ ÷ÄàÿÊ ¬˝ÿë¿UÁÃ–
ÃŒ„¢U ÷ÄàÿÈ¬NUÃ◊oAÊÁ◊ ¬˝ÿÃÊà◊Ÿ—H
¡Ù ∑§Ùß¸ ÷Q§ ◊⁄U Á‹ÿ ¬˝◊‚ ¬òÊ, ¬Èc¬, »§‹,
¡‹ •ÊÁŒ •¬¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ‡ÊÈh’ÈÁh ÁŸc∑§Ê◊
¬˝◊Ë ÷Q§∑§Ê ¬˝◊¬Ífl¸∑§ •¬¸áÊ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê fl„U
¬òÊ-¬Èc¬ÊÁŒ ◊Ò¥ ‚ªÈáÊM§¬‚ ¬˝∑§≈U „UÙ∑§⁄U ¬˝ËÁÃ‚Á„UÃ
πÊÃÊ „Í°UH 26H
ÿà∑§⁄UÙÁ· ÿŒoAÊÁ‚ ÿîÊÈ„UÙÁ· ŒŒÊÁ‚ ÿÃ˜–
ÿûÊ¬SÿÁ‚ ∑§ıãÃÿ Ãà∑È§L§cfl ◊Œ¬¸áÊ◊˜H
„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ¡Ù ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¡Ù πÊÃÊ „ÒU,
¡Ù „UflŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¡Ù ŒÊŸ ŒÃÊ „ÒU •ı⁄U ¡Ù Ã¬
∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚’ ◊⁄U •¬¸áÊ ∑§⁄UH 27H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 8 ‡‹Ù∑§ 16 ◊¢ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷»§‹Ò⁄Ufl¢ ◊Ùˇÿ‚ ∑§◊¸’ãœŸÒ—–
‚ÛÿÊ‚ÿÙªÿÈQ§Êà◊Ê Áfl◊ÈQ§Ù ◊Ê◊È¬ÒcÿÁ‚H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U, Á¡‚◊¥ ‚◊SÃ ∑§◊¸ ◊È¤Ê ÷ªflÊŸ˜∑§
•¬¸áÊ „UÙÃ „Ò¥Uó∞‚ ‚¢ãÿÊ‚ÿÙª‚ ÿÈQ§ ÁøûÊflÊ‹Ê
ÃÍ ‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷ »§‹M§¬ ∑§◊¸’ãœŸ‚ ◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÿªÊ
•ı⁄U ©UŸ‚ ◊ÈQ§ „UÙ∑§⁄U ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙªÊH 28H
‚◊Ù˘„¢U ‚fl¸÷ÍÃ·È Ÿ ◊ mcÿÙ˘ÁSÃ Ÿ Á¬˝ÿ—–
ÿ ÷¡ÁãÃ ÃÈ ◊Ê¢ ÷ÄàÿÊ ◊Áÿ Ã Ã·È øÊåÿ„U◊H ˜
◊Ò¥ ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ‚◊÷Êfl‚ √ÿÊ¬∑§ „Í°U, Ÿ
∑§Ùß¸ ◊⁄UÊ •Á¬˝ÿ „ÒU •ı⁄U Ÿ Á¬˝ÿ „ÒU; ¬⁄UãÃÈ ¡Ù
÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ù ¬˝◊‚ ÷¡Ã „Ò¥U, fl ◊È¤Ê◊¥ „Ò¥U •ı⁄U
◊Ò¥ ÷Ë ©UŸ◊¥ ¬˝àÿˇÊ ¬˝∑§≈U* „Í°UH 29H
•Á¬ øà‚ÈŒÈ⁄UÊøÊ⁄UÙ ÷¡Ã ◊Ê◊Ÿãÿ÷Ê∑˜§–
‚ÊœÈ⁄U fl ‚ ◊ãÃ√ÿ— ‚êÿÇ√ÿflÁ‚ÃÙ Á„U ‚—H
ÿÁŒ ∑§Ùß¸ •ÁÃ‡Êÿ ŒÈ⁄UÊøÊ⁄UË ÷Ë •Ÿãÿ÷Êfl‚ ◊⁄UÊ
÷Q§ „UÙ∑§⁄U ◊È¤Ê∑§Ù ÷¡ÃÊ „ÒU ÃÙ fl„U ‚ÊœÈ „UË
◊ÊŸŸÿÙÇÿ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ fl„U ÿÕÊÕ¸ ÁŸpÿflÊ‹Ê „ÒU–
•ÕÊ¸Ã˜ ©U‚Ÿ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁŸpÿ ∑§⁄U Á‹ÿÊ „ÒU Á∑§
* ¡Ò‚ ‚Íˇ◊M§¬‚ ‚’ ¡ª„U √ÿÊ¬∑§ „ÈU•Ê ÷Ë •ÁªA
‚ÊœŸÙ¥mÊ⁄UÊ ¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ‚ „UË ¬˝àÿˇÊ „UÙÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ‚’ ¡ª„U
ÁSÕÃ „ÈU•Ê ÷Ë ¬⁄U◊E⁄U ÷ÁQ§‚ ÷¡ŸflÊ‹∑§ „UË •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥
¬˝àÿˇÊM§¬‚ ¬˝∑§≈U „UÙÃÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 9* * 127
¬⁄U◊E ⁄U∑§ ÷¡Ÿ∑§ ‚◊ÊŸ •ãÿ ∑È§¿U ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒUH 30H

ÁˇÊ¬˝¢ ÷flÁÃ œ◊Ê¸à◊Ê ‡ÊEë¿UÊÁãÃ¢ ÁŸªë¿UÁÃ–
∑§ıãÃÿ ¬˝ÁÃ ¡ÊŸËÁ„U Ÿ ◊ ÷Q§— ¬˝áÊ‡ÿÁÃH
fl„U ‡ÊËÉÊ˝ „UË œ◊Ê¸à◊Ê „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚ŒÊ
⁄U„UŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU– „U •¡¸ÈŸ!
ÃÍ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ‚àÿ ¡ÊŸ Á∑§ ◊⁄UÊ ÷Q§ ŸCÔU Ÿ„UË¥
„UÙÃÊH 31H
◊Ê¢ Á„U ¬ÊÕ¸ √ÿ¬ÊÁüÊàÿ ÿ˘Á¬ SÿÈ— ¬Ê¬ÿÙŸÿ—–
ÁSòÊÿÙ flÒ‡ÿÊSÃÕÊ ‡ÊÍºÊ˝ SÃ˘Á¬ ÿÊÁãÃ ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H
„U •¡¸ÈŸ! SòÊË, flÒ‡ÿ, ‡ÊÍº˝ ÃÕÊ ¬Ê¬ÿÙÁŸó
øÊá«UÊ‹ÊÁŒ ¡Ù ∑§Ùß¸ ÷Ë „UÙ¥, fl ÷Ë ◊⁄U ‡Ê⁄UáÊ
„UÙ∑§⁄U ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù „UË ¬˝Ê# „UÙÃ „Ò¥UH 32H
Á∑¢§ ¬ÈŸ’˝Êr¸ ÊÔáÊÊ— ¬ÈáÿÊ ÷Q§Ê ⁄UÊ¡·¸ÿSÃÕÊ–
•ÁŸàÿ◊‚Èπ¢ ‹Ù∑§Á◊◊¢ ¬˝Êåÿ ÷¡Sfl ◊Ê◊˜H
Á»§⁄U ß‚◊¥ ÃÙ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU, ¡Ù ¬Èáÿ‡ÊË‹
’˝ÊrÊÔáÊ ÃÕÊ ⁄UÊ¡Ì· ÷Q§¡Ÿ ◊⁄UË ‡Ê⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U
¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥U– ß‚Á‹ÿ ÃÍ ‚Èπ⁄UÁ„UÃ
•ı⁄U ˇÊáÊ÷XÔ‰U⁄U ß‚ ◊ŸÈcÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄UÊ „UË ÷¡Ÿ ∑§⁄UH 33H
◊ã◊ŸÊ ÷fl ◊jQ§Ù ◊lÊ¡Ë ◊Ê¢ Ÿ◊S∑È§L§–
◊Ê◊flÒcÿÁ‚ ÿÈÄàflÒfl◊Êà◊ÊŸ¢ ◊à¬⁄UÊÿáÊ—H
◊È¤Ê◊¥ ◊ŸflÊ‹Ê „UÙ, ◊⁄UÊ ÷Q§ ’Ÿ, ◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ

∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÙ, ◊È¤Ê∑§Ù ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
•Êà◊Ê∑§Ù ◊È¤Ê◊¥ ÁŸÿÈQ§ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÙ∑§⁄U
ÃÍ ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙªÊH 34H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ⁄UÊ¡ÁfllÊ⁄UÊ¡ªÈsÿÔ ÙªÙ
ŸÊ◊ Ÿfl◊Ù˘äÿÊÿ—H 9H
\\ \\
•Õ Œ‡Ê◊Ù˘äÿÊÿ—
÷Íÿ ∞fl ◊„UÊ’Ê„UÙ oÎáÊÈ ◊ ¬⁄U◊¢ flø—–
ÿûÊ˘„¢U ¬˝Ëÿ◊ÊáÊÊÿ flˇÿÊÁ◊ Á„UÃ∑§ÊêÿÿÊH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ◊„UÊ’Ê„UÙ! Á»§⁄U ÷Ë ◊⁄U
¬⁄U◊ ⁄U„USÿ •ı⁄U ¬˝÷ÊflÿÈQ§ fløŸ∑§Ù ‚ÈŸ, Á¡‚ ◊Ò¥
ÃÈ¤Ê •ÁÃ‡Êÿ ¬˝◊ ⁄UπŸflÊ‹∑§ Á‹ÿ Á„UÃ∑§Ë ßë¿UÊ‚
∑§„Í°UªÊH 1H
Ÿ ◊ ÁflŒÈ— ‚È⁄UªáÊÊ— ¬˝÷fl¢ Ÿ ◊„U·¸ÿ—–
•„U◊ÊÁŒÌ„U ŒflÊŸÊ¢ ◊„U·Ë¸áÊÊ¢ ø ‚fl¸‡Ê—H
◊⁄UË ©Uà¬ÁûÊ∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜ ‹Ë‹Ê‚ ¬˝∑§≈U „UÙŸ∑§Ù Ÿ
ŒflÃÊ‹Ùª ¡ÊŸÃ „Ò¥U •ı⁄U Ÿ ◊„UÌ·¡Ÿ „UË ¡ÊŸÃ
•äÿÊÿ 10** 129
„Ò¥, ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ò¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê •ı⁄U

◊„UÌ·ÿÙ¥∑§Ê ÷Ë •ÊÁŒ∑§Ê⁄UáÊ „Í°UH 2H
ÿÊ ◊Ê◊¡◊ŸÊÁŒ¢ ø flÁûÊ ‹Ê∑§◊„UE⁄U◊Ô˜–
•‚ê◊Í…U— ‚ ◊àÿ¸·È ‚fl¸¬Ê¬Ò— ¬˝◊ÈëÿÃH
¡Ù ◊È¤Ê∑§Ù •¡ã◊Ê •ÕÊ¸Ã˜ flÊSÃfl◊¥ ¡ã◊⁄UÁ„UÃ,
•ŸÊÁŒ1 •ı⁄U ‹Ù∑§Ù¥∑§Ê ◊„UÊŸ˜ ß¸E⁄U Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ
„ÒU, fl„U ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ôÊÊŸflÊŸ˜ ¬ÈL§· ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬Ê¬Ù¥‚
◊ÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 3H
’ÈÁhôÊÊ¸Ÿ◊‚ê◊Ê„U— ˇÊ◊Ê ‚àÿ¢ Œ◊— ‡Ê◊—–
‚Èπ¢ ŒÈ—π¢ ÷flÊ˘÷ÊflÊ ÷ÿ¢ øÊ÷ÿ◊fl øH
•Á„¢U‚Ê ‚◊ÃÊ ÃÈÁCÔUSÃ¬Ê ŒÊŸ¢ ÿ‡ÊÊ˘ÿ‡Ê—–
÷flÁãÃ ÷ÊflÊ ÷ÍÃÊŸÊ¢ ◊ûÊ ∞fl ¬ÎÕÁÇflœÊ—H
ÁŸpÿ ∑§⁄UŸ∑§Ë ‡ÊÁQ§, ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ, •‚ê◊Í…∏UÃÊ,
ˇÊ◊Ê, ‚àÿ, ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ ∑§⁄UŸÊ, ◊Ÿ∑§Ê ÁŸª˝„U
ÃÕÊ ‚Èπ-ŒÈ—π, ©Uà¬ÁûÊ-¬˝‹ÿ •ı⁄U ÷ÿ-•÷ÿ
ÃÕÊ •®„U‚Ê, ‚◊ÃÊ, ‚ãÃÙ·, Ã¬2, ŒÊŸ, ∑§ËÌÃ
•ı⁄U •¬∑§ËÌÃó∞‚ ÿ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
÷Êfl ◊È¤Ê‚ „UË „UÙÃ „Ò¥UH 4-5H
1. •ŸÊÁŒ ©U‚∑§Ù ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ¡Ù •ÊÁŒ⁄UÁ„UÃ „UÙ ∞fl¢ ‚’∑§Ê
∑§Ê⁄UáÊ „UÙ–
2. Sflœ◊¸∑§ •Êø⁄UáÊ‚ ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ù Ã¬Ê∑§⁄U ‡ÊÈh ∑§⁄UŸ∑§Ê
ŸÊ◊ “Ã¬” „ÒU–
◊„U·¸ÿ— ‚# ¬Ífl¸ øàflÊ⁄UÊ ◊ŸflSÃÕÊ–
◊jÊflÊ ◊ÊŸ‚Ê ¡ÊÃÊ ÿ·Ê¢ ‹Ê∑§ ß◊Ê— ¬˝¡Ê—H
‚ÊÃ ◊„UÌ·¡Ÿ, øÊ⁄U ©UŸ‚ ÷Ë ¬Ífl¸◊¥ „UÙŸflÊ‹
‚Ÿ∑§ÊÁŒ ÃÕÊ SflÊÿê÷Èfl •ÊÁŒ øıŒ„U ◊ŸÈóÿ
◊È¤Ê◊¥ ÷ÊflflÊ‹ ‚’-∑§-‚’ ◊⁄U ‚¢∑§À¬‚ ©Uà¬ÛÊ
„ÈU∞ „Ò¥U, Á¡Ÿ∑§Ë ‚¢‚Ê⁄U◊¢ ÿ„U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝¡Ê „ÒUH 6H
∞ÃÊ¢ Áfl÷ÍÁÃ¢ ÿÊª¢ ø ◊◊ ÿÊ flÁûÊ ÃûflÃ—–
‚Ê˘Áfl∑§ê¬Ÿ ÿÊªŸ ÿÈÖÿÃ ŸÊòÊ ‚¢‡Êÿ—H
¡Ù ¬ÈL§· ◊⁄UË ß‚ ¬⁄U◊ÒEÿ¸M§¬ Áfl÷ÍÁÃ∑§Ù •ı⁄U
ÿÙª‡ÊÁQ§∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „Ò*, fl„U ÁŸp‹
÷ÁQ§ÿÙª‚ ÿÈQ§ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUóß‚◊¥ ∑È§¿U ÷Ë
‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 7H
•„¢U ‚fl¸Sÿ ¬˝÷flÊ ◊ûÊ— ‚flZ ¬˝flÃ¸Ã–
ßÁÃ ◊àflÊ ÷¡ãÃ ◊Ê¢ ’ÈœÊ ÷Êfl‚◊ÁãflÃÊ—H
◊Ò¥ flÊ‚ÈŒfl „UË ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ
„Í°U •ı⁄U ◊È¤Ê‚ „UË ‚’ ¡ªÃ˜ øCÔUÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê∑§⁄U üÊhÊ •ı⁄U ÷ÁQ§‚ ÿÈQ§ ’ÈÁh◊ÊŸ˜
÷Q§¡Ÿ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù „UË ÁŸ⁄ãÃ⁄U ÷¡Ã „Ò¥UH 8H
* ¡Ù ∑È§¿U ŒÎ‡ÿ◊ÊòÊ ‚¢‚Ê⁄U „ÒU, fl„U ‚’ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ◊ÊÿÊ „ÒU
•ı⁄U ∞∑§ flÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜ „UË ‚fl¸òÊ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „ÒU, ÿ„U ¡ÊŸŸÊ „UË
Ãûfl‚ ¡ÊŸŸÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 10** 131
◊ÁìÊûÊÊ ◊eÃ¬˝ÊáÊÊ ’ÊœÿãÃ— ¬⁄US¬⁄U◊Ô˜–

∑§ÕÿãÃp ◊Ê¢ ÁŸàÿ¢ ÃÈcÿÁãÃ ø ⁄U◊ÁãÃ øH
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê◊¥ ◊Ÿ ‹ªÊŸflÊ‹ •ı⁄U ◊È¤Ê◊¥ „UË
¬˝ÊáÊÙ¥∑§Ù •¬¸áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹* ÷Q§¡Ÿ ◊⁄UË ÷ÁQ§∑§Ë
øøÊ¸∑§ mÊ⁄UÊ •Ê¬‚◊¥ ◊⁄U ¬˝÷Êfl∑§Ù ¡ŸÊÃ „ÈU∞
ÃÕÊ ªÈáÊ •ı⁄U ¬˝÷Êfl‚Á„UÃ ◊⁄UÊ ∑§ÕŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
„UË ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚ãÃÈCÔU „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl◊¥ „UË
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ⁄U◊áÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 9H
Ã·Ê¢ ‚ÃÃÿÈQ§ÊŸÊ¢ ÷¡ÃÊ¢ ¬˝ËÁÃ¬Ífl¸∑§◊Ô˜–
ŒŒÊÁ◊ ’ÈÁhÿÊª¢ Ã¢ ÿŸ ◊Ê◊È¬ÿÊÁãÃ ÃH
©UŸ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U äÿÊŸ •ÊÁŒ◊¥ ‹ª „ÈU∞ •ı⁄U ¬˝◊ ¬Ífl∑¸ §
÷¡ŸflÊ‹ ÷Q§Ù¥∑§Ù ◊Ò¥ fl„U ÃûflôÊÊŸM§¬ ÿÙª ŒÃÊ
„Í°U, Á¡‚‚ fl ◊È¤Ê∑§Ù „UË ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥UH 10H
Ã·Ê◊flÊŸÈ∑§ê¬ÊÕ¸◊„U◊ôÊÊŸ¡¢ Ã◊—–
ŸÊ‡ÊÿÊêÿÊà◊÷ÊflSÕÊ ôÊÊŸŒË¬Ÿ ÷ÊSflÃÊH
„U •¡¸ÈŸ! ©UŸ∑§ ™§¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ
©UŸ∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ÁSÕÃ „ÈU•Ê ◊Ò¥ Sflÿ¢ „UË ©UŸ∑§
•ôÊÊŸ¡ÁŸÃ •ãœ∑§Ê⁄U∑§Ù ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ ÃûflôÊÊŸM§¬
* ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl∑§ Á‹ÿ „UË Á¡ã„UÙ¥Ÿ •¬ŸÊ ¡ËflŸ •¬¸áÊ ∑§⁄U
ÁŒÿÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “◊Œ˜ªÃ¬˝ÊáÊÊ—” „ÒU–
ŒË¬∑§∑§ mÊ⁄UÊ ŸCÔU ∑§⁄U ŒÃÊ „Í°UH 11H

¬⁄¢U ’˝rÊÔ ¬⁄¢U œÊ◊ ¬ÁflòÊ¢ ¬⁄U◊¢ ÷flÊŸÔ˜–
¬ÈL§·¢ ‡ÊÊEÃ¢ ÁŒ√ÿ◊ÊÁŒŒfl◊¡¢ Áfl÷È◊Ô˜H
•Ê„ÈUSàflÊ◊Î·ÿ— ‚fl¸ ŒflÁ·¸ŸÊ¸⁄UŒSÃÕÊ–
•Á‚ÃÊ Œfl‹Ê √ÿÊ‚— Sflÿ¢ øÒfl ’˝flËÁ· ◊H
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó•Ê¬ ¬⁄U◊ ’˝rÊÔ, ¬⁄U◊ œÊ◊ •ı⁄U
¬⁄U◊ ¬ÁflòÊ „Ò¥U, ÄÿÙ¥Á∑§ •Ê¬∑§Ù ‚’ ´§Á·ªáÊ
‚ŸÊÃŸ, ÁŒ√ÿ ¬ÈL§· ∞fl¢ ŒflÙ¥∑§Ê ÷Ë •ÊÁŒŒfl,
•¡ã◊Ê •ı⁄U ‚fl¸√ÿÊ¬Ë ∑§„UÃ „Ò¥U– flÒ‚ „UË ŒflÌ·
ŸÊ⁄UŒ ÃÕÊ •Á‚Ã •ı⁄U Œfl‹ ´§Á· ÃÕÊ ◊„UÌ·
√ÿÊ‚ ÷Ë ∑§„UÃ „Ò¥U •ı⁄U •Ê¬ ÷Ë ◊⁄U ¬˝ÁÃ
∑§„UÃ „Ò¥UH 12-13H
‚fl¸◊ÃŒÎÃ¢ ◊ãÿ ÿã◊Ê¢ flŒÁ‚ ∑§‡Êfl–
Ÿ Á„U Ã ÷ªflã√ÿÁQ¢§ ÁflŒÈŒ¸flÊ Ÿ ŒÊŸflÊ—H
„U ∑§‡Êfl! ¡Ù ∑È§¿U ÷Ë ◊⁄U ¬˝ÁÃ •Ê¬ ∑§„UÃ „Ò¥U,
ß‚ ‚’∑§Ù ◊Ò¥ ‚àÿ ◊ÊŸÃÊ „UÍ°– „U ÷ªflŸ˜! •Ê¬∑§
‹Ë‹Ê◊ÿ* SflM§¬∑§Ù Ÿ ÃÙ ŒÊŸfl ¡ÊŸÃ „Ò¥U •ı⁄U
Ÿ ŒflÃÊ „UËH 14H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 4 ‡‹Ù∑§ 6 ◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 10** 133
Sflÿ◊flÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ flàÕ àfl¢ ¬ÈL§·ÊûÊ◊–

÷ÍÃ÷ÊflŸ ÷ÍÃ‡Ê ŒflŒfl ¡ªà¬ÃH
„U ÷ÍÃÙ¥∑§Ù ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹! „U ÷ÍÃÙ¥∑§ ß¸E⁄U!
„U ŒflÙ¥∑§ Œfl! „U ¡ªÃ˜∑§ SflÊ◊Ë! „ ¬ÈL§·ÙûÊ◊!
•Ê¬ Sflÿ¢ „UË •¬Ÿ‚ •¬Ÿ∑§Ù ¡ÊŸÃ „Ò¥UH 15H
flQÈ§◊„¸USÿ‡Ê·áÊ ÁŒ√ÿÊ sÔÊà◊Áfl÷ÍÃÿ—–
ÿÊÁ÷Áfl¸÷ÍÁÃÁ÷‹Ê¸∑§ÊÁŸ◊Ê¢Sàfl¢ √ÿÊåÿ ÁÃDÔUÁ‚H
ß‚Á‹ÿ •Ê¬ „UË ©UŸ •¬ŸË ÁŒ√ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ù
‚ê¬ÍáÊ¸ÃÊ‚ ∑§„UŸ◊¥ ‚◊Õ¸ „Ò¥U, Á¡Ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ
•Ê¬ ßŸ ‚’ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù √ÿÊåÃ ∑§⁄U∑§ ÁSÕÃ „ÒU¥H 16H
∑§Õ¢ ÁfllÊ◊„¢U ÿÊÁª¢SàflÊ¢ ‚ŒÊ ¬Á⁄UÁøãÃÿŸÔ–˜
∑§·È ∑§·È ø ÷Êfl·È ÁøãàÿÊ˘Á‚ ÷ªflã◊ÿÊH
„U ÿÙªE⁄U! ◊Ò¥ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃÊ
„ÈU•Ê •Ê¬∑§Ù ¡ÊŸÍ° •ı⁄U „U ÷ªflŸ˜! •Ê¬ Á∑§Ÿ-Á∑§Ÿ
÷ÊflÙ¥◊¥ ◊⁄UmÊ⁄UÊ ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸÿÙÇÿ „Ò¥U?H 17H
ÁflSÃ⁄UáÊÊà◊ŸÊ ÿÊª¢ Áfl÷ÍÁÃ¢ ø ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
÷Íÿ— ∑§Õÿ ÃÎÁ#Á„U̧ oÎáflÃÊ ŸÊÁSÃ ◊˘◊ÎÃ◊ÔH ˜
„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! •¬ŸË ÿÙª‡ÊÁQ§∑§Ù •ı⁄U Áfl÷ÍÁÃ∑§Ù
Á»§⁄U ÷Ë ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§Á„Uÿ, ÄÿÙ¥Á∑§ •Ê¬∑§
•◊ÎÃ◊ÿ fløŸÙ¥∑§Ù ‚ÈŸÃ „ÈU∞ ◊⁄UË ÃÎÁåÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃË
•ÕÊ¸Ã˜ ‚ÈŸŸ∑§Ë ©Uà∑§á∆UÊ ’ŸË „UË ⁄U„UÃË „ÒUH 18H
„UãÃ Ã ∑§ÕÁÿcÿÊÁ◊ ÁŒ√ÿÊ sÔÊà◊Áfl÷ÍÃÿ—–
¬˝ÊœÊãÿÃ— ∑È§L§üÊDUÔ ŸÊSàÿãÃÊ ÁflSÃ⁄USÿ ◊H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó„U ∑È§L§üÊDÔU! •’ ◊Ò¥ ¡Ù ◊⁄UË
ÁŒ√ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÊ° „Ò¥U, ©UŸ∑§Ù Ã⁄U Á‹ÿ ¬˝œÊŸÃÊ‚
∑§„Í°UªÊ; ÄÿÙ¥Á∑§ ◊⁄U ÁflSÃÊ⁄U∑§Ê •ãÃ Ÿ„UË¥ „ÒUH 19H
•„U◊Êà◊Ê ªÈ«UÊ∑§‡Ê ‚fl¸÷ÍÃÊ‡ÊÿÁSÕÃ—–
•„U◊ÊÁŒp ◊äÿ¢ ø ÷ÍÃÊŸÊ◊ãÃ ∞fl øH
„U •¡¸ÈŸ! ◊Ò¥ ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§ NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ ‚’∑§Ê
•Êà◊Ê „Í°U ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê •ÊÁŒ, ◊äÿ •ı⁄U
•ãÃ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 20H
•ÊÁŒàÿÊŸÊ◊„¢U ÁflcáÊÈÖÿÊ¸ÁÃ·Ê¢ ⁄UÁfl⁄¢U‡ÊÈ◊ÊŸÔ˜–
◊⁄UËÁø◊¸L§ÃÊ◊ÁS◊ ŸˇÊòÊÊáÊÊ◊„¢U ‡Ê‡ÊËH
◊Ò¥ •ÁŒÁÃ∑§ ’Ê⁄U„U ¬ÈòÊÙ¥◊¥ ÁflcáÊÈ •ı⁄U ÖÿÙÁÃÿÙ¥◊¥
Á∑§⁄UáÊÙ¥flÊ‹Ê ‚Íÿ¸ „Í°U ÃÕÊ ◊Ò¥ ©UŸøÊ‚ flÊÿÈŒflÃÊ•Ù¥∑§Ê
Ã¡ •ı⁄U ŸˇÊòÊÙ¥∑§Ê •Áœ¬ÁÃ øãº˝◊Ê „Í°UH 21H
flŒÊŸÊ¢ ‚Ê◊flŒÊ˘ÁS◊ ŒflÊŸÊ◊ÁS◊ flÊ‚fl—–
ßÁãº˝ÿÊáÊÊ¢ ◊ŸpÊÁS◊ ÷ÍÃÊŸÊ◊ÁS◊ øÃŸÊH
◊Ò¥ flŒÙ¥◊¥ ‚Ê◊flŒ „Í°U, ŒflÙ¥◊¥ ßãº˝ „Í°U, ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥
◊Ÿ „Í°U •ı⁄U ÷ÍÃ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë øÃŸÊ •ÕÊ¸Ã˜
¡ËflŸ‡ÊÁQ§ „Í°UH 22H
•äÿÊÿ 10** 135
L§º˝ÊáÊÊ¢ ‡ÊVÔU⁄UpÊÁS◊ ÁflûÊ‡ÊÊ ÿˇÊ⁄UˇÊ‚Ê◊Ô˜–

fl‚ÍŸÊ¢ ¬Êfl∑§pÊÁS◊ ◊L§— Á‡ÊπÁ⁄UáÊÊ◊„U◊˜H Ô
◊Ò¥ ∞∑§ÊŒ‡Ê L§º˝Ù◊¥ ¥ ‡Ê¢∑§⁄U „ÍU° •ı⁄U ÿˇÊ ÃÕÊ ⁄UÊˇÊ‚Ù¥◊¥
œŸ∑§Ê SflÊ◊Ë ∑È§’⁄U „Í°U– ◊Ò¥ •Ê∆U fl‚È•Ù¥◊¥ •ÁÇŸ „Í°U
•ı⁄U Á‡Êπ⁄UflÊ‹ ¬fl¸ÃÙ¥◊¥ ‚È◊L§ ¬fl¸Ã „Í°UH 23H
¬È⁄UÊœ
 ‚Ê¢ ø ◊ÈÅÿ¢ ◊Ê¢ ÁflÁh ¬ÊÕ¸ ’Î„US¬ÁÃ◊Ô–˜
‚ŸÊŸËŸÊ◊„¢U S∑§ãŒ— ‚⁄U‚Ê◊ÁS◊ ‚Êª⁄U—H
¬È⁄UÙÁ„UÃÙ¥◊¥ ◊ÈÁπÿÊ ’Î„US¬ÁÃ ◊È¤Ê∑§Ù ¡ÊŸ– „U ¬ÊÕ¸!
◊Ò¥ ‚ŸÊ¬ÁÃÿÙ¥◊¥ S∑§ãŒ •ı⁄U ¡‹Ê‡ÊÿÙ¥◊¥ ‚◊Èº˝ „ÍU°H 24H
◊„U·Ë¸áÊÊ¢ ÷ÎªÈ⁄U„¢U Áª⁄UÊ◊Sêÿ∑§◊ˇÊ⁄U◊Ô˜–
ÿôÊÊŸÊ¢ ¡¬ÿôÊÊ˘ÁS◊ SÕÊfl⁄UÊáÊÊ¢ Á„U◊Ê‹ÿ—H
◊Ò¥ ◊„UÌ·ÿÙ¥◊¥ ÷ÎªÈ •ı⁄ U‡ÊéŒÙ¢◊¥ ∞∑§ •ˇÊ⁄U
•ÕÊ¸Ã˜ •Ù¥∑§Ê⁄U „Í°U– ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿôÊÙ¥◊¥ ¡¬ÿôÊ
•ı⁄U ÁSÕ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ù¥◊¥ Á„U◊Ê‹ÿ ¬„UÊ«∏U „Í°UH 25H
•EàÕ— ‚fl¸flÎˇÊÊáÊÊ¢ Œfl·Ë¸áÊÊ¢ ø ŸÊ⁄UŒ—–
ªãœflÊ¸áÊÊ¢ ÁøòÊ⁄UÕ— Á‚hÊŸÊ¢ ∑§Á¬‹Ê ◊ÈÁŸ—H
◊Ò¥ ‚’ flÎˇÊÙ¢◊¥ ¬Ë¬‹∑§Ê flÎˇÊ, ŒflÌ·ÿÙ¥◊¥ ŸÊ⁄UŒ ◊ÈÁŸ,
ªãœflÙZ◊¥ ÁøòÊ⁄UÕ •ı⁄U Á‚hÙ¥◊¥ ∑§Á¬‹ ◊ÈÁŸ „ÍU°H 26H
©UìÊÒ—üÊfl‚◊EÊŸÊ¢ ÁflÁh ◊Ê◊◊ÎÃÊjfl◊Ô˜–
∞⁄UÊflÃ¢ ª¡ãº˝ÊáÊÊ¢ Ÿ⁄UÊáÊÊ¢ ø Ÿ⁄UÊÁœ¬◊Ô˜H
ÉÊÙ«∏UÙ¥◊¥ •◊ÎÃ∑§ ‚ÊÕ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹Ê ©UìÊÒ—üÊflÊ

ŸÊ◊∑§ ÉÊÙ«∏UÊ, üÊDÔU „UÊÁÕÿÙ¥◊¥ ∞⁄UÊflÃ ŸÊ◊∑§ „UÊÕË
•ı⁄U ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ⁄UÊ¡Ê ◊È¤Ê∑§Ù ¡ÊŸH 27H
•ÊÿÈœÊŸÊ◊„¢U flÖÊ˝¢ œŸÍŸÊ◊ÁS◊ ∑§Ê◊œÈ∑Ô˜§–
¬˝¡ŸpÊÁS◊ ∑§ãŒ¬¸— ‚¬Ê¸áÊÊ◊ÁS◊ flÊ‚ÈÁ∑§—H
◊Ò¥ ‡ÊSòÊÙ¥◊¥ flÖÊ˝ •ı⁄U ªı•Ù¥◊¥ ∑§Ê◊œŸÈ „Í°U–
‡ÊÊSòÊÙQ§ ⁄UËÁÃ‚ ‚ãÃÊŸ∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê „UÃÈ ∑§Ê◊Œfl
„Í°U •ı⁄U ‚¬ÙZ◊¥ ‚¬¸⁄UÊ¡ flÊ‚ÈÁ∑§ „Í°UH 28H
•ŸãÃpÊÁS◊ ŸÊªÊŸÊ¢ flL§áÊÊ ÿÊŒ‚Ê◊„U◊˜Ô–
Á¬ÃÎÎáÊÊ◊ÿ¸◊Ê øÊÁS◊ ÿ◊— ‚¢ÿ◊ÃÊ◊„U◊Ô˜H
◊Ò¥ ŸÊªÙ¥◊¥1 ‡Ê·ŸÊª •ı⁄U ¡‹ø⁄UÙ¥∑§Ê •Áœ¬ÁÃ
flL§áÊ ŒflÃÊ „Í°U •ı⁄U Á¬Ã⁄UÙ¥◊¥ •ÿ¸◊Ê ŸÊ◊∑§ Á¬Ã⁄U
ÃÕÊ ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥◊¥ ÿ◊⁄UÊ¡ ◊Ò¥ „UÍ°H 29H
¬˝tUÔ ÊŒpÊÁS◊ ŒÒàÿÊŸÊ¢ ∑§Ê‹— ∑§‹ÿÃÊ◊„U◊–˜Ô
◊ÎªÊáÊÊ¢ ø ◊Îªãº˝Ê˘„¢U flÒŸÃÿp ¬ÁˇÊáÊÊ◊Ô˜H
◊Ò¥ ŒÒàÿÙ¥◊¥ ¬˝tÔUÊŒ •ı⁄U ªáÊŸÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
‚◊ÿ2 „Í°U ÃÕÊ ¬‡ÊÈ•Ù¥◊¥ ◊Îª⁄UÊ¡ ®‚„U •ı⁄U ¬ÁˇÊÿÙ¥◊¥
◊Ò¥ ªL§«∏U „Í°UH 30H
1. ŸÊª •ı⁄U ‚¬¸ ÿ„U ŒÙ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚¬ÙZ∑§Ë „UË ¡ÊÁÃ „Ò¥U–
2. ˇÊáÊ, ÉÊ«∏UË, ÁŒŸ, ¬ˇÊ, ◊Ê‚ •ÊÁŒ◊¥ ¡Ù ‚◊ÿ „ÒU, fl„U ◊Ò¥ „ÍU°–
•äÿÊÿ 10** 137
¬flŸ— ¬flÃÊ◊ÁS◊ ⁄UÊ◊— ‡ÊSòÊ÷ÎÃÊ◊„U◊Ô˜–

¤Ê·ÊáÊÊ¢ ◊∑§⁄UpÊÁS◊ dÊÃ‚Ê◊ÁS◊ ¡ÊqÔUflËH
◊Ò¥ ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥◊¥ flÊÿÈ •ı⁄U ‡ÊSòÊœÊÁ⁄UÿÙ¥◊¥
üÊË⁄UÊ◊ „Í°U ÃÕÊ ◊¿UÁ‹ÿÙ¥◊¥ ◊ª⁄U „Í°U •ı⁄U ŸÁŒÿÙ¥◊¥
üÊË÷ÊªË⁄UÕË ª¢ªÊ¡Ë „Í°UH 31H
‚ªÊ¸áÊÊ◊ÊÁŒ⁄UãÃp ◊äÿ¢ øÒflÊ„U◊¡È¸Ÿ–
•äÿÊà◊ÁfllÊ ÁfllÊŸÊ¢ flÊŒ— ¬˝flŒÃÊ◊„U◊H ˜Ô
„U •¡¸ÈŸ! ‚ÎÁCÔUÿÙ¥∑§Ê •ÊÁŒ •ı⁄U •ãÃ ÃÕÊ
◊äÿ ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°U– ◊Ò¥ ÁfllÊ•Ù¥◊¥ •äÿÊà◊ÁfllÊ
•ÕÊ¸Ã˜ ’˝rÊÔÁfllÊ •ı⁄U ¬⁄US¬⁄U ÁflflÊŒ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê
Ãûfl-ÁŸáÊ¸ÿ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê flÊŒ „Í°UH 32H
•ˇÊ⁄UÊáÊÊ◊∑§Ê⁄UÊ˘ ÁS◊ mãm— ‚Ê◊ÊÁ‚∑§Sÿ ø–
•„U◊flÊˇÊÿ— ∑§Ê‹Ê œÊÃÊ„¢U ÁflEÃÊ◊Èπ—H
◊Ò¥ •ˇÊ⁄UÙ¥◊¥ •∑§Ê⁄U „Í° •ı⁄U ‚◊Ê‚Ù¥◊¥ mãm ŸÊ◊∑§
‚◊Ê‚ „Í°U– •ˇÊÿ∑§Ê‹ •ÕÊ¸Ã˜ ∑§Ê‹∑§Ê ÷Ë ◊„UÊ∑§Ê‹
ÃÕÊ ‚’ •Ù⁄U ◊ÈπflÊ‹Ê, Áfl⁄UÊ≈U˜SflM§¬, ‚’∑§Ê
œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 33H
◊ÎàÿÈ— ‚fl¸„U⁄UpÊ„U◊Èjflp ÷ÁflcÿÃÊ◊Ô˜–
∑§ËÁÃ¸— üÊËflÊ¸Äø ŸÊ⁄UËáÊÊ¢ S◊ÎÁÃ◊œ ¸ Ê œÎÁÃ— ˇÊ◊ÊH
◊Ò¥ ‚’∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ◊ÎàÿÈ •ı⁄U ©Uà¬ÛÊ
„UÙŸflÊ‹Ù¥∑§Ê ©Uà¬ÁûÊ „UÃÈ „Í°U ÃÕÊ ÁSòÊÿÙ¥◊¥ ∑§ËÌÃ1,

üÊË, flÊ∑˜Ô§, S◊ÎÁÃ, ◊œÊ, œÎÁÃ •ı⁄U ˇÊ◊Ê „Í°UH 34H
’Î„Uà‚Ê◊ ÃÕÊ ‚ÊêÔŸÊ¢ ªÊÿòÊË ¿UãŒ‚Ê◊„U◊Ô˜–
◊Ê‚ÊŸÊ¢ ◊Êª¸‡ÊË·Ê¸˘„U◊ÎÃÍŸÊ¢ ∑È§‚È◊Ê∑§⁄U—H
ÃÕÊ ªÊÿŸ ∑§⁄UŸÿÙÇÿ üÊÈÁÃÿÙ¥◊¥ ◊Ò¥ ’Î„Uà‚Ê◊
•ı⁄U ¿UãŒÙ¥◊¥ ªÊÿòÊË ¿UãŒ „Í°U ÃÕÊ ◊„UËŸÙ¥◊¥ ◊Êª¸‡ÊË·¸
•ı⁄U ´§ÃÈ•Ù¥◊¥ fl‚ãÃ ◊Ò¥ „Í°UH 35H
lÍÃ¢ ¿U‹ÿÃÊ◊ÁS◊ Ã¡SÃ¡ÁSflŸÊ◊„U◊Ô˜–
¡ÿÊ˘ÁS◊ √ÿfl‚ÊÿÊ˘ÁS◊ ‚ûfl¢ ‚ûflflÃÊ◊„U◊H ˜Ô
◊Ò¥ ¿U‹ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥◊¥ ¡Í•Ê •ı⁄U ¬˝÷Êfl‡ÊÊ‹Ë
¬ÈL§·Ù¥∑§Ê ¬˝÷Êfl „Í°U– ◊Ò¥ ¡ËÃŸflÊ‹Ù¥∑§Ê Áfl¡ÿ „Í°,
ÁŸpÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§Ê ÁŸpÿ •ı⁄U ‚ÊÁûfl∑§ ¬ÈL§·Ù¥∑§Ê
‚ÊÁûfl∑§ ÷Êfl „Í°UH 36H
flÎcáÊËŸÊ¢ flÊ‚ÈŒfl  Ê˘ÁS◊ ¬Êá«UflÊŸÊ¢ œŸTÿ—–
◊ÈŸËŸÊ◊åÿ„¢U √ÿÊ‚— ∑§flËŸÊ◊È‡ÊŸÊ ∑§Áfl—H
flÎÁcáÊfl¢Á‡ÊÿÙ¥◊2¥ flÊ‚ÈŒfl •ÕÊ¸Ã˜ ◊Ò¥ Sflÿ¢ Ã⁄UÊ ‚πÊ,
¬Êá«UflÙ¥◊¥ œŸTÿ •ÕÊ¸Ã˜ ÃÍ , ◊ÈÁŸÿÙ¥◊¥ flŒ√ÿÊ‚ •ı⁄U
1. ∑§ËÌÃ •ÊÁŒ ÿ ‚ÊÃ ŒflÃÊ•Ù¥∑§Ë ÁSòÊÿÊ° •ı⁄U SòÊË-flÊø∑§
ŸÊ◊flÊ‹ ªÈáÊ ÷Ë ¬˝Á‚h „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ŒÙŸÙ¥ ¬˝∑§Ê⁄U‚ „UË
÷ªflÊŸ˜∑§Ë Áfl÷ÍÁÃÿÊ° „Ò¥U–
2. ÿÊŒflÙ¥∑§ „UË •ãÃª¸Ã ∞∑§ flÎÁcáÊfl¢‡Ê ÷Ë ÕÊ–
•äÿÊÿ 10** 139
∑§ÁflÿÙ¥◊¥ ‡ÊÈ∑˝§ÊøÊÿ¸ ∑§Áfl ÷Ë ◊Ò¥ „UË „UÍ°H 37H

Œá«UÊ Œ◊ÿÃÊ◊ÁS◊ ŸËÁÃ⁄UÁS◊ Á¡ªË·ÃÊ◊Ô˜–
◊ÊÒŸ¢ øÒflÊÁS◊ ªÈsÔÊŸÊ¢ ôÊÊŸ¢ ôÊÊŸflÃÊ◊„U◊Ô˜H
◊Ò¥ Œ◊Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ù¥∑§Ê Œá«U •ÕÊ¸Ã˜ Œ◊Ÿ ∑§⁄UŸ∑ §Ë
‡ÊÁQ§ „Í°U, ¡ËÃŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹Ù¥∑§Ë ŸËÁÃ „Í°U, ªÈåÃ
⁄UπŸÿÙÇÿ ÷ÊflÙ¥∑§Ê ⁄UˇÊ∑§ ◊ıŸ „Í°U •ı⁄U ôÊÊŸflÊŸÙ¥∑§Ê
ÃûflôÊÊŸ ◊Ò¥ „UË „Í°UH 38H
ÿìÊÊÁ¬ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ’Ë¡¢ ÃŒ„U◊¡È¸Ÿ–
Ÿ ÃŒÁSÃ ÁflŸÊ ÿàSÿÊã◊ÿÊ ÷ÍÃ¢ ø⁄UÊø⁄U◊H Ỗ
•ı⁄U „U •¡Ȩ̀Ÿ! ¡Ù ‚’ ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ
„ÒU, fl„U ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°U; ÄÿÙ¥Á∑§ ∞‚Ê ø⁄U •ı⁄U •ø⁄U
∑§Ùß¸ ÷Ë ÷ÍÃ Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡Ù ◊È¤Ê‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙH 39H
ŸÊãÃÊ˘ÁSÃ ◊◊ ÁŒ√ÿÊŸÊ¢ Áfl÷ÍÃËŸÊ¢ ¬⁄UãÃ¬–
∞· ÃÍg‡ÊÃ— ¬˝ÊQ§Ê Áfl÷ÍÃÁfl¸SÃ⁄UÊ ◊ÿÊH
„U ¬⁄¢UÃ¬! ◊⁄UË ÁŒ√ÿ Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê •ãÃ Ÿ„UË¥ „ÒU,
◊Ò¥Ÿ •¬ŸË Áfl÷ÍÁÃÿÙ¥∑§Ê ÿ„U ÁflSÃÊ⁄U ÃÙ Ã⁄U Á‹ÿ
∞∑§Œ‡Ê‚ •ÕÊ¸Ã˜ ‚¢ˇÊ¬‚ ∑§„UÊ „ÒUH 40H
ÿlÁm÷ÍÁÃ◊à‚ûfl¢ üÊË◊ŒÍÁ¡¸Ã◊fl flÊ–
ÃûÊŒflÊflªë¿U àfl¢ ◊◊ Ã¡Ê¢˘‡Ê‚ê÷fl◊Ô˜H
¡Ù-¡Ù ÷Ë Áfl÷ÍÁÃÿÈQ§ •ÕÊ¸Ã˜ ∞Eÿ¸ÿÈQ§,
∑§ÊÁãÃÿÈQ§ •ı⁄U ‡ÊÁQ§ÿÈQ§ flSÃÈ „ÒU, ©U‚-©U‚∑§Ù ÃÍ
◊⁄U Ã¡∑§ •¢‡Ê∑§Ë „UË •Á÷√ÿÁQ§ ¡ÊŸH 41H
•ÕflÊ ’„ÈUŸÒÃŸ Á∑¢§ ôÊÊÃŸ ÃflÊ¡È¸Ÿ–
ÁflCÔUèÿÊ„UÁ◊Œ¢ ∑Î§àF◊∑§Ê¢‡ÊŸ ÁSÕÃÊ ¡ªÃÔH ˜
•ÕflÊ „U •¡¸ÈŸ! ß‚ ’„ÈUÃ ¡ÊŸŸ‚ Ã⁄UÊ ÄÿÊ
¬˝ÿÙ¡Ÿ „ÒU– ◊Ò¥ ß‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑§Ù •¬ŸË ÿÙª‡ÊÁQ§∑§
∞∑§ •¢‡Ê◊ÊòÊ‚ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ÁSÕÃ „Í°UH 42H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ Áfl÷ÍÁÃÿÊªÊ
ŸÊ◊ Œ‡Ê◊Ê˘äÿÊÿ—H 10H
\\ \\
•ÕÒ∑§ÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
◊ŒŸÈª˝„UÊÿ ¬⁄U◊¢ ªÈsÔ◊äÿÊà◊‚ÁÜôÊÃ◊Ô˜–
ÿûflÿÊQ¢§ fløSÃŸ ◊Ê„UÊ˘ÿ¢ ÁflªÃÊ ◊◊H
•¡Ȩ̀Ÿ ’Ù‹ ó◊È¤Ê¬⁄U •ŸÈª˝„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •Ê¬Ÿ
¡Ù ¬⁄U◊ ªÙ¬ŸËÿ •äÿÊà◊Áfl·ÿ∑§ fløŸ •ÕÊ¸Ã˜ ©U¬Œ‡Ê
∑§„UÊ, ©U‚‚ ◊⁄UÊ ÿ„U •ôÊÊŸ ŸCÔU „UÙ ªÿÊ „ÒUH 1H
÷flÊåÿÿÊÒ Á„U ÷ÍÃÊŸÊ¢ üÊÈÃÊÒ ÁflSÃ⁄U‡ÊÊ ◊ÿÊ–
àflûÊ— ∑§◊‹¬òÊÊˇÊ ◊Ê„UÊàêÿ◊Á¬ øÊ√ÿÿ◊ÔH ˜
ÄÿÙ¥Á∑§ „U ∑§◊‹ŸòÊ! ◊Ò¥Ÿ •Ê¬‚ ÷ÍÃÊ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ
•äÿÊÿ 11** 141
•ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ‚ÈŸ „Ò¥U ÃÕÊ •Ê¬∑§Ë

•ÁflŸÊ‡ÊË ◊Á„U◊Ê ÷Ë ‚ÈŸË „ÒUH 2H
∞fl◊ÃlÕÊàÕ àfl◊Êà◊ÊŸ¢ ¬⁄U◊E⁄U–
º˝CÔ‰UÁ◊ë¿UÊÁ◊ Ã M§¬◊ÒE⁄¢U ¬ÈL§·ÊûÊ◊H
„U ¬⁄U◊E⁄U! •Ê¬ •¬Ÿ∑§Ê ¡Ò‚Ê ∑§„UÃ „Ò¥U, ÿ„U
∆UË∑§ ∞‚Ê „UË „ÒU; ¬⁄UãÃÈ „U ¬ÈL§·ÊûÊ◊! •Ê¬∑§ ôÊÊŸ,
∞Eÿ¸, ‡ÊÁQ§, ’‹, flËÿ¸ •ÊÒ⁄U Ã¡‚ ÿÈQ§ ∞E⁄U-
M§¬∑§Ê ◊Ò¥ ¬˝àÿˇÊ ŒπŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°UH 3H
◊ãÿ‚ ÿÁŒ Ãë¿UÄÿ¢ ◊ÿÊ º˝C‰ÔUÁ◊ÁÃ ¬˝÷Ê–
ÿÊªE⁄U ÃÃÊ ◊ àfl¢ Œ‡Ê¸ÿÊà◊ÊŸ◊√ÿÿ◊Ô˜H
„U ¬˝÷Ê*! ÿÁŒ ◊⁄U mÊ⁄UÊ •Ê¬∑§Ê fl„U M§¬ ŒπÊ
¡ÊŸÊ ‡ÊÄÿ „ÒUó∞‚Ê •Ê¬ ◊ÊŸÃ „Ò¥U, ÃÊ „U ÿÊªE⁄U!
©U‚ •ÁflŸÊ‡ÊË SflM§¬∑§Ê ◊È¤Ê Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄UÊßÿH 4H
¬‡ÿ ◊ ¬ÊÕ¸ M§¬ÊÁáÊ ‡ÊÃ‡ÊÊ˘Õ ‚„Ud‡Ê—–
ŸÊŸÊÁflœÊÁŸ ÁŒ√ÿÊÁŸ ŸÊŸÊfláÊÊ¸∑§Î ÃËÁŸ øH
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó„U ¬ÊÕ¸! •’ ÃÍ ◊⁄U ‚Ò∑§«∏UÊ¥-
„U¡Ê⁄UÊ¥ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U ŸÊŸÊ fláÊ¸ ÃÕÊ ŸÊŸÊ
* ©Uà¬ÁûÊ, ÁSÕÁÃ •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ ÃÕÊ •ãÃÿÊ¸◊ËM§¬‚ ‡ÊÊ‚Ÿ
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊŸ‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ŸÊ◊ “¬˝÷È” „ÒU–
•Ê∑Î§ÁÃflÊ‹ •‹ÊÒÁ∑§∑§ M§¬Ê¥∑§Ê ŒπH 5H

¬‡ÿÊÁŒàÿÊãfl‚ÍãÔL§º˝ÊŸÁEŸÊÒ ◊L§ÃSÃÕÊ–
’„ÍUãÿŒÎCÔU¬ÍflÊ¸ÁáÊ ¬‡ÿÊpÿÊ¸ÁáÊ ÷Ê⁄UÃH
„U ÷⁄UÃfl¢‡ÊË •¡È¸Ÿ! ÃÍ ◊È¤Ê◊¥ •ÊÁŒàÿÊ¥∑§Ê •ÕÊ¸ÃỖ
•ÁŒÁÃ∑§ mÊŒ‡Ê ¬ÈòÊÊ¥∑§Ê, •Ê∆U fl‚È•Ê¥∑§Ê, ∞∑§ÊŒ‡Ê
L§º˝Ê¥∑§Ê, ŒÊŸÙ¥ •ÁEŸË∑È§◊Ê⁄UÊ¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ©UŸøÊ‚ ◊L§Œ˜-
ªáÊÊ¥∑§Ê Œπ ÃÕÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ’„ÈUÃ-‚ ¬„U‹ Ÿ Œπ
„ÈU∞ •Êpÿ¸◊ÿ M§¬Ê¥∑§Ê ŒπH 6H
ß„ÒU∑§SÕ¢ ¡ªà∑Î§àSŸ¢ ¬‡ÿÊl ‚ø⁄UÊø⁄U◊Ô˜–
◊◊ Œ„U ªÈ«UÊ∑§‡Ê* ÿìÊÊãÿŒÔ˜º˝C‰ÔUÁ◊ë¿UÁ‚H
„U •¡È¸Ÿ! •’ ß‚ ◊⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∞∑§ ¡ª„U
ÁSÕÃ ø⁄UÊø⁄U‚Á„UÃ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê Œπ ÃÕÊ
•ÊÒ⁄U ÷Ë ¡Ê ∑È§¿U ŒπŸÊ øÊ„UÃÊ „UÊ ‚Ê ŒπH 7H
Ÿ ÃÈ ◊Ê¢ ‡ÊÄÿ‚ º˝CÔ‰U◊ŸŸÒfl SfløˇÊÈ·Ê–
ÁŒ√ÿ¢ ŒŒÊÁ◊ Ã øˇÊÈ— ¬‡ÿ ◊ ÿÊª◊ÒE⁄U◊˜ÔH
¬⁄UãÃÈ ◊È¤Ê∑§Ê ÃÍ ßŸ •¬Ÿ ¬˝Ê∑Î§Ã ŸòÊÊ¥mÊ⁄UÊ
ŒπŸ◊¥ ÁŸ—‚ãŒ„U ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU; ß‚Ë‚ ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê
ÁŒ√ÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô •‹ÊÒÁ∑§∑§ øˇÊÈ ŒÃÊ „Í°U; ß‚‚ ÃÍ ◊⁄UË
ß¸E⁄UËÿ ÿÊª‡ÊÁQ§∑§Ê ŒπH 8H
* ÁŸº˝Ê∑§Ê ¡ËÃŸflÊ‹Ê „UÊŸ‚ •¡Ȩ̀Ÿ∑§Ê ŸÊ◊ “ªÈ«UÊ∑§‡Ê” „ÈU•Ê ÕÊ–
•äÿÊÿ 11** 143
‚Tÿ ©UflÊø
∞fl◊ÈÄàflÊ ÃÃÊ ⁄UÊ¡ã◊„UÊÿÊªE⁄UÊ „UÁ⁄U—–
Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ ¬ÊÕÊ¸ÿ ¬⁄U◊¢ M§¬◊ÒE⁄U◊Ô˜H
‚¢¡ÿ ’Ê‹ó„U ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ◊„UÊÿÊªE⁄U •ÊÒ⁄U ‚’
¬Ê¬Ê¥∑§ ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ ÷ªflÊŸ˜ŸÔ  ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U∑§⁄U
©U‚∑§ ¬pÊÃ˜Ô •¡È¸Ÿ∑§Ê ¬⁄U◊ ∞Eÿ¸ÿÈQ§ ÁŒ√ÿSflM§¬
ÁŒπ‹ÊÿÊH 9H
•Ÿ∑§flÄòÊŸÿŸ◊Ÿ∑§ÊjÈÃŒ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜ –
•Ÿ∑§ÁŒ√ÿÊ÷⁄UáÊ¢ ÁŒ√ÿÊŸ∑§ÊlÃÊÿÈœ◊Ô˜H
ÁŒ√ÿ◊ÊÀÿÊê’⁄Uœ⁄¢U ÁŒ√ÿªãœÊŸÈ‹¬Ÿ◊Ô˜–
‚flÊ¸pÿ¸◊ÿ¢ Œfl◊ŸãÃ¢ ÁflEÃÊ◊Èπ◊Ô˜H
•Ÿ∑§ ◊Èπ •ÊÒ⁄U ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§, •Ÿ∑§ •jÈÃ
Œ‡Ê¸ŸÊfl¥ Ê‹, ’„ÈUÃ-‚ ÁŒ√ÿ ÷Í·áÊÊ‚ ¥  ÿÈQ§ •ÊÒ⁄U ’„ÈUÃ-
‚ ÁŒ√ÿ ‡ÊSòÊÊ¥∑§Ê „UÊÕÊ¥◊¥ ©U∆UÊÿ „ÈU∞, ÁŒ√ÿ ◊Ê‹Ê
•ÊÒ⁄U flSòÊÊ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ •ÊÒ⁄U ÁŒ√ÿ ªãœ∑§Ê
‚Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ‹¬ Á∑§ÿ „ÈU∞, ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ÊpÿÊZ‚
ÿÈQ§, ‚Ë◊Ê⁄UÁ„UÃ •ÊÒ⁄U ‚’ •Ê⁄U ◊Èπ Á∑§ÿ „ÈU∞ Áfl⁄UÊ≈Ũ-
SflM§¬ ¬⁄U◊Œfl ¬⁄U◊E  ⁄U∑§Ê •¡ÈŸ¸ Ÿ ŒπÊH 10-11H
ÁŒÁfl ‚Íÿ¸‚„UdSÿ ÷fllÈª¬ŒÈÁàÕÃÊ–
ÿÁŒ ÷Ê— ‚ŒÎ‡ÊË ‚Ê SÿÊjÊ‚SÃSÿ ◊„UÊà◊Ÿ—H
•Ê∑§Ê‡Ê◊¥ „U¡Ê⁄U ‚ÍÿÊZ∑§ ∞∑§ ‚ÊÕ ©UŒÿ „UÊŸ‚
©Uà¬ÛÊ ¡Ê ¬˝∑§Ê‡Ê „UÊ, fl„U ÷Ë ©U‚ ÁflEM§¬
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ‚ŒÎ‡Ê ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô „UË „UÊH 12H
ÃòÊÒ∑§SÕ¢ ¡ªà∑Î§àSÔŸ¢ ¬˝Áfl÷Q§◊Ÿ∑§œÊ–
•¬‡ÿgflŒflSÿ ‡Ê⁄UË⁄U ¬Êá«UflSÃŒÊH
¬Êá«ÈU¬òÈ Ê •¡ÈŸ¸ Ÿ ©U‚ ‚◊ÿ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ Áfl÷Q§
•ÕÊ¸ÃÔ˜ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑Ô §Ê ŒflÊ∑¥ § Œfl üÊË∑Î§cáÊ-
÷ªflÊŸỖ∑§ ©U‚ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ∞∑§ ¡ª„U ÁSÕÃ ŒπÊH 13H
ÃÃ— ‚ ÁflS◊ÿÊÁflCÔUÊ NUCÔU⁄UÊ◊Ê œŸTÿ—–
¬˝áÊêÿ Á‡Ê⁄U‚Ê Œfl¢ ∑Î§ÃÊTÁ‹⁄U÷Ê·ÃH
©U‚∑§ •ŸãÃ⁄U fl •Êpÿ¸‚ øÁ∑§Ã •ÊÒ⁄U
¬È‹Á∑§Ã‡Ê⁄UË⁄U •¡ÈŸ¸ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÿ ÁflEM§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
üÊhÊ-èÊÁQ§‚Á„UÃ Á‚⁄U‚ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§ „UÊÕ
¡Ê«∏U∑§⁄U ’Ê‹óH 14H
¬‡ÿÊÁ◊ ŒflÊ¢SÃfl Œfl Œ„U
‚flÊZSÃÕÊ ÷ÍÃÁfl‡Ê·‚YÔUÊŸÔÔ˜–
’˝rÊÔÊáÊ◊Ë‡Ê¢ ∑§◊‹Ê‚ŸSÕ-
◊Î·Ë¥p ‚flÊ¸ŸÈ⁄UªÊ¢p ÁŒ√ÿÊŸÔ˜H
•¡È¸Ÿ ’Ê‹ó„U Œfl! ◊Ò¥ •Ê¬∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸
ŒflÊ¥∑§Ê ÃÕÊ •Ÿ∑§ ÷ÍÃÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿÊ¥∑§Ê, ∑§◊‹∑§
•Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊÁ¡Ã ’˝rÊÔÊ∑§Ê, ◊„UÊŒfl∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸
•äÿÊÿ 11** 145
´§Á·ÿÊ¥∑§Ê ÃÕÊ ÁŒ√ÿ ‚¬ÊZ∑§Ê ŒπÃÊ „Í°UH 15H

•Ÿ∑§’Ê„ÍUŒ⁄UflÄòÊŸòÊ¢-
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ‚fl¸ÃÊ˘ŸãÃM§¬◊Ô–˜
ŸÊãÃ¢ Ÿ ◊äÿ¢ Ÿ ¬ÈŸSÃflÊÁŒ¢-
¬‡ÿÊÁ◊ ÁflEE⁄U ÁflEM§¬H
„U ‚ê¬ÍáÊ¸ ÁflE∑§ SflÊÁ◊Ÿ˜!Ô •Ê¬∑§Ê •Ÿ∑§ ÷È¡Ê,
¬≈U, ◊Èπ •ÊÒ⁄U ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ ‚’ •Ê⁄U‚ •ŸãÃ
M§¬Êfl¥ Ê‹Ê ŒπÃÊ „ÍU°– „U ÁflEM§¬! ◊Ò¥ •Ê¬∑§ Ÿ •ãÃ∑§Ê
ŒπÃÊ „Í°U, Ÿ ◊äÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U Ÿ •ÊÁŒ∑§Ê „UËH 16H
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ¢ ªÁŒŸ¢ øÁ∑˝§áÊ¢ ø
Ã¡Ê⁄UÊÁ‡Ê¢ ‚fl¸ÃÊ ŒËÁ#◊ãÃ◊Ô˜–
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ŒÈÁŸ¸⁄UËˇÿ¢ ‚◊ãÃÊ-
gË#ÊŸ‹Ê∑¸§lÈÁÃ◊¬˝◊ÿ◊Ô˜ H
•Ê¬∑§Ê ◊Ò¥ ◊È∑§È ≈UÿQÈ §, ªŒÊÿÈQ§ •ÊÒ⁄U ø∑˝§ÿÈQ§ ÃÕÊ
‚’ •Ê⁄U‚ ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ Ã¡∑§ ¬ÈT, ¬˝ÖflÁ‹Ã •ÁÇŸ
•ÊÒ⁄U ‚Íÿ∑¸ § ‚ŒÎ‡Ê ÖÿÊÁÃÿÈQ§, ∑§Á∆UŸÃÊ‚ Œπ ¡ÊŸÿÊÇÿ
•ÊÒ⁄U ‚’ •Ê⁄U‚ •¬˝◊ÿSflM§¬ ŒπÃÊ „Í°UH 17H
àfl◊ˇÊ⁄¢U ¬⁄U◊¢ flÁŒÃ√ÿ¢-
àfl◊Sÿ ÁflESÿ ¬⁄¢U ÁŸœÊŸ◊Ô˜–
àfl◊√ÿÿ— ‡ÊÊEÃœ◊¸ªÊ#Ê
‚ŸÊÃŸSàfl¢ ¬ÈL§·Ê ◊ÃÊ ◊H
•Ê¬ „UË ¡ÊŸŸÿÊÇÿ ¬⁄U◊ •ˇÊ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬⁄U’˝rÊÔ

¬⁄U◊Êà◊Ê „Ò¥U, •Ê¬ „UË ß‚ ¡ªÃ˜Ô∑§ ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ „Ò¥U,
•Ê¬ „UË •ŸÊÁŒ œ◊¸∑§ ⁄UˇÊ∑§ „Ò¥U •ÊÒ⁄U •Ê¬ „UË
•ÁflŸÊ‡ÊË ‚ŸÊÃŸ ¬ÈL§· „Ò¥U– ∞‚Ê ◊⁄UÊ ◊Ã „ÒUH 18H
•ŸÊÁŒ◊äÿÊãÃ◊ŸãÃflËÿ¸-
◊ŸãÃ’Ê„¢ÈU ‡ÊÁ‡Ê‚Íÿ¸ŸòÊ◊Ô˜–
¬‡ÿÊÁ◊ àflÊ¢ ŒË#„ÈUÃÊ‡ÊflÄòÊ¢-
SflÃ¡‚Ê ÁflEÁ◊Œ¢ Ã¬ãÃ◊Ô˜H
•Ê¬∑§Ê •ÊÁŒ, •ãÃ •ÊÒ⁄U ◊äÿ‚ ⁄UÁ„UÃ, •ŸãÃ
‚Ê◊âÿ¸‚ ÿÈQ§, •ŸãÃ ÷È¡ÊflÊ‹, øãº˝-‚Íÿ¸M§¬
ŸòÊÊ¥flÊ‹, ¬˝ÖflÁ‹Ã •ÁÇŸM§¬ ◊ÈπflÊ‹ •ÊÒ⁄U •¬Ÿ
Ã¡‚ ß‚ ¡ªÃ˜∑Ô §Ê ‚¢ÃåÃ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ŒÅÊÃÊ „ÍU°H 19H
lÊflÊ¬ÎÁÕ√ÿÊÁ⁄UŒ◊ãÃ⁄¢U Á„U
√ÿÊ#¢ àflÿÒ∑§Ÿ ÁŒ‡Êp ‚flÊ¸—–
ŒÎ¶ÔUÊjÈÃ¢ M§¬◊Èª˝¢ ÃflŒ¢-
‹Ê∑§òÊÿ¢ ¬˝√ÿÁÕÃ¢ ◊„UÊà◊ŸÔ˜H
„U ◊„UÊà◊Ÿ˜Ô! ÿ„U Sflª¸ •ÊÒ⁄U ¬ÎâflË∑§ ’Ëø∑§Ê
‚ê¬ÍáÊ¸ •Ê∑§Ê‡Ê ÃÕÊ ‚’ ÁŒ‡ÊÊ∞° ∞∑§ •Ê¬‚
„UË ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „Ò¥U ÃÕÊ •Ê¬∑§ ß‚ •‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÊÒ⁄U
÷ÿ¢∑§ÔU⁄U M§¬∑§Ê Œπ∑§⁄U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§ •ÁÃ √ÿÕÊ∑§Ê
•äÿÊÿ 11** 147
¬˝ÊåÃ „UÊ ⁄U„U „Ò¥UH 20H

•◊Ë Á„U àflÊ¢ ‚È⁄U‚YÔUÊ Áfl‡ÊÁãÃ
∑§ÁøjËÃÊ— ¬˝ÊT‹ÿÊ ªÎáÊÁãÃ–
SflSÃËàÿÈÄàflÊ ◊„UÁ·¸Á‚h‚YÔUÊ—
SÃÈflÁãÃ àflÊ¢ SÃÈÁÃÁ÷— ¬Èc∑§‹ÊÁ÷—H
fl „UË ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ‚◊Í„U •Ê¬◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U
•ÊÒ⁄U ∑È§¿U ÷ÿ÷ËÃ „UÊ∑§⁄U „UÊÕ ¡Ê«∏U •Ê¬∑§ ŸÊ◊
•ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÕÊ ◊„UÁ·¸ •ÊÒ⁄U
Á‚hÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ “∑§ÀÿÊáÊ „UÊ” ∞‚Ê ∑§„U∑§⁄U ©UûÊ◊-
©UûÊ◊ SÃÊòÊÊ¥mÊ⁄UÊ •Ê¬∑§Ë SÃÈÁÃ ∑§⁄UÃ „Ò¥UH 21H
L§º˝ÊÁŒàÿÊ fl‚flÊ ÿ ø ‚ÊäÿÊ-
ÁflE˘ÁEŸÊÒ ◊L§ÃpÊc◊¬Êp–
ªãœfl¸ÿˇÊÊ‚È⁄UÁ‚h‚YÔUÊ-
flËˇÊãÃ àflÊ¢ ÁflÁS◊ÃÊpÒfl ‚fl¸H
¡Ê ÇÿÊ⁄U„U L§º˝ •ÊÒ⁄U ’Ê⁄U„U •ÊÁŒàÿ ÃÕÊ •Ê∆U
fl‚È, ‚ÊäÿªáÊ, ÁflEŒfl , •ÁEŸË∑È§◊Ê⁄U ÃÕÊ ◊L§Œ˜ªáÊ
•ÊÒ⁄U Á¬Ã⁄UÊ¥∑§Ê ‚◊ÈŒÊÿ ÃÕÊ ªãœfl¸, ÿˇÊ, ⁄UÊˇÊ‚
•ÊÒ⁄U Á‚hÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ „Ò¥Uófl ‚’ „UË ÁflÁS◊Ã
„UÊ∑§⁄U •Ê¬∑§Ê ŒπÃ „Ò¥UH 22H
M§¬¢ ◊„UûÊ ’„ÈUflÄòÊŸòÊ¢-
◊„UÊ’Ê„UÊ ’„ÈU’Ê„ÍUL§¬ÊŒ◊Ô˜–
’„ÍUŒ⁄¢U ’„ÈUŒ¢CÔ˛UÊ∑§⁄UÊ‹¢-
ŒÎ¶ÊÔU ‹Ê∑§Ê— ¬˝√ÿÁÕÃÊSÃÕÊ„U◊H ˜
„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! •Ê¬∑§ ’„ÈUÃ ◊Èπ •ÊÒ⁄U ŸòÊÊ¥flÊ‹,
’„ÈUÃ „UÊÕ, ¡¢ÉÊÊ •ÊÒ⁄U ¬Ò⁄UÊ¥flÊ‹, ’„ÈUÃ ©UŒ⁄UÊ¥flÊ‹
•ÊÒ⁄U ’„ÈUÃ-‚Ë ŒÊ…∏UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •àÿãÃ Áfl∑§⁄UÊ‹
◊„UÊŸ˜Ô M§¬∑§Ê Œπ∑§⁄U ‚’ ‹Êª √ÿÊ∑È§‹ „UÊ ⁄U„U „Ò¥U
ÃÕÊ ◊Ò¥ ÷Ë √ÿÊ∑È§‹ „UÊ ⁄U„UÊ „Í°UH 23H
Ÿ÷—S¬Î‡Ê¢ ŒË#◊Ÿ∑§fláÊZ-
√ÿÊûÊÊŸŸ¢ ŒË#Áfl‡ÊÊ‹ŸòÊ◊Ô˜–
ŒÎ¶ÔUÊ Á„U àflÊ¢ ¬˝√ÿÁÕÃÊãÃ⁄UÊà◊Ê
œÎÁÃ¢ Ÿ ÁflãŒÊÁ◊ ‡Ê◊¢ ø ÁflcáÊÊH
ÄÿÊ¥Á∑§ „U ÁflcáÊÊ! •Ê∑§Ê‡Ê∑§Ê S¬‡Ê¸ ∑§⁄UŸflÊ‹,
ŒŒËåÿ◊ÊŸ, •Ÿ∑§ fláÊÊZ‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ »Ò§‹Êÿ „ÈU∞
◊Èπ •ÊÒ⁄U ¬˝∑§Ê‡Ê◊ÊŸ Áfl‡ÊÊ‹ ŸòÊÊ¥‚ ÿÈQ§ •Ê¬∑§Ê
Œπ∑§⁄U ÷ÿ÷ËÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ◊Ò¥ œË⁄U¡ •ÊÒ⁄U
‡ÊÊÁãÃ Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ „Í°UH 24H
Œ¢CÔ˛UÊ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ ø Ã ◊ÈπÊÁŸ
ŒÎ¶ÔÒUfl ∑§Ê‹ÊŸ‹‚ÁÛÊ÷ÊÁŸ–
ÁŒ‡ÊÊ Ÿ ¡ÊŸ Ÿ ‹÷ ø ‡Ê◊¸
¬˝‚ËŒ Œfl‡Ê ¡ªÁÛÊflÊ‚H
•äÿÊÿ 11** 149
ŒÊ…∏UÊ∑¥ § ∑§Ê⁄UáÊ Áfl∑§⁄UÊ‹ •ÊÒ⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê‹∑§Ë •ÁÇŸ∑§

‚◊ÊŸ ¬˝ÖflÁ‹Ã •Ê¬∑§ ◊ÈπÊ∑¥ §Ê Œπ∑§⁄U ◊Ò¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ê∑¥ §Ê
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ „Í°U •ÊÒ⁄U ‚Èπ ÷Ë Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊ „Í°U– ß‚Á‹ÿ
„U Œfl‡Ê! „U ¡ªÁÛÊflÊ‚! •Ê¬ ¬˝‚ÛÊ „UÊ¥H 25H
•◊Ë ø àflÊ¢ œÎÃ⁄UÊCÔ˛USÿ ¬ÈòÊÊ—
‚fl¸ ‚„ÒUflÊflÁŸ¬Ê‹‚YÔÒU—–
÷Ëc◊Ê º˝ÊáÊ— ‚ÍÃ¬ÈòÊSÃÕÊ‚ÊÒ
‚„UÊS◊ŒËÿÒ⁄UÁ¬ ÿÊœ◊ÈÅÿÒ—H
flÄòÊÊÁáÊ Ã àfl⁄U◊ÊáÊÊ Áfl‡ÊÁãÃ
Œ¢CÔ˛UÊ∑§⁄UÊ‹ÊÁŸ ÷ÿÊŸ∑§ÊÁŸ–
∑§ÁøÁm‹ªAÊ Œ‡ÊŸÊãÃ⁄U·È
‚ãŒÎ‡ÿãÃ øÍÌáÊÃÒL§ûÊ◊ÊXÔÒU—H
fl ‚÷Ë œÎÃ⁄UÊCÔ˛U∑§ ¬ÈòÊ ⁄UÊ¡Ê•Ê¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ‚Á„UÃ
•Ê¬◊¥ ¬˝fl‡ Ê ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥ •ÊÒ⁄U ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U, º˝Êá ÊÊøÊÿ¸
ÃÕÊ fl„U ∑§áÊ¸ •ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄U ¬ˇÊ∑§ èÊË ¬˝œÊŸ ÿÊhÊ•Ê∑¥ §
‚Á„UÃ ‚’-∑§-‚’ •Ê¬∑§ ŒÊ…∏UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Áfl∑§⁄UÊ‹
÷ÿÊŸ∑§ ◊ÈπÊ¥◊¥ ’«∏U flª‚ ŒÊÒ«∏UÃ „ÈU∞ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U
⁄U„U „Ò¥U •ÊÒ⁄U ∑§ß¸ ∞∑§ øÍáÊ¸ „ÈU∞ Á‚⁄UÊ¥‚Á„UÃ •Ê¬∑§
ŒÊ°ÃÊ¥∑§ ’Ëø◊¥ ‹ª „ÈU∞ ŒËπ ⁄U„U „Ò¥UH 26-27H
ÿÕÊ ŸŒËŸÊ¢ ’„UflÊ˘ê’ÈflªÊ—
‚◊Èº˝◊flÊÁ÷◊ÈπÊ º˝flÁãÃ–
ÃÕÊ ÃflÊ◊Ë Ÿ⁄U‹Ê∑§flË⁄UÊ-
Áfl‡ÊÁãÃ flÄòÊÊáÿÁ÷ÁflÖfl‹ÁãÃH
¡Ò‚ ŸÁŒÿÊ¥∑§ ’„ÈUÃ-‚ ¡‹∑§ ¬˝flÊ„U SflÊ÷ÊÁfl∑§
„UË ‚◊Èº˝∑§ „UË ‚ê◊Èπ ŒÊÒ«∏UÃ „Ò¥U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚◊Èº˝◊¥
¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÒ‚ „UË fl Ÿ⁄U‹Ê∑§∑§ flË⁄U ÷Ë
•Ê¬∑§ ¬˝ÖflÁ‹Ã ◊ÈπÊ¥◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥UH 28H
ÿÕÊ ¬˝ŒË#¢ Öfl‹Ÿ¢ ¬ÃXÔUÊ-
Áfl‡ÊÁãÃ ŸÊ‡ÊÊÿ ‚◊ÎhflªÊ—–
ÃÕÒfl ŸÊ‡ÊÊÿ Áfl‡ÊÁãÃ ‹Ê∑§Ê-
SÃflÊÁ¬ flÄòÊÊÁáÊ ‚◊ÎhflªÊ—H
¡Ò‚ ¬Ã¢ª ◊Ê„Ufl‡Ê ŸCÔU „UÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÖflÁ‹Ã
•ÁÇŸ◊¥ •ÁÃflª‚ ŒÊÒ«∏UÃ „ÈU∞ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U, flÒ‚
„UË ÿ ‚’ ‹Êª ÷Ë •¬Ÿ ŸÊ‡Ê∑§ Á‹ÿ •Ê¬∑§
◊ÈπÊ◊¥ ¥ •ÁÃflª‚ ŒÊÒ«U∏Ã „ÈU∞ ¬˝fl‡ Ê ∑§⁄U ⁄U„U „ÒU¥H 29H
‹Á‹sÔ‚ ª˝‚◊ÊŸ— ‚◊ãÃÊ-
ÀÔ‹Ê∑§Êã‚◊ª˝ÊãflŒŸÒÖfl¸‹Áj— –
Ã¡ÊÁ÷⁄UÊ¬Íÿ¸ ¡ªà‚◊ª˝¢-
÷Ê‚SÃflÊªÊ˝ — ¬˝Ã¬ÁãÃ ÁflcáÊÊH
•Ê¬ ©UŸ ‚ê¬ÍáÊ¸ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ¬˝ÖflÁ‹Ã ◊ÈπÊ¥mÊ⁄UÊ
ª˝Ê‚ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‚’ •Ê⁄U‚ ’Ê⁄U-’Ê⁄U øÊ≈U ⁄U„U „Ò¥U,
„U ÁflcáÊÊ! •Ê¬∑§Ê ©Uª˝ ¬˝∑§Ê‡Ê ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜Ô∑§Ê
•äÿÊÿ 11** 151
Ã¡∑§ mÊ⁄UÊ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ ∑§⁄U∑§ Ã¬Ê ⁄U„UÊ „ÒUH 30H

•ÊÅÿÊÁ„U ◊ ∑§Ê ÷flÊŸÈªM˝ §¬Ê-
Ÿ◊Ê˘SÃÈ Ã Œflfl⁄U ¬˝‚ËŒ–
ÁflôÊÊÃÈÁ◊ë¿UÊÁ◊ ÷flãÃ◊Êl¢-
Ÿ Á„U ¬˝¡ÊŸÊÁ◊ Ãfl ¬˝flÎÁûÊ◊Ô˜H
◊È¤Ê ’Ã‹Êßÿ Á∑§ •Ê¬ ©Uª˝M§¬flÊ‹ ∑§ÊÒŸ „Ò¥U?
„U ŒflÊ¥◊¥ üÊDÔU! •Ê¬∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊ– •Ê¬ ¬˝‚ÛÊ
„UÊßÿ– •ÊÁŒ¬ÈL§· •Ê¬∑§Ê ◊Ò¥ Áfl‡Ê·M§¬‚ ¡ÊŸŸÊ
øÊ„UÃÊ „Í°U, ÄÿÊ¥Á∑§ ◊Ò¥ •Ê¬∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ∑§Ê Ÿ„UË¥
¡ÊŸÃÊH 31H
∑§Ê‹Ê˘ÁS◊ ‹Ê∑§ˇÊÿ∑Î§à¬˝flh Î Ê-
‹Ê∑§Êã‚◊Ê„UÃÈ¸Á◊„U ¬˝flÎûÊ—–
´§Ã˘Á¬ àflÊ¢ Ÿ ÷ÁflcÿÁãÃ ‚fl¸
ÿ˘flÁSÕÃÊ— ¬˝àÿŸË∑§·È ÿÊœÊ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó◊Ò¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
’…∏UÊ „ÈU•Ê ◊„UÊ∑§Ê‹ „Í°U– ß‚ ‚◊ÿ ßŸ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê
ŸCÔU ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝flÎûÊ „ÈU•Ê „Í°U– ß‚Á‹ÿ ¡Ê
¬˝ÁÃ¬ÁˇÊÿÊ¥∑§Ë ‚ŸÊ◊¥ ÁSÕÃ ÿÊhÊ ‹Êª „Ò¥U fl ‚’
Ã⁄U Á’ŸÊ ÷Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„¥Uª •ÕÊ¸Ã˜Ô Ã⁄U ÿÈh Ÿ ∑§⁄UŸ¬⁄U
÷Ë ßŸ ‚’∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ ¡ÊÿªÊH 32H
ÃS◊Êûfl◊ÈÁûÊDÔU ÿ‡ÊÊ ‹÷Sfl
Á¡àflÊ ‡ÊòÊÍã÷ÈæŨ ˇfl ⁄UÊÖÿ¢ ‚◊Îh◊Ô–˜
◊ÿÒflÒÃ ÁŸ„UÃÊ— ¬Ífl¸◊fl
ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ¢ ÷fl ‚√ÿ‚ÊÁøŸÔ˜H
•Ã∞fl ÃÍ ©U∆U! ÿ‡Ê ¬˝ÊåÃ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
¡ËÃ∑§⁄U œŸ-œÊãÿ‚ ‚ê¬ÛÊ ⁄UÊÖÿ∑§Ê ÷Êª– ÿ
‚’ ‡ÊÍ⁄UflË⁄U ¬„U‹„UË‚ ◊⁄U mÊ⁄UÊ ◊Ê⁄U „ÈU∞ „Ò¥U– „U
‚√ÿ‚ÊÁøŸ˜!Ô * ÃÍ ÃÊ ∑§fl‹ ÁŸÁ◊ûÊ◊ÊòÊ ’Ÿ ¡ÊH 33H
º˝ÊáÊ¢ ø ÷Ëc◊¢ ø ¡ÿº˝Õ¢ ø
∑§áÊZ ÃÕÊãÿÊŸÁ¬ ÿÊœflË⁄UÊŸÔ˜–
◊ÿÊ „UÃÊ¢Sàfl¢ ¡Á„U ◊Ê √ÿÁÕDÔUÊ-
ÿÈäÿSfl ¡ÃÊÁ‚ ⁄UáÊ ‚¬àŸÊŸÔ˜H
º˝ÊáÊÊøÊÿ¸ •ÊÒ⁄U ÷Ëc◊Á¬ÃÊ◊„U ÃÕÊ ¡ÿº˝Õ •ÊÒ⁄U
∑§áÊ¸ ÃÕÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ’„ÈUÃ-‚ ◊⁄U mÊ⁄UÊ ◊Ê⁄U „ÈU∞
‡ÊÍ⁄UflË⁄U ÿÊhÊ•Ê¥∑§Ê ÃÍ ◊Ê⁄U– ÷ÿ ◊Ã ∑§⁄U– ÁŸ—‚ãŒ„U
ÃÍ ÿÈh◊¥ flÒÁ⁄UÿÊ∑¥ §Ê ¡ËÃªÊ– ß‚Á‹ÿ ÿÈh ∑§⁄UH 34H
‚Tÿ ©UflÊø
∞Ãë¿˛‰UàflÊ fløŸ¢ ∑§‡ÊflSÿ
∑Î§ÃÊTÁ‹fl¸¬◊ÊŸ— Á∑§⁄UË≈UË–
* ’Êÿ¥ „UÊÕ‚ ÷Ë ’ÊáÊ ø‹ÊŸ∑§Ê •èÿÊ‚ „UÊŸ‚ •¡È¸Ÿ∑§Ê
ŸÊ◊ “‚√ÿ‚ÊøË” „ÈU•Ê ÕÊ–
•äÿÊÿ 11** 153
Ÿ◊S∑Î§àflÊ ÷Íÿ ∞flÊ„U ∑Î§cáÊ¢-

‚ªeŒ¢ ÷ËÃ÷ËÃ— ¬˝áÊêÿH
‚¢¡ÿ ’Ê‹ó  ∑§‡Êfl÷ªflÊŸ˜∑Ô § ß‚ fløŸ∑§Ê ‚ÈŸ∑§⁄U
◊È∑§È ≈UœÊ⁄UË •¡ÈŸ¸ „UÊÕ ¡Ê«U∏∑§⁄U ∑§Ê°¬ÃÊ „ÈU•Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U
∑§⁄U∑§, Á»§⁄U ÷Ë •àÿãÃ ÷ÿ÷ËÃ „UÊ∑§⁄U ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§
÷ªflÊŸ˜Ô üÊË∑Î§cáÊ∑§ ¬˝ÁÃ ªŒ˜ªŒ flÊáÊË‚ ’Ê‹ó  H 35H
SÕÊŸ NU·Ë∑§‡Ê Ãfl ¬˝∑§ËàÿÊ¸
¡ªà¬˝NUcÿàÿŸÈ⁄UÖÿÃ ø–
⁄UˇÊÊ¢Á‚ ÷ËÃÊÁŸ ÁŒ‡ÊÊ º˝flÁãÃ
‚fl¸ Ÿ◊SÿÁãÃ ø Á‚h‚YÔÊ—H
•¡È¸Ÿ ’Ê‹ó„U •ãÃÿÊ¸Á◊ŸỖ! ÿ„U ÿÊÇÿ „UË „ÒU Á∑§
•Ê¬∑§ ŸÊ◊, ªÈáÊ •ÊÒ⁄U ¬˝÷Êfl∑§ ∑§ËÃ¸Ÿ‚ ¡ªÃ˜Ô •ÁÃ
„UÁ·¸Ã „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U •ŸÈ⁄UÊª∑§Ê ÷Ë ¬˝Ê# „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU ÃÕÊ
÷ÿ÷ËÃ ⁄UÊˇÊ‚‹Êª ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥◊¥ ÷Êª ⁄U„U „Ò¥U •ÊÒ⁄U ‚’
Á‚hªáÊÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ Ÿ◊S∑§Ê⁄U ∑§⁄U ⁄U„U „Ò¥UH 36H
∑§S◊ÊìÊ Ã Ÿ Ÿ◊⁄Uã◊„UÊà◊ŸÔ˜
ª⁄UËÿ‚ ’˝rÊÔáÊÊ˘åÿÊÁŒ∑§òÊ¸–
•ŸãÃ Œfl‡Ê ¡ªÁÛÊflÊ‚
àfl◊ˇÊ⁄¢U ‚Œ‚ûÊà¬⁄¢U ÿÃÔ˜H
„U ◊„UÊà◊Ÿ˜Ô! ’˝rÊÔÊ∑§ ÷Ë •ÊÁŒ∑§ÃÊ¸ •ÊÒ⁄U ‚’‚
’«∏U •Ê¬∑§ Á‹ÿ fl ∑Ò§‚ Ÿ◊S∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄¥U, ÄÿÊ¥Á∑§

„U •ŸãÃ! „U Œfl‡Ê! „U ¡ªÁÛÊflÊ‚! ¡Ê ‚Ã˜Ô,
•‚Ã˜Ô •ÊÒ⁄U ©UŸ‚ ¬⁄U •ˇÊ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
’˝rÊÔ „ÒU, fl„U •Ê¬ „UË „Ò¥UH 37H
àfl◊ÊÁŒŒfl— ¬ÈL§·— ¬È⁄UÊáÊ-
Sàfl◊Sÿ ÁflESÿ ¬⁄¢U ÁŸœÊŸ◊Ô–˜
flûÊÊÁ‚ fll¢ ø ¬⁄¢U ø œÊ◊
àflÿÊ ÃÃ¢ ÁflE◊ŸãÃM§¬H
•Ê¬ •ÊÁŒŒfl •ÊÒ⁄U ‚ŸÊÃŸ ¬ÈL§· „Ò¥U, •Ê¬ ß‚
¡ªÃ˜∑Ô § ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ •ÊÒ⁄U ¡ÊŸŸflÊ‹ ÃÕÊ ¡ÊŸŸÿÊÇÿ
•ÊÒ⁄U ¬⁄U◊ œÊ◊ „Ò¥U– „U •ŸãÃM§¬! •Ê¬‚ ÿ„U ‚’
¡ªÃ˜Ô √ÿÊåÃ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „ÒUH 38H
flÊÿÈÿ¸◊Ê˘ÁªAfl¸L§áÊ— ‡Ê‡ÊÊVÔU—
¬˝¡Ê¬ÁÃSàfl¢ ¬˝Á¬ÃÊ◊„Up–
Ÿ◊Ê Ÿ◊SÃ˘SÃÈ ‚„Ud∑Î§àfl—
¬ÈŸp ÷ÍÿÊ˘Á¬ Ÿ◊Ê Ÿ◊SÃH
•Ê¬ flÊÿÈ, ÿ◊⁄UÊ¡, •ÁªA, flL§áÊ, øãº˝◊Ê, ¬˝¡Ê∑§
SflÊ◊Ë ’˝rÊÔÊ •ÊÒ⁄U ’˝rÊÔÊ∑§ ÷Ë Á¬ÃÊ „Ò¥U– •Ê¬∑§
Á‹ÿ „U¡Ê⁄UÊ¥ ’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U! Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊ!! •Ê¬∑§
Á‹ÿ Á»§⁄U ÷Ë ’Ê⁄U-’Ê⁄U Ÿ◊S∑§Ê⁄U! Ÿ◊S∑§Ê⁄U!!H 39H
•äÿÊÿ 11** 155
Ÿ◊— ¬È⁄USÃÊŒÕ ¬ÎDÔUÃSÃ

Ÿ◊Ê˘SÃÈ Ã ‚fl¸Ã ∞fl ‚fl¸–
•ŸãÃflËÿÊ¸Á◊ÃÁfl∑˝§◊Sàfl¢-
‚flZ ‚◊ÊåŸÙÁ· ÃÃÊ˘Á‚ ‚fl¸—H
„U •ŸãÃ ‚Ê◊âÿ¸flÊ‹! •Ê¬∑§ Á‹ÿ •Êª‚
•ÊÒ⁄U ¬Ë¿U‚ ÷Ë Ÿ◊S∑§Ê⁄U! „U ‚flÊ¸à◊Ÿ˜Ô! •Ê¬∑§
Á‹ÿ ‚’ •Ê⁄U‚ „UË Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊ– ÄÿÊ¥Á∑§ •ŸãÃ
¬⁄UÊ∑˝§◊‡ÊÊ‹Ë •Ê¬ ‚◊SÃ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê √ÿÊåÃ Á∑§ÿ
„ÈU∞ „Ò¥U, ß‚‚ •Ê¬ „UË ‚fl¸M§¬ „Ò¥UH 40H
‚πÁÃ ◊àflÊ ¬˝‚÷¢ ÿŒÈQ¢§-
„U ∑Î§cáÊ „U ÿÊŒfl „U ‚πÁÃ–
•¡ÊŸÃÊ ◊Á„U◊ÊŸ¢ ÃflŒ¢-
◊ÿÊ ¬˝◊ÊŒÊà¬˝áÊÿŸ flÊÁ¬H
ÿìÊÊfl„UÊ‚ÊÕ¸◊‚à∑Î§ÃÊ˘Á‚
Áfl„UÊ⁄U‡ÊƒÿÊ‚Ÿ÷Ê¡Ÿ·È –
∞∑§Ê˘ÕflÊåÿëÿÈÃ Ãà‚◊ˇÊ¢-
ÃàˇÊÊ◊ÿ àflÊ◊„U◊¬˝◊ÿ◊Ô˜H
•Ê¬∑§ ß‚ ¬˝÷Êfl∑§Ê Ÿ ¡ÊŸÃ „ÈU∞, •Ê¬ ◊⁄U ‚πÊ
„ÒU¥ ∞‚Ê ◊ÊŸ∑§⁄U ¬˝◊ ‚ •ÕflÊ ¬˝◊ÊŒ‚ ÷Ë ◊ÒŸ¥  “„U ∑Î§cáÊ!”,
“„U ÿÊŒfl!”, “„ ‚π!” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¡Ê ∑È§¿U Á’ŸÊ ‚Êø-
‚◊¤Ê „U∆UÊÃ˜Ô ∑§„UÊ „ÒU •ÊÒ⁄U „U •ëÿÈÃ! •Ê¬ ¡Ê ◊⁄U mÊ⁄UÊ
ÁflŸÊŒ∑§ Á‹ÿ Áfl„UÊ⁄U, ‡ÊƒÿÊ, •Ê‚Ÿ •ÊÒ⁄U ÷Ê¡ŸÊÁŒ◊¥
•∑§‹ •ÕflÊ ©UŸ ‚πÊ•Ê∑¥ § ‚Ê◊Ÿ ÷Ë •¬◊ÊÁŸÃ Á∑§ÿ
ªÿ „ÒU¥ ófl„U ‚’ •¬⁄UÊœ •¬˝◊ÿ SflM§¬ •ÕÊ¸ÃÔ˜ •Áøãàÿ
¬˝÷ÊflflÊ‹ •Ê¬‚ ◊Ò¥ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UflÊÃÊ „Í°UH 41-42H
Á¬ÃÊÁ‚ ‹Ê∑§Sÿ ø⁄UÊø⁄USÿ
àfl◊Sÿ ¬ÍÖÿp ªÈL§ª¸⁄UËÿÊŸÔ˜–
Ÿ àflà‚◊Ê˘SàÿèÿÁœ∑§— ∑È§ÃÊ˘ãÿÊ-
‹Ê∑§òÊÿ˘åÿ¬˝ÁÃ◊¬˝÷Êfl H
•Ê¬ ß‚ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜Ô∑§ Á¬ÃÊ •ÊÒ⁄U ‚’‚ ’«∏U
ªÈL§ ∞fl¢ •ÁÃ ¬Í¡ŸËÿ „Ò¥U, „U •ŸÈ¬◊ ¬˝÷ÊflflÊ‹!
ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ •Ê¬∑§ ‚◊ÊŸ ÷Ë ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Êß¸ Ÿ„UË¥
„ÒU, Á»§⁄U •Áœ∑§ ÃÊ ∑Ò§‚ „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒUH 43H
ÃS◊Êà¬˝áÊêÿ ¬˝ÁáÊœÊÿ ∑§Êÿ¢-
¬˝‚ÊŒÿ àflÊ◊„U◊Ë‡Ê◊Ë«K◊Ô˜–
Á¬Ãfl ¬ÈòÊSÿ ‚πfl ‚ÅÿÈ—
Á¬˝ÿ— Á¬˝ÿÊÿÊ„¸UÁ‚ Œfl ‚Ê…ÈU◊Ô˜H
•Ã∞fl „U ¬˝÷Ê! ◊Ò¥ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ø⁄UáÊÊ¥◊¥
ÁŸflÁŒÃ ∑§⁄U, ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U∑§, SÃÈÁÃ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ •Ê¬
ß¸E⁄U∑§Ê ¬˝‚ÛÊ „UÊŸ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– „U Œfl!
Á¬ÃÊ ¡Ò‚ ¬ÈòÊ∑§, ‚πÊ ¡Ò‚ ‚πÊ∑§ •ÊÒ⁄U ¬ÁÃ ¡Ò‚
Á¬˝ÿÃ◊Ê ¬%Ë∑§ •¬⁄UÊœ ‚„UŸ ∑§⁄UÃ „Ò¥UóflÒ‚ „UË
•äÿÊÿ 11** 157
•Ê¬ ÷Ë ◊⁄U •¬⁄UÊœ∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ „Ò¥UH 44H

•ŒÎCÔU¬ÍflZ NUÁ·ÃÊ˘ÁS◊ ŒÎ¶ÔUÊ
÷ÿŸ ø ¬˝√ÿÁÕÃ¢ ◊ŸÊ ◊–
ÃŒfl ◊ Œ‡Ê¸ÿ ŒflM§¬¢-
¬˝‚ËŒ Œfl‡Ê ¡ªÁÛÊflÊ‚H
◊Ò¥ ¬„U‹ Ÿ Œπ „ÈU∞ •Ê¬∑§ ß‚ •Êpÿ¸◊ÿ
M§¬∑§Ê Œπ∑§⁄U „UÁ·¸Ã „UÊ ⁄U„UÊ „Í°U •ÊÒ⁄U ◊⁄UÊ ◊Ÿ
÷ÿ‚ •ÁÃ √ÿÊ∑È§‹ ÷Ë „UÊ ⁄U„UÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ •Ê¬
©U‚ •¬Ÿ øÃÈ÷Ȩ̀¡ ÁflcáÊÈM§¬∑§Ê „UË ◊È¤Ê ÁŒπ‹Êßÿ!
„U Œfl‡Ê! „U ¡ªÁÛÊflÊ‚! ¬˝‚ÛÊ „UÊßÿH 45H
Á∑§⁄UËÁ≈UŸ¢ ªÁŒŸ¢ ø∑˝§„USÃ-
Á◊ë¿UÊÁ◊ àflÊ¢ º˝C‰ÔU◊„¢U ÃÕÒfl–
ÃŸÒfl M§¬áÊ øÃÈ÷È¸¡Ÿ
‚„Ud’Ê„UÊ ÷fl ÁflE◊ÍÃ¸H
◊Ò¥ flÒ‚ „UË •Ê¬∑§Ê ◊È∑È§≈U œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ÃÕÊ
ªŒÊ •ÊÒ⁄U ø∑˝§ „UÊÕ◊¥ Á‹ÿ „ÈU∞ ŒπŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°U,
ß‚Á‹ÿ „U ÁflESflM§¬! „U ‚„Ud’Ê„UÊ! •Ê¬ ©U‚Ë
øÃÈ÷È¸¡M§¬‚ ¬˝∑§≈U „UÊßÿH 46H
◊ÿÊ ¬˝‚ÛÊŸ ÃflÊ¡È¸ŸŒ¢-
M§¬¢ ¬⁄¢U ŒÌ‡ÊÃ◊Êà◊ÿÊªÊÃÔ˜–
Ã¡Ê◊ÿ¢ ÁflE◊ŸãÃ◊Êl¢-
ÿã◊ àflŒãÿŸ Ÿ ŒÎCÔU¬Ífl¸◊˜H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ ó„U •¡È¸Ÿ! •ŸÈª˝„U¬Ífl¸∑§ ◊Ò¥Ÿ
•¬ŸË ÿÊª‡ÊÁQ§∑§ ¬˝÷Êfl‚ ÿ„U ◊⁄UÊ ¬⁄U◊ Ã¡Ê◊ÿ,
‚’∑§Ê •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U ‚Ë◊Ê⁄UÁ„UÃ Áfl⁄UÊ≈˜U M§¬ ÃÈ¤Ê∑§Ê
ÁŒπ‹ÊÿÊ „ÒU, Á¡‚ Ã⁄U •ÁÃÁ⁄UQ§ ŒÍ‚⁄U Á∑§‚ËŸ
¬„U‹ Ÿ„UË¥ ŒπÊ ÕÊH 47H
Ÿ flŒÿôÊÊäÿÿŸÒŸ¸ ŒÊŸÒ-
Ÿ¸ ø Á∑˝§ÿÊÁ÷Ÿ¸ Ã¬ÊÁ÷L§ª˝Ò—–
∞fl¢M§¬— ‡ÊÄÿ •„¢U ŸÎ‹Ê∑§
º˝CÔ¢ÈU àflŒãÿŸ ∑È§L§¬˝flË⁄UH
„U •¡Ȩ̀Ÿ! ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§◊¥ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁflEM§¬flÊ‹Ê
◊Ò¥ Ÿ flŒ •ÊÒ⁄U ÿôÊÊ¥∑§ •äÿÿŸ‚, Ÿ ŒÊŸ‚, Ÿ
Á∑˝§ÿÊ•Ê¥‚ •ÊÒ⁄U Ÿ ©Uª˝ Ã¬Ê¥‚ „UË Ã⁄U •ÁÃÁ⁄UQ§
ŒÍ‚⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ŒπÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Í°UH 48H
◊Ê Ã √ÿÕÊ ◊Ê ø Áfl◊Í…U÷ÊflÊ-
ŒÎ¶ÔUÊ M§¬¢ ÉÊÊ⁄U◊ËŒÎæ˜U◊◊Œ◊Ô˜–
√ÿ¬Ã÷Ë— ¬˝ËÃ◊ŸÊ— ¬ÈŸSàfl¢-
ÃŒfl ◊ M§¬Á◊Œ¢ ¬˝¬‡ÿH
◊⁄U ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ß‚ Áfl∑§⁄UÊ‹ M§¬∑§Ê Œπ∑§⁄U
ÃÈ¤Ê∑§Ê √ÿÊ∑È§‹ÃÊ Ÿ„UË¥ „UÊŸË øÊÁ„Uÿ •ÊÒ⁄U ◊Í…∏U÷Êfl
•äÿÊÿ 11** 159
÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ– ÃÍ ÷ÿ⁄UÁ„UÃ •ÊÒ⁄U ¬˝ËÁÃÿÈQ§

◊ŸflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U ©U‚Ë ◊⁄U ß‚ ‡Ê¢π-ø∑˝§-ªŒÊ-
¬kÿÈQ§ øÃÈ÷È¸¡ M§¬∑§Ê Á»§⁄U ŒπH 49H
‚Tÿ ©UflÊø
ßàÿ¡È¸Ÿ¢ flÊ‚ÈŒflSÃÕÊÄàflÊ
Sfl∑¢§ M§¬¢ Œ‡Ê¸ÿÊ◊Ê‚ ÷Íÿ—–
•ÊEÊ‚ÿÊ◊Ê‚ ø ÷ËÃ◊Ÿ¢-
÷ÍàflÊ ¬ÈŸ— ‚ÊÒêÿfl¬È◊¸„UÊà◊ÊH
‚¢¡ÿ ’Ê‹óflÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜ÔŸ •¡È¸Ÿ∑§ ¬˝ÁÃ
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„U∑§⁄U Á»§⁄U flÒ‚ „UË •¬Ÿ øÃÈ÷¡
¸È M§¬∑§Ê
ÁŒπ‹ÊÿÊ •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ◊„UÊà◊Ê üÊË∑Î§cáÊŸ ‚ÊÒêÿ◊ÍÁÃ¸
„UÊ∑§⁄U ß‚ ÷ÿ÷ËÃ •¡È¸Ÿ∑§Ê œË⁄U¡ ÁŒÿÊH 50H
ŒÎ¶ÔUŒ¢ ◊ÊŸÈ·¢ M§¬¢ Ãfl ‚ÊÒêÿ¢ ¡ŸÊŒ¸Ÿ–
ßŒÊŸË◊ÁS◊ ‚¢flÎûÊ— ‚øÃÊ— ¬˝∑Î§ÁÃ¢ ªÃ—H
•¡È¸Ÿ ’Ê‹ó„U ¡ŸÊŒ¸Ÿ! •Ê¬∑§ ß‚ •ÁÃ ‡ÊÊãÃ
◊ŸÈcÿM§¬∑§Ê Œπ∑§⁄U •’ ◊Ò¥ ÁSÕ⁄UÁøûÊ „UÊ ªÿÊ „ÍU° •ÊÒ⁄U
•¬ŸË SflÊ÷ÊÁfl∑§ ÁSÕÁÃ∑§Ê ¬˝ÊåÃ „UÊ ªÿÊ „Í°UH 51H
‚ÈŒÈŒ¸‡Ê¸Á◊Œ¢ M§¬¢ ŒÎCÔUflÊŸÁ‚ ÿã◊◊–
ŒflÊ •åÿSÿ M§¬Sÿ ÁŸàÿ¢ Œ‡Ê¸Ÿ∑§ÊæŨ ÁˇÊáÊ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ ó◊⁄UÊ ¡Ê øÃÈ÷È¸¡ M§¬ ÃÈ◊Ÿ
ŒπÊ „ÒU, ÿ„U ‚ÈŒÈŒ¸‡Ê¸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ß‚∑§ Œ‡Ê¸Ÿ ’«∏U „UË
ŒÈ‹¸÷ „Ò¥U– ŒflÃÊ ÷Ë ‚ŒÊ ß‚ M§¬∑§ Œ‡Ê¸Ÿ∑§Ë
•Ê∑§Ê¢ˇÊÊ ∑§⁄UÃ ⁄U„UÃ „Ò¥UH 52H
ŸÊ„¢U flŒÒŸ¸ Ã¬‚Ê Ÿ ŒÊŸŸ Ÿ øÖÿÿÊ–
‡ÊÄÿ ∞fl¢ÁflœÊ º˝CÔ¢ÈU ŒÎCÔUflÊŸÁ‚ ◊Ê¢ ÿÕÊH
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÃÈ◊Ÿ ◊È¤Ê∑§Ê ŒπÊ „ÒUóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
øÃÈ÷¸È¡M§¬flÊ‹Ê ◊Ò¥ Ÿ flŒÊ¥‚, Ÿ Ã¬‚, Ÿ ŒÊŸ‚
•ÊÒ⁄U Ÿ ÿôÊ‚ „UË ŒπÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „Í°UH 53H
÷ÄàÿÊ àflŸãÿÿÊ ‡ÊÄÿ •„U◊fl¢ÁflœÊ˘¡Ȩ̀Ÿ–
ôÊÊÃÈ¢ º˝CÔ¢ÈU ø ÃûflŸ ¬˝flCÔ‰U ø ¬⁄UãUÃ¬H
¬⁄UãÃÈ „U ¬⁄¢UÃ¬ •¡È¸Ÿ! •Ÿãÿ÷ÁQ§∑§* mÊ⁄UÊ ß‚
¬˝∑§Ê⁄U øÃÈ÷¡ ¸È M§¬flÊ‹Ê ◊Ò¥ ¬˝àÿˇÊ ŒπŸ∑§ Á‹ÿ, Ãûfl‚
¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ÃÕÊ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ •ÕÊ¸Ã˜Ô
∞∑§Ë÷Êfl‚ ¬˝ÊåÃ „UÊŸ∑§ Á‹ÿ ÷Ë ‡ÊÄÿ „Í°UH 54H
◊à∑§◊¸∑Î§ã◊à¬⁄U◊Ê ◊jQ§— ‚XÔUflÌ¡Ã—–
ÁŸflÒ¸⁄U— ‚fl¸÷ÍÃ·È ÿ— ‚ ◊Ê◊ÁÃ ¬Êá«UflH
„U •¡È¸Ÿ! ¡Ê ¬ÈL§· ∑§fl‹ ◊⁄U „UË Á‹ÿ ‚ê¬ÍáÊ¸
∑§ûÊ¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „ÒU, ◊⁄UÊ
÷Q§ „ÒU, •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ „ÒU •ÊÒ⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥◊¥
* •Ÿãÿ÷ÁQ§∑§Ê ÷Êfl •ª‹ ‡‹Ê∑§◊¥ ÁflSÃÊ⁄U¬flÍ ∑¸ § ∑§„UÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 12** 161
flÒ⁄U÷Êfl‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒU*, fl„U •Ÿãÿ÷ÁQ§ÿÈQ§ ¬ÈL§·

◊È¤Ê∑§Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÊÃÊ „ÒUH 55H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ÁflEM§¬Œ‡Ê¸ŸÿÊªÊ
ŸÊ◊Ò∑§ÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 11H
\\ \\
•Õ mÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
∞fl¢ ‚ÃÃÿÈQ§Ê ÿ ÷Q§ÊSàflÊ¢ ¬ÿÈ¸¬Ê‚Ã–
ÿ øÊåÿˇÊ⁄U◊√ÿQ¢§ Ã·Ê¢ ∑§ ÿÊªÁflûÊ◊Ê—H
•¡È¸Ÿ ’Ê‹ó¡Ê •Ÿãÿ¬˝◊Ë ÷Q§¡Ÿ ¬ÍflÊ¸Q§
¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Ê¬∑§ ÷¡Ÿ-äÿÊŸ◊¥ ‹ª ⁄U„U∑§⁄U
•Ê¬ ‚ªÈáÊM§¬ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U ¡Ê ∑§fl‹
•ÁflŸÊ‡ÊË ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ∑§Ê „UË
•ÁÃüÊDÔU ÷Êfl‚ ÷¡Ã „Ò¥Uó©UŸ ŒÊŸÊ¥ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
©U¬Ê‚∑§Ê¥◊¥ •ÁÃ ©UûÊ◊ ÿÊªflûÊÊ ∑§ÊÒŸ „Ò¥U?H 1H
◊ƒÿÊfl‡ÿ ◊ŸÊ ÿ ◊Ê¢ ÁŸàÿÿÈQ§Ê ©U¬Ê‚Ã–
üÊhÿÊ ¬⁄UÿÊ¬ÃÊSÃ ◊ ÿÈQ§Ã◊Ê ◊ÃÊ—H
* ‚fl¸òÊ ÷ªflŒ˜’ÁÈ h „UÊ ¡ÊŸ‚ ©U‚ ¬ÈL§·∑§Ê •ÁÃ •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸfl Ê‹◊¥
÷Ë flÒ⁄U÷Êfl Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ „ÒU, Á»§⁄U •ÊÒ⁄UÊ¥◊¥ ÃÊ ∑§„UŸÊ „UË ÄÿÊ „ÒU–
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó◊È¤Ê◊¥ ◊Ÿ∑§Ê ∞∑§Êª˝ ∑§⁄U∑§
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U ÷¡Ÿ-äÿÊŸ◊¥ ‹ª „ÈU∞* ¡Ê ÷Q§¡Ÿ
•ÁÃ‡Êÿ üÊDÔU üÊhÊ‚ ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U ◊È¤Ê ‚ªÈáÊM§¬
¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ÷¡Ã „Ò¥U, fl ◊È¤Ê∑§Ê ÿÊÁªÿÊ¥◊¥ •ÁÃ
©UûÊ◊ ÿÊªË ◊Êãÿ „Ò¥UH 2H
ÿ àflˇÊ⁄U◊ÁŸŒ¸‡ÿ◊√ÿQ¢§ ¬ÿÈ¸¬Ê‚Ã–
‚fl¸òÊª◊Áøãàÿ¢ ø ∑Í§≈USÕ◊ø‹¢ œ˝Èfl◊Ô˜H
‚ÁÛÊÿêÿÁãº˝ÿª˝Ê◊¢ ‚fl¸òÊ ‚◊’Èhÿ—–
Ã ¬˝ÊåŸÈflÁãÃ ◊Ê◊fl ‚fl¸÷ÍÃÁ„UÃ ⁄UÃÊ—H
¬⁄UãÃÈ ¡Ê ¬ÈL§· ßÁãº˝ÿÊ∑¥ § ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê ÷‹Ë ¬˝∑§Ê⁄U
fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U∑§ ◊Ÿ-’ÈÁh‚ ¬⁄U, ‚fl¸√ÿÊ¬Ë,
•∑§ÕŸËÿSflM§¬ •ÊÒ⁄U ‚ŒÊ ∞∑§⁄U‚ ⁄U„UŸfl Ê‹, ÁŸàÿ,
•ø‹, ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U, •ÁflŸÊ‡ÊË, ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ∑§Ê
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ∞∑§Ë÷Êfl‚ äÿÊŸ ∑§⁄UÃ „UÈ∞ ÷¡Ã „Ò¥U, fl
‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÊ∑¥ § Á„UÃ◊¥ ⁄UÃ •ÊÒ⁄U ‚’◊¥ ‚◊ÊŸ ÷ÊflflÊ‹
ÿÊªË ◊È¤Ê∑§Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÊÃ „Ò¥UH 3-4H
Ä‹‡ÊÊ˘Áœ∑§Ã⁄USÃ·Ê◊√ÿQ§Ê‚Q§øÃ‚Ê◊Ô˜–
•√ÿQ§Ê Á„U ªÁÃŒÈ¸—π¢ Œ„UflÁj⁄UflÊåÿÃH
©UŸ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ÁŸ⁄UÊ∑§Ê⁄U ’˝rÊÔ◊¥ •Ê‚Q§
ÁøûÊflÊ‹ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ‚ÊœŸ◊¥ ¬Á⁄UüÊ◊ Áfl‡Ê· „ÒU;
* •ÕÊ¸Ã˜Ô ªËÃÊ •äÿÊÿ 11 ‡‹Ê∑§ 55 ◊¥ Á‹π „ÈU∞ ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊⁄U◊¥ ‹ª „ÈU∞–
•äÿÊÿ 12** 163
ÄÿÊ¥Á∑§ Œ„UÊÁ÷◊ÊÁŸÿÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ •√ÿQ§Áfl·ÿ∑§ ªÁÃ

ŒÈ—π¬Ífl¸∑§ ¬˝Ê# ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒUH 5H
ÿ ÃÈ ‚flÊ¸ÁáÊ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ◊Áÿ ‚ããÿSÿ ◊à¬⁄UÊ—–
•ŸãÿŸÒfl ÿÊªŸ ◊Ê¢ äÿÊÿãÃ ©U¬Ê‚ÃH
¬⁄UãÃÈ ¡Ê ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ ⁄U„UŸflÊ‹ ÷Q§¡Ÿ ‚ê¬ÍáÊ¸
∑§◊Ê∑Z §Ê ◊È¤Ê◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ◊È¤Ê ‚ªÈáÊM§¬ ¬⁄U◊E
 ⁄U∑§Ê
„UË •Ÿãÿ ÷ÁQ§ÿÊª‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞
÷¡Ã „Ò¥U*H 6H
Ã·Ê◊„¢U ‚◊ÈhÃÊ¸ ◊ÎàÿÈ‚¢‚Ê⁄U‚Êª⁄UÊÃÔ˜–
÷flÊÁ◊ ŸÁø⁄UÊà¬ÊÕ¸ ◊ƒÿÊflÁ‡ÊÃøÃ‚Ê◊Ô˜H
„U •¡È¸Ÿ! ©UŸ ◊È¤Ê◊¥ ÁøûÊ ‹ªÊŸflÊ‹ ¬˝◊Ë
÷Q§Ê¥∑§Ê ◊Ò¥ ‡ÊËÉÊ˝ „UË ◊ÎàÿÈM§¬ ‚¢‚Ê⁄U-‚◊Èº˝‚ ©UhÊ⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊÃÊ „Í°UH 7H
◊ƒÿfl ◊Ÿ •ÊœàSfl ◊Áÿ ’È®h ÁŸfl‡Êÿ–
ÁŸflÁ‚cÿÁ‚ ◊ƒÿfl •Ã ™§äflZ Ÿ ‚¢‡Êÿ—H
◊È¤Ê◊¥ ◊Ÿ∑§Ê ‹ªÊ •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê◊¥ „UË ’ÈÁh∑§Ê ‹ªÊ;
ß‚∑§ ©U¬⁄UÊãÃ ÃÍ ◊È¤Ê◊¥ „UË ÁŸflÊ‚ ∑§⁄UªÊ, ß‚◊¥
∑È§¿U ÷Ë ‚¢‡Êÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 8H
* ß‚ ‡‹Ê∑§∑§Ê Áfl‡Ê· ÷Êfl ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 11
‡‹Ê∑§ 55 ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•Õ ÁøûÊ¢ ‚◊ÊœÊÃÈ¢ Ÿ ‡Ê∑A§ÙÁ· ◊Áÿ ÁSÕ⁄U◊–˜Ô
•èÿÊ‚ÿÊªŸ ÃÃÊ ◊ÊÁ◊ë¿UÊ#È¢ œŸTÿH
ÿÁŒ ÃÍ ◊Ÿ∑§Ê ◊È¤Ê◊¥ •ø‹ SÕÊ¬Ÿ ∑§⁄UŸ∑§
Á‹ÿ ‚◊Õ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÊ „U •¡È¸Ÿ! •èÿÊ‚M§¬1
ÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ ◊È¤Ê∑§Ê ¬˝ÊåÃ „UÊŸ ∑ § Á‹ÿ ßë¿UÊ ∑§⁄UH 9H
•èÿÊ‚˘åÿ‚◊ÕÊ̧˘Á‚ ◊à∑§◊¸¬⁄U◊Ê ÷fl–
◊ŒÕ¸◊Á¬ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ∑È§fl¸Áã‚Áh◊flÊåSÿÁ‚H
ÿÁŒ ÃÍ ©U¬ÿÈ¸Q§ •èÿÊ‚◊¥ ÷Ë •‚◊Õ¸ „ÒU ÃÊ
∑§fl‹ ◊⁄U Á‹ÿ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ „UË ¬⁄UÊÿáÊ2 „UÊ ¡Ê–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊⁄U ÁŸÁ◊ûÊ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ◊⁄UË
¬˝ÊÁåÃM§¬ Á‚Áh∑§Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÊªÊH 10H
•ÕÒÃŒåÿ‡ÊQ§Ê˘Á‚ ∑§ÃÈZ ◊lÊª◊ÊÁüÊÃ—–
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿÊª¢ ÃÃ— ∑È§L§ ÿÃÊà◊flÊŸÔ˜H
ÿÁŒ ◊⁄UË ¬˝ÊÁåÃM§¬ ÿÊª∑§ •ÊÁüÊÃ „UÊ∑§⁄U ©U¬ÿȨ̀Q§
1. ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸÊ◊ •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê üÊfláÊ, ∑§ËÃ¸Ÿ, ◊ŸŸ ÃÕÊ
EÊ‚∑§ mÊ⁄UÊ ¡¬ •ÊÒ⁄U ÷ªflà¬˝ÊÁåÃÁfl·ÿ∑§ ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê ¬∆UŸ-¬Ê∆UŸ
ßàÿÊÁŒ∑§ øCÔUÊ∞° ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ’Ê⁄¢U’Ê⁄U ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊
“•èÿÊ‚” „ÒU–
2. SflÊÕ¸∑§Ê àÿÊª∑§⁄U ÃÕÊ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê „UË ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ •ÊÒ⁄U
¬⁄U◊ªÁÃ ‚◊¤Ê∑§⁄U, ÁŸc∑§Ê◊ ¬˝◊÷Êfl‚ ‚ÃË-Á‡Ê⁄UÊ◊ÁáÊ, ¬ÁÃfl˝ÃÊ
SòÊË∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§ „UË Á‹ÿ
ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬ÊÁŒ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊
““÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸ∑§ ¬⁄UÊÿáÊ „UÊŸÊ”” „ÒU–
•äÿÊÿ 12** 165
‚ÊœŸ∑§Ê ∑§⁄UŸ◊¥ ÷Ë ÃÍ •‚◊Õ¸ „ÒU ÃÊ ◊Ÿ-’ÈÁh

•ÊÁŒ¬⁄U Áfl¡ÿ ¬˝ÊåÃ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÊ∑§⁄U ‚’ ∑§◊ÊZ∑§
»§‹∑§Ê àÿÊª1 ∑§⁄UH 11H
üÊÿÊ Á„U ôÊÊŸ◊èÿÊ‚ÊÖôÊÊŸÊhKÊŸ¢ ÁflÁ‡ÊcÿÃ–
äÿÊŸÊà∑§◊¸»§‹àÿÊªSàÿÊªÊë¿UÊÁãÃ⁄UŸãÃ⁄U◊˜Ô H
◊◊¸∑§Ê Ÿ ¡ÊŸ∑§⁄U Á∑§ÿ „ÈU∞ •èÿÊ‚‚ ôÊÊŸ
üÊDÔU „ÒU; ôÊÊŸ‚ ◊È¤Ê ¬⁄U◊E⁄U∑§ SflM§¬∑§Ê äÿÊŸ üÊDÔU
„ÒU •ÊÒ⁄U äÿÊŸ‚ ÷Ë ‚’ ∑§◊ÊZ∑§ »§‹∑§Ê àÿÊª2
üÊc∆U „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ àÿÊª‚ Ãà∑§Ê‹ „UË ¬⁄U◊ ‡ÊÊÁãÃ
„UÊÃË „ÒUH 12H
•mCÔUÊ ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ◊ÒòÊ— ∑§L§áÊ ∞fl ø–
ÁŸ◊¸◊Ê ÁŸ⁄U„UVÔUÊ⁄U— ‚◊ŒÈ—π‚Èπ— ˇÊ◊ËH
‚ãÃÈCÔU— ‚ÃÃ¢ ÿÊªË ÿÃÊà◊Ê ŒÎ…UÁŸpÿ—–
◊ƒÿÌ¬Ã◊ŸÊ’ÈÁhÿÊ¸ ◊jQ§— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H
¡Ê ¬ÈL§· ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ m·÷Êfl‚ ⁄UÁ„UÃ, SflÊÕ¸⁄UÁ„UÃ,
‚’∑§Ê ¬˝◊ Ë •ÊÒ⁄U „UÃ⁄È UÁ„UÃ ŒÿÊ‹È „ÒU ÃÕÊ ◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„UÃ,
•„U¢∑§ÔUÊ⁄U‚ ⁄UÁ„UÃ, ‚Èπ-ŒÈ—πÊ¥∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ ‚◊ •ÊÒ⁄U
ˇÊ◊ÊflÊŸ˜Ô „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ÷Ë •÷ÿ
1. ªËÃÊ •äÿÊÿ 9 ‡‹Ê∑§ 27 ◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ ¬˝◊
•ÊÒ⁄U üÊhÊ ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÁøãÃŸ ÷Ë ’ŸÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ
äÿÊŸ‚ ““∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿÊª”” üÊc∆U ∑§„UÊ „ÒU–
ŒŸflÊ‹Ê „ÒU; ÃÕÊ ¡Ê ÿÊªË ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‚¢ÃÈCÔU „ÒU, ◊Ÿ-
ßÁãº˝ÿÊ¥‚Á„UÃ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê fl‡Ê◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ „ÒU •ÊÒ⁄U ◊È¤Ê◊¥
ŒÎ…∏U ÁŸpÿflÊ‹Ê „ÒUófl„U ◊È¤Ê◊¥ •¬¸áÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ◊Ÿ-
’ÈÁhflÊ‹Ê ◊⁄UÊ ÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒUH 13-14H
ÿS◊ÊÛÊÊÁm¡Ã ‹Ê∑§Ê ‹Ê∑§ÊÛÊÊÁm¡Ã ø ÿ—–
„U·Ê¸◊·¸÷ÿÊmªÒ◊È¸Q§Ê ÿ— ‚ ø ◊ Á¬˝ÿ—H
Á¡‚‚ ∑§Êß¸ ÷Ë ¡Ëfl ©Umª∑§Ê ¬˝ÊåÃ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ
•ÊÒ⁄U ¡Ê Sflÿ¢ ÷Ë Á∑§‚Ë ¡Ëfl‚ ©Umª∑§Ê ¬˝ÊåÃ Ÿ„UË¥
„UÊÃÊ; ÃÕÊ ¡Ê „U·¸, •◊·¸1, ÷ÿ •ÊÒ⁄U ©UmªÊÁŒ‚
⁄UÁ„UÃ „ÒUófl„U ÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒUH 15H
•Ÿ¬ˇÊ— ‡ÊÈÁøŒ¸ˇÊ ©UŒÊ‚ËŸÊ ªÃ√ÿÕ—–
‚flÊ¸⁄Uê÷¬Á⁄UàÿÊªË ÿÊ ◊jQ§— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H
¡Ê ¬ÈL§· •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ‚ ⁄UÁ„UÃ, ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U‚
‡ÊÈh2 øÃÈ⁄U, ¬ˇÊ¬ÊÃ‚ ⁄UÁ„UÃ •ÊÒ⁄U ŒÈ—πÊ¥‚ ¿ÍU≈UÊ
„ÈU•Ê „ÒUófl„U ‚’ •Ê⁄Uê÷Ê¥∑§Ê àÿÊªË ◊⁄UÊ ÷Q§
◊È¤Ê∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒUH 16H
ÿÊ Ÿ NUcÿÁÃ Ÿ mÁCÔU Ÿ ‡ÊÊøÁÃ Ÿ ∑§ÊæŨˇÊÁÃ–
‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷¬Á⁄UàÿÊªË ÷ÁQ§◊Êãÿ— ‚ ◊ Á¬˝ÿ—H
¡Ê Ÿ ∑§÷Ë „UÁ·¸Ã „UÊÃÊ „ÒU, Ÿ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU, Ÿ
1. ŒÍ‚⁄U∑§Ë ©UÛÊÁÃ∑§Ê Œπ∑§⁄U ‚¢ÃÊ¬ „UÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ “•◊·¸” „ÒU–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ê∑§ 7 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U
•äÿÊÿ 12** 167
‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, Ÿ ∑§Ê◊ŸÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê ‡ÊÈ÷

•ÊÒ⁄U •‡ÊÈ÷ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊Ê∑Z §Ê àÿÊªË „ÒUófl„U ÷ÁQ§ÿÈQ§
¬ÈL§· ◊È¤Ê∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒUH 17H
‚◊— ‡ÊòÊı ø Á◊òÊ ø ÃÕÊ ◊ÊŸÊ¬◊ÊŸÿÊ—–
‡ÊËÃÊcáÊ‚ÈπŒÈ—π·È ‚◊— ‚XÔUÁflflÌ¡Ã—H
¡Ê ‡ÊòÊÈ-Á◊òÊ◊¥ •ÊÒ⁄U ◊ÊŸ-•¬◊ÊŸ◊¥ ‚◊ „ÒU
ÃÕÊ ‚⁄UŒË, ª⁄U◊Ë •ÊÒ⁄U ‚Èπ-ŒÈ—πÊÁŒ mãmÊ¥◊¥ ‚◊
„ÒU •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒUH 18H
ÃÈÀÿÁŸãŒÊSÃÈÁÃ◊ÊÒ¸ŸË ‚ãÃÈCUÔ Ê ÿŸ ∑§ŸÁøÃÔ˜–
•ÁŸ∑§Ã— ÁSÕ⁄U◊ÁÃ÷¸ÁQ§◊Êã◊ Á¬˝ÿÊ Ÿ⁄U—H
¡Ê ÁŸãŒÊ-SÃÈÁÃ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê, ◊ŸŸ‡ÊË‹
•ÊÒ⁄U Á¡‚ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÷Ë ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸflÊ¸„U
„UÊŸ◊¥ ‚ŒÊ „UË ‚ãÃÈCÔU „ÒU •ÊÒ⁄U ⁄U„UŸ∑§ SÕÊŸ◊¥
◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒUófl„U ÁSÕ⁄U’ÈÁh
÷ÁQ§◊ÊŸ˜Ô ¬ÈL§· ◊È¤Ê∑§Ê Á¬˝ÿ „ÒUH 19H
ÿ ÃÈ œêÿÊ¸◊ÎÃÁ◊Œ¢ ÿÕÊQ¢§ ¬ÿÈ¸¬Ê‚Ã–
üÊgœÊŸÊ ◊à¬⁄U◊Ê ÷Q§ÊSÃ˘ÃËfl ◊ Á¬˝ÿÊ—H
¬⁄UãÃÈ ¡Ê üÊhÊÿÈQ§* ¬ÈL§· ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑§⁄U ß‚
™§¬⁄U ∑§„U „ÈU∞ œ◊¸◊ÿ •◊ÎÃ∑§Ê ÁŸc∑§Ê◊ ¬˝◊÷Êfl‚
* flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ◊„UÊà◊Ê •ÊÒ⁄U ªÈL§¡ŸÊ¥∑§ ÃÕÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U∑§
fløŸÊ¥◊¥ ¬˝àÿˇÊ∑§ ‚ŒÎ‡Ê Áfl‡flÊ‚∑§Ê ŸÊ◊ “üÊhÊ” „ÒU–
‚flŸ ∑§⁄UÃ „ÒU¥, fl ÷Q§ ◊È¤Ê∑§Ê •ÁÃ‡Êÿ Á¬˝ÿ „ÒU¥H 20H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ÷ÁQ§ÿÊªÊ
ŸÊ◊ mÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 12H
\\ \\
•Õ òÊÿÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
ßŒ¢ ‡Ê⁄UË⁄¢U ∑§ÊÒãÃÿ ˇÊòÊÁ◊àÿÁ÷œËÿÃ–
∞ÃlÊ flÁûÊ Ã¢ ¬˝Ê„ÈU— ˇÊòÊôÊ ßÁÃ ÃÁmŒ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ó„U •¡È¸Ÿ! ÿ„U ‡Ê⁄UË⁄U “ˇÊòÊ”1
ß‚ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ß‚∑§Ê ¡Ê ¡ÊŸÃÊ
„ÒU, ©U‚∑§Ê “ˇÊòÊôÊ” ß‚ ŸÊ◊‚ ©UŸ∑§ Ãûfl∑§Ê
¡ÊŸŸflÊ‹ ôÊÊŸË¡Ÿ ∑§„UÃ „Ò¥UH 1H
ˇÊòÊôÊ¢ øÊÁ¬ ◊Ê¢ ÁflÁh ‚fl¸ˇÊòÊ·È ÷Ê⁄UÃ–
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÊôÊÊ¸Ÿ¢ ÿûÊÖôÊÊŸ¢ ◊Ã¢ ◊◊H
„U •¡È¸Ÿ! ÃÍ ‚’ ˇÊòÊÊ¥◊¥ ˇÊòÊôÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡ËflÊà◊Ê
÷Ë ◊È¤Ê „UË ¡ÊŸ2 •ÊÒ⁄U ˇÊòÊ-ˇÊòÊôÊ∑§Ê •ÕÊ¸Ã˜Ô
Áfl∑§Ê⁄U‚Á„UÃ ¬˝∑Î§ÁÃ∑§Ê •ÊÒ⁄U ¬ÈL§·∑§Ê ¡Ê Ãûfl‚
1. ¡Ò‚ πÃ◊¥ ’Êÿ „ÈU∞ ’Ë¡Ê¥∑§Ê ©UŸ∑§ •ŸÈM§¬ »§‹ ‚◊ÿ¬⁄U
¬˝∑§≈U „UÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ß‚◊¢ ’Êÿ „ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UM§¬ ’Ë¡Ê¥∑§Ê
»§‹ ‚◊ÿ¬⁄U ¬˝∑§≈U „UÊÃ Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ß‚∑§Ê ŸÊ◊ “ˇÊòÊ” ∞‚Ê ∑§„UÊ „ÒU–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 15 ‡‹Ê∑§ 7 •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë Á≈Uå¬áÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 13** 169
¡ÊŸŸÊ „Ò*, fl„U ôÊÊŸ „ÒUó∞‚Ê ◊⁄UÊ ◊Ã „ÒUH 2H

ÃàˇÊòÊ¢ ÿìÊ ÿÊŒÎÄø Ô ÿÁm∑§ÊÁ⁄U ÿÃp ÿÃÔ˜–
‚ ø ÿÊ ÿà¬˝÷Êflp Ãà‚◊Ê‚Ÿ ◊ oÎáÊÈH
fl„U ˇÊòÊ ¡Ê •ÊÒ⁄U ¡Ò‚Ê „ÒU ÃÕÊ Á¡Ÿ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥flÊ‹Ê
„ÒU, •ÊÒ⁄U Á¡‚ ∑§Ê⁄UáÊ‚ ¡Ê „ÈU•Ê „ÒU; ÃÕÊ fl„U ˇÊòÊôÊ
÷Ë ¡Ê •ÊÒ⁄U Á¡‚ ¬˝÷ÊflflÊ‹Ê „ÒUófl„U ‚’ ‚¢ˇÊ¬◊¥
◊È¤Ê‚ ‚ÈŸH 3H
´§Á·Á÷’¸„UÈ œÊ ªËÃ¢ ¿UãŒÊÁ÷Áfl¸ÁflœÒ— ¬ÎÕ∑Ô§˜ –
’˝rÊÔ‚ÍòÊ¬ŒÒ‡ÔøÒfl „UÃÈ◊ÁjÁfl¸ÁŸÁpÃÒ—H
ÿ„U ˇÊòÊ •ÊÒ⁄U ˇÊòÊôÊ∑§Ê Ãûfl ´§Á·ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ’„ÈUÃ
¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ÁflÁflœ flŒ◊ãòÊÊ¥mÊ⁄UÊ ÷Ë
Áfl÷Êª¬Ífl∑¸ § ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU ÃÕÊ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁŸpÿ Á∑§ÿ
„ÈU∞ ÿÈÁQ§ÿÈQ§ ’˝rÊÔ‚òÍ Ê∑§ ¬ŒÊm¥ Ê⁄UÊ ÷Ë ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 4H
◊„UÊ÷ÍÃÊãÿ„UVÔUÊ⁄UÊ ’ÈÁh⁄U√ÿQ§◊fl ø–
ßÁãº˝ÿÊÁáÊ Œ‡ÊÒ∑¢§ ø ¬@ øÁãº˝ÿªÊø⁄UÊ—H
¬Ê°ø ◊„UÊ÷ÍÃ, •„U¢∑§Ê⁄U, ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ◊Í‹ ¬˝∑Î§ÁÃ ÷Ë
ÃÕÊ Œ‚ ßÁãº˝ÿÊ°, ∞∑§ ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ¬Ê°ø ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ Áfl·ÿ
•ÕÊ¸Ã˜Ô ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚ •ÊÒ⁄U ªãœóH 5H
ßë¿UÊ m·— ‚Èπ¢ ŒÈ—π¢ ‚YÔUÊÃ‡ÔøÃ  ŸÊ œÎÁÃ—–
∞ÃàˇÊòÊ¢ ‚◊Ê‚Ÿ ‚Áfl∑§Ê⁄U◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ê∑§ 23 •ÊÒ⁄U ©U‚∑§Ë Á≈Uå¬áÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
ÃÕÊ ßë¿UÊ, m·, ‚Èπ, ŒÈ—π, SÕÍ‹ Œ„U∑§Ê

Á¬á«U øÃŸÊ1 •ÊÒ⁄U œÎÁÃ2óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Áfl∑§Ê⁄UÊ¥3
∑§ ‚Á„UÃ ÿ„U ˇÊòÊ ‚¢ˇÊ¬◊¢ ∑§„UÊ ªÿÊH 6H
•◊ÊÁŸàfl◊ŒÁê÷àfl◊Á„¢U‚Ê ˇÊÊÁãÃ⁄UÊ¡¸fl◊Ô˜–
•ÊøÊÿÊ¸¬Ê‚Ÿ¢ ‡ÊÊÒø¢ SÕÒÿ¸◊Êà◊ÁflÁŸª˝„U—H
üÊDUÔÃÊ∑§ •Á÷◊ÊŸ∑§Ê •÷Êfl, Œê÷Êø⁄UáÊ∑§Ê •÷Êfl,
Á∑§‚Ë ÷Ë ¬˝ÊáÊË∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Ÿ ‚ÃÊŸÊ, ˇÊ◊Ê÷Êfl,
◊Ÿ-flÊáÊË •ÊÁŒ∑§Ë ‚⁄U‹ÃÊ, üÊhÊ-÷ÁQ§‚Á„UÃ ªÈL§∑§Ë
‚flÊ, ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh,4 •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ÁSÕ⁄UÃÊ
•ÊÒ⁄U ◊Ÿ-ßÁãº˝ÿÊ¥‚Á„UÃ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÁŸª˝„UH 7H
ßÁãº˝ÿÊÕ¸·È flÒ⁄UÊÇÿ◊Ÿ„UVÔUÊ⁄U ∞fl ø–
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊ√ÿÊÁœŒÈ—πŒÊ·ÊŸÈŒ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜ H
ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÊªÊ◊¥ ¥ •Ê‚ÁQ§∑§Ê
1. ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë øÃŸ-‡ÊÁQ§–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 18 ‡‹Ê∑§ 34 ‚ 35 Ã∑§ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
3. ¬Ê°øfl¥ ‡‹Ê∑§◊¥ ∑§„UÊ „ÈU•Ê ÃÊ ˇÊòÊ∑§Ê SflM§¬ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ
•ÊÒ⁄U ß‚ ‡‹Ê∑§◊¥ ∑§„U „ÈU∞ ßë¿UÊÁŒ ˇÊòÊ∑§ Áfl∑§Ê⁄U ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
4. ‚àÿÃÊ¬Ífl¸∑§ ‡ÊÈh √ÿfl„UÊ⁄U‚ º˝√ÿ∑§Ë •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ •ÛÊ‚
•Ê„UÊ⁄U∑§Ë ÃÕÊ ÿÕÊÿÊÇÿ ’ÃÊ¸fl‚ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ¡‹-
◊ÎÁûÊ∑§ÊÁŒ‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh∑§Ê ’Ê„U⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„UÃ „Ò¥ ÃÕÊ ⁄UÊª,
m· •ÊÒ⁄U ∑§¬≈U •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ∑§⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ê
Sflë¿U „UÊ ¡ÊŸÊ ÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU–
•äÿÊÿ 13** 171
•÷Êfl •ÊÒ⁄U •„¢∑§ÔUÊ⁄U∑§Ê ÷Ë •÷Êfl, ¡ã◊, ◊ÎàÿÈ,

¡⁄UÊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊª •ÊÁŒ◊¥ ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ŒÊ·Ê¥∑§Ê ’Ê⁄U-’Ê⁄U
ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊH 8H
•‚ÁQ§⁄UŸÁ÷cflXÔU— ¬ÈòÊŒÊ⁄UªÎ„UÊÁŒ·È–
ÁŸàÿ¢ ø ‚◊ÁøûÊàflÁ◊CÔUÊÁŸCÔUÊ¬¬ÁûÊ·ÈH
¬ÈòÊ, SòÊË, ÉÊ⁄U •ÊÒ⁄U œŸ •ÊÁŒ◊¥ •Ê‚ÁQ§∑§Ê
•÷Êfl, ◊◊ÃÊ∑§Ê Ÿ „UÊŸÊ ÃÕÊ Á¬˝ÿ •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ë
¬˝ÊÁåÃ◊¥ ‚ŒÊ „UË ÁøûÊ∑§Ê ‚◊ ⁄U„UŸÊH 9H
◊Áÿ øÊŸãÿÿÊªŸ ÷ÁQ§⁄U√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË–
ÁflÁflQ§Œ‡Ê‚Áflàfl◊⁄UÁÃ¡¸Ÿ‚¢‚ÁŒ H
◊È¤Ê ¬⁄U◊E  ⁄U◊¥ •Ÿãÿ ÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË
÷ÁQ§* ÃÕÊ ∞∑§ÊãÃ •ÊÒ⁄U ‡ÊÈh Œ‡Ê◊¥ ⁄U„UŸ∑§Ê
Sfl÷Êfl •ÊÒ⁄U Áfl·ÿÊ‚Q§ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ‚◊ÈŒÊÿ◊¥ ¬˝◊∑§Ê
Ÿ „UÊŸÊH 10H
•äÿÊà◊ôÊÊŸÁŸàÿàfl¢ ÃûflôÊÊŸÊÕ¸Œ‡Ê¸Ÿ◊Ô˜–
∞ÃÖôÊÊŸÁ◊ÁÃ ¬˝ÊQ§◊ôÊÊŸ¢ ÿŒÃÊ˘ãÿÕÊH
* ∑§fl‹ ∞∑§ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜Ô ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê „UË •¬ŸÊ SflÊ◊Ë
◊ÊŸÃ „ÈU∞ SflÊÕ¸ •ÊÒ⁄U •Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§, üÊhÊ •ÊÒ⁄U
÷Êfl∑§ ‚Á„UÃ ¬⁄U◊¬˝◊‚ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸÊ
“•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË” ÷ÁQ§ „ÒU–
•äÿÊà◊ôÊÊŸ◊¥1 ÁŸàÿÁSâÊÁÃ •ÊÒ⁄U ÃûflôÊÊŸ∑§

•Õ¸M§¬ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „UË ŒπŸÊóÿ„U ‚’ ôÊÊŸ2 „ÒU
•ı⁄U ¡Ù ß‚‚ Áfl¬⁄UËÃ „ÒU, fl„U •ôÊÊŸ3 „ÒUó∞‚Ê
∑§„UÊ „ÒUH 11H
ôÊÿ¢ ÿûÊà¬˝flˇÿÊÁ◊ ÿÖôÊÊàflÊ◊ÎÃ◊‡ÔŸÈÃ–
•ŸÊÁŒ◊à¬⁄¢U ’˝rÊÔ Ÿ ‚ûÊÛÊÊ‚ŒÈëÿÃH
¡Ù ¡ÊŸŸÿÙÇÿ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ
¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ
∑§„Í°ªÊ– fl„U •ŸÊÁŒflÊ‹Ê ¬⁄U◊’˝rÊÔ Ÿ ‚Ã˜ „UË ∑§„UÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, Ÿ •‚Ã˜ „UËH 12H
‚fl¸Ã— ¬ÊÁáÊ¬ÊŒ¢ Ãà‚fl¸ÃÊ˘ÁˇÊÁ‡Ê⁄UÊ◊Èπ◊Ô˜–
‚fl¸Ã— üÊÈÁÃ◊ÀÔ‹Ê∑§ ‚fl¸◊ÊflÎàÿ ÁÃDÔUÁÃH
fl„U ‚’ •Ù⁄U „UÊÕ-¬Ò⁄UflÊ‹Ê, ‚’ •Ê⁄U ŸòÊ, Á‚⁄U
•ı⁄U ◊ÈπflÊ‹Ê ÃÕÊ ‚’ •Ù⁄U ∑§ÊŸflÊ‹Ê „ÒU– ÄÿÙ¥Á∑§
1. Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ •Êà◊flSÃÈ •ÊÒ⁄U •ŸÊà◊flSÃÈ ¡ÊŸË ¡Êÿ,
©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ “•äÿÊà◊ôÊÊŸ” „ÒU–
2. ß‚ •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 7 ‚ ‹∑§⁄U ÿ„UÊÃ° ∑§ ¡Ù ‚ÊœŸ ∑§„U
„ÒU¥, fl ‚’ ÃûflôÊÊŸ∑§Ë ¬˝ÊÁ#◊¥ „UÃÈ „UÙŸ‚ “ôÊÊŸ” ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „ÒU¥–
3. ™§¬⁄U ∑§„U „ÈU∞ ôÊÊŸ∑§ ‚ÊœŸÙ¥‚ Áfl¬⁄UËÃ ¡Ù ◊ÊŸ, Œê÷,
Á„¢U‚Ê •ÊÁŒ „Ò¥U, fl •ôÊÊŸ∑§Ë flÎÁh◊¥ „UÃÈ „UÙŸ‚ “•ôÊÊŸ” ŸÊ◊‚
∑§„U ªÿ „Ò¥U–
•äÿÊÿ 13** 173
fl„U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ‚’∑§Ù √ÿÊ# ∑§⁄U∑§ ÁSÕÃ „ÒU1H 13H

‚fl¸Áãº˝ÿªÈáÊÊ÷Ê‚¢ ‚fl¸Áãº˝ÿÁflflÁ¡¸Ã◊Ô˜–
•‚Q¢§ ‚fl¸÷ÎìÊÒfl ÁŸªÈ¸áÊ¢ ªÈáÊ÷ÊQÎ§ øH
fl„U ‚ê¬ÍáÊ¸ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU,
¬⁄UãÃÈ flÊSÃfl◊¥ ‚’ ßÁãº˝ÿÙ¥‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒU ÃÕÊ •Ê‚ÁQ§-
⁄UÁ„UÃ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
•ı⁄U ÁŸªÈá¸ Ê „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ªÈáÊÙ¥∑§Ù ÷ÙªŸflÊ‹Ê „ÒUH 14H
’Á„U⁄UãÃp ÷ÍÃÊŸÊ◊ø⁄¢U ø⁄U◊fl ø–
‚Íˇ◊àflÊûÊŒÁflôÊÿ¢ ŒÍ⁄USÕ¢ øÊÁãÃ∑§ ø ÃÃÔ˜H
fl„U ø⁄UÊø⁄U ‚’ ÷ÍÃÙ¢∑§ ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸
„ÒU •ı⁄U ø⁄U-•ø⁄U ÷Ë fl„UË „ÒU– •ı⁄U fl„U ‚Íˇ◊
„UÙŸ‚ •ÁflôÊÿ2 „ÒU ÃÕÊ •ÁÃ ‚◊Ë¬◊¥3 •ı⁄U
ŒÍ⁄U◊¥4 ÷Ë ÁSÕÃ fl„UË „ÒUH 15H
1. •Ê∑§Ê‡Ê Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U flÊÿÈ, •ÁªA, ¡‹ •ı⁄U ¬ÎâflË∑§Ê
∑§Ê⁄UáÊM§¬ „UÙŸ‚ ©UŸ∑§Ù √ÿÊ# ∑§⁄U∑§ ÁSÕÃ „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê
÷Ë ‚’∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊM§¬ „UÙŸ‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ø⁄UÊø⁄U ¡ªÃ˜∑§Ù √ÿÊ#
∑§⁄U∑§ ÁSÕÃ „ÒU–
2. ¡Ò‚ ‚Íÿ¸∑§Ë Á∑§⁄UáÊÙ¥◊¥ ÁSÕÃ „ÈU•Ê ¡‹ ‚Íˇ◊ „UÙŸ‚
‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ ¡ÊŸŸ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ‚fl¸√ÿÊ¬Ë
¬⁄U◊Êà◊Ê ÷Ë ‚Íˇ◊ „UÙŸ‚ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ◊ŸÈcÿÙ¥∑§ ¡ÊŸŸ◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃÊ „ÒU–
3. fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚fl¸òÊ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ •ı⁄U ‚’∑§Ê •Êà◊Ê „UÙŸ‚
•àÿãÃ ‚◊Ë¬ „ÒU–
4. üÊhÊ⁄UÁ„UÃ, •ôÊÊŸË ¬ÈL§·Ù¥∑§ Á‹ÿ Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ’„ÈUÃ
ŒÍ⁄U „ÒU–
•Áfl÷Q¢§ ø ÷ÍÃ·È Áfl÷Q§Á◊fl ø ÁSÕÃ◊Ô˜–

÷ÍÃ÷ÃÎ¸ ø ÃÖôÊÿ¢ ª˝Á‚cáÊÈ ¬˝÷ÁflcáÊÈ øH
fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê Áfl÷Êª⁄UÁ„UÃ ∞∑§ M§¬‚ •Ê∑§Ê‡Ê∑§
‚ŒÎ‡Ê ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ø⁄UÊø⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥
Áfl÷Q§-‚Ê ÁSÕÃ ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ „Ò1 ÃÕÊ fl„U
¡ÊŸŸÿÙÇÿ ¬⁄U◊Êà◊Ê ÁflcáÊÈM§¬‚ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ-
¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ı⁄U L§º˝M§¬‚ ‚¢„UÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
ÃÕÊ ’˝rÊÔÊM§¬‚ ‚’∑§Ù ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUH 16H
ÖÿÊÁÃ·Ê◊Á¬ ÃîÿÊÁÃSÃ◊‚— ¬⁄U◊ÈëÿÃ–
ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ ôÊÊŸªêÿ¢ NUÁŒ ‚fl¸Sÿ ÁflÁDÔUÃ◊Ô˜H
fl„U ¬⁄U’˝rÊÔ ÖÿÙÁÃÿÙ¥∑§Ê ÷Ë ÖÿÙÁÃ2 ∞fl¢ ◊ÊÿÊ‚
•àÿãÃ ¬⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– fl„U ¬⁄U◊Êà◊Ê ’ÙœSflM§¬,
¡ÊŸŸ∑§ ÿÙÇÿ ∞fl¢ ÃûflôÊÊŸ‚ ¬˝Ê# ∑§⁄UŸÿÙÇÿ „ÒU
•ı⁄U ‚’∑§ NUŒÿ◊¥ Áfl‡Ê·M§¬‚ ÁSÕÃ „ÒUH 17H
ßÁÃ ˇÊòÊ¢ ÃÕÊ ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ øÊQ¢§ ‚◊Ê‚Ã—–
◊jQ§ ∞ÃÁmôÊÊÿ ◊jÊflÊÿÊ¬¬lÃH
1. ¡Ò‚ ◊„UÊ∑§Ê‡Ê Áfl÷Êª⁄UÁ„UÃ ÁSÕÃ „ÈU•Ê ÷Ë ÉÊ«∏UÙ¥◊¥ ¬ÎÕ∑˜Ô§-
¬ÎÕ∑˜§Ô∑§ ‚ŒÎ‡Ê ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊Êà◊Ê ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ∞∑§M§¬‚
ÁSÕÃ „ÈU•Ê ÷Ë ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ „ÒU–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 15 ‡‹Ù∑§ 12 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 13** 175
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ˇÊòÊ1 ÃÕÊ ôÊÊŸ2 •ı⁄U ¡ÊŸŸÿÙÇÿ

¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê SflM§¬3 ‚¢ˇÊ¬‚ ∑§„UÊ ªÿÊ– ◊⁄UÊ
÷Q§ ß‚∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U ◊⁄U SflM§¬∑§Ù ¬˝Ê#
¬˝∑Î§ÁÃ¢ ¬ÈL§·¢ øÒfl ÁflhKŸÊŒË ©U÷ÊflÁ¬–
Áfl∑§Ê⁄UÊp ¢ ªÈáÊÊ¢pfl Ò ÁflÁh ¬˝∑§Î ÁÃ‚ê÷flÊŸ˜H
¬˝∑Î§ÁÃ •ı⁄U ¬ÈL§·óßŸ ŒÙŸÙ¥∑§Ù „UË ÃÍ •ŸÊÁŒ
¡ÊŸ •ı⁄U ⁄UÊª-m·ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÙ¥∑§Ù ÃÕÊ ÁòÊªÈáÊÊà◊∑§
‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÙZ∑§Ù ÷Ë ¬˝∑§Î ÁÃ‚ „UË ©Uà¬ÛÊ ¡ÊŸH 19H
∑§Êÿ¸∑§⁄UáÊ∑§ÃÎ¸àfl „UÃÈ— ¬˝∑Î§ÁÃL§ëÿÃ–
¬ÈL§·— ‚ÈπŒÈ—πÊŸÊ¢ ÷ÊQÎ§àfl „UÃÈL§ëÿÃH
∑§Êÿ¸4 •ı⁄U ∑§⁄UáÊ5 ∑§Ù ©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸ◊¥ „UÃÈ
¬˝∑Î§ÁÃ ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU •ı⁄U ¡ËflÊà◊Ê ‚Èπ-ŒÈ—πÙ¥∑§
÷ÙQ§Ê¬Ÿ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜ ÷ÙªŸ◊¥ „UÃÈ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 20H
1. ‡‹Ù∑§ 5-6 ◊¥ Áfl∑§Ê⁄U‚Á„UÃ ˇÊòÊ∑§Ê SflM§¬ ∑§„UÊ „ÒU–
2. ‡‹Ù∑§ 7 ‚ 11 Ã∑§ ôÊÊŸ •ÕÊ¸Ã˜ ôÊÊŸ∑§Ê ‚ÊœŸ ∑§„UÊ „ÒU–
3. ‡‹Ù∑§ 12 ‚ 17 Ã∑§ ôÊÿ∑§Ê SflM§¬ ∑§„UÊ „ÒU–
4. •Ê∑§Ê‡Ê, flÊÿÈ, •ÁÇŸ, ¡‹ •ı⁄U ¬ÎâflË ÃÕÊ ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸,
M§¬, ⁄U‚, ªãœóßŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§Êÿ¸” „ÒU–
5. ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄U •ı⁄U ◊Ÿ ÃÕÊ üÊÙòÊ, àfløÊ, ⁄U‚ŸÊ, ŸòÊ •ı⁄U
ÉÊ˝ÊáÊ ∞fl¢ flÊ∑˜§, „USÃ, ¬ÊŒ, ©U¬SÕ •ı⁄U ªÈŒÊóßŸ 13 ∑§Ê ŸÊ◊
“∑§⁄UáÊ” „ÒU–
¬ÈL§·— ¬˝∑§Î ÁÃSÕÊ Á„U ÷ÈæŨ Q§ ¬˝∑§Î ÁÃ¡ÊãªÈáÊÊŸÔ–˜

∑§Ê⁄UáÊ¢ ªÈáÊ‚XÔUÊ˘Sÿ ‚Œ‚lÊÁŸ¡ã◊‚ÈH
¬˝∑Î§ÁÃ◊¥1 ÁSÕÃ „UË ¬ÈL§· ¬˝∑Î§ÁÃ‚ ©Uà¬ÛÊ
ÁòÊªÈáÊÊà◊∑§ ¬ŒÊÕÙZ∑§Ù ÷ÙªÃÊ „ÒU •ı⁄U ßŸ ªÈáÊÙ¥∑§Ê
‚¢ª „UË ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§ •ë¿UË-’È⁄UË ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥
¡ã◊ ‹Ÿ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU2H 21H
©U¬º˝CÔUÊŸÈ◊ãÃÊ ø ÷ÃÊ¸ ÷ÊQ§Ê ◊„UE⁄U—–
¬⁄U◊Êà◊ÁÃ øÊåÿÈQ§Ê Œ„U˘ÁS◊ã¬ÈL§·— ¬⁄U—H
ß‚ Œ„U◊¥ ÁSÕÃ ÿ„U •Êà◊Ê flÊSÃfl◊¥ ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË
„ÒU– fl„U ‚ÊˇÊË „UÙŸ‚ ©U¬º˝CUÊÔ •ı⁄U ÿÕÊÕ¸ ‚ê◊ÁÃ ŒŸfl Ê‹Ê
„UÙŸ‚ •ŸÈ◊ãÃÊ, ‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê „UÙŸ‚
÷ÃÊ¸, ¡ËflM§¬‚ ÷ÙQ§Ê, ’˝rÊÔÊ •ÊÁŒ∑§Ê ÷Ë SflÊ◊Ë „UÙŸ‚
◊„UE⁄U •ı⁄U ‡ÊÈh ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ „UÙŸ‚ ¬⁄U◊Êà◊Êó
∞‚Ê ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 22H
ÿ ∞fl¢ flÁûÊ ¬ÈL§·¢ ¬˝∑Î§ÁÃ¢ ø ªÈáÊÒ— ‚„U–
‚fl¸ÕÊ flÃ¸◊ÊŸÊ˘Á¬ Ÿ ‚ ÷ÍÿÊ˘Á÷¡ÊÿÃH
1. ¬˝∑Î§ÁÃ ‡ÊéŒ∑§Ê •Õ¸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹Ù∑§ 14 ◊¥ ∑§„UË
„ÈUß¸ ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÁòÊªÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ‚ûflªÈáÊ∑§ ‚¢ª‚ ŒflÿÙÁŸ◊¥ ∞fl¢ ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ‚¢ªÔU‚ ◊ŸÈcÿ-
ÿÙÁŸ◊¥ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ‚¢ªÔU‚ ¬‡ÊÈ, ¬ˇÊË •ÊÁŒ ŸËø ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥
¡ã◊ „UÙÃÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 13** 177
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬ÈL§·∑§Ù •ı⁄U ªÈáÊÙ¥∑§ ‚Á„UÃ ¬˝∑Î§ÁÃ∑§Ù

¡Ù ◊ŸÈcÿ Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU1, fl„U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë Á»§⁄U Ÿ„UË¥ ¡ã◊ÃÊH 23H
äÿÊŸŸÊà◊ÁŸ ¬‡ÿÁãÃ ∑§ÁøŒÊà◊ÊŸ◊Êà◊ŸÊ–
•ãÿ ‚Êæ˜UÅÿŸ ÿÊªŸ ∑§◊¸ÿÊªŸ øÊ¬⁄UH
©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù Á∑§ÃŸ „UË ◊ŸÈcÿ ÃÙ ‡ÊÈh „ÈUß¸
‚Íˇ◊ ’ÈÁh‚ äÿÊŸ∑2 mÊ⁄UÊ NUŒÿ◊¥ ŒπÃ „Ò¥U; •ãÿ
Á∑§ÃŸ „UË ôÊÊŸÿÙª∑3 mÊ⁄UÊ •ı⁄U ŒÍ‚⁄U Á∑§ÃŸ „UË
∑§◊¸ÿÙª∑4 mÊ⁄UÊ ŒπÃ „ÒU¥ •ÕÊ¸Ã˜ ¬˝Ê# ∑§⁄UÃ „ÒU¥H 24H
•ãÿ àflfl◊¡ÊŸãÃ— üÊÈàflÊãÿèÿ ©U¬Ê‚Ã–
Ã˘Á¬ øÊÁÃÃ⁄Uãàÿfl ◊ÎàÿÈ¢ üÊÈÁÃ¬⁄UÊÿáÊÊ—H
1. ŒÎ‡ÿ◊ÊòÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜ ◊ÊÿÊ∑§Ê ∑§Êÿ¸ „UÙŸ‚ ˇÊáÊ÷¢ª⁄È U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜,
¡« •ı⁄U •ÁŸàÿ „ÒU ÃÕÊ ¡ËflÊà◊Ê ÁŸàÿ, øÃŸ, ÁŸÌfl∑§Ê⁄U •ı⁄U
•ÁflŸÊ‡ÊË ∞fl¢ ‡ÊÈh, ’ÙœSflM§¬, ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê „UË
‚ŸÊÃŸ •¢‡Ê „ÒU, ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚◊¤Ê∑§⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ◊ÊÁÿ∑§ ¬ŒÊÕÙZ∑§
‚¢ª∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊª ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊¬ÈL§· ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ∞∑§Ë÷Êfl‚
ÁŸàÿ ÁSÕÃ ⁄U„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ ©UŸ∑§Ù “Ãûfl‚ ¡ÊŸŸÊ” „ÒU–
2. Á¡‚∑§Ê fláÊ¸Ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 6 ◊¥ ‡‹Ù∑§ 11 ‚ 32 Ã∑§
ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ „ÒU–
3. Á¡‚∑§Ê fláÊ¸Ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 2 ◊¥ ‡‹Ù∑§ 11 ‚ 30 Ã∑§
ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ „ÒU–
4. Á¡‚∑§Ê fláÊ¸Ÿ ªËÃÊ •äÿÊÿ 2 ◊¥ ‡‹Ù∑§ 40 ‚ •äÿÊÿ
‚◊ÊÁåÃ¬ÿ¸ãÃ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ Á∑§ÿÊ „ÒU–
¬⁄UãÃÈ ßŸ‚ ŒÍ‚⁄U •ÕÊ¸Ã˜ ¡Ù ◊ãŒ’ÈÁhflÊ‹ ¬ÈL§·

„Ò¥U, fl ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Ÿ ¡ÊŸÃ „ÈU∞ ŒÍ‚⁄UÙ¥‚ •ÕÊ¸Ã˜ Ãûfl∑§
¡ÊŸŸflÊ‹ ¬ÈL§·Ù¥‚ ‚ÈŸ∑§⁄U „UË ÃŒŸÈ‚Ê⁄U ©U¬Ê‚ŸÊ
∑§⁄UÃ „ÒU¥ •ı⁄U fl üÊfláÊ¬⁄UÊÿáÊ ¬ÈL§· ÷Ë ◊ÎàÿÈM§¬ ‚¢‚Ê⁄U-
‚Êª⁄U∑§Ù ÁŸ—‚ãŒ„U Ã⁄U ¡ÊÃ „Ò¥UH 25H
ÿÊflà‚TÊÿÃ Á∑§Á@à‚ûfl¢ SÕÊfl⁄U¡XÔU◊◊Ô˜–
ˇÊòÊˇÊòÊôÊ‚¢ÿÊªÊûÊÁmÁh ÷⁄UÃ·¸÷H
„U •¡¸ÈŸ! ÿÊflã◊ÊòÊ Á¡ÃŸ ÷Ë SÕÊfl⁄U-¡¢ª◊
¬˝ÊáÊË ©Uà¬ÛÊ „UÙÃ „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ù ÃÍ ˇÊòÊ •ı⁄U
ˇÊòÊôÊ∑§ ‚¢ÿÙª‚ „UË ©Uà¬ÛÊ ¡ÊŸH 26H
‚◊¢ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÁÃDÔUãÃ¢ ¬⁄U◊E⁄U◊˜–
ÁflŸ‡ÿàSflÁflŸ‡ÿãÃ¢ ÿ— ¬‡ÿÁÃ ‚ ¬‡ÿÁÃH
¡Ù ¬ÈL§· ŸCÔU „UÙÃ „ÈU∞ ‚’ ø⁄UÊø⁄U ÷ÍÃÙ¥◊¥
¬⁄U◊E⁄U∑§Ù ŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃ •ı⁄U ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕÃ ŒπÃÊ
„ÒU, fl„UË ÿÕÊÕ¸ ŒπÃÊ „ÒUH 27H
‚◊¢ ¬‡ÿÁã„U ‚fl¸òÊ ‚◊flÁSÕÃ◊ËE⁄U◊˜–
Ÿ Á„UŸSàÿÊà◊ŸÊà◊ÊŸ¢ ÃÃÙ ÿÊÁÃ ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊˜H
ÄÿÙ¥Á∑§ ¡Ù ¬ÈL§· ‚’◊¥ ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕÃ ¬⁄U◊E  ⁄U∑§Ù
‚◊ÊŸ ŒπÃÊ „ÈU•Ê •¬Ÿ mÊ⁄UÊ •¬Ÿ∑§Ù ŸCÔU Ÿ„UË¥
∑§⁄UÃÊ, ß‚‚ fl„U ¬⁄U◊ ªÁÃ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 28H
•äÿÊÿ 13** 179
¬˝∑Î§àÿÒfl ø ∑§◊Ê¸ÁáÊ Á∑˝§ÿ◊ÊáÊÊÁŸ ‚fl¸‡Ê—–

ÿ— ¬‡ÿÁÃ ÃÕÊà◊ÊŸ◊∑§ÃÊ¸⁄¢U ‚ ¬‡ÿÁÃH
•ı⁄U ¡Ù ¬ÈL§· ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÙZ∑§Ù ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬˝∑§Î ÁÃ∑§
mÊ⁄UÊ „UË Á∑§ÿ ¡ÊÃ „ÈU∞ ŒπÃÊ „ÒU •ı⁄U •Êà◊Ê∑§Ù •∑§ÃÊ¸
ŒπÃÊ „Ò,U fl„UË ÿÕÊÕ¸ ŒπÃÊ „ÒUH 29H
ÿŒÊ ÷ÍÃ¬ÎÕÇ÷Êfl◊∑§SÕ◊ŸÈ¬‡ÿÁÃ–
ÃÃ ∞fl ø ÁflSÃÊ⁄¢U ’˝rÊÔ ‚ê¬lÃ ÃŒÊH
Á¡‚ ˇÊáÊ ÿ„U ¬ÈL§· ÷ÍÃÙ¥∑§ ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§ ÷Êfl∑§Ù
∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÁSÕÃ ÃÕÊ ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ „UË
‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ŒπÃÊ „ÒU, ©U‚Ë ˇÊáÊ fl„U
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 30H
•ŸÊÁŒàflÊÁÛÊªÈ¸áÊàflÊà¬⁄U◊Êà◊Êÿ◊√ÿÿ— –
‡Ê⁄UË⁄USÕÙ˘Á¬ ∑§ıãÃÿ Ÿ ∑§⁄UÙÁ Ã Ÿ Á‹åÿÃH
„U •¡¸ÈŸ! •ŸÊÁŒ „UÙŸ‚ •ı⁄U ÁŸªÈ¸áÊ „UÙŸ‚ ÿ„U
•ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊Êà◊Ê ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕÃ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë flÊSÃfl◊¥
Ÿ ÃÙ ∑È§¿U ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ Á‹åÃ „UË „UÙÃÊ „ÒUH 31H
ÿÕÊ ‚fl¸ªÃ¢ ‚ıˇêÿÊŒÊ∑§Ê‡Ê¢ ŸÙ¬Á‹åÿÃ–
‚fl¸òÊÊflÁSÕÃÙ Œ„U ÃÕÊà◊Ê ŸÙ¬Á‹åÿÃH
Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄ U‚fl¸òÊ √ÿÊåÃ •Ê∑§Ê‡Ê ‚Íˇ◊ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
Á‹åÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊ, flÒ‚ „UË Œ„U◊¥ ‚fl¸òÊ ÁSÕÃ •Êà◊Ê
ÁŸªÈá¸ Ê „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ Œ„U∑§ ªÈáÊÙ¥‚ Á‹åÃ Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH32H
ÿÕÊ ¬˝∑§Ê‡Êÿàÿ∑§— ∑Î§àSŸ¢ ‹Ù∑§Á◊◊¢ ⁄UÁfl—–
ˇÊòÊ¢ ˇÊòÊË ÃÕÊ ∑Î§àSŸ¢ ¬˝∑§Ê‡ÊÿÁÃ ÷Ê⁄UÃH
„U •¡¸ÈŸ! Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∞∑§ „UË ‚Íÿ¸ ß‚ ‚ê¬ÍáÊ¸
’˝rÊÔÊá«U∑§Ù ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ∞∑§
„UË •Êà◊Ê ‚ê¬ÍáÊ¸ ˇÊòÊ∑§Ù ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 33H
ˇÊòÊˇÊòÊôÊÿÙ⁄Ufl◊ãÃ⁄¢U ôÊÊŸøˇÊÈ·Ê–
÷ÍÃ¬˝∑Î§ÁÃ◊ÙˇÊ¢ ø ÿ ÁflŒÈÿÊ¸ÁãÃ Ã ¬⁄U◊˜H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ˇÊòÊ •ı⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ ÷Œ∑§Ù* ÃÕÊ
∑§Êÿ¸‚Á„UÃ ¬˝∑Î§ÁÃ‚ ◊ÈQ§ „UÙŸ∑§Ù ¡Ù ¬ÈL§· ôÊÊŸ-
ŸòÊÙ¥mÊ⁄UÊ Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥U, fl ◊„UÊà◊Ê¡Ÿ ¬⁄U◊
’˝rÊÔ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃ „Ò¥UH 34H
ÿÙª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ˇÊòÊˇÊòÊôÊÁfl÷Êª-
ÿÙªÙ ŸÊ◊ òÊÿÙŒ‡ÊÙ˘äÿÊÿ—H 13H
\\ \\
•Õ øÃÈŒ¸‡ÊÙ˘äÿÊÿ—
¬⁄¢U ÷Íÿ— ¬˝flˇÿÊÁ◊ ôÊÊŸÊŸÊ¢ ôÊÊŸ◊ÈûÊ◊◊˜–
ÿÖôÊÊàflÊ ◊ÈŸÿ— ‚fl̧ ¬⁄UÊ¢ Á‚ÁhÁ◊ÃÙ ªÃÊ—H
* ˇÊòÊ∑§Ù ¡«, Áfl∑§Ê⁄UË, ˇÊÁáÊ∑§ •ı⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ÃÕÊ ˇÊòÊôÊ∑§Ù
ÁŸàÿ, øÃŸ, •Áfl∑§Ê⁄UË •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ¡ÊŸŸÊ „UË “©UŸ∑§ ÷Œ∑§Ù
¡ÊŸŸÊ” „ÒU–
•äÿÊÿ 14 ** 181
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹óôÊÊŸÙ¥◊¥ ÷Ë •ÁÃ ©UûÊ◊ ©U‚

¬⁄U◊ ôÊÊŸ∑§Ù ◊Ò¥ Á»§⁄U ∑§„Í°UªÊ, Á¡‚∑§Ù ¡ÊŸ∑§⁄U ‚’
◊ÈÁŸ¡Ÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U‚ ◊ÈQ§ „UÙ∑§⁄U ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙ ªÿ „Ò¥UH 1H
ßŒ¢ ôÊÊŸ◊È¬ÊÁüÊàÿ ◊◊ ‚Êœêÿ¸◊ÊªÃÊ—–
‚ª¸˘Á¬ ŸÙ¬¡ÊÿãÃ ¬˝‹ÿ Ÿ √ÿÕÁãÃ øH
ß‚ ôÊÊŸ∑§Ù •ÊüÊÿ ∑§⁄U∑§ •ÕÊ¸Ã˜ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U
SflM§¬∑§Ù ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ ¬ÈL§· ‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ◊¥ ¬ÈŸ— ©Uà¬ÛÊ
Ÿ„UË¥ „UÙÃ •ı⁄U ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë √ÿÊ∑È§‹ Ÿ„UË¥ „UÙÃH 2H
◊◊ ÿÙÁŸ◊¸„UŒ˜’˝rÊÔ ÃÁS◊ãª÷Z ŒœÊêÿ„U◊˜–
‚ê÷fl— ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ ÃÃÙ ÷flÁÃ ÷Ê⁄UÃH
„U •¡¸ÈŸ! ◊⁄UË ◊„UÃ˜-’˝rÊÔM§¬ ◊Í‹ ¬˝∑Î§ÁÃ
‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ÿÙÁŸ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ª÷Ê¸œÊŸ∑§Ê SÕÊŸ
„ÒU •ı⁄U ◊Ò¥ ©U‚ ÿÙÁŸ◊¥ øÃŸ ‚◊ÈŒÊÿM§¬ ª÷¸∑§Ù
SÕÊ¬Ÿ ∑§⁄UÃÊ „Í°U– ©U‚ ¡«-øÃŸ∑§ ‚¢ÿÙª‚ ‚’
÷ÍÃÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „UÙÃË „ÒUH 3H
‚fl¸ÿÙÁŸ·È ∑§ıãÃÿ ◊ÍÃ¸ÿ— ‚ê÷flÁãÃ ÿÊ—–
ÃÊ‚Ê¢ ’˝rÊÔ ◊„UlÙÁŸ⁄U„¢U ’Ë¡¬˝Œ— Á¬ÃÊH
„U •¡¸ÈŸ! ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‚’ ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥ Á¡ÃŸË
◊ÍÌÃÿÊ° •ÕÊ¸Ã˜ ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË ¬˝ÊáÊË ©Uà¬ÛÊ „UÙÃ „Ò¥U,
¬˝∑Î§ÁÃ ÃÙ ©UŸ ‚’∑§Ë ª÷¸ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊ÊÃÊ
„ÒU •ı⁄U ◊Ò¥ ’Ë¡∑§Ù SÕÊ¬Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê Á¬ÃÊ „Í°UH 4H

‚ûfl¢ ⁄U¡SÃ◊ ßÁÃ ªÈáÊÊ— ¬˝∑Î§ÁÃ‚ê÷flÊ—–
ÁŸ’äŸÁãÃ ◊„UÊ’Ê„UÊ Œ„U ŒÁ„UŸ◊√ÿÿ◊Ô˜H
„U •¡¸ÈŸ! ‚ûflªÈáÊ, ⁄U¡ÙªÈáÊ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊóÿ
¬˝∑Î§ÁÃ‚ ©Uà¬ÛÊ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊ •ÁflŸÊ‡ÊË ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù
‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ’Ê°œÃ „Ò¥UH 5H
ÃòÊ ‚ûfl¢ ÁŸ◊¸‹àflÊà¬˝∑§Ê‡Ê∑§◊ŸÊ◊ÿ◊Ô˜–
‚Èπ‚XÔUŸ ’äŸÊÁÃ ôÊÊŸ‚XÔUŸ øÊŸÉÊH
„U ÁŸc¬Ê¬! ©UŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥◊¥ ‚ûflªÈáÊ ÃÙ
ÁŸ◊¸‹ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬˝∑§Ê‡Ê ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê •ı⁄U Áfl∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ
„ÒU, fl„U ‚Èπ∑§ ‚ê’ãœ‚ •ı⁄U ôÊÊŸ∑§ ‚ê’ãœ‚
•ÕÊ¸Ã˜ ©U‚∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ’Ê°œÃÊ „ÒUH 6H
⁄U¡Ê ⁄UÊªÊà◊∑¢§ ÁflÁh ÃÎcáÊÊ‚XÔU‚◊Èjfl◊Ô˜–
ÃÁÛÊ’äŸÊÁÃ ∑§ÊÒãÃÿ ∑§◊¸‚XÔUŸ ŒÁ„UŸ◊Ô˜H
„U •¡¸ÈŸ! ⁄UÊªM§¬ ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§Ù ∑§Ê◊ŸÊ •ı⁄U
•Ê‚ÁQ§‚ ©Uà¬ÛÊ ¡ÊŸ– fl„U ß‚ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù ∑§◊ÙZ∑§
•ı⁄U ©UŸ∑§ »§‹∑§ ‚ê’ãœ‚ ’Ê°œÃÊ „ÒUH 7H
Ã◊SàflôÊÊŸ¡¢ ÁflÁh ◊Ê„UŸ¢ ‚fl¸ŒÁ„UŸÊ◊Ô˜–
¬˝◊ÊŒÊ‹SÿÁŸº˝ÊÁ÷SÃÁÛÊ’äŸÊÁÃ ÷Ê⁄UÃH
„U •¡¸ŸÈ ! ‚’ Œ„UÊÁ÷◊ÊÁŸÿÙ¥∑§Ù ◊ÙÁ„UÃ ∑§⁄UŸfl Ê‹
•äÿÊÿ 14 ** 183
Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù ÃÙ •ôÊÊŸ‚ ©Uà¬ÛÊ ¡ÊŸ– fl„U ß‚

¡ËflÊà◊Ê∑§Ù ¬˝◊ÊŒ1, •Ê‹Sÿ2 •ı⁄U ÁŸº˝Ê∑§ mÊ⁄UÊ
’Ê°œÃÊ „ÒUH 8H
‚ûfl¢ ‚Èπ ‚TÿÁÃ ⁄U¡— ∑§◊¸ÁáÊ ÷Ê⁄UÃ–
ôÊÊŸ◊ÊflÎàÿ ÃÈ Ã◊— ¬˝◊ÊŒ ‚TÿàÿÈÃH
„U •¡¸ÈŸ! ‚ûflªÈáÊ ‚Èπ◊¥ ‹ªÊÃÊ „ÒU •ı⁄U
⁄U¡ÙªÈáÊ ∑§◊¸◊¥ ÃÕÊ Ã◊ÙªÈáÊ ÃÙ ôÊÊŸ∑§Ù …U∑§∑§⁄U
¬˝◊ÊŒ◊¥ ÷Ë ‹ªÊÃÊ „ÒUH 9H
⁄U¡SÃ◊pÊÁ÷÷Íÿ ‚ûfl¢ ÷flÁÃ ÷Ê⁄UÃ–
⁄U¡— ‚ûfl¢ Ã◊pÒfl Ã◊— ‚ûfl¢ ⁄U¡SÃÕÊH
„U •¡¸ÈŸ! ⁄U¡ÙªÈáÊ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù Œ’Ê∑§⁄U
‚ûflªÈáÊ, ‚ûflªÈáÊ •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ∑§Ù Œ’Ê∑§⁄U ⁄U¡ÙªÈáÊ,
flÒ‚ „UË ‚ûflªÈáÊ •ı⁄U ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§Ù Œ’Ê∑§⁄U Ã◊ÙªÈáÊ
„UÙÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜ ’…∏UÃÊ „ÒUH 10H
‚fl¸mÊ⁄U·È Œ„U˘ÁS◊ã¬˝∑§Ê‡Ê ©U¬¡ÊÿÃ–
ôÊÊŸ¢ ÿŒÊ ÃŒÊ ÁfllÊÁmflÎh¢ ‚ûflÁ◊àÿÈÃH
Á¡‚ ‚◊ÿ ß‚ Œ„U◊¥ ÃÕÊ •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥
øÃŸÃÊ •ı⁄U Áflfl∑§‡ÊÁQ§ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃË „ÒU, ©U‚ ‚◊ÿ
1. ßÁãº˝ÿÙ¥ •ı⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë √ÿÕ¸ øCUÔ Ê•Ù¥∑§Ê ŸÊ◊ “¬˝◊ÊŒ” „ÒU–
2. ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊¸◊¥ •¬˝flÎÁûÊM§¬ ÁŸL§l◊ÃÊ∑§Ê ŸÊ◊ “•Ê‹Sÿ” „ÒU–
∞‚Ê ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ Á∑§ ‚ûflªÈáÊ ’…∏UÊ „ÒUH 11H

‹Ê÷— ¬˝flÎÁûÊ⁄UÊ⁄Uê÷— ∑§◊¸áÊÊ◊‡Ê◊— S¬Î„UÊ–
⁄U¡SÿÃÊÁŸ ¡ÊÿãÃ ÁflflÎh ÷⁄UÃ·¸÷H
„U •¡¸ÈŸ! ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ’…U∏Ÿ¬⁄U ‹Ù÷, ¬˝flÎÁûÊ,
SflÊÕ¸’ÈÁh‚ ∑§◊ÙZ∑§Ê ‚∑§Ê◊÷Êfl‚ •Ê⁄Uê÷,
•‡ÊÊÁãÃ •ı⁄U Áfl·ÿ÷ÙªÙ¥∑§Ë ‹Ê‹‚Êóÿ ‚’
©Uà¬ÛÊ „UÙÃ „Ò¥UH 12H
•¬˝∑§Ê‡ÊÊ˘¬˝flÎÁûÊp ¬˝◊ÊŒÊ ◊Ê„U ∞fl ø–
Ã◊SÿÃÊÁŸ ¡ÊÿãÃ ÁflflÎh ∑È§L§ŸãŒŸH
„U •¡¸ÈŸ! Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ’…∏UŸ¬⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥ •¬˝∑§Ê‡Ê, ∑§Ã¸√ÿ-∑§◊ÙZ◊¥ •¬˝flÎÁûÊ •ı⁄U
¬˝◊ÊŒ •ÕÊ¸Ã˜ √ÿÕ¸ øCUÔ Ê •ı⁄U ÁŸº˝ÊÁŒ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë
◊ÙÁ„UŸË flÎÁûÊÿÊ°óÿ ‚’ „UË ©Uà¬ÛÊ „UÙÃ „Ò¥UH 13H
ÿŒÊ ‚ûfl ¬˝flÎh ÃÈ ¬˝‹ÿ¢ ÿÊÁÃ Œ„U÷ÎÃÔ˜–
ÃŒÊûÊ◊ÁflŒÊ¢ ‹Ê∑§ÊŸ◊‹Êã¬˝ÁÃ¬lÃH
¡’ ÿ„U ◊ŸÈcÿ ‚ûflªÈáÊ∑§Ë flÎÁh◊¥ ◊ÎàÿÈ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU, Ã’ ÃÙ ©UûÊ◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§
ÁŸ◊¸‹ ÁŒ√ÿ SflªÊ¸ÁŒ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒUH 14H
⁄U¡Á‚ ¬˝‹ÿ¢ ªàflÊ ∑§◊¸‚ÁXÔU·È ¡ÊÿÃ–
ÃÕÊ ¬˝‹ËŸSÃ◊Á‚ ◊Í…UÿÊÁŸ·È ¡ÊÿÃH
•äÿÊÿ 14 ** 185
⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ’…∏UŸ¬⁄U ◊ÎàÿÈ∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄U ∑§◊ÙZ∑§Ë

•Ê‚ÁQ§flÊ‹ ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃÊ „ÒU; ÃÕÊ
Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ’…∏Ÿ¬⁄U ◊⁄UÊ „ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ∑§Ë≈U, ¬‡ÊÈ
•ÊÁŒ ◊Í…∏UÿÙÁŸÿÙ¥◊¥ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃÊ „ÒUH 15H
∑§◊¸áÊ— ‚È∑§Î ÃSÿÊ„ÈU— ‚ÊÁûfl∑¢§ ÁŸ◊¸‹¢ »§‹◊Ô–˜
⁄U¡‚SÃÈ »§‹¢ ŒÈ—π◊ôÊÊŸ¢ Ã◊‚— »§‹◊Ô˜H
üÊDÔU ∑§◊¸∑§Ê ÃÙ ‚ÊÁûfl∑§ •ÕÊ¸Ã˜ ‚Èπ, ôÊÊŸ •ı⁄U
flÒ⁄UÊÇÿÊÁŒ ÁŸ◊¸‹ »§‹ ∑§„UÊ „ÒU; ⁄UÊ¡‚ ∑§◊¸∑§Ê »§‹
ŒÈ—π ∞fl¢ ÃÊ◊‚ ∑§◊¸∑§Ê »§‹ •ôÊÊŸ ∑§„UÊ „ÒUH 16H
‚ûflÊà‚TÊÿÃ ôÊÊŸ¢ ⁄U¡‚Ê ‹Ê÷ ∞fl ø–
¬˝◊ÊŒ◊Ê„UÊÒ Ã◊‚Ê ÷flÃÊ˘ôÊÊŸ◊fl øH
‚ûflªÈáÊ‚ ôÊÊŸ ©Uà¬ÛÊ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ⁄U¡ÙªÈáÊ‚
ÁŸS‚ãŒ„U ‹Ù÷ ÃÕÊ Ã◊ÙªÈáÊ‚ ¬˝◊ÊŒ1 •ı⁄U ◊Ù„U2
©Uà¬ÛÊ „UÙÃ „Ò¥U •ı⁄U •ôÊÊŸ ÷Ë „UÙÃÊ „ÒUH 17H
™§äflZ ªë¿UÁãÃ ‚ûflSÕÊ ◊äÿ ÁÃDÔUÁãÃ ⁄UÊ¡‚Ê—–
¡ÉÊãÿªÈáÊflÎÁûÊSÕÊ •œÊ ªë¿UÁãÃ ÃÊ◊‚Ê—H
‚ûflªÈáÊ◊¥ ÁSÕÃ ¬ÈL§· SflªÊ¸ÁŒ ©UìÊ ‹Ù∑§Ù¥∑§Ù
¡ÊÃ „Ò¥U, ⁄U¡ÙªÈáÊ◊¥ ÁSÕÃ ⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§· ◊äÿ◊¥
•ÕÊ¸Ã˜ ◊ŸÈcÿ‹Ù∑§◊¥ „UË ⁄U„UÃ „Ò¥U •ı⁄U Ã◊ÙªÈáÊ∑§
1.-2. ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 13 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
∑§Êÿ¸M§¬ ÁŸº˝Ê, ¬˝◊ÊŒ •ı⁄U •Ê‹SÿÊÁŒ◊¥ ÁSÕÃ

ÃÊ◊‚ ¬ÈL§· •œÙªÁÃ∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜ ∑§Ë≈U, ¬‡ÊÈ •ÊÁŒ
ŸËø ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ù ÃÕÊ Ÿ⁄U∑§Ù¥∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥UH 18H
ŸÊãÿ¢ ªÈáÊèÿ— ∑§ÃÊ¸⁄¢U ÿŒÊ º˝CÔUÊŸÈ¬‡ÿÁÃ–
ªÈáÊèÿp ¬⁄¢U flÁûÊ ◊jÊfl¢ ‚Ù˘Áœªë¿UÁÃH
Á¡‚ ‚◊ÿ º˝CÔUÊ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ
Á∑§‚Ë∑§Ù ∑§ÃÊ¸ Ÿ„UË¥ ŒπÃÊ •ı⁄U ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚
•àÿãÃ ¬⁄U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸSflM§¬ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù
Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚◊ÿ fl„U ◊⁄U SflM§¬∑§Ù
¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 19H
ªÈáÊÊŸÃÊŸÃËàÿ òÊËãŒ„UË Œ„U‚◊ÈjflÊŸÔ˜–
¡ã◊◊ÎàÿÈ¡⁄UÊŒÈ—πÒÁfl¸◊ÈQ§Ê˘◊ÎÃ◊‡ŸÈÃ H
ÿ„U ¬ÈL§· ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë* ©Uà¬ÁûÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊM§¬ ßŸ
ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§Ù ©UÀ‹¢ÉÊUŸ ∑§⁄U∑§ ¡ã◊, ◊ÎàÿÈ, flÎhÊflSÕÊ
•ı⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŒÈ—πÙ¥‚ ◊ÈQ§ „ÈU•Ê ¬⁄U◊ÊŸãŒ∑§Ù
* ’ÈÁh, •„¢U∑§Ê⁄ •ı⁄ ◊Ÿ ÃÕÊ ¬Ê°ø ôÊÊŸÁãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø
∑§◊¸Áãº˝ÿÊ°, ¬Ê°ø ÷ÍÃ, ¬Ê°ø ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ Áfl·ÿóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ßŸ
Ãß¸‚ ÃûflÙ¥∑§Ê Á¬á«UM§¬ ÿ„U SÕÍ‹ ‡Ê⁄UË⁄U ¬˝∑Î§ÁÃ‚ ©Uà¬ÛÊ
„UÙŸflÊ‹ ªÈáÊÙ¥∑§Ê „UË ∑§Êÿ¸ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ßŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥∑§Ù ß‚∑§Ë
©Uà¬ÁûÊ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ∑§„UÊ „ÒU–U
•äÿÊÿ 14 ** 187
∑Ò§Ì‹XÔÒUSòÊËãªÈáÊÊŸÃÊŸÃËÃÊ ÷flÁÃ ¬˝÷Ê–
Á∑§◊ÊøÊ⁄U— ∑§Õ¢ øÒÃÊ¢SòÊËãªÈáÊÊŸÁÃflÃ¸ÃH
•¡¸ŸÈ ’Ù‹ óßŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚ •ÃËÃ ¬ÈL§· Á∑§Ÿ-
Á∑§Ÿ ‹ˇÊáÊÙ¥‚ ÿÈQ§ „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•Êø⁄UáÊÙ¥flÊ‹Ê „UÙÃÊ „ÒU ÃÕÊ „U ¬˝÷Ù! ◊ŸÈcÿ Á∑§‚
©U¬Êÿ‚ ßŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚ •ÃËÃ „UÙÃÊ „ÒU?H 21H
¬˝∑§Ê‡Ê¢ ø ¬˝flÎ®ûÊ ø ◊Ê„U◊fl ø ¬Êá«Ufl–
Ÿ mÁCÔU ‚ê¬˝flûÎ ÊÊÁŸ Ÿ ÁŸflÎûÊÊÁŸ ∑§Êæ˜U ˇÊÁÃH
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ ó„U •¡¸ŸÈ ! ¡Ù ¬ÈL§· ‚ûflªÈáÊ∑§
∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê∑§Ù1 •ı⁄U ⁄U¡ÙªÈáÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝flÁÎ ûÊ∑§Ù
ÃÕÊ Ã◊ÙªÈáÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ◊Ù„U∑§Ù2 ÷Ë Ÿ ÃÙ ¬˝flÎûÊ
„UÙŸ¬⁄U ©UŸ‚ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ ÁŸflÎûÊ „UÙŸ¬⁄U
©UŸ∑§Ë •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU3H 22H
1. •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ù¥◊¥ •Ê‹Sÿ∑§Ê •÷Êfl „UÙ∑§⁄U
¡Ù ∞∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë øÃŸÃÊ „UÙÃË „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “¬˝∑§Ê‡Ê” „ÒU–
2. ÁŸº˝Ê •ı⁄U •Ê‹Sÿ •ÊÁŒ∑§Ë ’„ÈU‹ÃÊ‚ •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U
ßÁãº˝ÿÙ¥◊¥ øÃŸ‡ÊÁQ§∑§ ‹ÿ „UÙŸ∑§Ù ÿ„UÊ° “◊Ù„U” ŸÊ◊‚ ‚◊¤ÊŸÊ
øÊÁ„Uÿ–
3. ¡Ù ¬ÈL§· ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË ÁŸàÿ, ∞∑§Ë÷Êfl‚
ÁSÕÃ „ÈU•Ê ß‚ ÁòÊªÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ∑§ ¬˝¬¢øM§¬ ‚¢‚Ê⁄U‚ ‚fl¸ÕÊ •ÃËÃ
©UŒÊ‚ËŸflŒÊ‚ËŸÊ ªÈáÊÒÿÊ¸ Ÿ ÁfløÊÀÿÃ–
ªÈáÊÊ flÃ¸ãÃ ßàÿfl ÿÊ˘flÁÃDÔUÁÃ ŸXÔUÃH
¡Ù ‚ÊˇÊË∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÁSÕÃ „ÈU•Ê ªÈáÊÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ
ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ •ı⁄U ªÈáÊ „UË
ªÈáÊÙ¥◊¥ ’⁄UÃÃ* „Ò¥Uó∞‚Ê ‚◊¤ÊÃÊ „UÈ•Ê ¡Ù
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ ⁄U„UÃÊ
„ÒU ∞fl¢ ©U‚ ÁSÕÁÃ‚ ∑§÷Ë ÁfløÁ‹Ã Ÿ„UË¥ „UÙÃÊH 23H
‚◊ŒÈ—π‚Èπ— SflSÕ— ‚◊‹ÊCUÔÊ‡◊∑§Ê@Ÿ—–
ÃÈÀÿÁ¬˝ÿÊÁ¬˝ÿÊ œË⁄USÃÈÀÿÁŸãŒÊà◊‚¢SÃÈÁÃ—H
¡Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U •Êà◊÷Êfl◊¥ ÁSÕÃ, ŒÈ—π-‚Èπ∑§Ù
‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊŸflÊ‹Ê, Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U •ı⁄U SfláÊ¸◊¥
‚◊ÊŸ ÷ÊflflÊ‹Ê, ôÊÊŸË, Á¬˝ÿ ÃÕÊ •Á¬˝ÿ∑§Ù ∞∑§-
‚Ê ◊ÊŸŸflÊ‹Ê •ı⁄U •¬ŸË ÁŸãŒÊ-SÃÈÁÃ◊¥ ÷Ë
‚◊ÊŸ ÷ÊflflÊ‹Ê „ÒUH 24H
◊ÊŸÊ¬◊ÊŸÿÊSÃÈÀÿSÃÈÀÿÊ Á◊òÊÊÁ⁄U¬ˇÊÿÊ—–
‚flÊ¸⁄Uê÷¬Á⁄UàÿÊªË ªÈáÊÊÃËÃ— ‚ ©UëÿÃH
„UÙ ªÿÊ „ÒU, ©U‚ ªÈáÊÊÃËÃ ¬ÈL§·∑§ •Á÷◊ÊŸ⁄UÁ„UÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ÃËŸÙ¥
ªÈáÊÙ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê, ¬˝flÎÁûÊ •ı⁄U ◊Ù„UÊÁŒ flÎÁûÊÿÙ¥∑§ ¬˝∑§≈U „UÙŸ
•ı⁄U Ÿ „UÙŸ¬⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ÷Ë ßë¿UÊ-m· •ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄ Ÿ„UË¥ „UÙÃ
„Ò¥U,ÿ„UË ©U‚∑§ ªÈáÊÙ¥‚ •ÃËÃ „UÙŸ∑§ ¬˝œÊŸ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U–
* ÁòÊªÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§ ‚Á„UÃ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê •¬Ÿ-
•¬Ÿ Áfl·ÿÙ¥◊¥ Áflø⁄UŸÊ „UË “ªÈáÊÙ¥∑§Ê ªÈáÊÙ¥◊¥ ’⁄UÃŸÊ” „ÒU–
•äÿÊÿ 14 ** 189
¡Ù ◊ÊŸ •ı⁄U •¬◊ÊŸ◊¥ ‚◊ „ÒU, Á◊òÊ •ı⁄U flÒ⁄UË∑§ ¬ˇÊ◊¥

÷Ë ‚◊ „ÒU ∞fl¢ ‚ê¬ÍáÊ¸ •Ê⁄Uê÷Ù¥◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚
⁄UÁ„UÃ „ÒU, fl„U ¬ÈL§· ªÈáÊÊÃËÃ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 25H
◊Ê¢ ø ÿÊ˘√ÿÁ÷øÊ⁄UáÊ ÷ÁQ§ÿÊªŸ ‚flÃ–
‚ ªÈáÊÊã‚◊ÃËàÿÒÃÊã’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ ∑§À¬ÃH
•ı⁄U ¡Ù ¬ÈL§· •√ÿÁ÷øÊ⁄UË ÷ÁQ§ÿÙª∑§* mÊ⁄UÊ
◊È¤Ê∑§Ù ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷¡ÃÊ „ÒU, fl„U ÷Ë ßŸ ÃËŸÙ¥
ªÈáÊÙ¥∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ‹Ê°ÉÊ∑§⁄U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙŸ∑§ Á‹ÿ ÿÙÇÿ ’Ÿ ¡ÊÃÊ „ÒUH 26H
’˝rÊÔáÊÊ Á„U ¬˝ÁÃDÔUÊ„U◊◊ÎÃSÿÊ√ÿÿSÿ ø–
‡ÊÊEÃSÿ ø œ◊¸Sÿ ‚ÈπSÿÒ∑§ÊÁãÃ∑§Sÿ øH
ÄÿÙ¥Á∑§ ©U‚ •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U’˝rÊÔ∑§Ê •ı⁄U •◊ÎÃ∑§Ê
ÃÕÊ ÁŸàÿœ◊¸∑§Ê •ı⁄U •πá«U ∞∑§⁄U‚ •ÊŸãŒ∑§Ê
•ÊüÊÿ ◊Ò¥ „Í°UH 27H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ªÈáÊòÊÿÁfl÷ÊªÿÊªÊ
ŸÊ◊ øÃÈŒ¸‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 14H
\\ \\
* ∑§fl‹ ∞∑§ ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜ ¬⁄U◊E⁄U flÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜∑§Ù „UË

•¬ŸÊ SflÊ◊Ë ◊ÊŸÃÊ „ÈU•Ê, SflÊÕ¸ •ı⁄U •Á÷◊ÊŸ∑§Ù àÿÊª∑§⁄U,
üÊhÊ •ı⁄U ÷Êfl∑§ ‚Á„UÃ, ¬⁄U◊ ¬˝◊‚ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸ∑§Ù
“•√ÿÁ÷øÊ⁄UË ÷ÁQ§ÿÙª” ∑§„UÃ „Ò¥U–
˙
•Õ ¬@Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
™§äfl¸◊Í‹◊œ—‡ÊÊπ◊EàÕ¢ ¬˝Ê„ÈU⁄U√ÿÿ◊Ô˜–
¿UãŒÊ¢Á‚ ÿSÿ ¬áÊÊ¸ÁŸ ÿSÃ¢ flŒ ‚ flŒÁflÃÔH ˜
 ⁄UM§¬ ◊Í‹flÊ‹1
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ ó•ÊÁŒ¬ÈL§· ¬⁄U◊E
•ı⁄U ’˝rÊÔÊM§¬ ◊ÈÅÿ ‡ÊÊπÊflÊ‹2 Á¡‚ ‚¢‚Ê⁄UM§¬
¬Ë¬‹∑§ flÎˇÊ∑§Ù •ÁflŸÊ‡ÊË3 ∑§„UÃ „Ò¥, ÃÕÊ flŒ
1. •ÊÁŒ¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ flÊ‚ÈŒfl÷ªflÊŸ˜ „UË ÁŸàÿ •ı⁄U
•ŸãÃ ÃÕÊ ‚’∑§ •ÊœÊ⁄U „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ı⁄U ‚’‚ ™§¬⁄U
ÁŸàÿœÊ◊◊¥ ‚ªÈáÊM§¬‚ flÊ‚ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ™§äfl¸ ŸÊ◊‚ ∑§„U
ªÿ „Ò¥U •ı⁄U fl ◊ÊÿÊ¬ÁÃ, ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜ ¬⁄U◊E⁄U „UË ß‚ ‚¢‚Ê⁄UM§¬
flÎˇÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ ß‚ ‚¢‚Ê⁄U-flÎˇÊ∑§Ù “™§äfl¸◊Í‹flÊ‹Ê”
∑§„UÃ „Ò¥U–
2. ©U‚ •ÊÁŒ¬ÈL§· ¬⁄U◊E⁄U‚ ©Uà¬ÁûÊflÊ‹Ê „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÃÕÊ
ÁŸàÿœÊ◊‚ ŸËø ’˝rÊÔ‹Ù∑§◊¥ flÊ‚ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ, Á„U⁄Uáÿª÷¸M§¬
’˝rÊÔÊ∑§Ù ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë •¬ˇÊÊ “•œ—” ∑§„UÊ „ÒU •ı⁄U fl„UË ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê
ÁflSÃÊ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „UÙŸ‚ ß‚∑§Ë ◊ÈÅÿ ‡ÊÊπÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ß‚
‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ù “•œ—‡ÊÊπÊflÊ‹Ê” ∑§„UÃ „Ò¥U–
3. ß‚ flÎˇÊ∑§Ê ◊Í‹ ∑§Ê⁄UáÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê •ÁflŸÊ‡ÊË „ÒU ÃÕÊ
•ŸÊÁŒ∑§Ê‹‚ ß‚∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ ø‹Ë •ÊÃË „ÒU, ß‚Á‹ÿ ß‚
‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ù “•ÁflŸÊ‡ÊË” ∑§„UÃ „Ò¥U–
•äÿÊÿ 15** 191
Á¡‚∑§ ¬ûÊ1 ∑§„U ªÿ „Ò¥Uó©U‚ ‚¢‚Ê⁄UM§¬ flÎˇÊ∑§Ù

¡Ù ¬ÈL§· ◊Í‹‚Á„UÃ Ãûfl‚ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U flŒ∑§
ÃÊà¬ÿ¸∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê „ÒU2H 1H
•œpÊäflZ ¬˝‚ÎÃÊSÃSÿ ‡ÊÊπÊ
ªÈáÊ¬˝flÎhÊ Áfl·ÿ¬˝flÊ‹Ê—–
•œp ◊Í‹ÊãÿŸÈ‚ãÃÃÊÁŸ
∑§◊Ê¸ŸÈ’ãœËÁŸ ◊ŸÈcÿ‹Ê∑§H
©U‚ ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ë ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥M§¬ ¡‹∑§ mÊ⁄UÊ
’…∏UË „ÈUß¸ ∞fl¢ Áfl·ÿ3-÷ÙªM§¬ ∑§Ù¥¬‹Ù¥flÊ‹Ë Œfl,
◊ŸÈcÿ •ı⁄U ÁÃÿ¸∑˜§ •ÊÁŒ ÿÙÁŸM§¬ ‡ÊÊπÊ∞°4 ŸËø
•ı⁄U ™§¬⁄U ‚fl¸òÊ »Ò§‹Ë „ÈUß¸ „Ò¥U ÃÕÊ ◊ŸÈcÿ-
1. ß‚ flÎˇÊ∑§Ë ‡ÊÊπÊM§¬ ’˝rÊÔÊ‚ ¬˝∑§≈U „UÙŸflÊ‹ •ı⁄U ÿôÊÊÁŒ∑§
∑§◊ÙZ∑§ mÊ⁄UÊ ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ •ı⁄U flÎÁh ∑§⁄UŸflÊ‹ ∞fl¢
‡ÊÙ÷Ê∑§Ù ’…U∏ÊŸflÊ‹ „UÙŸ‚ flŒ “¬ûÊ” ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
2. ÷ªflÊŸ˜∑§Ë ÿÙª◊ÊÿÊ‚ ©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê ‚¢‚Ê⁄U ˇÊáÊ÷¢ªÈU⁄U,
ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ •ı⁄U ŒÈ—πM§¬ „ÒU, ß‚∑§ ÁøãÃŸ∑§Ù àÿÊª∑§⁄,U ∑§fl‹
¬⁄U◊E⁄U∑§Ê „UË ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U, •Ÿãÿ¬˝◊‚ ÁøãÃŸ ∑§⁄UŸÊ “flŒ∑§
ÃÊà¬ÿ¸∑§Ù ¡ÊŸŸÊ” „ÒU–
3. ‡ÊéŒ, S¬‡Ê¸, M§¬, ⁄U‚ •ı⁄U ªãœóÿ ¬Ê°øÊ¥ SÕÍ‹Œ„U
•ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë •¬ˇÊÊ ‚Íˇ◊ „UÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ ‡ÊÊπÊ•Ù¥∑§Ë
“∑§Ù¥¬‹Ù¥” ∑§ M§¬◊¥ ∑§„U ªÿ „Ò¥U–
4. ◊ÈÅÿ ‡ÊÊπÊM§¬ ’˝rÊÔÊ‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ‹Ù∑§Ù¥∑§ ‚Á„UÃ Œfl, ◊ŸÈcÿ
•ı⁄U ÁÃÿ¸∑˜§§ •ÊÁŒ ÿÙÁŸÿÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ •ı⁄U ÁflSÃÊ⁄U „ÈU•Ê „ÒU,
ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§Ê ÿ„UÊ° “‡ÊÊπÊ•Ù¥” ∑§ M§¬◊¥ fláÊ¸Ÿ Á∑§ÿÊ „ÒU–
‹Ù∑§◊¥1 ∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’Ê°œŸflÊ‹Ë •„¢UÃÊ-◊◊ÃÊ
•ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬ ¡«∏∏¥U ÷Ë ŸËø •ı⁄U ™§¬⁄U ‚÷Ë
‹Ù∑§Ù¥◊¥ √ÿÊåÃ „UÙ ⁄U„UË „Ò¥UH 2H
Ÿ M§¬◊Sÿ„U ÃÕÊ¬‹èÿÃ
ŸÊãÃÊ Ÿ øÊÁŒŸ¸ ø ‚ê¬˝ÁÃDÔUÊ–
•EàÕ◊Ÿ¢ ‚ÈÁflM§…U◊Í‹-
◊‚XÔU‡ÊSòÊáÊ ŒÎ…UŸ Á¿UûflÊH
ß‚ ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ê SflM§¬ ¡Ò‚Ê ∑§„UÊ „ÒU flÒ‚Ê
ÿ„UÊ° ÁfløÊ⁄U∑§Ê‹◊¥ Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ2, ÄÿÙ¥Á∑§
Ÿ ÃÙ ß‚∑§Ê •ÊÁŒ „ÒU3 •ı⁄U Ÿ •ãÃ „ÒU4 ÃÕÊ
1. •„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬ ◊Í‹Ù¥∑§Ù ∑§fl‹ ◊ŸÈcÿÿÙÁŸ◊¥
∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ’Ê°œŸflÊ‹Ë ∑§„UŸ∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„U „ÒU Á∑§ •ãÿ
‚’ ÿÙÁŸÿÙ¥◊¥ ÃÙ ∑§fl‹ ¬Ífl¸∑Î§Ã ∑§◊ÙZ∑§ »§‹∑§Ù ÷ÙªŸ∑§Ê „UË
•Áœ∑§Ê⁄U „Ò •ı⁄U ◊ŸÈcÿÿÙÁŸ◊¥ ŸflËŸ ∑§◊ÙZ∑§ ∑§⁄UŸ∑§Ê ÷Ë
•Áœ∑§Ê⁄ „ÒU–
2. ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê ¡Ò‚Ê SflM§¬ ‡ÊÊSòÊÙ¥◊¥ fláÊ¸Ÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „UÒ
•ı⁄U ¡Ò‚Ê ŒπÊ-‚ÈŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, flÒ‚Ê ÃûflôÊÊŸ „UÙŸ∑§ ¬pÊÃ˜ Ÿ„UË¥
¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ, Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ê°π πÈ‹Ÿ∑§ ¬pÊÃ˜ Sfl¬A∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U
Ÿ„UË¥ ¬ÊÿÊ ¡ÊÃÊ–
3. ß‚∑§Ê •ÊÁŒ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê ¬˝ÿÙ¡Ÿ ÿ„U „ÒU
Á∑§ ß‚∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ ∑§’‚ ø‹Ë •ÊÃË „ÒU, ß‚∑§Ê ∑§Ùß¸ ¬ÃÊ
Ÿ„UË¥ „ÒU–
4. ß‚∑§Ê •ãÃ Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê ¬˝ÿÙ¡Ÿ ÿ„U „ÒU
Á∑§ ß‚∑§Ë ¬⁄Uê¬⁄UÊ ∑§’Ã∑§ ø‹ÃË ⁄U„UªË, ß‚∑§Ê ∑§Ùß¸ ¬ÃÊ Ÿ„UË¥ „ÒU–
•äÿÊÿ 15** 193
Ÿ ß‚∑§Ë •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÁSÕÁÃ „UË „ÒU1– ß‚Á‹ÿ

ß‚ •„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U flÊ‚ŸÊM§¬ •ÁÃ ŒÎ…∏
◊Í‹Ù¥flÊ‹ ‚¢‚Ê⁄UM§¬ ¬Ë¬‹∑§ flÎˇÊ∑§Ù ŒÎ…U∏ flÒ⁄UÊÇÿM§¬2
‡ÊSòÊmÊ⁄UÊ ∑§Ê≈U∑§⁄U3óH 3H
ÃÃ— ¬Œ¢ Ãà¬Á⁄U◊ÊÌªÃ√ÿ¢
ÿÁS◊ãªÃÊ Ÿ ÁŸflÃ¸ÁãÃ ÷Íÿ—–
Ã◊fl øÊl¢ ¬ÈL§·¢ ¬˝¬l
ÿÃ— ¬˝flÎÁûÊ— ¬˝‚ÎÃÊ ¬È⁄UÊáÊËH
©U‚∑§ ¬pÊÃ˜ ©U‚ ¬⁄U◊-¬ŒM§¬ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ πÙ¡ŸÊ øÊÁ„Uÿ, Á¡‚◊¥ ªÿ „ÈU∞ ¬ÈL§·
Á»§⁄U ‹ı≈U∑§⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃ •ı⁄U Á¡‚ ¬⁄U◊E
 ⁄U‚
ß‚ ¬È⁄UÊÃŸ ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ë ¬˝flÎÁûÊ ÁflSÃÊ⁄U∑§Ù ¬˝Ê#
„ÈUß¸ „ÒU, ©U‚Ë •ÊÁŒ¬ÈL§· ŸÊ⁄UÊÿáÊ∑§ ◊Ò¥ ‡Ê⁄UáÊ „Í°Uó
1. ß‚∑§Ë •ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U ÁSÕÁÃ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU, ÿ„U ∑§„UŸ∑§Ê
¬˝ÿÙ¡Ÿ ÿ„U „ÒU Á∑§ flÊSÃfl◊¥ ÿ„U ˇÊáÊ÷XÔ‰U⁄U •ı⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ „ÒU–
2. ’˝rÊÔ‹Ù∑§Ã∑§∑§ ÷Ùª ˇÊÁáÊ∑§ •ı⁄U ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ „Ò¥U, ∞‚Ê
‚◊¤Ê∑§⁄U, ß‚ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚◊SÃ Áfl·ÿ÷ÙªÙ¥◊¥ ‚ûÊÊ, ‚Èπ, ¬˝ËÁÃ
•ı⁄U ⁄U◊áÊËÿÃÊ∑§Ê Ÿ ÷Ê‚ŸÊ „UË ŒÎ…∏U ““flÒ⁄UÊÇÿM§¬ ‡ÊSòÊ”” „ÒU–
3. SÕÊfl⁄U, ¡XÔU◊M§¬ ÿÊflã◊ÊòÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ÁøãÃŸ∑§Ê ÃÕÊ
•ŸÊÁŒ∑§Ê‹‚ •ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ŒÎ…∏U „ÈUß¸ •„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ •ı⁄U
flÊ‚ŸÊM§¬ ◊Í‹Ù¥∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸÊ „UË ‚¢‚Ê⁄UflÎˇÊ∑§Ê •flÊãÃ⁄U
“◊Í‹Ù¥∑§ ‚Á„UÃ ∑§Ê≈UŸÊ” „ÒU–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ŒÎ…∏U ÁŸpÿ ∑§⁄U∑§ ©U‚ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ◊ŸŸ

•ı⁄U ÁŸÁŒäÿÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„UÿH 4H
ÁŸ◊Ê¸Ÿ◊Ù„UÊ Á¡Ã‚XÔUŒÙ·Ê-
•äÿÊà◊ÁŸàÿÊ ÁflÁŸflÎûÊ∑§Ê◊Ê—–
mãmÒÁfl¸◊ÈQ§Ê— ‚ÈπŒÈ—π‚ÜôÊÒ-
ª¸ë¿Uãàÿ◊Í…UÊ— ¬Œ◊√ÿÿ¢ ÃÃ˜H
Á¡‚∑§Ê ◊ÊŸ •ı⁄U ◊Ù„U ŸCÔU „UÙ ªÿÊ „ÒU, Á¡ã„UÙ¥Ÿ
•Ê‚ÁQ§M§¬ ŒÙ·∑§Ù ¡ËÃ Á‹ÿÊ „ÒU, Á¡Ÿ∑§Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
SflM§¬◊¥ ÁŸàÿ ÁSÕÁÃ „ÒU •ı⁄U Á¡Ÿ∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∞°
¬ÍáÊ¸M§¬‚ ŸCÔU „UÙ ªÿË „Ò¥Uófl ‚Èπ-ŒÈ—π ŸÊ◊∑§
mãmÙ¥‚ Áfl◊ÈQ§ ôÊÊŸË¡Ÿ ©U‚ •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃ „Ò¥UH 5H
Ÿ ÃjÊ‚ÿÃ ‚ÍÿÊ¸ Ÿ ‡Ê‡ÊÊVÔUÊ Ÿ ¬Êfl∑§—–
ÿeàflÊ Ÿ ÁŸflÃ¸ãÃ ÃhÊ◊ ¬⁄U◊¢ ◊◊H
Á¡‚ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ‹ı≈U∑§⁄U
‚¢‚Ê⁄U◊¥ Ÿ„UË¥ •ÊÃ, ©U‚ Sflÿ¢¬˝∑§Ê‡Ê ¬⁄U◊¬Œ∑§Ù Ÿ
‚Íÿ¸ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ ∑§⁄U ‚∑§ÃÊ „ÒU, Ÿ øãº˝◊Ê •ı⁄U Ÿ
•ÁªA „UË; fl„UË ◊⁄UÊ ¬⁄U◊œÊ◊ „ÒU*H 6H
* “¬⁄U◊œÊ◊” ∑§Ê •Õ¸ ªËÃÊ •äÿÊÿ 8 ‡‹Ù∑§ 21 ◊¥ ŒπŸÊ
øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 15** 195
◊◊ÒflÊ¢‡ÊÊ ¡Ëfl‹Ê∑§ ¡Ëfl÷ÍÃ— ‚ŸÊÃŸ—–

◊Ÿ—·DÔUÊŸËÁãº˝ÿÊÁáÊ ¬˝∑Î§ÁÃSÕÊÁŸ ∑§·¸ÁÃH
ß‚ Œ„U◊¥ ÿ„U ‚ŸÊÃŸ ¡ËflÊà◊Ê ◊⁄UÊ „UË •¢‡Ê
„ÒU* •ı⁄U fl„UË ßŸ ¬˝∑Î§ÁÃ◊¥ ÁSÕÃ ◊Ÿ •ı⁄U ¬Ê°øÙ¥
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù •Ê∑§·¸áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 7H
‡Ê⁄UË⁄¢U ÿŒflÊåŸÙÁÃ ÿìÊÊåÿÈà∑˝§Ê◊ÃËE⁄U—–
ªÎ„UËàflÒÃÊÁŸ ‚¢ÿÊÁÃ flÊÿÈª¸ãœÊÁŸflÊ‡ÊÿÊÃÔ˜H
flÊÿÈ ªãœ∑§ SÕÊŸ‚ ªãœ∑§Ù ¡Ò‚ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§
‹ ¡ÊÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË Œ„UÊÁŒ∑§Ê SflÊ◊Ë ¡ËflÊà◊Ê ÷Ë
Á¡‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚‚ ßŸ ◊Ÿ‚Á„UÃ
ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ Á»§⁄U Á¡‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ¬˝ÊåÃ
„UÙÃÊ „ÒUó©U‚◊¥ ¡ÊÃÊ „ÒUH 8H
üÊÊòÊ¢ øˇÊÈ— S¬‡Ê¸Ÿ¢ ø ⁄U‚Ÿ¢ ÉÊ˝ÊáÊ◊fl ø–
•ÁœDÔUÊÿ ◊ŸpÊÿ¢ Áfl·ÿÊŸÈ¬‚flÃH
ÿ„U ¡ËflÊà◊Ê üÊÙòÊ, øˇÊÈ •ı⁄U àfløÊ∑§Ù ÃÕÊ ⁄U‚ŸÊ,
ÉÊ˝ÊáÊ •ı⁄U ◊Ÿ∑§Ù •ÊüÊÿ ∑§⁄U∑§ó•ÕÊ¸Ã˜ ßŸ ‚’∑§
‚„UÊ⁄U‚ „UË Áfl·ÿÙ¥∑§Ê ‚flŸ ∑§⁄UÃÊ „ÒUH 9H
* ¡Ò‚ Áfl÷Êª⁄UÁ„UÃ ÁSÕÃ „ÈU•Ê ÷Ë ◊„UÊ∑§Ê‡Ê ÉÊ≈UÙ¥◊¥ ¬ÎÕ∑˜§-
¬ÎÕ∑˜§∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË ‚’ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ∞∑§ËM§¬‚
ÁSÕÃ „ÈU•Ê ÷Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê ¬ÎÕ∑˜§-¬ÎÕ∑˜§∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ „ÒU, ß‚Ë‚
Œ„U◊¥ ÁSÕÃ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ù ÷ªflÊŸ˜Ÿ •¬ŸÊ “‚ŸÊÃŸ •¢‡Ê” ∑§„UÊ „ÒU–
©Uà∑˝§Ê◊ãÃ¢ ÁSÕÃ¢ flÊÁ¬ ÷ÈTÊŸ¢ flÊ ªÈáÊÊÁãflÃ◊Ô–˜
Áfl◊Í…UÊ ŸÊŸÈ¬‡ÿÁãÃ ¬‡ÿÁãÃ ôÊÊŸøˇÊÈ·—H
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ¿UÙ«∏U∑§⁄U ¡ÊÃ „ÈU∞∑§Ù •ÕflÊ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥
ÁSÕÃ „ÈU∞∑§Ù •ÕflÊ Áfl·ÿÙ¥∑§Ù ÷ÙªÃ „ÈU∞∑§Ê ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚ ÿÈQ§ „ÈU∞∑§Ù ÷Ë •ôÊÊŸË¡Ÿ
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ, ∑§fl‹ ôÊÊŸM§¬ ŸòÊÙ¥flÊ‹ Áflfl∑§‡ÊË‹
ôÊÊŸË „UË Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥UH 10H
ÿÃãÃÊ ÿÊÁªŸpÒŸ¢ ¬‡ÿãàÿÊà◊ãÿflÁSÕÃ◊Ỗ–
ÿÃãÃÊ˘åÿ∑Î§ÃÊà◊ÊŸÊ ŸÒŸ¢ ¬‡ÿãàÿøÃ‚—H
ÿ% ∑§⁄UŸflÊ‹ ÿÙªË¡Ÿ ÷Ë •¬Ÿ NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ
ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸÃ „Ò¥U; Á∑§ãÃÈ Á¡ã„UÙ¥Ÿ
•¬Ÿ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ù ‡ÊÈh Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „ÒU, ∞‚
•ôÊÊŸË¡Ÿ ÃÙ ÿàŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ¬⁄U ÷Ë ß‚ •Êà◊Ê∑§Ù
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃH 11H
ÿŒÊÁŒàÿªÃ¢ Ã¡Ê ¡ªjÊ‚ÿÃ˘Áπ‹◊Ô˜–
ÿìÊãº˝◊Á‚ ÿìÊÊªAı ÃûÊ¡Ê ÁflÁh ◊Ê◊∑§◊ÔH ˜
‚Íÿ¸◊¥ ÁSÕÃ ¡Ù Ã¡ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¡ªÃ˜∑§Ù ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ
∑§⁄UÃÊ „ÒU ÃÕÊ ¡Ù Ã¡ øãº˝◊Ê◊¥ „ÒU •ı⁄U ¡Ù •ÁÇŸ◊¥
„ÒUó©U‚∑§Ù ÃÍ ◊⁄UÊ „UË Ã¡ ¡ÊŸH 12H
ªÊ◊ÊÁfl‡ÿ ø ÷ÍÃÊÁŸ œÊ⁄UÿÊêÿ„U◊Ê¡‚Ê–
¬ÈcáÊÊÁ◊ øÊÒ·œË— ‚flÊ¸— ‚Ê◊Ê ÷ÍàflÊ ⁄U‚Êà◊∑§—H
•äÿÊÿ 15** 197
•ı⁄U ◊Ò¥ „UË ¬ÎâflË◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U∑§ •¬ŸË ‡ÊÁQ§‚

‚’ ÷ÍÍÃÙ¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „Í°U •ı⁄U ⁄U‚SflM§¬
•ÕÊ¸Ã˜ •◊ÎÃ◊ÿ øãº˝◊Ê „UÙ∑§⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ •Ù·ÁœÿÙ¥∑§Ù
•ÕÊ¸Ã˜ flŸS¬ÁÃÿÙ¥∑§Ù ¬ÈCÔU ∑§⁄UÃÊ „Í°UH 13H
•„¢U flÒEÊŸ⁄UÊ ÷ÍàflÊ ¬˝ÊÁáÊŸÊ¢ Œ„U◊ÊÁüÊÃ—–
¬˝ÊáÊÊ¬ÊŸ‚◊ÊÿÈQ§— ¬øÊêÿãŸ¢ øÃÈÁfl¸œ◊Ô˜H
◊Ò¥ „UË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕÃ ⁄U„UŸflÊ‹Ê
¬˝ÊáÊ •ı⁄U •¬ÊŸ‚ ‚¢ÿÈQ§ flÒEÊŸ⁄U •ÁÇŸM§¬ „UÙ∑§⁄U
øÊ⁄U* ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •ãŸ∑§Ù ¬øÊÃÊ „Í°UH 14H
‚fl¸Sÿ øÊ„¢U NUÁŒ ‚ÁÛÊÁflCÔUÊ-
◊ûÊ— S◊ÎÁÃôÊÊ¸Ÿ◊¬Ê„UŸ¢ ø–
flŒÒp ‚flÒ¸⁄U„U◊fl fllÊ-
flŒÊãÃ∑Î§mŒÁflŒfl øÊ„U◊Ô˜H
◊Ò¥ „UË ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§ NUŒÿ◊¥ •ãÃÿÊ¸◊Ë-
M§¬‚ ÁSÕÃ „Í°U ÃÕÊ ◊È¤Ê‚ „UË S◊ÎÁÃ, ôÊÊŸ •ı⁄U
* ÷ˇÿ, ÷ÙÖÿ, ‹sÔ •ı⁄U øÙcÿó∞‚ øÊ⁄U ¬˝∑§Ê⁄U∑§
•ÛÊ „UÙÃ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ¡Ù ø’Ê∑§⁄U πÊÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U “÷ˇÿ” „ÒUó¡Ò‚
⁄UÙ≈UË •ÊÁŒ •ı⁄U ¡Ù ÁŸª‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U “÷ÙÖÿ” „ÒUó¡Ò‚ ŒÍœ
•ÊÁŒ ÃÕÊ ¡Ù øÊ≈UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U “‹s”Ô „ÒUó¡Ò‚ ø≈UŸË •ÊÁŒ •ı⁄U
¡Ù øÍ‚Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U “øÙcÿ” „ÒUó¡Ò‚ ß¸π •ÊÁŒ–
•¬Ù„UŸ1 „UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ‚’ flŒÙ¥mÊ⁄UÊ ◊Ò¥ „UË
¡ÊŸŸ∑§ ÿÙÇÿ2 „Í°U ÃÕÊ flŒÊãÃ∑§Ê ∑§ÃÊ¸ •ı⁄U
flŒÙ¥∑§Ù ¡ÊŸŸflÊ‹Ê ÷Ë ◊Ò¥ „UË „Í°UH 15H
mÊÁfl◊ÊÒ ¬ÈL§·ÊÒ ‹Ê∑§ ˇÊ⁄UpÊˇÊ⁄U ∞fl ø–
ˇÊ⁄U— ‚flÊ¸ÁáÊ ÷ÍÃÊÁŸ ∑Í§≈USÕÊ˘ˇÊ⁄U ©UëÿÃH
ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ÷Ë ÿ ŒÙ
¬˝∑§Ê⁄U∑§3 ¬ÈL§· „Ò¥U– ßŸ◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U ÃÙ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ •ı⁄U ¡ËflÊà◊Ê •ÁflŸÊ‡ÊË ∑§„UÊ
¡ÊÃÊ „ÒUH 16H
©UûÊ◊— ¬ÈL§·Sàflãÿ— ¬⁄U◊Êà◊àÿÈŒÊNUÃ—–
ÿÊ ‹Ê∑§òÊÿ◊ÊÁfl‡ÿ Á’÷àÿ¸√ÿÿ ß¸E⁄U—H
ßŸ ŒÙŸÙ¥‚ ©UûÊ◊ ¬ÈL§· ÃÙ •ãÿ „UË „ÒU, ¡Ù
ÃËŸÙ¥ ‹Ù∑§Ù¥◊¥ ¬˝fl‡Ê ∑§⁄U∑§ ‚’∑§Ê œÊ⁄UáÊ-¬Ù·áÊ
∑§⁄UÃÊ „ÒU ∞fl¢ •ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊E⁄U •ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Êó
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 17H
U1. ÁfløÊ⁄U∑§ mÊ⁄UÊ ’ÈÁh◊¥ ⁄U„UŸflÊ‹ ‚¢‡Êÿ-Áfl¬ÿ¸ÿ •ÊÁŒ
ŒÙ·Ù¥∑§Ù „U≈UÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ “•¬Ù„UŸ” „ÒU–
2. ‚fl¸flŒÊ¥∑§Ê ÃÊà¬ÿ¸ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ¡ŸÊŸ∑§Ê „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚’
flŒÊ¥mÊ⁄UÊ “¡ÊŸŸ∑§ ÿÊÇÿ” ∞∑§ ¬⁄U◊E⁄U „UË „ÒU–
3. ªËÃÊ •äÿÊÿ 7 ‡‹Ù∑§ 4-5 ◊¥ ¡Ê •¬⁄UÊ •ÊÒ⁄U ¬⁄UÊ
¬˝∑Î§ÁÃ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U ÃÕÊ •0 13 ‡‹Ê∑§ 1 ◊¥ ¡Ê ˇÊòÊ
•ÊÒ⁄U ˇÊòÊôÊ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U, ©Uã„UË¥ ŒÊŸÊ¥∑§Ê ÿ„UÊ° ˇÊ⁄U •ÊÒ⁄U
•ˇÊ⁄U∑§ ŸÊ◊‚ fláÊ¸Ÿ Á∑§ÿÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 15** 199
ÿS◊ÊàˇÊ⁄U◊ÃËÃÊ˘„U◊ˇÊ⁄UÊŒÁ¬ øÊûÊ◊—–
•ÃÊ˘ÁS◊ ‹Ê∑§ flŒ ø ¬˝ÁÕÃ— ¬ÈL§·ÊûÊ◊—H
ÄÿÙ¥Á∑§ ◊Ò¥ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜ ¡«flª¸-ˇÊòÊ‚ ÃÙ ‚fl¸ÕÊ
•ÃËÃ „Í°U •ı⁄U •ÁflŸÊ‡ÊË ¡ËflÊà◊Ê‚ ÷Ë ©UûÊ◊ „Í°U,
ß‚Á‹ÿ ‹Ù∑§◊¥ •ı⁄U flŒ◊¥ ÷Ë ¬ÈL§·ÙûÊ◊ ŸÊ◊‚
¬˝Á‚h „Í°UH 18H
ÿÊ ◊Ê◊fl◊‚ê◊Í…UÊ ¡ÊŸÊÁÃ ¬ÈL§·ÊûÊ◊◊Ô˜–
‚ ‚fl¸Áflj¡ÁÃ ◊Ê¢ ‚fl¸÷ÊflŸ ÷Ê⁄UÃH
÷Ê⁄UÃ! ¡Ù ôÊÊŸË ¬ÈL§· ◊È¤Ê∑§Ù ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U Ãûfl‚
¬ÈL§·ÙûÊ◊ ¡ÊŸÃÊ „ÒU, fl„U ‚fl¸ôÊ ¬ÈL§· ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê flÊ‚ÈŒfl ¬⁄U◊E  ⁄U∑§Ù „UË ÷¡ÃÊ „ÒUH 19H
ßÁÃ ªÈsÔÃ◊¢ ‡ÊÊSòÊÁ◊Œ◊ÈQ¢§ ◊ÿÊŸÉÊ–
∞ÃŒÔ’ ˜ ŒÈ ä˜Ô flÊ ’ÈÁh◊ÊãSÿÊà∑Î§Ã∑Î§àÿp ÷Ê⁄UÃH
„U ÁŸc¬Ê¬ •¡Ȩ̀Ÿ! ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U •ÁÃ ⁄U„USÿÿÈQ§
ªÙ¬ŸËÿ ‡ÊÊSòÊ ◊⁄ UmÊ⁄UÊ ∑§„UÊ ªÿÊ, ß‚∑§Ù Ãûfl‚
¡ÊŸ∑§⁄U ◊ŸÈcÿ ôÊÊŸflÊŸ˜ •ı⁄U ∑Î§ÃÊÕ¸ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 20H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ¬ÈL§·ÊûÊ◊ÿÊªÊ
ŸÊ◊ ¬@Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 15H
\\ \\
˙
•Õ ·Ê«U‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
•÷ÿ¢ ‚ûfl‚¢‡ÊÈÁhôÊÊ¸ŸÿÊª√ÿflÁSÕÁÃ—–
ŒÊŸ¢ Œ◊p ÿôÊp SflÊäÿÊÿSÃ¬ •Ê¡¸fl◊Ô˜H
üÊË÷ªflÊŸ˜ ’Ù‹ó÷ÿ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl,
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ¬ÍáÊ¸ ÁŸ◊¸‹ÃÊ, ÃûflôÊÊŸ∑§ Á‹ÿ
äÿÊŸÿÙª◊¥ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒÎ…∏U ÁSÕÁÃ1 •ı⁄U ‚ÊÁûfl∑§
ŒÊŸ2, ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê Œ◊Ÿ, ÷ªflÊŸ˜, ŒflÃÊ •ı⁄U ªÈL§¡ŸÙ¥∑§Ë
¬Í¡Ê ÃÕÊ •ÁªA„UÙòÊ •ÊÁŒ ©UûÊ◊ ∑§◊ÙZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ
∞fl¢ flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥∑§Ê ¬∆UŸ-¬Ê∆UŸ ÃÕÊ ÷ªflÊŸ˜∑§
ŸÊ◊ •ı⁄U ªÈáÊÙ¥∑§Ê ∑§ËÃ¸Ÿ, Sflœ◊¸¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ
∑§CÔU‚„UŸ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U ÃÕÊ ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚Á„UÃ
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ‚⁄U‹ÃÊH 1H
•Á„¢U‚Ê ‚àÿ◊∑˝§ÊœSàÿÊª— ‡ÊÊÁãÃ⁄U¬Ò‡ÊÈŸ◊Ô˜–
ŒÿÊ ÷ÍÃcfl‹Ê‹Èåàfl¢ ◊ÊŒ¸fl¢ OÔUË⁄UøÊ¬‹◊Ô˜H
1. ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸŸ∑§ Á‹ÿ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚ äÿÊŸ∑§Ë ÁŸ⁄UãÃ⁄U ªÊ…∏U ÁSÕÁÃ∑§Ê
„UË ŸÊ◊ “ôÊÊŸÿÙª√ÿflÁSÕÁÃ” ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ªËÃÊ •äÿÊÿ 17 ‡‹Ù∑§ 20 ◊¥ Á¡‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U Á∑§ÿÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 16** 201
◊Ÿ, flÊáÊË •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë∑§Ù

∑§CÔU Ÿ ŒŸÊ, ÿÕÊÕ¸ •ı⁄U Á¬˝ÿ ÷Ê·áÊ1, •¬ŸÊ •¬∑§Ê⁄U
∑§⁄UŸflÊ‹¬⁄U ÷Ë ∑˝§Ùœ∑§Ê Ÿ „UÙŸÊ, ∑§◊ÙZ◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§
•Á÷◊ÊŸ∑§Ê àÿÊª, •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ©U¬⁄UÁÃ •ÕÊ¸Ã˜
ÁøûÊ∑§Ë ø@‹ÃÊ∑§Ê •÷Êfl, Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ÁŸãŒÊÁŒ
Ÿ ∑§⁄UŸÊ, ‚’ ÷ÍÃ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥ „UÃ⁄È UÁ„UÃ ŒÿÊ, ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê
Áfl·ÿÙ¥∑§ ‚ÊÕ ‚¢ÿÙª „UÙŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ •Ê‚ÁQ§∑§Ê
Ÿ „UÙŸÊ, ∑§Ù◊‹ÃÊ, ‹Ù∑§ •ı⁄U ‡ÊÊSòÊ‚ ÁflL§h •Êø⁄UáÊ◊¥
‹îÊÊ •ı⁄U √ÿÕ¸ øCÔUÊ•Ù¥∑§Ê •÷ÊflH 2H
Ã¡— ˇÊ◊Ê œÎÁÃ— ‡ÊÊÒø◊º˝Ê„UÊ ŸÊÁÃ◊ÊÁŸÃÊ–
÷flÁãÃ ‚ê¬Œ¢ ŒÒflË◊Á÷¡ÊÃSÿ ÷Ê⁄UÃH
Ã¡2, ˇÊ◊Ê, œÒÿ¸, ’Ê„U⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh3 ∞fl¢ Á∑§‚Ë◊¢
÷Ë ‡ÊòÊÈ÷Êfl∑§Ê Ÿ „UÙŸÊ •ı⁄U •¬Ÿ◊¥ ¬ÍÖÿÃÊ∑§
•Á÷◊ÊŸ∑§Ê •÷Êflóÿ ‚’ ÃÙ „U •¡¸ÈŸ! ŒÒflË
‚ê¬ŒÊ∑§Ù ‹∑§⁄U ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥UH 3H
1. •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê ÁŸpÿ Á∑§ÿÊ „UÙ,
flÒ‚-∑§Ê-flÒ‚Ê „UË Á¬˝ÿ ‡ÊéŒÙ¥◊¥ ∑§„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “‚àÿ÷Ê·áÊ” „Ò–
2. üÊDÔU ¬ÈL§·Ù¥∑§Ë ©U‚ ‡ÊÁQ§∑§Ê ŸÊ◊ “Ã¡” „ÒU Á∑§ Á¡‚∑§
¬˝÷Êfl‚ ©UŸ∑§ ‚Ê◊Ÿ Áfl·ÿÊ‚Q§ •ı⁄U ŸËø ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ
÷Ë ¬˝Êÿ— •ãÿÊÿÊø⁄UáÊ‚ L§∑§∑§⁄U ©UŸ∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U üÊDÔU ∑§◊ÙZ◊¥
¬˝flÎûÊ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
3. ªËÃÊ •äÿÊÿ 13 ‡‹Ù∑§ 7 ∑§Ë Á≈U¬åáÊË ŒπŸË øÊÁ„Uÿ–
Œê÷Ê Œ¬Ê̧˘Á÷◊ÊŸp ∑˝§Êœ— ¬ÊL§cÿ◊fl ø–
•ôÊÊŸ¢ øÊÁ÷¡ÊÃSÿ ¬ÊÕ¸ ‚ê¬Œ◊Ê‚È⁄UË◊˜H
„U ¬ÊÕ¸! Œê÷, ÉÊ◊á«U •ı⁄U •Á÷◊ÊŸ ÃÕÊ
∑˝§Ùœ, ∑§∆UÙ⁄UÃÊ •ı⁄U •ôÊÊŸ ÷Ëóÿ ‚’ •Ê‚È⁄UË
‚ê¬ŒÊ∑§Ù ‹∑§⁄U ©Uà¬ÛÊ „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥UH 4H
ŒÒflË ‚ê¬Ám◊ÊˇÊÊÿ ÁŸ’ãœÊÿÊ‚È⁄UË ◊ÃÊ–
◊Ê ‡ÊÈø— ‚ê¬Œ¢ ŒÒflË◊Á÷¡ÊÃÊ˘Á‚ ¬Êá«UflH
ŒÒflË ‚ê¬ŒÊ ◊ÈÁQ§∑§ Á‹ÿ •ı⁄U •Ê‚È⁄UË-‚ê¬ŒÊ
’Ê°œŸ∑§ Á‹ÿ ◊ÊŸË ªÿË „ÒU– ß‚Á‹ÿ „U •¡¸ÈŸ!
ÃÍ ‡ÊÙ∑§ ◊Ã ∑§⁄U, ÄÿÙ¥Á∑§ ÃÍ ŒÒflË ‚ê¬ŒÊ∑§Ù ‹∑§⁄U
©Uà¬ÛÊ „ÈU•Ê „ÒUH 5H
mÊÒ ÷ÍÃ‚ªÊÒ¸ ‹Ê∑§˘ÁS◊ãŒÒfl •Ê‚È⁄U ∞fl ø–
ŒÒflÊ ÁflSÃ⁄U‡Ê— ¬˝ÊQ§ •Ê‚È⁄¢U ¬ÊÕ¸ ◊ oÎáÊÈH
„U •¡¸ÈŸ! ß‚ ‹Ù∑§◊¥ ÷ÍÃÙ¥∑§Ë ‚ÎÁCÔU ÿÊŸË
◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ ŒÙ „UË ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê „ÒU, ∞∑§ ÃÙ ŒÒflË
¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹Ê •ı⁄U ŒÍ‚⁄UÊ •Ê‚È⁄UË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹Ê–
©UŸ◊¥‚ ŒÒflË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹Ê ÃÙ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ∑§„UÊ
ªÿÊ, •’ ÃÍ •Ê‚È⁄UË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ù
÷Ë ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§ ◊È¤Ê‚ ‚ÈŸH 6H
¬˝flÎ®ûÊ ø ÁŸflÎ®ûÊ ø ¡ŸÊ Ÿ ÁflŒÈ⁄UÊ‚È⁄UÊ—–
Ÿ ‡ÊÊÒø¢ ŸÊÁ¬ øÊøÊ⁄UÊ Ÿ ‚àÿ¢ Ã·È ÁfllÃH
•äÿÊÿ 16** 203
•Ê‚È⁄-USfl÷ÊflflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ¬˝flÎÁûÊ •ı⁄U

ÁŸflÎÁûÊóßŸ ŒÙŸÙ¥∑§Ù „UË Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ– ß‚Á‹ÿ
©UŸ◊¥ Ÿ ÃÙ ’Ê„U⁄U-÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh „ÒU, Ÿ üÊDÔU
•Êø⁄UáÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ ‚àÿ÷Ê·áÊ „UË „ÒUH 7H
•‚àÿ◊¬˝ÁÃDÔ¢U Ã ¡ªŒÊ„ÈU⁄UŸË‡Ôfl⁄U◊Ô˜–
•¬⁄US¬⁄U‚ê÷ÍÃ¢ Á∑§◊ãÿà∑§Ê◊„ÒUÃÈ∑§◊Ô˜H
fl •Ê‚È⁄UË ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ∑§„UÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U Á∑§
¡ªÃ˜Ô •ÊüÊÿ⁄UÁ„UÃ, ‚fl¸ÕÊ •‚àÿ •ÊÒ⁄U Á’ŸÊ ß¸E⁄U∑§ ,
•¬Ÿ-•Ê¬ ∑§fl‹ SòÊË-¬ÈL§·∑§ ‚¢ÿÊª‚ ©Uà¬ÛÊ
„ÒU, •Ã∞fl ∑§fl‹ ∑§Ê◊ „UË ß‚∑§Ê ∑§Ê⁄UáÊ „ÒU–
ß‚∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÄÿÊ „ÒU?H 8H
∞ÃÊ¢ ŒÎÁCÔU◊flCÔUèÿ ŸCÔUÊà◊ÊŸÊ˘À¬’Èhÿ—–
¬˝÷flãàÿÈª˝∑§◊Ê¸áÊ— ˇÊÿÊÿ ¡ªÃÊ˘Á„UÃÊ—H
ß‚ Á◊âÿÊ ôÊÊŸ∑§Ê •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄U∑§óÁ¡Ÿ∑§Ê
Sfl÷Êfl ŸCÔU „UÊ ªÿÊ „ÒU ÃÕÊ Á¡Ÿ∑§Ë ’ÈÁh ◊ãŒ „ÒU,
fl ‚’∑§Ê •¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹ ∑˝Í§⁄U∑§◊Ë¸ ◊ŸÈcÿ ∑§fl‹
¡ªÃ˜Ô∑§ ŸÊ‡Ê∑ Á‹ÿ „UË ‚◊Õ¸ „UÊÃ „Ò¥UH 9H
∑§Ê◊◊ÊÁüÊàÿ ŒÈc¬Í⁄¢U Œê÷◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—–
◊Ê„UÊŒÔª
˜ „Î UËàflÊ‚ŒÔª
˜ Ê˝ „UÊã¬˝flÃ¸ãÃ˘‡ÊÈÁøfl˝ÃÊ— H
fl Œê÷, ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ◊Œ‚ ÿÈQ§ ◊ŸÈcÿ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ¬ÍáÊ¸ Ÿ „UÊŸflÊ‹Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê •ÊüÊÿ

‹∑§⁄U, •ôÊÊŸ‚ Á◊âÿÊ Á‚hÊãÃÊ∑¥ §Ê ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ •ı⁄U
÷˝CUÔ •Êø⁄UáÊÊ∑¥ §Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ Áflø⁄UÃ „ÒU¥H 10H
ÁøãÃÊ◊¬Á⁄U◊ÿÊ¢ ø ¬˝‹ÿÊãÃÊ◊È¬ÊÁüÊÃÊ—–
∑§Ê◊Ê¬÷Êª¬⁄U◊Ê ∞ÃÊflÁŒÁÃ ÁŸÁpÃÊ—H
ÃÕÊ fl ◊ÎàÿÈ¬ÿ¸ãÃ ⁄U„UŸfl Ê‹Ë •‚¢Åÿ ÁøãÃÊ•Ê∑¥ §Ê
•ÊüÊÿ ‹ŸflÊ‹, Áfl·ÿ÷ÊªÊ¥∑§ ÷ÊªŸ◊¥ Ãà¬⁄U
⁄U„UŸflÊ‹ •ÊÒ⁄U “ßÃŸÊ „UË ‚Èπ „ÒU” ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
◊ÊŸŸflÊ‹ „UÊÃ „Ò¥UH 11H
•Ê‡ÊÊ¬Ê‡Ê‡ÊÃÒ’¸hÊ— ∑§Ê◊∑˝§Êœ¬⁄UÊÿáÊÊ—–
ß¸„UãÃ ∑§Ê◊÷ÊªÊÕ¸◊ãÿÊÿŸÊÕ¸‚@ÿÊŸÔ˜H
fl •Ê‡ÊÊ∑§Ë ‚Ò∑§«∏UÊ¥ »§Ê°Á‚ÿÊ¥‚ ’°œ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ
∑§Ê◊-∑˝§Êœ∑§ ¬⁄UÊÿáÊ „UÊ∑§⁄U Áfl·ÿ ÷ÊªÊ¥∑§ Á‹ÿ
•ãÿÊÿ¬Ífl¸∑§ œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ‚¢ª˝„U ∑§⁄UŸ∑§Ë øCÔUÊ
∑§⁄UÃ „Ò¥UH 12H
ßŒ◊l ◊ÿÊ ‹éœÁ◊◊¢ ¬˝ÊåSÿ ◊ŸÊ⁄UÕ◊Ô˜–
ßŒ◊SÃËŒ◊Á¬ ◊ ÷ÁflcÿÁÃ ¬ÈŸœ¸Ÿ◊Ô˜H
fl ‚ÊøÊ ∑§⁄UÃ „ÒU¥ Á∑§ ◊ÒŸ¥  •Ê¡ ÿ„U ¬˝ÊåÃ ∑§⁄U Á‹ÿÊ
„ÒU •ÊÒ⁄U •’ ß‚ ◊ŸÊ⁄UÕ∑§Ê ¬˝ÊåÃ ∑§⁄U ‹Í°ªÊ– ◊⁄U ¬Ê‚
ÿ„U ßÃŸÊ œŸ „ÒU •ÊÒ⁄U Á»§⁄U ÷Ë ÿ„U „UÊ ¡ÊÿªÊH 13H
•äÿÊÿ 16** 205
•‚ÊÒ ◊ÿÊ „UÃ— ‡ÊòÊÈÈ„¸UÁŸcÿ øÊ¬⁄UÊŸÁ¬–

ß¸E⁄UÊ˘„U◊„¢U ÷ÊªË Á‚hÊ˘„¢U ’‹flÊã‚ÈπËH
fl„U ‡ÊòÊÈ ◊⁄ UmÊ⁄UÊ ◊Ê⁄UÊ ªÿÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ ŒÍ‚⁄U
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ÷Ë ◊Ò¥ ◊Ê⁄U «UÊ‹Í°ªÊ– ◊Ò¥ ß¸E⁄U „Í°U , ∞Eÿ¸∑§Ê
÷ÊªŸflÊ‹Ê „Í°U– ◊Ò¥ ‚’ Á‚ÁhÿÊ¥‚ ÿÈQ§ „Í°U •ÊÒ⁄U
’‹flÊŸ˜Ô ÃÕÊ ‚ÈπË „Í°UH 14H
•Ê…KÊ˘Á÷¡ŸflÊŸÁS◊ ∑§Ê˘ãÿÊ˘ÁSÃ ‚ŒÎ‡ÊÊ ◊ÿÊ–
ÿˇÿ ŒÊSÿÊÁ◊ ◊ÊÁŒcÿ ßàÿôÊÊŸÁfl◊ÊÁ„UÃÊ—H
•Ÿ∑§ÁøûÊÁfl÷˝ÊãÃÊ ◊Ê„U¡Ê‹‚◊ÊflÎÃÊ—–
¬˝‚Q§Ê— ∑§Ê◊÷Êª·È ¬ÃÁãÃ Ÿ⁄U∑§˘‡ÊÈøÊÒH
◊Ò¥ ’«∏UÊ œŸË •ÊÒ⁄U ’«∏U ∑È§≈ÈUê’flÊ‹Ê „Í°U– ◊⁄U
‚◊ÊŸ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§ÊÒŸ „ÒU? ◊Ò¥ ÿôÊ ∑§M°§ªÊ, ŒÊŸ
ŒÍ°ªÊ •ÊÒ⁄U •Ê◊ÊŒ-¬˝◊ÊŒ ∑§M°§ªÊ– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U
•ôÊÊŸ‚ ◊ÊÁ„UÃ ⁄U„UŸflÊ‹ ÃÕÊ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U‚
÷˝Á◊Ã ÁøûÊflÊ‹ ◊Ê„UM§¬ ¡Ê‹‚ ‚◊ÊflÎÃ •ÊÒ⁄U
Áfl·ÿ÷ÊªÊ¥◊¥ •àÿãÃ •Ê‚Q§ •Ê‚È⁄U‹Êª ◊„UÊŸ˜Ô
•¬ÁflòÊ Ÿ⁄U∑§◊¥ Áª⁄UÃ „Ò¥UH 15-16H
•Êà◊‚ê÷ÊÁflÃÊ— SÃéœÊ œŸ◊ÊŸ◊ŒÊÁãflÃÊ—–
ÿ¡ãÃ ŸÊ◊ÿôÊÒSÃ Œê÷ŸÊÁflÁœ¬Ífl¸∑§◊Ô˜H
fl •¬Ÿ-•Ê¬∑§Ê „UË üÊDUÔ ◊ÊŸŸflÊ‹ ÉÊ◊á«UË ¬ÈL§·
œŸ •ÊÒ⁄U ◊ÊŸ∑§ ◊Œ‚ ÿÈQ§ „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ŸÊ◊◊ÊòÊ∑§
ÿôÊÊm¥ Ê⁄UÊ ¬Êπá«U‚ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ⁄UÁ„UÃ ÿ¡Ÿ ∑§⁄UÃ „ÒUH¥ 17H
•„VÔUÊ⁄¢U ’‹¢ Œ¬Z ∑§Ê◊¢ ∑˝§Êœ¢ ø ‚¢ÁüÊÃÊ—–
◊Ê◊Êà◊¬⁄UŒ„U·È ¬˝Ám·ãÃÊ˘èÿ‚Íÿ∑§Ê—H
fl •„U∑¢ §Ê⁄U, ’‹, ÉÊ◊á«U, ∑§Ê◊ŸÊ •ÊÒ⁄U ∑˝§ÊœÊÁŒ∑§
¬⁄UÊÿáÊ •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ë ÁŸãŒÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§· •¬Ÿ
•ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÁSÕÃ ◊È¤Ê •ãÃÿÊ¸◊Ë‚ m·
∑§⁄UŸflÊ‹ „UÊÃ „Ò¥UH 18H
ÃÊŸ„¢U Ám·Ã— ∑˝Í§⁄UÊã‚¢‚Ê⁄U·È Ÿ⁄UÊœ◊ÊŸÔ˜–
ÁˇÊ¬Êêÿ¡d◊‡ÊÈ÷ÊŸÊ‚È⁄UËcflfl ÿÊÁŸ·ÈH
©UŸ m· ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬Ê¬ÊøÊ⁄UË •ÊÒ⁄U ∑˝Í§⁄U∑§◊Ë¸
Ÿ⁄UÊœ◊Ê¥∑§Ê ◊Ò¥ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U •Ê‚È⁄UË ÿÊÁŸÿÊ¥◊¥
„UË «UÊ‹ÃÊ „Í°UH 19H
•Ê‚È⁄UË¥ ÿÊÁŸ◊Ê¬ãŸÊ ◊Í…UÊ ¡ã◊ÁŸ ¡ã◊ÁŸ–
◊Ê◊¬˝ÊåÿÒfl ∑§ÊÒãÃÿ ÃÃÊ ÿÊãàÿœ◊Ê¢ ªÁÃ◊Ô˜H
„U •¡È¸Ÿ! fl ◊Í…∏U ◊È¤Ê∑§Ê Ÿ ¬˝ÊåÃ „UÊ∑§⁄U „UË
¡ã◊-¡ã◊◊¥ •Ê‚È⁄UË ÿÊÁŸ∑§Ê ¬˝ÊåÃ „UÊÃ „Ò¥U, Á»§⁄U
©U‚‚ ÷Ë •ÁÃ ŸËø ªÁÃ∑§Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÊÃ „Ò¥U
•ÕÊ¸Ã˜Ô ÉÊÊ⁄U Ÿ⁄U∑§Ê¥◊¥ ¬«∏UÃ „Ò¥UH 20H
ÁòÊÁflœ¢ Ÿ⁄U∑§SÿŒ¢ mÊ⁄¢U ŸÊ‡ÊŸ◊Êà◊Ÿ—–
∑§Ê◊— ∑˝§ÊœSÃÕÊ ‹Ê÷SÃS◊ÊŒÃàòÊÿ¢ àÿ¡ÃH ˜Ô
•äÿÊÿ 16** 207
∑§Ê◊, ∑˝§Êœ ÃÕÊ ‹Ê÷óÿ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Ÿ⁄U∑§∑§

mÊ⁄U1 •Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹ •ÕÊ¸Ã˜Ô ©U‚∑§Ê
•œÊªÁÃ◊¥ ‹ ¡ÊŸflÊ‹ „Ò¥U– •Ã∞fl ßŸ ÃËŸÊ¥∑§Ê
àÿÊª ŒŸÊ øÊÁ„UÿH 21H
∞ÃÒÁfl¸◊ÈQ§— ∑§ÊÒãÃÿ Ã◊ÊmÊ⁄ÒUÁSòÊÁ÷Ÿ¸⁄U—–
•Êø⁄UàÿÊà◊Ÿ— üÊÿSÃÃÊ ÿÊÁÃ ¬⁄Ê¢ ªÁÃ◊Ô˜H
„U •¡È¸Ÿ! ßŸ ÃËŸÊ¥ Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄UÊ¥‚ ◊ÈQ§ ¬ÈL§·
•¬Ÿ ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU2, ß‚‚
fl„U ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê ¡ÊÃÊ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊È¤Ê∑§Ê ¬˝ÊåÃ
„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 22H
ÿ— ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊Èà‚ÎÖÿ flÃ¸Ã ∑§Ê◊∑§Ê⁄UÃ—–
Ÿ ‚ Á‚Áh◊flÊåŸÊÁÃ Ÿ ‚Èπ¢ Ÿ ¬⁄UÊ¢ ªÁÃ◊ÔH ˜
¡Ê ¬ÈL§· ‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ê àÿÊª∑§⁄U •¬ŸË ßë¿UÊ‚
◊Ÿ◊ÊŸÊ •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U Ÿ Á‚Áh∑§Ê ¬˝ÊåÃ
„UÊÃÊ „ÒU, Ÿ ¬⁄U◊ªÁÃ∑§Ê •ÊÒ⁄U Ÿ ‚Èπ∑§Ê „UËH 23H
ÃS◊Êë¿UÊSòÊ¢ ¬˝◊ÊáÊ¢ Ã ∑§ÊÿÊ¸∑§Êÿ¸√ÿflÁSÕÃÊÒ–
ôÊÊàflÊ ‡ÊÊSòÊÁflœÊŸÊQ¢§ ∑§◊¸ ∑§ÃȨ̀Á◊„UÊ„¸UÁ‚H
1. ‚fl¸ •ŸÕÊZ∑§ ◊Í‹ •ÊÒ⁄U Ÿ⁄U∑§∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ◊¥ „UÃÈ „UÊŸ‚ ÿ„UÊ°
∑§Ê◊, ∑˝§Êœ •ÊÒ⁄U ‹Ê÷∑§Ê “Ÿ⁄U∑§∑§ mÊ⁄U” ∑§„UÊ „ÒU–
2. •¬Ÿ ©UhÊ⁄U∑§ Á‹ÿ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ’⁄UÃŸÊ „UË ““•¬Ÿ
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ”” „ÒU–
ß‚‚ Ã⁄U Á‹ÿ ß‚ ∑§Ã¸√ÿ •ÊÒ⁄U •∑§Ã¸√ÿ∑§Ë
√ÿflSÕÊ◊¥ ‡ÊÊSòÊ „UË ¬˝◊ÊáÊ „ÒU– ∞‚Ê ¡ÊŸ∑§⁄U ÃÍ
‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ ∑§◊¸ „UË ∑§⁄UŸÿÊÇÿ „ÒUH 24H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ŒÒflÊ‚È⁄‚ê¬Œ˜-
Áfl÷ÊªÿÊªÊ ŸÊ◊ ·Ê«U‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 16H
\\ \\
•Õ ‚#Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
ÿ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ◊Èà‚ÎÖÿ ÿ¡ãÃ üÊhÿÊÁãflÃÊ—–
Ã·Ê¢ ÁŸDÔUÊ ÃÈ ∑§Ê ∑Î§cáÊ ‚ûfl◊Ê„UÊ ⁄U¡SÃ◊—H
•¡Ȩ̀Ÿ ’Ê‹ó„U ∑Î§cáÊ! ¡Ê ◊ŸÈcÿ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ∑§Ê
àÿÊª∑§⁄U üÊhÊ‚ ÿÈQ§ „ÈU∞ ŒflÊÁŒ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UÃ
„Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÁSÕÁÃ Á»§⁄U ∑§ÊÒŸ-‚Ë „ÒU? ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒU
•ÕflÊ ⁄UÊ¡‚Ë Á∑¢§flÊ ÃÊ◊‚Ë?H 1H
ÁòÊÁflœÊ ÷flÁÃ üÊhÊ ŒÁ„UŸÊ¢ ‚Ê Sfl÷Êfl¡Ê–
‚ÊÁûfl∑§Ë ⁄UÊ¡‚Ë øÒfl ÃÊ◊‚Ë øÁÃ ÃÊ¢ oÎáÊÈH
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹ ó◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë fl„U ‡ÊÊSòÊËÿ
‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„UÃ ∑§fl‹ Sfl÷Êfl‚ ©Uà¬ÛÊ üÊhÊ*
* •ŸãÃ ¡ã◊Ê¥◊¥ Á∑§ÿ „ÈU∞ ∑§◊ÊZ∑§ ‚Á@Ã ‚¢S∑§Ê⁄U‚ ©Uà¬ÛÊ
„ÈUß¸ üÊhÊ “Sfl÷Êfl¡Ê” üÊhÊ ∑§„UË ¡ÊÃË „Ò–
•äÿÊÿ 17** 209
‚ÊÁûfl∑§Ë •ÊÒ⁄U ⁄UÊ¡‚Ë ÃÕÊ ÃÊ◊‚Ëó∞‚ ÃËŸÊ¥

¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë „UË „UÊÃË „ÒU– ©U‚∑§Ê ÃÍ ◊È¤Ê‚ ‚ÈŸH 2H
‚ûflÊŸÈM§¬Ê ‚fl¸Sÿ üÊhÊ ÷flÁÃ ÷Ê⁄ÃU–
üÊhÊ◊ÿÊ˘ÿ¢ ¬ÈL§·Ê ÿÊ ÿë¿˛Uh— ‚ ∞fl ‚—H
„ ÷Ê⁄UÃ! ‚÷Ë ◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë üÊhÊ ©UŸ∑§ •ãÃ—-
∑§⁄UáÊ∑§ •ŸÈM§¬ „UÊÃË „ÒU– ÿ„U ¬ÈL§· üÊhÊ◊ÿ „ÒU,
ß‚Á‹ÿ ¡Ê ¬ÈL§· ¡Ò‚Ë üÊhÊflÊ‹Ê „ÒU, fl„U Sflÿ¢
÷Ë fl„UË „ÒUH 3H
ÿ¡ãÃ ‚ÊÁûfl∑§Ê ŒflÊãÿˇÊ⁄UˇÊÊ¢Á‚ ⁄UÊ¡‚Ê—–
¬˝ÃÊã÷ÍÃªáÊÊ¢pÊãÿ ÿ¡ãÃ ÃÊ◊‚Ê ¡ŸÊ—H
‚ÊÁûfl∑§ ¬ÈL§· ŒflÊ¥∑§Ê ¬Í¡Ã „Ò¥U, ⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§·
ÿˇÊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊˇÊ‚Ê¥∑§Ê ÃÕÊ •ãÿ ¡Ê ÃÊ◊‚ ◊ŸÈcÿ
„Ò¥U, fl ¬˝Ã •ÊÒ⁄U ÷ÍÃªáÊÊ¥∑§Ê ¬Í¡Ã „Ò¥UH 4H
•‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ¢ ÉÊÊ⁄¢U ÃåÿãÃ ÿ Ã¬Ê ¡ŸÊ—–
Œê÷Ê„VÔUÊ⁄U‚¢ÿÈQ§Ê— ∑§Ê◊⁄UÊª’‹ÊÁãflÃÊ—H
¡Ê ◊ŸÈcÿ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ⁄UÁ„UÃ ∑§fl‹ ◊Ÿ—∑§ÁÀ¬Ã
ÉÊÊ⁄U Ã¬∑§Ê Ã¬Ã „Ò¥U ÃÕÊ Œê÷ •ÊÒ⁄U •„¢∑§UÊ⁄U‚ ÿÈQ§
∞fl¢ ∑§Ê◊ŸÊ, •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U ’‹∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ÷Ë
ÿÈQ§ „Ò¥UH 5H
∑§‡Ê¸ÿãÃ— ‡Ê⁄Ë⁄USÕ¢ ÷ÍÃª˝Ê◊◊øÃ‚—–
◊Ê¢ øÒflÊãÃ—‡Ê⁄UË⁄USÕ¢ ÃÊÁãflhKÊ‚È⁄UÁŸpÿÊŸÔH ˜
¡Ê ‡Ê⁄UË⁄UM§¬‚ ÁSÕÃ ÷ÍÃ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U •ãÃ—-

∑§⁄UáÊ◊¥ ÁSÕÃ ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ÷Ë ∑Î§‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹
„Ò1¥ , ©UŸ •ôÊÊÁŸÿÊ∑¥ §Ê ÃÍ •Ê‚È⁄U-Sfl÷ÊflflÊ‹ ¡ÊŸH 6H
•Ê„UÊ⁄USàflÁ¬ ‚fl¸Sÿ ÁòÊÁflœÊ ÷flÁÃ Á¬˝ÿ—–
ÿôÊSÃ¬SÃÕÊ ŒÊŸ¢ Ã·Ê¢ ÷ŒÁ◊◊¢ oÎáÊÈH
÷Ê¡Ÿ ÷Ë ‚’∑§Ê •¬ŸË-•¬ŸË ¬˝∑§Î ÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U
ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê Á¬˝ÿ „UÊÃÊ „ÒU– •ÊÒ⁄U flÒ‚ „UË ÿôÊ, Ã¬
•ÊÒ⁄U ŒÊŸ ÷Ë ÃËŸ-ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ „UÊÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§
ß‚ ¬ÎÕ∑˜ -¬ÎÕ∑˜ ÷Œ∑§Ê ÃÍ ◊È¤Ê‚ ‚ÈŸH 7H
•ÊÿÈ—‚ûfl’‹Ê⁄UÊÇ ÿ-
‚Èπ¬˝ËÁÃÁflflœ¸ŸÊ— –
⁄USÿÊ— ÁSŸÇœÊ— ÁSÕ⁄UÊ NUlÊ-
•Ê„UÊ⁄UÊ— ‚ÊÁûfl∑§Á¬˝ÿÊ—H
•ÊÿÈ, ’ÈÁh, ’‹, •Ê⁄UÊÇ ÿ, ‚Èπ •ÊÒ⁄U ¬˝ËÁÃ∑§Ê ’…∏UÊŸ-
flÊ‹, ⁄U‚ÿÈQ§, Áø∑§Ÿ •ÊÒ⁄U ÁSÕ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹2 ÃÕÊ
Sfl÷Êfl‚ „UË ◊Ÿ∑§Ê Á¬˝ÿó∞‚ •Ê„UÊ⁄U •ÕÊ¸ÃÔ˜ ÷Ê¡Ÿ
1. ‡ÊÊSòÊ‚ ÁflL§h ©U¬flÊ‚ÊÁŒ ÉÊÊ⁄U •Êø⁄UáÊÊ¥mÊ⁄UÊ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê
‚ÈπÊŸÊ ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ •¢‡ÊSflM§¬ ¡ËflÊà◊Ê∑§Ê Ä‹‡Ê ŒŸÊ,
÷ÍÃ‚◊ÈŒÊÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U •ãÃÿÊ¸◊Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê “∑Î§‡Ê ∑§⁄UŸÊ” „ÒU–
2. Á¡‚ ÷Ê¡Ÿ∑§Ê ‚Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ’„ÈUÃ ∑§Ê‹Ã∑§ ⁄U„UÃÊ „ÒU,
©U‚∑§Ê “ÁSÕ⁄U ⁄U„UŸflÊ‹Ê” ∑§„UÃ „Ò¥U–
•äÿÊÿ 17 ** 211
∑§⁄UŸ∑§ ¬ŒÊÕ¸ ‚ÊÁûfl∑§ ¬ÈL§·∑§Ê Á¬˝ÿ „UÊÃ „Ò¥UH 8H

∑§≈˜Ufl
Ô ê‹‹fláÊÊàÿÈcáÊÃËˇáÊM§ˇÊÁflŒÊÁ„UŸ—–
•Ê„UÊ⁄UÊ ⁄UÊ¡‚SÿCÔUÊ ŒÈ—π‡ÊÊ∑§Ê◊ÿ¬˝ŒÊ—H
∑§«∏Ufl, π^ÔU, ‹fláÊÿÈQ§, ’„ÈUÃ ª⁄U◊, ÃËπ,
M§ÅÊ, ŒÊ„U∑§Ê⁄U∑§ •ÊÒ⁄U ŒÈ—π, ÁøãÃÊ ÃÕÊ ⁄UÊªÊ¥∑§Ê
©Uà¬ÛÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ •Ê„UÊ⁄U •ÕÊ¸Ã˜Ô ÷Ê¡Ÿ ∑§⁄UŸ∑§
¬ŒÊÕ¸ ⁄UÊ¡‚ ¬ÈL§·∑§Ê Á¬˝ÿ „UÊÃ „Ò¥UH 9H
ÿÊÃÿÊ◊¢ ªÃ⁄U‚¢ ¬ÍÁÃ ¬ÿÈ¸Á·Ã¢ ø ÿÃÔ˜–
©UÁë¿UCÔU◊Á¬ øÊ◊äÿ¢ ÷Ê¡Ÿ¢ ÃÊ◊‚Á¬˝ÿ◊Ô˜H
¡Ê ÷Ê¡Ÿ •œ¬∑§Ê, ⁄U‚⁄UÁ„UÃ, ŒÈª¸ãœÿÈQ§, ’Ê‚Ë
•ÊÒ⁄U ©UÁë¿UCÔU „ÒU ÃÕÊ ¡Ê •¬ÁflòÊ ÷Ë „ÒU, fl„U
÷Ê¡Ÿ ÃÊ◊‚ ¬ÈL§·∑§Ê Á¬˝ÿ „UÊÃÊ „ÒUH 10H
•»§‹Ê∑§ÊÁæ˜U ˇÊÁ÷ÿ¸ôÊÊ ÁflÁœŒÎCUÔ Ê ÿ ßÖÿÃ–
ÿCÔU√ÿ◊flÁÃ ◊Ÿ— ‚◊ÊœÊÿ ‚ ‚ÊÁûfl∑§—H
¡Ê ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ, ÿôÊ ∑§⁄UŸÊ „UË ∑§Ã¸√ÿ
„ÒUóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ÿ∑§Ê ‚◊ÊœÊŸ ∑§⁄U∑§ , »§‹ Ÿ øÊ„UŸ-
flÊ‹ ¬ÈL§·Êm¥ Ê⁄UÊ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ‚ÊÁûfl∑§ „ÒUH 11H
•Á÷‚ãœÊÿ ÃÈ »§‹¢ Œê÷ÊÕ¸◊Á¬ øÒfl ÿÃÔ˜–
ßÖÿÃ ÷⁄UÃüÊDÔU Ã¢ ÿôÊ¢ ÁflÁh ⁄UÊ¡‚◊Ô˜H
¬⁄UãÃÈ „U •¡È¸Ÿ! ∑§fl‹ Œê÷Êø⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ
•ÕflÊ »§‹∑§Ê ÷Ë ŒÎÁCÔU◊¥ ⁄Uπ∑§⁄U ¡Ê ÿôÊ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, ©U‚ ÿôÊ∑§Ê ÃÍ ⁄UÊ¡‚ ¡ÊŸH 12H

ÁflÁœ„UËŸ◊‚ÎCÔUÊÛÊ¢ ◊ãòÊ„UËŸ◊ŒÁˇÊáÊ◊Ô˜–
üÊhÊÁfl⁄UÁ„UÃ¢ ÿôÊ¢ ÃÊ◊‚¢ ¬Á⁄UøˇÊÃH
‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ „UËŸ, •ãŸŒÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ, Á’ŸÊ ◊ãòÊÊ∑¥ § ,
Á’ŸÊ ŒÁˇÊáÊÊ∑§ •ÊÒ⁄U Á’ŸÊ üÊhÊ∑§ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹
ÿôÊ∑§Ê ÃÊ◊‚ ÿôÊ ∑§„UÃ „Ò¥UH 13H
ŒflÁm¡ªÈL§¬˝ÊôÊ¬Í¡Ÿ¢ ‡ÊÊÒø◊Ê¡¸fl◊Ô˜–
’˝rÊÔøÿ¸◊Á„¢U‚Ê ø ‡ÊÊ⁄UË⁄¢U Ã¬ ©UëÿÃH
ŒflÃÊ, ’˝ÊrÊÔáÊ, ªÈL§1 •ÊÒ⁄U ôÊÊŸË¡ŸÊ¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ,
¬ÁflòÊÃÊ, ‚⁄U‹ÃÊ, ’˝rÊÔøÿ¸ •ÊÒ⁄U •Á„¢U‚Êóÿ„U
‡Ê⁄UË⁄U-‚ê’ãœË Ã¬ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 14H
•ŸÈmª∑§⁄¢U flÊÄÿ¢ ‚àÿ¢ Á¬˝ÿÁ„UÃ¢ ø ÿÃÔ˜–
SflÊäÿÊÿÊèÿ‚Ÿ¢ øÒfl flÊæ˜U ◊ÿ¢ Ã¬ ©UëÿÃH
¡Ê ©Umª Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, Á¬˝ÿ •ÊÒ⁄U Á„UÃ∑§Ê⁄U∑§
∞fl¢ ÿÕÊÕ¸ ÷Ê·áÊ „ÒU2 ÃÕÊ ¡Ê flŒ-‡ÊÊSòÊÊ¥∑§
¬∆UŸ∑§Ê ∞fl¢ ¬⁄U◊E⁄U∑§ ŸÊ◊-¡¬∑§Ê •èÿÊ‚ „ÒUó
fl„UË flÊáÊË-‚ê’ãœË Ã¬ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 15H
1. ÿ„UÊ° “ªÈL§” ‡ÊéŒ‚ ◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, •ÊøÊÿ¸ •ÊÒ⁄U flÎh ∞fl¢ •¬Ÿ‚
¡Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë ’«∏U „UÊ¥, ©UŸ ‚’∑§Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê •ŸÈ÷fl Á∑§ÿÊ „UÊ, ∆UË∑§ flÒ‚Ê
„UË ∑§„UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ÿÕÊÕ¸ ÷Ê·áÊ” „ÒU–
•äÿÊÿ 17 ** 213
◊Ÿ—¬˝‚ÊŒ— ‚ÊÒêÿàfl¢ ◊ÊÒŸ◊Êà◊ÁflÁŸª˝„U—–

÷Êfl‚¢‡ÊÈÁhÁ⁄UàÿÃûÊ¬Ê ◊ÊŸ‚◊ÈëÿÃH
◊Ÿ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ, ‡ÊÊãÃ÷Êfl, ÷ªflÁìÊãÃŸ ∑§⁄UŸ∑ §Ê
Sfl÷Êfl, ◊Ÿ∑§Ê ÁŸª˝„U •ÊÒ⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§ ÷ÊflÊ¥∑§Ë
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ¬ÁflòÊÃÊóß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ◊Ÿ‚ê’ãœË
Ã¬ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 16H
üÊhÿÊ ¬⁄UÿÊ Ã#¢ Ã¬SÃÁàòÊÁflœ¢ Ÿ⁄ÒU—–
•»§‹Ê∑§ÊæŨÁˇÊÁ÷ÿÈQ ¸ §Ò — ‚ÊÁûfl∑¢§ ¬Á⁄UøˇÊÃH
»§‹∑§Ê Ÿ øÊ„UŸflÊ‹ ÿÊªË ¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ ¬⁄U◊
üÊhÊ‚ Á∑§ÿ „ÈU∞ ©U‚ ¬ÍflÊ¸Q§ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Ã¬∑§Ê
‚ÊÁûfl∑§ ∑§„UÃ „Ò¥UH 17H
‚à∑§Ê⁄U◊ÊŸ¬Í¡ÊÕZ Ã¬Ê Œê÷Ÿ øÒfl ÿÃÔ˜–
Á∑˝§ÿÃ ÃÁŒ„U ¬˝ÊQ¢§ ⁄UÊ¡‚¢ ø‹◊œ˝Èfl◊Ô˜H
¡Ê Ã¬ ‚à∑§Ê⁄U, ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ¬Í¡Ê∑§ Á‹ÿ ÃÕÊ
•ãÿ Á∑§‚Ë SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ ÷Ë Sfl÷Êfl‚ ÿÊ ¬Êπá«U‚
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U •ÁŸÁpÃ* ∞fl¢ ˇÊÁáÊ∑§ »§‹flÊ‹Ê
Ã¬ ÿ„UÊ° ⁄UÊ¡‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 18H
◊Í…Uª˝Ê„UáÊÊà◊ŸÊ ÿà¬Ë«UÿÊ Á∑˝§ÿÃ Ã¬—–
¬⁄USÿÊà‚ÊŒŸÊÕZ flÊ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
* “•ÁŸÁpÃ »§‹flÊ‹Ê” ©U‚∑§Ê ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ Á¡‚∑§Ê »§‹
„UÊŸ-Ÿ-„UÊŸ◊¥ ‡Ê¢∑§Ê „UÊ–
¡Ê Ã¬ ◊Í…∏UÃÊ¬Ífl¸∑§ „U∆U‚, ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë ¬Ë«∏UÊ∑§ ‚Á„UÃ •ÕflÊ ŒÍ‚⁄U∑§Ê •ÁŸCÔU
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUófl„U Ã¬ ÃÊ◊‚
∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 19H
ŒÊÃ√ÿÁ◊ÁÃ ÿgÊŸ¢ ŒËÿÃ˘ŸÈ¬∑§ÊÁ⁄UáÊ–
Œ‡Ê ∑§Ê‹ ø ¬ÊòÊ ø ÃgÊŸ¢ ‚ÊÁûfl∑¢§ S◊ÎÃ◊ÔH ˜
ŒÊŸ ŒŸÊ „UË ∑§Ã¸√ÿ „ÒUó∞‚ ÷Êfl‚ ¡Ê ŒÊŸ
Œ‡Ê1 ÃÕÊ ∑§Ê‹2 •ÊÒ⁄U ¬ÊòÊ∑ 3 ¬˝ÊåÃ „UÊŸ¬⁄U
©U¬∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§ ¬˝ÁÃ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U
ŒÊŸ ‚ÊÁûfl∑§ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 20H
ÿûÊÈ ¬˝àÿÈ¬∑§Ê⁄UÊÕZ »§‹◊ÈÁg‡ÿ flÊ ¬ÈŸ—–
ŒËÿÃ ø ¬Á⁄UÁÄ‹CÔ¢U ÃgÊŸ¢ ⁄UÊ¡‚¢ S◊ÎÃ◊Ô˜H
Á∑§ãÃÈ ¡Ê ŒÊŸ Ä‹‡Ê¬Ífl¸∑ 4 ÃÕÊ ¬˝àÿÈ¬∑§Ê⁄U∑§
1.-2. Á¡‚ Œ‡Ê-∑§Ê‹◊¥ Á¡‚ flSÃÈ∑§Ê •÷Êfl „UÊ, fl„UË Œ‡Ê-
∑§Ê‹, ©U‚ flSÃÈmÊ⁄UÊ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÿÊÇÿ ‚◊¤ÊÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–
3. ÷Íπ, •ŸÊÕ, ŒÈ—πË, ⁄UÊªË •ÊÒ⁄U •‚◊Õ¸ ÃÕÊ Á÷ˇÊÈ∑§ •ÊÁŒ
ÃÊ •ÛÊ, flSòÊ •ÊÒ⁄U •Ê·Áœ ∞fl¢ Á¡‚ flSÃÈ∑§Ê Á¡‚∑§ ¬Ê‚ •÷Êfl
„UÊ, ©U‚ flSÃÈmÊ⁄UÊ ‚flÊ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÿÊÇÿ ¬ÊòÊ ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U
üÊDUÔ •Êø⁄UáÊÊ¥flÊ‹ ÁflmÊŸ˜Ô ’˝ÊrÊÔáÊ¡Ÿ œŸÊÁŒ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZmÊ⁄UÊ
‚flÊ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ ÿÊÇÿ ¬ÊòÊ ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „ÒU¥–
4. ¡Ò‚ ¬˝Êÿ— flÃ¸◊ÊŸ ‚◊ÿ∑§ øãŒ-Áø_ÔU •ÊÁŒ◊¥ œŸ ÁŒÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 17 ** 215
¬˝ÿÊ¡Ÿ‚ •ÕflÊ »§‹∑§Ê ŒÎÁCÔU◊¥* ⁄Uπ∑§⁄U Á»§⁄U

ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ŒÊŸ ⁄UÊ¡‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 21H
•Œ‡Ê∑§Ê‹ ÿgÊŸ◊¬ÊòÊèÿp ŒËÿÃ–
•‚à∑Î§Ã◊flôÊÊÃ¢ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
¡Ê ŒÊŸ Á’ŸÊ ‚à∑§Ê⁄U∑§ •ÕflÊ ÁÃ⁄US∑§Ê⁄U¬Ífl¸∑§
•ÿÊÇÿ Œ‡Ê-∑§Ê‹◊¥ •ÊÒ⁄U ∑È§¬ÊòÊ∑§ ¬˝ÁÃ ÁŒÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ŒÊŸ ÃÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 22H
˙ Ãà‚ÁŒÁÃ ÁŸŒ‡¸ ÊÊ ’˝rÊÔáÊÁSòÊÁflœ— S◊ÎÃ—–
’˝ÊrÊÔáÊÊSÃŸ flŒÊp ÿôÊÊp ÁflÁ„UÃÊ— ¬È⁄UÊH
˙, ÃÃ˜Ô, ‚Ã˜Ôó∞‚ ÿ„U ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ∑§Ê ŸÊ◊ ∑§„UÊ „ÒU; ©U‚Ë‚
‚ÎÁCÔU∑§ •ÊÁŒ∑§Ê‹◊¥ ’˝ÊrÊÔáÊ •ÊÒ⁄U flŒ ÃÕÊ ÿôÊÊÁŒ
⁄Uø ªÿH 23H
ÃS◊ÊŒÊÁ◊àÿÈŒÊNUàÿ ÿôÊŒÊŸÃ¬—Á∑˝§ÿÊ—–
¬˝flÃ¸ãÃ ÁflœÊŸÊQ§Ê— ‚ÃÃ¢ ’˝rÊÔflÊÁŒŸÊ◊Ô˜H
ß‚Á‹ÿ flŒ-◊ãòÊÊ¥∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ üÊDÔU
¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬M§¬
Á∑˝§ÿÊ∞° ‚ŒÊ “˙” ß‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ ŸÊ◊∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ
∑§⁄U∑§ „UË •Ê⁄Uê÷ „UÊÃË „Ò¥UH 24H
*•ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ÊŸ, ’«∏UÊß¸, ¬˝ÁÃDÔUÊ •ÊÒ⁄U SflªÊ¸ÁŒ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ
•ÕflÊ ⁄UÊªÊÁŒ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§ Á‹ÿ–
ÃÁŒàÿŸÁ÷‚ãœÊÿ »§‹¢ ÿôÊÃ¬—Á∑˝§ÿÊ—–
ŒÊŸÁ∑˝§ÿÊp ÁflÁflœÊ— Á∑˝§ÿãÃ ◊ÊˇÊ∑§ÊæŨ ÁˇÊÁ÷—H
ÃÃ˜Ô •ÕÊ¸ÃÔ˜ “ÃÃ˜”Ô ŸÊ◊‚ ∑§„U ¡ÊŸflÊ‹ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê
„UË ÿ„U ‚’ „ÒUóß‚ ÷Êfl‚ »§‹∑§Ê Ÿ øÊ„U∑§⁄U ŸÊŸÊ
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÿôÊ, Ã¬M§¬ Á∑˝§ÿÊ∞° ÃÕÊ ŒÊŸM§¬ Á∑˝§ÿÊ∞°
∑§ÀÿÊáÊ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹ ¬ÈL§·Êm¥ Ê⁄UÊ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU¥H 25H
‚jÊfl ‚ÊœÈ÷Êfl ø ‚ÁŒàÿÃà¬˝ÿÈÖÿÃ–
¬˝‡ÊSÃ ∑§◊¸ÁáÊ ÃÕÊ ‚ë¿UéŒ— ¬ÊÕ¸ ÿÈÖÿÃH
“‚Ã˜Ô”óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ŸÊ◊
‚àÿ÷Êfl◊¥ •ÊÒ⁄U üÊDÔU÷Êfl◊¥ ¬˝ÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU ÃÕÊ „U ¬ÊÕ¸! ©UûÊ◊ ∑§◊¸◊¥ ÷Ë “‚Ã˜” ‡ÊéŒ∑§Ê
¬˝ÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 26H
ÿôÊ Ã¬Á‚ ŒÊŸ ø ÁSÕÁÃ— ‚ÁŒÁÃ øÊëÿÃ–
∑§◊¸ øÒfl ÃŒÕË¸ÿ¢ ‚ÁŒàÿflÊÁ÷œËÿÃH
ÃÕÊ ÿôÊ, Ã¬ •ÊÒ⁄U ŒÊŸ◊¥ ¡Ê ÁSÕÁÃ „ÒU, fl„U ÷Ë
“‚Ã˜”Ô ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UË ¡ÊÃË „ÒU •ÊÒ⁄U ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§
Á‹ÿ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ ÁŸpÿ¬Ífl¸∑§ ‚Ã˜Ôó∞‚
∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 27H
•üÊhÿÊ „ÈUÃ¢ ŒûÊ¢ Ã¬SÃ#¢ ∑Î§Ã¢ ø ÿÃÔ˜–
•‚ÁŒàÿÈëÿÃ ¬ÊÕ¸ Ÿ ø Ãà¬˝àÿ ŸÊ ß„UH
„U •¡È¸Ÿ! Á’ŸÊ üÊhÊ∑§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê „UflŸ,
•äÿÊÿ 18** 217
ÁŒÿÊ „ÈU•Ê ŒÊŸ ∞fl¢ Ã¬Ê „ÈU•Ê Ã¬ •ÊÒ⁄U ¡Ê

∑È§¿U ÷Ë Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ‡ÊÈ÷ ∑§◊¸ „ÒUófl„U ‚◊SÃ
“•‚Ã˜Ô”óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU; ß‚Á‹ÿ
fl„U Ÿ ÃÊ ß‚ ‹Ê∑§◊¢ ‹Ê÷ŒÊÿ∑§ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ
◊⁄UŸ∑§ ’ÊŒ „UËH 28H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ üÊhÊòÊÿÁfl÷ÊªÿÊªÊ
ŸÊ◊ ‚#Œ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 17H
\\ \\
•ÕÊCÔUÔÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—
‚ÛÿÊ‚Sÿ ◊„UÊ’Ê„UÊ ÃûflÁ◊ë¿UÊÁ◊ flÁŒÃÈ◊–˜Ô
àÿÊªSÿ ø NU·Ë∑§‡Ê ¬ÎÕP§Á‡ÊÁŸ·ÍŒŸH
•¡È¸Ÿ ’Ê‹ó„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! „U •ãÃÿÊ¸Á◊Ÿ˜Ô! „U
flÊ‚ÈŒfl! ◊Ò¥ ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U àÿÊª∑§ Ãûfl∑§Ê ¬ÎÕ∑˜ -
¬ÎÕ∑˜ ¡ÊŸŸÊ øÊ„UÃÊ „Í°UH 1H
∑§ÊêÿÊŸÊ¢ ∑§◊¸áÊÊ¢ ãÿÊ‚¢ ‚ÛÿÊ‚¢ ∑§flÿÊ ÁflŒÈ—–
‚fl¸∑§◊¸»§‹àÿÊª¢ ¬˝Ê„ÈUSàÿÊª¢ ÁfløˇÊáÊÊ—H
üÊË÷ªflÊŸ˜Ô ’Ê‹óÁ∑§ÃŸ „UË ¬Áá«UÃ¡Ÿ ÃÊ
∑§Êêÿ ∑§◊ÊZ∑§1 àÿÊª∑§Ê ‚¢ãÿÊ‚ ‚◊¤ÊÃ „Ò¥U ÃÕÊ

ŒÍ‚⁄U ÁfløÊ⁄U∑§È ‡Ê‹ ¬ÈL§· ‚’ ∑§◊Ê∑Z § »§‹∑§ àÿÊª∑§Ê2
àÿÊª ∑§„UÃ „Ò¥UH 2H
àÿÊÖÿ¢ ŒÊ·flÁŒàÿ∑§ ∑§◊¸ ¬˝Ê„ÈU◊¸ŸËÁ·áÊ—–
ÿôÊŒÊŸÃ¬—∑§◊¸ Ÿ àÿÊÖÿÁ◊ÁÃ øÊ¬⁄UH
∑§ß¸ ∞∑§ ÁflmÊŸ˜Ô ∞‚Ê ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ∑§◊¸◊ÊòÊ
ŒÊ·ÿÈQ§ „Ò¥U, ß‚Á‹ÿ àÿÊªŸ∑§ ÿÊÇÿ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄U
ÁflmÊŸ˜Ô ÿ„U ∑§„UÃ „Ò¥U Á∑§ ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬M§¬
∑§◊¸ àÿÊªŸÿÊÇÿ Ÿ„UË¥ „Ò¥UH 3H
ÁŸpÿ¢ oÎáÊÈ ◊ ÃòÊ àÿÊª ÷⁄UÃ‚ûÊ◊–
àÿÊªÊ Á„U ¬ÈL§·√ÿÊÉÊ˝ ÁòÊÁflœ— ‚ê¬˝∑§ËÁÃ¸Ã—H
„U ¬ÈL§·üÊDÔU •¡È¸Ÿ! ‚¢ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U àÿÊª, ßŸ
1. SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U œŸ •ÊÁŒ Á¬˝ÿ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ ÃÕÊ
⁄UÊª-‚¢∑§≈UÊÁŒ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§ Á‹ÿ ¡Ê ÿôÊ, ŒÊŸ, Ã¬ •ÊÒ⁄U ©U¬Ê‚ŸÊ
•ÊÁŒ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§Êêÿ∑§◊¸” „ÒU–
2. ß¸E⁄U∑§Ë ÷ÁQ§, ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ, ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ë
‚flÊ, ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬ ÃÕÊ fláÊÊ¸üÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ
ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflÊ¸„U ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË πÊŸ-¬ÊŸ ßàÿÊÁŒ Á¡ÃŸ
∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’◊¥ ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§Ë ‚ê¬ÍáÊ¸
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§ àÿÊª∑§Ê ŸÊ◊ “‚’ ∑§◊ÊZ∑§ »§‹∑§Ê àÿÊª” „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 219
ŒÊŸÊ¥◊¥‚ ¬„U‹ àÿÊª∑§ Áfl·ÿ◊¥ ÃÍ ◊⁄UÊ ÁŸpÿ

‚ÈŸ– ÄÿÊ¥Á∑§ àÿÊª ‚ÊÁûfl∑§, ⁄UÊ¡‚ •ÊÒ⁄U ÃÊ◊‚
÷Œ‚ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 4H
ÿôÊŒÊŸÃ¬—∑§◊¸ Ÿ àÿÊÖÿ¢ ∑§Êÿ¸◊fl ÃÃÔ˜–
ÿôÊÊ ŒÊŸ¢ Ã¬pÒfl ¬ÊflŸÊÁŸ ◊ŸËÁ·áÊÊ◊Ô˜H
ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬M§¬ ∑§◊¸ àÿÊª ∑§⁄UŸ∑§ ÿÊÇÿ
Ÿ„UË¥ „ÒU, ’ÁÀ∑§ fl„U ÃÊ •fl‡ÿ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ÄÿÊ¥Á∑§
ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬óÿ ÃËŸÊ¥ „UË ∑§◊¸ ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô
¬ÈL§·Ê¥∑§Ê* ¬ÁflòÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ „Ò¥UH 5H
∞ÃÊãÿÁ¬ ÃÈ ∑§◊Ê¸ÁáÊ ‚XÔU¢ àÿÄàflÊ »§‹ÊÁŸ ø–
∑§Ã¸√ÿÊŸËÁÃ ◊ ¬ÊÕ¸ ÁŸÁpÃ¢ ◊Ã◊ÈûÊ◊◊Ô˜H
ß‚Á‹ÿ „U ¬ÊÕ¸! ßŸ ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬M§¬
∑§◊Ê∑Z §Ê ÃÕÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊Ê∑Z §Ê •Ê‚ÁQ§
•ÊÒ⁄U »§‹Ê¥∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ •fl‡ÿ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ;
ÿ„U ◊⁄UÊ ÁŸpÿ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ©UûÊ◊ ◊Ã „ÒUH 6H
ÁŸÿÃSÿ ÃÈ ‚ããÿÊ‚— ∑§◊¸áÊÊ ŸÊ¬¬lÃ–
◊Ê„UÊûÊSÿ ¬Á⁄UàÿÊªSÃÊ◊‚— ¬Á⁄U∑§ËÁÃ¸Ã—H
(ÁŸÁ·h •ÊÒ⁄U ∑§Êêÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê ÃÊ SflM§¬‚
* fl„U ◊ŸÈcÿ “’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô” „ÒU, ¡Ê »§‹ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê
àÿÊª∑§⁄U ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒU–
àÿÊª ∑§⁄UŸÊ ©UÁøÃ „UË „ÒU) ¬⁄UãÃÈ ÁŸÿÃ ∑§◊¸∑§Ê*
SflM§¬‚ àÿÊª ∑§⁄UŸÊ ©UÁøÃ Ÿ„UË¥ „ÒU– ß‚Á‹ÿ
◊Ê„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©U‚∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U ŒŸÊ ÃÊ◊‚ àÿÊª
∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 7H
ŒÈ—πÁ◊àÿfl ÿà∑§◊¸ ∑§ÊÿÄ‹‡Ê÷ÿÊûÿ¡Ã–˜Ô
‚ ∑Î§àflÊ ⁄UÊ¡‚¢ àÿÊª¢ ŸÒfl àÿÊª»§‹¢ ‹÷ÃH ˜Ô
¡Ê ∑È§¿U ∑§◊¸ „ÒU, fl„U ‚’ ŒÈ—πM§¬ „UË „ÒUó ∞‚Ê
‚◊¤Ê∑§⁄U ÿÁŒ ∑§Êß¸ ‡ÊÊ⁄UËÁ⁄U∑§ Ä‹‡Ê∑§ ÷ÿ‚
∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U Œ, ÃÊ fl„U ∞‚Ê ⁄UÊ¡‚ àÿÊª
∑§⁄U∑§ àÿÊª∑§ »§‹∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¬ÊÃÊH 8H
∑§Êÿ¸Á◊àÿfl ÿà∑§◊¸ ÁŸÿÃ¢ Á∑˝§ÿÃ˘¡È¸ŸÔ–
‚XÔU¢ àÿÄàflÊ »§‹¢ øÒfl ‚ àÿÊª— ‚ÊÁûfl∑§Ê ◊Ã—H
„U •¡ÈŸ¸ ! ¡Ê ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸÊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒUó
ß‚Ë ÷Êfl‚ •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ Á∑§ÿÊ
¡ÊÃÊ „ÒUófl„UË ‚ÊÁûfl∑§ àÿÊª ◊ÊŸÊ ªÿÊ „ÒUH 9H
Ÿ mCÔUK∑È§‡Ê‹¢ ∑§◊¸ ∑È§‡Ê‹ ŸÊŸÈ·îÊÃ–
àÿÊªË ‚ûfl‚◊ÊÁflCÔUÊ ◊œÊflË Á¿UÛÊ‚¢‡Êÿ—H
¡Ê ◊ŸÈcÿ •∑È§‡Ê‹ ∑§◊¸‚ ÃÊ m· Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃÊ
•ÊÒ⁄U ∑È§‡Ê‹ ∑§◊¸◊¥ •Ê‚Q§ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊófl„U ‡ÊÈh
* ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ê∑§ 48 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ß‚∑§Ê •Õ¸
•äÿÊÿ 18** 221
‚ûflªÈáÊ‚ ÿÈQ§ ¬ÈL§· ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ, ’ÈÁh◊ÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U

‚ìÊÊ àÿÊªË „ÒUH 10H
Ÿ Á„U Œ„U÷ÎÃÊ ‡ÊÄÿ¢ àÿQÈ¢§ ∑§◊Ê¸áÿ‡Ê·Ã—–
ÿSÃÈ ∑§◊¸»§‹àÿÊªË ‚ àÿÊªËàÿÁ÷œËÿÃH
ÄÿÊ¥Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄UœÊ⁄UË Á∑§‚Ë ÷Ë ◊ŸÈcÿ∑§ mÊ⁄UÊ
‚ê¬ÍáÊ¸ÃÊ‚ ‚’ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊŸÊ ‡ÊÄÿ
Ÿ„UË¥ „ÒU; ß‚Á‹ÿ ¡Ê ∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿÊªË „ÒU, fl„UË
àÿÊªË „ÒUóÿ„U ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 11H
•ÁŸCÔUÁ◊CÔ¢U Á◊üÊ¢ ø ÁòÊÁflœ¢ ∑§◊¸áÊ— »§‹◊Ô˜–
÷flàÿàÿÊÁªŸÊ¢ ¬˝à ÿ Ÿ ÃÈ ‚ããÿÊÁ‚ŸÊ¢ `§ÁøÃÔH ˜
∑§◊¸»§‹∑§Ê àÿÊª Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê
ÃÊ •ë¿UÊ-’È⁄UÊ •ÊÒ⁄U Á◊‹Ê „ÈU•Ê ∞‚ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
»§‹ ◊⁄UŸ∑ § ¬pÊÃ˜Ô •fl‡ÿ „UÊÃ Ê „ÒU, Á∑§ãÃÈ ∑§◊¸»§‹∑§Ê
àÿÊª ∑§⁄U ŒŸflÊ‹ ◊ŸÈcÿÊ¥∑§ ∑§◊ÊZ∑§Ê »§‹ Á∑§‚Ë
∑§Ê‹◊¥ ÷Ë Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 12H
¬@ÒÃÊÁŸ ◊„UÊ’Ê„UÊ ∑§Ê⁄UáÊÊÁŸ ÁŸ’Êœ ◊–
‚ÊæŨ Åÿ ∑Î§ÃÊãÃ ¬˝ÊQ §ÊÁŸ Á‚hÿ ‚fl¸∑§◊¸áÊÊ◊˜H
„U ◊„UÊ’Ê„UÊ! ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ∑§Ë Á‚Áh∑§ ÿ ¬Ê°ø
„UÃÈ ∑§◊ÊZ∑§Ê •ãÃ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ©U¬Êÿ ’Ã‹ÊŸflÊ‹
‚Ê¢Åÿ‡ÊÊSòÊ◊¥ ∑§„U ªÿ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ÃÍ ◊È¤Ê‚
÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ¡ÊŸH 13H
•ÁœDÔUÊŸ¢ ÃÕÊ ∑§ÃÊ¸ ∑§⁄UáÊ¢ ø ¬ÎÕÁÇflœ◊Ô˜–

ÁflÁflœÊp ¬ÎÕÄøCÔUÊ ŒÒfl¢ øÒflÊòÊ ¬@◊◊Ô˜H
ß‚ Áfl·ÿ◊¥ •ÕÊ¸Ã˜Ô ∑§◊ÊZ∑§Ë Á‚Áh◊¥ •ÁœDÔUÊŸ1
•ÊÒ⁄U ∑§ÃÊ¸ ÃÕÊ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§⁄UáÊ2 ∞fl¢
ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë •‹ª-•‹ª øCÔUÊ∞° •ÊÒ⁄U flÒ‚ „UË
¬Ê°øflÊ° „UÃÈ ŒÒfl3 „ÒUH 14H
‡Ê⁄UË⁄UflÊæ˜U◊ŸÊÁ÷ÿ¸à∑§◊¸ ¬˝Ê⁄U÷Ã Ÿ⁄U—–
ãÿÊƒÿ¢ flÊ Áfl¬⁄UËÃ¢ flÊ ¬@ÒÃ ÃSÿ „UÃfl—H
◊ŸÈcÿ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ ‡ÊÊSòÊÊŸÈ∑Í§‹
•ÕflÊ Áfl¬⁄UËÃ ¡Ê ∑È§¿U ÷Ë ∑§◊¸ ∑§⁄UÃÊ „ÒUó©U‚∑§
ÿ ¬Ê°øÊ¥ ∑§Ê⁄UáÊ „Ò¥UH 15H
ÃòÊÒfl¢ ‚ÁÃ ∑§ÃÊ¸⁄U◊Êà◊ÊŸ¢ ∑§fl‹¢ ÃÈ ÿ—–
¬‡ÿàÿ∑Î§Ã’ÈÁhàflÊãŸ ‚ ¬‡ÿÁÃ ŒÈ◊¸ÁÃ—H
¬⁄UãÃÈ ∞‚Ê „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ¡Ê ◊ŸÈcÿ •‡ÊÈh ’ÈÁh4
1. Á¡‚∑§ •ÊüÊÿ ∑§◊¸ Á∑§ÿ ¡Êÿ°, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “•ÁœDÔUÊŸ” „ÒU–
2. Á¡Ÿ-Á¡Ÿ ßÁãº˝ÿÊÁŒ∑§Ê¥ •ÊÒ⁄U ‚ÊœŸÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ∑§◊¸ Á∑§ÿ
¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§⁄UáÊ” „ÒU–
3. ¬Ífl¸∑Î§Ã ‡ÊÈ÷Ê‡ÊÈ÷ ∑§◊ÊZ∑§ ‚¢S∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ◊ “ŒÒfl” „ÒU–
4. ‚à‚XÔU •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊ∑§ •èÿÊ‚‚ ÃÕÊ ÷ªflŒÕ¸ ∑§◊¸ •ÊÒ⁄U
©U¬Ê‚ŸÊ∑§ ∑§⁄UŸ‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ë ’ÈÁh ‡ÊÈh „UÊÃË „ÒU, ß‚Á‹ÿ
¡Ê ©U¬ÿÈ¸Q§ ‚ÊœŸÊ¥‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒU, ©U‚∑§Ë ’ÈÁh •‡ÊÈh „ÒU, ∞‚Ê
‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–
•äÿÊÿ 18** 223
„UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©U‚ Áfl·ÿ◊¥ ÿÊŸË ∑§◊ÊZ∑§ „UÊŸ◊¥

∑§fl‹ ‡ÊÈhSflM§¬ •Êà◊Ê∑§Ê ∑§ÃÊ¸ ‚◊¤ÊÃÊ „ÒU, fl„U
◊Á‹Ÿ ’ÈÁhflÊ‹Ê •ôÊÊŸË ÿÕÊÕ¸ Ÿ„UË¥ ‚◊¤ÊÃÊH 16H
ÿSÿ ŸÊ„UæŨ ∑Î§ÃÙ ÷ÊflÊ ’ÈÁhÿ¸Sÿ Ÿ Á‹åÿÃ–
„UàflÊÁ¬ ‚ ß◊Ê°À‹Ê∑§ÊãŸ „UÁãÃ Ÿ ÁŸ’äÿÃH
Á¡‚ ¬ÈL§·∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ “◊Ò¥ ∑§ÃÊ¸ „Í°U” ∞‚Ê
÷Êfl Ÿ„UË¥ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚∑§Ë ’ÈÁh ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZ◊¥
•ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ Á‹¬Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „UÊÃË, fl„U ¬ÈL§· ßŸ
‚’ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ê ◊Ê⁄U∑§⁄U ÷Ë flÊSÃfl◊¥ Ÿ ÃÊ ◊Ê⁄UÃÊ „ÒU
•ÊÒ⁄U Ÿ ¬Ê¬‚ ’°œÃÊ „ÒU*H 17H
ôÊÊŸ¢ ôÊÿ¢ ¬Á⁄UôÊÊÃÊ ÁòÊÁflœÊ ∑§◊¸øÊŒŸÊ–
∑§⁄UáÊ¢ ∑§◊¸ ∑§Ã¸ÁÃ ÁòÊÁflœ— ∑§◊¸‚æ˜U ª˝Ô„U—H
* ¡Ò‚ •ÁªA, flÊÿÈ •ÊÒ⁄U ¡‹∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝Ê⁄Uéœfl‡Ê Á∑§‚Ë
¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÊÃË ŒπŸ◊¥ •Êfl ÃÊ ÷Ë fl„U flÊSÃfl◊¥ Á„¢U‚Ê
Ÿ„UË¥ „ÒU, flÒ‚ „UË Á¡‚ ¬ÈL§·∑§Ê Œ„U◊¥ •Á÷◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „ÒU •ÊÒ⁄U
SflÊÕ¸⁄UÁ„UÃ ∑§fl‹ ‚¢‚Ê⁄U∑§ Á„UÃ∑§ Á‹ÿ „UË Á¡‚∑§Ë ‚ê¬ÍáÊ¸
Á∑˝§ÿÊ∞° „UÊÃË „Ò¥U, ©U‚ ¬ÈL§·∑§ ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ ÿÁŒ Á∑§‚Ë
¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÊÃË „ÈUß¸ ‹Ê∑§ŒÎÁCÔU◊¥ ŒπË ¡Êÿ, ÃÊ ÷Ë fl„U
flÊSÃfl◊¥ Á„¢U‚Ê Ÿ„UË¥ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê‚ÁQ§, SflÊÕ¸ •ÊÒ⁄U •„¢U∑§Ê⁄U∑§
Ÿ „UÊŸ‚ Á∑§‚Ë ¬˝ÊáÊË∑§Ë Á„¢U‚Ê „UÊ „UË Ÿ„UË¥ ‚∑§ÃË ÃÕÊ Á’ŸÊ
∑§Ã¸ÎàflÊÁ÷◊ÊŸ∑§ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ flÊSÃfl◊¥ •∑§◊¸ „UË „ÒU,
ß‚Á‹ÿ fl„U ¬ÈL§· “¬Ê¬‚ Ÿ„UË¥ ’°œÃÊ”–
ôÊÊÃÊ1, ôÊÊŸ2 •ÊÒ⁄U ôÊÿ3 óÿU ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë

∑§◊¸-¬˝⁄UáÊÊ „ÒU¢ •ÊÒ⁄U ∑§ÃÊ¸4, ∑§⁄UáÊ5 ÃÕÊ Á∑˝§ÿÊ6 ó
ÿU ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ∑§◊¸-‚¢ª˝„U „ÒUH 18H
ôÊÊŸ¢ ∑§◊¸ ø ∑§ÃÊ¸ ø ÁòÊœÒfl ªÈáÊ÷ŒÃ—–
¬˝Êë ÿÃ ªÈáÊ‚æ˜U ÅÿÊŸ ÿÕÊflë¿ÎUáÊÈ ÃÊãÿÁ¬H
ªÈáÊÊ¥∑§Ë ‚¢ÅÿÊ ∑§⁄UŸflÊ‹ ‡ÊÊSòÊ◊¥ ôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ∑§◊¸
ÃÕÊ ∑§ÃÊ¸ ªÈáÊÊ¥∑§ ÷Œ‚ ÃËŸ-ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ „UË ∑§„U
ªÿ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ÷Ë ÃÍ ◊È¤Ê‚ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ‚ÈŸH 19H
‚fl¸÷ÍÃ·È ÿŸÒ∑¢§ ÷Êfl◊√ÿÿ◊ËˇÊÃ–
•Áfl÷Q¢§ Áfl÷Q§·È ÃÖôÊÊŸ¢ ÁflÁh ‚ÊÁûfl∑§◊ÔH ˜
Á¡‚ ôÊÊŸ‚ ◊ŸÈcÿ ¬ÎÕ∑˜ -¬ÎÕ∑˜ ‚’ ÷ÍÃÊ¥◊¥ ∞∑§
•ÁflŸÊ‡ÊË ¬⁄U◊Êà◊÷Êfl∑§Ê Áfl÷Êª⁄UÁ„UÃ ‚◊÷Êfl‚ ÁSÕÃ
ŒπÃÊ „ÒU, ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê ÃÊ ÃÍ ‚ÊÁûfl∑§ ¡ÊŸH 20H
¬ÎÕÄàflŸ ÃÈ ÿÖôÊÊŸ¢ ŸÊŸÊ÷ÊflÊã¬ÎÕÁÇflœÊŸÔ–˜
flÁûÊ ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ÃÖôÊÊŸ¢ ÁflÁh ⁄UÊ¡‚◊Ô˜H
1. ¡ÊŸŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÊÃÊ” „ÒU–
2. Á¡‚∑§ mÊ⁄UÊ ¡ÊŸÊ ¡Êÿ, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÊŸ” „ÒU–
3. ¡ÊŸŸ◊¥ •ÊŸflÊ‹Ë flSÃÈ∑§Ê ŸÊ◊ “ôÊÿ” „ÒU–
4. ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê ŸÊ◊ “∑§ÃÊ¸” „ÒU–
5. Á¡Ÿ ‚ÊœŸÊ‚ ¥  ∑§◊¸ Á∑§ÿÊ ¡Êÿ, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§⁄UáÊ” „ÒU–
6. ∑§⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “Á∑˝§ÿÊ” „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 225
Á∑§ãÃÈ ¡Ê ôÊÊŸ •ÕÊ¸Ã˜Ô Á¡‚ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ

◊ŸÈcÿ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÊ¥◊¥ Á÷ÛÊ-Á÷ÛÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ŸÊŸÊ
÷ÊflÊ¥∑§Ê •‹ª-•‹ª ¡ÊŸÃÊ „ÒU, ©U‚ ôÊÊŸ∑§Ê ÃÍ
⁄UÊ¡‚ ¡ÊŸH 21H
ÿûÊÈ ∑Î§àSŸflŒ∑§ÁS◊ã∑§Êÿ¸ ‚Q§◊„ÒUÃÈ∑§◊Ô˜–
•ÃûflÊÕ¸flŒÀ¬¢ ø ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
¬⁄UãÃÈ ¡Ê ôÊÊŸ ∞∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ „UË
‚ê¬ÍáÊ¸∑§ ‚ŒÎ‡Ê •Ê‚Q§ „ÒU ÃÕÊ ¡Ê Á’ŸÊ
ÿÈÁQ§flÊ‹Ê, ÃÊÁûfl∑§ •Õ¸‚ ⁄UÁ„UÃ •ÊÒ⁄U ÃÈë¿U
„ÒUófl„U ÃÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 22H
ÁŸÿÃ¢ ‚XÔU⁄UÁ„UÃ◊⁄UÊªm·Ã— ∑Î§Ã◊Ô˜–
•»§‹¬˝å‚ÈŸÊ ∑§◊¸ ÿûÊà‚ÊÁûfl∑§◊ÈëÿÃH
¡Ê ∑§◊¸ ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ Á∑§ÿÊ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U
∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÊ ÃÕÊ »§‹ Ÿ
øÊ„UŸflÊ‹ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ Á’ŸÊ ⁄UÊª-m·∑§ Á∑§ÿÊ ªÿÊ
„UÊófl„U ‚ÊÁûfl∑§ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 23H
ÿûÊÈ ∑§Ê◊å‚ÈŸÊ ∑§◊¸ ‚Ê„UVÔUÊ⁄UáÊ flÊ ¬ÈŸ—–
Á∑˝§ÿÃ ’„ÈU‹ÊÿÊ‚¢ Ãº˝Ê¡‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
¬⁄UãÃÈ ¡Ê ∑§◊¸ ’„ÈUÃ ¬Á⁄UüÊ◊‚ ÿÈQ§ „UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ
÷ÊªÊ∑¥ §Ê øÊ„UŸfl Ê‹ ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ ÿÊ •„U∑¢ §Ê⁄UÿQÈ § ¬ÈL§·mÊ⁄UÊ
Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„U ∑§◊¸ ⁄UÊ¡‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 24H
•ŸÈ’ãœ¢ ˇÊÿ¢ Á„¢U‚Ê◊Ÿflˇÿ ø ¬ÊÒL§·◊Ô˜–
◊Ê„UÊŒÊ⁄UèÿÃ ∑§◊¸ ÿûÊûÊÊ◊‚◊ÈëÿÃH
¡Ê ∑§◊¸ ¬Á⁄UáÊÊ◊, „UÊÁŸ, Á„¢U‚Ê •ÊÒ⁄U ‚Ê◊âÿ¸∑§Ê
Ÿ ÁfløÊ⁄U∑§⁄U ∑§fl‹ •ôÊÊŸ‚ •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ
„ÒU, fl„U ÃÊ◊‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 25H
◊ÈQ§‚XÔUÊ˘Ÿ„¢UflÊŒË œÎàÿÈà‚Ê„U‚◊ÁãflÃ—–
Á‚hKÁ‚hKÊÁŸ¸Áfl¸∑§Ê⁄U— ∑§ÃÊ¸ ‚ÊÁûfl∑§ ©UëÿÃH
¡Ê ∑§ÃÊ¸ ‚¢ªUÔ⁄UÁ„UÃ, •„U∑¢ §ÔUÊ⁄U∑§ fløŸ Ÿ ’Ê‹ŸflÊ‹Ê,
œÒÿ¸ •ÊÒ⁄U ©Uà‚Ê„U‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ ∑§Êÿ¸∑§ Á‚h „UÊŸ
•ÊÒ⁄U Ÿ „UÊŸ◊¥ „U·¸-‡ÊÊ∑§ÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥‚ ⁄UÁ„UÃ „ÒUó
fl„U ‚ÊÁûfl∑§ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 26H
⁄UÊªË ∑§◊¸»§‹¬˝å ‚È‹é¸È œÊ Á„¢U‚Êà◊∑§Ê˘‡ÊÈÁø—–
„U·¸‡ÊÊ∑§ÊÁãflÃ— ∑§ÃÊ¸ ⁄UÊ¡‚— ¬Á⁄U∑§ËÁÃ¸Ã—H
¡Ê ∑§ÃÊ¸ •Ê‚ÁQ§‚ ÿÈQ§, ∑§◊ÊZ∑§ »§‹∑§Ê
øÊ„UŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ‹Ê÷Ë „ÒU ÃÕÊ ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ∑§CÔU ŒŸ∑§
Sfl÷ÊflflÊ‹Ê, •‡ÊÈhÊøÊ⁄UË •ÊÒ⁄U „U·¸-‡ÊÊ∑§‚ Á‹#
„ÒUófl„U ⁄UÊ¡‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 27H
•ÿÈQ§— ¬˝Ê∑Î§Ã— SÃéœ— ‡Ê∆UÊ ŸÒc∑Î§ÁÃ∑§Ê˘‹‚—–
Áfl·ÊŒË ŒËÉÊ¸‚ÍòÊË ø ∑§ÃÊ¸ ÃÊ◊‚ ©UëÿÃH
•äÿÊÿ 18** 227
¡Ê ∑§ÃÊ¸ •ÿÈQ§, Á‡ÊˇÊÊ‚ ⁄UÁ„UÃ, ÉÊ◊¢«UË, œÍÃ¸

•ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ë ¡ËÁfl∑§Ê∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ÃÕÊ
‡ÊÊ∑§ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, •Ê‹‚Ë •ÊÒ⁄U ŒËÉÊ¸‚ÍòÊË1 „ÒUófl„U
ÃÊ◊‚ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 28H
’Èh÷¸Œ¢ œÎÃpÒfl ªÈáÊÃÁSòÊÁflœ¢ oÎáÊÈ–
¬˝Êëÿ◊ÊŸ◊‡Ê·áÊ ¬ÎÕÄàflŸ œŸÜ¡ÿH
„U œŸTÿ! •’ ÃÍ ’ÈÁh∑§Ê •ÊÒ⁄U œÎÁÃ∑§Ê
÷Ë ªÈáÊÊ¥∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Œ ◊⁄ UmÊ⁄UÊ
‚ê¬ÍáÊ¸ÃÊ‚ Áfl÷Êª¬Ífl∑¸ § ∑§„UÊ ¡ÊŸflÊ‹Ê ‚ÈŸH 29H
¬˝flÎÁûÊ¢ ø ÁŸflÎÁûÊ¢ ø ∑§ÊÿÊ¸∑§Êÿ¸ ÷ÿÊ÷ÿ–
’ãœ¢ ◊ÊˇÊ¢ ø ÿÊ flÁûÊ ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ‚ÊÁûfl∑§ËH
„U ¬ÊÕ¸! ¡Ê ’ÈÁh ¬˝flÎÁûÊ◊Êª¸2 •ÊÒ⁄U ÁŸflÎÁûÊ-
◊Êª¸∑§Ê3, ∑§Ã¸√ÿ •ÊÒ⁄U •∑§Ã¸√ÿ∑§Ê, ÷ÿ •ÊÒ⁄U
1. “ŒËÉÊ¸‚ÍòÊË” ©U‚∑§Ê ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU Á∑§ ¡Ê ÕÊ«∏U ∑§Ê‹◊¥ „UÊŸ
‹Êÿ∑§ ‚ÊœÊ⁄UáÊ ∑§Êÿ¸∑§Ê ÷Ë Á»§⁄U ∑§⁄U ‹¥ª, ∞‚Ë •Ê‡ÊÊ‚ ’„ÈUÃ
∑§Ê‹Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UÃÊ–
2. ªÎ„USÕ◊¥ ⁄U„UÃ „ÈU∞ »§‹ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê àÿÊª∑§⁄U
÷ªflŒ¬¸áÊ’ÈÁh‚ ∑§fl‹ ‹Ê∑§Á‡ÊˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ⁄UÊ¡Ê ¡Ÿ∑§∑§Ë ÷Ê°ÁÃ
’⁄UÃŸ∑§Ê ŸÊ◊ “¬˝flÎÁûÊ◊Êª¸” „ÒU–
3. Œ„UÊÁ÷◊ÊŸ∑§Ê àÿÊª∑§⁄U ∑§fl‹ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥
∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁSÕÃ „È∞ üÊË‡ÊÈ∑§Œfl¡Ë •ÊÒ⁄U ‚Ÿ∑§ÊÁŒ∑§Ê¥∑§Ë ÷Ê°ÁÃ
‚¢‚Ê⁄U‚ ©U¬⁄UÊ◊ „UÊ∑§⁄U Áflø⁄UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “ÁŸflÎÁûÊ◊Êª¸” „ÒU–
•÷ÿ∑§Ê ÃÕÊ ’ãœŸ •ÊÒ⁄U ◊ÊˇÊ∑§Ê ÿÕÊÕ¸ ¡ÊŸÃË
„ÒUófl„U ’ÈÁh ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒUH 30H
ÿÿÊ œ◊¸◊œ◊Z ø ∑§ÊÿZ øÊ∑§Êÿ¸◊fl ø–
•ÿÕÊflà¬˝¡ÊŸÊÁÃ ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ⁄UÊ¡‚ËH
„U ¬ÊÕ¸! ◊ŸÈcÿ Á¡‚ ’ÈÁh∑§ mÊ⁄UÊ œ◊¸ •ÊÒ⁄U
•œ◊¸∑§Ê ÃÕÊ ∑§Ã¸√ÿ •ÊÒ⁄U •∑§Ã¸√ÿ∑§Ê ÷Ë ÿÕÊÕ¸
Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃÊ, fl„U ’ÈÁh ⁄UÊ¡‚Ë „ÒUH 31H
•œ◊Z œ◊¸Á◊ÁÃ ÿÊ ◊ãÿÃ Ã◊‚ÊflÎÃÊ–
‚flÊ¸ÕÊ¸Áãfl¬⁄UËÃÊ¢p ’ÈÁh— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ÃÊ◊‚ËH
„U •¡Ȩ̀Ÿ! ¡Ê Ã◊ÊªÈáÊ‚ ÁÉÊ⁄UË „ÈUß¸ ’ÈÁh •œ◊¸∑§Ê
÷Ë “ÿ„U œ◊¸ „ÒU” ∞‚Ê ◊ÊŸ ‹ÃË „ÒU ÃÕÊ ß‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U •ãÿ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ÷Ë Áfl¬⁄UËÃ ◊ÊŸ
‹ÃË „ÒU, fl„U ’ÈÁh ÃÊ◊‚Ë „ÒUH 32H
œÎàÿÊ ÿÿÊ œÊ⁄UÿÃ ◊Ÿ—¬˝ÊáÊÁãº˝ÿÁ∑˝§ÿÊ—–
ÿÊªŸ Ê√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÿÊ œÎÁÃ— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ‚ÊÁûfl∑§ËH
„U ¬ÊÕ¸! Á¡‚ •√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§‚1 ◊ŸÈcÿ
äÿÊŸÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ ◊Ÿ, ¬˝ÊáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ë Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù2
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U œÎÁÃ ‚ÊÁûfl∑§Ë „ÒUH 33H
1. ÷ªflÁm·ÿ∑§ Á‚flÊÿ •ãÿ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê œÊ⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ „UË √ÿÁ÷øÊ⁄UŒÊ· „ÒU, ©U‚ ŒÊ·‚ ¡Ê ⁄UÁ„UÃ „ÒU, fl„U
“•√ÿÁ÷øÊÁ⁄UáÊË œÊ⁄UáÊÊ” „ÒU–
2. ◊Ÿ, ¬˝ÊáÊ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ù ÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§ Á‹ÿ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ı⁄U
•äÿÊÿ 18** 229
ÿÿÊ ÃÈ œ◊¸∑§Ê◊ÊÕÊ¸ãœÎàÿÊ œÊ⁄UÿÃ˘¡È¸Ÿ–

¬˝‚XÔUŸ »§‹Ê∑§ÊæŨ ˇÊË œÎÁÃ— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ⁄UÊ¡‚ËH
¬⁄¢UÃÈ „U ¬ÎÕÊ¬ÈòÊ •¡¸ÈŸ! »§‹∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹Ê
◊ŸÈcÿ Á¡‚ œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§∑§ mÊ⁄UÊ •àÿãÃ •Ê‚ÁQ§‚
œ◊¸, •Õ¸ •ı⁄U ∑§Ê◊Ù¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U
œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§ ⁄UÊ¡‚Ë „ÒUH 34H
ÿÿÊ SflåŸ¢ ÷ÿ¢ ‡ÊÊ∑¢§ Áfl·ÊŒ¢ ◊Œ◊fl ø–
Ÿ Áfl◊È@ÁÃ ŒÈ◊¸œÊ œÎÁÃ— ‚Ê ¬ÊÕ¸ ÃÊ◊‚ËH
„U ¬ÊÕ¸! ŒÈCUÔ ’ÈÁhflÊ‹Ê ◊ŸÈcÿ Á¡‚ œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§∑§
mÊ⁄UÊ ÁŸº˝Ê, ÷ÿ, ÁøãÃÊ •ı⁄U ŒÈ—π∑§Ù ÃÕÊ ©Uã◊ûÊÃÊ∑§Ù
÷Ë Ÿ„UË¥ ¿UÙ«∏UÃÊ •ÕÊ¸Ã˜ œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UÃÊ „ÒUófl„U
œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§ ÃÊ◊‚Ë „ÒUH 35H
‚Èπ¢ ÁàflŒÊŸË¥ ÁòÊÁflœ¢ oÎáÊÈ ◊ ÷⁄UÃ·¸÷–
•èÿÊ‚Êº˝◊Ã ÿòÊ ŒÈ—πÊãÃ¢ ø ÁŸªë¿UÁÃH
ÿûÊŒª˝ Áfl·Á◊fl ¬Á⁄UáÊÊ◊˘◊ÎÃÊ¬◊◊Ô˜–
Ãà‚Èπ¢ ‚ÊÁûfl∑¢§ ¬˝ÊQ  §◊Êà◊’ÈÁh¬˝‚ÊŒ¡◊ÔH ˜
„U ÷⁄UÃüÊDÔU! •’ ÃËŸ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ‚Èπ∑§Ù ÷Ë ÃÍ
◊È¤Ê‚ ‚ÈŸ– Á¡‚ ‚Èπ◊¥ ‚Êœ∑§ ◊ŸÈcÿ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ
•ı⁄U ‚flÊÁŒ∑§ •èÿÊ‚‚ ⁄U◊áÊ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Á¡‚‚
ŒÈ—πÙ¥∑§ •ãÃ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUó¡Ù ∞‚Ê ‚Èπ
ÁŸc∑§Ê◊ ∑§◊ÙZ◊¥ ‹ªÊŸ∑§Ê ŸÊ◊ “©UŸ∑§Ë Á∑˝§ÿÊ•Ù¥∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ” „ÒU–
„ÒU, fl„U •Ê⁄Uê÷∑§Ê‹◊¥ ÿlÁ¬ Áfl·∑§ ÃÈÀÿ ¬˝ÃËÃ1
„UÙÃÊ „ÒU, ¬⁄UãÃÈ ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ •◊ÎÃ∑§ ÃÈÀÿ „ÒU; ß‚Á‹ÿ
fl„U ¬⁄U◊Êà◊Áfl·ÿ∑§ ’ÈÁh∑§ ¬˝‚ÊŒ‚ ©Uà¬ÛÊ „UÙŸflÊ‹Ê
‚Èπ ‚ÊÁûfl∑§ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 36-37H
Áfl·ÿÁãº˝ÿ‚¢ÿÊªÊlûÊŒª˝˘◊ÎÃÊ¬◊◊Ô˜ –
¬Á⁄UáÊÊ◊ Áfl·Á◊fl Ãà‚Èπ¢ ⁄UÊ¡‚¢ S◊ÎÃ◊Ô˜H
¡Ù ‚Èπ Áfl·ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª‚ „UÙÃÊ
„ÒU, fl„U ¬„U‹ó÷Ùª∑§Ê‹◊¥ •◊ÎÃ∑§ ÃÈÀÿ ¬˝ÃËÃ
„UÙŸ¬⁄U ÷Ë ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ Áfl·∑§ ÃÈÀÿ2 „Ò; ß‚Á‹ÿ
fl„U ‚Èπ ⁄UÊ¡‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 38H
ÿŒª˝ øÊŸÈ’ãœ ø ‚Èπ¢ ◊Ê„UŸ◊Êà◊Ÿ—–
ÁŸº˝Ê‹Sÿ¬˝◊ÊŒÊàÕ¢ ÃûÊÊ◊‚◊ÈŒÊNUÃ◊Ô˜H
¡Ù ‚Èπ ÷Ùª∑§Ê‹◊¥ ÃÕÊ ¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ ÷Ë •Êà◊Ê∑§Ù
◊ÙÁ„UÃ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒUófl„U ÁŸº˝Ê, •Ê‹Sÿ •ı⁄U
¬˝◊ÊŒ‚ ©Uà¬ÛÊ ‚Èπ ÃÊ◊‚ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒUH 39H
1. ¡Ò‚ π‹◊¥ •Ê‚ÁQ§flÊ‹ ’Ê‹∑§∑§Ù ÁfllÊ∑§Ê •èÿÊ‚
◊Í…∏UÃÊ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬˝Õ◊ Áfl·∑§ ÃÈÀÿ ÷Ê‚ÃÊ „ÒU, flÒ‚ „UË Áfl·ÿÙ¥◊¥
•Ê‚ÁQ§flÊ‹ ¬ÈL§·∑§Ù ÷ªflj¡Ÿ, äÿÊŸ, ‚flÊ •ÊÁŒ ‚ÊœŸÙ¥∑§Ê
•èÿÊ‚ ◊◊¸ Ÿ ¡ÊŸŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¬˝Õ◊ “Áfl·∑§ ÃÈÀÿ ¬˝ÃËÃ „UÙÃÊ” „ÒU–
2. ’‹, flËÿ¸, ’ÈÁh, œŸ, ©Uà‚Ê„ •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§∑§Ê ŸÊ‡Ê∑§
„UÙŸ‚ Áfl·ÿ •ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª‚ „UÙŸflÊ‹ ‚Èπ∑§Ù
“¬Á⁄UáÊÊ◊◊¥ Áfl·∑§ ÃÈÀÿ” ∑§„UÊ „ÒU–U
•äÿÊÿ 18** 231
Ÿ ÃŒÁSÃ ¬ÎÁÕ√ÿÊ¢ flÊ ÁŒÁfl Œfl·È flÊ ¬ÈŸ—–

‚ûfl¢ ¬˝∑§Î ÁÃ¡Ò◊Q Ȩ̀ §¢ ÿŒÁ÷— SÿÊÁàòÊÁ÷ªȨ̀áÊÒ—H
¬ÎâflË◊¥ ÿÊ •Ê∑§Ê‡Ê◊¥ •ÕflÊ ŒflÃÊ•Ù¥◊¥ ÃÕÊ
ßŸ∑§ Á‚flÊ •ı⁄U ∑§„UË¥ ÷Ë ∞‚Ê ∑§Ùß¸ ÷Ë ‚ûfl
Ÿ„UË¥ „ÒU, ¡Ù ¬˝∑Î§ÁÃ‚ ©Uà¬ÛÊ ßŸ ÃËŸÙ¥ ªÈáÊÙ¥‚
⁄UÁ„UÃ „UÙH 40H
’˝ÊrÊÔáÊˇÊÁòÊÿÁfl‡ÊÊ¢ ‡ÊÍº˝ÊáÊÊ¢ ø ¬⁄ãÃ¬–
∑§◊Ê¸ÁáÊ ¬˝Áfl÷Q§ÊÁŸ Sfl÷Êfl¬˝÷flÒªÈ¸áÊÒ—H
„U ¬⁄¢UÃ¬! ’˝ÊrÊÔáÊ, ˇÊÁòÊÿ •ı⁄U flÒ‡ÿÙ¥∑§ ÃÕÊ
‡ÊÍº˝Ù¥∑§ ∑§◊¸ Sfl÷Êfl‚ ©Uà¬ÛÊ ªÈáÊÙ¥mÊ⁄UÊ Áfl÷Q§
Á∑§ÿ ªÿ „Ò¥UH 41H
‡Ê◊Ê Œ◊SÃ¬— ‡ÊÊÒø¢ ˇÊÊÁãÃ⁄UÊ¡¸fl◊fl ø–
ôÊÊŸ¢ ÁflôÊÊŸ◊ÊÁSÃÄÿ¢ ’˝rÊÔ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊ÔH ˜
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ê ÁŸª˝„U ∑§⁄UŸÊ, ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê Œ◊Ÿ
∑§⁄UŸÊ, œ◊¸¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§CÔU ‚„UŸÊ, ’Ê„U⁄U-
÷ËÃ⁄U‚ ‡ÊÈh* ⁄U„UŸÊ, ŒÍ‚⁄UÙ¥∑§ •¬⁄UÊœÙ¥∑§Ù ˇÊ◊Ê
∑§⁄UŸÊ, ◊Ÿ, ßÁãº˝ÿ •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù ‚⁄U‹ ⁄UπŸÊ;
flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ß¸E⁄U •ı⁄U ¬⁄U‹Ù∑§ •ÊÁŒ◊¥ üÊhÊ
⁄UπŸÊ, flŒ-‡ÊÊSòÊÙ¥∑§Ê •äÿÿŸ-•äÿÊ¬Ÿ ∑§⁄UŸÊ
•ı⁄U ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Ãûfl∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸÊóÿ ‚’-
* ªËÃÊ •0 13 ‡‹Ù∑§ 7 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
∑§-‚’ „UË ’˝ÊrÊÔáÊ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥UH 42H
‡ÊÊÒÿZ Ã¡Ê œÎÁÃŒÊ¸ˇÿ¢ ÿÈh øÊåÿ¬‹ÊÿŸ◊Ô˜–
ŒÊŸ◊ËE⁄U÷Êflp ˇÊÊòÊ¢ ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜H
‡ÊÍ⁄UflË⁄UÃÊ, Ã¡, œÒÿ¸, øÃÈ⁄UÃÊ •ı⁄U ÿÈh◊¥ Ÿ
÷ÊªŸÊ, ŒÊŸ ŒŸÊ •ı⁄U SflÊÁ◊÷Êflóÿ ‚’-∑§-
‚’ „UË ˇÊÁòÊÿ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥UH 43H
∑Î§Á·ªÊÒ⁄UˇÿflÊÁáÊÖÿ¢ flÒ‡ÿ Ô ∑§◊¸ Sfl÷Êfl¡◊Ô–˜
¬Á⁄UøÿÊ¸à◊∑¢§ ∑§◊¸ ‡ÊÍº˝SÿÊÁ¬ Sfl÷Êfl¡◊Ô˜H
πÃË, ªÙ¬Ê‹Ÿ •ı⁄U ∑˝§ÿ-Áfl∑˝§ÿM§¬ ‚àÿ
√ÿfl„UÊ⁄U*óÿ flÒ‡ÿ∑§ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥U– ÃÕÊ
‚’ fláÊÙZ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸÊ ‡ÊÍº˝∑§Ê ÷Ë SflÊ÷ÊÁfl∑§
∑§◊¸ „ÒUH 44H
Sfl Sfl ∑§◊¸áÿÁ÷⁄UÃ— ‚¢Á‚®h ‹÷Ã Ÿ⁄U—–
Sfl∑§◊¸ÁŸ⁄UÃ— Á‚®h ÿÕÊ ÁflãŒÁÃ Ãë¿ÎUáÊÈÈH
•¬Ÿ-•¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZ◊¥ Ãà¬⁄UÃÊ‚ ‹ªÊ
* flSÃÈ•Ù¥∑§ π⁄UËŒŸ •ı⁄U ’øŸ◊¥ Ãı‹, ŸÊ¬ •ı⁄U ÁªŸÃË
•ÊÁŒ‚ ∑§◊ ŒŸÊ •ÕflÊ •Áœ∑§ ‹ŸÊ ∞fl¢ flSÃÈ∑§Ù ’Œ‹∑§⁄U ÿÊ
∞∑§ flSÃÈ◊¥ ŒÍ‚⁄UË (π⁄UÊ’) flSÃÈ Á◊‹Ê∑§⁄U Œ ŒŸÊ •ÕflÊ
(•ë¿UË) ‹ ‹ŸÊ ÃÕÊ Ÿ»§Ê, •Ê…∏UÃ •ı⁄U Œ‹Ê‹Ë ∆U„U⁄UÊ∑§⁄U,
©UŸ‚ •Áœ∑§ ŒÊ◊ ‹ŸÊ ÿÊ ∑§◊ ŒŸÊ ÃÕÊ ¤ÊÍ∆U, ∑§¬≈U, øÙ⁄UË
•ı⁄U ¡’⁄UŒSÃË‚ •ÕflÊ •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚ ŒÍ‚⁄U∑§ „U∑§∑§Ù
ª˝„UáÊ ∑§⁄U ‹ŸÊ ßàÿÊÁŒ ŒÙ·Ù¥‚ ⁄UÁ„UÃ ¡Ù ‚àÿÃÊ¬Ífl¸∑§ ¬ÁflòÊ
flSÃÈ•Ù¥∑§Ê √ÿÊ¬Ê⁄U „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “‚àÿ√ÿfl„UÊ⁄U” „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 233
„ÈU•Ê ◊ŸÈcÿ ÷ªflà¬˝ÊÁåÃM§¬ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù ¬˝ÊåÃ

„UÙ ¡ÊÃÊ „ÒU– •¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸◊¥ ‹ªÊ „ÈU•Ê
◊ŸÈcÿ Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§◊¸ ∑§⁄U∑§ ¬⁄U◊ Á‚Áh∑§Ù
¬˝ÊåÃ „UÙÃÊ „ÒU, ©U‚ ÁflÁœ∑§Ù ÃÍ ‚ÈŸH 45H
ÿÃ— ¬˝flÎÁûÊ÷Í¸ÃÊŸÊ¢ ÿŸ ‚fl¸Á◊Œ¢ ÃÃ◊Ô˜–
Sfl∑§◊¸áÊÊ Ã◊èÿëÿ¸ Á‚Áh¢ ÁflãŒÁÃ ◊ÊŸfl—H
Á¡‚ ¬⁄U◊E⁄U‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ë ©Uà¬ÁûÊ „ÈUß¸
„ÒU •ı⁄U Á¡‚‚ ÿ„U ‚◊SÃ ¡ªÃ˜ √ÿÊåÃ „ÒU1, ©U‚
¬⁄U◊E⁄U∑§Ë •¬Ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊ÙZmÊ⁄UÊ ¬Í¡Ê ∑§⁄U∑§2
◊ŸÈcÿ ¬⁄U◊Á‚Áh∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 46H
üÊÿÊãSflœ◊Ê¸ ÁflªÈáÊ— ¬⁄Uœ◊Ê¸àSflŸÈÁDÔUÃÊÃÔ˜–
Sfl÷ÊflÁŸÿÃ¢ ∑§◊¸ ∑È§fl¸ÛÊÊåŸÊÁÃ Á∑§ÁÀ’·◊ÔH ˜
•ë¿UË ¬˝∑§Ê⁄U •Êø⁄UáÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ ŒÍ‚⁄U∑§ œ◊¸‚
ªÈáÊ⁄UÁ„UÃ ÷Ë •¬ŸÊ œ◊¸ üÊDÔU „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§ Sfl÷Êfl‚
1. ¡Ò‚ ’»¸§ ¡‹‚ √ÿÊåÃ „ÒU, flÒ‚ „UË ‚ê¬ÍáÊ¸ ‚¢‚Ê⁄U
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê‚ √ÿÊåÃ „ÒU–
2. ¡Ò‚ ¬ÁÃfl˝ÃÊ SòÊË ¬ÁÃ∑§Ù „UË ‚fl¸Sfl ‚◊¤Ê∑§⁄U ¬ÁÃ∑§Ê
ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃË „ÈUß¸, ¬ÁÃ∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ¬ÁÃ∑§ „UË Á‹ÿ ◊Ÿ,
flÊáÊË, ‡Ê⁄UË⁄U‚ ∑§◊¸ ∑§⁄UÃË „ÒU, flÒ‚ „UË ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù „UË ‚fl¸Sfl
‚◊¤Ê∑§⁄U ¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë •ÊôÊÊ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ◊Ÿ, flÊáÊË •ı⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ ¬⁄U◊E⁄U∑§ „UË Á‹ÿ SflÊ÷ÊÁfl∑§
∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ “∑§◊¸mÊ⁄UÊ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ù ¬Í¡ŸÊ” „ÒU–
ÁŸÿÃ Á∑§ÿ „ÈU∞ Sflœ◊¸M§¬ ∑§◊¸∑§Ù ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê

◊ŸÈcÿ ¬Ê¬∑§Ù Ÿ„UË¥ ¬˝ÊåÃ „UÙÃÊH 47H
‚„U¡¢ ∑§◊¸ ∑§ÊÒãÃÿ ‚ŒÊ·◊Á¬ Ÿ àÿ¡ÃÔ˜–
‚flÊ¸⁄Uê÷Ê Á„U ŒÊ·áÊ œÍ◊ŸÊÁªAÁ⁄UflÊflÎÃÊ—H
•Ã∞fl „U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! ŒÙ·ÿÈQ§ „UÙŸ¬⁄U ÷Ë
‚„U¡* ∑§◊¸∑§Ù Ÿ„UË¥ àÿÊªŸÊ øÊÁ„Uÿ, ÄÿÙ¥Á∑§
œÍ∞°‚ •ÁÇŸ∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ‚÷Ë ∑§◊¸ Á∑§‚Ë-Ÿ-Á∑§‚Ë
ŒÙ·‚ ÿÈQ§ „Ò¥UH 48H
•‚Q§’ÈÁh— ‚fl¸òÊ Á¡ÃÊà◊Ê ÁflªÃS¬Î„U—–
ŸÒc∑§êÿ¸Á‚®h ¬⁄U◊Ê¢ ‚ããÿÊ‚ŸÊÁœªë¿UÁÃH
‚fl¸òÊ •Ê‚ÁQ§⁄UÁ„UÃ ’ÈÁhflÊ‹Ê, S¬Î„UÊ⁄UÁ„UÃ •ı⁄U
¡ËÃ „ÈU∞ •ãÃ—∑§⁄UáÊflÊ‹Ê ¬ÈL§· ‚Ê¢ÅÿÿÙª∑§ mÊ⁄UÊ
©U‚ ¬⁄U◊ ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh∑§Ù ¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒUH 49H
Á‚®h ¬˝Ê#Ê ÿÕÊ ’˝rÊÔ ÃÕÊåŸÊÁÃ ÁŸ’Êœ ◊–
‚◊Ê‚ŸÒfl ∑§ÊÒãÃÿ ÁŸDÔUÊ ôÊÊŸSÿ ÿÊ ¬⁄UÊH
¡Ù Á∑§ ôÊÊŸÿÙª∑§Ë ¬⁄UÊÁŸDÔUÊ „ÒU, ©U‚ ŸÒc∑§êÿ¸
* ¬˝∑Î§ÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊSòÊÁflÁœ‚ ÁŸÿÃ Á∑§ÿ „ÈU∞ ¡Ù
fláÊÊ¸üÊ◊∑§ œ◊¸ •ı⁄U ‚Ê◊Êãÿ œ◊¸M§¬ SflÊ÷ÊÁfl∑§ ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ù
„UË ÿ„UÊ° “Sflœ◊¸”, “‚„U¡∑§◊¸”, “Sfl∑§◊¸”, “ÁŸÿÃ∑§◊¸”,
“Sfl÷Êfl¡∑§◊¸”, “Sfl÷ÊflÁŸÿÃ∑§◊¸” ßàÿÊÁŒ ŸÊ◊Ù¥‚ ∑§„UÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 235
Á‚Áh∑§Ù Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬˝ÊåÃ „UÙ∑§⁄ ◊ŸÈcÿ ’˝rÊÔ∑§Ù

¬˝Ê# „UÙÃÊ „ÒU, ©U‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ù „U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! ÃÍ
‚¢ˇÊ¬◊¥ „UË ◊È¤Ê‚ ‚◊¤ÊH 50H
’ÈhKÊ Áfl‡ÊÈhÿÊ ÿÈQ§Ê œÎàÿÊà◊ÊŸ¢ ÁŸÿêÿ ø–
‡ÊéŒÊŒËÁãfl·ÿÊ¢SàÿÄàflÊ ⁄UÊªm·ı √ÿÈŒSÿ øH
ÁflÁflQ§‚flË ‹ÉflÊ‡ÊË ÿÃflÊP§Êÿ◊ÊŸ‚—–
äÿÊŸÿÊª¬⁄UÊ ÁŸàÿ¢ flÒ⁄UÊÇÿ¢ ‚◊È¬ÊÁüÊÃ—H
•„UVÔUÊ⁄¢U ’‹¢ Œ¬Z ∑§Ê◊¢ ∑˝§Êœ¢ ¬Á⁄Uª˝„U◊Ô˜–
Áfl◊Èëÿ ÁŸ◊¸◊— ‡ÊÊãÃÊ ’˝rÊÔ÷ÍÿÊÿ ∑§À¬ÃH
Áfl‡ÊÈh ’ÈÁh‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ „U‹∑§Ê, ‚ÊÁûfl∑§
•ı⁄U ÁŸÿÁ◊Ã ÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê, ‡ÊéŒÊÁŒ Áfl·ÿÙ¥∑§Ê
àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∞∑§ÊãÃ •ı⁄U ‡ÊÈh Œ‡Ê∑§Ê ‚flŸ
∑§⁄UŸfl Ê‹Ê, ‚ÊÁûfl∑§ œÊ⁄UáÊ‡ÊÁQ§∑§* mÊ⁄UÊ •ãÃ—∑§⁄UáÊ
•ı⁄U ßÁãº˝ÿÙ¥∑§Ê ‚¢ÿ◊ ∑§⁄U∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ı⁄U
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ù fl‡Ê◊¥ ∑§⁄U ‹ŸflÊ‹Ê, ⁄UÊª-m·∑§Ù ‚fl¸ÕÊ
ŸCÔU ∑§⁄U∑§ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ŒÎ…∏U flÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê •ÊüÊÿ
‹ŸflÊ‹Ê ÃÕÊ •„¢U∑§Ê⁄U, ’‹, ÉÊ◊á«U, ∑§Ê◊,
∑˝§Ùœ •ı⁄U ¬Á⁄Uª„˝ U∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ ÁŸ⁄UãÃ⁄U äÿÊŸÿÙª∑§
¬⁄UÊÿáÊ ⁄U„UŸflÊ‹Ê, ◊◊ÃÊ⁄UÁ„UÃ •ı⁄U ‡ÊÊÁãÃÿÈQ§
* ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 33 ◊¥ Á¡‚∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U „ÒU–
¬ÈL§· ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ◊¥ •Á÷ÛÊ÷Êfl‚ ÁSÕÃ
„UÙŸ∑§Ê ¬ÊòÊ „UÙÃÊ „ÒUH 51ó53H
’˝rÊÔ÷ÃÍ — ¬˝‚ÛÊÊà◊Ê Ÿ ‡ÊÊøÁÃ Ÿ ∑§Êæ˜U ˇÊÁÃ–
‚◊— ‚fl¸·È ÷ÍÃ·È ◊jÁQ¢§ ‹÷Ã ¬⁄UÊ◊Ô˜H
Á»§⁄U fl„U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ’˝rÊÔ◊¥ ∞∑§Ë÷Êfl‚
ÁSÕÃ, ¬˝‚ÛÊ ◊ŸflÊ‹Ê ÿÙªË Ÿ ÃÙ Á∑§‚Ë∑§ Á‹ÿ
‡ÊÙ∑§ ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ı⁄U Ÿ Á∑§‚Ë∑§Ë •Ê∑§Ê¢ˇÊÊ „UË
∑§⁄UÃÊ „ÒU– ∞‚Ê ‚◊SÃ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥◊¥ ‚◊÷ÊflflÊ‹Ê1
ÿÙªË ◊⁄UË ¬⁄UÊ÷ÁQ§∑§Ù2 ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 54H
÷ÄàÿÊ ◊Ê◊Á÷¡ÊŸÊÁÃ ÿÊflÊãÿpÊÁS◊ ÃûflÃ—–
ÃÃÊ ◊Ê¢ ÃûflÃÊ ôÊÊàflÊ Áfl‡ÊÃ ÃŒŸãÃ⁄U◊Ô˜H
©U‚ ¬⁄UÊ÷ÁQ§∑§ mÊ⁄UÊ fl„U ◊È¤Ê ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù, ◊Ò¥
¡Ù „Í°U •ı⁄U Á¡ÃŸÊ „°UÍ, ∆UË∑§ flÒ‚Ê-∑§Ê-flÒ‚Ê Ãûfl‚
¡ÊŸ ‹ÃÊ „ÒU; ÃÕÊ ©U‚ ÷ÁQ§‚ ◊È¤Ê∑§Ù Ãûfl‚ ¡ÊŸ∑§⁄U
Ãà∑§Ê‹ „UË ◊È¤Ê◊¥ ¬˝ÁflCÔU „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 55H
‚fl¸∑§◊Ê¸áÿÁ¬ ‚ŒÊ ∑È§flÊ¸áÊÊ ◊ŒÔ√˜ ÿ¬ÊüÊÿ—–
◊à¬˝‚ÊŒÊŒflÊåŸÊÁÃ ‡ÊÊEÃ¢ ¬Œ◊√ÿÿ◊Ô˜H
1. ªËÃÊ •0 6 ‡‹Ù∑§ 29 ◊¥ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
2. ¡Ù ÃûflôÊÊŸ∑§Ë ¬⁄UÊ∑§ÊDÔUÊ „ÒU ÃÕÊ Á¡‚∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ∑§⁄U •ı⁄U
∑È§¿U ¡ÊŸŸÊ ’Ê∑§Ë Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, fl„UË ÿ„UÊ° “¬⁄UÊ÷ÁQ§”, “ôÊÊŸ∑§Ë
¬⁄UÊÁŸDÔUÊ”, “¬⁄U◊ ŸÒc∑§êÿ¸Á‚Áh” •ı⁄U “¬⁄U◊Á‚Áh” ßàÿÊÁŒ
ŸÊ◊Ù¥‚ ∑§„UË ªÿË „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 237
◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ „ÈU•Ê ∑§◊¸ÿÙªË ÃÙ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÙZ∑§Ù

‚ŒÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ◊⁄UË ∑Î§¬Ê‚ ‚ŸÊÃŸ •ÁflŸÊ‡ÊË
¬⁄U◊¬Œ∑§Ù ¬˝Ê# „UÙ ¡ÊÃÊ „ÒUH 56H
øÃ‚Ê ‚fl¸∑§◊Ê¸ÁáÊ ◊Áÿ ‚ããÿSÿ ◊à¬⁄U—–
’ÈÁhÿÊª◊È¬ÊÁüÊàÿ ◊ÁìÊûÊ— ‚ÃÃ¢ ÷flH
‚’ ∑§◊ÙZ∑§Ù ◊Ÿ‚ ◊È¤Ê◊¥ •¬¸áÊ ∑§⁄U∑§* ÃÕÊ
‚◊’ÈÁhM§¬ ÿÙª∑§Ù •fl‹ê’Ÿ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U ¬⁄UÊÿáÊ
•ı⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ◊È¤Ê◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê „UÙH 57H
◊ÁìÊûÊ— ‚fl¸ŒÈªÊ¸ÁáÊ ◊à¬˝‚ÊŒÊûÊÁ⁄UcÿÁ‚–
•Õ øûfl◊„UVUÔ Ê⁄UÊÛÊ üÊÊcÿÁ‚ ÁflŸæ˜U ˇÿÁ‚H
©U¬ÿÈ¸Q§ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ◊È¤Ê◊¥ ÁøûÊflÊ‹Ê „UÙ∑§⁄U ÃÍ ◊⁄UË
∑Î§¬Ê‚ ‚◊SÃ ‚¢∑§≈UÙ¥∑§Ù •ŸÊÿÊ‚ „UË ¬Ê⁄U ∑§⁄U
¡ÊÿªÊ •ı⁄U ÿÁŒ •„¢U∑§Ê⁄U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊⁄U fløŸÙ¥∑§Ù
Ÿ ‚ÈŸªÊ ÃÙ ŸCÔU „UÙ ¡ÊÿªÊ •ÕÊ¸Ã˜ ¬⁄U◊ÊÕ¸‚ ÷˝CÔU
„UÙ ¡ÊÿªÊH 58H
ÿŒ„UVÔUÊ⁄U◊ÊÁüÊàÿ Ÿ ÿÊàSÿ ßÁÃ ◊ãÿ‚–
Á◊âÿÒ· √ÿfl‚ÊÿSÃ ¬˝∑§Î ÁÃSàflÊ¢ ÁŸÿÊˇÿÁÃH
¡Ù ÃÍ •„¢U∑§UÊ⁄U∑§Ê •ÊüÊÿ ‹∑§⁄U ÿ„U ◊ÊŸ ⁄U„UÊ „ÒU Á∑§
“◊Ò¥ ÿÈh Ÿ„UË¥ ∑§M°§ªÊ” ÃÊ Ã⁄UÊ ÿ„U ÁŸpÿ Á◊âÿÊ „ÒU; ÄÿÙ¥Á∑§
Ã⁄UÊ Sfl÷Êfl ÃÈ¤Ê ¡’Œ¸SÃË ÿÈh◊¥ ‹ªÊ ŒªÊH 59H
* ªËÃÊ •0 9 ‡‹Ù∑§ 27 ◊¥ Á¡‚∑§Ë ÁflÁœ ∑§„UË „ÒU–
Sfl÷Êfl¡Ÿ ∑§ÊÒãÃÿ ÁŸ’h— SflŸ ∑§◊¸áÊÊ–
∑§ÃÈZ Ÿë¿UÁ‚ ÿã◊Ê„UÊà∑§Á⁄UcÿSÿfl‡ÊÊ˘Á¬ ÃÃ˜H
„U ∑È§ãÃË¬ÈòÊ! Á¡‚ ∑§◊¸∑§Ù ÃÍ ◊Ù„U∑§ ∑§Ê⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ Ÿ„UË¥ øÊ„UÃÊ, ©U‚∑§Ù ÷Ë •¬Ÿ ¬Ífl∑¸ §Î Ã SflÊ÷ÊÁfl∑§
∑§◊¸‚ ’°œÊ „UÈ•Ê ¬⁄Ufl‡Ê „UÙ∑§⁄U ∑§⁄UªÊH 60H
ß¸E⁄U— ‚fl¸÷ÍÃÊŸÊ¢ NUg‡Ê˘¡È¸Ÿ ÁÃDÔUÁÃ–
÷˝Ê◊ÿã‚fl¸÷ÍÃÊÁŸ ÿãòÊÊM§…UÊÁŸ ◊ÊÿÿÊH
„U •¡¸ÈŸ! ‡Ê⁄UË⁄UM§¬ ÿãòÊ◊¥ •ÊM§…∏U „ÈU∞ ‚ê¬ÍáÊ¸
¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§Ù •ãÃÿÊ¸◊Ë ¬⁄U◊E⁄U •¬ŸË ◊ÊÿÊ‚ ©UŸ∑§
∑§◊ÙZ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷˝◊áÊ ∑§⁄UÊÃÊ „UÈ•Ê ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÙ¥∑§
NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ „ÒUH 61H
Ã◊fl ‡Ê⁄UáÊ¢ ªë¿U ‚fl¸÷ÊflŸ ÷Ê⁄UÃ–
Ãà¬˝‚ÊŒÊà¬⁄UÊ¢ ‡ÊÊ®ãÃ SÕÊŸ¢ ¬˝ÊåSÿÁ‚ ‡ÊÊEÃ◊ÔH ˜
„U ÷Ê⁄UÃ! ÃÍ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ©U‚ ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë „UË
‡Ê⁄UáÊ◊¥* ¡Ê– ©U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ë ∑Î§¬Ê‚ „UË ÃÍ ¬⁄U◊
* ‹îÊÊ, ÷ÿ, ◊ÊŸ, ’«∏UÊß¸ •ı⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ù àÿÊª∑§⁄U ∞fl¢
‡Ê⁄UË⁄U •ı⁄U ‚¢‚Ê⁄U◊¥ •„¢UÃÊ, ◊◊ÃÊ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ù „UË ¬⁄U◊ •ÊüÊÿ, ¬⁄U◊ªÁÃ •ı⁄U ‚fl¸Sfl ‚◊¤ÊŸÊ
ÃÕÊ •Ÿãÿ÷Êfl‚ •ÁÃ‡Êÿ üÊhÊ, ÷ÁQ§ •ı⁄U ¬˝◊¬Ífl¸∑§ ÁŸ⁄UãÃ⁄U
÷ªflÊŸ˜∑§ ŸÊ◊, ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ı⁄U SflM§¬∑§Ê ÁøãÃŸ ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸÊ
∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜∑§Ê ÷¡Ÿ, S◊⁄UáÊ ⁄UπÃ „ÈU∞ „UË ©UŸ∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U
∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ê ÁŸ—SflÊÕ¸÷Êfl‚ ∑§fl‹ ¬⁄U◊E⁄U∑§ Á‹ÿ •Êø⁄UáÊ
∑§⁄UŸÊ ÿ„U “‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ „UË ‡Ê⁄UáÊ” „UÙŸÊ „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 239
‡ÊÊÁãÃ∑§Ù ÃÕÊ ‚ŸÊÃŸ ¬⁄U◊œÊ◊∑§Ù ¬˝Ê# „UÙªÊH 62H

ßÁÃ Ã ôÊÊŸ◊ÊÅÿÊÃ¢ ªÈsÔÊŒ˜ªÈsÔÃ⁄¢U ◊ÿÊ–
Áfl◊Î‡ÿÒÃŒ‡Ê·áÊ ÿÕë¿UÁ‚ ÃÕÊ ∑È§L§H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„U ªÙ¬ŸËÿ‚ ÷Ë •ÁÃ ªÙ¬ŸËÿ
ôÊÊŸ ◊Ò¥Ÿ ÃÈ◊‚ ∑§„U ÁŒÿÊ– •’ ÃÍ ß‚ ⁄U„USÿÿÈQ§
ôÊÊŸ∑§Ù ¬ÍáÊ¸ÃÿÊ ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ ÁfløÊ⁄U∑§⁄U,U ¡Ò‚ øÊ„UÃÊ
„ÒU flÒ‚ „UË ∑§⁄UH 63H
‚fl¸ªÈsÔÃ◊¢ ÷Íÿ— oÎáÊÈ ◊ ¬⁄U◊¢ flø—–
ßCÔUÊ˘ Á‚ ◊ ŒÎ…UÁ◊ÁÃ ÃÃÊ flˇÿÊÁ◊ Ã Á„UÃ◊ÔH ˜
‚ê¬ÍáÊ¸ ªÙ¬ŸËÿÙ¥‚ •ÁÃ ªÙ¬ŸËÿ ◊⁄U ¬⁄U◊
⁄U„USÿÿÈQ§ fløŸ∑§Ù ÃÍ Á»§⁄U ÷Ë ‚ÈŸ– ÃÍ ◊⁄UÊ
•ÁÃ‡Êÿ Á¬˝ÿ „ÒU, ß‚‚ ÿ„U ¬⁄U◊ Á„UÃ∑§Ê⁄U∑§ fløŸ
◊Ò¥ ÃÈÈ¤Ê‚ ∑§„Í°UªÊH 64H
◊ã◊ŸÊ ÷fl ◊jQ§Ê ◊lÊ¡Ë ◊Ê¢ Ÿ◊S∑È§L§–
◊Ê◊flÒcÿÁ‚ ‚àÿ¢ Ã ¬˝ÁÃ¡ÊŸ Á¬˝ÿÊ˘Á‚ ◊H
„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ◊È¤Ê◊¥ ◊ŸflÊ‹Ê „UÙ, ◊⁄UÊ ÷Q§ ’Ÿ,
◊⁄UÊ ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê „UÙ •ı⁄U ◊È¤Ê∑§Ù ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U– ∞‚Ê
∑§⁄UŸ‚   ÃÍ ◊È¤Ê „UË ¬˝ÊåÃ „UÙªÊ, ÿ„U ◊Ò¥ ÃÈ¤Ê‚ ‚àÿ ¬˝ÁÃôÊÊ
∑§⁄UÃÊ „Í°U; ÄÿÙ¥Á∑§ ÃÍ ◊⁄UÊ •àÿãÃ Á¬˝ÿ „ÒUH 65H
‚fl¸œ◊Ê¸ã¬Á⁄UàÿÖÿ ◊Ê◊∑¢§ ‡Ê⁄UáÊ¢ fl˝¡–
•„¢U àflÊ ‚fl¸¬Ê¬èÿÊ ◊ÊˇÊÁÿcÿÊÁ◊ ◊Ê ‡ÊÈø—H
‚ê¬ÍáÊ¸ œ◊ÙZ∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÙZ∑§Ù

◊È¤Ê◊¥ àÿÊª∑§⁄U ÃÍ ∑§fl‹ ∞∑§ ◊È¤Ê ‚fl¸‡ÊÁQ§◊ÊŸ˜,
‚flÊ¸œÊ⁄U ¬⁄U◊E⁄U∑§Ë „UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥1 •Ê ¡Ê– ◊Ò¥
ÃÈ¤Ê ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬Ê¬Ù¥‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄U ŒÍ°ªÊ, ÃÍ ‡ÊÙ∑§
◊Ã ∑§⁄UH 66H
ßŒ¢ Ã ŸÊÃ¬S∑§Êÿ ŸÊ÷Q§Êÿ ∑§ŒÊøŸ–
Ÿ øÊ‡ÊÈüÊÍ·fl flÊëÿ¢ Ÿ ø ◊Ê¢ ÿÊ˘èÿ‚ÍÿÁÃH
ÃÈ¤Ê ÿ„U ªËÃÊM§¬ ⁄U„USÿ◊ÿ ©U¬Œ‡Ê Á∑§‚Ë ÷Ë
∑§Ê‹◊¥ Ÿ ÃÙ Ã¬⁄UÁ„UÃ ◊ŸÈcÿ‚ ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ, Ÿ
÷ÁQ 2 ⁄UÁ„UÃ‚ •ı⁄U Ÿ Á’ŸÊ ‚ÈŸŸ∑§Ë ßë¿UÊflÊ‹‚
„UË ∑§„UŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÃÕÊ ¡Ù ◊È¤Ê◊¥ ŒÙ·ŒÎÁCÔU ⁄UπÃÊ
„ÒU ©U‚‚ ÃÙ ∑§÷Ë ÷Ë Ÿ„UË¥ ∑§„UŸÊ øÊÁ„UÿH 67H
ÿ ß◊¢ ¬⁄U◊¢ ªÈsÔ¢ ◊jQ§cflÁ÷œÊSÿÁÃ–
÷®ÄÃ ◊Áÿ ¬⁄UÊ¢ ∑Î§àflÊ ◊Ê◊flÒcÿàÿ‚¢‡Êÿ—H
¡Ù ¬ÈL§· ◊È¤Ê◊¥ ¬⁄U◊ ¬̋◊ ∑§⁄U∑§ ß‚ ¬⁄U◊ ⁄U„USÿ-
ÿÈQ§ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ∑§Ù ◊⁄U ÷Q§Ù¥◊¥ ∑§„UªÊ, fl„U ◊È¤Ê∑§Ù
„UË ¬˝ÊåÃ „UÙªÊóß‚◊¥ ∑§Ùß¸ ‚ãŒ„U Ÿ„UË¥ „ÒUH 68H
1. ß‚Ë •äÿÊÿ∑§ ‡‹Ù∑§ 62 ∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ “‡Ê⁄UáÊ” ∑§Ê ÷Êfl
2. flŒ, ‡ÊÊSòÊ •ı⁄U ¬⁄U◊E⁄U ÃÕÊ ◊„UÊà◊Ê •ı⁄U ªÈL§¡ŸÙ¥◊¥
üÊhÊ, ¬˝◊ •ı⁄U ¬ÍÖÿ-÷Êfl∑§Ê ŸÊ◊ “÷ÁQ§” „ÒU–
•äÿÊÿ 18** 241
Ÿ ø ÃS◊Êã◊ŸÈcÿ·È ∑§Ápã◊ Á¬˝ÿ∑Î§ûÊ◊—–

÷ÁflÃÊ Ÿ ø ◊ ÃS◊ÊŒãÿ— Á¬˝ÿÃ⁄UÊ ÷ÈÁflH
©U‚‚ ’…∏U∑§⁄U ◊⁄UÊ Á¬˝ÿ ∑§Êÿ¸ ∑§⁄UŸfl Ê‹Ê ◊ŸÈcÿÙ¥◊¥
∑§Ùß¸ ÷Ë Ÿ„UË¥ „ÒU; ÃÕÊ ¬ÎâflË÷⁄U◊¥ ©U‚‚ ’…∏U∑§⁄U ◊⁄UÊ
Á¬˝ÿ ŒÍ‚⁄UÊ ∑§Ùß¸ ÷Áflcÿ◊¥ „UÙªÊ ÷Ë Ÿ„UË¥H 69H
•äÿcÿÃ ø ÿ ß◊¢ œêÿZ ‚êflÊŒ◊ÊflÿÊ—–
ôÊÊŸÿôÊŸ ÃŸÊ„UÁ◊CÔU— SÿÊÁ◊ÁÃ ◊ ◊ÁÃ—H
¡Ù ¬ÈL§· ß‚ œ◊¸◊ÿ „U◊ ŒÙŸÙ¥∑§ ‚¢flÊŒM§¬
ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ∑§Ù ¬…∏UªÊ, ©U‚∑§ mÊ⁄UÊ ÷Ë ◊Ò¥ ôÊÊŸÿôÊ‚*
¬ÍÁ¡Ã „UÙ™°§ªÊó∞‚Ê ◊⁄UÊ ◊Ã „ÒUH 70H
üÊhÊflÊŸŸ‚Íÿp oÎáÊÈÿÊŒÁ¬ ÿÊ Ÿ⁄U—–
‚Ê˘Á¬ ◊ÈQ§— ‡ÊÈ÷Ê°À‹Ê∑§Êã¬˝ÊåŸÈÿÊà¬Èáÿ∑§◊¸áÊÊ◊ÔH ˜
¡Ù ◊ŸÈcÿ üÊhÊÿÈQ§ •ı⁄U ŒÙ·ŒÎÁCÔU‚ ⁄UÁ„UÃ
„UÙ∑§⁄U ß‚ ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ∑§Ê üÊfláÊ ÷Ë ∑§⁄UªÊ, fl„U ÷Ë
¬Ê¬Ù¥‚ ◊ÈQ§ „UÙ∑§⁄U ©UûÊ◊ ∑§◊¸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ù¥∑§ üÊDÔU
‹Ù∑§Ù¥∑§Ù ¬˝Ê# „UÙªÊH 71H
∑§ÁìÊŒÃë¿˛ÈÃ¢ ¬ÊÕ¸ àflÿÒ∑§Êª˝áÊ øÃ‚Ê–
∑§ÁìÊŒôÊÊŸ‚ê◊Ê„U— ¬˝ŸCÔUSÃ œŸÜ¡ÿH
„U ¬ÊÕ¸! ÄÿÊ ß‚ (ªËÃÊ‡ÊÊSòÊ)-∑§Ê ÃÍŸ
* ªËÃÊ •äÿÊÿ 4 ‡‹Ù∑§ 33 ∑§Ê •Õ¸ ŒπŸÊ øÊÁ„Uÿ–
∞∑§Êª˝ÁøûÊ‚ üÊfláÊ Á∑§ÿÊ? •ı⁄U „U œŸ¢¡ÿ! ÄÿÊ

Ã⁄UÊ •ôÊÊŸ¡ÁŸÃ ◊Ù„U ŸCÔU „UÙ ªÿÊ?H 72H
ŸCÔUÊ ◊Ê„U— S◊ÎÁÃ‹¸éœÊ àflà¬˝‚ÊŒÊã◊ÿÊëÿÈÃ–
ÁSÕÃÊ˘ÁS◊ ªÃ‚ãŒ„U— ∑§Á⁄Ucÿ fløŸ¢ ÃflH
•¡¸ÈŸ ’Ù‹ó„U •ëÿÈÃ! •Ê¬∑§Ë ∑Î§¬Ê‚ ◊⁄UÊ
◊Ù„U ŸCÔU „UÙ ªÿÊ •ı⁄U ◊Ò¢Ÿ S◊ÎÁÃ ¬˝Ê# ∑§⁄U ‹Ë „ÒU,
•’ ◊Ò¥ ‚¢‡Êÿ⁄UÁ„UÃ „UÙ∑§⁄U ÁSÕÃ „Í°U, •Ã— •Ê¬∑§Ë
•ÊôÊÊ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§M°§ªÊH 73H
‚Tÿ ©UflÊø
ßàÿ„¢U flÊ‚ÈŒflSÿ ¬ÊÕ¸Sÿ ø ◊„UÊà◊Ÿ—–
‚¢flÊŒÁ◊◊◊üÊÊÒ·◊jÈÃ¢ ⁄UÊ◊„U·¸áÊ◊Ô˜H
‚¢¡ÿ ’Ù‹óß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊Ò¥Ÿ üÊËflÊ‚ÈŒfl∑§ •ı⁄U
◊„UÊà◊Ê •¡¸ŸÈ ∑§ ß‚ •Œ˜÷ÃÈ ⁄U„USÿÿÈQ§, ⁄UÙ◊Ê@∑§Ê⁄U∑§
‚¢flÊŒ∑§Ù ‚ÈŸÊH 74H
√ÿÊ‚¬˝‚ÊŒÊë¿˛‰UÃflÊŸÃeÈsÔ◊„¢U ¬⁄U◊Ô˜–
ÿÊª¢ ÿÊªE  ⁄UÊà∑Î§cáÊÊà‚ÊˇÊÊà∑§ÕÿÃ— Sflÿ◊ÔH ˜
üÊË√ÿÊ‚¡Ë∑§Ë ∑Î§¬Ê‚ ÁŒ√ÿ ŒÎÁCÔU ¬Ê∑§⁄U ◊Ò¥Ÿ ß‚
¬⁄U◊ ªÙ¬ŸËÿ ÿÙª∑§Ù •¡¸ÈŸ∑§ ¬˝ÁÃ ∑§„UÃ „ÈU∞ Sflÿ¢
ÿÙªE⁄U ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ‚ ¬˝àÿˇÊ ‚ÈŸÊ „ÒUH 75H
•äÿÊÿ 18** 243
⁄UÊ¡ã‚¢S◊Îàÿ ‚¢S◊Îàÿ ‚êflÊŒÁ◊◊◊jÈÃ◊Ô˜–

∑§‡ÊflÊ¡È¸ŸÿÊ— ¬Èáÿ¢ NUcÿÊÁ◊ ø ◊È„ÈU◊È¸„ÈU—H
„U ⁄UÊ¡Ÿ˜Ô! ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ •ı⁄U •¡¸ÈŸ∑§ ß‚
⁄U„USÿÿÈQ§, ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê⁄U∑§ •ı⁄U •Œ˜÷ÃÈ ‚¢flÊŒ∑§Ù ¬ÈŸ—-
¬ÈŸ— S◊⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ◊Ò¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U „UÌ·Ã „UÙ ⁄U„UÊ „ÍU°H 76H
ÃìÊ ‚¢S◊Îàÿ ‚¢S◊Îàÿ M§¬◊àÿjÈÃ¢ „U⁄U—–
ÁflS◊ÿÊ ◊ ◊„UÊŸ˜ ⁄UÊ¡ãNUcÿÊÁ◊ ø ¬ÈŸ— ¬ÈŸ—H
„U ⁄UÊ¡Ÿ˜!Ô üÊË„UÁ⁄U∑§ * ©U‚ •àÿãÃ Áfl‹ˇÊáÊ M§¬∑§Ù
÷Ë ¬ÈŸ—-¬ÈŸ— S◊⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ◊⁄U ÁøûÊ◊¥ ◊„UÊŸ˜ •Êpÿ¸
„UÙÃÊ „ÒU •ı⁄U ◊Ò¥ ’Ê⁄U-’Ê⁄U „UÌ·Ã „UÙ ⁄U„UÊ „UÍ°H 77H
ÿòÊ ÿÊªE⁄U— ∑Î§cáÊÊ ÿòÊ ¬ÊÕÊ¸ œŸÈœ¸⁄U—–
ÃòÊ üÊËÁfl¸¡ÿÊ ÷ÍÁÃœ˝È¸flÊ ŸËÁÃ◊¸ÁÃ◊¸◊H
„U ⁄UÊ¡Ÿ˜! ¡„UÊ° ÿÙªE⁄U ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ „Ò¥U
•ı⁄U ¡„UÊ° ªÊá«UËfl-œŸÈ·œÊ⁄UË •¡¸ÈŸ „Ò¥U, fl„UË¥¬⁄U
üÊË, Áfl¡ÿ, Áfl÷ÍÁÃ •ı⁄U •ø‹ ŸËÁÃ „ÒUó∞‚Ê
◊⁄UÊ ◊Ã „ÒUH 78H
ÿÊª‡ÊÊSòÊ üÊË∑Î§cáÊÊ¡È¸Ÿ‚¢flÊŒ ◊ÊˇÊ‚ããÿÊ‚ÿÊªÊ
ŸÊ◊ÊCÔUÊŒ‡ÊÊ˘äÿÊÿ—H 18H
\\ \\
* Á¡‚∑§Ê S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ‚

  ¬Ê¬Ù¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÙÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ê ŸÊ◊ “„UÁ⁄U” „ÒU–
“üÊË◊jªflŒ˜ªËÃÊ” •ÊŸãŒÁøŒ˜ÉÊŸ, ·«ÒUEÿ¸¬ÍáÊ¸,
ø⁄UÊø⁄UflÁãŒÃ, ¬⁄U◊¬ÈL§·ÙûÊ◊ ‚ÊˇÊÊÃ˜ ÷ªflÊŸ˜
üÊË∑Î§cáÊ∑§Ë ÁŒ√ÿ flÊáÊË „ÒU– ÿ„U •ŸãÃ ⁄U„USÿÙ¥‚
¬ÍáÊ¸ „ÒU– ¬⁄U◊ ŒÿÊ◊ÿ ÷ªflÊŸ˜ üÊË∑Î§cáÊ∑§Ë ∑Î§¬Ê‚
„UË Á∑§‚Ë •¢‡Ê◊¥ ß‚∑§Ê ⁄U„USÿ ‚◊¤Ê◊¥ •Ê ‚∑§ÃÊ
„ÒU– ¡Ù ¬ÈL§· ¬⁄U◊ üÊhÊ •ÊÒ⁄U ¬̋◊◊ÿË Áfl‡ÊÈh ÷ÁQ§‚
•¬Ÿ NUŒÿ∑§Ù ÷⁄U∑§⁄U ÷ªflŒ˜ªËÃÊ∑§Ê ◊ŸŸ ∑§⁄UÃ
„ÒU¥, fl „UË ÷ªflà∑Î§¬Ê∑§Ê ¬˝àÿˇÊ •ŸÈ÷fl ∑§⁄U∑§ ªËÃÊ∑§
SflM§¬∑§Ë Á∑§‚Ë •¢‡Ê◊¥ ¤ÊÊ°∑§Ë ∑§⁄U ‚∑§Ã „ÒU¥– •Ã∞fl
•¬ŸÊ ∑§ÀÿÊáÊ øÊ„UŸflÊ‹ Ÿ⁄U-ŸÊÁ⁄UÿÙ¥∑§Ù ©UÁøÃ
„ÒU Á∑§ fl ÷Q§fl⁄U •¡¸ÈŸ∑§Ù •ÊŒ‡Ê¸ ◊ÊŸ∑§⁄U •¬Ÿ◊¥
•¡¸ÈŸ∑§-‚ ŒÒflË ªÈáÊÙ¥∑§Ê •¡¸Ÿ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ üÊhÊ-
÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ªËÃÊ∑§Ê üÊfláÊ, ◊ŸŸ, •äÿÿŸ ∑§⁄¥U ∞fl¢
÷ªflÊŸ˜∑§ •ÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ÿÕÊÿÙÇÿ Ãà¬⁄UÃÊ∑§ ‚ÊÕ
‚ÊœŸ◊¥ ‹ª ¡Êÿ°– ¡Ù ¬ÈL§· ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃ „Ò¥U,
©UŸ∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ÁŸàÿ Ÿÿ-Ÿÿ ¬⁄U◊ÊŸãŒŒÊÿ∑§
•ŸÈ¬◊ •ı⁄U ÁŒ√ÿ ÷ÊflÙ¥∑§Ë S»È§⁄UáÊÊ∞° „UÙÃË ⁄U„UÃË
„Ò¥U ÃÕÊ fl ‚fl¸ÕÊ ‡ÊÈhÊãÃ—∑§⁄UáÊ „UÙ∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜∑§Ë
•‹ıÁ∑§∑§ ∑Î§¬Ê‚ÈœÊ∑§Ê ⁄U‚ÊSflÊŒŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ‡ÊËÉÊ˝
„UË ÷ªflÊŸ˜∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ ¡ÊÃ „Ò¥U–
„UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜ „UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜ „UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜
\\ \\
•Ê⁄UÃË
¡ÿ ÷ªfleËÃ, ¡ÿ ÷ªfleËÃ–
„UÁ⁄U-Á„Uÿ-∑§◊‹ Áfl„UÊÁ⁄UÁáÊ, ‚ÈãŒ⁄U ‚È¬ŸÈ ËÃH.¡ÿ0H
∑§◊¸-‚È◊◊¸-¬˝∑§ÊÁ‡ÊÁŸ, ∑§Ê◊Ê‚ÁQ§„U⁄UÊ–
ÃûflôÊÊŸ-Áfl∑§ÊÁ‡ÊÁŸ, ÁfllÊ ’˝rÊÔ ¬⁄UÊH.¡ÿ0H
ÁŸp‹-÷ÁQ§-ÁflœÊÁÿÁŸ, ÁŸ◊¸‹ ◊‹„UÊ⁄UË–
‡Ê⁄UáÊ-⁄U„USÿ-¬˝ŒÊÁÿÁŸ, ‚’ ÁflÁœ ‚Èπ∑§Ê⁄UËH.¡ÿ0H
⁄UÊª-m·-ÁflŒÊÁ⁄UÁáÊ, ∑§ÊÁ⁄UÁáÊ ◊ÊŒ ‚ŒÊ–
÷fl-÷ÿ-„UÊÁ⁄UÁáÊ, ÃÊÁ⁄UÁáÊ ¬⁄U◊ÊŸãŒ¬˝ŒÊH.¡ÿ0H
•Ê‚È⁄U-÷Êfl-ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ, ŸÊÁ‡ÊÁŸ Ã◊-⁄U¡ŸË–
ŒÒflË ‚Œ˜ÔªÈáÊŒÊÁÿÁŸ, „UÁ⁄U-⁄UÁ‚∑§Ê ‚¡ŸËH.¡ÿ0H
‚◊ÃÊ-àÿÊª Á‚πÊflÁŸ, „UÁ⁄U-◊Èπ∑§Ë ’ÊŸË–
‚∑§‹ ‡ÊÊSòÊ∑§Ë SflÊÁ◊ÁŸ, üÊÈÁÃÿÊ¥∑§Ë ⁄UÊŸËH.¡ÿ0H
ŒÿÊ-‚ÈœÊ ’⁄U‚ÊflÁŸ ◊ÊÃÈ! ∑Î§¬Ê ∑§Ë¡Ò–
„UÁ⁄U¬Œ-¬˝◊ ŒÊŸ ∑§⁄U •¬ŸÊ ∑§⁄U ‹Ë¡ÒH.¡ÿ0H
\\ \\
˙
üÊË¬⁄U◊Êà◊Ÿ Ÿ◊—
àÿÊª‚ ÷ªflà¬˝ÊÁ#
àÿÄàflÊ ∑§◊¸»§‹Ê‚XÔ¢U ÁŸàÿÃÎ#Ê ÁŸ⁄UÊüÊÿ—–.
∑§◊¸áÿÁ÷¬˝flÎûÊÊ˘Á¬ ŸÒfl Á∑§Á@à∑§⁄UÊÁÃ ‚—H
Ÿ Á„U Œ„U÷ÎÃÊ ‡ÊÄÿ¢ àÿQ¢È§ ∑§◊Ê¸áÿ‡Ê·Ã—–.
ÿSÃÈ ∑§◊¸»§‹àÿÊªË ‚ àÿÊªËàÿÁ÷œËÿÃH
ªÎ„USÕÊüÊ◊◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÈU•Ê ÷Ë ◊ŸÈcÿ àÿÊª∑§ mÊ⁄UÊ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝ÊåÃ ∑§⁄
‚∑§ÃÊ „ÒU– ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝ÊåÃ ∑§⁄UŸ∑ § Á‹ÿ “àÿÊª” „UË ◊ÈÅÿ ‚ÊœŸ „ÒU– •Ã∞fl
‚ÊÃ üÊÁáÊÿÊ¥◊¥ Áfl÷Q§ ∑§⁄U∑§ àÿÊª∑§ ‹ˇÊáÊ ‚¢ˇÊ¬◊¥ Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥Uó
(1) ÁŸÁ·h ∑§◊ÊZ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊªó
øÊ⁄UË, √ÿÁ÷øÊ⁄U, ¤ÊÍ∆U, ∑§¬≈, ¿U‹, ¡’⁄UŒSÃË, Á„¢U‚Ê, •÷ˇÿ÷Ê¡Ÿ
•ÊÒ⁄U ¬˝◊ÊŒ •ÊÁŒ ‡ÊÊSòÊÁflL§h ŸËø ∑§◊ÊZ∑§Ê ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Ÿ ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ¬„U‹Ë üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU–
(2) ∑§Êêÿ ∑§◊ÊZ∑§Ê àÿÊªó
SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U œŸ •ÊÁŒ Á¬˝ÿ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ ©Ug‡ÿ‚ ∞fl¢ ⁄UÊª-
‚¢∑§≈UÊÁŒ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ∑§ ©Ug‡ÿ‚ Á∑§ÿ ¡ÊŸflÊ‹ ÿôÊ, ŒÊŸ, Ã¬ •ÊÒ⁄U
©U¬Ê‚ŸÊÁŒ ‚∑§Ê◊ ∑§◊ÊZ∑§Ê •¬Ÿ SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ Ÿ ∑§⁄UŸÊ*, ÿ„U ŒÍ‚⁄UË
üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU–
(3) ÃÎcáÊÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊªó
◊ÊŸ, ’«∏UÊß¸, ¬˝ÁÃDÔUÊ ∞fl¢ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U œŸÊÁŒ ¡Ê ∑È§¿U ÷Ë •ÁŸàÿ
¬ŒÊÕ¸ ¬˝Ê⁄Uéœ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ¬˝Ê# „ÈU∞ „UÊ¥, ©UŸ∑§ ’…∏UŸ∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê ÷ªflà¬˝ÊÁ#◊¥
* ÿÁŒ ∑§Êß¸ ‹ÊÒÁ∑§∑§ •ÕflÊ ‡ÊÊSòÊËÿ ∞‚Ê ∑§◊¸ ‚¢ÿÊªfl‡Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡Êÿ ¡Ê Á∑§
SflM§¬‚ ÃÊ ‚∑§Ê◊ „UÊ, ¬⁄¢UÃÈ ©U‚∑§ Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§CÔU ¬„È°UøÃÊ „UÊ ÿÊ ∑§◊Ê¸¬Ê‚ŸÊ∑§Ë
¬⁄Uê¬⁄UÊ◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’ÊœÊ •ÊÃË „UÊ ÃÊ SflÊÕ¸∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ‹Ê∑§-‚¢ª˝„U∑§
Á‹ÿ ©U‚∑§Ê ∑§⁄U ‹ŸÊ ‚∑§Ê◊ ∑§◊¸ Ÿ„UË¥ „ÒU–
* *àÿÊª‚
÷ªflà¬˝ÊÁåÃ
** 247
’Êœ∑§ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©U‚∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸÊ, ÿ„U ÃË‚⁄UË üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU–
(4) SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥‚ ‚flÊ ∑§⁄UÊŸ∑§Ê àÿÊªó
•¬Ÿ ‚Èπ∑§ Á‹ÿ Á∑§‚Ë‚ ÷Ë œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ë •ÕflÊ ‚flÊ
∑§⁄UÊŸ∑§Ë ÿÊøŸÊ ∑§⁄UŸÊ ∞fl¢ Á’ŸÊ ÿÊøŸÊ∑§ ÁŒÿ „ÈU∞ ¬ŒÊÕÊZ∑§Ê ÿÊ ∑§Ë „ÈUß¸
‚flÊ∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Á∑§‚Ë‚ •¬ŸÊ SflÊÕ¸ Á‚h
∑§⁄UŸ∑§Ë ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ ⁄UπŸÊ ßàÿÊÁŒ ¡Ê SflÊÕ¸∑§ Á‹ÿ ŒÍ‚⁄UÊ¥‚ ‚flÊ ∑§⁄UÊŸ∑§
÷Êfl „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸÊ*, ÿ„U øÊÒÕË üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU–
(5) ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê
‚fl¸ÕÊ àÿÊªó
ß¸E⁄U∑§Ë ÷ÁQ§, ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ¬Í¡Ÿ, ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ë ‚flÊ,
ÿôÊ, ŒÊŸ, Ã¬ ÃÕÊ fláÊÊ¸üÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflÊ¸„U
∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË πÊŸ-¬ÊŸ ßàÿÊÁŒ Á¡ÃŸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’◊¥
•Ê‹Sÿ∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸÊó
(∑§) ß¸E⁄U-÷ÁQ§◊¥ •Ê‹Sÿ∑§Ê àÿÊªó
•¬Ÿ ¡ËflŸ∑§Ê ¬⁄U◊∑§Ã¸√ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U ¬⁄U◊ŒÿÊ‹È, ‚’∑§ ‚ÈNUŒ˜,Ô ¬⁄U◊¬˝◊Ë,
•ãÃÿÊ¸◊Ë ¬⁄U◊E⁄U∑§ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ¬˝◊∑§Ë ⁄U„USÿ◊ÿË ∑§ÕÊ∑§Ê üÊfláÊ,
◊ŸŸ •ÊÒ⁄U ¬∆UŸ-¬Ê∆UŸ ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •Ê‹Sÿ⁄UÁ„UÃ „UÊ∑§⁄U ©UŸ∑§ ¬⁄U◊ ¬ÈŸËÃ
ŸÊ◊∑§Ê ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ äÿÊŸ‚Á„UÃ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¡¬ ∑§⁄UŸÊ–
(π) ß¸E⁄U-÷ÁQ§◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÊªÊ¥∑§Ê ˇÊáÊ÷XÔ‰U⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô •ÊÒ⁄U
* ÿÁŒ ∑§Êß¸ ∞‚Ê •fl‚⁄U ÿÊÇÿÃÊ‚ ¬˝Ê# „UÊ ¡Êÿ Á∑§ ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ‚flÊ •ÕflÊ
÷Ê¡ŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§ SflË∑§Ê⁄U Ÿ ∑§⁄UŸ‚ Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§CÔU ¬„È°UøÃÊ „UÊ ÿÊ ‹Ê∑§Á‡ÊˇÊÊ◊¥ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ’ÊœÊ •ÊÃË „UÊ ÃÊ ©‚ •fl‚⁄U¬⁄U SflÊÕ¸∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ©UŸ∑§Ë ¬˝ËÁÃ∑§
Á‹ÿ ‚flÊÁŒ∑§Ê SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸÊ ŒÊ·ÿÈQ§ Ÿ„UË¥ „Ò; ÄÿÊ¥Á∑§ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U ŸÊÒ∑§⁄U •ÊÁŒ‚
∑§Ë „ÈUß¸ ‚flÊ ∞fl¢ ’ãœÈ-’Êãœfl •ÊÒ⁄U Á◊òÊ •ÊÁŒmÊ⁄UÊ ÁŒÿ „ÈU∞ ÷Ê¡ŸÊÁŒ ¬ŒÊÕ¸ SflË∑§Ê⁄U
Ÿ ∑§⁄UŸ‚ ©UŸ∑§Ê ∑§CÔU „UÊŸÊ ∞fl¢ ‹Ê∑§-◊ÿÊ¸ŒÊ◊¥ ’ÊœÊ ¬«∏UŸÊ ‚ê÷fl „ÒU–
÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ÷ÁQ§◊¥ ’Êœ∑§ ‚◊¤Ê∑§⁄U Á∑§‚Ë ÷Ë flSÃÈ∑§Ë ¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ
Ÿ ÃÊ ÷ªflÊŸ˜Ô‚ ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U Ÿ ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ „UË ⁄UπŸÊ ÃÕÊ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ‚¢∑§≈U •Ê ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë ©U‚∑§ ÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜‚ Ô  ¬˝ÊÕ¸ŸÊ
Ÿ ∑§⁄UŸÊ •ÕÊ¸ÃÔ˜ NUŒÿ◊¥ ∞‚Ê ÷Êfl ⁄UπŸÊ Á∑§ ¬˝ÊáÊ ÷‹ „UË ø‹ ¡Êÿ°,
¬⁄UÃ¢ È ß‚ Á◊âÿÊ ¡ËflŸ∑§ Á‹ÿ Áfl‡ÊÈh ÷ÁQ§◊¥ ∑§‹¢∑§ ‹ªÊŸÊ ©UÁøÃ
Ÿ„UË¥ „ÒU– ¡Ò‚ ÷Q§ ¬˝tÔUÊŒŸ Á¬ÃÊmÊ⁄UÊ ’„ÈUÃ ‚ÃÊÿ ¡ÊŸ¬⁄U ÷Ë •¬Ÿ
∑§CÔUÁŸflÊ⁄UáÊ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜‚ Ô  ¬˝ÊÕ¸ŸÊ Ÿ„UË¥ ∑§Ë– •¬ŸÊ •ÁŸCÔU ∑§⁄UŸflÊ‹Ê¥∑§Ê
÷Ë “÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UÊ ’È⁄UÊ ∑§⁄¥U” ßàÿÊÁŒ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ∑§∆UÊ⁄U ‡ÊéŒÊ¥‚
‡ÊÊ¬ Ÿ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê •ÁŸCÔU „UÊŸ ∑ §Ë ◊Ÿ◊¥ ßë¿UÊ ÷Ë Ÿ ⁄UπŸÊ– ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë
÷ÁQ§∑§ •Á÷◊ÊŸ◊¥ •Ê∑§⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê fl⁄UŒÊŸÊÁŒ ÷Ë Ÿ ŒŸÊ, ¡Ò‚ Á∑§
“÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„¥U •Ê⁄UÊÇÿ ∑§⁄¥U”, “÷ªflÊŸ˜Ô ÃÈê„UÊ⁄UÊ ŒÈ—π ŒÍ⁄U ∑§⁄¥U”, “÷ªflÊŸ˜Ô
ÃÈê„UÊ⁄UË •ÊÿÈ ’…∏UÊfl¥” ßàÿÊÁŒ–
¬òÊ-√ÿfl„UÊ⁄U◊¥ ÷Ë ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒÊ¥∑§Ê Ÿ Á‹πŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ “•∆U ©U∆U
üÊË∆UÊ∑È§⁄U¡Ë ‚„UÊÿ ¿ÒU”, “∆UÊ∑È§⁄U¡Ë Á’∑˝§Ë ø‹Ê‚Ë”, “∆UÊ∑È§⁄U¡Ë fl·Ê¸ ∑§⁄U‚Ë”,
“∆UÊ∑È§⁄U¡Ë •Ê⁄UÊ◊ ∑§⁄U‚Ë” ßàÿÊÁŒ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ flSÃÈ•Ê¥∑§ Á‹ÿ ∆UÊ∑È§⁄U¡Ë‚
¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸ∑§ M§¬◊¥ ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ ◊Ê⁄UflÊ«∏UË‚◊Ê¡◊¥ ¬˝Êÿ— Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥U,
flÒ‚ Ÿ Á‹π∑§⁄U “üÊË¬⁄U◊Êà◊Œfl •ÊŸãŒM§¬‚ ‚fl¸òÊ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U”,
“üÊË¬⁄U◊E⁄U∑§Ê ÷¡Ÿ ‚Ê⁄U „ÒU” ßàÿÊÁŒ ÁŸc∑§Ê◊ ◊Ê¢ªÁ‹∑§ ‡ÊéŒ Á‹πŸÊ ÃÕÊ
ß‚∑§ Á‚flÊÿ •ãÿ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U‚ ÷Ë Á‹πŸ-’Ê‹Ÿ •ÊÁŒ◊¥ ‚∑§Ê◊
‡ÊéŒÊ∑¥ §Ê ¬˝ÿÊª Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
(ª) ŒflÃÊ•Ê¥∑§ ¬Í¡Ÿ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
‡ÊÊSòÊ-◊ÿÊ¸ŒÊ‚ •ÕflÊ ‹Ê∑§-◊ÿÊ¸ŒÊ‚ ¬Í¡Ÿ∑§ ÿÊÇÿ ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê
¬Í¡Ÿ∑§Ê ÁŸÿÃ ‚◊ÿ •ÊŸ¬⁄U ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ
„ÒU ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸÊ ¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ „ÒU, ∞‚Ê ‚◊¤Ê∑§⁄U
©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ÁflÁœ∑§ ‚Á„UÃ ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄UŸÊ ∞fl¢ ©UŸ‚ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë
÷Ë ∑§Ê◊ŸÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
©UŸ∑§ ¬Í¡Ÿ∑§ ©Ug‡ÿ‚ ⁄UÊ∑§«∏U, ’„UËπÊÃ •ÊÁŒ◊¥ ÷Ë ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ
Ÿ Á‹πŸÊ •ÕÊ¸Ã˜ ¡Ò‚ ◊Ê⁄UflÊ«∏UË‚◊Ê¡◊¥ Ÿÿ ’‚Ÿ∑§ ÁŒŸ •ÕflÊ ŒË¬◊ÊÁ‹∑§Ê∑§
ÁŒŸ üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U∑§ “üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë ‹Ê÷ ◊Ê∑§‹Ê Œ‚Ë”, “÷á«UÊ⁄U
* *àÿÊª‚
** 249
÷⁄U¬⁄Í U ⁄UÊπ‚Ë”, “´§Áh-Á‚Áh ∑§⁄U‚Ë”, “üÊË∑§Ê‹Ë¡Ë∑§ •Ê‚⁄U”, “üÊËªXÔUÊ¡Ë∑§
•Ê‚⁄U” ßàÿÊÁŒ ’„ÈUÃ-‚ ‚∑§Ê◊ ‡ÊéŒ Á‹π ¡ÊÃ „Ò¥U, flÒ‚ Ÿ Á‹π∑§⁄U
“üÊË‹ˇ◊ËŸÊ⁄UÊÿáÊ¡Ë ‚’ ¡ª„U •ÊŸãŒM§¬‚ Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U” ÃÕÊ “’„ÈUÃ
•ÊŸãŒ •ÊÒ⁄U ©Uà‚Ê„U∑§ ‚Á„UÃ üÊË‹ˇ◊Ë¡Ë∑§Ê ¬Í¡Ÿ Á∑§ÿÊ” ßàÿÊÁŒ ÁŸc∑§Ê◊
◊Ê¢ªÔUÁ‹∑§ ‡ÊéŒ Á‹πŸÊ •ÊÒ⁄U ÁŸàÿ ⁄UÊ∑§«∏U, Ÿ∑§‹ •ÊÁŒ∑§ •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸ◊¥
÷Ë ©U¬ÿÈ¸ÄÃ§ ⁄UËÁÃ‚ „UË Á‹πŸÊ–
(ÉÊ) ◊ÊÃÊ-Á¬ÃÊÁŒ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ë ‚flÊ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
◊ÊÃÊ, Á¬ÃÊ, •ÊøÊÿ¸ ∞fl¢ •ÊÒ⁄U ÷Ë ¡Ê ¬Í¡ŸËÿ fláÊ¸, •ÊüÊ◊, •flSÕÊ
•ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥◊¥ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë •¬Ÿ‚ ’«∏U „UÊ¥, ©UŸ ‚’∑§Ë ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚
ÁŸàÿ ‚flÊ ∑§⁄UŸÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§Ê ÁŸàÿ ¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄UŸÊ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ¬⁄U◊ ∑§Ã¸√ÿ
„ÒU– ß‚ ÷Êfl∑§Ê NUŒÿ◊¥ ⁄UπÃ „ÈU∞ •Ê‹Sÿ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊª ∑§⁄U∑§ , ÁŸc∑§Ê◊-
÷Êfl‚ ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ©UŸ∑§Ë ‚flÊ ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U ⁄U„UŸÊ–
(æU) ÿôÊ, ŒÊŸ •ÊÒ⁄U Ã¬ •ÊÁŒ ‡ÊÈ÷ ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
¬@◊„UÊÿôÊÊÁŒ* ÁŸàÿ∑§◊¸ ∞fl¢ •ãÿÊãÿ ŸÒÁ◊ÁûÊ∑§ ∑§◊¸M§¬ ÿôÊÊÁŒ∑§Ê
∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •ãŸ, flSòÊ, ÁfllÊ, •ÊÒ·œ •ÊÒ⁄U œŸÊÁŒ ¬ŒÊÕÊZ∑§ ŒÊŸmÊ⁄UÊ ‚ê¬ÍáÊ¸
¡ËflÊ¥∑§Ê ÿÕÊÿÊÇÿ ‚Èπ ¬„È°øÊŸ∑§ Á‹ÿ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ •¬ŸË
‡ÊÁQ§∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U øCÔUÊ ∑§⁄UŸÊ ÃÕÊ •¬Ÿ œ◊¸∑§Ê ¬Ê‹Ÿ ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ „U⁄U
¬˝∑§Ê⁄U‚ ∑§CÔU ‚„UŸ ∑§⁄UŸÊ ßàÿÊÁŒ ‡ÊÊSòÊÁflÁ„UÃ ∑§◊ÊZ◊¥ ß‚ ‹Ê∑§ •ÊÒ⁄U
¬⁄U‹Ê∑§∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÊªÊ¥∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ •¬ŸÊ ¬⁄U◊
∑§Ã¸√ÿ ◊ÊŸ∑§⁄U üÊhÊ‚Á„UÃ ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ÷ªflŒÊôÊÊŸÈ‚Ê⁄U ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸
„UË ©UŸ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ–
(ø) •Ê¡ËÁfl∑§ÊmÊ⁄UÊ ªÎ„USÕ-ÁŸflÊ¸„U∑§ ©U¬ÿÈQ§ ∑§◊ÊZ◊¥
•Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
•Ê¡ËÁfl∑§Ê∑§ ∑§◊¸ ¡Ò‚ flÒ‡ÿ∑§ Á‹ÿ ∑Î§Á·, ªÊÒ⁄Uˇÿ •ÊÒ⁄U flÊÁáÊÖÿ
* ¬@◊„UÊÿôÊ ÿ „Ò¥UóŒflÿôÊ (•ÁªA„UÊòÊÊÁŒ), ´§Á·ÿôÊ (flŒ¬Ê∆U, ‚¢äÿÊ, ªÊÿòÊË-
¡¬ÊÁŒ), Á¬ÃÎÿôÊ (Ã¬¸áÊ-üÊÊhÊÁŒ), ◊ŸÈcÿÿôÊ (•ÁÃÁÕ‚flÊ) •ÊÒ⁄U ÷ÍÃÿôÊ (’Á‹flÒEŒfl)–
•ÊÁŒ ∑§„U „Ò¥U, flÒ‚ „UË ¡Ê •¬Ÿ-•¬Ÿ fláÊ¸, •ÊüÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‡ÊÊSòÊÊ¥◊¥
ÁflœÊŸ Á∑§ÿ ªÿ „UÊ¥, ©UŸ ‚’∑§ ¬Ê‹ŸmÊ⁄UÊ ‚¢‚Ê⁄U∑§Ê Á„UÃ ∑§⁄UÃ „È∞ „UË
ªÎ„USÕ∑§Ê ÁŸflÊ¸„U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë •ÊôÊÊ „Ò– ß‚Á‹ÿ •¬ŸÊ ∑§Ã¸√ÿ
◊ÊŸ∑§⁄U ‹Ê÷-„UÊÁŸ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤ÊÃ „ÈU∞ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê àÿÊª
∑§⁄U∑§ ©Uà‚Ê„U¬Ífl¸∑§ ©U¬ÿÈ¸Q§ ∑§◊ÊZ∑§Ê ∑§⁄UŸÊ*–
(¿U) ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ∑§◊ÊZ◊¥ •Ê‹Sÿ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊªó
‡Ê⁄UË⁄U-ÁŸflÊ¸„U∑§ Á‹ÿ ‡ÊÊSòÊÊQ§ ⁄UËÁÃ‚ ÷Ê¡Ÿ, flSòÊ •ÊÒ⁄U •ÊÒ·œÊÁŒ∑§
‚flŸM§¬ ¡Ê ‡Ê⁄UË⁄U‚ê’ãœË ∑§◊¸ „Ò¥U, ©UŸ◊¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÷ÊªÁfl‹Ê‚Ê¥∑§Ë
∑§Ê◊ŸÊ∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∞fl¢ ‚ÈÅÊ-ŒÈ—π, ‹Ê÷-„UÊÁŸ •ÊÒ⁄U ¡ËflŸ-◊⁄UáÊ
•ÊÁŒ∑§Ê ‚◊ÊŸ ‚◊¤Ê∑§⁄U ∑§fl‹ ÷ªflà¬˝ÊÁ#∑§ Á‹ÿ „UË ÿÊÇÿÃÊ∑§
•ŸÈ‚Ê⁄U ©UŸ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ–
¬ÍflÊ¸Q§ øÊ⁄U üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿÊª‚Á„UÃ ß‚ ¬Ê°øflË¥ üÊáÊË∑§ àÿÊªÊŸÈ‚Ê⁄U
‚ê¬ÍáÊ¸ ŒÊ·Ê¥∑§Ê •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§
÷ªflà¬˝ÊÁåÃ∑§Ë „UË ÃËfl˝ ßë¿UÊ∑§Ê „UÊŸÊU ôÊÊŸ∑§Ë ¬„U‹Ë ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl
•flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ ‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
(6) ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
•Ê‚ÁQ§∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊªó
œŸ, ÷flŸ •ÊÒ⁄U flSòÊÊÁŒ ‚ê¬ÍáÊ¸ flSÃÈ∞° ÃÕÊ SòÊË, ¬ÈòÊ •ÊÒ⁄U Á◊òÊÊÁŒ
‚ê¬ÍáÊ¸ ’Êãœfl¡Ÿ ∞fl¢ ◊ÊŸ, ’«∏UÊß¸ •ÊÒ⁄U ¬˝ÁÃDÔUÊ ßàÿÊÁŒ ß‚ ‹Ê∑§∑§ •ÊÒ⁄U
¬⁄U‹Ê∑§∑§ Á¡ÃŸ Áfl·ÿ÷ÊªM§¬ ¬ŒÊÕ¸ „Ò¥U, ©UŸ ‚’∑§Ê ˇÊáÊ÷XÔ‰U⁄U •ÊÒ⁄U
ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ •ÁŸàÿ ‚◊¤Ê∑§⁄U ©UŸ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê Ÿ
⁄U„UŸÊ ÃÕÊ ∑§fl‹ ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË •Ÿãÿ÷Êfl‚ Áfl‡ÊÈh
¬˝◊ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹Ë ‚ê¬ÍáÊ¸ Á∑˝§ÿÊ•Ê¥◊¥
* ©U¬ÿ¸ÈQ§ ÷Êfl‚ ∑§⁄UŸflÊ‹ ¬ÈL§·∑§ ∑§◊¸ ‹Ê÷‚ ⁄UÁ„UÃ „UÊŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ©UŸ◊¥ Á∑§‚Ë
¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ë ŒÊ· Ÿ„UË¥ •Ê ‚∑§ÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ •Ê¡ËÁfl∑§Ê∑§ ∑§◊ÊZ◊¥ ‹Ê÷ „UË Áfl‡Ê·M§¬‚
¬Ê¬ ∑§⁄UÊŸ∑§Ê „UÃÈ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ◊ŸÈcÿ∑§Ê øÊÁ„Uÿ Á∑§ ªËÃÊ •äÿÊÿ 18 ‡‹Ê∑§ 44
∑§Ë Á≈Uå¬áÊË◊¥ ¡Ò‚ flÒ‡ÿ∑§ ¬˝ÁÃ flÊÁáÊÖÿ∑§ ŒÊ·Ê¥∑§Ê àÿÊª ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ÁflSÃÊ⁄U¬Ífl¸∑§
Á‹πÊ „ÒU, ©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U •¬Ÿ-•¬Ÿ fláÊ¸-•ÊüÊ◊∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§
ŒÊ·Ê¥∑§Ê àÿÊª ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ÷ªflÊŸ˜∑Ô §Ë •ÊôÊÊ ‚◊¤Ê∑§⁄U ÷ªflÊŸ˜∑Ô § Á‹ÿ ÁŸc∑§Ê◊÷Êfl‚
„UË ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ∑§Ê •Êø⁄UáÊ ∑§⁄U–
* *àÿÊª‚
** 251
•ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ ÷Ë ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ ¡ÊŸÊ, ÿ„U ¿U∆UË
üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU*–
©UQ§ ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿÊª∑§Ê ¬˝Ê# „UÈ∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§Ê ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸
¬ŒÊÕÊZ◊¥ flÒ⁄UÊÇÿ „UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§ ¬⁄U◊ ¬˝◊◊ÿ ÷ªflÊŸ˜Ô◊¥ „UË •Ÿãÿ ¬˝◊
„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ªÈáÊ, ¬˝÷Êfl •ÊÒ⁄U ⁄U„USÿ‚ ÷⁄UË
„ÈUß¸ Áfl‡ÊÈh ¬˝◊∑§ Áfl·ÿ∑§Ë ∑§ÕÊ•Ê¥∑§Ê ‚ÈŸŸÊ-‚ÈŸÊŸÊ •ÊÒ⁄U ◊ŸŸ ∑§⁄UŸÊ
ÃÕÊ ∞∑§ÊãÃ Œ‡Ê◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ê ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ÊÒ⁄U ‡ÊÊSòÊÊ¥∑§
◊◊¸∑§Ê ÁfløÊ⁄U ∑§⁄UŸÊ „UË Á¬˝ÿ ‹ªÃÊ „ÒU– Áfl·ÿÊ‚Q§ ◊ŸÈcÿÊ¥◊¥ ⁄U„∑§⁄U
„UÊSÿ, Áfl‹Ê‚, ¬˝◊ÊŒ, ÁŸãŒÊ, Áfl·ÿ÷Êª •ÊÒ⁄U √ÿÕ¸ flÊÃÊ¸ÁŒ◊¥ •¬Ÿ
•◊ÍÀÿ ‚◊ÿ∑§Ê ∞∑§ ˇÊáÊ ÷Ë Á’ÃÊŸÊ •ë¿UÊ Ÿ„UË¥ ‹ªÃÊ ∞fl¢ ©UŸ∑§ mÊ⁄UÊ
‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§Ã¸√ÿ∑§◊¸ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ SflM§¬ •ÊÒ⁄U ŸÊ◊∑§Ê ◊ŸŸ ⁄U„UÃ „ÈU∞ „UË Á’ŸÊ
•Ê‚ÁQ§∑§ ∑§fl‹ ÷ªflŒÕ¸ „UÊÃ „Ò¥U–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê àÿÊª
„UÊ∑§⁄U ∑§fl‹ ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË Áfl‡ÊÈh ¬˝◊∑§Ê „UÊŸÊ
ôÊÊŸ∑§Ë ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ∑§Ê ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ
‚◊¤ÊŸ øÊÁ„Uÿ–
(7) ‚¢‚Ê⁄U, ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚Íˇ◊ flÊ‚ŸÊ
(ª) •ÊÒ⁄U •„¢U÷Êfl∑§Ê ‚fl¸ÕÊ àÿÊªó
‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕ¸ ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸ „UÊŸ‚ ‚fl¸ÕÊ •ÁŸàÿ „Ò¥ •ÊÒ⁄U ∞∑§
‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê „UË ‚fl¸òÊ ‚◊÷Êfl‚ ¬Á⁄U¬ÍáÊ¸ „UÒU; ∞‚Ê ŒÎ…∏U ÁŸpÿ
„UÊ∑§⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚Á„UÃ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ‚Íˇ◊
flÊ‚ŸÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ ¡ÊŸÊ •ÕÊ¸Ã˜Ô •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ©UŸ∑§ ÁøòÊÊ¥∑§Ê
‚¢S∑§Ê⁄UM§¬‚ ÷Ë Ÿ ⁄U„UŸÊ ∞fl¢ ‡Ê⁄UË⁄U◊¥ •„¢U÷Êfl∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊ∑§⁄U ◊Ÿ,
* ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿÊª ÃÊ ÃË‚⁄UË •ÊÒ⁄U
¬Ê°øflË¥ üÊáÊË∑§ àÿÊª◊¥ ∑§„UÊ ªÿÊ, ¬⁄¢UÃÈ ©U¬ÿÈ¸Q§ àÿÊª∑§ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U
•Ê‚ÁQ§ ‡Ê· ⁄U„U ¡ÊÃË „Ò; ¡Ò‚ ÷¡Ÿ, äÿÊŸ •ÊÒ⁄U ‚à‚¢ªÔU∑§ •èÿÊ‚‚ ÷⁄UÃ◊ÈÁŸ∑§Ê
‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê àÿÊª „UÊŸ¬⁄U ÷Ë „UÁ⁄UáÊ◊¥
•ÊÒ⁄U „UÁ⁄UáÊ∑§ ¬Ê‹ŸM§¬ ∑§◊¸◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§ ’ŸË ⁄U„UË– ß‚Á‹ÿ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸
¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ◊◊ÃÊ •ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§ àÿÊª∑§Ê “¿U∆UË üÊáÊË∑§Ê àÿÊª” ∑§„UÊ „ÒU–
flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ „UÊŸflÊ‹ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊ÊZ◊¥ ∑§ÃÊ¸¬Ÿ∑§ •Á÷◊ÊŸ∑§Ê
‹‡Ê◊ÊòÊ ÷Ë Ÿ ⁄U„UŸÊ, ÿ„U ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§Ê àÿÊª „ÒU1–
ß‚ ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§ àÿÊªM§¬ ¬⁄UflÒ⁄UÊÇÿ∑§Ê2 ¬˝ÊåÃ „ÈU∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§
•ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë flÎÁûÊÿÊ° ‚ê¬ÍáÊ¸ ‚¢‚Ê⁄U‚ •àÿãÃ ©U¬⁄UÊ◊ „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U–
ÿÁŒ Á∑§‚Ë ∑§Ê‹◊¥ ∑§Êß¸ ‚Ê¢‚ÊÁ⁄U∑§ »È§⁄UŸÊ „UÊ ÷Ë ¡ÊÃË „ÒU ÃÊ ÷Ë ©U‚∑§
‚¢S∑§Ê⁄U Ÿ„UË¥ ¡◊Ã; ÄÿÊ¥Á∑§ ©UŸ∑§Ë ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl
¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ „UË •Ÿãÿ÷Êfl‚ ªÊ…∏U ÁSÕÁÃ ÁŸ⁄UãÃ⁄U ’ŸË ⁄U„UÃË „ÒU–
ß‚Á‹ÿ ©UŸ∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ •flªÈáÊÊ¥∑§Ê •÷Êfl „UÊ∑§⁄U
•Á„¢U‚Ê 1, ‚àÿ 2, •SÃÿ 3, ’˝rÊÔøÿ¸ 4, •¬Ò‡ÊÈŸÃÊ 5, ‹Ö¡Ê,
•◊ÊÁŸàfl 6, ÁŸc∑§¬≈UÃÊ, ‡ÊÊÒø 7, ‚ãÃÊ· 8, ÁÃÁÃˇÊÊ 9, ‚à‚¢ªÔU,
1. ‚ê¬ÍáÊ¸ ‚¢‚Ê⁄U∑§ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ ÃÎcáÊÊ •ÊÒ⁄U »§‹∑§Ë ßë¿UÊ∑§Ê ∞fl¢ ◊◊ÃÊ
•ÊÒ⁄U •Ê‚ÁQ§∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ ‚Íˇ◊ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÃÎ¸àflÊÁ÷◊ÊŸ
‡Ê· ⁄U„U ¡ÊÃÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ ‚Íˇ◊ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U •„¢÷Êfl∑§ àÿÊª∑§Ê “‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§Ê
àÿÊª” ∑§„UÊ „ÒU–
2. ¬ÍflÊ¸Q§ ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿÊª∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ë ÃÊ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê Áfl‡Ê· ‚¢‚ª¸
„UÊŸ‚ ∑§ŒÊÁøÃ˜Ô ©UŸ◊¥ ∑È§¿U •Ê‚ÁQ§ „UÊ ÷Ë ‚∑§ÃË „ÒU, ¬⁄¢UÃÈ ß‚ ‚ÊÃflË¥ üÊáÊË∑§
àÿÊªË ¬ÈL§·∑§Ê Áfl·ÿÊ¥∑§ ‚ÊÕ ‚¢‚ª¸ „UÊŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ◊¥ •Ê‚ÁQ§ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃË;
ÄÿÊ¥Á∑§ ©‚∑§ ÁŸpÿ◊¥ ∞∑§ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ Á‚flÊÿ •ãÿ ∑§Êß¸ flSÃÈ ⁄U„UÃË „UË Ÿ„UË¥,
ß‚Á‹ÿ ß‚ àÿÊª∑§Ê “¬⁄UflÒ⁄UÊÇÿ” ∑§„UÊ „ÒU–
1. ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚ Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U Á∑§‚Ë∑§Ê ∑§CÔU Ÿ ŒŸÊ–
2. •ãÃ—∑§⁄UáÊ •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ mÊ⁄UÊ ¡Ò‚Ê ÁŸpÿ Á∑§ÿÊ „UÊ, flÒ‚Ê-∑§Ê-flÒ‚Ê „UË Á¬˝ÿ
‡ÊéŒÊ¥◊¥ ∑§„UŸÊ–
3. øÊ⁄UË∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl–
4. •Ê∆U ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ◊ÒÕÈŸÊ¥∑§Ê •÷Êfl–
5. Á∑§‚Ë∑§Ë ÷Ë ÁŸãŒÊ Ÿ ∑§⁄UŸÊ–
6. ‚à∑§Ê⁄U, ◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ¬Í¡ÊÁŒ∑§Ê Ÿ øÊ„UŸÊ–
7. ’Ê„U⁄U •ÊÒ⁄U ÷ËÃ⁄U∑§Ë ¬ÁflòÊÃÊ (‚àÿÃÊ¬Ífl¸∑§ ‡ÊÈh √ÿfl„UÊ⁄U‚ º˝√ÿ∑§Ë •ÊÒ⁄U ©U‚∑§
•ÛÊ‚ •Ê„UÊ⁄U∑§Ë ∞fl¢ ÿÕÊÿÊÇÿ ’ÃÊ¸fl‚ •Êø⁄UáÊÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ¡‹-◊ÎÁûÊ∑§ÊÁŒ‚ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
‡ÊÈÁh∑§Ê ÃÊ ’Ê„U⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„UÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ⁄UÊª-m· ÃÕÊ ∑§¬≈UÊÁŒ Áfl∑§Ê⁄UÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
„UÊ∑§⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ê Sflë¿U •ÊÒ⁄U ‡ÊÈh „UÊ ¡ÊŸÊ ÷ËÃ⁄U∑§Ë ‡ÊÈÁh ∑§„U‹ÊÃË „ÒU)–
8. ÃÎcáÊÊ∑§Ê ‚fl¸ÕÊ •÷Êfl–
9. ‡ÊËÃ-©UcáÊ, ‚Èπ-ŒÈ—π •ÊÁŒ mãmÊ¥∑§Ê ‚„UŸ ∑§⁄UŸÊ–
* *àÿÊª‚
÷ªflà¬˝ÊÁ#* * 253
‚flÊ, ÿôÊ, ŒÊŸ, Ã¬ 10, SflÊäÿÊÿ 11, ‡Ê◊ 12, Œ◊ 13, ÁflŸÿ,
•Ê¡¸fl 14, ŒÿÊ 15, üÊhÊ 16, Áflfl∑§ 17, flÒ⁄UÊÇÿ 18, ∞∑§ÊãÃflÊ‚,
•¬Á⁄Uª˝„U 19, ‚◊ÊœÊŸ 20, ©U¬⁄UÊ◊ÃÊ, Ã¡ 21, ˇÊ◊Ê 22, œÒÿ¸ 23,
•º˝Ê„U 24, •÷ÿ 25, ÁŸ⁄U„¢U∑§Ê⁄UÃÊ, ‡ÊÊÁãÃ 26 •ÊÒ⁄U ß¸E⁄U◊¥ •Ÿãÿ
÷ÁQ§ ßàÿÊÁŒ ‚Œ˜ÔªÈáÊÊ¥∑§Ê •ÊÁfl÷Ê¸fl Sfl÷Êfl‚ „UË „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚
¬˝∑§Ê⁄U ‡Ê⁄UË⁄U‚Á„UÃ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •ÊÒ⁄U ∑§◊ÊZ◊¥ flÊ‚ŸÊ •ÊÒ⁄U •„¢U÷Êfl∑§Ê
•àÿãÃ •÷Êfl „UÊ∑§⁄U ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ SflM§¬◊¥ „UË
∞∑§Ë÷Êfl‚ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ŒÎ…∏U ÁSÕÁÃ ⁄U„UŸÊ ôÊÊŸ∑§Ë ÃË‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥
¬Á⁄U¬Äfl •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§ ‹ˇÊáÊ „Ò¥U–
©U¬ÿÈ¸Q§ ªÈáÊÊ¥◊¥‚ Á∑§ÃŸ „UË ÃÊ ¬„U‹Ë •ÊÒ⁄U ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ „UË ¬˝Ê# „UÊ
¡ÊÃ „Ò¥U, ¬⁄¢UÃÈ ‚ê¬ÍáÊ¸ ªÈáÊÊ¥∑§Ê •ÊÁfl÷Ê¸fl ÃÊ ¬˝Êÿ— ÃË‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ „Ë „UÊÃÊ
10. Sflœ◊¸-¬Ê‹Ÿ∑§ Á‹ÿ ∑§CÔU ‚„UŸÊ–
11. flŒ •ÊÒ⁄U ‚Ã˜Ô-‡ÊÊSòÊÊ¥∑§Ê •äÿÿŸ ∞fl¢ ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ŸÊ◊
11. •ÊÒ⁄U ªÈáÊÊ¥∑§Ê ∑§ËÃ¸Ÿ–
12. ◊Ÿ∑§Ê fl‡Ê◊¥ „UÊŸÊ–
13. ßÁãº˝ÿÊ¥∑§Ê fl‡Ê◊¥ „UÊŸÊ–
14. ‡Ê⁄UË⁄U •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥∑§ ‚Á„UÃ •ãÃ—∑§⁄UáÊ∑§Ë ‚⁄U‹ÃÊ–
15. ŒÈ—ÁπÿÊ¥◊¥ ∑§L§áÊÊ–
16. flŒ, ‡ÊÊSòÊ, ◊„UÊà◊Ê, ªÈL§ •ÊÒ⁄U ¬⁄U◊E⁄U∑§ fløŸÊ¥◊¥ ¬˝àÿˇÊ∑§ ‚ŒÎ‡Ê ÁflEÊ‚–
17. ‚Ã˜Ô •ÊÒ⁄ •‚Ã˜Ô ¬ŒÊÕ¸∑§Ê ÿÕÊÕ¸ ôÊÊŸ–
18. ’˝rÊÔ‹Ê∑§Ã∑§∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ¬ŒÊÕÊZ◊¥ •Ê‚ÁQ§∑§Ê •àÿãÃ. •÷Êfl–
19. ◊◊àfl’ÈÁh‚ ‚¢ª˝„U∑§Ê •÷Êfl–
20. •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ‚¢‡Êÿ •ÊÒ⁄U ÁflˇÊ¬∑§Ê •÷Êfl–
21. üÊDÔU ¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ©U‚ ‡ÊÁQ§∑§Ê ŸÊ◊ Ã¡ „ÒU Á∑§ Á¡‚∑§ ¬˝÷Êfl‚ Áfl·ÿÊ‚Q§
•ÊÒ⁄U ŸËø ¬˝∑Î§ÁÃflÊ‹ ◊ŸÈcÿ ÷Ë ¬˝Êÿ— ¬Ê¬Êø⁄UáÊ‚ L§∑§∑§⁄U ©UŸ∑§ ∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U üÊDÔU
∑§◊ÊZ◊¥ ¬˝flÎûÊ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U–
22. •¬ŸÊ •¬⁄UÊœ ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ê Á∑§‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÷Ë Œá«U ŒŸ∑§Ê ÷Êfl Ÿ ⁄UπŸÊ–
23. ÷Ê⁄UË Áfl¬ÁûÊ •ÊŸ¬⁄U ÷Ë •¬ŸË ÁSÕÁÃ‚ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ „UÊŸÊ–
24. •¬Ÿ ‚ÊÕ m· ⁄UπŸflÊ‹Ê¥◊¥ ÷Ë m·∑§Ê Ÿ „UÊŸÊ–
25. ‚fl¸ÕÊ ÷ÿ∑§Ê •÷Êfl–
26. ßë¿UÊ •ÊÒ⁄U flÊ‚ŸÊ•Ê¥∑§Ê •àÿãÃ •÷Êfl „UÊŸÊ •ÊÒ⁄U •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ÁŸàÿ-
ÁŸ⁄UãÃ⁄U ¬˝‚ãŸÃÊ∑§Ê ⁄U„UŸÊ–
„ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U ‚’ ÷ªflà¬˝ÊÁ#∑§ •ÁÃ ‚◊Ë¬ ¬„È°Uø „ÈU∞ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ‹ˇÊáÊ ∞fl¢
÷ªflàSflM§¬∑§ ‚ÊˇÊÊÃỖ ôÊÊŸ◊¥ „UÃÈ „Ò; ß‚ËÁ‹ÿ üÊË∑Î§cáÊ÷ªflÊŸỖŸ ¬˝Êÿ— ßã„UË¥
ªÈáÊÊ¥∑§Ê üÊËªËÃÊ¡Ë∑§ 13 fl¥ •äÿÊÿ◊¥ ‡‹Ê∑§ 7 ‚ 11 Ã∑§ ôÊÊŸ∑§ ŸÊ◊‚
ÃÕÊ 16fl¥ •äÿÊÿ◊¥ ‡‹Ê∑§ 1 ‚ 3 Ã∑§ ŒÒflË‚ê¬ŒÊ∑§ ŸÊ◊‚ ∑§„UÊ „ÒU–
ÃÕÊ ©UQ§ ªÈáÊÊ¥∑§Ê ‡ÊÊSòÊ∑§Ê⁄UÊ¥Ÿ ‚Ê◊Êãÿ œ◊¸ ◊ÊŸÊ „ÒU, ß‚Á‹ÿ
◊ŸÈcÿ◊ÊòÊ∑§Ê „UË ßŸ◊¥ •Áœ∑§Ê⁄U „ÒU, •Ã∞fl ©U¬ÿÈ¸Q§ ‚Œ˜ÔªÈáÊÊ¥∑§Ê •¬Ÿ
•ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ •ÊÁfl÷Ê¸fl ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚÷Ë∑§Ê ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ ‡Ê⁄UáÊ „UÊ∑§⁄U
Áfl‡Ê·M§¬‚ ¬˝ÿàŸ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
©U¬‚¢„UÊ⁄U
ß‚ ‹π◊¥ ‚ÊÃ üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿÊªmÊ⁄UÊ ÷ªflà¬˝ÊÁ#∑§Ê „UÊŸÊ ∑§„UÊ ªÿÊ
„ÒU– ©UŸ◊¥ ¬„U‹Ë 5 üÊÁáÊÿÊ¥∑§ àÿÊªÃ∑§ ÃÊ ôÊÊŸ∑§Ë ¬˝Õ◊ ÷ÍÁ◊∑§Ê∑§
‹ˇÊáÊ •ÊÒ⁄U ¿U∆UË üÊáÊË∑§ àÿÊªÃ∑§ ŒÍ‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê∑§ ‹ˇÊáÊ ÃÕÊ ‚ÊÃflË¥
üÊáÊË∑§ àÿÊªÃ∑§ ÃË‚⁄UË ÷ÍÁ◊∑§Ê∑§ ‹ˇÊáÊ ’ÃÊÿ ªÿ „Ò¥U– ©UQ§ ÃË‚⁄UË
÷ÍÁ◊∑§Ê◊¥ ¬Á⁄U¬Äfl§ •flSÕÊ∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ¬ÈL§· Ãà∑§Ê‹ „UË ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– Á»§⁄U ©U‚∑§Ê ß‚ ˇÊáÊ÷¢ªÈU⁄U, ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô,
•ÁŸàÿ ‚¢‚Ê⁄U‚ ∑È§¿U ÷Ë ‚ê’ãœ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, •ÕÊ¸Ã˜Ô ¡Ò‚ SflåŸ‚
¡ª „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê SflåŸ∑§ ‚¢‚Ê⁄U‚ ∑È§¿U ÷Ë ‚ê’ãœ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ, flÒ‚
„UË •ôÊÊŸÁŸº˝Ê‚ ¡ª „ÈU∞ ¬ÈL§·∑§Ê ÷Ë ◊ÊÿÊ∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ •ÁŸàÿ ‚¢‚Ê⁄U‚
∑È§¿U ÷Ë ‚ê’ãœ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÃÊ– ÿlÁ¬ ‹Ê∑§ŒÎÁCÔU◊¥ ©U‚ ôÊÊŸË ¬ÈL§·∑§
‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ ¬˝Ê⁄Uéœ‚ ‚ê¬ÍáÊ¸ ∑§◊¸ „UÊÃ „ÈU∞ ÁŒπÊÿË ŒÃ „Ò¥U ∞fl¢ ©UŸ ∑§◊ÊZmÊ⁄UÊ
‚¢‚Ê⁄U◊¥ ’„ÈUÃ „UË ‹Ê÷ ¬„Èø ° ÃÊ „ÒU; ÄÿÊÁ¥ ∑§ ∑§Ê◊ŸÊ, •Ê‚ÁQ§ •ÊÒ⁄U
∑§ÃÎ¸àflÊÁ÷◊ÊŸ‚ ⁄UÁ„UÃ „UÊŸ ∑ § ∑§Ê⁄UáÊ ©U‚ ◊„UÊà◊Ê∑§ ◊Ÿ, flÊáÊË •ÊÒ⁄U
‡Ê⁄UË⁄UmÊ⁄UÊ Á∑§ÿ „ÈU∞ •Êø⁄UáÊ ‹Ê∑§◊¥ ¬˝◊ÊáÊSflM§¬ ‚◊¤Ê ¡ÊÃ „Ò¥U •ÊÒ⁄U
∞‚ ¬ÈL§·Ê¥∑§ ÷Êfl‚ „UË ‡ÊÊSòÊ ’ŸÃ „Ò¥U; ¬⁄¢UÃÈ ÿ„U ‚’ „UÊÃ „ÈU∞ ÷Ë
fl„U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU•Ê ¬ÈL§· ÃÊ ß‚ ÁòÊªÈáÊ◊ÿË ◊ÊÿÊ‚
‚fl¸ÕÊ •ÃËÃ „UË „ÒU– ß‚Á‹ÿ fl„U Ÿ ÃÊ ªÈáÊÊ¥∑§ ∑§Êÿ¸M§¬ ¬˝∑§Ê‡Ê,
¬˝flÎÁûÊ •ÊÒ⁄U ÁŸº˝Ê •ÊÁŒ∑§ ¬˝Ê# „UÊŸ¬⁄U ©UŸ‚ m· ∑§⁄UÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U Ÿ
* *àÿÊª‚
÷ªflà¬˝ÊÁ#* * 255
ÁŸflÎûÊ „UÊŸ¬⁄U ©UŸ∑§Ë •Ê∑§Ê¢ÔˇÊÊ „UË ∑§⁄UÃÊ „ÒU; ÄÿÊ¥Á∑§ ‚Èπ-ŒÈ—π, ‹Ê÷-
„UÊÁŸ, ◊ÊŸ-•¬◊ÊŸ •ÊÒ⁄U ÁŸãŒÊ-SÃÈÁÃ •ÊÁŒ◊¥ ∞fl¢ Á◊^ÔUË, ¬àÕ⁄U •ÊÒ⁄U ‚ÈfláÊ¸
•ÊÁŒ◊¥ ‚fl¸òÊ ©U‚∑§Ê ‚◊÷Êfl „UÊ ¡ÊÃÊ „Ò, ß‚Á‹ÿ ©U‚ ◊„UÊà◊Ê∑§Ê Ÿ
ÃÊ Á∑§‚Ë Á¬˝ÿ flSÃÈ∑§Ë ¬˝ÊÁ# •ÊÒ⁄U •Á¬˝ÿ∑§Ë ÁŸflÎÁûÊ◊¥ „U·¸ „UÊÃÊ „ÒU,
Ÿ Á∑§‚Ë •Á¬˝ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåÃ •ÊÒ⁄U Á¬˝ÿ∑§ ÁflÿÊª◊¥ ‡ÊÊ∑§ „UË „UÊÃÊ „ÒU–
ÿÁŒ ©U‚ œË⁄U ¬ÈL§·∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U Á∑§‚Ë ∑§Ê⁄UáÊ‚ ‡ÊSòÊÊ¥mÊ⁄UÊ ∑§Ê≈UÊ ÷Ë ¡Êÿ
ÿÊ ©U‚∑§Ê ∑§Êß¸ •ãÿ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ÷Ê⁄UË ŒÈ—π •Ê∑§⁄U ¬˝Ê# „UÊ ¡Êÿ ÃÊ
÷Ë fl„U ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ flÊ‚ÈŒfl◊¥ •Ÿãÿ÷Êfl‚ ÁSÕÃ „ÈU•Ê ¬ÈL§· ©U‚
ÁSÕÁÃ‚ ø‹Êÿ◊ÊŸ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ©U‚∑§ •ãÃ—∑§⁄UáÊ◊¥ ‚ê¬ÍáÊ¸ ‚¢‚Ê⁄U
◊ÎªÃÎcáÊÊ∑§ ¡‹∑§Ë ÷Ê°ÁÃ ¬˝ÃËÃ „UÊÃÊ „ÒU •ÊÒ⁄U ∞∑§ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë „UÊŸÊ¬ŸÊ Ÿ„UË¥ ÷Ê‚ÃÊ– Áfl‡Ê·
ÄÿÊ ∑§„UÊ ¡Êÿ, flÊSÃfl◊¥ ©U‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸ ¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Ê# „ÈU∞
¬ÈL§·∑§Ê ÷Êfl fl„U Sflÿ¢ „UË ¡ÊŸÃÊ „ÒU– ◊Ÿ, ’ÈÁh •ÊÒ⁄U ßÁãº˝ÿÊ¥mÊ⁄UÊ
¬˝∑§≈U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ Á∑§‚Ë∑§Ê ÷Ë ‚Ê◊âÿ¸ Ÿ„UË¥ „ÒU– •Ã∞fl Á¡ÃŸÊ
‡ÊËÉÊ˝ „UÊ ‚∑§, •ôÊÊŸÁŸº˝Ê‚ øÃ∑§⁄U ©UQ§ ‚ÊÃ üÊÁáÊÿÊ¥◊¥ ∑§„U „ÈU∞ àÿÊªmÊ⁄UÊ
¬⁄U◊Êà◊Ê∑§Ê ¬˝Ê# ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚à¬ÈL§·Ê¥∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ ª˝„UáÊ ∑§⁄U∑§ ©UŸ∑§
∑§ÕŸÊŸÈ‚Ê⁄U ‚ÊœŸ ∑§⁄UŸ◊¥ Ãà¬⁄U „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÿ„U •ÁÃ ŒÈ‹¸÷
◊ŸÈcÿ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U ’„ÈUÃ ¡ã◊Ê¥∑§ •ãÃ◊¥ ¬⁄U◊ ŒÿÊ‹È ÷ªflÊŸ˜Ô∑§Ë ∑Î§¬Ê‚
„UË Á◊‹ÃÊ „ÒU– ß‚Á‹ÿ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜Ô ˇÊáÊ÷¢ªÈ⁄U ‚¢‚Ê⁄U∑§ •ÁŸàÿ ÷ÊªÊ¥∑§Ê
÷ÊªŸ◊¥ •¬Ÿ ¡ËflŸ∑§Ê •◊ÍÀÿ ‚◊ÿ ŸCÔU Ÿ„UË¥ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
\\ \\
„UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜ „UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜ „UÁ⁄U— ˙ Ãà‚Ã˜
‡ÊÊÁãÃ— ‡ÊÊÁãÃ— ‡ÊÊÁãÃ—
\\ \\
H üÊË„UÁ⁄U—H
ªËÃÊ¬˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄U‚ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ ÁflÁ÷ÛÊ ªËÃÊ∞°
(1) üÊË◊jªfleËÃÊ-Ãûfl-ÁflfløŸËó(≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UóüÊË¡ÿŒÿÊ‹¡Ë ªÊÿãŒ∑§Ê) ªËÃÊ-Áfl·ÿ∑§ 2515
¬˝oA •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ©UûÊ⁄UM§¬◊¥ ÁflfløŸÊà◊∑§ ≈UË∑§Ê∑§ ∑§ß¸ ‚¢S∑§⁄UáÊó
(∑§) ’Î„UŒÊ∑§Ê⁄Uó◊Ê≈U ≈UÊß¬Ê¥◊¥– (ÉÊ) ‚¢S∑Î§Ã◊¥ ‡‹Ê∑§, •¢ª˝¡Ë◊¥ √ÿÊÅÿÊ–
(π) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄UóÁfl‡Ê· ‚¢S∑§⁄UáÊ– (æU) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄UóÃÁ◊‹, Ã‹ÈªÈ, •ÊÁ«∏U•Ê,
(ª ) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄Uó‚Ê◊Êãÿ ‚¢S∑§⁄UáÊ– ∑§ÛÊ«∏U, ªÈ¡⁄UÊÃË, ◊⁄UÊ∆UË, ’¢ª‹Ê •ŸÈflÊŒ–
(2) ªËÃÊ-‚Êœ∑§-‚¢¡ËflŸËó¬Á⁄UÁ‡ÊCÔU‚Á„UÃ (≈UË∑§Ê∑§Ê⁄UóSflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊‚ÈπŒÊ‚¡Ë) ªËÃÊ∑§ ◊◊¸∑§Ê
‚◊¤ÊŸ-„UÃÈ √ÿÊÅÿÊà◊∑§ ‡ÊÒ‹Ë ∞fl¢ ‚⁄U‹, ‚È’Êœ ÷Ê·Ê◊¥ ≈UË∑§Êó
(∑§) ’Î„UŒÊ∑§Ê⁄Uó◊Ê≈U ≈UÊß¬Ê¥◊¥ Á„UãŒË– (æU) ¬ÈSÃ∑§Ê∑§Ê⁄Uó•¢ª¡
˝ Ë •ŸÈflÊŒóŒÊ π¢«UÊ◊¥ –¥
(π) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄UóÁfl‡Ê· ‚¢S∑§⁄UáÊ Á„UãŒË– (ø) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄Uó’°ª‹Ê •ŸÈflÊŒ–
(ª) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄Uó◊⁄UÊ∆UË •ŸÈflÊŒ– (¿U) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄Uó•ÊÁ«∏U•Ê–
(ÉÊ) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄UóªÈ¡⁄UÊÃË •ŸÈflÊŒ–
(3) ªËÃÊ-Œ¬¸áÊó(SflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊‚ÈπŒÊ‚¡ËmÊ⁄UÊ) ªËÃÊ∑§ ÃûflÊ¥¬⁄U ¬˝∑§Ê‡Ê, ‹π, ªËÃÊ-√ÿÊ∑§⁄UáÊ
•ÊÒ⁄U ¿UãŒ-‚ê’ãœË ªÍ…U-ÁflfløŸ, ‚ÁøòÊ, ‚Á¡ÀŒ–
(ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄U Á„UãŒË, ◊⁄UÊ∆UË, ’°ª‹Ê, ªÈ¡⁄UÊÃË ÃÕÊ •ÊÁ«∏U•Ê ‚¢S∑§⁄UáÊ ÷Ë ©U¬‹éœ „ÒU–)
(4) ªËÃÊ-‡ÊÊ¢∑§⁄U÷ÊcÿóªËÃÊ¬⁄U •ÊøÊÿ¸ ‡Ê¢∑§⁄U∑§Ê ÷Êcÿ–
(5) ªËÃÊ-⁄UÊ◊ÊŸÈ¡÷ÊcÿóªËÃÊ¬⁄U •ÊøÊÿ¸ ⁄UÊ◊ÊŸÈ¡∑§Ê ÷Êcÿ–
(6) ôÊÊŸE⁄UË ªËÃÊó(∑§) ª˝ãÕÊ∑§Ê⁄UóªÍ…UÊÕ¸-ŒËÁ¬∑§Ê, (◊⁄UÊ∆UË)–
(π) ◊Í‹ ◊¤Ê‹Ê ¬Ê⁄UÊÿáÊ¬˝ÁÃ (◊⁄UÊ∆UË) (ª) ◊Í‹ ªÈ≈U∑§Ê ¬Ê⁄UÊÿáÊ¬˝ÁÃ (◊⁄UÊ∆UË)–
(7) ªËÃÊ-◊ÊœÈÿ¸óSflÊ◊Ë üÊË⁄UÊ◊‚ÈπŒÊ‚¡ËmÊ⁄UÊ ‚⁄U‹ ¬˝‡ŸÙûÊ⁄U-‡ÊÒ‹Ë◊¥ Á„UãŒË, ÃÁ◊‹, ∑§ÛÊ«U,
◊⁄UÊ∆UË, ªÈ¡⁄UÊÃË, ©UŒ¸Í , Ÿ¬Ê‹Ë, ’°ª‹Ê, •‚Á◊ÿÊ, Ã‹ÈªÈ , •ÊÁ«∏U•Ê, ‚¢S∑Î§Ã ∞fl¢ •¢ª˝¡Ë
•ŸÈflÊŒ ÷Ë ©U¬‹éœ „ÒU–
(8) ªËÃÊ-ÁøãÃŸó(‹0óüÊË„UŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ¡Ë ¬ÊgÊ⁄U)–
(9) ªËÃÊ-•ãflÿÊÕ¸ó(¬ÊÚ∑§≈U ‚Êß¡) ‚Êœ∑§-‚¢¡ËflŸË∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ãflÿ •ÊÒ⁄U Á„UãŒË •Õ¸‚Á„UÃ–
(10) üÊË◊jªfleËÃÊ-¬Œë¿UŒó(◊Í‹, •ãflÿ, ÷Ê·Ê≈UË∑§Ê‚Á„UÃ) Á„UãŒË, ªÈ¡⁄UÊÃË, ’°ª‹Ê, ◊⁄UÊ∆UË,
∑§ÛÊ«, Ã‹ÈªÈ, ÃÁ◊‹–
(11) üÊË◊jªfleËÃÊó(‡‹Ê∑§, •Õ¸ ÃÕÊ ¬˝àÿ∑§ •äÿÊÿ∑§ ◊Ê„UÊàêÿ‚Á„UÃ) Á„UãŒË, ◊⁄UÊ∆UË◊¥ ©U¬‹éœ–
(12) üÊË◊jªfleËÃÊó(‚≈UË∑§) ◊Ê≈U •ˇÊ⁄UÊ¥◊¥ •Ê∑§·¸∑§ ’„ÈU⁄¢UªÊ •Êfl⁄UáÊ‚Á„UÃ– Á„UãŒË, Ã‹ÈªÈ
•ÊÁ«∏U•Ê, ∑§ÛÊ« ∞fl¢ ÃÁ◊‹–
(13) üÊË◊jªfleËÃÊó∑§fl‹ ÷Ê·Ê– (Á„UãŒË, Ã‹ÈªÈ, ÃÁ◊‹) (Á„UãŒË◊¥ ¬ÊÚ∑§≈U ‚Êß¡◊¥ ÷Ë)–
(14) üÊË◊jªfleËÃÊó÷Ê·Ê≈UË∑§Ê ªÈ≈U∑§Ê (Á„UãŒË, •¢ª˝¡Ë, •‚Á◊ÿÊ, •ÊÁ«∏U•Ê, Ã‹ÈªÈ, ∑§ÛÊ«U,
◊⁄UÊ∆UË, ’°ª‹Ê ∞fl¢ ªÈ¡⁄UÊÃË) (Á„UãŒË, ªÈ¡⁄UÊÃË ∞fl¢ •¢ª˝¡Ë∑§ ‚Á¡ÀŒ ‚¢S∑§⁄UáÊ ÷Ë)–
(15) üÊË¬@⁄U%ªËÃÊóªËÃÊ, ÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊, ÷Ëc◊SÃfl⁄UÊ¡, •ŸÈS◊ÎÁÃ, ª¡ãº˝◊ÊˇÊ (◊Ê≈U •ˇÊ⁄UÊ¥◊¥,
∑§fl‹ ◊Í‹ ¬Ê∆U) •ÊÁ«∏U•Ê–
(16) ªËÃÊ ◊Í‹ó◊Ê≈UÊ ≈UÊß¬ (◊Ê≈U •ˇÊ⁄UÊ¥◊¥, ∑§fl‹ ◊Í‹ ¬Ê∆U)–
(17) ªËÃÊ ◊Í‹ ÁflcáÊÈ‚„UdŸÊ◊‚Á„UÃó(ÁŸàÿ-SÃÈÁÃ‚Á„UÃ Áfl‡Ê· ‚¢S∑§⁄UáÊ ‚¢S∑Î§Ã, ∑§ÛÊ«U,
ÃÁ◊‹, Ã‹ÈªÈ, •ÊÁ«∏U•Ê ∞fl¢ ◊‹ÿÊ‹◊◊¥ ÷Ë)–
(18) ªËÃÊ ⁄UÊ◊Ÿó‚¢S∑Î§Ã◊¥ ‡‹Ê∑§, ⁄UÊ◊Ÿ◊¥ ◊Í‹ ∞fl¢ •¢ª˝¡Ë •ŸÈflÊŒ–
(19) ªËÃÊ ÃÊ’Ë¡Ë ◊Í‹ó(∑§) ◊ÊÁø‚-•Ê∑§Ê⁄UóÁ„UãŒË, ’¢ª‹Ê– (π) ‚ê¬ÍáÊ¸ ªËÃÊ ∞∑§ ¬ÛÊ◊¥–
(ª) ‹ÉÊÈ •Ê∑§Ê⁄UóÁ„UãŒË, •ÊÁ«∏U•Ê–
(20) ªËÃÊ-ôÊÊŸ-¬˝flÁ‡Ê∑§ÊóªËÃÊ-Á‡ÊˇÊÊÌÕÿÊ¥∑§ Á‹ÿ ªËÃÊ∑§ •äÿÊÿÊ¥ ∞fl¢ ‡‹Ê∑§Ê¥◊¥ •Êÿ ‚÷Ë
Áfl·ÿÊ¥¬⁄U ‚¢ˇÊ¬◊¥ ¬Í⁄UÊ ¬˝∑§Ê‡Ê–
(21) ªËÃÊ-ŒÒŸÁãŒŸËó‚ê¬ÍáÊ¸ ªËÃÊ ∞fl¢ •Ÿ∑§ ©U¬ÿÊªË ‚ÍøŸÊ∞° •ÊÒ⁄U ¡ËflŸÊ¬ÿÊªË ‚ÍòÊ–

18 Gita

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

18 Gita

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

18

àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl

üÊËªËÃÊ¡Ë∑§Ê ¬˝œÊŸ Áﬂ·ÿ

•òÊ ‡ÊÍ⁄UÊ ◊„UcﬂÊ‚Ê ÷Ë◊Ê¡È¸Ÿ‚◊Ê ÿÈÁœ–

•Ê¬óº˝ÙáÊÊøÊÿ¸ •ı⁄U Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊ ÃÕÊ ∑§áÊ¸

∑§ı⁄UﬂÙ¥◊¥ ﬂÎh ’«∏U ¬˝ÃÊ¬Ë Á¬ÃÊ◊„U ÷Ëc◊Ÿ ©U‚

∑È§ãÃË¬ÈòÊ ⁄UÊ¡Ê ÿÈÁœÁDÔU⁄UŸ •ŸãÃÁﬂ¡ÿŸÊ◊∑§

÷Ëc◊º˝ÙáÊ¬˝◊ÈπÃ— ‚ﬂ¸·Ê¢ ø ◊„UËÁˇÊÃÊ◊˜–

„U ∑Î§cáÊ! ◊Ò¥ Ÿ ÃÙ Áﬂ¡ÿ øÊ„UÃÊ „Í°U •ı⁄U

•œ◊Ê¸Á÷÷ﬂÊà∑Î§cáÊ ¬˝ŒÈcÿÁãÃ ∑È§‹ÁSòÊÿ—–

„ÒU, •ÕﬂÊ ÿ„U ÷Ë Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ Á∑§ ©Uã„¥U „U◊ ¡ËÃ¥ª

Ÿ àflflÊ„¢U ¡ÊÃÈ ŸÊ‚¢ Ÿ àfl¢ Ÿ◊ ¡ŸÊÁœ¬Ê—–

¡Ù ß‚∑§Ù ◊⁄UÊ ◊ÊŸÃÊ „ÒU, ﬂ ŒÙŸÙ¥ „UË Ÿ„UË¥ ¡ÊŸÃ;

•Õ øÒŸ¢ ÁŸàÿ¡ÊÃ¢ ÁŸàÿ¢ ﬂÊ ◊ãÿ‚ ◊ÎÃ◊˜–

Sﬂª¸∑§ mÊ⁄UM§¬ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ÿÈh∑§Ù ÷ÊÇÿﬂÊŸ˜

’ãœŸ∑§Ù ÷‹Ë÷Ê°ÁÃ àÿÊª ŒªÊ •ÕÊ¸Ã˜ ‚ﬂ¸ÕÊ

Ÿ øÊ„UŸflÊ‹Ê •ı⁄U SflÊœËŸ •ãÃ—-∑§⁄UáÊflÊ‹Ê

Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ Ã⁄UË ’ÈÁh ◊Ù„UM§¬ Œ‹Œ‹∑§Ù

üÊË÷ªﬂÊŸ˜ ’Ù‹ó„U •¡È¸Ÿ! Á¡‚ ∑§Ê‹◊¥ ÿ„U

©U‚∑§Ë ’ÈÁh ÁSÕ⁄U „ÒU (∞‚Ê ‚◊¤ÊŸÊ øÊÁ„Uÿ) H 58H

∑§◊¸ÿÙªË∑§Ë ’ÈÁh ‡ÊËÉÊ˝ „UË ‚’ •Ù⁄U‚ „U≈U∑§⁄U ∞∑§

•„¢U∑§Ê⁄U⁄UÁ„UÃ •ı⁄U S¬Î„UÊ⁄UÁ„UÃ „ÈU•Ê Áﬂø⁄UÃÊ „ÒU,

√ÿÊÁ◊üÊáÊfl flÊÄÿŸ ’È®h ◊Ù„Uÿ‚Ëfl ◊–

ÿôÊ∑§ mÊ⁄UÊ ﬂÎÁh∑§Ù ¬˝ÊåÃ „UÙ•Ù •ı⁄U ÿ„U ÿôÊ

•ı⁄U •Êà◊Ê◊¥ „UË ÃÎåÃ ÃÕÊ •Êà◊Ê◊¥ „UË ‚ãÃÈc≈U

ß‚Á‹ÿ ÿÁŒ ◊Ò¥ ∑§◊¸ Ÿ ∑§M°§ ÃÙ ÿ ‚’ ◊ŸÈcÿ

◊È¤Ê •ãÃÿÊ¸◊Ë ¬⁄U◊Êà◊Ê◊¥ ‹ª „ÈU∞ ÁøûÊmÊ⁄UÊ

ßÁãº˝ÿ-ßÁãº˝ÿ∑§ •Õ¸◊¥ •ÕÊ¸Ã˜ ¬˝àÿ∑§ ßÁãº˝ÿ∑§

üÊË÷ªﬂÊŸ˜ ’Ù‹ó⁄U¡ÙªÈáÊ‚ ©Uà¬ãŸ „ÈU•Ê ÿ„U

¬Á⁄UòÊÊáÊÊÿ ‚ÊœÍŸÊ¢ ÁﬂŸÊ‡ÊÊÿ ø ŒÈc∑Î§ÃÊ◊˜–

Ÿ ◊Ê¢ ∑§◊Ê¸ÁáÊ Á‹ê¬ÁãÃ Ÿ ◊ ∑§◊¸»§‹ S¬Î„UÊ–

SflM§¬ ÷Ë ¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ ÃÕÊ Áfl∑§◊¸∑§Ê SflM§¬

‚¢ÿ◊M§¬ •ÁÇŸÿÙ¥◊¥ „UﬂŸ Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U •ı⁄U

ﬂÊáÊË◊¥ ÁﬂSÃÊ⁄U‚ ∑§„U ªÿ „Ò¥U– ©UŸ ‚’∑§Ù ÃÍ ◊Ÿ,

÷ÍÃÙ¥∑§Ù ÁŸ—‡Ê·÷Êﬂ‚ ¬„U‹ •¬Ÿ◊¥1 •ı⁄U ¬Ë¿U

üÊhÊﬂÊ°À‹÷Ã ôÊÊŸ¢ Ãà¬⁄U— ‚¢ÿÃÁãº˝ÿ—–

ß‚Á‹ÿ „U ÷⁄UÃﬂ¢‡ÊË •¡¸ÈŸ! ÃÍ NUŒÿ◊¥ ÁSÕÃ

ÿ ŒÙŸÙ¥ „UË ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ∑§ ∑§⁄UŸﬂÊ‹ „Ò¥U, ¬⁄UãÃÈ

∞∑§ ŒπÃÊ „ÒU, ﬂ„UË ÿÕÊÕ¸ ŒπÃÊ „ÒUH 5H

÷Ù¡Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ª◊Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê, ‚ÙÃÊ „ÈU•Ê,

¬ÈL§· ∑§Ê◊ŸÊ∑§Ë ¬˝⁄UáÊÊ‚ »§‹◊¥ •Ê‚Q§ „UÙ∑§⁄U

ôÊÊŸŸ ÃÈ ÃŒôÊÊŸ¢ ÿ·Ê¢ ŸÊÁ‡ÊÃ◊Êà◊Ÿ—–

¡Ù ÿ ßÁãº˝ÿ ÃÕÊ Áﬂ·ÿÙ¥∑§ ‚¢ÿÙª‚ ©Uà¬ÛÊ

ﬂ„U ‚ŒÊ ◊ÈQ§ „UË „ÒUH 27-28H

ÿ¢ ‚ÛÿÊ‚Á◊ÁÃ ¬˝Ê„ÈUÿÙ¸ª¢ Ã¢ ÁﬂÁh ¬Êá«Uﬂ–

‡ÊÈøı Œ‡Ê ¬˝ÁÃDÔUÊåÿ ÁSÕ⁄U◊Ê‚Ÿ◊Êà◊Ÿ—–

ÿŒÊ ÁflÁŸÿÃ¢ ÁøûÊ◊Êà◊ãÿflÊflÁÃDÔUÃ–

∑˝§◊-∑˝§◊‚ •èÿÊ‚ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ©U¬⁄UÁÃ∑§Ù

‚ﬂ¸÷ÍÃSÕ◊Êà◊ÊŸ¢ ‚ﬂ¸÷ÍÃÊÁŸ øÊà◊ÁŸ–

•Êà◊ı¬êÿŸ ‚ﬂ¸òÊ ‚◊¢ ¬‡ÿÁÃ ÿÙ˘¡È¸Ÿ–

„UÙ ªÿÊ „ÒU, ∞‚Ê ‚Êœ∑§ ÿÙª∑§Ë Á‚Áh∑§Ù •ÕÊ¸Ã˜

¬ÍflÊ¸èÿÊ‚Ÿ ÃŸÒfl ÁOÔUÿÃ sÔfl‡ÊÙ˘Á¬ ‚—–

◊Ò¥ Ã⁄U Á‹ÿ ß‚ ÁﬂôÊÊŸ‚Á„UÃ ÃûﬂôÊÊŸ∑§Ù

„U •¡¸ÈŸ! ÃÍ ∞‚Ê ‚◊¤Ê Á∑§ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃ ßŸ

ÃÕÊ ‚ê¬ÍáÊ¸ ÷ÍÃÙ¥◊¥ ©UŸ∑§Ê ¡ËﬂŸ „ÍU° •ı⁄U Ã¬ÁSﬂÿÙ¥◊¥

•ÕÊ¸ÕË¸1, •ÊÃ¸2, Á¡ôÊÊ‚È3 •ı⁄U ôÊÊŸËó∞‚ øÊ⁄U

¬⁄UãÃÈ ©UŸ •À¬ ’ÈÁhflÊ‹Ù¥∑§Ê fl„U »§‹ ŸÊ‡ÊflÊŸ˜

÷Ë ¡ÊŸÃ „Ò¥U, ﬂ ÿÈQ§ÁøûÊﬂÊ‹ ¬ÈL§· ◊È¤Ê ¡ÊŸÃ „Ò¥U

Á¡‚ ÷Ë ÷Êﬂ∑§Ù S◊⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ „ÈU•Ê ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê àÿÊª

¡Ù ¬ÈL§· ‚ﬂ¸ôÊ, •ŸÊÁŒ, ‚’∑§ ÁŸÿãÃÊ*,

flŒ∑§ ¡ÊŸŸflÊ‹ ÁflmÊŸ˜ Á¡‚ ‚ÁìÊŒÊŸãŒÉÊŸM§¬

‚ê¬ÍáÊ¸ ø⁄UÊø⁄U ÷ÍÃªáÊ ’˝rÊÔÊ∑§ ÁŒŸ∑§ ¬˝ﬂ‡ Ê∑§Ê‹◊¥

¬ÈL§·— ‚ ¬⁄U— ¬ÊÕ¸ ÷ÄàÿÊ ‹èÿSàﬂŸãÿÿÊ–

ŒﬂÃÊ „ÒU •ı⁄U ©UûÊ⁄UÊÿáÊ∑§ ¿U— ◊„UËŸÙ¥∑§Ê •Á÷◊ÊŸË