1253

ANTONN ARTAUD VE DDET ANTONN ARTAUD AND VIOLENCE idem KILI* ZET Ac, insann iinde varoluundan beri vardr. nsan acyla gelir dnyaya, acyla biimlenir, acyla deiir, acyla byr. Tpk bir bebein adm adm byrken kemiklerinde, vcudunun her yerinde duyduu fiziksel acnn, ruhun deiiminde de ayn zellikleri gstermesi gibi. Deiim acyla olur. Ruhu, bedeni actarak gelitirir. te bu noktada Antonin Artaudnun grleri kar ortaya. ada tiyatroya bir anlamda nclk etmi, kendinden sonra gelen ynetmenleri etkilemi, ac ve iddet zerine bu yaptm edebiyat deildir diye yazlar yazm bir insandr Antonin Artaud. Bu yaz Antonin Artaudnun acnn ve vahetin yzn tiyatroyla, iirle ve yazyla dile getiriini anlatmaktadr. Anahtar szckler: Antonin Artaud, tiyatro, iddet, ac. ABSTRACT Pain has been ingrained in an individual since the moment of his birth. The individual was born and moulded, and he grows up with pain. Akin to the physical and spiritual pain felt while a baby is growing up gradually, changes also occur along with pain. Changes take place giving pain to human soul. At this point, the views of Antonin Artaud emerge. In a way, he is celebrated as one of the pioneers of the contemporary theater. He had a great influence upon the succeeding stage-directors, and he stated that the materical he produced on pain and violence should not be taken as a literary product. This article indicates how Antonin Artaud expresses the aspects of both pain and violence through theater. Key Words: Antonin Artaud, theatre, violence, pain.

Yaar niversitesi retim Grevlisi

Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1254

Tiyatro, seyircinin cinayete yatkn eilimlerini, erotik saplantlarn, yabanlln, karabasanlarn, yaam ve nesneler karsnda topik duyumunu, hatta kana susamln ieren dlerini gerekten sergileyemedii, onun dzmece ve aldatc bir dzlemde deil, iinden geldiince arnmasn salayamad srece kendini bulamaz, yani, gerek bir yanlsama arac olmaz.1 Artaudnun bu szleri, onun tiyatroya bakn, yapmak istediklerini, tiyatronun ne olmas gerektiini ak ve net olarak ortaya koyan szlerdir. O, insan tm plaklyla, tm irkinliiyle, tm o doyumsuz istekleriyle ortaya koyan bir tiyatrodan bahseder. O, insann toplum kurallaryla epeevre sarlm cinsel isteklerini, saldrganlk eilimlerini srekli bastrdn ve bu nedenle de hibir zaman kendi olamadn anlatr. Kendi olamayan insanlarn oluturduu bir toplulukta sahte, skc, basit bir topluluktur. Asl maske insanlarn yzlerinde deil beyinlerindedir. Durum bu kadar acdr. Yze yansyan maskeler bilinaltmzn estetize edilmi hallerinden bakalar deildir. O halde bu maskeleri kartmamz, var olabilmek iin gerei kabul etmemiz, bilinaltmzn derinliklerine inebilmemiz gerekir. Artaudnun bilinaltmza inebilmemiz iin nerdii tiyatro, doal olarak tm kalplar ykan, tm duvarlar aan, insana engel tekil edecek tm yaam aralarn ortadan kaldran bir tiyatrodur. Sosyal kurumlar, literatr, dil, etrafmzdaki hemen hemen her ey bizi kendimiz olmaktan alkoymaktadr. O topluma ve dzene bakaldrr. Hatta Artaud, akln bile bizi engellediinden bahseder ve nsan akl, kavramlarn ortasnda hastadr1 der. Artaud iin beden bile ulamak istediimiz gereklik iin yeterli deildir : Beden bedendir, kendine yeterlidir, organlara gereksinmesi yoktur. Beden, organlardan olumu bir yap deildir. Organik yaplar, bedenin ykmdr. Olan biten her ey, hibir organn aracl olmadan gerekleir. Her organ bir asalaktr. Asalaklarla ilgili bir ilevi vardr. Orada var olmamas gereken bir varl yaatmak iin.3 Yaamda akl ve bedenin allagelmi tm kalplarn reddeden Artaud, sahnedeki bilinen beden dilini de ykmak ister : Ben, jest ve davran dilinin, dansn, mziin bir kiilii amlamasnn, bir oyuncunun insanlarla ilgili dnceleri anlatmasnn, bilincin ak
1 2 3

Antonin Artaud, Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 28. Antonin Artaud, Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995, s. 17. Artaud, Yaayan Mumya, s. 14.
Kl, 2008

1255

ve kesin durumlarn sergilemesinin szl dile gre daha zor olduunu elbette biliyorum, ama tiyatronun, bir kiilii amlamak, insansal ve tutkusal, gncel ve ruhsal nitelikli sorunlarn zm iin varolduunu syleyen kim? Zaten gnmz tiyatrosu bu sorunlarla doludur.4 Artaudnun bu jestlere, bedende bilinaltnn gsterimine ilikin grleri Bali tiyatrosunu seyretmesi ve bundan etkilenmesi ile ekillenmitir. an kentsoylu tiyatrosunu reddeden Artaud, bunun yerine bysel ve metafizik tiyatroyu nermi, tiyatro kaynandaki ritellere ynelerek Bali tiyatrosunun hareket kodlarn iaret edip szckler yerine gstergelerden oluan yeni bir beden dilini ne srmtr5 : Dans, ark, pandomim, mzik niteliinde olan, ama bizim burada, Avrupada anladmz biimiyle ruhbilimsel tiyatroya son derece az benzeyen Bali tiyatrosunun ilk gsterisi, tiyatroyu yeniden, sanr ve korku ynyle, zerk ve ar yaratma dzlemine tar.6 Bali tiyatrosunun ayin nitelii Artaudyu etkiler. Danslarn bysel gc, insann ilkel yaamna, doal olarak da kkenlerine, asl varolu sebeplerinin biimlerine gtrr. Oluturulan bu beden dili her trl sz ortadan kaldrr ve kendini kendisiyle yaratr. Artaud, amalarnn aklsal dnmeye bavurarak gerekleemeyeceinden emindi. Tersine (bilinli akl bir ok insan gdsn gidermeye koullandndan dolay) dorudan anlamlar zerinde bir etki yaratmak ve seyircinin direncini krmak gerekmekteydi. Artaud bunu gerekletirebilmek iin Vahet Tiyatrosuna ba vurdu. nk amacna gerek anlamda u noktada ulaabilmesi iin seyirciyi kendisiyle yzlemeye zorlamas gerekmekteydi. Onun savunduu vahet ncelikle fiziksel anlamda deil, ahlaksal ve ruhsal anlamdayd7:Ben, tiyatronun deimesi iin uygarln deimesi gerektiine inananlardan deilim; ancak, stn ve dnebilecek en zor anlamda kullanlan tiyatronun, nesnelerin grnmn ve oluumunu etkileme gc olduuna inanyorum ve iki tutkusal eylemin, iki canl odan, iki sinirsel manyetizmann sahnede birbirleriyle bulumas denli btnsel, gerek ve hatta belirleyici bir eydir. te bu nedenle bir vahet tiyatrosu neriyorum. Vahet diyorum ya, herkes nce, hepimize zg o her eyi aalama alkanlyla kan anlamna geldiini
4 5

Artaud, Tiyatro ve kizi, s. 37. Bkz. zdemir Nutku, Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul, 1998, s. 187. 6 Artaud, Tiyatro ve kizi, s. 47. 7 Bkz. Oscar G. Brockett, Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam, Semih elenk, Selda B. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 542.

Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1256

dnyor. Ama bence, Vahet Tiyatrosuzor tiyatro ve ncelikle yabanl tiyatro demektir. Ayrca, gsterim dzeyinde, yle birbirimizin gvdesini paralayarak, testere ile organlarmz bierek ya da baz Asur imparatorlarnn yapt gibi ulakla kutularda insan kula, kylm insan burnu ya da boaz gndererek, birbirimize kar giriebilecei bir vahet sz konusu deil, bundan daha korkun ve zorunlu, nesnelerin ve olaylarn bize kar giriebilecei bir vahet sz konusudur. Bizler zgr deiliz. Ve gkyz bamzn stne debilir. Tiyatroda bize nce bunu retmek iin yaratlmtr.8 Artaudnun Vahet Tiyatrosunda iddet kavram, byk bir zgrleme dncesi olarak ele alnm, vahet ve iddetle arnmamz nerilmitir.9 Artaud, vahet szyle, ruhun kendi i hesaplamasn anlatr. Bu hesaplama ac dolu, ruhu kanatan bir hesaplamadr, tensel bir ac deildir. Bu iddet bizi kendi z benliimize gtrr ve bizim tm kalplarmzdan syrlmamz salar. Bununla birlikte Artaud sadece saldry deil, bir tedavi dncesini de ngryordu. Seyircinin ilkel trenlerde, by uygulamalarnda, erginlik trenlerinde olduu gibi korkutularak, artlarak, kutsallkla ilgili tedavisinden yanayd. Ama bu tedavi ada topluma uyum salamas iin deil, bu toplumsal yapda kendi gizil gcn grmesi iindi. Artaud, bu iyilemeyi salamak iin ritellere, eski inanlara ve onlarda varolan metafizik elere dnerek, bu elerle yeni bir dil oluturma ve mitle, ritelle zdeleerek, ada bir kutsal tiyatro yaratlmasn ngrmtr.10 Artaudya gre, bat dnyasnn tiyatrosu, insan yaantsnn ok dar bir yelpazesine, zellikle de bireylerin ruhsal sorunlaryla, topluluklarn toplumsal sorunlarna adanmt. Oysa ki, varoluun daha nemli yzleri ite bu bilinaltnda bastrlanlardr. te bunlar, insanlarn iinde ve insanlar arsnda blnmelere yol aar ve insanlar nefrete, iddete ve felakete srklerler. Artaud inanmaktadr ki, eer iyi tiyatro rnekleri karsa, insanlar vahilikten zgrleebilirler ve uygarln onlar bastrmaya zorlad sevinci ifade edebilirler ve tiyatroda, genellikle ykc yollarla ifade edilen bu duygular boaltabilir.11

8 9

Artaud, Tiyatro ve kizi, s. 71. Bkz. Adnan Tnel, Sanat Refleksi Happening ve iddet, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say: 6-7, stanbul, 2005, s. 46. 10 Bkz. Erhan Tuna, amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000, s. 255. 11 Bkz. Brockett, a.g.e., s. 542
Kl, 2008

1257

Bu noktada Artaudnun tiyatroyu vebaya benzetme dncesi ortaya kar. Toplumun yaratt kurallar, insan basklamakta, bedenine, aklna eziyet etmekte, duygularn boaltmn engellemektedir. Veba gibi, tiyatro da nce insann tm benliini saracak, onu actacak, onu kendisiyle kar karya getirecek ve bir nevi i hesaplamay salayacak sonunda da bu aclardan hibir iz kalmayacaktr. Bunun yannda Artaud, tiyatronun vebaya benzemesini ; (...) bulac olduundan deil, veba gibi bir kii ya da kitle zerinde ruhun tm sapkn olanaklarn younlatran gizil bir acmaszln derinliinden darya doru fkrmasndan ve anlama, ne k olmasndandr. Veba gibi tiyatro da ktlk zamandr, karanlk glerin utkusudur, bu gleri, daha da derin bir g snnceye dek besler.12 szleriyle aklar. Tiyatro ile veba arasndaki alegorik ilikiyi, jestlerde anlamn ve anlatmn bulan, iirin simgeleriyle bulumamz salayan bir dil olarak alglar : Tiyatro vebaya benziyorsa, bu onun geni topluluklar zerinde etkili olmasndan ve onlarn yaamn ayn ynde altst etmesinden deildir yalnzca. Tiyatroda da, vebada olduu gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein bir eyler vardr. Vebann getii her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi sezinlendii gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein bir eyler vardr. Vebann getii her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi sezinlendii gibi, geni bir tasviyeden baka bir ey deildir. Veba, uyuyan imgeleri, sinsi bir dzensizlii alr, onlar anszn en lsz jestlere dek vardrr; tiyatro da jestleri alr ve onlar ileden karr; veba gibi o da var olanla olmayan, olabilirliin gcyle maddelemi doada var olan ey arasndaki zinciri yeniden yaratrnk tiyatro, ancak olanaksz olann grnr biimde olas klnd ve sahneye geen iirin gerekletirilen simgeleri beslemeye ve kztrmaya balad anda gerekleir.13 Bu kuramsal balamla Artaud, tiyatronun toplumu iyiletirecek bir gc olduuna inanr. Kitlelere seslenen bu sanat, insann cokularna gizemsel vahi kimliine dnn salayacaktr. Artaudya gre, Gerek bir tiyatro oyunu, duyularn dinginliini sarsar, bastrlm bilinaltn zgr klar ve ancak gcl kaldnda gerek deerini kazanan gcl bir bakaldrya iter, seyircileri kahramanlara zg, zor bir tutum yaknmaya zorlar.14

12 13

Artaud, Tiyatro ve kizi, s. 28. Y.a.g.e., s. 26. 14 Y.a.g.e., s. 26.

Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1258

Tm bunlarn nda Artaudnun yeni bir dil anlay getirir. Geleneksel dili ykmak ister. Bu tiyatro dili, dle gerek arasnda gidip gelen bir dildir. Dilde bilinaltnn ilkel kimliini vermeye alr ve Gerek bir dil anlalmazdr. Dillerini ustalkla kullananlar, szcklerin bir anlam olduunu sananlar, domuzdurlar15 gibi keskin ifadeler kullanmaktan kanmaz : Sz konusu olan, sz tiyatrodan silmek deil, onun varolu nedenini ve kullanl amacn deitirmektir. zellikle de yerini kltmek, onu kiilikleri tiyatro dndaki amalarna gtrme arac olarak deil, baka bir ey olarak ele almaktr, nk yaamda, insann insanla kar karya geldii gibi, tiyatroda da, duygularla tutkular kar karya geldii biiminden baka bir ey sz konusu deildir.16 Tiyaro ve kizinde bu yeni sahne dilinin aray grlr. nsan gvdesinin gizemli anlatmlarn, varolmann kozmik yaslarn, ayinlerin grkemliliini, sanrlar, vaheti sahnenin fiziksel dili olarak adlandrd bir erevede tasarlar. Jest, lk, soluk, k, ses gibi eler bu dili sahne uzamnda maddeletirir. Tiyatronun ikizini oluturan eler, drama metninin dndaki elerdir. Tiyatro olanaksz olanakl klacak ve sahne kendi iirselliini yanstacaktr. Bunu yaparken de dilin anlatm olanaklarn zorlayacak, bizi alk olmadmz bir sylemin iine srkleyecektir. Bu dil kiiyi byleyen gte bir dildir.17 Derrida, Artaud okumalarnda, burada talep edilen dilin, kavram ncesi bir dil oluuna dikkat eker. Kendi grntsn kendi oluturan bu dil, temsilin mantna hizmet eden, telaffuzu dilbilgisi kurallarna uyan yazl kelimelerin dilinden farkldr. Dil araclyla salanan uzamlatrma, yeni bir uzam kavramna ve zel bir zaman tasavvuruna yaplan bir ardr. Bu uzamlatrma, tmyle dilin fiziksel-somut varlna baldr ve teolojik deildir. Derrida, teolojik uzam, geleneksel-kavramsal dil tarafndan tiyatro alan dndaki bir uzama iaret eden ve bu uzam baskn klan anlayta grmektedir. Derrida'ya gre, olmayan bir yaratc (yazar), uzaktan bir metni kuanarak (metinle silahlanarak), zaman ya da temsilin anlamn gzetler, birletirir ve ynetir. Temsilde, temsil edilenler, dorudan onun (yazarn) dncelerini, hedeflerini adlandrmakla ykmldr. Temsil ediciler araclyla temsil edilenler -rejisr ya da oyuncular- boyunduruk altndaki kiilerdir, demek ki, buna gre az ya da ok 'yaratc'nn dncelerini temsil ederler.18
15 16 17 18

Artaud, Yaayan Mumya, s. 18 Artaud, Tiyatro ve kizi, s. 64. Bkz. Y.a.g.e., s. 8. Bkz. Sreyya Karacabey elik, Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,
Kl, 2008

1259

Sahneye yeni bir dil getiren Artaud, sahnenin ve seyircinin kalplarn da ykar. zleyici yerini de sahneyi de ortadan kaldrr. Bo alanlar, hangarlar kullanr : () bu gnki tiyatro salonlarndan vazgeip, usulne uygun olarak yapsn deitirebileceimiz, belli kilise ya da kutsal yerleri, Tibet tapna mimarisine alan depo ya da benzeri yerleri kullanacaz.19 Seyirciyi de gsteriye dahil eder. Seyirci ile oyuncu arasnda balant kurulmak istenir. Seyirci drt etraf duvarla evrili olan bir alanda, salonun ortasnda, oyunu her yerden seyredebilecektir. Artaud, sahnede dekorunda olmayacan belirtir : Bu ama dorultusunda, hiyeroglif figrler, trensi kostmler, Kral Learn sakaln frtnada gsteren on metre yksekliinde kuklalar, adam boyunda mzik aralar, bilinmeyen biim ve yapda nesneler yer alacaktr. Kuklalar, dev maskeler, allmadk boyutlarda nesneler, devimsel resimler gibi ortada yer alacak, her grntnn, her anlatmn somut yann vurgulayacaklardr; buna kart nesnel resimsel bir anlatm gerektiren eylerin ustaca gizlenmesi ya da stnn rtlmesi gerekecektir.20 Artaudnun tiyatrosu, seyircinin kendini aa kartmas adna seyirci ve oyuncu iin gerek birer deneyimdir. Artaud, bu isel yzlemenin gerekleebilmesi iin sahnede bunu, hem kendi iinde hem seyirciye yaatan, kendini bu uurda gerekten feda edebilecek oyunculara ihtiya duyar. Bu yzden Artaud iin oyuncular diri diri yanan, bal olduklar kazklardan sinyaller yollamay srdren martir gibi olmaldr. Seyircide yaanmas istenen yzlemeden nce, oyuncu bunu sahnede kendi iinde yaamal, devinimleri ve elektriiyle bunu seyirciye de geirebilmelidir.21 Oyuncu, hem ok nemli bir e- gsterinin baars oyuncunun etkinliine bal olduundan- hem de bir eit edilgin ve yansz edir. nk kesinlikle hibir kiisel giriimde bulunamaz. Zaten bu, kesin kuraln olmad bir alnadr ve kendisinden basit bir hkrk nitelii istenen oyuncu ile kiisel inandrma niteliklerini kullanarak bir sylev

Say: 15, Ankara, 2003, s. s. 47-48. Bkz. . Derrida, Das Theater der Grausamkeit und die Geschlossenheit der Reprasentaion, Schrifft und Differenz, Frankfurt/M., 1976, s. 359.
19 20 21

Aziz allar, 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993, s. 322. Y.a.g.e., s. 330. Bkz. Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701 .html.
Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1260

yapmas gereken oyuncu arasnda, bir insan, bir aletten ayran btn uzaklk vardr.22 Artaudnun etkisi hemen hemen ou ada ynetmende grlr. Artaudyu uygulamaya kalkarsanz ona ihanet edersiniz gibi grlerin yannda, onun tiyatrosundan etkilenen, aratrmalarn bu yn dorultusunda yrten bir ok topluluk, ynetmen olmutur. Grotowski, Barba, Robert Wilson, Peter Brook, Living Theatre bunlarn banda gelir. Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl kitabnda bu konuyla ilgili unlar sylemektedir ; dn aldklar dnceleri, kendilerine ait biimlere katarak melezletiren ve bylece kendi tarzlarn oluturan Schechner ya da Beck ve Malina gibi takipilerinden farkl olarak Peter Brook ve Charles Marowitz zel olarak Artaudnun yazlarn 1964te yaptklar almaya temel olarak almlardr. Onlarn Vahet Tiyatrosu deneyi oyuncular iin bir eitim olarak tasarlanmtr ve ilerinde Artaudnun gerekstc oyuncuyu Kan Fkrmasnda bulduu bir dizi gsteriyle sonulanmtr. Bu almann sonular Genetnin Paravanlar ve Brookun sahneledii Weissin Marat/Sade oyununun arpc prodksiyonunda yansmtr. 23 Tm bunlarn dnda Artaudnun sinemayla olan ilikisi (ou zaman ayr ayr deerlendirse de) onun tiyatro alannda yapmak istediklerine bir anlamda katk salamtr. Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl yaptnda, Artaudnun sinemaya bysel bir g vererek, gerei farkl bir yapya dntren sinematografik eleri sahneye transfer etmeye altn syler : Onun Kabuk ve Papaza ilikin olarak bir dn mekanii zmlemesi, ayn ekilde onun teatral gsterimlerinin yapsna da uygulanabilirdir. Hayaletler Sonatnda nesnelerin spotla aydnlatlmasnda ya da Trafalgar Savanda duvardaki bir oyuk yoluyla verilen perspektif kamerann kullanmyla edeerdir. Cencide hareketin tartmlar ya da Meksikann Fethinde imgelerin uarak dnmeleri, sinemadaki kesme ve montaj ile ayn efekti elde etmek iin kullanlmtr. Ayn ekilde sesle ilgili plastik yaklamnda bile (sesin ok yksekten dt ve ykseldii geni bir alan kemerler, emsiyeler oluturduu eklindeki tanmlama Ve Baka Cennet Yok! iin yazlan sahne aklamalar) onun sinema deneyimi ile ilgilidir.24
22 23

Artaud, Su Ortaklar ve kenceler, s. 75. Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V. Kahraman, Dost Kitabevi, Ankara, 2004, s. 92. 24 Y.a.g.e., s. 113.

Kl, 2008

1261

Artaudnun, ister tiyatro, ister sinema, isterse yazn alannda ortaya koyduu almalar olsun, birbirleriyle etkileim halinde olan ve ayn amaca hizmet eden yaratlardr. Dilin farkl kullanmndan, grsel elerin kullanmna, sesin kullanmna kadar kurallar ykma, bilinaltna inme, ruhun kendiyle yzlemesi, acy yaama ve tm snrlarn dnda var olabilme abas Artaudnun araynn, kendini sorgulamasnn yansmalardr. iirleri ve Yazlaryla Antonin Artaud : Kimim? Nereden geliyorum? Antonin Artaudyum ve bunu syleyeyim sylemesini bildiim gibi o anda imdiki bedenimin paralara daldn ve belli on bin grn altnda kendini topladn greceksiniz. Artk hibir zaman Beni unutamayacanz Bir yeni beden.25 Artaudnun iirlerinde dncelerinde ki danklklar, kopmalar, ilk okuyuunuzda dikkatini eken eylerdir. O bunlar; iirlerimin yapsndaki bu danklk, bu biim bozukluklar, dncemdeki arplmalar; btn bunlar, deneyim eksikliine, kullandm araca egemen olamayma, zihinsel durumumun geriliine balamamak gerekir; ruhun temel kne,aklmn byk lde ama geici olarak urad erozyona, gelimemin somut kazanlarn bir an iin elimden karm olmam, dnce elerimin ar lde birbirinden kopukluuna baldr bunlar.26 eklinde aklar. Artoudnun iirleri onun acsn anlatr. Bilin altna yapt yolculuklar, ektii aclar ruhundaki kopmalar iirlerinde yansmalarn bulur.
25 26

Antonin Artaud, Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992, s. 31. Artaud, Yaayan Mumya, s. 9.
Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1262

O sinir sistemini sarsan dilini iirlerinde de kullanr. Kopuk kafalar, yanan eller onun anlatmnda acy gsterir. O her eye ba kaldrd gibi iirin diline de, edebiyata bakaldrr. Hatta edebiyat reddeder. Tm metinler domuzluktur. Hem edebiyatla, hem aklla tm ilikileri kesmek gerekir.27 ifadesi bunun ak bir gstergesidir. Bununla birlikte o dilindeki kopukluun, anlatmndaki ini klarn farkndadr. Bunu fark etmesini ve sebeplerini de u szlerle ifade eder; iirlerimdeki kopukluun bende farkndaym; esinlenmeyle ilgili bu kopukluklar, kendimi bir nesne zerinde younlatrma konusunda, are bulunmaz gszlmden kaynaklanmaktadr. Fizyolojik bir zayflk bu; nesnelerin evresinde sinirsel gcmzn younlamasnn rn olan ve bizim hep birlikte ruh diye adlandrdmz tzle ilgili bir zayflk.28 Onun iindeki tiyatro kendini iir olarak yanstmaktadr. Kimi eletirmenler onun en uzun son iirinin (Tanr Yargsnn ini Bitirmek in) onun Vahet Tiyatrosunun tek gerek rnei olduunu iddia etmilerdir.29 Metnin yazl yks, Kasm 1947de Fransz radyosundan Fernard Poueyin Antonin Artaudya bir radyo program sipari etmesiyle balyor ve 7 aralk 1947de gerekli anlama imzalanyor. Metinler 22 ile 29 Kasm tarihleri arasnda kaydediliyor. Daha sonra sesler ve grltler iinde bir kayt yaplyor. Program, radyoda 2 ubat 1948de yaynlanacakken, son anda radyo mdr tarafndan yayndan kaldrlyor ve bu olay basnda bir ok yank uyandryor.30 Burada topluma bakaldrs, isyan, huzursuzluu net olarak grlr. Kulland dil, szckler sanki sadece onun dili ve szckleri gibidirler : () Bok kokan yerde varlk kokar. nsan pekl smayabilirdi, Ama smay tercih etti Yaamay setii gibi l yaamaya raz olmak yerine.
27 28

Artaud, Yaayan Mumya, s. 18. Y.a.g.e., s. 10. 29 Bkz. Cristopher Innes, s. 91. 30 Bkz. Antonin Artaud, Tanr Yargsnn ini Bitirmek in, ev: Ahmet Soysal, Nisan Yaynlar, stanbul, 1999, s. 75.
Kl, 2008

1263

nk bok yapmamak iin, Raz olmas gerekirdi Var olmamaya, Ama varl kaybetmeye, yani canl lmeye karar vermedi. Varlkta nsan iin zellikle ekici bir ey vardr Ve bu ey de bizzat BOKtur. ()
31

Yukardaki iirinde de grld gibi, Artaud insanla ve kendisiyle urar, varlk olabilmek ya da olamamak dncesiyle doludur. Ayn zamanda iirlerinde dikkat eken bir nokta da Tanrya kar olan isyandr. Tanr dncesinin insanlar silikletirdiini, kendisini engellediini dnr. Allen Thiher, Artaud iin, onun tiyatral olan en son yazar dolduunu, yaratan bir yazar olduunu ve byk bir metafiziksel hrsz olduunu Tanrnn da onun kiisel dman olduunu syler.32 Tanry hie say, ona olan kzgnl, onun eytan gibi adice dksal bir ey olduunu syleyecek kadar ileri boyuttadr ; tanr ve onun varl Yrein zar evrensel hayalin alaltc dii domuzu salyal memeleriyle bize hilikten baka bir ey gizlememi olan EYTANn yks kadar Adice dksal bir biliyor musunuz?33 Radyo program olan Tanr Yargsnn ini Bitirmek in, eitli isimler tarafndan seslendirilmitir. Bu seslendirmeleri dinlediinizde szcklerin kullanlan ses zellikleriyle nasl bu kadar uygun dt grebiliyorsunuz. nsann sinirlerini geren, beyni trmalayan bu tiz, baz yerlerde sanki vcudun ya da ruhun deiik yerlerinden geliyormu gibi bir duygu uyandran bu sesler Artaudnun sesle, dille ilgili yapmak istediklerini gstermesi asndan olduka nemlidirler. Fransz dilinin grtlaktan gelen ses zellikleri dnldnde Artaudnun iirleri seilen szckleri en etkili ekilde verebilmektedir. Artaudnun tiyatrosunun insana saldrp, onu sarst gibi, iirleri ve yazlar da sinir sitemimize saldrp
31 32

Artaud, Tanr Yargsnn ini Bitirmek in, s. 23. Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason_DE/Colin.html. 33 Artaud, Tanr Yargsnn ini Bitirmek in, s. 51.
Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1264

bizi sarsabilmektedir. Onun iirlerinde kendisiyle olan, bedeniyle olan sava yansmaktadr. O hem hayata, hem bedenine hem aklna ba kaldrmaktadr. Onun yaamak ya da lmek gibi bir derdi yoktur. Bu noktada zellikle intiharla ilgili yazdklar dikkat ekicidir. ntihar zerine 1 adl yazsnda Artaud, yaam hissetmediini, deer yarglaryla ilgili her kavramn onun iin kurumu bir rmak olduunu, yaamn onun iin bir biim olmadn bir dizi mantk yrtmesi olduunu syler ve bu durumla ilgili dncelerini aktarr; Buradan intihar durumuna gemem iin de benliimin bana geri dnmesini beklemeliyim, varlmn tm eklemlerini zgrce oynatabilmeliyim. Tanr beni, umutsuzluun iine brakt, sanki klar bana ulaan kmazlar burcunun ortasna brakt. Ben artk ne lebiliyorum, ne yaayabiliyorum, ne de lm ya da yaam istememezlik edebiliyorum. nsanlarn tm de benim gibi.34 Yine Artaud, 1 Ocak 1925te Uyuturucu Yasasn karan Beyefendiye Ak Mektup balkl bu yazda i skntsnn insana neler yaptn anlatr. Aslnda onun bu tarifleri bir bakma yaamnn ona yaptrd eylerin tarifi gibidir. Onun yazlarn ya da iirlerini okurken de iinizi skan, sizi rahatsz eden bir eyler hissedersiniz. sknts delirtir. sknts intihar ettirir. sknts lanetler. skntsn tp bilmez. skntsn doktorunuz duymamtr. sknts yaam yaralar. sknts yaamn gbek kordonunu dmler. Yine Artaud, uyuturucunun serbest braklmasn istedii bu yazsnda bu i skntsn kendine zg o sert diyebileceimiz szcklerle anlatr : Haktan hukuktan uzak yasanzla benim i skntm, cehennemin tm pusula ineleri kadar ince bir i skntsn en ufak bir gven duymadm insanlarn, tbbi salaklarn, gbre eczaclarnn, adaletsiz yarglarn, doktorlarn, ebelerin, tp mfettilerinin eline braktnz. Artaudnun szckleri bizlere sert gelir. Ama sert olan onun yaadklar, yaamda grdkleri, onu bu gne kadar actan, yaam anlamsz klan eylerdir. Tm dzene, kalplara kar duran, tm kurallar reddeden bir insan bu yaam dorultusunda kendini ifade ederken doal olarak baka anlatm yollarn semekte, en azndan kendini ortaya koyabilecei szcklerin seiminde zgr ve rahat davranmaktadr : Van Goghun akl salndan sz
34

Artaud, Yaayan Mumya, s. s. 25-26.

Kl, 2008

1265

edilebilir, o ki, hayat boyunca sadece bir elini piirmi ve bundan baka da bir kez sol kulan kesmekten teye gitmemitir, her gn, yeil salada piirilmi vajina ya da ana rahminden ktnda toplanm krbalanp azdrlan yeni domu bebek organ yenilen bir dnyada. Ve bu bir imge deildir ama btn yeryz boyunca sk sk ve gncel olarak tekrarlanan ve desteklenen bir olgudur.35 Yukardaki satrlar okuduunuzda, iinizin rpermemesi ya da ireti duymamanz mmkn deildir. Bu bizim alageldiimiz kalplarn dnda bir anlatmdr. Ama bunu Artaudnun yapmak istedii eyler erevesinde dnrseniz amacn gerekletirdiini, yaamn irkinliini ve insanln yaad irenlii en etkili yollarla anlattn grrsnz. Pimi, kulak, bebek, sala vb. gibi szckleri dndmzde ya da sylediimizde hite kt anlamlar aklmza getirmemekteyiz. Oysa yukarda okuduumuz paragraf bizi iten, tiksindiren bir anlatma sahiptir. Szckler bildiimiz szcklerdir, ama biz yine de ilk okuduumuzda irkilmekteyiz. Bu da Artaud, gelenei ykan, szcklerelere neredeyse yeni anlamlar veren, onlar istediini anlatmak iin kullanabilme gcnden gelmektedir. SONU Ac, vahet, kym, iddet, saldrganlk gibi var oluumuzdan beri varlklarn srdren, iimizde bizimle birlikte byyen bu duygular bu gn dnyann drt bir yanndan gelen lklarla artarak srmektedir. Sadece fiziksel deil ruhsal anlamda da kar karya kaldmz iddet bizi basklamakta, gerek benliimizden uzaklatrmaktadr. Bunun altnda da kendimize, bedenimize ve ruhumuza olan uzaklmz, yabanclmz yatmaktadr. Ne gariptir ki, insann damarlarnda dolaan ve hayati sv olan kan vcudumuzun dna ktnda tiksindirici, korkutucu, insan rkten bir zellilie brnmektedir. Vcudumuzun yapt bu svnn rengi, bu gn iddetin, cinselliin, gcn ve hareketin rengi olarak grlr. Sahnede kullanlan krmz ktan, kyafetlerimizdeki deiik tonlarna kadar bu anlamlar iinde barndran bu renk, bizi rktr, korkutur. O grnmedii, damarlarmzda sessizce dolat srece hibir sorun yoktur. Dar ktnda ise gzlerimizde irendiimizi gsteren bizi rkten bir ifade olur. nsan kendi bedenine bile bu

35

Bkz. Van Gogh, Eriim: 30.11.2005, http://epigraf.fisek.com.tr/index.php.

Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1266

denli yabac, bize ait bu svya bile bu denli uzaktr. Tpk bilin altmzda bastrdmz duygularmzn orada ylece su yzne kmad zaman bizi rahatsz etmeyen tavr gibi. Oysa bu bizim kendimizi kandrmamzdr. Bilin altna ittiimiz her ey biz farkna varmadan bize, bizi biz yapan her dncemize, duygumuza, hareketlerimize yansr. Ama biz onu grmezden gelmeyi tercih ederiz. Yok sayarz. te Artaudnun fikirleri bu noktada devreye girer. Kendimizle, bilinaltmza attklarmzla yzlemek. Onlar oradan karp karmza koyabilmek, bunu kendimize gsterebilmek. Gerek varolu buradadr. Kamak deil, yzlemek. Tedavi etmek, onarmak. Kendimiz olabilme srecini her trl acy gz nne alarak yaamak. nk bu bilinaltna yaplacak olan yolculuk, ac dolu bir yolculuktur. nsann yaratt sahte evrenden gerek dnyaya gidii uzun, actan, sarsan bir yoldan gemektedir. Ama yzleme ve tedavi ancak bu yollardan geerek olabilmektedir. Bu noktada tiyatro, Artaudnun ifade ettii gibi ayn zamanda tedavi edicidir. Tiyatro bu ac dolu yolu bize gsterebilir. Bu yolda yrmemizi, daha dorusu bu yolun giriini bulabilmemizi salayabilir. Bizi allagelen sahte dnyadan karp gerek dnyaya davet eder. Bu da tm bilindik kalplarn yklmasndan geer. nk kurduumuz dzen, tabi olduumuz kurumlar ve kimi zaman Artaudnun belirttii gibi akl bile biz insanlar iin bir engeldir. Kimi zaman aklmz kurcalamas gereken Dnyada gnde ka litre kan akmaktadr? sorusunun yant srp giden savalar dnlrse korkun rakamlara ulaacaktr. Ve akan bu kanlar nereye gitmektedir? Yant basittir. Elbette ki yerin altna. Hep daha altna. Tm pislikleri topraa gmdmz gibi, kendi cesetlerimizi topraa gmdmz gibi, bunu bir bakma da rtbas edip, kapattmz gibi kanlarmz da yerin en derin katmanlarna aktyoruz. Tpk bizi rahatsz eden her eyi bilinaltmza akttmz, stn rtp saklamaya altmz gibi. Fakat hibir ey sakland yerde kalmyor, mutlaka bir yol bulup, bir yerlerden szp yzeye kyor. O halde u an bizler kendi pisliklerimizi, kendi cesetlerimizi yiyor ve kendi kanlarmz iiyoruz.

Kl, 2008

1267

Biz topraktan beslenmek zorundayz. Her eyi oradan alyoruz. Ve her eyi yine oraya atyoruz. Bu bir dng eklinde devam etmektedir. Dnyada savalar, saldrlar yznden akan kanlarla beslenen toprak yine bize ayn eyleri veriyor. Biz ona ne verirsek o da bizi onunla besliyor. Ve bu dng byle srp gidiyor. Tpk bilin altmza attmz ve hi kmayacan sandmz eylerin hayatmz belirlemesi, ruhumuzu beslemesi, bizi yine rahatsz etmesi ve bundan haberimiz yokmu gibi yaamamz gibi. Artaudnun anlatt tiyatro, insann bilinaltna inen, onu sorgulayan ona kendini gsteren bir tiyatrodur. O topran altnda olanlar hi ekinmeden sunar; rm cesetler, kaynak sularna karm kanlar te asl tedavi burada balar. Bunu kabullenip bunlarn bize ait olduunu gerekten kabul edip onlar onarmakla. Bu da nce iimizi kaldran, bizi irendiren bir grnmdedir. Ama her grmezden geldiimizde iddeti artmaktadr. nsann anlamak iin grme duyusunu kullanmas, grerek idrak etmesi dier duyu organlarnn alglamasndan daha yksektir. Tiyatronun ise tm duyu organlarna hitap eden, zellikle de grsellik tayan yn bizim bir ok eyi anlayabilmemizi ya da anlamlandrabilmemizi salayacak bir etkiye sahiptir. Bu yolla bilinaltmza inebilir, kendi z benliimizle yzleebilir, neyi, neden yaptmz grebiliriz. nk bu gn kullandmz maskelerimiz, hrslarmz, nefretlerimizi, ykma, yok etme duygularmz en sevimli hale getirip, hatta bizi bile kandrp dzenin adamlar olarak hareket etmemize sebep olmaktadr. Tiyatro ise bu dzenin, bu akn karsnda duran bir harekettir. Teknolojinin bu denli gelitii, bir yandan da bize kolaylk m getirdii yoksa bizi tutsak m ettii dncelerinin artt, savan gelien teknoloji ile daha vahi bir boyut kazand ve hi bitmek bilmedii bu ada seyirciyi sarsmak, farknda olabilme yetisini artrmak iin tiyatro gibi bir gten yararlanmalyz. ada tiyatronun bugnk oluumu, yaptklar gz nne alndnda ise, bu kar hareketin netlii, allmn dnda duran tavr, bilinaltmza, alglarmza seslenen yn bizi sradanlktan karp, bilin dzeyimizi ykselten bir hale sokmaktadr. Bunun temelinde yatan kiinin modern avant-garde tiyatronun babas ya da ada tiyatronun peygamberi olarak anlan Antonin Artaudnun olduu bir gerektir. Bilinaltn bu denli sorgulayan,
Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1268

yaam yznden okunabilen, iddeti seyirciyi sarsmak iin kullanan, tiyatronun eski alarda olduu gibi yaamsal bir zorunluluk ve metafiziksel bir gc olduu dnen Artaudnun tiyatro tekniklerinin, sunduu farkl dilin bu gn anlatmak istediimiz bir ok eyi dile getirmemizde yine yn gsterici bir rol oynayaca grlebilmektedir. Psikiyatr kriye Kaplan, komada olan bir insann bilincinin ak olup olmadn, ne dzeyde ak olduunu lmek iin trnak diplerine kalem gibi bir cisimle bask uyguladklarn (nk sinirlerin youn olduu blgelerden biri trnak dipleridir.), hastann verdii tepkiye gre, yani acy hissedip hissetmediine gre bunu anladklarn belirtiyor.36 Bu bilgi aklmza u soruyu getiriyor. O halde ayakta uyuyan insanlarn bilinlerini amak iinde acy kullanmak bir yntem olabilir mi? Bu dnceden hareketle, belki de Artaudnun, tiyatrosunun farknda olarak ya da olmayarak sinir sistemine saldrarak, bilinaltna inerek, acy kullanarak bilinci amay ngrmekle, tbbn kulland bir yolu tiyatro yntemiyle kullanmtr diyebiliriz.

36

Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile 23.12.2005 tarihli grmenin notlar.

Kl, 2008

1269

KAYNAKA ARTAUD, Antonin., Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992. ARTAUD, Antonin., Tanr Yargsnn ini Bitirmek in, ev: Ahmet Soysal, Nisan Yaynlar, stanbul, 1999. ARTAUD, Antonin., Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993. ARTAUD, Antonin., Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995. BROCKETT, Oscar G.., Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam, Semih elenk, Selda B. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000. BROWN-NOBLET, Katleen Marilyn., Antonin Artaud and Ontology, Requirements for the degree of Doctor of Philosophy in French, University of California, 1999. CANDAN, Ayin., Yirminci Yzylda nc Tiyatro, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994. CASSIRER, Ernest, nsan stine Bir Deneme, ev.: Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul, 1980. ALILAR, Aziz., 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993. DEMRERG, Nalan. (Dr.), can, Cneyt. (Dr.), T. ngren, Mahmut., Yank, Figen., Bu Ne iddet!, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994. FROMM, Erich., Sevgi ve iddetin Kayna, teki Yaynevi, Ankara, 2000. INNES, Christopher., Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V. Kahraman, Dost Kitabevi, Ankara, 2004. KARACABEY ELK, Sreyya.,Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara, 2003. KKNEL, zcan. (Prf. Dr), Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1982. MOSES, Rafael., iddet Nerede Balyor?, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say: 6-7, stanbul, 2005. NUTKU, zdemir.(Prof. Dr.), Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul, 1998. Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile yaplan 23.12.2005 tarihli grme notlar . TUNA, Erhan., amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000. Trke Szlk , Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988. TNEL, Adnan., Sanat Refleksi Happening ve iddet, Cogito, Say: 6-7, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.
Journal of Yasar University, 3(10), 1253-1270

ANTONN ARTAUD VE DDET

1270

Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason DE/Colin.html. Tiyatronun Gereklilii, Eriim: 20.12.2005, http://www.tiyatronline.com/yozdemir.html. Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701.html.

Kl, 2008