VAKIFLAR

(MEDEN KANUNDAN NCEK VE SONRAK VAKIF NEVLER VE HUKUK MAHYETLER)

Asistan Ahmet GR

ER

Esas konumuzu, 4 Ekim 1926 tarihinde Meden Kanunu muz'un yrrle girmesinden nceki vakflarn bu kanundan son raki hukuk durum ve mahiyetlerinin aratrlmas tekil etmekte, bu keyfiyeti ise, Meden Kanunumuz'un Sureti Mer'iyet ve ekli Tatbiki Hakkndaki 1926 tarihli ve 864 sayl Kanun'un 8 inci maddesinde mevcut Kanunu Medeninin rner'iyete vaz'ndan mukad dem vcuda getirilen evkaf hakknda ayrca bir tatbikat kanunu nerolunur hkmne istinaden 1935 ylnda nerolunan 2762 say l VAKIFLAR KANUNU hkmleri tesbit etmi bulunmaktadr. An cak bu Kanun ve buna ilikin nizamname hkmlerini incele mee girimeden nce, ad geen Kanun hkmlerine tbi vakflarn Eski Hukukumuzdaki hukuk durum ve mahiyetlerini ortaya koyma y faydai bulduk. Bu sebeple de, aratrma ve incelememizi iki ksm halinde ya parak bir neticeye varmaya altk. Birinci ksmda, doktrinde Menfaati insanlara ait olmak zere bir mal Allahn mlk hkmnde daim surette temlik ve temellk ten hapis ve meneylemek ve vakfeden kimsenin arzu ettii cihete sarf etmektir (*) eklinde tarif olunan vakf messesesinin, Meden Kanunumuz'un 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle girmesinden evvel ki hukuk durum ve mahiyetini, bu messesenin nev'ileri ile birlikte incelemee altk.
(*) Yukarda doktrinde benimsendiini sylediimiz bu tarif, mam Ebu Yusuf ve mam Muhammed'e aittir. mam zam'a gre ise vakf Memlk bir ayn vkfn mlknde hapis ve menfaatini fukaraya yahut vcuh- birre tasadduktan ibaret tir ki iki tarif arasndaki fark aktr. Benimseyip metne aldmz tarife gre vakfedilen maln, vakfedenin mlknden kp, Allah'n mlk hkmn alarak hkm bir ahsiyet vcuda getirdii anlalr. Halbuki ikinci tarifte, vakfedilen mal, vakfedenin mlknden kmadndan mstakil bir ahsiyet teekkl etme-

200

AHMET ER

kinci ksmda ise, Meden Kanunumuz'un Sureti Mer'iyet ve ekli Tatbiki Hakkndaki Kanun'un 8 inci maddesinde mevcut ve yukarda zikredilen hkmne istinaden nerolunan Vakflar Ka nunu'nun hkmlerini Eski Hukukumuzun vakflar hakkndaki h kmleriyle de karlatrarak, eski vakflarn bugnk hukuk du rum ve mahiyetlerim ve bu kanun hkmleri gereince tasfiyeye t bi tutulan mukataal ve icareteynli vakflarn tasfiye sebeplerinin ne denlerini belirtmee altk. ki ksm halinde vki bu almamz neticesinde, slm Huku kundan nce de, Eski Yunan, Roma ve Cermen Hukukunda (**) mevcut olan vakf messesesine kar yneltilen iktisad, siyas ve ahlk tenkidlerin, cemiyetin esas yapsn tekil eden dier messe selerin btn iinde deil, bilkis bu messeselerden tecrit oluna rak incelenmesi sebebiyle objektif olamad, dolaysiyle de yanl fikir ve kanaatlere sahip olunduu kansna vardk. Dn olduu gibi, bugn ve yarn da, vakf messesesinin; velev ki tesis adiyle dahi olsa, cemiyet hayatmzn medeniyet yolunda ilerleyiinde bu yola paralel olarak, ykseli ve alallar gstere rek, fakat yine de iktisad, ahlk ve itima fonksiyonlarn ifa ede rek devam edecei hususunda tam bir kanaat sahibi olduk.
dii anlalr. Bu husular hakknda daha geni bilgi iin bkz. MARDN, Ebul'l: Vakf Messesesi (ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi), C. X, stanbul, 1954, sh. 135; KPRL, Blent: Tarihte Vakflar, Ank. Huk. Fak. Der. 1951, C. Viri, S. 3-4, sh. 478-518, bu konu ile ilgili olarak sh. 513-515; OK Co kun : Trk Hukuk Tarihi Dersleri, 2. bas, Ankara, Ajans - Trk Matbaas, sh. 97; BERK, Ali Himmet: Vakflar, 2. bas, Ankara, Ege Matbaas, sh. 40; SAYMEN, Ferit Hakk: Meden Hukukumuzda Hkm ahslar (Cemiyet - Vakf Tesis). stanbul, niversite Kitabevi, 1944, sh. 205; VELDEDEOLU, Hfz Veldet: Trk Meden Hukuku, 3. bas, stanbul, Nurgk Matbaas, 1963, sh. 294; AKPEK, Jale G.: Trk Meden Hukuku, C. I, Cz 2 - ahsn Hukuku -, Ankora, stikll Matbaas, 1961, sh. 221; BLMEN, mer Nasuhi: Hukuki slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, C. 4, stanbul, Matbaaclk T.A.O., 1951, sh. 171 No: 111; KPRL, Blent: Tarihte Vakflar, vakfn tarifi iin sh. 515'de dip not l'e baknz. Mellif burada vakfedilen maln niin Allah'n mlk hkmn de olmas lzm geldiini izah etmektedir.; KPRL, Blent: Toprak Huku ku Dersleri, smail Akgn Matbaas, 1958, ayn sahifenin 1 no'lu dip notunda ise vakf messesesini tarif eden mellifler zikredilmitir. MARDN, Ebul'l: Va kf Messesesi (ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi), sh. 135. (**) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 194 - 199; KPRL, Blent: Tarihte Vakf lar, sh. 479 - 484; VELDEDEOLU, Hfz Veldet: Trk Meden Hukuku, C. I, Cz 2 - ahsn Hukuku, - 6. bas, stanbul, Nurgk Matbaas, 1960, sh. 256-257. RUBEN, W. (ev. TORKAK, Meliha): Buddhist Vakflar Hakknda, Vakflar Dergisi, S. II, Vakflar Umum Mdrl Neriyat, Ankara, 1942, sh. 173-181.

BRNCl

KISIM

VAKIFLAR KANUNUNUN MERYETNDEN NCEK VAKIFLARIN NEVLER VE HUKUK MAHYETLER (1)

BRNC BLM

VAKFEDLEN GAYRMENKULLERN NEV' VE MAHYETLERNE GRE VAKIFLAR VE HUKUK MAHYETLER

Mlga Arazi Kanunu'na gre arazi be ksma ayrlmt (2). Vakfa mevzu olan arazi nev'i ise sadece vakf arazi (arazii mevkufe)
(1) Bahse konu olan Vakflar Kanunu 6 Haziran 1935 tarih ve 2762 sayl olup, hakknda incelememizin ikinci ksmnda izahat verilecektir, bkz. sh. 198. (2) Hicri 1274 tarihli Mlga Arazi Kanunu'na gre arazi nev'ileri : a) Mlk arazi (arazii memlke): Hususi mlkiyete dahil arazidir ki, zerinde meden hukukun ayn haklara mtedair hkmleri cereyan eder. Sahih vakf lar bahsinde grlecei zere balangta drt ve 1924 tarihinden sonra da be ksma ayrlmt. Bu arazi, malikine mlkiyet, istimal ve istifade haklar nn herbirini tam mnas ile temin ederdi. b) Mir arazi (arazii emiriye - arz memleket).: Rakabesi Devlete ait olan ve ancak istimal ve istifade haklan (tasarrufu hukukiyesi) fertlere devredilebilen arazidir. Mir arazi: a) srf mir arazi (arazii emiriyei srf a) ve b) gayrisahih vakf arazi (arazii emiriyei mevkufe) olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Gayrisahih vakf arazi hakknda ileride daha geni izahat verilecektir. Miri araziyi aadaki suretlerle Devletin mlkiyetine intikal etmi topraklar tekil etmektedir: aa) Sava ile fethedilen hertrl arazi, bb) arazisi fethe dilen Devlete ait bilcmle arazi, cc) Memlk araziden satm veya istimlk suretiyle Devlete intikal eden arazi, dd) Memlk araziden hazineye hibe veya ihya suretiyle ivazsz olarak temlik olunan arazi, ee) Memlk araziden iken kanun veya mansup mirass bulunmadndan dolay Devlete intikal eden arazi. c) Metruk arazi (arazii metruke): mmenin veya bir ehir veya ky halknn ihtiya ve istifadeleri iin terk ve tahsis olunan arazidir. Byle bir arazi ze rinde hususi hukukun ayn haklarla ilgili hkmleri, baka bir deyile, ml kiyet, istimal ve istifade (usus, fuructus, abusus) hkmleri hususi hukuk za viyesinden tatbik yeri bulamamakta idi. Metruk arazi iki nev'i idi: a) Ara zii murfaka veya Arazi Kanunu'nun ifadesiyle umumi ksm : mmenin is tifadesine terk ve tahsis edilmi arazidir. Dier bir ifade ile araziden btn

202

AHMET ER

ve mir arazi (arazii miriye) idi. Mlga Arazi Kanunu'nun bu taksimi nazara alndnda, vakfedilen gayrimenkuUer mahiyetlerine ve t bi olduklar hukuk rejimlere gre sahih vakflar ve gayrisahih vahalkn istifade etmesidir. Bunlar yollar, meydanlar, pazar, panayr ve mesire yerleri gibi mahallerdir, b) Arazii mahmiye veya hususi ksm : Muayyen bir zmre, ehir veya ky halknn istifadesine terk ve tahsis edilmi mer'a, klak, yaylak, koru gibi mahallerdir (Arazi Kanunu madde 5). Her iki nev'i metruk arazi ne hakiki ve ne de hkm ahslarn adlarna hi bir suretle tescil edilmeksizin ancak tahsisi vehile intifa edilegelmitir. d) Mevat arazi (arazii mevat): Hibir kimsenin tasarrufu altnda bulunmayan ve ahaliye terk ve tahsis olunmayan ve gr sesli bir kimsenin aksay mrandan (kasaba veya kyn bittii yerden) sesi iitilmeyecek derecede kasaba veya kyden uzak bulunan talk, kra ve prnallk gibi hali mahallerdir (Arazi Ka nunu madde 6). e) ncelemekte, olduumuz vakf arazi (arazii mevkufe). MARDN, EbPI : Toprak Hukuku Dersleri, stanbul, Cumhuriyet Matbaa s, 1947, sh. 3 il 20; BERK, Ali Himmet: Vakflar, 2. bas, stanbul, Ay dnlk Basmevi, 1946, sh. 13 il 17; BERK, akir: Toprak Hukuku,, 2. bas, Ankara, Ege Matbaas, 1960, sh. 60 il 70; KPRL, Blent: Eski Huku kumuzda Vakf Nev'iyetleri, st. ni. Huk. Fak. Mec. 1951, C. XVII, S. 3-4, 685-716 ve bilhassa 690-699; GRZUMAR, Fikri: Vakf Gayrimenkul Mallar ile rf Belde Tasarruflar, Ankara, Dou Matbaas, 1949, sh. 7 il 13; ONAR, Sddk Sami: dare Hukukunun Umum Esaslar, C. I, 2. bas, stanbul, smail Aygn Matbaas 1960, sh. 540 dip not 27; ARSEBK, Esat: Meden Hukuk (Balang ve ahsn Hukuku), Ankara, Tan Matbaas, 1938, 29, sh. 296 vd. Arazi Kanunnamesi'nin birinci maddesi Osmanl Imparatorluu'nda mevcut topraklar be ksma ayryorsa da, bu topraklar iki byk zmre halinde taksim ve tetkik etmekte mmkndr. Filhakika, vakf topraklarn vaktiyle (r ve harac topraklar) dan veya (temliki sahih ile temlik edilmi mir topraklar) dan ayrlp vakfedilmi ol duklarna gre, sahih ve mutlak vakflar veya mir topraklarn rsum ve me nafimin bir cihet-i hayra tahsisi eklinde tahsis ve irat kabilinden vakflar olarak ikiye ayrmak ve birinci ksm toprak vakflar mlk topraklar zmre sine, ikinci nev'iden toprak vakflar ise mir arazi grubuna irca etmek mm kndr. nk, mir topraklar snfna ithal edebileceimiz bu ikinci nev'i toprak vakflarda topraklarn yksek mlkiyet hakk (rekabe) si, tpk mir topraklarda olduu gibi, devlete ait bulunmaktadr. Ve bu gibi topraklara sa hip bulunanlarn tasarruf hukuku, ufak tefek farklarla, mir arazi zerinde ki tasarruf hukuku eklinde inkiaf etmi gzkmektedir. Halbuki birinci nev'i vakflarda, bilkis mlk topraklarda olduu gibi, rekabe ve tasarruf hakk bir arada ve topran sahibinin elinde itima etmi bulunmaktadr. Ve bu nev'i mlk veya vakf topraklarn, mir topraklarda olduu gibi, hususi hak lara sahip ayr bir mutasarrf yoktur. Bu topraklar vkfn tyin ettii art-

VAKIFLAR

203

ktflar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Bu sebeple de konuyu iki ayr paragrafta ele alarak inceleyeceiz. I. SAHH VAKIFLAR (ARAZ MEVKUFE SAHHA) Mlk olan araziden er'i usuller dairesinde bir cihete vakfedil mi olan araziye sahih vakflar denir ki, bunlarn rakabesi (plak mlkiyeti) tasarruf hakk ve menfaatleri vakfa aittir. Bu vakflar da vkflarn koyduklar artlara riayet esastr. Arazi Kanunu'na gre mlk arazi drt nev'i idi ve herbirinin zerinde sahih vakflar vcuda getirilebilirdi:
lar dahilinde iletilmektedirler. Ayn ekilde ky halknn mterek tasarruf ve intifama terk edilmi olup, hususi ahslarn mlk olmayan koru ve mer'a nev'inden arazi-i metruke ile, dalar ve byk ormanlar gibi kimsenin ta sarrufunda olmyan ve dolaysiyle devlete ait bulunmas lzm gelen l (mevat) araziyi de, hukuk bir takm inceliklerden sarfnazar edilecek olursa, mir araziye ilhak etmek ~ imkn vardr. Bu vaziyette, 1274 tarihli Arazi Kanunnamesi de, tpk eski arazi kanunna meleri gibi, Trkiye'de hukuk- tasarrufiyesi ile birlikte rekabesi de bir mlk gibi hususi ahslarn veya vakflar gibi hukuk ahsiyetlerin elinde bulunan topraklarla, rekabesi devlete ait bulunmak itibariyle tam bir ekilde mlk olmyan topraklar tasnifinin ortaya koyduu ikilii kabul etmitir ki, bu tasnif de zarur olarak dier taraflarda da tedenberi mevcut hukuk ve kitap ikiliini, mahkeme ve hkim birlii henz ayn kalmakla beraber, idame et tirmitir. Bu sebeble, kanunnamenin 2 ci maddesinde 1) tetimme-i skna mahiyetinde olan topraklar 2) temlik-i sahih ile temlik edilmi topraklar 3) r topraklar 4) harac topraklar halinde drde taksim edilmi bulunan mlk topraklarla, 4 nc maddede mevzuubahis olan, aslnda mlk olup eriat kaidelerine uygun artlar dahi linde vakfedilmi sahih vakflara ait meseleler, burada tetkik ettiimiz 1274 tarihli kanunnamede de, mevzuubahis edilmemitir. Filhakika, bu nev'i hukuk fkh kitaplarnda tedvin edilmitir ve oradan al nan esaslara gre tanzim edilecek (edilmi) Mecelle'de de mndemi bulun maktadr. u halde Arazi Kanunnamesi ile Mecelle iki ayr hukuku temsil eden iki ayr kitaptr. Ve araziye mtaallik dvalarn Arazi Kanunu'na tevfiki icap ettii iin, Mecelle'ye tatbikleri caiz olamyaca gibi, Arazi Kanu nu da emlk dvalarnda medar tatbik olamaz (BARKAN, mer Ltfi: Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Ka nunnamesi, Tanzimat J, (Yznc yldnm mnasebetiyle), stanbul, Ma arif Matbaas, 1940, sh. 374 - 375. Arazi Kanum'nun hazrlan hakknda sh. 369 - 372'ye bkz.

204

AHMET ER

A) Miktar ne olursa olsun kasaba ve kylerin iinde bulunan arsalarla, kenarlarnda bulunup tetimmei skna (3) itibar olunan nihayet yarm dnmlk ma.haller. B) Mir arazi iken mme menfaati dolaysiyle rakabeyi de de vir etmek suretiyle fertlere veya hkm ahslara satlan yerler. C) r arazi: Fetihlerde, ftihlere taksim ve temlik edilen ara zi ile, ftihlerden baka mslmanlara verilip de haslatndan r ad ile vergi alman arazidir. Bu arazi nev'idir : 1) Fetihden evvel ahalisi islm dinini kabul ettii kendilerine terk ve braklan arazi, takdirde

2) Fetih esnasnda ftihlere tevzi ve temlik olunan arazi, 3) Fetih esnasnda gayrimslim ftihlere taksim ve temlik olunan arazi. D) Hara arazi : Aynen r araziye tatbik olunan kaidelere tbi olup iki ksma ayrlmaktadr : i) Bir memleket zorla veya sulhen fetholundukta lim olan asl yerlilerin elinde braklan arazi, gayrims

2) Bir memleket fetholunupta yerlileri giderek bunlara kar lk baka yerlerden gayrimslim ahali naklolunarak bunlara tem lik olunan arazi (4).
(3) Tetimmei Skna: Kasaba veya kyn kenarnda olup alm satmda satlan ey den ayrlmayan ve birlikte tasarruf olunan nihayet yarm dnmlk mahaldir. Dnm : Normal admlarla eni ve boyu krkar adm olan kare eklindeki arazi sathdr (BERK, Ali Himmet: age., sh. 14 ve dip not 2). (4) Hara : Cihad sonunda elde edilen lkelerde Ehl-i Kitap olup da (yni Tevrat, ncil ve Zebur'a inananlar) slm kabul etmeyen toprak sahiplerinden alnan ver gidir. Yukardaki tasniften baka, hara bir de harac ruus ve harac arazi olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Harac ruus'a cizye de denilmekte olup, islm lkesinde otu ran ve bu lke dahilindeki mme hizmetlerinden faydalanan gayrimslmlerin eli silh tutanlarndan alman ahs vergisidir. Harac arazi Devletin araziden na kit olarak ald vergi veya haslatndan ald hissedir. Arazi Kanunu'nda yalnz arazi harac tanzim edilmi olup bu da iki ksma ayrlmaktadr : a) Harac mukaseme : Arazinin verimine gre mahsuln onda birinden yarya kadar alnmak zere tyin olunan vergidir. Bu sebeble harac mukaseme haslata taallk eden bir vergidir ve arazi senede ne kadar mahsul verirse, hara da o kadar alnrd. b) Harac muvazzaf (srekli hara) : Dnm gibi bir birim esas alnarak ziraate elverili arazinin tahamml nispetinde nakten ve maktuan alman vergidir. Bu iki nev'i haratan biri dierine tahvil edilemezdi. Vakfedilmi hara arazinin harac sakt olmayp bunu vakf idaresi derdi.

VAKIFLAR

205

Ayrca sahih olarak vakfedilebilecek araziye bir beincisini de ilve etmek gerekir ki, o da : (5). E) Mevat araziden iken mlk olmak zere imar ve ihya olunan yerlerdir. II. SAHH OLMAYAN VAKIFLAR (RAT veya TAHSSAT) Bir kimse ancak mlkn vakfedebilir (6). Bu sebeple zerin de ferdin mlkiyet hakk cereyan etmeyen mir arazinin vakfa mev zu olmamas lzm gelirse de tatbikatta bu nev'i arazi de vakfedilmitir. Bu nev'i arazinin vakf ya padiah tarafndan bizzat veya onun izni ile bakalar tarafndan yaplr, fakat bu vakfla arazinin kendisi vakfa mevzu olmu ve arzn mir mahiyeti deimi olmazd. Baka bir deyile vakfa mevzu olan, Devlete (hazineye) ait olan men faatler (aar ve rsumat gibi) veya arzn mutasarrfnn elde ede cei mahsul ve semereler veyahut bunlarn her ikisidir. Yukarda da belirttiimiz gibi bir kimse ancak mlkn vakfedebileceinden mir arazi zerinde tesis edilen bu nev'i vakflarn sahih olmamas lzm gelir. Nitekim, bu sebepten dolay bunlara gayrisahih vakf lar veya tahsis ve irat kabilinden vakflar denilmitir (7). Sahih olmayan vakflar kabili iptal olup olmamalar bakmn dan sahih tahsisler ve gayrisahih tahsisler olmak zere ikiye ayrl maktadrlar :

(5) MARDN, Ebl'l: age., sh. 14-15'de 6 Ramazan 1342 tarihli ve 474 sayl Artvin, Ardahan, Kars vilyetleri arazisinde hakk tasarrufa ait Kanun'un 1 ve 3 nc maddelerine baknz. Ayrca KPRL, Blent: agm., sh. 690. (6) Buradaki mlk tbiri aslnda gayrimenkulleri ve istisnaen rfn vakfn caiz gr d menkulleri (para, kitap, cenaze levazamat gibi) kapsamaktadr (ONAR, Sddk Sami: age., sh. 540 ve 541). (7) rat: Rasat kelimesinden olup, bir eyin dikkat ve ehemmiyetle gzetilmesi de mektedir. Mezkr vakflar da dolaysiyle mevkufnlehleri grp gzetir oldu undan bu isimle adlandrlmlardr (BERK, Ali Himmet: age. sh. 18 ve dip not 1). Bu nev'i bir vakfa, srf mir araziden ayrtetmi olmak iin mir vakf arazi (arazii emiriyei mevkufe) ad da verilmektedir. Bununla beraber bu arazinin de rakabesi vakfa deil Devlete aittir. ANSAY, Sabri akir: Hukuk Tarihinde slm Hukuku, 3. bas, Ankara, Ajans Trk Matbaas, 1958, sh. 104.

206
A) S a h i h

ATMET ER

Tahsis:

Mir arazi zerindeki hak ve menfaatlerin esasen Devlet hazine si vastasiyle ifa edilecek bir hizmete veya Devletin yardm edecei bir mahalle tahsis edilmesidir. Mesel mir menfaatler veya haslat veyahut bunlarn her ikisi Devlete grlmesi lzm gelen sosyal yardm ilerine faraza fakirlere, hastahanelere tahsis edilmise bu sahih bir tahsistir ve dier sahih vakflar gibi lzum ifade eder ve kabili iptal deildir. Ancak sahih tahsislerin de, gayrisahih tahsisler gibi fesih ve iptalinin mmkn olmasna cevaz verilmelidir. Farzedelim ki, bir iftliin geliri bir hastahaneye tahsis edilmitir. Devlet bu hastahanenin btn masraflarn temin edecek paray btesine koyacak olursa, tahsisin devam iin hibir sebep ve lzum kalmaz (8). B) G a y r i s a h i h Tahsis:

Mir arazinin hazineye ait menfaatleri (r ve aar) veya ha slat (mahsul ve semereleri) veyahut bunlarn her ikisinin birka ahsa veya Devletin yardmla mkellef bulunmad bir cihete tahsis edilmesine gayrisahih tahsis denir. Grld zere gayrisahih bir vakf ekilde vcut bulabilmektedir : 1) Mir arazinin rakabesi (plak mlkiyeti) ve tasarruf hakk Devlete ait olmak zere aar ve rsumat gibi hazineye ait menfa atlerin bir cihete vakfedilmesi. 2) Mir arazinin rakabesi ve menfaatleri hazineye ait olduu halde tasarruf hakknn (arzn mutasarrfnn elde edecei mahsl ve semerelerin) bir cihete vakfedilmesi. 3) Mir arazinin yalnz rakabesi hazineye ait olmak zere men faatlerin ve tasarruf haklarnn bir cihete vakfedilmesi. Bunlardan birincisinde tasarruf Devlete ait olduundan Arazi Kanunu hkmleri car idi. Dier iki kesimde tasarruf haklar vak fa ait olduundan Arazi Kanunu hkmleri uygulanmazd. Birinci nev'i vakf mir arazi tapu senedi ile fertler tarafndan tasarruf edil dii halde, ikinci ve nc nev'i vakf mir arazi padiah beratleri, fermanlar veya defterhane kaytlan ile vakf veya lehine art edil-

(8) ONAR, Sddk Sanl: age., sh. 540-541; BERK, Ali Himmet: age., sh. 135.

'

' ' I 'I H WH i .11*3.1* i i p H ' I i 4

. ti (Ptill |. il Wm

l|

tNMMflpi|tJIWIMmiSttt:|Hn & M '>" *

VAKIFLAR

207

mi kimseler tarafndan ve lrlerse yerlerine geecek olan kimse ler tarafndan tasarruf edilirdi (9). Mir bir arazi padiah tarafndan bir kimseye temlik edildikten sonra, malik o topra vakfetse er'i vergileri yine Devlet alrd. Bu vergileri de padiah bir hayra tahsis etse bylece ayn arazi zerinde sahih vakfla gayrisahih vakf birlemi olurdu (10). Sahih olmayan vakflar tadil ve hatt tamamen fesih ve iptal olunabilirler. Mesel mir arazinin menfaatleri hazineden temini l zm gelmeyen bir maksada tahsis edilmi ise bu tahsisin tadili veya tamamen iptali mmkndr. nk hazineye ait emvalde tasarruf hususi hkm ve ekillere tbidir (11).
KNC BLM

VAKFEDLEN GAYRMENKULDEN STFADE EDENLER BAKIMINDAN VAKIFLAR

Vakfedilen gayrimenkulden istifade edenler bakmndan vakf lar, zrr vakflar ve bir hayra tahsis edilmi olan vakflar olmak zere iki ksma ayrlmaktadrlar. I. ZRR VAKIFLAR Bu vakflar evlt ve ahfada tahsis edilmi olan ve niha gayesi yine de fakirlere yardm olan vakflardr. Bylece bir kimsenin bir maln evlt ve ahfadna vakfetmesi sahih bir vakfa vcut verir. Zrr vakflarn vakfnamesinde, vkf yalnz evldma de mi ise kendisinden sonraki birinci gbein lmesi ile vakf fakir lere tahsis edilir. Vkf evldma ve evld evldma vakfettim de mise, o zaman soyu inkraz edene kadar bu vakftan faydalanlr, sonra fakirlere tahsis olunur (12). Byle vakflarda vkfn soyun(9) ANSAY, Sabri akir: age., sh. 104; KPRL, Blent: agm., sh. 696. (10) OK, Cokun: Trk Hukuk Tarihi, 2. bas, Ankara, Ajans-Trk Matbaas, 1957, sh. 102. (11) BERK, Ali Himmet: age., 19 ve 135. (12) OK, Cokum: age., sh. 100 - 101; Ebnay ebna tbirine kz ve erkek o cuklar ile, kz ve erkek torunlar ve bunlarn kz ve erkek ocuk ve torunlar gi rer. Yargtay HUH. 17.6.1952 tarih, 5-71-2 Esas ve 92 sayl karar. SAYMEN, Ferit Hakk - ELBR, Hafit Kemal: Trk tihatlar Klliyat, stanbul, smail Aygn Matbaas, 1954, C. 9., sh. 9., Karar N o : 12.

208

AHMET ER

dan gelen btn kiiler vakftan faydalanrlar. Yani ikinci gbekten birisi varken dahi nc gbekten olanlar da istifade ederler. V kf bir nesil inkraz etmeden daha sonraki neslin faydalanamyacam sylemise bu kayda itibar olunur (13). Vkf, evldn isimlerini zikrederek merutnlehleri (14) tyin ederse tahsisen zikredilenlerden baka evlt gelirden (gaileden) his se alamaz. Mesel, A, B ve D adlarnda evld bulunan bir kim se gelirin bunlardan A ya verilmesini art etse gelire yalnz A msta hak olur. Bu takdirde B ve D art harici kalacandan A vefat ettik te dierlerine birey verilmeyip vakfn geliri fakirlere sarf olunur (15). Vakftan istifade edecek olan kimsede bir vasf veya dier bir art aranmakta ise bu takyit muteberdir. Mesel, vkf, evldmdan Konya'da oturanlara vakfettim derse, Kayseri'de oturanlar bundan faydalanamazlar; yine bunun gibi evlt ve ahfadmdan fakirlere vak fettim derse zenginler bundan faydalanamazlar. Kocas zengin olan kadnlar zengin saylrlar, kars zengin olan erkekler ise zengin sa ylmazlar. Vkf bir gbekte vakftan faydalanan biri lnce, ken dinden sonra gelen gbekteki ocuklarna hisse verilmek zere de vakfedebilir. Vkf ayrca irade izhar etmemise, kz ve erkek o cuklar zrr vakflarn gelirlerinden eit olarak faydalanrlar (16). Hsmlara vakfedilen vakflardan, evlt ve ebeveyn dahil olmak zere akrabann en yaknlar faydalanrlar. Binaenaleyh, hsma, ya ni neseben vkfa en yakn olana ve bilhare fakirlere art edilerek vcuda getirilen vakfta, vkfa nesep ciheti ile en yakn kim ie vak fn menfaati ona ait olur. Mesel evlt ana babadan daha yakndr. u halde vakfn gelirini (gailesini) hmna ve bilhare fakirlere vak-

(13) OK, Cokun: age., sh. 101. (14) Merutnleh: (mevkufnaleyh tabiriyle e anlamldr). Vkf tarafndan kendisi ne vakfm menfaatleri art olunan cihettir (TRK HUKUK LGAT : Trk Hu kuk Kurumu Tarafndan Hazrlanmtr, Ankara, Maarif Matbaas, 1944, sh. 233). (15) BERK, Ali Himmet: age., sh. 97; OK, Cokun: age., sh. 101. (16) OK, Cokun: age., sh, 101; Batmlardaki tertibe riayet art ile, vakfm gaile ve tevliyetinin evvel erkek ve tkenince kz evltlara mtereken ve mtesaviyen tevcihi art edilmise bu arta riayet icabeder. Yargtay 6. HD. 31.1.1953 tarih 1638 esas ve 710 sayl karan. SAYMEN - ELBR: ag., Klliyat, 1953, C. 7/1. sh. 5. Karar N o : 6.

V A K I F L A R

209

feden kimsenin olu veya kz ve ana babas bulunsa vakfn geliri oul veya kzma verilip, ana ve babasna verilmez (17). Akrabaya vakfedilen vakflardan ocuklar ve ana - baba fayda lanamazlar. Dier akrabalardan ayn derecede vkfa yakn olanlar eit olarak faydalanrlar. Burada mirastaki (feraizdeki) usullere ba klmaz (18). Zrr vakflar hl memleketimizde mevcuttur. Ancak Meden Kanunumuz'un 322 nci maddesinin ikinci fkras byle vakflarn (tesislerin) kurulmasn menetmi bulunmaktadr (19). II. BR HAYRA TAHSS EDLM OLAN VAKIFLAR Bir hayra tahsis edilmi olan vakflar ayn ile intifa olunan ve ayn ile intifa olunmayan vakflar olmak zere iki ksma ayrlmak tadrlar : A) A y n l e n t i f a O l u n a n s a 11 H a y r i y y e ) : Vakflar (Messe-

Dorudan doruya hayra tahsis edilmi olan vakflardr ki, mek tepler, mabetler, kprler, ktphaneler, fakirhaneler, aevleri, mi safirhaneler, hastahaneler, emeler, sebiller, mezarlklar gibi; bun lara messesat hayriyye ad verilmektedir.
(17) BERK, Ali Himmet: age., sh. 102 -103. Gaile : rat, gelir demektir. Vakfn gailesi, vakf mallarn tabi ve meden seme releridir. Vakfedilen parann faizi, binalarn kiras, iftliklerin mahsulleri, aa larn meyveleri gibi (ARSEBK, Esat: age., 30. sh. 306 ve dip not 17). ESAT ARSEBK'n ad geen eserinde vakfla ilgili bahisler 1937 yl Adliye Ceridesi'nin 12 nci saysnda Mameleke stinat Eden ahsiyet : Vakf ad ile yaynlanm tr, sh. 1130-1170. (18) OK, Cokun: age., sh. 101. (19) OK, Cokun: age., sh. 101. Meden Kanunumuz'un 322 nci maddesinin matlab Aile vakf dr. Bu, incele mekte olduumuz zrr vakflar mnasna deil, yine Meden Kanun'da hkme balanm Tesis anlamna olup maddede aynen Aile efradnn talim ve terbi yesine, tehiz ve muavenetine ve bunlara mmasil gayelere muktazi masarifin tediyesi iin; ehas ve miras hukukuna dair olan hkmlere tevfikan aile vakflar tesis olunabilir. Bir maln veya bir hakkn devir ve fera edilememek zere bir aileye tahsisine ve aile efrad arasnda tarz intikaline dair her trl tasarruf memnudur. Bu tarz da tasarruf tesisat ihdasi fikri ile dahi mezcolunamaz denilmektedir. Bu madde nin ikinci fkras meselemizle yakndan alkal olup, Meden Kanunumuz'un 468 ve 469 uncu maddelerinde yalnz bir dereceli olarak kabul edilmi bulunan Fev-

21O

AHMET ER

istifade edenler bakmndan bu nev'i vakflar da iki ksma ay

rlmaktadr : 1) Gerek zengin, gerek fakir olsun herkesin istifade ve intifa edebildii vakflar, messesat hayriyyeler. Vakf ktphane, eme, mabet, kpr gibi mahaller (20). Bu nev'i vakflarn gayesi, vakfolunan maln ayn istimal ve in tifa olunmak suretiyle tahakkuk eder (21). 2) Sadece fakirlerin istifade ve intifa edebildikleri vakflar. Bu kabil vakflarda asl olan bunlardan fakirlerin istifade etmeleri dir. Mesel, imaretler, yemei, ilc vakf tarafndan temin edilen hastahane ve tahsil levazm vakf tarafndan tedarik olunan medre seler ve mektepler gibi. Bu vakflarn vakfnamelerinde fakirlerin istifade edecei art bulunmasa bile bunlarn fakirlere ait olduu
kalde ikame messesesine istisna bir hkm tekil etmekte ve f i d e i c o m m i s de f a m i 11 e (bir maln devir ve fera edilmemek zere bir aileye tahsisine ve aile arasnda intikal tarzna ait. tasarruflar) menetmi bulunmaktadr. (8 Mays 1947 Journal de Tribunal, 1948, 66). nk aile vakf tesis edilince vakfa tahsis edilen mallar aile efradna deil, vakfn hkm ahsiyetine ait olur. Aile efrad vakfa tahsis edilen mallardan ancak vakf senedinde (vakfiyye - vakfname) gs terilmi snrlar dairesinde intifa ve istifade ederler, binaenaleyh vakfa tahsis edilen mallar, vakfn menfaati icap ettirdii takdirde satlarak yerine baka mal lar alnabilir. Halbuki bir maln fera edilememek zere bir aileye tahsisine ve aile efrad arasnda intikaline msaade edilmi olsa idi bu mal tahsis edildii aile nin veya aile efradnn hangisine intikal etmi ise onun mlk olacak ve fakat malikin bu mal devir ve feraa salhiyeti olmayarak tasarrufu bu suretle mahdut ve takyit edilmi olarak kalacakt (GNENSAY, A. Sanim : Meden Hukuk, C. II. Ksm II. stanbul, Arkada Basmevi, 1940, sh. 141 ve BELGESAY, Mustafa Reit: Trk Kanunu Medenisi erhi (II Aile Hukuku), 3. bas, stanbul, aka Matbaas, 1952, sh. 313; OUZOLU, Hseyin Cahit: Meden Hukuk (ahsn Hukuku - Aile Hukuku) 5. bas, Ankara, Yeni Desen Matbaas, 1963, sh. 320 - 321. (20) slm hukukular, insanlar servetleri bakmndan gruba ayrmlardr. a) Zengin : htiyacndan fazla olarak en az ikiyz dirhem gm veya bu kymet te mala sahip olan kimsedir. Bu kimselere dinen zekt verilemez. b) Fakir : Kendisinin zekt almas caiz olan kimsedir. c) Miskin : Hi bir eyi bulunmayan kimsedir. ARSEBK, Esat: Meden Hukuk (Balang ve ahsn Hukuku), Ank. Huk. Fak. Neriyat, Seri II, say 16, Ankara, Tan Matbaas, 1938, 30 Eski Hukuku muzda Vakf ve Nev'ileri. sh. 308 dip not : 32; BERK, Ali Himmet: age., sh. 107. (21) SAYMEN, Ferit Hakk: Meden Hukukumuzda Hkm ahslar (Cemiyet-Va kf - Tesis). stanbul, niversite Kitabevi, Ankara Cad. 96, 1944, sh. 212; AR SEBK, Esat: age., sh. 312; OK, Cokun: age., sh. 100.

V A K I F L A R

211

anlalr olduundan vakf yine de sahih saylmaktadr. Yalnz vkf bu vakflardan zenginlerin de istifadelerini temin iin vakfnameye bir art ve kayt koymu ise bu hususa riayet olunur. Ancak, iktisad bakmdan hali vakti yerinde olanlarn mnhasran istifadelerine tah sis klnan bu nev'i vakflar muteber (sahih) saylmamlardr (22). Grlyor ki, bu nev'i vakflar Devletin bir ksm mme hizmet leri meyanmda yer alp bu hizmetlerin devaml ve istikrarl bir e kilde grlmelerini salayarak sosyal hayatta nemli roller ifa et milerdir (23). B) A y n l e n t i f a O l u n m a y a n V a k f l a r ( M s t e g a l l a t ve M u s a k a f a t V a k f i y y e ) : Bu vakflar messesat hayriyye'ye gelir (gaile) getiren vakf lardr. Dier bir ifade ile, bu vakflardan ayn ile istifade ve intifa kabil olmayp, vakfedilen bu mallar kiraya verilmek suretiyle, kira bedelleri toplanr ve vkf tarafndan tyin olunan cihete sarfolunarak vakfn gayesi tahakkuk ettirilirdi. Mesel, iinde fakirlerin beda va ykanmalar iin vakfedilmi olan bir hamam messesat hayriyye'dendir. Buna mukabil, geliriyle bir camiin masraflar karla nan bir hamam ise mstegallat vakfiyye'dendir (24).
(22) KPRL, Blent: agm., sh. 707 - 708; ARSEBK, Esat: age., sh. 312 ve dip not 63. (23) KPRL, Blent: agm., sh. 707. (24) OK, Cokun: age., sh. 100; SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 212. Bugn dahi zengin ve fakirlerin mtereken istifade ettikleri stanbul'daki Guraba Hastahanesi (Guraby- Mslimin Hasta-hnesi) messesat hayriyye'den olup vakfnamesi mucibince idare olunmaktadr. (BERK, Ali Himmet: slmda Vakf (Sahih ve Gayr-i Sahih Nev'ileri I), lahiyat Fakltesi Dergisi, 1957, S. 1-4, An kara, Dou Limited irketi Matbaas, 1959, sh. 19-26, ve bilhassa sh. 26). Avarz vakflar da ayn ile intifa olunmayan ve fakirlerin istifade edebildii va kflardr. Avarz, arzalar demektir. Arza, hastalk, yangn ve fakr zaruret gibi vukuu istenilmeyen hallerdir. Geliri (gailesi) bir mahalle veya ky halknn ihti yalarna sarfolunmak zere tesis olunan vakflara avarz vakflar denilmek tedir. Bir mahalle veya kydeki fakirlerden vefat edenlerin defin masraflarna veya hastal sebebiyle hayatn kazanamayanlarn iae ve infakna ve ky ve mahallenin emeleri ve yollar tamire muhta oldukta bunlarn tamirine sarfo lunmak zere vakfedilmi paralar veya vakf mahaller bu cmledendir. Grl yor ki, bu vakflar, belediyeler tarafndan yaplmas lzm gelen insan ve beled hizmetleri kapsamaktadr. Nitekim 1580 sayl Belediye Kanunu ile avarz vakf lar Belediyelere devredilmitir (ARSEBK, Esat: age. . 30 sh. 312 ve dip not 64; BERK, Ali Himmet: age., sh. 111 ve dip not 1., Avarz vakf belediye ge-

212

AHMET ER

rat iin tahsis edilmi olan gayrimenkullerin (25), vakfedildikleri andaki halleri kaideten deitirilemez. Binaenaleyh, vakfedilen bir binadaki ara duvar kaldrmak veya bir maazay oda haline kalbetmek gibi eyler yaplamaz. Vakfedilen bir gayrimenkulde kira c tarafndan bu suretle bir deiiklik yaplrsa, eer bu deiiklik vakf iin faydal ise braklr, deil ise, deiiklii yapan kimseden eski hale getirmesi veya bu hale getirmek iin gerekli tazminat talep olunur. Fakat, bir gayrimenkulun bulunduu hali deitirmekte bir zaruret grlr ve vakf iin menfaat tahakkuk ederse, ,bu takdirde, hkimin (kadi'nin) reyi ve mtevellinin izniyle deitirmek mm kndr (26). Messesat hayriyye'ye gelir temini iin vakfedilmi olan mstegallt ve msakkafat mevkufelerin (vakflarn-vakfiyelerin) ki raya verilmesi veya rehnedilmesi (istigll'i) ile elde olunan mebln gerek messesat hayriyye'ye gerekse mstegallt ve msakkafat mevkufelerin tamir ve ihyasna sarf sureti ile idareleri uzun mddet
lirleri cmlesinden bulunduundan... Belediye Kanunu 110/6. Yargtay 3. HD. 28.2.1957 tarih 1813 esas ve 1514 sayl karar, SAYMEN - ELBR: ag. Klli yat, 1958, C. 13; sh. 14. karar no: 17). (25) rat iin vakfedilmi olan gayrimenkuller, maaza, han, hamam, dkkn ve ev gibi daml olduklar takdirde bunlara msakkafat vakfiyye-daml (sakafl) vakf lar denilmektedir. Ekin ekmek, aa dikmek suretiyle tasarruf olunup gelirlerin den ait olduklar messesat hayriyyelerce istifade olunan yerlerdir. Bu tbirler 9 Cemaziylahir H. 1287 tarihli Msakkafat ve Mstegallt- Evkafn Muamelt Hakkndaki Nizamname'nin ikinci maddesinde de aynen tarif edilmilerdir. (Ds tur, I. tertip, C. 2. sh. 170) KPRL, Blent: agm. sh. 708 ve dip not 5; ARSEBK, Esat: age., . 30 sh. 312, dip not: 66; BLMEN, -mer Nasuhi: Hu kuku slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, C. 4, stanbul, Matbaaclk T.A.O,. 1951, sh. 157, No : 19 - 20. (26) Mesel vakfedilmi bir hamam, bykl ve mterilerinin azl sebebiyle teshin masraflarn karlayamaz bir hale gelir ve olduu gibi brakld tak dirde vakfa bir zarar gelecei tahakkuk ederse, binadan bir miktar yer ifraz edilerek kk bir hamam yaplmas ve dier ksmda da dkkn ve saire in a edilmesi, ancak hkimin reyi ve mtevellinin izni ile mmkn olur. nk vakfta tasarruf yalnz mtevelliye aittir. Mtevelli, vakf ilerini vakf namede yazl artlar dairesinde ve kanun hkmlerine uygun surette grmek ve idare etmek zere vkf veya hkim tarafndan tyin edilmi olan kimsedir. Bu sebeble vakf mallarda tasarruf edebilmek kudreti yalnz mtevelliye aittir. Vaka, hkim mme velayetini haizdir. Fakat mtevellinin husus velayeti, m me velayetinden daha kuvvetlidir ve nce gelmektedir. ARSEBK, Esat: age., . 30. sh. 306 dip not: 21., . 30, sh. 313 dip not: 68-69. Bu konuda daha geni malmat ileride vakflarn idaresi blmnde verile cektir. Bkz. sh. 232 vd.

1 l.HH

. I ;. :, .

, ,,,. ( . . m | h| f > | > < * . > > l '

. ( I M M M M M - I I H>

VAKIFLAR

213

devam ettirilemedi. Yangn ve zelzele gibi hdiselerle bu nev'i bir ok vakflar ksmen veya tamamen harap olduktan veya trl suiis timallerle gelirleri hakiki gayelerinden baka gayelere sarfolunmaya baladktan sonra, bu alelade kira ile ne vakfn gayesini temin ve ne de harap .vakflar tekrar ihya ve ina kabil olamyordu. Esa sen bu mallar tedavlden kalkm ve Allah'n mlkne girmi bu lunduklarndan (27) ksmen de olsa satmak ve gelir temin etmek vakfn mahiyeti ile telif edilemiyordu. Memleketi harap vakflar dan kurtarmak ve birok mme hizmeti gren messesat hayriyyeyi ihya ve ina dncesiyle Trk Hukukular muhtelif arelere bavurmular ve bu arelerin nev'ine gre vakflar eitli isimler almlardr : 1) carei vahideli vakflar (tek kira akdi ile gelir getiren vakflar) : Bunlar; ay, sene gibi geici bir mddetle ve ancak bedeli muka bilinde mtevellileri tarafndan kiraya verilen ve bu suretle idare olunan msakkafat ve mstegalleler olup, alman kira bedelinin va kfnamedeki muayyen cihetlere sarfedilmesi lzm gelir. Bu tip vakflar, normal olan, klsik ekli tekil eden vakflar olup haklarnda di kira hkmleri uygulanr. Yani bu gibi vakf yerlerin kira mddetleri sona erdiinde ayn kiracya veya bakala rna kiraya verilir. denmesi gereken cret (ki gaileyi tekil eder) ancak kira bedelinden ibarettir (28). carei vahideli vakflarn kira mddetleri hususunda vkflar nn artlarna riayet olunur. Byle bir art mevcut deil ise, arazi, iftlik gibi vakf yerler (mstegalleler) er seneden, ev ve dkkn gibi vakf yerler (msakkafat) birer seneden fazla mddetle kiraya
(27) nce de belirtildii zere, vakf; menfaati insanlara ait olmak zere bir mal, Allah'n mlk hkmnde olmak ve bakasna satlmas, balanmas, rehnedilmesi kabul edilmemek zere hapis ve tevkif etmek ve vakfeden kimse nin arzu ettii cihete sarf etmektir (BLMEN, mer Nasuhi: age. sh. 171,No: 111; BERK, Ali Himmet: age. sh. 40; OK Cokun: age. sh. 97). Vakfedilen maln mlkiyetinin Allah'a veya vkfa ait olmas lzm geldii husu sunda muhtelif mezheplere mensup islm hukukular arasnda gr ayrl mevcut ise de, Trk Hukukular tarafndan yukardaki tarif 'benimsenmi bulun maktadr. (28) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 212; KPRL, Blent: agm., sh. 708.

214

AHMET ER

verilemez. Meer ki, daha fazla mddetle kiraya verilmelerinde va kf lehine bir menfaat bulunsun (29). Bir ve senelik m d d e t ayrm 10 Rebiyylevvel 1291 tarihli car Akar Nizamnamesi'nin 7 nci maddesinin birinci fkras ile or tadan kaldrlarak, bu tarihten itibaren, b t n icarei vahideli vakf larn kira mddeti zami seneye karlmt. Bu takyit, sonradan Vakflar Umum Mdrl'nn 1341 yl btesine ilikin 7.4.1341 tarihli Kanun'un 5 inci maddesi ile tadile uram ve Umum Mdrln msaadesi istihsal olunmak artyle daha uzun mddetli kirann mevcudiyeti i s t i s n a e n ka bul olunmutur. Bugnk mevzuat bu kabil kira akidlerini umum hkmlere tbi tutmaktadr. Burada Borlar Kanunu'nun di kirada 248 - 269, haslat kirasnda da 270 - 298 inci maddeleri tatbik olunmaktadr. Bu hususta ayrca, vakf yerlerin nasl kiraya verilecei ve mahsl lerinin ne suretle satlaca hakknda 19.4.1934 tarihli bir Nizamna me mevcuttur (30). carei vahideli bir vakf, mtevellisi, vkfnn artna aykr olarak icareteyn veya m u k a t a a (31) suretiyle kiraya veremezdi, verir se her iki vakf nev'i ile ilgili muameleler muteber olmazlard. Ancak byle bir vakf yanar veya yklr da yeniden yaplmasna vakfn ge liri msait olmad gibi, kirasna mahsuben yaptrmak zere icarei vahide iie kiralayacak bir kimse de bulunmaz ise, bu takdirde mte velli, hkimin reyi ve padiahn izni ile bunu icareteyn veya m u k a t a a suretiyle kiraya verebilirdi (32). 2) carei vahidei kadimeli vakflar (uzun mddetle kiraya ve rilen vakflar) : carei vahidei kadimeli vakflar, bir mddet tyin edilmeksizin bir ahsa kiraya verilen ve fera ile intifamn intikali tecviz edilmi
(29) Bu halde de yine hkimin izni ile birlikte mtevellinin de msaadesi gerekmek tedir. Bu suretle vakfn uzun mddetle (yirmi sene gibi) kiraya verilmesine icarei tavile (uzun icar) denilmektedir. Hanefilere gre vakfn uzun mddetle kiraya verilmesi caiz deildir. Fakat Hanbeli mezhebi bu tarz kiray caiz grmekle dir. (ANSAY, Sabri akir: age., sh. 273 ve dip not: 543; BERK, Ali Himmet: age., sh. 137- 138 no: 137). (30) KPRL, Blent: agm., sh. 709-710 ve ayrca sh. 709 dip not: 8. (31) Mukataah ve icareteynli vakflar hakknda, aada (3) ve (4) numaral bendlere ba knz. (32) BLMEN, mer Nasuni: age., C. 4, sh. 271, N o : 457 - 458.

VAKIFLAR

215

olan vakflardr. Bunlar da icarei vahideli vakflar gibi tek bir kira getirirler ve haklarnda kira hkmleri tatbik olunur. Bu tip vakf lar ne er'an ve ne de rfen tecviz edilmi olmamakla beraber mte vellilerin idaresizlii ve suiistimalleri neticesi gayrimeru surette teesss etmilerdir. yle ki, kira mddetinin sonunda vakf mal yi ne eski kiracsna muayyen bedeli ile tekrar kiraya verilir ve bu ki racnn lm halinde vakf mal miraslarnn yedinde braklmak suretiyle kira akdi uzun seneler devam etmi olurdu (33). 30 Mart H. 1329 tarihli Emvali Gayrimenkulenin Tasarrufu Hak kndaki Muvakkat Kanun'a gelinceye kadar gerek fkh kitaplarnda ve gerekse eski kanun ve nizamnamelerde icarei vahidei kadime di ye bir mefhum mevcut olmad ve icarei vahidei kadimeli namiyle bir ksm da bulunmad halde mezkr kanunun 8 inci maddesi ile icarei vahidei kadimeli msakkafat ve mstegallt mevkutenin icareteynli vakflar gibi kiracnn miraslarna intikali kabul edilmi tir (34). careteyn ve mukataa suretiyle kiralamann dourduu hukuk ve sosyal mahzurlardan dolay bu tarz tasarruflara kar husule ge len cereyanlar, Devlete bu meselenin hallini zarur klm olduun dan; 24 Mays 1926 tarih ve 850 sayl Evkaf Umum Mdrl'nn 1926 ylma ait Bte Kanunu'nun 7 nci maddesinde carei vahideli vakf akar ve arazinin tesisat hakknda yeni ahkm vaz'ma kadar icareteyn veya mukataaya tahvili memnudur... denilmek suretiyle bu tarz kira akitlerinin sarih olarak men'i cihetine gidilmitir (35).
03) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 213; BLMEN, mer Nashi: age., C. 4, sh. 271 N o : 459. carei vahideli vakflarla, icarei vahidei kadimeli vakflar arasnda en mhim fark (mukataal ve icareteynli vakflar da dahil olmak zere) birincisinde fera ve intikal yoluyla tedavl kabiliyetinin olmamas tekil etmektedir. (1287 tarihli. Msakkafat ve Mstegallt Evkaf Hakkndaki Nizamname, madde 4) KPR L, Blent- agm., sh. 708. (34) BERK, Ali Himmet: age. sh. 33 - 34; DALAMANLI, Ltf: Gayrimenkul D valar, Vakflar, Miras, stanbul, Kutulmu Basmevi, 1952, sh. 182. (35) Bu maddede grlen, yeni ahkm kayd Meden Kanunu istihdaf eylemekte olup 4 Ekim 1926 tarihinde mer'iyete giren 17 ubat 1926 tarihli Meden Kanun bu hususta bir hkm ihtiva etmiyorsa da, Meden Kanunun Sureti Mer'iyeti ve ekli Tatbiki Hakknda 29 Mays 1926 tarih ve 864 sayl Kanun'un 8 inci mad desinde Kanunu Medeninin mer'iyete vaz'ndan mukaddem vcuda getirilen evkaf hakknda ayrca bir tatbikat kanunu nerolunur. Kanunu Medeninin mer'i yete vaz'ndan sonra vcuda getirilecek tesisler Kanunu Meden ahkmna tbidir eklinde sevkolunan bir hkmle, icareteyn ve mukataa suretiyle yaplm olan

216
3) Mukataal vakflar:

AHMET ER

Bu nev'i vakflarn da dou sebebi gayrimenkullerin tedavl ihtiyacdr. Filhakika, icarei vhideli bir vakfn geliri, harap olan vakf tamir ve ihyaya ve vakfn gayelerini tahakkuka kfi gelmez ve icareteyn iin de talip bulunmazsa, vakfn mtevellisi (36), arsann mlkiyetini vakf iin muhafaza etmekle beraber, bu arsa zerinde bina yapmak, aa dikmek ve zm ktkleri yetitirerek ba haline evirmek ve bunlar zerinde kiracnn mlkiyet hakkn tan mak suretiyle vakf arsay kiraya verebilirdi. Buna mukabil de kira c mtevelliye, peinen arsa bedeline yakn miktarda, muaccele adiyle bir bedel ve ayrca meccele adiyle de senelik bir kira bede li verir ki, birincisine mukataa, ikincisine de icarei zemin-top rak kiras denilirdi (37). Mukataal vakflar, biraz sonra tetkik edeceimiz icareteynli vakflar gibi Fkhn zaruretler memnu olan eyleri mubah klar ve hacet umum olsun husus olsun zaruret menzilesine tenzil olu nur (38) kaidelerine istinat olunmak suretiyle ihdas olunmu ve meru gsterilmee allm ayrca meccelenin tahsilinde vakf iin hukuk bakmdan balca iki fayda mlhaza edilmitir :

kira akidlerinin tasfiyesi ileride nerolunacak bir kanuna braklmtr. Bte Kanunlarnn hkmleri, yalnz ait olduklar yllar iin mer'i olduklarn dan, bu memnuiyet hkm 1927 - 1936 Bte Kanunlar'nda tekrar edilmi ve 13 Haziran 1935 tarihinde nerolunan 2762 sayl Vakflar Kanunu'nun 26 nc maddesinde mevcut Bu kanunun nerinden sonra vakf mallar mukataaya ve icareteyne balanamaz hkmyle kafi eklini almtr. MARDN, Ebl'l: age. sh. 70. Bu konularla ilgili daha geni bilgi almamzn ikinci ksmnda verilmitir. (36) Vakfm mtevellisi kendiliinden icarei vhideli bir vakf, mukataa ekline tah vil edemezdi. Burada hkimin ve ayrca padiahn iznine ihtiya vard (MARDN, Ebl'l: age., sh. 66; KPRL, Blent: agm., sh. 711). Buna mukabil, AL HAYDAR Efendi, mukataa eklindeki kira akdinin hkimin izni ile tekevvn edip, padiahn iznine lzum yoktur dedikten sonra, kendileri fetva emini bulunduk lar srada bu gr tarzn meru klan bir cevap verdiklerini ilve etmektedir. (KPRL, Blent: agm., sh. 711 dip not: 1). (37) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 214-215; DALAMANLI, Ltf: age., sh. 182; ARSEBK, Esat: age., sh. 317 ve dip not: 102-103-104. (38) MECELLE (MECELLE- AHKM-I ADLYE): Metni Kontrol eden ve Lgateyi Hazrlayan : AL HMMET BERK, Banka ve Ticaret Hukuku Aratrma Ens tits, Ankara, Gzel stanbul Matbaas, 1959, sh. 10 maded 21 ve sh. 11 madde 32; KPRL, Blent: agm., sh. 711.

( , ii

. . d H i M\\

H*.H*

*e m> I w H

|t NMMM'-.t HWWMN M

W H M * * > * fl-l>n. 'W- H m Utan auHmmmnu

< t

VAKIFLAR

217

a Her sene vakf idaresi tarafndan mcadele tahsil olun makla, kirac tarafndan zamanamna istinat eden mlkiyet hakk iddialarnn nne geilmekte idi. b Yine, her sene meccele ad altnda bir cret alnmakla vakflarda uzun mddetli kira akdini (icarei tavile'yi) tecviz etme yen Hanefi mezhebi Hukukularnn gr farzlar da mahfuz tutul mu olmakta idi (39). Vakf gayrimenkulun mukataa ile kiraya verilebilmesi iin or tada bir zaruret halinin mevcudiyeti lzmd. Zaruret halinin tahak kuku iin de u artlar aranmakta idi: aa Vakfn tamamen harap olarak ondan istifadenin artk imknsz bir hal almas. bb Harap vakf imar edebilmek iin, vkfm elinde kfi miktarda parann bulunmamas. cc Harap olmu bu yerlerden di kira, haslat kiras gibi akitlerle gelir temininin imknsz grlmesi. dd crete mahsuben vakf imar edecek bir isteklinin bulun mamas. Bu artlarn tahakkuku halinde, mtevelli vakfn mukataa sure tiyle kiraya verilmesi iin er'iye mahkemesinin iznini talep ederdi. Bu talep zerine hkim, gerekli tahkikat yaptktan ve vakfn hesap larn da kontrol ettikten sonra, vakfta keif yapar, szlerine gve nilir kimseler mahkemeye gelerek tanklarn ahadetlerindeki car usule uygun olarak, yukardaki hususlar haber verirler, bunun ze rine hkim mukataa ve icareteyn ekillerinden hangisini daha uy gun grrse ona gre vakf mahalli mzayedeye karr, artrmadan sonra taayyn eden bedelin, vakfn misli kymetine eit veya fazla olduu yine tanklarn dinlenmesi zerine, mahkemece tahakkuk ederse, kararlaan mukataa veya icareteyn suretiyle kira akdi iin padiahn iznini havi er'i ilm tanzim ve Evkaf Nezareti'ne gnderi lir ve oradan Babli'ye keyfiyet arzedilerek irade istihsal ve netice cihat kalemine (40) kaydolunarak ilmhaberi verilir ve btn bu merasimden sonra mukataa veya icareteyn suretiyle tasarrufu gs terir senet tanzim olunarak kiracya (mutasarrfa) verilirdi (41).
(39) carei tavile (uzun mddetli kira akdi) hakknda yukarda sh. 214 ve dip not 29'a baknz. Hanefi mezhebi hukukularnn fikirlerinin aksine olarak Hanbeli mezhebi hukukular icarei tavile'yi caiz grmekteydiler. (40) Cihat Kalemi: Hayr messeselerine ait hizmetlerin grld Devlet dai resi Cihat, (cehit'in oulu) Vakfa ait hizmetler demektir.

218

AHMET ER

Mzayedede tekarrr eden bedel, gayrimenkulun hakiki kyme tine yakm bir mebl olup buna yukarda da iaret edildii zere muaccel icre denilmekte ve kirac tarafndan mtevelliye veril mekte idi. Fakat mtevelli pein ald bu mebl ile icareteynli va kflarda olduu gibi, vakf tamir ve ina etmekle mkellef deildi. Baka bir deyile mukataal vakf ile icareteynli vakf arasnda u fark mevcut idi : Aada da belirtilecei zere, icareteynli vakflar da mtevelli, kiracdan (mutasarrftan) pein olarak ald mebl (muaccele) ile harap olan vakf tamir veya yeniden ina ederek ki racya teslim etmekte ve bu suretle hem yer (arsa) ve hem de ze rinde bulunan bina vakfn mlkiyetinde kalmakta, kirac ancak o yerin menfaatlerinden istifade etmektedir. Halbuki, mukataal vakf larda, yalnz zemin vakf nev'iyetini muhafaza etmekte ve harap olan vakf yer kirac tarafndan imar ve ihya edilmek suretiyle mey dana getirilen fazlalk mlkiyet bakmndan vakfa deil kiracya ait bulunmakta, baka bir deyile, mlkiyet bakmndan mukataal va kflarda zemin vakfn, zemin zerindeki fazlalklar da kiracnn ml kiyetinde bulunmaktadr (42). Meccele denilen bedel (mukataa) ise senevi tesbit edilirdi. Bu tvinde arsann kymeti deil ecri misli (43) esas alnrd. Hatt ev velce ecri mislinden noksan istifa olunan meccele bakiyesi de ki racdan talep olunurdu. Nitekim bu hususlar tevsii intikale ait mev zuatta da sarahaten belirtilmitir (44). Mukataa suretiyle kira usul mir arazideki hakir (hukur) usu lne benzetilerek vcuda getirilmiti (45). Bu sebeple tarih seyir iti bariyle mukataal vakflar iki ekilde tezahr etmektedirler :
(41) MARDN, Ebl'l: age., sh. 60. (42) KPRL, Blent: agm., sh. 216 ve 224; MARDN, Ebl'l: age.. sh. 61. (43) Ecri misil : Bir maln kullanlmasndan doan menfaatin para ile takdir olunan deeri. Mesel, kira bedeli tyin edilmeden, bir yerin kiralanmas halinde vasf, mevki ve kullanma tarz bakmlarndan kiralanan yere benzeyen yerlerin kira bedelleri o yerin ecri misli olur. (ag. TRK HUKUK LGAT: sh. 80) (44) 2. Zilkade 285 tarihli Tevsii ntikal Kanunu (madde 8) ve 2 ubat 328 tarihli Emvali Gayrimenkulenin ntikali Hakkndaki Kanun'da mukataalarm haddi lyka ibl olunaca belirtilmitir. Bu hususlarda daha geni bilgi iin, BER K, Ali Himmet: age., sh. 150, No : 153'e baknz. (45) Hakir (hukur): Mlga Arazi Kanunu mucibince miri arazi zerinde bina ya pld veya meyvasz aa dikildii takdirde re bedel (yani bina ve aa olma mas halinde bu yer ekilip r alnacandan buna bedel) zemin iin cret takdir olunmas hali ki, buna mukataal vakflarda mukataa veya icarei zemin - top rak kiras denilmektedir. BERK, Ali Himmet: age. sh. 146 ve dip not: 1.

VAKIFLAR

219

a Eski ekil: Mir arazide, rakabe sahibinin izni alnarak zerine bina ina edilir veya aa dikilirse, meydana getirilen bu' fazlalk mstakilen mlk mahiyetini muhafaza ederdi. te eski ek li ile mukataal vakf, vakf arsa zerine bina ina etmek veya aa dikmek suretiyle yaplan ve bunlar arsa zerinde bulunduka vakf arsann da zerindeki bina veya aalarn hkmne tbi olduu bir nev'i kiralamadr. Kira mddeti de, bunlarn zevaline kadar devam ederdi. Eski hukukumuzda mtemmim cz prensibi hkim olmadn dan, iki ayr mlk itima edebilirdi. Bu sebeple de, mir arazide meydana getirilen fazlalk, rakabe sahibinin iznine tbi olmak artyle, kendi mstakil hviyetini muhafaza ettii gibi, zerinde bulun duu topra da kendi hkmlerine tbi klmakta idi. Fakat, toprak kendi zerinde bulunan mlkn hkmlerine tbi olmakla beraber, mir veya vakf arazi olma durumunu kaybetmezdi. Byle bir hal eklinin hukuk mahiyetini de, eski hukukta mevcut tbie ayrca hkm verilmez kaidesi tekil etmekte idi. Emvali Gayrimenkulenin Tasarrufu Hakkndaki 30 Mart H. 1329 tarihli Muvakkat Kanun'un 5 inci maddesi ile mir arazi ze rinde cereyan etmekte olan hakir messesesi ilga olunarak bu top raklar hakknda mtemmim cz esas kabul olunmutu. Halbuki mukataal topraklardaki hakir durumu, ayn kanunun 5 inci mad desinde mevcut ... gars ve ihdas olunacak krm ve ear ve ebniye ve mstegallt ve teferruat o tasarruf ve intikalde araziye tbi olur (46), hkm ile mtemmim cz prensibinin dnda brakl mt. b Son ekil: Son ekli ile mukataal vakflar, harap olmuvakfn arsasnn muaccele ve meccele alnmak suretiyle kiralan mas eklinde olup, yukarda bu hususlarla ilgili malmat verilme e alldndan tekrar edilmeksizin yalnz arzettii hususiyetlere temas edilecektir : Kirac iin harap olan vakf imar mkellefiyeti yoktu. Kira c tarafndan meccele verildii mddete imar fiili tahakkuk et medi diye mtevellilerin akdi feshetmek salhiyetleri yoktu. Eer kirac, mecceleyi vermiyorsa ve arsa zerinde maddi bir varlk
(46) KPRL, Blent: agm., sh. 712, 713 ve dip not : 13; MARDN, Ebl'l : age., sh. 68.

220

AHMET ER

(bina ve aalar) mevcut deil ise bu takdirde mtevelli akdi fes hedebilmek imknna sahip olduu halde, madd varlk devam et tike, mtevelli, meccele verilmedi diye akdi feshedemeyip, ancak kirac zimmetinde birikmi mukataalar iin bir alacak dvas a mak hakkna sahip idi. Burada, vakf arsann zerinde kiracnn mlk olan eyler bulunduka tbie ayrca hkm verilmez kaidesi cari olup, bu kaideye u neticeler terettp etmektedir : a Kirac kendisine ait mlk ksm bir bakasna satt za man, bu akdin mulne arsann tasarrufu da girmekte ve bunun iin de mtevelliden ayrca izin alnmas cihetine gidilmemekte idi. Halbuki, mir arazide bu gibi vaziyetlerde rakabe sahibinin iznine ihtiya vard. b Vakf arsa, kiracnn lm halinde mtevellinin izni ne lzum kalmakszn miras yolu ile (feraiz), binalar, aalar ile birlikte, kiracnn miraslarna gemekte idi. Eer, arsann zerin de mlk mahiyetinde bina ve aalar yoksa, bu takdirde feraiz kai deleri car olmayp, arsanm tasarrufu, kiracnn yalnz erkek ve kz ocuklarna eit olarak intikal etmekte idi. c Arsa, zerindeki binalarn, aalarn taksimi halinde bun larla birlikte taksime uruyordu ve bu takdirde mtevelliden izin istihsaline lzum yoktu. Halbuki, arsa zerinde bina ve aa bu lunmuyorsa, mtevellinin iznine ihtiya vard. Vakf arsa zerindeki binalar ve aalar, menkul mallardan sayldndan bunlarda uf'a cereyan etmemekte idi (47). Mukataah vakfn kiracs miras brakmakszn ld takdirde, bina ve aalar mlk olduu iin bunlar hazineye ve ar sa da vakfa intikal ederdi. Bu gibi mukataah yerler satlnca sat bedelinin te biri arsadan dolay vakfa, te ikisi de bina ve aa lardan tr hazineye verilirdi (48).
(47) MARDN, Ebl'l : age., sh. 68, 69; KPRL, Blent: agm., sh. 713, 714, 715 ve sh. 715'de dip not 16/1. MECELLE, madde 1017 : Bu madde hkm yledir: Mefuun (uf'a hakknn taallk eyledii akar) mlk akar olmas arttr. Binaenaleyh, sefinede ve sair menkultta ve vakf akarda ve arazii emiriyede uf'a cari olmaz KPRL, B lent : agm., sh. 715'de dip not: 17; ag. MECELLE, (MECELLE- AHKMI ADLYE) : sh. 144. (48) DALAMANLI, Ltf: age. sh. 184. Ayrca yukardaki hususlar hakknda, sh. 182 ve 183'e baknz.

'

llhMtHM

M*,| l .. | 'hl M-.

i l

t |l t M * I' 'I l#W*1 )'| |<*^Mpl|NAMMll>tl|l|.|ti: *

|l * litj IWWIM1IM.| 'MI

VAKIFLAR

221

Mukataal vakflar, nceleri ok reva grm b i r kira akdi

ekli idi. Bununda balca sebebi, henz intikal halleri tevsi edil memi bulunan icareteynli vakflarda kiracnn lm halinde va kf arsann ve zerindeki bina ve aalarn yalnz evltlarna gee bilmesi idi. Halbuki, mukataal vakflarda, arsa zerinde bina ve aalar bulunduka, arsa; zerindeki mlk fazlalklarla birlikte len kiracnn miraslarna feraiz hkmleri dairesinde intikal et mekte idi. Dier taraftan, mlk binalarla, aalar esasen menkul mal telkki edildiklerinden ve arsa da, zerinde bu bina ve aalar bulunduu mddete onlarla birlikte ayn hkmlere tbi olduun dan, bunlar; kiracnn hayatnda da, lmnden sonra da kirac ve miraslar iin mesken ve maiet temin eden bir yer olsalar bile, bor deme kabiliyetleri sebebiyle, mli itibar ykselttiklerinden dolay, ayrca tevsii cihetine gitmeye de lzum grlmemekte idi (49). 4) careteynli vakflar: a Genel olarak Mstegellt ve msakkafat vakfiye kiraya verilmek veya i letilmek suretiyle messesesat hayriyyeye gelir temin edilir ve bu gelirle mstegallt ve msakkafat vakfiye tamir ve ihya edilmek suretiyle idame ettirildi. Ancak, stanbul ve dier byk ehirler de yangn ve deprem sonucu bir ok mstegallt ve msakkafat vakfiye harap olmu ve bunlarn arsalar da gelir getiremez hale dmlerdi. Mtevelliler, mukataal vakflarda grld vehi le (50) muayyen arelerin hepsine mracaat etmilerse de, harap vakf mahallerin tamir ve ihyas iin gereken nakid ve imknlarn temini hususlarnda mspet bir netice elde edememilerdir Hicr X. Asr sonlarna doru (51), mukataal vakflarn da istinat ettiril(49) MARDN, Ebl'l : age., sh. 69, 70; KPRL, Blent: agm. (I)., sh. 715 716. (50) Yukarda, sh. 216 vd. baknz (51) Elde mevcut en eski icareteyn suretiyle tesis olunmu vakf vesikas, 12 Rebiyylevvel Hicr 941 tarihini tayan byk Trk denizcisi Barbaros Hayrettin Paa'ya ait bulunmaktadr. Olduka uzun olan bu vakfnamede bilhassa u ibareler mevcuttur: ... menazilunu mezburunu (yukarda zikredilen menzilleri) i misilleri ile mecekleriyle muaccelelerini tyin edp muacceleyi misilleriyim ahara icareteyn ile veh-i er'isi zere icar- isticar edp muaccelelerinin ahz ve kabz edilmesi....

222

AHMET ER

dii zaruretler memnu olan eyleri mubah klar ve hacet umu mi olsun hususi olsun zaruret menzilesine tenzil olunur prensip lerine (52) uyularak slm vakf hukukunda bir deiiklik, bir ye nilik yaplarak icareteyn usul kabul edildi. Sonradan Osmanl mparatorluu'nda ve bilhassa stanbul'da vakflar arasnda byk bir yer alm olan icareteynli vakflar iki icarl vakflar demektir. Bu usulde bo vakf arsa zerine bina yaplp da ondan faydalan mak isteyenden binann ina deerine hemen hemen eit bir bedel alnmaktayd ki, buna icarei muaccele ve bir de binadan fayda lanann mukataal vakflarda olduu gibi, hem iktisab zamanam n ileri srmesini nlemek, hem de her yl mukaveleyi yenilemi ol mak ve bu suretle Hanefi mezhebi hukukular tarafndan kabul edil meyen uzun sreli ve intikal eden kira eklini (icarei tavile'yi) yumu atmak iin her yl ayrca kk bir cret alnmtr ki, buna da
icarei meccele denilmitir (53).

Bu vakfnamede bahse konu olan gayrimenkuller stanbul'da Galata semtinde bulunmaktadr. Barbaros Hayrettin Paa tarafndan yaplan bu vakfname, Ankara'da Vakflar Umum Mdrl'nde (Defter N o : 571 s. 183, 188, 191) kaytl bulunmaktadr. KPRL, Blent: Evvelki Hukukumuzda Vakf Nev'iyetleri ve careteynli Va kflar, (II), st. Huk. Fak. Mec. C. XVIII, S. I., sh. 214-257., ve bu konuda sh. 218 vd. (52) Zamanla zaruretlerin miktarlarnca takdir olunaca esasndan uzaklalarak, bir ok suiistimallerle mesele zaruret: rndan karlm ve vkfn henz inaatni bitirdii kagir han ve hamamlarn bile icareteyne taviledildii grlmtr. Hatt baz vakfnamelerde icarn icareteyn suretiyle icras art olarak yer alm tr (MARDN, Ebl'l : age., sh. 60). OK Cokun: age. sh. 103; ONAR, Sddk Sami: age. sh. 545, 546 ve dip not: 31; SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 213; KPRL, Blent: agm (II). sh. 214, 215; GRZUMAR, Fikri: age., sh. 19, 20; BERK, Ali Himmet: age., sh. 153 vd. Dier taraftan Ord. Prof. ESAT ARSEBK, bu hususu yle izah etmektedir: Bu mantk lm hukukunun kat'i ve deimez kaidelerini zamann icablarna uydurmak iin Trk Hukukular tarafndan pek fazla inkiaf ettirilmi olan hile-i er'iyenin pek parlak bir mislidir. Hatt fikrimce slm hukukunu asrlarca ayakta tutan Trk hukukularnn bu inceliidir demekte (age., sh. 317 dip not 105), BLENT KPRL ise bu izah tarzn ifratkr bulmakta ve buradaki hile kelimesi are mnasna istimal olunmaldr (agm. (II), sh. 225 de dip not: 7) demekte, halbuki ayn hususu ESAT ARSEBK (age., sh. 126 dip not: 151'de) buradaki hiyle dilimizde kullandmz aldatmak mnasna (BK. 28) deil, belki are manasnadr demek suretiyle belirtmi bulunmaktadr. (53) u noktay belirtmek icabeder ki, icarei muaccele ve icarei meccele eklinde Hicr 951 tarihinden nce de kiraya verilen vakflara rastlamak mmkndr.

VAKIFLAR

223

Mtevelli, kiracdan (mutasarrftan) pein olarak ald meb l (icarei muaccele) ile harap olan vakf tamir veya yeniden in a ederek onu kiracya teslim etmekle mkelleftir. Bu suretle hem arsa ve hem de zerinde bulunan bina vakfn mlkiyetinde kalmak ta, kirac ancak o yerin menfaatlerinden istifade etmektedir (54). b carei vahideli vakfn icareteyn suretiyle kiraya verilmesi:

carei vahideli bir vakfn icareteyn suretiyle kiraya verilmesi, mukataal vakflarda olduu gibi ar bir ekil ve merasime t bi tutulmutur. Bu hususta balca drt safha tesbit olunabilmektedir : aa Vakf akardan intifa ve istifadenin kat'i bir ekilde imkn sz olmas. bb Harap vakfn imarn temin edecek meru arelerden bi rinin mevcut olmamas. Mesel, vakf gayrimenkulun di kira, haFakat evvelce yaplan bu ekil icareler yalnz vakflar hakknda Hanefi Fkhnn tecviz etmedii uzun icareyi icareteynli vakflardaki gibi olmamak zere, nis peten temin iin kabul olunmutur. Bunlar icareteynli vakflarla kartrmamak lzmdr. Zira icareteynli vakflar mahiyetleri icab tamamen kendilerine has kai deleri ve statleri olan vakflardr. Tarih bakmndan en eski icarei muaccele ve icarei meccele ile kiraya verilen bir vakf, Hicr IX. Asr'da yani XV. Asr'da yaam bulunan eyhlislm Molla Grni Ahmet emsettin Efendi'nin bir fetvasnda tesbit edilmitir (MARDN, Ebl'l: lmiye Salnamesi, stanbul, H. 1334, sh. 335). Bu fetvann metni yledir: Bir vakf menzili mtevellisi Zeyd mire tamir ve termin etmek artyle creti muaccele ve meccele ile icar ve teslim edip birka sene mrur edip tamir etmediinde gayri tahribi il Zeyd menzili mezbunu mir den alp ve tahrip ettiini tazmin etmee kadir olur mu beyan, sorula, Elcevap : Olur. Grlyor ki, bu fetvada yer alan icarei muaccele ve icarei meccele tbirlerini icareteynli vakflarla kartrmamak lzmdr. Burada bir kimse harap bir vakf gayrimenkulu tamir etmei taahht ettiinden .kendisine bu vakf mahallin uzun bir mddetle kiraya verilmesini temin iin bu usuln kabul cihetine gidilmitir. Halbuki, Barbaros Hayrettin Paa'nm Hicr 941 tarihini tayan vakfiyesindesarahaten icareteyn kelimesi mevcuttur. Dikkat edilirse bu vakfiyedeki icareteyn ile veh-i er'isi zere ibaresinden mahsat, icareteynli vakflarn da ihdas sebeblerinin er'i kaidelere istinat ettirilmeleri neticesidir. Bu bakmdan, buradaki veh-i er'isi zere ibaresini gznnde bulundurarak icareteynli vakf olmayan eski icarei muaccele ve icarei meccele ekilleri ile icareteynli vakflar kartrmamak lzmdr (KPRL, Blent: agm. (II) sh. 218 il 223., Burada her iki vakfi yenin yukarda zikredilen bahislerle ilgili fotokopileri bulunmaktadr. (54) careteynli vakflar ile mukataal vakflar arasnda mevcut farklar hakknda yu karda sh. 218'e baknz.

224

AHMET ER

slat kiras gibi akitlerle kiraya verilmesinin imknsz olmas, veya crete mahsuben vakf imar edecek bir isteklinin bulunmamas. cc Hkimin izni. dd Padiahn izni. Bu hususlar yukarda mukataal vakflar blmnde etrafl ca izaha alldndan burada ayrca zerinde durulmayacak tr (55). careteyn mukavelesi, iki tarafa bor ykleyen (sinallagmatik) bir akit olup, mtevelinin buradaki borcu, harap gayrimenkulu imar edip kiracya teslim etmek, kiracnn da borcu, muaccele ve meccelenin edas ile teslim ald gayrimenkulu umumi hkmler da hilinde muhafaza etmektedir (56). careteyn suretiyle kirada, kiralanann fera ve intikalinde mu ayyen bir nispet dahilinde alman har (57), vakfn istifade ettii muaccele ve meccele ve btn bu menfaatlerin heyeti umumiyesi icareteyn akdinin kira bedeli addolunur,' yani her ksm bedelin bir cz' telkki edilirdi. Bunlardan herhangi birinin ifasndan im tina kira bedelinin denmemesi demekti ve mtevellinin akdi mah keme marifetiyle feshettirmeye hakk vard (58). c careteynli vakflarda tasarruf hakk:

careteynli vakflarda tasarruf hakk (menfaati mlkiyet-in tifa hakk) halefiyet yolu ile kiracnn miraslarna intikal etmek te idi. Ancak bu intikal keyfiyeti aada izah edilecei zere dev reden gemitir : aa Birinci devrede tasarruf hakknn miraslara intikali durumu vakfnamenin tanzim tarzna gre iki safha arzetmektedir, vakfnamede bu hususta bir art mevcuttur veya deildir. Eer vakfnamede tasarruf hakknn len kiracnn miras larna ne ekilde intikal edecei hususunda bir art mevcut deil ise, tasarruf hakk, yalnz erkek ve kz ocuklarna bedelsiz ve eit olarak intikal ederdi. Bu tarz intikal Feraiz kaidelerine deil rf
(55) Yukarda sh. 218 ve 219'a baknz. (56) KPRL, Blent: agm. (II)., sh. 226. (57) Buradaki har tbiri resim ve vergi mnasna olmadndan vakfa verilmektedir (MARDN, Ebl'l : age., sh. 61). (58) MARDN, Ebl'l : age., sh. 61 - 62.

Devlete deil,

" ' ' h ; ' h i l >m

''t*1'1* *'*' *>t wu.,: < i wn, .la*))'! m>wmmmwMH*t

m w uuujm

VAKIFLAR

225

ve dete istinat etmektedir (59). er'i kaidelerde ise, kira akdi kiracnn lmnde mnfesih olmakta ve bu bakmdan mirasla ra intikal edememekte idi (59). ayet vakfnamede baka bir intikal ekli gsterilmi ise, bu takdirde bu artta nazara alnrd. Hatta, umumi miras kaideleri nin cereyan edeceine dair bir art muteber saylmakta idi (61). Kiracnn evld yoksa, vakf akar mahllen (62) rakabe sahi bi olan vakf hkm ahsiyetine dnyor, dier miraslara veril miyordu. ntikali tevsi olunmusa ki, tevsi balangta mazbut va kflarda mecbur, sonra mazbut ve mlhak vakflarda kirac iin ihtiyar olarak kabul edilmi ve ntikalt Hakkndaki Muvakkat Kanun ile yine mecbur olmutur (63). Bu takdirde tevsiden is tifade eden dier miraslara da muayyen bir sra dahilinde ge erdi. Tevsiden maksat: aa Ake esasna istinat eden kadm meccel icrenin feshi ile kymet zerinden binde bir kuru hesab ile meccel icre t yini. bb Balangta yzde nispetinde tevsi resmi alnmas, cc Aadaki hususlara uyma mecburiyeti : aaa Alnacak harem tamamen vakfa ait olmas (64). bbb Be senede bir kymetler tahkik olunarak icarelerin tecdit ve tdili.
(59) Buna di intikal de denmektedir. Feraizde ise erkek ve kz evltlar arasnda ikili birli taksim esas mevcut idi (KPRL, Blent: agm. (II), sh. 227; ag. TRK HUKUK LGAT; sh. 163). (60) KPRL, Blent: agm. (I), sh. 694 ve 695 de dip not 13. (61) Koca Yusuf Paa'nm Ayvalkavak'ta ve Cezayir'li Gazi Hasan Paa'nn Kasmpaa'daki vakflarnda umumi hkmlerin (yan Feraiz hkmlerinin) cereyan edecei hakknda artlar mevcuttu (MARDN, Ebl'l: age., sh. 62). (62) Mahll: Mutasarrfnn intikal sahibi brakmakszn vefatndan dolay vakf canibine rcu eden mstegallat- vakfiyedir (ag. TRK HUKUK LGAT; sh. 215). (63) MARDN, Ebl'l : age., sh. 63; ayrca 17 Muharrem H. 1284 tarihli Tevsii n tikal Kanunu ile 3 Zilkade H. 1285 tarihli Nizamname ve 21 ubat H. 1328 ntikalt Hakknda Kanunu Muvakkat'a baknz. (64) Evvelce evlttan alnan harcn drtte biri ktip ve cbiye veriliyordu (MAR DN, Ebl'l: age., sh .63). Cabi: vakfn gelirini toplayan kimsedir (Ag. TRK HUKUK LGAT: sh. 46).

225

AHMET ER

ccc Fera, intikal, ifraz, tanzimi (Hami memnuiyeti).

taksim vukuunda yeniden senet Tevs-i ntikal

ddd Yeniden verilecek senetlerin arkasna Nizamnamesi'nin hkmlerinin yazlmas.

Vazolunan bu kaytlarla vakfn tevsiden doan zararlar telfi edilmek isteniyordu (65). bb kinci devreyi 17 Muharrem H. 1284 tarihli Tevsii ntikal Kanunu ile 3 Zilkade H. 1285 tarihli Nizamname'nin hkmleri kap samakta ve bu hkmler gereince mukavelesini tdil ettiren ki racnn lm halinde tasarrufundaki icareteynli vakf, srasyle ve her bir sra sonra gelen sray tamamen veya ksmen mirastan mah rum etmek zere aadaki ekilde intikal ediyordu : Erkek ve kz ocuklara eit olarak. 2 Birinci derecede bulunan torunlara da kz olsun erkek olsun veya kzn ocuu yahut olun ocuu olsun eit olarak; ikin ci derecede torunlar hak iddia edemezler. Burada ayrca halefiyet prensibi kabul edilmitir, yni bugnk hukukumuzda olduu gibi, torunlar dedelerinden nce lm olan babalarnn yerlerine gee rek, babalarna den tasarruf hakkm eit olarak blrler. Bu husus ayrca Feraiz hkmlerine de bir istisna tekil etmektedir. 3 Ana ve babaya eit olarak intikal eder. 4 Ana - baba bir erkek ve kz kardelere eit olarak intikal eder. 5 Baba bir erkek ve kz kardelere eit olarak intikal eder. 6 Ana bir erkek ve kz kardelere eit olarak intikal eder. 7 Sa kalan ee intikal eder. Ein de istisna bir durumu olup, nc sray tekil eden ana ve babadan balamak zere ken di snfna kadar aradaki intikale nail miraslarla beraber drtte bir almak suretiyle intikalden istifade etmekte idi (66).
(65) Nitekim, ntikalt Kanunu ile yaplan tevside de vakflarn mahll bedellerinden grecei zayiata mukabil drt senede bir mahlliyet esas kabul edilerek, binde bir kuru meccele binde ikibuuk kurua ibl edilmi ve mecburi tevsiin ar ln hafifletmek zere defaten alnmas glkler douracak olan yzde ku ru tevsi harcnn altm seneye taksim suretiyle, her sene yirmi para alnmas mnasip grlmtr (MARDN, Ebl'l : age., sh. 63). (66) OK, Cokun : age., sh. 103 - 104; MARDN Ebl'l : age., sh. 64; KP RL, Blent: agm (II)., sh. 229.

" '

Mil'UMIMH I . K i l HI|M i| Ut.,, !!. . I ' M I M ' ! ! ! !

{ f i ! * W < < ' > II U

VAKIFLAR

227

Bu devrede intikal derecelerinin tevsii mecburi olmad gibi, tevsii intikal salhiyeti yalnz mazbut vakflara tannmtr. Bu hk mn tek istisnas, vkflar hayatta olup da, vakfiyelerinin deiti rilmesi imkn bulunan vakflar iin de tevsii intikalden istifade imknnn salanm olmasdr (67). Sonradan 4 Recep H. 1292 tarihinde vazolunan Bilicareteyn Tasarruf Olunan Msakkafat ve Mstegallat- Mevkufe Hakkndaki Nizamname btn icareteynli (mazbut ve mlhak) vakflar hak knda tevsii intikal mecburiyetini koymu ise de, tevsiden istifade edecek mirass bulunmayanlarn fazla meccele demelerini berta raf etmek iin 15 Zilkade H. 1292 tarihli bir kararla tevsi mecburi yetinin kaldrlmas cihetine gidilmitir (68). cc nc devreyi, Alman Meden Kanunu (BGB) esas alna rak meydana getirilen ve mir arazi ile tedavl kabiliyetini haiz va kf mahallerde tatbik kabiliyeti olmak zere 21 ubat H. 1328 tari hinde nerolunan Emvali Gayrimenkulenin ntikalt Hakkndaki Muvakkat Kanun tekil etmekte olup, bu devre Meden Kanun'un yrrle giri tarihi olan 4.10.1926 tarihine kadar devam etmitir. Bu kanun ile miras sistemi bakmndan kaide olarak zmre usul kabul edilerek intikal hadleri olduka geniletilmitir. Kanu nun tesbit ettii zmre miraslar unlardr : 1 lenin ocuklar ve bunlarn fr'ularma, 2 lenin ana - babas ve bunlarn fr'ularna, 3 lenin byk analar ve byk babalar ve bunlarn fr'u larna. Bu kanunla meydana gelen genilemeleri u esaslar altnda top lamamz mmkndr : Torunlarn ocuklarnn intikale hak kazanmalar. Torunlar hakknda halefiyet kaidelerinin muttarit tarzda tatbiki, yan yalnz ittisal vastalarna den hisseyi almalar. Eski hkmlere gre ocuklarn hepsinin lm halinde her toruna kendi ittisal vastasna den hisse verilmeyip, bunlarn ade dine gre hisseler eit olarak blnmekte idi. Byle bir hkmn
(67) KPRL, Blent: agm. (II)-, sh. 230. (68) KPRL, Blent: agm. (II)., 231.

228

AHMET ER

mevcudiyeti ise, ahlka aykr bir takm temayl ve isteklere sebeb olmakta idi (69). Halefiyet kaidesinin ana - baba fr'ulara temil edilmesi. zmresine mensup btn

Bu kaide neticesi, ana - baba bir kardeler iki ynden, tek asl mtereke sahip fr'ular ise bir cihetten hisse alma durumuna sahip oldular. Evvelce kendilerine intikal hakk tannm olan erkek ve kz karde ocuklar hem intikal ve hem de halefiyet kaidelerinden is tifade imknna malik oldular. Byk baba ve byk analar ve Bunlarn, ne kadar aa inerse insin fr'ularna intikal hak knn tannmas (mteveffann amcalar, halalar, teyzeleri ve bun larn fr'ular). Ee, ocuklar ve torunlar bulunduu halde, hisse verilmesi (70). Ein, intikale nail ikinci ve nc zmre miraslarla be raber intikal eden eyin yarsn alabilmesi (71).

(69) Mesel, mteveffa M. nin oullar olan A.'nn bir, B.'nin ise alt ocuu vardr. A ile B, M'den evvel vefat ettikleri takdirde, tereke imdiki miras hukukumuzda olduu gibi ikiye, yani A.'nn fer'ine 1/2 ve B.'nin fer'ine de 1/2, (bu sonuncu larn herbiri 1/12 nispetinde mirasa nail olacaklardr) eklinde deil, her bir to run 1/7 nispetinde hisse almakta idiler. Bu bakmdan B. nin fertlerinin babala rnn M. den evvel lmesi halinde, A. nm fer'i ile eit olarak mirasa nail olabil meleri iin, amcalar A.'nn M.'den evvel lmn istemek gibi ahlka aykr bir arzu izhar etmeleri mmkn idi. Bu durum ntikalt Kanunu tarafndan, ha lefiyet kiadesinin muttarit bir ekilde tatbiki ile nlenmitir. (KPRL, Blent: age., sh. 233 ve dip not: 21). (70) E, 1284 tarihli Tevsii ntikal Kanunu'nda ana-baba derecesinden balamak ze re drtte bir hisse alrd. ocuklar ve torunlarla beraber bulunduklar takdirde ise, kendilerine birey verilmezdi. (71) E, dier miraslarn olmamas halinde, terekenin tamamna sahip olabilme im knna sahip bulunmakta idi. Bu imkn 1284 tarihli Tevsii ntikal Kanunu'nda da mevcut idi. Halbuki Feraiz hkmlerine gre e kendisine red caiz olmayan bir miras olduu iin, terekenin tamamn elde edemiyordu (KPRL, B lent : agm. (II)., sh. 234 ve dip not: 26).

VAKIFLAR

229

Her devrede de, kiracnn (mutasarrfn) miraslarnn in tikale nail olabilmesi iin, kendilerinde intikale mm bir sebebin mevcut olmamas lzmd (72). Meden Kanun'un 4.10.1926 tarihinde yrrle giriinden sonra, icareteynli vakflarn intikalleri bu kanun hkmleri ne tbi olup, her hangi kanun zamannda olursa olsun miras b rakmakszn len kiracnn tasarrufunda bulunan icareteynli akar vakfa intikal eder ve icareteynli msakkafat ve mstegallt tamir, ina ve ihya edildiinden dolay artk icareteyn suretiyle kiraya ve rilmesine lzum kalmadndan, mtevelli talibine icarei vahide ile kiraya verirdi (73). d careteynli vakflarda kiracnn salahiyetli olduu tasarruflar: (mutasarrfn) yapmaa

Kirac, mtevellinin izni ile tasarruf hakkn (mlkiyeti men faati - intifa hakkn) ivazl veya ivazsz olarak bir bakasna devre debilirdi. Mtereken tasarruf olunan icareteynli vakflar mtevelli nin huzuru ile, hkim tarafndan taksim edilebilirdi. Kirac, icareteynli vakf, mtevellinin izni ile ifraz ederek bir bakasna fera edilebilirdi.
(72) Her devrede de intikale mni hususlar unlard: a) Din ihtilf: Mslim ile gayrimslim arasnda olup, mslim gayrimslime, gay rimslim de mslime varis olamazd. Binaenaleyh, bir mslimin vefatnda, ica reteyn suretiyle tasarruf etmekte olduu msakkafat ve mstegallt gayrimslim olan evlt ve akrabasna intikal etmiyecei gibi, bunun aksi de ayn neticeyi tev lit etmekte idi. b) Tbiiyet ihtilf: Baka baka tbiiyette bulunan kimselerin tasarruf haklar . birbirine intikal etmedii gibi, resm msaade olmadan baka Devlet tbiiyetine giren kimselerin tasarruf ettikleri icareteynli vakflar boalm saylarak mtevel lisine teslim edilirdi. Resm msaade alm olanlarda ise, eer tbiiyetine girdik leri Devlet stimlki Emlk Mazbatas m kabul etmi ise o takdirde tasarruf hakk yukardaki sraya gre intikal eder, yok eer kabul etmemi ise tasarruf hakk son bulur ve intikal etmeyip mtevelliye teslim olunurdu. c) Katil: Bilerek, isteyerek adam ldrmedir. Katil, yalnz kaatil iin mirastan mahrumiyet sebebidir. Binaenaleyh, kaatil maktulden evvel vefat etse maktul ona varis ve keza intikal hakkna sahip olur. d) Klelik. BERK, Ali Himmet: age., sh. 165 - 166; OK, Cokun : age., sh. 104; KP RL, Blent: agm. (II)., sh. 228 ve dip not: 11. (73) DALAMANLI, Ltf: age., sh. 190; MARDN Ebl'r: age., sh. 62.

230

AHMET ER

careteynli vakflarda uf'a cereyan etmezdi. Ancak, her e rik kendi hissesini bir bakasna serbeste fera edebilirdi (74).' Mutasarrf, yine mtevellinin izni ile tasarruf hakkn, ken disini lnceye k a d a r grp gzetmek (yni besleyip b a k m a k ) artyle de bakasna fera edebilirdi (75). e careteynli vakflarn bor deme durumlar :

ntikalin tevsiinin icareteynli msakkafat ve mstegallt muta sarrflarnn ml itibarlarm ykseltme bakmndan da faydalar mevcut idi. nk, nceleri mir araziler bor demedikleri gibi on lara benzetilen icareteynli vakflar da bor demezlerdi. Bunun da seoebi, mutasarrfn borlarnn terekesine ait olmas idi. Halbuki icareteynli vakf mahal ise, rakabe (plak mlkiyet) vakfa ait oldu undan terekeye dahil b u l u n m a m a k t a idi. Bu sebeple uhdelerinde ok kymetli icareteynli akar bulunan mutasarrflar, bor p a r a teda rikinde glk ekmekte idiler. Zira, alacakllar, borcun denmemesi halinde borluya ait bu kabil vakf gayrimenkullerden haklarn alamyacaklarm dnerek, dn para vermekten ekinmekte idiler. Bu mahzuru bertaraf etmi olmak iin, 27 aban H. 1286 ta rihli Emvali Gayrimenkulenin Furuhtu hakkndaki Nizamname ile baz artlar altnda borlu mutasarrfn hayatnda bor demeleri esas kabul'edilmiti. Sz geen Nizamname hkmleri, bu hususta aadaki artlarn mevcudiyetini a r a m a k t a idi : aa Borlunun haline mnasip bir meskeni ile ayet kendisi ziraat erbabndan ise ayrca idaresine kfi m i k t a r d a topra rehin olunmam (vefaen fera) veya vekleti devriye gibi bir kayt alt na girmemi ise. bb careteynli vakflarn senelik safi haslat, bor ve mas raflar karlayacak d u r u m d a bulunuyorsa.
(74) Mecelle madde 1017 : Mefuun mlk akar olmas arttr. Binaenaleyh, sefinede vesair menkultta ve vakf akarda ve arazii emiriyede fa cari olamaz. Keza ayn kanunun 1019 ncu maddesi Vakf yer yahut arazii emiriye zerindeki mlk ecar ve ebniye menkul hkmnde olarak bunlarda fa cereyan etmez (ag ME CELLE : sh. 144; KPRL, Blent: age., sh. 238 ve dip not: 36., ayrca yukarda sh. 17 ve dip not : 47 ye baknz). (75) OK, Cokun : age., sh. 104 - 105; BERK, AK Himmet: age. sh. 172 No : 162. Fera: Bir kimsenin tasarruf hakkn ahara tevfiz ve terk etmesi demektir. Mlkte, ivaz ile feran benzeri sat (bey') ve ivazsz feran benzeri balama (hibe) dir. Ferada temlik olunan menfaat, sat ve balamada ise o ey'in ayn'dr.

' . > ' * ( (

i'

I..I.I.IJ

i! 1

I D i . i l U l HAH I ' M i d i I |N H l at M l . 11: H fMHH' tWHtW t'l tmmHHHlWHKHft|iWItl. m' H W 18 H H M I M M a i i . m . . am.

VAKIFLAR

231

Bu iki halde icareteynli vakflar bor demezler (76). careteynli vakflarn, borlunun lmnden sonra da bor deyebilmelerini temin iin 23 Ramazan H. 1286 tarihinde Arazii Emiriye ve Mevkufe ve Msakkafat ve Mstegallat Vakfiyenin Te mini Deyin Etmesini Tyin Eden Ahvale Dair Nizamname ne redilmi ve bu hususu temin iin de aadaki artlar aranmtr : aa careteynli vakfn borlu edilmi olmas lzmd. tarafndan vefaen fera (77)

bb Bu bor terekenin dier mallar tarafndan denememi olmal idi. cc careteynli vakfn tevsii intikali yaplm ve icarei meccelesinin ecri misline ibl edilmi olmas gerekmekte idi. te bu artlarn tahakkuku halinde, icareteynli vakflar bor lunun lmnden sonra da bor der oldular (78). Bu Nizamname'ye 21 Ramazan H. 1288 tarihinde icareteynli vakflardan Devlet alacaklarn temin iin bir madde ilve edilmi ve borlunun lmnden sonra da alacan tahsil edilebilmesi iin aadaki artlarn tahakkuku kabul edilmiti : aa Mahllen (79) Devlete veya vakfa rcu halinde alacak bunlarn bedelinden alnamazd.
(76) MARDN, Ebl'l: age. sh. 66; KPRL Blent: agm. (II)., sh. 238 - 239. Bu nizamnamenin birinci maddesi yle idi : Bilicareteyn tasarruf olunan m sakkafat ve mstegallat mevkufe ile arazii emiriye mahkmnbih olan deyn iin medyunun rzasna baklmayarak emlksrfa gibi satlr (KPRL, Blent: agm. (II)., sh. 238 ve dip not 40). (77) Vefaen Fera: Mutasarrfn icareteynli vakf, mtevellinin izni ile tama men veya ksmen, bor dendikte iade olunmak zere alacaklya tevfiz etmesidir. Vefaen fera, bey'i bilvefann benzeridir. Mlga Mecelle'ye gre bey'i bilvefa, bir kimsenin bir mal bakasna bedeli geri verildikte mal geri vermek zere u ka dar kurua satmasdr ki, mteri mebi ile intifa eylemesine nazaran bey'i- caiz hkmnde ve taraflar bunu feshe muktedir olduklar cihetle bey'i fasit hkmn de ve mteri satlan eyi bakasna satamad cihetle rehin hkmndedir (BER K, Ali Himmet: age., sh. 177., No : 167; ag. TRK HUKUK LGAT: sh. 35 ve 93). (78) Vefaen fera olunmu olan icareteynli vakfn alacakls, alacan tamamen ala mad takdirde, borlunun vefaen fera olunmam bulunan dier bir icareteynli vakfna mracaat edemezdi (Nizamname mad. 4) KPRL, Blent: agm. (II)., sh. 240 ve dip not: 42. (79) Mahll: Bu mefhum hakknda yukarda sh. 225'de dip not 62'ye baknz.

232

AHMET ER

b b Vefaen fera edilen icareteynli vakfn alaca karlayan m i k t a r n a Devlet veya vakf m d a h e l e edemezdi. cc Miraslarn ikametine yeter bir mesken satlamad gi bi, idarelerine kfi derecede olan arazi de Devlet alaca iin satla mazd. Miraslara braklacak arazinin miktarn dvann grlmek te olduu mahal icra reislii tyin ederdi (80). 30 Mart H. 1329 tarihli Emvali Gayrimenkulenin Tasarrufu Hakkndaki Kanunu Muvakkat ile, borlunun hayatnda ve l mnde olmak zere yaplan bor deme ayrm ortadan kaldrla rak, borlunun hem hayatnda ve hem de lmnde vakfn mahll olup olmamasna baklmakszn bor demeleri esas kabul edildi. Kabul edilen bu kaidenin istisnalar ise unlard: aa Borlu ziraatle uraan bir kimse olduu halde, hanesi nin idaresine kfi miktardaki arazisi vefaen fera veya o bor iin teminat olarak rehin edilmemi ise. bb Bor arazinin bedelinden domam ise. Bu iki halde icareteynli vakf mahal, mutasarrfn lmnden sonra dahi bor deyemezdi. Bu istisna hkm, borlunun lmnden sonra ailesinin ika metlerine kfi meskenler hakknda da car bulunmakta idi (81). Grlyor ki, intikalin tevsii ve bor deme hakkndaki btn bu kanun ve nizamnameler, deta icareteyn mukavelesinin bir zeyli mahiyetinde bulunmakta, tasarruf hakkndan (mlkiyet menfaatiintifa hakkndan) mutasarrfn lm halinde daha birok hsmla rn istifadesi ve mutasarrfn salnda da mal itibarnn ykseltil mesi gibi gayeler gdlmekte idi (82). NC BLM

DARES BAKIMINDAN VAKIFLAR

Osmanl Devletinde, daha ilk beyler zamannda balayan ve Devletin mal ve siyas kudretinin geliimine paralel olarak artan vakflarn idare ve murakabe sistemi, II. Mehmet devrinde btn kadlk tekiltlar bir merkeze balanarak Hkim-l hkkm ady la bir ba kadi tyin edildii zaman (Hicri 821 den evvel) btn va(80) MARDN, EbPl: age., sh. 67; KPRL, Blent: agm. (II). sh. 241. <81) KPRL, Blent: agm. (II)., sh. 242 ve dip not: 45. {82) MARDN, Ebl'l : age., sh. 67.

VAKIFLAR

233

kflarn murakabesi de ona tevcih edilmiti. Murat ve Fatih zaman larnda kazaskerlerin bu vazifeyi ifa ettiklerini gryoruz. Mama fih byk hkmdar vakflar vakfnamede tasrih olunan Devlet adamlar tarafndan nazr sfatyle ve mahiyetindeki husus bir te kilt vastasiyle idare edilmilerdir. Fatih, I. Selim ve Kanun Sley man'n vakflarnn idaresi sadrzamlara ve II. Bayazt ve I. Ahmet' in vakflarnn idaresi eyhlislmlara ait idi. Birok vakf messisleri, vakfnameleri mucibince mtevellilii evltlarna ve nazrl da sadrzam, eyhlislm, darssde aas, stanbul kadisi gibi byk ricale verdiklerinde^ bu nezaretlerin bi rer mfettii olur ve bu mfettiler her sene vakf hesaplarn ve alkadarlar tarafndan mtevelli hakkndaki ikyetleri tetkik ede rek nazra bildirirlerdi. XVI. Asr'da, Msr, Suriye, Kuzey Afrika ve Arabistan'n fethin den sonra Haremeyn -yani Mekke, Medine- vakflar byk bir ehem miyet kazandndan buna nezaret etmek zere olduka geni bir tekilt vcuda getirilerek nce kap aalar sonra darssde aala r nazr sfatiyle bunun bana getirildiler. te bylece, Hicr 1242 de Evkaf Nezareti kuruluncaya kadar Osmanl vakflar bu gibi tekiltlar tarafndan, nazr ve mtevelli leri vastasiyle idare edilmilerdir. Merkez idarenin, suiistimallere meydan vermemek iin tefti ve murakabe vazifesini ehemmiyetle ifa etmek istemesine ramen, bilhassa gerileme devrinde byk sui istimaller ve dier taraftan imparatorluk snrlarnn gittike daral mas neticesinde, vakf servetinde byk eksilmeler olmu ve bu yzden birok din - hayr vazifeler lykyle ifa edilemiyerek birok vakf abideler harap olmutur. XIX. Asr balarnda, stanbul'daki arazi ve emlk hemen ka milen vakf haline gelmiti. Btn alm-satm muameleleri mtevel liler ile cbi vakf tahsildarlar nin eline kaldndan, tasarruf ilerinde byk bir karklk hasl olmutu. Sadrzamlann, dars sde aalarnn nezaretlerine, stanbul, Galata, skdar, Eyb Kadlar'nm ve daha sonra kaptanpaa ile yenieri aalarnn, Sekbanba ve bostancbalarn v.s. nezaretleri de ilve olunduundan, s tanbul'da birbirinden mstakil birok vakf nezaretleri teekkl etmi bulunuyordu. Bu vaziyetin dourduu birok suiistimaller karsnda vakf lar idaresini merkezletirmek maksadyla Hicr 1242 tarihinde

234

AHMET ER

Evkaf daresi kurularak yukarda zikredilen nezaretler tedricen bu idareye devrolundu. Buna ramen vakflarda suiistimaller yi ne de devam etti (83), ve bu hal 1908 ylma, ikinci Merutiyet'in il nna kadar nlenemedi. Merutiyet devrinde bu hususta ksmen ta savvurda kalan, ksmen tatbik edilen baz slhat hareketleri, 5 Ha ziran 1935 de neredilen 2762 sayl Vakflar Kanunu'nun yrrle girmesine kadar devam etti (84). Bu ksa tariheden sonra vakfn idare organlarn ylece sra layabiliriz : Vakfn balca organ mtevelli'dir. Mtevelli vakfnamede zik redilen ileri, vkfn artlar mucibince idare eden kimsedir. Mte velli ya vakfname ile mtevelli tarafmdan veyahut vkf byle bir kimseyi tyin etmemise hkim tarafndan tyin olunurdu (85). Dier taraftan baz hallerde, mtevelli yerine kaim olarak vakf ilerini idare etmek zere hkim tarafndan, mtevelli kaymaka m denilen bir kimse tyin olunurdu. Mtevelli ve lzumu halinde mtevelli kaymakam vakf hkm ahsnn karar ve icra organ ve lemsilcisidir. Mtevelli kaymakam bazan bir i ve bazan da btn iler iin nasbolunur ve bu ilerin bitimi ile de vazifesi sona erer di (86).

(83) (84) Bu suiistimallerden en by, II. Mahmut vakflarna gelir bulmak iin g e d i k denilen usuln ihdas edilmesiyle hem vakfa hem de emlk sahiplerinin tasarruf haklarna zarar verilmesi, dieri de vakf emlkin ferandan alnan fe ra ve intikal harlarnn vakf hazinesinde tevkifi usulnn suiistimalidir. Szde bu suretle vakflarn tamiri iin lzm gelen para tedricen biriktirilecekti. Lkin, bir taraftan yeni vakf tekiltnda lzumsuz derecede yeni kadrolarn tekili ile byk masraflara sebebiyet verilmesi dier taraftan hariten birok adamlara maa balanmas, bu yeni tekilt ile beklenen faydalar hie indirmitir (KP RL, Fuat: Vakf Messesesinin Hukuk Mahiyeti ve Tarihi Tekml, Va kflar Dergisi, (Vakflar Umum Mdrl Neriyat), Ankara. 1942 S. II., sn. 1 - 35., ve bilhassa sh. 14 il 24. Bu makale ayn derginin franszca blmnde L'institution du Vakouf - sa nature juridique - ad ile derginin franszca b lmnde sh. 1 - 48 arasnda nerolunmutur. Konumuzla ilgili olarak sh. 31 ve 32 ye baknz). (85) Vkf tarafndan tyin olunan mtevelliye merutiyet zere mtevelli h kim tarafndan tyin olunan mtevelliye de mansup mtevelli denir (ANSAY, Sabri akir: age., sh. 265; ONAR, Sddk Sami: age., sh. 546 - 547). (86) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 547; BERK, Ali Himmet: age., sh. 40 ve 209 211.

VAKIFLAR

235
t a m a m e n yerine

Fakat mtevellinin tyini vkfn arzusunun

getirileceini tabiatiyle tazammum edemezdi. Onun ilerini de mu rakabe etmek gerekirdi. te bu sebepten dolay Fatih zamannda, baz vakflarda mtevelliye nezaret etmek veya icabnda mtevelliye rey ve direktif vermek zere vakf nazrl ihdas olunmutur (87). Nazr, vakf hkm ahs iin mevcudiyeti zarur bir organ olmayp, ihtiyar bir organ mahiyetindedir. Nazr, bazan muayyen bir ahs olmakla beraber ekseriya sadrzamhk, eyhlislmlk gibi bir Dev let makamdr (88). Vakfn bu organlarndan baka memurlar da bulunabilir. Bu memurlarn en mhimi vakfn gelirlerini toplayan ve kendisine cbi denilen tahsildardr. Vakflar zerinde hususi velayeti (velayeti hassay) haiz bu or ganlarn yannda, Devletin de umumi ve yksek bir murakabe hak k vardr. Bu murakabe Devlet (mme velayeti) namna kadi tara fndan mtevelli zerinde icra olunurdu. Bu murakabe nazrn mu rakabesi gibi vakfn iinde ve bir organ sfatyle vki bir murakabe olmayp Devletin mme intizamn, madd nizamn temin etmek iin fertler ve btn hususi teebbsler zerinde icra edilen bir mu rakabeydi. Kadi vakfn iinde bir organ olmad iin mtevelli mev cut iken vakfn tasarruflarna, mtevellinin kararlarna ve muame lelerine mdahele edemezdi. Ancak, mtevellinin suiistimallerim ve^ ya vakfa kar ihanetini gsterecek emareler ve ikyetler karsn da kalrsa derhal mtevellinin vakfa ait ilerini ve hesaplarn tetkik edebilirdi. Bu gibi hallerde kadi mtevelliden hesap isteyince, mte velli bu hesab vermee mecburdu. Bu tetkikat neticesinde mtevel linin azlini icabettirecek hiyanet ve suiistimali ortaya karsa, mte velli vkf tarafndan tyin edilmi olsa bile kadi onu azledebilirdi (89). Vakflarn ehemmiyeti ve faaliyet sahas geniledike Devletle vakflar arasndaki alka ve rabta daha daralmaya ve sklamaya
(87) Fatih, kendi vakfna nezaret etmek zere sadrzamn tyin etmiti. Halbuki sadrzamlar vakflar hakkndaki hkmleri bilmeyebilirlerdi. Bu sebeple, nazr, maiye tine vakf ilerinde ihtisas olan birini tyin etti. Nazr, mfetti ve mtevelli va kf ilerini grrler ve hesabn padiaha verirlerdi. Bu suretle, imparatorluk tarinde ilk bte muamelt vakf ileri dolaysiyle balam oldu (ARSEBK, Esat: age., 30, sh. 314. no: XII). (88) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 547. (89) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 547.

236

AHMET ER

ve kadiler tarafndan bunlar zerindeki murakabe kfi gelmemee balad. Byk ve ehemmiyetli vakflarn idareleri Devlete geiyor ve Devlet vakfn bir organ, vakf hukuk varln ve istikllini mu hafaza etmekle beraber idare tekiltnn bir paras haline geli yordu (90). Bu evrim vakflar arasnda idare sistemi bakmndan farklar husule getirmi ve idare tarz itibariyle vakflar, mazbut ve gayrimazbut vakflar olmak zere iki byk kategoriye ayrlm ve bun lar da kendi bnyelerinde yine idare tarzlarmdaki farklar sebebiyle ayr ayr isimlendirilmilerdir. I. MAZBUT VAKIFLAR Bu kategoriye dahil vakflar ksma ayrlmakta, her biri ayr ayr ahsiyeti haiz olmakla beraber dorudan doruya Devlet tara fndan idare edilmektedirler. A) S a b k H a n e d a n V a k f l a r (Seltin Vakflar): Padiahlar ve bunlara mensup kimseler tarafndan, yan sakt hanedan tarafndan yaplm vakflardr. Bu vakflar esasen padiah veya onun namna, vazifelendirdii kimseler (sadrzam, eyhlis lm gibi) tarafndan idare edilmekte olduundan idareleri zamanla Devlet idare tekilt iine girmiti. Bu nev'i vakflar iinde byk camiler ve medreseler, su tesisat, kprler ve kervansaraylar gibi ok mhim vakflar vardr. Bunlarn byk bir ksm stanbul'da bulunmakla beraber, Anadolu'da ve bugn mparatorluktan ayrl m bulunan Suriye, Hicaz ve Irak'ta bulunmaktadrlar (91). Sonralar, mtevellilii padiahlara verilmi bu vakflarn ge lirleri zerinde padiahlar, eriatn en sarih hkmlerine aykr ola rak, diledikleri gibi tasarruf etmee balamlar, bu suretle vakfla(90) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 548. (91) stanbul, Trk Universitesi'nin ekirdeini ve kurulu safhasn tekil eden Fatih niversitesi btn tekilt ve varidatiyle intifa edilen vakflaryle bir seltin vak fdr (ONAR, Sddk Sami: age., sh. 548). Hilfetin Osmanl Padiahlarna intikali ile beraber Mekke ve Medine fakirlerine ve oradaki hayr messeselerine ait birok vakflar ihdas olunmu ve bu vakflarn nezareti bilfiil Darssade Aasna braklmt. Darssade Aas, Yavuz Sultan Selim'in Medine'yi ziyareti srasnda orada brakt klelerin mirinin ismidir (ARSEBK, Esat: age., 30, sh. 314-315 ve dip not: 80).

VAKIFLAR

37

rm gelirleri saray mensuplar iin bir gelir kayna tekil etmi ti (92). Bunun nne gemek ve mtevellilii saltanat makamna ait olan vakflarn idare ve muhafazasnda birlii temin etmek iin Hic r 1242 (1826) tarihinde Evkaf Nezareti kurularak mazbut vakflarn birinci kategorisi olan seltin vakflarnn idaresi bu nezaretin eline geti (93). B) M t e v e l l i O l m a s L z m G e l e n l e r d e n K i m s e H a y a t t a O l m a d n d a n D o l a y Ev k a f N e z a r e t i T a r a f n d a n Z a p t Ve d a r e Olunan Vakflar: Gayrimazbut vakf iken, dier bir ifade ile, mtevellilii vk fn fruuna veya civar hsmlarna vesair akrabasna art edilmi olup da byle bir mtevellisi kalmadndan dolay Evkaf Nezareti tarafndan zaptedilerek dorudan doruya idare olunan vakflar (94). C) d a r e s i Mazbut Vakflar:

Mtevellileri mevcut olduu halde, Evkaf Nezareti'nin bu mte velliler ile anlaarak kendilerine maa balayp idaresini do rudan doruya zaptetmi olduu vakflar. Bu son kategori, hkmetin, mtevellilerin idaresinden mem nun olmadn ayn zamanda bu vakflar kendi gaye ve faaliyetle riyle ok yakndan alkal grerek bunlar ehliyetsiz ellerde brak mak istemediini, umumi menfaatlere hadim birer hususi messese eklinde olan bu vakflar da Devlet idaresine alarak resm messe se haline kalbetmee altn gstermektedir (95).
(92) ARSEBK, Esat: age., 30., sh. 315. (93) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 548; BERK, Ali Himmet: age., sh. 28; SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 216; AKIN Zeki: agm. sh. 66.# Bu mellifler Ev kaf Nezaretinin kurulu tarihi olarak 1242 Hicr yln (1826) gstermekte iseler de, ARSEBK, Esat: age., 30., sh. 315 ve dip not: 83 de 1260 Hicr yl (1844) zikretmektedir. (94) ONAR, Sddk Sami: Age., sh. 548 - 549; BERK, AK Himmet: age., sh. 27. (95) ONAR, Sddlk Sami: age.t sh. 548 - 549; daresi mazbut vakflara, Kprl, Sokullu vakflar misl olarak gsterilebilir (ANSAY, Sabri akir: age., sh. 269 mer Hilmi, Mesele 9).

238

AHMET ER

daresi mazbut vakflarda, Evkaf Nezareti'ne vakfn tevliyeti de il, yalnz idaresi geer, dier bir ifade ile vakfn tevliyeti mtevelli leri uhdesinde kalrd (96). Devlet namna Evkaf Nezareti tarafndan idare edilmekte olan bu vakflarn yine de herbirinin ayr ayr statleri yan vakfiyeleri vard. Bu vakfiyelere gre idare edilecekleri cihetle gayeleri ve idare tarzlar birbirinden farkl olduu gibi, her biri mstakil bir hukuk varla ve mameleke de sahipti. Bunlarn organlar da hukuken ay ryd. Geri Evkaf Nezareti bunlar idare etmekte idiyse de herbirine ayr ayr mtevelli veya mtevelli kaymakam yan temsilci t yin etmekteydi. Binaenaleyh, herbirinin hkm ahsiyeti, mameleki, stats ve organlar hukuken yekdeerinden ayr ve mstakildi. Mterek noktalar mtevellilerinin Evkaf Nezareti tarafndan tyin (dilmeleri ve bunlarn Evkaf Nezareti'nin emir ve murakabesi altn da almalaryd (97). II. GAYRMAZBUT VAKIFLAR Bu kategoriye dahil vakflar da iki gruba ayrlmakta, biri ml hak dieri mstesna vakflar adlarm almaktadrlar. A) M l h a k Vakflar:

Vakflar idaresinde asl olan; vakfn, mtevellisi tarafndan ida re edilmesidir. Mtevelli, yukarda da belirtildii zere, vkf tara fndan vakfnamede ismen tyin olunabilecei gibi, tyini hkime (kadi'ye) de braklabilirdi. Her iki ktan biri ile tyin edilmi olan mtevelli, vakf, vakfiyesindeki artlara uygun olarak idare etmekle mkelleftir, zira, vakfnameler, deta vakflarn yazl nizamnameleri demektir (98). Bununla beraber baz byk vakflarda, mtevelli ile birlikte bir de nazr tyin olunabileceini yukarda sylemitik (99). Vakf namelerinde byle bir nezaret (nazrlk) makam ihdas eden vkf(96) (97) (98) (99) ag. TRK HUKUK LGAT: Vakf - idaresi mazbut evkaf - maddesi, sh. 353. ONAR, Sddk Sami: age., sh. 549. BERK, Ali Himmet: age., sh. 29. Yukarda sh. 235'e baknz. Bir vakfta ayn zamanda tevliyet (miitevellilik) v nezaret art edilmi olursa, her ikisi bir ahsa tevcih edilemez (ANSAY, Sabri akir: age., sh. 265 ve dip not: 525).

,. 11

-I..-I. n* . .

. um oumnm ^-mfmm'mmmn.mu

l#Mi.m

V A K I F L A R

239

lar bu nezaret vazifesini ekseriya sadrzam, eyhlislm, fetva emi ni, drssde aas, kazasker veya kadiler gibi Devlet ricaline ve bu makamlara tevdi ederlerdi. Bu makamlar her sene nezaretleri kendi lerine tevdi edilmi vakflar mfettileri vastasyle kontrol ettire rek, mtevelli tarafndan vakfiyedeki artlarn yerine getirilip geti rilmediine dikkat ve itina ederlerdi. Evkaf Nezareti'nin kuruluundan sonra, muhtelif resm sfat haiz kiilere ve makamlara verilmi bulunan murakabe vazifesi bu nezarete gemi ve Evkaf Nezareti bu vakflarn da bir organ duru muna girmitir. Bu suretle Evkaf Nezareti'nin dorudan doruya na zr sfatyla murakabesine tbi vakflara mlhak vakflar denilmi-, tir. Burada, zerinde durulmas gereken en mhim nokta, mazbut vakflarla, mlhak vakflar arasnda Evkaf Nezareti'nin idareye iti rakinin tarz ve derecesi bakmndan mevcut farktr : Mazbut vakf lar dorudan doruya Evkaf Nezareti (Hkmet) tarafndan idare edildikleri halde, mlhak vakflar kendi vakfiyelerinde belirtilen usule gre tyin olunan mtevelliler tarafndan idare olunurlar, baka bir deyile, bu mtevelliyi Evkaf Nezareti tyin etmedii gi bi, bu mtevelli Evkaf Nezareti'nin emrine de tbi deildir ve bu se beple de vakfn idaresi mstakildir. Devlet bu vakflara ancak nezaret ve murakabe suretiyle mda hale eder. Fakat bu nezaret ve murakabe dardan Devlet sfatyle, mme velayetine istinaden vki olmadndan ve ierden bir organ sfatyla vuku bulduundan vakfn idaresine yine de itiraki tazammun eder (100). Hlsa, Evkaf Nezareti, dorudan doruya idaresi kendisine ait vakflarda (ki bu vakflar, seltin vakflar ve mtevelli olmas l zm gelenlerden kimse hayatta olmadndan dolay Evkaf Nezareti tarafndan zapt ve idare olunan vakflardr) Mtevelli, idaresi mazbut vakflarda Mtevelli Kaymakam ve mlhak vakflarda Nazr mevkiindedir (101). 6) M s t e s n a Vakflar:

Bunlar, mlga Evkaf Nezareti'nin kuruluundan evvel ve sonra Devletin mdahalesi olmakszn vakfedenlerin vakfiyedeki artlar
(100) ONAR, Sddk Sami: age., sh. 549-550; BERK, Ali Himmet: age., 29-30; BERK, akir: age., sh. 73. (101) BERK, Ali Himmet: age., sh. 30.

240

AHMET ER

dairesinde dorudan doruya mtevellileri tarafndan idare olunan vakflardr. Mstesna vakflar da eizze ve guzat vakflar olmak zere iki gruba ayrlmaktadrlar: 1) Eizze vakflar: Bu vakflar byk din limi ve mtefekkirleri tarafndan ya plm olup balangta drt tane idiler. Abdlkadir Geylni vakf (Badat ve Musul'da) Hazreti Mevlna vakf (Konya'da - evkaf celliye) Hac Bekta Veli vakf (Ankara ve Krehir'de) Hac Bayram Veli vakf (Ankara ve Konya arasnda). 2) Guzzat vakflar: Bunlar gaziler tarafndan yaplm vakflardr. Gazi Evronos vakf (Selnik'de) Gazi Mihal Bey vakf (Filibe'de) Gazi Ali Bey vakf (Edirne'de) Gazi Sleyman Bey vakf (Filibe'de) (102). Tahsisat kabilinden olan gayrisahih vakf arazinin bazs ml hak, bazs mazbut ve bazs da mstesna vakf olarak kabul edilmi ve mtevelliler bu arazinin r ve resimlerini toplamak ve tahsil etmek salhiyetini haiz olduklarndan ve birok yerlerde vakf ve mir arazi ayrlamadndan bunlardan bir ksmnn maliye, bir ks mnn Evkaf Nezareti ve bir ksmnn da mtevelliler tarafndan rlenmesi birok glkler dourmu ve tanzimattan sonra btn vakf arazinin maliyece zapt ve rlenmesi ve evkaf hazinesine mu ayyen bir bedel denmesi dnlerek H. 1256 dan 1258 ylma kadar btn vakflara maliyece el konulmaa balanm ise de, Devletin bylece vakflar ihya ederek faydal hale sokmak yolundaki gayret leri mtevelli ve merutnlehlerin menfaatlerine uymadndan ve ilerine gelmediinden memnuniyetsizlikler ve ikyetler ba gster mi ve baz mtevellilerin nfuz ve kuvvet sahibi olmalar Devleti g duruma drm ve bu sebeple, bu sekiz kalem vakf istisna edilmi ve maliye hazinesince bunlara dokunulmamas kararlatrl(102) BERK, Ali Himmet: age., .sh. 30-31; SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 217; BERK, akir: age,, sh. 73-74; ARSEBK, Esat: age., 30., sh. 315; ag TRK HUKUK LGAT: Vakf- mstesna maddesi., sh. 353.

VAKIFLAR

241

mtr. Bu mstesna vakflar kendilerine ait arazinin r ve resim lerini almak iin Hkmet iinde hkmet salhiyetleri kullanm ve bu hal Merutiyet devri ilerine kadar devam etmitir. Hal byle iken, bu sekiz kalem vakfa onalt kalem vakf daha ilve edilmitir ki, bunlarn da bir ksm yine tekke ve tarikat mensuplarna ait vakflard (103). Mstesna vakflarn fera ve intikal muameleleri de yine mte vellilerinin izni ile vukubulurdu. Tasarruf senetleri verilmesi dahi mtevellilere ait idi. 5 Nisan 329 tarihinde mer'iyete giren Emvali Gaypimenkulenin Tasarrufuna Mtaallik Kanun'la tasarrufla ilgili btn meseleler mnhasran Defteri Hakani idarelerine tevdi olun mu ve defteri hakan memuru mtevelli kaymakam sfatn haiz olarak dorudan doruya muameleleri ifaya mezun klnmt (104). Mstesna vakflarn ekserisi tekke ve zaviyelere taallk eden gayrimenkulleri ihtiva ettiinden, tekke ve zaviyelerin kapatlmas hakkndaki 30 Terinisani 341 tarih ve 677 sayl Kanun'un mer'iyetinden sonra bunlar tamamen kapatlm ve mahiyetlerine gre Mil l Eitim veya zel darelere devirleri yaplm ve akar olan vakflar ise Vakflar daresi'nin idare ve murakabesine braklmtr (105). Buraya kadar olan izahatmzla, Vakflar Kanunu'nun 5 Haziran 1935 tarihinde, alt ay sonra mer'i olmak zere, kabulnden evvelki vakflarn hukuk durumlarnn ne olduunu ortaya koymaa a lmakla birinci ksm almalarmz bitirmi olduk. imdi de, ikinci ksmda, bu vakflarn ad geen Kanun'un yrrle girmesinden sonraki hukuk durumlarnn ne olduunu aratrmaa alacaz.

(103) Bu vakflarn adlar hakknda, GRZUMAR, Fikri: age., sh. 30-31'e baknz. Bu onalt kalemlik ikinci grup mstesna vakflara, 306 ylnda drt kalemlik bir nc grup mstesna vakf daha ilve edilmitir. ANSAY, Sabri akir: age., sh. 270 ve dip not: 537. (104) BERK, Ali Himmet: age., sh. 31. (105) GRZUMAR, Fikri: age., sh. 31.

KNC

KISIM

VAKIFLAR KANUNUNUN MERYETNDEN SONRA VAKIFLARIN NEVLER VE HUKUK MAHYETLER Birinci ksmdaki izahatmzdan da anlalaca zere, Cumhu riyet devrine kadar vakflar fkh esaslarna, baka bir ifade ile din hukuka gre idare olunmulardr. Bundan baka, dier birok sebep lerin tesiriyle, balangta mevcut olmayan muhtelif tip vakflar ya ratlm ve yaratlan bu vakflarn hukuk bnyeleri de ok kark mahiyetler arzetmilerdir. Nihayet gerileme devrinden bu yana va kf ilerinde byk suiistimaller olmu, ezcmle padiahlar vakfiye ve fkh hkmlerine aykr hareketle vakf ilerine ve gelirlerine mdahale etmiler, bunlara vakf nazrlarnn kt idareleri de ek lenince vaziyet iinden klmaz bir hal alm, yzyllarca mme hiz meti grm binlerce mamur vakf harap olup gitmitir. Hukuk Devleti esas ve anlayndan hareket eden Cumhuriyet devrinin ilk hkmetleri, eski vakflara fkh hkmlerini tatbike de vam edemedikleri gibi Meden Kanun hkmlerini de makable te mil edemezlerdi. Fakat vakflarda devam eden suiistimallerin n ne gemek, harap olan vakflar ihya etmek ve gelirsizlik yznden tekrar mahvolmalarna da msaade etmemek bu hkmetlerin ba lca vazifeleri arasnda geliyordu. Nitekim, Meden Kanun'un Sureti Mer'iyet ve ekli Tatbiki Hakkndaki Kanun'un 8 inci maddesin de mevcut Kanunu Medeninin mer'iyete vaz'ndan mukaddem v cuda getirilen evkaf hakknda ayrca bir tatbikat kanunu nerolu nur hkmne dayanlarak 5.6.1935 tarihinde kabul ve 13.6.1935 ta rihinde Resm Gazete ile nerolunup, neri tarihinden alt ay sonra, yani 13.12.1935 tarihinde yrrle giren 2762 sayl Vakflar Ka nunu ile buna bal birka nizamname hazrlanarak kabul ve ne rolundu (106).
(106) Hkmet 1929 ylnda yukarda ad zikredilen Tatbikat Kanunu'nda iaret olunan vakflar hakkndla meydana getirilecek Tatbikat Kanunu'nun hazrlklarna bala m ve tannm! svire hukukularndan Prof. HANS LEEMANN' davet etmi, LEEMANN'da Kanunu Medeninin mevkii mer'iyete girmesinden evvel ihdas

VAKIFLAR

43

Bu kanun, Meden Kanun'un yrrle girmesinden evvel vcu da getirilmi olan vakflara tatbik olunur. Meden Kanun'dan sonra vcuda getirilmi vakflara (tesislere) de phesiz Meden Kanun tat bik olunacaktr (107). Ancak, bu aynm bu kadar kat'i deildir, zira eski vakflar Meden Kanunu'nun yrrle girmesinden sonra da vu kua gelecek bir ok hdiselerin tesiri altnda bulunmaktadrlar. Bu yeni hdiselere eski veya yeni mevzuattan hangisinin tatbik olunaca meselesi her zaman bahse konu olabilir. Vakflar Kanunu bu nemli meseleyi gz nnde bulundurarak 42 nci maddesinde Bu kanu nun (Vakflar Kanunu'nun) hkmleri yrmee balamazdan ev vel vukua gelen hdiselerin hukuk hkmleri o hdiselerin vki

edilmi olan Evkaf hakknda Kanun balkl 37 maddelik bir projeyi 31 Austos 1929 tarihinde esbab mucibe lyihas ile birlikte hazrlayp bitirmitir. Yine LEEMANN'n itirakiyle hususi bir komisyonda 27 Eyll 1929 tarihinde 30 maddelik esbab mucibeli ikinci bir proje hazrlanmt. Bu proje hkmet tarafndan yeni bir komisyona verilmi, bu komisyon da ayr bir esbab mucibe lyihasiyle 38 maddelik bir kanun projesi vcuda getirmitir. Bu komisyon, LEEMANN' tekrar davetle, huzuruyle yaplan mnakaalar sonun da, tadiltn metin halinde kaleme alnmas keyfiyetini de yine kendisine vermitir. Bu komisyonun hazrlad kanun lyihas Devlet ras (Dantay) Tanzimat Dairesinden geerek baz tdillere uram, lyiha bundan sonra Dantay Umumi Heyeti'ne gelerek 44 maddelik bir lyiha halini almtr. Bu lyiha hkmete iade edilmi ve Bakanlar Kurulu'ndaki mzakeresinde 4 terinievvel 1926 tarihinden evvel mevcut olan vakflar hakkndaki tatbikat ka nunu lyihas adn alarak 42 madde 6 muvakkat (geici) madde ve esbab mu cibe mazbatas ile birlikte 12.6.1932 tarihinde meclise sevkolunmutur. Bu kanun lyihas Dahiliye ve Adliye Encmenlerinde Vakflar Kanunu adn alm, Adliye Encmeni 2.6.1932 tarihli bir mazbata ile i bu lyihay Byk Millet Meclisi'ne arzetmitir. Meclis bu srada yeni seimlere karar verdiinden, seimden sonra 1935 yl ba larnda toplanan yeni meclis Adliye Encmeni lyihay bir kerre daha mzakere ve baz noktalarda tdil ederek yeni bir mazbata ile meclise sevketmi, meclisteki mzakerelerinden sonra 5.6.1935 tarihinde kabul edilerek 13.6.1935 tarihinde Resm Gazete'de nerolunup, neri tarihinden alt ay sonra yani 13.12.1935 tari hinde 2762 say ve Vakflar Kanunu ad ile yrrle girmitir (YALIM, Neca ti : Vakflar Kanunu (I), stanbul Barosu Mecmuas, sene 9, Haziran - Temmuz 1935, S. 6-7, sh. 329-331). (107) Kanunu Medeninin Sureti Mer'iyet ve ekli Tatbiki Hakkndaki Kanun'un 8 inci maddesinin ikinci fkrasmda bu husus Kanunu Medeninin mer'iyete vaz'ndan sonra vcuda getirilecek tesisler Kanunu Meden ahkmna tbidir hkmy le aka belirtilmitir.

244

AHMET ER

olduu zamanda mer'i esaslara tbi kalr. Bu kanun hkmleri yrmee baladktan sonraki hdiselerde bu kanun ve sarahat olmayan ahvalde mer'i kanunlarn hkmleri tatbik olunur demek suretiyle meseleyi halletmitir (108). Vakflar Kanunu be bab zerine tanzim olunduu halde biz ancak konumuzla ilgili olarak vakf mallarn nev'ileri, vakflarn idaresi ve tasfiyeye tbi tutulan eski vakflarn zerinde duracaz ve bu sebeble de ikinci blm almamz bu sray takiben blme ayracaz.

BRNC

BLM

VAKFEDLEN MALLAR (GAYRMENKULLER) BAKIMINDAN VAKIFLARIN NEV'LER VE HUKUK MAHYETLER

Vakflar Nizamnamesi'nin 15 inci maddesine gre vakf mal lar, dorudan doruya hayrattan olan binalar ile bu hayratlarn vesair vakf ilerinin masraflarn karlayan gelir kayna mahiyetin de bulunan binalar olmak zere iki ksma ayrlm bulunmaktadr lar. Bu ayrm birinci ksmda izahna altmz sahih vakflar (messesat hayriyye) ve gayrisahih vakflar (mstegallt ve m sakkafatt vakfiyye) ayrmna uygun bulunmaktadr (109). I. HAYRATTAN OLAN MALLAR (MESSESATI HAYRYYE VAKIFLARI) badethane, hastahane ve ahane gibi dorudan doruya hayrat tan olan vakflarn (Vakflar Nizamnamesi md. 16) aynndan istifa de edilmekte olup, bunlar Vakflar Kanunu'nun 9 uncu maddesi mucibince mme emlki mahiyetindedirler. Binaenaleyh, bunlar hakknda, esas itibariyle, hususi mlkiyet hkmleri tatbik oluna maz. Ezcmle bu mallar satlamaz, rehin edilemez, haciz olunamaz lar, bunlar iin ne mlkiyete, ne de irtifak haklarna ilikin iktisab zamanam hkmleri cereyan etmez. Bu mallar esas itiba riyle Vakflar Umum Mdrl adna re'sen tapuya tescil oluna(108)SAYMEN, Ferit Hakk: age. sh. 217 - 218. BERK, Ali Himmet: Vakflar (ikinci kitap: Meden Kanunda Tesis ve Vakflar Kanunu Hkmleri), birinci bas, Ankara, Nur Matbaas, 1950, sh. 55 - 56. <109) Bu ayrm hakknda daha geni bilgi iin yukarda sh. 203 il 207'ye baknz.

VAKIFLAR

245

mazlar, ancak Vakflar Idaresi'nin talebi zerine hi bir resim ve har alnmakszn byle bir tescil yaplabilir (Vakflar Kanunu mad. 8). Zira, bu mallar hi bir ahsn hususi mlkiyetinde olmayp umu mun istimal ve istifadesine tahsis edilmilerdir (110). Eski vakflarda, vkfn tyin ettii gaye asla deitirilemedii gibi mallarn baka bir oihete tahsisi keyfiyeti de fevkalde zor ol makta idi ve bu yzden de bir hayli ml ve iktisad glkler do duundan, bu glkleri bertaraf etmek iin balangta mevcut ol mayan vakf tipleri yaratlmas cihetine gidilmiti ki, bu hal vakf lar iinden klmaz bir hale drmt. Bu sebeble Vakflar Ka nunu, Meden Kanunumuz'un bu sahadaki modern bir hkmn (Meden Kanun mad. 79) benimseyerek, baz hallerde, hayrattan olan mallarn baka bir gayeye tahsis olunabileceini kabul etmi bulunmaktadr. Vakflar Kanunu'nun 10 uncu maddesinde mevcut Tahsis edildikleri maksada gre kullanlmalar kanuna veya mme intizamna uygun olmayan yahut ie yaramaz bir hale gelen hayrat vakflar, idare meclisinin teklifi ve Bakanlar Kurulu'nun karar ile mmkn mertebe gayece ayn olan dier hayrata tahsis edilebilecei gibi bu kabil hayrat ayn veya para ile deitirilerek elde edilecek aym veya para dahi ayn suretle dier hayrata tahsis olunabilir hkmne istinaden kanuna veya mme intizamna aykr bir mahi yet alm bulunan bir hayrat veya gayesine erimesi imkn kalma yan bir hayrat eski gayelerine en yakn bir hayrata tahsis edilecek demektir. Buna imkn olmad hallerde hayrat sair mallarla de itirilerek veya paraya evrilerek bir baka gayeli dier hayrata tahsis olunacak demektir. Bu cmleden olarak Cumhuriyet devrin de mme intizamna aykr grlen tekke ve zaviyelerin kapatlmas hakkndaki 30 Terinisani 341 tarih ve 677 sayl Kanun'un yrrl e giriinden sonra bunlarn tamamen kapatlarak mahiyetlerine g re Mill Eitim ve zel idarelere ve akar olan vakflarn da Vakflar idaresine devredilmeleri keyfiyeti kanunun ak tatbikatnn bir mi slini tekil etmektedir (111).

(110) Meden Kanun'un 912 nci maddesinde mevcut Kimsenin hususi mlkiyetinde bulunmayan ve mmenin kullanmasna tahsis edilen gayrimenkuller, onlara ait ve tescili muktazi ayn bir hak olmadka tescile tbi deildir hkmyle de hemaheng bulunmaktadr. Bu konuda ayrca ONAR, Sddk Sami: age., sh. 975 vd. baknz. (lll)GRZUMAR, Fikri: age., sh. 31; SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 223.

246

AHMET ER

II. GELR GETREN MALLAR (MSAKKAFATI VE MSTEGALLATI VAKFYYE) Eski hukukta bu mallar tedavl ve intikal edemedii gibi kira akdinden baka bir tasarrufa da mevzu olamazlard. Bu yzden de, icareteyn ve mukataal vakf tipleri meydana getirilmiti. Vakflar Kanunu bu tip vakflar kaldrd gibi, 12 nci maddesi ile de, Va kflar Nizamnamesi'nin 17 nci maddesinde saylan ev, maaza, dk kn, apartman, han, bostan, orman, hamam, deirmen, zeytinlik, incirlik, fndklk gibi akar mahiyetindeki vakf gayrimenkuller ile vakf paralarda hususi mlkiyet hkmlerinin cereyan edeceini va'zetmi bulunmaktadr (112). Vakf hkm ahs bu mallarn maliki olup, Meden Kanun h kmleri dairesinde ve vakfnamesine uygun olarak, bu mallarda di ledii gibi tasarruf edebilir. Binaenaleyh, bu inallar haczedilebilecei gibi, iktisab zamanamna da tbi bulunmaktadrlar. Bundan baka bu mallar rehin ve ipotek etmek suretiyle vakfa kredi temin etmek ve icabeden tamirat ve slahat da yapmak mmkndr. Di er taraftan Vakflar Kanunu'nun 12 nci maddesi hkmne gre : Mevkilerine ve temin ettikleri menfaate gre kalmalar gerek li grlmeyen mazbut ve mlhak vakflara ait akar ve topraklar idare meclisinin karan ile satmaa veya baka gayrimenkulle dei tirmee Umum Mdrlk salahiyetlidir. Bu satlardan elde edile cek paralar tercihan mahallerinde akar satn almaa veya yaptrma a veya o vakfn mevcut akarnn tamirine sarf olunur. Mlhak vakflarda, idare meclisi, karar vermeden evvel o vakf mtevellisinin mtalasn alr (113).
(112) Vakflar Nizamnamesi'nin 17 nci maddesinde saylan ve dorudan doruya hayra ta (miiessesat hayriyeye) gelir getiren vakflar eski hukuktaki gayrisahih vakflar (irat veya tahsisat) tekil eden msakkafatt vakfiyeyi (ev, han, hamam, maaza, dkkn, apartman, deirmen) ve mstegallt vakfiyeyi (bostan, orman, zeytinlik, incirlik, fndklk) tamamen kapsamakta ve bu ayrma uygun bulunmak tadr. (Bu konuda yukarda sh. 206 vd. baknz). (113) Vakflar Kanunu'nun 12 nci maddesinin bu hkm, ayn kanunun 17 nci maddesi ile Meden Kanun'un 19 uncu maddesine uygun bulunmaktadr. Nitekim, 17 nci maddede Vazife ve artlarnn yerine getirilmesine maddeten imkn kalmayan vakflarda bu vazife ve artlar deitirmee idare meclisinin karar ile Umum Mdrlk salahiyetlidir. Mlhak vakflarda idare meclisi karar vermeden evvel matevelerin mtalalar alnr dendii gibi, Meden Kanun'un 19 uncu mad desinde de Tesisteki gayenin mahiyet ve mul, tesis ile tesis edenin arzusu

l.l.liM.

'I

MU'

Mil

l.!| H f f U l HU': l(>

I II tW l< *INPOM l>| t * | M l | | H U W l " I I t l : m- II * taatJ * _ . ! > _ . ,

VAKIFLAR

247

Mtevelli tarafndan verilecek mtala, idare meclisinin kara rn ve Umum Mdrln bu husustaki salhiyetlerini tahdit veya bertaraf edemez (114). Vakflar Kanunu'nun nerinden evvel vakfiyeleri hilfna bir vakftan dier vakflara veya ayn vakfm dier hayratlarna yaplm olan daimi masraf mahiyetindeki yardmlar tahsis saylp sarflar na bugn de devam olunmaktadr (Vakflar Kanunu mad. 43) ki. Vakflar Kanunu'nun bu hkm, eski hukuktaki sahih tahsis key fiyetini kapsamaktadr (115).

KNC

BLM

DARES VE MURAKABES BAKIMINDAN VAKIFLAR

Vakflar Kanunu'nun birinci maddesine gre idaresi ve mura kabesi bakmndan vakflar mazbut ve mlhak vakflar olmak zere iki kategoriye ayrlm bulunmaktadrlar. Biz de bu ayrma uyarak konuyu iki paragraf halinde inceleyeceiz. Bu ayrm vakf larn takip ettikleri gayelerin farkl olmasndan deil, sadece idare ve murakabelerindeki farklardan ileri gelmektedir.
arasndaki tevafuku aktan aa izale edecek derecede tebeddl etmi olursa cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu); tefti makamnn teklifi zerine tesis idare heyetinin tahrir mtalasn aldktan sonra, gayesini tebdil edebilir. Tesi sin gayesini tehlikeye koyan vezaif ve eraitin ilga veya tebdili dahi ayni hkm lere tbidir denilmektedir. Halbuki, eski hukuka gre art vkf nass sri gibidir. Baka bir deyile eski hukukta, vakf artlarnn deitirilecei vkf tarafndan ya art edilmitir veya edilmemitir. art edilmi ise bu arta riayet olunur. Meer ki, vakf iin zararl ol sun. art gereince vakf artlarnn deitirilmesinde hkimin izni ve padiahn tasvibi aranmaz. Eer vakfn artlarnn deitirilmesi vkf tarafndan art edil memi ise, ancak vakf akar bir fayda temin etmiyor ve geliri de masraflarn kar lamyorsa bu takdirde para veya baka bir akarla deitirilir. Bu deiikliin muteber olabilmesi iin de hkimin izni ve padiahn tasvibi lzmdr. art deiikliinde hkimin izni ile padiahn tasvibinin aranmasnm sebebi suiis timale yer vermemek iindir. Vakflar Kanunu'nda hkimin izni yerine idare mecli sinin karar ikame edilmitir. Vakflar zerinde tasarruflarda her eyden nce vakfn menfaatlerinin dnl mesi icabeder. Nitekim, Vakflar Kanunu'nun 13 nc maddesinde 10 uncu ve 12 nci maddelere gre satlacak mallardan elde edilecek parann bu maddelerde gsterilen yerlere sarfedilinceye kadar nemalandrlmas, mecburidir denilmekte dir (BERK, Ali Himmet: yuk. dip not 108'de age., sh. 79 - 80). (114)SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 224; ARSEBK, Esat: age., 31., sh. 428. (115) Bu konuda daha geni bilgi iin birinci ksmda sh. 206'ya baknz.

248

AHMET ER

I. MAZBUT VAKIFLAR Eski hukukta mazbut vakflarn herbiri ayr ayr hkm ahsi yeti haiz olduklar halde Vakflar Kanunu'nda gsterilmi olan maz but vakflarn hepsi birden, bir tek hkm ahsiyet tekil etmekte ve dn olduu gibi bugn de Devlet (Vakflar Umum Mdrl) tarafndan idare olunmaktadrlar (Vakflar Kanunu mad. 1 ve mad. 6 'fk. II). Mazbut vakflar kategorisine giren vakflar, Vakflar Kanunu'nun muaddel birinci maddesinin birinci fkrasna gre unlar dr (116) : 4 birinci terin 1926 tarihinden (yani Meden Kanun'un yrr le girmesinden) evvel vcut bulmu vakflardan : A) V a k f l a r K a n u n u ' n d a n n c e Olan Vakflar : Zaptedilmi

Bu vakflar, Vakflar Kanunu'nun neri tarihine kadar Vakflar Umum Mdrl tarafndan zaptedilmi olan vakflar olup mazbutiyetleri artk kaldrlamayaca gibi, on seneden beri mtevellilii kimseye tevcih edilmemi olan vakflarda da artk tevcih yap lamaz. Ancak alkadarlarn vakfiyeye gre intifa haklar mahfuz dur (Vakflar Kanunu mad. 39). B) V a k f l a r K a n u n u ' n d a n n c e d a r e s i d i l m i Olan V a k f l a r : Zapte

Bu nev'i vakflara eski hukukta idaresi mazbut vakflar de nilmekte olup, bu vakflarn mtevellileri olduu halde idare Va kflar Umum Mdrl'ne aittir. Mtevelliler, ancak vakfnamede ki artlar dairesinde kendi istihkaklarn alrlar. C) M t e v e l l i l i i B i r Olan Vakflar: Makama art Edilmi

Bu vakflar, mtevellilii sadrzamlara, eyhlislmlara, fet va eminlerine art edilmi olan vakflardr.
(116) Eski hukuktaki mazbut vakflar hakknda, birinci ksmda sh. 236 vd. baknz. Vakflar Kanunu, bilindii zere 5 Haziran 1935 tarih ve 2762 sayldr. Bu ka nunun yukarda izahna altmz birinci maddesi, 14 Temmuz 1938 tarih ve 3515 sayl Kanun ile deitirilmi olup, biz izahlarmzda bu deiik ekli na zara almaktayz. Bu maddenin deiik ksmlarna sonraki izahlarmzda temas edeceiz.

VAKIFLAR

249

D) K a n u n e n V e y a F i i l e n H a y r B i r H i z m e t i K a l m a m Olan Vakflar: Bugn din ehirlerin su ihtiyalarn belediyeler temin ettiin den eme, sebil gibi vakflarn hizmetleri mtevellilerinden Devlete gemi bulunmaktadr. E ) M t e v e l l i l i i V a k f e d e n l e r i n fr tlarn dan b a k a l a r n a art e d i l m i v a k f l a r : Vakflar Kanunu'nun geici (E) maddesi ile bu vakflar hak knda istisna bir hkm sevkedilmi bulunulmaktadr. yle ki, Bu kanun (Vakflar Kanunu) yrmee balad zaman mevcut olan fer'ilerden gayri mtevellilerle Vakflar Umum Mdrlnce mtevellisi olmadndan veya mtevellisi mevcut olduu halde vak f bizzat idare edemediklerinden dolay idare kendilerine tevdi edil mi olan kaymakamlar imdiye kadar olduu gibi, vakflar idareye devam ederler. Azil veya herhangi bir suretle ihtill vukuunda bu kanun hkmleri tatbik olunur. Vakflar Kanunu 21 ve 36 nc maddelerinde dier baz vakfla rn daha mazbut vakflar kategorisine alnacan bildirmektedir kibu vakflar da unlardr: F) M t e v e l l i s i O m i y a n V a k f l a r : Vakflar Kanunu'nun 21inci maddesinin 2nci fkrasna gre Mtevelli olmas lzmgelenlerden kimse sa kalmam ise o va kf mazbut vakflar arasna girer. Yani, vkf, mtevelli olarak erkek frularm'a tyin etmise ve bir zaman vakf idare edecek hibir erkek evlt bulunmuyorsa, bu vakfa yeni bir mtevelli tyin edilmeyip, vakf mazbut vakflar ara sna alnarak, Vakflar Um. Mdrlnce idare olunacak demektir. G) K t e K a y d e t t i r i l m e m i O l a n V a k f l a r : Yine Vakflar Kanunu'nun 36 nc maddesine gre Mddeti iinde ksmen veya tamamen kte kaydettirilmeyen vakflar maz but vakflar arasna alnr (117).
(117) Vakflar Kanunu'nun 7 nci maddesine gre, Vakflarn mahkeme veya vakf k tne kaydedilmi olup olmamalar ahsiyetlerine halel getirmez. imdiye kadar tescil edilmemi olan mlhak ve mazbut vakflarn bu kanun h kmleri yrmee baladndan itibaren her yl iinde vakflar ktne kay dedilmeleri mecburidir. Bu mddet iinde kaydeidlmemi olanlar yine hkm ahsiyetlerini kaybetmezler. Ancak kayt ile mkellef olanlar mes'ul olur ve ml hak vakflar hakknda 36 nc madde tatbik olunur. Kayd yaptranlar kaydettirdikleri eklin hilafn iddia edemezler. Kaydn nasl yaplaca nizamnamede gsterilir.

250

AHMET ER I I . MLHAK VAKIFLAR

Vakflar Kanunu'nun 1 inci maddesinin 2 nci ve 3 nc fkra larnn 4/6/1949 tarih ve 5404 sayl Kanun'la son muaddel ekli ge reince, mlhak vakflar, mtevellileri tarafndan vakfnamelerine gre idare olunup Vakflar Umum Mdrl'nn kontrol ve mu rakabesine tbi olan vakflardr. Mlhak vakflar, mazbut vakflarn aksine olarak; ayr ayr birer hkm ahsiyet saylrlar ki, bu durum eski hukukumuza da uygun bulunmaktadr. Yine mazbut vakflarn aksine olarak, bun lar kendi taahhtleri ile ilzam olunur ve borlarn kendi mallarn dan derler (Vakflar Kanunu mad. 6). Vakflar Kanunu'nun yukarda zikredilen son muaddel ekline gre mlhak vakflar unlardr : A) Mtevellilii vakfedenlerin frularma art edilmi vakflar. Bunlar mtevellileri tarafndan idare olunurlar. Mtevelliler Vakflar Umum Mdrl'nn ve Umum Mdr lk de dare Meclisi'nin kontrol altndadr. B) Cemaatlere ait vakflar. C) Esnafa (baz sanat sahiplerine) mahsus vakflar. Bunlar kendileri tarafndan seilen kii veya heyetlerce idare edilirler ve ilgili makamlarla Vakflar Umum Mdrl tarafndan denetlenirler (118). A) M t e v e l l i l i i art Edilmi Vakfedenin Vakflar: Frularma

Mlhak vakfn mtevellisi esas itibariyle vakfeden kimsenin iradesine tbidir. Ancak eski suiistimallere mni olmak, kabiliyetsiz veya itimat telkin etmeyen kimselerin vakfa el koyarak idare etme lerine mni olmak iin, mtevellilerin tyini hususu bir takm art ve kaytlara balanmtr. Nitekim, mlhak vakflarn mtevelliliini Vakflar Umum Mdrl tevcih eder (Vakflar Kanunu mad. 18 ve mad. 4/D). Bu tevcih yaplmadka mtevelli vakfa el koya maz (Vakflar Kanunu mad. 19), zira mtevelli nizamnamenin ara d artlar haiz olmayabilir veya kk yahut mahcur olabilir.
(118) 5/6/1935 tarihinde kabul edilmi bulunan Vakflar Kanunu'nun 1 inci maddesi, 28/6/1939 tarihli 3113 sayl Kanun ile tadil edilmi, son defa, 31/5/1949 tarihli 5404 sayth Kanun ile yukardaki ekilde deitirilmitir.

VAKIFLAR

251

Mtevelli nizamnamenin arad artlar iktisapedinceye kadar, va kf niyabeten Vakflar Umum Mdrl'nce idare edilir, fakat m tevellinin maa ve dier haklan mahfuz kalr (Vakflar Kanunu mad. 21/1). Vakflar Umum Mdrl'nce niyabeten idare edil mekte olan byle bir vakf yine de ayn bir hkm ahsiyet saylp kendi taahhtleri ile ilzam olunur ve borlarm kendi mallarndan der (Vakflar Kanunu mad. 6). Mtevelli olabilmek iin: a Reit olmak, mahcur olmamak 19). b Herhangi bir mtevellilikten kflar Kanunu mad. 34), c Trk vatanda 37/A), olmak azledilmi olmamak Nizamnamesi (Va mad. (Vakflar Kanunu mad.

(Vakflar

d Haysiyet ve erefi bozan bir sula veya aleltlak ar hapis veya alt aydan fazla hapis cezas ile mahkm bulunmamak (Vakflar Nizamnamesi mad. 37/B), e En az ilkokulu bitirmi olmak mad. 37/C), (Vakflar Nizamnamesi

/ Mtevellilik vazifesini bizzat gremiyecek derecede akl ve beden maluliyeti olmamak lzmdr (Vakflar Nizamnamesi mad. 37/F). g Bu artlar haiz olan mtevelli namzedi bir imtihana t bi tutulur. mtihan neticesinde mtevellilii tevcih edecek olan ko misyon (Tevcih Komisyonu) kararn Umum Mdrle bildirir. Merkez, komisyonun karann bozarsa keyfiyet namzede tebli olu nur. Namzette bu karar aleyhine Dantay'a mracaat edebilir (Va kflar Nizamnamesi mad. 38, 39, 40 ve 41). Kanun ve nizam artlan haiz olan ve mtevellilik kendisine tevcih edilmi bulunan kimse (mtevelli) nin salhiyetlerini de yi ne ayni kanun 23 nc maddesinde u ekilde tyin etmi bulunmak tadr : Mtevelliler vakflarn mmessilidirler. Bu sfatla: aa Vakfn hayrat ve akarlarn grp gzetirler,

252

AHMET ER

bb Tahsili kendilerine braklan gelirleri toplarlar, cc zinli olduklar masraflar yaparlar, dd Vakfta vazifeli olanlar kontrol ederler, ee Her mal yl bandan bir ay nce gelecek yl btesini ve alt ay iinde gemi yln kat'i hesabn bal olduklar vakflar idaresine verirler. // zinli olduklar baka vazifeleri yaparlar. Mtevelliler yalnz akarlara mahsus olmak zere bor para alabilirler, bu da idare meclisinin iznine baldr. Yukardaki say lan vazifelerin nasl yaplaca Vakflar Nizamnamesi'nin 47 il 57 nci maddelerinde gsterilmitir. Ancak burada bir nokta zerinde durmak gerekmektedir: Me den Kanunumuz'un 48 inci maddesine gre hkm ahslarn ile rini yrten kiiler birer mmessil deil fakat birer uzuv, birer or gan mahiyetindedirler (119). Halbuki Vakflar Kanunu'nun 4 nc maddesinin A bendinde Umum Mdrln mazbut vakflar idare ve temsil etmekte olduu belirtildii gibi 23 nc maddede de m tevellilerin mlhak vakf temsil eylediini grmekteyiz. Bu hkm ile kabili telif olmayan 25 nci madde hkmne gre : Mtevelliler muamelelerinden dolay cezaen ve hukuken mes'uldrler. Eer mtevelli yapm olduu muameleden dolay mes'ul ola caksa, mmessil deil, Meden Kanunumuz'un 48 inci maddesi ge reince vakfn uzvu, organ mahiyetindedir, zira mmessil olsa idi yapt muamele dorudan doruya temsil olunana (vakfa) raci olurdu. Bu sebeble, umumi hkmlere ve modern doktrine gre vakflar idare edenlerin birer mmessil deil fakat birer organ olduunu kabul etmek icabeder. Bununla beraber, ayet muamele kelimesinden maksat haksz fiil ise ve bundan dolay yalnz mte vellinin sorumlu olaca ve vakfn bu haksz fiil ile ilzam olunamyaca ifade edilmek istenmi ise bunun kanun koyucu tarafndan aka belirtilmesi gerekirdi (120).
(119)Meden Kanunumu'zun 48 inci maddesi aynen yledir: Hkm ahsn iradesi uzuvlar vastasiyle ifade olunur. Uzuvlar, hukuk tasarruflar veya dier herhangi bir fiilleri ile hkm ahs ilzam ederler. Uzuvlarn irtikp ettii kusurlar ahsan kendilerini dahi mes'ul klar. (120) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 220.

VAKIFLAR

253

gg Vakf bir maln gayesi veya ciheti deitirilirken mte vellilerin mtalalarnn alnmas kanun icabdr (Vakflar Kanu nu mad. 13 son fkra ve mad. 17 son fkra). Bu mtala, Umum Mdrl balamazsa da onu bu konuda aydnlatmaa yaraya bilecei gibi, mtevellinin haberi olmakszn bir karar verilmesine de mni olur ki, bu hususa yukarda da temas edilmiti (.121). hh Vakflar Kanunu'nun 40 mc maddesine gre: Mlhak vakflarn mtevellilii ve vakftan intifa veya mlkiyet iddiasna ait dvalarda mtevelliler ile Vakflar daresi birlikte hasm olarak tutulmak lzmdr. Mtevellilerin dvada vakf temsil edebilmeleri vakfn hakla rn mdafaaya yararl malmata ve iktidara sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Nitekim, bu husus Vakflar Nizamnamesi'nin 46 nc maddesinin birinci fkrasnda Vakfn leh ve aleyhinde alm veya alacak dvalarda iin mahiyetine gre mtevellinin mal mat ve iktidar vakfn hukukunu mdafaaya msait ise mtevelli bizzat vakf temsil edebilir denilmek suretiyle tekrar ve teyit edil mitir. Mtevelli, vazifesine hayatnn sonuna kadar devam eder. An cak vazifesinden istifa etmesi de mmkndr. Vazifesinden azli meselesine gelince, bu husus kanunun 33 nc maddesinde hkme balanm ve bu maddede gsterilen tahdidi sebeblerden dolay Umum Mdrln mtevellinin azl cihetine gidebilecei beyan edilmitir. Bu da mlhak vakflar zerinde teesss eden Devlet mu rakabesinin (mme velayetinin) bir meyyidesidir. Bu maddeye gre: Aada yazl sebebler mtevellilerin azlini muciptir: aaa Vakfda mlkiyet iddia edip de mahkemece sabit olma mas, bbb Vakfa madd zarar veren kavli veya fiil hareketlerde bu lunmas, ccc Yaplmas Vakflar daresine bal ileri kendiliinden yapmas,
(121) Bu hususta yukarda sh. 246'ya baknz.

254

AHMET ER

ddd Btesini ve hesaplarn kabule deer bir mazereti olma d halde vaktinde vermemesi, eee Bu kanun hkmlerine gre vakfn kte kaydettirme mesi, /// Haysiyet ve erefi bozan sulardan biri ile veya ar ha pis yahut alt aydan fazla hapisle mahkm olmas, ggg Vakfa zarar verecek yolda vazifesinde rlmesi. kaytszl g

Bu sebeblerden biri ile Umum Mdrlke azledilen mtevel li, bu azil kararna kar idare meclisine itirazda bulunabilir. ti raz mddeti, kararn tebliinden itibaren 15 gndr ve yazl ol mas lzmdr (Vakflar Kanunu mad. 33 son fkra). dare Mecli sinin itiraz zerine verecei karar kat'idir (Vakflar Nizamnamesi mad. 3). Ancak bu karar aleyhine mtevellinin Dantay'a mra caat hakk vardr (122). Azli kat'ileen mtevelli, baka bir vakfn da mtevellisi ise, bu mtevellilii dolaysiyle hibir kusurlu hareketi olmasa dahi, ondan da azledilmi saylaca gibi, bir daha artk, hibir zaman ve hibir vakfa mtevelli de tyin olunamaz (Vakflar Kanunu mad. 34). Devlete tannm olan bu murakabe yetkisinin meyyidesi, yal nz mtevelliyi azletmekten ibaret deildir, icabederse aleyhinde hukuk ve ceza takibat da yaplabilir. Ancak vazifelerinden doan sulardan dolay mtevelliler hakknda ceza takibat yaplacaksa, mtevelli memur saylr ve hakknda Memurin Kanunu hkmleri tatbik edilmek lzm gelir (Vakflar Kanunu mad. 35/fkra I ve II). B) C e m a a t l e r e v e E s n a f a A i t Vakflar:

Cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar bunlar tarafndan sei len kii veya heyetlerce idare edilirler. lgili makamlarla Vakflar
(ZZl)Bu husus Dantay 5 inci Dairesi'nin 27/10/1952 tarih 80 esas ve 2698 sayl kararnda Tevliyetten azle kar itiraz evvel Vakflar daresi Meclisine ve ora dan Dantay'a yaplmak lzmdr denilmek suretiyle teyit ve tekrar edilmi bu lunulmaktadr ag. TRK THATLAR KLLYATI: C. 8/IL 1953, sh. 1014, K. n o : 1336).

ll""HHI

UIU) l i p m r u:

|:|l|ll KHIIIIM m f m n p o n : : ) , , ,

il,.,,,,.,

.,.,

VAKIFLAR

255

Umum Mdrl tarafndan denetlenirler (Vakflar Kanunu'nun 4/6/1949 tarih ve 5404 sayl Kanun'la muaddel 1 inci maddesinin II nci ve III nc fkras). Cemaatlere ait vakflardan maksat, Ermeni, Rum ve Musevi cemaatleri tarafndan idare edilmekte olan ekalliyet vakflardr (123). Bu vakflarn ekserisi heyetler tarafndan idare edilmekte olup, birkamn tevliyeti Patriklik makamna merut bulunmakta dr. Fakat kontrol ve murakabe vazifesi yine de Vakflar Umum Mdrl'ne aittir (124). Esnafa ait vakflardan da, halen saralara ve yorganclara mah sus olmak zere birer vakf bulunmaktadr (125).
(123) Bu ekilde muhtelif cihetlere vakfedilmi, merkezi stanbul'da: Rumlara ait 663.378 lira gelirli 106, Ermenilere ait 212.791 lira gelirli 22, Musevilere ait 35.296 lira gelirli 24 ve, Geldanilerin, Diyarbakr, Elz ve Mardin'de olmak zere 68.681 lira geliri. 7 adet vakflar vardr. Bu vakflardan 33 tanesinin vakfiyesi vardr (BERK, Ali Himmet: Vakflar II kitap, sh. 62-63; ARSEBK, Esat: age; 30, sh. 321 ve dip not: 17). (124)BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 13; ARSEBK, Esat: age. 30 sh, 322. (125) Vakflar Umum Mdrl'nde bulunan yeni Anadolu 26 nc vakfiye defteri nin 73 nc sra numarasnda kaytl bulunan saralar hakkndaki vakfiyede : Sarahanei mezkr esnafndan hali mzayakada olduklar mtevelli huzuruyle tahakkuk eden sarahane esnafndan mtedeyyin olmalar artyle miktar mna sip sermaye verile. (ARSEBK, Esat: age; 30, sh. 322 dip not: 18). stanbul'da yorganclar esnaf vakf : Bu vakfn hayr artlan, mevlt, hatim kraati, aure taph, kuyu, tulumba ve su yolu tamiri, saki ba, ahi baba trbesi ne rugan zeyt, esnafn fukarasna iane ve bunlardan vefat edenlerden tehiz ve defin levazmn temin ve tevliyet art da esnafn rey ve seimiyle esnaftan bi rinin mtevelli tayini hususlarndan ibarettir. Mtevelli vakf idare edemedii takdirde azil olunarak yerine bir bakasnn tayini de meruttur. 21 Rebiulevvel 1313 tarihinde vakfiye makamna kaim olmak zere kt tescil olunmutur (BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 63). Kezalik, okular hakknda da Sultan Mahmud'un H. 1150 senesinde yaplm bir Vakfiyesi mevcuttur. Okular piri vesair pirani meydan, Padiaha mracaatla di yorlar ki: Fatih stanbul muhasaras sralarnda Okmeydan tarafndan gelip fe tih ve teshir etmeleriyle teberrken ve teyemmen Okmeydan olmak ve seferi hmayun vakitlerinde dua meydan olmak zere ve sofa ve menber ve bina vak fedip ve hudut ve snrlar tahdit ve tebyin ve gruhu rumt yadlerine hatt h mayun ile muanven evamiri aliyye ihsan edip aslen ve kafan meydan mezburda

256

AHMET IER

Vakflar Kanunu'nun 1 inci maddesinin ediliine gre: 1) Mtevellilii vakfedenlerin fer'ilerine lar, 2) Cemaatlerce idare olunan vakflar,

1935 ylnda ilk kabul art edilmi vakf

3) Baz sanat sahiplerine mahsus vakflar, Mtevellileri veya seilmi heyetleri tarafndan idare olunur. Bunlarn hepsine birden (Mlhak Vakflar) denir. Mtevelliler ve seilmi heyetler, Vakflar Umum Mdrl nn ve Umum Mdrlk de dare Meclisinin kontrol altndadr eklindeki hkm, 28/6/1938 tarih ve 3513 sayl Kanun'la seil mi heyetler ibaresi karlarak mtevellileri tarafndan idare olunur eklinde tadil edilmitir. Ve bu tadil ok yerinde idi. n k, birinci madde ilk ekli ile mtevellilii bir cemiyete izafe etmi ti. Bu suretle vakf hkm ahsiyetinin temsili iin iki usul kabul edilmi oluyordu. Bir ksm mlhak vakflar mtevellileri tarafn dan, dier ksm mlhak vakflar da seilmi heyetler i tarafn dan idare ve temsil edileceklerdi. Halbuki Vakflar Nizamnamesi ikinci ihtimali hi de nazara almamt. Vaka Vakflar Kanunu'nun 3513 sayl Kanun'la ilga edilen 38 inci maddesinde bu heyetlerin mtevelli hkmnde olduu bildirilmekte idi. Fakat bu hkm olsa olsa vakfn temsili bakmndan bir kymet ifade edebilirdi. Yoksa mtevelliliin tevcihi bakmndan bir tesiri olamazd. Kald ki, yine tadilden evvel kanunun 18 inci maddesinde yle bir hkm mevcut idi : Vakfedenlerin artlarna ve bu kanun hkmlerine gre mtevelli olmas lzm gelenlerden nizam vasf ve artlar haiz olanlara mtevellilik tevcih olunur. -Cemaatlere ve baz sa nat sahiplerine mahsus olup seilmi heyet veya fertler tarafndan idare olunan vakflarn mtevellikleri vakfiyelerine gre tevcih olunur. u halde eski teaml olduu gibi kabul etmek suretiyle cemaatlere ve baz sanat sahiplerine bir zmre imtiyaz tannm oluyordu ki, ad geen madde 3513 sayl Kanun'la Birinci madba ve bahe ve mandra ve bir trl sair eyler bina olunmayp ve Yehud ve nasara ve mrikini ayak bastrmayp mmkn olursa meydan zerinden ku dahi uurmayalar diye ferman buyurmular.... Bu vakfname, Vakflar Umum Mdrl'nde nizamat defterinin 7363 sra nu marasnda kaytldr (ARSEBK, Esat: age; 30, sh. 322 ve dip not 18).

V A K I F L A R

257

dede zikredilen mlhak vakflarn tevliyetleri bu kanun (Vakflar

Kanunu) dairesinde Umum Mdrlke tevcih olunur eklinde

deitirilmek suretiyle bu imtiyaz bertaraf etmi oluyordu (126). Ancak, kanunun bu ekliyle tatbikat bir ok ikyetlere sebe biyet vermitir. Enok ikyeti mucip olan cihet de, heyetler vastasiyle idare olunan vakflarn bir ahsa (mtevelliye) braklmas ve bir de kanunun 24 nc maddesine dayanlarak % 5 kontrol hak k alnmas meselesi di. Filhakika, geliri masraflarn karlayama yan veya ancak kfi gelebilen vakflardan kontrol hakk adiyle % 5 nispetinde bir para alnmas doru deildi. Ancak gelir fazla sndan alnmas uygun olabilirdi (127). Bu ikyetler nazara alnarak kanunun 1 inci maddesi 31.5.1949 tarihinde kabul edilen 5404 sayl Kanun'la yukarda izahna al tmz ekilde tekrar tdil edilmi ve bu suretle de bugnk va kflar, mazbut vakflar, mlhak vakflar ve cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar olmak zere kategori olarak kabul ve tanzim edilmilerdir. Fakat bu tdil ekline paralel olarak Va kflar Kanunu ile Vakflar Nizamnamesi'nde mtevelliliin tevcihi nin seilmi heyetlere nasl yaplaca hususunda gereken dei iklik ve ilveler yaplmadndan dolay yine, kanunun ilk ekli ile tatbikinden doan yukarda izahna altmz sakncalar bu gn iin de mevcut olmakta devam etmektedir (128). Ayrca, kanunun 24 nc maddesi kaldrlm, ancak geici bir madde ilvesiyle Mlhak vakflarla cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar iin tahakkuk ettirilmi olan kontrol haklan silinir ve tahsil edilmi olanlar geri verilmez denilmitir. (Vakflar Kanu n u n u tdil eden 31.5.1949 tarih ve 5404 sayl Kanun'un Hinci maddesinin ikinci fkras). III. MAZBUT VE MLHAK VAKIFLAR HAKKINDA MTEREK HKMLER

Vakflar Kanunu'nun 1 inci maddesinde mazbut vakflarn Vakflar Umum Mdrl'nce idare olunduunu, mazbut vakflar da ise, mtevellilerin ve seilmi heyetlerin Umum Mdrln ve
(126)ARSEBK, Esat: age; 31, sh. 322 ve bilhassa sh. 335 ve 336. (127) BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 64. (128) BERK Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 64 - 65.

258

AHMET ER

Umum Mdrln de, dare Meclisinin kontrol altnda olduunu yukarda grmtk. Baka bir deyile, Umum Mdrlk mazbut vakflar iin bir idare organ iken, mlhak vakflar iin bir mura kabe organ olarak tezahr etmektedir. Binaenaleyh, Vakflar Umum Mdrl mazbut vakflar bakmndan bir mme messesesi, ml hak vakflar bakmndan da bir Devlet dairesi mahiyetindedir (129). Umum Mdrlk vakf hkm ahsnn iinden km bir or gan olmayp, Babakann teklifi zerine Bakanlar Kurulunun karan ve Cumhurbakannn tasdiki ile tyin olunur (Vakflar Kanunu mad. 2 son fkra). Bu Umum Mdrln vazifeleri kanunun 4 nc maddesinde aadaki ekilde tyin edilmitir: Umum Mdrlk : 1) Vakflar idare ve temsil eder, 2) Vakf mallar ve mimar veya tarih deeri olup vakfa ait olan eserleri muhafaza ve imar eder, 3) Vakfa ait messeseleri gayelerine gre yaatr, 4) Vakf paralar nemalandrr, 5) Mtevellileri tyin ve icabnda azleder, 6) Kanun ve nizamlarla kendisine verilen vazifeleri grr (130). dare meclisi, vakf hkm ahsnn murakabe organ mahiyetinde olup bir bakan ve yeden teekkl etmektedir. Bunlar Hu kuk veya Siyasal Bilgiler Fakltesi mezunu olanlar ve Devlet le rinde bilgi ve grgleriyle tannm bulunan kimseler arasndan Babakann teklifi zerine Bakanlar Kurulunun Karar ve Cumhur bakannn tasdiki ile tyin olunurlar (Vakflar Kanunu mad. 3, son fkra). Bu meclisin vazife ve salhiyetleri de kanunun 3 nc mad desinde u ekilde tyin edilmi bulunulmaktadr : dare meclisi: 1) Her yl iin Umum Mdrlke yaplacak bte ve kat i hesap kanun ve lyihalarn inceler ve gereine gre deitirir ve ta mamlar,
(129)SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 219 ve 229. (130) Vakf paralarn nemalandrlmas hakknda Vakflar Nizamnamesi'nin 18 il 3( uncu maddelere baknz.

idaresi

VAKIFLAR

259

2) Vakf ilerine ait kanun ve nizamname lyihalarn ince ler veya hazrlar, 3) Kanun ve nizamlarla verilen vazifeleri yapar, 4) Umum Mdrlke lzum gsterilen ilerde karar klar (131). idare meclisi itimalarmda Vakflar Umum Mdr mzakere ve reye itirak hakkna sahip olmak zere bu meclisin tabii yesi dir. Umum Mdrn hazr bulunamad zamanlarda muavini m zakerelere itirak eder. Mzakere nisab tr, ancak rey bir nok tada toplanmadka karar verilemez (Vakflar Nizamnamesi mad. 2). idare meclisi kararlar kat'idir, ancak, Umum Mdr, meclisin kontrol salhiyetine istinaden verecei kararlardan, kendisinin mu halefetiyle ounlukla verilmi olanlarn tatbikinde saknca gr dklerini, kararn umum mdrle tevdii tarihinden itibaren onbe gn iinde Babakanla bildirir. ounluk veya aznlk reylerinden birinin tercihi Dantay'n mtalas alnmak zere Babakana aittir. Muhalif kalan yelerin reyleri kararda gsterilir (Vakflar Nizamnamesi mad. 3). Vakflar Kanunu'nun 6 nc maddesi Meden Kanun'un 45 inci maddesine uygun olarak vakflarn hkm ahsiyeti haiz olacan sarih olarak bildirmi ve yine ayn kanun 7 nci maddesiyle Meden Kanun'un 74 nc maddesine uygun olarak bu ahsiyetin mahkeme veya vakf ktne kaydedilmesi ile iktisap olunduunu beyan et mitir (132). Yukarda da izaha alld zere, Vakflar Umum Mdrl'nce idare ve murakabe edilmekte olan mazbut vakflar bir kl
(131) dare meclisi hakknda ayrca Vakflar Nizamnamesi'nin 4 il 9 uncu maddeleri ne baknz. (132) Meden Kanun'un 45 inci maddesi aynen Bal bana mevcudiyeti haiz olmak zere teekkl eden cemiyet ve irketler ile kendilerine has bir mevcudiyeti ve muayyen bir gayesi bulunan messeseler, sicillerine kaytlarn icra ettirmekle ah siyet iktisap ederler. Gayeleri kanuna ve ahlka mugayir olan cemiyet, irket ve messeseler ahsiyet iktisap edemezler demektedir. Meden Kanun'un 74 nc maddesinde ise Tesisin mahkeme siciline kayd, tesis senedi meddasna ve tesisi tefti kendisine ait olan makamn talimatna gre icra olunur (fkra II) denilmektedir.

260

AHMET ER

olarak tek bir hkm ahsiyet telkki edilmektedirler (Vakflar Ka nunu mad. 6 fkra II). Binaenaleyh, herbiri ayr ve mstakil bir ahsiyete sahip olmayp, herbiri, bir tek byk hkm ahsiyet te kil eden mazbut vakflarn bir paras mahiyetindedir. Halbuki, mtevellileri veya seilmi heyetleri tarafndan idare edilmekte olan mlhak vakflarn herbiri ayr ve mstakil hkm ahsiyete sahip olup ancak Devletin murakabesine tbi tutulmaktadrlar. Mlhak vakflarn herbiri ayr bir hkm ahsiyete sahip ol duklarndan hakiki ahslar gibi hukuk muameleler yapabilirler, alacakl ve borlu olabilirler, fiil ve mukavelelerinden bizzat mes'ul olup, borlarn kendi mallarndan derler. Halbuki mazbut vakf lar iin bu hkmlerin hibiri tatbik yeri bulamaz. Her bir mazbut vakfn fiil ve muamelelerinden mlhak bte ile idare edilmekte olan Umum Mdrlk sorumlu olur ve bu vakflarn borlarn da
kendi mamelekinden der.

dare organlarnn ayr olmas sebebiyle mazbut vakflar hak knda alacak dvalarn Vakflar Umum Mdrl aleyhine ve mlhak vakflar hakknda alacak dvalarn da vakfn mtevellisi veya seilmi heyetleri aleyhine ikame edilmesi lzmdr. Ancak m tevellilerin vazifelerini sayan 23 nc madde bundan bahsetmedii gibi vakf namna dva ikame edebileceinden de bahsetmemitir. Yalnz 40 mc madde mhim sayd baz hususlarda mtevelli ile Vakflar daresinin birlikte dvl olarak gsterilmesi lzm geldi ini bildiriyor (133). Vakflarn, mahkeme veya vakf ktne kaydettirildikleri an da hkm ahsiyet iktisap edeceklerini yukarda sylemi tik. Bugnk hukukumuzdan farkl olmakla beraber, eski hukuku muzda da vakflarn lzum ifade edebilmeleri Kadi'nin hkmnn tescil edilmesi ile mmkn idi (133). Vakflar Kanunu da bu lzuma binaen 7 nci maddesinde mazbut ve mlhak vakflarn tescil oluna can bildirmektedir.
(133)SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 219 - 220. (134) Bugnk tesislerin tescil edilmelerine mahsus siciller gibi siciller vakflar iin yoktu. Ancak vakflarn da tescil edilmeleri lzmd. Vakflarn tescili Kadi'nin hkmnn belli deftere yazlmas eklinde olurdu. Vakftan vkfn cayabilip cayamyaca hususu tartmal olduu iin byle bir tescile bilhassa lzum hisse dilmitir : nk, Ebu Hanife'ye gre vkf lme bal olmayan vakflarda" her zaman cayabilir. mam Yusuf'a gre vakf kesin bir hukuki eylemdir, bundan

VAKIFLAR

261

Bu maddeye gre : Vakflarn mahkemeye veya vakf kt ne kaydedilmi olup olmamalar ahsiyetlerine halel getirmez. imdiye kadar tescil edilmemi olan mlhak ve mazbut vakf larn bu kanun hkmleri yrmee baladktan sonra be yl iin de vakflar ktne kaydedilmeleri mecburidir. Bu mddet iinde kaydedilmemi olanlar yine hkm ahsiyetlerini kaybetmezler. An cak kaytla mkellef olanlar mes'ul olur ve mlhak vakflar hak knda 36 nc madde tatbik olunur. Kaydn nasl yaplaca nizamnamede gsterilir. Kayd yaptranlar kaydettirdikleri eklin hilafn iddia edemez ler. Bu maddenin atfta bulunduu 36 nc maddeye gre Mddeti iinde ksmen veya tamamen kte kaydettirilmeyen vakflar maz but vakflar arasna alnr. Bu maddelere gre btn vakflar mahsus sicillerine kaydedi leceklerdir (135). Herhangi bir sebepten dolay bir vakf kaydedilmecaylamaz. mam Muhammed ise, vakfedilen ayn mtevelliye teslim edildikten sonra vakftan caylamyacan kabul etmitir. Bu itibarla vakftan cayma ile ilgili bir dvada Kadi Ebu Yusuf'a dayanarak bir hkm verdiinde, - Kadi mtehitler arasnda anlamazlk bulunan bir meselede mtehitlerden birine dayana rak hkm verdiinde bu hkm bozdurulamyacamdan- artk o vakftan caylamaz. Vakflar tescil ettirmek ve caymann nne gemek iin bundan tr vkf ile mtevelli Kadi'ye giderler. Vkf yalancktan bir dva aar ve vakftan caydn mevkufu geri istediini syler, mtevelli de vermek istemez. Kadi de Ebu Yusuf'a veya mam Muhammed'e dayanarak vakftan caylamyacana hkmeder. Bu hkm tescil edilir, bylece vakftan caymann nne geilmi ve vakfa bir resmiyet verilmi olur. lme bal vakflarda byle bir dva alma sna ve tescile lzum yoktur. Bir de tescili gerektirmeyen iki hal vardr: 1) Bir kimsenin bir mescit yaptrp yolunu tyin etmesi ve bina ile yolunu mlknden ayrp binann iinde halkn namaz klmasna izin vermesi ve halkn orada ai kr bir surette namaz klmas ile artk tescile lzum kalmaz, 2) Bir kimse mlk olan bir arsay mezarlk olarak vakfetmi ve iine l gmlmesine msaade etmise, o arsa da artk tescile lzum kalmadan muteber bir vakf olur. Byle bir tescil yaplmam ve mtevelliye teslim edilmemi bir vakftan, vkf cayp ba ka bir gayeye ayn mal vakfedebilir. Osmanl Devletinde Ebu Suut Efendi'nin kartm olduu bir fetva ile Kadilerin, borlu kimselerin vakflarn tescil et meleri menedilmitir. (OK, Cokun: age., sh. 99-100). (135) Vakflar Kanunu'nun 7 nci maddesinde zikredilen mahkeme kt nden mak sat mahkeme sicil defteri olmaldr. Demek ki, mahkeme sicil defterine kaydolunmamak bu maddeye gre vakfn hkmszln inta etmeyecektir. Nitekim Meden Kanun'un 74 nc maddesinin ikinci fkrasnda da tesislerle il-

262

AHMET ER

mi bulunursa be sene iinde kendisini kaydettirmee mecburdur. Bu husus gerekletirilmedii takdirde durum ne olacaktr ? Bu suale Vakflar Kanunu birbirine zt iki cevap vermektedir : Bir yan dan vakflar hkm ahsiyetlerini muhafaza edeceklerdir denilmek te, dier yandan da mlhak vakflarn 36 nc madde hkmne tbi olarak mazbut vakf halini alaca ilve olunmaktadr. Halbuki 6 nc maddenin ikinci fkrasna gre mazbut vakflar kategorisine gi ren btn vakflar aralarnda kaynaarak (fusion) ahsiyetlerini kaybederler ve Umum Mdrlk geni bir hkm ahsiyet olarak tecelli eder. Baka bir deyile sicile kaydolunmayan vakflar bir yandan hkm ahsiyeti haiz olacaklar, dier yandan da hkm ah siyeti haiz olmayan mazbut vakf, kategorisine gireceklerdir. Bu iki zt vaziyeti bugn iin Vakflar Kanunu hkmleri arasnda telife
almak m m k n deildir (136).

Bundan baka 36 nc maddede mevzuubahis olan ksm tescil in de mnas ak deildir. Bundan maksat vakfnamenin baz art larn hata veya hile ile tescil ettirmemi olmak ise, bunun mesuli yetini (137) vakfa deil fakat kendisine gsterilen itimad suiistimal edene ykletmek ve bundan sonra eksik kayd tamamlamak ve vak f mlhak vakf eklinde brakmak daha uygun olurdu. Bilhassa mtevellilii frulara verilmi vakflarda bunun byle olmas Va kflar Kanunu'nun 1 inci maddesi icabmdandr da. Aksi takdirde ha tay yapan kimsenin kusurundan dolay vakf idaresi lehine bir ne tice karmak ve hi bir kusuru olmayan vkf gayesinin tahakku kundan mahrum eylemek gibi hukukan hibir suretle izahna imkn bulunmayan bir netice karsnda kalnm olacaktr (138).
gili olarak mahkeme sicili tbiri kullanlmaktadr. Vakflar Kanunu'nun 36 nc maddesinde kullanlan ktk teriminden ise bunun vakflar kt olduu anlalmaktadr. (ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 325 ve dip not: 39 ve 43). (136)SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 222. (137) Vakflar Kanunu'nun 7 nci maddesinin ikinci fkrasna gre ... mddeti iinde vakf kaydettirmemi olanlar mes'ul olur. Ancak kanun bu sorumluluun mu ln tyin etmemi bulunmaktadr. Tescilin yaplmam olmas vakfn mazbut vakflar arasna ithalini icabettirdiinden buradaki sorumluluun mnas olsa oisa tescil edilmemek yznden vakfn zapt zerine menfaatleri ihll edilenle rin zapta sebebiyet veren kimseden Borlar Kanunu'nun 41 ve mtaakip mad delerine istinaden tazminat isteyebilmesi olmaldr (ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 326-327). (138) SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 222; ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 326; BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 128.

VAKIFLAR

263

Meden Kanunumuz gerek menkul ve gerekse gayrimenkul mal larda iktisap yollarn tahdidi olarak tesbit etmi bulunmaktadr. Nitekim Meden Kanun hkmlerine gre sadece zamanam su retiyle bir gayrimenkulun iktisab mmkn deildir (139). Bu sebeble de, bugnk mevzuatmza gre tapuya vakf mal olarak kayde dilmi veya tescil edilmi olan gayrimenkuUer zamanamna tbi olmazlar (139a). Nitekim, Vakflar Kanunu'nun 41. maddesinde Me den Kanundaki mruru zaman vakf mallar hakknda da tatbik olu nur denilmek suretiyle bu kabil mallarda bundan byle zaman am iddiasnda bulunulamyaca tesbit edilmi bulunulmaktadr. Fakat, ibu maddenin 2 nci fkrasnda Ancak vakfn rakabesine ait olup imdiye kadar tamam olmam bulunan 36 yllk mruruza man, bu kanun hkmleri yrmee baladktan itibaren 5 yl ge medike tamam olmu saylmaz. Bununla beraber mddetlerin mec muu 36 yl geemez denilmektedir (140). Bu fkra hkmne gre : 1) Mecelle yrrlkte iken 36 yl dva edilmiyerek terkedilen vakfiye ile ilgili dva artk dva olunamaz (141). 2) Mecelle'nin mer'i olduu zamanda geen mddet 36 yla bali olmayp da Vakflar Kanunu'nun yrrle giriine kadar bu mddet tamam olmu ise zamanam sebebiyle yine dva ala maz. nk kanun bu zamanamnn Meden Kanun'dan sonra da devamn kabul etmi bulunmaktadr. 3) Vakflar Kanunu'nun yrrle giriine kadar geen mddet 36 yl bulmam ise, be yl daha gemedike zamanam dolmu sa(139) Gayrimenkul mlkiyetinin iktisabnn nev'ileri hakknda Meden Kamn'un 633, 634' 635, 636, 637, 638, 639 ve menkuller hakknda ayn kanunun 687, 688, 690, 691, 692, 693, 694, 696, 698, 699, 700 ve 701 inci maddelerine baknz. (139a) Aada dip not: 156'da Yargtay tihatlar Birletirme Byk KTirulu'oun Karar'na bkz. (140)ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 331 - 332. (141) Mecelle'nin 1660 inci maddesine gre ... akarat mevkufede mukataa yahut icar reteyn ile tasarruf ve meruta tevliyet ve gaile dvalar gibi asl' vakfe ve umu ma ait olmayan dvalar onbe sene terk olunduktan sonra istima' olunmaz. 1661 inci maddeye gre ise Asli vakf hakknda mtevelli ve mrtezikann (var kftan istifade edenlerin) dvalar otuzalt seneye kadar istima olunur. Amma otuzalt sene mrur ettikten sonra artk istima' olunmaz. 1662 nci maddede ise, Tariki hass ve mesil ve hakk irb dvalar eer... akarat mevkufede ise mtevellinin adlar otuzalt seneye kadar dvaya salhiyeti vardr... denilmektedir, ag. MECELLE (MECELLE- AHKMI ADLYYE): sh. 225.

264

AHMET ER

ylmaz. Fakat geen mddetin tamam 36 yl geemez. Farzedelim ki, Vakflar Kanunu'nun yrrle giriine kadar 29 yl gemitir. Bu kanunu meriyetinden sonra be yl gemekle zamanam hasl olur. 32 yl gemi ise, drt yl daha gemekle zamanamn tamam lanm olur (142). Vakflar Kanunu'nun 41 inci maddesinin birinci fkras Meden Kanun'un 638 inci maddesindeki ad zamanam ile ikinci fkras da yine Meden Kanun'un 639 uncu maddesinde mevcut fevkalde zamanam suretiyle gayrimenkul iktisabn karlamaktadr. Dier bir ifade ile, mlkiyeti vakfa ait olan ve mstegallttan bulunan bir gayrimenkul tapu sicilinde bir bakasnn mlk olarak tescil edilmi bulunur ve bu kimse de ibu gayrimenkulu 10 yl md-' detle nizasz, faslasz ve hsnniyetle kullanrsa o gayrimenkule sa hip olur ki, buna di zamanam suretiyle mal iktisab denir. Vakf gayrimenkuller hakknda fevkalde zamanam 639 uncu maddenin bir ksmnda, tapuda kaytl olmayan vakf gayrimenkul ler hakknda car olur (143) ki, byle bir gayrimenkulu 20 yl md detle hsnniyetli olmak art aranmakszn nizasz ve fas lasz elinde bulunduran kimse o gayrimenkulun kendi adna tapuya tescilini hkimden isteyebilir. Vakflar Kanunu, bundan baka vakflar lehine olmak zere yeni bir takm zamanam mddetleri daha kabul etmitir. Bun lardan bir ksm vakfname artlarnn deimesini, bir ksm da va kf namna iktisab inta etmektedir. Nitekim Vakflar Kanunu'nun 43 nc maddesine gre Bu kanunun nerinden evvel vakfiyeleri hilfna bir vakftan dier vakflara veya ayni vakfn dier hayrat na yaplm olan daim masraf mahiyetindeki yardmlar tahsis sa ylr ve sarflarna devam olunur denilmekte ve bu suretle de eski den yaplm yolsuzluklar kanun bir kisveye brndrlm ol maktadr. Ayni kanunun 44 nc maddesi ise, vakf lehine iktisab zamanam ile ilgili olup, bu madde hkmne gre Bu kanunun neri tarihinden en az onbe yl evvelinden beri vakf olarak tasar
l 42) BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap, sh. 138. (143) nk Meden Kanun'un 639 uncu maddesine gre fevkalde zaman am ta puda kaytl olup da sahipleri belli olmayan gayrimenkuller hakknda da car olur. Ancak bu ihtimal vakf gayrimenkuller bakmndan bahse konu olamaz. nk, tapuda vakf olduu yazl olan bir gayrimenkulun mtevellisinin kim ol duu bilinmese bile o gayrimenkulun kime ait olduu bellidir, (ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 333 ve dip not: 94).

V A K I F L A R

265

ruf edildikleri vergi kaytlar, icar kontratolar ve ehas hkmiyenin gayrimenkule tasarruflarna dair olan 16 ubat 1328 tarihli kanunun nerinden sonra tapuya verilmi defterler ve messesele rin hesap defterleri ve buna benzer vesikalarla (144) anlalacak olan yerler o suretle vakf ktne kaydolunurlar. Bu kayt vakflar ida resinin istemesi zerine tapuca o gayrimenkullerin kaytlarna ia ret ve keyfiyet mnasip vastalarla iln olunur (145). ln tarihinden iki yl iinde dva yolu ile bir gna itiraz olunmad takdirde o mallarn vakf olarak kat'i tescilleri yaplr ve tapular verilir. Tapu kaytlarna iaret edilecek gayrimenkullere ait dvalarda vakf ida resi ve varsa mtevelli de birlikte hasm olur. Bundan baka Vakf lar daresinin 1515 sayl kanun hkmlerinden istifade hakk mah fuzdur. 12 Haziran 1929 tarih ve 1515 sayl tapu kaytlarndan hukuk kymetlerini kaybetmi olanlarn tasfiyesi hakkndaki Kanun'un 1 inci maddesine gre Tapu defterlerinde mukayyet olup gayr resm surette aharn mlkiyetine geen ve Meden Kanunun meriyeti tari hine kadar (4 Kasm 1926) msakkaf veya bu hkmde bulunan ba ve bahe ve arsalarn 15, dier arazinin 10 sene malik sfat ile nizasz ve hsnniyetle tasarruf altmda bulunduranlar zilyedleri namna tapu dairesince tescil ile tapu senetleri verilir. u kadar ki, kayt tarihinden itibaren 3 sene zarfnda alkadarlarn mahkemeye mracaatla birinci fkradaki iktisap sahipleri aleyhine dva amaa salhiyetleri vardr. Vakflar Kanunu'nun 44 nc maddesi ile 1515 sayl Kanun'un yukarya alman birinci maddesi karlatrlacak olursa, bir kimse rakabesi yani asl mlkiyeti vakfa ait olan bir gayrimenkulu 1515 sayl Kanun hkmlerine istinaden kendi namna tescil ettirerek tapu senedini almtr. Vakflar daresi sene iinde bunu tashih

(144) Bu ifade tarzndan ispat vastas olarak kullanlacak vesikalarn belli ve tahdidi mahiyette olmad anlalmaktadr. Nitekim, AL HAYDAR Efendi, eserinde vakf ahadet ile dahi sabit olur. Herhalde vakfiyenin bulunmas art deildir. Kezalik vakfiye ile tapu kayd tearuz etse mtevelliler tarafndan hangisiyle amel olunagelmi ise onunla amel olunur, fakat btn bunlarda hkimin hkmne ihtiya vardr demektedir. Zge. sh. 430; (ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 333 ve dip not: 98). (145) Bu bkm Meden Kanun'daki 921 inci madde hkmndeki muvakkat tescil dir.

266

AHMET ER

ettirmek iin dva amaa salhiyettardr. Halbuki Vakflar Kanunu'nun 44 nc maddesi gereince vakf lehine yaplan tescilde, asl hak sahibinin dva mddeti iki yldr. Dier taraftan vakfn rakabesi ile ilgili zamanam mddeti 36 yl olduu iin 15 ve 10 yl lk zamanam mddeti kabul etmi bulunan 1515 sayl Kanun'un bu hdiseye mul olmamas lzm gelirdi. Bu husus ayrca Vakf lar Kanunu'nun 41 inci maddesinin ikinci fkrasnda baz hallerde nazara alnmas-mutlaka-lzm gelen 5 yllk mtemmim mddeti de bertaraf etmektedir (146).

NC

BLM

MUKATAALI VE CARETEYNL VAKIFLARIN TASFYES

almamzn birinci ksmnda da belirtildii zere, Meden Kanunumuzun mtemmim cz prensibini kabul edii sebebiyle mukataal ve icareteynli vakflar bu prensiple badaamadklarn dan, intifa hakkna ok benzedikleri halde ondan baz noktalardan ayrldklarndan ve keza tam mnas ile bir kira akdine benzemedik lerinden dolay bu vakflar Meden Kanunumuz'un kabul ettii bir messeseye tamamen ithal imknszl karsnda Vakflar Kanu nu ile tasfiyeleri cihetine gidilmitir (147). Bu sebeble, Vakflar Kanunu, yrrle girdii tarihten itiba ren, vakfa ait gayrimenkullerin mukataa veya icareteyne balanma sn menetmi (Vakflar Kanunu mad. 26) ve mevcut olanlarn da tasfiyesi iin hkmler koymutur. Bu hkmlere gre mevcut mu kataal topraklarn veya icareteynli gayrimenkullerin mlkiyetleri mukataa veya icarelerin yirmi misli bir taviz karlnda mutasar rflar adma geirilir. Taviz ister toptan, ister taksitle densin ilk
(146) ARSEBK, Esat: age., 31, sh. 334 ve 335; BERK, Ali Himmet: Vakf lar, II. kitap, sh. 144-145 ve 146. (147) Profesr HANS LEEMANN'n mukataal ve icareteynli vakflar hakkndaki ka naati yle idi. ... mukataal gayrimenkullerde yerin mlkiyeti evkafa, binalarn ve earn mlkiyeti bir ahs hususiyeye aittir. Buna mukabil icareteynli gayri menkullerde evkaf her ikisinde rakabe sahibi olup ahs salis ile.... gayrimen kulun intifama sahiptir. Hukuku Medeniye nokta-i nazarndan (m. 644, f. II) bu hal anormal olup Kanunu Medeni prensiplerine tevfik ile islh edilmek lzmdr. Bu gibi haklar henz mevcut olan heryerde, bilhassa svire'de bu suretle hareket edilmektedir.

VAKIFLAR

267

deme yl iin tahakkuk ettirilen icare veya mukataa hesap olunur (Vakflar Kanunu mad. 27) (148). Mukataal veya icareteynli vakflarn senelik mukataa veya icaresini bulmak iin, mukataal veya icareteynli gayrimenkulun gayrisafi iradndan % 20 indirilerek safi irat elde olunur. Safi iradn on misli alnmak suretiyle de gayrimenkulun ky meti bulunur. careteynli gayrimenkullerde gayrimenkulun kyme tinin binde ikibuuu ve mukataal gayrimenkullerde binde ikibuuun te biri o gayrimenkulun yllk icaresi veya mukataasdr. te vakf idaresinin ald icar budur (149). Tavizler toptan veya be taksitte denir (Vakflar Kanunu mad. 28). deme mddeti olarak on yllk bir mddet kabul edilmiti. Sonradan bu mddet, bitimi tarihinden itibaren on yl daha uzatl m bulunulmaktadr (Vakflar Kanunu mad. 29 ve Ek Kanun, 13 Haziran 1945 tarih ve 4755 sayl). Tavizler toptan dendii takdirde gayrimenkulun mlkiyeti mutasarrf adna tapuya tescil olunur (Vakflar Kanunu mad. 28) ve artk o gayrimenkul zerinde vakfn alkas kalmaz. Bu tavizin bete biri pein ve geri kalan drt ylda msavi tak sitte de denebilir. Taksitler iin yllk % 5 faiz yrtlr. Bu tak dirde mlkiyet mutasarrf adna tescil edilmekle beraber gayrimen kulun tamam, geri kalan taksitler iin birinci derecede ve birinci srada ipotek saylarak vakf adna tapuya bylece kaydolunur. Bu suretle vakfa bir nev'i kanun ipotek hakk bahsolunmutur. Bir tak sit zamannda denmezse, geri kalan taksitlerin tamam muaccel olur. Mlkiyetin mutasarrf adna tescilinden itibaren mukataa ve ya icare alnmaz. Tescil, tavizin toptan denmesi veya taksitle de mede ilk taksidin verilmesi zerine, mlkiyet hakknn vakfn muta sarrf adna tapuda gsterilmesi ilemidir.
(148) Taviz bedelinin yllk mukataa veya icarenin yirmi misli olmas lzm geldii prensibi Meden Kanunumuz'un 755 inci maddesinin ikinci fkrasnda mevcut Eer gayrimenkul mkellefiyeti, muayyen zamanlarda bir ey yapmak veya vermek ten, ibaret olursa dier bir surette takdir edilmedii takdirde mkellefiyetin ky meti beher sene verilecek veya yaplacak eylerin, yirmi misli msavi addolunur hkmnden mlhem olmutur. (147 ve 148 No. M dip notlar iin ; KPRL, Blent: agm., (II), sh. 244'e bkz. (149) DALAMANLI, Ltf : age., sh. 190.

268

AHMET ER

Toptan deme halinde tavizden % 5 indirilir (Vakflar Kanunu mad. 28, son fkra). Bu hkmn hukuk bir sebebi olamaz. Ancak mutasarrflar pein demeye sevk iindir ki her iki taraf iin de fay dal olabilir. Borlu, taviz bedelini pein demekle % 5 ve vakfta pein paray deerlendirmek ve taksitlerin denip denmemesi hal lerinin tahmil ettii klfetlerden kurtulmak suretiyle karlkl is tifade etmi olurlar. On yl iinde tviz vermek suretiyle mukataa veya icareteyn ka ytlar terkin edilmemi olan gayrimenkuUerin mlkiyeti on yl so nunda kendiliinden (otomatikman) mutasarrflarna geer ve vak fn hakk da ivaza dnerek gayrimenkulun tamam bu ivaz kar lnda birinci derece ve birinci srada vakf lehine bir nev'i kanun ipotek saylr. Vakflar Umum Mdrl o yl tahakkuk ettirilen icare veya mukataa zerinden hesap edilecek olan bu tavizlerle vak tinde denmeyen taksitleri, mutasarrfn baka mallarna mraca at suretiyle ve Tahsili Emval Kanunu'na gre tahsile dahi selhiyetlidir (Vakflar Kanunu mad. 29). Vakflar Kanunu, yukarda incelediimiz hususlar neticesi ya placak ipotek ve mlkiyeti tescil muamelelerini hi bir resim ve harca tbi tutmam bulunmaktadr (150). Vakflar Kanununun yrrle girmesinden sonra mukataal ve icareteynli gayrimenkuUerin tavizleri tamamen vakfa verilmi olmadka o mallar zerindeki temliki tasarruflar tapu dairelerince tescil olunamyordu (Vakflar Kanunu mad. 30) (151). Zira Vakf lar Kanunu bunlarn tasfiyesi gayesini gtmekte idi. 23 Mart 1951 tarihli ve 5625 sayl Tapu Harlar Kanunu'na Ek Kanun, gayrimenkul mallarla ilgili olarak tapu dairelerince ya placak her trl ilemler, Devlet, il zel idareleri ve belediyelerin ka mu haklarndan doan alacaklar ile, vakf taviz bedellerinin tahak kuk ve tahsiline talik edilemez, hkmn kabul etmitir (mad. I, fkra I ) . Yine ayni kanun 2672 sayl Vakflar Kanunu'nun bu kanu na uymayan hkmlerini ilga etmitir (mad. 4). Bu sebeble, halen,
(150)KPRL, Blent: agm, (II), sh. 248; Dier hususlar iin; BERK, Ali Him met: Vakflar, II. kitap, sh. 112-113'de madde 28 ve 29 hakkndaki bilgilere baknz. (151) KPRL, Blent: agm. (II), sh. 248.

. i.: *<!***-i( '

'',Mi.

i '1

MIUlHUtHI

H.U

,| pi. | I M u

Il

, ( f }U||| |= .IMHKgfl | ( lNMBNHMrafclltM<aicl

VAKIFLAR

269

faviz bedelini demeden de gerek mukataal ve gerekse icareteynli

vakflarn fera cihetine gidilebilmektedir (152).

Vakflar idaresinin eline geecek taviz bedelleri muhafaza edi lerek en faydal ekilde deerlendirilir ve hatta idare meclisi, bu taviz bedelleriyle akar inasna veya satmalnmasma karar da ve rebilir (Vakflar Kanunu'nun 5 Temmuz 1939 tarih ve 3668 sayl Kanun'la deitirilmi 32 nci maddesi hkm). Taviz bedellerini deyerek rakabe mlkiyetini plak mlki yeti) tasfiye, yalnz tedavl kabiliyetini haiz olan vakflarda cere yan etmektedir. Mir arazinin yalnz hazineye ait menfaatlerinin (r ve arm) veya haslatnn veyahut bunlarn her ikisinin vak fedileceim yukarda, birinci ksmda grmtk (153). Ancak bun lardan birincisinde rakabe Devlete, dier iki nev'i vakfta ise rakabe vakfa ait bulunmaktadr. Nitekim bu husus Tapu ve Kadastro Umum Mdrl ile Vakflar Umum Mdrl arasndaki fikir ve gr ayrl neticesi Dantay Umumi Heyetinin 27 Ocak 1938 ta rih ve 19/18 sayl kararnda da belirtilmitir. Bu kararda .... yal nz aar ve rsumat mevkuf olan mahallere gelince bunlarn ta sarruf hukuku ile alkas olmayp, taviz vakfa tevecch eden hak kn nakde kalbi demek olduundan; bunlarda taviz mevzuubahis olamaz... denilmektedir (154). Bu sebeble de, hazineye ait menfa atleri, dier bir ifade ile aar veya r mukataal olan vakf gayrimenkullerin rakabesi Devlete ait olduundan ve Devlet bu kabil gayrisahih vakflarda her zaman tahsisi iptal edebilmek durumun da olduundan, bu gayeye ulaabilmek iin tasfiye halinde muay yen bir ivazn tediyesine lzum grlmemitir. Dier iki nev'i mu kataal vakf ise Vakflar Kanunu'nun yukarda izahna altmz 27 nci ve 30 uncu maddesi gereince tavize tabidirler (155). Mukataal ve icareteynli vakflarn asl malikleri mutasarrfla r deil, fakat vakf hkm ahsiyetidir. Bu sebeble mutasarrflar nn 20 yldan fazla bir zamandan beri lm olmas, bu gibi malla(152)KPRL, Blent: agm. (II), sh. 249. (153) Yukarda sh. 206 vd. baknz. (154) VELDEDEOLU, Hfz Veldet - ESMER, Galip: Gayrimenkul Tasarruflar ve Tapu Sicili Tatbikat, 2. bas, stanbul, Matbaaclk T. A. O. 1956, sh 465 ve dip not 1. KPRL, Blent: agm. (H), sh. 251. (155) KPRL, Blent: agm. (II), sh. 251; VELDEDEOLU - ESMER: age., sh. 466.

170

AHMET ER

rn zamanam ile iktisaplarn mmkn klamaz, zira mutasarrf lar adma yaplan kaytlar mlkiyete deil, tasarrufa dellet eder (156). Meden Kanun hkmlerine gre zamanam ile iktisap, ancak kaytl olmayan vakf maller hakknda mmkndr ki, bu hu susa yukarda da temas edilmiti (156 a). Devlete ve mlhak bteli dairelere ait mukataal ve icareteynli gayrimenkullerin vakfla iliiinin kesilmesi hakkndaki 1 Tem muz 1941 tarih ve 4070 sayl Kanun'un birinci maddesine gre, umumi ve mlhak bteli daire ve messeselerin tasarrufu altnda ki tapulu veya henz tapuya balanmam mukataal veya icareteynli gayrimenkullerle 1771 sayl Kanunla idaresi Maliye Bakan lna ait gayrimenkullerin (157) ve 844 sayl Kanun'un sekizinci maddesi gereince Emlk ve; Eytam Bankas'na devredilmi olan gayrimenkullerin vakfla iliikleri icare, mukataa ve taviz bedelleri nin denmesi karlnda kesilmi bulunulmaktadr (158). Bu husus Tapu ve Kadastro Umum Mdrl'nn 7 Ekim 1940 tarih ve 131 -159/1024 sayl emirleriyle kabul edilmi, ancak Devlet hkm ahsiyetinde mstakil varlklar olan belediye, il zel idaresi gibi mme messeselerinin ve Smerbank, Etibank, Ziraat

(156) Yargtay tihatlar Birletirme Byk Kurulu, 4/3/1959 gn ve 2/19 sayl Karar'nda : Tapuda mutasarrf uhdesinde mukayyet ve belli bir vakfn icareteynli mal ol duu tapu sicilinden anlalan gayri menkul mutasarrf 20 sene evvel vefat etmi olsa dahi o gayri menkul hakknda Kanunu Medennin 639/2. maddesi zilyet lehine tatbik edilemez, bu nevi gayri menkuller zilyetlikle iktisap oluna maz demektedir (Resm Gazete S. 10225). Bu kararn tam metni, tahlil ve ten kidi iin bkz. SUNGURBEY, smet: Meden Hukuk Eletrileri, stanbul, Baha Matbaas, 1963, sh. 52-65. Bu eletiri stanbul Barosu Dergisi, C. XXXV, sh. 174- 87'de de yaynlanmtr. (156 a) Yukarda sh. 264'e baknz. Y. HUH. 22/10/1958, E. 7-119 / 18'e baknz. SUNGURBEY, smet: age,, sh. 52. (157) 19/Mart/1931 tarih ve 1771 sayl Mbadele ve Teffiz lerinin Kafi Tasfiyesi Hakknda Kanun (TC. Sicilli Kavanin C. 7, sh. 49 vd. baknz). KARAKO SAR KI, sahip ve nairi, Cihan kitapevi sahibi Mihran, stanbul, 1932). (158)27 Mays/1926 tarih ve 844 sayl Emlk ve Eytam Bankas Kanunu, ag. S CLL KAVANN, C. 3, sh. 7. 4070 sayl Kanunun 1 inci maddesinin ikinci fkrasna gre, l/Ocak/1941 tarihi ne kadar tasviye edilen mebaliden maada, Vakflar Umum Mdrlne Hazine ce 400.000 TL. s mterakim icarei mccele ve mukataa, 1.600.000 TL. s taviz bedeli denecektir.

VAKIFLAR

271

Bankas ve Merkez Bankas gibi sna ve mal teekkllerin tasar ruflar altndaki gayrimenkullerin kanunun mulne girmedii belirtilmitir (159). Buraya kadar izahna altmz taviz bedeli mefhumu mahi yeti itibariyle yeknazarda bir nev' gayrimenkul mkellefiyetine ben zemektedir (160). Gerekten taviz bedeli Meden Kanun'n 754 il 746 nc mad deleri arasnda yer alan gayrimenkul mkellefiyeti ne benzemekte ise de, evvelce temlik muameleleri zmmmda tasfiye edilmesi mec buriyetinin kabul Meden Kanun'n 746 nc maddesi hkm ile ka bili telif deildi. Keza, evvelce taviz bedelinin taksitle denmesi iin vakf lehine yaplan ipotek, gayrimenkulun temliki halinde mecburi olarak tasfi yeye uramakta idi. Halbuki Meden Kanunumuz ipotekli gayrimen kullerin satlmasn veya devir ve temlikini menetmi deildir (Me den Kanun mad. 803). 5625 sayl Tapu Harlarna Ek Kanun hkmleri ile tadile u rayan taviz bedelinin sat ve temliki muamelelerle mecburi bir e kilde tasfiyesi durumu hakkndaki 2672 sayl Vakflar Kanunu'nun bu hkm, taviz bedelini gayrimenkul mkellefiyetine nispeten da ha yaklatrm ise de, gayrimenkul mkellefiyetindeki borcun ma hiyeti nazara alndnda bu iki borcun ayni mahiyette olmadkla r grlr. Gerekten, Meden Kanun hkmlerine gre, gayrimenkul m kellefiyetinde borcun karl yalnz gayrimenkuldur. Baka bir de(159) VELDEDEOLU - ESMER: age., sh. 467 dip not: 4. (160) Prof. HANS LEEMANN'n bu konudaki fikirleri hakknda yukarda sh. 266'da dip notu 147'ye baknz. ARSEBK, Esat: age., 329 da dip notu: 67. Keza, 12 Haziran 1940 tarih ve 1188 sayl Vakflar Kanunu'nun 30 uncu mad desinin tefsirine mahal olmad hakknda Byk Millet Meclisi kararnda ... mu tasarrfn evvelemirde malik sfatn iktisap etmesi, istimlk bedelinin tamam zerinde hak iddia edebilmesi iin zaruridir. stimlkten nce veya istimlkle bir likte bu zaruretin derpi edilmesi lzmdr. Zira taviz bedelinde bir nev'i gayri menkul mkellefiyeti mahiyeti bulunmakla beraber, tefrii istenen 30 uncu madde bu mkellefiyetin mlk ile birlikte tedavln imknsz klm, bu mkellefiyetin tamamiyle edasndan evvel temliki tasarruflarn tesciline msaade etmemitir.... Bu madde yukarda grld zere 5625 sayl Kanun ile tdil edilmitir. (Resm Gazete 17/6/1940, say 4537).

272

AHMET ER

yile bor mnasebeti ipotekli irad senedinde olduu gibi sadece ayn bir bor mkellefiyeti tevlit etmektedir. Yani borcun denme mesi halinde, alacakl yalnz bu gayrimenkulu takip edebilmekte olup borlunun dier mallar hakknda herhangi bir icra takibatta bu lunamaz. Halbuki taviz bedelindeki bor mkellefiyeti, yalnz ay n deil, ayrca ahs bir bor mnasebeti de meydana getirdiin den; bu bakmdan gayrimenkul mkellefiyetinden ayrlmaktadr. nk, taviz bedelinin denmemesi halinde, borlunun dier mal lar da Tahsili Emval Kanunu hkmlerine gre takip olunabilmektedir (Vakflar Kanunu mad. 29). Blent Kprl'nn kanaatlerine itirakle, 5625 sayl Kanun ile, Vakflar Kanunu'nda yaplan deiiklikten sonra taviz bedeli gayri menkul mkellefiyetine balangta olduundan daha fazla yakla trlm olmakla beraber, yalnz ayn deil, ahs bir bor da tevlit etmesi dolaysiyle gayrimenkul mkellefiyetinden ayrlmakta ve bu sebeble de, taviz bedelini Meden Kanun'da mevcut messeselerden birine tam mnas ile ithal etmek mmkn olamamaktadr (161).

(161) Yargtay'da taviz bedelini bir gayrimenkul mkellefiyeti olarak kabul etmekte dir. 1 inci Hukuk' Dairesinin 13/4/1944 tarihli kararnda 2762 sayl Vakflar Kanunu hkmlerine gre taviz bedeli bir gayrimenkul mkellefiyeti mahiyetini alm olup.... denilmektedir. Meden Kanun'un 757 nci maddesinde ise, rat senedine mtaallik hkmler, bir alacan teminat olmak zere tesis edilen gayrimenkul mkellefiyeninde de cridir denilmekte, ayni kanunun 817 nci maddesi ise rat senedi bir gayrimen kul zerine gayrimenkul mkellefiyeti olarak tesis olunan bir alacaktr, ve ala can cihetini (cause) de ihtivaz etmez hkmn ihtiva etmektedir. Halbuki taviz bedeli, borlusu iin, hem ayn ve hem de ahs bir bor tevlit etmektedir ki, ite bu sebeble, taviz bedeli borcu tam mnas ile bir gayrimenkul mkellefiyeti olarak kabul edilemez demekteyiz. Yargtay Kararnn tam metni hakknda; KPRL, Blent: agm. (II), sh. 250 dip not: 60'a baknz.

II NUH I- 1-HHM M mfM*H|<WII .

NETCE

(162)

slmiyetten evvel de Eski Yunan, Roma ve Cermen Hukukun da mevcut olan vakf messesesine kar umum olarak tevcih edi len tenkitleri, balca iktisad, siyas ve ahlk noktalarda toplaya biliriz. Vakf, muayyen bir maln ebediyen bir gayeye Allah'n mlk olmak zere tahsisi olduuna gre, bu mal artk tamamen tadavlden kalkarak vakf hkm ahsiyetinin mamelekine girecek demek tir. ktisad gelime ise, tedavl eden mallarn hacminin artmasna baldr. Halbuki vakf messesesi bu. duruma tamamiyle aykr ola rak vakfedilen mallarn tedavlne mni olur denilmektedir. Bu dorudur. Ancak modern kanun koyucusu bile, baz dncelerle gayrimenkuUerin tedavl ve taksimlerini nlemee almaktadr (163). Bununla beraber, yine de, yalnz memleketimizde deil, fakat btn slm dnyasnda muhtelif mahiyette akitlerle, vakf malla rn tedavl ve intikaline allmtr. Nitekim, memleketimizde te esss ettirilen icarei vahide, icareteyn ve mukataal vakf usulleri
(162) Bu blmdeki fikir ve kart fikirler hakknda daha geni bilgi iin bkz. SAYMEN, Ferit Hakk: age., sh. 233 - 241; EBUL'L, Mardin: Vakf Mes sesesi (ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi), sh. 133 - 134; BERK, akr: Vakflarn Grd eitli Hizmetler, Vakflar Dergisi, S. VI, Vakflar Umum Mdrl Neriyat, stanbul, Baha Matbaas, 1965, sh. 85-91; BERK, AH Himmet: Hukuk ve tima Bakmdan Vakf, Vakflar Dergisi, S. V, Vakflar Umum Mdrl Neriyat, Ankara, Resimli Posta Matbaas Ltd. irketi, 1962, sh. 9 - 13; KUNTER, Halim Baki: Trk Vakflarnn Milliyetilik Cephesi, Vakflar Dergisi, S. III, Vakflar Umum Mdrl Neriyat, Ankara, Trk Tarih Kurumu Ba smevi, 1956, sh. 1-11, bu makale ayn derginin franszca blmnde de yayn lanmtr. Laspect national des fondations pieuses turques (Vakoufs), traducteur : HIZIR, Nusret: sh. 293 - 297. BERK, AH Himmet: Vakflar I ve II. kitap. (163) Ezcmle, Meden Kanunumuz'un 323 ve mteakip maddelerinde tanzim olunan aile irketi emvali, 336 ve devam maddelerdeki aile yurtlar, 597 ve devam maddelerdeki zira gayrimenkuUerin taksim edilmemesi ile ilgili kaideler bir ok gayrimenkulleri tedavlden kaldrmaa alr grnmektedirler.

274

AHMET ER!

bunun ak birer delilidirler. Kald ki, vakfn daim bir gayeye tah sis edilmesi de itima bir zaruret deildir. Nitekim, slm hukukun da bile hkimin mdahalesiyle gayesi kalmam veya tahakkuku imknsz bir hale gelmi olan bir vakfn tahsis cihetini deitirmek mmkn idi. Vakflar Kanunumuz da bu konuda, Meden Kanunu muz gibi (madde 79), sarih hkmleri ihtiva etmektedir (madde, 10, 17). Binaenaleyh, bir fonksiyonu da, iktisad hayat tanzim etmek olan Devletin vakflara mdahalesi kabul edilince, vkfn iradesi bu iktisad rejime uygun olarak yerine getirilmee alld md dete, vakflar hakknda ileri srlen iktisad sakncalar kendiliin den bertaraf edilmi olurlar. Vakf messesesi, vkfn, vakfnamede tyin ettii gayeyi ta hakkuk ettirebilmek iin, koyduu artlara sk skya riayeti ve ball gerektirdiinden dolay, bu messese eskiye ball ifa de eder ve bu itibarla terakki ve geliime mnidir. Eski bir cemi yetin sonradan erimi bulunduu medeniyet seviyesinde yeri kal mam olan bir takm din messeselerine, ahlk sistemlerine, re tim metodlarna yer vermekle ve bunlar gelirleriyle yaatmaa a lmakla, modern cemiyetin medeniyet seyrine mni olmaktadr, de nilmektedir. Bu tenkit, vakfn gayesinin kat'iyen deimez olduu fikrine da yanmaktadr. Devletin mdahalesiyle, vakfn gayesinin deitirilebilecei fik ri kabul edilince, artk byle bir tenkide mahal kalmamtr. Dier taraftan, vakf elinde bulundurduu tedavl etmez mal larla, byk bir servete ve bu sebeble de Devlete rekabet edebi lir ok byk bir siyas kudrete sahip olabilir, denilmektedir. Byle bir tenkit, byk servetlere sahip hakiki ve hkm ahslar iin de varittir. Ancak bu gibi hakiki ve hkm a hslarn Devletin siyasetini deitirecek kart bir siyaset takip et tikleri grlmemitir. Buna mukabil, vakfn siyas bakmdan faydalar olduu ileri s rlebilir : Bir kerre, hayr vakflar muhtalara, fakirlere yardm etmekle, Devletin bu sahadaki ykn hafifletir, gayesi ilm, edeb, -bedi, kltrel olan vakflar bu sahada alanlar tevik etmekle,

llllgll

.:.|*J-I t

.1 (K t 'I U >> -i

IH

| |IWttH< >WlWH| U M M M U H " * " " ' " 1 - ' " '

*'

VAKIFLAR

275

cemiyetin medeniyet seviyesinin ykselmesini temine alm olur lar. Vakf, esas itibariyle, yardma muhta olanlarn istifade etme si maksad ile vcuda getirilmi bir hayr kurumudur. almaktan asla holanmayanlarn da bulunduu bir cemiyette, bylesine hayr kurumlarnn mevcudiyeti, bu gibi isiz gszlerin bu halleriyle yaamaa devamlarn temin edecek ve hatta saylarn artracak bir hal yaratmakta, halbuki, cemiyet, alt nispette mill gelirden pay alan insan topluluu olarak dnlmektedir, denilmektedir. Byle bir tenkit, ancak, vakfn fena idare edilmesi, Devlet tara fndan murakabe ve kontrol edilmemesi halinde dorudur. Bugn iin, vakflar zerinde mevcut Devlet kontrol ve mura kabesi bu mahzurlar bertaraf edebilecek mahiyettedir. Bundan baka, vakf zengine cemiyete kar mkellef olduu vazifelerini bir baka yoldan yerine getirmek frsatn veren bir ha yr kurumu olmakla ahlk bakmndan da lzumlu ve faydal bulun maktadr. Bir cemiyetin yapsn tekil eden esas messeseler tek tek de il, birlikte mtala edildikleri takdirde, bu yapya dahil olan vakf lar VIII. Asr'dan XIII. Asr'a kadar slm medeniyetinin yk seliine paralel olarak ok byk ilerlemeler gstermi ve Bat me deniyetinden ok yksek bir medeniyetin kuruluuna yardm etmi lerdir. Ancak XIX. Asr'dan itibaren slm medeniyetinin gerileme e balamas ile birlikte vakf messesesi de soysuzlamaa bala m, bilhassa aile vakflarnn artmas, hayr vakf olarak sadece tekkelerin ve onlara yaplan vakflarn oalmas, tekke ve medre selerin tembeller yata haline gelmesi, vakf gelirlerinin tahsis key fiyetleri unutularak Devlet ricaline intikal ettirilmeleri hakl ten kitlere sebep olmutur. Yeni bir hukuk ve yeni bir sosyal dzen anlay getiren Mede n Kanunumuz, btn bu tenkitlere, onun kt ve tehlikeli tarafla rna ramen, vakf messesesini bertaraf etmek yle dursun, onu tesis ad ile gnn icaplarna uygun olarak tanzim etmek lzum ve ihtiyacn duymu, muvazene unsuru olarak da Devlet mdahalesini kabul etmitir.

276

AHMET ER

Meden Kanunumuz'un 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle giri inden nceki vakflar da, gnn ihtiya ve anlayna uygun olarak 1935 ylnda kabul edilen 2762 sayl Vakflar Kanunu ile ya yeni batan tanzim olunmu veya tasfiyeye tbi tutulmulardr. Bu su retle hal gayelerine hizmet edebilecek olan vakflar hakknda ye ni hkmler vazolunmakla bu vakflarn hakiki gayelerine hizmet etmeleri hususu gerekletirilmee allmtr. Ancak bu kanun, vakflarn hukuk yap ve mahiyeti ile ilgili bir kanun olmaktan ziyade, onlar idar ynden tanzim eden bir tekilt kanunu olarak grlmektedir. Meden Kanunumuz'un Sureti Mer'iyeti ve ekli Tatbiki Hakkn daki Kanun'un birinci maddesi ile ikinci maddesi birlikte mtala olunduu takdirde, her hdisenin hukuk hkmleri, o hdisenin vuku bulduu tarihte mer'i olan kanuna tbidir. Ancak mme inti zam ahlk anlay ile ilgili bulunan veya metninde makabline mil olaca tasrih edilmi olan hkmler makabline mildir ne ticesine varlmaktadr. Eski vakflarda mme nizamn alkalandr maktan dolay Meden Kanun hkmlerinin tatbikini icabettirecek hukuk hdise ya pek azd veya hi yoktu. Buna ramen Vakflar Kanunu bu anlaya ve hkmlere aykr yepyeni baz hkmleri ihtiva etmektedir ki, bunlardan balcalarn ylece sralayabili riz : 1) Mtevellilerin tyini hususunda, vkfn arzularna, dier bir ifade ile vakfname artlarna riayet edilmemesi (Vakflar Kanu nu mad. 1). 2) Vakflar Umum Mdrl'nce idare edilmekte olan va kflarn kl halinde tek bir hkm ahsiyet olarak kabul olunmas (Vakflar Kanunu mad. 6). Mlhak vakflarn herbiri ayr ayr birer hkm ahs olarak kabul edilirken, Vakflar Umum Mdrlnce idare edilmekte olan vakflarn (mazbut vakflarn) kl halinde tek bir hkm ah siyet saylmas hem eski hukukumuzun ve hem de Meden Kanunu muz'un anlayna aykr bulunmaktadr. Nasl ki, hakiki ahslarn ahsiyetlerini tek bir ahsiyet saymak mmkn deilse, mevcudiyet leri, ayr mallar ayr, gayeleri muhtelif vakflar da tek bir ahsiyet saymak hukukan mmkn deildir. Kald ki, mlhak vakflar ile maz but vakflar arasnda ahsiyet bakmndan mevcut bu fark hukuk

VAKIFLAR

277

anlayndan da uzak bulunmaktadr. Zira bir mtevellinin elinde de muhtelif gayelere hizmet eden mlhak vakflar bulunabilir. Ka nun gereince bu vakflarn her biri ayr ayr hkm ahsiyete sahip olurken, Vakflar Umum Mdrlnn elinde bulunan muhtelif gayeli vakflarn tek bir hkm ahsiyet saylmasnn mns anla lamamakta dr. 3) Mukataal ve- icareteynli vakflarn mlkiyetleri vakfa ait olduu ,ve tasfiyeleri halinde mlkiyetlerinin vakflarna iadesi l zm geldii halde, taviz bedeli karl, bu gibi vakflarn mlkiyet lerinin mutasarrflar adna tapuya tescil edilmeleri. Bylece yzyllardan beri memlekete hizmet etmekte olan bin lerce vakfn yok pahasna elden karlmasna sebep ne olabilir, an lalamamaktadr. 4) Mddeti iinde ksmen veya tamamen kte kaydettiril meyen vakflarn mazbut vakflar arasna alnmas. Bu gn herhangi bir yerde mazbut vakflar ile mtevellileri va stas ile idare olunan vakflar tetkik olunduunda mtevelli ile ida re olunan vakflarn daha iyi idare edilmekte olduu grlr. Bu nun balca sebebi, vazifelerini vakfn gayesini temin iin lyk ile yerine getiremiyen mtevellinin her an azledilip vazifeden uzakla trlmas keyfiyeti yannda, mazbut vakflar idare eden alkallarn maddi ve manev sorumluluktan uzak ihmal ve kaytszlklarnn ce zalarn grmemeleri tekil etmektedir. Btn bu hususlara yine de cevap vermek icabederse, tek bir kelime ile buna, Devletin vakflara mdahalesi gereklidir deyebiliriz. Bu mdahale ile, yalnz vakfn idaresi tanzim edilmi olmuyor, ayn zamanda vkfn iradesine mmkn olduu kadar riayet edili yor ve bu suretle de cemiyetin vakftan istifade imkn ve artlar arttrlm oluyor. Neticede, vkfn iradesi, bir taraftan cemiyetin, dier taraftan Devletin menfaatleri ile bu ekilde telif edilmekle, vakfn modern bir cemiyette de ok byk roller oynayabilecei kanaatindeyiz.

278

AHMET ER

B B L Y O G R A F Y A (*) I. KTAPLAR: ANSAY, Sabri akir: Hukuk Tarihinde slm Hukuku, 3. bas, Ankara, Ajans-Trk Matbaas, 1958. ARSEBK, Esat: Meden Hukuk (Balang - ahsn Hukuku) Ankara, Tan Mat baas, 1938. (Mameleke istinat eden ahsiyet: 29 - Vakfn umumi bir grle tahlili s. 296-304., 30-Eski hukukumuzda vakf ve nevileri s. 304-318., 31Eski vakflarn yeni rejime intikal devresi s. 309 - 338). Bu metinler Adalet Dergisi'nin 1937, no: 12 s. 1130-1170 Mameleke is tinat eden ahsiyet: Vakf adiyle yaynlanm bulunmaktadr. BERK, Ali Himmet: Vakflar 1. kitap, 2. bas, stanbul, Aydnlk Basmevi, 1946. (metinde; Vakflar, 1. kitap eklinde ksaltlmtr). BERK, Ali Himmet: Vakflar, II. kitap (Meden Kanunda tesis ve Vakflar Ka nunu Hkmleri), 2. bas, Ankara, Nur Matbaas, 1950, (metinde; Vakflar, 2. kitap eklinde ksaltlmtr). BERK, akir: Toprak Hukuku, 2. bas, Ankara, Ege Matbaas, 1960. BERKL, smet: Eski ve Yeni Hukuka Gre Vakf ve Tesis, Ankara, Ulus Ba smevi, 1937. DALAMANLI, Ltf : Gayrimenkul Dvalar - Vakflar - Miras, stanbul, Kutulmu Basmevi, 1952. EKREM, Cemal: Vakflar, stanbul, Cihan Basmevi, 1935. ERGN, Osman: Vakflar, Patrikhaneler, Belediyeler, stanbul, 1944. GRZUMAR, Fikri: Vakf Gayrimenkul Mallar le rf Belde Tasarruflar, An kara, Dou Matbaas, 1949. KPRL, Blent: Toprak Hukuku Dersleri, stanbul, smail Akgn Matbaas, 1958. MARDN, Ebl'l : Toprak Hukuku Dersleri, stanbul, Cumhuriyet Matbaas, 1947. ONAR, Sddk Sami: dare Hukuku, Cilt 1, 2. bas, stanbul Akgn Matbaas, 1960, s. 538-550. SAYMEN, Ferit Hakk: Meden Hukukumuzda Hkm ahslar (Cemiyet-Vakf-Te sis), stanbul, niversite Kitapevi, Ankara Cad. 96., 1944. OK, Cokun: Trk Hukuk Tarihi Dersleri, 2. bas, Ankara, Ajans -Trk Mat baas, 1957. Eserin 3. bass da yaplm bulunmaktadr. Vakflar Umum Mdrl : Fatih Mehmet II Vakflar, stanbul, Cumhuriyet Mat baas, 1939. Vakflar Umum Mdrl: 20 nci Cumhuriyet Ylnda Vakflar. Vakflar Umum Mdrl: Vakflarmz, stanbul, 1941. Vakflar Umum Mdrl: Cumhuriyetten nceki ve Sonraki Vakflarmz. (*) Bu, konumuz ile ilgili bir bibliyografya aratrmas olup, istifade olunan eserler metnin dip notlarnda ayrca belirtilmitir.

uu...u . t p u n . ! . HWMI. 'm 1 n|wtmiMm-n"i- IIMI w m < 1

VAKIFLAR n . MAKALELER:

279

AAR, Emin Hseyin: Vakf Nasl Bir Hukuk Kurumdur ? Ankara Barosu Der gisi, 1950, No: 79-80. AAR, Emin Hseyin: Eski Vakflarda ahsiyet ve Vakflar Kanununun 6 ve 7 nci Maddeleri. Ankara Barosu Dergisi, 1950, N o : 69/70, 75/76, 77/78. AAR, Emin Hseyin: Vakflar Kanunu (Nitelie koyduu, kaldrd, deitirdii, hkmlere umumi bir bak). Ankara Barosu Dergisi, 1952, No: 88/89. AAR, Emin Hseyin: Eski Vakflarda ahsiyet ve Mazbut Vakflar. Ankara Ba rosu Dergisi, 1952, No: 93/94. AKIN, Zeki: Vakf ve Tesis Messeselerinin Genel Olarak Bnyeleri, Hukuk H km ve Neticeleri. Adalet Dergisi, 1953, No: 1, s. 51-67 ve N o : 2, s. 183-203. ARAL, Namk Zeki: Vakflarmz. Siyas limler Mecmuas, 1951, N o : 239. BARKAN, mer Ltfi: slm-Trk Mlkiyet Hukuku Tatbikatnn Osmanl mpa ratorluunda Ald ekiller. (I) er'i Miras Hukuku ve Evltlk Vakflar. stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, 1940, C. VI, say 1, s. 156- 181. BARKAN, mer Ltfi: slm-Trk Mlkiyet Tatbikatnn Osmanl mparatorluun da Ald ekiller. (II) -Mlk Topraklar ve Sultanlarn Temlik Hakk-. stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, 1941, C. VII, say 1, s. 157-176. BARKAN, mer Ltfi: Osmanl mparatorluunda Toprak Vakflarnn Mal Muh tariyeti Meselesi. Trk Hukuk Tarihi Dergisi, 1941/1942, say 1, s. 15 vd. BARKAN, mer Ltfi: Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Me todu Olarak Vakflar ve Temlikler. (I) -stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler-. Vakflar Dergisi, Ankara, 1942, No : 2, s. 279 - 304. BERK, Ali Himet: slmda Vakf. (I) - Sahih ve Gayrisahih Nev'ileri -. lahiyat Fakltesi Dergisi, 1957, C. VI, say, I-IV, s. 19 - 26. Ankara, Dou, Limited irketi Matbaas, 1959. BERK, Ali Himmet: slmda Vakf. (II) - Sahih ve Gayrisahih Nev'ileri-. lahiyat Fakltesi Dergisi, 1958-1959, C. VH, s. 1-10. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1960. BERK, AH Himmet: Hukuk ve tima Bakmdan Vakf. Vakflar Dergisi, S. V, Ankara, Resimli Posta Matbaas Ltd. irketi, 1962, sh. 9-13. BERK, akir: Vakflarn Grdp eitli Hizmetler. Vakflar Dergisi, S. VI, stanbul Baha Matbaas, 1965, s. 85-91. CAFEROLU, A.: Trk Taaml Hukukuna Greitima muavenet Messesesi. Vakflar Dergisi, Ankara, 1942, N o : 2, s. 185 -193. ERONAT, Sefer: Vakf ve Tesis. ktisad Yry Dergisi, 1941, N o : 32.

280

AHMET ER

EYBOLU, M. Saveci: Vakf Messesesi Genel htiya ve Mahalli htiyalarn Giderilmesi. dare Dergisi, 1947, N o : 186. v KPRL, Fuad: Vakfa Ait Tarihi Istlahlar Meselesi, Vakflar Dergisi, Ankara 1938 N o : 1, sh 131-138. GKAY, Fahrettin Kerim : Ruh Hekimlii Sahasnda Trklerin ve Vakf Messese lerinin Hizmetleri. Vakflar Dergisi, Ankara, 1942, N o : 2, s. 263-265. KPRL, Fuad : Vakf Messesesi ve Vakf Vesikalarnn Tarih Ehemmiyeti, Vakflar Dergisi, Ankara. 1938, No : 1, s. 1-6. KPRL, Fuad : Vakf Messesesinin Hukuk Mahiyeti ve Tarih Tekml. Va kflar Dergisi, Ankara, 1942. N o : 2, s. 1-35. Bu makale, Vakflar Dergisinden ayr olarak stanbul, 1941 ve Ankara, 1942 olmak zere iki defa daha baslm bulunmaktadr. KPRL, Fuad : Vakfa Ait Tarih Istlahlar. Vakflar Dergisi, Ankara, 1942, N o : 2, s. 267-278.
KPRL, Blent : Meden Kanun Hkmlerine Gre Vakfn (Tesisin) Meydana

Gelebilmesi in Mevcudiyeti ktiza Eden artlarla Vakflarn (Tesislerin) Nev'ileri. Ordinarys Profesr Dr. TAHR TANER'E Armaan, stanbul, smail Akgn Matbaas, 1956, s. 670-694. KPRL, Blent: Tarihte Vakflar. Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi, 1951, C. VIII, N o : 3/4, s. 478-518. KPRL, Blent: Evvelki Hukukumuzda Vakf Nev'ileri ve careteynli Vakflar. stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, 1951, C. XVII, N o : 3/4. s. 685-716. KPRL, Blent: Evvelki Hukukumuzda Vakf Nev'ileri ve careteynli Vakflar. stanbul Hukuk Fakltesi Mecmuas, 1952, C. XVIII, N o : 1/2. s. 215-257. KUNTER, Halim Baki: Trk Vakflar ve Vakfiyeleri zerine Mcmel Bir Etd. Vakflar Dergisi, Ankara, 1938, No : 1, .103 - 139. KUNTER, Halim Baki: Trk Vakflarnn Milliyetilik Cephesi. Vakflar Dergisi, S. III, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1956, s. 1-11. Bu makale ayn derginin franszca blmnde de yaynlanmtr : L'aspect national des fondations pieuses turques (Vakoufs), traducteur : HIZIR, Nusret; s. 293 - 297. MARDN, Ebl'l : Vakf Messesesi. ktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. X, stan bul, 1954, s. 133-136. III. ANSKLOPEDLER VE LGATLER : BLMEN, mer Nashi: Hukuki slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu. Vakfla ilgili konular bu eserin 4 nc cildinde bulunmaktadr. stanbul, Matbaaclk T. A. O. 1951. TRKYE ANSKLOPEDS: Hazrlyanlar, M. Zeki zmc, Selmi Diner, Sadi Kazanc. Vakflar maddesi, Ankara, 1958, C. 6, s. 171 - 177. TRK HUKUK LGAT: TRK HUKUK KURUMU tarafndan hazrlanmtr. Vakflar maddesi, Ankara, Maarif Matbaas, 1944, s. 352 - 353.

"'"'

I"

1 ItIMI I HIPIN^I I I tlpiP<ni|>N*l-.. i l l u . . .11,

M : . , I . I W | M <